دروس حوزه علمیه جدید پایه 2

مشخصات کتاب

سرشناسه : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،1387

عنوان و نام پدیدآور : دروس حوزه علمیه جدید پایه 2/ واحد تحقیقات مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

مشخصات نشر : اصفهان : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان 1399.

مشخصات ظاهری : نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع : حوزه و دانشگاه.

موضوع : حوزه های علمیه-- ایران.

موضوع : دانشگاه ها و مدارس عالی-- ایران.

شناسه افزوده : مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان

توضیح : مجوعه حاضر،متن کتب متداول حوزه از پایه اول تا دهم می باشد.

ص: 1

نحو

البهجه المرضیه علی ألفیه إبن مالک (سیوطی)

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : البهجه المرضیه علی ألفیه إبن مالک (سیوطی)/ لجلال الدین السیوطی؛ بتعلیقه مصطفی الحسینی الدشتی.

سرشناسه : سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، 849 - 911ق.

عنوان قراردادی : الفیه .شرح

مشخصات نشر : قم : موسسه اسماعیلیان، 1430 ق.= 1388.

مشخصات ظاهری :590 ص.

شابک:70000 ریال 978-964-6397-13-2 :

موضوع:زبان عربی -- نحو

توضیح : کتاب «البهجه المرضیه علی ألفیه ابن مالک» یا «النهجه المرضیه» یا (شرح سیوطی)، تألیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، ادیب و دانشمند بزرگ قرن نهم هجری (متوفای 911ق)، یکی از مشهورترین شرح های مزجی بر الفیه ابن مالک نحوی (671 - 600ق) است.

این کتاب در پایه دوم حوزه تدریس می گردد و هرچند پس از تألیف آن کتاب های دیگری هم با این موضوع نوشته شده ولی هنوز هم کتاب سیوطی مهم ترین منبع برای تدریس نحو در مرحله متوسط شمرده می شود.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 4

مقدمه الشارح

بسم الله الرّحمن الرّحیم

أحمدک الّلهمّ علی نعمک وآلائک ، وأصلّی وأسلّم علی محمّد خاتم أنبیائک وعلی آله وأصحابه والتّابعین (1) إلی یوم لقائک.

أمّا بعد : فهذا شرح لطیف مزجته بألفیّه ابن مالک ، مهذّب المقاصد ، واضح المسالک ، یبیّن مراد ناظمها ویهدی الطّالب لها إلی معالمها ، (2) حاو لأبحاث منها ریح التّحقیق تفوح ، وجامع لنکت لم یسبقه إلیها غیره (3) من الشّروح. وسمّیته ب- «البهجه المرضیّه فی شرح الألفیّه» ، وبالله أستعین (4) إنّه خیر معین.

خطبه المؤلف

بسم الله الرّحمن الرّحیم

قال محمّد هو ابن مالک

أحمد ربّی الله خیر مالک

قال النّاظم : (بسم الله الرّحمن الرّحیم. قال محمّد هو) الشیخ الإمام أبو عبد الله جمال الدّین محمّد بن عبد الله (ابن مالک) الطّائیّ الأندلسیّ الجّیانیّ الشّافعیّ (أحمد ربّی الله خیر مالک) أی أصفه بالجمیل تعظیما له وأداءا لبعض ما یجب [علینا] له

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 5


1- أصحاب الرسول الذین أدرکوا صحبته ، والتابعون هم الذین لم یدرکوا صحبه النبی صلّی الله علیه وآله وسلّم ولکنهم أدرکوا صحبه الأصحاب.
2- جمع معلم علامه الطریق.
3- نعوذ بالله من العجب وتزکیه النفس فایّاک أیّها الطالب وهذه الرذیله التی هی أمّ الرذائل.
4- عجبا کیف یستعین بالله سبحانه من یستمدح المخلوق.

مصلّیا علی النّبیّ المصطفی

وآله المستکملین الشّرفا

والمراد إیجاده (1) لا الإخبار بانّه سیوجد (مصلّیا) بعد الحمد أی داعیا بالصّلاه أی الرّحمه (علی النّبیّ) هو إنسان أوحی إلیه بشرع وإن لم یؤمر بتبلیغه ، فإن أمر بذلک فرسول أیضا ، ولفظه بالتّشدید من النّبوه (2) أی الرّفعه لرفعه رتبه النّبیّ علی غیره من الخلق ، وبالهمزه (3) من النّبأ أی الخبر لأنّ النّبیّ مخبر عن الله تعالی ، والمراد به نبیّنا محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم (المصطفی) ، أی المختار من النّاس کما قال صلّی الله علیه وآله وسلّم فی حدیث رواه التّرمذی وصحّحه : «إنّ الله اصطفی من ولد إبراهیم إسماعیل واصطفی من ولد إسماعیل بنی کنانه واصطفی من بنی کنانه قریشا واصطفی من قریش بنی هاشم واصطفانی من بنی هاشم». وقال فی حدیث رواه الطّبرانی : «إنّ الله اختار خلقه فاختار منهم بنی آدم ثمّ اختار بنی آدم فاختار منهم العرب ثمّ اختار العرب فاختار منهم قریشا ثمّ اختار قریشا فاختار منهم بنی هاشم ثمّ اختار بنی هاشم فاختارنی فلم أزل خیارا من خیار» (و) علی (آله) أی أقاربه المؤمنین من بنی هاشم والمطّلب (4) (المستکملین الشّرفا) ، بفتح الشّین بانتسابهم إلیه.

وأستعین الله فی ألفیّه

مقاصد النّحو بها محویّه

(وأستعین الله فی) نظم أرجوزه (الفیّه) عدتها الف بیت أو ألفان بناءا علی أنّ کلّ ام

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 6


1- أی : مراد الناظم بقوله أحمد إنشاء الحمد لا إخبار بأنه سیحمد الله.
2- بکسر النون وسکون الیاء.
3- عطف علی قوله بالتشدید ، أی : نبئه.
4- هذا عند العامّه ، وأما عند الخاصّه فأکثرهم علی أن المراد بآل الرسول هم : فاطمه والأئمّه الاثنی عشر علیهم السّلام

شطر بیت ولا یقدح ذلک فی النّسبه کما قیل ، (1) لتساوی النّسب إلی المفرد والمثنّی کما سیأتی (مقاصد النّحو) أی مهمّاته والمراد به (2) المراد لقولنا علم العربیّه المطلق علی ما یعرف به أواخر الکلم إعرابا وبناءا وما یعرف به ذواتها صحّه واعتلالا ، لا ما یقابل التّصریف (بها) أی فیها (محویّه) أی مجموعه.

تقرّب الأقصی بلفظ موجز

وتبسط البذل بوعد منجز

(تقرّب) هذه الألفیّه لأفهام الطّالبین (الأقصی) أی الأبعد من غوامض المسائل فیصیر واضحا (بلفظ موجز) قلیل الحروف کثیر المعنی ، والباء للسّببیّه ولا بدع (3) فی کون الإیجاز سببا لسرعه الفهم کما فی «رأیت عبد الله وأکرمته» دون «أکرمت عبد الله» ویجوز أن یکون بمعنی مع - قاله ابن جماعه (وتبسط البذل) بسکون الذّال المعجمه أی العطاء (بوعد منجز) أی سریع الوفاء ، والوعد فی الخیر لا وإیعاد فی الشّرّ إذا لم تکن قرینه.

وتقتضی رضا بغیر سخط

فائقه ألفیّه ابن معطی

(وتقتضی) بحسن الوجازه المقتضیه لسرعه الفهم (رضا) من قاریها بأن

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 7


1- توهّم بعض أن الألفیه نسبه إلی ألف فکیف یمکن عدّ الأبیات ألفین فأجاب بأنّ النسبه إلی المفرد والتثنیه سواء.
2- أی : بقوله النحو دفع دخل وهو أنّ النحو علی ما هو المعروف یطلق علی العلم الذی یعرف به أحوال أواخر الکلم مع أنّ الألفیه مشتمله علی الصرف أیضا ، فأجاب : بأنّ المراد بالنحو هنا أعمّ من النحو المعروف ، بل المراد به مطلق علم العربیّه.
3- أی : علی فرض کون الباء للسببیّه ربّما یتوهّم انّه کیف یکون الإیجاز والاختصار سببا للتقّرب إلی الأقصی أی : الإیضاح ، بل الأمر بالعکس ، کما هو ظاهر ، فأجاب بأنّه لا بدع ولا منافاه بین الإیجاز والإیضاح ، کما تری أنّ أکرمته مع إیجازه أوضح من أکرمت عبد الله.

وهو بسبق حائز تفضیلا

مستوجب ثنائی الجمیلا

والله یقضی بهبات وافره

لی وله فی درجات الآخره

لا یعترض علیها (بغیر سخط) یشوبه (فائقه ألفیّه) لا إمام أبی زکریّا یحیی (ابن معط) عبد النور الزّواویّ الحنفیّ ، (و) لکن (هو بسبق) أی بسبب سبقه إلی وضع کتابه وتقدّم عصره (حائز) أی جامع (تفضیلا) لتفضیل السّابق شرعا (1) وعرفا وهو أیضا (مستوجب ثنائی الجمیلا) علیه لانتفاعی بما ألّفه واقتدائی به.

(والله یقضی بهبات) أی عطایا من فضله (وافره) أی زائده والجمله (2) خبریّه أرید بها الدّعاء أی اللهمّ اقض بذلک (لی) قدّم نفسه لحدیث أبی داود «کان رسول الله صلّی الله علیه وآله إذا دعا بدأ بنفسه» (وله فی درجات الآخره) أی مراتبها العلیّه.

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 8


1- لقوله تعالی : (وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ...) (الواقعه ، الآیه : 10).
2- أی : جمله ، الله یقضی.

الکلام و ما یتألّف منه

هذا باب شرح الکلام و شرح ما یتألّف منه الکلام وهو الکلم الثلاث

کلامنا لفظ مفید کاستقم

واسم وفعل ثمّ حرف الکلم

(کلامنا) أی معاشر النّحویّین (1) (لفظ) أی صوت معتمد علی مقطع الفم ، (2) فیخرج به ما لیس بلفظ من الدّوالّ (3) الأربع لا کإشاره والخطّ.

وعبّر به دون القول لإطلاقه (4) علی الرّأی لا وإعتقاد وعکس فی الکافیه (5) لأنّ

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 9


1- وأما فی اللغه فالکلام بمعنی التکلّم ، سواء کان مفیدا أم لا.
2- أی : مقطع الحرف من الفم ، فإنّ لکلّ حرف فی الفم مقطعا ومخرجا کمخرج القاف مثلا.
3- جمع دالّ ، وهو : ما یدلّ علی الشیء ، فلفظ زید دالّ علی وجوده الخارجی ، کما أنّ زیدا المکتوب أیضا کذلک ، والإشاره إلی شیء دالّ علی ذلک الشیء.
4- أی : القول : فیقال : هذا قول الشیخ مثلا ، ویراد به رأیه ، وهذا قول الشیعه ، والمراد : اعتقادهم.
5- فقال کلامنا قول ، ویمتاز القول عن اللفظ بأنّ القول جنس قریب للکلام ، بخلاف اللفظ فإنّه بعید عنه ، والجنس القریب للشیء ما کان شموله للشیء أضیق من شمول الجنس البعید له کما فی شمول الحیوان والجسم للإنسان ، فالحیوان یشمل الإنسان فی دائره الحیوانات ، وهی أضیق من شمول الجسم للإنسان ،لشموله له فی دائره الأجسام ، من حجر وشجر وحیوان. ففیما نحن فیه شمول القول للکلام أضیق من شمول اللفظ له ، لأنّ القول یشمله فی دائره المستعملات ، لأنّ القول خاصّ بالمستعمل ، وأمّا اللفظ فمن حیث إنّه شامل للمهمل والمستعمل فشموله للکلام فی دائره أوسع ، والتعریف بالجنس القریب أحسن من التعریف بالبعید.

القول جنس قریب لعدم إطلاقه علی المهمل بخلاف اللّفظ (مفید) أی مفهم معنی یحسن السّکوت علیه (1) - کما قال فی شرح الکافیه - والمراد سکوت المتکلم وقیل سکوت السّامع وقیل کلیهما. وخرج به ما لا یفید کإن قام مثلا (2) واستثنی منه فی شرح التّسهیل نقلا عن سیبویه وغیره بمفید ما لا (3) یجهله أحد نحو «النّار حارّه» فلیس بکلام.

ولم یصرّح باشتراط کونه (4) مرکّبا - کما فعل الجزولی کغیره (5) - للاستغناء عنه إذا لیس لنا لفظ مفید وهو غیر مرکّب.

وأشار إلی اشتراط کونه موضوعا - أی مقصودا - لیخرج ما ینطق به النّائم والسّاهی ونحوهما بقوله : (6) (کاستقم) إذ من عادته إعطاء الحکم بالمثال وقیّد فی التّسهیل المقصود بکونه لذاته ، لیخرج المقصود لغیره کجمله الصّله والجزاء. (7)

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 10


1- بخلاف غیر المفید ، فمن قال زید ثم سکت ، یقبّحه العقلاء علی سکوته.
2- فانّ جمله الشرط لا فائده فیها ، إذا لم یلحقه الجزاء.
3- ما مفعول لأستثنی ، أی قال : خرج بقولنا مفید ما لا یجهله أحد ، لأنّ الإفاده عباره عن إعلام الجاهل.
4- أی : الکلام مرکّبا ، لأنّ اشتراط المفید یغنی عن اشتراط المرکّب ، إذ الترکیب لازم للمفید.
5- غیر المصنف.
6- لأنّ الأمر بالاستقامه یحتاج إلی التفکّر والالتفات ، والنائم والساهی إذا تکلّما فلا یتکلّمان إلّا بألفاظ بسیطه عادّیه ، کأخرج وأدخل ونحوهما أو إشاره إلی الأیه (فاستقم).
7- أمّا الصله فلأنّ ذکرها لتعریف من یراد الإخبار عنه لا للإخبار عنه بها فقولنا جاء الذی أکرمک لا یرید المتکلّم الإخبار بالإکرام ، لأنه أمر معلوم للسامع بل مراده الإخبار بالمجیء ، وإنّما أتی بجمله الصله لتعریف صاحب المجیء وفاعله ، فلیست مقصوده بالإخبار. وأمّا الجزاء : فلأنّ الغرض الأصلی للمتکلّم فی قوله إن جئتنی إکرمتک ، اشتراط اکرام المخاطب بالمجیء فالمقصود الأصلی هو الشرط ، وأمّا الجزاء فتابع.

(واسم وفعل ثمّ حرف) هی .. (الکلم) الّتی .. یتألّف منها الکلام لا غیرها ، کما دلّ علیه الإستقراء ، (1) وذکره الإمام علیّ بن أبی طالب علیه الصّلاه والسّلام المبتکر لهذا الفنّ. (2)

وعطف النّاظم الحرف بثمّ إشعارا بتراخی رتبته عمّا قبله لکونه فضله دونهما ، ثمّ الکلم علی الصّحیح إسم جنس جمعی. (3)

واحده کلمه والقول عمّ

وکلمه بها کلام قد یؤمّ

(واحده کلمه) (4) وهی کما قال فی التّسهیل : «لفظ مستقل (5) دالّ بالوضع تحقیقا (6) أو تقدیرا أو منویّ (7) معه کذلک».

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 11


1- أی : التتبّع والتحقیق فی لغه العرب.
2- فن النحو والأدب.
3- اسم الجنس ما یطلق علی القلیل والکثیر کالإنسان والحیوان والبقر والغنم ، یقال : هذه النجعه حیوان ، وهذا القطیع من الغنم حیوان والجمع ما أطلق علی الثلاثه فصاعده کالرجال ، واسم الجنس الجمعی ، جمع لاسم الجنس فهو فی الحقیقه جمع إلّا ان آحاده أجناس ، فالکلم جمع للکلمه ، ولکن المراده هنا کلّ من الاسم والفعل والحرف ، وکلّ واحد منها جنس وکلّی بخلاف الجمع المتعارف فإنّ أحاده أشخاص فإنّ مفردات الرجال مثلا کلّ رجل فی الخارج لا کلّی الرجل والکلم الطّیب فی القرآن جمع ولیس باسم جنس جمعی لأنّ مفردتها الکلمات الشخصیّه.
4- أی : واحد الکلم کلمه فالکلم کما قلنا جمع الکلمه لکن الکلمه التی هی مفرد الکلم جنس الاسم ، أو جنس الفعل ، أو الجنس الحرف لا فرد منها.
5- أی مستقلّ فی اللفظ لیخرج أجزاء الکلمه کزاء زید مثلا فلا یرد علیه ما یتوهّم من أنّ الحرف غیر مستقل ، وهو کلمه لأنّه وإن کان غیر مستقل فی المعنی لکنّه مستقل فی اللفظ.
6- تحقیقا حال من اللفظ یعنی الکلمه قد تکون لفظا حقیقه ، وقد تکون لفظا تقدیرا ، فالأوّل کزید وقام وإلی ، والثانی کما إذا سئلک أحد ما فعل بک زید؟ أو سئلک شخص إلی أین تسافر؟ فتقول : مکّه ، أی : إلی مکّه.
7- عطف علی لفظ أی وهی : اما لفظ أو منوی مع اللفظ ، والمنوی معه علی قسمین : فقد یکون تحقیقا ، وقد یکون تقدیرا. فالأوّل : أی المنوی مع اللفظ التحقیقی کضمیر المخاطب فی قولک أضرب. والثانی : أی المنوی مع اللفظ التقدیری ، کما إذا سئلک أحد : من قام؟ فتقول : زید ، أی : زید قام فضمیر هو منوی مع قام المنوی ، وقوله «کذلک» إشاره إلی اللفظ المعطوف علیه ، وتشبیه به یعنی المنوی معه أیضا کاللفظ علی قسمین : حقیقی وتقدیری.

(والقول عمّ) الکلام والکلم والکلمه أی یطلق علی کلّ واحد منها ولا یطلق علی غیرها. (1)

(وکلمه بها کلام قد یؤمّ) (2) أی یقصد کثیرا فی اللّغه (3) لا فی الاصطلاح کقولهم فی «لا إله إلّا الله» کلمه الإخلاص ، وهذا من باب تسمیه الشّیء باسم جزئه. (4)

ثمّ شرع فی علامه کلّ من الاسم والفعل والحرف وبدأ بعلامه الاسم لشرفه علی قسیمیه (5) باستغنائه عنهما (6) لقبوله الإسناد بطرفیه واحتیاجهما إلیه فقال :

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 12


1- ومراده من الغیر الألفاظ المهمله.
2- أی : قد یقال لشیء کلمه ، والحال ان المقصود به الکلام.
3- أی : فی ألسنه العرب لا فی اصطلاح النحاه ، لأنّ الکلمه فی اصطلاحهم لا یطلق إلّا علی المفرد.
4- یعنی : وهذا النوع من الاستعمال له باب فی الأدب ، وهو : باب تسمیه الشیء ، والشیء هنا الکلام باسم هو لجزئه ، والجزء هنا الکلمه ، لأنّ الکلمه جزء الکلام ، کما یسمّی العبد رقبه.
5- قسیم الشیء عدله فی التقسیم ، فإذا قلنا : الحیوان علی قسمین : ناطق ، وصامت ، فالناطق قسیم للصامت ، والصامت قسیم للناطق ، وإن قلنا : الکلمه اسم ، وفعل وحرف ، فالاسم قسیم للفعل والحرف ، وکذا الفعل والحرف قسیمان للاسم.
6- استدلّ لشرف الاسم علی الفعل والحرف بدلیلین : أحدهما : استغناء الاسم عنهما فی تشکیل الکلام ، لقبوله الإسناد بطرفیه ، أی : لأنه قابل لأن یکون مسندا ومسندا إلیه ، نحو زید قائم ، فتکوّن الکلام من اسمین من دون حاجه إلی الفعل والحرف. ثانیهما : احتیاج الفعل والحرف إلیه ، فی تشکیل الکلام لعدم تشکیله من فعلین أو حرفین أو فعل وحرف.

بالجرّ والتّنوین والنّدا وأل

ومسند للاسم تمییز حصل

(بالجرّ) وهو أولی من ذکر حرف الجرّ لتناوله الجرّ بالحرف والإضافه (1) قاله فی شرح الکافیه. قلت : لکن سیأتی أنّ مذهبه أنّ المضاف إلیه مجرور بالحرف المقدّر (2) فذکر حرف الجرّ شامل له إلّا أن یراعی مذهب غیره (3) فتأمّل. (4)

(والتنوین) المنقسم للتّمکّن والتّنکیر والمقابله والعوض ، وحدّه (5) نون تثبت لفظا لا خطّا.

(والندا) أی الصّلاحیّه لأن ینادی ، (وأل) المعرفه وما یقوم مقامها کأم فی لغه طی وسیأتی أنّ أل الموصوله تدخل علی المضارع. (6)

(ومسند) أی الإسناد إلیه (7) أی بکلّ من هذه الأمور (للاسم تمییز) أی انفصال عن قسیمیه (حصل) لاختصاصها به (8) فلا تدخل علی غیره ، فقوله «بالجرّ» متعلّق بحصل و «للإسم» متعلّق بتمییز. (9)

مثال ما دخله ذلک «بسم الله الرّحمن الرّحیم» (10) و «زید» و «صه» بمعنی طلب

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 13


1- ولو قال بحرف الجرّ لما شمل الجرّ بالإضافه.
2- فعلی هذا لو قال المصنف : بحرف الجر لشمل الجرّ ، بالإضافه لأنه أیضا بالحرف علی مذهبه.
3- ممّن یقول بأنّ المضاف إلیه مجرور بالمضاف.
4- لعلّه إشاره إلی انکار أن یکون مذهب المصنف فی باب الاضافه ان جر المضاف الیه بالحرف ، لأنه قال هناک : (وأنومن أو فی أو اللام) فیمکن أن یکون مراده ان معنی هذه الحروف منویّه لا ألفاظها ، والمعنی لا یعمل جرّا.
5- أی : تعریف التنوین.
6- یعنی : لهذا قیّدناها بالمعرفه.
7- یعنی کونه مسندا إلیه مبتداء أو فاعلا أو مفعولا.
8- أی لاختصاص هذه الأمور بالاسم.
9- فتقدیر البیت : حصل بالجرّ والتنوین والندا وأل تمییز للاسم.
10- مثال للجرّ بقسمیه ، لأن اسم مجرور بالحرف والله مجرور بالإضافه.

سکوت ما (1) و «مسلمات» و «حینئذ» و «کلّ» و «جوار» (2) و «یا زید» و «الرّجل» و «أم سفر» و «أنا قمت». (3)

ولا یقدح فی ذلک وجود ما ذکر فی غیر الاسم (4) نحو

ألام علی لوّ وإن کنت عالما

بأذناب لوّ لم تفتنی أوائله

و «إیّاک واللّو» (5) و «یا لیتنانردّ» (6) و «تسمع بالمعیدی خیر من أن تراه». (7)

لجعل لو (8) فی الأوّلین اسما وحذف المنادی فی الثّالث أی یا قوم ، وحذف أن (9) المنسبک مع الفعل بالمصدر فی الأخیر أی سماعک خیر.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 14


1- ما هنا للإبهام ، أی : سکوت غیر معلوم.
2- فالتنوین علی أربعه أقسام : التمکّن ، والتنکیر ، والمقابله ، والعوض والعوض علی ثلاثه أقسام : عوض الجمله ، وعوص الکلمه ، وعوض الحرف ، فزید للتمکّن ، والتمکن کون اللفظ معربا ومنصرفا ، وصه للتنکیر ، ومسلمات للمقابله أی : مقابل نون الجمع المذکّر السالم ، وحینئذ لعوض الجمله ، إذ التقدیر حین إذ کان کذا فحذفت الجمله وعوض عنها التنوین ، وکلّ لعوض الکلمه ، فإن الأصل کلّ شیء ، وجوار لعوض الحرف ، فإن أصله جواری بالتنوین رفعا وجرّا ، فحذفت الضمّه أو الکسره لثقلهما علی الیاء فالتقی الساکنان : الیاء ونون التنوین ، فحذف الیاء ، وعوض عنها التنوین ، وأما فی حاله النصب فیقال : جواری بفتح الیاء.
3- مثال للمسند إلیه فأنا مسند إلیه لکونه مبتدءا وتاء قمت مسند إلیه لکونه فاعلا وهما إسمان.
4- أی : لا یضرّ فی اختصاص هذه الأمور بالاسم وجودها إحیانا فی غیر الاسم ، لأن ذلک فی ظاهر الأمر والواقع خلافه.
5- فدخل حرف الجرّ والتنوین وأل علی لو مع أنه حرف ظاهرا.
6- فوقع الحرف وهو لیت منادی.
7- فصار الفعل وهو تسمع مسندا إلیه لأنه مبتداء ، وخیر خبره.
8- دلیل لعدم القدح ، أی : لا یضرّ ذلک ، لأن لو فی البیت وفی إیّاک واللو لیست بحرف ، بل اسم للو الحرفیّه. کما أن جیم اسم لحرف (ج) - مثلا - وکذا قولنا فی للظرفیه فجعلتها مبتداء لأنها اسم لفی الحرفیّه.
9- المصدریّه ، والتقدیر ان تسمع فینسبک ، أی : یؤول بقولنا سماعک بالمعیدی ، فالمبتدا فی الحقیقه هو الاسم ، لا الفعل.

ثمّ أخذ (1) فی علامه الفعل مقدّما له علی الحرف لشرفه علیه لکونه (2) أحد رکنی الکلام دونه فقال :

بتا فعلت وأتت ویا افعلی

ونون أقبلنّ فعل ینجلی

(بتا) الفاعل سواء کانت لمتکلّم أم مخاطب أم مخاطبه نحو (فعلت) وبتاء التأنیث السّاکنه نحو (اتت) و «من توضأ یوم الجمعه فبها ونعمت» (3) والتّقیید بالسّاکنه یخرج المتحرّکه اللّاحقه للأسماء نحو «ضاربه» فإنّها متحرّکه بحرکه الإعراب (4) ولا وربّ وثمّ. (5)

(ویا) المخاطبه نحو (افعلی) وهاتی وتعالی وتفعلین (ونون) التّأکید مشدّده کانت أو مخفّفه نحو (أقبلنّ) ولیکونن (فعل ینجلی) أی ینکشف ، وبه (6) یتعلّق قوله «بتا».

ولا یقدح (7) فی ذلک دخول النّون علی الاسم فی قوله : «أقائلنّ أحضروا الشّهودا» لأنّه ضروره.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 15


1- أی : شرع المصنف.
2- أی : الفعل أحد رکنی الکلام لکونه مسندا دون الحرف.
3- مثال للحوق التاء الساکنه بالفعل غیر المتصرّف ، وأتت للفعل المتصرف.
4- بخلاف تا فعلت فأن حرکتها حرکه بناء.
5- بفتح الثاء ، اسم إشاره ، أو بضمها فحرف عطف أی : ویخرج أیضا التاء المتحرّکه اللاحقه بهذه الثلاثه فتقول لات وربّه وثمه.
6- أی : بینجلی فتقدیر البیت ینجلی فعل بتا فعلت واتت ویا افعلی ونون إقبلن.
7- أی : لا یضرّ بقولنا إنّ نون التأکید مختص بالفعل ، لحوقها باسم الفاعل فی قول الشاعر : أقائلنّ ، لأنه لضروره الشعر.

سواهما الحرف کهل وفی ولم

فعل مضارع یلی لم کیشمّ

(سواهما) أی سوی الاسم والفعل (الحرف) وهو علی قسمین : (1) مشترک بین الأسماء والأفعال (کهل) ، ولا ینافی هذا (2) ما سیأتی فی باب الاشتغال من اختصاصه بالفعل لأنّ ذلک حیث کان فی حیّزها فعل (3) قاله الرّضی ، (و) مختصّ (4) وهو علی قسمین : مختصّ بالأسماء نحو (فی و) مختصّ بالأفعال نحو (لم).

والفعل ینقسم إلی ثلاثه أقسام : مضارع وماض وأمر.

ذکر المصنّف علاماتها مقدّما (5) المضارع والماضی علی الأمر للاتّفاق علی إعراب الاوّل وبناء الثّانی والاختلاف فی الثّالث ، وقدّم الأوّل (6) لشرفه بالإعراب ، فقال :

(فعل مضارع یلی لم کیشمّ) أی یقع بعد لم فإنّه یقال فیه : «لم یشمّ».

وماضی الأفعال بالتّا مز وسم

بالنّون فعل الأمر ان امر فهم

(وماضی الأفعال بالتّا) السّاکنه (مز) عن قسیمیه ، وکذا بتاء الفاعل ، قال فی شرح

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 16


1- أی : الحرف علی قسمین : قسم یدخل علی الفعل والاسم ، وقسم مختص إمّا بالاسم أو بالفعل ، کما سیأتی.
2- أی : لا ینافی قولنا إنّ هل مشترک بین الاسم والفعل ما یأتی فی باب الاشتغال من أنّ هل مختص بالفعل إذ المراد بالاختصاص بالفعل أنّه إذا وقع فی جمله وفیها فعل واسم دخلت هل علی الفعل لا علی الاسم وأما إذا کانت الجمله خالیه من الفعل ، فلا مانع من دخولها علی الاسم.
3- أی : الاختصاص بالفعل فی مورد یکون بجنبها فعل.
4- عطف علی قوله : «مشترک».
5- یعنی : إنّ المصنف قدّم الماضی والمضارع علی الأمر ، لعدم الاختلاف فی الماضی والمضارع. فإن الماضی مبنیّ باتفاق علماء النحو ، والمضارع معرب باتفاقهم أیضا ، وأما الأمر فاختلفوا فی إعرابه وبنائه ، والاختلاف فی الشیء نقص فیه ، فلذلک أخّره.
6- أی : المضارع لشرفه علی الماضی بالإعراب.

الکافیه (1) وعنی (2) بذلک علامه تختصّ الموضوع للمضیّ (3) ولو کان مستقبل المعنی. (وسم (4) بالنّون) المؤکّده (فعل الأمر إن أمر فهم) عمّا یقبلها. (5)

والأمر ان لم یک للنّون محلّ

فیه هو اسم نحوصه وحیّهل

(والأمر) أی مفهم الأمر بمعنی طلب إیجاد الشّیء (إن لم یک للنّون) المؤکّده (محلّ فیه) فلیس بفعل بل (هو اسم) الفعل (نحوصه) بمعنی أسکت (وحیّهل) مرکّب من کلمتین بمعنی أقبل ، وقابل النّون إن لم یفهم الأمر فهو فعل مضارع. (6)

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 17


1- کأنّ متن الکافیه کمتن المصنّف هنا جعل التاء الساکنه علامه للفعل الماضی ، ویرد إشکال علی المتنین ، وهو : إن معنی فعل الماضی أن الفعل واقع فی الزمان الماضی ، مع أنّا نعلم أنّ الفعل قد یکون بمعنی المستقبل ، والتاء تلحقه أیضا ، نحو : إن جائتنی أکرمتها ، لأن إن الشرطیه یقلب الماضی إلی المستقبل ، فأجاب المصنف فی شرح الکافیه عن هذا الإشکال بأنّ المراد من قوله تاء التأنیث علامه للماضی أنّ التاء علامه للفعل الذی کان فی الأصل موضوعا للماضی ، وإن تحوّل لعارض إلی الزمان المستقبل.
2- أی : صاحب الکافیه بذلک أی بقوله إن التاء علامه للماضی.
3- أی : الفعل الذی وضع للماضی فی الأصل.
4- فعل أمر من الوسم وهو العلامه.
5- أی یقبل النون.
6- نحو ینصرنّ فإذا اجتمع الأمران وهما قبول النون وفهم الأمر منه فی کلمه یعلم آنها فعل أمر.

(تتمّه)

إذا دلّت کلمه علی حدث ماض (1) ولم تقبل التّاء - کشتّان - (2) أو علی حدث (3) حاضر أو مستقبل ولم تقبل لم - کأوّه - (4) فهی إسم فعل أیضا - قاله المصنّف فی عمدته.

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 18


1- الحدث الأمر الحادث فشتان یدل علی حدوث الافتراق فی الزمان الماضی.
2- أی : تفرّق.
3- أی : حدوث أمر فی الحال.
4- اسم فعل مضارع بمعنی أتضجّر وأتأسّف فإنّه قد یراد منه الحال ، وقد یراد منه الاستقبال.

المعرب و المبنیّ

هذا باب المعرب والمبنیّ

والاسم منه معرب ومبنیّ

لشبه من الحروف مدنی

(والاسم منه) أی بعضه (1) متمکّن وهو (معرب) جار علی الأصل (2) وبعضه الآخر غیر متمکّن (و) هو (مبنیّ) جار علی خلاف الأصل ، وإنّما یبنی (لشبه) فیه (من الحروف) متعلّق بقوله : (3) (مدنی) أی مقرّب له ، واحترز (4) عن غیر المدنی ، وهو (5) ما عارضه ما یقتضی الإعراب کأی فی الاستفهام والشّرط فإنّها أشبهت الحروف فی المعنی لکن عارضها (6) لزومها الإضافه.

ویکفی فی بناء الاسم شبهه بالحرف من وجه واحد بخلاف منع الصّرف فلا بدّ من شبهه بالفعل من وجهین ، وعلّله ابن حاجب (7) فی أمالیه بأنّ الشبه الواحد بالحرف یبعّده.

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 19


1- أی : بعض الاسم.
2- أی : علی القاعده الأصلیه ، فإن قاعده الاسم أن یکون معربا.
3- فالمعنی لشبه فی الاسم مدن من الحروف ، أی : مقرب منها.
4- أی : بالمدنی.
5- أی : غیر المدنی الشبه یعارضه حاله فی الاسم یطلب الإعراب.
6- أی : عارض تلک الشباهه حاله فی أی وهی کونها لازمه الإضافه وهذه الحاله تطلب الاعراب لأنها من خواص الاسم فیقربها إلی الاسمیّه.
7- توضیح ذلک أن الاسم والفعل والحرف کلّها مشترکه فی کونها کلمه ولکن الاسم والفعل مشترکان فی شیء أخص من الکلمه أیضا ، وهو الاسناد لکون الفعل قابلا للإسناد ، کالاسم بخلاف الحرف ، فإنها غیر قابله للإسناد ، فالحرف یشترک مع الاسم فی الجنس الأعم فقطّ ، وهو الکلمه ، وأما الفعل فیشترک مع الاسم فی الجنس الأخصّ أیضا وهو الإسناد فالفعل أقرب إلی الاسم من الحرف ، فإذا تشابه الاسم بالفعل بشبه واحد لا یخرجه عن الانصراف لا أن یتشابه معه بشبهین لیمنع عن الصرف وأما إذا تشابه مع الحرف فقد تشابه بشیء بعید عنه فیکفی لبنائه شبه واحد.

عن الاسمیّه ویقرّبه ممّا (1) لیس بینه وبین الاسم مناسبه إلّا فی الجنس الأعمّ وهو کونه کلمه ، وشبه الاسم بالفعل وإن کان (2) نوعا آخر إلّا أنّه (3) لیس فی البعد عن الاسم کالحرف.

وفهم من حصر المصنّف علّه البناء فی شبهه (4) الحرف فقطّ ، عدم اعتبار غیره (5) وسبقه إلی ذلک (6) أبو الفتح وغیره وإن قیل إنّه لا سلف له فی ذلک.

کالشّبه الوضعی فی اسمی جئتنا

والمعنوی فی متی وفی هنا

(کالشّبه الوضعیّ) (7) بأن یکون الاسم موضوعا علی حرف واحد أو حرفین - کما هو الأصل فی وضع الحرف (8) - کما (فی اسمی جئتنا) وهما التّاء والناء فإنّهما إسمان وبنیا لشبههما الحرف فیما هو الأصل أن یوضع الحرف علیه ، ونحو ید ودم أصله ثلاثه. (9)

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 20


1- أی : الحرف.
2- أی الفعل نوعا آخر عن الاسم ، فإن الفعل لیس باسم.
3- أی : الفعل.
4- أی : الاسم.
5- أی : غیر شبه الحرف فإن النحاه قالوا : إن شبه الاسم بالفعل أیضا یؤثّر فی بناء الاسم.
6- أی : إلی القول بانحصار شبه الحرف فی تأثیر بناء الاسم.
7- أی : الشکلی.
8- أی : الأکثر فی شکل الحروف أن تکون بحرف واحد کحروف القسم أو حرفین کمن وفی.
9- أی : ثلاثه حروف فأصل ید یدی ، ولهذا تجمع علی أیدی وأصل دم دمو فإن جمعه دماء وهو فی الأصل دماو ، قلبت الواو بالهمزه لوقوعه بعد الألف الزائده کما فی الرجاء.

(و) کالشّبه (المعنویّ) بأن یکون الاسم متضمّنا معنی من معانی الحروف سواء وضع لذلک المعنی حرف أم لا ، فالأوّل (1) کما (فی متی) فإنّها اسم وبنیت لتضمّنها معنی إن الشّرطیّه (2) أو همزه الاستفهام (3) (و) الثّانی کما (فی هنا) فإنّها إسم وبنیت لتضمّنها (4) معنی الإشاره الّذی کان من حقّه أن یوضع له حرف (5) لأنّه کالخطاب (6) وإنّما أعرب ذان وت ان (7) لأنّ شبه الحرف عارضه ما یقتضی الإعراب وهو التّثنیه الّتی هی من خصائص الأسماء. (8)

(و) کالشّبه الإستعمالی بأن یلزم طریقه من طرائق الحروف.

وکنیابه عن الفعل بلا

تأثّر وکافتقار أصّلا

(کنیابه) له (9) (عن الفعل) فی العمل (بلا) حصول (تأثّر) فیه (10) بعامل کما فی

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 21


1- أی : الذی وضع لذلک المعنی حرف.
2- فی متی الذی للشرط.
3- أی : متی الاستفهامیّه.
4- فإن من یقول هنا یشیر إلی مکان خاص.
5- فإن المعنی الحرفی ما لا وجود له فی الخارج ، کالابتدائیه والانتهائیه المفهومتین من کلمتی من وإلی فمثلا فی قولنا سرت من البصره إلی الکوفه ، الموجود فی الخارج هو البصره والکوفه والسائر والسیر ، وأما الابتدائیّه المفهوم بمن والانتهائیّه المفهومه من إلی فلا عین لهما فی الخارج ولا أثر وانما هما من عالم الاعتبار والتصوّر إذا عرفت هذا فالاشاره من هذا القبیل من المعانی الّا أنّها لم توضع لها حرف مثل الابتداء الموضوع له من مثلا وأما أسماء الاشاره فلم توضع للاشاره ، وإنما وضعت للمشار إلیه مع قید إلاشاره ، کما یأتی فی موضعه.
6- الذی وضع له الکاف نحو ذاک ، إذ الکاف هنا حرف خطاب ولیست بضمیر.
7- مع کونهما اسمین للإشاره.
8- فتقوّی جانب اسمیّتهما وتبعّدهما عن الحرفیه.
9- أی : للاسم عن الفعل ، فإن أسماء الأفعال معناها معنی الفعل وتعمل مثل الفعل فترفع الفاعل وتنصب المفعول ، فلهذا کان عملها نیابیّا.
10- فی الاسم أی : من دون أن یعمل فیه عامل ، کما أن الحرف کذلک.

أسماء الأفعال فإنّها عامله غیر معموله علی الأرجح. (1)

(وکافتقار) له إلی الجمله إن (أصّلا) (2) کما فی الموصولات بخلاف إفتقاره إلی مفرد کما فی سبحان (3) أو إفتقار غیر ما أصّل وهو العارض کافتقار الفاعل للفعل ، والنّکره لجمله الصّفه (4) وأعرب اللّذان واللّتان لما تقدّم. (5)

(تتمه)

من أنواع الشّبه الشّبه الإهمالیّ (6) ذکره فی الکافیه ومثّل له فی شرحها بفواتح السّور فإنّها مبنیّه لشبهها بالحروف المهمله فی کونها لا عامله ولا معموله.

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 22


1- للقول بأنها قد تقع معموله واستشهدوا بقوله تعالی : (أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً) ، فقالوا : إنّ «رویدا» منصوب بأمهلهم ، مع أنه اسم فعل وأجیب عنهم بأنه مصدر لا اسم فعل وأصله أروادا حذف منه الهمزه والألف وصغر بعد ذلک فصار رویدا.
2- أی : إن کان الافتقار أصلیّا وذاتیّا لا عرضیّا.
3- لافتقاره إلی المضاف إلیه المفرد.
4- فإن افتقار الفاعل لیس بذاتّی بل حینما یقع بعد الفعل نحو قام زید ، وأما إذا وقع مبتدءا أو مجرورا فلا حاجه له إلی الفعل ، وکذا الموصوف النکره حینما وصف بالجمله فهو محتاج إلی تلک الجمله لا دائما ویرد علیه فی الفاعل ان الذی یحتاج إلیه الفاعل هو الفعل وحده ، والفعل وحده لیس بجمله ، بل هو مع الفاعل.
5- من معاوضه شبهها بالحرف ما هو من خصائص الأسماء وهو التثنیه.
6- أی : الاهمال فی العمل عاملا ومعمولا ففواتح السور أی أوائلها مثل طه ویس أسماء غیر عامله ولا معموله ، وهذه الأسماء تشابه الحروف المهمله کقولنا : ب ، ت ، ث فبنیت لذلک.

ومعرب الاسماء ما قد سلما

من شبه الحرف کأرض وسما

(ومعرب الأسماء) أخّره (1) لأنّ المبنیّ محصور بخلافه لأنّه (2) (ما قد سلما من شبه الحرف) السّابق ذکره (کأرض وسما) بضمّ السّین احدی لغات الإسم ، والبواقی (3) اسم بضمّ الهمزه وکسرها وسم بضمّ السّین وسمی کرضی ، وقد نظمتها فی بیت وهو :

اسم بضمّ الاوّل والکسر

مع همزه وحذفها والقصر

*

وفعل أمر ومضی بنیا

وأعربوا مضارعا إن عریا

(وفعل أمر ومضی بنیا) الأوّل علی السّکون إن کان صحیح الآخر وعلی حذف آخره إن کان معتلّا (4) والثّانی (5) علی الفتح ما لم یتّصل به واو الجمع فیضمّ أو ضمیر رفع متحرّک فیسکن.

(وأعربوا) علی خلاف الأصل (6) فعلا (مضارعا) لشبهه بالإسم فی اعتوار (7) المعانی المختلفه علیه کما قال فی التّسهیل ولکن لا مطلقا بل.

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 23


1- أی : أخّر المعرب مع أنه أشرف من المبنی لأنه محدود قلیل فیمتاز عن المعرب بقلّته.
2- دلیل لعدم محصوریّه المعرب فإن ما سلم من شبه الحرف أمر وسیع لا حدّ له.
3- بواقی لغات الاسم.
4- فالأوّل نحو انصر والثانی نحو ارم.
5- أی : الماضی مبنی علی الفتح ما لم یتصل به واو الجمع نحو نصروا فیضم اللام منه وما لم یتّصل به ضمیر رفع متحرّک وذلک فی تسع صیغ من جمع المؤنث الغایب إلی المتکلم مع الغیر فیسکن اللام منه.
6- لأن الأصل فی الفعل البناء علی ما قیل.
7- الاعتوار الورود من کل جانب وذلک لأنه قد یرد علیه معنی النفی فی الماضی أو النهی فیجزم بلم أو لا وقد یقتضی المعنی أن یکون الفعل مفردا لیکون فاعلا أو مبتدءا أو مفعولا فینصب بأن کما أن الاسم قد یرد علیه معنی الفاعلیه فیقتضی الرفع أو المفعولیّه فالنصب وهکذا.

من نون توکید مباشر ومن

نون إناث کیر عن من فتن

(إن عریا من نون توکید مباشر) فإن لم یعرمنه بنی لمعارضه شبهه للاسم بما یقتضی البناء وهو النّون المؤکّده الّتی هی من خصائص الأفعال ، وبناؤه (1) علی الفتح لترکیبه معه کترکیب خمسه عشر نحو «والله لأضربنّ».

وخرج بالمباشر غیره کأن حال (2) بینه وبین الفعل ألف الإثنین أو واو الجمع أو یاء المخاطبه فإنّه حینئذ یکون معربا تقدیرا. (و) إن عری (من نون إناث) فإن لم یعرمنها بنی لما تقدّم (3) وبناؤه علی السّکون حملا علی الماضی المتّصل بها لأنّهما (4) یستویان فی أصاله السّکون وعروض الحرکه فیهما - کما قال فی شرح الکافیه - (کیرعن من فتن).

وکلّ حرف مستحقّ للبنا

والأصل فی المبنی أن یسکّنا

(وکلّ حرف مستحقّ للبناء) وجوبا لعدم احتیاجه إلی الإعراب إذ المعانی (5)

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 24


1- أی : بناء المضارع المؤکّد بالنون علی الفتح لترکیب المضارع مع النون مثل ترکیب خمسه عشر فی کون الترکیب غیر إسنادی فکما أن خمسه عشر مبنیّه علی الفتح فکذا المضارع المرکب مع النون.
2- أی : غیر المباشر مثل أن یحول بین النون والفعل ألف التثنیه نحو لا تتبعانّ أو واو الجمع نحو لتبلوّن أو یاء المخاطبه نحو امّا ترینّ فإن حینئذ معرب تقدیرا.
3- وهو معارضه شبهه بالاسم بما یقتضی البناء ، وهو اتصال نون الإناث لأن هذا النون من خواص الفعل.
4- أی : الماضی والمضارع متساویان فی أصاله السکون لأن الأصل فی الفعل البناء ، والأصل فی البناء السکون والحرکه فیهما عارضیّ.
5- یعنی : إن الحرف لا تتوارد علیه المعانی التی تقتضی الاعراب کما فی الاسم وفعل المضارع فلا یکون مبتدءا وفاعلا لیرفع ولا مفعولا وحالا لینصب کالاسم ولا مورد للمعانی المقتضیه للجزم والنصب فی الفعل فلا مقتضی لاعرابه.

المفتقره إلیه لا تعتوره ونحو

[لیت شعری مسافر بن أبی عمرو]

ولیت یقولها المحزون (1)

علی تجرّدها (2) من معنی الحرفیّه وجذبها إلی معنی الاسمیّه بدلیل عدم وفائها لمقتضاها.

(والأصل فی المبنیّ) اسما کان أو فعلا أو حرفا (أن یسکّنا) لخفّه السّکون وثقل المبنیّ.

ومنه ذو فتح وذو کسر وضمّ

کأین أمس حیث والسّاکن کم

(ومنه) أی ومن المبنی (ذو فتح و) منه (ذو کسر و) منه ذو (ضمّ) وذلک لسبب ، (3) فذو الفتح (کأین) وضرب وواو العطف ، فالأوّل حرّک لإلتقاء السّاکنین وکانت (4) فتحه للخفّه ، والثانی (5) لمشابهته المضارع فی وقوعه صفه وصله وحالا وخبرا ، تقول : «رجل رکب جاءنی» «هذا الّذی رکب» «مررت بزید وقد رکب» «زید رکب» (6) کما تقول : «رجل یرکب» إلخ ، وکانت فتحه لما تقدّم (7) والثالث (8) لضروره الابتداء بالسّاکن إذ لا یبتدأ بالسّاکن إمّا تعذّرا مطلقا (9) کما قال الجمهور أو تعسّرا فی

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 25


1- فلیت وقعت مبتدءا.
2- أی : حملت علی تجرّدها من معناها الحرفی ، وهی التمنّی وانتقلت إلی الاسمیّه أی ان لیت فی البیت اسم للیت الحرفیّه ، کما ذکر فی لو ویدل علی ذلک أنّها لم تف بمقتضی الحرفیّه إذ لو کانت حرفا لما وقعت مبتدءا ولما دخلت علی الفعل.
3- إذ الخروج عن الأصل یحتاج إلی سبب.
4- أی الحرکه.
5- یعنی : ضرب لشبهه بالمضارع حرّک إذ البناء علی الحرکه قریب من الإعراب.
6- فالأوّل صفه لرجل ، والثانی صله للذی ، والثالث حال لزید والرابع خبر.
7- أی : للخفه.
8- أی : واو العطف یستلزم سکونه الابتداء بالساکن.
9- یعنی : إنه قولان فی التکلم بالساکن ، فقیل : بتعذّره أی عدم إمکانه فی جمیع الحروف ، وقیل : بأنه ممکن ، ولکّنه مع المشقّه فی غیر الألف وأما فی الألف فغیر ممکن.

غیر الالف کما اختاره السّید الجرجانیّ وشیخنا العلّامه الکافجیّ ، وکانت فتحه لاستثقال الضّمه والکسره علی الواو ، وذو الکسر نحو (أمس) وجیر (1) وإنّما کسر علی أصل التقاء السّاکنین ، وذو الضّمّ نحو (حیث) وإنّما ضمّ تشبیها لها ب قبل وبعد (2) وقد تفتح للخفّه وتکسر علی أصل التقاء السّاکنین ، ویقال «حوث» مثلّث الثّاء أیضا (3) (و) مثال (السّاکن کم) واضرب وأجل (4) وقد علم ممّا مثّلت به أنّ البناء علی الفتح والسّکون یکون فی الثّلاثه ، وعلی الکسر والضّم لا یکون فی الفعل. نعم مثّل شارح الهادی للفعل المبنیّ علی الکسر بنحو «ش» والمبنیّ علی الضّمّ بنحو «ردّ» ، وفیه نظر. (5)

هذا ، واعلم أنّ الإعراب - کما قال فی التّسهیل - ما جیء به لبیان مقتضی العامل (6) من حرکه أو سکون أو حرف أو حذف ، وأنواعه أربعه رفع ونصب وجرّ وجزم.

فمنها مشترک بین الإسم والفعل ومنها مختصّ بأحدهما ، وقد أشار إلی ذلک بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 26


1- بفتح الجیم وسکون الیاء وکسر الراء جواب بمعنی نعم ، وهو : حرف ، وأما الفعل فلیس فیه مبنی بالکسر.
2- فی لزوم الإضافه والظرفیه ومثال الحرف المبنی للضم نحو منذ.
3- أی : مثل حیث.
4- حرف إجابه للسائل عن خبر.
5- لأن الکسره فی نحوش لیست کسره بناء ، بل هی حرکه عین الفعل فإنه أمر من وشی یشی حذف یائه للجزم وبقی الشین مکسورا ، وأما فی ردّ فضمّه لتبعیّه اللام للعین ، لأن الضمّ أحد الوجوه الثلاثه فی مضاعف یفعل مضموم العین وهو أمر لا مجهول ماض کما توّهم ، لأن الماضی یجب فتح آخره معلوما أو مجهولا.
6- یعنی : إن الإعراب أنما یؤتی به لیعلم أن العامل اقتضی أی شیء فمثلا إذا کان المعمول مرفوعا یعلم أن العامل اقتضی الفاعل وهکذا.

والرّفع والنّصب اجعلن إعرابا

لاسم وفعل نحو لن أهابا

والاسم قد خصّص بالجرّ کما

قد خصّص الفعل بأن ینجزما

(والرّفع والنّصب اجعلن إعرابا لاسم) نحو «إنّ زیدا قائم» (وفعل) مضارع (نحو) یقوم و (لن أهابا).

(والاسم قد خصّص بالجرّ) فی هذه العباره قلب (1) أی والجرّ قد خصّص بالاسم فلا یکون إعرابا للفعل لامتناع دخول عامله (2) علیه ، وهذا تبیین لأیّ (3) أنواع الإعراب خاصّ بالاسم فلا یکون مع ذکره فی أوّل الکتاب المقصود ، به بیان تعریف الاسم تکرارا (کما قد خصّص الفعل بأن ینجز ما) فلا یجزم الاسم لامتناع دخول عامله (4) علیه.

فارفع بضمّ وانصبن فتحا وجرّ

کسرا کذکر الله عبده یسرّ

(فارفع بضمّ وانصبن فتحا) أی بفتح (وجر کسرا) أی بکسر (کذکر الله عبدهم.

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 27


1- فإن ظاهر قوله (الاسم قد خصّص بالجّر) إن الاسم مختص بالجّر فلا یرفع ولا ینصب مع أن المراد أن الجّر مختص بالاسم فلا یدخل علی الفعل والحرف.
2- أی : عامل الجر وقوله علیه أی علی الفعل.
3- دفع دخل وهو أن المصنف ذکر سابقا عند تعریف الاسم بقوله بالجر والتنوین أن الجر مختص بالاسم ، فذکره هنا ثانیا تکرار ، فدفع الشارح هذا التوّهم بأن التکرار لا مانع منه إذا کان لغرض ، فإن ذکره هناک لبیان تعریف الاسم ، وهنا لبیان أنواع الإعراب.
4- أی : عامل الجزم علی الاسم.

یسرّ) مثال لما ذکر (1)

واجزم بتسکین وغیر ما ذکر

ینوب نحو جاء أخو بنی نمر

(واجزم بتسکین) نحو لم یضرب (وغیر ما ذکر (2) ینوب) عنه (نحو جاء اخو بنی نمر).

وارفع بواو وانصبن بالألف

واجرر بیاء ما من الأسماء اصف

من ذاک ذو إن صحبه أبانا

والفم حیث المیم منه بانا

وقد شرع فی تبیین مواضع النّیابه بقوله : (وارفع بواو وانصبن بالألف واجرر بیاء ما من الأسماء أصف) أی أذکر (من ذاک) أی من الأسماء الموصوفه (ذو) وقدّمه للزومه هذا الإعراب (3) ولکن إنّما یعرب به (إن صحبه أبانا) أی أظهر (4) واحترز بهذا القید عن ذو بمعنی الّذی.

وقیّده فی الکافیه والعمده بکونه معربا. (5)

(و) من الأسماء (الفم) وفیه لغات ، تثلیث الفاء (6) مع تخفیف المیم منقوصا أو مقصورا (7) ومع تشدیده وإتباعها المیم (8) فی الحرکات کما فعل بعینی «امرء» و «ابنم» وإنّما یعرب بهذا الإعراب (حیث المیم منه بانا) أی ذهب بخلاف ما إذا لم یذهب ، فإنّه یعرب بالحرکات علیه. (9)

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 28


1- فذکر مرفوع بالضم والله مجرور بالکسر وعبد منصوب بالفتح.
2- أی : غیر الرفع بالضم والنصب والجر بالکسر نائب عن هذا الإعراب فالإعراب بالحروف والجر بالفتح فی غیر المنصرف مثلا إعراب نیابی لا أصلی فالواو فی أخو نایب عن الضمه والیاء فی بنی نایب عن الکسره.
3- أی : الإعراب بالحروف ، فإن ذو إعرابه دائما بالحروف بخلاف الخمسه الأخر ، فإنها قد تعرب بالحرکات.
4- یعنی : ذو الذی بمعنی الصاحب یکون إعرابه کذلک.
5- أی : بدل قوله هنا أن صحبه أبان قال هناک ذو المعرب لیخرج ذو بمعنی الّذی.
6- أی : بفتحها وضمّها وکسرها.
7- منقوصا بأن یکون آخره یاء أو مقصورا بأن یکون آخره ألفا.
8- أی : اتباع الفاء للمیم ، بأن یکون الفاء تابعا للمیم فی الحرکات فإذا ضمّ المیم مثلا ضمّ معه الفاء وهکذا کما أن النون تابع للمیم فی ابنم والراء تابع للهمزه فی امرء.
9- أی علی المیم لا الإعراب بالحروف.

أب أخ حم کذاک وهن

والنّقص فی هذا الأخیر أحسن

(أب أخ حم کذاک) أی کما تقدّم من ذی والفم فی الإعراب بما ذکر ، (1) وقیّد فی التّسهیل الحم - وهو قریب الزّوج - (2) بکونه غیر مماثل قروا وقرأ وخطأ (3) فإنّه إن ماثل ذلک أعرب بالحرکات وإن أضیف وفیه (4) أنّ الأب والأخ قد یشدّد آخرهما (وهن) کذاک ، وهو کنایه عن أسماء الأجناس (5) وقیل ما یستقبح ذکره وقیل الفرج خاصّه ، (6) قال فی التسهیل قد یشدّد نونه.

(والنّقص فی هذا الأخیر) وهو هن بأن یکون معربا بالحرکات علی النّون (أحسن) من الإتمام ، قال علیّ علیه الصّلاه والسّلام : «من تعزّی بعزاء الجاهلیّه فأعضّوه بهن أبیه ولا تکنوا».

(و) النّقص (7)

وفی أب وتالییه یندر

وقصرها من نقصهنّ أشهر

(فی أب وتالییه) وهما أخ وحم (یندر) أی یقلّ کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 29


1- أی : الإعراب بالحروف.
2- أی : معنی الحم أقرباء الزوج للزوجه ، یقال : فلان حمو فلانه ، أی عم زوجها مثلا.
3- بأن یزاد فی آخر حم واو أو همزه مع سکون المیم ، أو فتحها کحمأ وحمو ، فحینئذ یعرب بالحرکات وإن أضیف.
4- أی : فی التسهیل.
5- کقولنا : فلان أو شیء یقال باع زید هنا وهنا إذا لم یرد التصریح بمبیعه.
6- أی : کل شیء لا ترید أن تصرح باسمه لقبحه.
7- بحذف لامه.

وبأبه اقتدی عدی فی الکرم

ومن یشابه أبه فما ظلم

(وقصرها) أی أب وأخ وحم بأن یکون آخره بالألف مطلقا (1) (من نقصهنّ أشهر) کقوله :

إن أباها وأبا أباها

قد بلغا فی المجد غایتاها (2)

*

وشرط ذا الإعراب أن یضفن لا

للیا کجا أخو أبیک ذا اعتلا

(وشرط ذا الإعراب) المتقدّم فی الأسماء المذکوره (أن یضفن) وإلّا فتعرب بالحرکات الظّاهره نحو «إنّ له أبا» و «له أخ» و «بنات الاخ» (3) وأن تکون الإضافه (لا للیاء) أی لالیاء المتکلّم وإلّا فتعرب بحرکات مقدّره نحو (أَخِی هارُونُ)(4)(5)(إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَأَخِی)(6)(7) وأن تکون مکبّره وإلّا (8) فتعرب بحرکات ظاهره وأن تکون مفرده وإلّا فتعرب فی حال التّثنیه والجمع اعرابهما (9) (کجإ أخو أبیک ذا اعتلا) فأخو مفرد مکبر مضاف إلی أبیک وأبی مفرد مکبّر مضاف إلی الکاف وذا مضافه إلی اعتلا ، وقد حوی هذا المثال کون المضاف إلیه ظاهرا ومضمرا ومعرفه ونکره. (10)

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 30


1- رفعا ونصبا وجرّا.
2- فأبا فی الأولین منصوب والثالث مجرور بالإضافه وقرأ بالألف فی الحالتین ، یعنی إنّ أبا لیلی وجدّها قد بلغا منتهی المجد والعظمه.
3- فأعرب أب وأخ فی الحالات الثلاثه علی الحرکات لعدم إضافتهما.
4- بتقدیر الرفع لکونه مبتدءا.
5- القصص ، الآیه : 34.
6- بتقدیر النصب مفعولا لأملک.
7- المائده ، الآیه : 25.
8- أی : وإن کانت مصغره نحو أبی وأخی تعرب بالحرکات ظاهره لا مقدره.
9- أی : إعراب الجمع والتثنیه.
10- فالظاهر أخو وذا لإضافتهما إلی أبی واعتلا والمضمر أبیک لإضافه أبی إلی الکاف والمعرفه أخو وأبی لإضافه الأول إلی المضاف إلی المعرفه ، والثانی إلی الضمیر والنکره ذا لإضافته إلی اعتلا وهو نکره.

بالألف ارفع المثنّی وکلا

إذا بمضمر مضافا وصلا

(بالألف ارفع المثنّی) وهو - کما یؤخذ من التّسهیل - الإسم الدّالّ علی شیئین متّفقی اللّفظ بزیاده ألف أو یاء ونون مکسوره فی آخره نحو «قال رجلان» فخرج نحو زید والقمران وکلا وکلتا وإثنان وإثنتان ، لعدم دلاله الاوّل (1) علی شیئین ، واتّفاق (2) لفظ مدلولی الثّانی ، والزّیاده (3) فی الباقی.

(و) ارفع بها (4) أیضا (کلا) وهو إسم مفرد عند البصریّین یطلق علی إثنین مذکّرین ، وإنّما یرفع بها (إذا بمضمر) حال کونه (مضافا) له (5) (وصلا) نحو «جاءنی الرّجلان کلاهما» ، وإن لم یضف إلی مضمر بل إلی الظّاهر فهو کالمقصور فی تقدیر إعرابه علی آخره وهو الألف نحو «جاءنی کلا الرّجلین». (6)

کلتا کذاک اثنان واثنتان

کابنین وابنتین یجریان

(کلتا) الّتی تطلق علی إثنین مؤنّثین (کذاک) أی مثل کلا فی رفعها بالألف إذا أضیفت إلی مضمر نحو «جاءتنی المرأت ان کلتاهما» وفی تقدیر إعرابها علی آخرها إن لم تضف إلیه نحو (کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها)(7).

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 31


1- وهو زید لکونه مفردا.
2- أی : ولعدم اتفاق لفظ مدلولی الثانی وهو القمران لأن مدلولیه وهما الشمس والقمر مختلفان فی اللفظ.
3- أی : ولعدم زیاده الألف والیاء فی کلا وکلتا واثنین واثنتین فإن الألف والیاء فی هذه الأربعه أصلیّه لا زائده.
4- أی : بالألف.
5- أی : حالکونه مضافا إلی الضمیر.
6- ورأیت کلا الرجلین ومررت بکلا الرجلین بتقدیر الإعراب فی الحالات الثلاثه.
7- الکهف ، الآیه : 33.

وأمّا (اثنان واثنتان) بالمثلثه فهما (کابنین وابنتین) بالموحّده فیهما یعنی کالمثنّی الحقیقیّ فی الحکم (یجریان) بلا شرط (1) سواء أفردا (2) نحو (حِینَ الْوَصِیَّهِ اثْنانِ)(3) أم رکّبا نحو (اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً)(4) أم أضیفا نحو اثناک واثناکم ، وکاثنتین ثنتان فی لغه بنی تمیم.

وتخلف الیا فی جمیعها الألف

جرّا ونصبا بعد فتح قد ألف

(وتخلف الیاء فی جمیعها) أی جمیع الألفاظ المتقدّم ذکرها (5) (الألف جرّا ونصبا) فی حالتیهما (بعد) إبقاء (فتح) لما قبلها (قد ألف) والأمثله واضحه.

وارفع بواو وبیا اجرر وانصب

سالم جمع عامر ومذنب

وشبه ذین وبه عشرونا

وبابه ألحق والأهلونا

(فرع) : إذا سمّی بمثنّی (6) فهو علی حاله قبل التّسمیه به.

(وارفع بواو وبیا اجرر وانصب سالم جمع عامر ومذنب وشبه ذین) أی شبههما ، وهو کلّ علم لمذکّر عاقل (7) خال من تاء التّأنیث (8) قیل ومن التّرکیب (9) وکلّ صفه کذلک (10)

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 32


1- کما شرط فی کلا وکلتا من لزوم الإضافه إلی الضمیر.
2- أی : من غیر ترکیب ولا إضافه.
3- المائده ، الآیه : 106.
4- البقره ، الآیه : 60.
5- أی : المثنی وکلا وکلتا واثنان واثنتان.
6- أی : إذا سمی شیء أو شخص بتثنیه کالمأزمین اسم مکان فی مکّه فإعرابها إعراب التثنیه بعینها والعلمیه لا تغیّر إعرابها.
7- کزید.
8- فطلحه لا یعرب بهذا الإعراب.
9- أی : کبعلبک.
10- أی : لمذکر عاقل خال من تاء التأنیث کقائم.

مع کونها لیست من باب أفعل فعلاء (1) کأحمر حمراء ولا فعلان (2) فعلی کسکران سکری ولا ممّا یستوی فیه المذکّر والمؤنّث کصبور وجریح.

(وبه) (3) أی وبالجمع المذکّر (عشرونا وبابه) إلی تسعین (ألحق) فی إعرابه السّابق (4) ولیس بجمع للزوم إطلاق (5) ثلاثین مثلا علی تسعه لأنّ أقلّ الجمع ثلاثه ، ووجوب دلاله عشرین علی ثلاثین لذلک (6) ولیس به. (7)

(و) ألحق أیضا جمع تصحیح لم یستوف الشّروط وهو (الأهلونا) لأنّ مفرده أهل وهو لیس علما ولا صفه بل اسما لخاصّه الشّیء الّذی ینسب إلیه کأهل الرّجل لامرأته وعیاله وأهل الإسلام لمن یدین به وأهل القرآن لمن یقرأه ویقوم بحقوقه وقد جاء جمعه علی أهالی.

أولو وعالمون علّیّونا

وأرضون شذّ والسّنونا

وألحق أیضا اسما جمع (8) وهما (أولو) بمعنی أصحاب (وعالمون) قیل هو

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 33


1- أی : افعل الذی مؤنثه فعلاء فأحمر لا یجمع بهذا الجمع بخلاف افعل الذی مؤنثه فعلی بضم الفاء کأخسر الذی مؤنثه خسری لقوله تعالی : (بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً).
2- أی : ولا الوصف الذی علی فعلان إذا کان مؤنثه فعلی کسکران الذی مؤنثه سکری.
3- متعلق بقوله «الحق» أی الحق بالجمع المذکر السالم عشرون وبابه.
4- وهو الرفع بالواو والنصب والجر بالیاء.
5- أی : لو کان باب عشرون جمعا للزم أن یقال لتسعه ثلاثین ، لأن مفرده بناءا علی کونه جمعا ثلاثه وأقل الجمع ثلاثه من مفرده.
6- أی : لأن أقل الجمع ثلاثه ، فان عشرین لو کان جمعا لکان مفرده عشره ، وحیث إن أقل الجمع ثلاثه من مفرده یجب أن یطلق علی ثلاثین عشرین لأن ثلاثین ثلاث مرّات عشره.
7- أی : والحال ان عشرین لیس بثلاثین.
8- اسم الجمع ما دل علی مجموع من الأفراد ولا واحد له من جنسه کالنساء.

جمع العالم. وردّ بأنّ العالمین دالّ علی العقلاء فقط والعالم دالّ علیهم وعلی غیرهم إذ هو (1) اسم لما سوی الباری تعالی فلا یکون جمعا له (2) للزوم زیاده مدلول الجمع علی مدلول مفرده.

وألحق أیضا إسم مفرد به (3) وهو (علّیّونا) لأنّه - کما قال فی الکشّاف - اسم لدیوان (4) الخیر الّذی دوّن فیه کلّ ما عملته الملائکه وصلحاء الثّقلین لا جمع ویجوز فی هذا النّوع (5) أن یجری مجری حین فیما یأتی (6) وأن تلزمه الواو ویعرب بالحرکات علی النّون (7) نحو :

طال لیلی وبتّ کالمجنون

واعترتنی الهموم بالماطرونِ

وان تلزمه الواو وفتح النّون نحو.

ولها بالماطرونَ إذا

أکل النّمل الّذی جمعا

(وأرضون) بفتح الرّاء جمع أرض بسکونها (شذّ) إعرابه هذا الإعراب (8) لأنّه جمع تکسیر ومفرده مؤنّث. (9).

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 34


1- دلیل کونه للعقلاء وغیرهم فإن ما سوی الباری فیهم العقلاء وغیر العقلاء.
2- أی : علی ما قلنا من شمول العالم للعقلاء وغیرهم فلا یکون عالمون جمعا للعالم فإنه یجب أن یکون مدلول الجمع زائدا علی مدلول المفرد مع أن عالمین أقلّ شمولا من العالم.
3- أی : بالجمع فی إعرابه.
4- هو الدفتر الذی یدوّن فیه أعمال الخیر.
5- من الأسماء المفرده التی علی وزن الجمع.
6- من الإعراب بالحرکات علی النون وثبوت الیاء.
7- فإعراب هذا النوع علی ثلاثه وجوه : إعراب الجمع ، والإعراب بالحرکه مع لزوم الیاء مثل حین ، والإعراب بالحرکه مع لزوم الواو ، کما فی البیت الأول ، لکسر النون مجرورا بالباء والحاله الرابعه حاله البناء علی الفتح ، کما فی البیت الثانی.
8- أی : إعراب الجمع.
9- أی : شذّ ان یعرب أرضون إعراب الجمع لجهتین : الأولی : إنه جمع مکسّر لا سالم ، لانکسار مفرده ، لأنّ مفرده أرض بسکون الراء والراء فی الجمع مفتوحه. والجهه الثانیه : ان مفرده مؤنث وشرط هذا الإعراب کما ذکر أن یکون مفرده مذکّرا.

(و) ألحق به أیضا (السّنونا) بکسر السّین جمع سنه بفتحها لما ذکر فی أرضین (1)

وبابه ومثل حین قد یرد

ذا الباب وهو عند قوم یطّرد

(وبابه) (2) وهو کلّ ثلاثی حذفت لامه وعوّض عنها هاء التّأنیث ولم یتکسّر (3) فخرج بالحذف نحو تمره ، (4) وبحذف اللّام نحو عده ، (5) وبالتّعویض نحو ید (6) وبالهاء نحو اسم ، (7) وبالأخیر (8) نحو شفه.

(ومثل حین) فی کونه معربا بالحرکات علی النّون مع لزوم الیاء (قد یرد ذا الباب) أی باب سنین شذّوذا (9) کقوله :

دعانی من نجد فإن سنینه

[لعبن بنا شیبا وشیّبننا مردا]

(وهو) أی الورود مثل حین فیما ذکر (عند قوم) من العرب (یطّرد) أی یستعمل کثیرا (10).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 35


1- دلیل لکونه ملحقا بالجمع ولیس بجمع لما ذکر فی أرضین من الوجهین لاختلاف حرکه السین فی المفرد والجمع وورود تاء التأنیث فی المفرد.
2- أی : باب سنین.
3- فإن اصل سنه سنو حذف الواو وعوّض عنه تاء التأنیث ، ولم یتکسر أی لم یجمع جمع تکسیر.
4- لعدم حذف شیء منها.
5- إذا المحذف منها فاء الفعل وهو الواو لا اللام.
6- فإنها حذف منها الیاء لأن أصلها یدی ولم یعوض عن المحذوف.
7- فأن أصله سمو حذف منه الواو وعوض عنها الألف لا الهاء.
8- أی : خرج بالقید الأخیر وهو قوله لم یتکسّر فأن شفه تجمع علی شفاء وهو جمع تکسیر.
9- تقول إصابتنا سنین بضم النون الثانیه ورأینا سنین بالفتح وخرجنا من سنین بالکسر.
10- لا شذوذا.

ونون مجموع وما به التحق

فافتح وقلّ من بکسره نطق

(ونون مجموع وما به التحق فافتح) لأنّ الجمع ثقیل والفتح خفیف فتعادلا (وقلّ من بکسره نطق) نحو :

[وما ذا یبتغی الشّعراء منیّ]

وقد جاوزت حدّ الأربعینِ

قال فی شرح الکافیه : وهو لغه. (1)

ونون ما ثنّی والملحق به

بعکس ذاک استعملوه فانتبه

(ونون ماثنّی والملحق به بعکس ذاک) أی بعکس نون الجمع والملحق به (استعملوه فانتبه) فهی مکسوره وفتحها لغه مع الیاء کقوله :

علی أحوذیّینَ (2) استقلّت عشیّه

[فما هی إلّا لمحه وتغیب]

ومع الألف (3) کما هو ظاهر عباره المصنّف وصرّح به (4) السّیرافی کقوله :

أعرف منها الأنف والعینانا

[ومنخرین أشبها ظبیانا]

وجاء ضمّها کقوله :

یا أبتا أرّقنی القذّان

فالنّوم لا تألفه العینانُ

*

وما بتا وألف قد جمعا

یکسر فی الجرّ وفی النّصب معا

(وما بتاء وألف) مزیدتین (قد جمعا) مؤنّثا کان مفرده أم مذکّرا (5) معرب خلافا

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 36


1- أی : کسر نون الجمع والملحق به من لغات العرب.
2- بفتح النون.
3- أی : فتح النون مع الألف لا مع الیاء أیضا لغه کما هو ظاهر عباره المصنف فأن قوله «بعکس ذاک» مطلق لا یختص بالفتح مع الیاء.
4- أی : بفتح نون التثنیه مع الألف.
5- والأول کمسلمات والثانی کطلحات.

للأخفش (1) (یکسر فی الجرّ وفی النّصب معا) نحو (خَلَقَ اللهُ السَّماواتِ)(2) و «رأیت سرادقات وإصطبلات» ، (3) کما تقول :

«نظرت إلی السّماوات» و «إلی سرادقات» و «إلی إصطبلات» خلافا للکوفیّین فی تجویزهم نصبه بالفتحه ولهشام فی تجویزه ذلک (4) فی المعتلّ مستدلّا بنحو «سمعت لغاتهم» (5) أمّا رفعه فعلی الأصل بالضّم.

کذا أولات والّذی اسما قد جعل

کأذرعات فیه ذا أیضا قبل

(کذا) أی کجمع المؤنّث السّالم فی نصبه بالکسره (أولات) بمعنی صاحبات نحو (وَإِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ)(6)(7) (والّذی اسما) (8) من هذا الجمع (قد جعل کأذرعات) لموضع بالشّام أصله أذرعه جمع ذراع (فیه ذا) الإعراب (أیضا قبل) وبعضهم ینصبه بالکسره ویحذف منه التّنوین وبعضهم یعربه إعراب مالا ینصرف ، (9) ویروی بالأوجه الثّلاثه (10) قوله

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 37


1- فقال إنّها مبنیّه حال الفتح وکسرتها کسره بناء.
2- الجاثیه ، الآیه : 22.
3- مثل بثلاث امثله للنصب ومثلها للجر إشاره إلی أنه لا فرق بین أن یکون مفرد هذا الجمع مؤنثا کما فی السماوات أو مذکرا کما فی سرادقات واصطبلات.
4- أی : النصب بالفتحه.
5- بفتح التاء فأنها جمع لغه وهی معتله لأن أصلها لغو حذف الواو وعوّض عنها التاء.
6- نصب أولات خبرا لکان واسمه ضمیر جمع المؤنّث.
7- الطلاق ، الآیه : 6.
8- أی : إذا جعل جمع المؤنث علما لشیء فإعرابه لا یتعیّر بالعلمیّه.
9- بالضم رفعا وبالفتح نصبا وجرّا.
10- بکسر التاء مع التنوین إعراب جمع المؤنث وبغیر تنوین وبالفتح کغیر المنصرف.

تنوّرتها من أذرعات وأهلها

[بیثرب أدنی دارها نظر عالی]

وجرّ بالفتحه ما لا ینصرف

ما لم یضف أو یک بعد أل ردف

(وجرّ بالفتحه ما لا ینصرف) وسیأتی فی بابه (ما) دام (لم یضف أویک بعد أل) المعرفه أو الموصوله أو الزّائده أو بعد أم (1) (ردف) فإن کان (2) جرّ بالکسره نحو «مررت بأحمدکم» ، (وَأَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ)(3) ، «کالأعمی والأصمّ» ، (4) ونحو :

رأیت الولید بن الیزید مبارکا (5) [شدیدا بأعباء الخلافه کاهله] وظاهر عباره المصّنف أنّه حینئذ باق (6) علی منع صرفه مطلقا ، وبه صرّح فی شرح التّسهیل وذهب السّیرافی والمبرّد وجماعه إلی أنّه منصرف مطلقا (7) واختار النّاظم فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب أنّه إن زالت منه علّه (8) فمنصرف وإن بقیت العلّتان (9) فلا ، ومشی علیه ابن الخبّاز والسیّد رکن الدّین.

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 38


1- مکان أل فی لغه طیّ.
2- أی : فإن کان غیر المنصرف مضافا أو بعد أل جرّ بالکسره.
3- البقره ، الآیه : 187.
4- أحمد غیر منصرف للعلمیّه ووزن الفعل والمساجد لأنها جمع منتهی الجموع والأصمّ لوزن الفعل والوصفیه وأنما جرّ هذه الثلاثه بالکسره لإضافه الأول ودخول أل علی الأخیرین.
5- فجرّ یزید بالکسر مع أنه غیر منصرف من جهه وزن الفعل والعلمیّه لوقوعه بعد ال.
6- أی : ظاهر عباره المصنف أن غیر المنصرف بعد الإضافه ودخول أل کأحمد باق علی عدم انصرافه والکسر فیه مستعار سواء زالت منه عله بسبب الإضافه ودخول أل کأحمدکم حیث زال عند العلمیّه بالإضافه أم لم تزل کالمساجد أما ظهور عباره المصنف فی ذلک فلأنّ الضمیر فی لم یضف ویک عائد إلی ما لا ینصرف فکأنّه قال (غیر المنصرف إذا أضیف أو وقع بعد أل لم یجرّ بالفتحه) فالمضاف والواقع بعد أل غیر منصرف فی عباره المصنف.
7- یعنی أن غیر المنصرف بعد الإضافه أو دخول أل یزول عنه منع الصرف سواء زال عنه عله أم لا.
8- کأحمدکم لزوال العلمیّه بالإضافه إذ لا یجوز الإضافه إلّا بعد قصد التنکیر ، والتنکیر ینافی العلمیّه فیبقی معه وزن الفعل فقط.
9- کأحسنکم فأن العلتین وهما الوصفیّه ووزن الفعل باقیتان فیه بعد الإضافه فلا یکون منصرفا.

واجعل لنحو یفعلان النّونا

رفعا وتدعین وتسألونا

وحذفها للجزم والنّصب سمه

کلم تکونی لترومی مظلمه

(واجعل لنحو یفعلان) وتفعلان (النّونا رفعا و) لتفعلین نحو (تدعین و) لیفعلون وتفعلون نحو (تسألونا). (و) اجعل (حذفها) أی حذف النّون (للجزم والنّصب) حملا له (1) علی الجزم کما حمل (2) علی الجرّ فی المثنّی والجمع (سمه) أی علامه فالجزم (کلم تکونی) والنّصب نحو (لترومی (3) مظلمه) وأمّا قوله تعالی (4)(إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ)(5) فالواو لام الفعل والنّون ضمیر النّسوه والفعل مبنیّ کما فی یخرجن.

تتمّه : اذا اتّصل بهذه النّون (6) نون الوقایه جاز حذفها تخفیفا وإدغامها فی نون الوقایه والفکّ ، وقرئ بالثّلاثه (7)(تَأْمُرُونِّی)(8) وقد تحذف النّون مع عدم النّاصب والجازم کقوله :

أبیت أسری وتبیتی تدلکی

وجهکِ بالعنبر والمسک الزّکی (9)

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 39


1- أی : حملا للنصب علی الجزم لعدم قدره عامل النصب علی الحذف کما أن الیاء فی نصب تثنیه الاسم وجمعه أیضا من باب حمل النصب علی الجرّ إذ المناسب للیاء هو الجر لا النصب.
2- أی : النصب علی الجرّ فی تثنیه الأسم وجمعه.
3- اصله لأن ترومی.
4- أی : لا یتوهم أن نون الجمع فی یعفون ثابته مع دخول الناصب لأن هذه النون نون جمع المؤنث والواو لام الفعل وجمع المؤنث مبنّی.
5- البقره ، الآیه : 237.
6- أی : نون التثنیه وجمع المذکر والمفرده المؤنثه.
7- أی : تأمرونی بالتخفیف وتأمرونّی بالتشدید وتأمروننی بالفک.
8- الزّمر ، الآیه : 64.
9- فحذف النون من المفرده المخاطبه (تبیتی) من دون ناصب وجازم.

وسمّ معتلّا من الأسماء ما

کالمصطفی والمرتقی مکارما

فالأوّل الإعراب فیه قدّرا

جمیعه وهو الّذی قد قصرا

(وسمّ معتلّا من الأسماء) المتمکّنه (1) (ما) آخره ألف (کالمصطفی و) ما آخره یاء نحو (المرتقی مکارما).

(فالأوّل) وهو الّذی کالمصطفی فی کون آخره ألفا لازمه (2) (الإعراب فیه قدّرا جمیعه) علی الألف لتعذّر تحریکها (وهو الّذی قد قصرا) أی سمّی مقصورا لأنّه حبس عن الحرکات والقصر الحبس أو لأنّه غیر ممدود قال الرّضیّ : وهو أولی (3) لما یلزم علی الأوّل من إطلاقه علی المضاف إلی الیاء.

والثّان منقوص ونصبه ظهر

ورفعه ینوی کذا أیضا یجرّ

(والثّانی) وهو الّذی کالمرتقی فی کون آخره یاء خفیفه (4) لازمه تلو کسره (منقوص ونصبه ظهر) علی الیاء لخفته (5) (ورفعه ینوی) أی یقدّر فیها لثقل الضّمه علی الیاء (کذا أیضا یجرّ) بکسره منویّه ، لثقل الکسره علی الیاء ، ولو قدّمه (6) علی المقصور کان أولی قال فی شرح الهادی : لأنّه أقرب إلی المعرب لدخول بعض الحرکات علیه.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 40


1- أی : المعربه.
2- لکونها لام الفعل.
3- یعنی أن تفسیر المقصور بغیر الممدود أولی من تفسیره بالحبس علی الحرکات لصدق الحبس علی المضاف إلی یاء المتکلم لکونه ایضا محبوسا عن الحرکات مع إنه لا یسمّی مقصورا فهذا التعریف للمقصور غیر مانع.
4- غیر مشدّده ولازمه لکونها جزء للکلمه.
5- أی : لخفه النصب فیناسب الیاء الثقیله.
6- أی : لو قدم المنقوص علی المقصور کان أولی لشرف المنقوص بقربه إلی المعرب لدخول بعض الحرکات علیه وهو النصب.

فرع (1) : لیس فی الأسماء المعربه اسم آخره واو قبلها ضمّ إلّا الأسماء السّتّه حاله الرّفع.

وأی فعل آخر منه ألف

أو واو او یاء فمعتلّا عرف

فالألف انو فیه غیر الجزم

وأبد نصب ما کیدعو یرمی

(وأی فعل) مضارع (آخر منه ألف) نحو یرضی (أو) آخر منه (واو) نحو یغزو (أو) آخر منه (یاء) نحو یرمی (فمعتلّا عرف) عند النّحاه (فالألف انو فیه غیر الجزم) (2) وهو الرّفع والنّصب لما تقدّم (3) ک- «زید یخشی» و «لن یرضی» (وأبد) أی أظهر (نصب ما آخره واو (کیدعو) وما آخره یاء نحو (یرمی) لما تقدّم (4) ک- «لن یدعو» و «لن یرمی».

والرّفع فیهما انو واحذف جازما

ثلاثهنّ تقض حکما لازما

(والرّفع فیهما) أی فیما کیدعو ویرمی (انو) لثقله علیهما کزید یدعو ویرمی (واحذف) حال کونک (جازما) للافعال المعتلّه (ثلاثهنّ) (5) کلم یخش ویرم ویغز (تقض) أی تحکم (حکما لازما) وقد تحذف فی غیر الجزم حذفا غیر لازم نحو (سَنَدْعُ الزَّبانِیَهَ)(6)(7)

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 41


1- انما ذکر هذا الفرع بمناسبه ذکر الأسماء المعتله حیث قال (وسم معتلا من الأسماء).
2- واما فی الجزم فالاعراب ظاهر بحذف الألف نحو لا تخش.
3- من تعذّر تحریک الألف.
4- من خفه الفتحه علی الواو والیاء.
5- الألف والواو والیاء.
6- حذف الواو من ندعو ، من دون جازم.
7- العلق ، الآیه : 18.

النکره و المعرفه

اشاره

هذا باب النکره والمعرفه

نکره قابل أل مؤثّرا

أو واقع موقع ما قد ذکرا

(نکره قابل (1) أل) حال کونه (مؤثّرا) التّعریف کرجل بخلاف حسن فإنّ أل الدّاخله علیه لا تؤثّر فیه تعریفا فلیس بنکره (أو) لیس بقابل لأل لکنّه (واقع موقع ما قد ذکرا) أی ما یقبل أل ، کذی فإنّها لا تقبل أل لکنّها تقع موقع ما یقبلها وهو صاحب.

وغیره معرفه کهم وذی

وهند وابنی والغلام والّذی

(وغیره) أی غیر ما ذکر (2) (معرفه) وهی مضمر (کهم و) اسم إشاره نحو (ذی و) علم نحو (هند و) مضاف إلی معرفه نحو (ابنی و) محلّی بأل نحو (الغلام و) موصول نحو (الّذی) وزاد فی شرح الکافیه المنادی المقصود (3) کیا رجل (4) واختار فی التّسهیل أنّ تعریفه بالإشاره إلیه والمواجهه (5) ونقله فی شرحه عن نصّ سیبویه ، وزاد

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 42


1- نکره مبتدا وقابل أل خبره یعنی أن النکره ما کانت قابله لدخول أل علیها بشرط ان یکون أل مؤثرا فیها أثر التعریف کالرجل وأما لم یؤثر کذلک کدخوله علی العلم نحو الحسن فدخوله لا یدل علی أن مدخوله نکره.
2- أی : غیر قابل أل المؤثر أو الواقع موقع القابل لأل معرفه.
3- بخلاف غیر المقصود کقول الأعمی یا رجلا خذ بیدی فإنّه لا یقصد شخصا خاصّا فهو نکره اتّفاقا.
4- قاصدا رجلا معیّنا.
5- لا بحرف النداء أو بحرف تعریف مقدّر.

ابن کیسان ما ومن الإستفهامیّتین وابن خروف ما (1) فی «دقّقته دقّا نعمّا».

الأول من المعارف الضمیر

فما لذی غیبه أو حضور

کأنت وهو سمّ بالضّمیر

(فما) کان من هذه المعارف موضوعا (لذی غیبه) أی لغائب تقدّم ذکره لفظا أو معنی أو حکما (2) (أو) لذی (حضور) أی لحاضر مخاطب أو متکلّم (کأنت) وأنا (وهو سمّ بالضّمیر) والمضمر عند البصریّین ، والکنایه والمکنّی عند الکوفییّن.

ولا یرد علی هذا (3) اسم الإشاره لأنّه وضع لمشار إلیه لزم منه حضوره ولا الاسم الظاهر (4) لأنّه وضع لأعمّ من الغیبه والحضور وقد عکس المصنّف (5) المثال فجعل

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 43


1- أی : ما التی بعد نعم الواقع بعد اسم وکان نعم وما منزله الصفه لذلک الأسم فنعمّا فی المثال صفه لدقّا ومعنی ما فی التقدیر هو الدّق فکأنه قال نعم الدّق فموقعها موقع الضمیر الذی له مرجع فلذلک قیل إنها معرفه.
2- فالأوّل کزیدا ضربته ، والثانی نحو «اعدلوا هو أقرب». فمرجع هو وهو العدل لم یذکر بلفظه ولکن بمعناه المفهوم من اعدلوا والثالث نحو قوله تعالی : (وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ) فمرجع الهاء فی أبویه لم یذکر سابقا لا صریحا لا معناه وأنما یفهم بالقرنیه لأن الآیه فی مقام بیان إرث المیت فالمرجع وهو المیت مذکور حکما أی فی حکم الذکر.
3- أی : لا یستشکل علی قول المصنف (لذی حضور) أن اسم الاشاره یدخل فی تعریف الضمیر لکونه أیضا للمشار إلیه الحاضر وذلک لأن الموضوع له لاسم الإشاره أنما هو الشیء الذی یشار إلیه لا غیر نعم لازم الإشاره إلی الشیء حضور ذلک الشیء لا أن الحضور مأخوذ فی موضوعه کما أن لفظ الأربعه موضوع للعدد الخاص ولازمه الزوجیه ومعلوم أنّ الزوجیه اللازمه لیست جزأ لمعنی الأربعه بخلاف أنت فأنه موضوع للحاضر.
4- أی : لا یشمل قوله «لذی حضور» للاسم الظاهر کزید عند حضوره لأن لفظ زید مثلا موضوع لذاته حاضرا کان أم غایبا وإن استعمل عند حضوره أحیانا فالحضور خارج عن مفهومه.
5- لتقدیمه الغیبه علی الحضور الأول بقوله «فمالذی غیبه أو حضور» ثم فی مقام المثال قدم الحاضر علی الغایب بقوله «کأنت وهو» فأجاب عنه الشارح بأن عمل المصنف هذا لیس بخطأ بل من باب اللّف والنشر المشوش الذی عمل به الکتاب العزیز.

الثّانی للأوّل والأوّل للثانی علی حدّ قوله تعالی : (یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ)(1) - الخ.

وذو اتّصال منه ما لا یبتدا

ولا یلی إلّا اختیارا أبدا

ثمّ الضّمیر متّصل ومنفصل فأشار إلی الأوّل بقوله (وذو اتّصال منه (2) ما) کان غیر مستقلّ (3) بنفسه ، وهو الّذی (لا) یصلح لأن (یبتدأ) به (ولا) یصلح لأن (یلی) أی لأن یقع بعد (إلّا اختیارا أبدا) ویقع بعدها اضطرارا کقوله :

وما نبالی إذا ما کنت جارتنا

ألّا یجاورنا إلّاک دیّار

*

کالیاء والکاف من ابنی أکرمک

والیاء والهاء من سلیه ما ملک

وکلّ مضمر له البنا یجب

ولفظ ما جرّ کلفظ ما نصب

(کالیاء والکاف من) نحو قولک (ابنی أکرمک والیاء والهاء من) نحو قولک (سلیه ما ملک).

(وکلّ مضمر له البناء یجب) لشبهه بالحروف فی المعنی ، لأنّ التکلّم والخطاب والغیبه من معانی الحروف (4) وقیل فی الافتقار (5) وقیل فی الوضع فی کثیر (6) وقیل

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 44


1- آل عمران ، الآیه : 106.
2- من الضمیر.
3- أی : لا یستعمل وحده بل ملصقا بکلمه.
4- المعنی الحرفی کما اشرنا إلیه سابقا ما لا وجود له خارجا بل فی عالم الاعتبار ویستفاد منها للربط بین المعانی الخارجیه کالأبتدائیه والانتهائیه الرابطتین بین المبدأ والمنتهی والسائر فالتکلّم والخطاب والغیبه معان من هذا القبیل إذ الموجود فی الخارج هو المتکلم والکلام والمخاطب والغایب لا التکلّم والخطاب والغیبه.
5- لاحتیاج الضمیر إلی مرجع ملفوظ أو ما فی حکمه للدلاله علی معناه کالحروف.
6- کالضمائر الّتی علی حرف أو حرفین.

لاستغنائه عن الإعراب باختلاف صیغته (1) وحکاها (2) فی التّسهیل إلّا الأوّل.

(ولفظ ماجرّ) من الضّمائر المتّصله (کلفظ ما نصب) منها ، وذلک ثلاثه ألفاظ : یاء المتکلّم ، وکاف الخطاب ، وهاء الغائب (3).

للرّفع والنّصب وجرّ نا صلح

کاعرف بنا فإنّنا نلنا المنح

وألف والواو والنّون لما

غاب وغیره کقاما واعلما

(للرّفع والنّصب وجرّ) بالتنوین لفظ (نا) الدّال علی المتکلّم ومن معه (صلح) فالجرّ (کاعرف بنا) والنّصب نحو (فإنّنا) والرّفع نحو (نلنا المنح) وما عدا ما ذکر مختصّ بالرّفع ، وهو تاء الفاعل والألف والواو ویاء المخاطبه ونون الإناث (4).

(وألف والواو والنّون) ضمائر متّصله کائنه (لماغاب وغیره) والمراد به (5) المخاطب (کقاما) وقاموا وقمن (واعلما) واعلموا واعلمن.

ومن ضمیر الرّفع ما یستتر

کافعل أوافق نغتبط إذ تشکر

(ومن ضمیر الرّفع ما یستتر) وجوبا بخلاف ضمیر النّصب والجرّ ، (6) وذلک فی مواضع ، فعل الأمر (کأفعل) والفعل المضارع المبدوّ بالهمزه نحو (أوافق) والمبدوّ بالنّون نحو (نغتبط) والمبدوّ بالتّاء نحو (إذ تشکر) ، (7) وزاد فی التّسهیل اسم فعل الأمر

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 45


1- فإن الضمیر المرفوع یختلف عن المنصوب بصیغته کهو وإیّاه وأنت وإیاک والإعراب أنما یؤتی به للفرق بین الحالات فالضمیر فی غنی عن ذلک فلذلک لم یعرب.
2- أی : المصنف حکی الأقوال التی ذکرنا فی عله بناء الضمیر إلّا القول الأول وهو الشبه المعنوی.
3- نحو رأیتک ومنک وضربنی ولی ونصرته وفیه.
4- نحو نصرت ونصرا ونصروا وانصری وانصرن.
5- أی : المراد بغیر الغائب هو المخاطب فقط لا المخاطب والمتکلّم لعدم صلاحیّه هذه ضمائر للمتکلم.
6- فلا یصح استتار هما.
7- فالمستتر فی الأول أنت ، والثانی أنا والثالث نحن ، والرابع أنت.

کنزال ، (1) وأبو حیّان فی الإرتشاف اسم فعل المضارع کأوّه (2) وابن هشام فی التّوضیح فعل الإستثناء کقاموا ما خلا زیدا وما عدا عمرا ولا یکون خالدا (3) وأفعل فی التعجّب کما أحسن الزّیدین وأفعل التّفضیل ک (هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً)(4) وفیما عدا هذا - وهو الماضی والظّرف والصّفات - یستتر جوازا. (5)

وذو ارتفاع وانفصال أنا هو

وأنت والفروع لا تشتبه

ثمّ شرع فی الثّانی من قسمی الضّمیر وهو المنفصل فقال : (وذو ارتفاع وانفصال أنا هو وأنت والفروع) النّاشئه عن هذه الأصول (لا تشتبه) وهی نحن ، هی ، هما ، هم ، هن ، وأنت ، أنتما ، أنتم ، أنتنّ. قال أبو حیّان : وقد تستعمل هذه مجروره کقولهم : أنا کأنت وکهو وهو کأنا ومنصوبه کقولهم : ضربتک أنت.

وذو انتصاب فی انفصال جعلا

إیّای والتّفریع لیس مشکلا

(وذو انتصاب فی انفصال جعلا إیّای والتّفریع) علی هذا الأصل الّذی ذکر (لیس مشکلا) مثاله إیّانا ، إیّاک ، إیّاکما ، إیّاکم ، إیّاکنّ ، إیّاه ، إیّاها ، إیّاهما ، إیّاهم ، إیّاهنّ. وقد تستعمل مجروره (6).

تنبیه : الضّمیر إیّا (7) واللواحق له عند سیبویه حروف تبیّن الحال وعند المصنّف .

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 46


1- بمعنی أنزل والمستتر فیه أنت.
2- بمعنی اتضجّر والمستتر فیه أنا.
3- المستتر فی الثلاثه هو وکذا فی التعجب والتفضیل الأتیین.
4- مریم ، الآیه : 74.
5- فالماضی نحو زید ضرب وضرب هو والظرف نحو زید خلفک وخلفک هو والصفه نحو زید قائم وقائم هو.
6- فتقول کإیاک أو من إیّای مثلا.
7- یعنی أن هذه الضمائر المنصوبه کأیاک وإیاه لیس المجموع ضمیرا بل الضمیر إیّا وأما اللواحق له من الکاف والهاء فحروف تبین حال الضمیر من أنه للخطاب أو الغیبه أو التکلّم وأنه مفرد أو مثنی أو جمع فالکاف المفتوحه فی إیاک تدل علی أن الضمیر مفرد مخاطب مذکّر وهکذا.

أسماء (1) مضاف إلیها.

وفی اختیار لا یجیء المنفصل

إذا تأتّی أن یجیء المتّصل

(وفی اختیار لا یجیء) الضّمیر (المنفصل إذا تأتّی (2) أن یجیء) الضّمیر (المتّصل) لما فیه (3) من الاختصار المطلوب الموضوع لأجله الضّمیر ، فإن لم یتأتّ (4) - بأن تأخّر عنه عامله أو حذف أو کان معنویّا أو حصر أو أسند إلیه صفه جرت علی غیر من هی له - (5) فصل. ویأتی المنفصل مع إمکان المتّصل فی الضّروره کما سیأتی (6).

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 47


1- أی : اللواحق لیست بحروف بل اسماء مضاف إلیها لإیّا.
2- أی : أمکن.
3- أی : لما فی ضمیر المتصل من الاختصار المطلوب فی الکلام ولأجله وضع الضمیر إذ لولاه لتکرّر المرجع بلفظه.
4- أی : لم یمکن المتصل.
5- فالمتأخر عنه عامله نحو إیاک نعبد والمحذوف عامله نحو إیّاک والأسد أی احذر الأسد فانفصل الضمیر المستتر فی احذر لحذف عامله فصار ایّاک والعامل المعنوی نحو أنا قائم إذ العامل فی أنا هو الابتدائیه والضمیر المحصور نحو ما ضربک إلّا أنا والأخیر نحو (زید عمرو ضاربه هو) فهو ضمیر أسند إلیه ضارب لأنه فاعله وضارب جار علی عمرو لأنه خبر له مع أنه لزید فی المعنی لأن المراد أن زیدا ضارب فهنا یجب الإتیان بضمیرین بعد الصفه لیعود أحدهما إلی مبتدئها وهو عمرو والثانی لمن هی له فی المعنی وهو زید ، ولا یمکن اتصال ضمیرین بصفه واحده فانفصل أحدهما.
6- فی قول الشاعر قد ضمنت إیاهم الأرض.

وصل أو افصل هاء سلنیه وما

أشبهه فی کنته الخلف انتمی

کذاک خلتنیه واتّصالا

أختار غیری اختار الانفصالا

(وصل) علی الأصل (1) (أو افصل) لطول (2) ثانی ضمیرین أوّلهما أخصّ (3) وغیر مرفوع کما فی (هاء سلنیه) (4) وسلنی إیّاه (و) کذا (ما أشبهه) نحو الدرهم أعطیتکه وأعطیتک إیّاه (فی) اتّصال وانفصال (5) ما هو خبر لکان أو إحدی أخواتها نحو (کنته الخلف انتمی (6) کذاک الهاء من (خلتنیه) ونحوه (7) فی اتّصاله وانفصاله خلاف (واتّصالا اختار) تبعا لجماعه منهم الرّمّانیّ ، إذ الأصل فی الضّمیر الاختصار ، ولأنّه وارد فی الفصیح قال صلّی الله علیه وآله وسلّم «إن یکنه فلن تسلّط علیه وإن لا یکنه فلا خیر لک فی قتله» (8).

(غیری) أی سیبویه ، ولم یصرّح به تأدّبا (اختار الانفصالا) لکونه فی الصّورتین (9) خبرا فی الأصل ولو بقی علی ما کان لتعیّن انفصاله کما تقدّم.

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 48


1- أی : الأصل فی وضع الضمیر وهو الاختصار.
2- بالتنوین یعنی إذا اتصل الضمیر طالت الکلمه ففی مثال سلنیه إذا انفصل الضمیر قصرت الکلمه فیقال سلنی ثم یقع بعدها إیاه وقوله ثانی ضمیرین مفعول لا فصل.
3- ضمیر المتکلم أخص من المخاطب والمخاطب أخصّ من الغائب.
4- الضمیران کلاهما مفعولان لتعدیه سل بنفسه إلی مفعولین وأولهما أخص من الثانی.
5- بکسر اللام بغیر تنوین وکذا اتصال لکونهما مضافین إلی ما الموصول.
6- أی انتسب إلی النحاه الاختلاف فیما إذا وقع الضمیر الثانی خبرا لکان فقال بعضهم إنه یقرأ باتصال نحو کنته وبعضهم بانفصال نحو کنت أیاه.
7- ممّا کان ثانی الضمیرین مفعولا ثانیا للنواسخ أو خبرا لها.
8- صحیح بخاری : 5 / 140 حدیث : 1267 صحیح المسلم : 14 / 153 حدیث : 5215.
9- أی : فی صوره کون ثانی الضمیرین خبرا لکان وکونه مفعولا ثانیا لخال وکلاهما فی الأصل خبران للمبتدا ولو بقیا علی ما کانا أی علی الخبریّه لتعیّن انفصالهما لما تقدم من أن العامل فی الضمیر إذا کان معنویا یجب انفصاله وعامل الخبر معنوی.

وقدّم الأخصّ فی اتّصال

وقدّمن ما شئت فی انفصال

(وقدّم الأخصّ) وهو الأعرف علی غیره (فی) حال (اتّصال) الضّمائر نحو «الدّرهم أعطیتکه» بتقدیم التّاء علی الکاف ، إذ ضمیر المتکلّم أخصّ من ضمیر المخاطب ، والکاف علی الهاء إذ ضمیر المخاطب أخصّ من ضمیر الغائب.

(وقدّمن ما شئت) من الأخصّ أو غیره (فی) حال (انفصال) الضّمیر عند أمن اللّبس نحو «الدّرهم أعطیتک إیّاه وأعطیته إیّاک» (1) ولا یجوز فی «زید اعطیتک إیّاه» تقدیم الغائب للّبس (2).

وفی اتّحاد الرّتبه الزم فصلا

وقد یبیح الغیب فیه وصلا

(وفی اتّحاد الرّتبه) أی رتبه الضّمیرین بأن کانا لمتکلّمین أو مخاطبین أو غائبین (3) (الزم فصلا) للثّانی (وقد یبیح الغیب فیه (4) وصلا) ولکن لا مطلقا بل مع وجود اختلاف ما (5) بین الضّمیرین ، کأن یکون أحدهما مثنّی والآخر مفردا ونحوه (6) نحو

[لوجهک فی الإحسان بسط وبهجه]

أنالَهماه قفو أکرم والده.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 49


1- للعلم بأن الدرهم مأخوذ والمخاطب أخذ.
2- أی : للالتباس بین المعطی والمعطی له فإن قلت زید أعطیته إیّاک لا یعلم أن زیدا أخذ أو مأخوذ ، وفیه ان تقدیم الأخص لا یرفع اللبس لجواز أن یکون الأخصّ المتقدم مأخوذا فی المعنی لصّحه قولنا زیدا أعطیتک أیّاه وکان المخاطب عبدا للمتکلّم فأعطاه لزید ، فالمدار علی القرائن الخارجیه فقط.
3- مثال الأول قول العبد لسیّده ملکتنی إیّای ، والثانی قول السیّد لعبده : ملکتک إیّاک ، والثالث قول السیّد فی عبده وهو غایب : ملکته إیّاه.
4- أی : فی اتحاد الرتبه.
5- ما هنا للإبهام أی : مع وجود أی اختلاف بین الضمیرین من تأنیث وتذکیر وإفراد وتثنیه وجمع ، ویقال : أنه ابتداء بیت من الألفیّه وتمامه (مع اختلاف ما ونحو ضمنت إیّاهم الأرض الضروره اقتضت).
6- کما إذا کان أحدهما مذکّرا والآخر مؤنّثا نحو السهم أصابهماه.

ونحو (1) قول الفرزدق :

بالباعث الوارث الأموات قد ضمنت

إیّاهم الأرض فی دهر الدّهاریر

الضّروره اقتضت انفصال الضّمیر مع إمکان اتّصاله.

وقبل یا النّفس مع الفعل التزم

نون وقایه ولیسی قد نظم

(وقبل یا النّفس) (2) إذا کانت (مع الفعل) متّصله به (التزم نون وقایه) سمّیت بذلک ، قال المصنّف : لأنّها تقی الفعل من التباسه بالاسم المضاف إلی یاء المتکلّم ، إذ لو قیل فی ضربنی ضربی لالتبس بالضّرب (3) وهو العسل الأبیض الغلیظ ومن التباس أمر مؤنثّه بأمر مذکّره ، إذ لو قلت : أکرمی بدل أکرمنی قاصدا مذکّرا لم یفهم المراد. (4) وقال غیره : (5) لأنّها تقیه (6) من الکسر المشبه للجرّ للزوم کسر ما قبل الیاء.

(ولیسی) بلا نون (قد نظم) قال الشاعر :

عددت قومی کعدید الطّیس

إذ ذهب القوم الکرام لیسی

ولا یجیء فی غیر النّضم إلّا بالنون کغیره (7) من الأفعال کقولهم «علیه رجلا لیسنی» بالنون.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 50


1- نحو مبتداء والضروره خبره ، وهذا استدراک من قول المصنف (وفی اختیار لا یجیء المنفصل تأتی ...) ففی قول الفرزدق یمکن الاتصال فیقال : ضمنتهم الأرض لکن الضروره فی الشعر اقتضت الانفصال.
2- أی : یاء المتکلّم.
3- بتحریک الراء فیتخیّل السامع أنّه قال عسلی.
4- فیتخیّل السامع أن المخاطب امرأه.
5- أی : غیر المصنف فی وجه تسمیه نون الوقایه.
6- أی : لأن نون الوقایه تقی الفعل من الکسره علی لام الفعل ، والکسره فی آخر الکلمه شبیه بالجرّ والفعل بریء من الجرّ ، وهذا یلزم إذا اتصل الیاء بالفعل ، للزوم کسر ما قبل الیاء.
7- أی : غیر لیس.

ولیتنی فشا ولیتی ندرا

ومع لعلّ اعکس وکن مخیّرا

فی الباقیات واضطرارا خفّفا

منّی وعنّی بعض من قد سلفا

(ولیتنی) بالنّون (فشا) أی کثر وذاع لمزیّتها (1) علی أخواتها فی الشّبه بالفعل ، یدل علی ذلک (2) سماع إعمالها مع زیاده ما کما سیأتی (3) وفی التنزیل (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ)(4) (ولیتی) بلا نون (ندرا) أی شذّ ، قال الشاعر :

کمنیه جابر إذ قال لیتی

أصادفه وأفقد جلّ مالی

(ومع لعلّ اعکس) هذا الامر فتجریدها من النّون کثیر لأنّها أبعد من الفعل لشبهها بحرف الجرّ (5) وفی التّنزیل (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ)(6) واتّصالها بها (7) قلیل قال الشاعر :

فقلت أعیرانی القدوم لعلّنی

أحطّ بها قبرا لأبیض ماجد

(وکن مخیّرا) فی إلحاق النّون وعدمها (فی الباقیات) إنّ وأنّ وکأنّ ولکنّ ، نحو :

وإنّی علی لیلی لزار وإنّنی

[علی ذاک فیما بیننا مستدیمها]

وقال الفرّاء : عدم إلحاق النّون هو الإختیار.

(واضطرارا خفّفا) نون (منّی وعنّی بعض من قد سلفا) من الشّعراء فقال :

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 51


1- دلیل لکثره مجیء النون مع لیت ، لأنّ المصنف قال : (مع الفعل التزم نون وقایه) ولیت حرف فأشبهیّه لیت بالفعل من باقی حروف المشّبهه تلحقها بالفعل فی لحوق النون بها.
2- أی : علی مزیه شباهتها بالفعل انّها تعمل مع زیاده ما دون أخواتها.
3- فی باب انّ وأخواتها.
4- النساء ، الآیه : 73.
5- لتعلّق ما بعدها بما قبلها نحو تب لعلّک تفلح ، کما أنّ حرف الجر مع مجروره یتعلّق بما قبلها من فعل وشبهه.
6- غافر ، الآیه : 36.
7- أی : اتصال النون بلعلّ.

أیّها السّائل عنهم وعنی

لست من قیس ولا قیس منی

والإختیار فیهما إلحاق النّون کما هو الشّائع الذّائع ، علی أنّ هذا البیت لا یعرف له نظیر فی ذلک بل ولا قائل (1) وما عدا هذین من حروف الجرّ لا تلحقه النّون نحو لی وبی وکذا خلا وعدا وحاشا ، قال الشّاعر :

[فی فتیه جعلوا الصّلیب إلههم]

حاشای إنّی مسلم معذور

*

وفی لدنّی لدنی قلّ وفی

قدنی وقطنی الحذف أیضا قد یفی

(و) إلحاق النّون (فی) لدن فیقال : (لدنّی) کثیر ، وبه قرأ السّته من القرّاء السّبعه (2) وتجریدها فیقال : (لدنی) بالتّخفیف (قلّ) وبه قرأ نافع (و) إلحاق النّون (فی قدنی وقطنی) بمعنی حسبی کثیر و (الحذف أیضا قدیفی) قال الشّاعر :

قدنی من نصر الخبیبین قدی

[لیس الإمام بالشّحیح الملحد]

وفی الحدیث (3) «قط قط بعزّتک» یروی بسکون الطّاء (4) وبکسرها مع یاء ودونها ویروی قطنی قطنی وقطّ قطّ.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 52


1- أی : بل ولا یعرف له قائل یکون سندا.
2- فی قوله تعالی : (قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً) الکهف ، الآیه : 71 ، أی : غیر نافع.
3- مروی بطرق العامّه عن أنس ، عن النّبی صلّی الله علیه وآله وسلّم أنه قال : «لا یزال جهنّم تقول : هل من مزید؟ حتّی یضع ربّ العزّه قدمه فیها ، فتقول : قط قط ، بعزّتک» صحیح مسلم 13 / 497 ، حدیث : 5085 أی : کفانی کفانی ، والحدیث کما تری من الأکاذیب المجعوله للزومه تجسیم الرّبّ جلّ عن ذلک. والشاهد فی قط أنّه حذف منه النون ، إذ الأصل قطنی.
4- بدون الیاء ، وبکسر الطاء مع الیاء وبدونها فهذه ثلاثه وجوه ، ویروی قطی وقطنی بفصل العاطف وزیاده النون فی الثانی ، فهذا الرابع ویروی أیضا قط وقط بفصل العاطف بدون النون والیاء فهذا الخامس.
الثّانی من المعارف العلم

وهو علم شخص وعلم جنس (1) وبدأ بالأوّل فقال :

اسم یعیّن المسمّی مطلقا

علمه کجعفر وخرنقا

وقرن وعدن ولاحق

وشدقم وهیله وواشق

(إسم) جنس وهو مبتدأ وصف بقوله : (یعیّن المسمّی) وهو فصل یخرج النّکرات تعیینا (2) (مطلقا) فصل یخرج المقیّدات (3) إمّا بقید لفظیّ وهو المعرّف بالصّله وأل والمضاف إلیه أو معنویّ وهو اسم الإشاره والمضمر (4) وخبر قوله «اسم» قوله : (علمه) أی علم لذلک المسمّی (کجعفر) لرجل (وخرنقا) لامرأه من العرب (وقرن) بفتح القاف والرّاء لقبیله من بنی مراد ومنها أویس القرنی ، (وعدن) لبلد بساحل بحر الیمن (ولا حق) لفرس (وشدقم) لجمل (وهیله) لشاه (وواشق) لکلب.

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 53


1- فالأوّل : کزید وعمرو ، والثانی : کأم عربط ، ویأتی مفصّلا فی قول : «ووضعوا لبعض الأجناس».
2- یرید أنّ قول المصنف مطلقا صفه لمفعول مطلق محذوف.
3- أی : المعارف التی تعینها بقید بخلاف العلم فأن تعینه مطلق وبغیر قید.
4- أما اسم الإشاره فتعیّنه بالإشاره العملیّه الحسّیه حین الاستعمال ، وأما الضمیر فالغایب بسبق ذهن السامع والمخاطب بخطاب المتکلّم المحسوس ، وضمیر المتکلّم بتکلم المتکلّم فکل ذلک أمور غیر لفظیّه.

واسما أتی وکنیه ولقبا

وأخّرن ذا إن سواه صحبا

(واسما أتی) العلم (1) وهو ما لیس کنیه ولا لقبا (وکنیه) وهی ما صدّر بأب أو أمّ وقیل بابن أو ابنه (2) من «کنیت» أی سترت (3) کالکنایه ، والعرب یقصد بها التّعظیم (ولقبا) وهو ما أشعر بمدح أو ذمّ قال الرّضیّ : والفرق بینه وبین الکنیه معنی أنّ اللّقب یمدح الملقّب به أو یذمّ بمعنی ذلک اللّفظ (4) بخلاف الکنیه فإنّه لا یعظّم المکنّی بمعناها بل بعدم التّصریح بالإسم ، فإنّ بعض النّفوس تأنف (5) أن تخاطب باسمها.

(وأخّرن ذا) أی اللّقب (إن سواه صحبا) والمراد به الاسم (6) کما وجد فی بعض النّسخ إن سواها وصرّح

به فی التّسهیل ، وعلّله (7) فی شرحه بأنّ الغالب أنّ اللّقب منقول من اسم غیر إنسان کبطّه وقفّه ، فلو قدّم لتوهّم السّامع أنّ المراد مسمّاه الأصلیّ وذلک (8) مأمون بتأخیره فلم یعدل عنه (9) وشذّ تقدیمه فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 54


1- یعنی : أنّ العلم ینقسم علی ثلاثه أقسام : اسم ، وکنیه ولقب ، فالثلاثه کلها أعلام.
2- کأبی الفضل وأمّ البنین وابن عبّاس وبنت الشاطی.
3- لاستتار الاسم بها.
4- أی : یذم الشخص ویمدح بسبب معنی لفظ اللقب فإذا لقب رجل بقفّه مثلا یراد أنه مثل القفه فی قبح المنظر ، وإذا لقّب بالعلّامه یراد أنّه کثیر العلم.
5- أی : تجتنب وتستنکف.
6- یعنی : أنّ المراد بقوله سواه هو الاسم وإن کان ظاهره یشمل الاسم والکنیه لأن کلیهما سوی اللقب ولو قال سواها کما فی بعض النسخ کان أوضح ، لأن ضمیر المؤنث یرجع إلی الکنیه فالمعنی وأخر اللقب إن صحب سوی الکنیه أی : صحب الاسم.
7- أی : المصنف فی شرح التسهیل لزوم تأخیر اللقب إذا ذکر مع الاسم أنه إذا قدّم علی الاسم لتوّهم السامع أن المراد معناه الأصلی ، مثلا إذا لقّب زید ببطّه فقلت رأیت بطه زید یتوّهم السامع إن مرادک أنک رأیت ذلک الطیر بخلاف قولک رأیت زید بطه.
8- التوّهم مأمون بتأخیر اللقب.
9- أی : عن لزوم تأخیر اللقب وإن لم یقع هذا التوّهم فصارت قاعده کلیه. وقوله یعدل بصیغه المجهول.

بأنّ ذا الکلب عمرا خیرهم نسبا (1)

[ببطن شریان یعوی حوله الذّئب]

وأمّا الکنیّه فیجوز تقدیمه علیها والعکس. کذا قالوه لکن مقتضی التّعلیل المذکور إمتناع تقدیمه (2) علیها أیضا فتأمّل ، (3) نعم تقدیمها (4) علی الإسم وعکسه سواء.

وإن یکونا مفردین فأضف

حتما وإلّا أتبع الّذی ردف

(وإن یکونا) أی الاسم واللّقب (مفردین (5) فأضف) الأوّل الی الثّانی (حتما) عند البصریّین نحو «هذا سعید کرز» أی مسمّاه (6) کما سیأتی فی الإضافه (7) وأجاز الکوفیّون الاتباع (8) واختاره فی الکافیه والتّسهیل ومعلوم علی الأوّل أنّ جواز الإضافه حیث لا مانع من أل (9) نحو «الحارث کرز».

(وإلّا) أی وإن لم یکونا مفردین بأن کانا مرکّبین ک- «عبد الله زین العابدین» أو الأوّل مرکّبا والثّانی مفردا ک- «عبد الله کرز» أو عکسه ک- «زید أنف النّاقه» - (أتبع) الثّانی (الّذی ردف) الأول له (10) فی إعرابه علی أنّه بدل أو عطف بیان ، ویجوز القطع [عن

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 55


1- فقدم اللقب وهو الکلب علی الاسم وهو عمرو.
2- أی : اللقب علی الکنیه أیضا لأن التوّهم المذکور آت هنا أیضا.
3- وجهه علی ما ذکره المحشی أبو طالب أن هذا الإشکال لا یرد علی المصنف فأن الضمیر فی سواه یعود إلی ذا أی اللقب وسوی اللقب یشمل الاسم والکنیه کلیهما فیندفع.
4- أی : الکنیه فتقول : أبو الحسن علیّ أو علیّ أبو الحسن.
5- أی : غیر مضافین.
6- أی : مسمّی کرز وذلک حذرا من إضافه الشیء إلی نفسه ، فإن سعید وکرز علمان لشخص واحد فلهذا قدّروا مضافا غیر سعید وهو صفته فالتقدیر هذا سعید مسمی کرز أی موسوم بکرز.
7- بقوله «ولا یضاف اسم لما به اتحد» ...
8- أی : بأن لا یضاف أحدهما إلی الآخر ویکون الثانی معربا بإعراب الأول بدلا أو عطف بیان.
9- بیان للمانع یعنی بناء علی الإضافه أنما تصح إذا لم یمنع مانع منها کما إذا دخل أل علی الأول فلا یجوز الإضافه.
10- أی : یکون الثانی الذی ردف الأول تابعا للأول فی إعرابه علی أن یکون الثانی بدلا أو عطف بیان.

التّبعیّه] إلی الرّفع والنّصب بتقدیر هو أو أعنی ، إن کان (1) مجرورا وإلی النّصب إن کان مرفوعا وإلی الرّفع إن کان منصوبا کما ذکره فی التّسهیل.

ومنه منقول کفضل وأسد

وذو ارتجال کسعاد وأدد

وجمله وما بمزج رکّبا

ذا إن بغیر ویه تمّ أعربا

(ومنه) أی ومن العلم (منقول) إلی العلمیّه بعد استعماله فی غیرها من مصدر (2) (کفضل و) اسم عین نحو (أسد) وصفه کحارث وفعل ماض کشمّر لفرس ومضارع کیزید وأمر کأصمت لمکان.

(و) منه (ذو ارتجال) لم یسبق له استعمال فی غیر العلمیّه أو سبق وجهل قولان (کسعاد وأدد).

ومنه ما لیس بمنقول ولا مرتجل. قال فی الإرتشاف : وهو الّذی علمیّته بالغلبه (3).

(و) منه (4) (جمله) کانت فی الأصل مبتدءا وخبرا أو فعلا وفاعلا فتحکی (5) ک- «زید منطلق» و «تأبّط شرّا».

(و) منه (ما بمزج (6) رکّبا) بأن أخذ إسمان وجعلا إسما واحدا ونزّل ثانیهما من

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 56


1- أی : الأول مجرور أو کذا قوله «مرفوعا ومنصوبا» فالمجرور نحو مررت بعبد الله کرزا أو کرز بالرفع والمرفوع نحو جائنی عبد الله کرزا والمنصوب نحو رأیت عبد الله کرز بالرفع.
2- بیان لغیرها.
3- بأن یستعمل اسم فی شیء کثیرا لا بعنوان العلمیه بل بالإضافه أو الوصفیه أو مصحوب أل ثم بکثره الاستعمال یصیر علما لذلک الشیء کمدینه الرسول والطیبه والعقبه کما یأتی فی المعرف بأداه التعریف فی قوله (وقد یکون علما بالغلبه).
4- أی : من العلم.
5- أی : تعرب أجزاء تلک الجمله فی حال العلمیه إعرابها قبل العلمیه لا تتغیر بالعلمیه.
6- أی : بغیر إضافه ولا تبعیه بل بطریق الامتزاج والاختلاط کأنها کلمه واحده.

الأوّل بمنزله تاء التأنیث من الکلمه (1) (ذا) أی المرکّب ترکیب مزج (إن بغیر) لفظ (ویه تمّ) کبعلبک (أعربا) إعراب ما لا ینصرف وقد یضاف (2) وقد یبنی کخمسه عشر (3) فإن ختم بویه بنی لأنّه مرکّب من إسم وصوت مشبه للحرف فی الإهمال (4) وبناؤه علی الکسر علی أصل التقاء السّاکنین وقد یعرب إعراب ما لا ینصرف (5).

وشاع فی الأعلام ذو الإضافه

کعبد شمس وأبی قحافه

(وشاع فی الأعلام) المرکّبه (ذو الإضافه کعبد شمس) وهو علم لأخی هاشم بن عبد مناف (وأبی قحافه) وهو علم لوالد أبی بکر ، قیل وإنّما أتی بمثالین - وإن کان المثال لا یسأل عنه (6) کما قال السّیرافیّ لیعرّفک أنّ الجزء الأوّل یکون کنیه وغیرها ومعربا بالحرکات والحروف وأنّ الثانی یکون منصرفا وغیره.

ووضعوا لبعض الأجناس علم

کعلم الأشخاص لفظا وهو عم

(ووضعوا لبعض الأجناس) لا لکلّها (علم) بالوقف علی السّکون علی لغه

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 57


1- أی : بمنزله جزئها.
2- أی : الجزء الأول إلی الجزء الثانی نحو هذه بعلبک برفع بعل وجرّ بک.
3- بفتح خمسه وعشر فتحه بناء فی جمیع الحالات.
4- أی : کالحروف المهمله التی لا عامله ولا معموله مثل الحروف المقطّعه.
5- للعلمیه والترکیب.
6- أی : لا یقال : لم مثلت بمثالین وأیّ فائده فی التکرار؟ بل المثال حرّ للممثل ولکنا نحمله علی وجود فائده فیه فنقول : أن التکرار لبیان أن الجزء الأول فی الأعلام الإضافیه قد یکون کنیه کأبی وقد یکون غیر کنیه کعبد وایضا قد یکون الجزء الأول معربا بالحرکات کعبد وقد یکون معربا بالحروف کأبی ، وأن الجزء الثانی قد یکون منصرفا کشمس وقد یکون غیر منصرف کقحافه. وفیه ان الکنیه أبو قحافه مرکبه لا الجزء الأول فقط کما قال.

ربیعه (1) (کعلم الأشخاص لفظا) (2) فیأتی منه الحال (3) ویمتنع من الصّرف (4) مع سبب آخر ، ومن دخول (5) الألف والّلام علیه ونعته (6) بالنّکره ویبتدأ به (وهو عمّ) معنی (7) مدلوله شائع کمدلول النّکره لا یخصّ واحدا بعینه ، ولذالک (8) قال فی شرح التّسهیل : إنّه کاسم الجنس.

من ذاک أمّ عریط للعقرب

وهکذا ثعاله للثّعلب

ومثله برّه للمبرّه

کذا فجار علم للفجره

(من ذاک) أعلام وضعت للأعیان نحو (أمّ عریط) فإنّه علم (للعقرب) أی لجنسها (9) (وهکذا ثعاله) فإنّه علم (للثّعلب) أی لجنسه (ومثله) أی مثل علم الجنس الموضوع للأعیان علم جنس موضوع للمعانی نحو (برّه) علم (للمبرّه) (10) وسبحان علم للتّسبیح و (کذا فجار) بالبناء علی الکسر کحذام علم للفجره (11) بسکون الجیم ویسار للمیسره (12).

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 58


1- فأنهم یسکنون المنصوب المنون عند الوقف وغیرهم یلحقون فی آخره ألفا عنده فیقال علما.
2- یعامل مع لفظه معامله العلمیه.
3- للزوم أن یکون ذو الحال معرفه.
4- لکون العلمیه أحد الأسباب التسعه فإذا اجتمع مع سبب آخر منع من الصرف.
5- أی : ویمتنع من دخول أل علیه لعدم جواز دخوله علی المعرفه إن کأنت مؤثره.
6- أی : ویمتنع نعته بالنکره لکونه علما ومعرفه.
7- أی : إنه علم لفظا وأما معنی فهو عام شامل للأفراد مثل النکرات بخلاف علم الشخص الذی مدلوله خاص لواحد بعینه.
8- أی : لکون مدلولها ع أما قال المصنف أنه کأسم الجنس مثل الرجل والشجر.
9- أی : لجمیع العقارب لا لعقرب خاص.
10- أی : للاحسان.
11- أی : الفجور والفسق.
12- هی اللعب بالقمار لا خلاف المیمنه لأنها اسم عین لا معنی والکلام فی المعنی.
الثالث من المعارف اسم الإشاره

وأخّره فی التّسهیل من الموصول وضعا (1) مع تصریحه ، بأنّه قبله رتبه ، وحدّه (2) کما قال فیه : ما دلّ علی مسمّی وإشاره إلیه.

بذا لمفرد مذکّر أشر

بذی و ذه تی تا علی الأنثی اقتصر

(بذا لمفرد مذکّر) عاقل أو غیره (أشر بذی وذه) بسکون الهاء وذه بالکسر وذهی بالیاء و (تی) و (تا) وته کذه (علی الأنثی اقتصر) فأشربها (3) إلیها دون غیرها.

وذان تان للمثنّی المرتفع

وفی سواه ذین تین اذکر تطع

(وذان) تثنیه ذا بحذف الألف الأولی (4) لسکونها وسکون ألف التّثنیه یشاربهاه.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 59


1- أی : فی ترتیب أبواب الکتاب.
2- أی : تعریفه کما قال المصنف فی التسهیل اللفظ الدال علی معنی مع الإشاره إلیه فمدلوله مرکب من نفس المعنی والإشاره إلیه منضمّا. ولو قال ما دل علی شیء والإشاره إلیه لکان أحسن إذ علی تعریفه لا یتحقق المسمی قبل الإشاره لیشار إلیه فإن الإشاره إذا المسمی فافهم.
3- أی بهذه الأربعه الأخیره إلی الأنثی دون غیرها.
4- التی هی جزء الکلمه فألف ذان ألف التثنیه لا ألف ذا وحذفت لالتقاء الساکنین بین الألفین ولا یمکن حذف العلامه.

للمثنّی المذکّر المرتفع و (تان) تثنیه تا بحذف الألف لما تقدّم (1) یشاربها (للمثنّی) المؤنّث (المرتفع). وإنّما لم یثنّ من ألفاظ الأنثی إلّا تا (2) حذرا من الالتباس (وفی سواه) إی سوی المرتفع وهو المنتصب والمنخفض (ذین) للمذکّر و (تین) للمؤنّث (اذکر تطع) النّحاه.

وبأولی أشر لجمع مطلقا

والمدّ اولی ولدی البعد انطقا

بالکاف حرفا دون لام أو معه

والّلام ان قدّمت ها ممتنعه

(وبأولی أشر لجمع مطلقا) سواء کان مذکّرا أم مؤنّثا عاقلا أم غیره والقصر فیه لغه تمیم (والمدّ) لغه الحجاز ، وهو (أولی) من القصر ، وحینئذ (3) یبنی علی الکسر لالتقاء السّاکنین (4).

(ولدی) الإشاره إلی ذی (البعد) زمانا أو مکانا أو ما نزّل منزلته (5) لتعظیم (6) أو لتحقیر (7) (انطقا) مع اسم الإشاره (بالکاف) حال کونه (حرفا) (8) لمجرّد الخطاب (دون لام أو معه) فقل ذاک أو ذلک واختار ابن الحاجب أنّ ذاک ونحوه (9) للمتوسّط

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 60


1- أی لإلتقاء الساکنین.
2- أی : لم یثن وذه وتی وذّه وذهی وته لأن لا یلتبس تثنیه ما أوله الذال بذان تثنیه المذکر وما أوله التاء ، بتان تثنیه المؤنّث.
3- أی : علی قرائه المد.
4- الألف والهمزه علی القاعده المتبعه فی التقاء الساکنین وهی التحریک بالکسر.
5- منزله البعد الزمانی والمکانی.
6- مثل أن تشیر إلی معلمک وهو جالس عندک بالإشاره البعیده فنقول : ذاک تأدبا لأنک تفرضه عند نفسک عالیا وتفرض نفسک دانیا فکانک بعید عنه.
7- مثل أن تشیر إلی شخص حاضر وترید تحقیره وتفهم أنه لدنو رتبته بعید عنک.
8- یعنی أن هذه غیر کاف الضمیر الذی هو اسم.
9- أی : ما کان مع الکاف دون اللام نحو تاک.

(واللّام إن قدّمت) علی اسم الإشاره (ها) للتّنبیه فهی (ممتنعه). (1) نحو :

[رأیت بنی غبراء لا ینکروننی]

ولا أهل هذاک الطّراف الممدّد

وتمتنع أیضا (2) مع التّثنیه والجمع إذا ما مدّ (3).

وبهنا أو ههنا أشر إلی

دانی المکان وبه الکاف صلا

فی البعد أو بثمّ فه أو هنّا

أو بهنالک انطقن أو هنّا

(وبهنا أو ههنا أشر إلی دانی المکان) أی قریبه (وبه الکاف) المتقدّمه (4) (صلا فی البعد) فقل هناک وههناک (أو بثمّ) بفتح الثاء المثلّثه (فه) أی انطق ، ویقال فی الوقف «ثمّه» (أو هنّا) بفتح الهاء وتشدید النون (أو بهنالک انطقن) ولا تقل ها هنالک (أو هنّا) بکسر الهاء وتشدید النون.

تنبیه : ذکر المصنّف فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب أنّ هنالک یأتی للزّمان ، مثل (هُنالِکَ تَبْلُوا)(5) کُلُّ نَفْسٍ ما أَسْلَفَتْ (6).

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 61


1- أی : اللام ممتنعه مع وجود الهاء قبل اسم الإشاره فلا یقال هذا لک.
2- أی : اللام مع التثنیه فلا یقال ذان لک وتان لک.
3- قید للجمع فلا یقال أولاء لک ویجوز أولا لک.
4- أی : کاف الخطاب.
5- إشاره إلی یوم القیامه.
6- یونس ، الآیه : 30.
الرابع من المعارف الموصول

وهو قسمان حرفیّ ، واسمیّ فالحر فیّ ما أوّل مع صلته (1) بمصدر وهو أن ، وأنّ ، ولو ، وما ، وکی. ولم یذکره المصنّف (2) هنا لأنّه لا یعدّ من المعارف وذکره فی الکافیه استطرادا (3).

ف «أن» توصل بالفعل المتصرّف ماضیا أو مضارعا أو أمرا (4) وأمّا (5)(أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی)(6) و (أَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ)(7) فهی مخفّفه من المثقّله.

و «أنّ» توصل (8) باسمها وخبرها ، وإن خفّفت فکذلک (9) لکن اسمها یحذف کما

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 62


1- وهی جمله فعلیه أو اسمیّه لکنها بحکم المفرد لتأویلها بالمصدر المضاف إلی معموله دائما فتکون مفردا.
2- أی : الموصول الحرفی لأنه فی مقام بیان المعارف وهی لا تکون الّا اسماء.
3- أی : ذکر المصنف فی الکافیه الموصول الحرفی طرد الباب الموصول الاسمی وفی ضمنها.
4- فالأوّل نحو ان سخط الله علیهم والثانی نحو اعوذ بک ان یحضرون والثالث نحو ان اشکر لی.
5- أی : لا یرد علی قولنا من اختصاص «أن» بالفعل المتصرّف دخولها فی الأیتین علی الفعل غیر المتصرف لأنّ «أن» فیهما محففّه من المثقله.
6- النّجم ، الآیه : 39.
7- الأعراف ، الآیه : 85.
8- یعنی «أنّ» صله اسمها وخبرها.
9- أی : أنّها بعد تخفیفها أیضا یکون لها اسم وخبر والجمله صلتها.

سیأتی (1).

و «لو» توصل (2) بالماضی والمضارع وأکثر وقوعها بعد ودّ ونحوه (3).

و «ما» توصل بالماضی والمضارع وبجمله اسمیّه بقلّه و «کی» توصل بالمضارع فقطّ.

موصول الاسماء الّذی الأنثی الّتی

والیا إذا ما ثنّیا لا تثبت

وأمّا (موصول الأسماء) فیذکره بالعدّ (4) فللمفرد المذکر (الّذی) وفیها لغات تخفیف الیاء ، وتشدیدها ، وحذفها مع کسر ما قبلها وسکونه (5) وعدّها (6) بعضهم من الموصولات الحرفیّه وضعّفه فی الکافیه.

وللمفرده (الأنثی الّتی) وفیها ما فی الّذی من اللّغات (والیاء) الّتی فی الّذی والّتی (إذا ما ثنّیا لا تثبت) بضمّ أوّله (7) للفرق (8) بین تثنیه المعرب وتثنیه المبنیّ.

بل ما تلیه أوله العلامه

والنّون إن تشدد فلا ملامه

(بل ما تلیه) الیاء وهو الذّال والتّاء (أوله العلامه) (9) أی علامه التّثنیه فتفتح الذّالّن.

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 63


1- فی باب إنّ وأخواتها.
2- یعنی صلتها الماضی والمضارع.
3- من الأفعال التی تدل علی المحبه والتمنی کقولک أحببت لو تقدم ویعجبنی لو تکتب.
4- أی : یعدها المصنف واحدا بعد واحد.
5- أی : سکون ما قبل الیاء وهو الذال.
6- أی : الذی.
7- یعنی أنه نهی من باب الأفعال.
8- فإن الاسم المعرب إذا ثنّی یخفض یائه ولو کان محذوفا فی المفرد نحو قاض فأن تثنیته قاضیان بخلاف المبنی فیحذف الیاء من تثنیته سواء ذکر فی مفرده أم لا.
9- أی : اجعل علامه التثنیه بعد الحرف الذی قبل الیاء وهی الدال والتاء لا بعد الیاء فتقول الذان والتان.

والتّاء لأجلها (1).

(والنّون) منهما إذا ما ثنّیا (إن تشدد) مع الألف وکذا مع الیاء (2) کما هو مذهب الکوفیّین واختاره المصنّف (3) (فلا ملامه) علیک لفعلک الجائز. نحو (وَالَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ)(4) ، (رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ)(5)(6).

والنّون من ذین وتین شدّدا

أیضا وتعویض بذاک قصدا

(والنّون من) تثنیه اسمی الإشاره (ذین وتین شدّدا أیضا) نحو (فَذانِکَ بُرْهانانِ)(7)(إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ)(8)(9) ، (وتعویض بذاک) التّشدید عن الیاء المحذوفه فی الموصول (10) والألف المحذوفه فی اسم الإشاره (قصدا) وقد یحذف النّون من اللّذین واللّتین کقوله :

أبنی کلیب إنّ عمّی اللّذا

[قتلا الملوک وفکّکا الأغلالا]

وقوله :

هما اللّتا لو ولدت تمیم

[لقیل فخر لهم صمیم]

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 64


1- لأجل العلامه.
2- فی النصب والجر.
3- أی : اختار المصنف مذهب الکوفیین من تشدید النون حتی مع الیاء أیضا.
4- النساء ، الآیه : 16.
5- علی قرائه من قرأ بالتشدید فیهما.
6- فصّلت ، الآیه : 29.
7- القصص ، الآیه : 32.
8- علی بعض القراءات.
9- القصص ، الآیه : 27.
10- أی الذی والألف فی ذا.

جمع الّذی الأولی الّذین مطلقا

وبعضهم بالواو رفعا نطقا

(جمع الّذی الأولی) للعاقل وغیره ، وندر مجیئها (1) لجمع المؤنّث ، واجتمع الأمران (2) فی قوله :

وتبلی الأولی یستلئمون علی الأولی

تراهنّ یوم الرّوع کالحدإ القبل

وفی قوله (3) کغیره جمع تسامح وللّذی أیضا (الّذین) للعاقل فقطّ وهو بالیاء (مطلقا) رفعا ونصبا وجرا ، ولم یعرب فی هذه الحاله (4) مع أنّ الجمع من خصائص الأسماء (5) لأنّ الّذین - کما سبق - للعقلاء فقطّ والّذی عامّ له (6) ولغیره ، فلم یجریا (7) علی سنن الجموع المتمکّنه وقد یستعمل الّذی بمعنی الجمع کقوله تعالی : (کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً)(8)(9) (وبعضهم بالواو رفعا نطقا) فقال :

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 65


1- أی : أولی.
2- أحد الأمرین استعمال أولی فی العاقل وغیر العاقل والثانی استعماله فی المذکر والمؤنث فاجتمعا فی هذا البیت لأن أولی الأوّل للمذکر العاقل وهو الشباب المذکور فی الشعر قبله بدلیل یستلئمون والثانی للمؤنث غیر العاقل وهو الخیل إذ الاستلئام علی الشیء هو الرکوب مدرعا علیه فالمراد هو الخیل والخیل غیر عاقل وأما تأنیث الخیل فبدلیل تراهّن.
3- أی : قول المصنف : «جمع الذی أولی» مسامحه کما أن غیر المصنف أیضا ارتکب هذه المسامحه وذلک لأن أولی لیس بجمع بل اسم جمع لعدم وجود مفرد من لفظه.
4- أی : حاله الجمع.
5- فکان ینبغی أن یعرب لتقربه من الأسمیه حینئذ کما أعربت تثنیته لذلک الجمع هنا لیس علی قاعده الجموع المعربه لاختلاف معنی المفرد مع معنی الجمع.
6- للعقلاء ولغیر العقلاء.
7- أی : الذین والذی علی طریقه المجموع المعربه.
8- فیه أن الذی فی الآیه لیس بمعنی الجمع بدلیل إفراد صلته بل أرید به الجنس المطلق علی المهیه العاریه عن الوحده والتعدّد.
9- البقره ، الآیه : 17.

نحن الّذون صبّحوا الصّباحا

یوم النخیل غاره ملحاحا

*

بالّلات والّلاء الّتی قد جمعا

واللّاء کالّذین نزرا وقعا

(بالّلات) واللّائی واللوائی (واللّاء) واللّواتی (الّتی قد جمعا (1) واللّاء کالّذین (2) نزرا) أی قلیلا (وقعا) قال :

فما آباؤنا منه

علینا اللّاء قد مهدوا الحجورا (3)

ومن وما وأل تساوی ما ذکر

وهکذا ذو عند طیّ قد شهر

(ومن) تساوی ما ذکر من الّذی والّتی وفروعهما أی تطلق علی ما تطلق علیه بلفظ واحد وهی (4) مختصّه بالعالم وتکون لغیره (5) إن نزّل بمنزلته نحو :

أسرب القطاهل من یعیر جناحه

لعلّی إلی من قد هویت أطیر

أو اختلط به (6) تغلیبا للأفضل (7) نحو قوله تعالی : (یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَمَنْ الْأَرْضِ)(8) أو اقترن به (9) فی عموم فصّل بمن نحو (وَاللهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 66


1- یعنی أن هذه الخمسه جموع للمؤنث فالتقدیر قد جمع التی باللات وما بعده.
2- أی : استعمل اللاء فی المذکر مثل الذین.
3- فأن المراد باللاء فی البیت الآباء وهم ذکور.
4- أی : من.
5- أی : تکون من لغیر العالم أن ننزّل غیر العالم بمنزله العالم أی بأن تتصور غیر العالم فی نظرک عالما کما فی من یعیر فی الشعر فأن الشاعر بخطابه لطیر القطا فرضها من ذوی العقول.
6- أی : اختلط غیر العالم بالعالم.
7- وهو العالم علی غیر الأفضل وهو غیر العالم أی بفرض غیر العالم کالمعدوم.
8- الحج ، الآیه : 18.
9- أی : اقترن غیر العالم بالعالم أی جمع بینهما فی عموم من کل دابه الشامله للعالم وغیره ثم فصّل وقسم ذالک العموم بمن فی قوله تعالی «فمنهم من یمشی» فاستعمل من فی من یمشی علی بطنه فی غیر العالم.

فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ)(1) لاقترانه (2) بالعالم فی کلّ دابّه.

(وما) أیضا تساوی ما ذکر (3) من الّذی والّتی وفروعهما ، وهی صالحه لما لا یعلم ولغیره - کما قال فی شرح الکافیه - خلاف «من» (4) لکنّ الأولی بها (5) ما لا یعلم ، نحو (وَاللهُ خَلَقَکُمْ وَما تَعْمَلُونَ)(6) ولهذا (7) ذکر کثیر أنّها مختصّه بما لا یعلم عکس «من» ، وذلک وهم (8) ، ومن ورودها فی العالم قوله تعالی : (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ)(9)(10).

(وأل) أیضا (تساوی ما ذکر) من الّذی والّتی وفروعهما وتأتی للعالم وغیره - أی علی السّواء - کما یفهم من عباراتهم وفهم من کلامه أنّها موصول اسمیّ (11) وهو کذلک (12) بدلیل عود الضّمیر علیها (13) فی نحو قولهم : «قد أفلح المتّقی ربّه» وقال

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 67


1- النور ، الآیه : 45.
2- أی : غیر العالم بالعالم دلیل لصحه الاستعمال.
3- من الموصولات التی ذکر من أول الباب إلی هنا فما تأتی للمذکر والمؤنث والمفرد والمثنی والجمع العالم وغیره.
4- فانها مختصّه بالعالم.
5- أی : بما یعنی مع آنها للعالم وغیره لکن الأولی بها والأنسب أن تستعمل فیما لا یعلم.
6- الصافات ، الآیه : 96.
7- أی : لکون الأنسب بها ما لا یعلم توهم کثیر أنها خاصّه بما لا یعلم.
8- وقوع فی الاشتباه بین الأولویه والاختصاص.
9- فإن المراد بما فی الآیه النساء وهنّ ذوات العقول.
10- النساء ، الآیه : 3.
11- لذکرها فی بحث الموصول الاسمی.
12- أی : الصحیح عندی أیضا آنها موصول اسمی.
13- ولو کأنت حرفا لما عاد الضمیر إلیها.

المازنیّ : موصول حرفیّ. وردّ بأنّه لو کان کذلک (1) لانسبک بالمصدر ، وقال الأخفش : حرف تعریف (2).

(وهکذا) أی ک- «من» وما بعدها فی کونها تساوی «الّذی» و «الّتی» وفروعهما (ذو عند طیّ قد شهر) کما نقله الأزهری ، نحو :

[فإنّ الماء ماء أبی وجدّی]

وبئری ذو حفرت (3) وذو طویت

ویقال : رأیت ذو فعل (4) وذو فعلا ، وذو فعلت ، وذو فعلتا ، وذو فعلوا ، وذو فعلن ، وبعضهم یعربها (5) - ذکره ابن جنّی ، کقوله :

[فإمّا کرام موسرون لقیتهم]

فحسبی من ذی عندهم ما کفانیا

*

وکالّتی أیضا لدیهم ذات

وموضع الّلاتی أتی ذوات

(وکالّتی أیضا لدیهم) أی لدی بعضهم (6) ، کما ذکره فی شرح الکافیه (ذات) مبنیّه علی الضّمّ نحو : «والکرامه ذات أکرمکم الله به» (7) وقد تعرب إعراب مسلمات (8).

(وموضع اللّات (9) أتی) عند بعضهم (ذوات) مبنیّه علی الضّمّ نحو :

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 68


1- أی : لو کان موصولا حرفیا لتأوّل مع صلته بالمصدر کما فی کل موصول حرفی مثل أن ولو.
2- یعنی أنّ أل لیس بموصول اصلا وإنما هو حرف تعریف اینما وقع.
3- أی : الذی حفرت.
4- المراد أنّ ذو هذه مبنیه لا تتغیّر باختلاف العوامل وأنها لا تثنّی ولا تجمع ولا تذکر ولا تؤنث کما فی الأمثله.
5- أی : بعض قبیله طی یعربها بالحروف کذی بمعنی صاحب.
6- أی : بعض قبیله طی.
7- أی : التی أکرمکم الله بها.
8- فترفع بالضم وتکسر فی الجر والنصب.
9- أی : تأتی ذوات بمعنی اللات للجمع المؤنث.

[جمعتها من أینق موارق]

ذوات ینهضن بغیر سائق

وقد تعرب إعراب مسلمات.

تتمّه : قد تثنّی (1) «ذو» وتجمع ، فیقال : ذوا ، وذوی ، وذووا ، وذوی ویقال فی «ذات» : ذاتا ، وذواتا ، وذوات.

ومثل ما ، ذا بعد ما استفهام

أو من إذا لم تلغ فی الکلام

(ومثل ما) فیما تقدّم (2) (ذا) الواقعه (بعد ما استفهام أو من) أختها (3) (إذا لم تلغ فی الکلام) بأن تکون زائده أو یصیر المجموع للاستفهام (4) ولم تکن (5) للإشاره کقوله :

ألا تسألان المرء ما ذا یحاول

[انحب فیقضی أم ضلال وباطل]

بخلاف ما إذا ألغیت کقولک : «لما ذا جئت؟» أو کانت للإشاره کقولک «ماذا التّوانی؟» (6) ولم یشترط الکوفیّون (7) تقدّم «ما» أو «من» مستدلّین بقوله :»

[عدس ما لعبّاد علیک إماره

أمنت] وهذا تحملین طلیق (8)

وأجیب عنه (9) بأنّ هذا طلیق جمله اسمیه وتحملین حال أی محمولا. وقال

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 69


1- أی : قد یتفق علی خلاف ما ذکر من انها لا تثنی ولا تجمع.
2- من کونها مساویه للأسماء الموصوله مفردا وتثنیه وجمعا مذکرا ومؤنثا عالما وغیر عالم.
3- یعنی من الاستفهامیّه.
4- فهی ملغاه فی حالتین إذا کأنت زائده أو کان المجموع استفهاما.
5- عطف علی قول المصنف «لم تلغ».
6- یعنی ما هذا الکسل؟
7- فی کون ذا موصولا کما شرطنا أن یکون بعد «ما» أو «من».
8- فذا موصول وتحملین صلته ولو کان اسم إشاره لکان مبتدا وطلیق خبره فلم یبق لتحملین محلّ من الإعراب.
9- توضیح الجواب : إنا إذا جعلنا ذا اسم إشاره أیضا لا تبقی جمله تحملین بلا محل لکونها حالا.

الشیخ سراج الدّین البلقینی : (1) یجوز أن یکون ممّا حذف فیه الموصول من غیر أن یجعل هذا موصولا ، والتقدیر هذا الّذی تحملین علی حدّ قوله :

فو الله ما نلتم وما نیل منکم

بمعتدل وفق ولا متقارب

أی ما الّذی نلتم (2) قال : ولم أر أحدا خرّجه - أی وهذا تحملین طلیق - علی هذا (3) إنتهی. وهو حسن أو متعیّن. (4)

وکلّها تلزم بعده صله

علی ضمیر لائق مشتمله

(وکلّها) أی کلّ الموصولات (تلزم بعدها صله علی ضمیر) یسمّی العائد (لائق) بالموصول مطابق له إفرادا وتذکیرا وغیرهما (5) (مشتمله) ویجوز فی ضمیر «من» و «ما» مراعاه اللّفظ والمعنی (6).

وجمله أو شبهها الّذی وصل

به کمن عندی الّذی ابنه کفل

(وجمله) خبریّه خالیه من معنی التّعجّب معهود معناها غالبا (7) (أو شبهها) وهو الظّرف والمجرور إذا کانا تامّین (8) (الّذی وصل) الموصول به (کمن عندی) والّذی فی

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 70


1- حاصل ما قال أنّ هذا اسم إشاره وطلیق خبره وأما جمله تحملین فهی صله لموصول محذوف.
2- لضروره تقدیر الموصول لیکون مبتدا لقوله بمعتدل فأنه خبر قطعا ولا یوجد قبله فی البیت ما یصلح لأن یکون مبتدا فإن «ما» فی الموردین نافیه والحرف لا یصلح للابتدا فلزم تقدیر الموصول بعد «ما».
3- أی : علی هذا الوجه من الإعراب.
4- یعنی أن قول البلقینی إما حسن کالقول الأول أو نقول أن غیره باطل فقوله متعین.
5- أی : تثنیه وجمعا وتأنیثا.
6- فیجوز أن یکون الضمیر العائد إلیهما مفردا مذکرا رعایه للفظهما وأن یکون مطابقا للمعنی المراد منهما فیختلف باختلاف المعنی.
7- أی : معلوما عند المخاطب والسامع معنی تلک الجمله ومضمونها لأن معرفه الموصول بمعرفه صلته.
8- متعلقین بفعل من أفعال العموم.

الدّار (الّذی ابنه کفل) ویتعلّق الظّرف والمجرور الواقعان صله بإستقرّ محذوفا وجوبا.

وصفه صریحه صله أل

وکونها بمعرب الأفعال قلّ

(وصفه صریحه) أی خالصه الوصفیّه کاسمی الفاعل والمفعول (صله أل) بخلاف غیر الخالصه وهی الّتی غلب علیها الإسمیّه کالأبطح (1) (وکونها) توصل (بمعرب الأفعال) وهو فعل المضارع (قلّ) ومنه :

ما أنت بالحکم التّرضی حکومته

[ولا الأصیل ، ولا ذی الرّأی والجدل]

ولیس بضروره (2) عند المصنّف. قال : لأنّه متمکّن من أن یقول «المرضی» وردّ (3) بأنّه لو قاله لوقع فی محذور أشدّ من جهه عدم تأنیث الوصف المسند إلی المؤنّث ، أمّا وصلها بالجمله الاسمیه نحو :

من القوم الرّسول الله منهم

[لهم دانت رقاب بنی معدّ]

فضروره بالاتّفاق.

أیّ کما وأعربت ما لم تضف

وصدر وصلها ضمیر انحذف

(أیّ کما) فیما تقدّم (4) وقد تستعمل بالتاء للمؤنّث (وأعربت) لما تقدّم فی

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 71


1- فإنه فی الأصل صفه لکل مکان مبطح ثم صار علما لمکان بمکه وغلب علیه العلمیه حتی أنه عند اطلاقه ینتقل الذهن إلی ذلک المکان لا إلی معناه الأصلی.
2- دفع دخل : وهو أن الشاعر هنا وقع فی الضروره ولا یصح الاستدلال بالضروره فأجاب المصنف عنه فی بعض تحقیقاته بأنّ الشاعر یمکنه ان یبدل الفعل المجهول بأسم المفعول من دون تغییر فی وزن الشعر ولا فی معناه فلا ضروره إذا.
3- یعنی أنّ دفع المصنف مردود بأن الشاعر لا یمکنه أن یقول بالمرضی وذلک للزوم تبعیه اسم المفعول لنائب فاعله وهو الحکومه وهی مونثه فیلزم علیه إذا أن یقول بالمرضاه ویختل حینئذ وزن الشعر.
4- یعنی فی مجیئها بمعنی جمیع الموصولات المتقدمه مفردا وتثنیه وجمعا تذکیرا وتأنیثا عالما وغیر عالم.

المعرب والمبنیّ (1) (ما) دامت (لم تضف) (2) لفظا (3) (و) الحال أنّ (صدر وصلها (4) ضمیر) [وذلک الضّمیر] مبتدأ (انحذف) بأن کانت (5) مضافه وصدر صلتها مذکورا ، أو غیر مضافه وصدر صلتها محذوفا أو مذکورا ، فإن أضیفت وحذف صدر صلتها بنیت قیل [بناؤها فی هذه الحاله] لتأکید (6) مشابهتها الحرف من حیث افتقارها إلی ذلک المحذوف (7) قلت : وهذه العلّه موجوده فی الحاله الثّانیه (8) فیلزم علیها (9) بناؤها فیها (10) علی أنّ بعضهم قال به (11) قیاسا - نقله الرّضیّ ، وهو یردّ (12) نفی المصنّف فی

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 72


1- من أن أی مستحق للبناء لشبهها الحرف لکن لزومها للإضافه عارض ذلک الشبه فأعرب.
2- یعنی أنها معربه بشرط أن لا یجتمع هذان الأمران هما الإضافه وحذف صدر الصله فإذا اجتمعت بنیت نحو أحب أی الرجلین یکرمنی بضم أی بناء وهی واحده من الحالات الأربعه لأی والثلاثه الآخر : إحداهما ما إذا اضیفت وذکر صدر صلتها نحو أبغضنی أیهما هو أشقی ، والثانیه : ما إذا لم تضف وحذف صدر الصله نحو أحب ایا من الرجلین ق أما والثالثه ما إذا لم تضف وذکر صدر الصله نحو أکرم أیّا من الرجلین ، هما فی الدار وأیّ فی هذه الحالات الثلاث معربه.
3- إشاره إلی أن أی کما ذکر لازمه للإضافه دائما إلّا أنها قد تنقطع عن الإضافه لفظا فقط وهی مضافه أنذاک؟ معنی.
4- هو الذی نسمیّه بالعائد ولکن حیث إنّ العائد فی أی یقع فی بدء جمله الصله یسمّی صدر الصله أو صدر وصلها.
5- بیان للحالات الثلاثه التی تعرب فیها.
6- انما کانت هذه المشابهه تأکیدا لوجود شبه فیها کما فی کل موصول وهو افتقارها إلی الصله.
7- إنما اختص هذا الشبه بصوره حذف صدر الصله إذ الافتقار أنما یحصل عند فقد ما یفتقر منه ولهذا یقال لفاقد المال فقیرا مع احتیاج الغنی الیه أیضا.
8- وهی ما إذا لم تضف وحذف صدر الصله.
9- أی : یلزم علی هذه العله أن تکون أی مبنیه فی الحاله الثانیه أیضا لحذف صدر الصله.
10- أی بناء أی فی الحاله الثانیه.
11- أی : بالبناء فی الحاله الثانیه قیاسا علی الحاله الأولی.
12- أی : نقل الرضی القول ببنائها فی الثانیه ، یرد قول المصنف بأنها فی الثانیه معربه بلا خلاف لأن قول الرضی یثبت الخلاف فی إعرابها حینئذ.

الکافیه الخلاف فی إعرابها حینئذ.

ثمّ بناؤها علی الضّم لشبهها بقبل وبعد لأنّه (1) حذف من کلّ واحد ما یبیّنه (2) ومثال بنائها فی الحاله الرّابعه (3) قراءه الجمهور : (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ)(4) بالضّمّ (5).

وبعضهم أعرب مطلقا وفی

ذا الحذف أیّا غیر أی یقتفی

(وبعضهم) کالخلیل ویونس (أعرب) أیّا (مطلقا) وإن أضیفت وحذف صدر صلتها ، وقد قرئ شاذا فی الآیه السّابقه بالنّصب (6) وأوّلت قراءه الضّم علی الحکایه (7) أی الّذی یقال فیهم أیّهم أشدّ.

(وفی ذا الحذف) أی حذف صدر الصّله الّذی هو العائد (أیّا غیر أیّ) من بقیّه الموصولات (یقتفی) (8) أی یتّبع ولکن بشرط (9) لیس فی أیّ ، أشار إلیه بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 73


1- الضمیر للشأن.
2- وهو صدر الصله فی أی والمضاف الیه فی قبل وبعد.
3- وهی حاله الإضافه وحذف صدر الصله إذا التقدیر أیّهم هو أشدّ.
4- مریم ، الآیه : 69.
5- بناءا مع أنها مفعول لنزعنّ.
6- لکونها مفعولا.
7- أی : نقل القول فمفعول ننزعن (الذی یقال) المقدّر وأیهم نایب الفاعل لیقال.
8- تقدیر البیت : ویقتفی غیر أیّ ایّا فی ذا الحذف.
9- یعنی یشترط فی حذف عائد غیر أیّ شیء لم یشترط فی أی وهو طول الصله.

ان یستطل وصل وإن لم یستطل

فالحذف نزر و أبوا أن یختزل

إن صلح الباقی لوصل مکمل

والحذف عندهم کثیر منجلی

فی عائد متّصل إن انتصب

بفعل او وصف کمن ترجو یهب

(إن یستطل وصل) أی یوجد طویلا نحو : (وَهُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ)(1) أی الّذی هو فی السّماء إله (وإن لم یستطل) الوصل (فالحذف) للعائد (نزر) أی قلیل کقوله :

من یعن بالحمد لا ینطق بما سفه

[ولا یحد عن سبیل الحلم والکرم]

أی بما هو سفه.

(وأبوا) أی إمتنع النّحاه من تجویز (أن یختزل) أی یقطع العائد أی یحذف (إن صلح الباقی (2) لوصل مکمل) کأن یکون (3) جمله أو ظرفا أو مجرورا تامّا. لأنّه لا یعلم أحذف شیء منه أم لا.

(والحذف عندهم (4) کثیر منجلی فی عائد متّصل إن انتصب) وکان ذلک النصب (بفعل) تامّا کان أو ناقصا (أو وصف) غیر صله الألف واللّام فالمنصوب بالفعل (کمن ترجو) أی تأمل للهبه (یهب) أی ترجوه وکقوله :

[فأطعمته من لحمها وسنامها]

شواءا وخیر الخیر ما کان عاجله

أی ما کانه عاجله - کذا قال المصنف خلافا لقوم (5) والمنصوب بالوصف لیس

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 74


1- الزخرف ، الآیه : 84.
2- یعنی أن شرط جواز حذف العائد فی غیر أی عدم صلاحیه الباقی من الصله بعد حذف العائد بالنظر إلی المعنی ومساس نقص وحاجه لتدل الحاجه إلی وجود محذوف هناک فیکون الاحتیاج قرینه علی المحذوف واما إذا کان الباقی صالحه لکونها صله فلا یجوز حذفه لعدم دلیل علی المحذوف.
3- بیان لما إذا کان الباقی صالحا لأن یکون صله فالجمله نحو جاء الذی یکرمنی ، والظرف نحو جاء الّذی عندی ، والمجرور نحو جاء الّذی فی الدار.
4- أی : عند النحاه حذف العائد منجل ومعروف إذا کان العائد ضمیرا منصوبا متصلا بفعل تام أو ناقص أو متصلا بوصف.
5- فی الفعل الناقص فمنعوه فیه وعلیه فالعائد فی مثال خیر الخیر هو اسم کان المستتر وهو ضمیر مرفوع یعود إلی الموصول وعاجله منصوب خبرا له.

کالمنصوب بالفعل فی الکثره کقوله :

ما الله مولیک فضل [فاحمدنه به

فما لدی غیره نفع ولا ضرر]

أی الّذی الله مولیکه فضل ، فلا یجوز حذف المنفصل ک- «جاء الّذی إیّاه ضربت» ولا المنصوب بغیر الفعل والوصف ، کالمنصوب بالحرف ک- «جاء الّذی إنّه قائم» ، ولا المنصوب بصله الألف واللّام ک- «جاء الّذی أنا الضّاربه» ذکره (1) فی التسهیل.

کذاک حذف ما بوصف خفضا

کأنت قاض بعد أمر من قضی

(کذلک) یجوز (حذف ما بوصف) بمعنی الحال والإستقبال (خفضا) بإضافته إلیه (2) (کأنت قاض) الواقع (بعد) فعل (أمر من قضی) إشاره إلی قوله تعالی : (فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ)(3) أی قاضیه فلا یجوز الحذف (4) من نحو «جاء الّذی أنا غلامه ، أو مضروبه أو ضاربه أمس».

کذا الّذی جرّ بما الموصول جرّ

کمرّ بالّذی مررت فهو برّ

(کذا) یجوز حذف الضمیر (الّذی جرّ بما) أی بمثل الحرف الّذی (الموصول جرّ) لفظا ومعنی ومتعلّقا (5) (کمرّ بالّذی مررت) به (فهو برّ) (6) أی محسن ، فإن جرّ

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 75


1- أی : المنصوب بصله الألف واللام وأما سائر الأمثله فداخله فی کلامه هنا.
2- أی : خفض بإضافه الوصف إلی الضمیر وضمیر إلیه یعود إلی الموصول فی قوله «ما بوصف».
3- طه ، الآیه : 72.
4- لعدم کون المضاف وصفا فی غلامه ولکون الوصف بمعنی الماضی فی مضروبه وضاربه بدلیل أمس.
5- أی : یجب أن یکون الحرف الذی جرّ الضمیر مماثلا للحرف الذی جرّ الموصول من حیث اللفظ والمعنی والمتعلق.
6- فالجار للضمیر والموصول حرف واحد هو الیاء وکلا البائین للالصاق وکلاهما متعلقان بمرّ.

بغیر ما جرّ الموصول لفظا ک- «مررت بالّذی غضبت علیه» (1) أو معنی ک- «مررت بالّذی مررت به علی زید» (2) أو متعلّقا ک- «مررت بالّذی فرحت به» (3) لم یجز الحذف.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 76


1- لاختلاف الجارین لأن أحدهما علی والآخر باء.
2- لاختلاف الحرفین فی المعنی فأن الباء الأول للالصاق والثانی للسببیه إذ المعنی مررت بالشخص الذی مررت أنت بسببه علی زید.
3- لاختلافها فی المتعلق فأن متعلق بالذی مررت ومتعلق به فرحت وقوله «لم یجز» جزاء للشرط وهو قوله فإن جرّ.
الخامس من المعارف المعرّف بأداه التعریف أی بآلته

أل حرف تعریف أو اللّام فقط

فنمط عرّفت قل فیه النّمط

(أل) بجملتها هل هی (حرف تعریف أو اللّام فقط) فیه خلاف : فالخلیل علی الأوّل (1) ورجّحه المصنّف فی شرح الکافیه والتسهیل ، فالهمزه همزه قطع وسیبویه والجمهور - کما قال أبو البقاء فی شرح التّکمله - علی الثّانی (2) فالهمزه اجتلبت (3) للنّطق بالساکن وجزم (4) المصنف فی فصل زیاده همزه الوصل بأنّ همزه أل وصل یشعر (5) بترجیحه لهذا القول ولسیبویه قول آخر : إنّها بجملتها حرف تعریف والألف زائده (6) (فنمط عرّفت) أی أردت تعریفه (قل فیه النّمط) وهو ثوب یطرح علی الهودج والجمع «أنماط».

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 77


1- أی أنها بجملتها حرف تعریف.
2- أی : علی القول بأن اللام فقط حرف تعریف.
3- أی : جیء بها لکون اللام ساکنه وعدم إمکان الابتداء بالساکن.
4- بسکون الزاء وضم المیم مبتداء وخبره یشعر.
5- یعنی بما أنّ ذلک الفصل انعقد لزیاده همزه الوصل والمصنف ذکر همزه أل فی ذلک الفصل وجزم هناک بأنها همزه وصل ینتج ذلک بأنّ همزه أل زائده.
6- توجیه ذلک أنّ الموضوع للتعریف فی الأصل هو اللام فقط إلّا أنّ کثره استعمال الألف الزائده معها أوجب لزوم الألف بحیث لو لم تذکر معها لم تفد التعریف وحدها.

واعلم أنّ أل یکون لاستغراق (1) أفراد الجنس إن حلّ محلّها کلّ علی سبیل الحقیقه ولاستغراق صفات الأفراد إن حلّ علی سبیل المجاز (2) ولبیان الحقیقه إن أشیربها وبمصحوبها (3) إلی الماهیّه من حیث هی هی (4) ولتعریف العهد (5) الذّهنی والحضوری والذّکری.

وقد تزاد لازما کاللّات

والآن والّذین ثمّ اللّاتی

(وقد تزاد لازما) (6) بأن کان (7) ما دخلت علیه معرّفا بغیرها (کاللات) اسم صنم کان بمکّه (والآن) اسم للوقت الحاضر ، وهو (8) مبنیّ لتضمّنه معنی أل الحضوریه ، قیل : وهذا من الغریب (9) لکونهم جعلوه متضمّنا معنی أل الحضوریّه وجعلوا أل الموجوده

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 78


1- أی : لشمول الحکم لجمیع أفراد الجنس نحو «السارق والسارقه فاقطعوا أیدیهما» فحکم القطع شامل لجمیع أفراد السارق والسارقه ویصح وضع کل محلها حقیقه فیقال : کل سارق وسارقه فاقطعوا من غیر تجوّز.
2- کقولک لشخص : أنت الرجل ترید فی ادعائک مدحا أنّه جامع لجمیع صفات الرجل وأنه کلّ الرجل ومعلوم أن کل هنا مجاز لعدم وجود جمیع الصفات فی هذا الشخص وأیّ شخص غیره.
3- أی : بمدخولها.
4- أی : من حیث إنها ماهیه وذات لا من حیث أفرادها الخارجیه نحو الرجل خیر من المرئه إذ المراد أنّ ذات الرجل وخلقته الأصلیه خیر من خلقه المرئه لا أن أفراد الرجل خیر من أفراد المرئه وإلّا فکم من امرئه خیر من رجل.
5- العهد هو العلم بشیء سابقا فالذهنی نحو قولک طلعت الشمس لوجود الشمس فی ذهن السامع والحضوری کقولک فی رجل حاضر عندک ما بال الرجل لا یتکلم والذکری کقولک رأیت رجلا فأکرمت الرجل.
6- أی : زیاده لازمه لا یجوز حذفها.
7- بیان للزیاده فأن مدخولها وهو لات وأن معرفان بالعلمیه قبل دخول أل فلات علم لصنم وأن علم لوقت خاص وهو الوقت الحاضر.
8- یعنی : الآن.
9- فإن تضمنه معنی أل یقتضی أن یکون أل جزء الازما له وهذا ینافی زیادته.

فیه زائده وبنی علی الحرکه لالتقاء الساکنین (1) وکانت فتحه لیکون بناؤه علی ما یستحقّه الظّروف (2).

(والّذین ثمّ اللّاتی) جمع الّتی. وهذا (3) علی القول بأنّ تعریف الموصول بالصّله وأمّا علی القول بأنّ تعریفه باللّام إن کانت فیه (4) وبنیّتها إن لم تکن فلیست زائده.

ولاضطرار کبنات الأوبر

کذا وطبت النّفس یا قیس السّری

(و) تزاد زائده غیر لازمه بأن دخلت (لإضطرار کبنات الأوبر) فی قول الشّاعر :

[ولقد جنیتک أکمئا وعساقلا]

ولقد نهیتک عن بنات الأوبر

أراد به (5) بنات أوبر وهو ضرب من الکمأه (کذا وطبت النّفس) فی قول الشاعر : (6)

رأیتک لمّا إن عرفت وجوهنا

صددت وطبت النّفس (یا قیس) عن عمرو

أراد نفسا ، وقوله (السّری) معناه الشریف تمّم به البیت.

وبعض الأعلام علیه دخلا

للمح ما قد کان عنه نقلا

کالفضل والحارث والنّعمان

فذکر ذا وحذفه سیّان

(وبعض الأعلام) المنقوله (علیه دخلا للمح ما) (7) أی لأجل ملاحظه الوصف

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 79


1- بین الألف والنون.
2- إذ الأصل فی الظروف البناء علی الفتح کقبل وبعد والجهات الستّ.
3- أی : کون أل زائده مبنی علی القول بأن تعریف الموصول بالصله لیستغنی عن التعریف بأل.
4- أی : إن کانت أل فیه نحو الذین واللتی ومقدره إن لم تکن فیه نحو من وما.
5- أی : أراد الشاعر ببنات الأوبر بنات أوبر المعروف بدون اللام فاللام زائده.
6- فإن النفس هنا تمییز والأصل طبت نفسا.
7- أی : للإشاره إلی الوصف الذی نقل إلی العلمیه.

الّذی (قد کان عنه (1) نقلا کالفضل) یسمّی (2) به من یتفأّل بأنّه یعیش ویصیر ذا فضل (والحارث) یسمّی به من یتفأّل بأنّه یعیش ویحرث (والنّعمان (3) فذکر ذا) أی أل (وحذفه) بالنسبه إلی التّعریف (سیّان) (4).

وقد یصیر علما بالغلبه

مضاف او مصحوب أل کالعقبه

(وقد یصیر (5) علما بالغلبه) کابن عباس وابن عمر وابن مسعود للعبادله (6) (أو مصحوب أل کالعقبه) لإیله والمدینه للطّیبه والکتاب لکتاب سیبویه. ثم الّذی صار علما بغلبه الإضافه لا تنزع منه (7) بنداء ولا بغیره کما قال فی شرح الکافیه.

وحذف أل ذی إن تناد أو تضف

أوجب وفی غیرهما قد تنحذف

(وحذف ال) ذی (8) من الاسم الّذی کان علما بغلبتها (إن تناد أو تضف أوجب)

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 80


1- الضمیر یعود إلی الموصول.
2- بصیغه المجهول وکذا یتفأل (الذی) یسمی بالفضل المولود الذی یؤمل أن یعیش فاضلا کمن یسمی ابنه بالحسن یأمل أن یعیش حسنا فیستفاد من أل هنا معناها العهدی.
3- النعمان اسم للدم یمکن أن یکون لمحا للحرب والقتل ، کما هو دیدن الجاهلیّه.
4- لکونه معرفه بالعلمیّه.
5- تقدیر البیت هکذا ، وقد یصیر مضاف أو مصحوب أل علما بسبب غلبه استعمالهما فی شخص أو شیء کابن عباس فأن معناه الأصلی ولد عباس فکل ابن لعباس یصدق علیه ذلک إلّا أن کثره استعماله فی الولد الخاص منه صیّرته علما له وهکذا العقبه فأنها فی الأصل لکل مرتفع جبلی الا أنّ کثره استعمالها فی عقبه مخصوصه وهی إیله جعلتها علما لها.
6- وهم عبد الله بن عباس وعبد الله بن عمر وعبد الله بن مسعود.
7- أی : لا تنزع الإضافه مما صار علما بغلبه الإضافه ، بمعنی أن أحکام الإضافه الإعرابیه باقیه بعد علی حالها لا تزول بعلمیته فإذا وقع منادی ینصب لکونه منادی مضافا ولا یبنی لکونه مفردا معرفه.
8- أی : أل التی تدخل علی العلم.

نحو «یا أعشی» (1) و «هذه مدینه الرّسول صلّی الله علیه وآله وسلّم» (2) (وفی غیرهما) أی غیر النّداء والإضافه (قد تنحذف) أل بقلّه نحو «هذا عیّوق (3) طالعا».ه.

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 81


1- أصله : الأعشی علم لرجل ، وفی الأصل وصف لکل من لا یبصر لیلا.
2- فحذف أل من المدینه لإضافتها إلی الرسول.
3- أصله العیوق اسم لنجم حذف منه اللام من دون سبب من نداء أو إضافه.

باب الإبتداء

هذا باب الإبتداء

وقدّم أحکام المبتدأ علی الفاعل تبعا لسیبویه. وبعضهم یقدّم الفاعل وذلک (1) مبنیّ علی القولین فی أنّ أصل المرفوعات هل هو المبتدأ أو الفاعل؟

وجه الأوّل (2) أنّ المبتدأ مبدوّیه الکلام ، وأنّه لا یزول عن کونه مبتدأ وإن تأخّر ، والفاعل یزول فاعلیّته إذا تقدّم وأنّه عامل ومعمول ، والفاعل معمول لیس غیره. ووجه الثّانی (3) أنّ عامله لفظیّ ، وهو أقوی من عامل المبتدأ المعنویّ وأنّه إنّما رفع للفرق بینه وبین المفعول ولیس المبتدأ کذلک والاصل فی الإعراب أن یکون للفرق بین المعانی.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 82


1- یعنی : تقدیم أی من المبتداء والفاعل فی الذکر.
2- أی : وجه کون المبتدا أصلا فی المرفوعات أمور ثلاثه : الأول : إنه یقع فی أول الکلام فله الشرف المکانی. والثانی : إنه ثابت علی الابتدائیه سواء تقدّم علی الخبر أو تأخر عنه نحو زید فی الدار وفی الدار زید. والثالث : إنه عامل ومعمول فی آن واحد لأنه عامل فی الخبر ومعمول للابتدائیه بخلاف الفاعل فی الأمور الثلاثه لعدم جواز تقدّمه علی عامله ، وأنه إذا تقدّم علی عامله یزول فاعلیته ویصیر مبتداء ، وأنه معمول فقط ولیس بعامل.
3- أی : وجه کون الفاعل أصلا أمران : الأول : ان عامله لفظی ، وهو الفعل وشبهه ، والأصل فی العامل أن یکون لفظیّا. والثانی : ان الفاعل انّما رفع للفرق بینه وبین المفعول ، والأصل فی الإعراب أن یکون للفرق بین المعانی.

ثمّ المبتدأ اسم مجرّد عن العوامل اللّفظیّه غیر المزیده مخبر عنه أو وصف رافع لمکتفی به (1) فالاسم یعمّ الصّریح والمأوّل (2) والقید الأوّل (3) یخرج الإسم فی باب کان ، وإنّ ، والمفعول الأوّل فی باب ظنّ والثانی (4) یدخل نحو «بحسبک درهم» علی أنّ (5) شیخنا العلّامه الکافجی یری أنّه خبر مقدّم وأنّ المبتدأ درهم نظرا إلی المعنی والثالث (6) یخرج أسماء الأفعال وبقید الوصف بکونه رافعا لمکتفی به یخرج قائما من «أقائم أبوه زید». (7) إذا علمت ذلک فنزّل المثال (8) علی هذا الحدّ و قل :

مبتدأ زید وعاذر خبر

إن قلت زید عاذر من اعتذر

مبتدأ زید وعاذر خبر) عنه (إن قلت زید عاذر من اعتذر) لانطباق الحدّ علیه (9)

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 83


1- أی : رافع لاسم یغنی عن الخبر.
2- فالأوّل کزید قائم ، والثانی : نحو «أن تصوموا خیر لکم» فأن تصوموا فعل مؤوّل بالاسم إذ التأویل صومکم خیر لکم.
3- یعنی : قوله «مجرد عن العوامل اللفظیه» لأن اسم کان والمفعول لظن وإن کانا اسمین مخبرا عنهما لکنهما لیسا مجردین عن العامل اللفظی.
4- یعنی غیر المزیده ، فإنّ بحسبک مبتداء وهو مجرد عن العامل غیر المزید فأن عامله وهو الباء زائده.
5- علی هنا للاستدراک یعنی مضافا إلی أنّ عامله زائده ولا مانع من کونه مبتداء یری شیخنا الکافجی أنه خبر مقدم لأن المبتدا کما ذکر مخبر عنه والمخبر عنه فی هذه الجمله هو الدرهم لأن المقصود من هذه الجمله هو بیان حال الدرهم أنه کاف بیان حال بحسبک.
6- وهو قوله مخبر عنه لأن أسماء الأفعال وإن کأنت أسماء مجرده عن العوامل اللفظیه إلا أنها مخبر لکونها بیانا لحال فاعلها.
7- لأن مرفوع الوصف وهو أبوه لا یکتفی به لنقص الکلام بدون زید فقائم لیس بمبتدا وأنما هو خبر مقدم.
8- أی : فطبّق أنت مثال المصنف وهو زید عاذر علی هذا التعریف للمبتداء.
9- فإن «زید» اسم مجرد عن العوامل اللفظیه غیر المزیده مخبر عنه بقوله عاذر.

وأوّل مبتدأ والثّانی

فاعل اغنی فی أسار ذان

(وأوّل مبتدأ والثّانی فاعل) أو نائب عنه (1) (أغنی) المبتدأ (2) عن الخبر (فی) کلّ وصف إعتمد علی استفهام ورفع ظاهرا أو مضمرا بارزا نحو (أسار ذان).

وقس وکاستفهام النّفی وقد

یجوز نحو فائز أولو الرّشد

(وقس) علی هذا المثال نحو «کیف جالس الزّیدان» و «أمضروب العمروان» ولا یجوز کونه مبتدءا إذا رفع ضمیرا مستترا نحو قاعد فی «ما زید قائم ولا قاعد» (3) (وکاستفهام) فی اعتماد الوصف علیه (النّفی) نحو :

خلیلیّ ما واف بعهدی أنتما (4)

[إذا لم تکونا لی علی من أقاطع]

و «غیر قائم الزّیدان» (5) و «ما مضروب العمروان» (6) (وقد) قال الأخفش والکوفیّون (یجوز) کون الوصف مبتدءا وله فاعل یغنی عن الخبر من غیر اعتماد علی نفی ولا استفهام (نحو فائز) أی ناج (أولو الرّشد) بفتحتین (7) أی أصحاب الهدی

والثّان مبتدأ وذا الوصف خبر

إن فی سوی الافراد طبقا استقر

(والثّان) وهو ما بعد الوصف (مبتدأ) مؤخّر (وذا الوصف) بالرفع (خبر) عنه (8) مقدّم علیه (إن فی سوی الإفراد) وهو التّثنیه والجمع السّالم (طبقا) أی مطابقا لما بعده

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 84


1- إذا کان الوصف اسم مفعول.
2- المبتدا مفعول لأغنی وفاعله ضمیر یعود إلی فاعل.
3- لأن فاعله ضمیر مستتر یعود إلی زید.
4- «فواف» اسم فاعل مبتدا وأنتما فاعل له سد مسدّ الخبر مثال للنفی الحرفی.
5- مثال للنفی الاسمی فالمبتدا فی الحقیقه هو قائم ، لأن غیر یعرب بإعراب المضاف إلیه.
6- مثال لما کان الوصف المبتدا اسم مفعول.
7- فتح الراء والشین.
8- عن الثانی.

(استقرّ) هذا الوصف نحو «أقائمان الزّیدان» و «أقائمون الزّیدون».

ولا یجوز کون الوصف مبتدءا وما بعده خبره ، لأنّه (1) إذا أسند إلی الظاهر تجرّد من علامه التّثنیه والجمع کالفعل فإن تطابقا فی الإفراد نحو «أقائم زید» جاز (2) کون ما بعد الوصف فاعلا سدّ مسدّ الخبر وکونه (3) مبتدأ مؤخّرا والوصف خبرا مقدّما ، والجمع المکسّر کالمفرد (4) وکذا الوصف المطلق (5) علی المفرد والمثنّی والجمع بصیغه واحده نحو «أجنب الزّیدان».

ورفعوا مبتدأ بالابتدا

کذاک رفع خبر بالمبتدا

(ورفعوا مبتدأ بالابتدا) وهو (6) کونه معرّی من العوامل اللّفظیه ، وقیل : جعل الإسم أوّلا لیخبر عنه (کذاک رفع خبر بالمبتدا) وحده - وهو الصحیح الّذی نصّ علیه

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 85


1- فإن شرط ابتدائیه الوصف رفعه للظاهر وعند التطابق هو رافع للضمیر ، لأن الوصف حین یرفع الاسم الظاهر خال عن الضمیر نحو أقائم الزیدان؟ کما أن الفعل إذا کان فاعله اسما ظاهرا یخلو عن الضمیر فتقول قام الزیدان وقام الزیدون ولا تقول ق أما الزیدان فلذلک إذا تطابق مع ما بعده یدل علی إنه رفع الضمیر یصلح للابتداء.
2- لاحتمال خلوّه عن الضمیر وإسناده إلی الظاهر.
3- أی : ما بعد الوصف مبتدا إذا قدر ضمیر فی الوصف فلا یصح الوصف للابتداء لرفعه الضمیر.
4- فی جواز الأمرین نحو أقائم الرجال؟ فلک أن تقول أنّ «قائم» مبتدا و «الرجال» فاعله قائم مقام الخبر أو أنّ «الرجال» مبتدء مؤخّر و «قائم» خبره لتقدیر ضمیر فیه.
5- أی : الوصف الذی یطلق علی الثلاثه من دون تغییر تقول : أجنب زید وأجنب الزیدان وأجنب الزیدون فیجوز فیه الوجهان الّذان ذکرا فی المفرد والجمع المکسّر أی أن یکون الوصف مبتداء وأن یکون خبرا مقدما.
6- لا یخفی علیک أن الابتداء هو فعل المتکلّم فمن قال زید قائم یصح أن تقول أنه ابتداء بزید ، لأنه أخلا وعرّاه عن العامل اللفظی لم یبتدء بعامل لفظی وابتداء بزید کما یصح أن تقول أنه ابتدء بزید لأنه جعله أول کلامه ، وهذا معنی الوجهین فی کلام الشارح.

سیبویه - لأنّه طالب له (1) وقیل : بالابتداء لأنّه اقتضاهما (2) فعمل فیهما. وردّ بأنّ أقوی العوامل - وهو الفعل - لا یعمل رفعین فما لیس أقوی (3) أولی وقیل بالابتداء والمبتدأ ، وقال الکوفیون ترافعا ، أی کلّ واحد منهما رفع الآخر وله نظائر فی العربیّه (4).

والخبر الجزء المتمّ الفائده

کالله برّ والأیادی شاهده

ومفردا یأتی ویأتی جمله

حاویه معنی الّذی سیقت له

(والخبر) هو (الجزء المتمّ الفائده) مع مبتدأ غیر الوصف (کالله برّ) أی محسن لعباده (والایادی) أی النّعم (شاهده) له.

(ومفردا یأتی) الخبر ، والمراد به (5) ما للعوامل تسلّط علی لفظه فیشمل (6) ما لا معمول له ک- «هذا زید» ، وما عمل الجرّ ک- «زید غلام عمرو» أو الرّفع ک- «زید قائم أبوه» ، أو النّصب ک- «هذا ضارب أبوه عمرا» (ویأتی جمله بشرط أن تکون (حاویه معنی) المبتدأ (الّذی سیقت له) (7) أی اسما بمعناه (8) یربطها به لاستقلال

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 86


1- أی : لأن المبتدا محتاج إلی الخبر فیطلبه ویؤثر فیه الرفع.
2- أی : الابتداء یطلب المبتدا والخبر کلیهما فأن المتکلم الذی یبتداء باسم أنما یفعل ذلک لیخبر عنه بشیء فکما أن ابتدائه یقتضی المبتدا یقتضی الخبر أیضا فالابتداء یؤثر فیهما فیرفعهما.
3- وهو الابتداء مع أنه معنوی وضعیف فی العمل أولی بأن لا یعمل رفعین.
4- منها قوله تعالی : (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی) (الإسراء ، الآیه : 110) فأیا منصوب بتدعو علی المفعولیه وتدعو معمول لأی لکونه أداه الشرط وتدعو فعل الشرط.
5- أی : بالمفرد هنا ما للعوامل تسلّط علی لفظه فلیس المراد منه ما یقابل المرکب لیخرج المضاف والمضاف الیه واسم الفاعل وفاعله ، بل ما یقابل الجمله ، وهی التی لا یؤثّر العامل فی لفظها ، نعم قد یتسلّط العامل علی محلها کما إذا کانت خبرا للمبتدا أو نواسخه.
6- أی : بناء علی ما ذکرنا من المراد بالمفرد فالمفرد بهذا المعنی یشمل هذه الأمور لتسلّط العامل علیها.
7- أی : سیقت هذه الجمله لذلک المبتدا.
8- بمعنی المبتدا یربط الجمله بالمبتدا.

الجمله (1) وهو (2) إمّا ضمیر موجود ک- «زید قام أبوه» أو مقدّر ک- «ألبرّ قفیز بدرهم» أی منه ، أو اسم أشیر به إلیه (3) نحو (وَلِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ)(4) ویغنی عن الرّابطه تکرار المبتدأ بلفظه ک (الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ)(5)(6) أو عموم فی الخبر (7) یدخل المبتدأ تحته نحو (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً)(8).

وإن تکن إیّاه معنی اکتفی

بها کنطقی الله حسبی وکفی

والمفرد الجامد فارغ وإن

یشتقّ فهو ذو ضمیر مستکن

(وإن تکن) الجمله (9) (إیّاه معنی اکتفی) المبتدأ بها (کنطقی) أی منطوقی (الله حسبی وکفی).

(و) الخبر (المفرد الجامد) والمراد به (10) - کما قال فی شرح الکافیه - ما لیس صفه یتضمّن معنی فعل وحروفه (11) (فارغ) أی خال من الضّمیر عند البصریّین لأنّ تحمّل

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 87


1- عله لاحتیاج الجمله إلی الرابط ، فإن استقلال الجمله یوهم أنها جنبیه عن ذلک المبتدا فیحتاج إلی رابط لیفهم أنها خبر له.
2- أی : الاسم الذی بمعناه.
3- أی : أشیر بذلک الاسم إلی المبتدا فذلک فی الآیه إشاره إلی المبتدا وهو لباس.
4- الاعراف ، الآیه : 26.
5- فما الحاقه جمله لکون ما مبتدأ والحاقه خبرا له والجمله خبر للحاقه الأولی ، والرابط هی الحاقه الثانیه لکونها تکرارا للمبتدا بلفظه.
6- الحاقّه ، الآیه : 1 و 2.
7- فالمبتدا فی الآیه هو الموصول اسم أنّ وجمله الخبر إنّا لا نضیع أجر من أحسن عملا ، ومعلوم أن المؤمن الذی یعمل الصالحات من جمله من أحسن عملا والخبر أعم من المبتدا وشامل له.
8- الکهف ، الآیه : 30.
9- أی : جمله الخبر نفس المبتدا فی المعنی فجمله الله حسبی عین منطوق المتکلّم أی کلامه.
10- أی : بالجامد.
11- کرجل وحجر نحو هذا حجر ومقابله المشتق نحو ضارب ومضروب ففیهما معنی الفعل وحروفه.

الضمیر فرع عن کون المتحمّل صالحا لرفع ظاهر علی الفاعلیه ، وذلک (1) مقصور علی الفعل أو ما هو بمعناه. وذهب الکوفیّون إلی أنّه یتحمّله.

(وإن یشتقّ) الخبر المفرد أو یأوّل بمشتقّ ک- «هذا أسد» أی شجاع (2) (فهو ذو ضمیر مستکن) أی مستتر فیه. هذا إذا لم یرفع ظاهرا (3) فإن رفعه (4) لم یتحمّل وإن جری علی من هوله (5) وإلّا فله حکم ذکره بقوله :

وأبرزنه مطلقا حیث تلا

ما لیس معناه له محصّلا

(وأبرزنه) أی الضمیر وجوبا (مطلقا) سواء أمن من اللّبس أم لم یؤمن (حیث تلی) وقع ذلک الوصف بعد (ما) أی مبتدأ (لیس معناه) أی معنی ذلک الوصف (له) أی للمبتدأ (محصّلا) بل کان محصّلا لغیره (6) أی کان وصفا جاریا علی غیر من هوله.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 88


1- أی : صلاحیه رفع الظاهر علی الفاعلیه منحصر بالفعل ، وما هو بمعناه من مشتقّاته.
2- وشجاع مشتق لأنه صفه مشبّهه.
3- نحو زید قائم فقائم متحمل لضمیر یعود إلی المبتد ، لأنه لم یرفع ظاهرا.
4- أی : إن رفع الخبر المشتق اسما ظاهرا فلا یمکنه أن یتحمّل الضمیر نحو زید قائم أبوه فقائم فارغ عن الضمیر لرفعه أبوه وأنما الرابط هو الضمیر البارز.
5- کما فی مثال زید قائم أبوه ، فقائم جار علی أبوه ، ومعنی جریإنه علیه استناده لفظا إلیه ، وهو کذلک لأنّ أبوه فاعل له وهو له یعنی قائم لأبوه لأن أبوه هو القائم لا غیره ، فقائم جار أی مسند إلی من هوله ومع ذلک لم یتحمّل ضمیرا فکیف به إذا لم یجر علی من هوله کما یأتی.
6- أی : لغیر المبتدا مع أنه جار علی المبتدا لفظا لأنه خبره فضاربه فی المثال جار علی عمرو ، لأنه خبر لعمرو ، مع ان الضارب فی الواقع هو زید باراده المتکلم ولما کان ظاهر اسناد ضارب إلی عمرو یوهم ان عمروا هو الضارب والواقع خلافه لزم إبراز الضمیر والمراد به فی المثال هو لیعود إلی الضارب الحقیقی أعنی زید وأما فیما لا یتوهم فیه ذلک لعدم اللبس کما فی المثال الثانی للعلم بأن ضارب لیس لهند لتأنیث هند وتذکیر ضارب فالإبراز هناک طردا للباب. ولا یخفی علیک أنه کیف یمکن جریان وصف علی غیر من هو له ألیس إسناد شیء إلی شیء اتحادهما معنی؟ وأ لیس الألفاظ فی خدمه المعانی؟ فالصحیح أن یقال : ان الوصف فی المثالین وما ماثلهما جار علی من هو له ببیان أن ضاربه وهو مبتداء وخبر وهما متحدان فی مراد المتکلم فالوصف جار علی من هو له والجمله خبر لعمرو ویشهد لذلک مثاله الثانی إذ لو کان ضاربه خبرا للهند لکان مطابقا لمبتدئه أعنی هند فی التذکیر والتأنیث والعجب من ذهول الفحول والجواد قد یکبو.

ک- «زید عمرو ضاربه هو» (1) و «زید هند ضاربها هو» وأجاز الکوفیّون الاستتار إذا أمن من اللّبس (2) واختاره المصنف فی الکافیه.

وأخبروا بظرف أو بحرف جرّ

ناوین معنی کائن أو استقرّ

(وأخبروا) عن المبتدأ (بظرف) نحو (وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ)(3) (أو بحرف جرّ) مع مجروره ک- «الحمد لله» حالکونهم (ناوین) أی مقدّرین له متعلّقا إسم فاعل أو فعلا هو الخبر فی الحقیقه ولا یکون إلّا کائنا أو استقرّ أو ما فیه (معنی کائن أو استقرّ) کثابت ووجد ونحوهما.

فرع : یجب حذف هذا المتعلّق ، وشذّ التّصریح به فی قوله :

[لک العزّ إن مولاک عزّ وإن یهن]

فأنت لدی بحبوحه الهون کائن (4)

ثمّ إن قدّر (5) اسم فاعل وهو اختیار المصنف لوجوب تقدیره اتّفاقا بعد أمّا وإذا

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 89


1- فضارب فی المثالین جار علی عمرو فی المثال الأول وعلی هند فی الثانی لأنه خبرهما علی قولهم مع انّ الضارب واقعا فی المثالین هو زید وعلی ما قلنا فضاربه او ضاربها مبتدا وهو خبره وهو یعود إلی زید فضارب جار علی من هو له.
2- کما فی المثال الثانی.
3- الانفال ، الآیه : 142.
4- الشاهد فی التصریح بمتعلق لدی وهو کائن.
5- اختلفوا فی أن الأصل فی المتعلق للظرف والجار والمجرور هل هو اسم الفاعل أو الفعل فاختار - - المصنف الأول بدلیل وجوب تقدیره باتفاق النحاه بعد إذا المفاجاه وأما لعدم دخولهما علی الفعل واختار ابن الحاجب الثانی أی الفعل بدلیل وجوب تقدیره فی الصله للزوم أن تکون جمله وعلی الأول فالخبر مفرد وعلی الثانی جمله.

المفاجأه لامتناع إیلائهما الفعل ، فهو من قبیل المفرد وإن قدّر فعلا وهو اختیار ابن الحاجب لوجوب تقدیره فی الصّله فواضح أنّه من قبیل الجمله ولا یخفی (1) أنّ إجراء الباب علی سنن واحد أولی من الإلحاق بباب آخر.

واعلم أنّ اسم الزّمان یکون خبرا عن الحدث (2) نحو «القتال یوم الجمعه» لأنّ الأحداث متجدّده ، ففی الإخبار عنها به (3) فائده ، وهی تخصیصها (4) بزمان دون زمان.

ولا یکون اسم زمان خبرا

عن جثّه وإن یفد فأخبرا

(ولا یکون اسم زمان خبرا عن) مبتدأ (جثّه) (5) فلا یقال «زید یوم الجمعه» (وإن یفد) الإخبار به (6) بأن کان المبتدأ عامّا والزّمان خاصا أو کان إسم الذّات مثل اسم

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 90


1- ردّ للقولین یعنی أنه إذا جعلنا باب الظرف وشبهه بابا مستقلا وقلنا بجواز تعلقهما بکل من الفعل واسم الفاعل حسبما یقتضی المقام کان الباب علی سنن واحد وطریقه واحده وهو خیر من أن نلحقه بباب إما وإذا أو بباب الموصول فالأصل فی المتعلق اقتضاء المقام.
2- یعنی أنّ ظرف الزمان یناسب أن یکون خبرا عن الحدث أی المصدر لأن الأحداث متجدده لأنها بمعنی وقوع فعل وحدوثه بعد العدم فتوجد وتنعدم بخلاف الذوات مثل الإنسان والحیوان وزید فأنها ثابته والزمان أیضا غیر ثابت مثل یوم الجمعه أو شهر کذا وبمقتضی الاتحاد بین المبتدا والخبر یناسب أن یکون اسم الزمان خبرا للحدث نحو القتال یوم الجمعه.
3- أی : عن الأحداث باسم الزمان.
4- یعنی أن الفائده المراده للمتکلم هنا تخصیص الأحداث بزمان دون زمان ففائده قولنا القتال یوم الجمعه تخصیص القتال بیوم الجمعه دون غیره من الأیّام.
5- أی : ذات کزید وعمرو فأن إسناد شیء إلی شیء یقتضی الوحده بینهما ولا یمکن اتحاد الذات الثابت الوجود مع الزمان المتجدد الوجود.
6- أی : باسم الزمان عن الذات.

المعنی فی وقوعه وقتا دون وقت (فأخبرا) کنحن فی شهر کذا (1) والورد فی أیّار (2)

ولا یجوز الابتدا بالنّکره

ما لم تفد کعند زید نمره

وهل فتی فیکم فما خلّ لنا

ورجل من الکرام عندنا

(ولا یجوز الابتدأ بالنّکره ما) دام الابتدأ بها (لم یفد) لأنّه لا یخبر إلّا عن معروف (3) فإن أفاد جاز الابتداء. وتحصیل الفائده بأمور :

أحدها - أن یتقدّم الخبر وهو ظرف أو مجرور مختصّ (4) (کعند زید نمره) و «فی الدّار رجل».

(و) الثّانی أن یتقدّمها استفهام نحو (هل فتی فیکم).

والثّالث - أن یتقدّمها نفی نحو «إن تکن خلیلنا (5) (فما خلّ لنا).

(و) الرّابع - أن تکون موصوفه بوصف إمّا مذکور ، نحو (رجل من الکرام عندنا) (6) أو مقدّر ، نحو «شرّ أهرّ ذا ناب» أی عظیم علی أحد التّقدیرین (7) وکذا إن کان .

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 91


1- کذا إشاره إلی شهر من الشهور کشعبان مثلا وهذا مثال لما إذا کان المبتدا عامّا والزمان خاصا فإن الإنسان المتکلم مع غیره ذوات ثابته باقیه فی کل شهر وشهر شعبان مثلا خاص بمده معینه.
2- مثال للقسم الثانی إذ الورد مثل الزمان فی کونه متجددا لأنه یأتی فی فصل وینعدم بعده کما أن شهر أیّار کذلک.
3- أی : أن المخبر عاده لا یخبر عن حال أحد أو شیء إلّا أن یکون ذلک الشیء معروفا عند السامع لا عن مجهول لعدم الفائده فی الإخبار عن المجهول.
4- بأن یکون الظرف مضافا إلی المعرفه کعند زید نمره أو کان المجرور معرفه نحو فی الدار رجل فلا یصح عند رجل نمره أو فی دار رجل.
5- الشاهد فی خل أنه نکره وجاز الابتداء به لوقوعه بعد النفی.
6- فمن الکرام صفه الرجل.
7- أی : علی تقدیر أن یکون القائل لهذا المثل فی مقام بیان أهمیه الشر الذی أهرّ الکلب وخطره فالتقدیر شر عظیم وأما علی تقدیر أن یکون فی مقام بیان إن الذی أهره لم یکن خیرا کقدوم الضیف بل کان شرا فالتقدیر شراهر ذاناب لأخیر ولا تقدیر للصفه فیه.

فیها (1) معنی الوصف نحو «رجیل عندنا» أی رجل حقیر عندنا أو کانت خلفا من موصوف ک- «مؤمن خیر من کافر». (2)

ورغبه فی الخیر خیر وعمل

برّ یزین ولیقس ما لم یقل

(و) الخامس - أن تکون عامله فیما بعدها نحو (رغبه فی الخیر خیر) (3)

(و) السّادس - أن تکون مضافه نحو (عمل برّ یزین).

(ولیقس) علی ما ذکر (ما لم یقل) بأن یجوز کلّ ما وجد فیه الإفاده کأن یکون فیها معنی التّعجّب ک- «ما أحسن زیدا» (4) أو تکون دعاء نحو (سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ)(5) ، و (وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ)(6)(7) أو شرطا ک- «من یقم أقم (8) معه» أو جواب سؤال کرجل لمن قال «من عندک» ، أو عامّه (9) ک- «کلّ یموت» أو تالیه لإذا الفجائیّه نحو «خرجت فإذا أسد بالباب» أو لواو الحال (10) کقوله :

سرینا ونجم قد أضاء فمذبدا

[محیّاک أخفی ضوؤه کلّ شارق]

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 92


1- أی فی النکره.
2- إذا التقدیر رجل مؤمن فمؤمن خلف من موصوفه وهو رجل.
3- فرغبه مصدر وعامل فی الجار والمجرور لکونه متعلقه مفعوله بالواسطه.
4- ما هنا نکره لکونها بمعنی شیء عظیم ولیست موصوله والمجوز للابتداء لها کونه للتعجب.
5- الصافات ، الآیه : 130.
6- دعاء علیهم کما انّ سلام علی الیاسین دعاء لهم.
7- المطفّفین ، الآیه : 10.
8- من هنا نکره جاز الابتداء بها لکونه بمعنی الشرط.
9- أی : شامله لجمیع الأفراد شمولا جمیعا لا بدلیا کشمول النکرات المتعارفه.
10- أی : تالیه لواو الحال.

وقد توجد الإفاده دون شیء ممّا ذکر کقوله : «شجره سجدت» و «تمره خیر من جراده». (1)

والأصل فی الأخبار أن تؤخّرا

وجوّزوا التّقدیم إذ لا ضررا

فامنعه حین یستوی الجزآن

عرفا ونکرا عادمی بیان

(والأصل فی الأخبار أن تؤخّرا) لأنّها وصف فی المعنی للمبتدآت فحقّها التأخیر کالوصف (2) (وجوّزو التّقدیم) لها علی المبتدآت (إذ لا ضررا) حاصل بذلک (3). وفهم من کلامه (4) أنّ الأصل فی المبتدآت التّقدیم (فامنعه) أی تقدیم الخبر (حین یستوی الجزآن عرفا ونکرا) بشرط أن یکونا (عادمی بیان) نحو «زید صدیقک» للالتباس ، (5) فإن کان ثمّه قرینه جاز کقوله : (6)

بنونا بنو أبنائنا [وبناتنا

بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد]

*

کذا إذا ما الفعل کان خبرا

أو قصد استعماله منحصرا

أو کان مسندا لذی لام ابتدا

أو لازم الصّدر کمن لی منجدا

(کذا) یمتنع تقدیم الخبر (إذا ما الفعل) الرّافع لضمیر المبتدأ المستتر (کان) هو

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 93


1- فإن المخبر فی المثالین أتی بخبر عجیب یستفید السامع اطلاعا جدیدا وهو المراد بالفائده.
2- الاصطلاحی التابع.
3- أی : بالتقدیم.
4- لأنه قال الأصل فی الخبر التأخیر ومفهومه أن الأصل فی المبتدا التقدیم.
5- بین المبتدا والخبر لصلاحیه کل واحد منهما أن یکون مبتدءا وخبرا.
6- لظهور أن القائل فی مقام بیان حال أحفاده وأسباطه أعنی بنی أبنائه وبنی بناته وأنهم کبنیه فی الحب لهم فبنو أبنائنا مبتداء وبنونا خبر.

(خبرا) نحو «زید قام» لالتباس المبتدأ بالفاعل (1) فإن رفع ضمیرا بارزا جاز التقدیم (2) نحو «قاما الزّیدان» ، و «أسرّ النّجوی الّذین ظلموا (3)» الانبیاء - 3. کذا قیل ، واعترضه والدی فی حاشیته علی شرح ابن النّاظم بأنّ الألف (4) تحذف لالتقاء السّاکنین فیقع اللّبس بالفاعل.

(او قصد استعماله) أی الخبر (منحصرا) یعنی محصورا فیه ک- «إنّما زید شاعر» و «ما زید إلّا شاعر» أی لیس غیره (5) فلا یجوز التّقدیم لئلّا یتوهّم عکس المقصود وشذّ : (6)

[فیا ربّ هل إلّا بک النّصر یرتجی

علیهم] وهل إلّا علیک المعوّل

وإن لم یوهم عکس المقصود (أو کان) الخبر (مسندا لذی) أی لمبتدأ فیه (لام ابتدا) نحو «لزید قائم» فلا یجوز التّقدیم لأنّ لها صدر الکلام ولو ترکه (7) لفهم ممّا بعده (أو) کان مسندا لمبتدأ (لازم الصّدر) بنفسه أو بسبب (کمن لی منجدا) وفتی

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 94


1- إذا تأخر المبتدا.
2- لعدم الالتباس یکون الفاعل وهو الضمیر البارز مشخّصا معلوما فیعلم أن الاسم الظاهر مبتدا ولیس بفاعل.
3- تقدم الخبر وهو فعل أعنی (اسروا) علی المبتدا وهو (الذی) لرفع الفعل ضمیر الجمع البارز.
4- أی : ألف التثنیه فی قاما عند التلفظ لعدم الفرق بین قولنا قام الزیدان وق أما الزیدان فی اللفظ وإن اختلفا فی الکتابه.
5- أی : لیس زید غیر الشاعر بمعنی أنه لا عمل له غیر الشعر فإذا قدم الخبر وقیل أنما شاعر زید أو قیل ما شاعر إلّا زید توهم عکس المقصود أی توهم أن الشاعر منحصر فی زید ولا یوجد شاعر غیر زید والحال أن القائل لا یرید ذلک.
6- أی : تقدم الخبر المحصور فیه علی المبتدا وإن کان المقصود معلوما لوقوع المحصور فیه بعد إلّا.
7- أی : المسند لذی لام ابتدا لفهم مما بعده وهو قوله لازم الصدر لأن المبتداء الذی علیه لام الابتداء لازم الصدر وقد بین المصنف حکمه فی البیت الآتی ویمکن الفرق بینهما بأنّ مراده هناک لزوم الصدر بنفسه لا بحرف.

من وافد (1).

ونحو عندی درهم ولی وطر

ملتزم فیه تقدّم الخبر

(و) إذا کان المبتدأ نکره والخبر ظرفا أو مجرورا أو جمله - کما قال فی شرح التسهیل (نحو عندی درهم ولی وطر) وقصدک غلامه رجل (2) فاعلم إنّه (ملتزم فیه تقدّم الخبر) لأنّه المسوّغ (3) للابتداء بالنّکره.

کذا إذا عاد علیه مضمر

ممّا به عنه مبینا یخبر

(کذا) یجب تقدیم الخبر (إذا عاد علیه) أی علی ملابسه (4) (مضمر ممّا) أی من مبتدأ (به عنه (5) مبینا یخبر) ، نحو «فی الدّار صاحبها» إذ لو أخّر عاد الضّمیر علی متأخّر لفظا ورتبه.

تنبیه : عباره ابن الحاجب فی هذه المسأله «أو لمتعلّقه (6) ضمیر فی المبتدأ» قال المصنف فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب : هذه عباره غلقه علی المتعلّم ولو قال «أو کان فی المبتدأ ضمیر له» کفاه - إنتهی. (وأنت تری ما فی عباره المصنف هنا من الغلاقه وکثره الضّمائر المقتضیه للتّعقید وعسر الفهم ، وکان یمکنه (7) أن یقول کما فی الکافیه :

وان یعد بخبر ضمیر

من مبتدا یوجب له (8)التّأخیر

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 95


1- مثال للمبتدا المضاف إلی لازم الصدر.
2- مثال لما کانت الجمله خبرا.
3- أی : لأن تقدم الخبر هو المجوز للابتداء بالنکره هنا.
4- الملابس المخالط أی جزئه لأن الجزء مخالط مع الکل.
5- أی : کذا یجب تقدیم الخبر إذا عاد علی جزء الخبر ضمیر وذلک الضمیر یعود من مبتداء مخبر عنه بذلک الخبر فالضمیر فی المبتداء ویرجع إلی جزء أی کلمه فی الخبر فلو تأخر الخبر عاد الضمیر إلی المتأخر فالضمیر فی به یرجع إلی الخبر وفی عنه یرجع إلی المبتدا.
6- بکسر اللام أی متعلق الخبر لأن جزء الخبر متعلق به.
7- أی : المصنف.
8- أی : یجب للخبر التأخیر.

کذا إذا یستوجب التّصدیرا

کأین من علمته نصیرا

وخبر المحصور قدّم أبدا

کما لنا إلّا اتّباع أحمدا

(کذا) یجب التقدیم (إذا) کان الخبر (یستوجب التّصدیرا) کالاستفهام (کأین من علمته نصیرا ، وخبر) المبتدأ (المحصور) فیه (قدّم أبدا کما لنا إلّا اتّباع أحمدا) إذ لو أخّر وقیل ما اتّباع أحمد إلّا لنا أوهم الانحصار فی الخبر (1).

وحذف ما یعلم جائز کما

تقول زید بعد من عندکما

وفی جواب کیف زید قل دنف

فزید استغنی عنه إذ عرف

(وحذف ما یعلم) من المبتدأ والخبر (جائز) فحذف الخبر (کما تقول زید بعد) قول السّائل (من عندکما وفی جواب) قول السّائل (کیف زید) احذف المبتدأ و (قل دنف) أی مریض (فزید) المبتدأ (استغنی عنه إذ عرف).

وبعد لو لا غالبا حذف الخبر

حتم وفی نصّ یمین ذا استقر

(وبعد لو لا) الإمتناعیّه (غ البا) أی فی القسم الغالب منها ، إذ هی علی قسمین : (2) قسم یمتنع فیه جوابها بمجرّد وجود المبتدأ بعدها وهو الغالب ، وقسم یمتنع لنسبه الخبر إلی المبتدأ وهو قلیل ، فالأوّل (حذف الخبر) منه (حتم) نحو «لو لا زید لأتیتک»

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 96


1- أی : وهم أن المراد أنّ اتباع أحمد منحصر بنا فلا یجوز لغیر المسلمین اتّباعه وهذا خلاف المراد.
2- اعلم إن معنی لو لا الامتناع أی امتناع جوابها فتاره یمتنع الجواب لوجود المبتداء الذی بعده لا لشیء أخر نحو لو لا علی علیه السّلام لهلک عمر فامتنع هلاک عمر لوجود علی علیه السّلام وهذا هو الغالب فی استعمال لو لا وأخری یمتنع الجواب لاسناد خبر إلی المبتداء الذی بعدها واستعمالها بهذا النحو قلیل نحو لو لا قومک حدیثوا عهد بالإسلام لهدمت الکعبه فامتناع هدم الکعبه لکون القوم حدیثوا عهد لا لنفس وجود القوم الذی هو المبتدا.

أی موجود ، والثانی حذفه جائز إذا دلّ علیه دلیل بخلاف ما إذا لم یدلّ نحو «لو لا قومک حدیثو عهد بالإسلام لهدمت الکعبه وجعلت لها بابین» (1).

تتمه : ک لو لا فیما ذکر لو ما صرّح به ابن النّحّاس (وفی) المبتدأ الواقع (نصّ یمین ذا) أی حذف الخبر وجوبا (استقرّ) نحو «لعمرک لأفعلنّ کذا» أی قسمی ، فإن لم یکن نصّا (2) فی الیمین لم یجب الحذف.

وبعد واو عیّنت مفهوم مع

کمثل کلّ صانع وما صنع

(و) کذا یجب الحذف إذا وقع المبتدأ (بعد واو) قد (عیّنت مفهوم مع) وهو المصاحبه (کمثل کلّ صانع وما صنع) أی مقترنان ، فإن لم یکن الواو نصّا فی المعیّه لم یجب الحذف نحو :

[تمنّوا الیّ الموت الّذی یشعب الفتی]

وکلّ امریء والموت یلتقیان (3)

وقبل حال لا یکون خبرا

عن الّذی خبره قد أضمرا

کضربی العبد مسیئا وأتمّ

تبیینی الحقّ منوطا بالحکم

(و) کذا إذا کان المبتدأ مصدرا أو مضافا إلی مصدر وهو (قبل حال لا) یصلح (4)

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 97


1- مثال لعدم حذف الخبر لعدم وجود قرینه والمثال للحذف عند وجود القرینه کما إذا أردت أن تضرب رجلا فمنعک زید فتقول لو لا زید لضربتک أی لو لا زید منعنی لضربتک.
2- أی : صریحا فی القسم نحو عهد الله لا فعلنّ لم یجب الحذف لجهل السامع بأن مراده إن عهد الله فی ذمتی أو شرط علی أو إن عهد الله قسمی فالخبر مجهول عند السامع بخلاف الصریح إذ المعلوم هناک أن الخبر قسمی.
3- فذکر الخبر جواز العدم صراحه الواو هنا فی المعیّه بل یحتمل العطف.
4- فی المعنی.

أن (یکون خبرا عن) المبتدأ (الّذی خبره قد أضمرا) فالمصدر (کضربی العبد مسیئا) (1) فمسیئا حال سدّ مسدّ الخبر المحذوف وجوبا والأصل حاصل إذا کان أو إذ کان مسیئا ، فحذف حاصل ثمّ الظرف. (2) (و) المضاف إلی المصدر نحو (أتمّ تبیینی الحقّ منوطا بالحکم) فأتمّ مبتدأ مضاف إلی مصدر ، ومنوطا حال سدّ مسدّ الخبر ، وتقدیره کما تقدّم (3) وخرج بتقیّد الحال بعدم صلاحیّتها للخبریّه ما یصلح لها فالرّفع فیه واجب نحو «ضربی زیدا شدید».

تنبیه :

یجب حذف المبتدأ فی مواضع :

أحدها ؛ إذا أخبر عنه (4) بنعت مقطوع ک- «مررت بزید الکریم» کما ذکره فی آخر النّعت.

الثانی ، إذا أخبر عنه بمخصوص نعم ک- «نعم الرّجل زید» (5) کما ذکره فی باب نعم.

الثالث إذا أخبر عنه بمصدر بدل من اللّفظ (6) بفعله ک- «صبر جمیل» أی صبری.

الرابع إذا أخبر عنه بصریح القسم نحو «فی ذمّتی لأفعلنّ» أی یمین - ذکرهما (7) فی الکافیه.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 98


1- لعدم صلاحیه مسیئا أن یکون خبرا عن ضربی لأن الضرب لیس بمسیء وأنما المسیء هو العبد.
2- وهو إذا وإذ.
3- أی : أتم تبیینی الحق حاصل إذا کان منوطا بالحکم.
4- أی : عن ذلک المبتدا فالکریم خبر لهو المقدر.
5- أی : هو زید.
6- أی : من التلفّظ بفعله فأن الأصل صبرت صبرا جمیلا فبدّل بصبری صبر جمیل فحذف صبری للعلم به.
7- أی : الثالث والرابع.

وأخبروا باثنین أو بأکثرا

عن واحد کهم سراه شعرا

(وأخبروا باثنین) أی بخبرین (أو بأکثرا) من إثنین (عن) مبتدأ (واحد) سواء کان الاثنان فی المعنی واحدا ک- «الرّمّان حلو حامض» أی مزّ (1) أم لم یکن (کهم سراه شعرا) ونحو :

من یک ذابتّ فهذا بتّی

مقیّظ مصیّف مشتّی (2)

ویجوز الإخبار باثنین (3) عن مبتدءین نحو «زید وعمرو کاتب وشاعر».

نواسخ المبتدأ

اشاره

ولمّا فرغ المصنف عن ذکر المبتدأ وما یتعلّق به شرع فی نواسخه وهی ستّه :

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 99


1- فحلو وحامض ، وإن کانا کلمتین ولکنهما فی المعنی واحد لأن الطعمین إذا اجتمعا فی طعام واحد یسمی مزّا بخلاف سراه وشعرا فأنهما بمعنیین.
2- فأخبر عن مبتدأ وهو هذا بأخبار ثلاثه.
3- فکلا الخبرین خبران عن المبتدا الأول کما أنهما خبران عن الثانی أیضا.
الأول : کان وأخواتها

ترفع کان المبتدا اسما والخبر

تنصبه ککان سیّدا عمر

(ترفع کان المبتدأ) حال کونه (اسما) لها (والخبر تنصبه) خبرا لها (ککان سیّدا عمر).

ککان ظلّ بات أضحی أصبحا

أمسی وصار لیس زال برحا

فتئ وانفکّ وهذی الأربعه

لشبه نفی أو لنفی متبعه

ککان) فیما ذکر (ضلّ) بمعنی أقام نهارا و (بات) بمعنی أقام لیلا و (أضحی) و (أصبحا) و (أمسی) بمعنی دخل فی الضّحی والصّباح والمساء (وصار) بمعنی تحوّل و (لیس) وهو لنفی الحال ، وقیل مطلقا (1) و (زال) بمعنی انفصل ، والمراد بها الّتی مضارعها یزال لا الّتی مضارعها یزول أو یزیل وکذلک (برحا) بمعنی زال ومنه البارحه (2) للّیله الماضیه و (فتئ وانفکّ. وهذی الأربعه) الأخیره شرط إعمالها أن تکون (لشبه نفی) وهو النّهی والدّعاء (3) (أو لنفی متبعه).

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 100


1- أی : للماضی والحال والاستقبال.
2- أی : من ماده برح فالبارحه اسم فاعل منه ومعناها اللیله الزائله أی : الماضیه.
3- مثال الأول لا تزل فاسقا والثانی نحو لا زلت مرزوقا وللنفی نحو ما زال زید مهموما.

ومثل کان دام مسبوقا بما

کأعط ما دمت مصیبا درهما

(ومثل کان دام) بمعنی بقی واستمرّ لکن بشرط أن یکون (مسبوقا بما) المصدریّه الظّرفیّه (1) (کأعط ما دمت مصیبا درهما (2) وقد یستعمل بعض هذه الأفعال بمعنی بعضها ، فتستعمل کان وظلّ وأضحی وأصبح وأمسی بمعنی صار نحو (وَفُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً)(3)(4) و (ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا)(5).

تتمه : ألحق بصار أفعال بمعناها ، وهی : آض ، ورجع ، وعاد ، واستخال ، وقعد ، وحار ، وجاء وارتدّ وتحوّل ، وغدا ، وراح - ذکرها فی الکافیه.

واعلم إنّ هذه الأفعال علی أقسام : ماض له مضارع وأمر ومصدر ووصف (6) وهو کان وصار وما بینهما ، وماض له مضارع دون أمر ووصف دون مصدر وهو زال وأخواته ، وماض لا مضارع له ولا أمر ولا مصدر ولا وصف وهو لیس ودام.

وغیر ماض مثله قد عملا

إن کان غیر الماضی منه استعملا

(وغیر ماض مثله (7) قد عملا) إن کان غیر الماضی منه استعملا) نحو (لَمْ أَکُ بَغِیًّا)(8) ، (قُلْ کُونُوا حِجارَهً)(9) ، و

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 101


1- الزمانیه.
2- فما دمت فعل ناقص واسمه ومصیبا خبره.
3- أی : فصارت أبوابا وصار وجهه مسودا.
4- النباء ، الآیه : 19.
5- النحل ، الآیه : 58.
6- أی : له وصف.
7- أی : مثل الماضی.
8- مریم ، الآیه : 20.
9- الإسراء ، الآیه : 50.

[ببذل وحلم ساد فی قومه الفتی]

وکونک ایّاه [علیک یسیر]

[وما کلّ من یبدی البشاشه] کائنا

اخاک [اذا لم تلفه لک منجدا]

[قضی الله یا أسماء ان] لست زائلا

أحبّک (1) [حتّی

یغمض الجفن مغمض]

*

وفی جمیعها توسّط الخبر

أجز وکلّ سبقه دام حظر

(وفی جمیعها توسّط الخبر) بین الفعل والإسم (أجز) وخالف ابن معط فی دام ، وردّ بقوله :

لا طیب للعیش ما دامت منغّضه

لذّاته [بادّکار الموت والهرم](2)

وبعضهم (3) فی لیس و ردّ بقوله :

[سلی إن جهلت النّاس عنّا وعنهم]

ولیس سواء عالم وجهول (4)

وقد یمنع من التّوسّط - بأن خیف اللّبس ، (5) أو اقترن الخبر بإلّا (6) أو کان الخبر مضافا إلی ضمیر یعود إلی ملابس اسم کان (7) وقد یجب (8) بأن کان الاسم مضافا إلی ضمیر یعود إلی ضمیر یعود إلی ملابس الخبر (9).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 102


1- مثال لزال وصفا و (لست) هو النفی الذی شرط عمل زال ومثال للیس أیضا لغیر صیغه المفرد المذکر إشاره إلی أنّ «لیس» غیر منحصر فی المفرد المذکر بل یجری فی جمیع صیغ الماضی.
2- الشاهد فی منغّضه فأنّها خبرو توسط بین الفعل (مادامت) واسمه وهو لذّاته.
3- أی : وخالف بعضهم فی لیس.
4- الشاهد فی سواء أنه خبر وتوسط بین الفعل وهو لیس و (اسمه) وهو عالم.
5- نحو لیس الکبری الحبلی أو نحو کان صدیقی عدوّی.
6- نحو «ما کان صلواتهم عند البیت إلّا مکاءا».
7- نحو کان غلام هند مبغضها فلو قدم الخبر عاد الضمیر إلی المتأخر.
8- أی : توسط الخبر.
9- نحو یعجبنی أن یکون فی الدار صاحبها ففی الدار خبر ولو تأخر عن الأسم وهو صاحبها عاد الضمیر فی صاحبها إلی المتأخر.

هذا (1) وتقدیم الخبر علی هذه الأفعال إلّا ما یذکر جائز (وکلّ) من النّحاه (سبقه (2) دام حظر) أی منع لأنّها لا تخلو من وقوعها صله ل- «ما» و «ما» لها صدر الکلام ومثلها (3) کلّ فعل قارنه حرف مصدریّ وکذا قعد وجاء (4) کما ذکره ابن النّحّاس.

کذاک سبق خبر ما النّافیه

فجئ بها متلوّه لا تالیه

(کذاک) منعوا (سبق خبر) بالتّنوین (5) (ما النّافیه) ، سواء کانت (6) شرطا فی عمل ذلک الفعل أم تکن (فجئ بها) (7) (متلوّه) أی متبوعه (لا تالیه) أی تابعه ، لأنّ لها صدرا ، فإن کان النّفی بغیر «ما» (8) جاز التقدیم صرّح به فی شرح الکافیه.

ومنع سبق خبر لیس اصطفی

وذو تمام ما برفع یکتفی

(ومنع سبق خبر لیس اصطفی) أی أختیر وفاقا للکوفیّین والمبرّد وابن السّرّاج وأکثر المتأخّرین قال فی شرح الکافیه قیاسا علی عسی فإنّها مثلها (9) فی عدم التّصرّف والاختلاف فی فعلیّتها ، وقد أجمعوا علی امتناع تقدیم خبرها (10) إنتهی. وفرّق

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 103


1- أی : خذ ذا.
2- أی : سبق الخبر.
3- مثل دام کل فعل کذلک نحو یعجبنی أن تکون عالما فلا یجوز أن یقال عالما أن تکون.
4- فی عدم تقدم خبرها علیها.
5- أی : لا بإضافه خبر إلی ما فما النافیه مفعول لسبق.
6- أی : ما النافیه شرطا فی عمل ذلک الفعل کالأربعه الأخیره أم لم تکن کسائر الأفعال.
7- أی : بما النافیه مقدمه لأن لها صدر الکلام.
8- نحو عالما غیر صائر زید.
9- أی : أن لیس مثل عیسی فی أمرین : أحدهما أن کلیهما غیر متصرفین ، وثانیهما اختلاف النحاه فی فعلّیتهما فذهب بعض إلی انهما حرفان حملا للیس علی ما النافیه وعسی علی لعل.
10- أی : خبر عسی فإذا کان لیس مثلها امتنع تقدّم خبرها أیضا.

ابنه (1) بینهما بأنّ عسی متضمّنه معنی «ما» له الصّدر وهو لعلّ ، بخلاف لیس. قلت : لیس أیضا متضمّنه معنی «ما» له صدر الکلام وهو ما النّافیه ، وذهب بعضهم إلی جواز التّقدیم مستدلّا بتقدیم معموله فی قوله تعالی : (أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ)(2)(3). وأجیب باتّساعهم فی الظّرف (4).

تتمه : من الخبر ما یجب تقدیمه علی الفعل ک- «کم کان مالک» (5) وما یجب تأخیره عنه ک- «ما کان زید إلّا فی الدّار» (6).

(وذو تمام) من هذه الأفعال (ما برفع یکتفی) عن المنصوب ، نحو (وَإِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ)(7) ، أی حضر «ما شاء الله کان» أی وجد «ظلّ الیوم» أی دام ظلّه «بات فلان بالقوم» أی نزل بهم لیلا (فَسُبْحانَ اللهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ)(8) ، أی حین تدخلون فی المساء والصّباح ، (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَالْأَرْضُ)(9) ، أی ما بقیت.

وما سواه ناقص والنّقص فی

فتئ لیس زال دائما قفی

(وما سواه) أی سوی المکتفی بالمرفوع (ناقص) یحتاج إلی المنصوب

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 104


1- ابن المصنف.
2- فإن یوم معمول للیس ومقدم علیه.
3- هود ، الآیه : 8.
4- یعنی أن الآیه لا دلاله لها علی المطلوب لأن یوم ظرف والظروف متسعه یغتفر فیها ما لا یغتفر فی غیرها.
5- لأن الخبر وهو کم لازم الصدر.
6- لکون الخبر محصورا فیه ولو تقدم لتوهم عکس المراد.
7- البقره ، الآیه : 280.
8- الروم ، الآیه : 17.
9- هود ، الآیه : 107.

(والنّقص فی فتئ) و (لیس) و (زال) الّتی مضارعها یزال (دائما قفی) أی تبع وأمّا زال الّتی مضارعها یزول فإنّها تامّه نحو «زالت الشّمس».

ولا یلی العامل معمول الخبر

إلّا إذا ظرفا أتی أو حرف جرّ

(ولا یلی العامل) (1) بالنصب ، أی لا یقع بعده (معمول الخبر) سواء تقدّم الخبر علی الاسم أم لا ، فلا یقال «کان طعامک زید آکلا» خلافا للکوفیین ، (2) ولا «کان طعامک آکلا زید» خلافا لأبی علی (3) فإن تقدّم الخبر علی الاسم وعلی معموله نحو «کان آکلا طعامک زید» فظاهر عباره المصنف أنّه جائز ، لأنّ معمول الخبر لم یل العامل ، وبه صرّح ابن شقیر مدّعیا فیه الاتّفاق ، وصرّح أیضا (4) بجواز تقدیم المعمول علی نفس العامل (إلّا إذا ظرفا أتی) المعمول (أو حرف جرّ) فإنّه یجوز أن یلی العامل نحو «کان عندک زید مقیما» و «کان فیک زید راغبا».

ومضمر الشّان اسما انو إن وقع

موهم ما استبان أنّه امتنع

(ومضمر الشّأن اسما) (5) للعامل (انو إن وقع) لک من کلام العرب (موهم) أی .

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 105


1- المراد بالعامل هنا الأفعال الناقصه أی لا یقع معمول خبرها بعدها بلا فصل.
2- فجوّزوا وقوع معمول الخبر بعد الفعل الناقص إذا کان الاسم مقدّما علی الخبر.
3- حیث جوّز ذلک إذا تقدم الخبر علی الاسم.
4- أی صرّح ابن شقیر أیضا بجواز تقدیم معمول الخبر علی نفس العامل أی علی نفس الأفعال الناقصه نحو کتابک کان کاتبا زید ویفهم ذلک من عباره المصنف أیضا.
5- أی : بعد ما علمت من أن معمول الخبر لا یلی الفعل الناقص فإذا رأیت جمله ظاهرها کذلک أی أن معمول الخبر واقع بعد الفعل الناقص فلا بد من تأویل وهو أن تقدّر ضمیرا للشان لیکون اسما للفعل الناقص فعلی هذا یکون ذلک المعمول معمولا لخبر المبتدا وذلک الاسم المتوهم أنه اسم للفعل الناقص مبتداء فالمعمول معمول لخبر المبتدا لا لخبر الفعل الناقص وجمله المبتدا والخبر مع معموله خبر للفعل الناقص.

موقع فی الوهم ، أی فی الذهن (ما استبان) لک (1) (أنّه امتنع) وهو إیلاء العامل معمول الخبر ، وهو غیر ظرف ولا مجرور کقوله :

[قنافذ هذّا جون حول بیوتهم]

بما کان إیّاهم عطیّه عوّدا

فاسم کان ضمیر الشأن مستتر فیها وعطیّه مبتدأ خبره عوّدا وإیّاهم مفعول عوّدا والجمله خبر کان.

وقد تزاد کان فی حشو کما

کان أصحّ علم من تقدّما

(وقد تزاد کان) بلفظ الماضی (فی حشو) أی بین أثناء الکلام وشذّ زیادتها بلفظ المضارع نحو :

أنت تکون ماجد نبیل (2)

[إذا تهبّ شمأل بلیل]

واطّردت زیادتها بین «ما» وفعل التّجّب (کما کان أصحّ علم من تقدّما) وبین الموصول والصّله ک- «جاء الّذی کان أکرمته» ، والصّفه والموصوف ک- «جاءنی رجل کان کریم» ، والفعل ومرفوعه نحو «لم یوجد کان مثلک» والمبتدأ وخبره نحو «زید کان قائم» وشذّ بین الجار ومجروره نحو :

[جیاد بنی أبی بکر تسامی]

علی کان المسوّمه العراب

وغیر کان لا یزاد ، وشذّ زیاده أمسی وأصبح کقولهم «ما أصبح أبردها» و «ما أمسی أدفاها» (3).

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 106


1- بقوله ولا یلی العامل معمول الخبر.
2- فأنت مبتدا وماجد خبره وتکون زائده.
3- ما فی المثالین للتعجب ، وأبرد وأدفی فعل التعجب.

ویحذفونها ویبقون الخبر

وبعد إن ولو کثیرا ذا اشتهر

(ویحذفونها) (1) مع اسمها (ویبقون الخبر) وحده (وبعد إن ولو) الشّرطیّتین (کثیرا ذا) الحذف (2) (اشتهر) کقوله : «المرء مجزیّ بعمله إن خیرا فخیر» أی إن کان عمله خیرا وقوله :

لا یأمن الدّهر ذو بغی ولو ملکا

[جنوده ضاق عنها السّهل والجبل]

أی ولو کان الباغی ملکا ، وقلّ بعد غیرهما (3) کقوله :

«من لد شولا فإلی إتلائها» أی من لدن کانت شولا.

وحذف کان مع خبرها وإبقاء الاسم ضعیف ، وعلیه «إن خیر فخیر» بالرّفع ، أی إن کان فی عمله خیر.

وبعد أن تعویض ما عنها ارتکب

کمثل أمّا أنت برّا فاقترب

(وبعد أن) المصدریّه (تعویض ما عنها) (4) بعد حذفها (ارتکب کمثل أمّا أنت برّا فاقترب) الاصل لأن کنت برّا ، فحذفت اللّام للإختصار ثمّ کان له (5) فانفصل الضّمیر (6) وزیدت ما للتعویض وأدغمت النون فیها للتّقارب (7) ومثله :

أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر (8)

[فإنّ قومی لم تأکلهم الضّبع]

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 107


1- أی : کان.
2- أی : حذف کان واسمه.
3- أی : غیر إن ولو.
4- عن کان بعد حذف کان.
5- أی : للاختصار.
6- ضمیر کنت.
7- أی : لقرب مخرجی النون والمیم.
8- فأصله لان کنت ذا نفر.

تتمه : تحذف کان مع اسمها وخبرها ویعوّض عنها ما بعد إن الشّرطیه ، وذلک کقولهم «إفعل هذا إمّا لا» أی إن کنت لا تفعل غیره - ذکره فی شرح الکافیه.

ومن مضارع لکان منجزم

تحذف نون وهو حذف ما التزم

(ومن مضارع لکان) ناقصه أو تامّه (منجزم) بالسکون (1) لم یله ساکن ولا ضمیر متّصل (تحذف نون) تخفیفا نحو (وَلَمْ أَکُ بَغِیًّا)(2) ، (وَإِنْ تَکُ حَسَنَهً)(3) بخلاف غیر المجزوم والمجزوم بالحذف (4) والمتّصل بساکن (5) أو ضمیر (6) (وهو (7) حذف) بالتنوین (ما التزم) بل جائز.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 108


1- بأن لم تکن تثنیه ولا جمعا مذکرا ولا مخاطبه فأن الجزم فیها بحذف النون.
2- مریم ، الآیه : 20.
3- النساء ، الآیه : 40.
4- أی : بحذف النونات المذکوره.
5- کلم یکن الذین.
6- نحو لم یکنه.
7- أی : حذف النون من کان.
الثانی من النواسخ : ما ولا ولات وإن المشبهات بلیس

إعمال لیس أعملت ما دون إن

مع بقا النّفی وترتیب زکن

(إعمال لیس) وهو رفع الاسم ونصب الخبر (أعملت ما) النافیه عند أهل الحجاز نحو (ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ)(1)(2) (دون زیاده (إن) النافیه ، فإن وجدت (3) فلا عمل لها نحو :

[بنی غدانه] ما إن أنتم ذهب

[ولا صریف ولکن أنتم الخرف]

(مع بقا النّفی و) عدم انتقاضه بإلّا ، فإن انتقض بها وجب الرفع کقوله تعالی : (ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا)(4) ، (و) مع (ترتیب زکن) أی علم ، وهو تقدّم الاسم علی الخبر ، فلو تقدّم الخبر وهو غیر ظرف ولا مجرور وجب الرّفع نحو «ما قائم زید» ، وکذا إن کان ظرفا کما هو ظاهر إطلاقه هنا (5) وفی التسهیل والعمده وشرحهما ، وصرّح به (6) فی

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 109


1- بکسر التاء لانتصاب الجمع المؤنث بالکسر.
2- المجادله ، الآیه : 2.
3- أی : إن وجدت أن مع ما فلا عمل لما.
4- یس ، الآیه : 15.
5- أی : المصنف لأنه شرط الترتیب من دون استثناء الظرف.
6- بلزوم الرفع مع تقدیم الخبر وإن کان ظرفا.

الکافیه وشرحها مخالفا به (1) لابن عصفور.

وسبق حرف جرّ أو ظرف کما

بی أنت معنیّا أجاز العلما

(وسبق) معمول خبرها علی إسمها وهو غیر ظرف ولا مجرور مبطل لعملها نحو «ما طعامک زید آکل» فان تقدّم (2) وهو (حرف جرّ أو ظرف کما بی أنت معنیّا أجاز) ذلک (العلما) لأنّ الظرف والمجرور یغتفر فیه ما لا یغتفر فی غیره.

ورفع معطوف بلکن أو ببل

من بعد منصوب بما الزم حیث حلّ

(ورفع) اسم (معطوف بلکن أو ببل من بعد) خبر (منصوب بما الزم) ذلک الرفع (حیث حلّ) نحو «ما زید قائما لکن قاعد» بالرفع ، خبر مبتدأ محذوف ، أی : لکن هو قاعد : لأنّ المعطوف بهذین موجب (3) ولا تعمل «ما» إلّا فی المنفیّ ، فإن کان معطوفا بغیرهما نصب.

وبعد ما ولیس جرّ البا الخبر

وبعد لا ونفی کان قد یجرّ

(وبعد ما ولیس جرّ) (4) حرف (الباء) الزّائده (الخبر) ، نحو (أَلَیْسَ اللهُ بِعَزِیزٍ)(5) ، (وَما رَبُّکَ بِغافِلٍ)(6) ولا فرق (7) فی ما بین الحجازیّه والتّمیمیّه کما قال

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 110


1- أی : بقوله هذا.
2- أی : معمول الخبر علی الاسم وکان المعمول حرف جرّ أو ظرفا.
3- فإن المعطوف ببل ولکن مخالف للمعطوف علیه نفیا وإثباتا وحیث إن المعطوف علیه هنا منفی بما فالمعطوف بهما موجب.
4- جرّ فعل ماض.
5- الزّمر ، الآیه : 37.
6- الانعام ، الآیه : 132.
7- أی : فی دخول الباء الزائده علی خبرها سواء کانت ما حجازیه أی : عامله أو تمیمیّه أی غیر عامله لأن المدار لدخول الباء هو النفی وهو موجود علی کلا القولین.

فی شرح الکافیه لأنّ الباء إنّما دخلت لکون الخبر منفیّا لا لکونه منصوبا ، یدلّ علی ذلک (1) دخولها فی «لم أکن بقائم» وامتناع دخولها فی نحو «کنت قائما».

فرع : یجوز فی المعطوف علی الخبر حینئذ (2) الجرّ والنّصب.

(وبعد لا و) بعد (نفی کان قد یجرّ) الخبر بالباء ، نحو :

[وکن لی شفیعا یوم] لا ذو شفاعه

بمغن فتیلا عن سواد بن قارب

و:

[وإن مدّت الأیدی إلی الزّاد] لم أکن

بأعجلهم [إذ أجشع القوم أعجل]

قال ابن عصفور : وهو (3) سماع فیهما.

فی النّکرات أعملت کلیس لا

وقد تلی لات وإن ذا العملا

(فی النّکرات أعملت کلیس لا) النافیه بشرط بقاء النّفی والتّرتیب نحو :

تعزّ فلا شئ علی الأرض باقیا

[ولا وزر ممّا قضی الله واقیا]

وأجاز فی شرح التّسهیل کابن جنّی إعمالها فی المعارف نحو :

[وحلّت سواد القلب] لا أنا باغیا

سواها [ولا عن حبّها متراخیا]

والغالب حذف خبرها نحو :

[من صدّ عن نیرانها]

فأنا ابن قیس لا براح (4)

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 111


1- أی : علی أن الباء أنما تدخل علی الخبر المنفی دخولها علی خبر لم أکن لکونه منفیا وعدم دخولها علی خبر کنت لکونه موجبا ولو کان لأجل النصب لدخلت علی خبر کان.
2- أی : حین دخول الباء الزائده علی الخبر جرّ المعطوف حملا علی لفظ الخبر ونصبه حملا علی محلّه فالأوّل نحو لیس زید بقائم ولا قاعد والثانی ما زید بقائم ولا قاعدا.
3- أی : جرّ خبر لا وکان المنفیه لیس بقیاس بل منحصر علی السماع فی البیتین.
4- أی : لا براح لی فحذف الخبر وهو لی.

(وقد تلی) أی تتولّی (1) (لات) وهی لا زیدت علیها التاء لتأنیث الکلمه (2) علی المشهور (وإن) بالکسر والسکون النافیه (ذا العملا) أی عمل لیس نحو «ولات حین مناص».

إن هو مستولیا علی أحد

[إلا علی أضعف المجانین]

*

وما للات فی سوی حین عمل

وحذف ذی الرّفع فشا والعکس قلّ

(وما للات فی سوی حین) و «ما» رادفه (3) کالسّاعه والأوان (عمل) لضعفها (4) (وحذف ذی الرّفع) وهو الاسم وإبقاء الخبر (فشا) کما تقدّم (5) (والعکس) وهو حذف الخبر وإبقاء الاسم (قلّ) وقریء شذوذا «ولات حین مناص» (6) أی لهم ، ولا یجوز ذکرهما (7) معا لضعفها.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 112


1- یقال فلان یلی أمر الصغار أی یتصدی لأمرهم فمعنی تلی هنا لیس وقوع شیء بعد شیء کما مر علینا مرارا فی هذا الکتاب بل بمعنی التولی والتصدی أی تتصدی لات وإن عمل لیس یعنی تعملان عملها.
2- أی : الکلمه التی بعدها وهی اسمها فأن الاسم کلمه.
3- من الظروف الزمانیه المبهمه.
4- أی : ضعف لات فی العمل.
5- فی ولات حین مناص.
6- برفع حین علی أن یکون اسما للات ولهم خبرها.
7- أی : اسمها وخبرها لضعف لات فی العمل فی معمولین.
الثالث من النواسخ : أفعال المقاربه

وفی تسمیتها بذلک (1) تغلیب ، إذ منها ما هو للشّروع وما هو للرّجاء.

ککان کاد وعسی لکن ندر

غیر مضارع لهذین خبر

(ککان) فیما تقدّم (2) من العمل (کاد) لمقاربه حصول الخبر (وعسی) لترجّیه (لکن ندر) أن یجئ (غیر مضارع لهذین خبر) والمراد به (3) الاسم المفرد کما صرّح به فی شرح الکافیه کقوله :

[أکثرت فی العذل ملحّا دائما

لا تکثرن] إنیّ عسیت صائما

[فأبت إلی فهم] وما کدت آئبا

[وکم مثلها فارقتها وهی تصفرّ]

والکثیر مجیئه مضارعا.

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 113


1- أی : تسمیه هذه الأفعال بأفعال المقاربه مع أن جمیعها لیس للقرب بل بعضها للشروع وبعضها للرجاء أنما هی من باب التغلیب أی تغلیب ما هو للمقاربه علی ما هو للشروع والرجاء.
2- من رفع الاسم ونصب الخبر.
3- بغیر مضارع.

وکونه بدون أن بعد عسی

نزر وکاد الأمر فیه عکسا

(وکونه (1) بدون أن بعد عسی نزر) نحو :

عسی الکرب الّذی أمسیت فیه

یکون وراءه فرج قریب

والکثیر فیه (2) اتّصاله بها نحو (عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ)(3) (و) خبر (کاد الأمر فیه عکسا) فالکثیر تجرّده عن «أن» نحو (وَما کادُوا یَفْعَلُونَ)(4) ویقلّ اتّصاله بها نحو :

[رسم عفی من بعد ما قد انمحی]

قد کاد من طول البلی أن یمصحا

*

وکعسی حری ولکن جعلا

خبرها حتما بأن متّصلا

(وکعسی) فی کونها للتّرجّی (حری) بالحاء المهمله (ولکن) اختصّت بأن (جعلا خبرها حتما بأن متّصلا) فلم یجرّد عنها لا فی الشعر ولا فی غیره نحو «حری زید أن یقوم».

وألزموا اخلولق أن مثل حری

وبعد أوشک انتفا أن نزرا

(وألزموا) خبر (اخلولق أن) لکونها (مثل حری) فی التّرجّی نحو «اخلولقت السّماء أن تمطر» (وبعد أوشک) کثیر اتّصال الخبر بأن نحو :

ولو سئل النّاس التّراب لأوشکوا

إذا قیل هاتوا أن یملّوا ویمنعوا

و (انتفاء أن) من خبرها (نزرا) نحو :

یوشک من فرّ من منیّته

فی بعض غرّاته یوافقها

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 114


1- المضارع.
2- فی خبر عسی اتصاله بأن.
3- الإسراء ، الآیه : 8.
4- البقره ، الآیه : 71.

ومثل کاد فی الأصح کربا

وترک أن مع ذی الشّروع وجبا

کأنشأ السّائق یحدو وطفق

کذا جعلت وأخذت وعلق

(ومثل کاد فی الأصحّ کربا) بفتح الرّاء فالکثیر تجرّد خبرها عن «أن» نحو :

کرب القلب من جواه یذوب

[حین قال الوشاه هند غضوب]

واتّصاله بها قلیل نحو :

[سقاها ذو والأحلام سجلا علی الظّما]

وقد کربت أعناقها أن تقطّها

وقیل لا تتّصل به أصلا.

(وترک أن مع ذی الشّروع وجبا) لأنّه (1) دالّ علی الحال وأن للاستقبال (کأنشأ السّائق یحدو) أی یغنّی للإبل (وطفق) زید یدعو ویقال طبق بالباء (کذا جعلت) أنظم (وأخذت) أتکلّم (وعلق) زید یفعل ، وزاد فی التسهیل «هبّ». قال فی شرحه وهو غریب (2) ک- «هبّ عمرو یصلّی».

واستعملوا مضارعا لأوشکا

وکاد لا غیر وزادوا موشکا

(واستعملوا مضارعا لأوشکا وکاد لا غیر) نحو :

یوشک من فرّ من منیّته

فی بعض غرّاته یوافقها

(یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ)(3) (وزادوا) لأوشکا إسم فاعل فقالوا : (موشکا) نحو :

فموشکه أرضنا أن تعود

[خلاف الأنیس وحوشا یبابا]

وحکی فی شرح الکافیه استعمال اسم الفاعل من کاد والجوهریّ مضارع طفق ،

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 115


1- أی : ذو الشروع دالّ علی الحال لأن ذلک معنی الشروع.
2- أی : کون هب من أفعال المقاربه ذی الشروع غریب فی اللغه.
3- النور ، الآیه : 35.

قال فی شرح التّسهیل : ولم أره لغیره (1) وجماعه (2) اسم فاعل کرب ، والکسائی مضارع جعل ، والأخفش (3) مضارع طفق والمصدر منه ومن کاد.

بعد عسی اخلولق أوشک قد یرد

غنی بأن یفعل عن ثان فقد

(بعد عسی) و (اخلولق) و (أوشک قد یرد غنی (4) بأن یفعل عن ثان فقد) وهو الخبر (5) نحو «عسی أن یقوم» ، فأن والفعل فی موضع رفع بعسی سدّ مسدّ الجزئین کما سدّ مسدّ هما (6) فی قوله تعالی : (أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا)(7). هذا (8) ما اختاره المصنف من جعل هذه الأفعال ناقصه أبدا وذهب جماعه إلی أنّها حینئذ (9) تامّه مکتفیه بالمرفوع.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 116


1- أی : لم أر مضارع طفق لغیر الجوهری أی لم اسمع من غیره.
2- أی : زاد جماعه.
3- أی : زاد الأخفش مضارع طفق والمصدر منه أیضا أی طفوقا والمصدر من کاد وهو الکود أو المکاد.
4- أی : بعد ما عملت من أنه لا بد لهذه الأفعال من اسم وخبر لکونها من نواسخ المبتدا والخبر فقد یتّفق أن یقوم اسم مؤوّل مقام الاسم والخبر والاسم المؤول هو أن والفعل بعدها لأنّ أن ومدخولها فی تأویل المصدر.
5- فأن والفعل بعدها اسم لهذه الأفعال ومغن عن الخبر.
6- أی : مسدّ الجزئین فی الآیه فأن «حسب» من أفعال القلوب وینصب مفعولین وله فی الآیه مفعول واحد وهو أن یترکو فأن ومدخولها سد مسد المفعولین.
7- العنکبوت ، الآیه : 2.
8- أی : کون أن یفعل سادا مسد الجزئین مبنی علی مذهب المصنف من کون هذه الأفعال ناقصه أبدا ولا تکون تامه وأما علی قول جماعه من أنها حین فقد خبرها تامه فلا یکون أن یفعل واقعا مقام جزئین لأن الفعل التام یکفیه مرفوع واحد.
9- أی : أن هذه الأفعال حین فقد الاسم الثانی منها تامه لا تحتاج إلی الثانی لیکون أن یفعل مغنیا عنه.

وجرّدن عسی أو ارفع مضمرا

بها إذا اسم قبلها قد ذکرا

(وجرّدن) من الضّمیر (عسی) واخلولق وأوشک (أو ارفع مضمرا بها إذا اسم قبلها قد ذکرا) فقل علی التّجرید - وهو لغه أهل الحجاز - : «الزیدان عسی أن یقوما» و «الزّیدون عسی أن یقوموا» وعلی الإضمار «الزّیدان عسیا أن یقوما» و «الزّیدون عسوا أن یقوموا».

والفتح والکسر أجز فی السّین من

نحو عسیت وانتقا الفتح زکن

(والفتح والکسر أجز فی السّین من) عسی إذا اتّصل بها تاء الضّمیر أو نونه أو نا (نحو عسیت) عسین عسینا (وانتقاء الفتح) بالقاف ، أی اختیاره (زکن) أی علم إمّا من تقدیمه (1) الفتح علی الکسر وإمّا من خارج لشهرته ، وبه قرأ (2) القرّاء إلّا نافعا.

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 117


1- أی : علم إما من تقدیم المصنف الفتح علی الکسر بقوله والفتح والکسر وإما مراده أن ذلک یعلم من الخارج.
2- أی : بالفتح إلّا نافعا فقرء بکسر سین عسیت فی قوله تعإلی فهل عسیتم.
الرابع من النواسخ : إنّ و أخواتها

وهی الحروف المشبّهه بالفعل فی کونها رافعه وناصبه (1) وفی اختصاصها بالأسماء ، وفی دخولها علی المبتدأ والخبر وفی بنائها علی الفتح وفی کونها ثلاثیه ورباعیّه وخماسیّه کعدد الأفعال.

لإنّ أنّ لیت لکنّ لعلّ

کأنّ عکس ما لکان من عمل

کإنّ زیدا عالم بأنّی

کفؤ ولکنّ ابنه ذو ضغن

(لإنّ) و (أنّ) إذا کانتا للتّأکید والتّحقیق (2) و (لیت) للتّمنّی و (لکنّ) للإستدراک (3) و (لعلّ) للتّرجّی و (کأنّ) للتّشبیه (عکس ما لکان من عمل) ثابت ، أی نصب الإسم ورفع الخبر (کإنّ زیدا عالم بأنّی کفؤ ولکن ابنه ذو ضغن) أی حقد.

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 118


1- کما أن الفعل یرفع الفاعل وینصب المفعول وکما أن الفعل یدخل علی الاسم وهو الفاعل وأن بعض الأفعال کالناقصه والمقاربه والقلوب یدخل علی المبتدا والخبر وکما أن فعل الماضی مبنی علی الفتح وکما أن عدد حروفها مشابه لعدد حروف أکثر الأفعال فأنها ثلاثیه کان ورباعیه کلعل وخماسیه کلکن کما أن ضرب ودحرج واکتسب کذلک.
2- أی : التثبیت لا ما إذا کانت المکسوره للجواب بمعنی نعم والمفتوحه فعلا ماضیا من الأنین.
3- استدراک الکلام أن یعقب المتکلم کلامه بما یکمله ویرفع نقصه.

وراع ذا التّرتیب إلّا فی الّذی

کلیت فیها أو هنا غیر البذی

(وراع) وجوبا (ذا التّرتیب) وهو تقدّم الاسم علی الخبر لأنّها غیر متصرّفه (1) (إلّا فی) الخبر (الّذی) هو ظرف أو مجرور فیجوز لک أن تقدّمه (کلیت فیها) مستحیا (أو) لعلّ (هنا غیر البذی) أی الّذی بذی (2) بمعنی فحش ، وقد یجب تقدیمه (3) فی نحو «إنّ فی الدّار صاحبها».

وهمز إنّ افتح لسدّ مصدر

مسدّها وفی سوی ذاک اکسر

(وهمز إنّ افتح) وجوبا (لسدّ مصدر مسدّها) (4) بأن تقع فاعلا أو نائبا عنه أو مفعولا (5) غیر محکیه (6) أو مبتدأ (7) أو خبرا (8) عن اسم معنی (9) غیر قول أو

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 119


1- أی : لا تتغیّر صیغها عما هی علیه فلا تثنی ولا تجمع ولا تؤنث وغیر المتصرّف ضعیف فی العمل.
2- (بذی) فعل ماض.
3- إذ لو لم یتقدم لعاد الضمیر إلی المتأخر.
4- أی : لوقوع مصدر محل انّ یعنی إذا طلب ما قبلها مفردا کما إذا کان قبلها فعل وطلب الفاعل أو نائب الفاعل أو طلب الفعل قبلها مفعولا غیر محکی أی لیس مفعولا للقول بأن لم یکن الفعل السابق من ماده القول والحاصل کلما وقع ان مع مدخولها موقع المفرد یلزم أن تکون مفتوحه لأنّ المفتوحه مع اسمها وخبرها مؤوله بالمصدر وهو مفرد بخلاف المکسوره.
5- مثال الأول نحو أعجبنی أنک تقوم والثانی نحو (قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ) (الجن ، الآیه : 1) والثالث نحو أردت أنک تقوم وتقدیر الأول أعجبنی قیامک والثانی إلّی استماع نفر والثالث أردت قیامک.
6- لأن المحکیّه بالقول تکسر أبدا مثال المحکیّه قال زیدان الشمس طالعه.
7- نحو ومن آیاته أنک تری الأرض خاشعه فمن آیاته خبر مقدّم وأنک تری الارض مبتدا مؤخر فالتقدیر رؤیتک الأرض خاشعه من آیاتنا.
8- أی : تفتح أیضا إذا کانت خبرا عن مصدر نحو عون ولدک أنک تربیّه إلا أن یکون المصدر المبتدا قولا نحو قول زید إنی عالم فتکسر کما سیأتی وأما إذا کانت خبرا عن اسم ذات فیأتی أنّها تکسر حینئذ.
9- أی : مصدر.

مجروره (1) أو تابعه لشیء من ذلک (2) (وفی سوی ذاک اکسر) (3) وجوبا ، وقد أفصح (4) عن ذلک السّوی بقوله :

فاکسر فی الابتدا وفی بدء صله

وحیث إنّ لیمین مکمله

أو حکیت بالقول أو حلّت محلّ

حال کزرته وإنّی ذو أمل

(فاکسر) «إنّ» إذا وقعت (فی الابتدا) (5) ک (إِنَّا أَنْزَلْناهُ)(6) «إجلس حیث إنّ زیدا جالس» ، «جئتک إذا إنّ زیدا أمیر» (و) إذا وقعت (فی بدء صله) أی أوّلها نحو (ما إِنَّ مَفاتِحَهُ)(7) فإن لم تقع فی الأوّل لم تکسر نحو «جاءنی الّذی فی ظنّی أنّه فاضل» (8) (وحیث) وقعت (إنّ لیمین مکمله) (9) اکسرها نحو (حم وَالْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ)(10). (أو حکیت) هی وما بعدها (بالقول) نحو (وَقالَ اللهُ إِنِّی مَعَکُمْ)(11) فإن

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 120


1- نحو علمت بأنک جالس أی علمت بجلوسک.
2- أی : إذا کانت أنّ ومدخلها تابعه للفاعل وما ذکر بعده بأن تکون صفه لشیء منها نحو جاءنی رجل أنه قائم أو عطفا علیها نحو یجب علینا الصوم وأننّا نصلّی.
3- أی : فی غیر موارد سد المصدر مسدها یجب کسرها.
4- أی : اوضح المصنف سوی ذلک ولم یترکها مجمله.
5- وقوع أن فی الابتداء له معنیان وکلا المعنیین هنا مراد أحدهما أن تقع فی ابتداء الکلام ومثل له بأنا أنزلنا وثانیهما أن تقع موقعا لا یصح وقوع غیر المبتدا هناک کما إذا وقع بعد حیث أو إذا الفجائیه فأنهما لا یدخلان إلّا علی الجمله الاسمیّه.
6- القدر ، الآیه : 1.
7- القصص ، الآیه : 74.
8- فإن الصله تبدأ من فی ظنّی وأن فی وسط الصله.
9- یعنی إذا وقعت فی جمله لا یتم القسم إلّا بها ففی الآیه الممثّل بها أو نحو (وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ) (العصر ، الآیه : 1 و 2) دخلت علی جمله أقسم الله سبحانه لأجلها فهی مکمله للقسم.
10- الدّخان ، الآیه : 1 و 2.
11- المائده ، الآیه : 12.

وقعت بعده ولم تحک (1) لم تکسر (أو حلّت محلّ حال کزرته وإنّی ذو أمل) أی مؤمّلا.

وکسروا من بعد فعل علّقا

باللّام کاعلم إنّه لذو تقی

بعد إذا فجائه أو قسم

لا لام بعده بوجهین نمی

(وکسروا) إنّ إذا وقعت (من بعد فعل) قلبیّ (علّقا باللّام) المعلّقه (کاعلم إنّه لذو تقی) وکذا إذا وقعت صفه نحو «مررت برجل إنّه فاضل» (2) أو خبرا عن اسم ذات نحو «زید إنّه فاضل» فإن وقعت (بعد إذا فجاءه (3) أو) بعد (قسم لا لام بعده) فالحکم (بوجهین نمی) نحو «خرجت فإذا انّک قائم» ، فیجوز کسرها علی أنّها واقعه موقع الجمله وفتحها علی أنّها مؤوّله بالمصدر (4) وکذلک (5) «حلفت إنّک کریم».

مع تلو فالجزا وذا یطّرد

فی نحو خیر القول إنّی أحمد

(مع) کونها (تلوفا الجزاء) نحو (کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)(6)(7) یجوز کسرها (8)

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 121


1- نحو أخصک بالقول أنک فاضل فإنها وإن وقعت بعد القول إلا أنها لیست محکیه بالقول إذا المراد أتکلم معک فقط لا مع غیرک لأنک رجل فاضل تلیق بذلک ولیس المراد أنی أقول إنک فاضل وإنما فتحت فی المثال لکونها مجروره محلا باللام.
2- قوله هذا ینافی قوله أنفا من أنها تفتح إذا کانت تابعه لما ذکر فان من جملتها المجرور.
3- مع أنه مثل للزوم الکسر فی الابتداء بما إذا وقعت بعد إذا الفجائیه فتأمّل.
4- والتقدیر خرجت فإذا قیامک حاصل فانّ ومدخولها فی التقدیر مبتداء محذوف الخبر.
5- أی : یجوز الکسر علی أنها واقعه موقع الجمله وجواب للقسم والفتح علی جعلها مفعولا لحلفت بالواسطه والتقدیر حلفت علی أنک کریم.
6- فانها جواب لمن الشرطیه.
7- الانعام ، الآیه : 54.
8- جزاء الشرط جمله دائما ففی صوره الکسر جمله فی اللفظ وفی صوره الفتح جمله فی التقدیر کما ذکره الشارح.

علی معنی فهو غفور رحیم وفتحها علی معنی فالمغفره حاصله.

(وذا) أی جواز الکسر والفتح (یطّرد فی) کل موضع (1) وقعت فیه «أنّ» خبرا عن قول وخبرها قول وفاعل القولین واحد (نحو خیر القول إنّی أحمد) الله ، فالکسر علی الإخبار بالجمله (2) والفتح علی تقدیر خیر القول حمد الله وکذلک یجوز الوجهان إذا وقعت موضع التّعلیل (3) نحو (إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ)(4).

وبعد ذات الکسر تصحب الخبر

لام ابتداء نحو إنّی لوزر

(وبعد) إنّ (ذات الکسر تصحب الخبر) جوازا (لام ابتداء) أخّرت إلی الخبر (5) لأنّ القصد بها (6) التأکید وإنّ للتّأکید فکرهوا الجمع بینهما (نحو إنّی لوزر) أی لمعین و «إنّ زیدا لأبوه فاضل» (7).

ولا یلی ذا اللّام ما قد نفیا

ولا من الأفعال ما کرضیا

(ولا یلی ذا اللّام ما قد نفیا) (8) وشذّ قوله :

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 122


1- ففی المثال خیر القول مبتداء والمبتدا حقیقه هو القول لأن خیر بعض القول وإنی أحمد خبر فکان إنّ خبرا عن قول وخبر إن أیضا قول لأن الحمد من جمله الأقوال وفاعل القولین واحد وهو المتکلم فکأنه قال خیر قولی حمدی الله.
2- أی : علی أن یکون خبر خیر القول جمله وعلی الکسر خبره مفرد مضاف.
3- ففی الآیه عله إننا ندعو الله إنه برّ رحیم.
4- الانعام ، الآیه : 54.
5- أی : مع أن لام الابتداء ینبغی أن تدخل علی الاسم لأنه المبتدا حقیقه تأخرت إلی الخبر لأن لا تجتمع أداتان للتأکید.
6- أی : باللام.
7- مثل بمثالین للإشاره إلی أن لام الابتدا کما تدخل علی الخبر المفرد کذلک تدخل علی الخبر إذا کان جمله أیضا کما فی المثال الثانی.
8- أی : الخبر المنفی.

واعلم أنّ تسلیما وترکا

للا متشابهان ولا سواء

(ولا) یلیها (من الأفعال ما) کان ماضیا متصرّفا عاریا من قد (کرضیا) ویلیها إن کان غیر ماض نحو «إنّ زیدا لیرضی» أو ماضیا غیر متصرّف نحو «إنّ زیدا لعسی أن یقوم».

وقد یلیها مع قد کإنّ ذا

لقد سما علی العدی مستحوذا

(وقد یلیها) الماضی المتصرّف (مع) کون (قد) قبله (کإنّ ذا لقد سما علی العدی مستحوذا) أی مستولیا.

وتصحب الواسط معمول الخبر

والفصل واسما حلّ قبله الخبر

(وتصحب) اللّام (الواسط) (1) بین الاسم والخبر (معمول الخبر) إذا کان الخبر صالحا لدخول اللّام نحو «إنّ زیدا لطعامک آکل» ولا تدخل علی المعمول إذا تأخّر - کما أفهمه کلام المصنّف - (2) ولا علی الخبر إذا دخلت علی المعمول المتوسّط (3).

(و) تصحب ضمیر (الفصل) نحو (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُ)(4) وسمّی به (5) لکونه فاصلا بین الصّفه والخبر.

(و) تصحب (اسما حلّ قبله الخبر) (6) أو معموله وهو (7) ظرف أو مجرور نحو

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 123


1- أی : کما أنّ اللام تدخل علی خبر «أنّ» کذلک تدخل علی معمول الخبر إذا کان المعمول واقعا بین الاسم والخبر بشرط أن یکون الخبر فی تلک الجمله صالحا لدخول اللام بأن لا یکون ماضیا متصرفا عاریا من قد مثلا أو منفیا.
2- لقوله الواسط.
3- فلا یقال إن زیدا لغلامک لضارب.
4- آل عمران ، الآیه : 62.
5- أی : سمی بالفصل لکونه فاصلا أی مفرقا بین الصفه والخبر إذ لولاه لأشتبه الخبر بالصفه.
6- أی : تصحب اللام اسم إن إذا تقدم الخبر علی الاسم أو تقدم معمول الخبر علی الاسم.
7- والحال أن الخبر المتقدم ظرف أو مجرور أی شرط دخول اللام وکذا الحال فی المعمول کما فی المثال.

(إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی)(1) و «إنّ فیک لزید راغب».

تتمه : لا تدخل اللّام علی غیر ما ذکر (2) وسمع فی مواضع خرّجت (3) علیّ زیادتها نحو :

أمّ الحلیس لعجوز شهربه (4)

[ترضی من اللّحم بعظم الرّقبه]

[یلوموننی فی حبّ لیلی عواذل]

ولکنّنی من حبّها لعمید (5)

قال ابن النّاظم : وأحسن ما زیدت فیه قوله :

إنّ الخلافه بعدهم لذمیمه

وخلائف ظرف لممّا أحقر

أی لتقدّم إنّ فی احد الجزئین (6).

ووصل ما بذی الحروف مبطل

إعمالها وقد یبقّی العمل

(ووصل ما) الزائده (بذی الحروف) المذکوره فی أوّل الباب (7) إلّا لیت (مبطل إعمالها) لزوال اختصاصها (8) بالأسماء کقوله تعالی : (إِنَّمَا اللهُ إِلهٌ واحِدٌ)(9) (وقد

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 124


1- اللّیل ، الآیه : 12.
2- أی : غیر خبر إنّ ومعموله الواسط واسمها إذا حلّ قبله الخبر.
3- أی : أولت علی أنها زائده ولیست بلام الابتداء.
4- دخلت علی خبر المبتدا.
5- دخلت علی خبر لکن.
6- أی : أحد جزئی الشعر وهو الجزء الأول فإن اللام زیدت فی الجزء الثانی من البیت علی خبر المبتدا فمن حیث إنها دخلت علی غیر خبر «إنّ» فهی زائده ومن حیث ذکر «إنّ» فی الجزء الأول وهو أن الخلافه فذکر اللام حسن ومناسب.
7- أی : الحروف المشبهه بالفعل.
8- أی : الحروف المشبهه وذلک لأن من جمله أسباب إعمالها کونها مختصا بالاسم کالفعل فإذا وصلت بما فقد دخلت علی الحرف فزال ذلک الاختصاص.
9- النساء ، الآیه : 171.

یبقّی العمل) فی الجمیع حکی الأخفش «إنّما زیدا قائم» وقس علیه البواقی هکذا قال النّاظم (1) تبعا لابن السّرّاج والزّجّاج وأمّا لیت فیجوز فیها الإعمال والإهمال ، قال فی شرح التسهیل : بإجماع وروی بالوجهین (2) :

قالت ألا لیتما هذا الحمام لنا

[إلی حمامتنا أو نصفه فقد]

قال فی شرح الکافیه : ورفعه أقیس (3).

وجائز رفعک معطوفا علی

منصوب إنّ بعد أن تستکملا

(وجائز رفعک معطوفا علی منصوب إنّ بعد أن تستکملا) الخبر (4) نحو «إنّ زیدا قائم وعمرو» بالعطف علی محلّ اسم إنّ (5) وقیل علی محلّها مع إسمها (6) وقیل هو مبتدأ حذف خبره (7) لدلاله خبر إنّ علیه (8) ولا یجوز العطف بالرفع قبل استکمال الخبر ، وأجازه (9) الکسائیّ مطلقا (10) والفرّاء بشرط خفاء إعراب الإسم. (11) ثمّ الأصل : (12) العطف بالنّصب کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 125


1- أی : المصنف فی شرح التسهیل.
2- أی : بنصب الحمام ورفعه.
3- أی : اوفق بالقواعد.
4- أی : بعد أن تستکمل إن خبرها فالخبر مفعول تستکمل والفاعل إنّ.
5- فإن محله مرفوع لکونه مبتداء فی الأصل وعلی هذا الوجه فالمعطوف مشمول لتأکید إن لکون العطف علی مدخولها فیشملها حکمها المعنوی وهو التوکید ، وإن لم یشملها الحکم اللفظی وهو النصب.
6- فلا یکون المعطوف علی هذا الوجه مؤکدا بإنّ.
7- فیکون من باب عطف الجمله علی الجمله.
8- أی : علی خبره.
9- أی : العطف بالرفع قبل الاستکمال.
10- أی : سواء کان إعراب الاسم خفیّا أم ظاهرا مثال الظاهر ظاهر ومثال الخفیّ یأتی فی التعلیقه التالیه.
11- بأن یکون مبنیا أو مقدر الإعراب فالاول نحو إنک وزید ذاهبان والثانی نحو إن موسی وزید عالمان.
12- أی : القاعده الأصلیه فی المعطوف علی اسم إنّ النصب وما ذکر من جواز الرفع خلاف الأصل.

إنّ الرّبیع الجود والخریفا

یدا أبی العبّاس والصّیوفا (1)

*

وألحقت بإنّ لکنّ وأنّ

من دون لیت ولعلّ وکأنّ

(وألحقت بإنّ) المکسوره فیما ذکر (2) (لکنّ) باتّفاق (وأنّ) المفتوحه علی الصّحیح بشرط تقدّم علم علیها. کقوله :

وإلّا فاعلموا أنا وأنتم (3)

بغاه ما بقینا فی شقاق

أو معناه (4) نحو (وَأَذانٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ)(5) إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ (6). (من دون لیت ولعلّ وکأنّ) فلا یعطف علی اسمها إلّا بالنّصب ، ولا یجوز الرّفع لا قبل الخبر ولا بعده وأجازه (7) الفرّاء بعده.

وخفّفت إنّ فقلّ العمل

وتلزم اللّام إذا ما تهمل

(وخفّفت إنّ) المکسوره (فقلّ العمل) وکثر الإلغاء لزوال اختصاصها بالأسماء (8) وقرئ بالعمل والإلغاء (9) قوله تعالی : (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ)(10) (وتلزم

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 126


1- فنصب الصیوف عطفا علی الربیع اسم إن بعد استکمال الخبر وهو یدا أبی العباس.
2- وهو العطف علی اسمها بالرفع بعد استکمال الخبر.
3- فأنتم ضمیر رفع معطوف علی اسم أن المفتوحه.
4- أی : معنا العلم فأن الأذان فی الآیه بمعنی الإعلام وهو من العلم.
5- فرفع رسوله وهو عطف علی اسم أن المفتوحه وهو الله.
6- التوبه ، الآیه : 3.
7- أی : الرفع.
8- فإنها إذا خففت دخلت علی الفعل أیضا.
9- أی : برفع کل.
10- هود ، الآیه : 111.

اللّام) أی لام الإبتداء فی خبرها (إذا ما تهمل) لئلّا یتوهّم کونها (1) نافیه فإن لم تهمل لم تلزم اللّام.

وربّما استغنی عنها إن بدا

ما ناطق أراده معتمدا

(وربّما استغنی (2) عنها) أی عن اللّام إذا أهملت (إن بدا) أی ظهر (ما ناطق أراده معتمدا) علیه کقوله :

[أنا ابن أباه الضّیم من آل مالک]

وإن مالک کانت کرام المعادن

فلم یأت باللّام لأمن الإلتباس بالنّافیه (3).

والفعل إن لم یک ناسخا فلا

تلفیه غالبا بإن ذی موصلا

(والفعل إن لم یک ناسخا فلا تلفیه) أی لم تجده (غالبا بإن ذی) المخفّفه (موصلا) بخلاف ما إذا کان ناسخا فیوصل بها. قال فی شرح التسهیل : والغالب کونه (4) بلفظ الماضی نحو (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً)(5) وقلّ وصلها بالمضارع نحو (وَإِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا)(6) وکذا (7) بغیر النّاسخ نحو :

شلّت یمینک إن قتلت لمسلما

حلّت علیک عقوبه المتعمّد

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 127


1- أی : أنها إن النافیه.
2- وذلک لأن الحاجه الیها لمکان الاشتباه بینها وبین ان النافیه فإذا زالت الشبهه لظهور مراد المتکلم والاعتماد علیه زالت الحاجه.
3- للعلم بأن الشاعر فی مقام إثبات کرم المعدن لقبیله مالک لا نفیه لکونه فی مقام المدح.
4- أی : الغالب فی الفعل الناسخ الذی تدخله إن المخففه کون ذلک الفعل ماضیا.
5- البقره ، الآیه : 143.
6- القلم ، الآیه : 51.
7- أی : کذا قل لحوقها بالفعل غیر الناسخ.

وإن تخفّف أنّ فاسمها استکن

والخبر اجعل جمله من بعد أن

(وإن تخفّف أنّ) المفتوحه (فاسمها) ضمیر الشّأن (استکن) أی حذف ولا یبطل عملها بخلاف المسکوره لأنّها (1) أشبه بالفعل منها - قاله فی شرح الکافیه (والخبر اجعل جمله من بعد أن) کقوله :

[فی فتیه کسیوف الهند قد علموا]

أن هالک کلّ من یحفی وینتعل (2)

وقد یظهر اسمها فلا یجب أن یکون الخبر جمله کقوله :

بأنک ربیع وغیث مریع

[وانک هناک تکون الثّمالا]

*

وإن یکن فعلا ولم یکن دعا

ولم یکن تصریفه ممتنعا

فالأحسن الفصل بقد أو نفی أو

تنفیس أو لو وقلیل ذکر لو

(وإن یکن) الخبر (3) (فعلا ولم یکن دعا ولم یکن تصریفه ممتنعا فالأحسن الفصل) بینهما (4) (بقد) نحو (وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا)(5) (أو) حرف (نفی) نحو (أَفَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلاً)(6) (أو) حرف (تنفیس) (7) نحو : (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ)(8) (أو لو) نحو (أَنْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ الْغَیْبَ)(9) (وقلیل ذکر لو) فی کتب النّحو فی

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 128


1- أی : المفتوحه أشبه بالفعل من المکسوره لفتح أولها کالفعل الماضی.
2- فها لک مبتداء وکل خبره والجمله خبر أن واسمها ضمیر الشأن المقدر.
3- أی : خبر أن المحفّفه.
4- بین أن وخبرها وهو الفعل المتصرف غیر الدعاء.
5- المائده ، الآیه : 113.
6- طه ، الآیه : 89.
7- وهی سین وسوف.
8- المزّمّل ، الآیه : 20.
9- السّباء ، الآیه : 14.

الفواصل (1) فإن کان دعاء أو غیر متصرّف لم یحتج إلی الفصل نحو (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها)(2)(3)(وَأَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ)(4)(5)(وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی)(6) وقد یأتی متصرّفا بلا فصل کما أشار إلیه (7) بقوله : «فالأحسن الفصل» نحو :

علموا أن یؤمّلون فجادوا

[قبل أن یسألوا بأعظم سؤل]

*

وخفّفت کأنّ أیضا فنوی

منصوبها وثابتا أیضا روی

(وخفّفت کأنّ أیضا فنوی) أی قدّر (منصوبها) ولم یبطل عملها لما ذکر فی أنّ (8) وتخالف أنّ فی أنّ خبرها (9) یجیء جمله کقوله تعالی : (کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ) ومفردا ، کالبیت الآتی (10) وفی أنّه لا یجب حذف اسمها بل یجوز إظهاره کما قال : (وثابتا أیضا روی) فی قول الشاعر :

[ویوما توافینا بوجه مقسّم]

کأن ظبیه تعطو إلی وارق السّلم

فی روایه من نصب ظبیه وتعطو هو الخبر ، روی برفع ظبیه علی أنّه خبر کان ،

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 129


1- إشاره إلی أنّ القلیل فی کلام المصنف أنما هو فی کتب النحو لا فی کلام العرب لکثره استعمال لو فاصلا بین أن وخبرها عند العرب ، والمراد بالفواصل الحروف التی تفصل بین أن وخبرها کقد وما بعده.
2- فإن غضب فعل دعاء علیه.
3- النور ، الآیه : 9.
4- مثال للفعل غیر المتصرف وکذا المثال بعده.
5- الاعراف ، الآیه : 185.
6- النجم ، الآیه : 39.
7- أی : إلی إثبات الفعل المتصرف بدون فصل فأن معنی الأحسن أن خلافه حسن أیضا.
8- من کونها أشبه بالفعل من المکسوره وذلک لفتح أوّلها.
9- أی : یخالف أنّ فی أنّ خبر کان یأتی جمله ومفردا بخلاف خبر أن للزوم أن یکون خبرها جمله ویخالفها أیضا فی جواز ذکر اسمها بخلاف اسم أنّ.
10- وهو کان ظبیه بناء علی رفع ظبیه لیکون الخبر مفردا وأما علی نصبها فالخبر تعطو وهو جمله.

وهو مفرد واسمها مستتر.

تتمه : لا تخفّف لعلّ وأمّا لکنّ فإن خفّفت لم تعمل شیئا بل هی حرف عطف ، وأجاز یونس والأخفش إعمالها قیاسا (1) وعن یونس أنّه حکاه (2) عن العرب.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 130


1- أی : أعمال لکنّ قیاسا علی أخواتها حینما تخفّف.
2- أی : أن یونس حکی إعمال لکن عن العرب یعنی أنه نقل عن العرب أنهم یعملونها.
الخامس من النواسخ : لا التی لنفی الجنس

(1)

والأولی ، التّعبیر بلا المحموله علی إنّ (2) کما قال المصنف فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب ، لأنّ لا المشبّهه بلیس (3) قد تکون نافیه للجنس وقد یفرّق (4) بین إراده الجنس وغیره بالقرائن ، وإنّما أعملت لأنّها لمّا قصد بها نفی الجنس (5) علی سبیل الاستغراق اختصّت بالاسم ولم تعمل جرّا لئلّا یتوهّم أنّه بمن

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 131


1- أی : نفی خبرها عن جنس اسمها لا عن فرد من الأفراد ولازم ذلک أن یکون اسمها اسم جنس أی نکره.
2- أی : فی العمل وهو نصب الاسم ورفع الخبر.
3- حاصله أن تسمیه «لا» هذه بالنافیه للجنس غیر صحیح لأن نفی الجنس لا یختص بها بل لا المشبهه بلیس أیضا قد تاتی لنفی الجنس فالأوّلی تسمیتها بلا المحموله علی أنّ.
4- یعنی حیث إن لا المشبهه بلیس قد تاتی لنفی الفرد فالتمیز بین الموردین لا یمکن إلّا بقرینه إما لفظیه نحو لا رجل فی الدار ولا رجلین فیفهم من رجلین أن المراد بلا رجل هو نفی رجل واحد لا جنس الرجل ونحو لا رجل أفضل منک یفهم من کون المتکلم فی مقام بیان مدح المخاطب أن مراده نفی الجنس ففی المثال الأخیر القرینه حالیه کما أنّها فی المثال الأول لفظیه.
5- أی : لمّا کان معناها نفی الجنس علی سبیل الشمول لجمیع الأفراد اختصت بالاسم إذ الکلیه والجزئیه من مختصات الاسم فشابهت الفعل الذی هو الأصل فی العمل لأنه أیضا لا یدخل إلّا علی الاسم وقوله وإنما أعملت إلی قوله اختصت بالاسم دلیل لأصل إعمالها ومن قوله ولم تعمل جرّا إلی قوله فتعین النصب دلیل لنوع إعراب اسمها.

المقدّره (1) لظهورها فی قوله :

[فقام یذوذ النّاس عنها بسیفه

وقال] ألا لا من سبیل إلی هند

ولا رفعا لئلّا یتوهّم أنّه (2) بالابتداء فتعیّن النّصب (3) ولذا (4) قال :

عمل إنّ اجعل للا فی النّکره

مفرده جاءتک أو مکرّره

(عمل انّ اجعل للا) حملا لها علیها (5) لأنّها لتوکید النّفی وتلک لتوکید الإثبات ، ولا تعمل هذا العمل (6) إلّا (فی النّکره) متّصله بها (7) (مفرده جاءتک أو مکرّره) کما سیأتی ، فلا تعمل فی معرفه ولا فی نکره منفصله بالإجماع کما فی التّسهیل.

فانصب بها مضافا او مضارعه

وبعد ذاک الخبر اذکر رافعه

(فانصب بها مضافا) (8) إلی نکره نحو «لا صاحب برّ ممقوت» (أو مضارعه) أی مشابهه وهو الّذی ما بعده من تمامه (9) نحو «لا قبیحا فعله محبوب» (وبعد ذاک) أی

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 132


1- یعنی أنها لم تعمل جرا لئلا یتوهم أن الجر بمن فإنها فی مظنه هذا الوهم لتقدیر معنی «من» فیها فأن قولنا لا رجل فی الدار معناه أنه ما من رجل فی الدار والشاهد لذلک ظهور «من» بعد لا فی قول الشاعر.
2- أی : الرفع بالابتداء فأن اسم «لا» فی الأصل مبتدا.
3- یعنی بعد ما بینّا من عدم صحه الجر ولا الرفع فلم یبق من أنواع الإعراب إلا النصب وهذا دلیل انحصار إعراب اسمها فی النصب.
4- أی : لما بینّا من الدلیل علی لزوم إعمالها عمل النصب.
5- یعنی أنا نجعل عمل إنّ للا حملا أی تشبیها للا علی إنّ لتوکید النفی کونها لنفی جمیع الأفراد وتلک أی إنّ لتوکید الإثبات.
6- أی : النصب.
7- أی : بشرط أن تکون النکره متّصله بها.
8- مفعول «لا» نصب أی انصب بلا اسما مضافا إلی نکره.
9- فکما أن المضاف لا یتم إلّا بالمضاف إلیه فکذلک ما هو شبیهه ففی المثال لا یتم قبیحا إلّا بقولنا فعله إذ لا - یعلم أنه قبیح فی أی شیء فی شمائله أو إخلاقه أو غیر ذلک فکان ناقصا لوجود الإبهام فارتفع الإبهام بقولنا فعله.

الاسم ، (الخبر اذکر) حال کونک (رافعه) بها (1) کما تقدّم.

ورکّب المفرد فاتحا کلا

حول ولا قوّه والثّان اجعلا

مرفوعا او منصوبا او مرکّبا

وإن رفعت أوّلا لا تنصبا

(ورکّب المفرد) (2) معها ، والمراد به هنا ما لیس مضافا ولا مشبها به (فاتحا) أی بانیا له علی الفتح أو ما یقوم مقامه (3) لتضمّنه معنی «من» الجنسیّه (کلا حول ولا قوّه) و «لا زیدین ولا زیدین عندک) ویجوز فی نحو لا مسلمات الکسر ، استصحابا (4) والفتح ، وهو أولی ، کما قال المصنف والتزمه (5) ابن عصفور (والثّانی) من المتکرّر (6) کالمثال السّابق (اجعلا مرفوعا او منصوبا او مرکّبا) (7) إن رکّبت الأوّل مع لا فالرّفع نحو :

[هذا وجدّکم الصّغار بعینه]

لا أمّ لی إن کان ذاک ولا أب

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 133


1- أی : حالکونک رافعا الخبر بلا کما تقدم من أن عملها عمل إن وهو نصب الاسم ورفع الخبر.
2- الترکیب هو ضم إحدی کلمتین إلی أخری لتوکنا بمعنی واحد ، کخمسه عشر لعدد خاص ، وکعبد الله علما لشخص خاص ، فهنا رکب لا وهو بمعنی النفی ، مع المفرد النکره ، وهو بمعنی الجنس فأفادآ نفی الجنس وهو معنی واحد وأنما بنی اسم لا فی الترکیب لتضمنها معنی «من» کما ذکر أنفا کما بنی خمسه عشر لتضّمنها معنی واو العطف نعم أعرب عبد الله علما لمعارضه الإضافه للتضّمن.
3- أی : مقام الفتح کالیاء فی التثنیه والجمع المذکر السالم.
4- الاستصحاب هو الإتیان بالسابق إلی اللاحق والمراد به هنا هو إتیان الکسره التی کانت لمسلمات قبل دخول لا لها بعد دخول لا.
5- أی : الفتح ابن عصفور أی جعله واجبا.
6- أی : الاسم الواقع بعد لا الثانیه فیما تکّرر کقوه فی المثال.
7- أی : مبنیّا علی الفتح إن بنی الاسم الأول علی الفتح.

وذلک (1) علی إعمال لا الثانیه عمل لیس ، أو زیادتها (2) وعطف اسمها علی محلّ لا الأولی مع اسمها ، فإنّ موضعهما رفع علی الابتداء والنّصب نحو :

لا نسب الیوم ولا خلّه

[اتّسع الخرق علی الرّاقع]

وذلک علی جعل لا الثّانیه زائده ، وعطف الاسم بعدها علی محلّ الاسم قبلها ، فإنّ محلّه النّصب (3) وقال الزّمخشری : «خلّه» فی البیت نصب بفعل مقدّر ، أی ولا تری خلّه کما فی قوله :

ألا رجلا (4) [جزاه الله خیرا

یدلّ علی مخصّله تبیت]

فلا شاهد فی البیت ، والتّرکیب نحو «لا حول ولا قوّه» علی إعمال الثانیه. (5) (وإن رفعت أوّلا) (6) وألغیت الأولی (لا تنصبا) الثانی لعدم نصب المعطوف علیه لفظا أو محلّا بل افتحه علی إعمال لا الثانیه نحو :

فلا لغو ولا تأثیم فیها

[ولا جبن ولا فیها ملیم]

أو ارفعه علی إلغائها وعطف الاسم بعدها علی ما قبلها نحو (لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّهٌ)(7).

ومفردا نعتا لمبنیّ یلی

فافتح أو انصبن أو ارفع تعدل

(ومفردا (8) نعتا لمبنیّ یلی فافتح) علی بنائه مع اسم لا نحو «لا رجل ظریف فی

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 134


1- أی : الرفع بناء علی أن تکون لا الثانیه مشبهه بلیس فیکون أب اسما للا.
2- فیکون أب مبتدا وعطف بالواو علی محل أمّ لأن محل أمّ مرفوع علی الابتداء.
3- لأن عمل لا عمل إنّ کما ذکر وهو نصب الاسم وأنما بنی علی الفتح لعارض.
4- والتقدیر ألا تروننی رجلا.
5- أی : العمل الترکیبی وهو فتح اسمها.
6- أی : اسم لا الأولی علی إلغائها عن العمل وکون الاسم مبتدا.
7- البقره ، الآیه : 254.
8- مفعول لا فتح یعنی إذا کان نعت اسم لا المبنی مفردا ولم یفصل بینه وبین موصوفه وهو اسم لا بشیء فأفتح ذلک النعت علی أن یکون مبنیا کما أن موصوفه مبنّی فیکون تابعا للفظ اسم لا.

الدّار» (أو انصبن) علی اتباعه لمحلّ إسم لا ، نحو «لا رجل ظریفا فیها» (أو ارفع) علی إتباعه لمحلّ لا مع اسمها (1) نحو «لا رجل ظریف فیها» فإن تفعل ذلک (تعدل).

وغیر ما یلی وغیر المفرد

لا تبن وانصبه أو الرّفع اقصد

(وغیر ما یلی) (2) من (3) نعت المبنیّ المفرد (وغیر المفرد) من نعت المبنیّ (لاتبن) لزوال التّرکیب بالفصل (4) فی الأوّل وللإضافه وشبهها فی الثّانی (وانصبه) نحو «لا رجل فیها ظریفا» (5) و «لا رجلا قبیحا فعله عندک» (6) ویجوز النّصب والرّفع أیضا فی نعت غیر المبنیّ (7).

والعطف إن لم تتکرّر لا احکما

له بما للنّعت ذی الفصل انتمی

(والعطف) أی المعطوف (إن لم تتکرّر) فیه (لا احکما له بما للنّعت ذی الفصل انتمی) فلا تبنه وانصبه أو ارفعه نحو :

فلا أب وابنا مثل مروان وابنه

[إذا هو بالمجد ارتدی وتأزّرا]

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 135


1- لأن محلهما رفع علی الابتداء.
2- مفعول للاتین أی غیر النعت المتصل.
3- «من» هنا بیانیه.
4- بین جزئی الترکیب وهما لا والنعت ولو لا الفاصل لترکّبا لکون الصفه بحکم الموصوف فی دخول لا علیه أیضا ولو تقدیرا والترکیب شرط الیناء.
5- مثال لغیر ما یلی.
6- مثال للنعت شبه المضاف فأن فعله متمم لقبیح کما أن المضاف الیه متمم للمضاف وأنما لم یمثّل للمضاف لأن المضاف معرفه واسم لا نکره دائما ولا ینعت النکره بالمعرفه نعم یمکن التمثیل له بالمضاف إلی النکره نحو لا رجل غلام امرئه عندک.
7- أی : نعت المضاف وشبه نحو لا غلام رجل ظریفا أو ظریف عندک ولا قبیحا فعله مریضا أو مریض عندک.

و «لا رجل وامرأه فی الدّار» (1) وجاء شذوذا ، البناء ، حکی الأخفش «لا رجل وامرأه» (2).

تتمه : لم یذکر المصنّف حکم البدل ولا التّوکید أمّا البدل فإن کان نکره فکالنّعت المفصول نحو «لا أحد رجل وامرأه فیها» بنصب رجل ورفعه وکذا عطف البیان عند من أجازه (3) فی النّکرات وإن لم یکن (4) [نکره] فالرّفع نحو «لا أحد زید فیها» وأمّا التّوکید فیجوز ترکیبه (5) مع المؤکّد ، وتنوینه نحو «لا ماء ماء باردا» (6) قاله فی شرح الکافیه.

قال ابن هشام : والقول بأنّ هذا توکید خطأ ، لانّ التّوکید اللّفظیّ لا بدّ من أن یکون مثل الأوّل وهذا أخصّ منه (7) ویجوز أن یعرب عطف (8) بیان أو بدلا ، لجواز کونهما (9) أوضح من المتبوع. أمّا التّوکید المعنویّ فلا یأتی هنا لامتناع توکید النّکره به (10) کما سیأتی.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 136


1- مثال للرفع.
2- بفتح التاء بغیر تنوین.
3- أی : أجاز عطف البیان فی النکرات لأن بعضهم منعوا مجیء عطف البیان للنکره وأجیب عنه بمجیء ذلک فی القرآن نحو قاله تعالی توقد من شجره مبارکه زیتونه فزیتونه عطف بیان من شجره هی نکره.
4- عطف علی «فإن کان نکره» أی وإن لم یکن البدل نکره فالرفع.
5- أی : فتحه بغیر تنوین.
6- بفتح الماء الثانی ونصبه.
7- لأن الماء الأول مطلق والثانی مخصوص بالبارد.
8- أی : الماء الثانی فی المثال علی أن یکون عطف بیان عن الماء الأول أو علی البدلیه.
9- أی : عطف البیان والبدل أوضح من المعطوف علیه والمبدل منه بخلاف التوکید فلا یرد علیهما ما ورد علی التوکید.
10- بالتوکید المعنوی.

وأعط لا مع همزه استفهام

ما تستحقّ دون الاستفهام

(وأعط لا مع همزه استفهام) إمّا لمجرّد الاستفهام (1) أو التّوبیخ (2) أو التّقریر (3) (ما تستحق دون الاستفهام) من العمل والاتباع علی ما تقدّم نحو :

ألا طعان ألا فرسان عادیه (4)

[إلّا تجشّؤکم حول التّنانیر]

وقد یقصد بألا التّمنّی فلا تغیّر أیضا (5) عند المازنی والمبرّد نحو :

ألا عمر ولّی مستطاع رجوعه (6)

[فیرأب ما أثأت ید الغفلات]

وذهب سیبویه والخلیل إلی أنّها (7) تعمل فی الاسم خاصّه ولا خبر لها ولا یتبع اسمها إلّا علی اللّفظ (8) ولا تلغی (9) واختاره (10) فی شرح التّسهیل. وقد یقصد بها العرض (11) وسیأتی حکمها فی فصل «أمّا» و «لو لا» و «لو ما».

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 137


1- نحو ألا رجل فی الدار.
2- نحو ألا عقل لهم.
3- التقریر هو ادعاه ثبوت شیء ووضوحه نحو ألا حجه لله علی الناس.
4- الشاهد فی عمل لا مع همزه الاستفهام فی طعان وفرسان ونصب عادیه علی التبعیه لاسمها کعلمها بدون الهمزه.
5- أی : فی العمل کما إذا لم تکن للتمنّی.
6- یعنی لیت العمر لم یولّ أی لیتنا لم نمت.
7- أی : التی للتمنی.
8- أی : یکون التابع فی اللتی للتمنی مبنیّ کاسمها ولا ینصب ولا یرفع علی أن یکون تابعا لمحل اسمها.
9- عن العمل کما تلغی أحیانا فی غیر مورد التمنی.
10- أی : اختار المصنف هذا القول أی قول سیبویه والخلیل.
11- العرض جعلا المتکلم کلامه فی معرض سماع الغیر فیلفت نظره ویهیئه باحدی أدوات العرض من ألا وأما ولو لا العرضیّه.

وشاع فی ذا الباب إسقاط الخبر

إذا المراد مع سقوطه ظهر

(وشاع) عند الحجازیّین (فی ذا الباب (1) إسقاط الخبر) أی حذفه (اذا المراد مع سقوطه ظهر) (2) کقوله تعالی (لا ضَیْرَ)(3) ونحو «لا إله إلّا الله» أی موجود. (4) وبنو تمیم یوجبون حذفه (5) فإن لم یظهر المراد لم یجب الحذف عند أحد فضلا عن أن یجب ، کقوله صلّی الله علیه وآله : «لا أحد أغیر من الله (6) عزّ وجلّ». قال فی شرح الکافیه : وزعم الزّمخشریّ وغیره أنّ بنی تمیم یحذفون خبر لا مطلقا (7) علی سبیل اللّزوم. ولیس بصحیح لأنّ حذف خبر (8) لا دلیل علیه یلزم منه عدم الفائده ، والعرب (9) یجمعون علی ترک التّکلّم بما لا فائده فیه. وقد یحذف اسم لا للعلم به ، کما ذکر فی الکافیه کقولهم «لا علیک» أی لا بأس علیک.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 138


1- أی : باب لا التی لنفس الحبس.
2- أی : إذا کان المراد ظاهرا مع سقوط خبرها لوجود قرینه.
3- الشعراء ، الآیه : 50.
4- تقدیر لخبر لا إله وتقدیر لا ضیر لا ضیر علینا.
5- أی : الخبر إذا کان المراد ظاهرا.
6- إذ لو حذف أغیر لم یعلم مراد رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم.
7- سواء ظهر المراد أم لم یظهر.
8- بالتنوین وقوله لا دلیل علیه صفته یعنی أن حذف الخبر الذی لا دلیل علیه یسقط الکلام عن الفائده.
9- بل جمیع العقلاء.
السادس من النّواسخ : ظنّ و أخواتها

وهی أفعال تدخل علی المبتدأ والخبر بعد أخذها الفاعل فتنصبهما مفعولین لها.

انصب بفعل القلب جزأی ابتدا

أعنی رأی خال علمت وجدا

(انصب بفعل القلب جزأی ابتدا) أی المبتدأ والخبر ولمّا کانت (1)

أفعال القلوب کثیره ولیست کلّها عامله هذا العمل (2) ، والمفرد المضاف (3) یعمّ بیّن ما أراده منها فقال : (أعنی) بالفعل القلبیّ العامل هذا العمل (رأی) إذا کانت بمعنی علم کقوله :

رأیت الله أکبر کلّ شیء

[محاوله وأکثرهم جنودا]

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 139


1- فإن منها ما هو لازم مثل فکر وتفکر ومنها ما یتعدّی لواحد نحو فهمت المسئله وعرفت الحق ومنها ما یتعدی لمفعولین والمراد من أفعال القلوب هنا هو هذا القسم.
2- أی : نصب مفعولین.
3- یعنی قول المصنف بفعل القلب فأن المفرد المضاف مما یدل علی العموم مع أن العموم لیس مراد المصنف لما ذکر أن کل فعل قلبی لا یعمل هذا العمل فکان یجب علی المصنف أن یبیّن مراده فلأجل بیان ذلک قال : أعنی.

أو بمعنی ظنّ نحو (إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَنَراهُ قَرِیباً)(1)(2) لا بمعنی أصاب الرّیه (3) أو من رؤیه العین (4) أو الرّأی. (5)

(خال) ماضی یخال بمعنی ظنّ نحو :

[ضعیف النّکایه أعداءه]

یخال الفرار یراخی الأجل (6)

أو [بمعنی] علم نحو :

[دعانی الغوانی عمّهن] وخلتنی

لی اسم (7) [فلا

أدعی به وهو أوّل]

لا ماضی یخول بمعنی یتعهّد (8) أو یتکبّر (9).

(علمت) بمعنی تیقّنت نحو (فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ)(10) لا بمعنی عرفت ، أو صرت أعلم (11). (وجدا) بمعنی علم نحو (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً)(12) لا بمعنی أصاب (13) أو غضب أو حزن (14).

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 140


1- الشاهد فی یرونه لا فی نراه لأن نراه بمعنی العلم.
2- المعارج ، الآیه : 6 و 7.
3- فإنه لازم نحو رای السکین أی أصاب السکین الریه.
4- نحو رأیت الهلال فهو متعد لمفعول واحد.
5- کقولنا العالم الفلانی یری حرمه العصیر فهی أیضا متعدیّه لواحد.
6- الفرار مفعولها الأول ویراخی الأجل مفعوله الثانی أی یظن أن الفرار یراخی أی یؤخر الأجل.
7- مفعولها الأول یاء المتکلم والثانی جمله لی اسم أی عملت بأنی لی اسم.
8- نحو خال زید أخاه أی تعهده یعنی دبّر أموره وکفاه فهی متعدیه لواحد.
9- ومنه قوله تعإلی کل مختال فخور وخال بهذا المعنی لازمه.
10- الممتحنه ، الآیه : 10.
11- اعلم هنا لیس بفعل بل هو أفعل وصفی بمعنی منشق الشفه السفلی ویقال له بالفارسیه (لب شکری).
12- ص ، الآیه : 44.
13- نحو وجدت دابّتی أی أصبتها بعد ما ضیّعتها فهی متعدیه لواحد.
14- هما من الوجد بسکون الجیم وهی بهذین المعنین لازمه نحو وجدت علی زید أی غضبت علیه أو حزنت علیه.

ظنّ حسبت وزعمت مع عدّ

حجا دری وجعل اللّذ کاعتقد

(ظنّ) من الظّن بمعنی الحسبان (1) نحو (إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ)(2)(3) أو [بمعنی] العلم نحو (وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلَّا إِلَیْهِ)(4) لا بمعنی التّهمه (5).

(حسبت) بکسر السّین بمعنی إعتقدت نحو (وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْءٍ)(6)(7) أو علمت نحو :

حسبت التّقی والجود خیر تجاره (8)

[رباحا إذا ما المرء أصبح ثاقلا]

لا بمعنی صرت أحسب (9) أی ذا شقره ، أی حمره وبیاض.

(وزعمت) بمعنی ظننت نحو :

فإن تزعمینی کنت أجهل فیکم (10)

[فإنّی شریت الحلم بعدک بالجهل]

لا بمعنی کفلت (11) أو سمنت أو هزلت.

(مع عدّ) بمعنی ظنّ نحو

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 141


1- بکسر الحاء أی رجحان أحد الطرفین.
2- أی : لن یرجع إلی العدم أی ظن أن لن یموت وهنا جمله أن لن یحور سد مسد مفعولی ظن کما فی الآیه التالیه.
3- الانشقاق ، الآیه : 14.
4- التوبه ، الآیه : 118.
5- فهی متعدیه لواحد نحو أظنه بالسرقه أی اتهمه بها.
6- هنا ایضا ممّا سد الجمله مسدّ المفعولین.
7- المجادله ، الآیه : 18.
8- مفعوله الأول الجود والثانی خیر تجاره.
9- أحسب هنا أفعل وصفی علی وزن أشقر ، وبمعناه وحسب بهذا المعنی لازم.
10- مفعوله الأول یاء المتکلم والثانی جمله کنت أجهل.
11- من الزعامه ومنه الزعیم وهی بهذا المعنی لازمه نحو زعمت علی القوم أی صرت زعیمهم وکذلک بمعنی سمنت وزعمت أیضا لازمه.

فلا تعدد المولی شریکک فی الغنی

[ولکنّما المولی شریکک فی العدم]

لا من العدّ بمعنی الحساب (1).

(حجی) بحاء مهمله ثمّ جیم ، بمعنی اعتقد نحو:

قد کنت أحجو أبا عمرو أخا ثقه (2)

[حتّی ألمّت بنا یوما ملمّات]

لا بمعنی غلب فی المحاجاه أو قصد أو أقام أو بخل (3).

(دری) بمعنی علم نحو

دریت الوفی العهد (4) [یا عمرو فاغتبط

فإنّ اغتباطا بالوفاء حمید]

(وجعل اللّذ کاعتقد) نحو (وَجَعَلُوا الْمَلائِکَهَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً)(5) لا الّذی بمعنی خلق (6) أمّا جعل الّذی بمعنی صیّر فسیأتی أنّه کذلک (7).

وهب تعلّم والّتی کصیّرا

أیضا بها انصب مبتدا وخبرا

(وهب) بمعنی ظنّ نحو:

[فقلت أجرنی أبا خالد

وإلّا] فهبنی امرأ هالکا

و (تعلّم) بمعنی اعلم نحو:

تعلّم شفاء النّفس قهر عدوّها

[فبالغ بلطف فی التّحیّل والمکر]

لا من التّعلّم (8).

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 142


1- نحو عددت الدارهم فهی متعدیه لواحد.
2- مفعوله الأول أبا عمرو والثانی أخا ثقه.
3- فهی بمعنی المحاجات والقصد متعدیه لواحد وبالمعنین الأخیرین لازمه.
4- المفعول الأول تاء المتکلم النایب للفاعل والثانی الوفی العهد.
5- الزّخرف ، الآیه : 19.
6- نحو خلق الله السموات فهی متعدیه لواحد.
7- أی : بمفعولین.
8- فإنها متعدیه لواحد نحو تعلمت النحو.

(و) الأفعال (الّتی کصیّرا) وهی صار وجعل لا بمعنی (1) اعتقد أو خلق ووهب (2) وردّ وترک وتخذ واتّخذ (أیضا بها انصب مبتدا وخبرا) نحو (فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً)(3) «وهبنی الله فداک» (وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً)(4)(5).

[وربّیته حتّی إذا ما] ترکته

أخا القوم [واستغنی عن المسح شاربه]

(لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً)(6)(7)(وَاتَّخَذَ اللهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلاً)(8).

وخصّ بالتّعلیق والإلغاء ما

من قبل هب والأمر هب قد ألزما

(وخصّ بالتّعلیق) وهو إبطال العمل لفظا فقط لا محلّا (والإلغاء) وهو إبطاله لفظا ومحلّا (ما (9) من قبل هب) من الأفعال المتقدّمه بخلاف هب وما بعده (والأمر هب قد ألزما) فلا یتصرّف (10).

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 143


1- أی : جعل الذی بمعنی صیّر لا الذی بمعنی اعتقد وخلق فإن جعل بهذین المعنیین متعدیه لواحد.
2- عطف علی جعل لا علی خلق یعنی أن هذه الأفعال بمعنی صیّر تدخل علی المبتدا والخبر.
3- الفرقان ، الآیه : 23.
4- المفعول الأول ضمیر الجمع المخاطب والثانی کفارا.
5- البقره ، الآیه : 109.
6- المفعول الأول أجرا والثانی علیه ، لأن ما یصح أن یکون مبتدء فهو الأول ، وما یصح أن یکون خبرا هو المفعول الثانی.
7- الکهف ، الآیه : 77.
8- النساء ، الآیه : 125.
9- مفعول لخصّ أی خصّ بالتعلیق الأفعال التی ذکرت قبل هب وهی أحد عشر فعلا.
10- إلی الماضی والمضارع وغیرهما.

کذا تعلّم ولغیر الماض من

سواهما اجعل کلّ ما له زکن

(کذا) أی کهب فی لزومه الأمر (تعلّم ولغیر الماضی) کالمضارع ونحوه (1) (من سواهما (2) اجعل کلّ ما له) أی للماضی (زکن) أی علم من نصبه مفعولین هما فی الأصل مبتدأ وخبر وجواز التّعلیق والإلغاء.

وجوّز الإلغاء لا فی الابتدا

وانو ضمیر الشّأن أو لام ابتدا

فی موهم إلغاء ما تقدّما

والتزم التّعلیق قبل نفی ما

(وجوّز الإلغاء) أی لا توجبه ، بخلاف التّعلیق فإنّه یجب بشروطه کما سیأتی (لا) إذا وقع الفعل (فی الابتداء) بل فی الوسط نحو:

إنّ المحبّ علمت مصطبر (3)

[ولدیه ذنب الحبّ مغتفر]

وجاء الإعمال نحو :

شجاک اظنّ ربع الظّاعنینا (4)

[ولم تعبأ بعذل العاذلینا]

وهما علی السّواء (5) قال ابن معط : المشهور الاعمال. أو فی الأخیر (6) نحو:

هما سیّدانا یزعمان [وإنّما

یسوداننا إن یسّرت غنما هما]

ویجوز الإعمال نحو «زیدا قائما ظننت» لکنّ الإلغاء أحسن (7) وأکثر.

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 144


1- کالمصدر واسم الفاعل منها.
2- سوی هب وتعلم أی بقیه أفعال القلوب.
3- فتوسط الفعل وهو علمت بین مفعولیه وهما المحب ومصطبر فألغی عن العمل فی مصطبر.
4- فاعمل أظن فی معموله المتقدّم علیه ، وهو شجاک ، والمتأخّر عنه هو ربع.
5- یعنی الإلغاء عن العمل والإعمال علی السواء لا رجحان لأحدهما علی الأخر فیما إذا توسط العامل بین معمولیه.
6- عطف علی قوله فی الوسط أی یجوز الالغاء إذا کان الفعل متأخرا عن معمولیه فهما وسیدانا فی البیت مفعولان فی المعنی لیزعمان وألغی عن العمل فیهما ولهذا تراهما مرفوعین.
7- أی : فی العامل المتأخر عن معمولیه.

(وانو ضمیر الشّأن) فی موهم إلغاء (1) ما فی الابتداء نحو :

[أرجو وآمل أن تدنو مودّتها]

وما أخال لدینا منک تنویل (2)

فالتّقدیر أخاله أی الشّأن ، والجمله بعده فی موضع المفعول الثّانی (أو) انو (لام ابتدا) معلّقه (3) (فی) کلام (موهم) أی موقع فی الوهم أی الذّهن (إلغاء ما) أی فعل (تقدّما) علی المفعولین کقوله :

[کذاک أدّبت حتی صار من خلقی]

إنّی رأیت ملاک الشّیمه الأدب

تقدیره إنّی رأیت لملاک ، فحذف اللّام وأبقی التّعلیق.

(والتزم التّعلیق) لفعل القلب غیر هب إذا وقع (قبل نفی ما) لأنّ لها الصّدر فیمتنع أن یعمل ما قبلها فی ما بعدها وکذا بقیّه المعلّقات (4) نحو

(لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ یَنْطِقُونَ)(5).

وإن ولام ابتداء أو قسم

کذا والاستفهام ذا له انحتم

(و) قبل نفی (إن) کقوله تعالی : (وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلاً)(6) (و) قبل نفی (لا) ک- «علمت لا زید عندک ولا عمرو» واشترط ابن هشام فی «إن» و «لا» (7) تقدّم قسم

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 145


1- یعنی بعد ما بیّنا من کون شرط الإلغاء توسط الفعل أو تاخره فإذا رئینا فعلا متقدما علی معمولیه ومع ذلک لم ینصب المعمولین فانو هناک ضمیر الشأن لیکون مفعوله الأول والجمله بعده مفعوله الثانی لأن لا تنتقض القاعده.
2- فلم ینصب تنویل وهذا یوهم الغاء أخال مع أنه متقدم فلزم رفع التوهم بتقدیر ضمیر الشان.
3- یعنی أن الطریقه الثانیه لرفع توهم الإلغاء أن تقدّر لام الابتداء فتقول أنما لم یعلم الفعل نصبا مع تقدمه لوجود لام الابتداء فی التقدیر ، فکان الفعل معلّقا باللام المقدره.
4- أی : المعلقات الآخر کلاء النافیه ولام الابتداء ولام القسم والاستفهام أیضا تعلیقها بسبب لزومها الصدر.
5- الأنبیاء ، الآیه : 65.
6- الإسراء ، الآیه : 52.
7- أی : فی تعلیقهما.

ملفوظ به أو مقدّر.

(لام ابتداء) کذا سواء کانت ظاهره نحو «علمت لزید منطلق» أم مقدّره کما مرّ (1).

(أو) لام (قسم کذا) (2) نحو:

ولقد علمت لتأتینّ منیّتی

[إنّ المنایا لا تطیش سهامها]

(والاستفهام ذا) أی الحکم ، وهو (3) تعلیقه للفعل إذا ولیه (له انحتم) سواء تقدّمت أداته علی المفعول الاوّل نحو «علمت أزید قائم أم عمرو» أم کان المفعول اسم استفهام نحو (لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی)(4) أم أضیف إلی ما فیه معنی الإستفهام نحو «علمت أبو من زید» فإن کان الاستفهام فی الثانی نحو «علمت زیدا أبو من هو» فالأرجح نصب الأوّل ، لأنّه غیر مستفهم به ولا مضاف إلیه (5) قاله (6) فی شرح الکافیه.

تتمه : ذکر أبو علی من جمله المعلّقات لعلّ کقوله تعالی : (وَإِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُمْ)(7) وذکر بعضهم من جملتها «لو» ، وجزم به فی التسهیل کقوله :

وقد علم الأقوام لو أنّ حاتما

أراد ثراء المال کان له وفر

ثمّ الجمله المعلّق عنها العامل فی موضع نصب (8) حتّی یجوز العطف علیها بالنّصب.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 146


1- فی موهم الإلغاء.
2- أی : لازم التعلیق.
3- یعنی الحکم عباره عن تعلیق الاستفهام بالفعل إذا ولی الاستفهام الفعل أی وقع بعد الفعل.
4- الکهف ، الآیه : 12.
5- أی : ولا الأول مضاف إلی الاستفهام ، فلا معنی للتعلیق بالنسبه إلی الأول.
6- أی : رجحان نصب الأول إذا کان الاستفهام فی الثانی.
7- الأنبیاء ، الآیه : 111.
8- یعنی أنّ أثر بقاء مفعولی الفعل المعلق علی موضع النصب أن ما یعطف علیهما یکون منصوبا وهذا هو الفارق بین التعلیق والإلغاء.

لعلم عرفان وظنّ تهمه

تعدیه لواحد ملتزمه

(لعلم عرفان وظنّ تهمه (1) تعدیه لواحد ملتزمه) ، نحو (وَاللهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً)(2)(3) «وما هو علی الغیب بظنین» أی بمتّهم وکذلک رأی بمعنی أبصر أو أصاب الرّیّه أو من الرّأی وخال بمعنی تعهّد أو تکبّر ، ووجد بمعنی أصاب ونحو ذلک یتعدّی لواحد (4).

ولرأی الرّؤیا انم لعلما

طالب مفعولین من قبل انتمی

(ولرأی) بمعنی (الرّؤیا) فی النّوم (انم) أی انسب (ما لعلما) حال کونه (طالب مفعولین من قبل انتمی) وانصب به مفعولین حملا له (5) علیه لتماثلهما فی المعنی ، إذ الرّؤیا فی النّوم إدراک بالباطن (6) کالعلم کقوله :

أراهم رفقتی [حتّی إذا ما

تجا فی اللّیل وانخزل انخزالا]

وعلّقه وألغه (7) بالشّروط المتقدّمه.

ولا تجزهنا بلا دلیل

سقوط مفعولین أو مفعول

(ولا تجز هنا (8) بلا دلیل سقوط مفعولین أو مفعول) وأجازه

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 147


1- الذین تقدم ذکرهما فی علم وظنّ.
2- أی : لا تعرفون.
3- النحل ، الآیه : 78.
4- کما أسلفناه.
5- أی : حملا لرأی الرویا علی علم أی إلحاقا بها لعلم.
6- بخلاف رأی بمعنی أبصر لکونها إدراکا بالظاهر فلهذا عدی لواحد.
7- أی : یجوز تعلیق رأی بمعنی الرؤیا وإلغائه کما یجوز تعلیق علم والغائه بالشروط.
8- أی : فی باب أفعال القلوب.

بعضهم (1) إن وجدت فائده کقولهم «من یسمع یخل» لا إن لم توجد کاقتصارک علی «أظنّ» إذ لا یخلو الإنسان من ظنّ مّا ، فإن دلّ دلیل فأجزه کقوله تعالی (2)(أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ)(3) أی تزعمونهم شرکائی ، وقوله :

[ولقد نزلت] فلا تظنّی غیره

منیّ بمنزله المحبّ المکرم

أی واقعا (4).

وکتظنّ اجعل تقول إن ولی

مستفهما به ولم ینفصل

بغیر ظرف او کظرف أو عمل

وإن ببعض ذی فصلت یحتمل

(وکتظنّ اجعل) (5) [فی المعنی] القول جوازا وانصب به مفعولین ولکن لا مطلقا بل إن کان مضارعا مسندا إلی المخاطب نحو (تقول إن ولی مستفهما به) بفتح الهاء ، أی أداه استفهام (و) إن (لم ینفصل) عنه (بغیر ظرف أو کظرف) أی مجرور (أو عمل) أی معمول بمعنی مفعول نحو:

متی تقول القلّص الرّواسما

یحملن أمّ قاسم وقاسما

فإن انفصل عنه (6) بغیر هذه الثّلاثه وجبت الحکایه (7) نحو «ءأنت تقول

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 148


1- أی : الحذف بغیر دلیل بشرط وجود فائده للسامع.
2- فإن تقدیم أین شرکائی دلیل علی أن المزعوم هو أنهم شرکاء الله.
3- القصص ، الآیه : 74.
4- فذکر أحد المفعولین وهو غیره وحذف الآخر للعلم به.
5- حاصله أن ماده القول یجوز أن ینصب مفعولین مثل تظن بشرط أن یکون بصیغه المضارع المخاطب وأن لا یکون بعد أداه الاستفهام وأن لا ینفصل بینه وبین أداه الاستفهام بشیء غیر الظرف والمجرور أو معمول القول وأما الفصل بهذه الثلاثه فلا یضر بعمله ففی البیت مفعوله الأول القلصّ والثانی یحملن.
6- أی : عن الاستفهام.
7- أی : وجب حینئذ أن یکون القول بمعنی الحکایه وهی نقل اللفظ من دون قصد إلی المعنی والحکایه ضد - - الإخبار ففی مثل قلت زید قائم تاره یراد بها الإخبار بقیام زید وأخری یراد التلفظ بهاتین الکلمتین والثانی هو الحکایه.

زید قائم».

(وإن ببعض ذی) الثّلاثه (فصلت) بین الاستفهام والقول (یحتمل) ولا یضرّ فی العمل نحو «أغدا تقول زیدا منطلقا» و «أفی الدّار تقول عمرا جالسا» و

أجهّالا تقول بنی لؤیّ (1)

[لعمر أبیک؟ أم متجاهلینا؟]

وأجری القول کظنّ مطلقا

عند سلیم نحو قل ذا مشفقا

(وأجری القول کظنّ) فینصب به المفعولان (مطلقا) بلا شرط (2) (عند سلیم نحو قل ذا مشفقا) ونحو:

قالت وکنت رجلا فطینا

هذا لعمر الله إسرائینا (3)

و «أعجبنی قولک زیدا منطلقا» (4) و «أنت قائل بشرا کریما» (5).

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 149


1- فالمثال الأول للفصل بالظرف والثانی للمجرور والثالث للفصل بالمعمول فإن جهالا مفعول ثان لتقول.
2- من کونه بلفظ المضارع المخاطب وأن یقع بعد الاستفهام وعدم الفصل بغیر ما ذکر بل یعمل بلفظ الماضی والأمر نحو قل ذا مشفقا فأتی بلفظ الأمر ونصب مفعولین وهکذا باقی الشروط.
3- فأتی بلفظ الماضی ونصب مفعولین أحدهما هذا والثانی إسرائینا.
4- أتی بلفظ المصدر.
5- مثال للقول بلفظ اسم الفاعل.
فصل : فی الأفعال المتعدیه إلی ثلاثه مفاعیل

فصل : فی أعلم وأری وما جری مجراهما (1)

إلی ثلاثه رأی وعلما

عدّوا إذا صارا أری وأعلما

(إلی ثلاثه) مفاعیل (رأی وعلما) المتعدّیین لمفعولین (عدّوا إذا صارا) بإدخال همزه التّعدیه علیهما (أری وأعلما) نحو (إِذْ یُرِیکَهُمُ اللهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلاً وَلَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ)(2)(3) و «أعلم زید عمرا بشرا کریما».

وما لمفعولی علمت مطلقا

للثّان والثّالث أیضا حقّقا

(وما لمفعولی علمت) وأخواته (مطلقا) من الإلغاء والتّعلیق عنهما وحذفهما أو أحدهما لدلیل ، (للثّان والثّالث) من مفاعیل هذا الباب (أیضا حقّقا) نحو قول بعضهم «البرکه أعلمنا الله مع الأکابر» (4) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 150


1- من الأفعال المتعدیه إلی ثلاثه مفاعیل الثانی والثالث منها مبتدا وخبر فی الأصل.
2- فالمفعول الأول لیریکهم هو الکاف والثانی هم والثالث قلیلا والمفعول الأول لأرا الکاف والثانی هم والثالث کثیرا.
3- الأنفال ، الآیه : 43.
4- هذا المثال الإلغاء أعلم حیث توسط بین مفعوله الثانی وهو البرکه ومفعوله الأول والثالث وهمانا المتکلم ومع الأکابر.

وأنت أرانی الله عاصم (1)

[وأرأف مستکفی وأسمح واهب]

وتقول «أعلمت زیدا» (2) أمّا [المفعول] الأوّل (3) منها فلا یجوز الغاؤه ولا تعلیق الفعل عنه ویجوز حذفه (4) مع ذکر المفعولین اقتصارا (5) وکذا حذف الثّلاثه لدلیل (6) ذکره فی شرح التّسهیل. ونقل أبو حیّان أنّ سیبویه ذهب إلی وجوب ذکر الثّلاثه دونه (7).

وإن تعدّیا لواحد بلا

همز فلاثنین به توصّلا

(وإن تعدّیا) أی رأی وعلم (لواحد بلا همز) بأن کان رأی بمعنی أبصر وعلم بمعنی عرف (8) (فلاثنین به (9) توصّلا) نحو «أریت زیدا عمرا» (10) و «أعلمت بشرا بکرا» (11). والأکثر المحفوظ (12) فی علم هذه نقلها بالتّضعیف نحو (وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ وا

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 151


1- مثال للإلغاء لعین ما ذکر فی المثال السابق.
2- مثال لحذف معمولین عند وجود دلیل وذلک أنما یقال عند ما یعلم السامع بما أعلمت زیدا والمراد من الدلیل هو القرینه اللفظیه أو الحالیه کما فی المثال.
3- أی : المفعول الأول.
4- أی : المفعول الأول بشرط ذکر المفعولین الثانی والثالث.
5- یعنی أن هذا الحذف من باب الاکتفاء بمفعولین عن ثلاثه ولا یحتاج إلی دلیل.
6- یدل علیها.
7- أی : بدون دلیل یعنی أنه لا یجوز حذفها للاقتصار کما ذکر بل مع الدلیل.
8- کما تقدم.
9- أی : بالهمز.
10- أی : أبصرته عمروا.
11- أی : عرّفت بشرا بکرا.
12- أی : الأکثر استعمالا عند العرب وحفظ عنهم عند علماء الأدب فی علم بمعنی عرف هو أنهم إذا أرادوا

کُلَّها)(1). ونقلها بالهمزه قیاسا (2) علی ما اختاره فی شرح التّسهیل من أنّ نقل المتعدّی لواحد بالهمزه قیاس لا سماع خلافا لسیبویه.

والثّان منهما کثانی اثنی کسا

فهو به فی کلّ حکم ذو اتّسا

(و) المفعول (الثّانی منهما) أی من مفعولی أری وأعلم المتعدّیین لهما بالهمزه (کثان اثنی) أی مفعولی (کسا) فی کونه غیر الأوّل (3) نحو «أریت زیدا الهلال» فالهلال غیر زید کما أنّ الجبّه غیره فی نحو «کسوت زیدا جبّه» وفی جواز حذفه (4) نحو «أریت زیدا» کما تقول «کسوت زیدا» وفی امتناع إلغائه (5) (فهو به (6) فی کلّ حکم) من أحکامه (ذو اتّسا) أی صاحب اقتداء ، واستثنی التّعلیق فإنّه جائز فیه وإن لم یجز فی ثانی مفعولی کسا نحو (رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی)(7)(8).

وکأری السّابق نبّأ أخبرا

حدّث أنبأ کذاک خبّرا

(وکأری السّابق) أوّل الباب (9) فی التّعدیه إلی الثّلاثه ، (نبّأ) ألحقه

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 152


1- البقره ، الآیه : 31.
2- أی : تعدیه الفعل المتعدی لواحد بالهمزه إلی مفعولین أمر صحیح وقیاسی لا أنّها منحصره علی السماع خلافا لسیبویه حیث ادّعی أنّ التعدیه بالهمزه إلی مفعولین علی خلاف القیاس ، وأنّما هو سماع فقط.
3- أی : لیس خبر الأول فی الأصل کما فی رأی وعلم الذین من أفعال القلوب.
4- أی : حذف الثانی یعنی أنهما مثل کسا فی ذلک ایضا.
5- أی : إلغاء العمل فی الثانی کامتناع إلغاء کسا فی مفعولیه.
6- یعنی فالمفعول الثانی منهما بالمفعول الثانی من کسی ذو اقتداء.
7- فعلّق اری بمعنی ابصر عن مفعوله الثانی لوجود کیف اسم الاستفهام.
8- البقره ، الآیه : 260.
9- أی : الذی بمعنی أعلم لا الذی بمعنی أبصر.

به (1) سیبویه واستشهد بقوله :

نبّئت زرعه والسّفاهه کاسمها

یهدی إلیّ غرائب الأشعار (2)

لکنّ المشهور فیها (3) تعدیتها إلی واحد بنفسه وإلی غیره بحرف جرّ وألحق به السّیرافی (أخبرا) کقوله :

وما علیک إذا أخبرتنی دنفا

وغاب بعلک یوما أن تعودینی (4)

والحق به أیضا (5) (حدّث) کقوله :

أو منعتم ما تسألون فمن حدّ ثتموه له علینا العلا (6).

وألحق به أبو علی (أنبأ) کقوله :

وأنبئت قیسا ولم أبله

کما زعموا خیر أهل الیمن (7)

(کذاک خبّرا) وألحقه ب- «أری» السّیرافی أیضا کقوله :

وخبّرت سوداء الغمیم مریضه (8)

فأقبلت من أهلی بمصر أعودهاه.

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 153


1- أی : الحق «نباء» ب- «أری».
2- فالمفعول الأول الضمیر النائب للفاعل والثانی زرعه والثالث یهدی.
3- فی نبّاء.
4- المفعول الأول یاء المتکلم والثانی دنفا والثالث أن تعودینی.
5- أی : بأری.
6- المفعول الأول ضمیر جمع المخاطب وهو نائب للفاعل والثانی ضمیر الغائب بعده والثالث جمله له علینا العلاء.
7- الأول ضمیر المتکلم النائب للفاعل والثانی قیسا والثالث خیر اهل الیمن.
8- الأول ضمیر المتکلم النائب للفاعل والثانی سوداء والثالث مریضه.

باب الفاعل

هذا باب الفاعل وفیه المفعول به

وهو - کما قال فی شرح الکافیه - المسند إلیه فعل تامّ (1) مقدّم فارغ (2) باق علی الصّوغ الأصلیّ (3) أو ما یقوم مقامه (4) فالمسند إلیه یعمّ الفاعل والنّائب عنه والمبتدأ والمنسوخ الإبتداء (5) وقید التّامّ یخرج اسم کان والتّقدیم یخرج المبتدأ والفراغ یخرج نحو «یقومان الزّیدان» (6) وبقاء الصّوغ الأصلیّ یخرج النائب عن الفاعل وذکر ما یقوم مقامه یدخل فاعل اسم الفاعل والمصدر ، واسم الفعل والظرف وشبهه. (7) وأو فیه للتّنویع لا للتّردید (8). .

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 154


1- أی : لا یکون من الأفعال الناقصه فأن المرفوع لها یسمی اسمها لها لا فاعلا.
2- عن ضمیر التثنیه والجمع.
3- أی : الصیغه الأصلیه یعنی الفعل المعلوم لیخرج النایب عن الفاعل فأنه وإن أسند إلیه فعل تام لکن صیغه فعله غیر أصلی لأن الفعل المجهول فرع عن المعلوم.
4- مقام الفعل کالمصدر واسم الفاعل.
5- کاسم إن وکان والمفعول الأول لأفعال القلوب.
6- فالزید ان بدل من الفاعل ولیس بفاعل.
7- وهو الجار والمجرور ففاعل اسم الفاعل نحو مختلف ألوانه والمصدر نحو قوله ألا إنّ ظلم نفسه المرء بیّن فالمرء فاعل لظلم واسم الفعل نحو هیهات العقیق والظرف نحو ومن عنده علم الکتاب وفاعل الجار والمجرور نحو أفی الله شکّ.
8- یعنی أن «أو» فی قوله أو ما یقوم مقامه لیس معناها التردید مثل قولنا إما زید فی الدار أو عمرو للشک فی أن أیّهما فی الدار بل للتنویع مثل قولنا الغنم ، إما معز ، أو نعج ، إذ الفاعل علی نوعین فلا یتوهم بانا نشک فی أنّ الفاعل أیّ منهما.

وذکر المصنّف للنّوعین (1) مثالین فقال :

الفاعل الّذی کمرفوعی أتی

زید منیرا وجهه نعم الفتی

(الفاعل الّذی کمرفوعی أتی زید منیرا وجهه نعم الفتی) ومثّل بهذا المثال (2) إعلاما بأنّه لا فرق فی الفعل بین المتصرّف والجامد ، وحصره الفاعل فی مرفوعی ما ذکره (3) إمّا جری علی الغالب لإتیانه مجرورا بمن إذا کان نکره بعد نفی وشبهه ک- «ما جاءنی من أحد» وبالباء فی نحو (وَکَفی بِاللهِ شَهِیداً)(4) أو إراده للأعمّ من مرفوعی اللّفظ والمحلّ.

وبعد فعل فاعل فإن ظهر

فهو وإلّا فضمیر استتر

(و) لا بدّ (بعد فعل) من (فاعل) وهی أعنی البعدیّه - مرتبته (5) فلا یتقدّم علی .

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 155


1- أی : نوع فاعل الفعل ونوع فاعل ما یقوم مقام الفعل.
2- أی : الثالث وهو نعم الفتی ، مع أن المصنف قال مرفوعی بالتثنیه ومع المثال الأخیر یکون المرفوعات فی البیت ثلاثه لیعلم بأنه لا فرق فی الفعل بین المتصرف نحو أتی وغیر المتصرّف کنعم ، فهذا أیضا مثال للفعل فالمثالان بحکم مثال واحد.
3- وهما مرفوع الفعل ومرفوع اسم الفاعل هذا دفع دخل عن المصنف وهو أن الفاعل لا ینحصر بالمرفوع فقد یکون الفاعل مجرورا کما فی المثالین فأجاب عنه بجوابین أحدهما أن المصنف لا یرید بذلک أن الفاعل منحصر فی المرفوع بل مراده أن الغالب فی الفاعل هو المرفوع وثانیهما أن مراده من المرفوع الأعم من المرفوع فی اللفظ والمحل والفاعل المجرور مرفوع محلا.
4- النساء ، الآیه : 79.
5- الصحیح مرتبه بتشدید التاء الأول أی البعدیه الترتیبی فی اللفظ لا بالتخفیف بمعنی البعدیّه فی المرتبه فأن البعدیه الرتبی لا یلزم منها عدم جواز تقدم الفاعل علی الفعل إذا المفعول أیضا متأخّر رتبه ومع ذلک یجوز تقدیمه.

الفعل لأنّه کالجزء منه (1) (فإن ظهر) فی اللّفظ (2) نحو «قام زید» و «الزیدان قاما» (فهو) ذاک (3) (وإلّا فضمیر استتر) راجع إمّا لمذکور نحو «زید قام» و «هند قامت» أو لما دلّ علیه الفعل نحو «ولا یشرب الخمر حین یشربها وهو مؤمن» أی ولا یشرب الشّارب (4) أو لما دلّ علیه الحال المشاهده (5) نحو (کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ)(6) أی بلغت الرّوح (7).

قاعده : قالوا : لا یحذف الفاعل أصلا عند البصریّین واستثنی بعضهم صوره ، وهی فاعل المصدر نحو «سقیا» و «رعیا» ، وفیه نظر (8) وقد استثنیت (9) صوره أخری

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 156


1- لاحتیاج الفعل إلیه کاحتیاجه إلی أجزاء کلمته فکما لا یتقدم الباء فی ضرب علی الضاد فکذلک فاعله.
2- أی : بأن لفظه وتمیّز عن الفعل کزید فی المثال الأول وألف التثنیه فی الثانی ولیس المراد من (ظهر) الظاهر فی مقابل الضمیر.
3- أی : فالفاعل هو الذی ظهر.
4- معنی أن الفاعل هنا ما دل علیه الفعل أنّه لا بد لکل فعل من فاعل ولکل شرب من شارب والمراد من هذه الجمله کل من شرب لا شارب خاص لیلزم ذکر اسمه فنفس الفعل من حیث احتیاجه إلی الفاعل یدل علی فاعله.
5- أی : المرئیّه فالمشاهده اسم مفعول صفه للحال لأن کلمه الحال مؤنث.
6- القیامه ، الآیه : 26.
7- بیان ذلک أنّ الآیه فی مقام بیان حال المحتضر ، ومن کان حاضرا عند المحتضر یشاهد أن روح تنقبض من أسافل جسده شیئا فشیئا إلی أن تبلغ ترقوته هو آخر عضو تصلها الروح فإذا قیل بلغت التراقی یعلم أن البالغه هی الروح لما یشاهده السامع بعینه.
8- قیل فی وجهه أن الضمیر مستتر فیها لأن المصدر یتحمل الضمیر وأقول ان سقیا ورعیا کلمتان دعائیّتان کقولنا هنیئا ومراد القائل بهما سقاک الله سقیا ورعاک الله رعیا فالفاعل فی الحقیقه هو الله سبحانه وهل هو مضمر فی المصدر أو أنه محذوف لأن حذف ما یعلم جائز کلّ ذلک محتمل وتعیین أحدهما رجم بالغیب.
9- بصیغه المتکلم.

وهی فاعل فعل الجماعه (1) المؤکّد بالنّون فإنّ الضّمیر فیه (2) یحذف وتبقی ضمّه دالّه علیه (3) ولیس مستترا کما سیأتی بیانه فی باب نونی التّوکید.

وجرّد الفعل إذا ما أسندا

لاثنین أو جمع کفاز الشّهدا

(وجرّد الفعل) من علامه التّثنیه والجمع (إذا ما أسندا لإثنین) ظاهرین (أو جمع) ظاهر (کفاز الشّهدا) أو «قام أخواک» أو «جاءت الهندات» هذه (4) هی اللّغه المشهوره.

وقد یقال سعدا وسعدوا

والفعل للظّاهر بعد مسند

(وقد) لا یجرّد بل تلحقه حروف دالّه علی التّثنیه والجمع کالتّاء الدّلّه علی التأنیث (5) و (یقال سعدا وسعدوا و) الحال أنّ (الفعل) الّذی لحقته هذه العلامه (للظّاهر بعد مسند) ومنه قوله صلّی الله علیه وآله : (6) «یتعاقبون فیکم ملائکه باللّیل وملائکه بالنّهار» (7).

وقول بعضهم (8) «أکلونی البّراغیث» وقول الشّاعر : (9)

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 157


1- أی : الجمع المذکر نحو یضربنّ بضم الیاء.
2- فی فعل الجماعه وهو الواو.
3- علی الضمیر.
4- أی : تجرد الفعل وأفراده.
5- أی : کما أن تاء التأنیث لیست بضمیر بل علامه فقط فکذلک الحروف الداله علی التثنیه والجمع وهی الألف والواو فیما أسند الفعل الی الظاهر أیضا لیستا بضمیرین.
6- فإنّ یتعاقبون مسند إلی ملائکه وهی جمع وذکر معه وأو الجمع.
7- سنن النسائی ج 2 حدیث : 481.
8- بعض العرب فأکلونی مسند إلی الظاهر الجمع وهو البراغیث وذکر معه وأو الجمع.
9- فألحق ألف التثنیه بالفعل وهو أسلما مع أن فاعله اسم ظاهر وهو مبعد وحمیم.

[تولّی قتال المارقین بنفسه]

وقد أسلماه مبعد وحمیم

وقوله :

[نتج الرّبیع محاسنا]

ألقحنها غرّ السّحائب (1)

ویرفع الفاعل فعل أضمرا

کمثل زید فی جواب من قرأ

(ویرفع الفاعل فعل أضمرا) (2) تاره جوزا إذا أجیب به (3) استفهام ظاهر (کمثل زید فی جواب من قرأ) أو مقدّر (4) نحو (یُسَبِّحُ لَهُ فِیها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ رِجالٌ)(5)(6) ببناء یسبّح للمفعول ، (7) أو أجیب به (8) نفی کقولک لمن قال لم یقم أحد «بلی زید» (9) وتاره وجوبا (10) إذا فسّر (11) بما بعده کقوله سبحانه (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ)(12).

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 158


1- فألحق نون جمع الإناث بألقحنها والفاعل اسم ظاهر وهو الغر جمع غرّاء.
2- أی : فعل مقدر.
3- بالفاعل.
4- أی : استفهام مقدر
5- فرجال فاعل لفعل مقدر وهو یسبّح لوقوع رجال جوابا عن استفهام مقدر فکأنه قیل من یسبح له فیها فأجیب یسبح رجال.
6- النّور ، الآیه : 36.
7- إذ لو کان یسبح مبنیا للفاعل فرجال فاعل له لا للمقدر.
8- أی : بالفاعل.
9- أی : قام زید.
10- عطف علی قوله تاره جوازا أی وقد یکون إضمار الفعل واجبا.
11- أی : الفعل المحذوف بفعل بعده کما فی الآیه فأن استجارک مفسر للفعل المحذوف وهو مثله ووجوب حذفه لأنه إذا ذکر کان تکرارا ولغوا.
12- التوبه ، الآیه : 36.

وتاء تأنیث تلی الماضی إذا

کان لأنثی کأبت هند الأذی

(وتاء تأنیث) ساکنه (تلی) الفعل (الماضی) دلاله علی تأنیث فاعله (إذا کان لأنثی) ولا تلحق المضارع لاستغنائه بتاء المضارعه (1) ولا الأمر لاستغائه بالیاء (2) (کأبت هند الأذی).

وإنّما تلزم فعل مضمر

متّصل أو مفهم ذات حر

(وإنّما تلزم) هذه التّاء (فعل مضمر) أی فعلا مسندا إلیه (3) سواء کان مضمر مؤنّث حقیقیّ أو مجازیّ (متّصل) به نحو «هند قامت» و «الشّمس طلعت» بخلاف المنفصل نحو «هند ما قام إلّا هی» وشذّ حذفها فی المتّصل فی الشعر (4) کما سیأتی (أو) فعلا (5) مسندا إلی ظاهر (مفهم ذات حر) أی صاحبه فرج ، ویعبّر عن ذلک بالمؤنّث الحقیقیّ نحو «قامت هند» بخلاف المسند إلی ظاهر مؤنّث غیر حقیقیّ نحو «طلعت الشّمس» فلا تلزمه (6).

وقد یبیح الفصل ترک التّاء فی

نحو أتی القاضی بنت الواقف

(وقد یبیح الفصل) بین الفعل والفاعل بغیر إلّا (ترک التّاء فی) فعل مسند إلی ظاهر مؤنّث حقیقیّ (نحو أتی القاضی بنت الواقف) (7) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 159


1- کتضرب فإنها تدل علی التأنیث.
2- نحو اضربی.
3- إلی الضمیر أی إذا کان فاعل الفعل ضمیرا.
4- وهو قوله ولا مزنه الشاهد فی قوله أبقل.
5- أی : تلزم هذا التاء أیضا فعلا مسند إلی الظاهر بشرط أن یکون مؤنثا حقیقیا.
6- التاء.
7- فأباح الفصل وهو القاضی ترک التاء فی أتی مع أنه مسند إلی المؤنث الحقیقی وهو البنت.

إنّ امرء غرّه منکن واحده

بعدی وبعدک فی الدّنیا لمغرور (1)

والأجود فیه (2) إثباتها.

والحذف مع فصل بإلّا فضّلا

کما زکا إلّا فتاه ابن العلا

(والحذف) للتّاء من فعل مسند إلی ظاهر مؤنّث حقیقیّ (مع فصل) بین الفعل والفاعل (بإلّا فضّلا) علی الإثبات (کما زکا إلّا فتاه ابن العلا) إذ الفعل (3) فی المعنی مسند إلی مذکّر لإنّ تقدیره ما زکا أحد إلّا فتاه ابن العلا ، ومثال الإثبات (4) قوله :

ما برئت من ریبه وذمّ

فی حربنا إلّا بنات العمّ

*

والحذف قد یأتی بلا فصل ومع

ضمیر ذی المجاز فی شعر وقع

(والحذف) للتّاء من فعل مسند إلی ظاهر مؤنّث حقیقیّ (قد یأتی بلا فصل) حکی سیبویه عن بعضهم «قال فلانه).

(و) الحذف (مع) الإسناد إلی (ضمیر) المؤنّث (5) (ذی المجاز) وهو الّذی لیس له فرج (فی شعر وقع) قال عامر الطّائی :

فلا مزنه ودقت ودقها

ولا أرض أبقل إبقالها (6)

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 160


1- فترک التاء من غرّه مع أنه مسند إلی المؤنث الحقیقی وهی واحده وذلک للفصل بین الفعل وفاعله ب- «منکّن».
2- أی : فی الفصل بین الفعل وفاعله إذا کان الفاعل مؤنثا حقیقیا وکان الفصل بغیر إلّا.
3- دلیل لتفضیل الحذف لأن الاستثناء إخراج شیء عن شیء فلا بد من وجود المخرج عنه وهو المستثنی منه والمستثنی منه فی المثال أحد وهو مذکر.
4- أی : إثبات التاء فأثبتت التاء فی برئت مع الفصل بینه وبین فاعله وهو بنات العم بإلّا.
5- الذی قال المصنف بلزوم إثباتها فی قوله وإنما تلزم فعل مضمر.
6- فاعل أبقل ضمیر یعود إلی الأرض وهی مؤنث مجازی.

وحمله (1) ابن فلّاح فی الکافیه علی أنّه عائد إلی محذوف ، أی ولا مکان للأرض أبقل والضمیر فی إبقالها للأرض.

والتّاء مع جمع سوی السّالم من

مذکّر کالتّاء مع إحدی اللّبن

(والتّاء مع) (2) فعل مسند إلی (جمع سوی السّالم من مذکّر) وهو جمع التّکسیر وجمع المؤنّث السّالم (کالتّاء (3) مع) مسند إلی ظاهر مؤنّث غیر حقیقیّ نحو (إحدی اللّبن) (4) أی لبنه ، فیجوز إثباتها نحو «قالت الرّجال» و «قامت الهندات» علی تأویلهم (5) بالجماعه وحذفها نحو «قام الرّجال» و «قام الهندات» علی تأویلهم بالجمع (6). هذا مقتضی إطلاقه (7) فی جمع المؤنّث وإلیه ذهب أبو علی وفی التّسهیل خصّصه بما کان مفرده مذکّرا کالطّلحات أو مغیّرا کبنات (8) أمّا غیره (9) کالهندات

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 161


1- أی : الشعر.
2- یعنی إذا کان فاعل الفعل جمعا غیر المذکر السالم کجمع المکسر والمؤنث السالم نحو جاء الرجال وجاء المسلمات یجوز ذکر التاء مع فعله نحو جائت الرجال وجائت المسلمات وعدم ذکرها فیقال جاء الرجال کما إذا کان الفاعل ظاهرا مؤنثا غیر حقیقی.
3- أی : کحکم التاء مع فعل فاعله ظاهر مؤنّث غیر حقیقی.
4- بکسر الباء أی واحده منها لأن اللبن جمع إحداها لبنه.
5- یعنی إثبات التاء مبنی علی تأویلهم بالجماعه فالتقدیر جماعه الهندات.
6- فالتقدیر قام جمع الهندات وقال جمع الرجال.
7- یعنی جواز الوجهین فی مطلق الجمع المکّسر یستفاد من إطلاق کلام المصنف لقوله سوی السالم ، والجمع غیر السالم یشمل المذکر والمؤنث وما کان مفرده مذکرا کالطلحات أو مؤنثا کالهندات وأما فی التسهیل فخص التخییر بما کان مفرده مذکرا أو مکسرا وأما الجمع المؤنث الذی مفرده مؤنث کالهندات فحکمه حکم مفرده من لزوم التاء ولا تخییر فیه.
8- فإن مفردها بنت بکسر الباء ، وسکون النون وفی الجمع بفتح الباء والنون فتغیّر.
9- أی : غیر ما کان مفرده مذکرا أو مغیّرا.

فحکمه حکم واحده (1) ولا یجوز «قام الهندات» إلّا فی لغه قال فلانه. قال فی شرح الکافیه ومثل جمع التّکسیر ما دلّ علی جمع لا واحد له من لفظه کنسوه تقول «قال نسوه» و «قالت نسوه» أمّا جمع المذکر السّالم ، فلا یجوز فیه اعتبار التّأنیث (2) لأنّ سلامه نظمه (3) تدلّ علی التّذکیر ، والبنون جری مجری التّکسیر لتغیّر نظم واحده کبنات (4).

والحذف فی نعم الفتاه استحسنوا

لأنّ قصد الجنس فیه بیّن

(والحذف) للتّاء (فی) فعل مسند إلی جنس المؤنّث (5) الحقیقی نحو «نعم الفتاه» وبئس المرأه (استحسنوا لأنّ قصد الجنس فیه) (6) علی سبیل المبالغه والمدح والذّمّ (بیّن) (7) ولفظ الجنس مذکّر (8) ویجوز التّأنیث علی مقتضی الظّاهر (9) فتقول «نعمت الفتاه» و «بئست المرأه».

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 162


1- فکما لا یجوز أن یقال قام هند لا یجوز أن یقال قام الهندات.
2- أی : لا یعامل معه معامله المؤنث کتأنیث فعله أو تابعه.
3- لعدم تغییر مفرده فکان سالما والتانیث عیب والعیب لا یعطی للسالم بل للمعیب.
4- فإن أصله ابن معه الهمزه وسکون الباء وبنون بفتح الباء وحذف الباء وحذف الهمزه.
5- أی : الکّلی کالمرئه والفتاه لا الفرد الخاص کهند وفاطمه.
6- أی : فی نعم الفتاه.
7- فإن مراد القائل من قوله نعم الفتاه هند مثلا أنها تمتاز عن غیرها فی جمع فتاه العالم فواضح أن مراد القائل جنس الفتاه لا الشخص.
8- فیذکر الفعل معه باعتبار لفظ الجنس.
9- لأن الفتاه والمرئه مؤنّثتان.

والأصل فی الفاعل أن یتّصلا

والأصل فی المفعول أن ینفصلا

وقد یجاء بخلاف الأصل

وقد یجی المفعول قبل الفعل

(والأصل فی الفاعل أن یتّصلا) بفعله لأنّه کالجزء منه (والأصل فی المفعول أن ینفصلا) عن فعله لأنّه فضله (1) نحو «ضرب زید عمرا» (وقد یجاء بخلاف الأصل) فیقدّم المفعول علی الفاعل نحو «ضرب عمرا زید» (وقد یجیء المفعول قبل الفعل) نحو (فَرِیقاً هَدی وَفَرِیقاً حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَهُ)(2).

وأخّر المفعول إن لبس حذر

أو أضمر الفاعل غیر منحصر

(وأخّر المفعول) وقدّم الفاعل وجوبا (إن لبس) بینهما (حذر) (3) کأن لم یظهر إعراب ، (4) ولا قرینه نحو «ضرب موسی عیسی» إذ رتبه الفاعل التّقدیم (5) ولو أخّر لم یعلم فإن کان ثمّه قرینه جاز التّأخیر نحو «أکل الکمّثری (6) موسی» و «أضنت (7) سعدی الحمّی» (أو أضمر الفاعل) أی جیء به ضمیرا (غیر منحصر) نحو «ضربت

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 163


1- أی : لیس برکن فی الکلام فأن أرکان الکلام فی الجمله الفعلیه هو الفعل والفاعل وفی الاسمیه هو المبتدا والخبر وباقی المتعلقات فضله.
2- الأعراف ، الآیه : 30.
3- یعنی إذا کان بین الفاعل والمفعول تشابه ولزم الحذر من الاشتباه.
4- إذ لو کان إعرابها ظاهرا نحو ضرب زید عمرو ، العلم أن المرفوع فاعل والمنصوب مفعول ولو کان قرینه أی أمر من خارج اللفظ یدل علی أن أیّهما فاعل وأیّهما مفعول لارتفع اللبس أیضا کما فی مثال أکل الکمثری یحیی لأنا نعلم بأن الکمثری مأکول وإن تقدم فهو مفعول ویحیی فاعل وإن تأخر.
5- دلیل للزوم تقدیم الفاعل عند اللبس وحاصله أنّ السامع بعد ما لم یرفی اللفظ إعرابا لم تدل قرینه علی التعیین فلم یبق له إلّا أن یستدل بالتقّدم الرتبی فیحکم بأن الأول فاعل والثانی مفعول لکون الفاعل مقدم رتبه فیجب علی المتکلم تقدیم الفاعل لا لا ینقطع السامع عن الدلیل فیبقی فی الاشتباه واللبس.
6- فاکهه یقال لها بالعربی أجّاص وبالفارسی گلابی.
7- من باب الإفعال مجرده ضنا ویقال أضنا المرض فلانا أی أثقله وسعدی اسم امرئه ولیست بنبت هنا کما توهم ومثل بهذا المثال لوجود القرینه فیما کان الفاعل والمفعول مؤنثین فتأنیث الفعل لا یمییز فی الفاعل فالممیز هو القرینه وهی علمنا بأن الحمی هی التی تثقل سعدی وتضعفها لکونها مرضا فحمی فاعل وسعدی مفعول.

زیدا» فان کان منحصرا وجب تأخیره نحو «ما ضرب زیدا إلّا أنت» ، وکذا (1) إذا کان المفعول ضمیرا نحو «ضربنی زید».

وما بإلّا أو بإنّما انحصر

أخّر وقد یسبق إن قصد ظهر

(وما بإلّا أو بإنّما انحصر) سواء کان (2) فاعلا أو مفعولا (أخّر) وجوبا (3) مثال حصر الفاعل نحو «ما ضرب عمرا إلّا زید» و «إنّما ضرب عمرا زید» ومثال حصر المفعول نحو «ما ضرب زید إلّا عمرا» و «إنّما ضرب زید عمرا».

(وقد یسبق) المحصور (4) سواء کان فاعلا أو مفعولا (إن قصد ظهر) بأن کان محصورا (5) بإلّا وهذا ما ذهب إلیه الکسائی واستشهد (6) بقوله :

[تزوّدت من لیلی بتکلیم ساعه]

فما زاد إلّا ضعف ما بی کلامها

وقوله :

ما عاب إلّا لئیم فعل ذی کرم

[ولا جفا قطّ إلا جبّأ بطلا]

ووافقه (7) ابن الأنباری فی تقدیمه (8) إن لم یکن فاعلا والجمهور علی المنع (9)

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 164


1- أی : یجب التقدیم إذا کان المفعول ضمیرا والفاعل اسما ظاهرا.
2- المنحصر.
3- لأن لا یلتبس الأمر علی السامع فیفهم عکس مقصود المتکلم.
4- وقلنا أنّه من شأنه أن یتأخّر.
5- بیان لمورد ظهور القصد لما یبین قریبا من عدم ظهور قصد الحصر فی انما الا بالتاخیر.
6- والصحیح أن یقال أن المحصور فیه ما وقع بعد إلّا بلا فصل سواء تقدم علیه ما حصر فیه أو تأخر عنه ولهذا تری فی المثالین اتصال المحصور فیه بها.
7- أی : وافق الکسائی.
8- أی : المحصور کما فی البیت الأول إذ المتقدم وهو ضعف لیس بفاعل بل الفاعل هو کلامها بخلاف البیت الثانی فإن المتقدم وهو لئیم فاعل.
9- أی : منع تقدیم المحصور مطلقا سواء کان فاعلا أو غیره وسواء کان الحصر بإلّا أو بإنّما.

مطلقا. أمّا المحصور بإنّما فلا یظهر قصد الحصریه إلّا بالتّأخیر.

وشاع نحو خاف ربّه عمر

وشدّ نحو زان نوره الشّجر

(وشاع) أی کثر وظهر تقدیم المفعول علی الفاعل إذا اتّصل به ضمیر یعود علی الفاعل ، ولم یبال (1) بعود الضّمیر علی متأخّر لأنّه (2) متقدّم فی الرّتبه وذلک (نحو خاف ربّه عمرو وشذّ) تقدیم الفاعل إذا اتّصل به ضمیر یعود علی المفعول (نحو زان نوره الشّجر) لعود الضّمیر علی متأخّر لفظا ورتبه ، وذلک لا یجوز إلّا فی مواضع ستّه (3) لیس هذا (4) منها ، وفی الضّروره (5) نحو

لمّا عصی قومه مصعبا

[ادّی الیه الکیل صاعا بصاع]

وأجازه (6) ابن جنّی فی النّثر بقلّه وتبعه المصنّف. قال : لأنّ استلزام الفعل (7) للمفعول یقوم مقام تقدیمه.

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 165


1- أی : لم یعتن بقانون منع الإضمار قبل الذکر لجواز ذلک فیما کان مرجع الضمیر متقدما رتبه.
2- أی : الفاعل.
3- أحدها الضمیر المرفوع بنعم وبئس ثانیها الضمیر المرفوع بأحد المتنازعین الذین أعمل ثانیهما ، وثالثها أن یکون الضمیر مخبرا عنه فیفسّره خبره نحو (إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا) (الأنعام ، الآیه : 29) و (المؤمنون ، الآیه : 37) رابعها ضمیر الشأن والقصه نحو (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) (الإخلاص ، الآیه : 1) خامسها الضمیر المجرور برب نحو ربّه رجلا سادسها أن یکون الضمیر مبدلا منه وبدله اسم ظاهر نحو ضربته زیدا.
4- أی : ما نحن فیه وهو تقدیم الفاعل إذا اتصل به ضمیر یعود علی المفعول لیس من الموارد السته التی یجوز فیها العود إلی المتأخر لفظا ورتبه.
5- عطف علی مواضع سته أی وإلّا فی الضروره فأن قومه فی البیت فاعل واتصل به ضمیر یعود إلی المفعول وهو مصعبا.
6- أی : تقدیم الفاعل المتصل به ضمیر المفعول المتأخر.
7- یعنی حیث إن المفعول لازم للفعل ومکانه متصل بالفعل وله مکان ورتبه بوصف الفعل فکأنه مقدم وإن کان بحسب الظاهر مؤخرا.

باب النّائب عن الفاعل

هذا باب النّائب عن الفاعل إذا حذف

والتّعبیر به (1) أحسن من التّعبیر بمفعول ما لم یسمّ فاعله لشموله (2) للمفعول وغیره (3) ولصدق الثّانی (4) علی المنصوب فی قولک «أعطی زید درهما» ولیس مرادا.

ینوب مفعول به عن فاعل

فیما له کنیل خیر نائل

(ینوب مفعول به) إن کان موجودا (5) (عن فاعل فیما له) (6) من رفع وعمدیّه (7)

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 166


1- أی : بالنائب عن الفاعل.
2- أی : النائب للفاعل وهذا دلیل لرجحان هذا التعبیر علی التعبیر الثانی إذ قد ینوب الظرف أو الجار والمجرور أو المصدر ویصدق علیها نایب الفاعل ولا یصدق مفعول ما لم یسم فاعله علیها.
3- کالظرف والجار والمجرور والمصدر.
4- وهو التعبیر بمفعول ما لم یسم فاعله وهذا دلیل مرجوحیه التعبیر الثانی فإن درهما مفعول لم یسم فاعله لعدم وجود الفاعل فی الجمله المذکوره فیصدق علیه مفعول ما لم یسم فاعله والحال إنه لیس بمراد للقائل بهذا التعبیر لأنّ مراده ما ناب الفاعل وفی المثال هو زید وامّا درهما فمفعول ثان.
5- أی : ان کان المفعول به موجودا فی الکلام ، وأما ان لم یکن کما إذا کان الفعل لازما فما وجد من الظرف وغیره فذاک هو النایب للفاعل.
6- أی : ینوب عن الفاعل فی الأحکام التی للفاعل.
7- بضم العین ، أی : فی کون الفاعل عمده ورکنا فی الکلام فیکون النایب للفاعل أیضا عمده ورکنا.

وامتناع تقدیمه (1) علی الفعل وغیر ذلک (2) (کنیل خیر نائل) و «زید مضروب غلامه» (3).

فأوّل الفعل اضممن والمتّصل

بالآخر اکسر فی مضیّ کوصل

(فأوّل الفعل) الّذی حذف فاعله (اضممن) سواء کان ماضیا أو مضارعا (والمتّصل بالآخر اکسر فی مضیّ) فقط (کوصل) ودحرج.

واجعله من مضارع منفتحا

کینتحی المقول فیه ینتحی

(واجعله) أی المتّصل بالآخر (من) فعل (مضارع منفتحا کینتحی المقول فیه) إذا بنی لما لم یسمّ فاعله (4) (ینتحی) وکیضرب ویدحرج ویستخرج.

والثّانی التّالی تا المطاوعه

کالأوّل اجعله بلا منازعه

(و) الحرف (الثّانی التّالی) أی الواقع بعد (تاء المطاوع (5) کالأوّل اجعله) فضمّه (بلا منازعه) فی ذلک ، أی بلا خلاف نحو «تعلّم العلم» و «تدحرج فی الدّار» لأنّه لو لم یضمّ لالتبس بالمضارع المبنیّ للفاعل (6) وکذا یضمّ الثّانی التّالی ما أشبه تاء

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 167


1- أی : النایب للفاعل کما لا یتقدم الفاعل علی الفعل.
2- کاستحقاق الاتصال بالفعل وتأنیث الفعل لتأنیثه.
3- مثل بهذا المثال لیفهم أن نایب الفاعل لا ینحصر فی الفعل بل یؤتی به لاسم المفعول أیضا.
4- أی : بنی للمجهول.
5- أی : التاء فی باب التفعّل والتفاعل والتفعلل.
6- أی : لو لم یضم الحرف الثانی ، بل بقی مفتوحا لا لتبس الماضی المجهول من باب التفعّل مثلا کتعلّم بالمضارع المعلوم من باب التفعیل إذا کان مبدوا بالتاء کالمخاطب والغائبه المؤنّثه فأن الحرف الأول فی المعلوم المضارع من التفعیل مضموم ، واللام مکسور.

المطاوعه (1) نحو تکبّر وتخیّر.

وثالث الّذی بهمز الوصل

کالأوّل اجعلنّه کاستحلی

(وثالث) الماضی (الّذی) ابتدئ (بهمز الوصل کالأوّل اجعلنّه) فضمّه (کاستحلی) لئلّا یلتبس بالأمر فی بعض الأحوال (2).

واکسر أو اشمم فاثلاثیّ أعلّ

عینا وضمّ جاکبوع فاحتمل

(واکسر) فاء ثلاثیّ معتلّ العین لأنّ الأصل أن تضمّ أوّله وتکسر ما قبل آخره فتقول فی قال وباع ، قول وبیع فاستثقلت الکسره علی الواو ، والیاء ونقلت الی الفاء فسکنتا فقلبت الواو یاء لسکونها بعد کسره وسلمت الیاء لسکونها بعد حرکه تجانسها (3) وهذه اللّغه العلیا (4).

(أو اشمم فاء ثلاثیّ أعلّ عینا) (5) بأن تشیر إلی الضّمّ مع التّلفّظ بالکسر ولا تغیّر الیاء (6). هذه اللّغه الوسطی (7) وبها قرأ ابن عامر والکسائی فی «قیل» و «غیض» (8).).

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 168


1- أی : ما کان من الأبواب المذکوره کالتفعّل والتفاعل إلّا أنه لم یکن للمطاوعه بل بمعنی آخر کالمثالین.
2- وهی المؤنث من الأمر الحاضر عند اتصاله بما قبله وسقوط الهمزه فی الدرج نحو ثم استحلی فإن لم تضم التاء وبقیت مفتوحه التبس مجهول الماضی بالأمر لأن الفارق هو الهمزه لکونها مضمونه فی الماضی المجهول ومکسوره فی الأمر ولکنها حذفت للوصل فلم یبق فرق.
3- وهی : کسره الفاء.
4- أی : کسر الفاء هی اللغه الأفصح من الإشمام والضم.
5- أی : أعل عینه فی المعلوم بتبدیل الواو أو الیاء ألفا.
6- أی : لا تبدله واوا.
7- من حیث الفصاحه.
8- من قوله تعإلی (وَقِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَیا سَماءُ أَقْلِعِی وَغِیضَ الْماءُ) (هود ، الآیه : 44).

(وضمّ) للفاء (جاء) عن بعض العرب مع حذف حرکه العین فسلمت الواو (1) وقلبت الیاء واوا (2) کحوکت فی قوله :

حوکت علی نولین إذ تحاک

[تختبط الشّوک ولا تشاک]

و (کبوع) فی قوله :

لیت وهل ینفع شیئا لیت

لیت شبابا بوع فاشتریت

وقوله : (فاحتمل) أی فأجیز. وخرج بقوله «أعلّ» ما کان معتلّا ولم یعلّ (3) نحو عور فی المکان (4) فحکمه حکم الصّحیح. ثمّ هذه اللغات الثلاث إنّما تجوز مع أمن اللّبس (5).

وإن بشکل خیف لبس یجتنب

وما لباع قد یری لنحو حبّ

(وإن بشکل) من الاشکال (6) المتقدّمه (خیف لبس) یحصل بین فعل الفاعل وفعل المفعول (یجتنب) ذلک الشّکل کخاف ، فإنّه إذا أسند إلی تاء الضّمیر (7) یقال خفت بکسر الخاء (8) فإذا بنی للمفعول فإن کسرت حصل اللّبس (9) فیجب ضمّه فیقال

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 169


1- فی الأجوف الواوی.
2- فی الیائی.
3- أی : لم تبدل واوه یاءا.
4- أی : ستر فیه ، من العوره.
5- یعنی أن التخییر بین الوجوه الثلاثه أنما تکون عند أمن اللبس وأما إذا حصل لبس فاللازم اختیار وجه یؤمن معه من اللبس.
6- الثلاثه.
7- المخاطب أو المخاطبه أو المتکلم.
8- أی : الخاء من خفت.
9- بین المعلوم والمجهول.

خفت ، ونحو «طلت» (1) أی غلبت فی المطاوله (2) یجتنب فیه الضّم لئلّا یلتبس ب- «طلت» (3) المسند إلی الفاعل من الطّول ضدّ القصر.

وما لفا باع لما العین تلی

فی اختار وانقاد وشبه ینجلی

(وما لباع) إذا بنی للمفعول من کسر الفاء وإشمامها وضمّها (قد یری لنحو حبّ) من الثّلاثی المضاعف المدغم إذا بنی للمفعول ، وأوجب الجمهور الضّمّ ، واستدلّ مجیز الکسر بروایه علقمه (4) نحو (رُدَّتْ)(5) إِلَیْنا (6).

(وما) ثبت (لفا باع) إذا بنی للمفعول من جواز الثّلاثه (7) فهو (لما العین تلی (8) فی) کلّ ثلاثیّ معتلّ العین وهو علی (وزن) افتعل وانفعل نحو (اختار وانقاد وشبه) لذین (ینجلی) خبر (9) هو (10) محطّ حصول ما لفاء باع لما ولیته العین فیما ذکر ، (11) فیجوز فیه کسر التّاء والقاف وضمّهما والإشمام علی العمل السّابق ، ویلفظ بهمزه الوصل علی حسب اللّفظ (12) بهما.

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 170


1- مجهولا.
2- الترفع والمفاخره.
3- مع أنها من باب واحد وکلاهما واوی العین إلّا أنهم فرّقوا بینهما فی اللفظ لاختلافهما فی المعنی کی لا یلتبسا.
4- أی : قرائته وهو أحد القراء.
5- بکسر الراء.
6- یوسف ، الآیه : 65.
7- الکسر والضم والإشمام.
8- أی : للحرف قبل العین کالتاء فی اختیر والقاف فی انقیل والأصل تلیه فحذف الضمیر للضروره.
9- لما الموصوله یعنی ما لفا باع من الأحکام الثلاثه ینجلی لما العین تلی.
10- أی : ینجلی محط أی محل نزول أحکام فاباع فالمعنی ما لفا باع ینزل وینجلی فی الحرف قبل العین.
11- من الوجوه الثلاثه.
12- أی : حسب التلفظ بالتاء والقاف فتضم الهمزه عند ضمهما وتکسر عند کسرهما.

وقابل من ظرف او من مصدر

أو حرف جرّ بنیابه حری

(وقابل) للنّیابه (من ظرف) بأن کان (1) متصرّفا مختصّا (2) أو غیر مختصّ لکن قیّد الفعل بمعمول آخر (3) (أو من مصدر) بأن کان متصرّفا (4) لغیر التّوکید (5) (أو حرف جرّ) مع مجروره بأن لم یکن (6) متعلّقا بمحذوف ولا علّه (7) (بنیابه) من الفاعل (حری) أی جدیر ، نحو «سیر یوم السّبت» و «سیر بزید یوم» و «ضرب ضرب شدید» ، (وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ)(8)(9) ونقل أبو حیّان فی الارتشاف اتّفاق البصریّین والکوفیّین علی أنّ النائب هو المجرور ، وأنّ الّذی قاله المصنّف من أنّهما معا النائب ، لم یقله أحد.

وغیر القابل لا ینوب نحو «إذا» و «عند» و «سبحان الله» و «معاذ الله» ، و «ضربا» فی «ضربت ضربا» (10).

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 171


1- بیان للقابل من الظرف والظرف المتصرف ما یستعمل فی غیر الظرفیه أیضا کالفاعلیه والمفعولیه والإضافه وغیرها نحو صم رمضان واتت رمضان ورمضان شهر مبارک.
2- بالعلمیه کرمضان أو بالإضافه کیوم العید وغیر المختص ما کان مطلقا کیوم وشهر وسنه.
3- نحو سیر یوم بزید فیوم ظرف غیر مختص لکن عامله وهو سیر قید بقولنا بزید فصح نیابه یوم عن الفاعل.
4- بیان للمصدر القابل والمصدر المتصرف ما استعمل فی غیر النصب علی المصدریه أیضا کالفاعلیه والمفعولیه وغیرهما نحو أعجبنی ضرب زید وانکرت قتل عمرو.
5- فالمصدر الذی للتوکید نحو ضربت ضربا لا یقع نایبا للفعل.
6- بیان للقابل من الجار والمجرور للنیابه فأن المتعلق بالمحذوف معمول لمتعلقه لا للفعل المجهول المذکور فی الکلام.
7- کالمجرور بلام السببیه وبائها.
8- فالمثال الأول للظرف المختص بالإضافه والثانی للظرف غیر المختصّ الذی قید فعل بمعمول أخر وهو یزید والثالث للمصدر المتصرّف النوعی والرابع لنیابه الجار والمجرور المتعلق بالمذکور وهو سقط.
9- الأعراف ، الآیه : 149.
10- لعدم تصرف الأولین لأنهما لا یستعملان إلّا فی الظرفیه فلا یکونان فاعلا ولا مفعولا مثلا وعدم تصرف الثالث والرابع لعدم استعمالهما إلّا منصوبین علی المصدریه وکون الخامس لتوکید.

وفهم من تخصیصه النّیابه بما ذکر أنّه لا یجوز نیابه التّمییز ولا المفعول له ولا المفعول معه وصرّح (1) بالأوّل فی التّسهیل وبالثانی فی الارتشاف وبالثالث فی اللّباب.

ولا ینوب بعض هذی ان وجد

فی اللّفظ مفعول به وقد یرد

(ولا ینوب بعض هذی) الثّلاثه المتقدّمه (2) (إن وجد فی اللّفظ مفعول به) کما لا یکون (3) فاعلا إذا وجد اسم محض. هذا مذهب سیبویه (4) (و) ذهب الکوفیّون والأخفش إلی أنّه (قد یرد) نیابه غیر المفعول به مع وجوده کقوله تعالی : (لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ)(5)(6) وقول الشّاعر :

لم یعن بالعلیاء إلّا سیّدا

ولا شفی ذا الغیّ إلّا ذو هدی (7)

واختاره (8) فی التّسهیل.

وباتّفاق قد ینوب الثّان من

باب کسی فیما التباسه أمن

(وباتّفاق) من جمهور النحاه (قد ینوب) عن الفاعل المفعول (الثانی من باب کسی فیما التباسه أمن) نحو «کسی زیدا جبّه» بخلاف ما إذا لم یؤمن الإلتباس فیجب أن ینوب الأوّل (9) نحو «أعطی عمرو وبشرا» ، وحکی عن بعضهم منع إقامه الثانی

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 172


1- أی : المصنف فی کتبه الثلاثه بعدم وقوع الثلاثه نایبا للفاعل.
2- یعنی الظرف والمصدر وحرف الجر.
3- بعض هذه الثلاثه والاسم المحض کالأعلام وأسماء الأجناس.
4- أی : عدم جواز نیابه غیر المفعول به مع وجوده.
5- فأنیب الجار والمجرور وهی بما مع وجود المفعول به وهو قوما.
6- الجاثیه ، الآیه : 14.
7- فأنیب بالعلیاء مع وجود المفعول به وهو سیدا.
8- أی : اختار المصنف مذهب الکوفیّین والأخفش وهو نیابه غیر المفعول به مع وجوده.
9- لصلاحیه کل من عمرو وبشر لأن یکون معطیا ومعطلا فلا یعرف الأخذ من المأخوذ فیجب تقدیم - - الأخذ منهما لیعرف بالتقدم.

مطلقا ، (1) وعن بعض آخر المنع إن کان نکره والأوّل معرفه ، ولعلّ المصنّف لم یعتدّ بهذا الخلاف (2) وقد صرّح بنفیه فی شرحی التّسهیل والکافیه ، وحیث جاز إقامه الثّانی فالأوّل أولی لکونه فاعلا فی المعنی (3).

فی باب ظنّ وأری المنع اشتهر

ولا أری منعا إذا القصد ظهر

(فی باب ظنّ وأری) المتعدّیه لثلاثه (المنع) من إقامه الثّانی (4) ووجوب إقامه الأوّل (5) (اشتهر) عن کثیر من النّحاه. قال الأبّذی فی شرح الجزولیّه : لأنّه (6) مبتدأ وهو أشبه بالفاعل ، فإنّ مرتبته قبل الثانی لأنّ مرتبه المبتدأ قبل الخبر ومرتبه المرفوع قبل المنصوب ففعل ذلک (7) للمناسبه ، وخالف ابن عصفور وجماعه وتبعهم المصنّف فقال : (ولا أری منعا) من نیابه الثّانی (إذا القصد ظهر) (8) ولم یکن (9) جمله ولا ظرفا

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 173


1- سواء أمن اللبس أم لم یؤمن کان الثانی نکره والأول معرفه أم لا.
2- لقوله وباتفاق.
3- لکونه لا بسا فی کسی وأخذا فی أعطی.
4- فی باب ظن فیکون المراد من الثانی فی باب أری هو الثالث لکونه بحکم ثانی ظن فی کونهما خبرین فی الأصل.
5- من مفعولی ظن والثانی من أری کما قلنا.
6- أی : الأول مبتداء فی الأصل والثانی خبر والمبتدا أشبه بالفاعل من الخبر ، فالمناسب نیابه ما هو أشبه هذا أول دلیلیه ودلیله الثانی قوله فإن مرتبته ولو قال (وإن) بدل (فإن) کان أحسن وحاصله أن الأول مقدم علی الثانی رتبه ونعلم أن المرفوع مقدم علی المنصوب فالمناسب أن نعطی المقدم أی المرفوعیه للمقدم وهو المفعول الأول والمتأخر وهو المنصوبیه للمتأخر رتبه أی الثانی.
7- أی : نیابه الأوّل.
8- أی : إذا کان قصد المتکلم ومراده ظاهرا ولا یوجب نیابه الثانی خفاء فی قصده نحو ظن قائم زیدا دون نحو ظن عمرو زیدا.
9- المفعول الثانی جمله نحو ظننت زیدا ضرب عمروا أو ظرفا نحو ظننت زیدا عندک.

کما فی التّسهیل کقولک فی جعل الله لیله القدر خیرا من ألف شهر : جعل خیر من ألف شهر لیله القدر.

أمّا الثّالث من باب أری ففی الارتشاف ادّعی ابن هشام الاتّفاق علی منع إقامته (1) ولیس کذلک (2) ففی «المخترع» جوازه عن بعضهم. وکما لا یکون للفعل إلّا فاعل واحد کذلک لا ینوب عن الفاعل إلّا شیء واحد.

وما سوی النّائب ممّا علّقا

بالرّافع النّصب له محقّقا

(وما سوی النّائب) عنه (3) (ممّا علّقا بالرّافع) (4) أی رافع النّائب وهو الفعل واسم المفعول والمصدر علی ظاهر قول سیبویه (5) (النّصب له محقّقا) لفظا إن لم یکن جارّا ومجرورا نحو «ضرب زید یوم الجمعه أمامک ضربا شدیدا» (6) ومحلّا إن یکنه (7) نحو (فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ)(8).

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 174


1- أی : الثالث مقام الفاعل.
2- أی : لیس المسئله اتّفاقیه کما زعم ابن هشام.
3- عن الفاعل.
4- أی : من متعلقات الرافع من حال أو تمییز أو غیر ذلک.
5- فی المصدر فإن ظاهره أن المصدر أیضا یقبل نایب الفاعل ومثّل له بقوله تعإلی من بعد غلبهم.
6- فقام معمول واحد وهو المفعول به مقام الفاعل وبقی باقی المتعلقات علی النصب.
7- أی : النصب محلا إن یکن جارا أو مجرور.
8- الحاقه ، الآیه : 13.

باب اشتغال العامل عن المعمول

هذا باب اشتغال العامل عن المعمول

وهو أن یتقدّم اسم ویتأخّر فعل أو شبهه (1) قد عمل (2) فی ضمیره أو سببه لو لا ذلک (3) لعمل فیه أو فی موضعه.

إن مضمر اسم سابق فعلا شغل

عنه بنصب لفظه أو المحلّ

(إن مضمر اسم سابق فعلا) (4) مفعول بقوله : (شغل) أی ذلک المضمر (5) (عنه) أی عن الاسم السّابق (بنصب لفظه) أی لفظ ذلک المضمر (أو المحلّ) أی محلّه (6).

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 175


1- أی : شبه الفعل کاسم الفاعل نحو زید ضاربه عمرو.
2- الفعل وشبهه فی ضمیر ذلک الاسم المتقدم أو فی سبب ضمیره أی المضاف إلی ضمیره نحو زیدا ضربت أخاه.
3- أی : بحیث لو لا عمله فی الضمیر أو سببه لعمل فی نفس الاسم المتقدم إن کان معربا أو فی محله إن کان مبنیا.
4- فالضمیر شغل فعلا بنصب لفظه أو محله وصرفه عن الاسم فهنا أمور أربعه شاغل وهو الضمیر ومشعول وهو الفعل ومشغول به وهو نصب الضمیر لفظا أو محلا ومشغول عنه وهو الاسم المتقدم فتقدیر البیت إن مضمر اسم سابق شغل فعلا أی صرفه عن الاسم السابق بسبب نصب لفظ الضمیر أو محله.
5- نحو زیدا ضربته.
6- إذا کان الضمیر مجرورا لفظا بحرف نحو زیدا مررت به فإن لفظه مجرور ومحله نصب علی المفعولیه.

فالسّابق انصبه بفعل أضمرا

حتما موافق لما قد أظهرا

(فالسّابق) (1) ارفعه علی الابتداء أو (انصبه) واختلف فی ناصبه فالجمهور وتبعهم المصنّف علی أنّه منصوب (بفعل أضمرا حتما موافق لما قد أظهرا) لفظا أو معنی وقیل بالفعل المذکور بعده. ثمّ اختلف فقیل : إنّه (2) عامل فی الضّمیر وفی الاسم معا ، وقیل : فی الظّاهر (3) والضّمیر ملغی.

واعلم أنّ هذا الاسم الواقع بعده فعل ناصب علی خمسه أقسام : لازم النّصب ، ولازم الرّفع ، وراجح النّصب علی الرّفع ، ومستو فیه الأمران ، وراجح الرّفع علی النّصب. هکذا ذکره النّحویّون وتبعهم المصنّف ، فشرع فی بیانها (4) بقوله :

والنّصب حتم إن تلا السّابق ما

یختصّ بالفعل کإن وحیثما

(والنّصب) للاسم السّابق (حتم إن تلا السّابق) بالرّفع ، أی وقع بعد (ما یختصّ بالفعل کإن وحیثما) نحو «إن زیدا لقیته فأکرمه» و «حیثما عمرا تلقاه فأهنه» وکذا إن تلا استفهاما غیر الهمزه ک- «أین بکرا فارقته» و «هل عمرا حدّثته» وسیأتی حکم التّإلی للهمزه.

وإن تلا السّابق ما بالابتدا

یختصّ فالرّفع التزمه أبدا

(وإن تلا السّابق) أی وقع بعد (ما بالابتدا یختصّ) کإذا الفجائیّه (فالرّفع) للاسم علی الابتداء (التزمه أبدا) نحو «خرجت فإذا زید لقیته» لأنّ إذا لا یلیها إلّا مبتدأ نحو

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 176


1- أی : الاسم السابق المشتغل عنه.
2- أی : الفعل المذکور بعده.
3- أی : وقیل أن الفعل المذکور عامل فی الظاهر وأمّا الضمیر فملغی عن العمل فیه.
4- أی : بیان الأقسام الخمسه.

(فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ)(1) ، أو خبر نحو (إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا)(2) ، ولا یلیها فعل ولذا قدّر متعلّق الخبر بعدها (3) اسما کما تقدّم. (4) وذکره (5) لهذا القسم إفاده لتمام القسمه وإن کان لیس من الباب لعدم صدق ضابطه الباب علیه (6) لما تقدّم فیه (7) من قولنا : لو لا ذلک الضّمیر لعمل فی الاسم السّابق ، ولا یصحّ هذا (8) هنا لما تقدّم من أنّ إذا لا یلیها فعل.

کذا إذا الفعل تلاما لم یرد

ما قبل معمولا لما بعد وجد

(کذا) یجب الرّفع (9) (إذا الفعل تلا) أی وقع بعد (ما) له صدر الکلام وهو (10) الّذی (لم یرد ما قبل) أی قبله (معمولا لما بعد وجد) (11) کالاستفهام وما النّافیّه وأدوات الشّرط نحو «زید هل رأیته» و «خالد ما صحبته» و «عبد الله إن أکرمته أکرمک».

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 177


1- الأعراف ، الآیه : 108.
2- یونس ، الآیه : 21.
3- أی : بعد إذا فلهم فی الآیه الثانیه متعلق بموجود أو مستقر لا وجد أو استقر.
4- فی باب المبتدا والخبر عند قول المصنف وأخبروا بظرف أو بحرف جرّ.
5- أی : المصنف لقسم واجب الرفع مع أنه لیس من باب الاشتغال لتمام الأقسام الخمسه.
6- أی : لعدم صدق قاعده الباب أی باب الاشتغال علی هذا القسم وهو واجب الرفع.
7- فی الباب.
8- أی : عمل ذلک الفعل فی الاسم هنا أی الواقع بعد إذا لعدم دخول إذا إلّا علی الاسم.
9- أی : رفع الاسم السابق إذا وقع الفعل بعد ما له صدر الکلام لأنا إذا أعملنا الفعل فی الاسم لوقع ما له الصدر بعد الفعل وهذا خلاف مقتضی الصدریه.
10- أی : ما له الصدر.
11- أی : لما وجد بعد.

واختیر نصب قبل فعل ذی طلب

وبعد ما إیلاؤه الفعل غلب

(واختیر نصب) للاسم السّابق إذا وقع (قبل فعل ذی طلب) کالأمر والنّهی والدّعاء نحو «زیدا إضربه» و «عمرا لا تهنه» و «خالدا اللهم اغفر له» و «بشرا اللهم لا تعذّبه» (1) واحترز بقوله فعل ، عن اسم الفعل (2) نحو «زید دراکه» فیجب الرّفع ، وکذا إذا کان فعل أمر یراد به العموم (3) نحو (وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما)(4) قاله ابن الحاجب.

(و) اختیر نصبه أیضا إذا وقع (5) (بعد ما إیلاؤه الفعل غلب) کهمزه الاستفهام ، نحو «أبشرا منّا واحدا نتّبعه» ما لم یفصل بینها (6) وبینه بغیر ظرف ، فالمختار (7) الرّفع وکما ولا وإن النّافیات نحو «ما زیدا رأیته» قال فی شرح الکافیه : وحیث مجرّده من ما نحو «حیث زیدا تلقاه فأکرمه» لأنّها تشبه أدوات الشّرط فلا یلیها فی الغالب إلّا فعل.

وبعد عاطف بلا فصل علی

معمول فعل مستقرّ أوّلا

(و) اختیر نصبه أیضا إذا وقع (8) (بعد) حرف (عاطف) له (9) (بلا فصل علی معمول فعل) متصرّف (مستقرّ أوّلا) نحو «ضربت زیدا وعمرا أکرمته». قال فی شرح

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 178


1- مثل للدعاء بمثالین لأن الدعاء قد یکون بصیغه الأمر وقد یکون بصیغه النهی.
2- لأن اسم الفعل لا یعمل فی ما قبله وشرط العامل فی هذا الباب أن یکون بحیث لو فرع من الضمیر لعمل فی الاسم قبله.
3- کما فی الآیه فإن قوله تعإلی اقطعوا حکم لکل سارق وسارقه والصحیح أن یقال إذا کان الاسم السابق ع أما إذا الفعل لا یتصف بالعموم والخصوص.
4- المائده ، الآیه : 38.
5- الاسم السابق بعد ما غلب وقوع الفعل بعده.
6- أی : بین الهمزه وبین الاسم السابق بغیر ظرف نحو أنت زید ضربته.
7- أی : إذا کان فصل فالمختار رفع الاسم لا نصبه.
8- أی : الاسم السابق.
9- أی : للاسم السابق.

الکافیه : لما فیه (1) من عطف جمله فعلیّه علی مثلها (2) وتشاکل الجملتین (3) المعطوفتین أولی من تخالفهما - إنتهی. وحینئذ (4) فالعطف لیس علی المعمول کما ذکره هنا ، ولو قال «تلا» (5) بدل «علی» لتخلّص منه.

وخرج بقوله «بلا فصل» ما إذا فصل بین العاطف والاسم ، فالمختار الرّفع نحو «قام زید وأمّا عمرو فأکرمته» (6) و [خرج] بقولی «متصرّف» أفعال التّعجّب والمدح والذمّ (7) فإنّه لا تأثیر للعطف علیها (8) کما قال المصنّف فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب.

وإن تلا المعطوف فعلا مخبرا

به عن اسم فاعطفن مخیّرا

(وإن تلا) الاسم (المعطوف (9) فعلا) متصرّفا (مخبرا به عن اسم) أوّل (10) مبتدأ نحو «هند أکرمتها وزید ضربته عندها» (فاعطفن مخیّرا) بین الرّفع (11) علی الابتداء

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 179


1- أی : فی نصب الاسم السابق علی هذه الفرض.
2- لأن التقدیر فی المثال ضربت زیدا وأکرمت عمروا.
3- بأن یکون کلاهما اسمیتین أو فعلیتین.
4- یعنی إذا قلنا أن العطف بین جملتین فالعطف لیس علی المعمول کما قال المصنف بل علی العامل وهو ضربت فی المثال فهذا التوجیه لا یلائم کلام المصنف.
5- أی : لو قال المصنف وبعد عاطف تلی أی وقع العاطف بعد معمول فعل لتخلص من هذا الإشکال أی إشکال العطف لعدم دلاله کلامه إذا علی أن العطف علی أی شیء.
6- للفصل بأما.
7- نحو ما أحسن زیدا وعمرو أکرمته ونعم الرجل خالد وبشرا أهنه وبئس الرجل عمرو وزید ضربته.
8- لضعف فعلّیه الأفعال الغیر المتصرّفه فکأنما عطف علی الاسم لا علی الفعل.
9- یعنی إذا وقع الاسم السابق المشتغل عنه بعد عاطف وکان قبل العاطف فعل والفعل خبر مبتداء ففی المثال زید وقع بعد وأو العطف وقبلها الفعل وهو أکرمها وهو خبر عن هند.
10- وهو فی المثال هند.
11- أی : رفع زید لیکون مبتدأ ضربته خبره.

والخبر ، والنّصب (1) علی جمله «أکرمتها» وتسمّی الجمله الأولی (2) من هذا المثال ذات وجهین لأنّها اسمیّه بالنّظر إلی أوّلها (3) وفعلیّه بالنّظر إلی آخرها. (4) وهذا المثال (5) أصحّ کما قال الأبّذی فی شرح الجزولیّه من تمثیلهم ب- «زید قام وعمرا کلّمته» لبطلان العطف فیه (6) لعدم ضمیر فی المعطوفه (7) یربطها بمبتدأ المعطوف علیها ، إذ المعطوف بالواو یشترک مع المعطوف علیه فی معناه (8) فیلزم أن یکون فی هذا المثال خبرا عنه ولا یصحّ إلّا بالرّابطه وقد فقد - إنتهی. ولعلّه یغتفر (9) فی التّوابع ما لا یغتفر فی غیرها.

والرّفع فی غیر الّذی مرّ رحج

فما أبیح افعل ودع ما لم یبح

(والرّفع فی غیر الّذی مرّ (10) رجح) لعدم موجب (11) النّصب ومرجّحه وموجب .

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 180


1- أی : نصب المعطوف وهو زید بتقدیر ضربت قبله لتکون جمله ضربت زیدا عطفا علی جمله هند أکرمتها.
2- وهی هند أکرمتها.
3- لوقوع المبتدا وهو هند فی أولها.
4- وهو أکرمتها لکونه فعلا وفاعلا.
5- وهو هند أکرمتها وزید أضربته عندها لوجود ضمیر فی الجمله الثانیه یعود إلی المبتدا الأول.
6- أی : فی هذا المثال فأن متقضی العطف أن یصح وقوع المعطوف مکان المعطوف علیه فإنه علی النصب یکون التقدیر زید قام وکلمت عمروا فکلمت عمروا عطف علی قام والمعطوف علیه وهو قام خبر لزید ومقتضی العطف أن یکون کلمت أیضا خبرا له والحال أنه لا یصح لأن کلمت جمله ولا بد لجمله الخبر أن یتضمن ضمیرا یعود إلی المبتدا وهی خالیه من هذا الضمیر لأن الهاء فی کلّمته یعود إلی عمرو لا إلی زید.
7- أی : الجمله المعطوفه وهی کلمته.
8- أی : معنی المعطوف علیه فکما أنّ المعطوف علیه وهو قام خبر لزید فلیکن کلمت أیضا کذلک.
9- هذا اعتذار عن المثال الأخیر ودفع إشکال عنه وهو أن اشتراط وجود الضمیر فی الجمله الخبریه أنما هو فی غیر الجمله التابعه وأما فیها فیغتفر فیها وحیث إن المورد عطف والعطف من التوابع فیغتفر فیه.
10- یعنی غیر واجب النصب وواجب الرفع ومختار النصب وجایز الأمرین.
11- دلیل لرجحان الرفع یعنی إذا رأینا جمله من باب الاشتغال ولم یکن فیها أسباب الوجوه الأربعه الماضیه فالراجح حینئذ الرفع لأن الرفع لا یستلزم التقدیر لکونه مبتداء ولا یحتاج إلی عامل لفظی وأما النصب فیحتاج إلی التقدیر لکونه مفعولا فیجب معه تقدیر الفعل وعدم التقدیر أولی من التقدیر. فالراجح حینئذ الرفع لأن الرفع لا یستلزم التقدیر لکونه مبتداء ولا یحتاج إلی عامل لفظی وأما النصب فیحتاج إلی التقدیر لکونه مفعولا فیجب معه تقدیر الفعل وعدم التقدیر أولی من التقدیر.

الرّفع ومستوی الأمرین ، وعدم التّقدیر أولی منه (1) نحو «زید ضربته» (2) ومنع بعضهم (3) النّصب وردّ (4) بقوله تعالی : (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها)(5) (فما أبیح) لک (افعل ودع) أی أترک (ما لم یبح) (6) لک ، وتقدیمه (7) واجب النّصب ثمّ مختاره (8) ثمّ جائزه (9) علی السّواء ثمّ مرجوحه. (10).

أحسن (11) کما قال من صنع (12) ابن الحاجب ، لأنّ الباب (13) لبیان المنصوب

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 181


1- من التقدیر.
2- فرفع زید أرحج من نصبه ، لأن رفعه علی الابتداء ولا یلزم فیه تقدیر فعل وأما النصب فعلی المفعولیه والمفعول یحتاج إلی فعل مقدّر أی ضربت زیدا ضربته.
3- أی : وقال بعضهم أن الرفع لیس براحج فقط ، بل هو واجب ولا یجوز النصب فی هذه الموارد.
4- أی : القول بوجوب الرفع لأنه ورد منصوبا فی قوله تعإلی إذ قرء جنات بکسر التاء والکسر علامه النصب فی الجمع المؤنث مع عدم موجب لشیء.
5- الرّعد ، الآیه : 23.
6- یعنی ما بینا لک وفصلنا من الوجوه الخمسه المذکوره فی إعراب الاسم المشتغل عنه هو المعیار الصحیح فی مواردها ولیس لک أن تتخلّف عن ذلک.
7- أی : المصنف.
8- أی : مختار النصب وراجحه فی قوله واختیر نصب إلی قوله مستقر أولا.
9- أی : جایز النصب مساویا مع الرفع من غیر ترجیح لأحدهما من قوله وان تلا إلی آخر البیت.
10- أی : مرجوح النصب وراجح الرفع فی قوله والرفع فی غیر الذی مرّ رجح.
11- یعنی تقدیمه النصب ورعایه هذا الترتیب ابتداءا من الواجب وختما بالمرجوح أحسن وأصحّ کما فعل المصنف فی أرجوزته هذه مما صنع ابن الحاجب فأنه قدم فی الکافیه مختار الرفع ثم مختار النصب ثم المتساوی فیه الأمران ثم واجب النصب وأنت تعلم أن باب الاشتغال أنما انعقد لبیان أحکام نصب المشتغل عنه وأنه لو لا اشتغال الفعلی بضمیره لنصبه فحق الأولویه هنا للنصب ، والرفع أنما یؤتی به طردا للباب فتقدیمه فی کلام ابن الحاجب غیر وجیه.
12- متعلق بأحسن.
13- أی : باب الاشتغال.

منه (1) إنتهی. (2) وکان ینبغی (3) أن یؤخّر واجب الرّفع عنها (4) لما ذکر. (5)

وفصل مشغول بحرف جرّ

أو بإضافه کوصل یجری

(وفصل) ضمیر (مشغول) به عن الفعل (بحرف جرّ أو بإضافه) أی بمضاف (کوصل) (6) فیما مضی (7) (یجری) فیجب النّصب (8) فی نحو «إن زیدا مررت به أو رأیت أخاه أکرمک» والرّفع (9) فی نحو «خرجت فإذا زید مرّ به عمرو أو رأی (10) أخوه» ، ویختار النّصب فی نحو (11) «زیدا أمرر به أو أنظر أخاه» والرّفع فی نحو (12) «زید مررت به أو رأیت أخاه» ، ویجوز الأمران علی السّواء فی نحو (13) «هند أکرمتها وزید مررت به أو رأیت أخاه فی دارها» (14) نعم (15) یقدّر الفعل من معنی .

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 182


1- یعنی أن الباب خاص لبیان القسم المنصوب من الاسم المشتغل عنه فینبغی تقدیم النصب.
2- أی : انتهی کلامنا فی بیان أحسنیه صنع المصنف من صنع ابن الحاجب.
3- أی : نعم یرد علی المصنف فی صنعه هذا أنه أدخل واجب الرفع بین صور النصب ولو أخّره عنها کان أحسن.
4- عن أقسام النصب.
5- من أن الباب لبیان المنصوب منه.
6- أی : لا فرق بین أن یکون الضمیر المشتغل به متصلا بالفعل المشتغل نحو زیدا ضربته أو منفصلا عنه ، کما فی مررت به ورأیت أخاه للفصل فی الأول بحرف الجر والثانی بالمضاف.
7- من الصور الخمسه أی واجب النصب ومختاره ومتساوی الأمرین ومرجوح النصب وواجب الرفع.
8- لوقوع الاسم المشتغل عنه بعد ما یختص بالفعل وهو إن الشرطیه.
9- أی : یجب الرفع لوقوع الاسم بعد ما یختص بالمبتدا وهو إذا الفجائیه.
10- یعنی أو تقول فإذا زید رأی أخوه مثال للفصل بالمضاف.
11- لوقوع الاسم قبل فعل ذی طلب.
12- لعدم وجود ما یوجب الصور الأربعه.
13- لوقوع الاسم معطوفا بعد فعل هو خبر عن اسم حسب قوله وإن تلا المعطوف.
14- مثال لما کان الفاصل مضافا.
15- یعنی أن هنا فرقا بین ما إذا کان الضمیر متصلا بالفعل نحو زیدا ضربته وما إذا فصل بینها بحرف جر نحو زیدا مررت به فإن الفعل المقدر فی الأول بلفظ الفعل الظاهر وهو ضربت وأما فی الثانی فالمقدر فعل بمعنی الفعل الظاهر وهو جاوزت لأن الفعل الظاهر وهو مررت لازم فلا ینصب الاسم السابق.

الظّاهر لا لفظه.

وسوّ فی ذا الباب وصفا ذا عمل

بالفعل إن لم یک مانع حصل

(وسوّ فی ذا الباب (1) وصفا ذا عمل بالفعل) فیما تقدّم (إن لم یک مانع حصل) (2) نحو «أزیدا أنت ضاربه الآن أو غدا» ، بخلاف الوصف غیر العامل کالّذی بمعنی الماضی أو العامل غیر الوصف کاسم الفعل أو الحاصل فیه مانع کصله الألف واللّام.

وعلقه حاصله بتابع

کعلقه بنفس الاسم الواقع

(وعلقه حاصله بتابع) (3) للاسم الشّاغل للفعل (کعلقه) (4) حاصله (بنفس الاسم الواقع) الشّاغل للفعل ، فقولک «أزیدا ضربت عمرا وأخاه» کقولک «أزیدا ضربت أخاه» ، وشرط فی التّسهیل أن یکون التّابع عطفا بالواو کما مثّلناه أو نعتا ک- «إنّ زیدا رأیت رجلا محبّه» (5) وزاد فی الارتشاف أن یکون عطف بیان ک- «أزیدا ضربت عمرا أخاه».

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 183


1- أی : باب الاشتغال لا فرق فی أن یکون العامل فعلا کما مرّ أو وصفا عاملا.
2- کما إذا دخل علیه الألف واللام.
3- المراد بالعلقه هنا هو الرابط الحاصل بسبب الضمیر بین الاسم السابق والفعل الواقع بعده ، والضمیر الذی یحصل به العلقه قد یکون متصلا بالفعل نحو زیدا ضربته فالعلقه حاصله بالفعل نفسه لاتصال الضمیر الرابط به وقد تکون بالاسم الواقع بعد الفعل نحو زیدا ضربت أخاه وقد تکون حاصله بتابع ذلک الاسم نحو زیدا ضربت عمروا وأخاه فالعلقه حصلت بأخاه وهو تابع للاسم الواقع بعد الفعل.
4- أی : لا فرق بین العلقتین ولا مانع من وجود الفصل بین العامل والضمیر الرابط.
5- بشرط أن یکون الوصف بمعنی الحال أو الاستقبال لتکون الإضافه لفظیه ولا یتعرف بالإضافه ، ولو کان بمعنی الماضی فلا لعدم تطابق الصفه مع الموصوف.

باب تعدّی الفعل و لزومه

اشاره

هذا باب تعدّی الفعل و لزومه و فیه رتب المفاعیل

علامه الفعل المعدّی أن تصل

ها غیر مصدر به نحو عمل

(علامه الفعل المعدّی) أی المجاوز إلی المفعول به (أن تصل هاء) تعود علی (غیر مصدر) لذلک الفعل (به نحو عمل) فإنّک تقول : «الخیر عملته» فتصل به هاء تعود علی غیر مصدره ، (1) واحترز بها (2) عن هاء المصدر فإنّها توصل بالمتعدّی نحو «ضربته زیدا» أی الضّرب ، وباللّازم نحو «قمته» أی القیام.

تتمه : ومن علامته أیضا أن یصلح لأن یصاغ منه اسم مفعول تامّ کمقت فهو ممقوت. قال فی شرح الکافیه : «والمراد بالتّمام الاستغناء عن حرف جرّ ، فلو صیغ منه اسم مفعول مفتقر إلی حرف جرّ یسمّی لازما ک- «غضبت علی عمرو فهو مغضوب علیه».

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 184


1- فإن الضمیر فی المثال عائد إلی الخبر.
2- أی : بهاء غیر مصدر.

فانصب به مفعوله إن لم ینب

عن فاعل نحو تدبّرت الکتب

ولازم غیر المعدّی وحتم

لزوم أفعال السّجایا کنهم

کذا افعللّ والمضاهی اقعنسسا

وما اقتضی نظافه أودنسا

أو عرضا أو طاوع المعدّی

لواحد کمدّه فامتدّا

(فانصب به مفعوله) الّذی تجاوز إلیه (إن لم ینب عن فاعل نحو تدبّرت الکتب) ومعلوم أنّه إن ناب عن فاعل رفع (و) فعل (لازم غیر) (1) الفعل (المعدّی) وهو الّذی لا یتّصل به ضمیر غیر مصدر ویقال له أیضا «قاصر» و «غیر متعدّ» و «متعدّ بحرف جرّ».

(وحتم لزوم أفعال السّجایا) جمع سجیّه وهی الطّبیعه (2) (کنهم) إذا کثر أکله وظرف وکرم وشرف و (کذا) حتم لزوم ما کان علی وزن (افعللّ) بتخفیف اللّام الأولی وتشدید الثّانیه ، کاقشعرّ (3) واطمأنّ (و) کذا افعنلل (المضاهی اقعنسسا) وهو احرنجم (4) ، وکذا ما ألحق بافعللّ وافعنلل کاکوهد (5) وهو احرنبأ (6) (و) کذا حتم لزوم (ما اقتضی نظافه) کطهر ونظف (أو دنسا) کدنس ووسخ ونجس (أو) اقتضی (عرضا) أی معنی غیر لازم کمرض وبرئ وفرح (أو طاوع) فاعله فاعل الفعل (المعدّی لواحد کمدّه فامتدّا) ودحرجته فتدحرج (7) والمطاوعه قبول المفعول فعل الفاعل (8) فإن

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 185


1- یعنی بعد ما بیّنا علامه الفعل المتعدی فلا حاجه إلی تعریف الفعل اللازم فما لم تکن فیه علامه المعدی فهو لازم.
2- الصفات الذاتیه التی لا تستلزم حرکه الجسم.
3- اقشعر جلده أی أخذته قشعر یره وهی ارتفاع شعره واطمئن أی سکن.
4- یقال حرجمت الإبل فإحر نجمت أی رددت بعضها علی بعض فارتدت ومعنی اقعنسس تأخر ورجع إلی خلف.
5- یقال اکوهد الفرخ إذا ارتعد.
6- یقال احرنبأ الدیک إذا انتفش وتهیأ للقتال.
7- دحرجته حرکته علی نحو الاستداره.
8- فدائما یکون أوّل مفعول فی الفعل المطاوع بالفتح فاعلا فی الفعل المطاوع بالکسر فإن کان للمطاوع بالفتح مفعول ثان کان المطاوع بالکسر متعدیا وإلا فلازم فاکتسا متعدّ لأن کسی ذو مفعولین وتدحرج لازم لان دحرج ذو مفعول واحد.

طاوع المعدّی لاثنین کان متعدّیا لواحد نحو «کسوت زیدا جبّه فاکتساها».

وعدّ لازما بحرف جرّ

وإن حذف فالنّصب للمنجرّ

(وعدّ) فعلا (لازما) إلی المفعول به (بحرف جرّ) نحو «عجبت من أنّک قادم» و «فرحت بقدومک» ، وعدّه (1) أیضا بالهمزه نحو «أذهبت زیدا» وبالتّضعیف نحو «فرّحته».

(وإن حذف) حرف الجرّ (فالنّصب) ثابت (للمنجرّ). (2)

ثمّ هذا الحذف لیس قیاسا.

نقلا وفی أنّ وأن یطّرد

مع أمن لبس کعجبت أن یدوا

بل (نقلا) عن العرب یقتصر فیه علی السماع کقوله :

تمرّن الدّیار (3) [ولم تعوجوا

کلامکم علیّ إذا حرام]

وقد یحذف (4) ویبقی الجرّ کقوله :

[إذا قیل أی النّاس شرّ قبیله]

أشارت کلیب (5) بالأکفّ الاصابع

(و) حذف حرف الجرّ (فی أنّ وأن) المصدریّتین (یطّرد) ویقاس علیه (مع أمن لبس کعجبت أن یدوا) (6) أی یعطوا الدّیه ، و «عجبت أنّک قائم» أی من أن یدوا ومن

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 186


1- أی : الفعل اللازم.
2- أی : للاسم المجرور.
3- أی : تمرون بالدیار ویسمی منصوبا بنزع الخافض.
4- یعنی حرف الجر.
5- أی : إلی کلیب فحذف الجار وبقی الجر.
6- جمع مذکر من مضارع ودی حذف نونه للنصب.

أنّک قائم. ومحلّ أنّ وأن حینئذ (1) نصب عند سیبویه والفرّاء وجرّ عند الخلیل والکسائی ، قال المصنّف : ویؤیّد قول الخلیل ما أنشده الأخفش :

وما زرت لیلی أن تکون حبیبه

إلیّ ولا دین بها أنا طالبه

بجرّ المعطوف (2) علی : «أن تکون» ، فعلم أنّها (3) فی محلّ جرّ ، فإن لم یؤمن اللّبس ، لم یطّرد الحذف (4) نحو «رغبت فی أنّک تقوم» إذ یحتمل (5) أن یکون المحذوف «عن» ولا یلزم من عدم الإطّراد - أی القیاس - عدم الورود فلا یشکل بقوله تعالی (وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَ)(6) فتأمّل. (7)

فصل : فی رتب المفاعیل و ما یتعلّق بذلک

والأصل سبق فاعل معنی کمن

من ألبسن من زارکم نسج الیمن

(والأصل سبق) مفعول هو (فاعل معنی) مفعولا لیس کذلک (8)

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 187


1- أی : حین حذف الجار نصب لنزع الخافض وجرّ لتقدیر حرف الجرّ کما فی أشارت کلیب ویظهر أثر هذا الخلاف فی التابع.
2- وهو دین أی لان تکون.
3- أی : (أن تکون) فی محل جرّ فإن تابعها مجرور.
4- أی : لیس الحذف علی القاعده والقیاس بل لو وقع حذف حینئذ فهو سماع.
5- یعنی إذا حذف الجار وهو (فی) احتمل أن یکون المحذوف (عن) مع التباعد بین معنییهما إذ الرغبه فی شیء هی التعلق به وحبّه والرغبه عنه هو التنفر عنه فیجب ذکر الجار لیؤمن اللبس.
6- النساء ، الآیه : 127.
7- الظاهر فی وجه التأمّل أن الآیه لیست من موارد الالتباس لوجود القرینه فیها علی أن المحذوف هو عن لا فی وذلک لأنها فی مقام توبیخ من یترک الضعفاء محرومین عن المزایا الاجتماعیه بذنب أنهم ضعفاء فأن یتامی النساء هی الأرامل اللاتی لا وإلی لهنّ فالتقدیر والله العالم وترغبون عن أن تنکحوهن أی تتنفرون عن نکاحهن ویشهد لذلک عطف المستضعفین من الولدان علیها.
8- أی : لیس فاعلا معنی.

(کمن (1) من) قولک (ألبسن من زارکم نسج الیمن) ومن ثمّ (2) جاز «ألبسن ثوبه زیدا» وامتنع (3) «أسکن ربّها الدّار».

ویلزم الأصل لموجب عری

وترک ذاک الأصل حتما قد یری

(ویلزم) هذا (الأصل (4) لموجب عری) أی وجد ، کأن خیف لبس الأوّل بالثانی نحو «أعطیت زیدا عمرا» (5) أو کان الثانی (6) محصورا نحو «ما أعطیت زیدا إلّا درهما» ، أو ظاهرا (7) والأوّل مضمرا نحو «أعطیتک درهما». (وترک ذاک الأصل (8) حتما قد یری) لموجب ، کأن کان الأوّل محصورا نحو «ما أعطیت الدّرهم إلّا زیدا» وظاهرا (9) والثانی ضمیرا نحو «الدّرهم أعطیته زیدا» ، أو فیه (10) ضمیر یعود علی الثانی کما تقدّم. (11)

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 188


1- فإنه فاعل من المعنی فی المثال لان من لابس ونسج الیمن ملبوس.
2- أی : من أجل تقدم المفعول الذی هو فاعل معنی علی المفعول الذی لیس کذلک جاز عود الضمیر إلی المتأخّر فی البسن ثوبه زیدا لأن مرجع الضمیر وهو زید وإن کان متاخرا لفظا إلّا أنه متقدم رتبه لکونه فاعلا فی المعنی.
3- لأن الضمیر فی ربها یعود إلی الدار والدار متأخر لفظا ورتبه لکونها مفعولا فی المعنی لأنها مسکونه تقول سکنت الدار.
4- وهو تقدم المفعول الذی هو فاعل معنی.
5- لا مکان أن یکون کل منهما معطیا ومعطی فیقدم المفعول الذی هو معط لیعرف بتقدمه المکانی تقدمه الرتبی.
6- أی : الذی هو مفعول معنی.
7- یعنی أو کان الثانی اسما ظاهرا والأوّل الذی هو فاعل معنی ضمیرا.
8- فیجب تقدیم المفعول الذی هو مفعول علی الذی فاعل معنی.
9- أی : الأوّل.
10- أی : فی الأول إذ لو تقدم الأول لعاد الضمیر إلی المتأخر لفظا ورتبه کما فی مثال اسکن ربها الدار فاللازم تقدیم الدار مع أنها مفعول ثان.
11- یعنی قوله وامتنع اسکن ربها الدار.

وحذف فضله أجز ان لم یغر

کحذف ما سیق جوابا أو حصر

(وحذف) مفعول (فضله) (1) بأن لم یکن أحد مفعولی ظنّ ، لغرض (2) إمّا لفظیّ کتناسب الفواصل (3) والإیجاز ، (4) وإمّا معنویّ (5) کاحتقاره (أجز) نحو (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَما قَلی)(6)(7) ، (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا)(8)(9) ، (کَتَبَ اللهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِی)(10)(11) ، وهذا (12) (إن لم یضر) بفتح أوّله (13) وتخفیف الرّاء فإن ضار أی ضرّ (کحذف (14) ما سیق جوابا) للسّائل (أو) ما (حصر) لم یجز کقوله زیدا لمن قال «من ضربت» ونحو «ما ضربت إلّا زیدا» فلو حذف فی الأوّل لم یحصل جواب (15) ولو

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 189


1- أی : لیس رکنا فی الکلام بأن یکون مبتدا فی الأصل أو خبرا.
2- أی : الحذف لا بد أن یکون لغرض.
3- جمع الفاصله وهی أواخر الآیات.
4- أی : الاختصار کما مثل بقوله سبحانه فإن لم تفعلوا.
5- أی : الحذف لغرض معنوی کاحتقاره بأن یرید المتکلم أن یبیّن أن المفعول من جهه حقارته غیر قابل للذکر کما مثل بقوله تعإلی لأغلّبن فإن الأصل لأغلبن الکافرین حذف المفعول وهو الکافرین لغرض تحقیرهم.
6- مثال للحذف لتناسب الفواصل فأن الأصل وما قلاک حذف المفعول وهو الکاف لتناسب الفاصله قبلها وهو سجی.
7- الضحی ، الآیه : 3.
8- مثال للایجاز.
9- البقره ، الآیه : 24.
10- مثال للحذف احتقارا.
11- المجادله ، الآیه : 21.
12- أی : جواز حذف المفعول مشروط بأن لا یضر.
13- أی : فتح الیاء من ضار یضیر ومنه قولهم لا ضیر أی لا ضرر.
14- قید للمنفی فی لم یضر یعنی الذی یصیر کحذف مفعول أتی به جوابا للسائل.
15- للسائل فیبقی سؤاله بلا جواب.

حذف فی الثّانی (1) لزم نفی الضّرب مطلقا (2) ، والمقصود نفیه مقیّدا.

ویحذف النّاصبها إن علما

وقد یکون حذفه ملتزما

(ویحذف) الفعل (النّاصبها) أی النّاصب الفضله (3) جوازا (إن علما) کأن کان ثمّه قرینه حالیّه (4) کانت کقولک لمن تأهّب (5) للحجّ «مکّه» أی ترید مکّه أو مقالیّه (6) ک- «زیدا» لمن قال «من ضربت».

(وقد یکون حذفه ملتزما) کأن فسّره (7) ما بعد المنصوب کما فی باب الاشتغال أو کان نداء (8) أو مثلا (9) ک- «الکلات علی البقر» أی أرسل أو جاریا مجراه (10) ک (انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ)(11) أی وائتو

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 190


1- وهو ما ضربت إلا زیدا.
2- فالباقی بعد حذف المفعول ما ضربت ومعناه إنی لم أضرب مطلقا لا زیدا ولا غیره مع أن المراد نفی الضرب عن غیر زید لا مطلقا بحیث یشمل زیدا أیضا.
3- أی : الفعل الذی مفعوله فضله لا ما یکون مفعوله مبتدا وخبرا کأفعال القلوب.
4- بمشاهده وغیرها.
5- أی : تهیأ تقول له مکه فالفعل المحذوف وهو ترید معلوم للمخاطب لأنه بتهیوئه مرید لها.
6- أی : القرینه متخذه من القول لا من الحال فأن (ضربت) المحذوف معلوم من قول القائل من ضربت.
7- أی : فسر الفعل المحذوف الفعل الذی ما بعد المفعول نحو زیدا ضربته لعدم جواز الجمع بین المفسّر والمفسّر.
8- نحو یا عبد الله لأن حرف النداء عوض عن ادعوا المحذوف ولا یجوز الجمع بین العوض والمعوّض.
9- المثل هو الجمله المعروفه بین الناس یستعملونها فی المورد المناسب لها والمثل لا یجوز تغییره کقولهم فی الصیف ضیّعت اللبن بکسر التاء ولو کان المخاطب مذکرا فالمحذوف فی مثال الکلاب علی البقر وهو أرسل لا یجوز ذکره لعدم ذکره فی الأصل فلا یجوز تغییره.
10- بأن یکون المحذوف عامله فی جمله لیست بمثل ولکن یستفاد منها ویصح الاستشهاد بها کما یستفاد من المثل لکونها جمله معتبره قویه من حیث المعنی وتقدیر الآیه علی ما یقال ، وأتوا خیرا لکم.
11- النساء ، الآیه : 171.

باب التّنازع فی العمل

هذا باب التّنازع فی العمل

ویسمّی أیضا باب الإعمال (1) وهو - کما یؤخذ (2) ممّا سیأتی أن یتوجّه عاملان لیس أحدهما مؤکّدا للآخر (3) إلی معمول واحد (4) متأخّر عنهما نحو «ضربت وأکرمت زیدا» وکلّ واحد من ضربت واکرمت یطلب زیدا بالمفعولیه.

إن عاملان اقتضیا فی اسم عمل

قبل فللواحد منهما العمل

(إن عاملان) فعلان أو اسمان أو اسم وفعل (اقتضیا) أی طلبا (فی اسم عمل) رفعا أو نصبا أو طلب أحدهما رفعا والآخر نصبا ، وکانا (قبل (5) فللواحد منهما العمل) بالاتّفاق ، إمّا الأوّل أو الثّانی ، مثال ذلک علی إعمال الأوّل (6) «قام وقعدا أخواک» ، «رأیت .

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 191


1- بکسر الهمزه.
2- یستفاد.
3- نحو قعد قعد زید فلیس من التنازع بل العمل للأول والثانی تکرار للعامل.
4- فخرج بذلک نحو ضربت زیدا وأکرمت عمرا لتوجه کل عامل إلی معمول غیر ما یتوجه الیه الآخر وقوله إلی معمول متعلق بیتوجه.
5- أی : قبل ذلک الاسم.
6- هنا أربعه أمثله : الأول : لما إذا کان العاملان کلاهما یطلبان الرفع. والثانی : لما یطلبان النصب. والثالث : فیما طلب الأول الرفع والثانی النصب. والرابع : عکس الثالث وفی الأمثله الأربعه تری الفعل الثانی متحملا للضمیر لیعلم أنه لم یعمل فی الاسم الظاهر والأول خال عن الضمیر لیعمل فی الظاهر.

وأکرمتهما أبویک» (1) «ضربنی وضربتهما الزیدان» ، «ضربت وضربونی الزّیدین» ، ومثاله علی إعمال الثّانی (2) «قاما وقعد أخواک» ، «رأیت وأکرمت أبویک» ، «ضربانی وضربت الزّیدین» «ضربت وضربنی الزّیدون». وهذا فی غیر فعل التّعجّب ، أمّا هو فیتعیّن فیه إعمال الثّانی کما اشترطه (3) المصنّف فی شرح التّسهیل فی جواز التّنازع فیه خلافا لمن منعه ک- «ما أحسن وأعقل زیدا». (4)

والثّان أولی عند أهل البصره

واختار عکسا غیرهم ذا أسره

(و) إعمال (الثّانی أولی) من إعمال الأوّل (عند أهل البصره) لقربه (5) (واختار عکسا) وهو إعمال الأوّل لسبقه (6) (غیرهم) أی أهل الکوفه حال کونهم (ذا أسره) أی صاحب جماعه قویّه.

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 192


1- لا یقال أن الضمیر فی أکرمتهما یعود إلی المتأخر لفظا وربته لأن المرجع وهو أبویک معمول للعامل المتقدم فهو متقدم علی الضمیر لتقدم عامله.
2- الأمثله بعینها علی النسق الأول إلّا أن العامل المتحمل للضمیر هنا هو الأول وأمّا الثانی فهو فارغ لیعمل فی الظاهر نعم فی المثال الثانی کلاهما فارغان وذلک لما یأتی قریبا فی قول الناظم (ولا تجیء مع أول قد أهملا) والسر فیه الاجتناب من عود الضمیر إلی المتأخر لفظا ورتبه ویجوز حذف الفضله کما تعلم.
3- أی : اشترط المصنف إعمال الثانی فی جواز تنازع التعجب بمعنی أنه لا تنازع فی فعل التعجب إلّا بشرط إعمال الثانی خلافا لمن منع النتازع فی التعجب مطلقا.
4- هنا أیضا الفعل المهمل وهو الأول فارغ عن الضمیر لقوله فیما بعد (ولا تجیء ...)
5- أی : لقرب العامل الثانی من الاسم الظاهر لاتصاله به.
6- أی : لأنه اقتضی العمل فی الظاهر قبل أن یأتی العامل الثانی فالأوّل سبق الثانی فی العمل.

وأعمل المهمل فی ضمیر ما

تنازعاه والتزم ما التزما

کیحسنان ویسیء ابناکا

وقد بغی واعتدیا عبداکا

(وأعمل المهمل) من العمل فی الاسم الظّاهر (1) (فی ضمیر ما تنازعاه) وجوبا إن کان ما یضمر ممّا یلزم ذکره ، کالفاعل (2) (والتزم ما التزما) من مطابقه الضّمیر (3) للظّاهر فی الإفراد والتّذکیر وفروعهما (4) (کیحسنان ویسیء ابناکا) فابناکا تنازع فیه یحسن ویسیء فأعمل یسیء فیه (5) وأضمر فی یحسن الفاعل (6) ولم یبال بالإضمار قبل الذّکر (7) للحاجه إلّیه. (8) کما فی «ربّه رجلا (9) زید».

ومنع جواز مثل هذا (10) الکوفیّون ، وجوّز الکسائی (11) «یحسن ویسیء ابناک» بناء علی مذهبه من جواز حذف الفاعل وجوّزه (12) الفرّاء بناء علی مذهبه من توجّه العاملین معا إلی الاسم الظاهر وجوّز الفرّاء أیضا أن یؤتی بضمیر الفاعل مؤخّرا نحو

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 193


1- متعلق بالعمل وفی ضمیر متعلق بأعمل.
2- نحوق أما وقعد الزیدان بخلاف ما لا یلزم کالمفعول نحو رأیت واکرمت ابویک.
3- الذی أعمل المهمل فیه.
4- أی : فروع الأفراد والتذکیر وهی التثنیه والجمع والتأنیث.
5- أی : فی ابناکا.
6- أی : أضمر فیه ضمیر الفاعل وهو ألف التثنیه.
7- أی : أضمر فیه ضمیر الفاعل وهو ألف التثنیه.
8- أی : إلی الإضمار قبل الذکر.
9- فقد عاد الضمیر فی ربه إلی رجلا وهو متأخر.
10- أی : الإضمار قبل الذکر لعدم تجویزهم الإضمار قبل الذکر مطلقا.
11- وهو من الکوفیین فحیث إنه من المانعین للإضمار قبل الذکر حذف الضمیر من یحسنان ولا محذور عنده لأن مذهبه جواز حذف الفاعل.
12- الضمیر یعود إلی یحسن ویسیء یعنی جوز الفراء مثل هذا المثال أی بغیر ضمیر فی أحدهما بناء علی مذهبه من توجه عاملین إلی معمول واحد لعدم وجود عامل مهمل حینئذ یتحمل الضمیر.

«یحسن ویسیء ابناک هما» (وقد بغی واعتدیا عبداکا) (1) ف- «عبداکا» تنازع فیه بغی واعتدی ، فأعمل فیه الأوّل وأضمر فی الثّانی (2) ولا محذور (3) لرجوع الضّمیر إلی متقدّم فی الرّتبه ، فأن اعملت الأوّل واحتاج الثانی إلی منصوب وجب أیضا إضماره (4) [فی الثانی] نحو «ضربنی وضربته زید». وندر (5) قوله :

بعکاظ یغشی النّاظرین

إذا هم لمحوا شعاعه

*

ولا تجیء مع أوّل قد أهملا

بمضمر لغیر رفع أوهلا

بل حذفه الزم إن یکن غیر خبر

وأخّرنه إن یکن هو الخبر

(ولا تجیء مع أوّل (6) قد أهملا) من العمل (بمضمر لغیر رفع أوهلا بل حذفه) أی مضمر غیر الرّفع (الزم إن یکن) فضله بأن لم یوقع (7) حذفه فی لبس وکان (غیر خبر) (8) وغیر مفعول أوّل ل- «ظنّ» نحو «ضربت وضربنی زید» وندر المجیء

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 194


1- بإعمال الأول وإهمال الثانی عکس الأول.
2- أی : أضمر عبدا کافی العامل الثانی وهو اعتدیا.
3- أی : لا مانع من عود الضمیر فی اعتدیا إلی المتأخر وهو عبداکا لأنه وإن کان متأخرا لفظا إلّا أنه متقدم رتبه لکونه فاعلا.
4- وهنا وإن کان مرجع الضمیر متأخرا لفظا ورتبه ظاهرا إلا إنک بعد التأمل تعلم أنه متقدم رتبه لما قلنا فی تعلیقتنا علی قوله رأیت وأکرمتهما أبویک من تقدم رتبته وإن کان مفعولا وذلک لتقدم عامله.
5- إعمال الأول وخلو الثانی من الضمیر فأن شعاعه متنازع فیه بین یغشی ولمحوا والعمل لیغشی لرفع شعاع فاعلا له والعامل المهمل وهو لمحوا خال من الضمیر وکان من حقه أن یتحمل ضمیر شعاعه.
6- یعنی إذا أهمل الأول وأعمل الثانی وطلب الأول ضمیرا منصوبا لکونه فعلا وفاعلا کما مر فی مثال رأیت وأکرمت أبویک فلا تأت بذلک الضمیر المنصوب فأنه یلزم عود الضمیر إلی المتأخر لفظا ورتبه.
7- بیان للمراد من الفضله وأن المراد منها هنا ما أوجب حذفه خللا فی الکلام فیشمل ما کان رکنا وما أوجب حذفه لبسا واشتباها للسامع.
8- للمبتدا فی الأصل کخبر کان او غیره من النواسخ.

به (1) فی قوله :

إذا کنت ترضاه ویرضاک صاحب

[جهارا فکن فی الغیب أحفظ للودّ]

وأضمرنه (وأخّرنه) وجوبا (إن یکن) ذلک الضّمیر عمده بأن کان (هو الخبر) لکان أو ظنّ أو المفعول الأوّل لظنّ ، أو أوقع حذفه فی لبس ک- «کنت وکان زید صدیقا إیّاه» (2) و «ظنّنی وظننت زیدا عالما إیّاه» (3) و «ظننت منطلقه وظنّتنی منطلقا هند إیّاها» (4) و «استعنت واستعان علیّ زید به» (5).

وذهب بعضهم فی الخبر والمفعول الأوّل إلی جواز تقدیمه کالفاعل وآخر (6) إلی جواز حذفه إن دلّ علیه دلیل ، وابن الحاجب إلی الإتیان به اسما ظاهرا ، والأحسن أنّه إن وجدت قرینه حذف وإلّا أتی به اسما ظاهرا (7).ه.

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 195


1- أی : بالضمیر غیر المرفوع للعامل المهمل المتقدم کهاء ترضاه لتنازعه مع یرضاک فی صاحب وأعطی العمل لیرضاک فاعلا له وأعطی ضمیره لترضاه.
2- تنازع کنت وکان زید فی صدیق لیکون خبرا لهما فأعطی العمل للثانی وجیء بضمیر منفصل متأخر للأول لکونه عمده.
3- مثال لما کان الضمیر مفعولا ثانیا لظن تنازع ظننی وظننت زیدا فی عالما لاحتیاج کل منهما إلی المفعول الثانی فأعطی العمل لظننت وأعطی ضمیر إیاه لظنّنی.
4- مثال للمفعول الثانی من ظنّ النزاع فی هند یطلبها ظننت مفعولا أولا له وظنتنی فاعلا له والعمل للثانی وأعطی للأول الضمیر المنفصل.
5- مثال للالتباس ومعنی المثال إنی استعنت بزید لیعیننی علی عدوی وأما زید فعاد إنی واستعان غیره علیّ والنزاع فی زید یطلبه استعنت مجرورا بالباء لأنه لازم ویتعدی إما بالباء أو بعلی وحیث إنّ المتکلم طلب المعاونه من زید فاللازم تعدیته بالباء ، ویطلبه استعان فاعلا له فأعطی العمل للثانی وأعطی ضمیره مجرورا بالباء لاستعنت ولو لم یذکر الضمیر المجرور بالباء لالتبس الأمر بأن المتکلم استعان بزید أی طلب العون منه أو استعان علیه بمعنی أنه حمل علیه وعاداه.
6- أی : بعض آخر.
7- فیقال ظننی قائما وظننت زیدا قائما وهکذا سایر الأمثله.

وأظهر ان یکن ضمیر خبرا

لغیر ما یطابق المفسّرا

(و) لا تضمر بل (أظهر) (1) مفعول الفعل المهمل (إن یکن ضمیر) لو أضمر (خبرا) فی الأصل (لغیر ما یطابق المفسّرا) بکسر السّین وهو المتنازع فیه بأن کان مثنّی والضّمیر خبرا عن مفرد (2).

نحو أظنّ ویظنّانی أخا

زیدا وعمرا أخوین فی الرّخا

(نحو أظنّ ویظنّانی أخا زیدا وعمرا أخوین فی الرّخا) فأخوین تنازع فیه أظنّ لأنّه یطلبه مفعولا ثانیا إذ مفعوله الأوّل زیدا ، ویظنّانی لأنّه کما قیل (3) یطلبه مفعولا ثانیا فأعمل فیه الأوّل وهو أظنّ وبقی یظنّانی یحتاج إلی المفعول الثّانی ، فلو أتیت به (4) ضمیرا مفردا فقلت «أظنّ ویظنّانی إیّاه زیدا وعمرا أخوین» لکان مطابقا للیاء غیر مطابق لما یعود علیه (5) وهو أخوین ، ولو أتیت به ضمیرا مثنّی فقلت «أظنّ ویظنّانی إیّاهما زیدا وعمرا أخوین» لطابقه (6) ولم یطابق الیاء الّذی هو خبر عنه ، فتعیّن

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 196


1- یعنی أنّه إذا اختلف المفعول الأول للفعل المهمل وهو ضمیر مع الاسم المتنازع فیه المفسر للضمیر فی الأفراد والتثنیه مثلا فمن جهه أن هذا الفعل مهمل ینبغی أن نأتی له بضمیر عوض المتنازع فیه لیکون مفعولا ثانیا للمهمل لکن اختلاف الضمیر الأول مع المتنازع فیه یوقعنا بین محذورین إذ لو أتینا به مفردا لکان مطابقا للأول الذی هو مبتداء له فی الأصل لکنه غیر مطابق مع مفسره المتنازع فیه ولو أتینا به تثنیه طابق المفسر ولم یطابق الأول فلزم الإتیان به اسما ظاهرا.
2- أی : المفعول الأول المبتدا فی الأصل.
3- إشاره إلی تمریض القول المذکور وذلک لأنّ المفعول الأوّل لیظنانی مفرد فکیف یطلب أخوین مفعولا ثانیا له مع لزوم تطابق المفعولین فی باب ظنّ.
4- أی : بالمفعول الثانی.
5- أی : لما یعود الضمیر إلیه.
6- أی : طابق ما یعود علیه أعنی أخوین.

الإظهار (1) وقد علمت (2) أنّ المسأله حینئذ لیست من باب التّنازع لأنّ کلّا من العاملین قد عمل فی ظاهر.

فصل : المفاعیل الخمسه

اشاره

المفاعیل خمسه :

«أحدها» المفعول به ، وقد سبق حکمه (3)

«الثانی» : المفعول المطلق

وهو - کما یؤخذ (4) ممّا سیأتی المصدر الفضله (5) المؤکّد لعامله أو المبیّن لنوعه أو عدده ، ویسمّی مطلقا لأنّه یقع علیه اسم المفعول من غیر تقیید بحرف جرّ (6) ، ولهذه العلّه (7) قدّمه علی المفعول به الزّمخشریّ وابن الحاجب.

المصدر اسم ما سوی الزّمان من

مدلولی الفعل کأمن من أمن

بمثله أو فعل او وصف نصب

وکونه أصلا لهذین انتخب

واعلم (8) أنّ الفعل یدلّ علی شیئین الحدث والزّمان (9) وأمّا (المصدر) فهو (اسم) یدلّ علی (ما سوی الزّمان من مدلولی الفعل) وهو الحدث (کأمن من أمن

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 197


1- تأتی بأخا.
2- من وضع المثال وتطبیق قانون التنازع علیه لأنا إذا أتینا بالاسم الظاهر وهو أخا فقط أعطینا لکل عامل معمولا ظاهرا النزاع بین عاملین علی معمول واحد فعمل أظنّ فی اخوین ویظنانی فی أخا.
3- فی باب تعدی الفعل ولزومه.
4- أی : یستفاد من المطالب الآتیه.
5- أی : ما لیس بمبتدأ ولا خبر ولا فاعل نحو قیامک قیام حسن وأعجبنی قیامک.
6- کالمفعول به وفیه وله.
7- أی : لعله عدم تقیده بحرف الجر قدمه الزمخشری وابن الحاجب علی المفعول به أیضا لأن التقیید بعد الإطلاق.
8- شرح قبل المتن لبیان معنی المصدر.
9- فقولنا ضرب یدل علی وقوع حدث وهو الضرب وأنه فی الزمان الماضی.

بمثله) (1) أی بمصدر (أو فعل أو وصف نصب) نحو (فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً)(2)(3)(وَکَلَّمَ اللهُ مُوسی تَکْلِیماً)(4)(5)(وَالصَّافَّاتِ صَفًّا)(6)(7) و «هو مضروب ضربا».

(وکونه) أی المصدر (أصلا لهذین) أی للفعل والوصف وهو مذهب أکثر البصریّین ، وهو الّذی (انتخب) أی أختیر لأنّ کلّ فرع یتضمّن الأصل وزیاده ، (8) والفعل والوصف بالنّصبه إلی المصدر کذلک (9) دونه. (10) وذهب بعض البصریّین إلی أنّ المصدر أصل للفعل والفعل أصل للوصف ، وآخر (11) إلی أنّ کلّا من المصدر والفعل أصل برأسه (12) والکوفیّون إلی أنّ الفعل أصل للمصدر.

توکیدا او نوعا یبین أو عدد

کسرت سیرتین سیر ذی رشد

(توکیدا) یبین (13) المصدر إذا ذکر مع عامله کارکع رکوعا (أو نوعا یبین) إذا

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 198


1- متعلق بنصب أی نصب المصد تاره بمصدر مثله وأخری بفعل وثالثه بوصف.
2- مثال لنصب المصدر بالمصدر.
3- الإسراء ، الآیه : 63.
4- مثال لنصبه بالفعل.
5- النّساء ، الآیه : 164.
6- لنصبه بالصفه وهی اسم الفاعل کما أن المثال الذی بعده لنصبه باسم المفعول.
7- الصّافّات ، الآیه : 1.
8- فکما أن الإنسان مثلا فرع عن الحیوان لزیادته عنه بالنطق فکذلک الفعل یزید عن المصدر بالزمان واسم الفاعل والمفعول یزیدان عنه بصاحب الحدث أو معروضه.
9- أی : متضمنا للأصل وهو الحدث وزیاده وهی الزمان فی الفعل وصاحب الحدث أو معروضه فی الوصف.
10- أی : دون المصدر فإنه بالنسبه إلی الفعل والوصف لیس کذلک بأن یکون متضمنا لها وزیاده.
11- أی : بعض آخر من البصریین.
12- أی : لیس أحدهما فرعا والآخر أصلا.
13- یعنی أن توکیدا مفعول لیبین فی شعر المصنف.

وصف (1) أو أضیف أو أضیف إلیه (أو عدد کسرت سیرتین سیر ذی رشد) ورجعت القهقری (2)

وقد ینوب عنه ما علیه دلّ

کجدّ کلّ الجدّ وافرح الجذل

(وقد ینوب عنه ما علیه دلّ) ک- «کلّ» مضاف إلیه (3) (کجدّ کلّ الجدّ) و «بعض» ، کما فی الکافیه ک- «ضربته بعض الضّرب». (و) کذا مرادفه نحو (افرح الجذل) بالمعجمه الفرح ، ووصفه والدّالّ علی نوع منه أو علی عدده أو آلته أو ضمیره أؤ إشاره إلیه (4) کما فی الکافیه نحو «سرت أحسن السّیر» (5) «واشتمل الصّمّاء» «ورجع القهقری» (فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَهً)(6) «ضربته سوطا» (لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً)(7) «ضربت ذلک الضّرب».

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 199


1- أی : إذا کان المصدر موصوفا بصفه ولیس المراد موصوفا بنوعه کما یتضح بأدنی تأمّل.
2- مثّل للمضاف بمثالین لأنه قد یکون مذکورا کسیر ذی رشد وقد یکون مقدرا کرجعت القهقری إذ التقدیر رجوع القهقری.
3- مضاف صفه لکل أی ککل الذی یضاف إلی المصدر وکون الکل دإلّا علی المصدر لأنّ کل شیء نفس ذلک الشیء لا شیء خارج عنه وکذا بعضه والمرادف أیضا کذلک لأن الجذل یدل علی الفرج لأنّه نفسه.
4- یعنی قد ینوب عن المصدر وصف المصدر والاسم الدال علی نوع من المصدر وما یدل علی عدده أو یدل علی آله المصدر ، وکذا ینوب عنه ضمیره الذی یعود علیه واسم الإشاره الذی یشار به إلی المصدر.
5- مثال لوصف المصدر فإن المصدر (سیرا) المقدر وناب عنه وصفه وهو أحسن فنصب والصّمّأ نوع من المصدر المقدر وهو اشتمالا فناب عنه وکذا القهقری أیضا مثال للوصف فأنها نوع من (رجوعا) المقدر وهو الرجوع إلی الخلف وثمانین دال علی عدد المصدر المقدر وهو جلدا ، وسوطا دال علی آله المصدر المقدر وهو ضربا وضمیر أعذبّه نایب عن عذابا الذی هو المفعول المطلق الأصلی ومرجع للضمیر ، وذلک إشاره إلی المصدر إذ التقدیر ضربت ضربا ذلک الضرب فناب عنه.
6- النور ، الآیه : 4.
7- المائده ، الآیه : 115.

وینوب أیضا ما شارکه (1) فی مادّته وهو ثلاثه : اسم مصدر ، نحو «إغتسل غسلا» (2) واسم عین نحو (وَاللهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً)(3)(4) ومصدر لفعل آخر نحو (وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً)(5)(6).

وما لتوکید فوحّد أبدا

وثنّ واجمع غیره وأفردا

وحذف عامل المؤکّد امتنع

وفی سواه لدلیل متّسع

(وما لتوکید فوحّد (7) أبدا) لأنّه بمنزله تکریر الفعل والفعل لا یثنّی ولا یجمع (8) (وثنّ واجمع غیره (9) وأفردا).

(وحذف عامل) المصدر (المؤکّد امتنع). قال فی شرح الکافیه : لأنّه یقصد به تقویه عامله وتقریر معناه ، (10) وحذفه مناف لذلک. ونقضه ابنه (11) بمجیئه فی نحو سقیا ورعیا. وردّ بأنّه (12) لیس من التّأکید فی شیء ، وإنّما المصدر فیه نائب مناب .

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 200


1- أی : شارک المصدر فی حروفه الأصلیه کالاغتسال والغسل.
2- فالمصدر اغتسلا وغسلا اسم للمصدر لعدم جریانه علی الفعل فأن الفعل مزید وغسلا مجرد.
3- المصدر أنباتا وناب عنه نباتا الذی هو اسم ذات لا مصدر ولا اسمه بل مشارک للمصدر فی حروفه الأصلیه.
4- نوح ، الآیه : 17.
5- فتبتیلا مصدر باب التفعیل وناب عن مصدر باب التفعل أی تبتلا.
6- المزمّل ، الآیه : 8.
7- أی : فأت به مفردا.
8- فما یری من تثنیه الفعل وجمعه فهو فی الحقیقه تثنیه وجمع للضمیر لا للفعل.
9- أی : غیر التوکید من نوع وعدد.
10- أی : تثبیته.
11- أی : ابن المصنف نقض قول أبیه من عدم جواز حذف عامل المؤکد بمجیء حذف العامل فی سقیا ورعیا.
12- أی : بأن نحو سقیا ورعیا لیس بتوکید أبدا لأن التوکید یحتاج إلی مؤکد ومؤکد هنا أمر واحد وهو المصدر وذلک لأن المصدر هنا نایب عن الفعل لا أن الفعل مقدر قبله وحاصله أن قولک سقیا بمنزله قولک سقاک الله فهو بدل عن فعل لا أنه معمول له.

العامل دالّ علی ما یدلّ علیه فهو عوض عنه. ویدلّ علی ذلک (1) عدم جواز الجمع بینهما ، ولا شیء من المؤکّدات (2) أن یمتنع الجمع بینه وبین المؤکّد.

(وفی) حذف عامل (سواه (3) لدلیل) علیه (متّسع) (4) فیبقی علی نصبه کقولک لمن قال أیّ سیر سرت «سیرا سریعا» (5) ولمن قدم من سفره : «قدوما مبارکا» (6).

والحذف حتم مع آت بدلا

من فعله کندلا اللّذ کاندلا

(والحذف) للعامل (حتم مع) مصدر (آت بدلا من فعله) سماعا فی نحو حمدا وشکرا (7) ، وقیاسا فی الأمر (کندلا (8) اللّذ) فی قول الشاعر :

علی حین ألهی النّاس جلّ أمورهم

فندلا زریق المال ندل الثّعالب

فهو (کاندلا) ، وفی النّهی (9) نحو قیاما (10) لا قعودا والدّعاء نحو سقیا

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 201


1- أی : ویدّل علی أن المصدر هنا بدل عن العامل لا معمول له عدم جواز الجمع هنا بین المصدر والعامل وذلک لعدم جواز الجمع بین العوض والمعوض ولو کان توکیدا له الجاز الجمع بین المؤکد والمؤکد.
2- أی : المصادر المؤکده یعنی المفعول المطلق الذی للتأکید فإنه یجوز ان یجمع بینه وبین عامل.
3- أی : عامل سوی المؤکد وهو عامل المصدر النوعی أو العددی.
4- أی : جایز ذلک الحذف.
5- أی : سرت سیرا وهذا المثال لما إذا کانت القریند مقالیه.
6- أی : قدمت قدوما وهذا للقرینه الحالیه.
7- بدل قوله حمدتک وشکرتک.
8- الندل بالفارسیه «ربودن»، یعنی أن ندلا هنا بمعنی أندل کقول السائل عطاء أی أعطنی أو قولک للمصاب صبرا أی اصبر و وجوب الحذف هنا لعدم جواز الجمع بین العوض والمعوّض.
9- عطف علی قوله فی الأمر وقیاسا فی النهی أیضا وکذا الدعاء والاستفهام.
10- فهو بمنزله أن تقول لا تقم.

ورعیا ، (1) والإستفهام للتوبیخ نحو : أتوانیا (2) وقد جدّ قرناؤک المشیب.

ولا فرق فیما ذکر بین ما له فعل کما تقدّم وما لیس له فعل (3) نحو:

[تذر الجماجم ضاحیا هاماتها]

بله الأکفّ [کأنّها لم تخلق]

فیقدّر فعل من معناه أی أترک.

وما لتفصیل کإمّا منّا

عامله یحذف حیث عنّا

(وما لتفصیل) لعاقبه ما قبله (کإمّا منّا) (بَعْدُ وَإِمَّا فِداءً)(4)(5) (عامله یحذف) حتما قیاسا (حیث عنّا) أی عرض ، فالتقدیر فی الآیه - والله أعلم - فإمّا تمنّون منّا وإمّا تفدون فداء.

کذا مکرّر وذو حصر ورد

نائب فعل لاسم عین استند

(کذا) فی الحکم (6) (مکرّر) ورد نائب فعل (7) مسند إلی اسم عین نحو «زید سیرا» أی یسیر سیرا.

(و) کذا (ذو حصر) بإلّا أو بإنّما (ورد نائب فعل لاسم عین استند) نحو «ما أنت إلّا سیرا» و «إنّما أنت سیرا» فإن استند لاسم معنی ، وجب الرّفع علی الخبریّه فی

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 202


1- بدل أسق وأرع.
2- بدل أتتوانی.
3- لأن بله اسم فعل وجاء هنا بمعنی المصدر ولیس له فعل فیقدر فعل من معناه.
4- فأن منا وفداء تفصیل لقوله تعإلی فشد والوثاق الذی قبله.
5- محمّد ، الآیه : 4.
6- أی : فی حکم لزوم حذف العامل.
7- أی : کان المصدر نائبا عن فعل أی واقعا مکان فعل وذلک الفعل خبر عن اسم عین فسیرا واقع مکان یسیر ویسیر خبر لزید وهو اسم عین.

الصّورتین (1) نحو «أمرک سیر سیر» و «إنّما سیرک سیر البرید». (2)

ومنه ما یدعونه مؤکّدا

لنفسه أو غیره فالمبتدا

نحوله علیّ ألف عرفا

والثّان کابنی أنت حقّا صرفا

(ومنه) أی من المصدر الّذی حذف عامله حتما (ما یدعونه) أی ما یسمّونه (مؤکّدا) إمّا (لنفسه أو غیره فالمبتدا) به ، أی فالأوّل هو المؤکّد لنفسه ما وقع بعد جمله لا محتمل لها غیره. (3) (نحو له علیّ ألف) درهم (عرفا والثّان) وهو المؤکّد لغیره ما وقع بعد جمله لها محتمل غیره (کابنی أنت حقّا صرفا). (4) قال فی التّسهیل : ولا یجوز تقدّم هذا المصدر علی الجمله التی قبله (5) وفاقا للزّجّاج.

کذاک ذو التّشبیه بعد جمله

کلی بکا بکاء ذات عضله

(کذلک (6) ذو التّشبیه) الواقع (بعد جمله) مشتمله علی اسم بمعناه وصاحبه. (7) (کلی بکا بکاء ذات عضله) أی صاحب داهیه. (8)

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 203


1- أی : فی صوره التکرر وصوره الحصر.
2- لکون المسند إلیه فی المثالین اسم معنی وهما أمرک وسیرک لکونهما مصدرین.
3- أی : لا احتمال لتلک الجمله غیر ذلک المصدر فجمله له علی ألف لا معنی لها غیر الاعتراف فعرفا مؤکد للعرف أی الاعتراف الذی فهم من الجمله قبله.
4- فأن جمله أنت ابنی یحتمل أن مراد القائل الابن الحقیقی یعنی ولده أو المجازی یعنی أنه یحبه کثیرا مثل ابنه فحقا مؤکد لأن لا یحتمل غیر الحق وهو المجازی.
5- فی التوکید للنفس والغیر فلا یقال عرفا له علی ألف أو حقا أنت ابنی.
6- أی : کالمؤکد لنفسه ولغیره فی لزوم حذف عامله.
7- أی : بمعنی المفعول المطلق وصاحبه فأن جمله لی بکا مشتمله علی بکا وهو بمعنی بکاء الذی مفعول مطلق ویاء المتکلم وهو صاحب البکاء.
8- أی : المصیبه.

بخلاف الواقع بعد مفرد ک- «صوته صوت جمار» والواقع بعد جمله لم تشتمل علی ما ذکر ک- «هذا بکاء بکاء الثّکلی» (1).

تتمه : کالمصدر فی حذف عامله ما وقع موقعه نحو «اعتصمت عائذا بک» (2) - قاله فی شرح الکافیه.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 204


1- فالمصدر خبر فی الموردین.
2- فعائذا واقع موقع المصدر وهو عوذا وحذف عامله وهو عذت.
«الثالث» : المفعول له

الثالث من المفاعیل المفعول له

ویسمّی «المفعول لأجله» و «من أجله». وهو - کما قال ابن الحاجب - ما فعل لأجله فعل مذکور.

ینصب مفعولا له المصدر إن

أبان تعلیلا کجد شکرا ودن

وهو بما یعمل فیه متّحد

وقتا وفاعلا وإن شرط فقد

(ینصب) حالکونه (مفعولا له المصدر إن أبان تعلیلا) (1) للفعل (کجد شکرا ودن ، وهو بما یعمل فیه) (2) وهو الفعل (متّحد وقتا وفاعلا وإن شرط) ممّا ذکر (3) (فقد).

فاجرره بالحرف ولیس یمتنع

مع الشّروط کلزهد ذا قنع

(فاجرره باللّام) ونحوها ممّا یفهم التّعلیل وهو «من» و «فی» نحو :

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 205


1- أی : أفهم المصدر وأظهر تعلیلا للفعل أی أفهم أنه عله وباعث للفعل ولولاه لما وقع ذلک الفعل فقولنا ضربته تأدیبا یفهم أنه لو لا التأدیب لما وقع الضرب ولو لا الشکر لما حصل الجود ولو لا الجبن لما قعد عن الحرب.
2- أی : المصدر مع عامله متحد فی الوقت والفاعل.
3- وهی إفهامه التعلیل واتحاده مع عامله فی الوقت والفاعل.

[له ملک ینادی کلّ یوم]

لدوا للموت وابنوا للخراب (1)

فجئت وقد نضّت لنوم ثیابها (2)

[لدی السّتر إلّا لبسه المتفضّل]

وإنّی لتعرونی لذکراک هزّه (3)

[کما انتقض العصفور بلّله القطر]

قال فی شرح الکافیه : فإن لم یکن ما قصد به التّعلیل (4) مصدرا فهو أحقّ باللّام أو ما یقوم مقامها نحو «سری زید للماء أو للعشب» و (کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍ)(5)(6) «إنّ امرأه دخلت النّار فی هرّه (7) حبستها».

(ولیس یمتنع) الجرّ (مع) وجود (الشّروط) المذکوره بل یجوز (کلزهد ذا قنع) (8). ثمّ جواز ذلک علی أقسام (9) ذکرها بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 206


1- فإنّ الموت والخراب لا یفهمان أنهما علتان للولاده والبناء فأنه غیر معهود فی نظر العرف أن یکون الموت سببا وعله وغرضا للولاده أو الخراب غرضا للبناء.
2- لعدم اتحاد المصدر وهو النوم مع عامله وهو نضت فی الزمان لأن نزع الثیاب قبل النوم.
3- أی : تعرضنی عند ذکرک رعشه الشاهد فی عدم اتحاد المصدر وهو ذکراک مع عامله هو تعرونی فی الفاعل فأن فاعل تعرونی هزه وفاعل ذکراک هو المتکلم.
4- یعنی إذا کان اسم وقصد به التعلیل للفعل قبله ولم یکن مصدرا کالماء فی المثال لأنه عله فی المثال لسری فهو أحق بأن لا ینصب بل یجر بحرف ، من المصدر الذی لیس فیه الشروط السابقه لاشتراط نصب الفعول له أن یکون مصدرا.
5- فمع أن (غم) عله للخروج لم ینصب لعدم کونه مصدرا.
6- الحج ، الآیه : 22.
7- أی : لهره فلم تنصب مع کونها عله للدخول فی النار لکونه غیر مصدر.
8- کما یجوز أن یقال زهدا ذا قنع لوجود الشرائط وهی کونه مصدرا مفهما للتعلیل متحدا مع عامله زمانا وفاعلا.
9- من حیث کثره الوجود وقلته فالمجرد من أل والإضافه الأکثر نصبه ویقل جره باللام والذی مع أل یکثر جره ویقلّ نصبه والمضاف یستوی فیه النصب والجر کما سیبیّن ذلک.

لا أقعد الجبن عن الهیجاء

ولو توالت زمر الأعداء

*

وقلّ أن یصحبها المجرّد

والعکس فی مصحوب أل وأنشدوا

(وقلّ أن یصحبها) أی اللّام (المجرّد) من أل والإضافه ، وکثر نصبه ، وأوجبه (1) الجزولی. قال الشّلوبین شیخ المصنّف : ولا سلف له (2) فی ذلک.

(والعکس) وهو کثره صحبتها ثابت (فی مصحوب أل) وقلّ نصبه (وأنشدوا) علیه (3) قول بعضهم : (لا أقعد الجبن) أی الخوف أی لاجله (4) (عن الهیجاء) بالمدّ ویجوز القصر أی الحرب (ولو توالت زمر الأعداء) جمع زمره وهی الجماعه من النّاس وفهم

من کلامه (5) استواء الأمرین فی المضاف ، وصرّح به (6) فی التّسهیل.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 207


1- أی : النصب فی المجرد.
2- أی : للجزولی فی قوله هذا أی لم یقل قبله أحد بوجوب النصب فی المجرد.
3- أی : علی نصب مصحوب أل فنصب الجبن مع کونه مصحوب أل.
4- بفتح الجیم أی خوفا من أن یأتی أجله أی موته.
5- لأنه بیّن حال المجرّد من أل بأنه أکثر نصبا ومصحوب أل بأنه بالعکس ولم یذکر حال المضاف فیفهم أنه یستوی فیه النصب والجر.
6- أی : باستواء الأمرین.
«الرابع» : المفعول فیه

الرابع من المفاعیل المفعول فیه وهو المسمّی ظرفا أیضا.

الظّرف وقت أو مکان ضمّنا

فی باطّراد کهنا امکث أزمنا

(الظّرف) فی اصطلاحنا (1) (وقت أو مکان ضمّنا فی باطّراد (2) کهنا امکث أزمنا) بخلاف ما لم یتضمّنها نحو «یوم الجمعه مبارک» أو تضمّنها بغیر اطّراد وهو المنصوب علی التّوسّع نحو «دخلت الدّار». (3)

فانصبه بالواقع فیه مظهرا

کان وإلّا فانوه مقدّرا

(فانصبه بالواقع فیه) وهو المصدر ومثله الفعل والوصف (مظهرا کان) (4) کما ).

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 208


1- أی : لا فی اللغه فأن الظرف فی اللغه هی الوعاء.
2- أی : بأن یکون تضمن (فی) فیه مطردا ومتعارفا لا الظرف الذی لیس کذلک بأن یکون المتعارف فیه ذکر فی الا أنه قد یقدر فیه نادرا فلا ینصب علی الظرفیه.
3- فالدار متضمن لمعنی فی إذ التقدیر دخلت فی الدار الا إنه غیر مطرد إذ المتعارف فی مثل هذا الترکیب ذکر فی لا تقدیره فیقال دخلت فی الدار فالدار منصوب هنا بحذف الجار علی أنه مفعول به علی خلاف الأصل لأنه یغتفر فی الظرف ما لا یغتفر فی غیره إذ لا یجوز فی غیر الظرف حذف الجار منه وبقائه مفعولا به.
4- أی : الواقع فیه وهو العامل کما تقدم وهو (هنا امکث أزمنا).

تقدّم (وإلّا فانوه مقدّرا) نحو فرسخا لمن قال : کم سرت. (1)

وکلّ وقت قابل ذاک وما

یقبله المکان إلّا مبهما

نحو الجهات والمقادیر وما

صیغ من الفعل کمرمی من رمی

(وکلّ وقت) سواء کان مبهما (2) أو مختصّا (قابل ذاک) النّصب ، (3) واستثنی منها (4) فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب مذ ومنذ.

(وما یقبله (5) المکان إلّا) إن کان (مبهما) بأن افتقر إلی غیره فی بیان صوره مسمّاه (6) (نحو الجهات) السّت ، وهی : فوق وتحت وخلف وأمام ویمین ویسار ، وما أشبهها کجانب وناحیه (والمقادیر) کالمیل والفرسخ والبرید. (7) (و) إلّا کان من (ما صیغ من الفعل) (8) أی من مادّته (کمرمی من رمی).

وشرط کون ذا مقیسا أن یقع

ظرفا لما فی أصله معه اجتمع

(وشرط کون ذا (9) مقیسا أن یقع ظرفا لما) أی لفعل (فی أصله) أی الحروف

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 209


1- أی سرت فرسخا.
2- أی : غیر محدود بحدّ کحین ومده ووقت وزمان والمختص کیوم الجمعه وشهر رمضان والیوم.
3- أی : النصب علی الظرفیه.
4- من النصب.
5- أی : ذلک النصب.
6- أی : تشخیص المراد منه وفهم معناه فأن فوق مثلا لا یعرف المراد منه إلا أن أضفتها إلی شیء کقولک فوق السطح.
7- المیل أربعه آلاف ذراع والفرسخ إثنا عشر ألف ذراع والبرید إثنا عشر میلا.
8- یعنی اسم المکان علی وزن مفعل کالمشرق والمغرب.
9- أی : اسم المکان المشتق من الفعل شرط نصبه أن یکون عامله من جنسه کجلست مجلس زید.

الأصلیّه (معه اجتمع) کجلست مجلس زید ورمیت مرماه ، فإن لم یقع کذلک (1) کان شاذّا یسمع کقولهم «هو عمرو مزجر الکلب» ، «وعبد الله مناط الثّریّا» ، «هو منّی مقعد القابله» (2) وغیر ما ذکر (3) من الأمکنه لا یقبل الظّرفیه کالدّار والمسجد والسّوق والطّریق.

وما یری ظرفا وغیر ظرف

فذاک ذو تصرّف فی العرف

وغیر ذی التّصرّف الّذی لزم

ظرفیّه أو شبهها من الکلم

(وما یری ظرفا وغیر ظرف) کأن یری مبتدأ أو خبرا أو فاعلا أو مفعولا أو مضافا إلیه (4) نحو یوم ، وشهر ، (فذاک ذو تصرّف (5) فی العرف).

(وغیر ذی التّصرّف الّذی لزم ظرفیّه) (6) کقطّ وعوض (أو شبهها) (7) کالجرّ بالحرف کعند ولدی (من الکلم) بیان للّذی. (8)

وقد ینوب عن مکان مصدر

وذاک فی ظرف الزّمان یکثر

(وقد ینوب عن) ظرف (مکان مصدر) کان مضافا إلیه الظرف فحذف وأقیم هو

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 210


1- بأن کان الواقع فیه فعل من غیر جنسه.
2- فأن الواقع فی هذه الثلاثه لیس فعلا من ماده المزجر والمناط والمقعد بل علی ما قیل استقر.
3- أی : المکان المبهم وما صیغ من الفعل.
4- فالأول والثانی نحو الیوم یوم مبارک والثالث نحو أعجبنی الیوم والرابع نحو أحببت یوم قدومک والخامس نحو سرت نصف یوم.
5- أی : یسمی ظرفا متصرفا فی عرف النحاه.
6- أی : الظرف الغیر المتصرف هو الظرف الذی لازم للظرفیه دائما.
7- أی : شبه الظرفیه.
8- أی : الذی لزم ظرفیه عباره عن الکلم.

مقامه (1) نحو «جلست قرب زید».

(وذاک (2) فی ظرف الزّمان یکثر) نحو «إنتظرته صلاه العصر» (3) و «أمهلته نحر جزورین» (4) وقد یجعل المصدر ظرفا دون تقدیره (5) ومنه (6) «ذکاه الجنین ذکاه أمّه» وقد یقام اسم عین مضاف إلیه الزّمان مقامه (7) نحو «لا أکلّمک هبیره بن قیس» أی مدّه غیبته.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 211


1- أی : أقیم المصدر مقام الظرف ففی المثال التقدیر جلست مکان قرب زید فحذف مکان وأقیم مقامه قرب فنصب علی الظرفیه.
2- أی : قیام المصدر مقام الظرف.
3- أی : وقت صلاه العصر فحذف الظرف وهو وقت وأقیم المصدر وهو الصلاه مقامه.
4- أی : مده نحر جزور.
5- أی : تقدیر الظرف.
6- أی : مما جعل المصدر ظرفا دون تقدیر مضاف فأن زکاه منصوب من دون تقدیر مضاف.
7- أی : مقام الزمان علی الظرفیه فهبیره اسم عین لأنه علی لشخص وأقیم مقام مده فینصب ظرفا.
«الخامس» : المفعول معه

الخامس من المفاعیل المفعول معه وأخّره عنها لاختلافهم فیه هل هو قیاسیّ دون غیره (1) ولوصول العامل إلیه بواسطه حرف دون غیره.

ینصب تالی الواو مفعولا معه

فی نحو سیری والطّریق مسرعه

بما من الفعل وشبهه سبق

ذا النّصب لا بالواو فی القول الأحقّ

(ینصب) اسم (تالی الواو) التّی بمعنی مع ، التّالیه لجمله ذات فعل أو اسم فیه معناه وحروفه (2) حال کونه (مفعولا معه) ومثال ذلک موجود (فی نحو سیری والطّریق مسرعه بما من الفعل وشبهه سبق (3) ذا النّصب لا بالواو فی القول الأحقّ) بالتّرجیح الّذی نصّ علیه سیبویه ، وقال الجرجانی بالواو ، والزّجاج بفعل مضمر (4)

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 212


1- یعنی أنّ تأخیر المفعول معه عن سایر المفاعیل لأمرین أحدهما الاختلاف فی قیاسیه نصبه دون سایر المفاعیل وثانیهما وصول عامل النصب إلیه بواسطه وأو المعیه دون باقی المفاعیل لوصوله إلیها بنفسه.
2- أی : فی الاسم معنی الفعل وحروفه کأسم الفاعل نحو أنا سائر والفرس.
3- صله لما یعنی أن نصب المفعول معه بما سبق علیه من فعل وشبهه لا بالواو فی القول الأحق بالترجیح علی القول بأن نصبه بالوأو وهذا الترجیح نص علیه سیبویه.
4- یناسب المعیّه مثل لابست وصاحبت ونحوهما.

وفهم من قوله «سبق» أنّه (1) لا یتقدّم علیه وهو کذالک (2) بلا خلاف.

وبعد ما استفهام او کیف نصب

بفعل کون مضمر بعض العرب

(و) إن قلت (3) قد روی النّصب (بعد ما استفهام أو کیف) نحو «ما أنت وزیدا» و «کیف أنت وقصعه من ثرید» فبطل ما قرّره من أنّه لا بدّ أن یسبقه فعل أو شبهه.

فالجواب (4) أنّ أکثرهم یرفعه ، وقد (نصب) هذا (بفعل) من (کون مضمر بعض العرب) فتقدیره (5) «ما تکون وزیدا» و «کیف تکون وقصعه من ثرید».

والعطف إن یمکن بلا ضعف احقّ

والنّصب مختار لدی ضعف النّسق

(والعطف إن یمکن بلا ضعف) فیه (6) (أحقّ) من النّصب علی المفعولیه نحو «کنت أنا وزید کالأخوین.

(والنّصب) علی المفعولیه (مختار) عند المصنّف (لدی ضعف) عطف (النّسق) نحو «جئت وزیدا» (7) وأوجبه (8) السّیرافی بناء علی قائدته : أنّ کلّ ثان (9) کان

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 213


1- أی : المفعول معه لا یتقدم علی العامل.
2- أی : والصحیح أنه کذلک أی لا یتقدم علی عامله.
3- یعنی بعد ما قال المصنف من أن العامل فی المفعول معه لا بد أن یکون فعلا أو شبهه فما تقول فی المنصوب بعد ما وکیف الاستفهامیین مع عدم وجود فعل وشبهه هناک.
4- أمران الأول أن أکثر العرب یرفع الأسم الواقع بعد ما وکیف والثانی أنّ نصبه عند من ینصبه أنما هو بفعل مقدر.
5- أی : تقدیر ما وقع بعد ما وکیف.
6- أی : فی العطف.
7- فأن العطف علی الضمیر المتصل المرفوع ضعیف ومرجوع إلّا أن یؤتی بالمنفصل فیقال جئت أنا وزید.
8- أی : النصب.
9- أی : الذی بعد الوأو أن کان مسببا لما قبل الواو یجب نصبه وجعل تلک الواو معیه. فعلی هذه القاعده یجب نصب زید فی المثال.

مؤثّرا (1) لأوّل (2) أی مسبّبا له - لا یجوز فیه إلّا النّصب ، إذ قولک «جئت وزیدا» معناه :

کنت السّبب فی مجیئه. (3)

والنّصب إن لم یجز العطف یجب

أو اعتقد إضمار عامل تصب

(والنّصب) علی المفعولیه (إن) أمکن و (لم یجز العطف) لمانع (یجب) نحو «ما لک وزیدا» بالنّصب لأنّ عطفه علی الکاف لا یجوز ، إذ لا یعطف علی ضمیر الجرّ إلّا بإعاده الجارّ - قاله فی شرح الکافیه - وسیأتی (4) فی باب العطف اختیار جوازه (أو اعتقد) إذا لم یمکن النّصب علی المفعولیه (إضمار عامل) ناصب له (تصب) نحو

علّفتها تبنا وماء باردا (5)

[حتّی غدت همّاله عیناها]

أی وسقیتها

تتمه : یجب العطف إن لم یجز النّصل نحو «تشارک زید وعمرو» لافتقاره (6) إلی فاعلین فالأقسام حینئذ أربعه : راحج العطف ، وواجبه ، وراجح النّصب وواجبه (7).

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 214


1- بفتح التاء أسم مفعول وکذا المسبب اسم مفعول أیضا.
2- الذی قبل الواو.
3- فمجیء الأوّل وهو تاء المتکلم سبب لمجیء الثانی وهو زید.
4- یعنی أن المصنف یختار فی باب العطف جواز العطف علی المجرور المتصل بدون إعاده الجار فعلی هذا لا یجب النصب فی المثال.
5- فماء لا یمکن عطفه علی ألتبن ولا أن یکون مفعولا معه لاستلزامهما جواز تعلیف الماء والماء لا یعلّف بل یسقی فیجب تقدیر فعل مناسب للماء وهو سقیتها فماء حینئذ مفعول به لا معه.
6- أی : لافتقار تشارک فلو نصب ما بعد الواو بقی علی مفعول واحد.
7- فراجح العطف فیما أمکن العطف بلا ضعف وواجب العطف فیما لم یجز النصب کما إذا وقع بعد فعل یغتفر إلی مفعولین وراجح النصب عن ضعف عطف النسق وواجب النصب إذا لم یجز العطف کالعطف علی المجرور من دون إعاده الجار.

باب الاستثناء

هذه خاتم المفاعیل ، وعقّبها المصنف بما هو مفعول فی المعنی (1) فقال الاستثناء وهو إخراج بإلّا وإحدی أخواتها حقیقه أو حکما (2) من متعدّد.

ما استثنت إلّا مع تمام ینتصب

وبعد نفی أو کنفی انتخب

إتباع ما اتّصل وانصب ما انقطع

وعن تمیم فیه إبدال وقع

(ما استثنت إلّا مع تمام) (3) وإیجاب (ینتصب) بها (4) عند المصنّف ، وبما قبلها عند السّیرافی ، وبمقدّر عند الزّجّاج ، نحو (فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ)(5)(6).

(و) إن وقع (بعد نفی أو) ما هو (کنفی) وهو النّهی والإستفهام (انتخب) بفتح التّاء (7) (إتباع ما اتّصل) (8) للمستثنی منه فی إعرابه علی أنّه بدل منه بدل بعض من کلّ (9)

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 215


1- لاستثنیت المقدر.
2- فالأوّل یسمی متصلا نحو جائنی القوم إلّا زیدا فزیدا أخرج بإلّا عن القوم حقیقه لدخوله فی القوم والثانی یسمی منقطعا نحو جائنی القوم إلّا حمارا فحمار لم یخرج من القوم لأن الإخراج فرع الدخول ولم یکن داخلا لکنه أخرج عن حکم القوم وهو المجیء.
3- أی : مع ذکر المستثنی منه.
4- أی : بإلّا عند المصنف وبالعامل الذی قبل إلّا من فعل وشبهه عند السیرافی وباستثنی المقدر عند الزجاج.
5- مثال للمستثنی التام الموجب لذکر المستثنی منه وهو الملائکه وعدم ذکر أداه النفی.
6- ص ، الآیه : 73.
7- وکسر الخاء أمر من الأنتخاب.
8- یعنی إذا کان المستثنی متصلا فالأحسن إتباع المستثنی للمستثنی منه وإن کان النصب أیضا جایزا.
9- هود ، الآیه : 81.

نحو (وَمَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ)(1)(2) ویجوز النّصب. قال المصنّف :

وهو (3) عربیّ جیّد. قال ابن النّحّاس : کلّ ما جاز فیه الاتباع جاز فیه النّصب علی الاستثناء ولا عکس (4).

(وانصب ما انقطع) وجوبا نحو (ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِ)(5)(6) (وعن تمیم فیه (7) إبدال وقع) قال شاعرهم : (8)

وبلده لیس لها أنیس

إلّا الیعافیر وإلّا العیس

*

وغیر نصب سابق فی النّفی قد

یأتی ولکن نصبه اختر إن ورد

(وغیر نصب سابق) (9) علی المستثنی منه ، أی إتباعه (فی النّفی قد یأتی) کقول حسّان :

لأنّهم یرجون منه شفاعه

إذا لم یکن إلّا النّبیّون شافع (10)

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 216


1- مثال للاستفهام والضالون مرفوع بدلا من (من) الاستفهامیه وهو المستثنی منه.
2- الحجر ، الآیه : 56.
3- أی : النصب.
4- أی : لیس کلما جاز فیه النصب جاز فیه الإبدال کما فی المستثنی التام الموجب فأنه یجب نصبه ولا یجوز اتباعه.
5- فأتباع الظن منقطع عن المستثنی منه وهو العلم لأن اتباع الظن مع العلم متضادان.
6- النّساء ، الآیه : 157.
7- فی المنقطع.
8- أی : شاعر بنی تمیم فالمستثنی فی البیت وهو الیعافیر والعیس مستثنیان منقطعان عن المستثنی منه وهو (الأنیس) فأن الأنیس من الإنسان والیعفور والعیس من الحیوانات وهما مرفوعان بدلین من أنیس.
9- یعنی إذا تقدم المستثنی علی المستثنی منه فی الکلام المنفی فالمختار نصبه ولکن قد یأتی غیر منصوب بل تابعا للمستثنی منه.
10- فالنبیون مستثنی مقدم علی المستثنی منه وهو شافع وقد رفع بدلا عن شافع وهو فی الکلام المنفی.

(ولکن نصبه اختر إن ورد) کقوله :

ومالی إلّا آل أحمد شیعه

ومالی إلّا مذهب الحقّ مذهب (1)

أمّا فی الإیجاب (2) فلا یجوز غیر النّصب نحو «قام إلّا زیدا القوم».

وإن یفرّغ سابق إلّا لما

بعد یکن کما لو إلّا عدما

(وإن یفرّغ سابق إلّا (3) لما بعد) أی للعمل فیه (یکن) ما بعد (کما لو إلّا عدما) فیعرب علی حسب ما یقتضیه ما قبلها ، وذلک لا یقع إلّا بعد نفی أو شبهه ک- «لا تزر إلّا فتی» (4) «لا یتّبع إلّا الهدی» و «هل زکی إلّا الورع؟»

وألغ إلّا ذات توکید کلا

تمرر بهم إلّا ألفتی إلّا العلا

(وألغ إلّا ذات توکید) وهی الّتی (5) تلاها اسم مماثل لما قبلها أو تلت عاطفا فاجعلها کالمعدومه (کلا تمرر بهم إلّا الفتی إلّا العلا) (6) وکقوله :

ما لک من شیخک إلّا عمله

إلّا رسیمه وإلّا رمله (7)

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 217


1- فنصب آل وهو مقدم علی شیعه فی الکلام المنفی وکذا مذهب الحق مع تقدمه علی المستثنی منه وهو مذهب.
2- یعنی أن أرجحیه النصب أنما هو فی الکلام المنفی أما فی الموجب فیجب نصبه إذا تقدم.
3- یعنی إذا فرّع العامل المتقدم علی (إلا) من المستثنی منه لیعمل فیما بعد إلا أی فی المستثنی کما یقال فرّغ القدر من الماء لیصب فیه العسل ، فإعراب المستثنی حسب ما یقتضیه العامل قبل إلّا ، کما لو لم یکن إلّا موجودا.
4- ففتی مفعول للاتزر والهدی نائب فاعل للایتبع والورع فاعل لزکی والمثال الأول والأخیر لشبه النفی والأوسط للنفی.
5- أی : (إلّا) ذات التوکید علی قسمین الأوّل ما وقع بعدها اسم مماثل فی المعنی لما قبلها کالعلی والفتی فإنّهما بمعنی واحد والثانی ما إذا وقعت إلّا بعد عاطف کإلّا رمله فی مثال الشارح فهی ملغاه والمستثنی بعدها تابع لما قبلها عطف بیان أو نسق.
6- مثال لما تلاها اسم مماثل لما قبلها فأن العلا مماثل فی المعنی للفتی.
7- مثال لما تلت عاطفا فأن (إلّا رمله) واقعه بعد واو العطف.

وإن تکرّر لا لتوکید فمع

تفریغ التّأثیر بالعامل دع

فی واحد ممّا بإلّا استثنی

ولیس عن نصب سواه مغنی

(وإن تکرّر) إلّا (لا لتوکید (1) فمع تفریغ) من المستثنی منه بأن حذف (التّأثیر بالعامل) الواقع قبل إلّا (دع فی واحد ممّا بإلّا استثنی) مقدّما کان أولا (ولیس عن نصب سواه مغنی (2)) نحو «ما قام إلّا زید إلّا عمرا إلّا بکرا».

ودون تفریغ مع التّقدّم

نصب الجمیع احکم به والتزم

(ودون تفریغ مع التّقدّم) لجمیع المستثنیات علی المستثنی منه (نصب الجمیع (3) احکم به والتزم) ولا تدع العامل یؤثّر فی شیء منها نحو «قام إلّا زیدا إلّا عمرا الّا خالدا القوم».

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 218


1- تکرار إلّا لغیر التوکید علی ثلاثه أقسام الأول ما کان الاستثناء مفرغا فحکمه أن یعمل العامل فی واحد من المستثنیات وینصب الباقی علی الأستثناء نحو قام إلّا زیدا لا بکرا فعمل العامل وهو قام فی واحد منها وهو زید ونصب الآخران وهما عمروا وبکرا علی الأستثناء الثانی ما کان الاستثناء غیر مفرّغ أی ذکر المستثنی منه وکان المستثنیات مقدما علی المستثنی منه فحکمه نصب جمیع المستثنیات نحو قام إلّا زیدا إلا خالدا القوم الثالث ما کان الأستثناء غیر مفزّع والمستثنیات مؤخرا نحو قام القوم لا زیدا لا عمرا إلا خالد فحکمه نصب جمیع المستثنیات غیر واحد منها وأما ذلک الواحد فحکمه حکم المستثنی المنفرد فإن کان فی کلام موجب وجب نصبه أیضا کما فی المثال وإن کان منفیا فالأحسن اتباع المتصّل نحو ما قام القوم إلّا زید إلا عمرا الّا خالدا برفع زید ونصب الباقی وأمّا المنقطع فیجب نصبه نحو ما جاء القوم إلّا حمارا إلّا بقرا إلّا فرسا بنصب الجمیع.
2- أی : سوی الواحد یعنی أن العامل یعمل فی واحد منها فقط ولا یکفی لنصب الباقی بل نصب الباقی بإلّا لا بالعامل وهذا هو القسم الأوّل.
3- هذا هو القسم الثانی.

وانصب لتأخیر وجیء بواحد

منها کما لو کان دون زائد

کلم یفوا إلّا امرؤ إلّا علی

وحکمها فی القصد حکم الأوّل

(وانصب لتأخیر) (1) لجمیع المستثنیات عن المستثنی منه کلّها غیر ما ذکر فی قوله : (وجیء بواحد منها) معربا (کما لو کان) وحده (دون زائد) علیه فانصبه (2) وارفعه حیث یقتضی ذلک (3) علی ما تقدّم (کلم یفوا إلّا امرؤ إلّا علیّ) برفع الأوّل (4) ونصب الثّانی و «قاموا إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا خالدا» بنصب الجمیع ، (5) إذ لو لم یکن إلّا الأوّل لوجب نصبه (6).

(وحکمها) (7) أی ما بعد المستثنی الأوّل من المستثنیات إذا لم یمکن استثناء بعضها من بعض (فی القصد حکم) المستثنی (الأوّل) فإن کان خارجا - بأن کان الأوّل استثناء من موجب - فما بعده کذلک وان کان داخلا بأن کان استثناء من غیر موجب فما بعده کذلک فإن أمکن (8) استثناء بعضها من بعض نحو «له عندی أربعون إلّا عشرین إلّا

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 219


1- یعنی إذا تأخّر المستثنیات عن المستثنی منه فأنصبها غیر واحد منها وهذا هو القسم الثالث.
2- أی : الواحد.
3- أی : الرفع أو النصب علی ما تقدم من کونه فی کلام موجب أو منفی.
4- بدلا من ضمیر یفولکون المستثنی فی کلام منفی.
5- لکون الاستثناء موجبا.
6- دلیل لنصب الجمیع حتی الواحد فأنه وقع فی کلام تام موجب.
7- الحکم هو إثبات الفعل العامل أو نفیه أما المستثنی الأول فحکمه معلوم ، وهو ضدّ حکم المستثنی منه ، وأمّا البواقی ، فإن لم یمکن استثناء بعضها من بعض فکالمستثنی الأوّل ففی قولنا جائنی القوم إلّا زیدا عمرا إلا خالدا فکما أن زیدا محکوم بعدم المجیء عمرا وخالدا أیضا کذلک لعدم إمکان إخراج خالد من عمرو ولا عمرو من زید لکونهم أفراد جزئیه لا جموع کلیه فالثلاثه کلها خارج عن المجیء وإن کان الکلام منفیّا ، کقولنا : ما جائنی القوم إلّا زید ، إلّا عمرو ، إلّا خالد ، فکما أن زید داخل فی المجیء فکذا البواقی بقانون الضد کما قلنا.
8- لکونها جموعا کالرجال والمؤمنین أو أسماء جمع کالقوم وبنی هاشم مثلا أو أسماء أعداد غیر الواحد.

عشره إلّا خمسه إلّا اثنین» استثنی کلّ واحد ممّا قبله (1) أو أسقط الأوتار (2) وضمّ إلی الباقی (3) بعد الإسقاط الأشفاع ، فالمجتمع (4) هو الباقی بعد الاستثناء - قاله فی شرح الکافیه.

واستثن مجرورا بغیر معربا

بما لمستثنی بإلّا نسبا

(واستثن مجرورا بغیر) لإضافته له حال کونه (معربا بما (5) لمستثنی بإلّا نسبا) من وجوب نصب واختیاره وإتباع (6) علی ما تقدّم ، ولکونها (7) موضوعه فی الأصل لافاده المغایره ، فشارکت إلّا فی الإخراج الّذی معناه المغایره ، ولم تکن متضمّنه معناها فلذا لم تبن.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 220


1- ففی المثال نخرج الأثنین من الخمسه تبقی ثلاثه فنخرج الثلاثه من العشره تبقی سبعه وتخرج السبعه من العشرین تبقی ثلاثه عشر ونخرجها من الأربعین تبقی سبعه وعشرون.
2- العدد الشفع ما انتصف نصفین متساویین والوتر ما لیس کذلک والمستثنی الوتر فی المثال عشرون لأنها المستثنی الأولی وخمسه لأنها الثالثه.
3- أی : ضم الأشفاع وهی عشره واثنان إلی المقدار الباقی من المستثنی منه وهو أربعون فأن الباقی من الأربعین بعد إسقاط الوتر منها وهو عشرون یکون عشرین فنضم الشفع الأول وهو عشره إلی العشرین الباقی تصیر ثلاثین فتسقط الوتر الثانی من الثلاثین تبقی خمسه وعشرون فنضم إلیها الشفع الثانی وهو اثنان تصیر سبعه وعشرین فطابق العمل الأول فی النتیجه.
4- من ضم الأشفاع إلی بقیه المستثنی منه أی ضم العشره والأثنین إلی العشرین واستثناء خمسه من العشره هو الباقی من العدد عند المتکلم وبعباره أخری نضم عشره واثنین إلی الأربعین یصیر اثنین وخمسین ثم تسقط منها عشرین وخمسه یبقی سبعه وعشرون.
5- أی : بإعراب نسب لمستثنی بإلّا.
6- فواجب النصب کما فی التام الموجب ومختار النصب کما فی المتقدم النفی والإتباع کالمنفی المتصل.
7- دفع وهم وهو أن غیر لما کانت بمعنی إلّا وهی حرف فیقتضی أن تکون مبنیه للشبه التضمنی وأصل الدفع أن الشبه التضمنی أنما یتحقق فیما إذا کان للاسم معنی وضم إلیه معنی حرف کما فی متی فأنه لظرف الزمان فی الأصل لکنه من حیث إفادته الشرط تضمن معنی أن الشرطیه فبنی وأما غیر فهی فی أصل الوضع للمغایره فهی غنیّه فی إفاده الإخراج ولا حاجه لها إلی معنی إلّا لتکون متضمنه لمعناها.

ولسوی سوی سواء اجعلا

علی الأصحّ ما لغیر جعلا

(ولسوی) بکسر السیّن مقصورا وممدودا و (سوی) بضمّها مقصورا و (سواء) بفتحها ممدودا (اجعلا علی) القول (الأصحّ ما لغیر جعلا) من استثناء وإعراب بما نسب لمستثنی بإلّا ، ومقابل الأصحّ قول سیبویه إنّها (1) لا تستعمل إلّا ظرفا ولا تخرج عنه (2) إلّا فی الضّروره وردّه المصنّف بوردها مجروره بمن (3) فی قوله صلّی الله علیه وآله : «دعوت ربّی أن یسلّط علی أمّتی عدوّا من سوی أنفسهم» وفاعلا فی قوله :

ولم یبق سوی العدوا

ن دنّاهم کما دانوا

ومبتدأ فی قوله :

[وإذا تباع کریمه أو تشتری]

فسواک بائعها وأنت المشتری

واسما للیس فی قوله :

أأترک لیلی لیس بینی وبینها

سوی لیله إنّی إذا لصبور

وقال الرّمّانی : إنّها تستعمل ظرفا غالبا وکغیر قلیلا ، واختاره ابن هشام.

واستثن ناصبا بلیس وخلا

وبعدا وبیکون بعد لا

(واستثن ناصبا) للمستثنی (بلیس) علی أنّه (4) خبرها واسمها مستتر کقوله «صلّی الله علیه وآله وسلّم» : «ما أنهر الدّم وذکر اسم الله علیه فکلوا منه لیس السّنّ

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 221


1- أی : سوی لا تستعمل إلّا ظرفا فهی منصوبه دائما علی الظرفیه.
2- عن الظرف.
3- فخرج عن الظرفیه مجرورا بمن فی الحدیث وفاعلا لیبق فی البیت الأول ومبتدأ خبره بایعها فی البیت الثانی واسما للیس خبره بشی فی الثالث.
4- أی : المستثنی خبر لیس.

والظّفر» (1). (و) کذا (2) (خلا) نحو «قام القوم خلا زیدا».

(و) المستثنی (بعدا وبیکون) الکائن (بعد لا) کذا أیضا (3) نحو «قاموا لا یکون زیدا» واسمها [مستتر] کلیس (4).

واجرر بسابقی یکون ان ترد

وبعد انصب وانجرار قد یرد

(واجرر بسابقی یکون) وهما خلا وعدا (إن ترد) (5) نحو:

خلا الله لا أرجو سواک [وإنّما

أعد عیالی شعبه من عیالکا]

[أبحنا حیّهم قتلا وأسرا]

عدا الشّمطاء والطّفل الصّغیر

(و) إن وقعا (بعد ما انصب) بهما حتما لأنّهما فعلان إذ ما الدّاخله علیهما مصدریّه ، وهی لا تدخل إلّا علی الجمله الفعلیه کقوله :

ألا کلّ شیء ما خلا الله باطل

[وکلّ نعیم لا محاله زائل]

یملّ النّدامی ما عدانی لأنّنی

[بکلّ الّذی یهوی ندیمی مولع]

(وانجرار) بهما حینئذ (6) (قد یرد) حکاه الأخفش والجرمیّ والرّبعیّ علی أنّ ما زائده.

وحیث جرّا فهما حرفان

کما هما إن نصبا فعلان

(وحیث جرّا فهما حرفان) للجرّ (کما هما إن نصبا) المستثنی (فعلان) استتر فاعلهما وجوبا کما سبق (7).

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 222


1- فألسن خبر لیس واسمها ضمیر یعود إلی ما الموصوله.
2- أی : ینصب المستثنی بعده.
3- ینصب.
4- یستتر فیها.
5- یعنی أن أردت أن تجرّ بهما فأجرر کما جرّ الله بخلا والشمطاء بعدا.
6- أی : حین دخول ما علیهما.
7- فی لیس.

وکخلا حاشا ولا تصحب ما

وقیل حاش وحشا فاحفظهما

(وکخلا) فی نصب المستثنی بها وجرّه وغیر ذلک ممّا سبق (حاشا) عند المبرّد والمازنی والمصنّف ، وعند سیبویه أنّها لا تکون إلّا حرف جرّ ، وردّ بقوله : (1)

حاشا قریشا فإنّ الله فضّلهم

علی البریّه بالإسلام والدّین

(و) لکنّها (لا تصحب ما) وأمّا الحدیث : «أسامه أحبّ النّاس إلیّ ما حاشا فاطمه» فلیست حاشا هذه الأداه (2) بل فعل ماض بمعنی أستثنی ، وما الدّاخله علیه نافیه لا مصدریّه ، وهو (3) من کلام الرّاوی وفی روایه «ما حاشا فاطمه ولا غیرها» (وقیل) فی حاشا فی لغه (حاش و) فی أخری (حشا فاحفظهما).

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 223


1- إذ لو کانت حرفا لما نصبت قریشا.
2- أی : أداه الاستثناء.
3- أی : قوله ما حاشا فاطمه یعنی أن الراوی بعد أن نقل قول رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم فی اسامه قال : أن رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم لم یستثن حتّی فاطمه بدلیل روایه أخری أن فیها ما حاشا فاطمه ولا غیرها.

باب الحال

هذا باب الحال

الحال وصف فضله منتصب

مفهم فی حال ک- «فردا» أذهب

(الحال) عندنا (1) (وصف) جنس (2) شامل أیضا للخبر والنّعت (فضله) أی لیست أحد جزئی الکلام ، فصل مخرج للخبر (3) (منتصب مفهم فی حال) کذا ، (4) أی مبیّن لحال صاحبه أی الهیئه الّتی هو علیها ، فصل مخرج النّعت (5) والتّمییز فی نحو «لله درّه فارسا» (6) (ک «فردا» أذهب) أی فی حال تفرّدی ، ولا یرد علی هذا الحدّ نحو

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 224


1- أی : النحاه لا عند أهل اللغه إذ الحال عندهم هو الکیف النفسانی
2- الجنس یعمّم المعرف والفصل یخصّصه کما فی تعریف الإنسان بالحیوان الناطق الحیوان جنس یشمل جمیع أفراد الحیوان وأما الفصل وهو الناطق یخصصه إلی حده فففی تعریف الحال (وصف) جنس یشمل غیر الحال کالخبر والنعت لأنها وصفان للمبتدا والموصوف.
3- لکونه رکنا فی الکلام.
4- کذا إشاره إلی الحالات الخاصّه التی تفهم من الحال المصطلح کحال القیام الذی یفهم من قائما وحال الکتابه التی تفهم من کاتبا وحال کذا نظیر قولنا الحال الفلانیه.
5- المنصوب نحو رأیت رجلا کاتبا فأنه فضله منتصب لکنه لیس بمفهم فی حال إذ لیس مراد القائل أن الرجل حین رأیته کان علی هیأه الکتابه بل المراد أنه متّصف بهذه الصفه وأنّه عالم بفّن الکتابه وهذا بخلاف قولنا جائنی زید کاتبا إذ المراد به أنه کان علی الکتابه حین مجیئه.
6- فأن فارسا وصف فضله منتصب لکنّه غیر مفهم فی حال إذ المراد للمتکلم به أنه نعم الرجل من بین الفرسان لا أنّه حین کان یمدحه کان راکبا فرسا وکان علی هیئه الفارس.

«مررت برجل راکب» (1) لأنّه مفهم فی حال رکوبه لأنّ إفهامه ضمنا (2).

والغرض (3) من تعریف الحال معرفه ما یقع علیه (4) بعد معرفه استعمال العرب له منصوبا ، لا معرفته لیحکم له بالنّصب ، فلا یلزم الدّور علی إدخال الحکم بالنّصب فی تعریفه - قاله والدی أخذا من کلام صاحب المتوسّط فی نظیر المسأله (5).

وکونه منتقلا مشتقّا

یغلب لکن لیس مستحقّا

(وکونه منتقلا مشتقّا) أی وصفا غیر ثابت (6) هو الذی (یغلب) وجوده فی کلامهم (7) (لکن لیس) ذلک (مستحقّا) (8) فیأتی لازما (9) بأن کان مؤکّدا نحو «یوم أبعث

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 225


1- کان حقه علی ما أشار إلیه المحشّی حکیم أن یورد بدل ذلک رأیت رجلا راکبا فأن مثاله خارج بقوله منتصب.
2- دفع للایراد وحاصله أنّ راکبا وأن کان مبیّنا لهیئه موصوفه فی المثال إلّا أن هذا البیان لیس استقلالیا لیس مراده من ذکر الکلام لبیان هذه الهیئه بل مراده الأخبار بأنی مررت برجل وأن الرجل کان راکبا ضمنا وأمّا الحال فالمتکلم أما یأتی بالکلام خاصا لبیان الهیئه فقولنا جائنی زید راکبا لم نرد به الإخبار بمجیء زید بل أردنا بیان هیئته عند مجیئه.
3- شرع فی رفع إشکال الدور والدور المتوهم ینشأ من أخذ المنتصب فی تعریف الحال بیان ذلک أن الإنتصاب کما نعلم حکم من أحکام الحال ومعرفه الحکم متوقف علی معرفه الموضوع وحیث أخذ المصنف الانتصاب فی تعریف الحال فالحال یتوقف معرفته علی الأنتصاب فعلی هذا یتوقف الانتصاب علی الانتصاب لأنه متوقف علی الحال الذی هو متوقف علیه فیدور والدور عباره عن حرکه شیء ثم عوده إلی مکانه الأوّل وحاصل الدفع نفی التوقف من ناحیه الانتصاب وأن معرفته لا تتوقف علی معرفه الحال لأن الانتصاب للحال أمر معروف من العرب قبل تعریف الحال فلا دور.
4- علی الحال من أحکام.
5- فی تعریف المعرب.
6- قوله وصفا بیان لمشتقا وغیر ثابت بیان لمنتقلا علی أللف والنشر المشوش.
7- کلام العرب.
8- لازما وواجبا.
9- أی : ثابتا ضد المنتقل ، وقوله بأن کان یرید أن الحال اللازم یأتی فی موارد معیّنه خاصّه.

حیّا» (1) أو دلّ عامله علی تجدّد ذات صاحبه نحو «خلق الله الزّرافه یدیها أطول من رجلیها (2)» أو غیر ذلک (3) ممّا هو مقصور علی السّماع نحو (قائِماً بِالْقِسْطِ)(4)(5).

ویکثر الجمود فی شعر وفی

مبدی تأوّل بلا تکلّف

کبعه مدّا بکذا یدا بید

وکرّ زید أسدا أی کأسد

(و) یأتی جامدا لکن (یکثر الجمود فی سعر) بالسّین المهمله (6) (وفی مبدی) (7) تأوّل) بالمشتق (بلا تکلّف) بأن یدلّ علی مفاعله أو تشبیه أو ترتیب فالسّعر (کبعه مدّا بکذا) أی مسعّرا والدّالّ علی المفاعله نحو (یدا بید) أی مقبوضا (و) الدّالّ علی التّشبیه نحو (کرّ زید أسدا ، أی کأسد) فی الشّجاعه ، (8) والدّالّ علی التّرتیب نحو «تعلّم الحساب بابا بابا» (9) و «ادخلوا رجلا رجلا» ویقلّ (10) إذا کان غیر مؤوّل بالمشتق ، بأن کان موصوفا نحو (فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا)(11)(12) أو دالّا علی عدد نحو

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 226


1- فحیا صفه ثابته وهی مؤکد للحیاه المفهومه من أبعث لأن البعث هو الحیاه بعد الموت.
2- فأطول حال لازمه من یدیها لأن أطولیه یدی الزرافه شیء ثابت للزرافه دائما وعامله وهو خلق یدل علی أنّ ذا الحال وهو ید الزرافه شیء حادث لأن معنی خلق أوجد بعد ما کان معدوما ویدیها بدل من الزرافه بدل البعض من الکل.
3- الموردین.
4- فأن قیام الله سبحانه بالقسط أمر لازم ثابت.
5- آل عمران ، الآیه : 18.
6- أی : غیر المعجمه وهو القیمه.
7- أی : الجامد الذی یظهر التأوّل بالمشتق بسهوله فقولنا مدا بعشره ظاهر فی أن مراده مسعّرا بعشره.
8- فالتأویل شجاعا.
9- أی : مرتبا وکذا قوله رجلا رجلا.
10- الجمود.
11- فبشرا حال جامد غیر مؤول بمشتق وموصوف بسویا.
12- مریم ، الآیه : 17.

(فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً)(1)(2) أو تفضیلا (3) نحو «هذا بسرا أطیب منه رطبا» أو کان نوعا لصاحبه نحو «هذا مالک ذهبا» (4) أو فرعا له نحو «هذا حدیدک خاتما» (5) أو أصلا نحو «هذا خاتمک حدیدا» (6).

والحال ان عرّف لفظا فاعتقد

تنکیره معنی کوحدک اجتهد

(والحال) شرطه أن تکون نکره خلافا لیونس والبغدادیّین مطلقا (7) والکوفیّین فیما تضمّن معنی الشّرط و (إن) أتاک حال قد (عرّف لفظا فاعتقد تنکیره معنی کوحدک اجتهد) أی منفردا ، و «جاؤا الجمّ الغفیر» أی جمیعا ، و «جاءت الخیل بداد» (8) أی مبدّده.

ومصدر منکّر حالا یقع

بکثره کبغته زید طلع

(ومصدر منکّر حالا یقع) سماعا مطلقا (9) عند سیبویه (بکثره کبغته زید طلع) أی مباغتا (10) وقیاسا عند المبرّد علی ما کان نوعا من الفعل ک- «جئت

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 227


1- فأربعین حال وهو جامد ولیلا تمیز.
2- الأعراف ، الآیه : 142.
3- أی : أتی فالحال لأجل التفضیل والتفضیل أعم من أن یکون مفّضلا أو مفضلا علیه فالأوّل نحو بسرا والثانی رطبا.
4- فذهبا وهو حال جامد نوع من المال.
5- فخاتم نوع من الحدید.
6- الحدید أصل للخاتم والخاتم من فروع الحدید.
7- تضمن معنی الشرط أم لا فالأوّل نحو تجب الزکواه فی الإبل السائمه بالنصب أی بشرط أن تکون سائمه والثانی کوحدک اجتهد بغیر تأویل.
8- بداد معرفه لأنه علم جنس ومبدده أی مفرقه.
9- أی : سواء کان نوعا من الفعل أم لا مقابل قول المبرد.
10- أی : دفعه.

رکضا» (1) فیقیس علیه جئت سرعه ورجله (2) وعند المصنّف وابنه بعد أمّا (3) نحو «أمّا علما فعالم» وبعد خبر شبّه به مبتدأ ک- «زید زهیر شعرا» (4) أؤ قرن هو (5) بأل الدّالّه علی الکمال نحو «أنت الرّجل علما».

ولم ینکّر غالبا ذو الحال إن

لم یتأخّر أو یخصّص أو یبن

من بعد نفی أو مضاهیه کلا

یبغ امرؤ علی امرئ مستسهلا

(ولم ینکّر غالبا ذو الحال (6) إن لم یتأخّر أو (یخصّص أو) لم (یبن) (7) أی یظهر واقعا (من بعد نفی أو) من بعد (مضاهیه) وهو النّهی والإستفهام وینکّر أی یجوز تنکیره إن تأخّر کقوله :

لمیّه موحشا طلل

یلوح کأنّه خلل (8)

أو خصّص بوصف نحو (وَلَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ) مصدّقا (9)(10) فی قراءه بعضهم. (11) أو إضافه (12) نحو (فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَواءً

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 228


1- فأن الرکض نوع من فعله أی عامله وهو المجیء إذ الرکض مجیء بسرعه وعدو.
2- أی : غیر راکب.
3- أی : قیاسا بعد أما.
4- فوقع الحال وهو شعرا بعد خبر هو زهیر وشبه المبتدا وهو زید بزهیر یعنی زید مثل زهیر فی الشعر.
5- أی : الخبر قبل الحال فأل هنا تدل علی کمال الرجل أی أنت الکامل فی الرجولیه علما.
6- بل الغالب أن یکون معرفه.
7- بفتح الیاء أی لم یقع بعد نفی أو مشابهیه.
8- فأتی بذی الحال وهو طلل نکره لتأخره عن الحال وهو موحشا.
9- فذو الحال وهو کتاب نکره مخصصّه بوصف هو من عند الله.
10- البقره ، الآیه : 101.
11- فأن بعض القراء رفعوا مصدقا صفه للکتاب.
12- عطف علی وصف أی یخصص بإضافه فأن أربعه نکره لإضافتها إلی النکره لکنها مخصصّه بالإضافه إذ الإضافه إلی النکره تخصیصیه.

لِلسَّائِلِینَ)(1) أو وقع بعد نفی نحو (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ)(2)(3). أو بعد نهی (کلا یبغ أمرؤ علی امرئ مستسهلا) (4) أو أستفهام نحو :

یا صاح هل حمّ عیش باقیا فتری (5)

[فی نفسک العذر فی أبعادها الأملا]

وقد نکّر نادرا من غیر وجود شیء ممّا ذکر ، ومنه «صلّی رسول الله جالسا وصلّی وراءه قوم قیاما». (6)

وسبق حال ما بحرف جرّقد

أبوا ولا أمنعه فقد ورد

(وسبق حال ما (7) بحرف جرّ قد أبوا) کسبقها ما جرّ بإضافه إلیه (ولا أمنعه) وفاقا للفارسی وابن کیسان وبرهان (فقد ورد) فی الفصیح ، کقوله تعالی :

(وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ)(8)(9) وقول الشّاعر :

[إذا المرء أعیته السّیاده ناشیا]

فمطلبها کهلا علیه شدید (10)

وأوّل ذلک المانعون بأنّ کافّه حال من الکاف فی أرسلناک والهاء (11) للمبالغه ، أی

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 229


1- فصّلت ، الآیه : 10.
2- جمله ولها کتاب معلوم حال من قریه وهی نکره وقعت بعد النفی.
3- الحجر ، الآیه : 4.
4- ذو الحال امرء الأوّل.
5- ذو الحال عیش.
6- فقی أما حال من قوم وهو نکره من غیر أن یکون فیه شیء من الشروط المتقدمه.
7- أی : ذا حال مجرور یعنی أن النحاه منعوا من تقدم الحال علی ذی حال مجرور.
8- فکافه حال من الناس المجرور بالحرف وقد تقدم علیه.
9- السبأ ، الآیه : 28.
10- فکهلا حال من ضمیر (علیه) المجرور.
11- أی : تاء کافه للمبالغه للتأنیث لتناسب (الناس) المؤنث مجازا فجاز أن یکون حالا لکاف أرسلناک.

وما أرسلناک إلّا کافّا للنّاس (1) وبأنّ کهلا حال من الفاعل المحذوف من المصدر ، (2) أی فمطلبه إیّاها کهلا علیه شدید وسبقها (3) المرفوع والمنصوب جائز خلافا للکوفیّین وسبقها المحصور ت واجب ک- «ما جاء راکبا إلّا زید» ، وسبقها وهی محصوره (4) ممتنع.

ولا تجز حالا من المضاف له

إلّا إذا اقتضی المضاف عمله

أو کان جزء ما له أضیفا

أو مثل جزئه فلا تحیفا

(ولا تجز حالا من المضاف له) خلافا للفارسی (إلّا إذا اقتضی المضاف عمله) أی العمل فی الحال (5) کقوله تعالی : (إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً)(6)(7) (أو کان) المضاف (جزء ما له أضیفا) کقوله تعالی : (وَنَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً)(8)(9) (أو مثل جزئه فلا تحیفا) کقوله تعالی :

(ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً)(10)(11) والصّورتان

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 230


1- أی : لتکف الناس عن الکفر والمعاصی.
2- فأن مطلب مصدر میمّی.
3- أی : سبق الحال علی ذی الحال المرفوع أو المنصوب جائز.
4- نحو قوله تعإلی وما نرسل المرسلین إلا مبشرین ومنذرین حالان من المرسلین ولا یجوز تقدیمهما لکونهما محصورین والمحصور یجب تأخیره.
5- بأن یکون المضاف جاریا مجری الفعل کالمصدر واسم الفاعل.
6- فالمضاف وهو مرجع یقتضی العمل فی الحال لکونه مصدرا میمیا.
7- یونس ، الآیه : 4.
8- فالمضاف وهو صدور جزء من المضاف إلیه وهو الضمیر لان المصدر جزء من بدنهم.
9- الحجر ، الآیه : 47.
10- فالمله لیست جزاء من إبراهیم إلّا إنّها مثل جزئه لکونها لازمه له.
11- النحل ، الآیه : 123.

الأخیرتان (1) قال أبو حیّان لم یسبق المصنّف إلی ذکرهما أحد - انتهی. قلت : (2) قد نقلهما المصنّف فی فتاواه عن الأخفش ، وقد تبعه (3) علیهما جماعه.

والحال إن ینصب بفعل صرّفا

أو صفه أشبهت المصرّفا

فجائز تقدیمه کمسرعا

ذا راحل ومخلصا زید دعا

(والحال إن ینصب بفعل صرّفا أو صفه أشبهت المصرّفا فجائز) خلافلا للکوفیّین (تقدیمه) علی ناصبه ما لم یعارضه (4) معارض من کون عامله صله لأل أو لحرف مصدریّ أو مقرونا بلام القسم أو الابتداء أو کونه جمله معها الواو (کمسرعا ذا راحل زید دعا) (5) فإن کان ناصبه غیر فعل کاسم الفعل (6) أو المصدر ، أو فعلا غیر متصرّف کفعل التّعجّب ، أو صفه کذلک (7) کأفعل التّفضیل فی بعض أحواله (8) لم یجز تقدیمه علیه.

ضابطه : جمیع العوامل اللّفظیه تعمل فی الحال إلّا کان وأخواتها وعسی علی الأصحّ.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 231


1- أی : صوره أن یکون المضاف جزء اللمضاف الیه او مثل جزئه.
2- رد لقول أبی حیان فالأخفش سابق علی المصنف فی هاتین الصورتین.
3- أی : تبع الأخفش علی هاتین الصورتین أی ذکرهما ومنهم المصنف فلیس المصنف مبتکرا لهما.
4- أی : لم یعارض التقدیم معارض کصله أل نحو جائنی المکرم لزید جالسا وصله الحرف المصدری نحو یعجبنی أن یکرمک زید قائما والمقرون بلام القسم نحو والله لأقتلنک صباحا ولام الابتداء نحو لأکرمنک عالما وواو الحال نحو جاء زید وهو راکب وذلک للزوم هذه الحروف صدر الکلام.
5- الأول مثال لتقدم الحال علی عامله أعنی راجل وهو صفه اشبهت الفعل المتصرف لأنهم یسمون اسم الفاعل والمفعول والصفه المشبهه شبه الفعل والثانی للمتقدم علی عامله وهو فعل متصرف أعنی دعا.
6- نحوصه مستعما والمصدر نحو إلیه مرجعکم جمیعا وفعل التعجب نحو ما أحس زیدا راکبا.
7- أی : غیر متصرف کأفعل التفضیل نحو زید أحسن من عمرو ضاحکا کلّ ذلک لضعف العامل.
8- لجواز تقدیم حاله إذا توسط بین حالین کما سیأتی فی قوله ونحو زید مفردا.

وعامل ضمّن معنی الفعل لا

حروفه مؤخّرا لن یعملا

کتلک لیت وکأنّ وندر

نحو سعید مستقرّا فی هجر

(وعامل ضمّن معنی الفعل (1) لا حروفه مؤخّرا لن یعملا) لضعفه (2) (کتلک لیت وکأنّ) ولعلّ وهاء التّنبیه والظّروف المتضمّنه معنی الاستقرار (3) (وندر) عندنا توسّط الحال بین صاحبه وعامله إذا کان (4) ظرفا أو مجرورا مخبرا به وأجازه الأخفش بکثره (نحو سعید مستقرّا فی هجر) (5) ومنع بعضهم هذه الصّوره کما منع تقدیمها علیهما (6) بالإجماع.

ونحو زید مفردا أنفع من

عمرو معانا مستجاز لن یهن

(و) تقدیم الحال علی عامله إذا کان [عامله] أفعل مفضّلا به (7) کون فی حال علی کون فی حال (نحو زید مفردا أنفع من عمرو معانا) و «هذا بسرا أطیب منه رطبا» (مستجاز لن یهن) أی لن یضعف.ه.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 232


1- فتلک متضمنه معنی أشرت ولیت تمنیت وکانّ شبهت ولعل ترجیت وها نبّهت.
2- الضمیر یعود إلی عامل.
3- نحو فی الدار زید عالما وزید عندی جالسا أی استقر بخلاف المتعلقه بالمذکور أو بفعل خاصّ.
4- العامل ظرفا أو مجرور وکان خبرا.
5- فتوسط الحال وهو مستقرا بین صاحبه وهو سعید وعامله فی هجر وهو خبر لسعید.
6- أی : تقدیم الحال علی صاحبه وعامله.
7- (أی بأفضل) کون شیء أو شخص فی حال علی کونه فی حال أخر کما فضل بأنفع کون زید فی حال الانفراد علی کون عمرو مع العین وفضّل بأطیب کون بسریه هذا علی کون رطبیته فجاز تقدیمه علی عامله مع أنه صفه غیر متصرفه.

والحال قد یجیء ذا تعدّد

لمفرد فاعلم وغیر مفرد

(والحال قد یجیء ذا تعدّد لمفرد (1) فاعلم) کالخبر (2) سواء کان الجمیع فی المعنی واحدا ک- «إشتریت الرّمّ ان حلوا حامضا» (3) أو لم یکن ک- «جاء زید عاذرا ذامین» (وغیر مفرد) (4) نحو «لقیت زیدا مصعدا منحدرا» ثمّ إن ظهر المعنی (5) ردّ کلّ واحد إلی ما یلیق به وإلّا ، (6) جعل الأوّل للثّانی والثّانی للأوّل.

وعامل الحال بها قد أکّدا

فی نحو لا تعث فی الارض مفسدا

(وعامل الحال) وکذا صاحبها (بها (7) قد أکّدا فی نحو لا تعث فی الأرض مفسدا) و (أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً)(8)(لَآمَنَ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً)(9)(10).

وإن تؤکّد جمله فمضمر

عاملها ولفظها یؤخّر

(وإن تؤکّد) أی الحال (جمله) معقوده من اسمین معرفتین جامدین لبیان یقین أو

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 233


1- أی لذی حال واحد.
2- المتعدد لمبتداء واحد نحو زید عالم شجاع.
3- فحلوا وحامضا فی المعنی المراد واحد أی مزا.
4- أی بأن یکون ذو الحال أیضا متعدّد فمصعدا ومنحدرا حالا لضمیر المتکلم وزید.
5- نحو حارب جیش إلاسلام جیش الکفر محقا مبطلا فیعلم أن محقا حال لجیش إلاسلام ومبطلا لجیش الکفر.
6- کما فی مثال لقیت زیدا مصعدا منحدرا لإمکان کل منهما لکل منهما فیجعل مصعدا لزید ومنحدر الضمیر المتکلم.
7- أی : بالحال فأن لا تعث معنی لا تفسد فمفسدا مؤکد له ورسول تأکید لأرسلنا والفرق بین المثالین أن الأول لتأکید الحال معنا عامله والثانی تأکید للفظه.
8- النّساء ، الآیه : 79.
9- مثال لتأکید الحال صاحبه فأن جمیعا حال من کلهم وجمیع وکل بمعنی واحد.
10- یونس ، الآیه : 99.

فخر أو تعظیم (1) أو نحو ذلک (2) (فمضمر عاملها) نحو :

أنا ابن داره معروفا بها نسبی

[وهل بداره یا للنّاس من عار؟]

أی أحقّه (3) معروفا ، وقیل عاملها المبتدأ ، وقیل الخبر الواقع فی الجمله (ولفظها (4) یؤخّر) وجوبا لعدم جواز تقدّم المؤکّد علی المؤکّد.

وموضع الحال تجیء جمله

کجاء زید وهو ناو رحله

(وموضع الحال تجیء جمله) خالیه من دلیل الاستقبال (5) (کجاء زید وهو ناو رحله) ویجیء أیضا موضعه ظرف أو مجرور متعلّق بمحذوف وجوبا نحو «رأیت الهلال بین السّحاب» (6)(فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ)(7)(8).

وذات بدء بمضارع ثبت

حوت ضمیرا ومن الواو خلت

(و) جمله الحال سواء کانت مؤکّده أم لا ، جیء بها (ذات بدء بمضارع) خال من قد (ثبت) أو نفی بلا ، أو ما ، أو بماض (9) تال إلّا ، أو متلو بأو (10) (حوت ضمیرا) رابطا .

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 234


1- فالیقین نحو أنا ابن داره والفخر أنا حاتم جودا والتعظیم نحو أنت الملک سلطانا.
2- کالتحقیر نحو زید شیطان مکرا.
3- فی بیان الیقین ومن الفخر افتخر وفی التعظیم أعظم وهکذا.
4- أی : الحال.
5- کسین وسوف وأن.
6- فبین ظرف وحال من الهلال متعلق بمحذوف أی واقعا بین السحاب.
7- الجار والمجرور حال متعلق بمحذوف والتقدیر کائنا فی زینته.
8- القصص ، الآیه : 79.
9- أی : بدء بماض.
10- فهذه خمسه أقسام من الجمل الحالیه ثلاثه مبدوه بمضارع خال من قد ، الأولی المثبته والثانی المنفیه بلا والثالثه المنفیه بما واثنتان مبدوتان بالماضی الأولی الواقعه بعد إلّا والثانیه الواقعه قبل أو وحکم هذه الخمسه أن تکون متحمله لضمیر ذی الحال وخالیه من الواو الحالیّه.

ظاهرا أو مقدّرا (ومن الواو خلت) نحو (وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ)(1)(2)(ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ)(3)(4).

عهدتک ما تصبو [وفیک شبیبه (5)

فما لک بعد الشّیب صبّا متیّما]

(إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ)(6)(7) «لأضربنّه ذهب أو مکث». (8)

وذات واو بعدها انو مبتدا

له المضارع اجعلنّ مسندا

(و) إن أتی من کلام العرب جمله مبدوّه بما ذکر (9) وهی (ذات واو) فلا تجره علی ظاهره (10) بل (بعدها) أی بعد الواو (انو مبتدأ له المضارع) المذکور (اجعلنّ مسندا) خبرا نحو :

فلمّا خشیت أظافیرهم

نجوت وأرهنهم مالکا

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 235


1- مثال للمضارع المثبت فتستکثر فعل مضارع خال من قد مثبت متحمل ضمیر المخاطب.
2- المدّثر ، الآیه : 6.
3- للمضارع المنفی بلا.
4- الصّافّات ، الآیه : 25.
5- للمنفی بما فأن ما تصبوا حال من الکاف فی عهدتک ومتحمل لضمیر المخاطب المتحد مع ذی الحال.
6- للماضی الواقع بعد إلّا وهو کانوا حال من رسول وضمیر به عائد إلیه.
7- الحجر ، الآیه : 11.
8- للماضی الواقع قبل أو وهو ذهب حال من الضمیر الغایب فی لأضربنّه ومتحمل لهو المستتر.
9- أی : المضارع المثبت لأنه المذکور فی کلام المصنف والخمسه الآخر زادها الشارح.
10- أی : لیس لک أن تقول أن الحال جمله فعلیه والرابط واو لأنا قلنا أن فعل المضارع المثبت إذا وقع حالا فرابطه الضمیر فقط ومن الواو خلت بل قدّر مبتدا والفعل خبره فتصیر الجمله اسمیه والاسمیه یجوز أن تأتی بواو.

أی أنا أرهنهم مالکا.

وذات بدء بمضارع مقرون بقد تلزمها الواو نحو (لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللهِ)(1) - قاله فی التّسهیل.

وجمله الحال سوی ما قدّما

بواو أو بمضمر أو بهما

(وجمله الحال سوی ما قدّما) وهی الجمله الاسمیّه مثبته أو منفیّه والفعلیّه المصدّره بمضارع منفی بلم أو بماض مثبت أو منفیّ (2) بشرط أن تکون غیر مؤکّده (3) تأتی (بواو) فقط نحو «جاء زید وعمرو وقائم» ، «جاء زید ولم تطلع الشّمس» ، «جاء زید وقد طلعت الشّمس» ، «جاء زید وما طلعت الشّمس» (4).

وشرط جمله الحال المصدّره بالماضی المثبت المتصرّف المجرّد من الضّمیر أن یقترن بقد ظاهره أو مقدّره (5) لتقرّبه (6).

من الحال. واستشکله (7) السّعید ، وتبعه شیخنا العلّامه الکافجی ، بأنّ الحال .

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 236


1- الصّف ، الآیه : 5.
2- غیر الواقع بعد إلّا أو قبل أو.
3- نحو ذلک الکتاب لا ریب فیه فجمله لا ریب فیه لیست بحال لکونها مؤکده.
4- فالأوّل مثال للاسمیه والثانی لفعل المضارع المنفی بلم والثالث للماضی المثبت والرابع للماضی المنفی.
5- فالظاهره نحو جائنی زید وقد رکب غلامه والمقدّره نحو قوله تعإلی أو جاؤکم حصرت صدورهم أی قد حصرت قاله المحشی.
6- بضم التاء وفتح الباء مضارع قرّب أی لتقرب قد الفعل الماضی من الحال مراده أن جمله الحال لا بد أن تکون مقترنه بزمان الحال کما یفهم من کلمه الحال فإذا کانت فعلا ماضیا فلا بد أن تدخلها قد لیبدل الماضی بالحال لأن قد فیها معنی الحال لکونها للتحقیق فالفعل الواقع بعدها ثابت فعلا.
7- أی : استشکل لزوم قد لهذه المناسبه وحاصل الإشکال أن الحال لها معنیان أحدهما زمان الحال والثانی الهیئه الخاصه مثل راکبا التی هی قید لعاملها فأن قولنا جاء زید راکبا یکون (راکبا) قید المجیء زید والمراد من الحال فیما نحو فیه هو القسم الثانی لا زمان الحال والحال بالمعنی الثانی لا اختصاص لها بزمان خاص بل هی تابعه لعاملها فأن کان ماضیا فهی فی الماضی وأن کان حالا فکذلک فلا حاجه لدخول قد علی الماضی لذلک.

الّذی هو قید علی حسب عامله (1) فإن کان ماضیا أو حالا أو مستقبلا ، فکذلک فلا معنی لاشتراط تقریبه (2) من الحال [أی : الزّمن الحاضر] بقد. قال : فما ذکروه غلط نشأ من اشتراک لفظ الحال بین الزّمان الحاضر وهو ما یقابل الماضی ، وبین ما یبیّن الهیئه المذکوره (3) انتهی. وقد اختار أبو حیّان تبعا لجماعه ، عدم الاشتراط (4) کما لو وجد الضّمیر.

(أو) تأتی (بمضمر) فقط (5) نحو (اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ)(6)(فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ)(7)(أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ)(8) «جاء زید ما قام أبوه». (9)

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 237


1- علی حسب عامله خبر لأنّ والمعنی أن الحال الذی هو قید للعامل أنما هو علی حسب عامله من حیث الزمان.
2- أی : تقریب الماضی.
3- أی : الذی هو قید یعنی الحال المصطلح.
4- أی : عدم اشتراط قد کما إنه لو وجد الضمیر لا یحتاج إلیه إجماعا.
5- أی : بدون الواو.
6- البقره ، الآیه : 39.
7- آل عمران ، الآیه : 174.
8- النّساء ، الآیه : 90.
9- الآیه الأولی مثال للجمله الاسمیه وهی بعضکم لبعض عدو والضمیر (کم) فی بعضکم وذو الحال ضمیر جمع المخاطب فی اهبطوا والآیه الثانیه للمضارع المنفی ب- «لم» والضمیر هم وذو الحال ضمیر جمع المغایب فی فانقلبوا والآیه الثالثه للماضی المثبت وهو حصرت والضمیر فی الحال هم وذو الحال ضمیر الجمع الغایب من جاؤ والمثال الأخیر للماضی المنفی.

(أو بهما) (1) نحو (خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ)(2)(وَالَّذِینَ یَرْمُونَ أَزْواجَهُمْ وَلَمْ یَکُنْ لَهُمْ شُهَداءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ)(3) ، (أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللهِ)(4) ، «جاء زید وما قام أبوه». (5)

والحال قد یحذف ما فیها عمل

وبعض ما یحذف ذکره حظل

(والحال قد یحذف ما فیها عمل) جوازا لدلیل حالیّ کقولک للمسافر «راشدا مهدیّا» (6) أو مقالیّ نحو (بَلی قادِرِینَ)(7)(8).

(وبعض ما یحذف) ممّا یعمل فی الحال وجب فیه ذلک (9) حتّی أنّ (ذکره حظل) أی منع منه کعامل المؤکّده للجمله ، (10) والنّائبه مناب الخبر کما سبق. (11) والمذکوره

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 238


1- بالواو والضمیر.
2- البقره ، الآیه : 243.
3- النّور ، الآیه : 75.
4- البقره ، الآیه : 75.
5- الآیه الأولی مثال للجمله الاسمیه والرابط هو الواو وضمیر هم وذو الحال ضمیر الجمع فی خرجوا والآیه الثانیه للمضارع المنفی ب- «لم» ورابطها الواو وضمیر لهم وذو الحال ضمیر الجمع فی یرمون والآیه الثالثه للماضی المثبت وهو کان والرابط هو الواو وضمیر منهم وذو الحال ضمیر الجمع فی یؤمنوا والمثال الأخیر للماضی المنفی.
6- أی : سافر راشدا بقرنیه تهیّوئه للسفر.
7- التقدیر نجمعها قادرین بدلیل ذکر نجمع سابقا فی نجمع عظامه.
8- القیامه ، الآیه : 4.
9- أی : فی البعض الحذف.
10- الذی مر ذکره عند قول الناظم (وأن توکد جمله) نحو زید أبوک عطوفا.
11- فی باب المبتدا والخبر عند قول الناظم کضربی العبد مسیئا نحو ضربی زیدا قائما أی حاصل إذا کان قائما.

للتّوبیخ نحو «أقاعدا (1) وقد قام النّاس» أو بیان زیاده أو نقص بتدریج ک- «تصدّق بدینار فصاعدا» ، «واشتره بدینار فسافلا» (2) وهو قیاس (3) وک «هنیئا لک» وهو سماع.

تتمه : الأصل فی الحال أن تکون جائزه الحذف (4) وقد یعرض لها ما یمنع منه (5) ککونها جوابا نحو «راکبا» لمن قال «کیف جئت» (6) أو مقصودا حصرها نحو «لم أعده (7) إلّا حرضا» أو نائبه عن الخبر نحو «ضربی زیدا قائما» أو منهیّا عنها نحو (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 239


1- أی : أتکون قائما.
2- أی : فأذهب صاعدا وفأذهب سافلا.
3- أی : حذف العامل فی الموارد الخمسه قیاسی ولکل أحد أن یحذف العامل فی مثلها وأما هنیئا لک فلیس لأحد أن یأتی بمثله والتقدیر أشرب هنیئا.
4- لکونها فضله.
5- أی : من الحذف.
6- إذ لو حذف راکبا لبقی السؤال بلا جواب.
7- بفتح الهمزه وسکون الدال من العیاده أی لم أذهب إلی عیادته إلا حال إشرافه علی الموت إذ لو حذف الحال بقی لم أعده ولیس مراد المتکلم نفی العیاده.
8- إذ لو حذف کان نهیا عن الصلوه.
9- النّساء ، الآیه : 43.

باب التّمییز

هذا باب التّمییز

وهو والممیّز والتّبیین والمبیّن والتّفسیر والمفسّر بمعنی [واحد].

اسم بمعنی من مبین نکره

ینصب تمییزا بما قد فسّره

(إسم بمعنی من (1) مبین) لإبهام الإسم أو نسبته (نکره ینصب تمییزا) فخرج بالقید الأوّل (2) الحال ، وبالثّانی (3) اسم لا ونحو :

استغفر الله ذنبا [لست محصیه

ربّ العباد إلیه الوجه والعمل]

وقد یأتی التّمییز غیر مبین فیعدّ مؤکّدا نحو (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً)(4)(5) وقد یأتی بلفظ المعرفه نحو :

[رأیتک لمّا أن عرفت وجوهنا

صددت] وطبت النّفس یا قیس عن عمرو

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 240


1- البیانیه.
2- وهو بمعنی من لأن الحال لیس بمعنی من.
3- وهو قوله مبین فأن اسم لا النافیه للجنس متضمن لمعنی من کما ذکر فی بابه وکذا المفعول الثانی لأستغفر لصحه أن نقول أستغفر الله من ذنب إلّا أنهما لا یبینان إبهاما.
4- فشهرا تمیز لاثنی عشر لکنه لیس لبیان رفع الإبهام للعلم بأن المراد من اثنی عشر هو الشهر لذکر شهور قبلها فهو تأکید.
5- التوبه ، الآیه : 36.

فیعتقد تنکیره معنی (1) ونصبه (بما قد فسّره). (2) فی تفسیر الاسم وبالمسند من فعل أو شبهه فی تفسیر النّسبه.

هذا والاسم المبهم الّذی یفسّره التّمییز أربعه أشیاء : (3) العدد ک (أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً)(4) ولا یجوز جرّ تمییزه ، (5) والمقدار وهو مساحه

کشبر أرضا وقفیز برّا

ومنوین عسلا وتمرا

وبعد ذی وشبهها اجرره إذا

أضفتها کمدّ حنطه غذا

(کشبر أرضا و) کیل نحو (قفیز برّا و) وزن نحو (منوین عسلا وتمرا) وما یشابه المقدار نحو (6)(مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ)(7)(8) وفرع التّمییز نحو «خاتم حدیدا» (9) (وبعد ذی) الثّلاثه المذکوره فی البیت (وشبهها) کالّذی ذکرته بعد (10) (اجرره إذا أضفتها) بعامل (11)

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 241


1- فالتقدیر طبت نفسا.
2- یعنی أن کان التمییز مفسر الاسم مفرد فعامل نصبه هو ذلک الاسم الذی فسره التمییز ففی قولنا شبرا رضا العامل هو شبر وأن کان مفسرا للنسبه فالناصب هو المسند والمسند فی الجمله الفعلیه هو الفعل نحو طبت نفسا وفی الاسمیه هو الخبر زید طیب نفسا.
3- هی العدد والمقدار وما یشابه المقدار وفرع التمییز والمقدار هی المساحه والکیل والوزن وما شابههما.
4- یوسف ، الآیه : 4.
5- کما سیجی فی قول المصنف غیر ذی العدد.
6- عطف علی المقدار وهو ثالث الأربعه.
7- المثقال فی الآیه لیس المثقال المعهود الذی هو وزن من الأوزان بل المراد وزن ذره وهو غیر معیّن فالمثقال لیس بمقدار بل شبه المقدار.
8- الزّلزله ، الآیه : 7.
9- فألتمییز وهو حدیدا أتی لفرعه وهو الخاتم إذا لخاتم فرع وقسم من الحدید والحدید أصله.
10- وهو شبه المقدار وفرع التمییز لا الذی ذکره قبل وهو العدد لعدم جواز جرّ ذی العدد کما یأتی.
11- متعلق باجرره أی اجرره بما یعمل فی المضاف إلیه علی الأقوال فی المسئله کما یأتی فی باب الإضافه من أن العامل فیه هل هو المضاف أو الحرف المقدر.

المضاف إلیه (کمدّ حنطه غذا) (1) و «لا تحقّر ظلامه ولو شبر أرض» ، ویجوز أیضا جرّه بمن کما سیذکره ورفعه علی البدل. (2)

والنّصب بعد ما أضیف وجبا

إن کان مثل ملء الأرض ذهبا

(والنّصب) للتّمییز الواقع (بعد ما) أی مبهم (أضیف) إلی غیره (وجبا إن کان) الممیّز (3) لا یغنی عن المضاف إلیه (مثل ملء الأرض ذهبا) فإن أغنی نحو «هو أشجع النّاس رجلا» جاز الجرّ فتقول «هو أشجع رجل». (4)

والفاعل المعنی انصبن بأفعلا

مفضّلا کأنت أعلی منزلا

(و) التّمییز (الفاعل) فی (المعنی (5) انصبن بأفعلا) الکائن (مفضّلا (6) کأنت أعلی

منزلا) إذ معناه أنت علا منزلک ، بخلاف غیره (7) فیجب جرّه به ک- «زید أکمل فقیه».

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 242


1- مثال للوزن أو الکیل من المقدار کما أن قوله شبر أرض للمساحه من المقدار.
2- إذا کان المبدل منه مرفوعا نحو عندی شبر أرض برفع أرض بدلا من شبر.
3- بکسر الیاء أی التمییز فإن ذهبا فی المثال لا یغنی عن الأرض إذ لا معنی لقولنا ملاء ذهب.
4- فصح المعنی لإغناء رجل عن الناس.
5- وعلامه کون التمییز فاعلا فی المعنی أن تجعل مکان اسم التفضیل فعلا من لفظه ومعناه وترفع التمیز به مع صحه المعنی کان تقول فی أنت أعلی منزلا أنت علی منزلک.
6- بکسر الضاد اسم فاعل وأفعل المفضل هو أفعل التفضیل.
7- أی : غیر الفاعل فی المعنی.

وبعد کلّ ما اقتضی تعجّبا

میّز کأکرم بأبی بکر أبا

(وبعد کلّ ما اقتضی تعجّبا) (1) سواء کان بصیغه ما أفعله أو أفعل به أم لا (میز) ناصبا (کأکرم بأبی بکر أبا) و «لله درّه فارسا» و «حسبک بزید رجلا» و «کفی به عالما» و

[بانت لتحزننا عفّاره]

یا جارتا ما أنت جاره

واجرر بمن إن شئت غیر ذی العدد

والفاعل المعنی کطب نفسا تفد

(واجرر بمن) التّبعیضیّه (إن شئت) کلّ تمییز (غیر) [أربعه أشیاء] التّمییز (2) (ذی العدد) أی المفسّر له کما تقدّم (3) (و) التّمییز (الفاعل) فی (المعنی) إن کان محوّلا عن الفاعل صناعه (4) (کطب نفسا تفد) (5) أو عن مضاف نحو «زید أکثر مالا» والمحوّل عن المفعول نحو «غرست الأرض شجرا».

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 243


1- یعنی انصب التمیز بعد کل ما أفاد تعجّبا سواء کان الصیغتین المعهودتین للتعجّب أم غیرهما من مدح أو ذم وما شاکلهما والأمثله الأربعه التی یمثّل بها الشارح کلها للمدح فأن الأول مراد القائل به أنه أحسن فارس ، والثانی أن زیدا أکمل رجل ، والثالث أنه أحسن عالم والرابع أی الشعر أن جارته أحسن جاره وما فی ما أنت جاره للتعجّب.
2- أی : منها التمیز ذی العدد أی المفسر للعدد.
3- فی قول الشارح (العدد کأحد عشر کوکبا ولا یجوز جرّ تمیزه).
4- أی : الفاعل الاصطلاحی النحوی ، وحاصل مراده أن التمیز الفاعل فی المعنی علی ثلاثه أقسام : فقد یکون حالته السابقه فاعلا اصطلاحیّا کطبت نفسا فنفسا کان فی الأصل فاعلا ، فأن أصله طاب نفسک. وقد یکون مضافا فی الأصل ، نحو زید أکثر مالا فمالا تمیز فعلا ومضاف قبلا ، إذ الأصل کثر مال زید وهو فاعل فی المعنی ، لأنه کما تری فاعل کثیر. وقد یکون التمیز الفاعل فی المعنی مفعولا سابق نحو سابقا نحو غرست الأرض شجرا فشجرا تمیز فعلا ومفعول سابقا إذا الأصل غرست شجر الأرض وهو فاعل فی المعنی لنبت المقدر ، لأن الشجر المغروس نابت.
5- بضم التاء مجهول تفید مجزوم جوابا للأمر ، أی اجرر والمعنی إن تجرر تعطی الفائده.

وعامل التّمییز قدّم مطلقا

والفعل ذو التّصریف نزرا سبقا

(وعامل التّمییز قدّم مطلقا) علیه (1) اسما کان أو فعلا جامدا أو متصرّفا (والفعل ذو التّصریف نزرا سبقا) بضمّ أوّله بالتّمییز (2) کقوله :

[أتهجر لیلی بالفراق حبیبها]

وما کاد نفسا بالفراق تطیب (3)

وقوله :

أنفسا تطیب بنیل المنی

[وداعی المنون ینادی جهارا]

وقاس ذلک (4) الکسائیّ والمبرّد والمازنیّ ، واختاره (5) المصنّف فی شرح العمده.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 244


1- أی : علی التمیز اسما کان العامل جامدا نحو خاتم حدیدا أو متصرفا نحو طیّب نفسا أو فعلا متصرفا نحو طبت نفسا أو جامدا کفعل التعجّب نحو ما أحسنه رجلا.
2- أی : تأخّر عن التمیز قلیلا.
3- فتطیب فعل متصرف عامل متأخر عن التمییز وهو نفسا وکذا المثال بعده.
4- أی : تأخّر العامل إذا کان فعلا متصرفا علی خلاف قول المصنف أنه نزر.
5- أی : القیاس.

باب حروف الجرّ

اشاره

هذا باب حروف الجرّ

هاک حروف الجرّ وهی من إلی

حتّی خلا حاشا عدا فی عن علی

مذ منذ ربّ اللّام کی واو وتا

والکاف والباء ولعلّ ومتی

(هاک) أی خذ (حروف الجرّ وهی) عشرون (من) و (إلی) و (حتّی) و (خلا) و (حاشا) و (عدا) و (فی) و (عن) و (علی) و (مذ) و (منذ) و (ربّ) و (اللّام) و (کی) وقلّ من ذکرها (1) ولا تجرّ إلّا ما الاستفهامیّه وأن وما وصلتهما (2) و (واو وتاء والکاف والباء ولعلّ) وقلّ من ذکر هذه أیضا (3) ولا تجرّ بها إلّا عقیل (4) (ومتی) وقلّ من ذکرها أیضا ولا تجرّ بها إلّا هذیل وزاد فی الکافیه لو لا إذا ولیها ضمیر (5) وهو مشهور عن سیبویه.

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 245


1- یعنی کی.
2- أما الاستفهامیه کقولهم فی السؤال عن عله الشیء کیمه أی لم بدّل ألفه هاءا وما الموصوله کقول النابغه (یراد الفتی کیما یضرّ وینفع) وأن نحو أتیتک کی أن تأتینی والغالب حذف أن بعدها ، وأنما قال وصلتهما لأنهما مع صلتهما مؤوّلان باسم مفرد ، وأمّا هما وحدهما فحرفان ولا یدخل الجّار علی الحرف.
3- أی : لعل کما قل ذکر (کی) فی حروف الجرّ.
4- بالتصغیر طائفه من العرب کقولهم لعل أبی المغوار وقولهم لعل الله فضّلکم علینا بکسر الله.
5- نحو لولاک لما أتیت.

بالظّاهر اخصص منذ مذ وحتّی

والکاف والواو وربّ والتّا

واخصص بمذ ومنذ وقتا وبربّ

منکّرا وا التّاء لله وربّ

(بالظّاهر اخصص مذ) و (منذ) و (حتّی والکاف والواو وربّ والتّا) فلا تجرّبها ضمیرا (واخصص بمذ ومنذ وقتا) غیر مستقبل (1) نحو «ما رأیته مذ یومنا» و «منذ یوم الجمعه» (و) اخصص (بربّ منکّرا) لفظا ومعنی أو معنی فقط ، کما قال فی شرح الکافیه نحو «ربّ رجل وأخیه» (2).

(والتّاء) جارّه (لله وربّ) مضافا إلی الکعبه أو الیاء نحو «تالله» و «تربّ الکعبه» و «تربّی» وسمع أیضا «تالرّحمن».

وما رووا من نحو ربّه فتی

نزر کذا کها ونحوه أتی

(وما رووا من) إدخال ربّ علی الضّمیر (نحو ربّه فتی نزر) (3) من وجهین إدخالها علی غیر الظّاهر ، وعلی معرفه (کذا) نزر إدخال الکاف علی الضّمیر کقوله :

[لئن کان من جنّ لأبرح طارقا]

وإن یک إنسا ما (کها) الإنس یفعل

(ونحوه) ممّا (أتی) (4) کقوله :

[فلا تری بعلا ولا حلائلا]

کهو ولا کهنّ إلّا حاظلا

وکذا إدخال حتّی علیه (5) نحو :

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 246


1- أی الحال والماضی فیومنا للحال ویوم الجمعه للماضی ، فلا یقال أکرمک منذ غد.
2- فرجل منکر لفظا ومعنی ، وأخیه نکره معنی ، لأنه وأن أضیف إلی الضمیر إلّا أنّ مرجع الضمیر وهو رجلا نکره والضمیر لا یزید علی مرجعه.
3- خبر لما یعنی أن هذا الاستعمال علی خلاف القاعده من جهتین لما مرّ من اختصاص ربّ بالظاهر المنکر.
4- أی : نقل عن العرب.
5- أی : علی الضمیر أیضا نزر لما مرّ من اختصاصه بالاسم الظاهر.

[فلا والله لا یبقی أناس

فتی] حتّاک یا بن أبی زیاد

فصل : فی معانی حروف الجرّ

بعّض وبیّن وابتدء فی الأمکنه

بمن وقد تأتی لبدء الأزمنه

(بعّض وبیّن) الجنس (1) (وابتدء فی الأمکنه) بالاتّفاق (بمن) نحو (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ)(2)(3)(فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ)(4)(5)(سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ)(6)(7).

(وقد تأتی لبدء الأزمنه) کقوله تعالی (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ)(8) ونفاه البصریّون إلّا الأخفش ومذهبه (9) هو الصّحیح لصحّه السّماع بذلک.

وزید فی نفی وشبهه فجرّ

نکره کما لباغ من مفرّ

(وزید) أی من عندنا (10) (فی نفی وشبهه) وهو النّهی والاستفهام (فجرّ نکره کما لباغ من مفرّ) و «هل من خالق غیر الله» وزید عند الأخفش فی الإیجاب فجرّ النّکره

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 247


1- للتبعیض أی : بعض ما تحبّون.
2- للتبعیض أی : بعض ما تحبّون.
3- آل عمران ، الآیه : 92.
4- للبیان : أی : الذی هو الأوثان.
5- الحج ، الآیه : 30.
6- لابتداء المکان.
7- الإسراء ، الآیه : 1.
8- التوبه ، الآیه : 108.
9- أی : مذهب الأخفش ، وهو إثبات مجیء من لإبتداء الزمان هو الصحیح ، لأنه سمع صحیحا عن العرب مجیء من لبدء الزمان.
10- لا عند الأخفش القائل بزیادته فی الإیجاب أیضا.

والمعرفه نحو :

قد کان من مطر [من فضل رازقنا

فضلا علی الأرض والأنعام والنّاس]

[یظلّ به الحرباء یمثّل قائما]

ویکثر فیه من حنین الأباعر (1)

*

للانتها حتّی ولام وإلی

ومن وباء یفهمان بدلا

(للانتهاء حتّی) نحو (حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ)(2) (ولام) نحو (سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ)(3)(4) (وإلی) نحو «سرت البارحه إلی آخر اللّیل».

(ومن وباء یفهمان بدلا) نحو (أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ)(5)(6).

فلیت لی بهم (7) قوما إذا رکبوا

[شنّوا الإغاره فرسانا ورکبانا]

*

واللّام للملک وشبهه وفی

تعدیه أیضا وتعلیل قفی

(والّلام للملک) نحو (لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ)(8) (وشبهه) (9) وهو الإختصاص نحو «السّرج للدّابّه» (وفی تعدیه أیضا وتعلیل قفی) (10) نحو (فَهَبْ

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 248


1- لصحه المعنی مع حذف من فی البیتین فنقول قد کان مطر ویکثر فیه حنین الأباعر ومدخوله فی البیتین فاعل.
2- القدر ، الآیه : 5.
3- أی : إلی بلد میّت.
4- الأعراف ، الآیه : 57.
5- أی : بدل الآخره.
6- التوبه ، الآیه : 38.
7- أی : بدلهم.
8- البقره - 284.
9- شبه الملک لاشتراکهما فی الاختصاص.
10- أی : اتّبع.

لِی)(1) مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا (2).

وإنّی لتعرونی لذکراک (3)هزّه

[کما انتفض العصفور بلّله القطر]

*

وزید والظّرفیّه استبن ببا

وفی وقد یبیّنان السّببا

(وزید) للتّوکید نحو :

[فلا والله لا یلفی لما بی]

ولا للمابهم أبدا دواء

وتأتی للتّقویه ، وهو معنی بین التّعدیه والزّیاده (4) نحو (إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ)(5)(6)(فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ)(7)(8). قال فی شرح الکافیه : ولا یفعل ذلک بمتعدّ إلی اثنین لعدم إمکان زیادتها فیهما ، لأنّه لم یعهد (9) وفی احدهما (10) لعدم المرجّح.

(والظّرفیّه) حقیقه أو مجازا (استبن ببا وفی) نحو (وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 249


1- لتعدیه هب إلی مفعوله الثانی والمفعول الأول ولیّا.
2- مریم ، الآیه : 5.
3- للتعلیل یعنی أنما تعرضنی الهزه أی : الرعشه لأجل ذکراک.
4- وذلک لأن هذه اللام تدخل علی معمول یصح عامله أن یعمل فیه لکنه ضعف لعارض إما لتقدمه علی عامله أو لأن عامله من الصفات الضعیفه العمل کصیغه المبالغه ونحو ذلک فمن جهه صلاحیه العامل هی زایده ومن ناحیه ضعفه فی العمل هی تعدیه فهی بین التعدیه والزیاده.
5- فتعبرون صالح للعمل فی الرویا بلا واسطه لکونه فعلا متعدّیا لکنّه لتأخره ضعف عن العمل فدخلت اللام علی معموله وقوّاه.
6- یوسف ، الآیه : 43.
7- احتیج إلی اللام لضعف صیغه المبالغه فی العمل.
8- البروج ، الآیه : 16.
9- أی : لم یتفق فی کلام العرب زیاده اللام فی مفعولین.
10- أی : زیادتها فی أحد المفعولین لاستلزامها الترجیح بغیر مرجح.

مُصْبِحِینَ وَبِاللَّیْلِ)(1)(2) «وما کنت بجانب الغربیّ» (3)(الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ)(4)(5)(لَقَدْ کانَ فِی یُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آیاتٌ)(6)(7). (وقد یبیّنان السّببا) نحو (فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا)(8) «ودخلت امرأه النّار فی هرّه (9) حبستها».

بالبا استعن وعدّ عوّض ألصق

ومثل مع ومن وعن بها انطق

(بالبا استعن) نحو «بسم الله الرّحمن الرّحیم» (وعدّ) نحو (ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ)(10) ، ولا یجمع بینها (11) وبین الهمزه و (عوّض) والتّعویض غیر البدل (12) نحو «بعتک هذا بهذا» و (ألصق) نحو «وصلت هذا بهذا» (ومثل مع ومن) التّبعیضیّه (وعن بها (13)

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 250


1- مثال للظرفیه الحقیقه لاشتمال اللیل علیهم حسّا.
2- الصّافّات ، الآیه : 137.
3- للظرفیه المجازیه ، لأنّ الجانب الغربی لیس شیئا محیطا بشیء.
4- مثال للظرفیه الحقیقه لفی لأنّ أدنی الأرض محلّ حقیقه وحسّا لغلبه الروم.
5- الرّوم ، الآیه : 1 و 3.
6- للظرفیه المجازیه لفی فأن یوسف وإخوته لیسا بشیء یحیط الآیات.
7- یوسف ، الآیه : 7.
8- النّساء ، الآیه : 16.
9- أی : بسبب هرّه.
10- البقره ، الآیه : 17.
11- أی : بین الباء التی للتعدیه وبین همزه باب الإفعال لأنّ کلیهما للتعدیه ولا یجتمع علّتان علی معلول واحد.
12- یرید بذلک رفع توهّم التکرار بین قوله هذا وقوله قبل ذلک ومن وباء یفهمان البدلا والفرق بینهما علی ما عن أقرب الموارد أن العوض أشدّ مخالفه للمعوض عنه من البدل للمبدل منه یعنی أن البدلین متشابهان أکثر من مشابهه العوضین فیبدل الدار بالدار ویعوض الدار بالنقد مثلا.
13- أی : بالباء فتأتی بمعنی هذه الثلاثه.

انطق) نحو (نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ)(1)(2)(عَیْناً یَشْرَبُ بِها)(3) عِبادُ اللهِ (4)(سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ)(5) واقِعٍ (6).

علی للاستعلا ومعنی فی وعن

بعن تجاوزا عنی من قد فطن

(علی للاستعلاء) (7) حسّا نحو (وَعَلَیْها وَعَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ)(8) أو معنی نحو «تکبّر زید علی عمرو» (ومعنی فی) نحو (وَاتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ)(9)(10) (و) معنی (عن) نحو :

إذا رضیت علیّ (11) بنو قشیر

[لعمر الله أعجبنی رضاها]

(بعن تجاوزا عنی من قد فطن) نحو «رمیت السّهم عن القوس».

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 251


1- أی : مع حمدک.
2- البقره ، الآیه : 30.
3- أی : منها.
4- الإنسان ، الآیه : 6.
5- عن عذاب.
6- المعارج ، الآیه : 1.
7- کون شیء فوق شیء ، لأن کون الإنسان فوق الدابه أو الفلک أی السفینه حقیقی ومحسوس ، وأما کون تکبر زید فوق عمر وفهو أمر معنوی لا یحسّ بأحد الحواس.
8- المؤمنون ، الآیه : 22.
9- أی : فی ملک سلیمان.
10- البقره ، الآیه : 102.
11- أی : رضیت عنّی.

وقد تجیء موضع بعد وعلی

کما علی موضع عن قد جعلا

(وقد تجیء موضع بعد) نحو (لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ)(1)(2) (و) موضع (علی) نحو :

لاه ابن عمّک لا أفضلت فی حسب

عنیّ ولا أنت دیّانی فتخزونی

(کما علی موضع عن قد جعلا) کما تقدّم (3) وهذا تصریح (4) بأنّ لکلّ حرف معنی مختصّا به واستعماله فی غیره علی وجه النّیابه.

شبّه بکاف وبها التّعلیل قد

یعنی وزائدا لتوکید ورد

(شبّه بکاف) نحو «زید کالأسد» (وبها التّعلیل قد یعنی) نحو (وَاذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ)(5) (وزائدا لتوکید ورد» نحو (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ)(6)(7).

واستعمل اسما وکذا عن وعلی

من أجل ذا علیهما من دخلا

(واستعمل اسما) (8) مبتدأ نحو :

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 252


1- أی : بعد طبق.
2- الانشقاق ، الآیه : 19.
3- ممثلا بقول الشاعر إذا رضیت علی بنو قشیر.
4- یعنی أن قول المصنف (موضع) تصریح بأن کل واحد من هذه الحروف له معنی خاصّ به ، وأنّما یستعمل أحیانا فی معنی آخر بدلا عن حرف آخر لا أنّ لکل حرف معانی متعدّده فعلی مثلا للاستعلاء فقط ، وقد یستعمل فی الظرفیه بدل فی لا ان الظرفیه من معانی علی وفی المسأله أقوال أخر.
5- البقره ، الآیه : 198.
6- فالتقدیر لیس مثله شیء إذ لو لم تکن زائده کان التقدیر لیس مثل مثله شیء ، لأن الکاف بمعنی المثل وهذا إثبات للمثل لله سبحانه إذ یلزم علی ذلک أن یفرض مثل حتی یقال لیس مثل ذلک المثل شیء وللتفتازانی هنا بحث سیصله الطالب إنشاء الله.
7- الشوری ، الآیه : 11.
8- فیکون بمعنی مثل وحکمه حکمه.

أبدا کالفراء فوق ذراها (1)

[حین یطوی المسامع الصّرّار]

وفاعلا نحو :

أتنتهون ولن ینهی ذوی شطط

کالطّعن [یذهب فیه الزّیت والفتل](2)

ومجرورا باسم نحو :

[ولعبت طیر بهم ابابیل]

فصیّروا مثل کعصف مأکول (3)

وبحرف نحو :

بکا اللّقوه الشّغواء جلت [ولم أکن

لأولع إلّا بالکمیّ المقنّع

(وکذا عن وعلی) یستعملان اسمین (من أجل ذا (4) علیهما من دخلا) فی قوله :

[فقلت للرّکب لمّا أن علابهم]

من عن یمین الحبیّا [نظره قبل]

وقوله :

غدت من علیه [بعد ما تمّ ظمؤها]

تصلّ وعن قیض ببیداء مجهل]

*

ومذ ومنذ اسمان حیث رفعا

أو أولیا الفعل کجئت مذ دعا

(ومذ ومنذ اسمان حیث رفعا) نحو «ما رأیته مذ یومان» وهما حینئذ (5) فی الماضی بمعنی أوّل المدّه وفی غیره بمعنی جمیع المدّه والصّحیح أنّهما حینئذ

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 253


1- فالکاف اسم بمعنی مثل مبتداء أی مثل الفراء و (فوق ذراها) خبره.
2- فکالطعن فاعل لینهی وذوی شطط مفعوله.
3- الکاف فی کعصف مجرور محلا بإضافه مثل إلیه.
4- أی : من أجل کونهما اسمین دخل علیهما من لأن حرف الجر لا یدخل إلّا علی الاسم.
5- أی : حین کانا اسمین إذا استعملا فی الماضی فمعناهما أول المدّه المذکوره بعد هما وإذا استعملا فی الحال أو الاستقبال فمعناهما جمیع المدّه التی بعدهما ففی مثال ما رأیته مذ یومان معناه ما رأیته من أول الیومین وفی نحو لأصومنّ مذ یومان یعنی أصومنّ فی جمیع الیومین.

مبتدءان ما بعدهما خبر ، وقیل بالعکس ، (1) وقیل ظرفان وما بعدهما فاعل لکان تامّه محذوفه (2) (أو أولیا الفعل) (3) أو الجمله الاسمیه (کجئت مذ دعا) (4) و:

ما زلت أبغی المال مذأنا یافع (5)

[ولیدا وکهلا حین شبت وأمردا]

*

وإن یجرّا فی مضیّ فکمن

هما وفی الحضور معنی فی استبن

(وإن تجرّا فی مضیّ فکمن) الابتدائیّه (6) (هما وفی الحضور) (7) إذا جرّا (معنی فی) الظّرفیه (استبن) بهما.

وبعد من وعن وباء زید ما

فلم یعق عن عمل قد علما

(وبعد من وعن وباء زید ما فلم یعق) أی لم یکفّ عن عمل قد علما) وهو الجرّ نحو (مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ)(8) ، (عَمَّا قَلِیلٍ)(9) ، (فَبِما نَقْضِهِمْ)(10). قال فی شرح الکافیه : وقد تحدث (11) مع الباء تقلیلا ، وهی لغه هذیل.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 254


1- أی : هما خبران وما بعدهما مبتدأ مؤخّر.
2- فالتقدیر ما رأیته مذ کان یومان.
3- عطف علی رفعا أی هما إسمان أیضا إذا وقع بعدهما فعل أو جمله اسمیه ومضافان إلی الجمله التی بعدهما.
4- مثال لوقوع الفعل بعد مذ.
5- مثال لوقوع الجمله الاسمیه بعد مذ فأنا مبتدأ ویافع خبره.
6- أی : بمعناها فمعنی ما رأیته مذ یومین ما رأیته من یومین.
7- أی : الحال نحو أکرمک مذ یومنا أی فی یومنا.
8- نوح ، الآیه : 25.
9- المؤمنون ، الآیه : 40.
10- النّساء ، الآیه : 155.
11- بضم التاء وتقلیلا مفعوله أی توجد ما مع الباء تقلیلا فی لغه هذیل فمعنی بما نقضهم فی لغتهم بنقض قلیل.

وزید بعد ربّ والکاف فکفّ

وقد یلیهما وجرّ لم یکفّ

(وزید بعد ربّ والکاف فکفّ) عن العمل وأدخلتهما علی الجمل (1) نحو :

ربما أوفیت فی علم

[ترفعن ثوبی شمالات]

*

(رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا)(2)

*

ربّما الجامل المؤبّل فیهم (3)

[وعناجیج بینهنّ المهار]

*

[أخ ماجد لم یخزنی یوم مشهد]

کما سیف عمرو لم تخنه مضاربه (4)

(وقد یلیهما) ما (وجرّ لم یکفّ) نحو :

ماویّ یا ربّتما غاره

[شعواء کاللّذعه بالمیسم]

*

[وننصر مولانا ونعلم أنّه]

کما النّاس مجروم علیه وجارم (5)

*

وحذفت ربّ فجرّت بعد بل

والفا وبعد الواو شاع ذا العمل

(وحذفت ربّ فجرّت) مضمره (بعد بل) وهو قلیل نحو :

بل بلد ملؤ الأکام قتمه (6)

(لا یشتری کتّانه وجهرمه)

(و) بعد (الفاء) وهو قلیل أیضا نحو :

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 255


1- مع أنها قبل دخول ما کانا یدخلان علی المفردات.
2- الحجر ، الآیه : 2.
3- مثّل بثلاث أمثله : أولیها : للجمله الفعلیه وهی ماض أعنی أوفیت. والثانیه : للمضارع وهی یود. والثالثه : للاسمیه ، وهی الجامل المؤبّل فیهم فالجامل مبتدأ وفیهم خبره.
4- مثال لدخول الکاف علی الجمله للحوق ما الکافّه بها وسیف مبتدأ لم تخنه خبره.
5- بکسر غاره والناس مجرورتین بربّ والکاف مع وجود ما.
6- أی : بل ربّ بلده.

فمثلک (1) حبلی قد طرقت ومرضع

[فألهیتها عن ذی تمائم مغیل]

(وبعد الواو شاع ذا العمل) حتّی قال بعضهم : إنّ الجرّ بالواو نفسها نحو :

ولیل کموج البحر [أرخی سدوله

علیّ بأنواع الهموم لیبتلی]

وربّما جرّت محذوفه دون حرف نحو :

رسم دار وقفت فی طلله (2)

[کدت أقضی الحیاه من جلله]

*

وقد یجرّ بسوی ربّ لدی

حذف وبعضه یری مطّردا

(وقد یجرّ بسوی ربّ لدی حذف) (3) له ، وهو سماع کقول بعضهم

وقد قیل له : کیف أصبحت «خیر والحمد لله» أی علی خیر (وبعضه (4) یری مطّردا) یقاس علیه نحو «بکم درهم إشتریت» أی بکم من درهم ، و «مررت برجل صالح إلّا صالح فطالح» حکاه یونس ، أی إن لا أمرّ بصالح فقد مررت بطالح (5).

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 256


1- بکسر مثل مجرورا برب أی : فربّ مثلک.
2- بجر رسم أی : ربّ رسم دار.
3- أی : قد یحذف بعض حروف الجر غیر رب أیضا ، ویبقی جرّه کما فی ربّ.
4- أی : بعض هذا الحذف مع بقاء الجرّ یری شایعا مطردا لا سماعا فقط.
5- فجر صالح الثانی وطالح بالباء المحذوفه ومثل هذه الجمله مع هذا الحذف وبقاء الجر متعارف شایع.

باب الإضافه

اشاره

هذا باب الإضافه (1)

نونا تلی الإعراب أو تنوینا

ممّا تضیف احذف کطور سینا

(نونا تلی الإعراب) أی حروفه (2) (أو تنوینا) ملفوظا به أو مقدّرا (2) (ممّا تضیف احذف) لأنّ الإضافه تؤذن (3) بالإتّصال والتّنوین وخلفه وهو النّون یؤذنان بالانفصال (کطور سینا) (4) ودراهمک وغلامی زید.

والثّانی اجرر وانو من أو فی إذا

لم یصلح إلّا ذاک واللّام خذا

(والثّانی) (5) وهو المضاف إلیه (اجرر) وجوبا بالحرف المقدّر عند المصنّف ، وبالمضاف عند سیبویه ، وبالإضافه (6) عند الأخفش.

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 257


1- أی : حروف الإعراب کألف التثنیه ووأو الجمع.
2- الإضافه هی انتساب أحد اسمین إلی آخر نسبه ناقصه لا یصحّ السکوت علیها.
3- کغیر المنصرف.
4- أی : تشعر بالاتصال بین المضاف والمضاف إلیه وارتباط أحدهما بالآخر ، والتنوین وخلفه یشعر أن باستقلال أحدهما عن الآخر ، وانفصالهما وعدم ارتباط بینهما ، والانفصال ینافی الاتّصال فحذفا لرفع التنافی.
5- مثال للتنوین الملفوظ ودراهم للتنوین المقدر لأن الدراهم جمع منتهی الجموع وغیر منصرف وغلامی زید لخلف التنوین وهو النون.
6- وهی أمر معنوی کالابتداء فی المبتدا.

(وانو من) إن کان المضاف بعض المضاف إلیه ، وصحّ إطلاق اسمه (1) علیه کذا قال فی شرح الکافیه تبعا لابن السّرّاج ، مخرجا (2) بالقید الأخیر نحو «ید زید» ممثّلا بنحو «خاتم فضّه» و «ثوب قطن». (3)

(أو) انو (فی إذا لم یصلح إلّا ذاک) (4) نحو (بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ)(5) وَالنَّهارِ (6).

(واللام خذا) ناویا لها (7)

لما سوی ذینک واخصص أوّلا

أو أعطه التّعریف بالّذی تلا

(لما سوی ذینک) نحو «غلام زید».

(واخصص أوّلا) (8) بالثّانی إن کان نکره ک- «غلام رجل» (أو أعطه (9) التّعریف بالّذی تلا) إن کان معرفه ک- «غلام زید».

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 258


1- أی : اسم المضاف إلیه علی المضاف کان تقول فی خاتم فضّه هذا الخاتم فضّه أو فی ثوب قطن هذا الثوب قطن.
2- أی : حالکون المصنف مخرج بقوله (وصحّ إطلاق اسمه علیه) نحو ید زید ، لأن ید وإن کانت جزء الزید لکنها لا یصح إطلاق زید علیه ، فلا یقال هذه الید زید فلا یقدر من فی أمثاله.
3- لصحّه إلاطلاق.
4- أی : إذا کان المعنی لا یصلح إلّا تقدیر من أو فی.
5- أی : مکر فی اللیل.
6- السّبأ ، الآیه : 33.
7- أی : للّام.
8- أی : اخصص المضاف بالمضاف إلیه ففی مثال غلام رجل خصّصنا غلام الذی کان یشمل غلام الرجل وغلام المرأه بالرجل فانحصر به.
9- أی : اعط الأول التعریف بالذی تلا أی بالمضاف إلیه إن کان معرفه ، فیصیر المضاف معرفه بسبب تعریف المضاف إلیه.

وإن یشابه المضاف یفعل

وصفا فعن تنکیره لا یعزل

کربّ راجینا عظیم الأمل

مروّع القلب قلیل الحیل

(وإن یشابه المضاف یفعل) (1) أی المضارع فی کونه (2) مرادا به الحال والاستقبال حال کونه (وصفا) کاسمی الفاعل والمفعول والصّفه المشبّهه (فعن تنکیره لا یعزل) سواء أضیف إلی معرفه أو نکره ولذلک وصف به النّکره (3) ک (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ)(4)(5) ونصب علی الحال (6) ک (ثانِیَ عِطْفِهِ)(7) ودخل علیه ربّ (8) (کربّ راجینا عظیم الأمل مروّع القلب قلیل الحیل) (9).

وذی الإضافه اسمها لفظیّه

وتلک محضه ومعنویّه

(وذی الإضافه) (10) وهی إضافه الوصف إلی معموله (اسمها لفظیّه) لأنّها أفادت

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 259


1- أی : إن کان المضاف صفه أرید بها الحال والاستقبال فلا یکسب تعریفا ولا تخصیصا بل یبقی علی تنکیره.
2- أی : المضاف لأن المضارع کذلک.
3- أی : جاء المضاف الوصفی صفه للنکره فهذا دلیل علی أنه لم یکسب تعریفا إذ المعرفه لا تکون صفه للنکره للزوم التطابق بین الموصوف والصفه.
4- فبالغ مع إضافته إلی المعرفه أتی صفه لهدیا وهو نکره لعدم اکتسابه التعریف.
5- المائده ، الآیه : 95.
6- والحال نکره فیدل ذلک علی أن الوصف باق علی تنکّره.
7- الحج ، الآیه : 9.
8- وعلم سابقا أن ربّ لا یدخل إلّا علی النکرات فهذا دلیل ثالث علی بقاء المضاف الوصفی علی تنکّره.
9- المثال الأول وهو ربّ راجینا مثال للصفه إذا کان اسم فاعل والثانی وهو عظیم الأمل للصفه المشبهه والثالث وهو مروّع بفتح الواو للاسم المفعول والرابع وهو قلیل الحیل لتمام الشعر.
10- ذی اسم إشاره ، أی : هذه الإضافه.

تخفیف اللّفظ (1) بحذف التّنوین والنّون (وتلک) وهی الّتی تفید التّعریف أو التّخصیص اسمها (محضه) أی خالصه (2) (ومعنویّه) أیضا لأنّها أفادت أمرا معنویّا (3).

ووصل أل بذا المضاف مغتفر

إن وصلت بالثّان کالجعد الشّعر

أو بالّذی له أضیف الثّانی

کزید الضّارب رأس الجانی

(ووصل أل بذا المضاف) (4) إضافه لفظیه (مغتفر إن وصلت) أل (بالثّانی) أی بالمضاف إلیه (کالجعد الشّعر (5) أو) وصلت (بالّذی له أضیف الثّانی کزید الضّارب رأس الجانی) أو بما یعود إلیه (6) إن کان ضمیرا - کما فی التّسهیل - ک- «مررت بالضّارب الرّجل والشّاتمه» (7) ومنع المبرّد هذه (8) وجوّز الفرّاء إضافه ما فیه ألی إلی المعارف کلّها (9) ک- «الضّاربک» و «الضّارب زید» ، بخلاف «الضّارب رجل». (10) وقد استعمله (11) الإمام الشّافعیّ فی خطبه رسالته فقال : «الجاعلنا من خیر أمّه أخرجت للنّاس».

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 260


1- فقط من دون أن یکسب فی المعنی تعریفا أو تخصیصا.
2- یعنی أن الإضافه هنا وقعت لأجل الإضافه والنسبه فقط ولم ینو فیها غیرها وإن أفادت التخفیف تبعا بخلاف اللفظیه فأنها وإن کانت إضافه لکنها بنیّه التخفیف فی اللفظ وفی الحقیقه لیست إضافه وانتسابا.
3- وهو انتساب أحد الاسمین بالآخر وتعریف أحدهما بالآخر أو تخصیصه.
4- أی : بهذا المضاف.
5- الجعد صفه مشبهه کصعب أی مجعّد الشعر یقال للشعر الملتوی.
6- أی : وصلت أل بمرجع الضمیر المضاف إلیه إن کان المضاف إلیه ضمیرا.
7- فالشاتم وصل به اللام لإضافته إلی ضمیر یرجع إلی المعرف باللام وهو الرجل.
8- وهی ما کان مرجع المضاف إلیه معرفا باللام.
9- لا المعرف باللام فقط کالضمیر والعلم واسم الإشاره وغیرها.
10- أی : بخلاف المضاف إلی النکره فلا تدخله اللام.
11- أی : استعمل قول الفرّاء وهو جواز دخول أل علی الوصف مضافا إلی أیّ معرفه کان فأضاف الجاعل إلی الضمیر.

وکونها فی الوصف کاف إن وقع

مثنّی او جمعا سبیله اتّبع

(وکونها) أی أل (فی الوصف) فقط (1) (کاف إن وقع مثنیّ) (2) نحو «مررت بالضّاربی زید» و «الضّاربی رجل» (3) (أو) وقع (جمعا سبیله) أی سبیل المثنّی (اتّبع) بأن کان جمع سلامه نحو : «مررت بالضّاربی زید» و «الضّاربی رجل» (4).

وربّما أکسب ثان أوّلا

تأنیثا ان کان لحذف موهلا

(وربّما أکسب (5) ثان أوّلا تأنیثا) وتذکیرا (إن کان) الأوّل (لحذف موهلا) أی أهلا نحو :

[وتشرق بالقول الّذی قد أذعته]

کما شرقت صدر القناه من الدّم

فأکسب القناه المؤنّث الصّدر المذکّر التّأنیث (6) لما أضیف إلیه (7) ونحو :

رؤیه الفکر ما یؤول له ال

أمر معین علی اجتناب التّوانی

فأکسب الفکر المذکّر الرّؤیه المؤنّث التّذکیر (8) لما أضیف إلیه.

وخرج بقوله : «إن کان لحذف موهلا» ما لیس أهلا له (9) بأن یختلّ الکلام

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 261


1- من غیر أن تدخل علی المضاف إلیه.
2- أی : إن کان الوصف تثنیه أو کان جمعا اتّبع سبیل التثنیه بأن کان جمع سالم لاتّحاد الجمع السالم مع التثنیه فی کون إعرابهما بالحروف.
3- بفتح الباء تثنیه.
4- بکسر الباء جمع.
5- أی : أعطی المضاف إلیه تأنیثا أو تذکیرا للمضاف بشرط صحّه حذف المضاف مع عدم اختلال فی المعنی کما فی البیت لصحّه قولنا کما شرقت القناه من الدم.
6- ولهذا أنث فعله وهو شرقت ولو لا ذلک لقیل شرق.
7- أی : لإضافه الصدر إلی القناه وما مصدریه.
8- فأتی بالخبر ، وهو معین مذکرا ولو بقی علی تأنیثه لقال معینه.
9- أی : للحذف.

لو حذف ، فلا یکسبه (1) ما ذکر ک- «قام غلام هند» و «قامت امرأه زید».

ولا یضاف اسم لما به اتّحد

معنی وأوّل موهمّا إذا ورد

(ولا یضاف اسم لما به اتّحد معنی) فلا یضاف اسم لمرادفه ولا موصوف إلی صفته ولا صفه إلی موصوفها ، (2) لأنّ المضاف یتعرّف بالمضاف إلیه أو یتخصّص ، والشّیء لا یتعرّف ولا یتخصّص إلّا بغیره (وأوّل موهما) ذلک (3) (إذا ورد) نحو «هذا سعید کرز» أی مسمّی هذا اللّقب (4) و «مسجد الجامع» أی مسجد الیوم الجامع أو المکان الجامع (5) ، و «جرد قطیفه» أی شیء جرد من قطیفه (6).

واعلم أنّ الغالب فی الأسماء أن تکون صالحه للإضافه والإفراد (7) وبعض الأسماء ممتنع إضافته کالمضمرات.

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 262


1- أی : فلا یکسب المضاف إلیه ولا یفید تأنیث المضاف ، ولا تذکیره.
2- أی : لا یقال لیث أسد بإضافه لیث إلی أسد ، لکونهما مترادفین ولا رجل قائم ولا قائم رجل.
3- أی : ما بظاهره إضافه اسم إلی ما هو متحد معه نحو سعید کرز بجر کرز فإن الظاهر إضافه اسم شخص إلی لقبه وهما متحدان.
4- توضیح ذلک أنّ قولنا هذا سعید کرز أنما یقال فیما إذا کان سعید متعددا وواحد منهم لقبه کرز والمخاطب یرید ذلک السعید فتشیر إلیه وتقول هذا سعید کرز أی هذا السعید صاحب اسم کرز لا الآخرین مشیرا إلی الذات فهنا تأویلان : الأول : تأویل العلم بصاحب العلم ، أی الذات الخارجی فصار مغایرا لکرز لمغایره الذات الخارجی مع اسمه. والثانی : تأویل المعرفه بالنکره لأنّ (مسمّی) نکره أی صاحب اسم فکأنّه قال هذا صاحب اسم کرز.
5- فالمسجد مضاف إلی الیوم ، والمکان المغایرین له لا الجامع الذی هو متّحد معه.
6- جرد قطیفه أی ثوب خلق ، والخلق العتیق الممزّق فجرد صفه لقطیفه وظاهره اضافه الصفه إلی الموصوف ولکنه فی التأویل صفه لشیء لا لقطیفه فیرتفع الإشکال.
7- أی : عدم الإضافه یعنی أنّ الغالب فی الأسماء أن تکون جایزه الإضافه وعدمها ، ولکن قد یخرج بعض الأسماء عن هذا الغالب فبعضها یمتنع إضافتها وبعضها یجب إضافتها.

وبعض الأسماء یضاف أبدا

وبعض ذا قد یأتی لفظا مفردا

(وبعض الأسماء یضاف أبدا) إلی المفرد لفظا ومعنی (1) کقصاری وحمادی ولدی وبید وسوی وعند وذی وفروعه وأولی (2) (وبعض ذا) الّذی ذکر أنّه یلزم الإضافه (قد) یلزمها (3) معنی فقط و (یأتی لفظا مفردا) عنها (4) ککلّ وبعض وأیّ نحو (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ)(5)(6)(فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ)(7)(8) ، (أَیًّا ما تَدْعُوا)(9)(10).

وبعض ما یضاف حتما امتنع

إیلاؤه اسما ظاهرا حیث وقع

کوحد لبّی ودوالی سعدی

وشذّ إیلاء یدی للبّی

(وبعض ما یضاف حتما امتنع إیلاؤه اسما ظاهرا) فلا یلیه إلّا ضمیر (حیث وقع (11) کوحد) نحو (إِذا دُعِیَ اللهُ وَحْدَهُ)(12).

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 263


1- أی : یضاف لفظا ومعنی لا معنی فقط مقابل البعض الذی یلزم إضافته معنی فقط ککل.
2- فقصاری وحمادی بمعنی المنتهی والأقصی یقال قصاری جهده وحمادی وسعه أی منتهاه وأقصاه ولدی بمعنی عند وبید بمعنی غیر وذی بمعنی صاحب وفروعه تثنیته وجمعه ومؤنّثه وأولی بمعنی أصحاب.
3- أی : یلزم الإضافه.
4- أی : مجرّدا عن الإضافه.
5- أی : کلهم.
6- هود ، الآیه : 111.
7- أی : بعضهم.
8- الإسراء ، الآیه : 21.
9- أی : أیّ اسم بقرینه فله الأسماء کلّها.
10- الإسراء ، الآیه : 110.
11- ای : فی أی مکان استعمل ذلک البعض یجب إضافته إلی الضمیر.
12- غافر ، الآیه : 12.

وکنت إذ کنت إلهی وحدکا

[لم یک شیء یا إلهی قبلکا]

*

والذّنب أخشاه إن مررت به

وحدی [وأخشی الرّیاح والمطرا

و (لبّی) ویختصّ بضمیر غیر الغائب نحو «لبّیک» أی إجابه بعد إجابه ، وهی عند سیبویه مثنّی للتّکثیر (1) وعند یونس مفرد أصله لبّی (2) بوزن فعلی قلبت ألفه یاء فی الإضافه کانقلاب لدی وعلی وإلی (3) وردّ بأنّه لو کان مفردا جاریا مجری ما ذکر (4) لم تنقلب ألفه إلّا مع المضمر ، کلدی وقد وجد قلبها مع الظّاهر فی البیت الآتی. (5)

(ودوالی) کلبّی نحو «دوالیک» أی تداولا بعد تداول. (6)

و (سعدی) نحو «سعدیک» أی سعدا بعد سعد. (7)

(وشذّ ایلاء یدی (8) للبّی) فی قول الشّاعر :

[دعوت لما نابنی مسورا]

فلبّی فلبّی یدی مسور

وکذا إیلاؤه ضمیر غائب فی قوله :

[إنّک لو دعوتنی ودونی

زوراء ذات مترع بیون]

لقلت لبّیه لمن یدعونی

قاله (9) فی شرح التّسهیل.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 264


1- أی : لیس مراد المتکلّم تحدید إلاجابه بمرّتین ، کما هو شأن کل تثنیه بل المراد أکثر من مرّه.
2- فمعنی لبیک إجابتک مفعول مطلق مضاف إلی الضمیر عامله لبّیت المقدر.
3- إذا دخلت علی الضمیر فتقول علیک.
4- أی : لدی وعلی والی.
5- یعنی قوله فلبّی یدی.
6- التداول انتقال من شیء إلی شیء ومنه قوله تعإلی کی لا یکون دوله بین الأغنیاء.
7- فدوالیک وسعدیک أیضا تثنیتان للتکثیر.
8- أی : وقوع یدی بعد لبّی فتکون داخله علی الظاهر.
9- أی : إیلاء لبّی ضمیر الغائب.

وألزموا إضافه إلی الجمل

حیث وإذ وإن ینوّن یحتمل

إفراد إذ وما کإذ معنی کإذ

أضف جوازا نحو حین جانبذ

(وألزموا إضافه إلی الجمل) إسمیّه کانت أو فعلیّه (حیث وإذ) نحو «جلست حیث جلس زید» و «حیث زید جالس» ، (وَاذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً)(1)(إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ)(2)(3) وشذّ إضافه حیث إلی المفرد فی قوله :

أما تری حیث سهیل طالعا (4)

[نجما یضیء کالشّهاب لامعا]

(وإن ینوّن) إذ ویکسر ذالها لالتقاء السّاکنین (5) (یحتمل) أی یجوز (6) (إفراد إذ) عن الإضافه (7) وجعل التّنوین عوضا عمّا تضاف إلیه نحو (وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ)(8)(9). (وما کإذ معنی) أی فی المعنی ، وهو کلّ اسم زمان مبهم (10) ماض (کإذ .

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 265


1- الأعراف ، الآیه : 86.
2- مثل لکلّ من حیث وإذا بمثالین : أولهما : لإضافته إلی الفعلیّه. والثانی : للاسمیّه.
3- الأنفال ، الآیه : 26.
4- بجرّ سهیل بإضافه حیث إلیه.
5- بین الذال ونون التنوین فأن الذال کانت ساکنه قبل دخول التنوین ونون التنوین ساکنه دائما فالتقی الساکنان وحرک الذال بالکسر للأصل فی التقاء الساکنین.
6- فالاحتمال هنا لیس بمعناه المعروف أی التردید بل بمعنی التحمّل.
7- أی : بأن یأتی غیر مضاف.
8- فالمضاف إلیه المقدر فی الآیه بلغت الحلقوم أی حین إذ بلغت الحلقوم تنظرون فالتنوین عوض عن بلغت وما یقال من أن المقدر إذ کان کذا فهو إشاره إلی کل ما یناسب تقدیره لا أنّ المقدر دائما (إذ کان کذا).
9- الواقعه ، الآیه : 84.
10- کحین ووقت ویوم لا المعیّن کیوم الجمعه والیوم لأنّ المعیّن إما مضاف إلی المفرد کیوم الجمعه وشهر رمضان أو معرف باللام کالیوم وکلاهما لا یمکن إضافتهما إلی الجمله ، والمراد بقوله ماض أن یرید المتکلّم به الزمان الماضی وإلا فالظرف بنفسه لا یدل علی الماضی.

أضف) إلی الجملتین (1) (جوازا نحو حین جاء نبذ) و «جئتک حین الحجّاج أمیر». (2)

وابن أو اعرب ما کإذ قد أجریا

واختر بنا متلوّ فعل بنیا

(وابن) علی الفتح (أو اعرب ما کإذ (3) قد أجریا) أمّا الأوّل (4) فبالحمل

علیها (5) وأمّا الثّانی (6) فعلی الأصل (و) لکن (اختر بنا متلوّ) أی واقع قبل (فعل بنیا) (7) ماض أو مضارع مقرون بإحدی النّونین (8) نحو :

علی حین ألهی النّاس جلّ أمورهم (9)

[فندلا زریق المال ندل الثّعالب]

*

وقبل فعل معرب أو مبتدا

أعرب ومن بنی فلن یفنّدا

(و) الواقع (قبل فعل معرب أو) قبل (مبتدإ أعرب) وجوبا عند البصریّین نحو (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ)(10)(11) وجوّز الکوفیّون بناءه

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 266


1- الاسمیّه والفعلیّه.
2- فالأوّل للفعلیه ، والثانی للاسمیه.
3- فی کونه ظرفا ماضیا مبهما.
4- أی : البناء لا البناء علی الفتح.
5- أی : بالقیاس علی إذ لکونه مبنیّا.
6- أی : الإعراب فعلی الأصل فأن الأصل فی الاسم الإعراب.
7- یعنی إذا وقع الظرف الجاری مجری إذ قبل فعل مبنی فالأحسن أن یبنی هذا الظرف.
8- نون التأکید ونون جمع المؤنث.
9- فبنی حین علی الفتح لوقوعه قبل الماضی.
10- فأعرب یوم بالرفع خبرا لهذا لوقوعه قبل الفعل المعرب (ینفع).
11- المائده ، الآیه : 119.

واختاره (1) المصنّف فقال : (ومن بنی فلن یفنّدا (2)) کقراءه نافع «هذا یوم ینفع». (3)

وألزموا إذا إضافه إلی

جمل الافعال کهن إذا اعتلی

(وألزموا إذا إضافه إلی جمل الأفعال) فقط (کهن إذا اعتلا) أی تواضع (4) إذا تعاظم وتکبّر ، وأجاز الأخفش والکوفیّون وقوع المبتدأ بعدها ولم یسمع ، (5) ونحو (إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ)(6) من باب (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ)(7)(8) ، ونحو :

إذا باهلیّ تحته حنظلیّه

[له ولد منها فذاک المذرّع]

علی إضمار کان ، (9) کما أضمرت هی (10) وضمیر الشّأن فی قوله :

[ونبّئت لیلی أرسلت بشفاعه]

إلیّ فهلّا نفس لیلی شفیعها (11)

فرع : مشبه إذا من أسماء الزّمان (12) المستقبل کإذا لا یضاف إلّا إلی الجمله الفعلیه - قاله فی شرح الکافیه نقلا عن سیبویه واستحسنه (13) - قال لو لا أنّ من .

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 267


1- أی : البناء.
2- أی : لن یخطّأ رأیه.
3- بفتح یوم بناءا.
4- فعل أمر وهو معنی (هن).
5- أی : لم یسمع من العرب وقوع المبتدا بعد إذا.
6- الانشقاق ، الآیه : 1.
7- أی : من باب تقدیر فعل بعد إذا وان الشرطیه مماثل للمذکور ، والتقدیر إذا انشقّت السماء وان استجار أحد.
8- التّوبه ، الآیه : 6.
9- أی : کان بأهلی فالواقع بعد إذا فعل حقیقه وإن کان بحسب الظاهر مبتداء.
10- أی : کان.
11- أی : فهلا کان نفس لیلی لدخول هلّا علی الفعل دائما فاسم کان ضمیر الشأن والجمله بعدها خبرها.
12- کیوم وحین ووقت إذا أرید بها الزمان المستقبل کیوم تأتی السماء بدخان المراد به یوم القیامه.
13- أی : قال المصنف أن قول سیبویه حسن لو لا أنّ المسموع خلاف قول سیبویه فأن یوم فی الآیه مشبه إذا إذ المراد به زمان المستقبل وهو القیامه مع أنه دخل علی الجمله الاسمیه.

المسموع ما جاء بخلافه کقوله تعالی : (یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ)(1) انتهی.

وأجاب ولده عنها بأنّها (2) ممّا نزّل فیه المستقبل لتحقّق وقوعه ، منزله الماضی ، وحینئذ فاسم الزّمان فیه (3) لیس بمعنی إذا ، بل بمعنی إذ ، وهی تضاف إلی الجملتین.

قال ابن هشام : ولم أر من صرّح بأنّ مشبه إذا کمشبه إذ ، یبنی ویعرب بالتّفصیل السّابق ، (4) وقیاسه علیه ظاهر ، ومنه (5)(هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ)(6)(7) لأنّ المراد به المستقبل (8) - انتهی.

قلت : قد تقدّم نقلا عنهم الاستدلال به (9) علی مشبه إذ ، أی لأنّه (10) ممّا نزّل فیه المستقبل لتحقّق وقوعه منزله الماضی لا سیّما فی أوّله قال بلفظ الماضی. (11)

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 268


1- غافر ، الآیه : 16.
2- أی : الآیه من الموارد التی جعل الزمان المستقبل مثل الزمان الماضی فی تحقّق الوقوع فأن الذی مضی فقد تحقق وقوعه وهنا وان کان بروزهم فی القیامه ولکنه أمر مسلم محقّق وقوعه فکأنّه وقع سابقا فیوم هنا مشبه إذ وهو یضاف إلی الاسمیه والفعلیه.
3- أی : فی قوله تعالی.
4- بعد قول الناظم (وابن أو أعرب) من اختیار بنائه إذا وقع قبل فعل مبنی ووجوب إعرابه إذا وقع قبل معرب أو مبتداء.
5- أی : من موارد قیاس مشبه إذا علی مشبه إذ.
6- فأعرب یوم رفعا خبرا لهذا لوقوعه قبل فعل معرب.
7- المائده ، الآیه : 119.
8- دلیل لکون یوم هنا مشبه إذا.
9- أی : بقوله تعالی (هذا یَوْمُ ...) *) عند قول الناظم (أو مبتدا أعرب) نقلا عن الکوفیّین والبصریّین الاستدلال بهذه الآیه علی مشبه اذ.
10- دلیل لکون یوم هنا مشبه إذ فأنّ الظاهر کونه للاستقبال ومشبها لا ذا فنّبه علی کونه مشبه إذ تنزیلا.
11- فأن الآیه هکذا (قال الله (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ) فقال شاهد علی أنّ المراد تنزیل المستقبل منزله الماضی.

لمفهم اثنین معرّف بلا

تفرّق أضیف کلتا وکلا

(لمفهم اثنین) لفظا ومعنی أو معنی فقط (معرّف بلا تفرّق) بعطف (أضیف کلتا وکلا) نحو «جاءنی کلا الرّجلین». (1) و:

[إنّ للخیر وللشّرّ مدی]

وکلا ذلک وجه وقبل (2)

ولا یضافان لمفرد ولا لمنکّر خلافا للکوفیّین ولا لمفرّق وشذّ :

کلا أخی وخلیلی واجدی عضدا (3)

[فی النّائبات وإلمام الملمّات]

*

ولا تضف لمفرد معرّف

أیّا وإن کرّرتها فأضف

(ولا تضف لمفرد معرّف أیّا) بل أضفها إلی مثنّی أو مجموع مطلقا (4) أو مفرد منکّر. (وإن کرّرتها فأضف) إلی المفرد المعرّف نحو :

[فلئن لقیتک خالیین لتعلمن]

أیی وأیّک فارس الأحزاب

*

أو تنو الاجزا واخصصن بالمعرفه

موصوله ایّا وبالعکس الصّفه

(أو) إن (تنو الأجزاء) فأضفها إلیه (5) نحو «أیّ زید حسن» أی أیّ أجزائه (6).

(واخصصن بالمعرفه) مع اشتراط ما سبق (7) (موصوله أیّا) فلا تضفها إلی نکره

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 269


1- مثال لمفهم اثنین لفظا ومعنی فأن الرجلین لفظه تثنیه ومعناه اثنان.
2- مثال لمفهم اثنین معنی فقط فأن لفظ (ذلک) مفرد ولکن معناه اثنان فأن المراد به الخیر والشر.
3- فأضیف إلی اثنین مفرّق بالعطف.
4- أی : سواء کان المثنّی والمجموع معرفه أو نکره کأیّهما وأیّ رجلین وأیهم وأی رجال بخلاف المفرد فشرطه التنکیر.
5- أی : إلی المفرد المعرف.
6- ففی التقدیر أضیفت إلی الجمع لا إلی المفرد.
7- من عدم کونه مفردا.

خلافا لابن عصفور نحو «أیّهم أشدّ» (1) (وبالعکس) أی (الصّفه) والحال فلا یضافان إلّا إلی نکره ک- «مررت بفارس أی فارس» و «بزید أی فارس» (2).

وإن تکن شرطا أو استفهاما

فمطلقا کمّل بها الکلاما

(وإن تکن شرطا أو استفهاما فمطلقا) أی سواء أضیف إلی معرفه أو نکره (کمّل بها الکلاما) نحو (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ)(3)(4)(فَبِأَیِّ حَدِیثٍ)(5)(6).

فرع : إذا أضیف أیّ إلی مثنّی معرفه أفرد ضمیرها (7) أو إلی نکره طوبق (8).

وألزموا إضافه لدن فجرّ

ونصب غدوه بها عنهم ندر

(وألزموا إضافه لدن) وهو ظرف لأوّل غایه زمان أو مکان (9) مبنیّ إلّا فی لغه قیس (فجرّ) (10) وإفرادها (11) (ونصب غدوه بها) علی التّمیز أو التّشبیه بالمفعول به ، أو إضمار

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 270


1- فأضیفت إلی المعرفه وهو جمع.
2- فالأوّل مثال للصفه بدلیل کون الاسم قبلها نکره فأن أیّ نکره فطابق الصفه مع الموصوف والثانی للحال بدلیل کون الاسم قبله معرفه لعدم جواز مجیء الصفه النکره للموصوف المعرفه فزید ذو الحال وذو الحال معرفه دائما.
3- مثال للشرطیه مضافه إلی المعرفه أیّ الأجلین وما زایده وجواب الشرط (فلا عدوان علیک).
4- القصص ، الآیه : 28.
5- مثال للاستفهامیّه ودخولها علی النکره.
6- الأعراف ، الآیه : 185.
7- نحو أیّ الرجلین أکرمک.
8- أی : الضمیر مع المضاف إلیه نحو أیّ رجلین أکرماک.
9- فإن قلت مرضت من لدن یوم الجمعه إلی الآن معناه أن أول زمان مرضی یوم الجمعه وتقول طفت من لدن حجر الأسود أی کان ابتداء طوافی حجر الأسود.
10- أی : جر ما بعده بالإضافه.
11- أی : استعمالها غیر مضاف.

کان واسمها (1) الوارد (2) (عنهم ندر) (3) وکذا رفعها (4) علی إضمار کان کما حکاه الکوفیّون ویعطف علی غدوه المنصوبه بالجرّ لأنّه (5) محلّها ، وجوّز الأخفش النّصب.

قال المصنّف : وهو بعید عن القیاس.

ومع معْ فیها قلیل ونقل

فتح وکسر لسکون یتّصل

(ومع) اسم لمکان الاجتماع أو وقته (6) معرب إلّا فی لغه ربیعه فیقولون (مع) بتسکین العین (فیها) (7) بناء وهو (قلیل) وقال سیبویه ضروره ، ومنه :

فریشی منکم وهوای معکم

[وإن کانت زیارتکم لماما]

(ونقل) فی هذه الحاله (8) (فتح وکسر) لعینها (لسکون یتّصل) بها (9) مستند الأوّل (10) الخفّه والثّانی (11) الأصل فی التقاء السّاکنین.

تتمه : لا تنفکّ مع ، عن الإضافه إلّا [إذا وقعت] حالا (12) بمعنی جمیع کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 271


1- فتکون غدوه خبرها.
2- بالرفع صفه لنصب غدوه.
3- کقول الشاعر : (لدن غدوه حتّی دنت لغروب).
4- أی : غدوه فتکون اسما لکان المقدّره.
5- أی : لأن الجرّ محل غدوه لکونها مضافا إلیه فی التقدیر.
6- أی : وقت الاجتماع فقولنا صلیت مع زید یمکن أن یراد به صلیت فی مکان صلی فیه زید أو فی وقت صلی فیه.
7- أی : فی مع.
8- أی : حاله بنائها علی السکون.
9- أی : إذا اتّصل بها ساکن نحو مع الله.
10- أی : دلیل الأول وهو الفتح الخفّه لأن الفتحه أخف الحرکات.
11- أی : مستند الثانی وهو الکسر القاعده المعروفه فی التقاء الساکنین وهی (إذا التقی الساکنان حرّک بالکسر).
12- أی : إلّا إذا وقع حالا.

بکت عینی الیسری فلمّا زجرتها

عن الجهل بعد الحلم أسبلتا معا (1)

*

واضمم بناء غیرا ان عدمت ما

له أضیف ناویا ما عدما

(واضمم بناء) وفاقا للمبرّد (غیرا ان عدمت ما له أضیف) (2) حال کونک (ناویا) معنی (ما عدما) (3) قال فی شرح الکافیه : لزوال المعارض للشّبه المقتضی للبناء وهو عدم الاستقلال بالمفهومیّه (4).

قلت : وهی (5) نظیره أیّ ، فیأتی فی هذه (6) ما قلته فیها وهو وجود هذه العلّه (7) فیما إذا لم ینو المضاف إلیه مع قولهم بإعرابها حینئذ ، فالأحسن ما ذهب إلیه الأخفش من کونها معربه فی هذه الحاله أیضا (8) کما أجمعوا علی أنّ فتحها فی هذه

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 272


1- فمعا حال بمعنی جمیعا.
2- أی : إن کان المضاف إلیه معدوما ومحذوفا.
3- أی : ناویا معنی المضاف إلیه المحذوف.
4- حاصله أن غیر لا معنی له إلّا إذا انضمّ إلی ما بعده کغیر زید مثلا فهو غیر مستقل بالمفهومیّه ، أی : فی إفاده المعنی ، کما أنّ الحروف کذلک فشبهه بالحرف یقتضی أن یکون مبنیّا لکن الإضافه التی هی من خواص الاسم تعارض تلک الشباهه فیعرب ، ولما زال المعارض أی : الإضافه رجع إلی البناء.
5- أی : غیر.
6- أی : فی غیر ما قلته فی أی فی باب الموصولات عند قول الناظم (أی کما وأعربت ما لم تضف وصدر وصلها ضمیر الحذف) فأنه بعد ما نقل عنهم فی وجه بنائها عند الإضافه وحذف صدر الصله من أنه لتأکید مشابهتها الحرف من حیث افتقارها إلی ذلک المحذوف. قال : قلت وهذه العلّه أی : الافتقار موجوده فی الحاله الثانیه وهی ما إذا لم تضف وحذف صدر صلتها فلم لم تبن فی هذه الحاله. وما قاله فی أی یأتی فی غیر فأنها إن کانت مبنیّه عند حذف المضاف إلیه ونیّته فلم لم تبن عند حذفه وعدم نیّته فأن عله البناء وهی زوال المعارض أی الإضافه موجوده فی الثانیه أیضا.
7- أی : زوال المعارض للشبه فیما إذا حذف المضاف إلیه ولم ینو.
8- أی : فیما لم ینو المضاف إلیه.

الحاله (1) مطلقا ، وضمّها مع التّنوین الّذی هو قلیل حرکتا إعراب (2).

وشرط ابن هشام لجواز حذف ما یضاف إلیه أن یقع بعد لیس نحو «قبضت عشره لیس غیر» أی لیس المقبوض غیر ذلک ، أو لیس غیر ذلک مقبوضا (3). وذکر ابن السّرّاج فی الأصول ، وغیره : وقوعها بعد لا. ثمّ بناؤها علی الحرکه لأنّ لها (4) أصلا فی التّمکّن ولولاه لم یفارقها البناء وکانت ضمّه لئلّا یلتبس الإعراب بالبناء (5) - قاله فی شرح التّسهیل.

وخرج بقوله «إن عدمت» - إلخ ما إذا لم یعدم المضاف إلیه (6) وما إذا عدم ولم ینو ، فإنّها حینئذ (7) معربه ، وسیأتی تصریحه بهذه الحاله (8) ، وکذا إذا نوی لفظه دون معناه (9) کما قاله فی شرح الکافیه.

وأخرجه تقییدی المنویّ بالمعنی (10).

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 273


1- أی : حاله حذف المضاف إلیه مطلقا سواء کان الفتح مع التنوین أو بدونه.
2- ففی حال الفتح خبر للیس أو لا کما سیأتی من عدم جواز حذف المضاف إلیه إلّا إذا وقعت بعد أحدهما وفی حال الضم اسم لها.
3- فالأوّل لما إذا کان (غیر) منصوبا والثانی إذا کان مرفوعا.
4- أی : لغیر أصلا فی الإعراب لکونها دائم الإضافه ولو لا ذلک الأصل لما فارقها البناء لشبهها المعنوی بالحرف.
5- یعنی أن حاله إعرابها أما منصوبه بالفتحه أو مجروره بالکسره بغیر تنوین فلو کان حاله بنائها فتحه أو کسره التبس حاله بنائها بحاله إعرابها فلزم فی البناء الضم لذلک.
6- أی : ذکر.
7- أی : حین حذف المضاف إلیه وعدم نیّته.
8- بقوله وأعربوا نصبا إذا ما نکّرا فأن المراد بالتنکیر هو القطع عن الإضافه لفظا ونیّه.
9- فالحالات أربعه ذکر المضاف إلیه وحذفه مع نیه لفظه وحذفه من دون نیّه وهی فی هذه الثلاثه معربه وحذف المضاف إلیه مع نیه معناه ففی هذه الحاله مبنیّه.
10- فأن الشارح قیّد قول الناظم ناویا بقوله (معنی) فأنّ هذا القید أخرج الصوره الأخیره من البناء ، وهی ما إذا حذف ونوی لفظه.

قبل کغیر بعد حسب أوّل

ودون والجهات أیضا وعل

(قبل کغیر) فی جمیع ما تقدّم ، فیبنی علی الضّم إذا حذف ما یضاف إلیه ونوی معناه نحو (لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ)(1)(2) دون ما إذا لم یحذف نحو «جئت قبل العصر» أو حذف ولم ینو نحو :

فساغ لی الشّراب وکنت قبلا

[أکاد أغصّ بالماء الفرات]

أو نوی لفظه نحو :

ومن قبل نادی کلّ مولی قرابه (3)

[فما عطفت یوما علیه العواطف]

والأحسن فیها (4) أیضا وفیما بعدها ما اختاره الاخفش من الإعراب مطلقا (5).

ومثلها أیضا (بعد) فتبنی وتعرب علی التّفصیل المتقدّم (6) کالایه السّابقه (7) ونحو «جئت بعد العصر» (8) وقرئ «لله الأمر من قبل ومن بعد (9).

وکذا (حسب) نحو «قبضت عشره فحسب» أی فحسبی ذلک ، (10) و «هذا حسبک من رجل» (11).

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 274


1- أی : من قبل کل شیء ومن بعد کل شیء ، والدلیل علی ان المنوی هو المعنی عدم ذکر لفظ کل شیء سابقا لینوی.
2- الرّوم ، الآیه : 4.
3- أی : قبل الحرب لذکر الحرب فی البیت قبله ظاهرا.
4- أی : فی قبل وما بعدها وهو بعد وما ذکر بعده فی الشعر.
5- ذکر المضاف إلیه أم حذف نوی لفظه أو معناه أم لم ینو.
6- فتبنی إذا حذف ما یضاف غلیه ونوی معناه وتعرب فی غیره من الحالات.
7- وهی لله الأمر ... بضم بعد بناءا.
8- مثال لإعرابها عند ذکر المضاف إلیه.
9- بجر بعد لیکون مثالا لحذف المضاف إلیه وعدم نیّه معناه فأعربت لذلک.
10- فحذف المضاف إلیه ، وهو یاء المتکلّم وهو معناه فبنی حسب علی الضم.
11- مثال لاعرابه عند ذکر المضاف إلیه.

و (أوّل) کما حکاه الفارسیّ من قولهم «إبدأ أبذا من أوّل» بالضمّ علی نیّه معنی المضاف إلیه والجرّ علی نیّه لفظه والفتح علی ترک نیّته ومنع صرفه للوزن والوصف (1).

(ودون والجهات) السّتّ (2) (أیضا) نحو :

[إذا أنا لم أومن علیک] ولم یکن

لقاؤک إلّا من وراء وراء (3)

وحکی الکسائیّ «أفوق تنام أم أسفل» بالنّصب أی أفوق هذا (4).

(وعل) بمعنی الفوق نحو :

[ولقد سددت علیک کلّ ثنیّه]

وأتیت فوق بنی کلیب من عل (5)

*

[مکرّ مفرّ مقبل مدبر معا]

کجلمود صخر حطّه السّیل من عل (6)

وفهم من ذکر المصنّف لها (7) جواز إضافتها لفظا ، وبه صرّح الجوهریّ وخالفه ابن أبی الرّبیع.

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 275


1- أی : لأنه علی وزن أفعل ، ولأنه وصف فاجتمع العلّتان فمنع من الصرف ففتح لذلک ، وأما الجر علی نیّه لفظه فأن غیر المنصرف إذا أضیف یجرّ بالکسره بخلاف ما إذا ترک نیته فیجّر بالفتح.
2- هی : فوق ، وتحت ، (أو أسفل) وأمام (أو قدّام) وخلف (أو وراء) ویمین ویسار (أو شمال).
3- یحتمل جرّ الوراء الأول لإضافته إلی الوراء الثانی ، والوراء الثانی یکون مبنیّا علی الضم لحذف ما أضیف إلیه ونیّه معناه فیکون البیت شاهدا للإعراب والبناء ویحتمل أن یکونا مبنیّین علی الضم لحذف المضاف إلیه منهما فیکون شاهدا للبناء فقط.
4- فلم یبن ، لأن المنوی لفظ المضاف إلیه.
5- بضم اللام بناء النیّه معنی المضاف إلیه وهو الوادی أو الجبل.
6- بجرّ علی لکون المنوی لفظ المضاف إلیه وهو الشیء.
7- یعنی فهم من ذکر علی فی کلام الناظم هنا جواز إضافتها لفظا لأنّها ذکرت فی عداد ما هو کذلک کقبل وبعد.

وأعربوا نصبا إذا ما نکّرا

قبلا وما من بعده قد ذکرا

(وأعربوا نصبا) وجرّا کما تقدّم ورفعا (إذا ما نکّرا) أی قطع عن الإضافه لفظا ونیّه (قبلا وما من بعده) وقبله (1) (قد ذکرا) وشمل ذلک «عل» (2) وبه صرّح بعضهم لکن قال ابن هشام : ما أظنّ نصبها موجودا. ثمّ هو (3) علی الظّرفیّه فی قبل وما بعده إلّا حسب فعلی الحالیّه وذکر المصنّف أنّ أسماء الجهات ما عدا فوق (4) وتحت تتصرّف تصرّفا متوسّطا (5) وأن دون تتصرّف نادرا (6).

وما یلی المضاف یأتی خلفا

عنه فی الاعراب إذا ما حذفا

(وما یلی المضاف) أی المضاف إلیه (یأتی خلفا عنه) أی عن المضاف فی (الإعراب) والتّذکیر والتّأنیث وغیرها (7) (إذا ما حذفا) (8) نحو (وَجاءَ رَبُّکَ)(9) أی أمر ربّک (10)(وَتَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ)(11) أی بدل شکر رزقکم (12).

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 276


1- المراد بما قبله لدن وبعد وغیر.
2- أی : فیعرب نصبا إذا ما نکّر.
3- أی : النصب.
4- یعنی شمال ویمین ، وأمام وخلف ، والمراد من التصرّف هو التغییر عما هی علیه من الإفراد إلی التثنیه والجمع ومن التذکیر إلی التأنیث وغیر ذلک کقوله سبحانه عن إیمانهم وعن شمائلهم فجمعا ، ویقال : أیمن وأیسر علی وزن أفعل کما یقال : أخلاف فلان ، أی : أعقابه.
5- أی : لا کاملا فی جمیع الصیغ.
6- کادون علی أفعل مثلا.
7- کالتعریف والتنکیر.
8- إذا حذف المضاف.
9- الفجر ، الآیه : 22.
10- فکسب المضاف إلیه وهو ربّ رفع المضاف وهو أمر.
11- الواقعه ، الآیه : 82.
12- کسب المضاف إلیه وهو رزق نصب المضاف وهو بدل وفی هذا المثال إشاره إلی أن المضاف إلیه قد یکسب إعراب المضاف إلی مضافه أیضا.

یسقون من ورد البریص علیهم

بردی یصفّق بالرّحیق السّلسل (1)

أی ماء بردی وهو نهر بدمشق.

[مرّت بنا فی نسوه خوله]

والمسک من أردائها نافحه (2)

أی رائحته ، «إنّ هذین حرام علی ذکور أمّتی (3) أی استعمالها ،

(وَتِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ)(4) أی أهلها (5) «تفرّقوا أیادی سبا» أی مثلها (6).

وربّما جرّوا الّذی أبقوا کما

قد کان قبل حذف ما تقدّما

لکن بشرط أن یکون ما حذف

مماثلا لما علیه قد عطف

(وربّما جرّوا) المضاف إلیه (الّذی أبقوا کما قد کان قبل حذف ما تقدّما) وهو المضاف (7) (لکن) لا مطلقا بل (بشرط أن یکون ما حذف مماثلا) فی اللّفظ والمعنی (لما علیه قد عطف) أو مقابلا له ، فالأوّل نحو :

أکلّ امریء تحسبین امرء

ونار توقّد باللیل نارا (8)

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 277


1- هنا کسب المضاف إلیه وهو بردی تذکیر المضاف وهو ماء فأن بردی مؤنّث والدلیل علی کسبه التذکیر مجیء الفعل الحامل لضمیرها مذکّرا وهو یصفّق ولو کانت علی تأنیثها لقال تصفق.
2- کسب المسلک المذکر تأنیث مضافه وهو الرائحه فلهذا وصف بالوصف المؤنث وهو نافحه.
3- کسب التثنیه وهو هذین إفراد مضافه وهو استعمال بدلیل إفراد الخبر وهو حرام والمراد بهذین هما الذهب والحریر.
4- الکهف ، الآیه : 59.
5- فهنا کسب المضاف إلیه المؤنث (القری) التذکیر فلذا عاد علیها ضمیر الجمع المذکر فی قوله تعإلی أهلکناهم ولو لا ذلک لقال أهلکناها.
6- فوقع المضاف إلیه وهو أیادی حالا مع أنها معرفه بإضافتها إلی العلم وهو سبا والحال نکره دائما وجاز ذلک لکسبها التنکیر من المضاف وهو مثل ومثل لا یعرّف بالإضافه.
7- أی : قد یبقی المضاف إلیه مجرورا مع حذف المضاف.
8- یعنی وکل نار فبقی نار علی جرّه لأن مضافه المحذوف وهو کل مماثل للمعطوف علیه وهو کل امرء.

والثّانی کقراءه بعضهم (تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ)(1) أی باقی الآخره (2) - کذا قدّره (3) ابن أبی الرّبیع.

ویحذف الثّانی فیبقی الأوّل

کحاله إذا به یتّصل

بشرط عطف وإضافه إلی

مثل الّذی له أضفت الأوّلا

(ویحذف الثّانی فیبقی الأوّل) بلا تنوین (کحاله إذا به (4) یتّصل بشرط عطف) علی هذا المضاف (5) (وإضافه) لهذا المعطوف (إلی مثل الّذی له أضفت الأوّلا) (6) کقولهم «قطع الله ید ورجل من قالها» أی ید من قالها ، ورجل من قالها (7). وقد یأتی ذلک (8) من غیر عطف کما حکی الکسائیّ من قولهم «أفوق تنام أم أسفل» (9).

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 278


1- الأنفال ، الآیه : 67.
2- فالمعطوف علیه وهو (عرض) ضد المحذوف وهو (باقی) لأن معنی العرض الفانی وهو ضد الباقی فلهذا قرء الآخره بالجرّ.
3- أی : المحذوف فی الآیه قدره ابن الربیع (باقی).
4- أی : بالثانی المضاف إلیه یعنی قد یحذف المضاف إلیه ویبقی أثره فی المضاف وهو حذف التنوین.
5- الذی حذف منه المضاف إلیه.
6- أی : إلی مثل المضاف إلیه المحذوف.
7- فبقی ید بلا تنوین مع حذف المضاف إلیه وهو من قالها لعطف رجل علیها ورجل مضاف إلی مثل المضاف إلیه المحذوف وهو من قالها.
8- أی : بقاء المضاف بلا تنوین مع حذف المضاف إلیه.
9- فقرأ فوق وأسفل بغیر تنوین مع حذف المضاف إلیه وهو السطح أو ما شابهه ولم یعطف علیهما ما یکون مضافا إلی مشابه المحذوف.

فصل مضاف شبه فعل ما نصب

مفعولا او ظرفا أجز ولم یعب

فصل یمین واضطرارا وجدا

بأجنبیّ أو بنعت أو ندا

(فصل مضاف) بالنّصب ، مفعول أجز ، (شبه فعل) صفه مضاف ، أی : مصدر واسم فاعل ، (ما نصب) ذلک المضاف عن المضاف إلیه (1) ، فاعل فصل ، (مفعولا) تمییز (أو ظرفا أجز). المعنی : أجز أن یفصل الّذی نصبه المضاف علی المفعولیه أو الظّرفیه بینه (2) وبین المضاف إلیه کقراءه ابن عامر قتل أولادهم شرکائهم (3)(4) ، وقول بعضهم «ترک یوما نفسک وهواها سعی فی رداها» (5) وقوله تعالی (فَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ)(6)(7) وقوله صلّی الله علیه وآله «هل أنتم تارکوا إلیّ صاحبی» (8) قول الشّاعر :

[فرشنی بخیر لا أکونن ومدحتی]

کناحت یوما صخره بعسیل (9)

(ولم یعب فصل یمین) حکی الکسائیّ «هذا غلام والله زید» (10) (واضطرارا وجدا) الفصل (بأجنبیّ) من المضاف کقوله :

ما إن وجدنا للهوی من طبّ

ولا عدمنا قهر وجد صبّ (11)).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 279


1- متعلّق ب- «فصل» أی فصل مضاف عن المضاف إلیه.
2- بین المضاف فحاصل معنی البیت أنه یجوز فصل منصوب المضاف بین المضاف الناصب والمضاف إلیه. (چ) بنصب (أولاد) مفعولا لقتل وجر شرکاء مضافا إلیه مثال لفصل المفعول بین المصدر والمضاف إلیه.
3- الأنعام ، الآیه : 137.
4- مثال لفصل الظرف بین المضاف المصدر وهو ترک والمضاف إلیه وهو نفس.
5- مثال لفصل مفعول المضاف الذی هو اسم الفاعل بینه وبین المضاف إلیه وهو رسل علی قراءه شاذّه.
6- إبراهیم ، الآیه : 47.
7- مثال لفصل شبه الظرف (إلیّ) بین اسم الفاعل تارکوا والمضاف إلیه (صاحب).
8- لفصل الظرف (یوما) بین المضاف وهو اسم الفاعل (ناحت) والمضاف إلیه (صخره).
9- بجرّ زید لإضافه غلام إلیه ، والفاصل والله.
10- فصل (وجد) وهو أجنبی بین المضاف وهو قهر والمضاف إلیه (صبّ).

وقوله :

أنجب أیّام والداه به

إذ نجلاه فنعم ما نجلا (1)

وقوله :

تسقی امتیاحا ندی المسواک ریقتها (2)

[کما تضمّن ماء المزنه الرّصف]

وقوله :

کما خطّ الکتاب بکفّ یوما

یهودیّ (3) [یقارب أو یزیل]

(أو بنعت) نحو :

[نجوت وقد بلّ المرادیّ سیفه]

من ابن أبی شیخ الأباطح طالب (4)

(أو ندا) مثّل له فی شرح الکافیه بقوله :

کأنّ برذون أبا عصام

زید حمار دقّ باللّجام (5)

ویمکن أن یکون علی لغه إجراء «أب» بالألف علی کلّ حال (6) و «زید» بدل منه أعطف بیان - قاله ابن هشام.

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 280


1- فصل الأجنبی وهو (والداه به) بین المضاف وهو (أیّام) والمضاف إلیه وهو (إذ نجلاه) ، والتقدیر أنجب والداه به أیام إذ نجلاه.
2- فصل الأجنبی وهو (المسواک) بین المضاف وهو (ندی) والمضاف إلیه وهو (ریقتها) أی : تسقی المسواک ندی ریقتها.
3- الشاهد فی فصل الأجنبی وهو (یوما) بین المضاف وهو (کفّ) والمضاف إلیه وهو (یهودیّ) أی : بکف یهودی یوما.
4- أصله من ابن أبی طالب شیخ الأباطح فشیخ الأباطح صفه لأبی طالب ، وفصل بین المضاف الموصوف (أبی) والمضاف إلیه (طالب).
5- فأبا عصام المنادی المحذوف الندا فصل بین المضاف (برزون) والمضاف إلیه (زید) والأصل کأنّ برزون زید یا أبا عصام حمار دق باللجام.
6- من أحوال الإعراب فأبا مجرور تقدیرا بإضافه برزون إلیه وهو کنیه زید فزید بدل منه أو عطف بیان لأن أبا عصام وزید شخص واحد.

تتمه : من الفواصل (1) «أمّا» ، قاله فی الکافیه ، والفصل بها مغتفر کقوله :

هما خطّتا إمّا إسار ومنّه

وإمّا دم والموت بالحرّ أجدر (2)

فصل : فی المضاف إلی یاء المتکلّم

الصّحیح ، أنّه معرب خلافا لابن الخشّاب والجرجانی فی قولهما ، إنّه مبنیّ لإضافته إلی غیر متمکّن (3) - لإعراب المضاف (4) إلی الکاف والهاء ، والمثنّی المضاف إلی الیاء ولبعضهم (5) فی قوله : إنّه لیس بمبنیّ لعدم الشّبه ولا معرب لعدم تغیّر حرکته.

آخر ما أضیف للیا اکسر إذا

لم یک معتلّا کرام وقذا

أو یک کابنین وزیدین فذی

جمیعها الیا بعد فتحها احتذی

(آخر ما أضیف للیا اکسر إذا لم یک معتلّا) أو جاریا مجراه (6) کصاحبی وغلامی وظبیی ودلوی (7) ولک حینئذ (8) فی الیاء الفتح والسّکون وحذفها لدلاله الکسر علیها نحو :

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 281


1- بین المضاف والمضاف إلیه إمّا العاطفه.
2- فصلت (إمّا) بین المضاف (خطّتا) والمضاف إلیه (أسار).
3- أی : لإضافته إلی المبنی وهو یاء المتکلّم فکأنه کسب البناء من المضاف إلیه.
4- ردّ لقول ابن الخشاب والجرجانی وحاصله أنّه لو کان المضاف إلی غیر المتمکّن سببا للبناء لبنی المضاف إلی الکاف والهاء کغلامک وغلامه لإضافتهما إلی المبنی مع أنهما معرفان وحتّی بعض ما یضاف إلی الیاء نفسها أیضا معرب کالتثنیه نحو غلامای.
5- أی : وخلافا لبعضهم إذ لا معنی لکونه مبنیّا من جهه تغیّر حرکته فأن هذا یقتضی أن لا یوجد معرب تقدیری لوجود الملاک فی الجمیع.
6- أی : مجری غیر المعتل ، فأنّ المعتلّ اللام الثلاثی الساکن الوسط بحکم الصحیح.
7- المثال الأول للمضاف الصحیح المشتق ، والثانی للصحیح الجامد ، والثالث والرابع للجاری مجری الصحیح أوّلهما یائیّ اللام وثانیهما واویّها.
8- أی : حین إضافه اسم إلی الیاء لک أن تفتح الیاء أو تسکنها أو تحذفها.

خلیل أملک منیّ (1) [بالّذی کسبت

یدی ومالی فیما یعطنی طمع

وفتح ما ولیته (2) فتقلب ألفا نحو :

[أطوّف ما أطوّف] ثمّ آوی

إلی أمّا (3) [ویروینی النّقیع]

وحذف الألف وإبقاء الفتح نحو :

ولست بمدرک مافات منیّ

بلهف ولا بلیت ولا لو أنّی (4)

فإن یک (5) معتلّا (کرام وقذا (6) أو یک) مثنّی أو مجموعا جمع سلامه (کابنین وزیدین فذی جمیعها الیاء) المضاف إلیها (بعد) بالضّمّ (7) (فتحها) وسکون الیاء الّتی فی آخر المضاف (8) (احتذی).

ثمّ فی ذلک تفصیل (9):

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 282


1- أی : خلیلی.
2- أی : فتح الحرف الذی وقعت الیاء بعده فتقلب الیاء ألفا.
3- أصله أمّی فتح المیم فقلبت الیاء ألفا.
4- الشاهد فی لهف ولیت أصلهما لهفی ولیتی فتحت ألفا والتاء فقلبت الیاء ألفا ثم حذفت الیاء وبقیت الفتحه.
5- أی : المضاف إلی الیاء.
6- الأول للمنقوص والثانی للمقصور.
7- صفه للیاء أی : الیاء التی بعد المعتل والتثنیه والجمع وفتحها نایب الفاعل لأحتذی وتقدیر البیت فهذه جمیعها انتخب فتح الیاء بعدها.
8- یعنی الیاء التی آخر الکلمه وجزئها کیاء قاضی.
9- لأن الحرف الذی قبل یاء المتکلّم قد یکون یاء وقد یکون واوا ، وقد یکون ألفا ، فالیاء تدغم فی الیاء المتکلّم ، والواو إن کان ما قبلها مضموما أو مکسورا تقلب یاء ، وتدغم فی الیاء أیضا بعد تبدیل الضمه بالکسره ، وإن کان ما قبلها مفتوحا کمصطفین أبقی الفتحه فیصیر مصطفی وإن کان ما قبلها ألفا بقی علی حاله کمحیای.

وتدغم الیا فیه والواو وإن

ما قبل واو ضمّ فاکسره یهن

(و) ذلک أنّه (تدغم الیاء) الّتی فی آخر المضاف (فیه) أی فی الیاء المضاف إلیه نحو «جاءنی قاضیّ» (1) و «رأیت قاضیّ» و «غلامیّ» و «زیدیّ» و «مررت بقاضیّ» و «غلامیّ» و «زیدیّ».

(والواو) تدغم فیه (2) أیضا بعد قلبها یاء نحو :

أودی بنیّ (3) [وأعقبونی حسره

بعد الرّقاد وعبره لا تقلع]

(وإن ما قبل واو ضمّ فاکسره یهن) (4) وإن فتح سابقه فأبقه نحو «هؤلاء مصطفیّ». (5)

وألفا سلّم وفی المقصور عن

هذیل انقلابها یاء حسن

(وألفا سلّم) نحو محیای وعصای (6) وغلامای وسلامه الألف الّتی فی المثنّی فی لغه الجمیع (و) الّتی (فی المقصور عن هذیل انقلابها یاء حسن) نحو :

سبقوا هویّ (7) [واعنقوا لهواهم

فتخرّموا ولکلّ جنب مصرع]

خاتمه : المستعمل فی إضافه أب وأخ وحم وهن إلی الیاء أبی وأخی وحمی وهنی ، وأجاز المبرّد «أبیّ» بردّ اللّام (8) وفی «فم» «فیّ» وقلّ «فمی» ، وأجاز الفّرّاء فی «ذی» «ذیّ» ، وصحّحوا (9) أنّها لا تضاف إلی مضمر أصلا.

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 283


1- ولم یمثل للتثنیه رفعا لکونها بالألف ، وسیذکر حکمه بقوله (وألفا سلّم).
2- أی : فی الیاء.
3- أصله بنون جمع ابن أضیف إلی الیاء بعد حذف النون وقلب الواو یاء وتبدیل ضم النون بالکسره.
4- بکسر الهاء جواب الشرط المقدر أی إن کسرت ما قبل الواویهن أی : یسهل تبدیل الواو یاءا.
5- أصله مصطفون بفتح ألفاء فلما أضیف إلی الیاء حذف نونه وقلب واوه یاءا وأبقی فتحه ألفا علی حالها.
6- مثّل للمقصور بمثالین لأن المقصور قد یکون ألفه مقلوبه عن الیاء کمحیی فأن أصله محییی وقد یکون مقلوبا عن الواو کعصی فأن أصله عصو یعنی أن حکم المقصور کذلک فی الصورتین.
7- أصله هوای قلبت ألفه یاءا.
8- أی : لام الفعل وهو الواو فقلب الواو یاءا وبدّل ضم الیاء بالکسر.
9- أی : قالوا أنّ الصحیح عدم إضافه ذی إلی الضمیر فینتفی مورد إجازه الفرّاء.

باب إعمال المصدر

هذا باب إعمال المصدر و فیه (1) إعمال اسمه

بفعله المصدر ألحق فی العمل

مضافا أو مجرّدا أو مع أل

إن کان فعل مع أن أو ما یحلّ

محلّه ولاسم مصدر عمل

(بفعله المصدر ألحق فی العمل) سواء کان (مضافا) وهو أکثر (أو مجرّدا) ومنوّنا وهو أقیس (2) (أو مع أل) وهو أندر.

ثمّ إنّه لا یعمل مطلقا بل (إن کان) غیر مضمر (3) ولا محدود (4) ولا مجموع وکان (فعل مع أن أو) مع (ما) المصدریّه (یحلّ محلّه) (5) نحو (وَلَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ)(6)(7)(أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَهٍ یَتِیماً)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 284


1- أی : فی هذا الباب.
2- أی : مجیء المصدر مجرّدا عن الإضافه وأل بل بالتنوین أوفق بالقیاس.
3- أی : لا یکون المصدر بصوره الضمیر.
4- أی : لا یکون محدودا بعدد معیّن کمّره ومرّتین نحو ضربه وضربتین فلا یعمل حینئذ.
5- أی : بأن یصحّ فی المعنی أن یجعل «أن» أو «ما» المصدریّه مع فعل من جنسه محله.
6- فیصحّ «أن» نقول لو لا أن یدفع الله الناس مثال لعمل المصدر المضاف.
7- البقره ، الآیه : 251.
8- فیصحّ أن نقول أو أن یطعم مثال للمصدر المجرّد.
9- البلد ، الآیه : 14 و 15.

ضعیف النّکایه أعداءه (1)

[یخال الفرار یراخی الأجل]

بخلاف المضمر نحو «ضربک المسیء حسن وهو المحسن قبیح (2) والمحدود نحو «عجبت من ضربتک زید» (3) وشذّ:

یحابی به الجلد الّذی هو حازم

بضربه کفّیه الملا نفس راکب (4)

والمجموع ، وشذّ «ترکته بملاحس البقر أولادها» (5).

(ولاسم مصدر) وهو الاسم الدّالّ علی الحدث غیر الجاری (6) علی الفعل إن کان (7) غیر علم ولا میمیّ (عمل) عند الکوفیّین والبغدادیّین نحو :

[أکفرا بعد ردّ الموت عنیّ]

وبعد عطائک المائه الرّتاعا (8)

فإن کان علما (9) کسبحان للتّسبیح وفجار وحماد للفجره (10) والمحمده

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 285


1- مثال لعمل المصدر المعرّف باللام.
2- برفع المحسن ، لأن (هو) وإن کان المراد به الضرب لکنّه لم یعمل لکونه ضمیر أو لو عمل لنصب المحسن فنصبه مجرّد فرض.
3- لم یعمل فی زید ، لکونه محدودا بالوحده.
4- فعمل (ضربه) فی (نفس) ونصبها مع کونه محدودا بالوحده.
5- الملاحس جمع ملحس مصدر میمی نصب أولادها مع أنه جمع.
6- أی : غیر المصدر الذی هو جار علی الفعل ویستعمل فی مورد استعمال ذلک الفعل ففی مورد استعمال الغسل بالضم مثلا إذا أردنا الإخبار به فی الماضی قلنا اغتسل فالجاری علی اغتسل هو الاغتسال لأنه مأخوذ منه لا الغسل وفی مورد استعمال العطاء کما فی البیت الآتی نقول أعلی والجاری علیه هو الإعطاء لا العطاء وهکذا.
7- حاصله أن اسم المصدر علی ثلاثه أقسام فأنه قد یکون علما وهو لا یعمل إجماعا ، وقد یکون میمّیا ، وهو عامل بالإجماع أیضا ، وقد یکون غیر علم ولا میمّی فهو عامل عند الکوفیّین والبغدادییّن وأما غیرهم فیقولون أنه لا یعمل.
8- فعمل عطاء وهو اسم مصدر غیر علم ولا میمی فی المأه ونصبها.
9- علم جنس کسعاله التی هی علم لجنس الثعلب لا علم شخص.
10- أی : الفجور والفسق.

فلا عمل له بالإجماع أو میمیّا فکالمصدر بالإجماع نحو :

أظلوم إنّ مصابکم رجلا

أهدی السّلام تحیّه ظلم (1)

*

وبعد جرّه الّذی اضیف له

کمّل بنصب او برفع عمله

(وبعد جرّه) أی المصدر معموله (الّذی أضیف له کمل بنصب) عمله إن أضیف إلی الفاعل وهو الأکثر (2) ک- «منع ذی غنی حقوقا شین» (3).

(أو) کمّل (برفع عمله) إن أضیف الی المفعول ، وهو کثیر (4) إن لم یذکر الفاعل نحو (لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ)(5)(6) وقلیل (7) إن ذکر نحو «بذل مجهود مقلّ زین» (8). وخصّه بعضهم بالشّعر وردّ (9) بقوله تعالی : (لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً)(10).

تتمه : وقد یضاف إلی الظّرف توسّعا ، فیعمل فیما بعده الرّفع والنّصب ک- «حبّ یوم عاقل لهوا صبی» (11). ).

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 286


1- فمصاب اسم للاصابه ونصب رجلا علی المفعولیّه.
2- أی : الأکثر إضافه المصدر إلی الفاعل ونصب المفعول.
3- أضیف المصدر وهو (منع) إلی فاعله وهو (ذی) ونصب مفعوله وهو حقوقا.
4- أی : إضافه المصدر إلی المفعول کثیر إذا لم یذکر الفاعل وکان مقدّرا.
5- دعاء مصدر أضیف إلی مفعوله ، وهو الخیر والفاعل مقدر أی دعاء الإنسان الخیر.
6- فصّلت ، الآیه : 49.
7- أی : إضافه المصدر إلی المفعول قلیل إذا ذکر الفاعل.
8- بذل مصدر مضاف إلی مفعوله (مجهود) مع ذکر فاعله (مقلّ).
9- أی : قول البعض بأنّ هذا مختصّ بالشعر مردود بالآیه ، فأن المصدر فیها وهو حجّ مضاف إلی المفعول وهو البیت مع ذکر مفعوله وهو من ولیس بشعر.
10- آل عمران ، الآیه : 97.
11- فأضیف المصدر وهو حبّ إلی الظرف (یوم) ورفع الفاعل (عاقل) ونصب المفعول (لهوا).

وجرّما یتبع ما جرّ ومن

راعی فی الاتباع المحلّ فحسن

(وجرّ ما یتبع ما جرّ) (1) مراعاه اللّفظ نحو «عجبت من ضرب زید الظّریف». (ومن راعی فی الاتباع المحلّ) فرفع تابع الفاعل ونصب تابع المفعول المجرورین لفظا (فحسن) فعله کقوله :

[السّالک الثّغره الیقضان سالکها]

مشی الهلوک علیها الخیعل الفضل (2)

وقوله :

[(قد کنت داینت بها حسّانا]

مخافه الإفلاس واللّیّانا (3)

تتمه : یجوز فی تابع المفعول المجرور اذا حذف الفاعل مع ما ذکر (4) الرّفع علی تقدیر المصدر بحرف مصدریّ موصول بفعل لم یسمّ فاعله. ).

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 287


1- یعنی إذا کان لما أضیف إلیه المصدر تابع من نعت أو بدل أو غیرهما یجرّ ذلک التابع رعایه للفظ المضاف إلیه.
2- أضیف المصدر وهو مشی إلی فاعله الهلوک والفضل بالرفع صفه الهلوک رعایه لمحلها والهلوک المرئه الفاجره وجمله علیها الخیعل حال منها مثال لتابع المرفوع.
3- مخافه مصدر مضاف إلی مفعوله الإفلاس واللیان عطف علیه ونصب رعایه لمحل الإفلاس.
4- من جر التابع رعایه للفظ المضاف إلیه والنصب رعایه لمحله مع ذلک یجوز وجه ثالث وهو رفع التابع رعایه لمحله الأخر وهو کونه نائب الفاعل بتقدیر المصدر فعلا مجهولا مع حرف موصول مصدری مثل «أن» أو «ما» نحو عجبت من ضرب زید الظریف برفع الظریف بتقدیر (من أن یضرب زید).

باب إعمال اسم الفاعل

هذا باب إعمال اسم الفاعل

وهو - کما قال فی شرح الکافیه - ما صیغ من مصدر موازنا للمضارع (1) لیدلّ علی فاعله (2) غیر صالح للإضافه إلیه (3) وفی الباب إعمال اسم المفعول.

کفعله اسم فاعل فی العمل

إن کان عن مضیّه بمعزل

(کفعله اسم فاعل فی العمل) مقدّما ومؤخّرا ظاهرا ومضمرا جاریا علی صیغته الأصلیّه ومعدولا عنها (4) (إن کان عن مضیّه بمعزل) (5) لأنّه حینئذ (6) یکون لفظه .

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 288


1- أما موازنته للمضارع فی غیر الثلاثی المجرد فواضح فأن مکرم مثلا علی وزن یکرم وهکذا باقی الأبواب وأما الثلاثی فموازن للمضارع فی الحرکه والسکون لا فی کیفیّه الحرکات فکما أن یضرب حرفه الأول مفتوح والثانی ساکن والثالث والرابع متحرکان فکذلک ضارب.
2- أی فاعل المصدر فاذا وقع ضرب وکان فاعل الضرب زید ومفعوله عمرا فاللفظ الدال علی زید (الفاعل) هو الضارب والدال علی مفعوله مضروب.
3- أی : إلی الفاعل فلا یقال ضارب زید إذا کان زید فاعلا للضرب.
4- الحالات السته کلها لاسم الفاعل فالمقدم نحو أنا ضارب زید فضارب عمل فی زید وهو مقدم علیه والمؤخر نحو أنا راکبا ضاربه فعمل فی الحال وهو متاخر عنه والظاهر کالمثالین والمضمر کما فی اشتغال اسم الفاعل نحو أنا زیدا ضاربه فزیدا منصوب بضارب المقدر یفسّره ضارب المذکور والجاری علی الصیغه الأصلیّه کالأمثله السابقه والمعدوله عنها کامثله المبالغه.
5- أی : شرط عمل اسم الفاعل أن لا یکون بمعنی الماضی.
6- أی : حینما هو بمعنی الماضی حاصل کلامه أن اسم الفاعل کما ذکر أول الباب موازن للمضارع فإذا کان معناه أیضا کالمضارع استحق أن یعمل عمل المضارع لمطابقه اللفظ مع المعنی وأما إذا کان معناه الماضی ولفظه کما نعلم شبیها بالمضارع الذی هو دالّ علی الحال والاستقبال فلا یعمل لتخالف اللفظ والمعنی وتخلف المعنی عن اللفظ.

شبیها بلفظ الفعل المدلول به علی الحال والإستقبال وهو المضارع ، فإن لم یکن (1) فإن کان صله لأل فسیأتی (2) وإلّا فلا یعمل خلافا للکسائی.

وولی استفهاما أو حرف ندا

أو نفیا أو جاصفه أو مسندا

(و) إن (ولی استفهاما) نحو «أضارب زید عمرا» (أو حرف ندا) نحو «یا طالعا جبلا» وهو (3) من قسم النّعت المحذوف منعوته ، ولذا لم یذکره فی الکافیه (أو نفیا) نحو «ما ضارب زید عمرا» (أو جاء صفه) نحو «مررت برجل ضارب زیدا» ، أو جاء حالا نحو «جاء زید ضاربا عمرا» (أو) خبرا (مسندا) لذی خبر (4) نحو «زید ضارب عمرا» «کان قیس محبّا لیلی» ، «إنّ زیدا مکرم عمرا» ، «ظننت عمرا ضاربا خالدا».

وقد یکون نعت محذوف عرف

فیستحقّ العمل الّذی وصف

(وقد یکون نعت محذوف عرف (5) فیستحقّ العمل الّذی وصف) نحو (وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ)(6) أی صنف مختلف.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 289


1- أی : لم یکن بمنعزل عن الماضی بل کان بمعنی الماضی.
2- فی قوله (وإن یکن صله أل ففی المضّی ...)
3- أی : الواقع بعد حرف الندا من قسم النعت المحذوف منعوته إذ التقدیر یا رجلا طالعا جبلا ویأتی فی البیت التالی (وقد یکون نعت ...) فلا معنی لذکره مستقلا.
4- أی : صاحب خبر وهو المبتدا أو اسم أحد النواسخ أو المفعول الأول لها.
5- یعنی أنما یجوز حذف المنعوت إذا کان معروفا ومعلوما عند السامع (کصنف) فی الآیه فإنه معلوم بقرینه عدّ الأصناف قبله لا ما إذا کان مجهولا.
6- فاطر ، الآیه : 28.

وإن یکن صله أل ففی المضی

وغیره إعماله قد ارتضی

(وإن یکن) اسم فاعل (صله أل ففی المضی وغیره إعماله قد ارتضی) عند الجمهور ، وذهب الرّمّانی إلی أنّه لا یعمل حینئذ فی الحال ، وبعضهم (1) علی أنّه لا یعمل مطلقا وأنّ ما بعده بإضمار فعل.

فعّال أو مفعال او فعول

فی کثره عن فاعل بدیل

فیستحقّ ماله من عمل

وفی فعیل قلّ ذا وفعل

(فعّال أو مفعال أو فعول) الدّالّات علی المبالغه (فی کثره (2) عن فاعل بدیل فیستحقّ ماله من عمل) بالشّروط المذکوره (3) عند جمیع البصریّین نحو «أمّا العسل فأنا شرّاب» (4) و «إنّه لمنحار بوائکها» (5).

ضروب بنصل السّیف سوق سمانها (6)

[إذا عدموا زادا فإنّک عاقر]

(وفی فعیل) الدّالّ علی المبالغه أیضا (قلّ ذا) العمل حتّی خالف فیه جماعه من البصریّین (و) فی (فعل) کذلک (7) قلّ أیضا نحو «إنّ الله سمیع دعاء من دعاه» (8)

أتانی أنّهم مزقون عرضی (9)

[جحاش الکرملین لها فدید]ه.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 290


1- أی : بعضهم یقولون أن اسم الفاعل المدخول لأل لا یعمل مطلقا فی الماضی والحال والاستقبال وأما المرفوع أو المنصوب الذی بعده فمعمول لفعل مقدر لا لاسم الفاعل.
2- أی : بدیل عن الفاعل فیما أرید منه الکثره فأن معنی الضرّاب کثیر الضرب.
3- من کونه بمعنی الحال أو الاستقبال والاعتماد علی النفی أو الاستفهام أو النداء أو المسند إلیه الموصوف.
4- بنصب العسل مفعولا لشرّاب.
5- بنصب بوائک مفعولا لمنحار یعنی أنّه کثیر النحر للإبل الشابّه.
6- فعمل ضروب فی سوق ونصبها علی المفعولیّه.
7- أی : الدال علی المبالغه.
8- بنصب دعاء مفعولا لسمیع.
9- مزقون جمع مزق قصد به المبالغه عمل فی (عرضی) ونصبه علی المفعولیّه.

وما سوی المفرد مثله جعل

فی الحکم والشّروط حیثما عمل

(وما سوی المفرد) من اسم الفاعل وأمثله المبالغه کالمثنّی والمجموع (مثله جعل فی الحکم والشّروط حیث ما عمل) (1) کقوله :

القاتلین الملک الحلاحلا (2)

(خیر معدّ حسبا ونائلا)

وقوله :

ثمّ زادوا أنّهم فی قومهم

غفر ذنبهم غیر فخر (3)

تتمه : المصغّر (4) من اسم الفاعل والمفعول لا یعمل إلّا عند الکسائی.

وانصب بذی الإعمال تلوا واخفض

وهو لنصب ما سواه مقتض

(وانصب بذی الإعمال تلوا) له (5) (واخفض) بالإضافه (وهو لنصب ما سواه) من المفاعیل (مقتض) ک- «أنت کاس خالدا ثوبا» (6) و «معلم العلاء عمرا مرشدا الآن أو غدا» (7) ، وخرج بذی الإعمال ما بمعنی الماضی ، فلا یجوز إلّا جرّ تالیه ونصب ما عداه بفعل مقدّر (8).

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 291


1- أی : ما سوی المفرد مثل المفرد یعمل فی کل مورد عمل المفرد.
2- فعمل (القاتلین) جمع القاتل فی الملک ونصبه ، مثال لجمع اسم الفاعل ..
3- غفر بضم الغین والفاء جمع غفور صیغه المبالغه عمل فنصب ذنبهم مفعولا له مثال لجمع صیغه المبالغه.
4- کجویبر مصغّر جابر وحویطب مصغّر حاطب.
5- أی : الوصف الذی هو واجد لشرائط العمل یعمل فی المعمول الواقع بعده المتصل به نصبا وجرّا وأما باقی المفاعیل بأن کان ذا مفعولین أو ثلاثه مفاعیل فینصبها.
6- فعمل کاس فی خالد ونصبه ونصب ثوابا أیضا مفعولا ثانیا له لأنه ذو مفعولین.
7- فإن معلم بتخفیف اللام اسم فاعل من أعلم وهو ذو ثلاثه مفاعیل أضیف إلی الأول (العلاء) فجرّه ونصب الثانی والثالث وقوله الآن أو غدا قید للمثالین فأن شرط عمل الصفه کونها فی الحال أو الاستقبال.
8- فقولنا أنا معطی زید درهما أمس تقدیره أعطیته درهما.

واجرر أو انصب تابع الّذی انخفض

کمبتغی جاه ومالا من نهض

(واجرر أو انصب تابع) المفعول (الّذی انخفض) بإضافه (1) اسم الفاعل إلیه ، أمّا الأوّل (2) فبالحمل علی اللّفظ ، وأمّا الثّانی فبالحمل علی الموضع عند المصنّف وبفعل (3) مقدّر عند سیبویه (کمبتغی جاه ومالا من نهض).

وکلّ ما قرّر لاسم فاعل

یعطی اسم مفعول بلا تفاضل

فهو کفعل صیغ للمفعول فی

معناه کالمعطی کفافا یکتفی

وقد یضاف ذا إلی اسم مرتفع

معنی کمحمود المقاصد الورع

(وکلّ ما قرّر لاسم فاعل) من عمل بالشّروط السّابقه (4) (یعطی اسم مفعول بلا تفاضل (5) فهو (6) کفعل صیغ للمفعول فی معناه کالمعطی کفافا (7) یکتفی ، وقد یضاف ذا إلی اسم مرتفع معنی) (8) بعد تحویل .

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 292


1- متعلق بانخفض.
2- أی : الجرّ.
3- أی : انصب بفعل مقدر فمالا فی المثال منصوب بیبتغی والتقدیر مبتغی جاه ویبتغی مالا.
4- من الاعتماد والزمان.
5- تفاوت.
6- دلیل لعمل اسم المفعول فأنه کفعل المجهول فی المعنی لأنّ قولنا مضروب زید فی قوّه قولنا ضرب زید فیعمل کعمله.
7- فرفع المفعول الأول نائبا فاعلا له ونصب الثانی مفعولا له وهو معتمد علی (أل) وقوله یکتفی إشاره إلی اشتراط زمان الحال أو الاستقبال.
8- أی : قد یضاف اسم المفعول إلی الاسم الذی هو مرتفع فی المعنی لکونه نائب فاعل حقیقه ولکن یمنعنا مانع عن هذه الإضافه وهو عدم جواز إضافه الصفه إلی مرفوعها فلرفع هذا المانع ننقل الإسناد الذی بینه وبین مرفوعه إلی ضمیر نجعله فی اسم المفعول ویعود إلی موصوفه فیصیر ذلک الضمیر نائب الفاعل ونقدر نصب ذلک المرفوع علی التشبیه بالمفعولیه لأنه کالمفعول فی وقوعه بعد المرفوع ثم نضیف اسم المفعول إلی ذلک الاسم ویکون إضافه إلی المنصوب لا إلی المرفوع.

الإسناد عنه (1) إلی ضمیر راجع للموصوف ونصب الإسم علی التّشبیه علی المفعول به وإن کان اسم فاعل لا یجوز فیه هذا (2) (ک «محمود المقاصد الورع») إذ الأصل : الورع محمود مقاصده (3) ثمّ صار الورع محمود المقاصد ثمّ أضیف.

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 293


1- عن المرتفع معنی.
2- أی : إضافته الی مرفوعه بالتحویل لأن مرفوع اسم الفاعل لیس مفعولا واقعا کمرفوع اسم المفعول.
3- الورع هو الموصوف المرجع للضمیر المقدر و (مقاصد) هو المرتفع معنی لأنه نائب الفاعل لمحمود واقعا.

باب أبنیه المصادر

هذا باب أبنیه المصادر

أخّره وما بعده فی الکافیه إلی التّصریف ، وهو الأنسب (1).

فعل قیاس مصدر المعدّی

من ذی ثلاثه کردّ ردّا

وفعل اللّازم بابه فعل

کفرح وکجوی وکشلل

(فعل) بفتح الفاء وسکون العین (قیاس مصدر المعدّی من) فعل (ذی ثلاثه) مفتوح العین (2) کضرب ضربا ، ومکسورها کفهم فهما أو مضاعفا (کردّ ردّا وفعل اللّازم) بکسر العین (بابه فعل) بفتح الفاء والعین سواء فی ذلک الصّحیح (کفرح) مصدر فرح (و) المعتلّ اللّام (کجویّ) (3) مصدر جویّ (و) المضاعف (کشلل) مصدر شلّت یده أی یبست إلّا أن یدلّ علی حرفه أو ولایه فقیاسه الفعاله (4).

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 294


1- فإن النحو یبحث فیه عن الإعراب والبناء وأما الأمور المربوطه بکیفیّه بناء الکلمات کبناء المصدر واسم الفاعل والمفعول فهی راجعه إلی الصرف.
2- یعنی أنّ الفعل الثلاثی إذا کان ماضیه مفتوح العین وکان متعدیا فمصدره علی وزن فعل بفتح الفاء وسکون العین کضرب ضربا وکذا المکسور العین المتعدی والمضاعف المتعدی.
3- فإن أصله جوی بفتح الواو بعدها یاء منونه مضمومه حذف الضمّه لثقلها علی الیاء فالتقی الساکنان الیاء ونون التنوین فحذف الیاء وصار جوی علی وزن فعل.
4- کالنجاره والحداده.

وفعل اللّازم مثل قعدا

له فعول باطّراد کغدا

ما لم یکن مستوجبا فعالا

أو فعلانا فادر أو فعالا

(وفعل اللّازم) بفتح العین (مثل قعدا له فعول) مصدر (باطّراد کغدا) غدوّا (ما لم یکن مستوجبا فعالا) بکسر الفاء (أو فعلانا) بفتح الفاء والعین (فادر أو فعالا) بضمّ الفاء أو الفعیل أو الفعاله بکسر الفاء.

فأوّل لذی امتناع کأبی

والثّان للّذی اقتضی تقلّبا

للدّا فعال أو لصوت وشمل

سیرا وصوتا الفعیل کصهل

فعوله فعاله لفعلا

کسهل الأمر وزید جزلا

(فأوّل) وهو فعال بالکسر مصدر (لذی امتناع (1) کأبی) إباء ونفر نفارا وشرد شرادا. (والثّانی) وهو فعلان مصدر (للّذی اقتضی تقلّبا) (2) کجال جولانا (للدّاء) (3) الثّالث وهو (فعال) بالضّم کسعل سعالا (4) (أو لصوت) کصرخ صراخا (وشمل سیرا وصوتا) (5). الرّابع وهو (الفعیل کصهل) صهیلا ورحل رحیلا (6) وللحرفه والولایه (7). الخامس کخاطه خیاطه وسفر بینهم سفاره أی أصلح (8). و (فعوله) بضمّ

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 295


1- أی : لفعل دلّ علی العصیان وعدم التسلیم.
2- التقلب هو التحوّل من مکان إلی آخر کسار سریانا ومال میلانا ودار دورانا.
3- أی : المرض.
4- السعال حرکه طبیعیّه تخرج من الرئه ماده مؤذیه وبالفارسیه (سرفه).
5- أی : یأتی المصدر علی وزن فعیل للفعل الدال علی السیر والدال علی الصوت.
6- فالأول للصوت لأن الصهیل صوت الفرس ، والثانی للسیر لأن الرحیل بمعنی الانتقال من مکان.
7- الحرفه طریقه الکسب والولایه القیام بأمر الرعیّه کقیاده القائد وولایه الوالی وزعامه الزعیم.
8- بشرط أن یکون مبعوثا من قبل الحاکم ومنه السفیر لقیامه بإصلاح الأمور فی الخارج.

الفاء و (فعاله) بفتحها مصدران (لفعلا) بفتح الفاء وضمّ العین (کسهل الأمر) سهوله وصعب صعوبه (وزید جزلا) جزاله وفصح فصاحه.

وما أتی مخالفا لما مضی

فبابه النّقل کسخط ورضی

(وما أتی مخالفا لما مضی فبابه النّقل) عن العرب (1) کشکور وشکران وذهاب و (کسخط ورضی) وبلجه وبهجه وشبع وحسن مصادر (2) شکر وذهب وسخط ورضی وبلج وبهج وشبع وحسن.

وغیر ذی ثلاثه مقیس

مصدره کقدّس التّقدیس

(وغیر ذی ثلاثه مقیس مصدره) فقیاس فعّل صحیح اللّام التّفعیل ومعتلّها التّفعله (3) وأفعل الصّحیح العین الإفعال والمعتلّ کذلک (4) لکن تنقل حرکتها إلی الفاء فتنقلب ألفا فتحذف ، ویعوّض عنها التّاء وتفعّل التّفعّل واستفعل الإستفعال فإن کان معتلّا فکأفعل (5) (کقدّس التّقدیس) وسلّم التّسلیم. .

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 296


1- یعنی أنه من باب السماع ولیس بقیاسیّ.
2- وأما قیاس مصادر هذه الأفعال فقیاس (شکر) شکر بفتح الأول وسکون الثانی وقیاس (ذهب) ذهوب وقیاس (سخط ورضی بکسر الثانی فیهما) فعل بفتحتین علی وزن فرح وقیاس (بلج) بفتح العین أی أشرق وأضاء بلوج وکذا (بهج) لکونهما من فعل مفتوح العین لازم وقیاس (شبع) بکسر الثانی شبع مفتوح العین کفرح فسکونه علی خلاف القیاس وحسن بضم العین قیاسه فعوله أو فعاله.
3- نحو تزکیه.
4- أی : المعتل العین أیضا قیاسه الإفعال لکن تنقل حرکتها أی : حرکه العین الذی هو حرف علّه إلی الفاء فتنقلب الفا ثم تحذف ذلک الألف لاجتماع ألفین ولا یمکن التلّفظ بهما مجتمعین فعوّض عنها التاء نحو إعاده فأن أصلها إعواد نقل حرکه الواو إلی العین ثم قلب الواو ألفا لکونها فی محل الفتحه وانفتاح ما قبلها ثم حذف الألف لاجتماعها مع ألف الأفعال وعوّض عنها التاء فصار إعاده.
5- أی : قیاسه الاستفعال أیضا ، لکن ینقل حرکه العین إلی الفاء ثم یحذف ویعوّض عنه التاء نحو استعاذه أصلها استعواذ.

وزکّه تزکیه وأجملا

إجمال من تجمّلا تجمّلا

واستعذ استعاذه ثمّ أقم

اقامه وغالبا ذا التّا لزم

(وزکّه تزکیه) وسمّ تسمیه (1) (وأجملا إجمال من تجمّلا تجمّلا) (2) وأکرم إکرام من تکرّم تکرّما (واستعذ استعاذه) واستقم استقامه (3) (ثمّ أقم إقامه) وأعن اعانه (4) (وغالبا ذا) المصدر (5) (التّاء لزم) ونادرا عری منها کقوله (وَإِقامَ الصَّلاهِ)(6)(7).

وما یلی الآخر مدّ وافتحا

مع کسر تلو الثّان ممّا افتتحا

بهمز وصل کاصطفی وضمّ ما

یربع فی أمثال قد تلملما

(وما یلی الآخر مدّ وافتحا مع کسر تلو الثّانی) وهو الثّالث (ممّا افتتحا بهمز وصل) (8) فیصیر مصدره (کاصطفی) اصطفاء (9) واقتدر اقتدارا واحرنجم احرنجاما.ه.

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 297


1- مثالان للمعتل اللام فأن أصلهما المجرد زکی وسمی.
2- الثانی فعل ماض وألفه إطلاق والذی قبله مصدر مفعول مطلق مقدم علی فعله والتقدیر من تجمّل تجمّلا ، کما فی مثال الشارح.
3- مثالان للمعتل العین فأصلهما استعواذا واستقواما.
4- مثالان للمعتل العین من باب الافعال فأصلهما اقوام واعوان.
5- أی : المصدر المعتل من باب الإفعال والاستفعال ملازم للتاء التی هی عوض عن حرف العلّه کما فی الأمثله.
6- فأصله إقامه الصلاه.
7- الأنبیاء ، الآیه : 73.
8- وهو کلّ مزید مبدوّ بالألف غیر الأفعال.
9- فمدّ وفتح ما قبل الآخر ، وهو الفاء والمراد بالمدّ الألف بعده همزه وکسر الثالث وهو الطاء وهکذا باقی الأمثله.

(وضمّ ما یربع) أی الرّابع فی (أمثال قد تلملما) (1) فیصیر مصدره کتدحرج تدحرجا وتلملم تلملما

فعلال او فعلله لفعللا

واجعل مقیسا ثانیا لا أوّلا

لفاعل الفعال والمفاعله

وغیر ما مرّ السّماع عادله

(فعلال) بکسر الفاء (أو فعلله) بفتحها مصدران (لفعللا) بفتح الفاء والملحق به (2) کدحرج دحرجه وحوقل حوقله وسرهف سرهافا.

(واجعل مقیسا ثانیا لا أوّلا) (3) ومنهم من یجعله أیضا مقیسا (لفاعل) مصدران (الفعال) بکسر الفاء (والمفاعله) نحو قاتل قتالا ومقاتله ویغلب ذا (4) فیما فاؤه یاء نحو یاسر میاسره (وغیر ما مرّ السّماع عادله) (5) نحو کذّب کذّابا ونزّی تنزیّا وتملّق تملاقا (6).

وفعله لمرّه کجلسه

وفعله لهیئه کجلسه

(وفعله) بفتح الفاء (لمرّه) من الثّلاثی إن لم یکن بناء المصدر العامّ (7) علیه (کجلسه) فإن کان (8) فیدلّ علی المرّه منه بالوصف کرحم رحمه واحده (وفعله) بکسر .

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 298


1- أی : باب التفعلل فضم الرابع وهو اللام الثانی فی تلملم والراء فی تدحرج.
2- الملحق بفعلل ستّه أفعال اتّخذ بعضها من أسماء جامده وبعضها من جمل معروفه وهی حوقل حوقله وبیطر بیطره وسرهف سرهافا وجلبب جلببه وسلقی سلقیه وقلنس قلنسه.
3- یعنی أن المصدر القیاسی لفعلل هو فعلله لافعلال.
4- یعنی مفاعله.
5- أی : السماع الذی ذکرنا فی الثلاثی بقوله (فبابه النقل) یعود لغیر الثلاثی أیضا.
6- فقیاس الأول تکذیب ، والثانی تنزیه والثالث تملّق.
7- أی : إن لم یکن مصدره الأصلی الذی یعم الواحد والکثیر بالتاء.
8- أی : فإن کان مصدره العام بالتاء فلا یمکن أن یدلّ علی المرّه بفعله للالتباس بین المرّه ومصدره الأصلی فلا سبیل للدلاله علی المرّه إلّا أن یؤتی بوصف للمصدر یدل علی المرّه کواحده.

الفاء (لهیئه) منه کذلک (کجلسه) فإن کان بناء العامّ علیها فبالوصف کنشدت الضّالّه نشده عظیمه.

فی غیر ذی الثّلاث بالتّا المرّه

وشذّ فیه هیئه کالخمره

(فی غیر ذی الثّلاث بالتّا) یدلّ علی (المرّه) إن لم یکن بناء المصدر علیها کانطلق انطلاقه فإن کان ، فبالوصف کاستعانه واحده (وشذّ فیه) أی فی غیر الثّلاثی (هیئه کالخمره) والعمّه والقمصه (1).

فصل : فی أبنیه أسماء الفاعلین والصّفات المشبّهه بها (2) وفیه (3) أبنیه أسماء المفعولین.

کفاعل صغ اسم فاعل إذا

من ذی ثلاثه یکون کغذا

(کفاعل صغ اسم فاعل إذا من ذی ثلاثه) مجرّد مفتوح العین لازما أو متعدّیا أو مکسورها متعدّیا (یکون (4) کغذا) بالمعجمتین أی سال (5) فهو غاذ وذهب فهو ذاهب وضرب فهو ضارب ورکب فهو راکب (6).

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 299


1- فالأولی لهیئه المختمر والثانیه لهیئه المتعمّم ، والثالثه لهیئه المتقمّص.
2- أی : بأسماء الفاعلین.
3- أی : فی الفصل.
4- أی : إذا یکون اسم الفاعل من ذی ثلاثه.
5- یقال غذا العرق (بکسر العین وسکون الراء) أی : سال دما.
6- فغاذ وذاهب للمفتوح العین اللازم أولهما معتل ، والثانی سالم وضارب للمفتوح العین المتعدّی وراکب للمکسور العین المتعدّی.

وهو قلیل فی فعلت وفعل

غیر معدّی بل قیاسه فعل

(وهو (1) قلیل) مقصور علی السّماع (فی فعلت) بضمّ العین (وفعل) بکسر العین حال کونه (غیر معدّی) کحمض فهو حامض وأمن فهو آمن (بل قیاسه) أی فعل بالکسر ، أی إتیان الوصف منه فی الأعراض (فعل).

وأفعل فعلان نحو أشر

ونحو صدیان ونحو الأجهر

(و) فی الخلقه والألوان (أفعل) ، وفیما دلّ علی الامتلاء وحراره الباطن (فعلان أشر) (2) وفرح (ونحو صدیان) وعطشان وشبعان وریّان (3) (ونحو الأجهر) وهو الّذی لا یبصر فی الشّمس ، والأحول والأعور والأخضر (4).

وفعل أولی وفعیل بفعل

کالضّخم والجمیل والفعل جمل

وأفعل فیه قلیل وفعل

وبسوی الفاعل قد یغنی فعل

(وفعل) بسکون العین (أولی وفعیل بفعل) بضمّها من فاعل وغیره (5) (کالضّخم) والفعل ضخم (والجمیل والفعل جمل وأفعل فیه قلیل) مقصور علی السّماع کخطب فهو أخطب (و) کذا (فعل) بفتح العین کبطل فهو بطل ، وفعال بفتح

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 300


1- أی : وزن (فاعل) لاسم الفاعل من هذین قلیل.
2- وهو الطاغی بالنعمه أو المستخفّ بها وهو وفرح وصفان عارضان غیر ذاتییّن.
3- الرّیان هو الشبعان بالماء والأمثله الثلاثه لفعلان فعطشان لحراره الباطن ، والأخیران للامتلاء.
4- الأجهر ، والأحول ، والأعور للخلقه ، والأخضر للّون ، والأحول المتحوّل حدقه عینه ، والأعور الذی ذهب حسّ أحد عینیه.
5- یعنی إذا کان الفعل علی وزن فعل مضموم العین فاسم الفاعل منه علی وزن فعل وفعیل أحسن من وزن فاعل وغیره کفعلان وأفعل.

الفاء کجبن فهو جبان وبضمّها کشجع فهو شجاع وفعل بضمّ الفاء والعین کجنب فهو جنب ، وفعل بکسر الفاء وسکون العین کعفر فهو عفر.

(وبسوی الفاعل قد یغنی) بفتح الیاء والنّون (1) (فعل) کشاخ فهو شیخ وشاب فهو أشیب وعفّ فهو عفیف ، وجمیع ما ذکر غیر وزن فاعل صفات مشبّهه.

وزنه المضارع اسم فاعل

من غیر ذی الثّلاث کالمواصل

مع کسر متلوّ الأخیر مطلقا

وضمّ میم زائد قد سبقا

(و) علی (زنه المضارع) یأتی (اسم فاعل من غیر ذی الثّلاث) مجرّدا (2) أو مزیدا (کالمواصل مع کسر متلوّ الأخیر مطلقا) مفتوحا کان (3) فی المضارع أو مکسورا. (وضمّ میم زائد قد سبقا) أوّل الکلمه کمد حرج ومکرم ومفرّح ومتعلّم ومتباعد ومنتظر ومجتمع ومستخرج ومقعنسس ومعشوشب ومتدحرج ومحرنجم.

وإن فتحت منه ما کان انکسر

صار اسم مفعول کمثل المنتظر

وفی اسم مفعول الثّلاثی اطّرد

زنه مفعول کآت من قصد

(وإن فتحت منه ما کان انکسر (4) صار اسم مفعول کمثل المنتظر) والمدحرج والمکرم - إلی آخره (وفی اسم مفعول الثّلاثی اطّرد زنه مفعول کآت من قصد) (5) وهو مقصود.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 301


1- یعنی أنّه مجرّد ولیس من باب الإفعال لیقرا بضمّ الیاء وکسر النون.
2- بأن کان الزائد علی الثلاثه أصلیّه کالرباعی المجرّد.
3- متلو الأخیر کباب التفعلل نحو یتدحرج بفتح الراء وباب التفعلل نحو یتقبّل بفتح الباء ، أو مکسورا کسائر الأبواب.
4- أی : کان انکسر فی اسم الفاعل وهو ما قبل الآخر.
5- أی : الاسم المفعول الآتی من قصد یقصد.

وناب نقلا عنه ذو فعیل

نحو فتاه أو فتی کحیل

(وناب نقلا) أی سماعا (عنه) أی عن وزن مفعول ثلاثه أشیاء : أحدها (ذو فعیل) ویستوی فیه المذکر والمؤنّث (نحو فتاه أو فتی کحیل) بمعنی مکحول ، وثانیها : فعل کقبض بمعنی مقبوض ، وثالثها : فعل کذبح بمعنی مذبوح - ذکرهما فی شرح الکافیه ، ولا تعمل هذه الثّلاثه عمل اسم المفعول ، فلا یقال «مررت برجل ذبح کبشه» ولا «صریع غلامه» وأجازه (1) ابن عصفور.

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 302


1- أی : عمل اسم المفعول لهذه الثلاثه.

باب إعمال الصّفه المشبهه

هذا باب إعمال الصّفه المشبهه باسم الفاعل (1)

صفه استحسن جرّ فاعل

معنی بها المشبهه اسم الفاعل

(صفه استحسن (2) جرّ فاعل معنی بها) بعد تقدیر (3) تحویل إسنادها عنه (4) إلی ضمیر موصوفها هی (المشبهه اسم فاعل) فخرج بما ذکره نحو «زید ضارب أخوه» (5)

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 303


1- وجه الشبه بینهما علی ما فی التصریح أنّها تؤنث وتثنی وتجمع تقول فی حسن حسنه وحسنان وحسنون وحسنات کما تقول فی ضارب ضاربه وضاربان وضاربتان وضاربون وضاربات فلذلک عملت النصب کما یعمله اسم الفاعل واقتصرت علی منصوب واحد ، لأنه أقلّ درجات التعدّی وکان أصلها أن لا تعمل النصب لمباینتها الفعل بدلالتها علی الثبوت ولکونها مأخوذه من فعل قاصر ، ولکنها لما اشبهت اسم الفاعل المتعدّی لواحد عملت عمله.
2- أی : صحّ أن تضاف إلی الاسم الذی هو فاعلها حقیقه من دون لبس بین الفاعل والمفعول.
3- هذا متمّم لتعریف المصنّف وشرط لاستحسان الجرّ ، یعنی أن شرط استحسان جرّها الفاعل أن یکون الجرّ بعد هذا التقدیر ، وهو أن نقدّر نقل الإسناد الذی کان بین الصفه وفاعلها الأصلی إلی ضمیر موصوفها وهذا التقدیر لا یتحقّق إلّا بسلامه المعنی بعد نقل الإسناد ففی قولنا (زید حسن الوجه) الوجه فاعل لحسن فی المعنی ، وکان مرفوعا قبل الإضافه فلمّا أردنا إضافه حسن إلیه نقلنا الإسناد الذی کان بینه وبین الوجه إلی ضمیر زید لئلّا تضاف الصفه إلی فاعلها لفظا ثم نصبنا الوجه تشبیها بالمفعول لکونه مثل المفعول فی کونه منصوبا بعد الفاعل ، ثم أضفناه إلیه فصار زید حسن الوجه ولم یتغیّر المعنی بعد النقل ، فأنّ حسن الوجه (بضم الحاء) حسن لصاحب الوجه.
4- أی : عن فاعل معنی.
5- إذ لا یحسن إضافه ضارب إلی (أخوه) فیقال زید ضارب أخیه فانّه یتوهّم أن یکون زید فاعلا وأخوه مفعولا مع أن الفاعل أخوه.

وبما زدته (1) «زید کاتب أبوه» واستحسان جرّ الفاعل بها بأن تضاف إلیه یدرک بالنّظر فی المعنی (2).

وصوغها من لازم لحاضر

کطاهر القلب جمیل الظّاهر

(و) تخالف اسم الفاعل فی أنّ (صوغها) (3) لا یکون إلّا (من لازم لحاضر) وفی أنّها (قد) تکون مجاریه للمضارع (4) (کطاهر القلب) و [قد تکون] غیر مجاریه له ، بل هو الغالب نحو (جمیل الظّاهر).

وعمل اسم فاعل المعدّی

لها علی الحدّ الّذی قد حدّا

(وعمل اسم الفاعل المعدّی) ثابت (لها علی الحدّ الّذی قد حدّا) (5) فی اسم

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 304


1- وهو قوله (بعد تقدیر ...) أی : خرج بما زدته زید کاتب أبوه لعدم صحّه إسناد کاتب هنا إلی ضمیر زید ، إذ لیس المراد أن زیدا کاتب ، بل أبوه ، ولا یصح إسناد کتابه الأب إلی الابن ، کما یصّح إسناد حسن الوجه (بضم الحاء) إلی صاحب الوجه. ولا یخرج بقول المصنّف (استحسن) لاستحسان إضافه کاتب إلی أبیه من غیر لبس ، إذ لا یتوهّم أحد أن زیدا فاعل ، وأبوه مفعول لکاتب ، لأنّ الکتابه تقع علی الحروف والکلمات لا علی الذوات فیقال الکلمه مکتوبه ، ولا یقال الأب مکتوب فلذا احتاج الشارح إلی زیاده قید (بعد تقدیر ...).
2- أی : الفاعل فی المعنی ، یعنی أنه ینظر فی الفاعل معنی أنه من قبیل الوجه بالنسبه أنی صاحب الوجه فیصحّ إضافه الصفه بعد نقل الإسناد ، وإن کان من قبیل الأب بالنسبه إلی زید فی قولنا زید شریف أبوه فلا یصحّ ومن هذا یعلم أن استحسان الجرّ بالصفه لیس أمرا دائمیّا ، بل أمر قد یکون وقد لا یکون بخلاف اسم الفاعل فأنه لا یصح فیه ذلک أبدا.
3- أی : اشتقاقها لا یکون إلّا من فعل لازم وأن یراد به زمان الحال بخلاف اسم الفاعل فأنّه یشتقّ من اللازم والمتعدّی نحو ضارب وجالس ویمکن أن یراد به الأزمنه الثلاثه.
4- أی : تکون جریه علی طبق المضارع فطاهر جار علی یطهر لتحرّک الحرف الأول منهما وسکون الثانی وتحرّک الثالث والرابع بخلاف شریف ویشرف وحسن یحسن وجمیل ویجمل.
5- أی : علی الشرط الذی قد شرط سابقا.

الفاعل ، وهو الاعتماد علی ما ذکر (1) نحو «زید حسن الوجه» (2) لکنّ النّصب هنا علی التّشبیه بالمفعول بخلافه ثمّه (3).

وسبق ما تعمل فیه مجتنب

وکونه ذا سببیّه وجب

(و) ممّا خالفت فیه اسم الفاعل أنّ (سبق ما تعمل فیه مجتنب) (4) لفرعیّتها بخلاف غیر معمولها کالجارّ والمجرور ، فیجوز تقدیمه علیها (5) (و) أنّ (کونه (6) ذا سببیّه) بأن اتّصل بضمیر موصوفها لفظا أو معنی (وجب) نحو «زید حسن وجهه» و «حسن الوجه» أی منه ، بخلاف غیر المعمول (7).

فارفع بها وانصب وجرّ مع أل

ودون أل مصحوب أل وما اتّصل

بها مضافا أو مجرّدا ولا

تجرر بها مع أل سما من أل خلا

ومن إضافه لتالیها وما

لم یخل فهو بالجواز وسما

(فارفع بها) علی الفاعلیّه (وانصب) علی التّشبیه بالمفعول به فی المعرفه وعلی التّمییز فی النّکره (8) (وجرّ) بالإضافه حال کونها (مع أل ودون أل) وقوله (مصحوب أل) .

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 305


1- من مسند إلیه أو موصوف أو ذی حال أو نفی أو استفهام.
2- فحسن عمل فی الوجه لنصبه قبل الإضافه وهو معتمد علی المسند إلیه.
3- أی : بخلاف النصب هناک أی فی الفاعل فأن النصب هناک علی المفعولیه.
4- أی : تقدم معمول الصفه المشبهه علیها ممتنع لعدم أصالتها فی العمل ، بل تعمل لکونها شبیهه باسم الفاعل فهی فرعها والفرع ضعیف فی العمل فلا یعمل فی المتقدّم.
5- نحو زید فی قومه کریم النفس.
6- أی : کون ما تعمل فیه یعنی المعمول وأنّما یعبّر عن اتّصال الضمیر بالسببیه لأن اتصاله بضمیر الموصوف یکون سببا لتصور الموصوف مرّه أخری.
7- فلا یجب اتّصاله بضمیر الموصوف نحو زید حسن الوجه فی الناس.
8- یعنی إن کان المعمول معرفه فهو منصوب علی التشبیه ، وإن کان نکره فمنصوب علی التمییز لکون التمییز نکره.

هو المتنازع فیه (1) نحو «رأیت الرّجل الجمیل الوجه والجمیل الوجه والجمیل الوجه» و «رأیت رجلا جمیلا الوجه وجمیلا الوجه» لکن هذا ضعیف ، (2) و «جمیل الوجه» (3).

وعطف علی مصحوب أل (4) قوله (وما اتّصل بها) (5) أی بالصّفه حال کونه (مضافا) الی ما فیه أل أو إلی الضّمیر أو إلی مضاف إلی الضّمیر أو إلی مجرّد (6) فالأوّل نحو «رأیت الرّجل الحسن وجه الأب» و «الحسن وجه الأب» و «الحسن وجه الأب» و «رأیت رجلا حسنا وجه الأب» و «حسنا وجه الأب» ولکن هذا ضعیف (7) و «حسن

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 306


1- یعنی أن قوله مصحوب أل محل النزاع بین الأفعال الثلاثه ارفع وانصب وجر أی ارفع مصحوب أل وانصبه وجره بالصفه حالکونها مع أل أو بدونه.
2- لأن النصب عمل الفعل المتعدّی والصفه المشبهه مأخوذه من الفعل اللازم ، فهی ضعیفه فی النصب ، نعم إذا دخلت علیها أل الموصوله تقوّت علی العمل لشبهها بالفعل فی کونها صله للموصول کما أن الفعل یکون صله للموصول إذا وقع بعده ، وقد مرّ فی اسم الفاعل أنه (ان یکن صله أل ففی المضی وغیره إعماله قد ارتضی) لقوّته بعد دخول أل فإذا تجرّدت من أل کما فی المثال فهی ضعیفه فی النصب.
3- بجرّ الوجه فهذه ستّه صور مضروب اثنین هما الصفه مع أل ودون أل فی ثلاثه هی الحالات الثلاثه لاعراب المعمول مع أل.
4- فالمعنی ارفع وانصب وجرّ بالصفه فی الحالین معمولها فی الحالین.
5- أی : المعمول المتّصل بالصفه وهو الخالی من أل وکان متّصلا لعدم الفصل بینه وبین الصفه بأل.
6- أی : مضافا إلی اسم مجرد من أل والإضافه. فهذه أربع حالات للمعمول بغیر أل وصورها أربعه وعشرون سوی الصور الستّ الماضیه فی المعمول مع أل. وذلک لأن الصفه العامله علی قسمین مع أل وبدون أل وهی فی الحالتین تعمل رفعا أو نصبا أو جرا ، وهذه الستّه تنطبق علی کل واحد من الأقسام الأربعه للمعمول بدون أل. فنطبقها مثلا علی القسم الأول أی المضاف إلی ما فیه أل فنقول الصفه مع أل ترفع المعمول المضاف إلی ما فیه أل وتنصبه وتجرّه والصفه بدون أل أیضا کذلک فهذه ستّه ، ونطبقها أیضا علی القسم الثانی أی المضاف إلی الضمیر فتصیر ستّه أیضا وکذا نطّبقها علی القسمین الآخرین ، فالمجموع أربعه وعشرون.
7- وقد مرّ ضعف نصب الصفه المجرّده من ال.

وجه الأب».

والثّانی نحو «رأیت الرّجل الحسن وجهه» و «الحسن وجهه» ولا تجرّکما سیأتی (1) ، و «رأیت رجلا حسنا وجهه» و «حسنا وجهه» و «حسن وجهه» لکن هذان ضعیفان (2).

والثالث (3) نحو «رأیت الرّجل الحسن وجه أبیه» و «الحسن وجه أبیه» ولا تجرّ کما سیأتی (4) و «رأیت رجلا حسنا وجه أبیه» و «حسنا وجه أبیه» و «حسن وجه أبیه» لکن هذان ضعیفان (5).

والرّابع (6) نحو «رأیت الرّجل الحسن وجه أب» لکنّه قبیح (7) و «الحسن وجه أب» ولا تجرّکما سیأتی (8) و «رأیت رجلا حسنا وجه أب» لکنّه قبیح (9) و «حسنا وجه أب» و «حسن وجه أب».

(أو مجرّدا) عطف علی مضافا (10) نحو «رأیت الرّجل الحسن وجه» لکنّه

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 307


1- بقوله : (ولا تجرر بها مع أل سما من أل خلا).
2- أما فی صوره النصب فلما مرّ ، وأمّا فی الجرّ فلأنها جرّت الاسم المضاف إلی ضمیر موصوفها ، فکأنّها جرّت ضمیر الموصوف والأصل فی الصفه أن ترفع ضمیر الموصوف لا أن تجرّه کما فی قولنا رأیت رجلا کریما ففی کریم ضمیر مرفوع یعود إلی رجل ، فلهذا کان الجرّ ضعیفا.
3- أی : القسم الثالث من المعمول ، وهو المعمول المضاف إلی المضاف إلی الضمیر.
4- بقوله : (ولا تجرر بها مع أل سما من أل خلا).
5- وقد مر وجه ضعف نصب الصفه المجرّده من أل وکذا جرّها المضاف إلی ضمیر موصوفها فهنا جرّت المضاف إلی المضاف إلی ضمیر موصوفها ولا فرق فی ذلک.
6- أی : من أقسام المعمول ، وهو المعمول المضاف إلی اسم مجرّد من أل والاضافه.
7- لخلو الصفه من ضمیر موصوفها لکونها رافعه للظاهر فلا تتحمّل الضمیر.
8- بقوله ولا تجر ...
9- کما ذکر من خلوّها من الضمیر.
10- أی : صفه لما اتّصل بها یعنی أن المعمول المجرد من أل قد یکون مضافا کما مرّ ، وقد یکون مجرّدا عن - - الإضافه وهذا قسم سادس للمعمول.

قبیح (1) ، و «الحسن وجها» ولا تجرّکما سیأتی (2) و «رأیت رجلا حسنا وجه» لکنّه قبیح ، و «حسنا وجها» و «حسن وجه».

(ولا تجرر بها) (3) حال کونها (مع أل سما من أل خلا ومن إضافه لتالیها) فلا تقل : «ألحسن وجهه» أو «وجه أبیه» أو «وجه أب» (4) (وما لم یخل) ممّا ذکر (5) (فهو بالجواز وسما) وقد سبق ذلک مشروحا ممثّلا مبیّنا فیه الحسن والضّعیف والقبیح. ولله الحمد.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 308


1- لخلّوها عن ضمیر الموصوف.
2- بقوله ولا تجرر ...
3- أی : بالصفه المشبهه أی لا تضفها وهی مع أل إلی اسم خال من أل وخال أیضا من الإضافه لتالی أل یعنی أن المعمول إذا لم تدخل علیه أل ولا کان مضافا إلی اسم مدخول لأل فلا تضف الصفه إلیه ، وأما إذا کان المعمول هو بنفسه مدخولا لأن أو کان مضافا لاسم مدخول لأل فیجوز إضافه الصفه إلیه.
4- المثال الأول والثانی والرابع للمعمول المضاف ، والمثال الثالث للمعمول المجرّد وبقی قسمان من المعمول یجوز إضافه الصفه إلیه. أحدهما : المعمول الذی مع ال ، نحو رأیت الرجل الجمیل الوجه. وثانیهما : المضاف إلی ما فیه أل نحو رأیت الرجل الحسن وجه الأب.
5- یعنی المعمول الذی لم یخل من أل ومن الإضافه إلی ما فیه أل فیجوز إضافه الصفه إلیه.

باب التّعجّب

هذا باب التّعجّب

وله صیغ کثیره (1) نحو (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللهِ وَکُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ)(2)(3) «سبحان الله إنّ المؤمن لا ینجس» (4).

واها للیلی ثمّ واها واها (5)

(هی المنی لو أنّنا نلناها)

والمبوّب له (6) فی النّحو صیغتان أشار إلیهما بقوله :

بأفعل انطق بعد ما تعجّبا

أو جیء بأفعل قبل مجرور ببا

وتلو أفعل انصبنّه کما

أوفی خلیلینا وأصدق بهما

(بأفعل انطق) حال کونه (بعد ما) النّکره (7) إن أردت (تعجّبا أو جیء بأفعل) وهو).

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 309


1- أی : وردت جمل کثیره من کلام العرب دالّه علی التعجّب بالقرائن ولیست موضوعه فی أصل اللغه للتعجّب والموضوعه للتعجّب لغه هی الصیغتان المعهودتان فقط.
2- فإن الجری علی خلاف مقتضی الأدله البیّنه مورد للتعجّب ولذلک عبّر سبحانه عنه بکیف منکرا ذلک.
3- البقره ، الآیه : 28.
4- قاله النبی صلّی الله علیه وآله وسلّم لما سئل عن میته الآدمی أطاهره أم نجسه متعجّبا من السؤال والکلام من الاستفهام الإنکاری.
5- واها کلمه یقال عند التعجّب من طیب شیء ، أی : أتعجّب من طیبها معرّب (به به) بالفارسیّه.
6- أی : للتعجّب یعنی التعجّب الذی جعل له باب فی النحو صیغتان لأنهما فقط موضوعتان فی أصل اللغه للتعجّب لا غیرهما.
7- لا الموصوله المعرفه ومعناها (شیء).

خبر (1) بصیغه الأمر (قبل) فاعل له (مجرور ببا) زائده لازمه (2) (وتلو أفعل) أی الّذی بعده (انصبنّه) مفعولا وتلو أفعل اجرره کما تقدّم (3) (کما أوفی خلیلینا وأصدق بهما).

وحذف ما منه تعجّبت استبح

إن کان عند الحذف معناه یضح

(وحذف ما منه تعجّبت) (4) وإبقاء صیغه التّعجّب (استبح إن کان عند الحذف معناه یضح) ولا یلتبس ، کقوله تعالی : (أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ)(5)(6).

وقول علی علیه السّلام :

جزی الله عنّی والجزاء بفضله

ربیعه خیرا ما أعفّ وأکرما (7)

*

وفی کلا الفعلین قدما لزما

منع تصرّف بحکم حتما

وصغهما من ذی ثلاث صرّفا

قابل فضل تمّ غیر ذی انتفا

(وفی کلا الفعلین) افعل وأفعل به (قدما (8) لزما منع تصرّف بحکم) من جمیع النّحاه (حتما) أی نفذ ، وهما نظیر ألیس وعسی وهب وتعلّم (9).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 310


1- لا إنشاء.
2- زائده لعدم إفادتها معنی ولازمه لعدم جواز حذفها.
3- بقوله قبل مجرور ببا.
4- أی : المتعجّب منه وهو المنصوب فی الصیغه الأولی والمجرور فی الثانیه.
5- الشاهد فی أبصر المحذوف منه بهم لوضوح المعنی بوجود مثله قبله وهو اسمع بهم والآیه مثال للصیغه الثانیه.
6- مریم ، الآیه : 38.
7- أی : ما اعف ربیعه وما أکرم ربیعه وهذا مثال للصیغه الأولی.
8- أی : قدیما وفی أصل اللغه فلا یثنیّان ولا یجمعان وهکذا.
9- هب وتعلم فعلان من أفعال القلوب تقدم ذکرهما فی بابها وأنهما لا یتغیّران عمّا هما علیه فعلا.

(وصغهما) من فعل (ذی) أحرف (ثلاث) بخلاف دحرج وانطلق واقتدر واستخرج واحمرّ واحرنجم (صرّفا) (1) بخلاف نعم وبئس (قابل فضل) أی زیاده کعلم وحسن (2) ، بخلاف نحو مات وفنی (3) (تمّ) بخلاف کان وکاد (4) غیر) فعل (ذی انتفا) أی منفی بخلاف نحو «ما عجت بالدّواء» (5) و «ما ضربت زیدا»

وغیر ذی وصف یضاهی أشهلا

وغیر سالک سبیل فعلا

(وغیر) فعل (ذی وصف یضاهی أشهلا) (6) فی کونه علی أفعل بخلاف ذی الوصف المضاهیه نحو سود وعور (7) (وغیر) فعل (سالک سبیل فعلا) (8) فی کونه مبنیّا للمفعول بخلاف السّالک ذلک نحو ضرب وشتم ، لکن یستثنی ما کان ملازما لذک (9) نحو : عنیت بحاجتک فیقال ما اعناه.

وأشدد أو أشدّ أو شبههما

یخلف ما بعض الشّروط عدما

(واشدد أو أشدّ أو شبههما) کأکثر وأکثر (یخلف) فی التّعجّب (ما (10) بعض

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 311


1- أی : صغهما من فعل متصرّف فلا یصاغان من نعم وبئس فلا یقال ما أنعم زیدا مثلا.
2- فإنهما قابلان للزیاده فیقال هذا أعلم من ذاک وأحسن.
3- فإن الموت والفناء لا یقبلان الزیاده فلا یقال فلأن أموت أو أفنی لبساطتهما.
4- فإنهما ناقصان لا یتمّ معناهما بالمرفوع لأنّهما ناسخان للمبتدا والخبر ومرفوعهما مبتداء فی الأصل ، ولا یتمّ إلّا بالخبر.
5- بکسر العین وسکون الجیم أی لم أنتفع بالدواء.
6- أی : من غیر الفعل الذی أتی منه أفعل (وصفیّ).
7- الآتی منهما (أسود وأعور).
8- یعنی الفعل المجهول.
9- أی : الفعل الذی یأتی مجهولا دائما وعنیت من هذا القبیل لأن مصدره العنایه وهی بمعنی جعل الشخص ذا قصد وهو من فعل الله سبحانه فلا یؤتی لغیره إلا مجهولا.
10- ما مفعول لیخلف یعنی أشدد وأشدّ وشبههما یقع مکان الفعل العادم لبعض الشروط.

الشروط عدما) بأن کان زائدا علی ثلاثه أحرف أو وصفه علی أفعل أو ناقصا نحو ما أشدّ دحرجته وحمرته وأشدد بکونه مستقبلا (1) وکذا إن کان منفیّا أو مبنیّا للمفعول لکن مصدرهما مؤوّل (2) نحو «ما أکثر أن لا تقوم» و «أعظم بما نصر» ومثّل ابن النّاظم للّذی لا یقبل الفضل ب- «ما أفجع موته» و «أفجع بموته». وقال ابن هشام : لا یتعجّب منه ألبتّه (3).

ومصدر العادم بعد ینتصب

وبعد أفعل جرّه بالبایجب

(ومصدر) الفعل (العادم) للشّروط (بعد) أی بعد أشدّ (ینتصب وبعد أفعل) أی أشدد (جرّه بالبا یجب) کغیره (4) کما تقدّم.

وبالنّدور احکم لغیر ما ذکر

ولا تقس علی الّذی منه أثر

(وبالنّدور) أی القلّه (احکم لغیر ما ذکر) کقولهم ما أذرعها من امرأه ذراع (5) أی خفیفه الید فی الغزل ، وما أخصره من اختصر (6) ، وما أعساه وأعس به من عسی (7) ،

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 312


1- فالأول زاید علی ثلاثه فلا یمکن أن یبنی منه التعجّب فأتی بأشدّ ونصب مصدره بعده لیدل علی الفعل والثانی ذو وصف علی أفعل والثالث أصله (کان مستقبلا) ولکونه ناقصا قام أشدّ مقام کان وأتی بمصدره مجرورا للدلاله علی الفعل.
2- لا صریح إذ المنفی یلتبس بالمثبت والمجهول بالمعلوم فیؤتی بفعل منفی أو مجهول مع أن لیؤمن اللبس.
3- أی : لا یمکن أن یبنی فعل التعجب من الذی لا یقبل الفضل بأی وجه وما مثّل به ابن الناظم فلیس تعجّبا لمات حقیقه بل لفجع.
4- أی : کغیر المصدر مثل (زید) فی قولنا ما أکرم زیدا وأکرم بزید.
5- أی : (ما أذرعها) مأخوذه من قول العرب امرأه ذراع (بتشدید الراء) ففعل التعجّب مأخوذ من الاسم وهو نادر.
6- وهو زائد علی الثلاثه.
7- وهو فعل غیر متصرف وما أحمقه مثال لما کان وصفه علی أفعل.

وما أحمقه من حمق فهو أحمق. فاسمع ذلک (ولا تقس علی الّذی منه أثر) أی روی عن العرب کلّ (1) ما شاکله.

وفعل هذا الباب لن یقدّما

معموله ووصله به الزما

وفصله بظرف أو بحرف جرّ

مستعمل والخلف فی ذاک استقر

(وفعل هذا الباب لن یقدّما معموله) علیه (ووصله به الزما) بلا خلاف فیهما (2) (وفصله بظرف أو بحرف جرّ مستعمل) نظما ونثرا کقوله :

وقال نبی المسلمین تقدّموا

وأحبب إلینا أن یکون المقدّما (3)

وقول عمرو بن معدیکرب : «ما أحسن فی الهیجاء لقاءها» (4).

(والخلف فی ذاک) الفصل (5) هل یجوز أو لا (استقرّ) فذهب الجرمی وجماعه إلی الجواز ، والأخفش والمبرّد إلی المنع (6).

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 313


1- (کل) مفعول للاتقس أی لیس لک أن تبنی فعل التعجّب ممّا عدم الشرائط قیاسا علی ما روی مثله عن العرب کأن تبنی من الاسم لقولهم ما أذرعها.
2- أی : فی عدم جواز التقدیم وعدم جواز الفصل.
3- فأحبب فعل التعجّب ومعموله (أن یکون) أصله بأن یکون فصل بینهما (بالینا) وهو جار ومجرور والتقدیر أحسن بکونه.
4- ما أحسن فعل التعجّب و (لقائها) معموله والفاصل (فی الهیجاء).
5- أی : الفصل بالظرف والجار والمجرور.
6- فما أتی من العرب سماع لا یقاس علیه.

باب نعم و بئس

هذا باب نعم وبئس (وما جری مجراهما فی المدح والذّمّ من حبّذا وساء ونحوهما)

فعلان غیر متصرّفین

نعم وبئس رافعان اسمین

مقارنی أل أو مضافین لما

قارنها کنعم عقبی الکرما

(فعلان غیر متصرّفین نعم وبئس) لدخول (1) التّاء السّاکنه علیهما فی کلّ لغات ، واتّصال ضمیر الرّفع بهما فی لغه حکاها الکسائی (2).

وذهب الکوفیّون - علی ما نقله الأصحاب عنهم فی مسائل الخلاف - (3) إلی أنّهما اسمان ، وقال ابن عصفور : لم یختلف أحد فی أنّهما فعلان (4) وإنّما الخلاف بعد إسنادهما إلی الفاعل (5) فالبصریّون یقولون : نعم الرّجل وبئس الرّجل جملتان فعلیّتان (6) ،

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 314


1- دلیل لکونهما فعلین والتاء الساکنه هو تاء التأنیث کقولنا نعمت المرأه هند وبئست المرأه هند.
2- فقالوا نعما ونعموا.
3- یعنی أن قول الکوفیین باسمیّتهما مدوّن فی باب المسائل التی اختلف فیها بین الکوفیّین والبصریین والأصحاب نقل هذا القول عنهم فی ذلک الباب.
4- إذا نظرنا إلی نفس الفعلین وحدهما من دون النظر إلی مجموع الفعل والفاعل.
5- أی : إذا نظرنا إلی مجموع نعم الرجل وبئس الرجل.
6- فنعم وبئس فعل ، والرجل فاعل.

والکسائی : اسمیّتان محکیّتان (1) بمنزله تأبّط شرّا نقلا (2) عن أصلهما وسمّی بهما المدح والذّمّ (3).

(رافعان اسمین) فاعلین لهما (مقارنی أل) الجنسیّه (4) نحو (نِعْمَ الْمَوْلی وَنِعْمَ النَّصِیرُ)(5) (أو مضافین لما قارنها) أو لمضاف (6) لما قارنها (کنعم عقبی الکرما) و

فنعم ابن أخت القوم (7) [غیر مکذّب

زهیر حسام مفرد من حمائل]

*

ویرفعان مضمرا یفسّره

ممیّز کنعم قوما معشره

(ویرفعان مضمرا) مستترا (8) (یفسّره ممیّز کنعم قوما معشره) و (بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً)(9)(10) وقد یستغنی عن التّمییز للعلم بجنس الضّمیر (11) کقوله صلّی الله علیه وآله وسلّم :

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 315


1- فقولنا نعم الرجل زید ، نعم الرجل مبتداء وزید خبره ، مثل قولنا تأبّط شرّا قائم فقوله (والکسائی اسمیتان) مسامحه فی التعبیر فإن ظاهره انّ نعم الرجل جمله اسمیّه ولیس هذا بمراد للکسائی بل مراده أن نعم الرجل مرکّبه اسم للمدح کما إنّ تأبّط شرا اسم لرجل ، والمحکی فی اصطلاحهم هو اللفظ المنقول علی حسب ما کان قبل النقل فی الحرکات فلفظ تابط شرا المنقول من الجملویه إلی العلمیه بعد باق علی حرکاتها السابقه ولم تتبدّل کما أن نعم الرجل المنقول من الجمله الفعلیّه إلی أن صار اسما للمدح باق علی فتح میم نعم وضم لام الرجل من غیر تغییر.
2- بضم النون وکسر القاف تثنیه ماض مجهول.
3- أی : صارا اسمین للمدح والذم من باب علم الجنس.
4- لا أل الاستغراقیّه بمعنی الکلّ.
5- الأنفال ، الآیه : 40.
6- متعلّق بمضافین أی مضافین إلی مضاف إلی المعرف بأل.
7- فعقبی فاعل لنعم مضاف إلی المعرف باللام وابن مضاف إلی المضاف إلی المعرف.
8- وهذا النوع الثانی لفاعلها.
9- فقوما وبدلا تمیزان للضمیر المستتر فی نعم أی نعم هو قوما وبئس هو بدلا.
10- الکهف ، الآیه : 50.
11- والتمییز لرفع الإبهام فلا حاجه إلیه.

«من توضّأ یوم الجمعه فبها ونعمت» (1)

تتمه : حکی الأخفش أنّ ناسا من العرب یرفعون بنعم النکره مفرده ومضافه (2).

وجمع تمییز وفاعل ظهر

فیه خلاف عنهم قد اشتهر

(وجمع) بین (تمییز وفاعل ظهر) ک- «نعم الرّجل رجلا» مثلا (فیه خلاف عنهم قد اشتهر) (3) فذهب سیبویه والسیرافی إلی المنع لاستغناء الفاعل بظهوره (4) عن التّمییز المبیّن له ، والمبرّد إلی الجواز ، واختاره المصنّف قال : لأنّ التّمییز قد یجاء به توکیدا (5) کما سبق ، ومنه (6) قوله :

والتّغلبیّون بئس الفحل فحلهم

فحلا وأمّهم زلّاء منطیق (7)

وقوله :

ولقد علمت بأنّ دین محمّد

من خیر أدیان البریّه دینا (8)

*

وما ممیّز وقیل فاعل

فی نحو نعم ما یقول الفاضل

(وما ممیّز) (9) عند الزّمخشری وکثیر من المتأخّرین فهی

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 316


1- أی : نعمت السنه فحذفت للعلم بها.
2- نحو نعم رجل زید ونعم غلام رجل زید ، وهذا هو النوع الثالث من أنواع فاعل نعم.
3- یعنی هذا الاختلاف مشهور عنهم.
4- الباء للسببیّه أی : الفاعل بسبب کونه اسما ظاهرا مستغن عن التمییز.
5- أی : لا یجب أن یکون لرفع الإبهام دائما بل قد یکون للتاکید کما سبق فی باب التمییز مستشهدا بقوله تعالی أن عدّه الشهور اثنی عشر شهرا.
6- أی : ممّا جاء فیه التمیز للتوکید سواء فی المدح والذّم أو غیرهما.
7- ففحلا تمییز توکیدی لفاعل بئس لکونه مذکورا سابقا.
8- دینا تمیز توکیدی لدین محمّد وهو فی غیر المدح والذمّ.
9- أی : ما الواقعه بعد أفعال المدح أو الذم کنعمّا وبئسما.

نکره (1) موصوفه (وقیل) أی قال سیبویه وابن خروف هی (فاعل) فتکون معرفه (2) ناقصه تاره وتامّه أخری (3) (فی نحو) قولک (نعم ما یقول الفاضل) وقوله تعالی : (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ)(4) ، (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ)(5) ومال المصنّف فی شرح الکافیه إلی ترجیح القول الثانی (6).

ویذکر المخصوص بعد مبتدا

أو خبر اسم لیس یبدو أبدا

(ویذکر المخصوص) بالمدح والذّم (بعد) أی بعد نعم وبئس وفاعلهما نحو «نعم الرّجل زید» ، «وبئس الرّجل أبو لهب» ، وهو (7) إمّا (مبتدأ) خبره الجمله قبله (أو خبر اسم) محذوف (8) (لیس یبدو) أی یظهر (أبدا) کما ذکرت لک فی آخر باب المبتدأ (9).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 317


1- أی : علی القول بأنّها تمییز فهی نکره لأنّ التمییز نکره دائما والجمله بعدها صفتها ، لأن الجمله تأتی صفه للنکرات.
2- لکون الفاعل فی هذه الأفعال معرفه دائما کما تقدّم.
3- إن کان الواقع بعدها جمله کبئس ما اشتروا ونعم ما یقول الفاضل فما ناقصه موصوله وإن کان الواقع بعدها مفردا کنعمّا هی فهی تامّه بمعنی الشیء والتقدیر فنعم الشیء هی والتمام بمعنی عدم احتیاجها إلی الصله کالموصول والاسم الواقع بعدها مخصوص.
4- البقره ، الآیه : 171.
5- البقره ، الآیه : 90.
6- أی : القول بأنّها فاعل إذ الأصل فی التمییز أن یکون لرفع الإبهام و (ما) لا ترفع إبهأما لعدم دلالتها علی شیء مخصوص.
7- أی : المخصوص ففی المثالین زید مبتدأ ونعم الرجل خبر مقدم وکذلک أبو لهب مبتدأ وبئس الرجل خبر.
8- فالتقدیر نعم الرجل هو زید وبئس الرجل هو أبو لهب فزید وأبو لهب خبران لهو المقدر.
9- فی قوله (تنبیه یجب حذف المبتدا فی مواضع) والموضع الثانی منها هو ما نحن فیه.

وإن یقدّم مشعر به کفی

کالعلم نعم المقتنی والمقتفی

واجعل کبئس ساء واجعل فعلا

من ذی ثلاثه کنعم مسجلا

(وإن یقدّم) هو (1) أو (مشعر به کفی) ذلک عن ذکره بعد (کالعلم نعم المقتنی والمقتفی) ونحو (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ)(2)(3).

(واجعل کبئس) فی جمیع ما تقدّم (ساء) نحو (ساءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِینَ)(4) و «ساء الرّجل زید» و «ساء غلام القوم ید». (5) ولک أن تقول هل هی مثلها فی الاختلاف فی فعلیّتها (6).

(واجعل فعلا) (7) بضمّ العین المصوغ (من ذی ثلاثه کنعم مسجلا) نحو «علم الرّجل زید» و (کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ)(8)(9) وفی فاعله الوجهان الآتیان فی

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 318


1- أی : المخصوص أو مشعر به أی ما یدلّ علی المخصوص.
2- ففی المثال الأول قدّم المخصوص نفسه وهو العلم والتقدیر نعم المقتنی العلم وفی الثانی قدم ما یشعر بالمخصوص وهو ضمیر وجدناه لعوده إلی أیّوب وهو المخصوص فبذکر ضمیره سابقا اکتفی عن ذکره بعد نعم.
3- ص ، الآیه : 44.
4- الأعراف ، الآیه : 177.
5- فالآیه مثال لرفعه الضمیر المستتر الممیّز بنکره والمثال بعدها لرفعه الظاهر المعرّف بأل والأخیر للظاهر المضاف إلی المعرّف بأل.
6- یعنی أن تشبیه المصنّف ساء ببئس یقتضی أن یکون مشابهه لبئس فی جمیع الأحکام حتّی فی الاختلاف فی فعلیّتها مع أنّه لم یسمع اختلاف فی فعلیه ساء وهذا إشکال علی المصنّف.
7- یعنی أنّه یصلح کل فعل ثلاثی أن یستعمل للمدح والذّم بشرط أن تضمّ عین فعله إن لم تکن مضمومه فی الأصل ، ویترتّب علیه جمیع أحکام نعم وبئس من لزوم الفاعل والمخصوص وأقسام الفاعل وغیر ذلک تقول علم زید بضم اللام أی نعم العالم زید وخبث زید أی : بئس الخبیث زید فالفاعل ظاهر معرّف باللام وتقول فی الفاعل المضمر المفسر بالنکره فهم رجلا زید وخبث رجلا عمرو.
8- المثال الأول لما إذا کان الفاعل اسما ظاهرا معرّفا باللام والثانی لما کان الفاعل ضمیرا ممیزا بنکره.
9- الکهف ، الآیه : 5.

فاعل حبّ (1). وقوله : «مسجلا» أی مطلقا ، أشار به إلی خلاف قائل بما ذکر (2) فی غیر علم وجهل وسمع.

ومثل نعم حبّذا الفاعل ذا

وإن ترد ذمّا فقل لا حبّذا

(ومثل نعم) فی معناها وحکمها (3) (حبّذا) کقوله :

یا حبّذا جبل الرّیّان من جبل (4)

[وحبّذا ساکن الرّیّان من کانا]

وقوله :

[باسم الاله وبه بدینا

ولو عبدنا غیره شقینا]

فحبّذا ربّا وحبّ دینا (5)ه.

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 319


1- بقوله (وما سوی ذا ارفع بحب أو فجرّ) أی یجوز فی فاعل فعل مضموم العین أیضا أن یرفع أو یجرّ بالباء ، فالأول نحو خبث زید ، والثانی نحو خبث بزید.
2- أی : أشار بذلک إلی خلاف من یقول بذلک ویجوز ذلک فی غیر هذه الأفعال الثلاثه مثل کبر وشرف ونطق وأمثالها وأما فی علم وجهل وسمع فعینها باقیه علی الکسر ولا یضمّ سواء فی المدح والذمّ أو فی غیرهما فأشار المصنف بقوله مطلقا إلی أن تغییر حرکه عین الفعل إلی الضم یجری فی کل فعل ثلاثی حتّی الأفعال الثلاثه ولا یعتنی بخلاف هذا المخالف ویمکن أن یکون المعنی أنه أشار به إلی خلاف قائل بما ذکر أی بقیام الفعل الثلاثی مضموم العین مقام نعم وبئس فی غیر الأفعال الثلاثه أی أنّ الصالح لذلک هو هذه الثلاثه فقط لا غیرها من الأفعال فأشار إلی أنّ ذلک یقع فی کل فعل ثلاثی ولا یختصّ بهذه الثلاثه وعلی التقدیرین الجارّ والمجرور (فی غیر) متعلق بخلاف إلّا أن المراد بقوله (بما ذکر) یختلف علی التقدیرین فعلی الأول (ما ذکر) عباره عن تحوّل حرکه العین إلی الضمّه وعلی الثانی (ما ذکر) هو قیام فعل مضموم العین مقام فعل المدح والذمّ.
3- أما معناها فکونها للمدح وأما حکمها ففی لزومها الفاعل والمخصوص وأقسام فاعلها.
4- فحبّ فعل مدح وفاعله ذا وجبل الرّیان إن قرء بالرفع فهو مخصوص وإن قرء بالنصب فبتقدیر أعنی.
5- الشاهد هنا فی حبّ الثانیه حیث رفع الضمیر المستتر ممیّزا بنکره.

والصّحیح أنّ حبّ فعل ماض و (الفاعل) له (ذا) وقیل جملته (1) اسم مبتدأ خبره ما بعده ، لأنّه لمّا رکّب مع ذا غلب جانب الإسمیّه (2) فجعل الکلّ اسما ، وقیل المجموع فعل فاعله ما بعده تغلیبا لجانب الفعل لما تقدّم. (3) (وإن ترد ذمّا فقل لا حبّذا) کما قال الشّاعر :

ألا حبّذا أهل الملاغیر أنّه

إذا ذکرت می فلا حبّذا هیا (4)

*

وأول ذا المخصوص أیّا کان لا

تعدل بذا فهو یضاهی المثلا

(وأول ذا) المتّصله بحبّ (المخصوص) (5) بالمدح أو الذّم (أیّا کان) (6) مفردا أو مثنّی أو مجموعا ، مذکّرا کان أو مؤنّثا.

و (لا تعدل بذا) بأن تغیّر صیغتها بل ائت بها باقیه علی حالها نحو «حبّذا هند والزّیدان والهندان والزّیدون والهندات» (فهو (7) یضاهی المثلا) الجاری فی کلامهم من قولهم «فی الصّیف ضیّعت اللّبن» (8) بکسر التّاء للجمیع ، (9) وهذا علّه لعدم تغیّر

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 320


1- أی : المجموع المرکّب من حبّ وذا.
2- أی : اسمیه (ذا) علی فعلیّه (حبّ) لشرف الاسم علی الفعل.
3- ما مصدریّه أی : لتقدم الفعل فی هذا الترکیب علی الاسم لفظا فغلب جانب الفعلیه لذلک فأن حبّ مقدّم علی ذا.
4- الشاهد فی حبذا الثانیه التی دخلت علیها (لا) فأرید منها الذمّ وفاعلها ذا ومخصوصها هی لا الأولی فأنها للمدح والداخل علیها (إلا) العرضیه.
5- مفعول ثان لأول أی : اجعل المخصوص بعد ذا.
6- أی : المخصوص.
7- أی : حبّذا یشابه المثل فی عدم تغیّره عما هو علیه والمثل بفتح الثاء قول مرکّب مشهور شبّه مضرّبه بمورده.
8- فی الأصل خطاب لأمرأه کانت تحت رجل غنی فکرهته لکبر سنّه فطلّقها فتروّجها رجل شابّ فقیر وکان الطلاق فی فصل الصیف فبعثت فی الشتاء إلی زوجها الأول تطلب منه لبنا فقال لها فی الصیف ...
9- أی : سواء کان المخاطب الآن رجلا أم امرأه مفردا أم مثنی أو جمعا.

وعلّله (1) ابن کیسان بأنّ المشار إلیه بذا مفرد مضاف إلی المخصوص حذف وأقیم هو مقامه ، فتقدیر «حبّذا هند» حبّذا حسنها مثلا ، وفهم من قوله «وأول» إلی آخره أنّ مخصوصها لا یتقدّم علیها وهو کذلک لما ذکر (2). وقال ابن بابشاذ : لئلّا یتوهّم أنّ فی «حبّ» ضمیرا و «ذا» مفعول (3).

وما سوی ذا ارفع بحبّ أو فجرّ

بالبا ودون ذا انضمام الحاکثر

(وما سوی) لفظ (ذا ارفع بحبّ) إذا وقع بعده علی أنّه فاعله نحو «حبّ زید رجلا» (أو فجرّ بالباء) نحو :

[فقلت اقتلوها عنکم بمزاجها]

وحبّ بها مقتوله حین تقتل (4)

(ودون) وجود (ذا انضمام الحاء) بضمّه منقوله من العین (5) (کثر) کالبیت السّابق ، وفتحها ندر کقوله «وحبّ دینا» ، ومع ذا وجب. (6)

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 321


1- أی : عدم تغیره بأن المشار إلیه بذا دائما مفرد مذکر وهو مضاف محذوف ولیس المشار إلیه بذا هذا المخصوص المذکور فی الکلام لیتغیّر بتغیّره.
2- أی : لأنه یضاهی المثل والمثل لا یتغیّر.
3- لأنّ الفعل إذا تقدم علیه فاعله الواقعی یستتر ضمیره فی الفعل والمخصوص فاعل لحبّ حقیقه فیتوّهم ذلک.
4- فالضمیر المؤنث (ها) فاعل لحبّ مجرور بالباء.
5- أی : الباء الأول إذ الأصل حبّب علی شرف نقل ضمه الباء الأول إلی الحاء فأدغم.
6- أی : إذا کان حبّ مع ذا وجب فتح الحاء.

باب أفعل التّفضیل

هذا باب أفعل التّفضیل

صغ من مصوغ منه للتّعجب

أفعل للتّفضیل وأب اللّذ أبی

(صغ من) فعل (مصوغ منه) صیغه (للتّعجّب (1) أفعل للتّفضیل) نحو «هذا أفضل من زید وأعلم منه» (وأب) أن یصوغ أفعل للتّفضیل من (اللّذ أبی) صوغ التّعجب منه ، فلا تصغه من غیر فعل ولا من زائد علی ثلاثه إلی آخر ما تقدّم ، (2) وشذّ «هو أقمن بکذا» و «أخصر منه» و «أبیض من اللّبن». (3)

وما به إلی تعجّب وصل

لمانع به إلی التّفضیل صل

(وما به إلی تعجّب (4) وصل لمانع) من أشدّ (5) وما جری مجراه (به إلی التّفضیل

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 322


1- أی : صغ أفعل التفضیل من فعل یصاغ منه فعل التعجّب بالشروط المذکوره فی قول الناظم : وصغهما من ذی ثلاث صرّفا قابل فضل تم غیر ذی انتفا وفی البیت بعده.
2- فی البیت الخامس والسادس من باب التعجّب.
3- أی : شذ صوغه من غیر الفعل کاقمن فأنه مأخوذ من القمین ومن الزائد عن الثلاثه کأخصر فأنه مأخوذ من اختصر وکذا من فعل له وصف علی أفعل کأبیض فإن وصفه الذی بمعنی اسم الفاعل أبیض.
4- متعلق بوصل ، أی : ما توصّل به فیما لا یصلح صوغ فعل التعجّب منه لمانع مثل أن یکون اسما أو غیر ثلاثی أو ناقصا فتوصّل به فی أفعل التفضیل إذا أردت صوغه منها وما توصل به هناک (أشدّ وأکثر وما شابههما).
5- بیان لما.

صل) لمانع (1) وأت بمصدر الفعل الممتنع الصّوغ منه بعده (2) منصوبا علی التّمییز نحو «هذا أشدّ احمرارا من الدّم» (3).

وأفعل التّفضیل صله أبدا

تقدیرا او لفظا بمن إن جرّدا

(وأفعل التّفضیل صله أبدا تقدیرا أو لفظا بمن) الّتی لابتداء الغایه (4) (إن جرّدا) من أل والإضافه نحو (أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَأَعَزُّ نَفَراً)(5) أی أعزّ منک ، فإن لم یجرّد فلا ، (6) وقوله :

ولست بالأکثر منهم حصی (7)

[وإنّما العزّه للکاثر]

من فیه (8) لبیان الجنس لا لابتداء الغایه.

وإن لمنکور یضف أو جرّدا

ألزم تذکیرا وأن یوحّدا

(وإن لمنکور یضف) أفعل التّفضیل (أو جرّدا) من أل والإضافه (ألزم تذکیرا

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 323


1- أی : إن کان مانع من صوغ أفعل التفضیل منه.
2- الضمیر فی منه یعود إلی المصدر وفی بعده إلی أشدّ ، أی ائت بمصدر الفعل الذی لم یمکن صوغه من ذلک المصدر بعد أشدّ علی التمییز.
3- هذا مثالان فی مثال واحد لوجود ما نعین فیه أحدهما کونه زائدا علی ثلاثه وثانیهما وجود وصف له علی أفعل وهو أحمر.
4- الغایه هی طول المسافه أو الزمان أو ما نزّل منزلتهما ، والمراد بها هنا هو الأخیر ، فإذا قلنا زید أفضل من عمرو ، فقد فرضنا للفضل طولا وحدین یبتدء من عمرو وینتهی إلی زید ، فمراد القائل أن الفضل حدّه الأدنی فی عمرو والأقصی فی زید.
5- الکهف ، الآیه : 34.
6- أی : فلا تصله بمن التی لابتداء الغایه.
7- فوصل (من) بأفعل مع عدم تجرّده.
8- أی : فی قول الشاعر للجنس وعلیه فضمیر منهم یعود إلی قوم المخاطب ولیس مفضّلا علیه ، ومن لبیان فاعل أکثر ، والمعنی لست بالأکثر الذی هو قومک لا أنت وحدک وحصی بمعنی إحصاءا وعددا وهو تمییز فلا یرد علی المصنف لأن «من» التی لا تجتمع مع «أل» ، والإضافه التی لابتداء الغایه لا التی لبیان الجنس.

وأن یوحّدا) وإن کان صاحب الصّفه بخلاف ذلک (1) نحو (لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلی أَبِینا مِنَّا)(2)(3) «قل إن کان آبائکم وأبنائکم» إلی أن قال : (أَحَبَّ إِلَیْکُمْ)(4)(5).

وتلو أل طبق وما لمعرفه

أضیف ذو وجهین عن ذی معرفه

(وتلو أل) أی المعرّف بها (طبق) أی مطابق لموصوفه فی الإفراد والتّذکیر وفروعهما (6) نحو : «زید الأفضل» و «الزّیدان الأفضلان» و «الزّیدون الأفضلون» و «هند الفضلی» و «الهندان الفضلیان» و «الهندات الفضلیات والفضل». (7)

(وما لمعرفه أضیف) فهو (ذو وجهین) مرویّین (عن ذی معرفه) وجه یجریه مجری المجرّد (8) نحو (وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاهٍ)(9) وآخر یجریه مجری المعرّف بأل (10) نحو (أَکابِرَ مُجْرِمِیها)(11).

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 324


1- بأن یکون الموصوف مؤنّثا أو تثنیه أو جمعا.
2- فأحبّ مفرد مذکر مع أن موصوفه أعنی یوسف وأخوه متعدد.
3- یوسف ، الآیه : 8.
4- أحبّ مفرد مذکر مع أن موصوفه کما تری جموع.
5- التوبه ، الآیه : 24.
6- فرع الإفراد التثنیه والجمع ، وفرع التذکیر التأنیث.
7- جمع ثان ، لفضلی مؤنث أفضل.
8- فیأتی مفردا مذکرّا ، وأن کان الموصوف بخلافه فأحرص مفرد مع أن موصوفه ضمیر جمع وهو مضاف إلی المعرفه.
9- البقره ، الآیه : 96.
10- فیتبع موصوفه کما أن مجرمی المضاف إلی المعرفه تبع (أکابر) فی الجمع والتذکیر.
11- الأنعام ، الآیه : 123.

هذا إذا نویت معنی من وإن

لم تنوفهو طبق ما به قرن

وإن تکن بتلو من مستفهما

فلهما کن أبدا مقدّما

کمثل ممّن أنت خیر ولدی

إخبار التّقدیم نزرا وردا

(هذا) الحکم (1) (إذا) قصدت بأفعل المذکور التّفضیل بأن (نویت معنی من وإن) لم تقصده به بأن (لم تنو) معناها (فهو طبق ما به قرن) أی مطابق له کقولهم : «النّاقص والأشجّ أعدلا بنی مروان» ولمّا کان لأفعل التّفضیل مع «من» شبه بالمضاف مع المضاف إلیه (2) کان حقّه أن لا یتقدّم علیه (و) لکن (إن تکن بتلو من مستفهما فلهما) أی ل- «من» وتلوها (کن أبدا مقدّما) علی أفعل وجوبا لأنّ الاستفهام له الصّدر (کمثل ممّن أنت خیر) أصله أخیر ، ولا یکاد یستعمل ، (3) وممّا جاء منه «بلال أخیر النّاس وابن الأخیر» وکذا شرّ (4) وممّا جاء منه علی الأصل علی قراءه أبی قلابه (سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْکَذَّابُ الْأَشِرُ)(5).

(ولدی إخبار) (6) بتلو «من» (التّقدیم) لهما (نزرا وردا) کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 325


1- یعنی جواز الوجهین فی المضاف إلی المعرفه أنما هو فیما إذا قصد المتکلّم بأفعل تفضیل موصوفه علی المضاف إلیه کما فی الآیتین ، فإن الناس فیهم صفه الحرص ، لکنّ الیهود أحرص منهم ، والمجرمین فیهم کبر ، ولکن بعضهم أکبر من بعض ، فتقدیر الأولی (أحرص من الناس) والثانیه (أکابر من مجرمیها) وأما إن لم یکن مراد المتکلّم التفضیل کما فی (أعد لابنی مروان) إذ لیس فی بنی مروان عدل لیکونا أعدل منهم ، بل المراد هما عاد لابنی مروان ، ففی مثل هذه الموارد تتبع الصفه موصوفها دائما.
2- فأفعل بمنزله المضاف ومن بمنزله المضاف إلیه ، لأن (من) متمّم لأفعل ، کما أن المضاف إلیه متمّم للمضاف.
3- أی : لا یستعمل أغیر.
4- أی : أصله أشر ، ولا یکاد یستعمل.
5- القمر ، الآیه : 26.
6- مقابل الاستفهام ، فأن الاستفهام إنشاء ، والمراد أن مدخول «من» إذا لم یکن استفهاما لا یتقدّم علی أفعل إلّا قلیلا.

[فقالت لنا أهلا وسهلا وزوّدت

جنی النّخل] بل ما زوّدت منه أطیب(1)

تتمه : لا یفصل بین «أفعل» و «من» بأجنبیّ لما ذکر (2) وجاء الفصل فی قوله :

لأکله من أقط بسمن

ألین مسّا فی حشایا البطن

من یثر بیّات قذاذ خشن (3)

*

ورفعه الظّاهر نزر ومتی

عاقب فعلا فکثیرا ثبتا

فصل : یرفع أفعل التّفصیل الضّمیر المستتر فی کلّ لغه (4) (ورفعه الظّاهر نزر) لضعف شبهه باسم الفاعل (5) ومنه حکایه سیبویه «مررت برجل أفضل منه أبوه» (6)

(ومتی عاقب) أفعل التّفضیل (فعلا) بأن صلح إحلاله محلّه ، وذلک إذا سبقه نفی وکان مرفوعه أجنبیّا مفضّلا علی نفسه باعتبارین (7) (فکثیرا) رفعه الظّاهر (ثبتا) نحو «ما من أیّام أحبّ إلی الله فیها الصّوم منه فی عشر ذی حجّه» (8) و «ما رأیت رجلا .

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 326


1- فتقدم منه علی أطیب مع أن تلو «من» غیر الاستفهام.
2- من شبههما بالمضاف والمضاف إلیه ، فکما لا یفصل بین المضاف والمضاف إلیه فکذا بین أفعل ومن.
3- ففصل بین ألین ومن یثر بیات.
4- فقولنا زید أفضل من عمرو فی (أفضل) ضمیر مستتر یعود إلی زید وهو فاعل له.
5- لاختلافه مع اسم الفاعل فی المعنی ، لأن اسم الفاعل یدلّ علی الحدث وصاحبه وأفعل یدلّ علی أزید من ذلک وهو التفاضیل.
6- فأبوه اسم ظاهر مرفوع بأفضل.
7- فهنا أربع شروط : الأول : أن یصحّ من حیث المعنی وقوع فعل محل أفعل فی تلک الجمله. والثانی : أن یکون مسبوقا بالنفی. والثالث : أن یکون مرفوعه أجنبیّا. والرابع : أن یکون المرفوع مفضلا علی نفسه ، باعتبارین.
8- حاصل معنی الجمله أن الصوم فی سائر الأیام لیس بأحبّ عند الله من الصوم فی عشر ذیحجه ، فالصّوم فی سایر الأیام مفضّل علی الصوم فی عشر ذیحجّه ولکن هذا التفضیل منفی بما. وأما من جهه وقوع الفعل موقعه فبأن یقال ما من یوم یحبّ الله فیه الصوم أکثر من الصوم فی عشر ذیحجّه ، والظاهر أی الصوم أجنبی عن الموصوف وهو (أیّام) لعدم اتصّال الصوم بضمیر یعود إلی أیّام.

أحسن فی عینه الکحل منه فی عین زید» ، (1) والأصل أن یقع هذا الظّاهر بین ضمیرین أوّلهما للموصوف وثانیهما للظّاهر کما تقدّم ، (2) وقد یحذف الضّمیر الثّانی وتدخل «من» إمّا علی الظّاهر نحو «من کحل عین زید» ، أو محلّه نحو «من عین زید» أو ذی المحلّ نحو «من زید».

وممّا جاء من کلامهم (3) «ما أحد أحسن به الجمیل من زید» (4) والأصل «من حسن الجمیل بزید» (5) أضیف الجمیل إلی زید (6) ثمّ حذف. .

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 327


1- فالظاهر المرفوع هو الکحل وهو أجنبی عن موصوفه (رجلا) وهو مفضّل حالکونه فی عین أی رجل علی کونه فی عین زید والتفضیل منفی بما ومعنی الجمله أن الکحل فی عین غیر زید لیس بأحسن من الکحل فی عین زید.
2- فی المثالین فضمیر (فیها) یعود إلی أیّام و (منه) إلی الصوم وضمیر (عینه) إلی رجلا و (منه) إلی الکحل.
3- أی : من الموارد التی جاء رفع الاسم الظاهر بأفعل مع حذف الضمیر الثانی من کلام النحاه.
4- فالظاهر المرفوع الجمیل والضمیر الثانی محذوف ، إذ الأصل الجمیل منه بزید ، وأصله بالنظر إلی المعنی ووقوع الفعل مقامه (ما أحد یکون الجمیل به أی الإحسان إلیه أحسن من الجمیل بزید) فالجمیل بأحد مفضّل وأحسن من الجمیل بزید لکن هذا التفضیل نفی بما.
5- زاد الشارح کلمه (حسن) لیکون متعلّقا للجار والمجرور (بزید) ولذا حذف لما حذف الباء حین إضافه جمیل إلی زید.
6- هنا أمران علی الطالب أن یسأل عنهما : الأول : أنه کیف أضیف جمیل إلی زید ، مع أنّ الجمیل لیس بزید ، بل المراد جمیل الغیر بزید ، أی : إحسان الناس إلیه؟ والجواب : أنّ هذه الإضافه من باب إضافه اسم المصدر إلی مفعوله کقولنا عطاء الفقیر المراد به عطاء الغیر للفقیر. الأمر الثانی : أنه لم أضیف ثم حذف؟ والجواب : انّ الموجب للاضافه لزوم حذف الباء ، اذ لو لم یحذف البا لم یجز دخول من علی زید ، لعدم دخول من علی الحرف ولو لا الإضافه لما حذف الباء.

ونظیره (1) قول المصنف :

کلن تری فی النّاس من رفیق

أولی به الفضل من الصّدّیق

(کلن تری فی النّاس من رفیق) أی صاحب (أولی (2) به الفضل من) أبی بکر (الصّدّیق) إذ الأصل «أولی به الفضل من ولایه (3) الفضل بالصّدّیق ثمّ من فضل الصّدّیق ثمّ من الصّدّیق.

خاتمه : أجمعوا علی أنّ أفعل التفضیل یعمل فی التّمییز والحال والظّرف (4) وعلی أنّه لا یعمل فی المفعول المطلق ولا فی المفعول به وأمّا قوله تعالی (5) : (اللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ)(6) ف- «حیث» مفعول به لفعل مقدّر دلّ علیه «أعلم» (7) أو مفعول به علی السّعه (8) کذا قالوه.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 328


1- أی : نظیر المثال السابق ، وهو ما أحد ... فی جمیع الخصوصیّات من رفع الظاهر وحذف الضمیر والتقدیرات.
2- (أولی) من الولایه ، وهی القرب ، والفضل الدرجه الرفیعه والمعنی (لن تری من رفیق یکون الفضل أقرب إلیه من قرب الفضل بالصّدیق) فالمرفوع الفضل ، وهو مفضّل وأولی (حالکونه فی الصدیق) علی الفضل فی أبی بکر الصدّیق ، ونفی هذا التفضیل بإن ، فالمعنی لیس الفضل بأی صدیق أولی من الفضل بأبی بکر.
3- زیاده کلمه ولایه لتعلّق الجار به کما مرّ ، والتقدیرات عین التقدیرات فی مثال جمیل فراجع.
4- فالأول نحو أنت أحسن الناس وجها. والثانی : نحو زید أشجع من عمرو راکبا. والثالث : نحو فلان أصبر الناس عند الحوادث.
5- یعنی بعد ما علمنا أن أفعل لا یعمل فی المفعول به لیکون حیث مفعولا به ولا یصحّ أیضا أن یکون ظرفا لأعلم فأن الظرف یقتضی إحاطته بمظروفه وعلم الله لا یحاط بظرف لقوله تعالی ولا یحیطون بشیء من علمه ، فلذلک تخلّصوا من ذلک بتقدیر فعل من مادّه (أعلم) لیکون مفعولا به لذلک الفعل.
6- الأنعام ، الآیه : 124.
7- أی : یعلم.
8- یعنی أن أفعل التفصیل وإن کان لا یعمل فی المفعول به لکنّ (حیث) ظرف والظرف موسّع فیه فیجوز أن یکون مفعولا به فی مورد لا یجوز لغیره.

قال أبو حیّان : وقواعد النّحو تأباه ، (1) لنصّهم علی أنّ «حیث» لا یتصرّف ، وأنّه لا یتوسّع إلّا فی الظّرف المتصرّف.

قال : والظّاهر إقرارها (2) علی الظّرفیه المجازیّه (3) وتضمین (4) «أعلم» معنی ما یتعدّی إلی الظّرف ، فالتّقدیر : الله أنفذ علما حیث یجعل رسالته ، أی هو نافذ العلم (5) فی هذه المواضع.

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 329


1- أی : تمنع أن یکون حیث مفعولا به علی السعه ، لأن الظروف التی یتوسّع فیها أنما هی الظروف المتصرفه مثل یوم وشهر ودار التی تثنّی وتجمع فتوسّع فیها بمعنی أنّها تقع ظرفا وغیر ظرف وتقع فیما لا یقع غیره وأما حیث فلیست من الظروف المتصرفه فلا سعه فیها لیجوز وقوعها مفعولا به.
2- أی : إبقائها علی الظرفیّه لا تغییرها إلی المفعول به.
3- الظرفیه الحقیقیّه أن یکون العامل فی الظرف هو الواقع فیه نحو جلست حیث جلس زید ، فجلست عامل فی حیث وواقع فیه أیضا ، والمجازیه أن یکون العامل فی الظرف شیئا والواقع فیه شیئا آخر ، کما نحن فیه ، فأن العامل فی الظرف أعلم والواقع فیه انفذ. وفی بعض النسخ (المجاریه) بالراء المهمله وعلیه فالمعنی إبقائها علی الظرفیّه الأصلیّه المتعارفه لا الموسعّه المتسامحه ، فحیث ظرف حقیقی ولرفع الإشکال المذکور نتصرف فی (أعلم) ونضّمّنها فعلا یمکن تعدیته إلی الظرف وهو انفذ.
4- التضمین أن نذکر کلمه من فعل أو غیره ونقصد معها کلمه أخری ، ونأتی مع المذکوره بما لا یلائمها ، بل یختصّ بتلک الکلمه کقوله سبحانه فی من یأکل مال الیتیم : (انما یأکلون فی بطونهم نارا) فالمذکور یأکلون ، ولکنّ تعدیته إلی النار تدل علی فعل آخر یلائم النار ، وهو (یجزون) والتقدیر یأکلون مال الیتیم ویجزون نارا. فهنا المذکور (أعلم) والمقصود فی ضمنه انفذ بدلیل حیث ، فأن حیث ظرف وأعلم لا یقع فی الظرف ، فالمناسب أن نقدر (انفذ) فی ضمن أعلم لیمکن وقوعه فی الظرف.
5- إنّما أول انفذ بنافذ ، إذ لو بقی أفعل علی معناه التفضیلیّ للزم تصوّر وجود نفوذ علم لغیر الله بجنب نفوذ علمه مع أن صفات المخلوقین لا تقاس بصفات الله ولا وجود لها دون وجودها ، لأنّ صفاته سبحانه موجوده بالذات وصفات غیره موجوده فی ظلّ صفاته لا فی عرضه وبجنبه وقوله هذه المواضع أی : مواضع جعل الرساله.

باب التوابع

الأول من التوابع النّعت

هذا باب النّعت

هو والوصف بمعنی ، ولمّا کان (1) أحد التّوابع بدأ بذکرها إجمالا ثمّ فصّل فقال :

یتبع فی الإعراب الأسماء الأول

نعت وتوکید وعطف وبدل

فالنّعت تابع متمّ ما سبق

بوسمه أو وسم ما به اعتلق

(یتبع فی الإعراب الأسماء الأول) (2) أربعه أشیاء : (نعت ، وتوکید وعطف ، وبدل) وسیأتی بیان کلّ.

(فالنّعت تابع) أی تال لا یتقدّم أصلا ، (3) ، وهو جنس (متمّ) أی مکمل (4) [ومبین] (ما سبق) (5) فصل مخرج عطف النّسق والبدل

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 330


1- أی : لأجل أنّ النعت کان واحدا من التوابع الأربعه اقتضی ذلک أن یبدء المصنف بذکر التوابع إجمالا ثمّ یشرع فی ذکر کلّ واحد تفصیلا.
2- أی : الأسماء المتبوعه لها.
3- إشاره إلی أن قول المصنف (تابع) یستفاد منه أنه لا یتقدّم علی متبوعه ، لأن معنی التبعیه التأخرّ.
4- فإن النعت وضع للدلاله علی معنی فی متبوعه أو متعلق متبوعه فعالم فی قولنا رجل عالم یزید علی رجل صفه العلم وکذا رجل عالم أبوه یخصّص الرجل بعلم أبیه بخلاف عطف النسق ، فإن التابع فیه مغایر ومباین للمتبوع ، وکذا البدل. نعم قد یکون البدل متمّما للمبدل منه نحو أعجبنی زید علمه لکنه غیر مراد للمتکلّم أصاله ، بل یستفاد منه التتمیم عرضا.
5- أی : المتبوع.

(بوسمه) (1) أی ما سبق ویسمّی نعتا حقیقتا (أو وسم ما به اعتلق) - ویسمّی سببیّا - وهذا فصل ثان (2) یخرج التّأکید والبیان.

وشمل قوله «متمّ (3) ما سبق» ما یخصّصه نحو : (فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ)(4) وما یوضّحه نحو : «مررت بزید الکاتب».

ویلحق به (5) ما یمدحه أو یذمّه أو یرحّم علیه أو یؤکّده نحو (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)(6) ، «أعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم» ، «أللهمّ أنا عبدک المسکین» ، «لا تتّخذوا إلهین اثنین» (7).

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 331


1- متعلّق بقوله متمّ یعنی أن النعت یتمّ متبوعه إما بسبب کونه علامه لنفس المتبوع ، أو لکونه علامه لمتعلّق المتبوع ، فالأول نحو رأیت رجلا عالما والثانی نحو رأیت رجلا عالما أبوه ، فعالما فی الثانی وإن کان فی الواقع صفه للأب لکنه وسم لرجل إذ جعله ابن العالم ، ویسمی الثانی سببیّا لانّه یصیر سببا لحصول صفه فی متبوعه کابن العالم فی المثال ونحو جائنی رجل واسع داره ، فإن واسع وإن کان صفه حقیقه للدار لکنه تسّبب صفه لرجل أیضا وهو کونه (صاحب دار واسع).
2- یعنی قوله (أو وسم ما به اعتلق) یخرج التأکید والبیان لأنهما لا یأتیان لمتعلق متبوعهما.
3- یعنی أن إتمام الصفه موصوفه قد یکون بتخصیصه إیّاه ، کما إذا کان الموصوف عامّا وأراد المتکلم نوعا خاصّا منه فیتم مراده بصفه فقوله سبحانه (تحریر رقبه) ناقص ، لأنّ الرقبه عامّه ، ولیس المراد عمومه فأتمّه بمؤمنه لیخصّصه بالنوع المراد منها. وقد یکون الإتمام بتوضیح الصفه موصوفها ، کما إذا کان الموصوف خاصّا ومعرفه لا یحتاج إلی التخصیص ، لکنّه باشتراکه بین متعدّد وضعا أوجب إبهاما للسامع فاحتاج إلی توضیح ، فإن زید فی المثال الثانی علم وخاص لکن المسمّی بزید متعدّد ومشترک بین الکاتب وغیره ، فالکاتب موضح ورافع للإبهام.
4- النساء ، الآیه : 92.
5- الضمیر یعود إلی (متم) وأنما کان النعت فی هذه الموارد ملحقا بمتمّ ، لأنّ المنعوت فیها تام لا یحتاج تخصیص أو توضیح وأنما أتی بالنعت لأغراض أخر.
6- الحمد ، الآیه : 2.
7- (فربّ) مدح ، و (الرجیم) ذمّ ، و (المسکین) ترحّم ، و (اثنین) تأکید لدلاله اللهین علی اثنین.

ولیعط فی التّعریف والتّنکیرما

لما تلا کامرر بقوم کرما

(ولیعط) أی النّعت سواء کان حقیقیّا أو سببیّا (فی التّعریف والتّنکیر ما) ثبت (لما تلا) أی لمتبوعه ، ویجب حینئذ (1) أن یکون المتبوع أعرف من النّعت أو مساویا له (کامرر بقوم کرما) و «بالرّجل الفاضل» (2).

وهو لدی التّوحید والتّذکیر أو

سواهما کالفعل فاقف ماقفوا

(وهو) أی النّعت (لدی التّوحید والتّذکیر) أی عند ثبوتهما للمتبوع (أو سواهما) وهو التّثنیه والجمع والتّأنیث (کالفعل) ، فإن رفع (3) ضمیر المنعوت المستتر وافقه فی التّثنیه والجمع أو الظّاهر أو الضّمیر البارز فلا إلّا علی لغه «أکلونی البراغیث» ، (4) ویوافقه أیضا فی التّأنیث إذا رفع ضمیره ، (5) وإلّا فعلی التّفضیل السّابق فی باب الفاعل (6) ، (فاقف ما قفوا) ک- «ابنین برّین شج قلبا هما» و «امرأتین

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 332


1- بعد ما علم أن تعریف الصفه مأخوذ من تعریف المتبوع لقوله (ما ثبت لما تلا) فلا یجوز أن یکون التابع أعرف من متبوعه ، لکون تعریفه فرعا لتعریف المتبوع ، فیجب أن یکون المتبوع أعرف أو مساویا للنعت.
2- فالأول لتوافق النعت متبوعه فی التنکیر ، والثانی للتعریف وتراهما مساویین فی التعریف لکونهما معرّفین بأل ولأعرفیّه المنعوت نحو رأیت زیدا الفاضل فإن تعریف زید بالعلمیه وهو أقوی من التعریف بأل.
3- أی : إن رفع النعت ضمیر المنعوت المستتر نحو رجلا فاضلا ورجلین فاضلین ورجالا فضلاء ، وافق الصفه موصوفه ، وأن رفع الاسم الظاهر أو الضمیر البارز لم یوافق فالأول نحو رأیت رجلین عالما أبوهما ، والثانی نحو جائنی غلام رجلین ضاربه هما بجرّ ضارب صفه لرجلین وجائنی غلام رجال ضار به هم ونحو رأیت زیدا والرجلین الضاربهما هو والمثال الأخیر أمثل.
4- فإنّهم یتبعون الصفه الرافعه للظاهر موصوفها فی التثنیه والجمع فیقولون رأیت رجلین قائمین أبواهما کما یثنون ویجمعون الفعل الرافع للظاهر فیقولون أکلونی البراغیث.
5- أی : ضمیر المنعوت المستتر ، نحو رأیت رجلا قائما وامرأه قائمه.
6- أی : إن رفع الظاهر أو الضمیر البارز فعلی التفصیل السابق فی اسم الفاعل فإن کان المرفوع مؤنّثا حقیقیّا وجب متابعه الصفه مرفوعه نحو رأیت رجلا أو امرأه عالمه أمّه أو أمّها وإن کان مجازیّا جاز الوجهان نحو رأیت رجلا أو امرأه طالعه یداه أو یداها أو طالعا یداه أو یداها ، والموافقه هنا بین الصفه ومرفوعها لا بینها وبین موصوفها فلا معنی لتفصیل الشارح ، بل الصحیح أن یقال : وإلا فلا یوافق.

حسن مرآهما» (1).

وانعت بمشتقّ کصعب ودرب

وشبهه کذا وذی والمنتسب

(وانعت بمشتقّ) وهو ما دلّ علی حدث وصاحبه (2) ، کأسماء الفاعل والمفعول والتّفضیل والصّفه المشبّهه (کصعب ودرب) بالدّال المهمله ، وهو الخبیر بالأشیاء المجرّب لها (وشبهه) وهو ما أقیم مقامه (3) من الأسماء العاریه عن الاشتقاق (کذا) (4) المشار بها (وذی) بمعنی صاحب (والمنتسب) نحو «رجل تمیمی جاءنی».

ونعتوا بجمله منکّرا

فأعطیت ما أعطیته خبرا

(ونعتوا بجمله) اسما (منکّرا) لفظا ، نحو : (وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ)(5)(6) ، أو معنی نحو :

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 333


1- فبریّن نعت لابنین موافق له لرفعه الضمیر المستتر وشج أصله شجی کخشن حذفت الضمّه عن الیاء لثقلها علیها ثم حذف الیاء بالتقاء الساکنین وهو أیضا نعت لابنین لم یوافق الموصوف فی التثنیه لرفعه الظاهر (قلبا هما) وحسن نعت لامرأه لم یوافقها فی التأنیث لرفعه الظاهر (مرآهما).
2- لم یقل وفاعله لیشمل اسم المفعول فإن صاحب الحدث یطلق علی القائم به ، والواقع علیه.
3- أی : مقام المشتقّ.
4- أی : مثل ذا الذی لیس بمشتقّ ، ولکنه شبهه ، لأنه فی تأویل المشتقّ (مشاربها) فیکون فی تأویل اسم المفعول وذی فی تأویل (صاحب) اسم فاعل وتمیمیّ المؤول بالمنتسب إلی تمیم.
5- فترجعون جمله وهی صفه لیوما وهو نکره لفظا.
6- البقره ، الآیه : 281.

ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی (1)

[فمضیت ثمّه قلت لا یعنینی]

(فأعطیت) حینئذ (2) (ما أعطیته) حال کونها (خبرا) من الرّابط ومن تعلّقها بمحذوف وجوبا إذا کانت ظرفا أو جارّا ومجرورا أو غیر ذلک (3) ممّا سبق ذکره.

وامنع هنا إیقاع ذات الطّلب

وإن أتت فالقول أضمر تصب

(وامنع هنا إیقاع) الجمله (ذات الطّلب) (4) وإن لم یمنع إیقاعها خبرا (وإن أتت) من کلامهم (5) أی العرب (فالقول أضمر) نعتا (تصب) نحو :

[حتّی إذا جنّ الظّلام واختلط]

جاؤوا بمذق هل رأیت الذّئب قطّ (6)

أی مقول فیه هل رأیت الذّئب قطّ.

ونعتوا بمصدر کثیرا

فالتزموا الإفراد والتّذکیرا

(ونعتوا بمصدر کثیرا) علی تقدیر مضاف (فالتزموا) لذلک (الإفراد والتّذکیرا) له (7)

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 334


1- فیسبّنی صفه للئیم واللئیم معرفه لفظا لدخول أل علیه لکنه نکره معنی لکون أل الداخله علیه جنسا ولیس المراد لئیما معیّنا.
2- أی : أعطیت الجمله حین وقوعها صفه کل ما أعطیته حین وقوعها خبرا.
3- کجواز حذف الرابط إذا کان معلوما نحو واتّقوا یوما لا تجزی نفس عن نفس أی : لا تجزی فیه وکصحه تأویلها بالمفرد.
4- من أمر أو نهی أو استفهام فلا یقال مررت برجل أضربه.
5- أی : إن أتت جمله ذات الطلب صفه بحسب الظاهر فقدّر هناک القول لیکون الصفه القول المقدّر لا الجمله الطلبیّه.
6- فهل رأیت جمله طلبیّه لأنها استفهام وقعت صفه لمذق ، ولکن الصفه فی التقدیر مقول فیه لا الطلب (هل رأیت).
7- أی : یلزم فی المصدر الصفه أن یکون مفردا مذکّرا دائما وإن کان موصوفه تثنیه أو جمعا أو مؤنّثا.

وإن کان المنعوت بخلاف ذلک ک- «امرأه رضی» وعدلین رضی ، (1) ولا ینعت بغیر ما ذکر من الجوامد. (2)

ونعت غیر واحد إذا اختلف

فعاطفا فرّقه لا إذا ائتلف

(ونعت غیر واحد) (3) وهو المثنّی والمجموع ، ولا یکون (4) [النّعت حینئذ] إلّا متعدّدا (إذا اختلف) معناه قطعا (فعاطفا) لبعضه علی بعض (فرّقه) نحو «مررت برجلین عالم وجاهل» و (لا) تفرّقه (إذا ائتلف) (5) نحو «مررت برجلین عاقلین».

ونعت معمولی وحیدی معنی

وعمل أتبع بغیر استثنا

(ونعت معمولی) عاملین (وحیدی معنی وعمل أتبع بغیر استثنا) نحو «ذهب زید وانطلق عمرو والعاقلان» (6) فإن اختلف العاملان معنی وعملا أو فی أحدهما (7) وجب القطع.

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 335


1- أی : امرأه ذات رضی وعدلین ذوی رضی فرضی مصدر وقع صفه وهو مفرد مذکر مع أن الموصوف فی الأول مؤنّث وفی الثانی تثنیه.
2- أی : غیر شبه المشتق وغیر المصدر.
3- أی : غیر المفرد.
4- إذا کان المنعوت غیر مفرد فلا محاله یکون النعت متعدّدا بتعدّد المنعوت.
5- أی : اتّفق معناه.
6- فالعاقلان نعت لزید وعمرو وهما معمولا لذهب وانطلق وهما بمعنی واحد.
7- فالمختلفان معنی وعملا نحو جائنی زید وضربت عمرا منطلقین والمختلفان معنی فقط ، نحو جائنی زید وأکرمنی عمرو راکبین والمختلفان عملا فقط نحو مررت بزید وجاوزت عمرا کاتبین.

وإن نعوت کثرت وقد تلت

مفتقرا لذکر هنّ أتبعت

(وإن نعوت کثرت (1) وقد تلت) اسما (مفتقرا) فی الإیضاح والتّعیین (لذکرهنّ أتبعت) وجوبا.

واقطع أو اتبع إن یکن معیّنا

بدونها أو بعضها اقطع معلنا

(واقطع أو اتبع إن یکن) المنعوت (معیّنا بدونها) کلّها (أو بعضها اقطع معلنا) إن کان معیّنا به (2) دون غیره وأتبع الباقی بشرط تقدیمه. (3)

وارفع أو انصب إن قطعت مضمرا

مبتدأ أو ناصبا لن یظهرا

(وارفع أو انصب) النّعت (إن قطعت مضمرا) بکسر المیم (مبتدأ) رافعا له (أو) فعلا (ناصبا) له (لن یظهرا) أبدا. نحو «الحمد لله الحمید» أی هو ، (وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَهَ الْحَطَبِ)(4) أی أذمّ.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 336


1- یعنی إذا تعقب نعوت متعدده لمنعوت واحد فقد یکون المنعوت محتاجا فی إیضاحه وتعیینه الجمع فهنا لا یجوز قطع أی واحد منها عن الوصفیّه ، بل یجب اتّباع الجمیع نحو رأیت رجلا عالما خیّاطا شجاعا فیما إذا کان الرجل العالم متعدّدا ، وکذا العالم الخیّاط وکان العالم الخیّاط الشجاع منحصرا بواحد فالأجل معرفه الرجل یجب اتباعه النعوت الثلاثه ولا یجوز القطع. وقد یکون المنعوت معیّنا بدون النعوت کلّها فیجوز اتباع الجمیع وقطع الجمیع ، وقد یکون محتاجا إلی بعض دون بعض فیجب اتّباع البعض المحتاج إلیه ، وفی البعض المستغنی عنه یجوز الأمران ، ففی المثال السابق أن عرف الرجل ، بدون النعوت جاز قطع الجمیع ، وأن احتاج إلی (عالما) فقط وجب اتباعه وفی الأخیرین یجوز الأمران.
2- أی : إن کان معیّنا ببعض لا بالبعض المقطوع لیخلّ بالمعنی وقوله دون غیره متعلّق بأقطع أی : أقطع البعض الذی یکون المنعوت معیّنا بدونه دون غیر هذا البعض أی البعض المحتاج إلیه بل اتّبع هذا البعض وهو المراد بالباقی.
3- أی : یجب تقدیم الباقی وهو البعض المعیّن به وتأخیر المقطوع.
4- تبّت ، الآیه : 4.

وما من المنعوت والنّعت عقل

یجوز حذفه وفی النّعت یقلّ

(وما من المنعوت والنّعت عقل) أی علم (یجوز حذفه) (1) نحو (وَعِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ)(2).

[وقد کنت فی الحرب ذا تدرء]

«فلم أعط شیئا ولم أمنع»

أی شیئا طائلا (و) لکنّ الحذف (فی النّعت یقلّ) وفی المنعوت یکثر.

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 337


1- أی : کلّ واحد من المنعوت والنعت إذا کان معلوما عند السامع یجوز حذفه ففی الآیه المعلوم هو المنعوت أی (حور) وفی البیت النعت أی : (طائلا).
2- الصّافّات ، الآیه : 48.
الثانی من التّوابع التوکید

ویقال له التأکید وهو - کما فی شرح الکافیه - تابع یقصد به کون المتبوع علی ظاهره (1).

بالنّفس أو بالعین الاسم أکّدا

مع ضمیر طابق المؤکّدا

(بالنّفس أو بالعین) بمعنی الذّات (ألاسم أکّدا) تأکیدا معنویّا یقتضی التّقریر (2) (مع ضمیر) متّصل بهما (طابق المؤکّدا) - بفتح الکاف - فی إفراده وتذکیره وفروعهما ک- «جاء زید نفسه متیّما بهند نفسها».

واجمعهما بأفعل إن تبعا

ما لیس واحدا تکن متّبعا

(واجمعهما) أی النّفس والعین (بأفعل إن تبعا ما لیس واحدا) أی مثنّی أو مجموعا ، فقل «جاء الزّیدان أنفسهما وأعینهما» (تکن متّبعا) للّغه الفصیحه ویجوز أن یؤتی بهما مفردین وهو دون الجمع (3) فتقول «جاء الزّیدان نفسهما» ومثنّیین وهو

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 338


1- أی : لم یصدر عن سهو وغلط أو تجوّز.
2- أی : یوجب تثبیت متبوعه.
3- فی الفصاحه.

دون الإفراد ، (1) فتقول «جاء الزّیدان نفساهما».

وکلّا اذکر فی الشّمول وکلا

کلتا جمیعا بالضّمیر موصلا

(وکلا اذکر فی) التّأکید المقتضی (الشّمول) (2) أی العموم لجمیع أفراد المؤکّد أو أجزائه (3) (وکلا) و (کلتا) و (جمیعا) قال المصنّف وأغفلها أکثر النّحویّین ، ونبّه سیبویه علی أنّها (4) بمنزله کلّ معنی واستعمالا ، ولم یذکر لها شاهدا من کلام العرب.

وائت (بالضّمیر) المطابق (موصلا) بهذه الأربعه ، ک :

هم جمیعهم لقوهم کلّهم

والدّار صارت کلّها محلّهم (5)

*

واستعملوا أیضا ککلّ فاعله

من عمّ فی التّوکید مثل النّافله

(واستعملوا أیضا ککلّ) لفظا علی وزن (فاعله) مشتقّا (من عمّ فی التّوکید) فقالوا «جاء النّاس عامّه» ، وهو (مثل النّافله) تاؤه تصلح للمذکّر والمؤنّث.

وبعد کلّ أکّدوا بأجمعا

جمعاء أجمعین ثمّ جمعا

ودون کلّ قد یجیء أجمع

جمعاء أجمعون ثمّ جمع

(وبعد کلّ أکّدوا بأجمعا) للمذکّر و (جمعاء) للمؤنّث و (أجمعین) للجمعاء

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 339


1- فالتثنیه فی المرتبه الثالثه من الفصاحه.
2- مقابل مقتضی التقریر ، أعنی النفس والعین.
3- فالأول نحو رأیت القوم کلهم ، والثانی نحو اشتریت الدار کلها ، أی : بجمیع أجزائها.
4- أی : جمیعا بمنزله کل معنی لکونها للشمول ککلّ واستعمالا فی التبعیه واتصال الضمیر المطابق للمتبوع.
5- فجمیعهم بالرفع تأکید ل (هم) وکلهم بالنصب تأکید ل (هم) فی لقوهم ومعهما الضمیر المطابق للمتبوع وکلها بالرفع تأکید لفاعل (صارت) ومعه الضمیر المؤنث المطابق لمتبوعه والأولان لشمول الأفراد والأخیر للأجزاء

المذکّر (ثمّ جمعا) لجمع المؤنّث ، ولا یؤکّد بها قبله عندهم (1).

(و) لکن (دون کلّ قد یجیء) فی الشّعر (أجمع) و (جمعاء) و (أجمعون ثمّ جمع) کقوله :

[یا لیتنی کنت صبیّا مرضعا

تحملنی الذّلفاء حولا أکتعا]

[إذا بکیت قبّلتنی أربعا]

إذا ظللت الدّهر أبکی أجمعا

والمختار جوازه فی النّثر ، قال صلّی الله علیه وآله : «فله سلبه أجمع».

تتمه : أکّدوا بعد أجمع بأکتع فأبصع فأبتع وبعد جمعاء بکتعاء فبصعاء فبتعاء وبعد أجمعین بأکتعین فأبصعین فأبتعین وبعد جمع بکتع فبصع فبتع وشذّ مجیء ذلک علی خلاف ذلک. (2)

ثمّ إنّ النکره إذا لم یفد توکیدها - بأن کانت غیر محدوده کحین وزمان فلا یجوز [تأکیدها] باتّفاق.

وإن یفد توکید منکور قبل

وعن نحاه البصره المنع شمل

(وإن یفد توکید منکور) بأن کان محدودا کیوم وشهر وحول (قبل) عند الکوفیّین. قال المصنف : هو (3) أولی بالصّواب سماعا وقیاسا ، ومنه :

یا لیتنی کنت صبیّا مرضعا

تحملنی الذّلفاء حولا أکتعا (4)

(وعن نحاه البصره المنع) من توکید النکره (شمل) لما أفاد أیضا.

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 340


1- أی : لا یؤکد بهذه الأربعه قبل التأکید بکل فلا یقال جاء القوم أجمعون کلّهم.
2- أی : مجیء هذه التأکیدات علی خلاف هذا الترتیب.
3- أی : جواز تأکید النکره إذا کان مفیدا بأن کان محدودا أولی بالصواب لسماع ذلک من العرب ولکونه مطابقا لقواعد التأکید.
4- فاکتع تأکید لحول مع أنه نکره.

واغن بکلتا فی مثنّی وکلا

عن وزن فعلاء ووزن أفعلا

(واغن (1) بکلتا فی مثنّی وکلا عن وزن فعلاء) أی جمعاء فی المؤنّث (ووزن أفعلا) أی أجمع فی المذکّر ، وأجاز الکوفیّون استعمال ذلک (2) قیاسا.

وإن تؤکّد ألضّمیر المتّصل

بالنّفس والعین فبعد المنفصل

عنیت ذا الرّفع وأکّدوا بما

سواهما والقید لن یلتزما

(وإن تؤکّد الضّمیر المتّصل بالنّفس والعین فبعد) أن یؤکّده (المنفصل عنیت) بهذا (3) الضّمیر (ذا الرّفع) ، نحو «قوموا أنتم أنفسکم» بخلاف «قوموا أنفسکم» ، ویجوز تأکید ذا النّصب والجرّ بهما وإن لم یؤکّد بمنفصل (4).

(وأکّدوا) الضّمیر المتصل المرفوع (بما سواهما (5) والقید) المذکور (6) حینئذ (لن یلتزما) فیجوز ترکه.

وما من التّوکید لفظی یجیء

مکرّرا کقولک أدرجی ادرجی

(وما من التّوکید لفظیّ) (7) هو الّذی (یجیء مکرّرا) ویکون فی المفرد والجمله ، فالأوّل إمّا بلفظه (کقولک ادرجی ادرجی) (8) أو بمرادفه کقوله «أنت بالخیر

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 341


1- أی : لا یجوز تأکید التثنیه المذکر بأجمع ولا المؤنث بجمعاء بل أکّدهما بکلا وکلتا فقط.
2- أی : تأکید التثنیه بأجمع وجمعاء.
3- أی : باتیان المنفصل فیما إذا کان المتبوع المتّصل مرفوعا.
4- نحو رأیته نفسه ومررت به نفسه.
5- أی : سوی النفس والعین.
6- أی : التأکید بالمنفصل فیجوز ترکه نحو جاؤا کلّهم أجمعون
7- أی : قسم من التأکید لفظی.
8- المقصود تأکید الفعل فقط وإن تکرّر معه الفاعل أیضا فلا یرد علیه أنه من تأکید الجمله.

حقیق قمین» ، (1) والثانی إمّا یقترن بحرف عطف وهو الأکثر کقوله تعالی : (أَوْلی لَکَ فَأَوْلی ثُمَّ أَوْلی لَکَ فَأَوْلی)(2) أولا ، کقوله :

أیا من لست أقلاه

ولا فی البعد أنساه

لک الله علی ذلک

لک الله لک الله (3)

*

ولا تعد لفظ ضمیر متّصل

إلّا مع اللّفظ الّذی به وصل

(ولا تعد لفظ ضمیر متّصل) إذا أکّدته تأکیدا لفظیّا (إلّا مع اللّفظ الّذی به وصل) نحو «مررت بک بک» و «رأیتک رأیتک» ، ولوضوح أمر المنفصل (4) سکت عنه.

کذا الحروف غیر ما تحصّلا

به جواب کنعم وکبلی

(کذا) أی کالضّمیر المتّصل (الحروف غیر ما تحصّلا به جواب) فیجب إعاده ما اتّصل بها ، نحو (أَیَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَکُنْتُمْ تُراباً وَعِظاماً أَنَّکُمْ)(5)(6). وشذّ :

حتّی تراها وکأنّ وکأن (7)

[أعناقها مشدّدات بقرن]

واشذّ منه (8) :

[فلا والله لا یلفی لما بی]

«ولا للما بهم» ابدا دواء

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 342


1- فأکد (حقیق) بمرادفه فی المعنی وهو قمین وإن لم یتّحدا لفظا.
2- القیامه ، الآیه : 34 و 35.
3- فلک الله جمله مبتدء وخبر کرّر للتأکید بغیر عطف.
4- لأن معنی المنفصل أنه غیر متصل بشیء لیذکر مع التأکید.
5- فأکد (أنّ) مع ما اتّصل بها (کم).
6- المؤمنون ، الآیه : 35.
7- کرّر الحرف من غیر ذکر متّصل به.
8- لاتّصال التابع بما لم یتّصل بالمتبوع.

أمّا الحروف الجوابیّه (کنعم وکبلی) فیجوز أن یؤکّد بإعادتها وحدها.

ومضمر الرّفع الّذی قد أنفصل

أکّد به کلّ ضمیر اتّصل

(ومضمر الرّفع الّذی قد انفصل أکّد به کلّ ضمیر أتّصل) مرفوعا أو غیره ، نحو (اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ)(1) و «قمت أنت» و «أکرمتک أنت» و «مررت بک أنت».

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 343


1- البقره ، الآیه : 35.
الثالث من التوابع العطف
القسم الأول : عطف البیان

العطف إمّا ذو بیان أو نسق

والغرض الآن بیان ما سبق

فذو البیان تابع شبه الصّفه

حقیقه القصد به منکشفه

(ألعطف إمّا ذو بیان أو نسق ، والغرض الآن بیان ما سبق ، (1) فذو البیان تابع شبه الصّفه) فی أنّ (حقیقه القصد به منکشفه) لکنّه مخالف لها فی أنّه لا یکون مشتقّا ولا مؤوّلا.

فأولینه من وفاق الأوّل

ما من وفاق الأوّل النّعت ولی

فقد یکونان منکّرین

کما یکونان معرّفین

(فأولینه من وفاق الأوّل) (2) أی المتبوع (ما من وفاق الأوّل النّعت ولی) من تذکیر وإفراد وغیر ذلک.

إذا علمت ذلک (فقد یکونان) أی العطف ومتبوعه (منکّرین) نحو «إسقنی شربا

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 344


1- أی : ما سبق فی البیت وهو البیان.
2- (من) للبیان ، أی : أعط عطف البیان من موافقه متبوعه ما أعطیت النعت من وفاق متبوعه وهو أربعه من عشره فواحدا من التذکیر والتأنیث وواحدا من الإفراد والتثنیه والجمع ، وواحدا من التعریف والتنکیر ، وواحدا من الرفع والنصب والجرّ.

حلیبا» (کما یکونان معرّفین) نحو «ذکرت الله فی الواد المقدّس طوی» ، (1)

وأشار بإتیانه بکاف التّشبیه المفهمه للقیاس الشّبهیّ (2) بل الأولویّ لأنّ احتیاج النّکره إلی البیان أشدّ من غیرها - إلی خلاف من منع إتیانهما (3) نکرتین کالزّمخشری ، أو ذهب إلی اشتراط زیاده تخصیصه. (4)

فائده : جعل أکثر النّحویّین التّابع المکرّر به لفظ المتبوع (5) کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 345


1- فطوی بیان للمقدس ، وهما معرفتان المعطوف بالعلمیه والمعطوف علیه بأل ، والتبس الأمر علی بعض الأساطین من الشراح حیث توهم أن المقدس عطف بیان للوادی ، وغفل من أن عطف البیان لا یکون مشتقا ولا مؤولا ، کما مرّ من الشارح قبل أسطر.
2- القیاس إعطاء حکم شیء لشیء آخر لمشابهتهما فی عله الحکم وهو علی قسمین شبهیّ وأولویّ ، إذ قد تکون العله فی المشبه أقوی من المشبه به فأولویّ ، وقد یکون مساویا معه فشبهیّ. مثلا إذا ورد دلیل علی أن الخمر نجس لأنه مسکر ، وکان مایع غیر الخمر مسکرا بمقدار إسکار الخمر فیقاس علی الخمر ، ویقال : هذا المایع نجس کما أن الخمر نجس لکونه مثل الخمر فی الإسکار ، فهذا قیاس شبهی وأما إذا کان الإسکار فی ذلک المایع أشد من الإسکار فی الخمر فالقیاس أولویّ ، وهو أقوی دلیلا من الشبهیّ. ففیما نحن فیه نعلم أن عطف البیان أنما یؤتی به لبیان المعطوف علیه وإیضاحه وعطف البیان فی المعرفه مسلم عند النحاه ، وأما النکره وإن لم یرد من أقوال النحاه دلیل علی مجیئه عطف بیان إلا أن قیاسه علی المعرفه دلیل علیه. فاستدلّ المصنف بهذا الدلیل لمجیء النکره عطف بیان لتشبیهه النکره بالمعرفه ، وفی هذا إشاره إلی خلاف من منع من إتیان عطف البیان ، ومعطوفه نکرتین کالزمخشری أو خلاف من أجاز عطف البیان فی النکره لکن بشرط أن یکون فی المعطوف زیاده تخصیص للمعطوف علیه. فدفع الخلافین بدلیل القیاس وحاصله أنه لا معنی لإتیان المعرفه بیانا ولا نجوّز ذلک فی النکره مع أن العلّه موجوده فی النکره.
3- أی : المعطوف والمعطوف علیه.
4- نحو جائنی انسان رجل.
5- لا معناه ، فإن (نصر) التابع أی : الثانی مصدر ، والمتبوع علم لشخص ، فکأنه قال یا نصر الذی هو نصر للناس نصرا ، والثالث مفعول مطلق معمول لنصر الثانی ، والمراد أنه إذا کان التابع تکرار اللفظ المتبوع دون معناه جعله أکثر النحویّین عطف بیان ، وأما إذا کان تکرارا لفظا ومعنی فلا خلاف فی أنه تأکید ، فتدبّر.

[إنّی وأسطار سطرن سطرا]

لقائل یا نصر نصر نصرا

عطف بیان.

قال المصنف : والأولی عندی جعله توکیدا لفظیّا ، لأنّ عطف البیان حقّه أن یکون للأوّل به زیاده وضوح ، وتکریر اللّفظ لا یتوصّل به إلی ذلک.

وصالحا لبدلیّه یری

فی غیر نحو یا غلام یعمرا

(وصالحا لبدلیّه یری) (1) عطف البیان (فی) جمیع المسائل (غیر) مسألتین :

الأولی أن یکون التّابع مفردا معربا والمتبوع منادی (نحو یا غلام یعمرا) (2) فیجب فی هذه الحاله کونه عطف بیان ، ولا یجوز أن یکون بدلا لأنّه لو کان [بدلا] لکان فی تقدیره حرف النّداء ، (3) فیلزم ضمّه.

ونحو بشر تابع البکریّ

ولیس أن یبدل بالمرضیّ

(و) الثّانیه - أن یکون المعطوف خالیا من لام التّعریف والمعطوف علیه معرّفا بها مجرورا بإضافه صفه مقترنه بها (4) (نحو بشر) الّذی هو (تابع البکریّ) فی قوله :

أنا ابن التّارک البکری بشر

[علیه الطّیر ترقبه وقوعا]

فیجب فی هذه الحاله أن یکون عطفا (ولیس أن یبدل بالمرضیّ) عندنا ، لأنّه حینئذ یکون فی تقدیر إعاده العامل ، فیلزم إضافه الصّفه المعرفه باللّام إلی الخالی عنها ،

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 346


1- یعنی : کل تابع یصلح لأن یکون عطف بیان یصلح لأن یکون بدلا ، إلّا فی موردین.
2- فیعمر مفرد معرب وغلام منادی مبنی علی الضم لکونه نکره مقصوده.
3- لأن البدل فی نیه تکرار العامل ولو تکرر العامل وهو حرف النداء لصار یعمر مبنیا علی الضم ، لأنه یصیر بذلک منادی مفرد معرفه.
4- أی : بلام التعریف.

وهو غیر جائز ، کما تقدّم ، (1) وهو مرضی عند الفرّاء لتجویزه ما یلزم علیه ، (2) وقد تقدّم تأییده.

تنبیه : استشکل ابن هشام فی حاشیه التّسهیل ما علّلنا به هاتین المسألتین بأنّهم یغتفرون فی الثّوانی [أی التّوابع] ما لا یغتفرون فی الأوائل ، (3) وقد جوّزوا فی «إنّک أنت» کون أنت تأکیدا [للکاف] وکونه بدلا مع أنّه لا یجوز «إنّ أنت».

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 347


1- فی باب الإضافه.
2- الضمیر یعود إلی تقدیر إعاده العامل ، یعنی لتجویز الفراء ما یلزم علی هذا التقدیر ، وهو إضافه الصفه المعرّفه باللام إلی الخالی عنها وقد تقدم تأیید قول الفرّاء باستعمال الإمام الشافعی له فی خطبته بقوله : (الجاعلنا) فی باب الإضافه.
3- یعنی عدم جواز إضافه الصفه المعرف باللام إلی الخالی عنه أنما هو فی الأوائل ، أی : غیر التوابع ، وأما فی الثوانی ، أی : التوابع فلا بأس ، والدلیل علی ذلک أنهم جوزوا فی (إنک أنت) أن یکون (أنت) بدلا مع انّه لا یجوز دخول إن علی أنت.
القسم الثانی من قسمی العطف : عطف النّسق

وهو بفتح السّین : اسم مصدر «نسقت الکلام أنسقه» أی عطفت بعضه علی بعض ، والمصدر بالتّسکین.

تال بحرف متبع عطف النّسق

کاخصص بودّ وثناء من صدق

(تال بحرف متبع) بکسر الباء (عطف النّسق (1) کأخصص بودّ وثناء من صدق).

فالعطف مطلقا بواو ثمّ فا

حتّی أم أو کفیک صدق ووفا

(فالعطف مطلقا) أی لفظا ومعنی (2) (بواو) و (ثمّ) و (فاء) و (حتّی) بالإجماع ، و

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 348


1- عطف النسق مبتدء وتال خبره المقدم وباء بحرف بمعنی مع والجار والمجرور ومتعلّق بتال ومتبع صفه لتال والمعنی : عطف النسق تابع مع حرف معقّب. فتال بحرف یخرج التوابع الآخر من النعت والبیان والبدل ، سوی التابع الذی مع بعض الحروف کالنعت فی قولنا جائنی زید العالم ، لأنّ العالم مع حرف التعریف فأخرجه بقوله متبع لأنّ حرف التعریف لیست من الحروف المتبعه أی : المعقّبه لشیء عقیب شیء.
2- فإن هذه الحروف کما تعطف لفظا أی إعرابا کذلک تعطف معنی أیضا ، بمعنی أنّها تعطی للمعطوف حکم المعطوف علیه مثلا الواو فی قلنا جاء زید وعمرو ، کما أنها تعطی لعمرو إعراب زید ، تعطیه حکم زید ، أی : المجیء أیضا بخلاف لا العاطفه مثلا ففی قولنا جاء زید لا عمرو المجیء ثابت لزید ، ومنفی عن عمرو.

کذا (أم) و (أو) علی الصّواب (1) (کفیک صدق ووفا).

وأتبعت لفظا فحسب بل ولا

لکن کلم یبد امرؤ لکن طلا

(وأتبعت لفظا فحسب) أی لا معنی (بل) عند سیبویه (2) (ولا) و (لکن) عند الجمیع ولیس عند الکوفیّین (3) (کلم یبد أمرؤ لکن طلا) أی ولد بقر الوحش.

فاعطف بواو لاحقا أو سابقا

فی الحکم أو مصاحبا موافقا

(فاعطف بواو لا حقا) فی الحکم ، نحو (وَلَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَإِبْراهِیمَ)(4)(5).

أو سابقا فی الحکم) نحو (کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَإِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ(6)

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 349


1- اختلفوا فی أن (أم وأو) عاطفان مطلقا لفظا ومعنی أو لفظا فقط فذهب بعضهم ومنهم المصنف والشارح إلی الأول ، لأنّ زیدا وعمرا فی قولنا فی الدار زید أو عمرو وکذا قولنا فی الدار زید أم عمرو متساویان عند المتکلّم فی صلاحیّه کونهما فی الدار وکذا فی الشکّ فی تعیّن کل واحد منهما وذهب بعض إلی الثانی ودلیلهم عدم اجتماعهما فی الحکم عند المتکلّم ففی المثال یری المتکلّم أنه إن کان فی الدار زید فعمرو خارج عنها وبالعکس فحکم المتبوع غیر ثابت للتابع.
2- لا خلاف بینهم فی أنّ (بل) فی النفی والنهی لعطف اللفظ فقط دون المعنی ، وإنما الخلاف فیما إذا وقعت فی الإثبات والأمر نحو جاء زید بل عمرو أو أضرب زیدا بل عمرا فالأکثر علی أنها للعطف لفظا ومعنی ، فإن المعنی جاء زید بل عمرو أیضا جاء ، وأضرب زیدا بل عمرا أیضا أضربه. وقال سیبویه : أنها فی الإثبات والأمر أیضا للعطف اللفظی فقط فإنها للإضراب والإضراب رفع الید عن الحکم السابق وإثباته للّاحق فالمعطوف والمعطوف علیه لیسا مشترکین فی الحکم.
3- الخلاف فی لیس فی أنها تستعمل للعطف أم لا ، فذهب الکوفیون إلی جوازه نحو جاء زید لیس عمرو برفع عمرو ومنعه الآخرون وقالوا أنها لا تستعمل إلّا فعلا ناسخا للمبتدا والخبر ، ولیس الخلاف فی أنّها لمطلق العطف أو اللفظ فقط کما یوهمه ظاهر العباره.
4- فإن إرسال إبراهیم لاحق ومتأخّر عن إرسال نوح.
5- الحدید ، الآیه : 26.
6- فإن الوحی للذین من قبل رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم سابق ومتقدم علی الوحی للرسول صلّی الله علیه وآله وسلّم.

اللهُ)(1) (أو مصاحبا موافقا) فیه ، نحو (فَأَنْجَیْناهُ وَأَصْحابَ السَّفِینَهِ)(2)(3).

واخصص بها عطف الّذی لا یغنی

متبوعه کاصطف هذا وابنی

(و) علی هذا (4) (اخصص بها عطف الّذی لا یغنی متبوعه) عنه کفاعل ما یقتضی الإشتراک (کاصطف هذا وابنی) و «تخاصم زید وعمرو» (5).

والفاء للتّرتیب باتّصال

وثمّ للتّرتیب بانفصال

(والفاء للتّرتیب باتّصال) وتعقیب ، نحو (الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ)(6)(7).

وأمّا قوله تعالی : (وَکَمْ مِنْ قَرْیَهٍ أَهْلَکْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً)(8)(9) ، فمعناه أردنا

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 350


1- الشوری ، الآیه : 3.
2- فالمعطوف أی : أصحاب السفینه موافق للمعطوف علیه ، وهو الضمیر العائد إلی نوح فی الانجاء لانهم انجوا فی وقت واحد.
3- العنکبوت ، الآیه : 15.
4- أی : علی ما ذکر من أن الواو یعطف بها المصاحب الموافق اختص عطف التابع الذی لا یغنی متبوعه بالواو ، لأن الذی لا یغنی متبوعه عنه أی : یحتاج إلیه مصاحب لمتبوعه ولیس فی حروف العطف ما یصلح لعطف المصاحب غیر الواو فیختص عطفه بالواو لا بغیره من العواطف.
5- إنما مثل بمثالین لأن اقتضاء الاشتراک قد یکون ذاتیا کالاصطفاف ، إذا لا یمکن حصول الصف بواحد ، وقد یکون نوعیا کالتخاصم لإمکان أن یکون شخص خصما لآخر ، ولا یکون الآخر خصما له ، لکن نوع الفعل الذی هو باب التفاعل یقتضی أن یکون بین اثنین.
6- فإن تسویه أجزاء البدن بعد الخلقه ومتصله بها.
7- الانفطار ، الآیه : 7.
8- ظاهر الآیه تقدم المعطوف وهو مجیء البأس ، أی : الغضب علی المعطوف علیه أی : الإهلاک علی خلاف ما ذکر أن الفاء للتعقیب فأجاب بأنّ المعطوف مقدّر ، وهو أردنا ومعلوم أن مجیء البأس عقیب إراده الله عزّ وجلّ.
9- الأعراف ، الآیه : 4.

إهلاکها فجاءها ، وقوله تعالی : (وَالَّذِی أَخْرَجَ الْمَرْعی فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوی)(1)(2) فمعناه فمضت مدّه فجعله.

(وثمّ للتّرتیب) لکن (بانفصال) ومهله ، نحو (فَأَقْبَرَهُ ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ)(3)(4) وتأتی بمعنی الفاء ، نحو :

[کهز الرّدینی تحت العجاج]

جری فی الأنابیب ثمّ اضطرب (5)

*

واخصص بفاء عطف ما لیس صله

علی الّذی استقرّ أنّه الصّله

(واخصص بفاء عطف ما لیس صله) بأن خلا من العائد (علی الّذی أستقرّ أنّه الصّله) نحو «الّذی یطیر فیغضب زید الذّباب» (6) ولا یجوز عطفه بغیرها لأنّ شرط ما عطف علی الصّله أن یصلح لوقوعه صله. وإنّما لم یشترط ذلک فی العطف بالفاء لجعلها ما بعدها مع ما قبلها فی حکم جمله واحده لإشعارها بالسّببیّه.

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 351


1- هذا إشکال علی قید الاتصال ، فإن جعل المرعی غثاءا أی بالیا یقع بعد إخراج المرعی بمده طویله ، ولا یکون متصلا به ، فأجاب بأن المعطوف علیه هنا أیضا مقدّر ، ولیس المذکور والتقدیر أخرج المرعی ، فمضت مده فجعله غثاء أحوی ، ومعلوم أنّ جعله غثاء متصل بمضی المده.
2- الاعلی ، الآیه : 4 و 5.
3- ومشیئه النشر ، أی : القیامه منفصل عن الإقبار أی الدفن بمده طویله.
4- عبس ، الآیه : 21 و 22.
5- المعطوف ، وهو اضطرب متصل بالمعطوف علیه (جری فی الأنابیب) لأن اضطراب الرمح یقع بعد جریه فی الأنابیب بغیر فصل.
6- عطف بالفاء (یغضب) وهو خال من الضمیر لرفعه الظاهر (زید) علی (یطیر) وهو متحمل للضمیر ، والذباب خبر للّذی.

بعضا بحتّی اعطف علی کلّ ولا

یکون إلّا غایه الّذی تلا

وأم بها اعطف إثر همز التّسویه

أو همزه عن لفظ أی مغنیه

(بعضا) تحقیقا أو تأویلا (بحتّی اعطف علی کلّ) نحو «أکلت السّمکه حتّی رأسها» (1).

ألقی الصّحیفه کی یخفّف رحله

والزّاد حتّی نعله ألقاها (2)

(ولا یکون) المعطوف بها (إلّا غایه الّذی تلا) (3) رفعه أو خسّه ،

نحو :

قهرناکم حتّی الکماه فأنتم

تهابوننا حتّی بنینا الأصاغر (4)

فرع : حتّی فی عدم التّرتیب کالواو (5).

(وأم) باتّصال (6) (بها اعطف بعد همز التّسویه) وهی الهمزه الدّاخله علی جمله فی محلّ المصدر ، نحو (سَواءٌ عَلَیْنا أَجَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا)(7).

[ولست أبالی بعد فقدی مالکا]

أموتی ناء أم هو الآن واقع (8)

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 352


1- بنصب رأس مثال للبعض الحقیقی ، فإن المعطوف (رأس) بعض السمکه حقیقه.
2- المعطوف وهو نعله بعض المعطوف علیه أی الزاد تأویلا لأن النعل لیس بعضا من الزاد حقیقه ، بل بعض مجازی.
3- غایه الشیء نهایته وآخره.
4- فالکماه غایه (کم) فی قهرناکم رفعه إذ المعنی غلبناکم حتی شجعانکم و (بنینا الأصاغر) غایه (نا) فی تهابوننا فی الخسه والضعف ، لأن المعنی تخافون منا حتی من أطفالنا الصغار.
5- فیعطف بها المتقدّم علی المتأخر وبالعکس.
6- أم المتصله ما وقع بین جملتین مرتبطتین بحیث یتمّ إحداها بالأخری ، کارتباط جملتی الشرط والجزاء والمنفصله ما وقع بین جملتین مستقلتین ولهذا تسمی المنفصله کما یظهر ذلک فی أمثله القسمین.
7- إبراهیم ، الآیه : 21.
8- هذا مثال لما کانت الجملتان اسمیّتین کما أن الذی قبله للفعلیتین ، وکلاهما مؤولان بالمصدر ، فالأول تقدیره سواء علینا الجزع والصبر ، والثانی تقدیره لست أبالی بنأی موتی ووقوعه الآن.

(سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَدَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ)(1)(2). (أو همزه عن لفظ أی مغنیه) بأن طلب بها وبأم التّعیین ، (3) نحو : (وَإِنْ أَدْرِی أَقَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ)(4) ، (أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ)(5).

[لعمرک ما أدری وإن کنت داریا]

شعیث بن سهم أم شعیث بن منقر

*

فقمت للطّیف مرتاعا فأرّقنی

فقلت أهی سرت أم عادنی حلم

*

(أَقَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ)(6).

وربّما أسقطت الهمزه إن

کان خفا المعنی بحذفها أمن

(وربّما أسقطت الهمزه إن کان خفا المعنی بحذفها أمن) نحو (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ)(7)(8).

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 353


1- مثال لاختلاف الجملتین ، فإن المعطوفه اسمیه والمعطوف علیها فعلیه.
2- الأعراف ، الآیه : 193.
3- وهذا معنی أی ، لأن الاستفهامیه لطلب التعیین. واعلم أن أم الواقعه بعد همزه التسویه لا تقع إلّا بین جملتین ، کما مر فی الأمثله ، وأما التی تقع بعد همزه الاستفهام فیجوز عندهم أن یقع بین مفردین أو جملتین ، والمفردان قد یکونان مسندین کالمثال الأول ، فإن بعید وقریب خبران لمبتدء مقدّر ، أی : هو قریب أم هو بعید ، وقد یکونان مسندا إلیهما کالمثال الثانی لأن المعطوف والمعطوف علیه أعنی أنتم والسماء مبتدآن ، أی : أنتم أشدّ أم السماء أشدّ؟ والجملتان قد تکونان مبدوّتین بالمسند إلیه کما فی البیت الأول ، لأن شعیب فی الجملتین مبتدأ ، وبعده خبره. وقد تکون الأولی مبدوّه بالمسند إلیه والثانیه بالمسند ، کما فی البیت الثانی ، فالأولی مبدوّه بهی و (هی) مبتدء ، والثانیه مبدوّه (بعاد) وهو فعل فاعله (حلم). وقد تکونان مبدوّتین بالمسند کما فی الآیه ، فقریب خبر لما و (یجعل) فعل و (ربّی) بعده فاعله ، والصحیح أن المعطوف والمعطوف علیه فی الموارد الخمسه جملتان.
4- الأنبیاء ، الآیه : 109.
5- النازعات ، الآیه : 27.
6- الجن ، الآیه : 25.
7- علی قراءه من حذف همزه الاستفهام.
8- البقره ، الآیه : 6.

وبانقطاع وبمعنی بل وفت

إن تک ممّا قیّدت به خلت

*

[فو الله ما أدری وإن کنت داریا]

بسبع رمین الجمر أم بثمان (1)

(وبانقطاع و) هی الّتی (بمعنی بل وفت) (2) مع اقتضاء الإستفهام کثیرا (إن تک ممّا قیّدت به) من تقدّم إحدی الهمزتین علیها (خلت) نحو (لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ)(3) ، (أَلَهُمْ أَرْجُلٌ یَمْشُونَ بِها أَمْ لَهُمْ أَیْدٍ یَبْطِشُونَ بِها)(4)(5) ، وقد لا یقتضی الإستفهام نحو (أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ)(6)(7).

خیّر أبح قسّم بأو وأبهم

واشکک وإضراب بها أیضا نمی

(خیّر أبح قسم بأو) نحو «تزوّج هندا أو أختها» و «اقرأ فقها أو نحوا» و «الاسم نکره أو معرفه» ، (8) والفرق بین الإباحه والتّخییر جواز الجمع فی تلک دونه (9).

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 354


1- والتقدیر أبسبع.
2- أی : (أم) التی أتت بمعنی بل ، وهی للإضراب ، أی : الانصراف ، ورفع الید عن المعطوف علیه.
3- السّجده ، الآیه : 2 و 3.
4- لا یتوهّم أنّ (أم) هنا واقعه بعد همزه الاستفهام ، فهی من أقسام المتّصله فإنّ الاستفهام فی المتّصله لطلب التّعیین ، وهنا لإنکار المعطوف والمعطوف علیه فإنّ المراد بالآیه ما یعبد من دون الله وأنّهم لا أرجل لهم فیمشون ولا أیدی لهم فیبطشون.
5- الأعراف ، الآیه : 195.
6- لأن (هل) للاستفهام ، فإراده الاستفهام من (أم) تحصیل للحاصل.
7- الرعد ، الآیه : 16.
8- فالأول للتخییر ، والثانی للإباحه ، والثالث للتقسیم ، أی : أنت مخیّر ، لأن تتزوج بهند أو أختها ویباح لک قراءه الفقه والنحو والاسم علی قسمین نکره ومعرفه.
9- أی : إذا کانت أو للاباحه یجوز الجمع بین المعطوف والمعطوف علیه کجواز الجمع بین الفقه والنحو دون التخییر لعدم جواز الجمع بین الأختین.

(وأبهم) (1) بها أیضا ، نحو (إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ)(2) (واشکک) (3) نحو (لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ)(4) (وإضراب (5) بها أیضا نمی) أی نسب للکوفیّین وأبی علی وابن برهان ، نحو :

ماذا تری فی عیال قد برمت بهم

لم أحص عدّتهم إلّا بعدّاد

کانوا ثمانین أو زادوا ثمانیه

لو لا رجاؤک قد قتّلت أولادی (6)

*

وربّما عاقبت الواو إذا

لم یلف ذو النّطق للبس منفذا

(وربّما عاقبت) أو (الواو) أی جاءت بمعناها (7) (إذا لم یلف ذو النّطق) أی لم یجد المتکلّم (للبس منفذا) بل أمنه ، نحو

جاء الخلافه أو کانت له قدرا (8)

[کما أتی ربّه موسی علی قدر]

*

ومثل أو فی القصد إمّا الثّانیه

فی نحو إمّا ذی وإمّا النّائیه

(ومثل أو فی) إفاده (القصد (9) إمّا الثّانیه فی نحو) انکح (إمّا ذی وإمّا

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 355


1- الإبهام أن یجعل المخاطب فی التردید مع علم المتکلم بتعین أحد الامرین ، ففی الآیه أخرج الکلام فی صوره الاحتمال مع العلم بأن من وحد الله وعبده فهو علی هدی ، وانّ من عبد غیره فهو فی ضلال.
2- السّبأ ، الآیه : 24.
3- أی : استعمل (أو) فی مورد شک المتکلم ، کما فی الآیه ، فإن الکلام صدر ممن یشک فی مقدار لبثه.
4- المؤمنون ، الآیه : 113.
5- الإضراب رفع الید عن المعطوف علیه إلی المعطوف صاعدا أو نازلا ، والموضوع للإضراب فی الأصل (بل) فالأول کالبیت الآتی ، و (الثانی) نحو وفیت دینی فما بقی إلّا مأه ، بل خمسون.
6- أی : بل زادوا ثمانیه فصرف النظر عن قوله ثمانین إلی الزیاده بثمانیه ، فالمعنی بل هم ثمانیه وثمانون.
7- جائت أو بمعنی الواو ، لإفاده الجمع بین المعطوف والمعطوف علیه.
8- فمعلوم هنا أن المتکلم لم یکن فی مقام التردید ، بل یرید أن الخلافه جائت وأنها بقدر من الله تعالی.
9- أی : فی معانی (أو) السته الإباحه والتقسیم والتخییر والإبهام والتشکیک والإضراب.

النّائیه) (1) و «جالس إمّا الحسن وإمّا ابن سیرین» (2) إلی آخره ، وأکثر النّحویّین علی أنّ إمّا هذه عاطفه وخالفهم ابن کیسان وأبو علی ، وتبعهما المصنّف تخلّصا (3) من دخول عاطف علی عاطف وفتح همزتها لغه تمیمیّه.

فرع : یستغنی عن «إمّا» بأو ، نحو «قام إمّا زید أو عمرو» ، وعن الأولی بالثّانیه ، کقوله :

نهاض بدار قد تقادم عهدها

وإمّا بأموات ألمّ خیالها (4)

وعن «إمّا» ب- «وإلّا» ، (5) کقوله :

فإمّا أن تکون أخی بصدق

فأعرف منک غثّی من سمینی

وإلّا فاطّرحنی واتّخذنی

عدوّا أتّقیک وتتّقینی (6)

وقد یستغنی عن «ما» کقوله :

وقد کذّبتک نفسک فاکذبنها

فإن جزعا وإن إجمال صبر (7)

وقد یجیء «إمّا» عاریه (8) عن الواو ، کروایه قطرب :

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 356


1- أی : انکح ، إمّا هذه المرأه أو تلک البعیده فهنا لإفاده التخییر.
2- هذا للإباحه ، وللتقسیم نحو الکلمه إمّا اسم وإمّا فعل وإمّا حرف ، وللإبهام نحو أنا إمّا متزوج أو أعزب إذا أردت إخفاء أمرک علی المخاطب والتشکیک کقولک فلان إمّا إلی الجنه وإمّا إلی النار ، والإضراب کقولک إنی بلغت إمّا السبعین وإمّا الثمانین.
3- أی : مخالفتهم فی عاطفیه (امّا) هذه لأجل التخلّص من إشکال دخول عاطف علی عاطف ، لأن الواو عاطف ، فإذا قلنا ان (إمّا) أیضا عاطف تورّطنا فی هذا الإشکال.
4- إذا التقدیر (إمّا بدار) فاستغنی عنها (وإمّا بأموات).
5- مرکبه من واو العطف وإن الشرطیه ولا النافیه.
6- والتقدیر وامّا فاطرحنی.
7- فی الأصل فإمّا جزعا وإمّا إجمال صبر فحذفت (ما) فإن أصل (إمّا) أن ما أدغمت النون فی المیم.
8- أی : خالیه عن الواو.

لا تفسدوا آبالکم

أیمالنا أیمالکم (1)

*

وأول لکن نفیا أو نهیا ولا

نداء أو أمرا أو إثباتا تلا

(وأول لکن) (2) عاریه عن الواو (نفیا أو نهیا) وأتبعها بمفرد ، نحو «ما قام زید لکن عمرو» و «لا تضرب زیدا لکن عمرا»

(و «لا» (3) نداء أو أمرا أو إثباتا تلا) ک- «یا ابن أخی لا ابن عمّی» و «اضرب زیدا لا عمرا» و «قام زید لا عمرو» ، وخالف ابن سعدان فی الأوّل ، (4) و «لا» مبتدأ خبره «تلا» النّاصب لما قبله (5) مفعولا.

وبل کلکن بعد مصحوبیها

کلم أکن فی مربع بل تیها

وانقل بها للثّان حکم الأوّل

فی الخبر المثبت والأمر الجلی

(وبل کلکن بعد مصحوبیها ، (6) کلم أکن فی مربع بل تیها) و «لا تضرب زیدا بل عمرا» (وانقل بها للثّان حکم الأوّل) إذا وقعت (فی الخبر المثبت والأمر الجلی) نحو «قام زید بل عمرو» و «اضرب زیدا بل خالدا» ، (7) وأجاز المبرّد کونها ناقله فی غیر ما ذکر (8).

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 357


1- والأصل إمّا لنا وإمّا لکم وامّا غیر (قطرب) فقرأ و (إما) لا (إیما).
2- أی : ضعها بعد نفی أو نهی.
3- (لا) عطف علی (لکن) و (نداء) مفعول (تلا) أی : ولا تلا نداء أو أمرا أو إثباتا.
4- أی : فی وقوعها بعد النداء.
5- أی : لما قبل تلا وهو (نداء) وما بعده.
6- أی : بعد مصحوبی لکن وهما النفی والنهی ، أی : مثل لکن فی العطف ، ونفی حکم الأول عن الثانی.
7- فالقیام فی الجمله الأولی ثابت لعمرو والضرب فی الثانیه ثابت لخالد.
8- أی : فی النفی والنهی أیضا ، فیجوز فی قولنا لا تضرب زیدا بل عمرا قصد نقل النهی إلی عمرو ، أی : لا تضرب عمرا أیضا وکذا النفی.

فصل : الضّمیر المنفصل والمنصوب المتّصل کالظّاهر فی جواز العطف علیه من غیر شرط (1).

وإن علی ضمیر رفع متّصل

عطفت فافصل بالضّمیر المنفصل

أو فاصل مّا وبلا فصل یرد

فی النّظم فاشیا وضعفه اعتقد

(وإن علی ضمیر رفع متّصل) بارز أو مستتر (عطفت فافصل) بینهما (بالضّمیر المنفصل) نحو (کُنْتُمْ أَنْتُمْ) أو (آباؤُکُمْ)(2)(3)(اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ)(4). (أو فاصل مّا) (5) نحو (یَدْخُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ)(6)(7)(ما أَشْرَکْنا وَلا آباؤُنا)(8)(9).

(وبلا فصل یرد) العطف (فی النّظم فاشیا) وفی النّثر قلیلا ، نحو :

[ورجی الأخیطل من سفاهه رأیه]

ما لم یکن وأب له لینالا (10)

وحکی سیبویه «مررت برجل سواء والعدم» (11) (و) مع ذلک (ضعفه اعتقد) (12).

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 358


1- أی : من غیر شرط الفصل کما فی المرفوع المتصل ، فالمنفصل نحو أنت وزید عالمان وإیاک والشر ، والمنصوب المتصل نحو نصرتک وزیدا.
2- عطف آبائکم علی (تم) فی کنتم وفصل (بأنتم) مثال للبارز ، والمثال الثانی للمستتر ، إذ المعطوف علیه فیه الضمیر المستتر فی (اسکن).
3- الأنبیاء ، الآیه : 54.
4- البقره ، الآیه : 35.
5- أی : أی فاصل کان ولو غیر الضمیر المنفصل.
6- عطف (من) علی الواو فی یدخلون ، والفاصل ضمیر المفعول (ها).
7- الرعد ، الآیه : 23.
8- المعطوف آبائنا ، والمعطوف علیه (نا) فی أشرکنا والعاطف (لا) والفاصل واو الزائده.
9- الأنعام ، الآیه : 148.
10- عطف (أب) علی المرفوع المتصل فی یکن من غیر فصل.
11- عطف العدم علی الضمیر المستتر فی سواء ، أی : سواء هو والعدم.
12- أی : ومع أن سیبویه حکی ذلک عن العرب فهو ضعیف.

وعود خافض لدی عطف علی

ضمیر خفض لازما قد جعلا

(وعود خافض لدی عطف علی ضمیر خفض لازما قد جعلا) (1) عند جمهور البصریّین ، نحو (فَقالَ لَها وَلِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً)(2) ، (نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ)(3) وعلّلوه (4) بأنّ ضمیر الجرّ حینئذ شبیه بالتّنوین ومعاقب له فلم یجز العطف علیه کالتّنوین ، وبأنّ (5) حقّ المعطوف والمعطوف علیه أن یصلحا لحلول کلّ واحد منهما محلّ الآخر ، وضمیر الجرّ لا یصلح لذلک (6) فامتنع إلّا بإعاده الجارّ. قال المصنف :

ولیس عندی لازما إذ قد أتی

فی النّظم والنّثر الصّحیح مثبتا

والفاء قد تحذف مع ما عطفت

والواو إذ لا لبس وهی انفردت

بعطف عامل مزال قد بقی

معموله دفعا لوهم اتّقی

(ولیس عندی لازما) تبعا لیونس والأخفش والزّجّاج والکوفیّین لأنّ شبها.

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 359


1- یعنی إذا عطفت علی الضمیر المجرور یجب إعاده الجارّ علی المعطوف سواء کان الجار مضافا أو حرف جر کما تری فی الآیتین الأولی لحرف الجر (ل) والثانیه للمضاف (إله).
2- فصّلت ، الآیه : 11.
3- البقره ، الآیه : 133.
4- هذا التعلیل خاص بالمجرور بالإضافه ، وحاصله أن ضمیر الجر حین وقوعه مضافا إلیه شبیه بالتنوین لاتصاله بالاسم وتمامیه الاسم به وأنه خلف ومعاقب للتنوین لحذف التنوین عند الإضافه ، وکما لا یجوز العطف علی التنوین بدون المنون فکذا لا یجوز العطف علی الضمیر المضاف إلیه بدون المضاف.
5- هذا الدلیل مشترک بین المجرور بالإضافه وحرف الجرّ وحاصله أن قاعده العطف أن یصلح کل من المعطوف والمعطوف علیه وقوعه مقام الآخر ، بأن یتقدم المعطوف علی المعطوف علیه ، وضمیر الجر لا یصلح لذلک أی : لا یقع مقام المعطوف ، ففی مثل قولنا له ولزید مال إذا لم نعد اللام صار له وزید مال فإذا قدمنا المعطوف صار لزید و (ه) مال فاستعمل الضمیر المتصل منفصلا.
6- لکونه ضمیرا متصلا ، فإن أخّرناه انفصل ولا یستعمل المتصل منفصلا.

الضّمیر بالتنوین ، لو منع من العطف علیه لمنع من توکیده والإبدال منه (1) کالتّنوین ، مع أنّ ذلک جائز بالإجماع ولأنّه لو کان الحلول (2) شرطا فی صحّه العطف لم یجز «ربّ رجل وأخیه» (3) لامتناع دخول ربّ علی المعرفه - کما تقدّم - مع جوازه. وأیضا لنا السّماع (إذ قد أتی فی النّظم والنّثر الصّحیح مثبتا) کقراءه حمزه وابن عبّاس والحسن ومجاهد وقتاده والنّخعی والأعمش وغیرهم (الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ)(4)(5) وحکایه قطرب «ما فیها غیره وفرسه (6) وأنشأ سیبویه:

[فالیوم قرّبت تهجونا وتشتمنا

فاذهب] فما بک والأیّام من عجب

(والفاء قد تحذف مع ما عطفت) إذا أمن اللّبس نحو (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ)(7) أی فأفطر فعدّه.

(و) کذا (الواو) تحذف مع ما عطفت (إذ لا لبس) نحو (وَجَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ)(8) أی والبرد وقد یحذف العاطف [وحده] کقوله صلّی الله علیه وآله «تصدّق رجل من دیناره من درهمه من صاع برّه من صاع تمره» وحکایه أبی عثمان عن أبی زید (أکلت خبزا لحما تمرا).

(وهی) أی الواو (انفردت بعطف عامل مزال) أی محذوف (وقد بقی معموله)

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 360


1- أی : من الضمیر کما لا یجوز تأکید التنوین والإبدال منه مع أن تأکید الضمیر المجرور جائز نحو غلامک نفسک ، وکذا الإبدال منه نحو غلامک أنت.
2- أی : حلول کل واحد من المتعاطفین محل الآخر.
3- فإن مقتضی هذه القاعده صحه أن تقول ربّ أخیه ورجل فدخل ربّ علی المعرفه وهو ممتنع.
4- فعطف علی الضمیر المجرور بدون إعاده الجار ولم یقل (بالأرحام) وهذا مثال لحرف الجر.
5- النساء ، الآیه : 1.
6- أی : وغیر فرسه فلم یعد الجار وهو المضاف ، وهذا مثال للجر بالإضافه.
7- البقره ، الآیه : 184.
8- النحل ، الآیه : 81.

مرفوعا کان (ذلک المعمول الباقی) نحو (اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ)(1) أی ولتسکن زوجک ، أو منصوبا نحو (وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَالْإِیمانَ)(2) أی وألفوا (3) الإیمان ، أو مجرورا نحو «ما کلّ سوداء تمره ولا بیضاء شحمه» أی ولا کلّ بیضاء شحمه» ، ولم یجعل العطف فیهنّ علی الموجود فی الکلام (4) (دفعا لوهم أتّقی) وهو (5) رفع [فعل] الأمر للظّاهر فی الأوّل وکون الإیمان متبوّء فی الثّانی ، والعطف علی معمولی عاملین فی الثّالث.

وحذف متبوع بدا هنا استبح

وعطفک الفعل علی الفعل یصحّ

واعطف علی اسم شبه فعل فعلا

وعکسا استعمل تجده سهلا

(وحذف متبوع (6) بدا) أی ظهر (هنا استبح) نحو (وَلِتُصْنَعَ عَلی

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 361


1- البقره ، الآیه : 35.
2- الحشر ، الآیه : 9.
3- بفتح الهمزه وکسر اللام من الألفه بمعنی الأنس.
4- أی : علی (أنت) فی الأولی و (الدار) فی الثانیه و (سوداء تمره) فی الثالثه.
5- أی : الوهم والإشکال المدفوع فی الأول رفع فعل الأمر وهو (اسکن) للظاهر ، وهو زوجک إذ لو کان زوجک عطفا علی أنت یصح حلوله محله فیکون فاعلا لاسکن وفعل الأمر لا یرفع الظاهر. والإشکال المتوهم فی الثانی لزوم أن یکون الإیمان مبتوّءا أی : مکانا فإن مقتضی عطفه علی الدار حلوله محل الدار فیصیر تبوّئوا الإیمان أی : حلّوا فی الإیمان. والإشکال المتوهم فی الثالث العطف بعاطف واحد علی معمولین لعاملین مختلفین ، لأن سوداء معمول لکل بالإضافه وتمره معمول لما المشبهه بلیس لأنها خبرها وهذا العطف یحتاج إلی عاطفین وعاطف واحد لا یکفی لذلک. وقوله دفعا لوهم أتقی اشاره إلی أن الإشکال فی الثلاثه موهم لا أساس له ، وإنما الدفع اتقاء واحتیاط وذلک لأن الإشکال فی الأولین مبتن علی حلول المتعاطفین محل الآخر ، وقد مر من المصنف رده والمنع فی الثالث مختلف فیه بین النحاه وظاهر الأکثر عدم المنع.
6- أی : حذف (معطوف علیه) معلوم عند السامع جائز ، وهنا أی فی عطف النسق.

عَیْنِی)(1) أی لترحم ولتصنع (2).

(وعطفک الفعل علی الفعل) إن اتّحد فی الزّمان (یصحّ) نحو (لِنُحْیِیَ بِهِ بَلْدَهً مَیْتاً وَنُسْقِیَهُ)(3)(4) ولا یضرّ اختلافهما فی اللّفظ (5) نحو (تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَیَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً)(6)(7).

(واعطف علی اسم شبه فعل (8) فعلا) نحو (فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً فَأَثَرْنَ)(9) (وعکسا (10) استعمل تجده سهلا) نحو (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِ)(11).

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 362


1- طه ، الآیه : 39.
2- فحذف المتبوع (ولترحم) للعلم به.
3- لأن زمان إحیاء البلده والسقی واحد.
4- الفرقان ، الآیه : 49.
5- بأن یکون أحد الفعلین بلفظ الماضی والآخر بلفظ المضارع إذا کانا متحدین فی المعنی زمانا.
6- فإن المعطوف والمعطوف علیه أی (جعل ویجعل) وإن کانا مختلفین لفظا لکون المعطوف علیه ماضیا والمعطوف مضارعا لکنهما متحدان زمانا لأن جعل جزاء لإن الشرطیه و (إن) یحوّل الماضی إلی الاستقبال.
7- الفرقان ، الآیه : 10.
8- کاسم الفاعل والمفعول والصفه المشبهه أی : یجوز عطف الفعل علی اسم شبه الفعل ، کما عطف (أثرن) علی (المغیرات).
9- العادیات ، الآیه : 3 و 4.
10- أی عطف اسم شبه الفعل علی الفعل ، کما عطف (مخرج) علی یخرج.
11- الأنعام ، الآیه : 95.
الرّابع من التّوابع البدل

التّابع المقصود بالحکم بلا

واسطه هو المسمّی بدلا

(التّابع المقصود بالحکم (1) بلا واسطه هو المسمّی بدلا) فخرج بالمقصود غیره وهو النّعت والتّأکید والبیان (2) والعطف بالحرف (3) غیر بل و [غیر] لکن ، فی الإثبات ، وبنفی الواسطه (4) المقصود بواسطه وهو العطف ب- «بل» و «لکن» فی الإثبات. ).

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 363


1- أی : المقصود بالحکم وحده ، فمن هنا خرج العطف بالواو لأنه مقصود مع المعطوف علیه لا وحده.
2- لأن المقصود بالذات عند إتیان هذه الثلاثه هو المتبوع ، وإنما یؤتی بما لتوضیح المتبوع وبیانه ففی مثل قولنا رأیت زیدا الفاضل وزید نفسه وزیدا أخاک (المقصود بالحکم أی : (الرؤیه) هو (زید) وإنما أتی بالفاضل ونفسه وأخاک لتوضیح زید وبیانه.
3- أمّا فی العطف بالواو وأو وإمّا وان کان التابع مقصودا بالحکم لکن لا وحده ، بل مشترکا مع متبوعه ، وأما العطف ببل وبلکن فی النفی ، فلأنّ المقصود بالحکم هو المتبوع فقط لانّ قول القائل ما جاء زید ، بل عمرو أو لکن عمرو أنّما یراد به دفع توهم السامع بأن الجائی زید فلدفع هذا التوهم یقول ما جاء زید ، بل عمرو أو لکن عمرو. فالمقصود بالحکم هو زید المتبوع وحکمه نفی المجیء لا عمرو التابع وإثبات المجیء له.
4- أی : خرج بقوله (بلا واسطه) التابع المقصود بالحکم لکن مع واسطه حرف ، وذلک لأن المعطوف ببل وبلکن فی الإتیان تابع مقصود بالحکم وحده دون معطوفه ، ففی مثل قولنا جاء زید بل عمرو أو لکن عمرو المقصود للمتکلم إثبات المجیء لعمرو وإنّما أتی بزید توطئه وتهیئه للسامع فکأنه قال جاء زید ثم قال اشتبهت بل عمرو ، فقول المصنف : (التابع المقصود بالحکم) شامل له فاحتاج لإخراجه إلی قوله (بلا واسطه).

مطابقا أو بعضا أو ما یشتمل

علیه یلفی أو کمعطوف ببل

(مطابقا) (1) للمبدل منه (أو بعضا) منه (أو ما یشتمل علیه یلفی) البدل ، بأن یدلّ علی معنی فی المتبوع أو یستلزمه فیه (2) (أو کمعطوف ببل).

وذا للإضراب اعز إن قصدا صحب

ودون قصد غلط به سلب

(وذا) القسم (3) (للإضراب) والبداء (أعز (4) إن قصدا) صحیحا (5) لکلّ منهما (صحب) وللنّسیان إن قصد الأوّل ثمّ یتبیّن فساده (ودون قصد) (6) للأوّل (غلط) وقع فیه (7) (به) أی بالبدل (سلب) (8).

کزره خالدا وقبّله الیدا

واعرفه حقّه وخذ نبلا مدی

فألأوّل (9) (کزره خالدا و) الثّانی (10) واشترط کثیر مصاحبته ضمیرا عائدا علی

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 364


1- حال للتابع أی : حالکون التابع مطابقا للمبدل منه أو بعضا منه ویمثل لهما بقوله کزره خالدا وقبّله الیدا.
2- أی : یستلزم معنی فی المتبوع ویمثل له الشارح بقوله تعالی : (قتل ...) فإن النّار ملازم للأخدود فی المعنی ، والمراد من بدل الاشتمال هو اشتمال المبدل منه علی البدل لا العکس کما قد یتوهّم.
3- أی : القسم الذی مثل معطوف بل علی قسمین بدل إضراب وبدل غلط وزاد الشارح ثالثا وهو بدل النسیان.
4- أی : انسب فقل بدل (إضرابی) أو (بدائی) والإضراب بمعنی رفع الید وصرف النظر عن السابق والبداء هو الندم.
5- لم یصدر عن نسیان وغلط.
6- أی : دون قصد صحیح ، وإلا فالقصد واقع فی الغلط.
7- أی : فی القصد.
8- أی : سلب الغلط وصحّح بالبدل.
9- أی : المطابق ، فإن (خالد) مطابق للضمیر لا بعضه ولا غیره المشتمل علیه.
10- أی : بدل البعض ، فإن (الید) بعض الشخص.

المبدل منه ، (1) وأباه المصنّف نحو (وقبّله الیدا) (وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ)(2)(3) (و) الثّالث وهو کالثانی (4) نحو (إعرفه حقّه) (5)(قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ)(6)(7) (و) الرّابع والخامس والسّادس (8) نحو (خذ نبلا مدی) جمع مدیه وهو السّکّین ، (9) والأحسن فی هذه الثّلاثه أن یؤتی ببل (10).

فصل : یبدل الظّاهر من الظاهر معرفتین کانا أو نکرتین أو مختلفین (11) والمضمر من الظّاهر والظّاهر من ضمیر الغائب.

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 365


1- بأن یقال : قبّله یده.
2- فمن استطاع بدل من الناس والمستطیع بعض الناس ومثّل بمثالین ، لأنّ البعض قد یکون جزأ من الکلّ ، وقد یکون فردا من الکلیّ.
3- آل عمران ، الآیه : 97.
4- أی : کبدل البعض فی الخلاف فی اشتراط الضمیر.
5- حقّه بدل اشتمال من ضمیر المفعول فی أعرفه لاشتمال الشخص علی الحق ، ودلاله الحق علی معنی فی الشخص.
6- فالنار بدل اشتمال من الأخدود لاشتمال الأخدود علی النار بمعنی أن النار ملازم للأخدود فی المعنی ، أی : فی الخارج ، لأن الأخدود حفیره معدّه للنار فتلازمها.
7- البروج ، الآیه : 4 و 5.
8- أی : الإضراب والنسیان والغلط.
9- والنبل السهم فإن کان المتکلّم قصد من أول الأمر النبل لکنه بذا له وقصد المدی فهو إضراب وإن کان قصد المدی لکنه نسی قصده وقال خذ نبلا فتذکر وقال مدی فهو بدل نسیان ، وإن کان قصده المدی ولم ینس قصده لکن سبق لسانه إلی النبل غلطا ثم تدارک غلطه وقال مدی فهو بدل غلط.
10- فیقال : خذ نبلا بل مدی.
11- فالأول کالأخدود النار ، والثانی نحو خذ نبلا مدی وإبدال المعرفه من النکره نحو قبّل رجلا یده ، والعکس نحو قبّله یدا والمضمر من الظاهر نحو ضربت زیدا إیاک فی الغلط ، والظاهر من ضمیر الغائب نحو قبّله الید.

ومن ضمیر الحاضر الظّاهر لا

تبدله إلّا ما إحاطه جلا

أو اقتضی بعضا أو اشتمالا

کأنّک ابتهاجک استمالا

(ومن ضمیر الحاضر (1) الظّاهر لا تبدله) خلافا للأخفش ، والظّاهر مفعول «تبدله» (2) متعلّق «من» فی أوّل البیت (إلّا ما إحاطه جلا) نحو (تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَآخِرِنا)(3)(4) (أو اقتضی بعضا) نحو :

أو عدنی بالسّجن والأداهم

رجلی (5) [فرجلی شثنه المناسم]

(أو اشتمالا ، کأنّک ابتهاجک استمالا). (6)

وبدل المضمّن الهمزیلی

همزا کمن ذا أسعید أم علی

(وبدل) الإسم ر (المضمّن) معنی (الهمز) للإستفهام (7) (یلی همزا کمن ذا أسعید أم علیّ) (8) و «کیف أصبحت أقویّا أم ضعیفا». (9)

تتمه : بدل المضمّن معنی الشّرط (10) یلی حرف الشّرط ، نحو «مهما تصنع إن

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 366


1- والمراد به ما هو أعم من المخاطب والمتکلم یعنی أن اسم الظاهر لا یکون بدلا من الضمیر الحاضر ، إلا إذا کان الظاهر محیطا بالضمیر أو بعضا منه أو مشتملا علیه.
2- المقدّر من باب الاشتغال أی : لا تبدل الظاهر من الضمیر الحاضر.
3- فأوّلنا وآخرنا بدلان من ضمیر المتکلم فی (لنا) وهما محیطان بالمبدل منه ، لأن أوّل الشیء وآخره محیطان به.
4- المائده ، الآیه : 114.
5- فرجلی بدل من یاء المتکلم فی أوعد فی بدل البعض من الکل ، لأن رجل المتکلم بعضه.
6- ابتهاج بدل اشتمال من المخاطب فی (انک) ومعنی الاشتمال ، کما سبق أن یدل علی معنی فی متبوعه ، والابتهاج وهو بشاشه الوجه معنی یتحقّق فی المخاطب ، والمخاطب مشتمل علی الابتهاج و (استمالا) فعل ماض ، والألف الأخیر ألف إطلاق ، أی : بشاشه وجهک جذب میول الناس.
7- والمراد اسم الاستفهام کمن وکیف.
8- (من) الاستفهامیه مبتدأ و (ذا) خبره ، و (سعید) الواقع بعد همزه الاستفهام بدل (من) و (علی) عطف علی سعید.
9- کیف الاستفهامیه مفعول مقدم لأصبحت و (قویّا) بدل کیف.
10- أی : بدل اسم الشرط یجب أن یقع بعد حرف الشرط.

خیرا وإن شرّا تجز به» (1) (و) کما یبدل الإسم من الاسم.

ویبدل الفعل من الفعل کمن

یصل إلینا یستعن بنایعن

(یبدل الفعل من الفعل) بدل کلّ نحو :

متی تأتنا تلمم بنا فی دیارنا

[تجد حطبا جزلا ونارا تأجّجا]

لأنّ الإلمام هو الإتیان ، (2) وبدل الإشتمال (کمن یصل إلینا یستعن بنا یعن) لأنّ الإستعانه یستلزم معنی فی الوصول ، وهو نجحه (3).

کذا قال ابن النّاظم ومنع ابن هشام الاستلزام (4). قال : وقد یستعین ولا یعان فلا یکون الوصول منجحا. قال : والواجب رفع یستعین حالا (5) کتعشو فی قوله :

متی تأته تعشو إلی ضوء ناره

[تجد خیر نار عندها خیر موقد]

تتمه : تبدل الجمله من الجمله ، نحو (أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِینَ)(6)(7) ، والجمله من المفرد ، نحو :

إلی الله أشکو بالمدینه حاجه

وبالشّام أخری کیف یلتقیان (8)).

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 367


1- خیرا بدل (مهما) ولهذا وقع بعد إن الشرطیه.
2- فهما مترادفان والمرادف للشیء کله.
3- یرید أنّ الاستعانه معنی فی ضمن الوصول ، کما أن النار فی الأخدود لأن الاستعانه إذا تحقّقت مع الوصول فقد حصل وصول ناجح مفید وضمیر هو یعود إلی (معنی) أی : ذلک المعنی الذی أوجده الاستعانه فی الوصول هو نجح الوصول فیلزمه ویضمّنه معنی فی جوفه.
4- حاصل الإشکال أن النجح لیس لازما للاستعانه لیتحقّق فی الوصول ویصیر الوصول مشتملا علی النجح ، فإن الاستعانه طلب العون لا العون نفسه لیصیر الوصول ناجحا فقد یستعین الواصل ولا یعان فلا یکون الوصول ناجحا.
5- فلیس بمجزوم لیکون بدلا لعدم تحقق اللزوم والاشتمال.
6- فجمله أمدکم بأنعام بدل من جمله أمدکم بما تعملون.
7- الشعراء ، الآیه : 132 و 133.
8- جمله کیف یلتقیان بدل من (أخری).

باب النداء

اشاره

هذا باب النداء

وللمنادی النّاء أو کالنّاءیا

وأی وءا کذا أیا ثمّ هیا

(وللمنادی النّاء) أی البعید (أو) الّذی (کالنّاء) کالنّائم والسّاهی (یا وأی) بفتح الهمزه وسکون الیاء (وءا) بألف بعد الهمزه (کذا أیا ثمّ هیا).

والهمز للدّان ووا لمن ندب

أویا وغیر وا لدی اللّبس اجتنب

وغیر مندوب ومضمر وما

جا مستغاثا قد یعرّی فاعلما

(والهمز) فقط (للدّان) أی القریب (ووا) ائت بها (لمن ندب أو یا (1) وغیر وا) وهو یا (لدی اللّبس) بغیر المندوب (اجتنب) بضمّ التّاء.

و) کلّ منادی (غیر مندوب ومضمر وما جاء مستغاثا) (2) واسم الله کما فی الکافیه (قد یعرّی) من حروف النّداء ، بأن یحذف (فاعلما) نحو :

(یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا)(3) ، (رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوالِدَیَ)(4)(5) ولا یجوز حذفه

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 368


1- یعنی (یا) أیضا تأتی لمن ندب أی : من یرثی علیه لموته
2- المستغاث : من نودی للتخلّص من شدّه.
3- یوسف ، الآیه : 29.
4- والتقدیر یا یوسف ویا رب.
5- نوح ، الآیه : 28.

من المندوب ولا المستغاث لأنّ المطلوب فیهما تطویل الصّوت ، ولا المضمر (1) علی أنّ ندائه شاذّ ، ولا الاسم الکریم إذا لم تعوّض فی آخره میم مشدّده (2).

وذاک فی اسم الجنس والمشار له

قلّ ومن یمنعه فانصر عاذله

(وذاک) الحذف مجیئه (فی اسم الجنس) المعیّن (والمشار له قلّ) نحو : «ثوبی حجر» ، (3)(ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ)(4)(5) ، وهل یقاس علیه أو یقتصر علی السّماع؟

البصریّون والمصنّف علی الثّانی والکوفیّون علی الأوّل (و) أمّا (من یمنعه) سماعا وقیاسا (فانصر عاذله) أی لائمه علی ذلک لأنّه مخطی فی منعه.

وابن المعرّف المنادی المفردا

علی الّذی فی رفعه قد عهدا

(وابن المعرّف) إمّا بالعلمیه أو بالقصد (6) (المنادی المفردا) لتضمّنه معنی کاف الخطاب (7) (علی الّذی فی رفعه قد عهدا) (8) کیا زید یا زیدان یا زیدون.

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 369


1- نحو یا هو.
2- فإذا عوض نحو اللهم حذف حرف النداء لئلّا یجتمع العوض والمعوّض.
3- أی : ثوبی یا حجر یقوله من طرح ثوبه علی حجر معین لینشف ثم یأتی ولا یجده.
4- أی : یا هؤلاء.
5- البقره ، الآیه : 85.
6- إذا کان المنادی نکره مقصوده.
7- فإن النداء مثل یا زید بمعنی ادعوک فحرف النداء بمنزله ادعو والمنادی بمنزله کاف الخطاب وهو حرف فبنی لتضمّنه الحرف.
8- أی : المنادی مبنی علی حاله فی الرفع فإن کان مفردا فعلی الضم وإن کان تثنیه فعلی الألف والجمع علی الواو.

وانو انضمام ما بنوا قبل النّدا

ولیجر مجری ذی بناء جدّدا

(وانو) أی قدّر (انضمام ما بنوا) أو حکوا کما فی العمده (قبل النّدا) کیا سیبویه (ولیجر مجری ذی بناء جدّدا) (1) فلیحکم علیه بنصب محلّه.

والمفرد المنکور والمضافا

وشبهه انصب عادما خلافا

ونحو زید ضمّ وافتحنّ من

نحو أزید بن سعید لاتهن

والضّمّ إن لم یل الابن علما

أو یل الابن علم قد حتما

(والمفرد المنکور) الّذی لم یقصد (والمضافا وشبهه انصب عادما خلافا) معتدّا به ، نحو : «یا غافلا والموت یطلبه» (2) و «یا عبد الله» و «یا حسن الوجه» ، (3) وأجاز تغلب ضمّه (4) و «یا ثلاثه وثلاثین» (5) (ونحو زید ضمّ وافتحنّ من) (6) کلّ علم مضموم (7) إذا وصف بابن أو ابنه متّصلا مضافا إلی علم (نحو أزید بن سعید لاتهن) و «یا هند ابنه عاصم» ویجوز فی هذه الحاله (8) حذف ألف ابن خطّا.

والضّمّ حتم إن فصل نحو : «یا سعید المحسن ابن خالد». (و) کذا (9) (الضّمّ إن لم .

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 370


1- یعنی أن المنادی المعرف أو المخصوص إذا کان مبنیا قبل النداء أو کان محکیا کتأبط فکما أنه یقدر بناءه علی الضم لأجل النداء فکذا یعامل معه معامله المبنی المجدد ، أی : المبنی للنداء ، فیحکم بأن محله منصوب فیجوز نصب تابعه لأجل محله کما سیجیء فی تابع المنادی.
2- مثال للنکره الغیر المقصوده إذ لم یقصد غافلا معیّنا بل أیّ غافل کان.
3- مثالان للمنادی المضاف (الأول) للإضافه المعنویه و (الثانی) للفظیه لإضافه الصفه إلی معمولها.
4- أی : ضمّ المضاف اللفظی کحسن الوجه وما شاکله.
5- مثال لشبه المضاف ، لأن ثلاثین متمم لثلاثه کما أن المضاف إلیه متمّم للمضاف.
6- أی : یجوز الوجهان.
7- أی : مضموم لفظا لیخرج یا عیسی ابن مریم فإنه مفتوح لفظا دائما.
8- أی : فی حاله کون ابن صفه للمنادی یجوز حذف ألفه خطّا کما أنها محذوفه لفظا.
9- أی : کما أن ضمّ المنادی حتم فیما إذا فصل بین المنادی وابن کذا ضمّ المنادی حتم إذا وقع ابن بعد غیر العلم بأن یکون المنادی غیر علم نحویا غلام ابن أخینا وکذا یحتم ضمه إذا لم یقع بعد ابن علم ، بأن أضیف إلی غیر العلم نحو یا زید ابن أخینا.

یل الابن) بالرّفع (علما أو) لم (یل الابن) بالنّصب (علم قد حتما) نحو : «یا غلام ابن أخینا» و «یا زید ابن أخینا» و «یا غلام ابن زید» (1).

واضمم أو انصب ما اضطرارا نوّنا

ممّا له استحقاق ضمّ بیّنا

(واضمم أو انصب ما اضطرارا نوّنا ممّا له استحقاق ضمّ بیّنا) (2) نحو :

سلام الله یا مطر علیها

[ولیس علیک یا مطر السّلام]

*

[ضربت صدرها إلی وقالت]

یا عدیّا لقد وقتک الأواقی (3)

والأوّل (4) أولی إن کان علما قاله فی الکافیه.

وباضطرار خصّ جمع یا وأل

إلّا مع الله ومحکی الجمل

(وباضطرار خصّ جمع یا وأل) نحو :

فیا الغلامان اللّذان فرّا

[إیّاکما أن تکسبان شرّا]

ولا یجوز فی السّعه خلافا للبغدادیّین کراهه الجمع (5) بین أداتی التّعریف

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 371


1- المثال الأول لما لم یقع ابن بعد علم ولا وقع بعده علم فإن غلام وأخینا کلیهما غیر علمین ، والثانی لما وقع بعد علم لکن الواقع بعده غیر علم ، والثالث لما کان إبن واقعا بعد غیر علم ، وان کان الواقع بعده علما.
2- یعنی إذا کان المنادی مما یستحق البناء لکونه مفردا معرفه أو نکره مخصوصه لکن ضروره الشعر أوجبت تنوینه ففی مثل هذه الموارد یجوز ضمه ونصبه فمطر فی قول الشاعر علم لشخص ولو لا ضروره الشعر لبنی علی الضم لکن الضروره اقتضت تنوینه فیجوز فیه الأمران.
3- هذا مثال للنکره المقصوده ، لأن (عدی) لیس علما ، بل تصغیر العدوّ ، أی : یا عدوا صغیرا.
4- أی : الضم مع التنوین فالأولی فی (مطر) ضمه وفی (عدیّ) نصبه.
5- أی : عدم جواز الجمع بین (یا) و (أل) لأجل کراهه الجمع بین أداتی التعریف لأن حرف النداء أیضا أداه التعریف.

ومحلّ جواز ما فیه أل إذا کانت لغیر العهد فإن کانت له لم یناد أصلا (1) قاله ابن النّحّاس فی تعلیقه (إلّا مع الله) فیجوز فی السّعه أیضا لکثره الاستعمال ، ویجوز حینئذ قطع ألفه وحذفها (2) (و) إلّا مع (محکی الجمل) (3) نحو : «یا الرّجل منطلق» (4)

والأکثر اللهمّ بالتّعویض

وشذّیا اللهمّ فی قریض

(والأکثر) فی اسم الله تعالی إذا نودی أن یقال (اللهمّ بالتّعویض) عن حرف النّداء میما مشدّده فی آخره ، ولذا (5) لا یجمع بینهما (وشذّ یا اللهمّ) إلّا (فی قریض) أی شعر ، وهو قوله :

إنّی إذا ما حدث ألمّا

أقول یا اللهمّ یا اللهمّا

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 372


1- حتی فی الضروره.
2- أی : إذا دخل (یا) علی الله یجوز أن یجعل ألف الله همزه قطع فیذکر أو همزه وصل فیحذف.
3- یعنی إذا وقع (یا) مع جمله محکیه بأن کانت الجمله علما لشخص أیضا یجمع (یا) مع أل.
4- إذا کان جمله (الرجل منطلق) علما لشخص.
5- أی : لکون میم عوضا عن حرف النداء لا یجمع بین المیم وحرف النداء لعدم جواز الجمع بین العوض والمعوض.
فصل : فی أحکام توابع المنادی

تابع ذی الضّمّ المضاف دون أل

ألزمه نصبا کأزید ذا الحیل

(تابع) المنادی (ذی الضّمّ المضاف) صفه التّابع (دون أل ألزمه نصبا) (1) إذا کان نعتا توکیدا أو بیانا (کأزید ذا الحیل) وأجاز ابن الأنباری رفعه.

وما سواه ارفع أو انصب واجعلا

کمستقلّ نسقا وبدلا

(وما سواه) أی سوی المضاف المجرّد من أل کالمفرد ، والمضاف المقرون بها - (ارفع) حملا علی اللّفظ ، نحو : «یا زید العاقل والکریم الأب» و «یا تمیم أجمعون» و «یا غلام بشرا» (2) (أو انصب) حملا علی الموضع ، (3) نحو : «یا زید العاقل والکریم الأب» و «یا تمیم أجمعین» و «یا غلام بشرا».

(واجعلا کمستقلّ نسقا) مجرّدا من أل (وبدلا) (4) فضمّهما حیث یضمّ المنادی .

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 373


1- فتقدیر البیت ألزم نصب تابع المنادی المبنی علی الضم (بأن کان مفردا معرفه أو نکره مقصوده) إذا کان التابع مضافا وکان مجردا من (أل).
2- المثال الأول للنعت غیر المضاف والثانی للنعت المضاف المقرون بال والثالث للتأکید الغیر المضاف والرابع للبیان الغیر المضاف.
3- لأن موضع المنادی نصب بتقدیر ادعو.
4- یعنی اجعل المعطوف بعطف النسق ، وکذا البدل کما إذا دخل علیهما حرف النداء فإن کانا مفردین معرفتین أو نکرتین مقصودتین فابنهما علی الضم وإن کان متبوعهما منصوبا وإن کانا مضافین أو نکرتین غیر مقصوده فانصبهما وإن کان متبوعهما مبنیا علی الضم.

وانصبهما حیث ینصب المنادی وإن کان المتبوع بخلاف ذلک.

وإن یکن مصحوب أل ما نسقا

ففیه وجهان ورفع ینتقی

(وإن یکن مصحوب أل ما نسقا (1) ففیه وجهان) : نصب وهو عند أبی عمرو ویونس والجرمی یختار (ورفع) وهو عند الخلیل والمازنی والمصنّف (ینتقی) وفصّل المبرّد بین ما فیه أل للتّعریف ، فالنّصب ، وما لا ، فالرّفع.

وأیّها مصحوب أل بعد صفه

یلزم بالرّفع لدی ذی المعرفه

وأی هذا أیّها الّذی ورد

ووصف أی بسوی هذا یردّ

(وأیّها) مبتدأ أوّل (مصحوب أل) مبتدأ ثان (بعد) أی بعد أیّها ، حال کونه (صفه) لها [أیّ] (یلزم) (2) وهو الخبر لأنّها (3) [أیّ] مبهمه ، فلا تستعمل بغیر صله إلّا فی الجزاء والاستفهام ، فلمّا لم توصل ألزم الصّفه لتبیّنها وهی معربه (بالرّفع لدی ذی المعرفه) نحو (یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ)(4) ، وقد تزاد فیها التّاء للمؤنّث نحو (یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ)(5).

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 374


1- یعنی إن کان عطف النسق مع أل ففیه الوجهان النصب والرفع والأرجح الرفع.
2- فتقدیر البیت وأیّها یلزم أن یکون بعدها اسم مصحوب أل صفه لها.
3- عله للزوم کون مصحوب أل صفه لأیّ ، وحاصل التعلیل أن (أیّ) مبهمه فیحتاج فی رفع إبهامها إلی صله کما فی أیّ الموصوله أو صفه کما فیما نحن فیه ولا یستعمل بدون مبیّن إلّا فی الشرط والاستفهام أما فی الشرط فلا یحتاج إلی المبیّن لکون المراد بها التعمیم لا الفرد المردّد لیکون مبهما ویحتاج إلی المبیّن ، وأما فی الاستفهام فإن المقصود بها هناک الإبهام وإتیان المبیّن ناقض للغرض.
4- الانشقاق ، الآیه : 6.
5- الفجر ، الآیه : 27.

(و) وصف أی باسم الإشاره ، نحو : «أی هذا» وبالموصول ، نحو : (أیّها الّذی ورد) فقبل منه : (1)

ألا أیّهذا الباخع الوجد نفسه

[لشیء نحته عن یدیه المقادر]

(یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ)(2). (ووصف أی بسوی هذا) الّذی ذکر (3) (یردّ) علی قائله ولا یقبل منه.

وذو إشاره کأی فی الصّفه

إن کان ترکها یفیت المعرفه

فی نحو سعد سعد الأوس ینتصب

ثان وضمّ وافتح اوّلا تصب

(وذو إشاره کأی فی) لزوم (الصّفه) المرفوعه لها (4) (إن کان ترکها) أی الصّفه (یفیت المعرفه) فإن لم یکن جاز النّصب وهو (5) لا یوصف إلّا بما فیه أل.

و (فی نحو) یا (سعد سعد الأوس) و

یا زید زید الیعملات الذّبّل

[تطاول اللّیل علیک فانزل]

وکلّ ما کرّر فیه اسم مضاف فی النّداء (ینتصب ثان) لأنّه مضاف (وضمّ وافتح أوّلا تصب) : أمّا الضّمّ فلأنّه مفرد معرفه ، وأمّا النّصب فلأنّه مضاف إلی ما بعد الثّانی (6)

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 375


1- أی : مما وصف أی باسم الإشاره والموصول.
2- الحجر ، الآیه : 6.
3- من مصحوب أل واسم الاشاره والموصول.
4- الضمیر یعود إلی (أی) والمراد أن اسم الإشاره إذا وقع منادی فالاسم الذی بعده صفه له إن کان ترک الصفه یوجب عدم معرفه المشار إلیه نحویا هذا الرجل فإن لم یوجب بأن کان المشار إلیه معلوما بدون الصفه جاز نصب الاسم بعده مقطوعا عن الوصفیه.
5- أی : اسم الإشاره لا یوصف إلّا باسم معرف بال کما مثلنا بیا هذا الرجل.
6- یعنی أن (سعد) الأول مضاف إلی الأوس وسعد الثانی تأکید للأول ، ولیس مضافا إلی الأوس وکذا (زید) الأول مضاف إلی الیعملات وأما زید الثانی فهو تأکید ، ولهذا نصب الأول لکونه منادی مضافا.

وهو (1) تأکید عند سیبویه ، وقال المبرّد إلی محذوف (2) والفرّاء کلاهما إلی ما بعد الثّانی.

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 376


1- أی : الثانی.
2- أی : الاسم الأول مضاف إلی محذوف والتقدیر یا سعد الأوس سعد الأوس ویا زید الیعملات زید الیعملات.
فصل : فی المنادی المضاف إلی یاء المتکلم

واجعل منادی صحّ إن یضف لیا

کعبد عبدی عبد عبدا عبدیا

وفیه المضاف إلی المضاف إلیها (واجعل منادی صحّ) کغلام وظبی (1) (إن) بکسر الهمزه (2) (یضف لیا) علی وجه (3) من أوجه خمسه أحسنها أن تحذف الیاء وتبقی الکسره للدّلاله علیها (کعبد) ویلیه (4) أن تثبتها ساکنه ، نحو (عبدی) وإن شئت فاقلب الکسره (5) فتحه والیاء ألفا واحذفها ، نحو (عبد) ، وأحسن منه أن لا یحذف [الألف] نحو (عبدا) ، وأحسن من هذا ثبوت الیاء محرّکه ، نحو (عبدیا) (6) وزاد فی شرح الکافیه سادسا ، وهو الاکتفاء من الإضافه بنیّتها وجعل المنادی مضموما کالمفرد ، (7) ومنه (رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَ)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 377


1- فإنه بحکم الصحیح لعدم تبدّل حروفه مثل الصحیح.
2- شرطیه.
3- متعلق باجعل أی : اجعل المنادی الصحیح المضاف لیاء المتکلم علی أحد الوجوه الخمسه لا غیر.
4- أی : یعقب الوجه الأحسن بمرتبه أن تثبت الیاء مع سکونها.
5- أی : کسره الدال.
6- ألفه ألف إطلاق ، وأصله عبدی بکسر الدال وفتح الیاء بدون الألف.
7- أی : کغیر المضاف فی ظاهر اللفظ.
8- بضم (رب) علی قراءه بعض القراء.
9- یوسف ، الآیه : 33.

والفتح والکسر وحذف الیا استمرّ

فی یا ابن أمّ یا ابن عمّ لا مفرّ

(و) کلّ من (الفتح والکسر (1) وحذف الیاء) أی یاء المتکلّم (استمرّ فی) ما إذا نودی المضاف إلی المضاف إلیها وکان (2) [المضاف إلی الیاء] لفظ أمّ أو عمّ نحو : (یا ابن أمّ یا ابن عمّ لا مفرّ).

أمّا استمرار الکسره فللدّلاله علی الیاء ، وأمّا الفتحه فللدّلاله علی الألف المنقلبه عنها ، وشذّ إثبات الیاء ، نحو :

یا ابن أمّی ویا شقیّق نفسی (3)

[أنت خلّیتنی لدهر شدید]

وکذا إثبات الألف المنقلبه عنها ، نحو :

یا ابنه عمّا لا تلومی واهجعی

[فلیس یخلو منک یوما مضجعی]

ولا تحذف الیاء فی غیر ما ذکر (4).

وفی النّدا أبت أمّت عرض

واکسر أو أفتح ومن الیا التّا عوض

(وفی النّداء أبت أمّت) بتاء التّأنیث (عرض (5) واکسر) التّاء (أو افتح) وهو الأکثر (ومن الیاء التّاء عوض) (6) فلذا لا یجمع بینهما.

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 378


1- یعنی أن وجهین فقط من الوجوه الخمسه المذکوره مستمره أی : ثابته للاسم المتوسط بین المنادی والیاء بشرط أن یکون المضاف إلی الیاء لفظ (أمّ) أو (عمّ).
2- أی : المضاف إلی الیاء.
3- فأثبت الیاء من (أمی).
4- أی : غیر المنادی الصحیح وغیر أمّ وعمّ إذا توسّطا بین المنادی المضاف إلیهما والیاء للمتکلم.
5- أی : وقع فی معرض التکلم من العرب.
6- أی : هذا التاء من (أبت) و (أمت) عوض عن الیاء ، فلأجل أنها عوض عن الیاء لا یجمع بینهما فلا یقال یا أبتی إذ لا یجمع بین العوض والمعوض.
فصل : فی الأسماء اللازمه للنّداء

فلا تستعمل فی غیره (1) إلّا للضّروره.

وفل بعض ما یخصّ بالنّدا

لؤمان نومان کذا واطّردا

فی سبّ الأنثی وزن یا خباث

والامر هکذا من الثلاثی

(وفل) (2) للرّجل وفله للمرأه (بعض ما یخصّ بالنّداء لؤمان) بضمّ الّلام وسکون الهمزه و «ملأمان وملأم» بمعنی : کثیر اللّوم ، و (نومان) بفتح النّون وسکون الواو بمعنی کثیر النّوم (کذا) أی یخصّ بالنّداء ، وکذا «مکرمان» وذلک (3) سماع لا یطّرد (واطّردا) وقیس (فی سبّ الأنثی) استعمال أسماء فی النّداء علی (وزن) فعال نحو : (یا خباث) ویا لکاع (والأمر هکذا) (4) أی علی وزن فعال مطّرد مقیس (من)

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 379


1- فلا یستعمل فاعلا ولا مبتدءا ولا غیرهما فلا یقال فل فی الدار وتزوجت فله.
2- بضم الفاء واللام مخفف فلان کما أن فله مخفف فلانه تقول قلت له یا فل وقلت لها یا فله کنایه عن المنادی العاقل ویفترقان عن فلان وفلانه باستعمال الأخیرین فی غیر النداء أیضا.
3- أی : اختصاص هذه الأسماء المذکوره بالنداء واستعمالها فیه سماعی ولا یقاس علی أوزانها غیرها ، فلا یقال یا نصران ویا مناصران ویا مشرفان مثلا.
4- أی : کما أن وزن فعال مقیس مطرد للمنادی المراد سبّه کذا وزن فعال مطرد مقیس إتیانه لاسم فعل من الثلاثی التام المنصرف کنزال بمعنی أنزل ونصار بمعنی انصر هکذا ولا یأتی من غیر الثلاثی ولا من الأفعال الناقصه ولا من غیر متصرف کعسی.

الفعل (الثّلاثیّ) التّامّ المتصرّف کنزال.

وشاع فی سبّ الذّکور فعل

ولا تقس وجرّ فی الشّعر فل

(وشاع فی سبّ الذّکور) استعمال أسماء فی النّداء علی وزن (فعل) بضمّ الفاء وفتح العین ، نحو «یا فسق» و «یا غدر». (ولا تقس) هذا خلافا لابن عصفور (1) (وجرّ فی الشّعر (2) فل) اضطرارا (3) کما رخّم ما لیس بمنادی لذلک ، (4) إذ اختصاص هذه الأسماء بالنداء نظیر اختصاص التّرخیم به. (5)

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 380


1- فذهب إلی أنه مقیس أیضا.
2- بأن یستعمل غیر منادی مع أنه من الأسماء الخاصه بالنداء.
3- کقول الشاعر علی ما نقله ابن الناظم : (تضل منه إبلی بالهوجل فی لجّه أمسک فلانا عن فل)
4- أی : للاضطرار.
5- أی : بالنداء ، وهذا بیان لوجه الشبه بین استعمال (فل) فی غیر النداء اضطرارا وبین ترخیم غیر المنادی.
فصل : فی الاستغاثه

إذا استغیث اسم منادی خفضا

باللّام مفتوحا کیا للمرتضی

(إذا استغیث اسم منادی) لیخلّص (1) من شدّه أو یعین علی دفع مشقّه (خفضا) إعرابا (2) (باللّام مفتوحا) فرقا (3) بین المستغاث به والمستغاث من أجله (کیا للمرتضی).

وافتح مع المعطوف إن کرّرت یا

وفی سوی ذلک بالکسر ائتیا

(وافتح) اللّام أیضا (مع) المستغاث (المعطوف) علی مثله (إن کرّرت یا) نحو :

یا لقومی ویا لأمثال قومی

لأناس عتوّهم فی ازدیاد (4)

(وفی سوی ذلک) وهو المستغاث من أجله والمعطوف بدون یا (بالکسر ائتیا) نحو :

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 381


1- أی المنادی بکسر الدال
2- أی : یکون إعرابه جرّا.
3- عله لفتح اللام ففی قولنا (یا لزید للغریق) المستغاث به (زید) والمستغاث من أجله (الغریق) واللام الداخله علی الغریق مکسوره ولو کانت اللام الداخله علی زید المستغاث به أیضا مکسورا لالتبس بینهما.
4- اللام فی (لقومی) مفتوحه لأنه مستغاث به ، وکذا فی (لأمثال) لکونه معطوفا علی المستغاث به ، وفی (لأناس) مکسوره لکونه مستغاثا من أجله.

[تکنّفنی الوشاه فأزعجونی]

فیا للنّاس للواش المطاع

*

[یبکیک ناء بعید الدّار مغترب]

یا للکهول وللشّبّان للعجب (1)

*

ولام ما استغیث عاقبت ألف

ومثله اسم ذو تعجّب ألف

(ولام ما استغیث عاقبت ألف) (2) تلی آخره إذا وجدت فقدت اللّام (3) ، نحو :

یا یزیدا لآمل نیل عزّ

[وغنی بعد فاقه وهوان]

واللّام فقدت هی (4) کما تقدّم ، (5) وقد لا یوجدان نحو :

ألا یا قوم للعجب العجیب

وللغفلات تعرض للأریب (6)

(ومثله) أی مثل المستغاث ، فی جمیع أحواله (7) (اسم ذو تعجّب ألف) نحو : «یا للعجب» أی یا عجب احضر فهذا وقتک.

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 382


1- فلان (للواش) مکسوره لأنه مستغاث من أجله و (للشبان) مکسوره لعدم تکرار یا وأن کان عطفا علی المستغاث به و (للعجب) أیضا مکسوره ، لأنه مستغاث من أجله.
2- أی : ناوبت (ألف) فکل من اللام والألف ینوب الآخر فلا یجتمعان.
3- (فقدت) بالمعلوم فاعله (ألف) ومفعوله اللام یعنی أن الألف إذا وجدت فقدت اللام أی : عدمته واستقرت هی مکان اللام.
4- أی : إذا وجدت اللام فقدت أی عدمت الألف وفقدت هنا أیضا بصیغه المعلوم.
5- فقد اللام الألف أی : وجود اللام وعدم وجود الألف تقدّم فی البیتین المتقدّمتین.
6- فقوم منادی مستغاث به ولیس معه اللام ولا الألف.
7- من جرّه باللام المفتوحه وتعاقب اللام الألف فیه وحذفهما عنه.
فصل : فی النّدبه

وهی کما فی شرح الکافیه - إعلان المتفجّع (1) باسم من فقده لموت أو لغیبه

ما للمنادی اجعل لمندوب وما

نکّر لم یندب ولا ما أبهما

ویندب الموصول بالّذی اشتهر

کبئر زمزم یلی وا من حفر

(ما) ثبت (للمنادی) من الأحکام المتقدّمه (اجعل لمندوب) فضمّه إن کان مفردا [معرفه] وأنصبه إن کان مضافا ، (2) وإن اضطررت إلی تنوینه (3) جاز نصبه وضمّه ، ومنه :

وافقعسا وأین منّی فقعس (4)

[أابلی یأخذها کروّس]

(وما نکّر لم یندب) لأنّه لا یعذر النّادب له (5) (ولا ما أبهما) کأیّ ، واسم الجنس .

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 383


1- أی : إخبار المصاب باسم من فقده المصاب بموت المفقود أو غیبته کقولک مواجها لابن زید (وازیدا) معلنا له خبر موت زید.
2- نحو (وا زید) بالضم و (وا ابن عمرو) بنصب ابن.
3- فیما کان مستحقا للبناء علی الضم.
4- فنصب فقعس منونا لضروره الشعر مع أنه مفرد معرفه وحقه البناء علی الضم.
5- الضمیر یعود إلی (ما نکّر) أی : لأن الندبه أمر یستوحش منه الناس لا یحسن عند الناس إلّا لعذر مثل أن یقول النادب إنّی أردت إعلان ولد المیت بموت أبیه ، وهذا العذر أنما یتحقق إذا کان المندوب شخصا معینا ، وأما إذا کان نکره فلا عذر للنادب.

المفرد (1) واسم الإشاره (و) لکن (یندب الموصول بالّذی اشتهر) (2) شهره تزیل إبهامه (کبئر زمزم یلی وا من حفر) أی کقولک «وا من حفر بئر زمزماه» فإنّه بمنزله «وا عبد المطّلباه» (3).

ومنتهی المندوب صله بالألف

متلوّها إن کان مثلها حذف

(ومنتهی المندوب) أی آخره (صله بالألف) بعد فتحه ، نحو :

[حمّلت أمرا عظیما فاصطبرت له]

وقمت فیه بأمر الله وا عمرا

وأجاز یونس وصلها بآخر الصّفه ، (4) نحو «وا زید الظّریفاه».

(متلوّها) أی الّذی (5) قبل هذه الألف ، وهو آخر المندوب (إن کان مثلها) أی ألفا (حذف) نحو «وا موساه».

کذاک تنوین الّذی به کمل

من صله أو غیرها نلت الأمل

(کذاک) حذف (تنوین الّذی به کمل) المندوب (من صله) (6) نحو «وا من نصر .

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 384


1- المفرد هنا فی مقابل الکلّی ففی قولک (وا إنسانا) إن أردت به أحد أفراد الإنسان لا یصحّ ، لأنه مبهم ، وإن أردت به کلّی الإنسان صحّ.
2- أی : یصحّ أن یندب الموصول بشرط أن تذکر معه صله مشهوره لیرفع بها إبهام الموصول ویصحّ ندبته.
3- لتساوی (من حفر بئر زمزم) و (عبد المطلب) فی الشهره لعلم الناس بأن حافر بئر زمزم هو عبد المطلب لا غیر بخلاف قولک وا من أعاننی.
4- أی : صفه المندوب
5- أی : الحرف الذی قبل ألف الندبه (وهو الحرف الآخر من الإسم المندوب) إن کان ألفا کألف موسی حذف عند الندبه لتعذّر التلفظ بألفین مجتمعین.
6- بیان (للذی به کمل المندوب) فإن المکمل له قد یکون صله إذا کان المندوب موصولا ، وقد یکون مضافا إلیه إذا کان المندوب مضافا ، وقد یکون عجز مرکب (أی : آخر جزء منه) إذا کان المندوب مرکبا.

محمّداه» (أو غیرها) کمضاف إلیه وعجز مرکّب ، نحو «وا غلام زیداه» ، «وا معد یکرباه» (1) (نلت الأمل).

والشّکل حتما أوله مجانسا

إن یکن الفتح بوهم لابسا

(والشّکل) الّذی (2) فی آخر المندوب (حتما أوله) حرفا (مجانسا) له (3) بأن تقلب الألف یاء أو واوا (إن یکن الفتح) والألف لوبقیا (بوهم لابسا) نحو «وا غلامکی» للمخاطبه ، و «وا غلامهو» للغائب ، و «وا غلامکموا» للجمع ، لأنّک لو لم تفعل وأبقیت الألف لأوهم الإضافه إلی کاف الخطاب [المذکر] وهاء الغیبه [المؤنّث] والمثنّی (4).

وواقفا زدهاء سکت إن ترد

وإن تشأ فالمدّ والها لا تزد

(وواقفا زدهاء سکت إن ترد) (5) ولا تزدها فی الوصل ، وشذّ :

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 385


1- حذف من (محمّد) و (زید) تنوینهما الملفوظ ومن (کرب) وهو عجز المرکب تنوینه المقدر.
2- أی الحرکه التی فی أخر المندوب من ضم أو کسر یجب حفظها وتبدیل الألف بحرف یجانس تلک الحرکه.
3- علمنا مما سبق أن المندوب یجعل فی آخره ألف مفتوح قبلها کما مر فی الأمثله. هذا فیما لا یوجب الألف لبسا واشتباها ، وأما إذا أوجب الألف والفتحه قبلها لبسا ، کما إذا کان المندوب مضافا إلی کاف المخاطبه نحو (وا غلامک) بکسر الکاف فبلحوق الألف یصیر (وا غلامکا) ویوهم الإضافه إلی کاف الخطاب المذکر. وإذا کان مضافا إلی ضمیر المفرد الغائب المذکر فبإلحاق الألف یصیر (وا غلامها) ویلتبس بالمضاف الغائبه المؤنثه. وکذا المضاف إلی ضمیر جمع المخاطب یلتبس بالمضاف إلی التثنیه فلأجل دفع اللبس یجب إبقاء حرکه الآخر من ضم أو کسر وتبدیل الألف بالیاء فی الکسر والواو فی الضم.
4- المخاطب.
5- أی : یجوز عند الوقف أن تزید (هاءا) إلی المندوب کوا زیداه.

ألا یا عمرو عمراه

وعمرو بن الزّبیراه (1)

(وإن تشأ فالمدّ) کاف فی الوقف (والهاء لا تزد).

وقائل وا عبدیا وا عبدا

من فی النّدا الیا ذا سکون أبدی

وقائل ، إذا ندب المضاف إلی الیاء (2) (وا عبدیا وا عبدا ، من) فاعل ، قائل أی یقول ذلک الّذی (فی النّداء الیاء ذا سکون أبدی) أی أظهر ، ومن أتی بها مفتوحه ، یقول : «وا عبدیا» فقطّ ، ومن فعل غیر ذلک (3) یقول : «وا عبدا» فقطّ.

تتمه : إذا ندب المضاف إلی مضاف إلی الیاء (4) لزمت الیاء لأنّ المضاف إلیها (5) غیر مندوب.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 386


1- زاد الهاء مع (عمراه) مع عدم الوقف لإصاله بما بعده.
2- مر فی المضاف إلی الیاء بقوله (واجعل منادی صح ...) اختلاف اللغات إلی خمس ، وزاد الشارح سادسا فمن الوجوه الخمسه قولان بإثبات الیاء أحدهما سکونها ، والثانی فتحها فالقائل بسکون الیاء عند النداء إذا أراد الندبه به یجوز له أن یقول وا عبدیا بزیاده ألف الندبه وتحریک الیاء حذرا من اجتماع ساکنین ، ویجوز له أیضا أن یقول عبدا لأنّ الیاء والألف کلاهما ساکنان فیحذف الیاء لإلتقاء الساکنین. ومن یقول فی النداء عبدی بفتح الیاء ففی الندبه یقول عبدیا فقط ، لأن عبدی بفتح الیاء مهیئه للحوق ألف الندبه ، ولیس فی هذا الوجه التقاء ساکنین لیلزم حذف الیاء ولا داعی له لأن یقول عبدا.
3- وهی الوجوه الثلاثه بحذف الیاء ففی الندبه یقولون وا عبدا لعدم وجود یاء علی قولهم لیقولوا وا عبدیا.
4- نحو وا غلام عبدی.
5- أی : إلی الیاء کعبد فی المثال ، لأن الیاء أنما یجوز حذفها إذا أضیف إلیها المندوب والمندوب هنا هو الغلام والمضاف إلی الیاء (عبد) فلا وجه لحذف الیاء.
فصل : فی التّرخیم

وهو حذف بعض الکلمه علی وجه مخصوص.

ترخیما أحذف آخر المنادی

کیاسعا فیمن دعا سعادا

وجوّزنه مطلقا فی کلّ ما

انّث بالها والّذی قد رخّما

بحذفها وفّره بعد واحظلا

ترخیم ما من هذه الها قد خلا

إلّا الرّباعی فما فوق العلم

دون إضافه وإسناد متمّ

(ترخیما) أی لأجل التّرخیم (احذف آخر المنادی ، کیاسعا فیمن دعا سعادا ، وجوّزنه (1) مطلقا فی کلّ ما أنّث بالها) علما کان أم لا زائدا علی ثلاثه أم لا.

(واللّذی قد رخّما بحذفها وفّره بعد) (2) فلا تحذف منه شیئا آخر ، فقل فی عقنباه «یا عقنبا» (واحظلا) أی امنع (ترخیم ما من هذه الها قد خلا (3) إلّا الرّباعی فما .

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 387


1- أی : جوز الترخیم فی المؤنث بالتاء مطلقا ، سواء کان علما کفاطمه فیقال یا فاطم أو غیر علم کقائمه فیقال : یا قائم ، وسواء کان ثلاثیا کالمثالین أو زایدا کعقبناه ، فیقال : یا عقبنا ، وترخیم المؤنث بالتاء بحذف تائه فقط ، ولا یجوز حذف حرف آخر منه.
2- أی : الإسم الذی رخم بحذف تائه کالأمثله المذکوره أبقه علی الباقی من حروفه ، ولا تحذفه منه حرفا آخر ، فلا یجوز فی عقبناه حذف حرف منها غیر التاء.
3- یعنی وأما فی غیر المؤنث بالتاء فلیس کالمؤنث بالتاء فی إطلاق ترخیمه ، بل یشترط فیه أمور : منها : أن یکون رباعیّا کجعفر ، أو فوق الرباعی کإبراهیم. ومنها : أن یکون علما کالمثالین ، وشرط العلم الّا یکون مرکبا إضافیا کعبد الله ، ولا مرکبا إسنادیا کتأبط شرا.

فوق العلم (1) دون) ترکیب (إضافه وإسناد متمّ) فأجز ترخیمه ، نحو : جعفر ، وسیبویه ، ومعد یکرب (2) بخلاف الثّلاثی کعمر ، وغیر العلم ، کعالم ، والمضاف ، کغلام زید والمسند کتأبّط شرّا ، وسیأتی نقل ترخیم هذا (3).

ومع الآخر احذف الّذی تلا

إن زید لینا ساکنا مکمّلا

أربعه فصاعدا والخلف فی

واو ویاء بهما فتح قفی

(ومع) حذفک (الآخر احذف الّذی تلا (4) إن زید) وکان (لینا ساکنا مکمّلا أربعه فصاعدا) قبله حرکه من جنسه ، نحو «یا عثم» و «یا منص» و «یا مسک» (5) فی عثمان ، .

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 388


1- هذا هو الشرط الثانی.
2- فالأول رباعی غیر مرکب ، والثانی مرکب من اسم وحرف ، والثالث مرکب من اسمین ، وکلها واجده لشرائط الترخیم ، إذ لیس فیها مرکب إضافی ولا إسنادی ، وکلها أعلام رباعی فما فوق فعند ترخیمها تقول یا جعف ویا سیب ویا معدی.
3- بقوله (وذا عمرو نقل).
4- أی : فی ترخیم غیر المؤنث بالتاء ، کما یحذف الحرف الآخر کذا یحذف الحرف ما قبل الآخر أیضا بشروط خمسه : الأول : أن یکون زائدا ، ولا یکون من الحروف الأصلیّه للکلمه. الثانی : أن یکون من حروف اللین ، أی : الألف والواو الیاء. الثالث : أن یکون ساکنا. الرابع : أن یکون رابع حروف الکلمه أو أکثر. والخامس : أن یکون قبله حرکه من جنس ذلک الحرف ، فإن کان ألفا یجب أن یکون قبله فتحه أو واو فضمه أو یاء فکسره.
5- فحذف ما قبل الآخر من هذه الثلاثه ، وهو الألف فی عثمان والواو فی منصور ، والیاء فی مسکین ، وکلها زائده ومن حروف اللین ورابع فی الکلمه وساکنه وقبلها حرکه تناسب کلّا من الحروف الثلاثه کفتح المیم قبل الألف فی عثمان ، وضمّ الصاد قبل الواو فی منصور وکسر الکاف قبل الیاء فی مسکین.

ومنصور ، ومسکین ، بخلاف نحو : مختار وهبیّخ وسعید وفرعون وغرنیق (1).

(والخلف) ثابت (فی) حذف (واو ویاء) لیس قبلهما حرکه من جنسهما بل (بهما فتح قفی) (2) فأجازه الفرّاء والجرمی لعدم اشتراطهما ما ذکرناه (3) ومنعه غیرهما.

والعجز احذف من مرکّب وقلّ

ترخیم جمله وذا عمرو نقل

(والعجز (4) احذف من مرکّب) کقولک فی معدیکرب وسیبویه وبخت نصّر : «یا معدی» و «یا سیب» و «یا بخت».

(وقلّ ترخیم جمله) إسنادیّه (وذا (5) عمرو) وهو سیبویه (نقل) عن العرب.

وإن نویت بعد حذف ما حذف

فالباقی استعمل بما فیه ألف

(وإن نویت بعد حذف) بالتّنوین (ما حذف (6) فالباقی استعمل بما فیه ألف) قبل.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 389


1- لکون ما قبل الآخر فی مختار أصلیا ، لأنه لام الفعل ولتحرکه فی (هبیخ) والشرط سکونه ولکونه ما قبل الآخر ثالث حروف الکلمه فی سعید ولعدم کون حرکه ما قبل اللین من جنسه لفتح العین قبل الواو فی فرعون مع أن المناسب للواو الضمه ولفتح نون غرنیق مع أن المناسب للیاء الکسره.
2- أی : اختلف النحاه فی حذف واو ویاء مفتوح قبلهما.
3- بقوله (قبله حرکه من جنسه).
4- أی : الجزء الأخیر من المرکب یحذف فی الترخیم.
5- أی : ترخیم الجمله.
6- یعنی : إن کان الحرف المحذوف من المرخم منویا عند المتکلم فیجب إبقاء باقی الکلمه علی حالتها السابقه ، ولا یجوز تغییر حرکات حروفها ولا تغییرها وإن لم یکن المحذوف منویّا عنده فلیفرض الکلمه مختومه قبله ویعامل معها معامله کلمه کامله ولیعطها ما یستحقها من حرکه أو إعلال أو غیر ذلک. فمثلا : إن کان دال ثمود منویّا عند الترخیم فقل یا ثمو وإن لم یکن منویا فقل یا ثمی ، لأنک إن لم تنو الدال فقد جعلت (ثمو) کلمه کامله ، ولیس لنا اسم معرب آخره واو قبلها ضمه غیر الأسماء السته مثل أبو فلا بد من إعلاله بقلب واوه یاء.

الحذف ، فأبق حرکته ولا تعلّه إن کان حرف علّه.

واجعله إن لم تنو محذوفا کما

لو کان بالآخر وضعا تمّما

(واجعله) أی الباقی (إن لم تنو محذوفا کما لو کان (1) بالآخر وضعا تمّما) فأعلّه وأجر الحرکات علیه.

فقل علی الأوّل فی ثمود یا

ثمو ویا ثمی علی الثّانی بیا

(فقل علی الأوّل (2) فی ثمود) وعلاوه وکروان (یا ثمو) بالواو ، و «یا علاو» و «یا کرو» بإبقاء الواو المفتوحه ، وفی جعفر ومنصور وحارث «یا جعف» بالفتح و «یا منص» بالضّم و «یا حار» بالکسر.

(و) قل (یا ثمی علی الثّانی بیا) مقلوبه عن الواو لأنّه لیس لنا اسم معرب آخره واو قبلها ضمّه غیر الأسماء السّتّه وقل : «یا کرا» (3) بقلب الواو ألفا لتحرّکها وانفتاح ما قبلها ، و «یا جعف» و «یا حار» بضمّهما (4).

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 390


1- أی : کما لو کان الباقی وهو الواو فی الأمثله الثلاثه مثلا آخر الکلمه بحسب الوضع الأصلی فعلیک أن تطبّق علیه القواعد.
2- أی : علی نیه المحذوف.
3- وأنما لم یذکر حکم (علاوه) لوضوح أمرها وهو ضم واوها لکونها مفردا معرفه کجعفر.
4- لکونهما مفردی معرفه وحکم المنادی المفرد المعرفه البناء علی الضم.

والتزم الأوّل فی کمسلمه

وجوّز الوجهین فی کمسلمه

(والتزم الأوّل) وهو نیّه المحذوف (فی) ما فیه تاء التّأنیث للفرق (1) (کمسلمه) بضمّ المیم الأولی (وجوّز الوجهین فی) ما لیس فیه التّاء للفرق (کمسلمه) بفتح المیم الأولی (2)

ولاضطرار رخّموا دون ندا

ما للنّدا یصلح نحو أحمدا

(ولاضطرار رخّموا) علی اللغتین (3) (دون ندا ما للنّداء یصلح (4) نحو أحمدا) کقوله :

لنعم الفتی تعشو إلی ضوء ناره

ظریف ابن مال (5) [لیله الجوع والخصر]

بخلاف ما لا یصلح للنّداء ، ومن ثمّ کان خطأ قول من جعل من ترخیم الضّروره :

[القاطنات البیت غیر الرّیّم]

أو الفا مکّه من ورق الحمی (6)

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 391


1- بین المذکر والمؤنث.
2- اسم مکان وتائه للتکثیر کمسبعه یقال : بلد مسلمه أی : کثیر المسلم ، وأنما یعامل معها معامله المؤنث لفظا فیجوز فی ترخیمها فتح میمها لنیّه المحذوف وضمّها لفرضها کامله عند المیم فتکون مفردا معرفه مبنیه علی الضمّ.
3- أی : علی نیّه المحذوف وعدم نیّته.
4- أی : یجوز فی الضروره ترخیم غیر المنادی بشرط أن تکون الکلمه المرخمه صالحه للنداء کأحمد ، فإنه یصلح للنداء لکونه اسما لشخص فیقال فی ضروره الشعر (أحم).
5- أی : ابن مالک فرخّم من غیر نداء.
6- أی : ورق الحمام والحمام طیر ، والطیر لا یصلح لأن ینادی ، فلیس من ترخیم الضروره لعدم وجود الشرط فیه.
فصل : فی الاختصاص

الاختصاص کنداء دون یا

کأیّها الفتی بإثر ارجونیا

(الاختصاص کنداء) لفظا (1) لکن یخالفه فی أنّه یجیء (دون یا) وفی أنّه لا یجیء فی أوّل الکلام. ثمّ إن کان أیّها أو أیّتها استعملا کما یستعملان فی النّداء فیضمّان ویوصفان بمعرّف بأل مرفوع (کأیّها الفتی (2) بإثر ارجونیا) (3) و «أللهمّ اغفر لنا أیّتها العصابه».

وقد یری ذا دون أی تلو أل

کمثل نحن العرب أسخی من بذل

(وقد یری ذا (4) دون أی تلو أل) فینصب وحینئذ یشترط تقدّم اسم بمعناه علیه ، والغالب کونه (5) ضمیر تکلّم (کمثل نحن العرب أسخی من بذل) (6) وقد یکون ضمیر خطاب ، نحو بک الله (7) نرجو الفضل.

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 392


1- فی بنائه علی الضم فی بعض الأحوال وفی تابعه وفی کونه بتقدیر فعل وهو هنا (أخصّ).
2- بضم (أی) بناءا ورفع الفتی تقدیرا.
3- فالتقدیر أرجونی أیها الفتی وأنما قیده بأن یکون عقیب أرجونی لما ذکر من أنه لا یجیء أول الکلام.
4- أی : قدیری المخصوص ، دون (أی) بشرط أن یکون معرفا بأل.
5- أی : الاسم المتقدم.
6- فنصب (العرب) علی الاختصاص وتقدم علیه (نحن) وهو هنا بمعنی العرب.
7- بنصب (الله) أی : أخص الله تعالی.
فصل : فی التّحذیر و الإغراء

التّحذیر هو إلزام المخاطب الاحتراز من مکروه والإغراء هو إلزامه العکوف (1) علی ما یحمد العکوف علیه من مواصله (2) ذوی القربی والمحافظه علی العهود ونحو ذلک.

إیّاک والشّرّ ونحوه نصب

محذّر بما استتاره وجب

(إیّاک والشّرّ ونحوه) کإیّاکما وإیّاکم وجمیع فروعه (3) (نصب محذّر) بکسر الذّال (4) (بما استتاره وجب) لأنّ التّحذیر بإیّا (5) أکثر من التّحذیر بغیره ، فجعل بدلا من اللّفظ بالفعل.

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 393


1- أی : الملازمه والتوجه.
2- بیان لما یحمد.
3- أی : فروع (إیا) من المخاطب المؤنث والغائب المذکر والمؤنث.
4- فمعنی البیت أن المتکلم الذی فی مقام التحذیر ینصب (إیّاک والشّر) بعامل یجب استتاره کاحذر واتق.
5- دلیل لوجوب استتار العامل ، وحاصله أن استعمال (إیا) فی التحذیر أکثر من غیره ، وبلغ فی کثره استعماله فیه إلی حد أغنی عن التلفظ بفعل التحذیر وصار عند أهل اللسان عوضا عن الفعل العامل وبما أنه لا یجوز الجمع بین العوض والمعوض فلا یجوز ذکر الفعل مع وجود (إیا) وأشار بقوله من اللفظ بالفعل إلی أنه بدل عن لفظ الفعل لا عن نفس الفعل فالعمل باق للفعل مقدّرا.

ودون عطف ذا لایّا انسب وما

سواه ستر فعله لن یلزما

(ودون عطف) (1) نحو «إیّاک الأسد» (ذا) الحکم المذکور - وهو النّصب بلازم الاستتار - (لإیّا انسب) أیضا (وما سواه) أی سوی المحذّر بإیّا (ستر فعله لن یلزما) نحو «نفسک الشّرّ» أی جنّب ، وإن شئت فأظهر (2).

إلّا مع العطف أو التّکرار

کالضّیغم الضّیغم یا ذا السّاری

(إلّا مع العطف) فإنّه یلزم أیضا ستر فعله ، نحو «ماز رأسک والسّیف» (3) (أو التّکرار) فإنّه یلزم أیضا (4) (کالضّیغم الضّیغم) أی الأسد الأسد (یا ذا السّاری) والشّائع فی التّحذیر أن یراد به (5) المخاطب.

وشذّ إیّای وإیّاه أشذّ

وعن سبیل القصد من قاس انتبذ

وکمحذّر بلا إیّا اجعلا

مغری به فی کلّ ما قد فصّلا

(وشذّ) مجیئه للمتکلّم ، نحو (إیّای) «وان یحذف أحدکم الأرنب» أی نحّنی عن حذف الأرنب ونحّه عن حضرتی (6) (و) مجیئه للغائب ، نحو (إیّاه) وإیّا .

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 394


1- یعنی لا فرق فی (إیا) من جهه نصبه فی التحذیر ووجوب استتار عامله بین صوره العطف کما مرّ ودون عطف بخلاف غیر إیّاکما یأتی.
2- أی : فقل (جنّب نفسک الشر).
3- (ماز) منادی مرخم ، أی : یا مازن جنّب رأسک والسیف فحذف العامل وجوبا لوجود العاطف.
4- أی : حذف العامل فتقدیر المثال (اتق الإسد).
5- أی : بالتحذیر.
6- فسّر هذه الجمله بوجوه : منها ما اختاره الشارح ، وحاصله : إنها فی تقدیر جملتین بقی من کل منهما جزء ، وحذف جزء ، والتقدیر (إیای وحذف الأرنب وعلی أحدکم أن یحذف الأرنب) والحذف فی الجمله الأولی بمعنی الضرب بالعصی ، وفی الثانیه بمعناه المعروف وهو الطرد والتبعید. فالمعنی نحّونی عن ارتکاب ضرب الأرنب ، وعلی أحدکم أن یحذف الأرنب عن حضوری.

الشّوابّ (1) (أشذّ وعن سبیل القصد من قاس) علی ذلک (انتبذ (2) وکمحذّر بلا إیّا اجعلا مغری به فی کلّ ما قد فصّلا) (3) فأوجب إضمار ناصبه مع العطف ، نحو «الأهل والولد» (4) والتّکرار نحو :

أخاک أخاک إنّ من لا أخا له

کساع إلی الهیجا بغیر سلاح (5)

وأجزه (6) مع غیرهما ، نحو «الصّلاه جامعه». ).

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 395


1- أصل المثل (إذا بلغ الرجل الستین فإیاه وإیا الشواب) ، والشواب جمع الشابه ، أی : المرأه الشابه ، والمعنی إذا بلغ الرجل الستین فلیتجنب من النساء الشابات.
2- یعنی مجیء التحذیر للغائب شاذ منحصر علی السماع ومن قاس علیه فقد انتبذ ، أی : ابتعد عن طریق الحق.
3- یعنی أن الإغراء مثل التحذیر بغیر (إیا) فی جمیع الأحکام التی مرّ تفصیلا.
4- أی : ألزم وراقب الأهل والولد الشاهد فی لزوم حذف العامل لمکان العطف.
5- الشاهد فی حذف عامل المغری به (أخاک) لأجل التکرار أی (ألزم أخاک).
6- أی : یجوز إضمار العامل مع غیر العطف والتکرار فقولنا (الصلاه جامعه) أصله (احفظ الصلاه جامعه).

باب أسماء الأفعال و الأصوات

هذا باب أسماء الأفعال والأصوات

ما ناب عن فعل کشتّان وصه

هو اسم فعل وکذا أوّه ومه

(ما ناب عن فعل) معنی واستعمالا (1) (کشتّان) بمعنی افترق (وصه) بمعنی أسکت (هو اسم فعل) أی اسم مدلوله فعل (2) (وکذا أوّه) بمعنی أتوجّع (ومه) بمعنی إنکفف (3)

وما بمعنی افعل کآمین کثر

وغیره کوی وهیهات نزر

(وما) کان (بمعنی افعل) فی الدّلاله علی الأمر (کآمین) بمعنی استجب (کثر) وروده ، ومنه «نزال» بمعنی إنزل ، و «روید» بمعنی أمهل ، و «هیت» و «هیا» بمعنی أسرع ، و «إیه» بمعنی إمض فی حدیثک ، و «حیّهل» بمعنی إئت أو عجّل أو أقبل ، و «ها» بمعنی خذ ، و «هلمّ» بمعنی أحضر أو أقبل (وغیره) کالّذی بمعنی المضارع (کوی) و «وا» ، و «واها» بمعنی أعجب ، و «أفّ» بمعنی أتضجّر (و) کالّذی بمعنی الماضی نحو (هیهات) بمعنی بعد. و «وشکان» و «سرعان» بمعنی سرع ، و «بطآن» بمعنی بطؤ (نزر)

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 396


1- کرفع الفاعل ونصب المفعول بخلاف ما هو بمعنی الفعل ولا یستعمل مثل الفعل کأسماء الإشاره.
2- فالإضافه بیانیه.
3- أی : امتنع واکتف.

وکذا اسم الأمر من الرّباعی ک- «قرقار» بمعنی قرقر.

والفعل من أسمائه علیکا

وهکذا دونک مع إلیکا

(والفعل من أسمائه» ما هو منقول عن حرف جرّ وظرف نحو (علیکا) بمعنی ألزم (وهکذا دونک) بمعنی خذ (مع إلیکا) بمعنی تنحّ (1) ولا یستعمل هذا النّوع إلّا متّصلا بضمیر المخاطب (2) وشذّ «علیه رجلا» و «علی الشّیء» و «إلیّ» ومحلّ الضّمیر المتصل بهذه الکلمات جرّ عند البصریّین ونصب (3) عند الکسائی ورفع عند الفرّاء (4).

کذا روید بله ناصبین

ویعملان الخفض مصدرین

و (کذا) أی کما یأتی اسم الفعل منقولا ممّا ذکر ، یأتی منقولا من المصدر ، نحو (روید) إذ هو من أروده إروادا بمعنی أمهله إمهالا ، ثمّ صغّروا الإرواد تصغیر ترخیم (5) ثمّ سمّوا به فعله ، فبنوه علی الفتح ، وکذا (بله) إذ هو فی الأصل مصدر فعل مرادف لدع (6) ، ثمّ سمّی به الفعل وبنی.

وهذا (7) حال کونهما (ناصبین) نحو «روید زیدا» أو «بله زیدا». (ویعملان

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 397


1- أی : ابتعد.
2- کما مر فی الأمثله والظاهر أن المرکب من الجار والمجرور منقول إلی اسم الفعل لا (أن الجار فقط اسم فعل والکاف متصل به) کما یظهر من کلام الشارح.
3- علی المفعولیّه وهو بعید کلّ البعد.
4- لکونه فاعلا فی المعنی ، إذ التقدیر (ألزم أنت وخذ أنت) فالکاف عوض (أنت).
5- لحذف الهمزه والألف منه.
6- لم یذکر لفظ ذلک الفعل ، بل قال مرادف لدع لعدم استعمال هذا الفعل فالمراد أنه مصدر فعل لو کان موضوعا لکان بمعنی (دع).
7- أی : کونهما اسمی فعل إذا کانا ناصبین وأمّا إذا جرّا فهما مصدران.

الخفض مصدرین) معربین ، نحو «روید وبله زید».

وما لما تنوب عنه من عمل

لها وأخّر ما لذی فیه العمل

(وما لما تنوب عنه من عمل) ثابت (لها) (1) فترفع الفاعل ظاهرا ومستترا ، وتتعدّی إلی مفعول بنفسها وبحرف جرّ ، ومن ثمّ (2) عدّی «حیّهل» بنفسه لمّا ناب عن «إئت» وبالباء لمّا ناب عن «عجّل» وبعلی لمّا ناب عن «أقبل» (وأخّر ما لذی فیه العمل) عنها (3) خلافا للکسائی.

واحکم بتنکیر الّذی ینوّن

منها وتعریف سواه بیّن

(واحکم بتنکیر الّذی ینوّن منها) لزوما (4) نحو «واها» و «ویها» ، أولا ک- «صه» و «مه» (وتعریف سواه) أی الّذی لم ینوّن (بیّن) لزوما ، (5) نحو «نزال» أولا ک- «صه» و «مه».

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 398


1- أی : کل عمل للفعل المنوب عنه من رفع أو نصب أو کلیهما فهو ثابت لاسم الفعل النائب عن ذلک الفعل.
2- أی : من أجل نیابته عن الفعل المنوب عنه فی جمیع الخصوصیّات یتعدّی (حیّهل) بنفسه إذا جاء بمعنی (ائت) فإن (ائت) متعدّ بنفسه یقال (ائت زیدا) ویتعدّی بالباء إذا کان بمعنی (عجّل) فإن (عجّل) یتعدّی بالباء ، یقال : عجّل بسفرک ویتعدّی بعلی إذا ناب عن (أقبل) فإن أقبل یتعدّی بعلی یقال : (اقبل علی آخرتک).
3- أی : یجب تأخیر معمول أسماء الأفعال.
4- أی : ما ینّون من أسماء الأفعال فهو نکره سواء کان تنوینه دائمیّا کواها وویها فإنهما یستعملان مع التنوین دائما أو لم یکن تنوینه دائمیّا ، کصه ومه فإنهما قد ینوّنان وقد لا ینوّنان فإذا استعملا مع التنوین فهما نکرتان.
5- أی : غیر المنوّن معرفه سواء کان خلوّه من التنوین لازما بأن لا یستعمل مع التنوین أبدا کنزال أو غیر لازم ، بأن یستعمل تاره مع التنوین وأخری بلا تنوین فاذا استعمل بلا تنوین فهو معرفه. ومعنی تعریف هذه الأسماء وتنکیرها تعیین متعلّقها وعدم تعیینها فمعنی صه المعرفه أی : (بلا تنوین) الأمر بالسکوت فی کل زمان أو فی وقت معیّن ومعنی (صه) مع التنوین الأمر بسکوت ما ، أی : غیر معیّن المقدار والزمان وهکذا.

وما به خوطب ما لا یعقل

من مشبه اسم الفعل صوتا یجعل

(وما به خوطب ما لا یعقل) (1) أو ما هو فی حکمه ، کصغار الآدمیّین (من مشبه اسم الفعل (2) صوتا یجعل) کقولک لزجر الفرس «هلا هلا» وللبغل «عدس» وللحمار «عد».

کذا الّذی أجدی حکایه کقب

والزم بنا النّوعین فهو قد وجب

(کذا الّذی أجدی) أی أعطی بمعنی أفهم (حکایه) لصوت (کقب) لوقع السّیف ، و «غاق» للغراب ، و «خاز باز» للذّباب ، و «خاق باق» للنّکاح.

(والزم بناء النّوعین فهو قد وجب) (3) لما سبق فی أوّل الکتاب. (4)

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 399


1- أی : الکلمات التی یخاطب بها غیر ذوی العقول أی الحیوانات أو یخاطب بها ما بحکم ما لا یعقل فإن صغار الآدمیّین وإن کانوا من صنف ذوی العقول لکنهم لقصورهم ؛ حکم غیر ذوی العقول.
2- وجه شبه أسماء الأصوات بأسماء الأفعال ، أنّه کما یکتفی باسم الفعل عن الفعل فکذا یکتفی باسم الصوت عن الفعل الذی هو بمعناه.
3- یعنی أن کلا النوعین من أسماء الأصوات مبنیّان (نوع الخطاب) و (نوع الحکایه).
4- من أنّها مبنیّه للشبه الإهمالی.

باب نونی التأکید

هذا باب فیه نونا التّاکید

للفعل توکید بنونین هما

کنونی اذهبنّ واقصدنهما

یؤکّدان افعل ویفعل آتیا

ذا طلب أو شرطا إمّا تالیا

(للفعل توکید بنونین هما) شدیده وخفیفه (کنونی اذهبنّ واقصدنهما یؤکّدان افعل) أی الأمر مطلقا (1) نحو «اضربن» (ویفعل) أی المضارع بشرط أن یکون (آتیا ذا طلب) نحو :

فإیّاک والمیتات لا تقربنّها (2)

[ولا تأخذن سهما حدیدا لتفصدا]

ونحو :

وهل یمنعنی ارتیاد البلاد (3)

[من حذر الموت أن یأتین]

ونحو :

هلا تمنّن بوعد غیر مخلفه (4)

[کما عهدتک فی أیّام ذی سلم]

ونحو :

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 400


1- أی : من غیر شرط بخلاف المضارع کما سیجیء.
2- فأکد النهی وهو طلب (بالثقیله).
3- والاستفهام طلب.
4- أکد المضارع بالثقیله لوقوعه تحضیضا والتحضیض طلب.

فلیتک یوم الملتقی ترینّنی (1)

[لکی تعلمی أنّی امرء بک هائم]

(أو شرطا إمّا تالیا) (2) نحو (وَإِمَّا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ)(3)(4).

أو مثبتا فی قسم مستقبلا

وقلّ بعد ما ولم وبعدلا

وغیر إمّا من طوالب الجزا

وآخر المؤکّد افتح کابرزا

(أو مثبتا فی قسم مستقبلا) متصلا بلامه ، نحو (تَاللهِ لَتُسْئَلُنَ)(5) بخلاف المنفیّ ، نحو (تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ)(6)(7) والحال نحو (لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ)(8)(9) وإن منعه البصریّون ، (10) وغیر المتّصل باللّام (11) نحو (لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ)(12)(وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ)(13).

تنبیه : لا یلزم هذا التّوکید (14) إلّا بعد القسم کما فی الکافیه (وقلّ) توکیده إذا وقع

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 401


1- (ترین) مفرده مؤکّده بالثقیله لوقوعها فی التمنّی وهو طلب.
2- عطف علی أتیا ، یعنی أن المضارع یلحقه النونان بشرط أن یکون ذا طلب أو کان فعل شرط واقعا بعد إمّا.
3- فأکّد (نرینّک) و (نتوفینّک) لکونهما فعلی شرط واقعین بعد أمّا وجزاء الشرط قوله تعالی : (فَإِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ) (یونس ، الآیه : 46).
4- یونس ، الآیه : 46.
5- النحل ، الآیه : 56.
6- فإنّ (تفتوء) فعل النفی مثل تزال فلذلک لم یؤکّد (تذکر) بنون التأکید مع وقوعه قسما.
7- یوسف ، الآیه : 85.
8- لم یؤکّد (أقسم) بالنون ، لأنّ المراد به زمان الحال ، أی : لا أقسم الآن.
9- القیامه ، الآیه : 1.
10- فقالوا أن الحال لا یمنع من دخول النون علی فعل القسم.
11- أی : بخلاف غیر المتّصل فلم یؤکّد (تحشرون) بالنون للفصل بینه وبین اللام (بإلی الله) وکذا یعطیک للفصل بینه وبین اللام بسوف.
12- آل عمران ، الآیه : 158.
13- الضّحی ، الآیه : 5.
14- أی : التوکید بالنون لا یکون لازما وحتمیّا إلا فی القسم.

(بعد ما) الزّائده ، نحو :

قلیلا به ما یحمدنّک وارث

[إذا نال ممّا کنت تجمع مغنما]

وأقلّ منه أن یتقدّم علیها ربّ نحو :

ربّما أوفیت فی علم

ترفعن ثوبی شمالات (1)

(و) بعد (لم) نحو :

یحسبه الجاهل ما لم یعلما (2)

[شیخا علی کرسیّه معمّما]

(وبعد لا) نحو (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً)(3) (و) بعد (غیر إمّا من طوالب الجزاء) وهی کلمات الشّرط نحو :

[فمهما تشأ منه فزاره تعطکم]

ومهما تشأ منه فزاره تمنعا (4)

وجاء توکید المضارع خالیا ممّا ذکر ، (5) وهو فی غایه الشّذوذ ومنه :

ولیت شعری وأشعرنّ

إذا ما قرّبوها منشوره ودعیت (6)

وأشذّ منه تأکید أفعل فی التّعجّب فی قوله :

[ومستبدل من بعد غضبی صریمه]

فأحربه بطول فقر وأحریا (7)

وأشذّ من هذا توکید اسم الفاعل فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 402


1- الشاهد فی تأکید (ترفعن) بالنون الخفیفه مع وقوعه بعد ربّ وما.
2- أصله (یعلمن) قلبت النون ألفا للوقف ، الشاهد فی تأکید المضارع (یعلم) بالنون الخفیفه مع وقوعه بعد لم.
3- الأنفال ، الآیه : 25.
4- أصله (یمنعن) قلبت النون الخفیفه ألفا للوقف ، الشاهد فی لحوق نون التأکید بالفعل مع وقوعه بعد کلمه شرط غیر إمّا وهی (مهما).
5- أی : من قوعه ذا طلب أو شرطا بعد إما أو مثبتا فی قسم أو بعد ما الزائده إلی آخر ما ذکر.
6- الشاهد فی تأکید (اشعر) بالثقیله مع خلوّ الفعل عمّا ذکر.
7- أصله (احرین) أکدّ (أحر) بالخفیفه مع أنه فعل تعجّب لعطفه علی (أحربه) علی أفعل به.

[أرأیت إن جاءت به أملودا

مرجّلا ویلبس البرودا]

[ولا یری مالا له معدودا]

أقائلنّ أحضروا الشّهودا

(وآخر المؤکّد افتح کابرزا) (1) و «اخشینّ» و «ارمینّ» و «اغزونّ» (2).

واشکله قبل مضمرلین بما

جانس من تحرّک قد علما

والمضمر احذفنّه إلّا آلألف

وإن یکن فی آخر الفعل ألف

فاجعله منه رافعا غیر الیا

والواو یاء کاسعینّ سعیا

(واشکله قبل مضمر) ذی (لین بما جانس من تحرّک قد علما) (3) فافتحه قبل الألف واکسره قبل الیاء وضمّه قبل الواو (و) بعد ذلک (4) (المضمر احذفنّه إلّا الألف) فأثبتها ، نحو «اضربنّ یا قوم» و «اضربنّ یا هند» و «اضربانّ یا زیدان» (وإن یکن فی آخر الفعل ألف (5) فاجعله) أی الآخر (منه) إن کان (رافعا غیر الیاء والواو) کالألف (یاء (6) کاسعینّ سعیا) و «ارضینّ» و «هل تسعیانّ» (7). .

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 403


1- التقدیر (ابرزن) ففتح آخر الفعل المؤکّد وهو الزاء.
2- أتی بأربعه أمثله إشاره إلی أن آخر المؤکّد یفتح سواء کان الآخر حرفا صحیحا کابرزن أو یاء ما قبلها مفتوحا کأخشین أو مکسورا کارمین أو کان الآخر واوا کاعزون.
3- أی : إذا وقع الفعل المؤکّد قبل ضمیر ذی لین کالواو والیاء والألف فأشکله أی : أبق آخره علی الحرکه المناسبه للضمیر ، أی : أبقه علی الضمّ إذا کان قبل الواو والکسر إذا وقع قبل الیاء والفتح إذا وقع قبل الألف وقوله قد علما أی : الحرکات المعلومه مجانستها لهذه الحروف.
4- أی : بعد إبقاء الآخر علی الحرکه السابقه أحذف الضمیر الواقع بین الفعل ونون التأکید ، إلّا الألف فیحذف واو الجمع ویاء الأناث ولا یحذف ألف التثنیه.
5- یعنی إن کان حرف الآخر من الفعل ألفا ، واتّصل به نون التأکید فاجعل الألف یاء بشرط أن یکون الفعل رافعا لضمیر غیر الیاء والواو بأن یکون رافعا لألف التثنیه والضمیر المستتر.
6- مفعول ثان لاجعل.
7- فاسعین وارضین أصلهما اسعی وارضی حذف منهما الألف جزما فعند اتّصالهما بالنون أعیدت و قلبت یاء والألف فی الأول مقلوبه من الیاء وفی الثانی من الواو ، وکلاهما رافعان الضمیر المستتر ، وأمّا تسعیان فمثال ألف التثنیه لرفعه.

واحذفه من رافع هاتین وفی

واو ویا شکل مجانس قفی

نحو اخشین یا هند بالکسرویا

قوم اخشون واضمم وقس مستویا

(واحذفه) أی الآخر (من) فعل (رافع هاتین) أی الواو والیاء (و) بعد ذلک (1) (فی واو یاء شکل مجانس) لهما (2) (قفی نحو اخشین یا هند بالکسر) للیاء (ویا قوم اخشون (3) واضمم) الواو (وقس) علی ذلک (مستویا) (4).

ولم تقع خفیفه بعد الألف

لکن شدیده وکسرها ألف

(ولم تقع) نون (خفیفه بعد الألف) (5) لالتقاء السّاکنین ، وأجازه یونس. قال المصنّف : ویمکن أن یکون منه قراءه ابن ذکوان (وَلا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ)(6)(7) (لکن شدیده ، (8) وکسرها) حینئذ (ألف).

وألفا زد قبلها مؤکّدا

فعلا إلی نون الإناث أسندا

(وألفا زد قبلها) أی النّون الشّدیده حال کونک (مؤکّدا فعلا إلی نون الإناث أسندا)

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 404


1- أی : بعد حذف الآخر ، وهو الألف.
2- أی : حرکه مجانسه للواو والیاء وهی الضمّه والکسره.
3- فحذف الالف من اخشینّ واخشونّ لاتصال الفعل بیاء المؤنثه وواو الجمع.
4- یعنی قس علی هذه الأمثله مراعیا ما ذکر من القاعده.
5- فلا تلحق الخفیفه تثنیه الافعال.
6- بتخفیف نون (تتبعان).
7- یونس ، الآیه : 89.
8- أی : لکن یقع بعد الألف النون الثقیله وتکسر إذا وقعت بعد ألف التثنیه.

فصلا بینهما (1) کراهیّه توالی الأمثال ، نحو «إضربنانّ».

واحذف خفیفه لساکن ردف

وبعد غیر فتحه إذا تقف

(واحذف خفیفه لساکن ردف) نحو :

لا تهین (2) الفقیر علّک أن

ترکع یوما والدّهر قد رفعه

(و) احذفها أیضا (بعد غیر فتحه (3) إذا تقف).

واردد إذا حذفتها فی الوقف ما

من أجلها فی الوصل کان عدما

(واردد إذا حذفتها فی الوقف ما من أجلها فی الوصل کان عدما) (4) وهو واو الجمع ویاء التّأنیث ونون الإعراب ، فقل فی «أخرجن» و «أخرجن» «أخرجوا» و «أخرجی» وفی «هل تخرجن» و «هل تخرجن» «هل تخرجون» و «هل تخرجین».

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 405


1- أی : لیکون الألف الزائده فاصلا بین نون الإناث ونون التأکید إذ لو لم یفصل لتوالت ثلاث حروف مماثله وهی نون الإناث ونونان للتأکید فإنّ الثقیله فی الحقیقه نونان أدغم إحداها فی الأخری وتوالی الحروف المماثله مکروهه فی التلفّظ.
2- أصله لا تهینن الفقیر حذفت الثانیه وهی التأکید الخفیفه لاتصالها بالساکن وهو لام (الفقیر) إذ الهمزه تحذف عند الوصل فیبقی اللام ساکنه والدلیل علی أن النون کانت فحذفت وجود الیاء ، إذ لو لم یکن الفعل مؤکّدا بالنون لقال لا تهن.
3- أی : إن لم تکن متصله بالمفرد المذکر کأخرجن بفتح الجیم فإنها لا تحذف عند الوقف بل إذا اتصلت بالجمع المذکر کأخرجن بضم الجیم أو المفرده المخاطبه کأخرجن بکسر الجیم وکتخرجن بالضم وتخرجن بالکسر فتحذف نون التأکید عند الوقف.
4- فإنّ الواو والیاء أنّما تحذفان عند اتّصال النون الخفیفه لأجل التقاء الساکنین لأن النون ساکنه وهما أیضا ساکنتان فإذا حذفت النون ارتفع المانع ، وأمّا حذف نون الرفع عند اتصال نون التأکید فلأنّ الفعل مع نون التأکید یصیر مبنیا ، والنون علامه الإعراب فلا یجتمعان فإذا حذف نون التأکید عاد نون الإعراب ، وأما علّه حذفها فی الوقف فلأنها تشبه التنوین فی کونها نونا آخر الکلمه.

وأبدلنها بعد فتح ألفا

وقفا کما تقول فی قفن قفا

(وأبدلنها بعد فتح ألفا وقفا) کالتّنوین (کما تقول فی قفن قفا).

تتمّه : قد تحذف هذه النّون [الخفیفه] لغیر ما ذکر فی الضّروره ، کقوله :

إضرب عنک الهموم طارقها (1)

[ضربک بالسّیف قونس الفرس]

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 406


1- فحذف النون من (إضرب) من دون علّه وبقیت فتحه الباء علامه لها.

باب ما لا ینصرف

هذا باب ما لا ینصرف

وهو ما فیه علّتان من العلل الآتیه ، أو واحده منها تقوم مقامهما ، سمّی به (1) لامتناع دخول الصّرف علیه ، وهو التّنوین ، کما قال :

الصّرف تنوین أتی مبیّنا

معنی به یکون الاسم أمکنا

(الصّرف تنوین أتی مبیّنا معنی) وهو عدم مشابهه الفعل (به) أی بهذا التّنوین ، أی بدخوله (یکون الاسم) مع کونه متمکّنا (2) (أمکنا) وبعدمه یکون غیر أمکن (3) ولذلک سمّی بتنوین التّمکّن أیضا (4) وغیر هذا التّنوین (5) لا یسمّی صرفا ، لأنّه قد یوجد فیما لا ینصرف کتنوین المقابله فی «عرفات» والعوض فی «جوار» ونحو ذلک. (6)

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 407


1- أی : بما لا ینصرف.
2- أی : معربا.
3- أی : بعدم التنوین یکون الاسم غیر أمکن بل متمکنا فقط.
4- أی : لأجل جعله الاسم أمکن سمی بتنوین التمکن أیضا مع تسمیه تنوین الصرف.
5- أی : غیر تنوین التمکن الذی یکون الاسم به أمکن لا یسمی تنوین (صرف).
6- کقاض وکل.

فألف التّأنیث مطلقا منع

صرف الّذی حواه کیفما وقع

(فألف التّأنیث مطلقا) مقصورا أو ممدودا (منع صرف الّذی حواه کیف ما وقع) من کونه نکره کذکری وصحراء ، أو معرفه کزکریّا [وکربلاء] ، مفردا کما مضی أو جمعا کحجلی (1) وأصدقاء ، إسما کما مضی أو وصفا کحبلی وحمراء.

وزائدا فعلان فی وصف سلم

من أن یری بتاء تأنیث ختم

(وزائدا فعلان) وهما الألف والنّون یمنعان [الصّرف] إذا کانا (فی وصف سلم من أن یری بتاء تأنیث ختم) (2) إمّا لأنّه (3) له مؤنّث علی فعلی کسکران وغضبان ، أو لا مؤنّث له کلحیان (4) فإن ختم بالتّاء صرف کندمان. (5)

ووصف أصلی ووزن أفعلا

ممنوع تأنیث بتا کأشهلا

(ووصف أصلی ووزن أفعلا) کذلک (6) إذا کان (7) (ممنوع تأنیث بتا) إمّا علی أنّ مؤنّثه علی فعلاء (کأشهلا) أو علی فعلی کالفضلی ، أو لا مؤنّث له کأکمر ، (8) فإن کان

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 408


1- جمع الحجل بفتحتین طائر یسمّی بالفارسیّه (کبک).
2- یعنی أن الألف والنون یمنعان صرف الوصف بشرط أن لا تلحق الوصف تاء التأنیث.
3- أی الوصف وهذا تعلیل لعدم لحوقه تاء التأنیث وحاصله أن عدم لحوق التاء إما لاستغنائه عنها لوجود مؤنث له علی وزن فعلی وإما لعدم استعمال ذلک الوصف فی المؤنّث.
4- لأنه بمعنی کثیر اللحیه والمؤنث لا لحیه لها فلا یستعمل فی المؤنث لیحتاج إلی التاء.
5- فإن مؤنثه ندمانه.
6- أی : یشترط فی وزن أفعل أن یکون أصلیّا کما أن شرط الوصفیّه أن تکون أصلیه.
7- أی : اذا کان الوصف الذی علی وزن أفعل ممنوع تأنیث بتا وسبب ممنوعیه تأنیثه بالتاء إما لاستغنائه عن التاء لوجود مؤنث له علی وزن فعلی بفتح الفاء أو فعلی بالضم وإما لعدم استعماله فی المؤنث.
8- فإنه بمعنی عظیم الحشفه والمؤنث لا حشفه لها.

مؤنّثه بالتّاء صرف ، کارمل ویعمل (1).

وألغینّ عارض الوصفیّه

کأربع وعارض الإسمیّه

فالأدهم القید لکونه وضع

فی الأصل وصفا انصرافه منع

(وألغین (2) عارض الوصفیّه کأربع) فإنّه لکونه وضع فی الأصل اسما (3) مصروف. (و) ألغینّ (عارض الاسمیّه (4) فالأدهم) أی (القید (5) لکونه وضع فی الأصل وصفا (6) انصرافه منع).

وأجدل وأخیل وأفعی

مصروفه وقد ینلن المنعا

(وأجدل) (7) للصّقر (8) (وأخیل) لطائر علیه نقط کالخیلان (9) (وأفعی) للحیّه ، أسماء فی الأصل والحال ، فهی (مصروفه وقد ینلن المنعا) من الصّرف للمح (10) معنی الصّفه فیها ، وهو القوّه والتلوّن والإیذاء.

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 409


1- فإن مؤنثهما أرمله ویعمله.
2- أی : الغین وصفیه ما وصفیته عارضیه فلا تؤثر فی منع الصرف.
3- لعدد مخصوص وأن أتی وصفا لشیء أحیانا کمررت بنسوه أربع لکنها عرضیّه.
4- أی : الغینه عن الاسمیه وأبقه علی الوصفیه وأمنع صرفه.
5- من الحدید یقید به الحیوان أو الإنسان المسجون.
6- بمعنی الأسود.
7- یعنی أنّ هذه الثلاثه وإن کان فیها معنی الوصف لکنها منصرفه لأنها فی الأصل أسماء وضعا وبالفعل استعمالا فأصاله اسمیّتها غالبه علی الوصفیه الضمنیه.
8- وهو الطائر المعروف المعلّم للصید یشبه البازی.
9- جمع خال أی : أن نقطه شبیهه بالخال.
10- أی : لاستفاده معنی الصفه وهو أی : معنی الصفه فی الأجدال القوّه وفی أخیل التلوّن وفی أفعی الإیذاء فیستفاد منها القوی والمتلوّن والمؤذی.

ومنع عدل مع وصف معتبر

فی لفظ مثنی وثلاث وأخر

(ومنع عدل) (1) وهو خروج الاسم عن صیغته الأصلیّه (مع وصف معتبر (2) فی لفظ) ثناء (ومثنی وثلاث) ومثلث ، إذ هما معدولان عن اثنین اثنین وثلاثه ثلاثه (3) (و) فی (أخر) جمع أخری ، أنثی آخر ، إذ هو معدول عن الآخر (4)

ووزن مثنی وثلاث کهما

من واحد لأربع فلیعلما

(ووزن مثنی وثلاث کهما) (5) فی منع الصّرف لما ذکر (6) (من واحد لأربع فلیعلما) نحو «أحاد» و «موحد» و «رباع» و «مربع» ، وسمع أیضا مخمس وعشار ومعشر ، وأجاز الکوفیّون والزّجاج قیاسا خماس وسداس ومسدس وسباع ومسبع وثمان ومثمن وتساع ومتسع.

وکن لجمع مشبه مفاعلا

أو المفاعیل بمنع کافلال.

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 410


1- عن الصرف.
2- خبر (منع) أی : منع العدل عن الصرف معتبر فی ...
3- یقال جائوا ثناءا أو جائوا مثنی بدل قولنا جائوا (اثنین اثنین) ویقال جائوا (ثلاث) أو جائوا (مثلث) بدل قولنا جائوا (ثلاثه ثلاثه).
4- علی وزن (أفعل) لأن أفعل التفضیل إذا جرّد عن الإضافه لا یتبع موصوفه فی التثنیه والجمع والتأنیث بل یأتی مفردا مذکرا دائما کما مرّ فی قوله (أو جردا ألزم تذکیرا وأن یوحدا) ففی قولنا (مررت بنسوه أخر) مقتضی القاعده أن یقال آخر علی وزن أفعل مفردا لا أخر بضم الهمزه فإذا استعمل هکذا کان معدولا.
5- یعنی أن منع الصرف فی الإعداد للعدل لا ینحصر بمثنی وثلاث بل وزنهما إذا أتی فی عدد آخر أیضا یمنع الصرف کما هو آت فی واحد إلی أربع فأحاد علی وزن ثلاث وموحد علی وزن مثنی وکذا رباع ومربع أیضا غیر منصرف.
6- أی : للعدل.

(وکن لجمع) متناه (1) (مشبه مفاعلا) فی کون (2) أوّله مفتوحا وثالثه ألفا غیر عوض بعدها حرفان : أوّلهما مکسور إلّا لعارض ، (3) نحو «دراهم» و «مساجد» (4) (أو) مشبه (المفاعیل) فیما ذکر (5) مع کون ما بعد الألف ثلاثه أوسطها ساکن کمصابیح وقنادیل (بمنع کافلا).

وذا اعتلال منه کالجواری

رفعا وجرّا أجره کساری

(وذا اعتلال منه) أی من هذا الجمع (کالجواری رفعا وجرّا أجره) مجری (کساری) (6) فی التّنوین وحذف الیاء ، نحو (وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ)(7)(8)(وَالْفَجْرِ

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 411


1- أی : جمع منتهی الجموع ، وإنما یسمّی هذان الوزنان منتهی الجموع ، لأن الأوزان الآخر من الجموع قد تجمع ثانیا ، إلی أحد هذین کالکلب إلی أکالیب وأمّا هما فلا یجمعان ثانیا فکانا منتهی الجموع واخرها.
2- اشترط فی مفاعل أربعه شروط : الأول : أن یکون أوله مفتوحا لیخرج نحو عذافر بضمّ العین بمعنی الجمل الشدید. الثانی : أن یکون الحرف الثالث منه ألفا غیر عوض لیخرج مثل یمانی بتخفیف الیاء فإن أصله یمنی بالتشدید ، والألف بدل من أحد الیائین. الثالث : أن یکون بعد الألف حرفان لیخرج نحو حبال ، لأن بعد الألف حرف واحد. والرابع : أن یکون الحرف الأول بعد الألف مکسورا لیخرج نحو تدارک بضم الراء.
3- کعذاری بفتح العین مقصورا جمع عذراء البنت البکر فإن أصلها عذری بکسر الراء منقوصا فتح الراء سماعا فقلب الیاء ألفا ففتح الراء وهو أول الحرفین بعد الألف عارضی لا أصلی.
4- مثّل بمثالین کما فی وزن مفاعیل أیضا إشاره إلی أنّه لا فرق فی هذا الجمع بین ما أوّله میم کمساجد ومصابیح أولا کدراهم وقنادیل.
5- أی : فی الشروط المذکوره من فتح أوله إلی غیر ذلک.
6- یحتمل أن یکون مراده من قوله (کساری) أن المعتل من هذا الجمع یجری مجری ساری کما هو ظاهر من نظم الناظم ویحتمل أیضا أن یکون المراد کساری جمع کسری ، وهذا الاحتمال ینشأ من اضافه مجری فی قول الشارح إلیه إذ لو کان کاف کساری حرف تشبیه لما أضیف إلیه (مجری).
7- فغواش مبتداء مؤخّر ومن فوقهم خبر مقدم.
8- الأعراف ، الآیه : 46.

وَلَیالٍ)(1)(2) ونصبا أجره کدراهم فی فتح آخره من غیر تنوین ، نحو (سِیرُوا فِیها لَیالِیَ)(3) ، و [إنّما] لم یظهر الجرّ فیه (4) کالنّصب ، وهو فتحه مثله ، لأنّ الفتحه تثقل إذا نابت عن حرکه ثقیله فعوملت معاملتها وقد لا یحذف یاؤه بل تقلب ألفا (5) بعد إبدال الکسره قبلها فتحه فلا ینوّن کعذاری ومداری.

ثمّ التّنوین فی جوار ، عوض عن الیاء المحذوفه وقال الأخفش : [هو] تنوین تمکین (6) لأنّ الیاء لمّا حذفت بقی الاسم فی اللّفظ کجناح ، فزالت الصّیغه فدخلته تنوین الصّرف. وردّ بأنّ المحذوف (7) فی قوّه الموجود. وقال الزّجّاج : عوض عن ذهاب الحرکه عن الیاء (8) وردّ بلزوم تعویضه عن حرکه نحو موسی (9) ، ولا قائل به.

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 412


1- أصله لیالی کدراهم مجرور لعطفه علی الفجر المجرور بواو القسم.
2- الفجر ، الآیه : 1 و 2.
3- سبأ ، الآیه : 18.
4- أی : فی الجمع منتهی الجموع وهذا دفع توهم وهو أنّه لم قدّر الجر فی الجمع وأظهر النصب مع أنّ الجر فی غیر المنصرف فتحه أیضا مثل النصب فإن کان الإظهار لأجل خفّه الفتحه فهی موجوده فی الجر أیضا. فأجاب بأنّ الفتحه خفیفه إذا لم تکن نائبه عن حرکه ثقیله کالکسره ، فإن کانت نائبه عن هذه الحرکه فهی ثقیله مثلها وما نحن فیه من هذا القبیل لأنّ الفتحه فی غیر المنصرف بدل عن الکسره.
5- فیکون مقصورا ویقدّر اعرابه فی جمیع الحالات کعیسی.
6- أی : تمکین إعراب وانصراف لأنّ الیاء لمّا حذفت من الجمع المعتل کجواری بقی جوار کجناح فزال صیغه جمع منتهی الجموع فارتفع مانع الصرف وقبل تنوین التمکّن.
7- وهو الیاء فی قوه الموجود ، فکأنّ صیغه الجمع لم تتغیّر فلا یصلح لأن یقبل تنوین التمکن لعدم زوال مانع الصرف.
8- فإن أصل (جوار) جواری بالضم مع التنوین أو بالکسر معه فلثقل الضمه أو الکسره علی الیاء حذفت الحرکه ثم الیاء لالتقاء الساکنین وهذا التنوین المتصل بالراء بدل عن الحرکه علی الیاء.
9- یعنی أن قول الزجاج مردود بأنه لو صحّ أن یکون التنوین عوضا عن الحرکه بعد حذف صاحب الحرکه لعوض عن حرکه الیاء المحذوفه فی موسی ، فإن أصله (موسی) کمکرم حذف یاءه وعوّض عنه الألف ولم یعوّض عن حرکته.

ولسراویل بهذا الجمع

شبه اقتضی عموم المنع

(ولسراویل) المفرد الأعجمی (بهذا الجمع شبه) من حیث الوزن (اقتضی (1) عموم المنع) من الصّرف وقیل هو نفسه جمع سرواله (2) وقیل فیه وجهان (3).

وإن به سمّی أو بما لحق

به فالانصراف منعه یحقّ

(وإن به) أی بالجمع (سمّی أو بما لحق به) من سراویل ، ونحوه (4) (فالانصراف منعه یحقّ) (5) ولا اعتداد بما عرض.

والعلم امنع صرفه مرکّبا

ترکیب مزج نحو معدیکربا

(والعلم امنع صرفه) إن کان (مرکّبا ترکیب مزج نحو معدیکربا) وحضرموت بخلاف المرکّب ترکیب إضافه أو إسناد (6).

کذاک حاوی زائدی فعلانا

کغطفان وکإصبهانا

(کذاک) (7) علم (حاوی زائدی فعلانا) وهما الألف والنّون (کغطفانن.

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 413


1- أی : الشبه الوزنی اقتضی أن یشمل منع صرف الجمع لمثل هذا المفرد أیضا حملا للمشابه علی المشابه.
2- أی : أن سراویل بنفسه جمع فلا یحتاج إلی الشبه.
3- بالانصراف وعدمه.
4- کشراحیل وکشاجم.
5- یعنی إذا صار الجمع أو الملحق به علما لشیء کمحاویل اسم بلد فی العراق فحقّه أن یکون غیر منصرف ولا یعتنی بخروجه عن وضعه الأصلی بالعلمیّه.
6- فعبد الله مثلا إذا صار علما لشخص وکذا تأبّط شرّا منصرف.
7- أی : غیر منصرف إذا کان العلم مشتملا عن الألف والنون.

وکإصبهانا) وتعرف زیادتهما بسقوطهما فی التّصاریف کسقوطهما فی ردّ نسیان إلی نسی ، فإن کانا فیما لا یتصرّف (1) فبأن یکون قبلهما أکثر من حرفین فإن کان قبلهما حرفان ثانیهما مضعّف (2) فإن قدّرت أصاله التّضعیف (3) فزائدان أو زیادته فالنّون أصلیّه کحّسان ، إن جعل من الحسّ ففعلان فیمنع ، أو من الحسن ففعّال فلا یمنع.

کذا مؤنّث بهاء مطلقا

وشرط منع العار کونه ارتقی

فوق الثّلاث أو کجور أو سقر

أو زید اسم امرأه لا اسم ذکر

وجهان فی العادم تذکیرا سبق

وعجمه کهند والمنع أحقّ

(کذا) علم (مؤنّث بهاء) امنع صرفه (مطلقا) سواء کان [علما] لمذکّر کطلحه ، أم لمؤنّث کفاطمه ، زائدا علی ثلاثه کما مضی (4) أم لا کفله.

(وشرط منع) صرف (العاری) منها (کونه ارتقی فوق الثّلاث) کسعاد وعناق (أو) علی ثلاثه لکنّه أعجمیّ (کجور) وحمص ، (5) (أو) متحرّک الأوسط نحو (سقر) ولظی (أو) مذکّر الأصل سمّی به مؤنّث نحو (زید اسم امرأه لا اسم ذکر) وأجری فیه المبرّد

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 414


1- بأن لا یشتقّ منه فعل ولا یصغّر مثلا لیعرف بذلک أنّهما زائدتان أو أصلیتان فیختبر ذلک بطریق آخر وهو عدّ حروفه التی قبلهما فإن کانت أکثر من حرفین فغیر منصرف کإصبهان وإن کانت أقل فتنصرف کحنان مخفّفه علما لشخص.
2- أی : مشدّد کعمّان وحسّان.
3- یعنی إن قدّرت الحرف المضاعف أن المکرر من الحروف الأصلیه للکلمه بأن یقدّر أن حسّان من الحسّ بمعنی ذی حسّ قویّ فتتم بالحرف المضاعف حروف الکلمه الأصلیه فتکون الألف والنون زائدتین فالکلمه غیر منصرفه وإن قدّرت المضاعف زائده بأن جعلت السین فی حسّان مثلا زائدا فلم تکمل الحروف الأصلیه بالحرف المضاعف فتکون النون أصلیه لتکمل حروف الکلمه بهم فالکلمه منصرفه لعدم زیاده الألف والنون کلیهما.
4- أی : کطلحه وفاطمه.
5- علمان لبلدین.

والجرمیّ الوجهین الآتیین فی المسأله بعد ، وهما (وجهان) (1) رویا عن النّحاه (فی) الثّلاثی ساکن الوسط (العادم تذکیرا) متأصّلا (2) قبل النّقل کما (سبق أو) العادم (عجمه کهند والمنع أحقّ) من الصّرف نظرا إلی وجود السّببین (3) وعن الزّجّاج وجوبه. (4)

والعجمی الوضع والتّعریف مع

زید علی الثّلاث صرفه امتنع

(والعجمی الوضع والتّعریف (5) مع زید علی الثّلاث) کإبراهیم (صرفه امتنع) بخلاف غیر العجمیّ ، والعجمیّ الوضع ، العربیّ التّعریف کلجام ، (6) والثّلاثی ولو کان ساکن الأوسط ، کشتر ونوح (7).

کذاک ذو وزن یخصّ الفعلا

أو غالب کأحمد ویعلی

(کذاک) علم (ذو وزن یخصّ الفعلا) بأن لم یوجد دون ندور (8) فی غیر فعل ، کخضّم وشمّر ودئل (9) وانطلق واستخرج علمین (أو) وزن (غالب) فیه (10) (کأحمد و

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 415


1- الصرف ومنعه.
2- أی : التذکیر الذی کان فی الأصل قبل أن ینقل إلی المؤنث فذهب عنه بالنقل.
3- التأنیث والعلمیه.
4- أی : وجوب منع الصرف لا أولویته.
5- بأن یکون وضع الکلمه قبل العلمیّه فی العجمیه ثم صار علما لشخص فی العجمیه أیضا.
6- فإنه معرّب (لگام) فوضعه الأصلی فی العجمیه لکنّه صار علما فی لغه العرب.
7- فهذه الصور الثلاث کلّها منصرفه الأولی ما لیس بعجمی والثانی ما کان عجمی الوضع عربی التعریف ، والثالث ما کان عجمی الوضع والتعریف وکان ثلاثیا و (شتر) بفتحتین اسم قلعه من أعمال ایران.
8- أی : لم یوجد هذا الوزن فی غیر الفعل إلّا نادرا.
9- (خضّم) اسم لمکان ، و (شمّر) اسم لفرس ، وهما علی وزن الماضی من باب التفعیل و (دئل) بضم الدال وکسر الهمزه اسم لقبیله ، وهو موازن لمجهول الماضی.
10- أی : فی الفعل عطف علی یخصّ.

یعلی) و «أفکل» و «أکلب» (1).

ولا بدّ من لزوم الوزن وبقائه (2) غیر مخالف لطریقه الفعل ، فنحو امرء علما و «ردّ» و «بیع» مصروف ، (3) وکذا نحو «ألبب (4)» عند أبی الحسن الأخفش وخالفه المصنّف ، (5) وفهم من کلامه (6) أنّ الوزن الخاصّ بالإسم أو الغالب فیه أو المستوی هو والفعل فیه لا یؤثّر وهو کذلک (7) وخالف ابن عیسی بن عمرو فی المنقول

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 416


1- (أفکل) بمعنی الرعشه یقال : أخذه الأفکل و (أکلب) بضم اللام جمع کلب ، ویغلب هذه الأوزان فی الفعل فأحمد موازن للمتکلم وحده من یمنع ویعلی کیخشی وأفکل موازن للمتکلم من یمنع وأکلب موازن للمتکلم من باب ینصر ، وإن وجد هذه الأوزان فی الاسم کثیرا.
2- معنی لزوم الوزن أن یکون وزن الفعل الموجود فی الاسم ملازما لذلک الاسم فی جمیع الحالات ولا یتغیّر ومعنی بقائه أن یکون هذا الوزن الموجود فی الاسم وزنا أصلیّا فی الفعل لا وزنا مغیّرا مصرّفا.
3- الأول مثال لعدم اللزوم والمراد حاله الوقف وعدم لزومه الوزن أنّ (امرء) رائه تابعه للهمزه فی الإعراب فهو فی حال النصب علی وزن (أذهب) وفی الرفع علی (أکتب) وفی الجرّ علی (أضرب) فلا یلازم وزنا واحدا. والثانی والثالث مثالان لعدم البقاء علی الوزن الأصلی فإن (ردّ وبیع) فی الاصل (فعل) بضم الفاء وکسر العین فتصرف فی الأول بالادغام وفی الثانی بالاعلال فلم یبقیا علی الطریقه الاصلیه للماضی المجهول.
4- جمع (لبّ) بضمّ اللام وتشدید الباء وهو العقل إذا کان علما لشیء لمخالفته وزن الفعل بفکّ الإدغام فی الحرفین المتجانسین فهو منصرف.
5- لأنّ القاعده فی المتجانسین إذا سکن ما قبلهما فکّ الإدغام کما فی (أشدد) فالوزن فیه باق وغیر منصرف لذلک.
6- وهو قوله (ذو وزن یخصّ الفعل أو غالب) فهم من کلامه هذا أنّ شرط مانعیه وزن الفعل أن یکون الوزن إما مختصّا بالفعل أو غالبا فیه. فإذا کان الوزن مختصّا بالاسم کعروه أو غالبا فی الاسم کوزن (فاعل) نحو ضارب علما لشخص وإن وجد فی الأمر من المفاعله کقولک (ضارب یا زید) أو مساویا فیه الاسم والفعل کفعل بفتحتین نحو (شجر) أو فعلل کجعفر لا یؤثّر فی منع الصرف.
7- أی : والحقّ أنّ رأی المصنف صحیح.

من الفعل (1).

وما یصیر علما من ذی ألف

زیدت لإلحاق فلیس ینصرف

(وما یصیر علما من ذی ألف) مقصوره (زیدت لإلحاق) (2) کعلقی وأرطی علمین (فلیس ینصرف) بخلاف غیر العلم والّذی فیه ألف الإلحاق الممدوده.

والعلم امنع صرفه إن عدلا

کفعل التّوکید أو کثعلا

(والعلم امنع صرفه إن عدلا کفعل التّوکید) (3) أی جمع وتوابعه ، فإنّها - کما قال المصنّف فی شرح الکافیه - معارف بنیّه الإضافه ، إذ أصل «رأیت النّساء جمع» ، جمعهنّ ، فحذف الضّمیر للعلم به ، (4) واستغنی بنیّه الإضافه (5) وصارت لکونها معرفه بلا علامه ملفوظ بها کالأعلام (6) ولیست بالأعلام لأنّها شخصیّه أو جنسیّه (7) .

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 417


1- یعنی قال ابن عیسی وهو استاذ سیبویه إنّ الوزن الغالب فی الاسم والمتساوی فی الاسم والفعل یؤثّران فی منع الصرف بشرط أن یکون الاسم الذی فیه أحد هذین الوزنین منقولا من (فعل) یعنی أن ذلک کان فعلا سابقا ثم نقل إلی العلمیه لشخص فمن الغالب فی الاسم کما إذا سمّینا شخصا بضارب الذی هو أمر من المضاربه ومن المتساوی فیه الاسم والفعل کما إذا سمّی شخص بضرب ودحرج ففی مثل ذلک یؤثّران فی منع الصرف.
2- سمّیت هذه الألف الحاقا لأنّها تلحق الاسم الملحق بها بالاسم الرباعی کجعفر مع أنها زائده وأما منع صرف هذا الاسم فللعلمیه ولمشابهه الفه بألف التأنیث کحجلی وحبلی ، ویمکن أن یکون وجه تسمیته بالإلحاق لإلحاقها إیّاه بالمؤنث بالألف.
3- أی : کوزن (فعل) الذی یأتی للتوکید کجمع وتبع.
4- لذکر المؤکّد الذی هو مرجع الضمیر قبله دائما.
5- أی : استغنی بنیه الإضافه عن الإضافه نفسها.
6- فأحد أسبابه العلم والآخر عدولها عن أصلها الذی هو مع الإضافه.
7- أی : لأنّ الأعلام إمّا علم شخصی کزید أو علم لجنس خاصّ کثعاله للثعلب وهذا الوزن فی التوکید عام لکل شخص وجنس لا لشخص ولا لجنس خاصّ فلیست أعلاما. والحاصل أنها معارف مع أنّها لیست علی قاعده المعارف الآخر فهی معدوله عن قانون المعرفه.

ولیست هذه واحده منهما. قال : وهو ظاهر نصّ سیبویه. وقال ابن الحاجب : إنّها أعلام للتّوکید (1) ومعدوله عن «فعلاوات» الّذی یستحقّه «فعلاء» مؤنّث «أفعل» المجموع بالواو والنّون (أو کثعلا) (2) و «زفر» و «عمر» فإنّها معدوله عن ثاعل وزافر وعامر.

والعدل والتّعریف مانعا سحر

إذا به التّعیین قصدا یعتبر

(والعدل والتّعریف مانعا) صرف (سحر إذا به التّعیین) والظّرفیه (قصدا یعتبر) ک- «جئت یوم الجمعه سحر» فإنّه معدول عن السّحر (3) فإن کان مبهما صرف ک (نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ)(4)(5) ، أو مستعملا غیر ظرف ، وجب أن یکون تعریفه بأل أو الإضافه (6) ، نحو «طاب السّحر سحر لیلتنا» (7).

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 418


1- یعنی أن وزن (فعل) کجمع علم لجنس التوکید ، کما أن ثعاله علم لجنس الثعلب فیکون علم جنس فهو من ناحیه المعرفه مطابق للقاعده ولیس بمعدول عنها. نعم هذه الصیغ (جمع وتوابعه) معدوله من ناحیه أخری ، وهی أن مفردها (فعلاء) وفعلاء إذا کان مذکرها (أفعل) الذی یجمع بالواو والنون حقها أن تجمع علی فعلا وات کأحمر وأحمرون وحمراء وحمراوات ، فلمّا جمعت علی (فعل) فهی معدوله عن قانون الجمع.
2- ألفه اطلاق یعنی کثعل وزفر وعمر.
3- یعنی أن حقه أن یستعمل مع (أل) لکونه استعمالا فی معیّن فلمّا استعمل بدون (أل) کان معدولا.
4- أی : بسحر غیر معین فکان استعماله بدون (أل) علی القاعده.
5- القمر ، الآیه : 34.
6- أی : وجب أن یستعمل مع (أل) أو الإضافه فیکون منصرفا لتغلیب جانب الاسمیه بها.
7- (سحر) الأول فاعل لطاب ، والثانی عطف بیان فلیسا ظرفین.

وابن علی الکسر فعال علما

مؤنّثا وهو نظیر جشما

عند تمیم واصرفن ما نکّرا

من کلّ ما التّعریف فیه أثّرا

(وابن علی الکسر فعال علما مؤنّثا) عند أهل الحجاز (1) کحذام وسفار (وهو نظیر جشما) فی الإعراب ومنع الصّرف للعلمیّه والعدل عن فاعله (عند) بنی (تمیم).

(واصرفن ما نکّرا من کلّ ما التّعریف فیه أثّرا) (2) کربّ معدیکرب وغطفان وطلحه وسعاد وإبراهیم وأحمد وأرطی وعمر (3) لقیتهم بخلاف ما لیس للتّعریف فیه أثر کذکری وحمراء وسکران وأحمر وأخر ودراهم ودنانیر (4).

فرع : إذا سمّی بأحمر ثمّ نکّر لم ینصرف عند سیبویه والأخفش فی آخر قولیه لما ذکر (5) أو بنحو مساجد ثمّ نکّر فسیبویه یمنعه والأخفش یصرفه ، ولم ینقل عنه خلاف (6).

تتمّه : من المقتضی للصّرف ، التّصغیر المزیل لأحد السّببین ، نحو «حمید»

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 419


1- یعنی أن هذا الوزن للمؤنث مبنیّ علی الکسر عند أهل الحجاز ، وأما بنو تمیم فیقولون أنه معرب لکنه غیر منصرف للعلمیه والعدل عن وزن فاعله لأن أصل حذام وسفار (حاذمه) و (سافره) کما أن (جشم) أیضا غیر منصرف للعلمیه والعدل عن فاعله لأنّ أصله جاشمه.
2- أی : کل اسم کان التعریف مؤثرا فی منع صرفه ، فإذا نکّر انصرف لزوال العله.
3- کلّ هذه الثمانیه أحد علّتی منع صرفها العلمیه (التعریف) والعله الأخری فی الأول الترکیب والثانی الألف والنون والثالث والرابع التأنیث والخامس العجمه ، والسادس وزن الفعل ، والسابع وزن الفعل أیضا منقوصا ، والثامن العدل ، فلمّا تکرّرت بقیت علی عله واحده فانصرفت وعلّامه تنکیرها دخول (ربّ) علیها لأنها لا تدخل إلّا علی النکرات.
4- فإن الأولین منعتا من الصرف لألف التأنیث والثالثه للألف والنون الزائدتین مع الوصفیه والرابعه لوزن الفعل مع الوصفیّه الأصلیه ، والخامسه للعدل والوصفیه والأخیرتین للجمع ، فلم یکن منع صرفها للتعریف حتی تنصرف عند تنکیرها.
5- أی : لعدم تأثیر التعریف فی منع صرفه لبقائه بعد التنکیر علی علّتین وزن الفعل والوصفیه الأصلیه.
6- أی : من العجب أن الأخفش لم ینقل عن سیبویه خلافه إمّا لعدم الاعتداد به أو لعدم إطلاعه علی خلافه.

و «عمیر». (1)

وما یکون منه منقوصا ففی

إعرابه نهج جوار یقتفی

(وما یکون منه) أی ممّا لا ینصرف (منقوصا (2) ففی إعرابه نهج جوار) أی طریقه السّابق (یقتفی) فینوّن (3) بعد حذف یائه رفعا وجرّا إن کان غیر علم کأعیم ، (4) وکذا إن کان علما کقاض لامرأه (5) عند سیبویه وخالف [فی العلم] یونس وعیسی والکسائیّ فأثبتوا الیاء ساکنه رفعا ومفتوحه جرّا کالنّصب ، (6) محتجّین بقوله :

قد عجبت منّی ومن یعیلیا (7)

[لمّا رأتنی خلقا مقلولیا]

وأجیب بأنّه ضروره (8).

ولاضطرار أو تناسب صرف

ذو المنع والمصروف قد لا ینصرف

(ولاضطرار) فی النّظم (وتناسب) فی رؤوس الآی والسّجع (9) ونحو ذلک

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 420


1- ففی الأول أزال عنه وزن الفعل ، وفی الثانی العدل ، لأنّ وزن عمیر تصغیر لعمر علی الأصل والقاعده وإن کان مکبّره وهو عمر معدولا عن الأصل.
2- وهو الذی آخره یاء ساکنه لازمه.
3- بیان لطریقه الذی مرّ سابقا.
4- أی : کأعیمی بکسر المیم آخره یاء (تصغیر أعمی) فیقال جائنی أعیم ومررت بأعیم بالتنوین فیهما ورأیت أعیمی بفتح الیاء ومنع صرفه للوصفیه ووزن الفعل کما قیل.
5- لیجتمع فیه التأنیث والعلمیه.
6- أی : کما أن الیاء مفتوحه نصبا تقول جائنی قاضی بسکون الیاء ورأیت قاضی ومررت بقاضی بفتح الیاء فیهما.
7- ففتح الیاء من یعیلی جرّا وهو منقوص غیر منصرف للعلمیه ووزن الفعل ویعیلی مصغر یعلی اسم رجل ، معنی البیت أنها عجبت منّی ومن یعیلی حینما رأتنی منکسرا مستعجلا فی أمری -.
8- ولو لا الضروره لقال من یعیل بالتنوین.
9- وهو النثر المقفّی.

(صرف ذو المنع) بلا خلاف. أمّا الضّروره فنحو :

تبصّر خلیلی هل تری من ظعائن (1)

[سوالک ثقبا بین حزمی شعبعب]

وأمّا التّناسب فلم یصرّحوا بمرادهم به. ویؤخذ من کلام النّاظم فی شرح الکافیه والرّضی أنّ المراد تناسب کلمه معه مصروفه (2) إمّا بوزنه ک (سَبَإٍ بِنَبَإٍ)(3)(4) ، قریبا منه ک سلاسلا (وَأَغْلالاً)(5)(6) أولا ، لکن تعدّدت الألفاظ المصروفه واقترنت اقترانا متناسبا (7) منسجما ک (وَدًّا وَلا سُواعاً وَلا) یغوثا ویعوقا (وَنَسْراً)(8)(9) وآخر الفواصل والأسجاع ک (قَوارِیرَا)(10)(11).

فرع : إذا اضطرّ إلی تنوین مجرور بالفتحه (12) فهل ینوّن بالنّصب أو بالجرّ؟ .

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 421


1- فنّون وکسر (ظغائن) مع أنّه غیر منصرف ، لأنّه جمع منتهی الجموع لضروره الشعر والبیت من قصیده لامرء القیس ومعناه انظر یا خلیلی هل تری من هوادج تسلک فی مضیق من الجبل بین موضعین غلیظین من الأرض فی وادی شعبعب.
2- صفه کلمه و (بوزنه) متعلق بتناسب.
3- فنّون سبأ بالکسر مع أنّه غیر منصرف للعجمه والعلمیه لکونه مع مناسبه المنصرف وهو (نباء).
4- النمل ، الآیه : 22.
5- نوّن سلاسل مع أنه جمع منتهی الجموع لکونه مع ما هو قریب منه وهو (أغلال) فإنّ (سلاسل) لا یکون مناسبا وموازنا لأغلال لکنه قریب منه لکونهما جمعین.
6- الانسان ، الآیه : 4.
7- أی : بنسبه واحده متعاقبه ومتحده السیاق ومنسجما أی : متصلا.
8- علی قراءه (یغوث ویعوق) بالتنوین وهما غیر منصرفین للعجمه والعلمیه.
9- نوح ، الآیه : 23.
10- غیر منصرف لکونه جمعا وقرء منونا لتنا سبه مع أواخر الفواصل قبله وبعده فقبله (حریرا زمهریرا تذلیلا) وبعده (تقدیرا).
11- الانسان ، الآیه : 15.
12- یعنی إذا اقتضی ضروره الشعر مثلا إن ینوّن اسم یجر بالفتحه کغیر المنصرف فهل ینوّن بالنصب لأنّه قبل التنوین کان مفتوحا والضروره إنما هی فی التنوین ولا موجب لتغییر الحرکه أو بالجر ، لأنه الأصل فی إعراب المجرور.

صرّح الرّضیّ بالثّانی ، ولو قیل بالوجهین کالمنادی (1) لم یبعد.

(والمصروف قد لا ینصرف) لذلک (2) عند الکوفیّین والأخفش ، وإن أباه سیبویه ، ومنه :

وممّن ولدوا عامر

ذو الطّول وذو العرض (3)ه.

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 422


1- یعنی المنادی المبنی علی الضم ، وقد مرّ أنه إذا اضطرّ إلی تنوینه جاز فیه الأمران النصب والرفع.
2- أی : لاضطرار وتناسب.
3- فاستعمل (عامر) بغیر تنوین مع أنّه منصرف والبیت فی مقام الذمّ یعنی من جمله أولادهم عامر الطویل العریض أی : عظیم الجثّه.

باب إعراب الفعل

اشاره

هذا باب إعراب الفعل

إرفع مضارعا إذا یجرّد

من ناصب وجازم کتسعد

وبلن أنصبه وکی کذا بأن

لا بعد علم والّتی من بعد ظنّ

فانصب بها والرّفع صحّح واعتقد

تخفیفها من أنّ فهو مطّرد

(إرفع) فعلا (مضارعا إذا یجرّد من ناصب وجازم کتسعد وبلن) وهی حرف نفی بسیط (1) (انصبه) نحو (فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ)(2) (وکی) المصدریّه نحو (لِکَیْلا تَأْسَوْا)(3)(4) (کذا) ینتصب (بأن) المصدریّه نحو (وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ)(5) (لا) بغیرها (6) کالواقعه (بعد) فعل (علم) خالص (7) نحو (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 423


1- خلافا لمن قال إنّه مرکب من (لا) و (أن).
2- یوسف ، الآیه : 80.
3- فحذف نون الرفع من (تأسوا) نصبا.
4- الحدید ، الآیه : 23.
5- البقره ، الآیه : 184.
6- أی : لا بأن غیر المصدریه.
7- أی : من غیر شائبه احتمال الخلاف ، وهذا فی مقابل الظنّ لإطلاق العلم علیه أیضا لکنه غیر خالص من احتمال الخلاف.
8- برفع (سیکون) لکون (أن) غیر مصدریه لوقوعها بعد الظن لأن حسب بمعنی ظنّ.
9- المزمّل ، الآیه : 20.

(و) أمّا (الّتی من بعد) فعل (ظنّ فانصب بها) علی الأرجح نحو (أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا)(1)(2) (والرّفع) أیضا (صحّح) نحو (وَحَسِبُوا) أن لا (تَکُونَ فِتْنَهٌ)(3)(4) (واعتقد) إذا رفعت (تخفیفها من أنّ) الثّقیله (5) (وهو مطّرد) کثیر الورود (6).

وبعضهم أهمل أن حملا علی

ما أختها حیث استحقّت عملا

(وبعضهم) أی العرب (أهمل أن) فلم ینصب بها (حملا علی ما أختها) أی المصدریّه (حیث استحقّت عملا) (7) نحو :

أبی علماء النّاس أن یخبروننی

بناطقه خرساء مسواکها الحجر (8)

*

ونصبوا بإذن المستقبلا

إن صدّرت والفعل بعد موصلا

(ونصبوا بإذن المستقبلا إن صدّرت والفعل بعد موصلا) بها (9) کقولک لمن قال : .

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 424


1- فحذف النون من (یترکون) نصبا.
2- العنکبوت ، الآیه : 2.
3- برفع (تکون) علی بعض القراءات.
4- المائده ، الآیه : 71.
5- یعنی إذا رفعت المضارع بعد أن فاعتقد أنّ (أن) الداخله علیه مخففه من أنّ المثقله المشبهه بالفعل لا المصدریه.
6- بیان للمراد من (مطرد).
7- یعنی أن بعض العرب اهملت (أن) فی مورد حقّها أن تعمل وإنّما أهملوها لحملها علی (ما) المصدریّه لاشتراکهما فی أنهما مصدریتان.
8- البیت من الالغاز (معمّی) یعنی امتنع علماء السوء عن جواب سؤالی وهو (إنّه أی فم ناطق وهو أخرس وله مسواک من الحجر) ومرادهم منه دبر الإنسان والمسواک الحجری هی الأحجار المستعمله فی الاستنجاء والنطق مع کونه أخرس ظاهر ، الشاهد فی إهمال (أن) من العمل فی (یخبروننی) مع استحقاقه العمل حملا علی ما المصدریه.
9- فیشترط فی عمل (إذن) ثلاثه شروط : الأول : أن یقصد بالمضارع الواقع بعدها زمان الاستقبال لا الحال. الثانی : أن تکون إذن فی صدر الکلام. الثالث : أن یکون متّصلا بالفعل لا منفصلا.

أزورک «إذن أکرمک».

أو قبله الیمین وانصب وارفعا

إذا إذن من بعد عطف وقعا

(أو قبله (1) الیمین) فاصلا نحو :

إذن والله نرمیهم بحرب (2)

[یشیب الطّفل من قبل المشیب]

ولا تنصب الحال ، (3) کقولک لمن قال : «أنا أحبّک» «إذن تصدق» (4) ولا غیر مصدّره نحو :

لئن عادلی عبد العزیز بمثلها

وأمکننی منها إذن لا أقیلها (5)

ولا مفصولا بینها وبین الفعل بغیر القسم ، نحو «إذن أنا أکرمک».

(وانصب وارفعا إذا إذن من بعد) حرف (عطف وقعا) (6) نحو وإذن (لا یَلْبَثُونَ

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 425


1- أی : قبل الفعل فیکون الیمین فاصلا بین اذن والفعل.
2- وبعده (یشیب الطفل من قبل المشیب) یشیب بضمّ الیاء یعنی إذا والله نوقعهم فی حرب عظیم یجعل الطفل شایبا قبل أوان مشیبه. الشاهد فی نصب (نرمیهم) مع الفصل بینه وبین إذن بالیمین (والله).
3- أی : لا تنصب المضارع إذا أرید به زمان الحال.
4- فلم ینتصب (تصدق) لأن معناه تصدق الآن.
5- یعنی حلفت لأن کرر لی (الخلیفه) عبد العزیز مقالته وهی (اسئل حاجتک) وأمکننی من حاجتی ، فإذن لا أترک تلک الجاریه. الشاهد فی أنّ إذن لم تعمل فی (أقیلها) لعدم تصدرها.
6- یعنی إذا وقع (إذن) بعد حرف العطف فیجوز فی الفعل بعدها الرفع والنصب ، أما الرفع فلعدم وقوع إذن فی الصدر وأما النصب فباعتبار کون ما بعد العاطف جمله مستقله وعدم اعتماد ما بعد إذن علی ما قبلها.

خِلافَکَ إِلَّا قَلِیلاً ،)(1) وقرئ (2) شاذّا بالنّصب.

وبین لا ولام جرّ التزم

إظهار أن ناصبه وإن عدم

لا فأن أعمل مظهرا أو مضمرا

وبعد نفی کان حتما اضمرا

(وبین لا) النّافیه (ولام جرّ التزم إظهار أن (3) ناصبه) نحو (لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ)(4) (وإن عدم لا) مع وجود لام الجرّ (فأن اعمل مظهرا) کان (أو مضمرا) (5) نحو : «إعص الهوی لتظفر ولأن تظفر».

(و) أن (بعد نفی کان حتما أضمرا) نحو (وَما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ)(6).

کذاک بعد أو إذا یصلح فی

موضعها حتّی أو إلّا أن خفی

(کذاک بعد أو إذا یصلح فی موضعها) أی موضع أو (حتّی) الّتی بمعنی إلی (7) (أو إلّا) لفظه (أن) النّاصبه (خفی) (8) نحو :

لأستسهلنّ الصّعب أو أدرک المنی (9)

[فما انقادت الآمال إلّا لصابر]

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 426


1- الإسراء ، الآیه : 76.
2- أی : قرء هذا الفعل فی الآیه شاذّا بالنصب أی : قرء (لا یلبثوا) بحذف النون.
3- ولا یجوز إضمارها لقبح اتّصال حرف الجر بحرف غیر مصدریه وأما المصدریه فلا قبح فیه لکونها مع ما بعدها فی تأویل الاسم.
4- الحدید ، الآیه : 29.
5- یعنی إن کان اللام وحدها من دون (لا) فالفعل بعد منصوب بأن ظاهرا أو مقدّرا.
6- الأنفال ، الآیه : 33.
7- أی : حتی التی لانتهاء الغایه فقط وهو المعنی المشترک بینها وبین إلی من دون رعایه ما هو خاص بحتی وهو اتصال ما بعدها بما قبلها.
8- یعنی (ان) مقدر.
9- أی : حتی أدرک المنی.

[وکنت إذا غمزت قناه قوم]

کسرت کعوبها أو تستقیما (1)

وبعد حتّی هکذا إضمار أن

حتم کجد حتّی تسرّذا حزن

وتلو حتّی حالا او مؤوّلا

به ارفعنّ وانصب المستقبلا

(وبعد حتّی هکذا (2) إضمار أن حتم کجد) بالمال (حتّی تسرّ ذا حزن).

(وتلو حتّی) إن کان (حالا (3) أو مؤوّلا به ارفعنّ) نحو «سرت البارحه حتّی أدخلها» ، (4)(وَزُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ)(5) فی قراءه نافع (6).

(وانصب) تلو حتّی (المستقبلا) أو المؤوّل به نحو (فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ)(7)(8). (وَزُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ)(9) فی قراءه السّتّه (10). .

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 427


1- أی : إلا أن تستقیما.
2- یعنی کما أن اضمار (أن) بعد (أو) حتم فکذا بعد حتی.
3- المراد بالحال إتحاد زمان وقوع ما بعد حتی مع ما قبلها.
4- إذا کان الدخول حال السیر والتکلّم ب (أدخلها) حال الدخول.
5- البقره ، الآیه : 214.
6- معنی الآیه علی قراءه نافع ان الذین خلوا (أی : الأمم السالفه) أصابتهم المصائب وزلزلوا فی عقایدهم ونحن (أی : الله) نحکی هذه الحکایه حتّی یعتبر بها الرسول محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم والذین آمنوا معه ویقول صلّی الله علیه وآله وسلّم الآن حزنا علیهم متی نصر الله ففاعل یقول علی هذه القراءه هو رسول الاسلام ومعنی التأویل بالحال أنّ (یقول) وإن کان مستقبلا لکونه متأخّرا عن زمان الزلزال لکن بتأویل أنّ الرسول تصوّر الزلزال عند قوله (متی نصر الله) یکون حالا.
7- لأن فیء الباغی عن بغیه ورجوعه الی أمر الله إنما یکون بعد القتال لا حینه فیکون مستقبلا.
8- الحجرات ، الآیه : 9.
9- البقره ، الآیه : 214.
10- معنی الآیه علی قراءتهم إن الذین خلوا أصیبوا وزلزلوا حتّی یقول رسولهم الذی فی زمانهم متی نصر الله. فالزلزال والقول قد وقعا فی الماضی ولکن بالنظر إلی أنّ الآیه حکایه وفی الحکایه یجعل الحاکی نفسه فی زمان وقوع الواقعه ومعلوم انّ قول الرسول فی ذلک الوقت إنما وقع بعد الزلزال (فیقول) مستقبل بالنسبه إلی ما قبل حتی وهو الزلزال فالماضی مؤوّل إلی المستقبل بتأویل الحکایه.

وبعد فاجواب نفی أو طلب

محضین أن وسترها حتم نصب

(وبعد فاجواب نفی أو طلب) أمرا کان (1) [ذلک الطّلب] أو دعاء أو استفهاما أو عرضا أو تحضیضا أو تمنّیا ، بشرط أن یکونا (2) (محضین أن وسترها حتم نصب) (3) نحو (لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا)(4)(5).

یا ناق سیری عنقا فسیحا

إلی سلیمان فنستریحا (6)

(وَلا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی)(7)(8).

ربّ وفّقنی فلا أعدل عن

سنن السّاعین فی خیر سنن (9)

(فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا)(10).

یا بن الکرام ألا تدنوا فتبصر ما

قد حدّثوک فما راء کما سمعا (11)).

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 428


1- الطلب.
2- أی : النفی والطلب.
3- فتقدیر البیت (نصب أن بعد فاجواب أو طلب محضین وستر (أن) حینئذ حتم).
4- مثال لجواب النفی ، وعلامه النصب حذف نون الرفع أی : فأن یموتوا.
5- فاطر ، الآیه : 36.
6- لجواب الأمر (سیری) أی : فأن تستریحا یعنی یا ناقه أسرعی فی مشیک وسیری إلی سلیمان لتستریح.
7- لجواب النهی أی : فأن یحلّ.
8- طه ، الآیه : 81.
9- مثال لجواب الدعاء ، أی : فأن لا أعدل ، و (فیشفعوا) جواب الاستفهام أی : فإن شفعوا یعنی ربّ وفّقنی أن لا أعدل عن سنن الذین سعوا إلیک وعملوا بأحسن السنن.
10- الأعراف ، الآیه : 53.
11- مثال للعرض أی : فأن تبصر ومعنی البیت (یابن الرجال الکرام ألا تقرب منا لتری ما سمعت بإذنک فأنّ الذی یری لیس کمن سمع).

لو لا تعوجین یا سلمی علی دنف

فتخمدی نار وجد کاد یفنیه (1)

(یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ)(2)(3).

فإن کانت الفاء لغیر الجواب بان کانت لمجرّد العطف نحو :

ألم تسأل الرّبع القواء فینطق (4)

[وهل یخبرنک الیوم بیداء سملق]

أو النّفی غیر محض (5) نحو «ما تزال تأتینا فتحدّثنا» ، (6) «وما تأتینا إلّا فتحدّثنا» ، (7) الطّلب غیر محض - بأن کانت بصوره الخبر (8) أو باسم الفعل (9) کما سیأتی وجب الرّفع.

والواو کالفا إن تفد مفهوم مع

کلا تکن جلدا وتظهر الجزع

(والواو کالفاء) فیما ذکر (إن تفد مفهوم مع کلا تکن جلدا وتظهر الجزع) (10)(وَلَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ)(11)(12).

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 429


1- فتخمدی حذف منه النون المؤنثه نصبا لکونه جوابا للولا التحضیضیه.
2- مثال للتمنّی.
3- النساء ، الآیه : 37.
4- الفاء هنا لمجرد العطف ، إذ لیس النطق مسببا عن السؤال لتکون الفاء الداخله علی (ینطق) جوابا عن الاستفهام ، والمعنی ألم تسئل الربع الفواء (أی : المنزل الخالی) فینطق بعد سؤالک فالنطق وإن کان متأخّرا عن السؤال لکنه لیس مسبّبا عنه ، إذ لا یوجب سؤال الجماد نطقه.
5- بأن ینتقض النفی بنفی بعده فیصیر إثباتا بنفی النفی ، أو ینتقض بالاستثناء.
6- فهنا انتقض نفی (ما) بنفی (تزال) لأنّ تزال فعل نفی.
7- مثال لانتقاض النفی بإلّا.
8- نحو حسبک الکلام فینم الناس ، أی : أترک الکلام لینم الناس فهنا أمر بصوره الجمله الخبریّه فالفاء التی فی جوابه لم تعمل ولم تقدر بعدها (أن) لعدم کون الطلب محضا.
9- نحوصه فأحدثک بضم الثاء.
10- فالمعنی (مع أن تظهر الجزع) مثال لجواب الطلب (النهی).
11- والتقدیر (مع أن یعلم الصابرین) مثال لجواب النفی (لمّا).
12- آل عمران ، الآیه : 142.

فقلت أدعی وأدعو إنّ اندی (1)

[لصوت أن ینادی داعیان]

*

ألم أک جارکم ویکون بینی

وبینکم المودّه والإخاء (2)

و (یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ)(3)(4) فإن لم تکن الواو بمعنی مع وجب الرّفع ، نحو «لا تأکل السّمک وتشرب اللّبن» (5).

وبعد غیر النّفی جزما اعتمد

إن تسقط الفا والجزاء قد قصد

(وبعد غیر النّفی جزما) به (6) (اعتمد إن تسقط الفاء والجزاء قد قصد) (7) نحو قوله تعالی : (قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ)(8)(9) ، بخلافه (10) بعد النّفی نحو «ما تأتینا تحدّثناء» وما

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 430


1- أی : أدعی مع أن أدعو ، وهذا مثال لجواب الأمر.
2- من قصیده لجرول بن أوس یخاطب بها الزرقان ابن بدر یعنی ألم أکن جارا لکم مع وجود المودّه والأخوّه التی کانت بیننا. الشاهد فی نصب (یکون) بتقدیر أن بعد الواو بمعنی مع فی جواب الاستفهام أی : (مع أن یکون).
3- الشاهد فی (لا نکذب) و (نکون) إنهما نصبا بأن المقدّره بعد الواو بمعنی مع فی جواب التمنّی.
4- الأنعام ، الآیه : 27.
5- هذا علی فرض أن یکون معنی الجمله النهی عن أکل السمک والأمر بشرب اللبن ، فتکون الواو عطفا ، وأما إذا کان معناها النهی عن الجمع بینهما فالواو بمعنی مع ولا یکون شاهدا علی المدّعی ، کما لا یخفی.
6- أی : بغیر النفی وهو الطلب بأقسامه ، ومعنی الاعتماد فی الجزم علی الطلب أن الجزم مسبّب عنه لتضمنّه ، معنی إن الشرطیّه.
7- یعنی إذا وقع فعل المضارع بعد الطلب وحذف منه فاء الجزاء وقصد منه الجزاء عن الطلب بتقدیر شرط فهذا الفعل یجزم اعتمادا علی الطلب الذی قبله.
8- والتقدیر تعالوا أن أتیتم أتل فأتل واقع بعد الطلب وهو تعالوا (اسم فعل أمر) وحذف منه الفاء ، وقصد به الجزاء ، لأنّ المراد أنّ التلاوه مترتّبه علی مجیئکم.
9- الأنعام ، الآیه : 151.
10- أی : بخلاف الجزاء الواقع بعد النفی ، یعنی أنّ الفعل الواقع بعد النفی لا یجزم وإن قصد به الجزاء کما فی المثال ، فإن (تحدثنا) جزاء لتأتینا لأن الحدیث سبب عن الإتیان ومع ذلک لم تجزم.

إذا لم یقصد الجزاء نحو «تصدّق ترید وجه الله» (1).

وشرط جزم بعد نهی أن تضع

إن قبل لا دون تخالف یقع

(وشرط جزم بعد نهی) إذا اسقطت الفاء (أن تضع إن) الشّرطیّه (قبل لا دون تخالف) فی المعنی (یقع) (2) کقولک «لا تدن من الأسد تسلم» بخلاف «لا تدن منه یأکلک» فلا یجزم (3) خلافا للکسائی (4).

والأمر إن کان بغیر افعل فلا

تنصب جوابه وجزمه اقبلا

(والأمر إن کان بغیر افعل) بأن کان بلفظ الخبر أو باسم الفعل (فلا تنصب جوابه) خلافا للکسائیّ (وجزمه اقبلا) (5) للإجماع علیه ، نحو «حسبک الحدیث ینم النّاس» (6) و «صه أحدّثک».

والفعل بعد الفاء فی الرّجا نصب

کنصب ما إلی التمنّی ینتسب

(والفعل بعد الفاء فی الرّجاء نصب) عند الفرّاء والمصنّف (کنصب ما إلی

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 431


1- فإن إراده وجه الله لیس مسبّبا عن التصدّق لیکون جزاء له.
2- یعنی شرط جزم المضارع بعد النهی أن تقدّر إن الشرطیّه قبل لا الناهیّه ولا یقع خلل فی المعنی کما فی قولنا لا تدن من الأسد تسلم فإن قلنا (ألا تدن من الأسد تسلم) کان المعنی صحیحا.
3- لعدم صحه المعنی بقولنا (أن لا تدن من الأسد یأکلک) وکیف یأکلک وأنت بعید عنه.
4- فجوّز نصب المضارع فی جواب الأمر وإن کان الأمر بلفظ الخبر أو اسم فعل.
5- بشرط حذف الفاء وقصد الجزاء.
6- بتخفیف المیم من النوم یعنی اترک الحدیث والتکلّم لینام الناس ، فجزم ینم فی جواب الأمر بلفظ الخبر ، وکذا احدثک جواب لاسم فعل الأمر ، وأما النصب فلا ، لان شرطه أن یکون جوابا للامر الصریح.

التّمنّی ینتسب) (1) نحو (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ)(2)(3).

وإن علی اسم خالص فعل عطف

تنصبه أن ثابتا أو منحذف

(وإن علی اسم خالص) من شبه الفعل (4) (فعل عطف) بالواو والفاء أو أو ، أو ثمّ (تنصبه أن ثابتا) کان (أو منحذف) نحو (وَما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً)(5)(6).

ولبس عباءه وتقرّ عینی (7)

[أحبّ إلیّ من لبس الشّفوف]

لو لا توقّع معترّ فأرضیه (8)

[ما کنت أوثر أترابا علی ترب]

إنّی وقتلی سلیکا ثمّ أعقله (9)

[کالثّور یضرب لمّا عافت البقر].

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 432


1- یعنی کما أن الفعل بعد الفا ینتصب إذا وقع جوابا عن التمنّی نحو لیت زیدا أتانی فأکرمه کذا ینتصب إذا وقع جوابا عن الترجّی.
2- فنصب (اطّلع) لوقوعه جوابا عن (لعلّ) والتقدیر (أن ابلغ اطّلع).
3- غافر ، الآیه : 36 و 37.
4- بأن لا یکون اسم فاعل أو مفعول أو صفه مشبّهه.
5- فنصب (یرسل) بأن المقدره لعطفه بأو علی (وحیا) وهو اسم خالص.
6- الشوری ، الآیه : 51.
7- نصب (تقرّ) لعطفه بالواو علی (لبس) وهو اسم خالص - وآخره - (أحبّ إلیّ من لبس الشفوف) یعنی أن ألبس الملابس الخشنه وتکون عینی قریره بأهلی ووطنی أحبّ إلیّ من لبس الملابس الفاخره الرقیقه وأکون فی بلد غریب.
8- وآخره (ما کنت أوثر أترابا علی ترب) الأتراب جمع ترب وهو من کان مساویا معه فی العمر ، یعنی لو لا توقع المحتاج المضطر وإنی أرید أن أرضیه وأکشف الضرّ عنه لما قمت بعض أترابی علی بعض ، بل سوّیت بینهم. الشاهد فی نصب (أرضی) وهو متکلم مضارع لعطفه بالفاء علی (توقع) وهو مصدر.
9- بعده (کالثور یضرب لما عافت البقر) یعنی مثلی فی قتلی سلیکا (اسم رجل) ثم أعطائی الدیه له کمثل من یضرب الثور حینما تمتنع البقره من شرب الماء ، لأنهم أن ضربوا البقره قلّ لبنها الشاهد فی نصب (أعقله) لعطفه بثم علی الاسم الخالص وهو قتلی.

بخلاف المعطوف علی غیر الخالص ، نحو «الطّائر فیغضب زید الذّباب» (1).

وشذّ حذف أن ونصب فی سوی

ما مرّ فاقبل منه ما عدل روی

(وشذّ حذف أن ونصب فی سوی ما مرّ) (2) کقولهم «خذ اللّصّ قبل یأخذک» (3) (فاقبل منه (4) ما عدل روی) ولا تقس علیه.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 433


1- معناه (الذی یطیر ویغضب منه زید هو الذباب) فلم ینتصب (یغضب) مع عطفه علی الاسم (الطائر) لعدم کونه اسما خالصا ، بل صفه.
2- أی : شذّ أن تنصب أنّ المحذوفه فی غیر ما ذکر.
3- أی : قبل أن یأخذک فنصب (یأخذ) بأن المقدره من غیر أن یکون جوابا لنفی أو طلب.
4- أی : من النصب فی سوی ما مرّ یعنی أن النصب فی غیر ما ذکر سماعی لا یقاس علیه.
فصل : فی عوامل الجزم

بلا ولام طالبا ضع جزما

فی الفعل هکذا بلم ولمّا

(بلا ولام طالبا (1) ضع جزما فی الفعل) سواء کانتا للدّعاء (2) نحو (لا تُؤاخِذْنا)(3)(لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ)(4) ، أم لا (5) بأن کانت «لا» للنّهی نحو (لا تُشْرِکْ)(6) ، واللّام للأمر نحو (لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ)(7) (هکذا بلم ولمّا) النّافیّتین نحو (وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ)(8) ، (لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ)(9) ، قیل : وقد تنصبه (10) «لم» فی لغه ، ومنه قراءه (أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ)(11).

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 434


1- یعنی أن کانتا للطلب لا للتعلیل أو النفی.
2- الدعاء هو الطلب من الدانی إلی العالی من دون استعلاء.
3- البقره ، الآیه : 286.
4- الزّخرف ، الآیه : 77.
5- أی : أم لا تکونا للدعاء ، بل للنهی والأمر.
6- لقمان ، الآیه : 13.
7- الطلاق ، الآیه : 7.
8- المائده ، الآیه : 67.
9- ص ، الآیه : 48.
10- أی : قد تنصب الفعل (لم) فی بعض اللغات ومنه قراءه (ألم نشرح) بالفتح.
11- الانشراح ، الآیه : 1.

واجزم بإن ومن وما ومهما

أی متی أیّان أین إذ ما

(واجزم بإن) نحو (إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ)(1) (ومن) نحو (مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ)(2) (وما) نحو (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللهُ)(3) (ومهما) نحو (مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ)(4) و (أیّ) نحو (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی)(5) و (متی) نحو :

[ولست بحلال التّلاع مخافه

ولکن] متی یسترفد القوم أرفد

و (أیّان) نحو «أیّان تفعل أفعل» ولم یذکر هذه [أیّان] فی الکافیه ولا فی شرحها.

و (این) نحو (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ)(6) و (إذ ما) نحو :

إذ ما أتیت علی الرّسول فقل له (7)

[حقّا علیک إذا اطمأنّ المجلس]

*

وحیثما أنّی وحرف إذ ما

کإن وباقی الأدوات أسما

(وحیثما) نحو «حیثما یک أمر صالح فکن» و (أنّی) نحو :

فأصبحت أنّی تأتها تلتبس بها

[کلا مرکبیها تحت رجلک شاجر]

وزاد الکوفیّون «کیف» فجزموا بها. ویجزم بإذا فی الشّعر کثیر کما قال فی شرح

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 435


1- الإسراء ، الآیه : 54.
2- النّساء ، الآیه : 123.
3- البقره ، الآیه : 197.
4- الأعراف ، الآیه : 123.
5- الإسراء ، الآیه : 110.
6- النّساء - 78.
7- وبعده حقا علیک إذا اطمئنّ المجلس) ومنه : (یا خیر من رکب المطی ومن مشی فوق التراب إذا تعدّ الأنفس بک أسلم الطاغوت واتّبع الهدی وبک انجلی عنّا الظلام الحندس) من أبیات لعباس ابن مرداس السلمی یخاطب بها رجلا یرید زیاره النبی صلّی الله علیه وآله وسلّم ، والأبیات واضحه المعنی. الشاهد فی مجیء إذ ما للشرط.

الکافیه ، ومنه :

[إستغن ما أغناک ربّک بالغنی]

وإذا تصبک خصاصه فتجمّل (1)

قال : والأصحّ منع ذلک فی النّثر لعدم وروده.

(وحرف إذ ما کإن) لأنّ إذ سلب معناه الأصلیّ (2) واستعمل مع ما الزّائده (وباقی الأدوات أسما) بلا خلاف إلّا «مهما» ، فعلی الأصحّ ، (3) لعود الضّمیر علیها فی الآیه السّابقه (4).

ثمّ ما کان منها (5) للزّمان أو المکان فموضعه نصب بفعل الشّرط ، (6) وما کان لغیره (7) فموضعه رفع علی الإبتداء إن اشتغل عنه الفعل بضمیره (8) وإلّا فینصب به (9).

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 436


1- هو من قصیده لعبد ابن قیس ابن خفاف یوصی بها ابنه حبیل - وقبله - : فإذا افتقرت فلا تکن متخشّعا ترجو الفواضل عند غیر المفضل وإذا لقیت القوم فاضرب فیهم حتی یروک ظلال حزب مهمل استغن ما أغناک ربّک بالغنی وإذا تصبک خصاصه فتجمل واستأن حلمک فی أمورک کلّها وإذا عزمت علی الهوی فتوکل وإذا تشاجر فی فؤادک مرّه أمران فاعدد للأعز الأجمل معنی البیت أن لا تظهر الفقر عند المخلوق أبدا ، فإن کنت غنیّا بغنی الله فهو وإلّا فتظاهر بالغنی. الشاهد فی مجیء إذا للشرط.
2- إشاره إلی ردّ من استدل علی اسمیتها بأن أصلها (إذ) وهو اسم کما مرّ فی باب الإضافه ، فأجاب بأنه اسم إذا کان بمعناه الأصلی وهو الظرفیه فی الماضی ، والآن سلب عنه ذلک المعنی فصار حرفا ، ویدل علی ذلک استعماله مع (ما) الزائده.
3- أی : علی الأصحّ أنه اسم.
4- وهی قوله تعالی (مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ) فعاد ضمیر به إلی مهما ولو کان حرفا لما عاد إلیه الضمیر.
5- أی من أدوات الشرط فالزمان کمتی وأیّان والمکان کأین وحیثما والمشترک کأنّی.
6- علی أن یکون مفعولا فیه.
7- أی : لغیر الزمان أو المکان کمن وما وکیف.
8- نحو من تضربه أضربه.
9- أی : إن لم یکن الفعل مشتغلا بضمیره نحو من تضرب أضرب ، فمن منصوب بفعل الشرط مفعولا به.

فعلین یقتضین شرط قدّما

یتلو الجزاء وجوابا وسما

وماضیین أو مضارعین

تلفیهما أو متخالفین

(فعلین یقتضین) (1) أی أدوات الشّرط وهی إن وما بعدها (شرط قدّما) (2) و (یتلو الجزاء وجوابا وسما) (3) أیضا (وماضیین أو مضارعین تلفیهما) (4) أی الشّرط وجزائه ، ومحلّ الماضی حینئذ جزم ، نحو (وَإِنْ عُدْتُمْ عُدْنا)(5)(6)(إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ)(7)(8).

(أو متخالفین) بأن یکون الشّرط مضارعا والجزاء ماضیا أو عکسه ، نحو :

إن تصرمونا وصلناکم وإن تصلوا

ملأتم أنفس الأعداء إرهابا (9)

ونحو :

دسّت رسولا بأنّ القوم إن قدروا

علیک یشفوا صدورا ذات توغیر (10)

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 437


1- قوله (فعلین) مفعول لا جزم فی أول البیت السابق قبل ببتین والتقدیر (أجزم بأن و...) فعلین یقتضینها أدوات الشرط.
2- أی : یجب أن یکون الشرط مقدما علی الجزاء.
3- أی : یسمی الجزاء جوابا أیضا.
4- أی : تجدهما.
5- فالشرط والجزاء کلاهما ماضیان.
6- الإسراء ، الآیه : 8.
7- مثال لکون الفعلین مضارعین وهما تبدو ویحاسب.
8- البقره ، الآیه : 284.
9- فالشرط فی الموردین مضارع وهما (تصرموا) و (تصلوا) والجزاء ماض ، وهو (وصلناکم) فی الأول و (ملاتم) فی الثانی. ومعنی البیت إنکم إن قطعتم عنّا الصله فإنّا لا نقطع عنکم ، ولکن أن تصلونا ملاتم قلوب الأعداء رعبا وخوفا.
10- مثال لعکس الأول ، إذ الشرط هنا ماض ، وهو (قدروا) والجزاء مضارع (یشفوا) ومعنی البیت إنّها أرسلت فی الخفاء رسولا بأن القوم أن تمکنوا علیک یشفوا علیک صدورهم الملیئه بالحقد.

وبعد ماض رفعک الجزا حسن

ورفعه بعد مضارع وهن

(وبعد) شرط (ماض رفعک الجزاء حسن) لکنّه غیر مختار ، (1) نحو :

وإن أتاه خلیل یوم مسأله

یقول لا غائب مالی ولا حرم (2)

(ورفعه) أی الجزاء (بعد) شرط (مضارع وهن) أی ضعیف ، نحو :

یا أقرع بن حابس یا أقرع

إنّک إن یصرع أخوک تصرع (3)

*

واقرن بفا حتما جوابا لو جعل

شرطا لإن أو غیرها لم ینجعل

(واقرن بفاحتما) للإرتباط (4) (جوابا لو جعل شرطا لإن أو غیرها) من الأدوات لم یطاوع و (لم ینجعل) (5) کالماضی غیر المتصرّف ، نحو (فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ)(6)(7) والماضی لفظا ومعنی (8) نحو (فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ)(9)(10)

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 438


1- بل المختار هو الجزم.
2- برفع (یقول) لکون الشرط (أتاه) ماضیا ، ومعنی البیت إنّه إن أتاه صدیق محتاج فیتهیّأ لقضاء حاجته ویقول أنّ ما لی حاضر ولا حرمان منه لأحد.
3- الشاهد أن الجزاء (تصرع) مرفوع مع إن الشرط (یصرع) مضارع - إنک یا أفرع ابن حابس رجل جبان بحیث إن غلب أخوک فی المصارعه غلبت أنت من دون صراع خوفا ورعبا.
4- أی : لیحصل الارتباط بین الشرط والجزاء بالفاء.
5- یعنی إذا کان الجزاء لا یصلح أن یکون شرطا یجب أن یقرن بالفاء وقوله (لم یطاوع) أی : لا یقبل و (لم ینجعل) لم یصر.
6- فی جواب أن ترن أنا أقلّ منک مالا وولدا.
7- الکهف ، الآیه : 40.
8- فإن الماضی الذی یصلح للشرط ما هو بمعنی الاستقبال نحو إن جئتنی أکرمک فإن معناه أن تجئنی أکرمک وأما إذا کان ماضیا معنی أیضا فلا یصلح للشرط فیجب اقترانه بالفاء.
9- فی جواب (أن یسرق) ف (سرق) فی الآیه أرید به الزمان الماضی بدلیل (من قبل) فلا یصلح للشرط.
10- یوسف ، الآیه : 77.

والمطلوب به فعل أو ترک (1) نحو (إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی)(2). (وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلا یَخافُ)(3)(4) ، والفعل المقرون بالسّین أو سوف والمنفی بلن أو ما أو إن والجمله الاسمیّه. (5) وقوله :

من یفعل الحسنات الله یشکرها

[والشّرّ بالشّرّ عند الله مثلان]

ضروره (6).

وتخلف الفاء إذا المفاجأه

کإن تجد إذا لنا مکافأه

(وتخلف الفاء إذا المفاجأه) (7) فی حصول ارتباط بها (کإن تجد إذا لنا مکافأه) (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 439


1- بأن یکون الجواب أمرا أو نهیا لفظ أو معنی.
2- آل عمران ، الآیه : 31.
3- (لا یخاف) هنا ، وإن کان إخبارا فی الظاهر لکنّه نهی وإنشاء فی المعنی إذ المعنی لا یخف.
4- طه ، الآیه : 112.
5- أمثله السته علی ما فی التصریح والتوضیح للأولی نحو إن تعاسرتم فسترضع له أخری ، والثانیه وإن خفتم عیله فسوف یغنیکم الله ، وللثالثه نحو وما تفعلوا من خیر فلن تکفروه وللرابعه نحو فإن تولّیتم فما سئلتکم من أجر ، وللخامسه نحو إن تقم فأن أقوم وأصحّ منه نحو إن تنکرونی فأن أدری أصدقتم فی إنکارکم أم کذبتم ، وللسادسه نحو إن یمسسک بخیر فهو علی کلّ شیء قدیر.
6- ولو لا الضروره لقال فالله یشکرها.
7- یعنی إنّ إذا لمفاجاه تدخل علی الجزء الذی لا یصلح للشرط مثل الفاء إلا أن إذا لا تدخل إلا علی الجمله الاسمیّه کما مرّ.
8- فدخلت إذا علی الجزاء الذی هو جمله اسمیّه.
9- الرّوم ، الآیه : 36.

والفعل من بعد الجزا إن یقترن

بالفا أو الواو بتثلیث قمن

(والفعل من بعد الجزاء إن یقترن) معطوفا (بالفاء أو الواو بتثلیث) له (قمن) (1) بأن یرفع علی الإستیناف ویجزم علی العطف وینصب علی إضمار «أن» ، وقری بها (2)(یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ)(3) فإن اقترن بثمّ جاز الأوّلان (4) فقط.

وجزم أو نصب لفعل إثرفا

أو واو إن بالجملتین اکتنفا

(وجزم أو نصب) ثابت (لفعل) واقع (إثرفا أو واو إن بالجملتین) أی جمله الشّرط وجمله الجزاء (اکتنفا) (5) بأن توسّطهما ، نحو «إن تأتنی فتحدّثنی أحدّثک» (6).

ومن یقترب منّا ویخضع نؤوه (7)

[ولا یخش ظلما ما أقام ولا هضما]

فإن وقع بعد ثمّ لم ینصب ، وأجازه الکوفیّون ، ومنه قراءه الحسن : (وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ)(8)(9).

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 440


1- یعنی إذا عطف علی الجزاء بالفاء أو الواو فیجوز فی الفعل المعطوف ثلاث وجوه : الرفع ، والنصب ، والجزم.
2- أی : بالوجوه الثلاثه بفتح الباء وضمها وسکونها.
3- البقره ، الآیه : 284.
4- أی : الرفع والجزم فقط دون النصب.
5- یعنی إذا کان الفعل الداخل علیه الواو أو الفاء مکتنفا بالشرط والجزاء بأن توسط بینهما فذلک الفعل یقراء بالنصب أو الجزم فقط دون الرفع.
6- فیجوز فی (تحدّثنی) النصب والجزم لوقوعه بعد الفاء مکتنفا بجملتی الشرط والجزاء.
7- فجاز فی (نخضع) الجزم والنصب لکونه بعد الواو مکتنفا بالشرط والجزاء ، ومعنی البیت إن من التجأ إلینا خاضعا نعطه الأمان والمأوی ولا یخف ظلما ولا ضیاع حق.
8- فقرأ الحسن (یدرکه) بفتح الکاف.
9- النّساء ، الآیه : 100.

والشّرط یغنی عن جواب قد علم

والعکس قد یأتی إن المعنی فهم

(والشّرط یغنی عن جواب قد علم) (1) فحذف ، نحو : (وَإِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَهٍ)(2)(3) أی فافعل.

(والعکس) وهو الاستغناء بالجواب عن الشّرط (قد یأتی إن المعنی فهم) نحو :

فطلّقها فلست لها بکفؤ

وإلّا یعل مفرقک الحسام (4)

وقد یحذفان معا بعد «إن» نحو :

قالت بنات العمّ یا سلمی وإن

کان فقیرا معدما قالت وإن (5)

*

واحذف لدی اجتماع شرط وقسم

جواب ما أخّرت فهو ملتزم

(واحذف لدی اجتماع شرط وقسم جواب ما أخّرت) (6) منهما وائت بجواب

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 441


1- یعنی قد یحصل العلم بالجزاء من الشرط فیجوز حذف الجزاء للعلم به.
2- الشاهد فی جواب (إن استطعت) أنّه حذف للعلم به وهو (فافعل) وأمّا (فتأتیهم) فإنّه عطف علی الشرط ولیس بجزاء.
3- الأنعام ، الآیه : 35.
4- أی : إلّا تطّلقها یعل ، ومعنی البیت طلّق هذه المرأه لأنک لست کفوا لها وإن لم تطلقها یصعد علی رأسک السیف فتقتل.
5- الشاهد فی (وإن) الثانیه حذف عنها فعل الشرط والجزاء والتقدیر ، وإن کان فقیرا معدما تزوجت منه ، ومعنی البیت قالت بنات عمها یا سلمی هل تتزوّجین منه وإن کان فقیرا لا مال له؟ فأجابت : نعم أرضی به وإن کان فقیرا لا مال له.
6- یعنی إذا اجتمع فی کلام شرط وقسم فلا تأت لکل منهما بجواب بل أحذف جواب المتأخّر منهما ، وائت بجواب المتقدّم ، فإن کان المتأخر الشرط فاذکر جواب القسم فقط ، وإن کان المتأخر القسم فائت بجواب الشرط.

ما قدّمت (فهو ملتزم) (1) نحو : «والله إن أتیتنی لأکرمنّک» (2) و «إن تأتنی والله أکرمک» (3).

وإن توالیا وقبل ذو خبر

فالشّرط رجّح مطلقا بلا حذر

(وإن توالیا) (4) أی الشّرط والقسم (وقبل) أی قبلهما (ذو خبر) أی مبتدأ (فالشّرط رجّح) بأن تأتی بجوابه (مطلقا بلا حذر) أی سواء تقدّم أو تأخّر ، نحو : «زید إن تقم والله یقم» و «زید والله إن تقم یقم» (5).

وربّما رجّح بعد قسم

شرط بلاذی خبر مقدّم

(وربّما رجّح بعد قسم شرط) فأتی بجوابه (بلا ذی خبر مقدّم) (6) نحو :

لئن کان ما حدّثته الیوم صادقا

أصم فی نهار القیظ للشّمس بادیا (7)

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 442


1- یعنی إن حذف جواب المتأخّر لازم وواجب لا جائز.
2- (لأکرمنّک) جواب للقسم بدلیل وجود اللام والمحذوف جواب الشرط لأنّه المتأخر.
3- هنا المحذوف جواب القسم لتأخّره ، و (أکرمک) جواب للشرط بدلیل عدم دخول لام القسم علیه.
4- أی : إن اجتمع الشرط والقسم وکان قبلهما مبتدأ فائت بالجواب للشرط لا للقسم سواء تقدّم أو تأخّر.
5- ففی کلا المثالین أتا بالجواب للشرط لا للقسم لوجود المبتدا قبلهما والشرط فی الأول متقدّم وفی الثانی متأخر ، والدلیل علی أنّ (یقم) فی المثالین جواب للشرط جزمه وعدم دخول لام القسم علیه.
6- یعنی قد یؤتی بجواب الشرط مع تأخّره عن القسم ، ویحذف جواب القسم مع تقدّمه من دون ذکر مبتدء قبلهما علی خلاف ما تقرّر آنفا.
7- أصم جواب للشرط (إن کان) وجواب القسم مع تقدّمه محذوف ولیس قبلهما مبتدء ، والقسم هنا اللام لکونها توطئه للقسم ، ودلیلا علی قسم مقدّر ، ومعنی البیت إن کان ما نقل لی الیوم صادقا صمت فی نهار الصیف تحت الشمس طول النهار.
فصل : فی «لو»

لو حرف شرط فی مضی ویقلّ

إیلاؤه مستقبلا لکن قبل

(لو حرف شرط فی مضیّ) (1) یقتضی امتناع ما یلیه واستلزامه لتالیه (2) من غیر تعرّض لنفی التّالی (3) کذا قال فی شرح الکافیه. قال :

فقیام زید من قولک «لو قام زید لقام عمرو» (4) محکوم بانتفائه ، وکونه مستلزما

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 443


1- أی : یستعمل لبیان اشتراط شیء بشیء آخر فی الزمان الماضی.
2- یعنی إن لو یفید أمرین : أحدهما : إن شرطه ممتنع أی : غیر واقع. والثانی : إن شرطه إذا تحقّق ، تحقّق معه الجزاء أیضا ، ولکن لا یدلّ علی أن جزائه یمتنع إذا امتنع الشرط. وقوله : ما یلیه ، أی : ما یقع بعد لو بلا فصل وهو الشرط ، والضمیر فی (لتالیه) یعود إلی ما یلیه أی : لتالی الشرط وهو الجزاء.
3- لأن الاستلزام من ناحیه الشرط فقط بمعنی أنّه إذا وجد ، وجد الجزاء حتما لا من ناحیه الجزاء ، فیمکن أن یوجد الجزاء والشرط ممتنع وهذا نظیر الملح والبیاض فلو وجد الملح وجد البیاض حتما ، ولکن یمکن أن یوجد البیاض بدون الملح کالجصّ مثلا.
4- یعنی معنی هذه الجمله إن زیدا لم یقم وأنّه لو قام لقام عمرو معه حتما ، کما إذا فرضنا أنّ عمرا تعهّد بأن یقوم إذا قام زید ، فالقائل بهذه الجمله یحکم بعدم قیام زید ، وأن قیام زید یستلزم قیاما من عمرو بمعنی أنّه إذا قام زید قام عمرو أیضا ، ولیس مراد القائل أن عمرا لا یقوم أبدا إذا لم یقم زید ، فربّما تعهّد أن یقوم حین قیام خالد أیضا ، أو أن یقوم وحده مثلا فهذان قیامان لعمرو ، غیر ملازمین لقیام زید ، ویمکن ثبوتهما مع امتناع قیام زید.

ثبوته لثبوت قیام من عمرو ، وهل لعمرو قیام آخر غیر اللّازم عن قیام زید أو لیس له لا تعرّض لذلک (1) ویوافقه (2) - وهو أکثر تحقیقا وأضبط للصّور ما ذکره بعض المحقّقین من أنّه ینتفی التّالی أیضا (3) إن ناسب الأوّل ولم یخلفه غیره ، (4) نحو (لَوْ لم

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 444


1- أی : فی کلام هذا القائل فلا یدلّ (لو) علی انتفاء الجزاء مطلقا ، بل علی انتفاء الشرط فقط واستلزامه للجزاء ونتیجه هذا الاستلزام انتفاء الفرد الملازم للشرط من الجزاء فقط لا انتفائه الکلّی.
2- أی : یوافق ما قاله المصنف فی شرح الکافیه ما ذکره بعض المحقّقین ، وحاصله : إنّ (لو) من حیث تأثیره فی انتفاء الجزاء وثبوته علی ثلاثه أقسام : (الأول) : فی انتفاء الجزاء ، وذلک أنما یتحقّق إذا ناسب الجزء الشرط ، أی : کان الجزاء مسببا عن هذا الشرط ، وکان الشرط سببا للجزاء ولم یخلفه غیره ، أی : لم یکن للجزاء سبب غیر هذا الشرط فبانتفاء الشرط (المدلول بلو) ینتفی الجزاء قهرا ، کما فی مثال الآلهه ، فإنّ فساد السماوات والأرض مناسب لوجود آلهه غیر الله ویتوقف علیه ولا یخلف شیء مکان الآلهه فی إیجاد فساد السماوات والأرض فسبب هذا الفساد منحصر بالآلهه ، فإذا انتفت الآلهه انتفی الفساد. (الثانی) : عدم انتفاء الجزاء عند انتفاء الشرط بلوکما فی مثال الإنسان والحیوان ، لعدم انتفاء الحیوان بانتفاء الإنسان لإمکان وجود الحیوان مع غیر الإنسان کالبقر مثلا. (الثالث) : تأثیره فی ثبوت الجزاء بمعنی أنّ (لو) یفید ثبوت الجزاء مترتّبا علی انتفاء الشرط. وهذا القسم ینقسم علی ثلاثه أقسام : إذ قد یکون للفرد الملازم للشرط من الجزاء أولویّه علی الفرد الغیر الملازم کما فی مثال صهیب فإنّ عدم المعصیه إذا کان مع الخوف أولی من عدم المعصیه إذا لم یکن مع الخوف. وقد یکون الفرد الملازم مساویا مع غیره کما فی مثال الربیبه ، فإنّ عدم الحلّ مع کونها ربیبه مساو مع عدم الحلّ مع کونها رضیعه ولیس أحدهما بأولی من الآخر لکونهما فرعین عن النسب ، ولیس أحدهما والآخر فرعا کما فی الأخیر. وقد یکون الفرد الملازم للشرط أدون من الفرد الآخر ، کما فی المثال الأخیر ، فإن عدم الحلّ (وهو ثبوت الجزاء) إذا کان ملازما للرضاع أدون من عدم الحلّ الغیر الملازم له لأنّ غیر الملازم للرضاع یکون ملازما للنسب وهو أقوی وأولی لکونه اصلا والرضاع فرع.
3- کما ینتفی الشرط.
4- أی : إن کان التالی (الجزاء) مناسبا للأول (الشرط) بأن یکون مرتبطا معه ارتباط المسبّب مع السبب ولم

کانَ فِیهِما آلِهَهٌ إِلَّا اللهُ لَفَسَدَتا)(1)(2) لا إن خلفه نحو : «لو کان إنسانا لکان حیوانا» (3) ویثبت (4) إن لم یناف الأوّل وناسبه إمّا بالأولی نحو : «نعم العبد صهیب لو لم یخف الله لم یعصه» (5) أو المساوی نحو : «لو لم تکن ربیبتی فی حجری ما حلّت لی إنّها لابنه أخی من الرّضاعه» (6) أو الأدون کقولک : «لو انتفت أخوّه الرّضاع ما حلّت للنّسب» (7).

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 445


1- فالجزاء وهو الفساد منتف لانتفاء الشرط وهو وجود الآلهه لأنّ عله فساد السماوات والأرض منحصر فی وجود الآلهه ولا یخلفه غیره ، وهذا هو القسم الأول من الأقسام الخمسه.
2- الأنبیاء ، الآیه : 22.
3- لا ینتفی الجزاء هنا وهو کونه حیوانا لأنّه وإن کان مناسبا للشرط (کان إنسانا) فی تحقّقه به لکن الإنسان غیر منحصر فی تحقق الحیوان به بل یمکن أن یخلفه غیره فی ذلک کالبقر مثلا فیقال لو کان بقرا لکان حیوانا.
4- أی : یثبت التالی (الجزاء) عطف علی ینتفی أی : قد یثبت جزاء لو بشرط أن لا یکون ثبوت الجزاء منافیا فی المعنی مع الشرط ، بل کان اجتماع ثبوت الجزاء مع ثبوت الشرط مناسبا ، وتناسب هذا الاجتماع علی ثلاثه أقسام : إذ قد یکون اجتماعهما أولی من عدم اجتماعهما. وقد یکون الاجتماع وعدم الاجتماع متساویین. وقد یکون الاجتماع أدون من عدم الاجتماع.
5- ثبوت الجزاء (لم یعصه) ثبوت الشرط (یخف الله) فإن (لم) للنفی و (لو) أیضا للنفی وللامتناع ، ونفی النفی إثبات واجتماع ثبوت الجزاء مع ثبوت الشرط هو اجتماع عدم المعصیه مع خوف الله ومعلوم أن عدم المعصیه مع الخوف من الله أولی من عدم المعصیه عند عدم الخوف.
6- ثبوت الجزاء (ما حلّت لی) ثبوت الشرط (کون البنت ربیبه) واجتماعهما أی : اجتماع عدم الحلّ مع الربیبه مساو مع اجتماع عدم الحلّ مع غیرها ، والغیر فی المثال (الرضیعه) وذلک لأن حرمه تزویج الربیبه مثل حرمه تزویج الرضیعه فی کونهما فرعین عن النسب ولیس إحداهما أقوی من الأخری.
7- ثبوت الجزاء (ما حلّت) ثبوت الشرط (أخوه الرضاع) بقانون نفی النفی واجتماعهما أعنی اجتماع عدم الحلّ (الحرمه) مع أخوه الرضاع أدون من اجتماع عدم الحلّ مع غیر الرضاع والغیر فی المثال النسب ، لأن حرمه الرضاع أخفّ من حرمه النسب ، إذ الرضاع فرع من النسب لقوله (صلی الله علیه وآله وسلّم) الرضاع لحمه کلحمه النسب.

(ویقلّ إیلاؤها مستقبلا) معنی (1) (لکن قبل) إذا ورد نحو :

ولو أنّ لیلی الأخیلیّه سلّمت

علی ودونی جندل وصفائح

لسلّمت تسلیم البشاشه أوزقا

إلیها صدی من جانب القبر صائح (2)

*

وهی فی الاختصاص بالفعل کإن

لکنّ لو أنّ بها قد تقترن

(وهی فی الإختصاص بالفعل کإن لکنّ لو أنّ) بفتح الهمزه وتشدید النّون (بها قد یقترن) (3) نحو «لو أنّ زیدا قائم» وموضع أنّ حینئذ (4) رفع ، مبتدأ عند سیبویه وفاعلا لثبت مقدّرا عند الزّمخشری ویجب عنده أن یکون حینئذ (5) خبرها فعلا ، وردّه المصنّف لورودها اسما فی قوله تعالی (وَلَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ)(6)(7) وقول الشّاعر :

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 446


1- یعنی الأکثر أن یقع بعد لو ماض لفظا نحو لو قمت قمت ، أو ماض معنی وإن کان مستقبلا لفظا نحو لو لم تقم قمت فإن المستقبل الواقع بعد لم ماض فی المعنی ، لکن وقوع مستقبل معنی بعدها قلیل ، وأمّا إذا ورد فی کلام العرب قبل منهم لأنهم أهل اللسان.
2- یعنی لو أنّ لیلی التی من بنی أخیل تسلّم علی فی وقت یکون عندی ألواح القبور والکتائب الحجریه ، أی : تسلّم علی بعد موتی ، لسلّمت علیها سلام رجل بشّاش ، أو صاح إلیها صایح من جانب القبر. الشاهد : فی وقوع المستقبل معنی (سلّمت) بعد لو لأنّ المعنی لو تسلّم.
3- یعنی إن لو مثل إن الشرطیه فی أنّها تدخل علی الفعل فقط ، لکن (لو) قد تتخلّف عن هذه القاعده فتدخل علی (أنّ) وهی حرف.
4- أی : حین وقوعها بعد لو فإنّا علمنا سابقا أن (أنّ) المفتوحه مع اسمها وخبرها فی تأویل المفرد والمفرد لا بد له من محل من الإعراب ، فإذا وقعت بعد لو کان موضعها رفعا ، واختلف فی عله الرفع ، فقال سیبویه انّه مبتداء وخبره مقدّر ، فتقدیر قولنا (لو أن زیدا قائم) لو قیام زید ثبت وقال الزمخشری أنّه فاعل لثبت المقدر فالتقدیر لو ثبت قیام زید.
5- أی : یجب عند الزمخشری أن یکون خبر انّ حین وقوعها بعد لو فعلا.
6- خبرها (أقلام) وهو اسم.
7- لقمان ، الآیه : 27.

لو أنّ حیّا مدرک الفلاح (1)

ادرکه ملاعب الرّماح

وغیر ذلک (2).

وإن مضارع تلاها صرفا

إلی المضی نحو لو یفی کفی

(وإن مضارع) لفظا (تلاها صرفا (3) إلی المضیّ) معنی (نحو لو یفی کفی) (4)

تتمه : جواب «لو» إمّا ماض معنی ک- «لو لم یخف الله لم یعصه» أو وضعا وهو (5) إمّا مثبت فاقترانه باللّام نحو : (وَلَوْ عَلِمَ اللهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ)(6) أکثر من ترکها نحو : (لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا)(7) أو منفی بما ، فالأمر بالعکس نحو : (وَلَوْ شاءَ اللهُ مَا اقْتَتَلُوا)(8).

ولو نعطی الخیار لما افترقنا (9)

[ولکن لا خیار مع اللّیالی]

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 447


1- آخره (أدرکه ملاعب الرماح) من قصیده للبید یمدح بها عامر بن مالک الملقب بملاعب الأنسه أی : الذی یلعب بالرماح ، یعنی حتی لو کان فی تلک المعرکه رجل حی مدرک لطرق النجاه من الأخطار لأدرکه ملاعب الأسنه ، أی : ملاعب الرماح وقتله بضربه واحده. الشاهد : فی وقوع الاسم (مدرک) خبرا لأنّ بعد لو.
2- کقوله تعالی (یَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بادُونَ فِی الْأَعْرابِ.)
3- یعنی إن وقع بعد لو فعل مضارع لفظا فیجب تأویله إلی الماضی فی المعنی.
4- أی : لو وفی کفی.
5- یعنی الفعل الذی هو ماض وضعا (اذا وقع جواب لو) فإن کان مثبتا فاقترانه باللام أکثر من عدم اقترانه وإن کان منفیّا فبالعکس أی : عدم اقترانه باللام أکثر.
6- الأنفال ، الآیه : 23.
7- النّساء ، الآیه : 9.
8- البقره ، الآیه : 253.
9- وبعده (ولکن الخیار مع اللیالی) یعنی لو کان الاختیار بیدنا لما افترقنا مع الأحبّه ، ولکن الاختیار بید اللیالی (الدهر). الشاهد : فی اقتران (ما افترقنا) باللام ، وهو ماض وضعا ومنفیّ.
فصل : فی أمّا بفتح الهمزه و التّشدید و «لو لا» و «لو ما»

وفیه (1) «هلّا» و «ألّا» و «ألا».

أمّا کمهمایک من شیء وفا

لتلوتلوها وجوبا ألفا

(أمّا کمهمایک من شیء) فهی نائبه عن حرف الشّرط وفعله ولذا (2) لا یلیها فعل (وفالتلوتلوها وجوبا ألفا) (3) لأنّه مع ما قبله جواب الشّرط (4) وإنّما أخّرت إلیه کراهه أن یوالی بین لفظی الشّرط والجزاء نحو «أمّا قائم فزید» و «أمّا زید فقائم» و «أمّا زیدا فأکرم» و «أمّا عمرا فأعرض عنه» (5).

وحذف ذی الفا قلّ فی نثر إذا

لم یک قول معها قد نبذا

(وحذف ذی الفا (6) شذّ فی نثر إذا لم یک قول معها قد نبذا) (7) أی حذف ،

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 448


1- أی : فی هذا الفصل یذکر هذه الثلاثه أیضا.
2- أی : لکونها نائبه عن حرف الشرط وفعله ولزوم تقدیر فعل الشرط فلو ذکر بعدها فعل توهّم أنّه فعل الشرط.
3- أی : المتعارف المألوف عند أهل اللسان أن تدخل الفاء وجوبا علی تلوتلوها.
4- یعنی إنّ علّه دخول الفاء أن تلو التلو الذی هو مدخول الفاء مع الاسم الذی قبله جواب للشرط ، وأما تأخیر الفاء عن أول الشرط أی : عن تلو امّا فلان المتعارف أن یفصل بین أداه الشرط والجزاء بفعل الشرط وتوالی الأداه والجزاء بمعنی اتصالهما مکروه عندهم وحیث لا یکون هنا شرط فأخرّوا الفاء عن أول الشرط إلی ما بعد الأول حذرا من التوالی.
5- مثل بأربعه أمثله ، لأن جمله الجزاء قد تکون اسمیه ، وقد تکون فعلیه ، والاسمیه قد یتقدم الخبر علی المبتدا کما فی الأوّل ، وقد یتأخر کما فی الثانی ، والفعلیه قد یکون الفعل مذکورا والاسم الواقع بعد أمّا مفعول للفعل المذکور کما فی المثال الثالث ، وقد یکون مقدرا ، والاسم مفعول للمقدر ، کما فی الرابع ، فإنّ عمرا منصوب بفعل مقدّر ، والتقدیر باعد عمرا فأعرض عنه ، لأن أعرض لا یتعدّی بنفسه فلا بد من تقدیر فعل متعدّ مشابه له فی المعنی.
6- التی ذکر أنّه یجب دخولها علی جواب أمّا.
7- یعنی شذوذ حذف الفاء إنما یکون إذا لم یکن قول مقدّر مع أمّا ، وقد حذف ذلک القول ، وأمّا إذا کان کذلک فکثیرا تحذف الفاء.

کقوله صلّی الله علیه وآله وسلّم «أمّا بعد ما بال رجال» (1) فإن کان معها قول وحذف ، جاز حذف الفاء بل وجب کقوله تعالی (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ)(2) أی فیقال لهم أکفرتم.

ولو لا ولو ما یلزمان الابتدا

إذا امتناعا بوجود عقدا

(لو لا ولو ما یلزمان الابتدا) أی المبتدأ ، فلا یقع بعدهما غیره ویجب حذف خبره کما تقدّم (3) (إذا امتناعا) من حصول شیء (بوجود) لشیء (عقدا) (4) نحو : (لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ)(5).

وبهما التّحضیض مزوهلّا

ألّا ألا وأولینها الفعلا

(وبهما التّحضیض) وهو طلب بازعاج (6) (مز وهلّا) مثلهما فی إفاده التّحضیض وکذا (ألّا) بالتّشدید وأمّا (ألا) بالتّخفیف فهی للعرض (7) کما قال فی شرح الکافیه ، وهی مثل ما تقدّم (8) فیما ذکره بقوله : (وأولینها الفعلا) وجوبا نحو

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 449


1- والتقدیر فما بال رجال.
2- آل عمران ، الآیه : 106.
3- فی باب المبتدا.
4- یعنی لزوم دخولهما علی المبتدا إنما یکون إذا أفادا امتناع وجود شیء بسبب وجود شیء آخر ، کما فی الآیه ، إذ المعنی لو لا وجودکم لما وجد إیماننا فامتنع وجود إیمانهم لوجود المخاطبین (أنتم).
5- السّبأ ، الآیه : 31.
6- أی : بعنف وعتاب ، وقوله (التحضیض) مفعول لقوله (مز) یعنی خصّ التحضیض بهما ، وبهلّا والّا ، فهذه الأربعه من بین حروف الشرط تختصّ باستعمالها فی التحضیض.
7- نحو ألا تنزل بنا فتنصب خیرا منّا ، والعرض بسکون الراء هو الطلب بلین وخضوع ضد التحضیض.
8- یعنی (ألا) بالتخفیف مثل تلک الأربعه فی وجوب وقوع الفعل بعدها فقط لا فی إفاده التحضیض فلا یتوهّم من عطفها علی تلک الأربعه أنها مثلها فی التحضیض أیضا ، لأن معناها العرض فقط.

(لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَهُ)(1)(لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَهِ)(2).

وقد یلیها اسم بفعل مضمر

علّق أو بظاهر مؤخّر

(وقد یلیها اسم) فیجب أن یکون (بفعل مضمر علّق) (3) نحو :

فهلّا بکرا تلاعبها

أی فهلّا تزوّجت (4).

*

ألا رجلا جزاه الله خیرا

[یدلّ علی محصّله تبیت]

أی ألا تروننی (5) کما قال الخلیل.

(أو بظاهر (6) مؤخّر) نحو : (وَلَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ)(7)(8).

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 450


1- الفرقان ، الآیه : 21.
2- الحجر ، الآیه : 7.
3- أی : یجب أن یکون ذلک الاسم متعلّقا بفعل مقدّر ، أی : معمولا له.
4- فبکرا متعلّق بتزوجت المقدر لأنه مفعوله ، یعنی لماذا لم تتزوج بامرأه باکره تلعب معها. -
5- (تروننی) بضم التاء والراء جمع مخاطب من باب الإفعال من الرؤیه یعنی تبصروننی وبعده : (یدل علی محصله تبیبت ترجل لمتی وتفخ بیتی وأعطیها الإشاوه إن رضیت) یعین : ألا تروننی رجلا یدلّنی علی امرأه نجیبه تقضی لیلها بتمشیط شعری وکنس بیتی وان رضیت عنها أعطیتها نفقتها. الشاهد : فی وقوع الاسم (رجلا) بعد هلّا ، وهو متعلّق بفعل مقدّر (تروننی) لأن رجلا مفعوله الثانی.
6- أی : علق الاسم المذکور بفعل ظاهر مؤخّر عن ذلک الاسم.
7- فإذ معمول لقلتم وهو مؤخّر عنه.
8- النّور ، الآیه : 16.

باب الإخبار بالّذی و فروعه و الألف و اللّام الموصوله

هذا باب الإخبار بالّذی وفروعه والألف واللّام الموصوله

وهو (1) عند النّحویّین کمسائل التّمرین عند الصّرفیّین (2).

ما قیل أخبر عنه بالّذی خبر

عن الّذی مبتدأ قبل استقرّ

(ما قیل أخبر عنه بالّذی) لیس علی ظاهره (3) بل هو مؤوّل ، فإنّه (4) (خبر) مؤخّر وجوبا (عن الّذی) حال کونه (مبتدأ قبل استقرّ) وسوّغ ذلک الإطلاق (5) کونه فی المعنی مخبرا عنه.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 451


1- أی : باب الإخبار بالذی.
2- إذ من عادتهم ذکر صیغ مشکله فی آخر الصرف لیمرنوا به الطالب فیتسلّط علی الصرف ، فالنحویّون کذلک یمرّنون الطالب بسمأله الإخبار بالذی التی هی من مشاکل النحو.
3- فإن ظاهر قول القائل (أخبر عن زید بالذی) مثلا إن زید مبتدء والذی خبره فإن (عن) تدخل علی المبتدا عاده ، لأنه المخبر عنه والباء تدخل علی الخبر لأنه المخبر به.
4- الضمیر یعود إلی (ما) یعنی فی هذا السؤال تأویل فإن الاسم الذی یقال (أخبر عنه) کزید فی المثال هو فی الترکیب خبرک (الذی) ومؤخّر وجوبا و (الذی) مبتدء ومقدّم.
5- هذا دفع دخل وهو أنّه إن کان (الذی) مبتدء وذلک الاسم خبرا فلماذا یسئل بهذا النحو وکان الصحیح أن یقول أخبر عن الذی بزید. فدفع ذلک بقوله (وسوّغ ذلک) یعنی الأمر الذی جوّز للسائل أن یسأل بهذه الکیفیّه ان هذا الاسم فی الحقیقه مخبر عنه وإن کان بحسب الترکیب النحوی خبرا ، فإن هذه الجمله اما أتی بها لبیان حال زید والإخبار عنه لا لبیان حال (الذی) فلذلک جاز للسائل أن یدخل عن علی الخبر والباء علی الذی.

وما سواهما فوسّطه صله

عائدها خلف معطی التّکمله

نحو الّذی ضربته زید فذا

ضربت زیدا کان فادر المأخذا

(وما سواهما) (1) أی ممّا فی الجمله (فوسّطه) بینهما (صله) للّذی (عائدها خلف معطی التّکمله) (2) أی الخبر (نحو الّذی ضربته زید فذا ضربت زیدا کان) (3) فابتدأته بموصول وأخّرت زیدا فی التّرکیب ورفعته علی أنّه خبر ووسّطت بینهما بضربت صله للّذی وجعلت العائد خلفا لزید الخبر (4) متّصلا بضربت (5) (فادر المأخذا) وقس (6).

وباللّذین والّذین والّتی

أخبر مراعیا وفاق المثبت

(وباللّذین والّذین والّتی أخبر مراعیا) فی الضّمیر العائد (وفاق المثبت) أی المخبر عنه فی المعنی ، (7) نحو : «اللّذان بلّغت منهما إلی العمرین رساله الزّیدان» ، (8).

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 452


1- أی : غیر (الذی) و (ما قیل أخبر عنه کزید) فباقی الجمله وهو ضربت فی المثال اجعله بین الذی وذلک الاسم لیکون صله للذی.
2- یعنی اجعل الضمیر العائد مکان الاسم الذی صار خبرا لأنّ أصل جمله السائل (ضربت زیدا) وجمله الجواب (الذی ضربته زید) فوقع الضمیر العائد مکان زید الذی کان بعد ضربت فی جمله السؤال ، وإنما سمّی الخبر معطی التکمله ، لأن الخبر یعطی الکمال للجمله ، لأنّه آخرها ومکمّلها.
3- فی سؤال السائل الممتحن فإن سئل الطالب وقال أخبر عن زید فی قولی (ضربت زیدا) بالذی فطّبقت القاعده المذکوره علی هذه الجمله.
4- أی : لزید الذی هو خبر الآن وکان متصلا بضربت.
5- متصلا حال من العائد.
6- أی : اعرف مأخذ وقاعده الأخبار بالذی فإذا سئلک سائل وقال : أخبرنی عن تمرا فی قولی أکلت تمرا ، بالذی قلت الذی أکلته تمر ، وإن قال : أخبر عن عمری فی قولی أتلفت عمری ، قلت ، الذی أتلفته عمرک.
7- الذی هو الآن خبر ومخبر به.
8- أصل جمله السؤال (بلّغت من الزیدین رساله إلی العمرین) فوضعت فی أول الجمله موصولا مناسبا لیکون مبتدء وأخرّت الاسم المتصل بالفعل إلی آخر الجمله لیکون خبرا ووضعت مکانه فی جمله السؤال ضمیرا مناسبا للخبر لیکون عائدا ، وباقی الجمله صله وهذا مثال للتثنیه.

«الّذین بلّغت من الزّیدین إلیهم رساله العمرون» ، (1) «الّتی بلّغتها من الزّیدین إلی العمرین رساله» (2).

هذا ، ولما ذکر شروط ، أشار إلی أربعه منها (3) بقوله :

قبول تأخیر وتعریف لما

أخبر عنه ههنا قد حتما

(قبول تأخیر وتعریف لما أخبر عنه ههنا قد حتما) (4) فلا یخبر عمّا لا یقبل التّأخیر ، کضمیر الشّأن وأسماء الإستفهام. نعم یجوز الإخبار عمّا یقبل خلفه التّأخیر کالتّاء من «قمت» (5) - ذکره فی التّسهیل - ولا عمّا لا یقبل التّعریف کالحال والتّمییز ، ولو ترک هذا الشّرط لعلم من الشّرط الرّابع (6) کما قال فی شرح الکافیه.

کذا الغنی عنه بأجنبی أو

بمضمر شرط فراع مارعوا

(کذا الغنی عنه بأجنبی أو بمضمر (7) شرط) فلا یجوز الإخبار عن ضمیر عائد .

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 453


1- مثال للجمع أصل جمله السؤال (بلغت من الزیدین رساله إلی العمرین).
2- أصله (بلغت رساله من الزیدین إلی العمرین) مثال للمؤنث.
3- وباقی الشروط سیذکرها الشارح بعد قلیل.
4- أی : یجب فی باب الإخبار بالذی أن یکون الخبر قابلا للتأخیر والتعریف ، فالاسم الذی لا یقبل التأخیر للزومه الصدر أو لا یقبل التعریف لکونه حالا أو تمییزا فی جمله الأصل لا یجوز أن یکون خبرا للذی ، والحاصل إنّه یجب أن یکون خبر الذی مؤخّرا ومعرفه دائما.
5- فالتاء لکونه ضمیرا متصلا لا یجوز فصله عن الفعل وتأخیره عن الجمله لکن بدله وهو الضمیر المنفصل (أنا أو أنت) یقبل التأخیر ، فیقال فی الإخبار عن التاء فی قمت بالذی (الذی قام أنا).
6- وهو الغنی عنه بالضمیر فإن معنی هذا الشرط أن یصحّ وقوع الضمیر مقام الاسم المخبر عنه ، والضمیر معرفه فیجب أن یکون الاسم المخبر عنه الذی هو مرجع الضمیر معرفه لیصلح أن یکون مرجعا للضمیر.
7- أو هنا بمعنی الواو ، لأن کل واحد من الغنائین شرط لا أحدهما مردّدا ، أی : یشترط فی الاسم المخبر عنه أن یصحّ جعل اسم أجنبی مکانه قبل الإخبار بالذی کزید فی ضربت زیدا إذا یصحّ إبداله باسم أجنبی فی ترکیب آخر ، فیقال ، ضربت عمرا من دون خلل فی الترکیب بخلاف الهاء فی قولک زید ضربته ، إذ لا یصحّ إبداله بأجنبی کعمرو وبکر لفوات العائد إلی المبتداء حینئذ. وکذا یشترط صحّه جعل ضمیر مکانه کما رأیت فی مثال المصنف فإن أصله ضربت زیدا فأبدل زید بضمیر فصار الذی ضربته.

علی بعض الجمله ، کالهاء من «زید ضربته» ، ولا عن موصوف دون صفته ولا صفه دون موصوفها ولا مضاف دون مضاف إلیه ولا مصدر عامل (1) (فراع ما رعوا).

وزاد فی التّسهیل اشتراط أن لا یکون فی إحدی الجملتین المستقلّتین فلا یخبر عن «زید» من «قام زید وقعد عمرو» (2) بخلافه (3) من «إن قام زید فقعد عمرو».

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 454


1- کل ذلک لسبب واحد وهو أن الضمیر العائد إلی الموصول خلف عن المخبر عنه المتأخّر ، ولا بد للخلف من أن یتحمّل أحکام المخلف عنه والمخلف عنه هنا أما الموصوف وحده ، فإن أخبرت عنه بالذی فلا بدّ أن یخلفه ضمیر ، والمفروض أنّ الضمیر لا یکون موصوفا بصفه ، فلا یمکنه أن یخلف الموصوف ، وکذا إن کان المخبر عنه صفه ، لأنّ الصفه لا بدّ له من موصوف والضمیر لا یصیر صفه لشیء ، وکذا إن کان مضافا إلیه ، لأن الضمیر لا یضاف ، وکذا الکلام فیما إذا کان المخبر عنه مصدرا مضافا ، لأن الضمیر لا یعمل. وأما الإخبار عن الموصوف مع الصفه والمصدر مع معموله والمضاف مع المضاف إلیه فصحیح لا مانع منه ، ویجتمع الثلاثه فی السؤال بقولنا (عجبت من ضرب زید الموجع) فضرب موصوف ، والموجع صفه له ، وضرب مع زید مضاف ومضاف إلیه ، وضرب زید مصدر مع معموله لإضافه المصدر إلی فاعله. فتقول عند الإخبار بالذی (الذی عجبت منه ضرب زید الموجع) فالمخبر عنه (الخبر) مجموع الموصوف والصفه (ضرب - الموجع) والمضاف مع المضاف إلیه (ضرب زید) والمصدر مع معموله (ضرب زید) لأنّ (زید) فاعل للمصدر فهو معمول له.
2- لأن الجملتین المعطوفتین بالواو مستقلّتان فیجب أن یکون فی کلّ واحده منهما ضمیر یعود إلی الموصول فلا یقال (الذی قام وقعد عمرو زید) لأن الجمله الثانیه فارغه من الضمیر العائد إلی الموصول.
3- أی : بخلاف زید الواقع فی جمله الشرط ، لأن جملتی الشرط والجزاء فی حکم جمله واحده فیقال (الذی إن قام فقعد عمرو زید) ویکفی وجود الضمیر فی قام وإن خلا منه (قعد) لکونهما بحکم جمله واحده.

وفیه (1) - کالکافیه - اشتراط جواز وروده فی الإثبات فلا یخبر عن أحد من نحو : (2) «ما جاءنی من أحد» ، ووروده (3) مرفوعا فلا یخبر عن غیر المتصرّف من المصادر والظّروف (4).

وأخبروا هنا بأل عن بعض ما

یکون فیه الفعل قد تقدّما

إن صحّ صوغ صله منه لأل

کصوغ واق من وقی الله البطل

(وأخبروا هنا (5) بأل عن بعض ما) أی جزء کلام (یکون فیه (6) الفعل قد تقدّما (7) إن صحّ صوغ صله منه) أی من الفعل المتقدّم (لأل) بأن کان متصرّفا (8) (کصوغ واق من

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 455


1- یعنی : ذکر المصنّف فی التسهیل کما ذکر فی الکافیه أیضا اشتراط جواز ورود الاسم المخبر عنه فی الإیجاب مع بقاء معناه الذی فی النفی.
2- أی : عن (أحد) الواقع فی جمله السؤال بعد النفی لأن أحد الواقع فی حیّز النفی یفید العموم وإذا وقع ذلک الأحد خبرا عن (الذی) یکون الکلام مثبتا فیقع (أحد) فی حیّز الإثبات ، ویفید الخصوص ویتغیّر معناه الذی فی السؤال ، لأنّ جمله (الذی ما جائنی أحد) جمله اثباتیّه.
3- یعنی اشترط أیضا فی التسهیل والکافیه جواز ورود الاسم المخبر عنه مرفوعا ، بأن لا یکون الرفع فیه ممتنعا.
4- المصدر المتصرّف ما یقع منصوبا وغیر منصوب کالضرب والقیام وغیر المتصرف ما لا یقع إلا منصوبا کسبحان والظرف المتصرف ما یقع منصوبا وغیر منصوب کالیوم واللیله وغیر المتصرف ما لا یقع إلا منصوبا کالجهات الست نحو خلف وأمام. فالظروف والمصادر الغیر المتصرّفه لا یمکن أن تکون خبرا عن (الّذی) لأنّ الخبر یجب أن یکون مرفوعا وهی منصوبه دائما.
5- أی : فی باب الإخبار بالموصوله ، ویکون خبرها جزء الکلام الواقع بعدها.
6- أی : فی الکلام.
7- أی : بشرط أن یکون (قبل الاخبار وفی جمله السؤال) کلام فیه فعل ، وکان الفعل مقدّما فی ذلک الکلام ، وبشرط إمکان اشتقاق صله أل من ذلک الفعل بأن لا یکون الفعل جامدا.
8- لأن صله أل إمّا اسم فاعل أو اسم مفعول ، والفعل الغیر المتصرّف لا یشتّق منه اسم الفاعل والمفعول.

وقی الله البطل) أی الشّجاع ، فإذا أردت الإخبار بأل عن الاسم الکریم (1) قلت : «ألواقی البطل الله» أو عن البطل ، قلت «الواقیه الله البطل» (2).

ولا یجوز الإخبار بأل عن زید من «زید قائم» لعدم وجود الفعل ، ولا من «ما زال زید قائما» لعدم تقدّمه (3) ولا من «کاد زید یفعل» لعدم تصرّفه (4).

هذا (5) وإذا رفعت صله أل (6) ضمیرا راجعا إلی نفس أل استتر فی الصّله فتقول فی الإخبار عن التّاء من «بلّغت من الزّیدین إلی العمرین رساله» :

«المبلّغ من الزّیدین إلی العمرین رساله أنا» (7).

وإن یکن ما رفعت صله أل

ضمیر غیرها أبین وانفصل

(وإن یکن ما رفعت صله أل ضمیر غیرها (8) أبین وانفصل) فتقول فی الإخبار.

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 456


1- أی : عن (الله).
2- فالمبتدا فی الجملتین (أل) الموصوله والخبر فی الجمله الأولی (الله) وفی الثانیه البطل و (واقی) صله لأل ، والعائد فی الأولی مستتر فاعلا لواقی ، وفی الثانیه منفصل بارز لکون فاعله اسما ظاهرا هو الله.
3- أی : لعدم تقدّم الفعل لوجود (ما) قبله.
4- إذ لا یشتقّ من کاد صفه لتکون صله لأل.
5- أی : هذا حکم الإخبار بأل من حیث الشرائط ، وأما حکم الضمیر العائد إلیها فیتّضح بقوله (وإذا رفعت).
6- اعلم إن صله أل قد تکون جاریه علی من هی له بمعنی أن یکون فاعل الصله وأل شیئا واحدا ، کما فی مثال (الواقی البطل الله) فالصله متحمله لضمیر أل قهرا والضمیر مستتر فیها فتقدیر المثال (الواقی هو البطل الله). وقد تکون الصله جاریه علی غیر من هی له بأن یکون فاعل الصله شیئا ومعنی أل شیئا آخر ، کما فی مثال (الواقیه الله البطل) فإن فاعل واقی (الله) ومعنی أل (البطل) لأن أل مبتدء والبطل خبره ، فحینئذ لا یستتر فی الصله ضمیر إل ، فإن کان مرفوع الصله اسما ظاهرا فهو وإن کان ضمیرا فیجب أن یکون منفصلا کما سیجیء.
7- والتقدیر (الذی بلغ هو من الزیدین ...) فمبلّغ جار علی أل لکونه صلتها وهو أعنی مبلّغ لأل ، لأنهما شیء واحد فمبلّغ وصف جار علی من هو له ، ولذا استتر فیه ضمیرها.
8- أی : رفعت ضمیرا غیر متحد مع أل فتکون الصله لغیر أل مع أنها جاریه علی أل لکونها صلتها فتکون جاریه علی غیر من هی له فلذا لا یستتر فیها ضمیر أل.

عن الزّیدین من المثال المذکور «المبلّغ أنا منهما إلی العمروین رساله الزّیدان» (1) وعن العمرین (2) «ألمبلّغ أنا من الزّیدین إلیهم رساله العمرون» وعن الرّساله «ألمبلّغها أنا من الزّیدین إلی العمرین رساله» (3). ).

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 457


1- والتقدیر (الذان مبلغ أنا منهما إلی العمرین رساله الزیدان) فأل والزیدان متحدان لکونهما مبتدء وو أما فاعل الصله فهو ضمیر المتکلم مع الغیر وهو مغایر مع أل فلذا انفصل والعائدهما.
2- العمرین جمع والموصول أیضا جمع بمعنی الّذین لاتحاد المبتدا مع الخبر.
3- الفرق بین الأمثله الثلاثه ان الأول للتثنیه ، والثانی للجمع ، والثالث للمؤنث. والثلاثه مشترکه فی أن مرفوع الصله أعنی (أنا) لا یعود إلی الموصول بل العائد (هما وهم وها).

باب أسماء العدد

اشاره

هذا باب أسماء العدد

ثلاثه بالتّاء قل للعشره

فی عدّ ما آحاده مذکّره

فی الضّدّ جرّد والممیّز اجرر

جمعا بلفظ قلّه فی الأکثر

(ثلاثه بالتّاء قل) وما بعدها (للعشره) أی معها (فی عدّما آحاده مذکّره) (1) و (فی) عدّ (الضّدّ) وهو الّذی آحاده مؤنّثه (جرّد) من التّاء ، والاعتبار فی التّذکیر والتّأنیث فی غیر الصّفه باللّفظ (2) وفیها بموصوفها المنویّ (3).

(والممیّز) لما ذکر (4) (اجرر) بالإضافه حال کونه (جمعا) مکسّرا (بلفظ قلّه (5)

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 458


1- یعنی إذا أردت أن تعد شیئا مفرداته مذکره فأت بالعدد مؤنّثه وأن کان جمعه مؤنّثا ، فتقول ثلاثه رجال وثلاثه اصطبلات ، لأن مفردهما (رجل واصطبل) مذکر ، وإن کان جمعهما مؤنثا.
2- یعنی إن لم یکن العدد صفه لشیء فتذکیر العدد وتأنیثه یتّبع لفظ مفرد المعدود وإن کان معناه مخالفا للفظ کما فی ثلاث طلحات فجیء بثلاث بملاحظه لفظ طلحه مع أنّه اسم لرجل.
3- یعنی إن کان العدد صفه لشیء فتذکیر العدد وتأنیثه یتبع الموصوف ولا یعتنی بالمعدود کقوله تعالی (من جاء بالحسنه فله عشر أمثالها) فجاء (عشر) بغیر تاء بملاحظه موصوفها (الحسنه) مع أن مفرد معدودها (مثل) مذکر.
4- أی : ممیّز ما ذکر أی : ممیز الثلاثه إلی العشره مجرور وجمع قلّه غالبا وجرّه باضافه العدد إلیه نحو ثلاثه رجال بجرّ رجال.
5- لیطابق التمیز مع المعدود ، فإن التمیز هنا یعد الثلاثه إلی العشره وجمع القله للثلاثه إلی العشره.

فی الأکثر) نحو (سَبْعَ لَیالٍ وَثَمانِیَهَ أَیَّامٍ)(1)(2) ، (فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها)(3) وجاء فی القلیل جمع تصحیح نحو (سَبْعَ سَماواتٍ)(4) ، وتکسیر (5) بلفظ کثره ، نحو (ثَلاثَهَ قُرُوءٍ)(6)(7).

ومائه والألف للفرد أضف

ومائه بالجمع نزرا قد ردف

(ومائه والألف) وما بینهما (8) (للفرد) الممیّز (أضف) نحو (بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عامٍ)(9) ، (فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَهٍ)(10).

وجاء المییّز منصوبا قلیلا فی قوله :

إذا عاش الفتی مائتین عامّا (11)

[فقد ذهب اللّذاذه والفتاء]

(ومائه) وما بعدها للألف (بالجمع نزرا قد ردف) مضافا إلیه (12) کقراءه

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 459


1- فجاء سبع بغیر تاء لعدّ لیالی ومفردها (لیل) مؤنث لفظا وأتی بثمانیه مع التاء لأنّ مفرد تمییزها (یوم) وهو مذکر. والظاهر أن (لیالی) لیست جمع قله فالمناسب أن یمثل بها فی القلیل الآتی.
2- الحاقه ، الآیه : 7.
3- الانعام ، الآیه : 160.
4- الملک ، الآیه : 3.
5- عطف علی تصحیح أی وجاء فی القلیل جمع تکسیر بلفظ الکثره.
6- فقروء جمع کثره ، لأن أوزان جمع القله ثلاثه لیس منها فعول.
7- البقره ، الآیه : 259.
8- من مأتین إلی تسعمأه.
9- البقره ، الآیه : 259.
10- العنکبوت ، الآیه : 14.
11- بعده (فقد ذهب اللذاذه والفتاء) یعنی إذا بلغ عمر الفتی مأتی سنه فقد ذهبت لذّه الحیاه والشباب. الشاهد : فی نصب (عاما) تمییز مأتین علی خلاف القیاس.
12- حال من مأه أی : حال کون المأه وما بعدها مضافا إلی الجمع الممیّز.

الکسائیّ (وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنِینَ)(1)(2).

وأحد اذکر وصلنه بعشر

مرکّبا قاصد معدود ذکر

(وأحدا) بالتّذکیر (اذکر وصلنه بعشر) بغیر تاء (مرکّبا) لهما (3) فاتحا آخرهما (قاصد معدود ذکر) (4) نحو (رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً)(5).

وقل لدی التّأنیث إحدی عشره

والشّین فیها عن تمیم کسره

ومع غیر أحد وإحدی

ما معهما فعلت فافعل قصدا

(وقل لدی التّأنیث) للمعدود (إحدی عشره) بتأنیث الجزئین ، وقیل : الألف فی إحدی للإلحاق لا للتّأنیث نحو «عندی إحدی عشره امرأه».

(والشّین فیها) (6) رووا عن الحجازیّین سکونه و (عن) بنی (تمیم کسره) وعن بعضهم فتحه (و) إذا کان (7) (مع غیر أحد وإحدی) وهو ثلاثه الی تسعه (ما معهما (8)

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 460


1- بإضافه مأه إلی سنین ، والباقون قرأ وبتنوین مأه فتکون سنین بدلا من ثلاثمأه أو عطف بیان.
2- الکهف ، الآیه : 25.
3- (مرکبا) بصیغه اسم الفاعل حال من فاعل اذکر أی حال کونک مرکبا لأحد وعشر یعنی اذکرهما بصوره الترکیب لا بصوره الإضافه.
4- أی : إذا قصدت عدّ معدود مذکر.
5- یوسف ، الآیه : 4.
6- أی : شین عشره.
7- أی : إذا کان (عشر) مرکبا مع غیر أحد وإحدی بأن کان مع ثلاثه وثلاث إلی تسعه وتسع فافعل بعشر مثل ما فعلت به عند ما کان مع أحد واحدی من التبعیه للممیّز فی التذکیر والتأنیث فقل ثلاثه عشر رجلا وثلاث عشره امرأه فکان عشر تابعا للممیّز خلاف الثلاثه.
8- أی : مع أحد وإحدی یعنی إن حکم عشر حکم أحد وإحدی فی التبعیّه للممیّز.

فعلت) من التّذکیر فی المذکّر والتّأنیث فی المؤنّث (فافعل) أیضا معه (1) (قصدا) وهذا (2) جواب الشّرط المقدّر فی کلامه ، الّذی أبرزته.

ولثلاثه وتسعه وما

بینهما إن رکّبا ما قدّما

(ولثلاثه وتسعه وما بینهما إن رکّبا) مع عشر (ما قدّما) من ثبوت التّاء فی التّذکیر وسقوطها فی التّأنیث نحو «عندی ثلاثه عشر رجلا» و «ثلاث عشره امرأه».

وأول عشره اثنتی وعشرا

اثنی إذا أنثی تشا أو ذکرا

والیا لغیر الرّفع وارفع بالألف

والفتح فی جزأی سواهما ألف

(وأول عشره) بالتّاء (اثنتی) کذلک (3) (وعشرا) بغیر تاء (اثنی) کذلک (4) (إذا أنثی تشا) راجع للاوّل (5) (أو ذکرا) راجع للثّانی (6) نحو (فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ) اثنتی (عَشْرَهَ عَیْناً)(7)(8) ، (إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً)(9).

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 461


1- أی : مع (عشر) حال ترکیبه مع غیر أحد وإحدی.
2- یعنی قوله (فافعل) جواب شرط لم یذکره المصنف صریحا وأنا (الشارح) أبرزته بقولی (إذا کان).
3- أی : بالتاء مثل عشره.
4- أی : بغیر تاء مثل (عشر).
5- یعنی قوله (إذا أنثی تشا) مرتبط بالقسم الأول وهو عشره واثنتی أی : إذا أردت عدّ مؤنّث فاذکر عشره بالتاء بعد اثنتی بالتاء وقل اثنتی عشره امرأه.
6- أی : لعشر وأثنی.
7- فإن (عین) مؤنّث سماعی.
8- البقره ، الآیه : 60.
9- التوبه ، الآیه : 36.

هذا ، والمعرب ممّا ذکر (1) اثنی واثنتی (والیا) فیهما (2) (لغیر الرّفع).

(وارفع بالألف) کما تقدّم فی أوّل الکتاب (3) (والفتح) بناء (فی جزئی سواهما ألف) (4) أمّا البناء فلتضمّنه معنی حرف العطف (5) وأمّا الفتح فلخفّته وثقل المرکّب ، (6) واستثنی (7) فی الکافیه «ثمانی» فیجوز إسکان یائها وکذا حذفها مع بقاء کسر النّون ومع فتحها (8).

ومیّز العشرین للتّسعینا

بواحد کأربعین حینا

(ومیّز العشرین) وما بعدها (9) (للتّسعینا) أی معها (بواحد) نکره منصوبه (کأربعین حینا) و (ثَلاثِینَ لَیْلَهً)(10)(11).

ومیّزوا مرکّبا بمثل ما

میّز عشرون فسوّینهما

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 462


1- أی : من الأعداد المرکبه من أحد عشر إلی تسعه عشر کلا الجزئین مبنیان سوی اثنی واثنتی فهما معربان.
2- أی : اثنی واثنتی یکونان بالیاء فی حالتی النصب والجر وبالألف فی حاله الرفع.
3- فی باب المعرب والمبنی بقوله (کلتا کذاک اثنان واثنتان).
4- أی : کلا جزئی سوی اثنی واثنتی مبنی علی الفتح کثلاثه عشر بفتح ثلاثه وعشر واثنی عشر بفتح عشر فقط.
5- فثلاث عشر بتقدیر ثلاث وعشر وکذا تسعه عشر بتقدیر تسعه وعشر.
6- أی : لکون هذه الأعداد مرکبه والمرکب ثقیل انتخب لها أخف الحرکات وهی الفتحه لیتعادل ثقل المرکب بخفّه الحرکه.
7- أی : استثنی المصنف من البناء علی الفتح فی المرکبات المذکوره (ثمانی).
8- فیجوز فی ثمانیه عشر ثلاث وجوه : ثمانی عشر بسکون الیاء ، وثمان عشر بکسر النون وفتحها.
9- کثلاثین وأربعین.
10- فالمذکر والمؤنث سواء.
11- الأعراف ، الآیه : 142.

(ومیّزوا مرکّبا بمثل ما میّز عشرون (1) فسوّینهما) (2) نحو «عندی أحد عشر رجلا» و (قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَهَ أَسْباطاً أُمَماً)(3) أی فرقه أسباطا (4).

وإن أضیف عدد مرکّب

یبق البنا وعجز قد یعرب

(وإن أضیف عدد مرکّب) غیر اثنی عشر واثنتی عشره (یبق البنا) فی الجزأین نحو «هذه خمسه عشرک» (5) (وعجز) وحده (قد یعرب) (6) فی لغه ردیّه کما قال سیبویه.

وضع من اثنین فما فوق إلی

عشره کفاعل من فعلا

(وصغ (7) من اثنین فما فوق إلی عشره) أی معها (کفاعل) المصوغ (من فعلا).

واختمه فی التّأنیث بالتّاء ومتی

ذکّرت فاذکر فاعلا بغیرتا

(واختمه فی التّأنیث) للمعدود (8) (بالتاء) فقل ثانیه وثالثه إلی عاشره (ومتی

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 463


1- یعنی إن تمییز المرکب من حیث الإفراد والنصب مثل تمیز العشرین إلی التسعین فالمرکب أیضا تمییزه مفرد منصوب.
2- أی : سوّبین تمییز المرکب وتمییز العشرین إلی التسعین یعنی إن تمییزهما متساویان.
3- الأعراف ، الآیه : 160.
4- هذا دفع توهم ، وهو أن (أسباطا) جمع ، وقلتم أن تمییز المرکب مثل تمییز العشرین إلی التسعین فیجب أن یکون مفردا فدفع التوهم بأن التمییز هنا مقدّر وهو فرقه وأما أسباط فهو بدل عن التمییز الأصلی.
5- بفتح خمسه وعشر کلیهما مع إضافه المرکب إلی الکاف.
6- أی : الجزء الثانی من المرکب قد یعرب فی لغه غیر فصیحه ففی مثال (هذا خمسه عشرک) یقرء برفع عشر.
7- أی : یشتقّ اسم الفاعل من هذه الأعداد کما یشتقّ فاعل من (فعل) ویؤنّث مع المعدود المؤنث ویذکر مع المذکر ، یقال : امرأه ثانیه وعاشره ورجل ثان وعاشر.
8- أی : إذا کان المعدود مذکّرا.

ذکّرت) بتشدید الکاف المعدود (فاذکر فاعلا) هذا المصوغ (1) (بغیر تاء) فقل ثان وثالث إلی عاشر.

وإن ترد بعض الّذی منه بنی

تضف إلیه مثل بعض بیّن

(وإن ترد به (2) بعض الّذی منه بنی) أی صیغ (تضف إلیه) نحو (ثانِیَ اثْنَیْنِ)(3) أی أحدهما ، و (ثالِثُ ثَلاثَهٍ)(4) أی أحدها ، ولا یجوز تنوینه ونصبه (5) وهذا (مثل بعض بیّن) فإنّه لا یستعمل إلّا مضافا إلی کلّه (6) کبعض ثلاثه.

وإن ترد جعل الأقلّ مثل ما

فوق فحکم جاعل له احکما

(وإن ترد) به (7) (جعل) العدد (الأقلّ مثل ما فوق) بأن تستعمله مع ما سفل (فحکم جاعل) أی اسم الفاعل (له احکما) فأضفه (8) أو نوّنه وانصب به نحو «رابع

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 464


1- (فاعلا) فی عباره الناظم مفعول لا ذکر ، وأما فی عباره الشارح فهو حال أی اذکر حال کونک جاعلا هذا المصوغ أی : المشتق بغیر تاء.
2- أی : باسم الفاعل المشتق من هذه الأعداد بعضا من العدد المشتق منه ، مثلا أردت من الثالث بعض الثلاثه أی : فردا من الثلاثه فتضیف الثالث إلی الثلاثه فتقول ثالث ثلاثه.
3- التوبه ، الآیه : 40.
4- المائده ، الآیه : 73.
5- أی : لا یجوز أن تنوّن الفاعل أی (الثانی والثالث) مثلا ولا أن تنصب بالفاعل الاسم المشتق منه أی : بأن تنصب بالثانی اثنین وبالثالث ثلاثه کما ینصب اسم الفاعل مفعوله فتقول ضارب زیدا بتنوین ضارب.
6- فاسم الفاعل من هذه الأعداد أیضا لا یستعمل إلا مضافا إلی العدد المشتق منه.
7- أی : باسم الفاعل من هذه الأعداد یعنی إن أردت أن ترفع عددا إلی ما فوقه بسبب اسم فاعل من عدد الفوق ، کما إذا کان عندک ثلاث کتب فأردت أن تضم إلیها کتابا آخر فتقول هذا رابع ثلاثه فلک فی إعراب هذا الترکیب أن تضیف (رابع) إلی ثلاثه وأن تنصب ثلاثه برابع لأن (رابع) اسم فاعل وهو بمعنی جاعل واسم الفاعل قد یضاف إلی مفعوله وقد ینصبه.
8- أی الفاعل إلی العدد أو نوّن الفاعل وانصب به العدد.

ثلاثه» و «رابع ثلاثه» أی جاعلها أربعه (1).

وإن أردت مثل ثانی اثنین

مرکّبا فجیء بترکیبین

(وإن أردت) به بعض الّذی منه بنی (2) (مثل) (ما سبق فی (ثانی اثنین) وکان الّذی منه بنی (مرکّبا فجی بترکیبین) أوّلهما فاعل مرکّبا مع العشره ، وثانیهما ما بنی منه مرکّبا أیضا مع العشره ، وأضف جمله المرکّب الأوّل إلی جمله المرکّب الثّانی ، فقل : ثانی : «عشر اثنی عشر» و «ثانیه عشره اثنتی عشره».

أو فاعلا بحالتیه أضف

إلی مرکّب بما تنوی یفی

(أو فاعلا بحالتیه) التّذکیر والتّأنیث (أضف) بعد حذف عجزه (3) (إلی مرکّب) ثان ، فإنّه (بما تنوی) أی تقصد (یفی) نحو «ثالث ثلاثه عشر» و «ثالثه ثلاث عشره».

وشاع الاستغنا بحادی عشرا

ونحوه وقبل عشرین اذکرا

وبابه الفاعل من لفظ العدد

بحالتیه قبل واو یعتمد

(وشاع الإستغناء) عن الإتیان بترکیبین أو بفاعل مضافا إلی مرکّب (4) (بحادین.

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 465


1- لأنه إذا انضمّ واحد إلی ثلاثه یجعل الثلاثه أربعه.
2- أی : لکن کان العدد الذی بنی منه الفاعل مرکبا مثلا أردت أن تقول هذا مکمّل لإثنی عشر فأت بترکیبین الترکیب الأول اسم فاعل العدد مع عشره فتقول ثانی عشر. والترکیب الثانی : نفس العدد المشتق منه مع عشر أی إثنی عشر فتضیف الترکیب الأول إلی الترکیب الثانی وتقول هذا ثانی عشر إثنی عشر.
3- أی : (عشره) فالمضاف مفرد والمضاف إلیه مرکب.
4- أی : یستغنی عن الوجهین السابقین بحادی عشر وثانی عشر مثلا ویفید نفس المعنی المستفاد من الوجهین.

عشرا) وهو المرکّب الأوّل ، وحذف الثّانی کما قاله فی شرح الکافیه (ونحوه) إلی تاسع عشر.

(وقبل عشرین اذکرا وبابه) (1) إلی تسعین (الفاعل) المصوغ (من لفظ العدد بحالتیه) التّذکیر والتّأنیث (قبل واو) عاطفه (یعتمد) فقل «حادی وعشرون» ، «حادیه وتسعون».

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 466


1- یعنی إن أردت أن تجعل العدد الأقل مثل ما فوق بسبب اسم الفاعل من عدد ما فوق فطریقته أن تجعل الفاعل المشتق من عدد الفوق قبل عشرین مثلا وتعطف علیه (عشرین) بواو فتقول ثانی وعشرون کما تقول هذا الیوم الثانی والعشرون من الشهر ، أی : هذا الیوم جاعل الواحد والعشرین اثنین وعشرین.
فصل : فی کم وکأی وکذا

وهی ألفاظ عدد مبهم الجنس والمقدار (1).

میّز فی الاستفهام کم بمثل ما

میّزت عشرین ککم شخصا سما

(میّز) إذا کان (فی الاستفهام کم) بأن تکون بمعنی أی عدد (بمثل ما میّزت عشرین) أی بتمییز منصوب (ککم شخصا سما) أی علا

وأجز أن تجرّه من مضمرا

إن ولیت کم حرف جرّ مظهرا

واستعملنها مخبرا کعشره

أو مائه ککم رجال أو مره

(وأجز أن تجرّه) أی تمییز کم الاستفهامیّه (من مضمرا (2) إن ولیت کم حرف جرّ مظهرا) نحو «بکم درهم تصدّقت» أی بکم من درهم ، وفیه (3) دلیل علی أنّ «کم» اسم وبناءها لشبهها الحرف فی الوضع. (4) (واستعملنها) حال کونها (مخبرا) بها (5) ، بأن تکون بمعنی کثیر (کعشره) فمیّزها بمجموع مجرور (أو مائه) فمیّزها بمفرد

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 467


1- یعنی إنّ معنی هذه الثلاثه (العدد) وأمّا مقدار العدد أو جنس المعدود فلا یفهم منها.
2- أی : کما یجوز أن ینصب تمیزها کذا یجوز أن یجرّ تمییزها بمن المقدّره بشرط أن تدخل علی کم حرف جرّ ظاهر.
3- أی : فی دخول حرف الجرّ علی (کم) وذلک لأن حرف الجرّ لا تدخل إلا علی الاسم.
4- لأنها بحرفین کما أنّ أکثر الحروف بحرفین کمن وفی.
5- أی : حال کونها خبریّه لا استفهامیّه.

مجرور (1) (ککم رجال) جاؤونی (أو) کم (مره) لغه فی مرأه تأنیث مرء.

ککم کأیّن وکذا وینتصب

تمییز ذین أو به صل من تصب

(ککم) الخبریّه (کأی وکذا) فی إفاده التّکثیر وغیره (2) (و) لکن (ینتصب تمییز ذین) نحو :

أطرد الیأس بالرّجا فکأیّن

آلما حمّ یسره بعد عسر (3)

و «رأیت کذا وکذا رجلا» (أو به) أی بتمییز کأی کما فی الکافیه (4) (صل من) الجنسیّه (5) (تصب) نحو (وَکَأَیِّنْ مِنْ دَابَّهٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللهُ یَرْزُقُها)(6) ولا یتّصل بتمییز «کذا» ، ولا یجب تصدیرها. بخلاف کأیّن وکم ، فلا یعمل فیها إلّا متأخّر. (7) وقد یضاف إلی «کم» متعلّق ما بعدها ، أو یجرّ بحرف متعلّق به (8) کقولک «أنباء کم رجل علمت» (9) و «من کم کتاب نقلت» (10) ولا حظّ لکأیّن فی ذلک (11) قاله فی شرح الکافیه.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 468


1- نحو کم رجل أکرمته.
2- کالإبهام والبناء ولزوم التصدیر فی (کأیّن).
3- یعنی اطرد عنک الیأس برجاء الفرج من الله فربّ ألم قدّر یسره بعد عسر الشاهد فی آلما أنّه تمییز لکأیّن ومنصوب.
4- أی : لا بتمییزکم وکذا.
5- أی : التی لبیان الجنس.
6- العنکبوت ، الآیه : 60.
7- أی : لا یعمل فی کأیّن وکم إلا عامل متأخّر عنهما لوجوب تصدیرهما.
8- أی : بما بعدها.
9- فأضیف (أنباء) وهو مفعول علمت إلی کم.
10- دخلت علیها (من) وهی متعلّقه بما بعد (کم) أی (نقلت) فالتقدیر نقلت من کم کتاب.
11- یعنی إن إضافه معمول العامل المتأخّر ودخول حرف الجرّ المتعلّق بالعامل المتأخّر مختصّ بکم ، وأمّا کأیّن فلا نصیب لها فی هذین الأمرین.

باب الحکایه

هذا باب الحکایه (1)

إحک بأی ما لمنکور سئل

عنه بها فی الوقف أو حین تصل

(إحک بأی ما) ثبت (2) (لمنکور سئل عنه بها) من رفع ونصب وجرّ وتذکیر وتأنیث وإفراد وتثنیه وجمع ، سواء کان (فی الوقف أو حین تصل) (3) فقل لمن قال رأیت رجلا وامرأه وغلامین وجاریتین وبنین وبنات : أیّا وأیّه وأیّین وأیّتین وأیّین وأیّات.

ووقفا احک ما لمنکور بمن

والنّون حرّک مطلقا وأشبعن

(ووقفا (4) احک ما) ثبت (لمنکور بمن والنّون) منها (حرّک مطلقا (5) وأشبعن)

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 469


1- الحکایه نقل المتکلّم أحکام کلمه فی کلام غیره إلی کلمته التی یستعملها هو.
2- یعنی انقل إلی أی الاستفهامیّه الأحکام التی هی لنکره فی کلام غیرک إذا سئلت عن ذلک النکره بأی مثلا اذا قال لک شخص رأیت رجلا وسئلت عن ذلک الرجل قلت (أی رجل) بنصب أیّ وإفرادها وتذکیرها کما أنّ رجلا کان منصوبا مفردا مذکّرا.
3- أی : سواء وقفت (أیّ) بأن لم تذکر بعدها شیئا أو وصلتها بکلمه بعدها ، ففی السؤال عن (رجلا) فی قوله (رأیت رجلا) لک أن تحکیها وقفا وتقول أیّا أو وصلا فتقول : أیّ رجل.
4- من دون اتّصال بکلمه بعدها أی لیس لک أن تذکر بعد (من) کلمه فی الحکایه فإن وصلتها فلا تکون حکایه بها بل استفهام محض بلا حکایه.
5- أی : فی جمیع حالات الإعراب.

حتّی ینشأ واو فی حکایه المرفوع وألف فی المنصوب ویاء فی المجرور ، فقل لمن قال «لقینی رجل» «منو» ولمن قال «رأیت رجلا» «منا» ، ولمن قال «مررت برجل» «منی» وصل بمن ألفا أو یاء ونونا (1)

وقل منان ومنین بعد لی

إلفان کابنین وسکّن تعدل

(وقل منان ومنین بعد) قول شخص (لی إلفان کابنین) حاکیا (2) له موافقا فی التّثنیه والإعراب (وسکّن) نون «منان» و «منین» (تعدل).

وصل بمن تاء التّأنیث

وقل لمن قال أتت بنت منه

والنّون قبل تا المثنّی مسکنه

(وقل لمن قال أتت بنت) حاکیا (منه والنّون) من منه إذا وقعت (قبل تاء المثنّی) عند التّثنیه (3) (فهی مسکنه) (4) کقولک لمن قال «عندی جاریتان» «منتان»

والفتح نزر وصل التّا والألف

بمن بإثرذا بنسوه کلف

(والفتح نزر) لها ، أی قلیل (وصل التّاء والألف بمن) (5) إذا حکیت جمعا مؤنّثا فقل «منات» (بإثر) قول شخص (ذا بنسوه کلف) (6) وصل بمن واوا أو یاء ونونا

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 470


1- أی : فی السؤال بمن عن نکره تثنیه صل بها ألفا ونونا فی الرفع ویاء أو نونا فی النصب والجرّ کما فی کلّ تثنیه فإن قال (لی ألفان) قل منان وإن قال کابنین قل منین بیاء مفتوح قبلها.
2- حال من فاعل (قل).
3- أی : إذا کانت (من) تثنیه فی حکایه التثنیه المؤنثه.
4- کما ذکر فی تثنیه المذکّر.
5- کما فی کل جمع مؤنث.
6- أی : هذا عشق بنسوه فتسئل عن النسوه حاکیا وتقول منات.

وقل منون ومنین مسکنا

إن قیل جا قوم لقوم فطنا

(وقل منون ومنین مسکنا) للنّون منهما (إن قیل جا قوم لقوم فطنا) (1) حاکیا له موافقا فی الجمع والإعراب.

وإن تصل فلفظ من لا یختلف

ونادر منون فی نظم عرف

(وإن تصل) من بالکلام (فلفظ من لا یختلف) مطلقا (2) بل یبقی علی حاله ، فقل لمن قال «جاء رجل أو امرأه أو رجلان أو امرأت ان أو رجال» «من یا هذا» (ونادر) إلحاقها العلامه (3) بأن قیل (منون) وهو ثابت (فی نظم عرف) وهو قوله :

أتوا ناری فقلت منون أنتم (4)

[فقالوا الجنّ ، قلت عموا ظلاما]

*

والعلم احکینّه من بعد من

إن عریت من عاطف بها اقترن

(والعلم احکینّه من بعد من) وحدها (5) (إن عریت من عاطف بها اقترن) فقل لمن قال «جاء زید» «من زید» ، ولمن قال «رأیت زیدا» «من زیدا» ولمن قال «مررت بزید» «من زید» ، فإن اقترنت بعاطف نحو «ومن زید» تعیّن الّرفع مطلقا (6).

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 471


1- یعنی إذا کانت الحکایه بمن عن الجمع فاجمع (من) بالواو والنون والیاء والنون ففی السؤال عن قوم فی جاء قوم قل (منون) وان قال مررت بقوم قل (منین) وکذا نصبا.
2- أی : فی جمیع حالات الإعراب فلا یقال منو ومنا ومنی ولا تثنی ولا تجمع ، لأنّ الحکایه بمن کما مر مختصه بحاله الوقف فقط وفی الوصل لا یحکی بها.
3- فی حاله الوصل.
4- فذکر علامه الجمع مع (من) فی حاله الوصل بأنتم علی خلاف الأصل.
5- أی : لا بعد أیّ.
6- أی : فی جمیع حالات الإعراب.

تتمه : لا یجوز حکایه غیر ما ذکر (1) ، وأجاز یونس حکایه کلّ معرفه. قال المصنّف : ولا أعلم له موافقا.

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 472


1- أی : غیر العلم من المعارف.

باب التّأنیث

اشاره

هذا باب التّأنیث

وهو فرع من التّذکیر ولذلک (1) افتقر إلی علامه.

علامه التّأنیث تاء أو ألف

وفی أسام قدّروا التّا کالکتف

(علامه التّأنیث تاء) کفاطمه وتمره (أو ألف) مقصوره أو ممدوده کحبلی وحمراء (وفی أسام) بفتح الهمزه مؤنّثه (قدّروا التّاء (2) کالکتف).

ویعرف التّقدیر بالضّمیر

ونحوه کالرّدّ فی التّصغیر

(ویعرف التّقدیر) للتّاء فی ألاسم (بالضّمیر) إذا أعید إلیه نحو «الکتف نهشتها» (ونحوه) کالإشاره إلیه نحو (هذِهِ جَهَنَّمُ)(3) (کالرّدّ) لها ، (4) أی ثبوتها (فی التّصغیر) نحو «کتیفه» وفی الحال (5) نحو «هذه الکتف مشویّه» والنّعت والخبر نحو «الکتف

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 473


1- أی : لکون التأنیث فرعا احتاج إلی علامه ، وأمّا التذکر فلکونه اصلا لا یحتاج إلی العلامه.
2- یعنی إن فی کلام العرب مؤنثا تقدیریا لتقدیر التاء فیه.
3- یس ، الآیه : 63.
4- أی : للتاء
5- أی : یعرف تقدیر التاء فیه بالحال التی یؤتی منه وبنعته وخبره فإن کانت هذه الأمور مؤنثه یعرف أنّ ذا الحال والمنعوت والمبتداء أیضا مؤنث وقدّر فیه التاء للزوم تطابق ذی الحال مع الحال والمنعوت مع النعت والمبتدا مع الخبر فی التذکیر والتأنیث.

المشویّه لذیذه» ، وکسقوطها فی عدده (1) نحو «اشتریت ثلاث أزود».

هذا والأکثر فی التّاء أن یجاء بها للفرق بین صفه المذکّر وصفه المؤنّث کمسلم ومسلمه ، وقلّ مجیئها (2) فی الاسماء کامرء وامرأه ورجل ورجله ، وجاءت لتمییز الواحد من الجنس (3) کثیرا کتمر وتمره ، ولعکسه (4) قلیلا ککمأ وکمأه وللمبالغه کراویه (5) ، ولتأکیدها (6) کنسّابه ، ولتأکید التّأنیث کنعجه (7) وللتّعریب (8) ککیالجه ، وعوضا عن فاء کعده (9) وعین کإقامه ، (10) ولام کسنه (11) ومن زائد (12) لمعنی کأشعثی وأشاعثه ، (13) أو لغیر معنی کزندیق وزنادقه ، (14) ومن مدّه تفعیل (15) کتذکیه.

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 474


1- لأن العدد من الثلاثه الی العشره تسقط عنه التاء مع المعدود المؤنث فإذا رأینا عددا منها بدون التاء یعرف أن المعدود مؤنث کما فی ثلاث أزود فیعلم أن (زاد) مفرد أزود مؤنث.
2- أی : التاء الفارقه بین المذکر والمؤنث.
3- أی : جائت لتدلّ علی ان مدخولها فرد من الجنس فتاء تمره تدلّ علی ان هذه حبّه من التمر الکلّی.
4- أی : لتمییز الجنس من الفرد فتاء کمأه تدلّ علی أنّ مدخولها جنس الکماء والکماء بدون التاء للواحد عکس التمر والتمره و الکمأه بالفارسیّه (قارچ).
5- بمعنی کثیر الروایه رجلا کان أو امرأه.
6- أی : لتأکید المبالغه فنسّاب مبالغه بمعنی کثیر العلم فی النسب والتاء تأکید لها فیکون معناها أکثر علما فی النسب.
7- فإن (نعج) بدون التاء للأنثی من الغنم فإذا لحقتها التاء تکون مبالغه فی التأنیث.
8- أی : تأتی لجعل کلمه عجمیّه عربیّا فکیالجه جمع کیلج لفظ عجمی موضوع لنوع من المکیال ، فلمّا استعمله العرب زادوا لجمعها تاء علامه لکونها عربیّه.
9- فإن أصلها (وعد) حذف منها الواو وعوّض عنها تاء فی آخرها.
10- أصلها إقوام کإفعال حذف الواو وهی عین الکلمه وعوّض عنها فی آخرها تاء.
11- أصلها سنو کفعل حذف لام الکلمه وهی الواو ثمّ عوّض عنها التاء.
12- أی : تأتی عوضا من حرف زائد لا من حرف أصلی کما سبق.
13- تائها عوض عن یاء النسبه فی المفرد فالیاء لیست من الحروف الأصلیه للکلمه لکن لها معنی وهی النسبه.
14- فتائها عوض عن الیاء فی زندیق وهی زائده لا معنی لها کما فی اشعثی التی کانت بمعنی النسبه.
15- أی : تضعیف التفعیل فالتاء فی تذکیه عوض من الیاء الثانی من تذکی بالتشدید.

ولا تلی فارقه فعولا

أصلا ولا المفعال والمفعیلا

(ولا تلی) تا (فارقه) بین صفه المذکّر وصفه المؤنّث توسّعا (1) (فعولا) حال کونه (أصلا) بأن کان بمعنی فاعل (2) کرجل صبور وامرأه صبور ، بخلاف ما إذا کان فرعا ، بأن کان بمعنی مفعول کجمل رکوب وناقه رکوبه (ولا المفعال) کرجل مهذار ، وامرأه مهذار (و) لا (المفعیلا) کرجل معطیر وامرأه معطیر.

کذاک مفعل وما تلیه

تا الفرق من ذی فشذوذ فیه

ومن فعیل کقتیل إن تبع

موصوفه غالبا التّا تمتنع

(کذاک مفعل) کرجل مغشم وامرأه مغشم. (وما تلیه تا الفرق من ذی) المذکوره (3) کقولهم : امرأه عدوّه ومیقانه ومسکینه (فشذوذ فیه ومن فعیل) بمعنی مفعول (کقتیل إن تبع موصوفه (4) غالبا التّاء تمتنع) کرجل قتیل ، وامرأه قتیل ، وندر قولهم «ملحفه جدیده» (5) فإن کان بمعنی فاعل ، أو لم یتبع موصوفه - بأن جرّد عن معنی الوصفیّه - لحقته نحو «امرأه وجیهه» (6) ونحو ذبیحه ونطیحه (7).ه.

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 475


1- أی : لیکون الشخص المستعمل فی سعه وحریّه من استعماله وهذا جهه رجحان للکلمه کما أنّ مجیء التاء للفرق بین المذکّر والمؤنّث جهه رجحان أیضا.
2- لأنّ الأصل فی هذه الأوزان أن تکون بمعنی الفاعل فإن أتت للمفعول کانت فروعا.
3- أی : من هذه الصیغ المذکوره یعنی (فعول ومفعال ومفعیل ومفعل).
4- أی : وقع نعتا وتابعا لموصوفه.
5- بالمهمله ضد البالیه العتیقه.
6- فوجیهه هنا بمعنی الفاعل أی : ذات وجاهه.
7- مثالان لما لم یتبع موصوفه ومجرّد عن الوصفیّه کقولنا اشتریت ذبیحه أو تحرم النطیحه.
فصل : فی ألف التأنیث

وألف التّأنیث ذات قصر

وذات مدّ نحو أنثی الغرّ

والاشتهار فی مبانی الأولی

یبدیه وزن أربی والطّولی

ومرطی ووزن فعلی جمعا

أو مصدرا أو صفه کشبعی

وکحباری سمّهی سبطری

ذکری وحثّیثی مع الکفرّی

فصل : (وألف التّأنیث) ضربان (ذات قصر وذات مدّ نحو أنثی الغرّ) (1) أی الغرّاء (والاشتهار فی مبانی الأولی) أی أبنیه أوزان المقصوره (یبدیه (2) وزن) فعلی بضمّه ففتحه نحو (أربی) لداهیه (3). وفی شرح الکافیه فی باب المقصور والممدود : أنّ هذا (4) من النّادر.

(و) وزن فعلی بضمّه فسکون اسما کان نحو «بهمی» (5) أو صفه نحو (الطّولی) مصدرا نحو «الرّجعی».

(و) وزن فعلی بفتحتین (6) اسما کان نحو «بردی» لنهر بدمشق ، أو مصدرا نحو (مرطی) لمشیه ، (7) أو صفه نحو «حیدی» (8).

(ووزن فعلی) بفتحه فسکون (جمعا) کان (کصرعی (9) أو مصدرا) کدعوی (أو صفه کشبعی) (10).

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 476


1- أی : مؤنث (الغرّ) فإن مؤنثه (غرّاء).
2- أی : الاشتهار یکشفه هذه الأوزان وهی اثنا عشر وزنا یعنی إنّ الأوزان المشهوره للمقصوره هی هذه.
3- أی : مصیبه وبلاء وأعظمها الموت.
4- أی : وزن (فعلی) بضمّ الفاء وفتح العین من جمله الصیغ النادره للمقصوره لا المشهوره.
5- اسم لنبت و (طولی) مؤنث أطول و (الرجعی) مصدر رجع.
6- بفتح الفاء والعین.
7- أی : لنوع من المشی.
8- یقال : حمار حیدی أی : یحید ویمیل عن ظلّه وحشه منه.
9- جمع صریع أی : الساقط علی الارض.
10- مؤنث شبعان ضدّ جوعان.

(و) وزن فعالی بضمّه وتخفیف (کحباری) لطائر ، ووزن فعلی بضمّه فتشدید نحو (سهّمی) للباطل (1) ، ووزن فعلّی بکسره ففتحه فتشدید نحو (سبطری) لنوع من المشی (2) ، ووزن فعلی بکسره فسکون مصدرا کان نحو (ذکری) أو جمعا نحو «ظربی» (3) و «حجلی» (4) قال المصنّف : ولا ثالث لهما (5).

(و) وزن فعّیلی بکسرتین وبتشدید العین نحو (حثّیثی) لکثره الحثّ علی الشّیء (مع) وزن فعلّی بضمّتین وتشدید ، نحو (الکفرّی) لوعاء الطّلع (6).

کذاک خلّیطی مع الشّقّاری

واعز لغیر هذه استندارا

(کذاک) وزن فعّیلی بضمّه ففتحه فتشدید العین نحو (خلّیطی) للاختلاط (مع) وزن فعّالی بضمّه وتشدید نحو (الشّقّاری) لنبت وزاد فی الکافیه فی المشهوره وزن فعللی کفرتنی وفو علی کخوزلی لمشیه تبختر وفعلوی کهر نوی لنبت وأفعلاوی کأربعاوی لقعده المتربّع وفعللولی کجند قوقی لنبت ومفعلّی کمکورّی لعظیم الأرنبه (7) وفعلوتی کرهبوتی للرّهبه (8) وفعللی کقرفصی بمعنی القرفصاء (9) ویفعلّی کیهیرّی للباطل وفعللّی کشقصلّی لنبت یلتوی علی الأشجار ، وفعّیلی کهبّیخا

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 477


1- أی : اللهو والفجور.
2- وهو مشی المتبختر.
3- جمع ظربان دابّه صغیره تشبه الهرّه.
4- جمع حجل ، طائر یسمّی بالفارسیه (کبک).
5- أی : لظربی وحجلی یعنی لا یوجد فی کلام العرب جمع علی هذا الوزن غیرهما.
6- بالفارسیه (شکوفه نخل).
7- عظیم شحمه الأذن.
8- الخوف.
9- نوع جلسه.

لمشیه تبختر ، وفعلیّا کمرحیّا للمرح (1) وفعللایا کبردرایا (2) وفوعالا کحولایا (3) وفوعولی کفوضوضی للمفاوضه (4) وفعلایا کبرحایا للعجب.

(واعز) أی انسب (لغیر هذه) الاوزان المذکوره (استندارا) (5) وموضع ذکرها کتب اللّغه.

لمدّها فعلاء أفعلاء

مثلّث العین وفعللاء

فصل : (لمدّها) أی لممدود ألف التّأنیث أوزان مشهوره أیضا ، هی (فعلاء) بفتحه فسکون اسما کان کجرعاء (6) أو مصدرا کرعیاء (7) أو صفه کحمراء ودیمه هطلاء (8) أو جمعا فی المعنی کطرفاء (9) (وأفعلاء مثلّث العین) أی مفتوحها ومکسورها ومضمومها کأربعاء مثلّث الباء (10) للرّابع من أیام الأسبوع (وفعللاء) بفتحتین (11) بینهما سکون ، کعقرباء للمکان.

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 478


1- شدید الفرح.
2- اسم لمکان.
3- الجلد الذی یخرج مع الجنین عند الولاده.
4- المذاکره.
5- یعنی إذا رأیت المقصوره فی وزن غیر هذه الأوزان فاحمله علی الندره وهذه النوادر توجد فی کتب اللغه فقط لا فی کتب النحو لکونها خارجه عن القواعد والنحو للقواعد الکلّیه.
6- أرض ذات رمل.
7- من الرعی (حفظ الشیء).
8- المطر الذی لیس فیه رعد ولا برق.
9- نوع من الأشجار بالفارسیه (گز) یقال : طرفاء الغابه (اسم جمع).
10- أی : بضمّها وفتحها وکسرها.
11- فتح الفاء واللام الأول وسکون العین.

ثمّ فعالا فعللا فاعولا

وفاعلاء فعلیا مفعولا

(ثمّ فعالاء) بکسره کقصاصاء بمعنی القصاص (وفعللاء) بضمّتین (1) بینهما سکون کقرفصاء لضرب من القعود (فاعولاء) بضمّ ثالثه کعاشوراء (وفاعلاء) بکسر ثالثه کقاصعاء لأحد حجره (2) الیربوع (فعلیاء) بکسره فسکون ککبریاء للکبر و (مفعولاء) کمأتوناء جمع أتان (3).

ومطلق العین فعالا وکذا

مطلق فاء فعلاء أخذا

(ومطلق العین فعالا) بالتّخفیف ، أی مفتوحها ومکسورها ومضمومها مع فتح الفاء ، نحو «براساء» بمعنی النّاس و «قریثاء» و «کریثاء» لنوعین من البسر ، و «عشوراء» بمعنی عاشوراء (وکذا مطلق فاء) أی مفتوحها ومکسورها ومضمومها مع فتح العین (فعلاء أخذا) نحو «خنقاء» لمکان و «سیراء» للذّهب و «ظرفاء» و «نفساء» و «رحضاء» (4) ، وزاد فی الکافیه فی المشهوره فعیلیاء کمزیقیاء لقب ملک ، وإفعیلاء کإهجیراء للعاده ، ومفعلاء کمشیخاء للإختلاط ، وفعاللاء کخجاد باء لضرب من الجراد ویفاعلاء کینا بغاء ویفاعلاء کینابغاء اسمی مکان وفعلیّاء کزکریّاء ، وفعلولاء کمعکوکاء وبعکوکاء اسمین للشّرّ والجلبه ، (5) وفعّیلا کدخّیلا لباطن الأمر ، وفعنالاء کبرناساء بمعنی برنسا بمعنی براساء ، (6) وما عدا هذه الأوزان نادر.

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 479


1- ضمّ الأول والثالث وسکون الثانی.
2- حجره بفتح الحاء والجیم کطلبه جمع حجره یعنی القاصعاء اسم لاحد بیوت الیربوع وهو بیته الظاهر الذی یدخل فیه وللیربوع بیت آخر یسمّی النافقاء وهی حجرته التی یکتم فیها عند احتمال الخطر.
3- أنثی الحمار.
4- الظرفاء جمع ظریف والنفساء المرأه أیام الولاده و (رخصاء) عرق الحمی.
5- الجلبه الأصوات المختلطه کما فی المعارک.
6- بمعنی الناس.

باب المقصور و الممدود

اشاره

هذا باب المقصور والممدود (1)

إذا اسم استوجب من قبل الطّرف

فتحا وکان ذا نظیر کالأسف

فلنظیره المعلّ الآخر

ثبوت قصر بقیاس ظاهر

کفعل وفعل فی جمع ما

کفعله وفعله نحو الدّمی

(إذا اسم) صحیح (إستوجب من قبل الطّرف (2) فتحا وکان ذا نظیر) معتلّ

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 480


1- المقصور هو الاسم المعرب الذی آخره ألف لازمه کالفتی والعصا ، فإذا لیس بمقصور لکونه مبنیّا و (أخا) لیس بمقصور ، لأنّ ألفه غیر لازمه لقلبه واوا أو یاء عند الرفع والجرّ والممدود هو الاسم المعرب الذی آخره همزه بعد ألف زائده نحو (کساء) و (رداء) بخلاف (أولاء وشاء) لکونهما مبنّیین ولأصاله ألفهما. والمقصور والممدود علی قسمین (قیاسیّ) و (سماعیّ) فقیاس المقصور أن یکون الاسم المعتل مستحقّا أن یفتح ما قبل آخره (حسب القواعد) وکان له نظیر فی وزنه من الصحیح ، فهذا الاسم المعتلّ الآخر یکون مقصورا ، أی یقرأ بالألف یعنی حتّی إذا کان الحرف الآخر واوا أو یاء تقلب ألفا ف (الدمی) جمع دمیه معتلّ ومستحقّ أن یفتح ما قبل آخره لأنّ قاعده جمع (فعله) مضموم الفاء (فعل) بضمّ الفاء وفتح العین فأصله (دمی) بالیاء لوجود الیاء فی مفرده لکن حیث إنّ له موازنا فی الجمع من الصحیح ک (قلل) جمع (قلّه) قلبت یاءه ألفا فصار مقصورا. وقیاس الممدود سیأتی بعد قلیل.
2- أی : قبل الآخر ومراده من (استوجب) أن یکون ما قبل الآخر مستحقّا بمقتضی القواعد أن یکون مفتوحا کما ذکر فی (دما) أنّ القاعده فی جمع (فعله) أن یکون عینه مفتوحا ، ولیس المراد أن یکون ما قبله مفتوحا کیف اتّفق کما توهّم.

(کالأسف (1) ، فلنظیره المعلّ الآخر) کالأسا مثلا (ثبوت قصر بقیاس ظاهر کفعل) بکسر الفاء (وفعل) بضمّها (فی جمع ما) کان (کفعله) بالکسر (وفعله) بالضّم (نحو الدّما) جمع دمیه وهی الصوره من العاج (2) ونحوه ، و «المری» جمع مریه ، (3) إذا نظیرهما من الصّحیح «قرب» جمع قربه. (4)

وما استحقّ قبل آخر ألف

فالمدّ فی نظیره حتما عرف

کمصدر الفعل الّذی قد بدیأ

بهمز وصل کارعوی وکارتأی

(و) کلّ (ما استحقّ) من الصّحیح (5) قبل آخر ألف ، (6) (فالمدّ (فی نظیره) المعتلّ (حتما) قد (عرف کمصدر الفعل الّذی قد بدئا بهمز وصل کارعوی) أی کمصدره ، وهو الإرعواء (7) (وکارتأی) أی کمصدره وهو الإرتیاء إذ نظیرهما الاقتدار والإحمرار ، وکالاستقصاء إذ نظیره الاستخراج.

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 481


1- مصدر أسف یأسف فإن قیاس مصدر الفعل اللازم (فعل) بفتح الفاء والعین کالحزن والجزء فأسف یستحقّ أن یکون قبل آخره مفتوحا قیاسا.
2- سنّ الفیل.
3- بکسر المیم وسکون الراء بمعنی الجدال.
4- مثالان فی مثال واحد ، لأن قرب بضم القاف جمع قربه بضمّها أیضا وقرب بکسر القاف جمع قربه بکسرها وعاء الماء.
5- أی : صحیح اللام.
6- أی : کل صحیح استحقّ (بمقتضی القاعده) أن یکون قبل آخره ألفا کمصدر مزید نحو انجماد فنظیره المعتلّ یکون ممدودا نحو ارعواء واصطفاء.
7- أصله (ارعوای) لأنه من الرعی فلأجل استحقاق مصادر هذه الأبواب أن یکون قبل آخرها ألفا قلب لا نظیرها المعتلّ اللام همزه.

والعادم النّظیر ذا قصر وذا

مدّ بنقل کالحجی وکالحذا

(والعادم النّظیر) السّابق (1) یکون (ذا قصر وذا مدّ بنقل) من العرب (کالحجی) بالقصر للعقل (وکالحذاء) بالمدّ للنّعل.

وقصر ذی المدّ اضطرارا مجمع

علیه والعکس بخلف یقع

(وقصر ذی المدّ اضطرارا مجمع علیه) (2) کقوله :

لا بدّ من صنعا وإن طال السّفر (3)

[وإن تحنّی کلّ عود ودبر]

(والعکس) وهو مدّ المقصور اضطرارا (بخلف) بین البصریّین والکوفیّین (یقع) فمنعه الأوّلون وأجازه الآخرون محتجّین بنحو قوله :

یا لک من تمر ومن شیشاء

ینشب فی المسعل اللهاء (4)

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 482


1- أی : ما لا نظیر له یستحقّ أن یکون قبل آخره ألفا قد یأتی بالقصر کالحجی وقد یأتی بالمدّ کحذاء.
2- یعنی مجیء الممدود مقصورا فی ضروره الشعر إجماعی لا خلاف فیه بین النحاه.
3- بعده (وإن تحنی کل عود ودبر) صنعاء بلد معروف عاصمه الیمن الشمال کثیر الأشجار والمیاه یشبه دمشق فی طیب مناخه. معنی البیت أنه لا بدّ من السفر إلی صنعاء وإن صار السفر طویلا وإن انعوج ظهر کل بعیر مسنّه وکلّ بعیر مجروح. الشاهد : فی مجیء (صنعاء) مقصورا للضروره.
4- الشیشاء بکسر الأول التمر الجافّ الذی لم یشتدّ نواه والمسعل موضع السعال من الحلق واللهاء اللحمه فی أقصی الحلق ویسمّی باللسان الصغیر. یعنی لیتک تحصّل تمرا وشیشاء یلصق بأقصی حلقک. الشاهد : فی مجیء اللهاء ممدوده فی البیت للضروره ، وهی مقصوره فی الأصل.
فصل : فی کیفیّه تثنیه المقصور و الممدود و جمعهما تصحیحا

تتمه باب المقصور والممدود

«کیفیّه تثنیه المقصور والممدود وجمعهما تصحیحا (1) وفیه غیر ذلک» (2).

آخر مقصور تثنّی اجعله یا

إن کان عن ثلاثه مرتقیا

کذا الّذی الیا أصله نحو الفتی

والجامد الّذی أمیل کمتی

فی غیر ذا تقلب واوا الألف

وأولها ما کان قبل قد ألف

(آخر مقصور تثنّی اجعله) بقلبه (یاء (3) إن کان عن ثلاثه مرتقیا) بأن کان رباعیّا فما فوق ، فقل فی حبلی «حبلیان» (کذا) الثّلاثی (الّذی الیاء أصله نحو الفتی) (4) فقل فیه «فتیان» (و) کذا الثّلاثیّ (الجامد الّذی) لا إشتقاق له یعرف (5) منه أصله الّذی (أمیل (6) کمتی) علما فقل فیه «متیان» (فی غیر ذا) المذکور کالّذی ألفه عن واو أو مجهوله (7) ولم

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 483


1- أی : جمع السالم لا جمع المکسّر.
2- أی : فی هذا الباب یذکر غیر ذلک أیضا من أحکام الجمع بالألف والتاء لغیر المقصور والممدود.
3- أی : بقلب ألف المقصور یاء.
4- فإن أصلها (فتی) بالیاء.
5- أی : لیس مشتقّا لیعرف أصله من مبدأ اشتقاقه.
6- أی : شرط جعل الألف یاء فی تثنیه الجامد أن یتلفّظ ألفه فی المفرد بإلاماله أی : مایلا إلی الیاء کمتی ، فإنّ ألفه یقرأ قراءه بین الألف والیاء.
7- فلا یعلم أنّه عن واو أو یاء.

تمل (1) (تقلب واوا الألف) کقولک فی عصی «عصوان» وفی لدی علما «لدوان» (2).

(وأولها) أی الکلمه المنقلبه (3) (ما کان قبل قد ألف) (4) من علامه التثنیه.

وما کصحراء بواو ثنّیا

ونحو علباء کساء وحیا

بواو أو همز وغیر ما ذکر

صحّح وما شذّ علی نقل قصر

(وما) کان ممدودا وهمزته بدل من ألف التّأنیث (5) (کصحراء بواو ثنّیا) فیقال فیه «صحراوان» (و) الّذی همزته للإلحاق (نحو علباء) (6) أو بدل عن أصل نحو (کساء وحیاء) (7) ثنّی (بواو أو همز) (8) فیقال «علبا وان وعلباء ان» و «کساوان وحیاوان» و «کساء ان وحیاءان» لکن فی شرح الکافیه أنّ إعلال الأوّل (9) أرجح من تصحیحه وأنّ الثّانی بالعکس.

(وغیر ما ذکر) کالّذی همزته أصلیّه (صحّح) (10) فقل فی «قرّاء» «قرّاء ان» (وما شذّ) (11) عن هذه القواعد (علی نقل) عن العرب (قصر) کقولهم فی «خوزلی»

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 484


1- أی : لا یقرء بالإماله بل یتلّفظ بالألف محضا کلدی.
2- فأصل (عصی) عصو ، وأما لدی فمجهول الأصل ولا یقراء بالإماله ، بل بالألف خالصا.
3- أی : المنقلبه ألفها یاء فی القسم الأول وواوا فی القسم الأخیر.
4- أی : اجعل بعد الکلمه المنقلبه (أی : المقصوره التی قلب ألفها یاء أو واوا) علامه التثنیه التی هی مألوفه عندک وعرفتها سابقا وهی الألف رفعا والیاء نصبا وجرّا.
5- إنما بدلّ ألفه بالهمزه لعدم إمکان التلفظ بألفین مقترنین.
6- فإن أصله (علبا) بغیر همزه فأرادوا أن یجعلوه بمنزله (قرطاس) الحاقا به فقالوا (علباء).
7- فأصلهما (کساو وحیای) من کسو وحیی.
8- أی : یجوز الوجهان.
9- الأول : هو الذی ألفه للإلحاق. والثانی : الّذی بدّل من أصل ، والإعلال تبدیل الهمزه واوا ، والتصحیح إبقاء الهمزه ففی (علباء) الأرجح (علباوان) وفی (کساء وحیاء) الأرجح (کساءان وحیاءان).
10- أی : ابق الهمزه ولا تقلبها.
11- أی : ما أتی من تثنیه المقصور والممدود علی خلاف هذه القواعد فهو سماعیّ لا یقاس علیه.

«خوزلان» وفی «حمراء» «حمرایان» وفی «عاشوراء» «عاشوراءان» وفی «کساء» «کسایان» وفی «قرّاء» «قرّاوان» (1).

واحذف من المقصور فی جمع علی

حدّ المثنّی ما به تکمّلا

(واحذف من المقصور) وکذا المنقوص (فی جمع) له (علی حدّ المثنّی) (2) أی بالواو والنّون (ما به تکمّلا) أی آخره ، (3) فقل فی «موسی والقاضی» «موسون وموسین وقاضون وقاضین».

والفتح أبق مشعرا بما حذف

وإن جمعته بتاء وألف

فالألف اقلب قلبها فی التّثنیه

وتاء ذی التّاء ألزمنّ تنحیه

(والفتح) فی المقصور (أبق مشعرا بما حذف) وهی الألف ، وأبق فی المنقوص الضمّ والکسر (4) أمّا الممدود والصّحیح فیفعل بهما ما فعل فی التّثنیه (5).

(وإن جمعته) أی کلّا من المقصور والممدود (بتاء وألف فالألف) أو الهمزه (اقلب قلبها فی التّثنیه) (6) فقل فی «مشتری» : (7) «مشتریات» ، وفی «رحی» «رحیات» ،

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 485


1- وکان القیاس خوزلیان لقوله (أخر مقصور إلی قوله أن کان عن ثلاثه مرتقیا) ، والقیاس فی حمراء حمراوان لکون همزتها بدلا عن ألف التأنیث والقیاس فی عاشورا عاشوران لکونه مرتقیا عن ثلاثه فتحذف ألفه والقیاس فی کساء کساوان أو کساءان وفی قراء قرّاءان.
2- فی کون إعرابه بالحروف وهو جمع المذکر السالم.
3- فإن الحرف الآخر من الکلمه مکمّل لها.
4- لیشعر بالواو والیاء.
5- یعنی إن جمعهما فی تغییر الآخر وعدم تغییره مثل تثنیتهما فالصحیح لا یغیّر نحو زیدین وأمّا الممدود فما کان کقراء یقال قراءون وما کان کعلباء وکساء وحیاء یقال علباءون أو علباوون وهکذا.
6- أی : مثل قلبها فی التثنیه فإن کانت فی التثنیه مقلوبه بالیاء ففی الجمع أیضا تقلب یاء وکذا إن کانت عن واو.
7- بالالف اسم مفعول.

وفی «متی» «متیات» ، وفی «قنی» «قنوات» ، (1) وفی «صحراء» «صحراوات» ، (2) وفی «نبّات» (3) «نبّاوات» ، وفی «قرّاء» (4) «قرّاءات».

(وتاء ذی التّاء الزمنّ) حینئذ (5) (تنحیه) أی حذفا کما سبق ، (6) وکقولک فی مسلمه «مسلمات» (7).

هذا ، ولهذا الجمع (8) أحکام تخصّه أشار إلیها بقوله :

والسّالم العین الثّلاثی اسما أنل

إتباع عین فاءه بما شکل

إن ساکن العین مؤنّثا بدا

مختتما بالتّاء أو مجرّدا

(والسّالم العین) من التّضعیف والاعتلال (الثّلاثی) حال کونه (اسما أنل) أی أعطه (إتباع عین) منه (فاءه بما شکل) به من الحرکات (9) (إن ساکن العین مؤنّثا بدا) سواء کان (مختتما بالتّاء أو مجرّدا) منها ، فقل فی «جفنه ودعد وسدره وهند وغرفه

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 486


1- لأنّ ألفها مقلوبه عن واو.
2- لأنّ همزتها بدل من ألف التأنیث فتبدل واوا کما مرّ بقوله (وما کصحراء بواو ثنیّا).
3- (نبات) بتقدیم النون علی الباء مفرد بمعنی ما ارتفع من الأرض مثال للمقصور الذی ألفه بدل عن واو مع کونه مع التاء فیجوز فیه نباوات ونباءات للزوم حذف تائه فی الجمع کما ذکر.
4- بفتح القاف صیغه مبالغه تستوی فیها المذکر والمؤنث والمراد هنا المؤنّث فجمع علی قرّاءات لکون الهمزه فیه جزء الکلمه.
5- أی : حین جمعت المقصور أو الممدود جمع تأنیث یعنی إذا کان مفردهما مع التاء کقنات یجب حذف التاء فلا یقال قناتات بل یقال (قنوات).
6- فی (قنات) و (قراءه).
7- أی : کما تحذف التاء فی الاسم السالم أیضا.
8- أی : جمع المؤنث السالم له أحکام تختص به ولا تأتی فی الجموع الآخر.
9- یعنی الاسم الثلاثی الذی لم یتکرّر عینه ولم یکن حرف علّه وهو جامد یکون عینه تابعا للفاء فی الحرکه إذا جمع جمع تأنیث ان بدا أی : ظهر ساکن العین فی المفرد وکان مؤنّثا.

وجمل» (1) «جفنات ودعدات وسدرات وهندات وغرفات وجملات» بخلاف غیر السّالم العین ، کسلّه وکلّه وحلّه (2) وجوزه ودیمه وصوره ، (3) وغیر الثّلاثی (4) کزینب والوصف کضخمه (5).

وسکّن التّالی غیر الفتح أو

خفّفه بالفتح فکلّا قد رووا

(وسکّن) العین (6) (التّالی غیر الفتح) وهو الکسر والضّمّ ، فقل فی «کسره وهند وخطوه وجمل» کسرات وهندات وخطوات وجملات».

(أو خفّفه بالفتح) فقل فی «کسره وهند وخطوه وجمل» «کسرات وهندات وخطوات وجملات» (فکلّا) ممّا ذکر (7) (قد رووا) عن العرب ، أمّا التّالی الفتح فلا یجوز إلّا فتحه ، فیقال فی «دعد» «دعدات».

ومنعوا إتباع نحو ذروه

وزبیه وشذّ کسر جروه

(ومنعوا إتباع) العین للفاء إذا کانت [الفاء] مضمومه واللّام یاء أو مکسوره واللّام

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 487


1- الأوّلان لمفتوح الفاء مع التاء وبدونها والأوسطان لمکسور الفاء مع التاء وبدونها والأخیران لمضمومها کذلک.
2- فجمعها (سلّات وکلّات وحلّات) بفتح السین وکسر الکاف وضم الحاء مع سکون العین وهو اللام الأول فی الثلاثه فلم یتبع العین الفاء للتضعیف.
3- هذه الثلاثه لم تتبع لأنّ عینها حرف علّه.
4- أی : بخلاف غیر الثلاثی فزینب لا یتبع عینها (الیاء) فائها (الزاء) فی الجمع (زینبات).
5- فإنها صفه مشبّهه وجمعها (ضخمات) بسکون عینها (الخاء).
6- یعنی إذا کان فاء الفعل مکسورا أو مضموما یجوز فی عینه ثلاثه وجوه (الإتباع) کما مرّ بقوله (اتل إتباع عین فائه بما شکل) و (سکون العین) و (الفتح) لأجل التخفیف لأنّ الفتحه أخف الحرکات.
7- أی : الوجوه الثلاثه کلّها مرویه عن العرب.

واوا (نحو ذروه وزبیه) ، وأجازوا فیهما الفتح والسّکون ، فقالوا «ذروات وذروات (1)» و «زبیات وزبیات (2)» (وشذّ کسر) عین (جروه) إتباعا للفاء فقیل «جروات (3)».

ونادر أو ذو اضطرار غیر ما

قدّمته أو لاناس انتمی

(ونادر) أی قلیل (أو ذو اضطرار غیر ما قدّمته) (4) کقولهم فی «عیر» «عیرات (5)» وفی «کهل» «کهلات» (6) ، وقول الشّاعر فی زفره.

[علّ صروف الدّهر أو دولاتها

تدلننا اللّمّه من لمّاتها]

فتستریح النّفس من زفراتها (7)

(أو لأناس) (8) من العرب قلیلین (انتمی) أی انتسب ، کقول هذیل (9) فی «بیضه وجوزه» «بیضات وجوزات». (10)

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 488


1- بفتح الراء فی الأولی وسکونها فی الثانیه ، لأنّ فائها وهو الذال مکسوره وأن لامها الواو.
2- بفتح الباء فی الأولی وسکونها فی الثانیه لکسر فائها وکون لامها یاء.
3- مع ان قیاسها عدم الاتباع لکسر فائها وکون لامها واوا کذروه.
4- من القواعد فی جمع المؤنّث.
5- بفتح الیاء والقیاس سکونها لاعتلال العین.
6- بفتح الهاء إتباعا للفاء والقیاس سکون الهاء لأنها وصف وشرط الإتباع أن یکون الاسم جامدا والکهله المرأه التی عمرها بین الأربعین إلی الستّین.
7- علّ لغه فی لعلّ یعنی نرجو أن تغلبنا حوادث الدهر أو تغیّراتها علی شدائدها فتستریح نفسنا من الشدائد. الشاهد : فی سکون الفاء من زفرات مع أن القیاس فتحها إتباعا للزاء فاء الکلمه لکونها اسما ثلاثیّا.
8- عطف علی (ذو اضطرار).
9- طائفه من العرب.
10- بفتح الیاء والواو مع أن القیاس فیهما السکون لاعتلال عینهما.

باب جمع التّکسیر

هذا باب جمع التّکسیر

وهو (1) کما یؤخذ من الکافیه ما ظهر بتغییر لفظا أو تقدیرا

أفعله أفعل ثمّ فعله

ثمّه أفعال جموع قلّه

(أفعله) کأغرفه (2) ثمّ (أفعل) کأفلس (3) (ثمّ فعله) کغلمه (4) (ثمّه أفعال) کأثواب (5) (جموع قلّه) تطلق علی ثلاثه فما فوقها إلی العشره ، وما عداها (6) للکثره تطلق علی عشره فما فوقها.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 489


1- أی : التکسیر ما ظهر أی حدث بسبب تغییر فی مفرده لفظا أو تقدیرا وإنّما زاد قید (تقدیرا) لیدخل نحو (فلک) بضم الأول وسکون الثانی بمعنی السفینه فإنها مفرد وجمع بصیغه واحده فقدّروا سکون اللام فی المفرد أصلیه کسکون الراء فی (قرب) وقدّروا سکونها فی الجمع عرضیّا کسکون السین فی (أسد) بضم الهمزه جمع أسد بفتحتین فکان التغییر تقدیریّا.
2- جمع غرفه.
3- جمع فلس.
4- جمع غلام.
5- جمع ثوب.
6- أی : ما عدا هذه الأربعه من الجموع.

وبعض ذی بکثره وضعا یفی

کأرجل والعکس جاء کالصّفی

(وبعض ذی) الجموع (بکثره وضعا) من العرب (یفی (1) کأرجل) جمع رجل (والعکس) وهو وفاء جمع الکثره بالقلّه أی الدّلاله علیها (جاء) من العرب (کالصّفی) (2) جمع صفاه وهی الصخره الملساء ، لکن حکی فی جمعه أصفاء (3) فینبغی أن یمثّل بنحو : «رجال» جمع رجل (4).

لفعل اسما صحّ عینا أفعل

وللرّباعی اسما ایضا یجعل

إن کان کالعناق والذّراع فی

مدّ وتأنیث وعدّ الأحرف

(لفعل) بفتحه فسکون حال کونه (اسما (5) صحّ عینا) وإن اعتلّ لاما (أفعل) جمعا کأفلس وأدل وأظب (6) جمع فلس ودلو وظبی ، بخلاف الوصف کضخم (7) إلّا أن یغلب (8)

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 490


1- یعنی بعض هذه الجموع الأربعه کما یفی أی یدلّ علی القلّه یدلّ علی الکثره أیضا بالوضع لا بالاستعمال فقط بدلیل عدم وضع جمع آخر له لیستعمل فی الکثیر ف (أرجل) جمع رجل ، بکسر الأول وسکون الثانی ، کما أنّه موضوع للقلیل ، کذلک موضوع للکثیر أیضا ، لعدم وجود جمع آخر له.
2- فإنّها جمع کثره ، ومع ذلک قد یفی بالقلّه.
3- یعنی إنّ وجود جمع للصفات علی وزن جموع القلّه یکشف عن أنّ (الصفیّ) لیس موضوعه للقلّه والکثره ، بل للکثره فقط فلیس استعماله فی القلّه بالوضع.
4- بفتح الأول وضمّ الثانی ، إذ لم یوضع جمع للرجال غیر (الرجال) لیدلّ علی القلّه فیکشف ذلک عن اشتراک (الرجال) بین القله والکثره.
5- لا صفه.
6- (أفلس) مثال لصحیح اللّام و (أدل) لمعتلّ اللام واوا أصله (أدلو) بضمّ اللام قلبت ضمّه اللام بالکسره لئلّا یلتبس بالمتکلّم وحده من المضارع ثم قلبت الواو بمناسبه الکسره قبلها یاء ثمّ حذفت الیاء لالتقاء الساکنین بین الیاء ونون التنوین فصار (أدل) و (أظب) مثال لمعتل اللّام یاء أصله (أظبی) حذفت الضمّه لثقلها علی الیاء ثم حذفت الیاء لالتقاء الساکنین.
7- صفه مشبّهه فلا یجمع علی (أفعل).
8- یعنی إلّا أن یغلب فی الوصف جانب الاسمیّه علی الوصفیّه فعبد فی الأصل صفه بمعنی المطیع ، لکن حین الاستعمال لا یقصد منه ذلک بل یقصد منه صنف من الرجال فصحّ جمعه علی (افعل) کأعبد.

کعبد ، والمعتلّ العین (1) کسوط وبیت ، وشذّ أعین وأثوب (2).

(وللرّباعیّ) حال کونه (أیضا اسما یجعل) أفعل جمعا (إن کان کالعناق والذّراع فی مدّ) ثالثه (وتأنیث) بلا علامه (وعد الأحرف) (3) کأیمن جمع یمین ، بخلاف ما لم یکن کذلک ، (4) وشذّ أقفل وأغرب (5).

وغیر ما أفعل فیه مطّرد

من الثّلاثی اسما بأفعال یرد

وغالبا أغناهم فعلان

فی فعل کقولهم صردان

فی اسم مذکّر رباعی بمدّ

ثالث افعله عنهم اطّرد

(وغیر ما أفعل فیه مطّرد من الثّلاثّی) (6) حال کونه (اسما) بأن لم یوجد فیه شروطه (7) بأن کان علی فعل لکنّه معتلّ العین کثوب وسیف أو علی غیره (8) کجمل ونمر وعضد وحمل وعنب وإبل وقفل وعنق ورطب (9) (بأفعال یرد) مطّردا جمیع ذلک (و) لکن (10) (غالبا أغناهم فعلان) بالکسر (فی فعل) بضمّه ففتحه (کقولهم ).

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 491


1- أی : وبخلاف المعتلّ العین فلا یجمع أیضا علی (افعل).
2- فأتیا علی (أفعل) مع اعتلال عینهما.
3- أی : بشرط أن یکون مثل (العناق والذراع) فی کون الحرف الثالث منه حرف علّه وفی کونه مؤنّثا بلا علامه تأنیث وفی کون حروفه أربعه.
4- أی : بالشروط الثلاثه.
5- لکون مفرد الأول (قفل) ثلاثیّا والثانی (غراب) مذکّرا.
6- أی : غیر الاسم الثلاثی الذی قیاسه (أفعل) مضموم العین الذی مرّ بقوله (لفعل اسما صحّ).
7- ضمیر (فیه) یعود إلی (غیر) وضمیر (شروطه) یعود إلی الموصول (ما افعل).
8- أی : علی غیر وزن (فعل) بفتح الأول وسکون الثانی.
9- إذ لیس واحد منها علی (فعل) بفتح الأول وسکون الثانی.
10- یعنی علی رغم ما ذکر من أن قیاس الاسم الثلاثی علی غیر وزن (فعل) بفتح الأول وسکون الثانی أن یجمع علی (أفعال) ، فغالبا یأتی فی جمع (فعل) بضمّ الأول وفتح الثانی (فعلان).

صردان) فی صرد.

و (فی اسم مذکّر رباعی بمدّ ثالث) (1) منه (أفعله عنهم اطّرد) کأقذله وأعمده وأرغفه جمع قذال وعمود رغیف.

وألزمه فی فعال أو فعال

مصاحبی تضعیف أو إعلال

(والزمه) أی أفعله (فی فعال) بفتح الفاء (أو فعال) بکسرها (مصاحبی تضعیف أو إعلال) کأبتّه وأقبیه وأئمّه وآنیه جمع بتات وقباء وإمام وإناء (2).

فعل لنحو أحمر وحمرا

وفعله جمعا بنقل یدری

(فعل) بضمّه فسکون جمع (لنحو أحمر) وهو «أفعل» مقابل «فعلاء» (3) (و) نحوه (حمراء) وهو «فعلاء» مقابل «أفعل» ، (4) وکذا ما لا مقابل له کأکمر ورتقاء (5) (وفعله) بکسر وسکون (جمعا بنقل یدری) کولده جمع ولد ولا یتأتّی جمعا قیاسا (6).

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 492


1- أی : بأن یکون الحرف الثالث منه حرف علّه.
2- الأولان لوزن (فعال) مفتوح الفاء أولهما (بتات) للتضعیف لأنّ عین الکلمه ولامها من جنس واحد وثانیهما (قباء) للمعتلّ والأخیران لوزن (فعال) مکسور الفاء أولهما للتضعیف وثانیهما للمعتلّ.
3- أی : مذکر فعلاء
4- أی : مؤنث أفعل.
5- فإن الأول خاص بالرجل لأنّه بمعنی عظیم الحشفه فلا مؤنث له لیکون مقابلا له ، والثانیه خاصه بالمرأه لأنها بمعنی المسدود فرجها بلحم ولا توجد فی غیر المرأه لیکون مقابلا لها.
6- لقلّه وجوده وعدم اختصاصه بمفرد خاصّ فلا اطراد له.

وفعل لاسم رباعی بمدّ

قد زید قبل لام إعلالا فقد

ما لم یضاعف فی الأعمّ ذو الألف

وفعل جمعا لفعله عرف

ونحو کبری ولفعله فعل

وقد یجیء جمعه علی فعل

فی نحو رام ذو اطّراد فعله

وشاع نحو کامل وکمله

(وفعل) بضمّتین جمع (لاسم رباعی بمدّ قد زید) ثالثا (1) (قبل لام إعلالا) به (فقد (2) ما) دام (لم یضاعف فی الأعمّ) الأغلب (ذو الألف) (3) ککتب وسرر وعمد جمع کتاب وسریر وعمود ، فإن اعتلّ اللّام أو ضوعف ذو الألف فله «أفعله» کما سبق ، (4) ومن مقابل الأعمّ «عنن» جمع عنان (5).

(وفعل) بضمّه ففتحه (جمعا لفعله) بالضّم (عرف) کغرف وغرفه (و) لفعلی بالضّمّ (نحو کبری) وکبر (ولفعله) بالکسر فالسّکون (فعل) بکسره ففتحه کسدره وسدر.

(وقد یجیء جمعه) أی فعله (علی فعل) بضمّه ففتحه کلحیه ولحی (فی) وصف لمذکّر عاقل علی وزن فاعل معتلّ اللّام (نحو رام) وقاض (ذو اطّراد فعله) بضمّه ففتحه کرماه وقضاه (6).

(وشاع) فی کلّ وصف لمذکّر عاقل علی فاعل صحیح اللّام «فعله» بفتحتین (نحو کامل وکمله).

فعلی لوصف کقتیل وزمن

وهالک ومیّت به قمن

(فعلی) بفتحه فسکون جمع (لوصف) علی فعیل بمعنی مفعول (کقتیل) وقتلی.

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 493


1- أی : بأن یکون الحرف الثالث منه حرف علّه ولا یکون من الحروف الأصلیه للکلمه.
2- (فقد) صفه للام أی : قبل لام فقد إعلالا بأن لا یکون لامه حرف علّه.
3- یعنی إذا کان مدّه ألفا فشرط جمعه علی (فعل) أن لا یکون مضاعفا وهذا الشرط غالبی لا دائمی.
4- بقوله : (وألزمه فی فعال ...) مثل أبّته وأقبیه.
5- فإنّه ذو ألف ومضاعف ومع ذلک جاء علی (فعل).
6- فأصلهما رمیه وقضیه قلبت الیاء الفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها.

(و) کلّ من «فعل» نحو (زمن) وزمنی (و) فاعل نحو (هالک) وهلکی (و) فیعل نحو (میّت) وموتی ، وکذا أفعل نحو أحمق وحمقی وفعلان نحو سکران وسکری (به) أی بفعلی (قمن) أی حقیق إلحاقا.

لفعل اسما صحّ لاما فعله

والوضع فی فعل وفعل قلّله

(لفعل) بضمّه فسکون حالکونه (اسما صحّ لاما) وإن اعتلّ عینا (1) جمعا (فعله) بکسره ففتحه کدبّ ودببه وکوز وکوزه (2) (والوضع) العربی (فی فعل) بفتحه فسکون (وفعل) بکسره فسکون (قلّله) (3) کغرد وغرده وقرد وقرده.

وفعل لفاعل وفاعله

وصفین نحو عاذل وعاذله

(وفعل) بضمّه ففتحه وتشدید العین جمع (لفاعل وفاعله) حال کونهما (وصفین) صحیحی اللّام (نحو عاذل) وعذّل (وعاذله) وعذّل.

ومثله الفعّال فیما ذکّرا

وذان فی المعلّ لاما ندرا

فعل وفعله فعال لهما

وقلّ فیما عینه الیا منهما

(ومثله) أی فعّل فیما سبق (4) (الفعّال) بضبطه (5) بزیاده ألف (فیما ذکّرا) بتشدید

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 494


1- أی : وإن کان عینه حرف عله.
2- فالأول لصحیح العین ، والثانی لمعتلّها.
3- الضمیر فی قلّله یعود إلی (فعله) یعنی إنّ وزن فعله قلیل فی جمع (فعل) بفتح فسکون وکذا فی وزن (فعل) بکسر فسکون بحسب الوضع.
4- أی : فی کونه جمع لوصف صحیح اللام.
5- یعنی إن وزن فعّال عین وزن (فعّل) مع زیاده ألف.

الکاف کتاجر وتجّار ، وندر فیما أنّث کصادّه وصدّاد (وذان) الوزنان (1) (فی المعتلّ لاما) منهما (ندرا) کغاز وغزّی وغزّاء.

و (فعل وفعله) بفتحه فسکون فی کلیهما (فعال) بکسره جمع (لهما) مطلقا (2) ککعب وکعاب ، وصعب وصعاب ، ونعجه ونعاج (3) (و) لکن (قلّ فیما عینه) أو فاؤه کما فی الکافیه (الیاء منهما) (4) کضیف وضیاف ویعر ویعار (5).

وفعل أیضا له فعال

ما لم یکن فی لامه اعتلال

أو یک مضعفا ومثل فعل

ذو التّا وفعل مع فعل فاقبل

(وفعل) بفتحتین (أیضا له فعال) بکسره جمعا (ما) دام (لم یکن فی لامه اعتلال أو) لم (یک) لامه (مضعفا) نحو جمل وجمال ، بخلاف ما إذا کان کذلک (6) کرحی وطلل.

(ومثل فعل) فیما ذکر (7) (ذو التّاء) أی : فعله کرقبه ورقاب (وفعل) بضمّه فسکون (مع فعل) بکسره فسکون لهما فعال (فاقبل) کرمح ورماح وذئب وذئاب ، وشرط فی الکافیه للأوّل (8) أن لا یکون واویّ العین کحوت ولا یائی اللّام کمدی. ).

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 495


1- أی : فعّل وفعّال.
2- اسما کان أو وصفا مذکرا أو مؤنثا.
3- فالأول اسم ، والثانی وصف ، وهما مذکران والثالث للمؤنث.
4- أی : من فعل وفعله.
5- فالأول عینه یاء ، والثانی فائه یاء.
6- أی : کان لامه معتلّا أو مضاعفا ، کما فی رحی وطلل.
7- أی : فی کون جمعه علی (فعال).
8- وهو (فعل) بضمّه فسکون أی : شرط فی مجیء جمعه علی (فعال) أن لا یکون عینه واوا ولا لامه یاء فحوت ومدی لا یجی جمعهما علی (فعال).

وفی فعیل وصف فاعل ورد

کذاک فی أنثاه أیضا اطّرد

(وفی فعیل وصف فاعل (1) ورد) فعال أیضا جمعا (کذاک فی أنثاه) فعیله (أیضا اطّرد) کظراف جمع ظریف وظریفه.

وشاع فی وصف علی فعلانا

أو انثییه أو علی فعلانا

ومثله فعلانه وألزمه فی

نحو طویل وطویله تفی

(وشاع) فعال أیضا (فی) کلّ (وصف علی فعلانا) بفتحه فسکون (أو أنثییه) وهما فعلی وفعلانه (أو علی فعلانا) بضمّه فسکون (ومثله) أنثاه (فعلانه) کغضاب وندام وخماص فی جمع غضبان وغضبی وندمان وندمانه وخمصان وخمصانه (وألزمه) أی فعالا (فی فعیل) وأنثاه إذا کانا واویّ العین صحیحی اللّام (نحو طویل وطویله) فقل فی جمعهما طوال (تفی) بما استعملته العرب.

وبفعول فعل نحو کبد

یخصّ غالبا کذاک یطّرد

فی فعل اسما مطلق الفا وفعل

له وللفعال فعلان حصل

(وبفعول) بضمّتین (فعل) بفتحه فکسره (نحو کبد یخصّ غالبا) فلا یجمع علی غیره (2) ککبود ، ومن النّادر أکباد (کذاک یطّرد) فعول جمعا (فی فعل) حال کونه (اسما مطلق الفاء) أی مثّلثها مسکّن العین ککعب وکعوب ، وضرس وضروس ، وجند وجنود ، وشرط فی الکافیه لمضمومها (3) أن لا یضاعف کخفّ ولا یعلّ کحوت .

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 496


1- أی : فعیل الذی بمعنی الفاعل لا الذی بمعنی المفعول.
2- أی : لا یجمع (فعل) علی غیر (فعول).
3- أی : شرط فی مجیء جمع (فعل) مضموم الفاء علی (فعول) أن لا یکون (فعل) مضاعفا ولا معتلّا فإن کان کذلک نحو خفّ وحوت ومدی لا یأتی جمعه علی (فعول) لکون الأول مضاعفا ، والثانی والثالث معتلّا.

ومدی.

(وفعل) بفتحتین مفرد (له) أی لفعول أیضا سماعا کأسد وأسود (وللفعال) بالضّمّ والتّخفیف (فعلان) بکسره فسکون (حصل) جمعا کغراب وغربان.

وشاع فی حوت وقاع مع ما

ضاها هما وقلّ فی غیرهما

(وشاع) فعلان (فی) فعل بالضّم وفعل بالفتح معتلّ العین نحو (حوت) وحیتان (وقاع) وقیعان (مع ما ضاهاهما) (1) ککوز وکیزان وتاج وتیجان (وقلّ فی غیرهما) (2) کغزال وغزلان.

وفعلا اسما وفعیلا وفعل

غیر معلّ العین فعلان شمل

(وفعلا) بفتحه فسکون حال کونه (اسما (3) وفعیلا وفعل) بفتحتین حال کونه (غیر معلّ العین فعلان) بضمّه فسکون لهذه الثّلاثه (شمل) جمعا (4) کظهر وظهران ورغیف ورغفان وجذع وجذعان.

ولکریم وبخیل فعلا

کذا لما ضاهاهما قد جعلا

(ولکریم وبخیل) وکلّ صفه مذکّر عاقل علی فعیل بمعنی فاعل غیر مضعّف ولاه.

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 497


1- أی : ما شابه (حوت وقاع) فی کونه علی فعل بالضم وفعل بالفتح وکونه معتلا.
2- أی : قلّ أن یأتی (فعلان) لغیر فعل بالضمّ وفعل بالفتح.
3- لا وصفا.
4- یعنی شمل (فعلان) لجمع هذه الثلاثه.

معتلّ اللّام (فعلا) بضمّه ففتحه ککرماء وبخلاء (وکذا لماضاها هما) أی شابههما فی الدّلاله علی معنی ، کالغریزه (1) (قد جعلا) کعاقل وعقلاء ، وشاعر وشعراء.

وناب عنه أفعلاء فی المعلّ

لاما ومضعف وغیر ذاک قلّ

(وناب عنه) أی عن فعلاء (أفعلا) بکسر ثالثه (فی) الوصف المذکور (2) (المعلّ لاما) کولیّ (3) وأولیاء (و) فی (مضعف) منه (4) کشدید وأشدّاء (وغیر ذاک) المذکور (5) (قّلّ) کتقی وتقواء ، ونصیب وأنصباء.

فواعل لفوعل وفاعل

وفاعلاء مع نحو کاهل

(فواعل) بکسر العین جمع (لفوعل) نحو جوهر وجواهر (وفاعل) بفتح ثالثه کطابع (6) وطوابع (وفاعلاء) بکسره کقاصعاء وقواصع (مع) فاعل بکسره (نحو کاهل) (7) وکواهل.

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 498


1- أی : معنی مثل الصفات الطبیعیّه کعاقل وشاعر فإنّها من الصفات الذاتیّه الطبیعیّه بخلاف ضارب وجالس.
2- أی : الوصف الغریزی (الطبیعی) یعنی یأتی (أفعلاء) جمعا للصفات الغریزیّه نیابه عن (فعلاء) التی هی الأصل للصفات الطبیعیّه.
3- المراد به الولی الذی بمعنی المحبّ المخلص وهو صفه لازمه لموصوفه لا الّذی بمعنی الوالی والقیم هو عارض موقّت.
4- أی : من الوصف المذکور (الوصف الغریزیّ).
5- أی : غیر الوصف الذی للعاقل وهو سالم من التضعیف ، واعتلال اللام قلیل أن یأتی (فعلاء) کتقّی فإنّه معتلّ اللام ومع ذلک أتی جمعه تقواء وهو قلیل ، وکذا قلیل أن یأتی (أفعلاء) لفعیل السالم من التضعیف والاعتلال کنصیب فإنه سالم ومع ذلک أتی جمعه انصباء وهو قلیل أیضا.
6- بفتح الباء ما یطبع به أی : ینقش به فهو مثل خاتم لفظا ومعنی.
7- یعنی فاعل الذی هو اسم فإن کاهل اسم لأعلی الظهر ممّا یلی العنق لا الفاعل الذی هو وصف کفارس فإنّه شاذّ کما یأتی.

وحائض وصاهل وفاعله

وشذّ فی الفارس مع ما ماثله

(و) فاعل صفه المؤنّث نحو (حائض) وحوائض (و) صفه ما لا یعقل نحو (صاهل) (1) وصواهل (وفاعله) مطلقا (2) نحو فاطمه وفواطم وصاحبه وصواحب (وشذّ فی) صفه المذکّر العاقل نحو (الفارس) والفوارس (مع ما ماثله) (3) کسابق وسوابق.

وبفعائل اجمعن فعاله

وشبهه ذا تاء أو مزاله

(وبفعائل) بفتح الفاء (اجمعن فعاله) مثلّث الفاء (وشبهه) (4) ممّا هو رباعی مؤنّث ثالثه مدّه ، سواء کانت ألفا أو یاء أو واوا ، وسواء کان (ذا تاء أو) التّاء (مزاله) (5) منه ، کسحابه وسحائب (6) وشمال وشمائل (7) ورساله ورسائل (8) وعقاب (9) وعقائب وصحیفه (10) وصحائف وسعید - علما لامرأه - (11) وسعائد. وحلوبه (12)

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 499


1- الصهیل صوت الفرس.
2- یعنی اسما کان کفاطمه ، أو صفه کصاحبه.
3- أی : ماثل الفارس فی کونه لمذکّر عاقل.
4- أی : شبه فعاله.
5- أی : محذوفه منه.
6- مثال لمفتوح الفاء ومدّه ألف مع وجود التاء.
7- لمفتوح الفاء مدّه ألف بدون التاء.
8- لمکسور الفاء مع کون مدّه ألفا.
9- مثال لمضموم الفاء.
10- لمفتوح الفاء مع کون مدّه یاء مع التاء وسعید کذلک بدون التاء.
11- لأنه شرط أن یکون مؤنّثا.
12- هذا المثال والذی بعده مثال لمفتوح الفاء مع کون ثالثه واوا مع التاء.

وحلائب وطلوبه وطلائب وعجوز (1) وعجائز.

وبالفعالی والفعالی جمعا

صحراء والعذراء والقیس اتبعا

(وبالفعالی) بکسر اللّام (والفعالی) بفتحها ، والفاء مفتوحه فیهما (جمعا) (2) فعلاء اسما کان أو صفه نحو (صحراء) (3) وصحاری وصحاری (والعذراء) (4) والعذاری والعذاری (والقیس) أی القیاس ، وهما مصدران لقاس (اتبعا) فی ذلک (5) ولا تقتصر علی السّماع.

واجعل فعالی لغیر ذی نسب

جدّد کالکرسی تتبع العرب

(واجعل فعالیّ) بفتحتین وکسر اللّام وتشدید الیاء جمعا (لغیر ذی نسب جدّد) (6) من کلّ ثلاثی آخره یاء مشدّده (کالکرسیّ) والکراسیّ ، بخلاف بصری فلا تقول فیه بصاری (تتبع العرب) فی استعمالهم.

وبفعالل وشبهه انطقا

فی جمع ما فوق الثّلاثه ارتقی

من غیر ما مضی ومن خماسی

جرّد الآخر انف بالقیاس

(وبفعالل) بفتحتین وکسر اللّام الأولی (وشبهه) کأفاعل (انطقا فی جمع ما فوق

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 500


1- مثال لمفتوح الفاء مع الواو ، وحذف التاء.
2- یعنی جمع صحراء والعذراء بالفعالی وألف جمعا للإطلاق ولیس ألف التثنیه.
3- مثال للاسم.
4- مثال للصفه.
5- أی : فی مجیء (فعالی وفعالی) لاسم أو صفه علی (فعلاء).
6- أی : بأن تکون یاء النسبه فیه قدیمه وصارت جزء للکلمه کما فی الکرسیّ.

الثّلاثه ارتقی من غیر ما مضی) (1) فقل فی جعفر جعافر وفی أفضل أفاضل (ومن خماسیّ جرّد (2) الآخر انف) (3) أی احذف إذا جمعته (بالقیاس) فقل فی سفرجل سفارج.

والرّابع الشّبیه بالمزید قد

یحذف دون ما به تمّ العدد

(والرّابع) منه (4) (الشّبیه بالمزید) فی کونه أحد حروف الزّیاده (5) (قد یحذف دون ما به تمّ العدد) وهو الآخر کقولک فی حذف خدرنق خدارق ، لکنّ الأجود حذف الآخر نحو خدارن.

وزائد العادی الرّباعی احذفه ما

لم یک لینا إثره اللّذ ختما

(وزائد العادی) أی المجاوز (الرّباعیّ) وهو الخماسیّ (احذفه) أی الزائد منه (ما) دام (لم یک لینا إثره) أی بعده الحرف (اللّذ ختما) الکلمه ، (6) أی آخرها فقل فی سبطری سباطر وفی فدوکس فداکس (7) ، بخلاف ما إذا کان لینا قبل الآخر نحو عصفور وقندیل وقرطاس فلا یحذف (8).

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 501


1- أی : من غیر مافوق الثلاثی الذی ذکرنا أنّ جمعه علی فواعل وفعائل فعالی وفعالی وفعالیّ مشدّدا.
2- أی : الخماسی المجرّد بأن تکون حروفه الخمسه أصلیّه لا المزید نحو (إخراج).
3- الآخر مفعول مقدّم لأنف أی : أنف الآخر منه.
4- أی : من الخماسیّ.
5- وهی عشره تجمعها حروف (سألتمونیها) وإنما قال (الشبیه) لأنّ النون فی خدرنق مثلا وإن کانت من الزوائد العشره لکنّها لیست بشرائط الزیاده کما سیجیء.
6- أی : ما لم یکن الزائد حرف لین وقع قبل الآخر.
7- فإن حرف اللین فیهما وهو الألف فی الأول والواو فی الثانی لم یقع قبل الآخر.
8- بل یبقی فیقال عصافیر وقنادیل وقراطیس.

والسّین والتّا من کمستدع أزل

إذ ببنا الجمع بقاهما مخلّ

والمیم أولی من سواه بالبقا

والهمز والیاء مثله إن سبقا

(والسّین والتّاء من کمستدع أزل إذ ببنا الجمع بقاهما مخلّ) (1) فقل فیه مداع (والمیم) من کمستدع (أولی من سواه بالبقا) لمزیّته علی غیره باختصاص زیادته بالأسماء (2).

(والهمز والیاء مثله) أی المیم فی الأولویّه بالبقاء (إن سبقا) غیرهما من الحروف ، (3) بأن کانا فی أوّل الکلمه لکونهما موضع ما یدلّ علی (4) معنی فیقال فی «ألندد ویلندد» «ألادّ ویلادّ». (5)

والیاء لا الواو احذف أن جمعت ما

کحیزبون فهو حکم حتما

(والیاء لا الواو احذف إن جمعت ما کحیزبون) وهی الدّاهیه ، لمزیّه الواو بإغناء حذف الیاء عن حذفها ، (6) بخلاف العکس (7) فأبقها واقلبها یاء لانکسار ما قبلها وقل .

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 502


1- فإنّ بناء الجمع (مفاعل) وبقائهما یخل بهذا البناء.
2- أی : لأنّ المیم أنما تزید فی الأسماء فقط ، کاسم الفاعل والمفعول واسم المکان والزمان والمصدر المیمیّ بخلاف السین ، فإنها تزید فی الفعل نحو سیضرب ، وکذا التاء نحو تضرب فکما أنّ الاسم له مزیه علی غیره فما یختص زیادته به أیضا یمتاز علی الزوائد التی تزید فی غیره.
3- أی : حروف الکلمه.
4- فإنّ کثیرا من الزوائد أنما تزید أوّل الکلمه لتدلّ علی معنی کزیاده حروف (أتین) أول المضارع لتدلّ علی الغائب أو المخاطب أو المتکلّم وکزیاده المیم أول الاسم لتدلّ علی الفاعل أو المفعول. فإن زاد حرف أول الکلمه فله أولویّه البقاء لکونه فی محلّ الزیاده للمعنی وإن لم یکن له معنی.
5- بتشدید الدال أبقی الهمزه والیاء ، لما ذکر وحذف النون لاخلاله بوزن الجمع وأدغم الدال فی الدال.
6- أی : لأن الیاء إذا حذفت فباقی حروف الکلمه مع الواو یناسب وزن الجمع (فعاعیل) من دون حاجه إلی حذف الواو بل تبقی وتقلب یاء کقلبها یاء فی عصفور جمعا فالمحذوف حرف واحد.
7- بأن تحذف الواو وتبقی الیاء ، وذلک لأنّ وزن فعایل وفعاعیل یقتضی أن یکون الحرف الثانی فی الجمع عین الکلمه وهو هنا الزاء لا الیاء لکونها زائده فیجب حینئذ حذف الیاء أیضا فلم یغن حذف الواو عن حذف الیاء فینتج کثره الحذف.

فیه «حزابین» (فهو حکم حتما).

وخیّروا فی زائدی سرندی

وکلّ ما ضاهاه کالعلندی

(وخیّروا) الحاذف (فی) حذف ما أراد من (زائدی سرندی) وهما نونه وألفه لتکافئهما (1). فإن شاء یقول «سراند» أو «سراد» ومعناه الشّدید (وکلّ ما ضاهاه (2) کالعلندی) وهو البعیر الضّخم ، فإن شاء یقول «علاند» و «وعلاد» (3).

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 503


1- أی : لتماثلهما وعدم مزیّه أحدهما علی الآخر لعدم وقوع أحدهما أول الکلمه أو إغناء حذفه عن حذف الآخر ، بل هما متساویان فی فقدان أی مزیّه.
2- فی التکافی وعدم مزیّه أحد الحرفین علی الآخر.
3- ففی الأول حذف الألف وفی الثانی النون.

باب التصغیر

هذا باب التصغیر

فعیلا اجعل الثّلاثی إذا

صغّرته نحو قذی فی قذی

عبّر به سیبویه وبالتّحقیر ، وهو تفنّن (1).

(فعیلا) بضمّه ففتحه فیاء ساکنه (اجعل الثّلاثیّ إذا صغّرته نحو قذیّ) فی تصغیر (قذی) وهو ما یسقط فی العین والشّراب (2).

فعیعل مع فعیعیل لما

فاق کجعل درهم دریهما

(فعیعل) بضبط الوزن قبله بزیاده عین مکسوره (مع فعیعیل) بضبط الوزن قبله بزیاده یاء ساکنه اجعلا (لما فاق) الثّلاثی (کجعل درهم دریهما) وجعل قندیل قنیدیل.

وما به لمنتهی الجمع وصل

به إلی أمثله التّصغیر صل

(وما به لمنتهی الجمع وصل) من الحذف السّابق (3) (به إلی أمثله التّصغیر صل)

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 504


1- أی : تعبیر سیبویه بالتصغیر تاره وبالتحقیر أخری مجرّد تغییر فی اللفظ من دون تغییر فی المعنی.
2- من تبن أو حشیش ونحوهما.
3- أی : الحروف التی کنت تحذفها من المفرد للتوصل إلی الجمع (منتهی الجموع) فاحذفها لتتوصّل إلی التصغیر.

فقل فی «سفرجل وخدرنق وسبطری ومستدع وألندد ویلندد وحیزبون وسرندی» : سفیرج وخدیرق أو خدیرن وسبیطر ومدیع وألیدو یلیدو حزیبین وسریند سرید».

وجائز تعویض یا قبل الطّرف

إن کان بعض الاسم فیهما انحذف

(وجائز تعویض یاء) ساکنه (1) (قبل الطّرف (2) إن کان بعض الاسم فیهما) أی فی التّصغیر والتّکسیر (انحذف) فیقال فی سفرجل سفاریج وسفیریج (3).

وحائد عن القیاس کلّ ما

خالف فی البابین حکما رسما

(وحائد) أی مائل خارج (عن القیاس کلّ ما خالف فی البابین) أی بابی التّکسیر والتّصغیر (حکما رسما) (4) کتکسیر حدیث علی أحادیث ، وتصغیر مغرب علی مغیربان (5).

لتلو یا التّصغیر من قبل علم

تأنیث أو مدّته الفتح انحتم

کذاک ما مدّه أفعال سبق

أو مدّ سکران وما به التحق

(لتلو) أی للحرف الّذی بعد (یا التّصغیر) إذا کان (من قبل علم) أی علامه).

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 505


1- أی : تعویض الیاء عن الحرف المحذوفه من المفرد فی الجمع ومن المکبّر فی التصغیر.
2- أی : قبل الآخر.
3- فعوّض الیاء عن الکلام المحذوفه ، کما یجوز أن یقال سفارج وسفیرج بدون تعویض الیاء.
4- أی : بیّن وقرّر.
5- والقیاس فی (حدیث) إن کان اسما بمعنی الخبر (حدثان) بضمّ فسکون لقوله : (وفعلا اسما وفعیلا وفعل غیر معل العین فعلان شمل) وإن کان وصفا بمعنی الجدید فقیاس جمعه (فعال) لقوله : (وفی فعیل وصف فاعل ورد ...) وقیاس تصغیر مغرب (مغیرب).

(تأنیث) کتائه (أو مدّته (1) الفتح انحتم) (2) کفطیمه وحبیلی وحمیراء (3) (کذاک) أی کالتّالی یاء التّصغیر السّابق فی وجوب فتحه (ما) أی الحرف الّذی (مدّه أفعال) أی ألفه (سبق) (4) کأجیمال (5) (أو) الّذی سبق (مدّسکران وما به التحق) من عثمان ونحوه (6) کسکیران وعثیمان.

وألف التّأنیث حیث مدّا

وتاؤه منفصلین عدّا

کذا المزید آخرا للنّسب

وعجز المضاف والمرکّب

(وألف التّأنیث حیث مدّا وتاؤه منفصلین عدّا) (7) فلا یحذفان للتّصغیر وإن حذفا للتّکسیر کقولک فی «قرفصاء وسفرجله» : «قریفصاء وسفیرجه» (کذا) الیاء (المزید آخرا للنّسب) عدّ منفصلا فلا یحذف کقولک فی عبقری عبیقری (و) کذا (عجز المضاف) کقولک فی «امری القیس» : «أمیری القیس» (و) کذا عجز (المرکّب) ترکیب مزج کقولک فی «بعلبک» «بعیلبک».

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 506


1- أی : کتاء التأنیث أو ألف التأنیث.
2- یعنی یجب فتح الحرف التی بعد یاء التصغیر حتما إن کان تلک الحرف قبل علامه التأنیث.
3- ففتح المیم فی الأول واللام فی الثانیه والراء فی الثالثه لوقوعها قبل علامه التأنیث.
4- (سبق) صله لما أی : کذا یفتح الذی سبق مدّه أفعال : أی تقدّم علیها.
5- مصغر أجمال مصدر (أجمل) وکذا (أفیراس) مصغّر أفراس جمع فرس.
6- ممّا کان مدّه رابعا وبعد الألف نون.
7- یعنی ألف التأنیث الممدوده وکذا تاء التأنیث یعدّان منفصلین ولا یعدّان متصلین فلا یحذفان فی التصغیر إذ لو عدّا متصلین لحذفا لقوله : (وما به لمنتهی الجمع وصل ...) وأمّا فی الجمع فیعدّان متصلین فیحذفان فیقال فی الجمع (قرافص وسفارج) بحذف الألف والتاء منهما.

وهکذا زیادتا فعلانا

من بعد أربع کزعفرانا

(وهکذا زیادتا فعلانا) وهما الألف والنّون عدّا منفصلین فلا یحذفان إذا کانا (من بعد أربع کزعفرانا) فیقال فیه زعیفران.

وقدّر انفصال ما دلّ علی

تثنیه أو جمع تصحیح جلا

(وقدّر) أیضا (انفصال ما دلّ علی تثنیه أو جمع تصحیح جلا) بالجیم ، أی دلّ علیه (1) من العلامه فلا تحذفه کقولک فی «جداران وظریفون وظریفات أعلاما (2)» : «جدیران وظریفون وظریفات».

وألف التّأنیث ذو القصر متی

زاد علی أربعه لن یثبتا

(وألف التانیث ذو القصر متی زاد علی أربعه) ولم یسبقه مدّه (3) (لن یثبتا) بل یحذف کقولک فی «قرقری ولغّیزی» : «قریقر ولغّیّز (4)».

وعند تصغیر حباری خیّر

بین الحبیری فادرو الحبیّر

(وعند تصغیر) ما فیه ألف مقصوره قبلها مدّه نحو (حباری خیّر بین) حذف المدّه (5) فیقال (الحبیری فادر) ذلک (و) بین حذف ألف التّأنیث فیقال (الحبیّر) (6).

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 507


1- أی : علی الجمع.
2- أی : إذا کانت هذه الثلاثه علما ومنقوله عن معنی التثنیه والجمع إلی العلمیّه.
3- أی : لم یکن قبل ألف التأنیث حرف مدّ.
4- بتشدید الغین والیاء.
5- أی : الألف الأولی.
6- فلم تحذف الألف الأولی بل قلبت یاء وأدغمت فی یاء التصغیر.

واردد لأصل ثانیا لینا قلب

فقیمه صیّر قویمه تصب

(واردد لأصل) حرفا (ثانیا) إذا کان (لینا قلب) عن لین (فقیمه) بالیاء (صیّر) إذا صغّرتها (قویمه) بالواو (1) ردّا إلی الأصل (تصب).

وشذّ فی عید عیید وحتم

للجمع من ذا ما لتصغیر علم

(وشذّ فی) تصغیر (عید عیید) إذ کان الأصل عویدا لأنّه من العود. (2) وخرج بقید اللّین ثانی متّعد (3) وبالقلب عنه ثانی أیمّه (4) وما یأتی فی البیت بعده. (5)

(وحتم للجمع) المکسّر المفتوح الأوّل (من ذا) الرّدّ (6) (ما لتصغیر علم) فیقال فی تکسیر میزان (7) موازین بقلب الیاء واوا ، وفی تکسیر عید أعیاد بإثباتها شذوذا ، (8) ولا ردّ فیما لا یتغیّر فیه الأوّل (9) کقیم فی قیمه.

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 508


1- لأنّ أصلها (قومه) بکسر القاف قلبت الواو یاء لانکسار ما قبلها.
2- وسمّی العید عیدا تفألا بالعود إلی الفرج.
3- لأن أصله (موتعد) مفعول من باب الافتعال قلبت الواو تاء وأدغمت فی التاء لقاعده صرفیه فهی الآن لیست حرف لین وإن کانت منقلبه عن لین.
4- فإنّ أصلها (أئمّه) قلبت الهمزه یاء لانکسارها فالیاء وإن کانت حرف لین لکنّها لیست مقلوبه عن لین إذ الهمزه لیست من حروف اللّین.
5- وهو قوله : (والألف الثانی ...) والمراد أنّ اللین الذی لیس مقلوبا عن شیء أو کان أصله مجهولا أیضا یردّ إلی الأصل لعدم وجود أصل أو للجهل بالأصل بل یقلب واوا کما سیأتی.
6- أی : ردّ اللین المقلوبه عن لین إلی الأصل.
7- أی : فی جمع میزان جمع تکسیر ، فإنّ أصله (موازن) قلب واوه یاء لانکسار ما قبلها.
8- وکان القیاس (أعواد) وإنّما ارتکبوا الشذوذ فیه لئلّا یلتبس بجمع (عود) بضم العین.
9- یعنی لا یردّ لین المفرد إلی الأصل إذا کان جمعه لا یغیّر حرکه أول المفرد کصیغه (فعل) بکسر الأول وفتح الثانی فإنّ حرکه أول الجمع متّحد مع حرکه أول المفرد.

والألف الثّانی المزید یجعل

واوا کذا ما الأصل فیه یجهل

(والألف الثّانی المزید یجعل) بالقلب (واوا) کهویبیل فی هابیل (کذا) یقلب واوا (ما الأصل فیه یجهل) (1) کعویج فی عاج

وکمّل المنقوص فی التّصغیر ما

لم یحو غیر التّاء ثالثا کما

(وکمّل المنقوص) أی المحذوف بعضه (فی التّصغیر) بردّ (2) ما حذف منه (ما) دام (لم یحو غیر التّاء ثالثا (3) کما) علما (4) فقل فیها : «مویّ» (5) وکشفه فقل فیها : «شفیهه» (6) بخلاف ما إذا حوی ثلاثه غیر التّاء فلا تکمل ، کجویه فی جاه. (7)

ومن بترخیم یصغّر اکتفی

بالأصل کالعطیف یعنی المعطفا

(ومن بترخیم (8) یصغّر اکتفی بالأصل) (9) وحذف الزّائد لأنّه (10) حقیقته وألحق به تاء التّأنیث إذا کان مؤنّثا ثلاثیّا (کالعطیف یعنی المعطفا) (11) وکحمید فی

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 509


1- فلا یدری أنّ الألف مقلوبه عن یاء أو واو.
2- متعلّق بکمّل أی : کمّله بردّ المحذوف.
3- أی : بشرط أن لا یکون له حرف ثالث غیر التاء.
4- أی : مثل (ما) إذا کان علما لشیء.
5- أصل (ما) مای نقص منه الیاء فعند التصغیر عاد فقلب الألف واوا بعد ضمّ المیم فصار (مویّ).
6- أصلها (شفه) بالهاء فنقص منه الهاء وعوض عنه بتاء التأنیث فلمّا صغّر عاد الهاء.
7- أصل (جاه) وجه نقل الواو المفتوحه مکان الجیم وبالعکس ففتح الجیم لعدم امکان الابتداء بالساکن فقلب الواو ألفا لتحرّکها وانفتاح ما قبلها فصار (جاه) وفی هذا المثال إشعار بأنّ المراد بالمنقوص هنا أعمّ من النقص بالحذف وبالقلب.
8- الترخیم حذف بعض حروف الکلمه کما فی النداء.
9- أی : اکتفی بالحروف الأصلیّه من الکلمه وحذف الحرف الزائد.
10- دلیل للاکتفاء بالأصل ، أی : لأنّ الأصل حقیقه الاسم ، وأما الحرف الزائد فهو خارج عن الحقیقه فیجوز حذفه.
11- المعطف نوع من الرداء حروفه الأصلیه (عطف) فرخم بحذف المیم لزیادته.

«حامد وحمدان وحمّاد ومحمود وأحمد» و «سویده» فی «سوداء» و «قریطس» فی «قرطاس». (1)

فرع : حکی سیبویه فی تصغیر إبراهیم وإسماعیل بریها وسمیعا بحذف الهمزه منهما والألف والیاء وحذف میم إبراهیم ولام إسماعیل. قال فی شرح الکافیه : ولا یقاس علیهما. (2)

واختم بتا التّأنیث ما صغّرت من

مؤنّث عار ثلاثی کسنّ

ما لم یکن بالتّا یری ذا لبس

کشجر وبقر وخمس

(واختم بتا التّأنیث ما صغّرت من مؤنّث) معنی (عار) عنها لفظا (ثلاثیّ کسنّ) فقل فیها سنینه ، وید (3) فقل فیها یدیّه (ما) دام (لم یکن بالتّاء یری ذا لبس) (4) فإن کان (کشجر وبقر وخمس) الّتی (5) من ألفاظ عدد المؤنّث فلا تلحقه ، إذ یلتبس الأوّلان (6) بالمفرد والثّالث بعدد المذکّر (7).

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 510


1- المثال الأول (حمید) لثلاثی الأصل المذکر والثانی (سویده) للمؤنث الثلاثی الأصل والثالث (قرطیس) للرباعی الأصل.
2- فی حذف الحروف الأصلیّه فی التصغیر إذ القیاس حذف الحرف الزائد لا الأصلی.
3- فإنّ أصلها (یدی) حذف منها الیاء.
4- أی : بشرط أن لا یوجب الحاق التاء اشتباها بین المؤنّث وغیره.
5- قید لخمس أی : وخمس التی تستعمل لعدد المؤنّث.
6- لأنّ اسم الجنس قد تلحقه التاء للدلاله علی المفرد فیقال شجره وبقره بمعنی شجر واحد وبقر واحد فإذا لحقته التاء فی التصغیر فقلت شجیره وبقیره التبس بین المؤنث والمفرد.
7- یعنی إذا لحق التاء بخمس فی التصغیر فقلت (خمیسه) إلتبس بین المذکر والمؤنث لأن (خمسه) بالتاء تستعمل لعدد المذکر کما سبق فی باب العدد فلا یدری أن (خمسه) للمذکر أو للمؤنث.

وشذّ ترک دون لبس وندر

لحاق تا فیما ثلاثیّا کثر

(وشذّ ترک) التّاء (دون لبس) کقولهم فی «قوس» «قویس» (1) (وندر إلحاق تا فیما ثلاثیّا کثر) بفتح الثّاء المثلّثه ، أی زاد علیه کقولهم فی وراء وقدّام : وریّئه وقد یدیمه.

وصغّروا شذوذا الّذی الّتی

وذا مع الفروع منها تاوتی

(وصغّروا) من المبنیّات (شذوذا الّذی) و (الّتی) وتثنیتهما وجمعهما کما فی شرح الکافیه (وذا مع الفروع منها تاوتی) وتثنیتهما وجمعهما ، وخالفوا بها تصغیر المعرب فی إبقاء أوّلها علی حرکته الأصلیّه (2) والتّعویض من ضمّه ألفا مزیده فی آخرها ، (3) فقالوا : اللّذیّا واللتیّا (4) واللّذیّون واللّویّون (5) واللّویّتا واللّتیّات (6) وذیّا وتیّا (7) وذیّان وتیّان (8) ، ومنع ابن هشام تصغیر «تی» استغناء بتاء واللاء واللائی (9)

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 511


1- فلو قیل (قویسه) لم یلتبس لعدم وجود قویسه لغیر المؤنث.
2- یعنی إنّهم ابقوا أول المبنی بعد التصغیر علی حرکته قبل التصغیر مع أن المعرب یتغیر أوله بالضم دائما.
3- یعنی واتوا بألف زائده آخر تصغیر المبنی عوض الضمه التی ترکوها فی أولها.
4- بفتح الهمزه واللام مع یاء التصغیر مدغما بالیاء الأصلی وزیاده فی أخرهما عوض الضمه فی أولها ، تصغیر (الذی والتی) وأما تصغیر المثنی فقالوا (اللذیان واللتیان).
5- هما تصغیران لجمع المذکر (الذین) وقیل اللویون تصغیر (اللاین) علی وزن الذین وبمعناه لغه فی الجمع المذکر.
6- تصغیران للجمع المؤنث (اللویتا) بتشدید الیاء ، والیاء الأول منقلب عن الألف الأصلی والیاء الثانی یاء التصغیر وزیاده ألف بدلا عن الضمه فی أولها تصغیر (اللوات) واللتیات جمع (اللتیا) التثنیه فجمع بالألف والتاء واستغنی بألف الجمع عن الألف الزائده.
7- بفتح الذال والتاء وتشدید الیاء ، الیاء الأول بدل عن الألف فی الأصل والثانی یاء التصغیر وبزیاده الألف بدلا عن الضمه فی أولهما وهما مصغرا (ذواتا) المفرد.
8- هما تثنیتان لذیا وتیا بحذف الألف الزائده لوجود ألف التثنیه وعدم إمکان التلفظ بألفین معا.
9- أی : ومنع تصغیرهما لوجود تصغیر الجمع المؤنث (اللتیات) فأستغنی به عن تصغیرهما.

استغناء باللّتیّات واتّفقوا علی منع تصغیر ذی للالتباس (1).

خاتمه : یصغّر أیضا من غیر المتمکّن شذوذا أفعل فی التّعجّب نحو «ما أحیسنه» والمرکّب ترکیب مزج کما سبق (2). ).

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 512


1- أی : للالتباس بتصغیر ذا (ذیا) فلو صغر ذی لصار ذیا أیضا فیلتبسان.
2- فی قوله (وعجز المضاف والمرکب).

باب النسب

هذا باب النسب

یاء کیا الکرسی زادوا للنّسب

وکلّ ما تلیه کسره وجب

(یاء) مشدّده (کیا الکرسی زادوا) فی آخر الاسم (للنّسب وکلّ ما تلیه کسره وجب) (1) کقولهم فی النّسب إلی أحمد «أحمدیّ»

ومثله ممّا حواه احذف وتاء

تأنیث او مدّته لا تثبتا

(ومثله) أی مثل یاء النّسب إمّا فی التّشدید أو فی کونها للنّسب (2) (ممّا حواه احذف) (3) إذا کان قبله ثلاثه أحرف ، فقل فی النّسب إلی «کرسی وشافعیّ» : (4) «کرسیّ وشافعیّ» ولم أر من تعرّض لجواز شفعویّ (5) قیاسا علی مرمویّ ، وإن کان بعض الفقهاء استعمله ، وهو حسن للّبس فإن کان قبله حرفان کعلیّ جاز الحذف والقلب

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 513


1- أی الحرف الذی قبل الیاء یجب کسره کسین (کرسی) ودال (أحمدی).
2- (إما) هنا للتعمیم یعنی إن المماثله أعم من المماثله فی التشدید وفی کونها للنسب فیشمل یاء الکرسی التی لغیر النسب و (یاء) الشافعی التی للنسب.
3- یعنی إذا کان فی الکلمه یاء مشدده سواء کانت للنسب أو لغیره وأردت أن تلحقها یاء النسبه فأحذف تلک الیاء بشرط ان یکون قبلها ثلاثه احرف.
4- بحذف الیاء الأول وإثبات یاء النسبه.
5- بإثبات الیاء الأول وقلبها واوا.

کعلویّ أو حرف [واحد] فسیأتی إن شاء الله تعالی فی قوله : «ونحو حی فتح ثانیه یجب».

(وتا تأنیث أو مدّته) أی ألفه (لا تثبتا) بل احذفها فقل فی النّسبه إلی مکّه «مکّیّ» وقول العامّه فی خلیفه «خلیفتیّ» لحن من وجهین (1).

وإن تکن تربع ذا ثان سکن

فقلبها واوا وحذفها حسن

(وإن تکن) مدّه التّأنیث (تربع) أی تقع رابعه فی اسم أتی (ذا ثان سکن (2) فقلبها واوا) مباشره للّام (3) أو مفصوله بألف (وحذفها) أی کلّ منهما (حسن) لکنّ المختار : الثّانی (4) کقولک فی حبلی حبلیّ وحبلویّ وحبلاویّ (5) ویجب الحذف إذا کانت [المدّه] خامسه فصاعدا کما سیأتی ، أو رابعه متحرّکا ثانیّ ما هی فیه (6) کقولک فی «حباری وجمزی» (7) : «حباری وجمزیّ».

لشبهها الملحق والأصلی ما

لها وللأصلی قلب یعتمی

(لشبهها) أی مدّه التّأنیث وهو (8) (الملحق والأصلیّ) عطف (9) علی لشبهها .

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 514


1- أی غلط من جهتین (الأولی) عدم حذف التاء والثانی عدم حذف الیاء لقوله بعد أبیات (وفعلی فی فعلیه التزم) والصحیح خلفیّ.
2- أی : إذا کان الحرف الثانی من ذلک الاسم ساکنا.
3- ای : متصلا بلام الکلمه بلا فصل بألف.
4- أی قلبها مفصوله بألف.
5- فالأول حذف منه المده والثانی قلبت مدته واوا متصلا باللام والثالث قلبت واوا منفصلا بألف.
6- أی : کان الحرف الثانی من الاسم الذی فیه المده متحرکا لا ساکنا.
7- المده فی (حباری) خامسه وفی (جمزی) رابعه لکن الحرف الثانی منه وهو المیم متحرک فحذف للنسب.
8- أی : شبه مده التانیث هو ألف الالحاق لأنّ ألف الإلحاق زائده مثل الف التأنیث.
9- أی : لا یتوهم أن (الأصلی) عطف علی الملحق لیکون التقدیر لشبهها الملحق ولشبهها الأصلی وذلک لأن الألف الأصلی لیس شبها بألف التأنیث لعدم زیاده الأصلی بل هو عطف علی (لشبهها) والتقدیر لشبهها الذی هو الملحق (ألف الإلحاق) وکذا للألف الأصلی ما لها من أحکام.

الخبر المتقدّم علی مبتدئه ، وهو (1) (ما لها) أی لمدّه التّأنیث من حذف وقلب (و) لکن (للأصلیّ قلب یعتمی) أی یختار ، وکذا الملحق کقولهم فی «أرطی وملهی» (2) : «أرطی وأرطوی وملهی وملهویّ» (3).

والألف الجائز أربعا أزل

کذاک یا المنقوص خامسا عزل

(والألف الجایز) أی المتعدّی (أربعا أزل) کما تقدّم (4) (کذاک یا المنقوص) إذا وقع (خامسا عزل) بمعنی حذف ، کقولک فی «المقتدی» «مقتدی» (5).

والحذف فی الیا رابعا أحقّ من

قلب وحتم قلب ثالث یعنّ

(والحذف فی الیا) أی یاء المنقوص إذا وقع (رابعا أحقّ من قلب) کقولک فی «القاضی» «قاضیّ» ویجوز القلب کقولک قاضویّ (وحتم قلب) ألف ویاء (ثالث یعنّ) (6) کقولک فی الفتی والعمی (7) فتوی وعمویّ.

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 515


1- فالتقدیر (ما لها لمده التأنیث من حذف وقلب یکون لشبهها) فألف الإلحاق والألف الأصلی یحذفان إن کانتا ثالثتین فی اسم ویجوز الوجهان القلب والحذف إن کانتا رابعتین ویجب حذفهما إن کانتا خامستین فصاعدا أو کان الحرف الثانی من الاسم متحرکا.
2- أرطی ، شجر وملهی مکان اللهو والف ارطی الحاق لالحاقها بجعفر.
3- بحذف الألف وقلبها واوا.
4- بقوله (ویجب إذا کانت خامسه فصاعدا) ومثل بحباری.
5- بحذف الیاء التی هی جزء الکلمه.
6- أی : یقع فی اسم.
7- الأول بالألف والثانی بالیاء.

وأول ذا القلب انفتاحا وفعل

وفعل عینهما افتح وفعل

(وأول ذا القلب) حیث قلنا به (1) (انفتاحا وفعل) بفتح أوّله وکسر الثّانی منه ومن الآتیین (2) (وفعل) بضمّ أوّله (عینهما افتح) عند النّسب بقلب الکسره فتحه (و) کذا (فعل) بکسر أوّله اقلب کسره عینه فتحه عند النّسب فقل فی نمر ودئل وإبل نمریّ ودئلی وإبلیّ (3).

وقیل فی المرمی مرمویّ

واختیر فی استعمالهم مرمیّ

ونحو حی فتح ثانیه یجب

واردده واوا إن یکن عنه قلب

(وقیل فی) النّسب إلی ما فی آخره یاءان ثانیهما أصلیّه ، نحو (المرمی مرمویّ) بحذف أوّل الیائین (4) وقلب ثانیهما واوا بعد فتحه العین (5) (واختیر فی استعمالهم مرمیّ) بحذف الیائین ، (6) والأوّل أحسن لأمن اللّبس (7).

(و) کلّ ما فی آخره یاء مشدّده ، قبلها حرف [واحد] (نحو حیّ فتح ثانیه) (8) عند

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 516


1- أی : فی مورد قلنا بالقلب أی بقلب الألف واوا فافتح الحرف التی قبل الواو المقلوبه کما فتح التاء والمیم فی (فتوی وعمویّ).
2- یعنی کسر الثانی یکون فی الصیغ الثلاث (مفتوح الأول ومضمومه ومکسوره).
3- بفتح الثانی فی الثلاثه.
4- لأن أصل مرمی (مرموی) فقلبت الواو یاء فالیاء الأول بدل عن واو مفعول فهی زائده وأما الیاء الثانی فهی لام الکلمه أصلیه.
5- لما ذکر بقوله (وأول ذا القلب انفتاحا).
6- أی : الزائده والاصلیه التین کانتا قبل إلحاق یاء النسب.
7- إذ لو حذف الیاأن وقیل فی النسب مرمی التبس یائه بین یاء النسب والیائین قبل النسب فلا یدری أنه منسوب أو غیر منسوب.
8- أی : فتح الحرف الثانی من ذلک الاسم وهو الیاء الأول لا الیاء الثانی.

النّسب (یجب) من غیر تغییر له (1) إن لم یکن منقلبا عن واو نحو حیویّ.

(واردده واوا إن یکن عنه قلب) (2) کطی فقل طوویّ (3) وثالثه تقلبه واوا مطلقا (4) فقل فیه حیویّ.

وعلم التّثنیه احذف للنّسب

ومثل ذا فی جمع تصحیح وجب

(وعلم التّثنیه (5) أحذف للنّسب ومثل ذا فی جمع تصحیح وجب) فتحذف علمه ، کقولک فی زیدان وزیدون علمین (6) زیدیّ. نعم من أجری زیدان علما مجری سلمان (7) قال زیدانیّ ومن أجری زیدین علما مجری غسلین (8) قال زیدینیّ ومن أجراه مجری عریون (9) وألزمه الواو وفتح النّون قال زیدونیّ.

وثالث من نحو طیّب حذف

وشذّ طائی مقولا بالألف

(وثالث من نحو طیّب (10) حذف) عند النّسب فقل

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 517


1- أی : للثانی بل یبقی یاء.
2- أی : یکن قلب عن واو.
3- لأنّ أصل طی (طوی) فالحرف الثانی وهو الیاء الأول مقلوب عن واو.
4- یعنی الحرف الثالث وهو الیاء الثانی فیقلب واوا مطلقا سواء کان أصلیا أو مقلوبا عن واو.
5- ای علامه التثنیه وهی الألف والنون أو الیاء والنون.
6- أی : إذا کانا علمین لشخص أو لشیء.
7- أی : من کان مذهبه فی التثنیه (إذا صار علما) إثبات العلامه فی جمیع حالات الإعراب فعند النسب لا یحذف علامه التثنیه.
8- بأن جعل الیاء والنون جزء الکلمه.
9- یجعل الواو والنون جزء الکلمه.
10- أی : کل اسم بعد أوله یاء ساکنه متصله ومدغمه بیاء قبل أخر الکلمه فالحرف الثالث وهو الیاء الثانی یحذف عند النسب.

طیبی (1) بسکون الیاء (و) لکن (شذّ) من هذا (2) (طائیّ) المنسوب إلی طی إذ قیاسه طیئیّ ، (3) لکنّه أتی (مقولا بالألف) المقلوبه عن الیاء السّاکنه ، وخرج بنحو طیّب (4) هبیّخ ومهیّیم فلا تحذف یاؤهما لأنّها (5) فی طیّب مکسوره موصوله بما قبل الآخر ، فأورثت ثقلا بخلافها فی هبیّخ لفتحها وفی مهیّیم لانفصالها.

وفعلی فی فعیله التزم

وفعلی فی فعیله حتم

(وفعلیّ) بفتحتین (فی) النّسب (إلی فعیله) بفتح أوّله وکسر ثانیه الصّحیح العین غیر المضاعف (التزم) فقل فی حنیفه «حنفیّ» (وفعلیّ) بضمّه ففتحه (فی) النّسب (إلی فعیله) کذلک (6) (حتم) فقل فی جهینه «جهنیّ».

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 518


1- بتخفیف الیاء.
2- أی : خرج من هذه القاعده.
3- بتخفیف الیاء الأول وذلک لأنّ طی أصله (طیّیء) علی وزن طیّب فحذفت الهمزه فمقتضی القاعده المذکوره أن تحذف الیاء الثانی وتبقی الیاء الأول لکن سمع شاذا (طائی) بقلب الیاء ألفا.
4- أی : خرج بقوله (من نحو طیب) هبیخ ومهیّیم وهبیخ بفتح الأول والثانی ویاء مشدده مفتوحه بمعنی الغلام الممتلی أو الغلام الناعم ومهییم بضم الأول وفتح الثانی ثم یاء مشدده مکسوره بعدها یاء خفیفه ساکنه علی وزن (مفیتیح) تصغیر مهیام کمفتاح بمعنی المتحیر.
5- أی : لأن الیاء الثانیه فی (طیب) مکسوره ومتصله بما قبل الآخر أی متصله بالباء والیاء قبل الأخر والأخر هو یاء النسبه. والیاء المکسوره المتصله بما قبل الأخر ثقیله فحذفت بخلاف الیاء الغیر المکسوره کالیاء الثانیه فی (هبیخ) فهی خفیفه لانفتاحها والمکسوره الغیر المتصله بما قبل الأخر کالیاء الثانیه فی (مهییم) لانفصالها عما قبل الأخر بالیاء الثالثه وما قبل الأخر المیم والأخر یاء النسبه.
6- أی : بضمه ففتحه أیضا.

وألحقوا معلّ لام عریا

من المثالین بما التّا اؤلیا

(وألحقوا معلّ لام عریا) من التّاء (من المثالین) المذکورین (1) (بما التّا أؤلیا) منهما فقالوا فی عدی وقصیّ (2) عدویّ وقصویّ (3) کما قالوا فی ضریّه وأمیّه (4) ضرویّ وأمویّ بخلاف صحیح اللّام منهما (5) فلا تحذف منه الیاء فیقال فی عقیل وعقیل عقیلیّ وعقیلیّ.

وتمّموا ما کان کالطّویله

وهکذا ما کان کالجلیله

(وتمّموا (6) ما کان) علی فعیله بفتح الفاء وهو معتلّ العین (کالطّویله) فقالوا فیه طویلیّ (وهکذا) تمّموا (ما کان) علی هذا الوزن وهو مضاعف (کالجلیله) فقالوا فیها جلیلیّ ، وتمّموا أیضا علی فعیله (7) وهو مضاعف کقلیله (8).

وهمز ذی مدّ ینال فی النّسب

ما کان فی تثنیه له انتسب

(وهمز ذی مدّ ینال) أی یعطی (فی النّسب ما کان فی تثنیه له انتسب) (9) فیقال .

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 519


1- أی : (فعیله بفتح الأول وکسر الثانی وفعیله بضم الأول وفتح الثانی) یعنی ألحقوا فعیل بفتح الأول وکسر الثانی وکذا فعیل بضم الأول وفتح الثانی إذا کانا معتلی اللام بغیر تاء بفعیله وفعیله اللتین مع التاء فی کون النسبه إلیهما فعلی بفتحتین وفعلی بضمه ففتحه بحذف الیاء منهما.
2- مثالان للوزنین معتلی اللام بدون التاء.
3- فحذف الیاء الأول منهما وقلب الثانی واوا لثقل اجتماع الیا أت.
4- مثالان للوزنین معتلی اللام مع التاء.
5- أی : من الوزنین (فعیله وفعیله) یعنی ألحقوا فعیل وفعیل إذا کانا معتلی اللام بفعیله فی حذف الیاء منها.
6- أی : لم یحذفوا منه الیاء فی النسبه.
7- بضم الفاء وفتح العین.
8- تصغیر (قله) بضم القاف فتکون النسبه إلیها قلیلی بضم الأول وفتح الثانی من دون حذف الیاء.
9- یعنی همزه الممدود حکمها فی النسب کحکمها فی التثنیه فان کان همزته بدلا عن ألف ما التأنیث کصحراء تقلب واوا فیقال صحراوی وما کانت همزته للإلحاق کعلباء أو بدل عن أصل نحو کساء وحیاء فیجوز فیه الأمران بواو أو همزه فیقال (علباوی وعلبائی وکساوی وکساءی) وما کان همزته أصلیه کقراء تثبت الهمزه فیقال (قرائی).

فی قرّاء وصحراء وکساء وعلباء : قرّائیّ وصحراویّ وکسائیّ وکساویّ وعلبائیّ وعلباویّ

وانسب لصدر جمله وصدرما

رکّب مزجا ولثان تمّما

إضافه مبدوّه بابن أو أب

أو ما له التّعریف بالثّانی وجب

(وانسب لصدر جمله) إسنادیّه (1) فقل فی تأبّط شرّا تأبّطیّ (وصدر ما رکّب مزجا) فقل فی بعلبک بعلی (2) (و) انسب (لثان تمّما إضافه) (3) إمّا (مبدوّه بابن أو أب) أم أمّ کعمریّ وبکریّ وکلثومیّ فی ابن عمر وأبی بکر وأمّ کلثوم (أو) أوّلها (4) (ما له التّعریف بالثّانی وجب) بأن کانت إضافته معنویّه کزیدیّ فی غلام زید ، وعندی فی هذا القسم (5) نظر لأجل اللّبس (6) وفی القسم الأوّل بحث ، هل یلحق بما ذکر (7)

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 520


1- یعنی إذا کانت الجمله الإسنادیه علما کتأبط شرا ففی إلنسبه إلیها تلحق یاء النسبه بصدر الجمله.
2- بحذف العجز (بک).
3- یعنی فی الترکیب الإضافی إذا کان المرکب مبدوا باب أو ابن أو أم فیاء النسبه تلحق الجزء الثانی (المضاف إلیه) ویحذف الجزء الأول وکذا إذا کانت الإضافه معنویه بأن کان الجزء الثانی معرفا للأول فیاء النسبه تلحق الجزء الثانی أیضا.
4- (أولها) بتشدید الواو مبتدء وخبرها (ماله التعریف ..) والمعنی إما إضافه مبدوه بابن ... أو إضافه أولها معرف بالثانی.
5- أی الإضافه المعنویه (ماله التعریف ...)
6- لأن (زیدی) مثلا لا یعلم أنه نسبه إلی زیدا أو إلی غلام زید.
7- من ابن وأب وأم والحاصل إن بنت أیضا مثل هذه الثلاثه فی کونه کنیه فهل هو مثلها فی النسبه أیضا بأن تلحق یاء النسبه بالمضاف إلیه إذا کانت الإضافه مصدره بها کبنت الشاطی فیقال شاطوی أم لا ولا وجه لافتراقه عن الابن والأب والأم.

المبدوّه ببنت کما قلنا بأنّه کنیه ولم أر من ذکره (1).

فیما سوی هذا انسبن للأوّل

ما لم یخف لبس کعبد الأشهل

(فیما سوی هذا) المقرّر کالّذی لیس مصدرا بما عرّف بالثّانی ، ولا بکنیه کما فی شرح الکافیه (2) وهو یقوّی بحثی إلّا أن یمنع أنّه کنیه (3) (انسبن للأوّل) واحذف الثّانی (ما) دام (لم یخف لبس) فقل فی امری القیس «امرئیّ» ، فإن خیف فاحذف الأوّل وانسب للثّانی (کعبد الأشهل) فقل فیه أشهلیّ ، وهذا (4) یعضد نظری فی القسم السّابق.

واجبر بردّ اللّام ما منه حذف

جوازا ان لم یک ردّه ألف

فی جمعی التّصحیح أو فی التّثنیه

وحقّ مجبور بهذا توفیه

(واجبر بردّ اللّام (5) ما منه حذف) عند النّسب (جوازا إن لم یک ردّه ألف فی جمعی التّصحیح أو فی التّثنیه) (6) فقل فی غد غدوی وإن شئت غدی (وحقّ مجبور).

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 521


1- أی : من ذکر البنت فی عداد تلک الثلاثه فی باب النسب.
2- یعنی إن تعبیر المصنف فی شرح الکافیه عن القسم الأول (اذا کانت الإضافه مبدوه بکنیه) ولم یقل کما فی هذا الکتاب (مبدوه بابن أو أب) وتعبیره هناک یقوی بحث الشارح أنفا (وفی القسم الأول بحث) لأن البنت کنیه فیشمله کلام المصنف فی شرح الکافیه.
3- أی : إلّا أن یمنع کون البنت کنیه فلا یشمله کلام المصنف فی شرح الکافیه.
4- أی : قول المصنف (ما لم یخف لبس) یؤید الإیراد الذی أورده فی القسم السابق وقال (وعندی فی هذا القسم نظر) فاللبس أمر یجب الاجتناب عنه سواء کان النسبه للجزء الأول أو الثانی.
5- أی : لام الکلمه (لام الفعل).
6- یعنی إذا کان اسم حذف لامه قبل النسبه ولم یکن معهودا رد لامه فی التثنیه والجمع فیجوز عند النسبه أن ترد لامه جبرا للحذف قبل النسبه نحو (غد) فإن أصله (غدو) ولا یرد فی التثنیه والجمع بل یثنی ویجمع بغیر واو فیقال غدان وغدات فتقول فی النسبه إلیه (غدوی) ویجوز عدم الرد فتقول (غدی).

بالرّدّ (1) (بهذا) أی بجمعی التّصحیح أو بالتّثنیه (توفیه) له بالرّدّ بالنّسب حتما فیقال فی أخ وعضه «أخویّ وعضویّ» لیس غیر (2).

وبأخ أختا وبابن بنتا

ألحق ویونس أبی حذف التّا

(وبأخ أختا) ألحق (3) فقل فیها بعد حذف تائها أخویّ (وبابن بنتا ألحق) فقل فیها بعد حذف تائها بنویّ کما تقول ذلک فی ابن (4) بعد حذف همزته. هذا (5) مذهب سیبویه والخلیل (ویونس) بن حبیب الظّبییء اولاء (6) من البصریّین (أبی حذف التّاء) منهما فقال أختیّ وبنتیّ ، وهو الّذی أمیل إلیه لأجل اللّبس (7). .

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 522


1- یعنی وأما المحذوف اللام الذی یجیر رد لامه فی التثنیه والجمع أی یرد فیهما فحقه یجب الوفاء به فی النسب بأن ترد اللام فیه والحاصل أن اللام الذی یرد فی التثنیه والجمع یجب رده فی النسب بخلاف ما لا یرد فیها فیکون الرد فی النسب هناک جوازا.
2- أی : لا یجوز النسبه بغیر رد اللام فلا یقال أخی وعضی فإن أصلها (أخو وعضو) ویرد واوهما فی التثنیه فیقال (أخوان وعضوان) ولا یجب أن یکون مردودا فی الجمع السالم أیضا والرد فی أحدهما کاف لأن المصنف عطف التثنیه علی الجمع بأو فی قوله (فی جمعی التصحیح أو فی التثنیه) أی فی أحدهما.
3- لأن أخت لم یحذف منه الواو ولیکون ذکره فی النسب ردا له بل ذکر الواو فیه أنما هو إلحاق بأخ وکذا البنت.
4- أی : کما تقول بنوی فی النسبه إلی (ابن) فتحذف همزته کما حذفت التاء فی بنت یعنی إنهما متشابهان فی حذف حرف منهما عند النسبه.
5- أی : أن حذف التاء من (أخت وبنت) وتعویضها الواو فیقال أخوی وبنوی أنما هو مذهب سیبویه والخلیل وأما یونس الذی هو من نحاه البصره فلا یجوّز حذف التاء منهما بل یقول فی النسب إلیهما (أختی وبنتی) بإبقاء التاء.
6- یعنی أن حبیب أبا یونس کان منسوبا إلی قبیله بنی ظبه ولاءا أی لم یکن من أفراد القبیله قرابه بل کان من عبیدهم وموالیهم.
7- یعنی إن قول یونس (إبقاء التاء) هو الذی أنا أختاره لأن التاء إذا حذفت یلتبس بین النسبه إلی أخ والنسبه الی اخت لأن کلیهما علی حذف التاء (أخوی) وکذا یلتبس بین النسبه إلی ابن وبنت لأن کلیهما علی الحذف (بنوی).

وضاعف الثّانی من ثنائی

ثانیه ذو لین کلا ولائی

(وضاعف الثّانی) وجوبا (من ثنائی ثانیه ذو لین) عند النّسب إلیه (1) ثمّ إن کان (2) ألفا قلب المضاعف همزه ویجوز قلبها واوا (کلا ولائیّ) ولاویّ وفی وفیویّ ولو ولوویّ أعلاما ، (3) أمّا الّذی (4) ثانیه صحیح فیجوز فیه التّضعیف وعدمه ککم وکممیّ وکمیّ.

وإن یکن کشیه ما الفا عدم

فجبره وفتح عینه التزم

(وإن یکن کشیه) فی اعتلال اللّام (ما الفاء عدم (5) فجبره) عند النّسب إلیه بردّ الفاء (وفتح عینه التزم) عند سیبویه فیقال فیه وشویّ وأجاز الأخفش السّکون فقال «وشییّ» (6) أمّا غیر المعلّ اللّام منه (7) فلا یجبر ، کقولک فی عده عدیّ (8).

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 523


1- یعنی إذا کان الاسم بحرفین والحرف الثانی منه لین أی حرف عله نحو (لا) فضاعف الحرف الثانی منه عند النسب.
2- أی : الحرف الثانی (اللین) أن کان الفا قلب همزه أو واوا لتعذر التلفظ بألفین متقاربین.
3- أی : إذا کان (لا وفی ولو) علما لشخص أو شیء ففی (لا) وجهان وأما (فی) فالنسبه إلیه (فیوی) ولو (لووی) بقلب الیاء الثانی من (فی) واوا لثقل التلفظ بیائین ثانیتهما مکسوره.
4- أی : الاسم الثنائی الذی.
5- أی : إذا کان فائه محذوفا ف (شیه) أصلها (وشی) ومعناها العلامه ومنها قوله تعالی (لا شیه فیها).
6- بفتح الواو (فاء الکلمه) وسکون الشین (عین الکلمه) وکسر الیاء (لام الکلمه).
7- أی : من الاسم الذی الفاء منه عدم.
8- أصل عده (وعده) حذف منها الفاء أی الواو ولم یجبر فی النسب لعدم اعتلال لامها.

والواحد اذکر ناسبا للجمع

إن لم یشابه واحدا بالوضع

(والواحد اذکر ناسبا للجمع (1) إن لم یشابه واحدا بالوضع) أی بوضعه (2) علما فقل فی «فرائض» «فرضیّ» ، (3) بخلاف ما إذا شابهه - بأن وضع (4) علما - فیقال فی أنمار أنماریّ وفی الأنصار أنصاریّ. (5)

ومع فاعل وفعّال فعل

فی نسب أغنی عن الیا فقبل

(ومع فاعل وفعّال) بفتحه فتشدید (فعل) بفتحه فکسره (فی نسب أغنی عن الیاء) السّابقه (6) (فقبل) إذ ورد (7) کقولهم لابن وتمّار وطعم (8) أی صاحب لبن وتمر وطعم ، ولیس فی هذین الوزنین (9) معنی المبالغه الموضوعین له ، (10) وخرّج .

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 524


1- یعنی إذا ردت أن تنسب الجمع فألحق یاء النسبه إلی مفرده بشرط أن لا یکون الجمع شبیها بالمفرد فی الوضع أی بشرط أن لا یکون الجمع علما وذلک لأن المفردات موضوعه فی الأصل أعلاما إما للشخص أو للجنس وإنما تنکر أفراد الجنس فی الاستعمال وأما الجموع فلیست أعلاما بحسب الوضع الأولی نعم قد یوضع بعض الجموع علما کأنمار فیشبه وضعه وضع المفرد.
2- أی : وضع الجمع.
3- الفرائض جمع فریضه (الواجب الشرعی) کالصلاه والحج وکذا تطلق علی سهم الإرث والفرائض لیست علما ففی النسبه تلحق یاء النسبه بمفردها فیقال (فرضی) نسبه إلی الفریضه کخلفی فی خلیفه.
4- أی : الجمع.
5- (أنمار) فی الأصل جمع (نمر) سبع معروف ثم صارت علما لبطن من العرب ففی النسبه إلیها لا تلحق الیاء بمفردها فلا یقال (نمری) بل بالجمع نفسه فیقال (أنماری) لکونها علما. وانصار فی الأصل جمع لناصر ثم صار علما لجمع من اصحاب النبی صلّی الله علیه وآله وسلّم هم اهل المدینه فلکونه علما لحقت یاء النسبه به لا بمفرده فلا یقال ناصری بل یقال انصاری.
6- ای یاء النسبه.
7- یعنی إذا وردت هذه الأوزان الثلاثه للنسبه بأن قصد بها النسبه فیستغنی بها عن یاء النسبه.
8- أی : طعام کحنطه وشعیر ونحوهما فلا حاجه إلی قولنا لبنی وتمری وطعمی.
9- هما فعال وفعل.
10- یعنی إذا استعملا للنسبه فلیس فیهما معنی المبالغه التی کانت لهما فی أصل الوضع لأنهما من صیغ المبالغه فی الأصل.

علیه (1) قوله تعالی : (وَما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ)(2) أی بذی ظلم.

وغیر ما أسلفته مقرّرا

علی الّذی ینقل منه اقتصرا

(وغیر ما أسلفته) من القواعد (مقرّرا علی الّذی ینقل منه) عن العرب (اقتصرا) (3) ولا تقس علیه کقولهم فی الدّهر دهریّ (4) وفی أمیّه أمویّ (5) وفی البصره بالفتح بصریّ (6) بالکسره ، وفیه نظر إذ الکسر لغه فیها ، (7) وفی مرو مروزیّ (8) وفی الرّیّ رازیّ (9) وفی الخریف خرفیّ (10) ولعظیم الرّقبه رقبانیّ (11).

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 525


1- أی : علی النسب یعنی ذکر المفسرون من الوجوه المحتمله فی (ظلّام) أنه فعال للنسبه بمعنی صاحب ظلم فیرتفع بذلک ما یتوهم من أن المنفی کثره الظلم لا أصل الظلم وذلک لانسلاخه عن معنی المبالغه إذا أرید به النسب.
2- فصّلت ، الآیه : 46.
3- یعنی إذا جاء نسب علی خلاف ما قررناه أی علی خلاف القواعد المقرره فهو سماع ولا یقاس علیه مثله.
4- بفتح الأول والثانی والقیاس سکون الثانی.
5- بفتح الهمزه والقیاس ضمها.
6- بکسر الباء والقیاس فتح الباء.
7- أی : فی البصره یعنی قد یتلفظ بفتح الباء وقد یتلفظ بکسرها فیمکن أن تکون النسبه إلی المکسوره.
8- والقیاس مروی.
9- والقیاس (ریی) و (روی).
10- والقیاس خریفی کما سبق فی عقیل أن قیاسه عقیلی.
11- هنا لحوق یاء النسبه علی خلاف القاعده فإن النسبه غیر مراده فیه أصلا بل المراد بیان عظمه الرقبه لا النسبه إلیها.

باب الوقف

هذا باب الوقف (1)

تنوینا اثر فتح اجعل ألفا

وقفا وتلو غیر فتح احذفا

(تنوینا اثر فتح) فی معرب أو مبنی (اجعل ألفا وقفا) (2) کرأیت زیدا وأیها (3) (و) تنوینا (تلو غیر فتح) وهو الضّمّ والکسر (احذفا) وقفا کجاء زید ومررت بزید (4).

واحذف لوقف فی سوی اضطرار

صله غیر الفتح فی الإضمار

(واحذف لوقف فی سوی اضطرار صله غیر الفتح فی الإضمار) (5) أی الحرف الّذی ینشأ فی اللّفظ عن إشباع الحرکه فی الضّمیر وهو فی غیر الفتح وهو الضّمّ والکسر والواو والیاء کرأیته ومررت به ، وأثبت صله الفتح وهی الألف کرأیتها ، (6) أمّا فی الضّروره فیجوز إثبات الجمیع.

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 526


1- الوقف هو قطع النطق عند آخر الکلمه.
2- یعنی التنوین الذی یقع بعد الفتحه اجعله ألفا فی حاله الوقف سواء کان المدخول معربا أو مبنیا.
3- الأول مثال للمعرب والثانی (أیها) للمبنی وأیها بفتح الهمزه وسکون الیاء اسم فعل ماض بمعنی (بعد).
4- بحذف التنوین فیهما.
5- یعنی الواو أو الیاء الذی یتولد من إشباع الضمیر المضموم والمکسور عند الوصل احذفهما عند الوقف فمثل (له) یقرء عند الوصل بما بعده (لهو) وعند الوقف (له) بسکون الهاء وکذا الیاء المتولد من (به).
6- وفیه أن الألف فی الضمیر الغائبه لیست صله للضمیر بل هی جزء له.

وأشبهت إذا منوّنا نصب

فألفا فی الوقف نونها قلب

(وأشبهت إذا منوّنا نصب (1) فألفا فی الوقف نونها قلب) (2) وبه قرأ السّبعه (3) واختار ابن عصفور تبعا لبعضهم أنّ الوقف علیها بالنّون ، (4) وهو الّذی أمیل إلیه فرارا من الالتباس (5) والقراءه سنّه متّبعه (6).

وحذف یا المنقوص ذی التّنوین ما

لم ینصب أولی من ثبوت فاعلما

(وحذف یا المنقوص ذی التّنوین) (7) عند الوقف (ما) دام (لم ینصب أولی من ثبوت) لها (فاعلما) کقراءه السّتّه (وَلِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ)(8) و (ما لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ والٍ)(9) ، وبإثبات الیاء فیهما (10) قراءه ابن کثیر بخلاف المنصوب فإنّه یبدل تنوینه ألفا إن کان منوّنا کقطعت وادیا (11) وتثبت یاؤه ساکنه إن

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 527


1- یعنی أن (إذا) یتلفظ مثل تلفظ الاسم المنون المنصوب نحو زیدا فی کون أخره نونا ساکنه ، فهذا المصراع من البیت بیان لکیفیه التلفظ بإذا ومقدمه للمصرع الثانی.
2- وتقدیر البیت (فقلب نونها الفا فی الوقف) فیکون لفظها فی الوقف مثل لفظ إذا الشرطیه.
3- أی : بقلب النون ألفا فی الوقف قرء القراء السبعه ما ورد منها فی القرآن کقوله تعالی (إذا لأذقناک).
4- أی : اختاروا أن الوقف علی إذن یکون بالنون لا بالألف فیقال (إذن) لا إذا.
5- أی : الالتباس بینها وبین إذا الشرطیه.
6- یعنی إن قرائه القراء سنه یجب إتباعها فما ورد منها فی القرآن یقرء کما قرء السبعه إتباعا للسنه وأما فی غیر القرآن فالوقف علیها بالنون فرارا من اللبس.
7- أی : یاء المنقوص الذی یقرء بالتنوین والمراد من حذف یائه إبقائه بلا یاء وحذف تنوینه وإلا فالیاء لم تکن موجوده حاله الوصل لتحذف عند الوقف.
8- الرعد ، الآیه : 7.
9- الرعد ، الآیه : 11.
10- أی : فی (هاد ووال) فقرء ابن کثیر هادی ووالی.
11- فیقرء عند الوقف (وادیا) بالألف.

لم یکن (1) کأجب الدّاعی ، وبخلاف غیر المنوّن کما صرّح به بقوله :

وغیر ذی التّنوین بالعکس وفی

نحو مر لزوم ردّ الیا اقتفی

(وغیر ذی التّنوین) المرفوع والمجرور (بالعکس) فثبوت یائه أولی من حذفها (2) (وفی) منقوص محذوف العین (نحو مر) اسم فاعل من أرئی (3) أو محذوف الفاء کیف (4) علما کما قال فی شرح الکافیه (لزوم ردّ الیاء) عند الوقف (اقتفی) لئلّا یکثر الحذف (5).

وغیرها التّأنیث من محرّک

سکّنه أوقف رائم التّحرّک

فصل : (6) (وغیرها (7) التّأنیث من محرّک سکّنه) عند الوقف وهو الأصل (أوقف رائم التّحرّک) (8) بأن تخفیّ الصوت بالحرکه ضمّه کانت أو کسره أو فتحه ، وخصّه (9)).

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 528


1- أی : لم یکن منونا.
2- ففی قوله تعالی (هو (الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ) وقوله تعالی (یَوْمَ التَّلاقِ) ثبوت الیاء بأن یقرء (المتعالی والتلاقی) خیر من حذفها.
3- فهو مرئی کمرعی نقلت حرکه الهمزه إلی الراء لکونه ساکنا صحیحا ثم حذفت الهمزه للتخفیف ثم اعل إعلال قاض.
4- مضارع مجزوم أصله (یوفی) فإذا صار علما کان اسما ناقصا محذوف الفاء.
5- إذ لو لم یرد الیاء للزم حذف حرکه الراء فی (مر) وحرکه الفاء فی (یف) للوقف فیکثر الحذف.
6- یبین فی هذا الفصل خمسه وجوه لوقف ما لیس أخره تاء التأنیث
7- أی : غیر تاء التأنیث ، یعنی إذا کانت کلمه متحرکه ولیس فی آخرها تاء التأنیث فسکنه عند الوقف وهذا أول الوجوه الخمسه.
8- (رائم) حال من فاعل (قف) أی قف حالونک قاصدا للتحرک بأن یکون لک صوت بین السکون والحرکه ولا تجهر بالحرکه بل یکون لک صوت خفی بها ، وهذا الوجه الثانی.
9- أی خص هذا الوجه (الوقف قاصدا التحرک).

الفرّاء تبعا للقرّاء بالأوّلین (1).

أو أشمم الضّمّه أوقف مضعفا

ما لیس همزا أو علیلا إن قفا

محرّکا وحرکات انقلا

لساکن تحریکه لن یحظلا

(أو أشمم الضّمّه) فقط عند الوقف ، بأن تشیر إلیها بشفتیک من غیر تصویت (2) (أو قف مضعفا) أی مشدّدا (ما) أی حرفا (لیس همزا أو علیلا (3) إن قفا) أی تبع الحرف الموقوف علیه الموصوف بما ذکر (4) حرفا (محرّکا) کهذا جعفر وهذا وعلّ (5) بخلاف الهمز کخطأ والعلیل کالقاضی ویخشی ویدعو والتّابع ساکنا کعمرو (6) (أو حرکات انقلا) عند الوقف من الموقوف علیه (7) (لساکن) قبله (تحریکه لن یحظلا) (8) أی یمنع نحو (وَتَواصَوْا بِالصَّبْرِ)(9)(10).

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 529


1- یعنی قال الفراء أن الوقف بهذه الکیفیه والکسره دون الفتحه تبعا للفراء.
2- یعنی قف بالسکون لکن أشر بشفتیک إلی الضمه دون أن یسمع منک صوت الضمه کمن یستشم رائحه ، وهذا الوجه الثالث وهو مختص بالضمه.
3- أی : حرف عله.
4- أی : بعدم کونه همزه أو حرف عله یعنی یشترط أیضا أن یکون ما قبل الأخیر حرفا متحرکا.
5- فجعفر ووعل أخرهما حرف صحیح غیر همزه ولا عله وقبل الأخر منها متحرک و (وعل) المعز الجبلی ، وهذا الوجه الرابع من الوجوه الخمسه وهذا أیضا مختص بالضم.
6- لسکون المیم فلا یضعف.
7- وهو الحرف الأخیر.
8- جمله (تحریکه لن یحظلا) صفه لساکن یعنی انقل عند الوقف حرکه الأخر إلی ما قبله الساکن بشرط أن یکون ذلک الساکن لم تکن تحرکه ممنوعا ، وهذا الوجه الخامس.
9- فینقل حرکه الراء إلی الباء لأنه ساکن یجوز تحریکه ولا مانع منه فیقال (بالصبر) بفتح الأولین وسکون الأخیر.
10- العصر ، الآیه : 3.

[أنا ابن ماویّه] إذ جدّ النّقر (1)

[وجاءت الخیل وأثابی زمر]

ولا ینقل إلی متحرّک کجعفر ولا ممتنع التّحریک إمّا لتعذّر کالإنسان (2) أو استثقال کقضیب وخروف (3) أو أداء إلی بناء لا نظیر له (4) کبشر مرفوعا وذهل مجرورا (5) کما سیأتی.

ونقل فتح من سوی المهموز لا

یراه بصری وکوف نقلا

(ونقل فتح من سوی المهموز لا یراه) نحوی (بصری) (6) أمّا من المهموز کخبء فیراه (وکوف نقلا) الفتح من سوی المهموز أیضا (7).

والنّقل ان یعدم نظیر ممتنع

وذاک فی المهموز لیس یمتنع

(والنّقل إن یعدم نظیر) للاسم حینئذ (8) - بأن یکون المنقول ضمّه مسبوقه

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 530


1- بفتح النون والقاف وسکون الراء بنقل حرکه الراء إلی القاف.
2- لأن ما قبل الأخیر وهو الألف لا یقبل الحرکه ولا یمکن التلفظ به إلا ساکنا.
3- فإن الیاء والواو وإن أمکن تحرکها لکن الحرکه علیها ثقیله وسکونهما أخف فلا ینقل حرکه الباء إلی الیاء ولا حرکه الفاء إلی الواو.
4- أی : وأما لا ینقل حرکه الآخر إلی ما قبله لأن النقل یؤدی إلی بناء ووزن لا نظیر له فی لسان العرب.
5- لأنا إذا نقلنا ضمه الراء إلی الشین فی (بشر) صار اسما ثلاثیا مکسور الأول ومضموم الثانی ولا یوجد فی الأسماء الثلاثی اسم بهذا الوزن وکذا إذا نقلنا کسره اللام إلی الهاء فی (ذهل) صار اسما مضموم الأول مکسور الثانی وهذا الوزن أیضا معدوم النظیر فی الثلاثی.
6- یعنی إن نحاه البصره خصوا النقل فی الفتحه بما کان أخره همزه کخبء إذا کان مفتوحا فینقل حرکه الهمزه إلی الباء وأما إذا لم یکن أخره همزه وکان مفتوحا فلا ینقل.
7- کما مر فی (الصبر والنقر).
8- أی : حین النقل.

بکسره بالعکس (ممتنع) کما تقدّم (1) (و) لکن (ذاک) النّقل (2) (فی المهموز) وإن أدّی إلی ما ذکر (3) (لیس یمتنع) فیجوز فی «ردء وکفء» (4) «هذا ردء» و «مررت بکفء» (5).

ثمّ لمّا صدّر فی الضّابط اشتراط أن یکون الموقوف علیه غیر هاء التّأنیث (6) لیفعل فیه ما ذکر ، (7) احتاج إلی بیان ما یفعل فیه (8) إذا کان هاء ، فقال :

فی الوقف تا تأنیث الاسم ها جعل

إن لم یکن بساکن صحّ وصل

(فی الوقف تا تأنیث الاسم ها جعل إن لم یکن بساکن صحّ وصل) (9) کمسلمه وفتاه (10) ، بخلاف ما إذا وصل به (11) کبنت وأخت (12) ، وبخلاف تاء تأنیث الفعل (13) ).

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 531


1- فی بشر مرفوعا وذهل مجرورا.
2- نقل الحرکه من الآخر إلی ما قبل الآخر.
3- أی : وأن أدی إلی بناء لا نظیر له.
4- (ردء) بکسر الأول وسکون الثانی و (کفوء) بضم الأول وسکون الثانی.
5- مع أن نقل ضمه همزه ردء إلی داله یؤدی إلی وزن لا نظیر له وهو کسر الأول وضم الثانی ونقل کسر همزه (کفوء) إلی فائه أیضا یوجب وزنا بلا نظیر وهو ضم الأول وکسر الثانی ولکن ذلک غیر ممتنع فی الهمزه.
6- بقوله (وغیرها التأنیث).
7- من سکون وروم تحرک وإشمام وتضعیف ونقل حرکه علی التفصیل.
8- أی : فی الموقوف علیه.
9- یعنی إذا کان آخر الاسم تاء التأنیث فاجعلها هاء عند الوقف بشرط أن لا یکون قبلها حرف ساکن صحیح بأن یکون ما قبل الآخر متحرکا أو حرف عله فهنا شرطان اسمیه الکلمه وأن یکون قبل آخره متحرکا حرف عله.
10- فمسلمه قبل آخرها حرف متحرک وهو المیم وفتاه قبل آخرها حرف عله فیجعل تائهما هاء فی الوقف.
11- أی : بساکن صحیح.
12- فالنون فی (بنت والخاء فی (أخت) صحیحان ساکنان فلا تقلب تائهما هاء فی الوقف.
13- لاشتراط الاسمیه بقوله (تاء تأنیث الاسم).

کقامت ، وأمّا [تاء] تأنیث الحرف کثمّه وربّه فاختار فی شرح الکافیه جواز ذلک فیها فیقال ربّه وثمّه قیاسا علی قولهم فی لاه ، لاه (1).

وقلّ ذا فی جمع تصحیح وما

ضاها وغیر ذین بالعکس انتمی

(وقلّ ذا) أی جعل التّاء المذکوره هاء فی الوقف (فی جمع تصحیح) للمؤنّث کقول بعضهم «دفن البنات من المکرماه» (2) (و) فی (ماضاها) (3) ه کهیهات وأولاه ، (4) وکثر فی ذلک عدم الجعل المذکور (وغیر ذین) أی جمع التّصحیح وماضاهاه کغرفه وغلمه (5) (بالعکس انتمی) فالکثیر فیه جعل التّاء هاء والقلیل عدم ذلک.

وقف بها السّکت علی الفعل المعلّ

بحذف آخر کأعط من سأل

فصل : (وقف بها السّکت علی الفعل المعلّ بحذف آخر (6) کأعط من سأل) ولم یعط ، وقل فی الوقف علیهما أعطه ولم یعطه وذلک جائز.

ولیس حتما فی سوی ماکع أو

کیع مجزوما فراع مارعوا

وما فی الاستفهام إن جرّت حذف

ألفها واولها الها إن تقف

ولیس حتما فی سوی ما انخفضا

باسم کقولک اقتضاء م اقتضی

(ولیس حتما) فی جمیع المواضع (سوی ما) إذا کان الفعل قد بقی علی حرف واحد

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 532


1- مع أن (لاه) حرف أیضا.
2- بقلب التاء فی (مکرمات) هاء عند الوقف وهی جمع مکرمه أی الشرف.
3- أی : ما شابه الجمع المؤنث الصحیح فی کون أخره الفا وتاء.
4- فقلیل أن تقلب تائهما هاء عند الوقف.
5- مما فی أخره تاء لیس قبلها ألف.
6- أی : الفعل الذی أعل بحذف أخره کأعط لا ما أعل بالقلب کاعطی.

(کع (1) أو) حرفین أحدهما زائد (کیع) مجزوما (2). فإنّه واجب فیقال فیهما عه ولم یعه (فراع ما رعوا وما (3) فی الاستفهام إن جرّت حذف ألفها) وجوبا (وأولها الها إن تقف) نحو :

یا أسدیّا لم أکلته لمه (4)

[لو خافک الله علیه حرّمه]

وذلک (5) جائز (ولیس حتما فی) جمیع المواضع (سوی ما) إذا (انخفضا باسم (6) کقولک) فی (اقتضاء م اقتضی) اقتضاء مه.

ووصل ذی الهاء أجز بکلّ ما

حرّک تحریک بناء لزما

(ووصل ذی الهاء (7) أجز) کائن (8) (بکلّ ما حرّک تحریک بناء لزما) عند الوقف علیه نحو (هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ)(9)(10) ولزم صفه بناء (11) احترز به عمّا لا یلزم بناؤه ،

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 533


1- أمر من تعی فأنه معل بحذف أخره وباق علی حرف واحد هو العین فیجب فیه إلحاق هاء السکت.
2- لأن الیاء زائد وحرف مضارعه ولیس حرفا أصلیا للکلمه.
3- أی : (ما) الاستفهامیه إن جرّت بحرف أو بأضافه یجب حذف ألفها.
4- فما فی الموضعین حذف ألفها لجرها باللام وفی الثانیه لحقتها هاء السکت للوقف.
5- أی : لحوق هاء السکت بما.
6- ای : باضافه اسم إلیه کإضافه (اقتضاء) إلیه.
7- أی : هاء السکت.
8- إنما قدر الشارح (کائن) لیکون متعلقا لقول الناظم (بکل) وعلیه یکون البیت جمله اسمیه و (وصل) مبتدء وبکل خبره وأجز جمله معترضه فی الإعراب ولو لم یکن هذا التقدیر من الشارح لکان (بکل) متعلقا بوصل وکان تقدیر البیت هکذا (وأجز وصل ذی الهاء بکل ما ...) وکان المعنی صحیحا أیضا لکن البیت یکون جمله فعلیه ویخالف البیت بعده (ووصلها ...) لأنه جمله اسمیه وکلا البیتین لموضوع واحد هو وصل هاء السکت فکان المناسب تماثل البیتین فی الاسمیه ولتقدیر الشارح فوائد أخر أیضا لا یسعها هذا المختصر.
9- فاتصل هاء السکت بیاء المتکلم المتحرک فتحا وهو مبنی دائما لأنه ضمیر.
10- الحاقه ، الآیه : 19.
11- أی : بناء لازم ودائم لا بناء مستعار.

کالمنادی (1) فلا توصل به الهاء ومثله (2) الفعل الماضی ، وشذّ مجیء ذلک (3) کما قال :

ووصلها بغیر تحریک بنا

أدیم شذّ فی المدام استحسنا

(ووصلها بغیر) ذی (تحریک بناء أدیم شذّ) نحو :

[یا ربّ یوم لی لا أظلّله

أرمض من تحت] وأضحی من عله (4)

وقوله : (فی المدام) بناء (استحسنا) بیان لأحسنیّه الاتّصال (5) فلا یعدّ مع قوله «ووصل ذی الهاء» البیت (6) المبیّن للوقوع تکرارا (7) فتأمّل (8).

وربّما أعطی لفظ الوصل ما

للوقف نثرا وفشا منتظما

(وربّما أعطیّ لفظ الوصل ما للوقف نثرا) (9) من إلحاق الهاء نحو (لَمْ یَتَسَنَّهْ

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 534


1- نحو زید فی (یا زید) فإن بنائه أنما هو حین وقوعه منادی فقط لا دائما.
2- أی : مثل ما لا یلزم بنائه (الفعل الماضی) وهو وإن کان لازم البناء لکنه لمشابهته المضارع فی وقوعه صفه وصله وخبرا وحالا وشرطا خرج عن حکم لازم البناء.
3- أی : اتصال هاء السکت بمبنی غیر لازم البناء.
4- (عل) مثل فوق معنی وإعرابا فیبنی علی الضم إذا حذف المضاف إلیه ونوی معناه کما مر فی باب الإضافه (قبل کغیر ... أیضا وعل) ویعرب فی غیر ذلک من الأحوال وما نحن فیه مبنی لنیه الإضافه فأتصل هاء السکت به علی خلاف القیاس لعدم لزوم بنائه.
5- یعنی إن المصنف بقوله (فی المدام استحسنا) فی مقام بیان أحسنیّه الاتصال لا جواز الاتصال وقوله : (ووصل ذی الهاء) فی مقام بیان أصل وقوع الاتصال وجوازه فقوله الأخیر یفید معنی غیر الذی أفاده قوله المتقدم فلا یکون تکرارا وهذا دفع لتوهم التکرار عن عباره المصنف.
6- أی : إلی آخر البیت.
7- أی : فلا یعد قوله : (فی المدام ...) تکرارا لقوله (ووصل ...).
8- أمر بالدقه لفهم دفع توهم التکرار وما توهم فی وجهه غیر وجیه.
9- یعنی إن ما بینا إعطائه للوقف من تضعیف أو هاء سکت أو قلب أو غیر ذلک قد یعطی للوصل أیضا وذلک فی النثر قلیل والنظم کثیر.

وَانْظُرْ)(1) وغیره (2)(3) نحو «هذه حبلو یا فتی» (وفشا) ذلک (منتظما) (4) نحو :

[تترک ما أبقی الدّبا سبسبا]

مثل الحریق وافق القصبّا (5)

بتضعیف الباء.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 535


1- فأتصل هاء السکت ب- «لم یتسن» مع وصله ب- «وانظر».
2- أی : غیر هاء السکت کالقلب فی (حبلو) فإن واوه مقلوبه عن الألف وأصله (حبلی) مع اتصاله بما بعده (یا فتی).
3- البقره ، الآیه : 259.
4- یعنی إن ذلک أی إعطاء الوصل ما للوقف فی النظم کثیر.
5- فضعّف باء (القصب) مع أن مثل هذا التضعیف بیناه سابقا للوقف.

باب الاماله

هذا باب الاماله

هی کما فی شرح الکافیه أن ینحی بالألف نحو الیاء وبالفتحه قبلها نحو الکسره (1)

الألف المبدل من یا فی طرف

أمل کذا الواقع منه الیا خلف

دون مزید أو شذوذ ولما

تلیه ها التّأنیث ما الها عدما

(الألف المبدل من یا فی طرف امل) (2) کالهدی وهدی (3) (کذا) أمل الألف (الواقع منه الیاء خلف). (4) فی بعض التّصاریف (دون) حرف (مزید) معها (أو شذوذ) (5) لوقوعها کحبلی ، (6) بخلاف نحو قفا (7) فإنّ الیاء تخلف ألفه

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 536


1- فیصوت القاری صوتا بین صوت الألف والیاء وبین الفتحه والکسره.
2- یعنی الألف الذی هو بدل عن یاء فی آخر الکلمه أقرء ذلک الألف مایلا إلی الیاء والفتحه قبله مایلا إلی الکسره فالهدی مثلا یقرء بین (الهدی) بالیاء و (الهدا) بالألف وبین فتح الدال وکسره.
3- الأول اسم والثانی فعل فالإماله تجری فی الاسم والفعل.
4- أی : الألف الذی ینقلب یاء فی بعض التصاریف کما فی تثنیه (الهدی) هدیان وفی (هدی) الفعل هدیت.
5- أی : بشرط أن لا یکون قلب الألف یاء بسبب حرف زائد آخر معها وبشرط أن لا یکون مجیء الیاء فی تلک التصاریف شاذا ومخالفا للقاعده.
6- فإن ألفها یقلب یاء فی التثنیه فیقال (حبلیان) وفی جمع المؤنث (حبلیات) ولیس القلب فیه بسبب حرف زائد آخر وکذا لیس القلب فیه شاذا بل القلب علی القاعده.
7- (قفا) اسم بمعنی مؤخذ العنق.

بزیاده (1) فی التّصغیر کقفیّ وفی التّکسیر کقفیّ (2) وشذوذ (3) کقول هذیل فی إضافته. (4) إلی الیاء قفیّ.

(و) ثابت (لما تلیه ها التّأنیث) حکم (ما الها عدما) (5) من الإماله کرماه

وهکذا بدل عین الفعل إن

یؤل الی فلت کماضی خف ودن

(وهکذا) أمل الألف الکائنه (بدل عین الفعل إن یؤل) ذلک الفعل عند إسناده إلی التّاء (إلی) وزن (فلت) (6) بکسر الفاء (کماضی خف ودن) وهو خاف ودان (7) فإنّک تقول فیهما خفت ودنت

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 537


1- یعنی إنما قلب یائه ألفا بسبب حرف زائد هو یاء التصغیر فإن قفا أصله (قفو) بالواو فلما صغر عاد الواو الأصلی فصار (قفیو) وبأمتزاج الواو مع الیاء قلبت الواو یاء وأدغمت الیاء فی الیاء فصار (قفی) فانقلاب الألف یاء أنما وقع بسبب مجاوره الألف المقلوب عن الواو مع زائد آخر هو یاء التصغیر وامتزاجه معه.
2- أصله (قفو) بضم القاف وتشدید الواو معلوم قلبت الواو الأخیره یاء کراهه اجتماع واوین فصار قفوی فاجتمعت الواو والیاء والأولی منهما ساکنه فقلت الواو یاء وأدغمت الیاء فصار قفی بضم القاف والفاء ثم قلبت ضمه ألفاء بمناسبه الیاء إلی الکسره فصارت قفی بضم القاف وکسر الفاء ثم کسرت القاف أیضا تبعا لعین الکلمه وهو الفاء فصار قفی بکسرتین.
3- عطف علی (زیاده) فقفا مثال للزیاده والشذوذ کلیهما.
4- أی : إضافه (قفا) إلی یاء المتکلم والقیاس (قفای) بسلامه الألف فقلبه یاء علی لغه هذیل شذوذ ومخالف للقیاس.
5- یعنی إذا کان فی آخر الکلمه بعد الألف تاء التأنیث فحکمه حکم فاقد التاء فتجری الاماله فیه أیضا ولا یضر عدم کون الألف فی طرف إذا کان بعده التاء لفرض وجود التاء کالعدم.
6- بأن یحذف عینه عند إسناده إلی الضمیر المتحرک.
7- فإن ألف خاف منقلب عن واو وألف دان منقلب عن یاء فأقرء الألف منهما بصوت بین الألف والیاء وفتحه الخاء والدال بین الفتح والکسر.

کذاک تالی الیاء والفصل اغتفر

بحرف او مع ها کجیبها أدر

(کذاک) أمل ألفا (تالی الیاء) کبیان ، وکذا سابق الیاء کبائع کما فی شرح الکافیه (والفصل) بین الیاء وبین الألف المتأخّره (اغتفر) فی جواز الإماله إن کان (بحرف) وحده کیسار (1) (أو) بحرف (مع هاء (2) کجیبها أدر).

کذاک ما یلیه کسر أو یلی

تالی کسر أو سکون قد ولی

کسرا وفصل الها کلا فصل یعدّ

فدرهماک من یمله لم یصدّ

(کذاک) أمل (ما) أی ألفا (یلیه کسر) کعالم (أو یلی) حرفا.

(تالیّ کسر) ککتاب (3) (أو) یلی حرفا تالی (سکون قد ولیّ) ذلک السّکون (کسرا) کشملال (4).

وحرف الاستعلا یکفّ مظهرا

من کسر او یا وکذا تکفّ را

(وفصل الهاء) بین السّاکن. (5) وبین الحرف التّالیه الألف (کلا فصل یعدّ) لخفائها (6) (فدرهماک من یمله لم یصدّ) أی لم یمنع من إمالته (وحرف الاستعلا) أی حروفه ، وهی مجموع «قظ خصّ ضغط» (یکفّ مظهرا من کسر أویا) عن الإماله (7).

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 538


1- فتجری فیه الإماله لوقوع الألف بعد الیاء بفاصل واحد هو السین.
2- یعنی لا مانع من فصل حرفین بین الألف والیاء إذا کان أحد الحرفین هاء ففی (جیبها) الفاصل بین الیاء والألف هو الباء مع الهاء فتجری الاماله فی الألف.
3- فالألف واقع بعد حرف هو التاء وهو واقع بعد کسره الکاف.
4- الألف بعد اللام واللام بعد سکون هو المیم والسکون بعد کسر هو الشین.
5- أی بین الساکن الذی قبل ما قبل الألف وبین الحرف الذی قبل اللام فدرهماک (الهاء) فاصل بین الراء وهو الساکن الذی قبل ما قبل الألف وبین المیم الذی هو قبل الألف ومتصل به.
6- أی : لأن الهاء حرف خفی فوجوده کعدمه وفصله کلا فصل.
7- هذا البیت مرتبط ببیتین قبل هذا البیت وهما (کذاک تالی الیاء) و (کذاک مایلی کسرا) وعلم من البیت الأول أن من أسباب الإماله وقوع الألف بعد الیاء أو قبل الیاء کما نقل عن شرح الکافیه ومن البیت الثانی أن من أسبابها وقوع الألف قبل کسره أو وقوعه بعد ما بعد کسره فالیاء والکسره من أسباب الاماله. وفی هذا البیت یقول ان کانت کلمه ذات ألف وکان فیها أحد السببین (الیاء أو الکسره) مع شرائطهما ولکن فی تلک الکلمه حرف من حروف الاستعلاء یمنع ذلک الحرف الاستعلائی عن اماله الألف ان کانت الیاء أو الکسره ظاهرتین والیاء الظاهر نحو (خایف) فوجود الخاء یمنع من اماله الألف مع وجود السبب وهو الیاء بعده والکسره الظاهره نحو (مطامع) فوجود الطاء یمنع من إماله الألف مع وجود السبب وهو کسره المیم بعده.

بخلاف الخفیّ.

منهما (1) کالکسره المقدّره (2) وما إذا أتی ألفها عن یاء (3).

(وکذا تکفّ را) غیر مکسوره من الإماله ، نحو هذا عذار وعذاران وراشد (4)

إن کان ما یکفّ بعد متّصل

أو بعد حرف أو بحرفین فصل

(إن کان ما یکفّ) من حروف الاستعلاء (5) (بعد) بالضّمّ ، أی بعد الألف (متّصل) بها کناصح (6) (أو بعد حرف) تلاها (7) کواثق (أو بحرفین فصل) عنها کمواثیق

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 539


1- أی : من کسر ویاء.
2- نحو (خاف) فإن أصله خوف بکسر الواو ثم قلب ألفا لتحرکه وانفتاح ما قبله فالکسره المقدره التی کانت علی الواو قبل قلبه هی السبب لإماله الألف ولا یمنع منها الخاء الذی من حروف الاستعلاء لخفاء الکسره وعدم ظهورها.
3- نحو طاب وقال فوجود الطاء والقاف لا یمنع من إماله الألف المقلوب عن یاء لکون السبب وهو الیاء المقلوبه خفیا مقدرا وغیر ظاهر.
4- وإنما مثل بثلاثه أمثله لیعلم بأنه لا فرق فی مانعیه الراء الغیر المکسوره بین أن یکون الراء قبل الألف کما فی راشد والألف الثانی فی عذاران أو بعده کما فی عذار والألف الأول فی عذاران وبین أن یکون الراء مضموما کالأول أو مفتوحا کالثانی والثالث.
5- هذا شرط مانعیه حروف الاستعلاء عن الإماله.
6- فالصاد وهو من حروف الاستعلاء بعد الألف بلا فصل.
7- أی : کان حرف الاستعلاء بعد حرف تلا الألف فواثق وقع القاف بعد الثاء والثاء تالی الألف.

کذا إذا قدّم ما لم ینکسر

أو یسکن إثر الکسر کالمطواع مر

(کذا) یکفّ حرف الإستعلاء (إذا قدّم) علی الالف (ما) دام (لم ینکسر أو) لم (یسکن إثر الکسر) کغالب (1) بخلاف ما إذا انکسر کغلاب أو سکن إثر الکسر (کالمطواع (2) مر) فلا یمنع الإماله.

وفی شرح الکافیه فیما إذا انکسر (3) لا یمنع وفی السّاکن تالیه یجوز أن یمنع وأن لا یمنع ، (4) فإن أراد به (5) عدم تحتّم الإماله فهذا شأنها (6) فی جمیع أحوالها کما سیأتی (7) فلا وجه لتخصیصه (8) بهذه الصّوره (9) والإشعار بتغایره (10) لما قبل ، وإن أراد بیان احتمالین متساویین (11) فی وجوب الکفّ وعدمه فلا بأس ، ولعلّه المراد (12).

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 540


1- فالغین مقدم علی الألف لا مکسور ولا ساکن بعد کسره.
2- فالطاء ساکن بعد کسره المیم و (مر) أمر من ماریمیر أی أطعم المطواع لا العاصی وهو من تمام البیت.
3- أی : حرف الاستعلاء.
4- علی خلاف ما ذهب إلیه هنا من تحتم عدم المنع فی الصورتین.
5- أی : بقوله فی شرح الکافیه (من جواز الأمرین فی الثانیه).
6- أی : شأن الإماله.
7- من أن الإماله أمر راجح لا واجب بقوله فیما بعد (وأیضا المقتضی لا یوجب الإماله).
8- أی : لتخصیص عدم التحتم.
9- صوره (الساکن تالیه).
10- أی : ولا وجه أیضا لا شعار المصنف فی شرح الکافیه بتغایر عدم تحتم الإماله فی الصوره الثانیه لعدم التحتم فی الصوره الأولی (إذا انکسر) فإن عدم تحتم الإماله فی الصورتین سواء.
11- یعنی إن المصنف متردد من حیث القواعد فی الصوره الثانیه فی وجوب کف حرف الاستعلاء عن الإماله وعدمه فمعنی (یجوز) فی شرح الکافیه أی یحتمل أن یمنع ویحتمل أن لا یمنع.
12- والحاصل أن قول المصنف (یجوز أن یمنع وأن لا یمنع) إن کان المراد به عدم وجوب الإماله فالصوره الأولی أیضا کذلک إذ لیس لنا إماله واجبه وإن کان مراده أنه یحتمل المنع ویحتمل عدم المنع بمعنی أن المصنف متردد فی ذلک فلا بأس لإمکان أن یکون المصنف قاطعا فی عدم المانعیه فی الصوره الأولی وشاکا فی الثانیه.

فتأمّل (1).

وکفّ مستعل ورا ینکفّ

بکسر را کغارما لا أجفو

ولا تمل لسبب لم یتّصل

والکفّ قد یوجبه ما ینفصل

(وکفّ) حرف (مستعل و) کفّ (را ینکفّ بکسر را) (2) فتأتی الإماله (کغارما لا أجفو (3) ولا تمل لسبب لم یتّصل) (4) کلزید مال (5) (والکفّ (6) قد یوجبه ما ینفصل) ککتاب قاسم (7) ، وخالف ابن عصفور فی المسألتین (8) وقوّاه ابن هشام (9) رادّا به علی .

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 541


1- قیل فی وجهه أنه إشاره إلی إمکان أن یکون مراد المصنف من قوله (یجوز ...) عدم التحتم الاستحسانی لا الحقیقی والأمر فی ذلک سهل.
2- یعنی مانعیه حرف الاستعلاء وکذا مانعیه الراء ترتفع إذا وجد فی الکلمه راء مکسوره.
3- فوجود الغین وهو حرف استعلاء لا یمنع عن إماله الألف لوجود راء مکسوره بعدها.
4- یعنی إن السبب کالکسرد والیاء إذا لم یکن متصلا بالألف بأن یکون السبب فی کلمه والألف فی کلمه أخری فلا تمل الألف.
5- بإدغام نون تنوین الدال فی المیم فیکون الألف واقعا بعد حرف (المیم) تال لسکون (نون التنوین) تال لکسر (دال زید) فینبغی أن یمال بألف (مال) لکن لانفصال السبب وهو کسره الدال عن الألف لکونها فی کلمتین لم یمل.
6- یعنی وأما الکف فلیس مثل السبب فی عدم تأثیره فی المنفصل بل قد یوجب کف حرف مستعل فی کلمه عن إماله ألف فی کلمه أخری.
7- فکف القاف فی (قاسم) وهو حرف استعلاء عن إماله ألف (کتاب) وهما منفصلان.
8- فاجاز الاماله بسبب منفصل ومنع الکف بحرف فی کلمه منفصله یعنی جوز الاماله إذا کان الحرف المستعلی فی کلمه والألف فی کلمه اخری من دون ان یؤثّر الحرف المستعلی عکس المصنف.
9- یعنی إن ابن هشام قوی قول ابن عصفور وأیده وبتقویته قول ابن عصفور رد علی المصنف بأنه لا وجه لإلغاء السبب عن سبیته فی الصوره الأولی کما لا وجه لمانعیه المانع فی الصوره الثانه مع وجود المقتضی وانفصال المانع وإذا کان المانع المنفصل مانعا عن إماله المنفصل فلم لم یؤثر السبب المنفصل فی إماله المنفصل وما الفرق بینهما.

المصنّف.

أقول : الفرق قوّه المانع (1) ولذا قدّم علی المقتضی. وأیضا (2) فالمقتضی هنا (3) إذا وجد لا یوجب (4) الإماله کما قال فی الکافیه وشرحها والمانع إذا وجد وجب الکفّ ، فاتّضحت تفرقه المصنّف ، وإتیانه بقد (5) یشعر بأنّه قد لا یکفّ ، وبه صرّح فی شرح الکافیه.

وقد أمالوا لتناسب بلا

داع سواه کعماذا وتلا

(وقد أمالوا لتناسب) فی رؤوس الآی وغیرها (بلا داع) أی طالب (6) للإماله (سواه (7)

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 542


1- أشار بذلک إلی قاعده کلیه فی المقتضی والمانع وهی أنه إذا تعارض المقتضی والمانع فی شیء فالمانع متقدم علی المقتضی لقوته التأثیر کاجتماعهما فی أکل الصائم نهارا فأن المقتضی للأکل وهو الجوع موجود لکن وجود المانع وهو الحرمه الشرعیه أقوی فیمتنع عن الأکل فمقتضی القاعده المذکوره فی الصوره الأولی السبب لا یؤثر فی المنفصل لأنه مقتض والمقتضی ضعیف وأما الصوره الثانیه أی الکف فالمانع یؤثر لقوه المانع.
2- هذا دلیل ثان للفرق بین الصورتین وحاصله أن أسباب الاماله فی حد ذاتها ضعیفه عن التأثیر وإن لم یوجد مانع لأنها إذا وجدت اقتضت الجواز والرجحان لا الوجوب لأن الاماله جائزه لا واجبه وأما المانع مثل حروف الاستعلاء إذا وجدت فالکف واجب ولا یجوز الإماله فالمانع هنا أقوی من المقتضی لأن أثره الوجوب وأثر المقتضی هنا الجواز وإن لم یکن أقوی فی مورد آخر.
3- أی : فی الإماله.
4- أی : لا یؤثر الوجوب بل أثره الجواز فقط.
5- فی قوله : (والکف قد یوجبه ما ینفصل).
6- أی : موجب لها کالیاء والکسره.
7- أی : سوی التناسب.

کعمادا) أی کألفه الأخیره ، أمیلت لتناسب الألف الّتی قبلها (1) (و) کألف (تلا) فی قوله تعالی :

(وَالْقَمَرِ إِذا تَلاها)(2) أمیلت وإن کان أصلها واوا (3) لتناسب رؤوس الآی (4).

ولا تمل ما لم ینل تمکّنا

دون سماع غیرها وغیرنا

(ولا تمل ما (5) لم ینل تمکّنا) بأن کان مبنیّا (دون سماع) یحفظ نحو «الحجّاج وراء» (6) ونحوها (7) من فواتح السّور (غیرها وغیرنا) (8) فأملهما وإن کانا غیر متمکّنین قیاسا.

والفتح قبل کسر راء فی طرف

أمل کللأیسر مل تکف الکلف

کذا الّذی تلیه ها التّأنیث فی

وقف إذا ما کان غیر ألف

(والفتح قبل کسر راء فی طرف أمل (9) ک- «للأیسر مل تکف الکلف) أی کسینه (10) (کذا) أمل فتح الحرف (الّذی تلیه ها التّأنیث فی وقف) کرحمه ونعمه. وقوله (إذا ما کان) (11) فی (غیر ألف) زیاده توضیح ، إذ معلوم أنّ الألف لا تفتح (12).

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 543


1- وهی الألف التی بعد میم (عماد) لأنها تستحق الإماله لکونها واقعه بعد تالی الکسره لأنها بعد المیم والمیم بعد کسره العین ومر بقوله (أو یلی - تالی کسر).
2- الشمس ، الآیه : 2.
3- لأنه من (التلو) ولیس أصلها یاء لتستحق الإماله.
4- لأن قبلها (ضحاها) وبعدها (جلیها ویغشاها وبناها).
5- (ما) مفعول ل- «لا تمل» أی : لا تمل کلمه غیر متمکنه إلا أن یکون مسموعا ومحفوظا من العرب.
6- فأمالوا (وراء) مع کونه مبنیا لأنه سمع هذا المثل من العرب بالإماله.
7- أی : نحو (وراء) من فواتح السور مثل (قاف وصاد) فهی مبنیه ولکن سمع إمالتها.
8- یعنی یستثنی من إماله المبنی لفظا (هاونا) فأنهما مبنیان لأنهما ضمیر ومع ذلک إمالتهما قیاسی.
9- یعنی إذا کان حرف مفتوح قبل راء مکسوره فی آخر الکلمه فالفتحه أملها إلی الکسره تبعا لکسره الراء.
10- أی : سین (أیسر) فی حاله الجر کما فی المثال.
11- أی : الحرف الذی قبل تاء التأنیث غیر ألف مثل فتاه.
12- فلم تکن حاجه إلی القید.

باب التّصریف

اشاره

هذا باب التّصریف

هو - کما فی شرح الکافیه - تحویل الکلمه من بنیه إلی غیرها لغرض لفظیّ أو معنویّ (1) ، ولکثره ذلک (2) أتی بالتّفعیل الدّالّ علی المبالغه.

حرف وشبهه من الصّرف بری

وما سواهما بتصریف حری

(حرف وشبهه) وهو (3) المبنیّ (من الصّرف بریّ) عبّر به (4) هنا دون التّصریف ، للإشعار بأنّه لا یقبله (5) بوجه ، بخلاف ما لو أتی به (6) فإنّه یوهم نفی کثرته والمبالغه فیه دون أصله (وما سواهما) وهو الاسم المتمکّن والفعل الّذی لیس بجامد (7) (بتصریف

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 544


1- فالتغییر لغرض لفظی کتغییر (قول وغزو) الفعلین الماضیین إلی قال وغز التحرک الواو وانفتاح ما قبلها فتغیرا لغرض لفظی أی : لقاعده لفظیه ولا أثر له فی المعنی. والتغییر لغرض معنوی کتغییر المفرد إلی التثنیه والجمع وتغییر المصدر إلی الفعل والوصف.
2- أی : لکثره التحویل والتغییر فی الکلمات أتی بالتفعیل فقال (باب التصریف) ولم یقل باب الصرف لأن من معانی وزن (تفعیل) المبالغه فدل بذلک علی کثره وقوع الصرف.
3- أی : شبه الحرف هو المبنی.
4- أی : عبر هنا بالصرف ولم یعبر بالتصریف لیفهم أن الحرف وشبهه بریئان من أصل الصرف ولو عبر بالتصریف توهم أنهما بریئان من کثره الصرف وهو خلاف المقصود.
5- أی : بأن الحرف وشبهه لا یقبل الصرف أصلا.
6- أی : بالتصریف.
7- الفعل الجامد کلیس وعسی.

حری) أی حقیق.

ولیس أدنی من ثلاثی یری

قابل تصریف سوی ما غیّرا

(ولیس أدنی من ثلاثی یری قابل تصریف) (1) إذ لا یکون کذلک (2) إلّا الحرف وشبهه (3) (سوی ما غیّرا)

بالحذف ، بأن کان أصله ثلاثه ثمّ حذف بعضه فإنّه یقبله ک- «ید» و «ق» و «بع» (4).

ومنتهی اسم خمس ان تجرّدا

وإن یزد فیه فما سبعا عدا

(ومنتهی) حروف (اسم خمس إن تجرّدا) من زائد نحو سفرجل ، وأقلّه ثلاثه کرجل وما بینهما أربع کجعفر (وإن یزد فیه فما سبعا عدا) أی جاوز بل جاء علی ستّه کانطلاق ، وسبع کاستخراج ، وقد یجاوز سبعا بتاء تأنیث کقز عبلانه ، قال بعضهم وبغیرها کقولهم : کذّبذبان.

وغیر آخر الثّلاثی افتح وضمّ

واکسر وزد تسکین ثانیه تعمّ

(وغیر آخر الثّلاثیّ) (5) وهو أوّله وثانیه (افتح وضمّ واکسر) بتوافق وتخالف (6)

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 545


1- یعنی الکلمه التی أقل من ثلاثه أحرف لا یجری فیها الصرف.
2- أی : أقل من ثلاثه.
3- کبعض الأسماء المبنیه وضعا مثل الضمائر وأسماء الإشاره.
4- فإن الأول حذف منه الیاء فی آخره والثانی حذف منه الواو من أوله والیاء من آخره والثالث حذف منه الیاء من وسطه.
5- من الاسم.
6- أی : بتوافق الأول مع الثانی فی الحرکه واختلافهما.

تبلغ تسعه (1) وهی من جمله أبنیته (2) نحو فرس وعضد وکبد وعنق وصرد ودئل. وسیأتی (3) أنّ هذا قلیل «إبل ، ضلع» وسیأتی أنّ فعل مهمل (4) (وزد (5) تسکین ثانیه) مع فتح أوّله وضمّه وکسره تبلغ ثلاثه ، وهی مع ما تقدّم (تعمّ) أبنیته فلا یخرج عنها شیء نحو فلس برد جذع.

وفعل أهمل والعکس یقلّ

لقصدهم تخصیص فعل بفعل

(وفعل) بکسر الأوّل وضمّ الثّانی (أهمل) لثقل الانتقال من الکسر إلی الضّمّ ، والحبک إن ثبت فمن التّداخل (6) (والعکس) وهو فعل بضمّ الأوّل وکسر الثّانی (یقلّ) فی الأسماء (لقصدهم تخصیص فعل) وهو فعل المفعول (بفعل) (7) وممّا جاء منه (8) دئل لدویبه ودئم للأست (9) ووعل للوعل (10).

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 546


1- لأن صور التوافق ثلاثه فتحتان وضمتان وکسرتان کفرس وعنق وإبل وصور التخالف سته فتح الأول وضم الثانی کعضد وفتح الأول مع کسر الثانی ککبد وضم الأول مع فتح الثانی کصرد وضم الأول مع کسر الثانی کدئل وکسر الأول مع فتح الثانی کضلع وکسر الأول مع ضم الثانی کحبک إن ثبت.
2- یعنی هذه التسعه من جمله أبنیه الاسم لا جمیع أبنیته لأنها أکثر کما سیأتی.
3- بقوله : (والعکس یقل).
4- بقوله : (وفعل أهمل).
5- أی : زد علی الأوزان التسعه هذه الثلاثه.
6- أی : الخلط بین القراءه بکسرتین والقراءه بضمّتین ، فالکسره من الأولی والضمّه من الثانیه.
7- أی : لأنّ العرب قصدوا اختصاص وزن فعل بالفعل (المجهول) ولهذا قلّ هذا الوزن فی الاسم.
8- أی : مما سمع من العرب من وزن فعل فی لاسم (دئل).
9- أی : الدبر.
10- الشاه الجبلیّه.

وافتح وضمّ واکسر الثّانی من

فعل ثلاثی وزد نحو ضمن

(وافتح وضمّ واکسر الثّانی من فعل ثلاثیّ) مع فتح أوّله نحو ضرب ظرف علم ، وهذه فقط أبنیته الأصلیه کما ذکر سیبویه (وزد) فی أصوله عند بعضهم (نحو ضمن) بضمّ أوّله وکسر ثانیه والصّحیح أنّه لیس بأصل وإنّما هو مغیّر من فعل الفاعل (1).

وما احتجّ به ذلک البعض من أنّه جاءت أفعال لم ینطق لها بفاعل قطّ (2) کزهی ولو کان فرعا للزم أن لا یوجد إلّا حیث یوجد الأصل مردود بأنّ العرب قد تستغنی بالفرع عن الأصل (3) ، ألا تری أنّه قد جاءت جموع لم ینطق لها بمفرد (4) کمذاکیر (5) ونحوه وهی لا شکّ ثوان عن المفردات (6).

ومنتهاه أربع إن جرّدا

وإن یزد فیه فما ستّا عدا

(ومنتهاه) أی الفعل (أربع إن جرّدا) من زائد کعربد وأقلّه ثلاث (وإن یزد فیه فما ستّا عدا) بل جاء علی خمس کانطلق وستّ کاستخرج.

لاسم مجرّد رباع فعلل

وفعلل وفعلل وفعلل

ومع فعلّ فعلل وإن علا

فمع فعلّل حوی فعلللا

(لاسم مجرّد رباع) أوزان هی (فعلل) بفتح الأوّل والثّالث کثعلب (وفعلل)

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 547


1- فهو فعل مجهول وفرع من المعلوم لا أصل برأسه.
2- أی : لم یستعمل الفعل المعلوم منه أبدا مثل (زهی) بمعنی تکبّر ، إذ لم یأت منه زهی بفتح الزاء فهو وزن أصیل برأسه ولو کان فرعا من أصل لاستعمل أصله.
3- یعنی إن عدم وجود الأصل فی الاستعمال لا یدل علی عدم وجوده المطلق بل یدل علی الاستغناء عنه بوجود فرعه الموجود ، فالأصل موجود باقتضاء الوضع وان لم یحتج إلیه بوجود فرعه.
4- أی : لم یستعمل مفردها.
5- للذکر والخصیتین ولم ینطق بمفردها (مذکر) لیکون بمعنی أحد الثلاثه.
6- أی : لا شکّ أن هذه الجموع فروع عن مفرداتها فأصلیه المفرد محفوظ وإن لم یوجد فی الکلام.

بکسرهما کزبرج (1) (وفعلل) بکسر الأوّل وفتح الثّالث کقلفع (2) (وفعلل) بضمّهما کدملج (3) (ومع فعلّ) بکسر الأوّل وفتح الثّانی وتشدید اللّام کفطحل (4) (فعلل) بضمّ الأوّل وفتح الثّالث رواه الأخفش والکوفیّون کطحلب (5).

(فإن علا) الاسم بأن کان خماسیّا (فمع) کونه حاویا لوزن (فعلّل) بفتح الأوّل والثّانی وتشدید اللّام الأولی وفتحها کشقحطب (6) (حوی فعلللا) بفتح الأوّل والثّالث وکسر الرّابع کقهبلس (7).

کذا فعلّل وفعللّ وما

غایر للزّید أو النّقص انتمی

(کذا فعلّل) بضمّ الأوّل وفتح الثّانی وتشدید اللّام الأولی وکسرها من أوزان الخماسیّ کخبعثن (8) (وفعللّ) بکسر الأوّل وفتح الثّالث وتشدید اللّام الأخیره کقرطعب (9).

(وما غایر) ما ذکرناه (10) (للزّید) أی للزّیاده وهما (11) مصدرا زاد (أو النّقص) أو

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 548


1- بمعنی الزینه.
2- الورد إذا شق وظهر سنبلته.
3- ما یربط علی العضد من حلی.
4- قیل هو زمن خروج نوح من السفینه.
5- شیء أخضر یعلو الماء خاصه المیاه العفنه فی الغدران.
6- غنم کریه القرن.
7- هو الغمام.
8- الإبل الضخم.
9- بکسر الأول وسکون الثانی وفتح الثالث وسکون الرابع : الشیء الحقیر.
10- من أوزان الاسم.
11- أی : الزید والزیاده مصدران لزاد.

نحوه (1) (انتمی) (2) کعلبط ، أصله علابط ومحرنجم ومنطلق وجخدب (3).

والحرف إن یلزم فأصل والّذی

لا یلزم الزائد مثل تا احتذی

بضمن فعل قابل الأصول فی

وزن وزائد بلفظه اکتفی

(والحرف (4) إن یلزم) تصاریف الکلمه (5) (فأصل) کضاد ضرب (6) (والّذی لا یلزم) هو (الزّائد مثل تا اجتذی) لسقوطها من جذی یجذو جذوه (بضمن فعل) أی بما تضمنه من الحروف وهو الفاء والعین واللّام (قابل) (7) یا أیّها الصّرفیّ (الأصول فی وزن) الکلمه فقابل الأوّل بالفاء والثّانی بالعین والثّالث باللّام وقل : (8) وزن ضرب فعل ویضرب یفعل.

(وزائد بلفظه اکتفی) (9) کقولک فی مکرم مفعل ، ویستثنی المبدل من تاء الافتعال (10) کمصطفی فوزنه مفتعل أو المکرّر کما سیأتی (11).).

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 549


1- أی : نحو النقص کتغییر شکل مثل تغییر جخدب بضم الجیم والدال إلی جخدب بفتح الدال.
2- أی : ینتسب الوزن المغایر لما ذکر إلی نقص أو زیاده فهو من الأوزان المذکوره لا أنه وزن آخر مستقل.
3- فالأول ناقص ، والثانی والثالث زائد والرابع (جخدب) مغیر.
4- والمراد به الحرف الذی یعدّ من أجزاء الکلمه لا الحرف مقابل الاسم والفعل.
5- أی : إن کان ملازما لجمیع صیغ الکلمه فهو من الحروف الأصلیّه لها وإن وجد فی بعض دون بعض فهو زائد.
6- فإنّه ملازم له فی المفرد والتثنیه والجمع ماضیا أو مضارعا أو أمرا فعلا أو وصفا.
7- فعل أمر من المقابله یعنی علیک أن تقابل وتوازن الحروف الأصلیّه فی کل کلمه مع حروف (فعل) مثلا کلمه (ضرب) تقابله معه وتقول ضاد فاء الفعل وراء عین الفعل وباء لام الفعل.
8- هذه مقابله أخری وهی فی شکل الکلمه من ناحیه الحرکات.
9- یعنی إذا کان فی الکلمه حرف زائد وأردت مقابلته (بفعل) فأت بلفظ الحرف الزائد فی مقام المقابله کما فی المیم الزائده فی (مکرم) تأتی بالمیم نفسه فی المقابل وتقول (مفعل).
10- أی : یستثنی من الإتیان بلفظ الزائد الحرف المبدل من تاء الافتعال کالطاء فی مصطفی الذی هو بدل عن التاء فلا یؤتی بلفظ الطاء فی مقام المقابله بل تأتی بالتاء فلا تقول مفطعل بل تقول (مفتعل).
11- بقوله (وإن یک الزائد ...) کحلتیت فلا یؤتی فی المیزان بلفظ التاء بل بلفظ اللام لأنه تکرار له فیقال (فعلیل) ولا یقال (فعلیت).

وضاعف اللّام إذا أصل بقی

کراء جعفر وقاف فستق

(وضاعف اللّام) فی المیزان (إذا أصل) بعد ثلاثه (بقی (1) کراء جعفر) فقل وزنه فعلل (وقاف فستق) (2) فقل وزنه فعلل.

وإن یک الزّائد ضعف أصل

فاجعل له فی الوزن ما للأصل

(وإن یک) الحرف (الزّائد ضعف أصل) (3) کتاء حلتیت ودال إغدودن (فاجعل له فی الوزن ما للأصل) بأن تقابله بحرف من حروف فعل.

واحکم بتأصیل حروف سمسم

ونحوه والخلف فی کلملم

(واحکم بتأصیل حروف سمسم ونحوه) (4) لأنّه لا یصحّ إسقاط شیء منها (والخلف) (5) ثابت (فی) ما صحّ إسقاطه (کلملم) بکسر الثّالث وکبکب (6) فالکوفیّون

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 550


1- یعنی إذا رأیت أن أصل الکلمه لا یتمّ بثلاثه حروف من أوّلها مثلا رأیت أن أصل جعفر لا یتمّ بجعف بل الأصل بعد باق ففی میزان هذه الکلمه کرّر اللام للحرف الرابع فقل جعفر علی وزن (فعلل).
2- لأن أصله لا یتمّ بفست بدون القاف فقل (فستق علی وزن فعلل).
3- أی : مماثلا لأحد الحروف الأصلیه من الکلمه کحلتیت فأن التاء الأول أصل لأنه لام الکلمه والحرف الزائد وهو التاء الآخر مماثل للحرف الأصلی ، لأنه مماثل للام الکلمه ففی المیزان یؤتی باللام بدل الزائد فیقال (حلتیت علی وزن فعلیل) لا فعلیت وکذا (اغدودن) فإن الدال الأول أصل وهو عین الکلمه فالدال الثانی الزائد یؤتی مقابله فی المیزان عین کالدال الأصلی ولا یؤتی بالدال نفسه فیقال فی المیزان (افعوعل) لا افعودل وإن کان الدال زائدا.
4- من کل رباعی بنی من حرفین مکررین کصرصر وجعجع فجمیع حروفها أصلیه ولا یمکن الحکم بزیاده حرف منها إذ لو نقص منها حرف بقی مهملا بلا معنی.
5- أی : الاختلاف بین النحاه ثابت فیما إذا صحّ فی رباعی مضاعف اسقاط شیء منه.
6- لصحّه حذف اللام الثانی من لملم فیقال (لمّ) بتشدید المیم فأنه بمعنی الجمع وصحّه إسقاط الکاف الثانی من کبکب فیقال (کب) وهو بمعنی الصبّ.

الثّالث زائد مبدل من حرف مماثل للثّانی ، (1) والزّجاج زائد غیر مبدل ، وبقیّه البصریّین أصل.

هذا وحروف الزّیاده عشره جمعها النّاظم أربع مرّات فی بیت ، وهو :

هناء وتسلیم تلا یوم أنسه

نهایه مسؤول أمان وتسهیل (2)

*

فألف أکثر من أصلین

صاحب زائد بغیر مین

والیا کذا والواو إن لم یقعا

کما هما فی یؤیؤ ووعوعا

(فألف أکثر من أصلین صاحب زائد بغیر مین) (3) کألف حاجب (4) بخلاف ألف قال (5).

(والیا کذا والواو) یکونان زائدین إذا صحبا أکثر من أصلین (إن لم یقعا) مکرّرین ولم یصدّر الواو مطلقا (6) ولا الیاء قبل أربعه أصول فی غیر المضارع (7) نحو صیرف وقضیب وعجوز وجوهر ، (8) فإن لم یصحبا أکثر من أصلین کبیت وسوط أو وقعا .

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 551


1- یعنی إن اللام الثانی فی (لملم) کان فی الأصل میما فاللام بدل عن المیم والکاف الثانی فی (کبکب) أصله الباء والکاف بدل عنه فأصلهما (لمّم) و (کبّب) بتشدید المیم الأول والباء الأول فحذرا من توالی حروف مماثله أبدلوا المیم باللام والباء بالکاف فصار لملم وکبکب.
2- والمرات الأربعه هکذا بین قوسین (هناء وتسلیم) (تلا یوم أنسه) نهایه مسئول (أمان وتسهیل).
3- یعنی إذا وقع الألف فی کلمه وکان مع الألف فی تلک الکلمه أکثر من حرفین أصلیین بأن کانت ثلاثه أو أکثر فالألف زائده وتقدیر البیت هکذا (فألف صاحب أکثر من حرفین زائد).
4- لأنه صاحب ثلاث حروف أصلیه الحاء والجیم والباء.
5- لأنه صاحب حرفین القاف واللام.
6- فإذا وقع الواو فی الصدر لا یکون زائدا سواء کان قبل أربعه أحرف أو أقلّ.
7- یعنی إذا وقع الیاء فی الصدر قبل أربعه أحرف أصول فلا یکون زائدا إلّا فی المضارع إذا صدر أربعه أصول کید حرج فیکون زائدا.
8- فالأمثله الأربعه کلّها واجده لشرائط الزیاده وأنما کرر المثال للإشعار بأن الیاء الزائده قد تقع بین الفاء و العین کالأول وقد تقع بین العین واللام کالثانی والواو الزائده أیضا کذلک کما فی الأخیرین.

مکرّرین (کما هما (1) فی یؤیؤ) لطائر (ووعوعا) بمعنی صوّت ، أو تصدّر الواو کورنتل أو الیاء قبل أربعه أصول کیستعور (2) فأصلان (3).

وهکذا همز ومیم سبقا

ثلاثه تأصیلها تحقّقا

(وهکذا همز ومیم) یکونان زائدین ، إن (سبقا ثلاثه) فقطّ (تأصیلها تحقّقا) (4) کأصبع ومجذع ، فإن لم یسبقا أو سبقا أربعه أو ثلاثه لم یتحقّق أصالتها فأصلان. (5)

کذاک همز آخر بعد ألف

أکثر من حرفین لفظها ردف

والنّون فی الآخر کالهمز وفی

نحو غضنفر أصاله کفی

(کذاک همز آخر) یکون زائدا إذا وقع (بعد ألف أکثر من حرفین) أصلین (لفظها ردف) (6) کحمراء وعلباء ، فإن وقع بعد ألف قبلها أصلان فقط کسماء فأصل. .

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 552


1- أی : کالواو والیاء فی المثالین.
2- فإنه علی وزن فعللول فالسین والتاء والعین والراء کلها أصلیّه والیاء صدر هذه الأربعه الأصول فهو أصل ولیس بزائد.
3- أی : فالواو والیاء فی هذه الموارد أصلان ولیسا زائدین.
4- أی : یکون أصلیتها ثابته.
5- فمثال عدم السبق نحو (کتأبیل) کخزعبیل اسم موضع بالیمن و (ضرغام) اسم للأسد ولسبق أربعه فصاعدا نحو (مرزجوش) بقله طیّبه الرایحه و (اصطبل) مربط الحیوانات وللسبق علی ثلاثه لم یتحقّق أصالتها نحو (أفکل) للرعشه ، للجهل باصاله حروفه الثلاثه بعد الهمزه ، اذ لا یعلم أنّه علی أفعل فتکون الثلاثه أصلیه أو فعکل فتکون الکاف زائده و (مهید) علی فعیل علما لشخص ، إذ لا یعلم أنه (فعیل) فتکون الیاء زائده أو اسم مفعول من (هاد) فتکون الثلاثه أصلیه. ففی هذه الموارد الثلاثه تکون الهمزه والمیم أصلیین ولا زائدین.
6- یعنی الهمزه تکون زائده إذا وقعت بعد ألف ، والألف کان واقعا بعد أکثر من حرفین أصلین فهمزه (حمراء) زائده لوقوعها بعد ألف والألف بعد ثلاثه حروف أصلیه.

(والنّون فی الآخر کالهمز) فیکون زائدا إذا وقع بعد ألف قبلها أکثر من أصلین کندمان بخلاف رهان وهجان.

(و) النّون إذا کان ساکنا (فی) الوسط (1) (نحو غضنفر) للأسد (أصاله کفی) وأعطی زیاده ، (2) بخلاف ما إذا کان متحرّکا نحو غرنیق (3) أولا فی الوسط نحو عنبر (4).

والتّاء فی التّأنیث والمضارعه

ونحو الاستفعال والمطاوعه

والهاء وقفا کلمه ولم تره

واللّام فی الإشاره المشتهره

(والتّاء) تکون زائده (فی التّأنیث) کمسلمه (والمضارعه) کتضرب (ونحو الاستفعال) والتّفعیل وما صرّف منهما کاستخراج وتسنیم (والمطاوعه) کالتّعلّم والتّدحرج والاجتماع والتّباعد وما صرّف منها.

تتمه : تکون السّین زائده فی الاستفعال (والهاء) تکون زائده (وقفا) فی [ما] الاستفهامیّه المجروره (کلمه) و «جئت مجیء مه (5)» (و) الفعل المجزوم نحو (لم تره) ولم یقضه وفی الأمّهات والإهراق (6) (واللّام) تکون زائده (فی الإشاره المشتهره)ه.

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 553


1- أی : الوسط الحقیقی بأن یکون قبله حرفان وبعده حرفان کما فی غضنفر.
2- هذه العباره من الشارح تکمیل لمعنی (کفی) وکفی بمفعولین الأول نائب الفاعل وهو ضمیر النون والثانی أصاله فمعنی البیت أن النون إذا کان فی الوسط فهو کاف لتکمیل الحروف الأصلیه للکلمه ، إذ لا اقلّ من احتفافه بحرفین ومعه تکون ثلاثه ، والثلاثه کاف لحروف الأصول ، فیستحق هذه الکلمه أن یعطی حرفا زائدا لاستکماله من ناحیه الأصول.
3- طائر من طیور الماء طویل العنق.
4- نونه أصلیّه لعدم وقوعه فی الوسط الحقیقی.
5- هذا مثال لجرّ (ما) بالإضافه.
6- أصل الأمهات أماّت جمع أم ، والهاء زائده وأصل أهراق أراق وهائه زائده.

نحو ذلک وتلک وهنالک وفی طیسل (1).

وامنع زیاده بلا قید ثبت

إن لم تبیّن حجّه کحظلت

(وامنع) یا أیّها الصّرفی (زیاده بلا قید ثبت) (2) کما بیّناه (إن لم تبیّن حجّه) علی زیادته من اشتقاق (3) ، فإن بیّنت قبلت فیحکم بزیاده نونّی «حنظل وسنبل» لسقوطهما (4) (کحظلت) الإبل وأسبل الزّرع وهمزتی «شمأل وإحبنطأ» ومیمی «دلامص وابنم» وتائی «ملکوت وعفریت» وسینی «قدموس واستطاع (5)» لسقوطها فی «الشّمول والحبط والدلاصه والبنوّه والملک والعفر والقدم والطّاعه».

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 554


1- کجعفر بمعنی الرمل الکثیر والماء الکثیر لازمه زائده ، لأن (طیس) بغیر لام أیضا بهذا المعنی.
2- یعنی لا یصحّ أن یقع هذه الحروف زائده من دون وجود الشروط المذکوره فی زیادتها.
3- من بیانیه أی : ما لم یقم دلیل علی زیادتها والدلیل لذلک أن یشتقّ منه صیغه فاقده لذلک الحرف فیکشف ذلک عن زیادته.
4- أی : لأن نونیهما سقطا فی حظلت وأسبل الزرع المشتقین من (حنظل وسنبل).
5- یعنی هذه الحروف أیضا زائده فی هذه الکلمات لأنها سقطت فی الکلمات المشتقه منها فشمأل مشتق من (شمول) وهو فاقد للهمزه وهکذا باقی الأمثله.
فصل : فی زیاده همزه الوصل

للوصل همز سابق لا یثبت

إلّا إذا ابتدی به کاستثبتوا

وهو لفعل ماض احتوی علی

أکثر من أربعه نحو انجلی

والأمر والمصدر منه وکذا

أمر الثّلاثی کاخش وامض وانفذا

(للوصل همز سابق (1) لا یثبت إلّا إذا ابتدی به) لأنّه جیء به لذلک (2) (کاستثبتوا وهو) لا یکون للمضارع مطلقا (3) ولا لماض ثلاثیّ ولا رباعیّ بل (لفعل ماض احتوی علی أکثر من أربعه نحو انجلی) واستخرج (والأمر والمصدر منه) (4) نحو انجل واستخرج وانجلاء وإستخراجا (وکذا أمر الثّلاثی کاخش وامض وانفذا) (5).

وفی اسم است ابن ابنم سمع

واثنین وامری وتأنیث تبع

وایمن همز أل کذا ویبدل

مدّا فی الاستفهام أو یسهّل

(و) هو (فی اسم) و (أست) وهو العجز و (ابن) و (ابنم) وهو ابن زیدت علیه

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 555


1- أی : فی أول الکلمه.
2- أی : لأنه جیء به ، لأن یثبت ویتلفظ به وذلک لسکون الحرف الذی بعده وعدم إمکان الابتداء بالساکن فثبوته فی الابتداء ضروریّ.
3- ثلاثیا کان أو رباعیا مجردا أو مزیدا لضروره تصدر المضارع بحروف (أتین).
4- أی : مما احتوی علی أکثر من أربع یعنی الأمر والمصدر من المزید.
5- مثل بثلاث أمثله لیدل علی أن همزه الوصل تکون فی الأمر من الثلاثی سواء کان مکسور العین أو مفتوحه أو مضمومه.

میم (سمع) فحفظ (1) ولم یقس علیه (و) سمع أیضا فی (اثنین وامری وتأنیث) لهذه الثّلاثه (تبع) وهو ابنه واثنتان وامرأه (و) فی (أیمن) فی القسم. قال ابن هشام : وینبغی أن یعدّوا «أل» الموصوله و «أیم» لغه فی «أیمن» (2) ، فإن قالوا (3) هی أیمن فحذفت اللّام ، قلنا فی جوابهم و «ابنم» هو «ابن» فزیدت المیم. قلت : وعلی هذا (4) ینبغی أن یعدّوا أیضا «أم» لغه فیه فاعلم. (همز أل) المعرفه (کذا) أی وصل ، وهذا اختیار لمذهب سیبویه ، والخلیل یقول إنّه قطع کما تقدّم فی بابه (5) مبیّنا ویخالف همزتها ما قبله (6) فی أنّه (یبدل مدّا فی الاستفهام) نحو (قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ)(7) الأنعام - 143 (أو یسهّل) (8) نحو :

أألحقّ إن دار الرباب تباعدت

أو انبتّ حبل أنّ قلبک طائر (9)

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 556


1- أی : فقیل وجوده فی هذه الکلمات لصدوره من أهل اللسان ، ولکن لا یقاس علیه.
2- یعنی قال ابن هشام أنه کان ینبغی أن یعدوا من جمله ما فیه همزه الوصل (أل الموصوله وأیم الذی هو لغه فی أیمن) لأن همزتهما أیضا همزه وصل ، فهذا غفله من القوم.
3- یعنی أن قالوا فی مقام رفع الإشکال (إشکال عدم ذکر أیم فی کلامهم) أن أیم لیس لفظا مستقلا ، بل هو أیمن بحذف النون منه فلا حاجه إلی ذکره.
4- یعنی بناء علی عدّ اللغاه الشاذه فی عداد الألفاظ المشهوره کما فعله ابن هشام فینبغی أن یعدوا (أم) الذی هو لغه فی (أل) أیضا فی عدادها وهذا الکلام من الشارح إمّا ایراد علی ابن هشام أو تأییده له.
5- أی : فی باب (المعرف بأداه التعریف) بقوله (أل حرف تعریف أو اللام فقط) وقوله مبینا أی : مفصّلا وموضّحا.
6- یعنی یخالف همزه أل المعرفه همزه الکلمات التی ذکرت قبله مما فیه همزه الوصل فی أن همزه تلک الکلمات لا تنقلب ألفا أبدا ولا تسهّل وأما همزه أل المعرفه فتنقلب ألفا إذا تقدم علیه همزه الاستفهام أو تسهّل.
7- فإن الأصل (أألذکرین).
8- التسهیل هنا هو التلفظ بالهمزه بصوت بین الهمزه والألف.
9- یعنی هل ینبغی أن بعدت دار رباب أو انقطع حبل مودّها أن یطیر قلبک فتموت شوقا الیها. الشاهد فی تسهیل الهمزه الثانیه فی (أألحق) لوقوفها بعد همزه الاستفهام.

باب الابدال

اشاره

هذا باب الابدال

أحرف الإبدال هدأت موطیا

فأبدل الهمزه من واو ویا

آخرا اثر ألف زید وفی

فاعل ما أعلّ عینا ذا اقتفی

(أحرف الإبدال) عدّها فی التّسهیل ثمانیه وزاد هنا الهاء ، وتقدّم أنّها بدل من التّاء (1) فی الوقف علی نحو «رحمه ونعمه» فصارت تسعه یجمعها قولک : (هدأت موطیا).

(فأبدل الهمزه) أی خذها بدلا (من واو و) من (یاء) حال کون کلّ منهما (آخرا إثر ألف زید) (2) نحو رداء وکساء (3) بخلاف «تعاون وتباین» لعدم تطرّفهما (4) ونحو «غزو وظبی» لعدم تلوهما الألف ، ونحو «واو ووای» لأصاله الألف (5).

(وفی) اسم (فاعل ما) أی فعل (أعلّ عینا ذا) أی إبدال الهمزه من یاء ومن واو

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 557


1- فلیس حرفا آخر.
2- یعنی إذا وقع واو أو یاء آخر الکلمه وکان قبلهما ألف زائده فأبد لهما ألفا فهنا ثلاث شروط : (الأول) : وقوعهما آخر الکلمه. (الثانی) : أن یکونا بعد ألف. (الثالث) : أن یکون الألف زائده.
3- أصلهما (رداو) و (کسای).
4- أی : لعدم کون الواو والیاء فی آخر الکلمه.
5- أی : لأن الألف فیهما أصلی ولیس زائدا والشرط زیادته و (واو) اسم للحرف و (وای) اسم لمفازه.

(اقتفی) کبائع وقائم ، (1) بخلاف ما لم تعلّ عینه (2) وإن اعتلّت (3) نحو عین فهو عاین وعور فهو عاور ، والإعلال إعطاء الکلمه حکمها (4) من حذف وقلب ونحو ذلک ، والاعتلال کونها حرف علّه.

والمدّ زید ثالثا فی الواحد

همزا یری فی مثل کالقلائد

(والمدّ) الّذی (زید ثالثا فی الواحد (5) همزا یری) بالإبدال (فی) جمعه علی مفاعل (مثل کالقلائد) والصّحائف والعجائز ، (6) بخلاف الّذی لم یزد نحو مفازه ومفاوز ومسیره ومسایر ومثوبه ومثاوب (7).

کذاک ثانی لیّنین اکتنفا

مدّ مفاعل کجمع نیّفا

(کذاک) یبدل همزا (ثانی) حرفین (لیّنین اکتنفا مدّ مفاعل) أی وقع أحدهما قبله والآخر بعده وتوسّطهما (کجمع) شخص (8) (نیّفا) علی «نیائف» و «أوّل» علی «أوائل» و «سیّد» علی «سیائد» ، (9) بخلاف نحو «طواویس» ، (10) وقدّرت فاعل جمع المحذوف ).

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 558


1- لأن أصل فعلهما (بیع وقوم) فاعل عینهما ألفا.
2- أی : بخلاف ما لم یجر الإعلال فی عینه ، أی : لم یغیّر عینه وبقی علی حاله.
3- أی : وإن کان عینه حرف عله.
4- أی : إجراء قواعد الصرف علیها.
5- یعنی إذا کان الحرف الثالث من المفرد حرف مدّ وهو الألف والواو والیاء ، وکان زائدا لا أصلیا فإذا جمعته علی (مفاعل) أبدل ذلک المدّ همزه.
6- فإن الألف فی قلاده والیاء فی صحیفه والواو فی عجوز ثالث حروف الکلمه وزائد لأنّ الحروف الأصلیه منها (قلد وصحف وعجز).
7- فإن أصولها (فوز وسیر وثوب) فالمدّ فیها أصلی.
8- أی : مثل أن یجمع شخص کلمه نیّف علی نیائف فجمع هنا بمعناه المصدری.
9- وأصلها نیایف وأوایل وسیاید.
10- لأنه علی (مفاعیل) وشرط أن یکون علی مفاعل بقوله (مدّ مفاعل).

المنویّ (1) بشخص تبعا للکافیه.

وافتح وردّ الهمز یا فیما أعلّ

لاما وفی مثل هراوه جعل

واوا وهمزا أوّل الواوین ردّ

فی بدء غیر شبه ووفی الأشدّ

(وافتح وردّ الهمز) المبدل (2) من ثانی اللّینین المکتنفین مدّ مفاعل (یا فیما أعلّ لاما) المبدل (3) منه کقضیّه وقضایا أصلها قضائی فأبدلت الهمزه یاء مفتوحه فانقلبت الیاء المتطرّفه ألفا لتحرّکها وانفتاح ما قبلها.

(و) الهمز (فی مثل هراوه) (4) إذا جمع (جعل واوا) لأنّه حینئذ (5) یصیر «هرائی» ، فتفتح الهمزه للاستثقال (6) فتقلب الیاء ألفا لما سبق (7) فیصیر هراءا (8) فیکره اجتماع

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 559


1- أی : الفاعل المقدر قدّرتها بشخص تبعا للکافیه والّا لأمکن أن یجعل (جمع) اسما ویضاف إلی نیّفا ویجعل الألف أطلاقا للضروره.
2- أی : الهمز الذی هو بدل من ثانی اللینین حسب القاعده السابقه بقوله (کذاک ثانی لینین ...).
3- یعنی الهمزه التی کانت بدلا عن یاء حسب البیت السابق ردّها فی خصوص معتل اللام إلی الیاء. وهذه القاعده تنطبق علی نحو (قویّه) إذا جمعت علی مفاعل فتکون قوائی لأنّ المدّین فی هذا المثال وهما الواو والیاء مکتنفان بألف مفاعل فحسب هذه القاعده تردّ الهمزه یاء مفتوحه فتنقلب الیاء الأخیره ألفا فتصیر قوایا وکذا نحو (حوایا) جمع حوّیه ، وأما تمثیله بنحو (قضیّه وقضایا) فهو توسعه فی القاعده أی إشعار بأنّ رد الهمزه یاء لا ینحصر بالمبدل من ثانی مکتنفین بل یشمل المبدل من لین بعد مدّ مفاعل مطلقا وإن لم یکن قبله لین کما فی (قضیه) فإن مد المفاعل فیها غیر مکتنف بلینین لعدم لین قبله.
4- العصا الضخمه کهراوه الفاس والمعول ، أی : یدتهما.
5- أی : لأن جمع هراوه حینما تجمع علی مفاعل یصیر هرائی حسب القاعده التی مضت فی نحو قلائد جمع قلاده.
6- أی : لثقل کسره بعدها یاء.
7- فی (قضائی) أی : لتحرکها وانفتاح ما قبلها.
8- براء وألف وهمزه وألف.

الأمثال (1) ففعل به ما ذکر (2) وقیل (3) هراوی.

(وهمزا أوّل الواوین ردّ) (4) إذا کانا متوالیین (فی بدء) کلمه (غیر شبه ووفی الأشدّ) (5) کأواصل (6) بخلاف ما إذا کانا فی بدء شبه ووفی ، وهو کلّ ما ثانی واویه منقلب عن ألف فاعل (7) إذ أصله وافی فلا یردّ همزا.

ومدّا أبدل ثانی الهمزین من

کلمه أن یسکن کآثر وائتمن

فصل : (ومدّا أبدل ثانی الهمزین من کلمه إن یسکن) ذلک الهمز ثمّ المدّ یکون من جنس الحرکه الّتی قبله (8) (کآثر) أصله أأثرو (أوتمن) بضمّ التّاء أصله ائتمن وإیثار أصله إئثار.

وقیّد الهمز بالسّکون لأنّ فی غیره (9) تفصیلا أشار إلیه بقوله :

إن یفتح إثر ضمّ أو فتح قلب

واوا ویاء إثر کسر ینقلب

(إن یفتح) ثانی الهمزین وکان (إثر) همز ذی (ضمّ أو فتح قلب واوا) (10) کأواخذ

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 560


1- ألف وهمزه وألف ، لأن الهمزه بحکم الألف فاجتمع ثلاث أمثال.
2- أی : جعل همزته واوا.
3- أی : فصار هراوی بألف وواو وألف.
4- یعنی إذا اجتمع واوان أول کلمه وکانا متوالیین بأن لم یفصل بینهما حرف فأبدل أولهما همزه فقل فی (وواصل) أواصل بشرط أن لا یکون الواو الثانی بدلا عن ألف المفاعله.
5- أی : فی غیر المجهول الماضی من المفاعله.
6- أصله (وواصل) جمع واصله کضوارب جمع ضاربه.
7- (فاعل) ماض من المفاعله فإن (ووفی) مجهول وافی کضورب مجهول ضارب.
8- أی : یکون المدّ من جنس حرکه الهمزه الأولی فإن کانت الأولی مفتوحه فالمد ألف أو مضمومه فواو أو مکسوره فیاء.
9- أی : فی غیر الساکن وهو المتحرک.
10- یعنی أن کانت الهمزه الثانیه مفتوحه والأولی مضمومه أو مفتوحه قلبت الثانیه واوا وأن کانت الثانیه مفتوحه والأولی مکسوره تنقلب الثانیه یاء.

أصله «أأخذ» و «أوادم» جمع «آدم» أصله «اأدم» (ویاء) إن کان المفتوح (إثر) ذی (کسر ینقلب) کإیمّ (1) مثال «إصبع» من الأمّ (2) أصله «إئمم» ، فنقلت فتحه المیم الأولی إلی الهمزه توصّلا للإدغام (3) ثمّ أبدلت الهمزه یاء والهمز

ذو الکسر مطلقا کذا وما یضمّ

واوا أصر ما لم یکن لفظا أتمّ

فذاک یاء مطلقا جا وأؤمّ

ونحوه وجهین فی ثانیه أمّ

(ذو الکسر مطلقا) سواء کان إثر ضمّ أو فتح أو کسر (کذا) أی ینقلب یاء کأینّه (4) أی أجعله یئنّ وأیمّه (5) وإیمّ مثال إثمد (6) من الأمّ.

(وما یضمّ) من ثانی الهمزتین (واوا أصر) مطلقا (7) (ما) دام (لم یکن لفظا أتمّ) (8) بأن لم یکن فی آخر الکلمه کأوّم (9) مثال أبلم من الأمّ (10) وأوبّ جمع أبّ (11) وإومّ مثال إصبع (12)

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 561


1- أمر من أمّ یأمّ أی : اقصد.
2- بفتح الهمزه مصدر بمعنی القصد.
3- أی : نقلت حرکه المیم لیسکن ویصح إدغامه فی المیم الثانی إذ لو لم یسکن الأول لم یدغم فی الثانی.
4- متکلم وحده من باب الإفعال.
5- أصله أئمّه جمع إمام قلبت الهمزه المکسوره یاء فصار أیمّه.
6- یعنی إن أصله (أأمم) علی وزن أضرب ثم نقل حرکه المیم الأول إلی الهمزه الثانیه للإدغام ثم قلبت الهمزه المکسوره یاء وهو أمر من أمّ یأمّ علی ضرب یضرب أمّا أی : قصدا.
7- أی : سواء کانت الأولی مفتوحه أو مضمومه أو مکسوره.
8- أی : بشرط أن لا تکون الهمزه متمّا للفظ أی : لا یکون آخر الکلمه.
9- أصله أومم کانصر أمر من أمّ یئمّ کنصر ینصر.
10- بفتح الهمزه هو القصد فیأتی عین مضارعه بالحرکات الثلاث.
11- بتشدید الباء بمعنی المرعی.
12- لم أعثر علی معنی لإوم بکسر الهمزه وضم الواو والظاهر أنه مثال فرضی لتفهیم القاعده.

بضمّ الباء من الأمّ ، فإن کان أتمّ اللّفظ (فذاک یاء مطلقا) (1) سواء کان إثر ضمّ أو فتح أم کسر ، وکذا سکون (جاء) کالقرئی والقرئی والقرئی وقرئی أمثله (2) برثن وجعفر وزبرج وقمطر من القراء ، (3) والیاء فی الأخیر سالمه (4) لسکون ما قبلها ، (5) وفی الثّالث ساکنه لأنّها کیاء قاض ، (6) وفی الثّانی مقلوبه ألفا ، (7) وفی الأوّل (8) فعل بها ما فعل بأید من تسکینها وإبدال الضّمّه قبلها کسره (9) (وأؤمّ ونحوه) وهو کلّ ذی همزین : الأوّل مفتوح والثّانی مضموم (وجهین) للقلب والتّصحیح (10) (فی ثانیه أمّ) أی أقصد.

ویاء اقلب ألفا کسرا تلا

أو یاء تصغیر بواو ذا افعلا

فی آخر أو قبل تاء التّأنیث أو

زیادتی فعلان ذا أیضا رأوا

فی مصدر المعتلّ عینا والفعل

منه صحیح غالبا نحو الحول

فصل : (ویاء اقلب ألفا کسرا تلا) (11) کمصباح ومصابیح ومصیبیح (أو) تلا (یاء

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 562


1- فذاک یعنی الهمز المتم أی : الواقع آخر الکلمه یاء سواء فتح ما قبله أو ضمّ أم کسر.
2- المراد أنها أمثله لوزنها الأصلی لا الفعلی کما سیجیء من إعلال کل واحده منها وتغییرها إلا فی الأخیره کما سیأتی.
3- بمعنی طلب الضیافه.
4- أی : سالمه من القلب والحذف والسکون فهو باق علی وزن قمطر.
5- فإن القلب أو السکون الذی یأتی فی البقیّه أنما هو من أجل حرکه ما قبل الیاء کما ستعلم ولئلّا یلتقی الساکنان.
6- فی سکون ما قبل الیاء والمراد هو القاضی المعرف باللام لا الخالی عنها.
7- لتحرّکها وانفتاح ما قبلها.
8- الذی کبرثن المضموم ما قبل آخره.
9- بمناسبه الیاء.
10- أی : یجوز قلب الثانی واوا ویجوز إبقائه علی حاله.
11- أی : الألف المکسور قبله أقلبه یاء.

تصغیر) کغزال وغزیّل (1) (بواو ذا) أی القلب یاء (افعلا) (2) إن کانت (فی آخر) بعد کسر کرضی أصله رضو إذ هو من الرّضوان بخلاف الواقعه وسطا کعوض (أو) کانت (قبل تاء التّأنیث) کشجیه أصله شجوه إذ هو من الشّجو (أو) کانت قبل (زیادتی فعلان) وهما الألف والنّون کغزیان مثل قطران من الغزو (3) (ذا) أی قلب الواو یاء (أیضا رأوا) مجیئه (فی مصدر) الفعل (المعتلّ عینا (4) الموزون بفعال کصام صیاما ، (5) بخلاف المصحّح وإن کان معتلّا (6) ک- «لاوذ لواذا» والموزون بغیر فعال (7) کما قال :

(والفعل منه) أی ومن المعتلّ عینا (صحیح غالبا (8) نحو الحول) مصدر حال

وجمع ذی عین أعلّ أو سکن

فاحکم بذا الإعلال فیه حیث عنّ

وصحّحوا فعله وفی فعل

وجهان والإعلال أولی کالحیل

(وجمع) اسم (ذی عین أعلّ أو سکن) وتلاه ألف (9) (فاحکم بذا الإعلال) أی قلب الواو یاء (فیه حیث عنّ) نحو دار ودیار وثوب وثیاب (10) بخلاف ذی العین .

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 563


1- بتضعیف الیاء أولهما یاء التصغیر وثانیهما بدل الألف.
2- أی : أفعل بالواو والمتأخر ما فعلت بالألف المکسور قبلها والتالی یاء التصغیر فأقلب الواو المتأخر أیضا یاء بشرط أن یکون ما قبله مکسورا.
3- فأصل غزیان (عزوان) قلب الواو یاء لوقوعه قبل الألف والنون.
4- أی : المصدر الذی أجری الإعلال علی عینه أی : تغیّر.
5- فإن أصله صوام أجری الإعلال علی عینه وهو الواو فصار یاء بمناسبه الکسره ما قبله.
6- أی : بخلاف ما لم یتغیّر عینه وأن کان العین حرف عله.
7- أی : المصدر الذی علی غیر وزن فعال.
8- أی : لا ینقلب واوه یاء غالبا.
9- یعنی الجمع الذی أجری الإعلال علی عین مفرده أو کان عینه واوا ساکنا بعده ألف فی الجمع فأقلب واوهما فی الجمع یاء.
10- فمفرد الأول (دار) أجری علیه الاعلال ، لأنّ أصله (دور) ففی جمعه یقلب الواو یاء (دیار) ومفرد الثانی (ثوب) عینه واو ساکن وبعده ألف پفی الجمع (ثواب) فیقلب واوه یاء (ثیاب).

المصحّح کطویل وطوال (1) والسّاکن الّذی لم یتله فی الجمع ألف کما قال : (وصحّحوا فعله) فقالوا کوز وکوزه (وفی فعل وجهان) : الإعلال والتّصحیح (والإعلال أولی کالحیل) جمع حیله ، (2) ومن التّصحیح حاجه وحوج (3).

والواو لاما بعد فتح یا انقلب

کالمعطیان یرضیان ووجب

إبدال واو بعد ضمّ من ألف

ویا کموقن بذا لها اعترف

(والواو) إن کان (لاما) رابعا فصاعدا واقعا (بعد فتح (4) یا انقلب کالمعطیان) أصله المعطوان وکذا (یرضیان) أصله یرضوان.

(ووجب إبدال واو بعد ضمّ) أی أخذها بدلا (من ألف) کبویع (5) (ویاء) ساکنه مفرده (6) فی غیر جمع (7) (کموقن بذا) أی القلب واوا (لها اعترف) کمثال المصنّف ، إذ أصله میقن لأنّه من الیقین بخلاف المحرّکه کهیام والمدغمه کحیّض وکائنه فی جمع لکن لها حکم آخر ، وهو قلب الضّمّه قبلها کسره (8) کما قال :

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 564


1- فإنّ الواو فی مفرده لم یعلّ أی : لم یغیر.
2- فإن أصلها حوله أعلّ فصار حیله.
3- لإن أصل (حاجه) حوجه فلم ینقلب واوه فی الجمع (حوج).
4- فهنا ثلاث شروط : الأول : أن یکون الواو لام الکلمه. الثانی : أن یقع رابعا فصاعدا. الثالث : أن یکون بعد فتح.
5- مجهول (بایع) فلما أرادوا بناء المجهول ضم بائه فقلب الألف واو الضم ما قبله.
6- أی : غیر مدغمه.
7- أی : بأن یکون الیاء فی غیر الجمع فموقن مثلا لا یوجد یاء فی جمعه (موقنین أو موقنات) بل فی مفرد مثل (یقین وإیقان).
8- لا قلب الیاء واوا.

ویکسر المضموم فی جمع کما

یقال هیم عند جمع أهیما

وواوا إثر الضّمّ ردّ الیامتی

ألفی لام فعل أو من قبل تا

کتاءبان من رمی کمقدره

کذا إذا کسبعان صیّره

(ویکسر المضموم) قبل الیاء السّاکنه (فی جمع (1) کما یقال هیم عند جمع أهیما).

(وواوا إثر الضّمّ ردّ الیا متی ألفی لام فعل) (2) کنهو الرّجل (3) إذا کمل نهیه أی عقله أصله نهیّ (أو) ألفیّ [الیاء] لام اسم (من قبل تاء) التّأنیث (کتاء بان من رمی کمقدره) (4) فإنّه یقول مرموه والأصل مرمیه.

(کذا) یردّ الیاء واوا لوقوعها إثر ضمّ (5) (إذا) البانی (کسبعان) بضمّ الباء (صیّره) أی بناه من رمی (6) فإنّه یقول رموان والأصل رمیان.

وإن تکن عینا لفعلی وصفا

فذاک بالوجهین عنهم یلفی

(وإن تکن) الیاء (عینا لفعلی) بضمّ الفاء حال کونها (وصفا فذاک بالوجهین) :

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 565


1- یعنی إذا وقع حرف مضموم قبل یاء ساکنه فی الجمع کسر الحرف المضموم قبل الیاء نحو (هیم) جمع أهیم فأن الأصل (هیم) بضم الهاء کحمر جمع أحمر ثم انکسر الهاء بمناسبه الیاء و (الأهیم) المصاب بداء الهیام أی : شده العطش.
2- تقدیر البیت هکذا (ورد الیاء واوا بعد ضم متی ألفی الیاء لام الفعل) یعنی إذا وجدت لام الفعل یاء قبله ضمه فرده إلی الواو.
3- مرّ فی باب فعل المدح أن (فعل) مضموم العین یؤتی به للمدح بقوله (واجعل فعلا عن ذی ثلاثه کنعم مسجلا).
4- أی : کتاء من صیغه بناء بأن من مادّه (رمی) علی وزن مقدره فتکون (مرموه).
5- علّه لردّ الیاء واوا.
6- یعنی إذا البانی بنا وزن سبعان من ماده رمی فیصیر (رموان) ردّ الیاء واوا لانضمام ما قبله.

الإعلال (1) والتّصحیح وقلب الضّمّه حینئذ (2) کسره (عنهم یلفی) (3) ککوسی وکیسی مؤنّث أکیس ، بخلاف فعلی اسما فلا یجوز فیه إلّا الإعلال کطوبی (4) [اسما] لشجره.

من لام فعلی اسما أتی الواو بدل

یاء کتقوی غالبا جاذا البدل

بالعکس جاء لام فعلی وصفا

وکون قصوی نادرا لا یخفی

فصل : فی نوع من الإبدال ، (من لام فعلی) بفتح الفاء حال کونه (اسما أتی الواو بدل یاء (5) کتقوی) أصله تقیا لأنّه من وقیت ، بخلاف فعلی وصفا کصدیی ، (6) وقوله : (غالبا جاذ البدل) لا دائما إحتراز من نحو ریّا (7) بمعنی الرّائحه (بالعکس) أی بعکس إتیان الواو بدل الیاء وهو إتیان الیاء بدل الواو (جاء لام فعلی) بالضّمّ حال کونه (وصفا) (8) کالعلیا بخلافه اسما کالحزوی (وکون قصوی) الوصف (9) المصحّح (نادرا لا یخفی) علی أهل الفنّ.

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 566


1- بقلب الیاء واوا ککوسی.
2- أی : حین التصحیح وبقاء الیاء قلب ضمّه ما قبلها کسره بمناسبه الیاء.
3- یعنی الوجهان یوجدان فی أقوال النحاه.
4- أصله طیبی.
5- أی : أن کان اسم علی وزن فعلی وکان لامه یاء قلب الیاء واوا.
6- فإنّه وصف مؤنث صدیان بمعنی عطشان فلا یقلب یائه واوا.
7- فإنّه علی وزن فعلی ومع أنّه اسم لم یبدل یائه واوا وقوله بمعنی الرائحه لئلّا. بتوّهم أنه وصف مؤنث ریّان بمعنی الشبعان من الماء.
8- یعنی إنّ فعلی بالضم بعکس فعلی بالفتح فیما ذکر ففی الوصفی منه (من المضموم) یبدل واوه یاء کالعلیا وأصله علوا لأنّه من العلو وأمّا الاسمی منه فلا یقلب کالحزوی اسم لموضع.
9- أی : مع أنه وصف علی فعلی بالضمّ لم یقلب واوه یاء بل بقی صحیحا ، فهذا نادر لا ینقض القاعده.

إن یسکن السّابق من واو ویا

واتّصلا ومن عروض عریا

فیاء الواو اقلبنّ مدغما

وشذّ معطی غیر ما قد رسما

فصل : فی نوع منه

(إن یسکن السّابق من واو ویاء واتّصلا) فی کلمه واحده (ومن عروض) للسّابق أو للسّکون (عریا فیاء الواو اقلبنّ مدغما) (1) بعد القلب فی الیاء الأخری کهیّن أصله هیون بخلاف ما إذا لم یتّصلا کابنی وافد (2) أو کان السابق أو السّکون عارضا کرؤیه (3) مخفّف رؤیه وقوی (4) مخفّف قوی.

(وشذّ معطی غیر ما قد رسما) (5) کالإعلال (6) العارض السّابق فی قولهم ریّه وترکه (7) مع استیفاء الشّروط فی قولهم ضیون والإعلال بقلب الیاء واوا فی قولهم هو نهوّ (8) عن المنکر.

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 567


1- یعنی إذا اجتمع واو ویاء متوالیین فی کلمه والأول منهما ساکن ولم یکن سکون الأول ولا نفس الأول عارضیا فأقلب الواو یاء وأدغم الیاء فی الیاء.
2- فإن الیاء فی کلمه الواو فی کلمه أخری فهما منفصلان.
3- فإن الواو منه عارضی لکونه منقلبا عن الهمزه.
4- لأن الواو متحرک فی الأصل ، وأنما سکن لعارض التخفیف.
5- أی : شذّ فی کلامهم أن یعطوا لاجتماع الواو والیاء حکما علی خلاف ما قررناه بأن یعلّوا غیر واجد الشرائط منه ویترکوا الاعلال فی الواجد للشرائط.
6- أی : من الشاذ إعلالهم الواو العارض الذی مرّ سابقا فی (ریّه) مخفف رؤیه بقلب الواو یاء وإدغامه فی الیاء الأصلی ، مع أنا ذکرنا أن شرط الإعلال عدم عروض الأول.
7- أی : وکذا من الشاذ ترک الإعلال فی الواجد لشرائط الإعلال مثل (ضیون) بفتح الضاد وسکون الیاء فمع وجود الشرائط لم یعلّوها.
8- بفتح النون علی وزن فعول مبالغه فی النهی أصله نهوی والقاعده تقتضی أن یقال (نهیّ) بقلب الواو یاء فعکسوا وقلبوا الیاء واوا.

من یاء أو واو بتحریک أصل

ألفا أبدل بعد فتح متّصل

إن حرّک التّالی وإن سکّن کفّ

إعلال غیر اللّام وهی لا یکفّ

إعلالها بساکن غیر ألف

أو یاء التّشدید فیها قد ألف

فصل : (من یاء أو واو) محرّکین (بتحریک أصل) أی کان أصلا (ألفا أبدل) إن وقعا (بعد فتح متّصل إن حرّک التّالی) (1) لهما کباع وقال الأصل بیع وقول ، بخلاف ما إذا لم یحرّکا کالبیع والقول أو حرّکا بتحریک عارض کجیل وتوم مخفّفی جیئل وتوأم (2) ، أو وقعا بعد غیر فتح کعوض (3) أو بعد فتح منفصل کإنّ یزید ومق (4) أو لم یتحرّک تالیهما کما ذکره بقوله : (وإن سکّن (5) کفّ إعلال) یاء أو واو (غیر اللّام) کبیان وطویل (6) (وهی) أی اللّام الیاء أو الواو (7) (لا یکفّ إعلالها) بإبدالها ألفا (بساکن) یقع بعدها (غیر ألف یاء التّشدید فیها قد ألف) کیخشون ویمحون أصلهما یخشیون ویمحوون (8) والألف المبدله محذوفه لالتقاء السّاکنین ، بخلاف السّاکن الألف کغلیان ونزوان (9) والیاء المشدّده کغنویّ وعلویّ (10).

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 568


1- الواو أو الیاء ینقلبان ألفا بشرط تحرّکهما بحرکه أصلیّه وانفتاح ما قبلهما وحرکه ما بعدهما.
2- فحرکه الیاء والواو فیهما عارضی لأجل التخفیف.
3- لانکسار العین فیه.
4- لأن الواو فی کلمه وحرکه الدال فی کلمه أخری فلیسا متصلین.
5- أی : إن سکن ما بعدهما فالسکون یمنع إعلال الواو أو الیاء إذا لم یکونا لام الفعل.
6- فسکون الألف فی (بیان) منع إعلال یائه لکون الیاء عین الفعل وکذا سکون الیاء فی (طویل) منع إعلال واوه لأنه عین لا لام.
7- یعنی لام الفعل إذا کان یاء أو واوا لا یمنعه الساکن الذی بعده من قبله ألفا بل ینقلب مع وجود الساکن. نعم إذا کان الساکن ألفا أو یاء مشدده یمنعهما من القلب.
8- فصارا بالقلب (یخشاون ویمحاون) فالتقا الساکنان الألف والواو بعده فحذف الألف فصار یخشون ویمحون.
9- لم ینقلب الیاء فی الأول والواو فی الثانی لکون الساکن بعدهما ألفا.
10- لم ینقلب واوهما لکون الساکن بعدهما وهو الیاء الأول مشدّدا فی الیاء الثانی.

وصحّ عین فعل وفعلا

ذا أفعل کأغید وأحولا

(وصحّ عین) مصدر علی (فعل) بفتح العین (و) ماض علی (فعلا) (1) بکسرها حال کون کلّ منهما (ذا) اسم فاعل علی (أفعل کأغید) أی کمصدره وهو غید وماضیه وهو غید (و) نحو (أحولا) أی مصدره وهو حول ، وماضیه وهو حول.

وإن یبن تفاعل من افتعل

والعین واو سلمت ولم تعلّ

(وإن یبن) أی یظهر (2) (تفاعل) أی معناه وهو التّشارک (من) لفظ (افتعل و) الحال أنّ (العین واو سلمت) جواب إن (3) (ولم تعلّ) کإجتوروا بمعنی تجاوروا ، بخلاف ما إذا لم یظهر فیه التّفاعل کإرتاب وإقتاد ، الأصل إرتیب وإقتود ، وما إذا کانت العین یاء کإبتاعوا (4).

وإن لحرفین ذا الاعلال استحقّ

صحّح أوّل وعکس قد یحقّ

(وإن لحرفین) (5) معتلّین فی الکلمه (ذا الاعلال استحقّ) بأن یحرّک کلّ وانفتح ما

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 569


1- یعنی إذا کان مصدر معتل العین علی وزن (فعل) مفتوح العین وکان له ماض معتل العین علی وزن (فعل) بکسر العین وکان اسم الفاعل منهما علی وزن (أفعل) لا علی وزن (فاعل) فعین ذلک المصدر وذلک الماضی یبقی صحیحا لا ینقلب.
2- یعنی إذا جاء الافتعال بمعنی التفاعل أی : جاء بمعنی التشارک بین اثنین وکان عین الافتعال واوا سلمت الواو ولم تنقلب ألفا.
3- أی : جواب إن الشرطیه فی قوله (وإن یبن) یعنی إن یبن سلمت.
4- أصله (أبتیعوا).
5- یعنی إذا کان فی کلمه حرفان من حروف العله وکلاهما واجدان لشرائط الإعلال فلا یعلّ الأول بل الثانی فقط.

قبله (صحّح أوّل) وأعلّ ثان الحوی والحیا والهوی (1) (وعکس) وهو إعلال الأوّل وتصحیح الثّانی (قد یحقّ) کالغایه والثّایه (2).

وعین ما آخره قد زید ما

یخصّ الاسم واجب أن یسلما

وقبل با اقلب میما النّون إذا

کان مسکّنا کمن بتّ انبذا

(وعین ما آخره قد زید) فیه (ما یخصّ الاسم واجب أن یسلما (3) من الإعلال کالهیمان والجولان (4) والحیدی والصّوری (5) (وقبل با اقلب میما النّون إذا کان مسکّنا) (6) سواء کانا فی کلمه أو کلمتین (کمن بتّ انبذا (7) أی من قطعک إطرحه.

_________________

(1) أصل الثلاثه (جوی وحیی وهوی) ففی کل منها حرفان من حروف العلّه متحرّکان مفتوح ما قبلهما فجوی مثلا واوه متحرّک وقبله الجیم مفتوح وکذا یائه متحرّک وقبله الواو مفتوح فکلا الحرفین واجدان لشرائط الإعلال لکن أعلّ الثانی (الیاء) ولم یعلّ الأول (الواو).

(2) الغایه أصلها (غییه) بفتح الیائین والثایه بمعنی مأوی الغنم أصلها (ثویه) بفتح الواو والیاء أعلّ الأول وصحّ الثانی عکس ما ذکر.

(3) أی : یجب سلامه عین اسم زاد فی آخره شیء من مختصّات الاسم وأن کان العین واجدا لشرائط الإعلال.

(4) لم یقلب الیاء فی الأول والواو فی الثانی مع تحرکهما وانفتاح ما قبلهما لزیاده الألف والنون وهما من زیادات الاسم خاصه.

(5) زاد فی آخرهما الألف المقصوره وهی من خواص الاسم.

(6) یعنی اذا وقع قبل الباء نون ساکنه فاقلب النون میما سواء کان النون والباء فی کلمه واحده أو کان النون فی کلمه والباء فی أخری.

(7) فیقلب فی التلفظ نون (من) لوقوع باء (بتّ) بعدها فیقال ممّبت وکذا نون (أنبذ) فیقال (أمبذ) والأول مثال لوقوعهما فی کلمتین والثانی فی کلمه.

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 570

لساکن صحّ انقل التّحریک من

ذی لین آت عین فعل کأبن

ما لم یکن فعل تعجّب ولا

کابیضّ أو أهوی بلام علّلا

فصل : فی نقل حرکه المتحرّک المعتلّ إلی السّاکن الصّحیح

(لساکن صحّ انقل التّحریک من ذی لین آت عین فعل کأبن) وأقم وأقام ، الأصل أبین وأقوم وأقوم (1) بخلاف ساکن اعتلّ (2) کبائع ثمّ هذا (ما) دام (لم یکن فعل تعجّب) کما أقومه وأقوم به (ولا) مضاعفا (کابیض أو) نحو (أهوی) ممّا هو (بلام علّلا) فإن کان (3) فلا نقل ، حملا للأوّل علی شبهه أفعل التّفضیل (4) وصونا للثّانی عن إلتباسه بباض (5) من البضاضه لحذف ألفه (6) للاستغناء بتحریک الباء (7) وللثّالث عن توالی الإعلال (8).

ومثل فعل فی ذا الاعلال اسم

ضاهی مضارعا وفیه وسم

(ومثل فعل فی ذا الإعلال) وهو النّقل المعقّبه القلب (9) (اسم ضاهی مضارعا

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 571


1- ففی (أبین) نقل الکسره من الیاء إلی الباء فالتقی الساکنان الیاء والنون فحذف الیاء فصار أبن وفی (أقوم) نقل الکسره من الواو إلی القاف ثم حذف الواو لالتقاء الساکنین فصار أقم.
2- أی : بخلاف ما إذا کان الساکن الذی قبل اللین حرف عله کألف بایع فلا ینقل حرکه الیاء فی الألف.
3- أی : فإن کان فعل تعجّب أو مضاعفا أو معتل عین فلا نقل لحرکه من لین إلی حرف صحیح.
4- یعنی کما أن فی أفعل التفضیل مثل أعند لا ینقل حرکه اللین إلی الصحیح الساکن ، فکذا فعل التعجب لتشابههما فیحمل أحد المتشابهین علی الآخر.
5- لأن (أبیض) المضاعف إذا نقل حرکه یائه إلی الباء یقلب الیاء ألفا لانفتاح ما قبله حینئذ فیصیر (أباضّ) وبحرکه الباء یستغنی عن الألف (الهمزه) فیصیر (باضّ) فیلتبس بباضّ اسم الفاعل من البضاضه و (البضاضه) العطاء القلیل.
6- الصحیح (لحذف همزته).
7- فی (أبیض).
8- لأن (أهوی) أعل لامه وقلب یاءه ألفا ، فإذا أعلّ عینه (الواو) أیضا توالی إعلالان وهو ثقیل أو قبیح فلذا حذر عنه.
9- کنقل فتحه الواو فی أقوم ثم قلبه ألفا.

وفیه وسم) أی علامه من علاماته (1) إمّا وزنه أو زیادته کتبیع (2) مثال «تخلیء» من البیع (3) أصله تبیع (4) ومقام أصله مقوم (5) بخلاف الحاوی لوزنه وزیادته کأبیض وأسود (6) وبخلاف غیر المضارعه (7) کما قال :

ومفعل صحّح کالمفعال

وألف الإفعال واستفعال

أزل لذا الإعلال والتّا الزم عوض

وحذفها بالنّقل ربّما عرض

(ومفعل صحّح کالمفعال) (8) کالمقول والمسواک.

(وألف الإفعال واستفعال أزل لذا الإعلال) (9) کإقامه واستقامه ، الأصل إقوام واستقوام ، نقلت حرکه الواو إلی القاف فانقلبت ألفا فالتقی ساکنان (10) ففعل ما ذکر (11) ثمّ ألحقت التّاء کما قال :

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 572


1- فعلامه المضارع تتحقق بأحد أمرین وزن المضارع وزیاده المضارع یعنی زوائد (أتین).
2- بکسر التاء والباء وسکون الیاء واعلم أنّ تبیع بهذا الوزن أنما هو بعد إجراء الإعلال المذکور علیه ، فقوله مثال تخلیء بسکون الخاء وکسر اللام مراده أنه مثال تخلیء قبل الإعلال لا مثاله بوزنه الفعلی وتبیع مثال لزیاده المضارع وهی التاء لا لوزنه لعدم وجود مضارع مکسور الأول.
3- فالتاء زائده لا من التبع لتکون التاء أصلا لیخرج المثال عمّا نحن فیه.
4- بکسر التاء وسکون الباء وکسر الیاء فنقل حرکه الیاء (حرف علّه) إلی الباء الصحیح.
5- فنقل فتح الواو إلی القاف ثمّ قلب الواو الفا لکونه موضع حرکه ولانفتاح ما قبله.
6- علی وزن (أفعل) وهما اسمان وصفان لا فعلان لأنّ الکلام فی خصوص الاسم لقوله (اسم ضاهی ...) وهما حاویان لوزن المتکلّم وحده من المضارع وزیادته أیضا لأن الهمزه فی أولهما من زوائد المضارع.
7- أی : بخلاف الاسم الذی لا یضاهی المضارع فی الوزن والزیاده.
8- یعنی هذان الوزنان لا یجری علیهما الإعلال من نقل أو قلب إن کانا معتلّین.
9- یعنی إن ألفهما یحذف بسبب هذا النوع من الإعلال وهو النقل المتعقّب للقلب.
10- هما الألفان.
11- یعنی حذف الالف.

(والتّاء الزم عوض) من الالف (وحذفها بالنّقل نادرا عرض) (1) وتقدّم ذلک فی أبنیه المصادر.

وما لإفعال من الحذف ومن

نقل فمفعول به أیضا قمن

نحو مبیع ومصون وندر

تصحیح ذی الواو وفی ذی الیا اشتهر

(وما لأفعال من الحذف ومن نقل فمفعول به أیضا قمن نحو مبیع ومصون) الأصل مبیوع ومصوون نقلت حرکه الیاء والواو إلی ما قبلهما فالتقی ساکنان (2) فحذفت الواو فیهما (3) ونقلت ضمّه مبیع کسره (4) لکراهتهم إنقلاب یائه واوا (وندر تصحیح) مفعول (ذی الواو) فقیل «فرس مقوود» (وفی ذی الیا اشتهر) التّصحیح فقیل مبیوع.

وصحّح المفعول من نحو عدا

وأعلل ان لم تتحرّ الأجودا

(وصحّح المفعول) المبنیّ (من) فعل المفتوح العین المعتلّ اللّام بالواو (نحو عدا) إن تحرّیت الأجود (5) فقل فیه معدوّ (وأعلل إن لم تتحرّ الأجودا) فقل فیه معدیّ بخلاف المبنیّ من فعل مکسورها کمرضیّ والمعتلّ اللّام بالیاء کمرمیّ (6)..

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 573


1- کقوله تعالی (وَأَقامَ الصَّلاهَ).*)
2- الساکنان فی الأول الیاء والواو ، وفی الثانی واوان.
3- فصار مبیع بضم الباء ومصون فمصون تمّ إعلاله إلی هنا وبقی لمبیع عمل آخر سیجری علیه بقوله (وتلت ...)
4- أی : قلب ضمه الباء إلی الکسره بمناسبه الیاء بعده لأنهم لو لم یفعلوا ذلک لاضطرّوا إلی قلب الیاء واوا بمناسبه الضمه قبله وقلب الحرکه أحسن وأهون من قلب الحرف.
5- أی : تطلّبت اللغه الأکثر فصاحه.
6- فالأجود فیهما الإعلال کما فی المثالین ، لأنّ أصلهما مرضوی ومرموی اجتمع الواو والیاء فی کلمه و الأولی منهما ساکنه فقلبت الواو یاء وأدغمت فی الیاء ثم قلبت الضمه فیما قبل کسره بمناسبه الیاء فصارا (مرضی ومرمّی).

کذاک ذا وجهین جا الفعول من

ذی الواو لام جمع او فرد یعنّ

(کذاک (1) ذا وجهین) : التّصحیح والإعلال ، وذا بمعنی صاحب حال عامله قوله : (2) (جاء الفعول) بالضّمّ (3) (من ذی الواو) (4) سواء کانت (لام جمع أو فرد یعنّ) کعصیّ وأبوّ وعلوّ وعتیّ ، (5) و «من» ههنا بیانیّه.

وشاع نحو نیّم فی نوّم

ونحو نیّام شذوذه نمی

(وشاع نحو نیّم) (6) بالإعلال (فی نوّم) الّذی هو الأصل (ونحو نیّام) (7) فی نحو نوّام (شذوذه نمی) أی نسب لأهل الفنّ.

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 574


1- أی : مثل مفعول فی جواز التصحیح والإعلال وزن (فعول) بضمّ الفاء إذا کان لامه واو سواء کان مفردا أو جمعا.
2- فتقدیر البیت هکذا (کذاک جاء المفعول من ذی الواو ذا وجهین).
3- أی : بضم الفاء.
4- أی : فعول الذی لامه واو لا یاء.
5- المثالان الأولان للجمع أولهما معلّ والثانی مصحّح ، فإن (عصیّ) جمع عصا ، وهو فی الأصل عصوی علی فعول اجتمع الواو والیاء والأولی منها ساکنه فقلبت یاء وأدغمت فی الیاء ثم قلب ضمّ الصاد بمناسبه الیاء کسرا فصار عصی وأما (أبو) جمع أب فهو مصحح لبقاء الواو علی حاله فأن الأصل أب أبو. والمثالان الأخیران للمفرد أولهما مصحح ، والثانی معلّ فعلوّ علی فعول مصحح لبقاء والواو سالما و (عتیّ) مصدر عتا یعتو معلّ ، لأن أصله عتوّ کفعول قلب الواو یاء والضمه کسره فصار عتیّ.
6- یعنی وزن (فعل) بضم الفاء وتشدید العین المفتوحه إذا کان عینه واوا فاعلا له بقلب واوه یاء کثیر کنیّم فی (نوّم).
7- أما وزن (فعال) واوی العین فنقل عن أهل الفن أن إعلاله بقلب الواو یاء شاذ.

ذو اللّین فاتا فی افتعال أبدلا

وشذّ فی ذی الهمز نحو ائتکلا

فصل : فی نوع من الإبدال

(ذو اللّین فا) حال (1) من «ذو» المبتدأ المخبر عنه ب- «أبدل العامل فی قوله : (تا فی افتعال أبدلا) کاتّسر واتّصل (2) ، الأصل إیتسر وإیتصل والظّاهر إوتصل (3) وکذا تصاریفها (4) (وشذّ) إبدال الفاء تاء (فی) افتعال (ذی الهمز) (5) کاتّزر والفصیح إیتزر ، وأمّا قوله : (نحو ائتکلا) افتعل من الأکل فمثال لذی الهمز فی الجمله (6) ولیس ممّا نحن فیه.

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 575


1- یعنی (فا) حال من (ذو) وذو مبتدء وخبره (أبدل) وأبدل مجهول بمفعولین أحدهما نائب الفاعل وهو ضمیر یعود إلی (ذو) والثانی (نا) فتقدیر البیت (ذو اللین ، أی : حرف العلّه أبدل تاء فی الافتعال حالکونه (ذو اللین) فاء. وحاصل المعنی أنه متی کان فاء الافتعال واوا أو یاء قلبت تاء.
2- فقلب یائهما تاء وأدغم فی التاء.
3- یعنی إن فی أصل (اتّصل) قولین ظاهر وغیر ظاهر (راجع ومرجوح) والظاهر الراجح أن تقول أن أصله (أو تصل) لأنه من وصل ، قلب الواو تاء فصار اتّصل ، وغیر الظاهر المرجوح أن نقول أن أصله (إیتصل) یعنی إن (أو تصل) صار (إیتصل) بقلب الواو یاء بمناسبه الکسره قبلها ، ثم صار (اتّصل) بقلب الیاء تاء ، والثانی غیر ظاهر لکونه کالأکل من القفاء بغیر حاجه.
4- کباقی الصیغ من الماضی وکالمضارع والأمر وغیرها ففی الجمیع یقع هذا القلب.
5- أی : إذا کان فائه همزه کما فی اتّزر فإن أصله ائتزر.
6- یعنی لیس مراد المصنف بهذا المثال أن ائتکل قلبت همزته تاء فصار اتّکل لعدم سماع ذلک من العرب ، بل المراد به أن یکون مثالا لافتعل المهموز الفاء ، وأما المسموع فیه ذلک فهو اتّزر فقط.
فصل : فی نوع آخر من الإبدال

طاتا افتعال ردّ إثر مطبق

فی ادّان وازدد وادّکر دالا بقی

(طاء) مفعول ثان (تا افتعال) مفعول أوّل لقوله : (ردّ) بمعنی صیّر تاء افتعال طاء إذا وقع (إثر) حرف (مطبق) (1) وهو الصّاد والضّاد والطّاء والظّاء کإصطفی واضطرب واطّعن واظطلم ، وإن وقع (فی) إثر دال أوزاء أو ذال نحو (إدّان وازدد وادّکر) فإنّه (دالا بقی) أی صار ، إذ أصل هذه الأمثال إدتان وازتد واذتکر (2).

فصل : فی الحذف

فا أمر أو مضارع من کوعد

احذف وفی کعده ذاک اطّرد

(فا أمر أو مضارع من) معتلّ الفاء (کوعد احذف) فقل یعد ، عد (وفی) مصدره (کعده ذاک) الحذف (اطّرد) وعوّض عنه الهاء آخرا (3)

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 576


1- کما قال فی التصریف متی کان فاء افتعل صادا أو ضادا أو ظاء قلبت تائه طاء.
2- الأول ماضی افتعل من الدین. والثانی أمر من الإزدیاد. والثالث : أمر من الادّکار.
3- هذا فیما إذا حذف الفاء من المصدر کعده ، وأما إن لم یحذف فلا یذکر التاء کوعد.

وحذف همز أفعل استمرّ فی

مضارع وبنیتی متّصف

ظلت وظلت فی ظللت استعملا

وقرن فی اقررن وقرن نقلا

(وحذف همز أفعل استمرّ فی مضارع) منه کأکرم (1) وهو الأصل فی الحذف (2) لاجتماع الهمزتین ، ویکرم وتکرم ونکرم محموله علیه طردا للباب.

(و) فی (بنیتی متّصف) (3) بکسر الصّاد ، أی اسمی الفاعل والمفعول منه کمکرم ومکرم (ظلت) بفتح الظّاء (وظلت) بکسرها (فی ظللت) بفتحها وکسر اللّام الأولی ، الماضی المضاعف المکسور العین المسند إلی الضّمیر المتحرّک (استعملا) الثانی (4) علی حذف العین (5) بعد نقل حرکتها إلی الفاء والأوّل (6) علی حذفها ولا نقل ، (7) وأمّا الثّالث فإنّه الأصل (8) من الإتمام.

(و) استعمل (قرن) بکسر القاف (فی اقررن) (9) بکسر الرّاء الأولی علی حذفها (10) بعد نقل حرکتها إلی القاف علی قیاس ما تقدّم فی

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 577


1- متکلّم مضارع أصله أأکرم حذف همزه الإفعال وبقی همزه المضارع.
2- یعنی أصل حذف الهمزه فی مضارع باب الإفعال هو صیغه المتکلّم وحده إذ فیها تجتمع همزتان فتحذف إحداهما للثقل ، وأما بقیه الصیغ فتحذف منها الهمزه إلحاقا لها بصیغه المتکلّم وحده لعدم وجود عله فی البقیه.
3- أی : فی صیغتی صاحب وصف ، وهو الفاعل أو المفعول وصیغتاهما اسم الفاعل واسم المفعول یعنی کما یحذف الهمزه من مضارع أفعل کذا یحذف من اسم الفاعل واسم المفعول منه أیضا.
4- أی : ظلت بکسر الظاء.
5- أی : اللام الأولی.
6- أی : بفتح الظاء.
7- لبقاء الفاء (الظاء) علی الحرکه الأصلیه.
8- یعنی (ظللت) بغیر حذف فی کلام المصنف هو القسم الأصلی من الأقسام الثلاثه وقوله (من الإتمام) بیان للأصل یعنی الأصل (ظللت) من قسم التمام لعدم نقص العین منه فی قبال الناقص وهو القسمان الأولان.
9- جمع مؤنث من الأمر الحاضر.
10- یعنی إن (قرن) فی (اقررن) أنما هو مبتن علی حذف الراء الأولی بعد نقل حرکتها إلی القاف فیصیر (اقرن) فیستغنی بحرکه القاف عن الهمزه فتحذف فیصیر قرن.

ظللت (1) فیما یظهر (2) وأمّا قول بعض الشّرّاح أنّ المحذوف الثّانیه ثمّ نقل کسره الأولی فبعید (3) (وقرن) بفتح القاف فی اقررن (4) (نقلا) نقله ابن القطّاع وقرأ به نافع وعاصم فی قوله تعالی : (وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَ)(5) وبالکسر قرأ الباقون.

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 578


1- من حذف العین والعین هنا هو الراء الأولی.
2- من القواعد المتبعه.
3- إذ لا موجب لرفع الید عن الأولی وحذف الثانیه والأولی أولی بالتصرف.
4- وهی المعمول به الآن.
5- الأحزاب ، الآیه : 33.

باب الإدغام

هذا باب الإدغام

بسکون الدّال ، عبّر به إیثارا (1) للتّخفیف ، وإن قال ابن یعیش إنّه عباره الکوفیّین وإنّ الإدغام بالتّشدید کما عبّر به سیبویه عباره البصریّین وهو إدخال حرف ساکن فی مثله متحرّک ، کما یؤخذ من کلامهم.

أوّل مثلین محرّکین فی

کلمه ادغم لا کمثل صفف

وذلل وکلل ولبب

ولا کجسّس ولا کاخصص أبی

ولا کهیلل وشدّ فی ألل

ونحوه فک بنقل فقبل

وحیی افکک وادّغم دون حذر

کذاک نحو تتجلّی واستتر

(أوّل مثلین محرّکین فی کلمه أدغم) بعد تسکینه (2) فی الثّانی وجوبا کردّ یردّ ، لکن یشترط لذلک أن لا یصدّر (3) أوّلهما کما فی الکافیه نحو ددن وأن (لا) تکون الکلمه علی أوزان هی فعل بضمّه ففتحه (کمثل صفف و) فعل بضمّتین نحو (ذلل) وفعل بکسره ففتحه نحو (کلل و) بفتحتین نحو (لبب) وهو ما یشدّ علی صدر الدّابّه

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 579


1- یعنی عبّر المصنف بالإدغام بتخفیف الدال دون الإدغام بتشدیده لترجیح جانب الخفه لا لداع آخر کالأخذ بقول الکوفیین.
2- أی : الأول فی الثانی.
3- أی : لا یکون أول الحرفین فی صدر الکلمه.

یمنع الرّحّل من الاستیخار (1) وما استرقّ من الرّمل أیضا (و) أن (لا) یکون قبل أوّل المثلین حرف مدغم (کجسّس (2) و) أن (لا) یکون حرکه آخر المثلین عارضه (کاخصص أبی) بنقل حرکه الهمزه إلی الصّاد (3) (و) أن (لا) یکون ملحقا (کهیلل) (4) إذا قال «لا إله إلّا الله» (5) فإن کان کذلک فهو ممتنع فی الصّور کلّها.

(وشذّ فی) ما استوفی شروط الإدغام مثل (الل) السّقا : إذا تغیّر (6) (ونحوه).

کالحمد لله الملیک الأجلل

الواحد الفرد القدیم الأوّل

(فک بنقل) عن العرب (فقبل) ولم یقس علیه (و) إذا کان المثلان یائین لازما تحریک ثانیهما نحو (حیی (7) فیاء (افکک وادّغم) أی یجوز لک کلّ منهما (دون حذر) ومن الإدغام (وَیَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ)(8)(9) (کذاک) یجوز الوجهان إذا کان المثلان تائین مصدّرین فی کلمه (نحو تتجلّی) والفکّ واضح (10) ومن أدغم ألحق ألف الوصل (11) وقال : «إتّجلّی».

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 580


1- أی : لیمنع رحل الدابه من التأخر إلی عجزها فیسقط.
2- المراد بأول المثلین هنا السین الثانی الوسط ، وأنه لا یدغم فی الثالث لوجود حرف مدغم هو السین الأول.
3- وحذف الهمزه فیتلفظ (اخصصبی) بضم الصادین فلا یدغم الصاد الأول فی الثانی ، لأنّ حرکه الصاد الثانی عارضه ومنقوله من الهمزه.
4- زید فیه الیاء لیلحق بدحرج.
5- یقال هیلل فلأن ، یعنی : قال لا إله إلا الله.
6- أی : تغیر رائحته ، والسقاء هو قربه الماء.
7- لزوم تحریک الیاء فیه من أجل عدم وجود فتح قبلها لتنقلب ألفا فیسکن.
8- فیجوز أن یقال حیی بالفک.
9- الأنفال ، الآیه : 42.
10- وذلک لتعذر الابتداء بالساکن والإدغام یستلزم السکون.
11- لیتمکّن من إسکان التاء الأول وإدغامه فی الثانی.

(و) کذلک یجوز الوجهان إذا کان المثلان تائین فی افتعل نحو (استتر) فالفکّ واضح (1) ومن أدغم نقل حرکه الأولی إلی الفاء (2) وأسقط الهمزه فقال : «ستّر یستّر».

وما بتاءین ابتدی قد یقتصر

فیه علی تا کتبیّن العبر

(وما بتائین) من فعل مضارع (ابتدی قد یقتصر فیه علی تاء) واحده وهی الأولی وتحذف الثّانیه - کما قال فی شرح الکافیه - تخفیفا ، فخصّت (3) بالحذف لدلاله الأولی علی معنی وهو المضارعه دونها (کتبیّن العبر) أصله تتبیّن.

وفکّ حیث مدغم فیه سکن

لکونه بمضمر الرّفع اقترن

نحو حللت ما حللنه وفی

جزم وشبه الجزم تخییر قفی

(وفکّ) الإدغام من المضاعف وجوبا (حیث) حرف (مدغم فیه سکن (4) لکونه بمضمر الرّفع اقترن) لئلّا یلتقی السّاکنان (5) (نحو حللت ما حللنه) بالنّون وأصله قبل الفکّ : حلّ (وفی جزم) أی مجزوم من المضارع (وشبه الجزم) وهو الأمر (تخییر) بین الفکّ والإدغام (قفی) نحو (وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ)(6) ،

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 581


1- لأنّ الإدغام یستلزم التقاء الساکنین السین والتاء الأول.
2- أی : إلی السین لیتخلّص من التقاء الساکنین وأما حذف الهمزه لاغناء حرکه الفاء عن وجود الهمزه.
3- یعنی إنّما اختصّت الثانیه بالحذف ، دون الأولی ، لأن الأولی علامه علی معنی المضارعه والعلامه لا تحذف ، وأما الثانیه فلا معنی لها.
4- أی : فی مورد یکون الحرف المدغم فیه ، أی : الحرف الثانی ساکنا لاتصاله بضمیر الرفع.
5- لأنّ الثانی ساکن باتصاله بالضمیر فلو أدغم فیه الأول لزم إسکانه أیضا فیلتقی الساکنان.
6- لقمان ، الآیه : 19.

فغضّ الطّرف إنّک من نمیر

فلا کعبا بلغت ولا کلابا

وفکّ أفعل فی التّعجّب التزم

والتزم الإدغام أیضا فی هلمّ

(وفکّ أفعل) بکسر العین (فی التّعجّب التزم) لئلّا تتغیّر صیغته المعهوده نحو :

[وقال نبیّ المسلمین تقدّموا]

وأحبب إلینا أن یکون المقدّما (1)

(والتزم الإدغام أیضا فی هلمّ) وهی اسم فعل بمعنی أحضر ، أو فعل أمر لا یتصرّف ، (2) مرکّبه من : ها ولمّ (3) من قولهم «لمّ الله شعثه» أی جمعه فحذف الألف تخفیفا ، وکأنّه قیل اجمع نفسک إلینا (4).

ولمّا انتهی کلام المصنّف علی ما أراده من علم النّحو والتّصریف قال :

وما بجمعه عنیت قد کمل

نظما علی جلّ المهمّات اشتمل

أحصی من الکافیه الخلاصه

کما اقتضی غنی بلا خصاصه

(وما بجمعه عنیت) بضمّ العین (5) وحکی ابن الأعرابی فتحها (قد کمل) بتثلیث المیم (6) (نظما) أی منظوما (علی جلّ المهمّات) أی معظم المقاصد النّحویّه (اشتمل).

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 582


1- من قصیده لعباس ابن مرداس السلمی یمدح بها النبی صلّی الله علیه وآله وسلّم یقول دعانا نبیّ المسلمین إلی الإسلام ، ونعم المقدّم (بکسر الدال) رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم أی : نعم الداعی. الشاهد : فی (أحبب) أنه بفکّ الإدغام لکونه للتعجب.
2- أی : لا یأتی منه غیر الأمر.
3- فأصله (ها لمّ).
4- فإن معنی هلّم إلینا أسرع فی المجیء إلینا ومن یسرع فی المجیء یجمع نفسه عاده فیناسب معنی اللّم وهو الجمع.
5- أی : اهتممت بجمعه وتعبت فی سبیله ویستعمل هذا الفعل مجهولا غالبا ، ویقال فی وجهه أن العنایه والقصد یأتیان من جانب الله سبحانه ، والمخلوق لا یبدء له القصد إلا منه سبحانه فالفاعل للعنایه هو الله والمخلوق مفعول ومعنی فنسبته إلی الخلق نسبه إلی المفعول. ولکن الظاهر مجیء هذا الفعل علی خلاف القیاس المعهود فی الماضی المعلوم.
6- یعنی یأتی ماده کمل بثلاث وجوه فتح المیم وضمه وکسره.

ثمّ قال ملتفتا (1) من التّکلّم إلی الغیبه (أحصی) هو فعل بمعنی جمع مختصرا (من الکافیه) الشّافیه (الخلاصه) أی النّقاوه منها وترک کثیرا من الأمثله والخلاف وجعله کتابا مستقلّا نحو ثلثها حجما ، وعلّه ذلک ما ذکره بقوله : (کما اقتضی) أی لأجل اقتضاء النّاظم ، أی طلبه (غنی) لجمیع الطّالبین (بلا خصاصه) أی بغیر فقر یحصل لبعضهم وذلک لا یحصل إلّا بما فعل ، إذ الکافیه بکبرها تقصر عنها همم کثیر من النّاس فلا یشتغلون بها فلا یحصل لهم حظّ من العربیّه ، فشبّه الجهل بالفقر من المال ، وقد قیل : «العلم محسوب من الرّزق». هذا ما ظهر لی فی شرح هذا البیت ولم أرمن تعرّض له.

فأحمد الله مصلّیا علی

محمّد خیر نبیّ أرسلا

وآله الغرّ الکرام البرره

وصحبه المنتخبین الخیره

(فأحمد الله) وأشکره عود علی ما بدأ (2) (مصلّیا) ومسلّما (علی محمّد خیر نبی أرسلا) أی أرسله الله إلی النّاس لیدعوهم إلی دینه مؤیّدا بالمعجزه (وآله الغرّ) جمع أغرّ ، وهو من الخیل الأبیض الجبهه ، أی إنّهم لشرفهم علی سائر الأمّه من غیر من یستثنی من الصّحابه (3) بمنزله الفرس الأغرّبین الخیل لشرفه علی غیره منها ، ویجوز أن یکون أراد بآله أمّته - کما هو بعض الأقوال فیها. وفی الحدیث : «أنتم الغرّ المحجّلون یوم القیامه من آثار الوضوء» (الکرام) جمع کریم ، أی الطّیّبی الأصول والنّعوت والطّاهریها (البرره) جمع بارّ ، أی ذوی الإحسان ، وهو المفسّر (4) فی حدیث

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 583


1- الالتفات باب من أبواب البلاغه وجاء فی الکتاب العزیز منه سوره الفاتحه حیث التفت سبحانه من الغیبه إلی الخطاب بقوله إیّاک نعبد.
2- یعنی ربط المصنف آخر أرجوزته بأولها برابطه الحمد لقوله أول الکتاب (أحمد ربی الله).
3- لکن الحق أن قوله صلّی الله علیه وآله وسلّم إنی مخلّف فیکم الثقلین المتّفق بین الفریقین لا یقبل الاستثناء.
4- یعنی البارّ فسر فی صحیح مسلم وصحیح البخاری بأن تعبد الله ...

الصّحیحین «بان تعبد الله کأنّک تراه فإن لم تکن تراه فإنّه یراک» (وصحبه) اسم جمع لصاحب بمعنی الصّحابیّ ، وهو (1) من اجتمع به مؤمنا (المنتخبین) من الأمّه ، أی المفضّلین علی غیرهم منها کما ورد ذلک فی أحادیث (الخیره) بفتح الیاء ویجوز التّسکین کما فی الصّحاح. قال : وهو الإسم (2) من قولک «إختاره الله تعالی» یقال «فلان خیره الله من خلقه».

وقد منّ الله تعالی بإکمال هذا الشّرح المحرّر موشّحا من التّحقیق والتّنقیح بالوشی المحبّر ، (3) محرزا لدلائل هذا الفنّ ، مظهرا لدقائق إستعملنا الفکر فیها إذا ما اللّیل جنّ ، (4) متحرّیا أوجز العباره ، وخیر الکلام ما قلّ ودلّ معتمدا فی دفع الإیراد علی ألطف الإشاره لیتنبّه أولو الألباب لما له انتحل ، فربّما خالفت الشّرّاح فی بیان حکم تأویل أو تعلیل ، فحسبه (5) من لا إطّلاع له ولا فهم سهوا أو عدولا عن السّبیل ، ومادری أنّا فعلنا ذلک عمدا لأمر مهمّ جلیل ، وربّما نقصت حرفا أوزدت حرفا فحسبه الغبیّ (6) إخلالا أو توضیحا وکشفا ، ومادری أنّ ذلک لنکته مهمّه تدقّ عن نظره وتخفی ، فلذلک قلت :

یا سیّدا طالع هذا الّذی

فاق نظام الدّرّ والجوهر

لا تعد حرفا منه أو کلمه

وللخبیئات به أظهر

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 584


1- أی : الصحابی هو من اجتمع مع رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم مؤمنا بالله سبحانه.
2- یعنی اسم مصدر اختار.
3- أی : قد منّ الله علی با کمال هذا الشرح المرتّب مزّینا بالتحقیق والتخلیص من الزوائد بخطوط مزّینه.
4- المراد منه أما انّ تحریر هذا الشرح وقع فی اللیل لکون اللیل معدّ التحریر العلوم الدقیقه أو کنایه علی انّی حرّرتها حینما کانت العلوم الادبیّه فی أفق الظلمه.
5- فعل ماض یعنی تخیّل من لا اطلاع له ولا فهم ان هذه المخالفه فی البیان والتأویل سهو منی أو عدول عن قول الحق ولم یدر انی فعلت ذلک لغرض مهمّ.
6- یعنی تخیّل من لا فهم له ولا ذکاء ان هذا النقص أو الزیاده اخلال.

وروّض الذّهن إذا مشکل

یبدو وبالإنکار لا تبدر

فلیس بالشّائن شیئا له

فقد أتی المصنف فی أعصر (1)

فدونک مؤلّفا (2) کأنّه سبیکه عسجد أو درّ منضّد برز فی إبّان الشّباب وتمیّز عند صدور أولی الألباب ، وقد قال ابن عبّاس : «وما أوتی عالم علما إلّا وهو شابّ».

فالحمد لله الّذی هذانا لهذا وما کنّا لنهتدی لو لا أن هدانا الله لقد جاءت رسل ربّنا بالحقّ. اللهمّ صلّ علی سیّدنا محمّد عبدک ورسولک النّبی الأمّی وعلی آله وأصحابه وأزواجه وذرّیّاته ، کما صلّیت علی إبراهیم وعلی آل إبراهیم فی العالمین إنّک حمید مجید.

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 585


1- یعنی یا سیّد المطالع هذا الکتاب الذی تفوق نظمه علی نظم الدرّ والجوهر. لا تغفل عن حرف منه أو کلمه واکشف ما خفی فیه. وروّض (من الریاضه) ذهنک ذا بدا لک شکل فی حلّه ولا تعجل بالانکار والتخطئه فما شیء فی هذا الشرح یشین ویلوم به الشائن المستشکل الّا ویصحّحه المصنف فی الأعصر الآتیه.
2- أی : فخذ کتابا مرتّبا کأنه صیغ من ذهب أو درّ متنسّق توفّقت له فی أول شبابی. والحمد لله والصلاه علی رسوله وآله ، آل الله.

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 586

الفهرس

الکلام وما یتألّف منه............................................................ 9

هذا باب المعرب والمبنیّ.......................................................... 19

هذا باب النکره والمعرفه......................................................... 42

الثّانی من المعارف العلم......................................................... 53

الثالث من المعارف اسم الإشاره.................................................. 59

الرابع من المعارف الموصول...................................................... 62

الخامس من المعارف المعرّف بأداه التعریف أی بآلته................................. 77

هذا باب الإبتداء............................................................... 82

الأول - کان وأخواتها.......................................................... 100

الثانی من النواسخ............................................................. 109

ما ولا ولات وإن المشبهات بلیس.............................................. 109

الثالث من النواسخ........................................................... 113

أفعال المقاربه................................................................. 113

الرابع من النواسخ............................................................. 118

إنّ وأخواتها.................................................................. 118

الخامس من النواسخ.......................................................... 131

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 587

لا التی لنفی الجنس........................................................... 131

(السادس من النّواسخ - ظن وأخواتها)........................................... 139

فصل : فی أعلم وأری وما جری مجراهما.......................................... 150

هذا باب الفاعل وفیه المفعول به................................................ 154

هذا باب النّائب عن الفاعل إذا حذف.......................................... 166

هذا باب اشتغال العامل عن المعمول............................................ 175

هذا باب تعدّی الفعل ولزومه.................................................. 184

هذا باب التّنازع فی العمل..................................................... 191

الثالث - من المفاعیل المفعول له................................................. 205

الرابع - من المفاعیل المفعول فیه................................................. 208

الخامس - من المفاعیل المفعول معه.............................................. 212

[الاستثناء].................................................................. 215

هذا باب الحال............................................................... 224

هذا باب التّمییز.............................................................. 240

هذا باب حروف الجرّ......................................................... 245

هذا باب الإضافه (2)........................................................ 257

هذا باب إعمال المصدر وفیه إعمال اسمه........................................ 284

هذا باب إعمال اسم الفاعل................................................... 288

هذا باب أبنیه المصادر........................................................ 294

هذا باب إعمال الصّفه المشبهه باسم الفاعل..................................... 303

هذا باب التّعجّب............................................................ 309

هذا باب نعم وبئس.......................................................... 314

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 588

هذا باب أفعل التّفضیل....................................................... 322

هذا باب النّعت.............................................................. 330

الثانی من التّوابع التوکید....................................................... 338

الثالث من التوابع العطف...................................................... 344

القسم الثانی من قسمی العطف عطف النّسق.................................... 348

الرّابع من التّوابع البدل......................................................... 363

هذا باب النداء............................................................... 368

فصل فی أحکام توابع المنادی.................................................. 373

فصل فی المنادی المضاف إلی یاء المتکلم......................................... 377

فصل فی الأسماء اللازمه للنّداء.................................................. 379

فصل فی الاستغاثه............................................................ 381

فصل فی النّدبه............................................................... 383

فصل فی التّرخیم.............................................................. 387

فصل فی الاختصاص.......................................................... 392

فصل فی التّحذیر والإغراء...................................................... 393

هذا باب أسماء الأفعال والأصوات.............................................. 396

هذا باب فیه نونا التّاکید...................................................... 400

هذا باب ما لا ینصرف....................................................... 407

هذا باب إعراب الفعل........................................................ 423

فصل فی عوامل الجزم.......................................................... 434

فصل فی لو.................................................................. 443

هذا باب الإخبار بالّذی وفروعه والألف واللّام الموصوله........................... 451

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 589

هذا باب أسماء العدد......................................................... 458

فصل فی کم وکأی وکذا....................................................... 467

هذا باب الحکایه............................................................. 469

هذا باب التّأنیث............................................................. 473

هذا باب المقصور والممدود..................................................... 480

تتمه باب المقصور والممدود.................................................... 483

هذا باب جمع التّکسیر........................................................ 489

هذا باب التصغیر............................................................. 504

هذا باب النسب............................................................. 513

هذا باب الوقف.............................................................. 526

هذا باب الاماله.............................................................. 536

هذا باب التّصریف........................................................... 544

فصل فی زیاده همزه الوصل..................................................... 555

هذا باب الابدال............................................................. 557

فصل فی نوع آخر من الإبدال.................................................. 576

هذا باب الإدغام............................................................. 579

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 590

القواعد النحویه

اشارۀ

عنوان و نام پدیدآور : القواعد النحویه/ قاسم الحسینی الخراسانی، محمود الملکی الاصفهانی؛ الاعدادالمرکز للخدمه التحقیقیه المیهن.

مشخصات نشر : قم : الحوزه العلمیه بقم، مدیریه العامه، مکتب التخطیط و اعدادالمناهج الدراسیه، 1427ق.= 1385.

مشخصات ظاهری :312 ص.

موضوع : زبان عربی -- نحو

شماره کتابشناسی ملی : م85-24942

توضیح : «القواعد النحویه»، از آثار ارزنده استادان ادبیات عربی، حجج اسلام سید قاسم حسینی خراسانی و محمود ملکی اصفهانی است که در آن، یک دوره قواعد و مسائل نحوی با بیانی رسا و دقیق به صورت آموزشی و همراه با تمرینات کافی با استفاده از آیات و روایات و ادعیه توضیح داده شده است.

این اثر برای دانش جویان علوم اسلامی است که در برنامه رایج در حوزه علمیه قم درس نحو (1)؛ یعنی کتاب« هدایه» و« صمدیه» را خوانده اند و سطح علمی این کتاب اجازه می دهد که جای گزین کتاب «البهجه المرضیه» و «شرح ابن عقیل» شود.

همه مثال هایی که در این کتاب آمده، از آیات قرآن کریم و احادیث شریف و اشعار پُرمعنایی انتخاب شده که به طور معمول در ادبیات عربی به آن استشهاد می شود، ولی تمرینات از آیات و روایات و ادعیه گزینش شده تا از سویی دانش جویان از بُعد ادبی اش بهره ببرند و از دیگر سو، با یاری الهی، بُعد معنوی اش روح آنان را پُرنور و مستفیض سازد.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 591

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 592

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 593

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 594

کلمه المکتب

الحمد لله کما هو أهله ، الّذی رکّب البیان فی ضمیر الإنسان ، لیعبّر عمّا یدرکه من الحقائق ببدیع الکلام ، وقد صاغ کلامه - الّذی أنزله علی خاتم الرسل صلی الله علیه وآله وسلم - بلسان عربی مبین لیکون مناراً وفاداً یهدی الناس إلی صراط العزیز الحمید.

وببرکه کلام الله تعالی ذاغ للغه العرب صیت وصارلها شأن رفیع.

لا شک فی أنّ فهم کلام الله تعالی والمعارف السامیه للدین الحقّ لایمکن الّا بالرجوع إلی مصادرها الأصلیّه والأصیله ، وأنّ الوصول إلی دُرّ حقیقتها لا یتیسر إلا من خلال فهم أسرار اللغه العربیه الرائعه ورموزها. ومن هذا المنطلق رکّزت الحوزات العلمیّه فی مختلف القرون - بحکم رسالتها العلمیّه ومسؤولیتّها الدینیّه فی إدراک الدین فی مختلف الأبعاد وإبلاغه - همّتها علی تعلّم هذه اللغه وتعلیمها وبذلت قصاری سعیها لتوجیه طلاب العلوم الدینیه صوب منبع العلم ، وکانت حصیله تلک الجهود إعداد أدباء مختصّین وتألیف کتب علمیّه وتعلیمیّه ذات قیّمه وأهمیه للتعلیم والتحقیق فی إطار اللغه العربیه وتوسیع مباحثها المختلفه ، ولابد من الإذعان بأنّ الحوزات العلمیّه هی إحدی أرکان نمو اللغه العربیّه. وکلّ واحد من النصوص الّتی دوّنت فی هذا المجال تتحلّی بامتیازات خاصه ، کانت هی السبب وراء خلوده وبقاته.

و فی ضوء ما نلاحظه الیوم من تطور فی العلوم المرتبطه بتعلیم اللغله واعتبار علم اللغه علما مستقلأ فی المراکز العالمیّه للتعلیم العالی ووضع مماییر علمیّه معیّنه لتعلیم اللغه ، ندرک أن إعاده النظر فی کتب تعلیم اللّغه العربیّه ومناهجها فی الحوزات العلمیّه یمکن أن تسهم فی تطویرها وفاعلیتها أکثر فاکتر فی أوساط الطلاب وروّاد العلوم الدینیّه وتفتح امامهم أفاقاً جدیده .

لقد کان ومازال من جمله الهموم الّتی یحملها المتصدّون وأصحاب الرأی فی الحوزات العلمیه ، إصلاح الأسالیب المنهجیّه ورفع النواقص والتعقیدات الموجوده فی المحتوی العلمی والاستفاده من الأُصول والفنون والمهارات التعلیمیّه فغی تألیف الکتب الدراسیه ، وکذلک تلافی ما فیها من نواقص ، حتّی یتسنّی - من خلال تدوین کتب تعلیمیّه عصریه ومنهجیه - لطلاب ودارسی العلوم الدینیّه الاطلاع علی الأبعاد والحیثیات الکامنه فی هذه الکتب بصوره أسهل وأسرع ولکی یقفوا علی ما فیها من عمق وسعه وشمول.

هذا الکتاب الذی نضعه بین ایدی الباحثین وطلبه العلوم الدینیه الاکارم ، هو حصیله جهود سنوات بذلها استاذان جلیلان من اساتذه الأداب العربیه فی الحوزه العلمیه فی مدینه قم المقدسه . وموضوعات هذا الکتاب مستقاه بشکل اساسی ومستمدّه من النصوص الاصیله للاّداب العربیه وتعتمد المنهجیه الشائعه فی اسالیب تدریس الأداب العریبه . وقد انصب جُل اهتمام المؤلفین الکریمین ، وهذا المکتب علی استجلاء هذا الکتاب الی

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 595

اقصی حد ممکن من کل مکامن الغموض والابهام والتعقید ، لاظهاره بهبارات ناصعه تستهوی النفوس ، علی أن یکون فی الوقت ذاته علی درجه عالیه من الاتقان والرصانه العلمیه. ولابد من الاشاره الی ان هذا الکتاب یتسم بمجموعه من الخصائص التی یمکن ان نجملها فی ما یلی :

1. وضع هذا الکتاب للطلبه الذین سیق لهم ان درسوا فی المنهج التعلیمی المعروف باسم النحو (1) الکاتبین القیّمین : الهدایه والصمدیه. والمستوی العلمی للکتاب بؤهله لیحل محل کتاب «البهجه المرضیه» و «شرح ابن عقیل» فی المنهج الدارسی للمدارس.

تجدر الاشاره الی ان هذا النص سیدرّس فی الوقت الحاضر فی بعض المدارس الدینیه علی نحو التجربه. ثم سوف یجری فی نهایه السنه الدراسیه الحالیه استطلاع یتم فیه تفصّی أراء کبار الحوزات المقدّسه وذوی الرأی الکرام والاساتذه المحترمین لآداب للغه العربیه والطلاب الاعزاء ، لکی یؤخذ بنظر الاعتبار ما یطرح من أراء لاصلاحه واکماله لغرض اعداد النص النهائی للتدریس ضمن النحو (2) ویُوزع علی الحوزات العلمیه.

2. حجم الکتاب یتیح تدریس فی وقت اقل مما یستغرفه تدریس کتب ممائله نحو کتاب البهجه المرضیه وشرح ابن عقیل. وهذا یعنی فی ما یعنیه ان الطلاب سیمون الدیهم الوقت الکافی واللازم لهضم ماّده وتطبیق محتویاته والامثله الوارده فیه. ومن الطبیعی ان هذه المیزه ستکون ذات تأثیر بالغ فی الارتقاء بمستوی التعلیم ، وتُسهم فی توفیر فسحه من الترابط العلمی بین الاساتذه والطلاب فی المحاورات العلمیه التی تأتی بین ثنایا المحاضرات.

3. الامثله التی استعین بها لتقریب المعانی فی هذا الکتاب منتقاه کلها من آیات القرآن والاحادیث الشریفه ولأشعار ذات المغزی العمیق التی یُستشهد بها عاده فی الآداب العربیه. واما تمارین الکتاب فقد تضمّنت ما یمکن استیمابه من الآیات والاحادیث والادعیه بفیه ان یستفید الدارسون من مدلولاتها الادبیه من جهه ، ولکی یقتبسوا جذوه مما تزخر به من الرقد المعنوی من جهه اخری ، باذن الله تعالی.

وفی ختام المطاف نری الزاماً علینا ان نعرب عن جزیل الشکر والامتنا للجهد المعطاء التی اضطلع به المؤلفان الکریمان لکتاب «القواعد النحویه» وهما کل من حجه الاسلام والمسلمین السید قاسم الحسینی ، وحجه الاسلام والمسلمین محمود الملکی ، وکذا لکل الاخوه الاعزاء الذین آزروا مکتب اعداد الکتب من خلال مساهمتهم فی اعداد هذا الکتاب واخراجه الی النور.

کما ونری بانه من دواعی الفخر بالنسبه لنا ان نلعن عن ترحیبنا بکل ما یجود به علینا افاضل الحوزه العلمیه واصحاب النظر فی الآداب العربیه من أراء وانتقادات وملاحظات علمیه لتتسنی الاستفاده منها لأجل الانتقال خطوه اخری علی طریق بلوغ الغایه السامیه التی نتطلّع الیها ألا وهی اعداد مناهج دراسیه قادره علی مواکبه المسیره الوثّابه للحوزات العلمیه بمون الله العلی القدیر.

مدیریه العامه للحوزه العلمیه فی قم

المقدسه

مکتب التخطیط واعداد المناهج الدراسیه

صیف عام (1327)

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 596

فهرس المطالب

العنوان

الصفحه

النحو...................................................................... 15

الکلام وما یتألّف منه........................................................ 15

ما یتألّف منه الکلام......................................................... 16

المعرب والمبنیّ.............................................................. 20

المعرب والمبنی فی الکلم الثلاث................................................ 20

أنواع البناء.................................................................. 22

أنواع الإعراب............................................................... 22

1 - الأسماء الستّه......................................................... 23

2 - المثنّی................................................................ 25

3 - جمع المذکر السالم..................................................... 27

4 - الجمع بألف وتاء مزیدتین.............................................. 29

5 - ما لا ینصرف........................................................ 30

6 - الأمثله الخمسه....................................................... 31

7 - الفعل المضارع المعتل الآخر............................................. 31

الإعراب التقدیری......................................................... 32

الإعراب المحلّی........................................................... 33

النکره والمعرفه............................................................... 35

1. الضمیر................................................................. 36

عود الضمیر علی متأخّر لفظا ورتبه......................................... 36

أقسام الضمیر............................................................ 37

أحکام الضمیر........................................................... 39

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 597

1 - الاتّصال والانفصال................................................... 39

2 - التقدیم والتأخیر....................................................... 41

3 - نون الوقایه قبل یاء المتکلّم............................................. 41

2. العلم................................................................... 44

المفرد والمرکّب............................................................ 45

المرتجل والمنقول........................................................... 46

الاسم والکنیه واللقب..................................................... 47

3. اسم الإشاره............................................................ 49

مراتب اسم الإشاره....................................................... 49

4. الموصول................................................................ 52

الموصول المختصّ والمشترک................................................. 52

الصّله وأحکامها.......................................................... 55

حذف العائد............................................................. 56

5. المعرّف ب «ال»........................................................ 58

6. المضاف إلی معرفه....................................................... 59

المبتدأ والخبر................................................................ 60

رافع المبتدأ والخبر............................................................ 61

أقسام الخبر................................................................. 61

الابتداء بالنکره.............................................................. 64

حالات الخبر............................................................... 65

حذف المبتدأ والخبر.......................................................... 67

تعدّد الخبر.................................................................. 69

اقتران الخبر بالفاء............................................................ 69

نواسخ الابتداء................................................................ 71

1. الأفعال الناقصه.......................................................... 73

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 598

معنی هذه الأفعال........................................................ 74

حکم هذه الأفعال من جهه التصرّف....................................... 75

توسّط الخبر بین الفعل والاسم.............................................. 75

تقدیم الخبر علی الفعل.................................................... 75

توسّط معمول الخبر بین الفعل واسمه........................................ 76

خصائص «کان»........................................................ 77

2. الحروف المشبّهه ب «لیس»............................................... 80

زیاده الباء فی الخبر........................................................ 82

3. أفعال المقاربه............................................................ 83

4. الحروف المشبّهه بالفعل................................................... 87

معنی هذه الحروف........................................................ 87

الکلام فی تقدیم الخبر ومعموله............................................. 88

فتح همزه «انّ» وکسرها.................................................... 88

دخول لام الابتداء بعد «إنّ».............................................. 92

اتّصال «ما» الزائده بهذه الحروف........................................... 93

العطف علی أسماء هذه الأحرف........................................... 93

تخفیف هذه الحروف...................................................... 94

5. لا التی لنفی الجنس...................................................... 98

حکم تکرار «لا»........................................................ 99

تابع اسم «لا»......................................................... 100

حکم «لا» مع همزه الاستفهام........................................... 101

حذف خبر «لا» أو اسمها............................................... 101

6. ظنّ وأخواتها.......................................................... 102

القسم الاوّل : أفعال القلوب............................................. 102

تنبیهات............................................................. 104

أحکام أفعال القلوب................................................. 105

القسم الثانی : أفعال التصییر............................................. 108

أعلم وأری وما ضمّن معناهما................................................ 110

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 599

الفاعل..................................................................... 113

أحکام الفاعل............................................................ 113

النائب عن الفاعل........................................................... 118

تعدّی الفعل ولزومه.......................................................... 120

المفاعیل................................................................... 123

1. المفعول به............................................................. 125

اشتغال العامل عن المعمول............................................... 126

التنازع فی العمل........................................................ 128

تنبیهات............................................................. 130

2. المفعول المطلق......................................................... 132

حذف عامل المصدر.................................................... 133

3. المفعول له............................................................. 135

4. المفعول فیه............................................................ 137

الظّرف المتصرّف وغیر المتصرف........................................... 138

ما ینوب عن الظّرف.................................................... 139

5. المفعول معه........................................................... 140

حالات الاسم الواقع بعد الواو........................................... 140

الاستثناء................................................................... 142

حکم المستثنی ب «إلّا»................................................... 142

تکرار إلّا................................................................. 143

الاستثناء بغیر «إلّا»....................................................... 145

الحال...................................................................... 147

تقدیم الحال علی صاحبها.................................................. 149

مجیء الحال من المضاف إلیه................................................ 150

تقدیم الحال علی عاملها.................................................... 151

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 600

تعدّد الحال وصاحبها...................................................... 152

الحال المؤکّده والمؤسّسه..................................................... 152

الجمله الحالیّه............................................................. 153

حذف عامل الحال........................................................ 154

حذف الحال.............................................................. 155

التمییز..................................................................... 156

تقدیم التمییز علی عامله.................................................... 158

حروف الجرّ................................................................ 159

معانی حروف الجرّ......................................................... 160

«من»................................................................. 160

اللّام.................................................................. 161

الباء................................................................... 162

«فی»................................................................. 163

«علی»................................................................ 163

«عن»................................................................ 164

الکاف................................................................ 164

«إلی» و «حتّی»....................................................... 164

«کی»................................................................ 165

«ربّ»................................................................ 165

متعلّق الجارّ والمجرور........................................................ 169

الإضافه.................................................................... 170

أقسام الإضافه............................................................ 170

وصل «أل» بالمضاف...................................................... 171

کسب التأنیث من المضاف إلیه وعکسه..................................... 172

ممتنع الإضافه وواجب الإضافه.............................................. 173

مشبه «إذ» و «إذا»....................................................... 175

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 601

حذف المضاف أو المضاف إلیه............................................. 179

الفصل بین المضاف والمضاف إلیه........................................... 180

المضاف إلی یاء المتکلّم..................................................... 180

إعمال المصدر............................................................. 182

إعمال اسم المصدر......................................................... 184

أبنیه المصادر.............................................................. 184

مصدر المرّه والهیئه......................................................... 187

إعمال اسم الفاعل.......................................................... 187

إعمال اسم المفعول......................................................... 189

أبنیه أسماء الفاعلین والمفعولین والصفات المشبّهات بها.......................... 190

إعمال الصفه المشبّهه....................................................... 191

التعجّب.................................................................... 194

نعم وبئس.................................................................. 197

المخصوص بالمدح أو الذمّ.................................................. 199

ملحقات نعم وبئس....................................................... 199

أفعل التفضیل............................................................... 201

التوابع...................................................................... 205

1. النعت................................................................ 207

الأشیاء الّتی ینعت بها................................................... 208

2. التوکید................................................................ 211

التأکید اللفظی......................................................... 213

3. عطف البیان.......................................................... 214

4. عطف النسق.......................................................... 216

معانی حروف العطف وأحکامها.......................................... 216

5. البدل................................................................. 223

أقسام البدل............................................................ 223

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 602

حروف النداء وأحکامها..................................................... 226

أقسام المنادی............................................................. 227

توابع المنادی.............................................................. 228

تنبیهات............................................................... 229

المنادی المضاف إلی یاء المتکلّم.............................................. 230

فی أسماء ملازمه للنداء..................................................... 232

الاستغاثه................................................................. 232

المندوب.................................................................. 233

ترخیم المنادی............................................................. 234

الاختصاص............................................................... 238

التّحذیر والإغراء........................................................... 238

أسماء الأفعال............................................................. 240

أسماء الأصوات............................................................ 242

نونا التوکید............................................................... 242

حکم آخر المؤکّد.......................................................... 244

ما لا ینصرف............................................................... 246

إعراب الفعل............................................................... 254

عوامل النصب............................................................ 254

عوامل الجزم............................................................... 259

جمله الشرط والجزاء...................................................... 261

الفاء فی جواب الشرط................................................... 262

وقوع المضارع بعد جزاء الشرط........................................... 263

وقوع المضارع بین الشرط والجزاء.......................................... 264

حذف الشرط أو الجزاء.................................................. 264

اجتماع الشرط والقسم.................................................. 265

لو الشرطیه............................................................... 266

أمّا....................................................................... 267

لو لا ولو ما الشرطیّتان..................................................... 268

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 603

العدد....................................................................... 269

1. العدد المفرد........................................................... 270

1 - للواحد والاثنین حکمان............................................. 270

2 - الثلاثه إلی العشره ، ولها حکمان...................................... 270

3 - عشرون وأخواته ولها حکمان......................................... 272

4 - المأه والألف ولهما حکمان........................................... 272

2. العدد المرکّب.......................................................... 273

3. العدد المعطوف........................................................ 274

تنبیهات............................................................... 275

صیاغه العدد علی وزن فاعل................................................ 277

کنایات العدد............................................................. 279

الخاتمه فی الجمل.......................................................... 281

1. انقسام الجمله إلی اسمیّه وفعلیّه وظرفیّه.................................... 283

2. انقسام الجمله إلی صغری وکبری......................................... 283

3. انقسام الجمله إلی ما لا محلّ لها وما له محلّ................................ 284

1 - الجمل التی لا محلّ لها من الإعراب..................................... 284

2 - الجمل التی لها محلّ من الإعراب....................................... 285

4. حکم الجمل بعد المعارف وبعد النکرات.................................. 286

5. الظرف والجارّ والمجرور بعد المعارف والنکرات.............................. 286

التمارین.................................................................... 287

فهرس المصادر............................................................. 311

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 604

النحو

اشارۀ

النحو : هی القواعد التی یعرف بها أحوال ألفاظ العرب من حیث الإعراب والبناء. (1) فائدته : حفظ اللسان عن الخطأ اللفظی فی کلام العرب والاستعانه علی فهمه. موضوعه : الألفاظ العربیّه من حیث الإعراب والبناء.

الکلام وما یتألّف منه

الکلام - فی اصطلاح النحویّین - هو اللفظ المفید ، (2) نحو : «العلم حیاه». (3)

المراد باللفظ : الصوت المشتمل علی حرف أو أکثر ، (4) تحقیقا ، ک «زید» ، أو تقدیرا ، کالضمیر المستتر.

والمراد بالمفید : ما دلّ علی معنی یحسن السکوت علیه. (5)

ویستفاد من عباره جماعه من النحاه أنّ الکلام مترادف للجمله. ».

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 605


1- هذا ما اصطلح علیه المتأخّرون. أمّا عند المتقدّمین فیطلق علی ما یعمّ الصرف ویعرّف بأنّه قواعد مستنبطه من کلام العرب یعرف بها أحکام الکلمات العربیّه حال إفرادها کالإعلال والإدغام والحذف والإبدال ، وحال ترکیبها کالإعراب والبناء. راجع : حاشیه الخضری علی شرح ابن عقیل 1 : 11 وحاشیه الصبّان علی شرح الأشمونی : 1 / 16.
2- عبّر جماعه من النحاه فی تعریف الکلام - بدل «اللفظ» - ب «القول» وهو اللفظ الدّال علی معنی - لأنّ القول جنس قریب لعدم اطلاقه علی المهمل بخلاف اللفظ. أمّا التعبیر ب «اللفظ» فلعدم إطلاقه علی الرأی بخلاف القول ؛ فإنّه مشترک بین اللفظ المستعمل والرأی.
3- غرر الحکم (1) : 11.
4- سواء دلّ علی معنی ، ک «زید» ، أم لم یدلّ ، ک «دیز» ، مقلوب «زید».
5- المراد سکوت المتکلّم ؛ لأنّ السکوت خلاف التکلّم ؛ فکما أنّ التکلّم صفه المتکلّم ، کذلک السکوت صفته أیضا. وقیل : «المراد سکوت السامع» وقیل : «سکوتهما».

وفیه نظر ؛ لأنّ استعمالات «الجمله» تدلّ علی أنّ الإفاده لیست شرطا فیها ، بل هی عباره عن الفعل وفاعله والمبتدأ وخبره وما کان بمنزله أحدهما ، سواء أفادت أم لم تفد ، نحو : «قام زید» و «زید قائم» و «ضرب اللصّ» و «أقائم الزیدان» و «کان زید قائما» و «إن قام زید». فتبیّن أنّ الجمله أعمّ من الکلام.

ما یتألّف منه الکلام

یتألّف الکلام من اسم وفعل وحرف. (1) .

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 606


1- قال ابن مالک فی الألفیّه : کلامنا لفظ مفید ک «استقم» واسم وفعل ثمّ حرف الکلم واحده کلمه والقول عمّ وکلمه بها کلام قد یؤمّ یرید : أنّ الکلام عند النحاه هو اللفظ المفید ، ک «استقم». وأنّ الکلم - أی : الکلمات التی یتألّف منها الکلام - ثلاثه أقسام : اسم وفعل وحرف. وواحده کلمه. والقول - وهو اللفظ الدالّ علی معنی - عمّ الکلام والکلمه ، أی : یطلق علی کلّ واحد منهما وقد ینفرد عنهما ، نحو : «غلام زید» والکلمه قد یقصد بها الکلام ، کقولهم فی «لا إله إلّا الله» : «کلمه الإخلاص». تنبیهات : الأوّل : عرّف جماعه من النحویین «الکلمه» ب «لفظ موضوع مفرد». والأکثر علی أنّ المفرد فی مقابل المرکّب وأرادوا بالمفرد ما لا یدلّ جزئه علی جزء معناه ، نحو : «زید». فإنّ أجزائه - وهی الزای والیاء والدال - إذا أفردت لا تدلّ علی شیء من المعنی. وعلی هذا یخرج المرکّب ، نحو : «کتاب زید» ، فإنّ کلّ واحد من جزئیه - وهما «کتاب» و «زید» - دالّ علی جزء المعنی. وقد یقال : إنّ المفرد عندهم عباره عن اللفظ الواحد ، وتفسیره ب «ما لا یدلّ جزئه علی جزء معناه» اصطلاح المنطقیّین ، فذکره فی العربیّه من خلط اصطلاح باصطلاح. وذهب بعضهم - کابن عقیل - إلی أنّ المفرد فی مقابل الکلام. وکیف کان فإنّ للمناقشه فی أصل التعریف مجالا. راجع : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله (1) : 4 و 5. الثانی : الظاهر أنّ «الکلم» فی عباره ابن مالک بمعناه اللغوی ، أی : إنّ الاسم والفعل والحرف هی الکلمات التی یتألّف منها الکلام. والکلم بمعناه الاصطلاحی عباره عن «ما ترکّب من ثلاث کلمات فأکثر ، سواء أکان مفیدا أم لا ، کقولک : «إن قام زید». وهذا اصطلاح خاصّ ذکر فی بعض کتب النحو ولیس کلام ابن مالک ظاهرا فیه وإن توهّم بعضهم. الثالث : اختلفوا فی لفظ «کلم» ، فقیل : «جمع ، مفرده کلمه» ، وقیل : «اسم جمع ، لأنّه لیس علی زنه من أوزان الجموع». وقیل : «اسم جنس جمعی». راجع لتحقیق معنی اسم الجمع واسم الجنس : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله (2) : 177 و 178.

الاسم : ما دلّ علی معنی فی نفسه غیر مقترن بأحد الأزمنه الثلاثه.

وأهمّ علاماته ما یلی :

1 - الجرّ ، نحو : «بسم الله الرّحمن الرّحیم».

2 - التّنوین ، وهو علی أربعه أقسام :

الأوّل : تنوین التمکّن ، (1) وهو اللاحق للاسم المعرب المنصرف ک «زید» و «رجل».

الثانی : تنوین التنکیر ، وهو اللاحق لبعض الأسماء المبنیّه ؛ للدلاله علی أنّه نکره ، تقول : «سیبویه» - بلا تنوین - إذا أردت شخصا معیّنا اسمه ذلک. وإذا أردت شخصا مّا اسمه سیبویه نوّنته.

الثالث : تنوین المقابله ، وهو اللاحق لجمع المؤنث السالم ، نحو : «مسلمات» ، قالوا : إنّ هذا التنوین جعل فی مقابله النون فی نحو : «مسلمین».

الرابع : تنوین العوض ، (2) وهو علی ثلاثه أقسام :

أ. عوض من جمله ، وهو الذی یلحق «إذ» عوضا من الجمله التی تضاف إلیها ، کقوله تعالی : (وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ) ، (3) أی : حین إذ بلغت الروح الحلقوم.

ب. عوض من اسم ، وهو اللاحق ل «کلّ» و «بعض» عوضا ممّا یضافان إلیه ، (4) نحو قوله تعالی : (کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ)(5) و «أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَتَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ». (6)

ج. عوض من حرف ، وهو اللاحق لنحو «جوار» رفعا وجرّا - علی قول بعضهم (7) -

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 607


1- یسمّی أیضا تنوین التمکین وتنوین الأمکنیّه. وفائدته الدّلاله علی خفّه الاسم وتمکّنه فی باب الاسمیّه ؛ لکونه لم یشبه الحرف فیبنی ولا الفعل فیمنع من الصرف.
2- یسمّی أیضا تنوین التعویض.
3- الواقعه (56) : 84.
4- قاله جماعه من النحویّین. لکن ذهب بعضهم أنّ هذا التنوین تنوین التّمکّن ، رجع لزوال الإضافه التی کانت تعارضه. وقد یقال : لا مخالفه بین القولین لأنّ هذا التنوین عوض من المضاف إلیه وللتمکّن.
5- البقره (2) : 116.
6- البقره (2) : 85.
7- فی هذا التنوین خلاف. راجع : باب ما لا ینصرف.

نحو «هؤلاء جوار» و «مررت بجوار» ؛ فحذفت الیاء وأتی بالتنوین عوضا منها. (1)

3 - النداء ، أی الصلاحیّه لأن ینادی ، نحو قوله تعالی : «یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّهٍ». (2)

4 - دخول «ال» الحرفیّه ، نحو : «الرّجل».

5 - الإسناد إلیه ، کقوله تعالی : «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ». (3)

ولا یقدح فی ذلک نحو :

الام علی لوّ وإن کنت عالما

بأذناب لوّ لم تفتنی أوائله

و «إیّاک واللّو» و (یا لَیْتَنا نُرَدُّ)(4) و «تسمع بالمعیدی (5) خیر من أن تراه» ، لجعل «لو» فی الأوّلین اسما وحذف المنادی فی الثالث ، أی : «یا قوم» ، وحذف «أن» المؤوّل مع الفعل بالمصدر فی الأخیر ، أی : وسماعک خیر. (6)

الفعل : ما دلّ علی معنی فی نفسه مقترن بأحد الأزمنه الثلاثه. وهو علی ثلاثه أقسام : ماض ومضارع وأمر.

1 - الماضی : هو الفعل الذی یقترن بزمان سابق وضعا. ویختصّ بتاء الفاعل ، نحو : «قمت» ، «قمت» ، و «قمت» وتاء التأنیث الساکنه ، نحو : «قامت».

والتقیید بالساکنه یخرج المتحرّکه اللاحقه للأسماء ، نحو : «قائمه» ولبعض الحروف ، نحو : «لات» ، «ربّت» و «ثمّت».

2 - المضارع : هو الفعل الذی یقترن بزمان مستقبل أو حال وضعا ، ویختصّ بالسین

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 608


1- اعلم أنّ التنوین فی «قاض» - رفعا وجرّا - تنوین التمکّن لا تنوین التعویض - کما توهّم بعض - لثبوته مع الیاء فی النصب.
2- مریم (19) : 12.
3- الفتح (48) : 29. أشار ابن مالک إلی علائم الاسم بقوله : بالجرّ والتّنوین والندا و «ال» ومسند للاسم تمییز حصل قوله : «بالجرّ» متعلّق ب «حصل» و «للاسم» متعلّق ب «تمییز».
4- الأنعام (6) : 27.
5- تصغیر «معدیّ» ، منسوب إلی معدی بن عدنان.
6- قال الشمنی : وحذف «أن» مع رفع الفعل لیس قیاسیّا علی المختار وجزم الرودانی بأنّه قیاسیّ. أمّا روایه نصبه فعلی إضمارها ، لأنّ المضمر فی قوّه المذکور بخلاف المحذوف ، لکن نصبه علی إضمارها فی مثل ذلک شاذّ ، کما ستعرفه فی باب إعراب الفعل. راجع : حاشیه الصبّان : 1 / 38.

و «سوف» و «لم» وإحدی زوائد «أتین» ، نحو : «یشکر».

3 - الأمر : هو الفعل الذی یطلب به تحقّق شیء فی المستقبل وضعا مع قبوله نون التأکید ، نحو : «قم». (1)

الحرف : ما دلّ علی معنی غیر مستقلّ قائم بغیره.

وهو لا یقبل شیئا من علامات الاسم والفعل.

والحرف علی ثلاثه أقسام :

1 - مشترک بین الأسماء والأفعال ، ک «هل» ، تقول : «هل زید قائم» و «هل قام زید».

2 - مختصّ بالأسماء ، نحو : «فی» ، تقول : «جلست فی المسجد».

3 - مختصّ بالأفعال ، نحو : «لم» ، تقول : «لم أضرب زیدا».

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 609


1- قال ابن مالک : بتا فعلت وأتت ویا افعلی ونون أقبلنّ فعل ینجلی قوله : «ینجلی» ، أی : ینکشف ویتمیّز من غیره. وبه یتعلّق قوله : «بتا». سواهما الحرف ک «هل» و «فی» و «لم» فعل مضارع یلی «لم» ، ک «یشم» سواهما ، أی سوی الاسم والفعل. وماضی الأفعال بالتّا مز وسم بالنون فعل الأمر إن أمر فهم والأمر إن لم یک للنون محل فیه هو اسم نحو «صه» و «حیّهل» «مز» ، من «ماز الشیء ، یمیزه میزا». و «سم» أمر من «وسم الشیء یسمه وسما» ، والوسم : العلامه. والأمر فی قوله «إن أمر فهم» ، هو الأمر بمعناه اللغوی ، أی : الطلب. أی : إذا دلّت کلمه علی معنی الأمر ولم تقبل النون فهی اسم فعل ، ک «صه» ، بمعنی : «اسکت». وقال ابن مالک فی عمدته : «إذا دلّت کلمه علی حدث ماض ولم تقبل التاء ک «شتّان» أو علی حدث حاضر أو مستقبل ولم تقبل «لم» ک «أوّه» فهی اسم فعل أیضا.

المعرب والمبنیّ

اشارۀ

المعرب : ما یختلف آخره باختلاف العوامل لفظا أو تقدیرا ، نحو : «الصّدق ینجی». (1)

المبنی : ما لا یختلف آخره باختلاف العوامل ، نحو : «من» فی قولک : «جاء من أکرمته» ، «رأیت من أکرمته» و «مررت بمن أکرمته».

المعرب والمبنی فی الکلم الثلاث

الأسماء بعضها معرب - وهو الأکثر - وبعضها مبنیّ ، کالضمائر وأسماء الإشارات والموصولات وأسماء الشرط وأسماء الاستفهام. وسیأتی البحث عنها. (2)

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 610


1- غرر الحکم : 58.
2- یتداول علی ألسنه النحویّین البحث عن علّه بناء الاسم ؛ فذهب کثیر منهم إلی أنّ سبب بناء الاسم منحصر فیما إذا أشبه الحرف شبها قویّا لا یعارضه شیء من خصائص الأسماء ، کالتثنیه والإضافه. وأنواع الشّبه ستّه : الأوّل : الشبه الوضعی ، وضابطه أن یکون الاسم موضوعا علی حرف واحد أو حرفین کما هو الأصل فی وضع الحرف کالتاء فی «ضربت» و «نا» فی «أکرمنا». وأمّا نحو «أخ» و «أب» فأصلهما «أخو» و «أبو». والثانی : الشّبه المعنوی ، وضابطه أن یتضمّن الاسم معنی من معانی الحروف ، سواء وضع لذلک المعنی حرف أم لا. فالأوّل ک «متی» فإنّها اسم وبنیت لتضمّنها معنی «إن» الشرطیه أو همزه الاستفهام. وإنّما اعرب «أیّ» الشرطیّه فی نحو : «أیّما الأجلین قضیت» ، (القصص (28) : 28) والاستفهامیّه فی نحو : «فأیّ الفریقین أحقّ» ، (الأنعام (6) : 81) ، لضعف الشبه بما عارضه من ملازمتهما للإضافه التی هی من خصائص الأسماء. والثانی نحو «هنا» فإنّها اسم وبنیت ؛ لتضمّنها معنی الإشاره الذی کان من حقّه أن یوضع له حرف ؛ لأنّه کالخطاب. وإنّما اعرب «ذان» و «تان» ؛ لأنّ شبه الحرف عارضه ما یقتضی الإعراب وهو التثنیه التی هی من خصائص الأسماء. الثالث : الشّبه الاستعمالی ، وضابطه أن یلزم الاسم طریقه من طرائق الحروف کأن ینوب عن الفعل فی العمل ولا یدخل علیه عامل فیؤثر فیه ، کما فی أسماء الأفعال ؛ فإنّها عامله غیر معموله. الرابع : الشّبه الافتقاری ، وضابطه أن یفتقر الاسم إلی جمله افتقارا متأصّلا ، کما فی الأسماء الموصوله فإنّها مفتقره إلی الصله ، بخلاف افتقاره إلی مفرد کما فی «سبحان» أو افتقار غیر متأصّل - وهو العارض - کافتقار النکره لجمله الصفه. واعرب «اللّذان» و «اللّتان» لما تقدّم. الخامس : الشّبه الإهمالی ، ذکره ابن مالک فی الکافیه ومثّل له فی شرحها بفواتح السور ؛ فإنّها مبنیّه لشبهها بالحروف المهمله فی کونها لا عامله ولا معموله. السادس : الشّبه اللفظی ، ذکره بعضهم ومثّل له بکلمه «حاشا» الاسمیّه قائلا : إنّها مبنیه لشبهها ب «حاشا» الحرفیّه فی اللفظ. قال ابن مالک : والاسم منه معرب ومبنی لشبه من الحروف مدنی قوله : «من الحروف» متعلّق ب «مدنی» ، أی : مقرّب. کالشّبه الوضعیّ فی اسمی «جئتنا» والمعنویّ فی «متی» وفی «هنا» وکنیابه عن الفعل بلا تأثّر وکافتقار أصّلا ومعرب الأسماء ما قد سلما من شبه الحرف ک «أرض» و «سما» قوله : «سما» إحدی لغات الاسم. وقد نظم السیوطی جمیع لغاته فی بیت وهو : اسم بضمّ الأوّل والکسر مع همزه وحذفها والقصر

والأفعال بعضها معرب وهو المضارع إذا لم تتّصل به نون التأکید المباشره ولا نون الإناث. وبعضها مبنی وهو الماضی والأمر والمضارع المتّصل به نون التأکید المباشره أو نون الإناث.

والماضی یبنی علی الفتح إذا لم یتّصل به شیء ، ک «ضرب» أو اتّصلت به تاء التأنیث الساکنه نحو : «ضربت» أو ألف الاثنین ، نحو : «ضربا». والفتح فی الأمثله السابقه ظاهر وقد یکون مقدّرا وذلک إذا کان الماضی معتل الآخر بالألف ک «رمی». وأمّا نحو «ضربن» فذهب جماعه من النحویّین إلی أنّ السکون فیه عارض ، أوجبه کراهتهم توالی أربع متحرّکات فیما هو کالکلمه الواحده وکذلک الضمّه فی نحو «ضربوا» عارضه أوجبها مناسبه الواو. فعلی هذا یکون الماضی کلّه مبنیّا علی الفتح لفظا أو تقدیرا

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 611

وقال بعضهم : «إن الماضی مبنیّ علی الضمّ إذا اتّصل به واو الجماعه ، وعلی السکون إذا اتّصل به ضمیر رفع متحرّک».

والأمر مبنی علی ما یجزم به مضارعه ؛ فنحو «اضرب» مبنیّ علی السکون ، ونحو «اضربا» مبنی علی حذف النون ، ونحو «أغز» مبنی علی حذف آخر الفعل.

والمضارع المتصّل به نون التأکید المباشره مبنیّ علی الفتح ، نحو : «لَیُنْبَذَنَّ». (1)

والمضارع المتّصل به نون الإناث مبنی علی السکون ، نحو : «یضربن». (2)

والحروف کلّها مبنیّه.

أنواع البناء

أنواع البناء أربعه :

1 - السکون ، وهو الأصل ، نحو : هل ، قم ، کم.

2 - الفتح ، نحو : سوف ، قام ، أین.

3 - الضمّ ، نحو : منذ ، ضربوا ، حیث.

4 - الکسر ، نحو : جیر وأمس. (3)

أنواع الإعراب
الإعراب اللفظی
اشارۀ

إنّ الإعراب - کما قال ابن مالک فی التسهیل - ما جیء به لبیان مقتضی العامل ، من م»

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 612


1- الهمزه (104) : 4.
2- قال ابن مالک : وفعل أمر ومضیّ بنیا وأعربوا مضارعا إن عریا من نون توکید مباشر ومن نون إناث ک «یرعن من فتن» «عری» : تجرّد.
3- قال ابن مالک : وکلّ حرف مستحقّ للبنا والأصل فی المبنیّ أن یسکّنا ومنه ذو فتح وذو کسر وضمّ ک «أین حیث أمس» والساکن «کم»

حرکه أو حرف أو سکون أو حذف ، وأنواعه أربعه :

1 - الرفع ، نحو : «زید یضرب».

2 - النصب ، نحو : «لن أضرب زیدا».

3 - الجرّ ، نحو : «مررت بزید».

4 - الجزم ، نحو : «لم یضرب».

ولهذه الأنواع الأربعه علامات تدلّ علیها وهی ضربان : أصلیّه وفرعیّه.

العلامات الأصلیّه أربعه : الضّمه للرفع والفتحه للنصب والکسره للجرّ وحذف الحرکه للجزم. (1)

والعلامات الفرعیّه : تقع فی سبعه مواضع ، خمسه فی الأسماء واثنان فی الأفعال ، کما یلی :

الأسماء
1 - الأسماء الستّه

وهی «أب» ، «أخ» ، «حم» ، (2) «هن» ، (3) «فم» ، إذا حذف منه المیم ، - وإلّا أعرب بحرکات أصلیّه ظاهره - و «ذو» ، بمعنی صاحب. (4)

فإنّها ترفع بالواو ، نیابه عن الضمه وتنصب بالألف ، نیابه عن الفتحه وتجرّ بالیاء ، ».

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 613


1- قال ابن مالک : والرّفع والنّصب اجعلن إعرابا لاسم وفعل نحو : «لن أهابا» والاسم قد خصّص بالجرّ کما قد خصّص الفعل بأن ینجزما فارفع بضمّ وانصبن فتحا وجرّ کسرا ک «ذکر الله عبده یسر» واجزم بتسکین وغیر ما ذکر ینوب نحو : «جا أخو بنی نمر»
2- «الحم» : قریب الزوج للزوجه کأبیه وأخیه فیضاف إلی المؤنث فیقال : «حموها». وقد یطلق علی قریب الزوجه للزوج فیضاف إلی المذکّر فیقال : «حموه».
3- هو کنایه عن کلّ اسم جنس ، وقیل : «عمّا یستقبح ذکره» ، وقیل : «عن الفرج خاصّه». وقد یشدّد نونه.
4- بخلاف «ذو» الموصوله ، فإنّها مبنیّه. لا یخفی أنّ أسماء الستّه ثلاثیّه الوضع فإنّ الأصل فیها : «أبو ، أخو ، حمو ، فوه ، هنو ، ذوو أو ذوی».

نیابه عن الکسره ، (1) نحو : «جاءنی أبوک» ، «رأیت أباک» و «مررت بأبیک».

ویشترط لإعراب هذه الأسماء بالحروف المذکوره أربعه شروط :

الأوّل : أن تکون مفرده ، وإلّا فتعرب فی حال التثنیه والجمع إعرابهما ، نحو : «هذان أبوا زید» و «رأیت أبویه» و «مررت بأبویه». وهؤلاء آباء الزیدین» ، و «رأیت آباءهم» و «مررت بآبائهم».

الثانی : أن لا تکون مصغّره ، وإلّا فتعرب بحرکات أصلیه ظاهره ، نحو : «هذا أبیّ زید» و «رأیت أبیّ زید» و «مررت بأبیّ زید».

الثالث : أن تکون مضافه ، (2) وإلّا فتعرب بحرکات أصلیه ظاهره أیضا ، نحو قوله تعالی : (إِنَّ لَهُ أَباً)(3) و (لَهُ أَخٌ)(4) و «بَناتُ الْأَخِ». (5)

الرابع : أن تکون إضافتها لغیر یاء المتکلّم ، وإلّا فتعرب بحرکات أصلیّه مقدّره قبل الیاء ، نحو : (وَأَخِی هارُونُ)(6) و «إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَأَخِی». (7)

اعلم أنّ هذا الإعراب فی الأسماء الستّه یسمّی ب «الإتمام» ویقابله النقص والقصر.

النقص : وهو أن یحذف حرف العلّه فتعرب بالحرکات الظاهره ، وهذا یجری فی «أب ، أخ ، حم ، هن». وعلیه قول الشاعر :

بأبه اقتدی عدیّ فی الکرم

ومن یشابه أبه فما ظلم

والنقص فی الأخیر کثیر والإتمام قلیل جدّا ، بخلاف الثلاثه الاولی فإنّ الإتمام فیها کثیر والنقص قلیل.

والقصر : وهو أن یکون بالألف رفعا ونصبا وجرّا وهذا یجری فی «أب ، أخ ، حم».

کقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 614


1- الإعراب بالحروف فی هذه الأسماء ، هو المشهور ، وقیل : إنّها معربه بحرکات مقدّره. فالرفع بضمه مقدّره علی الواو والنصب بفتحه مقدّره علی الألف والجرّ بکسره مقدّره علی الیاء.
2- اعلم أنّ «ذو» لا تستعمل إلّا مضافه ولا تضاف إلی مضمر بل إلی اسم جنس ظاهر غیر صفه ، نحو : «جاءنی ذو مال» ؛ فلا یجوز «جاءنی ذو قائم» ، وعلیه فلا حاجه إلی الشرط الثالث والرابع فی کلمه «ذو».
3- یوسف (12) : 78.
4- النساء (4) : 12.
5- النساء (4) : 23.
6- القصص (28) : 34.
7- المائده (5) : 25.

إنّ أباها وأبا أباها

قد بلغا فی المجد غایتاها

والقصر فیها أشهر وأکثر من النقص. (1)

2 - المثنّی

المثنّی : اسم دالّ علی شیئین بزیاده ألف أو یاء ونون مکسوره فی آخر مفرده. (2)

والإعراب فیه الرفع بالألف ، والجرّ والنصب بالیاء المفتوح ما قبلها ، نحو : «جاء الزیدان» ، «رأیت الزیدین» و «مررت بالزیدین».

وألحق بالمثنّی فی الإعراب أربعه ألفاظ ممّا دلّ علی اثنین ولا یصدق علیه حدّ المثنّی وهی : ».

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 615


1- قال ابن مالک : وارفع بواو وانصبنّ بالألف واجرر بیاء ما من الأسما أصف من ذاک «ذو» إن صحبه أبانا و «الفم» حیث المیم منه بانا «أب ، أخ ، حم» کذاک و «هن» والنقص فی هذا الأخیر أحسن وفی «أب» وتالییه یندر وقصرها من نقصهنّ أشهر وشرط ذا الإعراب أن یضفن لا للیا ک «جا أخو أبیک ذا اعتلا» المراد بالأسماء التی سیصفها هی الأسماء الستّه. وهذه ترفع بالواو وتنصب بالألف وتجرّ بالیاء. قال : إنّ «ذو» تقبل هذه الإعراب بشرط أن تدلّ علی صحبه ، أی : تکون بمعنی صاحب. وإنّ «الفم» ، تقبله بشرط أن زال منها المیم. وقوله : «بان» ، أی : انفصل. ثمّ قال : إنّ النقص فی کلمه «هن» أحسن من الإتمام. وأمّا «أب» و «أخ» و «حم» ، فالنقص نادر فیها مع جوازه ولکن القصر أحسن. وذکر أخیرا شروط إعراب هذه الأسماء بالحروف المذکوره ولکن لم یذکر من الشروط الأربعه - التی ذکرناها فی المتن - سوی الشرطین الأخیرین وأشار إلیهما بقوله : «وشرط ذا الإعراب أن یضفن لا للیا». ویمکن أن یفهم الشرطان الأوّلان من کلامه. وذلک أنّ الضمیر فی قوله : «یضفن» راجع إلی الأسماء التی سبق ذکرها فی کلامه وهو لم یذکرها إلّا مفرده مکبّره ، فکأنّه قال : «وشرط ذا الإعراب أن یضاف أب وإخوته المذکوره إلی غیر یاء المتکلم.
2- والمرکّب الإسنادی لا یثنّی بالاتّفاق ، والمزجی علی المشهور ، إلّا بطریق غیر مباشر ، فیقال : «ذوا تأبّط شرّا» و «ذوا سیبویه». وأمّا المرکّب الإضافی فیثنّی جزؤه الأوّل ، فیقال فی «غلام زید» : «غلاما زید».

1 و 2 - «کلا» و «کلتا» إذا أضیفا إلی مضمر ، (1) نحو : «جاءنی الرّجلان کلاهما» و «رأیت الرّجلین کلیهما» و «مررت بالرّجلین کلیهما» ، وقوله تعالی : «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ». (2) فإن أضیفا إلی ظاهر کانا بالألف رفعا ونصبا وجرّا ، نحو : «جاءنی کلا الرّجلین» و «رأیت کلا الرّجلین» و «مررت بکلا الرّجلین». (3)

3 و 4 - «اثنان» و «اثنتان» بلا شرط ، سواء افردا ، نحو قوله تعالی : (حِینَ الْوَصِیَّهِ اثْنانِ) ، (4) أم رکّبا ، نحو (اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً)(5) أم أضیفا ، نحو : «اثناک» و «اثنتاک». وکاثنتین «ثنتان» فی لغه تمیم. (6)

تنبیه : قال جماعه من النحویّین : إذا سمّی بمثنّی ففی إعرابه وجهان :

أحدهما : أنّه یعرب بالإعراب الذی کان قبل التسمیه به.

والثانی : أن یجعل ک «عمران» فیعرب إعراب ما لا ینصرف للعلمیّه وزیاده الألف والنون. (7)

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 616


1- «کلا» و «کلتا» اسمان ملازمان للإضافه ولفظهما مفرد ومعناهما مثنّی ولذلک أجیز فی ضمیرهما اعتبار المعنی فیثنّی واعتبار اللفظ فیفرد. ومراعاه اللفظ أکثر وبه جاء قوله تعالی : «کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها». الکهف (18) : 33.
2- الإسراء (17) : 23.
3- ما ذکرناه من أنّ المثنّی والملحق به یکونان بالألف رفعا والیاء نصبا وجرّا ، هو المشهور فی لغه العرب. ومن العرب من یجعلهما بالألف مطلقا فیقول : «جاء الزیدان کلاهما» و «رأیت الزیدان کلاهما» و «مررت بالزیدان کلاهما». وعلی اللغه الاولی فالأکثرون علی أنّ الألف والیاء نائبتان عن الحرکات وقیل : إنّ الإعراب بحرکات مقدّره علی الألف والیاء.
4- المائده (5) : 106.
5- البقره (2) : 60.
6- قال ابن مالک : بالألف ارفع المثنّی وکلا إذا بمضمر مضافا وصلا کلتا کذاک ، اثنان واثنتان کابنین وابنتین یجریان وتخلف الیا فی جمیعها الألف جرّا ونصبا بعد فتح قد الف
7- ذکر عبّاس حسن فی النحو الوافی (1 / 116) وجها آخر وجعله أولی بالاتّباع وهو إبقاء العلم علی حاله من الألف والنون أو الیاء والنون مع إعرابه کالاسم المفرد بحرکات إعرابیّه مناسبه علی آخره. وهذا الوجه حسن فی نفسه ولکن صرّح هو بأنّه لم یذکره قدامی النحاه. فإنّه قال : «فإنّهم قصروه علی جمع المذکّر السالم» ، هذا. ولکن لم نجده فی جمع المذکّر السالم أیضا ولم یذکره هو نفسه أیضا فی ذلک البحث.
3 - جمع المذکر السالم

جمع المذکّر السالم : هو ما دلّ علی أکثر من اثنین بزیاده واو أو یاء ونون مفتوحه (1) فی آخره وسلم فیه بناء الواحد. (2)

والإعراب فیه الرفع بالواو نیابه عن الضمه والنصب والجرّ بالیاء المکسور ما قبلها نیابه عن الفتحه والکسره ، نحو : «جاء الزیدون» ، «رأیت الزیدین» و «مررت بالزیدین».

ویشترط فی ما یجمع هذا الجمع أن یکون علما أو صفه.

فإن کان علما یشترط فیه أن یکون لمذکّر عاقل خالیا من تاء التأنیث. فلا یجمع هذا الجمع نحو «زینب» و «لاحق» - اسم فرس - و «طلحه». (3)

وإن کان صفه یشترط فیها أن تکون لمذکّر عاقل خالیه من تاء التأنیث مع کونها لیست من باب أفعل فعلاء ، ولا فعلان فعلی ، ولا ممّا یستوی فیه المذکّر والمؤنّث. (4)

فلا یجمع هذا الجمع نحو «حائض» و «سابق» - صفه فرس - و «علّامه» و «أحمر» و «سکران» و «صبور».

والحق بجمع المذکر السالم فی إعرابه خمسه أنواع :

الأوّل : اسما جمع (5) وهما : «اولو» (6) و «عالمون» ، علی ما قیل. (7).

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 617


1- وقد تکسر النون ، نحو : وما ذا تبتغی الشّعراء منّی وقد جاوزت حدّ الأربعین قال ابن مالک فی شرح الکافیه : «هو لغه».
2- المراد بسلامه بناء الواحد عدم التغییر لغیر إعلال فدخل فی جمع السلامه نحو «قاضون» و «مصطفون». اعلم أنّ المرکّب إن کان إضافیّا یجمع جزؤه الأوّل ، فیقال فی «غلام زید» : «غلامو زید» ؛ وإن کان إسنادیّا أو مزجیّا یجمع بطریق غیر مباشر فیقال : «ذوو تأبّط شرّا» و «ذوو سیبویه».
3- هذا مذهب البصریّین ؛ أمّا الکوفیّون فیجوّزون فی نحو «طلحه» أن یقال : «طلحون».
4- قال الصبّان : محلّ استواء المذکّر والمؤنّث باطّراد فی «فعول» إذا کان بمعنی «فاعل» واجری علی موصوف مذکور وفی «فعیل» إذا کان بمعنی «مفعول» واجری علی موصوف مذکور ، فإن جعل نحو «صبور» و «جریح» علما جمع هذا الجمع. راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 1 / 81.
5- اسم الجمع ما دلّ علی أکثر من اثنین ولیس له مفرد من لفظه ، نحو «قوم» و «جیش» و...
6- ولا واحد له من لفظه بل من معناه وهو «ذو» بمعنی صاحب.
7- بناء علی أنّ «العالمین» دالّ علی العقلاء فقط و «العالم» دالّ علیهم وعلی غیرهم ، إذ هو اسم لما سوی الباری تعالی فلا یکون جمعا له ، للزوم زیاده مدلول مفرده علی مدلول الجمع. وقال جماعه : «إنّ العالمین جمع العالم ، بمعنی ما یعلم به - کالخاتم بمعنی ما یختم به - یطلق علی جمیع الموجودات. إن قلت : «إنّه لم یستوف شروط الجمع ؛ لأنّ العالم بمعنی ما یعلم به ، وإن کان وصفا ، لکنّه لیس مختصّا بالعاقل ، فیکون ملحقا بالجمع». قلنا : «إنّ العاقل إذا شارک غیره فی اللفظ غلّب علی غیره».

الثانی : «عشرون» وبابه. (1)

الثالث : جموع تصحیح لم تستوف الشروط ک «أهلون» ؛ لأنّ مفرده «أهل» وهو لیس علما ولا صفه. (2)

الرابع : جموع تکسیر ، وهی «أرضون» (3) و «سنون» وبابه ، وهو کلّ ثلاثی حذفت لامه وعوّض منها هاء التأنیث ولم یکسّر ، نحو : عضه وعزه وثبه. ولا یجوز ذلک فی نحو «تمره» لعدم الحذف ولا فی نحو «عده» لأنّ المحذوف الفاء ولا فی نحو «ید» لعدم التعویض ، وشذّ «أبون» ، ولا فی نحو «اسم» لأنّ العوض غیر الهاء وشذّ «بنون» ولا فی نحو «شفه» لأنّها تکسّر.

الخامس : ما سمّی به من هذا الجمع والملحق به ، نحو «زیدون» علما و «علّیّون» (4) اسما لأعلی الجنّه أو لدیوان الخیر الذی دوّن فیه کلّ ما عملته الملائکه وصلحاء الثقلین.

وجوّز النحویّون فی هذا الأخیر ثلاث حالات اخر :

1 - أن یجری مجری «حین» فی الإعراب بالحرکات علی النون مع لزوم الیاء.

2 - الإعراب بالحرکات علی النون مع لزوم الواو.

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 618


1- ولیس بجمع : لأنّه لو کان «عشرون» جمعا ل «عشر» لزم دلالته علی «ثلاثین» لأنّ أقلّ الجمع ثلاثه. ولو کان ثلاثون جمعا ل «ثلاث» لزم دلالته علی «تسعه».
2- بل هو اسم لخاصّه الشیء الذی ینسب إلیه ، کأهل الرّجل لامرأته وولده وعیاله ، وأهل الإسلام لمن یدین به ، وأهل القرأن لمن یقرؤه ویقوم بحقوقه وقد جاء جمعه علی أهال.
3- جمع تکسیر ل «أرض» وهو مؤنّث.
4- وهو فی الأصل ملحق بجمع المذکر السالم لأنّ مفرده - وهو «علّیّ» بمعنی المکان العالی - غیر عاقل.

3 - فتح النون مع لزوم الواو.

وبعض النحویّین یجری «بنین» وباب سنین مجری «حین». (1)

4 - الجمع بألف وتاء مزیدتین

(2)

وحکمه أن یرفع بالضّمه ، نحو : «جاءت مسلمات» ویجرّ بالکسره نحو : «مررت بمسلمات» وینصب بالکسره أیضا ، نحو قوله تعالی : «خَلَقَ اللهُ السَّماواتِ». (3) فنابت الکسره عن الفتحه ، خلافا للکوفیّین فی تجویزهم نصبه بالفتحه ولهشام فی تجویزه ذلک فی المعتل مستدلّا بنحو «سمعت لغاتهم».

والتقیید ب «مزیدتین» یخرج ما کانت الألف فیه أصلیه ک «قضاه» أو التاء أصلیّه ک «أبیات» فإنّ النصب فیهما بالفتحه.

والحق بهذا الجمع فی إعرابه نوعان :

الأوّل : اسم جمع وهو «اولات» بمعنی «صاحبات» ، نحو قوله تعالی : «وَإِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ». (4)

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 619


1- قال ابن مالک : وارفع بواو وبیا اجرر وانصب سالم جمع عامر ومذنب وشبه ذین وبه عشرونا وبابه الحق والأهلونا اولو وعالمون علّیّونا وأرضون شذّ والسّنونا وبابه ومثل حین قد یرد ذا الباب وهو عند قوم یطّرد ونون مجموع وما به التحق فافتح وقلّ من بکسره نطق ونون ما ثنّی والملحق به بعکس ذاک استعملوه فانتبه أشار بقوله «وشبه ذین» إلی «شبه عامر» - وهو کلّ علم یکون مستجمعا للشروط التی تکون فی «عامر» ، ک «محمّد» - و «شبه مذنب» - وهو کلّ وصف یکون مستجمعا للشروط التی تکون فی «مذنب» ، ک «الأفضل» - وأشار بقوله «ومثل حین قد یرد ذا الباب» إلی أنّ سنین وبابه قد تلزمه الیاء ویجعل الأعراب علی النون ، فتقول : «هذه سنین» و «رأیت سنینا» و «مررت بسنین».
2- هذا التعبیر أولی من التعبیر ب «جمع المؤنث السالم» ، لأنّ هذا الجمع یتناول ما کان منه لمذکّر وما لم یسلم فیه بناء الواحد ، نحو : «طلحات».
3- العنکبوت (29) : 44.
4- الطلاق (65) : 6.

الثانی : ما سمّی به من هذا الجمع والملحق به ، نحو «أذرعات» ، لموضع بالشام ، أصله «أذرعه» جمع «ذراع».

ومن العرب من ینصب هذا النوع بالکسره ویحذف منه التنوین ومنهم من یعربه إعراب ما لا ینصرف. (1)

5 - ما لا ینصرف

(2)

وحکمه أن یرفع بالضّمه ، نحو : «جاء أحمد» وینصب بالفتحه ، نحو : «رأیت أحمد» ویجرّ بالفتحه أیضا ، نحو : «مررت بأحمد» فنابت الفتحه عن الکسره.

هذا إذا لم یضف أو لم یقع بعد الألف واللام (3) وإلّا جرّ بالکسره ، نحو : قوله تعالی : (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ)(4) و (وَأَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ) ، (5) و «مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمی وَالْأَصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً». (6)

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 620


1- قال ابن مالک : وما بتا وألف قد جمعا یکسر فی الجرّ وفی النّصب معا کذا اولات والذی اسما قد جعل کأذرعات فیه ذا أیضا قبل أشار بقوله : «کذا اولات ...» ، إلی ما یلحق بجمع المؤنث السالم فی إعرابه وهو علی قسمین : الأوّل : اسم جمع ، وهو «اولات» بمعنی «صاحبات». الثانی : ما سمّی من هذا الجمع والملحق به ، نحو : «أذرعات».
2- هو ما فیه علّتان من تسع ک «أحسن» أو واحده منها تقوم مقامهما ک «مساجد» ، کما سیأتی فی بابه.
3- سواء کانت الألف واللام معرفه أو موصوله أو زائده.
4- التّین (95) : 4.
5- البقره (2) : 187.
6- هود (11) : 24. قال ابن مالک : وجرّ بالفتحه ما لا ینصرف ما لم یضف أو یک بعد «ال» ردف وهل یکون حینئذ باقیا علی منع صرفه أم یکون منصرفا؟ قال ابن مالک فی شرح التسهیل : «إنّه حینئذ باق علی منع صرفه سواء زالت منه علّه أم لا» ، وذهب السیرافی والمبرّد وجماعه إلی أنّه منصرف مطلقا ، واختار ابن مالک فی نکته علی مقدّمه ابن الحاجب أنّه إن زالت منه علّه فمنصرف وإن بقیت العلّتان فلا.
الأفعال
6 - الأمثله الخمسه

هی کلّ فعل مضارع اتّصل به ألف اثنین ، نحو : یفعلان وتفعلان ، أو واو جمع ، نحو : یفعلون وتفعلون أو یاء مخاطبه ، نحو : تفعلین.

فإنّها ترفع بثبوت النون (1) نیابه عن الضّمه وتنصب وتجزم بحذفها نیابه عن الفتحه والسکون ، نحو قوله تعالی : «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا».(2)

أمّا قوله تعالی (إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ)(3) فالواو لام الفعل والنون ضمیر النسوه والفعل مبنیّ ، کما فی «یخرجن». (4)

7 - الفعل المضارع المعتل الآخر

وهو علی ثلاثه أقسام :

1 - ما آخره ألف ک «یخشی» ، وحکمه أن تقدّر علی آخره الضمه فی حاله الرفع ، نحو : «زید یخشی» ، والفتحه فی حاله النصب ، نحو : «عجبت من أن یخشی».

أمّا فی حاله الجزم فتحذف الألف نیابه عن السکون ، نحو : «لم یخش بکر».

2 - ما آخره واو ک «یدعو» وحکمه أن تقدّر علی آخره الضمه فی حاله الرفع ، نحو : «زید یدعو». وینصب بالفتحه الظاهره ، نحو : «عمرو لن یدعو» ویجزم بحذف الواو نیابه عن السکون ، نحو : «بکر لم یدع».

3 - ما آخره یاء ک «یرمی» وحکمه أن تقدّر علی آخره الضّمه فی حاله الرفع ، نحو : «زید یرمی». وینصب بالفتحه الظاهره ، نحو : «عمرو لن یرمی» ویجزم بحذف الیاء نیابه عن السکون ، نحو : «بکر لم یرم». (5) .

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 621


1- إذا اتّصل بهذه النون نون الوقایه جاز حذفها تخفیفا وإدغامها فی نون الوقایه والفکّ وقریء بالثلاثه قوله تعالی : «تَأْمُرُونِّی». الزّمر (39) : 64.
2- البقره (2) : 24.
3- البقره (2) : 237.
4- قال ابن مالک : واجعل لنحو «یفعلان» النونا رفعا وتدعین وتسألونا وحذفها للجزم والنّصب سمه ک «لم تکونی لترومی مظلمه»
5- قال ابن مالک : وأیّ فعل آخر منه ألف أو واو او یاء فمعتلّا عرف فالألف انو فیه غیر الجزم وأبد نصب ما ک «یدعو ، یرمی» والرّفع فیهما انو واحذف جازما ثلاثهنّ تقض حکما لازما تنبیه : إذا کان حرف العلّه بدلا من همزه ک «یقری» و «یقری» و «یوضو» - أصلها : «یقرء» ، «یقریء» و «یوضؤ». فإن کان الإبدال بعد دخول الجازم فهو إبدال قیاسی ، لسکون الهمزه ویمتنع الحذف ، لأنّ العامل أخذ مقتضاه وإن کان قبله فهو إبدال شاذّ ویجوز حینئذ الحذف وعدمه بناء علی الاعتداد بالعارض وعدمه وهو الأکثر ، فعلی القول بالاعتداد بعروض الإبدال یحذف حرف العلّه للجازم ، لأنّ حرف العلّه علی هذا القول معتدّ به ومنزّل منزله الحرف الأصلی. وعلی القول بعدم الاعتداد بعروض الإبدال یثبت حرف العلّه ، لأنّه لا یحذف للجازم إلّا الحرف الأصلی لا العارض. راجع : أوضح المسالک (1) : 59 ، حاشیه الصّبان (1) : 102 ، والتّصریح علی التّوضیح : 1 / 88 و 89.
الإعراب التقدیری

قد یکون الإعراب تقدیریّا وهو فی مواضع :

1 - الاسم المقصور : وهو الاسم المعرب الذی آخره ألف لازمه (1) نحو : «المصطفی». وإعرابه تقدیری مطلقا.

2 - الاسم المنقوص : وهو الاسم المعرب الذی آخره یاء لازمه مکسور ما قبلها (2) نحو : «القاضی». وإعرابه تقدیری رفعا وجرّا. أمّا نصبه فبالفتحه الظاهره ، کما فی قوله تعالی : «یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللهِ».(3) ».

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 622


1- بخلاف الفعل ، نحو : «یخشی» وما کانت ألفه غیر لازمه نحو : «رأیت أخاک».
2- بخلاف الفعل ، نحو : «یرمی» وما کانت یائه غیر لازمه ، نحو : «مررت بأخیک» أو غیر مکسور قبلها ، نحو : «ظبی».
3- الأحقاف (46) : 31. قال ابن مالک : وسمّ معتلّا من الأسماء ما کالمصطفی والمرتقی مکارما فالأوّل الإعراب فیه قدّرا جمیعه وهو الذی قد قصرا والثّان منقوص ونصبه ظهر ورفعه ینوی کذا أیضا یجر تنبیه : قال ابن عقیل : إنّ الاسم لا یکون فی آخره واو قبلها ضمّه. نعم إن کان مبنیّا وجد فیه ذلک ، نحو : «هو». ولم یوجد ذلک فی المعرب إلّا فی الأسماء الستّه فی حاله الرفع ، نحو : «جاء أبوه». وأجاز ذلک الکوفیّون فی موضعین آخرین : أحدهما : ما سمّی به من الفعل ، نحو : «یدعو» ، والثانی ما کان أعجمیّا ، نحو : «سمندو».

3 - الفعل المعتلّ بالألف ، نحو : «یخشی». وإعرابه تقدیری رفعا ونصبا أمّا جزمه فبحذف حرف العلّه کما تقدّم.

4 - الفعل المعتلّ بالواو أو الیاء نحو : «یدعو» و «یرمی». وإعرابه تقدیری رفعا. أمّا نصبه فبالفتحه الظاهره وجزمه فبحذف حرف العلّه کما تقدّم. (1)

5 - المضاف إلی یاء المتکلم ، غیر المثنّی وجمع المذکر السالم. وإعرابه تقدیری مطلقا ، نحو : «هذا غلامی» ، «رأیت غلامی» و «مررت بغلامی».

6 - جمع المذکّر السالم المضاف إلی یاء المتکلّم ، فإنّه یرفع بتقدیر الواو ، نحو : «جاء مسلمیّ». (2)

7 - الفعل المضارع المتّصل بنون التأکید غیر المباشره فإنّه یرفع بتقدیر النون ، نحو : «هل یضربانّ». (3)

الإعراب المحلّی

یتداول علی ألسنه النحویین أن یقولوا فی المبنیّات وکثیر من الجمل : «إنّه فی محلّ کذا ، من رفع أو نصب أو جرّ أو جزم» ؛ ویراد به أنّه فی موضع لو کان فیه لفظ معرب لکان مرفوعا أو منصوبا أو مجرورا أو مجزوما.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 623


1- وقد یحذف حرف العلّه فی غیر الجزم ، کما فی قوله تعالی : «سَنَدْعُ الزَّبانِیَهَ». العلق (96) : 18.
2- أصله «مسلموی». اجتمعت الواو والیاء فی کلمه واحده والاولی منهما ساکنه فقلبت الواو یاء وادغمت الیاء فی الیاء وابدلت الضّمه بالکسره لمناسبه الیاء. وقد یقال : «إنّ تغیّر الواو لعلّه تصریفیّه لا یقتضی أن نقول إنّها مقدّره».
3- یستفاد من کلام جماعه - کالسیوطی وابن هشام - أنّ الإعراب فیه تقدیری مطلقا. وهذا سهو ، إذ الإعراب یقدّر فی حاله الرفع فقط ، نحو : «هل تضربانّ» ؛ أصله : «هل تضربان نّ» بثلاث نونات. فحیث حذفت نون الرفع لثقل اجتماع النونات ، قدّر ثبوتها ؛ لأنّها علامه الرفع بخلاف حاله النصب والجزم ؛ لأنّ الناصب والجازم یدخلان علی الفعل فتحذف نون الرفع ثمّ تجیء نون التأکید.

مثلا : یقال فی قوله تعالی : (هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ)(1) : إنّ کلمه «هذا» مبنیّه علی السکون ، فی محلّ الرفع لکونه مبتدأ وجمله «لا ینطقون» فی محلّ الجرّ لإضافه «یوم» إلیها.

وقد یقال بعدم اختصاص هذا الإعراب بالمبنیّات والجمل ، بل یجری فی بعض المعربات کما یقال فی قوله تعالی : (کَفی بِاللهِ شَهِیداً)(2) : إنّ کلمه «الله» مجرور لفظا ، مرفوع محلّا.

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 624


1- المرسلات (77) : 35.
2- النساء (4) : 79.

النکره والمعرفه

اشارۀ

ینقسم الاسم إلی قسمین : نکره ومعرفه.

النکره : ما وضع لشیء غیر معیّن ، نحو : «رجل» و «فرس». وهی نوعان :

أحدهما : ما یقبل «ال» المؤثّره للتعریف ، نحو «رجل» ، بخلاف نحو «عبّاس» علما فإنّ «ال» الداخله علیه لا تؤثر فیه تعریفا فلیس نکره.

ثانیهما : ما لا یقبل «ال» لکنّه واقع موقع ما یقبلها ، نحو : «ذو» بمعنی «صاحب» ، نحو : «جاءنی ذو مال» ، أی : صاحب مال.

المعرفه : ما وضع لیستعمل فی شیء معیّن ، وهی ستّه أقسام : الضمیر والعلم واسم الإشاره والموصول والمعرّف ب «ال» والمضاف إلی أحدها. وقد اجتمعت فی قوله تعالی : «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَماتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللهِ وَالْمَلائِکَهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ».(1)

وزاد ابن مالک فی شرح الکافیه المنادی المقصود ک «یا رجل» واختار فی التسهیل أنّ تعریفه بالإشاره إلیه والمواجهه ، ونقله فی شرحه عن نصّ سیبویه.

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 625


1- البقره (2) : 161. قال ابن مالک : نکره قابل «ال» مؤثّرا أو واقع موقع ما قد ذکرا وغیره معرفه کهم وذی وهند وابنی والغلام والّذی یرید : أنّ النکره إمّا اسم یقبل «ال» المؤثّره للتعریف ، نحو «رجل». أو لا یقبل «ال» لکنّه واقع موقع ما یقبلها ، نحو : «ذو» ، فإنّها لا تقبل «ال» لکنّها تقع موقع ما یقبلها وهو «صاحب». وذکر أنّ غیر النکره معرفه وهی ستّه. رتبه المعارف : اختلفوا فی رتبه المعارف ؛ فقال جماعه من النحویین : «أعرف المعارف المضمر ثمّ العلم ثمّ اسم الإشاره ثمّ الموصول ثمّ المعرّف ب «ال». أمّا المضاف إلی معرفه فإنّه فی حکم المضاف إلیه ، إلّا المضاف للضمیر فهو فی درجه العلم. راجع لتحقیق البحث : الإنصاف فی مسائل الخلاف : 707 ، وشرح الاشمونی : 1 / 107 ، والتصریح علی التوضیح : 1 / 95 ، وهمع الهوامع : 1 / 55 ، والنحو الوافی : 1 / 191.
1.الضمیر
اشارۀ

الضمیر : هو ما وضع لمتکلّم أو مخاطب أو غائب تقدّم ذکره. (1)

والتقدّم قد یکون لفظا ورتبه ، نحو : «جاء زید فأکرمته» ، وقد یکون لفظا فقط ، نحو : «ضرب زیدا غلامه» ، وقد یکون رتبه فقط ، نحو : «ضرب غلامه زید» ، وقد یکون معنی بأن یتضمّن الکلام السابق إیّاه ، نحو قوله تعالی : (اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی) ، (2) - فإنّ مرجع الضمیر عباره عن «العدل» الذی یتضمّنه «اعدلوا» - أو یستلزمه سیاق الکلام ، نحو قوله تعالی : (وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ) ، (3) فإنّ مرجع ضمیر «ه» عباره عن «المیّت» الذی یستلزمه سیاق الکلام.

عود الضمیر علی متأخّر لفظا ورتبه

ذکر جماعه من النحویّین جواز عود الضمیر علی المتأخّر لفظا ورتبه فی مواضع :

1 - أن یکون الضمیر فاعلا ب «نعم» أو «بئس» مفسّرا بتمییز ، نحو : «نعم رجلا زید» و «بئس رجلا عمرو».

2 - أن یکون مرفوعا بأوّل المتنازعین وأعملنا الثانی ، نحو : «أکرمانی وأکرمت الزیدین».

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 626


1- قال ابن مالک : فما لذی غیبه أو حضور ک «أنت وهو» سمّ بالضّمیر أی : إنّ الضمیر ما دلّ علی غیبه ک «هو» ، أو حضور ، وهو قسمان : أحدهما ضمیر المخاطب ، نحو «أنت» ، والثانی ضمیر المتکلّم نحو «أنا».
2- المائده (5) : 8.
3- النساء (4) : 11.

3 - أن یکون مبدلا منه ظاهر ، نحو : «ضربته زیدا».

4 - أن یکون مجرورا ب «ربّ» مفسّرا بتمییز ، نحو : «ربّه رجلا».

5 - أن یکون للشأن أو القصّه ، نحو قوله تعالی : (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) ، (1) و «فَإِذا هِیَ شاخِصَهٌ أَبْصارُ الَّذِینَ کَفَرُوا». (2)

6 - أن یکون مخبرا عنه فیفسّره خبره ، نحو قوله تعالی : «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا». (3)

7 - أن یکون متّصلا بفاعل مقدّم ومفسّره مفعول مؤخّر ، نحو : «ضرب غلامه زیدا».

أقسام الضمیر
اشارۀ

ینقسم الضمیر إلی قسمین : متّصل ومنفصل.

المتصل

الضمیر المتّصل : ما لا یبتدأ به کالکاف من «أکرمک» ولا یقع بعد «إلّا» ، فلا یقال : «ما أکرمت إلّاک». أمّا قوله :

أعوذ بربّ العرش من فئه بغت

علیّ ، فما لی عوض إلّاه ناصر (4)

فضروره.

المنفصل

الضمیر المنفصل : ما یبتدأ به ویقع بعد «إلّا» ، نحو قوله تعالی : «هُوَ اللهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ». (5)ک»

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 627


1- الإخلاص (112) : 1.
2- الأنبیاء (21) : 97. یقول النحاه : «إنّ مرجع الضمیر فی تلک المواضع متقدّم حکما لحکم الواضع بتقدّم المرجع وإنّما خولف مقتضی وضع ضمیر الغائب لنکته کالإجمال ثمّ التفصیل بأن یذکر الشیء مبهما حتّی یتشوّق نفس السامع إلی الاطّلاع علی المراد ثمّ یفسّره فیکون أوقع فی النفس». ولک أن تقول : «إنّ ما بعد الضمیر مفسّر للمرجع لا نفسه ، والمرجع هو المتصوّر ذهنا». وعلی هذا لا یکون المرجع فی تلک المواضع متأخّرا.
3- الأنعام (6) : 29.
4- فئه : جماعه ، بغت : ظلمت ، عوض : ظرف یستغرق الزمان المستقبل ، أی : أبدا.
5- الحشر (59) : 23. قال ابن مالک : وذو اتّصال منه ما لا یبتدا ولا یلی «إلّا» اختیارا أبدا کالیاء والکاف من «ابنی أکرمک» والیاء والها من «سلیه ما ملک»
أقسام الضمیر المتّصل

ینقسم المتّصل - بحسب إعرابه المحلّی - إلی ثلاثه أقسام :

1 - ما یختص بمحلّ الرفع ، وهو خمسه : التاء ، ک «قمت» والألف ، ک «قاما» والواو ک «قاموا» والنون ، ک «قمن» ویاء المخاطبه ، ک «قومی».

2 - ما یشترک فیه الجرّ والنصب فقط ، وهو ثلاثه : یاء المتکلّم ، نحو قوله تعالی : (قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی)(1) وکاف الخطاب ، نحو قوله تعالی : (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ)(2) وهاء الغائب ، کقوله تعالی : «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَهُوَ یُحاوِرُهُ». (3)

3 - ما یشترک فیه الثلاثه ، وهو «نا» خاصّه ، کقوله تعالی : «رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا». (4)

أقسام الضمیر المنفصل

ینقسم المنفصل - بحسب إعرابه المحلّی - إلی قسمین :

1 - ما یختصّ بمحلّ الرفع ، نحو : «هو ، هما ، هم ، هی ... نحن».

2 - ما یختصّ بمحلّ النصب نحو : «إیّاه ، إیّاهما ، إیّاهم ، إیّاها ... إیّانا».

تنبیه : الضمیر قسمان : بارز کالتاء فی «قمت» ، ومستتر ک «أنت» فی «قم». (5)

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 628


1- الأنعام (6) : 57.
2- الضّحی (93) : 3.
3- الکهف (18) : 37.
4- آل عمران (3) : 193.
5- اختلف فی أنّ الضمیر المستتر متّصل أو منفصل. فذهب بعضهم - کالمحقّق الرضی والصبّان - إلی أنّه متّصل. قال المحقّق الرضی رحمه الله : «وقول النحاه «إنّ الفاعل فی نحو «زید ضرب» و «هند ضربت» ، هو وهی» ، تدریس [أی : تقریب من العلماء فی تدریسهم لتصویر المعنی] لضیق العباره علیهم ، لأنّه لم یوضع لهذین الضمیرین لفظ ، فعبّروا عنهما بلفظ المرفوع المنفصل ، لکونه مرفوعا مثل ذلک المقدّر ، لا أنّ المقدّر هو ذلک المصرّح به ، وکیف ذا ویجوز الفصل بین الفعل وهذا المصرّح به ، نحو : «ما ضرب إلّا هو». راجع : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 8. قال ابن مالک : وکلّ مضمر له البنا یجب ولفظ ما جرّ کلفظ ما نصب للرّفع والنصب وجرّ «نا» صلح کاعرف بنا فإنّنا نلنا المنح وألف والواو والنون لما غاب وغیره کقاما واعلما ومن ضمیر الرّفع ما یستتر کافعل اوافق نغتبط إذ تشکر وذو ارتفاع وانفصال أنا هو وأنت والفروع لا تشتبه وذو انتصاب فی انفصال جعلا إیّای والتّفریع لیس مشکلا
اقسام ضمیر المستتر
اشارۀ

وقسّم جماعه من النحویّین - کابن مالک وابن یعیش وغیرهما - الضمیر المستتر إلی قسمین :

وجوبا

أ. مستتر وجوبا وهو ما لا یخلفه ظاهر ولا ضمیر منفصل ، کالمرفوع بفعل الأمر للواحد المخاطب ، نحو : «اضرب» ، أو بمضارع مبدوء بتاء الخطاب للواحد ، نحو :

«تضرب» أو بالهمزه ، نحو : «أضرب» أو بالنون ، نحو : «نضرب» ، أو المرفوع بفعل الاستثناء نحو : «جاءنی القوم خلا زیدا» أو ب «أفعل» للتّعجّب نحو : «ما أحسن زیدا» أو ب «أفعل» التفضیل ، نحو : «زید أعلم من عمرو» ، وقوله تعالی : «هُمْ أَحْسَنُ أَثاثاً».(1)

جوازا

ب. مستتر جوازا وهو ما یخلفه ظاهر أو ضمیر منفصل ، کالمرفوع بفعل الغائب أو الغائبه أو الصّفات أو اسم الفعل الماضی ، نحو : «زید قام» و «هند قامت» و «زید قائم أو مضروب أو حسن وهیهات» ؛ ألا تری أنّه یجوز «زید قام أبوه» أو «ما قام إلّا هو» وکذا الباقی. (2)

أحکام الضمیر
1 - الاتّصال والانفصال
اشارۀ

کلّ موضع أمکن أن یؤتی فیه بالضمیر المتّصل لا یجوز العدول عنه إلی المنفصل لما فیه من الاختصار المطلوب الموضوع لأجله الضمیر. فلا تقول فی «أکرمتک» : «أکرمت إیّاک» ، لأنّه یمکن الإتیان بالمتّصل.

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 629


1- مریم (19) : 74.
2- قال ابن هشام فی أوضح المسالک (1 / 64): «وفیه نظر ، إذ الاستتار فی نحو : «زید قام» واجب ، فإنّه لا یقال : «قام هو» وأمّا «زید قام أبوه» أو «ما قام إلّا هو» فترکیب آخر. والتحقیق أن یقال : ینقسم العامل إلی ما لا یرفع إلّا الضمیر المستتر ک «أقوم» وإلی ما یرفعه وغیره ک «قام». قد یقال : إنّ مراد من قال بالاستتار جوازا هو التقسیم الذی جعله ابن هشام تحقیقا ، ولا فرق بینهما إلّا باعتبار أنّ المقسم فی تقسیمهم هو الضمیر المستتر باعتبار العامل وفی تقسیمه عکسه. راجع لتحقیق البحث : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 1 / 113 ، والتصریح علی التوضیح : 1 / 102.
استثاء القاعدۀ

ویستثنی من هذه القاعده شیئان :

الأوّل : أن یکون العامل قد نصب ضمیرین أوّلهما أعرف من الآخر (1) وثانیهما لیس خبرا فی الأصل ، فیجوز فی الثانی الوجهان ، (2) نحو : «الدرهم أعطیتکه وأعطیتک إیّاه» وإن کان الضمیر السابق مرفوعا وجب الوصل ، نحو : «ضربته» ؛ وإن کان غیر أعرف وجب الفصل ، نحو : «أعطاه إیّاک» ومن ثمّ وجب الفصل إذا اتّحدت الرتبه ، نحو : «ملکتنی إیّای». وقد یباح الوصل إن کان الاتّحاد فی الغیبه واختلف لفظ الضمیرین ومن ذلک ما رواه الکسائی من قول بعض العرب : «هم أحسن وجوها وأنضرهموها» ، (3) کقوله :

لوجهک فی الإحسان بسط وبهجه

أنالهماه قفوا أکرم والد (4)

وإن کان الثانی من الضمیرین المنصوبین خبرا فی الأصل ، فالأرجح عند سیبویه وجماعه الفصل ، (5) نحو : «خلتنی إیّاه» وعند ابن مالک وجماعه الوصل ، (6) نحو : «خلتنیه».

الثانی : أن یکون الضمیر منصوبا ب «کان» أو إحدی أخواته ، (7) فیجوز فیه الوجهان ، نحو : «الصدیق کنته» و «الصدیق کنت إیّاه». و «کانه زید» و «کان إیّاه زید». وفی الأرجح من الوجهین الخلاف المذکور.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 630


1- ضمیر المتکلم أعرف من ضمیر المخاطب وضمیر المخاطب أعرف من ضمیر الغائب.
2- قال ابن عقیل : «ظاهر کلام أکثر النحویین أنّ الوجهین علی السواء وظاهر کلام سیبویه أنّ الاتّصال فیه واجب وأنّ الانفصال مخصوص بالشعر».
3- الضمیر راجع إلی «وجوها» وهی تمییز فیلزم وقوع الضمیر تمییزا. قال الصبّان : «فإمّا أن یجری علی القول بأنّ الضمیر العائد إلی النکره نکره أو علی مذهب الکوفی أنّه لا یشترط فی التمییز أن یکون نکره». راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الأشمونی : 1 / 112.
4- قوله : «فی الإحسان» ، أی : فی وقت الإحسان. والبسط : البشاشه ، والبهجه : الحسن والسرور ، وأنال : فعل ماض متعدّ لاثنین ، یقال : «أنال فلانا الشّیء» أی : صیّره یناله. وضمیر «هما» فی «أنالهماه» یرجع إلی البسط والبهجه ، وضمیر «ه» یرجع إلی الوجه. و «قفو» بمعنی الاتباع ، وهو فاعل «أنال». والمراد أنّ ذلک وراثه من آبائه ولیس عارضا فیه.
5- لکونه خبرا فی الأصل ولو بقی علی ما کان تعیّن انفصاله.
6- إذ الأصل فی الضمیر الاختصار.
7- سواء أکان قبل ذلک الضمیر ضمیر أم لا ، کما مثّل ابن هشام فی أوضح المسالک للقسمین وصرّح بذلک بعضهم ، وإن کان ظاهر کلام جماعه اختصاص البحث بما إذا کان قبله ضمیر.
2 - التقدیم والتأخیر

إذا اجتمع ضمیران منصوبان أحدهما أعرف من الآخر فإن کانا متّصلین وجب تقدیم الأعرف ، نحو : «الدرهم أعطیتکه» بتقدیم الکاف علی الهاء. وإن کان أحدهما منفصلا فلک الخیار عند أمن اللّبس ، نحو : «الدرهم أعطیتک إیّاه وأعطیته إیّاک» فلا یجوز فی «زید أعطیتک إیّاه» تقدیم الغائب ، للّبس. (1)

3 - نون الوقایه قبل یاء المتکلّم

تقدّم أنّ یاء المتکلّم من الضمائر المشترکه بین محلّی النصب والجرّ. فإن نصبها فعل ، وجب قبلها نون تسمّی نون الوقایه ، (2) نحو : «أکرمنی زید» ، وقوله تعالی : «وَإِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی».(3) أمّا قول الشاعر :

عددت قومی کعدید الطّیس

إذ ذهب القوم الکرام لیسی (4)

فضروره.

وفی لزوم إلحاق نون الوقایه باسم الفعل خلاف. فذهب ابن هشام فی أوضح المسالک إلی اللزوم والمحقّق الرضی رحمه الله فی شرح الکافیه إلی الجواز. وهذا الخلاف وقع فی أفعل للتعجّب أیضا ، فذهب البصریّون إلی اللزوم والکوفیّون إلی الجواز.

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 631


1- قال ابن مالک : وفی اختیار لا یجیء المنفصل إذا تأتّی أن یجیء المتّصل وصل أو افصل هاء سلنیه وما أشبهه فی کنته الخلف انتمی کذاک خلتنیه واتّصالا أختار غیری اختار الانفصالا وقدّم الأخصّ فی اتّصال وقدّمن ما شئت فی انفصال وفی اتّحاد الرّتبه الزم فصلا وقد یبیح الغیب فیه وصلا
2- مذهب الجمهور أنّها إنّما سمّیت نون الوقایه لأنّها تقی الفعل من الکسره. وقال ابن مالک : لأنّها تقی الفعل من التباسه بالاسم المضاف إلی یاء المتکلّم ، إذ لو قیل فی «ضربنی» : «ضربی» لا لتبس بالضرب وهو العسل الأبیض الغلیظ ومن التباس أمر مؤنّثه بأمر مذکّره ، إذ لو قلت : «أکرمی» بدل «أکرمنی» قاصدا مذکّرا لم یفهم المراد.
3- الصفّ (61) : 5.
4- «العدید» : العدد. «الطیس» : الرمل الکثیر ، العدد الکثیر وکلّ ما خلق کثیر النسل ، کالسمک والنمل.

وإن نصبها حرف فإن کان «لیت» وجب إتیان نون الوقایه عند المشهور ، نحو : (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً) ، (1) أمّا قول الشاعر :

کمنیه جابر إذ قال : «لیتی»

أصادفه وأفقد جلّ مالی (2)

فضروره.

وقیل : «یجوز حذف النون اختیارا لکنّه نادر».

وإن کان «لعلّ» فحذف النون - نحو : (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ)(3) - أکثر من الإثبات ، کقول الشاعر :

فقلت : أعیرانی القدوم لعلّنی

أخطّ بها قبرا لأبیض ماجد (4)

وفی أخوات «لیت» و «لعلّ» جاز الوجهان علی السواء ، کقوله تعالی : (إِنَّنِی أَنَا اللهُ) ، (5) و «إِنِّی أَنَا رَبُّکَ». (6) وقیل : «إنّ الحذف فیها أجود من الإثبات».

وإن خفضها حرف ، فإن کان «من» أو «عن» وجبت النون ، کقوله تعالی : (فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ) ، (7) وقوله : (وَإِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ) ، (8) إلّا فی الضروره ، کقول الشاعر :

أیّها السائل عنهم وعنی

لست من قیس ولا قیس منی

وإن کان غیرهما امتنعت ، نحو : «لی».

وإن خفضها مضاف ، فإن کان «لدن» - بمعنی «عند» - أو «قط» أو «قد» - بمعنی «حسب» أی : «کاف» - فالغالب إثبات النون ، کقوله تعالی : «قالَ إِنْ سَأَلْتُکَ عَنْ شَیْءٍ بَعْدَها فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً».(9) والحذف قلیل عند المشهور وضروره عند سیبویه.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 632


1- النساء (4) : 73.
2- «المنیه» : ما یتمنّی ، وجابر اسم رجل کان یتمنّی لقاء زید فلمّا تلاقیا ، قهره زید وغلبه.
3- غافر (40) : 36.
4- «أعیرانی» : أمر من العاریه ، وهی أن تعطی غیرک ما ینتفع به مع بقاء عینه ، ثمّ یردّه إلیک. «القدوم» : آله للنّحت والنّجر.
5- طه (20) : 14.
6- طه (20) : 12.
7- البقره (2) : 38.
8- البقره (2) : 186.
9- الکهف (18) : 76.

وإن کان المضاف غیرها امتنعت ، نحو : «کتابی». (1)

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 633


1- قال ابن مالک : وقبل یا النفس مع الفعل التزم نون وقایه ولیسی قد نظم ولیتنی فشا ولیتی ندرا ومع لعلّ اعکس وکن مخیّرا فی الباقیات واضطرارا خفّفا منّی وعنّی بعض من قد سلفا وفی لدنّی لدنی قلّ وفی قدنی وقطنی الحذف أیضا قد یفی
2.العلم
اشارۀ

هو الاسم الذی یعیّن مسمّاه تعیینا مطلقا ، أی بغیر قید ف «الاسم» جنس یشمل المعارف والنکرات و «یعیّن مسمّاه» فصل یخرج النکرات و «مطلقا» فصل آخر مخرج لما عدا العلم من المعارف فإنّه یعیّن مسمّاه إمّا بقید لفظی وهو المعرّف بالصّله و «ال» والمضاف إلیه أو معنوی کاسم الإشاره - وهو یعیّن مسمّاه ما دام حاضرا - والمضمر وهو یعیّن مسمّاه بقید التکلّم أو الخطاب أو الغیبه. (1)

ذهب المشهور إلی أنّ العلم علی قسمین : علم شخص - وعرّفوه بالتعریف المتقدّم - وعلم جنس. وقالوا : إنّ علم الشخص له حکمان : معنوی ، وهو أن یراد به واحد بعینه ک «زید» ؛ ولفظی ، کصحّه مجیء الحال بعده ، نحو : «جاء زید ضاحکا» ومنعه من الصرف مع سبب آخر من أسباب منع الصرف ، نحو : «هذا أحمد» ومنع دخول «أل» التعریف علیه ؛ فلا تقول : «جاء الزید».

وعلم الجنس کعلم الشخص فی حکمه اللفظی فیأتی بعده الحال ویمنع من الصرف مع سبب آخر ، نحو : «هذا اسامه مقبلا» ، ولا یدخل علیه «ال» التعریف ، فلا

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 634


1- قال ابن مالک : اسم یعیّن المسمّی مطلقا علمه ، ک «جعفر» وخرتقا وقرن وعدن ولا حق وشذقم وهیله وواشق قوله «اسم» مبتدأ و «یعیّن المسمّی» صفه له و «مطلقا» حال من فاعل «یعیّن» وهو الضمیر المستتر و «علمه» خبر ، ویجوز أن یکون مبتدأ مؤخّرا و «اسم یعیّن المسمّی» خبرا مقدّما والتقدیر : علم المسمّی اسم یعیّن المسمّی مطلقا. و «جعفر» : علم رجل ، و «خرنق» : علم امرأه ، و «قرن» : علم قبیله ، و «عدن» : علم بلد ، و «لا حق» : علم فرس ، و «شذقم» : علم جمل ، و «هیله» : علم شاه ، و «واشق» : علم کلب.

تقول : «هذا الاسامه».

وحکم علم الجنس فی المعنی کحکم النکره ، من جهه أنّه لا یخصّ واحدا بعینه ، فکلّ أسد یصدق علیه أسامه. (1)

المفرد والمرکّب
اشارۀ

ینقسم العلم باعتبار اللفظ إلی مفرد ، نحو : «زید» ، ومرکّب وهو علی ثلاثه أنواع :

اقسام المرکب

1 - المرکّب الإضافی ، نحو : «عبد الله». وحکمه أن یعرب الجزء الأوّل بحسب العوامل الداخله علیه ویجرّ الثانی بالإضافه.

2 - المرکّب الإسنادی ، وذلک إذا صارت الجمله علما ، (2) نحو : «تأبّط شرّا». وحکمه الحکایه علی ما کان علیه قبل التسمیه به ، تقول : «جاء تأبّط شرّا» و «رأیت تأبّط شرّا» و «مررت بتأبّط شرّا».

3 - المرکّب المزجی ، وهو ما لیس بإضافی ولا إسنادی. (3) وحکم الجزء الأوّل أن .

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 635


1- أشار ابن مالک إلی علم الجنس بقوله : ووضعوا لبعض الأجناس علم کعلم الأشخاص لفظا وهو عم من ذاک «أمّ عریط» للعقرب وهکذا «ثعاله» للثّعلب ومثله «برّه» للمبرّه کذا «فجار» علم للفجره أی : إنّ علم الجنس یشبه علم الشخص من جهه الأحکام اللفظیّه ، ویشبه النکره من جهه المعنی ، لأنّ مدلوله شایع کمدلول النکره لا یخصّ واحدا بعینه. فکلّ عقرب یصدق علیه «امّ عریط» وکلّ ثعلب یصدق علیه «ثعاله». وعلم الجنس یکون للشخص کما تقدّم ویکون للمعنی نحو : «برّه» للمبرّه و «فجار» للفجره. وقد یقال : إنّ علم الجنس أیضا یعیّن مسّماه تعیینا مطلقا لأنّه وضع للحقیقه الذهنیه کما اشیر باللام فی نحو : «اشتر اللحم» إلی الحقیقه الذهنیه.
2- سواء کانت الجمله فعلیّه أو اسمیه - نحو : «زید منطلق» - کما صرّح به جماعه. قال الاشمونی : «ولم یرد من العرب علم منقول من مبتدأ وخبر لکنّه بمقتضی القیاس جائز».
3- وعرّف جماعه من النحویین المرکّب المزجی ب «کلّ اسم حاصل من ترکیب کلمتین لیس بینهما نسبه أصلا ، لا فی الحال ولا قبل الترکیب». ولا یخفی أنّه یخرج بهذا القید مثل خمسه عشر ، لأنّ بین جزئیه قبل الترکیب نسبه العطف. اللهمّ إلّا أن یقال بأنّ التعریف لیس ناظرا بنحو «خمسه عشر» إذ یبحث عنه فی باب العدد ، فافهم. وعرّفه جماعه اخری ب «کلّ اسمین جعلا اسما واحدا منزلا ثانیهما من الأوّل منزله تاء التأنیث ممّا قبلها». قیل : «أی فی فتح ما قبلها». واعترض بأنّه لا یشمل نحو : «معدی کرب». واجیب بأنّه لو جعل وجه التنزیل لزوم ما قبلها حاله واحده فی أحوال الإعراب الثلاثه وجریان حرکات الإعراب ولو محلا لم یتّجه هذا الاعتراض.

یفتح آخره ، ک «بعلبکّ» ، إلّا إذا کان یاء فیسکن ، ک «معدی کرب» وحکم الجزء الثانی أن یعرب إعراب ما لا ینصرف علی الأفصح (1) إلّا إذا کان کلمه «ویه» فیبنی علی الکسر ، ک «سیبویه» ، علی الأفصح. (2)

هذا إذا لم یتضمّن الثانی حرفا وإلّا بنیا علی الفتح ک «أحد عشر» إلی «تسعه عشر» إلّا اثنی عشر فإنّ الجزء الأوّل منه معرب کالمثنّی.

المرتجل والمنقول
اشارۀ

ینقسم العلم - باعتبار أصالته فی العلمیّه وعدم أصالته - إلی مرتجل ومنقول.

المرتجل

هو ما وضع من أوّل الأمر علما ولم یستعمل قبل ذلک فی غیر العلمیّه ، نحو : «سعاد» ، علم امرأه.

المنقول

هو ما وضع أوّلا لغیر العلمیّه ثمّ نقل إلی العلمیّه. والنقل إمّا من مصدر ، ک «فضل» أو اسم عین ، ک «أسد» أو صفه ، ک «حارث» أو فعل ک «شمّر» لفرس أو من جمله ، ک «تأبّط شرّا». وذهب بعض النحویین - کالسیوطی - إلی أنّ من العلم ما لیس بمنقول ولا مرتجل وهو الذی علمیّته بالغلبه.

واجیب بأنّه منقول بوضع تنزیلی ، لأنّ غلبه استعمال المستعملین بمنزله الوضع منهم. (3)ه»

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 636


1- وفی هذا القسم من المرکّب لغات اخر : أ : بناء الجزء الثانی علی الفتح کالأوّل. ب : إعراب الجزئین وإضافه الأوّل إلی الثانی ومنع صرف الثانی. ج : إعراب الجزئین وإضافه الأوّل إلی الثانی وصرف الثانی.
2- وفیه لغتان اخریان : إعرابه إعراب ما لا ینصرف وبناؤه علی الفتح.
3- قال ابن مالک : ومنه منقول کفضل وأسد وذو ارتجال ک «سعاد» و «ادد» وجمله وما بمزج رکّبا ذا إن بغیر «ویه» تمّ اعربا وشاع فی الأعلام ذو الإضافه ک «عبد شمس» و «أبی قحافه»
الاسم والکنیه واللقب

ینقسم العلم باعتبار أن یدلّ علی المسمّی فقط أو یقصد به المدح أو الذمّ أیضا إلی اسم وکنیه ولقب.

الکنیه : وهی ما صدّر ب «أب» أو «أمّ». وزاد المحقّق الرضی رحمه الله : «أو ابن أو بنت». وزاد جماعه : «أو أخ أو أخت أو عمّ أو خال أو خاله».

اللقب : وهو ما أشعر بمدح أو ذمّ ، نحو : «فخر الدین» و «قفّه». (1)

الاسم : هو ما لیس کنیه ولا لقبا.

وإذا اجتمع الاسم واللقب یؤخّر اللّقب. (2) وعلّله ابن مالک بأنّ اللّقب منقول من اسم غیر انسان فی الغالب ک «بطّه» و «قفّه» ، فلو قدّم لأوهم السامع أنّ المراد مسمّاه الأصلی وذلک مأمون بتأخیره. (3)

قال الصبّان : ویستفاد من هذا التعلیل أنّه إذا انتفی ذلک الإیهام - کما إذا اشتهر المسمّی باللقب - جاز تقدیمه. وهو کذلک ، نحو قوله تعالی : «الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ».(4)

وإذا اجتمع اللقب والکنیه ، فالّذی ذکروه جواز تقدیمه علیها. وقد یقال : «إنّ مقتضی التعلیل المذکور امتناع تقدیمه علیها أیضا».

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 637


1- قال المحقّق الرضی رحمه الله فی شرح الکافیه (2 / 139): «والفرق بینه وبین الکنیه معنی أنّ اللقب یمدح الملقّب به أو یذمّ بمعنی ذلک اللفظ بخلاف الکنیه فإنّه لا یعظّم المکنّی بمعناها بل بعدم التصریح بالاسم فإنّ بعض النفوس تأنف أن تخاطب باسمها ، وقد تکنّی الشخص بالأولاد الّذین له ک «أبی الحسن» لأمیر المؤمنین علیه السلام وقد یکنی فی الصغر تفاؤلا لأن یعیش حتّی یصیر له ولد اسمه ذاک». فتأمّل.
2- هذا إذا لم یکن اجتماعهما علی سبیل إسناد أحدهما إلی الآخر وإلّا اخّر المحکوم به فإذا قیل : «من فخر الدین؟» فأجبت «فخر الدین زید».
3- وعلّله المحقّق الرضی رحمه الله بأنّ اللقب أشهر ؛ لأنّ فیه العلمیّه مع شیء آخر من معنی النعت فلو اتی به أوّلا لأغنی عن الاسم فلم یجتمعا.
4- «وقولهم إنّا قتلنا المسیح عیسی بن مریم رسول الله». النساء (4) : 157. راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 1 / 128.

نعم ، تقدیم الکنیه علی الاسم وعکسه سواء.

ثمّ إن کان الاسم واللقب مفردین وجب عند البصریّین الإضافه ، نحو : «هذا سعید کرز». وأجاز الکوفیّون الإتباع. ومعلوم علی الأوّل أنّ وجوب الإضافه إذا لم یکن مانع منها وإلّا وجب الإتباع ، نحو : «جاء الحارث کرز».

وإن لم یکونا مفردین - بأن کانا مرکّبین ، نحو : «هذا عبد الله فخر الدّین» أو مرکبا ومفردا ، نحو : «هذا زید فخر الدّین» و «هذا عبد الله کرز» - امتنعت الإضافه ویتبع الثانی للأوّل بدلا أو بیانا ، ویجوز القطع إلی الرفع بإضمار «هو» وإلی النصب بإضمار «أعنی». (1)

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 638


1- فتقول علی الإتباع : «جائنی عبد الله فخر الدین» و «رأیت عبد الله فخر الدین» و «مررت بعبد الله فخر الدین» ، وإن شئت قطعت من الرفع إلی النصب ومن النصب إلی الرفع ومن الجرّ إلی الرفع والنصب. قال ابن مالک : واسما أتی وکنیه ولقبا وأخّرن ذا إن سواه صحبا قال السیوطی : «المراد ب «سواه» : «الاسم» کما وجد فی بعض النسخ «إن سواها» وصرّح به فی التسهیل». وأبقی جماعه من النحویین قول ابن مالک «سواه» علی عمومه نظرا إلی مقتضی تعلیله فی منع تقدیم اللقب علی الاسم. وإن یکونا مفردین فأضف حتما وإلّا أتبع الذی ردف
3.اسم الإشاره
اشارۀ

اسم الإشاره ما وضع لیدلّ علی مسمّاه بإشاره إلیه.

والمشار إلیه إمّا واحد أو اثنان أو جماعه وکلّ واحد منها إمّا مذکّر وإمّا مؤنث.

فللمفرد المذکّر «ذا». وللمفرد المؤنث «ذی ، ذه ، ذه ، تی ، ته ، ته ، تا وذات». وللمثنّی المذکّر «ذان» - رفعا - و «ذین» - نصبا وجرّا - وللمثنّی المؤنّث «تان» - رفعا - و «تین» - نصبا وجرّا (1) - وللجمع المذکّر والمؤنث «اولاء» عند الحجازیّین و «اولی» عند بنی تمیم.

مراتب اسم الإشاره

ذهب الجمهور إلی أنّ المشار إلیه إمّا قریب أو متوسّط أو بعید.

فألفاظ الإشاره المتقدّمه - من غیر زیاده الکاف واللام - تکون للقریب.

ومع زیاده الکاف (2) تکون للمتوسّط ، تقول : ذاک ، ذانک أو ذینک ، أولئک ، تاک ، (3) تانک أو تینک ، اولئک. قال تعالی : «فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ».(4)

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 639


1- یجوز فی تثنیه «ذا وتا» تشدید النون - عوضا من الیاء المحذوفه - فتقول : «ذانّ وتانّ» ، وکذلک مع الیاء - علی رأی الکوفیّین - فتقول : «ذینّ وتینّ».
2- هی حرف خطاب وتتصرّف تصرّف الکاف الاسمیه غالبا لیتبیّن بها أحوال المخاطب من الإفراد والتثنیه والجمع والتذکیر والتأنیث ، فتفتح للمخاطب وتکسر للمخاطبه وتتّصل بها علامه التثنیه والجمع ، فتقول : «ذاک وذاک وذاکما وذاکم وذاکنّ». ومن غیر الغالب أن تفتح فی التذکیر وتکسر فی التأنیث ولا یلحقها علامه التثنیه ولا جمع ودون هذا أن تفتح مطلقا.
3- هذه الکاف لا تلحق أسماء الإشاره المختصه بالمفرده المؤنثه إلّا ثلاثه منها وهی : «تی ، تا ، ذی».
4- القصص (28) : 32.

ومع زیاده الکاف واللام - فی غیر المثنّی - والکاف وتشدید النون (1) - فی المثنّی - تکون للبعید ، تقول : ذلک ، ذانّک أو ذینّک ، أولالک ، (2) تلک ، تانّک أو تینّک ، أولالک. (3) قال تعالی : (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ) ، (4) و «تِلْکَ الْجَنَّهُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا مَنْ کانَ تَقِیًّا». (5)

وذهب جماعه - کابن مالک - إلی أنّ المشار إلیه إمّا قریب أو بعید ، (6) وقالوا : «إنّ أسماء الإشاره المجرّده من الکاف واللام للقریب والمقترنه بهما أو بالکاف وحدها للبعید».

وتتّصل «ها» التنبیه بأسماء الإشاره المجرّده من الکاف واللام کثیرا ، نحو : «هذا» وبالمقترنه بالکاف وحدها قلیلا ، نحو : «هذاک» ، ولا تتّصل بالمقترنه باللام ، فلا یقال : «هذالک».

اعلم أنّ الألفاظ المتقدّمه تشار بها إلی المکان وغیره ، وفی کلام العرب ألفاظ تختصّ بالإشاره إلی المکان. فیشار ب «هنا» أو «هاهنا» إلی المکان القریب وب «هناک» أو «هاهناک» إلی المتوسط وب «هنالک» أو «هنّا» أو «هنّا» أو «هنّت» أو «هنّت» أو «ثمّ» أو «ثمّه» إلی البعید. قال تعالی : (فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ) ، (7) و «هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ». (8)

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 640


1- قال المبرّد : «تشدید النون فی المثنّی بدل من اللّام». وقال غیره : «إنّ التشدید عوض من الألف المحذوفه فی الواحد». وهذا أولی لأنّهم قالوا أیضا فی تثنیه الذی والّتی : «اللّذان واللّتان» مشدّدتی النون عوضا من الیاء المحذوفه وأیضا لو کان التشدید عوضا من اللّام لم یقل : «هذانّ» بالتشدید مع «ها» ، کما لا یقال «هذا لک».
2- ولا یدخل اللام فی الجمع فی لغه الحجازیین ، فلا یقال : «اولاءلک» ، بل تقولون : «اولئک».
3- قال الخضری : «ویضعّف قول الجمهور أنّ اللّام تمتنع فی المثنی واولاء فبما ذا یدلّ علی البعد حینئذ؟ وتشدید النون والمدّ لا یصلحان له لوجودهما بدون الکاف أیضا ، مع أنّ لغه تمیم ترک اللام مطلقا».
4- البقره (2) : 2.
5- مریم (19) : 63.
6- ولا فرق أن یکون البعد قلیلا أو کثیرا.
7- الحاقّه (69) : 35.
8- آل عمران (3) : 38.

والخلاف فی مراتب اسم الإشاره یأتی هنا أیضا. (1)

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 641


1- قال ابن مالک : بذا لمفرد مذکّر أشر بذی وذه تی تا علی الانثی اقتصر وذان تان للمثنّی المرتفع وفی سواه ذین تین اذکر تطع وباولی أشر لجمع مطلقا والمدّ أولی ولدی البعد انطقا بالکاف حرفا دون لام أو معه واللّام إن قدّمت ها ممتنعه وبهنا أو هاهنا أشر إلی دانی المکان وبه الکاف صلا فی البعد أو ب «ثمّ» فه أو «هنّا» أو ب «هنالک» انطقن أو «هنّا» تنبیه : قال جماعه - کالمحقّق الرضی رحمه الله وابن مالک - : قد یراد ب «هناک» و «هنالک» و «هنّا» الزمان ، نحو قوله تعالی : «هُنالِکَ الْوَلایَهُ لِلَّهِ الْحَقِّ». (الکهف (18) : 44). أی : حینئذ. وقول الشاعر : وإذا الامور تشابهت وتعاظمت فهناک یعترفون أین المفزع أی : فی وقت تشابه الامور. وقول الآخر : «حنّت نوار ولات هنّا حنّت ...» قالوا : إنّ «لات» مهمله ، لتقدّم الخبر وهو «هنّا» علی المبتدأ ، و «حنّت» فعل ماض ، قبله «أن» مقدّره ، والمصدر المؤوّل مبتدأ ، یعنی : اشتاقت نوار - وهی اسم امرأه - ولات فی هذا الوقت حنین ، أی اشتیاق.
4.الموصول
اشارۀ

1-

هو اسم وضع لیدلّ علی مسمّاه بسبب صله تذکر بعده وهی جمله أو شبهها ، نحو : «جاءنی الذی أکرمته» و «جاءنی الذی فی الدار».

الموصول المختصّ والمشترک

الموصول علی قسمین : مختصّ ومشترک.

المختصّ : ما یختصّ بالمفرد أو المثنّی أو الجمع والمذکّر أو المؤنث. فللمفرد المذکر «الّذی» وللمفرد المؤنث «الّتی» ولتثنیتهما «اللّذان واللّتان» - رفعا - و «اللّذین واللّتین» - نصبا وجرّا - ولجمع المذکّر «الالی» و «الّذین» ولجمع المؤنث «اللّات و».

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 642

اللّاتی واللّاء واللّائی واللّوائی».(1)

وهذه الألفاظ تستعمل للعاقل وغیره إلّا «الذین» فإنّه یختصّ بالعاقل. (2)

وأمّا الموصول المشترک فهو ما یستعمل للواحد والمثنّی والجمع مذکّرا ومؤنّثا بلفظ واحد وألفاظه ستّه : من ، ما ، أیّ ، ال ، ذو ، ذا.

1 - «من» : وهی تکون للعاقل غالبا ، نحو قوله تعالی : «وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ».(3) وقد تکون لغیره کما إذا نزّل منزلته ، نحو :

أسرب القطا هل من یعیر جناحه

لعلّی إلی من قد هویت أطیر (4)

أو اجتمع مع العاقل ، نحو قوله تعالی : (وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِینَ)(5) أو اقترن بالعاقل فی

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 643


1- تنبیهات : الأوّل : قد یشدّد نون «اللّذان واللّتان» - عوضا من الیاء المحذوفه - فیقال : «اللّدانّ واللّتانّ» ، وقد قریء «واللذان یأتیانها منکم» ، النساء (4) : 16. ویجوز التشدید أیضا مع الیاء - وهو مذهب الکوفیّین - فیقال : «اللّذینّ واللّتینّ» ، وقد قریء : «ربنا أرنا اللذین». فصّلت (41) : 29. الثانی : قد یحذف النون من اللّذین واللّتین ، کقول الشاعر : أبنی کلیب إنّ عمّیّ اللّذا قتلا الملوک وفکّکا الأغلالا وقول آخر : هما اللّتا لو ولدت تمیم لقیل فخر لهم صمیم الثالث : بعض العرب یقول : «اللّذون» فی الرفع ، ومنه قول الشاعر : نحن اللّذون صبّحوا الصّباحا یوم النّخیل غاره ملحاحا
2- قال ابن مالک : موصول الأسماء الذی الانثی الّتی والیا إذا ما ثنّیا لا تثبت بل ما تلیه أوله العلامه والنون إن تشدد فلا ملامه والنون من ذین وتین شدّدا أیضا وتعویض بذاک قصدا جمع الذی الألی الّذین مطلقا وبعضهم بالواو رفعا نطقا باللات واللّاء التی قد جمعا واللّاء کالّذین نزرا وقعا
3- الرّعد (13) : 43.
4- السّرب : الجماعه ، والقطا : طائر فی حجم الحمام ، والهمزه فی «أسرب» حرف نداء ، وهویت بمعنی أحببت.
5- الحجر (15) : 20.

عموم وارید التفصیل ، کقوله تعالی : «وَاللهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّهٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ».(1)

2 - «ما» : وهی تکون لغیر العاقل غالبا ، نحو قوله تعالی : «ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَما عِنْدَ اللهِ باقٍ».(2) وقد تکون للعاقل کقوله تعالی : «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ».(3)

3 - «ال» : (4) وهی تکون للعاقل وغیره ، نحو قوله تعالی : (إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقاتِ)(5) وقوله تعالی : «وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ* وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ».(6)

4 - «ذو» : عند طیّیء ، نحو :

فإنّ الماء ماء أبی وجدّی

وبئری ذو حفرت وذو طویت

وتکون للعاقل وغیره.

والمشهور عندهم بناؤها وإفرادها للمذکّر والمؤنث مفردا ومثنّی ومجموعا ، تقول : «جاءنی ذو قام وذو قاما ...». (7)

5 - «ذا» : وتکون للعاقل وغیره ، وشرطها أن تکون مسبوقه ب «ما» أو «من» الاستفهامیتین ، وألّا تکون ملغاه وذلک بأن تجعل مع «ما» أو «من» کلمه واحده للاستفهام أو تقدّر زائده ، وألّا تکون للإشاره. نحو :

ألا تسألان المرء ما ذا یحاول

أنحب فیقضی أم ضلال وباطل (8)

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 644


1- النّور (24) : 45.
2- النّحل (16) : 96.
3- النساء (4) : 3.
4- اعلم أنّ عدّ «ال» من الموصولات الاسمّیه مذهب الجمهور. وقال المازنی : «إنّها موصول حرفی» ، وقال الأخفش : «حرف تعریف».
5- الحدید (57) : 18.
6- الطّور (52) : 5 و 6.
7- قال المحقّق الرضی رحمه الله : «فی «ذو» الطائیّه أربع لغات : أشهرها عدم تصرّفها مع بنائها ، والثانیه : «ذو» للمفرد المذکّر ومثنّاه ومجموعه ، و «ذات» للمفرد المؤنث ومثنّاه ومجموعه والثالثه : وهی کالثانیه إلّا أنّه یقال لجمع المؤنث : «ذوات» والرابعه : تصریفها تصریف «ذو» بمعنی صاحب مع إعراب جمیع متصرّفاتها حملا للموصوله علی التی بمعنی صاحب. وکلّ هذه اللغات طائیّه». شرح الکافیه : 2 / 41 و 42.
8- النّحب : النذر. ومعنی الشعر : ألا تسئلان المرء ما ذا یطلبه باجتهاده فی امور الدّنیا؟ أنذر أوجبه علی نفسه فهو یسعی فی قضائه أم هو ضلال وباطل.

بخلاف ما إذا الغیت ، نحو : «لماذا جئت؟» أو کانت للإشاره ، نحو : «ما ذا التوانی؟».

ولم یشترط الکوفیّون تقدّم «ما» أو «من» مستدلّین بقول الشاعر :

عدس ما لعبّاد علیک إماره

أمنت وهذا تحملین طلیق (1)

واجیب بأنّ «هذا طلیق» جمله اسمیّه و «تحملین» حال ، أی : محمولا.

6 - «أیّ» : وتکون للعاقل وغیره ، نحو : «یعجبنی أیّهم هو قائم». ولها أربعه أحوال :

أحدها : أن تضاف ویذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّهم هو قائم».

الثانی : أن لا تضاف ولا یذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّ قائم».

الثالث : أن لا تضاف ویذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّ هو قائم».

وفی هذه الأحوال الثلاثه تکون معربه بالحرکات.

الرابع : أن تضاف ویحذف صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّهم قائم». وفی هذه الحاله تبنی علی الضمّ ، وعلیه قوله تعالی : «ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا».(2)

وبعض النحویین - کالخلیل ویونس - أعرب «أیّا» وإن أضیفت وحذف صدر صلتها وقد قریء شاذّا فی الآیه السابقه بالنصب وأوّلت قراءه الضمّ علی الحکایه ، أی : «الّذی یقال فیه أیّهم أشدّ».

الصّله وأحکامها

تفتقر الموصولات إلی صله متأخّره عنها مشتمله علی ضمیر مطابق لها یسمّی العائد.

والصله إمّا جمله وإمّا شبهها.

1 - الجمله ، وشرطها أن تکون خبریّه معهوده للمخاطب إلّا فی مقام التهویل والتفخیم فیحسن إبهامها. فالمعهوده نحو : «جاء الذی قام أبوه» والمبهمه نحو قوله تعالی : (فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُمْ)(3) و «فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی». (4)

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 645


1- عدس : هو فی الأصل صوت یزجر به البغل وقد یسمّی البغل به. وتقدیره : «یا عدس». والإماره : الحکم ، والطلیق : مطلق من الحبس.
2- مریم (19) : 69.
3- طه (20) : 78.
4- النّجم (53) : 10.

2 - شبه الجمله ، وهو الظرف والجارّ والمجرور التامّان ، (1) نحو : «جاء الذی عندک» و «جاء فی الدّار» والصّفه الصریحه ، أی : خالصه للوصفیّه ، (2) کاسمی الفاعل والمفعول. وتختصّ هذه بالألف واللام ، نحو : «جاء الضارب زیدا». (3)

حذف العائد

یجوز حذف العائد المرفوع إذا کان مبتدأ مخبرا عنه بمفرد ، نحو قوله تعالی : (هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ) ، (4) أی : هو معبود فی السماء. فلا یحذف فی نحو : «جاء اللذان قاما» ، لأنّه غیر مبتدأ ولا فی نحو : «جاء الذی هو یقوم» ، لأنّ الخبر غیر مفرد فإذا حذف الضمیر لم یدلّ دلیل علی حذفه ، إذ الباقی بعد الحذف صالح لأن یکون صله کامله. ویشترط لحذف العائد فی صله غیر «أیّ» أن تطول الصّله ، (5) فإن لم تطل فالحذف قلیل ، نحو قول الشاعر :

من یعن بالحمد لا ینطق بما سفه

ولا یحد عن سبیل المجد والکرم (6)

أی : بما هو سفه. وأجازه الکوفیون قیاسا.

ویجوز حذف العائد المنصوب إن کان متّصلا وناصبه فعل أو وصف غیر صله الألف واللام ، نحو : قوله تعالی : (وَیَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَما تُعْلِنُونَ)(7) وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 646


1- بخلاف الناقصتین وهما اللذان لا تتمّ بهما الفائده ، فلا یقال : «جاء الذی الیوم» ولا «جاء الذی بک».
2- بخلاف غیر الخالصه وهی التی غلبت علیها الاسمیّه ک «أبطح».
3- قال ابن مالک : وکلّها یلزم بعدها صله علی ضمیر لائق مشتمله وجمله أو شبهها الذی وصل به ک «من عندی الذی ابنه کفل» وصفه صریحه صله ال وکونها بمعرب الأفعال قلّ
4- الزخرف (43) : 84. ولا یجوز تقدیر «إله» مبتدأ مخبرا عنه بالظرف أو فاعلا بالظرف لخلوّ الصّله من العائد.
5- حیث إنّ «أیّ» الموصوله ملازمه للإضافه لفظا أو تقدیرا ، جعلوا ذلک بمنزله طول الصله.
6- یعن : یهتمّ ، و «یحد» : من «حاد عن الطریق» إذا مال وعدل عنه. وهو مجزوم عطفا علی «لا ینطق».
7- التغابن (64) : 4.

ما الله مولیک فضل فاحمدنه به

فما لدی غیره نفع ولا ضرر

أی : الذی الله مولیکه ومعطیکه فضل.

بخلاف «جاء الذی إیّاه أکرمت» و «جاء الذی إنّه فاضل» و «جاء الضّاربه زید».

وحذف منصوب الفعل کثیر ومنصوب الوصف قلیل.

ویجوز حذف العائد المجرور بالإضافه إن کان المضاف وصفا بمعنی الحال أو الاستقبال ، نحو قوله تعالی : (فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ) ، (1) أی : «قاضیه» ، بخلاف «جاء الذی أنا غلامه» و «جاء الذی أنا ضاربه أمس».

ویجوز حذف العائد المجرور بالحرف إذا تعیّن ذلک الحرف ، (2) کما إذا جرّ الموصول أو موصوفه بحرف جرّ مثله فی المعنی وتماثل المتعلّقان ، نحو : «مررت بالّذی مررت» و «مررت بزید مررت» ، أی : به. (3)ر»

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 647


1- طه (20) : 72.
2- اشترط التعیّن لأنّه لا بدّ بعد حذف المجرور من حذف الجارّ أیضا فینبغی أن یتعیّن حتّی لا یلتبس بعد الحذف بغیره.
3- راجع : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله (2) : 42. قال ابن مالک : ومن وما أیضا تساوی ما ذکر وهکذا ذو عند طیّیء شهر وکالّتی أیضا لدیهم ذات وموضع اللّاتی أتی ذوات ومثل ما «ذا» بعد ما استفهام أو من إذا لم تلغ فی الکلام أیّ ک «ما» واعربت ما لم تضف وصدر وصلها ضمیر انحذف وبعضهم أعرب مطلقا وفی ذا الحذف أیّا غیر أیّ یقتفی إن یستطل وصل وإن لم یستطل فالحذف نزر وأبوا أن یختزل إن صلح الباقی لوصل مکمل والحذف عندهم کثیر منجلی فی عائد متّصل إن انتصب بفعل أو وصف ک «من نرجو یهب» کذاک حذف ما بوصف خفضا ک «أنت قاض» بعد أمر من قضی کذا الذی جرّ بما الموصول جر ک «مرّ بالّذی مررت فهو بر»
5.المعرّف ب «ال»

(1)

تنقسم «ال» المفیده للتعریف إلی نوعین : عهدیّه وجنسیّه.

فالعهدیّه إمّا أن یکون مصحوبها معهودا ذکریّا ، نحو قوله تعالی : «کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولاً* فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ».(2) أو معهودا ذهنیّا ، کقوله تعالی : (إِذْ هُما فِی الْغارِ) ، (3) أو معهودا حضوریا ، نحو قوله تعالی : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ».(4)

والجنسیّه إمّا لاستغراق الأفراد وهی التی تخلفها «کلّ» حقیقه ، نحو : (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ) ، (5) أو لاستغراق خصائص الأفراد وهی التی تخلفها «کلّ» مجازا ، نحو : «أنت الرّجل علما» ، أی : کلّ رجل من جهه العلم. أو لتعریف الماهیه وهی التی لا تخلفها «کلّ» لا حقیقه ولا مجازا ، نحو قوله تعالی : «وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ». (6) ».

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 648


1- اعلم أنّ «ال» إمّا اسمیّه أو حرفیّه. فالاسمیّه هی الموصوله وتقدّمت. والحرفیّه إمّا مفیده للتعریف ، نحو : «جاءنی الرجل» أو زائده ، نحو قول الشاعر : رأیتک لمّا أن عرفت وجوهنا صددت وطبت النفس یا قیس عن عمرو وقد تدخل «ال» علی العلم المنقول للمح أصله ، کالحارث ، وهذا سماعی ، فلا یجوز فی نحو : «محمّد». وذهب جماعه من النحویین إلی أنّها زائده لعدم إفادتها التعریف.
2- المزّمّل (73) : 15 و 16.
3- التوبه (9) : 40.
4- المائده (5) : 3.
5- العصر (103) : 2 و 3.
6- الأنبیاء (21) : 30. قال ابن مالک : ال حرف تعریف أو اللام فقط فنمط عرّفت قل فیه : «النّمط» اختلفوا فی «ال التعریف» ؛ هل هی بجملتها حرف تعریف أو اللّام وحدها؟ فالخلیل علی الأوّل والجمهور علی الثانی. وإذا أردت تعریف «نمط» ، فقل فیه : «النمط». وقد تزاد لازما کاللّات والآن والذین ثمّ اللّاتی ولاضطرار کبنات الأوبر کذا وطبت النفس یا قیس السّری یرید : أنّ «ال» قد تکون زائده وهی علی نوعین : لازمه وغیر لازمه. فاللّازمه ک «اللّات» وهو اسم صنم کان بمکّه و «الآن» وهو اسم للزمان الحاضر وکالموصولات التی دخلت علیها «ال» نحو : «الّذین» و «اللّاتی». وغیر اللّازمه ، ک «بنات الأوبر» فی قول الشاعر : ولقد جنیتک أکمؤا وعساقلا ولقد نهیتک عن بنات الأوبر أراد به : «بنات أوبر» وهو علم لضرب من الکمأه. ومثل : «وطبت النفس» فی قول الشاعر : رأیتک لمّا أن عرفت وجوهنا صددت وطبت النفس یا قیس عن عمرو أراد : «نفسا» ، ف «ال» زائده فی التمییز بناء علی أنّه لا یکون إلّا نکره. ثمّ قال ابن مالک : وبعض الأعلام علیه دخلا للمح ما قد کان عنه نقلا کالفضل والحارث والنّعمان فذکر ذا وحذفه سیّان یرید : أنّ بعض الأعلام المنقوله دخل علیه «ال» للمح أصله ، کالفضل و... فذکر «أل» وحذفه سیّان بالنسبه إلی التعریف. وقد یصیر علما بالغلبه مضاف أو مصحوب ال کالعقبه وحذف ال ذی إن تناد أو تضف أوجب وفی غیرهما قد تنحذف یرید : أنّ المضاف أو مصحوب ال قد یصیر علما بالغلبه ، ک «ابن عبّاس» لعبد الله بن عبّاس و «العقبه» وهی فی الأصل اسم لکلّ طریق صاعد فی الجبل ثمّ اختصّ بعقبه منی التی تضاف إلیها الجمره فیقال : «جمره العقبه». ثمّ الذی صار علما بغلبه الإضافه ، فإنّ الإضافه لا تفارقه فی نداء وغیره. أمّا «ال» هذه فإنّها زائده لازمه إلّا فی نداء أو إضافه فیجب حذفها ، نحو : «یا أعشی» و «هذه مدینه الرسول صلیّ الله علیه وآله». وقد تحذف فی غیرهما بقلّه ، نحو : «هذا عیّوق طالعا».
6.المضاف إلی معرفه

إذا اضیفت نکره إلی معرفه - إضافه معنویّه - صارت معرفه ، نحو : «کتابی». وتفصیل البحث فی باب الإضافه.

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 649

المبتدأ والخبر

اشارۀ

المبتدأ : اسم مجرّد من العوامل اللفظیّه غیر المزیده مخبرا عنه أو وصفا رافعا لمکتفی به. (1)

فالاسم یعمّ الصریح ، نحو : «الله ربّنا» والمؤوّل ، نحو قوله تعالی : «وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ».(2) ولفظ «مجرّد من العوامل اللفظیّه» یخرج نحو الفاعل واسم «کان». ولفظ «غیر المزیده» یدخل نحو : «بحسبک درهم» و (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ) ، (3) ولفظ «مخبرا عنه» یخرج أسماء الأفعال. وتقیید الوصف بکونه رافعا لمکتفی به یخرج نحو : «قائم» من «أقائم أبوه زید».

وذهب البصریّون - إلّا الأخفش - إلی أنّ هذا الوصف لا یکون مبتدأ إلّا إذا اعتمد علی نفی أو استفهام ، نحو : «أقائم الزیدان» و «ما قائم الزیدان».

وذهب الأخفش والکوفیّون إلی عدم اشتراط ذلک ، فأجازوا نحو : «قائم الزیدان». ف «قائم» مبتدأ و «الزیدان» فاعل سدّ مسدّ الخبر.

ثمّ إنّ الوصف مع ما بعده إمّا أن یتطابقا إفرادا وتثنیه وجمعا أو لا یتطابقا.

فإن تطابقا إفرادا ، نحو : «أقائم زید» جاز فیه وجهان. أحدهما : أن یکون الوصف مبتدأ وما بعده فاعلا سدّ مسدّ الخبر ، والثانی : أن یکون الوصف خبرا مقدما وما بعده مبتدأ مؤخّرا.

وإن تطابقا تثنیه ، نحو : «أقائمان الزیدان» أو جمعا ، نحو : «أقائمون الزیدون» فالوصف خبر مقدّم وما بعده مبتدأ مؤخّر.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 650


1- سواء کان ظاهرا ، نحو : «أقائم الزیدان؟» أو ضمیرا منفصلا ، نحو قول الشاعر : خلیلیّ ما واف بعهدی أنتما إذا لم تکونا لی علی من اقاطع
2- البقره (2) : 184.
3- فاطر (35) : 3.

وإن لم یتطابقا - نحو : «أقائم الزیدان» و «أقائم الزیدون» - فالوصف مبتدأ وما بعده فاعل سدّ مسدّ الخبر. أمّا نحو : «أقائمان زید» و «أقائمون زید» فممتنع. (1)

والخبر : هو الجزء الذی حصلت به الفائده مع مبتدأ غیر الوصف ، نحو : «زید قائم». فخرج فاعل الفعل - فإنّه لیس مع المبتدأ - وفاعل الوصف.

رافع المبتدأ والخبر

ذهب الکوفیّون إلی أنّ المبتدأ والخبر یترافعان ، أی : کلّ منهما یرفع الآخر.

وذهب البصریّون إلی أنّ المبتدأ یرتفع بالابتداء ، وهو کون الاسم مجرّدا عن العوامل اللفظیه غیر المزیده. وأمّا الخبر فاختلفوا فیه :

فقیل : «إنّه یرتفع بالابتداء أیضا».

وقیل : «إنّه یرتفع بالابتداء والمبتدأ معا».

وقیل : «إنّه یرتفع بالمبتدأ». (2)

أقسام الخبر

ینقسم الخبر إلی مفرد (3) وجمله. ».

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 651


1- قال ابن مالک : مبتدأ زید وعاذر خبر إن قلت : «زید عاذر من اعتذر» وأوّل مبتدأ والثانی فاعل أغنی فی «أسار ذان» وقس وکاستفهام النفی وقد یجوز نحو «فائز اولو الرّشد» والثانی مبتدأ وذا الوصف خبر إن فی سوی الإفراد طبقا استقر
2- قال ابن مالک : ورفعوا مبتدأ بالابتدا کذاک رفع خبر بالمبتدا والخبر الجزء المتمّ الفائده ک «الله برّ والأیادی شاهده»
3- المراد بالمفرد ما للعوامل تسلّط علی لفظه ، فیشمل ما لا معمول له ، ک «هذا زید» ، وما عمل الجرّ ، ک «زید غلام عمرو» ، أو الرفع ، ک «زید قائم أبوه» أو النصب ک «هذا ضارب أبوه عمرا».

والمفرد إمّا جامد أو مشتق. (1)

فإن کان جامدا فمذهب البصریّین أنّه لا یتحمّل ضمیر المبتدأ ، نحو : «هذا أخوک» ، إلّا إذا أوّل بمشتقّ ، نحو : «هذا أسد» ، أی : شجاع. وذهب الکوفیّون إلی أنّه یتحمّله وإن لم یؤوّل بالمشتقّ.

وإن کان مشتقّا یتحمّل ضمیر المبتدأ عند الجمیع ، نحو : «زید قائم» ، إلّا إذا رفع الظاهر ، نحو : «زید قائم أبواه».

ثمّ إنّ الوصف إذا جری علی غیر من هو له وجب إبراز الضمیر عند البصریّین سواء أمن اللبس ، نحو : «زید هند ضاربها هو» أو لم یؤمن ، نحو : «زید بکر ضاربه هو». وأجاز الکوفیّون الاستتار إذا امن اللبس.

أمّا الجمله الواقعه خبرا فإن کانت نفس المبتدأ فی المعنی فلا تحتاج إلی رابط ، کما فی ضمیر الشأن ، نحو قوله تعالی : «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ».(2) وإن لم تکن کذلک فلا بدّ من رابط یربطها بالمبتدأ. والروابط الّتی ذکروها کثیره ، منها ما یلی :

1 - الضمیر الراجع إلی المبتدأ ، سواء کان مذکورا ، نحو : «زید ضربته» أو محذوفا ، نحو : «السّمن منوان بدرهم» ، أی : منه.

2 - الإشاره إلی المبتدأ ، کقوله تعالی : «وَلِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ».(3)

3 - إعاده المبتدأ ، کقوله تعالی : «الْحَاقَّهُ* مَا الْحَاقَّهُ».(4)

4 - «ال» النائبه عن الضمیر ، وهو قول الکوفیّین وطائفه من البصریین ، نحو قوله تعالی : (وَأَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی) ، (5) و

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 652


1- قال الخضری : «المشتقّ ما یصاغ من المصدر للدلاله علی متّصف به ، کما هو اصطلاح النحویین. أمّا عند الصرفیّین فهو ما دلّ علی حدث وذات وإن لم تتّصف به ، فیشمل أسماء الزمان والمکان والآله ولیست مراده هنا».
2- الإخلاص (112) : 1. ومثّل ابن مالک لهذا القسم ب «نطقی الله حسبی». والتحقیق أنّ مثل هذا لیس من الإخبار بالجمله بل بالمفرد علی إراده اللفظ کما فی عکسه ، نحو قوله صلی الله علیه وآله : «لا حول ولا قوّه إلّا بالله ، کنز من کنوز الجنّه». (بحار الأنوار : 90 / 274).
3- الأعراف (7) : 26.
4- الحاقّه (69) : 1 و 2.
5- النازعات (79) : 40 و 41.

الأصل : «مأواه». وقال المانعون : «إنّ التقدیر : هی المأوی له». (1)

ثمّ إنّ الخبر قد یکون ظرفا ، کقوله تعالی : (وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ)(2) أو جارّا ومجرورا ، نحو : «الْحَمْدُ لِلَّهِ».(3) وجمهور النحویین علی أنّه یتعلّق بمحذوف وجوبا ، تقدیره «کائن» أو «استقرّ» ، (4) علی خلاف فی ذلک. (5)

قال السیوطی : وشذّ التصریح بهذا المتعلّق فی قول الشاعر :

لک العزّ إن مولاک عزّ وإن یهن

فأنت لدی بحبوحه الهون کائن (6)

اعلم أنّ ظرف المکان یقع خبرا عن الذات ، نحو : «زید عندک» وعن المعنی ، نحو : «القتال عندک». أمّا ظرف الزمان فیقع خبرا عن المعنی ، منصوبا أو مجرورا ب «فی» ، نحو : «القتال یوم الجمعه» أو «فی یوم الجمعه» ؛ ولا یقع - علی المشهور - خبرا عن الذات ، وما ورد من ذلک فمؤوّل علی حذف مضاف ، نحو : «الیوم خمر» أی : شرب خمر. وأجازه بعض المتأخّرین - کابن مالک - بشرط الفائده ، کما لو کان المبتدأ عامّا والزمان خاصّا ، نحو : «نحن فی شهر کذا». (7)

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 653


1- قال ابن مالک : ومفردا یأتی ویأتی جمله حاویه معنی الذی سیقت له وإن تکن إیّاه معنی اکتفی بها ک «نطقی الله حسبی وکفی» والمفرد الجامد فارغ وإن یشتقّ فهو ذو ضمیر مستکن وأبرزنه مطلقا حیث تلا ما لیس معناه له محصّلا
2- الأنفال (8) : 42.
3- الفاتحه (1) : 2.
4- وکذا ما شابههما فی المعنی ، ک «ثابت» و «وجد».
5- قال ابن مالک : وأخبروا بظرف أو بحرف جر ناوین معنی کائن أو استقر قال الأخفش والفارسی والزمخشری : تقدیره : «کان أو استقرّ» ، وحجّتهم أنّ المحذوف عامل النصب فی لفظ الظرف ومحلّ المجرور ، والأصل فی العامل أن یکون فعلا. وذهب جمهور البصریّین إلی أنّ تقدیره «کائن» أو «مستقرّ» ، وحجّتهم أنّ المحذوف هو الخبر فی الحقیقه ، والأصل فی الخبر أن یکون اسما مفردا. فتأمّل.
6- البحبوحه : الوسط. الهون : الذّلّ.
7- قال ابن مالک : ولا یکون اسم زمان خبرا عن جثّه وإن یفد فأخبرا
الابتداء بالنکره

الأصل فی المبتدأ أن یکون معرفه ولا یکون نکره إلّا إذا أفادت. وتحصل الفائده بأمور نذکر أهمّها : (1)

1 - أن یکون الخبر ظرفا أو جارّا ومجرورا ، نحو قوله تعالی : (وَلَدَیْنا مَزِیدٌ) ، (2) و «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتابٌ». (3)

وألحق بهما ابن مالک فی شرح التسهیل الجمله ، نحو : «قصدک غلامه رجل».

وشرط الخبر فی الثلاثه الاختصاص بأن یکون کلّ من المجرور وما اضیف إلیه الظرف والمسند إلیه فی الجمله صالحا للابتداء ، فلا یجوز : «فی دار رجل» لعدم الفائده.

قالوا : «ویشترط التقدیم أیضا ، فلا یجوز «رجل فی الدار».

قال ابن هشام : «الصواب أن یقال : إنّما وجب التقدیم هنا لدفع توهّم الصفه ، واشتراطه هنا یوهم أنّ له مدخلا فی التخصیص».

2 - أن تدلّ النکره بنفسها علی العموم ، نحو : «کلّ یموت».

3 - أن تکون النکره مسبوقه بنفی أو استفهام ، نحو : «ما أحد أغیر من الله» وقوله تعالی «أَإِلهٌ مَعَ اللهِ». (4)

4 - أن توصف النکره ، إمّا لفظا ، نحو قوله تعالی : (وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ) ، (5) أو تقدیرا ، نحو قوله تعالی : (وَطائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ) ، (6) أی : «وطائفه من غیرکم» بدلیل ما قبله ، أو معنی ، نحو : «رجیل جاء» ، أی : «رجل صغیر جاء».

5 - أن تکون النکره عامله ، إمّا رفعا ، نحو : «قائم الزیدان» عند من أجازه ، أو نصبا ، نحو : «أمر بمعروف صدقه ونهی عن منکر صدقه» ، أو جرّا ، (7) نحو : «عمل برّ یزین».

6 - العطف بشرط أن یکون أحد المتعاطفین یجوز الابتداء به ، نحو : «رجل وامرأه ».

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 654


1- لم یعوّل المتقدّمون فی ضابط جواز الابتداء بالنکره إلّا علی حصول الفائده. ورأی المتأخّرون أنّه لیس کلّ أحد یهتدی إلی موارد الفائده فلذلک تتبّعوا تلک الموارد.
2- ق (50) : 35.
3- الرّعد (13) : 38.
4- النّمل (27) : 60.
5- البقره (2) : 221.
6- آل عمران (3) : 154.
7- إذا قلنا بأنّ المضاف عامل فی المضاف إلیه ، وإلّا فنقول : «ومن المسوّغات أن تکون النکره مضافه».

عالمه جاءا» وقوله تعالی : «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً».(1)

7 - أن تکون النکره دعاء ، کقوله تعالی : (سَلامٌ عَلی إِبْراهِیمَ) ، (2) و (وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ) ، (3) أو فیها معنی التعجّب ، نحو : «عجب لزید».

8 - أن تقع فی أوّل الجمله الحالیّه ، نحو : «قطعت الصحراء ودلیل یهدینی» أو بعد إذا الفجائیه ، نحو : «خرجت فإذا أسد بالباب».

9 - أن تکون محصوره ، نحو : «إنّما قائم رجل».

10 - أن یکون ثبوت ذلک الخبر للنکره من خوارق العاده ، نحو : «بقره تکلّمت». (4)

حالات الخبر

للخبر ثلاث حالات :

الحاله الأولی : التأخیر ، وهو الأصل ؛ لأنّه وصف فی المعنی للمبتدأ فحقّه التأخیر. ویجب فی مواضع ، أهمّها :

1 - أن یکون کلّ من المبتدأ والخبر معرفه أو نکره صالحه لجعلها مبتدأ ولا قرینه تبیّن المبتدأ من الخبر ، نحو : «زید أخوک» و «أفضل من زید أفضل من بکر». فإن وجد قرینه جاز تقدیم الخبر ، نحو : قول الشاعر :

بنونا بنو أبنائنا وبناتنا

بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد

فقوله «بنونا» خبر مقدّم و «بنو أبنائنا» مبتدأ مؤخّر ، لأنّ المراد الحکم علی بنی أبنائهم بأنّهم کبنیهم ولیس المراد الحکم علی بنیهم بأنّهم کبنی أبنائهم.

2 - أن یکون الخبر فعلا رافعا لضمیر المبتدأ مستترا ، نحو : «زید قام». ولا یجوز التقدیم لالتباس المبتدأ بالفاعل. فإن کان الفعل رافعا لظاهر ، نحو : «زید قام أبوه» أو

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 655


1- البقره (2) : 263.
2- الصافّات (37) : 109.
3- المطفّفین (83) : 1.
4- قال ابن مالک : ولا یجوز الابتدا بالنکره ما لم تفد ک «عند زید نمره» وهل فتی فیکم؟ فما خلّ لنا ورجل من الکرام عندنا ورغبه فی الخیر خیر وعمل برّ یزین ولیقس ما لم یقل

ضمیر مستتر ، نحو : «أخواک قاما» ، جاز التقدیم.

3 - أن یکون الخبر محصورا ، نحو : «إنّما زید شاعر» و «ما زید شاعر». ولا یجوز التقدیم لئلّا یتوهّم عکس المقصود.

4 - أن یکون المبتدأ مستحقّا للتصدیر ، إمّا بنفسه ، نحو : «من فی الدار؟» أو بغیره ، إمّا متقدّما علیه ، نحو : «لزید قائم» أو متأخّرا عنه ، نحو : «غلام من فی الدار». (1)

الحاله الثانیه : التقدیم ، ویجب فی مواضع ، أهمّها :

1 - أن یکون التأخیر موجبا للبس ، نحو : «فی الدار رجل» و «عندک مال» و «قصدک غلامه رجل» إذ لو تأخّر الخبر فیها لتوهّم أنّه صفه. (2)

2 - أن یکون المبتدأ محصورا ، نحو : «ما لنا إلّا اتّباع أحمد» و «إنّما عندک زید». ولا یجوز التأخیر لئلّا یتوهّم عکس المقصود.

3 - أن یکون الخبر مستحقّا للتصدیر ، إمّا بنفسه ، نحو : «أین زید؟» أو بغیره ، نحو : «صبیحه أیّ یوم سفرک؟».

4 - أن یشتمل المبتدأ علی ضمیر یعود علی بعض الخبر ، نحو : «فی الدار صاحبها». (3)

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 656


1- قال ابن مالک : والأصل فی الأخبار أن تؤخّرا وجوّزوا التّقدیم إذ لا ضررا فامنعه حین یستوی الجزءان عرفا ونکرا عادمی بیان کذا إذا ما الفعل کان الخبرا أو قصد استعماله منحصرا أو کان مسندا لذی لام ابتدا أو لازم الصّدر ک «من لی منجدا؟»
2- لأنّه نکره محضه وحاجه النکره إلی التخصیص - لیفید الإخبار عنها فائده یعتد بمثلها - آکد من حاجتها إلی الخبر ، ولهذا لو کانت النکره مختصّه جاز تقدیمها ، نحو قوله تعالی : «وَأَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ». الأنعام (6) : 2.
3- قال ابن مالک : ونحو «عندی درهم» و «لی وطر» ملتزم فیه تقدّم الخبر کذا إذا عاد علیه مضمر ممّا به عنه مبینا یخبر کذا إذا یستوجب التّصدیرا ک «أین من علمته نصیرا» وخبر المحصور قدّم أبدا ک «ما لنا إلّا اتّباع أحمدا

الحاله الثالثه : جواز التقدیم والتأخیر ، وذلک فیما فقد فیه موجبهما ، کقولک : «زید قائم» ، فیترجّح تأخیره علی الأصل ویجوز تقدیمه لعدم المانع.

حذف المبتدأ والخبر

یحذف کلّ من المبتدأ والخبر إذا دلّ علیه دلیل ، جوازا أو وجوبا.

فمثال حذف المبتدأ جوازا أن یقال : «کیف زید؟» ، فتقول : «صحیح» ، أی : «هو صحیح».

ومثال حذف الخبر جوازا أن یقال : «من عندک؟» ، فتقول : «زید» ، أی : «زید عندی».

وقد یحذف الجزءان ، نحو : «نعم» ، فی جواب : «أزید قائم» ، إذ التقدیر : «نعم ، زید قائم». سئل عن الصادق علیه السلام : «المؤمنون من طینه الأنبیاء؟» ، قال : نعم. (1)

ویحذف المبتدأ وجوبا فی مواضع :

1 - إذا اخبر عنه بنعت مقطوع ، ک «مررت بزید الکریم» ، والتقدیر : «هو الکریم».

2 - إذا اخبر عنه بمخصوص «نعم» أو «بئس» ، نحو : «نعم الرّجل زید» ، والتقدیر : «هو زید».

3 - إذا اخبر عنه بمصدر جیء به بدلا من فعله ، نحو قوله تعالی : (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) ، (2) والتقدیر : «فصبری صبر جمیل».

4 - إذا اخبر عنه بصریح القسم ، نحو : «فی ذمّتی لأفعلنّ».

ویحذف الخبر وجوبا فی مواضع :

1 - أن یکون الخبر کونا مطلقا والمبتدأ بعد لو لا الامتناعیّه ، نحو : «لو لا علیّ لهلک عمر» ، (3) أی : «لو لا علیّ موجود ...».

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 657


1- الکافی (2) : 5. قال ابن مالک : وحذف ما یعلم جائز کما تقول : «زید» ، بعد «من عندکما؟» وفی جواب «کیف زید؟» قل : دنف فزید استغنی عنه إذ عرف
2- یوسف (12) : 18.
3- قالها عمر بن الخطّاب فی مواضع متعدّده. راجع : مسند زید بن علی : 335 ، شرح الأزهار ، لأحمد المرتضی : 4 / 346 ، المناقب للخوارزمی : 48 ، الاستیعاب : 3 / 39 ، تفسیر النیسابوری فی سوره الأحقاف ، شرح الجامع الصغیر ، للشیخ محمّد الحنفی : 417 ، هامش السراج المنیر. تذکره السبط : 87 ، مطالب السئول : 13 ، فیض القدیر : 4 / 357.

فلو کان کونا مقیّدا وجب ذکره إن فقد دلیله ، کقولک : «لو لا زید محسن إلیّ ما أتیت» وجاز الوجهان إن وجد الدلیل کما لو یقال : «هل زید محسن إلیک؟» فتقول : «لو لا زید لهلکت» ، أی : «لو لا زید محسن إلیّ لهلکت».

2 - أن یکون المبتدأ صریحا فی القسم ، نحو : «لعمرک لأفعلنّ» والتقدیر : «لعمرک قسمی ...». فإن لم یکن صریحا فی القسم جاز إثبات الخبر وحذفه فیقال : «عهد الله لأفعلنّ» و «عهد الله علیّ لأفعلنّ».

3 - أن یکون المبتدأ معطوفا علیه اسم بواو تکون بمعنی «مع» ، نحو : «کلّ رجل وضیعته» ، ف «کلّ» مبتدأ و «ضیعته» - أی حرفته - معطوف علی «کلّ» والخبر محذوف والتقدیر : «کلّ رجل وضیعته مقترنان». (1)

4 - أن یکون المبتدأ مصدرا أو مضافا إلی مصدر وبعده حال لا تصلح أن تکون خبرا ؛ فالمصدر نحو : «ضربی زیدا قائما» ، ف «قائما» حال سدّت مسدّ الخبر المحذوف وجوبا والأصل : «ضربی زیدا حاصل إذا - أو إذ - کان قائما». فحذف «حاصل» ثمّ الظرف.

والمضاف إلی المصدر نحو : «أکثر شربی السّویق ملتوتا» ، ف «ملتوتا» حال سدّت مسدّ الخبر ، وتقدیره کما تقدّم.

وخرج بتقیید الحال بعدم صلاحیّتها للخبریّه ما یصلح لها فالرفع فیه واجب نحو : «ضربی زیدا شدید». (2)م»

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 658


1- عبّر جماعه من النحویّین «بواو هی نصّ فی المعیّه». قال الخضری : «والمراد أنّها ظاهره فیها ، لأنّ الواو فی «کلّ رجل وضیعته» تحتمل مجرّد العطف أیضا ، کأن یقال : «کلّ رجل وضیعته مخلوقان» ، لکنّها ظاهره فی المعیّه بسبب أنّ الصنعه تلازم الصانع ، فالمعیّه لیست من مجرّد الواو بل مع المعطوف». حاشیه الخضری : 1 / 205.
2- قال ابن مالک : وبعد لو لا غالبا حذف الخبر حتم وفی نصّ یمین ذا استقر وبعد واو عیّنت مفهوم مع کمثل «کلّ صانع وما صنع» وقبل حال لا یکون خبرا عن الذی خبره قد اضمرا ک «ضربی العبد مسیئا» و «أتمّ تبیینی الحقّ منوطا بالحکم»
تعدّد الخبر

اختلف النحویون فی جواز تعدّد الخبر ، نحو : «زید قائم ضاحک» ؛ فذهب قوم - کابن مالک - إلی الجواز سواء کان الخبران فی معنی خبر واحد ، نحو : «هذا حلو حامض» أی : «مزّ» ، أم لم یکونا کذلک ، کالمثال الأوّل. (1) وذهب بعضهم إلی أنّه لا یتعدّد الخبر إلّا إذا کان الخبران فی معنی خبر واحد فإن لم یکونا کذلک تعیّن العطف فإن جاء من لسان العرب شیء بغیر عطف قدّر له مبتدأ آخر کقوله تعالی : «وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ* ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ».(2)

وزعم بعضهم أنّه لا یتعدّد الخبر إلّا إذا کانا مفردین أو جملتین نحو : «زید قائم ضاحک» و «زید قام ضحک».

اقتران الخبر بالفاء

تدخل الفاء فی الخبر جوازا فی موضعین :

1 - إذا کان المبتدأ موصولا عامّا وقعت صلته جمله فعلیّه مستقبله المعنی أو ظرفا أو جارّا مع مجروره نحو : «الّذی یأتینی - أو فی الدار أو عندک - فله درهم». وأجاز بعضهم دخول الفاء فی الخبر مع الماضی أیضا نحو : «الّذی زارنا أمس فله کذا». واستدلّ بقوله تعالی : «وَما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللهِ».(3) واوّل علی معنی «وما یتبیّن إصابته إیّاکم ...».

2 - إذا کان المبتدأ نکره عامّه موصوفه بأحد الثلاثه ، نحو : «رجل سیأتی - أو فی الدار أو عندک - فله درهم».

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 659


1- قال ابن مالک : وأخبروا باثنین أو بأکثرا عن واحد ک «هم سراه شعرا»
2- البروج (85) : 14 و 15.
3- آل عمران (3) : 166.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 660

نواسخ الابتداء

اشارۀ

تدخل علی المبتدأ والخبر أفعال وحروف تسمّی النواسخ. وهی :

1 - الأفعال الناقصه

2 - الحروف المشبّهه ب «لیس»

3 - أفعال المقاربه

4 - الحروف المشبّهه بالفعل

5 - لا التی لفی الجنس

6 - ظنّ وأخواتها.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 661

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 662

الأفعال الناقصه
اشارۀ

وهی : کان ، أمسی ، أصبح ، أضحی ، ظلّ ، بات ، صار ، لیس ، زال ، برح ، فتیء ، انفکّ ودام.

فترفع المبتدأ ویسمّی اسما لها وتنصب الخبر ویسمّی خبرا لها.

وهذه الأفعال ثلاثه أقسام :

الأوّل : ما یعمل هذا العمل بلا شرط وهو کان ولیس وما بینهما ، نحو قوله تعالی : «وَکانَ رَبُّکَ قَدِیراً».(1)

الثانی : ما یعمل بشرط أن یتقدمّه نفی أو نهی أو دعاء ، وهو أربعه : زال ، برح ، فتیء ، انفکّ ، نحو قوله تعالی : (وَلا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ) ، (2) وقول الشاعر :

صاح شمّر ولا تزل ذاکر المو

ت فنسیانه ضلال مبین (3)

وقولک : «لا یزال الله محسنا إلیک».

ویشترط فی «زال» شرط آخر وهو أن یکون مضارعها «یزال» لا التی مضارعها «یزول» أو «یزیل» ، لأنّ الأوّل فعل تامّ قاصر بمعنی الذهاب والانتقال ، والثانی فعل تامّ متعدّ بمعنی «ماز».

الثالث : ما یعمل بشرط أن یسبقه «ما» المصدریه الظرفیه ، (4) وهو «دام» ، نحو قوله تعالی : (وَأَوْصانِی بِالصَّلاهِ وَالزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا) ، (5) أی : مدّه دوامی حیّا. (6)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 663


1- الفرقان (25) : 54.
2- هود (11) : 118.
3- صاح : منادی حذف منه حرف النداء ، وهو مرخّم ترخیما غیر قیاسیّ ، أی : یا صاحبی. شمّر : اجتهد.
4- سمّیت مصدریّه لأنّها تقدّر مع ما بعدها بالمصدر وسمّیت ظرفیّه لنیابتها عن الظرف وهو المدّه.
5- مریم (19) : 31.
6- قال ابن مالک - بعد بیان عمل «کان» من رفع الاسم ونصب الخبر - : ک «کان» ، ظلّ ، بات أضحی أصبحا أمسی وصار لیس زال برحا فتیء وانفکّ وهذی الأربعه لشبه نفی أو لنفی متبعه ومثل «کان» دام مسبوقا ب «ما» کأعط ما دمت مصیبا درهما
معنی هذه الأفعال

معنی «کان» اتّصاف المخبر عنه بالخبر فی زمان صیغتها. ومعنی «ظلّ» اتصاف المخبر عنه بالخبر نهارا. ومعنی «بات» اتّصافه به لیلا. ومعنی «أصبح ، أضحی ، أمسی» اتّصافه به فی الصباح والضّحی والمساء. ومعنی «لیس» النفی ، وهی عند الإطلاق لنفی الحال وعند التقیید بزمن علی حسبه. ومعنی «ما زال» وأخواتها ملازمه الخبر المخبر عنه علی حسب ما یقتضیه الحال. و «ما دام» لتعیین أمر بمدّه اتّصاف المخبر عنه بالخبر.

کلّ هذه الأفعال یجوز أن تستعمل تامّه ، أی : مستغنیه بمرفوعها ، إلّا «فتیء» و «زال» - التی مضارعها «یزال» - و «لیس».

ومثال ذلک قوله تعالی : (وَإِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ) ، (1) أی : «وإن وجد ذو عسره ...» ، وقوله تعالی : (فَسُبْحانَ اللهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ) ، (2) أی : «حین تدخلون فی المساء وحین تدخلون فی الصّباح» ، وقوله تعالی : (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَالْأَرْضُ) ، (3) أی : «ما بقیت ...». و «بات زید» ، أی : «أقام لیلا». و «بات بالقوم» ، أی : «نزل بهم لیلا». و «ظل الیوم» ، أی : «دام ظلّه». و «أضحینا» ، أی : «دخلنا فی الضّحی». و «صار الأمر إلیک» ، أی : «انتقل الیک». و «برح» بمعنی «ذهب» ومنه : «البارحه» للّیله الماضیه. و «انفکّ حلقات السلسله» ، أی : «انفصلت».

وقد یستعمل بعض هذه الأفعال بمعنی بعضها ، فیستعمل کان وظلّ وأضحی وأصبح وأمسی بمعنی «صار» ، نحو قوله تعالی : (وَفُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً) ، (4) و «وَإِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا». (5)

تتمّه : الحق ب «صار» أفعال بمعناها ، وهی : آض ، رجع ، عاد ، استحال ، قعد ، حار ، جاء ، ارتدّ ، تحوّل ، غدا ، راح.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 664


1- البقره (2) : 280.
2- الرّوم (30) : 17.
3- هود (11) : 107.
4- النبأ (78) : 19.
5- النحل (16) : 58.
حکم هذه الأفعال من جهه التصرّف

هذه الأفعال ثلاثه أنواع :

الأوّل : ما لا یتصرّف ولا یوجد منه غیر الماضی ، وهو «دام» و «لیس».

الثانی : ما یتصرّف تصرّفا ناقصا وهو «زال» وأخواتها ، فإنّها لا یستعمل منها أمر ولا مصدر.

الثالث : ما یتصرّف تصرّفا تامّا ، فیأتی منه المضارع والأمر والمصدر والوصف. وهو «کان» إلی «صار». وکلّ ما تصرّف من هذه الأفعال یعمل عمل الماضی ، (1) سواء کان فعلا ، نحو قوله تعالی : (وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً) ، (2) و (کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ) ، (3) أو اسم فاعل ، کقول الشاعر :

وما کلّ ما یبدی البشاشه کائنا

أخاک إذا لم تلفه لک منجدا

أو مصدرا ، کقول الشاعر :

ببذل وحلم ساد فی قومه الفتی

وکونک إیّاه علیک یسیر (4)

توسّط الخبر بین الفعل والاسم

یجوز توسط الخبر بین الفعل والاسم ، کقوله تعالی : «وَکانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ».(5)

وقد یمنع من التوسّط کما إذا خیف اللبس ، نحو : «کان صاحبی عدوّی» أو اقترن الخبر ب «إلّا» ، نحو قوله تعالی : «وَما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَتَصْدِیَهً».(6)

تقدیم الخبر علی الفعل

یجوز تقدیم الخبر علی الفعل اتّفاقا إلّا «دام» و «لیس» والمنفی ب «ما». أمّا «دام»

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 665


1- غیر أنّ مصدرها یضاف إلی اسمها فیکون الاسم مجرورا لفظا مرفوعا محلا.
2- البقره (2) : 143.
3- النساء (4) : 135.
4- ساد : من السیاده وهی الرفعه وعظم الشأن. قال ابن مالک : وغیر ماض مثله قد عملا إن کان غیر الماض منه استعملا
5- الروم (30) : 47.
6- الأنفال (8) : 35.

فحکی الاتّفاق علی عدم الجواز واستدلّ بأنها مشروطه بدخول «ما» المصدریه الظرفیه والحرف المصدری لا یعمل ما بعده فی ما قبله.

ویظهر من هذا جواز تقدیم الخبر علی «دام» وحدها ، نحو : «لا أصحبک ما قائما دام زید». کما أجازه ابن عقیل.

أمّا «لیس» ففیها خلاف. فذهب الجمهور علی عدم جواز تقدّم الخبر علیها ، وأجازه جماعه.

واختلف أیضا فی جواز تقدّم الخبر علی «ما» النافیه ، ویدخل تحت هذا قسمان :

أحدهما : ما کان النفی شرطا فی عمل الفعل ، نحو : «ما زال» وأخواتها.

والثانی : ما لم یکن النفی شرطا فی عمله ، نحو : «ما کان».

فذهب البصریّون والفرّاء إلی المنع وبقیّه الکوفیّین إلی الجواز. وخصّ ابن کیسان المنع بغیر «زال» وأخواتها ؛ لأنّ نفیها إیجاب.

تنبیه : یستفاد من کلامهم أمران :

1 - جواز التقدیم إذا کان النفی بغیر «ما» ، فتقول : «قائما لم یزل زید». ومنعه الفرّاء.

2 - جواز توسّط الخبر بین «ما» والفعل ، نحو : «ما قائما کان زید». ومنعه بعضهم.

توسّط معمول الخبر بین الفعل واسمه

یجوز باتّفاق أن یلی هذه الأفعال معمول خبرها إن کان ظرفا أو جارّا ومجرورا ، نحو : «کان عندک - أو فی المسجد - زید معتکفا».

فإن لم یکن أحدهما فجمهور البصریّین یمنعون مطلقا ، والکوفیّون یجیزون مطلقا ؛ وفصّل ابن سرّاج والفارسی وابن عصفور فأجازوه إن تقدّم الخبر معه ، نحو : «کان طعامک آکلا زید» ومنعوه إن تقدّم وحده ، نحو : «کان طعامک زید آکلا».

واحتجّ الکوفیّون بنحو قوله :

قنافذ هدّاجون حول بیوتهم

بما کان إیّاهم عطیّه عوّدا (1)

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 666


1- قنافذ : جمع قنفذ ، وهو حیوان یضرب به المثل فی السری. هدّاجون : جمع «هدّاج» وهو مشیه الشیخ. وعطیّه : اسم رجل.

وخرّج علی إضمار الاسم فی «کان» مرادا به الشأن و «عطیّه» مبتدأ خبره «عوّد» و «إیّاهم» مفعول والجمله خبر «کان».

تنبیه : یستفاد من کلامهم جواز تقدّم الخبر علی الاسم وعلی معموله ، نحو : «کان آکلا طعامک زید» ، لأنّ معمول الخبر لم یل العامل وبه صرّح ابن شقیر مدّعیا فیه الاتّفاق وصرّح أیضا بجواز تقدیم المعمول علی نفس العامل ، ویدلّ علیه قوله تعالی : «وَأَنْفُسَهُمْ کانُوا یَظْلِمُونَ».(1)

خصائص «کان»

تختصّ «کان» بأمور :

الاوّل : جواز زیادتها بشرطین :

أحدهما : کونها بلفظ الماضی وشذّ زیادتها بلفظ المضارع ، نحو :

أنت تکون ماجد نبیل

إذا تهبّ شمأل بلیل (2)

ثانیهما : کونها بین شیئین متلازمین (3) لیسا جارّا ومجرورا ، نحو : «ما کان أحسن زیدا» وشذّ قوله : ».

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 667


1- الأعراف (7) : 177. قال ابن مالک : وفی جمیعها توسّط الخبر أجز وکلّ سبقه دام حظر کذاک سبق خبر ما النّافیه فجیء بها متلوّه لا تالیه ومنع سبق خبر لیس اصطفی وذو تمام ما برفع یکتفی وما سواه ناقص والنّقص فی فتیء لیس زال دائما قفی ولا یلی العامل معمول الخبر إلّا إذا ظرفا أتی أو حرف جر ومضمر الشأن اسما انو إن وقع موهم ما استبان أنّه امتنع
2- ماجد : کریم. نبیل : فاضل. تهبّ : مضارع «هبّت الریح» إذا هاجت. شمأل : ریح تهبّ من ناحیه القطب الشمالی. بلیل : ریح بارده.
3- کالمبتدأ وخبره والفعل ومرفوعه والصله والموصول والصفه والموصوف ، واطّرد زیادتها بین «ما وفعل التعجّب».

سراه بنی أبی بکر تسامی

علی کان المسوّمه العراب (1)

الثانی : جواز حذفها ویقع ذلک علی وجوه :

أحدها : أن تحذف مع اسمها ویبقی الخبر ، وکثر ذلک بعد «إن» و «لو» الشرطیّتین. مثال «إن» قولهم : «الناس مجزیّون بأعمالهم إن خیرا فخیر وإن شرّا فشرّ» ؛ أی : «إن کان عملهم خیرا فجزاؤهم خیر ...» ویجوز «إن خیر فخیرا» بتقدیر «إن کان فی عملهم خیر فیجزون خیرا» ویجوز نصبهما ورفعهما والأوّل أرجحها والثانی أضعفها والأخیران متوسّطان.

ومثال «لو» : قول الشاعر :

لا یأمن الدّهر ذو بغی ولو ملکا

جنوده ضاق عنها السّهل والجبل (2)

أی : «ولو کان الباغی ملکا».

وقلّ الحذف المذکور بدون «إن» و «لو» ، نحو قولهم : «من لد شولا فإلی إتلائها» ، بتقدیر : «من لد أن کانت شولا».

ثانیها : أن تحذف مع خبرها ویبقی الاسم ، وهو ضعیف. وعلیه : «إن خیر فخیر» ، أی : إن کان فی عمله خیر.

ثالثها : أن تحذف وحدها ، وکثر ذلک بعد «أن» المصدریه ، نحو : «أمّا أنت برّا فاقترب» أصله : «أن کنت برّا فاقترب» ، فحذفت «کان» فانفصل الضمیر المتصّل بها ، فصار «أن أنت برّا فاقترب» ثمّ اتی ب «ما» للتعویض ، ثمّ وقع الإدغام للتقارب.

رابعها : أن تحذف مع معمولیها ویعوّض منها «ما» ، وذلک بعد «إن» الشرطیه فی

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 668


1- سراه : جمع «سریّ» وهو الجیّد من کلّ شیء ، ویروی : «جیاد» ، جمع «جواد» وهو الفرس النفیس. تسامی : أصله «تتسامی» من السموّ وهو العلوّ. والمسوّمه : اسم مفعول من «السّمه» وهی العلامه. والعراب : الخیل العربیّه التی جعلت علیها علامه وترکت فی المرعی. قال ابن مالک : وقد تزاد «کان» فی حشو ک «ما کان أصحّ علم من تقدّما»
2- البغی : الظلم.

نحو : «افعل هذا إمّا لا» ، أی : «إن کنت لا تفعل غیره». (1)

الثالث : جواز حذف نون مضارعها المجزوم بالسکون : بشرط عدم اتّصاله بضمیر نصب ولا ساکن نحو : (وَلَمْ أَکُ بَغِیًّا) ، (2) ومن ثمّ لم یجز فی نحو : «لم یکنه» وقوله تعالی : «لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ». (3)

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 669


1- قال ابن مالک : ویحذفونها ویبقون الخبر وبعد إن ولو کثیرا ذا اشتهر وبعد أن تعویض ما عنها ارتکب کمثل «أمّا أنت برّا فاقترب»
2- مریم (19) : 20.
3- النساء (4) : 137. قال ابن مالک : ومن مضارع ل «کان» منجزم تحذف نون وهو حذف ما التزم
الحروف المشبّهه ب «لیس»
اشارۀ

وهی : ما ولا ولات وإن.

أمّا «ما» فأعملها الحجازیّون (1) وبلغتهم جاء التنزیل ، قال الله تعالی : (ما هذا بَشَراً) ، (2) ولإعمالها عندهم أربعه شروط :

الأوّل : أن لا یقترن اسمها ب «إن» الزائده ، ولهذا اهملت فی قول الشاعر :

بنی غدانه ما إن أنتم ذهب

ولا صریف ولکن أنتم الخزف (3)

أمّا روایه بعضهم «ذهبا» و «صریفا» فأجیب بأنّ «إن» نافیه مؤکّده ل «ما».

الثانی : أن لا ینتقض نفی خبرها (4) ب «إلّا» ، فلذلک وجب الرفع فی قوله تعالی (وَما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ)(5) وفی «ما زید قائما بل قاعد» أو «لکن قاعد». وأمّا قول الشاعر :

وما الدّهر إلّا منجنونا بأهله

وما صاحب الحاجات إلّا معذّبا (6)

فمن باب «ما زید إلّا سیرا» ، أی : «إلّا یسیر سیرا» ، والتقدیر : «إلّا یدور دوران منجنون» و «إلّا یعذّب معذّبا ، أی : تعذیبا».

الثالث : أن لا یتقدّم خبرها علی اسمها ، ولذلک وجب الرفع ، فی قول الشاعر :

وما خذّل قومی فأخضع للعدی

ولکن إذا أدعوهم فهم هم (7)

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 670


1- ولغه بنی تمیم أنّها لا تعمل شیئا ، تقول : «ما زید قائم» ، و «زید» مبتدأ و «قائم» خبره.
2- یوسف (12) : 31.
3- بنی غدانه : منادی حذف منه حرف النداء ، أی : یا بنی غدانه ، والصریف : الفضّه ، والخزف : ما عمل من الطین وشوی بالنار فصار فخّارا.
4- ولا یضرّ نفی معمول خبرها ، نحو : «ما زید ضاربا إلّا عمرا».
5- آل عمران (3) : 144.
6- المنجنون : اسم للدولاب الذی یسقی علیه الماء.
7- «خذّل» : جمع خاذل ، مثل رکّع ، فی جمع راکع. وخاذل : اسم فاعل من خذله یخذله ، إذا ترک نصرته

ویستفاد من کلامهم منع العمل عند تقدّم الخبر ولو کان ظرفا أو جارّا ومجرورا. وصرّح به ابن مالک فی الکافیه وشرحها مخالفا لابن عصفور.

الرابع : أن لا یتقدّم معمول الخبر علی الاسم ، فلو تقدّم بطل عملها ، نحو : «ما طعامک زید آکل» ، إلّا إذا کان المعمول ظرفا أو جارّا ومجرورا ، نحو : «ما عندک زید مقیما» و «ما بی أنت معنیّا». (1)

أمّا «لا» فإعمالها عمل «لیس» قلیل. ویشترط له الشروط السابقه - ما عدا الشرط الأوّل (2) - وأن یکون المعمولان نکرتین. والغالب أن یکون خبرها محذوفا ، کقول الشاعر :

من صدّ عن نیرانها

فأنا بن قیس لا براح (3)

وقد یکون مذکورا ، نحو :

تعزّ فلا شیء علی الأرض باقیا

ولا وزر ممّا قضی الله واقیا (4)

أمّا «لات» فمذهب الجمهور أنّها تعمل عمل لیس لکن اختصّت بأنّها لا یذکر معها الاسم والخبر معا بل إنّما یذکر معها أحدهما والکثیر فی لسان العرب حذف اسمها وبقاء خبرها ، کقوله تعالی : (وَلاتَ حِینَ مَناصٍ) ، (5) أی : ولات الحین حین مناص. (6) وقریء شذوذا : «ولات حین مناص» ، أی : «ولات حین مناص کائنا لهم». هذا مذهب الجمهور. ».

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 671


1- قال ابن مالک : إعمال لیس اعملت «ما» دون إن مع بقا النّفی وترتیب زکن وسبق حرف جرّ أو ظرف ک «ما بی أنت معنیّا» أجاز العلما ورفع معطوف ب «لکن» أو ب «بل» من بعد منصوب ب «ما» الزم حیث حلّ
2- لأنّ «إن» لا تزاد بعد «لا» أصلا.
3- صدّ : أعرض. والنیران : جمع النار ، والضمیر فی «نیرانها» عائد إلی الحرب.
4- تعزّ : أمر من التّعزّی ، وهو من العزاء ، بمعنی الصبر والتّسلّی. والوزر : الملجأ. والواقی : الحافظ.
5- ص (38) : 3.
6- کذا قدّروه. قال الخضری : «ولا ینافی ذلک اشتراط تنکیر معمولیها ، لأنّ محلّه فی الظاهر دون المقدّر».

وقال الأخفش : «إنّ لات لا تعمل شیئا ، فإن ولیها مرفوع فمبتدأ حذف خبره أو منصوب فمفعول لفعل محذوف». والتقدیر عنده - علی قراءه النصب - «لا أری حین مناص» وعلی قراءه الرفع - «لا حین مناص کائن لهم».

واختلف فی معمولها ، فقال الفرّاء : «إنّها لا تعمل إلّا فی لفظه حین» ، وهو ظاهر قول سیبویه. وذهب الفارسی وجماعه إلی أنّها تعمل فی «حین» وما رادفه.

قال الزمخشری : «زیدت التاء علی «لا» وخصّت بنفی الأحیان».

أمّا «إن» فمذهب الکوفیین - خلا الفرّاء - وجماعه من البصریّین أنّها تعمل عمل «لیس» ، کقول بعض أهل العالیه (1) : «إن أحد خیرا من أحد إلّا بالعافیه» و «إن ذلک نافعک ولا ضارّک».

ومذهب أکثر البصریین والفرّاء أنّها لا تعمل شیئا. (2)

زیاده الباء فی الخبر

تزاد الباء کثیرا فی خبر «لیس» و «ما» ، کقوله تعالی : (أَلَیْسَ اللهُ بِکافٍ عَبْدَهُ)(3) و (وَما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ)(4) وقلیلا فی خبر «لا» وفی خبر فعل ناسخ منفی ، نحو :

وکن لی شفیعا یوم لا ذو شفاعه

بمغن فتیلا عن سواد بن قارب (5)

وإن مدّت الأیدی إلی الزّاد لم أکن

بأعجلهم إذ أجشع القوم أعجل (6)

وقال ابن عصفور : «هو سماع فیهما». (7)

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 672


1- تطلق علی ما فوق أرض نجد إلی تهامه وإلی ما وراء مکّه وما والاها.
2- قال ابن مالک : فی النّکرات اعملت کلیس «لا» وقد تلی «لات» و «إن» ذا العملا وما ل «لات» فی سوی حین عمل وحذف ذی الرّفع فشا والعکس قل
3- الزّمر (39) : 36.
4- الأنعام (6) : 132.
5- الفتیل : الخیط الذی یکون فی شقّ النّواه.
6- الأجشع : من الجشع ، وهو شدّه الحرص علی الأکل. و «أعجل» : قال فی التصریح : هو بمعنی «عجل» لا للتفضیل.
7- قال ابن مالک : وبعد «ما» و «لیس» جرّ البا الخبر وبعد «لا» ونفی «کان» قد یجر
أفعال المقاربه

فی تسمیتها بذلک تغلیب ، لأنّها علی ثلاثه أقسام :

أحدها : ما دلّ علی القرب وهو : کاد وکرب وأوشک.

الثانی : ما دلّ علی الرجاء وهو : عسی (1) واخلولق وحری.

الثالث : ما دلّ علی الشروع وهو : أنشأ وطفق وأخذ وجعل وعلق.

وکلّها تعمل عمل «کان» لکنّ الخبر فیها لا یکون إلّا مضارعا ، نحو : «کاد زید یقوم». وندر مجیئه اسما بعد «کاد» و «عسی» ، نحو :

فأبت إلی فهم وما کدت آئبا

وکم مثلها فارقتها وهی تصفر (2)

ونحو :

أکثرت فی العذل ملحّا دائما

لا تکثرن إنّی عسیت صائما (3)

وهذه الأفعال من حیث اقتران خبرها ب «أن» وتجرّده منها ثلاثه أقسام :

1 - ما یجب اقتران الخبر بها وهو : «حری» و «اخلولق» ، نحو : «حری زید أن یقوم» و «اخلولقت السماء أن تمطر».

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 673


1- یجوز کسر سین «عسی» إذا اسندت إلی التاء أو النون أو «نا» ، نحو قوله تعالی : «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ». (محمّد صلی الله علیه وآله (47) : 22). قرأ نافع بالکسر وغیره بالفتح. قال ابن مالک : والفتح والکسر أجز فی السّین من نحو عسیت وانتقا الفتح زکن
2- «ابت» : من آب یؤوب ، أی : رجعت. «فهم» : قبیله. «آئبا» : راجعا. و «کم» : خبریّه بمعنی کثیر. والضمیر المؤنّث فی «فارقتها» یرجع إلی «فهم». و «تصفر» : من الصفیر وهو التصویت بالشفتین. والمراد تدعو.
3- «العذل» : الملامه. «ملحّا» : مصرّا.

2 - ما یجب تجرّد الخبر منها وهو أفعال الشروع ، نحو قوله تعالی : («وَطَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّهِ».(1)

3 - ما یجوز فیه الوجهان وهو أفعال القرب وعسی.

لکن الغالب فی خبر «عسی» و «أوشک» الاقتران بها ، نحو قوله تعالی : (عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ) ، (2) ونحو :

ولو سئل الناس التراب لأوشکوا

إذا قیل : «هاتوا» أن یملّوا ویمنعوا (3)

والتجرّد قلیل نحو :

عسی الکرب الذی أمسیت فیه

یکون وراءه فرج قریب (4)

ونحو :

یوشک من فرّ من منیّته

فی بعض غرّاته یوافقها (5)

و «کاد» و «کرب» بالعکس ، فالکثیر تجرّد الخبر من «أن» نحو قوله تعالی : (فَذَبَحُوها وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) ، (6) ونحو :

کرب القلب من جواه یذوب

حین قال الوشاه هند غضوب (7)

واتّصاله بها قلیل ، نحو :

کادت النّفس أن تفیض علیه

إذ غدا حشو ریطه وبرود (8)

ونحو :

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 674


1- الأعراف (7) : 22.
2- الإسراء (17) : 8.
3- أی : من طبع الناس الحرص ، حتّی أنّهم لو سئلوا فی إعطاء التراب وقیل لهم : «هاتوه» ، لقاربوا الامتناع من ذلک والملل.
4- «الکرب» : الغمّ. و «أمسیت» : وقعت. روی بفتح التاء وضمّها.
5- المنیّه : الموت. الغرّات : جمع غرّه ، وهی الغفله. «یوافقها» : یصیبها ویقع علیها.
6- البقره (2) : 71.
7- الجوی : شدّه الوجد ، و «الوشاه» : جمع الواشی ، من «وشی به» إذا نمّ علیه. و «غضوب» : فعول بمعنی الفاعل ، کصبور بمعنی الصابر. والمعنی : کاد القلب یزول ویضمحلّ من شدّه وجده وشوقه حین قال الوشاه : «محبوبتک هند غضوب علیک».
8- «تفیض» : من «فاض الرجل» إذا مات. و «غدا» بمعنی صار ، والحشو : فضل الشیء ومنه الحاشیه بمعنی الناحیه. والرّیطه : الملاءه إذا کانت قطعه واحده. والبرود : نوع من الثیاب. والمراد بهما الکفن.

سقاها ذوو الأحلام سجلا علی الظّما

وقد کربت أعناقها أن تقطّعا (1)

ثمّ إنّ هذه الأفعال ملازمه لصیغه الماضی إلّا «کاد» و «أوشک» فإنّه قد استعمل منهما المضارع ، نحو قوله تعالی : (یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ)(2) وقول الشاعر :

یوشک من فرّ من منیّته

فی بعض غرّاته یوافقها

وقد ورد أیضا استعمال اسم الفاعل منهما ، نحو :

أموت أسی یوم الرّجام وإنّنی

یقینا لرهن بالّذی أنا کائد (3)

ونحو :

فموشکه أرضنا أن تعود

خلاف الأنیس وحوشا یبابا (4)

وحکی الکسائی مضارع «جعل» والأخفش مضارع «طفق» والمصدر منه ومن «کاد». (5)

وحکی صاحب الإنصاف استعمال المضارع واسم الفاعل من «عسی». (6)

وتختصّ «عسی» و «اخلولق» و «أوشک» بجواز إسنادهنّ إلی «أن یفعل» ، نحو

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 675


1- السجل : الدلو إذا کان فیه ماء. «الظّما» : العطش. والضمیر فی «سقاها» راجع إلی العروق المذکوره فی قوله : «مدحت عروقا ...». قال ابن مالک : ککان «کاد» و «عسی» لکن ندر غیر مضارع لهذین خبر وکونه بدون أن بعد عسی نزر وکاد الأمر فیه عکسا وکعسی «حری» ولکن جعلا خبرها حتما ب «أن» متّصلا وألزموا «اخلولق» أن مثل حری وبعد أوشک انتفا أن نزرا ومثل کاد فی الأصحّ کربا وترک أن مع ذی الشّروع وجبا کأنشأ السائق یحدو وطفق کذا جعلت وأخذت وعلق
2- النّور (24) : 35.
3- الأسی : الحزن. «الرّجام» : اسم موضع. «رهن» بمعنی مرهون. «کائد» أی : کائد آتیه ، فالخبر محذوف.
4- «خلاف الأنیس» ، أی : بعد الأنیس. الوحوش : بضمّ الواو ، أی : ذات وحوش ، وبفتحها ، أی : متوحّشه. والیباب : الخراب.
5- حکی الأخفش «طفوقا» عمّن قال : «طفق» بالفتح و «طفقا» عمّن قال «طفق» بالکسر. وقالوا : «کاد کودا ومکادا ومکاده».
6- قال ابن مالک : واستعملوا مضارعا لأوشکا و «کاد» لا غیر وزادوا موشکا

قوله تعالی : (وَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ) ، (1) فیکون المصدر المؤوّل فاعلا أو سادّا مسدّ الجزئین ، علی خلاف فی ذلک.

ویبتنی علی جواز هذا الإسناد فرعان :

أحدهما : أنّه إذا تقدّم علی إحداهنّ اسم هو المسند إلیه فی المعنی وتأخّر عنها «أن» والفعل - نحو : «زید عسی أن یقوم» - جاز تقدیرها خالیه من ضمیر ذلک الاسم فتکون مسنده إلی «أن» والفعل وجاز تقدیرها مسنده إلی الضمیر وتکون «أن» والفعل فی موضع نصب علی الخبر. ویظهر أثر التقدیرین فی التأنیث والتثنیه والجمع ، فتقول علی تقدیر الإضمار : «هند عست أن تقوم» و «الزیدان عسیا أن یقوما» و «الزیدون عسوا أن یقوموا» و «الهندات عسین أن یقمن». وهذه لغه تمیم. وتقول علی تقدیر الخلوّ من الضمیر : «عسی» ، فی الجمیع. وهذه لغه الحجاز ، قال الله تعالی : «لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَلا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ».)(2)

الثانی : أنّه إذا ولی إحداهنّ «أن» والفعل وتأخّر عنهما اسم هو المسند إلیه فی المعنی - نحو : «عسی أن یقوم زید» - جاز فی ذلک الفعل أن یقدّر خالیا من الضمیر فیکون مسندا إلی ذلک الاسم و «عسی» مسنده إلی أن والفعل ، وأن یقدّر متحمّلا لضمیر ذلک الاسم فیکون الاسم مرفوعا ب «عسی» وتکون «أن» والفعل فی موضع نصب علی الخبریّه.

ویظهر أثر الاحتمالین أیضا فی التأنیث والتثنیه والجمع ، فتقول علی وجه الإضمار : «عسی أن یقوما الزّیدان» و «عسی أن یقوموا الزیدون» و «عسی أن یقمن الهندات» و «عسی أن تطلع الشّمس» وتقول علی وجه الخلوّ من الضمیر : «عسی أن یقوم الزیدان» و «عسی أن یقوم الزیدون» و «عسی أن تقوم الهندات» و «عسی أن تطلع - أو یطلع (3) - الشمس». (4)

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 676


1- البقره (2) : 216.
2- الحجرات (49) : 11.
3- لأنّ الفعل حینئذ اسند إلی اسم ظاهر مجازی التأنیث ، فجاز إلحاق تاء التأنیث به وعدم إلحاقها.
4- قال ابن مالک : بعد عسی اخلولق أوشک قد یرد غنی ب «أن یفعل» عن ثان فقد وجرّدن عسی أو ارفع مضمرا بها إذا اسم قبلها قد ذکرا والفتح والکسر أجز فی السّین من نحو عسیت وانتقا الفتح زکن
الحروف المشبّهه بالفعل
اشارۀ

(1)

وهی : إنّ ، أنّ ، کأنّ ، لکنّ ، لیت ، لعلّ.

وهذه الحروف تعمل عکس عمل «کان» فتنصب الاسم وترفع الخبر ، نحو : «إنّ زیدا قائم». هذا مذهب البصریّین وذهب الکوفیّون إلی أنّها لا عمل لها فی الخبر وإنّما هو باق علی رفعه الذی کان له قبل دخول هذه الحروف. (2)

معنی هذه الحروف

إنّ وأنّ للتّوکید.

کأنّ للتّشبیه ، قال ابن هشام فی المغنی : «هذا المعنی أطلقه الجمهور ل «کأنّ» وزعم جماعه أنّه لا یکون إلّا إذا کان خبرها اسما جامدا ، نحو : «کانّ زیدا أسد» بخلاف «کأنّ زیدا قائم أو فی الدّار أو عندک أو یقوم» فإنّها فی ذلک کلّه للظنّ».

لکنّ : للاستدراک. قال ابن هشام : «وفسّر بأن تنسب لما بعدها حکما مخالفا لما قبلها ولذلک لا بدّ أن یتقدّمها کلام مناقض لما بعدها ، نحو : «ما هذا ساکنا لکنّه متحرّک» أو ضدّ له ، نحو : «ما هذا أبیض لکنّه أسود» ، وقیل : «أو خلاف له ، نحو : ما زید قائما لکنّه ن»

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 677


1- سمّیت بذلک ، لأنّها أشبهت الفعل فی المعنی وفی کونها رافعه وناصبه وفی اختصاصها بالأسماء وفی دخولها علی المبتدأ والخبر وفی بنائها علی الفتح وفی کونها علی ثلاثه أحرف أو أربعه أو خمسه کالأفعال.
2- قال ابن مالک : ل «إنّ أنّ لیت لکنّ لعلّ کانّ» عکس ما ل «کان» من عمل ک «إنّ زیدا عالم بأنّی کفو ولکنّ ابنه ذو ضغن»

شاعر» ، وقیل : «لا یجوز ذلک». وهذا المعنی أطلقه الجمهور ل «لکنّ» ، وذهب جماعه إلی أنّها ترد تاره للاستدراک وتاره للتّوکید وفسّروا الاستدراک بتعقیب الکلام بنفی ما یتوهّم ثبوته أو إثبات ما یتوهّم نفیه ، نحو : «زید غنیّ لکنّه غیر محسن» ، و «ما زید غنیّا لکنّه جواد». ومثّلوا للتّوکید بنحو : «لو جاءنی زید لأکرمته لکنّه لم یجیء».

فأکّدت ما أفادته «لو» من الامتناع.

لیت : للتّمنّی ویکون فی الممکن ، نحو : «لیت لی مالا فأحجّ منه» وفی غیر الممکن ، نحو : «لیت الشباب یعود».

لعلّ : للتّرجی فی المحبوب ، (1) نحو قوله تعالی : «لَعَلَّ اللهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً».(2) أو الإشفاق فی المکروه ، (3) کقوله تعالی : «فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ».(4) ولا تستعمل «لعلّ» إلّا فی الممکن.

الکلام فی تقدیم الخبر ومعموله

لا یجوز تقدیم خبر هذه الحروف علیها مطلقا ولا علی أسمائها إلّا إذا کان الخبر ظرفا أو جارّا ومجرورا ، نحو : «إنّ عندنا زیدا» و «إنّ فی الدار عمرا». وقد یجب تقدیم الخبر علی الاسم ، نحو : «إنّ فی الدار صاحبها».

أمّا معمول الخبر فیجوز تقدیمه علی الخبر مطلقا ولا یجوز تقدیمه علی الاسم ، فلا یقال : «إنّ طعامک زیدا آکل» إلّا إذا کان المعمول ظرفا أو جارّا ومجرورا ، فأجازه بعضهم. (5)

فتح همزه «انّ» وکسرها

لهمزه «انّ» ثلاثه أحوال : وجوب الکسر ووجوب الفتح وجواز الأمرین. ی»

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 678


1- أی : انتظار وقوع الأمر المحبوب.
2- الطلاق (65) : 1.
3- أی : الخوف من وقوع الأمر المکروه.
4- الکهف (18) : 6.
5- قال ابن مالک : وراع ذا التّرتیب إلّا فی الّذی ک «لیت فیها أو هنا غیر البذی»

یجب الکسر حیث لا یجوز أن تووّل مع معمولیها بمصدر ویجب الفتح حیث یجب ذلک ، ویجوز الوجهان إن صحّ الاعتباران.

فیجب الکسر فی ما یلی :

1 - أن تقع «انّ» فی الابتداء ، نحو قوله تعالی : (إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ)(1) و «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ». (2)

2 - أن تقع تالیه ل «حیث» أو «إذ» ، نحو : «اجلس حیث إنّ زیدا جالس» و «جئتک إذ إنّ زیدا قائم».

3 - أن تقع فی أوّل الصله ، نحو قوله تعالی : «وَآتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ».(3) فإن لم تقع فی الأوّل لم تکسر ، نحو : «جاءنی الذی فی ظنّی أنّه فاضل».

4 - أن تقع جوابا للقسم وفی خبرها اللّام سواء أکانت جمله القسم اسمیّه نحو : «لعمرک إنّ زیدا لقائم» أم کانت فعلیّه فعلها مذکور ، نحو قوله تعالی : (وَیَحْلِفُونَ بِاللهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ)(4) أو غیر مذکور ، نحو : «وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ». (5) فإن لم تقع فی خبرها اللام فقال جماعه من النحویین : «لم یجب الکسر إلّا إذا کانت جمله القسم فعلیّه فعلها محذوف» ، (6) نحو قوله تعالی : «حم* وَالْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ». (7) ویستفاد من کلام بعضهم وجوب الکسر فی جواب القسم مطلقا.

5 - أن تقع محکیّه بالقول ، نحو قوله تعالی : «قالَ إِنِّی عَبْدُ اللهِ». (8)

6 - أن تقع حالا أو صفه ، نحو قوله تعالی : (کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ) ، (9) و «مررت برجل إنّه فاضل».

7 - أن تقع بعد فعل قلبیّ علّق باللّام ، نحو قوله تعالی : «وَاللهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَاللهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ». (10)

8 - أن تقع خبرا عن اسم ذات ، نحو قوله تعالی : «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصاری وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ». (11)

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 679


1- القدر (97) : 1.
2- یونس (10) : 62.
3- القصص (28) : 76.
4- التوبه (9) : 56.
5- العصر (103) : 1 و 2.
6- بل یجوز وجهان کما سیأتی.
7- الدّخان (44) : 1 - 3.
8- مریم (19) : 30.
9- الأنفال (8) : 5.
10- المنافقون (63) : 1.
11- الحجّ (22) : 17.

ویجب فتح الهمزه فی ما یأتی :

1 - أن تقع «إنّ» وما بعدها فاعلا ، نحو قوله تعالی : «أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ».(1)

2 - أن تقع نائبا عن الفاعل نحو قوله تعالی : «قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ».(2)

3 - أن تقع مفعولا غیر محکیّ بالقول ، کقوله تعالی : «وَلا تَخافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللهِ».(3)

4 - أن تقع مبتدأ ، کقوله تعالی : «وَمِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَهً».(4)

5 - أن تقع خبرا عن اسم معنی غیر قول ولا صادق علیه خبرها ، نحو : «اعتقادی أنّه فاضل» ، بخلاف : «قولی إنّه فاضل» و «اعتقاد زید إنّه حقّ».

6 - أن تقع مجروره ، نحو قوله تعالی : (ذلِکَ بِأَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ)(5) و «إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ». (6)

7 - أن تقع معطوفه علی شیء من ذلک ، نحو قوله تعالی : «اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ». (7)

8 - أن تقع مبدله من شیء من ذلک ، نحو قوله تعالی : «وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ». (8)

ویجوز فتح همزه «إنّ» وکسرها فی ما یلی :

1 - أن تقع بعد «إذا» الفجائیه ، نحو : «خرجت فإذا انّ زیدا قائم». فیجوز کسرها علی أنّها واقعه موقع الجمله وفتحها علی أنّها مؤوّله بالمصدر ، والتقدیر : «خرجت فإذا قیام زید حاصل».

2 - إذا وقعت بعد فعل قسم ، ولا لام فی خبرها ، نحو : «حلفت انّ زیدا قائم» ، فالکسر علی جعلها جوابا للقسم والفتح علی جعلها مفعولا بواسطه نزع الخافض ، أی :

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 680


1- العنکبوت (29) : 51.
2- الجنّ (72) : 1.
3- الأنعام (6) : 81.
4- فصّلت (41) : 39.
5- الحجّ (22) : 62.
6- الذّاریات (51) : 23.
7- البقره (2) : 47.
8- الأنفال (8) : 7.

«حلفت علی قیام زید». (1)

هذا ما أفاده جماعه من الأدباء وذهب البصریّون إلی وجوب الکسر وقیل : «یجب الفتح».

3 - أن تقع بعد فاء الجزاء ، نحو قوله تعالی : «کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ». (2)

قریء بالکسر علی معنی «فهو غفور رحیم» وبالفتح علی معنی «فالغفران والرحمه» ، أی : حاصلان ، أو : «فالحاصل الغفران والرحمه».

4 - أن تقع خبرا عن قول (3) وخبرها قول وفاعل القولین واحد ، نحو : «قولی انّی أحمد الله» ، فالکسر علی الإخبار بالجمله والفتح علی تقدیر : «قولی حمد الله».

5 - أن تقع فی موضع التعلیل ، نحو قوله تعالی : (إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ)(4) قرأ نافع والکسائی بالفتح علی تقدیر لام العلّه والباقون بالکسر علی أنّه تعلیل مستأنف.

6 - أن تقع بعد واو مسبوقه بمفرد صالح للعطف علیه ، نحو قوله تعالی : (إِنَّ لَکَ أَلَّا تَجُوعَ فِیها وَلا تَعْری * وَأَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَلا تَضْحی) ، (5) قرأ نافع وأبو بکر بن عیّاش بالکسر ، إمّا علی الاستئناف أو بالعطف علی جمله «إنّ» الاولی ، والباقون بالفتح عطفا علی «ألّا تجوع». (6)د»

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 681


1- قال الصبّان : «إنّ الجارّ والمجرور یقوم مقام الجواب ویؤدّی ما أدّاه».
2- الأنعام (6) : 54.
3- سواء کان من مادّه القول أو الکلام أو نحوهما ، وکذا فی ما بعده.
4- الطور (52) : 28.
5- طه (20) : 118 و 119.
6- قال ابن مالک : وهمز إنّ افتح لسدّ مصدر مسدّها وفی سوی ذاک اکسر فاکسر فی الابتدا وفی بدء صله وحیث إنّ لیمین مکمله أو حکیت بالقول أو حلّت محل حال ک «زرته وإنّی ذو أمل» وکسروا من بعد فعل علّقا باللّام ک «اعلم إنّه لذو تقی» بعد إذا فجاءه أو قسم لا لام بعده بوجهین نمی مع تلو فا الجزا وذا یطّرد فی نحو «خیر القول إنّی أحمد»
دخول لام الابتداء بعد «إنّ»

(1)

تدخل لام الابتداء بعد إنّ علی أربعه أشیاء :

أحدها : الخبر ، وذلک بأربعه شروط : کونه مؤخّرا ومثبتا وألّا یکون جمله شرط ولا فعلا ماضیا نحو قوله تعالی : (إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ)(2) و (إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ وَما یُعْلِنُونَ)(3) و (وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ)(4) و (وَإِنَّا لَنَحْنُ نُحْیِی وَنُمِیتُ وَنَحْنُ الْوارِثُونَ)(5) بخلاف (إِنَّ لَدَیْنا أَنْکالاً وَجَحِیماً)(6) و (إِنَّ اللهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً)(7) وشذّ قول الشاعر :

وأعلم إنّ تسلیما وترکا

للا متشابهان ولا سواء

وبخلاف «إنّ زیدا إن تکرمه یکرمک» ، لأنّ هذه اللّام لا تدخل علی أداه الشرط.

وبخلاف قوله تعالی : «إِنَّ اللهَ اصْطَفی آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْراهِیمَ وَآلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ».(8) وأجاز الأخفش «إنّ زیدا لنعم الرّجل» ، لأنّ الفعل الجامد کالاسم. وأجاز الجمهور «إنّ زیدا لقد قام» لشبه الماضی المقرون ب «قد» بالمضارع ، لقرب زمانه من الحال ، وأجاز الکسائی وهشام دخول اللّام علی الماضی المتصرّف بتقدیر «قد».

الثانی : معمول الخبر ، وذلک بأربعه شروط أیضا : تقدّمه علی الخبر وکونه غیر حال وکون الخبر صالحا للّام وألّا یکون الخبر مشتملا علیها ، نحو : «إنّ زیدا لعمرا ضارب» ، بخلاف «إنّ زیدا جالس فی الدار» و «إنّ زیدا راکبا منطلق» و «إنّ زیدا عمرا ضرب» ، وأجاز الأخفش دخول اللّام فی الأخیر. وبخلاف «إنّ زیدا عمرا لضارب».

الثالث : الاسم ، بشرط أن یتأخّر عن الخبر ، نحو قوله تعالی : (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً)(9) أو عن معموله ، نحو : «إنّ فی الدار لزیدا جالس».

الرابع : ضمیر الفصل وذلک بلا شرط ، نحو قوله تعالی : «إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ».(10) ر»

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 682


1- معنی هذه اللّام توکید مضمون الجمله وتخلیص المضارع للحال.
2- إبراهیم (14) : 39.
3- النّمل (27) : 74.
4- القلم (68) : 4.
5- الحجر (15) : 23.
6- المزّمّل (73) : 12.
7- یونس (10) : 44.
8- آل عمران (3) : 33.
9- النازعات (79) : 26.
10- آل عمران (3) : 62. قال ابن مالک : وبعد ذات الکسر تصحب الخبر لام ابتداء نحو «إنّی لوزر» ولا یلی ذی اللّام ما قد نفیا ولا من الأفعال ما کرضیا وقد یلیها مع قد ک «إنّ ذا لقد سما علی العدا مستحوذا» وتصحب الواسط معمول الخبر والفصل واسما حلّ قبله الخبر»
اتّصال «ما» الزائده بهذه الحروف

تتّصل «ما» الزائده بهذه الحروف فتزیل اختصاصها بالجمله الاسمیه وتکفّها عن العمل ، نحو قوله تعالی : (قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ) ، (1) إلّا «لیت» فإنّها تبقی علی اختصاصها بالجمله الاسمیّه ویجوز فیها الإعمال والإهمال وقد روی بهما قوله :

قالت ألا لیتما هذا الحمام لنا

إلی حمامتنا أو نصفه فقد (2)

قال ابن هشام : «وندر الإعمال فی «إنّما». وهل یمتنع قیاس ذلک فی البواقی مطلقا؟ أو یسوغ مطلقا؟ أو فی «لعلّ» فقط؟ أو فیها وفی «کأنّ» (3)؟ أقوال. (4)

العطف علی أسماء هذه الأحرف

إذا أتی بعد اسم «إنّ» وخبرها بعاطف ، جاز فی الاسم الذی بعده وجهان : النصب ، عطفا علی اسم «إنّ» ، نحو : «إنّ زیدا قائم وعمرا» ؛ والرفع ، نحو : «إنّ زیدا قائم وعمرو» واختلف فیه ؛ فالمشهور أنّه معطوف علی محلّ اسم «إنّ» ، فإنّه فی الأصل مرفوع لکونه مبتدأ وذهب جماعه إلی أنّه مبتدأ وخبره محذوف ، والتقدیر : «وعمرو کذلک».

فإن کان العطف قبل مجیء الخبر ، تعیّن النصب عند جمهور النحویین ، فتقول : «إنّ زیدا وعمرا قائمان» وأجاز الکسائی الرّفع مطلقا والفرّاء بشرط خفاء إعراب المعطوف علیه ، (5) نحو : «إنّک وزید ذاهبان» و «إنّ یحیی وبکر عالمان». .

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 683


1- الأنبیاء (21) : 108.
2- یروی «الحمام» بالرفع والنصب ، وکذلک «نصفه». و «أو» تکون بمعنی الواو.
3- لقربها من «لیت» ، لأنّ الکلام معها صار غیر خبر ، ذهب إلی ذلک ابن أبی الربیع.
4- قال ابن مالک : ووصل «ما» بذی الحروف مبطل إعمالها وقد یبقّی العمل
5- فرارا من قبح اللفظ. وحکی عن الرودانی أنّه قال : «مقتضی هذا التعلیل أنّ خفاء إعراب المعطوف کذلک» ، فیجوز عنده الرفع فی نحو : «إنّ زیدا والفتی ذاهبان».

والحقت ب «إنّ» فی جواز العطف علی محلّ اسمها «لکنّ» ، فتقول : «ما زید قائما لکنّ عمرا منطلق وخالد».

وألحق بها أیضا جماعه «أنّ» ، بشرط تقدّم علم علیها ، فیجوز عندهم «علمت أنّ زیدا قائم وعمرو» ؛ أو معناه ، نحو قوله تعالی : «وَأَذانٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ».(1) وقیل : «الحق مطلقا» وقیل : «یمنع مطلقا».

أمّا «لیت» و «لعلّ» و «کأنّ» فلا یجوز معها إلّا النصب ، سواء تقدّم المعطوف علی الخبر أو تأخّر. وأجاز الفرّاء الرفع أیضا ، متقدّما - بشرط خفاء الإعراب - ومتأخّرا. (2)

أمّا سائر التوابع ، فقال المحقّق الرضی رحمه الله : «الوصف وعطف البیان والتوکید ، کالمنسوق عند الجرمی والزجاج والفرّاء فی جواز الحمل علی المحلّ ؛ ولم یذکر غیرهم ذلک لا منعا ولا إجازه ؛ والأصل الجواز ، إذ لا فارق ... ولم یذکروا البدل ؛ والقیاس کونه کسائر التوابع فی جواز الرفع». (3)

تخفیف هذه الحروف

تخفّف «إنّ» عند البصریّین فتدخل علی الجملتین ، فإن دخلت علی الاسمیّه فالأکثر إهمالها ، تقول : «إن زید لقائم» ویقلّ إعمالها ، تقول : «إن زیدا قائم».

وإذا اهملت لزمتها اللام فارقه بینها وبین «إن» النافیه.

وقد تغنی عنها قرینه لفظیّه ، نحو : «إن زید لن یقوم» أو معنویّه ، کقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 684


1- التوبه (9) : 3. قد یقال : «إنّ» «رسوله» عطف علی الضمیر فی «بریء» ، وجاز ذلک بلا تأکید بالمنفصل لقیام الفصل بقوله «من الله» مقام التأکید. أو تقول : «رسوله» مبتدأ ، خبره محذوف أی : «ورسوله کذلک».
2- قال ابن مالک : وجائز رفعک معطوفا علی منصوب «إنّ» بعد أن تستکملا وألحقت ب «إنّ» لکنّ وأنّ من دون لیت ولعلّ وکأنّ
3- شرح الکافیه : 2 / 354.

أنا ابن اباه الضّیم من آل مالک

وإن مالک کانت کرام المعادن (1)

واختلف النحویّون فی هذه اللام : هل هی لام الابتداء ، أفادت - مع إفادتها معناها - الفرق بین «إن» المخفّفه و «إن» النافیه ، أم هی لام اخری اجتلبت للفرق فقط؟

وتظهر فائده هذا الخلاف فی نحو قول النبیّ صلی الله علیه وآله : «قد علمنا إن کنت لمؤمنا» ، فمن جعلها لام الابتداء أوجب کسر همزه «ان» ومن جعلها لاما أخری - اجتلبت للفرق - فتح همزه «ان».

وذهب الکوفیّون إلی عدم جواز تخفیف «إنّ» وقالوا : «إنّ اللام فی ذلک کلّه بمعنی «إلّا» و «إن» قبلها نافیه».

وإن دخلت علی الفعل اهملت وجوبا ، والأکثر کون الفعل ماضیا ناسخا ، نحو قوله تعالی : (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً)(2) ودونه أن یکون مضارعا ناسخا ، نحو قوله تعالی : (وَإِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ)(3) ویقلّ أن یلیها غیر الناسخ ، کقول الشاعر :

شلّت یمینک إن قتلت لمسلما

حلّت علیک عقوبه المتعمّد

وتخفّف «أنّ» فیبقی العمل عند الأکثر ، خلافا للکوفیین ، ذهبوا إلی أنّها لا تعمل.

وشرط اسمها أن یکون ضمیرا محذوفا ، (4) وربّما ثبت ، قال ابن هشام : «هو مختصّ بالضّروره».

وشرط خبرها أن یکون جمله ولا یجوز إفراده إلّا إذا ذکر الاسم فیجوز الأمران. وقد اجتمعا فی قول الشاعر :

بأنک ربیع وغیث مریع

وأنک هناک تکون الثّمالا (5)

ثمّ إن کان الخبر جمله اسمیّه أو فعلیّه فعلها جامد أو دعاء لم یحتج إلی فاصل ، نحو قوله تعالی : (وَآخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)(6) و «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 685


1- «اباه» : جمع آب - ک «قضاه وقاض» - من أبی ، إذا امتنع. و «الضیم» : الظلم. و «مالک» : اسم قبیله.
2- البقره (2) : 143.
3- القلم (68) : 51.
4- اشترط ابن الحاجب أن یکون هذا الضمیر ضمیر الشأن ولم یشترطه الجمهور.
5- «بأنک ربیع» : یعنی : أنت بمنزله الربیع ، أی : کثیر النفع. و «مریع» : کثیر العشب ، و «الثّمال» : الغیاث.
6- یونس (10) : 10.

سَعی» (1) وقوله تعالی : (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها) ، (2) علی قراءه نافع «أن» بالتخفیف و «غضب» بصیغه الماضی. وإن کان الفعل متصرّفا ولم یکن دعاء فقال جماعه : «یجب أن یفصل بین «أن» والفعل ب «قد» ، نحو قوله تعالی : (وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا) ، (3) أو حرف تنفیس ، نحو قوله تعالی : (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی) ، (4) أو نفی ب «لا» أو «لن» أو «لم» ، نحو قوله تعالی : («وَحَسِبُوا أن لا تَکُونَ فِتْنَهٌ» ،)(5) علی قراءه من ضمّ نون «تکون» ، و (أَیَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ)(6) و (أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ) ، (7) أو «لو» ، نحو : (أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ) ، (8) ویندر ترک الفصل ، کقول الشاعر :

علموا أن یؤمّلون فجادوا

قبل أن یسألوا بأعظم سؤل (9)

وقال جماعه - منهم ابن مالک - : «یجوز الفصل وترکه والأحسن الفصل».

وتخفّف «کأنّ» فیبقی العمل عند الأکثر ، خلافا للکوفیّین ، ذهبوا إلی أنّها لا تعمل. واسم «کأنّ» ضمیر محذوف (10) وخبرها إمّا جمله اسمیّه ، نحو : «کأن زید قائم» أو جمله فعلیّه مصدّره ب «لم» کقوله تعالی : (کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ) ، (11) أو مصدّره ب «قد» کقول الشاعر :

أفد التّرحّل غیر أنّ رکابنا

لمّا تزل برحالنا وکأن قد (12)

أی : وکأن قد زالت.

ویندر ثبوت اسمها وإفراد خبرها ، کقول رؤبه بن العجّاج : کأن وریدیه رشاء خلب (13)

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 686


1- النّجم (53) : 39.
2- النّور (24) : 9.
3- المائده (5) : 113.
4- المزّمّل (73) : 20.
5- المائده (5) : 71.
6- البلد (90) : 5.
7- البلد (90) : 7.
8- الأعراف (7) : 100. «أو لم یهد للّذین یرثون الأرض من بعد أهلها أن لو نشاء أصبناهم بذنوبهم ونطبع علی قلوبهم فهم لا یسمعون».
9- «یؤمّلون» : من التأمیل ، وهو الرجاء ، «سؤل» : مسؤول.
10- والغالب کونه ضمیر الشأن.
11- یونس (10) : 24.
12- «أفد» : دنی وقرب. «الترحّل» : الارتحال. الرکاب : الإبل التی یسار علیها ، واحدتها راحله ولا واحد لها من لفظها. والرّحال : جمع رحل وهو المسکن.
13- قوله : «وریدیه» : هما عرقان فی الرقبه ، والرّشاء : الحبل. والخلب : الصلب.

ولا یجوز تخفیف «لعلّ» وأمّا «لکنّ» فتخفّف ولم تعمل عند الأکثر. وأجاز یونس والأخفش إعمالها حینئذ قیاسا. وحکی عن یونس أنّه حکاه عن العرب. (1)

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 687


1- قال ابن مالک : وخفّفت «إنّ» فقلّ العمل وتلزم اللام إذا ما تهمل وربّما استغنی عنها إن بدا ما ناطق أراده معتمدا والفعل إن لم یک ناسخا فلا تلفیه غالبا ب «إن» ذی موصلا وإن تخفّف «أنّ» فاسمها استکن والخبر اجعل جمله من بعد أن وإن یکن فعلا ولم یکن دعا ولم یکن تصریفه ممتنعا فالأحسن الفصل ب «قد» أو نفی أو تنفیس أو «لو» وقلیل ذکر «لو» وخفّفت «کأنّ» أیضا فنوی منصوبها وثابتا أیضا روی
لا التی لنفی الجنس
اشارۀ

والمراد بها «لا» التی قصد بها نفی الخبر عن الجنس الواقع بعدها نصّا. واحترزنا ب «نصّا» من «لا» المشبّهه ب «لیس» ، نحو : «لا رجل قائما» ، فإنّها لیست نصّا فی نفی الجنس ؛ إذ یحتمل نفی الواحد ونفی الجنس ؛ فعلی الاحتمال الثانی لا یجوز «لا رجل قائما بل رجلان» وعلی الأوّل یجوز. (1)

وهی تعمل عمل «إنّ» بشروط :

1 - أن یکون اسمها وخبرها نکرتین.

2 - أن لا یفصل بینها وبین اسمها.

3 - أن لا یدخل علیها جارّ.

فإن کان الاسم معرفه أو منفصلا منها اهملت ووجب - عند غیر المبرّد وابن کیسان - تکرارها مع العاطف ، نحو : «لا زید فی الدار ولا عمر» ، ونحو قوله تعالی : (لا فِیها غَوْلٌ وَلا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ)(2) وإن دخل علیها جارّ خفض النکره ، نحو : «جئت بلا زاد».

ولا یخلو اسم «لا» هذه من ثلاثه أنواع :

1 - أن یکون مضافا ، نحو : «لا غلام رجل حاضر».

2 - أن یکون شبیها بالمضاف ، والمراد به کلّ اسم له تعلّق بما بعده إمّا بعمل ، نحو : «لا طالعا جبلا ظاهر» وإمّا بعطف ، نحو : «لا ثلاثه وثلاثین عندنا».

3 - أن یکون مفردا ، والمراد به هنا ما لیس مضافا ولا شبیها به فیدخل فیه المثنّی والمجموع.

فإن کان مضافا أو شبیها به وجب أن یکون معربا منصوبا وإن کان مفردا بنی علی

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 688


1- قال الصّبان : والمراد بکونها لنفی الجنس نصّا ، کونها له فی الجمله ؛ لأنّ «لا» هذه تکون نصّا فی نفی الجنس إذا کان اسمها مفردا فإن کان مثنّی أو جمعا کانت محتمله لنفی الجنس ولنفی قید الاثنینیّه أو الجمعیّه ، کما أوضحه السعد فی مطوّله. راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الأشمونی : 2 / 2.
2- الصافّات (37) : 47.

ما کان ینصب به ، (1) نحو : «لا رجل ولا مسلمین ولا زیدین فی الدار». أمّا نحو «لا مسلمات» ، فقال جماعه : «هو مبنیّ علی ما کان ینصب به وهو الکسر» ، وأجاز بعضهم الفتح وأوجبه ابن عصفور.

حکم تکرار «لا»

إذا تکررت «لا» علی سبیل العطف وکان عقیب کلّ منهما نکره مفرده بلا فصل - نحو : «لا حول ولا قوّه إلّا بالله» - یجوز فیه خمسه أوجه :

وذلک لأنّ المعطوف علیه إمّا أن یبنی علی علامه النصب أو یرفع ، فإن بنی جاز فی الثانی ثلاثه أوجه :

الأوّل : البناء علی علامه النصب ، وتکون «لا» الثانیه لنفی الجنس کالاولی فتقول : «لا حول ولا قوّه إلّا بالله».

الثانی : النصب ، عطفا علی محلّ اسم «لا» وتکون «لا» الثانیه زائده بین العاطف والمعطوف ، فتقول : «لا حول ولا قوّه إلّا بالله».

الثالث : الرفع ، فتقول : «لا حول ولا قوّه إلّا بالله» وفیه وجوه :

1 - أن یکون معطوفا علی محلّ الاسم بلحاظ قبل دخول «لا» ، وتکون «لا» زائده بین العاطف والمعطوف.

2 - أن تکون «لا» الثانیه عامله عمل «لیس».

3 - أن یکون مرفوعا بالابتدا ولیس ل «لا» عمل فیه.

وإن رفع المعطوف علیه جاز فی الثانی وجهان :

الأوّل : البناء علی علامه النصب ، نحو قول الشاعر :

فلا لغو ولا تأثیم فیها

ولا حین ولا فیها ملیم (2)

الثانی : الرفع ، تقول «لا رجل ولا امرأه فی الدار». (3)

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 689


1- قیل : علّه البناء تضمّنه معنی «من» الجنسیّه ، بدلیل ظهورها فی قوله : فقام یذود النّاس عنها بسیفه وقال : ألا لا من سبیل إلی هند وقیل : علّه البناء ترکیب الاسم مع الحرف ک «خمسه عشر».
2- اللغو : الباطل. والتأثیم : مصدر «أثّمه» ، أی : نسبه إلی الإثم ، بأن قال له : «یا آثم». «فیها» : أی : فی الجنّه. والحین : الهلاک والفناء. والملیم : من «ألام الرّجل» : أی : أتی بما یلام علیه.
3- قال ابن مالک : عمل «إنّ» اجعل ل «لا» فی النّکره مفرده جاءتک أو مکرّره فانصب بها مضافا أو مضارعه وبعد ذاک الخبر اذکر رافعه ورکّب المفرد فاتحا ک «لا حول ولا قوّه» والثّانی اجعلا مرفوعا أو منصوبا أو مرکّبا وإن رفعت أوّلا لا تنصبا
تابع اسم «لا»

إذا کان اسم «لا» مفردا ونعت بمفرد متّصل ، جاز فی النعت ثلاثه أوجه :

الأوّل : البناء علی علامه النصب ، نحو : «لا رجل ظریف فی الدار».

الثانی : النصب ، مراعاه لمحلّ اسم «لا» ، نحو : «لا رجل ظریفا فی الدار».

الثالث : الرفع ، مراعاه لمحلّ الاسم بلحاظ قبل دخول «لا» ، نحو : «لا رجل ظریف فی الدار».

فإن فقد الإفراد فی المنعوت ، نحو : «لا غلام رجل ظریفا عندنا» أو فی النعت ، نحو : «لا رجل قبیحا فعله فی الدار» أو فقد الاتّصال ، نحو : «لا رجل فی الدار ظریفا» ، قالوا : «لم یجز بناء النعت ، بل یتعیّن نصبه أو رفعه».

وإذا عطف علی اسم «لا» فیجوز فی المعطوف النصب أو الرفع ولا یجوز بناؤه. نعم ، إذا تکرّرت «لا» وکان عقیب کلّ منهما نکره مفرده بلا فصل وبنی المعطوف علیه یجوز بناؤه. وقد تقدّم.

أمّا البدل فإن کان نکره فیجوز فیه النصب والرفع ، نحو : «لا أحد رجلا وامرأه فی الدار» بنصب «رجل» ورفعه ، (1) وکذا عطف البیان عند من أجازه فی النکرات.

وإن لم یکن نکره فالرفع ، نحو : «لا أحد زید فی الدار».

أمّا التوکید ، فالمعنوی منه لا یأتی هنا لامتناع توکید النکره به. أمّا التوکید اللفظی فقال المحقق الرضی رحمه الله : «الأولی کونه علی لفظ المؤکّد مجرّدا من التنوین وجاز الرفع والنصب». (2)

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 690


1- استقرب المحقّق الرضی رحمه الله جواز البناء إذا لم یفصل البدل المفرد المنکّر عن المنفیّ المبنیّ. شرح الکافیه (1) : 264.
2- قال ابن مالک : ومفردا نعتا لمبنیّ یلی فافتح أو انصبن أو ارفع تعدل وغیر ما یلی وغیر المفرد لا تبن وانصبه أو الرّفع اقصد والعطف إن لم تتکرّر «لا» احکما له بما للنّعت ذی الفصل انتمی
حکم «لا» مع همزه الاستفهام

إذا دخلت همزه الاستفهام علی «لا» النافیه للجنس بقیت علی ما کان لها من العمل والاتباع ، نحو :

ألا ارعواء لمن ولّت شبیبته

وآذنت بمشیب بعده هرم (1)

حذف خبر «لا» أو اسمها

إذا جهل الخبر وجب ذکره ، نحو : «لا أحد أغیر من الله عزوجل» ، وإذا علم فیحذف کثیرا ، نحو قوله تعالی : (قالُوا لا ضَیْرَ)(2) ویلتزمه التمیمیّون والطائیّون.

وقد یحذف اسم «لا» للعلم به ، کقولهم : «لا علیک» ، أی : «لا بأس علیک». (3)

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 691


1- الارعواء : الانتهاء والانکفاف والانزجار. «ولّت» : أدبرت ، والشّبیبه : الشباب ، «آذنت» : أعلمت. والمشیب : الشیخوخه ، والهرم : کبر السنّ. قال ابن مالک : وأعط «لا» مع همزه استفهام ما تستحقّ دون الاستفهام تنبیه : قد یقصد ب «ألا» التمنّی فمذهب المازنی والمبرّد بقاؤها علی جمیع ما کان لها من الأحکام ، کقول الشاعر : ألا عمر ولّی مستطاع رجوعه فیرأب ما أثأت ید الغفلات ومذهب سیبویه والخلیل أنّها تعمل فی الاسم خاصّه ولا خبر لها ولا یتبع اسمها إلّا علی اللفظ ولا یجوز إلغاؤها إذا تکرّرت. وقد ترد للتنبیه فلا تعمل شیئا وتدخل علی الجمله الاسمیّه ، نحو قوله تعالی : «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ». یونس (10) : 62 ، والفعلیّه ، نحو قوله تعالی : «أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ». هود (11) : 8. وقد ترد للعرض والتحضیض ومعناهما الطلب ، لکن العرض طلب بلین والتحضیض طلب بحثّ. وتختصّ «ألا» هذه بالفعلیّه ولا تعمل شیئا ، نحو قوله تعالی : «فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ* فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ فقال أَلا تَأْکُلُونَ». (الذّاریات (51) : 26 و 27) ، و (أَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ) التوبه (9) : 13.
2- الشعراء (26) : 50.
3- قال ابن مالک : وشاع فی ذا الباب إسقاط الخبر إذا المراد مع سقوطه ظهر
ظنّ وأخواتها
اشارۀ

هی أفعال تدخل علی المبتدأ والخبر بعد أخذها الفاعل فتنصبهما مفعولین لها. وتنقسم إلی قسمین : أفعال القلوب (1) وأفعال التصییر.

القسم الاوّل : أفعال القلوب
اشارۀ

وهی علی أربعه أقسام :

1 - ما یدلّ علی الیقین ، وهو : «وجد» ، نحو قوله تعالی : (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً) ، (2) و «ألفی» ، نحو : (إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ ضالِّینَ)(3) و «دری» ، نحو :

دریت الوفیّ العهد یا عرو فاغتبط

فإنّ اغتباطا بالوفاء حمید (4)

و «تعلّم» ، بمعنی «اعلم» ، نحو :

تعلّم شفاء النّفس قهر عدوّها

فبالغ بلطف فی التحیّل والمکر (5)

2 - ما یدلّ علی الرجحان ، وهو : «جعل» ، نحو : (وَجَعَلُوا الْمَلائِکَهَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً) ، (6) و «حجا» ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 692


1- سمیّت بذلک لقیام معانیها بالقلب. والفعل القلبی علی ثلاثه أقسام : ما لا یتعدّی بنفسه ، نحو : «فکّر» وما یتعدّی لواحد ، نحو : «عرف» وما یتعدّی لاثنین وهو المراد من أفعال القلوب هنا ، نحو : «علم ، وجد ، ظنّ و...» ، وهذه الأفعال إنّما تنصب مفعولین إذا دلّت علی الیقین أو الرجحان - کما ذکرنا فی المتن - وإلّا فتکون متعدّیه إلی واحد ، نحو : «علم» بمعنی عرف و «ظنّ» بمعنی اتّهم ، أو لازمه ، نحو : «وجد» بمعنی حزن أو غضب.
2- ص (38) : 44.
3- الصافّات (37) : 69.
4- «دریت» مبنیّ للمفعول والتاء مفعوله الأوّل فی موضع رفع علی النیابه عن الفاعل ، و «الوفی» مفعوله الثانی وهو صفه مشبهه و «العهد» بالرفع علی الفاعلیه وبالنصب علی التشبیه بالمفعول به وبالجرّ علی الإضافه ، و «عرو» منادی مرخّم بحذف التاء.
5- اللطف : الرّفق. والتّحیّل : أخذ الأشیاء بالحیله.
6- الزّخرف (43) : 19.

قد کنت أحجو أبا عمرو أخا ثقه

حتّی ألمّت بنا یوما ملمّات (1)

و «عد» ، نحو :

فلا تعدد المولی شریکک فی الغنی

ولکنّما المولی شریکک فی العدم

و «هب» ، نحو :

فقلت : أجرنی أبا مالک

وإلّا فهبنی امرء هالکا (2)

و «زعم» ، نحو :

فإن تزعمنی کنت أجهل فیکم

فإنّی شریت الحلم بعدک بالجهل (3)

3 - ما یرد بالوجهین والغالب کونه للیقین وهو اثنان : «رأی» ، کقوله تعالی : (إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً* وَنَراهُ قَرِیباً) ، (4) و «علم» ، کقوله تعالی : (فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ)(5) وقوله «فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ».(6)

4 - ما یرد بالوجهین والغالب کونه للرّجحان وهو ثلاثه : «ظنّ» ، نحو قوله تعالی : «فَقالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا مُوسی مَسْحُوراً * ... وَإِنِّی لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً» ،(7) و «حسب» ، نحو : «یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ».(8)

وقول الشاعر :

حسبت التّقی والجود خیر تجاره

رباحا إذا ما المرء أصبح ثاقلا (9)

و «خال» (10) نحو :

ضعیف النّکایه أعداءه

یخال الفرار یراخی الأجل (11)

وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 693


1- ألمّت ، بمعنی : نزلت. والملمّات : جمع «ملمّه» ، وهی النازله من نوازل الدهر.
2- أجرنی : أغثنی. أبا مالک : منادی حذف حرف ندائه.
3- الیاء فی «تزعمینی» مفعول أوّل ، وجمله «کنت أجهل فیکم» مفعول ثان. و «أجهل» مضارع وهو وفاعله خبر کان ، لا أفعل التفضیل. والجهل خلاف الحلم وهو الغضب.
4- المعارج (70) : 6 و 7.
5- محمّد صلی الله علیه وآله (47) : 19.
6- الممتحنه (60) : 10.
7- الإسراء (17) : 100 و 101.
8- البقره (2) : 273.
9- الرّباح : الربح. والثاقل : المیّت.
10- ماضی «یخال» لا «یخول» بمعنی یتعهّد أو یتکبّر.
11- النّکایه : القتل والجرح.

دعانی الغوانی عمّهنّ وخلتنی

لی اسم فلا أدعی به وهو أوّل (1)

تنبیهات

الأوّل : تسدّ عن المفعولین فی هذا الباب «أنّ» و «أن» وصلتهما ، نحو قوله تعالی : (وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْءٍ)(2) وقوله تعالی : «وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلَّا إِلَیْهِ».(3) ویکثر ذلک فی «زعم» ، نحو : (قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ)(4) و (زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا)(5) وک «زعم» «تعلّم» فی خصوص «أنّ» ، نحو قول الشاعر :

فقلت : تعلّم أنّ للصّید غرّه

وإلّا تضیّعها فإنّک قاتله (6)

الثانی : إذا کانت «رأی» حلمیّه - أی : للرّؤیا فی المنام - تعدّت إلی المفعولین ، کما تتعدّی إلیهما «رأی» العلمیّه ، نحو قوله تعالی : (إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً) ، (7) فالیاء هو المفعول الأوّل و «أعصر خمرا» جمله فی موضع المفعول الثانی.

الثالث : یجوز إجراء القول مجری الظنّ (8) فینصب المبتدأ والخبر مفعولین. وذلک بأربعه شروط :

الأوّل : أن یکون الفعل مضارعا.

الثّانی : أن یکون للمخاطب.

الثّالث : أن یکون مسبوقا باستفهام.

الرّابع : أن لا یفصل بین الاستفهام والفعل بغیر ظرف ولا جارّ ومجرور ولا معمول الفعل. مثال ما اجتمعت فیه الشروط قول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 694


1- «الغوانی» : جمع «الغانیه» ، وهی المرأه المستغنیه بجمالها عن الزینه.
2- المجادله (58) : 18.
3- التوبه (9) : 118.
4- الجمعه (62) : 6.
5- التغابن (64) : 7.
6- الغرّه : الغفله.
7- یوسف (12) : 36.
8- وهل یجری القول مجری الظنّ باقیا علی معناه أو لا یجری حتّی یضمّن معنی الظّنّ؟ فیه خلاف. وتظهر ثمره الخلاف فی جریان أحکام أفعال القلوب - کالإلغاء والتعلیق - وعدمه فیجریان فیه علی الثانی دون الأوّل.

متی تقول القلص الرّواسما

تحملن امّ قاسم وقاسما (1)

فلو کان الفعل غیر مضارع ، نحو : «قال زید : عمرو منطلق» أو کان مضارعا بغیر تاء ، نحو : «یقول زید : عمرو منطلق» أو لم یکن مسبوقا باستفهام نحو : «أنت تقول : عمرو منطلق» ، لم ینصب مفعولین وکذا إن کان مسبوقا باستفهام لکن فصل بینهما بغیر ظرف ولا جارّ ومجرور ولا معمول له ، نحو : «أأنت تقول : زید منطلق». فإن فصل بأحدها لم یضرّ ، نحو :

أجهّالا تقول بنی لؤیّ

لعمر أبیک أم متجاهلینا (2)

هذا ما ذهب إلیه المشهور ولکن قبیله سلیم تجری القول مجری الظنّ مطلقا ، أی سواء وجدت فیه الشروط المذکوره أم لم توجد.

الرابع : أفعال القلوب تنقسم إلی متصرّفه وغیر متصرّفه.

فالمتصرّفه ما عدا «هب» و «تعلّم» فیستعمل منها الماضی ، نحو : «ظننت زیدا قائما» والمضارع ، نحو : «أظنّ زیدا قائما» والأمر ، نحو : «ظنّ زیدا قائما» واسم الفاعل ، نحو : «أنا ظانّ زیدا قائما» واسم المفعول ، نحو : «زید مظنون أبوه قائما» ، والمصدر ، نحو : «عجبب من ظنّک زیدا قائما». وغیر المتصرّف اثنان : «هب» بمعنی ظنّ و «تعلّم» بمعنی اعلم ، فیلزمان الأمر.

أحکام أفعال القلوب

الأوّل : یجب التعلیق وهو إبطال العمل لفظا فقط لا محلّا وذلک فی ما إذا وقع بعد الفعل «ما» النافیه ، نحو قوله تعالی : (لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ یَنْطِقُونَ)(3) أو «إن» النافیه ، نحو : (وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلاً)(4) أو «لا» النافیه ، نحو : «علمت لا زید قائم ولا عمرو». و .

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 695


1- القلص : جمع «قلوص» ، وهی الناقه الشابّه. والرّواسم : جمع راسمه ، من الرسیم ، وهو نوع من سیر الإبل السریع.
2- المعنی : أتظنّ بنی لؤیّ جهّالا أم متجاهلین؟ و «لعمر أبیک» معترض بین المعطوف والمعطوف علیه وهو مبتدأ ، خبره محذوف أی : قسمی.
3- الأنبیاء (21) : 65.
4- الإسراء (17) : 52. قال بعضهم : لیس هذا من باب التعلیق فی شیء ، لأنّ شرط التعلیق أنّه إذا حذف المعلّق تسلّط العامل علی ما بعده فینصب مفعولین ، نحو : «ظننت ما زید قائم» فلو حذفت «ما» لقلت : «ظننت زیدا قائما» والآیه الکریمه لا یتأتّی فیها ذلک. ولعلّه مخالف لما هو کالمجمع علیه - من أنّه لا یشترط فی التعلیق هذا الشرط - وتمثیل النحویّین للتعلیق بالآیه الکریمه وشبهها یشهد لذلک. راجع : شرح ابن عقیل (1) : 438.

اشترط ابن هشام فی «إن» و «لا» تقدّم قسم ملفوظ به أو مقدّر. (1)

وکذلک یعلّق الفعل إذا وقع بعده لام الابتداء ، نحو : «وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ».(2)

أو الاستفهام ، سواء تقدّم علی المفعول الأوّل ، نحو : «علمت أزید قائم أم عمرو» أم کان المفعول اسم استفهام ، نحو : (لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصی)(3) أم اضیف إلی ما فیه معنی الاستفهام ، نحو : «علمت أبو من زید». أمّا إذا کان الاستفهام فی الثانی - نحو : «علمت زیدا أبو من هو؟» - فقال ابن مالک فی شرح الکافیه : «فالأرجح نصب الأوّل».

وعدّ ابن مالک من المعلّقات لام القسم ، کقول الشاعر :

ولقد علمت لتأتینّ منیّتی

إنّ المنایا لا تطیش سهامها (4)

وأبو علی الفارسی «لعلّ» ، نحو قوله تعالی : (وَما یُدْرِیکَ لَعَلَّهُ یَزَّکَّی)(5) وبعضهم «لو» وجزم به ابن مالک فی التسهیل ، نحو :

وقد علم الأقوام لو أنّ حاتما

أراد ثراء المال کان له وفر (6)

اعلم أنّ الجمله المعلّق عنها العامل فی موضع نصب ولهذا یجوز العطف علیها بالنصب ، نحو : «ظننت لزید قائم وعمرا منطلقا».

الثانی : یجوز الإلغاء فی المتصرّف من أفعال هذا الباب وهو إبطال العمل لفظا ومحلّا وذلک إذا تأخّر الفعل ، نحو : «زید قائم ظننت» أو توسّط ، نحو : «زید ظننت قائم». هذا - أی الجواز - مذهب الجمهور. وذهب الأخفش إلی أنّ هذا الإبطال علی سبیل

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 696


1- أوضح المسالک (1) : 317.
2- البقره (2) : 102.
3- الکهف (18) : 12.
4- المنیّه : الموت ، وجمعه المنایا. «تطیش» : من «طاش السهم عن الغرض» ، أی : جاز ولم یصبه. والسّهام : جمع السّهم.
5- عبس (80) : 3.
6- ثراء المال : کثره المال. الوفر : الکثیر.

اللزوم. وعلی الجواز فإلغاء المتأخّر أولی من إعماله وفی المتوسّط خلاف ؛ قیل : «إعماله أولی» وقیل : «هما سواء». أمّا إذا تقدّم الفعل فلا یجوز الإلغاء عند البصریّین فلا یقال : «ظننت زید قائم». وجوّزه الکوفیّون والأخفش واستدلّوا بقول الشاعر :

کذاک ادّبت حتّی صار من خلقی

أنّی وجدت ملاک الشّیمه الأدب (1)

وأوّل علی تقدیر لام الابتداء أو ضمیر الشأن ، والتقدیر علی الأوّل : «لملاک الشّیمه» ، فهو من باب التعلیق لا الإلغاء ؛ وعلی الثانی : «وجدته» ، أی : الشأن ، فلا إلغاء ولا تعلیق. (2)

تنبیه : یختصّ الإلغاء بأفعال هذا الباب.

أمّا التعلیق ففیه خلاف. قال ابن عصفور : «لا یعلّق فعل غیر علم وظنّ حتّی یضمّن معناهما». وقال ابن هشام فی المغنی : «لا یختصّ التعلیق بباب ظنّ بل هو جائز فی کلّ فعل قلبی». (3)

وفی همع الهوامع : «الحق بالأفعال المذکوره فی التعلیق - لکن مع الاستفهام خاصّه - أبصر وتفکّر وسأل ونظر ، نحو قوله تعالی : «یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ».(4)

وزاد ابن مالک ما قارب المذکورات من الأفعال التی لها تعلّق بفعل القلب ، نحو : (وَیَسْتَنْبِئُونَکَ أَحَقٌّ هُوَ) ، (5) لأنّ «استنبأ» بمعنی «استعلم» فهی طلب للعلم. وأجاز یونس تعلیق کلّ فعل غیر ما ذکر ، وخرّج علیه قوله تعالی : (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا) ، (6) واجیب بأنّ الضمّه بناء لا إعراب.

الثالث : یجوز بالإجماع حذف المفعولین فی هذا الباب اختصارا - أی لدلیل - نحو : (أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) ، (7) أی : تزعمونهم شرکائی. أمّا حذفهما اقتصارا - أی

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 697


1- الملاک : قوام الشیء. الشّیمه : الخلق.
2- فالفعل عامل علی التقدیرین. قال الصبّان فی بیان الفرق بینهما : «إنّ الفعل علی تقدیر ضمیر الشأن عامل فی محلّ کلّ من المفعولین علی حدته - أعنی : ضمیر الشأن المقدّر والجمله بعده - وعلی تقدیر لام الابتداء عامل فی محلّ الجمله السادّه مسدّ المفعولین».
3- مغنی الأدیب (2) : 25.
4- الذّاریات (51) : 12.
5- یونس (10) : 53.
6- مریم (19) : 69.
7- القصص (28) : 62.

لغیر دلیل - فعن سیبویه والأخفش المنع مطلقا وعن الأکثرین - ومنهم ابن مالک - الإجازه مطلقا. وعن الأعلم الجواز فی أفعال الظنّ دون أفعال العلم.

ویمتنع بالإجماع حذف أحدهما اقتصارا وأمّا اختصارا فمنعه بعضهم وأجازه الجمهور ، کقوله :

ولقد نزلت فلا تظنّی غیره

منّی بمنزله المحبّ المکرم (1)

أی : فلا تظنّی غیره واقعا.

الرّابع : یجوز أن یکون فاعلها ومفعولها ضمیرین لشیء واحد ، نحو : «علمتنی منطلقا» ، بخلاف سائر الأفعال ، فلا یقال : «ضربتنی» ، بل یقال : «ضربت نفسی».

القسم الثانی : أفعال التصییر

وهی تدخل علی المبتدأ والخبر فتنصبهما مفعولین لها ، کأفعال القلوب ، ولکن لیس فیها معنی العلم أو الظنّ ولا یجری فیها أحکام هذه الأفعال ، کالإلغاء والتعلیق. وعدّها بعضهم سبعه وهی : «صیّر» ، نحو : «صیّرت زیدا قائما» و «جعل» ، نحو قوله تعالی : (وَقَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً)(2) و «وهب» ، نحو : «وهبنی الله فداک» و «تخذ» ، نحو :

تخذت غراز إثرهم دلیلا

وفرّوا فی الحجاز لیعجزونی (3)

و «اتّخذ» کقوله تعالی (وَاتَّخَذَ اللهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلاً)(4) و «ترک» ، نحو :

وربّیته حتّی إذا ما ترکته

أخا القوم واستغنی عن المسح شاربه (5)

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 698


1- المعنی : أنت عندی بمنزله المحبّ المکرم فلا تظنّی غیر ذلک واقعا.
2- الفرقان (25) : 23.
3- قوله «غراز» اسم واد منع من الصرف لقصد البقعه وهو مفعول أوّل و «دلیلا» مفعول ثان و «إثرهم» - أی : عقیبهم - منصوب علی الظرفیّه. والضمیر فی «فرّوا» یرجع إلی «بنی لحیان» فی البیت السابق وکذا الضمیر فی «إثرهم». وکلمه «فی» بمعنی إلی.
4- النساء (4) : 125.
5- قوله : «واستغنی عن المسح شاربه» : کنایه عن کبره واستقلاله بنفسه.

و «ردّ» ، کقوله تعالی : «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً».(1)ا»

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 699


1- البقره (2) : 109. قال ابن مالک : انصب بفعل القلب جزئی ابتدا أعنی : رأی خال علمت وجدا ظنّ حسبت وزعمت مع عدّ حجا دری وجعل اللّذ کاعتقد وهب تعلّم والتی کصیّرا أیضا بها انصب مبتدا وخبرا وخصّ بالتّعلیق والإلغاء ما من قبل هب والأمر هب قد ألزما کذا تعلّم ولغیر الماض من سواهما اجعل کلّ ما له زکن وجوّز الإلغاء لا فی الابتدا وانو ضمیر الشّأن أو لام ابتدا فی موهم إلغاء ما تقدّما والتزم التّعلیق قبل نفی «ما» و «إن» و «لا» لام ابتداء أو قسم کذا والاستفهام ذا له انحتم لعلم عرفان وظنّ تهمه تعدیه لواحد ملتزمه ول «رأی» الرّؤیا انم ما لعلما طالب مفعولین من قبل انتمی ولا تجز هنا بلا دلیل سقوط مفعولین أو مفعول وک «تظنّ» اجعل «تقول» إن ولی مستفهما به ولم ینفصل بغیر ظرف أو کظرف أو عمل وإن ببعض ذی فصلت یحتمل واجری القول ک «ظنّ» مطلقا عند سلیم ، نحو : «قل ذا مشفقا»
أعلم وأری وما ضمّن معناهما

تدخل الهمزه علی «علم» و «رأی» من أفعال القلوب فیتعدّیان إلی ثلاثه مفاعیل ، لأنّهما قبل دخول الهمزه کانا یتعدّیان إلی مفعولین ، نحو : «علم زید عمرا منطلقا» و «رأی خالد بکرا أخاک» فلمّا دخلت علیها همزه النقل زادتها مفعولا آخر وهو الذی کان فاعلا قبل دخول الهمزه ، نحو : «أعلمت زیدا عمرا منطلقا» و «أریت خالدا بکرا أخاک». ف «زیدا» و «خالدا» مفعول أوّل وهو الذی کان فاعلا قبل دخول الهمزه. (1)

ویثبت للمفعول الثانی والثالث من مفاعیل «أعلم وأری» ما ثبت لمفعولی «علم ورأی» ، من کونهما مبتدأ وخبرا فی الأصل ومن جواز الإلغاء والتعلیق بالنسبه إلیهما ، ومن جواز حذفهما أو حذف أحدهما. أمّا المفعول الأوّل منها فلا یجوز تعلیق الفعل عنه ولا إلغاؤه. ویجوز حذفه إن دلّ علیه دلیل. والأکثر علی جوازه لغیر دلیل أیضا مع ذکر المفعولین. ویجوز حذف الثلاثه لدلیل کما صرّح بذلک ابن مالک فی شرح التسهیل. ویستفاد من کلام بعضهم جواز ذلک لغیر دلیل أیضا.

هذا ما یتعلّق ب «أعلم» و «أری» المتعدّیین إلی مفعولین قبل دخول الهمزه ، أمّا إذا کانا قبل دخول الهمزه یتعدّیان إلی واحد - کما إذا کان «رأی» بمعنی أبصر و «علم» بمعنی عرف - فإنّهما یتعدّیان بعد الهمزه إلی مفعولین ، نحو : «أریت زیدا عمرا» و «أعلمت زیدا الحقّ».

وهذان المفعولان حکمهما حکم مفعولی «کسا» و «أعطی» فی جواز حذفهما أو أحدهما لدلیل أو لغیر دلیل ، تقول : «فلان یعطی الدنانیر» من غیر ذکر المعطی له ، و ».

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 700


1- هذا هو شأن الهمزه وهو أنّها تصیّر ما کان فاعلا مفعولا ، فإن کان الفعل قبل دخولها لازما صار بعد دخولها متعدّیا إلی واحد ، نحو : «خرج زید وأخرجت زیدا» ، وإن کان متعدّیا إلی واحد صار بعد دخولها متعدّیا إلی اثنین ، نحو : «لبس زید جبّه وألبست زیدا جبّه» ، وإن کان متعدّیا إلی اثنین صار متعدّیا إلی ثلاثه ، کما تقدّم فی «أعلم» و «أری».

«فلان یعطی الفقیر» ، من غیر ذکر المعطی ، وتقول : «فلان یعطی» من غیر ذکر المعطی والمعطی له ، إذ یستفاد من مثله فائده. وهکذا تفعل فی «أعلم» و «أری» ، إذا کانا متعدّیین إلی المفعولین.

والثانی منهما کالمفعول الثانی من مفعولی «کسا» و «أعطی» فی کونه غیر الأوّل ، نحو : «أریت زیدا الهلال» ، فالهلال غیر زید کما أنّ الجبّه غیره فی نحو : «کسوت - أو أعطیت - زیدا جبّه» ، وفی امتناع إلغائه. واستثنی بعضهم التعلیق فیه وإن لم یجز فی ثانی مفعولی «کسا» و «أعطی» ، ومثّل له بقوله تعالی : «رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی».(1)

قد یقال : یصحّ کون «کیف» اسما معربا مجرّدا من الاستفهام ، هی المفعول الثانی مضافه إلی الفعل بعدها علی حدّ (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ) ، (2) أی : «أرنی کیفیّه إحیاءک».

وألحق جماعه من النحویین ب «أعلم» و «أری» فی التّعدیه إلی ثلاثه : «أنبأ ونبأ وأخبر وخبّر وحدّث». (3) تقول : «أنبأت زیدا عمرا فاضلا» ، بمعنی : أعلمته ، (4) وکذلک تفعل فی البواقی. (5)

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 701


1- البقره (2) : 260.
2- المائده (5) : 119.
3- قال ابن مالک فی شرح التسهیل : «إنّ أولی من ذلک - یعنی : من نصب نبّأ وأخواته الثلاثه - أن یحمل المفعول الثانی منها علی نزع الخافض والثالث علی الحال». وعلی هذا تکون هذه الأفعال الخمسه متعدیّه إلی واحد.
4- الکثیر فی الأمثله الوارده فی الکتب النحویّه أن تکون فیها تلک الأفعال الخمسه مبنیّه للمجهول وأن یقع أوّل المفاعیل الثلاثه نائب فاعل ویبقی الثانی والثالث مفعولین ، نحو : وانبئت قیسا ولم أبله کما زعموا خیر أهل الیمن حتّی قال ابن الخبّاز : «لم أظفر بفعل متعدّ لثلاثه إلّا وهو مبنیّ للمفعول».
5- قال ابن مالک : إلی ثلاثه رأی وعلما عدّوا إذا صارا أری وأعلما وما لمفعولی علمت مطلقا للثّان والثّالث أیضا حقّقا وإن تعدّیا لواحد بلا همز فلاثنین به توصّلا والثّان منهما کثانی اثنی کسا فهو به فی کلّ حکم ذو اتّسا وکأری السابق نبّأ أخبرا حدّث أنبأ کذاک خبّرا

قال ابن هشام : (1) وإنّما أصل هذه الخمسه أن تتعدّی لاثنین ؛ إلی الأوّل بنفسها وإلی الثانی بالباء أو عن ، نحو قوله تعالی : (أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ)(2) و (نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ)(3) و «نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ». (4) وقد یحذف الحرف ، نحو : «مَنْ أَنْبَأَکَ هذا». (5)

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 702


1- شرح شذور الذهب : 376.
2- البقره (2) : 33.
3- الأنعام (6) : 143.
4- الحجر (15) : 51.
5- التّحریم (66) : 3.

الفاعل

اشارۀ

عرّفه ابن الحاجب فی الکافیه بأنّه «اسم اسند إلیه الفعل أو شبهه وقدّم علیه علی جهه قیامه به».

فالاسم یشمل الصّریح والمؤوّل به ، قال الله تعالی : «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللهِ». (1)

والمراد بشبه الفعل کلّ ما یعمل عمل الفعل ، کاسم الفاعل والصفه المشبهه وغیرهما.

واحترز ب «قدّم علیه» من المبتدأ نحو : «زید» فی «زید قام» حیث إنّه ممّا اسند إلیه الفعل - لأنّ الإسناد إلی ضمیر شیء إسناد إلیه فی الحقیقه - لکنّه مؤخّر عنه.

إن قلت : «المبتدأ فی قولک «قائم زید» یدخل فی حدّ الفاعل ؛ لأنّ المسند قدّم علیه».

فأجیب بأنّ المسند مؤخّر تقدیرا وتقدیمه کلا تقدیم.

وقد یقال : «المراد تقدیمه علیه وجوبا ، فلا یرد النقض».

وخرج بقوله «علی جهه قیامه به» النائب عن الفاعل ؛ فإنّه وإن صدق علیه أنّه اسم اسند إلیه الفعل أو شبهه وقدّم علیه لکنّه لیس علی جهه قیامه به بل علی جهه وقوعه علیه. (2)

أحکام الفاعل
1.الاعراب

للفاعل أحکام :

الأوّل : الرفع ، وقد یجرّ ، کما إذا اضیف إلیه المصدر ، نحو قوله تعالی : (وَلَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ)(3) أو دخل علیه حرف جرّ زائد ، نحو : «أَنْ تَقُولُوا ما

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 703


1- الحدید (57) : 16.
2- قال ابن مالک : الفاعل الّذی کمرفوعی أتی زید منیرا وجهه نعم الفتی
3- البقره (2) : 251.

جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَلا نَذِیرٍ» (1) ونحو : (وَکَفی بِاللهِ شَهِیداً) ، (2) والفاعل فی ذلک مرفوع محلّا.

2.وجوب التاخیر...

الثانی : وجوب تأخیر الفاعل عن رافعه نحو : «قام الزیدان» و «زید قائم غلاماه» و «قام زید» ولا یجوز تقدیمه علی رافعه ، فلا تقول : «الزیدان قام» ولا «زید غلاماه قائم» ولا «زید قام» علی أن یکون «زید» فاعلا مقدّما. هذا ما ذهب إلیه البصریّون. وذهب الکوفیّون إلی جواز التقدیم فی ذلک کلّه.

وتظهر فائده الخلاف فی غیر صوره الإفراد ؛ فتقول علی مذهب الکوفیّین : «الزیدان قام» و «الزیدون قام» ؛ وعلی مذهب البصریّین یجب أن تقول : «الزیدان قاما» و «الزیدون قاموا» فتأتی بألف وواو فی الفعل ویکونان هما الفاعلین.

3.عدم جواز حذفه...

الثالث : عدم جواز حذفه وحده (3) علی ما ذهب إلیه الجمهور. وأجاز الکسائی حذفه تمسّکا بنحو قوله تعالی : (کَلَّا إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ)(4) وحدیث «لا یزنی الزّانی حین یزنی وهو مؤمن ولا یشرب الخمر حین یشربها وهو مؤمن» ، (5) وردّ بأنّ الفاعل مستتر لا محذوف ؛ ففی «بلغت» ضمیر راجع إلی «الروح» المعلومه من السیاق وفی «یشرب» ضمیر یعود إلی «الشارب» الذی دلّ علیه الفعل.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 704


1- (یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَهٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَلا نَذِیرٍ فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَنَذِیرٌ وَاللهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ). المائده (5) : 19.
2- النساء (4) : 79.
3- أمّا حذفه مع رافعه فیجوز لدلیل ، نحو : «نعم» فی جواب من قال : «هل قام زید؟». واستثنی بعض النّحاه من عدم جواز حذف الفاعل مواضع ، منها : أ. باب النائب عن الفاعل ، نحو : «ضرب بکر». ب. الاستثناء المفرّغ ، نحو : «ما قام إلّا زید». ج. فاعل فعل الجماعه المؤکّده بالنون ، نحو : «اضربنّ». د. فاعل المصدر ، نحو : «سقیا ورعیا». وغیر ذلک. وفی المقام بحث. راجع لتحقیق البحث : التصریح علی التوضیح وحاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی. وکذا یجوز حذف الفعل وحده إذا دلّ علیه دلیل ، کما إذا قیل لک : «من قرأ؟» فتقول : «زید». والتقدیر : «قرأ زید». وإلی هذا أشار ابن مالک بقوله : ویرفع الفاعل فعل أضمرا کمثل «زید» فی جواب «من قرا».
4- القیامه (75) : 26.
5- من لا یحضره الفقیه (4) : 22.
4.وجوب تجرید عامله...

الرابع : وجوب تجرید عامله من علامه التثنیه والجمع ، إذا اسند إلی ظاهر مثنّی أو مجموع ، تقول : «قام الزیدان» و «قام الزیدون» و «قامت الهندات» کما تقول : «قام زید». هذه هی اللّغه المشهوره. ومذهب طائفه من العرب أنّ الفعل إذا اسند إلی ظاهر مثنّی أو مجموع ، یجوز إلحاق علامه التثنیه أو الجمع به. فتقول : «قاما الزیدان» و «قاموا الزیدون» و «قمن الهندات» ، فتکون الالف والواو والنون حروفا تدلّ علی التثنیه والجمع ، کما کانت التاء فی «قامت هند» حرفا تدلّ علی التأنیث عند جمیع العرب. والاسم الذی بعد الفعل المذکور مرفوع به ، کما ارتفعت «هند» ب «قامت». (1)

5.تانیث العامل اذا ...

الخامس : تأنیث العامل إذا کان الفاعل مؤنّثا. وذلک علی وجهین : واجب وجائز.

أ. یجب تأنیث العامل فی موضعین :

أحدهما : أن یسند إلی ضمیر متّصل راجع إلی مؤنّث حقیقی أو مجازی ، نحو : «هند قامت» و «الشمس طلعت». فإن کان الضمیر منفصلا لا یؤنّث العامل ، نحو : «هند ما قام إلّا هی».

الثانی : أن یسند إلی ظاهر متّصل حقیقیّ التأنیث ، نحو : «قامت هند».

ب. یجوز تأنیث العامل وعدمه فی أربعه مواضع :

أحدها : أن یسند إلی ظاهر مجازی التأنیث ، نحو : «طلع الشّمس» و «طلعت الشّمس».

ثانیها : أن یسند إلی ظاهر حقیقی التأنیث منفصل من العامل بغیر «إلّا» ، نحو : «جاءت الیوم هند» و «جاء الیوم هند» والتأنیث أکثر. أمّا إذا کان الفاصل «إلّا» فلم یجز التأنیث عند الجمهور ، سواء کان المؤنث حقیقیّا أم مجازیّا ، فتقول : «ما قام إلّا هند» و «ما طلع إلّا الشمس». (2) وذهب ابن مالک إلی جواز التأنیث علی قلّه وخصّه الجمهور بالشعر. ».

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 705


1- ویعبّر عن هذه اللغه بلغه «أکلونی البراغیث». وحمل علیه قوله صلی الله علیه وآله وسلم : «یتعاقبون فیکم ملائکه باللّیل وملائکه بالنّهار». (المجموع ، لمحیی الّدین النووی : 15 / 40). ومن النحویین من یحمل ما ورد من ذلک علی أنّه خبر مقدّم ومبتدأ مؤخّر. ومنهم من یحمله علی إبدال الظاهر من المضمر.
2- واستدلّ علیه بأنّ العامل مسند فی المعنی إلی مذکّر ؛ فقولنا «ما قام إلّا هند» یقدّر ب «ما قام أحد إلّا هند».

ثالثها : أن یسند إلی جمع تکسیر ، نحو : «قام الرجال وقامت الرجال» و «قام الهنود وقامت الهنود» أو اسم جمع ، نحو : «جاء قوم وجاءت قوم» و «جاء نسوه وجاءت نسوه» أو اسم جنس (1) نحو : «أورق الشّجر وأورقت الشّجر». فالتّأنیث لتأوّله بالجماعه والتّذکیر لتأوّله بالجمع.

أمّا الجمع السالم فقال ابن هشام - وفاقا لسیبویه وجمهور البصریین - : «إنّ سلامه نظم الواحد فی جمعی التصحیح أوجبت التذکیر فی نحو : «قام الزیدون» والتأنیث فی نحو : «قامت الهندات» ، خلافا للکوفیین فیهما وللفارسی فی المؤنث». (2)

رابعها : أن یکون العامل «نعم» أو أخواتها واسند إلی مؤنث ، نحو : «نعم المرأه هند» و «نعمت المرأه هند». (3)

6.تقدمه علی المفعول...

السادس : الأصل فی الفاعل أن یتقدّم علی المفعول به. ویجب البقاء علی هذا الأصل فیما إذا کان الفاعل ضمیرا غیر محصور ، نحو : «ضربت زیدا» ؛ أو خیف التباس أحدهما بالآخر کما إذا خفی الإعراب فیهما ولم توجد قرینه تبیّن الفاعل من المفعول به ، نحو : «ضرب موسی عیسی» فیجب کون «موسی» فاعلا و «عیسی» مفعولا.

فإذا وجدت قرینه تبیّن الفاعل من المفعول جاز تقدیم المفعول وتأخیره ، فتقول : «أکل الکمّثری یحیی» و «أکل یحیی الکمّثری» ویجب الخروج عن ذلک الأصل فیما إذا اتّصل بالفاعل ضمیر المفعول ، نحو قوله تعالی : «وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ».(4) أو کان المفعول ضمیرا متّصلا والفاعل اسما ظاهرا ، نحو : «ضربنی زید».

ویجب تأخیر المحصور ب «إنّما» إجماعا فاعلا کان أو مفعولا ، نحو :

«إنّما ضرب عمرا زید» أی : لا ضارب له غیره وقد یکون لزید مضروب آخر ، و «إنّما ضرب زید عمرا» أی : لا مضروب له غیره وقد یکون لعمرو ضارب آخر.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 706


1- راجع لتحقیق معنی اسم الجمع واسم الجنس : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله (2) : 177 و 178.
2- قال الشاطبی : «ومحلّ الخلاف إذا لم یحصل تغییر فیهما أمّا ما تغیّر منهما - کبنین وبنات - فیجوز فیه الوجهان اتّفاقا.
3- وإنّما جاز التذکیر لأنّ الفاعل فی باب «نعم» مقصود به الجنس ولفظ الجنس مذکّر ویجوز التأنیث علی مقتضی الظاهر.
4- البقره (2) : 124.

وأمّا المحصور ب «إلّا» ففیه ثلاثه مذاهب :

أحدها - وهو مذهب أکثر البصریّین والفرّاء وابن الأنباری - : أنّه إن کان فاعلا امتنع تقدیمه ، فلا یجوز «ما ضرب إلّا زید عمرا» وإن کان مفعولا جاز تقدیمه ، نحو : «ما ضرب إلّا عمرا زید».

الثانی - وهو مذهب الکسائی - : أنّه یجوز تقدیم المحصور ب «إلّا» فاعلا کان أو مفعولا.

الثالث - وهو مذهب بعض البصریّین - : أنّه لا یجوز تقدیم المحصور ب «إلّا» فاعلا کان أو مفعولا.

تنبیه : شاع فی لسان العرب تقدیم المفعول المشتمل علی ضمیر یرجع إلی الفاعل المتأخّر ، نحو : «خاف ربّه زید» ، وإنّما جاز ذلک - وإن کان فیه عود الضمیر علی متأخّر لفظا - لأنّ الفاعل متقدّم رتبه. (1)

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 707


1- قال ابن مالک : وبعد فعل فاعل فإن ظهر فهو وإلّا فضمیر استتر وجرّد الفعل إذا ما اسندا لاثنین أو جمع ک «فاز الشّهدا» وقد یقال سعدا وسعدوا والفعل للظّاهر بعد مسند ویرفع الفاعل فعل اضمرا کمثل «زید» فی جواب من قرا وتاء تأنیث تلی الماضی إذا کان لانثی ک «أبت هند الأذی» وإنّما تلزم فعل مضمر متّصل أو مفهم ذات حر وقد یبیح الفصل ترک التاء فی نحو «أتی القاضی بنت الواقف» والحذف مع فصل بإلّا فضّلا ک «ما زکا إلّا فتاه ابن العلا» والحذف قد یأتی بلا فصل ومع ضمیر ذی المجاز فی شعر وقع والتّاء مع جمع سوی السالم من مذکّر کالتّاء مع إحدی اللّبن والحذف فی نعم الفتاه استحسنوا لأنّ قصد الجنس فیه بیّن والأصل فی الفاعل أن یتّصلا والأصل فی المفعول أن ینفصلا وقد یجاء بخلاف الأصل وقد یجی المفعول قبل الفعل وأخّر المفعول إن لبس حذر أو اضمر الفاعل غیر منحصر وما بإلّا أو بإنّما انحصر أخّر وقد یسبق إن قصد ظهر

النائب عن الفاعل

(1)

قد یحذف الفاعل (2) فینوب عنه - فی أحکامه - أربعه أشیاء :

1 - المفعول به ، نحو قوله تعالی : «وَقُضِیَ الْأَمْرُ».(3)

وإذا کان الفعل متعدیّا إلی مفعولین وکان من باب «أعطی» فالجمهور علی جواز نیابه المفعول الثانی إذا امن اللّبس ، نحو : «أعطی درهم زیدا». وحکی عن بعضهم منع إقامه الثانی مطلقا وعن بعض آخر المنع إن کان نکره والأوّل معرفه.

وإذا کان من باب «ظنّ» أو کان متعدّیا إلی ثلاثه مفاعیل فالّذی اشتهر عند النحویین امتناع إقامه الثانی. وذهب جماعه إلی الجواز إذا امن اللّبس ولم یکن جمله ولا ظرفا ، کقولک فی : «جعل الله لیله القدر خیرا من ألف شهر» : «جعل خیر من ألف شهر لیله القدر». أمّا الثالث من المتعدّی إلی ثلاثه مفاعیل فنقل ابن هشام الخضراوی الاتّفاق علی منع إقامته ، ولیس کذلک ، ففی المخترع جوازه عن بعضهم.

2 - الظرف ، بشرط أن یکون متصرّفا مختصّا ، (4) نحو : «صیم یوم الجمعه» ، و «جلس أمام الأمیر» ، بخلاف غیر المتصرّف ، نحو : «عند» و «إذا» وبخلاف غیر المختصّ ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 708


1- وهو الذی یعبّر عنه ب «مفعول ما لم یسمّ فاعله». قال ابن هشام : «والتعبیر بالنائب عن الفاعل أولی لوجهین : أحدهما : أنّ النائب عن الفاعل یکون مفعولا وغیره کما سیأتی. والثانی : أنّ المنصوب فی قولک «اعطی زید دینارا» یصدق علیه أنّه مفعول للفعل الذی لم یسمّ فاعله ولیس مقصودا لهم». شرح شذور الذهب : 159.
2- وهذا الحذف یکون لغرض لفظیّ کالإیجاز أو معنوی کالعلم به والجهل والإبهام والتعظیم والتحقیر و...
3- البقره (2) : 210.
4- الظرف المتصرّف هو ما یفارق النصب علی الظرفیّه والجرّ ب «من». والمختصّ هو ما خصّص بشیء من أنواع الاختصاص ، کالإضافه والصفه والعلمیّه.

«یوم» و «مکان». هذا ما ذهب إلیه الجمهور. وأجاز الأخفش «جلس عندک». (1)

3 - الجارّ والمجرور ، بشرط ألّا یکون الجارّ علّه (2) وأن یکون المجرور معرفه أو نحوها ، نحو : «سیر بزید».

4 - المصدر ، بشرط أن یکون متصرّفا (3) لغیر التوکید ، نحو قوله تعالی : (فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ)(4) بخلاف غیر المتصرّف ، نحو : «معاذ الله» وبخلاف المؤکّد ، فلا یقال : «ضرب ضرب» فی «ضربت ضربا». (5)

وهل یجوز نیابه غیر المفعول به مع وجوده؟

ذهب البصریّون - إلّا الأخفش - إلی المنع ، وذهب الأخفش إلی الجواز فیما إذا تقدّم غیر المفعول به ، نحو : «ضرب ضرب شدید زیدا» ، والکوفیّون إلی الجواز مطلقا.

تنبیه : حکم المفعول القائم مقام الفاعل حکم الفاعل فکما أنّه لا یرفع الفعل إلّا فاعلا واحدا ، کذلک لا یرفع إلّا مفعولا واحدا ؛ فلو کان للفعل معمولان فأکثر أقمت واحدا منها مقام الفاعل ونصبت الباقی. (6)

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 709


1- بالنصب علی الظرفیّه ویکون حینئذ فی محلّ رفع فلیست الدّال مضموما کما توهّم ؛ إذ الأخفش لا یقول بخروجه عن ملازمه الظرفیّه وإنّما الخلاف فی نیابته عن الفاعل وعدمها فالأخفش جوّز نیابه الظرف غیر المتصرّف مع بقائه علی النصب. صرّح به الدمامینی.
2- قال الصبّان : «لأنّه مبنیّ علی سؤال مقدّر فکأنّه من جمله اخری وبهذا یعلّل منع نیابه المفعول لأجله والحال والتمییز».
3- المصدر المتصرّف هو ما یفارق النصب علی المصدریّه.
4- الحاقّه (69) : 13.
5- علّله المحقّق الرضی رحمه الله باستغناء «ضرب» عن «ضرب» ، لدلالته علی الضرب. ویجب أن یکون النائب عن الفاعل کالفاعل فی إفاده ما لم یفده الفعل.
6- قال ابن مالک : ینوب مفعول به عن فاعل فیما له کنل خیر نائل وقابل من ظرف أو من مصدر أو حرف جرّ بنیابه حری ولا ینوب بعض هذی إن وجد فی اللفظ مفعول به وقد یرد وباتّفاق قد ینوب الثّان من باب کسا فیما التباسه امن فی باب ظنّ وأری المنع اشتهر ولا أری منعا إذا إذا القصد ظهر وما سوی النّائب ممّا علّقا بالرّافع النّصب له محقّقا

تعدّی الفعل ولزومه

الفعل التامّ (1) علی قسمین : متعدّ ولازم.

المتعدّی : هو الفعل الذی یصل إلی مفعوله بغیر حرف جرّ ، وذکروا له علامتین :

الأوّل : أن یتّصل به ضمیر راجع إلی غیر مصدره ، نحو : «عمل» فإنّک تقول : «الخیر عملته» ، بخلاف ضمیر المصدر فإنّه یتّصل بالمتعدّی واللازم ، نحو : «الضرب ضربته زیدا» و «القیام قمته».

الثانی : أن یبنی منه اسم مفعول تامّ ، ک «ضرب» فإنّک تقول : «مضروب». والمراد بالتمام الاستغناء عن حرف جرّ ؛ فلو صیغ منه اسم مفعول مفتقر إلی حرف جرّ فهو لازم ، نحو : «غضبت علی عمرو» ، فهو مغضوب علیه.

وحکم الفعل المتعدّی أن ینصب مفعوله إن لم ینب عن فاعله ، نحو : «تدبّرت الکتب» ، فإن ناب عنه وجب رفعه کما مرّ.

والفعل المتعدّی - کما تقدّم - علی ثلاثه أقسام :

أ. ما یتعدّی إلی مفعول واحد ، ک «ضرب».

ب. ما یتعدّی إلی مفعولین ، وهی قسمان :

أحدهما : ما کان أصل المفعولین فیه المبتدأ والخبر ، ک «ظنّ» وأخواتها.

والثانی ما لیس أصلهما ذلک ، ک «أعطی» و «کسا».

الثالث : ما یتعدّی إلی ثلاثه مفاعیل ، ک «أعلم» و «أری» ، قال تعالی : «إِذْ یُرِیکَهُمُ اللهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلاً وَلَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً لَفَشِلْتُمْ».(2)

اللازم : وهو الفعل الذی لا مفعول له ، نحو : «قام زید» أو یصل إلی مفعوله بحرف

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 710


1- خرج به غیر التامّ ، نحو «کان» وأخواتها ، فهی لا یوصف بتعدّ ولا لزوم.
2- الأنفال (8) : 43.

جرّ ، نحو : «مررت بزید». وقد یحذف حرف الجرّ وینصب المجرور حینئذ ، قال الشاعر :

تمرّون الدّیار ولم تعوجوا

کلامکم علیّ إذا حرام (1)

أی : تمرّون بالدّیار.

وقد یحذف ویبقی المجرور علی حاله ، نحو :

إذا قیل أیّ الناس شرّ قبیله

أشارت کلیب بالأکفّ الأصابع (2)

أی : إلی کلیب. ومذهب الجمهور أنّه لا ینقاس حذف حرف الجرّ مع غیر «أنّ» و «أن» بل یقتصر فیه علی السماع ، وذهب الأخفش الأصغر (3) إلی جواز حذف الجارّ مع غیرهما بشرط تعیّن الحرف ومکان الحذف ، نحو : «بریت القلم بالسکّین» فیجوز عنده حذف الباء ، فتقول : «بریت القلم السکّین». فإن لم یتعیّن الحرف لم یجز الحذف ، نحو : «رغبت فی زید» ، فلا یجوز حذف «فی» ؛ لأنّه لا یدری حینئذ هل التقدیر «رغبت عن زید» أو «فی زید» وکذلک إن لم یتعیّن مکان الحذف ، نحو : «اخترت القوم من بنی تمیم» ، فلا یجوز الحذف ، فلا تقول : «اخترت القوم بنی تمیم» ؛ إذ لا یدری هل الأصل «اخترت القوم من بنی تمیم» أو «اخترت من القوم بنی تمیم».

أمّا «أنّ» و «أن» فیجوز حذف حرف الجرّ معهما قیاسا بشرط أمن اللبس ، نحو قوله تعالی : (أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ)(4) أی : من أن جاءکم ونحو : «عجبت أنّک قائم» ، أی : من أنّک ؛ فإن حصل لبس لم یجز الحذف ، نحو : «رغبت فی أن تقوم» و «رغبت فی أنّک قائم» فلا یجوز حذف «فی» لاحتمال أن یکون المحذوف «عن» فیحصل اللبس. (5)».

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 711


1- لم تعوجوا : لم ترجعوا إلیها.
2- الأصابع : فاعل أشارت ، وقوله «بالأکفّ» حال منه ، أی : أشارت الأصابع حاله کونها مع الأکفّ. فالإشاره لمجموع الأصابع والأکفّ وفیه مزید ذمّ لهذه القبیله.
3- هو أبو الحسن علی بن سلیمان البغدادی تلمیذ ثعلب والمبرّد. والأکبر هو أبو الخطّاب شیخ سیبویه والصغیر هو أبو الحسن سعید بن مسعده تلمیذ سیبویه.
4- الأعراف (7) : 63 و 69.
5- أمّا قوله تعالی : «وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ». (آل عمران (3) : 127) ، فیجوز أن یکون الحذف لصحّه التقدیرین کما أجازهما بعض المفسّرین. قال الزمخشری فی الکشّاف : یحتمل أن یکون التقدیر : «فی أن تنکحوهنّ لجمالهنّ» ، أو : «عن أن تنکحوهنّ لدمامتهنّ».

واختلف فی محلّ «أنّ» و «أن» عند حذف حرف الجرّ فقیل بالنصب وقیل بالجرّ. (1)

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 712


1- قال ابن مالک : علامه الفعل المعدّی أن تصل ها غیر مصدر به نحو عمل فانصب به مفعوله إن لم ینب عن فاعل نحو تدبّرت الکتب وعدّ لازما بحرف جرّ وإن حذف فالنّصب للمنجرّ نقلا وفی أنّ وأن یطّرد مع أمن لبس ک «عجبت أن یدوا

المفاعیل

اشاره

المفاعیل خمسه :

1 - المفعول به

2 - المفعول المطلق

3 - المفعول له

4 - المفعول فیه

5 - المفعول معه

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 713

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 714

1- المفعول به
اشاره

عرّفه ابن الحاجب فی الکافیه بأنّه «ما وقع علیه فعل الفاعل ، نحو : ضربت زیدا». (1) والأصل فی المفعول به تأخّره عن عامله وقد یتقدّم جوازا ، نحو قوله تعالی : (فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ)(2) ووجوبا ، کما إذا کان المفعول ممّا له الصدر ، نحو قوله تعالی : (فَأَیَّ آیاتِ اللهِ تُنْکِرُونَ)(3) و (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی) ، (4) أو وقع عامله بعد فاء الجزاء ولیس له منصوب غیره مقدّم علیها ، (5) نحو : (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ)(6) بخلاف «أمّا الیوم فاضرب زیدا».

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 715


1- قال المحقّق الرضی رحمه الله : «یرید ما وقع علیه أو جری مجری الواقع ، لیدخل فیه المنصوب فی «ما ضربت زیدا» و «أوجدت ضربا» و «أحدثت قتلا» ؛ فکأنّک أوقعت عدم الضرب علی زید ، وکأنّ الضرب کان شیئا أوقعت علیه الإیجاد. وفسّر المصنّف وقوع الفعل ب «تعلّقه بما لا یعقل إلّا به» فعلی تفسیره ینبغی أن تکون المجرورات فی «مررت بزید» و «قربت من عمرو» و «بعدت من بکر» و «سرت من البصره إلی الکوفه» مفعولا بها ولا شکّ أنّه یقال إنّها مفعول بها لکنّها بواسطه حرف جرّ. ومطلق لفظ المفعول به لا یقع علی هذه الأشیاء فی اصطلاحهم ، وکلامنا فی المطلق. وأیضا فإنّ معنی «اشترک» فی قولهم : «اشترک زید وعمرو» لا یفهم إلّا بعد إسنادک إیّاه إلی زید إلّا بشیء آخر وهو عمرو أو غیره ولیس بمفعول فی الاصطلاح. والأقرب فی رسم المفعول به أن یقال : «هو ما یصحّ أن یعبّر عنه باسم مفعول غیر مقیّد مصوغ من عامله المثبت أو المجعول مثبتا. فبقولنا «اسم مفعول غیر مقیّد مصوغ من عامله» یخرج جمیع المعمولات ، أمّا المفعول المطلق فلأنّ الضرب فی قولک «ضربت ضربا» و «أحدثت ضربا» وإن کان مفعولا للمتکلّم فی المثالین إلّا أنّه لا یقال فی الأوّل : «إنّ ضربا مضروب» ویقال فی الثانی : «إنّه محدث». وأمّا سائر المفاعیل فیطلق علیها اسم المفعول المصوغ من عامله لکن مقیّدا بحرف الجرّ ...». شرح الکافیه (1) : 127.
2- البقره (2) : 87.
3- غافر (40) : 81.
4- الإسراء (17) : 110.
5- قال المحقّق الرضی رحمه الله : وذلک لما یجیء فی حروف الشروط من أنّه لا بدّ من نائب مناب الشرط المحذوف بعد أمّا. ولو کان له منصوب آخر جاز أن تقدّم أیّهما شئت وتخلّی الآخر بعد عامله [أی : تبقیه بعد عامله ، ومعنی التخلیه الترک]. شرح الکافیه (1) : 128.
6- الضّحی (93) : 9.
اشتغال العامل عن المعمول

هو أن یتقدّم اسم ویتأخّر عنه فعل أو شبهه قد عمل فی ضمیر ذلک الاسم أو فی متعلّقه (1) بحیث لو سلّط علیه هو أو مناسبه (2) لنصبه. نحو : «زیدا ضربته» و «زیدا مررت به» و «زیدا ضربت غلامه» و «أزیدا أنت ضاربه الآن أو غدا؟».

ذکر النحویّون أنّ الاسم المتقدّم فی هذا الباب علی خمسه أقسام : لازم النصب ، لازم الرفع ، راجح النصب ، راجح الرفع ومستو فیه الأمران.

فیجب النصب إذا وقع الاسم بعد أداه تختصّ بالفعل ، کأدوات الشرط ، نحو : «إن زیدا أکرمته أکرمک».

ویجب الرفع إذا وقع الاسم بعد أداه تختصّ بالدخول علی الجمله الاسمیّه ، ک «إذا» الفجائیّه ، نحو : «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» ، أو وقع الفعل بعد ما له صدر الکلام ، وهو الذی لا یقع ما قبله معمولا لما بعده ، کأدوات الشرط والاستفهام و «ما» النافیه ، نحو : «زید إن لقیته فأکرمه» و «زید هل تضربه» و «زید ما لقیته». (3)

ویترجّح النصب فی مواضع :

أحدها : إذا وقع بعد ذلک الاسم فعل دالّ علی طلب - کالأمر والنهی والدعاء (4) - نحو : «زیدا اضربه» و «عمرا لا تضربه» و «زیدا رحمه الله». (5).

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 716


1- التعلّق یکون من وجوه کثیره ؛ ککون الاسم مضافا إلی ذلک الضمیر ، نحو : «زیدا ضربت غلامه» أو موصوفا لعامل ذلک الضمیر نحو : «زیدا ضربت رجلا یحبّه» ، أو موصولا کذلک ، نحو : «زیدا ضربت الّذی یحبّه» وغیر ذلک.
2- دخل بهذا القید نحو : «زیدا مررت به» و «زیدا ضربت غلامه». ولا یمکن أن یکون المقدّر من لفظ المفسّر ؛ لأنّه یقتضی فی الأوّل تعدّی القاصر بنفسه وفی الثانی خلاف الواقع إذ الضرب لم یقع بزید ، فوجب أن یقدّر فی الأوّل «جاوزت» وفی الثانی «أهنت» ؛ فإنّ ضرب الغلام یستلزم إهانه مولاه عاده.
3- لا یخفی أنّ ضابط باب الاشتغال لا یصدق علی ما یجب رفعه ، لما تقدّم من قولنا «بحیث لو سلّط علیه هو أو مناسبه لنصبه». ولعلّ النحویّین ذکروا هذا القسم إفاده لتمام القسمه وإن کان لیس من الباب.
4- لأنّ وقوع هذه الأشیاء خبرا للمبتدأ قلیل فی الاستعمال.
5- وإنّما اتّفق القرّاء السبعه علی الرفع فی قوله تعالی : «السَّارِقُ وَالسَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما». المائده (5) : 38. لأنّ تقدیره عند سیبویه : «ممّا یتلی علیکم حکم السّارق والسّارقه فاقطعوا أیدیهما». ف «السّارق والسّارقه» مبتدأ ومعطوف علیه ، والخبر محذوف وهو الجارّ والمجرور و «اقطعوا» جمله مستأنفه. وقال المبرّد : «الجمله الفعلیّه خبر ودخلته الفاء لما فی المبتدأ من معنی الشرط ، لهذا امتنع النصب لأنّ ما بعد فاء الجزاء وشبهها لا یعمل فیما بعدها». وقال ابن بابشاذ : «یختار الرفع فی العموم کالآیه والنصب فی الخصوص ک «زیدا اضربه».

ثانیها : إذا وقع ذلک الاسم بعد شیء یغلب أن یلیه فعل ، کهمزه الاستفهام ، نحو : «أزیدا ضربته؟» ، ما لم یفصل بین الهمزه والاسم بغیر ظرف وإلّا یترجّح الرفع ، نحو : «أأنت زید تضربه؟» وک «ما» و «لا» و «إن» النافیات ، نحو : «ما زیدا رأیته». وقال ابن مالک فی شرح الکافیه : و «حیث» مجرّده من «ما» ، نحو : «حیث زیدا تلقاه فأکرمه».

ثالثها : إذا وقع ذلک الاسم بعد عاطف تقدّمته جمله فعلیّه - فعلها متصرّف - ولم یفصل بین العاطف والاسم ، نحو : «قام زید وعمرا أکرمته». وذلک لما فیه من عطف جمله فعلیّه علی مثلها وتشاکل الجملتین فی العطف أولی من تخالفهما ، بخلاف نحو : «ما أحسن زیدا وعمرو أکرمته» ، لأنّ فعل التعجّب قد جری مجری الأسماء لجموده.

وخرج بقولنا «ولم یفصل بین العاطف والاسم» ما لو فصل بینهما نحو : «قام زید وأمّا عمرو أکرمته» فیترجّح الرفع کما سیأتی.

ویستوی فیه الأمران إذا وقع ذلک الاسم بعد عاطف مسبوق بجمله فعلیّه مخبر بها عن اسم قبلها ، نحو : «زید قام وعمرا أکرمته» ولا ترجیح ، لأنّ فی کلّ منها مشاکله. فإن رفعت فالعطف علی الاسمیّه أو نصبت فعلی الفعلیّه. (1) ویترجّح الرفع فی غیر ما ذکر لعدم موجب النصب ومرجّحه وموجب الرفع ومسوّی الأمرین وعدم التّقدیر أولی من التّقدیر ، نحو : «زید ضربته». (2) ع

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 717


1- قیل : «الرفع أولی ، لسلامته من الحذف والتقدیر» ، واجیب بأنّه عورض بکون الکلام المعطوف أقرب إلی الفعلیّه.
2- قال ابن مالک : إن مضمر اسم سابق فعلا شغل عنه بنصب لفظه أو المحلّ فالسّابق انصبه بفعل اضمرا حتما موافق لما قد اظهرا والنّصب حتم إن تلا السّابق ما یختصّ بالفعل ک «إن» و «حیثما» وإن تلا السّابق ما بالابتدا یختصّ فالرّفع التزمه أبدا کذا إذا الفعل تلا ما لم یرد ما قبل معمولا لما بعد وجد واختیر نصب قبل فعل ذی طلب وبعد ما إیلاؤه الفعل غلب وبعد عاطف بلا فصل علی معمول فعل مستقرّ أوّلا وإن تلا المعطوف فعلا مخبرا به عن اسم فاعطفن مخیّرا والرّفع فی غیر الذی مرّ رجح فما أبیح افعل ودع ما لم یبح وفصل مشغول بحرف جرّ أو بإضافه کوصل یجری وسوّ فی ذا الباب وصفا ذا عمل بالفعل إن لم یک مانع حصل وعلقه حاصله بتابع کعلقه بنفس الاسم الواقع
التنازع فی العمل

التنازع هو أن یتوجّه عاملان (1) - لیس أحدهما مؤکّدا للآخر - إلی معمول واحد متأخّر عنهما ، نحو : «ضربت وأکرمت زیدا» ، وقوله تعالی : (آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً) ، (2) و «هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ». (3) ولا خلاف بین البصریّین والکوفیّین فی جواز إعمال کلّ واحد من العاملین فی ذلک الاسم ، لکن اختلفوا فی الأولی منهما.

فذهب البصریّون إلی أنّ الثانی أولی لأنّه أقرب ، ولأنّه لو أعملت الأوّل فی نحو : «قام وقعد زید» لفصلت بین العامل ومعموله بأجنبیّ بلا ضروره ولعطف علی الجمله قبل تمامها وکلاهما خلاف الأصل.

وذهب الکوفیّون إلی أنّ الأوّل أولی لتقدّمه ولأنّه لو أعملت الثانی لأضمرت فی العامل الأوّل فیلزم الإضمار قبل الذکر.

ثمّ إنّک إذا أعملت الأوّل أضمرت فی الثانی ما یحتاج إلیه ، من مرفوع ومنصوب ومجرور ، نحو : «قام وقعد أخواک» و «قام وضربتهما أخواک» و «قام ومررت بهما أخواک». وذلک لأنّ الاسم المتنازع فیه - وهو «أخواک» فی المثال - فی نیّه التقدیم ؛ فالضمیر وإن عاد علی متأخّر لفظا لکنّه متقدّم رتبه. وبعضهم یجیز حذف غیر المرفوع لأنّه فضله.

وإن أعملت الثانی فإن احتاج الأوّل إلی منصوب لفظا أو محلّا ؛ فإن أوقع حذفه فی

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 718


1- جری علی الغالب لا شرط. وقد یکون المتنازع فیه أکثر من اثنین.
2- الکهف (18) : 96.
3- الحاقّه (69) : 19.

لبس أو کان العامل من بابی «کان» أو «ظنّ» وجب إضمار المعمول مؤخّرا ، نحو : «استعنت واستعان علیّ زید به» و «کنت وکان زید صدیقا إیّاه» و «ظنّنی وظننت زیدا قائما إیّاه». وقیل فی باب ظنّ وکان : «یضمر مقدّما» ، وقیل : «یظهر» ، وقیل : «یحذف» ، واختاره ابن هشام ؛ لأنّه حذف لدلیل. وإن کان العامل من غیر بابی کان وظنّ وجب حذف المنصوب نحو : «ضربت وضربنی زید» و «مررت ومرّ بی زید» ، وإن احتاج إلی مرفوع أضمرته علی وفق الظاهر ، فقلت : «قاما وقعدا أخواک» ؛ ف «أخواک» تنازع فیه «قام» و «قعد» فاعمل «قعد» واضمر فی «قام» الفاعل مطابقا للظاهر ولم یبال بالإضمار قبل الذّکر هنا للحاجه إلیه کما فی «ربّه رجلا زید». ولا یجوز ترک الإضمار فلا تقول : «قام وقعد أخواک» لأنّ ترکه یؤدّی إلی حذف الفاعل والفاعل لا یحذف. هذا مذهب البصریین.

وأجاز الکسائی ذلک بناء علی مذهبه من جواز حذف الفاعل.

ونقل الرّضی رحمه الله عن الفرّاء جواز توجّه العاملین معا إلی المتنازع فیما إذا اتّفقا فی طلب المرفوع (1) فیکون الاسم الواحد فاعلا للفعلین ، نحو : «قام وقعد أخواک» ، وجوّز أیضا أن تأتی بفاعل الأوّل ضمیرا بعد المتنازع ، نحو : «قام وقعد أخواک هما» ، أمّا إذا طلب الثانی للمفعولیّه مع طلب الأوّل للفاعلیّه ، فتعیّن عنده الإتیان بالضمیر بعد المتنازع ، نحو : «ضربنی وأکرمت زیدا هو». (2)

مسأله : إذا احتاج العامل المهمل إلی ضمیر وکان ذلک الضمیر خبرا فی الأصل عمّا لا یطابق المفسّر وهو المتنازع فیه ، کما لو کان مثنّی والضمیر خبرا عن مفرد ، نحو : «أظنّ ویظنّانی زیدا وعمرا أخوین» ، ف «زیدا» مفعول أوّل ل «أظنّ» و «عمرا» عطف علیه و «أخوین» مفعول ثان ل «أظنّ» والیاء مفعول أوّل ل «یظنّان» فیحتاج إلی مفعول ثان ، فلو أتیت به ضمیرا مفردا فقلت : «أظنّ ویظنّانی إیّاه زیدا وعمرا أخوین»

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 719


1- الظاهر أنّ مثله اتّفاقهما فی طلب المنصوب کما یدلّ علیه عباره همع الهوامع حیث قال : «وقال الفرّاء : کلاهما یعملان فیه إن اتّفقا فی الإعراب المطلوب». وکیف کان ، اختلف کلام النحویین فی ما ذهب إلیه الفرّاء. راجع : همع الهوامع (2) : 109 ، حاشیه الصبّان (2) : 103 ، البهجه المرضیّه : 174 ، شرح ابن عقیل (1) : 550.
2- شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله (1) : 79.

لکان مطابقا للیاء غیر مطابق لما یعود إلیه وهو «أخوین» ولو أتیت به ضمیرا مثنّی فقلت : «أظنّ ویظنّانی إیّاهما زیدا وعمرا أخوین» لطابقه ولم یطابق الیاء الذی هو خبر عنه فتعیّن الإظهار فتقول : «أظنّ ویظنّانی أخا زیدا وعمرا أخوین». فتخرج المسأله حینئذ من باب التنازع ؛ لأنّ کلّا من العاملین قد عمل فی ظاهر. (1)

تنبیهات

الأوّل : قد یکون العاملان المتنازعان فعلین ، ویشترط فیهما أن یکونا متصرّفین ، کقوله تعالی : (آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً) ، (2) وقد یکونان اسمین ویشترط فیهما أن یکونا مشبّهین للفعل فی العمل ، کقول الشاعر : «عهدت مغیثا مغنیا من أجرته». (3)

ف «من» اسم موصول تنازعه کلّ من مغیث ومغن ، وقد یکونان مختلفین ، کقوله تعالی : «هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ».(4)

الثانی : قد علم ممّا ذکر أنّ التنازع لا یقع بین حرفین ولا بین حرف وغیره ولا بین

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 720


1- قال ابن مالک : إن عاملان اقتضیا فی اسم عمل قبل فللواحد منهما العمل والثّانی أولی عند أهل البصره واختار عکسا غیرهم ذا أسره وأعمل المهمل فی ضمیر ما تنازعاه والتزم ما التزما ک «یحسنان ویسیء ابناکا وقد بغی واعتدیا عبداکا» ولا تجیء مع أوّل قد اهملا بمضمر لغیر رفع اوهلا بل حذفه الزم إن یکن غیر خبر وأخّرنه إن یکن هو الخبر وأظهر ان یکن ضمیر خبرا لغیر ما یطابق المفسّرا نحو أظنّ ویظنّانی أخا زیدا وعمرا أخوین فی الرّخا
2- الکهف یونس (10) : 96.
3- هذا عجز بیت من الطویل ، وصدره : فأین إلی أین النّجاه ببغلتی وقوله : «عهدت» مبنی للمفعول ، أی : عهدک الناس علی هذه الصفه ، أی : علموک علی هذه الصفه. و «أجرته» ، بمعنی : کنت له جارا.
4- الحاقّه یونس (10) : 19.

فعلین جامدین ولا بین اسمین غیر عاملین ولا بین فعل متصرّف وآخر جامد ، أو فعل متصرّف واسم غیر عامل ، ولا فی معمول متقدّم ، نحو : «أیّهم ضربت وأکرمت؟» خلافا لبعضهم ولا فی معمول متوسّط نحو : «ضربت زیدا وأکرمت» ، خلافا للفارسی ولا فی نحو : «فهیهات هیهات العقیق ومن به». (1)

لأنّ الطالب للمعمول إنّما هو الأوّل وأمّا الثانی فلم یؤت به للإسناد بل لمجرد التقویه ، فلا فاعل له ، خلافا للفارسی وللجرجانی ، ولا فی نحو : «أتاک أتاک اللّاحقون احبس احبس». (2)

فلیس کلّ واحد من «أتاک أتاک» موجّها إلی «اللّاحقون» ، إذ لو توجّه کلّ واحد إلیه فلو أعمل الثانی لقال : «أتوک أتاک اللاحقون» ولو أعمل الأوّل لقال : «أتاک أتوک اللاحقون» ، بل المتوجّه إلیه منهما الأوّل والثانی تأکید له.

الثالث : یشترط فی العاملین - سوی ما ذکر - شرط آخر وهو أن یکون بینهما ارتباط ، فلا یجوز أن تقول : «قام قعد أخوک».

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 721


1- هذا صدر بیت من الطویل ، وعجزه : وهیهات خلّ بالعقیق نواصله والعقیق اسم موضع ، والخلّ : الخلیل.
2- هذا صدر بیت من الطویل ، وعجزه : فلم أتّخذ إلّا فناءک موئلا والموئل : اسم مکان من قولهم : «وأل إلیه یئل» - مثل «وعد یعد» - إذا لجأ إلیه. والفناء : ساحه الدار.
2- المفعول المطلق
اشاره

(1)

هو المصدر الفضله المؤکّد لعامله أو المبیّن لنوعه أو عدده ، نحو : «ضربت ضربا أو ضرب الأمیر (2) أو ضربتین». وعامله إمّا مصدر مثله ، نحو قوله تعالی : (فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً)(3) أو فعل ، نحو : (وَکَلَّمَ اللهُ مُوسی تَکْلِیماً)(4) أو وصف ، نحو : «وَالصَّافَّاتِ صَفًّا».(5)

والمؤکّد لا یثنّی ولا یجمع باتّفاق لأنّه بمنزله تکرّر الفعل ، والفعل لا یثنّی ولا یجمع. أمّا المبیّن للعدد فلا خلاف فی جواز تثنیته وجمعه ، نحو : «ضربت ضربتین وضربات». واختلف فی المبیّن للنوع ، فالمشهور الجواز إذا اختلفت أنواعه ، نحو : «سرت سیری زید الحسن والقبیح». واستظهروا من کلام سیبویه أنّه لا یجوز تثنیته ولا جمعه قیاسا ، بل یقتصر فیه علی السماع. (6)

وینوب عن المصدر - فی الانتصاب علی المفعول المطلق - ما یدلّ علیه ، ک «کلّ وبعض» مضافین إلی مصدر ، نحو قوله تعالی : (وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ)(7) و «ضربته بعض الضرب» وکذا وصفه ، نحو : «سرت أحسن السیر» والدالّ علی نوع منه ، نحو : «رجع

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 722


1- سمّی به لصحّه إطلاق صیغه المفعول علیه من غیر تقییده بالباء أو «فی» أو «مع» أو اللام بخلاف سائر المفاعیل.
2- ومن ذلک «ضربت ضربا شدیدا» و «جلست جلسه أو جلسه حسنه».
3- الإسراء یونس (10) : 63.
4- النساء (4) : 164.
5- الصافّات یونس (10) : 1.
6- قال ابن مالک : المصدر اسم ما سوی الزّمان من مدلولی الفعل ک «أمن» من «أمن» بمثله أو فعل أو وصف نصب وکونه اصلا لهذین انتخب توکیدا أو نوعا یبیّن أو عدد ک «سرت سیرتین سیر ذی رشد» وما لتوکید فوحّد أبدا وثنّ واجمع غیره وأفردا
7- الإسراء یونس (10) : 29.

القهقری» أو علی عدده ، نحو : (فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَهً)(1) أو آلته ، نحو : «ضربته سوطا» أو ضمیره ، نحو قوله تعالی : (فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ)(2) وإشاره إلیه ، نحو : «ضربته ذلک الضرب». (3)

حذف عامل المصدر

یجوز حذف عامل المصدر إذا کان مبیّنا للنّوع أو العدد ، کأن یقال : «ما جلست» فتقول : «بلی ، جلوسا طویلا» أو «بلی ، جلستین».

أمّا المؤکّد فزعم ابن مالک أنّه لا یحذف عامله لأنّه یقصد به تقویه عامله وتقریر معناه ، والحذف مناف لذلک. ونقضه ابنه بدر الدین بمجیئه فی نحو : «سقیا ورعیا». (4)

ویجب حذف عامل المصدر سماعا نحو : «سبحان الله». (5)

وقیاسا فی مواضع :

الأوّل : ما وقع تفصیلا لعاقبه ما قبله ، نحو قوله تعالی : (فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِداءً) ، (6) والتقدیر : «فإمّا تمنّون منّا بعد وإمّا تفدون فداء».

الثانی : إذا کان المصدر مکرّرا أو محصورا فیه أو مستفهما عنه وعامله خبر عن اسم

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 723


1- النّور یونس (10) : 4.
2- المائده (5) : 115.
3- قال ابن مالک : وقد ینوب عنه ما علیه دلّ ک «جدّ کلّ الجدّ وافرح الجذل
4- زعم ابن عقیل أنّ جمیع الأمثله التی ذکرها بدر الدّین لیس من المؤکّد بل المصدر فیها نائب مناب العامل دالّ علی ما یدلّ علیه فهو عوض منه ، ویدلّ علی ذلک عدم جواز الجمع بینهما ولا شیء من المؤکّدات یمتنع الجمع بینه وبین المؤکّد. انتهی ملخّصا. وهو کما تری.
5- مثّل جماعه من النحویّین للحذف السماعیّ بنحو : «سقیا ورعیا وحمدا وشکرا» لکن یری المحقّق الرضی رحمه الله أنّ هذه المصادر وأمثالها إن لم یأت بعدها ما یبیّنها ویعیّن ما تعلّقت به من فاعل أو مفعول إمّا بحرف جرّ أو بإضافه المصدر إلیه فلیست ممّا یجب حذف فعله بل یجوز ، نحو : «سقاک الله سقیا». وفی نهج البلاغه (الخطبه 182): «نحمده علی عظیم إحسانه ونیّر برهانه ونوامی فضله وامتنانه حمدا یکون لحقّه أداء». وأمّا ما بیّن فاعله بالإضافه ، نحو : «صبغه الله» أو بیّن مفعوله بالإضافه نحو : «سبحان الله» أو بیّن فاعله بحرف الجرّ ، نحو : «بؤسا لک» أی : شدّه ، أو بیّن مفعوله بحرف الجرّ ، نحو «شکرا لک» ، فیجب حذف الفعل فی جمیع هذا قیاسا. والمراد بالقیاس أن یکون هناک ضابط کلّی یحذف الفعل حیث حصل ذلک الضابط وهو هاهنا ما ذکرنا من ذکر الفاعل والمفعول بعد المصدر مضافا إلیه أو بحرف الجرّ ... شرح الکافیه (1) : 116.
6- محمد صلی الله علیه وآله (47) : 4.

عین ، نحو : «أنت سیرا سیرا» و «ما أنت إلّا سیرا» و «إنّما أنت سیرا» و «أأنت سیرا».

الثالث : أن یکون المصدر مؤکّدا لنفسه أو لغیره ، فالأوّل هو الواقع بعد جمله لا تحتمل غیره ، نحو : «له علیّ ألف درهم اعترافا» ، ف «اعترافا» مصدر منصوب بفعل محذوف وجوبا والتقدیر : «اعترفت اعترافا» ویسمّی مؤکّدا لنفسه ، لأنّه مؤکّد للجمله قبله وهی نفس المصدر بمعنی أنّها لا تحتمل سواه. والثانی هو الواقع بعد جمله تحتمل معناه وتحتمل غیره ، فتصیر بذکره نصّا فیه ، نحو : «زید ابنی حقّا». ف «حقّا» مصدر منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : «احقّه حقّا» ، وسمّی مؤکّدا لغیره ، لأنّ الجمله قبله تصلح له ولغیره ، لأنّ قولک «زید ابنی» یحتمل أن یکون حقیقه وأن یکون مجازا علی معنی أنت بمنزله ابنی ، فلمّا قال «حقّا» صارت الجمله نصّا فی أنّ المراد البنوّه حقیقه. فالجمله غیر هذا المصدر لفظا ومعنی.

الرابع : إذا قصد بالمصدر التشبیه بعد جمله مشتمله علی اسم بمعناه وصاحبه ، نحو : «مررت به فإذا له صوت صوت حمار» والتقدیر : «یصوّت صوت حمار» ، بخلاف الواقع بعد مفرد ، نحو : «صوته صوت حمار» والواقع بعد جمله لم تشتمل علی ما ذکر ، نحو : «هذا بکاء بکاء الثّکلی».

الخامس : ما وقع بصیغه التثنیه مع الإضافه للدّلاله علی التکریر والتکثیر نحو : «لبّیک» و «سعدیک» لمن ینادیک. وأصل «لبّیک» : «ألبّ لک إلبابین» ، أی : اقیم لخدمتک وامتثال أمرک إقامه کثیره متتالیه ، فحذف الفعل واقیم المصدر مقامه وحذف زوائده وردّ إلی الثلاثی ثمّ حذف حرف الجرّ واضیف المصدر إلیه. ویجوز أن یکون من «لبّ بالمکان» بمعنی «ألبّ» فلا یکون محذوف الزوائد. و «سعدیک» مثل «لبّیک» ، أی : «اسعدک إسعادین». (1)

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 724


1- قال ابن مالک : وحذف عامل المؤکّد امتنع وفی سواه لدلیل متّسع والحذف حتم مع آت بدلا من فعله ک «ندلا» اللّذ ک «اندلا» وما لتفصیل ک «إمّا منّا» عامله یحذف حیث عنّا کذا مکرّر وذو حصر ورد نائب فعل لاسم عین استند ومنه ما یدعونه مؤکّدا لنفسه أو غیره فالمبتدا نحو «له علیّ ألف عرفا» والثّان ک «ابنی أنت حقّا صرفا» کذاک ذو التّشبیه بعد جمله ک «لی بکا بکاء ذات عضله
3- المفعول له

(1)

عرّف بأنّه مصدر فعل لأجله مضمون عامله ، نحو : «ضربت زیدا تأدیبا» و «قعدت عن الحرب جبنا». واشترط المتأخّرون مشارکته مع عامله فی الوقت والفاعل (2) فلا یجوز عندهم «تأهّبت السّفر» و «جئتک محبّتک إیّای» ، ولم یشترط ذلک سیبویه ولا أحد من المتأخّرین.

فإن لم یکن ما قصد به التعلیل مصدرا أو لم یشارک مع عامله وقتا وفاعلا - عند من اشترطهما - تعیّن جرّه بحرف من حروف التعلیل ، (3) نحو : «سری زید للماء» و «إنّ امرأه دخلت النّار فی هرّه حبستها» و «تأهّبت للسّفر» و «جئتک لمحبّتک إیّای».

ولا یجب النصب مع استکمال الشروط ، بل یجوز الجرّ بالحرف أیضا ، نحو : «ضربت زیدا للتأدیب» وذلک علی ثلاثه أقسام :

أحدها : أن یکون مجرّدا من «ال» والإضافه. والنصب فیه أکثر وأوجبه الجزولی.

ثانیها : أن یکون محلّی ب «أل». وهو عکس الأوّل فالأکثر فیها الجرّ وقلّ نصبه.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 725


1- ویسمّی المفعول لأجله ومن أجله أیضا.
2- معنی تشارکهما فی الفاعل أن یقوما بشیء واحد کقیام الضرب والتأدیب فی «ضربته تأدیبا» بالمتکلّم ؛ وتشارکهما فی الزمان بأن یقع الحدث فی بعض زمان المصدر ، ک «جئتک طمعا» و «قعدت عن الحرب جبنا» أو یکون أوّل زمان الحدث آخر زمان المصدر ، نحو : «حبستک خوفا من فرارک» أو بالعکس نحو : «جئتک إصلاحا لحالک». قاله المحقّق الرضی رحمه الله شرح الکافیه (1) : 153.
3- وحینئذ لا یسمّی مفعولا له ، لأنّهم لا یطلقون المفعول له إلّا علی المنصوب بتقدیر اللّام.

ثالثها : أن یکون مضافا ، ویستوی فیه الأمران. (1)

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 726


1- قال ابن مالک : ینصب مفعولا له المصدر إن أبان تعلیلا ک «جد شکرا ودن» وهو بما یعمل فیه متّحد وقتا وفاعلا وإن شرط فقد فاجرره باللام ولیس یمتنع مع الشّروط ک «لزهد ذا قنع» وقلّ أن یصحبه المجرّد والعکس فی مصحوب ال وأنشدوا لا أقعد الجبن عن الهیجاء ولو توالت زمر الأعداء
4- المفعول فیه
اشاره

وهو المسمّی ظرفا.

عرّفه ابن مالک بأنّه زمان أو مکان ضمّن «فی» باطّراد. (1) واحترز بقوله «ضمّن» من نحو : «یوم الجمعه یوم مبارک» ، (2) وبقوله «باطّراد» من نحو : «دخلت البیت» ؛ فإنّ «البیت» یتضمّن «فی» ولکن تضمّنه لیس مطّردا ؛ لأنّ اسم المکان المختصّ لا یجوز حذف «فی» معه ، کما سیأتی. فلیس النصب علی الظرفیّه بل یکون علی المفعول به بعد التوسّع بإسقاط الخافض. هذا مذهب ابن مالک والفارسی.

وقیل : «النصب علی المفعول به حقیقه وأنّ نحو : «دخل» متعدّ بنفسه» ، وهو مذهب الأخفش.

وقیل : «النصب علی الظرفیّه تشبیها له بالمکان المبهم» ، ونسبه الشلوبین إلی الجمهور.

وحکم المفعول فیه النصب. والناصب له ما وقع فیه وهو المصدر نحو : «عجبت من ضربک زیدا یوم الجمعه» أو الفعل ، نحو : «ضربت زیدا أمام الأمیر» أو الوصف ، نحو : «أنا ضارب زیدا عندک». والناصب له إمّا مذکور کما مثّل ، أو محذوف جوازا ، نحو : «یوم الجمعه» و «فرسخین» فی جواب «متی جئت؟» و «کم سرت؟». أو وجوبا کما إذا وقع الظرف صفه ، نحو : «مررت برجل عندک» ، أو صله ، نحو : «جاء الذی عندک» أو حالا ، ».

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 727


1- قال ابن مالک : الظّرف وقت أو مکان ضمّنا فی باطّراد ک «هنا امکث أزمنا»
2- أمّا نحو «المسجد» فی «دخلت فی المسجد» فلیس بمفعول فیه ، لأنّهم لا یطلقون المفعول فیه إلّا علی المنصوب بتقدیر «فی».

نحو : «مررت بزید عندک» ، أو خبرا فی الحال أو فی الأصل ، نحو : «زید عندک» و «ظننت زیدا عندک».

ثمّ إنّ ما دلّ علی الزمان قابل للانتصاب علی الظرفیّه مبهما (1) کان ، نحو : «سرت مدّه» أو مختصّا ، نحو : «سرت یوم الجمعه».

وأمّا ما دلّ علی المکان فلا ینصب علی الظّرفیه إلّا فی ثلاثه مواضع :

منها : المبهم ، (2) نحو الجهات السّتّ ، وهی : فوق وتحت وخلف وأمام ویمین ویسار وما أشبهها ک «جانب» و «ناحیه». فإن کان المکان مختصّا لم یصحّ نصبه علی الظّرفیه ووجب جرّه ب «فی» ، نحو : «دخلت فی المسجد».

ومنها : المقادیر ، (3) نحو : میل وفرسخ وبرید.

ومنها : ما صیغ من المصدر للدّلاله علی المکان بشرط أن یکون عامله من لفظه ، نحو : «جلست مجلس زید». فلو کان عامله من غیر لفظه تعیّن جرّه ، نحو : «جلست فی مرمی زید». أمّا نحو : «هو منّی مزجر الکلب» فشاذّ لا یقاس علیه ، إذ التقدیر «هو منّی مستقرّ فی مزجر الکلب». (4)

الظّرف المتصرّف وغیر المتصرف

المتصرّف : ما استعمل ظرفا وغیر ظرف ک «یوم» و «مکان». فإنّ کلّ واحد منهما یستعمل ظرفا ، نحو : «سرت یوما» و «جلست مکانا» وغیر ظرف ، کأن یکون مبتدأ أو

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 728


1- وهو ما دلّ علی زمن غیر مقدّر ک «حین» و «وقت» ویقابله المختصّ ، نحو : «یوم» و «شهر» و «سنه».
2- وهو ما افتقر إلی غیره فی بیان صوره مسمّاه ویقابله المختصّ.
3- اختلف النحاه فی المقادیر ؛ أهی من المبهم أم لا؟ فالشلوبین علی الثانی وهو الحقّ ، لأنّها معلومه المقدار ، والفارسی وغیره علی الأوّل ، وقال أبو حیّان : «الصحیح أنّها شبیهه بالمبهم».
4- قال ابن مالک : فانصبه بالواقع فیه مظهرا کان والّا فانوه مقدّرا وکلّ وقت قابل ذاک وما یقبله المکان الّا مبهما نحو الجهات والمقادیر وما صیغ من الفعل ک «مرمی» من «رمی» وشرط کون ذا مقیسا أن یقع ظرفا لما فی أصله معه اجتمع

خبرا أو فاعلا أو مفعولا أو مضافا إلیه ، نحو : «یوم الجمعه یوم مبارک» و «أعجبنی الیوم» و «أحببت یوم قدومک» و «سرت نصف الیوم».

غیر المتصرّف : ما لا یستعمل إلّا ظرفا ، ک «قطّ» و «عوض» ، تقول : «ما فعلته قطّ» و «لا أفعله عوض» ، أو شبه ظرف ، وهو ما لا یخرج عن الظّرفیه إلّا بدخول «من» علیه ، نحو : «جلست عندک» و «خرجت من عند زید». (1)

ما ینوب عن الظّرف

قد ینوب المصدر عن ظرف المکان ، کقولک : «جلست قرب زید» ، أی : مکان قرب زید ، فحذف المضاف واقیم المضاف إلیه مقامه فأعرب بإعرابه وهو النّصب علی الظّرفیّه.

ویکثر ذلک فی ظرف الزّمان ، نحو : «انتظرته صلاه العصر» أی وقت صلاه العصر. (2)

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 729


1- قال ابن مالک : وما یری ظرفا وغیر ظرف فذاک ذو تصرّف فی العرف وغیر ذی التّصرّف الّذی لزم ظرفیّه أو شبهها من الکلم
2- قال ابن مالک : وقد ینوب عن مکان مصدر وذاک فی ظرف الزّمان یکثر
5- المفعول معه
اشاره

هو اسم یقع بعد واو بمعنی «مع» تالیه لجمله ذات فعل أو اسم فیه معناه وحروفه ، نحو : «سرت والطّریق» و «أنا سائر والنّیل». أمّا نحو : «ما أنت وزیدا؟» و «کیف أنت وقصعه من ثرید؟» فالجواب أنّ أکثرهم یرفع بالعطف ، والّذین نصبوا قدّروا الضمیر فاعلا لمحذوف لا مبتدأ ، والأصل : «ما تکون؟» و «کیف تصنع؟» فلمّا حذف الفعل وحده انفصل الضمیر. (1)

حالات الاسم الواقع بعد الواو

الاسم الواقع بعد الواو إمّا أن یمکن عطفه أو لا. فإن أمکن عطفه فإمّا أن یکون بضعف أو بلا ضعف.

فإن أمکن عطفه بلا ضعف فهو أحقّ من النصب ، لأنّ الأصل فی الواو العطف ، نحو : «کنت أنا وزید کالأخوین».

وإن أمکن العطف بضعف ، فالنّصب علی المعیّه أولی من العطف لسلامته من الضّعف ، نحو : «سرت وزیدا» ، لضعف العطف علی المضمر المرفوع المتّصل بلا فاصل. وإن لم یمکن عطفه تعیّن النصب إمّا علی المعیّه ، نحو : «ما لک وزیدا» لأنّ العطف علی الضمیر المجرور من غیر إعاده الجارّ ممتنع عند الجمهور ، أو علی إضمار عامل ، قّ

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 730


1- قال ابن مالک : ینصب تالی الواو مفعولا معه فی نحو «سیری والطّریق مسرعه» بما من الفعل وشبهه سبق ذا النّصب لا بالواو فی القول الأحقّ

نحو :

علفتها تبنا وماء باردا (1)

أی : وسقیتها.

وفی نحو «تشارک زید وعمرو» یجب العطف لافتقاره إلی فاعلین فالأقسام حینئذ أربعه : راجح العطف وواجبه ، راجح النصب وواجبه. (2)

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 731


1- اختلف فی تتمّته. فجعل بعض العلماء هذا الشاهد صدرا لبیت وأنّ تمامه : حتّی شتت همّاله عیناها وبعضهم یجعل هذا الشاهد عجزا لبیت وهو : لمّا حططت الرّحل عنها واردا
2- قال ابن مالک : وبعد ما استفهام أو کیف نصب بفعل کون مضمر بعض العرب والعطف إن یمکن بلا ضعف أحقّ والنّصب مختار لدی ضعف النّسق والنّصب إن لم یجز العطف یجب أو اعتقد إضمار عامل تصب

الاستثناء

اشاره

الاستثناء هو الإخراج ب «إلّا» أو إحدی أخواتها لما کان داخلا فی الحکم السابق علیها ، حقیقه أو حکما ، نحو : «قام القوم إلّا زیدا» و «إلّا حمارا».

حکم المستثنی ب «إلّا»

حکم المستثنی ب «إلّا» النصب إن کان الکلام تامّا موجبا ، کالمثالین المتقدّمین. والمراد بالتامّ هو ما ذکر فیه المستثنی منه.

وإن کان الکلام تامّا غیر موجب - وهو المشتمل علی النفی أو النهی أو الاستفهام - فإمّا أن یکون الاستثناء متّصلا أو منقطعا ؛ والمراد بالمتّصل : أن یکون المستثنی بعضا ممّا قبله ، وبالمنقطع : ألّا یکون بعضا ممّا قبله.

فإن کان متّصلا ، فالأرجح إتباع المستثنی للمستثنی منه بدل بعض عند البصریّین وعطف نسق عند الکوفیّین ، نحو قوله تعالی : «ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ».(1)

قال ابن مالک وابن هشام : «والنصب عربیّ جیّد». وقد قریء «قلیل» بالنصب أیضا.

قال النّحاس : «کلّ ما جاز فیه الإتباع جاز فیه النصب علی الاستثناء ولا عکس».

وإن کان منقطعا تعیّن النصب عند جمهور العرب ، فتقول : «ما قام القوم إلّا حمارا» ، ولا یجوز الإتباع وأجازه بتو تمیم. (2)

وإذا تقدّم المستثنی علی المستثنی منه وجب نصبه مطلقا ، کقول الکمیت بن زید

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 732


1- النساء (4) : 66.
2- قال ابن مالک : ما استثنت إلّا مع تمام ینتصب وبعد نفی أو کنفی انتخب إتباع ما اتّصل وانصب ما انقطع وعن تمیم فیه إبدال وقع

الأسدی :

وما لی إلّا آل أحمد شیعه

وما لی إلّا مذهب الحقّ مذهب

وبعضهم یجیز الإتباع فی المسبوق بالنفی ، نحو : «ما قام إلّا زید القوم». قال حسّان بن ثابت فی یوم بدر :

فإنّهم یرجون منه شفاعه

إذا لم یکن إلّا النّبیّون شافع (1)

والمستثنی ب «إلّا» فی کلام غیر تامّ ، أعرب بحسب العوامل وسمّی مفرّغا ، ولا یقع - عند الجمهور - إلّا بعد نفی أو شبهه ، نحو : «ما قام إلّا زید» و «لا تضرب إلّا زیدا».

وقال ابن حاجب بوقوعه بعد الإیجاب أیضا إذا کان فضله وحصلت فائده ، نحو : «قرأت إلّا یوم الجمعه». (2)

تکرار إلّا

إذا کرّرت «إلّا» فإن کان التکرار للتوکید - وذلک إذا تلت عاطفا أو تلاها اسم مماثل لما قبلها - ألغیت ، فالأوّل نحو : «ما جاء إلّا زید وإلّا عمرو». والأصل : «ما جاء إلّا زید وعمرو».

والثانی کقوله : لا تمرر بهم إلّا الفتی إلّا العلا. والأصل : «لا تمرر بهم إلّا الفتی العلا» ، ف «العلا» بدل من «الفتی».

وقد اجتمع تکرارها فی البدل والعطف فی قوله :

ما لک من شیخک إلّا عمله

إلّا رسیمه وإلّا رمله (3)

والأصل : «إلّا عمله رسیمه ورمله». ف «رسیمه» بدل من «عمله». و «رمله» معطوف علی «رسیمه» وکرّرت إلّا فیهما توکیدا.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 733


1- قال ابن مالک : وغیر نصب سابق فی النّفی قد یأتی ولکن نصبه اختر ان ورد
2- قال ابن مالک : وإن یفرّغ سابق إلّا لما بعد یکن کما لو إلّا عدما
3- الرّسیم والرّمل نوعان من السیر.

وإن کان التکرار لغیر التوکید - وهی التی یقصد بها ما یقصد بما قبلها من الاستثناء ، ولو اسقطت لما فهم ذلک - فلا یخلو إمّا أن یکون الاستثناء مفرّغا أو غیر مفرّغ.

فإن کان مفرّغا ترکت العامل یؤثّر فی واحد من المستثنیات - أیّها شئت - ونصبت ما عدا ذلک الواحد ، نحو : «ما قام إلّا زید إلّا عمرا إلّا بکرا».

وإن کان غیر مفرّغ فإمّا أن تتقدّم المستثنیات علی المستثنی منه أو تتأخّر.

فإن تقدّمت المستثنیات وجب نصب الجمیع سواء کان الکلام موجبا أو غیر موجب ، نحو : «قام إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا بکرا القوم» و «ما قام إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا بکرا القوم».

وإن تأخّرت المستثنیات فإن کان الکلام موجبا وجب نصب الجمیع أیضا ، نحو : «قام القوم إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا بکرا».

وإن کان غیر موجب عومل واحد منها - أیّها شئت - بما کان یعامل به لو لم یتکرّر الاستثناء ونصب الباقی ، نحو ، «ما قام أحد إلّا زید إلّا عمرا إلّا بکرا».

هذا حکم المستثنیات المکرّره بالنظر إلی اللفظ.

أمّا بالنظر إلی المعنی فهو نوعان : ما لا یمکن استثناء بعضه من بعض ، ک «زید وعمرو وبکر» ، وما یمکن ، نحو : «له عندی عشره إلّا أربعه إلّا اثنین إلّا واحدا».

ففی النوع الأوّل إن کان المستثنی الأوّل داخلا - وذلک إذا کان مستثنی من غیر موجب - فما بعده داخل ، نحو : «ما قام القوم إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا بکرا» و «ما قام أحد إلّا زید إلّا عمرا إلّا بکرا». وإن کان خارجا - وذلک إذا کان مستثنی من موجب - فما بعده خارج ، نحو : «قام القوم إلّا زیدا إلّا عمرا إلّا بکرا».

وفی النوع الثانی اختلفوا. فقیل : «الحکم کذلک ، وإنّ الجمیع مستثنی من أصل العدد». وقال البصریّون والکسائی : «کلّ من الأعداد مستثنی ممّا یلیه». قال ابن هشام : «وهو الصحیح ، لأنّ الحمل علی الأقرب متعیّن عند التّردّد». وقیل : «المذهبان محتملان».

وعلی هذا ، فالمقرّ به فی المثال ، ثلاثه علی القول الأوّل ، وهو واضح ، وسبعه علی القول الثانی ، فإنّک إذا استثنیت واحدا من اثنین بقی واحد فإذا استثنیته من الأربعه بقی ثلاثه وإذا اثتثنیتها من عشره بقی سبعه. (1)ل

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 734


1- قال ابن مالک : وإن تکرّر لا لتوکید فمع تفریغ التّأثیر بالعامل دع فی واحد ممّا ب «إلّا» استثنی ولیس عن نصب سواه مغنی ودون تفریغ مع التّقدّم نصب الجمیع احکم به والتزم وانصب لتأخیر وجیء بواحد منها کما لو کان دون زائد ک «لم یفوا إلّا امرؤ إلّا علیّ» وحکمها فی القصد حکم الأوّل
الاستثناء بغیر «إلّا»

استعمل بمعنی «إلّا» - فی الدّلاله علی الاستثناء - ألفاظ ، بعضها اسم وهو «غیر وسوی وسوی وسواء» ، وبعضها فعل وهو «لیس ولا یکون» وبعضها ما یکون فعلا وحرفا وهو «عدا وخلا وحاشا (1)».

فالمستثنی ب «غیر وسوی وسوی وسواء» مجرور لإضافتها إلیه.

وتعرب «غیر» بما کان یعرب به المستثنی مع «إلّا» ، فتقول : «قام القوم غیر زید» ، کما تقول : «قام القوم إلّا زیدا». وتقول : «ما قام أحد غیر زید وغیر زید» کما تقول : «ما قام أحد إلّا زید وإلّا زیدا» وتقول : «ما قام غیر زید» کما تقول : «ما قام إلّا زید».

وأمّا «سوی» فالمشهور فیها کسر السین والقصر ، ومن العرب من یفتح سینها ویمدّ ، ومنهم من یضمّ سینها ویقصر ، ومنهم من یکسر سینها ویمدّ. ومذهب سیبویه والجمهور أنّها لا تکون إلّا ظرفا. فإذا قلت : «قام القوم سوی زید» ف «سوی» عندهم منصوبه علی الظرفیّه. قالوا : «ولا تخرج عن النصب علی الظرفیّه إلّا فی الشعر ، نحو :

ولم یبق سوی العدوا

ن دنّاهم کما دانوا (2)

واختار ابن مالک أنّها ک «غیر» ، فتعامل بما تعامل به «غیر» من الرفع والنصب والجرّ.

وقال الرّمّانی : «تستعمل ظرفا غالبا وک «غیر» قلیلا». واختاره ابن هشام.

والمستثنی ب «لیس ولا یکون» واجب النصب ، لأنّه خبرهما ، تقول : «قام القوم لیس زیدا ولا یکون زیدا». واسمهما ضمیر مستتر وجوبا ، وفی مرجعه خلاف. قیل : إنّه عائد إلی مصدر الفعل المتقدّم علیها» ، وقیل : «إلی اسم فاعله» وقیل : «إلی البعض

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 735


1- یقال فی «حاشا» : «حاش وحشا».
2- «دنّاهم کما دانوا» : جزیناهم کجزائهم.

المفهوم من الأسم العام». فالمعنی فی : «قام القوم لیس زیدا» ، «لیس هو - أی القیام - قیام زید» أو «لیس هو - أی القائم - زیدا» أو «لیس هو - أی بعض القوم - زیدا».

وفی المستثنی ب «خلا وعدا» وجهان :

أحدهما : النصب علی المفعولیّه وخلا وعدا فعلان جامدان ، نحو : «قام القوم خلا زیدا وعدا زیدا» وفاعلهما ضمیر مستتر وفی مرجعه الخلاف المذکور.

وثانیهما : الجرّ علی أنّهما حرفا جرّ وهو قلیل ، نحو قوله :

خلا الله لا أرجو سواک وإنّما

أعدّ عیالی شعبه من عیالکا (1)

وقوله :

أبحنا حیّهم قتلا وأسرا

عدا الشّمطاء والطّفل الصّغیر (2)

وتدخل علیهما «ما» المصدریّه فیتعیّن النّصب بهما علی المشهور. تقول : «قام القوم ما خلا زیدا وما عدا زیدا». ف «ما» مصدریّه و «خلا وعدا» صلتها ، وفاعلهما ضمیر مستتر وفی مرجعه الخلاف المذکور. و «زیدا» مفعول.

وأجاز الکسائیّ الجرّ بهما بعد «ما» علی جعل «ما» زائده وجعل «خلا وعدا» حرفی جرّ.

والمستثنی ب «حاشا» کالمستثنی ب «خلا» عند جماعه : تستعمل فعلا فتنصب ما بعدها وحرفا فتجرّ ما بعدها. وذهب سیبویه إلی أنّها لا تکون إلّا حرف جرّ ، وردّ بقول الفرزدق :

حاشا قریشا فإنّ الله فضّلهم

علی البریّه بالإسلام والدّین

وفی دخول «ما» المصدریه علیها خلاف. (3)

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 736


1- شعبه : فرقه.
2- الشّمطاء : العجوز.
3- قال ابن مالک : واستثن مجرورا ب «غیر» معربا بما لمستثنی ب «إلّا» نسبا ول «سوی سوی سواء» اجعلا علی الأصحّ ما ل «غیر» جعلا واستثن ناصبا ب «لیس وخلا» وب «عدا» وب «یکون» بعد لا واجرر بسابقی یکون إن ترد وبعد ما انصب وانجرار قد ترد وحیث جرّا فهما حرفان کما هما إن نصبا فعلان وک «خلا» حاشا ولا تصحب ما وقیل : «حاش» و «حشا» فاحفظهما

الحال

اشاره

وهو وصف فضله مبیّن لهیئه صاحبه ، نحو : «جاء زید ضاحکا». (1)

المراد بالوصف ما صیغ من المصدر لیدلّ علی متّصف ، کاسم الفاعل واسم المفعول والصفه المشبهه وأمثله المبالغه وأفعل التفضیل. و «فضله» یخرج الوصف الواقع عمده ، کالمبتدأ فی نحو : «أقائم الزّیدان» والخبر فی نحو : «زید قائم». وخرج بقید «دالّ علی هیئه صاحبه» التمییز المشتقّ ، نحو : «لله درّه فارسا» ، فإنّه تمییز لا حال علی الصحیح ، إذ لم یقصد به الدلاله علی الهیئه ، بل قصد التعجّب من فروسیّته ، وکذلک : «رأیت رجلا راکبا» ، فإنّ راکبا لم یسق للدلاله علی الهیئه بل لتخصیص الرجل. (2)

والحال منصوب ، وعامله الفعل أو شبهه أو معناه. والمراد ب «شبه الفعل» ما یعمل عمل الفعل ، وهو من صیغته ، (3) کاسم الفاعل واسم المفعول والصفه المشبهه والمصدر ، والمراد ب «معنی الفعل» ما یستنبط منه معنی الفعل ، کالظرف والجارّ والمجرور واسم الإشاره وحرف النداء ، نحو : «ذا زید قائما» و «یا ربّنا منعما».

وللحال أربعه أوصاف :

الأوّل : أن تکون منتقله لا ثابته ، وهو الأکثر.

وقد تجیء غیر منتقله - أی وصفا لازما - بأن کانت مؤکّده نحو : (وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا) ، (4) أو دلّ عاملها علی حدوث صاحبها ، نحو : «خلق الله الزّرّافه یدیها أطول من رجلیها» ، ف «یدیها» بدل بعض و «أطول» حال ملازمه ، أو غیر ذلک ممّا هو مقصور

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 737


1- قال ابن مالک : الحال وصف فضله منتصب مفهم «فی حال» ک «فردا أذهب»
2- وربّ شیء یقصد لمعنی خاصّ وإن لزم منه معنی آخر.
3- بخلاف المعنوی ک «ذا» ، فإنّه وإن کان یعمل عمل فعله ، لکنّه لیس من صیغته.
4- مریم (19) : 33.

علی السماع ، نحو قوله تعالی : «قائِماً بِالْقِسْطِ».(1)

الثانی : أن تکون مشتقّه لا جامده ، وهو الأکثر.

وقد تأتی جامده ، کما لو دلّت علی سعر ، نحو : «بعه مدّا بدرهم» ، أی : مسعّرا ، أو مفاعله من الجانبین ، نحو : «بعته یدا بید» أی : متقابضین ، أو التشبیه ، نحو : «کرّ زید أسدا» أی : مشبها الأسد ، أو الترتیب ، نحو : «أدخلوا رجلا رجلا» ، أی : مترتّبین ، أو عدد ، نحو قوله تعالی : «فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً».(2)

الثالث : أن تکون نکره لا معرفه. ذهب إلیه جمهور النحویّین وقالوا : «إنّ ما ورد منها معرّفا لفظا فهو منکّر معنی ، کقولهم : «جاء وحده» ، أی : منفردا».

وزعم البغدادیّون ویونس إلی أنّه یجوز تعریف الحال مطلقا بلا تأویل فأجازوا : «جاء زید الرّاکب».

وفصّل الکوفیّون فقالوا : إن تضمّنت الحال معنی الشرط صحّ تعریفها وإلّا فلا ، نحو : «زید الرّاکب أحسن منه الماشی». ف «الرّاکب والماشی» حالان ، وصحّ تعریفهما لتأوّلهما بالشرط ، إذا التقدیر : «زید إذا رکب أحسن منه إذا مشی».

الرابع : أن تکون نفس صاحبها فی المعنی فوقوعها مصدرا علی خلاف الأصل ، وقد جاء المصدر حالا بقلّه فی المعارف ، نحو : «جاء زید وحده» أی : منفردا ، وبکثره فی النکرات ، نحو : «طلع زید بغته» ، أی : باغتا. (3) ع»

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 738


1- آل عمران (3) : 18.
2- الأعراف (7) : 142.
3- هذا مذهب سیبویه والجمهور. وذهب الأخفش والمبرّد إلی أنّ «بغته» منصوب علی المصدریّه والعامل فیها محذوف ، والتقدیر : «طلع زید یبغت بغته». ف «یبغت» عندهما هو الحال لا «بغته». وذهب الکوفیّون إلی أنّها منصوبه علی المصدریّه لکنّ الناصب لها عندهم الفعل المذکور - وهو طلع - لتأویله بفعل من لفظ المصدر. والتقدیر «بغت زید بغته». قال ابن مالک : وکونه منتقلا مشتقّا یغلب لکن لیس مستحقّا ویکثر الجمود فی سعر وفی مبدی تأوّل بلا تکلّف ک «بعه مدّا بکذا» ، «یدا بید» و «کرّ زید أسدا» أی کأسد والحال إن عرّف ، لفظا فاعتقد تنکیره معنی ک «وحدک اجتهد» ومصدر منکّر حالا یقع بکثره ک «بغته زید طلع»

وحقّ صاحب الحال أن یکون معرفه ولا ینکّر فی الغالب إلّا عند وجود مسوّغ ، نحو : «فی الدّار قائما رجل» (1) وقول الشاعر :

نجّیت یا ربّ نوحا واستجبت له

فی فلک ماخر فی الیمّ مشحونا

ف «مشحونا» حال من «فلک» النکره ، والمسوّغ توصیفه بقوله «ماخر». (2) وقوله تعالی : «فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ».(3)

ف «سواء» حال من «أربعه» والمسوّغ تخصّصها بالإضافه. وقوله تعالی : (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ) ، (4) ف «لها کتاب» جمله فی موضع الحال من «قریه» وصحّ مجیء الحال من النکره لتقدّم النفی علیها. وغیر ذلک.

واحترزنا بقولنا «فی الغالب» ممّا ورد فیه صاحب الحال نکره من غیر مسوّغ ، فأجاز سیبویه : «فیها رجل قائما». (5)

تقدیم الحال علی صاحبها

مذهب جمهور النحویّین أنّه لا یجوز تقدیم الحال علی صاحبها المجرور بحرف أصلیّ فلا تقول فی «مررت بهند جالسه» : «مررت جالسه بهند». (6)

وذهب جماعه - کابن مالک - إلی الجواز - لورود السماع بذلک ، نحو قوله تعالی : (وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ) ، (7) حیث وقع «کافّه» حالا من «الناس».

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 739


1- ف «قائما» حال من «رجل» وهو نکره. قال جماعه من النحویّین : «المسوّغ تقدیم الحال علی صاحبه النکره». والحقّ - کما ذکرنا فی باب المبتدأ والخبر عن ابن هشام - أنّ المسوّغ هو کون الخبر جارّا ومجرورا.
2- «ماخر» : اسم فاعل من «مخر السّفینه» إذا جرت تشقّ الماء مع صوت. و «مشحونا» اسم مفعول من «شحن السّفینه» أی : ملأها.
3- فصّلت (41) : 10.
4- الحجر (15) : 4.
5- قال ابن مالک : ولم ینکّر غالبا ذو الحال إن لم یتأخّر أو یخصّص أو یبن من بعد نفی أو مضاهیه ک «لا یبغ امرؤ علی امریء مستسهلا»
6- ولا خلاف فی أنّ صاحب الحال إن کان مجرورا بحرف جرّ زائد جاز تقدیم الحال علیه وتأخیره عنه ا فیصّح أن تقول : «ما جاء من أحد راکبا» وأن تقول : «ما جاء راکبا من أحد».
7- سبأ (34) : 28.

وأجاب المانعون بأنّ «کافّه» حال من الکاف فی «أرسلناک» والتاء للمبالغه لا للتأنیث. (1)

وأمّا تقدیم الحال علی صاحبها المرفوع والمنصوب فجائز ، نحو : «جاء ضاحکا زید» و «رأیت ضاحکه هندا». وتقدیم الحال علی صاحبها المحصور واجب ، ک «ما جاء راکبا إلّا زید» ، وتقدیمها علیه وهی محصوره ممتنع. قال الله تعالی : «وَما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ».(2)

مجیء الحال من المضاف إلیه

لا یجوز مجیء الحال من المضاف إلیه إلّا إذا کان المضاف ممّا یصّح عمله فی الحال کاسم الفاعل والمصدر ونحوهما ممّا تضمّن معنی الفعل کقوله تعالی : (إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً) ، (3) أو کان المضاف جزء من المضاف إلیه أو مثل جزئه فی صحّه الاستغناء بالمضاف إلیه عنه.

فالأوّل کقوله تعالی : (وَنَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً) ، (4) ف «إخوانا» حال من الضمیر فی «صدورهم» والصدور جزء من المضاف إلیه.

والثانی کقوله تعالی : «ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً».(5) ف «حنیفا» حال من «إبراهیم» والملّه کالجزء من المضاف إلیه ، إذ یصحّ الاستغناء بالمضاف إلیها عنها.

فإن لم یکن المضاف ممّا یصحّ أن یعمل فی الحال ولا هو جزء من المضاف إلیه ولا مثل جزئه ، لم یجز أن یجیء الحال منه ، فلا تقول : «جاء غلام هند ضاحکه» خلافا للفارسی. (6)

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 740


1- قال ابن مالک : وسبق حال ما بحرف جرّ قد أبوا ، ولا أمنعه فقد ورد
2- الأنعام (6) : 48.
3- یونس (10) : 4.
4- الحجر (15) : 47.
5- النّحل (16) : 123.
6- قال ابن مالک : ولا تجز حالا من المضاف له إلّا إذا اقتضی المضاف عمله أو کان جزء ما له اضیفا أو مثل جزئه فلا تحیفا
تقدیم الحال علی عاملها

للحال مع عاملها ثلاث حالات :

إحداها : أن یجوز فیها أن تتأخّر عنه وأن تتقدّم ، وذلک فیما إذا کان العامل فعلا متصرّفا ک «جاء زید راکبا» أو صفه تشبه الفعل المتصرّف ، (1) نحو : «مسرعا زید ذاهب».

الثانیه : أن تتقدّم علیه وجوبا ، کما إذا کان لها صدر الکلام ، نحو : «کیف جاء زید؟».

الثالثه : أن تتأخّر عنه وجوبا ، وذلک فی ستّ مسائل : وهی أن یکون العامل فعلا جامدا ، نحو : «ما أحسنه مقبلا» ، أو صفه تشبه الفعل الجامد - وهو اسم التفضیل - نحو : «هذا أفصح الناس خطیبا» ، أو مصدرا مقدّرا بالفعل وحرف مصدری ، نحو : «أعجبنی اعتکاف أخیک صائما» ، (2) أو اسم فعل نحو : «نزال مسرعا» ، أو لفظا مضمّنا معنی الفعل دون حروفه ، (3) نحو قوله تعالی : (فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَهً) ، (4) أو عاملا آخر عرض له مانع نحو : «لأصبر محتسبا» و «لأعتکفنّ صائما» ، فإنّ ما بعد لام الابتداء ولام القسم لا یتقدّم علیهما. ویستثنی من أفعل التفضیل ما کان عاملا فی حالین لاسمین متّحدی المعنی أو مختلفین وأحدهما مفضّل علی الآخر ، فإنّه یجب تقدیم حال الفاضل ، نحو : «هذا بسرا أطیب منه رطبا» وقولک : «زید مفردا أنفع من عمرو معانا». هذا مذهب الجمهور.

وزعم السیرافی أنّهما خبران منصوبان ب «کان» المحذوفه والتقدیر : «هذا إذا کان بسرا أطیب منه إذا کان رطبا» و «زید إذا کان مفردا أنفع من عمرو إذا کان معانا». ولا یجوز تقدیم هذین الحالین علی أفعل التفضیل ولا تأخیرهما عنه فلا تقول : «هذا بسرا رطبا أطیب منه» ولا «زید مفردا معانا أنفع من عمرو». (5)

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 741


1- المراد بالصّفه ما تضمّن معنی الفعل وحروفه ، وقبل التأنیث والتثنیه والجمع کاسم الفاعل واسم المفعول والصّفه المشبهه.
2- والوجه فیه أنّ معمول المصدر المقدّر من «أن» والفعل لا یتقدّم علیه.
3- کأسماء الإشاره وحروف التمنّی والتشبیه. وندر تقدیمها علی عاملها الظرف ، نحو : «زید قائما عندک» ، أو الجارّ والمجرور ، نحو : «سعید مستقرّا فی الدار». وأجازه الأخفش قیاسا.
4- النمل (27) : 52.
5- قال ابن مالک : والحال إن ینصب بفعل صرّفا أو صفه أشبهت المصرّفا فجائز تقدیمه ک «مسرعا ذا راحل» و «مخلصا زید دعا» وعامل ضمّن معنی الفعل لا حروفه مؤخّرا لن یعملا ک «تلک لیت وکأنّ» وندر نحو «سعید مستقرّا فی هجر» ونحو «زید مفردا أنفع من عمرو معانا» مستجاز لن یهن
تعدّد الحال وصاحبها

یجوز تعدّد الحال ، لمفرد وغیر مفرد.

فالأوّل نحو : «جاء زید راکبا ضاحکا» ، والثانی نحو : «لقیت هندا ماشیا راکبه».

فعند ظهور المعنی یردّ کلّ حال إلی ما یلیق به ، وعند عدم ظهوره یجعل أوّل الحالین لثانی الاسمین وثانیهما لأوّل الاسمین ، عند الجمهور ، ففی قولک : «لقیت زیدا ماشیا راکبا» ، یکون «ماشیا» حالا من زید و «راکبا» حالا من التاء. وذهب قوم إلی عکسه. (1)

الحال المؤکّده والمؤسّسه

تنقسم الحال إلی نوعین : مؤسّسه ، وهی الّتی لا یستفاد معناها بدونها ، ک «جاء زید راکبا» ، ومؤکّده وهی التی یستفاد معناها بدونها ، وهی علی ثلاثه أقسام :

1 - ما أکدّت عاملها ، لفظا ومعنی ، نحو قوله تعالی : (وَأَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً) ، (2) أو معنی فقط ، نحو قوله تعالی : «وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ».(3)

2 - ما أکدّت صاحبها ، نحو : «لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً».(4)

3 - ما أکدّت مضمون جمله معقوده من اسمین معرفتین جامدین نحو «زید أبوک عطوفا». ولا یجوز تقدیم هذه الحال علی هذه الجمله ، ولا توسّطها بین المبتدأ والخبر ، وهی معموله لمحذوف وجوبا تقدیره «أحقّه» ونحوه. (5) ّ

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 742


1- قال ابن مالک : والحال قد یجیء ذا تعدّد لمفرد فاعلم وغیر مفرد
2- النساء (4) : 79.
3- البقره (2) : 60.
4- یونس (10) : 99.
5- قال ابن مالک : وعامل الحال بها قد اکّدا فی نحو «لا تعث فی الأرض مفسدا وإن تؤکّد جمله فمضمر عاملها ولفظها یؤخّر
الجمله الحالیّه

تقع الحال اسما مفردا کما مضی ، وظرفا مختصّا نحو «رأیت الهلال بین السّحاب» ، وجارّا ومجرورا کذلک ، نحو : (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ) ، (1) والمراد من الاختصاص فیهما أن یکون کلّ من المجرور وما اضیف إلیه الظرف صالحا للابتداء به. ویتعلّقان ب «مستقرّ» أو «استقرّ» محذوفین وجوبا ، وتقع جمله بشرط کونها خبریّه غیر مصدّره بدلیل الاستقبال مرتبطه بصاحبها إمّا بالواو والضمیر ، نحو قوله تعالی : (خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ) ، (2) أو بالضمیر فقط ، نحو : (اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ) ، (3) أی : متعادین ، أو بالواو فقط ، نحو : «لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَهٌ».(4) وتجب الواو فی موضعین :

أحدهما : عند فقد الضمیر ، نحو : «جاء زید وما طلعت الشّمس».

والثانی : قبل «قد» داخله علی مضارع مثبت ، نحو : «لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللهِ».(5)

وتمتنع الواو فی سبع صور :

إحداها : الواقعه بعد عاطف حالا علی حال ، نحو قوله تعالی : «فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ».(6)

الثانیه : المؤکّده لمضمون الجمله قبلها ، نحو قوله تعالی : «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ».(7)

الثالثه : الماضی التالی «إلّا» ، نحو قوله تعالی : «وَما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ».(8) هذا مذهب جماعه وذهب بعضهم إلی جواز اقترانه بالواو.

الرابعه : الماضی المتلوّ ب «أو» ، نحو «لأضربنّه ذهب أو مکث».

الخامسه : المضارع المنفی ب «لا» ، نحو : «وَما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللهِ».(9)

السادسه : المضارع المنفی ب «ما» ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 743


1- القصص (28) : 79.
2- البقره (2) : 243.
3- البقره (2) : 36.
4- یوسف (12) : 14.
5- الصفّ (61) : 5.
6- الأعراف (7) : 4.
7- البقره (2) : 2.
8- الحجر (15) : 11.
9- المائده (5) : 84.

عهدتک ما تصبو وفیک شبیبه

فما لک بعد الشّیب صبّا متیّما (1)

السابعه : المضارع المثبت المجرّد من «قد» ، کقوله تعالی : «وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ».(2) أمّا نحو قوله :

فلمّا خشیت أظافیرهم

نجوت وأرهنهم مالکا (3)

ف «أرهنهم» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وأنا أرهنهم مالکا.

تنبیه : مذهب البصریّین - إلّا الأخفش - لزوم «قد» - ظاهره أو مقدّره - مع الماضی المثبت مطلقا. وذهب الکوفیّون والأخفش إلی لزومها مع الحال المرتبطه بالواو فقط وجواز إثباتها وحذفها فی المرتبطه بالضمیر وحده أو بهما معا. (4)

حذف عامل الحال

قد یحذف عامل الحال :

جوازا ، لدلیل حالیّ ، کقولک للقادم من الحجّ : «مأجورا» أی : رجعت ، أو مقالی نحو قوله تعالی : «أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أن لن نَجْمَعَ عِظامَهُ* بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ». (5) أی : بلی نجمعها قادرین.

ووجوبا قیاسا فی أربع صور :

إحداها : الحال السادّه مسدّ الخبر ، نحو : «ضربی زیدا قائما». والأصل : «حاصل إذا

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 744


1- «عهدتک» : علمتک. «ما تصبو» : لا تمیل إلی الجهل. الشبیبه : الفتاء وهو من سنّ البلوغ إلی الثلاثین تقریبا. والصبّ : وصف من الصبابه وهی رقّه الهوی والعشق. و «متیّما» : اسم مفعول من تیّمه العشق ، إذا ذلّله وعبّده.
2- المدّثّر (74) : 6.
3- أی : لمّا خفت سیوفهم نجوت وأبقیت فی أیدیهم مالکا.
4- قال ابن مالک : وموضع الحال تجیء جمله ک «جاء زید وهو ناو رحله» وذات بدء بمضارع ثبت حوت ضمیرا ومن الواو خلت وذات واو بعدها انو مبتدا له المضارع اجعلنّ مسندا وجمله الحال سوی ما قدّما بواو أو بمضمر أو بهما
5- القیامه (75) : 3 و 4.

کان قائما».

الثانیه : الحال المؤکّده لمضمون جمله قبلها ، نحو : «زید أبوک عطوفا». والأصل : «أحقّه».

الثالثه : الحال الّتی یبیّن بها ازدیاد أو نقص بتدریج ، نحو : «تصدّق بدینار فصاعدا» ، و «اشتره بدینار فسافلا».

الرابعه : الحال التی ذکرت لتوبیخ ، نحو : «أقاعدا وقد قام الناس؟» ، أی : «أتوجد؟».

وسماعا فی غیر ذلک ، نحو : «هنیئا لک» أی : «ثبت لک الخیر هنیئا» ، أو «أهنأک هنیئا». (1)

حذف الحال

الأصل فی الحال أن تکون جائزه الحذف وقد یعرض لها ما یمنع منه ، ککونها جوابا ، نحو : «راکبا» ، لمن قال : «کیف جئت؟» أو مقصودا حصرها نحو : «لم أعده إلّا حرضا» ، (2) أو نائبه عن خبر ، نحو : «ضربی زیدا قائما» ، أو منهیّا عنها ، کقوله تعالی : «لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری».(3)

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 745


1- قال ابن مالک : والحال قد یحذف ما فیها عمل وبعض ما یحذف ذکره ، حظل
2- «حرضا» : أی مشرفا علی الهلاک.
3- النساء (4) : 43.

التمییز

اشاره

(1)

هو کلّ اسم نکره متضمّن معنی «من» لبیان ما قبله من إبهام ذات أو نسبه نحو : «عندی شبر أرضا» و «طاب زید نفسا».

وخرج بقید «متضمّن معنی من» الحال ؛ فإنّها متضّمنه معنی «فی» ، وخرج بقید «لبیان ما قبله» اسم «لا» التی لنفی الجنس ؛ فإنّه متضمّن معنی «من» ولیس فیه بیان لما قبله ، نحو : «لا رجل قائم» فإنّ التقدیر : «لا من رجل قائم» ، وخرج أیضا نحو «ذنبا» من قول الشاعر :

أستغفر الله ذنبا لست محصیه

ربّ العباد إلیه الوجه والعمل

وقد یأتی التمییز غیر مبیّن فیعدّ مؤکّدا ، نحو : «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً».(2)

وقد یأتی بلفظ المعرفه فیعتقد تنکیره معنی ، نحو قول الشاعر :

رأیتک لمّا أن عرفت وجوهنا

صددت وطبت النّفس یا قیس عن عمرو

والذّات المبهمه - التی یفسّرها التمییز - أربعه أنواع :

أحدها : العدد ، نحو : «إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً».(3)

والثانی : المقدار ، وهو إمّا مساحه ، ک «عندی شبر أرضا» ، أو کیل ک «لی قفیز برّا» ، أو وزن ک «اشتریت منوین عسلا».

والثالث : ما یشبه المقدار ، نحو قوله تعالی : «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ* وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ».(4)

والرّابع : ما کان فرعا للتمییز ، نحو : «هذا خاتم حدیدا» ، فإنّ الخاتم فرع الحدید.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 746


1- هو والممیّز والمبیّن والتّبیین والتّفسیر والمفسّر بمعنی.
2- التوبه (9) : 36.
3- یوسف (12) : 4.
4- الزّلزله (99) : 7 و 8.

والنسبه المبهمه نوعان : نسبه الفعل للفاعل ، نحو : (وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً) ، (1) ونسبته للمفعول ، نحو قوله تعالی : «وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً».(2)

وحکم التمییز النصب. والناصب لمبیّن الذّات هی ، ولمبیّن النسبه هو العامل الذی قبله من فعل أو شبهه.

ولک فی التمییز المبیّن لإبهام الذّات أن تجرّه بالإضافه ، نحو : «عندی شبر أرض» و «قفیز برّ» و «منوا عسل» ؛ إلّا إذا کان المبیّن عددا ، ک «عشرین درهما» أو مضافا إلی غیر التمییز ، نحو : «فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً».(3)

والتمییز الواقع بعد أفعل التفضیل إن کان فاعلا فی المعنی وجب نصبه ، وإن لم یکن کذلک وجب جرّه بالإضافه. وعلامه ما هو فاعل فی المعنی أن یصلح جعله فاعلا بعد جعل أفعل التفضیل فعلا نحو : «أنت أعلی منزلا وأکثر مالا» ، ف «منزلا ومالا» یجب نصبهما ، إذ یصحّ جعلهما فاعلین بعد جعل أفعل التفضیل فعلا ، فتقول : «أنت علا منزلک وکثر مالک».

ومثال ما لیس بفاعل فی المعنی «زید أفضل رجل وهند أفضل امرأه» ، فیجب جرّه بالإضافه ، إلّا إذا أضیف «أفعل» إلی غیره ؛ فإنّه ینصب حینئذ ، نحو «أنت أفضل الناس رجلا».

ویقع التمییز بعد کلّ ما دلّ علی تعجّب ، نحو : «ما أحسن زیدا رجلا» ، و «لله درّک عالما» ، و «أکرم بزید أبا» وقوله تعالی : «کَفی بِاللهِ شَهِیداً».(4)

ویجوز جرّ التمییز ب «من» ، نحو : «عندی شبر من أرض» و «قفیز من برّ» و «منوان من عسل» ، إلّا إذا کان عددا ، نحو «عندی عشرون درهما» أو کان محوّلا عن الفاعل صناعه نحو «طاب زید نفسا» - إذ أصله : «طابت نفس زید» - أو محوّلا عن مضاف ، نحو : «زید أکثر مالا» - إذ أصله : «مال زید أکثر» - أو محوّلا عن مفعول ، نحو : «غرست الأرض شجرا» ، إذ أصله : «غرست شجر الأرض».

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 747


1- مریم (19) : 4.
2- القمر (54) : 12.
3- آل عمران (3) : 91.
4- النساء (4) : 79.
تقدیم التمییز علی عامله

ذهب سیبویه إلی أنّه لا یجوز تقدیم التمییز علی عامله (1) سواء کان متصرّفا أو غیر متصرّف ، فلا تقول : «نفسا طاب زید» ولا «عندی درهما عشرون».

وأجاز الکسائی والمازنی والمبرّد تقدیمه علی عامله المتصرّف ، فتقول : «نفسا طاب زید». فإن کان العامل غیر متصرّف فقد منعوا التقدیم سواء کان فعلا ، نحو : «ما أحسن زیدا رجلا» ، أو غیره ، نحو : «عندی عشرون درهما».

وقد یکون العامل متصرّفا ویمتنع تقدیم التمییز علیه عند الجمیع وذلک نحو : «کفی بزید رجلا» ، فلا یجوز تقدیم «رجلا» علی «کفی» وإن کان فعلا متصرّفا ، لأنّه بمعنی فعل غیر متصرف وهو فعل التعجّب فقولک : «کفی بزید رجلا» بمعنی : «ما أکفاه رجلا!». (2)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 748


1- وأمّا توسّط التمییز بین العامل ومعموله - نحو : «طاب نفسا زید» - فنقل بعضهم الإجماع علی جوازه.
2- قال ابن مالک : اسم بمعنی من مبین نکره ینصب تمییزا بما قد فسّره ک «شبر أرضا وقفیز برّا ومنوین عسلا وتمرا» وبعد ذی وشبهها اجرره إذا أضفتها ک «مدّ حنطه غذا» والنّصب بعد ما اضیف وجبا إن کان مثل «ملء الأرض ذهبا» والفاعل المعنی انصبن ب «أفعلا» مفضّلا ک «أنت أعلی منزلا» واجرر ب «من» إن شئت غیر ذی العدد والفاعل المعنی ک «طب نفسا تفد» وعامل التّمییز قدّم مطلقا والفعل ذو التّصریف نزرا سبقا
حروف الجرّ

هی عشرون حرفا ، ثلاثه منها مضت فی الاستثناء وهی : خلا ، عدا وحاشا ؛ وثلاثه شاذّه وهی : کی ، لعلّ ومتی.

فأمّا «کی» فتجرّ ثلاثه :

أحدها : «ما» الاستفهامیّه ، نحو : «کیمه» فی السؤال عن علّه الشیء وکثیرا ما یقولون : «لمه». (1)

الثانی : «ما» المصدریّه مع صلتها ، کقول الشاعر :

إذا أنت لم تنفع فضرّ فإنّما

یراد الفتی کیما یضرّ وینفع

قاله الأخفش. وقیل : «ما» کافّه ل «کی» ، عن عملها الجرّ.

الثالث : «أن» المصدریّه مع صلتها ، نحو : «جئت کی أکرم زیدا» إذا قدّرت «أن» بعدها. قال ابن هشام : والأولی أن تقدّر «کی» مصدریّه فتقدّر اللّام قبلها بدلیل کثره ظهورها معها ، نحو : «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ».(2)

وأمّا «لعلّ» فالجرّ بها لغه عقیل ، ومنه قوله :

فقلت : ادع اخری وارفع الصوت دعوه

لعلّ أبی المغوار منک قریب

وأمّا «متی» فالجرّ بها لغه هذیل ، یقولون : «أخرجها متی کمّه» ، أی : من کمّه.

والأربعه عشر الباقیه قسمان : سبعه تجرّ الظاهر والمضمر وهی : من ، إلی ، عن ، علی ، فی والباء واللّام. وسبعه تختصّ بالظاهر وتنقسم إلی أربعه أقسام :

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 749


1- ف «ما» استفهامیّه مجروره ب «کی» وحذفت ألفها وجوبا لدخول حرف الجرّ علیها وجیء بهاء السکت وقفا حفظا للفتحه الدالّه علی الألف المحذوفه. وهکذا یفعل مع سائر حروف الجرّ الداخله علی «ما» الاستفهامیّه.
2- الحدید (57) : 23.

أحدها : ما لا یختصّ بظاهر بعینه وهو : حتّی والکاف (1) والواو.

الثانی : ما یختصّ بالزّمان ، نحو : مذ ومنذ ، نحو : «ما رأیته مذ یومنا» أو «منذ یوم الجمعه».

الثالث : ما یختصّ بالنکرات وهو «ربّ» ، نحو : «ربّ رجل عالم لقیت» ؛ وقد تدخل علی ضمیر غیبه ملازم للإفراد والتذکیر ، مفسّر بتمییز بعده مطابق للمعنی ، فیقال : «ربّه رجلا» و «ربّه رجلین» و... قال الشاعر :

ربّه فتیه دعوت إلی ما

یورث المجد دائبا فأجابوا. (2)

هذا مذهب البصریّین. وحکی الکوفیّون جواز مطابقته لفظا ، نحو : «ربّها امرأه» و «ربّهما رجلین» و...

الرابع : ما یختصّ ب «الله» و «ربّ» مضافا للکعبه أو لیاء المتکلّم ، وهو التاء ، نحو : (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ)(3) و «تربّ الکعبه لأفعلنّ» و «تربّی لأفعلنّ». (4)

معانی حروف الجرّ
«من»

«من» تأتی لوجوه :

أحدها : ابتداء الغایه المکانیّه ، نحو قوله تعالی : (سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی)(5) والزّمانیّه ، کقوله تعالی : «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 750


1- وقد تدخل الکاف علی الضمیر للضروره کقول الشاعر : «وإن یک إنسا ما کها الإنس یفعل» و «ما» نافیه والضمیر فی «کها» یرجع إلی الفعله الّتی فعل.
2- فتیه : جمع «فتی» ودائبا بمعنی دائما.
3- الأنبیاء (21) : 57.
4- قال ابن مالک : هاک حروف الجرّ وهی من إلی حتّی خلا حاشا عدا فی عن علی مذ منذ ربّ اللّام کی واو وتا والکاف والبا ولعلّ ومتی بالظّاهر اخصص منذ مذ وحتّی والکاف والواو وربّ والتّا واخصص بمذ ومنذ وقتا وبربّ منکّرا والتّاء لله وربّ وما رووا من نحو ربّه فتی نزر کذا کها ونحوه أتی
5- الإسراء (17) : 1.

التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ».(1)

ثانیها : التبعیض ، نحو قوله تعالی : «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ».(2)

ثالثها : بیان الجنس ، نحو قوله تعالی : «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ».(3)

رابعها : التنصیص علی العموم ، وهی الزائده ، نحو : «ما جاءنی من رجل» فإنّه قبل دخولها یحتمل نفی الجنس ونفی الوحده ولهذا یصحّ أن یقال : «بل رجلان» ویمتنع ذلک بعد دخول «من».

خامسها : توکید العموم وهی الزائده أیضا ، نحو «ما جاءنی من أحد» فإنّ لفظه «أحد» إذا وقعت بعد النفی تفید العموم.

ولزیادتها فی النوعین ثلاثه شروط : أن یسبقها نفی أو نهی أو استفهام ب «هل» وأن یکون مجرورها نکره وأن یکون فاعلا أو مفعولا أو مبتدأ ، نحو قوله تعالی : (ما یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ)(4) و (ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ)(5) و «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ». (6)

سادسها : البدل ، نحو قوله تعالی : «أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ». (7)

سابعها : الظرفیّه ، نحو قوله تعالی : «إِذا نُودِیَ لِلصَّلاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ». (8)

ثامنها : التعلیل ، نحو قوله تعالی : «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا». (9) وقول الفرزدق :

یغضی حیاء ویغضی من مهابته

فلا یکلّم إلّا حین یبتسم. (10)

اللّام

اللّام تأتی علی وجوه :

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 751


1- التوبه (9) : 108.
2- آل عمران (3) : 92.
3- الحجّ (22) : 30.
4- الأنبیاء (21) : 2.
5- الملک (67) : 3.
6- فاطر (35) : 3.
7- التوبه (9) : 38.
8- الجمعه (62) : 9.
9- نوح (71) : 25.
10- قاله الفرزدق فی مدح الإمام زین العابدین علیه السلام وأوّل هذه القصیده قوله : هذا الّذی تعرف البطحاء وطأته والبیت یعرفه والحلّ والحرم هذا ابن خیر عباد الله کلّهم هذا التّقیّ النّقیّ الطّاهر العلم

أحدها : الملک ، نحو قوله تعالی : «لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ».(1)

ثانیها : شبه الملک ویعبّر عنه بالاختصاص ، نحو : «السّرج للدّابه».

ثالثها : التعدیه ، ذکره ابن مالک ومثّل له فی شرح الکافیه بقوله تعالی : (فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا) ، (2) لکنّه قال فی شرح التسهیل : «إنّ اللّام فی الآیه لشبه التملیک».

رابعها : التعلیل ، نحو قوله تعالی : «إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ».(3)

خامسها : التوکید وهی الزائده ، کقول الشاعر :

وملکت ما بین العراق ویثرب

ملکا أجار لمسلم ومعاهد (4)

سادسها : تقویه عامل ضعف ، لکونه فرعا فی العمل ، نحو قوله تعالی : (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ)(5) أو متأخّرا عن المعمول ، نحو قوله تعالی : (إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ) ، (6) قال هشام فی أوضح المسالک : «ولیست التقویه زائده محضه ولا معدّیه محضا بل هی بینهما». (7)

الباء

والباء علی وجوه :

أوّلها : الاستعانه ، نحو : «کتبت بالقلم».

ثانیها : التعدیه نحو قوله تعالی : «ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ».(8)

ثالثها : العوض ، نحو : «بعتک هذا بهذا» ، وقوله تعالی : «وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَهٍ».(9)

رابعها : البدل : کقول أمیر المؤمنین علیه السلام : «أما والله لوددت أنّ لی بکم ألف فارس من بنی بنی فراس بن غنم». (10)

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 752


1- البقره (2) : 284.
2- مریم (19) : 5.
3- الإنسان (76) : 9.
4- «أجار» : حفظ وحمی.
5- البقره (2) : 91.
6- یوسف (12) : 43.
7- أوضح المسالک : 2 / 133
8- البقره (2) : 17.
9- یوسف (12) : 20.
10- نهج البلاغه : الخطبه 25. الفرق بین العوض والبدل أنّ فی العوض مقابله شیء بشیء بأن یدفع شیء من أحد الجانبین ویدفع من جانب آخر شیء فی مقابله ، وفی البدل اختیار أحد الشیئین علی الآخر فقط من غیر مقابله من الجانبین. فتأمّل.

خامسها : الإلصاق ، (1) حقیقه ومجازا نحو : «أمسکت بزید» و «مررت به».

سادسها : الظرفیّه ، نحو قوله تعالی : «نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ».(2)

سابعها : المصاحبه ، نحو قوله تعالی : «قِیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَبَرَکاتٍ عَلَیْکَ».(3)

ثامنها : التبعیض ، نحو قوله تعالی : «عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللهِ».(4)

تاسعها : المجاوزه ، نحو قوله تعالی : «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً».(5)

عاشرها : السببیّه ، نحو قول أبی طالب علیه السلام فی مدح النبی صلی الله علیه وآله :

وأبیض یستسقی الغمام بوجهه

ثمال الیتامی عصمه للأرامل (6)

«فی»

«فی» تأتی علی وجوه :

أحدها : الظرفیّه حقیقه کقوله تعالی : (الم ، غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ)(7) ومجازا کقوله تعالی : «وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ».(8)

ثانیها : المصاحبه ، نحو قوله تعالی : «فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ».(9)

ثالثها : السببیّه ، نحو قول الصادق علیه السلام : «إن امرأه عذبت فی هره ربطتها حتی ماتت عطشا». (10)

«علی»

«علی» تأتی علی وجوه :

أحدها : الاستعلاء ، حقیقه ، نحو قوله تعالی : (وَعَلَیْها وَعَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ) ، (11) و

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 753


1- هو اتّصال شیء بشیء.
2- القمر (54) : 34.
3- هود (11) : 48.
4- الإنسان (76) : 6.
5- الفرقان (25) : 59.
6- «الثّمال» : الملجأ و «الأرامل» : جمع «أرمل» وهی المرأه الّتی مات زوجها.
7- الروم (30) : 1 - 4.
8- البقره (2) : 179.
9- القصص (28) : 79.
10- بحار الأنوار : 61 / 267 ، ح 25.
11- المؤمنون (23) : 22.

مجازا ، نحو : «علیّ دین».

ثانیها : الظرفیّه ، نحو قوله تعالی : «وَدَخَلَ الْمَدِینَهَ عَلی حِینِ غَفْلَهٍ مِنْ أَهْلِها».(1)

ثالثها : المجاوزه ، نحو قول الشاعر :

إذا رضیت علیّ بنو قشیر

لعمر الله أعجبنی رضاها

رابعها : المصاحبه ، نحو قوله تعالی : «وَآتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ».(2)

«عن»

«عن» تأتی علی وجوه :

احدها : المجاوزه ، (3) نحو : «رمیت السّهم عن القوس».

ثانیها : البدل ، نحو قوله تعالی : «وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً».(4)

ثالثها : الاستعلاء ، نحو قوله تعالی : «وَمَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ».(5)

رابعها : التعلیل ، نحو قوله تعالی : «وَما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ».(6)

الکاف

الکاف تأتی علی وجوه :

أحدها : التشبیه ، نحو : «زید کالأسد».

ثانیها : التعلیل ، نحو قوله تعالی : (وَاذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ) ، (7) أی : لهدایته إیّاکم.

ثالثها : التوکید وهی الزائده ، نحو قوله تعالی : (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) ، (8) أی : لیس شیء مثله.

«إلی» و «حتّی»

معنی «إلی» و «حتّی» انتهاء الغایه زمانیّه أو مکانیّه ، نحو قوله تعالی : «مِنَ الْمَسْجِدِ

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 754


1- القصص (28) : 15.
2- البقره (2) : 177.
3- قال الدسوقی : وهی بعد شیء عن المجرور بها بسبب اتّحاد مصدر الفعل المتعدّی بها ، فمعنی «سافرت عن البلد» : بعدت عن البلد بسبب السفر.
4- البقره (2) : 48.
5- محمّد صلی الله علیه وآله (47) : 38.
6- هود (11) : 53.
7- البقره (2) : 198.
8- الشوری (42) : 11.

الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» ، (1) ونحو (أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ)(2) ونحو «أکلت السّمکه حتّی رأسها» ونحو : «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ».(3) وإنّما یجرّ ب «حتّی» فی الغالب آخر أو متّصل بآخر کما مثّلنا ، فلا یقال : «سهرت البارحه حتّی نصفها».

«کی»

معنی «کی» التعلیل ومعنی الواو والتّاء القسم ومعنی مذ ومنذ ابتداء الغایه إن کان الزمان ماضیا ، نحو : «ما رأیته مذ - أو منذ - یوم الجمعه» والظرفیه إن کان حاضرا ، نحو : «ما رأیته مذ - أو منذ - یومنا» وبمعنی «من» و «إلی» معا إن کان معدودا ، نحو : «ما رأیته مذ - أو منذ یومین».

«ربّ»

«ربّ» للتکثیر کثیرا وللتقلیل قلیلا ، فالأوّل کقول النبیّ صلی الله علیه وآله : «فربّ کاسیه فی الدّنیا عاریه فی الآخره». (4)

والثانی کقوله :

ألا ربّ مولود ولیس له أب

وذی ولد لم یلده أبوان.

یرید بذلک عیسی وآدم علیهما السلام. (5)

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 755


1- الإسراء (17) : 1.
2- البقره (2) : 187.
3- القدر (97) : 5.
4- صحیح البخاری : 1 / 37.
5- وضمیر «لم یلده» راجع إلی ذی ولد. وأصله «لم یلده» فسکنت الدال تشبیها بتاء «کیف» ، فالتقی ساکنان فحرّکت الدال بالفتح اتباعا للیاء أو بالضمّ اتباعا للهاء. کذا فی التصریح. قال ابن مالک فی بیان معانی الحروف : بعّض وبیّن وابتدئ فی الأمکنه بمن وقد تأتی لبدء الأزمنه وزید فی نفی وشبهه فجر نکره کما لباغ من مفر للانتها حتّی ولام والی ومن وباء یفهمان بدلا واللّام للملک وشبهه وفی تعدیه أیضا وتعلیل قفی وزید والظّرفیّه استبن ببا وفی وقد یبیّنان السّببا بالبا استعن وعدّ عوّض ألصق ومثل مع ومن وعن بها انطق علی للاستعلا ومعنی فی وعن بعن تجاوزا عنی من قد فطن وقد تجی موضع بعد وعلی کما علی موضع عن قد جعلا شبّه بکاف وبها التّعلیل قد یعنی وزائدا لتوکید ورد

فصل : من هذه الحروف ما لفظه مشترک بین الحرفیّه والاسمیّه وهو خمسه :

أحدها : الکاف ، واسمیّتها مخصوصه بالضروره عند سیبویه والمحقّقین.

وقال کثیر - منهم الفارسی والأخفش - : «لا تختصّ بالضروره» ، وجوّزوا فی نحو «زید کالأسد» أن تکون الکاف فی موضع رفع و «الأسد» مخفوضا بالإضافه.

الثانی والثالث : «عن» و «علی» ، ویشترط فی اسمیتّهما تقدّم «من» علیهما ، کقوله :

فلقد أرانی للرّماح دریئه

من عن یمینی مرّه وأمامی (1)

أی : من جانب یمینی.

وقوله :

غدت من علیه بعد ماتمّ ظمؤها

تصلّ وعن قیض بزیزاء مجهل (2)

أی : غدت من فوقه.

والرابع والخامس : مذ ومنذ ، ویستعملان اسمین فی موضعین :

أحدهما : أن یدخلا علی اسم مرفوع ، نحو : «ما رأیته مذ - أو منذ - یومان» و «ما رأیته مذ - أو منذ - یوم الجمعه» وهما حینئذ مبتدءان وما بعدهما خبر ، والتقدیر : أمد انقطاع الرّؤیه یومان وأوّل انقطاع الرّؤیه یوم الجمعه.

وقال أکثر الکوفیّین : هما ظرفان مضافان لجمله حذف فعلها وبقی فاعلها والأصل : «مذ - أو منذ - کان یومان». (3)

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 756


1- «دریئه» : الحلقه الّتی یتعلّم علیها الطعن والرمی. وهی مفعول ثان ل «أری».
2- «غدت» : سارت والضمیر المستتر فیه یرجع إلی «القطاه» والضمیر فی «علیه» راجع إلی الفرخ. و «الظّمؤ» مدّه صبرها عن الماء. «تصلّ» : تصوّت أحشاؤها من العطش. وقوله «عن قیض» عطف علی قوله «من علیه» و «القیض» القشر الأعلی من البیض. و «زیزاء» : أرض غلیظه. و «مجهل» : المکان الذی لیس له أعلام یهتدی بها.
3- قال ابن مالک : واستعمل اسما وکذا عن وعلی من أجل ذا علیهما من دخلا ومذ ومنذ اسمان حیث رفعا أو اولیا الفعل کجئت مذدعا وإن یجرّا فی مضیّ فکمن هما وفی الحضور معنی فی استبن وضمیر «استعمل» راجع إلی الکاف.

الثانی : أن یدخلا علی الجمله فعلیّه کانت - وهو الغالب - کقول الشاعر :

ما زال مذ عقدت یداه إزاره

فسما فأدرک خمسه الأشبار

أو اسمیّه ، کقول الشاعر :

ما زلت أبغی المال مذ أنا یافع

ولیدا وکهلا حین شبت وأمردا

وهما حینئذ ظرفان باتّفاق.

فصل : تزاد کلمه «ما» بعد «من» و «عن» والباء ، فلا تکفّها عن عمل الجرّ ، نحو : (مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً)(1) و (عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ)(2) و «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ». (3)

وتزاد أیضا بعد الکاف و «ربّ» فتکفّهما عن العمل فیدخلان حینئذ علی الجمل کقول الشاعر :

أخ ماجد لم یخزنی یوم مشهد

کما سیف عمرو لم تخنه مضاربه (4)

وقول الشاعر :

ربّما أوفیت فی علم

ترفعن ثوبی شمالات (5)

وقد لا تکفّهما عن العمل ، نحو :

ربّما ضربه بسیف صقیل

بین بصری وطعنه نجلاء (6)

وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 757


1- نوح (71) : 25.
2- المؤمنون (23) : 40.
3- آل عمران (3) : 159.
4- «مضارب» : جمع مضرب. ومضرب السّیف : حدّه.
5- «أوفیت فی علم» : نزلت علی جبل. و «شمالات» : جمع شمال وهی ریح تهبّ من ناحیه القطب. و «ترفعن» : أصله ترفع زیدت فیه نون التأکید الخفیفه للضروره.
6- «بصری» : بلد بالشام. واضیف «بین» إلی «بصری» - مع أنّه لا یضاف إلّا إلی متعدّد - لاشتمالها علی أماکن أو علی تقدیر مضاف ، أی : أماکن بصری و «طعنه» عطف علی ضربه و «نجلاء» : واسعه.

وننصر مولانا ونعلم أنّه

کما النّاس مجروم علیه وجارم (1)

فصل : تحذف «ربّ» ویبقی عملها بعد الفاء کثیرا ، کقول الشاعر :

فإن أهلک فذی لهب لظاه

علیّ یکاد یلتهب التهابا (2)

أی : فربّ ذی لهب.

وبعد الواو أکثر ، نحو :

وسائله تسائل ما لقینا

ولو شهدت أرتنا صابرینا

أی : وربّ سائله.

وبعد «بل» قلیلا ، نحو :

بل بلد ذی صعد وآکام

تخشی مرادیه وهجر ذوّاب (3)

أی : بل ربّ بلد.

وبدونهنّ أقلّ ، نحو :

رسم دار وقفت فی طلله

کدت أقضی الحیاه من جلله

وقد یحذف غیر «ربّ» ویبقی عمله. وهو ضربان :

سماعّی ، کقول رؤبه : «خیر والحمد لله» جوابا لمن قال له : «کیف أصبحت؟» ، أی : علی خیر.

وقیاسیّ ، کقولک : «بکم درهم اشتریت ثوبک؟» أی : بکم من درهم (4)؟

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 758


1- قال ابن مالک : وبعد من وعن وباء زید ما فلم یعق عن عمل قد علما وزید بعد ربّ والکاف فکف وقد یلیهما وجرّ لم یکف
2- شرح شواهد مغنی اللبیب : 1 / 466
3- شرح أبیات مغنی اللبیب : 3 / 189
4- قال ابن مالک : وحذفت ربّ فجرّت بعد بل والفا وبعد الواو شاع ذا العمل وقد یجرّ بسوی ربّ لدی حذف وبعضه یری مطّردا
متعلّق الجارّ والمجرور

لا بدّ لحرف الجرّ من التعلّق بالفعل أو ما یشبهه أو ما أوّل بما یشبهه أو ما فیه رائحته ، فإن لم یکن شیء من هذه الأربعه موجودا قدّر ، کما سیأتی.

فالأوّل نحو : (أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) والثانی نحو : («غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ».)(1) والثالث نحو : (وَهُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلهٌ) ، (2) فالجارّ یتعلّق ب «إله» لتاوّله ب «معبود» ، والرابع نحو : «زید حاتم فی بلدکم» ، ف «فی» متعلّق ب «حاتم» لکونه بمعنی «جواد».

ومثال التعلّق بالمحذوف قوله تعالی : (وَإِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً) ، (3) بتقدیر : «وأرسلنا» ، ولم یتقدّم ذکر الإرسال ، لکن ذکر النبیّ والمرسل إلیهم یدلّ علی ذلک.

والظرف کالجارّ والمجرور فیما ذکرنا.

ویستثنی من قولنا «لا بدّ لحرف الجرّ من متعلّق» امور :

منها : الحرف الزائد ، ک «من» فی قوله تعالی : «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ».(4)

ومنها : «ربّ» فی نحو : «ربّ رجل صالح لقیته» أو «لقیت» ، لأنّ مجرورها مفعول فی الثانی ومبتدأ فی الأوّل أو مفعول علی حدّ «زیدا ضربته».

ومنها : کاف التشبیه ، نحو : «زیدا کالأسد».

ومنها : حرف الاستثناء ، وهو «خلا ، عدا وحاشا».

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 759


1- الحمد (1) : 7.
2- الزخرف (43) : 84.
3- هود (11) : 61.
4- فاطر (35) : 3.

الإضافه

اشاره

الإضافه نسبه اسم إلی آخر مع کون الثانی مجرورا ویسمّی الأوّل مضافا والثانی مضافا إلیه.

واختلف فی الجارّ للمضاف إلیه ، فالجمهور علی أنّه المضاف ، وقیل : إنّه الإضافه». وقیل : «إنّه حرف جرّ

مقدّر وهو «فی» إذا کان الثانی ظرفا للأوّل ، نحو قوله تعالی : (مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ) ، (1) و «من» إذا کان المضاف بعض المضاف إلیه وصحّ الإخبار به عن المضاف ، نحو : «خاتم فضه» واللّام فی غیر ذلک : نحو : «غلام زید». (2)

ثمّ أنّه إذا ارید إضافه اسم إلی آخر حذف ما فی المضاف من تنوین أو نون تلی علامه الإعراب - وهی نون التثنیه والجمع وملحقاتهما - نحو قولک : «هذا ثوب زید» وقوله تعالی (تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ)(3) و «الْمُقِیمِی الصَّلاهِ». (4)

أقسام الإضافه

تنقسم الإضافه إلی قسمین : معنویّه ولفظیّه.

المعنویّه : ألّا یکون المضاف صفه مضافه إلی معمولها. فهی علی ضربین : إمّا ألّا یکون المضاف صفه ، نحو : «غلام زید» ، أو یکون صفه غیر مضافه إلی معمولها ، نحو : «قاضی البلد». وتسمّی معنویّه لأنّها تفید أمرا معنویّا وهو تعریف المضاف إن کان

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 760


1- سبأ (34) : 33.
2- یستفاد من کلام جماعه من النحویّین أنّ الإضافه - لفظیّه أو معنویه - تکون بمعنی «فی» أو «من» أو اللّام. وصرّح المحقّق الرضی رحمه الله بأنّ الإضافه اللفظیّه لیست بتقدیر حرف الجرّ ولذا قال : «وفی العامل فی المضاف إلیه اللفظی إشکال إن قلنا : إنّ العامل هو الحرف المقدّر إذ لا حرف فیه مقدّر. راجع : شرح الکافیه : 1 / 272.
3- المسد (111) : 1.
4- الحجّ (22) : 35.

المضاف إلیه معرفه ک «غلام زید» (1) وتخصیصه إن کان نکره ک «غلام امرأه».

واللفظیّه : أن یکون المضاف صفه مضافه إلی معمولها ، نحو : «ضارب زید». والمضاف فی هذه الإضافه لا ینفکّ عن تنکیره سواء اضیف إلی معرفه أو نکره ولذلک وصف به النکره ک (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ)(2) ونصب علی الحال ک (ثانِیَ عِطْفِهِ)(3) ودخل علیه ربّ نحو : «ربّ راجینا عظیم الأمل».

وتسمّی لفظیّه لأنّها أفادت تخفیف اللفظ بحذف التنوین والنون. (4)

وصل «أل» بالمضاف

یجوز دخول «أل» علی المضاف فی الإضافه اللفظیّه وذلک فی خمس مسائل : ّ

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 761


1- إن قلت : «یمکن أن یکون لزید غلمان کثیره ، فکیف یکون الإضافه فی «غلام زید» توجب التعریف؟». قال المحقّق الرضی رحمه الله : «لا بدّ من الإشاره إلی غلام من بین غلمانه له مزید خصوصیّه بزید إمّا بکونه أعظم غلمانه أو أشهر بکونه غلاما له دون غیره أو یکون غلاما معهودا بینک وبین المخاطب. وبالجمله بحیث یرجع إطلاق اللفظ إلیه دون سائر الغلمان وکذا کان نحو «ابن الزبیر» و «ابن عباس» قبل العلمیه. هذا أصل وضعها ثمّ قد یقال : «جائنی غلام زید» من غیر إشاره إلی واحد معین وذلک کما أنّ ذا اللّام فی أصل الوضع لواحد معیّن ثمّ قد یستعمل بلا إشاره إلی معیّن کما فی قوله : «ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی» وذلک علی خلاف وضعه فلا تظنن من إطلاق قولهم فی مثل «غلام زید» : أنّه بمعنی اللّام أنّ معناه ومعنی «غلام لزید» سواء بل معنی «غلام زید» واحد من غلمانه غیر معیّن ومعنی «غلام زید» الغلام المعیّن من غلمانه - إذا کان له غلمان جماعه - أو ذلک الغلام المعلوم لزید إن لم یکن له إلّا واحد. شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 1 / 274
2- المائده (5) : 95.
3- الحجّ (22) : 9.
4- قال ابن مالک : نونا تلی الإعراب أو تنوینا ممّا تضیف احذف کطور سینا والثّانی اجرر وانو من أو فی إذا لم یصلح إلّا ذاک واللّام خذا لما سوی ذینک واخصص أوّلا أو أعطه التّعریف بالّذی تلا وأن یشابه المضاف یفعل وصفا فعن تنکیره لا یعزل کربّ راجینا عظیم الأمل مروّع القلب قلیل الحیل وذی الإضافه اسمها لفظیّه وتلک محضه ومعنویّه

إحداها : أن یکون المضاف إلیه ب «ال» ، کقول الفرزدق :

أبأنا بهم قتلی وما فی دمائها

شفاء وهنّ الشّافیات الحوائم (1)

الثانیه : أن یکون المضاف إلیه مضافا لما فیه «أل» ، نحو : «زید الضارب رأس الجانی».

الثالثه : أن یکون المضاف إلیه مضافا إلی ضمیر یرجع إلی ما فیه «أل» ، نحو : «مررت بالضارب الرّجل والشاتمه». ومنع المبّرد هذه.

وجوّز الفرّاء إضافه الوصف المحلّی ب «أل» إلی المعارف کلّها ، ک «الضارب زید» و «الضارب هذا» بخلاف «الضارب رجل».

الرابعه : أن یکون المضاف مثّنی ، نحو : «مررت بالضّاربی زید».

الخامسه : أن یکون المضاف جمع المذکّر السالم ، نحو : «هولاء الضّاربو زید».

کسب التأنیث من المضاف إلیه وعکسه (2)

قد یکتسب المضاف المذکّر من المضاف إلیه المؤنث التأنیث وبالعکس ، بشرط جواز الاستغناء عنه بالمضاف إلیه ، کقول الشاعر :

وتشرق بالقول الذی قد أذعته

کما شرقت صدر القناه من الدّم

فأنّث «شرقت» مع أنّه مسند إلی مذکّر وهو «الصدر» لأنّه اکتسب التأنیث من القناه.

وقول الشاعر :

إناره العقل مکسوف بطوع الهوی

وعقل عاصی الهوی یزداد تنویرا

فذکّر «مکسوف» - مع أنّه خبر عن مؤنث وهو «إناره» - لأنّها اکتسبت التذکیر من

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 762


1- «أبأنا» : قتلنا والضمیر فی «بها» و «هنّ» للسیوف وفی «دمائها» للقتلی ، و «الحوائم» : العطاش التی تحوم حول الماء ، جمع حائمه من الحوم وهو الطواف حول الماء وغیره. و «الشافیات» : جمع شافیه اسم فاعل من الشفاء والمعنی : قتلنا بالسّیوف ولیس فی دماء القتلی التی تهریقها السیوف شفاء وإنّما السیوف هی الشافیات لأنّها آله السفک ولولاها ما حصل السفک.
2- قال ابن مالک : ووصل أل بذا المضاف مغتفر إن وصلت بالثّان کالجعد الشّعر أو بالّذی له أضیف الثّانی کزید الضّارب رأس الجانی وکونها فی الوصف کاف إن وقع مثنّی أو جمعا سبیله اتّبع

إضافتها إلی العقل. فإن لم یصلح المضاف للحذف والاستغناء بالمضاف إلیه عنه لم یجز التأنیث ، فلا تقول : «قامت غلام هند» ولا «قام امرأه زید» لعدم صلاحیّه المضاف فیهما للاستغناء عنه بالمضاف إلیه. (1)

فصل : ذهب البصریّون إلی أنّه لا یضاف اسم لمرادفه ولا موصوف إلی صفته ولا صفته إلی موصوفها ، لأنّ المضاف یتعرّف أو یتخصّص بالمضاف إلیه والشیء لا یتعرّف إلّا بغیره. ومن ثمّ أوّلوا ما أوهم ذلک. فمن الأوّل قولهم : «جاءنی سعید کرز» ، وتأویله أن یراد بالأوّل المسمّی وبالثانی الاسم ، فکأنّه قال : «جاءنی مسمّی کرز» أی : مسمّی هذا الاسم.

ومن الثانی قولهم : «مسجد الجامع» وتأویله أن یقدّر موصوف ، أی : «مسجد المکان الجامع» ، ومن الثالث قولهم : «جرد قطیفه» وتأویله أن یقدّر موصوف أیضا وإضافه الصفه إلی جنسها ، أی : «شیء جرد من جنس القطیفه». (2)

وذهب الکوفیّون إلی جواز الإضافه فی جمیع ذلک من غیر تأویل.

ممتنع الإضافه وواجب الإضافه

الغالب علی الأسماء أن تکون صالحه للإضافه والإفراد ، وبعض الأسماء یمتنع إضافته کالمضمرات والإشارات والموصولات وأسماء الشرط والاستفهام سوی «أیّ» فی الثلاثه.

ومنها ما هو واجب الإضافه إلی مفرد أو جمله.

فالأوّل نوعان :

أحدهما : ما یلزم الإضافه معنی دون لفظ ، نحو : «کلّ» و «بعض» و «أیّ» ، نحو : (وَکُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ)(3) و (فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ)(4) و «أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی». (5)

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 763


1- قال ابن مالک : وربّما أکسب ثان أوّلا تأنیثا إن کان لحذف موهلا
2- قال ابن مالک : ولا یضاف اسم لما به اتّحد معنی وأوّل موهما إذا ورد
3- یس (36) : 40.
4- البقره (2) : 253.
5- الإسراء (17) : 110.

والثانی : ما یلزم الإضافه لفظا ومعنی وهو ثلاثه أنواع : ما یضاف للظّاهر والمضمر ، نحو : «کلا» و «کلتا» و «عند» وغیرها.

وما یختصّ بالظاهر ، ک «اولی» و «أولات» و «ذی» و «ذات» ، نحو قوله تعالی : (نَحْنُ أُولُوا قُوَّهٍ) ، (1)(وَأُولاتُ الْأَحْمالِ) ، (2)(وَذَا النُّونِ)(3) و (ذاتَ بَهْجَهٍ)(4) وما یختصّ بالمضمر وهو نوعان : ما یضاف لکلّ مضمر وهو «وحد» ، نحو قوله تعالی : (إِذا دُعِیَ اللهُ وَحْدَهُ) ، (5) وما یختصّ بضمیر المخاطب وهی «لبّیک» بمعنی إقامه علی إجابتک بعد إقامه و «سعدیک» بمعنی إسعادا لک بعد إسعاد و «دوالیک» بمعنی تداولا بعد تداول.

وشذّ إضافه «لبّی» إلی ضمیر الغائب ، ومنه قوله : «لقلت لبّیه لمن یدعونی».

وإلی الظاهر فی نحو قوله :

دعوت لما نابنی مسورا

فلبّی فلبّی یدی مسور

والثانی (أی : ما هو واجب الإضافه إلی الجمله) علی قسمین :

أحدهما : ما یضاف إلی الجمله الاسمیه والفعلیّه وهو «إذ» و «حیث» ، نحو قوله تعالی : (وَاذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ)(6) و (وَاذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلاً)(7) و «جلست حیث جلس زید» و «حیث زید جالس» وشذّ اضافه حیث إلی المفرد ، کقوله :

أما تری حیث سهیل طالعا

نجما یضیء کالشّهاب لامعا

وقد یحذف ما أضیفت إلیه «إذ» للعلم به ، فیجاء بالتنوین عوضا منه ، کقوله تعالی : (وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ) ، (8) أی : یوم إذ غلبت الروم.

وثانیهما : ما یختصّ بالجمل الفعلیّه وهو «إذا» نحو قوله تعالی : (إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ) ، (9) وأجاز الکوفیّون والأخفش وقوع المبتدأ بعدها.


1- النمل (27) : 33.
2- الطلاق (65) : 4.
3- الأنبیاء (21) : 87.
4- النمل (27) : 60.
5- غافر (40) : 12.
6- الأنفال (8) : 26.
7- الأعراف (7) : 86.
8- الروم (30) : 4.
9- الطلاق (65) : 1.
مشبه «إذ» و «إذا»

ما کان بمنزله «إذ» - فی کونه ظرفا ماضیا غیر محدود - یجوز إضافته إلی ما تضاف إلیه «إذ» من الجمل الاسمیّه والفعلیّه ، وذلک نحو : «حین ووقت وزمان ویوم» - إذا ارید بها الماضی - فتقول : «جئتک حین جاء زید» و «حین زید جاء». وکذلک الباقی.

وما کان بمنزله «إذا» - فی کونه ظرفا مستقبلا غیر محدود - یجوز إضافته إلی الجمله الفعلیّه فقط ، فتقول : «أجیئک حین یجیء زید».

والمحدود منهما لا یضاف إلی الجمله بل یضاف إلی المفرد ، نحو : «شهر کذا وحول کذا».

فصل : ویجوز فی مشبه «إذ» و «إذا» الإعراب علی الأصل فی الأسماء ، والبناء حملا علیهما ، فإن کان ما ولیه فعلا مبنیّا فالبناء أرجح عند البصریین للتناسب ، وقد روی بالوجهین قوله :

علی حین عاتبت المشیب علی الصّبا

وقلت ألمّا أصح والشّیب وازع

وإن کان فعلا معربا أو جمله اسمیّه ، فالإعراب أرجح عند الکوفیّین وواجب عند البصریین. (1)

فصل : من الأسماء الملازمه للإضافه لفظا ومعنی «کلا» و «کلتا» ولا یضافان إلّا إلی معرفه دالّه علی اثنین بلفظ واحد ، نحو : «جاءنی کلا الرّجلین وکلتا المرأتین». ولذلک لا یجوز «کلا رجلین» و «کلا زید» و «کلا زید وعمرو». (2)

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 765


1- قال ابن مالک : وألزموا إضافه إلی الجمل حیث وإذ وإن ینوّن یحتمل إفراد إذ وما کإذ معنی کإذ أضف جوازا نحو حین جانبذ وابن أو أعرب ما کإذ قد أجریا واختر بنامتلوّ فعل بنیا وقبل فعل معرب أو مبتدا أعرب ومن بنی فلن یفنّدا وألزموا إذا إضافه إلی جمل الأفعال کهن إذا اعتلی
2- قال ابن مالک : لمفهم اثنین معرّف بلا تفرّق اضیف کلتا وکلا

فصل : من الأسماء الملازمه للإضافه «أیّ» وهی صفه وموصوله واستفهامیّه وشرطیّه.

أمّا الصفه - والمراد بها ما کان صفه للنکره أو حالا من معرفه - فلا تضاف إلّا إلی نکره ، نحو : «مررت برجل أیّ رجل» و «مررت بزید أیّ فتی».

وأمّا الموصوله فلا تضاف - عند الأکثر - إلّا إلی معرفه ، فتقول : «یعجبنی أیّهم قائم» وقال ابن عصفور : إنّها تضاف إلی نکره أیضا ولکنّه قلیل ، نحو : «یعجبنی أیّ رجلین قاما».

وأمّا الشرطیه والاستفهامیه فتضافان إلی المعرفه والنکره ، نحو قوله تعالی : (أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ)(1) و «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ». (2)

ثمّ إنّ «أیّ» فی الأوّل - کما علمت - لا تضاف إلی المعرفه مطلقا ، أمّا فی الثلاثه الأخیره فتضاف إلی المعرفه إذا کانت مثنّاه نحو قوله تعالی : (فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ)(3) أو مجموعه ، کقوله تعالی : (أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً)(4) ولا تضاف إلیها مفرده إلّا إذا تکرّرتها ، نحو : «أیّی وأیّک فارس الأحزاب».

أو قصدت الأجزاء ، کقولک : «أیّ زید أحسن؟» أی : أیّ أجزاء زید أحسن؟» ولذلک یجاب بالأجزاء فیقال : عینه أو أنفه.

واعلم أنّ «أیّ» إن کان صفه فهی ملازمه للإضافه لفظا ومعنی کما تقدّم.

وإن کانت استفهامیّه أو شرطیّه أو موصوله فهی ملازمه للإضافه معنی لا لفظا ، نحو : «أیّ رجل عندک؟» و «أیّ عندک؟» و «أیّ رجل تضرب أضرب».

و «أیّا تضرب أضرب» و «یعجبنی أیّهم عندک» و «أیّ عندک». (5)

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 766


1- القصص (28) : 28.
2- الأعراف (7) : 185.
3- الأنعام (6) : 81.
4- الملک (67) : 2.
5- قال ابن مالک : ولا تضف لمفرد معرّف أیّا وإن کرّرتها فأضف أو تنو الأجزا واخصصن بالمعرفه موصوله أیّا وبالعکس الصّفه وإن تکن شرطا أو استفهاما فمطلقا کمّل بها الکلاما

فصل : من الأسماء الملازمه للإضافه «لدن» وهو ظرف لابتداء غایه زمان أو مکان مبنیّ إلّا فی لغه قیس. ولا تخرج عن الظرفیّه إلّا بجرّها ب «من» - وهو کثیر فیها - کقوله تعالی : «وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً».(1)

وإذا وقع «غدوه» بعد «لدن» یجوز القطع عن الإضافه ونصب «غدوه» علی التمییز أو التشبیه بالمفعول به أو إضمار کان واسمها ، والتقدیر : «لدن کانت الساعه غدوه».

وحکی الکوفیّون رفعها علی إضمار «کان» تامّه والتقدیر : لدن کانت غدوه. لکنّ القیاس والغالب فی الاستعمال هو الجرّ. ویعطف علی «غدوه» المنصوبه بالجرّ مراعاه للأصل. وجوّز الأخفش النصب عطفا علی اللفظ فتقول : «لدن غدوه وعشیّه وعشیّه».

ویجوز إضافتها إلی الجمله کقوله :

لزمنا لدن سالمتمونا وفاقکم

فلا یک منکم للخلاف جنوح (2)

ومنها «مع» :

وهو اسم لمکان الاجتماع نحو : «جلس زید مع عمرو» أو وقته نحو : «جاء زید مع بکر» وهو معرب إلّا فی لغه ربیعه فیبنی علی السکون ، ومنه قوله :

فریشی منکم وهوای معکم

وإن کانت زیارتکم لماما (3)

ولا ینفکّ عن الإضافه إلّا إذا وقع حالا بمعنی «جمیع» کقوله :

بکت عینی الیسری فلمّا زجرتها عن الجهل بعد الحلم أسکبتا معا (4)

ومنها «غیر» ونظائرها من حیث الإعراب والبناء :

وهی : قبل وبعد وحسب - بمعنی لا غیر (5) - وأوّل ودون واسماء الجهات الستّ -

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 767


1- الکهف (18) : 65.
2- قال ابن مالک : وألزموا اضافه لدن فجر ونصب غدوه بها عنهم ندر
3- «الریش» : اللباس الفاخر أو المال ، «لماما» : وقتا بعد وقت.
4- قال ابن مالک : ومع مع فیها قلیل ونقل فتح وکسر لسکون یتّصل
5- أمّا «حسب» بمعنی «کاف» فلا ینفکّ عن الإضافه.

ک «یمین» و «شمال» و «وراء» و «أمام» و «فوق» و «تحت» - وعل. ولها أربعه أحوال : تبنی فی حاله منها وتعرب فی بقیّتها. فتعرب إذا اضیفت لفظا ، نحو : «أصبت درهما لا غیره» أو حذف المضاف إلیه ونوی اللفظ والمعنی وتبقی فی هذه الحاله کالمضاف لفظا فلا تنوّن ، کقوله :

ومن قبل نادی کلّ مولی قرابه

فما عطفت مولی علیه العواطف

أو حذف المضاف إلیه ولم ینو لفظه ولا معناه ، فتکون نکره وتنوّن ، کقوله :

فساغ لی الشّراب وکنت قبلا

أکاد أغصّ بالماء الحمیم

وتبنی علی الضمّ إذا حذف ما تضاف إلیه ونوی معناه دون لفظه ، کقوله تعالی : «لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ».(1)

وحکی أبو علی الفارسی : «ابدأ بذا من أوّل» بضمّ اللّام ، علی البناء لنیه المضاف إلیه معنی ، والفتح علی الإعراب لعدم نیّه المضاف إلیه لفظا ومعنی ، وإعرابها إعراب ما لا ینصرف للوصف ووزن الفعل ، والکسر علی نیّه المضاف إلیه لفظا ومعنی.

وذکر ابن مالک «عل» فی عداد نظائر «غیر» وهی کلمه توافق «فوق» فی معناها وفی بنائها علی الضمّ إذا کانت معرفه کقوله :

ولقد سددت علیک کلّ ثنیّه

وأتیت نحو بنی کلیب من عل

أی : من فوقهم. وفی إعرابها إذا کانت نکره ، کقوله :

مکرّ مفرّ مقبل مدبر معا

کجلمود صخر حطّه السّیل من عل

أی : من شیء عال.

قال ابن هشام :

وظاهر ذکر ابن مالک لها فی عداد هذه الألفاظ أنّها یجوز إضافتها وقد صرّح الجوهری بذلک ، فقال : یقال : «أتیته من عل الدّار». وقال جماعه - منهم ابن أبی الربیع - إنّ «عل» تخالف «فوق» فی أمرین : أنّها لا تستعمل إلّا مجروره ب «من» وأنّها لا تستعمل مضافه وهو الحقّ». (2)

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 768


1- الروم (30) : 4.
2- راجع : أوضح المسالک : 2 / 222. قال ابن مالک : واضمم بناء غیرا إن عدمت ما له اضیف ناویا ما عدما قبل کغیر بعد حسب أوّل ودون والجهات أیضا وعل وأعربوا نصبا إذا ما نکّرا قبلا وما من بعده قد ذکرا
حذف المضاف أو المضاف إلیه

یحذف المضاف لقیام قرینه تدلّ علیه ویقام المضاف إلیه مقامه فیعرب بإعرابه ، کقوله تعالی : (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ) ، (1) أی : نکاحهنّ.

وقد یحذف ویبقی المضاف إلیه علی جرّه ، وشرط ذلک فی الغالب أن یکون المحذوف معطوفا علی مضاف بمعناه ، کقوله :

أکلّ امریء تحسبین امرأ

ونار توقّد باللّیل نارا

أی : کلّ نار.

ومن غیر الغالب قراءه بعضهم : (تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) ، (2) بجرّ الآخره. والتقدیر : «والله یرید باقی الآخره».

ویحذف المضاف إلیه ویبقی المضاف کحاله لو کان مضافا ، فلا ینوّن ولا تردّ إلیه النون لو کان مثنی أو مجموعا. وأکثر ما یکون ذلک إذا عطف علی المضاف اسم مضاف إلی مثل المحذوف من الاسم الأوّل ، کقولهم : «قطع الله ید ورجل من قالها». أی : «ید من قالها» وقد یأتی ذلک من غیر عطف ، کقول الشاعر :

ومن قبل نادی کلّ مولی قرابه

فما عطفت مولی علیه العواطف

والتقدیر : «ومن قبل ذلک». (3)

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 769


1- النساء (4) : 23.
2- الأنفال (8) : 67.
3- قال ابن مالک : وما یلی المضاف یأتی خلفا عنه فی الإعراب إذا ما حذفا وربّما جرّوا الّذی أبقوا کما قد کان قبل حذف ما تقدّما لکن بشرط أن یکون ما حذف مماثلا لما علیه قد عطف ویحذف الثّانی فیبقی الأوّل کحاله إذا به یتّصل بشرط عطف وإضافه إلی مثل الّذی له أضفت الأوّلا
الفصل بین المضاف والمضاف إلیه

ذهب البصریّون إلی أنّه لا یجوز الفصل بین المضاف والمضاف إلیه إلّا فی الشعر.

وذهب الکوفیّون إلی أنّه یجوز فی السعه الفصل بینهما فی ثلاثه مواضع :

إحداها : أن یکون المضاف مصدرا والمضاف إلیه فاعله ، والفاصل إمّا مفعوله کقراءه عامر : «وَکَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ».(1) وإمّا ظرفه ، کقول بعضهم : «ترک یوما نفسک وهواها سعی لها فی رداها».

الثانیه : أن یکون المضاف وصفا والمضاف إلیه إمّا مفعوله الأوّل والفاصل مفعوله الثانی ، کقوله تعالی : (فَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ) ، (2) فی قراءه بعضهم بنصب «وعد» وجرّ «رسل» ، أو ظرفه ، کقول الشاعر :

فرشنی بخیر لا أکونن ومدحتی

کناحت یوما صخره بعسیل (3)

الثالثه : أن یکون الفاصل قسما ، کقولک : «هذا غلام والله زید».

والفصل بغیر ما ذکر مخصوص بالضروره ، کقول الشاعر :

کأنّ برذون أبا عصام

زید حمار دقّ باللّجام

أی : کأنّ برذون زید یا أبا عصام. (4)

المضاف إلی یاء المتکلّم

یجب کسر آخر المضاف إلی یاء المتکلّم إلّا أن یکون منقوصا أو مقصورا أو مثنّی أو

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 770


1- الأنعام (6) : 137. وقرأ الباقون : «کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ». مجمع البیان : 8 / 189.
2- إبراهیم (14) : 47.
3- «رشنی» : أمر من «راش» ومعناه : أصلح حالی. «ناحت» : اسم فاعل من «نحتّ الصخره» إذا سوّیته وحفرته. «عسیل» : مکنسه العطّار الّتی یجمع بها العطر. وهی کنایه عن کون سعیه ممّا لا فائده فیه مع حصول التّعب.
4- قال ابن مالک : فصل مضاف شبه فعل ما نصب مفعولا أو ظرفا أجز ولم یعب فصل یمین واضطرارا وجدا بأجنبیّ أو بنعت أو ندا

مجموعا جمع سلامه لمذکّر ، فیقال فی «غلام» : غلامیّ. ویجوز حینئذ فی الیاء الفتح والسکون. (1)

أمّا المنقوص فادغمت یاؤه فی یاء المتکلّم وفتحت یاء المتکلّم فتقول : «قاضیّ» رفعا ونصبا وجرا. وکذلک تفعل بالمثنّی وجمع المذکّر السّالم فی حاله الجرّ والنصب فتقول : «رأیت غلامیّ وزیدیّ» و «مررت بغلامیّ وزیدیّ».

وأمّا جمع المذکّر السالم - فی حاله الرفع - فتقلب واو یاء ، لأنّ الواو والیاء إذا اجتمعتا والأولی منهما ساکنه قبلت الواو یاء ، ثمّ ادغمت فی الیاء ، فإن کان قبلها ضمّه قبلت کسره للمناسبه ، نحو «زیدیّ» ، وإن کان فتحه بقیت علی حالها ، نحو : «مصطفیّ».

وأمّا المثنّی - فی حاله الرفع - فتفتح یاء المتکلّم بعد الألف ، فتقول : «زیدای».

وأمّا المقصور فالمشهور فی لغه العرب جعله کالمثنّی المرفوع فتقول : «عصای».

وهذیل تقلب ألفه یاء وتدغمها فی یاء المتکلّم وتفتح یاء المتکلّم ، فتقول : «عصیّ» ومنه قوله :

سبقوا هویّ وأعنقوا لهواهم

فتخرّموا ولکلّ جنب مصرع (2) و (3)

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 771


1- ویجوز فی الإضافه المعنویه - مضافا إلی الوجهین - حذف الیاء ، اکتفاء بالکسره قبلها ، ک «غلام» ، وقلبها ألفا - بعد فتح ما قبلها - ک «غلاما» وقد تحذف الألف اکتفاء بالفتحه. أمّا الإضافه اللفظیّه ک «مکرمی» فقال الخضری فی حاشیته علی شرح ابن عقیل (ج 2 ، ص 21): «لا حذف ولا قلب لأنّها فی نیّه الانفصال فلم تکن الیاء کجزء الکلمه».
2- الضمیر فی «سبقوا» یرجع إلی خمسه بنین للشاعر هلکوا جمیعا فی طاعون. و «أعنقوا لهواهم» : تبع بعضهم بعضا فی الموت «تخرّموا» : خرمتهم المنیّه واحدا بعد واحد. والمراد بالهوی الموت. «مصرع» : اسم مکان من الصّرع وهو الطرح علی الأرض.
3- قال ابن مالک : آخر ما اضیف للیا اکسر إذا لم یک معتلّا کرام وقذی أو یک کابنین وزیدین فذی جمیعها الیا بعد فتحها احتذی وتدغم الیا فیه والواو وإن ما قبل واو ضمّ فاکسره یهن وألفا سلّم وفی المقصور عن هذیل انقلابها یاء حسن

إعمال المصدر

یعمل المصدر عمل فعله سواء کان مضافا ، کقوله تعالی (لَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ)(1) أو محلّی ب «ال» کقول الشاعر :

ضعیف النّکایه أعداءه

یخال الفرار یراخی الأجل (2)

أو مجردا من الإضافه و «أل» ، کقوله تعالی : «أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَهٍ یَتِیماً».(3) والأوّل أکثر والثانی أندر والثالث أقیس.

وذکروا لإعمال المصدر شروطا :

أحدها : أن یحلّ محلّه فعل مع «أن» أو «ما» ، فیقّدر ب «أن» إذا ارید المضیّ أو الاستقبال ، نحو : «عجبت من ضربک زیدا أمس أو غدا». والتّقدیر : «من أن ضربت زیدا أمس أو من أن تضرب زیدا غدا». وب «ما» إذا ارید به الحال ، نحو : «عجبت من ضربک زیدا الان» والتقدیر : «ممّا تضرب زیدا الآن».

ثانیها : أن یکون مظهرا فلو اضمر لم یعمل ، فلا یقال : «ضربک المسیء حسن وهو المحسن قبیح» خلافا للکوفیّین.

ثالثها : أن یکون مکبّرا : فلو صغّر لم یعمل ، فلا یجوز : «أعجبنی ضریبک زیدا». وقیل : «یعمل مصغّرا».

رابعها : ألّا یکون محدودا ، فلا یجوز : «أعجبنی ضربتک زیدا». وشذّ قوله :

یحایی به الجلد الّذی هو حازم

بضربه کفّیه الملا نفس راکب (4)

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 772


1- البقره (2) : 251.
2- النکایه : مصدر «نکی العدوّ وفی العدوّ» بمعنی قهره بالقتل والجرح.
3- البلد (90) : 14 و 15.
4- قوله «یحایی» أی : یحیی ، «به» : أی بسبب الماء ، و «الجلد» : القویّ وهو فاعل «یحایی» و «الحازم» : الضابط و «الملا» : التراب. والشاهد فی نصبه ب «ضربه». و «نفس راکب» مفعول «یحایی». یصف الشاعر مسافرا معه ماء فتیمّم وأحیی بالماء نفس راکب کاد یموت عطشا.

خامسها : ألّا یکون موصوفا قبل العمل ، فلا یقال : «أعجبنی ضربک الشدید زیدا».

سادسها : ألّا یکون مثنّی ولا مجموعا فیجب أن یکون مفردا ، فلا یقال : «عجبت من ضربیک زیدا» و «عجبت من ضروبک زیدا». وأجاز بعض النحاه إعمال الجمع.

ثمّ إنّ للمصدر المضاف خمسه أحوال :

الأوّل : أن یضاف إلی فاعله ثمّ یأتی مفعوله ، نحو : «عجبت من شرب زید العسل».

الثانی : أن یضاف إلی مفعوله ثمّ یأتی فاعله ، نحو : «عجبت من شرب العسل زید». وهو قلیل.

الثالث : أن یضاف إلی الفاعل ثمّ لا یذکر المفعول نحو : «اللهمّ تقبّل دعائی» ، (1) أی : «دعائی إیّاک».

الرّابع : أن یضاف إلی المفعول ثمّ لا یذکر الفاعل نحو قوله تعالی : (لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ) ، (2) أی : «من دعائه الخیر».

الخامس : أن یضاف إلی الظرف ثمّ یرفع الفاعل وبنصب المفعول ، نحو : «حبّ یوم عاقل لهوا صبا».

وتابع المجرور یجرّ علی اللفظ أو یحمل علی المحلّ فیرفع أو ینصب ، کقول بعض العرب : «عجبت من تساقط البیوت بعضها علی بعض» ، برفع «بعضها» أو کسرها.

وقوله :

قد کنت داینت بها حسّانا

مخافه الإفلاس واللّیّانا. (3)

ف «اللّیانا» معطوف علی محلّ «الإفلاس».

تتمّه : یجوز فی تابع المفعول المجرور إذا حذف الفاعل - مع ما ذکر - الرّفع علی تقدیر المصدر بحرف مصدریّ موصول بفعل لم یسمّ فاعله.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 773


1- مستدرک الوسائل : 3 / 391.
2- فصّلت (41) : 49.
3- داینت بها : أخذتها بدلا من دین لی عنده. وضمیر «ها» راجع إلی أمه. و «اللّیّان : المطل والتسویف فی قضاء الدّین. والمعنی قد کنت أخذت هذه الامه من حسّان بدلا عن دین لی عنده لمخافتی أن یفلس أو یمطلنی فلا یؤدّینی حقّی.

إعمال اسم المصدر

اشاره

یلحق بالمصدر فی الإعمال اسم المصدر وعرّفه ابن مالک فی التسهیل بأنّه : «هو ما ساوی المصدر فی الدلاله علی معناه وخالفه بخلوّه - لفظا وتقدیرا - من بعض ما فی فعله دون تعویض». وذلک مثل «عطاء» فإنّه مساو ل «إعطاء» معنی ومخالف له بخلوّه من الهمزه الموجوده فی فعله لفظا وتقدیرا ولم یعوّض منها شیء. بخلاف نحو «قتال» فإنّه خلا من الف «قاتل» لفظا لا تقدیرا ولذلک نطق بها فی بعض المواضع ، نحو : «قاتل قیتالا» لکنّها انقلبت یاء لا نکسار ما قبلها. وبخلاف نحو «عده» فإنّه خلا من واو «وعد» لفظا وتقدیرا ولکن عوّض منها التاء. فهما مصدران لا اسما مصدر. أمّا نحو «وضوء» من قولک : «توضّأ وضوء» فإنّه اسم مصدر لا مصدر لخلوّه لفظا وتقدیرا من بعض ما فی فعله ، من دون تعویض. وحقّ المصدر أن یتضمّن حروف فعله نحو «توضّأ توضّوء».

ثمّ إنّ اسم المصدر إن کان علما - ک «فجار» للفجره - لم یعمل اتّفاقا ، وإن کان میمیّا فکالمصدر اتّفاقا ، کقوله :

أظلوم إنّ مصابکم رجلا

أهدی السّلام تحیّه ظلم

وإن کان غیرهما لم یعمل عند البصریّین ویعمل عند الکوفیین والبغدادیّین وعلیه قوله :

أکفرا بعد ردّ الموت عنیّ

وبعد عطائک المائه الرّتاعا (1)

أبنیه المصادر

اعلم أنّ للفعل الثلاثی ثلاثه أوزان :

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 774


1- الرّتاع : الرّاتعه من الإبل. قال ابن مالک : بفعله المصدر ألحق فی العمل مضافا أو مجرّدا أو مع أل إن کان فعل مع أن أو ما یحل محلّه ولاسم مصدر عمل وبعد جرّه الّذی اضیف له کمّل بنصب أو برفع عمله وجرّ ما یتبع ما جرّ ومن راعی فی الإتباع المحلّ فحسن

الأوّل : فعل وهو قد یکون متعدّیا ک «ضرب» وقد یکون لازما ، ک «قعد».

الثانی : فعل وهو أیضا یکون متعدّیا ک «علم» ولازما ک «سلم».

الثالث : فعل ولا یکون إلّا لازما ، ک «ظرف».

أمّا فعل وفعل المتعدّیان فمصدرهما الفعل ، کالأکل والفهم.

وأمّا فعل اللازم فمصدره الفعل ، کالفرح ، إلّا إذا دلّ علی لون فیجیء علی الفعله ک «سمر سمره».

وأمّا فعل اللازم فمصدره الفعول کالقعود ، إلّا إذا دلّ علی امتناع فمصدره الفعال ک «الإباء» ، أو علی تقلّب فمصدره الفعلان کالجولان أو علی داء فمصدره الفعال ک «السّعال» أو علی سیر فمصدره الفعیل ، کالرّحیل أو علی صوت فمصدره الفعال أو الفعیل کالصّراخ والصّهیل أو علی حرفه أو ولایه فمصدره الفعاله ک «تجر تجاره» و «سفر بینهم سفاره» إذا أصلح.

أمّا فعل فمصدره الفعوله أو الفعاله ، ک «الصّعوبه» و «الفصاحه».

وما ذکرنا هو الغالب فی مصدر الفعل الثلاثی وقد یجیء علی خلاف ذلک ، نحو : «سخط سخطا» و «علم علما» و «ذهب ذهابا» و «شکر شکرا» و «عظم عظمه». (1)

أمّا مصادر غیر الثلاثی فهی قیاسیّه.

ف «أفعل» إذا کان صحیح العین یجیء مصدره علی الإفعال ، کالإکرام ، ومعتلّها کذلک ولکن تنقل حرکتها إلی الفاء فتقلب ألفا وتحذف وتعوّض منها التاء ، ک «أقام

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 775


1- قال ابن مالک : فعل قیاس مصدر المعدّی من ذی ثلاثه کردّ ردّا وفعل اللّازم بابه فعل کفرح وکجوی وکشلل وفعل اللّازم مثل قعدا له فعول باطّراد کغدا ما لم یکن مستوجبا فعالا أو فعلانا فادر أو فعالا فأوّل لذی امتناع کأبی والثّان للّذی اقتضی تقلّبا للدّا فعال أو لصوت وشمل سیرا وصوتا الفعیل کصهل فعوله فعاله لفعلا کسهل الأمر وزید جزلا وما أتی مخالفا لما مضی فبابه النّقل کسخط ورضی

إقامه» وقد تحذف التاء ، نحو قوله تعالی : «وَإِقامَ الصَّلاهِ».(1)

و «فعّل» إذا کان صحیح اللام یجیء مصدره علی التّفعیل ، کالتسلیم. ومعتلّها کذلک ولکن تحذف یاء التفعیل وتعوّض منها التاء فیصیر وزنه التفعله کالتّزکیه.

ویستغنون غالبا عن التفعیل ب «التفعله» فیما لامه همزه ک «خطّأ تخطئه وتخطیئا».

و «تفعّل» یجیء مصدره علی تفعّل ، نحو : تعلّم تعلّما.

و «فاعل» یجیء مصدره علی الفعال والمفاعله ، نحو : قاتل قتالا ومقاتله ویمتنع الفعال فیما فاؤه یاء ، نحو : یاسر میاسره. و «تفاعل» یجیء مصدره علی تفاعل ، نحو : تضارب تضاربا.

وما أوّله همزه وصل یکسر ثالثه وتزاد قبل آخره ألف فینقلب مصدرا ، نحو : اقتدر اقتدارا واصطفی اصطفاء وانطلق انطلاقا واستخرج استخراجا.

فإن کان استفعل معتلّ العین نقلت حرکه عینه إلی الفاء وحذفت وعوّض منها تاء التأنیث لزوما ک «أفعل» المعتل العین - نحو : استقام استقامه. وقد جاء بالتصحیح تنبیها علی الأصل ، نحو : استحوذ استحواذا. ویستثنی من المبدوّ بهمزه الوصل ما کان أصله تفاعل أو تفعّل ، نحو : اطّایر واطّیّر - أصلهما تطایر وتطیر - فإنّ مصدرهما لا یکسر ثالثه بل یضمّ مایلیه الآخر نظرا إلی الأصل ولا یزاد قبل آخره ألف ، فیقال : اطّایر واطّیّر.

ویأتی مصدر «فعلل» علی فعلال وفعلله ، ک «دحرج دحراجا ودحرجه». و «مصدر تفعلل» علی تفعلل ، نحو : «تدحرج تدحرجا».

وما خرج عمّا ذکرناه فشاذّ ، نحو : کذّب کذّابا ، تحمّل تحمّالا. (2)ه

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 776


1- الأنبیاء (21) : 73.
2- قال ابن مالک : وغیر ذی ثلاثه مقیس مصدره کقدّس التّقدیس وزکّه تزکیه وأجملا أجمال من تجمّلا تجمّلا واستعذ استعاذه ثمّ أقم إقامه وغالبا ذا التّا لزم وما یلی الآخر مدّ وافتحا مع کسر تلو الثّان ممّا افتتحا بهمز وصل کاصطفی وضمّ ما یربع فی أمثال قد تلملما فعلال أو فعلله لفعللا وأجعل مقیسا ثانیا لا أوّلا لفاعل الفعال والمفاعله وغیر ما مرّ السّماع عادله
مصدر المرّه والهیئه

إذا ارید بیان المرّه من مصدر الفعل الثلاثی یقال : «فعله» ، نحو : «ضربته ضربه. إلّا إذا کان بناء المصدر المطلق علی «فعله» فیدلّ علی المرّه منه بالوصف ، نحو : «رحم رحمه واحده».

وإذا ارید بیان الهیئه منه یقال : «فعله» ، نحو : «جلس جلسه» إلّا إذا کان بناء المصدر المطلق علی «فعله» فیدّل علی الهیئه بالصّفه وشبهها ، نحو : «نشد الضّاله نشده عظیمه» أو «نشده الملهوف».

وتبنی المرّه من غیر الثلاثی بزیاده التاء علی مصدره المطلق کانطلاقه واستخراجه. فإن کان بناء المصدر المطلق علی التاء یدلّ علی المرّه منه بالوصف ، کإقامه واحده.

ولا یبنی من غیر الثلاثی مصدر للهیئه إلّا شذّ من قولهم : «اختمرت خمره وتعمّم عمّه». (1)

إعمال اسم الفاعل

لا یخلو اسم الفاعل من أن یکون صله ل «ال» أو مجرّدا.

فإن کان مجرّدا عمل عمل فعله من الرفع والنصب بشرط کونه بمعنی الحال أو الاستقبال ، نحو : «هذا ضارب زیدا الآن أو غدا». أمّا إذا کان بمعنی الماضی فلم یعمل بل

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 777


1- قال ابن مالک : وفعله لمرّه کجلسه وفعله لهیئه کجلسه فی غیر ذی الثّلاث بالتّا المرّه وشذّ فیه هیئه کالخمره

یجب إضافته ، تقول : «هذا ضارب زید أمس». وأجاز الکسائی إعماله وجعل منه قوله تعالی : «وَکَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ».(1) وقال ابن هشام : «إنّه علی حکایه حال ماضیه». (2)

ثمّ إنّ هذا الخلاف فی عمل الماضی دون ال بالنسبه إلی عمل النصب لا لمطلق العمل ، لصّحه قولک : «زید قائم أبوه أمس».

ویشترط أیضا اعتماده علی استفهام أو نفی أو مخبر عنه أو موصوف ، نحو : «أضارب زید عمرا» و «ما ضارب زید عمرا» و «زید ضارب أبوه عمرا» و «مررت برجل ضارب أبوه عمرا».

والاعتماد علی الموصوف المقدّر کالمذکور ومنه : «یا طالعا جبلا» ، أی : «یا رجلا طالعا جبلا».

واشترط جماعه لإعمال اسم الفاعل أیضا عدم کونه مصغّرا ولا موصوفا خلافا للکسائی فیهما.

وإن کان اسم الفاعل صله ل «ال» عمل مطلقا ، فتقول : «هذا الضارب زیدا الآن أو غدا أو أمس». هذا هو المشهور. وزعم جماعه - منهم الرّمانی - أنّه إذا وقع صله ل «أل» لا یعمل إلّا ماضیا. وزعم بعضهم أنّه لا یعمل مطلقا وأنّ المنصوب بعده بإضمار فعل. (3)

وکاسم الفاعل - فی العمل والشروط - أمثله المبالغه ، کقول بعضهم : «أمّا العسل فأنا

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 778


1- الکهف (18) : 18.
2- فی حکایه الحال الماضیه طریقتان : الاولی : أن یقدّر الفعل الماضی واقعا فی زمن المتکلّم. الثانیه : أن یقدر المتکلّم نفسه موجودا فی زمن وقوع الفعل.
3- قال ابن مالک : کفعله اسم فاعل فی العمل إن کان عن مضیّه بمعزل وولی استفهاما أو حرف ندا أو نفیا أو جا صفه أو مسندا وقد یکون نعت محذوف عرف فیستحقّ العمل الّذی وصف وإن یکن صله أل ففی المضی وغیره إعماله قد ارتضی

شرّاب». (1)

وتثنیه اسم الفاعل وجمعه وکذا تثنیه أمثله المبالغه وجمعها کالمفرد فی العمل وفی الشروط ، کقوله تعالی : (وَالذَّاکِرِینَ اللهَ کَثِیراً وَالذَّاکِراتِ) ، (2) وقول الشاعر :

ثمّ زادوا أنّهم فی قومهم

غفر ذنبهم غیر فخر (3)

فصل : یجوز فی اسم الفاعل الواجد لشروط العمل إضافته إلی ما یلیه من مفعول ونصبه له ، فتقول ، «هذا ضارب زید وضارب زیدا» فإن کان له مفعولان واضیف إلی أحدهما وجب نصب الآخر ، فتقول : «هذا معطی زید درهما ومعطی درهم زیدا». وإذا اتبع المجرور ، یجوز فی التابع الجرّ مراعاه للفظ ، نحو : «هذا ضارب زید وعمرو» والنصب مراعاه للمحلّ عند المشهور وعلی أضمار فعل عند سیبویه. (4)

إعمال اسم المفعول

اشاره

یعمل اسم المفعول عمل الفعل المبنیّ للمفعول بالشروط المذکوره فی اسم الفاعل ، فیرفع المفعول کما رفعه فعله ، تقول : «أمضروب الزیدان؟» کما تقول : «یضرب الزیدان».

وإن کان له مفعولان رفع أحدهما ونصب الآخر ، نحو : «زید معطی أبوه درهما الآن أو غدا». (5).

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 779


1- قال ابن مالک : فعال أو مفعال أو فعول فی کثره عن فاعل بدیل فیستحقّ ما له من عمل وفی فعیل قلّ ذا وفعل
2- الأحزاب (33) : 35.
3- غفر : جمع غفور وهو من أمثله المبالغه. قال ابن مالک : وما سوی المفرد مثله جعل فی الحکم والشّروط حیثما عمل
4- قال ابن مالک : وانصب بذی الإعمال تلوا واخفض وهو لنصب ما سواه مقتض واجرر أو انصب تابع الّذی انخفض کمبتغی جاه ومالا من نهض
5- قال ابن مالک : وکلّ ما قرّر لاسم فاعل یعطی اسم مفعول بلا تفاضل فهو کفعل صیغ للمفعول فی معناه کالمعطی کفافا یکتفی ثمّ قال : وقد یضاف ذا إلی اسم مرتفع معنی ک «محمود المقاصد الورع». یرید أنّه یجوز فی اسم المفعول أن یضاف إلی ما هو مرفوع به فی المعنی. وذلک بعد تحویل الإسناد عنه إلی ضمیر راجع للموصوف ونصب الاسم علی التشبیه. تقول : «الورع محموده مقاصده» ثمّ تقول : «الورع محمود المقاصد» بالنصب ثمّ تقول : «الورع محمود المقاصد» بالجرّ. وظاهر کلامه أنّ اسم الفاعل لا یجوز إضافه إلی مرفوعه کما أشار إلیه بقوله «وقد یضاف ذا». لکن یستفاد من کلام جماعه أنّ اسم الفاعل إذا کان لازما وقصد ثبوت معناه فهو کاسم المفعول فی جواز إضافته إلی مرفوعه اتفاقا ، وإن کان متعدّیا لأکثر من واحد فلا یجوز إضافته إلی مرفوعه اتّفاقا وإن کان متعدّیا لواحد ففیه خلاف. وصرّح الأزهری بأنّ إضافه اسم المفعول إلی مرفوعه أیضا فیما کان فیه معنی الثبوت. فتدبّر.
أبنیه أسماء الفاعلین والمفعولین والصفات المشبّهات بها

یأتی اسم الفاعل من الفعل الثلاثی المجرّد علی وزن «فاعل» بکثره فی «فعل» متعدّیا کان ک «ضرب» أو لازما ک «ذهب» ویأتی قلیلا علی غیر «فاعل» ک «شیخ» ، وفی «فعل» متعدّیا ک «شرب». أمّا «فعل» اللازم و «فعل» فهو قلیل فیهما.

ویصاغ الوصف من «فعل» اللازم ، علی «فعل» فی الأعراض ک «فرح» و «أفعل» فی الألوان والخلق ، ک «أخضر» و «أعور» و «فعلان» فیما دلّ علی الامتلاء وحراره الباطن ک «شبعان» و «عطشان ویصاغ الوصف من «فعل» علی «فعیل» ک «ظریف» و «فعل» ک «ضخم» ودونها «أفعل» ک «أخطب» و «فعل» ک «بطل» و «فعال» ک «جبان» و «فعال» ک «شجاع» و «فعل» ک «جنب» و «فعل» ک «عفر». وجمیع هذه الصفات صفات مشبّهه إلّا فاعلا. نعم ، إذا دلّ علی الثبوت فهو أیضا صفه مشبّهه ، ک «طاهر القلب». (1)

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 780


1- قال ابن مالک : کفاعل صغ اسم فاعل إذا من ذی ثلاثه یکون کغذا وهو قلیل فی فعلت وفعل غیر معدّی بل قیاسه فعل وأفعل فعلان نحو أشر ونحو صدیان ونحو الأجهر وفعل أولی وفعیل بفعل کالضّخم والجمیل والفعل جمل وأفعل فیه قلیل وفعل وبسوی الفاعل قد یغنی فعل

واسم الفاعل من غیر الثلاثی یأتی بلفظ مضارعه بإتیان میم مضمومه مکان حرف المضارعه وکسر ما قبل الآخر ، ک «مستخرج» و «متعلّم» و «مدحرج».

ویأتی اسم المفعول من الثلاثی المجرّد علی وزن «مفعول» ک «مضروب» ومن غیره کاسم الفاعل لکن یفتح ما قبل الآخر ، نحو «مستخرج» و «مدحرج».

وقد ینوب «فعیل» عن «مفعول» نحو : «مررت برجل جریح» أی : مجروح. (1)

إعمال الصفه المشبّهه

عرّفها جماعه من النحویّین بأنّها «ما دلّ علی حدث وفاعله علی معنی الثبوت». أی الاستمرار واللّزوم. (2)

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 781


1- قال ابن مالک : وزنه المضارع اسم فاعل من غیر ذی الثّلاث کالمواصل مع کسر متلوّ الأخیر مطلقا وضمّ میم زائد قد سبقا وإن فتحت منه ما کان انکسر صار اسم مفعول کمثل المنتظر وفی اسم مفعول الثّلاثیّ اطّرد زنه مفعول کآت من قصد وناب نقلا عنه ذو فعیل نحو فتاه أو فتی کحیل
2- قال المحقّق الرضی رحمه الله : الّذی أراه أنّ الصّفه المشّهه کما أنّها لیست موضوعه للحدوث فی زمان ، لیست أیضا موضوعه للاستمرار فی جمیع الأزمنه ، لأنّ الحدوث والاستمرار قیدان فی الصّفه ، ولا دلیل فیها علیها ، فلیس معنی «حسن» فی الوضع إلّا ذو حسن ، سواء کان فی بعض الأزمنه أو جمیع الأزمنه ، ولا دلیل فی اللفظ علی أحد القیدین فهو حقیقه فی القدر المشترک بینهما ، وهو الاتّصاف بالحسن لکن لمّا أطلق ذلک ولم یکن بعض الأزمنه أولی من بعض ولم یجز نفیه فی جمیع الأزمنه - لأنّک حکمت بثبوته فلا بدّ من وقوعه فی زمان - کان الظاهر ثبوته فی جمیع الأزمنه إلی أن تقوم قرینه علی تخصّصه ببعضها کما تقول : «کان هذا حسنا فقبح أو سیصیر حسنا أو هو الآن حسن فقط» فظهوره فی الاستمرار لیس وضعیّا. شرح الکافیه 2 : 205 وقال ابن مالک : صفه استحسن جرّ فاعل معنی بها المشبهه اسم فاعل فخرج نحو «زید ضارب أبوه» ، فإنّ إضافه الوصف فیه إلی الفاعل ممتنعه لئلّا توهم الاضافه إلی المفعول ، ونحو «زید کاتب أبوه» فإنّ إضافه الوصف فیه وإن کانت لا تمتنع لعدم اللّبس لکنّها لا تحسن ، لأنّ الصفه لا تضاف لمرفوعها حتّی یقدّر تحویل إسنادها عن مرفوعها إلی ضمیر موصوفها. فتأمّل.

وتفترق عن اسم الفاعل بامور :

منها : أنّها تصاغ من اللازم دون المتعدّی ، ک «حسن» (1) وهو یصاغ منهما ک «قائم» و «ضارب».

ومنها : أنّها تکون مجاریه للمضارع فی تحرّکه وسکونه ک «طاهر القلب» وغیر مجاریه له ، ک «حسن» ولا یکون اسم الفاعل إلّا مجاریا له.

ومنها : أنّ منصوبها لا یتقدّم علیها بخلاف منصوبه. فلا یقال : «زید وجهه حسن» بخلاف «زید عمرا ضارب».

ومنها أنّ معمولها لا یکون إلّا سببیّا ، أی : متصلا بضمیر موصوفها ، إمّا لفظا نحو : «زید حسن وجهه» وإمّا معنی نحو : «زید حسن الوجه» أی : منه. وقیل : إنّ أل خلف عن المضاف إلیه. بخلاف اسم الفاعل ، فإنّ معموله یکون سببیّا وأجنبیّا ، نحو : «زید ضارب غلامه وعمرا». (2)

ثمّ إنّ الصفه المشبّهه إمّا أن تکون بالألف واللّام أو مجرّده منها ، وعلی کلّ من التقدیرین لا یخلو المعمول من أحوال ستّه :

الأوّل : أن یکون المعمول بأل ، نحو : «الحسن الوجه وحسن الوجه».

الثانی : أن یکون مضافا لما فیه أل ، نحو : «الحسن وجه الأب وحسن وجه الأب».

الثالث : أن یکون مضافا إلی ضمیر الموصوف ، نحو : مررت بالرجل الحسن وجهه وبرجل حسن وجهه».

الرابع : أن یکون مضافا إلی مضاف إلی ضمیر الموصوف ، نحو : «مررت بالرّجل

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 782


1- قال الشمنی : فإن قیل : قد صیغت الصفه المشبّهه من المتعدّی ، نحو : «رحمن ورحیم» فإنّهما مصوغان من «رحم» وهو متعدّ. اجیب : بأنّ الصفه إنّما تصاغ من غیر القاصر بعد تنزیله منزله القاصر. فصحّ أنّ الصفه المشبهه لا تضاغ إلّا من القاصر. المنصف 2 : 161.
2- قال ابن مالک : صفه استحسن جرّ فاعل معنی بها المشبهه اسم الفاعل وصوغها من لازم لحاضر کطاهر القلب جمیل الظّاهر وعمل اسم الفاعل المعدّی لها علی الحدّ الّذی قد حدّا وسبق ما تعمل فیه مجتنب وکونه ذا سببیّه وجب

الحسن وجه غلامه وبرجل حسن وجه غلامه».

الخامس : أن یکون مجرّدا من أل دون الإضافه ، نحو : «الحسن وجه أب وحسن وجه أب».

السادس : أن یکون المعمول مجرّدا من أل والإضافه ، نحو : «الحسن وجها وحسن وجها».

فهذه اثنتا عشره مسأله ولمعمولها فی کل واحده من هذه المسائل المذکوره ثلاث حالات : الرفع بالفاعلیّه والنصب علی التشبیه بالمفعول إن کان معرفه والتمییز إن کان نکره والجرّ بالإضافه. فالصور ستّ وثلاثون.

وحکموا بالامتناع فی أربع مسائل ممّا کانت الصفه فیه بأل :

الاولی : جرّ المعمول المضاف إلی ضمیر الموصوف ، نحو : «الحسن وجهه». (1)

الثانیه : جرّ المعمول المضاف إلی ما اضیف إلی ضمیر الموصوف ، نحو : «الحسن وجه غلامه».

الثالثه : جرّ المعمول المضاف إلی المجرّد من أل دون الاضافه ، نحو : «الحسن وجه أب».

الرابعه : جرّ المعمول المجرّد من أل والإضافه ، نحو : «الحسن وجه».

واختلف فی جواز إضافه الصفه المجرّده من أل إلی معمولها المضاف إلی ضمیر الموصوف ک «مررت برجل حسن وجهه». فسیبویه والبصریّون علی جوازه - علی قبح - فی ضروره الشعر فقط والمبرّد علی منعه مطلقا فی الشعر وغیره والکوفیّون علی جوازه مطلقا.

والباقی من الصور جائز. (2)

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 783


1- قال الخضری فی حاشیته علی شرح ابن عقیل (2 : 38) : ینبغی أنّ محلّ منعها إذا کان الموصوف بغیر «أل» ک «زید» وإلّا جاز الجرّ ک «مررت بالرّجل الحسن وجهه» لأنّ معمول الصفه حینئذ مضاف لضمیر ما فیه «أل».
2- قسّم المحقّق الرضی رحمه الله الصور الجائزه علی ثلاثه أقسام : الأحسن والحسن والقبیح. قال : ما کان فیه ضمیر واحد أحسن (نحو : زید حسن وجها) وما کان فیه ضمیران حسن (نحو : زید حسن وجهه) وما لا ضمیر فیه قبیح (نحو : زید حسن الوجه). قال ابن مالک : فارفع بها وانصب وجرّ مع أل ودون أل مصحوب أل وما اتّصل بها مضافا أو مجرّدا ولا تجرر بها مع أل سما من أل خلا ومن إضافه لتالیها وما لم یخل فهو بالجواز وسما

التعجّب

وله عبارات کثیره ، نحو : (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللهِ وَکُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ) ، (1) و «لله درّه فارسا».

والمبوّب له فی کتب العربیّه صیغتان.

الاولی : ما أفعله ، نحو : «ما أحسن زیدا». و «ما» فیها مبتدأ وهی نکره تامّه بمعنی «شیء» عند سیبویه. و «أحسن» فعل ماض فاعله ضمیر مستتر عائد علی «ما» و «زیدا» مفعول به. والجمله خبر عن «ما».

وقال الأخفش : هی معرفه ناقصه بمعنی «الذی» وما بعدها صله فلا موضع له ، أو نکره وما بعدها صفه فمحلّه رفع وعلیهما فالخبر محذوف وجوبا ، أی : شیء عظیم. وذهب بعضهم إلی أنّها استفهامیّه والجمله الّتی بعدها خبر عنها والتقدیر : «أیّ شیء أحسن زیدا؟».

الثانیه : أفعل به ، نحو : «أحسن بزید». وهو - عند البصریّین - فعل امر معناه الخبر وهو فی الأصل فعل ماض علی صیغه أفعل بمعنی صار ذا کذا ک «أغدّ البعیر» أی : صار ذاغدّه ، ثمّ غیّرت الصیغه عند نقلها إلی إنشاء التعجّب - لیوافق اللفظ فی التغییر تغییر المعنی من الإخبار إلی الإنشاء - فقبح إسناد صیغه الأمر إلی الاسم الظّاهر ، فزیدت الباء فی الفاعل لیصیر علی صوره المفعول به ک «أمرر بزید».

وقال جماعه : لفظه ومعناه الأمر وفیه ضمیر والباء للتعدیه. ثمّ اختلفوا فی مرجع الضمیر فقال ابن کیسان : «الضمیر راجع إلی مصدر الفعل ، کأنّه قیل : «أحسن یا حسن بزید» أی : ألزمه وقال غیره : «الضمیر للمخاطب ، کأنّه قیل للمخاطب : صف زیدا بالحسن وإنّما التزم إفراده لأنّه کلام جری مجری المثل.

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 784


1- البقره (2) : 28.

ویجوز حذف المتعجّب منه - وهو المنصوب بعد «أفعل» والمجرور بالباء بعد «أفعل» - إذا دلّ علیه دلیل ، فمثال الأوّل قوله :

جزی الله عنّی والجزاء بفضله

ربیعه خیرا ما أعفّ وأکرما

ومثال الثانی قوله تعالی : «أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا».(1)

ولا یتصرّف فعلا التعجّب ، بل یلزم کلّ منهما طریقه واحده. ولذلک امتنع أن یتقدّم علیهما معمولهما فلا تقول : «زیدا ما أحسن» ولا «ما زیدا أحسن» و «لا بزید أحسن». ویجب وصله بعامله فلا یفصل بینهما بأجنبیّ ، فلا تقول فی «ما أحسن معطیک الدّرهم» : «ما أحسن الدّرهم معطیک». ولا فرق فی ذلک بین المجرور وغیره فلا تقول : «ما أحسن بزید مارّا» ترید : «ما أحسن مارّا بزید».

وإن کان الظرف أو المجرور معمولا لفعل التعجّب ففی جواز الفصل بکلّ منهما بین فعل التعجّب ومعموله خلاف. ذهب المشهور إلی الجواز والأخفش والمبرّد إلی المنع. (2)

ویصاغ فعلا التعجب ممّا اجتمعت فیه ثمانیه شروط :

الأوّل أن یکون فعلا فلا یبنیان من الاسم.

الثانی : أن یکون ثلاثیا فلا یبنیان من «دحرج» واستخرج» ونحوهما ، إلّا «أفعل» فإنّه یبنی منه فعلا التعجّب قیاسا عند سیبویه وسماعا عند غیره ، نحو : «ما أعطاه للدّارهم». وجوّز الأخفش والمبرّد بناءهما من جمیع الثلاثی المزید فیه.

الثالث : أن یکون متصرّفا فلا یبنیان من نحو : «نعم» و «بئس».

الرّابع : أن یکون معناه قابلا للتّفاضل ، فلا یبنیان من نحو : «مات».

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 785


1- مریم (19) : 38.
2- قال ابن مالک : بأفعل انطق بعد ما تعجّبا أوجیء بأفعل قبل مجرور ببا وتلو أفعل انصبنّه کما أوفی خلیلینا وأصدق بهما وحذف ما منه تعجّبت استبح إن کان عند الحذف معناه یضح وفی کلا الفعلین قدما لزما منع تصرّف بحکم حتما

الخامس : أن یکون تامّا ، فلا یبنیان من الأفعال الناقصه ، نحو : «کان» وأخواتها ، فلا تقول : «ما أکون زیدا قائما» وأجازه الکوفیّون.

السادس : أن یکون مثبتا ، فلا یبنیان من المنفی سواء کان ملازما للنفی ، نحو : «ما عاج زید بالدواء» أی : «ما انتفع به ، أم غیر ملازم ک «ما قام زید».

السابع : أن لا یکون الوصف منه علی «أفعل فعلاء» فلا یبنیان من الأفعال الداله علی الألوان ک «سود» فهو أسود ، والعیوب ک «عور» فهو أعور ، فلا تقول : «ما أسوده» ولا «ما أعوره».

الثامن : ألّا یکون مبنیّا للمفعول ، نحو : «ضرب زید» فلا تقول : «ما أضرب زیدا» ترید التعجّب من ضرب أوقع علیه ، لئلّا یلتبس بالتعجب من ضرب أوقعه. (1)

ویتوصّل إلی التعجب من الزّائد علی ثلاثه وممّا وصفه علی أفعل فعلاء ب «ما أشدّ» وینصب مصدرهما بعده أو ب «أشدد» ونحوه ویجرّ مصدرهما بعده بالباء ، فتقول : «ما أشدّ - أو أعظم - دحرجته أو انطلاقه أو حمرته» و «أشدد أو أعظم بهما». وکذا المنفی والمبنی للمفعول ، إلّا أن مصدرهما یکون مؤوّلا لا صریحا ، نحو : «ما أکثر أن لا یقوم» و «ما أعظم ما ضرب».

وأمّا الفعل الناقص فإن قلنا له مصدر فمن النوع الأوّل وإلّا فمن الثانی ، تقول : «ما أشدّ کونه جمیلا» أو «ما أکثر ما کان محسنا» و «أشدد - أو أکثر - بذلک». وأمّا الجامد والّذی لم یقبل التفاضل فلا یتعجّب منهما البتّه. (2)

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 786


1- قال ابن مالک : وصغهما من ذی ثلاث صرّفا قابل فضل تمّ غیر ذی انتفا وغیر ذی وصف یضاهی أشهلا وغیر سالک سبیل فعلا
2- قال ابن مالک : وأشدد او أشدّ أو شبههما یخلف ما بعض الشّروط عدما وبالنّدور احکم لغیر ما ذکر ولا تقس علی الّذی منه اثر ومصدر العادم بعد ینتصب وبعد أفعل جرّه بالبا یجب وفعل هذا الباب لن یقدّما معموله ووصله به الزما وفصله بظرف أو بحرف جر مستعمل والخلف فی ذاک استقر

نعم وبئس

اشاره

هما فعلان عند البصریّین والکسائی من الکوفیّین بدلیل اتّصال تاء التأنیث الساکنه بهما فی جمیع اللغات ، کقول الإمام الصادق علیه السلام : «نعمت العطیّه الکلمه الصّالحه» ، (1) وقول أمیر المؤمنین علیه السلام : «بئست الدّار الدّنیا». (2)

وذهب الکوفیّون - إلّا الکسائی - إلی أنّهما اسمان لدخول حرف الجرّ علیهما فی قول بعضهم : «نعم السّیر علی بئس العیر» وقول الآخر : «ما هی بنعم الولد».

وأجیب بأنّ الأصل : «نعم السیر علی عیر مقول فیه : بئس العیر» و «ما هی بولد مقول فیه : نعم الولد» فحذف الموصوف وصفته وأقیم معمول الصفه مقامهما ، مع بقاء «نعم وبئس» علی فعلیّتهما.

وهذان الفعلان لا یتصرّفان ، فلا یستعمل منهما غیر الماضی ، ولا بدّ لهما من فاعل وهو علی ثلاثه أقسام :

الأوّل : أن یکون محلّی بالألف واللّام ، نحو : «نعم الرّجل زید» واختلف فی هذه اللّام من أنّها جنسیّه أو عهدیّه. ثم اختلف القائلون بالجنسیّه علی قولین :

أحدهما : أنّها للجنس حقیقه ، فمدحت الجنس کلّه من أجل زید ثمّ خصصت زیدا بالذکر فتکون قد مدحته مرّتین.

ثانیهما : أنّها للجنس مجازا ، لأنّک لم تقصد إلّا مدح زید ولکنّک جعلته جمیع الجنس مبالغه.

واختلف القائلون بالعهد علی قولین أیضا :

أحدهما : أنّها للعهد الذهنی فهی مشاربها إلی ما فی الأذهان من حقیقه رجل کما تقول : «اشتر اللّحم» وأراد بذلک أن یقع إبهام ثمّ یأتی بالتفصیل بعده تفخیما للأمر.

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 787


1- بحار الأنوار : 75 / 195.
2- غرر الحکم : 143.

ثانیهما : أنّها للعهد الخارجی والمعهود هو شخص الممدوح. وکأنّک قلت : «نعم زید هو».

الثانی : أن یکون مضافا إلی ما فیه «أل» کقوله تعالی : «وَلَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ».(1) أو إلی مضاف لما فیه «ال» ، نحو :

نعم ابن اخت القوم غیر مکذّب

زهیر حساما مفردا من حمائل

الثالث : أن یکون ضمیرا مستترا مفسّرا بتمییز ، نحو : «بئس رجلا زید». هذا مذهب الجمهور. وزعم جماعه أنّ الاسم المرفوع بعد النکره المنصوبه فاعل ، وأمّا النکره المنصوبه فقال بعض هولاء : «إنّه حال» وذهب بعضهم إلی أنّه تمییز.

واختلف النحویّون فی جواز الجمع بین التمییز والفاعل الظاهر فأجازه المبرّد والسّراج والفارسی ، واستدلّوا بنحو :

تزوّد مثل زاد أبیک فینا

فنعم الزّاد زاد أبیک زادا

ومنعه سیبویه والسّیرا فی مطلقا. وتأوّلا «زادا» بأنّه حال مؤکّده أو مفعول مطلق ل «تزوّد» فی أوّل البیت.

وفصّل بعضهم فقال : إن أفاد التمییز معنی زائدا علی الفاعل جاز الجمع بینهما ، نحو : «نعم الرّجل فارسا زید» وإلّا فلا ، نحو : «نعم الرّجل رجلا زید».

وتقع «ما» بعد «نعم وبئس» فتقول : «نعم ما» أو «نعمّا» و «بئسما» واختلف فی کلمه «ما» هذه ، فقال سیبویه وابن خروف : «هی فاعل ، ثمّ إن وقع بعدها جمله فعلیّه فهی معرفه ناقصه أی : موصوله والفعل بعدها صلتها والمخصوص محذوف ، نحو : «نعّما یعظکم به» أی : نعم الّذی یعظکم به ، وإن وقع بعدها مفرد فهی معرفه تامّه کما فی ، نحو : «فنعّما هی» ، أی. فنعم الشیء هی ، فکلمه «هی» المخصوص ، وقیل : «ما» تمییز فیهما فهی نکره موصوفه بالجمله الفعلیّه فی المثال الأوّل ونکره تامّه فی المثال الثانی. (2)

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 788


1- النّحل (16) : 30.
2- قال ابن مالک : وجمع تمییز وفاعل ظهر فیه خلاف عنهم قد اشتهر وما ممیّز وقیل فاعل فی نحو نعم ما یقول الفاضل
المخصوص بالمدح أو الذمّ

یذکر المخصوص بالمدح أو الذمّ بعد فاعل نعم وبئس الظاهر أو بعد التمییز ، نحو : «نعم الرّجل زید» و «بئس رجلا بکر». وهو إمّا مبتدأ والجمله قبله خبر عنه أو خبر مبتدأ محذوف وجوبا.

وإذا تقدّم المخصوص أو ما یدلّ علیه ، أغنی عن ذکره آخرا ، نحو : «زید نعم الرّجل» وقوله تعالی : (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ) ، (1) أی : نعم العبد أیّوب. (2)

ملحقات نعم وبئس

تستعمل «ساء» فی الذّم استعمال «بئس» ، نحو : «ساء الرّجل زید» و «حبّذا» استعمال «نعم» ، نحو : «حبّذا زید» وتقول فی الذمّ : «لا حبّذا زید».

واختلف فی «حبّذا». فذهب جماعه إلی أنّ «حبّ» فعل ماض و «ذا» فاعله.

وجماعه اخری إلی أنّ «حبّذا» اسم ، مبتدأ و «زید» خبره ، او خبر مقدّم و «زید» مبتدأ مؤخّر.

وذهب قوم إلی أنّ «حبّذا» فعل ماض و «زید» فاعله.

ولا یتغیّر «ذا» عن الإفراد والتذکیر بل یقال : «حبّذا الزیدان والهندان والزیدون والهندات». (3)

وإذا وقع بعد «حبّ» غیر «ذا» جاز فیه وجهان : الرّفع ب «حبّ» نحو : «حبّ زید» و ».

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 789


1- ص (38) : 44.
2- قال ابن مالک : ویذکر المخصوص بعد مبتدا أو خبر اسم لیس یبدو أبدا وإن یقدّم مشعر به کفی کالعلم نعم المقتنی والمقتفی
3- قال جماعه : ذلک لأنّها أشبهت المثل ، والمثل لا یغیّر ، کما تقول : «الصّیف ضیّعت اللّبن» للمذکّر والمؤنث والمفرد والمثنّی والجمع بهذا اللفظ من غیر تغییر. ولذا لا یتقدّم ما بعد حبّذا علیها. وقال ابن کیسان : لأنّ المشار إلیه مضاف محذوف فالتقدیر فی «حبّذا هند» : حبّذا حسن هند. وقال المحقّق الرضی رحمه الله فی شرح الکافیه (2 / 318): «إنّ «ذا» مبهم کالضمیر فی نعم وبئس فألزم الإفراد مثله وخلع منه الإشاره لغرض الإبهام».

الجرّ بباء زائده نحو : «حبّ بزید» ، وأصل «حبّ» : حبب ثمّ ادغمت الباء فی الباء فصار حبّ.

ثمّ إن وقع بعد حبّ «ذا» وجب فتح الحاء فتقول : «حبّ ذا» وإن وقع بعدها غیر «ذا» جاز ضمّ الحاء وفتحها ، فتقول : «حبّ زید» و «حبّ زید».

وکلّ فعل ثلاثی صالح للتعجّب منه ، یجوز استعماله علی «فعل» لقصد المدح أو الذمّ ویعامل معامله «نعم وبئس» فی جمیع ما تقدّم لهما من الأحکام ، تقول : «شرف الرّجل زید ولؤم الرّجل بکر» و... وذکر ابن عصفور أنّه لا یجوز تحویل «علم وجهل وسمع» إلی فعل ، لأنّ العرب استعملتها استعمال نعم وبئس من غیر تحویل ، تقول : «علم الرّجل زید». (1)

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 790


1- قال ابن مالک : واجعل کبئس ساء واجعل فعلا من ذی ثلاثه کنعم مسجلا ومثل نعم حبّذا الفاعل ذا وإن ترد ذمّا فقل لا حبّذا وأول ذا المخصوص أیّا کان لا تعدل بذا فهو یضاهی المثلا وما سوی ذا ارفع بحبّ أو فجرّ بالبا ودون ذا انضمام الحا کثر

أفعل التفضیل

یبنی أفعل التفضیل من الأفعال الّتی یصاغ التعجّب منها ، تقول : «زید أفضل من عمرو». وعلی هذا فلا یصاغ من فعل زائد علی ثلاثه أحرف ک «استخرج ودحرج» ولا من فعل غیر متصرّف ک «نعم» ولا من فعل لا یقبل المفاضله ک «مات» ولا من فعل ناقص ک «کان» ولا من فعل منفی ک «ما قام» ولا من فعل یأتی الوصف منه علی «أفعل فعلاء» نحو : «عور» ولا من فعل مبنیّ للمفعول نحو : «ضرب».

وشذّ قولهم : «هو أخصر من کذا» فبنوا «أفعل التفضیل من «أختصر» وهو زائد علی ثلاثه أحرف ومبنیّ للمفعول ، وقولهم «أبیض من اللّبن» المبنیّ من فعل یکون الوصف منه علی «أفعل».

ویتوصّل إلی التفضیل ممّا لم یستوف الشروط بذکر مصدره منصوبا علی التمییز بعد کلمه «أشدّ» أو أکثر أو نحوهما ممّا یدّل علی الکثره ، تقول : «هو أشدّ استخراجا من زید» و «هو أشدّ حمره من بکر». (1)

ولاسم التفضیل ثلاثه أحوال :

الأوّل : أن یکون مجرّدا من «ال» والإضافه. فیجب کونه مفردا مذکّرا متّصلا ب «من» لفظا أو تقدیرا ، نحو : «زید أفضل من عمرو» وقوله تعالی : «أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَأَعَزُّ نَفَراً».(2) أی : أعزّ منک.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 791


1- واستثنی بعضهم المجهول والمنفی. وفیه بحث. راجع : حاشیه الخضری علی شرح ابن عقیل (2 / 46 و 47) وحاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : (3 / 44) والتصریح علی التوضیح (2 / 102). قال ابن مالک : صغ من مصوغ منه للتّعجّب أفعل للتّفضیل واب اللّذ ابی وما به إلی تعجّب وصل لمانع به إلی التّفضیل صل
2- الکهف (18) : 34.

ولا یجور تقدیم من ومجرورها علی اسم التفضیل إلّا إذا کان المجرور بها اسم استفهام أو مضافا إلی اسم استفهام فیجب حینئذ تقدیمهما علیه ، نحو : «ممّن أنت خیر؟ ومن أیّهم أنت أفضل؟ ومن غلام أیّهم أنت أفضل؟». وقد ورد التقدیم شذوذا فی غیر الاستفهام کقول الشاعر :

إذا سایرت أسماء یوما ظعینه

فأسماء من تلک الظّعینه أملح (1)

الثانی : أن یکون محلّی ب «ال» فیجب أن یکون مطابقا لموصوفه فی الإفراد والتذکیر وغیرهما ، نحو : «زید الأفضل» و «هند الفضلی» و «الزیدان الأفضلان» و «الهندات الفضلیات». ولا یؤتی معه ب «من» فلا تقول : «زید الأفضل من عمرو».

الثالث : أن یکون مضافا ، فإن کانت إضافته إلی نکره یجب أن یکون مفردا مذکّرا کالمجرّد ، ویلزم فی المضاف إلیه أن یطابق الموصوف ، نحو : «الزیدان أفضل رجلین» و «هند أفضل امرأه» و «الزیدون أفضل رجال» وأمّا قوله تعالی (وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ) ، (2) فقیل : إنّ التقدیر : أوّل فریق کافر.

وإن کانت الإضافه إلی معرفه فإن لم یقصد التفضیل أو قصد التفضیل مطلقا تجب المطابقه ، نحو : «زید وعمرو أعلما قومهم» أی : عالماهم ، بناء علی عدم وجود عالم غیرهما فی القوم.

وقولک : «نبیّنا صلی الله علیه وآله أفضل قریش» ، أی : أفضل الناس من بین قریش.

وإن قصد التفضیل علی خصوص المضاف إلیه جازت المطابقه وعدمها ، نحو : «الزیدان أعلما الناس أو أعلمهم». (3)

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 792


1- «سایره» : سار معه وجاراه. «الظّعینه» : أصله الهودج تکون فیها المرأه ثمّ نقل إلی المرأه فی الهودج بعلاقه الحالّ والمحلّ ثمّ توسّعوا فیه فأطلقوه علی المرأه مطلقا ، راکبه أو غیر راکبه.
2- البقره (2) : 41.
3- قال ابن مالک : وأفعل التّفضیل صله أبدا تقدیرا أو لفظا بمن إن جرّدا وإن لمنکور یضف أو جرّدا ألزم تذکیرا وأن یوحّدا وتلو أل طبق وما لمعرفه أضیف ذو وجهین عن ذی معرفه هذا إذا نویت معنی من وإن لم تنو فهو طبق ما به قرن وإن تکن بتلو من مستفهما فلهما کن أبدا مقدّما کمثل ممّن أنت خیر ولدی إخبار التّقدیم نزرا وردا

فصل : یرفع أفعل التفضیل الضمیر المستتر فی کلّ لغه ، نحو : «زید أفضل من عمرو». ورفعه للظاهر والضمیر المنفصل قلیل. ویطّرد ذلک إذا حلّ محلّ الفعل وذلک إذا سبقه نفی أو شبهه وکان مرفوعه أجنبیّا مفضّلا علی نفسه باعتبارین ، نحو : «ما رأیت رجلا أحسن فی عینه الکحل منه فی عین زید» ، فإنّه یجوز أن یقال : «ما رأیت رجلا یحسن فی عینه الکحل کحسنه فی عین زید».

والأصل أن یقع هذا الظاهر بین ضمیرین ، أوّلهما للموصوف وثانیهما للظّاهر کما تقدّم. وقد یحذف الضمیر الثانی وتدخل «من» إمّا علی الظاهر ، نحو : «من کحل عین زید» أو محلّه ، نحو : «من عین زید» أو ذی المحلّ ، نحو «من زید». وممّا جاء من کلامهم : «ما أحد أحسن به الجمیل من زید» والأصل «من حسن الجمیل بزید» ، ثمّ أضیف الجمیل إلی زید ثمّ حذف المضاف الأوّل ثمّ الثانی. (1)

خاتمه : یعمل اسم التفضیل فی التمییز والحال والظّرف ولا یعمل فی المفعول المطلق ولا فی المفعول معه وأمّا المفعول به فقال ابن مالک فی شرح الکافیه : أجمعوا علی أنّه لا ینصب المفعول به فإن وجد ما یوهم جواز ذلک جعل نصبه بفعل مقدّر یفسّره أفعل ، نحو : (اللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ)(2) فحیث هنا مفعول به لا مفعول فیه وهو فی موضع نصب بفعل مقدّر یدلّ علیه أعلم. وأجاز بعضهم أن یکون أفعل هو العامل لتجرّده من معنی التفضیل».

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 793


1- قال ابن مالک : ورفعه الظّاهر نزر ومتی عاقب فعلا فکثیرا ثبتا
2- الأنعام (6) : 124.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 794

التوابع

اشاره

الأشیاء الّتی تتبع ما قبلها فی الإعراب خمسه :

1 - النعت

2 - التوکید

3 - عطف البیان

4 - عطف النّسق

5 - البدل.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 795

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 796

النعت

عرّفه ابن مالک بأنّه التابع الّذی یکمّل متبوعه بدلالته علی معنی فیه أو فیما یتعلّق به ، نحو : «مررت برجل کریم» و «مررت برجل کریم أبوه».

والمراد بالمکمّل الموضح للمعرفه ک «جاء زید التاجر» والمخصّص للنّکره ، نحو : «جاء رجل تاجر».

وقد یکون النعت للمدح ، نحو : «بسم الله الرّحمن الرّحیم» وللذّم ، نحو : «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» ، وللترّحّم ، نحو : «اللهم أنا عبدک المسکین» وللتأکید ، نحو قوله تعالی : «فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ».(1)

ویجب مطابقه النعت للمنعوت فی الإعراب والتعریف أو التنکیر ، نحو : «جائنی رجل عالم» و «جائنی زید العالم». (2)

أمّا مطابقته للمنعوت فی الإفراد والتثنیه والجمع والتذکیر والتأنیث ، فحکمه فیها حکم الفعل.

فإن رفع النعت ضمیرا مستترا طابق المنعوت فیها أیضا ، نحو : «زید رجل عالم» و «الزیدان رجلان عالمان» و «الزیدون رجال عالمون» و «هند امرأه عالمه» و «الهندان امرأتان عالمتان» و «الهندات نساء عالمات». ا»

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 797


1- الحاقّه (69) : 13.
2- قال ابن مالک : یتبع فی الإعراب الأسماء الأول نعت وتوکید وعطف وبدل فالنّعت تابع متمّ ما سبق بوسمه أو وسم ما به اعتلق ولیعط فی التعریف والتنکیر ما لما تلا ک «امرر بقوم کرما»

وإن رفع النعت ظاهرا کان بالنسبه إلی التذکیر والتأنیث علی حسب ذلک الظاهر. فإن اسند إلی مؤنث أنّث وإن کان المنعوت مذکّرا ، وإن اسند إلی مذکّر ذکّرو إن کان المنعوت مؤنثا. وأمّا فی التثنیه والجمع فیکون مفردا وإن کان المنعوت بخلافه.

وببیان آخر : النعت إن کان بحال المنعوت - ویسمّی حقیقیّا - یتبعه مطلقا وإن کان بحال متعلّقه - ویسمّی سببیّا - یتبعه فی الإعراب والتعریف أو التنکیر ، أمّا فی البواقی فإن رفع ضمیر المنعوت فموافق أیضا نحو : «جاءنی امرأه کریمه الأب ورجلان کریما الأب ورجال کرام الأب». وإلّا فکالفعل ، نحو : «جائنی رجل حسنه جاریته» و «لقیت امرأتین حسنا عبداهما».

الأشیاء الّتی ینعت بها

هی أربعه :

الأوّل : المشتقّ ، والمراد به ما دلّ علی حدث وفاعله ، کاسم الفاعل واسم المفعول.

الثانی : الجامد المؤوّل بالمشتقّ ، کاسم الإشاره ، نحو : «مررت بزید هذا» أی : المشار إلیه.

الثالث : الجمله ، بشرطین :

الأوّل : أن تکون خبریّه نحو : «مررت برجل أبوه قائم» فلا یجوز «مررت برجل اضربه» ولا «مررت بعبد بعتکه» قاصدا لإنشاء البیع. فإن جاء ما ظاهره ذلک یؤوّل علی إضمار القول ، نحو :

حتّی إذا جنّ الظّلام واختلط

جاؤوا بمذق هل رأیت الذّئب قط

أی : جاؤوا بلبن مخلوط بالماء مقول عند رویته هذا الکلام.

الثانی : أن تکون مشتمله علی رابط یربطها بالمنعوت ، وهو إمّا مذکور نحو : (وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ)(1) أو مقدّر نحو : «وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً». (2)

وإنّما تقع الجمله نعتا للنکره کما تقدّم أو المعرّف بالألف واللام الجنسیّه ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 798


1- البقره (2) : 281.
2- البقره (2) : 123.

ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی

فمضیت ثمّت قلت لا یعنینی

الرابع : المصدر ، نحو : «هذا رجل عدل» ، ویلزم حینئذ الإفراد والتذکیر ، تقول «مررت برجلین عدل وبرجال عدل وبامرأه عدل و...». وذلک عند الکوفیّین علی التأویل بالمشتقّ ، أی : عادل ، وعند البصریّین علی تقدیر مضاف ، أی : ذو عدل. (1)

فصل : إذا نعت غیر الواحد - وهو المثنی والمجموع - فإن اختلف النعت وجب التفریق بالعطف ، فتقول : «مررت بالزّیدین الکریم والبخیل» و «مررت برجال فقیه وکاتب وشاعر» وإن اتّفق جیء به مثنّی أو مجموعا ، نحو : «مررت برجلین فاضلین وبرجال فضلاء».

وإذا نعت معمولان لعاملین متحدّی المعنی والعمل جاز الإتباع ، نحو : «ذهب زید وانطلق عمرو العاقلان» و «حدّثت زیدا وکلّمت عمرا الکریمین» و «مررت بزید وجزت علی عمرو الصالحین».

فإن اختلف معنی العاملین أو عملهما - وجب القطع ، فتقول : «جاء زید وذهب عمرو العالمین - بالنصب علی إضمار فعل ، أی : أعنی العالمین - و «العالمان» بالرفع علی إضمار مبتدأ ، أی : هما العالمان ، وتقول : «انطلق زید وکلّمت عمرا الصالحین» أی : أعنی الصالحین ، أو «الصالحان» أی هما الصالحان.

وإذا تکرّرت النعوت لواحد فإن کان المنعوت لا یعرف إلّا بذکر جمیعها وجب إتباعها کلّها فتقول : «مررت بزید الفقیه الشاعر الکاتب». وإن کان المنعوت معیّنا بدونها کلّها ، جاز إتباعها جمیعا وقطعها جمیعا وإتباع بعضها وقطع بعض آخر بشرط تقدیم النعت التابع علی النعت المقطوع ، نحو : «أعوذ بالله السمیع العلیم».

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 799


1- قال ابن مالک : وانعت بمشتقّ کصعب ودرب وشبهه کذا وذی والمنتسب ونعتوا بجمله منکّرا فاعطیت ما أعطیته خبرا وامنع هنا إیقاع ذات الطّلب وإن أتت فالقول أضمر تصب ونعتوا بمصدر کثیرا فالتزموا الإفراد والتّذکیرا

وإن کان معیّنا ببعضها دون بعض وجب الإتباع فی الأوّل وجاز الأمران فی الثانی. (1)

تنبیه : یجوز حذف المنعوت أو النعت مع القرینه وهو کثیر فی المنعوت ، نحو قوله تعالی : (أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ) ، (2) أی : دروعا سابغات ، وقلیل فی النعت ، ومنه قوله تعالی : (یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَهٍ غَصْباً) ، (3) أی : صحیحه أو غیر معیبه. (4)

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 800


1- قال ابن مالک : ونعت غیر واحد إذا اختلف فعاطفا فرّقه لا إذا ائتلف ونعت معمولی وحیدی معنی وعمل أتبع بغیر استثنا وإن نعوت کثرت وقد تلت مفتقرا لذکرهنّ أتبعت واقطع أو اتبع إن یکن معیّنا بدونها أو بعضها اقطع معلنا وارفع أو انصب إن قطعت مضمرا مبتدءا أو ناصبا لن یظهرا
2- سبأ (34) : 11.
3- الکهف (18) : 79.
4- مجمع البیان : 6 / 430. قال ابن مالک : وما من المنعوت والنّعت عقل یجوز حذفه وفی النّعت یقل
التوکید
اشاره

عرّفه ابن مالک فی شرح الکافیه بأنّه تابع یقصد به کون المتبوع علی ظاهره.

وهو قسمان : لفظی وسیأتی ومعنوی وهو علی ضربین :

الأوّل : ما یؤکّد به لرفع المجاز عن الذّات وله لفظان : النفس والعین. وذلک نحو : «جاء زید نفسه» ، ف «نفسه» یرفع توهّم أن یکون الجائی خبر زید أو رسوله.

ولا بدّ من إضافه النفس أو العین إلی ضمیر یطابق المؤکّد ، نحو : «جاء زید نفسه وهند نفسها».

ثمّ إن کان المؤکّد مثنیّ أو مجموعا جمعتهما علی أنفس وأعین ، فتقول : «جاء الزیدان أنفسهما والزیدون أنفسهم». وقیل بجواز الإفراد والتثنیه فی المثنّی ، نحو : «جاء الزیدان نفسهما أو نفساهما». والجمع أفصح. (1)

الثانی : ما یرفع توهّم عدم إراده الشمول. وألفاظه : کلا وکلتا للمثنّی وکلّ وجمیع وعامّه لغیره. ولا بدّ من إضافتها إلی ضمیر یطابق المؤکّد. فیؤکّد ب «کلا» المثنّی المذکّر ، نحو : «جاء الزّیدان کلاهما» ، وب «کلتا» المثنّی المؤنث نحو : «جاءت الهندان کلتاهما».

ویؤکّد ب «کلّ وجمیع وعامّه» ذو أجزاء یصحّ افتراقها حسّا أو حکما ، نحو : «أکرمت القوم کلّهم» و «اشتریت العبد کلّه» ، فلا یجوز «جاء زید کلّه». (2)

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 801


1- قال ابن مالک : بالنّفس أو بالعین الاسم أکّدا مع ضمیر طابق المؤکّدا واجمعهما بأفعل إن تبعا ما لیس واحدا تکن متّبعا
2- قال ابن مالک : وکلّا اذکر فی الشّمول وکلا کلتا جمیعا بالضّمیر موصلا واستعملوا أیضا ککلّ فاعله من عمّ فی التّوکید مثل النّافله

فصل : إذا ارید تقویه التوکید جیء ب «أجمع» بعد «کلّه» وب «جمعاء» بعد «کلّها» وب «أجمعین» بعد «کلّهم» وب «جمع» بعد «کلّهن». وقد یؤکّد بهنّ وإن لم یتقدّم کلّ ، نحو قوله تعالی : «لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ».(1) ولا یجوز تثنیه «أجمع» ولا «جمعاء» عند البصریّین استغناء ب «کلا» و «کلتا» کما استغنوا بتثنیه «سیّ» عن تثنیه «سواء» وأجازه الکوفیّون والأخفش فتقول : «جائنی الزیدان أجمعان» و «الهندان جمعاوان».

ویجوز بعد «أجمع» التوکید ب «أکتع» ف «أبصع» ف «أبتع» وبعد «جمعاء» ب «کتعاء» ف «بصعاء» ف «بتعاء» وبعد «أجمعین» ب «أکتعین» ف «أبصعین» ف «أبتعین» وبعد «جمع» ب «کتع» و «بصع» و «بتع». وشذّ مجیء ذلک علی خلاف هذا. (2)

فصل : لا یجوز توکید النکره عند البصریّین ، سواء کانت محدوده ک «یوم» و «لیله» و «شهر» ؛ أو غیر محدود ک «وقت» و «حین» و «زمن». وذهب الکوفیّون إلی جواز توکید النکره المحدوده لحصول الفائده بذلک ، نحو : «صمت شهرا کلّه». (3)

فصل : إذا أکّد الضمیر المرفوع المتّصل بالنفس أو العین ، وجب توکیده أوّلا بالضمیر المنفصل نحو : «قوموا أنتم أنفسکم أو أعینکم» ، بخلاف «قام الزیدون أنفسهم» فیمتنع الضمیر وبخلاف «ضربتهم أنفسهم» و «مررت بهم أنفسهم» و «قاموا کلّهم» فالضمیر جائز لا واجب. (4)

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 802


1- ص (38) : 82.
2- قال ابن مالک : وبعد کلّ أکّدوا بأجمعا جمعاء أجمعین ثمّ جمعا ودون کلّ قد یجیء أجمع جمعاء أجمعون ثمّ جمع وقال أیضا : واغن بکلتا فی مثنّی وکلا عن وزن فعلاء ووزن أفعلا
3- قال ابن مالک : وإن یفد توکید منکور قبل وعن نحاه البصره المنع شمل
4- قال ابن مالک : وإن توکّد الضّمیر المتّصل بالنّفس والعین فبعد المنفصل عنیت ذا الرّفع وأکّدوا بما سواهما والقید لن یلتزما
التأکید اللفظی

وهو یکون بإعاده اللفظ الأوّل بعینه أو بمرادفه ، ویکون فی المفرد والجمله. فالأوّل نحو : «جائنی زید زید» و «قام قام زید» وقولک : «أنت بالخیر حقیق قمن». وقول الشاعر :

فإیّاک إیّاک المراء فإنّه

إلی الشّرّ دعّاء وللشرّ جالب

والثانی إمّا ان یقترن بحرف عطف وهو الأکثر ، نحو : قوله تعالی : (کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ)(1) وقوله : «وَما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ* ثُمَّ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ».(2)

أو لا یقترن ، کقول الشاعر :

أیا من لست أقلاه

ولا فی البعد أنساه

لک الله علی ذاک

لک الله لک الله

وإذا ارید توکید الضمیر المتّصل بلفظه یجب اتّصال المؤکّد بما اتّصل بالمؤکّد ، نحو : «مررت بک بک» و «رأیتک رأیتک» و «قمت قمت» ولا تقول : مررت بکک ورأیتکک وقمتت.

نعم ، یجوز أن یؤکّد بضمیر الرفع المنفصل کلّ ضمیر متّصل ؛ مرفوعا کان ، نحو : «قمت أنت» أو منصوبا ، نحو : «أکرمتنی أنا» أو مجرورا ، نحو : «مررت به هو».

وإذا ارید توکید الحرف فإن لم یکن للجواب یجب أن یعاد مع الحرف المؤکّد ما یتّصل بالمؤکّد - کالضمیر المتّصل - نحو : «إنّ زیدا إنّ زیدا قائم» و «فی الدار فی الدار زید» ولا یجوز «إنّ إنّ زیدا قائم» ولا «فی فی الدار زید». وإن کان للجواب - ک «نعم وبلی» - فیکرّر بغیر شرط ، فیقال لک «أقام زید» فتقول : «نعم نعم». (3)

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 803


1- النبأ (78) : 4 و 5.
2- الإنفطار (82) : 17 و 18.
3- قال ابن مالک : وما من التّوکید لفظیّ یجی مکرّرا کقولک ادرجی ادرجی ولا تعد لفظ ضمیر متّصل إلّا مع الّفظ الّذی به وصل کذا الحروف غیر تحصّلا به جواب کنعم وکبلی ومضمر الرّفع الّذی قد انفصل أکّد به کلّ ضمیر اتّصل
عطف البیان

عرّفه ابن هشام بأنّه تابع یشبه الصفه فی توضیح متبوعه إن کان معرفه وتخصیصه إن کان نکره. (1)

والأوّل متّفق علیه ، کقوله تعالی (إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلا تَتَّقُونَ) ، (2) والثانی أثبته الکوفیّون وجماعه من البصریّین وجوّزوا أن یکون منه قوله تعالی (أَوْ کَفَّارَهٌ طَعامُ مَساکِینَ)(3) فیمن نوّن «کفّاره» ونحو (مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ) ، (4) ونفاه بعض النحویّین ویوجبون فی ذلک البدلیّه ویخصّون عطف البیان بالمعارف. (5)

ویوافق متبوعه فی إعرابه وتعریفه أو تنکیره وتذکیره أو تأنیثه وإفراده أو تثنیه أو جمعه. (6)

تنبیه : قالوا : «کلّ ما جاز أن یکون عطف بیان جاز أن یکون بدلا».

واستثنی أکثرهم من ذلک مسألتین یتعیّن فیهما کون التابع عطف البیان :

الاولی : أن یکون التابع مفردا معرفه معربا والمتبوع منادی ، نحو : «یا أخانا زیدا» ،

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 804


1- أوضح المسالک : 3 / 32.
2- الشعراء (26) : 106.
3- المائده (5) : 95.
4- إبراهیم (14) : 16.
5- واحتجّوا بأنّ النکره مجهوله والمجهول لا یبیّن المجهول. وردّ بأنّ بعض النکرات أخصّ من بعض والأخصّ یبیّن الأعمّ.
6- قال ابن مالک : العطف إمّا ذو بیان أو نسق والغرض الآن بیان ما سبق فذو البیان تابع شبه الصّفه حقیه القصد به منکشفه فأولینه من وفاق الأوّل ما من وفاق الأوّل النّعت ولی فقد یکونان منکّرین کما یکونان معرّفین

فإنّ «زیدا» یجب أن یکون عطف البیان ولا یجوز أن یکون بدلا ، لأنّ البدل علی نیّه تکرار العامل ، فیلزم بناء «زید» علی الضمّ.

الثانیه : أن یکون التابع خالیا من «ال» والمتبوع معرّفا بها وقد أضیفت إلیه صفه مقرونه ب «ال» ، نحو : «أنا الضارب الرّجل زید» ، فیتعینّ کون زید عطف بیان ولا یجوز کونه بدلا ، لأنّ البدل علی نیّه تکرار العامل فیلزم أن یکون التقدیر : «أنا الضارب زید» وهو ممتنع عند الأکثر. وجوّزه الفّراء لتجویزه إضافه الوصف المعرّف ب «ال» إلی المعارف کما تقدّم فی باب الإضافه.

واستشکل بعضهم ما علّل به هاتان المسألتان بأنّهم یغتفرون فی الثوانی ما لا یغتفرون فی الأوائل ، وقد جوّزوا فی قوله تعالی : (إِنَّکَ أَنْتَ)(1) کون «أنت» تأکیدا وکونه بدلا مع أنّه لا یجوز «إنّ أنت». (2)یّ

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 805


1- البقره (2) : 129.
2- قال ابن مالک : وصالحا لبدلیّه یری فی غیر نحو یا غلام یعمرا ونحو بشر تابع البکری ولیس أن یبدل بالمرضیّ
عطف النسق
اشاره

وهو تابع یتوسّط بینه وبین متبوعه أحد الحروف الآتیه.

وحروف العطف علی قسمین :

أحدهما : ما یقتضی التشریک فی اللفظ والمعنی ، إمّا مطلقا وهو الواو والفاء و «ثمّ» و «حتّی» وإمّا مقیّدا وهو «أو» و «أم» ما لم یقتضیا إضرابا.

والثانی : ما یقتضی التشریک فی اللفظ دون المعنی ، وهو «بل» و «لا» و «لکن». (1)

معانی حروف العطف وأحکامها

الواو : لمطلق الجمع ، فإذا قلت : «جاء زید وعمرو» دلّ ذلک علی اجتماعهما فی نسبه المجیء إلیهما ، واحتمل کون «عمرو» جاء بعد «زید» أو جاء قبله أو جاء مصاحبا له ، وإنّما یتبیّن ذلک بالقرینه ، نحو : «جاء زید وعمرو بعده وجاء زید وعمرو قبله وجاء زید وعمرو معه» فیعطف بها اللاحق والسابق والمصاحب.

هذا مذهب أکثر النحویّین. وذهب جماعه إلی أنّها للترتیب وردّ بقوله تعالی : (إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا)(2) وتنفرد الواو عن سائر حروف العطف بأنّها یعطف بها حیث لا یکتفی بالمعطوف علیه ، نحو : «اختصم زید وعمرو» و «تشارک زید و

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 806


1- قال ابن مالک : تال بحرف متبع عطف النّسق کاخصص بودّ وثناء من صدق فالعطف مطلقا بواو ثمّ فا حتّی أم او کفیک صدق ووفا وأتبعت لفظا فحسب بل ولا لکن کلم یبد امرء لکن طلا
2- المؤمنون (23) : 37.

عمرو» ، ولا یجوز أن یعطف فی مثلهما بسائر حروف العطف ، فلا تقول : «اختصم زید فعمرو». (1)

الفاء : تدلّ علی تأخّر المعطوف عن المعطوف علیه متّصلا به ، نحو : «جاء زید فعمرو». وکثیرا ما تقتضی السببیّه أیضا إن کان المعطوف بها جمله أو صفه ، نحو : (فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ)(2) أو صفه ، نحو : «لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ فَشارِبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْحَمِیمِ».(3)

وتختصّ الفاء بأنّها تعطف علی الصله ما لا یصحّ کونه صله - لخلوّه من العائد علی الموصول - نحو : «الّذی یقوم فیغضب زید أخوک» وعکسه «الّذی یقوم أخوک فیغضب هو زید». وذلک لأنّ الفاء تدلّ علی السببیّه فتجعل ما بعدها مع ما قبلها فی حکم جمله واحده. ومثل ذلک جار فی الخبر والصفه والحال نحو : «زید یقوم فتقعد هند» و «زید تقعد هند فیقوم» و «مررت بإمرأه تضحک فیبکی زید» و «بإمرأه یضحک زید فتبکی» و «جاء زید یضحک فتبکی هند» و «جاء زید تبکی هند فیضحک».

ثمّ : تدلّ علی تأخّر المعطوف عن المعطوف علیه منفصلا عنه ، نحو : «جاء زید ثمّ عمرو». (4)

أمّا حتّی : فالعطف بها قلیل ، ویشترط فی المعطوف بها شرطان :

1 - أن یکون بعضا ممّا قبله إمّا بالتحقیق ، نحو : «أکلت السمکه حتّی رأسها» أو بالتأویل کقوله :

ألقی الصّحیفه کی یخفّف رحله

والزّاد حتّی نعله

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 807


1- قال ابن مالک : فاعطف بواو لا حقا أو سابقا فی الحکم أو مصاحبا موافقا واخصص بها عطف الّذی لا یغنی متبوعه کاصطفّ هذا وابنی
2- القصص (28) : 15.
3- الواقعه (56) : 52 - 54.
4- قال ابن مالک : والفاء للتّرتیب باتّصال وثمّ للتّرتیب بانفصال واخصص بفاء عطف ما لیس صله علی الّذی استقرّ أنّه الصّله

2 - أن یکون غایه لما قبله ، فی زیاده أو نقص ، نحو : «مات الناس حتّی الأنبیاء» و «قدم الحجّاج حتّی المشاه». (1)

فرع : «حتّی» فی عدم الترتیب کالواو.

«أم» : علی قسمین :

الأوّل : المتّصله ، وهی الّتی تقع بعد همزه التسویه ، نحو : (سَواءٌ عَلَیْنا أَجَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا) ، (2) أو بعد همزه یطلب بها وب «أم» التعیین ، نحو : «أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ».(3)

وقد تحذف الهمزه عند أمن اللبس ، ومنه قراءه ابن محیصن : (سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ) ، (4) وقول الشاعر :

لعمرک ما أدری وإن کنت داریا

شعیث بن سهم أم شعیث بن منقر

الثانی : المنقطعه ، وهی التی لم یتقدّم علیها إحدی الهمزتین ، وتفید الإضراب مع اقتضاء الاستفهام کثیرا ، نحو قوله تعالی : (أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَلَکُمُ الْبَنُونَ) ، (5) تقدیره : «بل أله البنات ولکم البنون». وقد لا یقتضی الاستفهام ، نحو قوله تعالی : «أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَالنُّورُ».(6)

أو : تستعمل للتخییر ، نحو : «تزوّج هندا أو اختها» وللإباحه ، نحو : «جالس العلماء أو الزّهاد». والفرق بینهما امتناع الجمع بین المتعاطفین فی التخییر وجوازه فی الإباحه. وللتقسیم ، نحو : «الکلمه اسم أو فعل أو حرف» وللإبهام علی السامع ، نحو : «جاء زید أو عمرو» إذا کنت عالما بالجائی منهما وقصدت الإبهام علی السامع ومنه قوله تعالی : «وَ

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 808


1- قال ابن مالک : بعضا بحتّی اعطف علی کلّ ولا یکون إلّا غایه الّذی تلا
2- إبراهیم (14) : 21.
3- النازعات (79) : 27.
4- البقره (2) : 6.
5- الطّور (52) : 39.
6- الرّعد (13) : 16. قال ابن مالک : وأم بها اعطف إثر همز التّسویه أو همزه عن لفظ أیّ مغنیه وربّما اسقطت الهمزه إن کان خفا المعنی بحذفها امن وبانقطاع وبمعنی بل وفت إن تک ممّا قیّدت به خلت

إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» ،(1) وللشکّ نحو : «جاء زید أو عمرو» إذا کنت شاکّا فی الجائی منهما.

وقد تکون للإضراب کقول الشاعر :

ماذا تری فی عیال قد برمت بهم

لم احص عدّتهم إلّا بعدّاد

کانوا ثمانین أو زادوا ثمانیه

لو لا رجاؤک قد قتّلت أولادی

أی : بل زادوا.

وبمعنی الواو ، کقول الشاعر :

جاء الخلافه أو کانت له قدرا

کما أتی ربّه موسی علی قدر

أی : وکانت له قدرا. (2)

إمّا المسبوقه بمثلها : تکون ک «أو» ، نحو : «تزوّج إمّا هندا وإمّا اختها» و «جالس إمّا العلماء وإمّا الزّهّاد» وهی عاطفه عند الأکثر. وزعم جماعه أنّها غیر عاطفه کالاولی ووافقهم مالک لملازمتها غالبا الواو العاطفه.

وقد یستغنی عن «إمّا» ب «أو» ، نحو : «قام إمّا زید أو عمرو» وعن الاولی بالثانیه ، کقول الشاعر :

نهاض بدار قد تقادم عهدها

وإمّا بأموات ألمّ خیالها

وقد تبدل المیم الاولی یاء مع کسر الهمزه وفتحها ، کقول الشاعر :

لا تفسدوا آبالکم

إیما لنا إیما لکم (3)

لکن : عاطفه بشروط : إفراد معطوفها وأن تسبق بنفی أو نهی وأن لا تقترن بالواو ، نحو : «ما قام زید لکن عمرو» و «لا یقم زید لکن عمرو». وإن تلتها جمله أو تلت واوا

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 809


1- سبأ (34) : 24.
2- قال ابن مالک : خیّر أبح قسّم بأو وأبهم واشکک وإضراب بها أیضا نمی وربّما عاقبت الواو إذا لم یلف ذو النّطق للبس منفذا
3- قال ابن مالک : ومثل أو فی القصد إمّا الثّانیه فی نحو إمّا ذی وامّا النّائیه

أو سبقت بإیجاب فهی حرف ابتداء ، نحو :

إنّ ابن ورقاء لا تخشی بوادره

لکن وقائعه فی الحرب تنتظر (1)

ونحو قوله تعالی : «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ».(2)

أی : ولکن کان رسول الله. ولیس المنصوب معطوفا بالواو لأنّ متعاطفی الواو المفردین لا یختلفان بالسلب والإیجاب.

ونحو : «قام زید لکن عمرو لم یقم».

لا : یعطف بها بشروط : إفراد معطوفها وأن تسبق بإیجاب أو أمر أو نداء. نحو : «جاء زید لا عمرو» و «إضرب زیدا لا عمرا» و «یا زید لا عمرو». وخالف ابن سعدان فی الأخیر. وزاد السهیلی شرطا آخر وهو أن لا یصدق أحد متعاطفیها علی الآخر ، فلا یجوز : «جائنی رجل لا زید» ویجوز «جاءنی رجل لا امرأه». (3)

بل : یعطف بها النفی والنهی فتکون ک «لکن» فی أنّها تقرّر حکم ما قبلها وتثبت نقیضه لما بعدها ، نحو : «ما قام زید بل عمرو» و «لا تضرب» زیدا بل عمرا».

ویعطف بها فی الخبر المثبت والأمر ، فتقید الإضراب عن الأوّل وتنقل الحکم إلی الثانی ، حتّی یصیر الأوّل کأنّه مسکوت عنه ، نحو : «قام زید بل عمرو» و «اضرب زیدا بل عمرا». (4)

فصل : یعطف علی الظاهر والضمیر المنفصل والضمیر المتّصل المنصوب بلا شرط ، نحو : «قام زید وعمرو» و «إیّاک والأسد» ، وقوله تعالی : «جَمَعْناکُمْ وَالْأَوَّلِینَ».(5)

وإذا عطف علی الضمیر المرفوع المتّصل - بارزا کان أو مستترا - أکّد بضمیر منفصل ،

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 810


1- «بوادر» : جمع بادره وهی ما یبدو من الحدّه فی الغضب.
2- الأحزاب (33) : 40.
3- قال ابن مالک : وأول لکن نفیا أو نهیا ولا نداء أو أمرا أو اثباتا تلا
4- قال ابن مالک : وبل کلکن بعد مصحوبیها کلم أکن فی مربع بل تیها وانقل بها للثّان حکم الأوّل فی الخبر المثبت والأمر الجلی
5- المرسلات (77) : 38.

نحو قوله تعالی : (لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ)(1) إلّا أن یقع فصل فیجوز ترکه سواء کان الفصل قبل حرف العطف ، کقوله تعالی : (یَدْخُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ)(2) أو بعدها ، کقوله تعالی : «ما أَشْرَکْنا وَلا آباؤُنا».(3)

وقد یعطف علیه بلا فصل ، وهو کثیر فی الشعر ، کقول الشاعر :

ورجا الأخیطل من سفاهه رأیه

ما لم یکن وأب له لینالا

وقلیل فی النثر. حکی سیبویه : «مررت برجل سواء والعدم» برفع «العدم» بالعطف علی الضمیر المستتر فی سواء.

وهذا الاستعمال ضعیف عند البصریّین وأجازه الکوفیّون بلا ضعف. (4)

وأمّا الضمیر المجرور فلا یعطف علیه إلّا بإعاده الجارّ له ، کقوله تعالی : «وقال لَها وَلِلْأَرْضِ» (5) و «نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ». (6) هذا مذهب الجمهور وأجاز ذلک الکوفیّون بلا شرط واختاره ابن مالک قائلا :

وعود خافض لدی عطف علی

ضمیر خفض لازما قد جعلا

ولیس عندی لازما إذا قد أتی

فی النثر والنظم الصحیح مثبتا

واستدلّ المجوّزون بقوله تعالی : (وَاتَّقُوا اللهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ) ، (7) بجرّ «الأرحام» فی قراءه حمزه عطفا علی الهاء المجروره بالباء.

وبقول الشاعر :

فالیوم قرّبت تهجونا وتشتمنا

فاذهب فما بک والأیّام من عجب

بجرّ «الأیّام» عطفا علی الکاف المجروره بالباء.

وأجاب المحقّق الرضی رحمه الله عن الآیه بأنّ الظاهر أنّ حمزه جوّز ذلک بناء علی مذهب الکوفیّین لأنّه کوفیّ ولا نسلّم تواتر القراءات السبع. وأمّا الشعر فلا دلیل فیه إذا

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 811


1- الأنبیاء (21) : 54.
2- الرّعد (13) : 23.
3- الأنعام (6) : 148.
4- قال ابن مالک : وإن علی ضمیر رفع متّصل عطفت فافصل بالضّمیر المنفصل أو فاصل مّا وبلا فصل یرد فی النّظم فاشیا وضعفه اعتقد
5- فصّلت (41) : 11.
6- البقره (2) : 133.
7- النساء (4) : 1.

الضروره حامله علیه ولا خلاف معها.

فصل : قد تحذف الواو مع معطوفها لدلیل ، کقوله تعالی : «و سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ» ، (1) أی : والبرد. قیل : «وکذا الفاء ، کقوله تعالی : (فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ) ، (2) أی : فضرب فانفجرت».

وتختصّ الواو - من بین حروف العطف - بجواز عطفها عاملا قد حذف وبقی معموله ، نحو : (وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَالْإِیمانَ) ، (3) أی : وألفوا الإیمان.

وقد یحذف المعطوف علیه للدلاله علیه ، وجعل منه قوله تعالی : «أَفَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً». (4) قال ابن هشام : التقدیر : «أنهملکم فنضرب». (5)

فصل : یجوز أن یعطف الفعل علی الاسم المشبه للفعل - کاسم الفاعل ونحوه - ، نحو : قوله تعالی : (فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً * فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً) ، (6) ویجوز العکس ، وجعل منه قوله تعالی «یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ». (7)

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 812


1- النحل (16) : 81.
2- البقره (2) : 60.
3- الحشر (59) : 9.
4- الزخرف (43) : 5.
5- قال ابن مالک : والفاء قد تحذف مع ما عطفت والواو إذ لا لبس وهی انفردت بعطف عامل مزال قد بقی معموله دفعا لوهم اتّقی وحذف متبوع بدا هنا استبح وعطفک الفعل علی الفعل یصح
6- العادیات (100) : 3 و 4.
7- الأنعام (6) : 95. قال ابن مالک : واعطف علی اسم شبه فعل فعلا وعکسا استعمل تجده سهلا
البدل
اشاره

عرّفه ابن مالک بأنّه «التابع المقصود بالحکم بلا واسطه». (1)

فخرج بالمقصود غیره وهو النعت والتوکید وعطف البیان والعطف بالحرف غیر «بل» و «لکن» فی الإثبات. وبنفی الواسطه المقصود بواسطه وهو العطف ب «بل» و «لکن» فی الإثبات. (2)

أقسام البدل

البدل علی أربعه أقسام :

الأوّل : بدل کلّ من کلّ ، وهو البدل المطابق للمبدل منه المساوی له فی المعنی ، نحو : «مررت بأخیک زید».

الثانی : بدل بعض من کلّ ، نحو : «أکلت الرّغیف نصفه». قال الله تعالی : «وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 813


1- قال ابن مالک : التّابع المقصود بالحکم بلا واسطه هو المسمّی بدلا
2- تحقیق : یظهر من کلام ابن مالک أنّ المقصود بالحکم فی البدل هو التابع دون المتبوع بخلاف عطف البیان وصرّح بذلک جماعه کثیره من النحویین. ولکن قال المحقق الرضی رحمه الله : «وأنا إلی الآن لم یظهر لی فرق جلیّ بین بدل الکلّ من الکلّ وبین عطف البیان بل لا نری عطف البیان إلّا البدل کما هو ظاهر کلام سیبویه ... قالوا : الفرق بینهما أنّ البدل هو المقصود بالنسبه دون مثبوعه بخلاف عطف البیان فإنّه بیان والبیان فرع المبیّن فیکون المقصود هو الأوّل. والجواب : أنّا لا نسلّم أنّ المقصود بالنسبه فی بدل الکلّ هو الثانی فقط ولا فی سائر الأبدال إلّا الغلط فإنّ کون الثانی فیه هو المقصود بها دون الأوّل ظاهر وإنّما قلنا ذلک لأنّ الأوّل فی الأبدال الثلاثه منسوب إلیه فی الظاهر ولا بدّ أن یکون فی ذکره فائده لم تحصل لو لم یذکر ، کما یذکر فی کلّ واحد من الثلاثه صوتا لکلام الفصحاء عن اللّغو ولا سیّما کلامه تعالی وکلام نبیّه صلی الله علیه وآله فادّعاء کونه غیر مقصود بالنسبه مع کونه منسوبا إلیه فی الظاهر یصحّ أن ینسب إلیها لأجلها دعوی خلاف الظاهر ...». شرح الکافیه 1 : 337.

حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً». (1)

الثالث : بدل الاشتمال ، وهو الذّی اشتمل علیه المبدل منه بحیث یتشوّق السامع إلی ذکره ، نحو : «أعجبنی زید علمه». قال الله تعالی : «یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ». (2)

الرابع : البدل المباین للمبدل منه ، وهو علی ثلاثه أقسام :

1 - بدل الغلط وهو ما لا یرید المتکلّم ذکر متبوعه بل سبق لسانه علیه من غیر قصد ، کقولک : «جائنی زید بکر». أردت أن تقول : «جائنی بکر» فسبق لسانک علیه وقلت : «جائنی زید».

2 - بدل النسیان وهو ما قصد المتکلم المبدل منه أوّلا ثمّ تبیّن فساد قصده ، کقولک : «رأیت زیدا عمرا». قصدت «زیدا» أوّلا ثمّ تبیّن فساد قصدک وأنّ الّذی رأیته عمرو ، فقلت : «عمرا».

3 - بدل الإضراب والبداء وهو ما قصد المتکلّم المبدل منه ثم أضرب عنه إلی البدل وجعل المبدل منه فی حکم المسکوت عنه ، نحو : «أکلت تمرا زبیبا». (3)

فصل : یبدل الظاهر من الظاهر کما تقدّم ولا یبدل المضمر من المضمر ، ونحو : «قمت أنت» و «مررت بک أنت» توکید اتّفاقا ونحو «رأیتک إیّاک» توکید عند الکوفیّین.

وذهب البصریّون إلی أنّه بدل. وردّه ابن مالک فی شرح التسهیل بأنّ الضمیر المرفوع المنفصل توکید اتّفاقا والفرق بین المرفوع المنفصل والمنصوب المنفصل تحکّم.

أمّا إبدال الضمیر من الظاهر فمنعه ابن مالک وقال فی شرح التسهیل «لأنّه لم یسمع من العرب لا نثرا ولا نظما». وما أوهم ذلک جعل توکیدا.

ویجوز إبدال الظاهر من الضمیر إن کان الضمیر لغائب ، نحو قوله تعالی : (وَأَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا)(4) فی أحد الأوجه ؛ (5) أو کان لحاضر بشرط أن یکون الظاهر بدل کلّ

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 814


1- آل عمران (3) : 97.
2- البقره (2) : 217.
3- قال ابن مالک : مطابقا أو بعضا او ما یشتمل علیه یلفی أو کمعطوف ببل وذا للإضراب اعز إن قصدا صحب ودون قصد غلط به سلب کزره خالدا وقبّله الیدا واعرفه حقّه وخذ نبلا مدی
4- الأنبیاء (21) : 3.
5- وفیه وجهان آخران : الأوّل : کون «الذین ظلموا» مبتدأ مؤخّرا و «أسرّوا النجوی» خبرا مقدّما. الثانی : أن یکون «الذین ظلموا» فاعل «اسرّوا» والواو حرف دالّ علی الجمع لا ضمیر کما تقدّم فی باب الفاعل.

من کلّ واقتضی الإحاطه والشمول کقوله تعالی : (تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَآخِرِنا)(1) أو بدل بعض من کلّ ، نحو : «أعجبتنی وجهک» وقول الشاعر :

أو عدنی بالسّجن والأداهم

رجلی ، فرجلی شثنه المناسم (2)

ف «رجلی» بدل بعض من الیاء فی «أوعدنی».

أو بدل اشتمال ، نحو : «أعجبتنی کلامک» وقول الشاعر :

ذرینی إنّ أمرک لن یطاعا

وما ألفیتنی حلمی مضاعا

ف «حلمی» بدل اشتمال من الیاء فی «ألفیتنی».

وکما یبدل الاسم من الاسم ، یبدل الفعل من الفعل ، کقوله تعالی : (وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً* یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ) ، (3) ف «یضاعف» بدل من «یلق» فإعرابه بإعرابه وهو الجزم. والجمله من الجمله ، کقوله تعالی : «أَمَدَّکُمْ بِما تعملون* أَمَدَّکُمْ بِأَنْعامٍ وَبَنِینَ».(4)

وقد تبدل الجمله من المفرد ، کقول الشاعر :

إلی الله أشکو بالمدینه حاجه

وبالشام اخری کیف یلتقیان

فأبدل «کیف یلتقیان» من «حاجه» و «اخری». وإنّما صحّ ذلک لرجوع الجمله فی التقدیر إلی المفرد ، أی : إلی الله أشکو هاتین الحاجتین کیفیّه التقائهما.

تنبیه : إذا ابدل من اسم الاستفهام أو اسم الشرط وجب دخول همزه الاستفهام أو إن الشرطیه علی البدل ، نحو : «من ذا؟ أسعید أم علی؟» و «من یقم إن زید وإن عمرو أقم معه». (5)

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 815


1- المائده (5) : 114.
2- «الأداهم» : جمع الأدهم وهو القید. و «شثنه» : غلیظه. «المناسم» : جمع «منسم» وهو خفّ البعیر ، استعیر هنا لقدم الإنسان.
3- الفرقان (25) : 68 و 69.
4- الشعراء (26) : 132 و 133.
5- قال ابن مالک : ومن ضمیر الحاضر الظّاهر لا تبدله إلّا ما إحاطه جلا أو اقتضی بعضا أو اشتمالا کإنّک ابتهاجک استمالا وبدل المضمّن الهمز یلی همزا کمن ذا أسعید أم علیّ ویبدل الفعل من الفعل کمن یصل إلینا یستعن بنا یعن

حروف النداء وأحکامها

اشاره

أحرف النداء ثمانیه : الهمزه ، آ ، آی ، یا ، أی ، أیا ، هیا ، وا.

فالهمزه للمنادی القریب. و «آ» و «آی» و «أی» و «أیا» و «هیا» للمنادی البعید أو ما فی حکمه ، کالنائم والساهی.

وذهب جماعه إلی أنّ مراتب النداء ثلاثه : القریب والمتوسط والبعید ، وجعلوا «أی» لنداء المتوسّط.

وأمّا «یا» فهی تستعمل لجمیع مراتب النداء. و «وا» للمنادی المندوب ، نحو : «وا زیداه». (1)

ویجوز حذف حرف النداء کقوله تعالی : (یُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا) ، (2) أی : یا یوسف.

ویستثنی صور لا یجوز معها الحذف وهی اسم الله تعالی إذا لم تلحقه المیم ، نحو «یا الله» والمندوب ، نحو : «یا زیداه» والمستغاث ، نحو : یا لزید والمتعجّب منه ، نحو : «یا للماء» - إذا تعجّبت من کثرته - والمنادی البعید ، نحو : «یا زید» والضمیر - علی أنّ نداءه شاذّ - واسم الجنس ، (3) نحو : «یا رجل» و «یا رجلا» واسم الإشاره ، نحو : «یا هذا». عند البصریین. وذهب جماعه إلی جواز حذفه فی الأخیرین. (4)

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 816


1- قال ابن مالک : وللمنادی النّاء أو کالنّاء یا وأی وآ کذا أیا ثمّ هیا والهمز للدّانی ووا لمن ندب أویا وغیر وا لدی اللّبس اجتنب
2- یوسف (12) : 29.
3- المراد بالجنس هو النکره ، سواء کان مقصوده أو غیر مقصوده. وسواء کان مفردا أو مضافا أو شبیها بالمضاف. شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 1 / 159.
4- قال ابن مالک : وغیر مندوب ومضمر وما جا مستغاثا قد یعرّی فاعلما وذاک فی اسم الجنس والمشار له قلّ ومن یمنعه فانصر عاذله

ولا یجوز الجمع بین حرف النداء و «ال» فی غیر اسم «الله» وما سمّی به من الجمل إلّا فی ضروره الشعر کقوله :

فیا الغلامان اللّذان فرّا

إیّا کما أن تعقبانا شرّا

وأمّا مع اسم «الله» ومحکّی الجمل فیجوز ، فتقول : «یا الله» بقطع الهمزه ووصلها.

وتقول فیمن اسمه «الرّجل منطق» : «یا الرّجل منطق».

والأکثر فی نداء اسم الله «اللهمّ» بمیم مشدّده معوّضه من حرف النداء وشذّ الجمع بین المیم وحرف النداء فی قوله :

إنّی إذا ما حدث ألمّا

أقول یا الّلهم یا الّلهما (1)

أقسام المنادی

المنادی علی ثلاثه أقسام : مفرد (2) ومضاف وشبیه بالمضاف.

المنادی المفرد إمّا أن یکون معرفه أو نکره مقصوده أو نکره غیر مقصوده. فإن کان معرفه أو نکره مقصوده یبنی علی ما یرفع به لو کان معربا ، فإن کان یرفع بالضمه بنی علیها نحو : «یا زید» و «یا رجل» (3) وإن کان یرفع بالألف أو بالواو فکذلک ، نحو : «یا

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 817


1- قال ابن مالک : وباضطرار خصّ جمع یا وأل إلّا مع الله ومحکیّ الجمل والأکثر اللهمّ بالتّعویض وشذّ یا اللهمّ فی القریض
2- المراد بالمفرد هنا أن لا یکون مضافا ولا شبیها به ، کما فی باب «لا» التی لنفی الجنس فیدخل فی ذلک المرکبّ المزجی والمثنّی والمجموع.
3- إذا اضطرّ شاعر إلی تنوین هذا المنادی کان له تنوینه وهو مضموم وکان له نصبه وقد ورد السماع بهما کقول الشاعر : سلام الله یا مطر علیها ولیس علیک یا مطر السّلام وقول آخر : ضربت صدرها إلیّ وقالت یا عدیّا لقد وقتک الأواقی «إلیّ» : منّی ، والمعنی : ضربت صدرها متعجّبه من نجاتی. «وقتک» : مشتقّ من الوقایه وهو الحفظ. و «الأواقی» : جمع واقیه ، أصلها : «الوواقی». وإلی هذا أشار ابن مالک بقوله : واضمم أو انصب ما اضطرارا نوّنا ممّا له استحقاق ضمّ بیّنا

زیدان» و «یا رجلان» و «یا زیدون» و «یا رجیلون».

ویکون فی محلّ نصب علی المفعولیه ، لأنّ المنادی مفعول به فی المعنی وناصبه فعل مضمر ناب حرف النداء منابه فأصل «یا زید» : أدعو وأطلب زیدا ، فحذف الفعل ونابت «یا» منابه.

وإذا کان المنادی مبنیّا قبل النّداء - ک «سیبویه» - قدّرت فیه الضمّه ، ویجری مجری ما تجدّد بناؤه بالنداء ک «زید» فی أنّه یجوز فی تابعه الرّفع مراعاه للضمّه المقدّر فیه والنّصب مراعاه للمحلّ فتقول : «یا سیبویه العاقل والعاقل» کما تقول : «یا زید الظریف والظریف».

وإن کان نکره غیر مقصوده أو مضافا أو شبیها به (1) نصب ، فمثال الأوّل قول الأعمی : «یا رجلا خذ بیدی». ومثال الثانی : «یا غلام زید». ومثال الثالث : «یا طالعا جبلا». (2)

توابع المنادی

المنادی المبنی إذا وصف بمضاف - إضافه معنویّه - مجرّد من «ال» وجب نصبه ، نحو : «یا زید صاحب عمرو» وإلّا یجوز رفعه - حملا علی اللفظ - ونصبه حملا علی الموضع ، نحو : «یا زید الظریف والظریف» و «یا رجل ضارب بکر وضارب بکر» و «یا زید الکریم الأب والکریم الأب».

وحکم عطف البیان والتوکید وعطف النسق المقرون ب «ال» حکم الصفه ، فتقول : «یا زید أخونا وأخانا» و «یا تمیم أجمعون وأجمعین» و «یا زید والرّجل والرّجل».

وأمّا عطف النسق المجرّد من «ال» والبدل ففی حکم المنادی المستقلّ ، فیبنی إذا

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 818


1- هو کلّ اسم له تعلّق بما بعده إمّا بعمل ، نحو : «یا طالعا جبلا» وإمّا بعطف ، نحو : «یا ثلاثه وثلاثین».
2- قال ابن مالک : وابن المعرّف المنادی المفردا علی الّذی فی رفعه قد عهدا وانو انضمام ما بنوا قبل النّدا ولیجر مجری ذی بناء جدّدا والمفرد المنکور والمضافا وشبهه انصب عادما خلافا

کان مفردا ، نحو : «یا رجل وزید» و «یا رجل زید» وینصب إن کان مضافا ، نحو : «یا زید وعبد الله» و «یا زید عبد الله».

والمنادی المعرب إذا کان تابعه نعتا أو تاکیدا أو عطف البیان أو عطف نسق مقرونا ب «ال» وجب نصب التابع نحو : «یا عبد الله صاحب عمرو» و «یا عبد الله زیدا» «یا عبد الله والرّجل».

أمّا عطف النسق المجرّد من «ال» والبدل ففی حکم المنادی المستقلّ ، کما تقدّم. (1)

تنبیهات

الأوّل : قلنا : «إنّ المنادی المبنی إذا وصف بمفرد یجوز فیه الرفع - حملا علی اللفظ - والنصب ، حملا علی الموضع». ویستثنی من ذلک تابع «أیّ» فی نحو : «یا أیّها الرّجل» ، ف «أیّ» منادی مفرد مبنیّ علی الضمّ و «ها» زائده و «الرّجل» صفه لأیّ. وقیل : عطف بیان والجمهور یوجبون رفعه ، لأنّه المقصود بالنداء والمنادی المفرد لا ینصب.

ولا توصف «أیّ» إلّا باسم جنس محلّی ب «ال» کالرّجل أو باسم إشاره ، نحو : «یا أیّهذا» أو ، بموصول محلّی ب «ال» ، نحو قوله تعالی : «یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ».(2) وإن ارید مؤنّث یقال «أیّه» ، کقوله تعالی : (یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ) ، (3) وکتابع «أیّ» - فی وجوب الرفع - تابع اسم الإشاره فی نحو : «یا هذا الرّجل». (4)

الثانی : إذا کرّر المنادی مضافا ، نحو : «یا سعد سعد الأوس» ، تعیّن نصب الثانی وجاز

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 819


1- قال ابن مالک : تابع ذی الضّمّ المضاف دون أل ألزمه نصبا کأزید ذا الحیل وما سواه ارفع أو انصب واجعلا کمستقلّ نسقا وبدلا وإن یکن مصحوب أل ما نسقا ففیه وجهان ورفع ینتقی
2- الحجر (15) : 6.
3- الفجر (89) : 28.
4- قال ابن مالک : وأیّها مصحوب أل بعد صفه یلزم بالرّفع لدی ذی المعرفه وأیّهذا أیّها الّذی ورد ووصف أیّ بسوی هذا یردّ وذو إشاره کإیّ فی الصّفه إن کان ترکها یفیت المعرفه

فی الأوّل الضم والفتح.

فإن ضمّ الأوّل - لأنّه منادی مفرد معرفه - کان الثانی منصوبا علی البدلیه أو عطف البیان أو علی إضمار «یا» أو «أعنی».

وإن فتح الأوّل ، فهو علی مذهب سیبویه منادی مضاف إلی ما بعد الاسم الثانی وأنّ الثانی مقحم بین المضاف والمضاف إلیه. وذهب المبرّد إلی أنّه مضاف إلی محذوف مماثل لما اضیف إلیه الثانی. وقال الفرّاء : «الاسمان مضافان للمذکور». (1)

الثالث : إذا کان المنادی مفردا علما ووصف ب «ابن» مضافا إلی علم ولم یفصل بین المنادی وبین «ابن» ، یحذف ألف «ابن» خطّا وجاز فی المنادی وجهان : البناء علی الضمّ ، نحو : «یا زید بن عمرو» والفتح ، (2) نحو : «یا زید بن عمرو».

ویتعیّن الضمّ فی نحو «یا رجل ابن عمرو». لانتفاء علمیّه المنادی وفی نحو «یا زید ابن أخینا» لانتفاء علمیّه المضاف إلیه وفی نحو «یا زید الفاضل ابن عمرو» لوجود الفصل.

والوصف ب «ابنه» کالوصف ب «ابن» ، نحو : «یا هند - ویا هند - ابنه عمرو». (3)

المنادی المضاف إلی یاء المتکلّم

المنادی المضاف إلی یاء المتکلّم إمّا أن یکون صحیحا أو معتلا.

فإن کان معتلا وجب إثبات الیاء مفتوحه ، نحو : «یا فتای» و «یا قاضیّ».

وإن کان صحیحا جاز فیه خمسه أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 820


1- قال ابن مالک : فی نحو سعد سعد الأوس ینتصب ثان وضمّ وافتح أوّلا تصب
2- إمّا علی الإتباع لفتحه «ابن» أو علی ترکیب الصفه مع الموصوف وجعلهما شیئا واحدا ک «خمسه عشر» وإمّا علی إقحام «ابن» وإضافه «زید» إلی «عمرو» لأنّ ابن الشخص یجوز إضافته إلیه.
3- قال ابن مالک : ونحو زید ضمّ وافتحنّ من نحو أزید بن سعید لاتهن والضّمّ إن لم یل الابن علما أو یل الابن علم قد حتما

أحدها : حذف الیاء والاکتفاء بالکسره ، کقوله تعالی : «یا عِبادِ فَاتَّقُونِ».(1) وهذا هو الأکثر.

الثانی : إثبات الیاء ساکنه ، ففی الحدیث : قال الله تعالی : «یا داود! قل لعبادی : یا عبادی! من لم یرض بقضائی ولم یشکر نعمائی ولم یصبر علی بلائی فلیطلب ربّا سوائی». (2) وهو دون الأوّل فی الکثره.

الثالث : إثبات الیاء مفتوحه ، کقوله تعالی : «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللهِ».(3)

الرابع والخامس : قلب الکسره فتحه والیاء ألفا ، مع إثبات الألف وحذفها کقوله تعالی : «یا حَسْرَتی».(4)

وقول الشاعر :

ولست براجع ما فات عنّی

بلهف ولا بلیت ولا لو أنّی

ف «لهف» منادی حذف منه حرف النداء والأصل «یا لهفا» فحذفت الألف المنقلبه عن یاء المتکلّم. قال ابن مالک فی شرح الکافیه : «وذکروا أیضا وجها سادسا وهو الاکتفاء عن الإضافه بنیّتها وجعل الاسم مضموما کالمنادی المفرد. حکی یونس عن بعض العرب : «یا أمّ لا تفعلی».

ویجوز فی «أب وأمّ» - مع الوجوه المتقدّمه - أن تعوّض تاء التأنیث من یاء المتکلم فیقال : «یا أبت ویا أمّت» - بفتح التاء وکسرها - ولا یجوز إثبات الیاء.

أمّا قوله :

أیا أبتی لا زلت فینا فإنّما

لنا أمل فی العیش ما دمت عائشا

ضروره.

وإذا کان المنادی مضافا إلی مضاف إلی یاء المتکلم وجب إثبات الیاء کقولک :

«یا أخی» ، إلّا فی «ابن أمّ» و «ابن عمّ» فتحذف الیاء منهما لکثره الاستعمال وتکسر المیم أو تفتح ، فتقول : «یا ابن أمّ» و «یا ابن عمّ» بفتح المیم وکسرها. (5)

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 821


1- الزّمر (39) : 16.
2- بحار الأنوار : 64 / 236.
3- الزمر (39) : 53.
4- الزمر (39) : 56.
5- قال ابن مالک : واجعل منادی صحّ إن یضف لیا کعبد عبدی عبد عبدا عبدیا والفتح والکسر وحذف الیا استمّر فی یابن امّ یابن عمّ لا مفرّ وفی النّدا أبت أمّت عرض واکسر أو افتح ومن الیا التّا عوض
فی أسماء ملازمه للنداء

منها : «فل» و «فله» وهما عند سیبویه کنایه عن نکره ف «فل» بمعنی «رجل» و «فله» بمعنی «امرأه». وذهب جماعه إلی أنّهما کنایه عن العلم من نحو زید وهند. ومنها : «لؤمان» و «ملأمان» و «ملأم» بمعنی کثیر اللّوم و «نومان» بمعنی کثیر النوم.

ومنها : «فعال» من کلّ فعل ثلاثی ، لذمّ الانثی وسبّها ، نحو : «یا خباث» و «یا فساق».

ومنها : «فعل» لسبّ الذّکور ، نحو : «یا فسق» و «یا غدر». واختار ابن عصفور کونه قیاسیّا وابن مالک کونه سماعیّا. (1)

الاستغاثه

وهی نداء شخص لیخلّص من شدّه أو یعین علی دفع مشقّه ، والمطلوب منه الاستغاثه یسمّی «مستغاثا» (2) والمطلوب له الاستغاثه یسمّی «مستغاثا له».

ولا یستعمل للاستغاث من أحرف النداء إلّا «یا» ولا یجوز حذفها ولا حذف المستغاث.

وللمستغاث ثلاثه أوجه :

الأوّل : أن یجرّ بلام مفتوحه ، وهو الغالب ، نحو : «یا لزید للمظلوم».

الثانی : أن یختم بألف زائده ، نحو : «یا زیدا للمظلوم». ».

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 822


1- قال ابن مالک : وفل بعض ما یخصّ بالنّدا لؤمان نومان کذا واطّردا فی سبّ الأنثی وزن یا خباث والامر هکذا من الثّلاثیّ وشاع فی سبّ الذّکور فعل ولا تقس وجرّ فی الشّعر فل
2- أصله «مستغاث به» فحذف «به».

الثالث : أن یخلو من اللام والألف ، نحو : «یا زید للمظلوم».

ومثل المستغاث المتعجّب منه بلا فرق ، کقولهم : «یا للعجب لزید» و «یا عجبا لزید» و «یا عجب لزید» أی : یا عجب احضر فهذا وقتک.

وإذا عطف علی المستغاث مستغاث مستغالث آخر فإمّا أن تتکرّر معه «یا» أولا.

فإن تکرّرت لزم فتح اللّام ، نحو : «یا لزید ویا لعمرو لبکر».

وإن لم تتکرّر لزم الکسر ، نحو : «یا لزید ولعمرو لبکر».

وأمّا المستغاث له فإن ذکر فی الکلام وجب جرّه بلام مکسوره إذا کان اسما ظاهرا أو یاء المتکلّم نحو : «یا لزید لعمرو» و «یا لزید لی» وإلّا فتحت ، نحو : «یا لزید له». (1)

المندوب

المندوب هو المتفّج علیه ب «وا» أو «یا» ، نحو : «وازیداه» أو المتوجّع منه ، نحو : «وا مصیبتاه» أو المتوجّع له ، نحو : «وا ظهراه».

ویشترط فی المندوب أن یکون معرفه مشهورا (2) فلا تندب النکره ، فلا یقال : «وا رجلاه» ولا الضمیر ولا المبهم کاسم الإشاره والموصول إلّا إذا کان خالیا من «ال» واشتهرت صلته شهره ترفع عنه الإبهام کقولهم : «وا من قلع باب خیبراه» و «وا من حفر بئر زمزماه» فإنّه بمنزله «وا علیّاه» و «وا عبد المطّلباه». (3)

وللمندوب استعمالان :

أحدهما : أن یکون کالمنادی فی بنائه علی علامه الرفع إن کان مفردا ونصبه إن

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 823


1- قال ابن مالک : إذا استغیث اسم منادی خفضا باللّام مفتوحا کیا للمرتضی وافتح مع المعطوف إن کرّرت یا وفی سوی ذلک بالکسر ائتیا ولام ما استغیث عاقبت ألف ومثله اسم ذو تعجّب الف
2- راجع : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 1 / 159
3- قال ابن مالک : ما للمنادی اجعل لمندوب وما نکّر لم یندب ولا ما ابهما ویندب الموصول بالّذی اشتهر کبئر زمزم یلی وامن حفر

کان مضافا أو شبیها به ، فیقال : «وا زید» ، «وا عبد الله» ، «وا طالعا جبلا» إذا کان معروفا معیّنا. وکذا توابعه کتوابع المنادی علی التفصیل المذکور وذلک لأنّه منادی فی الأصل لحقه معنی الندبه.

الثانی : أن یلحق آخره ألف ، نحو : «وا زیدا». ویحذف لهذه الألف ما قبلها من الف ، نحو : «وا موساه» أو تنوین ، نحو : «وا من حفر بئر زمزماه» ، أو ضمّه نحو : «وا زیداه» أو کسره ، نحو : «وا عبد الرّحیماه».

وإن أوقع حذف الکسره أو الضمه فی لبس ابقیا وجعلت الألف یاء بعد الکسره ، نحو : «وا غلامکی» وواوا بعد الضمّه ، نحو : «وا غلامهو». واصلهما «وا غلامک» و «وا غلامه» ، فلو قلت : «وا غلامکاه» و «وا غلامهاه» لا لتبس المندوب المضاف إلی ضمیر المخاطبه بالمندوب المضاف إلی ضمیر المخاطب ، والتبس المندوب المضاف إلی ضمیر الغائب بالمندوب المضاف إلی ضمیر الغائبه.

وإذا وقف علی المندوب لحقه بعد الألف هاء السکت نحو : «وا زیداه» أو وقف علی الألف ، نحو : «وا زیدا».

وإذا ندب المضاف إلی یاء المتکلّم فعلی لغه من فتح الیاء قیل فیه : «وا عبدیا» أو «وا عبدا».

وعلی سائر اللغات یقال : «واعبدا». (1)

ترخیم المنادی

یجوز ترخیم المنادی (2) وهو حذف آخره تخفیفا ، نحو : «یا سعا» فی «یا سعاد».

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 824


1- قال ابن مالک : ومنتهی المندوب صله بالألف متلوّها إن کان مثلها حذف کذاک تنوین الّذی به کمل من صله أو غیرها نلت الأمل والشّکل حتما أوله مجانسا إن یکن الفتح بوهم لا بسا وواقفا زد هاء سکت ان ترد وإن تشأ فالمدّ والها لا تزد وقائل وا عبدیا وا عبدا من فی النّدا الیا ذا سکون أبدا
2- فی غیر المندوب والمستغاث المجرور باللّام.

ویجب أن یحذف مع الآخر ما قبله إن کان حرف عله ساکنا زائدا رابعا فصاعدا ، وقبله حرکه من جنسه وذلک نحو : «عمران ومنصور ومسکین» فتقول : «یا عمر ویا منص ویا مسک». بخلاف «شمأل» فإنّ زائده - وهو الهمزه - غیر علّه ، وبخلاف نحو «قنوّر» لتحرّک حرف العلّه. وبخلاف نحو «مختار» لعدم زیاده الألف ونحو «سعید» لأنّ السابق علی حرف العلّه اثنان وبخلاف نحو «فرعون» و «غرنیق» لعدم مجانسه الحرکه.

والجرمی والفرّاء لا یشترطان المجانسه فیجیزان «یا فرع» ویا «غرن».

ولا خلاف فی نحو «مصطفون» و «مصطفین» - لأنّ أصلهما «مصطفیون» و «مصطفیین» فالحرکه مجانسه تقدیرا.

ثمّ إن کان المنادی مختوما بتاء التأنیث ، جاز ترخیمه مطلقا ، أی : سواء کان علما ، ک «فاطمه» أو غیر علم ک «جاریه» ، زائدا علی ثلاثه أحرف کما مثّل أو غیر زائد ک «شاه» فتقول : «یا فاطم ویا جاری ویا شا».

وإن کان مجرّدا من التاء اشترطوا لجواز ترخیمه أن یکون علما ، زائدا علی ثلاثه أحرف غیر مرکّب ترکیب إضافه ولا إسناد ، فیقال فی ترخیم «جعفر» : یا جعف».

فلا یرخّم ما کان علی ثلاثه أحرف ک «زید» وما کان زائدا علی ثلاثه أحرف غیر علم ، ک «قائم» وما رکّب ترکیب إضافه ، ک «عبد شمس» وما رکّب ترکیب إسناد ، نحو : «تأبّط شرّا».

وجوّز الفرّاء والأخفش ترخیم العلم الثلاثی المتحرّک الوسط ونقل ابن الخشّاب عن الکوفیّین جواز ترخیم العلم الثلاثی مطلقا.

وحکی عن الکوفیین ترخیم ذی الإضافه بحذف آخر المضاف إلیه تمسّکا بقول الشاعر :

خذوا حظّکم یا آل عکرم واذکروا

أو اصرنا ، والرّحم بالغیب تذکر

وحکی عن سیبویه أنّ بعض العرب یرخّم المرکّب الإسنادی بحذف آخره فیقول فی «تأبّط شرا» : «یا تأبّط».

وأمّا ما رکّب ترکیب مزج فیرخّم بحذف عجزه ، فتقول فی «معدی کرب» : «یا

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 825

معدی». (1)

ویجوز فی المرخّم لغتان :

إحدهما : أن ینوی المحذوف فلا یغیّر ما بقی ، تقول فی «جعفر وحارث ومنصور وثمود» : «یا جعف ویا حار ویا منص ویا ثمو».

الثانیه : أن لا ینوی المحذوف فیجعل الباقی کأنّه آخر الاسم فی أصل الوضع فتقول : «یا جعف» و «یا حار» و «یا منص» و «یا ثمی» ، أصله : «یا ثمو» فتقلب الواو یاء والضمه قبلها کسره. قال ابن هشام : لأنّه لیس فی العربیّه اسم معرب آخره واو لازمه مضموم ما قبلها».

وما فیه تاء التأنیث یرخّم علی اللّغه الاولی ، تقول فی «مسلمه» و «حارثه» و «حفصه» : «یا مسلم» و «یا حارث» و «یا حفص» لئلّا یلتبس بنداء مذکّر لا ترخیم فیه.

فإن لم یخف لبس جاز أن یرخّم علی اللغتین ، فتقول فی «مسلمه» : «یا مسلم» بفتح المیم وضمّها. (2)

تنبیه : قد یحذف للضروره آخر الکلمه فی غیر النداء ، بشرطین :

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 826


1- قال ابن مالک : ترخیما احذف آخر المنادی کیا سعا فیمن دعا سعادا وجوّزنه مطلقا فی کلّ ما أنّث بالها والّذی قد رخّما بحذفها وفّره بعد واحظلا ترخیم ما من هذه الها قد خلا إلّا الرّباعی فما فوق العلم دون إضافه وإسناد متمّ ومع الآخر احذف الّذی تلا إن زید لینا ساکنا مکمّلا أربعه فصاعدا والخلف فی واو ویاء بعده فتح قفی
2- قال ابن مالک : والعجز احذف من مرکّب وقلّ ترخیم جمله وذا عمرو نقل وإن نویت بعد حذف ما حذف فالباقی استعمل بما فیه ألف واجعله إن لم تنو محذوفا کما لو کان بالآخر وضعا تمّما فقل علی الأوّل فی ثمود یا ثمو ویا ثمی علی الثّانی بیا والتزم الأوّل فی کمسلمه وجوّز الوجهین فی کمسلمه

الأوّل : أن تکون صالحه للنداء فلا یجوز فی نحو «الغلام».

الثانی : أن تکون زائده علی الثلاثه أو بتاء التأنیث.

قال الشاعر :

لنعم الفتی تعشو إلی ضوء ناره

طریف بن مال لیله الجوع والخصر (1)

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 827


1- «تعشو» : تری ناره من بعید فتقصدها. «الخصر» : شدّه البرد. مدح الشاعر طریف بن مالک بأنّه رجل کریم وأنّه یوقد النّیران لیلا لیراها السائرون فتقصدوا نحوها. قال ابن مالک : ولاضطرار رخّموا دون ندا ما للنّدا یصلح نحو أحمدا

الاختصاص

هو اسم معمول ل «أخصّ» واجب الحذف.

فإن کان هذا الاسم «أیّها» أو «أیّتها» استعملا کما یستعملان فی النداء فیضمّان لفظا وینصبان محلّا ویوصفان بمعرّف ب «ال» مرفوع ، نحو : «أنا أفعل کذا أیّها الرجل» و «اللهمّ اغفر لنا أیّتها العصابه».

وإن کان غیرهما نصب ، نحو : «نحن العرب أسخی الناس».

والاختصاص یشابه النداء فی أنّ کلّا منهما یوجد معه الاسم تاره مبنیّا علی الضمّ وتاره منصوبا. ویفارقه فی امور :

أحدها : أنّه لا یستعمل معه حرف نداء.

والثانی : أنّه لا یقع فی أوّل الکلام ، بل لا بدّ أن یسبقه شیء.

والثالث : أنّه تصاحبه الألف واللّام.

والرابع : أنّه یشترط أن یکون المقدّم علیه اسما بمعناه والغالب کونه ضمیر تکلّم وقد یکون ضمیر خطاب کقول بعضهم : «بک الله نرجو الفضل».

والخامس : أنّه یقلّ کونه علما.

والسادس : أنّه ینصب مع کونه مفردا. (1)

التّحذیر والإغراء

التحذیر : هو تنبیه المخاطب علی أمر یجب الاحتراز منه.

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 828


1- قال ابن مالک : الاختصاص کنداء دون یا کأیّها الفتی باثر ارجونیا وقد یری ذا دون أیّ تلو أل کمثل نحن العرب أسخی من بذل

فإن کان ب «إیّاک» وأخواته فالعامل محذوف لزوما ، سواء وجد عطف أم لا ، تقول : «إیّاک والأسد» ، ف «إیّاک» منصوب بفعل مضمر وجوبا ، والأصل : «احذر تلاقی نفسک والأسد» ثمّ حذف الفعل وفاعله فصار : «تلاقی نفسک والأسد» ثمّ حذف المضاف الأوّل وهو «تلاقی» وناب عنه «نفسک» فانتصب وصار : «نفسک والأسد» ثمّ حذف المضاف الثانی وناب عنه الضمیر فانتصب وانفصل وصار : «إیّاک والأسد».

وتقول : «إیّاک من الأسد» ، والأصل : «باعد نفسک من الأسد» ثمّ حذف الفعل وفاعله والمضاف ، فانفصل الضمیر وصار «إیّاک من الأسد».

وقیل : التقدیر «أحذّرک من الأسد» فحذف الفعل وفاعله وانفصل الضمیر فصار «إیّاک من الأسد».

فنحو «إیّاک الأسد» ممتنع علی التقدیر الأوّل لأنّ «باعد» لا یتعدّی إلی المفعول الثانی بنفسه. فیلزم أن یحکم بحذف «من» ونصب المجرور وهو غیر مطّرد إلّا مع «أنّ» و «أن» کما تقدّم فی التعدّی واللزوم ؛ وجائز علی الثانی لأنّ «احذّر» یتعدّی إلی المفعول الثانی بنفسه وب «من».

ولا خلاف فی جواز «إیّاک أن تفعل» علی التقدیرین ، فجوازه علی الأوّل لصلاحیّته لتقدیر «من» ، لأنّ حرف الجرّ - کما قلنا - یحذف مع «أن» قیاسا ، وجوازه علی الثانی واضح لتعدّی الفعل إلیه بنفسه.

وحقّ التحذیر أن یکون للمخاطب وشذّ مجیئه للمتکلّم فی قوله : «إیّای وأن یحذف أحدکم الأرنب» وأشذّ منه مجیئه للغائب فی قوله : «إذا بلغ الرّجل الستّین فإیّاه وإیّا الشوابّ».

وإن کان التحذیر بغیر «إیّاک» وأخواته فلا یجب إضمار الناصب إلّا مع العطف کقولک : «رأسک والسیف» أی : «ق رأسک واحذر السیف» أو تکرار المحذّر منه ، نحو : «الأسد الأسد» أی : احذر الأسد» أو تکرار المحذّر ، نحو : «نفسک نفسک» أی : احذر نفسک».

فإن لم یکن عطف ولا تکرار جاز إضمار الناصب وإظهاره ، نحو : «الأسد» أو «احذر

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 829

الأسد». (1)

الإغراء : هو تنبیه المخاطب علی أمر محمود لیفعله. وهو کالتحذیر بغیر «إیّا» فی أنّه إن وجد عطف أو تکرار وجب إضمار ناصبه ، کقول الشاعر :

أخاک أخاک إنّ من لا أخا له

کساع إلی الهیجا بغیر سلاح

ونحو : «الأهل والولد» ، أی : الزم.

وإن لم یوجد عطف ولا تکرار لا یجب الإضمار ، نحو : «أخاک» أو «الزم أخاک». (2)

أسماء الأفعال

هی ألفاظ تقوم مقام الأفعال فی الدّلاله علی معناه وفی عملها (3) ک «شتّان» بمعنی : افترق و «أوّه» بمعنی : أتوجّع و «صه» بمعنی : اسکت.

وما کان بمعنی الأمر کثیر ، نحو : «آمین» بمعنی : استجب و «مه» بمعنی : إنکفف و «روید» بمعنی : أمهل و «هیت» و «هیا» بمعنی «أسرع» و «إیه» بمعنی : إمض فی حدیثک و «حیّهل» بمعنی إئت أو عجّل أو أقبل و «ها» بمعنی خذ و «هلمّ» بمعنی أحضر أو أقبل و «نزال» - بمعنی انزل - وبابه وینقاس فی کلّ فعل ثلاثی تامّ متصرّف.

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 830


1- قال ابن مالک : إیّاک والشّرّ ونحوه نصب محذّر بما استتاره وجب ودون عطف ذا لإیّا انسب وما سواه ستر فعله لن یلزما إلّا مع العطف أو التّکرار کالضّیغم الضّیغم یا ذا السّاری وشذّ إیّای وإیّاه أشذّ وعن سبیل القصد من قاس انتبذ
2- قال ابن مالک : وکمحذّر بلا إیّا اجعلا مغری به فی کلّ ما قد فصّلا
3- فإن کان ذلک الفعل یرفع فقط کان اسم الفعل کذلک ، ک «صه» بمعنی اسکت و «هیهات» بمعنی بعد وإن کان یرفع وینصب کان اسم الفعل کذلک ، ک «دراک» بمعنی أدرکه. لکن لا یجوز تقدیم معمول اسم الفعل علیه خلافا للکسائی ، وأشار ابن مالک إلی ذلک بقوله : وما لما تنوب عنه من عمل لها ، وأخّر ما لذی فیه العمل

واسم الفعل بمعنی الأمر من الرباعی - ک «قرقار» بمعنی قرقر - شاذّ.

وما کان بمعنی الماضی أو المضارع قلیل ، نحو : «هیهات» بمعنی بعد و «وشکان» و «سرعان» بمعنی سرع و «بطآن» بمعنی بطؤ و «وی» و «وا» و «واها» بمعنی أعجب و «افّ» بمعنی أتضجّر.

واسم الفعل علی قسمین :

أحدهما : مرتجل : وهو ما وضع من أوّل الأمر کذلک ، ک «شتّان».

الثانی : منقول : وهو ما وضع من أوّل الأمر لغیر اسم الفعل ثمّ نقل إلیه ، وهو نوعان :

1 - منقول من ظرف أو جارّ ومجرور ، نحو : «علیک» بمعنی الزم و «إلیک» بمعنی : تنحّ ، و «دونک» بمعنی خذ ، و «أمامک» بمعنی : تقدّم و «مکانک» بمعنی : أثبت.

2 - منقول من مصدر استعمل فعله أو اهمل.

فالأوّل نحو : «روید زیدا». أصله : أرود زیدا إروادا بمعنی : أمهله إمهالا ثمّ صغّروا الإرواد تغصیر الترخیم وأقاموه مقام فعله ، فبنوه علی الفتح.

والثانی نحو «بله زیدا» ، أی : دعه. ف «بله» فی الأصل مصدر فعل مهمل مرادف ل «دع» ، ثمّ سمّی به الفعل وبنی.

وقد یستعمل «روید» و «بله» مصدرین علی الأصل فکانا معربین بالنصب وما بعد هما مجرور بالإضافه ، أو منصوب : نحو : «روید زید» ، أی : إمهال زید و «بله عمرو» ، أی : ترک عمرو ، ونحو : «رویدا زیدا» أی : إمهالا زیدا و «بلها عمرا» أی : ترکا عمرا. (1)

فصل : ما نوّن من هذه الأسماء فهو نکره ، وما لم ینوّن فهو معرفه. تقول : «صه» بمعنی : اسکت عن الحدیث المعهود و «صه» بمعنی : اسکت سکوتا مّا.


1- قال ابن مالک : ما ناب عن فعل کشتّان وصه هو اسم فعل وکذا أوّه ومه وما بمعنی افعل کآمین کثر وغیره کوی وهیهات نزر والفعل من أسمائه علیکا وهکذا دونک مع إلیکا کذا روید بله ناصبین ویعملان الخفض مصدرین

أسماء الأصوات

وهی ما وضع لخطاب ما لا یعقل أو ما هو فی حکم ما لا یعقل من صغار الآدمیّین أو لحکایه الأصوات.

الأوّل نحو : «هلا» لزجر الخیل و «عدس» لزجر البغل.

والثانی نحو : «کخ» (1) لزجر الطفل عن تناول شیء.

والثالث نحو : «قب» لوقوع السیف و «غاق» لحکایه صوت الغراب و «تق» لصوت وقع الحجاره. (2)

نونا التوکید

اشاره

لتوکید الفعل نونان : ثقیله وخفیفه. وقد اجتمعا فی قوله تعالی : «لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً مِنَ الصَّاغِرِینَ».(3)

ویؤکّد بهما الأمر مطلقا ولا یؤکّد بهما الماضی مطلقا وأمّا المضارع فله حالات :

إحداها : أن یکون توکیده بهما واجبا وذلک إذا کان مثبتا مستقبلا جوابا لقسم غیر مفصول من لامه بفاصل ، نحو : (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ)(4) ولا یجوز توکیده بهما إن کان منفیّا ، نحو : (تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ)(5) إذ التقدیر : لا تفتؤ ، أو کان حالا ، نحو : «والله لیقوم زید الآن» أو کان مفصولا من اللام ، نحو : «وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی».(6)

الثانیه : أن یکون توکیده بهما قریبا من الواجب ، وذلک إذا کان المضارع شرطا ل

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 832


1- بکسر الکاف وتشدید الخاء ساکنه ومکسوره. وفی القاموس : جواز تخفیف الخاء وجواز تنوینها وجواز فتح الکاف.
2- قال ابن مالک : وما به خوطب ما لا یعقل من مشبه اسم الفعل صوتا یجعل کذا الّذی أجدی حکایه کقب والزم بنا النّوعین فهو قد وجب
3- یوسف (12) : 32.
4- الأنبیاء (21) : 57.
5- یوسف (12) : 85.
6- الضّحی (93) : 5.

«إن» المؤکّده ب «ما» الزائده ، نحو : «وَإِمَّا تَخافَنَّ».(1) ومن ترک توکیده قوله :

یا صاح إمّا تجدنی غیر ذی جده

فما التّخلّی عن الخلّان من شیمی (2)

وهو قلیل.

هذا مذهب سیبویه. وذهب المرّد والزّجّاج إلی أنّ التوکید واجب وترکه محمول علی الضروره.

الثالثه : أن یکون التوکید بهما کثیرا وذلک إذا وقع بعده أداه الطلب ، کقوله تعالی : «وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً».(3)

ودون هذا إذا وقع بعد «لا» النافیه کقوله تعالی : «وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً».(4) وذهب بعضهم إلی أنّ «لا» فی الآیه للنهی. أو بعد «ما» الزائده الّتی لم تسبق ب «إن» کقول الشاعر :

قلیلا به ما یحمدنّک وارث

إذا نال ممّا کنت تجمع مغنما

الرابعه : أن یکون التوکید بهما قلیلا وذلک بعد «لم» ، کقول الشاعر :

یحسبه الجاهل ما لم یعلما

شیخا علی کرسیّه معمّما

وبعد غیر «إمّا» من أدوات الشرط ، کقول الشاعر :

فمهما تشأ منه فزاره تعطکم

ومهما تشأ منه فزاره تمنعا (5)

وبعد «ربّ» کقول الشاعر :

ربّما أوفیت فی علم

ترفعن ثوبی شمالات

تتمّه : جاء توکید المضارع خالیا ممّا ذکر وهو فی غایه الشذوذ ومنه قوله :

لیت شعری وأشعرنّ إذا ما

قرّبوها منشوره ودعیت

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 833


1- الأنفال (8) : 58.
2- «صاح» : منادی مرخّم علی غیر قیاس ، أی : «یا صاحبی». «جده» : سعه فی المال. «الخلّان» : جمع خلیل. «شیمی» : جمع «شیمه» ، وهی الخلق والطبیعه.
3- إبراهیم (14) : 42.
4- الأنفال (8) : 25.
5- قوله «منه» - فی المصراع الأوّل - متعلّق ب «تعطکم» وفزاره فاعل «تشأ». والشاهد فی «تمنعا». أصله «تمنعن» مؤکّدا بالنون الخفیفه ، فابدلت النون ألفا للوقف.

وأشدّ منه توکید أفعل فی التعجّب فی قوله :

ومستبدل من بعد غضبی صریمه

فأحر به بطول فقر وأحریا

وأشذّ من هذا توکید اسم الفاعل فی قوله : «أقائلنّ أحضروا الشّهودا».

حکم آخر المؤکّد

یفتح آخر المؤکّد ، ک «إضربنّ» إلّا إذا اتّصل به ألف الضمیر أو یاؤه أو واوه ، فیجب تحریک آخره بحرکه مجانسه ، فیفتح قبل الألف ویکسر قبل الیاء ویضمّ قبل الواو. (1)

ولا یحذف الضمیر إن کان ألفا ، نحو : «هل تضربانّ». ویحذف إن کان واوا أو یاء ، نحو «یا زیدون هل تضربنّ» و «یا هند هل تضربنّ».

إلّا أن یکون آخر الفعل ألفا ک «یخشی» فإنّک تحذف آخر الفعل وتثبت الواو مضمومه والیاء مکسوره فتقول : «یا قوم اخشونّ» و «یا هند اخشینّ». فإن اسند هذا الفعل إلی غیر الواو والیاء لم تحذف آخره بل تقلبه یاء ، فتقول : «لیخشینّ زید» و «لتخشینّ یا زید» و «لتخشینانّ یا زیدان» و «لتخشیانّ یا هندات». (2)

فصل : تنفرد النون الخفیفه بأمور أربعه :

أحدها : أنّها لا تقع بعد الألف ، فلا تقول : «اضربان» لئلّا یلتقی ساکنان. هذا مذهب

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 834


1- قال ابن مالک : للفعل توکید بنونین هما کنونی اذهبنّ واقصدنهما یؤکّدان افعل ویفعل آتیا ذا طلب أو شرطا إمّا تالیا أو مثبتا فی قسم مستقبلا وقلّ بعد ما ولم وبعد لا وغیر إمّا من طوالب الجزا وآخر المؤکّد افتح کابرزا واشکله قبل مضمر لین بما جانس من تحرّک قد علما
2- قال ابن مالک : والمضمر احذفنّه إلّا الألف وإن یکن فی آخر الفعل ألف فاجعله رافعا غیر الیا والواو یاء کاسعینّ سعیا واحذفه من رافع هاتین وفی واو ویا شکل مجانس قفی نحو اخشین یا هند بالکسر ویا قوم اخشون واضمم وقس مسوّیا

الجمهور. وذهب الکوفیّون ویونس إلی جوازه فتبقی النون ساکنه أو تحرّک بالکسر للساکنین. أمّا الثقبله فتقع بعدها اتّفاقا ویجب کسرها ، نحو : قوله تعالی : «وَلا تَتَّبِعانِّ».(1)

الثانی : أنّها لا توکّد الفعل المسند إلی نون الإناث وذلک لأنّ الفعل المذکور یجب أن یؤتی بعد فاعله بألف فاصله بین النونین قصدا للتخفیف ، فیقال : «اضربنان» ، وقد مضی أنّ الخفیفه لا تقع بعد الألف. ومن أجاز ذلک فیما تقدّم أجازه هنا.

الثالث : أنّها تحذف قبل الساکن کقول الشاعر :

لا تهین الفقیر علّک أن

ترکع یوما والدّهر قد رفعه

أصله : لا تهینن.

الرابع : أنّها تعطی فی الوقف حکم التنوین ، فإن وقعت بعد فتحه قلبت ألفا ، کقوله تعالی (لَنَسْفَعاً)(2) و (لَیَکُوناً) ، (3) وإن وقعت بعد ضمّه أو کسره حذفت ویردّ حینئذ ما حذف لأجل نون التوکید. تقول فی «إضربن یا زیدون» إذا وقفت علی الفعل : «إضربوا» وفی «إضربن یا هند» : «إضربی». (4)

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 835


1- یونس (10) : 89.
2- العلق (96) : 15.
3- یوسف (12) : 32.
4- قال ابن مالک : ولم تقع خفیفه بعد الألف لکن شدیده وکسرها الف وألفا زد قبلها مؤکّدا فعلا إلی نون الإناث اسندا واحذف خفیفه لساکن ردف وبعد غیر فتحه إذا تقف واردد إذا حذفتها فی الوقف ما من أجلها فی الوصل کان عدما وأبدلنها بعد فتح ألفا وقفا کما تقول فی قفن قفا

ما لا ینصرف

الاسم المعرب علی قسمین :

أحدهما : المنصرف وحکمه أن یدخله الحرکات الثلاث وتنوین التمکّن.

الثانی : غیر المنصرف وحکمه أن لا یدخل علیه تنوین التمکّن (1) وأن یجرّ بالفتحه إن لم یضف أو لم تدخل علیه «ال» نحو : «مررت بأحمد» وإلّا جرّ بالکسره ، نحو : «مررت بأحمدکم وبالأحمد».

ثمّ إنّ الاسم الذی لا ینصرف ما یکون فیه علّتان من العلل التسع الآتیه أو واحده منها تقوم مقام العلتین.

وما یقوم مقام علّتین اثنان :

أحدهما : ألف التأنیث ، (2) مقصوره کانت ، ک «حبلی» و «رضوی» ، (3) أو ممدوده ، ک «حمراء» و «زکریّاء». (4)

الثانی : الجمع ، بشرط أن یکون علی صیغه منتهی الجموع وهو کلّ جمع بعد ألف تکسیره حرفان ، نحو : مساجد ودراهم وأکابر ، أو ثلاثه أوسطها ساکن ، نحو : مصابیح ودنانیر وأقاویل. بخلاف نحو «ملائکه» و «صیاقله».

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 836


1- فلا مانع من دخول التنوین الذی لغیر التمکّن ، کتنوین العوض فی نحو «جوار».
2- قال ابن مالک : الصّرف تنوین أتی مبیّنا معنی به یکون الاسم أمکنا فألف التّأنیث مطلقا منع صرف الّذی حواه کیفما وقع
3- اسم جبل فی المدینه.
4- وکألف التأنیث ألف الإلحاق المقصوره ک «أرطی» لکنّها لا توجب المنع من الصرف بانفرادها بل لا بدّ من اجتماعه مع العلمیّه. وإلی ذلک أشار ابن مالک بقوله : وما یصیر علما من ذی ألف زیدت لإلحاق فلیس ینصرف

والحق بهذا الجمع الاسم المفرد الّذی یکون موازنا له ک «سراویل».

وما کان من هذا الجمع معتلا فله حالتان :

إحدهما : - وهو الغالب - أن یکون آخره یاء قبلها کسره ، نحو «جواری وغواشی» ، وحکمه أن یجری فی رفعه وجرّه مجری «قاض» فینوّن ویقدّر رفعه أو جرّه ویکون التنوین عوضا من الیاء المحذوفه ، (1) کقوله تعالی : (وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ)(2) وقوله تعالی (وَالْفَجْرِ* وَلَیالٍ عَشْرٍ) ، (3) وأمّا فی النصب فیجری مجری «دراهم» فی سلامه آخره وظهور فتحته من غیر تنوین ، نحو : «سِیرُوا فِیها لَیالِیَ».(4)

الثانی أن تقلب یاؤه ألفا ، نحو : «عذاری» ، وحکمه أن یقدّر إعرابه ولا ینوّن بحال. (5)

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 837


1- اختلف الأدباء فی تنوین «جوار» ونحوه. فذهب سیبویه إلی أنّه عوض من الیاء المحذوفه. وفسّره الأکثر علی أنّ الإعلال مقدّم علی منع الصرف لکون سببه - وهو الثقل - أمرا ظاهرا محسوسا بخلاف منع الصرف فإنّ سببه مشابهه الاسم الفعل وهی خفیّه ، فأصل «جوار» - علی هذا - «جواری» بالتنوین ، استثقلت الضمّه علی الیاء فحذفت الضمّه فالتقی ساکنان فحذفت الیاء ، ثمّ حذف التنوین لوجود صیغه منتهی الجموع تقدیرا ، لأنّ المحذوف لعلّه کالثابت ، ثمّ خیف رجوع الیاء فاتی بالتنوین عوضا منها. وفسّره بعضهم علی أنّ منع الصرف مقدّم فأصل «جوار» - علی هذا - «جواری» بترک التنوین لصیغه منتهی الجمع ، فحذفت ضمّه الیاء للثّقل ثمّ الیاء تخفیفا ثمّ اتی بالتنوین عوضا منها. فعلم أنّ سبب الحذف علی الأوّل التقاء الساکنین وعلی الثانی الحذف. وذهب المبرّد إلی أنّ التنوین عوض من حرکه الیاء ، ومنع الصرف مقدّم علی الإعلال ، فأصل «جوار» - علی هذا - «جواری» ، حذفت ضمّه الیاء لثقلها واتی بالتنوین عوضا منها فالتقی ساکنان فحذفت الیاء لالتقائهما. راجع لتحقیق البحث : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 58 ، وحاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 3 / 245.
2- الأعراف (7) : 41.
3- الفجر (89) : 1 و 2.
4- سبأ (34) : 18.
5- قال ابن مالک : وکن لجمع مشبه مفاعلا أو المفاعیل بمنع کافلا وذا اعتلال منه کالجواری رفعا وجرّا أجره کساری ولسراویل بهذا الجمع شبه اقتضی عموم المنع

تنبیه : إذا سمّی بهذا الجمع أو بما الحق به ، فهو علی حاله قبل التسمیه به ، فتقول فی من اسمه «مصابیح» : «جاء مصابیح ورأیت مصابیح ومررت بمصابیح». (1)

وأمّا السبعه الباقیه فلا بدّ من اجتماع علّتین منها لیکون الاسم غیر منصرفا. وهی : العلمیّه والوصفیّه والترکیب والألف والنون الزائدتان والتأنیث بالتاء والعجمه والعدل.

فالعلمیّه توجب عدم انصراف الاسم فیما یلی :

1 - أن یکون فیه الألف والنون الزائدتان ، ک «عمران» و «أصبهان».

وعلامه زیاده الألف والنون سقوطهما فی بعض التصاریف کسقوطهما فی ردّ «نسیان» إلی «نسی». فإن کانا فیما لا یتصرّف فعلامه الزیاده أن یکون قبلهما أکثر من حرفین اصولا. ولک اعتباران فی نحو «حسّان». فإن جعلته مشتقّا من «الحسّ» فوزنه «فعلان» ویمنع من الصرف للعلمیّه وزیاده الحرفین وإن جعلته مشتقّا من «الحسن» فوزنه فعّال ولا یمنع من الصرف ، لعدم زیاده النون. (2)

2 - أن یکون علی وزن الفعل. قال ابن هشام : والمعتبر من وزن الفعل أنواع :

أحدها : الوزن الّذی یخصّ الفعل ک «خضّم» لمکان و «شمّر» لفرس و «دئل» لقبیله وک «انطلق» و «استخرج» و «تقاتل» أعلاما.

الثانی : الوزن الّذی به الفعل أولی لکونه غالبا فیه ک «إثمد» و «إصبع» و «أبلم» أعلاما. فإنّ وجود موازنها فی الفعل أکثر کالأمر من «ضرب» و «ذهب» و «کتب».

الثالث : الوزن الذّی به الفعل أولی لکونه مبدوءا بزیاده تدلّ فی الفعل ولا تدلّ فی الاسم ، نحو : «أفعل» و «أکلب» ، فإنّ الهمزه فیهما لا تدلّ وهی فی موازنهما من الفعل - نحو «أذهب» و «أکتب» - دالّه علی المتکلّم.

ثمّ لا بدّ من کون الوزن لازما باقیا غیر مخالف لطریقه الفعل ، فخرج بالأوّل نحو «امرؤ» فإنّه فی النصب نظیر «اذهب» وفی الجرّ نظیر «اضرب» فلم یبق علی حاله

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 838


1- قال ابن مالک : وإن به سمّی أو بمالحق به فالانصراف منعه یحقّ
2- قال ابن مالک : کذاک حاوی زائدی فعلانا کغطفان وکأصبهانا

واحده ، وبالثانی نحو «ردّ» و «قیل» و «بیع» فإنّ أصلها «فعل» ثمّ صارت بمنزله «قفل» و «دیک» فوجب صرفها. ولو سمّیت ب «ضرب» مخفّفا من «ضرب» انصرف اتفاقا ولو سمیّت ب «ضرب» ثمّ خفّفته انصرف أیضا عند سیبویه وخالفه المبرّد لأنّه تغییر عارض ، وبالثالث نحو «ألبب» - بالضمّ - جمع «لبّ» علما ، لأنّه قد باین الفعل بالفکّ. قاله أبو الحسن وخولف لوجود الموازنه. (1)

3 - أن یکون معدولا واجتماع العلمیّه والعدل یتحقّق فی مواضع :

أحدها : ما کان علی «فعل» من ألفاظ التوکید المعنوی ، وهو «جمع ، کتع ، بصع وبتع» فإنّها - علی ما قال ابن مالک فی شرح الکافیه - معارف بنیّه الإضافه ، إذ أصل «رأیت النساء جمع» : «جمعهنّ» فحذف الضمیر للعلم به واستغنی بنیّه الإضافه وصارت لکونها معرفه بلا علامه ملفوظ بها کالأعلام. وقیل : «إنّها أعلام للتوکید». وکیف کان ، فإنّها معدوله عن «فعلاوات» لأنّ مفرداتها «جمعاء وکتعاء وبصعاء وبتعاء» وإنّما قیاس «فعلاء» إذا کان اسما أن یجمع علی فعلاوات ، کصحراء وصحراوات.

وذهب ابن الحاجب إلی أنّ العدل هنا اجتمع مع الوصفیّه الأصلیّه.

قال المحقّق الرضی رحمه الله : «وهذا قریب».

الثانی : ما کان علی «فعل» علما لمذکّر ، إذا سمع ممنوع الصرف ولیس فیه علّه ظاهره إلّا العلمیه ، فقدّروا فیه العدل ، نحو : «عمر وزفر وزحل» والأصل «عامر وزافر وزاحل». (2)

الثالث : لفظ «سحر» إذا ارید به سحر یوم معین واستعمل ظرفا مجرّدا من «أل» والإضافه ، نحو : «جئت یوم الجمعه سحر» ، فإنّه معدول عن «السحر». واحترز بالقید الأوّل من المبهم ، نحو : (نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ)(3) وبالقید الثانی من المعیّن المستعمل غیر

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 839


1- قال ابن مالک : کذاک ذو وزن یخصّ الفعلا أو غالب کأحمد ویعلی
2- قال ابن مالک : والعلم امنع صرفه إن عدلا کفعل التّوکید أو کثعلا
3- القمر (54) : 34.

ظرف فإنّه یجب تعریفه ب «ال» أو الإضافه ، نحو : «طاب السّحر سحر لیلتنا» وبالقید الثالث من نحو : «جئتک یوم الجمعه السّحر أو سحره». (1)

الرابع : ما کان علی «فعال» علما لمؤنث ، ک «حذام» و «قطام» فی لغه تمیم. فإنّهم یمنعون صرفه ، فقال سیبویه : «للعلمیّه والعدل عن فاعله». وقال المبرّد : «للعلمیّه والتأنیث المعنوی ک «زینب».

هذا فیما لیس آخره راء فإن ختم بالرّاء - ک «وبار» اسما لقبیله - بنوه علی الکسر إلّا قلیلا منهم. ومذهب أهل الحجاز البناء علی الکسر مطلقا. (2)

4 - أن یکون مرکّبا ترکیب مزج ، نحو : «معدیکرب» فتجعل إعرابه علی الجزء الثانی وتمنعه من الصرف للعلمیّه والترکیب.

وفی هذا النوع من العلم لغات اخر. تقدم البحث عنها فی باب العلم. (3)

5 - ما کان مؤنثا.

فإن کان العلم مؤنثا بالتاء امتنع من الصرف مطلقا ، أی : سواء کان لمؤنث ک «فاطمه» أو لمذکّر ک «طلحه» زائدا علی ثلاثه أحرف کما مثّل أو لم یکن کذلک ک «ثبّه» علما. وإن کان مؤنثا معنویّا فشرط تحتّم تأثیره أن یکون زائدا علی ثلاثه أحرف ک «زینب» أو محرّک الأوسط ک «سقر» أو أعجمیا ک «جور» اسم بلد ، أو منقولا من مذکّر إلی مؤنّث ک «زید» - اسم امرأه - علی خلاف فی الأخیر. فالخلیل وسیبویه علی تحتّم منع الصرف والجرمی علی جواز الوجهین : الصرف وترکه.

أمّا ما کان ساکن الوسط ولیس أعجمیّا ولا منقولا من مذکّر ک «هند» ففیه

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 840


1- قال ابن مالک : والعدل والتّعریف مانعا سحر إذا به التّعیین قصدا یعتبر
2- قال ابن مالک : وابن علی الکسر فعال علما مؤنّثا وهو نظیر جشما عند تمیم واصرفن ما نکّرا من کلّ ما التّعریف فیه أثّرا
3- قال ابن مالک : والعلم امنع صرفه مرکّبا ترکیب مزج نحو معدی کربا

الوجهان ، والمنع أولی. (1)

6 - ما کان عجمیّا بشرط أن یکون علما فی العجمیّه وزائدا علی ثلاثه أحرف ، ک «إبراهیم». فإن لم یکن علما فی لسان العجم بل فی لسان العرب أو کان نکره فیهما ، ک «لجام» - علما أو غیر علم - صرفته ، وکذا ما کان علما عجمیّا ولم یزد علی ثلاثه أحرف ، سواء کان محرّک الوسط ک «شتر» أو ساکنه ک «نوح». وقیل : «متحرّک الوسط غیر منصرف وساکن الوسط ذو وجهین». (2)

والوصفیّه توجب عدم انصراف الاسم فیما یلی :

1 - أن یکون فیه الألف والنون الزائدتان بشرطین : أحدهما : أن یکون الوصفیّه أصلیه ، ف «صفوان» فی قولک «مررت برجل صفوان قبله» - أی : قاس - منصرف لعروض الوصفیّه ، فإنّ معناه الأصلی الحجر الصلد ، أی : الیابس.

والثانی : أن لا یقبل التاء ، إمّا لأنّ مؤنّثه فعلی ک «سکران» وهذا متّفق علی منع صرفه.

أو لکونه لا مؤنّث له لاختصاصه بالذکور ک «لحیان» لکبیر اللحیه. وفیه خلاف والأکثر علی منع صرفه. (3) فإن کان مؤنّثه بالتاء انصرف ک «ندمان».

2 - أن یکون علی وزن الفعل بشرطین :

أحدهما : أن یکون الوصفیّه أصلیّه ، ف «أربع» فی نحو «مررت بنسوه أربع» منصرف لأنّه لیس صفه فی الأصل بل اسم عدد طرأ له الوصفیّه ولا تعتّد بعروض الوصفیّه فی منع الصرف.

کما لا تعتّد بعروض الاسمیّه فیما کان صفه فی الاصل ، ف «أسود» غیر منصرف - و

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 841


1- قال ابن مالک : کذا مؤنّث بهاء مطلقا وشرط منع العار کونه ارتقی فوق الثّلاث أو کجور أو سقر أو زید اسم امراه لا اسم ذکر وجهان فی العادم تذکیرا سبق وعجمه کهند والمنع احقّ
2- قال ابن مالک : والعجمیّ الوضع والتّعریف مع زید علی الثّلاث صرفه امتنع
3- لأنّهم اشترطوا لمنع صرف «فعلان» انتفاء «فعلانه». وهذا یشمل ما لا مؤنّث له. وأمّا من اشترط لمنع صرفه أن یکون له مونّث ولکن لا یکون علی «فعلانه» صرفه.

إن کان اسما للحیّه - لأنّه وضع فی الأصل لشیء فیه سواد.

وأمّا «أجدل» للصّقر و «أخیل» لطائر ذی خیلان وأفعی للحیّه فإنّها اسماء فی الأصل والحال ، فلهذا انصرفت فی لغه الأکثر وبعضهم یمنع صرفها للمح معنی الصفه فیها وهی القوّه والتلوّن والایذاء.

والثانی : أن لا یقبل التاء ، إمّا لإنّ مؤنّثه «فعلاء» ک «أحمر» أو «فعلی» ک «أفضل» أو لا مؤنث له ک «ألحی» لعظیم اللحیّه. فإن کان مؤنّثه بالتّاء انصرف ک «أرمل» بمعنی الفقیر.

3 - أن یکون معدولا. واجتماع الوصف والعدل یکون فی موضعین :

أحدهما : أسماء العدد علی وزن «فعال» أو «مفعل» ک «ثلاث» و «مثلث» المعدولتین عن ثلاثه ثلاثه. وقد جاء فعال ومفعل فی باب العدد من واحد إلی أربع اتفاقا.

وحکی ابن مالک فی شرح الکافیه عن بعض العرب : مخمس وعشار ومعشر وفی التسهیل خماس أیضا.

واختلف فیما لم یسمع ، علی ثلاثه مذاهب :

1 - أنّه یقاس علی ما سمع ، فیقال : سداس ومسدس ، سباع ومسبع وثمان ومثمن وتساع ومتسع. وهو مذهب الکوفیین والزجاج.

2 - أنّه لا یقاس بل یقتصر علی السماع وهو مذهب جمهور البصریّین.

3 - أنّه یقاس علی فعال لکثرته لا علی مفعل.

الثانی : اخر ، نحو : «مررت بنسوه اخر». وهو جمع اخری مؤنّث آخر. و «آخر» اسم التفضیل لأنّ معناه فی الأصل : «أشدّ تأخّرا» ثمّ نقل إلی معنی «غیر». وقیاس اسم التفضیل أن یستعمل باللام أو الإضافه أو کلمه «من». وحیث لم یستعمل بواحد منها علم أنّه معدول من أحدها. فقال بعضهم : «إنّه معدول عمّا ذکر معه کلمه «من» ، أی : عن «آخر من» وقیل معدول عمّا فیه اللام أی : «عن الاخر».

وتلخّص أنّ الصفه تجتمع مع الألف والنون الزائدتین ومع وزن الفعل ومع العدل. (1)

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 842


1- قال ابن مالک : وزائدا فعلان فی وصف سلم من أن یری بتاء تأنیث ختم ووصف أصلیّ ووزن أفعلا ممنوع تأنیث بتا کأشهلا وألغینّ عارض الوصفیّه کأربع وعارض الإسمیّه فالأدهم القید لکونه وضع فی الأصل وصفا انصرافه منع وأجدل وأخیل وأفعی مصروفه وقد ینلن المنعا ومنع عدل مع وصف معتبر فی لفظ مثنی وثلاث واخر ووزن مثنی وثلاث کهما من واحد لأربع فلیعلما

فصل : قد ینصرف الممنوع من الصرف لأحد الامور الآتیه :

1 - أن یکون أحد سببیه العلمیّه ثمّ ینکّر ، تقول : «مررت بأحمد وأحمد آخر» ، إلّا ما کان صفه قبل العلمیّه ، ک «أحمر».

2 - التصغیر المزیل لأحد السّببین ک «حمید» فی «أحمد». وعکس ذلک نحو «تحلیء» فإنّه ینصرف مکبّرا ولا ینصرف مصغّرا لاستکمال العلّتین بالتصغیر وهما العلمیّه ووزن الفعل فإنّه یقال فی تصغیره : «تحیلیء» ، فهو علی زنه «تدحرج».

3 - إراده التناسب ، کقرائه نافع والکسائی «سلاسلا وأغلالا وسعیرا» ، فصرف «سلاسل» لمناسبه «أغلالا» و «سعیرا».

4 - الضروره ، کقول الشاعر :

تبصّر خلیلی هل تری من ظعائن

سوالک نقبا بین حزمی شعبعب (1)

وأجاز الکوفیّون والأخفش والفارسی للمضطرّ أن یمنع صرف المنصرف کقول الشاعر :

وممّن ولدوا عام

ر ذو الطّول وذو العرض

تنبیه : إذا اضطرّ إلی تنوین المجرور بالفتحه فهل ینوّن بالنّصب أو بالجرّ؟ صرّح المحقّق الرضی رحمه الله بالثانی. وقال السیوطی : «لو قیل بالوجهین کالمنادی لم یبعد». (2)

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 843


1- تبصّر : أنظر. «خلیلی» : منادی مضاف حذف حرف ندائه. «ظعائن» : جمع ظئینه بمعنی الهودج. «سوالک» : جمع سالکه من السلوک وهی صفه ظعائن. و «النقب» : الطریق فی الجبل وهو مفعول ل «سوالک». و «الحزم» ما غلظ من الأرض. «شعبعب» اسم موضع. وقیل : اسم ماء.
2- قال ابن مالک : ولاضطرار أو تناسب صرف ذو المنع والمصروف قد لا ینصرف

إعراب الفعل

اشاره

یجب رفع المضارع إذا تجرّد من الناصب والجازم.

عوامل النصب

ینصب المضارع بأربعه أحرف : أن ، (1) لن ، کی وإذن.

أن : وهو حرف مصدریّ یؤوّل مع ما بعده بمصدر ، کقوله تعالی : (وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ) ، (2) أی : وصومکم خیر لکم. ولا تقع «أن» هذه - عند الجمهور - بعد لفظ دالّ علی الیقین إلّا أن یؤوّل ، (3) کأن یقال : «علمت أن یخرج زید» ، أی : ظننت. وجوّز الفّراء والأنباری وقوعها بعد فعل الیقین مطلقا وذهب المبّرد إلی المنع مطلقا.

وعلی المنع فأن وقعت «أن» بعد ما یدلّ علی الیقین ، وجب رفع الفعل بعدها وتکون حینئذ مخففّه من الثقیله ، نحو : «علمت أن یقوم» ، والتقدیر : أنّه یقوم فخفّفت «أن» وحذف اسمها وبقی خبرها.

وإن وقعت «أن» بعد ظنّ ونحوه - ممّا یدلّ علی الرجحان - جاز فی الفعل بعدها ).

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 844


1- من العرب من لم یعمل «أن» المصدریّه حملا علی «ما» المصدریّه.
2- البقره (2) : 184.
3- قال الدمامینی : «هو الصواب ، لأنّ [أن] الناصبه تدخل علی ما لیس بمستقرّ ولا ثابت لأنّها تخلص المضارع للاستقبال فلا تقع بعد أفعال التحقیق بخلاف [أن] المخفّفه فإنّها تقتضی تأکید الشیء وثبوته واستقراره». قال الصبّان : «وفیه عندی نظر ؛ لأنّه إن ارید بعدم استقرار مدخولها وثبوته عدم تیقّنه فممنوع ، وتعلیله باستقبال مدخولها لا یفیده ، فقد یکون المستقبل متیقّنا وحینئذ لم یضّر تلو «أن» أفعال الیقین ؛ وإن ارید به عدم حصوله وقت التکلّم فمسلّم لکنّه لا یلزم من ذلک عدم تیقّن حصوله فی المستقبل وإذا کان کذلک لم یضرّ تلو «أن» أفعال الیقین فکیف التصویب الذی ارتکبه». (حاشیه الصبّان : 3 / 283).

وجهان :

أحدهما : النصب ، علی جعل «أن» من نواصب المضارع.

الثانی : الرفع ، علی جعل «أن» مخفّفه من الثقلیه.

لن : وهو حرف نفی واستقبال اتّفاقا.

قال ابن هشام : «ولا تفید توکید النفی - خلافا للزمخشری فی کشّافه - ولا تأبیده - خلافا له فی أنموذجه - وکلاهما دعوی بلا دلیل».

کی : وهو حرف مصدری ک «أن» ، نحو قوله تعالی : «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ».(1)

إذن : قال سیبویه : «معناها الجواب والجزاء» ؛ فقال الشلوبین : «فی کلّ موضع» وقال أبو علی الفارسی : «فی الأکثر ، وقد تتمحّض للجواب ، بدلیل أنّه یقال لک : «أحبّک» ، فتقول : «إذن أظنّک صادقا» ، إذ لا مجازاه هنا ضروره».

وشرط إعمالها ثلاثه امور :

الأوّل : أن تکون مصدّره ، فلو لم تتصدّر یجب الرّفع ، کما إذا قیل لک : «آتیک» فتقول : «أنا إذن أکرمک».

وقال جماعه من النحویین : «إذا وقعت «إذن» بعد الفاء أو الواو جاز فی الفعل وجهان : الرفع وهو الغالب - وبه قرأ السبعه فی قوله تعالی : «وإذن (لا یَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلَّا قَلِیلاً )(2) والنصب وبه قرئ الآیه شاذّا.

الثانی : أن یکون الفعل مستقبلا ، فلو کان حالا یجب الرفع ، کما إذا قیل لک : «احبّک» ، فتقول : «إذن أظنّک صادقا».

الثالث : أن لا یفصل بینها وبین الفعل ، وإلّا یجب الرفع ، نحو : «إذن أنا اکرمک».

ویغتفر الفصل بالقسم ، نحو : «إذن والله أکرمک». وأجاز ابن هشام فی المغنی الفصل ب «لا» النافیه وابن عصفور الفصل بالظّرف وابن بابشاذ الفصل بالدعاء والندا والکسائی والهشام الفصل بمعمول الفعل والأرجح حینئذ عند الکسائی النصب وعند هشام الرفع.

فصل : اختصّت «أن» من بین نواصب المضارع بأنّها تعمل مظهره ومضمره.

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 845


1- الحدید (57) : 23.
2- الإسراء (17) : 76.

وإضمارها علی نوعین : واجب وجائز.

فتضمر وجوبا فی خمسه مواضع :

الأوّل : بعد لام الجحود وهی المسبوقه بکون ناقص ماض منفی ، نحو قوله تعالی :

(وَما کانَ اللهُ لِیَظْلِمَهُمْ) ، (1) و «لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ». (2)

الثانی : بعد «أو» إذا صلح فی موضعها «حتّی» أو «إلّا» ، نحو :

لأستسهلنّ الصّعب أو ادرک المنی

فما انقادت الآمال إلّا لصابر

ونحو :

وکنت إذا غمزت قتاه قوم

کسرت کعوبها أو تسقیما (3)

الثالث : بعد «حتّی» إذا کان الفعل مستقبلا بالنسبه إلی زمن التکلّم ، نحو «أسیر حتّی أدخل البلد» ، فإن کان بالنسبه إلی ما قبلها خاصّه فیجوز الوجهان : النصب والرفع ، وبالوجهین قرئ قوله تعالی : «وَزُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللهِ». (4)

وإن کان حالا بالنسبه إلی زمن التکلّم ، فالرفع واجب ، نحو : «سرت حتّی أدخل البلد» ، إذا قلت ذلک وأنت فی حاله الدخول ، وکذلک إذا کانت حالیّته محکیّه کما لو کان الدخول قد وقع وقصدت به حکایه تلک الحال ، نحو : «کنت سرت حتّی أدخلها». وجاز نصبه إذا لم تقدّر الحکایه.

الرابع : بعد فاء السببیّه المسبوقه بنفی محض أو طلب (5) محض.

فالنفی نحو : «ما تأتینا فتحدّثنا». ومعنی کون النفی محضا أن یکون خالصا من ).

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 846


1- العنکبوت (29) : 40.
2- النساء (4) : 137.
3- القناه : الرمح ، الکعوب : جمع «کعب» وهو ما بین کلّ عقدتین من عقد الرمح.
4- البقره (2) : 214.
5- الطلب یشمل الأمر ، نحو : «زرنی فاکرمک» ، والنهی ، نحو : «لا تضرب زیدا فیضربک» ، والدّعاء ، نحو : «ربّ انصرنی فلا اخذل» ، والاستفهام ، نحو : «هل تکرم زیدا فیکرمک» ، والعرض ، نحو : «ألا تنزل عندنا فتصیب خیرا» ، والتحضیض ، نحو : «لو لا تأتینا فتحدّثنا» ، والتمنّی ، نحو : «لیت لی مالا فأتصدّق منه». وألحق الکوفیّون الرّجا بالتمنّی ، ومنه قوله تعالی : «لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ». (المؤمن (40) : 36 و 37).

معنی الإثبات ، وإلّا وجب الرفع ، نحو : «ما أنت إلّا تأتینا فتحدّثنا».

والطلب نحو : «زرنی فأکرمک». ومعنی أن یکون الطلب محضا أن لا یکون مدلولا علیه باسم فعل ولا بلفظ الخبر وإلّا وجب الرفع ، نحو : «صه فأحسن إلیک» و «حسبک الحدیث فینام النّاس».

هذا مذهب الجمهور. وذهب الکسائی إلی جواز النصب بعد الطلب مطلقا.

تنبیه : إذا سقطت الفاء بعد الطلب وقصد معنی الجزاء ، یجوز جزم الفعل ، نحو : «زرنی أزرک» ، بخلاف ما إذا لم یقصد الجزاء ، نحو : «لیت لی مالا أنفق منه». ولا فرق فی ذلک بین أن یکون الطلب محضا - کما تقدّم - أو غیر محض ، نحو : «صه أحسن إلیک».

واشترط - عند غیر الکسائی - لجواز الجزم بعد النهی صحّه وقوع «إن» الشرطیه علی «لا» فتقول : «لا تدن من الأسد تسلم» ، إذ یصحّ «إن لا تدن من الأسد تسلم» ، ولا یجوز الجزم فی نحو : «لا تدن من الأسد یأکلک». وأجاز الکسائی ذلک ، لعدم اشتراطه دخول «إن» علی «لا» ، فالتقدیر عنده : «لا تدن من الأسد ، إن تدن یأکلک».

الخامس : بعد واو المعیّه المسبوقه بنفی محض أو طلب محض ، کقوله تعالی : (وَلَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ) ، (1) وقوله تعالی «یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَلا نُکَذِّبَ». (2)

فإن لم تکن الواو بمعنی «مع» لم یجز النصب ، ومن ثمّ جاز فی ما بعد الواو فی نحو : «لا تأکل السّمک وتشرب اللّبن» ثلاثه أوجه : الجزم علی التشریک بین الفعلین ، والرفع علی إضمار مبتدأ ، أی : وأنت تشرب اللّبن ، والنصب علی إراده المعیّه. وتضمر جوازا فی موضعین :

الأوّل : بعد اللّام الجارّه إذا لم یسبقها کون ناقص ماض منفی ولم یقترن ب «لا» ، نحو : «تب لیغفر الله لک» أو «لأن یغفر الله لک».

فإن سبقها الکون المذکور وجب إضمار «أن» کما مرّ. وإن اقترن الفعل ب «لا» - نافیه أو مؤکّده - وجب إظهار «أن» ، نحو قوله تعالی : (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ) ، (3) و «لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ». (4)

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 847


1- آل عمران (3) : 142.
2- الأنعام (6) : 27.
3- البقره (2) : 150.
4- الحدید (57) : 29.

الثانی : بعد الواو أو الفاء أو «أو» أو «ثمّ» ، إذا کان العطف علی اسم لیس فی تأویل الفعل ، نحو قوله تعالی : «وَما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً». (1)

ونحو :

ولبس عباءه وتقرّ عینی

أحبّ إلیّ من لبس الشّفوف (2)

ونحو :

لو لا توقّع معترّ فارضیه

ما کنت اوثر إترابا علی ترب (3)

ونحو :

إنّی وقتلی سلیکا ثمّ أعقله

کالثّور یضرب لمّا عافت البقر (4)

فإن کان الاسم فی تأویل الفعل لم یجز النصب ، نحو : «الطّائر فیغضب زید الذّباب» ، ف «یغضب» واجبّ الرفع ، لأنّ «الطّائر» فی تأویل الفعل ، أی : «الّذی یطیر».

ولا تضمر «أن» فی غیر هذه المواضع إلّا شاذّا ، کقولهم : «خذ اللّصّ قبل یأخذک» ، أی : «قبل أن یأخذک». (5)

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 848


1- الشوری (42) : 51.
2- الشفوف : جمع «شفّ» وهو ثوب رقیق یستشفّ ما وراءه.
3- المعترّ : الفقیر الذی یتعرّض لک من غیر أن یسألک بلسانه. اوثر : أرجح.
4- أعقله : أدفع دیته ، عافت : کرهت وامتنعت. أراد : أنّ البقر إذا امتنعت عن ورود الماء لم یضربها راعیها ، لأنّها ذات اللبن وإنّما یضرب الثور لتفزع البقر فتشرب.
5- قال ابن مالک : ارفع مضارعا إذا یجرّد من ناصب وجازم ک «تسعد» وبلن انصبه وکی ، کذا بأن لا بعد علم ، والّتی من بعد ظنّ فانصب بها ، والرّفع صحّح واعتقد تخفیفها من أنّ ، فهو مطّرد وبعضهم أهمل «أن» حملا علی «ما» اختها حیث استحقّت عملا ونصبوا بإذن المستقبلا إن صدّرت ، والفعل بعد ، موصلا أو قبله الیمین ، وانصب وارفعا إذا «إذن» من بعد عطف وقعا وبین «لا» ولام جرّ التزم إظهار «أن» ناصبه ، وإن عدم «لا» فأن اعمل ، مظهرا أو مضمرا وبعد نفی کان حتما أضمرا کذک بعد «أو» إذا یصلح فی موضعها «حتّی» أو «الّا» أن خفی وبعد حتّی هکذا إضمار «أن» حتم ، ک «جد حتّی تسرّ ذا حزن» وتلو حتّی حالا أو مؤوّلا به ارفعنّ ، وانصب المستقبلا وبعد فا جواب نفی أو طلب محضین «أن» - وسترها حتم - نصب والواو کالفا ، إن تفد مفهوم مع ک «لا تکن جلدا وتظهر الجزع» وبعد غیر النّفی جزما اعتمد إن تسقط الفا والجزاء قد قصد وشرط جزم بعد نهی أن تضع «إن» قبل «لا» دون تخالف یقع والأمر إن کان بغیر افعل فلا تنصب جوابه ، وجزمه اقبلا والفعل بعد الفاء فی الرّجا نصب کنصب ما إلی التّمنّی ینتسب وإن علی اسم خالص فعل عطف تنصبه «أن» ثابتا أو منحذف وشذّ حذف «أن» ونصب فی سوی ما مرّ ، فاقبل منه ما عدل روی
عوامل الجزم
اشاره

الأدوات الجازمه للمضارع علی قسمین :

أحدهما : ما یجزم فعلا واحدا وهو أربعه :

الأوّل : اللّام الطلبیّه ، أمرا کانت ، نحو قوله تعالی : (لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ) ، (1) أو دعاء ، نحو : «لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ». (2)

الثانی : «لا» الطلبیه ، نهیا کانت ، نحو قوله تعالی : (لا تُشْرِکْ بِاللهِ) ، (3) أو دعاء ، نحو : «لا تُؤاخِذْنا». (4)

الثالث والرابع : «لم» و «لمّا» ، ویشترکان فی الحرفیّه والنفی والجزم والقلب إلی المضیّ ، نحو : «لم یقم زید» و «لمّا یقم عمرو». وتنفرد «لم» بجواز مصاحبه الشرط ، نحو قوله تعالی : (وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ) ، (5) وبجواز انقطاع نفی منفیّها ، ومن ثمّ جاز «لم یکن ثمّ کان» وامتنع فی لمّا.

وتنفرد لمّا بجواز حذف مجزومها ک «قاربت المدینه ولمّا» ، أی : لمّا أدخلها ، وبتوقّع ثبوت منفیّها ، کقوله تعالی : (لَمَّا یَذُوقُوا عَذابِ) ، (6) ومن ثمّ امتنع «لمّا یجتمع الضدّان».

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 849


1- الطلاق (65) : 7.
2- الزخرف (43) : 77.
3- لقمان (31) : 13.
4- البقره (2) : 286.
5- المائده (5) : 67.
6- ص (38) : 8.

والثانی : ما یجزم فعلین وهو : إن ، نحو قوله تعالی : (وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ) ، (1) و «من» ، نحو قوله تعالی : (مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ) ، (2) و «ما» ، نحو قوله تعالی : (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللهُ) ، (3) و «مهما» ، نحو قوله تعالی : (وَقالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ) ، (4) و «أی» نحو قوله تعالی : (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی) ، (5) و «أین» ، نحو : «أین تجلس أجلس» و «متی» کقوله :

متی تأته تعشو إلی ضوء ناره

تجد خیر نار عندها خیر موقد (6)

و «أیّان» کقوله :

أیّان نؤمنک تأمن غیرنا وإذا

لم تدرک الأمن منّا لم تزل حذرا

و «إذما» کقوله :

وإنّک إذ ما تأت ما أنت آمر

به تلف من إیّاه تأمر آتیا

و «حیثما» نحو قوله :

حیثما تستقم یقدّر لک اللّا

ه نجاحا فی غابر الأزمان

و «أنّی» نحو قوله :

خلیلیّ أنّی تأتیانی تأتیا

أخا غیر ما یرضیکما لا یحاول

وهذه الألفاظ - التی تجزم فعلین - کلّها أسماء إلّا «إن» فهی حرف باتّفاق ، وإلّا «إذما» ، فهی حرف عند سیبویه بمنزله «إن» الشرطیه ، وظرف زمان عند المبرّد وابن السّراج والفارسی فإذا قلت : «إذ ما تقم أقم» فمعناه عندهم «متی تقم أقم». ویجوز اتّصال «ما» الزائده ب «إن» و «أیّ» و «أیّان» و «أین» و «متی» ، قال الله تعالی : «أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ». (7)

ثمّ إنّ هذه الکلمات علی ستّه أقسام :

1 - ما وضع لمجرّد تعلیق الجواب علی الشرط وهو «إن» و «إذما» ، عند من یقول

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 850


1- البقره (2) : 284.
2- النساء (4) : 123.
3- البقره (2) : 197.
4- الأعراف (7) : 132.
5- الإسراء (17) : 110.
6- تعشو : فی موضع الحال ، أی : عاشیا ، من «عشا» ، إذا أتی نارا لیرجو عندها خیرا.
7- النساء (4) : 78.

بحرفیّتها.

2 - ما وضع للدّلاله علی من یعقل ثمّ ضمّن معنی الشرط وهو «من».

3 - ما وضع للدلاله علی ما لا یعقل ثمّ ضمّن معنی الشرط وهو «ما» و «مهما».

4 - ما وضع للدلاله علی الزمان ثمّ ضمّن معنی الشرط وهو «متی» و «أیّان».

5 - ما وضع للدلاله علی المکان ثمّ ضمّن معنی الشرط وهو «أین» و «أنّی» و «حیثما».

6 - ما یتردّد بین ما ذکر وهو «أیّ» ، فإنّها بحسب ما تضاف إلیه فهی فی «أیّهم یقم أقم معه» بمنزله «من» ، وفی «أیّ الدوابّ ترکب أرکب» بمنزله «ما» ، وفی «أیّ یوم تصم أصم» بمنزله «متی» ، وفی «أیّ مکان تجلس أجلس» بمنزله «أین».

جمله الشرط والجزاء

الکلمات التی تجزم فعلین یقتضین جملتین : إحداهما - وهی المتقدّمه - تسّمی شرطا والثانیه - وهی المتأخّره - تسمّی جوابا وجزاء.

ویجب فی الجمله الاولی أن تکون فعلیّه ، وأمّا الثانیه فالأفضل فیها أن تکون فعلیّه ویجوز أن تکون اسمیّه ، نحو : «إن جاء زید أکرمته» و «إن جاء زید فله درهم».

ثمّ إنّ الشرط والجزاء إن کانا جملتین فعلیّتین فهما علی أربعه أقسام :

الأوّل : أن یکون الفعلان مضارعین ، کقوله تعالی : «وَإِنْ تَعُودُوا نَعُدْ». (1)

الثانی : أن یکونا ماضیین ، کقوله تعالی : «وَإِنْ عُدْتُمْ عُدْنا». (2)

الثالث : أن یکون الأوّل ماضیا والثانی مضارعا ، نحو قوله تعالی : «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ». (3) وفی هذه الصوره یجوز رفع الجزاء أیضا ، ومنه قول الشاعر :

وإن أتاه خلیل یوم مسأله

یقول : لا غائب مالی ولا حرم (4)

الرابع : أن یکون الأوّل مضارعا والثانی ماضیا ومنه قول الشاعر :

من یکدنی بسیّء کنت منه

کالشجا بین حلقه والورید

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 851


1- الأنفال (8) : 19.
2- الإسراء (17) : 8.
3- الشوری (42) : 20.
4- وعند الکوفیّین یجب الرفع ، لأنّ الجزم فی الجواب للجوار ، فإذا لم ینجزم الشرط ، لم ینجزم الجزاء.
الفاء فی جواب الشرط

کلّ جواب یمتنع جعله شرطا فالفاء لازمه له وذلک فی سبعه مواضع :

1 - الجمله الاسمیّه ، نحو قوله تعالی : «وَإِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ». (1)

وأمّا قوله تعالی (وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ) ، (2) فأجاب المحقّق الرّضی رحمه الله بأنّ القسم مقدّر قبل الشرط والجواب له وجواب الشرط محذوف لدلاله جواب القسم علیه. (3)

وقد تحذف الفاء للضروره ، کقوله :

من یفعل الحسنات الله یشکرها

الشرّ بالشّرّ عند الله مثلان

وقد تنوب «إذا» الفجائیّه عن الفاء ، نحو قوله تعالی : «وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ». (4)

2 - الجمله الفعلیه التی فعلها جامد ، نحو قوله تعالی : «إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مالاً وَوَلَداً* فَعَسی رَبِّی أَنْ یُؤْتِیَنِ خَیْراً مِنْ جَنَّتِکَ».(5)

3 - الجمله الإنشائیّه ، کقوله تعالی : (إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی) ، (6) ونحو : «إن یقم زید فو الله لأقومنّ».

4 - الجمله الفعلیه المصدّره ب «قد» ، نحو قوله تعالی : «وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی».(7)

5 - الجمله الفعلیه المصدّره بحرف التّنفیس ، کقوله تعالی : «وَإِنْ خِفْتُمْ عَیْلَهً فَسَوْفَ یُغْنِیکُمُ اللهُ». (8)

6 - الجمله الفعلیه المنفیّه ب «لن» أو «ما» أو «إن» ، نحو قوله تعالی : (وَما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ ، (9) و (فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ) ، (10) وقولک «من یستسلم للغضب فإن یلومنّ إلّا نفسه علی ما یصیبه».

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 852


1- الأنعام (6) : 17.
2- الأنعام (6) : 121.
3- راجع : شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 262 و 340.
4- الروم (30) : 36.
5- الکهف (18) : 39 و 40.
6- آل عمران (3) : 31.
7- طه (20) : 81.
8- التوبه (9) : 28.
9- آل عمران (3) : 115.
10- یونس (10) : 72.

7 - الجمله المبدوءه بحرف له الصدر مثل «کأنّما» و «ربّ» ، نحو قوله تعالی : (مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً) ، (1) ونحو :

فإن أهلک فذی لهب لظاه

علیّ یکاد یلتهب التهابا (2)

أی فربّ ذی لهب. (3)

ویجوز دخول الفاء فی الجواب إذا کان مضارعا مثبتا أو منفیّا ب «لا» ، کقوله تعالی :

(وَإِنْ تَعُودُوا نَعُدْ) ، (4) و (وَمَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللهُ مِنْهُ) ، (5) ونحو : (وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللهِ لا تُحْصُوها) ، (6) و «فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا یَخافُ بَخْساً وَلا رَهَقاً». (7)

ویمتنع دخول الفاء إذا کان الجواب ماضیا غیر مصدّر ب «قد» أو مضارعا منفیّا ب «لم» ، نحو : «إن ضربتنی ضربتک» أو «لم أضربک».

تنبیه : کما تربط الفاء الجواب بشرطه کذلک تربط شبه الجواب بشبه الشرط ، نحو : «الذی یأتینی فله درهم».

وقوع المضارع بعد جزاء الشرط

إذا وقع بعد جزاء الشرط فعل مضارع مقرون بالفاء أو الواو جاز فیه ثلاثه أوجه : الجزم

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 853


1- المائده (5) : 32.
2- اللهب : النار. لظاه : من لظیت النار ، أی : تلهّب.
3- قال المحقّق الرضی رحمه الله : «إذا کان جواب الشرط مصدّرا بهمزه الاستفهام - سواء کانت الجمله فعلیّه أو اسمیّه - لم تدخل الفاء ، لأنّ الهمزه من بین جمیع ما یغیّر معنی الکلام یجوز دخولها علی أداه الشرط فیقدّر تقدیم الهمزه علی أداه الشرط نحو قولک : «إن أکرمتک أتکرمنی» کأنّک قلت : «أإن أکرمتک تکرمنی» قال علیّ علیه السلام فی نهج البلاغه (الخطبه القاصعه ، فضل الوحی): «وإن فعل الله لکم ذلک أتؤمنون» ، وقال الله تعالی : (أَرَأَیْتَ إِنْ کَذَّبَ وَتَوَلَّی* أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللهَ یَری) (العلق (96) : 13 و 14). ویجوز حمل «هل» وغیرها من أدوات الاستفهام علی الهمزه ، لأنّها أصلها. قال الله تعالی : (قُلْ أَرَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللهِ بَغْتَهً أَوْ جَهْرَهً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ) (الأنعام (6) : 47). وقال تعالی : (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللهُ سَمْعَکُمْ وَأَبْصارَکُمْ وَخَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ) (الأنعام (6) : 46). ویجوز دخول الفاء فیها لعدم عراقتها فی الاستفهام. قال الله تعالی : «قالَ یا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَآتانِی مِنْهُ رَحْمَهً فَمَنْ یَنْصُرُنِی». (هود (11) : 63). وتقول : «إن أکرمتک فهل تکرمنی».
4- الأنفال (8) : 19.
5- المائده (5) : 95.
6- إبراهیم (14) : 34.
7- الجنّ (72) : 13.

بالعطف علی الجواب والرّفع علی الاستئناف والنصب ب «أن» مضمره وجوبا. وقد قریء بالثلاثه قوله تعالی : (إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ) ، (1) بجزم «یغفر» ورفعه ونصبه.

فإن اقترن ب «ثمّ» جوّزوا فیه الجزم والرفع فقط.

وقوع المضارع بین الشرط والجزاء

إذا وقع المضارع المقرون بالفاء أو الواو بین فعل الشرط وجوابه جاز فیه الجزم والنصب ، فالجزم ، نحو قوله تعالی : «إِنَّهُ مَنْ یَتَّقِ وَیَصْبِرْ فَإِنَّ اللهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ».(2) والنصب کقول الشاعر :

ومن یقترب منّا ویخضع نؤوه

ولا یخش ظلما ما أقام ولا هضما (3)

فإن وقع بعد «ثمّ» لم ینصب ، وأجازه الکوفیّون.

حذف الشرط أو الجزاء

یجوز حذف جواب الشرط إذا دلّ علیه دلیل ، یقال : «إن أتیتنی أکرمک» فتقول : «وأنا إن أتیتنی» ، أی : أکرمک ؛ قال الله تعالی : (وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی) ، (4) أی : لما آمنوا به. وأمّا عکسه - وهو حذف الشرط - فقال ابن هشام :

«هو مطّرد بعد الطلب نحو قوله تعالی : (فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ) ، (5) أی : فإن تتّبعونی یحببکم الله. وجاء بدون الطلب ، کقوله تعالی : (إِنَّ أَرْضِی واسِعَهٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ) ، (6) أی : فإن لم یتأتّ لکم إخلاص العباده لی فی هذه البلده فإیّای فاعبدون فی غیرها. وحذف جمله الشرط بدون الأداه ، کثیر کقول الأحوص :

فطلّقها فلست لها بکفء

وإلّا یعل مفرقک (7)

الحسام

أی : وإلّا تطلّقها». (8)

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 854


1- البقره (2) : 284.
2- یوسف (12) : 90.
3- نؤوه : ننزله عندنا ، أی : یکون له منّا مأوی ، والهضم : الظلم.
4- الرّعد (13) : 31.
5- آل عمران (3) : 31.
6- العنکبوت (29) : 56.
7- المفرق : وسط الرأس.
8- مغنی الأدیب : 2 / 156.

وقد یحذف الشرط والجواب معا ، نحو :

قالت بنات العمّ یا سلمی وإن

کان فقیرا معدما؟ قالت : وإن

اجتماع الشرط والقسم

إذا اجتمع شرط وقسم ولم یتقدّم علیهما ما یحتاج إلی خبر ، حذف جواب المتأخّر منهما ، لدلاله جواب الأوّل علیه ، فتقول : «إن قام زید والله یقم عمرو» فتحذف جواب القسم لدلاله جواب الشرط علیه ، وتقول : «والله إن یقم زید لیقومنّ عمرو» ، فتحذف جواب الشرط لدلاله جواب القسم علیه.

أمّا إذا تقدّم علیهما ذو خبر فرجّح الشرط مطلقا ، أی : سواء کان متقدّما أو متأخّرا ، نحو : «زید إن قام والله أکرمه» و «زید والله إن قام أکرمه». وجاء قلیلا ترجیح الشرط علی القسم عند اجتماعهما وتقدّم القسم وإن لم یتقدّم ذو خبر ، ومنه قول الشاعر :

لئن کان ما حدّثته الیوم صادقا

أصم فی نهار القیظ (1)

للشّمس بادیا

فلام «لئن» موطّئه لقسم محذوف والتقدیر : والله لئن.


1- القیظ : شدّه الحرّ.
لو الشرطیه

هی علی قسمین :

الأوّل : أن تکون للتعلیق فی المستقبل ، فترادف «إن» ولکنّها لا تجزم ، کقول النبی صلی الله علیه وآله : «لو یقول أحدکم - إذا غضب - : أعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم ، ذهب عنه غضبه». (1) وإذا ولیها حینئذ ماض أوّل بالمستقبل ، کقوله تعالی : «وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ».(2)

الثانی : أن تکون للتعلیق فی الماضی وتقتضی امتناع شرطها دائما وامتناع جوابها إن کان مساویا للشرط فی العموم ، کما فی قولک : «لو کانت الشمس طالعه کان النهار موجودا» ، بخلاف ما إذا کان الجزاء أعمّ ، فلا یلزم انتفاؤه ، نحو : «لو کانت الشمس طالعه کان الضّوء موجودا».

وإذا ولیها حینئذ مضارع أوّل بالماضی ، کقوله تعالی : «لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ».(3)

وتختصّ «لو» - مطلقا - بالفعل ، فلا تدخل علی الاسم. نعم ، تدخل «أنّ» بعدها کثیرا ، کقوله تعالی : (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ) ، (4) وقول أبی الأسود الدّئلی فی رثاء أمیر المؤمنین علیه السلام :

ولو أنّا سئلنا المال فیه

بذلنا المال فیه والبنینا (5)

واختلف فی «لو» هذه ، فقال الکوفیّون وجماعه من البصریّین : «هی باقیه علی اختصاصها بالفعل ، و «أنّ» وما دخلت علیه فی موضع رفع فاعل ل «ثبت» مقدّرا».

وقال سیبویه وجمهور البصریّین : «زالت عن الاختصاص و «أنّ» وصلتها فی موضع رفع مبتدأ ، ولا تحتاج إلی خبر لاشتمال صلتها علی المسند والمسند إلیه» ، وقیل : «الخبر محذوف ، تقدیره : ثابت».

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 856


1- کنز العمّال : 3 / ح 7720.
2- النساء (4) : 9.
3- الحجرات (49) : 7.
4- البقره (2) : 103.
5- أدب الطفّ : 1 / 105.

فصل : لا بدّ ل «لو» الشرطیّه من جواب. وجوابها : إمّا ماض وضعا أو معنی ، فإن کان وضعا ، فهو إمّا مثبت أو منفی ب «ما». فإن کان مثبتا فالأکثر اقترانه باللام ، کقوله تعالی : (وَلَوْ عَلِمَ اللهُ فِیهِمْ خَیْراً لَأَسْمَعَهُمْ) ، (1) ویجوز حذفها ، کقوله تعالی : (لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ) ، (2) وإن کان منفیّا ب «ما» فالأمر بالعکس ، کقوله تعالی : (وَلَوْ شاءَ اللهُ مَا) اقتلوا» (3) وقول الشاعر :

ولو نعطی الخیار لما افترقنا

ولکن لا خیار مع اللّیالی

وإن کان الجواب ماضیا معنی لم تقترنه اللام ، کقول ابن حمّاد فی مدح علیّ علیه السلام :

لو لم یکن خیر الرجال لم تکن

زوجته فاطمه خیر النساء(4)

أمّا

حرف شرط وتفصیل وتوکید ، نحو قولک : «هذان فاضلان : أمّا زید ففقیه وأمّا عمرو فمتکلّم». وأوجبوا حذف شرطها لکونها - کما قلنا - للتفصیل وهو مقتض للتکرار وذکر الشرط مکرّرا یؤدّی إلی الاستثقال ، فإنّ أصل المثال : «أمّا یکن من شیء فی الدّنیا فزید فقیه وأمّا یکن من شیء فی الدّنیا فعمرو متکلّم». وهذا تأکید وجزم بکون زید فقیها وعمرو متکلّما ، لجعل الأمرین لازما لوقوع شیء فی الدنیا ، ولا بدّ من حصول شیء فیها ما دامت باقیه. (5)

وبعد حذف الشرط وضعوا جزء ممّا بعد الفاء بین أمّا والفاء ، للاحتراز من دخول حرف الشرط علی الفاء.

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 857


1- الأنفال (8) : 23.
2- النساء (4) : 9.
3- البقره (2) : 253.
4- مناقب آل أبی طالب ، لمحمّد بن شهر آشوب المازندرانی : 2 / 182. قال ابن مالک : لو حرف شرط فی مضیّ ویقلّ إیلاؤها مستقبلا لکن قبل وإن مضارع تلاها صرفا إلی المضیّ ، نحو : لو یفی کفی
5- وقال جماعه من النحویین : «أمّا» قائمه مقام أداه الشرط وفعل الشرط واستشهد بعض هولاء علی ذلک بتفسیر سیبویه لقولهم «أمّا زید فقائم» ب «مهما یکن من شیء فزید قائم». قال المحقق الرضی رحمه الله فی شرح الکافیه (2 / 397): «أمّا تفسیر سیبویه فلیس لأنّ أمّا بمعنی مهما ، کیف ، وهذه حرف و «مهما» اسم ، بل قصده إلی المعنی البحت.

ولا تحذف الفاء فی جواب «أمّا» إلّا لضروره الشّعر ، نحو قول الشاعر :

فأمّا القتال لا قتال لدیکم

ولکنّ سیرا فی عراض المواکب (1)

أو عند حذف القول معها ، کقوله تعالی : (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ) ، (2) أی : فیقال لهم : أکفرتم بعد إیمانکم.

ثمّ إنّ معنی الشرط والتوکید لازمان لها فی جمیع مواضع استعمالها ، بخلاف معنی التفصیل فإنّها قد تتجرّد منه ، کقول الحسین بن علی علیهما السلام : «أمّا بعد فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی ولا خیرا من أصحابی. (3)

لو لا ولو ما الشرطیّتان

هما تدلّان علی امتناع شیء لوجود غیره ، ولا یدخلان حینئذ إلّا علی المبتدأ ویکون الخبر بعدهما مخذوفا وجوبا کما تقدّم فی مبحث المبتدأ والخبر ویذکر بعدهما جواب کجواب «لو» ، نحو قوله تعالی : (لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) ، (4) ونحو : «لو لا علیّ لهلک عمر».


1- عراض : جمع «عرض» ، بمعنی الناحیه. المواکب : الجماعه رکبانا أو مشاه ، وقیل : رکاب الإبل للزینه خاصّه.
2- آل عمران (3) : 106.
3- الکامل فی التاریخ : 4 / 57. قال ابن مالک : أمّا کمهما یک من شیء وفا لتلو تلوها وجوبا الفا وحذف ذی الفا قلّ فی نثر إذا لم یک قول معها قد نبذا
4- سبأ (34) : 31.

العدد

اشاره

هو علی ثلاثه أقسام :

1 - المفرد وهو من الواحد إلی العشره وعشرون وأخواته والمأه والألف. (1)

2 - المرکّب وهو من أحد عشر إلی تسعه عشر. (2)

3 - المعطوف وهو من واحد وعشرین إلی تسعه وتسعین. (3)».

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 859


1- لم یکن عند العرب لفظ للعدد إذا جاوز الألف. فکانوا یعبّرون عن الملیون بقولهم «ألف ألف» وعن الملیار بقولهم «ألف ألف ألف». فإذا شئت أن تستعمل لفظتی الملیون والملیار ، فطّبق علیهما کلّ الأحکام الّتی تطبق علی لفظتی المأه والألف ، فتقول : «جاء ملیون رجل» و «ملیار رجل» بجعل المعدود مفردا مجرورا بالإضافه. (المحیط ، لمحمّد الأنطاکی : 3 / 64).
2- قال الاشمونی عند شرح قول ابن مالک «الشین فیها [أی : فی العشره] عن تمیم کسره» : أی : مع المؤنّث فیقولون : إحدی عشره واثنتا عشره بکسر الشین ، وبعضهم یفتحها وهو الأصل إلّا أنّ الأفصح التسکین وهو لغه الحجاز. وأمّا فی التذکیر فالشین مفتوحه. وقد تسکن عین عشر فیقال : «أحد عشر» وکذلک أخوانه لتوالی الحرکات وبها قرأ أبو جعفر ، وقرأ هبیره - صاحب حفص - «اثنا عشر شهرا» وفیها جمع بین ساکنین. وقال عبّاس حسن فی النحو الوافی : تضبط الشین فی کلمه «عشره» المرکّبه کضبطها فی المفرده ، فتفتح - فی أشهر اللغات - إن کان المعدود مذکّرا وتسکن إن کان مؤنّثا. فضبط الشین لا یختلف فی إفراد ولا ترکیب إن اقتصرنا علی الأشهر بین لغات متعدّده. راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 66 ، والنحو الوافی : 3 / 486 ، وشرح الکافیه ، للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 150 والتصریح علی التوضیح : 2 / 274.
3- فی العدد المفرد والمعطوف تستعمل «واحد» و «واحده» ، تقول : «رجل واحد» و «امرأه واحده» و «واحد وعشرون» و «واحده وعشرون» ، وتأتی فی العدد المرکّب : «أحد» و «إحدی» مکان «واحد» و «واحده». وتستعمل «إحدی» خاصّه فی المعطوف أیضا ، تقول : «إحدی وعشرون».

واصول هذه الأعداد اثنتا عشره کلمه وهی : واحد إلی عشره ومأه وألف. وما عداها فروع : إمّا بإضافه ک «ثلاث مأه» أو بتثنیه ، ک «مأتین» و «ألفین» أو بإلحاق علامه جمع ک «عشرین» وأخواته الجاریه مجری الجمع ، أو بعطف ، ک «ثلاثه وعشرین» ، وکذا «أحد عشر» إلی «تسعه عشره» ، لأنّ أصلها العطف.

العدد المفرد

1 - للواحد والاثنین حکمان

أحدهما : أنّهما لا یجمع بینهما وبین المعدود ، فلا یقال : «واحد رجل» ولا «اثنا رجلین» لأنّ قولک «رجل» یفید الوحده و «رجلان» یفید الاثنینیّه.

ثانیهما : أنّهما یذکّران مع المذکّر ویؤنّثان مع المؤنث ، تقول : واحد وواحده واثنان واثنتان أو ثنتان.

2 - الثلاثه إلی العشره ، ولها حکمان

أحدهما : أنّ معدودها یکون جمعا أو اسم جمع او اسم جنس. (1)

فإن کان اسم جنس - ک «شجر» و «تمر» - أو اسم جمع - ک «قوم» و «رهط» - جرّ ب «من» تقول : «ثلاثه من الشجر غرستها» و «عشره من القوم لقیتهم». وقد یجرّ بإضافه العدد إلیه ، کقوله تعالی : «وَکانَ فِی الْمَدِینَهِ تِسْعَهُ رَهْطٍ».(2)

وإن کان جمعا یخفض بإضافه العدد إلیه ، وحینئذ فإن کان للمعدود جمع قله وکثره فالأکثر إضافته إلی جمع القلّه ، نحو : عندی ثلاثه أفلس». وقد یضاف إلی جمع الکثره کقوله تعالی : (وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ) ، (3) فأضاف «ثلاثه» إلی جمع الکثره مع وجود جمع القلّه ، وهو «أقراء».

فإن لم یکن للاسم إلّا جمع کثره اضیف إلیه ، نحو : «ثلاثه رجال».

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 860


1- ویستثنی من ذلک ما إذا کان المعدود لفظ «مأه» فیکون مفردا نحو : «ثلاثمأه».
2- النمل (27) : 48.
3- البقره (2) : 228.

وإن لم یکن للاسم جمع تکسیر اضیف إلی جمع التصحیح ، نحو : «سَبْعَ بَقَراتٍ».(1) وقد یضاف إلیه مع وجود جمع التکسیر وذلک فی موضعین :

الأوّل : أن یجاور جمع تصحیح اهمل تکسیره ، نحو : (سَبْعَ سُنْبُلاتٍ) ، (2) فإنّه فی القرآن مجاور ل «سبع بقرات» ، مع وجود «سنابل».

الثّانی : أن یقلّ استعمال جمع تکسیره ، نحو : «ثلاث سعادات» ، مع وجود «سعائد» ، لکنّه قلیل.

ثانیهما : أنّها تذکّر مع المعدود المؤنّث وتؤنّث مع المعدود المذکّر ، کقوله تعالی :

«سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَثَمانِیَهَ أَیَّامٍ».(3)

والاعتبار فی التذکیر والتأنیث بحال المفرد إذا کان المعدود جمعا ، فإن کان الواحد مؤنّثا حذف التاء ، نحو : «ثلاث طوالق» و «ثلاث عیون» وإن کان مذکّرا ثبت التاء ، نحو : «أربعه حمّامات» و «ثلاثه رجال». وإن جاء تذکیر الواحد وتأنیثه - ک «ساق» - جاز الوجهان فی العدد ، نحو : «خمسه سوق» و «خمس سوق». وأمّا إذا کان المعدود اسمی جنس أو جمع فالاعتبار بحال المعدود. (4)

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 861


1- یوسف (12) : 43.
2- یوسف (12) : 43.
3- الحاقّه (69) : 7. هذا إذا لم یقصد بها العدد المطلق ، وإلّا یجب اقترانها بالتاء فی جمیع أحوالها نحو : «ثلاثه نصف ستّه». قال الاشمونی والأزهری : «وحینئذ لا تنصرف لأنّها أعلام مؤنّثه ، خلافا لبعضهم». راجع لتحقیق البحث : شرح الکافیه ، للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 147 ، وحاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 61 ، والتصریح علی التوضیح : 2 / 269.
4- قال ابن هشام فی أوضح المسالک (3 : 216): «فیعطی العدد عکس ما یستحقّه ضمیرهما ، فتقول «ثلاثه من الغنم» لأنّک تقول : «غنم کثیر» بالتذکیر ، و «ثلاث من البطّ» لأنّک تقول : «بطّ کثیره» وتقول : «ثلاثه من البقر» أو «ثلاث» لأنّ فی البقر لغتین : التذکیر والتأنیث ، قال الله تعالی : (إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا)[البقره (2) : 70] ، وقرئ «تشابهت». وقال المحقّق الرضی رحمه الله فی شرح الکافیه (2 : 150): «إن کان مختصّا بجمع المذکّر - ک «الرّهط» و «النفر» و «القوم» ، فإنّها بمعنی الرجال - فالتاء فی العدد واجب ، قال الله تعالی : (وَکانَ فِی الْمَدِینَهِ تِسْعَهُ رَهْطٍ)[النمل (27) : 48] ، وقالوا : «ثلاثه رجله» - وهو اسم جمع قائم مقام رجال - وإن کان مختصّا بجمع الإناث فحذف التاء واجب ، نحو : «ثلاث من المخاض» لأنّها بمعنی «حوامل النوق». وإن احتملها ک «البطّ» و «الخلیل» و «الغنم» و «الإبل» لأنّها تقع علی الذکور والإناث - فإن نصصت علی أحد المحتملین فالاعتبار بذلک النصّ فإن کان ذکورا أثبتت التاء وان کان إناثا حذفتها ، کیف وقع النّص والمعدود ، نحو : «عندی ذکور ثلاثه من الخیل» أو «عندی من الخیل ذکور ثلاثه» أو «عندی من الخیل ثلاثه ذکور» أو «عندی من الخیل ثلاثه ذکور» بالإضافه ، أو «عندی ثلاثه ذکور من الخیل» إلّا أن یقع النصّ بعد الممیّز والممیّز بعد العدد ، نحو : «عندی ثلاث من الخلیل ذکور» فحینئذ ینظر إلی لفظ الممیّز لا النصّ. فإن کان مؤنّثا لا غیر - کالخیل والإبل والغنم - حذفت التاء وإن کان مذکّرا لا غیر - وما یحضرنی له مثال - أثبتّها ، إلحاقا للمؤنث من هذا الجنس بجمع المؤنث وللمذکّر منه بجمع المذکّر. وإن جاء تذکیره وتأنیثه - کالبطّ والدّجاج - جاز إلحاق التاء نظرا إلی تذکیره وحذفها نظرا إلی تأنیثه. وما لا یدخله معنی التذکیر والتأنیث ینظر فیه إلی اللفظ ، فیؤنّث نحو : «خمسه من الضّرب» ویذکّر نحو : «خمس من البشاره» ویجوز الأمران فی نحو «ثلاثه من النّخل» ، لأنّه یذکّر ویؤنّث ، قال تعالی : (نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ) ، [القمر (54) : 20] و (نَخْلٍ خاوِیَهٍ) ، [الحاقه (69) : 7]. وبالتّأمّل فی الکلامین یتّضح الفرق بینهما ، فإنّ ابن هشام اعتبر لفظ المعدود من حیث التذکیر والتأنیث مع أنّ الاعتبار عند الرضی رحمه الله بمعنی المعدود ، إلّا فی بعض الموارد. فتأمّل.

وإن کان المعدود صفه نائبه عن الموصوف اعتبر حال الموصوف لا حال الصفه ، کقوله تعالی : (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها) ، (1) أی : عشر حسنات أمثالها ، ولو لا ذلک لقیل «عشره» لأنّ المثل مذکّر.

3 - عشرون وأخواته ولها حکمان

أحدهما : أنّ تمییزها مفرد منصوب کتمییز العدد المرکّب.

ثانیهما : إنّ ألفاظها تکون بلفظ واحد للمذکّر والمؤنث.

4 - المأه والألف (2) ولهما حکمان

أحدهما : أنّهما لا تتغیّران بتغیّر المعدود تذکیرا وتأنیثا تقول : «مأه رجل» و «مأه امرأه».

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 862


1- الأنعام (6) : 160.
2- المراد بالمأه والألف هو جنسهما الشامل لمفردهما ولمثنّاهما ولجمعهما ، نحو : «هذه مئو رجل» ، «رأیت آلاف رجل». ثمّ إنّ المأه لا تجمع مضافا إلیها ثلاث وأخواته ، فلا یقال : «ثلاث مآت رجل» بل یقال : «ثلاث مأه رجل». أمّا إذا لم یضف إلیها ثلاث وأخواتها جمعت واضیف ذلک الجمع إلی المفرد ، نحو : «مآت رجل». راجع : شرح الکافیه ، المحقق الرضی رحمه الله : 2 / 154.

ثانیهما : أنّ ممیّزهما یکون مفردا مجرورا بالإضافه. کقوله تعالی : (فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ) ، (1) و «لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ». (2)

العدد المرکّب

وله أحکام :

الأوّل : إنّ جزئی العدد المرکّب مبنیّان علی الفتح إلّا اثنی عشر واثنتی عشره ، فإنّ الجزء الأوّل منهما یعرب إعراب المثنّی وتحذف منه النون. والجزء الثانی یبنی علی الفتح ، نحو : «عندی اثنا عشر کتابا» و «کتبت اثنتی عشره مقاله».

ویستثنی أیضا «ثمانی» فیجوز فتح الیاء وإسکانها ویقلّ حذفها مع بقاء کسر النون ومع فتحها.

الثانی : الجزء الثانی من العدد المرکّب یطابق المعدود فی التذکیر والتأنیث ، والجزء الأوّل یخالفه إلّا فی «أحد عشر» و «اثنی عشر» فیطابقه أیضا ، نحو : (إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً) ، (3) و (فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً) ، (4) و «عندی ثلاثه عشر رجلا».

الثالث : إنّ تمییز العدد المرکّب یکون مفردا منصوبا ، نحو : «أحد عشر رجلا» و «إحدی عشره امرأه».

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 863


1- البقره (2) : 261.
2- القدر (97) : 3. وممّا ذکرنا یعلم أنّ العدد المفرد علی قسمین : مضاف ، ک «ثلاثه» وغیر مضاف ک «عشرین». وعلی هذا فیمکن تقسیم العدد إلی أربعه أقسام : مضاف ومرکب ومفرد ومعطوف ، کما فی شرح ابن عقیل (2 : 411). وقسّم جماعه من المتأخّرین العدد إلی أربعه أقسام : مفرد ومرکب وعقود ومعطوف. ومرادهم من العقود : عشرون وبابه ، وحیث إنّ مرادنا بالمفرد ما یقابل المرکّب والمعطوف - فیشمل العقود - فلا وجه لانفراد عشرین وأخواته وذکرها بعنوان العقود.
3- یوسف (12) : 4.
4- البقره (2) : 60.

تنبیه : یجوز فی العدد المرکّب - ما عدا اثنی عشر واثنتی عشره - إضافته إلی غیر ممیّزها ، (1) فحینئذ یبقی الجزءان علی بناءهما عند البصریّین فیقال : «هذه خمسه عشرک» و «مررت بخمسه عشرک». وحکی سیبویه عن بعض العرب إعراب العجز مع بقاء الصدر علی بنائه ، فیقال : «هذه خمسه عشرک».

العدد المعطوف
اشاره

وله حکمان :

الأوّل : إنّ تمییزه مفرد منصوب ، نحو : عندی أحد وعشرون رجلا» و «اثنتان وعشرون امرأه».

الثانی : إنّ الجزء الأوّل منه إن کان الواحد أو الاثنین یطابق المعدود فی التذکیر أو التأنیث کما تقدّم ، وإن کان الثلاثه إلی التسعه یخالفه ، نحو : «عندی ثلاثه وعشرون رجلا» و «ثلاث وعشرون امرأه». والجزء الثانی منه یکون بلفظ واحد للمذکّر والمؤنّث. (2)ب

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 864


1- قال الأزهری : «إنّما لم یضف اثنا عشر واثنتا عشره لأنّ ما بعد اثنین واثنتین واقع موقع النون ، فکما أنّ الإضافه تمتنع مع النون ، فکذلک تمتنع مع ما وقع موقعها. ولا کذلک الباقی». التصریح علی التوضیح : 2 / 275.
2- قال ابن مالک : ثلاثه بالتاء قل للعشره فی عدّ ما آحاده مذکّره فی الضّدّ جرّد ، والممیّز اجرر جمعا بلفظ قلّه فی الأکثر ومأه والألف للفرد أضف ومأه بالجمع نزرا قد ردف وأحد اذکر وصلنه بعشر مرکّبا قاصد معدود ذکر وقل لدی التأنیث إحدی عشر والشّین فیها عن تمیم کسره ومع غیر أحد وإحدی ما معهما فعلت فافعل قصدا ولثلاثه وتسعه وما بینهما إن رکّبا ما قدّما وأول عشره اثنتی ، وعشرا اثنی ، إذا انثی تشا أو ذکرا والیا لغیر الرّفع ، وارفع بالألف والفتح فی جزءی سواهما الف ومیّز العشرین للتّسعینا بواحد ، کأربعین حینا ومیّزوا مرکّبا بمثل ما میّز عشرون فسوّینهما وإن اضیف عدد مرکّب یبقی البنا ، وعجز قد یعرب
تنبیهات

الأوّل : إذا میّز العدد المفرد بتمییزین أحدهما مذکّر والآخر مؤنّث ، روعی فی تأنیث العدد وتذکیره السابق منهما ، نحو : «عندی سبعه رجال وفتیات» و «سبع فتیات ورجال» ، (1) قال الاشمونی : «ولا یضاف عدد أقلّ من ستّه إلی ممیّزین مذکّر ومؤنّث لأنّ کلّا من الممیّزین جمع وأقلّ الجمع ثلاثه». (2)

وإذا میّز العدد المرکّب بتمییزین أحدهما مذکّر والآخر مؤنّث ، یعتبر حال المذکّر ، تقدّم أو تأخّر ، إن کان لعاقل ، نحو : «عندی خمسه عشر رجلا وامرأه» أو «امرأه ورجلا». وإن کان لغیر عاقل یعتبر حال السابق منهما بشرط الاتّصال ، نحو : «عندی خمسه عشر جملا وناقه» و «خمس عشره ناقه وجملا» ومع الانفصال روعی المؤنّث عند جماعه ، (3) نحو : «عندی ستّ عشره ما بین ناقه وجمل» أو «ما بین جمل وناقه». وصرّح المحقّق الرضی رحمه الله باعتبار المذکّر. (4)

وأمّا العدد المعطوف فحکی الصبّان عن الدمامینی أنّ القیاس یقتضنی أنّه کالعدد المرکّب. (5)

الثانی : قال ابن مالک فی شرح الکافیه : لبضعه وبضع حکم تسعه وتسع فی الإفراد والترکیب وعطف عشرین وأخواته علیه ، نحو : «لبثت بضعه أعوام وبضع سنین» و «عندی بضعه عشر غلاما وبضع عشره أمه وبضعه وعشرون کتابا وبضع وعشرون

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 865


1- راجع : النحو الوافی : 4 / 502 وحاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 70.
2- حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 71.
3- راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 71 ؛ همع الهوامع : 2 / 151 ؛ معجم القواعد العربیّه : 318.
4- شرح الکافیه : 2 / 156.
5- حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 71.

صحیفه». ویراد ببضعه من ثلاثه إلی تسعه وببضع من ثلاث إلی تسع. (1)

الثالث : إنّ صدر العدد المرکّب یسمّی نیّفا ، وعجزه یسمّی عقدا. وقد تدلّ کلمه «نیّف» علی عدد مبهم ، معطوف علی عقد من العقود العددیّه أو مأه أو ألف ، فیقال : «عشره ونیّف» و «مأه ونیّف» و «ألف ونیّف».

قال جماعه من أهل اللغه : «کلّ ما زاد علی العقد فنیّف إلی أن یبلغ العقد الثانی» ، وحکی عن أبی العبّاس أنّ النّیف من واحد إلی ثلاثه. (2)

الرابع : إذا قصد تعریف العدد فإن کان مفردا غیر مضاف ادخلت «ال» علیه ، نحو : «عندی العشرون رجلا».

وإن کان مفردا مضافا فعلی المضاف إلیه نحو : «جاء خمسه الرّجال». وجوّز الکوفیّون دخول حرف التعریف علی المضاف والمضاف إلیه معا.

وإن کان مرکّبا ادخلت علی جزئه الأوّل ، نحو : «عندی الأحد عشر درهما». وأجاز الأخفش والکوفیّون دخول حرف التعریف علی الجزئین.

وإن کان معطوفا ادخلت علی کلّ جزء من أجزائه ، نحو : جاء الخمسه والعشرون رجلا. (3)

الخامس : فی قراءه العدد طریقان :

الأوّل : تقدیم الألوف علی المآت ، والمآت علی الآحاد ، والآحاد علی العشرات. وهو الغالب.

الثانی : تقدیم الآحاد علی العشرات ، والعشرات علی المآت ، والمآت علی الالوف.

فیقال فی (1125) علی الأوّل : «جاء ألف ومأه وخمسه وعشرون رجلا». وعلی

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 866


1- حکی عنه الاشمونی فی شرحه علی ألفیه بن مالک. وقیل : «مسمّی البضع والبضعه أربعه وثمانیه وما بینهما» وقیل : «الواحد والعشره وما بینهما» وقیل : «أربعه وتسعه وما بینهما» وقیل غیر ذلک. راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 4 / 72.
2- راجع : لسان العرب ، مادّه «نوف».
3- راجع : حاشیه الصبّان علی شرح الاشمونی : 1 / 187. وشرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله : 2 / 156. والمحیط فی أصوات العربیه ونحوها وصرفها : 3 / 54.

الثانی : «جاء خمسه وعشرون ومأه وألف رجل».

السادس : اللیل فی تاریخ العرب مقدّم علی الیوم لأنّ السنین عندهم مبنیّه علی الشهور القمریّه ، فأوّل الشهر عندهم اللیل. فیقال فی أوّل لیله من الشهر : «کتب لأوّل لیله منه أو لغرّته» وفی الیوم الأوّل : «کتب للیله خلت» وعلی هذا القیاس إلی أن ینتصف الشهر. فیقال : «کتبت للنصف منه» أو «لخمس عشره لیله خلت» أو «لخمس عشره لیله بقیت» ، والأوّل أجود.

ثمّ یقال : «کتبت لستّ عشره لیله خلت» أو أربع عشره لیله بقیت» ، وهکذا إلی أن بقی نهار الیوم الأخیر فیقال : «کتبت لآخر یوم منه أو لسلخه او انسلاخه».

صیاغه العدد علی وزن فاعل

یصاغ من «اثنین» إلی «عشره» وما بینهما اسم موازن ل «فاعل» ، کما یصاغ من «فعل» ، فیقال : ثان وثالث ورابع ، إلی عاشر ، ویجب فیه أن یذکّر مع المذکّر ویؤنّث مع المؤنّث. وأمّا «واحد» فقال جماعه : «إنّه اسم وضع علی ذلک من أوّل الأمر ، فقیل فی المذکّر : واحد ، وفی المؤنّث : واحده». وقال المحقّق الرضی رحمه الله : «إنّه اسم فاعل من وحد یحد وحدا بمعنی انفرد ، فالواحد بمعنی المنفرد». (1)

ویستعمل اسم الفاعل المذکور - بحسب المعنی المراد - علی سبعه أوجه :

أحدها : أن یستعمل مفردا لیفید الاتّصاف بمعنی العدد الذی کان أصلا للاشتقاق ، أی : لیفید الترتیب. فتقول : ثان ، ثالث ، رابع ...

الثانی : أن یستعمل مع أصله الّذی اشتقّ منه لیفید أنّ الموصوف به بعض تلک العدّه المعیّنه ، فتقول : «هذا خامس خمسه» ، أی : هذا بعض جماعه منحصره فی خمسه. أی : أنّه أحد من خمسه من دون دلاله علی ترتیب. کقوله تعالی : «إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ».(2) و «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللهَ ثالِثُ ثَلاثَهٍ».(3)

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 867


1- شرح الکافیه : 2 / 146.
2- التوبه (9) : 40.
3- المائده (5) : 73.

وذهب الجمهور إلی أنّه یجب إضافه الأوّل إلی الثانی. وذهب الأخفش وقطرب والکسائی وثعلب إلی أنّه یجوز إضافه الأوّل إلی الثانی ونصبه إیّاه کما یجوز فی «ضارب زید» فیقولون : «ثان اثنین وثالث ثلاثه».

وفصّل بعضهم فقال : یجوز النصب فی «ثان» دون غیره.

الثالث : أن یستعمل مع ما دون أصله لیفید معنی التصییر ، فتقول : «هذا رابع ثلاثه» أی «جاعل الثلاثه أربعه». قال الله تعالی : «ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَهٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَلا خَمْسَهٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ».(1) ویجوز حینئذ إضافته وإعماله کما یجوز فی «جاعل» و «مصیّر» ونحوهما.

ولا یستعمل بهذا الاستعمال «ثان» فلا یقال : «ثانی واحد» ولا «ثان واحدا» ، وأجازه الکسائی.

الرابع : أن یستعمل مع العشره لیفید الاتّصاف بمعناه مقیّدا بمصاحبه العشره ، أی : لیفید الترتیب ، فتقول : «ثانی عشر» فی المذکّر و «ثانیه عشره» فی المؤنّث ، وکذا البواقی.

الخامس : أن یستعمل مع العشره لیفید معنی «ثانی اثنیین». وهو انحصار العدّه فی ما ذکر. ویجوز فیه ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تجیء بترکیبین ، صدر أوّلهما «فاعل» فی المذکّر و «فاعله» فی المؤنث ، وعجزهما «عشر» فی المذکّر و «عشره» فی المؤنث ، وصدر الثانی منهما «أحد واثنان وثلاثه إلی تسعه» فی المذکّر و «إحدی واثنتان وثلاث إلی تسع» فی المؤنث ، نحو : «هذا ثالث عشر ثلاثه عشر» و «هذه ثالثه عشره ثلاث عشره» و... وتکون الکلمات الأربع مبنیّه علی الفتح.

الثانی : أن یقتصر علی صدر المرکّب الأوّل ، فیعرب ویضاف إلی المرکّب الثانی ، باقیا علی بناء جزأیه ، نحو : هذا ثالث ثلاثه عشر» و «هذه ثالثه ثلاث عشره».

الثالث : أن یحذف العقد من الأوّل والنّیف من الثانی ، فیقال : حادی عشر إلی تاسع

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 868


1- المجادله (58) : 7.

عشر فی المذکّر وحادیه عشره إلی تاسعه عشره فی المؤنّث.

وفیه وجهان :

أحدهما : أن یعرب الأوّل ویبنی الثانی.

ثانیهما : أن یعربا معا. فیعرب الأوّل بمقتضی العوامل ویجرّ الثانی بالإضافه.

السّادس : أن یستعمل مع العشره لإفاده معنی التصییر ک «رابع ثلاثه». تقول : «هذا رابع عشر ثلاثه عشر». أجاز ذلک سیبویه ومنعه بعضهم.

السابع : أن یستعمل مع العشرین وأخواتها ، لإفاده الترتیب وغیره ممّا ذکر. ویذکّر مع المذکّر ویؤنّث مع المؤنّث. فیقال : «هذا ثالث وعشرون» و «هذه ثالثه وعشرون». (1)

کنایات العدد

وهی کم وکأیّن وکذا.

کم : هی اسم لعدد مبهم ولا بدّ لها من تمییز ، نحو : «کم رجلا عندک»؟ وقد تحذف للدلاله علیه ، نحو : «کم صمت»؟ أی : کم یوما صمت؟

وتنقسم إلی استفهامیّه وخبریّه.

أمّا الاستفهامیّه فهی بمعنی «أیّ عدد» وممیّزها مفرد منصوب ، نحو : «کم درهما قبضت»؟ وأجاز الکوفیّون جمعه. ویجوز جرّه ب «من» مضمره إن ولیت «کم» حرف

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 869


1- قال ابن مالک : وصغ من اثنین فما فوق إلی عشره کفاعل من فعلا واختمه فی التّأنیث بالتّا ومتی ذکّرت فاذکر فاعلا بغیر تا وإن ترد بعض الّذی منه بنی تضف إلیه مثل بعض بیّن وإن ترد جعل الأقلّ مثل ما فوق فحکم جاعل له احکما وإن أردت مثل ثانی اثنین مرکّبا فجیء بترکیبین أو فاعلا بحالتیه أضف إلی مرکّب بما تنوی یفی وشاع الاستغنا بحادی عشرا ونحوه ، وقبل عشرین اذکرا وبابه الفاعل من لفظ العدد بحالتیه قبل واو یعتمد

جرّ ، نحو : «بکم درهم اشتریت کتابک»؟

وأمّا الخبریّه فهی بمعنی «کثیر» وتمیّز بمجرور مفرد أو مجموع ، نحو : «کم رجال جاؤونی» و «کم رجل جاءنی».

ومثل «کم» - فی الدلاله علی التکثیر - کذا وکأین ، وممیّز «کأیّن» مجرور ب «من» غالبا نحو قوله تعالی : «وَکَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ».(1) وقد ینصب کقول الشاعر :

اطرد الیأس بالرّجا فکأیّن

آلما حمّ یسره بعد عسر (2)

وممیّز «کذا» منصوب ولا یجوز جرّه ب «من» اتّفاقا ولا بالإضافه ، خلافا للکوفیّین ، أجازوا فی غیر تکرار ولا عطف أن یقال : «کذا ثوب وکذا أثواب». (3)

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 870


1- آل عمران (3) : 146.
2- آلما : اسم من قولهم : «ألم فلان من کذا یألم ألما» من باب «تعب یتعب تعبا». حمّ : قدّر وکتب.
3- قال ابن مالک : میّز فی الاستفهام «کم» بمثل ما میّزت عشرین ک «کم شخصا سما» وأجز أن تجرّه «من» مضمرا إن ولیت «کم» حرف جرّ مظهرا واستعملنها مخبرا کعشره أو مأه ، ک «کم رجال أو مره» ککم کأی وکذا وینتصب تمییز ذین ، أو به صل «من» تصب

الخاتمه

فی الجمل
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 871

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 872

انقسام الجمله إلی اسمیّه وفعلیّه وظرفیّه

فالاسمیه : هی التی صدرها اسم ، نحو : «زید قائم» ، وقوله تعالی : «وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ».(1)

والفعلیّه : هی التی صدرها فعل ، نحو : «قام زید» ، ومن ذلک قوله تعالی : (وَالْأَنْعامَ خَلَقَها) ، (2) وقولک : «یا عبد الله».

والظرفیّه : هی التی صدرها ظرف أو جارّ ومجرور ، نحو : «أعندک زید» و «أفی الدار زید». إذا قدّرت «زید» فاعلا بالظرف والجارّ والمجرور ، لا بالاستقرار المحذوف ولا مبتدأ مخبرا عنه بهما.

والمراد بصدر الجمله ، المسند والمسند إلیه فلا عبره بما تقدّم علیهما من الحروف ، فالجمله من نحو : «إنّ زیدا قائم» اسمیّه ومن نحو «إن قام زید» فعلیّه.

انقسام الجمله إلی صغری وکبری

الکبری : هی الاسمیّه التی خبرها جمله ، نحو : «زید قام أبوه» و «زید أبوه قائم».

والصغری : هی الجمله التی وقعت خبرا لمبتدأ کالجملتین المخبر بهما فی المثالین.

وقد تکون الجمله صغری وکبری باعتبارین ، نحو : «زید أبوه غلامه منطلق» ، فمجموع هذا الکلام جمله کبری و «غلامه منطلق» جمله صغری و «أبوه غلامه منطلق» کبری باعتبار «غلامه منطلق» وصغری باعتبار کونها خبرا ل «زید».

وقد لا تکون الجمله صغری ولا کبری ، ک «قام زید».

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 873


1- البقره (2) : 184.
2- النحل (16) : 5.
انقسام الجمله إلی ما لا محلّ لها وما له محلّ

1 - الجمل التی لا محلّ لها من الإعراب

هی سبع : المستأنفه والمعترضه والتفسیریّه والمجاب بها القسم والمجاب بها شرط غیر جازم والواقعه صله والتابعه لما لا محلّ له.

الجمله الاولی : المستأنفه ، وهی الجمله المفتتح بها النطق أو المنقطعه عمّا قبلها نحو قوله تعالی : «وَلا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً».(1)

ومنه جمله العامل الملغی لتأخّره ، نحو : «زید قائم أظنّ» ، أمّا الملغی لتوسّطه - نحو «زید أظنّ قائم» - فجمله معترضه.

الجمله الثانیه : المعترضه ، وهی المتوسّطه بین شیئین من شأنهما عدم توسّط أجنبیّ بینهما وتقع غالبا بین الفعل وفاعله ، کقول الشاعر :

فقد أدرکتنی - والحوادث جمّه -

أسنّه قوم لا ضعاف ولا عزل

وبین الفعل ومفعوله ، کقول علیّ بن الحسین علیهما السلام : «بل ملکت - یا إلهی - أمرهم قبل أن یملکوا عبادتک». (2)

وبین المبتدأ وخبره ، نحو : «زید أظنّ قائم» ، وبین الموصول وصلته کقول الشاعر :

ذاک الذی - وأبیک - یعرف مالکا

والحقّ یدمغ ترّهات الباطل

وبین القسم وجوابه ، نحو :

«لعمری - وما عمری علیّ بهیّن -

لقد نطقت بطلا علیّ الأقارع

وبین الموصوف وصفته ، کقوله تعالی : «وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ».(3)

الجمله الثالثه : التفسریّه ، وهی الفضله الکاشفه لما تلیه ، نحو : «إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ».(4) واحترزنا بالفضله من المفسّره لضمیر الشأن ، نحو : «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ».(5)

الجمله الرابعه : المجاب بها القسم ، نحو قوله تعالی : «یس* وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ* إِنَّکَ لَمِنَ

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 874


1- یونس (10) : 65.
2- الصحیفه السجادیّه ، الدعاء السابع والثلاثون.
3- الواقعه (56) : 76.
4- آل عمران (3) : 59.
5- الإخلاص (112) : 1.

الْمُرْسَلِینَ».(1)

الجمله الخامسه : المجاب بها شرط غیر جازم ، نحو : «إذا جئتنی أکرمتک». وفی حکمها المجاب بها شرط جازم ولم یقترن بالفاء ولا «إذا» الفجائیه ، نحو : «إن تقم أقم».

الجمله السادسه : الواقعه صله ، نحو قول حسّان فی علی رحمه الله :

فأنت الذی أعطیت إذ أنت راکع

فدتک نفوس القوم یا خیر راکع

الجمله السابعه : التابعه لما لا محلّ له ، نحو قول أمیر المؤمنین علیه السلام : «الحمد لله الذی لا یبلغ مدحته القائلون ولا یحصی نعماءه العادّون». (2)

2 - الجمل التی لها محلّ من الإعراب

وهی أیضا سبع : الخبریّه والحالیّه والمفعول بها والمضاف إلیها والواقعه جوابا لشرط جازم والتابعه لمفرد أو جمله لها محلّ.

الجمله الاولی : الخبریه ، وهی الواقعه خبرا لمبتدأ أو لأحد النواسخ ومحلّها الرفع أو النصب.

الجمله الثانیه : الحالیّه ، وموضعها نصب ، نحو : «وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ». (3)

الجمله الثالثه : المفعول بها ، کقول حسّان :

فقال له : قم یا علیّ فإنّنی

رضیتک من بعدی إماما وهادیا (4)

ومحلّها النصب إن لم تنب عن فاعل. وهذه النیابه مختصّه بباب القول ، نحو : «ثُمَّ یُقالُ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ».(5)

الجمله الرابعه : المضاف إلیها ، ومحلّها الجرّ ، نحو قوله تعالی : «هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ».(6)

الجمله الخامسه : الواقعه بعد الفاء أو «إذا» الفجائیّه جوابا لشرط جازم ، ومحلّها الجزم ، کقوله تعالی : «و مَنْ یُضْلِلِ اللهُ فَلا هادِیَ لَهُ» ، (7) و «وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ». (8)

قاله جماعه من النحویین. وخالفهم الدمامینی وقال : «إنّ جمله الجزاء لا محلّ لها

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 875


1- یس (36) : 1 - 3.
2- نهج البلاغه ، الخطبه الاولی.
3- المدّثّر (74) : 6.
4- الغدیر : 2 / 34.
5- المطفّفین (83) : 17.
6- المرسلات (77) : 35.
7- الأعراف (7) : 186.
8- الروم (30) : 36.

من الإعراب لأنّ الجمله إنّما تکون ذات محلّ من الإعراب إذا صحّ وقوع المفرد فی محلّها ، والجزاء لا یکون إلّا جمله ولا یصحّ وقوعها مفردا أصلا».

الجمله السادسه : التابعه لمفرد ، ومحلّها بحسبه ، نحو قوله تعالی : «وَاتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ».(1)

الجمله السابعه : التابعه لجمله لها محلّ ، ومحلّها بحسبها ، نحو :

أقول له ارحل لا تقیمنّ عندنا

وإلّا فکن فی السّرّ والجهر مسلما

حکم الجمل بعد المعارف وبعد النکرات

الجمل الخبریّه التی لم یستلزمها ما قبلها إن کانت مرتبطه بنکره محضه فهی صفه لها ، نحو قوله تعالی : (حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ) ، (2) أو بمعرفه محضه فهی حال عنها ، نحو : (لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَأَنْتُمْ سُکاری) ، (3) أو بغیر المحضه منهما فهی محتمله لهما ، کقوله تعالی : (وَهذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ) ، (4) فإنّ النکره قد تخصّصت بالوصف وذلک یقربها من المعرفه ، ونحو : (کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً) ، (5) فإنّ المعّرف الجنسی یقرب فی المعنی من النکره.

الظرف والجارّ والمجرور بعد المعارف والنکرات

حکم الظرف والجارّ والمجرور بعدهما حکم الجمل ، فهما صفتان فی نحو : «رأیت طائرا فوق غصن أو علی غصن» ؛ وحالان فی نحو : «رأیت الهلال بین السحاب أو فی الأفق» ومحتملان لها فی نحو : «یعجبنی الزّهر فی أکمامه والثّمر علی أغصانه» وفی نحو : «هذا ثمر یانع علی أغصانه».

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 876


1- البقره (2) : 281.
2- الإسراء (17) : 93.
3- النساء (4) : 43.
4- الأنبیاء (21) : 50.
5- الجمعه (62) : 5.

التمارین

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 877

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 878

التمرین 1
الکلام وما یتألّف منه

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

1 - (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ.)(1)

2 - (إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَلا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.)(2)

3 - (فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا وَمِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ.)(3)

الأسئله

1. عیّن الاسم والفعل والحرف مع ذکر علائمها.

2. استخرج الأفعال المضارعه مع ذکر إعرابها.

3. بیّن أنواع التنوین فی «واد» ، «أفئده» ، «باغ» ، «عاد» ، «رحمه».

4. استخرج الجملات التی لا یصحّ السکوت علیها فی أنفسها.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 879


1- إبراهیم (14) : 37.
2- البقره (2) : 173.
3- هود (11) : 66.
التمرین 2
المعرب والمبنی

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

1 - (وَلَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَلَا النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ.)(1)

2 - (وَأَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ.)(2)

3 - (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ.)(3)

4 - (إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ.)(4)

5 - (إِذْ قالُوا لَیُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلی أَبِینا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَهٌ إِنَّ أَبانا لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ.)(5)

6 - (یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ.)(6)

الأسئله

1 - اذکر الأسماء المبنیّه فی الآیات المذکوره.

2 - عیّن الأفعال الخمسه مع ذکر إعرابها.

3 - اشرح مواضع الإعراب الفرعی.

4 - اذکر الموارد التی وقع فیها الإعراب التقدیری.

5 - بیّن مواضع الإعراب المحلّی.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 880


1- البقره (2) : 120.
2- الزّمر (39) : 54.
3- البقره (2) : 24.
4- هود (11) : 114.
5- یوسف (12) : 8.
6- یوسف (12) : 39.
التمرین 3
المعرفه والنکره

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

ألا وإنّ هذه الدّنیا الّتی أصبحتم تتمنّونها وترغبون فیها وأصبحت تغضبکم وترضیکم لیست بدارکم ولا منزلکم الّذی خلقتم له ، ولا الّذی دعیتم إلیه ألا وإنّها لیست بباقیه لکم ولا تبقون علیها ، وهی وإن غرّتکم منها فقد حذّرتکم شرّها فدعوا غرورها لتحذیرها وأطماعها لتخویفها ، وسابقوا فیها إلی الدّار الّتی دعیتم إلیها وانصرفوا بقلوبکم عنها ، ولا یخننّ أحدکم خنین الأمه علی ما زوی عنه منها ، واستتمّوا نعمه الله علیکم بالصّبر علی طاعه الله والمحافظه علی ما استحفظکم من کتابه. ألا وإنّه لا یضرّکم تضییع شیء من دنیاکم بعد حفظکم قائمه دینکم. ألا وإنّه لا ینفعکم بعد تضییع دینکم شیء حافظتم علیه من أمر دنیاکم أخذ الله بقلوبنا وقلوبکم إلی الحقّ وألهمنا وإیّاکم الصّبر. (1)

الأسئله :

1 - میّز المعرفه والنکره ، وعیّن أنواع المعارف.

2 - عیّن أقسام الفعل (الماضی والمضارع والأمر).

3 - میّز بین الموصول المختصّ والمشترک.

4 - استخرج الضمائر المتّصله والمنفصله.

5 - عیّن المشار إلیه وجمله الصله.

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 881


1- نهج البلاغه ، الخطبه 173.
التمرین 4
المبتدأ والخبر

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

1 - (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلاً.)(1)

2 - (وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ.)(2)

3 - (هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ.)(3)

4 - (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلاً.)(4)

5 - (فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ* الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ.)(5)

6 - عزیز علیّ أن أری الخلق ولا تری ولا أسمع لک حسیسا ولا نجوی. (6)

7 - لو لا أنت لم أدر ما أنت. (7)

8 - قلیل تدوم علیه أرجی من کثیر مملول منه. (8)

الأسئله

1 - عیّن المبتدأ والخبر ومیّز بین أنواع الخبر.

2 - اذکر موارد وقوع المبتدأ نکره مع بیان مسوّغها.

3 - هل یوجد مورد لحذف الخبر؟

4 - استخرج الروابط بین الخبر والمبتدأ.

5 - اذکر موردا جرّ فیه المبتدأ بحرف زائد.

6 - کم موردا قدّم الخبر علی المبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 882


1- النساء (4) : 83.
2- البقره (2) : 103.
3- فاطر (35) : 3.
4- الإسراء (17) : 84.
5- الماعون (107) : 4 - 5.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء الندبه.
7- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
8- نهج البلاغه ، الحکمه 278.
التمرین 5
الأفعال الناقصه

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

1 - (وَکانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.)(1)

2 - (قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عاکِفِینَ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَیْنا مُوسی.)(2)

3 - (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّهً.)(3)

4 - (وَإِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا.)(4)

5 - (وَأَوْصانِی بِالصَّلاهِ وَالزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا.)(5)

6 - (لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَلا شَفِیعٌ.)(6)

الأسئله

1 - عیّن الأفعال الناقصه مع ذکر اسمها وخبرها.

2 - أذکر موارد تقدیم خبر الأفعال الناقصه علی اسمها.

3 - میّز موارد الإعراب الفرعی.

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 883


1- الروم (30) : 47.
2- طه (20) : 91.
3- الحجّ (22) : 63.
4- النحل (16) : 58.
5- مریم (19) : 31.
6- الأنعام (6) : 51.
التمرین 6
الحروف المشبّهه بالفعل

أعرب ما یلی ، ثمّ أجب عن الأسئله :

1 - (وَقالُوا إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا وَما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ.)(1)

2 - (الَّذِینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِی وَلَدْنَهُمْ.)(2)

3 - (وَما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَهٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ.)(3)

4 - إلهی! ما أنا بأوّل من عصاک فتبت علیه وتعرّض لمعروفک فجدت علیه. (4)

5 - ما حقّ من اعتصم بحبلک أن یخذل. (5)

الأسئله

1 - اذکر مواضع نقض خبر «ما» ب «إلّا».

2 - اذکر مواضع زیاده الباء فی خبر «ما».

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 884


1- الأنعام (6) : 29.
2- المجادله (58) : 2.
3- القمر (54) : 50.
4- مفاتیح الجنان ، مناجاه التابئین.
5- مفاتیح الجنان ، مناجاه المعتصمین.
التمرین 7
أفعال المقاربه

أعرب ما یلی :

1 - (یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ.)(1)

2 - فبادروا المعاد وسابقوا الآجال ، فإنّ الناس یوشک أن ینقطع بهم الأمل ویرهقهم الأجل ویسدّ عنهم باب التّوبه. (2)

3 - أحبب حبیبک هونا ما ، عسی أن یکون بغیضک یوما ما ، وأبغض بغیضک هونا ما ، عسی أن یکون حبیبک یوما ما. (3)

4 - فجعلت أتبع مأخذ رسول الله صلی الله علیه وآله فأطأ ذکره حتّی انتهیت إلی العرج. (4)

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 885


1- النور (24) : 43.
2- نهج البلاغه ، الخطبه 183.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 268.
4- نهج البلاغه ، الخطبه 236.
التمرین 8
الحروف المشبّهه بالفعل

أعرب ما یلی :

1 - (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً.)(1)

2 - (لَعَلَّ اللهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً.)(2)

3 - (فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ.)(3)

4 - (إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی وَإِنَّ لَنا لَلْآخِرَهَ وَالْأُولی.)(4)

5 - إنّما بدء وقوع الفتن أهواء تتّبع وأحکام تبتدع ، یخالف فیها کتاب الله ویتولّی فیها رجال رجالا علی غیر دین الله. (5)

6 - یا ربّ! إنّ لنا فیک أملا طویلا کثیرا ، إنّ لنا فیک رجاء عظیما. (6)

7 - اتّقوا معاصی الله فی الخلوات فإنّ الشاهد هو الحاکم. (7)

8 - کان أمیر المومنین علیه السلام تبع جنازه فسمع رجلا یضحک ، فقال : کأنّ الموت فیها علی غیرنا کتب ، وکأنّ الحقّ فیها علی غیرنا وجب ، وکأنّ الذی نری من الأموات سفر ، عمّا قلیل إلینا راجعون. نبوّؤهم أجداثهم ونأکل تراثهم ، کأنّا مخلّدون بعدهم ، ثمّ قد نسینا کلّ واعظ وواعظه ، ورمینا بکلّ فادح وجائحه. (8)

9 - إلهی أجرنی من عذابک إنّنی

أسیر ذلیل خائف لک أخضع (9)

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 886


1- النساء (4) : 73.
2- الطلاق (65) : 1.
3- یونس (10) : 24.
4- اللیل (92) : 12 و 13.
5- نهج البلاغه ، الخطبه 50.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
7- نهج البلاغه ، الحکمه 324.
8- نهج البلاغه ، الحکمه 122.
9- مفاتیح الجنان ، المناجاه المنظومه لأمیر المؤمنین علیه السلام.
التمرین 9
لا التی لنفی الجنس

أعرب ما یلی :

1 - یا من علا فلا شیء فوقه ودنا فلا شیء دونه. (1)

2 - لا غنی کالعقل ولا فقر کالجهل ولا میراث کالأدب ولا ظهیر کالمشاوره. (2)

3 - لا قربه بالنّوافل إذا أضرّت بالفرائض. (3)

4 - إلهی أذقنی طعم عفوک یوم لا

بنون ولا مال هنالک ینفع (4)

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 887


1- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
2- نهج البلاغه ، الحکمه 54.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 39.
4- مفاتیح الجنان ، المناجاه المنظومه لأمیر المؤمنین علیه السلام.
التمرین 10
ظنّ وأخواتها

أعرب ما یلی :

1 - لعلّک رأیتنی مستخفّا بحقّک فأقصیتنی ... أو لعلّک رأیتنی غیر شاکر لنعمائک فحرمتنی ... أو لعلّک رأیتنی آلف مجالس البطّالین فبینی وبینهم خلّیتنی. (1)

2 - أین الذین زعموا أنّهم الراسخون فی العلم دوننا؟ (2)

3 - اللهمّ خصّنی بخاصّه ذکرک ولا تجعل شیئا ممّا أتقرّب به فی آناء اللیل وأطراف النّهار ریاء ولا سمعه ولا أشرا ولا بطرا. (3)

4 - لا أجد مفرّا ممّا کان منّی ولا مفزعا أتوجّه إلیه فی أمری غیر قبولک عذری وإدخالک إیّای فی سعه رحمتک. (4)

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 888


1- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
2- نهج البلاغه ، الخطبه 144.
3- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
4- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
التمرین 11
الفاعل والنائب عن الفاعل

أعرب ما یلی :

1 - أشهد أنّ بولایتک تقبل الأعمال وتزکّی الأفعال وتضاعف الحسنات وتمحی السّیّئات. (1)

2 - یا من تحلّ به عقد المکاره ویا من یفثأ به حدّ الشّدائد ویا من یلتمس منه المخرج إلی روح الفرج ، ذلّت لقدرتک الصّعاب وتسبّبت بلطفک الأسباب وجری بقدرتک القضاء ومضت علی إرادتک الأشیاء. (2)

3 - من اعطی أربعا لم یحرم أربعا : من اعطی الدعاء لم یحرم الإجابه ومن اعطی التّوبه لم یحرم القبول ومن اعطی الاستغفار لم یحرم المغفره ومن اعطی الشّکر لم یحرم الزّیاده. (3)

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 889


1- مفاتیح الجنان ، زیاره صاحب الأمر علیه السلام.
2- الصحیفه السجادیّه ، الدعاء السابعه.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 135.
التمرین 12
المفاعیل

أعرب ما یلی :

1 - (وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً.)(1)

2 - (قالَ إِنِّی عَبْدُ اللهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا* وَجَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَأَوْصانِی بِالصَّلاهِ وَالزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا.)(2)

3 - (وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ.)(3)

4 - (وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ.)(4)

5 - أیّها الناس انظروا إلی الدّنیا نظر الزّاهدین فیها الصّادفین عنها. فإنّها والله عمّا قلیل تزیل الثّاوی السّاکن وتفجع المترف الآمن. لا یرجع ما تولّی منها فأدبر. ولا یدری ما هو آت منها فینتظر. سرورها مشوب بالحزن. وجلد الرّجال فیها إلی الضّعف والوهن. فلا یغرّنّکم کثره ما یعجبکم فیها لقلّه ما یصحبکم منها.

رحم الله امرأ تفکّر فاعتبر واعتبر فأبصر. فکأنّ ما هو کائن من الدّنیا عن قلیل لم یکن. وکأنّ ما هو کائن من الآخره عمّا قلیل لم یزل. وکلّ معدود منقض. وکلّ متوقّع آت. وکلّ آت قریب دان. (5)

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 890


1- الإسراء (17) : 80.
2- مریم (19) : 31 و 32.
3- الأنبیاء (21) : 107.
4- الإسراء (17) : 31.
5- نهج البلاغه ، الخطبه 103.

6 - السّلام علیک یا مولای سلام مخلص لک فی الولایه. (1)

7 - الفرصه تمرّ مرّ السّحاب فانتهزوا فرص الخیر. (2)

8 - سبحانک ، أیّ جرأه اجترأت علیک؟ وأیّ تغریر غررت بنفسی. (3)

9 - أما لو اذن لهم فی الکلام لأخبروکم أنّ خیر الزّاد التّقوی. (4)

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 891


1- مفاتیح الجنان ، الاستغاثه بصاحب الزمان علیه السلام.
2- نهج البلاغه ، الحکمه 21.
3- الصحیفه السجّادیّه ، الدعاء الثالث والخمسون.
4- نهج البلاغه ، الحکمه 131.
التمرین 13
الاستثناء ، الحال ، التمییز

أعرب ما یلی :

1 - (أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً.)(1)

2 - (ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ.)(2)

3 - (فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ کَأَنَّها جَانٌّ وَلَّی مُدْبِراً.)(3)

4 - (فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً.)(4)

5 - (وَبَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً.)(5)

6 - (وَلَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً.)(6)

7 - (وَفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُیُوناً.)(7)

8 - (وَاللهُ أَشَدُّ بَأْساً وَأَشَدُّ تَنْکِیلاً.)(8)

9 - وسدّ الأبواب الّا بابه. (9)

10 - لا تری الجاهل إلّا مفرطا أو مفرّطا. (10)

11 - کیف نستکثر أعمالا نقابل بها کرمک؟ بل کیف یضیق علی المذنبین ما وسعهم من رحمتک؟. (11)

12 - الغنی فی الغربه وطن والفقر فی الوطن غربه. (12)

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 892


1- الحجرات (49) : 12.
2- النحل (16) : 123.
3- النمل (27) : 10.
4- الأعراف (7) : 142.
5- المائده (5) : 12.
6- الکهف (18) : 109.
7- القمر (54) : 12.
8- النساء (4) : 84.
9- مفاتیح الجنان ، دعاء النّدبه.
10- نهج البلاغه ، الحکمه 70.
11- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
12- نهج البلاغه ، الحکمه 56.

13 - إلهی! کیف أدعوک وأنا أنا؟ وکیف أقطع رجائی منک وأنت أنت؟ (1)

14 - أشهد أنّک الإمام المهدیّ قولا وفعلا وأنت الذی تملأ الأرض قسطا وعدلا بعد ما ملئت ظلما وجورا. (2)

15 - اللهمّ إنّی أسألک أن ترینی ولیّ أمرک ظاهرا نافذ الأمر. (3)

16 - وقد أتیتک یا إلهی بعد تقصیری وإسرافی علی نفسی معتذرا نادما منکسرا مستقیلا مستغفرا منیبا مقرّا مذعنا معترفا. (4)

18 - إلهی! أنت أوسع فضلا وحلما من أن تقایسنی بعملی أو أن تستزلّنی بخطیئتی. (5)

19 - یا من یعطی من لم یسئله ومن لم یعرفه تحنّنا منه ورحمه. (6)

20 - ألا کلّ شیء ما خلا الله باطل

وکلّ نعیم لا محاله زائل

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 893


1- مفاتیح الجنان ، دعاء سریع الإجابه.
2- مفاتیح الجنان ، الاستغاثه بصاحب الأمر علیه السلام.
3- مفاتیح الجنان ، دعاء الغیبه.
4- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
5- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء شهر رجب.
التمرین 14
الأسماء العامله (المصدر ، اسم الفاعل ، اسم المفعول ، الصفه المشبّهه ، صیغ المبالغه)

أعرب ما یلی :

1 - (فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً.)(1)

2 - (أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَهٍ* یَتِیماً ذا مَقْرَبَهٍ* أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَهٍ.)(2)

3 - (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِماتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْقانِتِینَ وَالْقانِتاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِراتِ وَالْخاشِعِینَ وَالْخاشِعاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِماتِ وَالْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحافِظاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللهَ کَثِیراً وَالذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللهُ لَهُمْ مَغْفِرَهً وَأَجْراً عَظِیماً.)(3)

4 - (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ.)(4)

5 - (وَمَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً.)(5)

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 894


1- البقره (2) : 200.
2- البلد (90) : 14 - 16.
3- الأحزاب (33) : 35.
4- الهمزه (104) : 1.
5- نوح (71) : 22.
التمرین 15
التعجّب ، المدح والذمّ ، اسم التفضیل

أعرب ما یلی :

1 - أنت أکرم من أن تضیّع من ربّیته أو تبعّد من أدنیته أو تشرّد من آویته أو تسلّم إلی البلاء من کفیته ورحمته. (1)

2 - فمن یکون أسوء حالا منّی إن أنا نقلت علی مثل حالی إلی قبری. (2)

3 - فوت الحاجه أهون من طلبها إلی غیر أهلها. (3)

4 - إلهی! ما ألذّ خواطر الإلهام بذکرک علی القلوب وما أحلی المسیر إلیک بالأوهام فی مسالک الغیوب وما أطیب طعم حبّک وما أعذب شرب قربک. (4)

5 - ما أکثر العبر وأقلّ الاعتبار. (5)

6 - نعم القرین الرّضا. (6)

7 - بئس الزّاد إلی المعاد العدوان علی العباد. (7)

8 - ما أحسن تواضع الأغنیاء للفقراء طلبا لما عند الله وأحسن منه تیه الفقراء علی الأغنیاء اتّکالا علی الله. (8)

9 - حبّذا نوم الأکیاس وإفطارهم. (9)

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 895


1- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
2- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 66.
4- مفاتیح الجنان ، مناجاه العارفین.
5- مفاتیح الجنان ، مناجاه العارفین.
6- نهج البلاغه ، الحکمه 4.
7- نهج البلاغه ، الحکمه 221.
8- نهج البلاغه ، الحکمه 221.
9- نهج البلاغه ، الحکمه 145.
التمرین 16
التوابع

أعرب ما یلی :

1 - (کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا* وَجاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا.)(1)

2 - (فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ.)(2)

3 - (وَقالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ.)(3)

4 - (إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً.)(4)

5 - (قالَ لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ.)(5)

6 - (جَمَعْناکُمْ وَالْأَوَّلِینَ.)(6)

7 - (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ* صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ.)(7)

8 - (قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ* النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ.)(8)

9 - (إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ* صِراطِ اللهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ.)(9)

10 - (کَلَّا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ* ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ خاطِئَهٍ.)(10)

11 - اللهمّ صلّ علی محمد وآل محمد شجره النّبوّه وموضع الرساله ومختلف الملائکه ومعدن العلم وأهل بیت الوحی. (11)

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 896


1- الفجر (89) : 21 و 22.
2- المائده (5) : 117.
3- الأنبیاء (21) : 26.
4- الإنسان (76) : 3.
5- الأنبیاء (21) : 54.
6- المرسلات (77) : 38.
7- الحمد (1) : 6 و 7.
8- البروج (85) : 4 و 5.
9- الشوری (42) : 52 و 53.
10- الشوری (42) : 52 و 53.
11- مفاتیح الجنان ، دعاء شهر شعبان.

12 - لا خیر فی الدّنیا إلّا لرجلین : رجل أذنب ذنوبا فهو یتدارکها بالتّوبه ورجل یسارع فی الخیرات. (1)

13 - من کساه الحیاء ثوبه لم یر النّاس عیبه. (2)

14 - الدّنیا دار ممرّ لا دار مقرّ ، والنّاس فیها رجلان : رجل باع فیها نفسه فأوبقها ورجل ابتاع نفسه فأعتقها. (3)

15 - أفبلسانی هذا الکالّ أشکرک؟ (4)

16 - أعوذ بک من نفس لا تقنع وبطن لا یشبع وقلب لا یخشع ودعاء لا یسمع وعمل لا ینفع. (5)

17 - لیت شعری یا سیّدی وإلهی ومولای! أتسلّط النّار علی وجوه خرّت لعظمتک ساجده وعلی ألسن نطقت بتوحیدک صادقه ولشکرک مادحه وعلی قلوب اعترفت بإلاهیّتک محقّقه وعلی ضمائر حوت من العلم بک حتّی صارت خاشعه وعلی جوارح سعت إلی أوطان تعبّدک طائعه وأشارت باستغفارک مذعنه. (6)

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 897


1- نهج البلاغه ، الحکمه 94.
2- نهج البلاغه ، الحکمه 223.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 223.
4- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
5- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
التمرین 17
النداء ، أسماء الأفعال ، نون التأکید ، ما لا ینصرف

أعرب ما یلی :

1 - ربّ! أناجیک بقلب قد أوبقه جرمه. (1)

2 - أی ربّ! جلّلنی بسترک واعف عن توبیخی بکرم وجهک. (2)

3 - فوا أسفاه من خجلتی وافتضاحی ووا لهفاه من سوء عملی واجتراحی. (3)

4 - الجهاد الجهاد عباد الله! ألا وإنّی معسکر فی یومی هذا ، فمن أراد الرّواح إلی الله فلیخرج. (4)

5 - یا علیما بضرّی ومسکنتی! یا خبیرا بفقری وفاقتی! (5)

6 - یا سریع الرّضا! اغفر لمن لا یملک إلّا الدّعاء. (6)

7 - أوّه علی إخوانی الذین تلوا القران فأحکموه وتدبّروا الفرض فأقاموه ، أحیوا السّنّه وأماتوا البدعه ، دعوا للجهاد فأجابوا ووثقوا بالقائد فاتّبعوه. (7)

8 - الله الله فی القران لا یسبقکم بالعمل به غیرکم ، والله الله فی الصلاه فإنّها عمود دینکم. (8)

9 - إیّاک والدّماء وسفکها بغیر حلّها. (9)

10 - لا تجعلنّ أکثر شغلک بأهلک وولدک ، فإن یکن أهلک وولدک أولیاء الله فإنّ الله لا

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 898


1- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
2- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
3- مفاتیح الجنان ، مناجاه التّائبین.
4- نهج البلاغه ، الخطبه 182.
5- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
7- نهج البلاغه ، الخطبه 182.
8- نهج البلاغه ، وصیّه أمیر المؤمنین علیه السلام للحسن والحسین علیهما السلام.
9- نهج البلاغه ، کتاب أمیر المؤمنین علیه السلام للأشتر النخعی.

یضیع أولیاءه ، وإن یکونوا أعداء الله ، فما همّک وشغلک بأعداء الله؟ (1)

11 - یا دنیا یا دنیا إلیک عنّی. (2)

12 - کان فی الأرض أمانان من عذاب الله وقد رفع أحدهما فدونکم الآخر فتمسّکوا به.

أمّا الأوّل - الذی رفع - فهو رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم ، وأمّا الأمان الباقی فالاستغفار. قال الله تعالی : (وَما کانَ اللهُ لیعذبکم وَأَنْتَ فِیهِمْ وَما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ)(3)

13 - ولا تؤاخذنی بأسوء عملی. (4)

14 - لا مال أعود من العقل ، ولا وحده أوحش من العجب. (5)

15 - یا بن آدم! کن وصیّ نفسک فی مالک واعمل فیه ما تؤثر أن یعمل فیه من بعدک. (6)

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 899


1- نهج البلاغه ، الحکمه 352.
2- نهج البلاغه ، الحکمه 77.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 88.
4- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
5- نهج البلاغه ، الحکمه 113.
6- نهج البلاغه ، الحکمه 254.
التمرین 18
إعراب الفعل إلی آخر الکتاب

أعرب ما یلی :

1 - من یعط بالید القصیره یعط بالید الطّویله. (1)

2 - من أسرع إلی الناس بما یکرهون قالوا فیه بما لا یعلمون. (2)

3 - من نصب نفسه للنّاس إماما فلیبدأ بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره. (3)

4 - لو اطّلع الیوم علی ذنبی غیرک ما فعلته ولو خفت تعجیل العقوبه لاجتنبته. (4)

5 - سیّدی! إن وکلتنی إلی نفسی هلکت. (5)

6 - إلهی وسیّدی! وعزّتک وجلالک لئن طالبتنی بذنوبی لاطالبنّک بعفوک ولئن طالبتنی بلؤمی لاطالبنّک بکرمک ولئن أدخلتنی النّار لاخبرنّ أهل النّار بحبّی لک. (6)

7 - اللهمّ مولای! کم من قبیح سترته وکم من فادح من البلاء أقلته وکم من عثار وقیته وکم من مکروه دفعته وکم من ثناء جمیل لست أهلا له نشرته. (7)

8 - لو تطاولت الدّهور وتمادت الأعمار لم أزدد فیک إلّا یقینا ولک إلّا حبّا وعلیک إلّا متّکلا ومعتمدا ولظهورک إلّا متوقّعا ومنتظرا ولجهادی بین یدیک مترقّبا. (8)

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 900


1- نهج البلاغه ، الحکمه 232.
2- نهج البلاغه ، الحکمه 35.
3- نهج البلاغه ، الحکمه 73.
4- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
5- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
6- مفاتیح الجنان ، دعاء أبی حمزه الثمالی.
7- مفاتیح الجنان ، دعاء کمیل.
8- مفاتیح الجنان ، زیارت صاحب الأمر علیه السلام.

فهرس المصادر

1. القرآن الکریم.

2. أدب الطّفّ.

3. الاستیعاب.

4. الفیه ابن مالک.

5. الانصاف فی مسائل الخلاف.

6. أوضح المسالک.

7. بحار الأنوار.

8. البهجه المرضیّه.

9. التصریح علی التوضیح.

10. تفسیر النیسابوری فی سوره الأحقاف.

11. جامع المقدّمات.

12. جوامع الجامع.

13. حاشیه الصّبّان علی شرح الاشمونی.

14. حاشیه الخضری علی شرح ابن عقیل.

15. حاشیه الدسوقی علی مغنی اللبیب.

16. حاشیه محمّد محی الدین عبد الحمید علی شرح ابن عقیل.

17. غرر الحکم.

18. شرح الکافیه للمحقّق الرضی رحمه الله.

19. شرح ابن عقیل علی ألفیه ابن مالک.

20. شرح الجامع الصغیر.

21. شرح ابن یعیش.

22. شرح شذور الذهب.

23. شرح شواهد مغنی اللبیب.

24. شرح أبیات مغنی اللبیب.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 901

25. شرح الأزهار.

26. صحیح البخاری.

27. الصحیفه السجّادیه.

28. الغدیر.

29. القاموس المحیط المنجد.

30. قطر الندی.

31. الکتاب ، لسیبویه.

32. الکشّاف.

33. لسان العرب.

34. المعجم الوسیط.

35. مجمع البحرین.

36. مسند زید بن علی.

37. المناقب للخوارزمی.

38. المیزان فی تفسیر القرآن.

39. مغنی الأدیب.

40. مغنی اللبیب.

41. من لا یحضره الفقیه.

42. مستدرک الوسائل.

43. المنصف من الکلام.

44. مناقب آل أبی طالب.

45. مفاتیح الجنان.

46. مجمع البیان لعلوم القرآن.

47. المحیط فی علم النحو.

48. نهج البلاغه.

49. النحو الوافی.

50. وسائل الشیعه.

51. همع الهوامع.

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 902

شرح ابن عقیل

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : شرح ابن عقیل/ بهاء الدین عبدالله بن عقیل العقیلی الهمدانی المصری و معه کتاب منحه الجلیل، بتحقیق شرح ابن عقیل/ تالیف محمد محی الدین عبدالحمید.

مشخصات نشر : مصر : المکتبه التجاریه الکبری، 1384ق. = 1964م.= 1343 -

مشخصات ظاهری : 4ج.

یادداشت : عربی.

موضوع : زبان عربی -- نحو

شماره کتابشناسی ملی : 3028141

توضیح : «شرح ابن عقیل»، اثر بهاء الدین عبد الله بن عقیل عقیلی همدانی، شرح غیر مزجی «الفیه ابن مالک»، از کتاب های قدیمی آموزش قواعد عربی و کسب دانش تخصصی در زمینه علم نحو و صرف است که نقش کاربردی آن مورد توجه مراکز علمی و عنایت صاحب نظران و متخصصان زبان و ادبیات عربی در ایران و کشورهای اسلامی دیگر - از جمله مصر، سودان، لبنان، سوریه و... - بوده و هست.کتاب، به زبان عربی و حدودا در نیمه اول قرن هشتم نوشته شده است.

شیخ "محمد محی الدین عبد الحمید" نیز شرح دیگری بر ابیات الفیه و بر همین شرح ابن عقیل در هامش کتاب افزون ساخته که در آن به ترکیب ابیات الفیه و همچنین به توضیح و تفسیر نکاتی پرداخته است که ابن عقیل، به وجه ایجاز و اختصار، بدان ها اشاره کرده و یا از ایراد آن ها، صرف نظر کرده است. شیخ محمد محی الدین، شرح خود را «منحه الجلیل بتحقیق شرح ابن عقیل» نام نهاده است که در واقع، منقح ترین چاپ و گزیده ترین شرح موجود می باشد.

ص: 1

المجلد 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 903

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 904

مقدمه الطبعه الثانیه

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله المنعوت بجمیل الصفات ، وصلّی الله علی سیدنا محمد أشرف الکائنات ، المبعوث بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین کلّه ، وعلی آله وصحبه الذین نصبوا أنفسهم للدفاع عن بیضه الدین حتی رفع الله بهم مناره ، وأعلی کلمته ، وجعله دینه المرضیّ ، وطریقه المستقیم.

وبعد ، فقد کان مما جری به القضاء أنی کتبت منذ أربع سنین تعلیقات علی کتاب الخلاصه (الألفیه) الذی صنّفه إمام النحاه ، أبو عبد الله جمال الدین محمد ابن مالک المولود بجیان سنه ستمائه من الهجره ، والمتوفی فی دمشق سنه اثنتین وسبعین وستمائه ، وعلی شرحه الذی صنّفه قاضی القضاه بهاء الدین عبد الله بن عقیل ، المصری ، الهاشمی ، المولود فی سنه ثمان وتسعین وستمائه ، والمتوفی فی سنه تسع وستین وسبعمائه من الهجره ، ولم یکن یدور بخلدی - علم الله - أن تعلیقاتی هذه ستحوز قبول الناس ورضاهم ، وأنها ستحلّ من أنفسهم المحلّ الذی حلّته ، بل کنت أقول فی نفسی : «إنه أثر یذکرنی به الإخوان والأبناء ، ولعله یجلب لی دعوه رجل صالح فأکون بذلک من الفائزین».

ثم جرت الأیام بغیر ما کنت أرتقب ؛ فإذا الکتاب یروق قرّاءه ، وینال منهم الإعجاب کلّ الإعجاب ، وإذا هم یطلبون إلی فی إلحاح أن أعید طبعه ، ولم یکن قد مضی علی ظهوره سنتان ، ولم أشأ أن أجیب هذه الرغبه إلا بعد أن أعید النظر فیه ، فأصلح ما عسی أن یکون قد فرط منّی ، أو أتمم بحثا ، أو أبدل عباره بعباره أسهل منها وأدنی إلی القصد ، أو أضبط مثالا أو کلمه غفلت عن

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 905

ضبطها ، أو ما أشبه ذلک من وجوه التحسین التی أستطیع أن أکافیء بها هؤلاء الذین رأوا فی عملی هذا ما یستحق التشجیع والتنویه به والإشاده بذکره ، وما زالت العوائق تدفعنی عن القیام بهذه الأمنیّه الشریفه وتدودنی عن العمل لتحقیقها ، حتی أذن الله تعالی ، فسنحت لی الفرصه ، فلم أتأخر عن اهتبالها ، وعمدت إلی الکتاب ، فأعملت فی تعلیقاتی ید الإصلاح والزیاده والتهذیب ، کما أعملت فی أصله ید التصحیح والضّبط والتحریر ، وسیجد کل قاریء أثر ذلک واضحا ، إن شاء الله.

والله - سبحانه وتعالی! - المسئول أن یوفقنی إلی مرضاته ، وأن یجعل عملی خالصا لوجهه ، وأن یکتبنی ویکتبه عنده من المقبولین ، آمین.

کتبه المعتز بالله تعالی

محمّد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 906

مقدمه الطبعه الأولی

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد الله علی نعمائه ، وصلاته وسلامه علی خاتم أنبیائه ، وعلی آله وأصحابه وأولیائه اللهم إنی أحمدک أرضی الحمد لک ، وأحبّ الحمد إلیک ، وأفضل الحمد عندک ، حمدا لا ینقطع عدده ، ولا یفنی مدده.

وأسألک المزید من صلواتک وسلامک علی مصدر الفضائل ، الذی ظلّ ماضیا علی نفاذ أمرک ، حتی أضاء الطریق للخابط ، وهدی الله به القلوب ، وأقام به موضحات الأعلام : سیدنا محمد بن عبد الله أفضل خلق الله ، وأکرمهم علیه ، وأعلاهم منزله عنده ، صلّی الله علیه وعلی صحابته الأخیار ، وآله الأبرار.

ثم أما بعد ، فلعلک لا تجد مؤلّفا - ممن صنفوا فی قواعد العربیه - قد نال من الحظوه عند الناس ، والإقبال علی تصانیفه : قراءه ، وإقراء ، وشرحا ، وتعلیقا ، مثل أبی عبد الله محمد جمال الدین بن عبد الله بن مالک ، صاحب التآلیف المفیده ، والتصنیفات الممتعه ، وأفضل من کتب فی علوم العربیه من أهل طبقته علما ، وأوسعهم اطلاعا ، وأقدرهم علی الاستشهاد لما یری من الآراء بکلام العرب ، مع تصوّن ، وعفه ، ودین ، وکمال خلق.

فلابن مالک مؤلفات فی العربیه کثیره متعدده المشارب ، مختلفه المناحی ، وقلّ أن تجد من بینها کتابا لم یتناوله العلماء منذ زمنه إلی الیوم : بالقراءه ، والبحث ، وبیان معانیه : بوضع الشروح الوافیه والتعلیقات علیه.

ومن هذه المؤلفات کتابه «الخلاصه» الذی اشتهر بین الناس باسم «الألفیه» (1)

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 907


1- تسمیه «الألفیه» مأخوذه من قوله فی أولها : وأستعین الله فی «ألفیه»***مقاصد النحو بها محویه وتسمیه «الخلاصه» مأخوذه من قوله فی آخرها : حوی من الکافیه «الخلاصه»***کما اقتضی رضا بلا خصاصه

والذی جمع فیه خلاصه علمی النحو والتصریف ، فی أرجوزه ظریفه ، مع الإشاره إلی مذاهب العلماء ، وبیان ما یختاره من الآراء ، أحیانا.

وقد کثر إقبال العلماء علی هذا الکتاب من بین کتبه بنوع خاص ، حتی طویت مصنّفات أئمه النحو من قبله ، ولم ینتفع من جاء بعده بأن یحاکوه أو یدّعوا أنهم یزیدون علیه وینتصفون منه ، ولو لم یشر فی خطبته إلی ألفیه الإمام العلامه یحیی زین الدین بن عبد النور الزّواوی الجزائری ، المتوفی بمصر فی یوم الاثنین آخر شهر ذی القعده من سنه 627 ه. والمعروف بابن معط - لما ذکره الناس ، ولا عرفوه.

* * *

وشروح هذا الکتاب أکثر من أن تتّسع هذه الکلمه الموجزه لتعدادها ، وبیان مزایاها ، وما انفرد به کل شرح ، وأکثرها لأکابر العلماء ومبرّزیهم : کالإمام أبی محمد عبد الله جمال الدین بن یوسف بن أحمد بن عبد الله بن هشام الأنصاری الشافعی الحنبلی ، المتوفی لیله الجمعه ، الخامس من شهر ذی القعده من سنه 761 ه ، والذی یقول عنه ابن خلدون : «مازلنا ونحن بالمغرب نسمع أنه ظهر بمصر عالم بالعربیه - یقال له ابن هشام - أنحی من سیبویه» اه.

وقد شرح ابن هشام الخلاصه مرتین : إحداهما فی کتابه «أوضح المسالک ، إلی ألفیه ابن مالک (1)» ، والثانیه فی کتاب سماه «دفع الخصاصه ، عن قرّاء الخلاصه» ویقال : إنه أربع مجلدات ، ویقول السیوطی بعد ذکر هذین الکتابین «وله عده حواش علی الألفیه والتسهیل» اه.

وممن شرح الخلاصه العلامه محمد بدر الدین بن محمد بن عبد الله بن مالک ، المتوفی بدمشق فی یوم الأحد ، الثامن من شهر المحرم ، سنه 686 ه ، وهو ابن الناظم.

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 908


1- قد أخرجنا هذا الکتاب إخراجا جیدا ، وشرحناه ثلاثه شروح أخرجنا منها الوجیز والوسیط ، ونسأل الله أن یوفق لإخراج البسیط ؛ فقد أودعناه مالا یحتاج طالب علم العربیه إلی ما وراءه.

ومنهم العلامه الحسن بدر الدین بن قاسم بن عبد الله بن عمر ، المرادی ، المصری المتوفی فی یوم عید الفطر سنه 849 ه.

ومنهم الشیخ عبد الرحمن زین الدین أبو بکر المعروف بابن العینی الحنفی المتوفی سنه 849 ه

ومنهم الشیخ عبد الرحمن بن علی بن صالح المکودیّ ، المتوفی بمدینه فاس سنه 801 ه

ومنهم أبو عبد الله محمد شمس الدین بن أحمد بن علی بن جابر ، الهوّاری ، الأندلسی ، المرسینی ، الضریر.

ومنهم أبو الحسن علی نور الدین بن محمد المصری ، الأشمونی ، المتوفی فی حدود سنه 900 ه (1).

ومنهم الشیخ إبراهیم برهان الدین بن موسی بن أیوب ، الأبناسیّ ، الشافعی ، المتوفی فی شهر المحرم من سنه 802 ه.

ومنهم الحافظ عبد الرحمن جلال الدین بن أبی بکر السّیوطی ، المتوفی سنه 911 ه

ومنهم الشیخ محمد بن قاسم الغزّیّ ، أحد علماء القرن التاسع الهجری.

ومنهم أبو الخیر محمد شمس الدین بن محمد ، الخطیب ، المعروف بابن الجزری ، المتوفی فی سنه 833 ه.

ومنهم قاضی القضاه عبد الله بهاء الدین بن عبد الله بن عبد الرحمن بن عبد الله ابن عقیل ، القرشی ، الهاشمی ، العقیلی - نسبه إلی عقیل بن أبی طالب - الهمدانی الأصل ، ثم البالسی ، المصری ، المولود فی یوم الجمعه ، التاسع من شهر المحرم من سنه 698 ، والمتوفی بالقاهره فی لیله الأربعاء الثالث والعشرین من شهر ربیع الأول 769 ه ، وشرحه هو الذی نعانی إخراجه للناس الیوم.

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 909


1- قد أخرجنا هذا الکتاب إخراجا دقیقا ، وشرحناه شرحا شاملا جامعا لأشتات الفن وأدله مسائله ، وظهر منه - منذ عهد بعید - أربع مجلدات ضخام ، والله المسئول أن یوفق لإکمال إظهاره بمنه وفضله.

وقد شرح الکتاب - غیر هؤلاء - الکثیر من العلماء ، ولست تجد شرحا من هذه الشروح لم یتناوله العلماء : بالکتابه علیه ، وبیان ما فیه من إشارات ، وإکمال ما عسی أن یشتمل علیه من نقص ، وکلّ ذلک ببرکه صاحب الأصل المشروح ، وبما ذاع له بین أساطین العلم من شهره بالفقه فی العربیه وسعه الباع.

* * *

وهذه الشروح مختلفه ؛ ففیها المختصر ، وفیها المطول ، فیها المتعقب صاحبه للنّاظم یتحامل علیه ، ویتلمس له المزالق ، وفیها المتحیز له ، والمصحح لکل ما یجیء به ، وفیها الذی اتخذ صاحبه طریقا وسطا بین الإیجاز والإطناب ، والتحامل والتحیز.

ومن هؤلاء الذین سلکوا طریقا بین الطریقین بهاء الدین بن عقیل ؛ فإنه لم یعمد إلی الإیجاز حتی یترک بعض القواعد الهامّه ، ولم یقصد إلی الإطناب ؛ فیجمع من هنا ومن هنا ، ویبین جمیع مذاهب العلماء ووجوه استدلالهم ، ولم یتعسف فی نقد الناظم : بحق ، وبغیر حق ، کما لم ینحز له بحیث یتقبل کل ما یجیء به : وافق الصواب ، أو لم یوافقه.

ولصاحب هذا الشرح - من الشهره فی الفن والبراعه فیه ، ومن البرکه والإخلاص - ما دفع علماء العربیه إلی قراءه کتابه والاکتفاء به عن أکثر شروح الخلاصه.

* * *

وقد أردت أن أقوم لهذا الکتاب بعمل أتقرب به إلی الله تعالی ، فرأیت - فی أول الأمر - أن أتمّم ما قصر فیه من البحث : فأبین اختلاف النحویین واستدلالاتهم ثم نظرت فإذا ذلک یخرج بالکتاب عن أصل الغرض منه ، وقد یکون الإطناب باعثا علی الازورار عنه ، ونحن فی زمن أقلّ ما فیه من عاب أنک لا تجد راغبا فی علوم العرب إلا فی القلیل النادر ؛ لأنهم قوم ذهبت مدنیتهم ، ودالت دولتهم ، وأصبحت الغلبه لغیرهم.

فاکتفیت بما لا بد منه ، من إعراب أبیات الألفیه ، وشرح الشواهد شرحا وسطا بین الاقتصار والإسهاب ، وبیان بعض المباحث التی أشار إلیها الشارح أو أغفلها بتّه فی عباره واضحه وفی إیجاز دقیق ، والتذییل بخلاصه مختصره فی تصریف الأفعال ؛ فإن ابن

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 910

مالک قد أغفل ذلک فی «ألفیته» ، ووضع له لامیه خاصه ، سماها «لامیه الأفعال».

* * *

وأرید أن أنبهک إلی أننی وفّقت فی تصحیح هذه المطبوعه تصحیحا دقیقا ؛ فإنّ نسخ الکتاب التی فی أیدی الناس - رغم کثرتها ، وتعدد طبعها - لیس فیها نسخه بلغت من الإتقان حدا ینفی عنک الریب والتوقف ؛ فإنک لتجد فی بعضها زیاده لیست فی بعضهما الآخر ، وتجد بینها تفاوتا فی التعبیر ، وقد جمع الله تعالی لی بین اثنتی عشره نسخه مختلفه ، فی زمان الطبع ، ومکانه ، ویسّر لی - سبحانه! - معارضه بعضها ببعض ، فاستخلصت لک من بینها أکملها بیانا ، وأصحّها تعبیرا ، وأدناها إلی ما أحبّ لک ، فجاءت - فیما أعتقد - خیر ما أخرج للناس من مطبوعات هذا الکتاب.

وقد وضعنا زیادات بعض النسخ بین علامتین هکذا [].

والله - سبحانه! - المسئول أن ینفع بهذا العمل علی قدر العناء فیه ، وأن یجعله فی سبیل الإخلاص فیه لوجهه ؛ إنه الرب المعین ، وعلیه التکلان؟

محمد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 911

خطبه الناظم

بسم الله الرحمن الرحیم

قال محمّد هو ابن مالک :

أحمد ربّی الله خیر مالک (1)

مصلّیا علی النّبی المصطفی

وآله المستکملین الشّرفا (2).

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 912


1- بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله وحده ، وصلاته و سلامه علی من لا نبی بعده. «قال» فعل ماض «محمد» فاعل «هو» مبتدأ «ابن» خبره «مالک» مضاف إلیه ، وکان حق «ابن» أن یکون نعتا لمحمد ، ولکنه قطعه عنه ، وجعله خبرا لضمیره ، والأصل أن ذلک إنما یجوز إذا کان المنعوت معلوما بدون النعت حقیقه أو ادعاء ، کما أن الأصل أنه إذا قطع النعت عن إتباعه لمنعوته فی إعرابه ینظر ؛ فإن کان النعت لمدح أو ذم وجب حذف العامل ، وإن کان لغیر ذلک جاز حذف العامل وذکره ، والجمله هنا - وهی قوله هو ابن مالک - لیست للمدح ولا للذم ، بل هی للبیان ؛ فیجوز ذکر العامل وهو المبتدأ ، وإذا فلا غبار علی عباره الناظم حیث ذکر العامل وهو المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب معترضه بین القول ومقوله «أحمد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «ربی» رب منصوب علی التعظیم ، وعلامه نصبه فتحه مقدره علی ما قبل یاء المتکلم منع من ظهورها اشتغال آخر الکلمه بحرکه المناسبه ، ورب مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «الله» عطف بیان لرب ، أو بدل منه ، منصوب بالفتحه الظاهره «خیر» منصوب بعامل محذوف وجوبا تقدیره أمدح ، وقیل : حال لازمه ، وخیر مضاف و «مالک» مضاف إلیه ، والجمله من أحمد وفاعله وما تعلق به من المعمولات فی محل نصب مفعول به لقال ویقال لها : مقول القول.
2- «مصلیا» حال مقدره ، ومعنی کونها مقدره أنها تحدث فیما بعد ، وذلک لأنه لا یصلی علی النبی صلوات الله علیه فی وقت حمده لله ، وإنما تقع منه الصلاه بعد الانتهاء من الحمد ، وصاحبها الضمیر المستتر وجوبا فی أحمد «علی النبی» جار ومجرور متعلق بالحال «المصطفی» نعت للنبی ، وهو مجرور بکسره مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر «وآله» الواو عاطفه ، آل : معطوف علی النبی ، وآل مضاف. والهاء مضاف إلیه ، مبنی علی الکسر فی محل جر «المستکملین» نعت لآل ، مجرور بالیاء المکسور ما قبلها المفتوح ما بعدها ؛ لأنه جمع مذکر سالم ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله «الشرفا» بفتح الشین : مفعول به للمستکملین ، منصوب بالفتحه الظاهره ، والألف للاطلاق ، أو بضم الشین نعت ثان للآل ، مجرور بکسره مقدره علی الألف ؛ إذ هو مقصور من الممدود - وأصله «الشرفاء» جمع شریف ککرماء وظرفاء وعلماء فی جمع کریم وظریف وعلیم - وعلی هذا الوجه یکون مفعول قوله المستکملین محذوفا ، وکأنه قد قال : مصلیا علی الرسول المصطفی وعلی آله المستکملین أنواع الفضائل الشرفاء.

وأستعین الله فی ألفیّه

مقاصد النّحو بها محویّه (1)

نقرّب الأقصی بلفظ موجز

وتبسط البذل بوعد منجز (2)

وتقتضی رضا بغیر سخط

فائقه ألفیّه ابن معط (3).

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 913


1- «وأستعین» الواو حرف عطف ، أستعین : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «الله» منصوب علی التعظیم ، والجمله من الفعل وفاعله وما تعلق به من المعمولات فی محل نصب معطوفه علی الجمله السابقه الواقعه مفعولا به لقال «فی ألفیه» جار ومجرور متعلق بأستعین «مقاصد» مبتدأ ، ومقاصد مضاف و «النحو» مضاف إلیه «بها» جار ومجرور متعلق بمحویه «محویه» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر نعت أول لألفیه.
2- «تقرب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ألفیه «الأقصی» مفعول به لتقرب «بلفظ» جار ومجرور متعلق بتقرب «موجز» نعت للفظ «وتبسط» الواو حرف عطف ، تبسط : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ألفیه أیضا «البذل» مفعول به لتبسط «بوعد» جار ومجرور متعلق بتبسط «منجز» نعت لوعد ، وجملتا الفعلین المضارعین اللذین هما «تقرب» و «تبذل» مع فاعلیهما الضمیرین المستترین وما یتعلق بکل منهما فی محل جر عطف علی الجمله الواقعه نعتا لألفیه ، والجملتان نعتان ثان وثالث لألفیه.
3- «وتقتضی» الواو حرف عطف ، تقتضی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ألفیه «رضا» مفعول به لتقتضی «بغیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لرضا ، وغیر مضاف و «سخط» مضاف إلیه «فائقه» حال من الضمیر المستتر فی تقتضی ، وفاعل فائقه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «ألفیه» مفعول به لاسم الفاعل ، وألفیه مضاف و «ابن» مضاف إلیه ، وابن مضاف و «معط» مضاف إلیه ، وجمله «تقتضی» مع فاعله وما تعلق به من المعمولات فی محل جر عطف علی الجمله الواقعه نعتا لألفیه أیضا.

وهو بسبق حائز تفضیلا

مستوجب ثنائی الجمیلا (1)

والله یقضی بهبات وافره

لی وله فی درجات الآخره (2)

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 914


1- «وهو» الواو للاستئناف ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ «بسبق» جار ومجرور متعلق بحائز الآتی بعد ، والباء للسببیه «حائز» خبر المبتدأ «تفضیلا» مفعول به لحائز ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «مستوجب» خبر ثان لهو ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «ثنائی» ثناء : مفعول به لمستوجب ، وثناء مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «الجمیلا» نعت لثناء ، والألف للاطلاق.
2- «والله» الواو للاستئناف ، ولفظ الجلاله مبتدأ «یقضی» فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الله ، والجمله من الفعل الذی هو یقضی والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ «بهبات» جار ومجرور متعلق بیقضی «وافره» نعت لهبات «لی ، وله ، فی درجات» کل واحد منهن جار ومجرور وکلهن متعلقات بیقضی ، ودرجات مضاف و «الاخره» مضاف إلیه مجرور وعلامه جره الکسره الظاهره ، وسکنه لأجل الوقف ، وکان من حق المسلمین علیه أن یعمهم بالدعاء ؛ لیکون ذلک أقرب إلی الإجابه. تنبیه : ابن معط هو الشیخ زین الدین ، أبو الحسین ، یحیی بن عبد المعطی بن عبد النور الزواوی - نسبه إلی زواوه ، وهی قبیله کبیره کانت تسکن بظاهر بجایه من أعمال إفریقیا الشمالیه - الفقیه الحنفی. ولد فی سنه 564 ، وأقرأ العربیه مده بمصر ودمشق ، وروی عن القاسم بن عساکر وغیره ، وهو أجل تلامذه الجزولی ، وکان من المتفردین بعلم العربیه ، وهو صاحب الألفیه المشهوره وغیرها من الکتب الممتعه ، وقد طبعت ألفیته فی أوربا ، وللعلماء علیها عده شروح. وتوفی فی شهر ذی القعده من سنه 628 بمصر ، وقبره قریب من تربه الإمام الشافعی رضی الله عنهم جمیعا (انظر ترجمته فی شذرات الذهب لابن العماد 5 / 129 ، وفی بغیه الوعاه للسیوطی ص 416 ، وانظر النجوم الزاهره 6 / 278.)
الکلام و ما یتألّف منه
اشاره

(1)

کلامنا لفظ مفید : کاستقم

واسم ، وفعل ، ثمّ ، حرف الکلم (2)

واحده کلمه ، والقول عمّ ،

وکلمه بها کلام قد یؤم (3)

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 915


1- «الکلام» خبر لمبتدأ محذوف علی تقدیر مضافین ، وأصل نظم الکلام «هذا باب شرح الکلام وشرح ما یتألف الکلام منه» فحذف المبتدأ - وهو اسم الإشاره - ثم حذف الخبر - وهو الباب. فأفیم «شرح» مقامه ، فارتفع ارتفاعه. ثم حذف «شرح» أیضا وأقیم «الکلام» مقامه. فارتفع کما کان الذی قبله «وما» الواو عاطفه و «ما» اسم موصول معطوف علی الکلام بتقدیر مضاف : أی شرح ما یتألف. و «یتألف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الکلام ، و «منه» جار ومجرور متعلق بیتألف ، والجمله من الفعل الذی هو یتألف والفاعل لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
2- «کلامنا» کلام : مبتدأ. وهو مضاف ونا مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «لفظ» خبر المبتدأ «مفید» نعت للفظ ، ولیس خبرا ثانیا «کاستقم» إن کان مثالا فهو جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کاستقم وإن کان من تمام تعریف الکلام فهو جار ومجرور أیضا متعلق بمحذوف نعت لمفید «واسم» خبر مقدم «وفعل ، ثم حرف» معطوفان علیه الأول بالواو والثانی بثم «الکلم» مبتدأ مؤخر ، وکأنه قال : کلام النحاه هو اللفظ الموصوف بوصفین أحدهما الإفاده والثانی الترکیب المماثل لترکیب استقم ، والکلم ثلاثه أنواع أحدها الاسم وثانیها الفعل وثالثها الحرف. وإنما عطف الفعل علی الاسم بالواو لقرب منزلته منه حیث یدل کل منهما علی معنی فی نفسه ، وعطف الحرف بثم لبعد رتبته.
3- «واحده کلمه» مبتدأ وخبر ، والجمله مستأنفه لا محل لها من الإعراب «والقول» مبتدأ «عم» یجوز أن یکون فعلا ماضیا ، وعلی هذا یکون فاعله ضمیرا مستترا فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی القول ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، ویجوز أن یکون «عم» اسم تفضیل - وأصله أعم - حذفت همزته کما حذفت من خیر وشر لکثره استعمالهما وأصلهما أخیر وأشر ؛ بدلیل مجیئهما علی الأصل أحیانا. کما فی قول الراجز. *بلال خیر النّاس وابن الأخیر* وقد قریء (سیعلمون غدا من الکذاب الأشر) بفتح الشین وتشدید الراء ، وعلی هذا یکون أصل «عم» أعم کما قلنا ؛ وهو علی هذا الوجه خبر للمبتدأ «وکلمه» مبتدأ أول «بها» جار ومجرور متعلق بیؤم الآتی «کلام» مبتدأ ثان «قد» حرف تقلیل «یؤم» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی کلام ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، ومعنی «یؤم» یقصد ، وتقدیر البیت : ولفظ کلمه معنی الکلام قد یقصد بها ، یعنی أن لفظ الکلمه قد یطلق ویفصد بها المعنی الذی یدل علیه لفظ الکلام ، ومثال ذلک ما ذکر الشارح من أنهم قالوا " کلمه الاخلاص " وقالوا " کلمه التوحید " وأرادوا بذینک قولنا: " لا إله إلا الله " وکذلک قال علیه الصلاه والسلام: " أفضل کلمه قالها شاعر کلمه لبید " وهو یرید قصیده لبید بن ربیعه العامری التی أولها: ألا کل شئ ما خلا الله باطل * * وکل نعیم لا محاله زائل
تعریف الکلام اصطلاحا

الکلام المصطلح علیه عند النحاه عباره عن «اللفظ المفید فائده یحسن السکوت علیها» فاللفظ : جنس یشمل الکلام ، والکلمه ، والکلم ، ویشمل المهمل ک- «دیز» والمستعمل ک- «عمرو» ، ومفید : أخرج المهمل ، و «فائده یحسن السکوت علیها» أخرج الکلمه ، وبعض الکلم - وهو ما ترکب من ثلاث کلمات فأکثرو لم یحسن السکوت علیه - نحو : إن قام زید.

ولا یترکب الکلام إلا من اسمین ، نحو «زید قائم» ، أو من فعل واسم ک- «قام زید» وکقول المصنف «استقم» فإنه کلام مرکب من فعل أمر وفاعل مستتر ، والتقدیر : استقم أنت ؛ فاستغنی بالمثال عن أن یقول «فائده یحسن السکوت علیها» فکأنه قال : «الکلام هو اللفظ المفید فائده کفائده استقم».

وإنما قال المصنف «کلامنا» لیعلم أن التعریف إنما هو للکلام فی اصطلاح النحویین ؛ لا فی اصطلاح اللغویین ، وهو فی اللغه : اسم لکل ما یتکلّم به ، مفیدا کان أو غیر مفید. أنهم قالوا «کلمه الإخلاص» وقالوا «کلمه التوحید» وأرادوا بذینک قولنا : «لا إله إلا الله» وکذلک قال علیه الصلاه والسّلام : «أفضل کلمه قالها شاعر کلمه لبید» وهو برید قصیده لبید بن ربیعه العامری التی أولها :

ألا کل شیء ما خلا الله باطل

وکلّ نعیم لا محاله زائل

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 916

الکلم و أنواعه

والکلم : اسم جنس (1) واحده کلمه ، وهی : إما اسم ، وإما فعل ، وإما حرف ؛ لأنها إن دلّت علی معنی فی نفسها غیر مقترنه بزمان فهی الاسم ، وإن اقترنت بزمان فهی الفعل ، وإن لم تدل علی معنی فی نفسها - بل فی غیرها - فهی الحرف.

والکلم : ما ترکب من ثلاث کلمات فأکثر ، کقولک : إن قام زید.

والکلمه : هی اللفظ الموضوع لمعنی مفرد ؛ فقولنا «الموضوع لمعنی» أخرج المهمل کدیز ، وقولنا «مفرد» أخرج الکلام ؛ فإنه موضوع لمعنی غیر مفرد. ور

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 917


1- اسم الجنس علی نوعین : أحدهما یقال له اسم جنس جمعی ، والثانی یقال له اسم جنس إفرادی ؛ فأما اسم الجنس الجمعی فهو «ما یدل علی أکثر من اثنین ، ویفرق بینه وبین واحده بالتاء» ، والتاء غالبا تکون فی للفرد کبقره وبقر وشجره وشجر ، ومنه کلم وکلمه ، وربما کانت زیاده التاء فی الدال علی الجمع مثل کمء للواحد وکمأه للکثیر ، وهو نادر. وقد یکون الفرق بین الواحد والکثیر بالیاء. کزنج وزنجی ، وروم ورومی ، فأما اسم الجنس الإفرادی فهو «ما یصدق علی الکثیر والقلیل واللفظ واحد» کماء وذهب وخل وزیت. فإن قلت : فإنی أجد کثیرا من جموع التکسیر یفرق بینها وبین مفردها بالتاء کما یفرق بین اسم الجنس الجمعی وواحده ، نحو قری وواحده قریه ، ومدی وواحده مدیه ، فبما ذا أفرق بین اسم الجنس الجمعی وما کان علی هذا الوجه من الجموع؟. فالجواب علی ذلک أن تعلم أن بین النوعین اختلافا من وجهین ؛ الوجه الأول : أن الجمع لا بد أن یکون علی زنه معینه من زنات الجموع المحفوظه المعروفه ، فأما اسم الجنس الجمعی فلا یلزم فیه ذلک ، أفلا تری أن بقرا وشجرا وثمرا لا یوافق زنه من زنات الجمع! والوجه الثانی : أن الاستعمال العربی جری علی أن الضمیر وما أشبهه یرجع إلی اسم الجنس الجمعی مذکرا کقول الله تعالی : (إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا) وقوله جل شأنه : (إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ) فأما الجمع فإن الاستعمال العربی جری علی أن یعود الضمیر إلیه مؤنثا ، کما تجد فی قوله تعالی : (لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیَّهٌ) وقوله سبحانه : (وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّهِ غُرَفاً تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ) وکقول الشاعر : فی غرف الجنّه العلیا الّتی وجبت لهم هناک بسعی کان مشکور
القول و النسبه بینه و بین غیره

ثم ذکر المصنف - رحمه الله تعالی! - أن القول یعمّ الجمیع ، والمراد أنه یقع علی الکلام أنه قول ، ویقع أیضا علی الکلم والکلمه أنه قول ، وزعم بعضهم أن الأصل استعماله فی المفرد.

ثم ذکر المصنف أن الکلمه قد یقصد بها الکلام ، کقولهم فی «لا إله إلّا الله» : «کلمه الإخلاص».

وقد یجتمع الکلام والکلم فی الصّدق ، وقد ینفرد أحدهما.

فمثال اجتماعهما «قد قام زید» فإنه کلام ؛ لإفادته معنی یحسن السکوت علیه ، وکلم ؛ لأنه مرکب من ثلاث کلمات.

ومثال انفراد الکلم «إن قام زید» (1).

ومثال انفراد الکلام «زید قائم» (2).

* * *

بالجرّ والتّنوین والنّدا ، وأل

ومسند - للاسم تمییز حصل (3)

ذکر المصنف - رحمه الله تعالی! - فی هذا البیت علامات الاسم.

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 918


1- لم یکن هذا المثال ونحوه کلاما لأنه لا یفید معنی یحسن السکوت علیه.
2- لم یکن هذا المثال ونحوه کلما لأنه لیس مؤلفا من ثلاث کلمات.
3- «بالجر» جار ومجرور متعلق بقوله «حصل» الآتی آخر البیت ، ویجوز أن یکون متعلقا بمحذوف خبر مقدم مبتدؤه المؤخر هو قوله «تمییز» الآتی «والتنوین ، والندا ، وأل ، ومسند» کلهن معطوفات علی قوله الجر «للاسم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم إن جعلت قوله بالجر متعلقا بحصل ، فإن جعلت بالجر خبرا مقدما - وهو الوجه الثانی - کان هذا متعلقا بحصل «تمییز» مبتدأ مؤخر ، وقد عرفت أن خبره واحد من اثنین «حصل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تمییز ، والجمله فی محل رفع نعت لتمییز ، وتقدیر البیت : التمییز الحاصل بالجر والتنوین والندا وأل والإسناد کائن للاسم ، أو التمییز الحاصل للاسم عن أخویه الفعل والحرف کائن بالجر والتنوین والنداء وأل والإسناد : أی کائن بکل واحد من هذه الخمسه.
علامات الاسم

فمنها الجر ، وهو یشمل الجرّ بالحرف والإضافه والتبعیه ، نحو «مروت بغلام زید الفاضل» فالغلام : مجرور بالحرف ، وزید : مجرور بالإضافه ، والفاضل : مجرور بالتّبعیه ، وهو أشمل من قول غیره «بحرف الجر» ؛ لأن هذا لا یتناول الجرّ بالإضافه ، ولا الجرّ بالتبعیه.

ومنها التنوین ، وهو علی أربعه أقسام (1) : تنوین التمکین ، وهو اللاحق للأسماء المعربه ، کزید ، ورجل ، إلا جمع المؤنث السالم ، نحو «مسلمات» وإلا نحو «جوار ، وغواش» وسیأتی حکمهما. وتنوین التنکیر ، وهو اللاحق للأسماء المبنیه فرقا بین معرفتها ونکرتها ، نحو «مررت بسیبویه وبسیبویه آخر». وتنوین المقابله ، وهو اللاحق لجمع المؤنث السالم ، نحو «مسلمات» فإنه فی مقابله النون فی جمع المذکر السالم کمسلمین. وتنوین العوض ، وهو علی ثلاثه أقسام : عوض عن جمله ، وهو الذی یلحق «إذ» عوضا عن جمله تکون بعدها ، کقوله تعالی : (وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ) أی : حین إذ بلغت الرّوح الحلقوم ؛ فحذف «بلغت الروح الحلقوم» وأتی بالتنوین عوضا عنه ؛ وقسم یکون عوضا عن اسم ، وهو اللاحق ل- «کلّ» عوضا عما تضاف إلیه ، نحو «کلّ قائم» أی : «کلّ إنسان قائم» فحذف «إنسان» وأتی بالتنوین عوضا عنه (2) ، .

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 919


1- فی نسخه «وهو أقسام» بدون ذکر العدد ، والمراد - علی ذکر العدد - أن المختص بالاسم أربعه أقسام
2- ومنه قول الله تعالی : (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ) وقوله جل شأنه : (کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ) وقوله تبارکت کلماته : (کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَهَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ) ومثل کل فی هذا الموضوع کلمه «بعض» ومن شواهد حذف المفرد الذی من حق «بعض» أن یضاف إلیه والإتیان بالتنوین عوضا عنه قول رؤبه بن العجاج فی مطلع أرجوزه طویله یمدح فیها تمیما : داینت أروی والدّیون تقضی فمطلت بعضا وأدّت بعضا یرید فمطلت بعض الدین وأدت بعضه الآخر.

وقسم یکون عوضا عن حرف ، وهو اللاحق ل- «جوار ، وغواش» ونحوهما رفعا وجرّا ، نحو «هؤلاء جوار ، ومررت بجوار» فحذفت الیاء وأتی بالتنوین عوضا عنها.

وتنوین الترنم (1) ، وهو الذی یلحق القوافی المطلقه بحرف علّه ، کقوله :

1- أقلّی اللّوم - عاذل - والعتابن ***وقولی - إن أصبت - : لقد أصابن (2).

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 920


1- هذا النوع خامس وقد ذکره وما بعده استطرادا.
2- هذا بیت من الطویل ، لجریر بن عطیه بن الخطفی ، أحد الشعراء المجیدین ، وثالث ثلاثه ألقیت إلیهم مقاده الشعراء فی عصر بنی أمیه ، وأولهم الفرزدق ، وثانیهم الأخطل. اللغه : «أقلی» أراد منه فی هذا البیت معنی اترکی ، والعرب تستعمل القله فی معنی النفی بته ، یقولون : قل أن یفعل فلان کذا ، وهم یریدون أنه لا یفعله أصلا «اللوم» العذل والتعنیف «عاذل» اسم فاعل مؤنث بالتاء المحذوفه للترخیم ، وأصله عاذله ، من العذل وهو اللوم فی تسخط ، و «العتاب» التقریع علی فعل شیء أو ترکه. المعنی : اترکی أیتها العاذله هذا اللوم والتعنیف ؛ فإنی لن أستمع لما تطلبین : من الکف عما آتی من الأمور ، والفعل لما أذر منها ، وخیر لک أن تعترفی بصواب ما أفعل الإعراب : «أقلی» فعل أمر - من الإقلال - مسند للیاء التی لمخاطبه الواحده مبنی علی حذف النون ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل ، مبنی علی السکون فی محل رفع «اللوم» مفعول به لأقلی «عاذل» منادی مرخم حذفت منه یاء النداء ، مبنی علی ضم الحرف المحذوف فی محل نصب ، وأصله یا عاذله «والعتابا» الواو عاطفه ، العتابا : معطوف علی اللوم «وقولی» فعل أمر ، والیاء فاعله «إن» حرف شرط «أصبت» فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المتکلم أو المخاطبه فاعله. وهذا اللفظ یروی بضم التاء علی أنها للمتکلم ، وبکسرها علی أنها للمخاطبه «لقد أصابا» جمله فی محل نصب مقول القول ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قیله ، والتقدیر : إن أصبت فقولی لقد أصابا ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها معترضه بین القول ومقوله. الشاهد فیه : قوله : «والعتابن ، وأصابن» حیث دخلهما ، فی الإنشاد ، تنوین الترنم ، وآخرهما حرف العله ، وهو هنا ألف الإطلاق ، والقافیه التی آخرها حرف عله تسمی مطلقه.

فجیء بالتنوین بدلا من الألف لأجل الترنم ، وکقوله :

2- أزف التّرحّل غیر أنّ رکابنا***لمّا تزل برحالنا وکأن قدن (1).

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 921


1- هذا البیت للنابغه الذبیانی ، أحد فحول شعراء الجاهلیه ، وثالث شعراء الطبقه الأولی منهم ، والحکم فی سوق عکاظ ، من قصیده له یصف فیها المنجرده زوج النعمان ابن المنذر ، ومطلعها : من آل میّه رائح أو مغتدی عجلان ذا زاد وغیر مزوّد؟ اللغه : «رائح» اسم فاعل من راح یروح رواحا ، إذا سار فی وقت العشی «مغتدی» اسم فاعل من اغتدی الرجل یغتدی ، إذا سار فی وقت الغداه ، وهی من الصبح إلی طلوع الشمس ، وأراد بالزاد فی قوله «عجلان ذا زاد» ما کان من تسلیم میه علیه أوردها تحیته «أزف» دنا وقرب ، وبابه طرب ، ویروی «أفد» وهو بوزنه ومعناه «الترحل» الارتحال «تزل» - مضموم الزای - مضارع زال ، وأصله تزول ، فحذفت الواو - عند الجزم - للتخلص من التقاء الساکنین. المعنی : یقول فی البیت الذی هو المطلع : أتمضی أیها العاشق مفارقا أحبابک الیوم مع العشی أو غدا مع الغداه؟ وهل یکون ذلک منک وأنت عجلان ، تزودت منهم أو لم تنزود ، ثم یقول فی البیت الشاهد : لقد قرب موعد الرحیل ، إلا أن الرکاب لم تغادر مکان أحبابتا بما علیها من الرحال ، وکأنها قد زالت لقرب موعد الفراق. الإعراب : «أزف» فعل ماض «الترحل» فاعل «غیر» نصب علی الاستثناء «أن» حرف توکید ونصب «رکابنا» رکاب : اسم أن ، والضمیر المتصل مضاف إلیه «لما» حرف نفی وجزم «تزل» فعل مضارع مجزوم بلما «برحالنا» برحال : جار ومجرور متعلق بتزول ، ورحال مضاف و «نا» مضاف إلیه «کأن» حرف تشبیه ونصب ، واسمها ضمیر الشأن ، وخبرها جمله محذوفه تقدیرها «وکأن قد زالت» فحذف الفعل وفاعله المستتر فیه ، وأبقی الحرف الذی هو قد. الشاهد فیه : فی هذا البیت شاهدان للنحاه ؛ أولهما دخول التنوین الذی للترنم علی الحرف ، وهو قد ؛ فذلک یدل علی أن تنوین الترنم لا یختص بالاسم ؛ لأن الشیء إذا اختص بشیء لم یجیء مع غیره ، والثانی فی تخفیف «کأن» التی للتشبیه ، ومجیء اسمها ضمیر الشأن ، والفصل بینها وبین خبرها بقد ، لأن الکلام إثبات. ولو کان نفیا لکان الفصل بلم ، کما فی قوله تعالی : (کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا) ومثل هذا البیت فی الاستشهاد علی ذلک قول الشاعر : لا یهولنّک اصطلاء لظی الحر ب ؛ فمحذورها کأن قد ألمّا وسیأتی شرح ذلک فی باب إن وأخواتها.

والتنوین الغالی - وأثبته الأخفش - وهو الذی یلحق القوافی المقیّده ، کقوله :

3- *وقاتم الأعماق خاوی المخترقن*(1).

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 922


1- هذا البیت لرؤبه بن العجاج ، أحد الرجاز المشهورین ، وأمضغهم للشیخ والقیصوم ، والذی أخذ عنه العلماء أکثر غریب اللغه ، وکان فی عصر بنی أمیه ، وبعده : *مشتبه الاعلام لمّاع الخفقن* اللغه : «القاتم» کالأقتم : الذی تعلوه القتمه ، وهی لون فیه غبره وحمره ، و «أعماق» جمع عمق - بفتح العین ، وتضم - وهو : ما بعد من أطراف الصحراء. و «الخاوی» الخالی ، و «المخترق» مهب الریاح ، وهو اسم مکان من قولهم : خرق المفازه واخترقها ، إذا قطعها ومر فیها ، و «الأعلام» علامات کانوا یضعونها فی الطریق للاهتداء بها ، واحدها علم بفتح العین واللام جمیعا ، و «الخفق» اضطراب السراب ، وهو الذی تراه نصف النهار کأنه ماء ، وأصله بسکون الفاء ، فحرکها بالفتح ضروره. المعنی : کثیر من الأمکنه التی لا یهتدی أحد إلی السیر فیها لشده التباسها وخفائها قد أعملت فیها ناقتی وسرت فیها ، یرید أنه شجاع شدید الاحتمال ، أو أنه عظیم الخبره بمسالک الصحراء. الإعراب : «وقاتم» الواو واو رب ، قاتم : مبتدأ مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد ، وقاتم مضاف و «الأعماق» مضاف إلیه «خاوی» صفه لقاتم ، وخاوی مضاف و «المخترق» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره ، وسکنه لأجل الوقف ، وخبر المبتدأ جمله من فعل ماض وفاعل فی محل رفع ، وذلک فی قوله بعد أبیات : *تنشّطته کلّ مغلاه الوهق* الشاهد فیه : قوله «المخترقن» و «الخفقن» حیث أدخل علیهما التنوین مع اقتران کل واحد منهما بأل ، ولو کان هذا التنوین مما یختص بالاسم لم یلحق الاسم المقترن بأل ، وإذا کان آخر الکلمه التی فی آخر البیت حرفا صحیحا ساکنا کما هنا تسمی القافیه حینئذ «قافیه مقیده».

وظاهر کلام المصنف أن التنوین کلّه من خواصّ الاسم ، ولیس کذلک ، بل الذی یختصّ به الاسم إنما هو تنوین التمکین ، والتنکیر ، والمقابله ، والعوض ، وأما تنوین الترنم والغالی فیکونان فی الاسم والفعل والحرف (1).

ومن خواص الاسم النداء ، نحو «یا زید» ، والألف واللام ، نحو «الرّجل» والإسناد إلیه ، نحو «زید قائم».

فمعنی البیت : حصل للاسم تمییز عن الفعل والحرف : بالجر ، والتنوین ، والنداء ، والألف واللام ، والإسناد إلیه : أی الإخبار عنه.

واستعمل المصنف «أل» مکان الألف واللام ، وقد وقع ذلک فی عباره بعض المتقدمین - وهو الخلیل - واستعمل المصنف «مسند» مکان «الإسناد له».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 923


1- هذا الاعتراض لا یرد علی الناظم ؛ لأن تسمیه نون الترنم والنون التی تلحق القوافی المطلقه تنوینا إنما هی تسمیه مجازیه ، ولیست من الحقیقه التی وضع لها لفظ التنوین ؛ فأنت لو أطلقت لفظ التنوین علی المعنی الحقیقی الذی وضع له لم یشملهما ، والأصل أن یحمل اللفظ علی معناه الحقیقی ، ولذلک نری أنه لا غبار علی کلام الناظم.
علامات الفعل

بتا فعلت وأتت ، ویا افعلی ،

ونون أقبلنّ - فعل ینجلی (1)

ثم ذکر المصنف أن الفعل یمتاز عن الاسم والحرف بتاء «فعلت» والمراد بها تاء الفاعل ، وهی المضمومه للمتکلم ، نحو «فعلت» والمفتوحه للمخاطب ، نحو «تبارکت» والمکسوره للمخاطبه ، نحو «فعلت».

ویمتاز أیضا بتاء «أتت» ، والمراد بها تاء التأنیث الساکنه ، نحو «نعمت» و «بئست» فاحترزنا بالساکنه عن اللاحقه للأسماء ؛ فإنها تکون متحرکه بحرکه الإعراب ، نحو «هذه مسلمه ، ورأیت مسلمه ، ومررت بمسلمه» ومن اللاحقه للحرف ، نحو «لات ، وربّت ، وثمّت (2)» وأما تسکینها مع ربّ وثمّ فقلیل ، نحو «ربّت وثمّت». ی

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 924


1- «بتا» جار ومجرور متعلق بینجلی الواقع هو وفاعله الضمیر المستتر فیه فی محل رفع خبرا عن المبتدأ ، فإن قلت : یلزم تقدیم معمول الخبر الفعلی علی المبتدأ وهو لا یجوز ، قلت : إن ضروره الشعر هی التی ألجأته إلی ذلک ، وإن المعمول لکونه جارا ومجرورا یحتمل فیه ذلک التقدم الذی لا یسوغ فی غیره ، وتا مضاف و «فعلت» قصد لفظه : مضاف إلیه «وأتت» الواو حرف عطف ، أتت : قصد لفظه أیضا : معطوف علی فعلت «ویا» معطوف علی تاء ، ویا مضاف و «افعلی» مضاف إلیه ، وهو مقصود لفظه أیضا «ونون» الواو حرف عطف ، نون : معطوف علی تاء ، وهو مضاف و «أقبلن» قصد لفظه : مضاف إلیه «فعل» مبتدأ «ینجلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- أما دخول التاء علی «لا» فأشهر من أن یستدل علیه ، بل قد استعملت «لات» حرف نفی بکثره ، وورد استعماله فی فصیح الکلام ، ومن ذلک قوله تعالی : (وَلاتَ حِینَ مَناصٍ) وأما دخولها علی رب ففی نحو قول الشاعر : وربّت سائل عنّی حفیّ أعارت عینه أم لم تعارا ونحو قول الآخر : ماویّ یا ربّتما غاره شعواء کالّلذعه بالمیسم وأما دخولها علی ثم ففی نحو قول الشاعر : ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی فمصیت ثمّت قلت لا یعنینی

ویمتاز أیضا بیاء «افعلی» والمراد بها یاء الفاعله ، وتلحق فعل الأمر ، نحو «اضربی» والفعل المضارع ، نحو «تضربین» ولا تلحق الماضی.

وإنما قال المصنف «یا افعلی» ، ولم یقل «یاء الضمیر» لأن هذه تدخل فیها یاء المتکلم ، وهی لا تختصّ بالفعل ، بل تکون فیه نحو «أکرمنی» وفی الاسم نحو «غلامی» وفی الحرف نحو «إنّی» بخلاف یاء «افعلی» فإن المراد بها یاء الفاعله علی ما تقدّم ، وهی لا تکون إلا فی الفعل.

ومما یمیز الفعل نون «أقبلنّ» والمراد بها نون التوکید : خفیفه کانت ، أو ثقیله ؛ فالخفیفه نحو قوله تعالی : (لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ) والثقیله نحو قوله تعالی : (لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ)

فمعنی البیت : ینجلی الفعل بتاء الفاعل ، وتاء التأنیث الساکنه ، ویاء الفاعله ، ونون التوکید.

* * *

سواهما الحرف کهل وفی ولم

فعل مضارع یلی لم کیشم (1)

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 925


1- «سواهما» سوی : خبر مقدم مرفوع بضمه مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «الحرف» مبتدأ مؤخر ، ویجوز العکس ، لکن الأولی ما قدمناه «کهل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر «وذلک کهل» «وفی ولم» معطوفان علی هل «فعل» مبتدأ «مضارع» نعت له «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فعل مضارع ، والجمله خبر المبتدأ «لم» مفعول به لیلی ، وقد قصد لفظه «کیشم» جار ومجرور متعلق بمحذوف یقع خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کیشم ، وتقدیر البیت کله : الحرف سوی الاسم والفعل ، وذلک کهل وفی ولم ، والفعل المضارع یلی لم ، وذلک کائن کیشم ، ویشم فعل مضارع ماضیه قولک : شممت الطیب ونحوه - من باب فرح - إذا نشقته ، وفیه لغه أخری من باب نصر ینصر حکاها الفراء.

وماضی الأفعال بالتّا مز ، وسم

بالنّون فعل الأمر ، إن أمر فهم (1)

یشیر إلی أن الحرف یمتاز عن الاسم والفعل بخلوّه عن علامات الأسماء ، وعلامات الأفعال ، ثم مثّل ب- «هل وفی ولم» منبّها علی أن الحرف ینقسم إلی قسمین : مختص ، وغیر مختص ، فأشار بهل إلی غیر المختص ، وهو الذی یدخل علی الأسماء والأفعال ، نحو «هل زید قائم» و «هل قام زید» ، وأشار بفی ولم إلی المختص ، وهو قسمان : مختص بالأسماء کفی ، نحو «زید فی الدار» ، ومختص بالأفعال کلم ، نحو «لم یقم زید».

ثم شرع فی تبیین أن الفعل ینقسم إلی ماض ومضارع وأمر ؛ فجعل علامه

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 926


1- «وماضی» الواو للاستئناف ، ماضی : مفعول به مقدم لقوله مز الآتی ، وماضی مضاف و «الأفعال» مضاف إلیه «بالتا» جار ومجرور متعلق بمز «مز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وسم» الواو عاطفه أو للاستئناف سم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالنون» جار ومجرور متعلق بسم «فعل» مفعول به لسم ، وفعل مضاف و «الأمر» مضاف إلیه «إن» حرف شرط «أمر» نائب فاعل لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، وتقدیره : إن فهم أمر «فهم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی أمر ، والجمله من الفعل ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب تفسیریه ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه المذکور. وتقدیره «إن فهم أمر فسم بالنون إلخ». وتقدیر البیت : میز الماضی من الأفعال بقبول التاء التی ذکرنا أنها من علامات کون الکلمه فعلا ، وعلم فعل الأمر بقبول النون إن فهم منه الطلب. ومز : أمر من ماز الشیء یمیزه میزا - مثل باع یبیع بیعا - إذا میزه ، وسم : أمر من وسم الشیء یسمه وسما - مثل وصفه یصفه وصفا - إذا جعل له علامه یعرفه بها ، والأمر قوله «إن أمر فهم» هو الأمر اللغوی ، ومعناه الطلب الجازم علی وجه الاستعلاء.

المضارع صحه دخول «لم» علیه ، کقولک فی یشمّ : «لم یشم» وفی یضرب : «لم یضرب» ، وإلیه أشار بقوله : «فعل مضارع یلی لم کیشم».

ثم أشار إلی ما یمیز الفعل الماضی بقوله : «وماضی الأفعال بالتّامز» أی : میّز ماضی الأفعال بالتاء ، والمراد بها تاء الفاعل ، وتاء التأنیث الساکنه ، وکل منهما لا یدخل إلا علی ماضی اللفظ ، نحو «تبارکت یا ذا الجلال والإکرام» و «نعمت المرأه هند» و «بئست المرأه دعد».

ثم ذکر فی بقیه البیت أن علامه فعل الأمر : قبول نون التوکید ، والدلاله علی الأمر بصیغته ، نحو «اضربن ، واخرجنّ».

فإن دلّت الکلمه علی الأمر ولم تقبل نون التوکید فهی اسم فعل (1) ، وإلی ذلک أشار بقوله :

والأمر إن لم یک للنّون محل

فیه هو اسم نحو صه وحیّهل (2).

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 927


1- وکذا إذا دلت الکلمه علی معنی الفعل المضارع ولم تقبل علامته - وهی لم - فإنها تکون اسم فعل مضارع. نحو أوه وأف ، بمعنی أنوجع وأتضجر ، وإن دلت الکلمه علی معنی الفعل الماضی وامتنع قبولها علامته امتناعا راجعا إلی ذات الکلمه فإنها تکون اسم فعل ماض ، نحو هیهات وشتان ، بمعنی بعد وافترق ، فإن کان امتناع قبول الکلمه الداله علی الماضی لا یرجع إلی ذات الکلمه ، کما فی فعل التعجب نحو : «ما أحسن السماء» وکما فی «حبذا الاجتهاد» فإن ذلک لا یمنع من کون الکلمه فعلا.
2- «والأمر» الواو عاطفه أو للاستئناف ، الأمر : مبتدأ «إن» حرف شرط «لم» حرف نفی وجزم «یک» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف ، وأصله یکن «للنون» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر یک مقدما «محل» اسمها مرفوع بالضمه الظاهره ، وسکن لأجل الوقف «فیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لمحل «هو اسم» مبتدأ وخبر ، والجمله منهما فی محل جزم جواب الشرط ، وإنما لم یجیء بالفاء للضروره. والجمله من الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ ، أو تجعل جمله «هو اسم» فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله الأمر فی أول البیت ، وتکون جمله جواب الشرط محذوفه دلت علیها جمله المبتدأ وخبره ، والتقدیر علی هذا : والدال علی الأمر هو اسم إن لم یکن فیه محل للنون فهو اسم ، وحذف جواب الشرط عند ما لا یکون فعل الشرط ماضیا ضروره أیضا ؛ فالبیت لا یخلو من الضروره «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک نحو ، ونحو مضاف و «صه» مضاف إلیه ، وقد قصد لفظه «وحیهل» معطوف علی صه.

فصه وحیّهل : اسمان وإن دلّا علی الأمر ؛ لعدم قبولهما نون التوکید ؛ فلا تقول : صهنّ ولا حیّهلنّ ، وإن کانت صه بمعنی اسکت ، وحیّهل بمعنی أقبل ؛ فالفارق (1) بینهما قبول نون التوکید وعدمه ، نحو «اسکتنّ ، وأقبلنّ» ، ولا یجوز ذلک فی «صه ، وحیهل».

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 928


1- ثلاثه فوائد - الأولی : أسماء الأفعال علی ثلاثه أنواع ؛ النوع الأول : ما هو واجب التنکیر ، وذلک نحو ویها وواها ، والنوع الثانی : ما هو واجب التعریف ، وذلک نحو نزال وتراک وبابهما ، والثالث : ما هو جائز التنکیر والتعریف ، وذلک نحو صه ومه ؛ فما نون وجوبا أو جوازا فهو نکره ، وما لم ینون فهو معرفه. والفائده الثانیه : توافق أسماء الأفعال الأفعال فی ثلاثه أمور ؛ أولها : الدلاله علی المعنی ، وثانیها : أن کل واحد من أسماء الأفعال یوافق الفعل الذی یکون بمعناه فی التعدی واللزوم غالبا ، وثالثها : أنه بوافق الفعل الذی بمعناه فی إظهار الفاعل وإضماره ؛ ومن غیر الغالب فی التعدی نحو «آمین» فإنه لم یحفظ فی کلام العرب تعدیه لمفعول ، مع أنه بمعنی استجب وهو فعل متعد ، وکذا «إیه» فإنه لازم مع أن الفعل الذی بمعناه - وهو زدنی - متعد ، وتخالفها فی سبعه أمور ؛ الأول : أنه لا یبرز معها ضمیر ، بل تقول «صه» بلفظ واحد للمفرد والمثنی والجمع المذکر والمؤنث ، بخلاف «اسکت» فإنک تقول : اسکتی ، واسکتا ، واسکتوا ، واسکتن ، والثانی أنها لا یتقدم معمولها علیها ؛ فلا تقول : «زیدا علیک» کما تقول : «محمدا الزم» والثالث أنه یجوز توکید الفعل توکیدا لفظیا باسم الفعل ؛ تقول : انزل نزال ، وتقول : اسکت صه ، کما تقول : انزل انزل ، واسکت اسکت ، ولا یجوز توکید اسم الفعل بالفعل ، والرابع : أن الفعل إذا دل علی الطلب جاز نصب المضارع فی جوابه ، فتقول : انزل فأحدثک ، ولا یجوز نصب المضارع فی جواب اسم الفعل ولو کان دالا علی الطلب کصه ونزال ، والخامس : أن أسماء الأفعال لا تعمل مضمره ، بحیث تحذف ویبقی معمولها ، ولا متأخره عن معمولها ؛ بل متی وجدت معمولا تقدم علی اسم فعل تعین علیک تقدیر فعل عامل فیه ؛ فنحو قول الشاعر : یأیّها المائح دلوی دونکا إنّی رأیت النّاس یحمدونکا یقدر : حذ دلوی ، ولا یجعل قوله : «دلوی» معمولا لدونکا الموجود ، ولا لآخر مثله مقدر ، علی الأصح. والسادس : أن أسماء الأفعال غیر متصرفه ؛ فلا تختلف أبنیتها لاختلاف الزمان ، بخلاف الأفعال. والسابع : أنها لا تقبل علامات الأفعال کالنواصب والجوازم ونون التوکید ویاء المخاطبه وتاء الفاعل ، وهو ما ذکره الشارح فی هذا الموضع ؛ فاحفظ هذا کله ، وکن منه علی ثبت ، والله یتولاک. الفائده الثالثه ، اختلف النحاه فی أسماء الأفعال ؛ فقال جمهور البصریین : هی أسماء قامت مقام الأفعال فی العمل ، ولا تتصرف تصرف الأفعال بحیث تختلف أبنیتها لاختلاف الزمان ، ولا تصرف الأسماء بحیث یسند إلیها إسنادا معنویا فتقع مبتدأ وفاعلا ؛ وبهذا فارقت الصفات کأسماء الفاعلین والمفعولین ، وقال جمهور الکوفیین : إنها أفعال ؛ لأنها تدل علی الحدث والزمان ، کل ما فی الباب أنها جامده لا تتصرف ؛ فهی کلیس وعسی ونحوهما ، وقال أبو جعفر بن صابر : هی نوع خاص من أنواع الکلمه ؛ فلیست أفعالا ولیست أسماء ؛ لأنها لا تتصرف تصرف الأفعال ولا تصرف الأسماء ، ولأنها لا تقبل علامه الأسماء ولا علامه الأفعال ، وأعطاها أبو جعفر اسما خاصا بها حیث سماها «خالفه».

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 929

المعرب و المبنی
اشاره

(1)

والاسم منه معرب ومبنی

لشبه من الحروف مدنی (2)

یشیر إلی أن الاسم ینقسم إلی قسمین : حدهما المعرب ، وهو : ما سلم من شبه الحروف ، والثانی المبنی ، وهو : ما أشبه الحروف ، وهو المعنیّ بقوله : «لشبه من الحروف مدنی» أی : لشبه مقرّب من الحروف ؛ فعلّه البناء منحصره عند المصنف - رحمه الله تعالی! - فی شبه الحرف ، ثم نوّع المصنّف وجوه الشبه فی البیتین اللذین بعد هذا البیت ، وهذا قریب من مذهب أبی علی الفارسی حیث جعل البناء منحصرا فی شبه الحرف أو ما تضمن معناه ، وقد نص سیبویه - رحمه الله! -. علی أن عله البناء کلها ترجع إلی شبه الحرف ،

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 930


1- أی : هذا باب المعرب والمبنی ، وإعرابه ظاهر.
2- «والاسم» الواو للاستئناف ، الاسم : مبتدأ أول «منه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «معرب» مبتدأ مؤخر ، والجمله منه ومن خبره خبر المبتدأ الأول ، «ومبنی» مبتدأ ، وخبره محذوف ، والتقدیر «ومنه مبنی» ولا یجوز أن تعطف قوله مبنی علی معرب ؛ لأنه یستلزم أن یکون المعنی أن بعض الاسم معرب ومبنی فی آن واحد ، أو یستلزم أن بعض الاسم معرب ومبنی وبعضه الآخر لیس بمعرب ولا مبنی ، وهو قول ضعیف أباه جمهور المحققین من النحاه «لشبه» جار ومجرور متعلق بمبنی ، أو متعلق بخبر محذوف مع مبتدئه والتقدیر : «وبناؤه ثابت لشبه» «من الحروف» جار ومجرور متعلق بشبه أو بمدنی «مدنی» نعت لشبه ، وتقدیر البیت :والاسم بعضه معرب وبعضه الآخر مبنی ؛ وبناء ذلک المبنی ثابت لشبه مدن له من الحرف ومدنی : اسم فاعل فعله أدنی ؛ تقول : أدنیت الشیء من الشیء ، إذا قربته منه ، والیاء فیه هنا یاء زائده للاشباع ، ولیست لام الکلمه ؛ لأن یاء المنقوص المنکر غیر المنصوب تحذف وجوبا.

وممن ذکره ابن أبی الرّبیع (1).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 931


1- اعلم أنهم اختلفوا فی سبب بناء بعض الأسماء : أهو شیء واحد یوجد فی کل مبنی منها أو أشیاء متعدده یوجد واحد منها فی بعض أنواع المبنیات وبعض آخر فی نوع آخر ، وهکذا؟ فذهب جماعه إلی أن السبب متعدد ، وأن من الأسباب مشابهه الاسم فی المعنی للفعل المبنی ، ومثاله - عند هؤلاء - من الاسم «نزال وهیهات» فإنهما لما أشبها «انزل وبعد» فی المعنی بنیا ، وهذا السبب غیر صحیح ، لأنه لو صح للزم بناء نحو سقیا لک و «ضربا زیدا» فإنهما بمعنی فعل الأمر وهو مبنی. وأیضا یلزمه إعراب نحو «أف» و «أوه» ونحوهما من الأسماء التی تدل علی معنی الفعل المضارع المعرب ، ولم یقل بذلک أحد ، وإنما العله التی من أجلها بنی «نزال» و «شتان» و «أوه» وغیرها من أسماء الأفعال هی مشابهتها الحرف فی کونها عامله فی غیرها غیر معموله لشیء ، ألا تری أنک إذا قلت نزال کان اسم فعل مبنیا علی الکسر لا محل له من الإعراب ، وکان له فاعل هو ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهذا الفاعل هو المعمول لاسم الفعل ، ولا یکون اسم الفعل أبدا متأثرا بعامل یعمل فیه ، لا فی لفظه ولا فی محله. وقال قوم منهم ابن الحاجب : إن من أسباب البناء عدم الترکیب ، وعلیه تکون الأسماء قبل ترکیبها فی الجمل مبنیه ، وهو ظاهر الفساد ، والصواب أن الأسماء قبل ترکیبها فی الجمل لیست معربه ولا مبنیه ، لأن الإعراب والبناء حکمان من أحکام التراکیب ، الا تری أنهم یعرفون الإعراب بأنه : أثر ظاهر أو مقدر یجلبه العامل ، أو یعرفونه بأنه : تغیر أواخر الکلمات لاختلاف العوامل الداخله علیها ، والبناء ضده ، فما لم یکن ترکیب لا یجوز الحکم بإعراب الکلمه ولا ببنائها. وقال آخرون : إن من أسباب البناء أن یجتمع فی الاسم ثلاثه أسباب من موانع الصرف ، وعللوه بأن السببین یمنعان من صرف الاسم ، ولیس بعد منع الصرف إلا ترک الإعراب بالمره ، ومثلوا لذلک ب- «حذام ، وقطام» ونحوهما ، وادعوا أن سبب بناء هذا الباب اجتماع العلمیه ، والتأنیث ، والعدل عن حاذمه وقاطمه ، وهو فاسد ، فإنا وجدنا من الأسماء ما اجتمع فیه خمسه أسباب من موانع الصرف ، وهو مع ذلک معرب ، ومثاله «آذربیجان» فإن فیه العلمیه والتأنیث والعجمه والترکیب وزیاده الألف والنون ، ولیس بناء حذام ونحوه لما ذکروه ، بل لمضارعته فی الهیئه نزال ونحوه مما بنی لشبهه بالحرف فی نیابته عن الفعل وعدم تأثره بالعامل. وقال قوم منهم الذین ذکرهم الشارح : إنه لا عله للبناء إلا مشابهه الحرف ، وهو رأی الحذاق من النحویین ، کل ما فی الأمر أن شبه الحرف علی أنواع.
أنواع شبه الحرف أربعه

کالشّبه الوضعیّ فی اسمی جئتنا

والمعنویّ فی متی وفی هنا (1)

وکنیابه عن الفعل بلا

تأثّر ، وکافتقار أصّلا (2)

ذکر فی هذین البیتین وجوه شبه الاسم بالحرف فی أربعه مواضع :

(فالأول) شبهه له فی الوضع ، کأن یکون الاسم موضوعا علی حرف

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 932


1- «کالشبه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کالشبه «الوضعی» نعت للشبه «فی اسمی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه للوضعی ، واسمی مضاف و «جئتنا» قصد لفظه : مضاف إلیه «والمعنوی» معطوف علی الوضعی «فی متی ، وفی هنا» جاران ومجروران متعلقان بمحذوف نعت للمعنوی ، وتقدیر البیت : والشبه المدنی من الحروف مثل الشبه الوضعی الکائن فی الاسمین الموجودین فی قولک «جئتنا» وهما تاء المخاطب و «نا» ومثل الشبه المعنوی الکائن فی «متی» الاستفهامیه والشرطیه وفی «هنا» الإشاریه.
2- «وکنیابه» الواو عاطفه ، والجار والمجرور معطوف علی کالشبه «عن الفعل» جار ومجرور متعلق بنیابه «بلا تأثر» الباء حرف جر ، ولا : اسم بمعنی غیر مجرور بالباء ، وظهر إعرابه علی ما بعده بطریق العاریه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف نعت لنیابه ، ولا مضاف ، وتأثر : مضاف إلیه ، مجرور بکسره مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه العاریه التی یقتضیها ما قبله «وکافتقار» الواو حرف عطف والجار والمجرور معطوف علی کنیابه «أصلا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی افتقار ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل جر نعت لافتقار ، وتقدیر البیت : ومثل النیابه عن الفعل فی العمل مع أنه لا یتأثر بالعامل ، ومثل الافتقار المتأصل ، والافتقار المتأصل : هو الافتقار اللازم له الذی لا یفارقه فی حاله من حالاته.

[واحد] ، کالتاء فی ضربت ، أو علی حرفین ک- «نا» فی «أکرمنا» ، وإلی ذلک أشار بقوله : «فی اسمی جئتنا» فالتاء فی جئتنا اسم ؛ لأنه فاعل ، وهو مبنی ؛ لأنه أشبه الحرف فی الوضع فی کونه علی حرف واحد ، وکذلک «نا» اسم ؛ لأنها مفعول ، وهو مبنی ؛ لشبهه بالحرف فی الوضع فی کونه علی حرفین (1).

(والثانی) شبه الاسم له فی المعنی ، وهو قسمان : أحدهما ما أشبه حرفا موجودا ، والثانی ما أشبه حرفا غیر موجود ؛ فمثال الأول «متی» فإنها مبنیه لشبهها

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 933


1- الأصل فی وضع الحرف أن یکون علی حرف هجاء واحد کباء الجر ولامه وکافه وفاء العطف وواوه وألف الاستفهام وما شاکل ذلک ، أو علی حرفی هجاء ثانیهما لین کلا وما النافیتین ، والأصل فی وضع الاسم أن یکون علی ثلاثه أحرف فصاعدا کما لا یحصی من الأسماء ، فما زاد من حروف المعانی علی حرفین من حروف الهجاء مثل إن ولیت وإلا وثم ولعل ولکن فهو خارج عن الأصل فی نوعه ، وما نقص من الأسماء عن ثلاثه الأحرف کتاء الفاعل ونا وأکثر الضمائر فهو خارج عن الأصل فی نوعه ، وما خرج من الحروف عن الأصل فی نوعه قد أشبه الأسماء ، وما خرج من الأسماء عن الأصل فی نوعه أشبه الحروف ، وکلا الشبهین راجع إلی الوضع ، وکان ذلک یقتضی أن یأخذ المشبه حکم المشبه به فی الموضعین ، إلا أنهم أعطوا الاسم الذی یشبه الحرف حکم الحرف وهو البناء ، ولم یعطوا الحرف الذی أشبه الاسم حکم الاسم وهو الإعراب لسببین ، أولهما أن الحرف حین أشبه الاسم قد أشبهه فی شیء لا یخصه وحده ، فإن الأصل فی وضع الفعل أیضا أن یکون علی ثلاثه أحرف ، بخلاف الاسم الذی قد أشبه الحرف ؛ فإنه قد أشبهه فی شیء یخصه ولا یتجاوزه إلی نوع آخر من أنواع الکلمه ، والسبب الثانی : أن الحرف لا یحتاج فی حاله ما إلی الإعراب ؛ لأن الإعراب إنما یحتاج إلیه من أنواع الکلمه ما یقع فی مواقع متعدده من التراکیب بحیث لا یتمیز بعضها عن بعض بغیر الإعراب ، والحرف لا یقع فی هذه المواقع المتعدده ، فلم یکن ثمه ما یدعو إلی أن یأخذ حکم الاسم حین یشبهه ، ومعنی هذا الکلام أن فی مشابهه الحرف للاسم قد وجد المقتضی ولکن لم ینتف المانع ؛ فالمقتضی هو شبه الاسم ، والمانع هو عدم توارد المعانی المختلفه علیه ، وشرط تأثیر المقتضی أن ینتفی المانع.

الحرف ، فی المعنی ؛ فإنها تستعمل للاستفهام ، نحو «متی تقوم؟» وللشرط ، نحو «متی تقم أقم» وفی الحالتین هی مشبهه لحرف موجود ؛ لأنها فی الاستفهام کالهمزه ، وفی الشرط کإن ، ومثال الثانی «هنا» فإنها مبنیه لشبهها حرفا کان ینبغی أن یوضع فلم یوضع ، وذلک لأن الإشاره معنی من المعانی ؛ فحقها أن یوضع لها حرف یدلّ علیها ، کما وضعوا للنفی «ما» وللنهی «لا» وللتمنّی «لیت» وللترجّی «لعلّ» ونحو ذلک ؛ فبنیت أسماء الإشاره لشبهها فی المعنی حرفا مقدّرا (1).

(والثالث) شبهه له فی النّیابه عن الفعل وعدم التأثر بالعامل ، وذلک کأسماء الأفعال ، نحو «دراک زیدا» فدراک : مبنیّ ؛ لشبهه بالحرف فی کونه یعمل ولا یعمل فیه غیره (2) کما أن الحرف کذلک. ّ

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 934


1- نقل ابن فلاح عن أبی علی الفارسی أن أسماء الإشاره مبنیه لأنها من حیث المعنی أشبهت حرفا موجودا ، وهو أل العهدیه ؛ فإنها تشیر إلی معهود بین المتکلم والمخاطب ، ولما کانت الإشاره فی هنا ونحوها حسیه وفی أل العهدیه ذهنیه لم یرتض المحققون ذلک ، وذهبوا إلی ما ذکره الشارح من أن أسماء الإشاره بنیت لشبهها فی المعنی حرفا مقدرا. ونظیر «هنا» فبما ذکرناه «لدی» فإنها داله علی الملاصقه والقرب زیاده علی الظرفیه ، والملاصقه والقرب من المعانی التی لم تضع العرب لها حرفا ، وأیضا «ما» التعجبیه ، فإنها داله علی التعجب ، ولم تضع العرب للتعجب حرفا ، فیکون بناء کل واحد من هذین الاسمین لشبهه فی المعنی حرفا مقدرا ، فافهم ذلک.
2- اسم الفعل مادام مقصودا معناه لا یدخل علیه عامل أصلا ، فضلا عن أن یعمل فیه ، وعباره الشارح کغیره توهم أن العوامل قد تدخل علیه ولکنها لا تؤثر فیه ، فکان الأولی به أن یقول «ولا یدخل علیه عامل أصلا» بدلا من قوله «ولا یعمل فیه غیره» وقولنا «مادام مقصودا منه معناه» یرید به الإشاره إلی أن اسم الفعل إذا لم یقصد به معناه - بأن یقصد لفظه مثلا - فإن العامل قد یدخل علیه ، وذلک کما فی قول زهیر ابن أبی سلمی المزنی : ولنعم حشو الدّرع أنت إذا دعیت نزال ولجّ فی الذّعر فنزال فی هذا البیت مقصود بها اللفظ ، ولذلک وقعت نائب فاعل ؛ فهی مرفوعه بضمه مقدره علی آخرها منع من ظهوها اشتغال المحل بحرکه البناء الأصلی ، ومثله قول زید الخیل : وقد علمت سلامه أنّ سیفی کریه کلّما دعیت نزال ونظیرهما قول جریبه الفقعسی : عرضنا نزال فلم ینزلوا وکانت نزال علیهم أطمّ

واحترز بقوله : «بلا تأثر» عما ناب عن الفعل وهو متأثر بالعامل ، نحو «ضربا زیدا» فإنه نائب مناب «اضرب» ولیس بمبنی ؛ لتأثّره بالعامل ، فإنه منصوب بالفعل المحذوف ، بخلاف «دراک» فإنه وإن کان نائبا عن «أدرک» فلیس متأثرا بالعامل.

وحاصل ما ذکره المصنف أن المصدر الموضوع موضع الفعل وأسماء الأفعال اشترکا فی النیابه مناب الفعل ، لکن المصدر متأثر بالعامل ؛ فأعرب لعدم مشابهته الحرف ، وأسماء الأفعال غیر متأثره بالعامل ؛ فبنیت لمشابهتها الحرف فی أنها نائبه عن الفعل وغیر متأثره به.

وهذا الذی ذکره المصنف مبنی علی أن أسماء الأفعال لا محل لها من الإعراب والمسأله خلافیه (1) ، وسنذکر ذلک فی باب أسماء الأفعال. .

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 935


1- إذا قلت «هیهات زید» مثلا - فللعلماء فی إعرابه ثلاثه آراء : الأول - وهو مذهب الأخفش ، وهو الصحیح الذی رجحه جمهور علماء النحو - أن هیهات اسم فعل ماض مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، وزید : فاعل مرفوع بالضمه ، وهذا الرأی هو الذی یجری علیه قول الناظم إن سبب البناء فی أسماء الأفعال کونها نائبه عن الفعل غیر متأثره بعامل لا ملفوظ به ولا مقدر ، والثانی - وهو رأی سیبویه - أن هیهات مبتدأ مبنی علی الفتح فی محل رفع ؛ فهو متأثر بعامل معنوی وهو الابتداء ، وزید : فاعل سد مسد الخبر ، والثالث - وهو رأی المازنی - أن هیهات مفعول مطلق لفعل محذوف من معناه ، وزید : فاعل به ، وکأنک قلت : بعد بعدا زید ، فهو متأثر بعامل لفظی محذوف من الکلام ، ولا یجری کلام الناظم علی واحد من هذین القولین ، الثانی والثالث ، وعله بناء اسم الفعل علی هذین القولین تضمن أغلب ألفاظه - وهی الألفاظ الداله علی الأمر منه - معنی لام الأمر ، وسائره محمول علیه ، یعنی أن اسم الفعل أشبه الحرف شبها معنویا ، لا نیابیا.

(والرابع) شبه الحرف فی الافتقار اللازم ، وإلیه أشار بقوله : «وکافتقار أصّلا» وذلک کالأسماء الموصوله ، نحو «الذی» فإنها مفتقره فی سائر أحوالها إلی الصّله ؛ فأشبهت الحرف فی ملازمه الافتقار ، فبنیت (1).

وحاصل البیتین أن البناء یکون فی سته أبواب : المضمرات ، وأسماء الشرط ، وأسماء الاستفهام ، وأسماء الإشاره ، وأسماء الأفعال ، والأسماء الموصوله.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 936


1- زاد ابن مالک فی شرح الکافیه الکبری نوعا خامسا سماه الشبه الإهمالی ، وفسره بأن یشبه الاسم الحرف فی کونه لا عاملا ولا معمولا. ومثل له بأوائل السور نحو «ألم ، ق ، ص» وهذا جار علی القول بأن فواتح السور لا محل لها من الإعراب ؛ لأنها من المتشابه الذی لا یدرک معناه ، وقیل : إنها فی محل رفع علی أنها مبتدأ خبره محذوف ، أو خبر مبتدؤه محذوف ، أو فی محل نصب بفعل مقدر کاقرأ ونحوه ، أو فی محل جر بواو القسم المحذوفه ، وجعل بعضهم من هذا النوع الأسماء قبل الترکیب ، وأسماء الهجاء المسروده ، وأسماء العدد المسروده ، وزاد ابن مالک أیضا نوعا سادسا سماه الشبه اللفظی ، وهو : أن یکون لفظ الاسم کلفظ حرف من حروف المعانی ، وذلک مثل «حاشا» الاسمیه ؛ فإنها أشبهت «حاشا» الحرفیه فی اللفظ. واعلم أنه قد یجتمع فی اسم واحد مبنی شبهان فأکثر ، ومن ذلک المضمرات ؛ فإن فیها الشبه المعنوی ، إذ التکلم والخطاب والغیبه من المعانی التی تتأدی بالحروف ، وفیها الشبه الافتقاری ؛ لأن کل ضمیر یفتقر افتقارا متأصلا إلی ما یفسره ، وفیها الشبه الوضعی ، فإن أغلب الضمائر وضع علی حرف أو حرفین ، وما زاد فی وضعه علی ذلک فمحمول علیه ، طردا للباب علی وتیره واحده.
المعرب و انقسامه إلی صحیح و معتل

ومعرب الأسماء ما قد سلما

من شبه الحرف کأرض وسما (1)

یرید أن المعرب خلاف المبنیّ ، وقد تقدم أن المبنی ما أشبه الحرف ؛ فالمعرب ما لم یشبه الحرف ، وینقسم إلی صحیح - وهو : ما لیس آخره حرف علّه کأرض ، وإلی معتل - وهو : ما آخره حرف عله کسما - وسما : لغه فی الاسم ، وفیه ست لغات : اسم - بضم الهمزه وکسرها ، وسم - بضم السین وکسرها ، وسما - بضم السین وکسرها أیضا.

وینقسم المعرب أیضا إلی متمکن أمکن - وهو المنصرف - کزید وعمرو ، وإلی متمکن غیر أمکن - وهو غیر المنصرف - نحو : أحمد ومساجد ومصابیح ؛

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 937


1- «ومعرب» مبتدأ ، ومعرب مضاف و «الأسماء» مضاف إلیه «ما» اسم موصول فی محل رفع خبر المبتدأ «قد سلما» قد : حرف تحقیق ، وسلم : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، والألف فی «سلما» للاطلاق «من شبه» جار ومجرور متعلق بقوله سلم ، وشبه مضاف و «الحرف» مضاف إلیه «کأرض» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کأرض «وسما» الواو حرف عطف ، سما : معطوف علی أرض ، مجرور بکسره مقدره علی آخره منع من ظهورها التعذر ، وهو - بضم السین مقصورا - إحدی اللغات فی اسم کما سیذکره الشارح ، ونظیره فی الوزن هدی وعلا وتقی وضحا. وههنا سؤال ، وهو أن الناظم فی ترجمه هذا الباب بدأ بالمعرب وثنی بالمبنی فقال «المعرب والمبنی» وحین أراد التقسیم بدأ بالمعرب أیضا فقال «والاسم منه معرب ومبنی» ولکنه حین بدأ فی التفصیل وتعریف کل واحد منهما بدأ بالمبنی وأخر المعرب ، فما وجهه؟ والجواب عن ذلک أنه بدأ فی الترجمه والتقسیم بالمعرب لکونه أشرف من المبنی بسبب کونه هو الأصل فی الأسماء. وبدأ فی التعریف بالمبنی لکونه منحصرا ، والمعرب غیر منحصر ، ألا تری أن خلاصه الکلام فی أسباب البناء قد أنتجت أن المبنی من الأسماء سته أبواب لیس غیر؟!.

فغیر المتمکن هو المبنی ، والمتمکن : هو المعرب ، وهو قسمان : متمکن امکن ، ومتمکن غیر أمکن (1).

* * *

المعرب و المبنی من الأفعال

وفعل أمر ومضیّ بنیا

وأعربوا مضارعا : إن عریا (2)

من نون توکید مباشر ، ومن

نون إناث : کیر عن من فتن (3).

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 938


1- والمتمکن الأمکن هو الذی یدخله التنوین ، إذا خلا من أل ومن الإضافه ، ویجر بالکسره ، ویسمی المنصرف ، والمتمکن غیر الأمکن هو الذی لا ینون ، ولا یجر بالکسره إلا إذا اقترن بأل أو أضیف ، ویسمی الاسم الذی لا ینصرف.
2- «وفعل» مبتدأ ، وفعل مضاف و «أمر» مضاف إلیه «ومضی» یقرأ بالجر علی أنه معطوف علی أمر ، ویقرأ بالرفع علی أنه معطوف علی فعل «بنیا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف التی فیه للتثنیه ، وهی نائب فاعل ، وذلک إذا عطفت «مضی» علی «فعل» فإن عطفته علی «أمر» فالألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فعل «أعربوا» فعل وفاعل «مضارعا» مفعول به «إن» حرف شرط «عریا» فعل ماض مبنی علی الفتح فی محل جزم فعل الشرط ، وألفه للاطلاق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه السابق. من الکلام ، أی : إن عری الفعل المضارع من النون أعرب ، وعری من باب رضی بمعنی خلا ، ویأتی من باب قعد بمعنی آخر ، تقول : عراه یعروه عروا - مثل سما یسمو سموا - إذا نزل به ، ومنه قول أبی صخر الهذلی : وإنّی لتعرونی لذکراک هزّه کما انتفض العصفور بلّله القطر
3- «من نون» جار ومجرور متعلق بعری ، ونون مضاف و «توکید» مضاف إلیه ، «مباشر» صفه لنون «ومن نون» جار ومجرور معطوف بالواو علی الجار والمجرور السابق ، ونون مضاف و «إناث» مضاف إلیه «کیرعن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیره : وذلک کائن کیرعن «من» اسم موصول مفعول به لیرعن ، باعتباره فعلا قبل أن یقصد لفظه مع سائر الترکیب ، مبنی علی السکون فی محل نصب ، فأما بعد أن قصد لفظ الجمله فکل کلمه منها کحرف من حروف زبد مثلا «فتن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.

لما فرغ من بیان المعرب والمبنی من الأسماء شرع فی بیان المعرب والمبنی من الأفعال ، ومذهب البصریین أن الإعراب أصل فی الأسماء ، فرع فی الأفعال (1) ؛ فالأصل فی الفعل البناء عندهم ، وذهب الکوفیون إلی أن الإعراب أصل فی الأسماء وفی الأفعال ، والأول هو الصحیح ، ونقل ضیاء الدین بن العلج فی البسیط أن بعض النحویین ذهب إلی أن الإعراب أصل فی الأفعال ، فرع فی الأسماء.

والمبنی من الأفعال ضربان :

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 939


1- لما کان الأصل عند البصریین فی الأسماء الإعراب فإن ما کان منها معربا لا یسأل عن عله إعرابه ؛ لأن ما جاء علی أصله لا یسأل عن علته ، وما جاء منها مبنیا یسأل عن عله بنائه ، وقد تقدم للناظم والشارح بیان عله بناء الاسم ، وأنها مشابهته للحرف ؛ ولما کان الأصل فی الأفعال عندهم أیضا البناء فإن ما جاء منها مبنیا لا یسأل عن عله بنائه ، وإنما یسأل عن عله إعراب ما أعرب منه وهو المضارع ، وعله إعراب الفعل المضارع عند البصریین أنه أشبه الاسم فی أن کل واحد منهما یتوارد علیه معان ترکیبیه لا یتضح التمییز بینها إلا بالإعراب ، فأما المعانی التی تنوارد علی الاسم فمثل الفاعلیه والمفعولیه والإضافه فی نحو قولک : ما أحسن زید ؛ فإنک لو رفعت زبدا لکان فاعلا وصار المراد نفی إحسانه ، ولو نصبته لکان مفعولا به وصار المراد التعجب من حسنه ، ولو جررته لکان مضافا إلیه ، وصار المراد الاستفهام عن أحسن أجزائه ، وأما المعانی التی تتوارد علی الفعل فمثل النهی عن الفعلین جمیعا أو عن الأول منهما وحده أو عن فعلهما متصاحبین فی نحو قولک : لا تعن بالجفاء وتمدح عمرا ، فإنک لو جزمت «تمدح» لکنت منهیا عنه استقلالا ، وصار المراد أنه لا یجوز لک أن تعن بالجفاء ولا أن تمدح عمرا ، ولو رفعت «تمدح» لکان مستأنفا غیر داخل فی حکم النهی ، وصار المراد أنک منهی عن الجفاء مأذون لک فی مدح عمرو ، ولو نصبته لکان معمولا لأن المصدریه وصار المراد أنک منهی عن الجمع بین الجفاء ومدح عمرو ، وأنک لو فعلت أیهما منفردا جاز.

(أحدهما) ما اتّفق علی بنائه ، وهو الماضی ، وهو مبنی علی الفتح (1) نحو «ضرب وانطلق» ما لم یتصل به واو جمع فیضم ، أو ضمیر رفع متحرک فیسکن.

(والثانی) ما اختلف فی بنائه والراجح أنه مبنی ، وهو فعل الأمر نحو «اضرب» وهو مبنی عند البصریین ، ومعرب عند الکوفیین (2).

والمعرب من الأفعال هو المضارع ، ولا یعرب إلا إذا لم تتصل به نون التوکید أو نون الإناث ؛ فمثال نون التوکید المباشره «هل تضربنّ» والفعل معها مبنی علی الفتح ، ولا فرق فی ذلک بین الخفیفه والثقیله (3) فإن لم تتصل به لم یبن ، وذلک کما إذا

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 940


1- بنی الفعل الماضی لأن البناء هو الأصل ، وإنما کان بناؤه علی حرکه - مع أن الأصل فی البناء السکون - لأنه أشبه الفعل المضارع المعرب فی وقوعه خبرا وصفه وصله وحالا ، والأصل فی الإعراب أن یکون بالحرکات ، وإنما کانت الحرکه فی الفعل الماضی خصوص الفتحه لأنها أخف الحرکات ، فقصدوا أن تتعادل خفتها مع ثقل الفعل بسبب کون معناه مرکبا ، لئلا یجتمع ثقیلان فی شیء واحد ، وترکیب معناه هو دلالته علی الحدث والزمان.
2- عندهم أن نحو «اضرب» مجزوم بلام الأمر مقدره ، وأصله لتضرب ، فحذفت اللام تخفیفا ، فصار «تضرب» ثم حذف حرف المضارعه قصدا للفرق بین هذا وبین المضارع غیر المجزوم عند الوقف علیه ، فاحتیج بعد حذف حرف المضارعه إلی همزه الوصل توصلا للنطق بالساکن - وهو الضاد - فصار «اضرب» وفی هذا من التکلف ما لیس تخفی.
3- لا فرق فی اتصال نون التوکید بالفعل المضارع ومباشرتها له بین أن تکون ملفوظا بها کما مثل الشارح ، وأن تکون مقدره کما فی قول الشاعر ، وهو الأضبط بن قریع لا تهین الفقیر علّک أن ترکع یوما والدّهر قد رفعه فإن أصل قوله لا تهین لا تهینن بنونین أولاهما لام الکلمه والثانیه نون التوکید الخفیفه ، فحذفت نون التوکید الخفیفه ، وبقی الفعل بعد حذفها مبنیا علی الفتح فی محل جزم بلام النهی ، ولو لم تکن نون التوکید مقدره فی هذا الفعل لوجب علیه أن یقول لا تهن بحذف الیاء التی هی عین الفعل تخلصا من التقاء الساکنین - وهما الیاء وآخر الفعل - ثم یکسر آخر الفعل تخلصا من التقاء ساکنین آخرین هما آخر الفعل ولام التعریف التی فی أول «الفقیر» لأن ألف الوصل لا یعتد بها ، اذ هی غیر منطوق بها ، فلما وجدناه لم یحذف الیاء علمنا أنه قد حذف نون التوکید وهو ینوبها.

فصل بینه وبینها ألف اثنین نحو «هل تضربانّ» ، وأصله : هل تضرباننّ ، فاجتمعت ثلاث نونات ؛ فحذفت الأولی - وهی نون الرفع - کراهه توالی الأمثال ؛ فصار «هل تضربانّ (1)».

وکذلک یعرب الفعل المضارع إذا فصل بینه وبین نون التوکید واو جمع أو یاء مخاطبه ، نحو «هل تضربنّ یا زیدون» و «هل تضربنّ یا هند» وأصل «تضربنّ» تضربوننّ ، فحذفت النون الأولی لتوالی الأمثال ، کما سبق ، فصار تضربونّ ، فحذفت الواو لالتقاء الساکنین فصار تضربنّ ، وکذلک «تضربنّ» أصله تضربیننّ ؛ ففعل به ما فعل بتضربوننّ.

وهذا هو المراد بقوله : «وأعربوا مضارعا إن عریا من نون توکید مباشر» فشرط فی إعرابه أن یعری من ذلک ، ومفهومه أنه إذا لم یعر منه یکون مبنیا.

فعلم أن مذهبه أن الفعل المضارع لا یبنی إلا إذا باشرته نون التوکید ، نحو «هل تضربنّ یا زید» فإن لم تباشره أعرب ، وهذا هو مذهب الجمهور.

وذهب الأخفش إلی أنه مبنیّ مع نون التوکید ، سواء اتصلت به نون التوکید أو لم تتصل ، ونقل عن بعضهم أنه معرب وإن اتصلت به نون التوکید.

ومثال ما اتصلت به نون الإناث «الهندات یضربن» والفعل معها مبنیّ علی السکون ، ونقل المصنف - رحمه الله تعالی! - فی بعض کتبه أنه لا خلاف فی

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 941


1- أی : بعد أن حرک نون التوکید بالکسر بعد أن کانت مفتوحه ، فرقا بینها وبین نون التوکید التی تتصل بالفعل المسند لواحد ، فی اللفظ ، فإن ألف الاثنین تظهر فی النطق کحرکه مشبعه ، فلو لم تکسر النون فی المثنی التبس المسند للاثنین فی اللفظ بالمسند إلی المفرد.

بناء الفعل المضارع مع نون الإناث ، ولیس کذلک ، بل الخلاف موجود ، وممن نقله الأستاذ أبو الحسن بن عصفور فی شرح الإیضاح (1).

* * *

الحروف کلها مبنیه

وکلّ حرف مستحقّ للبنا

والأصل فی المبنیّ أن یسکّنا (2)

ومنه ذو فتح ، وذو کسر ، وضم

کأین أمس حیث ، والساکن کم (3)

الحروف کلها مبنیه ؛ إذ لا یعتورها ما تفتقر فی دلالتها علیه إلی إعراب ، نحو «أخذت من الدّراهم» فالتیعیض مستفاد من لفظ «من» بدون الإعراب.

والأصل فی البناء أن یکون علی السکون ؛ لأنه أخف من الحرکه ، ولا یحرّک المبنیّ إلا لسبب کالتخلّص من التقاء الساکنین ، وقد تکون الحرکه فتحه ، کأین وقام وإنّ ، وقد تکون کسره ، کأمس وجیر ، وقد تکون ضمه ، کحیث ، وهو اسم ، و «منذ» وهو حرف [إذا جررت به] ، وأما السکون فنحو «کم ، واضرب ، وأجل».

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 942


1- ممن قال بإعرابه السهیلی وابن درستویه وابن طلحه ، ورأیهم أنه معرب بإعراب مقدر منع من ظهوره شبهه بالماضی فی صیروره النون جزءا منه ؛ فتقول فی نحو (والوالدات یرضعن) : یرضعن فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع ظهورها شبه یرضعن بأرضعن فی أن النون قد صارت فیه جزءا منه.
2- «کل» مبتدأ ، وکل مضاف و «حرف» مضاف إلیه «مستحق» خبر المبتدأ «للبنا» جار ومجرور متعلق بمستحق «والأصل» مبتدأ «فی المبنی» جار ومجرور متعلق بالأصل «أن» مصدریه «یسکنا» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، والالف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المبنی ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر خبر المبتدأ ، والتقدیر : والأصل فی المبنی تسکینه ، والمراد کونه ساکنا.
3- «ومنه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ذو» مبتدأ مؤخر ، مرفوع بالواو نیابه عن الضمه لأنه من الأسماء السته ، وذو مضاف و «فتح» مضاف إلیه «وذو» معطوف علی ذو السابق «کسر» مضاف إلیه «وضم» معطوف علی کسر بتقدیر مضاف : أی وذو ضم «کأین» متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «أمس ، حیث» معطوفان علی أین بحرف عطف محذوف «والساکن الواو عاطفه أو للاستئناف ، الساکن : مبتدأ «کم» خبره ، ویجوز العکس.

وعلم مما مثلنا به أن البناء علی الکسر والضم لا یکون فی الفعل ، بل فی الاسم والحرف ، وأن البناء علی الفتح أو السکون : یکون فی الاسم ، والفعل ، والحرف (1).

* * *

والرّفع والنّصب اجعلن إعرابا

لاسم وفعل ، نحو : لن أهابا (2)

والاسم قد خصّص بالجرّ ، کما

قد خصّص الفعل بأن ینجزما (3).

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 943


1- ذکر الناظم والشارح أن من المبنیات ما یکون بناؤه علی السکون ، ومنه ما یکون بناؤه علی حرکه من الحرکات الثلاث. واعلم أنه ینوب عن السکون فی البناء الحذف ، والحذف یقع فی موضعین : الأول الأمر المعتل الآخر ، نحو : اغز وارم واسع ، والثانی : الأمر المسند إلی ألف اثنین أو واو جماعه أو یاء مخاطبه ، نحو اکتبا واکتبوا واکتبی ، وأنه ینوب عن الفتح فی البناء شیآن : أولهما الکسر ، وذلک فی جمع المؤنث السالم إذا وقع اسما للا النافیه للجنس ، نحو لا مسلمات ، وثانیهما الیاء وذلک فی جمع المذکر السالم والمثنی إذا وقع أحدهما اسما للا النافیه للجنس أیضا ، نحو : لا مسلمین ، وأنه ینوب عن الضم فی البناء شیآن : أحدهما الألف وذلک فی المثنی إذا وقع منادی نحو : یا زیدان ، وثانیهما الواو ، وذلک فی جمع المذکر السالم إذا وقع منادی أیضا ، نحو : یا زیدون.
2- «والرفع» مفعول به أول لاجعلن مقدم علیه «والنصب» معطوف علیه «اجعلن» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إعرابا» مفعول ثان لاجعلن «لاسم» جار ومجرور متعلق بإعرابا «وفعل» معطوف علی اسم «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک نحو «لن» حرف نفی ونصب واستقبال «أهابا» فعل مضارع منصوب بلن ، والألف للاطلاق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، ونحو مضاف وجمله الفعل والفاعل فی قوه مفرد مضاف إلیه.
3- «والاسم» مبتدأ «قد» حرف تحقیق «خصص» فعل ماض ، مبنی للمجهول ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوزا تقدیره هو یعود إلی الاسم ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بالجر» جار ومجرور متعلق بخصص «کما» الکاف حرف جر ، وما : مصدریه «قد» حرف تحقیق «خصص» فعل ماض مبنی للمجهول «الفعل» نائب فاعله ، وما مع مدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف : أی ککون الفعل مخصصا «بأن» الباء حرف جر ، وأن حرف مصدری ونصب «ینجزما» فعل مضارع منصوب بأن ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل ، وأن ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالباء : أی بالانجزام ، والجار والمجرور متعلق بخصص.

فارفع بضمّ ، وانصبن فتحا ، وجر

کسرا : کذکر الله عبده یسر (1)

واجزم بتسکین ، وغیر ما ذکر

ینوب ، نحو : جا أخوبنی نمر (2).

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 944


1- «فارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بضم» جار ومجرور متعلق بارفع «وانصبن» الواو عاطفه ، انصب : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وهو معطوف علی ارفع «فتحا» منصوب علی نزع الخافض أی بفتح «وجر» الواو عاطفه ، جر : فعل أمر معطوف علی ارفع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کسرا» مثل قوله فتحا منصوب علی نزع الخافض «کذکر الله عبده یسر» الکاف حرف جر ومجروره محذوف ، والجار والمجرور خبر لمبتدأ محذوف والتقدیر : وذلک کائن کقولک ، وذکر : مبتدأ ، وذکر مضاف ولفظ الجلاله مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله ، وعبد : مفعول به لذکر منصوب بالفتحه الظاهره ، وعبد مضاف والضمیر مضاف إلیه ، ویسر : فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذکر ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «واجزم» الواو عاطفه ، اجزم : فعل أمر معطوف علی ارفع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بتسکین» جار ومجرور متعلق باجزم «وغیر» الواو للاستئناف ، غیر : مبتدأ ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «ذکر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «ینوب» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر. والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک نحو «جا» فعل ماض قصر للضروره «أحو» فاعل مرفوع بالواو لأنه من الأسماء السته ، وأخو مضاف و «بنی» مضاف إلیه مجرور بالیاء لأنه جمع مذکر سالم ، وبنی مضاف و «نمر» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره ، وسکن لأجل الوقف ، والجمله من الفعل وفاعله فی قوه مفرد مجرور بإضافه نحو إلیه.

أنواع الإعراب أربعه : الرفع ، والنصب ، والجر ، والجزم ؛ فأما الرفع والنصب فیشترک فیهما الأسماء والأفعال نحو «زید یقوم ، وإنّ زیدا لن یقوم» وأما الجر فیختص بالأسماء ، نحو «بزید» وأما الجزم فیختص بالأفعال ، نحو «لم یضرب».

والرفع یکون بالضمه ، والنصب یکون بالفتحه ، والجر یکون بالکسره ، والجزم یکون بالسکون ، وما عدا ذلک یکون نائبا عنه ، کما نابت الواو عن الضمه فی «أخو» والیاء عن الکسره فی «بنی» من قوله : «جا أخو بنی نمر» وسیذکر بعد هذا مواضع النیابه.

* * *

إعراب الأسماء السته و ما فیها من اللغات

وارفع بواو ، وانصبنّ بالألف ،

واجرر بیاء - ما من الأسما أصف (1)

شرع فی بیان ما یعرب بالنیابه عمّا سبق ذکره ، والمراد بالأسماء التی سیصفها

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 945


1- «وارفع» الواو للاستئناف ، ارفع فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بواو» متعلق بارفع «وانصبن» الواو عاطفه ، انصب : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الثقیله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو معطوف علی ارفع «بالألف» جار ومجرور متعلق بانصب «واجرر» الواو عاطفه ، اجرر : فعل أمر مبنی علی السکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو معطوف علی ارفع «بیاء» جار ومجرور متعلق باجرر «ما» اسم موصول تنازعه الأفعال الثلاثه «من الأسما» جار ومجرور متعلق بأصف الآتی ، أو بمحذوف حال من ما الموصوله «أصف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله صله الموصول لا محل لها من الإعراب ، والعائد ضمیر محذوف منصوب المحل بأصف ، أی : الذی أصفه.

الأسماء السته ، وهی أب ، وأخ ، وحم ، وهن ، وفوه ، وذو مال ؛ فهذه ترفع بالواو نحو «جاء أبو زید» وتنصب بالألف نحو «رأیت أباه» وتجر بالیاء نحو «مررت بأبیه» والمشهور أنها معربه بالحروف ؛ فالواو نائبه عن الضمه ، والألف نائبه عن الفتحه ، والیاء نائبه عن الکسره ، وهذا هو الذی أشار إلیه المصنف بقوله : «وارفع بواو - إلی آخر البیت» ، والصحیح أنها معربه بحرکات مقدّره علی الواو والألف والیاء ؛ فالرفع بضمه مقدره علی الواو ، والنصب بفتحه مقدره علی الألف ، والجر بکسره مقدره علی الیاء ؛ فعلی هذا المذهب الصحیح لم ینب شیء عن شیء مما سبق ذکره (1). .

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 946


1- فی هذه المسأله أفوال کثیره ، وأشهر هذه الأقوال ثلاثه ، الأول : أنها معربه من مکان واحد ، والواو والألف والیاء هی حروف الإعراب ، وهذا رأی جمهور البصریین وإلیه ذهب أبو الحسن الأخفش فی أحد قولیه ، وهو الذی ذکره الناظم هنا ومال إلیه. والثانی : أنها معربه من مکان واحد أیضا ، وإعرابها بحرکات مقدره علی الواو والألف والیاء ، فإذا قلت «جاء أبوک» فأبوک : فاعل مرفوع بضمه مقدره علی الواو منع من ظهورها الثقل ، وهذا مذهب سیبویه ، وهو الذی ذکره الشارح وزعم أنه الصحیح ، ورجحه الناظم فی کتابه التسهیل ، ونسبه جماعه من المتأخرین إلی جمهور البصریین ، والصحیح أن مذهب هؤلاء هو الذی قدمنا ذکره ، قال أتباع سیبویه : إن الأصل فی الإعراب أن یکون بحرکات ظاهره أو مقدره فمتی أمکن هذا الأصل لم یجز العدول عنه إلی الفروع ، وقد أمکن أن نجعل الإعراب بحرکات مقدره ، فیجب المصیر إلیه ، والقول الثالث : قول جمهور الکوفیین ، وحاصله أنها معربه من مکانین ،. قالوا : إن الحرکات تکون إعرابا لهذه الأسماء فی حال إفرادها : أی قطعها عن الإضافه ، فتقول : هذا أب لک وقد رأیت أخا لک ، ومررت بحم ، فإذا قلت فی حال الإضافه ، «هذا أبوک» فالضمه باقیه علی ما کانت علیه فی حال الإفراد ، فوجب أن تکون علامه إعراب ، لأن الحرکه التی تکون علامه إعراب للمفرد فی حاله إفراده هی بعینها التی تکون علامه لإعرابه فی حال إضافته ، ألا تری أنک تقول «هذا غلام» فإذا قلت «هذا غلامک» لم یتغیر الحال؟ فکذا هنا. وکذا الواو والألف والیاء بعد هذه الحرکات فی حال إضافه الأسماء السته تجری مجری الحرکات فی کونها إعرایا ، بدلیل أنها تتغیر فی حال الرفع والنصب والجر ، فدل ذلک علی أن الضمه والواو جمیعا علامه للرفع ، والفتحه والألف جمیعا علامه للنصب ، والکسره والیاء جمیعا علامه للجر ، وإنما ألجأ العرب إلی ذلک قله حروف هذه الأسماء ، فرفدوها - فی حال الإضافه التی هی من خصائص الاسم - بحروف زائده ، تکثیرا لحروفها.

من ذاک «ذو» : إن صحبه أبانا

والفم ، حیث المیم منه بانا (1)

أی : من الأسماء التی ترفع بالواو ، وتنصب بالألف ، وتجرّ بالیاء - ذو ، وفم ، ولکن یشترط فی «ذو» أن تکون بمعنی صاحب ، نحو «جاءنی ذو مال» أی : صاحب مال ، وهو المراد بقوله : «إن صحبه أبانا» أی : إن أفهم صحبه ، واحترز بذلک عن «ذو» الطائیه ؛ فإنها لا تفهم صحبه ، بل هی بمعنی الذی ؛ فلا تکون مثل «ذی» بمعنی صاحب ، بل تکون مبنیّه ، وآخرها الواو رفعا ، ونصبا ، وجرا ، ونحو «جاءنی ذو قام ، ورأیت ذو قام ، ومررت بذو قام» ؛ ومنه قوله :

4- فإمّا کرام موسرون لقیتهم ***فحسبی من ذو عندهم ما کفانیا(2)ن

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 947


1- «من ذاک» من ذا : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «ذو» مبتدأ مؤخر «إن» حرف شرط «صحبه» مفعول به مقدم لأبان «أبانا» أبان : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذو ، وألفه للاطلاق وهو فعل شرط مبنی علی الفتح فی محل جزم ، والجواب محذوف ، والتقدیر : إن أبان ذو صحبه فارفعه بالواو «والفم» معطوف علی ذو «حیث» ظرف مکان «المیم» مبتدأ «منه» جار ومجرور متعلق ببان «بانا» فعل ماض بمعنی انفصل ، مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المیم ، وألفه للاطلاق وجملته فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله المیم ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر بإضافه «حیث» إلیها.
2- هذا بیت من الطویل ، وهو من کلام منظور بن سحیم الفقعسی ، وقد استشهد به ابن هشام فی أوضح المسالک (ش 7) فی مبحث الأسماء الخمسه ، وفی باب الموصول ، کما فعل الشارح هنا ، واستشهد به الأشمونی (ش 155) مرتین أیضا. وقبل البیت المستشهد به قوله : ولست بهاج فی القری أهل منزل علی زادهم أبکی وأبکی البواکیا فإمّا کرام موسرون لقیتهم فحسبی من ذو عندهم ... البیت وإما کرام معسرون عذرتهم وإما لئام فادّخرت حیائیا وعرضی أبقی ما ادّخرت ذخیره وبطنی أطویه کطیّ ردائیا اللغه : «هاج» اسم فاعل من الهجاء ، وهو الذم والقدح ، تقول : هجاه یهجوه هجوا وهجاء «القری» - بکسر القاف مقصورا - إکرام الضیف ، و «فی» هنا داله علی السببیه والتعلیل ، مثلها فی قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «دخلت امرأه النار فی هره» أی بسبب هره و من أجل ما صنعته معها ، یرید أنه لن یهجو أحدا ولن یذمه ویقدح فیه بسبب القری علی أیه حال ، وذلک لأن الناس علی ثلاثه أنواع : النوع الأول کرام موسرون ، والنوع الثانی کرام معسرون غیر واجدین ما یقدمونه لضیفانهم ، والنوع الثالث لئام بهم شح وبخل وضنانه ، وقد ذکر هؤلاء الأنواع الثلاثه ، وذکر مع کل واحد حاله بالنسبه له «کرام» جمع کریم ، وأراد الطیب العنصر الشریف الآباء ، وقابلهم باللئام «موسرون» ذوو میسره وغنی ، وعندهم ما یقدمونه للضیفان «معسرون» ذوو عسره وضیق لا یجدون ما یقدمونه مع کرم نفوسهم وطیب عنصرهم. الإعراب : «إما» حرف شرط وتفصیل ، مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب «کرام» فاعل بفعل محذوف یفسره السیاق ، وتقدیر الکلام : إما لقینی کرام ، ونحو ذلک ، مرفوع بذلک الفعل المحذوف ، وعلامه رفعه الضمه الظاهره «موسرون» نعت لکرام ، ونعت المرفوع مرفوع ، وعلامه رفعه الواو نیابه عن الضمه لأنه جمع مذکر سالم ، والنون عوض عن التنوین فی الاسم المفرد «لقیتهم» لقی : فعل ماض مبنی علی فتح مقدر لا محل له من الإعراب ، والتاء ضمیر المتکلم فاعل لقی ، مبنی علی الضم فی محل رفع ، وضمیر الغائبین العائد إلی کرام مفعول به مبنی علی السکون فی محل نصب. وجمله الفعل الماضی وفاعله ومفعوله لا محل لها من الإعراب تفسیریه «فحسبی» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، حرف مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، حسب : اسم بمعنی کاف خبر مقدم ، وهو مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، مبنی علی الفتح فی محل جر «من» حرف جر مبنی علی السکون لا محل له «ذو» اسم موصول بمعنی الذی مبنی علی السکون فی محل جر بمن ، وإن رویت «ذی» فهو مجرور بمن ، وعلامه جره الیاء نیابه عن الکسره ، والجار والمجرور متعلق بحسب «عندهم» عند : ظرف متعلق بمحذوف یقع صله للموصول الذی هو ذو بمعنی الذی ، وعند مضاف وضمیر الغائبین مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «ما» اسم موصول بمعنی الذی مبتدأ مؤخر مبنی علی السکون فی محل رفع «کفانیا» کفی : فعل ماض مبنی علی فتح مقدر علی الألف منع من ظهوره التعذر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم الموصول الذی هو ما ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول به مبنی علی الفتح فی محل نصب ، والألف للاطلاق ، وجمله کفی وفاعله ومفعوله لا محل صله ما. الشاهد فیه : قوله «فحسبی من ذو عندهم» فإن «ذو» فی هذه العباره اسم موصول بمعنی الذی ، وقد رویت هذه الکلمه بروایتین ؛ فمن العلماء من روی «فحسبی من ذی عندهم» بالیاء ، واستدل بهذه الروایه علی أن «ذا» الموصوله تعامل معامل «ذی» التی بمعنی صاحب والتی هی من الأسماء الخمسه ، فترفع بالواو ، وتنصب بالألف ، وتجر بالیاء کما فی هذه العباره علی هذه الروایه ، ومعنی ذلک أنها معربه ویتغیر آخرها بتغیر التراکیب. ومن العلماء من روی «فحسبی من ذو عندهم» بالواو ، واستدل بها علی أن «ذو» التی هی اسم موصول مبنیه ، وأنها تجیء بالواو فی حاله الرفع وفی حاله النصب وفی حاله الجر جمیعا وهذا الوجه هو الراجح عند النحاه ؛ وسیذکر الشارح هذا البیت مره أخری فی باب الموصول ، وینبه علی الروایتین جمیعا ، وعلی أن روایه الواو تدل علی البناء وروایه الیاء تدل علی الإعراب ، لکن علی روایه الیاء یکون الإعراب فیها بالحروف نیابه عن الحرکات علی الراجح ، وعلی روایه الواو تکون الکلمه فیها مبنیه علی السکون ، فاعرف ذلک ولا تنسه. قال ابن منظور فی لسان العرب : «وأما قول الشاعر : *فإنّ بیت تمیم ذو سمعت به* فإن «ذو» هنا بمعنی الذی ، ولا یکون فی الرفع والنصب والجر إلا علی لفظ واحد ، ولیست بالصفه التی تعرب نحو قولک : مررت برجل ذی مال ، وهو ذو مال ، ورأیت رجلا ذا مال ، وتقول : رأیت ذو جاءک ، وذو جاءاک ، وذو جاءوک ، وذو جاءتک ، وذو جئنک ، بلفظ واحد للمذکر والمؤنث ، ومن أمثال العرب : أتی علیه ذو أتی علی الناس ، أی الذی أتی علیهم ، قال أبو منصور : وهی لغه طییء ، وذو بمعنی الذی» اه. وفی البیت الذی أنشده فی صدر کلامه شاهد کالذی معنا علی أن «ذو التی بمعنی الذی تکون بالواو ولو کان موضعها جرا أو نصبا ؛ فإن قول الشاعر «ذو سمعت به» نعت لبیت تمیم المنصوب علی أنه اسم إن ، ولو کانت «ذو» معربه لقال : فإن بیت تمیم ذا سمعت به ، فلما جاء بها بالواو فی حال النصب علمنا أنه یراها مبنیه ، وبناؤها کما علمت علی السکون

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 948

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 949

وکذلک یشترط فی إعراب الفم بهذه الأحرف زوال المیم منه ، نحو «هذا فوه ، ورأیت فاه ، ونظرت إلی فیه» ؛ وإلیه أشار بقوله : «والفم حیث المیم منه بانا» أی : انفصلت منه المیم ، أی زالت منه ؛ فإن لم تزل منه أعرب بالحرکات ، نحو «هذا فم ، ورأیت فما ، ونظرت إلی فم».

* * *

أب ، أخ ، حم - کذاک ، وهن

والنّقص فی هذا الأخیر أحسن (1)

وفی أب وتالییه یندر

وقصرها من نقصهنّ أشهر (2)

یعنی أن «أبا ، وأخا ، وحما» تجری مجری «ذو ، وفم» اللّذین سبق ذکرهما ؛

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 950


1- «أب» مبتدأ «أخ حم» معطوفان علی أب مع حذف حرف العطف «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر تنازعه کل من أب وما عطف علیه «وهن» الواو عاطفه ، هن : مبتدأ ، وخبره محذوف ، أی : وهن کذاک «والنقص» مبتدأ «فی هذا» جار ومجرور متعلق بالنقص ، أو بأحسن «الأخیر» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره أو هو نعت له «أحسن» خبر المبتدأ.
2- «وفی أب» جار ومجرور متعلق بیندر الآتی «وتالییه» معطوف علی أب «یندر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النقص «وقصرها» الواو عاطفه ، قصر : مبتدأ ، وقصر مضاف والضمیر مضاف إلیه «من نقصهن» من نقص : جار ومجرور متعلق بأشهر. ونقص مضاف والضمیر مضاف إلیه «أشهر» خبر المبتدأ.

فترفع بالواو ، وتنصب بالألف ، وتجرّ بالیاء ، نحو «هذا أبوه وأخوه وحموها ، ورأیت أباه وأخاه وحماها ، ومررت بأبیه وأخیه وحمیها» وهذه هی اللغه المشهوره فی هذه الثلاثه ، وسیذکر المصنف فی هذه الثلاثه لغتین أخریین.

وأما «هن» فالفصیح فیه أن یعرب بالحرکات الظاهره علی النون ، ولا یکون فی آخره حرف عله ، نحو «هذا هن زید ، ورأیت هن زید ، ومررت بهن زید (1)» وإلیه أشار بقوله : «والنقص فی هذا الأخیر أحسن» أی : النقص فی «هن» أحسن من الإتمام ، والإتمام جائز لکنه قلیل جدا ، نحو «هذا هنوه ، ورأیت هناه ، ونظرت إلی هنیه» وأنکر الفرّاء جواز إتمامه ، وهو مححوج بحکایه سیبویه الإتمام عن العرب ، ومن حفظ حجّه علی من لم یحفظ.

وأشار المصنف بقوله : «وفی أب ونالییه یندر - إلی آخر البیت» إلی اللغتین الباقیتین فی «أب» وتالییه - وهما «أخ ، وحم» - فإحدی اللغتین النّقص ، وهو حذف الواو والألف والیاء ، والإعراب بالحرکات الظاهره علی الباء والخاء والمیم ، نحو «هذا أبه وأخه وحمها ، ورأیت أبه وأخه وحمها ، ومررت بأبه وأخه وحمها» وعلیه قوله : ا)

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 951


1- ومن ذلک قوله علیه الصلاه والسّلام : «من تعزی بعزاء الجاهلیه فأعضوه بهن أبیه ، ولا تکنوا» وتعزی بعزاء الجاهلیه معناه دعا بدعائها فقال : یا لفلان ، ویا لفلان ، والغرض أنه یدعو إلی العصبیه القبلیه التی جهد النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم جهده فی محوها. ومعنی «أعضوه بهن أبیه» قولوا له : عض أیر أبیک ، ومعنی «ولا تکنوا» قولوا له ذلک بلفظ صریح ، مبالغه فی التشنیع علیه ، ومحل الاستشهاد قوله صلوات الله علیه : «بهن أبیه» حیث جر لفظ الهن بالکسره الظاهره ، ومن ذلک قولهم فی المثل : «من یطل هن أبیه ینتطق به» یریدون من کثر إخوته اشتدبهم ظهره وقوی بهم عزه (وانظره فی مجمع الأمثال رقم 4015 فی 2 / 300 بتحقیقنا)

5- بأبه اقتدی عدیّ فی الکرم ***ومن یشابه أبه فما ظلم (1)

وهذه اللغه نادره فی «أب» وتالییه ، ولهذا قال : «وفی أب وتالییه یندر» أی : یندر النقص ، واللغه الأخری فی «أب» وتالیه أن یکون بالألف : رفعا ، ونصبا ، وجرا ، ونحو «هذا أباه وأخاه وحماها ، ورأیت أباه وأخاه وحماها ، ومررت بأباه وأخاه وحماها ، وعلیه قول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 952


1- ینسب هذا البیت لرؤبه بن العجاج ، من کلمه یزعمون أنه مدح فیها عدی بن حاتم الطائی ، وقبله قوله : أنت الحلیم والأمیر المنتقم تصدع بالحقّ وتنفی من ظلم اللغه : «عدی» أراد به عدی بن حاتم الطائی الجواد المشهور «اقتدی» یرید أنه جعله لنفسه قدوه فسار علی نهج سیرته «فما ظلم» یرید أنه لم یظلم أمه ؛ لأنه جاء علی مثال أبیه الذی ینسب إلیه ، وذلک لأنه لو جاء مخالفا لما علیه أبوه من السمت أو الشبه أو من الخلق والصفات لنسبه الناس إلی غیره ، فکان فی ذلک ظلم لأمه واتهام لها (انظر مجمع الأمثال رقم 4020 فی 2 / 300 بتحقیقنا). الإعراب : «بأبه» الجار والمجرور متعلق باقتدی ، وأب مضاف والضمیر مضاف إلیه «اقتدی عدی» فعل ماض وفاعله «فی الکرم» جار ومجرور بالکسره الظاهره متعلق بافتدی أیضا ، وسکن المجرور للوقف «ومن» اسم شرط مبتدأ «یشابه» فعل مضارع فعل الشرط مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «أبه» مفعول به لیشابه ، ومضاف إلیه «فما» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، وما : نافیه «ظلم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو اسم الشرط ، وهذا أحد ثلاثه أقوال ، وهو الذی نرجحه من بینها ، وإن رجح کثیر من النحاه غیره. الشاهد فیه : قوله «بأبه - یشابه أبه» حیث جر الأول بالکسره الظاهره ، ونصب الثانی بالفتحه الظاهره. وهذا یدل علی أن قوما من العرب یعربون هذا الاسم بالحرکات الظاهره علی أواخره ، ولا یجتلبون لها حروف العله لتکون علامه إعراب.

6- إنّ أباها وأبا أباها***قد بلغا فی المجد غایتاها(1).

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 953


1- نسب العینی والسید المرتضی فی شرح القاموس هذا البیت لأبی النجم العجلی ، ونسبه الجوهری لرؤبه بن العجاج ، وذکر العینی أن أبا زید نسبه فی نوادره لبعض أهل الیمن. وقد بحثت النوادر فلم أحد فیها هذا البیت ، ولکنی وجدت أبا زید أنشد فیها عن أبی الغول لبعض أهل الیمن : أیّ قلوص راکب تراها طاروا علیهنّ فشل علاها واشدد بمثنی حقب حقواها ناجیه وناجیا أباها وفی هذه الأبیات شاهد للمسأله التی معنا ، وقافیتها هی قافیه بیت الشاهد ، ومن هنا وقع السهو للعینی ، فأما الشاهد فی هذه الأبیات ففی قوله : «وناجیا أباها» فإن «أباها» فاعل بقوله : «ناجیا» وهذا الفاعل مرفوع بضمه مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر ، وهذه لغه القصر ، ولو جاء به علی لغه التمام لقال : «وناجیا أبوها». الإعراب : «إن» حرف توکید ونصب «أباها» أبا : اسم إن منصوب بفتحه مقدره علی الألف ، ویحتمل أن یکون منصوبا بالألف نیابه عن الفتحه کما هو المشهور ، وأبا مضاف والضمیر مضاف إلیه «وأبا» معطوف علی اسم إن ، وأبا مضاف وأبا من «أباها» مضاف إلیه ، وهو مضاف والضمیر مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «بلغا» فعل ماض ، وألف الاثنین فاعله ، والجمله فی محل رفع خبر إن «فی المجد» جار ومجرور متعلق بالفعل قبله وهو بلغ «غایتاها» مفعول به لبلغ علی لغه من یلزم المثنی الألف ، أی منصوب بفتحه مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر ، وغایتا مضاف وضمیر الغائبه مضاف إلیه ، وهذا الضمیر عائد علی المجد ، وإنما جاء به مؤنثا ومن حقه التذکیر لأنه اعتبر المحد صفه أو رتبه ، والمراد بالغایتین المبدأ والنهایه ، أو نهایه مجد النسب ونهایه مجد الحسب ، وهذا الأخیر أحسن. الشاهد فیه : الذی یتعین الاستشهاد به فی هذا البیت لما ذکر الشارح هو قوله : «أباها» الثالثه لأن الأولی والثانیه یحتملان الإجراء علی اللغه المشهوره الصحیحه کما رأیت فی الإعراب ؛ فیکون نصبهما بالألف ، أما الثالثه فهی فی موضع الجر بإضافه ما قبلها إلیها ، ومع ذلک جاء بها بالألف ، والأرجح إجراء الأولیین کالثالثه ؛ لأنه یبعد جدا أن یجیء الشاعر بکلمه واحده فی بیت واحد علی لغتین مختلفتین.

فعلامه الرفع والنصب والجرّ حرکه مقدّره علی الألف کما تقدّر فی المقصور ، وهذه اللغه أشهر من النقص.

وحاصل ما ذکره أنّ فی «أب ، وأخ ، وحم» ثلاث لغات : أشهرها أن تکون بالواو والألف والیاء ، والثانیه أن تکون بالألف مطلقا (1) ، والثالثه أن یحذف منها الأحرف الثلاثه ، وهذا نادر ، وأن فی «هن» لغتین : إحداهما النقص ، وهو الأشهر ، والثانیه الإتمام ، وهو قلیل.

* * *

شروط إعراب الأسماء السته بالحروف

وشرط ذا الإعراب : أن یضفن لا

للیا کجا أخو أبیک ذا اعتلا (2).

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 954


1- هذه لغه قوم بأعیانهم من العرب ، واشتهرت نسبتها إلی بنی الحارث وخثعم وزبید ، وکلهم ممن یلزمون المثنی الألف فی أحواله کلها ، وقد تکلم بها فی الموضعین النبی صلی الله علیه وسلم ، وذلک فی قوله : «ما صنع أبا جهل؟» ، وقوله : «لا وتران فی لیله» وعلی هذه اللغه قال الإمام أبو حنیفه رضی الله عنه : «لا قود فی مثقل ولو ضربه بأبا قبیس» وأبو قبیس : جبل معروف.
2- «وشرط» الواو للاستئناف ، شرط : مبتدأ ، وشرط مضاف و «ذا» مضاف إلیه «الإعراب» بدل أو عطف بیان أو نعت لذا «أن» حرف مصدری ونصب «یضفن» فعل مضارع مبنی للمجهول وهو مبنی علی السکون لاتصاله بنون النسوه فی محل نصب بأن ، وأن مدخولها فی تأویل مصدر خبر المبتدأ ، أی : شرط إعرابهن بالحروف کونهن مضافات ، و «لا» حرف عطف «للیا» معطوف علی محذوف ، والتقدیر : لکل اسم لا للیاء «کجا» الکاف حرف جر ، ومجروره محذوف والجار والمجرور متعلق بمحذوف ، خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک ، وجا : أصله جاء : فعل ماض «أخو» فاعل جاء ، وأخو مضاف وأبی من «أبیک» مضاف إلیه مجرور بالیاء ، وأبی مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «ذا» حال منصوب بالألف نیابه عن الفتحه ، وهو مضاف ، و «اعتلا» مضاف إلیه. وأصله اعتلاء فقصره للاضطرار ، وتقدیر البیت : وشرط هذا الإعراب (الذی هو کونها بالواو رفعا وبالألف نصبا وبالیاء جرا) فی کل کلمه من هذه الکلمات کونها مضافه إلی أی اسم من الأسماء لا لیاء المتکلم ، ومثال ذلک قولک : جاء أخو أبیک ذا اعتلاء ، فأخو : مثال للمرفوع بالواو وهو مضاف لما بعده ، وأبیک : مثال للمجرور بالیاء ، وهو مضاف لضمیر المخاطب ، وذا : مثال للمنصوب بالألف ، وهو مضاف إلی «اعتلا» ، وکل واحد من المضاف إلیهن اسم غیر یاء المتکلم کما تری.

ذکر النحویون لإعراب هذه الأسماء بالحروف شروطا أربعه :

(أحدها) أن تکون مضافه ، واحترز بذلک من ألا تضاف ؛ فإنها حینئذ تعرب بالحرکات الظاهره ، نحو «هذا أب ، ورأیت أبا ، ومررت بأب».

(الثانی) أن تضاف إلی غیر یاء المتکلم ، نحو «هذا أبو زید وأخوه وحموه» ؛ فإن أضیفت إلی یاء المتکلم أعربت بحرکات مقدّره ، نحو «هذا أبی ، ورأیت أبی ، ومررت بأبی» ، ولم تعرب بهذه الحروف ، وسیأتی ذکر ما تعرب به حینئذ.

(الثالث) أن تکون مکبّره ، واحترز بذلک من أن تکون مصغّره ؛ فإنها حینئذ تعرب بالحرکات الظاهره ، نحو : «هذا أبیّ زید وذویّ مال ، ورأیت أبیّ زید وذویّ مال ، ومررت بأبیّ زید وذویّ مال».

(الرابع) : أن تکون مفرده ، واحترز بذلک من أن تکون مجموعه أو مثنّاه ؛ فإن کانت مجموعه أعربت بالحرکات الظاهره (1) ، نحو «هؤلاء آباء م

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 955


1- المراد جمع التکسیر کما مثل ؛ فأما جمع المذکر السالم فإنها لا تجمع علیه إلا شذوذا ، وهی - حینئذ - تعرب إعراب جمع المذکر السالم شذوذا : بالواو رفعا ، وبالیاء المکسور ما قبلها نصبا وجرا ، ولم یجمعوا منها جمع المذکر إلا الأب وذو. فأما الأب فقد ورد جمعه فی قول زیاد بن واصل السلمی : فلمّا تبیّنّ أصواتنا بکین وفدّیننا بالأبینا وأما «ذو» فقد ورد جمعه مضافا مرتین : إحداهما إلی اسم الجنس ، والأخری إلی الضمیر شذوذا ، وذلک فی قول کعب بن زهیر بن أبی سلمی المزنی : صبحنا الخزرجیّه مرهفات أبار ذوی أرومتها ذووها ففی «ذووها» شذوذ من ناحیتین : إضافته إلی الضمیر ، وجمعه جمع المذکر السالم

الزّیدین ، ورأیت آباءهم ، ومررت بآبائهم» ، وإن کانت مثنّاه أعربت إعراب المثنی : بالألف رفعا ، وبالیاء جرا ونصبا ، نحو : «هذان أبوا زید ، ورأیت أبویه ، ومررت بأبویه».

ولم یذکر المصنف - رحمه الله تعالی! - من هذه الأربعه سوی الشرطین الأوّلین ، ثم أشار إلیهما بقوله : «وشرط ذا الإعراب أن یضفن لا للیا» أی : شرط إعراب هذه الأسماء بالحروف أن تضاف إلی غیر یاء المتکلم ؛ فعلم من هذا أنه لا بد من إضافتها ، وأنه لا بد أن تکون [إضافتها] إلی غیر یاء المتکلم.

ویمکن أن یفهم الشرطان الآخران من کلامه ، وذلک أن الضمیر فی قوله «یضفن» راجع إلی الأسماء التی سبق ذکرها ، وهو لم یذکرها إلا مفرده مکبره ؛ فکأنه قال : «وشرط ذا الإعراب أن یضاف أب وإخوته المذکوره إلی غیر یاء المتکلم».

واعلم أن «ذو» لا تستعمل إلا مضافه ، ولا تضاف إلی مضمر ، بل إلی اسم جنس ظاهر غیر صفه ، نحو : «جاءنی ذو مال» ؛ فلا یجوز «جاءنی ذو قائم» (1) ن

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 956


1- اعلم أن الأصل فی وضع «ذو» التی بمعنی صاحب أن یتوصل بها إلی نعت ما قبلها بما بعدها ، وذلک یستدعی شیئین ؛ أحدهما : أن یکون ما بعدها مما لا یمتنع أن یوصف به ، والثانی : أن یکون ما بعدها مما لا بصلح أن یقع صفه من غیر حاجه إلی توسط شیء ومن أجل ذلک لازمت الإضافه إلی أسماء الأجناس المعنویه کالعلم والمال والفضل والجاه فتقول : محمد ذو علم ، وخالد ذو مال ، ویکر ذو فضل ، وعلی ذو جاه ، وما أشبه ذلک لأن هذه الأشیاء لا یوصف بها إلا بواسطه شیء ، ألا تری أنک لا تقول «محمد فضل» إلا بواسطه تأویل المصدر بالمشتق ، أو بواسطه تقدیر مضاف ، أو بواسطه قصد المبالغه ، فأما الأسماء التی یمتنع أن تکون نعتا - وذلک الضمیر والعلم - فلا یضاف «ذو» ولا مثناه ولا جمعه إلی شیء منها ، وشذ قول کعب بن زهیر بن أبی سلمی المزنی الذی سبق إنشاده : صبحنا الخزرجیّه مرهفات أیار ذوی أرومتها ذووها کما شذ قول الآخر : إنما یعرف ذا الفضل من النّاس ذووه وشذ کذلک ما أنشده الأصمعی قال : أنشدنی أعرابی من بنی تمیم ثم من بنی حنظله لنفسه : أهنأ المعروف ما لم تبتذل فیه الوجوه إنما یصطنع المعروف فی الناس ذووه وإن کان اسم أو ما یقوم مقامه مما یصح أن یکون نعتا بغیر حاجه إلی شیء - وذلک الاسم المشتق والجمله - لم یصح إضافه «ذو» إلیه ، وندر نحو قولهم : اذهب بذی تسلم ، والمعنی : اذهب بطریق ذی سلامه ، فتلخص أن «ذو» لا تضاف إلی واحد من أربعه أشیاء : العلم ، والضمیر ، والمشتق ، والجمله ، وأنها تضاف إلی اسم الجنس الجامد ، سواء أکان مصدرا أم لم یکن
إعراب المثنی و ما یلحق به

بالألف ارفع المثنّی ، وکلا

إذا بمضمر مضافا وصلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 957


1- «بالألف» جار ومجرور متعلق بارفع التالی «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المثنی» مفعول به لا رفع ، منصوب بفتحه مقدره علی الألف «وکلا» معطوف علی المثنی «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «بمضمر» جار ومجرور متعلق بوصل الآتی «مضافا» حال من الضمیر المستتر فی وصل «وصلا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجواب إذا محذوف ، والتقدیر : إذا وصل کلا بالضمیر حال کون کلا مضافا إلی ذلک الضمیر فارفعه بالألف.

کلتا کذاک ، اثنان واثنتان

کابنین وابنتین یجریان (1)

وتخلف الیا فی جمیعها الألف

جرّا ونصبا بعد فتح قد ألف (2)

ذکر المصنف - رحمه الله تعالی! - أن مما تنوب فیه الحروف عن الحرکات الأسماء السته ، وقد تقدم الکلام علیها ، ثم ذکر المثنی ، وهو مما یعرب بالحروف.

وحدّه : «لفظ دالّ علی اثنین ، بزیاده فی آخره ، صالح للتجرید ، وعطف مثله علیه» فیدخل فی قولنا «لفظ دال علی اثنین» المثنی نحو «الزیدان» والألفاظ الموضوعه لاثنین نحو «شفع» ، وخرج بقولنا (3) «بزیاده» نحو

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 958


1- «کلنا» مبتدأ «کذاک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر ، والکاف حرف خطاب «اثنان» مبتدأ «واثنتان» معطوف علیه «کابنین» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر الذی هو ألف الاثنین فی قوله یجریان الآتی «وابنتین» معطوف علی ابنین «یجریان» فعل مضارع مرفوع بثبوت النون ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وما عطف علیه.
2- «وتخلف» فعل مضارع «الیا» فاعله «فی جمیعها» الجار والمجرور متعلق بتخلف ، وجمیع مضاف والضمیر مضاف إلیه «الألف» مفعول به لتخلف «جرا» مفعول لأجله «ونصبا» معطوف علیه «بعد» ظرف متعلق بتخلف ، وبعد مضاف و «فتح» مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فتح ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل جر نعت لفتح.
3- وخرج بقوله «دال علی اثنین» الاسم الذی تکون فی آخره زیاده المثنی وهو مع ذلک لا یدل علی اثنین ، وإنما یدل علی واحد أو علی ثلاثه فصاعدا ، فأما ما یدل علی الواحد مع هذه الزیاده فمثاله من الصفات : رجلان ، وشبعان ، وجوعان ، وسکران وندمان ، ومثاله من الأعلام : عثمان ، وعفان ، وحسان ، وما أشبه ذلک ، وأما ما یدل علی الثلاثه فصاعدا فمثاله : صنوان ، وغلمان ، وصردان ، ورغفان ، وجرذان ، وإعراب هذین النوعین بحرکات ظاهره علی النون ، والألف ملازمه لها فی کل حال ؛ لأنها نون الصیغه ، ولیست النون القائمه مقام التنوین.

«شفع» ، وخرج بقولنا «صالح للتجرید» نحو «اثنان» فإنه لا یصلح لإسقاط الزیاده منه ؛ فلا تقول «اثن» وخرج بقولنا «وعطف مثله علیه» ما صلح للتجرید وعطف غیره علیه ، کالقمرین ؛ فإنه صالح للتجرید ، فنقول : قمر ، ولکن یعطف علیه مغایره لا مثله ، نحو : قمر وشمس ، وهو المقصود بقولهم : «القمرین».

وأشار المصنف بقوله : «بالألف ارفع المثنی وکلا» إلی أن المثنی یرفع بالألف ، وکذلک شبه المثنی ، وهو : کلّ ما لا یصدق علیه حدّ المثنی ، وأشار إلیه المصنف بقوله «وکلا» ؛ فما لا یصدق علیه حدّ المثنی مما دل علی اثنین بزیاده أو شبهها ، فهو ملحق بالمثنی ؛ فکلا وکلتا واثنان واثنتان ملحقه بالمثنی ؛ لأنها لا یصدق علیها حدّ المثنی ، لکن لا یلحق کلا وکلتا بالمثنی إلا إذا أضیفا إلی مضمر ، نحو «جاءنی کلاهما ، ورأیت کلیهما ، ومررت بکلیهما ، وجاءتنی کلتاهما ، ورأیت کلتیهما ، ومررت بکلتیهما» فإن أضیفا إلی ظاهر کانا بالألف رفعا ونصبا وجرا ، نحو «جاءنی کلا الرجلین وکلتا المرأتین ، ورأیت کلا الرجلین وکلتا المرأتین ، ومررت بکلا الرجلین وکلتا المرأتین» ؛ فلهذا قال المصنف : «وکلا إذا بمضمر مضافا وصلا» (1). .

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 959


1- هذا الذی ذکره الشارح تبعا للناظم - - من أن لکلا وکلنا حالتین : حاله یعاملان فیها معامله المثنی ، وحاله یعاملان فیها معامله المفرد المقصور ؛ فیکونان بالألف فی الأحوال الثلاثه کالفتی والعصا - هو مشهور لغه العرب ، والسر فیه - علی ما ذهب إلیه نحاه البصره - أن کلا وکلتا لفظهما لفظ المفرد ومعناهما معنی المثنی ، فکان لهما شبهان شبه بالمفرد من جهه اللفظ ، وشبه بالمثنی من جهه المعنی ؛ فأخذا حکم المفرد تاره وحکم المثتی تاره أخری ، حتی یکون لکل شبه حظ ، فی الإعراب. وفی إعاده الضمیر علیهما أیضا. ومن العرب من یعاملهما معامله المقصور فی کل حال ؛ فیغلب جانب اللفظ ، وعلیه جاء قول الشاعر : نعم الفق عمدت إلیه مطیّتی فی حین جدّ بنا المسیر کلانا ومحل الشاهد فی قوله «کلانا» فإنه توکید للضمیر المجرور محلا بالباء فی قوله «بنا» وهو مع ذلک مضاف الی الضمیر ، وقد جاء به بالألف فی حاله الجر. وقد جمع فی عود الضمیر علیهما بین مراعاه اللفظ والمعنی الأسود بن یعفر فی قوله : إنّ المنیّه والحتوف کلاهما یوفی المخارم یرقبان سوادی فتراه قال «یوفی المخارم» بالإفراد ، ثم قال «یرقبان» بالتثنیه ، فأما الإعراب فإن جعلت «کلاها» توکیدا کان کإعراب المقصور ، ولکن ذلک لیس بمتعین ، بل یجوز أن یکون «کلاهما» مبتدأ خبره جمله المضارع بعده ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر إن ، وعلی هذا یکون اللفظ کإعراب المثنی جاریا علی اللغه الفصحی.

ثم بیّن أن اثنین واثتتین یجریان مجری ابنین وابنتین ؛ فاثنان واثنتان ملحقان بالمثنّی [کما تقدّم] ، وابنان وابنتان مثنی حقیقه.

ثم ذکر المصنف - رحمه الله تعالی! - أن الیاء تخلف الألف فی المثنی والملحق به فی حالتی الجرّ والنصب ، وأن ما قبلها لا یکون إلا مفتوحا ، نحو : «رأیت الزّیدین کلیهما ، ومررت بالزّیدین کلیهما» واحترز بذلک عن یاء الجمع ؛ فإن ما قبلها لا یکون إلا مکسورا ، نحو : «مررت بالزّیدین» وسیأتی ذلک.

وحاصل ما ذکره أن المثنی وما ألحق به یرفع بالألف ، وینصب ویجرّ بالیاء ، وهذا هو المشهور ، والصحیح أن الإعراب فی المثنی والملحق به بحرکه مقدره علی الألف رفعا والیاء نصبا وجرا.

وما ذکره المصنف من أن المثنی والملحق به یکونان بالألف رفعا والیاء نصبا وجرا هو المشهور فی لغه العرب ، ومن العرب (1) من یجعل المثنی والملحق به .

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 960


1- هذه لغه کنانه وبنی الحارث بن کعب وبنی العنبر وبنی هجیم وبطون من ربیعه بکر بن وائل وزبید وخثعم وهمدان وعذره. وخرج علیه قوله تعالی : (إِنْ هذانِ لَساحِرانِ) و قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «لا وتران فی لیله» وجاء علیها قول الشاعر : تزوّد منّا بین أذناه طعنه دعته إلی هابی التّراب عقیم فإن من حق «هذان ، ووتران ، وأذناه» - لو جرین علی اللغه المشهوره - أن تکون بالیاء : فإن الأولی اسم إن ، والثانیه اسم لا ، وهما منصوبان ، والثالثه فی موضع المجرور بإضافه الظرف قبلها ، وفی الآیه الکریمه تخریجات أخری تجریها علی المستعمل فی لغه عامه العرب : منها أن «إن» حرف بمعنی «نعم» مثلها فی قول عبد الله بن قیس الرقیات : بکر العواذل فی الصّبو ح یلمننی وألومهنّه ویقلن : شیب قد علا ک وقد کبرت ، فقلت : إنّه یرید فقلت نعم ، والهاء علی ذلک هی هاء السکت ، و «هذان» فی الآیه الکریمه حینئذ مبتدأ ، واللام بعده زائده ، و «ساحران» خبر المبتدأ. ومنها أن «إن» مؤکده ناصبه للاسم رافعه للخبر ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، و «هذان ساحران» مبتدأ وخبر کما فی الوجه السابق ، والجمله فی محل رفع خبر إن ، والتقدیر : إنه (أی الحال والشأن) هذان لساحران.

بالألف مطلقا : رفعا ، ونصبا ، وجرا ؛ فیقول : «جاء الزیدان کلاهما ، ورأیت الزیدان کلاهما ، ومررت بالزیدان کلاهما».

* * *

إعراب جمع المذکر السالم و ما یلحق به

وارفع بواو وبیا اجرر وانصب

سالم جمع «عامر ، ومذنب» (1).

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 961


1- «وارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بواو» جار ومجرور متعلق بارفع «وبیا» جار ومجرور متعلق باجرر الآتی ، ولقوله انصب معمول مثله حذف لدلاله هذا علیه ، أی : اجرر بیاء وانصب بیاء «اجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا ، وهو معطوف بالواو علی اجرر «سالم» مفعول به تنازعه کل من ارفع واجرر وانصب وسالم مضاف و «جمع» مضاف إلیه ، وجمع مضاف إلیه و «عامر» مضاف إلیه ، و «مذنب» معطوف علی عامر.

ذکر المصنف قسمین یعربان بالحروف : أحدهما الأسماء السته ، والثانی المثنی ، وقد تقدّم الکلام علیهما ، ثم ذکر فی هذا البیت القسم الثالث ، وهو جمع المذکر السالم وما حمل علیه ، وإعرابه : بالواو رفعا ، وبالیاء نصبا وجرا.

وأشار بقوله : «عامر ومذنب» إلی ما یجمع هذا الجمع ، وهو قسمان : جامد ، وصفه.

فیشترط فی الجامد : أن یکون علما ، لمذکر ، عاقل ، خالیا من تاء التأنیث ، ومن الترکیب ؛ فإن لم یکن علما لم یجمع بالواو والنون ؛ فلا یقال فی «رجل» رجلون ، نعم إذا صغّر جاز ذلک نحو : «رجیل ، ورجیلون» لأنه وصف (1) ، وإن کان علما لغیر مذکر لم یجمع بهما ؛ فلا یقال فی «زینب» زینبون ، وکذا إن کان علما لمذکر غیر عاقل ؛ فلا یقال فی لاحق - اسم فرس - لا حقون ، وإن کان فیه تاء التأنیث فکذلک لا یجمع بهما ؛ فلا یقال فی «طلحه» طلحون ، وأجاز ذلک الکوفیون (2) ، وکذلک إذا کان مرکبا ؛ فلا یقال فی «سیبویه» سیبویهون ، وأجازه بعضهم.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 962


1- وجاء من ذلک قول الشاعر : زعمت تماضر أنّنی إمّا أمت یسدد أبینوها الأصاغر خلّتی محل الشاهد فی قوله «أبینوها» فإنه جمع مصغر «ابن» جمع مذکر سالما ورفعه بالواو نیابه عن الضمه ، ولو لا التصغیر لما جاز أن یجمعه هذا الجمع ؛ لأن ابنا اسم جامد ولیس بعلم ، وإنما سوغ التصغیر ذلک لأن الاسم المصغر فی قوه الوصف ، ألا تری أن رجیلا فی قوه قولک : رجل صغیر ، أو حقیر ، وأن أبینا فی قوه قولک : ابن صغیر؟
2- ذهب الکوفیون إلی أنه یجوز جمع العلم المذکر المختوم بتاء التأنیث کطلحه وحمزه جمع مذکر سالما بالواو والنون أو الیاء والنون بعد حذف تاء التأنیث التی فی المفرد ، ووافقهم علی ذلک أبو الحسن بن کیسان ، وعلی ذلک یقولون : جاء الطلحون والحمزون ، ورأیت الطلحین والحمزین ، ولهم علی ذلک ثلاثه أدله ؛ الأول : أن هذا علم علی مذکر وإن کان لفظه مؤنثا ، والعبره بالمعنی لا باللفظ ، والثانی : أن هذه التاء فی تقدیر الانفصال بدلیل سقوطها فی جمع المؤنث السالم فی قولهم : طلحات ، وحمزات ، والثالث : أن الإجماع منعقد علی جواز جمع العلم المذکر المختوم بألف التأنیث جمع مذکر سالما ، فلو سمینا رجلا بحمراء أو حبلی جاز جمعه علی حمراوین وحبلین ولا شک أن الاسم المختوم بألف التأنیث أشد تمکنا فی التأنیث من المختوم بتاء التأنیث ، وإذا جاز جمع الاسم الأشد تمکنا فی التأنیث جمع مذکر سالما فجواز جمع الاسم الأخف تمکنا فی التأنیث هذا الجمع جائز من باب أولی.

ویشترط فی الصفه : أن تکون صفه ، لمذکر ، عاقل ، خالیه من تاء التأنیث ، لیست من باب أفعل فعلاء ، ولا من باب فعلان فعلی ، ولا مما یستوی فیه المذکر والمؤنث ؛ فخرج بقولنا «صفه لمذکر» ما کان صفه لمؤنث ؛ فلا یقال فی حائض حائضون ، وخرج بقولنا «عاقل» ما کان صفه لمذکر غیر عاقل ؛ فلا یقال فی سابق - صفه فرس - سابقون ، وخرج بقولنا «خالیه من تاء التأنیث» ما کان صفه لمذکر عاقل ، ولکن فیه تاء التأنیث ، نحو علّامه ؛ فلا یقال فیه : علّامون ، وخرج بقولنا «لیست من باب أفعل فعلاء» ما کان کذلک ، نحو «أحمر» فإن مؤنثه حمراء ؛ فلا یقال فیه : أحمرون ، وکذلک ما کان من باب فعلان فعلی ، نحو «سکران ، وسکری» فلا یقال : سکرانون ، وکذلک إذا استوی فی الوصف المذکر والمؤنث ، نحو «صبور ، وجریح» فإنه یقال : رجل صبور ، وامرأه صبور ، ورجل جریح ، وامرأه جریح ؛ فلا یقال فی جمع المذکر السالم : صبورون ، ولا جریحون.

وأشار المصنف - رحمه الله - إلی الجامد الجامع للشروط التی سبق ذکرها بقوله : «عامر» فإنه علم لمذکر عاقل خال من تاء التأنیث ومن الترکیب ؛ فیقال فیه : عامرون.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 963

وأشار إلی الصفه المذکوره أولا بقوله : «ومذنب» فإنه صفه لمذکر عاقل خالیه من تاء التأنیث ولیست من باب أفعل فعلاء ولا من باب فعلان فعلی ولا مما یستوی فیه المذکر والمؤنث ، فیقال فیه : مذنبون.

* * *

وشبه ذین ، وبه عشرونا

وبابه ألحق ، والأهلونا (1)

أولو ، وعالمون ، علّیّونا

وأرضون شذّ ، والسّنونا (2)

وبابه ، ومثل حین قد یرد

ذا الباب ، وهو عند قوم یطّرد (3).

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 964


1- «وشبه» الواو حرف عطف ، شبه : معطوف علی عامر ومذنب ، وشبه مضاف و «ذین» مضاف إلیه مبنی علی الیاء فی محل جر «وبه» جار ومجرور متعلق بقوله ألحق الآتی «عشرونا» مبتدأ «وبابه» الواو عاطفه ، باب : معطوف علی قوله عشرون ، وباب مضاف والهاء ضمیر الغائب العائد إلی قوله عشرونا مضاف إلیه «ألحق» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله عشرونا ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «والأهلون» معطوف علی قوله عشرون.
2- «أولو» و «عالمون» و «علیون» و «أرضون» : کلهن معطوف علی قوله عشرون «شذ» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المتعاطفات کلها ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها ؛ لأنها استئنافیه ، وقیل : بل الجمله فی محل رفع خبر عن المتعاطفات ، والمتعاطفات مبتدأ ، وعلی هذا یکون قد أخبر عن الأخیر منها فقط «والسنون» و «بابه» معطوفان علی قوله عشرون.
3- «ومثل» الواو عاطفه أو للاستئناف ، مثل : نصب علی الحال من الفاعل المستتر فی قوله یرد الآتی ، ومثل مضاف ، و «حین» مضاف إلیه «قد» حرف تقلیل «یرد» فعل مضارع «ذا» اسم إشاره فاعل یرد «الباب» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره «وهو» مبتدأ «عند» ظرف متعلق بیطرد ، وعند مضاف و «قوم» مضاف إلیه «یطرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الضمیر المنفصل الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وتقدیر البیت : وقد یرد هذا الباب (وهو باب سنین) معربا بحرکات ظاهره علی النون مع لزوم الیاء ، مثل إعراب «حین» بالضمه رفعا والفتحه نصبا والکسره جرا ، والإعراب بحرکات ظاهره علی النون مع لزوم الیاء یطرد فی کل جمع المذکر وما ألحق به عند قوم من النحاه أو من العرب.

أشار المصنف - رحمه الله! - بقوله : «وشبه ذین» إلی شبه عامر ، وهو کل علم مستجمع للشروط السابق ذکرها کمحمد وإبراهیم ؛ فتقول : محمدون وإبراهیمون ، وإلی شبه مذنب ، وهو کل صفه اجتمع فیها الشروط ، کالأفضل والضّرّاب ونحوهما ، فتقول : الأفضلون والضّرّابون ، وأشار بقوله : «وبه عشرون» إلی ما ألحق بجمع المذکر السالم فی إعرابه : بالواو رفعا ، وبالیاء جرا ونصبا.

وجمع المذکر السالم هو : ما سلم فیه بناء الواحد ، ووجد فیه الشروط التی سبق ذکرها ؛ فما لا واحد له من لفظه ، أو له واحد غیر مستکمل للشروط - فلیس بجمع مذکر سالم ، بل هو ملحق به ؛ فعشرون وبابه - وهو ثلاثون إلی تسعین - ملحق بجمع المذکر السالم ؛ لأنه لا واحد له من لفظه ؛ إذ لا یقال : عشر ، وکذلک «أهلون» ملحق به ؛ لأن مفرده - وهو أهل - لیس فیه الشروط المذکوره (1) ؛ لأنه اسم جنس جامد کرجل ، وکذلک «أولو» ؛ لأنه لا واحد له من لفظه ، و «عالمون» جمع عالم ، وعالم کرجل اسم جنس جامد ، وعلّیّون : اسم لأعلی الجنه ، ولیس فیه الشروط المذکوره ؛ لکونه لما لا یعقل ، وأرضون : جمع أرض ، وأرض : اسم جنس جامد مؤنث ، والسنون : جمع سنه ، والسنه : اسم جنس مؤنث ؛ فهذه کلها ملحقه بالجمع المذکر ؛ لما سبق من أنها غیر مستکمله للشروط.أل

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 965


1- وقد جمع لفظ «أهل» جمع مذکر سالما شذوذا ، وذلک کقول الشنفری : ولی دونکم أهلون : سید عملس ، وأرقط ذهلول ، وعرفاء حبأل

وأشار بقوله «وبابه» إلی باب سنه ، وهو : کل اسم ثلاثی ، حذفت لامه ، وعوّض عنها هاء التأنیث ، ولم یکسّر : کمائه ومئین وثبه وثبین. وهذا الاستعمال شائع فی هذا ونحوه ؛ فإن کسّر کشفه وشفاه لم یستعمل کذلک إلا شذوذا ، کظبه ؛ فإنهم کسّروه علی ظباه وجمعوه أیضا بالواو رفعا وبالیاء نصبا وجرا ، فقالوا : ظبون ، وظبین.

وأشار بقوله : «ومثل حین قد یرد ذا الباب» إلی أنّ سنین (1) ونحوه قد .

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 966


1- اعلم أن إعراب سنین وبابه إعراب الجمع بالواو رفعا وبالیاء نصبا وجرا هی لغه الحجاز وعلیاء قیس. وأما بعض بنی تمیم وبنی عامر فیجعل الإعراب بحرکات علی النون ویلتزم الیاء فی جمیع الأحوال ، وهذا هو الذی أشار إلیه المصنف بقوله «ومثل حین» وقد تکلم النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم بهذه اللغه ، وذلک فی قوله یدعو علی المشرکین من أهل مکه : «اللهم اجعلها علیهم سنینا کسنین یوسف» وقد روی هذا الحدیث بروایه أخری علی لغه عامه العرب : «اللهم اجعلها علیهم سنین کسنی یوسف» فإما أن یکون علیه الصلاه والسّلام قد تکلم باللغتین جمیعا مره بهذه ومره بتلک ، لأن الدعاء مقام تکرار للمدعو به ، وهذا هو الظاهر ، وإما أن یکون قد تکلم بإحدی اللغتین ، ورواه الرواه بهما جمیعا کل منهم رواه بلغه قبیلته ؛ لأن الروایه بالمعنی جائزه عند المحدثین ، وعلی هذه اللغه جاء الشاهد رقم 7 الذی رواه الشارح ، کما جاء قول جریر : أری مرّ السّنین أخذن منّی کما أخذ السّرار من الهلال وقول الشاعر : ألم نسق الحجیج - سلی معدّا - سنینا ما تعدّ لنا حسابا وقول الآخر : سنینی کلّها لاقیت حربا أعدّ مع الصّلادمه الذکور ومن العرب من یلزم هذا الباب الواو ، ویفتح النون فی کل أحواله ؛ فیکون إعرابه بحرکات مقدره علی الواو منع من ظهورها الثقل ، ومنهم من یلزمه الواو ویجعل الإعراب بحرکات علی النون کإعراب زیتون ونحوه ، ومنهم من یجری الإعراب الذی ذکرناه أولا فی جمیع أنواع جمع المذکر وما ألحق به ، إجراء له مجری المفرد ، ویتخرج علی هذه اللغه قول ذی الإصبع العدوانی : إنّی أبی أبیّ ذو محافظه وابن أبی أبیّ من أبیّین ویجوز فی هذا البیت أن تخرجه علی ما خرج علیه بیت سحیم (ش 9) الآتی قریبا فتلخص لک من هذا أن فی سنین وبابه أربع لغات ، وأن فی الجمع عامه لغتین.

تلزمه الیاء ویجعل الإعراب علی النون ؛ فتقول : هذه سنین ، ورأیت سنینا ، ومررت بسنین ، وإن شئت حذفت التّنوین ، وهو أقل من إثباته ، واختلف فی اطّراد هذا والصحیح أنه لا یطرد ، وأنه مقصور علی السماع ، ومنه قوله صلی الله علیه وسلم : «اللهم اجعلها علیهم سنینا کسنین یوسف» فی إحدی الروایتین ، ومثله قول الشاعر :

7- دعانی من نجد ؛ فإنّ سنینه ***لعبن بنا شیبا وشیبننا مردا(1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 967


1- البیت للصمه بن عبد الله ، أحد شعراء عصر الدوله الأمویه ، وکان الصمه قد هوی ابنه عم له اسمها ریا ، فخطبها ، فرضی عمه أن یزوجها له علی أن یمهرها خمسین من الإبل ، فذکر ذلک لأبیه ، فساق عند تسعه وأربعین ، فأبی عمه إلا أن یکملها له خمسین وأبی أبوه أن یکملها ، ولج العناد بینهما ، فلم یر الصمه بدا من فراقهما جمیعا ، فرحل إلی الشام ؛ فکان وهو بالشام یحن إلی نجد أحیانا ویذمه أحیانا أخری ، وهذا البیت من قصیده له فی ذلک. اللغه : «دعانی» أی اترکانی ، ویروی فی مکانه «ذراتی» وهما بمعنی واحد «نجد» بلاد بعینها ، أعلاها تهامه والیمن وأسفلها العراق والشام ، و «الشیب» - بکسر الشین - جمع أشیب ، وهو الذی وخط الشیب شعر رأسه. و «المرد» - بضم فسکون - جمع أمرد ، وهو من لم ینبت بوجهه شعر. الإعراب : «دعانی» دعا : فعل أمر مبنی علی حذف النون ، وألف الاثنین فاعل والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، مبنی علی الفتح فی محل نصب «من نجد» جار ومجرور متعلق بدعانی «فإن» الفاء للتعلیل ، إن : حرف توکید ونصب «سنینه» ، سنین : اسم إن منصوب بالفتحه الظاهره - وهو محل الشاهد - وسنین مضاف والضمیر العائد إلی نجد مضاف إلیه ، وجمله «لعبن» من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر إن «بنا» جار ومجرور متعلق بلعبن «شیبا» حال من الضمیر المجرور المحل بالباء فی بنا ، وجمله «شیبننا» من الفعل وفاعله ومفعوله معطوفه بالواو علی جمله لعبن «مردا» حال من المفعول به فی قوله شیبننا. الشاهد فیه : قوله «فإن سنینه» حیث نصبه بالفتحه الظاهره ، بدلیل بقاء النون مع الإضافه إلی الضمیر ، فجعل هذه النون الزائده علی بنیه الکلمه کالنون التی من أصل الکلمه فی نحو مسکین وغسلین ، ألا تری أنک تقول : هذا مسکین ، ولقد رأیت رجلا مسکینا ، ووقعت عینی علی رجل مسکین ، وتقول : هذا الرجل مسکینکم ، فتکون حرکات الإعراب علی النون سواء أضیفت الکلمه أم لم تضف ؛ لأن مثلها مثل المیم فی غلام والباء فی کتاب ، ولو أن الشاعر اعتبر هذه النون زائده مع الیاء للدلاله علی أن الکلمه جمع مذکر سالم لوجب علیه هنا أن ینصبه بالیاء ویحذف النون فیقول «فإن سنیه» ومثل هذا البیت قول رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «اللهم اجعلها علیهم سنینا کسنین یوسف» والأبیات التی أنشدناها (فی ص 58) وتقدم لنا ذکر ذلک. [الشاهد فیه إجراء السنین مجری الحین ، فی الإعراب بالحرکات وإلزام النون مع الإضافه].
لغات العرب فی نون جمع المذکر السالم و نون المثنی

ونون مجموع وما به التحق

فافتح ، وفلّ من بکسره نطق (1).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 968


1- «ونون» مفعول مقدم لا فتح ، ونون مضاف و «مجموع» مضاف إلیه «وما» الواو عاطفه ، ما : اسم موصول معطوف علی مجموع ، مبنی علی السکون فی محل جر «به» جار ومجرور متعلق بالتحق الآتی «انتحق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «فافتح» الفاء زائده لتزیین اللفظ ، وافتح : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وقل» فعل ماض «من» اسم موصول فی محل رفع فاعل بقل «بکسره» الجار والمجرور متعلق بنطق ، وکسر مضاف والضمیر العائد علی النون مضاف إلیه «نطق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، وتقدیر البیت : افتح نون الاسم المجموع والذی التحق به ، وقل من العرب من نطق بهذه النون مکسوره : أی فی حالتی النصب والجر أما فی حاله الرفع فلم یسمع کسر هذه النون من أحد منهم.

ونون ما ثنّی والملحق به

بعکس ذاک استعملوه ، فانتبه (1)

حقّ نون الجمع وما ألحق به الفتح ، وقد تکسر شذوذا ، ومنه قوله :

8- عرفنا جعفرا وبنی أبیه ***وأنکرنا زعانف آخرین (2)ی

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 969


1- «ونون» الواو عاطفه ، نون : مبتدأ ، ونون مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «ثنی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله ما «والملحق» معطوف علی ما «به» جار ومجرور متعلق بالملحق «بعکس» جار ومجرور متعلق باستعملوه ، وعکس مضاف وذا منّ «ذاک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «استعملوه» فعل ماض ، والواو فاعل. والهاء مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو «نون» فی أول البیت «فانتبه» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، یرید أن لغه جمهور العرب جاریه علی أن ینطقوا بنون المثنی مکسوره ، وقلیل منهم من ینطق بها مفتوحه.
2- هذا البیت لجریر بن عطیه بن الخطفی ، من أبیات خاطب بها فضاله العرنی ، وقبله قوله : عرین من عرینه ، لیس منّا برئت إلی عرینه من عرین المفردات : «جعفر» اسم رجل من ولد ثعلبه بن یربوع «وبنی أبیه» إخوته ، وهم عرین وکلیب وعبید «زعانف» جمع زعنفه - بکسر الزای والنون بینهما عین مهمله ساکنه - وهم الأتباع ، وفی القاموس «الزعنفه - بالکسر والفتح - القصیر والقصیره ، وجمعه زعانف ، وهی أجنحه السمک ، وکل جماعه لیس أصلهم واحدا» ه. والزعانف أیضا : أهداب الثوب التی تنوس منه ، أی تتحرک ، ویقال للئام الناس ورذالهم : الزعانف. الإعراب : «عرفنا» فعل وفاعل «جعفرا» مفعوله «وبنی» معطوف علی جعفر وبنی مضاف وأبی من «أبیه» مضاف إلیه ، وأبی مضاف وضمیر الغائب العائد إلی جعفر مضاف إلیه «وأنکرنا» الواو حرف عطف ، أنکرنا : فعل وفاعل «زعانف» مفعول به «آخرین» صفه له منصوب بالیاء نیابه عن الفتحه لأنه جمع مذکر سالم ، وجمله أنکرنا ومعمولاته معطوفه علی جمله عرفنا ومعمولاته. الشاهد فیه : کسر نون الجمع فی قوله «آخرین» بدلیل أن القصیده مکسوره حرف القافیه ، وقد روینا البیت السابق علی بیت الشاهد لیتضح لک ذلک ، وأول الکلمه قوله : أتوعدنی وراء بنی ریاح؟ کذبت ؛ لتقصرنّ یداک دونی

وقوله :

9- أکلّ الدهر حلّ وارتحال ***أما یبقی علیّ ولا یقینی؟!(1)

وما ذا تبتغی الشّعراء منّی

وقد جاوزت حدّ الأربعین؟

ولیس کسرها لغه ، خلافا لمن زعم ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 970


1- هذان البیتان لسحیم بن وثیل الریاحی ، من قصیده له یمدح بها نفسه ویعرض فیها بالأبیرد الریاحی ابن عمه ، وقبلهما : عذرت البزل إن هی خاطرتنی فما بالی وبال ابنی لبون؟ وبعدهما قوله : أخو خمسین مجنمع أشدّی ونجّذنی مداوره الشؤون المفردات : «یبتغی» معناه یطلب ، ویروی فی مکانه «یدری» بتشدید الدال المهمله ، وهو مضارع ادراه ، إذا ختله وخدعه. المعنی : یقول : کیف یطلب الشعراء خدیعتی ویطمعون فی ختلی وقد بلغت سن التجربه والاختبار التی تمکننی من تقدیر الأمور ورد کید الأعداء إلی نحورهم؟ یرید أنه لا تجوز علیه الحیله ، ولا یمکن لعدوه أن یخدعه. الإعراب : «أکل» الهمزه للاستفهام ، وکل : ظرف زمان متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وکل مضاف و «الدهر» مضاف إلیه «حل» مبتدأ مؤخر «وارتحال» معطوف علیه «أما» أصل الهمزه للاستفهام ، وما نافیه ، وأما هنا حرف استفتاح «یبقی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الدهر «علی» جار ومجرور متعلق بیبقی «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «یقینی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «وما ذا» ما : اسم استفهام مبتدأ. وذا : اسم موصول بمعنی الذی فی محل رفع خبر «تبتغی» فعل مضارع «الشعراء» فاعله «منی» جار ومجرور متعلق بتبتغی ، والجمله من الفعل وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، والعائد ضمیر منصوب بتبتغی ، وهو محذوف : أی تبتغیه «وقد» الواو حالیه ، قد : حرف تحقیق «جاوزت» فعل وفاعل «حد» مفعول به لجاوز ، وحد مضاف و «الأربعین» مضاف إلیه ، مجرور بالیاء المکسور ما قبلها تحقیقا المفتوح ما بعدها تقدیرا ، وقیل : مجرور بالکسره الظاهره ؛ لأنه عومل معامله حین فی جعل الإعراب علی النون ، وسنوضح ذلک فی بیان الاستشهاد بالبیت. الشاهد فیه : قوله «الأربعین» حیث وردت الروایه فیه بکسر النون کما رأیت فی أبیات القصیده ؛ فمن العلماء من خرجه علی أنه معرب بالحرکات الظاهره علی النون علی أنه عومل معامله المفرد من نحو حین ومسکین وغسلین ویقطین ، ومنهم من خرجه علی أنه جمع مذکر سالم معرب بالیاء نیابه عن الکسره ، ولکنه کسر النون ، وعلیه الشارح هنا. ونظیره بیت ذی الأصبع العدوانی الذی رویناه لک (ص 65) وقول الفرزدق : ما سدّ حیّ ولا میت مسدّهما إلا الخلائف من بعد النّبیّین

وحقّ نون المثنی والملحق به الکسر ، وفتحها لغه ، ومنه قوله :

10- علی أحوذیّین استقلّت عشیّه***فما هی إلا لمحه وتغیب (1).

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 971


1- البیت لحمید بن ثور الهلالی الصحابی ، أحد الشعراء المجیدین ، وکان لا یقاربه شاعر فی وصف القطاه ، وهو من أبیات قصیده له یصف فیها القطاه ، وأول الأبیات التی یصف فیها القطاه قوله : کما انقبضت کدراء تسقی فراخها بشمظه رفها والمیاه شعوب غدت لم تصعّد فی السماء ، وتحتها إذا نظرت أهویّه ولهوب فجاءت وما جاء القطا ، ثم قلّصت بمفحصها ، والواردات تنوب اللغه : «الأحوذیان» مثنی أحوذی ، وهو الخفیف السریع ، وأراد به هنا جناح القطاه ، یصفها بالسرعه والخفه ، و «استقلت» ارتفعت وطارت فی الهواء ، و «العشیه» ما بین الزوال إلی المغرب ، و «هی» ضمیر غائبه یعود إلی القطاه علی تقدیر مضافین ، وأصل الکلام : فما زمان رؤیتها إلا لمحه وتغیب. المعنی : یرید أن هذه القطاه قد طارت بجناحین سریعین ؛ فلیس یقع نظرک علیها حین تهم بالطیران إلا لحظه یسیره ثم تغیب عن ناظریک فلا تعود تراها ، یقصد أنها شدیده السرعه. الإعراب : «علی أحوذیین» جار ومجرور متعلق باستقلت «استقلت» استقل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی القطاه التی تقدم وصفها «عشیه» ظرف زمان منصوب علی الظرفیه متعلق باستقلت «فما» الفاء عاطفه ، ما : نافیه «هی» مبتدأ بتقدیر مضافین ، والأصل : فما زمان مشاهدتها إلا لمحه وتغیب بعدها «إلا» أداه استثناء ملغاه لا عمل لها «لمحه» خبر المبتدأ «وتغیب» الواو عاطفه ، وتغیب فعل مضارع فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی القطاه ، والجمله من الفعل والفاعل معطوفه علی جمله المبتدأ والخبر. الشاهد فیه : فتح نون المثنی من قوله «أحوذیین» وهی لغه ، ولیست بضروره ؛ لأن کسرها یأتی معه الوزن ولا یفوت به غرض.

وظاهر کلام المصنف - رحمه الله تعالی! - أن فتح النون فی التثنیه ککسر نون الجمع فی القلّه ، ولیس کذلک ، بل کسرها فی الجمع شاذّ وفتحها فی التثنیه لغه ، کما قدّمناه ، وهل یختص الفتح بالیاء أو یکون فیها وفی الألف؟ قولان ؛ وظاهر کلام المصنف الثانی (1). ).

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 972


1- اعلم أنهم اتفقوا علی زیاده نون بعد ألف المثنی ویائه وبعد واو الجمع ویائه ؛ واختلف النحاه فی تعلیل هذه الزیاده علی سبعه أوجه ، الأول - وعلیه ابن مالک - أنها زیدت دفعا لتوهم الإضافه فی «رأیت بنین کرماء» إذ لو قلت «رأیت بنی کرماء» لم یدر السامع الکرام هم البنون أم الآباء؟ فلما جاءت النون علمنا أنک إن قلت «بنی کرماء» فقد أردت وصف الآباء أنفسهم بالکرم وأن بنی مضاف وکرماء مضاف إلیه ، وإن قلت «بنین کرماء» فقد أردت وصف الأبناء أنفسهم بالکرم وأن کرماء نعت لبنین ، وبعدا عن توهم الإفراد فی «هذان» ونحو «الخوزلان» و «المهتدین» ؛ إذ لو لا النون لالتبست الصفه بالمضاف إلیه علی ما علمت أولا ولالتبس المفرد بالمثنی أو بالجمع ؛ الثانی أنها زیدت عوضا عن الحرکه فی الاسم المفرد ، وعلیه الزجاج ، والثالث : أن زیادتها عوض عن التنوین فی الاسم المفرد. وعلیه ابن کیسان ، وهو الذی یجری علی ألسنه المعربین ، والرابع : أنها عوض عن الحرکه والتنوین معا ، وعلیه ابن ولاد والجزولی. والخامس : أنها عوض عن الحرکه والتنوین فیما کان التنوین والحرکه فی مفرده کمحمد وعلی ، وعن الحرکه فقط فیما لا تنوین فی مفرده کزینب وفاطمه ، وعن التنوین فقط فیما لا حرکه فی مفرده کالقاضی والفتی ؛ ولبست عوضا عن شیء منهما فیما لا حرکه ولا تنوین فی مفرده کالحبلی ، وعلیه ابن جنی ، والسادس : أنها زیدت فرقا بین نصب المفرد ورفع المثنی ، إذ لو حذفت النون من قولک «علیان» لأشکل علیک أمره ، فلم تدر أهو مفرد منصوب أم مثنی مرفوع ، وعلی هذا الفراء ، والسابع : أنها نفس التنوین حرک للتخلص من التقاء الساکنین ثم المشهور الکثیر أن هذه النون مکسوره فی المثنی مفتوحه فی الجمع ، فأما مجرد حرکتها فیهما فلأجل التخلص من التقاء الساکنین ، وأما المخالفه بینهما فلتمیز کل واحد من الآخر ، وأما فتحها فی الجمع فلأن الجمع ثقیل لدلالته علی العدد الکثیر والمثنی خفیف ، فقصدت المعادله بینهما ؛ لئلا یجتمع ثقیلان فی کلمه ، وورد العکس فی الموضعین وهو فتحها مع المثنی وکسرها مع الجمع ؛ ضروره لا لغه ، وقیل : ذلک خاص بحاله الیاء فیهما ، وقیل لا ، بل مع الألف والواو أیضا. وذکر الشیبانی وابن جنی أن من العرب من یضم النون فی المثنی ، وعلی هذا ینشدون قول الشاعر : یا أبتا أرّقنی القذّان فالنّوم لا تطعمه العینان وهذا إنما یجیء مع الألف ، لا مع الیاء. وسمع تشدید نون المثنی فی تثنیه اسم الإشاره والموصول فقط ، وقد قریء بالتشدید فی قوله تعالی : (فَذانِکَ بُرْهانانِ) وقوله : (وَالَّذانِ یَأْتِیانِها) وقوله : (إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ) وقوله سبحانه : (رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ).

ومن انفتح مع الألف قول الشاعر :

11- أعرف منها الجید والعینانا***ومنخرین أشبها ظبیانا(1).

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 973


1- البیت لرجل من ضبه کما قال المفضل ، وزعم العینی أنه لا یعرف قائله ، وقیل : هو لرؤبه ، والصحیح الأول ، وهو من رجز أوله : إنّ لسلمی عندنا دیوانا یخزی فلانا وابنه فلانا کانت عجوزا عمّرت زمانا وهی تری سیّئها إحسانا اللغه : «الجید» العنق «منخرین» مثنی منخر ، بزنه مسجد ، وأصله مکان النخیر وهو الصوت المنبعث من الأنف ، ویستعمل فی الأنف نفسه لأنه مکانه ، من باب تسمیه الحال باسم محله ، کإطلاق لفظ القریه وإراده سکانها «ظبیان» اسم رجل ، وقیل : مثنی ظبی ، قال أبو زید «ظبیان : اسم رجل ، أراد أشبها منخری ظبیان» ، فحذف ، کما قال الله عز وجل : (وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ) یرید أهل القریه» اه ، وتأویل أبی زید فی القریه علی أنه مجاز بالحذف ، وهو غیر التأویل الذی ذکرناه آنفا. الإعراب : «أعرف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «منها» جار ومجرور متعلق بأعرف «الجید» مفعول به لأعرف «والعینانا» معطوف علی الجید منصوب بفتحه مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر «ومنخرین» معطوف علی الجید أیضا ، منصوب بالیاء نیابه عن الفتحه لأنه مثنی «أشبها» أشبه : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل «ظبیانا» مفعول به ، منصوب بالفتحه الظاهره علی أنه مفرد کما هو الصحیح ، فأما علی أنه مثنی فهو منصوب بفتحه مقدره علی الألف کما فی قوله «والعینانا» السابق ، وذلک علی لغه من یلزم المثنی الألف ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل نصب صفه لمنخرین. الشاهد فیه : قوله «والعینانا» حیث فتح نون المثنی ، وقال جماعه منهم الهروی : الشاهد فیه فی موضعین : أحدهما ما ذکرنا ، وثانیهما قوله «ظبیانا» ، ویتأتی ذلک علی أنه تثنیه ظبی ، وهو فاسد من جهه المعنی ، والصواب أنه مفرد ، وهو اسم رجل کما قدمنا لک عن أبی زید ، وعلیه لا شاهد فیه ، وزعم بعضهم أن نون «منخرین» مفتوحه ، وأن فیها شاهدا أیضا ، فهو نظیر قول حمید بن ثور «علی أحوذیین» الذی تقدم (ش رقم 10).

وقد قیل : إنه مصنوع (1) ؛ فلا یحتجّ به.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 974


1- حکی ذلک ابن هشام رحمه الله ، وشبهه هذا القیل أن الراجز قد جاء بالمثنی بالألف فی حاله النصب ، وذلک فی قوله «والعینانا» وفی قوله «ظبیانا» عند الهروی وجماعه ، ثم جاء به بالیاء فی قوله «منخرین» فجمع بین لغتین من لغات العرب فی بیت واحد ، وذلک قلما بتفق لعربی ، ویرد هذا الکلام شیئان ؛ أولهما : أن أبا زید رحمه الله قد روی هذه الأبیات ، ونسبها لرجل من ضبه ، وأبو زید ثقه ثبت حتی إن سیبویه رحمه الله کان یعبر عنه فی کتابه بقوله «حدثنی الثقه» أو «أخبرنی الثقه» ونحو ذلک ، وثانیهما : أن الروایه عند أبی زید فی نوادره : *ومنخران أشبها ظبیانا* بالألف فی «منخرین» أیضا ؛ فلا یتم ما ذکروه من الشبهه لادعاء أن الشاهد مصنوع ، فافهم ذلک وتدبره.
إعراب جمع المؤنث السالم و ما یلحق به

وما بتا وألف قد جمعا

یکسر فی الجرّ وفی النّصب معا (1)

لما فرغ من الکلام علی الذی تنوب فیه الحروف عن الحرکات شرع فی ذکر ما نابت فیه حرکه عن حرکه ، وهو قسمان ؛ أحدهما : جمع المؤنث السالم ، نحو مسلمات ، وقیدنا ب- «السالم» احترازا عن جمع التکسیر ، وهو : ما لم یسلم فیه بناء الواحد ، نحو : هنود ، وأشار إلیه المصنف - رحمه الله تعالی! - بقوله : «وما بتا وألف قد جمعا» أی جمع بالألف والتاء المزیدتین ، فخرج نحو قضاه (2) ؛ فإنّ ألفه غیر زائده ، بل هی منقلبه عن أصل وهو الیاء ؛ لأن أصله

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 975


1- «وما» الواو للاستئناف ، ما : اسم موصول مبتدأ «بتا» جار ومجرور متعلق بجمع الآتی «وألف» الواو حرف عطف ، ألف : معطوف علی تا «قد» حرف تحقیق «جمعا» جمع : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل لا محل لها من الإعراب صله الموصول «یکسر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم الموصول الواقع مبتدأ ، والجمله من الفعل المضارع ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی الجر» جار ومجرور متعلق بیکسر «وفی النصب» الواو حرف عطف ، فی النصب : جار ومجرور معطوف بالواو علی الجار والمجرور الأول «معا» ظرف متعلق بمحذوف حال.
2- مثل قضاه فی ذلک : بناه ، وهداه ، ورماه ، ونظیرها : غزاه ، ودعاه ، وکساه ، فإن الألف فیها منقلبه عن أصل ، لکن الأصل فی غزاه ودعاه وکساه واو لا یاء.

قضیه ، ونحو أبیات (1) فإنّ تاءه أصلیه ، والمراد [منه] ما کانت الألف والتاء سببا فی دلالته علی الجمع ، نحو «هندات» ؛ فاحترز بذلک عن نحو «قضاه ، وأبیات» ؛ فإن کل واحد منهما جمع ملتبس بالألف والتاء ، ولیس مما نحن فیه ؛ لأن دلاله کل واحد منهما علی الجمع لیس بالألف والتاء ، وإنما هو بالصّیغه ؛ فاندفع بهذا التقریر الاعتراض علی المصنف بمثل «قضاه ، وأبیات» وعلم أنه لا حاجه إلی أن یقول : بألف وتاء مزیدتین ؛ فالباء فی قوله «بتا» متعلقه بقوله : «جمع».

وحکم هذا الجمع أن یرفع بالضمه ، وینصب ویجر بالکسره ، نحو : «جاءنی هندات ، ورأیت هندات ، ومررت بهندات» فنابت فیه الکسره عن الفتحه ، وزعم بعضهم أنه مبنیّ فی حاله النصب ، وهو فاسد ؛ إذ لا موجب لبنائه (2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 976


1- ومثل أبیات فی ذلک : أموات ، وأصوات ، وأثبات ، وأحوات جمع حوت ، وأسحات جمع سحت بمعنی حرام.
2- اختلف النحویون فی جمع المؤنث السالم إذا دخل علیه عامل یقتضی نصبه ؛ فقیل : هو مبنی علی الکسر فی محل نصب مثل هؤلاء وحذام ونحوهما ، وقیل : هو معرب ، ثم قیل : ینصب بالفتحه الظاهره مطلقا : أی سواء کان مفرده صحیح الآخر نحو زینبات وطلحات فی جمع زینب وطلحه ، أم کان معتلا نحو لغات وثبات فی جمع لغه وثبه ، وقیل : بل ینصب بالفتحه إذا کان مفرده معتلا ، وبالکسره إذا کان مفرده صحیحا ، وقیل : ینصب بالکسره نیابه عن الفتحه مطلقا ؛ حملا لنصبه علی جره ، کما حمل نصب جمع المذکر السالم - الذی هو أصل جمع المؤنث - علی جره فجعلا بالیاء ، وهذا الأخیر هو أشهر الأقوال ، وأصحها عندهم ، وهو الذی جری علیه الناظم هنا.

کذا أولات ، والّذی اسما قد جعل

- کأذرعات - فیه ذا أیضا قبل (1)

أشار بقوله : «کذا أولات» إلی أن «أولات» تجری مجری جمع المؤنث السالم فی أنها تنصب بالکسره ، ولیست بجمع مؤنث سالم ، بل هی ملحقه به ، وذلک لأنها لا مفرد لها من لفظها.

ثم أشار بقوله : «والذی اسما قد جعل» إلی أن ما سمّی به من هذا الجمع والملحق به ، نحو : «أذرعات» ینصب بالکسره کما کان قبل التسمیه به ، ولا یحذف منه التنوین ، نحو : «هذه أذرعات ، ورأیت أذرعات ، ومررت بأذرعات» ، هذا هو المذهب الصحیح ، وفیه مذهبان آخران ؛ أحدهما : أنه یرفع بالضمه ، وینصب ویجر بالکسره ، ویزال منه التنوین ، نحو : «هذه أذرعات ، ورأیت أذرعات ، ومررت بأذرعات» والثانی : أنه یرفع بالضمه ،

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 977


1- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أولات» مبتدأ مؤخر «والذی» الواو للاستئناف ، الذی : اسم موصول مبتدأ أول «اسما» مفعول ثان لجعل الآتی «قد» حرف تحقیق «جعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله الموصول «کأذرعات» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کأذرعات «فیه» جار ومجرور متعلق بقبل الآتی «ذا» مبتدأ ثان «أیضا» مفعول مطلق حذف عامله «قبل» فعل ماض ، مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وهو الذی ، أی : وقد قبل هذا الإعراب فی الجمع الذی جعل اسما کأذرعات ، والتقدیر الإعرابی للبیت : وأولات کذلک : أی کالجمع بالألف والتاء ، والجمع الذی جعل اسما - أی سمی به بحیث صار علما ، ومثاله أذرعات - هذا الإعراب قد قبل فیه أیضا ، وأذرعات فی الأصل : جمع أذرعه الذی هو جمع ذراع ، کما قالوا : رجالات وبیوتات وجمالات ، وقد سمی بأذرعات بلد فی الشام کما ستسمع فی الشاهد رقم 12.

وینصب ویجر بالفتحه ، ویحذف منه التنوین ، نحو : «هذه أذرعات ، ورأیت أذرعات ، ومررت بأذرعات» ، ویروی قوله :

12- تنوّرتها من أذرعات ، وأهلها***بیثرب ، أدنی دارها نظر عالی (1).

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 978


1- البیت لامریء القیس بن حجر الکندی ، من قصیده مطلعها : ألا عم صباحا أیّها الطّلل البالی وهل یعمن من کان فی العصر الخالی اللغه : «تنورتها» نظرت إلیها من بعد ، وأصل التنور : النظر إلی النار من بعد ، سواء أراد قصدها أم لم یرد ، و «أذرعات» بلد فی أطراف الشام ، و «یثرب» اسم قدیم لمدینه الرسول صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «أدنی» أقرب «عال» عظیم الارتفاع والامتداد. الإعراب : «ننورتها» فعل وفاعل ومفعول به «من» حرف جر «أذرعات» مجرور بمن ، وعلامه جره الکسره الظاهره ، إذا قرأته یالجر منونا أو من غیر تنوین ، فإن قرأته بالفتح قلت : وعلامه جره الفتحه نیابه عن الکسره لأنه اسم لا ینصرف ، والمانع له من الصرف العلمیه والتأنیث ، والجار والمجرور متعلق بتنور «وأهلها» الواو للحال ، وأهل : مبتدأ ، وأهل مضاف والضمیر مضاف إلیه «بیثرب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال «أدنی» مبتدأ ، وأدنی مضاف ودار من «دارها» مضاف إلیه ، ودار مضاف وضمیر الغائبه مضاف إلیه «نظر» خبر المبتدأ «عال» نعت لنظر. الشاهد فیه : قوله «أدرعات» فإن أصله جمع ، کما بینا فی تقدیر بیت الناظم ، ثم نقل فصار اسم بلد فهو فی اللفظ جمع ، وفی المعنی مفرد. ویروی فی هذا البیت بالأوجه الثلاثه التی ذکرها الشارح : فأما من رواه بالجر والتنوین فإنما لاحظ حاله قبل التسمیه به ، من أنه جمع بالألف والتاء المزیدتین ، والذین یلاحظون ذلک یستندون إلی أن التنوین فی جمع المؤنث السالم تنوین المقابله ؛ إذ هو فی مقابله النون التی فی جمع المذکر السالم ، وعلی هذا لا یحذف التنوین ولو وجد فی الکلمه ما یقتضی منع صرفها ؛ لأن التنوین الذی یحذف عند منع الصرف هو تنوین التمکین ، وهذا عندهم کما قلنا تنوین المقابله ، وأما من رواه بالکسر من غیر تنوین - وهم جماعه منهم المبرد والزجاج - فقد لاحظوا فیه أمرین : أولهما أنه جمع بحسب أصله ، وثانیهما : أنه علم علی مؤنث ، فأعطوه من کل جهه شبها ؛ فمن جهه کونه جمعا نصبوه بالکسره نیابه عن الفتحه ، ومن جهه کونه علم مؤنث حذفوا تنوینه ، وأما الذین رووه بالفتح من غیر تنوین - وهم جماعه منهم سیبویه وابن جنی - فقد لاحظوا حالته الحاضره فقط ، وهی أنه علم مؤنث.

بکسر التاء منونه کالمذهب الأول ، وبکسرها بلا تنوین کالمذهب الثانی ، وبفتحها بلا تنوین کالمذهب الثالث.

* * *

إعراب الاسم الذی لا ینصرف

وجرّ بالفتحه ما لا ینصرف

ما لم یضف أو یک بعد «أل» ردف (1)

أشار بهذا البیت إلی القسم الثانی مما ناب فیه حرکه عن حرکه ، وهو الاسم الذی لا ینصرف ، وحکمه أنه یرفع بالضمه ، نحو ، «جاء أحمد» وینصب بالفتحه ، نحو : «رأیت أحمد» ویجر بالفتحه أیضا ، نحو : «مررت بأحمد» ، فنابت الفتحه عن الکسره. هذا إذا لم یضف أو یقع بعد الألف واللام ؛ فإن أضیف جرّ بالکسره ، نحو : «مررت بأحمدکم» وکذا إذا دخله الألف واللام ،

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 979


1- «وجر» الواو للاستئناف ، جر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالفتحه» جار ومجرور متعلق بجر «ما» اسم موصول مفعول به لجر ، مبنی علی السکون فی محل نصب «لا» نافیه «ینصرف» فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره ، وسکن للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ما» مصدریه ظرفیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «یضف» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، وعلامه جزمه السکون ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله صله ما المصدریه «أو» عاطفه «یک» معطوف علی یضف ، مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف ، وهو متصرف من کان الناقصه ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «بعد» ظرف متعلق بمحذوف خبر یک ، وبعد مضاف و «أل» مضاف إلیه مقصود لفظه «ردف» فعل ماض مبنی علی انفتح لا محل له من الإعراب ، وسکن للوقف ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب حال من الاسم الموصول وهو ما : أی اجرر بالفتحه الاسم الذی لا ینصرف مده عدم إضافته وکونه غیر واقع بعد أل.

نحو «مررت بالأحمد (1)» ؛ فإنه یجر بالکسره (2).

* * *

إعراب الأفعال الخمسه

واجعل لنحو «یفعلان» النّونا

رفعا ، وتدعین وتسألونا (3)

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 980


1- قد دخلت أل علی العلم إما للمح الأصل وإما لکثره شیاعه بسبب تعدد المسمی بالاسم الواحد وإن تعدد الوضع ، وقد أضیف العلم لذلک السبب أیضا ؛ فمن أمثله دخول أل علی العلم قول الراجز : باعد أمّ العمرو من أسیرها حرّاس أبواب علی قصورها ومن أمثله إضافه العلم قول الشاعر : علا زیدنا یوم النّقا رأس زیدکم بأبیض ماضی الشّفرتین یمان
2- سواء أکانت «أل» معرفه ، نحو «الصلاه فی المساجد أفضل منها فی المنازل» أو موصوله کالأعمی والأصم ، والیقظان ، أو زائده کقول ابن میاده یمدح الولید بن یزید : رأیت الولید بن الیزید مبارکا شدیدا بأعباء الخلافه کاهله فإن الاسم مع کل واحد منها یجر بالکسره.
3- «واجعل» الواو للاستئناف ، اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لنحو» جار ومجرور متعلق باجعل ، ونحو مضاف ، و «یفعلان» قصد لفظه : مضاف إلیه «النونا» مفعول به لا جعل «رفعا» مفعول لأجله ، أو منصوب علی نزع الخافض «وتدعین» الواو عاطفه ، وتدعین : معطوف علی یفعلان ، وقد قصد لفظه أیضا «وتسألونا» الواو عاطفه ، تسألون : معطوف علی یفعلان ، وقد قصد لفظه أیضا ، وأراد من «نحو بفعلان» کل فعل مضارع اتصلت به ألف الاثنین ، وأراد من نحو تدعین کل فعل مضارع اتصلت به یاء المؤنثه المخاطبه ، ومن نحو تسألون کل فعل مضارع اتصلت به واو الجماعه.

وحذفها للجزم والنّصب سمه

کلم تکونی لترومی مظلمه (1)

لما فرغ من الکلام علی ما یعرب من الأسماء بالنیابه شرع فی ذکر ما یعرب من الأفعال بالنیابه ، وذلک الأمثله الخمسه ؛ فأشار بقوله «یفعلان» إلی کل فعل اشتمل علی ألف اثنین : سواء کان فی أوله الیاء ، نحو «یضربان» أو التاء ، نحو «تضربان» وأشار بقوله : «وتدعین» إلی کل فعل اتصل به یاء مخاطبه ، نحو «أنت تضربین» وأشار بقوله «وتسألون» إلی کل فعل اتصل به واو الجمع ، نحو «أنتم تضربون» سواء کان فی أوّله التاء کما مثّل ، أو الیاء ، نحو «الزّیدون یضربون».

فهذه الأمثله الخمسه - وهی : یفعلان ، وتفعلان ، ویفعلون ، وتفعلون ، وتفعلین - ترفع بثبوت النون ، وتنصب وتجزم بحذفها ؛ فنابت النون فیه عن الحرکه التی هی الضمه ، نحو «الزّیدان یفعلان» فیفعلان : فعل مضارع مرفوع وعلامه رفعه ثبوت النون ؛ وتنصب وتجزم بحذفها ؛ نحو «الزّیدان لن

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 981


1- «وحذفها» الواو للاستئناف ، حذف : مبتدأ ، وحذف مضاف ، وها : مضاف إلیه «للجزم» جار ومجرور متعلق بسمه الآتی «والنصب» معطوف علی الجزم «سمه» خبر المبتدأ ، والسمه - بکسر السین المهمله - العلامه ، وفعلها وسم یسم سمه علی مثال وعد یعد عده ووصف یصف صفه وومق یمق مقه «کلم» الکاف حرف جر ، والمجرور بها محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کقولک ، ولم : حرف نفی وجزم وقلب «تکونی» فعل مضارع متصرف من کان الناقصه مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف النون ، ویاء المؤنثه المخاطبه اسم تکون ، مبنی علی السکون فی محل رفع «لترومی» اللام لام الجحود ، وترومی فعل مضارع منصوب بأن المضمره وجوبا بعد لام الجحود ، وعلامه نصبه حذف النون ، والیاء فاعل «مظلمه» مفعول به لترومی ؛ والمظلمه - بفتح اللام - الظلم ، وأن المصدریه المضمره مع مدخولها فی تأویل مصدر مجرور بلام الجحود ، واللام ومجرورها یتعلقان بمحذوف خبر تکونی ، وجمله تکون واسمها وخبرها فی محل نصب مقول القول الذی قدرناه.

یقوما ، ولم یخرجا» فعلامه النصب والجزم سقوط النون من «یقوما ، ویخرجا» ومنه قوله تعالی : (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ)

* * *

إعراب المعتل من الأسماء

وسمّ معتلّا من الأسماء ما

کالمصطفی والمرتقی مکارما (1)

فالأوّل الإعراب فیه قدّرا

جمیعه ، وهو الّذی قد قصرا (2)

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 982


1- «وسم» الواو للاستئناف ، سم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «معتلا» مفعول ثان لسم مقدم علی المفعول الأول «من الأسماء» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ما «ما» اسم موصول مفعول أول لسم ، مبنی علی السکون فی محل نصب «کالمصطفی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «والمرتقی» معطوف علی المصطفی «مکارما» مفعول به للمرتقی ، والمعنی : سم ما کان آخره ألفا کالمصطفی ، أو ما کان آخره یاء کالمرتقی ، حال کونه من الأسما ، لا من الأفعال - معتلا.
2- «فالأول» مبتدأ أول «الإعراب» مبتدأ ثان «فیه» جار ومجرور متعلق بقدر الآتی «قدرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الإعراب. والألف للاطلاق «جمیعه» جمیع : توکید لنائب الفاعل المستتر ، وجمیع مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، ویجوز أن یکون «جمیعه» هو نائب الفاعل لقدر ، وعلی ذلک لا یکون فی «قدر» ضمیر مستتر ، کما یجوز أن یکون «جمیعه» توکیدا للاعراب ویکون فی «قدر» ضمیر مستتر عائد إلی الإعراب أیضا «هو الذی» مبتدأ وخبر «قد» حرف تحقیق «قصرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الذی ، والألف للاطلاق ، والجمله لا محل لها صله الذی ، والمعنی : فالأول - وهو ما آخره ألف من الأسماء کالمصطفی - الإعراب جمیعه : أی الرفع والنصب والجر ، قدر علی آخره الذی هو الألف ، وهذا النوع هو الذی قد قصرا : أی سمی مقصورا ، من القصر بمعنی الحبس ، وإنما سمی بذلک لأنه قد حبس ومنع من جنس الحرکه.

والثّان منقوص ، ونصبه ظهر

ورفعه ینوی ، کذا أیضا یجرّ (1)

شرع فی ذکر إعراب المعتلّ من الأسماء والأفعال ، فذکر أن ما کان مثل «المصطفی ، والمرتقی» یسمی معتلا ، وأشار «بالمصطفی» إلی ما فی آخره ألف لازمه قبلها فتحه ، مثل «عصا ، ورحی» ، وأشار «بالمرتقی» إلی ما فی آخره یاء مکسور ما قبلها ، نحو «القاضی ، والدّاعی».

ثم أشار إلی أن ما فی آخره ألف مفتوح ما قبلها یقدّر فیه جمیع حرکات الإعراب : الرفع ، والنصب ، والجرّ ، وأنه یسمی المقصور ؛ فالمقصور هو : الاسم المعرب الذی فی آخره ألف لازمه ، فاحترز ب- «الاسم» من الفعل ، نحو یرضی ، وب «المعرب» من المبنی ، نحو إذا ، وب «الألف» من المنقوص ، نحو القاضی کما سیأتی ، وب «لازمه» من المثنّی فی حاله الرفع ، نحو الزّیدان ؛ فإن ألفه لا تلزمه إذ تقلب یاء فی الجر والنصب ، نحو [رأیت] الزّیدین.

وأشار بقوله «والثان منقوص» إلی المرتقی ؛ فالمنقوص هو : الاسم المعرب الذی آخره یاء لازمه قبلها کسره نحو المرتقی ؛ فاحترز ب- «الاسم» عن الفعل نحو یرمی ، وب «المعرب» عن المبنی ، نحو الّذی ، وبقولنا «قبلها کسره» عن

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 983


1- «والثان منقوص» مبتدأ وخبر «ونصبه» الواو عاطفه ، نصب : مبتدأ ، ونصب مضاف والهاء ضمیر الغائب العائد علی الثانی مضاف إلیه «ظهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی نصب ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو نصب «ورفعه» الواو عاطفه ، ورفع : مبتدأ ، ورفع مضاف والهاء مضاف إلیه «ینوی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی رفع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو رفع «کذا» جار ومجرور متعلق بیجر «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «یجر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المنقوص.

التی قبلها سکون ، نحو ظبی ورمی ؛ فهذا معتلّ جار مجری الصحیح : فی رفعه بالضمه ، ونصبه بالفتحه ، وجره بالکسره.

وحکم هذا المنقوص أنه یظهر فیه النصب (1) ، نحو «رأیت القاضی» ، وقال الله تعالی : (یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللهِ) ویقدّر فیه الرفع والجرّ لثقلهما علی الیاء (2).

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 984


1- من العرب من یعامل المنقوص فی حاله النصب معاملته إیاه فی حالتی الرفع والجر ؛ فیقدر فیه الفتحه علی الیاء أیضا ، إجراء للنصب مجری الرفع والجر ، وقد جاء من ذلک قول مجنون لیلی : ولو أنّ واش بالیمامه داره وداری بأعلی حضر موت اهتدی لیا وقول بشر بن أبی خازم ، وهو عربی جاهلی : کفی بالنّأی من أسماء کافی ولیس لنأیها إذ طال شافی فأنت تری المجنون قال «أن واش» فسکن الیاء ثم حذفها مع أنه منصوب ، لکونه اسم أن ، وتری بشرا قال «کافی» مع أنه حال من النأی أو مفعول مطلق. وقد اختلف النحاه فی ذلک ، فقال المبرد : هو ضروره ، ولکنها من أحسن ضرورات الشعر ، والأصح جوازه فی سعه الکلام ؛ فقد قریء (من أوسط ما تطعمون أهالیکم) بسکون الیاء.
2- من العرب من یعامل المنقوص فی حالتی الرفع والجر کما یعامله فی حاله النصب ، فیظهر الضمه والکسره علی الیاء کما یظهر الفتحه علیها ، وقد ورد من ذلک قول جریر ابن عطیه : فیوما یوافین الهوی غیر ماضی ویوما تری منهنّ غولا تغوّل وقول الآخر : لعمرک ما تدری متی أنت جائی ولکنّ أقصی مدّه الدّهر عاجل وقول الشماخ بن ضرار الغطفانی : کأنّها وقد بدا عوارض وفاض من أیدیهنّ فائض وقول جریر أیضا : وعرق الفرزدق شرّ العروق خبیث الثّری کابی الأزند ولا خلاف بین أحد من النحاه فی أن هذا ضروره لا تجوز فی حاله السعه ، والفرق بین هذا والذی قبله أن فیما مضی حمل حاله واحده علی حالتین ؛ ففیه حمل النصب علی حالتی الرفع والجر ؛ فأعطینا الأقل حکم الأکثر ، ولهذا جوزه بعض العلماء فی سعه الکلام ، وورد فی قراءه جعفر الصادق رضی الله عنه : (من أوسط ما تطعمون أهالیکم) أما هذا ففیه حمل حالتین - وهما حاله الرفع وحاله الجر - علی حاله واحده وهی حاله النصب ، ولیس من شأن الأکثر أن یحمل علی الأقل ، ومن أجل هذا اتفقت کلمه النخاه علی أنه ضروره یغتفر منها ما وقع فعلا فی الشعر ، ولا ینقاس علیها.

نحو «جاء القاضی ، ومررت بالقاضی» ؛ فعلامه الرفع ضمه مقدّره علی الیاء ، وعلامه الجر کسره مقدره علی الیاء.

وعلم ممّا ذکر أن الاسم لا یکون فی آخره واو قبلها ضمه ، نعم إن کان مبنیّا وجد ذلک فیه ، نحو هو ، ولم یوجد ذلک فی المعرب إلّا فی الأسماء السته فی حاله الرفع نحو «جاء أبوه» وأجاز ذلک الکوفیون فی موضعین آخرین ؛ أحدهما : ما سمی به من الفعل ، نحو یدعو ، ویغزو ، والثانی : ما کان أعجمیا ، نحو سمندو ، وقمندو.

* * *

بیان المعتل من الأفعال

وأیّ فعل آخر منه ألف ،

أو واو ، أو یاء ، فمعتلّا عرف (1).

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 985


1- «أی» اسم شرط مبتدأ ، وأی مضاف و «فعل» مضاف إلیه «آخر» مبتدأ «منه» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لآخر ، وهو الذی سوغ الابتداء به «ألف» خبر المبتدأ الذی هو آخر ، والجمله مفسره لضمیر مستتر فی کان محذوفا بعد أی الشرطیه : أی فهذه الجمله فی محل نصب خبر کان المحذوفه مع اسمها ، وکان هی فعل الشرط ، وقیل : آخر اسم لکان المحذوفه ، وألف خبرها ، وإنما وقف علیه بالسکون - مع أن المنصوب المنون بوقف علیه بالألف - علی لغه ربیعه التی تقف علی المنصوب المنون بالسکون ، ویبعد هذا الوجه کون قوله «أو واو أو یاء» مرفوعین ، وإن أمکن جعلهما خبرا لمبتدأ محذوف وتکون «أو» قد عطفت جمله علی جمله «أو واو أو یاء» معطوفان علی ألف «فمعتلا» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، و «معتلا» حال من الضمیر المستتر فی عرف مقدم علیه «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فعل ، وخبر «أی» هو مجموع جمله الشرط والجواب علی الذی نختاره فی أخبار أسماء الشرط الواقعه مبتدأ ، ولتقدیر : أی فعل مضارع کان هو - أی الحال والشأن - آخره ألف أو واو أو یاء فقد عرف هذا الفعل بأنه معتل ، یرید أن المعتل من الأفعال المعربه هو ما آخره حرف عله ألف أو واو أو یاء.

أشار إلی أن المعتلّ من الأفعال هو ما کان فی آخره واو قبلها ضمه ، نحو : یغزو ، أو یاء قبلها کسره ، نحو : یرمی ، أو ألف قبلها فتحه ، نحو : یخشی.

* * *

إعراب المعتل من الأفعال النکره و المعرفه

فالألف انو فیه غیر الجزم

وأبد نصب ما کیدعو یرمی (1)

والرّفع فیهما انو ، واحذف جازما

ثلاثهنّ ، تقض حکما لازما (2)

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 986


1- «فالألف» مفعول لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وهو علی حذف «فی» توسعا ، والتقدیر : ففی الألف انو «انو» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فیه» جار ومجرور متعلق بانو «غیر» مفعول به لانو ، وغیر مضاف و «الجزم» مضاف إلیه «وأبد» الواو حرف عطف ، أبد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «نصب» مفعول به لأبد ، ونصب مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «کیدعو» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله لما «یرمی» معطوف علی یدعو مع إسقاط حرف العطف ، یرید أن ما کان من الأفعال المعربه آخره ألف یقدر فیه الرفع والنصب اللذان هما غیر الجزم ، وما کان من الأفعال المعربه آخره واو کیدعو أو یاء کیرمی یظهر فیه النصب.
2- «والرفع» الواو حرف عطف ، الرفع : مفعول به مقدم علی عامله وهو انو الآتی «فیهما» جار ومجرور متعلق بانو «انو» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «واحذف» فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جزما» حال من فاعل احذف المستتر فیه «ثلاثهن» مفعول ، لا حذف بتقدیر مضاف ، ومعمول جازما محذوف ، والتقدیر : واحذف أواخر ثلاثهن حال کونک جازما الأفعال ؛ أو یکون «ثلاثهن» مفعولا لجازما ، ومعمول احذف هو المحذوف ، والتقدیر : واحذف أحرف العله حال کونک جازما ثلاثهن «تقض» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر الذی هو احذف ، وعلامه جزمه حذف الیاء والکسره قبلها دلیل علیها ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حکما» مفعول به لتقض علی تضمینه معنی تؤدی «لازما» نعت لحکما.

ذکر فی هذین البیتین کیفیه الإعراب فی الفعل المعتل ؛ فذکر أن الألف یقدّر فیها غیر الجزم - وهو الرفع والنصب - نحو «زید یخشی» فیخشی : مرفوع ، وعلامه رفعه ضمه مقدره علی الألف ، و «لن یخشی» فیخشی : منصوب ، وعلامه النصب فتحه مقدره علی الألف ، وأما الجزم فیظهر ؛ لأنه یحذف له الحرف الآخر ، نحو «لم یخش».

وأشار بقوله : «وأبد نصب ما کیدعو یرمی» إلی أن النصب یظهر فیما آخره واو أو یاء ، نحو «لن یدعو ، ولن یرمی».

وأشار بقوله «والرّفع فیهما انو» إلی أن الرفع یقدّر فی الواو والیاء ، نحو «یدعو ، ویرمی» فعلامه الرفع ضمه مقدره علی الواو والیاء.

وأشار بقوله : «واحذف جازما ثلاثهنّ» إلی أن الثلاث - وهی الألف ، والواو ، والیاء - تحذف فی الجزم ، نحو «لم یخش ، ولم یغز ، ولم یرم» فعلامه الجزم حذف الألف والواو والیاء.

وحاصل ما ذکره : أن الرفع یقدّر فی الألف والواو والیاء ، وأن الجزم یظهر فی الثلاثه بحذفها ، وأن النصب یظهر فی الیاء والواو ، ویقدّر فی الألف.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 987

النّکره و المعرفه
معنی النکره

نکره : قابل أل ، مؤثّرا ،

أو واقع موقع ما قد ذکرا (1)

النکره : ما یقبل «أل» وتؤثّر فیه التعریف ، أو یقع موقع ما یقبل «أل» (2) فمثال ما یقبل «أل» وتؤثر فیه التعریف «رجل» فتقول : الرجل ، واحترز بقوله «وتؤثر فیه التعریف» مما یقبل «أل» ولا تؤثر فیه التعریف ، کعبّاس علما ؛ فإنک تقول فیه : العبّاس ، فتدخل علیه «أل» لکنها لم تؤثر فیه التعریف ؛ لأنه معرفه قبل دخولها [علیه] ومثال ما وقع موقع ما یقبل «أل» ذو : التی بمعنی صاحب ، نحو «جاءنی ذو مال» أی : صاحب مال ، فذو : نکره ، وهی لا تقبل «أل» لکنها واقعه موقع صاحب ، وصاحب یقبل «أل» نحو الصاحب.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 988


1- «نکره» مبتدأ ، وجاز الابتداء بها لأنها فی معرض التقسیم ، أو لکونها جاریه علی موصوف محذوف ، أی : اسم نکره ، ویؤید ذلک الأخیر کون الخبر مذکرا «قابل» خبر المبتدأ ، ویجوز العکس ، لکن الأول أولی ، لکون النکره هی المحدث عنها ، وقابل مضاف ، و «أل» مضاف إلیه ، مقصود لفظه «مؤثرا» حال من أل «أو» عاطفه «واقع» معطوف علی قابل ، و «موقع» مفعول فیه ظرف مکان ، وموقع مضاف و «ما» اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «ذکرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قابل أل ، والألف للاطلاق ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
2- اعترض قوم علی هذا التعریف بأنه غیر جامع ، وذلک لأن لنا أسماء نکرات لا تقبل أل ولا تقع موقع ما یقبل أل ، وذلک الحال فی نحو «جاء زید راکبا» والتمییز فی نحو «اشتریت رطلا عسلا» واسم لا النافیه للجنس فی نحو «لا رجل عندنا» ومجرور رب فی نحو «رب رجل کریم لقیته». والجواب أن هذه کلها تقبل أل من حیث ذاتها ، لا من حیث کونها حالا أو تمییزا أو اسم لا. واعترض علیه أیضا بأنه غیر مانع ، وذلک لأن بعض المعارف یقبل أل نحو یهود ومجوس ، فإنک تقول : الیهود ، والمجوس ، وبعض المعارف یقع موقع ما یقبل أل ، مثل ضمیر الغائب العائد إلی نکره ، نحو قولک : لقیت رجلا فأکرمته ، فإن هذا الضمیر واقع موقع رجل السابق وهو یقبل أل. والجواب أن یهود ومجوس اللذین یقبلان أل هما جمع یهودی ومجوسی ؛ فهما نکرتان ، فإن کانا علمین علی القبیلین المعروفین لم یصح دخول أل علیهما ، وأما ضمیر الغائب العائد إلی نکره فهو عند الکوفیین نکره ؛ فلا یضر صدق هذا التعریف علیه ، والبصریون یجعلونه واقعا موقع «الرجل» لا موقع رجل ، وکأنک قلت : لقیت رجلا فأکرمت الرجل ، کما قال تعالی : (کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولاً فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) وإذا کان کذلک فهو واقع موقع ما لا یقبل أل ؛ فلا یصدق التعریف علیه.
معنی المعرفه و أنواعها

وغیره معرفه : کهم ، وذی

وهند ، وابنی ، والغلام ، والّذی (1)

أی : غیر النّکره المعرفه ، وهی سته أقسام : المضمر کهم ، واسم الإشاره کذی ، والعلم کهند ، والمحلّی بالألف واللام کالغلام ، والموصول کالّذی ، وما أضیف إلی واحد منها کابنی ، وسنتکلم علی هذه الأقسام.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 989


1- «وغیره» غیر : مبتدأ ، وغیر مضاف والهاء العائد علی النکره مضاف إلیه «معرفه» خبر المبتدأ «کهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کهم «وذی ، وهند ، وابنی ، والغلام ، والذی» کلهن معطوفات علی هم ، وفی عباره المصنف قلب ، وکان حقه أن یقول : والمعرفه غیر ذلک ؛ لأن المعرفه هی المحدث عنها. وهذه العباره تنبیء عن انحصار الاسم فی النکره والمعرفه ، وذلک هو الراجح عند علماء النحو ، ومنهم قوم جعلوا الاسم علی ثلاثه أقسام : الأول النکره ، وهو ما یقبل أل کرجل وکریم ، والثانی : المعرفه ، وهو ما وضع لیستعمل فی شیء بعینه کالضمیر والعلم ، والثالث : اسم لا هو نکره ولا هو معرفه ، وهو ما لا تنوین فیه ولا یقبل أل کمن وما ، وهذا لیس بسدید.
الضمیر و معناه

فما لذی غیبه أو حضور

- کأنت ، وهو - سمّ بالضّمیر (1)

یشیر إلی أن الضمیر : ما دلّ علی غیبه کهو ، أو حضور ، وهو قسمان : أحدهما ضمیر المخاطب ، نحو أنت ، والثانی ضمیر المتکلم ، نحو أنا.

* * *

وذو اتّصال منه ما لا یبتدا

ولا یلی إلّا اختیارا أبدا (2).

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 990


1- «فما» اسم موصول مفعول به أول لسم ، مبنی علی السکون فی محل نصب «لذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما ، وذی مضاف و «غیبه» مضاف إلیه «أو» عاطفه «حضور» معطوف علی غیبه «کأنت» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أو متعلق بمحذوف حال من ما «وهو» معطوف علی أنت «سم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالضمیر» جار ومجرور متعلق بسم ، وهو المفعول الثانی لسم.
2- «وذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «اتصال» مضاف إلیه «منه» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لذی اتصال «ما» اسم موصول خبر المبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع «لا» نافیه «یبتدا» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله لا محل صله الموصول. والعائد محذوف ، أی : لا یبتدأ به ، کذا قال الشیخ خالد ، وهو عجیب غایه العجب ؛ لأن نائب الفاعل إذا کان راجعا إلی ما کان هو العائد ، وإن کان راجعا إلی شیء آخر غیر مذکور فسد الکلام ، ولزم حذف العائد المجرور بحرف جر مع أن الموصول غیر مجرور بمثله ، وذلک غیر جائز ، والصواب أن فی قوله یبتدأ ضمیرا مستترا تقدیره هو یعود إلی ما هو العائد ، وأن أصل الکلام ما لا یبتدأ به ؛ فالجار والمجرور نائب فاعل ، فحذف الجار وأوصل الفعل إلی الضمیر فاستتر فیه ، فتدبر ذلک وتفهمه «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله معطوفه علی جمله الصله «إلا» قصد لفظه : مفعول به لیلی «اختیارا» منصوب علی نزع الخافض ، أی : فی الاختیار «أبدا» ظرف زمان متعلق بیلی.
ینقسم الضمیر البارز إلی متصل و منفصل

کالیاء والکاف من «ابنی أکرمک»

والیاء والها من «سلیه ما ملک» (1)

الضمیر البارز ینقسم إلی : متّصل ، ومنفصل ؛ فالمتصل هو : الذی لا یبتدأ به کالکاف من «أکرمک» ونحوه ، ولا یقع بعد «إلّا» فی الاختیار (2) ؛ فلا یقال : ما أکرمت إلّاک ، وقد جاء شذوذا فی الشعر ، کقوله :

13- أعوذ بربّ العرش من فئه بغت ***علیّ ؛ فما لی عوض إلّاه ناصر(3)ه

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 991


1- «کالیاء» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کالیاء «والکاف» معطوف علی الیاء «من» حرف جر «ابنی» مجرور بمن ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف حال من الیاء «أکرمک» أکرم : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ابنی ، والکاف مفعول به ، والجمله فی محل نصب حال من قوله «الکاف» بإسقاط العاطف الذی یعطفها علی الحال الأولی «والیاء والهاء» معطوفان علی الیاء السابقه «من» حرف جار لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف حال ، أی والیاء والهاء حال کونهما من قولک - إلخ «سلیه» سل : فعل أمر ، ویاء المخاطبه فاعل ، والهاء مفعول أول «ما» اسم موصول مفعول ثان لسلی «ملک» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله ما.
2- أجاز جماعه - منهم ابن الأنباری - وقوعه بعد إلا اختیارا ؛ وعلی هذا فلا شذوذ فی البیتین ونحوهما.
3- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف لها قائل اللغه : «أعوذ» ألتجیء وأتحصن ، و «الفئه» الجماعه ، و «البغی» العدوان والظلم ، و «عوض» ظرف یستغرق الزمان المستقبل مثل «أبدا» إلا أنه مختص بالنفی ، وهو مبنی علی الضم کقبل وبعد. المعنی : إنی ألتجیء إلی رب العرش وأتحصن بحماه من جماعه ظلمونی وتجاوزوا معی حدود النصفه ؛ فلیس لی معین ولا وزر سواه. الإعراب : «أعوذ» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «برب» جار ومجرور متعلق بأعوذ ، ورب مضاف و «العرش» مضاف إلیه «من فئه» جار ومجرور متعلق بأعوذ «بغت» بغی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی فئه ، والتاء للتأنیث ، والجمله فی محل جر صفه لفئه «علی» جار ومجرور متعلق ببغی «فما» نافیه «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خیر مقدم «عوض» ظرف زمان مبنی علی الضم فی محل نصب متعلق بناصر الآتی «إلاه» إلا : حرف استثناء ، والهاء ضمیر وضع للغائب ، وهو هنا عائد إلی رب العرش ، مستثنی مبنی علی الضم فی محل نصب «ناصر» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «إلاه» حیث وقع الضمیر المتصل بعد إلا ، وهو شاذ لا یجوز إلا فی ضروره الشعر ، إلا عند ابن الأنباری ومن ذهب نحو مذهبه ؛ فإن ذلک عندهم سائغ جائز فی سعه الکلام ، ولک عندهم أن تحذو علی مثاله

وقوله :

14- وما علینا - إذا ما کنت جارتنا - ***أن لا یجاورنا إلّاک دیّار(1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 992


1- وهذا البیت أیضا من الشواهد التی لا یعرف قائلها. اللغه : «وما علینا» یروی فی مکانه «وما نبالی» من المبالاه بمعنی الاکتراث بالأمر والاهتمام له والعنایه به ، وأکثر ما تستعمل هذه الکلمه بعد النفی کما رأیت فی بیت الشاهد ، وقد تستعمل فی الإثبات إذا جاءت معها أخری منفیه ، وذلک کما فی قول زهیر بن أبی سلمی المزنی : لقد بالیت مظعن أمّ أوفی ولکن أمّ أوفی لا تبالی و «دیار» معناه أحد ، ولا یستعمل إلا فی النفی العام ، تقول : ما فی الدار من دیار ، وما فی الدار دیور ، ترید ما فیها من أحد ، قال الله تعالی : (وَقالَ نُوحٌ رَبِ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً) یرید لا تذر منهم أحدا ، بل استأصلهم وأفنهم جمیعا. المعنی : إذا کنت جارتنا فلا نکترث بعدم مجاوره أحد غیرک ، یرید أنها هی وحدها التی یرغب فی جوارها ویسر له. الإعراب : «وما» نافیه «نبالی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن «إذا» ظرف متضمن معنی الشرط «ما» زائده «کنت» کان الناقصه واسمها «جارتنا» جاره : خبر کان ، وجاره مضاف ونا : مضاف إلیه ، والجمله من کان واسمها وخبرها فی محل جر بإضافه إذا إلیها «أن» مصدریه «لا» نافیه «یجاورنا» یجاور : فعل مضارع منصوب بأن ، ونا : مفعول به لیجاور «إلاک» إلا : أداه استثناء ، والکاف مستثنی مبنی علی الکسر فی محل نصب ، والمستثنی منه دیار الآتی «دیار» فاعل یجاور ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول به لنبالی ، ومن رواه «وما علینا» تکون ما نافیه أیضا ، وعلینا : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وأن المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مرفوع یقع مبتدأ مؤخرا ، ویجوز أن تکون ما استفهامیه بمعنی النفی مبتدأ ، وعلینا : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر ؛ والمصدر المؤول من أن وما دخلت علیه منصوب علی نزع الخافض ، وکأنه قد قال : أی شیء کائن علینا فی عدم مجاوره أحد لنا إذا کنت جارتنا ، ویجوز أن تکون ما نافیه ، وعلینا : متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والمصدر منصوب علی نزع الخافض أیضا والتقدیر علی هذا : وما علینا ضرر فی عدم مجاوره أحد لنا إذا کنت أنت جارتنا. الشاهد فیه : قوله «إلاک» حیث وفع الضمیر المتصل بعد إلا شذوذا. وقال المبرد : لیست الروایه کما أنشدها النحاه «إلاک» وإنما صحه الروایه : * ألّا یجاورنا سواک دیّار* وقال صاحب اللب : روایه البصریین : * ألّا یجاورنا حاشاک دیّار* فلا شاهد فیه علی هاتین الروایتین ؛ فتفطن لذلک.

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 993

المضمرات کلها مبنیه

وکلّ مضمر له البنا یجب ،

ولفظ ما جرّ کلفظ ما نصب (1)

المضمرات کلّها مبنیه ؛ لشبهها بالحروف فی الجمود (2) ، ولذلک لا تصغّر ).

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 994


1- «وکل» مبتدأ أول ، وکل مضاف و «مضمر» مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بیجب الآتی «البنا» مبتدأ ثان «یجب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی البنا ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «ولفظ» مبتدأ ولفظ مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «جر» فعل ماض مبنی للمجهول ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «کلفظ» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ولفظ مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «نصب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما المجروره محلا بالإضافه ، والجمله من الفعل ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
2- قد عرفت - فیما مضی أول باب المعرب والمبنی - أن الضمائر مبنیه لشبهها بالحروف شبها وضعیا ، بسبب کون أکثرها قد وضع علی حرف واجد أو حرفین ، وحمل ما وضع علی أکثر من ذلک علیه ، حملا للأقل علی الأکثر ، وقد ذکر الشارح فی هذا الموضع وجها ثانیا من وجوه شبه الضمائر بالحروف ، وهو ما سماه بالشبه الجمودی ، وهو : کون الضمائر بحیث لا تتصرف تصرف الأسماء ؛ فلا تثنی ولا تصغر ، وأما نحو «هما وهم وهن وأنتما وأنتم وأنتن» ، فهذه صیغ وضعت من أول الأمر علی هذا الوجه ، ولیست علامه المثنی والجمع طارئه علیها. ونقول : قد أشبهت الضمائر الحروف فی وجه ثالث ، وهی أنها مفتقره فی دلالتها علی معناها البته إلی شیء ، وهو المرجع فی ضمیر الغائب ، وقرینه التکلم أو الخطاب فی ضمیر الحاضر ، وأشبهته فی وجه رابع ، وهو أنها استغنت بسبب اختلاف صیغها عن أن تعرب فأنت تری انهم قد وضعوا للرفع صیغه لا تستعمل فی غیره ، وللنصب صیغه أخری ولم یجیزوا إلا أن تستعمل فیه ؛ فکان مجرد الصیغه کافیا لبیان موقع الضمیر ، فلم یحتج للاعراب لیبین موقعه ، فأشبه الحروف فی عدم الحاجه إلی الإعراب ، وإن کان سبب عدم الحاجه مختلفا فیهما (وانظر ص 28 ، 32).

ولا تثنّی ولا تجمع ، وإذا ثبت أنها مبنیه : فمنها ما یشترک فیه الجرّ والنصب ، وهو : کل ضمیر نصب أو جر متّصل ، نحو : أکرمتک ، ومررت بک ، وإنّه وله ؛ فالکاف فی «أکرمتک» فی موضع نصب ، وفی «بک» فی موضع جر ، والهاء فی «إنه» فی موضع نصب ، وفی «له» فی موضع جر.

ومنها ما یشترک فیه الرفع والنصب والجر ، وهو «نا» ، وأشار إلیه بقوله :

للرّفع والنّصب وجرّ «نا» صلح

کاعرف بنا فإنّنا نلنا المنح (1)

أی : صلح لفظ «نا» للرفع ، نحو نلنا ، وللنصب ، نحو فإنّنا ، وللجر ، نحو بنا.

ومما یستعمل للرفع والنصب والجر : الیاء ؛ فمثال الرفع نحو «اضربی» ومثال النصب نحو «أکرمنی» ومثال الجر نحو «مرّ بی».

ویستعمل فی الثلاثه أیضا «هم» ؛ فمثال الرفع «هم قائمون» ومثال النصب «أکرمتهم» ومثال الجر «لهم».

وإنما لم یذکر المصنف الیاء وهم لأنهما لا یشبهان «نا» من کل وجه ؛ لأن «نا» تکون للرفع والنصب والجر والمعنی واحد ، وهی ضمیر متّصل

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 995


1- «للرفع» جار ومجرور متعلق بصلح الآتی «والنصب وجر» معطوفان علی الرفع و «نا» مبتدأ ، وقد قصد لفظه «صلح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نا ، والجمله من صلح وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «کاعرف» الکاف حرف جر ، والمجرور محذوف ، والتقدیر : کقولک ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، واعرف : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بنا» جار ومجرور متعلق باعرف «فإننا» الفاء تعلیلیه ، وإن حرف توکید ونصب ، ونا : اسمها «نلنا» فعل وفاعل ، والجمله من نال وفاعله فی محل رفع خبر إن «المنح» مفعول به لنال ، منصوب بالفتحه الظاهره ، وسکن لأجل الوقف.

فی الأحوال الثلاثه ، بخلاف الیاء ؛ فإنها - وإن استعملت للرفع والنصب والجر ، وکانت ضمیرا متصلا فی الأحوال الثلاثه - لم تکن بمعنی واحد فی الأحوال الثلاثه ؛ لأنها فی حاله الرفع للمخاطب ، وفی حالتی النصب والجر للمتکلم ، وکذلک «هم» ؛ لأنها - وإن کانت بمعنی واحد فی الأحوال الثلاثه - فلیست مثل «نا» ؛ لأنها فی حاله الرفع ضمیر منفصل ؛ وفی حالتی النصب والجر ضمیر متصل.

* * *

ما یصلح من الضمائر لأکثر من موضع

وألف والواو والنّون لما

غاب وغیره ، کقاما واعلما (1)

الألف والواو والنون من ضمائر الرفع المتصله ، وتکون للغائب وللمخاطب ؛ فمثال الغائب «الزّیدان قاما ، والزّیدون قاموا ، والهندات قمن» ومثال المخاطب «اعلما ، واعلموا ، واعلمن» ، ویدخل تحت قول المصنف «وغیره» المخاطب والمتکلم ، ولیس هذا بجید ؛ لأن هذه الثلاثه لا تکون للمتکلم أصلا ، بل إنما تکون للغائب أو المخاطب کما مثلنا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 996


1- «ألف» مبتدأ - وهو نکره ، وسوغ الابتداء به عطف المعرفه علیها «والواو ، والنون» معطوفان علی ألف «لما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «غاب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما ، والجمله لا محل لها صله ما «وغیره» الواو حرف عطف ، غیر : معطوف علی ما ، وغیر مضاف والضمیر مضاف إلیه «کقاما» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور یتعلقان بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک کائن کقولک ، وقاما : فعل ماض وفاعل «واعلما» الواو عاطفه ، واعلما : فعل أمر ، وألف الاثنین فاعله ، والجمله معطوفه بالواو علی جمله قاما.
ینقسم الضمیر إلی مستتر و بارز

ومن ضمیر الرّفع ما یستتر

کافعل أوافق نغتبط إذ تشکر (1)

ینقسم الضمیر إلی مستتر وبارز (2) ، والمستتر إلی واجب الاستتار وجائزه. .

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 997


1- «من ضمیر ، جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وضمیر مضاف. و «الرفع» مضاف إلیه «ما» اسم موصول مبتدأ مؤخر ، مبنی علی السکون فی محل رفع «یستتر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله ما «کافعل» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور یتعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کقولک. وافعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أوافق» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «نغتبط» بدل من أوافق «إذ» ظرف وضع للزمن الماضی ، ویستعمل مجازا فی المستقبل ، وهو متعلق بقوله «نغتبط» مبنی علی السکون فی محل نصب «تشکر» فعل مضارع وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جر بإضافه إذ إلیها.
2- المنقسم هو الضمیر المتصل لا مطلق الضمیر ، والمراد بالضمیر البارز ما له صوره فی اللفظ حقیقه نحو الناء والهاء فی أکرمته ، والیاء فی ابنی ، أو حکما کالضمیر المتصل المحذوف من اللفظ جوازا فی نحو قولک : جاء الذی ضربت ؛ فإن التقدیر جاء الذی ضربته ، فحذفت التاء من اللفظ ، وهی منوبه ؛ لأن الصله لا بد لها من عائد یربطها بالموصول. ومن هنا تعلم أن البارز ینقسم إلی قسمین : الأول المذکور ، والثانی المحذوف ، والفرق بین المحذوف والمستتر من وجهین ، الأول : أن المحذوف یمکن النطق به ، وأما المستتر فلا یمکن النطق به أصلا ، وإنما یستعیرون له الضمیر المنفصل - حین یقولون : مستتر جوازا تقدیره هو ، أو یقولون : مستتر وجوبا تقدیره أنا أو أنت - وذلک لقصد التقریب علی المتعلمین ، ولیس هذا هو نفس الضمیر المستتر علی التحقیق ، والوجه الثانی : أن الاستتار یختص بالفاعل الذی هو عمده فی الکلام ، وأما الحذف فکثیرا ما یقع فی الفضلات ، کما فی المفعول به فی المثال السابق ، وقد یقع فی العمد فی غیر الفاعل کما فی المبتدأ ، وذلک کثیر فی العربیه ، ومنه قول سوید بن أبی کاهل الیشکری ، فی وصف امریء یضمر بغضه : مستسرّ الشّنء ، لو یفقدنی لبدا منه ذباب فنبع یرید هو مستسر البغض ، فحذف الضمیر ؛ لأنه معروف ینساق إلی الذهن ، ومثل ذلک أکثر من أن یحصی فی کلام العرب.

والمراد بواجب الاستتار : ما لا یحلّ محلّه الظاهر ، والمراد بجائز الاستتار : ما یحلّ محله الظاهر.

وذکر المصنف فی هذا البیت من المواضع التی یجب فیها الاستتار أربعه :

الأول : فعل الأمر للواحد المخاطب کافعل ، التقدیر أنت ، وهذا الضمیر لا یجوز إبرازه ؛ لأنه لا یحلّ محلّه الظاهر ؛ فلا تقول : افعل زید ، فأما «افعل أنت» فأنت تأکید للضمیر المستتر فی «افعل» ولیس بفاعل لا فعل ؛ لصحه الاستغناء عنه ؛ فتقول : افعل ؛ فإن کان الأمر لواحده أو لاثنین أو لجماعه برز الضمیر ، نحو اضربی ، واضربا ، واضربوا ، واضربن.

الثانی : الفعل المضارع الذی فی أوله الهمزه ، نحو «أوافق» والتقدیر أنا ، فإن قلت «أوافق أنا» کان «أنا» تأکیدا للضمیر المستتر.

الثالث : الفعل المضارع الذی فی أوّله النون ، نحو «نغتبط» أی نحن.

الرابع : الفعل المضارع الذی فی أوّله التاء لخطاب الواحد ، نحو «تشکر» أی أنت ؛ فإن کان الخطاب لواحده أو لاثنین أو لجماعه برز الضمیر ، نحو أنت تفعلین ، وأنتما تفعلان ، وأنتم تفعلون ، وأنتنّ تفعلن.

هذا (1) ما ذکره المصنف من المواضع التی یجب فیها استتار الضمیر. .

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 998


1- وبقیت مواضع أخری یجب فیها استتار الضمیر ، الأول : اسم فعل الأمر ، نحو صه ، ونزال ، ذکره فی التسهیل ، والثانی : اسم فعل المضارع ، نحو أف وأوه ، ذکره أبو حیان ، والثالث : فعل التعجب ، نحو ما أحسن محمدا ، والرابع : أفعل التفضیل ، نحو محمد أفضل من علی ، والخامس : أفعال الاستثناء ، نحو قاموا ما خلا علیا ، أو ما عدا بکرا ، أو لا یکون محمدا. زادها ابن هشام فی التوضیح تبعا لابن مالک فی باب الاستثناء من التسهیل ، وهو حق ، السادس : المصدر النائب عن فعل الأمر ، نحو قول الله تعالی (فَضَرْبَ الرِّقابِ) وأما مرفوع الصفه الجاریه علی من هی له فجائز الاستتار قطعا. وذلک نحو «زید قائم» ألا تری أنک تقول فی ترکیب آخر «زید قائم أبوه» وقد ذکره الشارح فی جائز الاستتار ، وهو صحیح ، وکذلک مرفوع نعم وبئس ، نحو «نعم رجلا أبو بکر ، وبئست امرأه هند» ؛ وذلک لأنک تقول فی ترکیب آخر «نعم الرجل زید ، وبئست المرأه هند».

ومثال جائز الاستتار : زید یقوم ، أی هو ، وهذا الضمیر جائز الاستتار ؛ لأنه یحلّ محلّه الظاهر ؛ فتقول : زید یقوم أبوه ، وکذلک کلّ فعل أسند إلی غائب أو غائبه ، نحو هند تقوم ، وما کان بمعناه ، نحو زید قائم ، أی هو.

* * *

ینقسم البارز المنفصل إلی مرفوع و منصوب

وذو ارتفاع وانفصال : أنا ، هو ،

وأنت ، والفروع لا تشتبه (1)

تقدم أن الضمیر ینقسم إلی مستتر وإلی بارز ، وسبق الکلام فی المستتر ، والبارز ینقسم إلی : متّصل ، ومنفصل ؛ فالمتّصل یکون مرفوعا ، ومنصوبا ، ومجرورا ، وسبق الکلام فی ذلک ، والمنفصل یکون مرفوعا ومنصوبا ، ولا یکون مجرورا.

وذکر المصنف فی هذا البیت المرفوع المنفصل ، وهو اثنا عشر : «أنا» للمتکلم وحده ، و «نحن» للمتکلم المشارک أو المعظّم نفسه ، و «أنت» للمخاطب ، و «أنت» للمخاطبه ، و «أنتما» للمخاطبین أو المخاطبتین ، و «أنتم» للمخاطبین ، و «أنتنّ» للمخاطبات ، و «هو» للغائب ،

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 999


1- «وذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «ارتفاع» مضاف إلیه «وانفصال» معطوف علی ارتفاع «أنا» خبر المبتدأ «هو ، وأنت» معطوفان علی أنا «والفروع» مبتدأ «لا» نافیه «تشتبه» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الفروع ، والجمله من الفعل المضارع المنفی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، الذی هو الفروع.

و «هی» للغائبه ، و «هما» للغائبین أو الغائبتین ، و «هم» للغائبین ، و «هنّ» للغائبات.

* * *

وذو انتصاب فی انفصال جعلا :

إیّای ، والتّفریع لیس مشکلا (1)

أشار فی هذا البیت إلی المنصوب المنفصل ، وهو اثنا عشر : «إیّای» للمتکلّم وحده ، و «إیانا» للمتکلم المشارک أو المعظّم نفسه ، و «إیاک» للمخاطب ، و «إیّاک» للمخاطبه ، و «إیاکما» للمخاطبین أو المخاطبتین ، و «إیاکم» للمخاطبین ، و «إیّاکنّ» للمخاطبات ، و «إیاه» للغائب ، و «إیاها» للغائبه ، و «إیاهما» للغائبین أو الغائبتین ، و «إیّاهم» للغائبین ، و «إیاهنّ» للغائبات (2).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1000


1- «وذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «انتصاب» مضاف إلیه «فی انفصال» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی جعل الآتی «جعلا» فعل ماض ، مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذو «إیای» مفعول ثان لجعل ، والجمله من جعل ومعمولیه فی محل رفع خبر المبتدأ «والتفریع» مبتدأ «لیس» فعل ماض ناقص یرفع الاسم وینصب الخبر واسمها ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی التفریع «مشکلا» خبر لیس ، والجمله من لیس واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- اختلف فی هذه اللواحق التی بعد «إیا» فقیل : هی حروف تبین الحال وتوضح المراد من «إیا» متکلما أو مخاطبا أو غائبا ، مفردا أو مثنی أو مجموعا ، ومثلها مثل الحروف التی فی أنت وأنتما وأنتن ، ومثل اللواحق فی أسماء الإشاره نحو تلک وذلک وأولئک ، وهذا مذهب سیبویه والفارسی والأخفش ، قال أبو حیان : وهو الذی صححه أصحابنا وشیوخنا. وذهب الخلیل والمازنی ، واختاره ابن مالک ، إلی أن هذه اللواحق أسماء ، وأنها ضمائر أضیفت إلیها «إیا» زاعمین أن «إیا» أضیفت إلی غیر هذه اللواحق فی نحو «إذا بلغ الرجل الستین فإیاه وإیا الشواب» فیکون فی ذلک دلیل علی أن اللواحق أسماء. وذلک باطل لوجهین ؛ الأول : أن هذا الذی استشهدوا به شاذ ، ولم تعهد إضافه الضمائر. والثانی أنه لو صح ما یقولون لکانت «إیا» ونحوها ملازمه للاضافه ، وقد علمنا أن الإضافه من خصائص الأسماء المعربه ؛ فکان یلزم أن تکون إیا ونحوها معربه ، ألست تری أنهم أعربوا «أی» الموصوله والشرطیه والاستفهامیه لما لازمها من الإضافه؟ وقال الفراء : إن «إیا» لیست ضمیرا ، وإنما هی حرف عماد جیء به توصلا للضمیر ، والضمیر هو اللواحق ، لیکون دعامه یعتمد علیها ؛ لتمییز هذه اللواحق عن الضمائر المتصله. وزعم الزجاج أن الضمائر هی اللواحق موافقا فی ذلک للفراء ، ثم خالفه فی «إیا» فادعی أنها اسم ظاهر مضاف إلی الکاف والیاء والهاء. وقال ابن درستویه : إن هذا اسم لیس ظاهرا ولا مضمرا ، وإنما هو بین بین. وقال الکوفیون : المجموع من «إیا» ولواحقها ضمیر واحد.
لا یعدل عن المتصل إلی المنفصل إلا إذا تعذر المتصل

وفی اختیار لا یجیء المنفصل

إذا تأتّی أن یجیء المتّصل (1)

کلّ موضع أمکن أن یؤتی فیه بالضمیر المتّصل لا یجوز العدول عنه إلی المنفصل ، إلا فیما سیذکره المصنف ؛ فلا تقول فی أکرمتک «أکرمت إیّاک» لأنه یمکن الإتیان بالمتصل ؛ فتقول : أکرمتک.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1001


1- «وفی اختیار» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فاعل یجیء الآتی «لا» نافیه «یجیء» فعل مضارع «المنفصل» فاعل یجیء «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «تأنی» فعل ماض «أن» حرف مصدری ونصب «یجیء» فعل مضارع منصوب بأن «المتصل» فاعل یجیء ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر فاعل تأتی ، والتقدیر : تأتی مجیء المتصل ، والجمله من تأتی وفاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجواب إذا محذوف لدلاله ما قبله علیه ، والتقدیر : إذا تأتی مجیء المتصل فلا یجیء المنفصل.

فإن لم یمکن الإتیان بالمتصل تعین المنفصل ، نحو إیّاک أکرمت (1) ، وقد

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1002


1- اعلم أنه یتعین انفصال الضمیر ، ولا یمکن المجیء به متصلا ، فی عشره مواضع : الأول : أن یکون الضمیر محصورا ، کقوله تعالی : (وَقَضی رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ) وکقول الفرزدق : أنا الذّائد الحامی الذّمار ، وإنّما یدافع عن أحسابهم أنا أو مثلی إذ التقدیر : لا یدافع عن أحسابهم إلا أنا أو مثلی ومن هذا النوع قول عمرو بن معدیکرب الزبیدی : قد علمت سلمی وجاراتها ما قطّر الفارس إلا أنا الثانی : أن یکون الضمیر مرفوعا بمصدر مضاف إلی المنصوب به ، نحو «عجبت من ضربک هو» وکقول الشاعر : بنصرکم نحن کنتم فائزین ، وقد أغری العدی بکم استسلامکم فشلا الثالث : أن یکون عامل الضمیر مضمرا ، نحو قول السموأل : وإن هو لم یحمل علی النّفس ضیمها فلیس إلی حسن الثناء سبیل وکقول لبید بن ربیعه : فإن أنت لم ینفعک علمک فانتسب لعلّک تهدیک القرون الأوائل الرابع : أن یکون عامل الضمیر متأخرا عنه ، کقوله تعالی : (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) وهذا هو الموضع الذی أشار إلیه الشارح. الخامس : أن یکون عامل الضمیر معنویا ، وذلک إذا وقع الضمیر مبتدأ ، نحو «اللهم أنا عبد أثیم ، وأنت مولی کریم» ومنه «أنا الذائد» فی بیت الفرزدق السابق. السادس : أن یکون الضمیر معمولا لحرف نفی ، کقوله تعالی : (وَما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ)(ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ)(وَما أَنَا بِطارِدِ الْمُؤْمِنِینَ)(إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ) وکقول الشاعر : إن هو مستولیا علی أحد إلّا علی أضعف المجانین السابع : أن یفصل بین الضمیر وعامله بمعمول آخر ، کقوله تعالی : (یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِیَّاکُمْ) وکقول الشاعر : مبرّأ من عیوب النّاس کلّهم فالله یرعی أبا حفص وإیّانا الثامن : أن یقع الضمیر بعد واو المعیه ، کقول أبی ذؤیب الهذلی : فآلیت لا أنفکّ أحذو قصیده تکون وإیّاها بها مثلا بعدی التاسع : أن یقع بعد «أما» نحو «أما أنا فشاعر ، وأما أنت فکاتب ، وأما هو فنحوی». العاشر : أن یقع بعد اللام الفارقه ، نحو قول الشاعر : إن وجدت الصّدیق حقّا لإیّا ک ، فمرنی فلن أزال مطیعا وسیأتی موضع ذکر تفصیله المصنف والشارح.

جاء الضمیر فی الشعر منفصلا مع إمکان الإتیان به متصلا ، کقوله :

15- بالباعث الوارث الاموات قد ضمنت ***إیّاهم الأرض فی دهر الدّهاریر(1)ل

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1003


1- البیت من قصیده للفرزدق ، یفتخر فیها ، ویمدح یزید بن عبد الملک بن مروان ، وقبله : یا خیر حیّ وقت نعل له قدما ومیّت بعد رسل الله مقبور إنّی حلفت ، ولم أحلف علی فند ، فناء بیت من السّاعین معمور اللغه : «الباعث» الذی یبعث الأموات ویحییهم بعد موتهم «الوارث» هو الذی ترجع إلیه الأملاک بعد فناء الملاک «ضمنت» - بکسر المیم مخففه - بمعنی تضمنت ، أی اشتملت أو بمعنی تکفلت یهم «الدهاریر» الزمن الماضی ، أو الشدائد ، وهو جمع لا واحد له من لفظه. الإعراب : «بالباعث» جار ومجرور متعلق بقوله «حلفت» فی البیت الذی أنشدناه قبل هذا البیت ، والأموات : یجوز فیه وجهان ؛ أحدهما : جره بالکسره الظاهره علی أنه مضاف إلیه ، والمضاف هو الباعث والوارث علی مثال قوله : یا من رأی عارضا أسرّ له بین ذراعی وجبهه الأسد وقولهم «قطع الله ید ورجل من قالها» والوجه الثانی : نصب الأموات بالفتحه الظاهره علی أنه مفعول به تنازعه الوصفان فأعمل فیه الثانی وحذف ضمیره من الأول لکونه فضله «ضمنت» فعل ماض ، والتاء للتأنیث «إیاهم» مفعول به تقدم علی الفاعل «الأرض» فاعل ضمن «فی دهر» جار ومجرور متعلق بضمنت ، ودهر مضاف و «الدهاریر» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره. الشاهد فیه : قوله «ضمنت إیاهم» حیث عدل عن وصل الضمیر إلی فصله ؛ وذلک خاص بالشعر ، ولا یجوز فی سعه الکلام ، ولو جاء به علی ما یستحقه الکلام لقال «قد ضمنتهم الأرض». ومثل هذا البیت قول زیاد بن منقذ العدوی التمیمی من قصیده له یقولها فی تذکر أهله والحنین إلی وطنه ، وکان قد نزل صنعاء فاستوبأها ، وکان أهله بنجد فی وادی أشی - بزنه المصغر (وانظر 1 / 65 من کتابنا هدایه السالک إلی أوضح المسالک) : وما أصاحب من قوم فأذکرهم إلّا یریدهم حبّا إلیّ هم فقد جاء بالضمیر منفصلا - وهو قوله «هم» فی آخر البیت - وکان من حقه أن یجیء به متصلا بالعامل - وهو قوله «یزید» - ولو جاء به علی ما یقتضیه الاستعمال لقال «إلا یزیدونهم حبا إلی». ومثل ذلک قول طرفه بن العبد البکری : أصرمت حبل الوصل ، بل صرموا یا صاح ، بل قطع الوصال هم وکان من حقه أن یقول : «بل قطعوا الوصال» لکنه اضطر ففصل
المواضع التی یجوز فیها وصل الضمیر و فصله

وصل أو افصل هاء سلنیه ، وما

أشبهه ، فی کنته الخلف انتمی (1).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1004


1- «وصل» الواو للاستئناف ، صل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» حرف عطف دال علی التخییر «افصل» فعل أمر ، وفعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله افصل معطوفه علی جمله صل «هاء» مفعول تنازعه الفعلان ، فأعمل فیه الثانی ، وهاء مضاف و «سلنیه» قصد لفظه : مضاف إلیه «وما» الواو حرف عطف ، ما : اسم موصول معطوف علی سلنیه «أشبهه» أشبه : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والهاء مفعول به ، والجمله لا محل لها صله ما «فی کنته» جار ومجرور متعلق بانتمی «الخلف» مبتدأ «انتمی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخلف ، والجمله من انتمی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وانتمی معناه انتسب ، والمراد أن بین العلماء خلافا فی هذه المسأله ، وأن هذا الخلاف معروف ، وکل قول فیه معروف النسبه إلی قائله.

کذاک خلتنیه ، واتّصالا

أختار ، غیری اختار الانفصالا (1)

أشار فی هذین البیتین إلی المواضع التی یجوز أن یؤتی فیها بالضمیر منفصلا مع إمکان أن یؤتی به متصلا.

فأشار بقوله : «سلنیه» إلی ما یتعدّی إلی مفعولین الثانی منها لیس خیرا فی الأصل ، وهما ضمیران ، نحو : «الدّرهم سلنیه» فیجوز لک فی هاء «سلنیه» الاتصال نحو سلنیه ، والانفصال نحو سلنی إیّاه ، وکذلک کل فعل أشبهه ، نحو الدّرهم أعطیتکه ، وأعطیتک إیّاه.

وظاهر کلام المصنف أنه یجوز فی هذه المسأله الانفصال والاتصال علی السواء ، وهو ظاهر کلام أکثر النحویین ، وظاهر کلام سیبویه أن الاتصال فیها واجب ، وأن الانفصال مخصوص بالشعر.

وأشار بقوله : «فی کنته الخلف انتمی» إلی أنه إذا کان خبر «کان» وأخواتها ضمیرا ، فإنه یجوز اتصاله وانفصاله ، واختلف فی المختار منهما ؛ فاختار المصنف

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1005


1- «کذاک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «خلتنیه» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «واتصالا» الواو عاطفه ، اتصالا : مفعول مقدم لأختار «أختار» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «غیری غیر : مبتدأ ، وغیر مضاف والیاء التی للمتکلم مضاف إلیه «اختار» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود لغیری ، والجمله من اختار وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «الانفصالا» مفعول به لاختار ، والألف للاطلاق.

الاتصال ، نحو کنته ، واختار سیبویه الانفصال ، نحو کنت إیاه (1) ، [تقول ؛ الصّدیق کنته ، وکنت إیّاه].

وکذلک المختار عند المصنف الاتصال فی نحو «خلتنیه» (2) وهو : کلّ فعل تعدّی إلی مفعولین الثانی منهما خبر فی الأصل ، وهما ضمیران ، ومذهب سیبویه أن المختار فی هذا أیضا الانفصال ، نحو خلتنی إیّاه ، ومذهب سیبویه أرجح ؛ لأنه هو الکثیر فی لسان العرب علی ما حکاه سیبویه عنهم وهو المشافه لهم ، قال الشاعر : حن

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1006


1- قد ورد الأمران کثیرا فی کلام العرب ؛ فمن الانفصال قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : لئن کان إیّاه لقد حال بعدنا عن العهد ، والإنسان قد یتغیّر وقول الآخر : لیس إیّای وإیّا ک ، ولا نخشی رقیبا ومن الاتصال قول أبی الأسود الدؤلی یخاطب غلاما له کان یشرب النبیذ فیضطرب شأنه وتسوء حاله : فإن لا یکنها أو تکنه فإنّه أخوها غذته أمّه بلبانها وقول رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم لعمر بن الخطاب فی شأن ابن الصیاد : «إن یسکنه فلن تسلط علیه ، وإلا یکنه فلا خیر لک فی قتله» ومنه الشاهد رقم 17 الآتی فی ص 109.
2- قد ورد الأمران فی فصیح الکلام أیضا ، فمن الاتصال قوله تعالی : (إِذْ یُرِیکَهُمُ اللهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلاً ، وَلَوْ أَراکَهُمْ کَثِیراً) وقول الشاعر : بلّغت صنع امریء برّ إخالکه إذ لم تزل لاکتساب الحمد معتذرا ومن الانفصال قول الشاعر : أخی حسبتک إیّاه ، وقد ملئت أرجاء صدرک بالأضغان والإحن

16- إذا قالت حذام فصدّقوها***فإنّ القول ما قالت حذام (1)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1007


1- هذا البیت قیل إنه لدیسم بن طارق أحد شعراء الجاهلیه ، وقد جری مجری المثل ، وصار یضرب لکل من یعتد بکلامه ، ویتمسک بمقاله ، ولا یلتفت إلی ما یقول غیره ، وفی هذا جاء به الشارح ، وهو یرید أن سیبویه هو الرجل الذی یعتد بقوله ، ویعتبر نقله ؛ لأنه هو الذی شافه العرب ، وعنهم أخذ ، ومن ألسنتهم استمد. المفردات : «حذام» اسم امرأه ، زعم بعض أرباب الحواشی أنها الزباء ، وقال : وقیل غیرها ، ونقول : الذی علیه الأدباء أنها زرقاء الیمامه ، وهی امرأه من بنات لقمان بن عاد ، وکانت ملکه الیمامه ، والیمامه اسمها ، فسمیت البلد باسمها ، زعموا أنها کانت تبصر من مسیره ثلاثه أیام ، وهی التی یشیر إلیها النابغه الذبیانی فی قوله : واحکم کحکم فتاه الحیّ إذ نظرت إلی حمام سراع وارد الثّمد قالت : ألا لیتما هذا الحمام لنا إلی حمامتنا أو نصفه فقد الإعراب : «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «قالت» قال : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «حذام» فاعل قال ، مبنی علی الکسر فی محل رفع «فصدقوها» الفاء واقعه فی جواب إذا ، وصدق : فعل أمر مبنی علی حذف النون ، والواو فاعل ، وها : مفعول به «فإن» الفاء للعطف ، وفیها معنی التعلیل ، وإن : حرف توکید ونصب «القول» اسم إن منصوب بالفتحه الظاهره «ما» اسم موصول خبر إن ، مبنی ، علی السکون فی محل رفع «قالت» قال : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «حذام» فاعل قالت ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، والعائد محذوف ، أی ما قالته حذام. التمثیل به : قد جاء الشارح بهذا البیت وهو یزعم أن مذهب سیبویه أرجح مما ذهب إلیه الناظم ، وکأنه أراد أن یعرف الحق بأن یکون منسوبا إلی عالم جلیل کسیبویه ، وهی فکره لا یجوز للعلماء أن یتمسکوا بها ، ثم إن الأرجح فی المسأله لیس هو ما ذهب إلیه سیبویه والجمهور ، بل الأرجح ما ذهب إلیه ابن مالک ، والرمانی ، وابن الطراوه من أن الاتصال أرجح فی خبر کان وفی المفعول الثانی من معمولی ظن وأخواتها ، وذلک من قبل أن الاتصال فی البابین أکثر ورودا عن العرب ؛ وقد ورد الاتصال فی خبر «کان» فی الحدیث الذی رویناه لک ، وورد الاتصال فی المفعول الثانی من باب ظن فی القرآن الکریم فیما قد تلونا من الآیات ، ولم یرد فی القرآن الانفصال فی أحد البابین أصلا ، وبحسبک أن یکون الاتصال هو الطریق الذی استعمله القرآن الکریم باطراد.

وقدّم الأخصّ فی اتّصال

وقدّمن ما شئت فی انفصال (1)

ضمیر المتکلم أخصّ من ضمیر المخاطب ، وضمیر المخاطب أخصّ من ضمیر الغائب ؛ فإن اجتمع ضمیران منصوبان أحدهما أخصّ من الآخر ؛ فإن کانا متصلین وجب تقدیم الأخصّ منهما ؛ فتقول : الدرهم أعطیتکه وأعطیتنیه ، بتقدیم الکاف والیاء علی الهاء ؛ لأنها أخصّ من الهاء ؛ لأن الکاف للمخاطب ، والیاء للمتکلم ، والهاء للغائب ، ولا یجوز تقدیم الغائب مع الاتّصال ؛ فلا تقول : أعطیتهوک ، ولا أعطیتهونی ، وأجازه قوم ، ومنه ما رواه ابن الأثیر فی غریب الحدیث من قول عثمان رضی الله عنه : «أراهمنی الباطل شیطانا» ؛ فإن فصل أحدهما کنت بالخیار ؛ فإن شئت قدّمت الأخصّ ، فقلت : الدرهم أعطیتک إیاه ، وأعطیتنی إیاه ، وإن شئت فدّمت غیر الأخصّ ، فقلت : أعطیته إیّاک ،

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1008


1- «وقدم» الواو عاطفه ، قدم : فعل أمر مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، وحرک بالکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الأخص» مفعول به لقدم «فی اتصال» جار ومجرور متعلق بقدم «وقد من» الواو عاطفه ، قدم : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول مفعول به لقدم المؤکد ، مبنی علی السکون فی محل نصب «شئت» فعل وفاعل ، وجملتهما لا محل لها صله ما الموصوله ، والعائد محذوف ، والتقدیر : وقد من الذی شئنه «فی انفصال» جار ومجرور متعلق بقدمن.

وأعطیته إیای ، وإلیه أشار بقوله : «وقدّمن ما شئت فی انفصال» وهذا الذی ذکره لیس علی إطلاقه ، بل إنما یجوز تقدیم غیر الأخصّ فی الانفصال عند أمن اللّبس ، فإن خیف لبس لم یجز ؛ فإن قلت : زید أعطیتک إیّاه (1) ، لم یجز تقدیم الغائب ، فلا تقول : زید أعطیته إیاک ؛ لأنه لا یعلم هل زید مأخوذ أو آخذ.

* * *

وفی اتّحاد الرّتبه الزم فصلا

وقد یییح الغیب فیه وصلا (2)

إذا اجتمع ضمیران ، وکانا منصوبین ، واتّحدا فی الرّتیه - کأن یکونا لمتکلمین ، أو مخاطبین ، أو غائبین - فإنه یلزم الفصل فی أحدهما ؛ فتقول : أعطیتنی إیّای ، وأعطیتک إیّاک ، وأعطیته إیّاه ، ولا یجوز اتصال الضمیرین ، فلا تقول : أعطیتنینی ، ولا أعطیتکک ، ولا أعطیتهوه ؛ نعم إن کانا غائبین واختلف لفظهما فقد یتصلان ، نحو الزّیدان الدّرهم أعطیتهماه ، وإلیه أشار بقوله فی الکافیه :

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1009


1- إنما یقع اللبس فیما إذا کان کل من المفعولین یصلح أن یکون فاعلا کما تری فی مثال الشارح ، ألست تری أن المخاطب وزیدا یصلح کل منهما أن یکون آخذا ویصلح أن یکون مأخوذا ، أما نحو «الدرهم أعطیته إیاک» أو «الدرهم أعطیتک إباه» فلا لبس لأن المخاطب آخذ تقدم أو تأخر ، والدرهم مأخوذ تقدم أو تأخر.
2- «وفی اتحاد» الواو حرف عطف ، والجار والمجرور متعلق بالزم الآتی ، واتحاد مضاف و «الرتبه» مضاف إلیه «الزم» فعل أمر مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فصلا» مفعول به لا لزم «وقد» الواو عاطفه ، قد : حرف دال علی التقلیل «یبیح» فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره «الغیب» فاعل یبیح «فیه» جار ومجرور متعلق بیبییح «وصلا» مفعول به لیبیح.

مع اختلاف ما ، ونحو «ضمنت

إیّاهم الأرض» الضّروره اقتضت

وربما أثبت هذا البیت فی بعض نسخ الألفیه ، ولیس منها ، وأشار بقوله : «ونحو ضمنت - إلی آخر البیت» إلی أن الإتیان بالضمیر منفصلا فی موضع یجب فیه اتّصاله ضروره ، کقوله :

بالباعث الوارث الأموات قد ضمنت

إیّاهم الأرض فی دهر الدّهاریر (1)

[15]

وقد تقدم ذکر ذلک.

* * *

تلزم نون الوقایه قبل یاء المتکلم فی الفعل

وقبل یا النّفس مع الفعل التزم

نون وقایه ، و «لیسی» قد نظم (2)

إذا اتصل بالفعل یاء المتکلم لحقته لزوما نون تسمی نون الوقایه ، وسمیت بذلک لأنها تقی الفعل من الکسر ، وذلک نحو «أکرمنی ، ویکرمنی ، وأکرمنی» وقد جاء حذفها مع «لیس» شذوذا ، کما قال الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1010


1- مضی شرح هذا البیت قریبا (ص 101) فارجع إلیه هناک ، وهو الشاهد رقم 15
2- «وقبل» الواو حرف عطف ، قبل ظرف زمان متعلق بالتزم الآتی ، وقبل مضاف و «یا» مضاف إلیه ، ویا مضاف و «النفس» مضاف إلیه «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من یا النفس ، ومع مضاف و «الفعل» مضاف إلیه «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، وسکن لأجل الوقف «نون» نائب فاعل لا لتزم مرفوع بالضمه ، ونون مضاف و «قایه» مضاف إلیه «ولیسی» الواو عاطفه ، لیسی : قصد لفظه مبتدأ «قد» حرف تحقیق «نظم» فعل ماض مبنی للمجهول مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب. وسکنه لأجل الوقف ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی لیسی ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ.

17- عددت قومی کعدید الطّیس ***إذ ذهب القوم الکرام لیسی (1).

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1011


1- هذا البیت نسبه جماعه من العلماء - ومنهم ابن منظور فی لسان العرب (ط ی س) - لرؤبه بن العجاج ، ولیس موجودا فی دیوان رجزه ، ولکنه موجود فی زیادات الدیوان. اللغه : «کعدید» العدید کالعدد ، یقال : هم عدید الثری ، أی عددهم مثل عدده ، و «الطیس» - بفتح الطاء المهمله ، وسکون الیاء المثناه من تحت ، وفی آخره سین مهمله - الرمل الکثیر ، وقال ابن منظور : «واختلفوا فی تفسیر الطیس ، فقال بعضهم : کل من علی ظهر الأرض من الأنام فهو من الطیس ، وقال بعضهم : بل هو کل خلق کثیر النسل نحو النمل والذباب والهوام ، وقیل : یعنی الکثیر من الرمل» اه «لیسی» أراد غیری ، استثنی نفسه من القوم الکرام الذین ذهبوا ، هذا ویروی صدر الشاهد : * عهدی بقومی کعدید الطّیس* وهی الروایه الصحیحه المعنی. المعنی : یفخر بقومه ، ویتحسر علی ذهابهم ، فیقول : عهدی بقومی الکرام الکثیرین کثره تشبه کثره الرمل حاصل ، وقد ذهبوا إلا إیای ، فإننی بقیت بعدهم خلفا عنهم. الإعراب : «عددت» فعل وفاعل «قومی» قوم : مفعول به ، وقوم مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «کعدید» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف ، والتقدیر : عددتهم عدا مثل عدید ، وعدید مضاف و «الطیس» مضاف إلیه «إذ» ظرف دال علی الزمان الماضی ، متعلق بعددت «ذهب» فعل ماض «القوم» فاعله «الکرام» صفه له ، والجمله فی محل جر بإضافه الظرف إلیها «لیسی» لیس : فعل ماض ناقص دال علی الاستثناء ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود علی البعض المفهوم من القوم ، والیاء خبره مبنی علی السکون فی محل نصب. الشاهد فیه : فی هذا البیت شاهدان ، وکلاهما فی لفظ «لیسی» أما الأول فإنه أتی یخبره ضمیرا متصلاء ولا یجوز عند جمهره النحاه أن یکون إلا منفصلا ، فکان یجب علیه - علی مذهبهم هذا - أن یقول : ذهب القوم الکرام لیس إیای. والثانی - وهو الذی جاء الشارح بالبیت من أجله هنا - حیث حذف نون الوقایه من لیس مع اتصالها بیاء المتکلم ، وذلک شاذ عند الجمهور الذین ذهبوا إلی أن «لیس» فعل ، وانظر ما ذکرناه فی ص 104.

واختلف فی أفعل التعجب : هل تلزمه نوز الوقایه أم لا؟ فتقول : ما أفقرنی إلی عفو الله ، وما أفقری إلی عفو الله ، عند من لا یلتزمها فیه ، والصحیح أنها تلزم (1).

* * *

نون الوقایه قبل یاء المتکلم مع الحرف

«لیتنی» فشا ، و «لیتی» ندرا

ومع «لعلّ» اعکس ، وکن مخبّرا (2)

فی الباقیات ، واضطرارا خفّفا

منّی وعنّی بعض من قد سلفا (3).

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1012


1- الخلاف بین البصریین والکوفیین فی اقتران نون الوقایه بأفعل فی التعجب مبنی علی اختلافهم فی أنه هو اسم أو فعل ، فقال الکوفیون : هو اسم ، وعلی هذا لا تتصل به نون الوقایه ؛ لأنها إنما تدخل علی الأفعال لتقیها الکسر الذی لیس منها فی شیء ، وقال البصریون : هو فعل ، وعلی هذا یجب اتصاله بنون الوقایه لتقیه الکسر.
2- «ولیتنی» الواو عاطفه ، لیتنی قصد لفظه : مبتدأ «فشا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لیتنی ، والجمله من فشا وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «ولیتی» قصد لفظه أیضا : مبتدأ «ندرا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لیتی ، والجمله من ندر وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «ومع» الواو عاطفه ، مع : ظرف متعلق باعکس الآتی ، ومع مضاف و «لعل» قصد لفظه : مضاف إلیه «اعکس» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف ، والتقدیر : واعکس الحکم مع لعل «وکن» الواو عاطفه ، کن : فعل أمر ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مخیرا» خبره.
3- «فی الباقیات» جار ومجرور متعلق بمخیر فی البیت السابق «واضطرارا» الواو عاطفه ، اضطرارا : مفعول لأجله «خففا» فعل ماض ، والألف للاطلاق «منی» قصد لفظه : مفعول به لخفف «وعنی» قصد لفظه أیضا : معطوف علی منی «بعض» فاعل خفف ، وبعض مضاف ، و «من» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «قد» حرف تحقیق «سلفا ، فعل ماض ، والألف للاطلاق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الموصوله ، والجمله من سلف وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول الذی هو من.

ذکر فی هذین البیتین حکم نون الوقایه مع الحروف ؛ فذکر «لیت» وأن نون الوقایه لا تحذف منها ، إلا ندورا ، کقوله :

18- کمنیه جابر إذ قال : لیتی ***أصادفه وأتلف جلّ مالی (1)ی؟

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1013


1- هذا البیت لزید الخیر الطائی ، وهو الذی سماه النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم بهذا الاسم ، وکان اسمه فی الجاهلیه قبل هذه التسمیه زید الخیل ؛ لأنه کان فارسا. اللغه : «المنیه» بضم فسکون - اسم للشیء الذی تتمناه ، وهی أیضا اسم للتمنی ، والمنیه المشبهه بمنیه جابر تقدم ذکرها فی بیت قبل بیت الشاهد ، وذلک فی قوله : تمنّی مزید زیدا فلاقی أخاثقه إذا اختلف العوالی کمنیه جابر ، إذ قال : لیتی أصادفه وأفقد جلّ مالی تلاقینا ، فما کنّا سواء ولکن خرّ عن حال لحال ولو لا قوله : یا زید قدنی ؛ لقد قامت نویره بالمآلی شککت ثیابه لمّا التقینا بمطّرد المهزّه کالخلال «مزید» بفتح المیم وسکون الزای : رجل من بنی أسد ، وکان یتمنی لقاء زید ویزعم أنه إلی لقیه نال منه ، فلما تلاقیا طعنه زید طعنه فولی هاربا «أخاثقه» أی صاحب وثوق فی نفسه واصطبار علی منازله الأقران فی الحرب «العوالی» جمع عالیه ، وهی ما یلی موضع السنان من الرمح ، واختلافها : ذهابها فی جهه العدو ومجیئها عند الطعن «جابر» رجل من غطفان ، کان یتمنی لقاء زید ، فلما تلاقیا قهره زید وغلبه «وأتلف» یروی «وأفقد». الإعراب : «کمنیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف ، والتقدیر : تمنی مزید تمنیا مشابها لمنیه جابر ، ومنیه مضاف و «جابر» مضاف إلیه «إذ» ظرف للماضی من الزمان «قال» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی جابر ، والجمله فی محل جر بإضافه إذ إلیها «لیتی» لیت : حرف تمن ونصب ، والیاء اسمه ، مبنی علی السکون فی محل نصب «أصادف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر لیت «وأفقد» الواو حالیه ، وأفقد : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل رفع خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیره : وأنا أفقد ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال «جل» مفعول به لأفقد ، وجل مضاف ومال من «مالی» مضاف إلیه ومال مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «لیتی» حیث حذف نون الوقایه من لیت الناصبه لیاء المتکلم ، وظاهر کلام المصنف والشارح أن هذا الحذف لیس بشاذ ، وإنما هو نادر قلیل ، وهذا الکلام علی هذا الوجه هو مذهب الفراء من النحاه ؛ فإنه لا یلزم عنده أن تجیء بنون الوقایه مع لیت ، بل یجوز لک فی السعه أن تترکها ، وإن کان الإتیان بها أولی ، وعباره سیبویه تفید أن ترک النون ضروره حیث قال : «وقد قالت الشعراء «لیتی» إذا اضطروا کانهم شبهوه بالاسم حیث قالوا : الضاربی» اه ، وانظر شرح الشاهد (21) الآنی. ومثل هذا الشاهد - فی حذف نون الوقایه مع لیت - قول ورقه بن نوفل الأسدی : فیا لیتی إذا ما کان ذاکم ولجت وکنت أوّلهم ولوجا وقد جمع بین ذکر النون وترکها حارثه بن عبید البکری أحد المعمرین فی قوله : ألا یا لیتنی أنضیت عمری وهل یجدی علیّ الیوم لیتی؟

والکثیر فی لسان العرب ثبوتها ، وبه ورد القرآن ، قال الله تعالی : (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ).

وأما «لعلّ» فذکر أنها بعکس لیت ؛ فالفصیح تجریدها من النون کقوله تعالی - حکایه عن فرعون - (لعلّی أبلع الأسباب) ویقلّ ثبوت النون ، کقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1014

19- فقلت : أعیرانی القدوم ؛ لعلّنی ***أخطّ بها قبرا لأبیض ماجد(1)نی

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1015


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها. اللغه : «أعیرانی» ویروی «أعیرونی» وکلاهما أمر من العاریه ، وهی أن تعطی غیرک ما بنتفع به مع بقاء عینه ثم یرده إلیک «القدوم» - بفتح القاف وضم الدال المخففه - الآله التی ینجر بها الخشب «أخط بها» أی أنحت بها ، وأصل الخط من قولهم : خط بأصبعه فی الرمل «قبرا» المراد به الجفن ، أی القراب ، وهو الجراب الذی یغمد فیه السیف «لأبیض ماجد» لسیف صقیل. الإعراب : «فقلت» فعل وفاعل «أعیرانی» أعیرا : فعل أمر مبنی علی حذف النون ، والألف ضمیر الاثنین فاعل ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول لأعیرا «القدوم» مفعول ثان لأعیرا «لعلنی» لعل : حرف تعلیل ونصب ، والنون للوقایه ، والیاء اسمها «أخط» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، وجمله المضارع وفاعله فی محل رفع خبر لعل «بها» جار ومجرور متعلق بأخط «قبرا» مفعول به لأخط «لأبیض» اللام حرف جر ، وأبیض مجرور بها ، وعلامه جر ، الفتحه نیابه عن الکسره لأنه اسم لا ینصرف ، والمانع له من الصرف الوصفیه ووزن الفعل ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه لقبر «ماجد» صفه لأبیض ، مجرور بالکسره الظاهره. الشاهد فیه : قوله «لعلنی» حیث جاء بنون الوقایه مع لعل ، وهو قلیل. ونظیره قول حاتم الطائی یخاطب امرأته ، وکانت قد لامته علی البذل والجود : أرینی جوادا مات هزلا لعلّنی أری ما ترین ، أو بخیلا مخلّدا والکثیر فی الاستعمال حذف النون مع «لعل» وهو الذی استعمله القرآن الکریم ، مثل قوله تعالی : (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ) وقوله سبحانه : (لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً) ومنه قول الفرزدق : وإنّی لراج نظره قبل الّتی لعلّی - وإن شطّت نواها - أزورها وقول الآخر : ولی نفس تنازعنی إذا ما أقول لها : لعلّی أو عسانی

ثم ذکر أنک بالخیار فی الباقیات ، أی : فی باقی أخوات لیت ولعلّ - وهی : إنّ ، وأنّ ، وکأنّ ، ولکنّ - فتقول : إنّی وإنّنی ، وأنّی وأنّنی ، وکأنّی وکأنّنی ، ولکنّی ولکنّنی.

ثم ذکر أن «من ، وعن» تلزمهما نون الوقایه ؛ فتقول : منّی وعنّی - بالتشدید - ومنهم من یحذف النون ؛ فیقول : منی وعنی - بالتخفیف - وهو شاذ ، قال الشاعر :

20- أیّها السّائل عنهم وعنی ***لست من قیس ولا قیس منی (1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1016


1- وهذا البیت أیضا من الشواهد المجهول قائلها ، بل قال ابن الناظم : إنه من وضع النحویین ، وقال ابن هشام عنه «وفی النفس من هذا البیت شیء» ووجه تشکک هذین العالمین المحققین فی هذا البیت أنه قد اجتمع الحرفان «من» و «عن» وأتی بهما علی لغه غیر مشهوره من لغات العرب ، وهذا یدل علی قصد ذلک وتکلفه. اللغه : «قیس» هو قیس عیلان أبو قبیله من مضر ، واسمه الناس - بهمزه وصل ونون - ابن مضر بن نزار ، وهو أخو إلیاس - بیاء مثناه تحتیه - وقیس هنا غیر منصرف للعلمیه والتأنیث المعنوی ؛ لأنه بمعنی القبیله ، وبعضهم یقول : قیس ابن عیلان. الإعراب : «أیها» أی : منادی حذف منه یاء النداء ، مبنی علی الضم فی محل نصب ، وها للتنبیه «السائل» صفه لأی «عنهم» جار ومجرور متعلق بالسائل «وعنی» معطوف علی عنهم «لست» لیس : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمها «من قیس» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لیس «ولا» الواو عاطفه ، ولا نافیه «قیس» مبتدأ «منی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وهذه الجمله معطوفه علی جمله لیس واسمها وخبرها. الشاهد فیه : قوله «عنی» و «منی» حیث حذف نون الوقایه منهما شذوذا للضروره.
نون الوقایه قبل یاء المتکلم مع لدن و قد

وفی لدنّی لدنی قلّ ، وفی

قدنی وقطنی الحذف أیضا قد یفی (1)

أشار بهذا إلی أن الفصیح فی «لدنّی» إثبات النون ، کقوله تعالی : (قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً) ویقلّ حذفها ، کقراءه من قرأ (مِنْ لَدُنِّی) بالتخفیف والکثیر فی «قد ، وقط» ثبوت النون ، نحو : قدنی وقطنی ، ویقل الحذف نحو : قدی وقطی ، أی حسبی ، وقد اجتمع الحذف والإثبات فی قوله :

21- قدنی من نصر الخبیبین قدی ***[لیس الإمام بالشّحیح الملحد](2)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1017


1- «فی لدنی» جار ومجرور متعلق بقل «لدنی» قصد لفظه : مبتدأ «قل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی لدنی المخففه ، والجمله من قل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «وفی قدنی» جار ومجرور متعلق بیفی الآتی «وقطنی» معطوف علی قدنی «الحذف» مبتدأ «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «قد» حرف تقلیل «یفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الحذف ، والجمله من یفی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الدی هو «الحذف» والجمله معطوفه علی جمله المبتدأ والخبر السابقه.
2- هذا البیت لأبی نخیله حمید بن مالک الأرقط ، أحد شعراء عصر بنی أمیه ، من أرجوزه له یمدح بها الحجاج بن یوسف الثقفی ، ویعرض بعبد الله بن الزبیر. اللغه : أراد بالخبیبین عبد الله بن الزبیر - وکنیته أبو خبیب - ومصعبا أخاه ، وغلبه لشهرته ، ویروی «الخبیبین» - بصیغه الجمع - یرید أبا خبیب وشیعته ، ومعنی «قدنی» حسبی وکفانی «لیس الإمام إلخ» أراد بهذه الجمله التعریض بعبد الله بن الزبیر ؛ لأنه کان قد نصب نفسه خلیفه بعد موت معاویه بن یزید ، وکان - مع ذلک - مبخلا لا تبض یده بعطاء. الإعراب : «قدنی» قد : اسم بمعنی حسب مبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع ، والنون للوقایه ، وقد مضاف والیاء التی للمتکلم مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «من نصر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ونصر مضاف و «الخبیبین» مضاف إلیه «قدی» یجوز أن یکون قد هنا اسم فعل ، وقد جعله ابن هشام اسم فعل مضارع بمعنی یکفینی ، وجعله غیره اسم فعل ماض بمعنی کفانی ، وجعله آخرون اسم فعل أمر بمعنی لیکفنی ، وهذا رأی ضعیف جدا ، ویاء المتکلم علی هذه الآراء مفعول به ، ویجوز أن یکون قد اسما بمعنی حسب مبتدأ ، ویاء المتکلم مضاف إلیه ، والخبر محذوف ، وجمله المبتدأ وخبره مؤکده لجمله المبتدأ وخبره السابقه «لیس» فعل ماض ناقص «الإمام» اسمها «بالشحیح» الباء حرف جر زائد ، الشحیح : خبر لیس منصوب بفتحه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد «الملحد» صفه للشحیح. الشاهد فیه : قوله «قدنی» و «قدی» حیث أثبت النون فی الأولی وحذفها من الثانیه وقد اضطربت عبارات النحویین فی ذلک ؛ فقال قوم : إن الحذف غیر شاذ ، ولکنه قلیل ، وتبعهم المصنف والشارح ، وقال سیبویه : «وقد یقولون فی الشعر قطی وقدی فأما الکلام فلا بد فیه من النون ، وقد اضطر الشاعر فقال قدی شبهه بحسبی لأن المعنی واحد» اه. وقال الأعلم : «وإثباتها (النون) فی قد وقط هو المستعمل ؛ لأنهما فی البناء ومضارعه الحروف بمنزله من وعن ، فتلزمهما النون المکسوره قبل الیاء ؛ لئلا یغیر آخرهما عن السکون» اه وقال الجوهری : «وأما قولهم قدک بمعنی حسب فهو اسم ، وتقول : قدی ، وقدنی أیضا بالنون علی غیر قیاس ؛ لأن هذه النون إنما تزاد فی الأفعال وقایه لها ، مثل ضربنی وشتمنی» وقال ابن بری یرد علی الجوهری «وهم الجوهری فی قوله إن النون فی قدنی زیدت علی غیر قیاس» وجعل النون مخصوصا بالفعل لا غیر ، ولیس کذلک ، وإنما تزاد وقایه لحرکه أو سکون فی فعل أو حرف ، کقولک فی من وعن إذا أضفتهما لنفسک : منی وعنی ؛ فزدت نون الوقایه لتبقی نون من وعن علی سکونها ، وکذلک فی قد وقط ، وتقول : قدنی وقطنی ؛ فتزید نون الوقایه لتبقی الدال والطاء علی سکونها ، وکذلک زادوها فی لیت ، فقالوا : لیتنی ، لتبقی حرکه التاء علی حالها ، وکذلک قالوا فی ضرب : ضربنی ، لتبقی الباء علی فتحها ، وکذلک قالوا فی اضرب : اضربنی ، أدخلوا نون الوقایه لتبقی الباء علی سکونها» اه. ولابن هشام ههنا کلام کثیر وتفریعات طویله لم یسبقه إلیها أحد من قدامی العلماء وهی فی مغنی اللبیب ، وقد عنینا بذکرها والرد علیها فی حواشینا المستفیضه علی شرح الأشمونی فارجع إلیها هناک إن شئت (وانظر الأبیات التی أنشدناها فی شرح الشاهد رقم 18 ففیها شاهد لهذه المسأله ، وهو رابع تلک الأبیات). هذا ، ولم یتکلم المصنف ولا الشارح عن الاسم المعرب إذا أضیف لیاء المتکلم. واعلم أن الأصل فی الاسم المعرب ألا تتصل به نون الوقایه ، نحو ضاربی ومکرمی وقد ألحقت نون الوقایه باسم الفاعل المضاف إلی یاء المتکلم فی قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «فهل أنتم صادقونی» وفی قول الشاعر : ولیس الموافعینی لیرفد خائبا فإنّ له أضعاف ما کان أمّلا وفی قول الآخر : ألا فتی من بنی ذبیان یحملنی ولیس حاملنی إلّا ابن حمّال وفی قول الآخر : ولیس بمعیینی وفی النّاس ممتع صدیق إذا أعیا علیّ صدیق کما لحقت أفعل التفضیل فی قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «غیر الدحال أخوفنی علیکم» لمشابهه أفعل التفضیل لفعل التعجیب.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1018

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1019

العلم
اشاره

(1)

معنی العلم

اسم یعیّن المسمّی مطلقا

علمه : کجعفر ، وخرنقا (2)

وقرن ، وعدن ، ولاحق ،

وشذقم ، وهیله ، وواشق (3)

العلم هو : الاسم الذی یعین مسماه مطلقا ، أی بلا قید التکلم أو الخطاب أو الغیبه ؛ فالاسم : جنس یشمل النکره والمعرفه ، و «یعین مسماه» : فصل أخرج النکره ، و «بلا قید» أخرج بقیه المعارف ، کالمضمر ؛ فإنه یعین مسماه بقید التکلم ک- «أنا» أو الخطاب ک- «أنت» أو الغیبه ک- «هو» ، ثم مثّل الشیخ بأعلام الأناسیّ وغیرهم ، تنبیها علی أن مسمّیات الأعلام العقلاء وغیرهم من المألوفات ؛ فجعفر : اسم رجل ، وخرنق : اسم امرأه من شعراء العرب (4) ، ».

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1020


1- هو فی اللغه مشترک لفظی بین معان ، منها الجبل ، قال الله تعالی : (وَلَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ) أی کالجبال ، وقالت الخنساء ترثی أخاها صخرا : وإنّ صخرا لتأتمّ الهداه به کأنه علم فی رأسه نار ومنها الرایه التی تجعل شعارا للدوله أو الجند ، ومنها العلامه ، ولعل المعنی الاصطلاحی مأخوذ من هذا الأخیر ، وأصل الترجمه «هذا باب العلم» فحذف المبتدأ ، ثم الخبر ، وأقام المضاف إلیه مقامه ، ولیس یخفی علیک إعرابه.
2- «اسم» مبتدأ «یعین» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم «المسمی» مفعول به لیعین ، والجمله من یعین وفاعله ومفعوله فی محل رفع صفه لاسم «مطلقا» حال من الضمیر المستتر فی یعین «علمه» علم : خبر المبتدأ ، وعلم مضاف والضمیر مضاف إلیه ، ویجوز العکس ؛ فیکون «اسم یعین المسمی» خبرا مقدما ، و «علمه» مبتدأ مؤخرا «کجعفر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کقولک جعفر - إلخ.
3- «وخرنقا ، وقرن ، وعدن ، ولاحق ، وشذقم ، وهیله ، وواشق» کلهن معطوفات علی جعفر.
4- لعل الأولی - بل الأصوب - أن یقول «من شواعر العرب».

وهی أخت طرفه بن العبد لأمّه ، وقرن : اسم قبیله ، وعدن : اسم مکان ، ولاحق : اسم فرس ، وشذقم : اسم جمل ، وهیله : اسم شاه ، وواشق : اسم کلب.

* * *

ینقسم العلم إلی اسم و کنیه و لقب

واسما أتی ، وکنیه ، ولقبا

وأخّرن ذا إن سواه صحبا (1)

ینقسم العلم إلی ثلاثه أقسام : إلی اسم ، وکنیه ، ولقب ، والمراد بالاسم هنا ما لیس بکنیه ولا لقب ، کزید وعمرو ، وبالکنیه : ما کان فی أوله أب أو أمّ ، کأبی عبد الله وأمّ الخیر ، وباللقب : ما أشعر بمدح کزین العابدین ، أو ذمّ کأنف النّاقه.

وأشار بقوله «وأخّرن ذا - إلخ» إلی أن اللقب إذا صحب الاسم وجب تأخیره ، کزید أنف الناقه ، ولا یجوز تقدیمه علی الاسم ؛ فلا تقول : أنف الناقه زید ، إلا قلیلا ؛ ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1021


1- «واسما» حال من الضمیر المستتر فی أنی «أتی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العلم «وکنیه ، ولقبا» معطوفان علی قوله اسما «وأخرن» الواو حرف عطف ، أخر : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» مفعول به لأخر ، وهو اسم إشاره مبنی علی السکون فی محل نصب «إن» حرف شرط «سواه» سوی : مفعول به مقدم لصحب ، وسوی مضاف ، وضمیر الغائب العائد إلی اللقب مضاف إلیه «صحبا» صحب : فعل ماض فعل الشرط ، مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اللقب ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : إن صحب اللقب سواه فأخره.

22- بأنّ ذا الکلب عمرا خیرهم حسبا***ببطن شریان یعوی حوله الذّیب (1)

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1022


1- البیت لجنوب أخت عمرو ذی الکلب بن العجلان أحد بنی کاهل ، وهو من قصیده لها ترثیه بها ، وأولها : کلّ امریء بمحال الدّهر مکذوب وکلّ من غالب الأیّام مغلوب اللغه : «محال الدهر» بکسر المیم ، بزنه کتاب - کیده أو مکره ، وقیل : قوته وشدته «شریان» - بکسر أوله وسکون ثانیه - موضع بعینه ، أو واد ، أو هو شجر تعمل منه القسی «یعوی حوله الذیب» کنایه عن موته ، والباء من قولها «بأن» متعلقه بأبلغ فی بیت قبل بیت الشاهد ، وهو قوله : أبلع هذیلا وأبلغ من یبلّغهم عنّی حدیثا ، وبعض القول تکذیب الاعراب : «بأن» الباء حرف جر ، وأن : حرف توکید ونصب «ذا» - بمعنی صاحب .. اسم أن ، منصوب بالألف نیابه عن الفتحه لأنه من الأسماء السته ، وذا مضاف و «الکلب» مضاف إلیه «عمرا» بدل من ذا «خیرهم» خیر : صفه لعمرا ، وخیر مضاف والضمیر مضاف إلیه «حسبا» تمییز «ببطن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر أن ، وبطن مضاف و «شریان» مضاف إلیه «یعوی» فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی الیاء للثقل «حوله» حول : ظرف متعلق بیعوی ، وحول مضاف وضمیر الغائب العائد إلی عمرو مضاف إلیه «الذیب» فاعل یعوی ، والجمله فی محل نصب حال من عمرو ، ویجوز أن یکون قولها «ببطن» جارا ومجرورا متعلقا بمحذوف حال من عمرو ، وتکون جمله «یعوی إلخ» فی محل رفع خبر أن ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالباء ، والجار والمجرور متعلق بأبلغ فی البیت الذی أنشدناه. الشاهد فیه : قولها «ذا الکلب عمرا» حیث قدمت اللقب - وهو قولها «ذا الکلب» - علی الاسم - وهو قولها «عمرا» - والقیاس أن یکون الاسم مقدما علی اللقب ، ولو جاءت بالکلام علی ما یقتضیه القیاس لقالت «بأن عمرا ذا الکلب». وإنما وجب فی القیاس تقدیم الاسم وتأخیر اللقب لأن الاسم یدل علی الذات وحدها واللقب یدل علیها وعلی صفه مدح أو ذم کما هو معلوم ، فلو جئت باللقب أولا لما کان لذکر الاسم بعده فائده ، بخلاف ذکر الاسم أولا ؛ فإن الإتیان بعده باللقب یفید هذه الزیاده. ومثل هذا البیت فی تقدیم اللقب علی الاسم قول أوس بن الصامت بن قیس بن أصرم الأنصاری الخزرجی : أنا ابن مزیقیا عمرو ، وجدّی أبوه عامر ماء السماء والشاهد فی قوله «مزیقیا عمرو» فإن «مزیقیا» لقب ، و «عمرو» اسم صاحب اللقب ، وقد قدم هذا اللقب علی الاسم کما تری ، أما قوله «عامر ماء السماء» فقد جاء علی الأصل.

وظاهر کلام المصنف أنه یجب تأخیر اللقب إذا صحت سواه ، ویدخل تحت قوله «سواه» الاسم والکنیه ، وهو إنما یجب تأخیره مع الاسم ، فأما مع الکنیه فأنت بالخیار (1) بین أن تقدّم الکنیه علی اللقب ؛ فتقول : أبو عبد الله زین

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1023


1- هذا الذی ذکره الشارح هو ما ذکره کبار النحویین من جواز تقدیم الکنیه علی اللقب أو تأخیرها عنه ، والذی نرید أن ننبه علیه أن الشارح وغیره - کصاحب التوضیح ابن هشام الأنصاری - ذکروا أن قول ابن مالک* وأخرن ذا إن سواه صحبا* موهم لخلاف المراد ، معتمدین فی ذلک علی مذهب جمهره النحاه ، لکن قال السیوطی فی همعه : إن کان (أی اللقب) مع الکنیه فالذی ذکروه جواز تقدمه علیها ، وتقدمها علیه ، ومقتضی تعلیل ابن مالک امتناع تقدیمه علیها ، وهو المختار ، وهذا یفید أن الذی یوهمه کلام المصنف مقصود له ، وأن مذهبه وجوب تأخیر اللقب علی ما عداه ، سواء أکان اسما أم کنیه ، وکنت قد کتبت علی هامش نسختی تصحیحا لبیت المصنف هذا نصه : «وأخرن هذا إن اسما صحبا» ثم ظهر لی أنه لا یجوز تصحیح العباره بشیء مما ذکرناه وذکره الشارح أو غیره ، وعباره ابن هشام فی أوضح المسالک تفید أن هذه العباره التی اعترضها الشارح قد وردت علی وجه صحیح فی نظر الجمهور ، قال ابن هشام : «وفی نسخه من الخلاصه ما یقتضی أن اللقب یجب تأخیره عن الکنیه کأبی عبد الله أنف الناقه ، ولیس کذلک» اه. ومعنی ذلک أنه قد وردت فی النسخه المعتمده عنده علی الوجه الصحیح فی نظر الجمهور ، وقد ذکر الشارح هنا نص هذه النسخه.

العابدین ، وبین أن تقدم اللقب علی الکنیه ؛ فتقول : زین العابدین أبو عبد الله ؛ ویوجد فی بعض النسخ بدل قوله : * وأخّرن ذا إن سواه صحبا» * : * «وذا اجعل آخرا إذا اسما صحبا» * وهو أحسن منه ؛ لسلامته مما ورد علی هذا ؛ فإنه نصّ فی أنه إنما یجب تأخیر اللقب إذا صحب الاسم ، ومفهومه أنه لا یجب ذلک مع الکنیه ، وهو کذلک ، کما تقدم ، ولو قال : «وأخرن ذا إن سواها صحبا» لما ورد علیه شیء ؛ إذ یصیر التقدیر : وأخّر اللّقب إذا صحب سوی الکنیه ، وهو الاسم ، فکأنه قال : وأخر اللقب إذا صحب الاسم.

* * *

وإن یکونا مفردین فأضف

حتما ، وإلّا اتبع الّذی ردف (1)

إذا اجتمع الاسم واللقب : فإما أن یکونا مفردین ، أو مرکبین ، أو الاسم مرکبا واللقب مفردا ، أو الاسم مفردا واللقب مرکبا. ».

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1024


1- «إن» حرف شرط «یکونا» فعل مضارع متصرف من کان الناقصه فعل الشرط مجزوم بإن ، وعلامه جزمه حذف النون ، والألف اسمها مبنی علی السکون فی محل رفع «مفردین» خبر یکون منصوب بالیاء المفتوح ما قبلها المکسور ما بعدها لأنه مثنی «فأضف» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، وأضف : فعل أمر مبنی علی السکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «حتما» مفعول مطلق «وإلا» الواو عاطفه ، إلا : هو عباره عن حرفین أحدهما إن ، والآخر لا ، فأدغمت النون فی اللام ؛ وإن حرف شرط ، ولا : نافیه ، وفعل الشرط محذوف یدل علیه الکلام السابق : أی وإن لم یکونا مفردین «أتبع» فعل أمر مبنی علی السکون ، وحرک بالکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وحذف الفاء منها للضروره ؛ لأن جمله جواب الشرط إذا کانت طلبیه وجب اقترانها بالفاء فکان علیه أن یقول : وإلا فأتبع «الذی» اسم موصول مفعول به لأتبع ، مبنی علی السکون فی محل نصب «ردف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، وجمله ردف وفاعله المستتر فیه لا محل لها من الإعراب صله الموصول وهو «الذی».

فإن کانا مفردین وجب عند البصریین الإضافه (1) ، نحو : هذا سعید کرز ، ورأیت سعید کرز ، ومررت بسعید کرز ؛ وأجاز الکوفیون الإتباع ؛ فتقول : هذا سعید کرز ، ورأیت سعیدا کرزا ، ومررت بسعید کرز ، ووافقهم المصنف علی ذلک فی غیر هذا الکتاب.

وإن لم یکونا مفردین - بأن کانا مرکبین ، نحو عبد الله أنف الناقه ، أو مرکّبا ومفردا ، نحو عبد الله کرز ، وسعید أنف الناقه - وجب الإتباع ؛ فتتبع الثانی الأول فی إعرابه ، ویجوز القطع إلی الرفع أو النصب ، نحو مررت بزید أنف الناقه ، وأنف الناقه ؛ فالرفع علی إضمار مبتدأ ، والتقدیر : هو أنف الناقه ، والنصب علی إضمار فعل ، والتقدیر : أعنی أنف الناقه ؛ فیقطع مع المرفوع إلی النصب ، ومع المنصوب إلی الرفع ، ومع المجرور إلی النصب أو الرفع ، نحو هذا زید أنف الناقه ، ورأیت زیدا أنف الناقه ، ومررت بزید أنف الناقه ، وأنف الناقه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1025


1- وجوب الإضافه عندهم مشروط بما إذا لم یمنع منها مانع : کأن یکون الاسم مقترنا بأل ، فإنه لا تجوز فیه الإضافه ؛ فتقول : جاءنی الحارث کرز ، بإتباع الثانی للأول بدلا أو عطف بیان ؛ إذ لو أضفت الأول للثانی للزم علی ذلک أن یکون المضاف مقرونا بأل والمضاف إلیه خالیا منها ومن الإضافه إلی المقترن بها ، وذلک لا یجوز عند جمهور النحاه. قال أبو رجاء غفر الله تعالی له ولوالدیه : بقی أن یقال : کیف أوجب البصریون هنا إضافه الاسم إلی اللقب إذا کانا مفردین ولا مانع. مع أن مذهبهم أنه لا یجوز أن یضاف اسم إلی ما اتحد به فی المعنی کما سیأتی فی باب الإضافه؟ ویمکن أن یجاب عن هذا بأن امتناع إضافه الاسم إلی ما اتحد به فی المعنی إنما هو فی الإضافه الحقیقیه التی یعرف فیها المضاف بالمضاف إلیه ، وإضافه الاسم إلی اللقب من قبیل الإضافه اللفظیه علی ما اختاره الزمخشری.
ینقسم العلم إلی منقول و مرتجل

ومنه منقول : کفضل وأسد

وذو ارتجال : کسعاد ، وأدد (1)

وجمله ، وما بمزج رکّبا ،

ذا إن بغیر «ویه» تمّ أعربا (2)

وشاع فی الأعلام ذو الإضافه

کعبد شمس وأبی قحافه (3)

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1026


1- «ومنه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «منقول» مبتدأ مؤخر «کفضل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کفضل «وأسد» معطوف علی فضل «وذو» الواو عاطفه ، وذو : معطوف علی قوله منقول وذو مضاف و «ارتجال» مضاف إلیه «کسعاد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کسعاد «وأدد» معطوف علی سعاد.
2- «وجمله» مبتدأ خبره محذوف ، وتقدیره : ومنه جمله ، وجمله المبتدأ والخبر معطوفه بالواو علی جمله «ومنه منقول» ، «وما» الواو عاطفه ، وما اسم موصول معطوف علی جمله ، مبنی علی السکون فی محل رفع «بمزج» جار ومجرور متعلق بقوله رکب الآتی «رکبا» رکب : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل لا محل لها من الإعراب صله الموصول «ذا» اسم إشاره مبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع «إن» حرف شرط «بغیر» جار ومجرور متعلق بقوله تم الآتی ، وغیر مضاف و «ویه» قصد لفظه : مضاف إلیه «تم» فعل ماض مبنی علی الفتح فی محل جزم فعل الشرط «أعرب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ذا ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه خبر المبتدأ ، وتقدیر الکلام : هذا أعرب ، إن تم بغیر لفظ ویه أعرب.
3- «وشاع» فعل ماض «فی الأعلام» جار ومجرور متعلق بقوله شاع «ذو» فاعل شاع ، وذو مضاف ، و «الإضافه» مضاف إلیه «کعبد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کعبد ، وعبد مضاف و «شمس» مضاف إلیه «وأبی» الواو عاطفه ، وأبی : معطوف علی عبد ، مجرور بالیاء نیابه عن الکسره لأنه من الأسماء الخمسه ، وأبی مضاف «وقحافه» مضاف إلیه.

ینقسم العلم إلی : مرتجل ، وإلی منقول ؛ فالمرتجل هو : ما لم یسبق له استعمال قبل العلمیه فی غیرها ، کسعاد ، وأدد ، والمنقول : ما سبق له استعمال فی غیر العلمیه ، والنقل إما من صفه کحارث ، أو من مصدر کفضل ، أو من اسم جنس کأسد ، وهذه تکون معربه ، أو من جمله : کقام زید ، وزید قائم (1) ، وحکمها أنها تحکی ؛ فتقول : جاءنی زید قائم ، ورأیت زید قائم ، ومررت بزید قائم ، وهذه من الأعلام المرکبه.

ومنها أیضا : ما رکب ترکیب مزج ، کبعلبکّ ، ومعدی کرب ، وسیبویه. وذکر المصنف أن المرکب ترکیب مزج : إن ختم بغیر «ویه» أعرب ، ومفهومه أنه إن ختم ب- «ویه» لا یعرب ، بل یبنی ، وهو کما ذکره ؛ فتقول : جاءنی بعلبکّ ، ورأیت بعلبکّ ، ومررت ببعلبکّ ؛ فتعربه إعراب ما لا ینصرف ، ویجوز فیه أیضا البناء علی الفتح ؛ فتقول : جاءنی بعلبکّ ، ورأیت بعلبکّ ، ومررت ببعلبکّ ، ویجوز [أیضا] أن یعرب أیضا إعراب المتضایفین ؛ فتقول : جاءنی حضر موت ، ورأیت حضر موت ، ومررت بحضر موت.

وتقول [فیما ختم بویه] : جاءنی سیبویه ، ورأیت سیبویه ، ومررت بسیبویه ؛ فثبنیه علی الکسر ، وأجاز بعضهم إعرابه إعراب ما لا ینصرف ، نحو جاءنی سیبویه ، ورأیت سیبویه ، ومررت بسیبویه.

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1027


1- الذی سمع عن العرب هو النقل من الجمل الفعلیه ، فقد سموا «تأبط شرا» وسموا «شاب قرناها» ومنه قول الشاعر وهو من شواهد سیبویه : کذبتم وبیت الله لا تنکحونها بنی شاب قرناها تصرّ وتحلب وسموا «ذری حبا» ویشکر ، ویزید ، وتغلب ، فأما الجمله الاسمیه فلم یسموا بها ، وإنما قاسها النحاه علی الجمله الفعلیه.

ومنها : ما رکب ترکیب إضافه : کعبد شمس ، وأبی قحافه ، وهو معرب ؛ فتقول : جاءنی عبد شمس وأبو قحافه ، ورأیت عبد شمس وأبا قحافه ، ومررت بعبد شمس وأبی قحافه.

ونبّه بالمثالین علی أن الجزء الأول ؛ یکون معربا بالحرکات ، ک- «عبد» ، وبالحروف ، ک- «أبی» ، وأن الجزء الثانی ؛ یکون منصرفا ، ک- «شمس» ، وغیر منصرف ، ک- «قحافه».

* * *

ینقسم العلم إلی علم شخصی و علم جنس

ووضعوا لبعض الأجناس علم

کعلم الأشخاص لفظا ، وهو عمّ (1)

من ذاک : أمّ عریط للعقرب ،

وهکذا ثعاله للثّعلب (2).

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1028


1- «ووضعوا» الواو عاطفه ، ووضع : فعل ماض ، والواو ضمیر الجماعه فاعل مبنی علی السکون فی محل رفع «لبعض» جار ومجرور متعلق بوضعوا ، وبعض مضاف ، و «الأجناس» مضاف إلیه «علم» مفعول به لوضعوا ، وأصله منصوب منون فوقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «کعلم» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لعلم ، ولیس حالا منه لأنه نکره وصاحب الحال إنما یکون معرفه ، وعلم مضاف ، و «الأشخاص» مضاف إلیه «لفظا» تمییز لمعنی الکاف ، أی : مثله من جهه اللفظ «وهو» ضمیر منفصل مبتدأ «عم» یجوز أن یکون فعلا ماضیا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوارا تقدیره هو یعود إلی الضمیر العائد إلی علم الجنس ، وعلی هذا تکون الجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، ویجوز أن یکون عم أفعل تفضیل وأصله أعم فسقطت همزته لکثره الاستعمال کما سقطت من خبر وشر ، ویکون أفعل التفضیل علی غیر بابه ، وهو خبر عن الضمیر الواقع مبتدأ.
2- «من» حرف جر «ذاک» ذا : اسم إشاره مبنی علی السکون فی محل جر بمن ، والکاف حرف خطاب ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أم» مبتدأ مؤخر ، وأم مضاف و «عریط» مضاف إلیه «للعقرب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر ، والتقدیر : أم عریط کائن من ذاک حال کونه علما للعقرب «وهکذا» الواو عاطفه ، وها : حرف تنبیه ، والکاف حرف جر ، وذا : اسم إشاره مبنی علی السکون فی محل جر بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ثعاله» مبتدأ مؤخر «للثعلب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ضمیر الخبر کما تقدم فیما قبله.
علم الجنس و الفرق بینه و بین علم الشخص

ومثله برّه للمبرّه ،

کذا فجار علم للفجره (1)

العلم علی قسمین : علم شخص ، وعلم جنس.

فعلم الشخص له حکمان : معنویّ ، وهو : أن یراد به واحد بعینه : کزید ، وأحمد ، ولفظیّ ، وهو صحه مجیء الحال متأخره عنه ، نحو «جاءنی زید ضاحکا» ومنعه من الصّرف مع سبب آخر غیر العلمیه ، نحو «هذا أحمد» ومنع دخول الألف واللام علیه ؛ فلا تقول «جاء العمرو» (2).

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1029


1- «ومثله» الواو عاطفه ، مثل : خبر مقدم ، ومثل مضاف والهاء ضمیر غائب عائد علی المذکور قبله من الأمثله مضاف إلیه ، مبنی علی الضم فی محل جر «بره» مبتدأ مؤخر «للمبره» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر ؛ لأنه فی تقدیر مشتق «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فجار» مبتدأ مؤخر ، مبنی علی الکسر فی محل رفع «علم» مبتدأ خبره محذوف «للفجره» جار ومجرور متعلق بذلک الخبر المحذوف ، والتقدیر : فجار کذا علم موضوع للفجره ، ویجوز أن یکون قوله «للفجره» جارا ومجرورا فی محل الوصف لعلم ، ویجوز غیر هذین الإعرابین لعلم أیضا ، فتأمل.
2- اعلم أن العلم بحسب الأصل لا تدخله الألف واللام ، ولا یضاف ، وذلک لأنه معرفه بالعلمیه ، وأل والإضافه وسیلتان للتعریف ، ولا یجوز أن یجتمع علی الاسم الواحد معرفان ، إلا أنه قد یحصل الاشتراک الاتفاقی فی الاسم العلم ؛ فیکون لک صدیقان اسم کل واحد منهما زید أو عمرو ، مثلا. وفی هذه الحاله یشبه العلم اسم الجنس ؛ فتصل به أل ، وتضیفه ، کما تفعل ذلک برجل وغلام ، وقد جاء ذلک عنهم ؛ فمن دخول «أل» علی علم الشخص قول أبی النجم العجلی : باعد أمّ العمرو من أسیرها حرّاس أبواب علی قصورها وقول الأخطل التغلبی : وقد کان منهم حاجب وابن أمّه أبو جندل والزّید زید المعارک وفی هذا البیت اقتران العلم بأل ، وإضافته. ومن مجیء العلم مضافا قولهم : ربیعه الفرس ، وأنمار الشاه ، ومضر الحمراء ؛ وقال رجل من طییء : علا زیدنا یوم النّقا رأس زیدکم بأبیض ماضی الشّفرتین یمان وقال ربیعه الرقی : لشتّان ما بین الیزیدین فی النّدی یزید سلیم والأغرّ ابن حاتم وقال الراجز یخاطب أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب یا عمر الخیر جزیت الجنّه اکس بنیّاتی وأمّهنّه * أقسمت بالله لتفعلنّه* والشواهد علی ذلک کثیره ، وانظر ص 87 السابقه.

وعلم الجنس کعلم الشخص فی حکمه [اللّفظیّ] ؛ فتقول : «هذا أسامه مقبلا» فتمنعه من الصرف ، وتأتی بالحال بعده ، ولا تدخل علیه الألف واللام ؛ فلا تقول : «هذا الأسامه» (1).

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1030


1- ذکر الشارح من أحکام العلم اللفظیه ثلاثه أحکام یشترک فیها النوعان ، وترک ثلاثه أخری : (الأول) أنه یبتدأ به بلا احتیاج إلی مسوغ ، تقول : أسامه مقبل : وثعاله هارب ، کما تقول : علی حاضر ، وخالد مسافر. (الثانی) أنه لا یضاف بحسب أصل وضعه ؛ فلا یجوز أن تقول : أسامتنا ؛ کما یمتنع أن تقول : محمدنا ، فإن حصل فیه الاشتراک الاتفاقی صحت إضافته علی ما علمت فی علم الشخص. (الثالث) أنه لا ینعت بالنکره ؛ لأنه معرفه ، ومن شرط النعت أن یکون مثل المنعوت فی تعریفه أو تنکیره کما هو معلوم.

وحکم علم الجنس فی المعنی کحکم النکره : من جهه أنه لا یخصّ واحدا بعینه ، فکلّ أسد یصدق علیه أسامه ، وکل عقرب یصدق علیها أمّ عریط ، وکل ثعلب یصدق علیه ثعاله.

وعلم الجنس : یکون للشخص ، کما تقدم ، ویکون للمعنی کما مثّل بقوله : «برّه للمبرّه ، وفجار للفجره».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1031

اسم الإشاره
ما یشار به إلی المفرد مذکرا و مؤنثا

بذا لمفرد مذکّر أشر

بذی وذه تی تا علی الأنثی اقتصر (1)

یشار إلی المفرد المذکّر ب- «ذا» ومذهب البصریین أن الألف من نفس الکلمه ، وذهب الکوفیون إلی أنها زائده (2).

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1032


1- «بذا» جار ومجرور متعلق بقوله «أشر» الآتی «لمفرد» جار ومجرور متعلق بأشر کذلک «مذکر» نعت لمفرد «أشر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بذی» جار ومجرور متعلق بقوله اقتصر الآتی «وذه» الواو عاطفه ، وذه : معطوف علی ذی «تی تا» معطوفان علی ذی بإسقاط حرف العطف «علی الأنثی» جار ومجرور متعلق بقوله اقتصر الآتی أیضا «اقتصر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله «اقتصر» معطوفه علی جمله «أشر» بإسقاط العاطف.
2- ههنا ثلاثه أمور ؛ أولها : أن الشارح لم یذکر - تبعا للمصنف - فی هذا الکتاب من ألفاظ الإشاره إلی المفرد المذکر سوی «ذا» وقد ذکر العلماء أربعه ألفاظ أخری : الأول «ذاء» بهمزه مکسوره بعد الألف ، والثانی «ذائه» بهاء مکسوره بعد الهمزه المکسوره ، والثالث «ذاؤه» بهمزه مضمومه وبعدها هاء مضمومه ، الرابع «آلک» بهمزه ممدوده بعدها لام ثم کاف ، وممن ذکر ذلک الناظم فی کتابه التسهیل. الأمر الثانی : أن «ذا» إشاره للمفرد ، وهذا المفرد إما أن یکون مفردا حقیقه أو حکما ؛ فالمفرد الحقیقی نحو : هذا زید ، وهذا خالد ، وهذا الکتاب ، والمفرد حکما نحو : هذا الرهط ، وهذا الفریق ، ومنه قول الله تعالی : (عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ) أی بین المذکور من الفارض والبکر ، وربما استعمل «ذا» فی الإشاره إلی الجمع ، کما فی قول لبید بن ربیعه العامری : ولقد سئمت من الحیاه وطولها وسؤال هذا النّاس : کیف لبید؟ الأمر الثالث : أن الأصل فی «ذا» أن یشار به إلی المذکر حقیقه ، کما فی الأمثله التی ذکرناها ، وقد یشار به إلی المؤنث إذا نزل منزله المذکر ، کما فی قول الله تعالی : (فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَهً قالَ : هذا رَبِّی) أشار إلی الشمس - وهی مؤنثه بدلیل قوله (بازِغَهً) - بقوله : (هذا رَبِّی) لأنه نزلها منزله المذکر ، ویقال : بل لأنه أخبر عنها بمذکر ، ویقال : بل لأن لغه إبراهیم - علیه السّلام! - الذی ذکر هذا الکلام علی لسانه لا تفرق بین المذکر والمؤنث.

ویشار إلی المؤنثه ب- «ذی» ، و «ذه» بسکون الهاء ، و «تی» ، و «تا» ، و «ذه» بکسر الهاء : باختلاس ، وبإشباع ، و «ته» بسکون الهاء ، وبکسرها ، باختلاس ، وإشباع ، و «ذات».

* * *

ما یشار به إلی المثنی

وذان تان للمثنّی المرتفع

وفی سواه ذین تین اذکر تطع (1)

یشار إلی المثنی المذکر فی حاله الرفع ب- «ذان» وفی حاله النصب والجر ب- «ذین» وإلی المؤنثتین ب- «تان» فی الرفع ، و «تین» فی النصب والجر.

* * *

وبأولی أشر لجمع مطلقا ،

والمدّ أولی ، ولدی البعد انطقا (2).

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1033


1- «وذان» الواو عاطفه ، ذان : مبتدأ «تان» معطوف عله بإسقاط حرف العطف «للمثنی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «المرتفع» نعت للمثنی ، وجمله المبتدأ وخبره معطوفه علی ما قبلها «وفی سواه» الجار والمجرور متعلق بقوله «اذکر» الآتی ، وسوی مضاف والهاء ضمیر الغائب العائد إلی المثنی المرتفع مضاف إلیه ، وقد أعمل الحرف فی «سوی» لأنها عنده متصرفه «ذین» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله «اذکر» الآتی «تین» معطوف علی ذین بإسقاط حرف العطف «اذکر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله «اذکر» معطوفه بالواو علی ما قبلها.
2- «وبأولی» الواو عاطفه ، والباء حرف جر ، و «أولی» مجرور المحل بالباء ، والجار والمجرور متعلق بقوله «أشر» الآتی «أشر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لجمع» جار ومجرور متعلق بقوله «أشر» السابق «مطلقا» حال من قوله «جمع» «والمد» مبتدأ «أولی» خبره «ولدی» الواو عاطفه ، لدی : ظرف بمعنی عند متعلق بقوله انطق الآتی ، ولدی مضاف و «البعد» مضاف إلیه «انطقا» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف للاطلاق ، ویجوز أن تکون الألف مبدله من نون التوکید الخفیفه للوقف.

بالکاف حرفا : دون لام ، أو معه

واللّام - إن قدّمت ها - ممتنعه (1)

یشار إلی الجمع - مذکرا کان أو مؤنثا - ب- «أولی» ولهذا قال المصنف : «أشر لجمع مطلقا» ، ومقتضی هذا أنه یشار بها إلی العقلاء وغیرهم ، وهو کذلک ، ولکن الأکثر استعمالها فی العاقل ، ومن ورودها فی غیر العاقل قوله :

23- ذمّ المنازل بعد منزله اللّوی ***والعیش بعد أولئک الأیّام (2)

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1034


1- «بالکاف» جار ومجرور متعلق بقوله انطق فی البیت السابق «حرفا» حال من «الکاف» «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال ثان من «الکاف» ودون مضاف و «لام» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «معه» مع : ظرف معطوف علی الظرف الواقع متعلقه حالا وهو دون ، ومع مضاف والهاء ضمیر الغائب مضاف إلیه «واللام» مبتدأ «إن» حرف شرط «قدمت» قدم : فعل ماض مبنی علی الفتح المقدر فی محل جزم علی أنه فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعله ، و «ها» مفعول به لقدم «ممتنعه» خبر المبتدأ ، وجواب الشرط محذوف دل علیه المبتدأ وخبره ، والتقدیر : واللام ممتنعه إن قدمت ها فاللام ممتنعه ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها ، لأنها معترصه بین المبتدأ وخبره.
2- البیت لجریر بن عطیه بن الخطفی ، من کلمه له یهجو فیها الفرزدق ، وقبله - وهو المطلع - قوله : سرت الهموم فبتن غیر نیام وأخو الهموم یروم کلّ مرام اللغه : «ذم» فعل أمر من الذم ، ویجوز لک فی المیم تحریکها بإحدی الحرکات الثلاث : الکسر ؛ لأنه الأصل فی التخلص من التقاء الساکنین ؛ فهو مبنی علی السکون وحرک بالکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، والفتح للتخفیف ؛ لأن الفتحه أخف الحرکات ، وهذه لغه بنی أسد ، والضم ؛ لإتباع حرکه الذال ، وهذا الوجه أضعف الوجوه الثلاثه «المنازل» جمع منزل ، أو منزله ، وهو محل النزول ، وکونه ههنا جمع منزله أولی ؛ لأنه یقول فیما بعد «منزله اللوی» - واللوی - بکسر اللام مقصورا - موضع بعینه «العیش» أراد به الحیاه. المعنی : ذم کل موضع تنزل فیه بعد هذا الموضع الذی لقیت فیه أنواع المسره ، وذم أیام الحیاه التی تقضیها بعد هذه الأیام التی قضیتها هناک فی هناءه وغبطه. الإعراب : «ذم» فعل أمر ، مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، وهو مفتوح الآخر للخفه أو مکسوره علی الأصل فی التخلص من التقاء الساکنین أو مضمومه للاتباع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المنازل» مفعول به لذم «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من المنازل ، وبعد مضاف و «منزله» مضاف إلیه ، ومنزله مضاف ، و «اللوی» مضاف إلیه «والعیش» الواو عاطفه ، العیش : معطوف علی المنازل «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من العیش ، وبعد مضاف وأولاء من «أولائک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «الأیام» بدل من اسم الإشاره أو عطف بیان علیه. الشاهد فیه : قوله «أولئک» حیث أشار به إلی غیر العقلاء ، وهی «الأیام» ومثله فی ذلک قول الله تعالی : (إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً) وقد ذکر ابن هشام عن ابن عطیه أن الروایه الصحیحه فی بیت الشاهد* والعیش بعد أولئک الأقوام* وهذه هی روایه النقائض بین جریر والفرزدق ، وعلی ذلک لا یکون فی البیت شاهد ؛ لأن الأقوام عقلاء ، والخطب فی ذلک سهل ؛ لأن الآیه الکریمه التی تلوناها کافیه أعظم الکفایه للاستشهاد بها علی جواز الإشاره بأولاء إلی الجمع من غیر العقلاء.

وفیها لغتان : المدّ ، وهی لغه أهل الحجاز ، وهی الوارده فی القرآن العزیز ، والقصر ، وهی لغه بنی تمیم.

مراتب المشار إلیه و ما یستعمل لکل مرتبه

وأشار بقوله : «ولدی البعد انطقا بالکاف - إلی آخر البیت» إلی أن المشار إلیه له رتبتان : القرب ، والبعد ؛ فجمیع ما تقدم یشار به إلی القریب ،

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1035

فإذا أرید الإشاره إلی البعید أتی بالکاف وحدها ؛ فتقول : «ذاک» أو الکاف واللام نحو «ذلک».

وهذه الکاف حرف خطاب ؛ فلا موضع لها من الإعراب ، وهذا لا خلاف فیه.

فإن تقدّم حرف التنبیه الذی هو «ها» علی اسم الإشاره أتیت بالکاف وحدها ؛ فتقول «هذاک» (1) وعلیه قوله :

24- رأیت بنی غبراء لا ینکروننی ***ولا أهل هذاک الطّراف الممدّد(2).

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1036


1- إذا کان اسم الإشاره لمثنی أو لجمع فإن ابن مالک یری أنه لا یجوز أن یؤتی بالکاف مع حرف التنبیه حینئذ ، وذهب أبو حیان إلی أن ذلک قلیل لا ممتنع ، ومما ورد منه قول العرجی ، وقیل : قائله کامل الثقفی : یاما أمیلح غزلانا شدنّ لنا من هؤلیّائکنّ الضّال والسّمر الشاهد فیه هنا : قوله «هؤلیائکن» فإنه تصغیر «أولاء» الذی هو اسم إشاره إلی الجمع ، وقد اتصلت به «ها» التنبیه فی أوله ، وکاف الخطاب فی آخره.
2- هذا البیت لطرفه بن العبد البکری ، من معلقته المشهوره التی مطلعها : لخوله أطلال ببرقه ثهمد تلوح کباقی الوشم فی ظاهر الید وقبل بیت الشاهد قوله : وما زال تشرابی الخمور ولذّتی وبیعی وإنفاقی طریفی ومتلدی إلی أن تحامتنی العشیره کلّها وأفردت إفراد البعیر المعبّد اللغه : «خوله» اسم امرأه «أطلال» جمع طلل ، بزنه جبل وأجبال ، والطلل : ما شخص وظهر وارتفع من آثار الدیار کالأثافی «برقه» بضم فسکون - هی کل رابیه فیها رمل وطین أو حجاره ، وفی بلاد العرب نیف ومائه برقه عدها صاحب القاموس ، وألف فیها غیر واحد من علماء اللغه ، ومنها برقه ثهمد «تلوح» تظهر «الوشم» أن یغرز بالإبره فی الجلد ثم یذر علیه الکحل أو دخان الشحم فیبقی سواده ظاهرا «البعیر المعبد» الأجرب «بنی غبراء» الغبراء هی الأرض ، سمیت بهذا لغبرتها ، وأراد ببنی الغبراء الفقراء الذین لصقوا بالأرض لشده فقرهم ، أو الأضیاف ، أو اللصوص «الطراف» بکسر الطاء بزنه الکتاب - البیت من الجلد ، وأهل الطراف الممدد : الأغنیاء. المعنی : یرید أن جمیع الناس - من غیر تفرقه بین فقیرهم وغنیهم - یعرفونه ، ولا ینکرون محله من الکرم والمواساه للفقراء وحسن العشره وطیب الصحبه للأغنیاء وکأنه یتألم من صنبع قومه معه. الإعراب : «رأیت» فعل وفاعل «بنی» مفعول به ، وبنی مضاف ، و «غبراء» مضاف إلیه ، ثم إذا کانت رأی بصربه فجمله «لا ینکروننی» من الفعل وفاعله ومفعوله فی محل نصب حال من بنی غبراء ، وإذا کانت رأی علمیه - وهو أولی - فالجمله فی محل نصب مفعول ثان لرأی «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «أهل» معطوف علی الواو الذی هو ضمیر الجماعه فی قوله «لا ینکروننی» وأهل مضاف واسم الإشاره من «هذاک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «الطراف» بدل من اسم الإشاره أو عطف بیان علیه «الممدد» نعت للطراف. الشاهد فیه : قوله «هذاک» حیث جاء بها التنبیه مع الکاف وحدها ، ولم یجیء باللام ، ولم یقع لی - مع طویل البحث وکثره الممارسه - نظیر لهذا البیت مما اجتمعت فیه «ها» التنبیه مع کاف الخطاب بینهما اسم إشاره للمفرد ، ولعل العلماء الذین قرروا هذه القواعد قد حفظوا من شواهد هذه المسأله ما لم یبلغنا ، أو لعل قداماهم الذین شافهوا العرب قد سمعوا ممن یوثق بعربیته استعمال مثل ذلک فی أحادیثهم فی غیر شذوذ ولا ضروره تحوج إلیه ؛ فلهذا جعلوه قاعده.

ولا یجوز الإتیان بالکاف واللام ؛ فلا تقول «هذا لک».

وظاهر کلام المصنف أنه لیس للمشار إلیه إلا رتبتان : قربی ، وبعدی ، کما قرّرناه ؛ والجمهور علی أن له ثلاث مراتب : قربی ، ووسطی ، وبعدی ؛ فیشار إلی من فی القربی بما لیس فیه کاف ولا لام : کذا ، وذی ، وإلی من فی الوسطی بما فیه الکاف وحدها نحو ذاک ، وإلی من فی البعدی بما فیه کاف ولام ، نحو «ذلک».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1037

الإشاره إلی المکان

وبهنا أو ههنا أشر إلی

دانی المکان ، وبه الکاف صلا (1)

فی البعد ، أو بثمّ فه ، أو هنّا

أو بهنالک انطقن ، أو هنّا (2)

یشار إلی المکان القریب ب- «هنا» ویتقدّمها هاء التنبیه ؛ فیقال «ههنا» ؛ ویشار إلی البعید علی رأی المصنف ب- «هناک ، وهنالک ، وهنّا» بفتح الهاء وکسرها مع تشدید النون ، وب «ثمّ» و «هنّت» ، وعلی مذهب غیره «هناک» للمتوسط ، وما بعده للبعید.

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1038


1- «وبهنا» الواو عاطفه ، بهنا : جار ومجرور متعلق بقوله «أشر» الآتی ، «أو» حرف عطف «ههنا» معطوف علی هنا «أشر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إلی» حرف جر یتعلق بأشر «دانی» مجرور بإلی ، وعلامه جره کسره مقدره علی الیاء للثقل ، ودانی مضاف و «المکان» مضاف إلیه «وبه» الواو عاطفه ، به : جار ومجرور متعلق بقوله صلا الآتی «الکاف» مفعول به مقدم علی عامله وهو صلا الآتی «صلا» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف للاطلاق ، ویجوز أن تکون هذه الألف مبدله من نون التوکید الخفیفه للوقف.
2- «فی البعد» جار ومجرور متعلق بقوله «صلا» فی البیت السابق «أو» حرف عطف معناه هنا التخییر «بثم» جار ومجرور متعلق بقوله «فه» الآتی «فه» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» حرف عطف «هنا» معطوف علی قوله «ثم» السابق «أو» حرف عطف «بهنالک» جار ومجرور متعلق بقوله انطق الآتی «انطقن» انطق : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونون التوکید الخفیفه حرف لا محل له من الإعراب «أو» حرف عطف «هنا» معطوف علی قوله «هنالک».
الموصول
اشاره

موصول الأسماء الّذی ، الأنثی الّتی ،

والیا إذا ما ثنّیا لا تثبت (1)

بل ما تلیه أوله العلامه ،

والنّون إن تشدد فلا ملامه (2).

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1039


1- «موصول» مبتدأ أول ، وموصول مضاف و «الأسماء» مضاف إلیه «الذی» مبتدأ ثان ، وخبر المبتدأ الثانی محذوف تقدیره : منه ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «الأنثی» مبتدأ «التی» خبره ، والجمله معطوفه علی الجمله الصغری السابقه - وهی جمله المبتدأ الثانی وخبره - بحرف عطف مقدر ، والرابط للجمله المعطوفه بالمبتدأ الأول مقدر ، وکان أصل الکلام : موصول الأسماء أنثاه التی ، ویجوز أن یکون قوله «الأنثی» مبتدأ وخبره محذوف ، والتقدیر : کائنه منه ، فیکون علی هذا قوله «التی» بدلا من الأنثی «والیا» مفعول مقدم لقوله «لا تثبت» الآتی «إذا» ظرف ضمن معنی الشرط «ما» زائده «ثنیا» ثنی : فعل ماض مبنی للمجهول وألف الاثنین نائب فاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وهی جمله الشرط «لا» ناهیه «تثبت» فعل مضارع مجزوم بلا ، وعلامه جزمه السکون ، وحرک بالکسر لأجل الروی والوزن ، وجواب الشرط محذوف دل علیه الکلام ، والتقدیر : ولا تثبت الیاء ، إذا ثنیتهما - أی الذی والتی - فلا تثبتها.
2- «بل» حرف عطف معناه الانتقال «ما» اسم موصول مفعول به لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، والتقدیر : بل أول - إلخ ، فهو مبنی علی السکون فی محل نصب «تلیه» تلی : فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی الیاء منع من ظهورها الثقل ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیر هی یعود إلی الیاء ، والهاء ضمیر الغائب العائد إلی ما مفعول به مبنی علی الکسر فی محل نصب ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «أوله» أول : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت والضمیر الذی للغائب مفعول أول «العلامه» مفعول ثان لأول «والنون» مبتدأ «إن» شرطیه «تشدد» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی المبتدأ الذی هو النون «فلا» الفاء لربط الشرط بالجواب ، ولا : نافیه للجنس «ملامه» اسم لا مبنی علی الفتح فی محل نصب ، وسکونه للوقف ، وخبر «لا» محذوف ، وتقدیره : فلا ملامه علیک ، مثلا ، والجمله من لا واسمها وخبرها فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ.

والنّون من ذین وتین شدّدا

أیضا ، وتعویض بذاک قصدا (1)

الموصول قسمان : اسمی و حرفی

ینقسم الموصول إلی اسمی ، وحرفی و لم یذکر المصنف الموصولات الحرفیه ، وهی خمسه أحرف :

أحدها : «أن» المصدریه ، وتوصل بالفعل المتصرف : ماضیا ، مثل «عجبت من أن قام زید» ومضارعا ، نحو «عجبت من أن یقوم زید» وأمرا ، نحو «أشرت إلیه بأن قم» ، فإن وقع بعدها فعل غیر متصرف - نحو قوله تعالی : (وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی) وقوله تعالی : (وَأَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ) - فهی مخفّفه من الثقیله.

ومنها : «أنّ» وتوصل باسمها وخبرها ، نحو «عجبت من أنّ زیدا قائم» ومنه قوله تعالی : (أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا) وأن المخففه کالمثقّله ، وتوصل باسمها وخبرها ، لکن اسمها یکون محذوفا ، واسم المثقّله مذکورا.

ومنها : «کی» وتوصل بفعل مضارع فقط ، مثل «جئت لکی تکرم زیدا».

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1040


1- «والنون» مبتدأ «من ذین» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه ضمیر مستتر فی «شددا» الآتی «وتین» معطوف علی «ذین» «شددا» شدد : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النون ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «أیضا» مفعول مطلق حذف فعله العامل فیه «وتعویض» مبتدأ «بذاک» جار ومجرور متعلق بقوله قصد الآتی «قصدا» قصد : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تعویض ، والجمله من قصد ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله تعویض.

ومنها : «ما» وتکون مصدریه ظرفیه ، نحو «لا أصحبک ما دمت منطلقا» [أی : مدّه دوامک منطلقا] وغیر ظرفیه ، نحو «عجبت ممّا ضربت زیدا» وتوصل بالماضی ، کما مثل ، وبالمضارع ، نحو «لا أصحبک ما یقوم زید ، وعجبت مما تضرب زیدا» ومنه (1) : (بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ) وبالجمله الاسمیه ، نحو «عجبت ممّا زید قائم ، ولا أصحبک ما زید قائم» وهو قلیل (2) ، وأکثر ما توصل الظرفیه المصدریه بالماضی أو بالمضارع المنفی بلم ، نحو «لا أصحبک ما لم تضرب زیدا» وبقلّ وصلها - أعنی المصدریه - بالفعل المضارع الذی لیس منفیّا بلم ، نحو «لا أصحبک ما یقوم زید» ومنه قوله :

25- أطوّف ما أطوّف ثمّ آوی ***إلی بیت قعیدته لکاع (3)

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1041


1- أی من وصلها بالفعل ، بقطع النظر عن کونه ماضیا أو مضارعا.
2- اختلف النحویون فیما إذا وقع بعد «ما» هذه جمله اسمیه مصدره بحرف مصدری نحو قولهم : لا أفعل ذلک ما أن فی السماء نجما ، ولا أکلمه ما أن حراء مکانه فقال جمهور البصریین : أن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مرفوع علی أنه فاعل لفعل محذوف ، والتقدیر علی هذا : لا أکلمه ما ثبت کون نجم فی السماء ، وما ثبت کون حراء مکانه ، فهو حینئذ من باب وصل «ما» المصدریه بالجمله الفعلیه الماضویه ، ووجه ذلک عندهم أن الأکثر وصلها بالأفعال ، والحمل علی الأکثر أولی ، وذهب الکوفیون إلی أن «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مرفوع أیضا ، إلا أن هذا المصدر المرفوع مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر علی هذا الوجه : لا أفعل کذا ما کون حراء فی مکانه ثابت ، وما کون نجم فی السماء موجود ، فهو من باب وصل «ما» بالجمله الاسمیه ؛ لأن ذلک أقل تقدیرا.
3- اشتهر أن هذا البیت للحطیئه - واسمه جرول - بهجو امرأته ، وهو بیت مفرد لیس له سابق أو لاحق ، وقد نسبه ابن السکیت فی کتاب الألفاظ (ص 73 ط بیروت) - وتبعه الخطیب التبریزی فی تهذیبه - إلی أبی غریب النصری. اللغه : «أطوف» أی أکثر التجوال والتطواف والدوران ، ویروی «أطود» بالدال المهمله مکان الفاء - والمعنی واحد «آوی» مضارع أوی - من باب ضرب - إلی منزله ؛ إذا رجع إلیه وأقام به «قعیدته» قعیده البیت : هی المرأه. وقیل لها ذلک لأنها تطیل القعود فیه «لکاع» یرید أنها متناهیه فی الخبث. المعنی : أنا أکثر دورانی وارتیادی الأماکن عامه النهار فی طلب الرزق وتحصیل القوت ، ثم أعود إلی بیتی لأقیم فیه ، فلا تقع عینی فیه إلا علی امرأه شدیده الخبث متناهیه فی الدناءه واللؤم. الإعراب : «أطوف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، و «ما» مصدریه «أطوف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا و «ما» مع ما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول مطلق عامله قوله «أطوف» الأول «ثم» حرف عطف «آوی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «إلی بیت» جار ومجرور متعلق بقوله «آوی» «قعیدته» قعیده : مبتدأ ، وقعیده مضاف والضمیر مضاف إلیه «لکاع» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل جر نعت لقوله «بیت» ، وهذا هو الظاهر ، وأحسن من ذلک أن یکون خبر المبتدأ محذوفا ، ویکون قوله «لکاع» منادی بحرف نداء محذوف ، وجمله النداء فی محل نصب مفعول به للخبر ، وتقدیر الکلام علی ذلک الوجه : قعیدته مقول لها : یالکاع. الشاهد فیه : فی هذا البیت شاهدان للنحاه ، أولهما فی قوله «ما أطوف» حیث أدخل «ما» المصدریه الظرفیه علی فعل مضارع غیر منفی بلم ، وهو الذی عناه الشارح من إتیانه بهذا البیت ههنا ، والشاهد الثانی یذکر فی أواخر باب النداء فی ذکر أسماء ملازمه النداء ، وهو فی قوله «لکاع» حیث یدل ظاهره علی أنه استعمله خبرا للمبتدأ فجاء به فی غیر النداء ضروره ، والشائع الکثیر فی کلام العرب أن ما کان علی زنه فعال - بفتح الفاء والعین - مما کان سبا للاناث لا یستعمل إلا منادی ، فلا یؤثر فیه عامل غیر حرف النداء ، تقول : یا لکاع ویا دفار ، ولا یجوز أن تقول : رأیت دفار ، ولا أن تقول : مررت بدفار ؛ ومن أجل هذا یخرج قوله «لکاع» هنا علی حذف خبر المبتدأ وجعل «لکاع» منادی بحرف نداء محذوف کما قلنا فی إعراب البیت.

ومنها : «لو» وتوصل بالماضی ، نحو «وددت لو قام زید» والمضارع ، نحو «وددت لو یقوم زید».

فقول المصنف «موصول الأسماء» احتراز من الموصول الحرفی - وهو

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1042

«أن وأنّ وکی وما ولو» - وعلامته صحه وقوع المصدر موقعه ، نحو «وددت لو تقوم» أی قیامک ، و «عجبت ممّا تصنع ، وجئت لکی أقرأ ، ویعجبنی أنّک قائم ، وأرید أن تقوم» وقد سبق ذکره.

وأما الموصول الاسمیّ ف- «الذی» للمفرد المذکر (1) ، و «التی» للمفرده المؤنّثه.

فإن ثنیت أسقطت الیاء وأتیت مکانها : بالألف فی حاله الرفع ، نحو «اللّذان ، واللّتان» وبالیاء فی حالتی الجر والنصب ؛ فتقول : «اللّذین ، والّلتین».

وإن شئت شدّدت النون - عوضا عن الیاء المحذوفه - فقلت : «اللذانّ واللتانّ» وقد قریء : (وَالَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ) ویجوز التشدید أیضا مع الیاء - وهو مذهب الکوفیین - فتقول : «اللذینّ ، والّلتینّ» وقد قریء : (رَبَّنا أَرِنَا الَّذَیْنِ) - بتشدید النون -

وهذا التشدید یجوز أیضا فی تثنیه «ذا ، وتا» اسمی الإشاره ؛ فتقول : «ذانّ ، وتانّ» وکذلک مع الیاء ؛ فتقول : «ذینّ وتینّ» وهو مذهب الکوفیین - والمقصود بالتشدید أن یکون عوضا عن الألف المحذوفه کما تقدم فی «الذی ، والتی».

* * *

جمع الّذی الالی الّذین مطلقا

وبعضهم بالواو رفعا نطقا (2).

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1043


1- لا فرق بین أن یکون المفرد مفردا حقیقه ، کما تقول : زید الذی یزورنا رجل کریم ، وأن یکون مفردا حکما کما تقول : الفریق الذی أکون فیه فریق مخلص نافع ، کما أنه لا فرق بین أن یکون عاقلا کما مثلنا ، وأن یکون غیر عاقل کما تقول : الیوم الذی سافرت فیه کان یوما ممطرا.
2- «جمع» مبتدأ ، وجمع مضاف و «الذی» مضاف إلیه «الأولی» خبر المبتدأ «الذین» معطوف علی الخبر بتقدیر حرف العطف «مطلقا» حال من الذین «وبعضهم» الواو عاطفه ، بعض : مبتدأ ، وبعض مضاف والضمیر العائد إلی العرب مضاف إلیه «بالواو» جار ومجرور متعلق بقوله نطق الآتی «رفعا» یجوز أن یکون حالا ، وأن یکون منصوبا بنزع الخافض ، وأن یکون مفعولا لأجله «نطقا» نطق : فعل ماض وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «بعضهم» والألف للاطلاق ، والجمله من نطق وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو بعضهم.

بالّلات والّلاء - الّتی قد جمعا

والّلاء کالّذین نزرا ، وقعا (1)

یقال فی جمع المذکر «الألی» مطلقا : عاقلا کان ، أو غیره ، نحو «جاءنی الألی فعلوا» وقد یستعمل فی جمع المؤنث ، وقد اجتمع الأمران فی قوله :

26- وتبلی الألی یستلئمون علی الألی ***تراهنّ یوم الرّوع کالحدإ القبل (2)یق

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1044


1- «باللات» جار ومجرور متعلق بقوله جمع الآتی «واللاء» معطوف علی اللات «التی» مبتدأ «قد» حرف تحقیق «جمعا» جمع فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی التی ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «واللاء» الواو حرف عطف ، اللاء : مبتدأ «کالذین» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه الضمیر المستتر فی «وقع» الآتی «نزرا» حال ثانیه من الضمیر المستر فی وقع «وقعا» وقع : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «اللاء» والألف للاطلاق ، والجمله من وقع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله اللاء.
2- هذا البیت من کلام أبی ذؤیب - خویلد - بن خالد الهذلی ، وقبله : وتلک خطوب قد تملّت شبابنا قدیما ، فتبلینا المنون ، وما نبلی اللغه : «خطوب» جمع خطب ، وهو الأمر العظیم «تملت شبابنا» استمتعت بهم «نبلینا» تفنینا «المنون» المنیه والموت «یستلئمون» یلبسون اللأمه ، وهی الدرع ، و «یوم الروع» یوم الخوف والفزع ، وأراد به یوم الحرب «الحدأ» جمع حدأه ، وهو طائر معروف ، ووزنه عنبه وعنب ، وأراد بها الخیل علی التشبیه «القبل» جمع قبلاء ، وهی التی فی عینها القبل - بفتح القاف والباء جمیعا - وهو الحور. المعنی : إن حوادث الدهر والزمان قد تمتعت بشبابنا قدیما ، فتبلینا المنون وما نبلیها ، وتبلی من بیننا الدارعین والقاتله فوق الخیول التی تراها یوم الحرب کالحدأ فی سرعتها وخفتها. الإعراب : «وتبلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی المنون فی البیت الذی ذکرناه فی أول الکلام علی البیت «الألی» مفعول به لتبلی «یستلئمون» فعل مضارع مرفوع بثبوت النون ، وواو الجماعه فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، «علی» حرف جر «الألی» اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر بعلی ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه «الألی» الواقع مفعولا به لتبلی «تراهن» تری : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز مفعول أول «یوم» ظرف زمان متعلق بقوله تری ، وبوم مضاف و «الروع» مضاف إلیه «کالحدأ» جار ومجرور متعلق بتری ، وهو المفعول الثانی «القبل» صفه للحدإ ، وجمله تری وفاعله ومفعولیه لا محل لها صله الموصول الشاهد فیه : قوله «الأولی یستلئمون» ، وقوله «الألی تراهن» حیث استعمل لفظ الأولی فی المره الأولی فی جمع المذکر العاقل ، ثم استعمله فی المره الثانیه فی جمع المؤنث غیر العاقل ؛ لأن المراد بالأولی تراهن إلخ الخیل کما بینا فی لغه البیت ؛ والدلیل علی أنه استعملها هذا الاستعمال ضمیر جماعه الذکور فی «یستلئمون» وهو الواو ، وضمیر جماعه الإناث فی «تراهن» وهو «هن». ومن استعمال «الألی» فی جمع الإناث العاقلات قول مجنون بنی عامر : محا حبّها حبّ الألی کنّ قبلها وحلّت مکانا لم یکن حلّ من قبل وقول الآخر : فأمّا الألی یسکنّ غور تهامه فکلّ فتاه تترک الحجل أقصما وهذا البیت یقع فی بعض نسخ الشرح ، ولا یقع فی أکثرها ، ولهذا أثبتناه ولم تشرحه ، ومن استعماله فی الذکور العقلاء قول الشاعر : فإنّ الألی بالطّفّ من آل هاشم تآسوا فسنّوا للکرام التآسیا ومن استعماله فی الذکور غیر العقلاء - وإن کان قد أعاد الضمیر علیه کما یعیده علی جمع المؤنثات - قول الأخر : تهیّجنی للوصل أیّامنا الألی مررن علینا والزّمان وریق

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1045

فقال : «یستلئمون» ثم قال : «تراهنّ».

ویقال للمذکر العاقل فی الجمع «الّذین» مطلقا - أی : رفعا ، ونصبا ، وجرا - فتقول : «جاءنی الّذین أکرموا زیدا ، ورأیت الذین أکرموه ، ومررت بالذین أکرموه».

وبعض العرب یقول : «الّذون» فی الرفع ، و «الّذین» فی النصب والجر ؛ وهم بنو هذیل ، ومنه قوله :

27- نحن الذون صبّحوا الصّباحا***یوم النّخیل غاره ملحاحا(1).

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1046


1- اختلف فی نسبه هذا البیت إلی قائله اختلافا کثیرا ، فنسبه أبو زید (النوادر 47) إلی رجل جاهلی من بنی عقیل سماه أبا حرب الأعلم ، ونسبه الصاغانی فی العباب إلی لیلی الأخیلیه ، ونسبه جماعه إلی رؤبه بن العجاج ، وهو غیر موجود فی دیوانه ، وبعد الشاهد فی روایه أبی زید : نحن قتلنا الملک الجحجاحا ولم ندع لسارح مراحا إلا دیارا أو دما مفاحا نحن بنو خویلد صراحا * لا کذب الیوم ولا مزاحا* اللغه : «نحن الذون» هکذا وقع فی روایه النحویین لهذا البیت ، والذی رواه الثقه أبو زید فی نوادره «نحن الذین» علی الوجه المشهور فی لغه عامه العرب ، وقوله «صبحوا» معناه جاءوا بعددهم وعددهم فی وقت الصباح مباغتین للعدو ، وعلی هذا یجری قول الله تعالی : (فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ مُصْبِحِینَ) «النخیل» - بضم النون وفتح الخاء - اسم مکان بعینه «غاره» اسم من الإغاره علی العدو «ملحاحا» هو مأخوذ من قولهم «ألح المطر» إذا دام ، وأراد أنها غاره شدیده تدوم طویلا «مفاحا» بضم المیم - مرافا حتی یسیل «صراحا» یرید أن نسبهم إلیه صریج خالص لا شبهه فیه ولا ظنه وهو برنه غراب ، وجعله العینی - وتبعه البغدادی - بکسر الصاد جمع صریح مثل کریم وکرام. الإعراب : «نحن» ضمیر منفصل مبتدأ «الذون» اسم موصول خبر. المبتدأ «صبحوا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «الصباحا ، یوم» ظرفان یتعلقان بقوله «صبحوا» ویوم مضاف و «النخیل» مضاف إلیه «غاره» مفعول لأجله ، ویجوز أن یکون حالا بتأویل المشتق - أی مغیرین - وقوله «ملحاحا» نعت لغاره. الشاهد فیه : قوله «الذون» حیث جاء به بالواو فی حاله الرفع ، کما لو کان جمع مذکر سالما ، وبعض العلماء قد اغتر بمجیء «الذون» فی حاله الرفع ومجیء «الذین» فی حالتی النصب والجر ؛ فزعم أن هذه الکلمه معربه ، وأنها جمع مذکر سالم حقیقه ، وذلک بمعزل عن الصواب ، والصحیح أنه مبنی جیء به علی صوره المعرب ، والظاهر أنه مبنی علی الواو والیاء.

ویقال فی جمع المؤنث : «الّلات ، والّلاء» بحذف الیاء ؛ فتقول «جاءنی الّلات فعلن ، والّلاء فعلن» ویجوز إثبات الیاء ؛ فتقول «الّلاتی ، والّلائی»

وقد ورد «الّلاء» بمعنی الذین ، قال الشاعر :

28- فما آباؤنا بأمنّ منه ***علینا الّلاء قد مهدوا الحجورا(1)

[کما قد تجیء «الأولی» بمعنی «الّلاء» کقوله :

فأمّا الأولی یسکنّ غور تهامه

فکلّ فتاه تترک الحجل أقصما]ها

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1047


1- البیت لرجل من بنی سلیم ، ولم یعینه أحد ممن اطلعنا علی کلامهم من العلماء اللغه : «أمن» أفعل تفضیل من قولهم : من علیه ، إذا أنعم علیه «مهدوا» بفتح الهاء مخففه من قولک : مهدت الفراش مهدا ، إذا بسطته ووطأته وهیأته ، ومن هنا سمی الفراش مهادا لوثارته ، وقال الله تعالی : (فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ) أی : یوطئون ، ومن ذلک تمهید الأمور ، أی تسویتها وإصلاحها «الحجور» جمع حجر - بفتح الحاء أو کسرها أو ضمها - وهو حضن الإنسان ، ویقال : نشأ فلان فی حجر فلان - بکسر الحاء أو فتحها - یریدون فی حفظه وستره ورعایته. المعنی : لیس آباؤنا - وهم الذین أصلحوا شأننا ، ومهدوا أمرنا ، وجعلوا لنا حجورهم کالمهد - بأکبر نعمه علینا وفضلا من هذا الممدوح. الإعراب : «ما» نافیه بمعنی لیس «آباؤنا» آباء : اسم ما ، وآباء مضاف والضمیر مضاف إلیه «بأمن» الباء زائده ، وأمن : خبر ما «منه ، علینا» کلاهما جار ومجرور متعلق بقوله أمن ، وقوله «اللاء» اسم موصول صفه لآباء «قد» حرف تحقیق «مهدورا» مهد : فعل ماض ، وواو الجماعه فاعله «الحجورا» مفعول به لمهد ، والألف للاطلاق ، وجمله الفعل الماضی - الذی هو مهد - وفاعله ومفعوله لا محل لها صله الموصول. الشاهد فیه : قوله «اللاء» حیث أطلقه علی جماعه الذکور ؛ فجاء به وصفا لآباء. وقد استعملوا «الألاء» اسما موصولا وأصله اسم إشاره ، وأطلقوه علی جمع الذکور کما فی قول خلف بن حازم : إلی النّفر البیض الألاء کأنّهم صفائح یوم الرّوع أخلصها الصّقل وقول کثیر بن عبد الرحمن المشهور بکثیر عزه : أبی الله للشّمّ الألاء کأنهم سیوف اجاد القین یوما صقالها
الموصول الاسمی العام

ومن ، وما ، وأل - تساوی ما ذکر

وهکذا «ذو» عند طیّیء شهر (1)

وکالّتی - أیضا - لدیهم ذات ،

وموضع اللّاتی أتی ذوات (2)

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1048


1- «ومن» مبتدأ «وما ، وأل» معطوفان علی من «تساوی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الألفاظ الثلاثه من وماوأل ، والجمله من تساوی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «ما» اسم موصول مفعول به لقوله «تساوی» وقوله «ذکر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» الواقع مفعولا به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «وهکذا» ها : حرف تنبیه ، کذا : جار ومجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه الضمیر فی قوله «شهر» الآتی «ذو» مبتدأ «عند» ظرف متعلق بقوله «شهر» الآتی ، وعند مضاف و «طییء» مضاف إلیه «شهر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ذو» والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو ذو.
2- «کالتی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أیضا» مفعول مطلق فعله محذوف «لدیهم» لدی : ظرف متعلق بما تعلق به الجار والمجرور السابق ، ولدی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ذات» مبتدأ مؤخر «وموضع» منصوب علی الظرفیه المکانیه ناصبه قوله «أنی» الآتی ، وموضع مضاف و «اللاتی» مضاف إلیه «أنی ذوات» فعل ماض وفاعله.

أشار بقوله : «تساوی ما ذکر» إلی أنّ «من ، وما» والألف واللام ، تکون بلفظ واحد : للمذکر ، والمؤنث - [المفرد] والمثنی ، والمجموع - فتقول : جاءنی من قام ، ومن قامت ، ومن قاما ، ومن قامتا ، ومن قاموا ، ومن قمن ؛ وأعجبنی ما رکب ، وما رکبت ، وما رکبا ، وما رکبتا ، وما رکبوا ، وما رکبن ؛ وجاءنی القائم ، والقائمه ، والقائمان ، والقائمتان ، والقائمون ، والقائمات.

وأکثر ما تستعمل «ما» فی غیر العاقل ، وقد تستعمل فی العاقل (1) ، ومنه قوله تعالی : (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی) وقولهم : «سبحان ما سخّر کنّ لنا» و «سبحان ما یسبّح الرّعد بحمده».

و «من» بالعکس ؛ فأکثر ما تستعمل فی العاقل ، وقد تستعمل فی غیره (2) ، .

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1049


1- تستعمل «ما» فی العاقل فی ثلاثه مواضع ؛ الأول : أن یختلط العاقل مع غیر العاقل نحو قوله تعالی : (یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ) فإن ما یتناول ما فیهما من إنس وملک وجن وحیوان وجماد ، بدلیل قوله : (وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ) والموضع الثانی : أن یکون أمره مبهما علی المتکلم ، کقولک - وقد رأیت شبحا من بعید - : انظر ما ظهر لی ، ولیس منه قوله تعالی : (إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً) لأن إبهام ذکورته وأنوثته لا یخرجه عن العقل ، بل استعمال «ما» هنا فی ما لا یعقل لأن الحمل ملحق بالجماد ، والموضع الثالث : أن یکون المراد صفات من یعقل ، کقوله تعالی (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ) وهذا الموضع هو الذی ذکره الشارح بالمثال الأول من غیر بیان.
2- تستعمل «من» فی غیر العاقل فی ثلاثه مواضع ؛ الأول : أن یقترن غیر العاقل مع من یعقل فی عموم فصل بمن الجاره ، نحو قوله تعالی : (فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ ، وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ) ومن المستعمله فیما لا یعقل مجاز مرسل علاقته المجاوره فی هذا الموضع ، والموضع الثانی : أن یشبه غیر العاقل بالعاقل فیستعار له لفظه ، نحو قوله تعالی : (مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ) وقول الشاعر * أسرب القطا هل من یعیر جناحه* وهو الذی استشهد به المؤلف فیما یلی ، وسنذکر معه نظائره ، واستعمال من فیما لا یعقل حینئذ استعاره ؛ لأن العلاقه المشابهه ، والموضع الثالث : أن یختلط من یعقل بما لا یعقل نحو قول الله تعالی : (وَلِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ) واستعمال من فیما لا یعقل - فی هذا الموضع - من باب التغلیب ، واعلم أن الأصل تغلیب من یعقل علی ما لا یعقل ، وقد یغلب ما لا یعقل علی من یعقل ؛ لنکته ، وهذه النکت تختلف باختلاف الأحوال والمقامات.

کقوله تعالی : (وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ ، یَخْلُقُ اللهُ ما یَشاءُ) ومنه قول الشاعر :

29- بکیت علی سرب القطا إذ مررن بی ***فقلت ومثلی بالبسکاء جدیر :(1)

أسرب القطا ، هل من یعیر جناحه

لعلّی إلی من قد هویت أطیر؟ی

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1050


1- هذان البیتان للعباس بن الأحنف ، أحد الشعراء المولدین ، وقد جاء بهما الشارح تمثیلا لا استشهادا ، کما یفعل المحقق الرضی ذلک کثیرا ؛ یمثل بشعر المتنبی والبحتری وأبی تمام ، وقیل : قائلهما مجنون لیلی ، وهو ممن یستشهد بشعره ، وقد وجدت بیت الشاهد ثابتا فی کل دیوان من الدیوانین : دیوان المجنون ، ودیوان العباس ، ودلک من خلط الرواه. اللغه : «السرب» جماعه الظباء والقطا ونحوهما ، و «القطا» ضرب من الطیر قریب الشبه من الحمام «جدیر» لائق وحقیق «هویت» بکسر الواو - أی أحببت. الإعراب : «بکیت» فعل وفاعل «علی سرب» جار ومجرور متعلق ببکیت ، وسرب مضاف و «القطا» مضاف إلیه «إذ» ظرف زمان متعلق ببکیت مبنی علی السکون فی محل نصب «مررن» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه إذ إلیها ، أی بکیت وقت مرورهن بی «بی» جار ومجرور متعلق بمر «فقلت» فعل وفاعل «ومثلی» الواو للحال ، مثل : مبتدأ ، ومثل مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «بالبکاء» جار ومجرور متعلق بقوله جدیر الآتی «جدیر» خبر المبتدأ «أسرب» الهمزه حرف نداء ، وسرب : منادی منصوب بالفتحه الظاهره ، وسرب مضاف ، و «القطا» مضاف إلیه «هل» استفهامیه «من» اسم موصول مبتدأ «یعیر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله من یعیر وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، هکذا قالوا ، وعندی أن جمله «یعیر جناحه» لا محل لها من الإعراب صله الموصول الذی هو من ، وأما خبر المبتدأ فمحذوف ، وتقدیر الکلام : هل الذی یعیر جناحه موجود «جناحه» جناح : مفعول به لیعیر ، وجناح مضاف والضمیر مضاف إلیه «لعلی» لعل : حرف ترج ونصب ، والیاء ضمیر المتکلم اسمها «إلی» حرف جر «من» اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر بإلی ، والجار والمجرور متعلق بقوله أطیر الآتی «قد» حرف تحقیق «هویت» فعل ماض وفاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف ، والتقدیر : إلی الذی قد هویته «أطیر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل رفع خبر «لعل». الشاهد فیه : قوله «أسرب القطا» وقوله «من یعیر جناحه» والنداء معناه طلب إقبال من تنادیه علیک ، ولا یتصور أن تطلب الإقبال إلا من العاقل الذی یفهم الطلب ویفهم الإقبال ، أو الذی تجعله بمنزله من یفهم الطلب ویفهم الإقبال ، فلما تقدم بندائه استساغ أن یطلق علیه اللفظ الذی لا یستعمل إلا فی العقلاء بحسب وضعه ، وقد تمادی فی معاملته معامله ذوی العقل ، فاستفهم منه طالبا أن یعیره جناحه ، والاستفهام وطلب الإعاره إنما یتصور توجیههما إلی العقلاء. ومثل ذلک قول امریء القیس بن حجر الکندی : ألا عم صباحا أیّها الطّلل البالی وهل یعمن من کان فی العصر الخالی

وأما الألف واللام فتکون للعاقل ، ولغیره ، نحو «جاءنی القائم ، والمرکوب» واختلف فیها ؛ فذهب قوم إلی أنها اسم موصول ، وهو الصحیح ، وقیل : إنها حرف موصول ، وقیل : إنها حرف تعریف ، ولیست من الموصولیه فی شیء.

وأما من وما غیر المصدریه فاسمان اتفاقا ، وأما «ما» المصدریه فالصحیح أنها حرف ، وذهب الأخفش إلی أنها اسم.

ولغه طییء استعمال «ذو» موصوله ، وتکون للعاقل ، ولغیره ، وأشهر لغاتهم فیها أنها تکون بلفظ واحد : للمذکر ، والمؤنث ، مفردا ، ومثنی ، ومجموعا (1) ؛ ض

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1051


1- لا فرق بین أن یکون ما استعمل فیه «ذو» الموصوله عاقلا أو غیر عاقل ؛ فمن استعمالها فی المفرد المذکر العاقل قول منظور بن سحیم الذی سیستشهد الشارح به ، وقول قوال الطائی : فقولا لهذا المرء ذو جاء ساعیا : هلمّ فإنّ المشرفیّ الفرائض یرید فقولا لهذا المرء الذی جاء ساعیا ومن استعمالها فی المفرد المؤنث غیر العاقل قول سنان بن الفحل الطائی : فإنّ الماء ماء أبی وجدّی وبئری ذو حفرت وذو طویت یرید : وبئری التی حفرتها والتی طویتها ؛ لأن البئر مؤنثه بدون علامه تأنیث. ومن استعمالها فی المفرد المذکر غیر العاقل قول قوال الطائی أیضا : أظنّک دون المال ذو جئت طالبا ستلقاک بیض للنّفوس قوابض

فتقول : «جاءنی ذو قام ، وذو قامت ، وذو قاما ، وذو قامتا ، وذو قاموا ، وذو قمن» ، ومنهم من یقول فی المفرد المؤنث : «جاءنی ذات قامت» ، وفی جمع المؤنث : «جاءنی ذوات قمن» وهو المشار إلیه بقوله : «وکالتی أیضا - البیت» ومنهم من یثنّیها ویجمعها فیقول : «ذوا ، وذوو» فی الرفع و «ذوی ، وذوی» فی النصب والجر ، و «ذواتا» فی الرفع ، و «ذواتی» فی الجر والنصب ، و «ذوات» فی الجمع ، وهی مبنیه علی الضم ، وحکی الشیخ بهاء الدین ابن النحاس أن إعرابها کإعراب جمع المؤنث السالم.

والأشهر فی «ذو» هذه - أعنی الموصوله - أن تکون مبنیه ، ومنهم من یعربها : بالواو رفعا ، وبالألف نصبا ، وبالیاء جرا ؛ فیقول : «جاءنی ذو قام ، ورأیت ذا قام ، ومررت بذی قام» فتکون مثل «ذی» بمعنی صاحب ، وقد روی قوله :

فإمّا کرام موسرون لقیتهم

فحسبی من ذی عندهم ما کفانیا [4](1).

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1052


1- قد مضی شرح هذا البیت فی باب «المعرب والمبنی» (ش رقم 4) شرحا وافیا لا تحتاج معه إلی إعاده شیء منه هنا ، وقد ذکرنا هناک أن المؤلف سینشده مره أخری فی باب الموصول ، وأنه سیذکر فیه روایتین ، وقد بینا ثمه تخریج کل واحده منهما ، ووجه الاستدلال بهما.

بالیاء علی الإعراب ، وبالواو علی البناء.

وأما «ذات» فالفصیح فیها أن تکون مبنیه علی الضم رفعا ونصبا وجرا ، مثل «ذوات» ، ومنهم من یعربها إعراب مسلمات : فیرفعها بالضمه ، وینصبها وبجرها بالکسره (1).

* * *

ومثل ما «ذا» بعد ما استفهام

أو من ، إذا لم تلغ فی الکلام (2).

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1053


1- قال ابن منظور : «قال شمر : قال الفراء : سمعت أعرابیا یقول : بالفضل ذو فضلکم الله به ، والکرامه ذات أکرمکم الله بها ؛ فیجعلون مکان الذی ذو ، ومکان التی ذات ، ویرفعون التاء علی کل حال ، ویخلطون فی الاثنین والجمع ، وربما قالوا : هذا ذو تعرف ، وفی التثنیه : هذان ذوا تعرف ، وهاتان ذوا تعرف ، وأنشد الفراء : *وبئری ذو حفرت وذو طویت* ومنهم من یثنی ، ویجمع ، ویؤنث ؛ فیقول : هذان ذوا قالا ، وهؤلاء ذوو قالوا ، وهذه ذات قالت ، وأنشد : جمعتها من أینق موارق ذوات ینهضن بغیر سائق» اه کلام ابن منظور ، وهو فی الأصل کلام الفراء.
2- «ومثل» خبر مقدم ، ومثل مضاف و «ما» مضاف إلیه «ذا» مبتدأ مؤخر «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من ذا ، وبعد مضاف و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه ، وما مضاف و «استفهام» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «من» معطوف علی ما «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» حرف نفی وجزم وقلب «تلغ» فعل مضارع مبنی للمجهول ، مجزوم بحذف الألف والفتحه قبلها دلیل علیها ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ذا ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وهی فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه الکلام ، وتقدیره : ذا مثل ما حال کونها بعد ما أو من الاستفهامیتین ، إذا لم تلغ فی الکلام فهی کذلک ؛ وقوله «فی الکلام» جار ومجرور متعلق بقوله تلغ.

یعنی أن «ذا» اختصّت من بین سائر أسماء الإشاره بأنها تستعمل موصوله ، وتکون مثل «ما» فی أنها تستعمل بلفظ [واحد] : للمذکر ، والمؤنث - مفردا کان ، أو مثنی ، أو مجموعا - فتقول : «من ذا عندک» و «ماذا عندک» سواء کان ما عنده مفردا مذکرا أو غیره.

وشرط استعمالها موصوله أن تکون مسبوقه ب- «ما» أو «من» الاستفهامیتین ، نحو «من ذا جاءک ، وما ذا فعلت» فمن : اسم استفهام ، وهو مبتدأ ، و «ذا» موصوله بمعنی الذی ، وهو خبر من ، و «جاءک» صله الموصول ، والتقدیر «من الذی جاءک»؟ وکذلک «ما» مبتدأ ، و «ذا» موصول [بمعنی الذی] ، وهو خبر ما ، و «فعلت» صلته ، والعائد محذوف ، تقدیره «ماذا فعلته»؟ أی : ما الذی فعلته.

واحترز بقوله : «إذا لم تلغ فی الکلام» من أن تجعل «ما» مع «ذا» أو «من» مع «ذا» کلمه واحده للاستفهام ، نحو «ماذا عندک؟» أی : أیّ شیء عندک؟ وکذلک «من ذا عندک؟» فماذا : مبتدأ ، و «عندک» خبره [وکذلک : «من ذا» مبتدأ ، و «عندک» خبره] فذا فی هذین الموضعین ملغاه ؛ لأنها جزء کلمه ؛ لأن المجموع استفهام.

* * *

کل الموصولات الاسمیه تحتاج إلی صله و عائد

وکلّها یلزم بعده صله

علی ضمیر لائق مشتمله (1).

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1054


1- «وکلها» الواو للاستئناف ، کل : مبتدأ ، وکل مضاف والضمیر مضاف إلیه ومرجعه الموصولات الاسمیه وحدها ، خلافا لتعمیم الشارح ؛ لأنه نعت الصله بکونها مشتمله علی عائد ، وهذا خاص بصله الموصول الاسمی ؛ ولأن المصنف لم یتعرض للموصول الحرفی هنا أصلا ، بل خص کلامه بالاسمی ، ألا تری أنه بدأ الباب بقوله «موصول الاسماء»؟ و «یلزم» فعل مضارع «بعده» بعد : ظرف متعلق بقوله یلزم ، وبعد مضاف والضمیر العائد علی کل مضاف إلیه «صله» فاعل یلزم «علی ضمیر» جار ومجرور متعلق بقوله «مشتمله» الآتی «لائق» نعت لضمیر «مشتمله» نعت لصله.

الموصولات کلها - حرفیه کانت ، أو اسمیه - یلزم أن یقع بعدها صله تبین معناها.

ویشترط فی صله الموصول الاسمیّ أن تشتمل علی ضمیر لائق بالموصول : إن کان مفردا فمفرد ، وإن کان مذکرا فمذکر ، وإن کان غیرهما فغیرهما ، نحو «جاءنی الّذی ضربته» وکذلک المثنی والمجموع ، نحو «جاءنی اللّذان ضربتهما ، والّذین ضربتهم» وکذلک المؤنث ، تقول : «جاءت الّتی ضربتها ، واللّتان ضربتهما ، واللّاتی ضربتهنّ».

وقد یکون الموصول لفظه مفردا مذکرا ومعناه مثنی أو مجموعا أو غیرهما ، وذلک نحو «من ، وما» إذا قصدت بهما غیر المفرد المذکر ؛ فیجوز حینئذ مراعاه اللفظ ، ومراعاه المعنی ؛ فتقول : «أعجبنی من قام ، ومن قامت ، ومن قاما ، ومن قامتا ، ومن قاموا ، ومن قمن» علی حسب ما یعنی بهما.

* * *

لا تکون صله الموصول إلا جمله أو شبهها

وجمله أو شبهها الّذی وصل

به ، کمن عندی الّذی ابنه کفل (1).

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1055


1- «وجمله» خبر مقدم «أو شبهها» أو : حرف عطف ، شبه : معطوف علی جمله ، وشبه مضاف والضمیر مضاف إلیه «الذی» اسم موصول مبتدأ مؤخر «وصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی قوله «کلها» فی البیت السابق «به» جار ومجرور متعلق بقوله «وصل» وتقدیر الکلام علی هذا الوجه : والذی وصل به کل واحد من الموصولات السابق ذکرها جمله أو شبه جمله ، وقیل : قوله «جمله» مبتدأ ، وقوله «الذی» خبره ، ونائب فاعل وصل لیس ضمیرا مستترا ، بل هو الضمیر المجرور بالباء فی قوله «به» ولیس هذا الإعراب بجید «کمن» الکاف جاره لمحذوف تقدیره : کقولک ، ومن اسم موصول مبتدأ «عندی» عند : ظرف متعلق بفعل محذوف تقع جملته صله ، وعند مضاف والضمیر مضاف إلیه «الذی» خبر المبتدأ «ابنه» ابن : مبتدأ ، وابن مضاف والضمیر مضاف إلیه «کفل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ابن» والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله ابنه ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب صله الذی.

صله الموصول لا تکون إلا جمله أو شبه جمله ، ونعنی بشبه الجمله الظرف والجارّ والمجرور ، وهذا فی غیر صله الألف والّلام ، وسیأتی حکمها.

شروط الجمله التی تقع صله

ویشترط فی الجمله الموصول بها ثلاثه شروط ؛ أحدها : أن تکون خبریه (1) ، الثانی : کونها خالیه من معنی التعجب (2) ، الثالث : کونها غیر مفتقره إلی کلام .

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1056


1- ذهب الکسائی إلی أنه یجوز أن تکون صله الموصول جمله إنشائیه ، واستدل علی ذلک بالسماع ؛ فمن ذلک قول الفرزدق : وإنّی لراج نظره قبل الّتی لعلّی - وإن شطّت نواها - أزورها وقول جمیل بن معمر العذری المعروف بجمیل بثینه : وما ذا عسی الواشون أن یتحدّثوا سوی أن یقولوا إنّنی لک عاشق وزعم الکسائی أن جمله «لعلی أزورها» من لعل واسمها وخبرها صله التی ، کما زعم أن «ما» فی قول جمیل «وما ذا» اسم استفهام مبتدأ ، و «ذا» اسم موصول خبره ، وجمله عسی واسمها وخبرها صله. والجواب أن صله التی فی البیت الأول محذوفه ، والتقدیر : قبل التی أقول فیها لعلی إلخ ، وما ذا کلها فی البیت الثانی اسم استفهام مبتدأ ، ولیس ثمه اسم موصول أصلا.
2- اختلف العلماء فی جمله التعجب : أخبریه هی أم إنشائیه؟ فذهب قوم إلی أنها جمله إنشائیه ، وهؤلاء جمیعا قالوا : لا یجوز أن یوصل بها الاسم الموصول ؛ وذهب فریق إلی أنها خبریه ، وقد اختلف هذا الفریق فی جواز وصل الموصول بها ؛ فقال ابن خروف : یجوز ، وقال الجمهور : لا یجوز ؛ لأن التعجب ، إنما یتکلم به عند خفاء سبب ما یتعجب منه ؛ فإن ظهر السبب بطل العجب ، ولا شک أن المقصود بالصله إیضاح الموصول وبیانه ، وکیف یمکن الإیضاح والبیان بما هو غیر ظاهر فی نفسه؟ فلما تنافیا لم یصح ربط أحدهما بالآخر ، ویؤید هذا التفصیل قول الشارح فیما بعد : «فلا یجوز جاءنی الذی ما أحسنه وإن قلنا إنها خبریه» فإن معنی هذه العباره : لا یجوز أن تکون جمله التعجب صله إن قلنا إنها إنشائیه وإن قلنا إنها خبریه ؛ فلا تلتفت لما قاله الکاتبون فی هذا المقام مما یخالف هذا التحقیق.

قبلها ، واحترز ب- «الخبریه» من غیرها ، وهی الطّلبیه والإنشائیه ؛ فلا یجوز «جاءنی الّذی اضربه» خلافا للکسائی ، ولا «جاءنی الّذی لیته قائم» خلافا لهشام ، واحترز ب- «خالیه من معنی التعجب» من جمله التعجب ؛ فلا یجوز «جاءنی الّذی ما أحسنه» وإن قلنا إنها خبریه ، واحترز «بغیر مفتقره إلی کلام قبلها» من نحو : «جاءنی الّذی لکنّه قائم» ؛ فإن هذه الجمله تستدعی سبق جمله أخری ، نحو : «ما قعد زید لکنّه قائم».

ما یشترط فی شبه الجمله الذی یقع صله

ویشترط فی الظرف والجار والمجرور أن یکونا تامّین ، والمعنیّ بالتامّ : أن یکون فی الوصل به فائده ، نحو : «جاء الّذی عندک ، والّذی فی الدّار» والعامل فیهما فعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : «جاء الّذی استقرّ عندک» أو «الّذی استقرّ فی الدّار» فإن لم یکونا تامّین لم یجز الوصل بهما ؛ فلا تقول «جاء الّذی بک» ولا «جاء الّذی الیوم».

* * *

وصفه صریحه صله أل

وکونها بمعرب الأفعال قلّ (1).

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1057


1- «وصفه» الواو للاستئناف ، صفه : خبر مقدم «صریحه» نعت لصفه «صله» مبتدأ مؤخر ، وصله مضاف و «أل» مضاف إلیه «وکونها» کون : مبتدأ ، وهو من جهه الابتداء یحتاج إلی خبر ، ومن جهه کونه مصدرا لکان الناقصه یحتاج إلی اسم وخبر ، فالضمیر المتصل به اسمه ، و «بمعرب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبره من حیث النقصان ، ومعرب مضاف ، و «الأفعال» مضاف إلیه «قل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کونه الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

الألف واللام لا توصل إلا بالصفه الصریحه ، قال المصنف فی بعض کتبه : وأعنی بالصفه الصریحه اسم الفاعل نحو : «الضارب» واسم المفعول نحو : «المضروب» والصفه المشبهه نحو : «الحسن الوجه» فخرج نحو : «القرشیّ ، والأفضل» وفی کون الألف واللام الداخلتین علی الصفه المشبهه موصوله خلاف ، وقد اضطرب اختیار الشیخ أبی الحسن بن عصفور فی هذه المسأله ؛ فمره قال : إنها موصوله ، ومره منع ذلک (1).

وقد شذّ وصل الألف واللام بالفعل المضارع ، وإلیه أشار بقوله : «وکونها بمعرب الأفعال قلّ» ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1058


1- للعلماء خلاف طویل فی جواز وصل أل بالصفه المشبهه ؛ فجمهورهم علی أن الصفه المشبهه لا تکون صله لأل ؛ فأل الداخله علی الصفه المشبهه عند هؤلاء معرفه لا موصوله ، والسر فی ذلک أن الأصل فی الصلات للأفعال ، والصفه المشبهه بعیده الشبه بالفعل من حیث المعنی ، وذلک لأن الفعل یدل علی الحدوث ، والصفه المشبهه لا تدل علیه ، وإنما تدل علی اللزوم ، ویؤید هذا أنهم اشترطوا فی اسم الفاعل واسم المفعول وأمثله المبالغه التی تقع صله لأل أن یکون کل واحد منها دالا علی الحدوث ، ولو دل أحدها علی اللزوم لم یصح أن یکون صله لأل ، بل تکون أل الداخله علیه معرفه ، وذلک کالمؤمن والفاسق والکافر والمنافق ، وذهب قوم إلی أنه یجوز أن تکون الصفه المشبهه صله لأل ؛ لأنها أشبهت الفعل من حیث العمل - وإن خالفته فی المعنی - ، أفلست تری أنها ترفع الضمیر المستتر ، والضمیر البارز ، والاسم الظاهر ، کما یرفعها الفعل جمیعا؟ وأجمعوا علی أن أفعل التفضیل لا یکون صله لأل ؛ لأنه لم یشبه الفعل لا من حیث المعنی ولا من حیث العمل ؛ أما عدم مشابهته الفعل من حیث المعنی فلأنه یدل علی الاشتراک مع الزیاده والفعل یدل علی الحدوث ، وأما عدم شبهه بالفعل من حیث العمل فلأن الفعل یرفع الضمیر المستتر والبارز ، ویرفع الاسم الظاهر ، أما أفعل التفضیل فلا یرفع باطراد إلا الضمیر المستتر ، ویرفع الاسم الظاهر فی مسأله واحده هی المعروفه بمسأله الکحل.

30- ما أنت بالحکم التّرضی حکومته ***ولا الأصیل ولا ذی الرّأی والجدل (1)ع

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1059


1- هذا البیت للفرزدق ، من أبیات له یهجو بها رجلا من بنی عذره ، وکان هذا الرجل العذری قد دخل علی عبد الملک بن مروان یمدحه ، وکان جریر والفرزدق والأخطل عنده ، والرجل لا یعرفهم ، فعرفه بهم عبد الملک ؛ فعاعتم العذری أن قال : فحیّا الإله أبا حزره وأرغم أنفک یا أخطل وجدّ الفرزدق أتعس به ودقّ خیاشیمه الجندل و «أبو حزره» : کنبه جریر ، و «أرغم أنفک» : یدعو علیه بالذل والمهانه حتی یلصق أنفه بالرغام - وهو التراب - و «الجد» الحظ والبخت ، وفی قوله «وجد الفرزدق أتعس به» دلیل علی أنه یجوز أن یقع خبر المبتدأ جمله إنشائیه ، وهو مذهب الجمهور ، وخالف فیه ابن الأنباری ، وسنذکر فی ذلک بحثا فی باب المبتدأ والخبر فأجابه الفرزدق ببیتین ثانیهما بیت الشاهد ، والذی قبله قوله : یا أرغم الله أنفا أنت حامله یا ذا الخنی ومقال الزّور والخطل اللغه : «الخنی» - بزنه الفتی - هو الفحش ، و «الخطل» - بفتح الخاء المعجمه والطاء المهمله - هو المنطق الفاسد المضطرب ، والتفحش فیه «الحکم» - بالتحریک - الذی یحکمه الخصمان کی یقضی بینهما ، ویفصل فی خصومتهما «الأصیل» ذو الحسب ، و «الجدل» شده الخصومه. المعنی : یقول : لست أیها الرجل بالذی یرضاه الناس للفصل فی أقضیتهم ، ولا أنت بذی حسب رفیع ، ولا أنت بصاحب عقل وتدبیر سدید ، ولا أنت بصاحب جدل ، فکیف نرضاک حکما؟!. الإعراب : «ما» نافیه ، تعمل عمل لیس «أنت» اسمها «بالحکم» الباء زائده الحکم : خبر ما النافیه «الترضی» أل : موصول اسمی نعت للحکم ، مبنی علی السکون فی محل جر «ترضی» فعل مضارع مبنی للمجهول «حکومته» حکومه : نائب فاعل لترضی ، وحکومه مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ولا» الواو حرف عطف ، لا : زائده لتأکید النفی «الأصیل» معطوف علی الحکم «ولا» مثل السابق «ذی» معطوف علی الحکم أیضا ، وذی مضاف و «الرأی» مضاف إلیه. «والجدل» معطوف علی الرأی. الشاهد فیه : قوله «الترضی حکومته» حیث أنی بصله «أل» جمله فعلیه فعلها مضارع ، ومثله قول ذی الخرق الطهوی : یقول الخنی ، وأبغض العجم ناطقا إلی ربّنا صوت الحمار الیجدّع فیستخرج الیربوع من نافقائه ومن جحره بالشیخه الیتقصّع

وهذا عند جمهور البصریین مخصوص بالشعر ، وزعم المصنف - فی غیر هذا الکتاب - أنه لا یختص به ، بل یجوز فی الاختیار ، وقد جاء وصلها بالجمله الاسمیه ، وبالظرف شذوذا ؛ فمن الأول قوله :

31- من القوم الرّسول الله منهم ***لهم دانت رقاب بنی معدّ(1).

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1060


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها ، قال العینی : «أنشده ابن مالک للاحتجاج به ، ولم یعزه إلی قائله» اه ، وروی البغدادی ببتا یشبه أن یکون هذا البیت ، ولم یعزه أیضا إلی قائل ، وهو : بل القوم الرّسول الله فیهم هم أهل الحکومه من قصیّ اللغه : «دانت» ذلت ، وخضعت ، وانقادت «معد» هو ابن عدنان ، وبنو قصی هم قریش ، وبنو هاشم قوم النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم منهم الإعراب : «من القوم الرسول الله» : الجار والمجرور متعلق بمحذوف یجوز أن یکون خبرا لمبتدأ محذوف ، ویکون تقدیر الکلام : هو من القوم إلخ ، والألف واللام فی کلمه «الرسول» موصول بمعنی الذین صفه للقوم مبنی علی السکون فی محل جر ، ورسول مبتدأ ، ورسول مضاف ولفظ الجلاله مضاف إلیه «منهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله أل الموصوله «لهم» جار ومجرور متعلق بقوله دانت الآتی «دانت» دان : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث «رقاب» فاعل دان ، ورقاب مضاف و «بنی» مضاف إلیه ، وبنی مضاف و «معد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «الرسول الله منهم» حیث وصل أل بالجمله الاسمیه ، وهی جمله المبتدأ والخبر ، وذلک شاذ. ومن العلماء من یجیب عن هذا الشاهد ونحوه بأن «أل» إنما هی هنا بعض کلمه. وأصلها «الذین» فحذف ما عدا الألف واللام ، قال هؤلاء : لیس حذف بعض الکلمه وإبقاء بعضها بعجب فی العربیه ، وهذا لبید بن ربیعه العامری یقول : * درس المنا بمتالع فأبان* أراد «المنازل» فحذف حرفین لغیر ترخیم. وهذا رؤبه یقول : * أوالفا مکه من ورق الحمی* أراد «الحمام» فحذف المیم ثم قلب فتحه المیم کسره والألف یاء ، وقد قال الشاعر ، وهو أقرب شیء إلی ما نحن بصدده : وإنّ الّذی حانت بفلج دماؤهم هم القوم کلّ القوم یا أمّ خالد أراد «وإن الذین» بدلیل ضمیر جماعه الذکور فی قوله «دماؤهم» وقوله فیما بعد «هم القوم» وعلیه خرجوا قول الله تعالی : (وَخُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا) أی کالذین خاضوا - وفی الآیه تخریجان آخران ؛ أحدهما : أن الذی موصول حرفی کما ، أی وخضتم کخوضهم ، وثانیهما : أن الذی موصول اسمی صفه لموصوف محذوف ، والعائد إلیه من الصله محذوف أی : وخضتم کالخوض الذی خاضوه - قالوا : وربما حذف الشاعر الکلمه کلها ؛ فلم یبق منها إلا حرفا واحدا ، ومن ذلک قول الشاعر : نادوهم : أن ألجموا ، ألاتا ، قالوا جمیعا کلّهم : ألافا فإن هذا الراجز أراد فی الشطر الأول «ألا ترکبون» فحذف ولم یبق إلا التاء ، وحذف من الثانی الذی هو الجواب فلم یبق إلا حرف العطف ، وأصله «ألا فارکبوا». وبعض العلماء یجعل الحروف التی تفتتح بها بعض سور القرآن - نحو ألم ، حم ، ص - من هذا القبیل ؛ فیقولون : ألم أصله : أنا الله أعلم ، أو ما أشبه ذلک ، وانظر مع هذا ما ذکرناه فی شرح الشاهد رقم 316 الآتی فی باب الترخیم. قلت : وهذا الذی ذهبوا إلیه لیس إلا قیاما من ورطه للوقوع فی ورطه أخری أشد منها وأنکی ؛ فهو تخلص من ضروره إلی ضروره أصعب منها مخلصا وأعسر نجاء. ولا یشک أحد أن هذا الحذف بجمیع أنواعه التی ذکروها من الضرورات التی لا بسوغ القیاس علیها ، ولذلک استبعد کثیر تخریج الآیه الکریمه التی تلوناها أولا علی هذا الوجه کما استبعد کثیرون تخریجها علی أن «الذی» موصول حرفی.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1061

ومن الثانی قوله :

32- من لا یزال شاکرا علی المعه ***فهو حر بعیشه ذات سعه (1)

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1062


1- وهذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لم ینسبوها إلی قائل معین. اللغه : «المعه» یرید الذی معه «حر» حقیق ، وجدیر ، ولائق ، ومستحق «سعه» بفتح السین ، وقد تکسر - اتساع ورفاهیه ورغد. المعنی : من کان دائم الشکر لله تعالی علی ما هو فیه من خبر فإنه یستحق الزیاده ورغد العیش ، وهو مأخوذ من قوله تعالی : (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ) الإعراب : «من» اسم موصول مبتدأ «لا یزال» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المبتدأ «شاکرا» خبر لا یزال ، والجمله من یزال واسمه وخبره لا محل لها من الإعراب صله الموصول «علی» حرف جر «المعه» هو عباره عن «أل» الموصوله بمعنی الذی ، وهی مجروره المحل بعلی ، والجار والمجرور متعلق بشاکر ، ومع : ظرف متعلق بمحذوف واقع صله لأل ، ومع مضاف والضمیر مضاف إلیه «فهو حر» الفاء زائده ، و «هو» ضمیر منفصل مبتدأ ، و «حر» خبره ، والجمله منهما فی محل رفع خبر المبتدأ ، وهو «من» فی أول البیت ، ودخلت الفاء علی جمله الخبر لشبه المبتدأ بالشرط «بعیشه» جار ومجرور متعلق بقوله «حر» الرافع خبرا لهو «ذات» صفه لعیشه ، وذات مضاف و «سعه» مضاف إلیه مجرور بالکسره الظاهره ، ولکنه سکنه للوقف. الشاهد فیه : قوله «المعه» حیث جاء بصله «أل» ظرفا ، وهو شاذ علی خلاف القیاس. ومثل هذا البیت - فی وصل أل بالظرف شذوذا - قول الآخر : وغیّرنی ما غال قیسا ومالکا وعمرا وحجرا بالمشقّر ألمعا یرید : الذین معه ، فاستعمل أل موصوله بمعنی الذین ، وهو أمر لا شیء فیه ، وأنی بصلتها ظرفا ، وهو شاذ ؛ فإن أل بجمیع ضروبها وأنواعها مختصه بالأسماء ؛ وقال الکسائی فی هذا البیت : إن الشاعر یرید «معا» فزاد أل
«أی» الموصوله و متی تبنی؟ و متی تعرب؟

أیّ کما ، وأعربت ما لم تضف

وصدر وصلها ضمیر انحذف (1)

یعنی أن «أیا» مثل «ما» فی أنها تکون بلفظ واحد : للمذکر ، والمؤنث - مفردا کان ، أو مثنی ، أو مجموعا - نحو : «یعجبنی أیّهم هو قائم».

ثم إن «أیا» لها أربعه أحوال ؛ أحدها : أن تضاف ویذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّهم هو قائم» الثانی : أن لا تضاف ولا یذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّ قائم» الثالث : أن لا تضاف ویذکر صدر صلتها ، نحو : «یعجبنی أیّ هو قائم» وفی هذه الأحوال الثلاثه تکون معربه بالحرکات الثلاث ، نحو : «یعجبنی أیّهم هو قائم ، ورأیت أیّهم هو قائم ، ومررت بأیّهم هو قائم» وکذلک : «أیّ قائم ، وأیّا قائم ، وأیّ قائم» وکذا ، «أیّ

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1063


1- «أی» مبتدأ «کما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «وأعربت» الواو عاطفه ، أعرب : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء تاء التأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «أی» «ما» مصدریه ظرفیه «لم» حرف نفی وجزم «تضف» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «أی» «وصدر» الواو واو الحال ، صدر : مبتدأ ، وصدر مضاف ووصل من «وصلها» مضاف إلیه ، ووصل مضاف والضمیر مضاف إلیه «ضمیر» خبر المبتدأ والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال صاحبه الضمیر المستتر فی تضف العائد علی أی «انحذف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ضمیر» والتقدیر : أی مثل ما - فی کونها موصولا صالحا لکل واحد من المفرد والمثنی والجمع مذکرا کان أو مؤنثا - وأعربت هذه الکلمه مده عدم إضافتها فی حال کون صدر صلتها ضمیرا محذوفا.

هو قائم ، وأیا هو قائم ، وأیّ هو قائم» الرابع ، أن تضاف ویحذف صدر الصله ، نحو : «یعجبنی أیّهم قائم» ففی هذه الحاله تبنی علی الضم ؛ فتقول : «یعجبنی أیّهم قائم ، ورأیت أیّهم قائم ، ومررت یأیّهم قائم» وعلیه قوله تعالی : (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا) وقول الشاعر :

33- إذا ما لقیت بنی مالک ***فسلّم علی أیّهم أفضل (1)

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1064


1- هذا البیت ینسب لغسان بن وعله أحد الشعراء المخضرمین من بنی مره بن عباد ، وأنشده أبو عمرو الشیبانی فی کتاب الحروف ، وابن الأنباری فی کتاب الإنصاف ، وقال قبل إنشاده : «حکی أبو عمرو الشیبانی عن غسان - وهو أحد من تؤخذ عنهم اللغه من العرب - أنه أنشد» وذکر البیت. الإعراب : «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «لقیت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وهی جمله الشرط «بنی» مفعول به للقی ، وبنی مضاف و «مالک» مضاف إلیه «فسلم» الفاء داخله فی جواب الشرط ، وسلم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی» حرف جر «أیهم» یروی بضم «أی» وبجره ، وهو اسم موصول علی الحالین ؛ فعلی الضم هو مبنی ، وهو الأکثر فی مثل هذه الحاله ، وعلی الجر هو معرب بالکسره الظاهره ، وعلی الحالین هو مضاف والضمیر مضاف إلیه «أفضل» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : هو أفضل ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها صله الموصول الذی هو أی. الشاهد فیه : قوله «أیهم أفضل» حیث أتی بأی مبنیا علی الضم - علی الروایه المشهوره الکثیره الدوران علی ألسنه الرواه - لکونه مضافا ، وقد حذف صدر صلته وهو المبتدأ الذی قدرناه فی إعراب البیت ، وهذا هو مذهب سیبویه وجماعه من البصریین فی هذه الکلمه : یذهبون إلی أنها تأتی موصوله ، وتکون مبنیه إذا اجتمع فیها أمران ؛ أحدهما أن تکون مضافه لفظا ، والثانی : أن یکون صدر صلتها محذوفا ؛ فإذا لم تکن مضافه أصلا ، أو کانت مضافه لکن ذکر صدر صلتها ؛ فإنها تکون معربه ، وذهب الخلیل بن أحمد ویونس بن حبیب - وهما شیخان من شیوخ سیبویه - إلی أن أیا لا تجیء موصوله ، بل هی إما شرطیه وإما استفهامیه ، لا تخرج عن هذین الوجهین ، وذهب جماعه من الکوفیین إلی أنها قد تأنی موصوله ، ولکنها معربه فی جمیع الأحوال ؛ أضیفت أو لم تضف ، حذف صدر صلتها أو ذکر.

وهذا مستفاد من قوله : «وأعربت ما لم تضف - إلی آخر البیت» أی : وأعربت أیّ إذا لم تضف فی حاله حذف صدر الصله ؛ فدخل فی هذه الأحوال الثلاثه السابقه ، وهی ما إذا أضیفت وذکر صدر الصله ، أو لم تضف ولم یذکر صدر الصله ، أو لم تضف وذکر صدر الصله ، وخرج الحاله الرابعه ، وهی : ما إذا أضیفت وحذف صدر الصله ، فإنها لا تعرب حینئذ.

* * *

بعض العرب یعرب «أیا» الموصوله فی کل حال

وبعضهم أعرب مطلقا ، وفی

ذا الحذف أیّا غیر أیّ یقتفی (1)

إن یستطل وصل ، وإن لم یستطل

فالحذف نزر ، وأبوا أن یختزل (2).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1065


1- «وبعضهم» الواو للاستئناف ، بعض : مبتدأ ، وبعض مضاف والضمیر مضاف إلیه «أعرب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بعض ، والجمله من أعرب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو بعضهم «مطلقا» حال من مفعول به لأعرب محذوف ، والتقدیر : وبعضهم أعرب أیا مطلقا «وفی ذا» جار ومجرور متعلق بقوله «یقتفی» الآتی «الحذف» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له «أیا» مفعول به لقوله «یقتفی» الآتی «غیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «أی» مضاف إلیه «یقتفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، ومعنی الکلام : وبعض النحاه حکم بإعراب أی الموصوله فی جمیع الأحوال ، وغیر أی یقتفی ویتبع أیا فی جواز حذف صدر الصله ، إذا کانت الصله طویله.
2- «إن» شرطیه «یستطل» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط «وصل» نائب فاعل لیستطل ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله ، وتقدیره : إن یستطل وصل فغیر أی یقتفی أیا «وإن» الواو عاطفه ، إن شرطیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «یستطل» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، وجملته فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «وصل» «فالحذف» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، والحذف : مبتدأ «نزر» خبره ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «وأبوا» فعل وفاعل «أن» مصدریه «یختزل» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، وسکن للوقف ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «وصل» والمراد أنهم امتنعوا عن تجویز الحذف ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول به لأبوا.

إن صلح الباقی لوصل مکمل

والحذف عندهم کثیر منجلی (1)

فی عائد متّصل إن انتصب

بفعل ، أو وصف : کمن نرجو یهب (2)

یعنی أن بعض العرب أعرب «أیا» مطلقا ، أی : وإن أضیفت وحذف

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1066


1- «إن» شرطیه «صلح» فعل ماض فعل الشرط مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله ، والتقدیر : إن صلح الباقی بعد الحذف للوصل فقد أبوا الحذف «الباقی» فاعل صلح «لوصل» جار ومجرور متعلق بصلح «مکمل» نعت لوصل «والحذف» مبتدأ «عندهم» عند : ظرف متعلق بالحذف أو بکثیر أو بمنجلی ، وعند مضاف والضمیر العائد إلی العرب أو النحاه مضاف إلیه «کثیر» خبر المبتدأ «منجلی» خبر ثان ، أو نعت للخبر.
2- «فی عائد» جار ومجرور متعلق بکثیر أو بمنجل فی البیت السابق «متصل» نعت لعائد «إن» شرطیه «انتصب» فعل ماض فعل الشرط مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وسکن للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یرجع إلی عائد «بفعل» جار ومجرور متعلق بانتصب «أو وصف» معطوف علی فعل «کمن» الکاف جاره ، ومجرورها محذوف ، ومن : اسم موصول مبتدأ «نرجو» فعل مضارع ، مرفوع بضمه مقدره علی الواو ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن ، ومفعوله محذوف ، وهو العائد ، والتقدیر کمن نرجوه ، والجمله لا محل لها صله «یهب» فعل مضارع مرفوع لتجرده من الناصب والجازم ، وعلامه رفعه الضمه الظاهره ، وسکن للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «من» والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

صدر صلتها ؛ فیقول : «یعجبنی أیّهم قائم ، ورأیت أیّهم قائم ، ومررت بأیّهم قائم» وقد قریء (ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَهٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ) بالنصب ، وروی* فسلم علی أیّهم أفضل* [33] بالجر.

* * *

تفصیل الموضع الذی یحذف فیه العائد علی الموصول إذا کان مرفوعا

وأشار بقوله : «وفی ذا الحذف - إلی آخره» إلی المواضع التی یحذف فیها العائد علی الموصول ، وهو : إما أن یکون مرفوعا ، أو غیره ؛ فإن کان مرفوعا لم یحذف ، إلا إذا کان مبتدأ وخبره مفرد [نحو (وَهُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ) وأیّهم أشدّ] ؛ فلا تقول : «جاءنی اللّذان قام» ولا «اللذان ضرب» ؛ لرفع الأول بالفاعلیّه والثانی بالنیابه ، بل یقال : «قاما ، وضربا» وأما المبتدأ فیحذف مع «أی» وإن لم تطل الصله ، کما تقدم من قولک : «یعجبنی أیّهم قائم» ونحوه ، ولا یحذف صدر الصله مع غیر «أی» إلا إذا طالت الصله ، نحو «جاء الذی هو ضارب زیدا» فیجوز حذف «هو» فتقول «جاء الذی ضارب زیدا» ومنه قولهم «ما أنا بالذی قائل لک سوءا» التقدیر «بالذی هو قائل لک سوءا» فإن لم تطل الصله فالحذف قلیل ، وأجازه الکوفیون قیاسا ، نحو «جاء الذی قائم» التقدیر «جاء الذی هو قائم» ومنه قوله تعالی : (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) فی قراءه الرفع ، والتقدیر «هو أحسن» (1).

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1067


1- ذهب الکوفیون إلی أنه یجوز حذف العائد المرفوع بالابتداء مطلقا ، أی سواء أکان الموصول أیا أم غیره ، وسواء أطالت الصله أم لم تطل ، وذهب البصریون إلی جواز حذف هذا العائد إذا کان الموصول أیا مطلقا ، فإن کان الموصول غیر أی لم یجیزوا الحذف إلا بشرط طول الصله ؛ فالخلاف بین الفریقین منحصر فیما إذا لم تطل الصله وکان الموصول غیر أی ، فأما الکوفیون فاستدلوا بالسماع ؛ فمن ذلک قراءه یحیی بن یعمر : (تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ) قالوا : التقدیر علی الذی هو أحسن ، ومن ذلک قراءه مالک ابن دینار وابن السماک : (إِنَّ اللهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها) قالوا : التقدیر : مثلا الذی هو بعوضه فما فوقها ، ومن ذلک قول الشاعر : لا تنو إلّا الّذی خیر ؛ فما شقیت إلّا نفوس الألی للشّرّ ناوونا قالوا : التقدیر لا تنو إلا الذی هو خیر ، ومن ذلک قول الآخر : من یعن بالحمد لم ینطق بما سفه ولا یحد عن سبیل المجد والکرم قالوا : تقدیر هذا البیت : من یعن بالحمد لم ینطق بالذی هو سفه ، ومن ذلک قول عدی بن زید العبادی : لم أر مثل الفتیان فی غبن الأیّام یدرون ما عواقبها قالوا : ما موصوله ، والتقدیر : یدرون الذی هو عواقبها. وبعض هذه الشواهد یحتمل وجوها من الإعراب غیر الذی ذکروه ، فمن ذلک أن «ما» فی الآیه الثانیه یجوز أن تکون زائده ، وبعوضه خبر مبتدأ محذوف ، ومن ذلک أن «ما» فی بیت عدی بن زید یحتمل أن تکون استفهامیه مبتدأ ، وما بعدها خبر ، والجمله فی محل نصب مفعول به لیدرون ، وقد علق عنها لأنها مصدره بالاستفهام ، والکلام یطول إذا نحن تعرضنا لکل واحد من هذه الشواهد ، فلنجتزیء لک بالإشاره.
ما یجوز من وجوه الإعراب فی الاسم الواقع بعد «لا سیما»

وقد جوزوا فی «لا سیّما زید» إذا رفع زید : أن تکون «ما» موصوله ، وزید : خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر «لاسیّ الذی هو زید» فحذف العائد الذی هو المبتدأ - وهو قولک هو - وجوبا ؛ فهذا موضع حذف فیه صدر الصله مع غیر «أی» وجوبا ولم تطل الصله ، وهو مقیس ولیس بشاذ (1).

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1068


1- الاسم الواقع بعد «لا سیما» إما معرفه ، کأن یقال لک : أکرم العلماء لا سیما الصالح منهم ، وإما نکره ، کما فی قول امریء القیس : ألا ربّ یوم صالح لک منهما ولا سیّما یوم بداره جلجل فإن کان الاسم الواقع بعد «لا سیما» نکره جاز فیه ثلاثه أوجه : الجر ، وهو أعلاها ، والرفع وهو أقل من الجر ، والنصب ، وهو أقل الأوجه الثلاثه. فأما الجر فتخریجه علی وجهین ؛ أحدهما : أن تکون «لا» نافیه للجنس و «سی» اسمها منصوب بالفتحه الظاهره ، و «ما» زائده ، وسی مضاف ، و «یوم» مضاف إلیه ، وخبر لا محذوف ، والتقدیر : ولا مثل یوم بداره جلحل موجود ، والوجه الثانی أن تکون «لا» نافیه للجنس أیضا ، و «سی» اسمها منصوب بالفتحه الظاهر. وهو مضاف و «ما» نکره غیر موصوفه مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر ، و «یوم» بدل من ما. وأما الرفع فتخریجه علی وجهین أیضا ، أحدهما : أن تکون «لا» نافیه للجنس أیضا و «سی» اسمها ، و «ما» نکره موصوفه مبنی علی السکون فی محل جر بإضافه «سی» إلیها ، و «یوم» خبر مبتدأ حذوف ، والتقدیر : هو یوم ، وخبر لا محذوف ، وکأنک قلت : ولا مثل شیء عظیم هو یوم بداره جلجل موجود ، والوجه الثانی ، أن تکون «لا» نافیه للجنس أیضا ، و «سی» اسمها ، و «ما» موصول اسمی بمعنی الذی مبنی علی السکون فی محل جر بإضافه «سی» إلیه ، و «یوم» خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر هو یوم ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب صله الموصول ؛ وخبر «لا» محذوف ، وکأنک قلت : ولا مثل الذی هو یوم بداره جلجل موجود. وهذا الوجه هو الذی أشار إلیه الشارح. وأما النصب فتخریجه علی وجهین أیضا ، أحدهما : أن تکون «ما» نکره غیر موصوفه وهو مبنی علی السکون فی محل جر بإضافه «سی» إلیها ، و «یوما» مفعول به لفعل محذوف ، وکأنک قلت : ولا مثل شیء أعنی یوما بداره جلجل ، وثانیهما : أن تکون «ما» أیضا نکره غیر موصوفه وهو مبنی علی السکون فی محل جر بالإضافه ، و «یوما» تمییز لها وإن کان الاسم الواقع بعدها معرفه کالمثال الذی ذکرناه فقد أجمعوا علی أنه یجوز فیه الجر والرفع ، واختلفوا فی جواز النصب ؛ فمن جعله بإضمار فعل أجاز کما أجاز فی النکره ، ومن جعل النصب علی التمییز وقال إن التمییز لا یکون إلا نکره منع النصب فی المعرفه ؛ لأنه لا یجوز عنده أن تکون تمییزا ، ومن جعل نصبه علی التمییز وجوز أن یکون التمییز معرفه کما هو مذهب جماعه الکوفیین جوز نصب المعرفه بعد «سیما». والحاصل أن نصب المعرفه بعد «لا سیما» لا یمتنع إلا بشرطین : التزام کون المنصوب تمییزا ، والتزام کون التمییز نکره.

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1069

وأشار بقوله «وأبوا أن یختزل* إن صلح الباقی لوصل مکمل» إلی أن شرط حذف صدر الصله أن لا یکون ما بعده صالحا لأن یکون صله ، کما إذا وقع بعده جمله ، نحو «جاء الذی هو أبوه منطلق» ، أو «هو ینطلق» أو ظرف ، أو جار ومجرور ، تامّان ، نحو «جاء الّذی هو عندک» أو «هو فی الدّار» ؛ فإنه لا یجوز فی هذه المواضع حذف صدر الصّله ؛ فلا تقول «جاء الّذی أبوه منطلق» تعنی «الذی هو أبوه منطلق» ؛ لأن الکلام یتمّ دونه ، فلا یدری أحذف منه شیء أم لا؟ وکذا بقیه الأمثله المذکوره ، ولا فرق فی ذلک بین «أی» وغیرها ؛ فلا تقول فی «یعجبنی أیّهم هو یقوم» : «یعجبنی أیّهم یقوم» لأنه لا یعلم الحذف ، ولا یختص هذا الحکم بالضمیر إذا کان مبتدأ ، بل الضابط أنه متی احتمل الکلام الحذف وعدمه لم یجز حذف العائد ، وذلک کما إذا کان فی الصله ضمیر - غیر ذلک الضمیر المحذوف - صالح لعوده علی الموصول ، نحو «جاء الذی ضربته فی داره» ؛ فلا یجوز حذف الهاء من ضربته ؛ فلا تقول : «جاء الذی ضربت فی داره» لأنه لا یعلم المحذوف.

وبهذا یظهر لک ما فی کلام المصنف من الإیهام ؛ فإنه لم یبیّن أنه متی صلح ما بعد الضمیر لأن یکون صله لا یحذف ، سواء أکان الضمیر مرفوعا أو منصوبا أو مجرورا ، وسواء أکان الموصول أیّا أم غیرها ، بل ربما یشعر ظاهر کلامه بأن الحکم مخصوص بالضمیر المرفوع ، وبغیر أی من الموصولات ؛ لأن کلامه فی ذلک ، والأمر لیس کذلک ، بل لا یحذّف مع «أی» ولا مع غیرها متی صلح ما بعدها لأن یکون صله کما تقدم ، نحو «جاء الذی هو أبوه منطلق ، ویعجبنی أیّهم هو أبوه منطلق» وکذلک المنصوب والمجرور ، نحو «جاءنی الذی ضربته فی داره ، ومررت بالذی مررت به فی داره» ، و «یعجبنی أیّهم ضربته فی داره ، ومررت بأبیهم مررت به فی داره».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1070

الکلام علی حذف العائد المنصوب

وأشار بقوله : «والحذف عندهم کثیر منجلی - إلی آخره» إلی العائد لمنصوب.

وشرط جواز حذفه أن یکون : متصلا ، منصوبا ، بفعل تام أو بوصف ، نحو «جاء الّذی ضربته ، والّذی أنا معطیکه درهم».

فیجوز حذف الهاء من «ضربته» فتقول «جاء الذی ضربت» ومنه قوله تعالی : (ذَرْنِی وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً) وقوله تعالی : (أَهذَا الَّذِی بَعَثَ اللهُ رَسُولاً) التقدیر «خلقته ، وبعثه» (1).

وکذلک یجوز حذف الهاء من «معطیکه» ؛ فتقول «الذی أنا معطیک درهم» ومنه قوله :

34- ما الله مولیک فضل فاحمدنه به ***فما لدی غیره نفع ولا ضرر(2)

تقدیره : الذی الله مولیکه فضل ، فحذفت الهاء.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1071


1- لم یذکر الشارح شیئا من الشواهد من الشعر العربی علی جواز حذف العائد المنصوب بالفعل المتصرف ، بل اکتفی بذکر الآیتین الکریمتین ؛ لأن مجیئه فی القرآن دلیل علی کثره استعماله فی الفصیح ، ومن ذلک قول عروه بن حزام : وما هو إلّا أن أراها فجاءه فأبهت حتّی ما أکاد أجیب وأصرف عن جهی الّذی کنت أرتئی وأنسی الّذی أعددت حین أجیب أراد أن یقول : أصرف عن وجهی الذی کنت أرتئیه ، وأنسی الذی أعددته ، فحذف العائد المنصوب بأرتئی وبأعددت ، وکل منهما فعل تام متصرف :
2- هذا البیت من الشواهد التی ذکروها ولم ینسبوها إلی قائل معین. اللغه : «مولیک» اسم فاعل من أولاه النعمه ، إذا أعطاه إیاها «فضل» إحسان. المعنی : الذی یمنحک الله من النعم فضل منه علیک ، ومنه جاءتک من عنده من غیر أن تستوجب علیه سبحانه شیئا من ذلک ؛ فاحمد ربک علیه ، واعلم أنه هو الذی ینفعک ویضرک ، وأن غیره لا یملک لک شیئا من نفع أو ضر. الإعراب : «ما» اسم موصول مبتدأ «الله» مبتدأ «مولیک» مولی : خبر عن لفظ الجلاله ، وله فاعل مستتر فیه عائد علی الاسم الکریم ، والکاف ضمیر المخاطب مبنی علی الفتح فی محل جر بالإضافه ، وهو المفعول الأول ، وله مفعول ثان محذوف وهو العائد علی الموصول ، والتقدیر : مولیکه ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب صله الموصول «خیر» خبر عن «ما» الموصوله «فاحمدنه» الفاء عاطفه ، احمد : فعل أمر. وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون نون التوکید ، والضمیر البارز المتصل مفعول به «به» جار ومجرور متعلق باحمد «فما» الفاء للتعلیل ، وما : نافیه تعمل عمل لیس «لدی» ظرف متعلق بمحذوف خبر «ما» مقدم علی اسمها ، وجاز تقدیمه لأنه ظرف یتوسع فیه ، ولدی مضاف وغیر من «غیره» مضاف إلیه ، وغیر مضاف وضمیر الغائب العائد علی الله مضاف إلیه «نفع» اسم «ما» مؤخر «ولا» الواو عاطفه. ولا : نافیه «ضرر» معطوف علی نفع ، ویجوز أن تکون «ما» نافیه مهمله ، و «لدی» متعلق بمحذوف خبر مقدم ، و «نفع» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله : «ما الله مولیک» حیث حذف الضمیر العائد علی الاسم الموصول لأنه منصوب بوصف ، وهذا الوصف اسم فاعل ، وأصل الکلام : ما الله مولیکه ، أی : بالشیء الذی الله تعالی معطیکه هو فضل وإحسان منه علیک. واعلم أنه یشترط فی حذف العائد المنصوب بالوصف ألا یکون هذا الوصف صله لأل فإن کان الوصف صله لأل کان الحذف شاذا ، کما فی قول الشاعر : ما المستفزّ الهوی محمود عاقبه ولو أتیح له صفو بلا کدر کان ینبغی أن یقول : ما المستفزه الهوی محمود عاقبه ، فحذف الضمیر المنصوب مع ان ناصبه صله لأل ، ومثله قول الآخر : فی المعقب البغی أهل البغی ما ینهی امرأ حازما أن یسأما أراد أن یقول : فی المعقبه البغی ، فلم یتسع له. وإنما یمتنع حذف المنصوب بصله أل إذا کان هذا المنصوب عائدا علی أل نفسها ؛ لأنه هو الذی یدل علی اسمیه أل ، فإذا حذف زال الدلیل علی ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1072

وکلام المصنف یقتضی أنه کثیر ، ولیس کذلک ؛ بل الکثیر حذفه من الفعل المذکور ، وأما [مع] الوصف فالحذف منه قلیل.

فإن کان الضمیر منفصلا (1) لم یجز الحذف ، نحو «جاء الذی إیّاه ضربت» فلا یجوز حذف «إیاه» وکذلک یمتنع الحذف إن کان متصلا منصوبا بغیر فعل أو وصف - وهو الحرف - - نحو «جاء الذی إنّه منطلق» فلا یجوز حذف ».

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1073


1- الذی لا یجوز حذفه هو الضمیر الواجب الانفصال ، فأما الضمیر الجائز الانفصال فیجوز حذفه ، وإنما یکون الضمیر واجب الانفصال إذا کان مقدما علی عامله کما فی المثال الذی ذکره الشارح ، أو کان مقصورا علیه کقولک : جاء الذی ما ضربت إلا إیاه ، والسر فی عدم جواز حذفه حینئذ أن غرض المتکلم یفوت بسبب حذفه ، ألا تری أنک إذا قلت «جاء الذی إیاه ضربت» کان المعنی : جاء الذی ضربته ولم أضرب سواه ، فإذا قلت «جاء الذی ضربت» صار غیر دال علی أنک لم تضرب سواه ، وکذلک الحال فی قولک «جاء الذی ما ضربت إلا إیاه» فإنه بدل علی أنک قد ضربت هذا الجائی ولم تضرب غیره ، فإذا قلت : «جاء الذی ما ضربت» دل الکلام علی أنک لم تضرب هذا الجائی فحسب. فأما المنفصل جوازا فیجوز حذفه ، والدلیل علی ذلک قول الشاعر : * ما الله مولیک فضل فاحمدنه به* فإن التقدیر یجوز أن یکون «ما الله مولیکه» ویجوز أن یکون «ما الله مولیک إیاه» وقد عرفت فیما سبق (فی مباحث الضمیر) السر فی جواز الوجهین ، ومما یدل علی جواز حذف الجائز الانفصال قول الله تعالی : (فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ) فإنه یجوز أن یکون التقدیر «بالذی آتاهموه ربهم» وأن یکون التقدیر «بالذی آتاهم إیاه ربهم» والثانی أولی ؛ فیحمل علیه تقدیر الآیه الکریمه ، وکذلک قول الله تعالی : (وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ) فإنه یجوز أن یکون التقدیر «ومن الذی رزقناهموه» کما یجوز أن یکون التقدیر «ومن الذی رزقناهم إیاه».

الهاء (1) ، وکذلک یمتنع الحذف إذا کان منصوبا [متصلا] بفعل ناقص ، نحو «جاء الذی کانه زید».

* * *

الکلام علی حذف العائد المخفوض و شروطه

کذاک حذف ما بوصف خفضا

کأنت قاض بعد أمر من قضی (2)

کذا الّذی جرّ بما الموصول جر

ک «مرّ بالّذی مررت فهو بر» (3)

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1074


1- إنما قال الشارح «فلا یجوز حذف الهاء» إشاره إلی أن الممنوع هو حذف الضمیر المنصوب بالحرف مع إبقاء الحرف ، فأما إذا حذفت الضمیر والحرف الناصب له جمیعا فإنه لا یمتنع ، ومن ذلک قول الله سبحانه وتعالی : (أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) هذا إذا قدرت أصل الکلام : (أَیْنَ شُرَکائِیَ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ) أنهم شرکائی ، علی حد قول کثیر : وقد زعمت أنّی تغیّرت بعدها ومن ذا الّذی یا عزّ لا یتغیّر؟ فإن قدرت الأصل «الذین کنتم تزعمونهم شرکائی» لم یکن من هذا النوع.
2- «کذاک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «حذف» مبتدأ مؤخر ، وحذف مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «بوصف» جار ومجرور متعلق بقوله «خفض» الآتی «خفضا» خفض : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» والجمله لا محل لها من الإعراب صله «کأنت» الکاف جاره لقول محذوف ، أی کقولک ، أنت : مبتدأ «قاض» خبر المبتدأ «بعد» ظرف متعلق بمحذوف نعت للقول الذی قدرناه مجرورا بالکاف ، وبعد مضاف و «أر» مضاف إلیه «من قضی» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لأمر ، أی : بعد فعل أمر مشتق من ماده قضی ، یشر إلی قوله تعالی : (فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ) کما قال الشارح.
3- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الذی» اسم موصول مبتدأ مؤخر «جر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «الذی» والجمله لا محل لها صله «بما» جار ومجرور متعلق بالفعل الذی قبله «الموصول» مفعول مقدم لجر الآتی «جر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» والجمله لا محل لها صله «کمر» الکاف جاره لقول محذوف ، وهی ومجرورها یتعلقان بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک ، مر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالذی» جار ومجرور متعلق بمر السابق «مررت» فعل وفاعل. والجمله لا محل لها صله ، والعائد محذوف تقدیره «به» وقوله : «فهو بر» الفاء واقعه فی جواب شرط محذوف ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ ، بر : خبر المبتدأ. وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب ذلک الشرط المحذوف.

لما فرغ من الکلام علی الضمیر المرفوع والمنصوب شرع فی الکلام علی المجرور ، وهو إما أن یکون مجرورا بالإضافه ، أو بالحرف.

فإن کان مجرورا بالإضافه لم یحذف ، إلا إذا کان مجرورا بإضافه اسم فاعل بمعنی الحال أو الاستقبال ، نحو «جاء الذی أنا ضاربه : الآن ، أو غدا» ؛ فتقول : جاء الذی أنا ضارب ، بحذف الهاء.

وإن کان مجرورا بغیر ذلک لم یحذف ، نحو «جاء الذی أنا غلامه ، أو أنا مضروبه ، أو أنا ضاربه أمس» وأشار بقوله : «کأنت قاض» إلی قوله تعالی : (فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ) التقدیر «ما أنت قاضیه» فحذفت الهاء ، وکأنّ المصنف استغنی بالمثال عن أن یقیّد الوصف بکونه اسم فاعل بمعنی الحال أو الاستقبال.

وإن کان مجرورا بحرف فلا یحذف إلا إن دخل علی الموصول حرف مثله : لفظا ومعنی ، واتفق العامل فیهما ماده ، نحو : «مررت بالذی مررت به ، أو أنت مارّ به» فیجوز حذف الهاء ؛ فتقول : «مررت بالذی مررت» قال الله تعالی : (وَیَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ) أی : منه ، وتقول : «مررت بالذی أنت مارّ» أی به ، ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1075

35- وقد کنت تخفی حبّ سمراء حقبه***فبح لان منها بالّذی أنت بائح (1)

أی : أنت بائح به. .

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1076


1- هذا البیت لعنتره بن شداد العبسی ، الشاعر المشهور والفارس المذکور ، من کلمه مطلعها : طربت وهاجتک الظّباء السّوانح غداه غدت منها سنیح وبارح تغالت بی الأشواق حتّی کأنّما بزندین فی جو فی من الوجد قادح اللغه : «طربت» الطرب : خفه تعتریک من سرور أو حزن «هاجتک» أثارت همک ، وبعثت شوقک «الظباء» جمع ظبی «السوانح» جمع سانح ، وهو ما أتاک عن یمینک فولاک میاسره من ظبی أو طیر أو غیرهما ، ویقال له : سنیح «بارح» هو ضد السانح ، وهو ما أتاک عن یسارک فولاک میامنه «قادح» اسم فاعل من قدح الزند قدحا ، إذا ضربه لتخرج منه النار «حقبه» - بکسر فسکون - فی الأصل تطلق علی ثمانین عاما ، وقد أراد بها المده الطویله «فبح» أمر من «باح بالأمر یبوح به» : أی أعلنه وأظهره «لان» أی الآن ، فحذف همزه الوصل والهمزه التی بعدم اللام ، ثم فتح اللام لمناسبه الألف ، وقیل : بل هی لغه فی الآن ، ومثله قول جریر بن عطیه : ألان وقد نزعت إلی نمیر فهذا حین صرت لهم عذابا وقول الآخر : ألا یا هند هند بنی عمیر أرثّ لان وصلک أم جدید؟ وقول أشجع السلمی : ألان استرحنا واستراحت رکابنا وأمسک من یجدی ومن کان یجتدی وروی الأعلم بیت الشاهد : تعزّیت عن ذکری سمیّه حقبه فبح عنک منها بالذی أنت بائح وأنشده الأخفش کما فی الشرح ، وهو کذلک فی المشهور من شعر عنتره. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، وتاء المخاطب اسمه مبنی علی الفتح فی محل رفع «تخفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله من تخفی وفاعله خبر «کان» فی محل نصب «حب» مفعول به لتخفی ، وحب مضاف و «سمراء» مضاف إلیه «حقبه» ظرف زمان متعلق بتخفی «فبح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لان» ظرف زمان متعلق ببح «بالذی» جار ومجرور متعلق ببح أیضا «أنت بائح» مبتدأ وخبر ، والجمله منهما لا محل لها صله الموصول المجرور محلا بالباء ، والعائد محذوف ، وتقدیر الکلام : فبح الآن بالذی أنت بائح به. الشاهد فیه : قوله «بالذی أنت بائح» حیث استساغ الشاعر حذف العائد المجرور علی الموصول من جمله الصله ؛ لکونه مجرورا بمثل الحرف الذی جر الموصول - وهو الباء - والعامل فی الموصول متحد مع العامل فی العائد ماده : الأول «بح» والثانی «بائح» ومعنی : لأنهما جمیعا من البوح بمعنی الإظهار والإعلان.

فإن اختلف الحرفان لم یجز الحذف ، نحو : «مررت بالّذی غضبت علیه» فلا یجوز حذف «علیه» وکذلک «مررت بالذی مررت به علی زید» فلا یجوز حذف «به» منه ؛ لاختلاف معنی الحرفین ؛ لأن الباء الداخله علی الموصول للالصاق ، والداخله علی الضمیر للسببیه ، وإن اختلف العاملان لم یجز الحذف أیضا ، نحو : «مررت بالّذی فرحت به» فلا یجوز حذف «به».

وهذا کله هو المشار إلیه بقوله : «کذا الذی جرّ بما الموصول جرّ» أی کذلک یحذف الضمیر الذی جرّ بمثل ما جرّ الموصول به (1) ، نحو : «مررت .

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1077


1- ومثله أن یکون الموصول وصفا لاسم ، وقد جر هذا الموصوف بحرف مثل الذی مع العائد ، ومنه قول کعب بن زهیر : إن تعن نفسک بالأمر الّذی عنیت نفوس قوم سموا تظفر بما ظفروا لا ترکننّ إلی الأمر الّذی رکنت أبناء یعصر حین اضطرّها القدر ففی کل بیت من هذین البیتین شاهد لما ذکرناه. أما البیت الأول فإن الشاهد فیه قوله «بالأمر الذی عنیت» فإن التقدیر فیه : بالأمر الذی عنیت به ، فحذف المجرور ثم الجار ؛ لکون الموصوف بالموصول مجرورا بمثل الذی جر ذلک العائد. وأما البیت الثانی فالشاهد فیه قوله «إلی الأمر الذی رکنت» فإن تقدیر الکلام : إلی الأمر الذی رکنت إلیه ، فحذف المجرور ، ثم حذف الجار ؛ لکون الموصوف - وهو الأمر - مجرورا بحرف مماثل للحرف الذی جر به ذلک العائد.

بالّذی مررت فهو بر» أی : «بالذی مررت به» فاستغنی بالمثال عن ذکر بقیه الشروط التی سبق ذکرها.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1078

المعرّف بأداه التّعریف
حرف التعریف هو «أل» برمتها أو اللام وحدها؟

أل حرف تعریف ، أو اللّام فقط ،

فنمط عرّفت قل فیه : «النّمط» (1)

اختلف النحویون فی حرف التعریف فی «الرجل» ونحوه ؛ فقال الخلیل المعرّف هو «أل» ، وقال سیبویه : هو اللام وحدها ؛ فالهمزه عند الخلیل همزه قطع ، وعند سیبویه همزه وصل اجتلبت للنطق بالساکن (2)..

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1079


1- «أل» مبتدأ «حرف» خبر المبتدأ ، وحرف مضاف و «تعریف» مضاف إلیه «أو» عاطفه «اللام» مبتدأ ، وخبره محذوف یدل علیه ما قبله ، والتقدیر : أو اللام حرف تعریف «فقط» الفاء حرف زائد لتزیین اللفظ ، وقط : اسم بمعنی حسب - أی کاف - حال من «اللام» وتقدیر الکلام : أو اللام حال کونه کافیک ، أو الفاء داخله فی جواب شرط محذوف و «قط» علی هذا إما اسم فعل أمر بمعنی انته! وتقدیر الکلام «إذا عرفت ذلک فانته» وإما اسم بمعنی کاف خبر لمبتدأ محذوف ، أی إذا عرفت ذلک فهو کافیک ، وقوله «نمط» مبتدأ «عرفت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع نعت لنمط «قل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فیه» جار ومجرور متعلق بقل «النمط» مفعول به لقل ؛ لأنه مقصود لفظه ، وقیل : إن «عرفت» فعل شرط حذفت أداته ، وجمله «قل» جواب الشرط حذفت منه الفاء ، والتقدیر : نمط إن عرفته فقل فیه النمط ، أی إن أردت تعریفه ، وجمله الشرط وجوابه - علی هذا - خبر المبتدأ ، وهو تکلف لا داعی له.
2- ذهب الخلیل إلی أن أداه التعریف هی «أل» برمتها ، وأن الهمزه همزه أصلیه ، وأنها همزه قطع ؛ بدلیل أنها مفتوحه ؛ إذ لو کانت همزه وصل لکسرت ؛ لأن الأصل فی همزه الوصل الکسر ، ولا تفتح أو تضم إلا لعارض ، ولیس هنا عارض یقتضی ضمها أو فتحها ؛ وبقی علیه أن یجیب عما دعا إلی جعلها فی الاستعمال همزه وصل ، والجواب عنده أنها إنما صارت همزه وصل فی الاستعمال ؛ لقصد التخفیف الذی اقتضاه کثره استعمال هذا اللفظ. وذهب سیبویه رحمه الله إلی أن أداه التعریف هی اللام وحدها ، وأن الهمزه زائده ، وأنها همزه وصل أتی بها توصلا إلی النطق بالساکن ، فإن قیل : فلماذا أتی بالهمزه لیتوصل بها إلی النطق بالساکن ولم تتحرک اللام؟ أجیب عن ذلک بأنها لو حرکت لکانت إما أن تحرک بالکسر فتلتبس بلام الجر ، أو بالفتح فتلتبس بلام الابتداء ، أو بالضم فتکون مما لا نظیر له فی العربیه ؛ فلأجل ذلک عدل عن تحریک اللام ، وأبقیت علی أصل وضعها. وجیء بهمزه الوصل قبلها.

والألف واللام المعرّفه تکون للعهد ، کقولک : «لقیت رجلا فأکرمت الرّجل» وقوله تعالی : (کَما أَرْسَلْنا إِلی فِرْعَوْنَ رَسُولاً ، فَعَصی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ) ولاستغراق الجنس ، نحو : (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ) وعلامتها أن یصلح موضعها «کلّ» ولتعریف الحقیقه ، نحو : «الرّجل خیر من المرأه» أی : هذه الحقیقه خیر من هذه الحقیقه.

و «النمط» ضرب من البسط ، والجمع أنماط - مثل سبب وأسباب - والنّمط - أیضا - الجماعه من الناس الذین أمرهم واحد ، کذا قاله الجوهری.

* * *

وقد تزاد لازما : کالّلات ،

والآن ، والّذین ، ثمّ الّلات (1)

ولاضطرار : کبنات الأوبر

کذا ، «وطبت النّفس یا قیس» السّری (2).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1080


1- «قد» حرف تقلیل «تزاد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی «أل» «لازما» حال من مصدر الفعل السابق ، وتقدیره : تزاد حال کون الزید لازما ، وقیل : هو مفعول مطلق ؛ وهو وصف لمصدر محذوف : أی زیدا لازما ، وأنکر هذا ابن هشام علی المعربین «کاللات» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کاللات «والآن ، والذین ، ثم اللات» معطوفات علی اللات.
2- «لاضطرار» جار ومجرور متعلق بتزاد «کبنات» الکاف جاره لقول محذوف ، وهی ومجرورها یتعلقان بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک إلخ ، وبنات مضاف و «الأوبر» مضاف إلیه «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ من ماده القول محذوف أیضا «طبت» فعل وفاعل «النفس» تمییز «یا» حرف نداء «قیس» منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «السری» نعت له ، وتقدیر الکلام : وقولک : «طبت النفس یا قیس» کذلک.

ذکر المصنف فی هذین البیتین أن الألف واللام تأتی زائده ، وهی - فی زیادتها - علی قسمین : لازمه ، وغیر لازمه.

ثم مثّل الزائده اللازمه ب- «اللات» (1) وهو اسم صنم کان بمکه ، وب «الآن» وهو ظرف زمان مبنی علی الفتح (2) ، واختلف فی الألف واللام الداخله علیه ؛

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1081


1- مثل اللات کل علم قارنت «أل» وضعه لمعناه العلمی ، سواء أکان مرتجلا أم کان منقولا ؛ فمثال المرتجل من الأعلام التی فیها «أل» وقد قارنت وضعه : السموأل ، وهو اسم شاعر جاهلی مشهور یضرب به المثل فی الوفاء ، ومثال المنقول من الأعلام التی فیها «أل» وقد قارنت وضعه للعلمیه أیضا : العزی ، وهو فی الأصل مؤنث الأعز وصف من العزه ، ثم سمی به صنم أو شجره کانت غطفان تعبدها ، ومنه اللات ؛ وهو فی الأصل اسم فاعل من لت السویق یلته ؛ ثم سمی به صنم ؛ وأصله بتشدید التاء ؛ فلما سمی به خففت تاؤه ؛ لأن الأعلام کثیرا ما یغیر فیها ، ومنه «الیسع» فإن أصله فعل مضارع ماضیه وسع ثم سمی به.
2- أکثر النحاه علی أن «الآن» مبنی علی الفتح ؛ ثم اختلفوا فی سبب بنائه؟ فذهب قوم إلی أن عله بنائه تضمنه معنی «أل» الحضوریه ؛ وهذا الرأی هو الذی نقله الشارح عن المصنف وجماعه ؛ وهؤلاء یقولون : إن «أل» الموجوده فیه زائده ؛ وبناؤه لتضمنه معنی «أل» أخری غیر موجوده ؛ ونظیر ذلک بناء «الأمس» فی قول نصیب بن رباح : وإنّی وقفت الیوم والأمس قبله ببابک حتّی کادت الشّمس تغرب فإنهم جعلوا بناءه فی هذا وما أشبهه لتضمنه معنی «أل» غیر الموجوده فیه ، وهذا عجیب منهم ؛ لأنهم ألغوا الموجود ، واعتبروا المعدوم ، وقال قوم : بنی «الآن» لضمنه معنی الإشاره ؛ فإنه بمعنی هذا الوقت ، وهذا قول الزجاج ، وقیل : بنی «الآن» لشبهه بالحرف شبها جمودیا ، ألا تری أنه لا یثنی ولا یجمع ولا یصغر؟ بخلاف غیره من أسماء الزمان کحین ووقت وزمن وساعه ؛ ومن الناس من یقول : الآن اسم إشاره إلی الزمان ، کما أن هنا اسم إشاره إلی المکان ؛ فبناؤه علی هذا لتضمنه معنی کان حقه أن یؤدی بالحرف ، ومن النحاه من ذهب إلی أنه معرب ، وأنه ملازم للنصب علی الظرفیه وقد یخرج عنها إلی الجر بمن ، فیقال : سأحالفک من الآن ، بالجر ، ویقول صاحب النکت : «وهذا قول لا یمکن القدح فیه ، وهو الراجح عندی ، والقول ببنائه لا توجد له عله صحیحه» اه.

فذهب قوم إلی أنها لتعریف الحضور کما فی قولک : «مررت بهذا الرّجل» ؛ لأن قولک : «الآن «بمعنی هذا الوقت ، وعلی هذا لا تکون زائده ، وذهب قوم - منهم المصنف - إلی أنها زائده ، وهو مبنیّ لتضمنه معنی الحرف ، وهو لام الحضور.

ومثّل - أیضا - ب- «الذین» ، و «اللّات» والمراد بهما ما دخل علیه «أل» من الموصولات ، وهو مبنی علی أنّ تعریف الموصول بالصّله ؛ فتکون الألف واللام زائده ، وهو مذهب قوم ، واختاره المصنف ، وذهب قوم إلی أن تعریف الموصول ب- «أل» إن کانت فیه نحو : «الذی» فإن لم تکن فیه فبنیّتها نحو : «من ، وما» إلا «أیّا» فإنها تتعرف بالإضافه ؛ فعلی هذا المذهب لا تکون الألف واللام زائده ، وأما حذفها فی قراءه من قرأ : (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) فلا یدلّ علی أنها زائده ؛ إذ یحتمل أن تکون حذفت شذوذا وإن کانت معرّفه ، کما حذفت من قولهم : «سلام علیکم» من غیر تنوین - یریدون «السّلام علیکم».

وأما الزائده غیر اللازمه فهی الداخله - اضطرارا - علی العلم ، کقولهم فی «بنات أوبر» علم لضرب من الکمأه «بنات الأوبر» ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1082

36- ولقد جنیتک أکمؤا وعساقلا***ولقد نهیتک عن بنات الأوبر(1).

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1083


1- هذا البیت من الشواهد التی لم یعرفوا لها قائلا ، وممن استشهد به أبو زید فی النوادر. اللغه : «جنیتک» معناه جنیت لک ؛ ومثله - فی حذف اللام وإیصال الفعل إلی ما کان مجرورا - قوله تعالی : (وَإِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ) و (یَبْغُونَها عِوَجاً) و (وَالْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ) «أکمؤا» جمع کمء - بزنه فلس - ویجمع الکمء علی کمأه ، أیضا ، فیکون المفرد خالیا من التاء وهی فی جمعه ، علی عکس تمره وتمر ، وهذا من نوادر اللغه ، «وعساقلا» جمع عسقول - بزنه عصفور - وهو نوع من الکمأه ، وکان أصله عساقیل ، فحذفت الیاء کما حذفت فی قوله تعالی : (وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ) فإنه جمع مفتاح ، وکان قیاسه مفاتیح ، فحذفت الیاء ، ویقال : المفاتح جمع مفتح ، ولیس جمع مفتاح ، فلا حذف ، وکذا یقال : العساقل جمع عسقل - بزنه منبر - و «بنات الأوبر» کمأه صغار مزغبه کلون التراب ، وقال أبو حنیفه الدینوری : بنات أوبر کمأه کأمثال الحصی صغار ، وهی ردیئه الطعم. الإعراب : «ولقد» الواو للقسم ، واللام للتأکید ، وقد : حرف تحقیق «جنیتک» فعل وفاعل ومفعول أول «أکمؤا» مفعول ثان «وعساقلا» معطوف علی قوله أکمؤا «ولقد» الواو عاطفه ، واللام موطئه للقسم ، و «قد» حرف تحقیق «نهیتک» فعل وفاعل ومفعول «عن» حرف جر «بنات» مجرور بعن ، وبنات مضاف و «الأوبر» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «بنات الأوبر» حیث زاد «أل» فی العلم مضطرا ؛ لأن «بنات أوبر» علم علی نوع من الکمأه ردیء ، والعلم لا تدخله «أل» ، فرارا من اجتماع معرفین ، وهما حینئذ العلمیه وأل ، فزادها هنا ضروره ، قال الأصمعی : «وأما قول الشاعر : *ولقد نهیتک عن بنات الأوبر* فإنه زاد الألف واللام للضروره ، وکقول الراجز : باعد أمّ العمرو من أسیرها حرّاس أبواب لدی قصورها (وقد سبق لنا ذکر هذا البیت فی باب العلم ، ونسبناه هناک لأبی النجم العجلی) وقول آخر : یا لیت أمّ العمرو کانت صاحبی مکان من أشتی علی الرّکائب قال : وقد یجوز أن أوبر نکره فعرفه باللام ، کما حکی سیبویه أن عرسا من ابن عرس قد نکره بعضهم فقال : هذا ابن عرس مقبل» اه کلام الأصمعی.

والأصل «بنات أوبر» فزیدت الألف واللام ، وزعم المبرّد أن «بنات أوبر» لیس بعلم ؛ فالألف واللام - عنده - غیر زائده.

ومنه الداخله اضطرارا علی التمییز ، کقوله :

37- رأیتک لمّا أن عرفت وجوهنا***صددت ، وطبت النّفس یا قیس عن عمرو(1)

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1084


1- البیت لرشید بن شهاب الیشکری ، وزعم التوزی - نقلا عن بعضهم - أنه مصنوع لا یحتج به ، ولیس کذلک ؛ لأن العلماء عرفوا قائله ونسبوه إلیه. اللغه : «رأیتک» الخطاب لقیس بن مسعود بن قیس بن خالد الیشکری ، وهو المذکور فی آخر البیت «وجوهنا» أراد بالوجوه ذواتهم ، ویروی «لما أن عرفت جلادنا» أی : ثباتنا فی الحرب وشده وقع سیوفنا «صددت» أعرضت ونأیت «طبت النفس» یرید أنک رضیت «عمرو» کان صدیقا حمیما لقیس ، وکان قوم الشاعر قد قتلوه. المعنی : یندد بقیس ؛ لأنه فر عن صدیقه لما رأی وقع أسیافهم ، ورضی من الغنیمه بالإیاب ؛ فلم یدافع عنه ، ولم یتقدم للأخذ بثأرء بعد أن قتل. الإعراب : «رأیتک» فعل وفاعل ومفعول ، ولیس بحاجه لمفعول ثان ؛ لأن «رأی» هنا بصریه «لما» ظرفیه بمعنی حین تتعلق برأی «أن» زائده «عرفت» فعل وفاعل «وجوهنا» وجوه : مفعول به لعرف ، ووجوه مضاف والضمیر مضاف إلیه «صددت» فعل وفاعل ، وهو جواب «لما» و «طبت» فعل وفاعل ، والجمله معطوفه علی جمله صددت «النفس» تمییز نسبه «یا قیس» یا : حرف نداء ، و «قیس» منادی ، وجمله النداء لا محل لها معترضه بین العامل ومعموله «عن عمرو» جار ومجرور متعلق بصددت ، أو بطبت علی أنه ضمنه معنی تسلیت. الشاهد فیه : قوله «طبت النفس» حیث أدخل الألف واللام علی التمییز - الذی یجب له التنکیر - ضروره ، وذلک فی اعتبار البصریین ، وقد ذکر الشارح أن الکوفیین لا یوجبون تنکیر التمییز ، بل یجوز عندهم أن یکون معرفه وأن یکون نکره ؛ وعلی ذلک لا تکون «أل» زائده ، بل تکون معرفه. ومن العلماء من قال : «النفس» مفعول به لصددت ، وتمییز طبت محذوف ، والتقدیر علی هذا : صددت النفس وطبت نفسا یا قیس عن عمرو ، وعلی هذا لا یکون فی البیت شاهد ، ولکن فی هذا التقدیر من التکلف ما لا یخفی.

والأصل «وطبت نفسا» فزاد الألف واللام ، وهذا بناء علی أن التمییز لا یکون إلا نکره ، وهو مذهب البصریین ، وذهب الکوفیون إلی جواز کونه معرفه ؛ فالألف واللام عندهم غیر زائده.

وإلی هذین البیتین اللذین أنشدناهما أشار المصنف بقوله : «کبنات الأوبر» ، وقوله : «وطبت النفس یا قیس السری».

* * *

وبعض الاعلام علیه دخلا

للمح ما قد کان عنه نقلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1085


1- «وبعض» مبتدأ ، وبعض مضاف و «الأعلام» مضاف إلیه «علیه» جار ومجرور متعلق بدخل الآتی «دخلا» دخل فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی أل ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «للمح» جار ومجرور متعلق بدخل ، ولمح مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «کان» فعل ماض ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی بعض الأعلام «عنه» جار ومجرور متعلق بقوله نقل الآتی «نقلا» نقل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی بعض الأعلام ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان ومعمولیها لا محل لها صله الموصول.

کالفضل ، والحارث ، والنّعمان ؛

فذکر ذا وحذفه سیّان (1)

ذکر المصنف - فیما تقدم - أن الألف واللام تکون معرّفه ، وتکون زائده ، وقد تقدم الکلام علیهما ، ثم ذکر فی هذین البیتین أنها تکون للمح الصّفه ، والمراد بها الداخله علی ما سمّی به من الأعلام المنقوله ، مما یصلح دخول «أل» علیه ، کقولک فی «حسن» : «الحسن» وأکثر ما تدخل علی المنقول من صفه ، کقولک فی «حارث» : «الحارث» وقد تدخل علی المنقول من مصدر ، کقولک فی «فضل» : «الفضل» وعلی المنقول من اسم جنس غیر مصدر ، کقولک فی «نعمان» : «النّعمان» وهو فی الأصل من أسماء الدم (2) ؛ فیجوز دخول «أل» فی هذه الثلاثه نظرا إلی الأصل ، وحذفها نظرا إلی الحال.

وأشار بقوله «للمح ما قد کان عنه نقلا» إلی أن فائده دخول الألف واللام الدلاله علی الالتفات إلی ما نقلت عنه من صفه ، أو ما فی معناها.

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1086


1- «کالفضل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کالفضل «والحارث والنعمان» معطوفان علی الفضل «فذکر» مبتدأ ، وذکر مضاف و «ذا» اسم إشاره مضاف إلیه «وحذفه» الواو حرف عطف ، حذف : معطوف علی المبتدأ ، وحذف مضاف والضمیر مضاف إلیه «سیان» خبر المبتدأ وما عطف علیه ، مرفوع بالألف نیابه عن الضمه لأنه مثنی ، والنون عوض عن التنوین فی الاسم المفرد :
2- هنا شیئان : الأول أن الذی تلمحه حین تدخل «أل» علی نعمان هو وصف الحمره التی یدل علیها لفظه بحسب الأصل الأول التزاما ؛ لأن الحمره لازمه للدم. والثانی : أن الناظم فی کتاب التسهیل جعل «نعمان» من أمثله العلم الذی قارنت أل» وضعه کاللات والعزی والسموأل ، وهذه لازمه ، بدلیل قوله هناک «وقد تزاد لازما» وهنا مثل به لما زیدت علیه «أل» بعد وضعه للمح الأصل ، وهذه لبست بلازمه علی ما قال «فذکر ذا وحذفه سیان» والخطب فی هذا سهل ؛ لأنه یحمل علی أن العرب سمت «النعمان» أحیانا مقرونا بأل ؛ فیکون من النوع الأول ، وسمت أحیانا أخری «نعمان» بدون أل ؛ فیکون من النوع الثانی.

وحاصله : أنک إذا أردت بالمنقول من صفه ونحوه أنه إنما سمی به تفاؤلا بمعناه أتیت بالألف واللام للدلاله علی ذلک ، کقولک : «الحارث» نظرا إلی أنه إنما سمی به للتفاؤل ، وهو أنه یعیش ویحرث ، وکذا کلّ ما دل علی معنی ونحوهما یوصف به فی الجمله ، کفضل ونحوه ، وإن لم تنظر إلی هذا ونظرت إلی کونه علما لم تدخل الألف واللام ، بل تقول : فضل ، وحارث ، ونعمان ؛ فدخول الألف واللام أفاد معنی لا یستفاد بدونهما ؛ فلیستا بزائدتین ، خلافا لمن زعم ذلک ، وکذلک أیضا لیس حذفهما وإثباتهما علی السواء کما هو ظاهر کلام المصنف ، بل الحذف والإثبات ینزّل علی الحالتین اللتین سبق ذکرهما ، وهو أنه إذا لمح الأصل جیء بالألف واللام ، وإن لم یلمح لم یؤت بهما.

* * *

قد یصیر الاسم المقترن بأل او المضاف علماَ بالغلبه

وقد یصیر علما بالغلبه

مضاف أو مصحوب أل کالعقبه (1)

وحذف أل ذی - إن تناد أو تضف -

أوجب ، وفی غیرهما قد تنحذف (2).

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1087


1- «وقد» الواو للاستئناف ، قد : حرف تقلیل «یصیر» فعل مضارع ناقص «علما» خبر یصیر مقدم علی اسمه «بالغلبه» جار ومجرور متعلق بیصیر «مضاف» اسم یصیر مؤخر عن خبره «أو مصحوب» أو : حرف عطف ، مصحوب معطوف علی مضاف ، ومصحوب مضاف ، و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «کالعقبه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کالعقبه.
2- «وحذف» الواو للاستئناف ، حذف : مفعول به مقدم علی عامله وهو «أوجب» الآتی ، وحذف مضاف ، و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «ذی» اسم إشاره نعت لال «إن» شرطیه «تناد» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بحذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «تضف» معطوف علی «تناد» مجروم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أوجب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت ، وجواب الشرط محذوف لدلاله هذا علیه ، أو جمله أوجب وفاعله فی محل جزم جواب الشرط ، وحذف الفاء منها - مع أنها جمله طلبیه - ضروره «وفی» الواو حرف عطف ، فی : حرف جر «غیرهما» غیر : مجرور بفی ، وغیر مضاف والضمیر - الذی یعود علی النداء والإضافه - مضاف إلیه ، والجار والمجرور متعلق بتنحذف الآتی «قد» حرف تقلیل «تنحذف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «أل» وتقدیر البیت : إن تناد أو تضف فأوجب حذف أل هذه ، وقد تنحذف أل فی غیر النداء والإضافه.

من أقسام الألف واللام أنها تکون للغلبه ، نحو : «المدینه» ، و «الکتاب» ؛ فإنّ حقهما الصّدق علی کل مدینه وکل کتاب ، لکن غلبت «المدینه» علی مدینه الرسول صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، و «الکتاب» علی کتاب سیبویه رحمه الله تعالی ، حتی إنهما إذا أطلقا لم یتبادر إلی الفهم غیرهما.

وحکم هذه الألف واللام أنها لا تحذف إلا فی النداء أو الإضافه ، نحو «یا صعق» فی الصّعق (1) ، و «هذه مدینه رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم».

وقد تحذف فی غیرهما شذوذا ، سمع من کلامهم : «هذا عیّوق طالعا» (2) ، والأصل العیّوق ، وهو اسم نجم.

وقد یکون العلم بالغلبه أیضا مضافا : کابن عمر ، وابن عبّاس ، وابن مسعود ؛

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1088


1- الصعق - فی أصل اللغه - اسم یطلق علی کل من رمی بصاعقه ، ثم اختص بعد ذلک بخویلد بن نفیل ، وکان من شأنه أنه کان یطعم الناس بتهامه ، فعصفت الریح التراب فی جفانه ، فسبها ، فرمی بصاعقه ، فقال الناس عنه : ألصعق.
2- العیوق - فی أصل الوضع - کلمه علی زنه فیعول من قولهم : عاق فلان فلانا یعوقه ، إذا حال بینه وبین غرضه ، ومعناه عائق ، وهو بهذا صالح للاطلاق علی کل معوق لغیره ، وخصوا به نجما کبیرا قریبا من نجم الثریا ونجم الدبران ، زعموا أنهم سموه بذلک لأن الدبران یطلب الثریا والعیوق یخول بینه وبین إدراکها.

فإنه غلب علی العبادله (1) دون غیرهم من أولادهم ، وإن کان حقّه الصّدق علیهم ، لکن غلب علی هؤلاء ، حتی إنه إذا أطلق «ابن عمر» لا یفهم منه غیر عبد الله ، وکذا «ابن عباس» و «ابن مسعود» رضی الله عنهم أجمعین ؛ وهذه الإضافه لا تفارقه ، لا فی نداء ، ولا فی غیره ، نحو : «یا ابن عمر». ه)

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1089


1- العبادله : جمع عبدل ، بزنه جعفر ، وعبدل یحتمل أمرین : أولهما أن یکون أصله «عبد» فزیدت لام فی آخره ، کما زیدت فی «زید» حتی صار زیدلا ، والثانی أن یکونوا قد نحتوه من «عبد الله» فاللام هی لام لفظ الجلاله ، والنحت باب واسع ؛ فقد قالوا : عبشم ، من عبد شمس ، وعبدر ، من عبد الدار ، ومرقس ، من امریء القیس ، وقالوا : حمدله ، من الحمد لله ، وسبحله ، من سبحان الله ، وجعفده ، من قولهم : جعلت فداءک ، وطلبقه ، من قولهم : أطال الله بقاءک - وأشباه لهذا کثیره. وقال الشاعر ، وینسب لعمر بن أبی ربیعه ؛ فجاء بالفعل واسم فاعله علی طریق النحت : لقد بسملت لیلی غداه لقیتها فیا حبّذا ذاک الحبیب المبسمل ولکثره ما ورد من هذا النحو نری أنه یجوز لک أن تقیس علیه ؛ فتقول «مشأل مشأله» إذا قال : ما شاء الله ، وتقول «سبحر سبحره» إذا قال : سبحان ربی ، وتقول «نعمص نعمصه» إذا قال : نعم صباحک ، وتقول «نعمس نعمسه» إذا قال : نعم مساؤک ، وهکذا ؛ وقدامی العلماء یرون باب النحت مقصورا علی ما سمع منه عن العرب وهو من تحجیر الواسع ؛ فتدبر هذا ، ولا تکن أسیر القلید ، وانظر القسم الأول من کتابنا دروس التصریف (ص 22 طبعه ثانیه)
الابتداء
المبتدأ قسمان: مبتدأ له خبر و مبتدأ له مرفوع أغنی عن الخبر

مبتدأ زید ، وعاذر خبر ،

إن قلت «زید عاذر من اعتذر» (1)

وأوّل مبتدأ ، والثّانی

فاعل اغنی فی «أسار ذان» (2)

وقس ، وکاستفهام النّفی ، وقد

یجوز نحو «فائز أولو الرّشد» (3)

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1090


1- «مبتدأ» خبر مقدم «زید» مبتدأ مؤخر «وعاذر» الواو عاطفه ، وعاذر مبتدأ «خبر» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «قلت» قال : فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعل «زید» مبتدأ «عاذر» خبره ، وفاعله - من جهه کونه اسم قاعل - ضمیر مستتر فیه ، والجمله من المبتدأ والخبر مقول القول «من» اسم موصول مفعول به لعاذر «اعتذر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام وتقدیر الکلام : إن قلت زید عاذر من اعتذر فزید مبتدأ وعاذر خبره.
2- «وأول» مبتدأ «مبتدأ» خبره «والثانی» مبتدأ «فاعل» خبر «أغنی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیر هو یعود إلی فاعل ، والجمله فی محل رفع صفه لفاعل «فی» حرف جر ، ومجروره قول محذوف «أسار» الهمزه للاستفهام ، وسار : مبتدأ ، و «ذان» فاعل سد مسد الخبر ، والجمله من المبتدأ وفاعله مقول القول المحذوف ، وتقدیر الکلام : وأول اللفظین مبتدأ وثانیهما فاعل أغنی عن الخبر فی قولک : أسار ذان.
3- «وقس» الواو عاطفه ، قس : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله ومتعلقه محذوفان ، والتقدیر : وقس علی ذلک ما أشبهه «وکاستفهام» الواو حرف عطف ، والکاف حرف جر ، واستفهام : مجرور بها ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «النفی» مبتدأ مؤخر «وقد» الواو حرف ، قد حرف تقلیل «یجوز» فعل مضارع «نحو» فاعل یجوز «فائز» مبتدأ «أولو» فاعل بفائز سد مسد الخبر ، وأولو مضاف و «الرشد» مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ وفاعله المغنی عن الخبر مقول قول محذوف ، والتقدیر : وقد یجوز نحو قولک فائز أولو الرشد ، والمراد بنحو هذا المثال : کل وصف وقع بعده مرفوع یستغنی به ولم تتقدمه أداه استفهام ولا أداه نفی.

ذکر المصنف أن المبتدأ علی قسمین : مبتدأ له خبر ، ومبتدأ له فاعل سدّ مسدّ الخبر ؛ فمثال الأوّل «زید عاذر من اعتذر» والمراد به : ما لم یکن المبتدأ فیه وصفا مشتملا علی ما یذکر فی القسم الثانی ؛ فزید : مبتدأ ، وعاذر : خبره ، ومن اعتذر : مفعول لعاذر ، ومثال الثانی «أسار ذان» فالهمزه : للاستفهام ، وسار : مبتدأ ، وذان : فاعل سدّ مسدّ الخبر ، ویقاس علی هذا ما کان مثله ، وهو : کل وصف اعتمد علی استفهام ، أو نفی - نحو : أقائم الزّیدان ، وما قائم الزّیدان - فإن لم یعتمد الوصف لم یکن مبتدأ ، وهذا مذهب البصریین إلا الأخفش - ورفع (1) فاعلا ظاهرا ، کما مثل ، أو ضمیرا منفصلا ، نحو : «أقائم أنتما» وتم الکلام به ؛ فإن لم یتم به [الکلام] لم یکن مبتدأ ، نحو : «أقائم أبواه زید» فزید : مبتدأ مؤخر ، وقائم : خبر مقدم ، وأبواه : فاعل بقائم ، ولا یجوز أن یکون «قائم» مبتدأ ؛ لأنه لا یستغنی بفاعله حینئذ ؛ إذ لا یقال «أقائم أبواه» فیتمّ الکلام ، وکذلک لا یجوز أن یکون الوصف مبتدأ إذا رفع ضمیرا مستترا ؛ فلا یقال فی «ما زید قائم ولا قاعد» : إن «قاعدا» مبتدأ ، والضمیر المستتر فیه فاعل أغنی عن الخبر ؛ لأنه لیس بمنفصل ، علی أن فی المسأله خلافا (2) ، ولا فرق بین أن یکون الاستفهام بالحرف ، کما مثل ، ).

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1091


1- «ورفع» هذا الفعل معطوف بالواو علی «اعتمد» فی قوله «وهو کل وصف اعتمد علی استفهام أو نفی» وکذلک قوله «وتم الکلام به» ویتحصل من ذلک أنه قد اشترط فی الوصف الذی یرفع فاعلا بغنی عن الخبر ثلاثه شروط ، أولها : أن یکون معتمدا علی استفهام أو نفی - عند البصریین - والثانی أن یکون مرفوعه اسما ظاهرا أو ضمیرا منفصلا ، وفی الضمیر المنفصل خلاف سنذکره ، والثالث أن یتم الکلام بمرفوعه المذکور.
2- سنبسط القول فی هذه المسأله قریبا (انظر ص 192 من هذا الجزء).

أو بالاسم کقولک : کیف جالس العمران (1)؟ وکذلک لا فرق بین أن یکون النفی بالحرف ، کما مثّل ، أو بالفعل کقولک : «لیس قائم الزّیدان» فلیس : فعل ماض [ناقص] ، وقائم : اسمه ، والزیدان : فاعل سدّ مسدّ خبر لیس ، وتقول : غیر قائم الزّیدان» فغیر : مبتدأ ، وقائم : مخفوض بالإضافه ، والزیدان : فاعل بقائم سدّ مسدّ خبر غیر ؛ لأن المعنی ما قائم الزّیدان ، فعومل «غیر قائم» معامله «ما قائم» ومنه قوله :

38- غیر لاه عداک ؛ فاطّرح اللهو ، ***ولا تغترر بعارض سلم (2)

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1092


1- «کیف» اسم استفهام مبنی علی الفتح فی محل نصب حال من «العمران» الآتی و «جالس» مبتدأ مرفوع بالضمه الظاهره ، و «العمران» فاعل یجالس أغنی عن الخبر ، مرفوع بالألف نیابه عن الضمه لأنه مثنی.
2- لم أقف لهذا الشاهد علی نسبه إلی قائل معین. اللغه : «لاه» اسم فاعل مأخوذ من مصدر لها یلهو ، وذلک إذا ترک وسلا وروح عن نفسه بما لا تقتضیه الحکمه ، ولکن المراد هنا لازم ذلک ، وهو الغفله «اطرح» - بتشدید الطاء - أی - اترک «سلم» بکسر السین أو فنحها - أی صلح وموادعه ، وإضافه عارض إلیه من إضافه الصفه للموصوف. المعنی : إن أعداءک لیسوا غافلین عنک ، بل یتربصون بک الدوائر ؛ فلا ترکن إلی الغفله ، ولا تغتر بما یبدو لک منهم من المهادنه وترک القتال ؛ فإنهم یأخذون فی الأهبه والاستعداد. الإعراب : «غیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «لاه» مضاف إلیه «عداک» عدی : فاعل لاه سد مسد خبر غیر ؛ لأن المضاف والمضاف إلیه کالشیء الواحد ، وعدی مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «فاطرح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «اللهو» مفعول به لا طرح «ولا» الواو عاطفه ، لا : ناهیه «تغترر» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه وعلامه جزمه السکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بعارض» جار ومجرور متعلتی بتغترر ، وعارض مضاف ، و «سلم» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «غیر لاه عداک» حیث استغنی بفاعل «لاه» عن خبر المبتدأ وهو غیر ؛ لأن المبتدأ المضاف لاسم الفاعل دال علی النفی ؛ فکأنه «ما» فی قولک «ما قائم محمد» فالوصف مخفوض لفظا بإضافه المبتدأ إلیه وهو فی قوه المرفوع بالابتداء وللکلام بقیه نأتی فی شرح الشاهد التالی لهذا الشاهد.

فغیر : مبتدأ ، ولاه : مخفوض بالإضافه ، وعداک : فاعل بلاه سدّ مسدّ خبر غیر ، ومثله قوله :

39- غیر مأسوف علی زمن ***ینقضی بالهمّ والحزن (1)ب

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1093


1- البیت لأبی نواس - الحسن بن هانی بن عبد الأول ، الحکمی - وهو لیس ممن یستشهد بکلامه ، وإنما أورده الشارح مثالا للمسأله ، ولهذا قال «ومثله قوله» وبعد هذا البیت بیت آخر ، وهو : إنّما یرجو الحیاه فتی عاش فی أمن من المحن اللغه : «مأسوف» اسم مفعول من الأسف ، وهو أشد الحزن ، وفعله من باب فرح ، وزعم ابن الخشاب أنه مصدر جاء علی صیغه اسم المفعول مثل المیسور ، والمعسور ، والمجلود ، والمحلوف ، بمعنی الیسر والعسر والجلد والحلف ، ثم أرید به اسم الفاعل ، وستعرف فی بیان الاستشهاد ما ألجأه إلی هذا التکلف ووجه الرد علیه. المعنی : إنه لا ینبغی لعاقل أن یأسف علی زمن لیس فیه إلا هموم تتلوها هموم ، وأحزان تأتی من ورائها أحزان ، بل یجب علیه أن یستقبل الزمان بغیر مبالاه ولا اکتراث. الإعراب : «غیر» مبتدأ ، وغیر مضاف «مأسوف» مضاف إلیه «علی زمن» جار ومجرور متعلق بمأسوف ، علی أنه نائب فاعل سد مسد خبر المبتدأ «ینقضی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «زمن» والجمله من ینقضی وفاعله فی محل جر صفه لزمن «بالهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی ینقضی «والحزن» الواو حرف عطف ، الحزن : معطوف علی الهم. التمثیل به : فی قوله «غیر مأسوف علی زمن» حیث أجری قوله «علی زمن» النائب عن الفاعل مجری الزیدین فی قولک «ما مضروب الزیدان» فی أن کل واحد منهما سد مسد الخبر ؛ لأن المتضایفین بمنزله الاسم الواحد ، فحیث کان نائب الفاعل یسد مع أحدهما مسد الخبر فإنه یسد مع الآخر أیضا ، وکأنه قال «ما مأسوف علی زمن» علی ما بیناه فی الشاهد السابق. هذا أحد توجیهات ثلاثه فی ذلک ونحوه ، وإلیه ذهب ابن الشجری فی أمالیه. والتوجیه الثانی لابن جنی وابن الحاجب ، وحاصله أن قوله «غیر» خبر مقدم ، وأصل الکلام : «زمن ینقضی بالهم غیر مأسوف علیه» وهو توجیه لیس بشیء؟ لما یلزم علیه من التکلفات البعیده ؛ لأن العباره الوارده فی البیت لا تصیر إلی هذا إلا بتکلف کثیر. والتوجیه الثالث لابن الخشاب ، وحاصله أن قوله «غیر» خبر لمبتدأ محذوف تقدیره «أنا غیر - إلخ» وقوله «مأسوف» لیس اسم مفعول ، بل هو مصدر مثل «المیسور والمعسور ، والمجلود ، والمحلوف» وأراد به هنا اسم الفاعل ، فکأنه قال «أنا غیر آسف - إلخ» وانظر ما فیه من التکلف والمشقه والجهد. ومثل هذا البیت والشاهد السابق قول المتنبی یمدح بدر بن عمار : لیس بالمنکر أن برّزت سبقا غیر مدفوع عن السّبق العراب

فغیر : مبتدأ ، ومأسوف : مخفوض بالإضافه ، وعلی زمن : جار ومجرور فی موضع رفع بمأسوف لنیابته مناب الفاعل ، وقد سدّ مسدّ خبر غیر.

وقد سأل أبو الفتح بن جنی ولده عن إعراب هذا البیت ؛ فارتبک فی إعرابه.

ومذهب البصریین - إلا الأخفش - أن هذا الوصف لا یکون مبتدأ إلا إذا اعتمد علی نفی أو استفهام (1) ، وذهب الأخفش والکوفیون إلی عدم اشتراط

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1094


1- مذهب جماعه من النحاه أنه یجب أن یکون الفاعل الذی یرفعه الوصف المعتمد اسما ظاهرا ، ولا یجوز أن یکون ضمیرا منفصلا ، فإن سمع ما ظاهره ذلک فهو محمول علی أن الوصف خبر مقدم والضمیر مبتدأ مؤخر ، وعند هؤلاء أنک إذا قلت «أمسافر أنت» صح هذا الکلام عربیه ، ولکن یجب أن یکون «مسافر» خبرا مقدما ، و «أنت» مبتدأ مؤخرا ، والجمهور علی أنه یجوز أن یکون الفاعل المغنی عن الخبر ضمیرا بارزا کما یکون اسما ظاهرا ، ولا محل لإنکار ذلک علیهم بعد وروده فی الشعر العربی الصحیح ، وفی القرآن الکریم عبارات لا یجوز فیها عربیه أن تحمل علی ما ذکروا من التقدیم والتأخیر ؛ فمن ذلک قوله تعالی : (أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ) إذ لو جعلت «راغب» خبرا مقدما و «أنت» مبتدأ مؤخرا للزم علیه الفصل بین «راغب» وما یتعلق به وهو قوله «عن آلهتی» بأجنبی وهو أنت ؛ لأن المبتدأ بالنسبه للخبر أجنبی منه ، إذ لا عمل للخبر فیه علی الصحیح ، ولا یلزم شیء من ذلک إذا جعلت «أنت» فاعلا ؛ لأن الفاعل بالنظر إلی العامل فیه لیس أجنبیا منه ونظیر الآیه الکریمه فی هذا وعدم صحه التخریج علی التقدیم والتأخیر قول الشاعر «فخیر نحن» فی الشاهد رقم 40 الآتی. ومن ذلک أیضا قول الشاعر : أمنجز أنتم وعدا وثقت به أم اقتفیتم جمیعا نهج عرقوب؟ ومثله قول الآخر : خلیلیّ ما واف بعهدی أنتما إذا لم تکونا لی علی من أقاطع وقول الآخر : فما باسط لخیرا ولا دافع أذی عن النّاس إلّا أنتم آل دارم ولا یجوز فی بیت من هذه الأبیات الثلاثه أن تجعل الوصف خبرا مقدما والمرفوع بعده مبتدأ مؤخرا ، کما لا یجوز ذلک فی الشاهد الآتی علی ما ستعرفه ، لأنه یلزم علی ذلک أن یفوت التطابق بین المبتدأ وخبره ، وهو شرط لا بد منه ، فإن الوصف مفرد والضمیر البارز للمثنی أو للمجموع ، أما جعل الضمیر فاعلا فلا محظور فیه ، لأن الفاعل یجب إفراد عامله.

ذلک ؛ فأجازوا «قائم الزّیدان» فقائم : مبتدأ ، والزیدان : فاعل سدّ مسدّ الخبر.

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1095

وإلی هذا أشار المصنف بقوله : «وقد یجوز نحو : فائر أولو الرّشد» أی : وقد یجوز استعمال هذا الوصف مبتدأ من غیر أن یسبقه نفی أو استفهام.

وزعم المصنف أن سیبویه یجیز ذلک علی ضعف ، ومما ورد منه قوله :

40- فخیر نحن عند النّاس منکم ***إذا الدّاعی المثوّب قال : یالا(1).

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1096


1- هذا البیت لزهیر بن مسعود الضبی. اللغه : «الناس» هکذا هو بالنون فی کافه النسخ ، ویروی «البأس» بالباء والهمزه وهو أنسب بعجز البیت «المثوب» من التثویب ، وأصله : أن یجیء الرجل مستصرخا فیلوح بثوبه لیری ویشتهر ، ثم سمی الدعاء نثوییا لدلک «قال یالا ، أی : قال یا لفلان ، فحذف فلانا وأبقی اللام ، وانظر ص 159 السابقه. الإعراب : «فخیر» مبتدأ «نحن» فاعل سد مسد الخبر «عند» ظرف متعلق بخیر ، وعند مضاف و «والناس» أو «البأس» مضاف إلیه «منکم» جار ومجرور متعلق بخیر أیضا «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان «الداعی» فاعل لفعل محذوف یفسره المذکور ، والتقدیر : إذا قال الداعی ، والجمله من الفعل المحذوف وفاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «المثوب» نعت للداعی «قال» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الداعی ، والجمله من قال المذکور وفاعله لا محل لها من الإعراب مفسره «یالا» مقول القول ، وهو علی ما عرفت من أن أصله یا لفلان. الشاهد فیه : فی البیت شاهدان لهذه المسأله ، وکلاهما فی قوله «فخیر نحن» ، أما الأول فإن «نحن» فاعل سد مسد الخبر ، ولم یتقدم علی الوصف - وهو «خیر» - نفی ولا استفهام وزعم جماعه من النحاه - منهم أبو علی وابن خروف - أنه لا شاهد فی هذا البیت ، لأن قوله «خیر» خبر لمبتدأ محذوف ، تقدیره «نحن خیر - إلخ» وقوله «نحن» المذکور فی البیت تأکید للضمیر المستتر فی خیر ، وانظر کیف یلجأ إلی تقدیر شیء وفی الکلام ما یغنی عنه؟ وأما الشاهد الثانی فإن «نحن» الذی وقع فاعلا أغنی عن الخبر هو ضمیر منفصل ؛ فهو دلیل للجمهور علی صحه ما ذهبوا إلیه من جواز کون فاعل الوصف المغنی عن الخبر ضمیرا منفصلا ، ولا یجوز فی هذا البیت أن یکون قوله «نحن» مبتدأ مؤخرا ویکون «خیر» خبرا مقدما ؛ إذ یلزم علی ذلک الفصل بین «خیر» وما یتعلق به - وهو قوله «عند الناس» وقوله «منکم» - بأجنبی ، علی ما قررناه فی قوله تعالی : (أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی) (فی ص 193) ؛ فهذا البیت یتم به استدلال الکوفیین علی جواز جعل الوصف مبتدأ وإن لم یعتمد علی نفی أو استفهام ، ویتم به استدلال الجمهور علی جواز أن یکون مرفوع الوصف المغنی عن خبره ضمیرا بارزا.

فخیر : مبتدأ ، ونحن : فاعل سدّ مسدّ الخبر ، ولم یسبق «خیر» نفی ولا استفهام ، وجعل من هذا قوله :

41- خبیر بنو لهب ؛ فلا تک ملغیا***مقاله لهبیّ إذا الطّیر مرّت (1)

فخبیر : مبتدأ ، وبنو لهب : فاعل سدّ مسدّ الخبر.

* * * *

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1097


1- هذا البیت ینسب إلی رجل طائی ، ولم یعین أحد اسمه فیما بین أیدینا من المراجع. اللغه : «خبیر» من الخبره ، وهی العلم بالشیء «بنو لهب» جماعه من بنی نصر ابن الأزد ، یقال : إنهم أزجر قوم ، وفیهم یقول کثیر بن عبد الرحمن المعروف بکثیره عزه. تیمّمت لهبا أبتغی العلم عندهم وقد صار علم العائفین إلی لهب المعنی : إن بنی لهب عالمون بالزجر والعیافه ؛ فإذا قال أحدهم کلاما فاستمع إلیه ، ولا تلغ ما یذکره لک إذا زجر أو عاف حین تمر الطیر علیه. الإعراب : «خبیر» مبتدأ ، والذی سوغ الابتداء به - مع کونه نکره - أنه عامل فیما بعده «بنو» فاعل بخبیر سد مسد الخبر ، وبنو مضاف ، و «لهب» مضاف إلیه «فلا» الفاء عاطفه ، لا : ناهیه «تک» فعل مضارع ناقص مجزوم بلا ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف ؛ واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ملغیا» خبرتک ، وهو اسم فاعل فیحتاج إلی فاعل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «مقاله» مفعول به لملغ ، ومقاله مضاف و «لهبی» مضاف إلیه «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان ویجوز أن یکون مضمنا معنی الشرط «الطیر» فاعل بفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، والتقدیر : إذا مرت الطیر ، والجمله من الفعل المحذوف وفاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وهی جمله الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه الکلام ، والتقدیر : إذا مرت الطیر فلاتک ملغیا .. إلخ «مرت» مر : فعل ماض ، والتاء التأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «الطیر» والجمله من مرت المذکور وفاعله لا محل لها من الإعراب مفسره. الشاهد فیه : قوله «خبیر بنو لهب» حیث استغنی بفاعل خبیر عن الخبر ، مع أنه لم یتقدم علی الوصف نفی ولا استفهام ، هذا توجیه الکوفیین والأخفش للبیت ، ومن ثم لم یشترطوا تقدم النفی أو نحوه علی الوصف استنادا إلی هذا البیت ونحوه. ویری البصریون - ما عدا الأخفش - أن قوله «خبیر» خبر مقدم ، وقوله «بنو» مبتدأ مؤخر ، وهذا هو الراجح الذی نصره العلماء کافه ، فإذا زعم أحد أنه یلزم علی هذا محظور - وإیضاحه أن شرط المبتدأ والخبر أن یکونا متطابقین : إفرادا وتثنیه وجمعا ، وهنا لا تطابق بینهما لأن «خبیر» مفرد ، و «بنو لهب» جمع ؛ فلزم علی توجیه البصریین الإخبار عن الجمع بالمفرد - فالجواب علی هذا أیسر مما تظن ؛ فإن «خبیر» فی هذا البیت یستوی فیه المذکر والمؤنث والمفرد والمثنی والجمع ؛ بسبب کونه علی زنه المصدر مثل الذمیل والصهیل ، والمصدر یخبر به عن الواحد والمثنی والجمع بلفظ واحد ، تقول : محمد عدل ، والمحدان عدل ، والمحمدون عدل ، ومن عاده العرب أن یعطوا الشیء الذی یشبه شیئا حکم ذلک الشیء ؛ تحقیقا لمقتضی المشابهه ، وقد وردت صیغه فعیل مخبرا بها عن الجماعه ، والدلیل علی أنه کما ذکرناه وروده خبرا ظاهرا عن الجمع فی نحو قوله تعالی : (وَالْمَلائِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ) وقول الشاعر : * هنّ صدیق للّذی لم یشب*
أحوال المبتدأ ذی المرفوع مع مرفوعه و ما یجوز من وجوه الإعراب فی کل حال

والثّان مبتدا ، وذا الوصف خبر

إن فی سوی الإفراد طبقا استقرّ (1).

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1098


1- «والثان» مبتدأ «مبتدأ» خبر «وذا» الواو عاطفه ، ذا اسم إشاره مبتدأ «الوصف» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره «خبر» خبر المبتدأ الذی هو اسم الإشاره «إن» شرطیه «فی سوی» جار ومجرور متعلق باستقر الآتی ، وسوی مضاف ، و «الإفراد» مضاف إلیه «طبقا» حال من الضمیر المستتر فی «استقر» الآتی وقیل : هو تمییز محول عن الفاعل «استقر» فعل ماض فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، وجواب الشرط محذوف ، وتقدیر الکلام «إن فی سوی الإفراد طبقا استقر فالثان مبتدأ - إلخ».

الوصف مع الفاعل : إما أن یتطابقا إفرادا أو تثنبه أو جمعا ، أو لا یتطابقا ، وهو قسمان : ممنوع ، وجائز.

فإن تطابقا إفرادا - نحو «أقائم زید» - جاز فیه وجهان (1) ؛ أحدهما : أن .

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1099


1- ههنا ثلاثه أمور نحب أن ننبهک إلیها ، الأول : أنه لا ینحصر جواز الوجهین فی أن یتطابق الوصف والمرفوع إفرادا ، بل مثله ما إذا کان الوصف مما یستوی فیه المفرد والمثنی والجمع وکان المرفوع بعده واحدا منها ، نحو أقتیل زید ، ونحو أجریح الزیدان ، ونحو أصدیق المحمدون؟ وقد اختلفت کلمه العلماء فیما إذا کان الوصف جمع تکسیر والمرفوع بعده مثنی أو مجموعا ؛ فذکر قوم أنه یجوز فیه الوجهان أیضا ، وذلک نحو : أقیام أخواک؟ ونحو أقیام إخوتک؟ وعلی هذا تکون الصور التی یجوز فیها الأمران ست صور : أن یتطابق الوصف والمرفوع إفرادا ، وأن یکون الوصف مما یستوی فیه المفرد وغیره والمرفوع مفردا ، أو مثنی ، أو مجموعا ، وأن یکون الوصف جمع تکسیر والمرفوع مثنی ، أو جمعا ، وذهب قوم منهم الشاطبی إلی أنه یجب فی الصورتین الأخیرتین کون الوصف خبرا مقدما. والأمر الثانی : أنه مع جواز الوجهین فیما ذکرنا من هذه الصور فإن جعل الوصف مبتدأ والمرفوع بعده قاعلا أغنی عن الخبر أرجح من جعل الوصف خبرا مقدما ، وذلک لأن جعله خبرا مقدما فیه الحمل علی شیء مختلف فیه ؛ إذ الکوفیون لا یجوزون تقدیم الخبر علی المبتدأ أصلا ، ومع هذا فالتقدیم والتأخیر خلاف الأصل عند البصریین. والأمر الثالث : أن محل جواز الوجهین فیما إذا لم یمنع من أحدهما مانع ، فإذا منع من أحدهما مانع تعین الآخر ؛ ففی قوله تعالی (أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی) وفی قولک «أحاضر الیوم أختک» یمتنع جعل الوصف خبرا مقدما ، أما فی الآیه فقد ذکر الشارح وجه ذلک فیها ، وإن یکن قد ذکره بعباره یدل ظاهرها علی أنه مرجح لا موجب ، وأما المثال فلأنه یلزم علی جعل الوصف خبرا مقدما الإخبار بالمذکر عن المؤنث ، وهو لا یجوز أصلا ، والفصل بین الفاعل والعامل فیه یجوز ترک علامه التأنیث من العامل إذا کان الفاعل مؤنثا ، وفی قولک «أفی داره أبوک» یمتنع جعل «أبوک» فاعلا ؛ لأنه یلزم علیه عود الضمیر من «فی داره» علی المتأخر لفظا ورتبه ، وهو ممتنع.

یکون الوصف مبتدأ ، وما بعده فاعل سدّ مسدّ الخبر ، والثانی : أن یکون ما بعده مبتدأ مؤخرا ، ویکون الوصف خبرا مقدما ، ومنه قوله تعالی (1) : (أَراغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ) فیجوز أن یکون «أراغب» مبتدأ ، و «أنت» فاعل سدّ مسدّ الخبر ، ویحتمل أن یکون «أنت» مبتدأ مؤخرا ، و «أراغب» خبرا مقدما.

والأول - فی هذه الآیه - أولی ؛ لأن قوله : «عن آلهتی» معمول ل- «راغب» ؛ فلا یلزم فی الوجه الأول الفصل بین العامل والمعمول بأجنبی ؛ لأن «أنت» علی هذا التقدیر فاعل ل- «راغب» ؛ فلیس بأجنبی منه ، وأما علی الوجه الثانی فیلزم [فیه] الفصل بین العامل والمعمول بأجنبی ؛ لأن «أنت» أجنبی من «راغب» علی هذا التقدیر ؛ لأنه مبتدأ ؛ فلیس ل- «راغب» عمل فیه ؛ لأنه خبر ، والخبر لا یعمل فی المبتدأ علی الصحیح.

وإن تطابقا تثنیه نحو «أقائمان الزیدان» أو جمعا نحو «أقائمون الزیدون» فما بعد الوصف مبتدأ ، والوصف خبر مقدم ، وهذا معنی قول المصنف : «والثّان مبتدا وذا الوصف خبر - إلی آخر البیت» أی : والثانی - وهو ما بعد الوصف - مبتدأ ، والوصف خبر عنه مقدّم علیه ، إن تطابقا فی غیر الإفراد ».

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1100


1- قد عرفت (ص 193 و 195) أن هذه الآیه الکریمه لا یجوز فیها إلا وجه واحد ؛ لأن فیها ما یمنع من تجویز الوجه الثانی ، وعلی هذا فمراد الشارح أنه مما یجوز فیه الوجهان فی حد ذاته مع قطع النظر عن المانع العارض الذی یمنع أحدهما ؛ فإذا نظرنا إلی ذلک المانع لم یجز إلا وجه واحد ، ومن هنا تعلم أن قول الشارح فیما بعد «والأول فی هذه الآیه أولی» لیس دقیقا ، والصواب أن یقول «والأول فی هذه الآیه واجب لا یجوز غیره».

- وهو التثنیه والجمع - هذا علی المشهور من لغه العرب ، ویجوز علی لغه «أکلونی البراغیث» أن یکون الوصف مبتدأ ، وما بعده فاعل أغنی عن الخبر.

وإن لم یتطابقا - وهو قسمان : ممتنع ، وجائز ، کما تقدم - فمثال الممتنع «أقائمان زید» و «أقائمون زید» فهذا الترکیب غیر صحیح ، ومثال الجائز «أقائم الزیدان» و «أقائم الزیدون» وحینئذ یتعین أن یکون الوصف مبتدأ ، وما بعده فاعل سدّ مسدّ الخبر (1).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1101


1- أحب أن أجلی لک حقیقه هذه المسأله ، وأبین لک عللها وأسبابها بیانا لا یبقی معه لبس علیک فی صوره من صورها ، وذلک البیان یحتاج إلی شرح أمرین ، الأول : لم جاز فی الوصف الذی یقع بعده مرفوع أن یکون الوصف مبتدأ ، والمرفوع بعده فاعلا ، وأن یکون الوصف خبرا مقدما والمرفوع مبتدأ مؤخرا ؛ والثانی : علی أی شیء یستند تعین أحد هذین الوجهین وامتناع الآخر منهما؟. أما عن الأمر الأول فنقول لک : إن اسم الفاعل واسم المفعول ونحوهما من الأوصاف قد أشبهت الفعل نوع شبه من حیث المعنی ؛ لدلالتها علی الحدث الذی یدل علیه الفعل ، وهی فی طبیعتها أسماء تقبل علامات الاسم ، فتردد أمرها بین أن تعامل معامله الأسماء بالنظر إلی لفظها وبین أن تعامل معامله الأفعال فتسند إلی ما بعدها بالنظر إلی دلالتها علی معنی الفعل ، ثم ترجح ثانی هذین الوجهین بسبب دخول حرف النفی أو حرف الاستفهام علیها ، وذلک لأن الأصل فی النفی وفی الاستفهام أن یکونا متوجهین إلی اوصاف الذوات. لا إلی الذوات أنفسها ، لأن الذوات یقل أن تکون مجهوله ، والموضوع للدلاله علی أوصاف الذوات وأحوالها هو الفعل ، لا جرم کان الأصل فی النفی والاستفهام أن یکونا عن الفعل وما هو فی معناه ، ومن هنا تفهم السر فی اشتراط البصریین - فی جعل الوصف مبتدأ والمرفوع بعده فاعلا أغنی عن الخبر - تقدم النفی والاستفهام علیه. وأما عن الأمر الثانی فإنا نقرر لک أن النحاه بنوا تجویز الوجهین وتعین أحدهما وامتناعه جمیعا علی أصول مقرره ثابته ، فبعضها یرجع إلی حکم الفاعل ورافعه ، وبعضها یرجع إلی حکم المبتدأ وخبره ، وبعضها إلی حکم عام للعامل والمعمول. فالفاعل یجب أن یکون عامله مجردا من علامه التثنیه والجمع علی أفصح اللغتین ؛ فمتی کان الوصف مثنی أو مجموعا لم یجز أن یکون المرفوع بعده فاعلا فی الفصحی. والمبتدأ مع خبره تجب مطابقتهما فی الإفراد والتثنیه والجمع ؛ فمتی کان الوصف مفردا والمرفوع بعده مثنی أو مجموعا لم یجز أن تجعل الوصف خبرا والمرفوع بعده مبتدأ. وإذا کان الوصف مفردا والمرفوع بعده مفردا کذلک فقد اجتمع شرط الفاعل مع رافعه وشرط المبتدأ مع خبره ؛ فیجوز الوجهان. ثم إن کان الوصف مفردا مذکرا والمرفوع مفردا مؤنثا فإذا لم یکن بینهما فاصل امتنع الکلام ؛ لأن مطابقه المبتدأ وخبره والفاعل ورافعه فی التأنیث واجبه حینئذ ، وإن کان بینهما فاصل صح جعل المرفوع فاعلا ولم یصح جعله مبتدأ ، فإن وجوب المطابقه بین المبتدأ والخبر لا تزول بالفصل بینهما ، وصح جعل المرفوع فاعلا ؛ لأن الفصل یبیح فوات المطابقه فی التأنیث بین الفاعل المؤنث الحقیقی التأنیث ورافعه. وإن کان الوصف والمرفوع مفردین مذکرین وقد وقع بعدهما معمول للوصف جاز أن یکون المرفوع فاعلا ولم یجز أن یکون مبتدأ ، إذ یترتب علی جعله مبتدأ أن یفصل بین العامل والمعمول بأجنبی. وإذا کان الوصف مثنی أو مجموعا والمرفوع مفرد لم یصح الکلام بته ، لا علی اللغه الفصحی ، ولا علی غیر اللغه الفصحی من لغات العرب ، لأن شرط المبتدأ والخبر - وهو التطابق - غیر موجود ، وشرط الفاعل وعامله - وهو تجرد العامل من علامه التثنبه والجمع - غیر موجود ، وغیر الفصحی لا تلحقها مع الفاعل المفرد.
الرافع للمبتدأ و للخبر و اختلاف العلماء فی ذلک

ورفعوا مبتدأ بالابتدا

کذاک رفع خبر بالمبتدا (1)

مذهب سیبویه وجمهور البصریین أن المبتدأ مرفوع بالابتداء ، وأن الخبر مرفوع بالمبتدأ.

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1102


1- «ورفعوا» الواو للاستئناف ، رفعوا : فعل وفاعل «مبتدأ» مفعول به رفعوا «بالابتدا» جار ومجرور متعلق برفعوا «کذاک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «رفع» مبتدأ مؤخر ، ورفع مضاف و «خبر» مضاف إلیه «بالمبتدا» جار ومجرور متعلق برفع.

فالعامل فی المبتدأ معنویّ - وهو کون الاسم مجرّدا عن العوامل اللفظیه غیر الزائده ، وما أشبهها - واحترز بغیر الزائده من مثل «بحسبک درهم» فیحسبک : مبتدأ ، وهو مجرد عن العوامل اللفظیه غیر الزائده ، ولم یتجرد عن الزائده ؛ فإن الباء الداخله علیه زائده ؛ واحترز «بشبهها» من مثل «ربّ رجل قائم» فرجل : مبتدأ ، وقائم : خبره ؛ ویدلّ علی ذلک رفع المعطوف علیه ، نحو «ربّ رجل قائم وامرأه».

والعامل فی الخبر لفظی ، وهو المبتدأ ، وهذا هو مذهب سیبویه رحمه الله!.

وذهب قوم إلی أن العامل فی المبتدأ والخبر الابتداء ؛ فالعامل فیهما معنویّ.

وقیل : المبتدأ مرفوع بالابتداء ، والخبر مرفوع بالابتداء والمبتدإ.

وقیل : ترافعا ، ومعناه أنّ الخبر رفع المبتدأ ، وأن المبتدأ رفع الخبر.

وأعدل هذه المذاهب مذهب سیبویه [وهو الأول] ، وهذا الخلاف [مما] لا طائل فیه.

* * *

تعریف الخبر

والخبر : الجزء المتمّ الفائده ،

کالله برّ ، والأیادی شاهده (1)

عرّف المصنف الخبر بأنه الجزء المکمل للفائده ، ویرد علیه الفاعل ، نحو «قام زید» فإنه یصدق علی زید أنه الجزء المتمّ للفائده ، وقیل فی تعریفه : إنه الجزء المنتظم منه مع المبتدأ جمله ، ولا یرد الفاعل علی هذا التعریف ؛ لأنه لا ینتظم منه مع المبتدأ جمله ، بل ینتظم منه مع الفعل جمله ، وخلاصه هذا أنه

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1103


1- «والخبر» الواو للاستئناف ، الخبر : مبتدأ «الجزء» خبر المبتدأ «المتم» نعت له ، والمتم مضاف و «الفائده» مضاف إلیه «کالله» الکاف جاره لقول محذوف ، ولفظ الجلاله مبتدأ «بر» خبر المبتدأ «والأیادی شاهده» الواو عاطفه ، وما بعدها مبتدأ وخبر ، والجمله معطوفه بالواو علی الجمله السابقه.

عرّف الخبر بما یوجد فیه وفی غیره ، والتعریف ینبغی أن یکون مختصّا بالمعرّف دون غیره.

* * *

الخبر یکون مفردا و یکون جمله و الجمله علی ضربین

ومفردا یأتی ، ویأتی جمله

حاویه معنی الّذی سیقت له (1)

وإن تکن إیّاه معنی اکتفی

بها : کنطقی الله حسبی وکفی (2)

ینقسم الخبر إلی : مفرد ، وجمله ، وسیأتی الکلام علی المفرد.

فأمّا الجمله فإما أن تکون هی المبتدأ فی المعنی أو لا.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1104


1- «ومفردا» حال من الضمیر فی «یأتی» الأول «یأتی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الخبر «ویأتی» الواو عاطفه ، ویأتی فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الخبر أیضا ، والجمله معطوفه علی جمله «یأتی» وفاعله السابقه «جمله» حال من الضمیر المستتر فی «یأتی» الثانی منصوب بالفتحه الظاهره ، وسکن لأجل الوقف «حاویه» نعت لجمله ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعل «معنی» مفعول به لحاویه. ومعنی مضاف و «الذی» مضاف إلیه «سیقت» سیق : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث. ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیر هی یعود إلی جمله ، والجمله من سیق ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «له» جار ومجرور متعلق بسیق.
2- «وإن» شرطیه «تکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی قوله جمله «إیاه» خبر تکن «معنی» منصوب بنزع الخافض أو تمییز «اکتفی» فعل ماض مبنی علی الفتح المقدر علی الألف فی محل جزم جواب الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر «بها» جار ومجرور متعلق باکتفی «کنطقی» الکاف جاره لقول محذوف ، نطق : مبتدأ أول ، ونطق مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «الله» مبتدأ ثان «وحسبی» خبر المبتدأ الثانی ومضاف إلیه ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «وکفی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، وأصله وکفی به ، فحذف حرف الجر ، فاتصل الضمیر واستتر.

فإن لم تکن هی المبتدأ فی المعنی فلا بدّ فیها من رابط یربطها بالمبتدأ (1) ، وهذا معنی قوله : «حاویه معنی الّذی سیقت له» والرابط :

1- إما ضمیر یرجع إلی المبتدأ ، نحو «زید قام أبوه» وقد یکون الضمیر مقدّرا ، نحو «السّمن منوان بدرهم» التقدیر : منوان منه بدرهم

2- أو إشاره إلی المبتدأ ، بت

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1105


1- یشترط فی الجمله التی تقع خبرا ثلاثه شروط ؛ الأول : أن تکون مشتمله علی رابط یربطها بالمبتدأ ، وقد ذکر الشارح هذا الشرط ، وفصل القول فیه ، والشرط الثانی : ألا تکون الجمله ندائیه ؛ فلا یجوز أن تقول : محمد یا أعدل الناس ، علی أن یکون محمد مبتدأ وتکون جمله «یا أعدل الناس» خبرا عن محمد ، الشرط الثالث : ألا تکون جمله الخبر مصدره بأحد الحروف : لکن ، وبل ، وحتی. وقد أجمع النحاه علی ضروره استکمال الخبر لهذه الشروط الثلاثه ، وزاد ثعلب شرطا رابعا ، وهو ألا تکون جمله الخبر قسمیه ، وزاد ابن الأنباری خامسا وهو ألا تکون إنشائیه ، والصحیح عند الجمهور صحه وقوع القسمیه خبرا عن المبتدأ ، کأن تقول : زید والله إن قصدته لیعطینک ، کما أن الصحیح عند الجمهور جواز وقع الإنشائیه خبرا عن المبتدأ ، کأن تقول : زید اضربه ، وذهب ابن السراج إلی أنه إن وقع خبر المبتدأ جمله طلیبه فهو علی تقدیر قول ؛ فالتقدیر عنده فی المثال الذی ذکرناه : زید مقول فیه اضربه ، تشبیها للخبر بالنعت ، وهو غیر لازم عند الجمهور وفرقوا بین الخبر والنعت بأن النعت یقصد منه تمییز المنعوت وإیضاحه ، فیجب أن یکون معلوما للمخاطب قبل التکلم ، والإنشاء لا یعلم إلا بالتکلم ، وأما الخبر فإنه یقصد منه الحکم ؛ فلا یلزم أن یکون معلوما من قبل ، بل الأحسن أن یکون مجهولا قبل التکلم لیفید المتکلم المخاطب ما لا یعرفه ، وقد ورد الإخبار بالجمله الإنشائیه فی قول العذری (انظر شرح الشاهد رقم 30). وجدّ الفرزدق أتعس به ودقّ خیاشیمه الجندل وکل النحاه أجاز رفع الاسم المشغول عنه قبل فعل الطلب ، وأجاز جعل المخصوص بالمدح مبتدأ خبره جمله نعم وفاعلها ، وهی إنشائیه ، وسیمثل المؤلف فی هذا الموضوع بمثال منه ، فاحفظ ذلک کله ، وکن منه علی ثبت

کقوله تعالی : (وَلِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ)(1) فی قراءه من رفع اللباس

3- أو تکرار المبتدأ بلفظه ، وأکثر ما یکون فی مواضع التفخیم کقوله تعالی : (الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ) و (الْقارِعَهُ مَا الْقارِعَهُ) وقد یستعمل فی غیرها ، کقولک : «زید ما زید»

4- أو عموم یدخل تحته المبتدأ ، نحو «زید نعم الرّجل».

وإن کانت الجمله الواقعه خبرا هی المبتدأ فی المعنی لم تحتج إلی رابط ، وهذا معنی قوله : «وإن تکن - إلی آخر البیت» أی : وإن تکن الجمله إیاه - أی المبتدأ - فی المعنی اکتفی بها عن الرابط ، کقولک : «نطقی الله حسبی» ؛ فنطقی : مبتدأ [أوّل] ، والاسم الکریم : مبتدأ ثان ، وحسبی : خبر عن المبتدإ الثانی ، والمبتدأ الثانی وخبره خبر عن المبتدإ الأول ، واستغنی عن الرّابط ؛ لأن قولک «الله حسبی» هو معنی «نطقی» وکذلک «قولی لا إله إلّا الله».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1106


1- هذه الآیه الکریمه أولها : (یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشاً وَلِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ) وقد قریء فیها فی السبعه بنصب «لباس التقوی» وبرفعه ، فأما قراءه النصب فعلی العطف علی «لباسا بواری» ولا کلام لنا فیها الآن ، وأما قراءه الرفع فیجوز فیها عده وجوه من الإعراب ؛ الأول : أن یکون «لباس التقوی» مبتدأ أول ، و «ذلک» مبتدأ ثانیا ، و «خیر» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وهذا هو الوجه الذی خرج الشارح وغیره من النحاه الآیه علیه ، والوجه الثانی : أن یکون «ذلک» بدلا من «لباس التقوی» ، والثالث : أن یکون «ذلک» نعتا للباس التقوی علی ما هو مذهب جماعه و «خیر» خبر المبتدأ الذی هو «لباس التقوی» وعلی هذین لا شاهد فی الآیه لما نحن بصدده فی هذا الباب.
الخبر المفرد علی ضربین : جامد و مشتق

والمفرد الجامد فارغ ، وإن

یشتقّ فهو ذو ضمیر مستکنّ (1)

تقدم الکلام فی الخبر إذا کان جمله ، وأما المفرد : فإما أن یکون جامدا ، أو مشتقّا.

فإن کان جامدا فذکر المصنف أنه یکون فارغا من الضمیر ، نحو «زید أخوک» وذهب الکسائیّ والرّمّانیّ وجماعه إلی أنه یتحمل الضمیر ، والتقدیر عندهم : «زید أخوک هو» وأما البصریون فقالوا : إما أن یکون الجامد متضمنا معنی المشتق ، أو لا ؛ فإن تضمّن معناه نحو «زید أسد» - أی شجاع - تحمّل الضمیر ، وإن لم یتضمن معناه لم یتحمل الضمیر کما مثّل.

وإن کان مشتقّا فذکر المصنف أنه یتحمل الضمیر ، نحو «زید قائم» أی : هو ، هذا إذا لم یرفع ظاهرا.

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1107


1- «والمفرد» مبتدأ «الجامد» نعت له «فارغ» خبر المبتدأ «وإن» شرطیه «یشتق» فعل مضارع فعل الشرط مبنی للمجهول ، مجزوم بإن الشرطیه ، وعلامه جزمه السکون ، وحرک بالفتح تخلصا من التقاء الساکنین وطلبا للخفه ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی قوله المفرد «فهو» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، والضمیر المنفصل مبتدأ «ذو» اسم بمعنی صاحب خبر المبتدأ وذو مضاف و «ضمیر» مضاف إلیه «مستکن» نعت لضمیر ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط ، ویجوز أن یکون قوله «المفرد» مبتدأ أول ، وقوله «الجامد» مبتدأ ثانیا ، وقوله «فارغ» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، والرابط بین جمله الخبر والمبتدأ الأول محذوف ، وتقدیر الکلام علی هذا : والمفرد الجامد منه فارغ ، والشاطبی یوجب هذا الوجه من الإعراب ؛ لأن الضمیر المستتر فی قوله «یشتق» فی الوجه الأول عاد علی «المفرد» الموصوف بقوله «الجامد» بدون صفته ، إذا لو عاد علی الموصوف وصفته لکان المعنی : إن یکن المفرد الجامد مشتقا ، وهو کلام غیر مستقیم ، وزعم أن عود الضمیر علی الموصوف وحده - دون صفته - خطأ ، ولیس کما زعم ، لا جرم جوزنا الوجهین فی إعراب هذه العباره.

وهذا الحکم إنما هو للمشتق الجاری مجری الفعل : کاسم الفاعل ، واسم المفعول ، والصفه المشبّهه ، واسم التفضیل ؛ فأما ما لیس جاریا مجری الفعل من المشتقات فلا یتحمل ضمیرا ، وذلک کأسماء الآله ، نحو «مفتاح» فإنه مشتق من «الفتح» ولا یتحمل ضمیرا ؛ فإذا قلت : «هذا مفتاح» لم یکن فیه ضمیر ، وکذلک ما کان علی صیغه مفعل وقصد به الزمان أو المکان ک- «مرمی» فإنه مشتق من «الرّمی» ولا یتحمل ضمیرا ؛ فإذا قلت «هذا مرمی زید» ترید مکان رمیه أو زمان رمیه کان الخبر مشتقّا ولا ضمیر فیه.

وإنما یتحمل المشتق الجاری مجری الفعل الضمیر إذا لم یرفع ظاهرا ؛ فإن رفعه لم یتحمل ضمیرا ، وذلک نحو «زید قائم غلاماه» فغلاماه : مرفوع بقائم ؛ فلا یتحمل ضمیرا.

وحاصل ما ذکر : أن الجامد یتحمل الضمیر مطلقا عند الکوفیین ، ولا یتحمل ضمیرا عند البصریین ، إلا إن أوّل بمشتق ، وأن المشتق إنما یتحمل الضمیر إذا لم یرفع ظاهرا وکان جاریا مجری الفعل ، نحو : «زید منطلق» أی : هو ، فإن لم یکن جاریا مجری الفعل لم یتحمّل شیئا ، نحو : «هذا مفتاح» ، و «هذا مرمی زید».

* * *

إذا جری الخبر المشتق علی غیر مبتدئه برز معه ضمیره وجوبا

وأبرزنه مطلقا حیث تلا

ما لیس معناه له محصّلا (1)ن»

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1108


1- «وأبرزنه» الواو للاستئناف ، أبرز : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت ، ونون التوکید حرف مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، والضمیر المتصل البارز مفعول به لأبرز «مطلقا» حال من الضمیر البارز ، ومعناه سواء أمنت اللبس أم لم تأمنه «حیث» ظرف مکان متعلق بأبرز «تلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر المشتق ، والجمله من تلا وفاعله فی محل جر بإضافه حیث إلیها «ما» اسم موصول مفعول به لتلا ، مبنی علی السکون فی محل نصب «لیس» فعل ماض ناقص «معناه» معنی : اسم لیس ، ومعنی مضاف والضمیر مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بقوله «محصلا» الآتی «محصلا» خبر لیس ، والجمله من لیس ومعمولیها لا محل لها من الإعراب صله الموصول الذی هو «ما» ، وتقدیر البیت : وأبرز ضمیر الخبر المشتق مطلقا إن تلا الخبر مبتدأ لیس معنی ذلک الخبر محصلا لذلک المبتدأ ، وقد عبر الناظم فی الکافیه عن هذا المعنی بعباره سالمه من هذا الاضطراب والقلق ، وذلک قوله : وإن تلا غیر الّذی تعلّقا به فأبرز الضّمیر مطلقا فی المذهب الکوفیّ شرط ذاک أن لا یؤمن الّلبس ، ورأیهم حسن وقد أشار الشارح إلی اختیار الناظم فی غیر الألفیه من کتبه لمذهب الکوفیین فی هذه المسأله ، وأنت تراه یقول فی آخر هذین البیتین عن مذهب الکوفیین «ورأیهم حسن»

إذا جری الخبر المشتق علی من هو له استتر الضمیر فیه ، نحو : «زید قائم» أی هو ، فلو أتیت بعد المشتق ب- «هو» ونحوه وأبرزته فقلت : «زید قائم هو» فقد جوّز سیبویه فیه وجهین ؛ أحدهما : أن یکون «هو» تأکیدا للضمیر المستتر فی «قائم» والثانی أن یکون فاعلا ب- «قائم». هذا إذا جری علی من هو له.

فإن جری علی غیر من هو له - وهو المراد بهذا البیت - وجب إبراز الضمیر ، سواء أمن اللبس ، أو لم یؤمن ؛ فمثال ما أمن فیه اللبس : «زید هند ضاربها هو» ومثال ما لم یؤمن فیه الّلبس لو لا الضمیر «زید عمرو ضاربه هو» فیجب إبراز الضمیر فی الموضعین عند البصریین ، وهذا معنی قوله : «وأبرزنه مطلقا» أی سواء أمن اللبس ، أو لم یؤمن.

وأما الکوفیون فقالوا : إن أمن اللبس جاز الأمران کالمثال الأول - وهو :

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1109

«زید هند ضاربها هو» - فإن شئت أتیت ب- «هو» وإن شئت لم تأت به ، وإن خیف اللبس وجب الإبراز کالمثال الثانی ؛ فإنک لو لم تأت بالضمیر فقلت : «زید عمرو ضاربه» لاحتمل أن یکون فاعل الضرب زیدا ، وأن یکون عمرا ، فلما أتیت بالضمیر فقلت : «زید عمرو ضاربه هو» تعین أن یکون «زید» هو الفاعل.

واختار المصنف فی هذا الکتاب مذهب البصریین ، ولهذا قال : «وأبرزنه مطلقا» یعنی سواء خیف اللبس ، أو لم یخف ، واختار فی غیر هذا الکتاب مذهب الکوفیین ، وقد ورد السماع بمذهبهم ؛ فمن ذلک قول الشاعر :

42- قومی ذرا المجد بانوها وقد علمت ***بکنه ذلک عدنان وقحطان (1)

التقدیر : بانوها هم ؛ فحذف الضمیر لأمن اللبس.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1110


1- هذا الشاهد غیر منسوب إلی قائل معین فیما بین أیدینا من المراجع. اللغه : «ذرا» بضم الذال - جمع ذروه. وهی من کل شیء أعلاه «المجد» الکرم «بانوها» جعله العینی فعلا ماضیا بمعنی زادوا علیها وتمییزوا ، ویحتمل أن یکون جمع «بان» جمعا سالما مثل قاض وقاضون وغاز وغازون ، وحذفت النون للاضافه کما حذفت النون فی قولک «قاضو المدینه ومفتوها» وهو عندنا أفضل مما ذهب إلیه العینی «کنه» کنه کل شیء : غایته ، ونهایته ، وحقیقته. الإعراب : «قومی» قوم : مبتدأ أول ، وقوم مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «ذرا» مبتدأ ثان ، وذرا مضاف و «المجد» مضاف إلیه «بانوها» بانو : خبر المبتدأ الثانی ، وبانو مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی ذرا المجد مضاف إلیه ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره خبر المبتدأ الأول «وقد» الواو واو الحال ، قد : حرف تحقیق «علمت» علم : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «بکنه» جار ومجرور متعلق بعلمت ، وکنه مضاف واسم الإشاره فی «ذلک» مضاف إلیه ، واللام للبعد ، والکاف حرف خطاب «عدنان» فاعل علمت «وقحطان» معطوف علیه الشاهد فیه : قوله «قومی ذرا المجد بانوها» حیث جاء بخبر المبتدأ مشتقا ولم یبرز الضمیر ، مع أن المشتق لیس وصفا لنفس مبتدئه فی المعنی ، ولو أبرز الضمیر لقال : «قومی ذر المجد بانوهاهم» وإنما لم یبرز الضمیر ارتکانا علی انسیاق المعنی المقصود إلی ذهن السامع من غیر تردد ، فلا لبس فی الکلام بحیث یفهم منه معنی غیر المعنی الذی یقصد إلیه المتکلم ، فإنه لا یمکن أن یتسرب إلی ذهنک أن «بانوها» هو فی المعنی وصف للمبتدأ الثانی الذی هو «ذرا المجد» لأن ذرا المجد مبنیه ولیست بانیه ؛ وإنما البانی هو القوم. وهذا الذی یدل علیه هذا البیت - من عدم وجوب إبراز الضمیر إذا أمن الالتباس ، وقصر وجوب إبرازه علی حاله الالتباس - هو مذهب الکوفیین فی الخبر والحال والنعت والصله ، قالوا فی جمیع هذه الأبواب : إذا کان واحد من هذه الأشیاء جاریا علی غیر من هو له ینظر ، فإذا کان یؤمن اللبس ویمکن تعین صاحبه من غیر إبراز الضمیر فلا یجب إبرازه ، وإن کان لا یؤمن اللبس واحتمل عوده علی من هو له وعلی غیر من هو له وجب إبراز الضمیر ، والبیت حجه لهم فی ذلک. والبصریون یوجبون إبراز الضمیر بکل حال ، ویرون مثل هذا البیت غیر موافق للقیاس الذی علیه أکثر کلام العرب ، فهو عندهم شاذ. ومنهم من زعم أن «ذرا المجد» لیس مبتدأ ثانیا کما أعربه الکوفیون ، بل هو مفعول به لوصف محذوف ، والوصف المذکور بعده بدل من الوصف المحذوف ، وتقدیر الکلام : قومی بانون ذرا المجد بانوها ، فالخبر محذوف ، وهو جار علی من له ، وفی هذا من التکلف ما لیس یخفی.
یجی ء الخبر ظرفا أو جارا و مجرورا

وأخبروا بظرف أو بحرف جر

ناوین معنی «کائن» أو «استقر» (1).

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1111


1- «وأخبروا» الواو للاستئناف ، وأخبروا : فعل وفاعل «بظرف» جار ومجرور متعلق بأخبروا «أو» عاطفه «بحرف» جار ومجرور معطوف علی الجار والمجرور السابق ، وحرف مضاف ، و «جر» مضاف إلیه «ناوین» حال من الواو فی قوله «أخبروا» منصوب بالیاء نیابه عن الفتحه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «معنی» مفعول به لناوین ، ومعنی مضاف ، و «کائن» مضاف إلیه «أو» عاطفه «استقر» قصد لفظه ، وهو معطوف علی کائن.

تقدم أن الخبر یکون مفردا ، ویکون جمله ، وذکر المصنف فی هذا البیت أنه یکون ظرفا أو [جارّا و] مجرورا (1) ، نحو : «زید عندک» ، و «زید فی الدّار» فکل منهما متعلّق بمحذوف واجب الحذف (2) ، وأجاز قوم - منهم

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1112


1- یشترط لصحه الإخبار بالظرف والجار والمجرور : أن یکون کل واحد منهما تاما ، ومعنی التمام أن یفهم منه متعلقه المحذوف ، وإنما یفهم متعلق کل واحد منهما منه فی حالتین : أولاهما : أن یکون المتعلق عاما ، نحو : زید عندک ، وزید فی الدار. وثانیهما : أن یکون المتعلق خاصا وقد قامت القرینه الداله علیه ، کأن یقول لک قائل : زید مسافر الیوم وعمرو غدا ، فتقول له : بل عمرو الیوم وزید غدا ، وجعل ابن هشام فی المغنی من هذا الأخیر قوله تعالی : (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ) أی الحر یقتل بالحر والعبد یقتل بالعبد.
2- ههنا أمران ؛ الأول : أن المتعلق یکون واجب الحذف إذا کان عاما ، فأما إذا کان خاصا ففیه تفصیل ، فإن قامت قرینه تدل علیه إذا حذف جاز حذفه وجاز ذکره ، وإن لم تکن هناک قرینه ترشد إلیه وجب ذکره ، هذا مذهب الجمهور فی هذا الموضوع ، وسنعود إلیه فی شرح الشاهد رقم 43 الآتی قریبا. الأمر الثانی : اعلم أنه قد اختلف النحاه فی الخبر : أهو متعلق الظرف والجار والمجرور فقط ، أم هو نفس الظرف والجار والمجرور فقط ، أم هو مجموع المتعلق والظرف أو الجار والمجرور؟ فذهب جمهور البصریین إلی أن الخبر هو المجموع ؛ لتوقف الفائده علی کل واحد منهما ، والصحیح الذی ترجحه أن الخبر هو نفس المتعلق وحده ، وأن الظرف أو الجار والمجرور قید له ، ویؤید هذا أنهم أجمعوا علی أن المتعلق إذا کان خاصا فهو الخبر وحده ، سواء أکان مذکورا أم کان قد حذف لقرینه تدل علیه ، وهذا الخلاف إنما هو فی المتعلق العام ، فلیکن مثل الخاص ، طردا للباب علی وتیره واحده.

المصنف - أن یکون ذلک المحذوف اسما أو فعلا نحو : «کائن» أو «استقرّ» فإن قدرت «کائنا» کان من قبیل الخبر بالمفرد ، وإن قدرت «استقرّ» کان من قبیل الخبر بالجمله.

واختلف النحویون فی هذا ؛ فذهب الأخفش إلی أنه من قبیل الخبر بالمفرد ، وأن کلا منهما متعلق بمحذوف ، وذلک المحذوف اسم فاعل ، التقدیر «زید کائن عندک ، أو مستقر عندک ، أو فی الدار» وقد نسب هذا لسیبویه.

وقیل : إنهما من قبیل الجمله ، وإن کلا منهما متعلق بمحذوف هو فعل ، والتقدیر «زید استقرّ - أو یستقرّ - عندک ، أو فی الدّار» ونسب هذا إلی جمهور البصریین ، وإلی سیبویه أیضا.

وقیل : یجوز أن یجعلا من قبیل المفرد ؛ فیکون المقدر مستقرا ونحوه ، وأن یجعلا من قبیل الجمله ؛ فیکون التقدیر «استقرّ» ونحوه ، وهذا ظاهر قول المصنف «ناوین معنی کائن أو استقر».

وذهب أبو بکر بن السّرّاج إلی أن کلّا من الظرف والمجرور قسم برأسه ، ولیس من قبیل المفرد ولا من قبیل الجمله ، نقل عنه هذا المذهب تلمیذه أبو علی الفارسیّ فی الشیرازیات.

والحقّ خلاف هذا المذهب ، وأنه متعلق بمحذوف ، وذلک المحذوف واجب الحذف ، وقد صرّح به شذوذا ، کقوله :

43- لک العزّ إن مولاک عزّ ؛ وإن یهن ***فأنت لدی بحبوحه الهون کائن (1)

للمجهول کما قاله العینی وتبعه علیه کثیر من أرباب الحواشی ، ولا مانع من بنائه للمعلوم بل هو الواضح عندنا ؛ لأن الفعل الثلاثی لازم ؛ فبناؤه للمفعول مع غیر الظرف أو الجار والمجرور ممتنع ، نعم یجوز أن یکون الفعل من أهنته أهینه ، وعلی هذا یجیء ما ذکره العینی ، ولکنه لیس بمتعین ، ولا هو مما یدعو إلیه المعنی ، بل الذی اخترناه أقرب ؛ لمقابلته بقوله : «عز» الثلاثی اللازم ، وقوله : «بحبوحه» هو بضم فسکون ، وبحبوحه کل شیء : وسطه «الهون» الذل والهوان.

الإعراب : «لک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «العز» مبتدأ مؤخر «إن» شرطیه «مولاک» مولی : فاعل لفعل محذوف یقع فعل الشرط ، یفسره المذکور بعده ، ومولی مضاف والکاف ضمیر خطاب مضاف إلیه «عز» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مولاک ، والجمله لا محل لها مفسره ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه الکلام ، أی : إن عز مولاک فلک العز «وإن» الواو عاطفه ، وإن : شرطیه «یهن» فعل مضارع فعل الشرط محزوم وعلامه مجزمه السکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مولاک «فأنت» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، أنت : ضمیر منفصل مبتدأ «لدی» ظرف متعلق بکائن الآتی ، ولدی مضاف و «بحبوحه» مضاف إلیه ، وبحبوحه مضاف و «الهون» مضاف إلیه «کائن» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط.

الشاهد فیه : قوله «کائن» حیث صرح به - وهو متعلق الظرف الواقع خبرا - شذوذا ، وذلک لأن الأصل عند الجمهور أن الخبر - إذا کان ظرفا أو جارا ومجرورا - أن یکون کل منهما متعلقا بکون عام ، وأن یکون هذا الکون العام واجب الحذف ، کما قرره الشارح العلامه ، فإن کان متعلقهما کونا خاصا وجب ذکره ، إلا أن نقوم قرینه تدل علیه إذا حذف ، فإن قامت هذه القرینه جاز ذکره وحذفه ، وذهب ابن جنی إلی أنه مجوز ذکر هذا الکون العام لکون الذکر أصلا ، وعلی هذا یکون ذکره فی هذا البیت ونحوه لیس شاذا ، کذلک قالوا.

والذی یتجه للعبد الضعیف - عفا الله تعالی عنه! - وذکره کثیر من أکابر.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1113


1- هذا البیت من الشواهد التی لم یذکروها منسوبه إلی قائل معین. اللغه : «مولاک» یطلق المولی علی معان کثیره ، منها السید ، والعبد ، والحلیف ، والمعین ، والناصر ، وابن العم ، والمحب ، والجار ، والصهر «یهن» یروی بالبناء العلماء أن «کائنا ، واستقر» قد یراد بهما مجرد الحصول والوجود فیکون کل منهما کونا عاما واجب الحذف ، وقد یراد بهما حصول مخصوص کالثبات وعدم قبول التحول والانتقال ونحو ذلک فیکون کل منهما کونا خاصا ، وحینئذ یجوز ذکره ، و «ثابت» و «ثبت» بهذه المنزله ؛ فقد یراد بهما الوجود المطلق الذی هو ضد الانتقال فیکونان عامین ، وقد یراد بهما القرار وعدم قابلیه الحرکه مثلا ، وحینئذ یکونان خاصین ، وبهذا یرد علی ابن جنی ما ذهب إلیه ، وبهذا - أیضا - یتجه ذکر «کائن» فی هذا البیت وذکر «مستقر» فی نحو قوله تعالی : (فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ) لأن المعنی أنه لما رآه ثابتا کما لو کان موضعه بین یدیه من أول الأمر.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1114

وکما یجب حذف عامل الظرف والجار والمجرور - إذا وقعا خبرا - کذلک یجب حذفه إذا وقعا صفه ، نحو : «مررت برجل عندک ، أو فی الدار» أو حالا ، نحو : «مررت بزید عندک ، أو فی الدار» أو صله ، نحو : «جاء الذی عندک ، أو فی الدار» لکن یجب فی الصّله أن یکون المحذوف فعلا ، التقدیر : «جاء الذی استقرّ عندک ، أو فی الدار» وأما الصفه والحال فحکمهما حکم الخبر کما نقدم.

* * *

ظرف الزمان لا یقع خبرا عن اسم دال علی جثه إلا إن أفاد

ولا یکون اسم زمان خبرا

عن جثّه ، وإن یفد فأخبرا (1)

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1115


1- «ولا» الواو للاستئناف ، ولا : نافیه «یکون» فعل مضارع ناقص «اسم» هو اسم یکون ، واسم مضاف و «زمان» مضاف إلیه «خبرا» خبر یکون «عن جثه» جار ومجرور متعلق بقوله خبرا ، أو بمحذوف صفه لخبر «وإن» الواو للاستئناف. إن : شرطیه «یفد» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کون الخبر اسم زمان «فأخبرا» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، أخبر فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله من فعل الأمر وفاعله فی محل جزم جواب الشرط.

ظرف المکان یقع خبرا عن الجثه ، نحو : «زید عندک» وعن المعنی نحو : «القتال عندک» وأما ظرف الزمان فیقع خبرا عن المعنی منصوبا أو مجرورا بفی ، نحو : «القتال یوم الجمعه ، أو فی یوم الجمعه» ولا یقع خبرا عن الجثّه ، قال المصنف : إلا إذا أفاد نحو «اللیله الهلال ، والرّطب شهری ربیع» فإن لم یفد لم یقع خبرا عن الجثه ، نحو : «زید الیوم» وإلی هذا ذهب قوم منهم المصنف ، وذهب غیر هؤلاء إلی المنع مطلقا ؛ فإن جاء شیء من ذلک یؤوّل ، نحو قولهم : اللّیله الهلال ، والرّطب شهری ربیع ، التقدیر : طلوع الهلال اللیله ، ووجود الرّطب شهری ربیع ؛ هذا مذهب جمهور البصریین ، وذهب قوم - منهم المصنف - إلی جواز ذلک من غیر شذوذ [لکن] بشرط أن یفید (1) ، کقولک : «نحن فی یوم طیّب ، وفی شهر کذا» ، .

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1116


1- هنا أمران یحسن بنا أن نبینهما لک تبیینا واضحا ، الأول : أن الاسم الذی یقع مبتدأ ، إما أن یکون اسم معنی کالقتل والأکل والنوم ، وإما أن یکون اسم جثه ، والمراد بها الجسم علی أی وضع کان ، کزید والشمس والهلال والورد ، والظرف الذی یصح أن یقع خبرا ؛ إما أن یکون اسم زمان کیوم وزمان وشهر ودهر ، وإما أن یکون اسم مکان نحو عند ولدی وأمام وخلف ، والغالب أن الإخبار باسم المکان یفید سواء أکان المخبر عنه اسم جثه أم کان المخبر عنه اسم معنی ، والغالب أن الإخبار باسم الزمان یفید إذا کان المخبر عنه اسم معنی ، فلما کان الغالب فی هذه الأحوال الثلاثه حصول الفائده أجاز الجمهور الإخبار بظرف المکان مطلقا وبظرف الزمان عن اسم المعنی بدون شرط إعطاء للجمیع حکم الأغلب الأکثر ، ومن أجل أن الإخبار بالظرف المکانی مطلقا وبالزمان عن اسم المعنی مفید غالبا لا دائما ، ومعنی هذا أن حصول الفائده لیس بواجب فی الإخبار حینئذ ، من أجل ذلک استظهر جماعه من المحققین أنه لا یجوز الإخبار إلا إذا حصلت الفائده به فعلا ؛ فلو لم تحصل الفائده من الإخبار باسم الزمان عن المعنی نحو «القتال زمانا» أو لم تحصل من الإخبار باسم المکان نحو «زید مکانا» ونحو «القتال مکانا» لم یجز الإخبار ، وإذن فالمدار عند هذا الفریق علی حصول الفائده فی الجمیع ؛ والغالب أن الإخبار باسم الزمان عن الجثه لا یفید. وهذا هو السر فی تخصیص الجمهور هذه الحاله بالنص علیها. الأمر الثانی : أن الفائده من الإخبار باسم الزمان عن اسم الجثه تحصل بأحد أمور ثلاثه ؛ أولها : أن یتخصص اسم الزمان بوصف أو بإضافه ، ویکون مع ذلک مجرورا بفی ، نحو قولک : «نحن فی یوم قائظ ، ونحن فی زمن کله خیر وبرکه» ولا یجوز فی هذا إلا الجر بفی ، فلا یجوز أن تنصب الظرف ولو أن نصبه علی تقدیر فی ، وثانیها أن یکون الکلام علی تقدیر مضاف هو اسم معنی ، نحو قولهم : اللیله الهلال فإن تقدیره اللیله طلوع الهلال ، ونحو قول امریء القیس بن حجر الکندی بعد مقتل أبیه : الیوم خمر ، وغدا أمر ؛ فإن التقدیر عند النحاه فی هذا المثل : الیوم شرب خمر ، وثالثها : أن یکون اسم الجثه مما یشبه اسم المعنی فی حصوله وقتا بعد وقت ، نحو قولهم : الرطب شهری ربیع ، والورد أیار ، ونحو قولنا : القطن سبتمبر ، ویجوز فی هذا النوع أن تجره بفی ، فتقول : الرطب فی شهری ربیع ، والورد فی أیار - وهو شهر من الشهور الرومیه یکون زمن الربیع.

وإلی هذا أشار بقوله : «وإن یفد فأخبرا» فإن لم یفد امتنع ، نحو : «زید یوم الجمعه».

* * *

لا تقع النکره مبتدأ إلا بمسوغ

ولا یجوز الابتدا بالنّکره

ما لم تفد : کعند زید نمره (1)

وهل فتی فیکم؟ فما خلّ لنا ،

ورجل من الکرام عندنا (2).

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1117


1- «لا» نافیه «یجوز» فعل مضارع «الابتدا» فاعل یجوز «بالنکره» جار ومجرور متعلق بالابتدا «ما» مصدریه ظرفیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «تفد» فعل مضارع مجزوم بلم ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی النکره «کعند» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وعند ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وعند مضاف و «زید» مضاف إلیه «نمره» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب مقول القول المحذوف ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کقولک عند زید نمره.
2- «هل» حرف استفهام «فتی» مبتدأ «فیکم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «فما» نافیه «خل» مبتدأ «لنا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «ورجل» مبتدأ «من الکرام» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لرجل «عندنا» عند : ظرف متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وعند مضاف والضمیر مضاف إلیه.

ورغبه فی الخیر خیر ، وعمل

برّ یزین ، ولیقس ما لم یقل (1)

الأصل فی المبتدأ أن یکون معرفه (2) وقد یکون نکره ، لکن بشرط أن تفید ، وتحصل الفائده بأحد أمور ذکر المصنف منها سته :

أحدها : أن یتقدم الخبر علیها ، وهو ظرف أو جار ومجرور (3) ، نحو : «فی .

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1118


1- «رغبه» مبتدأ «فی الخیر» جار ومجرور متعلق به «خیر» خبر المبتدأ «وعمل» مبتدأ ، وعمل مضاف و «بر» مضاف إلیه «یزین» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی عمل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ولیقس» الواو عاطفه أو للاستئناف ، واللام لام الأمر ، یقس : فعل مضارع مجزوم بلام الأمر ، وهو مبنی للمجهول «ما» اسم موصول نائب فاعل یقس «لم» حرف نفی وجزم وقلب «یقل» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» والجمله من الفعل المبنی للمجهول ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب صله.
2- المبتدأ محکوم علیه ، والخبر حکم ، والأصل فی المبتدأ أن یتقدم علی الخبر ، والحکم علی المجهول لا یفید ، لأن ذکر المجهول أول الأمر یورث السامع حیره ؛ فتبعثه علی عدم الإصغاء إلی حکمه ، ومن أجل هذا وجب أن یکون المبتدأ معرفه حتی یکون معینا ، أو نکره مخصوصه. ولم یجب فی الفاعل أن یکون معرفه ولا نکره مخصصه ؛ لأن حکمه - وهو المعبر عنه بالفعل - متقدم علیه البته ؛ فیتقرر الحکم أولا فی ذهن السامع ، ثم یطلب له محکوما علیه أیا کان ، ومن هنا تعرف الفرق بین المبتدأ والفاعل ، مع أن کل واحد منهما محکوم علیه ، وکل واحد منهما معه حکمه ، ومن هنا تعرف أیضا السر فی جواز أن یکون المبتدأ نکره إذا تقدم الخبر علیه.
3- مثل الظرف والجار والمجرور الجمله ، نحو قولک : قصدک غلامه رجل ، فرجل مبتدأ مؤخر ، وجمله «قصدک غلامه» من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر مقدم ، لسوغ للابتداء بالنکره ، هو تقدیم خبرها وهو جمله ، واعلم أنه لا بد - مع تقدیم الخبر وکونه أحد الثلاثه : الجمله ، والظرف ، والجار والمجرور - من أن یکون مختصا ، وذلک بأن یکون المجرور أو ما أضیف الظرف إلیه والمسند إلیه فی الجمله مما یجوز الإخبار عنه ، فلو قلت : فی دار رجل رجل ، أو قلت عند رجل رجل ، أو قلت ولد له ولد رجل - لم یصح.

الدّار رجل» ، و «عند زید نمره» (1) ؛ فإن تقدم وهو غیر ظرف ولا جار ومجرور لم یجز ، نحو : «قائم رجل».

الثانی : أن یتقدم علی النکره استفهام (2) ، نحو : «هل فتی فیکم».

الثالث : أن یتقدم علیها نفی (3) ، نحو : «ما خلّ لنا».

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1119


1- النمره - بفتح النون وکسر المیم - کساء مخطط تلبسه الأعراب ، وجمعه نمار.
2- اشترط جماعه من النحویین - منهم ابن الحاجب - لجواز الابتداء بالنکره بعد الاستفهام شرطین ، الأول : أن یکون حرف الاستفهام الهمزه ، والثانی : أن یکون بعده «أم» نحو أن تقول : أرجل عندک أم امرأه؟ وهذا الاشتراط غیر صحیح ؛ فلهذا بادر الناظم والشارح بإظهار خلافه بالمثال الذی ذکراه ، فإن قلت : فلماذا کان تقدم الاستفهام علی النکره مسوغا للابتداء بها؟ فالجواب : أن نذکرک بأن الاستفهام إما إنکاری وإما حقیقی ، أما الاستفهام الإنکاری فهو بمعنی حرف النفی ، وتقدم حرف النفی علی النکره یجعلها عامه ، وعموم النکره عند التحقیق هو المسوغ للابتداء بها ، إذ الممنوع إنما هو الحکم علی فرد مبهم غیر معین ، فأما الحکم علی جمیع الأفراد فلا مانع منه ، وأما الاستفهام الحقیقی فوجه تسویغه أن المقصود به السؤال عن فرد غیر معین بطلب بالسؤال تعیینه ، وهذا الفرد غیر المعین شائع فی جمیع الأفراد ، فکأن السؤال فی الحقیقه عن الأفراد کلهم ، فأشبه العموم ، فالمسوغ إما العموم الحقیقی وإما العموم الشبیه به.
3- قد عرفت مما ذکرناه فی وجه تسویغ الاستفهام الابتداء بالنکره أن الأصل فیه هو النفی ؛ لأن النفی هو الذی یجعل النکره عامه متناوله جمیع الأفراد ، وحمل الاستفهام الإنکاری علیه لأنه بمعناه ، وحمل الاستفهام الحقیقی علیه لأنه شبیه بما هو بمعنی النفی ، فالوجه فی النفی هو صیروره النکره عامه.

الرابع : أن توصف (1) ، نحو : «رجل من الکرام عندنا».

الخامس : أن تکون عامله (2) ، نحو : «رغبه فی الخیر خیر».

السادس : أن تکون مضافه ، نحو : «عمل برّ یزین».

هذا ما ذکره المصنف فی هذا الکتاب ، وقد أنهاها غیر المصنف إلی نیّف وثلاثین موضعا [وأکثر من ذلک (3)] ، فذکر [هذه] السّتّه المذکوره. .

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1120


1- یشترط فی الوصف الذی یسوغ الابتداء بالنکره أن یکون مخصصا للنکره فإن لم یکن الوصف مخصصا للنکره - نحو أن تقول : رجل من الناس عندنا - لم یصح الابتداء بالنکره ، والوصف علی ثلاثه أنواع ؛ النوع الأول : الوصف اللفظی ، کمثال الناظم والشارح ، والنوع الثانی : الوصف التقدیری ، وهو الذی یکون محذوفا من الکلام لکنه علی تقدیر ذکره فی الکلام ، کقوله تعالی (وَطائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ) فإن تقدیر الکلام : وطائفه من غیرکم ، بدلیل ما قبله ، وهو قوله تعالی (یَغْشی طائِفَهً مِنْکُمْ) والنوع الثالث : الوصف المعنوی ، وضابطه ألا یکون مذکورا فی الکلام ولا محذوفا علی نیه الذکر ، ولکن صیغه النکره تدل علیه. ولذلک موضعان ؛ الموضع الأول : أن تکون النکره علی صیغه التصغیر ، نحو قولک : رجیل عندنا ، فإن المعنی رحل صغیر عندنا ، والموضع الثانی : أن تکون النکره داله علی التعجب ، نحو «ما» التعجبیه فی قولک : ما أحسن زیدا ، فإن الذی سوغ الابتداء بما التعجبیه وهی نکره کون المعنی : شیء عظیم حسن زیدا ؛ فهذا الأمر الواحد - وهو کون النکره موصوفه - یشتمل علی أربعه أنواع.
2- قد تکون النکره عامله الرفع ، نحو قولک : ضرب الزیدان حسن - بتنوین ضرب ؛ لأنه مصدر - وهو مبتدأ ، والزیدان : فاعل المصدر ، وحسن : خبر المبتدأ ، وقد تکون عامله النصب کما فی مثال الناظم والشارح ؛ فإن الجار والمجرور فی محل نصب علی أنه مفعول به للمصدر ، وقد تکون عامله الجر ، کما فی قوله علیه الصلاه والسّلام «خمس صلوات کتبهن الله فی الیوم واللیله» ومن هذا تعلم أن ذکر الأمر الخامس یغنی عن ذکر السادس ؛ لأن السادس نوع منه.
3- قد علمت أن بعض الأمور السته یتنوع کل واحد منها إلی أنواع ، فالذین عدوا أمورا کثیره لم یکتفوا بذکر جنس یندرج تحته الأنواع المتعدده ، وإنما فصلوها تفصیلا لئلا یحوجوا المبتدیء إلی إجهاد ذهنه ، وستری فی بعض ما یذکره الشارح زیاده علی الناظم أنه مندرج تحت ما ذکره کالسابع والتاسع والثانی عشر والرابع عشر وسنبین ذلک.

والسابع : أن تکون شرطا ، نحو : «من یقم أقم معه».

الثامن : أن تکون جوابا ، نحو أن یقال : من عندک؟ فتقول : «رجل» ، التقدیر «رجل عندی».

التاسع : أن تکون عامّه ، نحو : «کلّ یموت».

العاشر : أن یقصد بها التّنویع ، کقوله :

44- فأقبلت زحفا علی الرّکبتین ***فثوب لبست ، وثوب أجرّ(1)

[فقوله «ثوب» مبتدأ ، و «لبست» خبره ، وکذلک «ثوب أجرّ»]. .

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1121


1- هذا البیت من قصیده لامریء القیس أثبتها له أبو عمرو الشیبانی ، والمفضل الضبی ، وغیرهما ، وأول هذه القصیده قوله : لا ، وأبیک ابنه العامر یّ لا یدّعی القوم أنّی أفرّ وزعم الأصمعی - فی روایته عن أبی عمرو بن العلاء - أن القصیده لرجل من أولاد النمر بن قاسط یقال له ربیعه بن جشم ، وأولها عنده : أحار ابن عمرو کأنّی خمر ویعدو علی المرء ما یأتمر ویروی صدر البیت الشاهد هکذا : * فلمّا دنوت تسدّیتها* اللغه : «تسدیتها» تخطیت إلیها ، أو علوتها ، والباقی ظاهر المعنی ، ویروی «فثوب نسیت». الإعراب : «فأقبلت» الفاء عاطفه ، أقبلت : فعل ماض مبنی علی فتح مقدر وفاعل «زحفا» یجوز أن یکون مصدرا فی تأویل اسم الفاعل فیکون حالا من التاء فی «أقبلت» ویجوز بقاؤه علی مصدریته فهو مفعول مطلق لفعل محذوف ، تقدیره : أزحف زحفا «علی الرکبتین» جار ومجرور متعلق بقوله «زحفا» «فثوب» مبتدأ «نسیت» أو «لبست» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر ، والرابط ضمیر محذوف ، والتقدیر نسیته ، أو لبسته «وثوب» الواو عاطفه ، ثوب : مبتدأ «أجر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل رفع خبر ، والرابط ضمیر منصوب محذوف ، والتقدیر : أجره ، والجمله من المبتدأ وخبزه معطوفه بالواو علی الجمله السابقه. الشاهد فیه : قوله «ثوب» فی الموضعین ، حیث وقع کل منهما مبتدأ - مع کونه نکره - لأنه قصد التنویع ، إذ جعل أثوابه أنواعا ، فمنها نوع أذهله حبها عنه فنسیه ، ومنها نوع قصد أن یجره علی آثار سیرهما لیعفیها حتی لا یعرفهما أحد ، وهذا توجیه ما ذهب إلیه العلامه الشارح. وفی البیت توجیهان آخران ذکرهما ابن هشام وأصلهما للأعلم ، أحدهما : أن جملتی «نسیت ، وأجر» لیستاخرین ، بل هما نعتان للمبتدأین ، وخبراهما محذوفان ، والتقدیر : فمن أثوابی ثوب منسی وثوب مجرور ، والتوجیه الثانی : أن الجملتین خبران ولکن هناک نعتان محذوفان ، والتقدیر : فثوب لی نسیته وثوب لی أجره ، وعلی هذین التوجیهین فالمسوغ للابتداء بالنکره کونها موصوفه ، وفی البیت روایه أخری ، وهی* فثوبا نسیت وثوبا أجر* بالنصب فیهما ، علی أن کلا منهما مفعول للفعل الذی بعده ، ولا شاهد فی البیت علی هذه الروایه ، ویرجح هذه الروایه علی روایه الرفع أنها لا تحوج إلی تقدیر محذوف ، وأن حذف الضمیر المنصوب العائد علی المبتدأ من جمله الخبر مما لا یجیزه جماعه من النحاه منهم سیبویه إلا لضروره الشعر.

الحادی عشر : أن تکون دعاء ، نحو : (سَلامٌ عَلی إِلْ یاسِینَ)

الثانی عشر : أن یکون فیها معنی التعجب (1) ، نحو : «ما أحسن زیدا!». لک

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1122


1- قد عرفت أن هذا الموضع والذی بعده داخلان فی الموضع الرابع ؛ لأننا بینا لک أن الوصف إما لفظی وإما تقدیری ، والتقدیری : أعم من أن یکون المحذوف هو الوصف أو الموصوف ، ومثل هذا یقال فی الموضع الرابع عشر ، وکذلک فی الموضع الخامس عشر علی ثانی الاحتمالین ، وکان علی الشارح ألا یذکر هذه المواضع ، تیسیرا للأمر علی الناشئین ، وقد سار ابن هشام فی أوضحه علی ذلک

الثالث عشر : أن تکون خلفا من موصوف ، نحو : «مؤمن خیر من کافر».

الرابع عشر : أن تکون مصغّره ، نحو : «رجیل عندنا» ؛ لأن التصغیر فیه فائده معنی الوصف ، تقدیره «رجل حقیر عندنا».

الخامس عشر : أن تکون فی معنی المحصور ، نحو : «شرّ أهرّ ذا ناب ، وشیء جاء بک» التقدیر «ما أهرّ ذا ناب إلّا شرّ ، وما جاء بک إلا شیء» علی أحد القولین ، والقول الثانی [أن التقدیر] «شرّ عظیم أهرّ ذا ناب ، وشیء عظیم جاء بک» ؛ فیکون داخلا فی قسم ما جاز الابتداء به لکونه موصوفا ؛ لأن الوصف أعمّ من أن یکون ظاهرا أو مقدرا ، وهو ها هنا مقدّر.

السادس عشر : أن یقع قبلها واو الحال ، کقوله :

45- سرینا ونجم قد أضاء ؛ فمذ بدا***محیّاک أخفی ضوؤه کلّ شارق (1).

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1123


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها. اللغه : «سرینا» من السری - بضم السین - وهو السیر لیلا «أضاء» أنار «بدا» ظهر «محیاک» وجهک. المعنی : شبه الممدوح بالبدر تشبیها ضمنیا. ولم یکتف بذلک حنی جعل ضوء وجهه أشد من نور البدر وغیره من الکواکب المشرقه. الإعراب : «سرینا» فعل وفاعل «ونجم» الواو للحال ، نجم : مبتدأ «قد» حرف تحقیق «أضاء» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نجم ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فمذ» اسم دال علی الزمان فی محل رفع مبتدأ «بدا» فعل ماض «محیاک» محیا : فاعل بدا ، ومحیا مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه ، والجمله فی محل جر بإضافه مذ إلیها ، وقیل : مذ مضاف إلی زمن محذوف ، والزمن مضاف إلی الجمله «أخفی» فعل ماض «ضوؤه» ضوء : فاعل أخفی ، وضوء مضاف والضمیر مضاف إلیه «کل» مفعول به لأخفی ، وکل مضاف و «شارق» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل - الذی هو أخفی - والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ وهو مذ. الشاهد فیه : قوله «ونجم قد أضاء» حیث أتی بنجم مبتدأ - مع کونه نکره - لسبقه بواو الحال ، والذی نرید أن ننبهک إلیه هاهنا أن المدار فی التسویغ علی وقوع النکره فی صدر الجمله الحالیه ، سواء أکانت مسبوقه بواو الحال کهذا الشاهد ، أم لم تکن مسبوقه به ، کقول شاعر الحماسه (انظر شرح التبریزی 4 / 130 بتحقیقنا) : ترکت ضأنی تودّ الذّئب راعیها وأنّها لا ترانی آخر الأبد الذّئب یطرقها فی الدّهر واحده وکلّ یوم ترانی مدیه بیدی الشاهد فیهما قوله «مدیه» فإنه مبتدأ مع کونه نکره ، وسوغ الابتداء به وقوعه فی صدر جمله الحال ؛ لأن جمله «مدیه بیدی» فی محل نصب حال من یاء المتکلم فی قوله «ترانی». ویجوز أن یکون مثل بیت الشاهد قول الشاعر : عندی اصطبار ، وشکوی عند فاتنتی فهل بأعجب من هذا امرؤ سمعا؟ فإن الواو فی قوله «وشکوی عند فاتنتی» یجوز أن تکون واو الحال ، وشکوی مبتدأ وهو نکره ، وعند ظرف متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، فإذا أعربناه علی هذا الوجه کان مثل بیت الشاهد تماما.

السابع عشر : أن تکون معطوفه علی معرفه ، نحو : «زید ورجل قائمان».

الثامن عشر : أن تکون معطوفه علی وصف ، نحو : «تمیمیّ ورجل فی الدّار».

التاسع عشر : أن یعطف علیها موصوف ، نحو : «رجل وامرأه طویله فی الدّار».

العشرون : أن تکون مبهمه ، کقول امریء القیس :

46- مرسّعه بین أرساغه ***به عسم ییتغی أرنبا(1).

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1124


1- اتفق الرواه علی أن هذا البیت لشاعر اسمه امرؤ القیس ، کما قاله الشارح العلامه ، لکن اختلفوا فیما وراء ذلک ؛ فقیل : لامریء القیس بن حجر الکندی الشاعر المشهور ، وقال أبو القاسم الکندی : لیس ذلک بصحیح ، بل هو لامریء القیس ابن مالک الحمیری ، لکن الثابت فی نسخه دیوان امریء القیس بن حجر الکندی - بروایه أبی عبیده والأصمعی وأبی حاتم والزیادی ، وفیما رواه الأعلم الشنتمری من القصائد المختاره - نسبه هذا البیت لامریء القیس بن حجر الکندی ، وقال السید المرتضی فی شرح القاموس ، نقلا عن العباب ، ما نصه : «هو لامریء القیس بن مالک الحمیری ، کما قاله الآمدی ، ولبس لابن حجر کما وقع فی دواوین شعره ، وهو موجود فی أشعار حمیر» اه ، ومهما یکن من شیء فقد روی الرواه قبل بیت الشاهد قوله : أیا هند لا تنکحی بوهه علیه عقیقته أحسبا اللغه : «بوهه» هو بضم الباء - الرجل الضعیف الطائش ، وقیل : هو الأحمق «عقیقته» العقیقه الشعر الذی یولد به الطفل «أحسبا» الأحسب من الرجال : الرجل الذی ابیضت جلدته. وقال القتیبی : أراد بقوله «علیه عقیقته» أنه لا یتنظف ، وقال أبو علی : معناه أنه لم یعق عنه فی صغره فما زال حنی کبر وشابت معه عقیقته «مرسعه» هی التمیمه یعلقها مخافه العطب علی طرف الساعد فیما بین الکوع والکرسوع ، وقیل : هی مثل المعاذه ، وکان الرجل من جهله العرب یشد فی یده أو رجله حرزا لدفع العین أو مخافه أن یموت أو یصیبه بلاء «بین أرساغه» الأرساغ جمع رسغ - بوزن قفل - یعنی أنه یجعلها فی هذا المکان ، ویروی «بین أرباقه» والأرباق : جمع ربق - بکسر فسکون - وهو الحبل فیه عده عری ، ومعناه أنه یجعل تمیمته فی حبال «عسم» اعوجاج فی الرسغ ویبس «أرنبا» حیوان معروف ، وإنما طلب الأرنب دون الظباء ونحوها لما کانت تزعمه العرب من أن الجن تجتنبها ؛ فمن اتخذ کعبها تمیمه لم یقربه جن ، ولم یؤذه سحر ، کذا کانوا یزعمون وأراد أنه جبان شدید الخوف المعنی : یخاطب هندا أخته - فیما ذکر الرواه - ویقول لها : لا تتزوجی رجلا من جهله العرب : یضع التمائم ، ویقعد عن الخروج للحروب ، وفی رسغه اعوجاج ویبس ، لا یبحث إلا عن الأرانب لیتخذ کعوبها تمائم جبنا وفرقا. الإعراب : «مرسعه» مبتدأ «بین» ظرف منصوب علی الظرفیه متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وبین مضاف وأرساغ من «أرساغه» مضاف إلیه ، وأرساغ مضاف والضمیر مضاف إلیه ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب نعت لبوهه فی البیت السابق ، والرابط بین جمله الصفه والموصوف هو الضمیر المجرور محلا بالإضافه فی قوله أرساغه «به» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «عسم» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب صفه ثانیه لبوهه «یبتغی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بوهه ، وجمله الفعل وفاعله فی محل نصب صفه لبوهه أیضا «أرنبا» مفعول به لیبتغی ، فقد وصف البوهه فی هذین البیتین بخمس صفات : الأولی قوله «علیه عقیقه» والثانیه قوله «أحسبا» والثالثه جمله «مرسعه بین أرساغه» ، والرابعه جمله «به عسم» ، والخامسه جمله «یبتغی أرنبا». الشاهد فیه : قوله «مرسعه» فإنها نکره وقعت مبتدأ ، وقد سوغ الابتداء بها إبهامها ، ومعنی ذلک أن المتکلم قصد الإبهام بهذه النکره ، ولم یکن له غرض فی البیان والتعیین أو نقلیل الشیوع ، وأنت خبیر بأن الإبهام قد یکون من مقاصد البلغاء ألا تری أنه لا یرید مرسعه دون مرسعه ، وهذا معنی قصد الإبهام الذی ذکره الشارح. واعلم أن الاستشهاد بهذا البیت لا یتم إلا علی روایه مرسعه بتشدید السین مفتوحه ، وبرفعها وتفسیرها بما ذکرنا ، وقد رویت بتشدید السین مکسوره ، ومعناها الرجل الذی فسد موق عینه ، وعلی هذا تروی بالرفع والنصب ؛ فرفعها علی أنها خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : هو مرسعه ، أی البوهه السابق مرسعه ، ونصبها علی أنها صفه لبوهه فی البیت السابق من باب الوصف بالمفرد ، ولا شاهد فی البیت لما نحن فیه الآن علی إحدی هاتین الروایتین.

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1125

الحادی والعشرون : أن تقع بعد «لو لا» ، کقوله :

47- لو لا اصطبار لأودی کلّ ذی مقه***لمّا استقلّت مطایاهنّ للظّعن (1).

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1126


1- لم ینسبوا هذا الشاهد إلی قائل معین. اللغه : «أودی» فعل لازم معناه هلک «مقه» حب ، وفعله ومقه یمقه مقه - کوعده یعده عده - والتا ، فی مقه عوض عن فاء الکلمه - وهی الواو - کعده وزنه ونحوهما «استقلت» نهضت وهمت بالمسیر «الظعن» الرحیل والسفر ، وهو بفتح العین هنا. المعنی. یقول : إنه صبر علی سفر أحبابه ، وتجلد حین اعتزموا الرحیل ، ولو لا ذلک الصبر الذی أبداه وتمسک به لظهر منه ما یهلک بسببه کل من بحبه ویعطف علیه. الإعراب : «لو لا» حرف یدل علی امتناع الجواب لوجود الشرط «اصطبار» مبتدأ ، والخبر محذوف وجوبا تقدیره : موجود. وقوله «لأودی» اللام واقعه فی جواب لو لا ، وأودی : فعل ماض «کل» فاعل أودی ، وکل مضاف ، و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «مقه» مضاف إلیه «لما» ظرف بمعنی حین مبنی علی السکون فی محل نصب متعلق بقوله أودی «استقلت» استقل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «مطایاهن» مطایا : فاعل استقل ، ومطایا مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله فی محل جر بإضافه لما إلیها «للظعن» جار ومجرور متعلق باستقلت. الشاهد فیه : قوله «اصطبار» فإنه مبتدأ - مع کونه نکره - والمسوغ لوقوعه مبتدأ وقوعه بعد «لو لا». وإنما کان وقوع النکره بعد «لو لا» مسوغا للابتداء بها لأن «لو لا» تستدعی جوابا یکون معلقا علی جمله الشرط التی یقع المبتدأ فیها نکره ؛ فیکون ذلک سببا فی تقلیل شیوع هذه النکره.

الثانی والعشرون : أن تقع بعد فاء الجزاء ، کقولهم : «إن ذهب عیر فعیر فی الرّباط» (1).

الثالث والعشرون : أن تدخل علی النکره لام الابتداء ، نحو «لرجل قائم». دل

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1127


1- هذا من أمثال العرب ، والعیر - بفتح فسکون - هو الحمار ، والرباط - بزنه کتاب - ما تشد به الدابه ، ویقال : قطع الظبی رباطه ، ویریدون قطع حبالته یضرب للرضا بالحاضر وعدم الأسف علی الغائب ، والاستشهاد به فی قوله «فعیر» حیث وقع مبتدأ - مع کونه نکره - لکونه واقعا بعد الفاء الواقعه فی جواب الشرط ، وانظر هذا المثل فی مجمع الأمثال للمیدانی (1 / 21 طبع بولاق ، رقم 82 فی 1 / 25 بتحقیقنا) وانظره فی جمهره الأمثال لأبی هلال العسکری (1 / 81 بهامش مجمع الأمثال طبع الخیریه) ورواه هناک «إن هلک عیر فعیر فی الرباط» وقال بعد روایته : یضرب مثلا للشیء یقدر علی العوض منه فیستخف بفقده ، ونحو هذا المثل فی المعنی قول کثیر عزه : هل وصل عزّه إلّا وصل غانیه فی وصل غانیه من وصلها بدل

الرابع والعشرون : أن تکون بعد «کم» الخبریه ، نحو قوله :

48- کم عمّه لک یا جریر وخاله***فدعاء قد حلبت علیّ عشاری (1).

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1128


1- البیت للفرزدق بهجو جریرا ، وقبله قوله : کم من أب لی یا جریر کأنّه قمر المجرّه أو سراج نهار ورث المکارم کابرا عن کابر ضخم الدّسیعه کلّ یوم فخار اللغه : «المجره» باب السماء ، وقیل : هی الطریق التی تسیر منها الکواکب «الدسیعه» الجفنه ، أو المائده الکبیره ، وضخامتها : کنایه عن الکرم ، لأن ذلک یدل علی کثره الأکله الذین یلتفون حولها «فدعاء» هی المرأه التی اعوجت إصبعها من کثره حلبها ، ویقال : الفدعاء هی التی أصاب رجلها الفدع من کثره مشیها وراء الإبل ، والفدع : زیغ فی القدم بینها وبین الساق ، وقال ابن فارس : الفدع اعوجاج فی المفاصل کأنها قد زالت عن أماکنها «عشاری» العشار : جمع عشراء - بضم العین المهمله وفتح الشین - وهی الناقه التی أتی علیها من وضعها عشره أشهر ، وفی التنزیل الکریم : (وَإِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ). الإعراب : «کم» یجوز أن تکون استفهامیه ، وأن تکون خبریه «عمه» یجوز فیها وفی «خاله» المعطوفه علیها الحرکات الثلاث : أما الجر فعلی أن «کم» خبریه فی محل رفع مبتدأ ، وخبره جمله «حلبت» وعمه : تمییز لها ، وتمییز کم الخبریه مجرور کما هو معلوم ، وخاله : معطوف علیها ، وأما النصب فعلی أن «کم» استفهامیه فی محل رفع مبتدأ ، وخبره جمله «حلبت» أیضا ، وعمه : تمییز لها ؛ وتمییز کم الاستفهامیه منصوب کما هو معلوم ، وخاله معطوف علیها ، وأما الرفع فعلی أن کم خبریه أو استفهامیه فی محل نصب ظرف متعلق بحلبت أو مفعول مطلق عامله «حلبت» الآتی ، وعلی هذین یکون قوله «عمه» مبتدأ ، وقوله «لک» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت له ، وجمله «قد حلبت» فی محل رفع خبره ، وتمییز «کم» علی هذا الوجه محذوف ، وهی - علی ما عرفت - یجوز أن تکون خبریه فیقدر تمییزها مجرورا ، ویجوز أن تکون استفهامیه فیقدر تمییزها منصوبا ، و «فدعاء» صفه لخاله ، وقد حذف صفه لعمه ممائله لها کما حذف صفه لخاله ممائله لصفه عمه ، وأصل الکلام قبل الحذفین «کم عمه لک فدعاء ، وکم خاله لک فدعاء» فحذف من الأول کلمه فدعاء وأثبتها فی الثانی ، وحذف من الثانی کلمه لک وأثبتها فی الأول ، فحذف من کل مثل الذی أثبته فی الآخر ، وهذا ضرب من البدیع یسمیه أهل البلاغه «الاحتباک». الشاهد فیه : قوله «عمه» علی روایه الرفع حیث وقعت مبتدأ - مع کونها نکره - لوقوعها بعد «کم» الخبریه ، کذا قال الشارح العلامه ، وأنت خبیر بعد ما ذکرناه لک فی الإعراب أن «عمه» علی أی الوجوه موصوفه بمتعلق الجار والمجرور وهو قوله «لک» وبفدعاء المحذوف الذی یرشد إلیه وصف خاله به ، وعلی هذا لا یکون المسوغ فی هذا البیت وقوع النکره بعد «کم» الخیریه ، وإنما هو وصف النکره ، وبحثت عن شاهد فیه الابتداء بالنکره بعد کم الخبریه ، ولا مسوغ فیه سوی ذلک ، فلم أوفق للعثور علیه.

وقد أنهی بعض المتأخرین ذلک إلی نیّف وثلاثین موضعا ، وما لم أذکره منها أسقطته ؛ لرجوعه إلی ما ذکرته ؛ أو لأنه لیس بصحیح.

* * *

الأصل فی الخبر أن یتأخر عن المبتدأ و قد یتقدم علیه

والأصل فی الأخبار أن تؤخّرا

وجوّزوا التّقدیم إذ لا ضررا (1)

الأصل تقدیم المبتدأ وتأخیر الخبر ، وذلک لأن الخبر وصف فی المعنی للمبتدأ ، فاستحقّ التأخیر کالوصف ، ویجوز تقدیمه إذا لم بحصل بذلک لبس أو نحوه ، علی ما سیبیّن ؛ فتقول «قائم زید ، وقائم أبوه زید ، وأبوه منطلق زید ، وفی الدّار زید ، وعندک عمرو» وقد وقع فی کلام بعضهم أن مذهب

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1129


1- «والأصل» مبتدأ «فی الأخبار» جار ومجرور متعلق به «أن» مصدریه «تؤخرا» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الأخبار ، والألف للاطلاق ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر خبر المبتدأ «وجوزوا» فعل وفاعل «التقدیم» مفعول به لجوزوا «إذ» ظرف زمان متعلق بجوزوا «لا» نافیه للجنس «ضررا» اسم لا ، مبنی علی الفتح فی محل نصب ، والألف للاطلاق ، وخبر لا محذوف ، أی : لا ضرر موجود. والجمله من لا واسمها وخبرها فی محل جر بإضافه إذ إلیها.

الکوفیین منع تقدّم الخبر الجائز التأخیر [عند البصریین] وفیه نظر (1) ؛ فإن بعضهم نقل الإجماع - من البصریین ، والکوفیین - علی جواز «فی داره زید» فنقل المنع عن الکوفیین مطلقا لیس بصحیح ، هکذا قال بعضهم ، وفیه بحث (2) ، نعم منع الکوفیون التقدیم فی مثل «زید قائم ، وزید قام أبوه ، :

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1130


1- فی کلام الشارح فی هذا الموضوع قلق ورکاکه لا تکاد تتبین منهما غرضه واضحا فهو أو لا ینقل عن بعضهم أنه ذکر أن الکوفیین لم یجوزوا تقدیم الخبر علی المبتدأ. ثم یعترض علی هذا النقل بقوله «وفیه نظر» وینقل عن بعض آخر أن الکوفیین یجوزون عباره ظاهر أمرها أنها من باب تقدیم الخبر ، فیکون کلام الناقل الأول علی إطلاقه باطلا ، وکان ینبغی - علی ذلک - تخصیصه بما عدا هذه الصوره. ثم یعترض علی النقل الثانی بقوله : «وفیه بحث» ، وظاهر المعنی من ذلک أن هذه العباره التی ظنها ناقل المثال الثانی من باب تقدیم الخبر لیست منه علی وجه الجزم والقطع ؛ لأنه یجوز فیها أن یکون «زید» من قوله «فی داره زید» فاعلا بالجار والمجرور ، ولو لم یعتمد علی نفی أو استفهام ؛ لأن الاعتماد لیس شرطا عند الکوفیین ؛ فیکون تجویز الکوفیین هذه العباره لیس دلیلا علی أنهم یجوزون تقدیم الخبر فی صوره من الصور ؛ فقد رجع الشارح علی أول کلامه بالنقض ، هذا من حیث تعبیره. فأما من حیث الموضوع فی ذاته ، فقد ذکر أبو البرکات بن الأنباری فی کتابه «الإنصاف ، فی مسائل الخلاف» (ص 46 طبعه ثالثه بتحقیقنا) أن علماء الکوفه برون أنه لا یجوز أن یتقدم الخبر علی المبتدأ ، مفردا کان أو جمله ، وعقد فی ذلک مسأله خاصه ، وعلی هذا لا یجوز أن یکون قولک «فی الدار زید» من باب تقدیم الخبر علی المبتدأ عندهم. فإن قلت : فهذا الخبر جار ومجرور ، والذی نقلته عنهم عدم تجویز التقدیم إذا کان الخبر مفردا أو جمله. فالجواب أن الجار والمجرور - عند الجمهور ، خلافا لابن السراج الذی جعله قسما برأسه - لا بخلو حاله من أن یکون فی تقدیر المفرد ، أو فی تقدیر الجمله ، وأیضا فقد عللوا عدم تجویز التقدیم بأن الخبر اشتمل علی ضمیر یعود علی المبتدأ ؛ فلو قدمناه لتقدم الضمیر علی مرجعه ، وذلک لا یجوز عندهم ، وهذه الغله نفسها موجوده فی الجار والمجرور سواء أقدرت متعلقه اسما مشتقا أم قدرته فعلا :
2- فی کلام الشارح فی هذا الموضوع قلق ورکاکه لا تکاد تتبین منهما غرضه واضحا فهو أو لا ینقل عن بعضهم أنه ذکر أن الکوفیین لم یجوزوا تقدیم الخبر علی المبتدأ. ثم یعترض علی هذا النقل بقوله «وفیه نظر» وینقل عن بعض آخر أن الکوفیین یجوزون عباره ظاهر أمرها أنها من باب تقدیم الخبر ، فیکون کلام الناقل الأول علی إطلاقه باطلا ، وکان ینبغی - علی ذلک - تخصیصه بما عدا هذه الصوره. ثم یعترض علی النقل الثانی بقوله : «وفیه بحث» ، وظاهر المعنی من ذلک أن هذه العباره التی ظنها ناقل المثال الثانی من باب تقدیم الخبر لیست منه علی وجه الجزم والقطع ؛ لأنه یجوز فیها أن یکون «زید» من قوله «فی داره زید» فاعلا بالجار والمجرور ، ولو لم یعتمد علی نفی أو استفهام ؛ لأن الاعتماد لیس شرطا عند الکوفیین ؛ فیکون تجویز الکوفیین هذه العباره لیس دلیلا علی أنهم یجوزون تقدیم الخبر فی صوره من الصور ؛ فقد رجع الشارح علی أول کلامه بالنقض ، هذا من حیث تعبیره. فأما من حیث الموضوع فی ذاته ، فقد ذکر أبو البرکات بن الأنباری فی کتابه «الإنصاف ، فی مسائل الخلاف» (ص 46 طبعه ثالثه بتحقیقنا) أن علماء الکوفه برون أنه لا یجوز أن یتقدم الخبر علی المبتدأ ، مفردا کان أو جمله ، وعقد فی ذلک مسأله خاصه ، وعلی هذا لا یجوز أن یکون قولک «فی الدار زید» من باب تقدیم الخبر علی المبتدأ عندهم. فإن قلت : فهذا الخبر جار ومجرور ، والذی نقلته عنهم عدم تجویز التقدیم إذا کان الخبر مفردا أو جمله. فالجواب أن الجار والمجرور - عند الجمهور ، خلافا لابن السراج الذی جعله قسما برأسه - لا بخلو حاله من أن یکون فی تقدیر المفرد ، أو فی تقدیر الجمله ، وأیضا فقد عللوا عدم تجویز التقدیم بأن الخبر اشتمل علی ضمیر یعود علی المبتدأ ؛ فلو قدمناه لتقدم الضمیر علی مرجعه ، وذلک لا یجوز عندهم ، وهذه الغله نفسها موجوده فی الجار والمجرور سواء أقدرت متعلقه اسما مشتقا أم قدرته فعلا :

وزید أبوه منطلق» والحقّ الجواز ؛ إذ لا مانع من ذلک ، وإلیه أشار بقوله «وجوّزوا التقدیم إذ لا ضررا» فتقول : «قائم زید» ومنه قولهم : «مشنوء من یشنؤک» فمن : مبتدأ ومشنوء : خبر مقدم ، و «قام أبوه زید» ومنه قوله :

49- قد ثکلت أمّه من کنت واحده ***وبات منتشبا فی برثن الأسد(1)

ف- «من کنت واحده» مبتدأ مؤخر ، و «قد ثکلت أمّه» : خبر مقدم ، و «أبوه منطلق زید» ؛ ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1131


1- البیت لشاعر سیدنا رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم حسان بن ثابت الأنصاری اللغه : «ثکلت أمه» هو من الثکل ، وهو فقد المرأه ولدها «منتشبا» عالقا داخلا «برثن الأسد» مخلبه ، وجمعه براثن ، مثل برقع وبراقع ، والبراثن للسباع بمنزله الأصابع للانسان ، وقال ابن الأعرابی : البرثن : الکف بکمالها مع الأصابع. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «ثکلت» ثکل : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث «أمه» أم : فاعل ثکلت ، وأم مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر مقدم «من» اسم موصول مبتدأ مؤخر «کنت» کان فعل ماض ناقص ، والتاء ضمیر المخاطب اسمه مبنی علی الفتح فی محل رفع «واحده» واحد خبر کان ، وواحد مضاف ، والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من «کان» واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول الذی هو من «وبات» الواو عاطفه ، بات : فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «منتشبا» خبر بات «فی برثن» جار ومجرور متعلق بمنتشب ، وبرئن مضاف و «الأسد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «قد ثکلت أمه من کنت واحده» حیث قدم الخبر ، وهو جمله «ثکلت أمه» علی المبتدأ وهو «من کنت واحده» وفی جمله الخبر المتقدم ضمیر یعود علی المبتدأ المتأخر ، وسهل ذلک أن المبتدأ - وإن وقع متأخرا - بمنزله المتقدم فی اللفظ ؛ فإن رتبته التقدم علی الخبر کما تری فی بیت الناظم وفی مطلع شرح المؤلف لهذا الموضوع.

50- إلی ملک ما أمّه من محارب ***أبوه ، ولا کانت کلیب تصاهره (1)

ف- «أبوه» : مبتدأ [مؤخّر] ، و «ما أمّه من محارب» : خبر مقدم. .

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1132


1- هذا البیت من کلمه للفرزدق یمدح بها الولید بن عبد الملک بن مروان. اللغه : «محارب» ورد فی عده قبائل : أحدها من قریش ، وهو محارب بن فهر ابن مالک بن النضر ، والثانی من قیس عیلان ، وهو محارب بن خصفه بن قیس عیلان ، والثالث من عبد القیس ، وهو محارب بن عمر بن ودیعه بن لکیر بن أفصی بن عبد القیس «کلیب» بزنه التصغیر - اسم ورد فی عده قبائل أیضا : أحدها فی خزاعه ، وهو کلیب بن حبشیه بن سلول ، والثانی فی تغلب بن وائل ، وهو کلیب بن ربیعه بن الحارث بن زهیر ، والثالث فی تمیم ، وهو کلیب بن یربوع بن حنظله بن مالک ، والرابع فی النخع ، وهو کلیب بن ربیعه بن خزیمه بن معد بن مالک بن النخع ، والخامس فی هوازن ، وهو کلیب بن ربیعه بن صعصعه. الإعراب : «إلی ملک» جار ومجرور متعلق بقوله «أسوق مطیتی» فی بیت سابق علی بیت الشاهد ، وهو قوله : رأونی ، فنادونی ، أسوق مطیّتی بأصوات هلّال صعاب جرائره «ما» نافیه تعمل عمل لیس «أمه» أم : اسم ما ، وأم مضاف والضمیر مضاف إلیه «من محارب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «ما» وجمله «ما» ومعمولیها فی محل رفع خبر مقدم «أبوه» أبو : مبتدأ مؤخر ، وأبو مضاف والضمیر مضاف إلیه وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر صفه لملک «ولا» الواو عاطفه ، لا نافیه «کانت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء تاء التأنیث «کلیب» اسم کان «تصاهره» تصاهر : فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی کلیب ، والضمیر البارز مفعول به ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول فی محل نصب خبر «کان» وجمله کان واسمها وخبرها فی محل جر معطوفه علی جمله الصفه. الشاهد فیه : فی هذا البیت شاهد للنحاه وشاهد لعلماء البلاغه ، فأما النحاه فیستشهدون به علی تقدیم الخبر - وهو جمله «ما أمه من محارب» علی المبتدأ - وهو قوله «أبوه» - والتقدیر : إلی ملک أبوه لیست أمه من محارب ، وأما علماء البلاغه فیذکرونه شاهدا علی التعقید اللفظی الذی سببه التقدیم والتأخیر ، ومثله فی ذلک قول الفرزدق أیضا یمدح إبراهیم بن هشام بن إسماعیل المخزومی وهو خال هشام بن عبد الملک بن مروان : وما مثله فی النّاس إلّا مملّکا أبو أمّه حیّ أبوه یقاربه التقدیر : وما مثله فی الناس حی یقاربه إلا مملکا أبو أمه أبوه.

ونقل الشریف أبو السعادات هبه الله بن الشّجری الإجماع من البصریین والکوفیین علی جواز تقدیم الخبر إذا کان جمله ، ولیس بصحیح ، وقد قدمنا نقل الخلاف فی ذلک عن الکوفیین.

* * *

المواضع التی یجب فیها تأخیر الخبر

فامنعه حین یستوی الجزآن :

عرفا ، ونکرا ، عادمی بیان (1)

کذا إذا ما الفعل کان الخبرا ،

أو قصد استعماله منحصرا (2).

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1133


1- «فامنعه» امنع : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز - العائد علی تقدیم الخبر - مفعول به لا منع «حین» ظرف زمان متعلق بامنع «یستوی» فعل مضارع «الجزآن» فاعل یستوی ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل جر بإضافه «حین» إلیها «عرفا» تمییز «ونکرا» معطوف علیه «عادمی» حال من «الجزآن» وعادمی مضاف و «بیان» مضاف إلیه ، والتقدیر : فامنع تقدیم الخبر فی وقت استواء جزءی الجمله - وهما المبتدأ والخبر - من جهه التعریف والتنکیر ، بأن یکونا معرفتین أو نکرتین کل منهما صالحه للابتداء بها ، حال کونهما عادمی بیان ، أی لا قرینه معهما تعین المبتدأ منهما من الخبر.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بامنع «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «ما» زائده «الفعل» اسم لکان محذوفه تفسرها المذکوره بعدها. والخبر محذوف أیضا ، والجمله من کان المحذوفه واسمها وخبرها فی محل جر بإضافه إذا إلیها «کان» فعل ماض ناقص ، واسمها ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل «الخبرا» الخبر : خبر «کان» والألف للاطلاق ، والجمله لا محل لها مفسره «أو» عاطفه «قصد» فعل ماض مبنی للمجهول «استعماله» استعمال : نائب فاعل قصد ، واستعمال مضاف والضمیر مضاف إلیه «منحصرا» حال من المضاف إلیه لأن المضاف عامل فیه.

أو کان مسندا : لذی لام ابتدا ،

أو لازم الصّدر ، کمن لی منجدا (1)

ینقسم الخبر - بالنظر إلی تقدیمه علی المبتدأ أو تأخیره عنه - ثلاثه أقسام : قسم یجوز فیه التقدیم والتأخیر ، وقد سبق ذکره ، وقسم یجب فیه تأخیر الخبر ، وقسم یجب فیه تقدیم الخبر.

فأشار بهذه الأبیات إلی الخبر الواجب التأخیر ، فذکر منه خمسه مواضع :

الأول : أن یکون کلّ من المبتدأ والخبر معرفه أو نکره صالحه لجعلها مبتدأ ، ولا مبیّن للمبتدأ من الخبر ، نحو «زید أخوک ، وأفضل من زید أفضل من عمرو» ولا یجوز تقدیم الخبر فی هذا ونحوه ؛ لأنک لو قدّمته فقلت «أخوک زید ، وأفضل من عمرو أفضل من زید» لکل المقدّم مبتدأ (2) ، وأنت .

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1134


1- «أو» عاطفه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر «مسندا» خبر کان «لذی» جار ومجرور متعلق بمسند ، وذی مضاف ، و «لام» مضاف إلیه ، ولام مضاف ، و «ابتدا» مضاف إلیه «أو» عاطفه «لازم» معطوف علی ذی ، ولازم مضاف ، و «الصدر» مضاف إلیه «کمن» الکاف جاره لقول محذوف کما تقدم مرارا «من» اسم استفهام مبتدأ «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «منجدا» حال من الضمیر المستتر فی الخبر الذی هو الجار والمجرور ، وذلک الضمیر عائد علی المبتدأ الذی هو اسم الاستفهام.
2- إذا کانت الجمله مکونه من مبتدأ وخبر ، وکانا جمیعا معرفتین ؛ فللنحاه فی إعرابها أربعه أقوال ، أولها : أن المقدم مبتدأ والمؤخر خبر ، سواء أکانا متساویین فی درجه التعریف أم کانا متفاوتین ، وهذا هو الظاهر من عباره الناظم والشارح ؛ وثانیها أنه یجوز جعل کل واحد منهما مبتدأ ، لصحه الابتداء بکل واحد منهما ؛ والثالث : أنه إن کان أحدهما مشتقا والآخر جامدا فالمشتق هو الخبر ، سواء أتقدم أم تأخر ، وإلا بأن کانا جامدین ، أو کان کلاهما مشتقا - فالمقدم مبتدأ ؛ والرابع : أن المبتدأ هو الأعرف عند المخاطب سواء أتقدم أم تأخر ، فإن تساویا عنده فالمقدم هو المبتدأ.

ترید أن یکون خبرا ، من غیر دلیل یدلّ علیه ؛ فإن وجد دلیل یدلّ علی أن المتقدم خبر جاز ، کقولک «أبو یوسف أبو حنیفه» فیجوز تقدم الخبر - وهو أبو حنیفه - لأنه معلوم أن المراد تشبیه أبی یوسف بأبی حنیفه ، لا تشییه أبی حنیفه بأبی یوسف ، ومنه قوله :

51- بنونا بنو أبنائنا ، وبناتنا***بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد(1)

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1135


1- نسب جماعه هذا البیت للفرزدق ، وقال قوم : لا یعلم قائله ، مع شهرته فی کتب النحاه وأهل المعانی والفرضیین. الإعراب : «بنونا» بنو : خبر مقدم ، وبنو مضاف والضمیر مضاف إلیه «بنو» مبتدأ مؤخر ، وبنو مضاف وأبناء من «أبنائنا» مضاف إلیه ، وأبناء مضاف والضمیر مضاف إلیه «وبناتنا» الواو عاطفه ، بنات : مبتدأ أول ، وبنات مضاف والضمیر مضاف إلیه «بنوهن» بنو : مبتدأ ثان ، وبنو مضاف والضمیر مضاف إلیه «أبناء» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وأبناء مضاف و «الرجال» مضاف إلیه «الأباعد» صفه للرجال. الشاهد فیه : قوله «بنونا بنو أبنائنا» حیث قدم الخبر وهو «بنونا» علی المبتدأ وهو «بنو أبنائنا» مع استواء المبتدأ والخبر فی التعریف ؛ فإن کلا منهما مضاف إلی ضمیر المتکلم - وإنما ساغ ذلک لوجود قرینه معنویه تعین المبتدأ منهما ؛ فإنک قد عرفت أن الخبر هو محط الفائده ؛ فما یکون فیه أساس التشبیه - وهو الذی تذکر الجمله لأجله - فهو الخبر. وبعد ، فقد قال ابن هشام یعترض علی ابن الناظم استشهاده بهذا البیت : «قد یقال إن هذا البیت لا تقدیم فیه ولا تأخیر ، وإنه جاء علی التشبیه المقلوب ، کقول ذی الرمه : * ورمل کأوراک العذاری قطعته* فکان ینبغی أن یستشهد بما أنشده فی شرح التسهیل من قول حسان بن ثابت : قبیله ألأم الأحیاء أکرمها وأغدر النّاس بالجیران وافیها إذ المراد الإخبار عن أکرمها بأنه ألأم الأحیاء ، وعن وافیها بأنه أغدر الناس ، لا العکس» اه کلام ابن هشام. والجواب عنه من وجهین ؛ أحدهما : أن التشبیه المقلوب من الأمور النادره ، والحمل علی ما یندر وقوعه لمجرد الاحتمال مما لا یجوز أن یصار إلیه ، وإلا فإن کل کلام یمکن تطریق احتمالات بعیده إلیه ؛ فلا تکون ثمه طمأنینه علی إفاده غرض المتکلم بالعباره ، وثانیهما : أن ما ذکره فی بیت حسان من أن الغرض الإخبار عن أکرم هذه القبیله بأنه ألأم الأحیاء وعن أو فی هذه القبیله بأنه أغدر الأحیاء ، هذا نفسه یجری فی بیت الشاهد فیقال : إن غرض المتکلم الإخبار عن أبناء أبنائهم بأنهم یشبهون أبناءهم ، ولیس الغرض أن یخبر عن بنیهم بأنهم یشبهون بنی أبنائهم ، فلما صح أن یکون غرض المتکلم معینا للمبتدأ صح الاستشهاد ببیت الشاهد. ومثل بیت الشاهد قول الکمیت بن زید الأسدی : کلام النّبیّین الهداه کلامنا وأفعال أهل الجاهلیّه نفعل فإن الغرض تشبیه کلامهم بکلام النبیین الهداه ، لا العکس.

فقوله «بنونا» خبر مقدم ، و «بنو أبنائنا» مبتدأ مؤخر ، لأن المراد الحکم علی بنی أبنائهم بأنهم کبنیهم ، ولیس المراد الحکم علی بنیهم بأنهم کبنی أبنائهم.

والثانی : أن یکون الخبر فعلا رافعا لضمیر المبتدأ مستترا ، نحو «زید قام» فقام وفاعله المقدر (1) : خبر عن زید ، ولا یجوز التقدیم ؛ فلا یقال «قام زید» علی أن یکون «زید» مبتدأ مؤخرا ، والفعل خبرا مقدما ، بل یکون «زید» فاعلا لقام ؛ فلا یکون من باب المبتدأ والخبر ، بل من باب الفعل والفاعل ؛ فلو کان الفعل رافعا لظاهر - نحو «زید قام أبوه» - جاز التقدیم ؛ فتقول

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1136


1- أراد بالمقدر ههنا المستتر فیه.

«قام أبوه زید» ، وقد تقدم ذکر الخلاف فی ذلک (1) ، وکذلک یجوز التقدیم إذا رفع الفعل ضمیرا بارزا ، نحو «الزّیدان قاما» فیجوز أن تقدّم الخبر فتقول «قاما الزّیدان» ویکون «الزیدان» مبتدأ مؤخرا ، و «قاما» خبرا مقدما ، ومنع ذلک قوم.

وإذا عرفت هذا فقول المصنف : «کذا إذا ما الفعل کان الخبر» یقتضی [وجوب] تأخیر الخبر الفعلی مطلقا ، ولیس کذلک ، بل إنما یجب تأخیره إذا رفع ضمیرا للمبتدأ مستترا ، کما تقدم.

الثالث : أن یکون الخبر محصورا بإنّما ، نحو «إنّما زید قائم» أو بإلا ، نحو «ما زید إلا قائم» وهو المراد بقوله «أو قصد استعماله منحصرا» ؛ فلا یجوز تقدیم «قائم» علی «زید» فی المثالین ، وقد جاء التقدیم مع «إلا» شذوذا ، کقول الشاعر :

52- فیا ربّ هل إلّا بک النّصر یرتجی ***علیهم؟ وهل إلّا علیک المعوّل؟(2)

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1137


1- یرید خلاف البصریین والکوفیین ، حیث جوز البصریون التقدیم. ومنعه الکوفیون (واقرأ الهامشه رقم 1 فی ص 228).
2- البیت للکمیت بن زید الأسدی ، وهو الشاعر المقدم ، العالم بلغات العرب ، الخبیر بأیامها ، وأحد شعراء مضر المتعصبین علی القحطانیه ، والبیت من قصیده له من قصائد تسمی الهاشمیات قالها فی مدح بنی هاشم ، وأولها قوله : ألا هل عم فی رأیه متأمّل؟ وهل مدبر بعد الإساءه مقبل؟ اللغه : «عم» العمی ذهاب البصر من العینین جمیعا ، ولا یقال عمی إلا علی ذلک ، ویقال لمن ضل عنه وجه الصواب : هو أعمی ، وعم ، والمرأه عمیاء وعمیه «مدبر» هو فی الأصل من ولاک قفاه ، ویراد منه الذی یعرض عنک ولا یبالیک «المعول» تقول : عولت علی فلان ؛ إذا جعلته سندک الذی تلجأ إلیه ، وجعلت أمورک کلها بین یدیه ، والمعول ههنا مصدر میمی بمعنی التعویل. الإعراب : «یا رب» یا : حرف نداء ، رب : منادی منصوب بفتحه مقدره علی ما قبل یاء المتکلم المحذوفه اکتفاء بکسر ما قبلها «هل» حرف استفهام إنکاری دال علی النفی «إلا» أداه استثناء ملغاه «بک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «النصر» مبتدأ مؤخر «یرتجی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «النصر» ویجوز أن یکون «بک» متعلقا بقوله یرتجی ، وجمله یرتجی مع نائب فاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر «علیهم» جار ومجرور متعلق فی المعنی بالنصر ولکن الصناعه تأباه ؛ لما یلزم علیه من الفصل بین العامل ومعموله بأجنبی ، لهذا یجعل متعلقا بیرتجی «وهل» حرف استفهام تضمن معنی النفی «إلا» أداه استثناء ملغاه «علیک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «المعول» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «بک النصر» و «علیک المعول» حیث قدم الخبر المحصور بإلا فی الموضعین شذوذا ، وقد کان من حقه أن یقول : هل یرتجی النصر إلا بک ، وهل المعول إلا علیک ، وأنت خبیر بأن الاستشهاد بقوله : «بک النصر» لا یتم إلا علی اعتبار أن الجار والمجرور خبر مقدم ، والنصر مبتدأ مؤخر ، فأما علی اعتبار أن الخبر هو جمله «یرتجی» فلا شاهد فی الجمله الأولی من البیت لما نحن فیه ، ویکون الشاهد فی الجمله الثانیه وحدها. وعباره الشارح تفید ذلک ، فإنه ترک ذکر الاستشهاد بالجمله الأولی لاحتمالها وجها آخر ، وقد علمت أن الدلیل إذا احتمل وجها آخر سقط الاستدلال به ، والحکم بشذوذ هذا التقدیم إطلاقا - کما ذکره الشارح - هو رأی جماعه النحاه ؛ فأما علماء البلاغه فیقولون : إن کانت أداه القصر هی «إنما» لم یسغ تقدیم الخبر إذا کان مقصورا علیه ، وإن کانت أداه القصر «إلا» فإن قدمت الخبر وقدمت معه إلا کما فی هذه العباره صح التقدیم ؛ لأن المعنی المقصود لا یضیع ؛ إذ تقدیم «إلا» معه یبین المراد.

الأصل «وهل المعوّل إلا علیک» فقدّم الخبر.

الرابع : أن یکون خبرا لمبتدإ قد دخلت علیه لام الابتداء ، نحو «لزید قائم» وهو المشار إلیه بقوله : «أو کان مسندا لذی لام ابتدا» فلا یجوز تقدیم الخبر

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1138

علی اللام ؛ فلا تقول : «قائم لزید» لأن لام الابتداء لها صدر الکلام ، وقد جاء التقدیم شذوذا ، کقول الشاعر :

53- خالی لأنت ، ومن جریر خاله ***ینل العلاء ویکرم الأخوالا(1)

ف- «لانت» مبتدأ [مؤخر] و «خالی» خبر مقدم. به

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1139


1- البیت من الشواهد التی لم یعرف قائلها. اللغه : «جریر» یروی فی مکانه «تمیم» ، ویروی أیضا عویف «العلاء» بفتح العین المهمله ممدودا - الشرف والرفعه ، وقیل : هو مصدر علی فی المکان یعلی ، مثل رضی یرضی ، وأما فی المرتبه فیقال : علا یعلو ، مثل سما یسمو سموا. الإعراب : «خالی لأنت» یجوز فیه إعرابان أحدهما أن یکون «خال» مبتدأ ، وهو مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، واللام للابتداء ، و «أنت» خبر المبتدأ ، وفیه - علی هذا الوجه من الإعراب - شذوذ من حیث دخول اللام علی الخبر ، مع أنها خاصه بالدخول علی المبتدأ ، وثانیهما أن یکون «خالی» خبرا مقدما ، و «لأنت» مبتدأ مؤخرا ، وهذا الوجه هو الذی قصد الشارح الاستشهاد بالبیت من أجله ، ولیس شاذا من الجهه التی ذکرناها أولا ، وإن کان فیه الشذوذ الذی ذکره الشارح ، وسنبینه عند الکلام علی الاستشهاد «ومن» الواو للاستئناف ، من : اسم موصول مبتدأ «جریر» مبتدأ «خاله» خال : خبر المبتدأ الذی هو جریر ، وخال مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من جریر وخبره لا محل لها صله الموصول «ینل» فعل مضارع جزم تشبیها للموصول بالشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «العلاء» مفعول به لینل ، وجمله الفعل والفاعل والمفعول فی محل رفع خبر المبتدأ ، وهو من «ویکرم» الواو عاطفه ، یکرم : فعل مضارع معطوف علی «ینل» وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «الأخوالا» قال العینی : هو مفعول به ، وهو بعید کل البعد ، ولا یسوغ إلا علی أن یکون یکرم مضارع أکرم مبنیا للمجهول ، والأولی أن یکون قوله : «یکرم» مضارع کرم ویکون قوله «الأخوالا» تمییزا : إما علی مذهب الکوفیین الذین یجوزون دخول «أل» المعرفه علی التمییز ، وإما علی أن تکون أل زائده علی ما قاله البصریون فی قول الشاعر : * وطبت النّفس یا قیس عن عمرو* الشاهد فیه : فی هذا البیت ثلاثه شواهد للنحاه : الأول : فی قوله «ینل العلاء» فإن هذا فعل مضارع لم یسبقه ناصب ولا جازم ، وقد کان من حقه أن یجیء به الشاعر مرفوعا فیقول «ینال العلاء» ولکنه جاء به مجزوما ؛ فحذف عین الفعل کما یحذفها فی «لم یخف» ونحوه ، والحامل له علی الجزم تشبیه الموصول بالشرط کما شبهه الشاعر به حیث یقول : کذاک الّذی یبغی علی النّاس ظالما تصبه علی رغم عواقب ما صنع ولیس لک أن تزعم أن من فی قوله «من جریر خاله» شرطیه ؛ فلذلک جزم المضارع فی جوابها ؛ لأن ذلک یستدعی أن تجعل جمله «جریر خاله» شرطا ، وهو غیر جائز عند أحد من النحاه ؛ لأن جمله الشرط لا تکون اسمیه أصلا (وانظر - مع ذلک - شرح الشاهد رقم 58 الآتی). والشاهد الثانی : فی قوله «ویکرم الأخوالا» فإنه تمییز ، وقد جاء به معرفه ، وهذا یدل للکوفیین الذین یرون جواز مجیء التمییز معرفه ، والبصریون یقولون : ال فی هذا زائده لا معرفه ، والشاهد الثالث : - وهو الذی من أجله أنشد الشارح هذا البیت هنا - فی قوله «خالی لأنت» حیث قدم الخبر مع أن المبتدأ متصل بلام الابتداء ، شذوذا ، وفی البیت توجیهات أخری أشرنا إلی أحدها فی الإعراب ، والثانی : أنه أراد «لخالی أنت» فأخر اللام إلی الخبر ضروره ، والثالث : أن یکون أصل الکلام «خالی لهو أنت» فخالی : مبتدأ أول ، والضمیر مبتدأ ثان ، وأنت : خبر الثانی ، فحذفت الضمیر ، فاتصلت اللام بخبره مع أنها لا تزال فی صدر ما ذکر من جملتها. ومثل هذا البیت فی هذین التوجیهین قول الراجز : أمّ الحلیس لعجوز شهربه ترضی من اللّحم بعظم الرّقبه

الخامس : أن یکون المبتدأ له صدر الکلام : کأسماء الاستفهام ، نحو «من لی منجدا؟» فمن : مبتدأ ، ولی : خبر ، ومنجدا : حال ، ولا یجوز تقدیم الخبر علی «من» ؛ فلا تقول «لی من [منجدا]».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1140

المواضع التی یجب فیها تقدیم الخبر

ونحو عندی درهم ، ولی وطر ،

ملتزم فیه تقدّم الخبر (1)

کذا إذا عاد علیه مضمر

ممّا به عنه مبینا یخبر (2)

کذا إذا یستوجب التّصدبرا

: کأین من علمته نصیرا (3)

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1141


1- «ونحو» مبتدأ «عندی» عند : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وعند مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «درهم» مبتدأ مؤخر «ولی» الواو عاطفه ، لی : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وطر» مبتدأ مؤخر «ملتزم» اسم مفعول : خبر المبتدأ الذی هو قوله «نحو» فی أول البیت «فیه» جار ومجرور متعلق بملتزم «تقدم» نائب فاعل لقوله «ملتزم» وتقدم مضاف و «الخبر» مضاف إلیه.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف یدل علیه ما قبله ، أی : یلتزم تقدم الخبر التزاما کذا الالتزام «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان ، تضمن معنی الشرط «عاد» فعل ماض «علیه» جار ومجرور متعلق بعاد «مضمر» فاعل عاد «مما» جار ومجرور متعلق بعاد أیضا ، وما اسم موصول «به ، عنه» متعلقان بیخبر الآتی «مبینا» حال من المجرور فی «به» «یخبر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «ما» وجمله «عاد علیه مضمر» فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وهی شرط إذا ، وجوابها محذوف یدل علیه سابق الکلام ، وتقدیر البیت : یلتزم تقدم الخبر التزاما کذلک الالتزام السابق إذا عاد علی الخبر ضمیر من المبتدأ الذی یخبر بذلک الخبر عنه حال کونه مبینا - أی مفسرا - لذلک الضمیر. قال ابن غازی : وهذا البیت مع تعقده وتشتیت ضمائره کان یغنی عنه وعما بعده أن یقول : کذا إذا عاد علیه مضمر من مبتدا ، وما له التّصدّر
3- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف مثل سابقه فی أول البیت السابق «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «یستوجب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر «التصدیرا» مفعول به لیستوجب ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «کأین» الکاف جاره لقول محذوف ، أین : اسم استفهام مبنی علی الفتح فی محل رفع خبر مقدم «من» اسم موصول مبنی علی السکون فی محل رفع مبتدأ مؤخر «علمته» فعل وفاعل ومفعول أول «نصیرا» مفعول ثان لعلم ، والجمله لا محل لها صله.

وخبر المحصور قدّم أبدا

: کما لنا إلّا اتّباع أحمدا (1)

أشار فی هذه الأبیات إلی القسم الثالث ، وهو وجوب تقدیم الخبر ؛ فذکر أنه یجب فی أربعه مواضع :

الأول : أن یکون المبتدأ نکره لیس لها مسوّغ إلا تقدّم الخبر ، والخبر ظرف أو جار ومجرور ، نحو «عندک رجل ، وفی الدار امرأه» ؛ فیجب تقدیم الخبر هنا ؛ فلا تقول : «رجل عندک» ، ولا «امرأه فی الدّار» وأجمع النحاه والعرب علی منع ذلک ، وإلی هذا أشار بقوله : «ونحو عندی درهم ، ولی وطر - البیت» ؛ فإن کان للنکره مسوّغ جاز الأمران ، نحو «رجل ظریف عندی» ، و «عندی رجل ظریف».

الثانی : أن یشتمل المبتدأ علی ضمیر یعود علی شیء فی الخبر ، نحو «فی الدّار صاحبها» فصاحبها : مبتدأ ، والضمیر المتصل به راجع إلی الدار ، وهو جزء من الخبر ؛ فلا یجوز تأخیر الخبر ، نحو «صاحبها فی الدّار» ؛ لئلا یعود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه.

وهذا مراد المصنف بقوله : «کذا إذا عاد علیه مضمر - البیت» أی : کذلک یجب تقدیم الخبر إذا عاد علیه مضمر مما یخبر بالخبر عنه ، وهو المبتدأ ، فکأنه قال : یجب تقدیم الخبر إذا عاد علیه ضمیر من المبتدأ ، وهذه عباره ابن عصفور فی بعض کتبه ، ولیست بصحیحه ؛ لأن الضمیر فی قولک «فی الدّار

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1142


1- «وخبر» مفعول مقدم لقدم الآتی ، وخبر مضاف و «المحصور» مضاف إلیه «قدم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أبدا» منصوب علی الظرفیه متعلق بقدم «کما» الکاف جاره لقول محذوف ، و «ما» نافیه «لنا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «إلا» أداه استثناء ملغاه «اتباع» مبتدأ مؤخر ، واتباع مضاف و «أحمدا» مضاف إلیه ، مجرور بالفتحه نیابه عن الکسره ؛ لأنه ممنوع من الصرف للعلمیه ووزن الفعل ، والألف للاطلاق.

صاحبها» إنما هو عائد علی جزء من الخبر ، لا علی الخبر ؛ فینبغی أن تقدر مضافا محذوفا فی قول المصنف «عاد علیه» التقدیر «کذا إذا عاد علی ملابسه» ثم حذف المضاف - الذی هو ملابس - وأقیم المضاف إلیه - وهو الهاء - مقامه ؛ فصار اللفظ «کذا إذا عاد علیه».

ومثل قولک «فی الدار صاحبها» قولهم : «علی التّمره مثلها زبدا» وقوله :

54- أهابک إجلالا ، ما بک قدره***علیّ ، ولکن ملء عین حبیبها(1).

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1143


1- هذا البیت قد نسبه قوم - منهم أبو عبید البکری فی شرحه علی الأمالی (ص 401) - لنصیب بن ریاح الأکبر ، ونسبه آخرون - ومنهم ابن نباته المصری فی کتابه «سرح العیون» (ص 191 بولاق) إلی مجنون بنی عامر من أبیات أولها قوله : ونادیت یا ربّاه أوّل سؤلتی لنفسی لیلی ، ثمّ أنت حسیبها دعا المحرمون الله یستغفرونه بمکه یوما أن تمحّی ذنوبها اللغه : «أهابک» من الهیبه ، وهی المخافه «إجلالا» إعظاما لقدرک. المعنی : إنی لأهابک وأخافک ، لا لاقتدارک علی ، ولکن إعظاما لقدرک ؛ لأن العین تمتلیء بمن تحبه فتحصل المهابه ، وهو معنی أکثر الشعراء منه ، انظر إلی قول بن الدمینه : وإنّی لأستحییک حتّی کأنما علیّ بظهر الغیب منک رقیب الإعراب : «أهابک» أهاب : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والضمیر البارز المتصل مفعول به ، مبنی علی الکسر فی محل نصب «إجلالا» مفعول لأجله «وما» الواو واو الحال ، وما : نافیه «بک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «قدره» مبتدأ مؤخر «علی» جار ومجرور متعلق بقدره ، أو بمحذوف نعت لقدره «ولکن» حرف استدراک «ملء» خبر مقدم ، وملء مضاف و «عین» مضاف إلیه «حبیبها» حبیب : مبتدأ مؤخر ، وحبیب مضاف والضمیر مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «ملء عین حبیبها» فإنه قدم الخبر - وهو قوله «ملء عین» - علی المبتدأ - وهو قوله «حبیبها» - لاتصال المبتدأ بضمیر یعود علی ملابس الخبر ، وهو المضاف إلیه ، فلو قدمت المبتدأ - مع أنک تعلم أن رتبه الخبر التأخیر - لعاد الضمیر الذی اتصل بالمبتدأ علی متأخر لفظا ورتبه ، وذلک لا یجوز ، لکنک بتقدیمک الخبر قد رجعت الضمیر علی متقدم لفظا وإن کانت رتبته التأخیر ، وهذا جائز ، ولا إشکال فیه.

فحبیبها : مبتدأ [مؤخّر] وملء عین : خبر مقدم ، ولا یجوز تأخیره ؛ لأن الضمیر المتصل بالمبتدأ - وهو «ها» - عائد علی «عین» وهو متصل بالخبر ؛ فلو قلت «حبیبها ملء عین» عاد الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه.

وقد جری الخلاف فی جواز «ضرب غلامه زیدا (1)» مع أن الضمیر فیه عائد علی متأخر لفظا ورتبه ، ولم یجر خلاف - فیما أعلم - فی منع «صاحبها فی الدّار» فما الفرق بینهما؟ وهو ظاهر ، فلیتأمل ، والفرق [بینهما] أن ما عاد علیه الضمیر وما اتصل به الضمیر اشترکا فی العامل فی مسأله «ضرب غلامه زیدا» بخلاف مسأله «فی الدار صاحبها» فإن العامل فیما اتصل به الضمیر وما عاد علیه الضمیر مختلف (2).

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1144


1- مثل ذلک المثال : کل کلام اتصل فیه ضمیر بالفاعل المتقدم ، وهذا الضمیر عائد علی المفعول المتأخر ، نحو مثال ابن مالک فی باب الفاعل من الألفیه «زان نوره الشجر» ونحو قول الشاعر : جزی بنوه أبا الغیلان عن کبر وحسن فعل کما یجزی سنمّار ونحو قول الشاعر الآخر : کسا حلمه ذا الحلم أثواب سؤدد ورقّی نداه ذا النّدی فی ذری المجد وسیأتی بیان ذلک وإبضاحه فی باب الفاعل.
2- وأیضا فإن المفعول قد تقدم علی الفاعل کثیرا فی سعه الکلام ، حتی لیظن أن رتبه قد صارت التقدم ، بخلاف الخبر ، فإنه - وإن تقدم علی المبتدأ أحیانا - لا یتصور أحد أن رتبته التقدم ؛ لکونه حکما ، والحکم فی مرتبه التأخر عن المحکوم علیه البته ، وأیضا فإن الفاعل والفعل المتعدی جمیعا یشعران بالمفعول ؛ فکان المفعول کالمتقدم ، بخلاف الخبر المتصل بمبتدئه ضمیر یعود علی ملابسه ، فإن المبتدأ إن أشعر بالخبر لم یشعر بما یلابس الخبر الذی هو مرجع الضمیر.

الثالث : أن یکون الخبر له صدر الکلام ، وهو المراد بقوله : «کذا إذا یستوجب التصدیرا» نحو «أین زید»؟ فزید : مبتدأ [مؤخر] ، وأین : خبر مقدم ، ولا یؤخّر ؛ فلا تقول : «زید أین» ؛ لأن الاستفهام له صدر الکلام ، وکذلک «أین من علمته نصیرا»؟ فأین : خبر مقدم ، ومن : مبتدأ مؤخر ، و «علمته نصیرا» صله من.

الرابع : أن یکون المبتدأ محصورا ، نحو «إنما فی الدّار زید ، وما فی الدّار إلا زید» ومثله «ما لنا إلّا اتّباع أحمد».

* * *

یجوز حذف المبتدأ أو الخبر إن دل علی المحذوف دلیل

وحذف ما یعلم جائز ، کما

تقول «زید» بعد «من عندکما» (1)

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1145


1- «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف ، و «ما» اسم موصول مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «یعلم» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله من الفعل المبنی للمجهول ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول الذی هو ما «جائز» خبر المبتدأ «کما» الکاف جاره ، وما مصدریه «تقول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وما مع مدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، أی : کقولک ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک کائن کقولک ، و «زید» مبتدأ ، وخبره محذوف ، والتقدیر : زید عندنا «بعد» منصوب علی الظرفیه متعلق بتقول «من» اسم استفهام مبتدأ «عندکما» عند : ظرف متعلق بمحذوف خبر عن اسم الاستفهام ، وعند مضاف والضمیر الذی للمخاطب مضاف إلیه ، والمیم حرف عماد ، والألف حرف دال علی التثنیه ، والجمله فی محل جر بإضافه بعد إلیها.

وفی جواب «کیف زید» قل «دنف»

فزید استغنی عنه إذ عرف (1)

یحذف کلّ من المبتدأ والخبر إذا دلّ علیه دلیل : جوازا ، أو وجوبا ، فذکر فی هذین البیتین الحذف جوازا ؛ فمثال حذف الخبر أن یقال : «من عندکما»؟ فتقول : «زید» التقدیر «زید عندنا» ومثله - فی رأی - «خرجت فإذا السّبع» التقدیر (2) «فإذا السبع حاضر» قال الشاعر :

55- نحن بما عندنا ، وأنت بما***عندک راض ، والرّأی مختلف (3)

التقدیر «نحن بما عندنا راضون».

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1146


1- «وفی جواب» جار ومجرور متعلق بقل «کیف» اسم استفهام خبر مقدم «زید» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ والخبر مقصود لفظها فهی فی محل جر بإضافه «جواب» إلیها «قل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «دنف» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : زید دنف «فزید» الفاء للتعلیل ، زید : مبتدأ «استغنی» فعل ماض مبنی للمجهول «عنه» نائب فاعل لاستغنی ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ «إذ» ظرف متعلق باستغنی ، أو حرف دال علی التعلیل «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی زید المستغنی عنه فی الجواب ، والجمله فی محل جر بإضافه إذ إلیها.
2- «إذا» فی هذا المثال ونحوه تسمی «إذا الفجائیه» وللعلماء فیها خلاف : أهی حرف أم ظرف؟ والذین قالوا هی ظرف اختلفوا : أهی ظرف زمان أم ظرف مکان؟ فمن قال هی ظرف جعلها خبرا مقدما ، وجعل الاسم المرفوع بعدها مبتدأ مؤخرا ، وکأن القائل قد قال - علی تقدیر أنها ظرف زمان - خرجت ففی وقت خروجی الأسد ، أو قال - علی تقدیر أنها ظرف مکان - خرجت ففی مکان خروجی الأسد ، ولا حذف علی هذا الوجه بشقیه ، ومن قال : هی حرف جعل الاسم المرفوع بعدها مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر : خرجت فإذا الأسد موجود ، أو حاضر ، أو نحو ذلک. وهذا الوجه هو الذی عناه الشارح بقوله : «فی رأی».
3- هذا البیت نسبه ابن هشام اللخمی وابن بری إلی عمرو بن امریء القیس الأنصاری ، ونسبه غیرهما - ومنهم العباسی فی معاهد التنصیص (ص 99 بولاق) - إلی قیس بن الخطیم أحد فحول الشعراء فی الجاهلیه ، وهو الصواب ، وهو من قصیده له ، أولها قوله : ردّ الخلیط الجمال فانصرفوا ماذا علیهم لو أنّهم وقفوا؟ وقیس بن الخطیم - بالخاء المعجمه - هو صاحب القصیده التی أولها قوله : أتعرف رسما کاطّراد المذاهب لعمره وحشا غیر موقف راکب؟ اللغه : «الرأی» أراد به هنا الاعتقاد ، وأصل جمعه أرآء ، مثل سیف وأسیاف وثوب وأثواب ، وقد نقلوا العین قبل الفاء ، فقالوا : آراء ، کما قالوا فی جمع بئر آبار وفی جمع رئم آرام ، ووزن آراء وآبار وآرام أعفال. الإعراب : «نحن» ضمیر منفصل مبتدأ ، مبنی علی الضم فی محل رفع ، وخبره محذوف دل علیه ما بعده ، والتقدیر : نحن راضون «بما» جار ومجرور متعلق بذلک الخبر المحذوف «عندنا» عند : ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» المجروره محلا بالباء ، وعند مضاف والضمیر مضاف إلیه «وأنت» مبتدأ «بما» جار ومجرور متعلق بقوله «راض» الآتی «عندک» عند : ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» المجروره محلا بالباء ، وعند مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «راض» خبر المبتدأ الذی هو «أنت» و «الرأی مختلف» مبتدأ وخبره. الشاهد فیه : قوله «نحن بما عندنا» حیث حذف الخبر - احترازا عن العبث وقصدا للاختصار مع ضیق المقام - من قوله «نحن یما عندنا» والذی جعل حذفه سائغا سهلا دلاله خبر المبتدأ الثانی علیه. واعلم أولا أن الحذف من الأول لدلاله الثانی علیه شاذ ، والأصل الغالب هو الحذف من الثانی لدلاله الأول علیه. واعلم ثانیا أن بعض العلماء أراد أن یجعل هذا البیت جاریا علی الأصل المذکور ؛ فزعم أن «راض» فی الشطر الثانی من البیت لیس خبرا عن «أنت» بل هو خبر عن «نحن» الذی فی أول البیت ، وذلک بناء علی أن «نحن» للمتکلم المعظم نفسه. وهذا کلام غیر سدید ، لأن نحن - وإن کانت کما زعم المتمحل للمتکلم المعظم لنفسه فمعناها حینئذ مفرد - تجب فیها المطابقه بالنظر إلی لفظها ؛ فیخبر عنها بالجمع ، کما فی قوله تعالی : (وَنَحْنُ الْوارِثُونَ) وما أشبهه.

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1147

ومثال حذف المبتدأ أن یقال : «کیف زید»؟ فتقول «صحیح» أی : «هو صحیح».

وإن شئت صرّحت بکل واحد منهما فقلت : «زید عندنا ، وهو صحیح».

ومثله قوله تعالی : (مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ ، وَمَنْ أَساءَ فَعَلَیْها) أی : «من عمل صالحا فعمله لنفسه ، ومن أساء فإساءته علیها».

قیل : وقد یحذف الجزآن - أعنی المبتدأ والخبر - للدلاله علیهما ، کقوله تعالی : (وَاللَّائِی یَئِسْنَ مِنَ الْمَحِیضِ مِنْ نِسائِکُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَهُ أَشْهُرٍ ، وَاللَّائِی لَمْ یَحِضْنَ) أی : «فعدّتهنّ ثلاثه أشهر» فحذف المبتدأ والخبر - وهو «فعدتهن ثلاثه أشهر» - لدلاله ما قبله علیه ، وإنما حذفا لوقوعهما موقع مفرد ، والظاهر أن المحذوف مفرد ، والتقدیر : «واللائی لم یحضن کذلک» وقوله : (وَاللَّائِی لَمْ یَحِضْنَ) معطوف علی (وَاللَّائِی یَئِسْنَ) والأولی أن یمثّل بنحو قولک : «نعم» فی جواب «أزید قائم»؟ إذ التقدیر «نعم زید قائم».

* * *

المواضع التی یجب فیها حذف الخبر

وبعد لو لا غالبا حذف الخبر

حتم ، وفی نصّ یمین ذا استقر (1).

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1148


1- «بعد» ظرف متعلق بقوله حتم الآتی ، وبعد مضاف ، و «لو لا» مضاف إلیه ، مقصود لفظه «غالبا» منصوب علی نزع الخافض «حذف» مبتدأ ، وحذف مضاف و «الخبر» مضاف إلیه «حتم» خبر المبتدأ «وفی نص» الواو عاطفه ، فی نص : جار ومجرور متعلق باستقر الآتی ، ونص مضاف و «یمین» مضاف إلیه «ذا» اسم إشاره ، مبتدأ «استقر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله من استقر وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وتقدیر البیت : وحذف الخبر حتم بعد لو لا فی غالب أحوالها ، وهذا الحکم قد استقر فی نص یمین : أی إذا کان المبتدأ یستعمل فی الیمین نصا ، بحیث لا یستعمل فی غیره إلا مع قرینه.

وبعد واو عیّنت مفهوم مع

کمثل «کلّ صانع وما صنع» (1)

وقبل حال لا یکون خبرا

عن الّذی خبره قد أضمرا (2)

کضربی العبد مسیئا ، وأتمّ

تبینی الحقّ منوطا بالحکم (3).

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1149


1- «وبعد» الواو عاطفه ، بعد ظرف متعلق باستقر فی البیت السابق ، وبعد مضاف و «واو» مضاف إلیه «عینت» عین : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی واو ، والجمله من عین وفاعله فی محل جر صفه لواو «مفهوم» مفعول به لعین ، ومفهوم مضاف ، و «مع» مضاف إلیه ، مقصود لفظه «کمثل» الکاف زائده ، مثل : خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک مثل «کل» مبتدأ ، وکل مضاف و «صانع» مضاف إلیه «و» عاطفه «ما» یجوز أن تکون موصولا اسمیا معطوفا علی کل ، ویجوز أن تکون حرفا مصدریا هی ومدخولها فی تأویل مصدر معطوف علی کل ، وجمله «صنع» وفاعله المستتر فیه علی الوجه الأول لا محل لها صله الموصول ، وخبر المبتدأ محذوف وجوبا.
2- «وقبل» الواو عاطفه ، وقبل : ظرف متعلق باستقر فی البیت الأول ، وقبل مضاف و «حال» مضاف إلیه «لا» نافیه «یکون» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حال «خبرا» خبر کان ، والجمله من یکون واسمه وخبره فی محل جر صفه لحال «عن الذی» جار ومجرور متعلق بخبر «خبره» خبر : مبتدأ ، وخبر مضاف والضمیر البارز المتصل مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «أضمرا» أضمر : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی خبر ، والألف للاطلاق ، والجمله من أضمر ونائب الفاعل فی محل رفع خبر ، وجمله المبتدأ والخبر لا محل لها صله الذی.
3- «کضربی» الکاف جاره لقول محذوف ، ضرب : مبتدأ ، وضرب مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، وهی فاعل المصدر «العبد» مفعول المصدر «مسیئا» حال من فاعل کان المحذوفه العائد علی العبد ، وخبر المبتدأ جمله محذوفه ، والتقدیر : إذا کان (أی وجد ، هو : أی العبد) مسیئا «وأتم» الواو عاطفه ، أتم : مبتدأ ، وأتم مضاف وتبیین من «تبیینی» مضاف إلیه ، وتبیین مضاف ، ویاء المتکلم مضاف إلیه ، وهی فاعل له «الحق» مفعول به لتبیین «منوطا» حال من فاعل کان المحذوفه العائد علی الحق ، علی غرار ما قدرناه فی العباره الأولی «بالحکم» جار ومجرور متعلق بقوله منوطا. والتقدیر : أتم تبیینی الحق إذا کان (أی وجد ، هو : أی الحق) حال کونه منوطا بالحکم.

حاصل ما فی هذه الأبیات أن الخبر یجب حذفه فی أربعه مواضع :

الأول : أن یکون خبرا لمبتدأ بعد «لو لا» ، نحو «لو لا زید لأتیتک» التقدیر «لو لا زید موجود لأتیتک» واحترز بقوله «غالبا» عما ورد ذکره فیه شذوذا ، کقوله :

56- لو لا أبوک ولو لا قبله عمر***ألقت إلیک معدّ بالمقالید(1)

ف- «عمر» مبتدأ ، و «قبله» خبر.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1150


1- البیت لأبی عطاء السندی - واسمه مرزوق (وقیل : أفلح) بن یسار - مولی بنی أسد ، وهو من مخضرمی الدولتین الأمویه والعباسیه ، من کلمه یمدح فیها ابن یزید بن عمر بن هبیره ، وانظر قصه ذلک فی الأغانی (16 / 84 بولاق) وقبل البیت المستشهد به قوله : أمّا أبوک فعین الجود نعرفه وأنت أشبه خلق الله بالجود ویروی صدر البیت «لو لا یزید ولو لا - إلخ» ویزید أبو الممدوح ، وبعد لشاهد قوله : ما ینبت العود إلّا فی أرومته ولا یکون الجنی إلّا من العود اللغه : «معد» هو أبو العرب ، وهو معد بن عدنان ، وکان سیبویه یقول : إن المیم من أصل الکلمه ؛ لقولهم «تمعدد» بمعنی اتصل بمعد بنسب أو حلف أو جوار ، أو بمعنی قوی وکمل ، قال الراجز : ربّیته حتّی إذا تمعددا کان جزائی بالعصا أن أجلدا لقله تمفعل فی الکلام ، ولکن العلماء خالفوه فی ذلک ؛ وذهبوا إلی أن المیم فی معد زائد بدلیل إدغام الدال فی الدال ، والتزموا أن یکون تمعدد علی زنه تمفعل مع قلته ، وانظر الجزء الثانی من کتابنا دروس التصریف «المقالید» : هو جمع لا مفرد له من لفظه ، وقبل : مفرده إقلید - علی غیر قیاس - وهو المفتاح ، وقد کنی الشاعر بإلقاء المقالید عن الخضوع والطاعه وامتثال أمر الممدوح. المعنی : یقول : أنت خلیق بأن یخضع لک بنو معد کلهم ؛ لکفایتک وعظم قدرک. وإنما تأخر خضوعهم لک لوجود أبیک ووجود جدک من قبل أبیک. الإعراب : «لو لا» حرف یدل علی امتناع الثانی لوجود الأول ، مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب «أبوک» أبو : مبتدأ ، وأبو مضاف والکاف مضاف إلیه ، والخبر محذوف وجوبا «ولو لا» الواو عاطفه کالأول ، لو لا : حرف امتناع لوجود «قبله» قبل : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وقبل مضاف والضمیر البارز مضاف إلیه «عمر» مبتدأ مؤخر «ألقت» ألقی : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث «إلیک» جار ومجرور متعلق بألقت «معد» فاعل ألقت ، والجمله من الفعل الماضی وفاعله لا محل لها جواب لو لا «بالمقالید» جار ومجرور متعلق بألقت. الشاهد فیه : قوله «ولو لا قبله عمر» حیث ذکر فیه خبر المبتدأ وهو قوله «قبله» - مع کون ذلک المبتدأ واقعا بعد لو لا التی یجب حذف خبر المبتدأ الواقع بعدها لأنه قد عوض عنه بجمله الجواب ، ولا یجمع فی الکلام بین العوض والمعوض عنه. وفی البیت توجیه آخر ، وهو أن «قبله» ظرف متعلق بمحذوف حال ، والخبر محذوف ، وعلی هذا تکون القاعده مستمره ، ولا شاهد فی البیت لما أتی به الشارح من أجله. ومثله فی کل ذلک قول الزبیر بن العوام رضی الله عنه : ولو لا بنوها حولها لخبطتها کخبطه عصفور ولم أتلعثم فإن «لو لا» حرف امتناع لوجود ، و «بنوها» مبتدأ مرفوع بالواو نیابه عن الضمه لکونه جمع مذکر سالما ، والضمیر البارز مضاف إلیه ، و «حول» ظرف متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وحول مضاف والضمیر البارز مضاف إلیه ، وعلی هذا یکون فیه شاهد لما جاء الشارح ببیت أبی عطاء من أجله ، ویجوز أن یکون «حول» متعلقا بالخبر المحذوف علی رأی الجمهور ، وعلی ذلک لا یکون شاهدا لما ذکره الشارح.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1151

وهذا الذی ذکره المصنف فی هذا الکتاب - من أن الحذف بعد «لو لا» واجب إلا قلیلا - هو طریقه لبعض النحویین ، والطریقه الثانیه : أن الحذف واجب [دائما (1)] وأن ما ورد من ذلک بغیر حذف فی الظاهر مؤوّل ، والطریقه الثالثه أن الخبر : إما أن یکون کونا مطلقا ، أو کونا مقیّدا ؛ فإن کان کونا مطلقا وجب حذفه ، نحو : «لو لا زید لکان کذا» أی : لو لا زید موجود ، وإن کان کونا مقیّدا ؛ فإما أن یدلّ علیه دلیل ، أو لا ، فإن لم یدل علیه دلیل وجب ذکره ، نحو : «لو لا زید محسن إلیّ ما أتیت» وإن دلّ علیه [دلیل] جاز إثباته وحذفه ، نحو أن یقال : هل زید محسن إلیک؟ فتقول : «لو لا زید لهلکت» أی : «لو لا زید محسن إلیّ» ، فإن شئت حذفت الخبر ، وإن شئت أثبتّه ، ومنه قول أبی العلاء المعرّیّ ،

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1152


1- ههنا شیآن نحب أن ننبهک إلیهما ، الأول أن الطریقه الثانیه من الطرق الثلاث التی ذکرها الشارح هی طریقه جمهور النحاه ، والفرق بینها وبین الطریقه الأولی أن أهل الطریقه الأولی یقولون : إن ذکر الخبر عندهم بعد «لو لا» قلیل ، ولیس شاذا ، وذلک بخلاف طریقه الجمهور ، فإن ذکر الخیر عندهم بعد «لو لا» إن کان صادرا عمن لا یستشهد بکلامه کما فی بیت المعری الآتی فهو لحن ، وإن کان صادرا عمن یستشهد بکلامه فإن أمکن تأویله کالشاهد 56 وما أنشدناه معه فهو مؤول ، وإن لم یمکن تأویله فهو شاذ ، ولا شک أن القلیل غیر الشاذ. والأمر الثانی : أن الشارح قد حمل کلام الناظم علی الطریقه الأولی ، وذلک مخالف لما حمله من عداه من الشروح فإنهم جمیعا حملوا کلام الناظم علی الحاله الثالثه ، بدلیل أنه اختارها فی غیر هذا الکتاب ، وهو الذی أشرنا إلیه عند إعراب البیت ، وتلخیصه أن تحمل قوله «غالبا» علی حالات «لو لا» وذلک لأن لو لا إما أن یلیها کون عام وهو أغلب الأمر فیها ، وإما أن یلیها کون خاص وهو قلیل ، ثم تحمل قوله «حتم» علی الحکم النحوی ، وکأنه قد قال : إن کان خبر المبتدأ الواقع بعد لو لا کونا عاما وهو الغالب فإنه لا یجوز ذکر ذلک الخبر ، وهذا هو - کما ذکرنا - الطریقه الثالثه ، فتدبر.

57- یذیب الرّعب منه کلّ عضب ***فلو لا الغمد یمسکه لسالا(1).

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1153


1- البیت لأبی العلاء المعری أحمد بن عبد الله بن سلیمان ، نادره الزمان ، وأوحد الدهر حفظا وذکاء وصفاء نفس ، وهو من شعراء العصر الثانی من الدوله العباسیه ؛ فلا یحتج بشعره علی قواعد النحو والتصریف ، والشارح إنما جاء به للتمثیل ، لا للاحتجاج والاستشهاد به. اللغه : «یذیب» من الإذابه ، وهی إساله الحدید ونحوه من الجامدات «الرعب» الفزع والخوف «عضب» هو السیف القاطع «الغمد» قراب السیف وحفنه. الإعراب : «یذیب» فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره «الرعب» فاعل یذیب «منه» جار ومجرور متعلق بقوله یذیب «کل» مفعول به لیذیب ، وکل مضاف و «عضب» مضاف إلیه «فلو لا» حرف امتناع لوجود «الغمد» مبتدأ «یمسکه» یمسک : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الغمد ، والهاء - التی هی ضمیر الغائب العائد إلی السیف - مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وستعرف ما فی هذا الإعراب من المقال وتوجیهه فی بیان الاستشهاد «لسالا» اللام واقعه فی جواب «لو لا» وسال : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی السیف ، وجمله سال وفاعله لا محل لها من الإعراب جواب لو لا. التمثیل به : فی قوله «فلو لا الغمد یمسکه» حیث ذکر خبر المبتدأ الواقع بعد لو لا - وهو جمله «یمسک» وفاعله ومفعوله - لأن ذلک الخبر کون خاص قد دل علیه الدلیل وخبر المبتدأ الواقع بعد لو لا یجوز ذکره کما یجوز حذفه إذا کان کونا خاصا وقد دل علیه الدلیل عند قوم ، کما ذکره الشارح العلامه ، والجمهور علی أن الحذف واجب ، وذلک بناء منهم علی ما اختاروه من أن خبر المبتدأ الواقع بعد «لو لا» لا یکون إلا کونا عاما ، وحینئذ لا یقال إما أن یدل علیه دلیل أولا ، وعندهم أن بیت المعری هذا لحن لذکر الخبر بعد لو لا وفی البیت توجیه آخر یصح علی مذهب الجمهور ، وهو أن «یمسک» فی تأویل مصدر بدل اشتمال من الغمد ، وأصله «أن یمسکه» فلما حذف «أن» ارتفع الفعل ، کقولهم «تسمع بالمعیدی خیر من أن تراه» فیمن رواه برفع «تسمع» من غیر «أن». وحاصل القول فی هذه المسأله أن النحاه اختلفوا ؛ هل یکون خبر المبتدأ الواقع بعد لو لا کونا خاصا أولا؟ فقال الجمهور : لا یکون کونا خاصا ألبته ، بل یجب کونه کونا عاما ویجب مع ذلک حذفه ، فإن جاء الخبر کونا خاصا فی کلام ما فهو لحن أو مؤول ، وقال غیرهم ؛ یجوز أن یکون الخبر بعد لو لا کونا خاصا ، لکن الأکثر أن یکون کونا عاما ، فإن کان الخبر کونا عاما وجب حذفه کما یقول الجمهور ، وإن کان الخبر کونا خاصا : فإن لم یدل علیه دلیل وجب ذکره ، وإن دل علیه دلیل جاز ذکره وجاز حذفه ؛ فلخبر المبتدأ الواقع بعد لو لا حاله واحده عند الجمهور ، وهی وجوب الحذف ، وثلاثه أحوال عند غیرهم ، وهی : وجوب الحذف ، ووجوب الذکر ، وجواز الأمرین ، وقد قدمنا لک أن الواجب حمل کلام الناظم علی هذا ؛ لأنه صرح باختیاره فی غیر هذا الکتاب ، وقد ذکر الشارح نفسه أن هذا هو اختیار المصنف.

وقد اختار المصنف هذه الطریقه فی غیر هذا الکتاب.

الموضع الثانی : أن یکون المبتدأ نصّا فی الیمین (1) ، نحو : «لعمرک لأفعلنّ» التقدیر «لعمرک قسمی» فعمرک : مبتدأ ، وقسمی : خبره ، ولا یجوز التصریح به.

قیل : ومثله «یمین الله لأفعلنّ» التقدیر «یمین الله قسمی» وهذا لا یتعین أن یکون المحذوف فیه خبرا (2) ؛ لجواز کونه مبتدأ ، والتقدیر «قسمی یمین

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1154


1- المراد بکون المبتدأ نصا فی الیمین : أن یغلب استعماله فیه ، حتی لا یستعمل فی غیره إلا مع قرینه ، ومقابل هذا ما لیس نصا فی الیمین - وهو : الذی یکثر استعماله فی غیر القسم حتی لا یفهم منه القسم إلا بقرینه ذکر المقسم علیه ، ألا تری أن «عهد الله» قد کثر استعماله فی غیر القسم - نحو قوله تعالی : (وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللهِ) وقولهم : عهد الله یجب الوفاء به ، ویفهم منه القسم إذا قلت : عهد لأفعلن کذا ؛ لذکرک المقسم علیه.
2- إن کان من غرض الشارح الاعتراض علی الذین ذکروا هذا المثال لحذف الخبر وجوبا لکون المبتدأ نصا فی الیمین فلا محل لاعتراضه علیهم بأن ذلک یحتمل أن یکون المحذوف هو المبتدأ ، وذلک من وجهین ؛ أولهما : أن المثال یکفی فیه صحه الاحتمال الذی جیء به من أجله ، ولم یقل أحد إنه یجب أن یتعین فیه الوجه الذی جیء به له وثانیهما : أن الغرض من کلامهم أنا إن جعلنا هذا المذکور مبتدأ کان خبره محذوفا وجوبا ، أما حذفه فلکون ذلک المبتدأ نصا فی الیمین ، وأما الوجوب فلأن جواب الیمین عوض عنه ، ولا یجمع بین العوض والمعوض منه.

الله» بخلاف «لعمرک» فإن المحذوف معه یتعین أن یکون خبرا ؛ لأن لام الابتداء قد دخلت علیه ، وحقّها الدخول علی المبتدأ.

فإن لم یکن المبتدأ نصّا فی الیمین لم یجب حذف الخبر ، نحو «عهد الله لأفعلنّ» التقدیر «عهد الله علیّ» فعهد الله : مبتدأ ، وعلیّ : خبره ، ولک إثباته وحذفه.

الموضع الثالث : أن یقع بعد المبتدأ واو هی نصّ فی المعیه ، نحو «کلّ رجل وضیعته» فکلّ : مبتدأ ، وقوله «وضیعته» معطوف علی کل ، والخبر محذوف ، والتقدیر «کلّ رجل وضیعته مقترنان» ویقدّر الخبر بعد واو المعیه.

وقیل : لا یحتاج إلی تقدیر الخبر ؛ لأن معنی «کلّ رجل وضیعته» کل رجل مع ضیعته ، وهذا کلام تامّ لا یحتاج إلی تقدیر خبر ، واختار هذا المذهب ابن عصفور فی شرح الإیضاح.

فإن لم تکن الواو نصّا فی المعیه لم یحذف الخبر وجوبا (1) ، نحو «زید وعمرو قائمان».

الموضع الرابع : أن یکون المبتدأ مصدرا ، وبعده حال سدّ [ت] مسدّ الخبر ، وهی لا تصلح أن تکون خبرا ؛ فیحذف الخبر وجوبا ؛ لسدّ الحال مسدّه ، وذلک نحو «ضربی العبد مسیئا» فضربی : مبتدأ ، والعبد : معمول

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1155


1- بل إن دل علیه دلیل جاز حذفه ، وإلا وجب ذکره.

له ، ومسیئا : حال سدّ [ت] مسدّ الخبر ، والخبر محذوف وجوبا ، والتقدیر «ضربی العبد إذا کان مسیئا» إذا أردت الاستقبال ، وإن أردت المضیّ فالتقدیر «ضربی العبد إذ کان مسیئا» فمسیئا : حال من الضمیر المستتر فی «کان» المفسّر بالعبد [و «إذا کان» أو «إذ کان» ظرف زمان نائب عن الخبر].

ونبّه المصنف بقوله : «وقبل حال» علی أن الخبر المحذوف مقدّر قبل الحال التی سدّت مسدّ الخبر کما تقدم تقریره.

واحترز بقوله : «لا یکون خبرا» عن الحال التی تصلح أن تکون خبرا عن المبتدأ المذکور ، نحو ما حکی الأخفش - رحمه الله! - من قولهم «زید قائما» فزید : مبتدأ ، والخبر محذوف ، والتقدیر «ثبت قائما» وهذه الحال تصلح أن تکون خبرا ؛ فتقول «زید قائم» فلا یکون الخبر واجب الحذف ، بخلاف «ضربی العبد مسیئا» فإن الحال فیه لا تصلح أن تکون خبرا عن المبتدأ الذی قبلها ؛ فلا تقول : «ضربی العبد مسیء لأن الضرب لا یوصف بأنه مسیء.

والمضاف إلی هذا المصدر حکمه کحکم المصدر ، نحو «أتمّ تبیینی الحقّ منوطا بالحکم» فأتمّ : مبتدأ ، وتبیینی : مضاف إلیه ، والحقّ : مفعول لتبیینی ، ومنوطا : حال سدّ [ت] مسدّ خبر أتم ، والتقدیر : «أتم تبیینی الحقّ إذا کان - أو إذ کان - منوطا بالحکم».

* * *

المواضع التی یجب فیها حذف المبتدأ

ولم یذکر المصنف المواضع التی یحذف فیها المبتدأ ، وجوبا ، وقد عدّها فی غیر هذا الکتاب أربعه (1) :

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1156


1- بقی علیه موضعان آخران مما یجب فیه حذف المبتدأ (الأول) مبتدأ الاسم المرفوع بعد «لا سیما» سواء کان هذا الاسم المرفوع بعدها نکره کما فی قول امریء القیس بن حجر الکندی الذی أنشدناه فی مباحث العائد فی باب الموصول (ص 166) ، وهو : ألا ربّ یوم صالح لک منهما ولا سیّما یوم بداره جلجل أم کان معرفه کما فی قولک : أحب النابهین لا سیما علی ، فإن هذا الاسم المرفوع خبر لمبتدأ محذوف وجوبا ، والتقدیر : ولا مثل الذی هو یوم بداره جلجل ، ولا مثل الذی هو علی ، ولیس یخفی علیک أن هذا إنما یجری علی تقدیر رفع الاسم بعد «لا سیما» فأما علی جره أو نصبه فلا (الثانی) بعد المصدر النائب عن فعله الذی بین فاعله أو مفعوله بحرف جر ؛ فمثال ما بین حرف الجر فاعل المصدر قولک : سحقا لک. وتعسا لک ، وبؤسا لک ، التقدیر : سحقت وتعست وبؤست. هذا الدعاء لک ، فلک : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف وجوبا ، ولم یجعل هذا الجار والمجرور متعلقا بالمصدر لأن التعدی باللام إنما یکون إلی المفعول لا إلی الفاعل ، والتزموا حذف المبتدأ لیتصل الفاعل بفعله ، ومثال ما بین حرف الجر المفعول قولک : سقیا لک ، ورعیا لک ، والتقدیر : اسق اللهم سقیا وارع اللهم رعیا ، هذا الدعاء لک یا زید ، مثلا ، فلک : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف وجوبا ، ولم یجعل الجار والمجرور متعلقا بالمصدر فی هذا لئلا یلزم علیه وجود خطابین لاثنین مختلفین فی جمله واحده ، ولهذا لو کان المصدر نائبا عن فعل غیر الأمر ، أو کانت اللام جاره لغیر ضمیر المخاطب ، نحو «شکرا لک» : أی شکرت لک شکرا ، ونحو «سقیا لزید» : أی اسق اللهم زیدا - لم یمتنع جعل الجار والمجرور متعلقا بالمصدر ، ویصیر الکلام جمله واحده حینئذ ، والتزموا حذف المبتدأ فی هذا الموضع أیضا لیتصل العامل بمعموله.

الأول : النعت المقطوع إلی الرفع : فی مدح ، نحو : «مررت بزید الکریم» أو ذم ، نحو : «مررت بزید الخبیث» أو ترحّم ، نحو : «مررت بزید المسکین» فالمبتدأ محذوف فی هذه المثل ونحوها وجوبا ، والتقدیر «هو الکریم ، وهو الخبیث ، وهو المسکین».

الموضع الثانی : أن یکون الخبر مخصوص «نعم» أو «بئس» نحو : «نعم

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1157

الرّجل زید ، وبئس الرّجل عمرو» فزید وعمرو : خبران لمبتدإ محذوف وجوبا ، والتقدیر «هو زید» أی الممدوح زید «وهو عمرو» أی المذموم عمرو.

الموضع الثالث : ما حکی الفارسیّ من کلامهم «فی ذمّتی لأفعلنّ» ففی ذمتی : خبر لمبتدإ محذوف واجب الحذف ، والتقدیر «فی ذمّتی یمین» وکذلک ما أشبهه ، وهو ما کان الخبر فیه صریحا فی القسم.

الموضع الرابع : أن یکون الخبر مصدرا نائبا مناب الفعل ، نحو : «صبر جمیل» التقدیر «صبری صبر جمیل» فصبری : مبتدأ ، وصبر جمیل : خبره ، ثم حذف المبتدأ - الذی هو «صبری» - وجوبا (1).

* * *

قد یکون الخبر متعددا لمبتدأ واحد کان و أخواتها

وأخبروا باثنین أو بأکثرا

عن واحد کهم سراه شعرا (2).

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1158


1- وقد ورد من هذا قول الله تعالی : (فَصَبْرٌ جَمِیلٌ) وقول الشاعر : عجب لتلک قضیّه ، وإقامتی فیکم علی تلک القضیّه أعجب وقول الراجز : شکا إلیّ جملی طول السّری صبر جمیل فکلانا مبتلی لکن کون هذا مما حذف فیه المبتدأ لیس بلازم ، بل یجوز أن یکون مما حذف فیه الخبر ، وکون الحذف واجبا لیس بلازم أیضا ، فقد جوزوا أن یکون «عجب» مبتدأ و «لتلک» خبره.
2- «وأخبروا» فعل ماض وفاعله «باثنین» جار ومجرور متعلق بأخبر «أو» حرف عطف «بأکثرا» جار ومجرور معطوف بأو علی الجار والمجرور السابق «عن واحد» جار ومجرور متعلق بأخبر «کهم» الکاف جاره لقول محذوف ، وهی ومجرورها تتعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وهم : مبتدأ «سراه» خبر أول «شعرا» أصله شعراء فقصره للضروره ، وهو خبر ثان ، والجمله من المبتدأ وخبریه فی محل نصب مقول القول المقدر.

اختلف النحویون فی جواز تعدّد خبر المبتدأ الواحد بغیر حرف عطف ، نحو : «زید قائم ضاحک» فذهب قوم - منهم المصنف - إلی جواز ذلک ، سواء (1) کان الخبران فی معنی خبر واحد ، نحو : «هذا حلو حامض» أی مزّ ، أم لم یکونا کذلک ، کالمثال الأول ، وذهب بعضهم إلی أنه لا یتعدّد الخبر إلا إذا کان الخبران فی معنی خبر واحد ؛ فإن لم یکونا کذلک تعیّن العطف ؛ فإن جاء من لسان العرب شیء بغیر عطف قدّر له مبتدأ آخر ؛ کقوله تعالی : (وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ) وقول الشاعر :

58- من یک ذا بتّ فهذا بتّی ***مقیّظ مصیّف مشتّی (2).

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1159


1- الذی یستفاد من کلام الشارح - وهو تابع فیه للناظم فی شرح الکافیه - أن تعدد الخبر علی ضربین (الأول) تعدد فی اللفظ والمعنی جمیعا ، وضابطه : أن یصح الإخبار بکل واحد منهما علی انفراده ، کالآیه القرآنیه التی تلاها ، وکمثال النظم ، وکالبیتین اللذین أنشدهما. وحکم هذا النوع - عند من أجاز التعدد - أنه یجوز فیه العطف وترکه ، وإذا عطف أحدهما علی الآخر جاز أن یکون العطف بالواو وغیرها ، فأما عند من لم یجز التعدد فیجب أن یعطف أو یقدر لما عدا الأول مبتدآت (الثانی) التعدد فی اللفظ دون المعنی ، وضابطه : ألا یصح الإخبار بکل واحد منهما علی انفراده ، نحو قولهم : الرمان حلو حامض ، وقولهم : فلان أعسر أیسر ، أی یعمل بکلتا یدیه ، ولهذا النوع أحکام : منها أنه یمتنع عطف أحد الأخبار علی غیره ، ومنها أنه لا یجوز توسط المبتدأ بینها ، ومنها أنه لا یجوز تقدم الأخبار کلها علی المبتدأ ؛ فلا بد فی المثالین من تقدم المبتدأ علیهما ، والإتیان بهما بغیر عطف ؛ لأنهما عند التحقیق کشیء واحد ؛ فکل منهما یشبه جزء الکلمه.
2- ینسب هذا البیت لرؤبه بن العجاج ، وهو من شواهد سیبویه (ج 1 ص 258) ولم ینسبه ولا نسبه الأعلم ، وروی ابن منظور هذا البیت فی اللسان أکثر من مره ولم ینسبه فی إحداها ، وقد روی بعد الشاهد فی أحد المواضع قوله : * أخذته من نعجات ستّ* وزاد علی ذلک کله فی موضع آخر قوله : * سود نعاج کنعاج الدّشت* اللغه : «بت» قال ابن الأثیر : البت الکساء الغلیظ المربع ، وقیل : طیلسان من خز ، وجمعه بتوت ، وقوله «مقیظ ، مصیف ، مشتی» أی : یکفینی للقیظ وهو زمان اشتداد الحر ، ویکفینی للصیف ، وللشتاء «الدشت» الصحراء ، وأصله فارسی ، وقد وقع فی شعر الأعشی میمون بن قیس ، وذلک قوله : قد علمت فارس وحمیر والأعراب بالدّشت أیّکم نزلا قال أهل اللغه : «وهو فارسی معرب ، ویجوز أن یکون مما اتفقت فیه لغه العرب ولغه الفرس». المعنی : هذا البیت فی وصف کساء من صوف کما قال الجوهری وغیره ، ویرید الشاعر أن یقول : إذا کان لأحد من الناس کساء فإن لی کساء أکتفی به فی زمان حماره القیظ وزمان الصیف وزمان الشتاء ، یعنی أنه یکفیه الدهر کله ، وأنه قد أخذ صوفه الذی نسج منه من نعجات ست سود کنعاج الصحراء. الإعراب : «من» یجوز أن یکون اسما موصولا ، وهو مبتدأ مبنی علی السکون فی محل رفع ، ویجوز أن تکون اسم شرط مبتدأ أیضا ، وهو مبنی علی السکون فی محل رفع أیضا «یک» فعل مضارع ناقص مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف ، فإن قدرت «من» شرطیه فهذا فعل الشرط ، واسم یک علی الحالین ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «من» ولا إشکال فی جزمه حینئذ ، وإن قدرتها موصوله فإنما جزم - کما أدخل الفاء فی «فهذابتی» لشبه الموصول بالشرط «ذا» خبریک ، منصوب بالألف نیابه عن الفتحه لأنه من الأسماء السته ، وذا مضاف و «بت» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره ، والجمله من «یک» واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول إذا قدرت «من» موصوله «فهذا» الفاء واقعه فی جواب الشرط إذا قدرت «من» اسم شرط ، وإن قدرتها موصوله فالفاء زائده فی خبر المبتدأ لشبهه بالشرط فی عمومه ، وها : حرف تنبیه ، وذا : اسم إشاره مبتدأ «بتی» بت : خبر المبتدأ ، وبت مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «مقیظ ، مصیف ، مشتی» أخبار متعدده لمبتدأ واحد ، وهو اسم الإشاره ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو «من» إن قدرت «من» موصوله ، وفی محل جزم جواب الشرط إن قدرتها شرطیه ، وجمله الشرط وجوابه جمیعا فی محل رفع خبر المبتدأ علی تقدیر من شرطیه. الشاهد فیه : قوله «فهذا بتی ، مقیظ ، مصیف ، مشتی» فإنها أخبار متعدده لمبتدأ واحد من غیر عاطف ، ولا یمکن أن یکون الثانی نعتا للأول ؛ لاختلافهما تعریفا وتنکیرا ، وتقدیر کل واحد مما عدا الأول خبرا لمبتدأ محذوف خلاف الأصل ؛ فلا یصار إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1160

وقوله :

59- ینام بإحدی مقلتیه ، ویتّقی ***بأخری المنایا ؛ فهو یقظان نائم (1).

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1161


1- البیت لحمید بن ثور الهلالی ، من کلمه یصف فیها الذئب. اللغه : «مقلتیه» عینیه «المنایا» جمع منیه ، وهی فی الأصل فعیله بمعنی مفعول من منی الله الشیء یمنیه - علی وزن رمی یرمی - بمعنی قدره ، وذلک لأن المنیه من مقدرات الله تعالی علی عباده ، وقوله «فهو یقظان نائم» هکذا وقع فی أکثر کتب النحاه ، والصواب فی إنشاد هذا البیت «فهو یقظان هاجع» ؛ لأنه من قصیده عینیه مشهوره لحمید بن ثور ، وقبله قوله : إذا خاف جورا من عدوّ رمت به قصائبه والجانب المتواسع وإن بات وحشا لیله لم یضق بها ذراعا ، ولم یصبح لها وهو خاشع الإعراب : «ینام» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذئب «بإحدی» جار ومجرور متعلق بقوله ینام ، وإحدی مضاف ، ومقلتی من «مقلتیه» مضاف إلیه ، ومقلتی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ویتقی» الواو عاطفه ، یتقی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذئب ، والجمله معطوفه علی جمله «ینام» السابقه «بأخری» جار ومجرور متعلق بقوله یتقی «المنایا» مفعول به لیتقی «فهو» مبتدأ «یقظان» خبره «نائم» أو «هاجع» خبر بعد خبر. الشاهد فیه : قوله «فهو یقظان نائم» أو قوله «فهو یقظان هاجع» حیث أخبر عن مبتدأ واحد - وهو قوله «هو» - بخبرین وهما قوله «یقظان هاجع» أو قوله «یقظان نائم» من غیر عطف الثانی منهما علی الأول والشواهد علی ذلک کثیره فی کلام من یحتج بکلامه شعره ونثره ؛ فلا معنی لجحده ونکرانه. ومما استشهد به المجیز قوله تعالی : (کَلَّا إِنَّها لَظی نَزَّاعَهً لِلشَّوی) وقوله سبحانه فی قراءه ابن مسعود : (وهذا بعلی شیخ) ومنه قول علی بن أبی طالب أمیر المؤمنین : أنا الذی سمّتن أمّی حیدره کلیث غابات غلیظ القصره * أکیلکم بالسّیف کیل السّندره* فإن قوله «أنا» مبتدأ ، والاسم الموصول بعده خبره ، ویجوز أن یکون «کلیث» جارا ومجرورا یتعلق بمحذوف خبر ثان ، وقوله «أکیلکم» جمله فعلیه فی محل رفع خبر ثالث ، وهذا دلیل لمن أجاز تعدد الخبر مع اختلاف الجنس ، وهو ظاهر بعد ما بیناه.

وزعم یعضهم أنه لا یتعدّد الخبر إلا إذا کان من جنس واحد ، کأن یکون الخبران مثلا مفردین ، نحو : «زید قائم ضاحک» أو جملتین نحو : «زید قام ضحک» فأما إذا کان أحدهما مفردا والآخر جمله فلا یجوز ذلک ؛ فلا تقول : «زید قائم ضحک» هکذا زعم هذا القائل ، ویقع فی کلام المعریین للقرآن الکریم وغیره تجویز ذلک کثیرا ، ومنه قوله تعالی : (فَإِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی) جوزوا کون «تسعی» خبرا ثانیا ، ولا یتعین ذلک ؛ لجواز کونه حالا (1).

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1162


1- إذا لم تجعل جمله (تسعی) خبرا ثانیا کما یقول المعربون فهی فی محل رفع صفه لحیه ، ولیست فی محل نصب حالا من حیه کما زعم الشارح ، وذلک لأن (حیه) نکره لا مسوغ لمجیء الحال منها ، وصاحب الحال لا یکون إلا معرفه أو نکره معها مسوغ ، اللهم إلا أن تتمحل للشارح فتزعم أن الجمله حال من الضمیر الواقع مبتدأ علی رأی سیبویه الذی یجیز مجیء الحال من المبتدأ.
کان وأخواتها
عمل هذه الأفعال و ألفاظها

ترفع کان المبتدا اسما ، والخبر

تنصبه ، ککان سیّدا عمر (1)

ککان ظلّ بات أضحی أصبحا

أمسی وصار لیس ، زال برحا (2)

فتیء ، وانفکّ ، وهذی الأربعه

لشبه نفی ، أو لنفی ، متبعه (3)

ومثل کان دام مسبوقا ب- «ما»

کأعط مادمت مصیبا درهما (4).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1163


1- «ترفع» فعل مضارع «کان» قصد لفظه : فاعل ترفع «المبتدا» مفعول به لترفع «اسما» حال من قوله المبتدأ «والخبر» الواو عاطفه ، الخبر مفعول به لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، والتقدیر : وتنصب الخبر «تنصبه» تنصب : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «کان» ، والضمیر البارز المتصل مفعول به ، والجمله من تنصب وفاعله ومفعوله لا محل لها تفسیریه «ککان» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک ، کان : فعل ماض ناقص «سیدا» خبر کان مقدم «عمر» اسمها مؤخر ، مرفوع بالضمه الظاهره ، وسکن للوقف.
2- «ککان» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، و «کان» هنا قصد لفظه «ظل» قصد لفظه أیضا : مبتدأ مؤخر «بات ، أضحی ، أصبحا ، أمسی ، وصار لیس ، زال ، برحا» کلهن معطوفات علی ظل بإسقاط حرف العطف مما عدا الخامس.
3- «فتیء ، وانفک» معطوفان أیضا علی «ظل» بإسقاط حرف العطف فی الأول «وهذی» الواو للاستئناف ، ها : حرف تنبیه ، مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، وذی : اسم إشاره مبتدأ «الأربعه» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له ، «لشبه» جار ومجرور متعلق بقوله «متبعه» الآتی ، وشبه مضاف ، و «نفی» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «لنفی» جار ومجرور معطوف علی الجار والمجرور السابق «متبعه» خبر المبتدأ الذی هو اسم الإشاره.
4- «ومثل» خبر مقدم ، ومثل مضاف و «کان» قصد لفظه : مضاف إلیه «دام» قصد لفظه أیضا : مبتدأ مؤخر «مسبوقا» حال من دام «بما» الباء حرف جر ، وما قصد لفظه مجرور محلا بالباء ، والجار والمجرور متعلق بمسبوقا «کأعط» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق مرارا ، أعط : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله الأول محذوف ، والتقدیر «أعط المحتاج» مثلا «ما» مصدریه ظرفیه «دمت» دام : فعل ماض ناقص ، والتاء ضمیر المخاطب اسم دام «مصیبا» خبر دام «درهما» مفعول ثان لأعط ، وتلخیص البیت : ودام مثل کان - فی العمل الذی هو رفع الاسم ونصب الخبر - لکن فی حاله معینه ، وهی حاله ما إذا سبقت دام بما المصدریه الظرفیه الواقعه فی نحو قولک «أعط المحتاج درهما مادمت مصیبا» أی مده دوامک مصیبا ، والمراد مادمت تحب أن تکون مصیبا.

لما فرغ من الکلام علی المبتدأ والخبر شرع فی ذکر نواسخ الابتداء ، وهی قسمان : أفعال ، وحروف ؛ فالأفعال : کان وأخواتها ، وأفعال المقاربه ، وظنّ وأخواتها ؛ والحروف : ما وأخواتها ، ولا التی لنفی الجنس ، وإنّ وأخواتها.

فبدأ المصنف بذکر کان وأخواتها ، وکلّها أفعال اتفاقا ، إلا «لیس» ؛ فذهب الجمهور إلی أنها فعل ، وذهب الفارسیّ - فی أحد قولیه - وأبو بکر بن شقیر - فی أحد قولیه - إلی أنها حرف (1).

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1164


1- أول من ذهب من النحاه إلی أن لیس حرف ، هو ابن السراج وتابعه علی ذلک أبو علی الفارسی فی «الحلبیات» وأبو بکر بن شقیر ، وجماعه. واستدلوا علی ذلک بدلیلین : الدلیل الأول ، أن «لیس» أشبه الحرف من وجهین : الوجه الأول : أنه یدل علی معنی یدل علیه الحرف ، وذلک لأنه یدل علی النفی الذی یدل علیه «ما» وغیرها من حروف النفی. الوجه الثانی : أنه جامد لا یتصرف ، کما أن الحرف جامد لا یتصرف. والدلیل الثانی : أنه خالف سنن الأفعال عامه ، وبیان ذلک أن الأفعال بوجه عام مشتقه من المصدر للدلاله علی الحدث دائما والزمان بحسب الصیغ المختلفه ، وهذه الکلمه لا تدل علی الحدث أصلا ، وما فیها من الدلاله علی الزمان مخالف لما فی عامه الأفعال ؛ فإن عامه الأفعال الماضیه تدل علی الزمان الذی انقضی ، وهذه الکلمه تدل علی نفی الحدث الذی دل علیه خبرها فی الزمان الحاضر ، إلی أن تقوم قرینه تصرفه إلی الماضی أو المستقبل ، فإذا قلت : «لیس خلق الله مثله» فلیس أداه نفی ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، وجمله الفعل الماضی - وهو خلق - وفاعله فی محل نصب خبرها. وفی هذا المثال قرینه - وهی کون الخبر ماضیا - علی أن المراد نفی الخلق فی الماضی ، وقوله تعالی : (أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ) یشتمل علی قرینه تدل علی أن المراد نفی صرفه عنهم فیما یستقبل من الزمان ، ومن أجل ذلک کله قالوا : هی حرف. ویرد ذلک علیهم قبولها علامات الفعل ، ألا تری أن تاء التأنیث الساکنه تدخل علیها ؛ فتقول : لیست هند مفلحه ، وأن تاء الفاعل تدخل علیها ؛ فتقول : لست ، ولست ، ولستما ، ولستم ، ولستن. وأما عدم دلالتها علی الحدث کسائر الأفعال فإنه منازع فیه ؛ لأن المحققق الرضی ذهب إلی أن «لیس» داله علی حدث - وهو الانتفاء - ولئن سلمنا أنها لا تدل علی حدث - کما هو الراجح ، بل الصحیح عند الجمهور - فإنا نقول : إن عدم دلالتها علی حدث - لیس هو بأصل الوضع ، ولکنه طاریء علیها وعارض لها بسبب دلالتها علی النفی ، والمعتبر إنما هو الدلاله بحسب الوضع وأصل اللغه ، وهی من هذه الجهه داله علیه ؛ فلا یضرها أن یطرأ علیها ذلک الطاریء فیمنعها.

وهی ترفع المبتدأ ، وتنصب خبره ، ویسمی المرفوع بها اسما لها ، والمنصوب بها خبرا لها.

بعض هذه الأفعال یعمل بلا شرط و بعضها لا یعمل إلا بشرط

وهذه الأفعال قسمان : منها ما یعمل هذا العمل بلا شرط ، وهی : کان ، وظل ، وبات ، وأضحی ، وأصبح ، وأمسی ، وصار ، ولیس ، ومنها ما لا یعمل هذا العمل إلا بشرط ، وهو قسمان : أحدهما ما یشترط فی عمله أن یسبقه نفی لفظا أو تقدیرا ، أو شبه نفی ، وهو أربعه : زال ، وبرح ، وفتی ، وانفکّ ؛ فمثال النفی لفظا «ما زال زید قائما» ومثاله تقدیرا قوله تعالی : (قالُوا تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ) أی : لا تفتؤ ، ولا یحذف النافی معها قیاسا إلا بعد القسم کالآیه الکریمه ، وقد شذّ الحذف بدون القسم ، کقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1165

60- وأبرح ما أدام الله قومی ***بحمد الله منتطقا مجیدا(1)

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1166


1- البیت لخداش بن زهیر. اللغه : «منتطقا» قد فسره الشارح العلامه تفسیرا ، ویقال : جاء فلان منتطقا فرسه ؛ إذا جنبه - أی جعله إلی جانبه ولم یرکبه - وقال ابن فارس : هذا البیت یحتمل أنه أراد أنه لا یزال یجنب فرسا جوادا ، ویحتمل أنه أراد أنه یقول قولا مستجاذا فی الثناء علی قومه ، أی : ناطقا «مجیدا» بضم المیم : یجری علی المعنیین اللذین ذکرناهما فی قوله «منتطقا» ، وهو وصف للفرس علی الأول ؛ ووصف لنفسه علی الثانی. المعنی : یرید أنه سیبقی مدی حیاته فارسا ، أو ناطقا بمآثر قومه ، ذاکرا ممادحهم ؛ لأنها کثیره لا تفنی. وسیکون جید الحدیث عنهم ، بارع الثناء علیهم ؛ لأن صفاتهم الکریمه تنطق الألسنه بذکرهم. الإعراب : «أبرح» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «ما» مصدریه ظرفیه «أدام» فعل ماض «الله» فاعل أدام «قومی» قوم : مفعول به لأدام ، وقوم مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «بحمد» جار ومجرور متعلق بقوله «أبرح» أو هو متعلق بفعل محذوف ، والتقدیر «أحمد بحمد» وحمد مضاف ، و «الله» مضاف إلیه «منتطقا» اسم فاعل فعله انتطق ، وهو خبر «أبرح» السابق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «مجیدا» مفعول به لمنتطق علی المعنی الأول ، وأصله صفه لموصوف محذوف ، فلما حذف الموصوف أقیمت الصفه مقامه ، وأصل الکلام : لا أبرح جانبا فرسا مجیدا ، وهو خبر بعد خبر علی المعنی الثانی ، وکأنه قال : لا أبرح ناطقا بمحامد قومی مجیدا فی ذلک ؛ لأن مآثر قومی تنطق الألسنه بجید المدح. الشاهد فیه : قوله «أبرح» حیث استعمله بدون نفی أو شبه نفی ، مع کونه غیر مسبوق بالقسم ، قال ابن عصفور : وهذا البیت فیه خلاف بین النحویین ، فمنهم من قال : إن أداه النفی مراده ، فکأنه قال «لا أبرح» ومنهم من قال : إن «أبرح» غیر منفی ، لا فی اللفظ ولا فی التقدیر ، والمعنی عنده : أزول بحمد الله عن أن أکون منتطقا مجیدا ، أی : صاحب نطاق وجواد - لأن قومی یکفوننی هذا ؛ فعلی الوجه الأخیر فی کلام ابن عصفور لا استشهاد فیه. ومثل هذا البیت قول خلیفه بن براز : تنفکّ تسمع ما حییت بهالک حتّی تکونه واعلم أن شروط جواز حذف حرف النفی مطلقا ثلاثه : الأول : أن یکون هذا الحرف «لا» دون سائر أخواته من حروف النفی. الثانی : أن یکون المنفی به مضارعا کما فی الآیه ، وکما فی قول امریء القیس : فقلت : یمین الله أبرح قاعدا ولو قطعوا رأسی لدیک وأوصالی وقول عبد الله بن قیس الرقیات : والله أبرح فی مقدّمه أهدی الجیوش علیّ شکّتیه حتّی أفجّعهم بإخوتهم وأسوق نسوتهم بنسوتیه وقول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : تالله أنسی حبّها حیاتنا أو أقبرا وقول نصیب من مرثیه له فی أبی بکر بن عبد العزیز بن مروان : تالّله أنسی مصیبتی أبدا ما أسمعتنی حنینها الإبل الثالث : أن یکون ذلک فی القسم کما فی الآیه الکریمه من سوره یوسف ، وبیت امریء القیس ، وبیت عبد الله بن قیس الرقیات ، وبیت عمر ، وبیت نصیب ، وشذ الحذف بدون القسم کما فی بیت خداش ، وبیت خلیفه بن براز.

أی : لا أبرح منتطقا مجیدا ، أی : صاحب نطاق وجواد ، ما أدام الله قومی ، وعنی بذلک أنه لا یزال مستغنیا ما بقی له قومه ، وهذا أحسن ما حمل علیه البیت.

ومثال شبه النفی - والمراد به النهی - کقولک : «لا تزل قائما» ومنه قوله :

61- صاح شمّر ولا تزل ذاکر المو***ت ؛ فنسیانه ضلال مبین (1)

والدعاء ، کقولک : «لا یزال الله محسنا إلیک» ، وقول الشاعر : .

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1167


1- البیت من الشواهد التی لا بعرف قائلها. المعنی : یا صاحبی اجتهد ، واستعد للموت ، ولا تنس ذکره ؛ فإن نسیانه ضلال ظاهر. الإعراب : «صاح» منادی حذفت منه یاء النداء ، وهو مرخم ترخیما غیر قیاسی ؛ لأنه نکره ، والقیاس ألا برخم مما لیس آخره تاء إلا العلم «شمر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ولا» الواو عاطفه ، لا : ناهیه «تزل» فعل مضارع ناقص مجزوم بحرف النهی ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذاکر» خبر تزل ، وذاکر مضاف ، و «الموت» مضاف إلیه «فنسیانه» الفاء حرف دال علی التعلیل ، نسیان : مبتدأ ، ونسیان مضاف والهاء العائده إلی الموت مضاف إلیه «ضلال» خبر المبتدأ «مبین» نعت لضلال. الشاهد فیه : قوله «ولا تزل ذاکر الموت» حیث أجری فیه مضارع «زال» مجری «کان» فی العمل ؛ لکونها مسبوقه بحرف النهی ، والنهی شبیه بالنفی.

62- ألا یا اسلمی ، یا دارمیّ ، علی البلی ، ***ولا زال منهلّا بجرعائک القطر(1)

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1168


1- البیت لذی الرمه غیلان بن عقبه یقوله فی صاحبته میه. اللغه : «البلی» من بلی الثوب یبلی - علی وزن رضی یرضی - أی : خلق ورث «منهلا» منسکبا منصبا «جرعائک» الجرعاء : رمله مستویه لا تنبت شیئا «القطر» المطر. المعنی : یدعو لدار حبیبته بأن تدوم لها السلامه علی مر الزمان من طوارق الحدثان وأن یدوم نزول الأمطار بساحتها ، وکنی بنزول الأمطار عن الخصب والنماء بما یستتبع من رفاهیه أهلها ، وإقامتهم فی ربوعها ، وعدم المهاجره منها لانتجاع الغیث والکلأ. الإعراب : «ألا» أداه استفتاح وتنبیه «یا» حرف نداء ، والمنادی محذوف ، والتقدیر «یادارمیه» «اسلمی» فعل أمر مقصود منه الدعاء ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل «یادار» یا : حرف نداء ، ودار : منادی منصوب بالفتحه الظاهره ، ودار مضاف ، و «می» مضاف إلیه «علی البلی» جار ومجرور متعلق باسلمی «ولا» الواو حرف عطف ، لا : حرف دعاء «زال» فعل ماض ناقص «منهلا» خبر زال مقدم «بجرعائک» الجار والمجرور متعلق بقوله «منهلا» وجرعاء مضاف وضمیر المخاطبه مضاف إلیه «القطر» اسم زال مؤخر. الشاهد فیه : للنحاه فی هذا البیت شاهدان ، الأول : فی قوله «یا اسلمی» حیث حذف المنادی قبل فعل الأمر فاتصل حرف النداء بالفعل لفظا ، ولکن التقدیر علی دخول «یا» علی المنادی المقدر ، ولا یحسن فی مثل هذا البیت أن تجعل «یا» حرف تنبیه ؛ لأن «ألا» السابقه علیها حرف تنبیه ، ومن قواعدهم المقرره أنه لا یتوالی حرفان بمعنی واحد لغیر توکید ، ومثل هذا البیت فی ما ذکرنا قول الشماخ. یقولون لی : یا احلف ، ولست بحالف أخادعهم عنها لکیما أنالها فقد أراد : یقولون لی یا هذا احلف ، ومثله قول الأخطل : ألا یا اسلمی یا هند هند بنی بکر ولا زال حیّانا عدی آخر الدهر أراد : ألا یا هند اسلمی یا هند بنی بکر ، ومثله قول الآخر : ألا یا اسلمی ذات الدّمالیج والعقد وذات الثّنایا الغرّ والفاحم الجعد أراد : ألا یا ذات الدمالیج اسلمی ذات الدمالیج - إلخ ، ومثل الأمر الدعاء کما فی قول الفرزدق : یا أرغم الله أنفا أنت حامله یا ذا الخنی ومقال الزّور والخطل یرید : یا هذا أرغم الله أنفا - إلخ ، ومثله قول الآخر : یا لعنه الله والأقوام کلّهم والصّالحین علی سمعان من جار فیمن رواه برفع «لعنه الله» والشاهد الثانی فی قوله «ولا زال إلخ» حیث أجری «زال» مجری «کان» فی رفعها الاسم ونصب الخبر ، لتقدم «لا» الدعائیه علیها ، والدعاء شبه النفی.

وهذا [هو] الذی أشار إلیه المصنف بقوله : «وهذی الأربعه - إلی آخر البیت».

القسم الثانی : ما یشترط فی عمله أن یسبقه «ما» المصدریه الظرفیه ، وهو «دام» کقولک : «أعط ما دمت مصیبا درهما» أی : أعط مدّه دوامک مصیبا درهما ؛ ومنه قوله تعالی : (وَأَوْصانِی بِالصَّلاهِ وَالزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا) أی : مدّه دوامی حیا.

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1169

معانی هذه الألفاظ

ومعنی ظلّ : اتّصاف المخبر عنه بالخبر نهارا ، ومعنی بات : اتّصافه به لیلا ، وأضحی : اتصافه به فی الضّحی ، وأصبح : اتّصافه به فی الصباح ، وأمسی : اتّصافه به فی المساء ، ومعنی صار : التحوّل من صفه إلی [صفه] أخری ، ومعنی لیس : النفی ، وهی عند الإطلاق لنفی الحال ، نحو : «لیس زید قائما» أی : الآن وعند التقیید بزمن علی حسبه ، نحو : «لیس زید قائما غدا» ومعنی ما زال وأخواتها : ملازمه الخبر المخبر عنه علی حسب ما یقتضیه الحال نحو : «ما زال زید ضاحکا ، وما زال عمرو أزرق العینین» ومعنی دام : بقی واستمرّ.

* * *

غیر الماضی منها یعمل عمل الماضی و بیان ما یتصرف منها و ما لا یتصرف

وغیر ماض مثله قد عملا

إن کان غیر الماض منه استعملا (1)

هذه الأفعال علی قسمین (2) : أحدهما ما یتصرّف ، وهو ما عدا لیس ودام..

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1170


1- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف ، و «ماض» مضاف إلیه «مثله» مثل : حال مقدم علی صاحبها ، وصاحبها هو فاعل «عمل» الآتی ، ومثل مضاف والضمیر مضاف إلیه ، ومثل من الألفاظ المتوغله فی الإبهام فلا تفیدها الإضافه تعریفا ؛ فلهذا وقعت حالا «قد» حرف تحقیق «عملا» عمل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الماضی ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «غیر» اسم کان ، وغیر مضاف ، و «الماضی» مضاف إلیه «منه» جار ومجرور متعلق باستعمل «استعملا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الماضی ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه الکلام ، والتقدیر : إن کان غیر الماضی مستعملا فإنه یعمل مشابها الماضی.
2- هی علی قسمین إجمالا ، ولکنها علی ثلاثه أقسام تفصیلا (الأول) ما لا یتصرف أصلا فلم بأت منه إلا الماضی ، وهو نعلان : لیس ، ودام ، فإن قلت : فإنه قد سمع : یدوم ، ودم ، ودائم ، ودوام ، قلت : هذه تصرفات دام التامه التی ترفع فاعلا فقط ، والکلام إنما هو فی دام الناقصه التی ترفع الاسم وتنصب الخبر (الثانی) ما یتصرف تصرفا ناقصا ، بأن یکون المستعمل منه الماضی والمضارع واسم الفاعل ، وهو أربعه أفعال : زال ، وفتیء ، وبرح ، وانفک (الثالث) ما یتصرف تصرفا تاما بأن تجیء منه أنواع الفعل الثلاثه : الماضی ، والمضارع ، والأمر ، ویجیء منه المصدر واسم الفاعل ، وهو الباقی ، وقد اختلف النحاه فی مجیء اسم المفعول من القسم الثالث ؛ فمنعه قوم منهم أبو علی الفارسی ؛ فقد سأله تلمیذه ابن جنی عن قول سیبویه «مکون فیه» فقال : ما کل داء یعالجه الطبیب!. وأجازه غیر أبی علی ، فاحفظ ذلک.

والثانی ما لا یتصرّف ، وهو لیس ودام ، فنبّه المصنف بهذا البیت علی أن ما یتصرف من هذه الأفعال یعمل غیر الماضی منه عمل الماضی ، وذلک هو المضارع ، نحو : «یکون زید قائما» قال الله تعالی : (وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً) والأمر ، نحو : (کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ) وقال الله تعالی : (قُلْ کُونُوا حِجارَهً أَوْ حَدِیداً) واسم الفاعل ، نحو : «زید کائن أخاک» وقال الشاعر :

63- وما کلّ من یبدی البشاشه کائنا***أخاک ، إذا لم تلفه لک منجدا(1).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1171


1- البیت من الشواهد التی لم نقف لها علی نسبه إلی قائل معین. اللغه : «یبدی» یظهر «البشاشه» طلاقه الوجه «تلفه» تجده «منجدا» مساعدا. المعنی : لیس کل أحد یلقاک بوجه ضاحک أخاک الذی ترکن إلیه ، وتعتمد فی حاجتک علیه ، ولکن أخوک هو الذی تجده عونا لک عند الحاجه الإعراب : «ما» نافیه تعمل عمل لیس «کل» اسمها ، وکل مضاف ، و «من» اسم موصول مضاف إلیه «یبدی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «من» والجمله لا محل لها صله الموصول «البشاشه» مفعول به لیبدی «کائنا» خبر ما النافیه ، وهو اسم فاعل متصرف من کان الناقصه ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کل «أخاک» أخا : خبر کائن منصوب بالألف نیابه عن الفتحه لأنه من الأسماء السته ، وأخا مضاف والکاف مضاف إلیه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» حرف نفی وجزم «تلفه» تلف : فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لتلفی «لک» جار ومجرور متعلق بقوله منجدا الآتی «منجدا» مفعول ثان لتلفی ، وقال العینی : هو حال وذلک مبنی علی أن «ظن» وأخواتها تنصب مفعولا واحدا ، وهو رأی ضعیف لبعض النحاه. الشاهد فیه : قوله «کائنا أخاک» فإن «کائنا» اسم فاعل من کان الناقصه وقد عمل عملها ، فرفع اسما ونصب خبرا : أما الاسم فهو ضمیر مستتر فیه ، وأما الخبر فهو قوله «أخاک» علی ما بیناه فی إعراب البیت.

والمصدر کذلک ، واختلف الناس فی «کان» الناقصه : هل لها مصدر أم لا؟ والصحیح أن لها مصدرا ، ومنه قوله :

64- ببذل وحلم ساد فی قومه الفتی ***وکونک إیّاه علیک یسیر(1).

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1172


1- وهذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لم ینسبوها إلی قائل معین. اللغه : «بذل» عطاء «ساد» من السیاده ، وهی الرفعه وعظم الشأن. المعنی : إن الرجل یسود فی قومه وینبه ذکره فی عشیرته ببذل المال والحلم ، وهو یسیر علیک إن أردت أن تکون ذلک الرجل. الإعراب : «ببذل» جار ومجرور متعلق بساد ، «وحلم» معطوف علی بذل «ساد» فعل ماض «فی قومه» الجار والمجرور متعلق أیضا بساد ، وقوم مضاف والضمیر مضاف إلیه «الفتی» فاعل ساد «وکونک» کون : مبتدأ ، وهو مصدر کان الناقصه ؛ فمن حیث کونه مبتدأ یحتاج إلی خبر ، وهو قوله «یسیر» الآتی ، ومن حیث کونه مصدر کان الناقصه یحتاج إلی اسم وخبر ؛ فأما اسمه فالکاف المتصله به ؛ فلهذه الکاف محلان أحدهما جر بالإضافه ، والثانی رفع علی أنها الاسم ، وأما خبرها فقوله «إیا» وقوله «علیک» جار ومجرور متعلق بیسیر ، وقوله «یسیر» هو خبر المبتدأ ، علی ما تقدم ذکره. الشاهد فیه : قوله «وکونک إیاه» حیث استعمل مصدر کان الناقصه وأجراه مجراها فی رفع الاسم ونصب الخبر ، وقد بینت لک اسمه وخبره فی إعراب البیت. فهذا الشاهد یدل علی شیئین : أولهما أن «کان» الناقصه قد جاء لها مصدر فی کلام العرب ، فهو رد علی من قال لا مصدر لها. وثانیهما أن غیر الماضی من هذه الأفعال - سواء أکان اسما ، أم کان فعلا غیر ماض - یعمل العمل الذی یعمله الفعل الماضی ، وهو رفع الاسم ونصب الخبر.

وما لا یتصرف منها - وهو دام ، ولیس (1) - وما کان النفی أو شبهه شرطا فیه - وهو زال وأخواتها - لا یستعمل منه أمر ولا مصدر.

* * *

یجوز توسط خبر هذه الأفعال بینها و بین اسمها خلافا لبعضهم فی لیس و لابن معط فی دام

وفی جمیعها توسّط الخبر

أجز ، وکلّ سبقه دام حظر (2)

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1173


1- رجح العلامه الصبان أن الناقصه لها مصدر ، ودلیله علی ذلک شیئان الأول أنها تستعمل البته صله لما المصدریه الظرفیه ، ووجه الاستدلال بهذا الوجه أن ما المصدریه مع صلتها تستوجب التقدیر بمصدر ، فاستعمالهم هذا الفعل بعد ما یشیر إلی أنهم یعتقدون أن لها مصدرا ، والثانی أن العلماء جروا علی تقدیر ما دام فی نحو قوله تعالی : (ما دُمْتُ حَیًّا) بقولهم : مده دوامی حیا ، ولو أننا التزمنا أن هذا مصدر لدام التامه ، أو أن العلماء اخترعوا فی هذا التقدیر مصدرا لم یرد عن العرب ، لکنا بذلک جائرین مسیئین بمن قام علی العربیه وحفظها الظن کل الإساءه ، فلزم أن یکون هذا المصدر مصدر الناقصه فتتم الدعوی.
2- «وفی جمیعها» الجار والمجرور متعلق بتوسط ، وجمیع مضاف ، وها مضاف إلیه «توسط» مفعول به لأجز مقدم علیه ، وتوسط مضاف ، و «الخبر» مضاف إلیه «أجز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کل» مبتدأ «سبقه» سبق : مفعول به مقدم علی عامله وهو حظر ، وسبق مضاف وضمیر الغائب العائد إلی الخبر مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «دام» قصد لفظه مفعول به لسبق «حظر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وهو کل.

مراده أن أخبار هذه الأفعال - إن لم یجب تقدیمها علی الاسم ، ولا تأخیرها عنه - یجوز توسّطها بین الفعل والاسم (1) ؛ فمثال وجوب تقدیمها علی الاسم قولک : «کان فی الدّار صاحبها» ، فلا یجوز ههنا تقدیم الاسم علی الخبر ، لئلا یعود الضمیر عل متأخر لفظا ورتبه ، ومثال وجوب تأخیر الخبر عن الاسم

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1174


1- حاصل القول فی هذا الموضوع أن لخبر کان وأخواتها سته أحوال : الأول : وجوب التأخیر ، وذلک فی مسألتین ، إحداهما : أن یکون إعراب الاسم والخبر جمیعا غیر ظاهر ، نحو : کان صدیقی عدوی ، وثانیتهما : أن یکون الخبر محصورا نحو قوله تعالی : (وَما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَتَصْدِیَهً) والمکاء : التصفیر ، والتصدیه : التصفیق. الثانی : وجوب التوسط بین العامل واسمه ، وذلک فی نحو قولک : یعجبنی أن یکون فی الدار صاحبها ؛ فلا یجوز فی هذا المثال تأخیر الخبر عن الاسم ؛ لئلا یلزم منه عود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه ، کما لا یجوز أن یتقدم الخبر علی أن المصدریه لئلا یلزم تقدیم معمول الصله علی الموصول ، فلم یبق إلا توسط هذا الخبر علی ما ذکرنا. الثالث : وجوب التقدم علی الفعل واسمه جمیعا ، وذلک فیما إذا کان الخبر مما له الصداره کاسم الاستفهام ، نحو «أین کان زید»؟ الرابع : امتناع التأخر عن الاسم ، مع جواز التوسط بین الفعل واسمه أو التقدم علیهما ، وذلک فیما إذا کان الاسم متصلا بضمیر یعود علی بعض الخبر ، ولم یکن ثمه مانع من التقدم علی الفعل ، نحو «کان فی الدار صاحبها ، وکان غلام هند بعلها» یجوز أن تقول ذلک ، ویجوز أن تقول : «فی الدار کان صاحبها ، وغلام هند کان بعلها» - بنصب غلام - ولا یجوز فی المثالین التأخیر عن الاسم. الخامس : امتناع التقدم علی الفعل واسمه جمیعا ، مع جواز توسطه بینهما أو تأخره عنهما جمیعا ، نحو «هل کان زید صدیقک»؟ ففی هذا المثال یجوز هذا ، ویجوز «هل کان صدیقک زید» ولا یجوز تقدیم الخبر علی هل ؛ لأن لها صدر الکلام ، ولا توسیطه بین هل والفعل ؛ لأن الفصل بینهما غیر جائز. السادس : جواز الأمور الثلاثه ، نحو «کان محمد صدیقک» یجوز فیه ذلک کما یجوز أن تقول : صدیقک کان محمد ، وأن تقول : کان صدیقک محمد ، بنصب الصدیق.

قولک : «کان أخی رفیقی» فلا یجوز تقدیم رفیقی - علی أنه خبر - لأنه لا یعلم ذلک ، لعدم ظهور الإعراب ، ومثال ما توسّط فیه الخبر قولک : «کان قائما زید» قال الله تعالی : (وَکانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ) وکذلک سائر أفعال هذا الباب - من المتصرف ، وغیره - یجوز توسّط أخبارها بالشرط المذکور ، ونقل صاحب الإرشاد خلافا فی جواز تقدیم خبر «لیس» علی اسمها ، والصواب جوازه ، قال الشاعر :

65- سلی - إن جهلت - النّاس عنّا وعنهم ***فلیس سواء عالم وجهول (1).

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1175


1- البیت من قصیده للسمو أل بن عادیاء الغسانی ، المضروب به المثل فی الوفاء ومطلع قصیدته التی منها بیت الشاهد قوله : إذا المرء لم یدنس من اللؤم عرضه فکلّ رداء یرتدیه جمیل وإن هو لم یحمل علی النّفس ضیمها فلیس إلی حسن الثّناء سبیل اللغه : «یدنس» الدنس - بفتح الدال المهمله والنون - هو الوسخ والقذر ، والأصل فیه أن یکون فی الأمور الحسیه ، والمراد ههنا الدنس المعنوی «اللؤم» اسم جامع للخصال الدنیئه ومقابح الصفات «رداء» هو فی هذا الموضع مستعار للخصله من الخصال : أی إذا نظف عرض المرء فلم یتصف بصفه من الصفات الدنیئه فإن له بعد ذلک أن یتصف بما یشاء ، یرید أن له أن یختار من المکارم وخصال البر الخصله التی یرغبها «ضیمها» الضیم : الظلم. المعنی : یقول لمن یخاطبها : سلی الناس عنا وعمن تقارنینهم بنا - إن لم تکونی عالمه بحالنا ، مدرکه للفرق العظیم الذی بیننا وبینهم - لکی یتضح لک الحال ، فإن العالم بحقیقه الأمر لیس کمن جهلها. الإعراب : «سلی» فعل أمر ، ویاء المخاطبه فاعله «إن» شرطیه «جهلت» فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المخاطبه فاعل ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله «عنا» جار ومجرور متعلق بقوله سلی «وعنهم» جار ومجرور معطوف بالواو علی الجار والمجرور قبله «فلیس» الفاء حرف دال علی التعلیل ، ولیس : فعل ماض ناقص «سواء» خبر لیس مقدم «عالم» اسم لیس مؤخر «وجهول» معطوف علی عالم. الشاهد فیه : قوله «فلیس سواء عالم وجهول» حیث قدم خبر لیس وهو «سواء» عل اسمها وهو «عالم» وذلک جائز سائغ فی الشعر وغیره ، خلافا لمن نقل المنع عنه صاحب الإرشاد.

وذکر ابن معط أن خبر «دام» لا یتقدّم علی اسمها ؛ فلا تقول : «لا أصاحبک» ما دام قائما زید» والصواب جوازه ، قال الشاعر :

66- لا طیب للعیش ما دامت منغّصه***لذّاته بادّکار الموت والهرم (1)

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1176


1- البیت من الشواهد التی لم یعین أحد ممن اطلعنا علی کلامه قائلها. اللغه : «طیب» المراد به اللذه وما ترتاح إلیه النفس وتهفو نحوه «منغصه» اسم مفعول من التنغیص وهو التکدیر «بادکار» تذکر ، وأصله «اذتکار» فقلبت تاء الافتعال دالا ، ثم قلبت الذال دالا ، ثم أدغمت الدال فی الدال ، ویجوز فیه «اذکار» بالذال المعجمه ، علی أن تقلب المهمله معجمه بعکس الأول ثم تدغم ، ویجوز فیه بقاء کل من المعجمه والمهمله علی حاله فتقول «اذدکار» وبالوجه الأول ورد قوله تعالی : (فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ) أصله مذتکر فقلبت التاء دالا ثم أدغمتا علی ما ذکرناه أولا. المعنی : لا یرتاح الإنسان إلی الحیاه ولا یستطیب العیش مادام یتذکر الأیام التی تأتی علیه بأوجاعها وآلامها ، ومادام لا ینسی أنه مقبل لا محاله علی الشیخوخه والموت ومفارقه أحبائه وملاذه. الإعراب : «لا» نافیه للجنس «طیب» اسمها مبنی علی الفتح فی محل نصب «للعیش» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لا ، أو متعلق بطیب ، وخبر لا حینئذ محذوف «ما» مصدریه ظرفیه «دامت» دام : فعل ماض ناقص ، والتاء تاء التأنیث «منغصه» خبر دام مقدم علی اسمها «لذاته» لذات : اسم دام مؤخر ، ولذات مضاف والهاء العائده إلی العیش مضاف إلیه «بادکار» جار ومجرور متعلق بقوله منغصه ، وادکار مضاف ، و «الموت» مضاف إلیه «والهرم» معطوف بالواو علی الموت. الشاهد فیه : قوله «ما دامت منغصه لذاته» حیث قدم خبر دام وهو قوله «منغصه» علی اسمها وهو قوله «لذاته». هذا توجیه کلام الشارح العلامه کغیره من النحاه ، ردا علی ابن معط. وفیه خلل من جهه أنه ترتب علیه الفصل بین «منغصه» ومتعلقه وهو قوله «بادکار» بأجنبی عنهما وهو «لذاته». وفی البیت توجیه آخر ، وهو أن یکون اسم «دام» ضمیرا مستترا ، وقوله «منغصه» خبرها ، وقوله «لذاته» نائب فاعل لقوله «منغصه» ؛ لأنه اسم مفعول یعمل عمل الفعل المبنی للمجهول ، وعلی هذا یخلو البیت من الشاهد ؛ فلا یکون ردا علی ابن معط ومن یری رأیه. ومن الشواهد التی یستدل بها للرد علی ابن معط قول الشاعر : ما دام حافظ سرّی من وثقت به فهو الّذی لست عنه راغبا أبدا فإن قوله «حافظ سری» خبر دام ، وقوله «من وثقت به» اسمها ، وقد تقدم الخبر علی الاسم ، ولا یرد علیه الاعتراض الذی ورد علی البیت الشاهد ، ولکنه یحتمل التأویل ، إذ یجوز أن یکون اسم دام ضمیرا مستترا یعود إلی «من وثقت به» ویکون خبرها هو «حافظ سری» ، ویکون قوله «من وثقت به» فاعلا بحافظ ؛ لأنه اسم فاعل. فإن قلت : فقد عاد الضمیر علی متأخر. قلت : هو کذلک ، ولکنه مغتفر ههنا ؛ لأن الکلام علی هذا یصیر من باب الاشتغال لتقدم عاملین - وهما : دام ، وحافظ سری - وتأخر معمول واحد - وهو «من وثقت به» - فلما أعمل العامل الثانی أضمر فی الأول المرفوع ، وهو جائز عند البصریین کما ستعرفه فی باب الاشتغال ، إن شاء الله.
تقدیم الخبر علی دام وحدها أو علیها و علی «ما» المصدریه الظرفیه

وأشار بقوله : «وکلّ سبقه دام حظر» إلی أن کلّ العرب - أو کلّ النحاه - منع سبق خبر «دام» علیها ، وهذا إن أراد به أنهم منعوا تقدیم خبر دام علی «ما» المتصله بها ، نحو : «لا أصحبک قائما ما دام زید» فمسلّم ، وإن أراد أنهم منعوا تقدیمه علی «دام وحدها ، نحو «لا أصحبک ما قائما دام زید» - وعلی ذلک حمله ولده فی شرحه - ففیه نظر ، والذی یظهر أنه لا یمتنع تقدیم خبر

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1177

دام علی دام وحدها ؛ فتقول : «لا أصحبک ما قائما دام زید» کما تقول : «لا أصحبک ما زیدا کلّمت».

* * *

تقدیم الخبر علی الفعل المنفی بما أو غیرها من أدوات النفی

کذاک سبق خبر ما النّافیه

فجیء بها متلوّه ، لا تالیه (1)

یعنی أنه لا یجوز أن یتقدّم الخبر علی ما النافیه ، ویدخل تحت هذا قسمان ؛ أحدهما : ما کان النفی شرطا فی عمله ، نحو «ما زال» وأخواتها ؛ فلا تقول : «قائما ما زال زید» وأجاز ذلک ابن کیسان والنحاس ، والثانی : ما لم یکن النفی شرطا فی عمله ، نحو «ما کان زید قائما» فلا تقول : «قائما ما کان زید» ، وأجازه بعضهم (2).

ومفهوم کلامه أنه إذا کان النفی بغیر «ما» یجوز التقدیم ؛ فتقول : «قائما لم یزل زید ، ومنطلقا لم یکن عمرو» ومنعهما بعضهم (3). .

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1178


1- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «سبق» مبتدأ مؤخر ، وسبق مضاف ، و «خبر» مضاف إلیه ، وهو من جهه أخری فاعل لسبق «ما» مفعول به لسبق «النافیه» صفه لما «فجیء» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» جار ومجرور متعلق بجیء «متلوه» حال من الضمیر المجرور محلا بالباء «لا» عاطفه «تالیه» معطوف علی متلوه.
2- أصل هذا الخلاف مبنی علی خلاف آخر ، وهو : هل تستوجب «ما» النافیه أن تکون فی صدر الکلام؟ ذهب جمهور البصریین إلی أنها لا تستوجب التصدیر ، وعلی هذا أجازوا أن یتقدم خبر الناسخ المنفی بها علیها مطلقا ، ووافقهم ابنا کیسان والنحاس علی جواز تقدیم خبر الناسخ علیها إذا کان من النواسخ التی یشترط فیها النفی ؛ لأن نفیها حینئذ إیجاب فکأنه لم یکن ، بخلاف النوع الثانی.
3- ذکر ابن مالک فی شرح التسهیل أن الذی منع ذلک هو الفراء ، وهذا النع مردود بقول الشاعر : مه عاذلی فهائما لن أبرحا بمثل أو أحسن من شمس الضّحی وقال ابن مالک فی شرح الکافیه الشافیه : إن ذلک جائز عند الجمیع.

ومفهوم کلامه أیضا جواز تقدیم الخبر علی الفعل وحده إذا کان النفی بما ، نحو «ما قائما زال زید» و «ما قائما کان زید» ومنعه بعضهم.

* * *

یختار امتناع تقدیم الخبر علی لیس

ومنع سبق خبر لیس اصطفی ،

وذو تمام ما برفع یکتفی (1)

وما سواه ناقص ، والنّقص فی

فتیء لیس زال دائما قفی (2)

اختلف النحویون فی جواز تقدیم خبر «لیس» علیها ؛ فذهب الکوفیون

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1179


1- «ومنع» مبتدأ ، ومنع مضاف ، و «سبق» مضاف إلیه ، وسبق مضاف و «خبر» مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «لیس» قصد لفظه : مفعول به لسبق «اصطفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی منع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وذو» الواو للاستئناف ، ذو : مبتدأ ، وذو مضاف و «تمام» مضاف إلیه «ما» اسم موصول خبر المبتدأ «برفع» جار ومجرور متعلق بیکتفی الآتی «یکتفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما الموصوله ، وجمله یکتفی وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
2- «وما» اسم موصول مبتدأ «سواه» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله ما ، وسوی مضاف والهاء مضاف إلیه «ناقص» خبر المبتدأ «والنقص» مبتدأ «فی فتیء» جار ومجرور متعلق بقوله «قفی» الآتی «لیس ، زال» معطوفان علی «فتیء» بإسقاط حرف العطف «دائما» حال من الضمیر المستتر فی قوله «قفی» الآتی «قفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی النقص ، والجمله من قفی ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وهو «النقص». وتقدیر البیت : وما سوی ذی التمام ناقص ، والنقص قفی - أی اتبع - حال کونه مستمرا فی فتیء ولیس وزال.

والمبرد والزجاج وابن السراج وأکثر المتأخرین - ومنهم المصنف - إلی المنع ، وذهب أبو علی [الفارسیّ] وابن برهان إلی الجواز ؛ فتقول : «قائما لیس زید» واختلف النقل عن سیبویه ؛ فنسب قوم إلیه الجواز ، وقوم المنع ، ولم یرد من لسان العرب تقدّم خبرها علیها ، وإنما ورد من لسانهم ما ظاهره نقدّم معمول خبرها علیها ، کقوله تعالی : (أَلا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْرُوفاً عَنْهُمْ) وبهذا استدلّ من أجاز تقدیم خبرها علیها ، وتقریره أن «یوم یأتیهم» معمول الخبر الذی هو «مصروفا» وقد تقدم علی «لیس» قال : ولا یتقدّم المعمول إلا حیث یتقدّم العامل (1).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1180


1- هذه القاعده لیست مطرده تمام الاطراد ، وإن کان العلماء قد اتخذوها دلیلا فی کثیر من المواطن ، وجعلوها کالشیء المسلم به الذی لا یتطرق إلیه النقض ؛ ونحن ندکر لک عده مواضع أجازوا فیها تقدیم المعمول ، ولم یجیزوا فیها نقدیم العامل : الموضع الأول : إذا کان خبر المبتدأ فعلا ، لم یجز البصریون تقدیمه علی المبتدأ ؛ لئلا یلتبس المبتدأ بالفاعل ، فلا یقولون «ضرب زید» علی أن یکون فی ضرب ضمیر مستتر ، وجملته خبر مقدم ، لکن أجازوا تقدیم معمول هذا الخبر علی مبتدئه فی نحو «عمرو ضرب زیدا». فیقولون «زیدا عمرو ضرب». الموضع الثانی : خبر إن - إذا لم یکن ظرفا أو جارا ومجرورا - لم یجیزوا تقدیمه علی اسمها ؛ فلا یقولون : «إن جالس زیدا» ، وأجازوا تقدیم معموله علی الاسم ، فیقولون : «إن عندک زیدا جالس». الموضع الثالث : الفعل المنفی بلم أو لن - نحو «لم أضرب ، ولن أضرب» - لم یجیزوا تقدیمه علی النفی ، وأجازوا تقدیم معموله علیه ، نحو «زیدا لن أضرب ، وعمرا لم أصاحب». الموضع الرابع : الفعل الواقع بعد إما الشرطیه ، لم یجیزوا إیلاءه لإما ، وأجازوا إیلاء معموله لها ، نحو قوله تعالی : (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ) والغرض من القاعده التی أصلها هذا المستند : أن الغالب والکثیر والأصل هو ألا یتقدم المعمول إلا حیث یجوز أن یتقدم العامل فیه ؛ فلا یضر أن یجوز تقدیم المعمول فی بعض الأبواب لنکته خاصه به حیث لا یتقدم عامله ، ولکل موضع من المواضع الأربعه نکته لا تتسع هذه العجاله لشرحها.
من أفعال هذا الباب ما لا یکون إلا ناقصا و منها ما یکون تاما و یکون ناقصا

وقوله : «وذو تمام - إلی آخره» معناه أن هذه الأفعال انقسمت إلی قسمین ؛ أحدهما : ما یکون تاما وناقصا ، والثانی ما لا یکون إلا ناقصا ، والمراد بالتام : ما یکتفی بمرفوعه ، وبالناقص : ما لا یکتفی بمرفوعه ، بل یحتاج معه إلی منصوب.

وکلّ هذه الأفعال یجوز أن تستعمل تامّه ، إلا «فتیء» ، و «زال» التی مضارعها یزال ، لا التی مضارعها یزول فإنها تامه ، نحو «زالت الشمس» و «لیس» فإنها لا تستعمل إلا ناقصه.

ومثال التام قوله تعالی : (وَإِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ) أی : إن وجد ذو عسره ، وقوله تعالی : (خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَالْأَرْضُ) وقوله تعالی : (فَسُبْحانَ اللهِ حِینَ تُمْسُونَ وَحِینَ تُصْبِحُونَ)

* * *

لا یفصل بین العامل و اسمه بمعمول خبره، إلا إذا کان المعمول ظرفا أو مجرورا

ولا یلی العامل معمول الخبر

إلا إذا ظرفا أتی أو حرف جر (1).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1181


1- «ولا» نافیه «یلی» فعل مضارع «العامل» مفعول به لیلی مقدم علی الفاعل «معمول» فاعل یلی ، ومعمول مضاف و «الخبر» مضاف إلیه «إلا» أداه استثناء «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «ظرفا» حال مقدم علی صاحبه ، وهو الضمیر المستتر فی أتی «أتی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «معمول الخبر» السابق «أو» حرف عطف «حرف» معطوف علی قوله «ظرفا» وحرف مضاف و «جر» مضاف إلیه ، وجمله «أتی» وفاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وهی فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یفصح عنه الکلام ، وتقدیره : فإنه یلیه ، وهذه الجمله کلها فی موضع الاستثناء من مستثنی منه محذوف ، وهو عموم الأوقات ، وکأنه قال : لا یلی معمول الخبر العامل فی وقت ما من الأوقات إلا فی وقت مجیئه ظرفا أو حرف جر.

یعنی أنه لا یجوز أن یلی «کان» وأخواتها معمول خبرها الذی لیس بظرف ولا جار ومجرور ، وهذا یشمل حالین :

أحدهما : أن یتقدم معمول الخبر [وحده علی الاسم] ویکون الخبر مؤخرا عن الاسم ، نحو «کان طعامک زید آکلا» وهذه ممتنعه عند البصریین ، وأجازها الکوفیون.

الثانی : أن یتقدم المعمول والخبر علی الاسم ، ویتقدم المعمول علی الخبر ، نحو «کان طعامک آکلا زید» وهی ممتنعه عند سیبویه ، وأجازها بعض البصریین.

ویخرج من کلامه أنه إذا تقدم الخبر والمعمول علی الاسم ، وقدّم الخبر علی المعمول جازت المسأله ؛ لأنه لم یل «کان» معمول خبرها ؛ فتقول «کان آکلا طعامک زید» ولا یمنعها البصریون.

فإن کان المعمول ظرفا أو جارا ومجرورا جاز إیلاؤه «کان» عند البصریین والکوفیین ، نحو «کان عندک زید مقیما ، وکان فیک زید راغبا».

* * *

إذا ورد فی کلام العرب ما ظاهره إیلاء العامل معمول خبره وجب تأویله

ومضمر الشأن اسما انو إن وقع

موهم ما استبان أنّه امتنع (1).

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1182


1- «مضمر» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله «انو» الآتی ، ومضمر مضاف و «الشأن» مضاف إلیه «اسما» حال من مضمر «انو» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «وقع» فعل ماض فعل الشرط ، مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وسکن للوقف «موهم» فاعل وقع ، وموهم مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «استبان» فعل ماض «أنه» أن : حرف توکید ونصب ، والهاء ضمیر الغائب اسمها مبنی علی الضم فی محل نصب «امتنع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر أن ، وأن ومعمولاها فی تأویل مصدر فاعل لاستبان ، و تقدیره : استبان امتناعه ، وجمله «استبان» وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول. وتقدیر البیت : وانو مضمر الشأن حال کونه اسما لکان إن وقع فی بعض الکلام ما یوهم الأمر الذی وضح امتناعه ، وهو إیلاء کان معمول خبرها.

یعنی أنه إذا ورد من لسان العرب ما ظاهره أنه ولی «کان» وأخواتها معمول خبرها فأوّله علی أنّ فی «کان» ضمیرا مستترا هو ضمیر الشأن ، وذلک نحو قوله :

67- قنافذ هدّاجون حول بیوتهم ***بما کان إیّاهم عطیّه عوّدا(1)

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1183


1- البیت للفرزدق ، من کلمه یهجو فیها جریرا وعبد القیس ، وهی من النقائض بین جریر والفرزدق ، وأولها قوله : رأی عبد قیس خفقه شوّرت بها یدا قابس ألوی بها ثمّ أخمدا اللغه : «قنافذ» جمع قنفذ ، وهو - بضمتین بینهما سکون ، أو بضم القاف وسکون النون وفتح الفاء ، وآخره ذال معجمه أو دال مهمله - حیوان یضرب به المثل فی السری ؛ فیقال : هو أسری من القنفذ ، وقالوا أیضا «أسری من أنقد» وأنقد : اسم للقنفذ ، ولا ینصرف ولا تدخله الألف واللام ، کقولهم للأسد : أسامه ، وللذئب : ذؤاله ، قاله المیدانی (1 / 239 الخیریه) ثم قال : «والقنفذ لا ینام اللیل ، بل یجول لیله أجمع» اه ، ویقال فی مثل آخر «بات فلان بلیل أنقد» وفی مثل آخر «اجعلوا لیلکم لیل أنقد» وذکر مثله العسکری فی جمهره الأمثال (بهامش المیدانی 2 / 7) «هداجون» جمع هداج وهو صیغه مبالغه من الهدج أو الهدجان ، والهدجان - بفتحات - ومثله الهدج - بفتح فسکون - مشیه الشیخ ، أو مشیه فیها ارتعاش ، وباب فعله ضرب ، ویروی «قنافذ دراجون» والدراج : صیغه مبالغه أیضا من «درج الصبی والشیخ» - من باب دخل - إذا سار سیرا متقارب الخطو «عطیه» هو أبو جریر. المعنی : یرید وصفهم بأنهم خونه فجار ، یشبهون القنافذ حیث یسیرون باللیل طلبا للسرقه أو للدعاره والفحشاء ؛ وإتما السبب فی ذلک تعوید أبیهم إیاهم ذلک. الإعراب : «قنافذ» خبر لمبتدأ محذوف تقدیره : هم قنافذ ، وأصله هم کالقنافذ ؛ فحذف حرف التشبیه مبالغه «هداجون» صفه لقنافذ ، مرفوع بالواو نیابه عن الضمه لأنه جمع مذکر سالم ، والنون عوض عن التنوین فی الاسم المفرد «حول» ظرف مکان متعلق بهداجون ، وحول مضاف ، وبیوت من «بیوتهم» مضاف إلیه ، وبیوت مضاف والضمیر مضاف إلیه «بما» الباء حرف جر ، وما : یحتمل أن تکون موصولا اسمیا ، والأحسن أن تکون موصولا حرفیا «کان» فعل ماض ناقص «إیاهم» إیا : مفعول مقدم علی عامله ، وهو عود ، وستعرف ما فیه ، وقوله «عطیه» اسم کان «عودا» فعل ماض ، مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی عطیه ، وجمله الفعل والفاعل فی محل نصب خبر «کان». وهذا الإعراب إنما هو بحسب الظاهر ، وهو الذی یعرب الکوفیون البیت علیه ویستدلون به ، وهو إعراب غیر مرضی عند جمهره علماء النحو من البصریین ، وستعرف الإعراب المقبول عندهم عند بیان الاستشهاد بالبیت. الشاهد فیه : قوله «بما کان إیاهم عطیه عودا» حیث إن ظاهره یوهم أن الشاعر قد قدم معمول خبر کان وهو «إیاهم» علی اسمها وهو «عطیه» مع تأخیر الخبر وهو جمله «عود» عن الاسم أیضا ؛ فلزم أن یقع معمول الخبر بعد الفعل ویلیه ، هذا هو ظاهر البیت ، والقول بجواز هذا الظاهر هو مذهب الکوفیین ، وهم یعربون البیت علی الوجه غیر المرضی الذی ذکرناه فی الإعراب ، والبصریون یأبون ذلک ویمنعون أن یکون «عطیه» اسم کان ، ولهم فی البیت ثلاثه توجهات : أحدها : وهو الذی ذکره الشارح العلامه تبعا للمصنف ، أن اسم کان ضمیر الشأن وقوله «عطیه» مبتدأ ، وجمله «عودا» فی محل رفع خبر المبتدأ ، وإیاهم : مفعول به لعود ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب خبر کان ؛ فلم یتقدم معمول الخبر علی الاسم لأن اسم کان مضمر یلی العامل. والتوجیه الثانی : أن «کان» فی البیت زائده ، و «عطیه عود» مبتدأ وخبر ، وجمله المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، وهو «ما» ، أی بالذی عطیه عودهموه. والثالث : أن اسم «کان» ضمیر مستتر یعود علی «ما» الموصوله ، وجمله عطیه عود من المبتدأ والخبر فی محل نصب خبر کان ، وجمله کان ومعمولیها لا محل لها من الإعراب صله الموصول. والعائد - علی هذا التوجیه والذی قبله - محذوف تقدیره هنا : بما کان عطیه عودهموه ومنهم من یقول : هذا البیت من الضرورات التی تباح للشاعر ، ولا یجوز لأحد من المتکلمین أن یقیس فی کلامه علیها. قال المحققون من العلماء : والقول بالضروره متعین فی قول الشاعر ، ولم نقف علی اسمه : باتت فؤادی ذات الخال سالبه فالعیش إن حمّ لی عیش من العجب فذات الخال : اسم بات ، وسالبه : خبره ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله یعود علی ذات الخال ، وفؤادی : مفعول به مقدم علی عامله الذی هو قوله سالبه ، وزعموا أنه لا یمکن فی هذا البیت أن یجری علی إحدی التوجیهات السابقه ، ومثله قول الآخر : لئن کان سلمی الشّیب بالصّدّ مغریا لقد هوّن السّلوان عنها التّحلّم فالشیب : اسم کان ، ومغریا خبره ، وفیه ضمیر مستتر یعود علی الشیب هو فاعله وسلمی مفعول به لمغریا تقدم علی اسم کان ، ولا تتأتی فیه التوجیهات السابقه. ومن العلماء من خرج هذین البیتین تخریجا عجیبا ؛ فزعم أن «فؤادی» منادی بحرف نداء محذوف ، وکذلک «سلمی» وکأن الشاعر قد قال : باتت یا فؤادی ذات الخال سالبه إیاک ، ولئن کان یا سلمی الشیب مغریا إیاک بالصد ، وجمله النداء فی البیتین لا محل لها معترضه بین العامل ومعمولیه.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1184

فهذا ظاهره أنه مثل «کان طعامک زید آکلا» ویتخرّج علی أن فی «کان» ضمیرا مستترا هو ضمیر الشأن [وهو اسم کان].

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1185

ومما ظاهره أنه مثل «کان طعامک آکلا زید» قوله :

68- فأصبحوا والنّوی عالی معرّسهم ***ولیس کلّ النّوی تلقی المساکین (1)

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1186


1- البیت لحمید الأرقط ، وکان بخیلا ، فنزل به أضیاف ، فقدم لهم تمرا ، والبیت من شواهد کتاب سیبویه (ج 1 ص 35) وقبله قوله : باتوا وجلّتنا الصّهباء بینهم کأنّ أظفارهم فیها السّکاکین اللغه : «جلتنا» بضم الجیم وتشدید اللام مفتوحه - وعاء یتخذ من الخوص یوضع فیه التمر یکنز فیه ، وجمعه جلل - بوزن غرفه وغرف - ویجمع أیضا علی جلال ، وهی عربیه معروفه «الصهباء» یرید أن لونها الصهبه ، قال الأعلم فی شرح شواهد سیبویه : الجمله قفه التمر تتخذ من سعف النخل ولیفه ؛ فلذلک وصفها بالصهبه ، اه ، «فأصبحوا» دخلوا فی الصباح «معرسهم» اسم مکان من «عرس بالمکان» - بتشدید الراء مفتوحه - أی نزل به لیلا. المعنی : یصف أضیافا نزلوا به فقراهم تمرا ؛ یقول : لما أصبحوا ظهر علی مکان نزولهم نوی التمر کومه مرتفعه ، مع أنهم لم یکونوا یرمون کل نواه یأکلون تمرتها ؛ بل کانوا یلقون بعض النوی ویبلعون بعضا ، إشاره إلی کثره ما قدم لهم منه ، وکثره ما أکلوا ، ووصفهم بالشره. الإعراب : «فأصبحوا» فعل وفاعل «و» حالیه «النوی» مبتدأ «عالی» خبره ، وعالی مضاف ومعرس من «معرسهم» مضاف إلیه ، ومعرس مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال من الواو فی أصبحوا «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمها ضمیر الشأن «کل» مفعول به مقدم لقوله «تلقی» وکل مضاف ، و «النوی» مضاف إلیه «نلقی» فعل مضارع «المساکین» فاعل تلقی ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب خبر لیس ، وهذا الإعراب جار علی الذی اختاره العلماء کما ستعرف. الشاهد فیه : قوله «ولیس کل النوی تلقی المساکین» ولکی یتضح أمر الاستشهاد بهذا البیت تمام الاتضاح نبین لک أولا أنه یروی برفع کل وبنصبه ، ویروی «یلقی المساکین» بیاء المضارعه کما یروی «تلقی المساکین» بالتاء ؛ فهذه أربع روایات. أما روایه رفع «کل» - سواء أکانت «ولیس کل النوی یلقی المساکین» أم کانت «ولیس کل النوی تلقی المساکین» - فلیس فعل ماض ناقص ، وکل : اسم لیس ، وکل مضاف ، والنوی : مضاف إلیه ، ویلقی أو تلقی : فعل مضارع ، والمساکین : فاعله ، وجمله الفعل والفاعل فی محل نصب خبر لیس ، ولا شاهد فی هذا البیت علی هاتین الروایتین لما نحن فیه ، ولیس فیه إیهام لأمر غیر جائز ، غیر أن الکلام یحتاج إلی تقدیر ضمیر یربط جمله خبر لیس باسمها ، وأصل الکلام : ولیس کل النوی یلقیه المساکین ، أو تلقیه المساکین. فإن قلت : کیف جاز أن یروی «تلقیه المساکین» بتأنیث الفعل مع أن فاعله مذکر ، إذ المساکین جمع مسکین. فالجواب عن ذلک : أن المساکین جمع تکسیر ، وجمع التکسیر یجوز فی فعله التذکیر والتأنیث بإجماع النحاه بصریهم وکوفیهم ، سواء أکان مفرد جمع التکسیر مذکرا أم کان مفرده مؤنثا ، ومن ورود فعله مؤنثا - مع أن مفرده مذکر - قول الله تعالی : (قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا ، قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا ، وَلکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا) فإن مفرد الأعراب أعرابی. وأما روایه نصب کل والفعل «یلقی» بیاء المضارعه ، فلیس : فعل ماض ناقص ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، وکل مفعول مقدم لیلقی ، وکل مضاف والنوی : مضاف إلیه ، ویلقی : فعل مضارع ، والمساکین : فاعله ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب خبر لیس ، ولا یجوز فی البیت علی هذه الروایه غیر هذا الوجه من الإعراب ، نعنی أنه لا یجوز أن یکون قوله المساکین اسم لیس مؤخرا ، ویلقی فعلا مضارعا فاعله ضمیر مستتر یعود إلی المساکین ، وجمله یلقی وفاعله فی محل نصب خبر لیس تقدم علی اسمها. فإن قلت : فلم لا یجوز أن یکون المضارع مسندا إلی ضمیر مستتر یعود إلی المساکین إذا روی البیت «ولیس کل النوی یلقی المساکین» بنصب کل؟ فالجواب أن ننبهک إلی أن الفعل المسند إلی ضمیر یعود إلی جمع التکسیر لا یجوز أن یکون کفعل الواحد المذکر ، فأنت لا تقول : الأعراب قال ، ولا تقول : المساکین یلقی ، وإنما یجوز فیه حینئذ أن یکون ضمیر الجماعه : فتقول : الأعراب قالوا ، وتقول المساکین یلقون ، ویجوز فیه أن یکون مثل فعل الواحد المؤنث ، فتقول : الأعراب قالت : أو تقول : المساکین ألقت أو تلقی ، وکذا إذا تقدم الفعل وأسند إلی ضمیر جمع التکسیر المؤخر عنه یجب أن تقول : یلقون المساکین ، أو تقول : تلقون المساکین ، أو یقول تلقی المساکین ، فلما لم یقل شیئا من ذلک علمنا أنه أسنده إلی الاسم الظاهر بعده. وأما روایه نصب «کل» والفعل «تلقی» بالتاء الفوقیه فالکوفیون یعربونها هکذا - کل : مفعول مقدم لتلقی ، وکل مضاف والنوی : مضاف إلیه ، وتلقی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المساکین ، والجمله من الفعل وفاعله المستتر فیه فی محل نصب خبر لیس تقدم علی اسمه ، والمساکین : اسم لیس تأخر عن خبره ، ویستدل الکوفیون بهذا البیت - علی هذا الإعراب - علی أنه یجوز أن یقع بعد لیس وأخواتها معمول خبرها إذا کان خبرها مقدما علی اسمها ، کما فی البیت. والبصریون یقولون : إن هذا الإعراب غیر لازم فی هذا البیت ، وعلی هذا لا یکون البیت دلیلا علی ما زعمتم ، والإعراب الذی نراه هو أن یکون لیس فعلا ناقصا ، واسمه ضمیر شأن محذوف ، وکل : مفعول مقدم لتلقی ، والنوی : مضاف إلیه ، وتلقی فعل مضارع ، والمساکین : فاعله ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب خبر لیس ، والتقدیر : ولیس (هو : أی الحال والشأن) کل النوی تلقی المساکین ؛ فلم یقع بعد لیس معمول خبرها عند التحقیق ، بل الواقع بعدها هو اسمها المحذوف وموضعه بعدها وإذا علمت هذا فاعلم أن ابن الناظم قد استشهد بهذا البیت لمذهب الکوفیین علی الوجه الذی ذکرناه عنهم من الإعراب ؛ فأنکر العینی علیه ذلک ، وقال : وهذا وهم منه ؛ لأنه لو کان المساکین اسم لیس لقال «یلقون المساکین» کما تقول : قاموا الزیدون ، علی أن الجمله من الفعل وفاعله خبر مقدم ، والاسم بعدها مبتدأ مؤخر ، والبیت لم یرو إلا «یلقی المساکین» بالیاء التحتیه. واسم لیس فی هذا البیت ضمیر الشأن عند الکوفیین والبصریین ، اه کلامه بحروفه. والعبد الضعیف - غفر الله له ولوالدیه! - یری أن فی کلام العینی هذا تحاملا علی ابن الناظم لا یقره الإنصاف ، وأن فیه خللا من عده وجوه. الأول : أن قوله «والبیت لم یرو إلا یلقی المساکین بالیاء التحتیه» غیر صحیح ؛ فقد علمت أنه یروی بالیاء التحتیه والتاء الفوقیه ، وهذه عباره الشارح العلامه تنادی بأنه قد روی بالتاء ، وأن الاستشهاد بالبیت لمذهب الکوفیین إنما یتجه علی روایه التاء ؛ فکان علیه أن یمسک عن تخطئته فی الروایه ، لأن الروایه ترجع إلی الحفظ لا إلی العقل ، ولا شک أنه اطلع علی کلام شارحنا لأنه شرح شواهده. الثانی : فی قوله «ولو کان المساکین اسم لیس لقال یلقون المساکین» لیس بصواب ، إذ لا یلزم علی کون المساکین اسم لیس أن یقول الشاعر : یلقون المساکین ، بل یجوز له أن یقول ذلک ، وأن یقول : تلقی المساکین ، کما بینا لک ، وقد قال العباره الثانیه علی روایه الجماعه من أثبات العلماء. الثالث : أن تنظیره بقوله «کما تقول قاموا الزیدون ، علی أن الجمله خبر مقدم والاسم بعدها مبتدأ مؤخر» لیس تنظیرا صحیحا ، لأن الاسم فی الکلام الذی نظر به جمع مذکر سالم ، ومذهب البصریین أنه لا یجوز فی فعله إلا التذکیر ، فلم یتم له التنظیر ، والله یغفر لنا وله!! ومن مجموع ما قدمنا ذکره من الکلام علی هذا البیت تتبین لک خمسه أمور : الأول : أن ثلاث روایات لا یجوز علی کل روایه منها فی البیت إلا وجه واحد من وجوه الإعراب. الثانی : أنه لا شاهد فی البیت لمذهب الکوفیین علی کل روایه من هذه الروایات الثلاث. الثالث : أن استشهاد الکوفیین بالبیت علی ما ذهبوا إلیه لا یجوز إلا علی الروایه الرابعه ، وهی «ولیس کل النوی تلقی المساکین». الرابع : أن البیت یحتمل علی الروایه الرابعه وجها من الإعراب غیر ما أعربه علیه الکوفیون. الخامس : أن استدلال الکوفیین بالبیت لم یتم ؛ لأن الدلیل متی تطرق إلیه الاحتمال سقط به الاستدلال ، وأنت خبیر أن الاستدلال والاستشهاد غیر التمثیل.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1187

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1188

- إذا قریء بالتاء المثناه من فوق - فیخرّج البیتان علی إضمار الشأن :

والتقدیر فی الأول «بما کان هو» أی : الشأن ؛ فضمیر الشأن اسم کان ،

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1189

وعطیه : مبتدأ ، وعوّد : خبره ، وإیاهم : مفعول عوّد ، والجمله من المبتدأ وخبره خبر کان ؛ فلم یفصل بین «کان» واسمها معمول الخبر ؛ لأن اسمها مضمر قبل المعمول.

والتقدیر فی البیت الثانی «ولیس هو» أی : الشأن ؛ فضمیر الشأن اسم لیس ، وکلّ [النوی] منصوب بتلقی ، وتلقی المساکین : فعل وفاعل [والمجموع] خیر لیس ، هذا بعض ما قیل فی البیتین.

* * *

تأتی «کان» زائده، و بیان مواضع زیادتها، و شروطها

وقد تزاد کان فی حشو : کما

کان أصحّ علم من تقدّما (1)

کان علی ثلاثه أقسام ؛ أحدها : الناقصه ، والثانی : التامّه ، وقد تقدم ذکرهما والثالث : الزائده ، وهی المقصوده بهذا البیت ، وقد ذکر ابن عصفور أنها تزاد بین الشیئین المتلازمین : کالمبتدأ وخبره ، نحو «زید کان قائم» والفعل ومرفوعه ؛ نحو «لم یوجد کان مثلک» والصله والموصول ، نحو «جاء الّذی کان أکرمته» والصفه والموصوف ، «مررت برجل کان قائم» وهذا یفهم أیضا من إطلاق قول المصنف «وقد تزاد کان فی حشو» وإنما تنقاس زیادتها بین «ما»

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1190


1- «وقد» حرف تقلیل «تزاد» فعل مضارع مبنی للمجهول «کان» قصد لفظه : نائب فاعل تزاد «فی حشو» جار ومجرور متعلق بتزاد «کما» الکاف جاره لقول محذوف «ما» تعجبیه ، وهی نکره تامه مبتدأ ، وسوغ الابتداء بها ما فیها من معنی التعجب «کان» زائده «أصح» فعل ماض فعل تعجب ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود علی ما التعجبیه «علم» مفعول به لأصح ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول فی محل رفع خبر المبتدأ ، وعلم مضاف و «من» اسم موصول مضاف إلیه «تقدما» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والجمله من تقدم وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.

وفعل التعجب ، نحو «ما کان أصحّ علم من تقدّما (1)» ولا تزاد فی غیره إلا سماعا.

وقد سمعت زیادتها بین الفعل ومرفوعه ، کقولهم (2) : ولدت فاطمه بنت الخرشبّ الأنماریه الکمله من بنی عبس لم یوجد کان أفضل منهم.

و [قد] سمع أیضا زیادتها بین الصفه والموصوف کقوله :

69- فکیف إذا مررت بدار قوم ***وجیران لنا کانوا کرام (3).

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1191


1- مما ورد من زیادتها بین «ما» التعجبیه وفعل التعجب قول الشاعر : لله درّ أنو شروان من رجل ما کان أعرفه بالدّون والسّفل ونظیره قول الحماسی (انظر شرح التبریزی 3 / 22 بتحقیقنا) : أبا خالد ما کان أوهی مصیبه أصابت معدّا یوم أصبحت ثاویا وقول امریء القیس بن حجر الکندی (وهو الشاهد رقم 249 الآتی فی هذا الکتاب) : أری أمّ عمرو دمعها قد تحدّرا بکاء علی عمرو ، وما کان أصبرا إذا قدرت الکلام وما کان أصبرها ، وقول عروه ابن أذینه : ما کان أحسن فیک العیش مؤتنفا غضّا ، وأطیب فی آصالک الأصلا
2- قائل هذا الکلام هو قیس بن غالب ، فی فاطمه بنت الخرشب ، من بنی أنمار ابن بغیض بن ریث بن غطفان ، وأولادها هم : أنس الفوارس ، وعماره الوهاب ، وقیس الحفاظ وربیع الکامل ، وأبوهم زیاد العبسی ، وکان کل واحد منهم نادره أقرانه شجاعه وبساله ورفعه شأن.
3- البیت للفرزدق ، من قصیده له یمدح فیها هشام بن عبد الملک - وقیل : یمدح سلیمان بن عبد الملک - وقد أنشده سیبویه (ج 1 ص 189) ببعض تغییر. الإعراب : «کیف» اسم استفهام أشرب معنی التعجب ، وهو مبنی علی الفتح فی محل نصب حال من فاعل هو ضمیر مستتر فی فعل محذوف ، وتقدیر الکلام : کیف أکون ، مثلا «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «مررت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «بدار» جار ومجرور متعلق بمررت ، ودار مضاف و «قوم» مضاف إلیه «وجیران» معطوف علی دار قوم «لنا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لجیران «کانوا» زائده - وستعرف ما فیه - «کرام» صفه لجیران مجرور وعلامه جره الکسره الظاهره فی آخره. الشاهد فیه : قوله «وجیران لنا کانوا کرام» حیث زیدت «کانوا» بین الصفه وهی قوله «کرام» والموصوف وهو قوله «جیران». هذا مقتضی کلام الشارح العلامه ، وهو ما ذهب إلیه إمام النحاه سیبویه ، لکن قال ابن هشام فی توضیحه : إن شرط زیاده «کان» أن تکون وحدها ؛ فلا تزاد مع اسمها ، وأنکر زیادتها فی هذا البیت ، وهو تابع فی هذا الکلام لأبی العباس محمد بن یزید المبرد ؛ فإنه منع زیاده کان فی هذا البیت ، علی زعمه أنها إنما تزاد مفرده لا اسم لها ولا خبر ، وخرج هذا البیت علی أن قوله «لنا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان مقدم علیها ، والواو المتصله بها اسمها ، وغایه ما فی الباب أن الشاعر فصل بین الصفه وموصوفها بجمله کامله من کان واسمها وخبرها ، وقدم خبر کان علی اسمها ، وتقدیر الکلام - علی هذا - وجیران کرام کانوا لنا. والذی ذهب إلیه سیبویه أولی بالرعایه ؛ لأن اتصالها باسمها لا یمنع من زیادتها ، ألا تری أنهم یلغون ظننت» متأخره ومتوسطه ، ولا یمنعهم إسنادها إلی اسمها من إلغائها ، ثم المصیر إلی تقدیم خبر «کان» علیها والفصل بین الصفه وموصوفها عدول عما هو أصل إلی شیء غیره. قال سیبویه : «وقال الخلیل : إن من أفضلهم کان زیدا ، علی إلغاء کان ، وشبهه بقوله الشاعر : * وجیران لنا کانوا کرام*» اه وقال الأعلم : «الشاهد فیه إلغاء کان وزیادتها توکیدا وتبیینا لمعنی المضی ، والتقدیر وجیران لنا کرام کانوا کذلک» اه. هذا ، ومن شواهد زیاده «کان» بین الصفه وموصوفها - من غیر أن تکون متصله باسمها - قول جابر الکلابی (وانظر معجم البلدان ماده کتیفه) : وماؤ کما العذب الّذی لو شربته شفاء لنفس کان طال اعتلالها فإن جمله «طال اعتلالها» فی محل جر صفه لنفس ، وقد زاد بینهما «کان».

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1192

وشذّ زیادتها بین حرف الجر ومجروره ، کقوله :

70- سراه بنی أبی بکر تسامی ***علی کان المسوّمه العراب (1).

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1193


1- أنشد الفراء هذا البیت ، ولم ینسبه إلی قائل ؛ ولم یعرف العلماء له قائلا ، ویروی المصراع الأول منه : * جیاد بنی أبی بکر تسامی* اللغه : «سراه» جمع سری ، وهو جمع عزیز ؛ فإنه یندر جمع فعیل علی فعله ، والجیاد : جمع جواد ، وهو الفرس النفیس «تسامی» أصله تتسامی - بتاءین - فحذف إحداهما تخفیفا «المسومه» الخیل التی جعلت لها علامه ثم ترکت فی المرعی «العراب» هی خلاف البراذین والبخاتی ، ویروی : * علی کان المطهّمه الصّلاب* والمطهمه : البارعه التامه فی کل شیء ، والصلاب : جمع صلب ، وهو القوی الشدید. المعنی : من رواه «سراه بنی أبی بکر - إلخ» فمعناه : إن سادات بنی أبی بکر یرکبون الخیول العربیه التی جعلت لها علامه تتمیز بها عما عداها من الخیول. ومن رواه «جیاد بنی أبی بکر - إلخ» فمعناه : إن خیول بنی أبی بکر لتسمو قیمتها ویرتفع شأنها علی جمیع ما عداها من الخیول العربیه ، یرید أن جیادهم أفضل الجیاد وأعلاها. الإعراب : «جیاد» مبتدأ ، وجیاد مضاف ، و «بنی» مضاف إلیه ، وبنی مضاف و «أبی» مضاف إلیه ، وأبی مضاف ، و «بکر» مضاف إلیه «تسامی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی جیاد ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «علی» حرف جر «کان» زائده «المسومه» مجرور بعلی «العراب» نعت للمسومه ، والجار والمجرور متعلق بقوله تسامی. الشاهد فیه : قوله «علی کان المسومه» حیث زاد «کان» بین الجار والمجرور ، ودلیل زیادتها أن حذفها لا یخل بالمعنی.

وأکثر ما تزاد بلفظ الماضی ، وقد شذّت زیادتها بلفظ المضارع فی قول أمّ عقیل بن أبی طالب :

71- أنت تکون ماجد نبیل ***إذا تهبّ شمأل بلیل (1).

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1194


1- البیت - کما قال الشارح - لأم عقیل بن أبی طالب ، وهی فاطمه بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف ، وهی زوج أبی طالب بن عبد المطلب عم النبی صلی الله علیه وسلم وأبی أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه ، تقوله وهی ترقص ابنها عقیلا ، ویروی بیت الشاهد مع ما قبله هکذا : إنّ عقیلا کاسمه عقیل وبیبی الملفّف المحمول أنت تکون السّیّد النّبیل إذا تهبّ شمأل بلیل * یعطی رجال الحیّ أو ینیل* اللغه : «ماجد» کریم «نبیل» فاضل شریف «تهب» مضارع هبت الریح هبوبا وهبیبا ، إذا هاجت «شمأل» هی ریح تهب من ناحیه القطب «بلیل» رطبه ندیه. الإعراب : «أنت» ضمیر منفصل مبتدأ «تکون» زائده «ماجد» خبر المبتدأ «نبیل» صفه لماجد «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «تهب» فعل مضارع «شمأل» فاعل تهب «بلیل» نعت لشمأل ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه الکلام ، والتقدیر : إذا تهب شمأل بلیل فأنت ماجد نبیل حینئذ. الشاهد فیه : قولها «أنت تکون ماجد» حیث زادت المضارع من «کان» بین المبتدأ وخبره ، والثابت زیادته إنما هو الماضی دون المضارع ؛ لأن الماضی لما کان مبنیا أشبه الحرف ، وقد علمنا أن الحروف تقع زائده ، کالباء ، وقد زیدت الباء فی المبتدأ فی نحو «بحسبک درهم» وزیدت فی خبر لیس فی نحو قوله تعالی (أَلَیْسَ اللهُ بِکافٍ عَبْدَهُ) ونحو ذلک ؛ فأما المضارع فهو معرب ، فلم یشبه الحرف ، بل أشبه الاسم ؛ فتحصن بذلک عن أن یزاد ، کما أن الأسماء لا تزاد إلا شذوذا ، وهذا إیضاح کلام الشارح وتخریج کلامه وتعلیله. والقول بزیاده «تکون» شذوذا فی هذا البیت قول ابن الناظم وابن هشام وتبعهما من جاء بعدهما من شراح الألفیه ، وهما تابعان فی ذلک لابن السید وأبی البقاء. ومما استدل به علی زیاده «تکون» بلفظ المضارع قول حسان بن ثابت : کأنه سبیئه من بیت رأس یکون مزاجها عسل وماء رویاه برفع «مزاجها عسل وماء» علی أنها جمله من مبتدأ وخبر فی محل رفع صفه لسبیئه وزعما أن «یکون» زائده. والرد علی ذلک أن الروایه بنصب «مزاجها» علی أنه خبر یکون مقدما ، ورفع «عسل وماء» علی أنه اسم یکون مؤخر ، ولئن سلمنا روایه رفعهما فلیس یلزم علیها زیاده یکون ، بل هی عامله ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب خبرها. وکذلک بیت الشاهد ، لیست «تکون» فیه زائده ، بل هی عامله ، واسمها ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وخبرها محذوف ، والجمله لا محل لها معترضه بین المبتدأ وخبره ، والتقدیر : أنت ماجد نبیل تکونه.
تحذف «کان» : إما وحدها، و إما مع اسمها، و إما مع خبرها

ویحذفونها ویبقون الخبر

وبعد إن ولو کثیرا ذا اشتهر (1)

تحذف «کان» مع اسمها ویبقی خبرها کثیرا بعد إن ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1195


1- «یحذفونها» فعل مضارع ، وواو الجماعه فاعله ، وها العائد علی کان مفعول به «ویبقون» الواو حرف عطف ، یبقون فعل مضارع مرفوع بثبوت النون ، وواو الجماعه فاعله «الخبر» مفعول به لیبقون «وبعد» ظرف متعلق بقوله اشتهر الآتی ، وبعد مضاف و «إن» قصد لفظه مضاف إلیه «ولو» معطوف علی إن «کثیرا» حال من الضمیر المستتر فی اشتهر «ذا» اسم إشاره مبتدأ «اشتهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «ذا» الواقع مبتدأ ، والجمله من اشتهر وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

72- قد قیل ما قیل إن صدقا وإن کذبا***فما اعتذارک من قول إذا قیلا؟(1)ل

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1196


1- البیت للنعمان بن المنذر ملک العرب فی الحیره ، من أبیات یقولها فی الربیع ابن زیاد العبسی ، وهو من شواهد سیبویه (1 / 131) ونسب فی الکتاب لشاعر یقوله للنعمان ، ولم یتعرض الأعلم فی شرح شواهده إلی نسبته بشیء ، والمشهور ما ذکرنا أولا من أن قائله هو النعمان بن المنذر نفسه فی قصه مشهوره تذکر فی أخبار لبید. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول «ما» اسم موصول نائب فاعل «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «إن» شرطیه «صدقا» خبر لکان المحذوفه مع اسمها ، والتقدیر «إن کان المقول صدقا» «وإن کذبا» مثل قوله «إن صدقا» وکان المحذوفه فی الموضعین فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف فی الموضعین لدلاله سابق الکلام علیه «فما» اسم الاستفهام مبتدأ «اعتذارک» اعتذار : خبر المبتدأ ، واعتذار مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه «من قول» جار ومجرور متعلق باعتذار «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «قیلا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قول ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجواب «إذا» محذوف یدل علیه سابق الکلام ، وتقدیره : إذا قیل قول فما اعتذارک منه. الشاهد فیه : قوله «إن صدقا ، وإن کذبا» حیث حذف «کان» مع اسمها وأبقی خبرها بعد «إن» الشرطیه ، وذلک کثیر شائع مستساغ ، ومثله قول لیلی الأخیله (انظره فی أمالی القالی 1 / 248 ثم انظر اعتراضا علیه فی التنبیه 88) : لا تقربنّ الدّهر آل مطرّف إن ظالما - أبدا - وإن مظلوما وقول النابغه الذبیانی : حدبت علیّ بطون ضنّه کلّها إن ظالما فیهم وإن مظلوما وقول ابن همام السلولی : وأحضرت عذری علیه الشّهو***د إن عاذرا لی وإن تارکا وکذا یکثر حذفها مع اسمها بعد «لو» کما قرره الشارح العلامه ، وعلیه قول الشاعر : لا یأمن الدهر ذو بغی ولو ملکا جنوده ضاق عنها السّهل والجبل

التقدیر : «إن کان المقول صدقا ، وإن کان المقول کذبا» وبعد لو (1) ، کقولک : «ائتنی بدابّه ولو حمارا» أی : «ولو کان الماتیّ به حمارا».

وقد شذّ حذفها بعد لدن ، کقوله :

73- * من لد شولا فإلی إتلائها* ***[التقدیر : من لد أن کانت شولا]. (2).

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1197


1- ومن ذلک ما ورد فی الحدیث من قول رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «التمس ولو خاتما من حدید» التقدیر : ولو کان ملتمسک خاتما من حدید ، والبیت الذی أنشدناه فی آخر شرح الشاهد رقم 72.
2- هذا کلام تقوله العرب ، ویجری بینها مجری المثل ، وهو یوافق بیتا من مشطور الرجز ، وهو من شواهد سیبویه (1 / 134) ولم یتعرض أحد من شراحه إلی نسبته لقائله بشیء. اللغه : «شولا» قیل : هو مصدر «شالت الناقه بذنبها» أی رفعته للضراب ، وقیل : هو اسم جمع لشائله - علی غیر قیاس - والشائله : الناقه التی خف لبنها وارتفع ضرعها «إتلائها» مصدر «أتلت الناقه» إذا تبعها ولدها ، الإعراب : «من لد» جار ومجرور متعلق بمحذوف ، والتقدیر : ربیتها من لد - مثلا «شولا» خبر لکان المحذوفه مع اسمها ، والتقدیر «من لد أن کانت الناقه شولا» «فإلی» الفاء حرف عطف ، وإلی : حرف جر «إتلائها» إتلاء : مجرور بإلی ، وإتلاء مضاف وها مضاف إلیه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف معطوف بالفاء علی متعلق الجار والمجرور الأول ، وتقدیر الکلام : رببت هذه الناقه من لد کانت شولا فاستمر ذلک إلی إتلائها. الشاهد فیه : قوله «من لد شولا» حیث حذف «کان» واسمها وأبقی خبرها وهو «شولا» بعد لد ، وهذا شاذ ؛ لأنه إنما یکثر هذا الحذف بعد «إن ، ولو» کما سبق ، هذا بیان کلام الشارح العلامه وأکثر النحویین ، وهو المستفاد من ظاهر کلام سیبویه. وفی الکلام توجیه آخر ، وهو أن یکون قولهم «شولا» مفعولا مطلقا لفعل محذوف ، والتقدیر «من لد شالت الناقه شولا» وبعض النحویین یذکر فیه إعرابا ثالثا وهو أن یکون نصب «شولا» علی التمییز أو التشبیه بالمفعول به ، کما ینتصب لفظ «غدوه» بعد «لدن» وعلی هذین التوجیهین لا یکون فی الکلام شاهد لما نحن فیه ، وراجع هذه المسأله وشرح هذا الشاهد فی شرحنا علی شرح أبی الحسن الأشمونی فی (ج 1 ص 386 الشاهد رقم 206) تظفر ببحث ضاف واف.

وبعد «أن» تعویض «ما» عنها ارتکب

کمثل «أمّا أنت برّا فاقترب» (1)

ذکر فی هذا البیت أن «کان» تحذف بعد «أن» المصدریه ویعوّض عنها «ما» ویبقی اسمها وخبرها ، نحو «أمّا أنت برّا فاقترب» والأصل «أن کنت برّا فاقترب» فحذفت «کان» فانفصل الضمیر المتصل بها وهو التاء ، فصار «أن أنت برّا» ثم أتی ب- «ما» عوضا عن «کان» ، فصار

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1198


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «ارتکب» الآتی ، وبعد مضاف ، و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «تعویض» مبتدأ ، وتعویض مضاف ، و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه «عنها» جار ومجرور متعلق بتعویض «ارتکب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تعویض ، والجمله من ارتکب ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، «کمثل» الکاف زائده ، مثل : خبر لمبتدأ محذوف «أما» هی أن المصدریه المدغمه فی ما الزائده المعوض بها عن کان المحذوفه «أنت» اسم کان المحذوفه «برا» خبر کان المحذوفه «فاقترب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

«أن ما أنت برّا» [ثم أدغمت النون فی المیم ، فصار «أمّا أنت برّا»] ، ومثله قول الشاعر :

74- أبا خراشه أمّا أنت ذا نفر***فإنّ قومی لم تأکلهم الضّبع (1)ذر

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1199


1- البیت للعباس بن مرداس یخاطب خفاف بن ندبه أبا خراشه ، وهو من شواهد سیبویه (ج 1 ص 148) وخفاف - بزنه غراب - شاعر مشهور ، وقارس مذکور ، من فرسان قیس ، وهو ابن عم صخر ومعاویه وأحتهما الخنساء الشاعره المشهوره ، وندبه - بضم النون أو فتحها - أمه ، واسم أبیه عمیر. اللغه : «ذا نفر» یرید ذا قوم تعتز بهم وجماعه تمتلئ بهم فخرا «الضبع» أصله الحیوان المعروف ، ثم استعملوه فی السنه الشدیده المجدبه ، قال حمزه الأصفهانی : إن الضبع إذا وقعت فی غنم عاثت ، ولم تکتف من الفساد بما یکتفی به الذئب ، ومن إفسادها وإسرافها فیه استعارت العرب اسمها للسنه المجدبه ، فقالوا : أکلتنا الضبع. المعنی : یا أبا خراشه ، إن کنت کثیر القوم ، وکنت تعتز بجماعتک فإن قومی موفورون کثیر والعدد لم تأکلهم السنه الشدیده المجدبه ، ولم یضعفهم الحرب ولم تنل منهم الأزمات الإعراب : «أبا» منادی حذفت منه یاء النداء ، وأبا مضاف ، و «خراشه» مضاف إلیه «أما» هی عباره عن أن المصدریه المدغمه فی «ما» الزائده النائبه عن «کان» المحذوفه «أنت» اسم لکان المحذوفه ، «ذا» خبر کان المحذوفه ، وذا مضاف و «نفر» مضاف إلیه «فإن» الفاء تعلیلیه ، إن حرف توکید ونصب «قومی» قوم اسم إن ، وقوم مضاف والیاء ضمیر المتکلم مضاف إلیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «تأکلهم» تأکل : فعل مضارع مجزوم بلم والضمیر مفعول به لتأکل «الضبع» فاعل تأکل ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر «إن». الشاهد فیه : قوله «أما أنت ذا نفر» حیث حذف «کان» التی ترفع الاسم وتنصب الخبر ، وعوض عنها ما» الزائده وأدغمها فی نون أن المصدریه وأبقی اسم «کان» وهو الضمیر البارز المنفصل ، وخبرها وهو قوله «ذا نفر». وأصل الکلام عند البصریین : فخرت علی لأن کنت ذا نفر ، فحذفت لام التعلیل ومتعلقها ؛ فصار الکلام : أن کنت ذا نفر ، ثم حذفت کان لکثره الاستعمال قصدا إلی التخفیف ، فانفصل الضمیر الذی کان متصلا بکان لأنه لم یبق فی الکلام عامل یتصل به هذا الضمیر ثم عوض من کان بما الزائده ؛ فالتقی حرفان متقاربان - وهما نون أن المصدریه ومیم ما الزائده - فأدغمهما ؛ فصار الکلام : أما أنت ذا نفر. هذا ، وقد روی ابن درید وأبو حنیفه الدینوری فی مکان هذه العباره «إما کنت ذا نفر وعلی روایتهما لا یکون فی البیت شاهد لما نحن فیه الآن. ومن شواهد المسأله قول الشاعر : إمّا أقمت وأمّا أنت مرتحلا فالله یکلأ ما تأتی وما تذر

فأن : مصدریه ، وما : زائده عوضا عن «کان» ، وأنت : اسم کان المحذوفه ، وذا نفر : خبرها ، ولا یجوز الجمع بین کان وما ؛ لکون «ما» عوضا عنها ، ولا یجوز الجمع بین العوض والمعوّض ، وأجاز ذلک المبرد ، فیقول «أمّا کنت منطلقا انطلقت» (1).

ولم یسمع من لسان العرب حذف «کان» وتعویض «ما» عنها وإبقاء اسمها وخبرها إلا إذا کان اسمها ضمیر مخاطب کما مثّل به المصنف ، ولم یسمع مع ضمیر المتکلم ، نحو «أمّا أنا منطلقا انطلقت» والأصل «أن کنت منطلقا» ولا مع الظاهر ، نحو «أما زید ذاهبا انطلقت» والقیاس جوازهما کما جاز مع المخاطب ، والأصل «أن کان زید ذاهبا انطلقت» وقد مثّل سیبویه رحمه الله فی کتابه ب- «أمّا زید ذاهبا».

* * *

قد یخفف المضارع المجزوم من کان یحذف نونه و شروط جواز ذلک الحروف المشبهه بلیس

ومن مضارع لکان منجزم

تحذف نون ، وهو حذف ما التزم (2).

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1200


1- ادعاء أنه لا یجوز الجمع بین العوض والمعوض منه لا یتم علی الإطلاق ، بل قد جمعوا بینهما فی بعض الأحایین ؛ فهذا الحکم أغلبی ، ولهذا أجاز المبرد أن یقال «إما کنت منطلقا انطلقت».
2- «ومن مضارع» جار ومجرور متعلق بقوله «تحذف» الآتی «لکان» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لمضارع «منجزم» صفه ثانیه لمضارع «تحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول «نون» نائب فاعل تحذف «وهو» مبتدأ «حذف» خبر المبتدأ «ما» نافیه «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف ، والجمله من التزم ونائب الفاعل فی محل رفع صفه لحذف ، وتقدیر البیت : وتحذف نون من مضارع منجزم آت من مصدر کان وهو حذف لم تلنزمه العرب ، یرید أنه جائز لا واجب.

إذا جزم الفعل المضارع من «کان» قیل : لم یکن ، والأصل یکون ، فحذف الجازم الضمه التی علی النون ، فالتقی ساکنان : الواو ، والنون ؛ فحذف الواو لالتقاء الساکنین ؛ فصار اللفظ «لم یکن» والقیاس یقتضی أن لا یحذف منه بعد ذلک شیء آخر ، لکنهم حذفوا النون بعد ذلک تخفیفا لکثره الاستعمال (1) ؛ فقالوا : «لم یک» وهو حذف جائز ، لا لازم ، ومذهب سیبویه ومن تابعه أن هذه النون لا تحذف عند ملاقاه ساکن ؛ فلا تقول : «لم یک الرّجل قائما» وأجاز ذلک یونس ، وقد قریء شاذّا (لم یک الّذین اء

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1201


1- قد جاء هذا الحذف کثیرا جدا فی کلام العرب نثره ونظمه ؛ فمن أمثالهم «إن لم یک لحم فنفش» والنفش : الصوف ، ویروی «إن لم یکن» وهذه الروایه تدل علی أن الحذف جائز لا واجب ، ومن شواهد ذلک قول علقمه الفحل : ذهبت من الهجران فی کلّ مذهب ولم یک حقّا کلّ هذا التّجنّب وقول عروه بن الورد العبسی : ومن یک مثلی ذا عیال ومقترا یغرّر ویطرح نفسه کلّ مطرح وقول مهلهل بن ربیعه یرثی أخاه کلیب بن ربیعه : فإن یک بالذّنائب طال لیلی فقد أبکی من اللّیل القصیر وقول عمیره بن طارق الیربوعی : وإن أک فی نجد - سقی الله أهله بمنّانه منه! - فقلبی علی قرب وقول الحطیئه العبسی : ألم أک جارکم ویکون بینی وبینکم المودّه والإخاء

کفروا) وأما إذا لاقت متحرکا فلا یخلو : إما أن یکون ذلک المتحرک ضمیرا متصلا ، أولا ، فإن کان ضمیرا متصلا لم تحذف النون اتفاقا ، کقوله صلّی الله علیه وسلم لعمر رضی الله عنه فی ابن صیاد : «إن یکنه فلن تسلّط علیه ، وإلا یکنه فلا خیر لک فی قتله» (1) ، فلا یجوز حذف النون ؛ فلا تقول : «إن یکه ، وإلّا یکه» ، وإن کان غیر [ضمیر] متصل جاز الحذف والإثبات ، نحو «لم یکن زید قائما ، ولم یک زید قائما» وظاهر کلام المصنف أنه لا فرق فی ذلک بین «کان» الناقصه والتامه ، وقد قریء : (وإن تک حسنه یضاعفها) برفع حسنه وحذف النون ، وهذه هی التامه.

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1202


1- روی هذا الحدیث بهذه الألفاظ الإمام مسلم بن الحجاج فی باب ذکر ابن صیاد من کتاب الفتن وأشراط الساعه من صحیحه. ورواه الإمام البخاری فی باب کیف یعرض الإسلام علی الصبی من کتاب الجهاد من صحیحه ، ورواه الإمام أحمد بن حنبل فی مسنده (رقم 636) بلفظ «إن یکن هو ، وإن لا یکن هو».
فصل فی ما ولا ولات وإن المشبّهات بلیس
الحرف الأول «ما» و شروط إعماله عمل لیس سته

إعمال «لیس» أعملت «ما» دون «إن»

مع بقا النّفی ، وترتیب زکن (1)

وسبق حرف جرّ أو ظرف ک- «ما

بی أنت معنیّا» أجاز العلما (2)

تقدّم فی أول باب «کان» وأخواتها أن نواسخ الابتداء تنقسم إلی أفعال

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1203


1- «إعمال» مفعول مطلق منصوب بقوله «أعملت» الآتی ، وإعمال مضاف و «لیس» قصد لفظه : مضاف إلیه «أعملت» أعمل : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء تاء التأنیث «ما» قصد لفظه : نائب فاعل أعملت «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ما» ودون مضاف ، وقوله «إن» قصد لفظه : مضاف إلیه «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ما» أیضا ، ومع مضاف ، و «بقا» مقصور من ممدود للضروره : مضاف إلیه ، وبقا مضاف ، و «النفی» مضاف إلیه «وترتیب» معطوف علی «بقا» السابق «زکن» فعل ماض مبنی للمجهول. ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ترتیب ، والجمله من زکن ونائب فاعله فی محل جر صفه لترتیب ، وحاصل البیت : أعملت ما النافیه إعمال لیس ، حال کونها غیر مقترنه بإن الزائده ، وحال کون نفیها باقیا ، وکون اسمها مقدما علی خبرها.
2- «وسبق» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله «أجاز» الآتی ، وسبق مضاف ، و «حرف» مضاف إلیه ، وحرف مضاف ، و «جر» مضاف إلیه «أو ظرف» معطوف علی حرف جر «کما» الکاف جاره لقول محذوف ، ما : نافیه حجازیه «بی» جار ومجرور متعلق بقوله معنیا الآتی «أنت» اسم ما «معنیا» خبر ما منصوب بالفتحه الظاهره «أجاز» فعل ماض «العلما» مقصور من ممدود ضروره : فاعل أجاز. وحاصل البیت : وأجاز النحاه العالمون بما یتکلم العرب به تقدم معمول الخبر علی اسم ما ، بشرط أن یکون ذلک المعمول جارا ومجرورا أو ظرفا ؛ لأنه یتوسع فیهما ما لا یتوسع فی غیرهما ، وذلک نحو «ما بی أنت معنیا» أصله ما أنت معنیا بی ، تقدم الجار والمجرور علی الاسم مع بقاء الخبر مؤخرا عن الاسم ، ومعنی : هو الوصف من «عنی فلان بفلان» - بالبناء للمجهول - إذا اهتم بأمره.

وحروف ، وسبق الکلام علی «کان» وأخواتها ، وهی من الأفعال الناسخه ، وسیأتی الکلام علی الباقی ، وذکر المصنف فی هذا الفصل من الحروف [الناسخه] قسما یعمل عمل «کان» وهو : ما ، ولا ، ولات ، وإن.

أما «ما» فلغه بنی تمیم أنها لا تعمل شیئا ؛ فتقول : «ما زید قائم» فزید : مرفوع بالابتداء ، وقائم : خبره ، ولا عمل لما فی شیء منهما ؛ وذلک لأن «ما» حرف لا یختصّ ؛ لدخوله علی الاسم نحو : «ما زید قائم» وعلی الفعل نحو : «ما یقوم زید» وما لا یختص فحقه ألّا یعمل ، ولغه أهل الحجاز إعمالها کعمل «لیس» لشبهها بها فی أنها لنفی الحال عند الإطلاق ؛ فیرفعون بها الاسم ، وینصبون بها الخبر ، نحو : «ما زید قائما» قال الله تعالی (ما هذا بَشَراً) وقال تعالی : (ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ) وقال الشاعر :

75- أبناؤها متکنّفون أباهم ***حنقو الصّدور ، وما هم أولادها(1).

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1204


1- البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها ؛ وقد أنشده أبو علی ولم ینسبه ، وقبله قوله : وأنا النّذیر بحرّه مسودّه تصل الجیوش إلیکم أقوادها اللغه : «النذیر» المعلم الذی یخوف القوم بما یدهمهم من عدو ونحوه «بحره» أصله الأرض ذات الحجاره السود ، وأراد منه هنا الکتیبه السوداء لکثره ما تحمل من الحدید «أقوادها جمع قود ، وهی الجماعه من الخیل «أبناؤها» أی أبناء هذه الکتیبه التی ینذرهم بها ، وأراد رجالها ، وأباهم : القائد «متکنفون» أی : قد احتاطوا به ، والتفوا حوله ، ویروی «متکنفو آبائهم» بالإضافه. الإعراب : «أبناؤها» أبناء : مبتدأ ، وأبناء مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی الحره مضاف إلیه «متکنفون» خبر المبتدأ «أباهم» أبا : مفعول به لقوله «متکنفون» لأنه جمع اسم فاعل ، وأبا مضاف وضمیر الغائبین مضاف إلیه «حنقو» خبر ثان ، وحنقو مضاف ، و «الصدور» مضاف إلیه «وما» نافیه حجازیه «هم» اسم ما مبنی علی الضم فی محل رفع «أولادها» أولاد : خبر «ما» منصوب بالفتحه الظاهره ، وأولاد مضاف وها ضمیر الحره مضاف إلیه الشاهد فیه : قوله «وما هم أولادها» حیث أعمل «ما» النافیه عمل «لیس» فرفع بها الاسم محلا ، ونصب خبرها لفظا ، وذلک لغه أهل الحجاز.

لکن لا تعمل عندهم إلا بشروط سته ، ذکر المصنف منها أربعه :

الأول : ألّا یزاد بعدها «إن» فإن زیدت بطل عملها ، نحو : «ما إن زید قائم» برفع قائم ، ولا یجوز نصبه ، وأجاز ذلک بعضهم (1).

الثانی : ألا ینتقص النّفی بإلّا ، نحو : «ما زید إلّا قائم» ؛ فلا یجوز نصب «قائم» و [کقوله تعالی : (ما أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا) وقوله : (وَما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ)] خلافا لمن أجازه (2). .

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 1205


1- أجاز یعقوب بن السکیت ، إعمال «ما» عمل لیس مع زیاده «إن» بعدها واستدل علی ذلک بقول الشاعر : بنی غدانه ما إن أنتم ذهبا ولا صریفا ، ولکن أنتم الخزف وزعم أن الروایه بالنصب ، وأن «ما» نافیه ، و «أنتم» اسمها ، و «ذهبا» خبرها ، وجمهور العلماء یروونه «ما إن أنتم ذهب» بالرفع علی إهمال «ما» ، ومع تسلیم صحه الروایه بالنصب فإنا لا نسلم أن «إن» زائده ، ولکنها نافیه مؤکده لنفی ما.
2- ذهب یونس بن حبیب شیخ سیبویه - وتبعه الشلوبین - إلی أنه یجوز إعمال «ما» عمل لیس مع انتقاض نفی خبرها بإلا ، وقد استدل علی ذلک بقول الشاعر : وما الدهر إلّا منجنونا بأهله وما صاحب الحاجات إلا معذّبا فزعم أن «ما» نافیه ، و «الدهر» اسمها ، و «منجنونا» خبرها ، وأن «ما» فی الشطر الثانی نافیه کذلک ، و «صاحب الحاجات» اسمها ، و «معذبا» خبرها ، وبقول الشاعر : وما حقّ الّذی بعثو نهارا ویسرق لیله إلّا نکالا فما : نافیه ، وحق : اسمها ، ونکالا : خبرها ، وقد جاء به منصوبا مع کونه مسبوقا بإلا. وجمهور البصریین لا یقبلون دلاله هذه الشواهد ، ویؤولونها ، فمما أولوا به البیت الأول أن «منجنونا» مفعول به لفعل محذوف ، والتقدیر : وما الدهر إلا یشبه منجنونا ، وجمله الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وکذلک قوله «معذبا» فی الشطر الثانی : أی وما صاحب الحاجات إلا یشبه معذبا ، وبعضهم یقول : منجنونا مفعول مطلق لفعل محذوف علی تقدیر مضاف ، ومعذبا لیس اسم مفعول ، بل هو مصدر میمی بمعنی التعذیب ، فهو أیضا مفعول مطلق لفعل محذوف ، ونکالا فی البیت الثانی اسم مصدر ؛ فهو کذلک مفعول مطلق لفعل محذوف ، والتقدیر : وما الدهر إلا یدور دوران منجنون ، وما صاحب الحاجات إلا یعذب معذبا أی تعذیبا ، وما حق الذی یفسد إلا ینکل به نکالا أی تنکیلا ، وهذه الجمل الفعلیه کلها فی محل رفع أخبار للمبتدآت الواقعه بعد ما النافیه فی المواضع الثلاثه.

الثالث : ألّا یتقدم خبرها علی اسمها وهو غیر ظرف ولا جار ومجرور ؛ فإن تقدّم وجب رفعه ، نحو : «ما قائم زید» ؛ فلا تقول : «ما قائما زید» وفی ذلک خلاف (1).

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 1206


1- ذهب بعض النحاه إلی أنه یجوز إعمال ما إعمال لیس مع تقدم خبرها علی اسمها ، واستدل علی ذلک بقول الفرزدق : فأصبحوا قد أعاد الله نعمتهم إذ هم قریش ، وإذ ما مثلهم بشر قالوا : ما نافیه عامله عمل لیس ، ومثل : خبرها مقدم منصوب ، والضمیر مضاف إلیه ، وبشر : اسمها تأخر عن خبرها ، وزعموا أن الروایه بنصب مثل. والجمهور یأبون ذلک ، ولا یقرون هذا الاستشهاد ، ولهم فی الرد علی هذا البیت ثلاثه أوجه : الأول : إنکار أن الروایه بنصب مثل ، بل الروایه عندهم برفعه علی أنه خبر مقدم ، وبشر : مبتدأ مؤخر. والثانی : أنه علی فرض تسلیم نصب «مثل» فإن الشاعر قد أخطأ فی هذا ، والسر فی ذلک الخطأ أنه تمیمی ، وأراد أن یتکلم بلغه أهل الحجاز ، فلم یعرف أنهم لا یعملون «ما» إذا تقدم الخبر علی الاسم ، ولعله وجد خبر لیس قد جاء متقدما علی اسمها ، فتوهم أن ما - لکونها بمعنی لبس - تعطی حکمها ، ولم یلتفت إلی أن «ما» فرع عن لیس فی العمل ، وأن الفرع لیس فی قوه الأصل. والثالث : سلمنا أن الروایه کما یذکرون ، وأن الشاعر لم یخطیء. ولکنا لا نسلم أن «مثل» منصوب ، بل هو مبنی علی الفتح فی محل رفع خبر مقدم ، وبشر : مبتدأ مؤخر ، وإنما بنیت «مثل» لأنها اکتسبت البناء من المضاف إلیه ، وجاز ذلک البناء ولم یجب ، ولهذا شواهد کثیره منها قوله تعالی : (إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ) فمثل فی هذه الآیه الکریمه صفه لحق مع أن حقا مرفوع ومثل مفتوح ؛ فوجب أن یکون مبنیا علی الفتح فی محل رفع.

فإن کان ظرفا أو جارا ومجرورا فقدمته فقلت : «ما فی الدار زید» ، و «ما عندک عمرو» فاختلف الناس فی «ما» حینئذ : هل هی عامله أم لا؟ فمن جعلها عامله قال : إن الظرف والجار والمجرور فی موضع نصب بها ، ومن لم یجعلها عامله قال : إنهما فی موضع رفع علی أنهما خبران للمبتدأ الذی بعدهما ، وهذا الثانی هو ظاهر کلام المصنف ؛ فإنه شرط فی إعمالها أن یکون المبتدأ والخبر بعد «ما» علی الترتیب الذی زکن ، وهذا هو المراد بقوله : «وترتیب زکن» أی : علم ، ویعنی به أن یکون المبتدأ مقدّما والخبر مؤخرا ، ومقتضاه أنه متی تقدّم الخبر لا تعمل «ما» شیئا ، سواء کان الخبر ظرفا أو جارا ومجرورا ، أو غیر ذلک ، وقد صرّح بهذا فی غیر هذا الکتاب.

الشرط الرابع : ألّا یتقدم معمول الخبر علی الاسم وهو غیر ظرف ولا جار ومجرور ؛ فإن تقدم بطل عملها ، نحو : «ما طعامک زید آکل» فلا یجوز نصب «آکل» ومن أجاز بقاء العمل مع تقدم الخبر یجیز بقاء العمل مع تقدم المعمول بطریق الأولی ؛ لتأخر الخبر ، وقد یقال : لا یلزم ذلک ؛ لما فی

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 1207

الإعمال مع تقدّم المعمول من الفصل بین الحرف ومعموله ، وهذا غیر موجود مع تقدم الخبر.

فإن کان المعمول ظرفا أو جارا ومجرورا لم یبطل عملها ، نحو : «ما عندک زید مقیما ، وما بی أنت معنیّا» ؛ لأن الظروف والمجرورات یتوسّع فیها ما لا یتوسع فی غیرها.

وهذا الشرط مفهوم من کلام المصنف ؛ لتخصیصه جواز تقدیم معمول الخبر بما إذا کان المعمول ظرفا أو جارا ومجرورا.

الشرط الخامس : ألّا تتکرر «ما» ؛ فإن تکررت بطل عملها ، نحو : «ما ما زید قائم» [فالأولی نافیه ، والثانیه نفت النفی ؛ فبقی إثباتا] فلا یجوز نصب «قائم» وأجازه بعضهم (1).

الشرط السادس : ألّا یبدل من خبرها موجب ، فإن أبدل بطل عملها ، نحو : «ما زید بشیء إلا شیء لا یعبأ به» فبشیء : فی موضع رفع خبر عن المبتدأ الذی

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 1208


1- إذا رأیت «ما» متکرره فی کلام فالثانیه : إما أن تکون نافیه لنفی الأولی ، وإما أن تکون نافیه مؤکده لنفی الأولی ، وإما أن تکون زائده ، فإذا کانت الثانیه نافیه لنفی الأولی صار الکلام إثباتا ؛ لأن نفی النفی إثبات ، ووجب إهمالهما جمیعا ، وإذا کانت الثانیه زائده وجب إهمال الأولی أیضا عند من یهمل «ما» إذا اقترنت بها «إن» الزائده ، وإن کانت «ما» الأولی نافیه والثانیه مؤکده لنفی الأولی جاز لک حینئذ الإعمال ، وعلی هذا ورد قول الراجز : لا ینسک الأسی تأسّیا ، فما ما من حمام أحد مستعصما فما الأولی هنا : نافیه ، والثانیه مؤکده لها ، وأحد : اسمها ، ومستعصما : خبرها ، ومن حمام : جار ومجرور متعلق بمستعصم ، وأصل الکلام : فما أحد مستعصما من حمام. وبعد ؛ فإنه یجب أن یحمل کلام من أجاز إعمال «ما» عند تکررها علی أنه اعتبر الثانیه مؤکده لنفی الأولی ؛ فیکون الخلاف فی هذا الموضوع غیر حقیقی.

هو «زید» ولا یجوز أن یکون فی موضع نصب خبرا عن «ما» ، وأجازه قوم ، وکلام سیبویه - رحمه الله تعالی! - فی هذه المسأله محتمل للقولین المذکورین - أعنی القول باشتراط ألّا یبدل من خبرها موجب ، والقول بعدم اشتراط ذلک - فإنه قال بعد ذکر المثال المذکور - وهو «ما زید بشیء ، إلی آخره» - : استوت اللغتان ، یعنی لغه الحجاز ولغه تمیم ، واختلف شرّاح الکتاب فیما یرجع إلیه قوله : «استوت اللغتان» فقال قوم : هو راجع إلی الاسم الواقع قبل «إلّا» والمراد أنه لا عمل ل- «ما» فیه ، فاستوت اللغتان فی أنه مرفوع ، وهؤلاء هم الذین شرطوا فی إعمال «ما» ألا یبدل من خبرها موجب ، وقال قوم : هو راجع إلی الاسم الواقع بعد «إلا» ، والمراد أنه یکون مرفوعا (1) سواء جعلت «ما» حجازیه ، أو تمیمیه ، وهؤلاء هم الذین لم یشترطوا فی إعمال «ما» ألا یبدل من خبرها موجب ، وتوجیه کل من القولین ، وترجیح المختار منهما - وهو الثانی - لا یلیق بهذا المختصر.

* * *

حکم المعطوف علی خبر «ما» النافیه

ورفع معطوف بلکن أو ببل

من بعد منصوب بما الزم حیث حل (2).

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 1209


1- ظاهر هذا الکلام لبس بسدید ، بل یجوز فی «شیء» الواقع بعد «إلا» الرفع والنصب ، أما النصب فعلی أحد وجهین : الأول الاستثناء ، سواء أعملت ما أم أهملتها ، الثانی علی أنه بدل من شیء المجرور بالباء الزائده بشرط أن تکون ما عامله ، وأما الرفع فعلی أحد وجهین : الأول أن یکون خبرا لمبتدأ محذوف ، وکأنه قیل : إلا هو شیء لا یعبأ به ، ولا فرق علی هذا الوجه بین أن تکون ما عامله ، أو مهمله ، والثانی أن یکون بدلا من شیء الأول بشرط أن تکون ما مهمله.
2- «ورفع» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو قوله «الزم» الآتی ، ورفع مضاف و «معطوف» مضاف إلیه «لکن» جار ومجرور متعلق بمعطوف «أو ببل» معطوف علی قوله «بلکن» السابق «من بعد» جار ومجرور متعلق برفع ، وبعد مضاف و «منصوب» مضاف إلیه «بما» جار ومجرور متعلق بمنصوب «الزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حیث» ظرف متعلق بالزم ، مبنی علی الضم فی محل نصب «حل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله من حل وفاعله فی محل جر بإضافه حیث إلیها.

إذا وقع بعد خبر «ما» عاطف فلا یخلو : إما أن یکون مقتضیا للإیجاب ، أولا.

فإن کان مقتضیا للإیجاب تعین رفع الاسم الواقع بعده - وذلک نحو «بل ، ولکن» - فتقول : «ما زید قائما لکن قاعد» أو «بل قاعد» ؛ فیجب رفع الاسم علی أنه خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر «لکن هو قاعد ، وبل هو قاعد» ولا یجوز نصب «قاعد» عطفا علی خبر «ما» ؛ لأن «ما» لا تعمل فی الموجب.

وإن کان الحرف العاطف غیر مقتض للإیجاب - کالواو ونحوها - جاز النصب والرفع ، والمختار النصب ، نحو «ما زید قائما ولا قاعدا» ویجوز الرفع ؛ فتقول : «ولا قاعد» وهو خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر «ولا هو قاعد».

ففهم من تخصیص المصنف وجوب الرفع بما إذا وقع الاسم بعد «بل ، ولکن» أنه لا یجب الرفع بعد غیرهما.

* * *

زیاده الباء فی خبر «ما» و «لیس» و غیرهما

وبعد ما ولیس جرّ البا الخبر

وبعد لا ونفی کان قد یجرّ (1).

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 1210


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «جر» الآتی ، وبعد مضاف ، و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه «ولیس» قصد لفظه أیضا : معطوف علی ما «جر» فعل ماض «البا» قصر للضروره : فاعل جر «الخبر» مفعول به لجر «وبعد» ظرف متعلق بقوله «یجر» الآتی ، وبعد مضاف ، و «لا» قصد لفظه : مضاف إلیه «ونفی» معطوف علی لا ، ونفی مضاف ، و «کان» قصد لفظه : مضاف إلیه «قد» حرف تقلیل «یجر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر.

تزاد الباء کثیرا فی الخبر بعد «لیس ، وما» نحو قوله تعالی : (أَلَیْسَ اللهُ بِکافٍ عَبْدَهُ) و (أَلَیْسَ اللهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ) و (وَما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ) و (وَما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ) ولا تختص زیاده الباء بعد «ما» بکونها حجازیه خلافا لقوم ، بل تزاد بعدها وبعد التمیمیه ، وقد نقل سیبویه والفرّاء - رحمهما الله تعالی! - زیاده الباء بعد «ما» عن بنی تمیم ؛ فلا التفات إلی من منع ذلک ، وهو موجود فی أشعارهم (1).

وقد اضطرب رأی الفارسیّ فی ذلک ؛ فمره قال : لا تزاد الباء إلا بعد الحجازیه ، ومره قال : تزاد فی الخبر المنفی.

وقد وردت زیاده الباء قلیلا فی خبر «لا» کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 1211


1- من ذلک قول الفرزدق یمدح معن بن أوس ، والفرزدق تمیمی کما قلنا لک آنفا (305) : لعمرک ما معن بتارک حفّه ولا منسیء معن ولا متیسّر ثم إن الباء قد دخلت فی خبر «ما» غیر العامله بسبب فقدان شرط من شروط عملها ، وذلک کما فی قول المتنخل الهذلی : لعمرک ما إن أبو مالک بواه ، ولا بضعیف قواه فأبو مالک مبتدأ ، ولا عمل لما فیه ؛ لکونه قد جاء مسبوقا بإن الزائده بعد ما؟ وقد أدخل الباء فی خبر هذا المبتدأ - وهو قوله «بواه» - فدل ذلک علی أن کون «ما» عامله أو حجازیه لیس بشرط لدخول الباء علی خبرها.

76- فکن لی شفیفا یوم لا ذو شفاعه***بمغن فتیلا عن سواد بن قارب (1)

وفی خبر [مضارع] «کان» المنفیه ب- «لم» کقوله :

77- وإن مدّت الأیدی إلی الزّاد لم أکن ***بأعجلهم ؛ إذ أجشع القوم أعجل (2).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 1212


1- البیت لسواد بن قارب الأسدی الدوسی - یخاطب فیه رسول الله صلّی الله علیه وسلم ، وقبله قوله : فأشهد أنّ الله لا شیء غیره وأنّک مأمون علی کلّ غائب وأنّک أدنی المرسلین وسیله إلی الله یا ابن الأکرمین الأطایب فمرنا بما یأتیک یا خیر مرسل وإن کان فیما جئت شیب الذّوائب اللغه : «فتیلا» هو الخیط الرقیق الذی یکون فی شق النواه. الإعراب : «فکن» فعل أمر ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لی» جار ومجرور متعلق بقوله «شفیعا» الآتی «شفیعا» خبر کان «یوم» منصوب علی الظرفیه الزمانیه ناصبه قوله شفیعا «لا» نافیه تعمل عمل لیس «ذو» اسمها مرفوع بالواو نیابه عن الضمه ، وذو مضاف ، و «شفاعه» مضاف إلیه «بمغن» الباء زائده ، مغن خبر لا ، وهو اسم فاعل - فعله متعد - یرفع فاعلا وینصب مفعولا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، و «فتیلا» مفعوله «عن سواد» جار ومجرور متعلق بمغن «ابن» صفه لسواد ، وابن مضاف ، و «قارب» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «بمغن» حیث أدخل الباء الزائده علی خبر لا النافیه کما تدخل علی خبر لیس وعلی خبر ما.
2- البیت للشنفری الأزدی ، وأکثر الرواه علی أن اسمه هو لقبه ، والبیت من قصیدته المشهوره بین المتأدبین باسم «لامیه العرب» وأولها قوله : أقیمو بنی أمّی صدور مطیّسکم فإنّی إلی قوم سواکم لأمیل اللغه : «أقیموا صدور مطیکم» هذه کنایه عن طلب الاستعداد لعظائم الأمور والجد فی طلب المعالی ، یقول : جدوا فی أمرکم وانتبهوا من رقدتکم «فإنی إلی قوم سواکم إلخ» یؤذن قومه بأنه مرتحل عنهم ومفارقهم ، وکأنه یقول! إن غفلتکم توجب الارتحال عنکم ، وإن ما أعاین من تراخیکم وإقرارکم بالضیم لخلیق بأن یزهدنی فی البقاء بینکم «أجشع القوم» الجشع - بالتحریک - أشد الطمع «أعجل» هو صفه مشبهه بمعنی عجل ، ولیس أفعل تفضیل ، لأن المعنی یأباه ، إذ لیس مراده أن الأشد عجله هو الجشع ، ولکن غرضه أن یقول : إن من یحدث منه مجرد العجله إلی الطعام هو الجشع ، فافهم ذلک. الإعراب : «إن» شرطیه «مدت» مد : فعل ماض فعل الشرط ، مبنی للمجهول ، مبنی علی الفتح فی محل جزم ، والتاء تاء التأنیث «الأیدی» نائب فاعل لمد «إلی الزاد» جار ومجرور متعلق بقوله «مدت» السابق «لم» حرف نفی وجزم وقلب «أکن» فعل مضارع ناقص ، وهو جواب الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «بأعجلهم» الباء زائده ، أعجل : خبر أکن ، منصوب بفتحه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد ، وأعجل مضاف والضمیر مضاف إلیه «إذ» کلمه داله علی التعلیل قیل : هی حینئذ حرف ، وقیل : هی ظرف ، وعلیه فهو متعلق بقوله «أعجل» السابق ، و «أجشع» مبتدأ ، وأجشع مضاف ، و «القوم» مضاف إلیه «أعجل» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «بأعجلهم» حیث أدخل الباء الزائده علی خبر مضارع کان المنفی بلم. واستشهاد الشارح بهذا البیت یدل علی أنه فهم أن مراد المصنف بقوله «نفی کان» نفی هذه الماده أعم من أن تکون بلفظ الماضی أو بلفظ المضارع ، وأعم من هذه العباره التی فی الألفیه قول المصنف فی کتابه التسهیل «وبعد نفی فعل ناسخ» ؛ لأن الفعل الناسخ یشمل کان وأخواتها ، وظن وأخواتها ، بأی صیغه کانت هذه الأفعال.
الحرف الثانی «لا» و شروط إعماله عمل لیس ثلاثه

فی النّکرات أعملت کلیس «لا»

وقد تلی «لات» و «إن» ذا العملا (1).

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 1213


1- «فی النکرات» جار ومجرور متعلق بقوله «أعملت» الآتی «أعملت» أعمل : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «کلیس» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «لا» أو صفه لموصوف محذوف ، والتقدیر : إعمالا مماثلا إعمال لیس «لا» قصد لفظه : نائب فاعل أعملت «وقد» حرف تقلیل «تلی» فعل مضارع «لات» فاعل تلی «وإن» معطوف علی لات «ذا» اسم إشاره مفعول به لتلی «العملا» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره ، وتقدیر البیت : أعملت فی النکرات «لا» إعمالا مماثلا لإعمال لیس ، وقد تلی لات وإن هذا العمل.

وما ل- «لات» فی سوی حین عمل

وحذف ذی الرّفع فشا ، والعکس قلّ (1)

تقدّم أن الحروف العامله عمل «لیس» أربعه ، وقد تقدّم الکلام علی «ما» وذکر هنا «لا» و «لات» و «إن».

أمّا «لا» فمذهب الحجازیین إعمالها عمل «لیس» ، ومذهب تمیم إهمالها (2)

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 1214


1- «ما» نافیه «للات» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فی سوی» جار ومجرور متعلق بقوله عمل الآتی ، و «سوی» مضاف ، و «حین» مضاف إلیه «عمل» مبتدأ مؤخر «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف ، و «ذی» بمعنی صاحب : مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الرفع» مضاف إلیه «فشا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف ذی الرفع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «والعکس» مبتدأ «قل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العکس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو العکس. وتقدیر البیت : وما للات عمل فی غیر لفظ حین وما کان بمعناه ، وحذف صاحب الرفع من معمولیها مع بقاء المنصوب فاش کثیر ، والعکس - وهو حذف المنصوب وإبقاء المرفوع - قلیل.
2- قال أبو حیان : «لم یصرح أحد بأن إعمال لا عمل لیس بالنسبه إلی لغه مخصوصه إلا صاحب المغرب ناصر المطرزی ، فإنه قال فیه : بنو تمیم یهملونها ، وغیرهم یعملها ، وفی کلام الزمخشری : أهل الحجاز یعملونهما دون طییء ، وفی البسیط : القیاس عند تمیم عدم إعمالها ، ویحتمل أن یکونوا وافقوا أهل الحجاز علی إعمالها» وانظر هذا مع کلام الشارح.

ولا تعمل عند الحجازیین إلا بشروط ثلاثه (1) :

أحدها : أن یکون الاسم والخبر نکرتین ، نحو «لا رجل أفضل منک» ، ومنه قوله :

78- تعزّ فلا شیء علی الأرض باقیا***ولا وزر ممّا قضی الله واقیا(2).

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 1215


1- وبقی من شروط إعمال «لا» عمل لیس شرطان ؛ أولهما : ألا تکون لنفی الجنس نصا ؛ فإن کانت لنففی الجنس نصا عملت عمل إن المؤکده التی تنصب الاسم وترفع الخبر ، وبنی اسمها حینئذ علی الفتح إن لم یکن مضافا ولا شبیها به ، والشرط الثانی : ألا یتقدم معمول الخبر علی اسمها ، فإن تقدم نحو «لا عندک رجل مقیم ولا امرأه» أهملت.
2- هذا البیت من الشواهد التی لم یذکروا لها قائلا معینا. اللغه : «تعز» أمر من التعزی ، وأصله من العزاء ، وهو التصبر والتسلی علی المصائب «وزر» هو الملجأ ، والواقی ، والحافظ «واقیا» اسم فاعل من الوقایه ، وهی الرعایه والحفظ. المعنی : اصبر علی ما أصابک ، وتسل عنه ؛ فإنه لا یبقی علی وجه الأرض شیء ، ولیس للانسان ملجأ یقیه ویحفظه مما قضاه الله تعالی. الإعراب : «تعز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فلا» الفاء تعلیلیه ، ولا : نافیه تعمل عمل لیس «شیء» اسمها «علی الأرض» جار ومجرور متعلق بقوله «باقیا» الآتی ، ویجوز أن یکون متعلقا بمحذوف صفه لشیء «باقیا» خبر لا «ولا» نافیه «وزر» اسمها «مما» من : حرف جر ، وما : اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر بمن ، والجار والمجرور متعلق بقوله «واقیا» الآتی «قضی الله» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف تقدیره : مما قضاه الله ، و «واقیا» خبر لا. الشاهد فیه : قوله «لا شیء باقیا ، ولا وزر واقیا» حیث أعمل «لا» فی الموضعین عمل لیس ، واسمها وخبرها نکرتان. هذا ، وقد ذهب أبو الحسن الأخفش إلی أن «لا» لیس لها عمل أصلا ، لافی الاسم ولا فی الخبر ، وأن ما بعدها مبتدأ وخبر ، وذهب الزجاج إلی أن «لا» تعمل الرفع فی الاسم ولا تعمل شیئا فی الخبر ، والخبر بعدها لا یکون مذکورا أبدا ، وکلا المذهبین فاسد ، وبیت الشاهد رد علیهما جمیعا ؛ فالخبر مذکور فیه فکان ذکره ردا لما ذهب إلیه الزجاج ، وهو منصوب ، فکان نصبه ردا لما زعمه الأخفش.

وقوله :

79- نصرتک إذ لا صاحب غیر خاذل ***فبوّئت حصنا بالکماه حصینا(1)

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 1216


1- هذا الشاهد قد أنشده أبو الفتح بن جنی ، ولم ینسبه إلی قائل ؛ وکذا کل من وقفنا علی کلام له ذکر فیه هذا البیت ممن جاء بعد أبی الفتح. اللغه : «بوئت» فعل ماض مبنی للمجهول ، من قولهم : بوأه الله منزلا ، أی أسکنه إیاه «الکماه» جمع کمی ، وهو الشجاع المتکمی فی سلاحه ، أی : المستتر فیه المتغطی به ، وکان من عاده الفرسان المعدودین أن یکثروا من السلاح وعدد الحرب ، ویلبسوا الدرع والبیضه والمغفر وغیرهن ، لأحد أمرین ، الأول : الدلاله علی شجاعتهم الفائقه ، والثانی. لأنهم قتلوا کثیرا من فرسان أعدائهم ، فلکثیر من الناس عندهم ثارات ؛ فهم یتحرزون من أن یأخذهم بعض ذوی الثارات علی غره. الإعراب : «نصرتک» فعل وفاعل ومفعول به «إذ» ظرف للماضی من الزمان متعلق بنصر «لا» نافیه تعمل عمل لیس «صاحب» اسمها «غیر» خبر لا ، وغیر مضاف ، و «خاذل» مضاف إلیه «فبوثت» الفاء عاطفه ، بوّئ : فعل ماض مبنی للمجهول ، وتاء المخاطب نائب فاعل ، وهو مقعول أول لبوّئ «حصنا» مفعول ثان «بالکماه» جار ومجرور جعله العینی متعلقا بقوله «نصرتک» فی أول البیت ، وعندی أنه یجوز أن یتعلق بقوله «حصینا» الذی بعده ، بل هو أولی وأحسن «حصینا» نعت لقوله حصنا السابق. الشاهد فیه : قوله «لا صاحب غیر خاذل» حیث أعمل لا مثل عمل لیس ؛ فرفع بها ونصب ، واسمها وخبرها نکرتان ، وهو أیضا کالبیت السابق رد لمذهبی الأخفش والزجاج.

وزعم بعضهم أنها قد تعمل فی المعرفه ، وأنشد للنابغه :

80- بدت فعل ذی ودّ ، فلمّا تبعتها***تولّت ، وبقّت حاجتی فی فؤادیا(1)

وحلّت سواد القلب ، لا أنا باغیا

سواها ، ولا عن حبّها متراخیا.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 1217


1- البیتان للنابغه الجعدی ، أحد الشعراء المعمرین ، أدرک الجاهلیه ، ووفد علی النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، وأنشده من شعره ، فدعا له ، والبیتان من مختار أبی تمام. اللغه : «فعل ذی ود» أراد أنها تفعل فعل صاحب الموده ، فحذف الفعل وأبقی المصدر ، والود - بتثلیث الواو - المحبه ، ومثله الوداد «تولت» أعرضت ورجعت «بقت حاجتی» بتشدید القاف - ترکتها باقیه «سواد القلب» سویداؤه وهی حبته السوداء «باغیا» طالبا «متراخیا» متهاونا فیه. الإعراب : «بدت» بدا : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «فعل» قال العینی : منصوب بنزغ الخافض ، أی : کفل ، وعندی أنه منصوب علی أنه مفعول مطلق لفعل محذوف ، أی : تفعل فعل مضاف إلخ ؛ وفعل مضاف ، و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف ، و «ود» مضاف إلیه «فلما» ظرف بمعنی حین ناصبه قوله «تولت» الذی هو جوابه «تبعتها» فعل وفاعل ومفعول ، والجمله فی محل جر بإضافه لما إلیها «تولت» تولی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «وبقت» مثله «حاجتی» حاجه. مفعول به لبقت ، وحاجه مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «فی فؤادیا» الجار والمجرور متعلق بقوله «بقت» السابق «وحلت» حل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «سواد» مفعول به لحلت ، وسواد مضاف ، و «القلب» مضاف إلیه «لا» نافیه تعمل عمل لیس «أنا» اسمها «باغیا» خبرها ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «سواها» سوی : مفعول به لباغ ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ولا» الواو عاطفه ، ولا : نافیه «عن حبها» الجار والمجرور متعلق بقوله متراخیا الآتی ، وحب مضاف وضمیر المؤنثه الغائبه مضاف إلیه «متراخیا» معطوف علی قوله باغیا السابق. الشاهد فیه : قوله «لا أنا باغیا» حیث أعمل «لا» النافیه عمل «لیس» مع أن اسمها معرفه ، وهو «أنا» ، وهذا شاذ ، وقد تأول النحاه هذا البیت ونحوه - کما أشار إلیه الشارح العلامه ، نقلا عن المصنف - بتأویلات کثیره ؛ أحدها : أن قوله «أنا» لیس اسما للا ، وإنما هو نائب فاعل لفعل محذوف ، وأصل الکلام - علی هذا - «لا أری باغیا» فلما حذف الفعل ، وهو «أری» برز الضمیر المستتر ، وانفصل أو یکون الضمیر مبتدأ ، وقوله «باغیا» حال من نائب فاعل فعل محذوف ، والتقدیر «لا أنا أری باغیا» ، وجمله الفعل المحذوف مع نائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، ویکون قد استغنی بالمعمول - وهو الحال الذی هو قوله «باغیا» - عن العامل فیه الذی هو الفعل المحذوف ، وزعموا أنه لیس فی هذا التأویل ارتکاب شطط ولا غلو فی التقدیر ؛ فإن من سنن العربیه الاستغناء بالمعمول عن العامل کما فی الحال الساده مسد الخبر المفصحه عنه ، کما اتضح لک ذلک فی باب المبتدأ والخبر ، فافهم ذلک ، والله یرشدک ویتولاک.

واختلف کلام المصنف فی [هذا] البیت ؛ فمره قال : إنه مؤوّل ، ومره قال : إنّ القیاس علیه سائغ (1).

الشرط الثانی : ألّا یتقدم خبرها علی اسمها ؛ فلا تقول «لا قائما رجل».

الشرط الثالث : ألا ینتقض النّفی بإلّا ؛ فلا تقول : «لا رجل إلا أفضل من زید» بنصب «أفضل» ، بل یجب رفعه.

ولم یتعرض المصنف لهذین الشرطین.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 1218


1- الذی ذهب إلی أن القیاس علی هذا البیت سائغ ، هو أبو حیان ، شارح کتاب التسهیل لابن مالک ؛ فإن ابن مالک قال فی التسهیل ، «ورفعها معرفه نادر» فقال أبو حیان فی شرح هذه العباره ما نصه : «قال المصنف فی الشرح (یرید ابن مالک) : وشذ إعمالها فی معرفه فی قول النابغه الجعدی * وحلت سواد القلب لا أنا باغیا* البیت اه ، وقد حذا المتنی حذو النابغه فقال : إذا الجود لم یرزق خلاصا من الأذی فلا الحمد مکسوبا ، ولا المال باقیا والقیاس علی هذا سائغ عندی (والمتکلم هو أبو حیان) وقد أجاز ابن جنی إعمال لا فی المعرفه ، وذکر ذلک فی کتاب التمام» اه کلام أبی حیان بحروفه.
الحرف الثالث «إن» و بیان اختلاف النحاه فی إعماله

وأما «إن» النافیه فمذهب أکثر البصریین والفرّاء أنها لا تعمل شیئا. ومذهب الکوفیین - خلا الفرّاء - أنها تعمل عمل «لیس» ، وقال به من البصریین أبو العباس المبرد ، وأبو بکر بن السّرّاج ، وأبو علی الفارسیّ ، وأبو الفتح بن جنی ، واختاره المصنف ، وزعم أن فی کلام سیبویه - رحمه الله تعالی! - إشاره إلی ذلک ، وقد ورد السماع به ؛ قال الشاعر :

81- إن هو مستولیا علی أحد***إلّا علی أضعف المجانین (1).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 1219


1- یکثر استشهاد النحاه بهذا البیت ، ومع هذا لم یذکر قائل معین. اللغه والروایه : یروی عجز هذا البیت فی صور مختلفه : إحداها : الروایه التی رواها الشارح. والثانیه : * إلا علی حزبه الملاعین* والثالثه : * إلا علی حزبه المناحیس* «مستولیا» هو اسم فاعل من استولی ، ومعناه کانت له الولایه علی الشیء وملک زمام التصرف فیه «المجانین» جمع مجنون ، وهو من ذهب عقله ، وأصله عند العرب من خبله الجن ، والمناحیس فی الروایه الأخری : جمع منحوس ، وهو من حالفه سوء الطالع. المعنی : لیس هذا الإنسان بذی ولایه علی أحد من الناس إلا علی أضعف المجانین. الإعراب : «إن» نافیه تعمل عمل لیس «هو» اسمها «مستولیا» خبرها «علی أحد» جار ومجرور متعلق بقوله «مستولیا» السابق «إلا» أداه استثناء «علی أضعف» جار ومجرور یقع موقع المستثنی من الجار والمجرور السابق ، وأضعف مضاف ، و «المجانین» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «إن هو مستولیا» حیث أعمل «إن» النافیه عمل «لیس» فرفع بها الاسم الذی هو الضمیر المنفصل ، ونصب خبرها الذی هو قوله «مستولیا». وهذا الشاهد یرد علی الفراء وأکثر البصریین الذین ذهبوا إلی أن «إن» النافیه لا تعمل شیئا ، لا فی المبتدأ ولا فی الخبر ، ووجه الرد من البیت ورود الخبر اسما مفردا منصوبا بالفتحه الظاهره ، ولا ناصب له فی الکلام إلا «إن» ، ولیس لهم أن یزعموا أن النصب بها شاذ ؛ لوروده فی الشعر کثیرا ، ولوروده فی النثر فی نحو قول أهل العالیه «إن أحد خیرا من أحد إلا بالعافیه» ، وقد قرأ بهذه اللغه سعید بن جبیر - رضی الله عنه! - فی الآیه الکریمه التی تلاها الشارح. ویؤخذ من هذا الشاهد - زیاده علی ذلک - أن «إن» النافیه مثل «ما» فی أنها لا تختص بالنکرات کما تختص بها «لا» : فإن الاسم فی البیت ضمیر ، وقد نص الشارح علی هذا ، ومثل له. ویؤخذ منه أیضا أن انتقاض النفی بعد الخبر بإلا لا یقدح فی العمل ؛ لأنه استثنی بقوله «إلا علی أضعف ... إلخ».

وقال آخر :

82- إن المرء میتا بانقضاء حیاته ***ولکن بأن یبغی علیه فیخذلا(1)

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 1220


1- وهذا البیت أیضا من الشواهد التی لا یعلم قائلها. المعنی : لیس المرء میتا بانقضاء حیاته ، وإنما یموت إذا بغی علیه باغ فلم یجد عونا له ، ولا نصیرا یأخذ بیده ، وینتصف له ممن ظلمه ، یرید أن الموت الحقیقی لیس شیئا بالقیاس إلی الموت الأدبی. الإعراب : «إن» نافیه «المرء» اسمها «میتا» خبرها «بانقضاء» جار ومجرور متعلق بقوله «میتا» وانقضاء مضاف ، وحیاه من «حیاته» مضاف إلیه ، وحیاه مضاف والضمیر مضاف إلیه «ولکن» حرف استدراک «بأن» الباء جاره ، وأن مصدریه «یبغی» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، وعلامه نصبه فتحه مقدره علی الألف منع من ظهورها التعذر «علیه» جار ومجرور نائب عن الفاعل لیبغی ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالباء ، أی بالبغی علیه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف ، والتقدیر «ولکن یموت بالبغی علیه» وقوله «فیخذلا» الفاء عاطفه ، ویخذل : فعل مضارع مبنی للمجهول ، معطوف علی یبغی ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المرء ، والألف للاطلاق. الشاهد فیه : قوله «إن المرء میتا» حیث أعمل «إن» النافیه عمل «لیس» فرفع بها ونصب ، وفی هذا الشاهد مثل ما فی الشاهد السابق من وجوه الاستنباط التی ذکرناها.

وذکر ابن جنی - فی المحتسب - أن سعید بن جبیر - رضی الله عنه! - قرأ (إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ عِبادٌ أَمْثالُکُمْ) بنصب العباد.

ولا یشترط فی اسمها وخبرها أن یکونا نکرتین ، بل تعمل فی النکره والمعرفه ، فتقول : «إن رجل قائما ، [وإن زید القائم] ، وإن زید قائما».

* * *

الحرف الرابع «لات» و إعماله هو مذهب الجمهور

وأما «لات» فهی «لا» النافیه زیدت علیها تاء التأنیث مفتوحه ؛ ومذهب الجمهور أنها تعمل عمل «لیس» ؛ فترفع الاسم ، وتنصب الخبر ، لکن اختصت بأنها لا یذکر معها الاسم والخبر معا ، بل [إنما] یذکر معها أحدهما ، والکثیر فی لسان العرب حذف اسمها وبقاء خبرها ، ومنه قوله تعالی : (وَلاتَ حِینَ مَناصٍ) بنصب الحین ؛ فحذف الاسم وبقی الخبر ، والتقدیر «ولات الحین حین مناص» فالحین : اسمها ، وحین مناص خبرها ، وقد قریء شذوذا (وَلاتَ حِینَ مَناصٍ) برفع الحین علی أنه اسم «لات» والخبر محذوف ، والتقدیر «ولات حین مناص لهم» أی : ولات حین مناص کائنا لهم ، وهذا هو المراد بقوله : «وحذف ذی الرّفع - إلی آخر البیت».

وأشار بقوله : «وما للات فی سوی حین عمل» إلی ما ذکره سیبویه من أن

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 1221

«لات» لا تعمل إلا فی الحین ، واختلف الناس فیه ؛ فقال قوم : [المراد] أنها لا تعمل إلا فی لفظ الحین ، ولا تعمل فیما رادفه کالساعه ونحوها ، وقال قوم : المراد أنها لا تعمل إلا فی أسماء الزمان ؛ فتعمل فی لفظ الحین وفیما رادفه من أسماء الزمان ، ومن عملها فیما رادفه قول الشاعر :

83- ندم البغاه ولات ساعه مندم ***والبغی مرتع مبتغیه وخیم (1)دم

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 1222


1- قیل : إن هذا الشاهد لرجل من طییء ، ولم یسموه ، وقال العینی : قائله محمد بن عیسی بن طلحه بن عبید الله التیمی ، ویقال : مهلهل بن مالک الکنانی ، واستشهد الفراء بقوله «ولات ساعه مندم» ثم قال : ولا أحفظ صدره. اللغه : «البغاه» جمع باغ ، مثل قاض وقضاه وداع ودعاه ورام ورماه ، والباغی : الذی یتجاوز قدره «مندم» مصدر میمی بمعنی الندم «مرتع» اسم مکان من قولهم : رتع فلان فی المکان یرتع - من باب فتح - إذا جعله ملهی له وملعبا ، ومنه قوله تعالی (نَخُوضُ وَنَلْعَبُ) «وخیم» أصله أن یقال : وخم المکان ؛ إذا لم ینجع کلؤه ، أو لم یوافقک مناخه. الإعراب : «ندم» فعل ماض «البغاه» فاعل ندم «ولات» الواو واو الحال ، ولات : نافیه تعمل عمل لیس ، واسمها محذوف «ساعه» خبرها ، والجمله فی محل نصب حال ، أی : ندم البغاه والحال أن الوقت لیس وقت الندم ؛ لأن وقته قد فات ، وساعه مضاف و «مندم» مضاف إلیه «والبغی» مبتدأ أول مرفوع بالضمه الظاهره «مرتع» مبتدأ ثان مرفوع بالضمه الظاهره ، ومرتع مضاف ومبتغی من «مبتغیه» مضاف إلیه ومبتغی مضاف والهاء مضاف إلیه «وخیم» خبر المبتدأ الثانی ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول. الشاهد فیه : قوله «ولات ساعه مندم» حیث أعمل «لات» فی لفظ «ساعه» وهی بمعنی الحین ، ولیست من لفظه ، وهو مذهب الفراء - فیما نقله عنه جماعه منهم الرضی - إذ ذهب إلی أن «لات» لا یختص عملها بلفظ الحین ، بل تعمل فیما دل علی الزمان کساعه ووقت وزمان وأوان ونحو ذلک ، وفی المسأله کلام طویل لا یلیق بسطه بهذه العجاله. ومثل البیت الشاهد ما أنشده ابن السکیت فی کتاب الأضداد ، وهو : ولتعرفنّ خلائقا مشموله ولتندمنّ ولات ساعه مندم

وکلام المصنف محتمل للقولین ، وجزم بالثانی فی التسهیل ، ومذهب الأخفش أنها لا تعمل شیئا ، وأنه إن وبد الاسم بعدها منصوبا فناصبه فعل مضمر ، والتقدیر «لات أری حین مناص» وإن وجد مرفوعا فهو مبتدأ والخبر محذوف ، والتقدیر «لات حین مناص کائن لهم» والله أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 1223

أفعال المقاربه
اشاره

ککان کاد وعسی ، لکن ندر

غیر مضارع لهذین خبر (1)

أجمع العلماء علی أن أدوات هذا الباب أفعال، إلا «عسی» فقیل: فعل و قیل: حرف

هذا هو القسم الثانی من الأفعال الناسخه [للابتداء] ، وهو «کاد» وأخواتها ، وذکر المصنف منها أحد عشر فعلا ، ولا خلاف فی أنها أفعال ، إلا عسی ؛ فنقل الزاهد عن ثعلب أنها حرف ، ونسب أیضا إلی ابن السّرّاج (2) ،

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 1224


1- «ککان» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «کاد» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «لکن» حرف استدراک «ندر» فعل ماض «غیر» فاعل ندر ، وغیر مضاف و «مضارع» مضاف إلیه «لهذین» جار ومجرور متعلق بقوله خبر الآتی «خبر» حال من فاعل ندر ، وقد وقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه التی تقف علی المنصوب المنون بالسکون ، کما یقف سائر العرب علی المرفوع والمجرور المنونین.
2- نص ابن هشام فی أکثر کتبه علی أن القول بأن «عسی» حرف هو قول الکوفیین ، وتبعهم علی ذلک ابن السراج ، ونص فی المغنی وشرح الشذور علی أن ثعلبا یری هذا ، وثعلب أحد شیوخ الکوفیین ، وملخص مذهبهم أنهم قالوا : عسی حرف ترج ، واستدلوا علی ذلک بأنها دلت علی معنی لعل ، وبأنها لا تتصرف کما أن لعل کذلک لا تتصرف ، ولما کانت لعل حرفا بالإجماع وجب أن تکون عسی حرفا مثلها ؛ لقوه التشابه بینهما. ومن العلماء من ذهب إلی أن «عسی» علی ضربین (انظر ص 345 الآتیه) : الضرب الأول ینصب الاسم ویرفع الخبر مثل إن وأخواتها ، وهذه حرف ترج ، ومن شواهدها قول صخر بن العود الحضرمی : فقلت : عساها نار کأس ، وعلّها تشکّی فآتی نحوها فأعودها والضرب الثانی : یرفع المبتدأ وینصب الخبر - وهو الذی نتحدث عنه فی هذا الباب ، وهو من أفعال المقاربه - وهذا فعل ماض ؛ بدلیل قبوله علامه الأفعال الماضیه کتاء الفاعل فی نحو قوله تعالی : (فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ) وأما جمودها ودلالتها علی معنی یدل علیه حرف فلا یخرجانها عن الفعلیه ، وکم من فعل یدل علی معنی یدل علیه حرف ، وهو مع ذلک جامد ، ولم یخرجه ذلک عن فعلیته ، ألیست حاشا وعدا وخلا داله علی الاستثناء وهی جامده ، وقد جاءت حروف بألفاظها ومعانیها ؛ فلم یکن ذلک موجبا لحرفیتها؟ وهذا الذی ذکرناه - من أن «عسی» علی ضربین ، وأنها فی ضرب منهما فعل ، وفی الضرب الآخر حرف - هو مذهب شیخ النحاه سیبویه (وانظر کتابنا علی شرح الأشمونی ج 1 ص 463 وما بعدها فی الکلام علی الشاهد رقم 252). ومن هذا کله یتضح لک : أن فی «عسی» ثلاثه أقوال للنحاه ، الأول : أنها فعل فی کل حال ، سواء اتصل بها ضمیر الرفع أو ضمیر النصب أم لم یتصل بها واحد منهما ، وهو قول نحاه البصره ورجحه المتأخرون ، والثانی : أنها حرف فی جمیع الأحوال ، سواء اتصل بها ضمیر الرفع أو النصب أم لم یتصل بها أحدهما ، وهو قول جمهره الکوفیین ومنهم ثعلب ، وابن السراج. والثالث : أنها حرف إذا اتصل بها ضمیر نصب کما فی البیت الذی أنشدناه ، وفعل فیما عدا ذلک ، وهو قول سیبویه شیخ النحاه ، ولا تتسع هذه العجاله السریعه إلی الاحتجاج لکل رأی وتخریج الشواهد علی کل مذهب.

والصحیح أنها فعل ؛ بدلیل اتّصال تاء الفاعل وأخواتها بها ، نحو «عسیت» وعسیت ، وعسیتما ، وعسیتم ، وعسیتنّ».

أفعال هذا الباب علی ثلاثه أقسام

وهذه الأفعال تسمی أفعال المقاربه ، ولیست کلها للمقاربه ، بل هی علی ثلاثه أقسام :

أحدها : ما دلّ علی المقاربه ، وهی : کاد ، وکرب ، وأوشک.

والثانی : ما دلّ علی الرّجاء ، وهی : عسی ، وحری ، واخلولق.

والثالث : ما دلّ علی الإنشاء ، وهی : جعل ، وطفق ، وأخذ ، وعلق ، وأنشأ.

فتسمیتها أفعال المقاربه من باب تسمیه الکل باسم البعض.

وکلها تدخل علی المبتدأ والخبر ؛ فترفع المبتدأ اسما لها ، ویکون خبره خبرا لها فی موضع نصب ، وهذا هو المراد بقوله : «ککان کاد وعسی» لکن الخبر فی

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 1225

هذا الباب لا یکون إلا مضارعا ، نحو «کاد زید یقوم ، وعسی زید أن یقوم» وندر مجیئه اسما بعد «عسی ، وکاد» کقوله :

84- أکثرت فی العذل ملحّا دائما***لا تکثرن إنّی عسیت صائما(1).

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 1226


1- قال أبو حیان : «هذا البیت مجهول ، لم ینسبه الشراح إلی أحد» اه ؛ قال ابن هشام : «طعن فی هذا البیت عبد الواحد فی کتابه بغیه الآمل ومنیه السائل ، فقال : هو بیت مجهول ، لم ینسبه الشراح إلی أحد ، فسقط الاحتجاج به ، ولو صح ما قاله لسقط الاحتجاج بخمسین بیتا من کتاب سیبویه ، فإن فیه ألف بیت عرف قائلوها وخمسین بیتا مجهوله القائلین» اه ، وقیل : إنه لرؤبه بن العجاج ، وقد بحثت دیوان أراجیز رؤبه فلم أجده فی أصل الدیوان ، وهو مما وجدته فی أبیات جعلها ناشره ذیلا لهذا الدیوان مما وجده فی بعض کتب الأدب منسوبا إلیه ، وذلک لا یدل علی صحه نسبتها إلیه أکثر مما تدل علیه عباره المؤلف لکتاب الأدب الذی نقل عنه. اللغه : «العذل» الملامه «ملحا» اسم فاعل من «ألح یلح إلحاحا» أی أکثر. الإعراب : «أکثرت» فعل وفاعل «فی العذل» جار ومجرور متعلق بأکثر «ملحا» حال من التاء فی أکثرت مؤکده لعاملها «دائما» صفه للحال «لا تکثرن» لا : ناهیه ، والفعل المضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه فی محل جزم بلا ، ونون التوکید حرف مبنی علی السکون لا محل له ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إنی» إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «عسیت» عسی : فعل ماض ناقص ، وتاء المتکلم اسمه «صائما» خبره ، والجمله من عسی واسمها وخبرها فی محل رفع خبر «إن». الشاهد فیه : قوله «عسیت صائما» حیث أجری «عسی» مجری «کان» فرفع بها الاسم ونصب الخبر ، وجاء بخبرها اسما مفردا ، والأصل أن یکون خبرها جمله فعلیه فعلها مضارع ، ومثل هذا البیت قولهم فی المثل «عسی الغویر أبؤسا». وفی البیت توجیه آخر ، وهو أن «عسی» هنا فعل تام یکتفی بفاعل ، وهو هنا تاء المتکلم ، بدلیل وقوع جملتها خبرا لإن الناصبه للاسم الرافعه للخبر ، وذلک لأن عسی للترجی ، والترجی إنشاء ، وأیضا فإن الأفعال التاقصه جملتها إنشائیه ، والجمل الإنشائیه لا تقع خبرا لإن ، عند الجمهور الذین یجوزون وقوع الإنشائیه خبرا للمبتدأ غیر المنسوخ ، وإذا کان ذلک کذلک فلا بد أن تکون الجمله خبریه ؛ فلا تکون «عسی» ناقصه ، وأما قوله «صائما» علی هذا فهو خبر «لکان» محذوفه مع اسمها ، وتقدیر الکلام : إنی رجوت أن أکون صائما.

وقوله :

85- فأبت إلی فهم ، وما کدت آئبا***وکم مثلها فارقتها وهی تصفر(1).

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1227


1- هذا البیت لتأبط شرا - ثابت بن جابر بن سفیان - من کلمه مختاره ، اختارها أبو تمام فی حماسته (انظر شرح التبریزی (1 / 85 بتحقیقنا) وأولها قوله : إذا المرء لم یحتل وقد جدّ جدّه أضاع ، وقاسی أمره وهو مدبر اللغه : «أبت» رجعت «فهم» اسم قبیلته ، وأبوها فهم بن عمرو بن قیس عیلان «تصفر» أراد تتأسف وتتحزن علی إفلاتی منها ، بعد أن ظن أهلها أنهم قد قدروا علی. وقصه ذلک أن قوما من بنی لحیان - وهم حی من هذیل - وجدوا تأبط شرا یشتار عسلا من فوق جبل ، ورآهم یترصدونه ، فخشی أن یقع فی أیدیهم ، فانتحی من الجبل ناحیه بعیده عنهم ، وصب ما معه من العسل فوق الصخر ، ثم انزلق علیه حتی انتهی إلی الأرض ، ثم أسلم قدمیه للریح ، فنجا من قبضتهم. المعنی : یقول : إنی رجعت إلی قومی بعد أن عز الرجوع إلیهم ، وکم مثل هذه الخطه فارقتها ، وهی تتأسف وتتعجب منی کیف أفلت منها. الإعراب : «فأبت» الفاء عاطفه ، آب : فعل ماض ، وتاء المتکلم فاعله «إلی فهم» جار ومجرور متعلق بأبت «وما» الواو حالیه ، ما : نافیه «کدت» کاد : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «آئبا» خبر کاد ، والجمله فی محل نصب حال «وکم» الواو حالیه ، کم : خبریه بمعنی کثیر مبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع «مثلها» مثل : تمییز لکم مجرور بالکسره الظاهره ، ومثل مضاف وضمیر الغائبه مضاف إلیه «فارقتها» فعل وفاعل ومفعول به «وهی» الواو للحال ، هی : مبتدأ «تصفر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «وما کدت آئبا» حیث أعمل «کاد» عمل «کان» فرفع بها الاسم ونصب الخبر ، ولکنه أتی بخبرها اسما مفردا ، والقیاس فی هذا الباب أن یکون الخبر جمله فعلیه فعلها مضارع ، ولهذا أنکر بعض النحاه هذه الروایه ، وزعم أن الروایه الصحیحه هی «وما کنت آئبا».

وهذا هو مراد المصنف بقوله : «لکن ندر - إلی آخره» لکن فی قوله «غیر مضارع» إیهام ؛ فإنه یدخل تحته : الاسم ، والظرف ، والجارّ والمجرور ، والجمله الاسمیه ، والجمله الفعلیه بغیر المضارع ، ولم یندر مجیء هذه کلها خبرا عن «عسی ، وکاد» بل الذی ندر مجیء الخبر اسما ، وأما هذه فلم یسمع مجیئها خبرا عن هذین.

* * *

الأکثر فی خبر «عسی» أن یقترن بأن المصدریه و یقل تجرده منها

وکونه بدون «أن» بعد عسی

نزر ، وکاد الأمر فیه عکسا (1)

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1228


1- «وکونه» الواو عاطفه ، وکون : مبتدأ - وهو مصدر کان الناقصه فیحتاج إلی اسم وخبر سوی خبره من جهه الابتداء - وکون مضاف والضمیر مضاف إلیه وهو اسمه ، وخبره محذوف ، أی : وکونه واردا «بدون» جار ومجرور متعلق بذلک الخبر المحذوف ، ودون مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق أیضا بذلک الخبر المحذوف ، وبعد مضاف ، و «عسی» قصد لفظه : مضاف إلیه «نزر» خبر المبتدأ الذی هو قوله کونه «وکاد» الواو عاطفه ، وکاد قصد لفظه : مبتدأ أول «الأمر» مبتدأ ثان «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله «عکس» الآتی «عکسا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الأمر ، والجمله من عکس ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.

أی : اقتران خبر «عسی» ب- «أن» کثیر (1) ؛ وتجریده من «أن» قلیل ، وهذا مذهب سیبویه ، ومذهب جمهور البصریین أنه لا یتجرّد خبرها من «أن» إلا فی الشعر ، ولم یرد فی القرآن إلا مقترنا ب- «أن» قال الله تعالی : (فَعَسَی اللهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ) وقال عز وجل : (عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ)

ومن وروده بدون «أن» قوله :

86- عسی الکرب الّذی أمسیت فیه ***یکون وراءه فرج قریب (2)ئم

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1229


1- أنت إذا قلت «عسی زید أن یقوم» فزید : اسم عسی ، وأن والفعل فی تأویل مصدر خبره ؛ ویلزم علی ذلک الإخبار باسم المعنی - وهو المصدر - عن اسم الذات - وهو زید ، وهو غیر الأصل والغالب فی کلام العرب. وللعلماء فی الجواب عن ذلک أربعه وجوه : أولها : أن الکلام حینئذ علی تقدیر مضاف ، إما قبل الاسم وکأنک قلت : عسی أمر زید القیام ، وإما قبل الخبر وکأنک قلت : عسی زید صاحب القیام ؛ فعلی الأول تکون قد أخبرت باسم معنی عن اسم معنی ، وعلی الثانی تکون قد أخبرت باسم یدل علی الذات عن اسم ذات ؛ لأن اسم الفاعل یدل علی الذات التی وقع منها الحدث أو قام بها. وثانیها : أن هذا المصدر فی تأویل الصفه ، وکأنک قد قلت : عسی زید قائما. وثالثها : أن الکلام علی ظاهره ، والمقصود المبالغه فی زید حتی کأنه هو نفس القیام. وهذه الوجوه الثلاثه جاریه فی کل مصدر - صریح أو مؤول - یخبر به عن اسم الذات ، أو یقع نعتا لاسم ذات ، أو یجیء حالا من اسم الذات. ورابعها : أن «أن» لیست مصدریه فی هذا الموضع ، بل هی زائده ؛ فکأنک قلت : عسی زید یقوم ، وهذا وجه ضعیف ؛ لأنها لو کانت زائده لم تعمل النصب ، ولسقطت من الکلام فی السعه أحیانا ، وهی لا تسقط إلا نادرا لضروره الشعر.
2- البیت لهدبه بن خشرم العذری ، من قصیده قالها وهو فی الحبس. وقد روی أکثر هذه القصیده أبو علی القالی فی أمالیه ، وروی أبو السعادات ابن الشجری فی حماسته منها أکثر مما رواه أبو علی ، وأول هذه القصیده قوله : طربت ، وأنت أحیانا طروب وکیف وقد تعلّاک المشیب؟ یجدّ النّأی ذکرک فی فؤادی إذا ذهلت علی النّأی القلوب یؤرّقنی اکتئاب أبی نمیر فقلبی من کآبته کئیب فقلت له : هداک الله! مهلا وخیر القول ذو الّلبّ المصیب عسی الکرب الّذی أمسیت فیه یکون وراءه فرج قریب اللغه : «طربت» الطرب : خفه تصیب الإنسان من فرح أو حزن «النأی» البعد «الکرب» الهم والغم «أمسیت» قال ابن المستوفی : یروی بضم التاء وفتحها ، والنحویون إنما یروونه بضم التاء ، والفتح عند أبی حنیفه أولی ؛ لأنه یخاطب ابن عمه أبا نمیر کما هو ظاهر من الأبیات التی رویناها ، وکان أبو نمیر معه فی السجن. الإعراب : «عسی» فعل ماض ناقص «الکرب» اسم عسی مرفوع به «الذی» اسم موصول صفه للکرب «أمسیت» أمسی : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «فیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر أمسی ، والجمله من أمسی واسمه وخبره لا محل لها صله الموصول «یکون» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «وراءه» وراء : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ووراء مضاف والهاء مضاف إلیه «فرج» مبتدأ مؤخر «قریب» صفه لفرج ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب خبر «یکون» والجمله من «یکون» واسمها وخبرها فی محل نصب خبر «عسی». الشاهد فیه : قوله «یکون وراءه - إلخ» حیث وقع خبر «عسی» فعلا مضارعا مجردا من «أن» المصدریه ، وذلک قلیل ، ومثله الشاهد الذی بعده (ش 87) وقول الآخر : عسی الله یغنی عن بلاد ابن قادر یمنهمر جون الرّباب سکوب (المنهمر : أراد به المطر الکثیر ، والجون : الأسود ، والرباب : السحاب ، والسحاب الأسود دلیل علی أنه حافل بالمطر) ومثل هذه الأبیات قول الآخر : فأمّا کیّس فنجا ، ولکن عسی یغترّ بی حمق لئم

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1230

وقوله :

87- عسی فرج یأتی به الله ؛ إنه ***له کلّ یوم فی خلیقته أمر(1)

و «کاد» علی عکس ذلک

وأما «کاد» فذکر المصنف أنها عکس «عسی» ؛ فیکون الکثیر فی ضا

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1231


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها ، وألفاظه کلها ظاهره المعنی. الإعراب : «عسی» فعل ماض ناقص «فرج» اسمه «یأتی» فعل مضارع «به» جار ومجرور متعلق بیأتی «الله» فاعل یأتی ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب خبر عسی «إنه» إن : حرف توکید ونصب ، والهاء ضمیر الشأن اسمه «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «کل» منصوب علی الظرفیه الزمانیه لإضافته إلی اسم الزمان متعلق بما تعلق به الجار والمجرور قبله ، وکل مضاف ، و «یوم» مضاف إلیه «فی خلیقته» الجار والمجرور یتعلق بما تعلق به الجار والمجرور السابق ، وخلیقه مضاف والضمیر الموضوع للغائب العائد إلی الله تعالی مضاف إلیه «أمر» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر «إن». الشاهد فیه : قوله : «یأتی به الله» حیث جاء خبر «عسی» فعلا مضارعا مجردا من أن المصدریه ، وهذا قلیل ، ومثله - سوی ما ذکرنا مع الشاهد 86 - قول الفرزدق : وما ذا عسی الحجّاج یبلغ جهده إذا نحن جاوزنا حفیر زیاد؟ وفی بیت الفرزدق هذا شاهد آخر ، وحاصله : أنه یجوز فی الفعل المضارع الذی یقع خبرا لعسی خاصه أن یرفع اسما ظاهرا مضافا إلی ضمیر یعود إلی اسم عسی. فأما غیر «عسی» من أفعال هذا الباب فلا یجوز فی الفعل المضارع الواقع خبرا لها إلا أن یکون رافعا لضمیر یعود علی الاسم ، وأما قول ذی الرمه : وأسقیه حتّی کاد مما أبثّه تکلمنی أحجاره وملاعبه فظاهره أن المضارع الواقع خبرا لکاد وهو «تکلمنی» رفع اسما ظاهرا مضافا إلی ضمیر الاسم وهو «أحجاره» فهذا ونحوه شاذ أو مؤول. أما بیت الشاهد (رقم 87) فقد رفع المضارع فیه اسما أجنبیا من اسم عسی ؛ فلا هو ضمیر الاسم ، ولا هو اسم ظاهر مضاف إلی الاسم ، وذلک شاذ أیضا

خبرها أن یتجرد من «أن» ویقلّ اقترانه بها ، وهذا بخلاف ما نصّ علیه الأندلسیّون من أن اقتران خبرها ب- «أن» مخصوص بالشعر ؛ فمن تجریده من «أن» قوله تعالی : (فَذَبَحُوها وَما کادُوا یَفْعَلُونَ) وقال : (مِنْ بَعْدِ ما کادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ)(1) ومن اقترانه ب- «أن» قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «ما کدت أن أصلّی العصر حتی کادت الشّمس أن تغرب» وقوله :

88- کادت النّفس أن تفیض علیه ***إذ غدا حشو ریطه وبرود(2).

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1232


1- ومثل الآیتین الکریمتین قول أحد أصحاب مصعب بن الزبیر ، یرثیه وهو الشاهد (رقم 149) الآتی فی باب الفاعل : لمّا رأی طالبوه مصعبا ذعروا وکاد - لو ساعد المقدور - ینتصر الشاهد فیه : قوله «کاد ینتصر» فإن الفعل المضارع الواقع خبرا لکاد لم یقترن بأن
2- هذا البیت من الشواهد التی یذکرها کثیر من النحاه وعلماء اللغه غیر منسوبه إلی قائل معین ، وقد عثرنا بعد طویل البحث علی أنه من کلمه لمحمد بن مناذر ، أحد شعراء البصره یرثی فیها رجلا اسمه عبد المجید بن عبد الوهاب الثقفی ، وقبله : إنّ عبد المجید یوم توفّی هدّ رکنا ما کان بالمهدود لیت شعری ، وهل دری حاملوه ما علی النّعش من عفاف وجود؟ اللغه : «تفیض» من قولهم «فاضت نفس فلان» ویری فی مکانه «تفیظ» وکل الرواه یجیزون أن تقول «فاضت نفس فلان» إلا الأصمعی فإنه أبی إلا أن تقول «فاظت نفس فلان» بالظاء ، وکلام غیر الأصمعی أسد ؛ فهذا البیت الذی نشرحه دلیل علی صحته ، وکذلک قول الآخر : تفیض نفوسها ظمأ ، وتخشی حماما ؛ فهی تنظر من بعید وقول الراجز : تجمّع النّاس ، وقالوا : عرس ففقئت عین ، وفاضت نفس وقول الشاعر فی بیت الشاهد «ریطه» بفتح الراء وسکون الیاء المثناه - الملاءه إذا کانت قطعه واحده ، وأراد هنا الأکفان التی یلف فیها المیت. الإعراب : «کادت» کاد : فعل ماض ناقص ، والتاء للتأنیث «النفس» اسم کاد «أن» مصدریه «تفیض» فعل مضارع منصوب بأن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود للنفس ، والجمله خبر «کاد» فی محل نصب «علیه» جار ومجرور متعلق بقوله تفیض السابق «إذ» ظرف للماضی من الزمان متعلق بقوله «تفیض» أیضا «غدا» فعل ماض بمعنی صار ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی عبد المجید المرثی «حشو» خبر غدا ، وحشو مضاف و «ریطه» مضاف إلیه «وبرود» معطوف علی ریطه. الشاهد فیه : قوله «أن تفیض» حیث أنی بخبر «کاد» فعلا مضارعا مقترنا بأن ، وذلک قلیل ، والأکثر أن یتجرد منها ، ومثل هذا البیت قول الشاعر : أبیتم قبول السّلم منا ؛ فکدتم لدی الحرب أن تغنوا السّیوف عن السّل وقول رؤبه بن العجاج : ربع عفاه الدّهر طولا فامّحی قد کاد من طول البلی أن یمصحا ومنه قول جبیر بن مطعم - رضی الله تعالی عنه! - «کاد قلبی أن یطیر» ومع ورود المضارع الواقع خبرا لکاد مقترنا بأن - فی الشعر والنثر - نری أن قول الأندلسیین : إن اقترانه بأن مع کاد ضروره لا یجوز ارتکابها إلا فی الشعر ؛ غیر سدید ، والصواب ما ذکره الناظم وهو فی هذا تابع لسیبویه.
یجب اقتران خبر حری و اخلولق بأن

وکعسی حری ، ولکن جعلا

خبرها حتما ب- «أن» متّصلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1233


1- «کعسی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «حری» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ولکن» حرف استدراک «جعلا» جعل : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق «خبرها» خبر : نائب فاعل جعل - وهو مفعول أول - وخبر مضاف والضمیر مضاف إلیه «حتما» صفه لموصوف محذوف یقع مفعولا مطلقا ، أی : اتصالا حتما «بأن» جار ومجرور متعلق بقوله متصلا الآتی «متصلا» مفعول ثان لجعل.

وألزموا اخلولق «أن» مثل حری

وبعد أوشک انتفا «أن» نزرا (1)

یعنی أن «حری» مثل «عسی» فی الدلاله علی رجاء الفعل ، لکن یجب اقتران خبرها ب- «أن» ، نحو «حری زید أن یقوم» ولم یجرد خبرها من «أن» لا فی الشعر ولا فی غیره ، وکذلک «اخلولق» تلزم «أن» خبرها نحو «اخلولقت السماء أن تمطر» وهو من أمثله سیبویه ،

یکثر اقتران خبر «أوشک» بأن

و أما «أوشک» فالکثیر اقتران خبرها ب- «أن» ویقلّ حذفها منه ؛ فمن اقترانه بها قوله :

89- ولو سئل النّاس التّراب لأوشکوا***- إذا قیل هاتوا - أن یملّوا ویمنعوا(2)عا

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1234


1- «وألزموا» فعل وفاعل «اخلولق» قصد لفظه : مفعول أول لألزم «أن» قصد لفظه أیضا : مفعول ثان لألزم «مثل» حال صاحبه قوله «اخلولق» السابق ، ومثل مضاف و «حری» قصد لفظه : مضاف إلیه «وبعد» ظرف متعلق بقوله «انتفا» الآتی ، وبعد مضاف ، و «أوشک» قصد لفظه : مضاف إلیه «انتفا» کسر للضروره : مبتدأ ، وانتفا مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «نزرا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی انتفا ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو انتفا ، وتقدیر البیت : وألزم العرب اخلولق أن حال کونه مشبها فی ذلک حری ، وانتفاء أن بعد أوشک قد قل.
2- هذا البیت أنشده ثعلب فی أمالیه (ص 433) عن ابن الأعرابی ، ولم ینسبه إلی أحد ، ورواه الزجاجی فی أمالیه أیضا (ص 126) وقبله : أبا مالک ، لا تسأل النّاس ، والتمس بکفّیک فضل الله ، والله أوسع المعنی : إن من طبع الناس أنهم لو سئلوا أن یعطوا أتفه الأشیاء ، وأهونها خطرا ، وأقلها قیمه - لما أجابوا ، بل إنهم لیمنعون السائل ویملون السؤال. الإعراب : «ولو» شرطیه غیر جازمه «سئل» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط «الناس» نائب فاعل سئل ، وهو المفعول الأول «التراب» مفعول ثان لسئل «لأوشکوا» اللام واقعه فی جواب «لو» وأوشک : فعل ماض ناقص ، و واو الجماعه اسمه «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول «هاتوا» فعل أمر وفاعله ، وجملتهما فی محل رفع نائب فاعل لقیل ، وجمله قیل ونائب فاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجواب الشرط محذوف ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها معترضه بین أوشک مع مرفوعها وخبرها «أن» مصدریه «یملوا» فعل مضارع منصوب بأن ، وواو الجماعه فاعل ، والجمله فی محل نصب خبر أوشک «ویمنعوا» معطوف علی یملوا. الشاهد فیه : یستشهد النحاه بهذا البیت ونحوه علی أمرین ، الأول : فی قوله «لأوشکوا» حیث ورد «أوشک» بصیغه الماضی ، وهو یرد علی الأصمعی وأبی علی اللذین أنکرا استعمال «أوشک» وزعما أنه لم یستعمل من هذه الماده إلا «یوشک» المضارع وسیأتی للشارح ذکر هذا ، والاستشهاد له بهذا البیت (ص 338) ، والأمر الثانی : فی قوله «أن یملوا» حیث أتی بخبر «أوشک» جمله فعلیه فعلها مضارع مقترن بأن ، وهو الکثیر. ومن الشواهد علی هذین الأمرین قول جریر یهجو العباس بن یزید الکندی : إذا جهل الشّقیّ ولم یقدّر ببعض الأمر أوشک أن یصابا وقول الکلحبه الیربوعی : إذا المرء لم یغش الکریهه أوشکت حبال الهوینی بالفتی أن تقطّعا

ومن تجرّده منها قوله :

90- یوشک من فرّ من منیّته ***فی بعض غرّاته یوافقها(1).

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1235


1- البیت لأمیه بن أبی الصلت ، أحد شعراء الجاهلیه ، وزعم صاعد ان البیت لرجل من الخوارج ، ولیس ذلک بشیء ، وهو من شواهد سیبویه (ج 2 ص 479). اللغه : «منیته» المنیه الموت «غراته» جمع غره - بکسر الغین - وهی الغفله «یوافقها» یصیبها ویقع علیها. المعنی : إن من فر من الموت فی الحرب القریب الوقوع بین براثنه فی بعض غفلاته ، والغرض تشجیع المخاطبین علی اقتحام أهوال الحروب وخوض معامعها ، إذ کان الموت - ولا بد - نازل بکل أحد. الإعراب : «یوشک» فعل مضارع ناقص «من» اسم موصول اسم یوشک «فر» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم الموصول والجمله لا محل لها صله «من منیته» الجار والمجرور متعلق بفر. ومنیه مضاف والهاء مضاف إلیه «فی بعض» الجار والمجرور متعلق بقوله «یوافقها» الآتی ، وبعض مضاف وغرات من «غراته» مضاف إلیه ، وغرات مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «یوافقها» یوافق : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والضمیر البارز الذی هو للغائبه مفعول به ، وجمله یوافقها فی محل نصب خبر «یوشک». الشاهد فیه : قوله «یوافقها» حیث أتی بخبر «یوشک» جمله فعلیه فعلها مضارع مجرد من «أن» وهذا قلیل.
مما یکثر تجرد خبره من أن «کرب»

ومثل کاد فی الأصحّ کربا

وترک «أن» مع ذی الشّروع وجبا (1)

کأنشأ السّائق یحدو ، وطفق ،

کذا جعلت ، وأخذت ، وعلق (2)

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1236


1- «مثل» خبر مقدم ، ومثل مضاف ، و «کاد» قصد لفظه : مضاف إلیه «فی الأصح» جار ومجرور متعلق بقوله مثل لتضمنه معنی المشتق «کربا» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «وترک» مبتدأ ، وترک مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «مع» ظرف متعلق بترک ، ومع مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الشروع» مضاف إلیه «وجبا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ترک الواقع مبتدأ ، والجمله من وجب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «کأنشأ» الکاف جاره لقول محذوف ، أنشأ : فعل ماض ناقص «السائق» اسمه «یحدو» فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی الواو منع من ظهورها الثقل وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله من الفعل المضارع وفاعله فی محل نصب خبر أنشأ «وطفق» معطوف علی أنشأ «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «جعلت» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «وأخذت ، وعلق» معطوفان علی جعلت.

لم یذکر سیبویه فی «کرب» إلا تجرّد خبرها من «أن» ، وزعم المصنف أن الأصحّ خلافه ، وهو أنها مثل «کاد» ؛ فیکون الکثیر فیها تجرید خبرها من «أن» ویقلّ اقترانه بها ؛ فمن تجریده قوله :

91- کرب القلب من جواه یذوب ***حین قال الوشاه : هند غضوب (1)

وسمع من اقترانه بها قوله :

92- سقاها ذوو الأحلام سجلا علی الظّما***وقد کربت أعناقها أن تقطعا(2)

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1237


1- قیل : إن هذا البیت لرجل من طییء ، وقال الأخفش : إنه للکلحبه الیربوعی أحد فرسان بنی تمیم وشعرائهم المجیدین. اللغه! «جواه» الجوی! شده الوجد «الوشاه» جمع واش ، وهو التمام الساعی بالإفساد بین المتوادین ، والذی یستخرج الحدیث بلطف ، ویروی «حین قال العذول» وهو اللائم «غضوب» صفه من الغضب یستوی فیها المذکر المؤنث کصبور. المعنی : لقد قرب قلبی أن یذوب من شده ما حل به من الوجد والحزن ، حین أبلغنی الوشاه الذین یسعون بالإفساد بینی وبین من أحبها أنها غاضبه علی. الإعراب : «کرب» فعل ماض ناقص «القلب» اسمه «من جواه» الجار والمجرور متعلق بقوله «یذوب» الآتی ، أو بقوله «کرب» السابق ، وجوی مضاف وضمیر الغائب العائد إلی القلب مضاف إلیه «یذوب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی القلب ، والجمله من یذوب وفاعله فی محل نصب خبر کرب «حین» منصوب علی الظرفیه الزمانیه متعلق بقوله یذوب السابق «قال» فعل ماض «الوشاه» فاعل قال «هند» مبتدأ «غضوب» خبره ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مقول القول ، وجمله قال وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه «حین» إلیها. الشاهد فیه : قوله «یذوب» حیث أتی بخبر «کرب» فعلا مضارعا مجردا من أن.
2- البیت لأبی یزید الأسلمی ، من کلمه له یهجو فیها إبراهیم بن هشام ابن إسماعیل بن هشام بن المغیره ، والی المدینه من قبل هشام بن عبد الملک بن مروان - وکان قد مدحه من قبل فلم ترقه مدحته ، ولم یعطه ، ولم یکتف بالحرمان ، بل أمر به فضرب بالسیاط ، وأول هذه الکلمه قوله : مدحت عروقا للنّدی مصّت الثّری حدیثا ، فلم تهمم بأن تترعرعا نقائذ بؤس ذاقت الفقر والغنی وحلّبت الأیّام والدّهر أضرعا اللغه : «مصت الثری حدیثا» أراد أنهم حدیثو عهد بنعمه ؛ فکنی عن ذلک المعنی بهذه العباره ، ولما عبر عنهم أولا بالعروق جعل الکنایه من جنس ذلک الکلام «بأن تترعرعا» یروی براءین مهملتین بینهما عین مهمله ، ویروی «تتزعزها» بزاءین معجمتین بینهما عین مهمله کذلک ، ومعناه تتحرک ، یرید أنهم حدثت لهم النعمه بعد البؤس والضیق ؛ فلیس لهم فی الکرم عرق ثابت ؛ فهم لا یتحرکون للبذل ، ولا تهش نفوسهم للعطاء «نقائذ» جمع نقیذ ، بمعنی اسم المفعول ، یرید أن ذوی قرابه هؤلاء أنقذوهم من البؤس والفقر «أضرع» هو جمع ضرع ، والعباره مأخوذه من قول العرب : حلب فلان الدهر أشطره ، یریدون ذاق جلوه ومره «ذوو الأحلام» أصحاب العقول ، ویروی «ذوو الأرحام» وهم الأقارب من جهه النساء «سجلا» - بفتح فسکون - الدلو ما دام فیها ماء قلیلا کان ما فیها من الماء أو کثیرا ، وجمعه سجال ، فإن لم یکن فیها ماء أصلا فهی دلو لا غیر. ولا یقال حینئذ سجل ، والغرب - بفتح الغین المعجمه وسکون الراء المهمله ، وکذلک الذنوب - بفتح الذال المعجمه - مثل السجل ، یرید أن الذی منحه ذوو أرحام هؤلاء إیاهم شیء کثیر لو وزع علی الناس جمیعا لوسعهم وکفاهم ، ولکنهم قوم بخلاء ذوو أثره وأنانیه ؛ فلا یجودون وإن کثر ما بأیدیهم وزاد عن حاجتهم. المعنی : إن هذه العروق التی مدحتها فردتنی إنما هی عروق ظلت فی الضر والبؤس حتی أنقذها ذوو أرحامها بعد أن أوشکت أن تموت ، ویقصد بذوی أرحامها بنی مروان. الإعراب : «سقاها» سقی : فعل ماض ، وضمیر الغائبه مفعوله الأول «ذوو» فاعل سقی ، وذوو مضاف ، و «الأحلام» مضاف إلیه «سجلا» مفعول ثان لسقی «علی الظما» جار ومجرور متعلق بسقاها «وقد» الواو واو الحال ، قد : حرف تحقیق «کربت» کرب : فعل ماض ناقص ، والتاء تاء التأنیث «أعناقها» أعناق اسم کرب ، وأعناق مضاف والضمیر مضاف إلیه «أن» مصدریه «تقطعا» فعل مضارع حذفت منه إحدی التاءین - وأصله تتقطعا - منصوب بأن ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أعناق ، والجمله فی محل نصب خبر کرب ، والجمله من کرب واسمها وخبرها فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «أن تقطعا» حیث أتی بخبر «کرب» فعلا مضارعا مقترنا بأن وهو قلیل ، حتی إن سیبویه لم یحک فیه غیر التجرد من «أن» ، وفی هذا البیت رد علیه ، ومثله قول الراجز ، وهو العجاج بن رؤبه : قد برت أو کربت أن تبورا لمّا رأیت ییهسا مثبورا ومن ورود خبر «کرب» مضارعا غیر مقترن بأن - سوی الشاهد السابق (رقم 91) قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : فلا تحرمی نفسا علیک مضیقه وقد کربت من شدّه الوجد تطلع

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1238

والمشهور فی «کرب» فتح الراء ، ونقل کسرها أیضا.

یمتنع اقتران خبر ما دل علی الشروع بأن

ومعنی قوله «وترک أن مع ذی الشروع وجبا» أن ما دلّ علی الشروع فی الفعل لا یجوز اقتران خبره ب- «أن» لما بینه وبین «أن» من المنافاه ؛ لأن المقصود به الحال ، و «أن» للاستقبال ، وذلک نحو «أنشأ السائق یحدو ، وطفق زید یدعو ، وجعل یتکلم ، وأخذ ینظم ، وعلق یفعل کذا».

* * *

واستعملوا مضارعا لأوشکا

وکاد لا غیر ، وزادوا موشکا (1).

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1239


1- «واستعملوا» فعل وفاعل «مضارعا» مفعول به لاستعمل «لأوشکا» جار ومجرور متعلق بقوله استعملوا «وکاد» معطوف علی أوشک «لا» عاطفه «غیر» معطوف علی أوشک ، مبنی علی الضم لقطعه عن الإضافه فی محل جر «وزادوا» فعل وفاعل «موشکا» مفعول به لزاد.
اکثر افعال هذا الباب لا یتصرف والمتصرف منها «أوشک» و «کاد»

أفعال هذا الباب لا تتصرّف ، إلا «کاد ، وأوشک» ؛ فإنه قد استعمل منهما المضارع ، نحو قوله تعالی : (یَکادُونَ یَسْطُونَ) وقول الشاعر :

* یوشک من فرّ من منیّته (1) *

[90] وزعم الأصمعیّ أنه لم یستعمل «یوشک» إلا بلفظ المضارع [ولم تستعمل «أوشک» بلفظ الماضی] ولیس بجیّد ، بل قد حکی الخلیل استعمال الماضی ، وقد ورد فی الشعر ، کقوله :

ولو سئل النّاس التّراب لأوشکوا

إذا قیل هاتوا أن یملّوا ویمنعوا (2)

[89] نعم الکثیر فیها استعمال المضارع [وقلّ استعمال الماضی] وقول المصنف : «وزادوا موشکا» معنا أنه قد ورد أیضا استعمال اسم الفاعل من «أوشک» کقوله :

93- فموشکه أرضنا أن تعود***خلاف الأنیس وحوشا یبابا(3)ی

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1240


1- هذا هو الشاهد رقم (90) وقد سبق شرحه قریبا ، فانظره (ص 333) ومحل الشاهد فیه هنا قوله «یوشک» حیث استعمل فعلا مضارعا لأوشک ، کما بیناه فی الموضع الذی أحلناک علیه.
2- هذا هو الشاهد رقم (89) وقد سبق شرحه قریبا ، فانظره فی (ص 333) والاستشهاد به ههنا لقوله «أوشکوا» حیث استعمل الفعل الماضی ، وفیه رد علی الأصمعی وأبی علی حیث أنکرا استعمال الفعل الماضی وصیغه المضارع المبنی للمجهول ، علی ما حکاه ابن مالک عنهما ، وقد بینا ذلک فی الموضع الذی أحلناک علیه.
3- هذا البیت لأبی سهم الهذلی ، وبعده قوله : وتوحش فی الأرض بعد الکلام ولا تبصر العین فیه کلابا اللغه : «خلاف الأنیس» أی بعد المؤانس «وحوشا» قفرا خالیا ، وقد ضبطه بعض العلماء بضم الواو علی أنه جمع وحش ، والوحش : صفه مشبهه ، تقول : أرض وحش ، ترید خالیه ، وضبطه آخرون بفتح الواو علی أنه صفه کصبور «یبابا» قال ابن منظور فی اللسان : «الیباب عند العرب : الذی لیس فیه أحد ، قال عمر بن أبی ربیعه : ما علی الرّسم بالبلیّین لو بیّن رجع الجواب أو لو أجابا؟ فإلی قصر ذی العشیره فالصا لف أمسی من الأنیس یبابا معناه خالیا لا أحد به» اه. الإعراب : «فموشکه» خبر مقدم - وهو اسم فاعل من أوشک ، ویحتاج إلی اسم وخبر ، واسمه ضمیر مستتر فیه - «أرضنا» أرض : مبتدأ مؤخر ، وأرض مضاف والضمیر مضاف إلیه «أن» مصدریه «تعود» فعل مضارع منصوب بأن ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أرض «خلاف» منصوب علی الظرفیه ، وناصبه «تعود» وخلاف مضاف ، و «الأنیس» مضاف إلیه «وحوشا» حال من الضمیر المستتر فی تعود ، وقوله «یبابا» حال ثانیه ، وقیل : تأکید لأنه بمعناه ، وقیل : معطوف علیه بحرف عطف مقدر ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر خبر موشک. الشاهد فیه : قوله «فموشکه» حیث استعمل اسم الفاعل من أوشک ، ومثله قول کثیر بن عبد الرحمن الشهیر بکثیر عزه : فإنّک موشک ألّا تراها وتعدو دون غاضره العودی

وقد یشعر تخصیصه «أوشک» بالذکر أنه لم یستعمل اسم الفاعل من «کاد» ، ولیس کذلک ، بل قد ورد استعماله فی الشعر ، کقوله :

94- أموت أسی یوم الرّجام ، وإنّنی ***یقینا لرهن بالّذی أنا کائد(1)

وقد ذکر المصنف هذا فی غیر هذا الکتاب.

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1241


1- هذا البیت لکثیر بن عبد الرحمن المعروف بکثیر عزه ، وهو من قصیده له طویله یقولها فی رثاء عبد العزیز بن مروان أبی أمیر المؤمنین عمر بن عبد العزیز الخلیفه الأموی العادل ؛ وقبل بیت الشاهد قوله : وکدت وقد سالت من العین عبره سها عاند منها وأسبل عاند قذیت بها والعین سهو دموعها وعوّارها فی بان الجفن زائد فإن ترکت للکحل لم یترک البکی وتشری إذا ما حثحثتها المراود اللغه : «سها عاند» یقال : عرق عاند ، إذا سال فلم یکد یرقأ ، وسئل ابن عباس عن المستحاضه فقال : إنه عرق عاند «قذیت بها» أصابنی القذی بسببها «سهو دموعها» ساکنه لینه «عوارها» قذاها «تشری» تلح «حثحثتها» حرکتها «المراود» جمع مرود - بزنه منبر - وهو ما یحمل به الکحل إلی العین «أسی» حزنا وشده لوعه «الرجام» بالراء المهمله المکسوره والجیم - موضع بعینه ، ویصحفه جماعه بالزای والحاء المهمله. الإعراب : «أموت» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «أسی» مفعول لأجله ، ویجوز أن یکون حالا بتقدیر «آسیا» أی حزینا «یوم» منصوب علی الظرفیه الزمانیه ، وناصبه «أموت» ویوم مضاف و «الرجام» مضاف إلیه «وإننی» إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «یقینا» مفعول مطلق لفعل محذوف تقدیره أوقن یقینا «لرهن» اللام مؤکده ، ورهن : خبر إن «بالذی» جار ومجرور متعلق برهن «أنا» مبتدأ «کائد» خبره ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد إلی الموصول ضمیر محذوف منصوب بفعل محذوف تقع جملته فی محل نصب خبرا لکائد من حیث نقصانه ، واسمه ضمیر مستتر فیه ، وتقدیر الکلام : بالذی أنا کائد ألقاه ، مثلا. الشاهد فیه : قوله «کائد» بهمزه بعد ألف فاعل منقلبه عن واو - حیث استعمل الشاعر اسم الفاعل من «کاد» هذا توجیه کلام الشارح العلامه ، وقد تبع فیه قوما من النحاه ، وقیل : إن الصواب فی الروایه «کابد» بالباء الموحده من المکابده ، فلا شاهد فیه.

وأفهم کلام المصنف أن غیر «کاد ، وأوشک» من أفعال هذا الباب لم یرد منه المضارع ولا اسم الفاعل ، وحکی غیره خلاف ذلک ؛ فحکی صاحب

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1242

الإنصاف استعمال المضارع واسم الفاعل من «عسی» قالوا : عسی یعسی فهو عاس ، وحکی الجوهریّ مضارع «طفق» ، وحکی الکسائی مضارع «جعل».

* * *

اختصت عسی و أوشک و اخلولق من بین أفعال هذا الباب بأنه یجوز أن تستعمل تامه کما جاز استعمالها ناقصه

بعد عسی اخلولق أوشک قد یرد

غنی ب- «أن یفعل» عن ثان فقد (1)

اختصّت «عسی ، واخلولق ، وأوشک» بأنها تستعمل ناقصه وتامه.

فأما الناقصه فقد سبق ذکرها.

وأما التامه فهی المسنده إلی «أن» والفعل ، نحو «عسی أن یقوم ، واخلولق أن یأتی ، وأوشک أن یفعل» ف- «أن» والفعل فی موضع رفع فاعل «عسی ، واخلولق ، وأوشک» واستغنت به عن المنصوب الذی هو خبرها.

وهذا إذا لم یل الفعل الذی بعد «أن» اسم ظاهر یصحّ رفعه به ؛ فإن ولیه نحو «عسی أن یقوم زید» فذهب الأستاذ أبو علی الشّلوبین إلی أنه یجب أن یکون الظاهر مرفوعا بالفعل الذی بعد «أن» ف- «أن» وما بعدها فاعل لعسی ، وهی تامه ، ولا خبر لها ، وذهب المبرد والسیرافیّ والفارسیّ إلی تجویز

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1243


1- «بعد» ظرف متعلق بقوله یرد الآتی ، وبعد مضاف ، و «عسی» قصد لفظه مضاف إلیه «اخلولق ، أوشک» معطوفان علی «عسی» بعاطف مقدر «قد» حرف تحقیق «یرد» فعل مضارع «غنی» فاعل یرد «بأن یفعل» جار ومجرور متعلق بقوله «غنی» ومثله قوله «عن ثان» وقوله «فقد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثان ، والجمله من فقد ونائب فاعله فی محل جر صفه لثان.

ما ذکره الشّلوبین وتجویز وجه آخر ، وهو : أن یکون ما بعد الفعل الذی بعد «أن» مرفوعا بعسی اسما لها ، و «أن» والفعل فی موضع نصب بعسی ؛ وتقدّم علی الاسم ، والفعل الذی بعد «أن» فاعله ضمیر یعود علی فاعل «عسی» وجاز عوده علیه - وإن تأخّر - لأنه مقدّم فی النیه.

وتظهر فائده هذا الخلاف فی التثنیه والجمع والتأنیث ؛ فتقول - علی مذهب غیر الشلوبین - «عسی أن یقوما الزیدان ، وعسی أن یقوموا الزیدون ، وعسی أن یقمن الهندات» فتأتی بضمیر فی الفعل ؛ لأن الظاهر لیس مرفوعا به ، بل هو مرفوع ب- «عسی» وعلی رأی الشلوبین یجب أن تقول : «عسی أن یقوم الزیدان ، وعسی أن یقوم الزیدون ، وعسی أن تقوم الهندات» فلا تأتی فی الفعل بضمیر ؛ لأنه رفع الظاهر الذی بعده.

* * *

إذا ذکر اسم قبل عسی جار أن تتحمل «عسی» ضمیر ذلک الاسم

وجرّدن عسی ، أو ارفع مضمرا

بها ، إذا اسم قبلها قد ذکرا (1)

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1244


1- «وجردن» جرد : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عسی» قصد لفظه : مفعول به لجرد «أو» حرف عطف معناه التخییر «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مضمرا» مفعول به لارفع «بها» جار ومجرور متعلق بارفع «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان ، تضمن معنی الشرط «اسم» نائب فاعل لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، أی : إذا ذکر اسم «قبلها» قبل : ظرف متعلق بذکر الآتی ، وقبل مضاف وها : مضاف إلیه «قد» حرف دال علی التحقیق مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب «ذکرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم ، والجمله من ذکر ونائب فاعله المستتر فیه لا محل لها تفسیریه.

اختصّت «عسی» من بین سائر أفعال هذا الباب بأنها إذا تقدم علیها اسم جاز أن یضمر فیها ضمیر یعود علی الاسم السابق ، وهذه لغه تمیم ، وجاز تجریدها عن الضمیر ، وهذه لغه الحجاز ، وذلک نحو «زید عسی أن یقوم» فعلی لغه تمیم یکون فی «عسی» ضمیر مستتر یعود علی «زید» و «أن یقوم» فی موضع نصب بعسی ، وعلی لغه الحجاز لا ضمیر فی عسی» و «أن یقوم» فی موضع رفع بعسی.

ونظهر فائده ذلک فی التثنیه والجمع والتأنیث ؛ فتقول - علی لغه تمیم - : «هند عست أن تقوم ، والزیدان عسیا أن یقوما ، والزیدون عسوا أن یقوموا ، والهندان عستا أن تقوما ، والهندات عسین أن یقمن» وتقول - علی لغه الحجاز - : «هند عسی أن تقوم ، والزیدان عسی أن یقوما ، والزیدون عسی أن یقوموا ، والهندان عسی أن تقوما ، والهندات عسی أن یقمن».

وأما غیر «عسی» من أفعال هذا الباب فیجب الإضمار فیه ؛ فتقول : «الزیدان جعلا ینظمان» ولا یجوز ترک الإضمار ؛ فلا تقول : «الزیدان جعل ینظمان» کما تقول : «الزیدان عسی أن یقوما».

* * *

إذا اتصل بعسی ضمیر رفع متحرک جاز فی سینها الفتح و الکسر

والفتح والکسر أجز فی السّین من

نحو «عسیت» ، وانتقا الفتح زکن (1)

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1245


1- «والفتح» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله «أجز» الآتی «والکسر» معطوف علی الفتح «أجز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی السین» جار ومجرور متعلق بأجز «من نحو» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من السین ، ونحو مضاف وقوله «عسیت» قصد لفظه : مضاف إلیه «وانتقا» الواو عاطفه ، انتقا : مبتدأ ، وانتقا مضاف و «الفتح» مضاف إلیه «زکن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی انتقا الفتح ، والجمله من زکن ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

إذا اتصل ب- «عسی» ضمیر موضوع للرفع ، وهو لمتکلم ، نحو «عسیت» أو لمخاطب ، نحو «عسیت ، وعسیت ، وعسیتما ، وعسیتم ، وعسیتنّ» أو لغائبات ، نحو «عسین» جاز کسر سینها وفتحها ، والفتح أشهر ، وقرأ نافع : (فهل عسیتم إن تولّیتم) - بکسر السین - وقرأ الباقون بفتحها.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 1246

إنّ و أخواتها
اشاره

لإنّ ، أنّ ، لیت ، لکنّ ، لعلّ ،

کأنّ - عکس مالکان من عمل (1)

کإنّ زیدا عالم بأنّی

کفء ، ولکنّ ابنه ذو ضغن (2)

هذه الأدوات کلها حروف و عددها سته

هذا هو القسم الثانی من الحروف الناسخه للابتداء ، وهی سته أحرف (3) : .

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 1247


1- «لإن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أن ، لیت ، لکن ، لعل ، کأن» کلهن معطوف علی المجرور بعاطف مقدر «عکس» مبتدأ مؤخر ، وعکس مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «لکان» جار ومجرور متعلق بفعل محذوف تقع جملته صله الموصول : أی عکس الذی استقر لکان «من عمل» جار ومجرور متعلق بما تعلق به الأول.
2- «کإن» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق غیر مره ، إن : حرف توکید ونصب «زیدا» اسمها «عالم» خبرها «بأنی» الباء جاره ، وأن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «کفء» خبرها ، وأن ومعمولاها فی تأویل مصدر مجرور بالباء ، والجار والمجرور متعلق بقوله «عالم» السابق «ولکن» حرف استدراک ونصب «ابنه» ابن : اسم لکن ، وابن مضاف والهاء مضاف إلیه «ذو» خبر لکن ، وذو مضاف و «ضغن» مضاف إلیه.
3- قد عرفت مما قدمنا لک ذکره فی أول الکلام علی أفعال المقاربه (ص 322) أن سیبویه رحمه الله یری أن «عسی» قد تکون حرفا دالا علی الترجی مثل لعل وأنها علی مذهبه تکون عامله عمل إن ؛ فتنصب الاسم ، وترفع الخبر ، وذلک فی حاله واحده ، وهی أن یتصل بها ضمیر نصب ، نحو قول الشاعر : * فقلت عساها نار کأس وعلّها* وقد تقدم إنشاده کاملا فی الموضع الذی أحلناک علیه ، ومثله قول الراجز : تقول بنتی : قد أنی أناکا ، یا أبتا علک أو عساکا ومثله قول عمران بن حطان الخارجی : ولی نفس أقول لها إذا ما تنازعنی : لعلّی أو عسانی ولهذا تجد ابن هشام عد هذه الحروف سبعه : السته التی عدها الناظم والشارح ، والسابع عسی ، عند سیبویه وجماعه من النحاه ، فاعرف ذلک.

إنّ ، وأنّ ، وکأنّ ، ولکنّ ، ولیت ، ولعلّ ، وعدّها سیبویه خمسه ؛ فأسقط «أنّ» المفتوحه لأن أصلها «إن» المکسوره ، کما سیأتی.

معانی هذه الأحرف

ومعنی «إنّ ، وأنّ» التوکید ، ومعنی «کأنّ» التشبیه ، و «لکنّ» للاستدراک ، و «لیت» للتّمنّی ، و «لعلّ» للترجّی والإشفاق ، والفرق بین الترجّی والتمنی أن التمنی یکون فی الممکن ، نحو : «لیت زیدا قائم» وفی غیر الممکن ، نحو : «لیت الشّباب یعود یوما» (1) ، وأن الترجّی لا یکون إلا فی الممکن ؛ فلا تقول : «لعلّ الشّباب یعود» والفرق بین الترجّی والإشفاق أن الترجّی یکون فی المحبوب ، نحو : «لعل الله یرحمنا» والإشفاق فی المکروه نحو : «لعل العدو یقدم».

وهذه الحروف تعمل عکس عمل «کان» فتنصب الاسم ، وترفع الخبر (2) .

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 1248


1- قد وردت هذه الجمله فی بیت لأبی العتاهیه ، وهو قوله : ألا لیت الشّباب یعود یوما فأخبره بما فعل المشیب
2- ههنا أمران یجب أن تتنبه لهما : الأول : أن هذه الحروف لا تدخل علی جمله یجب فیها حذف المبتدأ ، کما لا تدخل علی مبتدأ لا یخرج عن الابتدائیه ، مثل «ما» التعجبیه ، کما لا تدخل علی مبتدأ یجب له التصدیر - أی الوقوع فی صدر الجمله - کاسم الاستفهام ، ویستثنی من هذا الأخیر ضمیر الشأن ؛ فإنه مما یجب تصدیره ، وقد دخلت علیه إن فی قول الأخطل التغلبی : إنّ من یدخل الکنیسه یوما یلق فیها جآذرا وظباء فإن : حرف توکید ونصب ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، ومن : اسم شرط مبتدأ وخبره جمله الشرط وجوابه أو إحداهما ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر إن ، ولا یجوز أن تجعل اسم الشرط اسما لإن ؛ لکونه مما یجب له التصدیر ، وقد حمل علی ذلک قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «إن من أشد الناس عذابا یوم القیامه المصورون» فإن : حرف توکید ونصب ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والمصورون : مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر إن ، وهذا هو الراجح فی إعراب هذا الحدیث علی هذه الروایه ، ومنهم من جعل من فی قوله «من أشد» زائده علی مذهب الکسائی الذی یجیز زیاده من الجاره فی الإیجاب ، ویجعل «أشد» اسم إن. و «المصورون» خبرها وهو مبنی علی رأی ضعیف ، ولا تدخل هذه الحروف علی جمله یکون الخبر فیها طلبیا أو إنشائیا ، فأما قوله تعالی (إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ) وقوله سبحانه (إِنَّ اللهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ) وقول الشاعر : إنّ الذین قتلتم أمس سیّدهم لا تحسبوا لیلهم عن لیلکم ناما فإنها علی تقدیر قول محذوف یقع خبرا لإن ، وتقع هذه الجمل الإنشائیه معموله له ؛ فیکون الکلام من باب حذف العامل وإبقاء المعمول. والتقدیر : إن الذین قتلتم سیدهم مقول فی شأنهم لا تحسبوا - إلخ ، وکذلک الباقی ، هکذا قالوا ، وهو عندی تکلف والتزام ما لا لزوم له. ویستثنی من ذلک عندهم أن المفتوحه ؛ فإنها انفردت بجواز وقوع خبرها جمله إنشائیه ، وهو مقیس فیما إذا خففت نحو قوله تعالی (وَأَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ) وقوله جل شأنه : (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها). الأمر الثانی : أن جماعه من العلماء - منهم ابن سیده - قد حکوا أن قوما من العرب ینصبون بإن وأخواتها الاسم والخبر جمیعا ، واستشهدوا علی ذلک بقول (وینسب إلی عمر بن أبی ربیعه ، ولم أجده فی دیوانه) : إذا اسودّ جنح اللّیل فلتأت ولتکن خطاک خفافا ، إنّ حرّاسنا أسدا ویقول محمد بن ذؤیب العمانی الفقیمی الراجز یصف فرسا : کأنّ أذنیه إذا تشوّفا قادمه أو قلما محرّفا وبقول ذی الرمه : کأن جلودهنّ مموّهات علی أبشارها ذهبا زلالا وبقول الراجز : * یا لیت أیّام الصّبا رواجعا* وزعم ابن سلام أن لغه جماعه من تمیم - هم قوم رؤبه بن العجاج - نصب الجزأین بإن وأخواتها ، ونسب ذلک أبو حنیفه الدینوری إلی تمیم عامه. وجمهره النحاه لا یسلمون ذلک کله ، وعندهم أن المنصوب الثانی منصوب بعامل محذوف ، وذلک العامل المحذوف هو خبر إن ، وکأنه قال : إن حراسنا یشبهون أسدا ، یا لیت أیام الصبا تکون رواجع.

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 1249

نحو : «إنّ زیدا قائم» ؛ فهی عامله فی الجزءین ، وهذا مذهب البصریین ، وذهب الکوفیّون إلی أنها لا عمل لها فی الخبر ، وإنما هو باق علی رفعه الذی کان له قبل دخول «إن» وهو خبر المبتدأ.

* * *

لا یجوز تقدیم خبر هذه الحروف علی اسمها، إلا إذا کان الخبر ظرفا أو جارا و مجرورا

وراع ذا التّرتیب ، إلّا فی الّذی

کلیت فیها - أو هنا - غیر البذی (1)

أی : یلزم تقدیم الاسم فی هذا الباب وتأخیر الخبر ، إلّا إذا کان الخبر ظرفا ، أو جارا ومجرورا ؛ فإنه لا یلزم تأخیره ، وتحت هذا قسمان :

أحدهما : أنه یجوز تقدیمه وتأخیره ، وذلک نحو : «لیت فیها غیر البذی» را

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 1250


1- «وراع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» اسم إشاره مفعول به لراع «الترتیب» یدل ، أو عطف بیان ، أو نعت لاسم الإشاره «إلا» أداه استثناء «فی الذی» جار ومجرور یقع موقع المستثنی من محذوف. والتقدیر : راع هذا الترتیب فی کل ترکیب إلا فی الترکیب الذی - إلخ «کلیت» الکاف جاره لقول محذوف ، وهی ومجرورها متعلقان بفعل محذوف تقع جملته صله الذی ولیت : حرف تمن ونصب «فیها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لیت مقدم علی اسمها «أو» عاطفه ، معناه التخییر «هنا» ظرف مکان معطوف علی قوله «فیها» «غیر» اسم «لیت» مؤخر ، وغیر مضاف ، و «البذی» مضاف إلیه ، والمراد بالترکیب الذی کلیت فیها - إلخ : کل ترکیب وقع فیه خبر إن ظرفا أو جارا ومجرورا

أو «لیت هنا غیر البذی» أی اوقح ؛ فیجوز تقدیم «فیها ، وهنا» علی «غیر» وتأخیرهما عنها.

والثانی : أنه یجب تقدیمه ، نحو : «لیت فی الدّار صاحبها» فلا یجوز تأخیر «فی الدار» لئلا یعود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه.

لا یجوز تقدیم معمول الخبر علی الاسم، و لو کان ظرفا أو جارا و مجرورا

ولا یجوز تقدیم معمول الخبر علی الاسم إذا کان غیر ظرف ولا مجرور ، نحو : «إنّ زیدا آکل طعامک» فلا یجوز «إنّ طعامک زیدا آکل» وکذا إن کان المعمول ظرفا أو جارا ومجرورا ، نحو : «إنّ زیدا واثق بک» أو «جالس عندک» فلا یجوز تقدیم المعمول علی الاسم ؛ فلا تقول : «إنّ بک زیدا واثق» أو «إنّ عندک زیدا جالس» وأجازه بعضهم ، وجعل منه قوله :

95- فلا تلحنی فیها ؛ فإنّ بحبّها***أخاک مصاب القلب جمّ بلابله (1)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 1251


1- هذا البیت من شواهد سیبویه الخمسین التی لم ینسبوها إلی قائل معین (انظر کتاب سیبویه 1 / 280). اللغه : «لا تلحنی» - من باب فتح - أی : لا تلمنی ولا تعذلنی «جم» کثیر ، عظیم «بلابله» أی وساوسه ، وهو جمع بلبال ، وهو الحزن واشتغال البال. المعنی : قال الأعلم فی شرح شواهد سیبویه «یقول لا تلمنی فی حب هذه المرأه فقد أصیب قلبی بها ، واستولی علیه حبها ؛ فالعذل لا یصرفنی عنها» اه الإعراب : «فلا» ناهیه «تلحنی» تلح : فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وعلامه جزمه حذف حرف العله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «فیها» جار ومجرور متعلق بتلحی «فإن» الفاء تعلیلیه ، إن : حرف توکید ونصب «تجبها» الجار والمجرور متعلق بقوله «مصاب» الآتی ، وحب مضاف ، وها : ضمیر الغائبه مضاف إلیه «أخاک» أخا : اسم إن ، وأخا مضاف والکاف مضاف إلیه «مصاب» خبر إن ، ومصاب مضاف و «القلب» مضاف إلیه «جم» خبر ثان لإن «بلابله» بلابل : فاعل لجم ، مرفوع بالضمه الظاهره ، وبلابل مضاف وضمیر الغائب العائد إلی «أخاک» مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر. الشاهد فیه : تقدیم معمول خبر «إن» وهو قوله «بحبها» علی اسمها وهو قوله «أخاک» وخبرها وهو قوله «مصاب القلب» وأصل الکلام «إن أخاک مصاب القلب بحبها» فقدم الجار والمجرور علی الاسم ، وفصل به بین إن واسمها ، مع بقاء الاسم مقدما علی الخبر ، وإجازه هذا هو ما رآه سیبویه شیخ النحاه (انظر الکتاب 1 / 280).
همزه «إن» لها ثلاثه أحوال : وجوب الفتح و وجوب الکسر و جوازهما
اشاره

وهمز إنّ افتح لسدّ مصدر

مسدّها ، وفی سوی ذاک اکسر (1)

«إنّ» لها ثلاثه أحوال : وجوب الفتح ، ووجوب الکسر ، وجواز الأمرین :

المواضع التی یجب فیها فتح همز أن

فیجب فتحها إذا قدّرت بمصدر ، کما إذا وقعت فی موضع مرفوع فعل (2) ،

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 1252


1- «وهمز» مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله «افتح» الآتی ، وهمز مضاف و «إن» قصد لفظه : مضاف إلیه «افتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لسد» جار ومجرور متعلق بافتح ، وسد مضاف و «مصدر» مضاف إلیه «مسدها» مسد : مفعول مطلق ، ومسد مضاف والضمیر مضاف إلیه «وفی سوی» جار ومجرور متعلق بقوله «اکسر» الآتی ، وسوی مضاف واسم الإشاره من «ذاک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «اکسر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- شمل قول الشارح «مرفوع فعل» ما إذا وقعت أن فی موضع الفاعل کالمثال الذی ذکره ، ومنه قوله تعالی : (أَوَلَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا) أی : أولم یکفهم إنزالنا ، وما إذا وقعت فی موضع النائب عن الفاعل ، نحو قوله تعالی : (قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ) أی : قل أوحی إلی استماع نفر من الجن ، ولا فرق بین أن یکون الفعل ظاهرا کما فی هذه الأمثله ، وبین أن یکون الفعل مقدرا ، وذلک بعد «ما» المصدریه نحو قولهم : «لا أکلمه ما أن فی السماء نجما» وقولهم : «لا أفعل هذا ما أن حراء مکانه» التقدیر : لا أکلمه ما ثبت کون نجم فی السماء ، ولا أفعله ما ثبت کون حراء فی مکانه ، وبعد «لو» الشرطیه فی مذهب الکوفیین ، وذلک کما فی نحو قوله تعالی : (وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ) أی لو ثبت صبرهم.

نحو : «یعجبنی أنّک قائم» أی : قیامک ، أو منصوبه ، نحو : «عرفت أنّک قائم» أی : قیامک ، أو فی موضع مجرور حرف ، نحو : «عجبت من أنّک قائم» أی : من قیامک (1) ، وإنما قال : «لسدّ مصدر مسدّها» ولم یقل : «لسد مفرد مسدها» لأنه قد یسدّ المفرد مسدّها ویجب کسرها ، نحو : «ظننت زیدا إنه قائم» ؛ فهذه یجب کسرها وإن سدّ مسدّها مفرد ؛ لأنها فی موضع المفعول الثانی ، ولکن لا تقدّر بالمصدر ؛ إذ لا یصح «ظننت زیدا قیامه».

فإن لم یجب تقدیرها بمصدر لم یجب فتحها ، بل تکسر : وجوبا ، أو جوازا ، علی ما سنبین ، وتحت هذا قسمان ؛ أحدهما : وجوب الکسر ، والثانی : جواز الفتح والکسر ؛ فأشار إلی وجوب الکسر بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 1253


1- ذکر المؤلف ضابطا عاما للمواضع التی یجب فیها فتح همزه «إن» - وهو أن یسد المصدر مسدها - وقد ذکر الشارح ثلاثه منها ، وبقیت علیه خمسه مواضع أخری : الأول : أن تقع فی موضع مبتدأ مؤخر ، نحو قوله تعالی : (وَمِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ) أی ومن آیاته رؤیتک الأرض. الثانی : أن تقع فی موضع خبر مبتدأ ، بشرط أن یکون ذلک المبتدأ غیر قول ، وبشرط ألا یکون خبر أن صادقا علی ذلک المبتدأ ، نحو قولک : ظنی أنک مقیم معنا الیوم ، أی ظنی إقامتک معنا الیوم. الثالث : أن تقع فی موضع المضاف إلیه نحو قوله تعالی : (إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ) أی مثل نطقکم ؛ فما : صله ، ومثل مضاف وأن مع ما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالإضافه. الرابع : أن تقع فی موضع المعطوف علی شیء مما ذکرناه ، نحو قوله تعالی : (اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ ، وَأَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ) أی : اذکروا نعمتی وتفضیلی إیاکم. الخامس : أن تقع فی موضع البدل من شیء مما ذکرناه ، نحو قوله تعالی : (وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ) أی : وإذ یعدکم الله إحدی الطائفتین کونها لکم ، فهو بدل اشتمال من المفعول به.
المواضع التی یجب فیها کسر همز إن

فاکسر فی الابتدا ، وفی بدء صله

وحیث «إنّ» لیمین مکمله (1)

أو حکیت بالقول ، أو حلّت محلّ

حال ، کزرته وإنّی ذو أمل (2)

وکسروا من بعد فعل علّقا

باللّام ، کاعلم إنّه لذو تقی (3)

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 1254


1- «فاکسر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الابتد» جار ومجرور متعلق باکسر «وفی بدء» جار ومجرور معطوف بالواو علی الجار والمجرور السابق ، وبدء مضاف و «صله» مضاف إلیه «وحیث» الواو عاطفه ، حیث : ظرف معطوف علی الجار والمجرور «إن» قصد لفظه : مبتدأ «لیمین» جار ومجرور متعلق بقوله «مکمله» الآتی «مکمله» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جر بإضافه «حیث» إلیها.
2- «أو» حرف عطف «حکیت» حکی : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی إن ، والجمله معطوفه علی جمله المبتدأ والخبر السابقه «بالقول» جار ومجرور متعلق بحکیت «أو» حرف عطف «حلت» حل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی إن «محل» مفعول فیه ، ومحل مضاف ، و «حال» مضاف إلیه «کزرته» الکاف جاره لقول محذوف ، کما سلف مرارا ، زرته : فعل وفاعل ومفعول «وإنی» الواو واو الحال ، إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «ذو» خبرها ، وذو مضاف ، و «أمل» مضاف إلیه ، والجمله من إن واسمها وخبرها فی محل نصب حال صاحبه تاء المتکلم فی «زرته».
3- «وکسروا» الواو عاطفه ، وکسروا : فعل وفاعل «من بعد» جار ومجرور متعلق بکسروا ، وبعد مضاف ، و «فعل» مضاف إلیه «علقا» علق : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل والجمله فی محل جر نعت لفعل «باللام» جار ومجرور متعلق بعلق «کاعلم» الکاف جاره لقول محذوف ، اعلم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إنه» إن حرف توکید ونصب ، والهاء اسمها «لذو» اللام هی لام الابتداء ، وهی المعلقه ، ذو : خبر إن مرفوع بالواو نیابه عن الضمه لأنه من الأسماء السته ، وذو مضاف ، و «تقی» مضاف إلیه.

[فذکر أنه] یجب الکسر فی سته مواضع :

الأول : إذا وقعت «إنّ» ابتداء ، أی : فی أول الکلام ، نحو : «إنّ زیدا قائم» ولا یجوز وقوع المفتوحه ابتداء ؛ فلا تقول : «أنّک فاضل عندی» بل یجب التأخیر ؛ فتقول : «عندی أنّک فاضل» وأجاز بعضهم الابتداء بها.

الثانی : أن تقع «إنّ» صدر صله ، نحو : «جاء الّذی إنه قائم» ، ومنه قوله تعالی : (وَآتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ).

الثالث : أن تقع جوابا للقسم وفی خبرها اللام ، نحو : «والله إن زیدا لقائم» وسیأتی الکلام علی ذلک.

الرابع : أن تقع فی جمله محکیّه بالقول ، نحو : «قلت إنّ زیدا قائم» [قال تعالی : (قالَ إِنِّی عَبْدُ اللهِ)] ؛ فإن لم تحک به - بل أجری القول مجری الظن - فتحت ، نحو : «أتقول أن زیدا قائم؟» أی : أتظنّ.

الخامس : أن تقع فی جمله فی موضع الحال ، کقوله : «زرته وإنّی ذو أمل» ومنه قوله تعالی : (کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ) وقول الشاعر :

96- ما أعطیانی ولا سألتهما***إلّا وإنّی لحاجزی کرمی (1)

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 1255


1- البیت لکثیر عزه ، وهو کثیر بن عبد الرحمن ، من قصیده له یمدح فیها عبد الملک بن مروان بن الحکم وأخاه عبد العزیز بن مروان ، وأول هذه القصیده قوله : دع عنک سلمی إذ فات مطلبها واذکر خلیلیک من بنی الحکم اللغه : «مطلبها» یجوز أن یکون ههنا مصدرا میمیا بمعنی الطلب ، ویجوز أن یکون اسم زمان بمعنی وقت الطلب ، والثانی أقرب «إلا» روایه سیبویه - رحمه الله - علی أنها أداه استثناء مکسوره الهمزه مشدده اللام ، وروایه أبی العباس المبرد بفتح الهمزه وتخفیف اللام علی أنها أداه استفتاح ، وروایه سیبویه أعرف وأشهر وأصلح من جهه المعنی «حاجزی» أی مانعی ، وتقول : حجزه یحجزه - من باب ضرب - إذا منعه وکفه. الإعراب : «ما» نافیه «أعطیانی» أعطی : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول ، والمفعول الثانی محذوف ، والتقدیر : ما أعطیانی شیئا «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «سألتهما» فعل وفاعل ومفعول أول ، والمفعول الثانی محذوف ، وتقدیره کالسابق «إلا» أداه استثناء ، والمستثنی منه محذوف ، أی : ما أعطیانی ولا سألتهما فی حاله من الأحوال «وإنی» الواو واو الحال ، إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «لحاجزی» اللام للتأکید ، حاجز : خبر إن ، وحاجز مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «کرمی» کرم : فاعل بحاجز ، وکرم مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، وجمله إن واسمها وخبرها فی محل نصب حال ، وهذه الحال فی المعنی مستثناه من عموم الأحوال ، وکأنه قال : ما أعطیانی ولا سألتهما فی حاله إلا هذه. الشاهد فیه : قوله «إلا وإنی - إلخ» حیث جاءت همزه «إن» مکسوره لأنها وقعت موقع الحال ، وثمت سبب آخر فی هذه العباره یوجب کسر همزه «إن» وهو اقتران خبرها باللام ، وقال الأعلم (ج 1 ص 472) : الشاهد فیه کسر إن ؛ لدخول اللام فی خبرها ، ولأنها واقعه موقع الجمله النائبه عن الحال ، ولو حذف اللام لم تکن إلا مکسوره لذلک» اه. ومثل هذا البیت قول الله تعالی : (وَما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ وَیَمْشُونَ فِی الْأَسْواقِ) فإن فی هذه الآیه الکریمه مکسوره الهمزه وجوبا لسببین کل واحد منهما یقتضی ذلک علی استقلاله : وقوعها موقع الحال ، واقتران خبرها باللام.

السادس : أن تقع بعد فعل من أفعال القلوب وقد علّق عنها باللام ، نحو : «علمت إنّ زیدا لقائم» وسنبین هذا فی باب «ظنّ» فإن لم یکن فی خبرها اللام فتحت ، نحو : «علمت أنّ زیدا قائم».

هذا ما ذکره المصنف ، وأورد علیه أنه نقص مواضع یجب کسر إنّ» فیها :

الأول : إذا وقعت بعد «ألا» الاستفتاحیه ، نحو : «ألا إنّ زیدا قائم». ومنه قوله تعالی : (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ)

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 1256

الثانی : إذا وقعت بعد «حیث» ، نحو : «اجلس حیث إنّ زیدا جالس».

الثالث : إذا وقعت فی جمله هی خبر عن اسم عین ، نحو : «زید إنّه قائم».

ولا یرد علیه شیء من هذه المواضع ؛ لدخولها تحت قوله : «فاکسر فی الابتدا» لأن هذه إنما کسرت لکونها أوّل جمله مبتدأ بها.

* * *

المواضع التی یجوز فیها کسر همز إن و فتحها

بعد إذا فجاءه أو قسم

لا لام بعده بوجهین نمی (1)

مع تلو فا الجزا ، وذا یطّرد

فی نحو «خیر القول إنّی أحمد» (2)

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 1257


1- «بعد» ظرف متعلق بقوله «نمی» فی آخر البیت ، وبعد مضاف ، و «إذا» مضاف إلیه ، وإذا مضاف و «فجاءه» مضاف إلیه ، وهی من إضافه الدال إلی المدلول «أو» حرف عطف «قسم» معطوف علی إذا «لا» نافیه للجنس «لام» اسمها «بعده» بعد : ظرف متعلق بمحذوف خبر لا ، وبعد مضاف والهاء مضاف إلیه ، وجمله لا واسمها وخبرها فی محل جر نعت لقسم «بوجهین» جار ومجرور متعلق بقوله «نمی» الآتی «نمی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی همز إن.
2- «مع» ظرف معطوف علی قوله «بعد» السابق بعاطف مقدر ، ومع مضاف و «تلو» مضاف إلیه ، وتلو مضاف و «فا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وفا مضاف و «الجزا» قصر للضروره أیضا : مضاف إلیه «ذا» اسم إشاره مبتدأ «یطرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی اسم الإشاره ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی نحو» جار ومجرور متعلق بیطرد «خیر» مبتدأ ، وخیر مضاف و «القول» مضاف إلیه «إنی» إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «أحمد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، وجمله المضارع وفاعله فی محل رفع خبر إن ، وجمله إن ومعمولیها فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر بإضافه «نحو» إلیه.

یعنی أنه یجوز فتح «إنّ» وکسرها إذا وقعت بعد إذا الفجائیه ، نحو «خرجت فإذا إن زیدا قائم» فمن کسرها جعلها جمله ، والتقدیر : خرجت فإذا زید قائم ، ومن فتحها جعلها مع صلتها مصدرا ، وهو مبتدأ خبره إذا الفجائیه ، والتقدیر «فإذا قیام زید» أی ففی الحضره قیام زید ، ویجوز أن یکون الخبر محذوفا ، والتقدیر «خرجت فإذا قیام زید موجود» (1) ، ومما جاء بالوجهین قوله :

97- وکنت أری زیدا - کما قیل - سیّدا***إذا أنّه عبد القعا والّلهازم (2).

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 1258


1- هذان الوجهان اللذان جوزهما المؤلف علی تقدیر فتح همز أن بعد إذا الفجائیه مبنیان علی الخلاف فی إذا الفجائیه : أهی حرف أم ظرف؟ (انظر ص 244 وما بعدها) فمن قال هی ظرف مکانی أو زمانی جعلها الخبر ، وفتح الهمزه ، ومن قال هی حرف أجاز جعل إن واسمها وخبرها جمله أو جعلها فی تأویل مفرد ، وهذا المفرد إما أن یکون خبرا لمبتدأ محذوف ، وإما أن یکون مبتدأ والخبر محذوفا ، فإن جعلتها جمله کسرت الهمزه ، وإن جعلتها مفردا فتحت الهمزه. والحاصل أن من قال «إذا حرف مفاجأه» وهو ابن مالک - جاز عنده کسر همزه إن بعدها علی تقدیر أن ما بعدها جمله تامه ، وجاز عنده أیضا فتح الهمزه علی تقدیر أن ما بعدها فی تأویل مصدر مبتدأ خبره محذوف أو خبر لمبتدأ محذوف ، وأما من جعل إذا ظرفا زمانیا أو مکانیا فقد أوجب فتح همزه أن علی أنها فی تأویل مصدر مبتدأ خبره الظرف قبله. ومن هنا یتبین لک أن کلام الناظم وجعله «إن» بعد «إذا» ذات وجهین لا یتم إلا علی مذهبه أن إذا الفجائیه حرف ، أو علی التلفیق من المذهبین : بأن یکون الفتح علی مذهب من قال بظرفیتها والکسر علی مذهب من قال بحرفیتها ، مع أن من قال بحرفیتها یجوز فیها الفتح أیضا.
2- هذا البیت من شواهد سیبویه التی لم ینسبوها ، وقال سیبویه قبل أن ینشده (1 - 472): «وسمعت رجلا من العرب ینشد هذا البیت کما أخبرک به» اه. اللغه : «اللهازم» جمع لهزمه - بکسر اللام والزای - وهی طرف الحلقوم ، ویقال : هی عظم ناتیء تحت الأذن ، وقوله «عبد القفا واللهازم» کنایه عن الخسه والدناءه والذله ، وذلک لأن القفا موضع الصفع ، واللهزمه موضع اللکز ، فأنت إذا نظرت إلی هذین الموضعین منه اتضح لک أنه یضرب علی قفاه ولهزمته ، ولیس أحد یضرب علی قفاه ولهزمته غیر العبد ، فتعرف من ذلک عبودیته وذلته ودناءته. المعنی : کنت أظن زیدا سیدا کما قیل لی عنه ، فإذا هو ذلیل خسیس لا سیاده له ولا شرف. الإعراب : «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «أری» بزنه المبنی للمجهول ومعناه أظن - فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «زیدا» مفعوله الأول «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول وما المصدریه مع مدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف : أی کقول الناس ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف نعت لمصدر محذوف یقع مفعولا مطلقا ، والتقدیر : ظنا موافقا قول الناس «سیدا» مفعول ثان لأری ، والجمله من «أری» وفاعلها ومفعولیها فی محل نصب خبر کان «إذا» فجائیه «إنه» إن : حرف توکید ونصب ، والهاء اسمه «عبد» خبر إن ، وعبد مضاف و «القفا» مضاف إلیه «واللهازم» معطوف علی القفا. الشاهد فیه : قوله «إذا أنه» حیث جاز فی همزه «إن» الوجهان ؛ فأما الفتح فعلی أن تقدرها مع معمولیها بالمفرد الذی هو مصدر ، وإن کان هذا المفرد محتاجا إلی مفرد آخر لتتم بهما جمله ، وهذا الوجه یتأتی علی الراجح عند الناظم من أن إذا حرف لا ظرف ، کما أنه یتأتی علی القول بأنها ظرف ، وأما الکسر فلتقدیرها مع مفعولیها جمله ، وهی فی ابتدائها ، قال سیبویه : «فحال إذا ههنا کحالها إذا قلت : مررت فإذا أنه عبد ، ترید مررت به فإذا العبودیه واللؤم ، کأنک قلت : مررت فإذا أمره العبودیه واللؤم ، ثم وضعت أن فی هذا الموضع جاز» اه ، وقال الأعلم : «الشاهد فیه جواز فتح إن وکسرها یعد إذا ، فالکسر علی نیه وقوع المبتدأ ، والإخبار عنه بإذا ، والتقدیر فإذا العبودیه ، وإن شئت قدرت الخبر محذوفا علی تقدیر : فإذا العبودیه شأنه» اه. والمحصل من وجوه الإعراب الجائز فی هذا الأسلوب أن نقول لک : أما من ذهب إلی أن إذا الفجائیه ظرف فأوجب فتح همزه إن ، وجعل أن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر ، ویجوز لک - حینئذ - ثلاثه أوجه من الإعراب : الأول أن یکون المصدر مبتدأ خبره إذا نفسها ، والثانی أن یکون المصدر مبتدأ خبره محذوف ، أی فإذا العبودیه شأنه ، أو فإذا العبودیه موجوده ، وهذا تقدیر الشارح کغیره ، والثالث أن تجعل المصدر خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر فإذا شأنه العبودیه ، وهذا تقدیر سیبویه کما سمعت فی عبارته. وأما من ذهب إلی أن إذا الفجائیه حرف فأجاز فتح همزه إن وأجاز کسرها ، فإن فتحتها فهی ومدخولها فی تأویل مصدر ، ولک وجهان من الإعراب ، الأول أن تجعل المصدر مبتدأ خبره محذوف ، والثانی : أن تجعل المصدر خبر مبتدأ محذوف ، ولیس لک - علی هذا - أن تجعل «إذا» نفسها خبر المبتدأ ، لأن إذا حینئذ حرف ولیست ظرفا ، وإن کسرتها فلیس لک إلا الإعراب الظاهر ؛ إذ لیس فی الکلام تقدیر ، فاحفظ هذا والله تعالی یرشدک.

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 1259

روی بفتح «أنّ» روی بفتح «أنّ» وکسرها ؛ فمن کسرها جعلها جمله [مستأنفه] ، والتقدیر «إذا هو عبد القفا والّلهازم» ومن فتحها جعلها مصدرا مبتدأ ، وفی خبره الوجهان السابقان ، والتقدیر علی الأول «فإذا عبودیّته» أی : ففی الحضره عبودیته ، وعلی الثانی «فإذا عبودیته موجوده».

وکذا یجوز فتح «إن» وکسرها إذا وقعت جواب قسم ، ولیس فی خبرها اللام ، نحو «حلفت أنّ زیدا قائم» بالفتح والکسر ؛ وقد روی بالفتح والکسر قوله :

98- لتقعدنّ مقعد القصیّ ***منّی ذی القاذوره المقلیّ (1)

أو تحلفی بربّک العلیّ

أنّی أبو ذیّالک الصّبیّ .

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 1260


1- البیتان ینسبان إلی رؤبه بن العجاج ، وقال ابن بری : «هما لأعرابی قدم من سفر فوجد امرأته وضعت ولدا فأنکره». اللغه : «القصی» البعید النائی «ذی القاذوره» المراد به الذی لا یصاحبه الناس لسوء خلقه ، ویقال : هذا رجل قاذوره ، وهذا رجل ذو قاذوره ؛ إذا کان الناس یتحامون صحبته لسوء أخلاقه ودنیء طباعه «المقلی» المکروه ، اسم مفعول مأخوذ من قولهم : قلاه یقلیه ، إذا أبغضه واجتواه ، ویقال فی فعله أیضا : قلاه یقلوه ، فهو یائی واوی ، إلا أنه ینبغی أن یکون اسم المفعول الذی معنا فی هذا الشاهد مأخوذا من الیائی ؛ لأنه لو کان من الواوی لقال : مقلو ، کما تقول : مدعو ومغزو ، من دعا یدعو ، وغزا یغزو. الإعراب : «لتقعدن» اللام واقعه فی جواب قسم محذوف ، تقعدن : فعل مضارع مرفوع بالنون المحذوفه لتوالی الأمثال ، ویاء المؤنثه المخاطبه المحذوفه للتخلص من التقاء الساکنین فاعل ، والنون للتوکید ، وأصله «نقعدینن» فحذفت نون الرفع فرارا من اجتماع ثلاث نونات ، فلما حذفت التقی ساکنان ، فحذفت یاء المؤنثه المخاطبه للتخلص من التقائهما وهی کالثابته ، لکون حذفها لعله تصریفیه ، وللدلاله علیها بکسر ما قبلها «مقعد» مفعول فیه أو مفعول مطلق ، ومقعد مضاف و «القصی» مضاف إلیه «منی» جار ومجرور متعلق بتقعدن ، أو بالقصی ، أو بمحذوف حال «ذی» نعت للقصی ، وذی مضاف و «القاذوره» مضاف إلیه «المقلی» نعت ثان للقصی «أو» حرف عطف بمعنی إلا «تحلفی» فعل مضارع منصوب بأن المضمره بعد أو ، وعلامه نصبه حذف النون ، ویاء المخاطبه فاعل «بربک» الجار والمجرور متعلق بتحلفی ، ووب مضاف والکاف مضاف إلیه «العلی» صفه لرب «أنی» أن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمه «أبو» خبر أن ، وأبو مضاف وذیا من «ذیالک» اسم إشاره مضاف إلیه ، واللام للبعد ، والکاف حرف خطاب «الصبی» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له. الشاهد فیه : قوله «أنی» حیث یجوز فی همزه «إن» الکسر والفتح ؛ لکونها واقعه بعد فعل قسم لا لام بعده. أما الفتح فعلی تأویل أن مع اسمها وخبرها بمصدر مجرور بحرف جر محذوف ، والتقدیر : أو تحلفی علی کونی أبا لهذا الصبی. وأما الکسر فعلی اعتبار إن واسمها وخبرها جمله لا محل لها من الإعراب جواب القسم. ووجه جواز هذین الوجهین فی هذا الموضع أن القسم یستدعی جوابا لا بد أن یکون جمله ، وبستدعی محلوفا علیه یکون مفردا ویتعدی له فعل القسم بعلی ؛ فإن قدرت «أن» بمصدر کان هو المحلوف علیه وکان مفردا مجرورا بعلی محذوفه ، وإن قدرت أن جمله فهی جواب القسم ، فتنبه لهذا الکلام.

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 1261

ومقتضی کلام المصنف أنه یجوز فتح «إنّ» وکسرها بعد القسم إذا لم یکن فی خبرها اللام ، سواء کانت الجمله المقسم بها فعلیه ، والفعل فیها ملفوظ به ، نحو «حلفت إنّ زیدا قائم» أو غیر ملفوظ به ، نحو «والله إنّ زیدا قائم» أو اسمیه ، نحو «لعمرک إنّ زیدا قائم» (1).

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 1262


1- اعلم أن ههنا أربع صور : الأولی : أن یذکر فعل القسم ، وتقع اللام فی خبر إن ، نحو قولک : حلفت بالله إنک لصادق ، ومنه قوله تعالی : (وَیَحْلِفُونَ بِاللهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ) وقوله جل شأنه : (أَهؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ). والثانیه : أن یحذف فعل القسم ، وتقع اللام أیضا فی خبر إن ، نحو قولک : والله إنک لمؤدب ، ومنه قوله تعالی : (وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ). ولا خلاف فی أنه یتعین کسر همزه إن فی هاتین الصورتین ؛ لأن اللام لا تدخل إلا علی خبر إن المکسوره. والصوره الثالثه : أن یذکر فعل القسم ، ولا تقترن اللام بخبر إن ، کما فی البیت الشاهد السابق (رقم 98). ولا خلاف أیضا فی أنه یجوز فی هذه الصوره وجهان : کسر همزه إن ، وفتحها ، علی التأویلین اللذین ذکرهما الشارح ، وذکرناهما فی شرح الشاهد السابق. والصوره الرابعه : أن یحذف فعل القسم ، ولا تقترن اللام بخبر إن ، نحو قولک ، والله إنک عالم ، ومنه قوله تعالی : (حم وَالْکِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ). وفی هذه الصوره خلاف ، والکوفیون یجوزون فیها الوجهین ، والبصریون لا یجوزون فتح الهمزه ، ویوجبون کسرها ؛ والذی حققه أثبات العلماء أن مذهب الکوفیین فی هذا الموضع غیر صحیح ، فقد نقل ابن هشام إجماع العرب علی الکسر ، وقال السیوطی فی جمع الجوامع : «وما نقل عن الکوفیین من جواز الفتح فیها غلط ؛ لانه لم یسمع» اه. وعلی هذا ینبغی أن یحمل کلام الناظم ؛ فیکون تجویز الوجهین مخصوصا بذکر فعل القسم مع عدم اقتران الخبر باللام ؛ وهی الصوره التی أجمعوا فیها علی جواز الوجهین.

وکذلک یجوز الفتح والکسر إذا وقعت «إنّ» بعد فاء الجزاء ، نحو «من یأتنی فإنّه مکرم» فالکسر علی جعل «إنّ» ومعمولیها جمله أجیب بها الشرط ، فکأنه قال : من یأتنی فهو مکرم ، والفتح علی جعل «أنّ» وصلتها مصدرا مبتدأ والخبر محذوف ، والتقدیر «من یأتنی فإکرامه موجود» ویجوز أن یکون خبرا والمبتدأ محذوفا ، والتقدیر «فجزاؤه الإکرام».

ومما جاء بالوجهین قوله تعالی : (کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) قریء (فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ) بالفتح [والکسر ؛ فالکسر علی جعلها جمله جوابا لمن ، والفتح] علی جعل أنّ وصلتها مصدرا مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر «فالغفران جزاؤه» أو علی جعلها خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر «فجزاؤه الغفران».

وکذلک یجوز الفتح والکسر إذا وقعت «أنّ» بعد مبتدأ هو فی المعنی قول وخبر «إنّ» قول ، والقائل واحد ، نحو «خیر القول إنی أحمد [الله]» فمن فتح جعل «أنّ» وصلتها مصدرا خبرا عن «خیر» ، والتقدیر «خیر القول حمد لله» ف- «خیر» : مبتدأ ، و «حمد الله» : خبره ، ومن کسر جعلها جمله خبرا عن «خیر» کما تقول «أول قراءتی (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی) فأول : مبتدأ ، و (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی) جمله خبر عن «أول» وکذلک «خیر القول» مبتدأ ، و «إنی أحمد الله» خبره ، ولا تحتاج هذه

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 1263

الجمله إلی رابط ؛ لأنها نفس المبتدأ فی المعنی ؛ فهی مثل «نطقی الله حسبی» ومثّل سیبویه هذه المسأله بقوله : «أول ما أقول أنّی أحمد الله» وخرّج الکسر علی الوجه الذی تقدّم ذکره ، وهو أنه من باب الإخبار بالجمل ، وعلیه جری جماعه من المتقدمین والمتأخرین : کالمبرد ، والزجاج ، والسیرافی ، وأبی بکر بن طاهر ؛ وعلیه أکثر النحویین.

* * *

متی یجوز دخول لام الابتداء علی خبر إن؟

وبعد ذات الکسر تصحب الخبر

لام ابتداء ، نحو : إنّی لوزر (1)

یجوز دخول لام الابتداء علی خبر «إنّ» المکسوره (2) ، نحو «إنّ زیدا لقائم». .

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 1264


1- «بعد» ظرف متعلق بقوله تصحب الآتی ، وبعد مضاف ، و «ذات» مضاف إلیه ، وذات مضاف ، و «الکسر» مضاف إلیه «تصحب» فعل مضارع «الخبر» مفعول به لتصحب مقدم علی الفاعل «لام» فاعل مؤخر عن المفعول ، ولام مضاف و «ابتداء» مضاف إلیه «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک نحو «إنی» إن : حرف توکید ونصب ، والیاء التی هی ضمیر المتکلم اسمها «لوزر» اللام لام الابتداء ، وهی للتأکید ، وزر : خبر إن ، ومعناه الملجأ الذی یستعان به.
2- یشترط فی خبر إن الذی یجوز اقتران اللام به ثلاثه شروط. ذکر المصنف منها شرطین فیما یأتی : الأول : أن یکون مؤخرا عن الاسم ، فإن تقدم علی الاسم لم یجز دخول اللام علیه نحو قولک : إن فی الدار زیدا ، ولا فرق فی حاله تأخره علی الاسم بین أن یتقدم معموله علیه وأن یتأخر عنه ، وزعم ابن الناظم أن معمول الخبر لو تقدم علیه امتنع دخول اللام علی الخبر ، وهو مردود بنحو قوله تعالی : (إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبِیرٌ) فقد دخلت اللام علی الخبر فی أفصح الکلام مع تقدم معمولیه وهما «بهم» و «یومئذ» الثانی : أن یکون الخبر مثبتا غیر منفی ، فإن کان منفیا امتنع دخول اللام علیه. الثالث : أن یکون الخبر غیر جمله فعلیه فعلها ماض متصرف غیر مقترن بقد ، وذلک بأن یکون واحدا من خمسه أشیاء ، أولها : المفرد نحو «إن زیدا لقائم» ، وثانیها : الجمله الاسمیه نحو «إن أخاک لوجهه حسن» ، والثالث : الجمله الفعلیه التی فعلها مضارع نحو «إن زیدا لیقوم» ، والرابع : الجمله الفعلیه التی فعلها ماض جامد نحو «إن زیدا لعسی أن یزورنا» ، والخامس : الجمله الفعلیه التی فعلها ماض متصرف مقترن بقد ، نحو «إن زیدا لقد قام». ثم إذا کان الخبر جمله اسمیه جاز دخول اللام علی أول جزءیها نحو «إن زیدا لوجهه حسن» ، وعلی الثانی منهما نحو «إن زیدا وجهه لحسن» ، ودخولها علی أول الجزءین أولی ؛ بل ذکر صاحب البسیط أن دخولها علی ثانیهما شاذ.

وهذه اللام حقّها أن تدخل علی أول الکلام ؛ لأنّ لها صدر الکلام ؛ فحقّها أن تدخل علی «إنّ» نحو «لأنّ زیدا قائم» لکن لما کانت اللام للتأکید ، وإن للتأکید ؛ کرهوا الجمع بین حرفین بمعنی واحد ، فأخّروا اللام إلی الخبر.

ولا تدخل هذه اللام علی خبر باقی أخوات «إنّ» ؛ فلا تقول «لعلّ زیدا لقائم» وأجاز الکوفیون دخولها فی خبر «لکن» ، وأنشدوا :

99- یلوموننی فی حبّ لیلی عواذلی ***ولکنّنی من حبّها لعمید(1)ن

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 1265


1- هذا البیت مما ذکر النحاه أنه لا یعرف له قائل ، ولم أجد أحدا ذکر صدره قبل الشارح العلامه ، بل وقفت علی قول ابن النحاس : «ذهب الکوفیون إلی جواز دخول اللام فی خبر لکن ، واستدلوا بقوله : * ولکنّنی من حبّها لعمید* والجواب أن هذا لا یعرف قائله ولا أوله ، ولم یذکر منه إلا هذا ؛ ولم ینشده أحد ممن وثق فی العربیه ، ولا عزی إلی مشهور بالضبط والإتقان» اه کلامه ، ومثله للانباری فی الإنصاف (214) ؛ وقال ابن هشام فی مغنی اللبیب : «ولا یعرف له قائل ، ولا تتمه ، ولا نظیر» اه. ولا ندری أروایه الصدر علی هذا الوجه مما نقله الشارح العلامه أم وضعه من عند نفسه أم مما أضافه بعض الرواه قدیما لتکمیل البیت غیر متدبر لما یجره هذا الفعل من عدم الثقه ، وإذا کان الشارح هو الذی رواه فمن أی المصادر؟ مع تضافر العلماء من قبله ومن بعده علی ما ذکرنا. اللغه : «عمید» من قولهم : عمده العشق ، إذا هذه ، وقیل : إذا انکسر قلبه من الموده. الإعراب : «یلوموننی» فعل مضارع مرفوع بثبوت النون ، وواو الجماعه فاعل ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر مقدم ، وهذا إذا جرینا علی اللغه الفصحی ، وإلا فالواو حرف دال علی الجمع ، وعواذلی : هو فاعل یلوم ، وقوله «فی حب» جار ومجرور متعلق بیلوم ، وحب مضاف ، و «لیلی» مضاف إلیه «عواذلی» مبتدأ مؤخر علی الفصحی «ولکننی» لکن : حرف استدراک ونصب ، والنون للوقایه ، والیاء اسمه «من حبها» الجار والمجرور متعلق بقوله عمید الآتی ، وحب مضاف ، وها : مضاف إلیه «لعمید» اللام لام الابتداء ، أو هی زائده علی ما ستعرف فی بیان الاستشهاد ، وعمید خبر لکن. الشاهد فیه : قوله «لعمید» حیث دخلت لام الابتداء - فی الظاهر - علی خبر لکن ، وجواز ذلک هو مذهب الکوفیین. والبصریون یأبون هذا وینکرونه ، ویجیبون عن هذا البیت بأربعه أجوبه. أحدها : أن هذا البیت لا یصح ، ولم ینقله أحد من الأثبات. الثانی : ما ذکره الشارح العلامه من أن اللام زائده ، ولیست لام الابتداء. الثالث : سلمنا صحه البیت ، وأن اللام فیه للابتداء ، ولکنها لیست داخله علی خبر «لکن» وإنما هی داخله علی خبر «إن» المکسوره الهمزه المشدده النون ، وأصل الکلام «ولکن إننی من حبها لعمید» فحذفت همزه «إن» تخفیفا ، فاجتمع أربع نونات إحداهن نون «ولکن» واثنتان نونا «إن» والرابعه نون الوقایه ؛ فحذفت واحده منهن ، فبقی الکلام علی ما ظننت. الرابع : سلمنا أن هذا البیت صحیح ، وأن اللام هی لام الابتداء ، وأنها داخله علی خبر لکن ، ولکننا لا نسلم أن هذا مما یجوز القیاس علیه ، بل هو ضروره وقعت فی هذا البیت بخصوصه ، والبیت المفرد والبیتان لا تبنی علیهما قاعده. والتخریجان الثالث والرابع متحتمان فیما ذکره الشارح من الشواهد (100 ، 101) وما نذکره من قول کثیر فی شرح الشاهد الآتی ، وکذلک فی قول الآخر : أمسی أبان ذلیلا بعد عزّته وما أبان لمن أعلاج سودان

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 1266

وخرّج علی أن اللام زائده ، کما شذّ زیادتها فی خبر «أمسی» نحو قوله :

100- مرّوا عجالی ، فقالوا : کیف سیّدکم؟ ***فقال من سألوا : أمسی لمجهودا(1).

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 1267


1- حکی العینی أن هذا البیت من أبیات الکتاب ، ولم ینسبوه إلی أحد ، وأنشده أبو حیان فی التذکره مهملا أیضا ، وأنشده ثعلب فی أمالیه ، وأنشده أبو علی الفارسی ، وأنشده أبو الفتح ابن جنی ، ولم ینسبه أحد منهم إلی قائل معین ، وقد راجعت کتاب سیبویه لأحقق ما قاله العینی فلم أجده بین دفتیه. اللغه : «عجالی» جمع عجلان - کسکران وسکاری - ومن العلماء من یرویه «عجالا» بکسر العین علی أنه جمع عجل - بفتح فضم مثل رجل ورجال - ومنهم یرویه «سراعا» علی أنه جمع سریع «کیف سیدکم» روی فی مکانه «کیف صاحبکم» وقوله «من سألوا» یروی هذا الفعل بالبناء للمعلوم ، علی أن جمله الفعل وفاعله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف ، وتقدیر الکلام : فقال الذی سألوه ویروی ببناء الفعل للمجهول ، علی أن الجمله صله ، والعائد للموصول هو واو الجماعه ، وکأنه قال : فقال الذین سئلوا «مجهودا» نال منه المرض والعشق حتی أجهداه وأتعباه. الإعراب : «مروا» فعل وفاعل «عجالی» حال «فقالوا» فعل وفاعل «کیف» اسم استفهام خبر مقدم «سیدکم» سید : مبتدأ مؤخر ، وسید مضاف ، والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب مقول القول «قال» فعل ماض «من» اسم موصول فاعل قال «سألوا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف ، أی سألوه ، وقد بینا أنه یروی بالبناء للمجهول ، وعلیه یکون العائد هو واو الجماعه التی هی نائب الفاعل ، ویکون الشاعر قد راعی معنی من «أمسی» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی سیدکم «لمجهودا» اللام زائده ، مجهودا : خبر أمسی ، وجمله أمسی ومعمولیها مقول القول فی محل نصب. الشاهد فیه : قوله «لمجهودا» حیث زیدت اللام فی خبر «أمسی» وهی زیاده شاذه ، ومثل هذا قول کثیر عزه : وما زلت من لیلی لدن أن عرفتها لکالهائم المقصی بکلّ سبیل حیث زاد اللام فی خبر «زال» - وهو قوله لکالهائم - زیاده شاذه. وفی ذلک رد لما زعم الکوفیون من أن اللام الداخله فی خبر لکن فی قول الشاعر : * ولکننی من حبها لعمید* هی لام الابتداء ، وحاصل الرد علیهم بهذین الشاهدین أنا لا نسلم أن اللام التی فی خبر لکن هی - کما زعمتم - لام الابتداء ، بل هی لام زائده مقحمه اقترنت بخبر لکن بدلیل أن مثل هذه اللام قد دخلت علی أخبار قد وقع الإجماع منا ومنکم علی أن لام الابتداء لا تقترن بها کخبر أمسی وخبر زال فی البیتین.

أی : أمسی مجهودا ، وکما زیدت فی خبر المبتدأ شذوذا ، کقوله :

101- أمّ الحلیس لعجوز شهربه ***ترضی من الّلحم بعظم الرّقبه (1).

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 1268


1- نسب جماعه هذا البیت - ومنهم الصاغانی - إلی عنتره بن عروس مولی بنی ثقیف ، ونسبه آخرون إلی رؤبه بن العجاج ، والأول أکثر وأشهر ، ورواه الجوهری. اللغه : «الحلیس» هو تصغیر حلس ، والحلس - بکسر فسکون - کساء رقیق یوضع تحت البرذعه ، وهذه الکنیه فی الأصل کنیه الأنان - وهی أنثی الحمار - أطلقها الراجز علی امرأه تشبیها لها بالأتان «شهربه» بفتح الشین والراء بینهما هاء ساکنه ، والمراد بها ههنا الکبیره الطاعنه فی السن «ترضی من اللحم» من هنا بمعنی البدل مثلها فی قوله تعالی (لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَهً) أی بدلکم ، وإذا قدرت مضافا تجره بالباء ، وجعلت أصل الکلام : ترضی من اللحم بلحم عظم الرقبه - کانت من داله علی التبعیض. الإعراب : «أم» مبتدأ ، وأم مضاف ، و «الحلیس» مضاف إلیه «لعجوز» خبر المبتدأ «شهربه» صفه لعجوز «ترضی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أم الحلیس ، والجمله صفه ثانیه لعجوز «من اللحم» جار ومجرور متعلق بترضی «بعظم» مثله ، وعظم مضاف و «الرقبه» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «لعجوز» حیث زاد اللام فی خبر المبتدأ ؛ والذهاب إلی زیاده اللام أحد تخریجات فی هذا البیت ، ومنها أن «عجوز» خبر لمبتدأ محذوف کانت اللام مقترنه به - وأصل الکلام علی هذا : أم الحلیس لهی عجوز - إلخ. فحذف المبتدأ ، فاتصلت اللام بخبره ، وهی فی صدر المذکور من جملتها - وقد مضی بحث ذلک فی باب المبتدأ والخبر (انظر ما تقدم لنا ذکره فی شرح الشاهد رقم 53) ومثل هذا البیت قول أبی عزه عمرو بن عبد الله بن عثمان یمدح رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم وقد امتن علیه یوم بدر : فإنّک من حاربته لمحارب شقیّ ، ومن سالمته لسعید الشاهد فی قوله : «من حاربته لمحارب» وفی قوله «من سالمته لسعید» فإن «من» اسم موصول مبتدأ فی الموضعین ، وقد دخلت اللام علی خبره فی کل منهما.

وأجاز المبرّد دخولها فی خبر أنّ المفتوحه ، وقد قریء شاذّا : (إِلَّا إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعامَ) بفتح «أنّ» ، وبتخرّج أیضا علی زیاده اللام.

* * *

ولا یلی ذی اللّام ما قد نفیا

ولا من الأفعال ما کرضیا (1)

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 1269


1- «ولا» نافیه «یلی» فعل مضارع «ذی» اسم إشاره مفعول به لیلی مقدم علی الفاعل «اللام» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره ، أو نعت له «ما» اسم موصول فاعل یلی «قد» حرف تحقیق «نفیا» نفی : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «من الأفعال» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ما الآتیه «ما» اسم موصول معطوف علی «ما» الأولی «کرضیا» قصد لفظه : جار ومجرور متعلق بفعل محذوف ، تقع جملته صله «ما» الثانیه ، وتقدیر البیت : ولا یلی هذه اللام اللفظ الذی تقدمته أداه نفی ، ولا الماضی الذی یشبه رضی حال کونه من الأفعال.

وقد یلیها مع قد ، کإنّ ذا

لقد سما علی العدا مستحوذا (1)

إذا کان خبر «إنّ» منفیّا لم تدخل علیه اللام ؛ فلا تقول «إنّ زیدا لما یقوم» وقد ورد فی الشعر ، کقوله :

102- وأعلم إنّ تسلیما وترکا***للا متشابهان ولا سواء(2)

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 1270


1- «وقد» حرف تقلیل «یلیها» یلی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الماضی المعبر عنه بقوله «ما کرضی» وها : ضمیر عائد إلی اللام مفعول به لیلی «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من فاعل یلی ، ومع مضاف و «قد» قصد لفظه مضاف إلیه «کإن» الکاف جاره لقول محذوف ، إن : حرف تأکید ونصب «ذا» اسم إشاره : اسم إن «لقد» اللام لام التأکید ، وقد : حرف تحقیق «سما» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله خبر إن فی محل رفع «علی العدا» جار ومجرور متعلق بسما «مستحوذا» حال من الضمیر المستتر فی «سما».
2- البیت لأبی حزام - غالب بن الحارث - العکلی. اللغه : «إن» إذا جریت علی ما هو الظاهر فالهمزه مکسوره ؛ لأن اللام فی خبرها ، وإذا جعلت اللام زائده فتحت الهمزه ، والأول أقرب ؛ لأن الذی یعلق «أعلم» عن العمل هو لام الابتداء ، لا الزائده «تسلیما» أراد به التسلیم علی الناس ، أو تسلیم الأمور إلی ذویها وعدم الدخول فیما لا یعنی «ترکا» أراد به ترک ما عبر عنه بالتسلیم. الإعراب : «أعلم» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «إن» حرف توکید ونصب «تسلیما» اسمه «وترکا» معطوف علیه «للامتشابهان» اللام لام الابتداء أو زائده علی ما ستعرف ، ولا : نافیه ، ومتشابهان : خبر إن «ولا» الواو عاطفه ، لا : زائده لتأکید النفی «سواء» معطوف علی خبر إن. الشاهد فیه : قوله «للامتشابهان» حیث أدخل اللام فی الخبر المنفی بلا ، وهو شاذ. وقد اختلف العلماء فی روایه صدر هذا البیت ؛ فظاهر کلام الرضی - وهو صریح کلام ابن هشام - أن همزه إن مکسوره ؛ لوجود اللام فی خبرها. قال ابن هشام : «إن بالکسر لدخول اللام علی الخبر» اه ، وهذا مبنی علی ما هو الظاهر من أن اللام لام الابتداء ، کما ذکرنا لک فی لغه البیت. وذهب ابن عصفور - تبعا للفراء - إلی أن الهمزه مفتوحه ، ومجازه عندنا أنه اعتبر اللام زائده ، ولیست لام الابتداء. فإذا جعلت همزه إن مکسوره - علی ما هو کلام ابن هشام ، وهو الذی یجری علیه کلام الشارح ههنا - کان فی البیت شذوذ واحد ، وهو دخول اللام علی خبر إن المنفی. وإذا جریت علی کلام ابن عصفور ، فإن اعتبرت اللام لام الابتداء کان فی هذا الشاهد شذوذان : أحدهما دخول اللام علی خبر أن المفتوحه ، وثانیهما : دخولها علی خبر أن المنفی. ویخلص من هذا کله أن نعتبر اللام زائده کما اعتبروها کذلک فی الشواهد السابقه. وقال ابن جنی : «إنما أدخل اللام - وهی للایجاب - علی لا وهی للنفی من قبل أنه شبه لا بغیر ، فکأنه قال : لغیر متشابهین ، کما شبه الآخر ما التی للنفی بما التی بمعنی الذی فی قوله : لما أغفلت شکرک فاجتنبنی فکیف ومن عطائک جلّ مالی؟ ولم یکن سبیل اللام الموجبه أن تدخل علی ما النافیه لو لا ما ذکرت لک من الشبه» انتهی کلامه.

وأشار بقوله : «ولا من الأفعال ما کرضیا» إلی أنه إذا کان الخبر ماضیا متصرفا غیر مقرون بقد لم تدخل علیه اللام ؛ فلا تقول «إنّ زیدا لرضی» وأجاز ذلک الکسائیّ ، وهشام ؛ فإن کان الفعل مضارعا دخلت اللام

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 1271

علیه ، ولا فرق بین المتصرّف نحو «إنّ زیدا لیرضی» وغیر المتصرف ، نحو «إنّ زیدا لیذر الشّرّ» هذا إذا لم تقترن به السین أو سوف ؛ فإن اقترنت [به] ، نحو «إنّ زیدا سوف یقوم» أو «سیقوم» ففی جواز دخول اللام علیه خلاف ؛ [فیجوز إذا کان «سوف» علی الصحیح ، وأما إذا کانت السین فقلیل].

وإن کان ماضیا غیر متصرف فظاهر کلام المصنف [جواز] دخول اللام علیه ؛ فتقول : «إنّ زیدا لنعم الرّجل ، وإنّ عمرا لبئس الرّجل» وهذا مذهب الأخفش والفراء ، والمنقول أن سیبویه لا یجیز ذلک.

فإن قرن الماضی المتصرف ب- «قد» جاز دخول اللام علیه ، وهذا هو المراد بقوله : «وقد یلیها مع قد» نحو «إنّ زیدا لقد قام».

* * *

تدخل لام الابتداء أیضا علی معمول الخبر و علی ضمیر الفصل و علی اسم «إن» و لکل ذلک شروط

وتصحب الواسط معمول الخبر

والفصل ، واسما حلّ قبله الخبر (1)

تدخل لام الابتداء علی معمول الخبر إذا توسّط بین اسم إنّ والخبر ، نحو «إن زیدا لطعامک آکل» وینبغی أن یکون الخبر حینئذ مما یصح دخول اللام علیه کما مثّلنا (2) فإن کان الخبر لا یصح دخول اللام علیه لم یصح دخولها

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 1272


1- «وتصحب» الواو عاطفه ، تصحب : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی اللام «الواسط» مفعول به لتصحب «معمول» بدل منه ، أو حال منه ، ومعمول مضاف ، و «الخبر» مضاف إلیه «والوصل» معطوف علی الواسط «واسما» معطوف علی الواسط أیضا «حل» فعل ماض «قبله» قبل : ظرف متعلق بحل ، وقبل مضاف والضمیر الذی للغائب العائد إلی قوله «اسما» مضاف إلیه «الخبر» فاعل لحل ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب نعت لقوله «اسما».
2- یشترط لدخول اللام علی معمول الخبر أربعه شروط : الأول : أن یکون هذا المعمول متوسطا بین ما بعد إن ، سواء أکان التالی لإن هو اسمها کما فی مثال الشارح ، أم کان التالی لإن هو خبرها الظرف أو الجار والمجرور ، نحو «إن عندی لفی الدار زیدا» أم کان التالی لها معمولا آخر للخبر المؤخر ، نحو «إن عندی لفی الدار زیدا جالس» ویشمل کل هذه الصور قول الناظم «الواسط معمول الخبر» ، وإن کان تفسیر الشارح قد قصره علی صوره واحده منها. الشرط الثانی : أن یکون الخبر مما یصح دخول اللام علیه ، وهذا یستفاد من قول الناظم «معمول الخبر» فإن أل فی الخبر للعهد الذکری ، والمعهود هو الخبر الذی تدخل اللام علیه ، والذی بینه وذکر شروطه فیها قبل ذلک. الشرط الثالث : ألا تکون اللام قد دخلت علی الخبر ، وهو الشرط الذی بین الشارح أن کلام الناظم یشعر به ، وقد بین أیضا وجه إشعار کلامه به. الشرط الرابع : ألا یکون المعمول حالا ولا تمییزا ؛ فلا یصح أن تقول «إن زیدا لراکبا حاضر» ولا تقول «إن زیدا لعرقا یتصبب» وقد نص الشارح علی الحال ، ونص غیره علی التمییز ؛ وزاد أبو حیان ألا یکون المعمول مفعولا مطلقا ولا مفعولا لأجله ؛ فعنده لا یجوز أن تقول «إن زیدا لرکوب الأمیر راکب» ولا أن تقول «إن زیدا لتأدیبا ضارب ابنه» واستظهر جماعه عدم صحه دخول اللام علی المستثنی من الخبر ، ولا علی المفعول معه ، وإن کان المتقدمون لم ینصوا علی هذین.

علی المعمول ، کما إذا کان [الخبر] فعلا ماضیا متصرفا غیر مقرون ب- «قد» لم یصحّ دخول اللام علی المعمول ؛ فلا تقول «إنّ زیدا لطعامک أکل» وأجاز ذلک بعضهم ، وإنما قال المصنف : «وتصحب الواسط» - أی : المتوسّط - تنبیها علی أنها لا تدخل علی المعمول إذا تأخر ؛ فلا تقول «إنّ زیدا آکل لطعامک».

وأشعر قوله بأن اللام إذا دخلت علی المعمول المتوسّط لا تدخل علی الخبر ، فلا تقول «إنّ زیدا لطعامک لآکل» ، وذلک من جهه أنه خصّص دخول اللام بمعمول الخبر المتوسط ، وقد سمع ذلک قلیلا ، حکی من کلامهم «إنی» لبحمد الله لصالح».

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 1273

وأشار بقوله : «والفصل (1)» إلی أن لام الابتداء تدخل علی ضمیر الفصل ، نحو «إنّ زیدا لهو القائم» وقال الله تعالی : (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ) ف- «هذا» اسم «إنّ» ، و «هو» ضمیر الفصل ، ودخلت علیه اللام ، و «الفصص» خبر «إنّ».

وسمی ضمیر الفصل لأنه یفصل بین الخبر والصفه ، وذلک إذا قلت «زید هو القائم» فلو لم تأت ب- «هو» لاحتمل أن یکون «القائم» صفه لزید ، وأن یکون خبرا عنه ، فلما أتیت ب- «هو» تعین أن یکون «القائم» خبرا عن زید.

وشرط ضمیر الفصل أن یتوسط بین المبتدأ والخبر (2) ، نحو «زید هو القائم» أو بین ما أصله المبتدأ والخبر ، نحو «إنّ زیدا لهو القائم». .

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 1274


1- البصریون یسمونه «ضمیر الفصل» ووجه تسمیته بذلک ما ذکره الشارح ، ومن العلماء من یسمیه «الفصل» کما قال الناظم «والفصل» والکوفیون یسمونه «عمادا» ووجه تسمیتهم إیاه بذلک أنه یعتمد علیه فی تأدیه المعنی المراد ، وقد اختلفوا فیه : أهو حرف أم اسم؟ وإذا کان اسما فهل له محل من الإعراب أم لا محل له من الإعراب؟ وإذا کان له محل من الإعراب فهل محله هو محل الاسم الذی قبله أم محل الاسم الذی بعده؟ فالأکثرون علی أنه حرف وضع علی صوره الضمیر وسمی «ضمیر الفصل» ومن النحاه من قال : هو اسم لا محل له من الإعراب ، ومنهم من قال : هو اسم محله محل الاسم المتقدم علیه ؛ فهو فی محل رفع إذا قلت «زید هو القائم» أو قلت «کان زید هو القائم» ، وفی محل نصب إذا قلت «إن زیدا هو القائم» ومنهم من قال : هو اسم محله محل الاسم المتأخر عنه ، فهو فی محل رفع فی المثالین الأول والثالث ، وفی محل نصب فی نحو قوله تعالی : (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ).
2- یشترط فی ضمیر الفصل - بقطع النظر عن کونه بین معمولی إن - أربعه شروط : الأول : أن یقع بین المبتدأ والخبر أو ما أصلهما ذلک ، وقد ذکر الشارح هذا الشرط. الشرط الثانی : أن یکون الاسمان اللذان یقع بینهما معرفتین نحو «إن محمدا هو المنطلق» أو أولهما معرفه حقیقه وثانیهما یشبه المعرفه فی عدم قبوله أداه التعریف کأفعل التفضیل المقترن بمن ، نحو «محمد أفضل من عمرو». الشرط الثالث : أن یکون ضمیر الفصل علی صیغه ضمیر الرفع کما فی هذه الأمثله. الشرط الرابع : أن یطابق ما قبله فی الغیبه أو الحضور ، وفی الإفراد أو التثنیه أو الجمع ، نحو قوله تعالی : (کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ) فأنت للخطاب ، وهو فی الخطاب وفی الإفراد کما قبله ، ونحو (وَإِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ) فنحن للتکلم کما قبله.

واشار بقوله : «واسما حلّ قبله الخبر» إلی أن لام الابتداء تدخل علی الاسم إذا تأخر عن الخبر ، نحو «إنّ فی الدار لزیدا» قال الله تعالی : (وَإِنَّ لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ).

وکلامه یشعر [أیضا] بأنه إذا دخلت اللام علی ضمیر الفصل أو علی الاسم المتأخر لم ندخل علی الخبر ، وهو کذلک ؛ فلا تقول : «إنّ زیدا لهو لقائم» ، ولا «إن لفّی الدّار لزیدا».

ومقتضی إطلاقه - فی قوله : إن لام الابتداء تدخل علی المعمول المتوسط بین الاسم والخبر - أن کلّ معمول إذا توسّط جاز دخول اللام علیه ؛ کالمفعول الصریح ، والجار والمجرور ، والظرف ، والحال ، وقد نص النحویون علی منع دخول اللام علی الحال ؛ فلا تقول : «إنّ زیدا لضاحکا راکب».

* * *

تقترن «ما» بهذه الحروف فیبطل عملها و ربما بقی معها العمل

ووصل «ما» بذی الحروف مبطل

إعمالها ، وقد یبقّی العمل (1).

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 1275


1- «ووصل» مبتدأ ، ووصل مضاف ، و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه «بذی» جار ومجرور متعلق بوصل «الحروف» بدل أو عطف بیان من ذی «مبطل» خبر المبتدأ ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «إعمالها» إعمال : مفعول به لمبطل ، وإعمال مضاف وها مضاف إلیه «وقد» حرف تقلیل «یبقی» فعل مضارع مبنی للمجهول «العمل» نائب فاعل یبقی.

إذا اتصلت «ما» غیر الموصوله بإنّ وأخواتها کفّتها عن العمل ، إلا «لیت» فإنه یجوز فیها الإعمال [والإهمال] فتقول : «إنما زید قائم» ولا یجوز نصب «زید» وکذلک أن [وکأنّ] ولکنّ ولعلّ ، وتقول : «لیتما زید قائم» وإن شئت نصبت «زیدا» فقلت : «لیتما زیدا قائم» وظاهر کلام المصنف - رحمه الله تعالی! - أنّ «ما» إن اتصلت بهذه الأحرف کفّتها عن العمل ، وقد تعمل قلیلا ، وهذا مذهب جماعه من النحویین (1) [کالزجاجی ، وابن السراج] ، وحکی الأخفش والکسائی «إنما .

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 1276


1- ذهب سیبویه إلی أن «ما» غیر الموصوله إذا اقترنت بهذه الأدوات أبطلت عملها ، إلا لیت ؛ فإن إعمالها مع ما جائز ، وعللوا ذلک بأن هذه الأدوات قد أعملت لاختصاصها بالأسماء ودخول «ما» علیها یزیل هذا الاختصاص ، ویهیئها للدخول علی جمل الأفعال نحو قوله تعالی : (قُلْ إِنَّما یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ) وقوله سبحانه : (کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ) ونحو قول امریء القیس : ولکنّما أسعی لمجد مؤثّل وقد یدرک المجد المؤثّل أمثالی وتسمی «ما» هذه ما الکافه ، أو ما المهیئه ، ووجه هاتین التسمیتین ظاهر بعد الذی ذکرناه لک من شأنها ، وتسمی أیضا ما الزائده ، ولکون «ما» هذه لا تزیل اختصاص «لیت» بالجمل الاسمیه ، بل هی باقیه معها علی اختصاصها بالأسماء ، لم تبطل عملها ، وقد جاء السماع معضدا لذلک ، کما فی قول النابغه الذبیانی : قالت ألا لیتما هذا الحمام لنا إلی حمامتنا أو نصفه فقد فإنه یروی بنصب «الحمام» ورفعه ؛ فأما النصب فعلی إعمال لیت فی اسم الإشاره والحمام بدل منه أو عطف بیان علیه أو نعت له ، وأما الرفع فعلی إهمال لیت ، وذهب الزجاج فی کتابه «الجمل» إلی أن جمیع هذه الأدوات بمنزله واحده ، وأنها إذا اقترنت بها «ما» لم یجب إهمالها ، بل یجوز فیها الإعمال والإهمال ، غیر أن الإهمال أکثر فی الجمیع ، أما الإعمال فعلی اختصاصها الأصلی ، وأما الإهمال فلما حدث لها من زوال الاختصاص وذکر الزجاج أن ذلک مسموع فی الجمیع ، قال : «من العرب من یقول : إنما زیدا قائم ، ولعلما بکرا جالس ، وکذلک أخواتها : ینصب بها ، ویلغی ما» اه ، وتبعه علی ذلک تلمیذه الزجاجی ؛ وابن السراج ، وهو الذی یفیده کلام الناظم.

زیدا قائم» والصحیح المذهب الأول ، وهو أنه لا یعمل منها مع «ما» إلّا «لیت» ، وأما ما حکاه الأخفش والکسائی فشاذّ ، واحترزنا بغیر الموصوله من الموصوله ؛ فإنها لا تکفّها عن العمل ، بل تعمل معها ، والمراد من الموصوله التی بمعنی «الذی» ، نحو «إنّ ما عندک حسن» [أی : إن الذی عندک حسن] ، والتی هی مقدّره بالمصدر ، نحو «إنّ ما فعلت حسن» أی : إنّ فعلک حسن

* * *

العطف علی اسم إن بعد استیفاء خبرها، و قیل استیفائه

وجائز رفعک معطوفا علی

منصوب «إنّ» ، بعد أن تستکملا (1)

أی : إذا أتی بعد اسم «إنّ» وخبرها بعاطف جاز فی الاسم الذی بعده وجهان ؛ أحدهما : النصب عطفا علی اسم «إنّ» نحو «إنّ زیدا قائم وعمرا»

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 1277


1- «وجائز» خبر مقدم «رفعک» رفع : مبتدأ مؤخر ، ورفع مضاف والکاف مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «معطوفا» مفعول به المصدر «علی منصوب» جار ومجرور متعلق بمعطوف ، ومنصوب مضاف وقوله «إن» قصد لفظه : مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق برفع «أن» مصدریه «تستکملا» فعل مضارع منصوب بأن ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی إن ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بإضافه «بعد» إلیه ، وثمه مفعول لتستکمل محذوف ، والتقدیر : بعد استکمالها معمولیها.

والثانی : الرفع نحو «إنّ زیدا قائم وعمرو» واختلف فیه (1) ؛ فالمشهور أنه معطوف علی محلّ اسم «إنّ» فإنه فی الأصل مرفوع لکونه مبتدأ ، وهذا یشعر به [ظاهر] کلام المصنف ، وذهب قوم إلی أنه مبتدأ وخبره محذوف ، والتقدیر : وعمرو کذلک ، وهو الصحیح.

فإن کان العطف قبل أن تستکمل «إنّ» - أی قبل أن تأخذ خبرها - تعیّن النصب عند جمهور النحویین ؛ فتقول : إنّ زیدا وعمرا قائمان ، وإنّک وزیدا ذاهبان ، وأجاز بعضهم الرفع.

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 1278


1- مما لا یستطیع أن یجحده واحد من النحاه أنه قد ورد عن العرب - فی جمله صالحه من الشعر ، وفی بعض النثر - وقوع الاسم المرفوع مسبوقا بالواو بعد اسم إن المنصوب وقبل خبرها ، ومنه قول ضابیء بن الحارث البرجمی : فمن یک أمسی بالمدینه رحله فإنّی وقیّار بها لغریب ومنه ما أنشده ثعلب ، ولم یعزه إلی قائل معین : خلیلیّ هل طبّ فإنّی وأنتما - وإن لم تبوحا بالهوی - دنفان! وقد ورد فی القرآن الکریم آیتان ظاهرهما کظاهر هذین البیتین ؛ الأولی قوله تعالی : (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصَّابِئُونَ) والثانیه قراءه بعضهم : (إِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ) برفع «ملائکته». وقد اختلف النحاه فی تخریج ذلک ؛ فذهب الکسائی إلی أن الاسم المرفوع معطوف علی اسم إن باعتباره مبتدأ قبل دخول إن ، وذهب الجمهور من البصریین إلی أن هذا الاسم المرفوع مبتدأ خبره محذوف ، أو خبره المذکور فیما بعد وخبر إن هو المحذوف وجمله المبتدأ وخبره معطوفه علی جمله إن واسمها وخبرها ، وذهب المحقق الرضی إلی أن جمله المبتدأ والخبر حینئذ لا محل لها معترضه بین اسم إن وخبرها ، وهو حسن ؛ لما یلزم علی جعلها معطوفه علی جمله إن واسمها وخبرها من تقدیم المعطوف علی بعض المعطوف علیه ؛ لأن خبر إن متأخر فی اللفظ أو فی التقدیر عن جمله المبتدأ والخبر ، وخبر إن جزء من الجمله المعطوف علیها.

وألحقت بإنّ لکنّ وأنّ

من دون لیت ولعلّ وکأنّ (1)

حکم «أنّ» المفتوحه و «لکنّ» فی العطف علی اسمهما حکم «إنّ» المکسوره ؛ فتقول : «علمت أنّ زیدا قائم وعمرو» برفع «عمرو» ونصبه ، وتقول : «علمت أنّ زیدا وعمرا قائمان» بالنصب فقط عند الجمهور ، وکذلک تقول : «ما زید قائما ، لکنّ عمرا منطلق وخالدا» بنصب خالد ورفعه ، و «ما زید قائما لکن عمرا وخالدا منطلقان» بالنصب فقط.

وأما «لیت ، ولعلّ ، وکأنّ» فلا یجوز معها إلا النصب. [سواء تقدّم المعطوف ، أو تأخّر ؛ فتقول : «لیت زیدا وعمرا قائمان ، ولیت زیدا قائم وعمرا» بنصب «عمرو» فی المثالین ، ولا یجوز رفعه ، وکذلک «کأنّ ؛ ولعل» ؛ وأجاز الفراء الرفع فیه - متقدما ومتأخرا - مع الأحرف الثلاثه.

* * *

تخفّف «إن» المکسوره فیقل عملها

وخفّفت إنّ فقلّ العمل

وتلزم الّلام إذا ما تهمل (2)

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 1279


1- «وألحقت» الواو عاطفه ، ألحق : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «بإن» جار ومجرور متعلق بألحق «لکن» قصد لفظه : نائب فاعل لألحق «وأن» معطوف علی لکن «من دون» جار ومجرور متعلق بألحق أیضا ، ودون مضاف و «لیت» قصد لفظه : مضاف إلیه «ولعل ، وکأن» معطوفان علی لیت.
2- «وخففت» الواو عاطفه ، خفف : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «إن» نائب فاعل خفف «فقل» الفاء عاطفه ، قل : فعل ماض معطوف بالفاء علی خفف «العمل» فاعل لقل «وتلزم» فعل مضارع «اللام» فاعل تلزم «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «ما» زائده «تهمل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أن المخففه ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : إذا ما تهمل إن التی خففت لزمتها اللام.

وربّما استغنی عنها إن بدا

ما ناطق أراده معتمدا (1)

إذا خفّفت «إنّ» فالأکثر فی لسان العرب إهمالها ؛ فتقول : «إن زید لقائم» وإذا أهملت لزمتها اللام فارقه بینها وبین «إن» النافیه ، ویقلّ إعمالها فتقول : «إن زیدا قائم» وحکی الإعمال سیبویه ، والأخفش ، رحمهما الله تعالی (2) ؛ فلا تلزمها حینئذ اللام ؛ [لأنها لا تلتبس - والحاله هذه - .

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 1280


1- «وربما» الواو عاطفه ، رب حرف تقلیل ، وما کافه «استغنی» فعل ماض مبنی للمجهول «عنها» جار ومجرور نائب عن الفاعل لاستغنی ، والضمیر المجرور محلا عائد علی اللام المحدث عنها بأنها تلزم عند تخفیف إن فی حاله إهمالها «إن» شرطیه «بدا» فعل ماض فعل الشرط «ما» اسم موصول فاعل بدا «ناطق» مبتدأ ، وهو فاعل فی المعنی ؛ فلذا جاز أن یبتدأ به مع کونه نکره «أراده» أراد : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ناطق ، والهاء مفعول به ، والجمله من أراد وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله الموصول «معتمدا» حال من الضمیر المستتر فی «أراد».
2- علی الإعمال فی التخفیف ورد قوله تعالی (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ) فی قراءه من قرأ بسکون نون «إن» وتخفیف میم «لما» ، وفی هذه الآیه - علی هذه القراءه - إعرابان : أولهما أن «إن» مؤکده مخففه من الثقیله «کلا» اسم إن المخففه «لما» اللام لام الابتداء ، وما اسم موصول بمعنی الذین خبر إن المؤکده المخففه «لیوفینهم» اللام واقعه فی جواب قسم محذوف ، یوفی : فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الثقیله ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب ، وضمیر الغائبین العائد علی الذین مفعول أول ، و «ربک» رب فاعل یوفی ، ورب مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه ، وأعمال : مفعول ثان لیوفی ، وأعمال مضاف وضمیر الغائبین العائد علی الذین مضاف إلیه ، وجمله الفعل المضارع وفاعله ومفعولیه لا محل لها من الإعراب جواب القسم المحذوف ، وتقدیر الکلام : (وَإِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ رَبُّکَ أَعْمالَهُمْ) والجمله القسمیه لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، ویرد علی هذا الإعراب أن جمله القسم إنشائیه ، وجمله الصله یجب أن تکون خبریه معهوده ، وقد أجاب ابن هشام عن هذا فی کتابه المغنی بأن صله الموصول فی الحقیقه هی جمله جواب القسم لا جمله القسم ؛ وجمله جواب القسم خبریه لا إنشائیه ، والإعراب الثانی أن «إن» مؤکده مخففه «کلا» اسم إن «لما» اللام لام الابتداء ، وما زائده «لیوفیتهم» اللام مؤکده للام الأولی ، ویوفی فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، والضمیر مفعول به أول «ربک» فاعل ، ومضاف إلیه ، و «أعمالهم» مفعول ثان ومضاف إلیه ، والجمله من الفعل المضارع ومفعولیه فی محل رفع خبر إن المؤکده المخففه.

بالنافیه] لأن النافیه لا تنصب الاسم وترفع الخبر ، وإنما تلتبس بإن النافیه إذا أهملت ولم یظهر المقصود [بها] فإن ظهر المقصود [بها] فقد یستغنی عن اللام ، کقوله :

103- ونحن أباه الضّیم من آل مالک ***وإن مالک کانت کرام المعادن (1)

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 1281


1- البیت للطرماح - الحکم بن حکیم - وکنیته «أبو نفر» ، وهو شاعر طائی ، وستعرف نسبه فی بیان لغه البیت. اللغه : «ونحن أباه الضیم» یروی فی مکانه «أبا ابن أباه الضیم» وأباه : جمع آب اسم فاعل من أبی یأبی - أی امتنع - تقول : أمرت فلانا أن یفعل کذا فأبی ، ترید أنه امتنع أن یفعله والضیم : الظلم «مالک» هو اسم قبیله الشاعر ، فإن الطرماح هو الحکم بن حکیم بن نفر بن قیس بن جحدر بن ثعلبه بن عبد رضا بن مالک بن أبان ابن عمرو بن ربیعه بن جرول بن ثعل بن عمرو بن الغوث بن طییء «کرام المعادن» طیبه الأصول شریفه المحتد. الإعراب : «ونحن» مبتدأ «أباه» خبر المبتدأ ، وأباه مضاف ، و «الضیم» مضاف إلیه «من آل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر ثان. أو حال من الخبر ، وآل مضاف و «مالک» مضاف إلیه «وإن» مخففه من الثقیله مهمله «مالک» مبتدأ «کانت» کان : فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی مالک باعتبار القبیله ، والتاء تاء التأنیث «کرام» خبر کان ، وکرام مضاف و «المعادن» مضاف إلیه ، والجمله من کان واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو مالک. الشاهد فیه : قوله «وإن مالک کانت - إلخ» حیث ترک لام الابتداء التی تجتلب فی خبر «إن» المکسوره الهمزه المخففه من الثقیله عند إهمالها ، فرقانا بینها وبین «إن» النافیه ، وإنما ترکها هنا اعتمادا علی انسیاق المعنی المقصود إلی ذهن السامع ، وثقه منه بأنه لا یمکن توجیهه إلی الجحد ، بقرینه أن الکلام تمدح وافتخار ، وصدر البیت واضح فی هذا ، والنفی یدل علی الذم ؛ فلو حمل عجز البیت علیه لتناقض الکلام واضطرب ، ألا تری أنک لو حملت الکلام علی أن «إن» نافیه لکان معنی عجز البیت : ولیست مالک کرام المعادن ، أی فهی قبله دنیئه الأصول ؛ فیکون هذا ذما ومتناقضا مع ما هو بصدده ، فلما کان المقام مانعا من جواز إراده النفی ارتکن الشاعر علیه ، فلم یأت باللام ، فالقرینه ههنا معنویه. ومثل هذا البیت - فی اعتماد الشاعر علی القرینه المعنویه - قول الشاعر : إن کنت قاضی نحسبی یوم بینکم لو لم تمنّوا بوعد غیر مکذوب ألا تری أنه فی مکان إظهار الألم وشکوی ما نزل به من فراق أحبابه؟ فلو حملت «إن» فی صدر البیت علی النفی فسد المعنی علی هذا ، ولم یستقم الکلام.

التقدیر : وإن مالک لکانت ، فحذفت اللام ؛ لأنها لا تلتبس بالنافیه ؛ لأن المعنی علی الإثبات ، وهذا هو المراد بقوله : «وربما استغنی عنها إن بدا - إلی آخر البیت».

واختلف النحویون فی هذه اللام : هل هی لام الابتداء أدخلت للفرق بین «إن» النافیه و «إن» المخففه من الثقیله ، أم هی لام أخری اجتلبت للفرق؟ وکلام سیبویه یدلّ علی أنها لام الابتداء دخلت للفرق.

وتظهر فائده هذا الخلاف فی مسأله جرت بین ابن أبی العافیه وابن الأخضر ؛ وهی قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «قد علمنا إن کنت لمؤمنا» فمن جعلها لام الابتداء أوجب کسر «إن» ومن جعلها لاما أخری - اجتلبت للفرق - فتح أن ، وجری الخلاف فی هذه المسأله قبلهما بین أبی الحسن علیّ بن سلیمان البغدادی الأخفش الصغیر ، وبین أبی علیّ الفارسی ؛ فقال الفارسی : هی لام غیر

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 1282

لام الابتداء اجتلبت للفرق ، وبه قال ابن أبی العافیه ، وقال الأخفش الصغیر :إنما هی لام الابتداء أدخلت للفرق ، وبه قال ابن الأخضر (1).

* * *

والفعل إن لم یک ناسخا فلا

تلفیه غالبا بإن ذی موصلا (2)

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 1283


1- قد علمت فیما مضی أن لام الابتداء لا تدخل إلا علی المبتدأ ، أو علی ما أصله المبتدأ ، وأنها تدخل فی باب إن علی الخبر أو معموله أو ضمیر الفصل ، وعلمت أیضا أنها لا تدخل علی خبر إن إلا إذا کان مثبتا متأخرا غیر ماض متصرف خال من قد ، ولو أنک نظرت فی شواهد هذه المسأله لوجدت هذه اللام الفارقه بین «إن» النافیه والمخففه من الثقیله تدخل علی مفعول لیس أصله مبتدأ ولا خبرا کما فی قول عاتکه بنت زید بن عمرو ، وسیأتی شرحه : شلّت یمینک إن قتلت لمسلما حلّت علیک عقوبه المتعمّد وهو الشاهد رقم 104 ویأتی قریبا جدا وتدخل علی الماضی المتصرف الذی لم یسبقه «قد» نحو قولک : إن زید لقام ، وتدخل علی المنصوب المؤخر عن ناصبه نحو قوله تعالی : (وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ) فلما کان شأن اللام التی تدخل لأجل الفرق بین المخففه المؤکده والنافیه غیر شأن لام الابتداء کان القول بأن إحداهما غیر الأخری أصح نظرا وأقوم حجه ؛ فمذهب أبی علی الفارسی الذی أخذ به ابن أبی العافیه مذهب مستقیم فی غایه الاستقامه.
2- «والفعل» مبتدأ «إن» شرطیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «یک» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، وهو فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل «ناسخا» خبر یک «فلا» الفاء لربط الجواب بالشرط ، ولا : نافیه «تلفیه» تلفی : فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لتلفی ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : فأنت لا تلفیه ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط «غالبا» حال من الهاء فی «تلفیه» السابق «بإن» جار ومجرور متعلق بقوله «موصلا» الآتی «ذی» نعت لإن «موصلا» مفعول ثان لتلفی.

إذا خفّفت «إنّ» فلا یلیها من الأفعال إلا الأفعال الناسخه للابتداء ، نحو کان وأخواتها ، وظن وأخواتها ، قال الله تعالی : (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللهُ) وقال الله تعالی : (وَإِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ) وقال الله تعالی : (وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ) ویقلّ أن یلیها غیر الناسخ ، وإلیه أشار بقوله : «غالبا» ومنه قول بعض العرب : «إن یزینک لنفسک ، وإن یشینک لهیه» وقولهم : «إن قنّعت کاتبک لسوطا» وأجاز الأخفش «إن قام لأنا (1)».

ومنه قول الشاعر :

104- شلّت یمینک إن قتلت لمسلما***حلّت علیک عقوبه المتعمّد(2).

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 1284


1- ههنا أربع مراتب ، أولاها : أن یکون الفعل ماضیا ناسخا ، نحو (وَإِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً) ونحو (إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ) والثانیه : أن یکون الفعل مضارعا ناسخا ، نحو (وَإِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ) ونحو (وَإِنْ نَظُنُّکَ لَمِنَ الْکاذِبِینَ) والثالثه : أن یکون ماضیا غیر ناسخ ، نحو قول عاتکه «إن قتلت لمسلما» والرابعه : أن یکون الفعل مضارعا غیر ناسخ نحو قول بعض العرب «إن یزینک لنفسک ، وإن یشینک لهیه» وهی مرتبه علی هذا الترتیب الذی سقناها به ، ویجوز القیاس علی کل واحده منها عند الأخفش ، ومنع جمهور البصریین القیاس علی الثالثه والرابعه.
2- البیت لعاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل القریشیه العدویه ، ترثی زوجها الزبیر بن العوام رضی الله عنه ، وتدعو علی عمرو بن جرموز قاتله. اللغه : «شلت» بفتح الشین ، وأصل الفعل شللت - بکسر العین التی هی اللام الأولی - والناس یقولونه بضم الشین علی أنه مبنی للمجهول ، وذلک خطأ «حلت علیک» أی نزلت ، ویروی مکانه «وجبت علیک» الإعراب : «شلت» شل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «یمینک» یمین : فاعل شل ، ویمین مضاف والکاف مضاف إلیه «إن» مخففه من الثقیله «قتلت» فعل وفاعل «لمسلما» اللام فارقه ، مسلما : مفعول به لقتل «حلت» حل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «علیک» جار ومجرور متعلق بحل «عقوبه» فاعل لحل ، وعقوبه مضاف و «المتعمد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «إن قتلت لمسلما» حیث ولی «إن» المخففه من الثقیله فعل ماض غیر ناسخ وهو «قتلت» وذلک شاذ لا یقاس علیه إلا عند الأخفش.
تخفّف أن المفتوحه فیحذف اسمها، و یجب أن یکون خبرها جمله

وإن تخفّف أنّ فاسمها استکنّ

والخبر اجعل جمله من بعد أن (1)

إذا خفّفت أنّ [المفتوحه] بقیت علی ما کان لها من العمل ، لکن لا یکون اسمها إلا ضمیر الشأن محذوفا (2) ، وخبرها لا یکون إلا جمله ، وذلک نحو «علمت أن زید قائم» ف- «أن» مخفّفه من الثقیله ، واسمها ضمیر الشأن ، وهو محذوف ، والتقدیر [«أنه» ، و «زید قائم» فی جمله فی موضع رفع خبر «أن» والتقدیر] «علمت أنه زید قائم» وقد یبرز اسمها وهو غیر ضمیر الشأن ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 1285


1- «وإن» شرطیه «تخفف» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط «أن» قصد لفظه : نائب فاعل لتخفف «فاسمها» الفاء لربط الجواب بالشرط ، اسم : مبتدأ ، واسم مضاف والضمیر مضاف إلیه «استکن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسمها ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط «والخبر» مفعول مقدم علی عامله وهو قوله «اجعل» الآتی «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جمله» مفعول ثان لاجعل «من بعد» جار ومجرور متعلق باجعل ، وبعد مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- الذی اشترط فی أن المخففه أن یکون اسمها ضمیر شأن محذوفا من النحاه هو ابن الحاجب ، فأما الناظم والجمهور فلم یشترطوا فیه ذلک ؛ لأنهم رأوا أن ضمیر الشأن خارج عن القیاس ؛ فلا یحمل الکلام علیه ما وجد له وجه آخر ، ومن أجل ذلک قدر سیبویه - رحمه الله! - فی قوله تعالی : (أَنْ یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا) أنک بإبراهیم قد صدقت الرؤیا.

105- فلو أنک فی یوم الرّخاء سألتنی ***طلاقک لم أبخل وأنت صدیق (1)»

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 1286


1- البیت مما أنشده الفراء ، ولم یعزه إلی قائل معین : اللغه : «أنک» بکسر کاف الخطاب - لأن المخاطب أنثی ، بدلیل ما بعده ، والتاء فی «سألتنی» مکسوره أیضا لذلک «صدیق» یجوز أن یکون فعیلا بمعنی مفعول فیکون تذکیره مع أن المراد به أنثی قیاسا ؛ لأن فعیلا بمعنی المفعول یستوی فیه المذکر والمؤنث والمفرد وغیره غالبا کجریح وقتیل ، ویجوز أن یکون فعیلا بمعنی فاعل ، ویکون تذکیره مع المؤنث جاریا علی غیر القیاس ، والذی سهل ذلک فیه أنه أشبه فی اللفظ فعیلا بمعنی مفعول ، أو أنهم حملوه علی «عدو» الذی هو ضده فی المعنی ؛ لأن من سننهم أن یحملوا الشیء علی ضده کما یحملونه علی مثله وشبیهه. المعنی : لو أنک سألتنی إخلاء سبیلک قبل إحکام عقده النکاح بیننا لم أمتنع من ذلک ولبادرت به مع ما أنت علیه من صدق الموده لی ، وخص یوم الرخاء لأن الإنسان قد لا یعز علیه أن یفارق أحبابه فی یوم الکرب والشده. الإعراب : «فلو» لو : شرطیه غیر جازمه «أنک» أن : مخففه من الثقیله ، والکاف اسمها «فی یوم» جار ومجرور متعلق بقوله «سألتنی» الآتی ، ویوم مضاف و «الرخاء» مضاف إلیه «سألتنی» فعل وفاعل ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول «فراقک» فراق : مفعول ثان لسأل ، وفراق مضاف والکاف مضاف إلیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «أبخل» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله جواب الشرط غیر الجازم ؛ فلا محل لها من الإعراب «وأنت» الواو واو الحال ، أنت : ضمیر منفصل مبتدأ «صدیق» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «أنک» حیث خففت «أن» المفتوحه الهمزه وبرز اسمها وهو الکاف ، وذلک قلیل ، والکثیر عند ابن الحاجب - الذی جری الشارح علی رأیه - أن یکون اسمها ضمیر الشأن واجب الاستتار ، وخبرها جمله. واعلم أن الاسم إذا کان محذوفا - سواء أکان ضمیر شأن أم کان غیره - فإن الخبر یجب أن یکون جمله. أما إذا کان الاسم مذکورا شذوذا کما فی هذا الشاهد ؛ فإنه لا یجب فی الخبر أن یکون جمله ، بل قد یکون جمله کما فی البیت ، وقد یکون مفردا ، وقد اجتمع - مع ذکر الاسم - کون الخبر مفردا وکونه جمله ، فی قول جنوب بنت العجلان من کلمه ترثی فیها أخاها عمرو بن العجلان : لقد علم الضّیف والمرملون إذا اغبرّ أفق وهبّت شمالا بأنک ربیع وغیث مریع وأنک هناک تکون الثّمالا ألا تری أنه خفف «أن» وجاء بها مرتین مع اسمها ، وخبرها فی المره الأولی مفرد ، وذلک قوله «بأنک ربیع» وخبرها فی المره الثانیه جمله ، وذلک قوله «وأنک تکون الثمالا»

وإن یکن فعلا ولم یکن دعا

ولم یکن تصریفه ممتنعا (1)

فالأحسن الفصل بقد ، أو نفی ، أو

تنفیس ، أو لو ، وقلیل ذکر لو (2)

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 1287


1- «وإن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخبر «فعلا» خبر یکن «ولم» الواو واو الحال لم : حرف نفی وجزم وقلب «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل ، أو إلی الخبر «دعا» قصر للضروره : خبر یکن المنفی بلم ، والجمله من یکن المنفی بلم واسمه وخبره فی محل نصب حال «ولم» الواو عاطفه ، لم : حرف نفی وجزم وقلب «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم «تصریفه» تصریف : اسم یکن ، وتصریف مضاف ، والهاء مضاف إلیه «ممتنعا» خبر یکن الأخیر.
2- «فالأحسن» الفاء واقعه فی جواب الشرط الواقع فی أول البیت السابق ، الأحسن : مبتدأ «الفصل» خبر المبتدأ «بقد» جار ومجرور متعلق بقوله «الفصل» «أو نفی ، أو تنفیس ، أو لو» کل واحد منها معطوف علی «قد» «وقلیل» الواو عاطفه ، وقلیل خبر مقدم «ذکر» مبتدأ مؤخر ، وذکر مضاف و «لو» قصد لفظه مضاف إلیه.

إذا وقع خبر «أن» المخففه جمله اسمیه لم یحتج إلی فاصل ؛ فتقول : «علمت أن زید قائم» من غیر حرف فاصل بین «أن» وخبرها ، إلا إذا قصد النفی ؛ فیفصل بینهما بحرف [النفی] کقوله تعالی : (وَأَنْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ)

وإن وقع خبرها جمله فعلیه ، فلا یخلو : إما أن یکون الفعل متصرّفا ، أو غیر متصرف ، فإن کان غیر متصرف لم یؤت بفاصل ، نحو قوله تعالی : (وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی) وقوله تعالی : (وَأَنْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ) وإن کان متصرفا ، فلا یخلو : إما أن یکون دعاء ، أولا ، فإن کان دعاء لم یفصل ، کقوله تعالی : (وَالْخامِسَهَ أَنَّ غَضَبَ اللهِ عَلَیْها) فی قراءه من قرأ (غَضَبَ) بصیغه الماضی ، وإن لم یکن دعاء فقال قوم : یجب أن یفصل بینهما إلا قلیلا ، وقالت فرقه منهم المصنف : یجوز الفصل وترکه (1) والأحسن الفصل ، والفاصل ؟!

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 1288


1- مما ورد فیه الخبر جمله فعلیه فعلها متصرف غیر دعاء ولم یفصل بفاصل من هذه الفواصل - سوی ما سینشده الشارح - قول النابغه الذبیانی : فلمّا رأی أن ثمّر الله ما له وأثّل موجودا وسدّ مفاقره أکبّ علی فأس یحدّ غرابها مذکّره من المعاول باتره فأن : مخففه من الثقیله ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، وثمر : فعل ماض ، والله : فاعل ، ومال : مفعول به لثمر ، ومال مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه ، وجمله الفعل الماضی وفاعله فی محل رفع خبر أن ، وهذا الفعل : ماض متصرف غیر دعاء ولم یفصل وممن قال بوجوب الفصل الفراء وابن الأنباری. وقد اختلف العلماء فی السبب الذی دعا إلی هذا الفصل ؛ فذهب الجمهور إلی أن هذا الفصل یکون للتفرقه بین أن المخففه من الثقیله وأن المصدریه. وعلی هذا ینبغی أن یقسم الفصل إلی قسمین : واجب ، وغیر واجب ، فیجب إذا کان الموضع یحتملهما ، ولا یجب إذا کان مما تتعین فیه إحداهما کما فیما بعد العلم غیر المؤول بالظن ؛ فإن هذا الموضع یکون لأن المخففه لا غیر ؛ إلا عند الفراء وابن الأنباری ؛ فلبس عندهما موضع تتعین فیه المخففه ، ولذلک أوجبا الفصل بواحد من هذه الأشیاء للتفرقه دائما. وقال قوم : إن المقصود بهذا الفصل جبر الوهن الذی أصاب أن المؤکده بتخفیفها ویشکل علی هذا أن الوهن موجود إذا کان الخبر جمله اسمیه ، أو جمله فعلیه فعلها جامد أو دعاء ، فلماذا لم یجبر الوهن مع شیء من ذلک؟!

أحد أربعه أشیاء.

الأول : «قد» کقوله تعالی : (وَنَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا)

الثانی : حرف التنفیس ، وهو السین أو سوف ؛ فمثال السین قوله تعالی : (عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی) ومثال «سوف» قول الشاعر :

106- واعلم فعلم المرء ینفعه ***أن سوف یأتی کلّ ما قدرا(1)ها

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 1289


1- هذا البیت أنشده أبو علی الفارسی وغیره ، ولم ینسبه أحد منهم إلی قائل معین ، والبیت من الکامل ، وقد وهم العینی رحمه الله فی زعمه أنه من الرجز المسدس الإعراب : «واعلم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فعلم» مبتدأ ، وعلم مضاف ، و «المرء» مضاف الیه «ینفعه» ینفع : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «علم» والهاء مفعول به لینفع ، والجمله من ینفع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «أن» مخففه من الثقیله ، واسمها ضمیر شأن محذوف وجوبا «سوف» حرف تنفیس «یأتی» فعل مضارع «کل» فاعل یأتی ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر أن ، وکل مضاف ، و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «قدرا» قدر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» والجمله من قدر ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول الشاهد فیه : قوله «أن سوف یأتی» حیث أتی بخبر «أن» المخففه من الثقیله جمله فعلیه ، ولیس فعلها دعاء ، وقد فصل بین «أن» وخبرها بحرف التنفیس ، وهو «سوف». ومثل هذا البیت قول الفرزدق : أبیت أمنّی النّفس أن سوف نلتقی وهل هو مقدور لنفسی لقاؤها

الثالث : النفی ، کقوله تعالی : (أَفَلا یَرَوْنَ أَلَّا یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلاً) وقوله تعالی : (أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ) وقوله تعالی : (أَیَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ)

الرابع : «لو» - وقلّ من ذکر کونها فاصله من النحویین - ومنه قوله [تعالی : (وَأَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ) وقوله] تعالی : (أَوَلَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ)

ومما جاء بدون فاصل قوله :

107- علموا أن یؤمّلون فجادوا***قبل أن یسألوا بأعظم سؤل (1).

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 1290


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعلم قاثلها. الإعراب : «علموا» فعل وفاعل «أن» مخففه من الثقیله ، واسمها محذوف «یؤملون» فعل مضارع مبنی للمجهول ، وواو الجماعه نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر «أن» المخففه «فجادوا» الفاء عاطفه ، وجادوا : فعل وفاعل ، والجمله معطوفه علی جمله علموا «قبل» ظرف متعلق بجاد «أن» مصدریه «یسألوا» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن المصدریه ، وواو الجماعه نائب فاعل ، وقبل مضاف و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مضاف إلیه «بأعظم» جار ومجرور متعلق بجاد ، وأعظم مضاف ، و «سؤل» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أن یؤملون» حیث استعمل فیه «أن» المخففه من الثقیله ، وأعملها فی الاسم الذی هو ضمیر الشأن المحذوف ، وفی الخبر الذی هو جمله «یؤملون» ومع أن جمله الخبر فعلیه فعلها متصرف غیر دعاء لم یأت بفاصل بین «أن» وجمله الخبر. والاستشهاد بهذا البیت إنما یتم علی مذهب الجمهور الذین یذهبون إلی أن «أن» الواقعه بعد علم غیر مؤول بالظن تکون مخففه من الثقیله لا غیر ، فأما علی مذهب الفراء وابن الأنباری اللذین لا یریان للمخففه موضعا یخصها وأوجبا الفصل بواحد من الأمور التی ذکرها الشارح للتفرقه ؛ فإنهما ینکران أن تکون «أن» فی هذا البیت مخففه من الثقیله ، ویزعمان أنها هی المصدریه التی تنصب المضارع ، وأنها لم تنصبه فی هذا البیت کما لم تنصبه فی قول الشاعر : أن تقرآن علی أسماء ویحکما منّی السّلام ، وأن لا تشعرا أحدا وکما لم تنصبه فی قوله تعالی : (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ) فی قراءه من قرأ برفع «یتم» وکما لم تنصبه فی حدیث البخاری عن عائشه رضی الله تعالی عنها (6 / 120 الطبعه السلطانیه) قال رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم لها «وما منعک أن تأذنین له؟ عمک» ، إلا أنه قد یقال : إنه لا یجوز علی مذهبهما أیضا أن تکون «أن» فی البیت الشاهد مصدریه مهمله ، من قبل أن الشاعر قد قال بعد ذلک «قبل أن یسألوا» فنصب الفعل بحذف النون ؛ فدل ذلک علی أن لغه هذا القائل النصب بأن المصدریه ، فیکون هذا قرینه علی أن «أن» الأولی مخففه من الثقیله ؛ فإن من البعید أن یجمع الشاعر بین لغتین فی بیت واحد.

وقوله تعالی : (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ) فی قراءه من رفع (یُتِمَّ) فی قول ، والقول الثانی : أن «أن» لیست مخففه من الثقیله ، بل هی الناصبه للفعل المضارع ، وارتفع (یتمّ) بعده شذوذا (1).

* * *

تخفّف «کأن» فیحذف اسمها، و ربما ذکر

وخفّفت کأنّ أیضا فنوی

منصوبها ، وثابتا أیضا روی (2).

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 1291


1- قد ذکر العلماء أن هذه لغه لجماعه من العرب ؛ یهملون «أن» المصدریه کما أن عامه العرب یهملون «ما» المصدریه فلا ینصبون بها ، وأنشدوا علی ذلک شواهد کثیره ، وتحقیق هذا الموضوع علی الوجه الأکمل مما لا تتسع له هذه العجاله ، ولکنا قد ذکرنا لک فی شرح الشاهد السابق بعض شواهد من القرآن الکریم ومن الحدیث الصحیح ومن الشعر.
2- «وخففت» الواو عاطفه ، خفف : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء تاء التأنیث «کأن» قصد لفظه : نائب فاعل لخفف «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «فنوی» الفاء عاطفه ، نوی : فعل ماض مبنی للمجهول «منصوبها» منصوب : نائب فاعل نوی ، ومنصوب مضاف والضمیر مضاف إلیه «وثابتا» الواو عاطفه ، وثابتا : حال مقدم علی صاحبه وهو الضمیر المستتر فی قوله «روی» الآتی ، و «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «روی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی منصوبها.

إذا خففت «کأنّ» نوی اسمها ، وأخبر عنها بجمله اسمیه (1) ، نحو «کأن زید قائم» أو جمله فعلیه مصدّره ب- «لم (2)» کقوله تعالی : (کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ) أو مصدّره ب- «تد» کقول الشاعر :

أفد التّرحّل غیر أنّ رکابنا

لمّا تزل برحالنا ، وکأن قد [2](3)ا»

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 1292


1- لم یستشهد الشارح هنا لمجیء خبر «کأن» جمله اسمیه ، ومن شواهد ذلک قول الشاعر (ش 108) فی روایه أخری غیر التی ذکرها الشارح فی إنشاد البیت ، ولکنه أشار إلیها بعد : وصدر مشرق الّلون کأن ثدیاه حقّان فکأن : حرف تشبیه ونصب ، واسمها ضمیر شأن محذوف ، وثدیاه. مبتدأ ومضاف إلیه ، وحقان : خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل رفع خبر کأن.
2- إذا کانت جمله خبر «کأن» المخففه فعلیه ؛ فإن قصد بها الثبوت اقترنت حتما بقد کبیت النابغه الذی أنشده الشارح (رقم 2) ، وکقول الآخر : لا یهولنّک اصطلاء لظی الحر ب فمحذورها کأن قد ألمّا وإن قصد بها النفی اقترنت بلم کما فی الآیه الکریمه ، وکما فی قول الخنساء : کأن لم یکونوا حمی یتّقی إذ النّاس إذ ذاک من عزّبزّا وکقول شاعر من غطفان (انظره فی معجم البلدان 6 / 18). کأن لم یدمّنها أنیس ، ولم یکن لها بعد أیّام الهدمله عامر
3- هذا هو الشاهد رقم (2) وقد شرحنا هذا البیت فی مبحث التنوین أول الکتاب ، فانظره هناک ، والاستشهاد به هنا فی قوله «وکأن قد» حیث خففت «کأن» وحذف اسمها وأخبر عنها بجمله فعلیه مصدره بقد ، والتقدیر : وکأنه (أی الحال والشأن) قد زالت ، ثم حذفت جمله الخبر ؛ لأنه قد تقدم فی الکلام ما یرشد إلیها ویدل علیها ، وهو قوله «لما تزل برحالنا»

أی : «وکأن قد زالت» فاسم «کأن» فی هذه الأمثله محذوف ، وهو ضمیر الشأن ، والتقدیر «کأنه زید قائم ، وکأنه لم تغن بالأمس ، وکأنه قد زالت» والجمله التی بعدها خبر عنها ، وهذا معنی قوله : «فنوی منصوبها» وأشار بقوله «وثابتا أیضا روی» إلی أنه قد روی إثبات منصوبها ، ولکنه قلیل ، ومنه قوله :

108- وصدر مشرق النّحر***کأن ثدییه حقّان (1)

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 1293


1- هذا الشاهد أحد الأبیات التی استشهد بها سیبویه (ج 1 ص 281) ولم بنسبوها. اللغه : «وصدر» قد روی سیبویه فی مکان هذه الکلمه «ووجه» وروی غیره فی مکانها «ونحر» وعلی هاتین الروایتین تکون الهاء فی قوله «ثدییه» عائده إلی «وجه» أو «نحر» بتقدیر مضاف ، وأصل الکلام : کأن ثدیی صاحبه ، فحذف المضاف - وهو الصاحب وأقام المضاف إلیه مقامه «مشرق اللون» مضیء لأنه ناصع البیاض ، وهذا هو الثابت ، وقد رواه الشارح کما تری «حقان» تثنیه حقه ، وحذفت التاء التی فی المفرد من التثنیه کما حذفت فی تثنیه «خصیه ، وألیه» فقالوا : حصیان ، وألیان ، هکذا قالوا ، ولیس هذا الکلام بشیء ، بل حقان تثنیه حق - بضم الحاء وبدون تاء - وقد ورد فی فصیح شعر العرب بغیر تاء ، ومن ذلک قول عمرو بن کلثوم التغلبی : وصدرا مثل حقّ العاج رخصا حصانا من أکفّ اللامسینا والعرب تشبه الثدیین بحق العاج کما فی بیت الشاهد وکما فی بیت عمرو ، ووجه التشبیه أنهما مکتنزان ناهدان. الإعراب : «وصدر» بعضهم یرویه بالرفع فهو مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر : ولها صدر ، والأکثرون علی روایته بالجر ؛ فالواو واو رب ، وصدر : مبتدأ مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد «مشرق» صفه لصدر ، ومشرق مضاف و «اللون» مضاف إلیه «کأن» مخففه من الثقیله «ثدییه» ثدیی : اسمها ، وثدیی مضاف والضمیر مضاف إلیه «حقان» خبر کأن ، ومن روی «ثدیاه حقان» وهی الروایه التی أنشدنا البیت علیها فی تعلیقه سبقت قریبا (ص 390) فهی جمله من مبتدأ وخبر فی محل رفع خبر کأن ، واسمها محذوف ، والتقدیر : کأنه - أی الحال والشأن - ثدیاه حقان ، وجمله کأن واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ ، وقد ذکر الشارح - رحمه الله! - الروایتین جمیعا ، وبین وجه کل واحده منهما بما لا یخرج عما ذکرناه. الشاهد فیه : قوله «کأن ثدییه حقان» حیث روی بنصب «ثدییه» بالیاء المفتوح ما قبلها : علی أنه اسم «کأن» المخففه من الثقیله ، وهذا قلیل ، بالنظر إلی حذف اسمها ومجیء خبرها جمله ، ولهذا یروی برفع ثدییه علی ما ذکرناه فی إعراب البیت ؛ فیکون البیت علی هذه الروایه جاریا علی الکثیر الغالب. ولا داعی لما أجازه الشارح علی روایه «کأن ثدیاه» من أن یکون «ثدیاه» اسم کأن أتی به الشاعر علی لغه من یلزم المثنی الألف ؛ فإن فی ذلک شیئین کل واحد منهما خلاف الأصل ، أحدهما : أن مجیء المثنی فی الأحوال کلها بالألف لغه مهجوره قدیمه لبعض العرب. ثانیهما : أن فیه حمل البیت علی القلیل النادر - وهو ذکر اسم کأن - مع إمکان حمله علی الکثیر المشهور ، والذی یتعین علی المعربین ألا یحملوا الکلام علی وجه ضعیف متی أمکن حمله علی وجه صحیح راجح.

ف- «ثدییه» اسم کأن ، وهو منصوب بالیاء لأنه مثنی ، و «حقّان» خبر کأن ، وروی «کأن ثدیاه حقّان» فیکون اسم «کأن» محذوفا وهو ضمیر الشأن ، والتقدیر «کأنه ثدیاه حقّان» و «ثدیاه حقّان» : مبتدأ وخبر فی موضع رفع خبر کأن ، ویحتمل أن یکون «ثدیاه» اسم «کأن» وجاء بالألف علی لغه من یجعل المثنی بالألف فی الأحوال کلها.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 1294

فهرس الموضوعات

الوارده فی الجزء الأول من «شرح ابن عقیل» علی ألفیه ابن مالک

وحواشینا علیه المسماه «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل»

ص الموضوع

ص الموضوع

3

مقدمه الطبعه الثانیه

36

المعرب والمبنی من الأفعال

5

مقدمه الطبعه الأولی

40

الحروف کلها مبنیه

10

خطبه الناظم ، وإعرابها

40

الأصل فی البناء السکون ، ومن المبنی ما هو غیر

ساکن

الکلام وما یتألف منه

41

أنواع الإعراب ، وما یختص بنوع منها ، وما یشترک

فیه النوعان

14

تعریف الکلام اصطلاحا

43

إعراب الأسماء السته ، وما فیها من اللغات

14

ما یصح أن یترکب الکلام منه

52

شروط إعراب الأسماء السته بالحروف

15

الکلم وأنواعه

55

إعراب المثنی وما یلق به

16

القول ، والنسبه بینه وبین غیره

59

إعراب جمع المذکر السالم وما یلحق به

16

قد یقصد بالکلمه الکلام

66

لغات العرب فی نون جمع المذکر السالم ، ونون المثنی

16

علامات الاسم

73

إعراب جمع المؤنث السالم وما یلحق به

22

علامات الفعل

77

إعراب الاسم الذی لا ینصرف

23

یمتاز الحرف بعدم قبوله علامات النوعین

78

إعراب الأفعال الخمسه

24

الفعل ثلاثه أنواع ، وعلامه کل نوع

80

إعراب المعتل من الأسماء

25

إن دلت کلمه علی معنی الفعل ولم تقبل علامته فهی

اسم فعل

83

بیان المعتل من الأفعال

المبنی والمعرب

28

الاسم ضربان : معرب ، ومبنی ، وبیان کل منهما

30

أنواع شبه الحرف أربعه

35

المعرب ، وانقسامه إلی صحیح ومعتل

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 1295

84

إعراب المعتل من الأفعال

124

ینقسم العلم إلی منقول ومرتجل

النکره والمعرفه

126

ینقسم العلم إلی علم شخصی ، وعلم جنس

86

معنی النکره

127

علم الجنس ، والفرق بینه وبین علم الشخص

87

معنی المعرفه ، وأنواعها

اسم الإشاره

88

الضمیر ، ومعناه

130

ما یشار به إلی المفرد مذکرا ومؤنثا

89

ینقسم الضمیر البارز إلی متصل ومنفصل

131

ما یشار به إلی المثنی

92

المضمرات کلها مبنیه

131

ما یشار به إلی الجمع

94

ما یصلح من الضمائر لأکثر من موضع

133

مراتب المشار إلیه ، وما یستعمل لکل مرتبه

95

ینقسم الضمیر إلی مستتر وبارز

136

الإشاره إلی المکان

97

ینقسم البارز المنفصل إلی مرفوع ومنصوب

الموصول

99

لا یعدل عن المتصل إلی المنفصل إلا إذا تعذر المتصل

139

الموصول قسمان : اسمی ، وحرفی

102

المواضع التی یجوز فیها وصل الضمیر وفصله

139

الموصولات الحرفیه ، وما یوصل به کل منها

108

تلزم نون الوقایه قبل یاء المتکلم فی الفعل

146

الموصول الاسمی العام

110

نون الوقایه قبل یاء المتکلم مع الحرف

152

کل الموصولات الاسمیه تحتاج إلی صله وعائد

115

نون الوقایه قبل یاء المتکلم مع لدن وقد

153

لا تکون صله الموصول إلا جمله أو شبهها

العلم

154

شروط الجمله التی تقع صله

118

معنی العلم

155

ما یشترط فی شبه الجمله الذی یقع صله

119

ینقسم العلم إلی اسم وکنیه ولقب إذا اجتمع الاسم

واللقب فما وجوه الإعراب التی تجوز فیهما؟

155

یشترط فی صله «أل» أن تکون صفه صریحه

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 1296

160

«أی» الموصوله ، ومتی تبنی؟ ومتی تعرب؟

196

أحوال المبتدأ ذی المرفوع مع مرفوعه ، وما یجوز من

وجوه الإعراب فی کل حال

163

بعض العرب یعرب «أیا» الموصوله فی کل حال

200

الرافع للمبتدأ ، وللخبر ، واختلاف العلماء فی ذلک

165

تفصیل الموضع الذی یحذف فیه العائد علی الموصول إذا

کان مرفوعا

201

تعریف الخبر

166

ه قف علی ما یجوز من وجوه الإعراب فی الاسم الواقع

بعد «لا سیما»

202

الخبر یکون مفردا ، ویکون جمله ، والجمله علی ضربین

169

الکلام علی حذف العائد المنصوب

205

الخبر المفرد علی ضربین : جامد ، ومشتق

172

الکلام علی حذف العائد المخفوض وشروطه

206

إذا جری الخبر المشتق علی غیر مبتدئه برز معه ضمیره

وجوبا

المعرف بأداه التعریف

209

یجیء الخبر ظرفا أو جارا ومجرورا

177

حرف التعریف هو «أل» برمتها ، أو اللام وحدها؟

213

ظرف الزمان لا یقع خبرا عن اسم دال علی جثه إلا إن

أفاد

178

المعانی التی ترد لها «أل» ثلاثه

215

لا تقع النکره مبتدأ إلا بمسوغ

178

تزاد «أل» زیاده لازمه ، أو اضطرارا

227

الأصل فی الخبر أن یتأخر عن المبتدأ ، وقد یتقدم

علیه

183

تدخل «أل» علی بعض الأعلام للمح الأصل

228

ه قف علی خلاف الکوفیین فی جواز تقدیم خبر المبتدأ

وسندهم فی ذلک

185

قد یصیر الاسم المقترن بأل أو المضاف علما بالغلبه

231

المواضع التی یجب فیها تأخیر الخبر

الابتداء

239

المواضع التی یجب فیها تقدیم الخبر

188

المبتدأ قسمان : مبتدأ له خبر ، ومبتدأ له مرفوع

أغنی عن الخبر

243

یجوز حذف المبتدأ أو الخبر ، إن دل علی المحذوف

دلیل

248

المواضع التی یجب فیها حذف الخبر

254

المواضع التی یجب فیها حذف المبتدأ

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 1297

256

قد یکون الخبر متعددا لمبتدأ واحد

288

تأتی «کان» زائده ، وبیان مواضع زیادتها ، وشروطها

کان وأخواتها

293

تحذف «کان» : إما وحدها ، وإما مع اسمها ، وإما مع

خبرها

261

عمل هذه الأفعال ، وألفاظها

298

قد یخفف المضارع المجزوم من کان یحذف نونه ، وشروط

جواز ذلک الحروف المشبهه بلیس

262

ه قف علی اختلاف العلماء فی «لیس» أحرف هو أم فعل؟

ما ، ولا ، ولات ، وإن المشبهات بلیس

263

بعض هذه الأفعال یعمل بلا شرط ، وبعضها لا یعمل إلا

بشرط

301

الحرف الأول «ما» ، وشروط إعماله عمل لیس سته

268

معانی هذه الألفاظ

307

حکم المعطوف علی خبر «ما» النافیه

268

غیر الماضی منها یعمل عمل الماضی وبیان ما یتصرف

منها وما لا یتصرف

308

زیاده الباء فی خبر «ما» و «لیس» وغیرهما

271

یجوز توسط خبر هذه الأفعال بینها وبین اسمها ،

خلافا لبعضهم فی لیس ، ولابن معط فی دام

311

الحرف الثانی «لا» وشروط إعماله عمل لیس ثلاثه

275

تقدیم الخبر علی دام وحدها ، أو علیها وعلی «ما»

المصدریه الظرفیه

317

الحرف الثالث «إن» وبیان اختلاف النحاه فی إعماله

276

تقدیم الخبر علی الفعل المنفی بما أو غیرها من

أدوات النفی

319

الحرف الرابع «لات» وإعماله هو مذهب الجمهور

277

یختار امتناع تقدیم الخبر علی لیس

أفعال المقاربه

279

من أفعال هذا الباب ما لا یکون إلا ناقصا ، ومنها

ما یکون تاما ویکون ناقصا

322

أجمع العلماء علی أن أدوات هذا الباب أفعال ، إلا

«عسی» فقیل : فعل ، وقیل : حرف

279

لا یفصل بین العامل واسمه بمعمول خبره ، إلا إذا

کان المعمول ظرفا أو مجرورا

323

أفعال هذا الباب علی ثلاثه أقسام

280

إذا ورد فی کلام العرب ما ظاهره إبلاء العامل معمول

خبره وجب تأویله

323

عملها ، وبیان ما یشترط فی خبرها

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 1298

326

الأکثر فی خبر «عسی» أن یقترن بأن المصدریه ، ویقل

تجرده منها

إن وأخواتها

329

و «کاد» علی عکس ذلک

345

هذه الأدوات کلها حروف وعددها سته

331

یجب اقتران خبر حری واخلولق بأن

346

معانی هذه الأحرف

332

یکثر اقتران خبر «أوشک» بأن

346

عمل هذه الأحرف ، واختلاف النحاه فی عملها فی

الخبر.

334

مما یکثر تجرد خبره من أن «کرب»

348

لا یجوز تقدیم خبر هذه الحروف علی اسمها ، إلا إذا

کان الخبر ظرفا أو جارا ومجرورا

337

یمتنع اقتران خبر ما دل علی الشروع بأن

349

لا یجوز تقدیم معمول الخبر علی الاسم ، ولو کان

ظرفا أو جارا ومجرورا

338

أکثر أفعال هذا الباب لا یتصرف والمتصرف منها أوشک

وکاد

350

همزه «إن» لها ثلاثه أحوال : وجوب الفتح ، ووجوب

الکسر ، وجوازهما

340

حکی بعض العلماء مجیء المضارع من عسی ، ومن طفق ،

ومن جعل

350

المواضع التی یجب فیها فتح همز أن

341

اختصت عسی وأوشک واخلولق من بین أفعال هذا الباب

بأنه یجوز أن تستعمل تامه ، کما جاز استعمالها ناقصه.

352

المواضع التی یجب فیها کسر همزه إن

342

إذا ذکر اسم قبل عسی جار أن تتحمل «عسی» ضمیر ذلک

الاسم

355

المواضع التی یجوز فیها کسر همز إن وفتحها

343

إذا اتصل بعسی ضمیر رفع متحرک جاز فی سینها الفتح

والکسر

362

متی یجوز دخول لام الابتداء علی خبر إن؟

370

تدخل لام الابتداء أیضا علی معمول الخبر ، وعلی

ضمیر الفصل ، وعلی اسم «إن» ولکل ذلک شروط

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 1299

373

تقترن «ما» بهذه الحروف فیبطل عملها ، وربما بقی

معها العمل

431

التعلیق والإلغاء

375

العطف علی اسم إن بعد استیفاء خبرها ، وقیل

استیفائه

435

یجوز إلغاء العامل المتوسط والمتأخر دون المتقدم

377

تخفف «إن» المکسوره فیقل عملها

440

علم بمعنی عرف ، وظن بمعنی اتهم ، ورأی بمعنی حلم

383

تخفف أن المفتوحه فیحذف اسمها ، ویجب أن یکون خبرها

جمله

433

متی یجوز حذف المفعولین أو أحدهما؟ ومنی لا یجوز؟

389

تخفف «کأن» فیحذف اسمها ، وربما ذکر

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 1300

المجلد 2

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1301

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1302

مقدمه الطبعه الثانیه

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله المنعوت بجمیل الصفات ، وصلّی الله علی سیدنا محمد أشرف الکائنات ، المبعوث بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین کلّه ، وعلی آله وصحبه الذین نصبوا أنفسهم للدفاع عن بیضه الدین حتی رفع الله بهم مناره ، وأعلی کلمته ، وجعله دینه المرضیّ ، وطریقه المستقیم.

وبعد ، فقد کان مما جری به القضاء أنی کتبت منذ أربع سنین تعلیقات علی کتاب الخلاصه (الألفیه) الذی صنّفه إمام النحاه ، أبو عبد الله جمال الدین محمد ابن مالک المولود بجیان سنه ستمائه من الهجره ، والمتوفی فی دمشق سنه اثنتین وسبعین وستمائه ، وعلی شرحه الذی صنّفه قاضی القضاه بهاء الدین عبد الله بن عقیل ، المصری ، الهاشمی ، المولود فی سنه ثمان وتسعین وستمائه ، والمتوفی فی سنه تسع وستین وسبعمائه من الهجره ، ولم یکن یدور بخلدی - علم الله - أن تعلیقاتی هذه ستحوز قبول الناس ورضاهم ، وأنها ستحلّ من أنفسهم المحلّ الذی حلّته ، بل کنت أقول فی نفسی : «إنه أثر یذکرنی به الإخوان والأبناء ، ولعله یجلب لی دعوه رجل صالح فأکون بذلک من الفائزین».

ثم جرت الأیام بغیر ما کنت أرتقب ؛ فإذا الکتاب یروق قرّاءه ، وینال منهم الإعجاب کلّ الإعجاب ، وإذا هم یطلبون إلی فی إلحاح أن أعید طبعه ، ولم یکن قد مضی علی ظهوره سنتان ، ولم أشأ أن أجیب هذه الرغبه إلا بعد أن أعید النظر فیه ، فأصلح ما عسی أن یکون قد فرط منّی ، أو أتمم بحثا ، أو أبدل عباره بعباره أسهل منها وأدنی إلی القصد ، أو أضبط مثالا أو کلمه غفلت عن

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1303

ضبطها ، أو ما أشبه ذلک من وجوه التحسین التی أستطیع أن أکافیء بها هؤلاء الذین رأوا فی عملی هذا ما یستحق التشجیع والتنویه به والإشاده بذکره ، وما زالت العوائق تدفعنی عن القیام بهذه الأمنیّه الشریفه وتدودنی عن العمل لتحقیقها ، حتی أذن الله تعالی ، فسنحت لی الفرصه ، فلم أتأخر عن اهتبالها ، وعمدت إلی الکتاب ، فأعملت فی تعلیقاتی ید الإصلاح والزیاده والتهذیب ، کما أعملت فی أصله ید التصحیح والضّبط والتحریر ، وسیجد کل قاریء أثر ذلک واضحا ، إن شاء الله.

والله - سبحانه وتعالی! - المسئول أن یوفقنی إلی مرضاته ، وأن یجعل عملی خالصا لوجهه ، وأن یکتبنی ویکتبه عنده من المقبولین ، آمین.

کتبه المعتز بالله تعالی

محمّد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1304

لا التی لنفی الجنس
اشاره

عمل إنّ اجعل للا فی نکره

مفرده جاءتک أو مکرّره (1)

هذا هو القسم الثالث من الحروف الناسخه للابتداء ، وهی «لا» التی لنفی الجنس ، والمراد بها «لا» التی قصد بها التنصیص علی استغراق النفی للجنس کلّه.

وإنما قلت «التنصیص» احترازا عن التی یقع الاسم بعدها مرفوعا ، نحو : «لا رجل قائما» ؛ فإنها لیست نصّا فی نفی الجنس ؛ إذ یحتمل نفی الواحد ونفی الجنس ؛ فبتقدیر إراده نفی الجنس لا یجوز «لا رجل قائما بل رجلان» وبتقدیر إراده نفی الواحد یجوز «لا رجل قائما بل رجلان» ، وأما «لا» هذه فهی لنفی الجنس لیس إلّا ؛ فلا یجوز «لا رجل قائم بل رجلان».

تعمل «لا» عمل إن بشروط

وهی تعمل عمل «إنّ» ؛ فتنصب المبتدأ اسما لها ، وترفع الخبر خبرا لها ، ولا فرق فی هذا العمل بین المفرده - وهی التی لم تتکرر - نحو «لا غلام رجل قائم» وبین المکرره ، نحو «لا حول ولا قوّه إلّا بالله» (2).

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1305


1- «عمل» مفعول أول مقدم علی عامله وهو قوله «اجعل» الآتی ، وعمل مضاف و «إن» قصد لفظه : مضاف إلیه «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «للا» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو المفعول الثانی لاجعل «فی نکره» جار ومجرور متعلق باجعل «مفرده» حال من الضمیر المستتر فی «جاءتک» الآتی «جاءتک» جاء : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «لا» والتاء للتأنیث ، والکاف مفعول به لجاء «أو» عاطفه «مکرره» معطوف علی مفرده.
2- ومع أنها تعمل مفرده ومکرره فعملها بعد استیفاء شروطها وهی مفرده واجب ، وعملها مکرره جائز.

ولا یکون اسمها وخبرها إلا نکره (1) ؛ فلا تعمل فی المعرفه ، وما ورد من ذلک مؤوّل بنکره ، کقولهم «قضیّه ولا أبا حسن لها» فالتقدیر : ولا مسمّی بهذا الاسم لها (2) ویدل علی أنه معامل معامله النکره وصفه بالنکره کقولک «لا أبا حسن حلّالا لها» ولا یفصل بینها وبین اسمها ؛ فإن فصل بینهما ألغیت ، کقوله تعالی : (لا فِیها غَوْلٌ)

أنواع اسم «لا» النافیه و حکم کل نوع

فانصب بها مضافا ، أو مضارعه

وبعد ذاک الخبر اذکر رافعه (3).

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1306


1- الشروط التی یجب توافرها لإعمال «لا» عمل إن سته ، وهی : أن تکون نافیه ، وأن یکون المنفی بها الجنس ، وأن یکون النفی نصا فی ذلک ، وألا یدخل علیها جار کما دخل علیها فی نحو قولهم : جئت بلا زاد ، وقولهم : غضبت من لا شیء ، وأن یکون اسمها وخبرها نکرتین ، وألا یفصل بینها وبین اسمها فاصل أی فاصل ولا خبرها ، وقد صرح الشارح هنا بشرطین وهما الخامس والسادس ، وأشار فی صدر کلامه إلی الثلاثه الأولی ، وترک واحدا ، وهو ألا یدخل علیها جار.
2- هکذا أوله الشاح ، ولیس تأویله بصحیح ؛ لأن المسمی بأبی حسن موجود وکثیرون ؛ فالنفی غیر صادق. وقد أوله العلماء بتأویلین آخرین ، أحدهما أن الکلام علی حذف مضاف ، والتقدیر : ولا مثل أبی حسن لها ، ومثل کلمه متوغله فی الإبهام لا تتعرف بالإضافه ، ونفی المثل کنایه عن نفی وجود أبی الحسن نفسه ؛ والثانی : أن یجعل «أبا حسن» عباره عن اسم جنس وکأنه قد قیل : ولا فیصل لها ، وهذا مثل تأویلهم فی باب الاستعاره نحو «حاتم» بالمتناهی فی الجود ، ونحو «مادر» بالمتناهی فی البخل ، ونحو «یوسف» بالمتناهی فی الحسن ، وضابطه : أن یؤول الاسم العلم بما اشتهر به من الوصف.
3- «فانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» جار ومجرور متعلق بانصب «مضافا» مفعول به لا نصب «أو» عاطفه «مضارعه» مضارع بمعنی مشابه : معطوف علی قوله «مضافا» ومضارع مضاف والهاء العائده إلی قوله «مضافا» مضاف إلیه «وبعد» ظرف متعلق بقوله «اذکر» الآتی ، وبعد مضاف ، و «ذا» من «ذاک» اسم إشاره : مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «الخبر» مفعول به لا ذکر الآتی «اذکر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «رافعه» رافع : حال من الضمیر المستتر فی «اذکر» ورافع مضاف والهاء مضاف إلیه ، من إضافه الصفه لمعمولها ، وهی لا تفید تعریفا ولا تخصیصا ، ولذلک وقع هذا المضاف حالا.

ورکّب المفرد فاتحا : کلا

حول ولا قوّه ، والثّانی اجعلا (1)

مرفوعا ، او منصوبا ، او مرکّبا ،

وإن رفعت أوّلا لا تنصبا (2).

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1307


1- «ورکب» الواو عاطفه ، رکب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المفرد» مفعول به لرکب «فاتحا» حال من الضمیر المستتر فی «رکب» ومتعلقه محذوف ، والتقدیر : فاتحا له «کلا» الکاف جاره لقول محذوف علی ما سبق غیره مره ، ولا : نافیه للجنس «حول» اسم لا ، مبنی علی الفتح فی محل نصب ، وخبرها محذوف ، والتقدیر : لا حول موجود «ولا» الواو عاطفه ، ولا : نافیه للجنس أیضا «قوه» اسمها. وخبرها محذوف ، وهذه الجمله معطوفه بالواو علی الجمله السابقه «والثانی» مفعول أول قدم علی عامله ، وهو قوله اجعلا الآتی «اجعلا» اجعل : فعل أمر ، مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، وحرک بالفتح لأجل مناسبه الألف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف للاطلاق ، أو هو فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف لا محل له من الإعراب ، ونون التوکید المنقلبه ألفا حرف لا محل له من الإعراب.
2- «مرفوعا» مفعول ثان لاجعل فی البیت السابق «أو منصوبا» أو : حرف عطف ، منصوبا : معطوف علی مرفوع «أو مرکبا» معطوف علی قوله «مرفوعا» السابق «وإن» الواو عاطفه ، إن : شرطیه «رفعت» رفع : فعل ماض فعل الشرط مبنی علی الفتح المقدر فی محل جزم ، وتاء المخاطب فاعل «أولا» مفعول به لرفعت «لا» ناهیه «تنصبا» : فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف فی محل جزم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وحذف منها الفاء ضروره ، وکان حقه أن یقول : وإن رفعت أولا فلا تنصبا.

لا یخلو اسم «لا» [هذه] من ثلاثه أحوال ؛ الحال الأول : أن یکون مضافا [نحو «لا غلام رجل حاضر»]. الحال الثانی : أن یکون مضارعا للمضاف ، أی مشابها له ، والمراد به : کل اسم له تعلّق بما بعده : إمّا بعمل ، نحو «لا طالعا جبلا ظاهر ، ولا خیرا من زید راکب» ، وإما بعطف نحو : «لا ثلاثه وثلاثین عندنا» ویسمی المشبّه بالمضاف : مطوّلا ، وممطولا ، أی : ممدودا ، وحکم المضاف والمشبّه به النصب لفظا ، کما مثّل ، والحال الثالث : أن یکون مفردا ، والمراد به - هنا - ما لیس بمضاف ، ولا مشبّه بالمضاف ؛ فیدخل فیه المثنی والمجموع ، وحکمه البناء علی ما کان ینصب به ؛ لترکّبه مع «لا» وصیرورته معها کالشیء الواحد ؛ فهو معها کخمسه عشر ، ولکن محله النصب بلا ؛ لأنه اسم لها ؛ فالمفرد الذی لیس بمثنی ولا مجموع یبنی علی الفتح ؛ لأن نصبه بالفتحه نحو «لا حول ولا قوّه إلا بالله» والمثنی وجمع المذکر السالم یبنیان علی ما کانا ینصبان به - وهو الیاء - نحو «لا مسلمین لک ، ولا مسلمین» فمسلمین ومسلمین مبنیان ؛ لترکبهما مع «لا» کما بنی «رجل» [لترکبه] معها.

وذهب الکوفیون والزّجّاج إلی أنّ «رجل» فی قولک : «لا رجل» معرب ، وأن فتحته فتحه إعراب ، لا فتحه بناء ، وذهب المبرد إلی أن «مسلمین» و «مسلمین» معربان (1). .

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1308


1- ذهب أبو العباس المبرد إلی أن اسم «لا» إذا کان مثنی أو مجموعا جمع مذکر سالما فهو معرب منصوب بالیاء ، ولیس مبنیا کما ذهب إلیه جمهور النحاه ، واحتج لما ذهب إلیه بأن التثنیه والجمع من خصائص الأسماء ، وقد علمنا أن من شرط بناء الاسم لشبهه بالحرف فی وجه من وجوه الشبه التی تقدم بیانها : ألا یعارض هذا الشبه شیء من خصوصیات الأسماء ، والجواب علی هذه الشبهه من وجهین : أو لهما - وهو وجه عقلی - أن ما کان من خصائص الأسماء إنما یقدح فی بناء الاسم ویعارضه إذا طرأ علی الاسم بعد کونه مبنیا ، فأما إذا کان ما هو من خصائص الأسماء موجودا فی الاسم ثم عرض لهذا الاسم ما یقتضی شبهه بالحرف - من بعد ذلک - فإنه لهذا لا یعارض سبب البناء ولا یمنع منه ، ونحن ندعی أن الاسم کان مثنی أو مجموعا ، ثم دخلت علیه لا فترکب معها ترکب خمسه عشر ، فوجد سبب البناء طارثا علی ما هو من خصائص الاسم ، الثانی - وهو نقض لمذهبه بعدم الاطراد - أن المبرد نفسه قد اتفق مع الجمهور علی بناء اسم لا المجموع جمع تکسیر ، ولم یعبأ معه بما هو من خصائص الاسم وهو الجمع ، کما اتفق مع الجمهور علی بناء المنادی المثنی أو المجموع جمع المذکر السالم علی ما یرفع به ، ولم یعبأ بما هو من خصائص الأسماء.

وأما جمع المؤنث السالم فقال قوم : مبنیّ علی ما کان ینصب به - وهو الکسر ؛ فتقول : «لا مسلمات لک» بکسر التاء ، ومنه قوله :

109- إنّ الشّباب الّذی مجد عواقبه ***فیه نلذّ ، ولا لذّات للشّیب (1).

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1309


1- البیت لسلامه بن جندل السعدی ، من قصیده له مستجاده ، وأولها قوله : أودی الشّباب حمیدا ذو التّعاجیب أودی ، وذلک شأو غیر مطلوب ولّی حثیثا ، وذاک الشّیب یتبعه لو کان یدرکه رکض الیعاقیب اللغه : «أودی» ذهب وفنی ، وکرر هذه الکلمه تأکیدا لمضمونها ؛ لأنه إنما أراد إنشاء التحسر والتحزن علی ذهاب شبابه «حمیدا» محمودا «التعاجیب» العجب ، وهو جمع لا واحد له من لفظه ، ویروی فی مکانه «الأعاجیب» وهو جمع أعجوبه ، وهی الأمر الذی یتعجب منه «شأو» هو الشوط «حثیثا» سریعا «الیعاقیب» جمع یعقوب ، وهو ذکر الحجل «مجد عواقبه» المراد أن نهایته محموده «الشیب» بکسر الشین - جمع أشیب - وهو الذی ابیض شعره ، وروی صدر البیت المستشهد به هکذا : * أودی الشّباب الذی مجد ... إلخ* الإعراب : «إن» حرف توکید ونصب «الشباب» اسم إن «الذی» اسم موصول : نعت للشباب «مجد» یجوز أن یکون خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : هو مجد ، وعواقبه - علی هذا - نائب فاعل مجد ؛ لأنه مصدر بمعنی اسم المفعول کما فسرناه ویجوز أن یکون «مجد» خبرا مقدما ، و «عواقبه» مبتدأ مؤخرا ، وجاز الإخبار بالمفرد - وهو مجد - عن الجمع - وهو عواقب - لأن الخبر مصدر ، والمصدر یخبر به عن المفرد والمثنی والجمع بلفظ واحد ؛ لأنه لا یثنی ولا یجمع ، وعلی کل حال فجمله «مجد عواقبه» - سواء أفدرت مبتدأ أم لم تقدر - لا محل لها من الإعراب صله الموصول «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله نلذ الآتی «نلذ» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن «ولا» نافیه للجنس «لذات» اسم لا ، مبنی علی الکسره نیابه عن الفتحه لأنه جمع مؤنث سالم فی محل نصب «للشیب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «لا» الشاهد فیه : قوله «ولا لذات للشیب» حیث جاء اسم لا - وهو لذات - جمع مؤنث سالما ، ووردت الروایه ببنائه علی الکسره نیابه عن الفتحه ، کما کان ینصب بها لو أنه معرب.

وأجاز بعضهم الفتح ، نحو «لا مسلمات لک» (1) .

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1310


1- اعلم أن للعلماء فی اسم «لا» إذا کان جمع مؤنث سالما أربعه مذاهب : الأول : أن یبنی علی الکسره نیابه عن الفتحه من غیر تنوین ، وهذا مذهب جمهره النحاه. الثانی : أن یبنی علی الکسره نیابه عن الفتحه لکن یبقی له تنوینه ، وهذا مذهب صححه ابن مالک صاحب الألفیه ، وجزم به فی بعض کتبه ، ونقله عن قوم ، وحجتهم فی عدم حذف التنوین أنه قد تقرر أن تنوین جمع المؤنث السالم هو تنوین المقابله ، وهو لا ینافی البناء ، فلا یحذف. الثالث : أنه مبنی علی الفتح ، وهذا مذهب المازنی والفارسی ، ورجحه ابن هشام فی المغنی والمحقق الرضی فی شرح الکافیه وابن مالک فی بعض کتبه. الرابع : أنه یجوز فیه البناء علی الکسره نیابه عن الفتحه ، والبناء علی الفتح. وزعم کل شراح الألفیه أن بیت سلامه بن جندل (الشاهد رقم 109) یروی بالوجهین جمیعا ، فإذا صح ذلک لم یکن لإیجاب أحد الأمرین بعینه وجه وجیه ، ویؤخذ من کلام ابن الأنباری أن بیت سلامه یروی بالفتح دون الکسر ؛ فیکون تأییدا لمذهب المازنی ومن معه ؛ ولکنا لا نستطیع أن نرد روایه الکسر بمجرد کون ابن الأنباری لم یحفظها.

وقول المصنف : «وبعد ذاک الخبر اذکر رافعه» معناه أنه یذکر الخبر بعد اسم «لا» مرفوعا ، والرافع له «لا» عند المصنف وجماعه [وعند سیبویه الرافع له لا] إن کان اسمها مضافا أو مشبها بالمضاف ، وإن کان الاسم مفردا فاختلف فی رافع الخبر ؛ فذهب سیبویه إلی أنه لیس مرفوعا ب- «لا» وإنما هو مرفوع علی أنه خبر المبتدأ ، لأن مذهبه أن «لا» واسمها المفرد فی موضع رفع بالابتداء ، والاسم المرفوع بعدهما خبر عن ذلک المبتدأ ، ولم تعمل «لا» عنده فی هذه الصوره إلا فی الاسم ، وذهب الأخفش إلی أن الخبر مرفوع ب- «لا» فتکون «لا» عامله فی الجزءین کما عملت فیهما مع المضاف والمشبه به.

حکم المعطوف علی اسم «لا» إذا تکررت لا

وأشار بقوله : «والثانی اجعلا» إلی أنه إذا أتی بعد «لا» والاسم الواقع بعدها بعاطف ونکره مفرده وتکررت «لا» نحو «لا حول ولا قوّه إلا بالله» یجوز فیهما خمسه أوجه ، وذلک لأن المعطوف علیه : إما أن یبنی مع «لا» علی الفتح ، أو ینصب ، أو یرفع.

فإن بنی معها علی الفتح جاز فی الثانی ثلاثه أوجه :

الأول : البناء علی الفتح ؛ لترکبه مع «لا» الثانیه ، وتکون [لا] الثانیه عامله عمل إنّ ، نحو «لا حول ولا قوّه إلا بالله» (1). حا

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1311


1- وعلی ترکیب الثانیه مع اسمها کترکیب الأولی مع اسمها قرأ أبو عمرو وابن کثیر فی قوله سبحانه : (لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّهٌ وَلا شَفاعَهٌ) بفتح بیع وخله وشفاعه ، و «لا» فی المواضع الثلاثه نافیه للجنس عامله عمل إن ، والاسم المفتوح بعدها اسمها مبنی علی الفتح فی محل نصب ، وخبرها - فیما عدا الأول - محذوف لدلاله ما قبله علیه. ومن شواهد ذلک قول الراجز (وقد أنشدناه فی شرح الشاهد رقم 27 السابق) : نحن بنو خویلد صراحا لا کذب الیوم ولا مزاحا

الثانی : النصب عطفا علی محلّ اسم «لا» ، وتکون «لا» الثانیه زائده بین العاطف والمعطوف ، نحو «لا حول ولا قوّه إلا بالله» ومنه قوله :

110- لا نسب الیوم ولا خلّه***اتّسع الخرق علی الرّاقع (1).

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1312


1- البیت لأنس بن العباس بن مرداس ، وقیل : بل هو لأبی عامر جد العباس ابن مرداس ، ویروی عجز البیت کما رواه الشارح العلامه من کلمه عینیه ، وبعده : کالثّوب إذ أنهج فیه البلی أعیا علی ذی الحیله الصّانع وروی أبو علی القالی صدر هذا البیت مع عجز آخر ، وهو : * اتّسع الخرق علی الرّاتق* من کلمه قافیه ، وقبله : لا صلح بینی - فاعلموه - ولا بینکم ، ما حملت عاتقی سیفی ، وما کنّا بنجد ، وما قرقر قمر الواد بالشّاهق اللغه : «خله» بضم الخاء وتشدید اللام - هی الصداقه ، وقد تطلق الخله علی الصدیق نفسه ، کما فی قول رجل من بنی عبد القیس ، وهو أحد شعراء الحماسه. ألا أبلغا خلّتی راشدا وصنوی قدیما إذا ما تصل «الراقع» ومثله «الراتق» الذی یصلح موضع الفساد من الثوب «أنهج» أخذ فی البلی «أعیا» صعب ، وشق ، واشتد «العاتق» موضع الرداء من المنکب «قرقر قمر» قرقر : صوت ، وصاح ، و «قمر» یجوز أن یکون جمع أقمر ؛ فوزانه وزان أحمر وحمر وأصفر وصفر ، ویجوز أن یکون جمع قمری ، کروم فی جمع رومی «الشاهق» الجبل المرتفع. الإعراب : «لا» نافیه للجنس «نسب» اسمها ، مبنی علی الفتح فی محل نصب «الیوم» ظرف متعلق بمحذوف خبر لا «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «خله» معطوف علی نسب ، بالنظر إلی محل اسم «لا» الذی هو النصب «اتسع» فعل ماض «الخرق» فاعل لاتسع «علی الراقع» جار ومجرور متعلق بقوله «اتسع». الشاهد فیه : قوله «ولا خله» حیث نصب علی تقدیر أن تکون «لا» زائده للتأکید ، ویکون «خله» معطوفا بالواو علی محل اسم «لا» - وهو قوله «نسب» - عطف مفرد علی مفرد ، وهذا هو الذی حمله الشارح - تبعا لجمهور النحاه - علیه. وقال یونس بن حبیب : إن «خله» مبنی علی الفتح فی محل نصب ، ولکنه نونه للضروره ، وبناؤه علی الفتح عنده علی أن «لا» الثانیه عامله عمل «إن» مثل الأولی ، وخبرها محذوف یرشد إلیه خبر الأولی ، والتقدیر «ولا خله الیوم» والواو قد عطفت جمله «لا» الثانیه مع اسمها وخبرها علی جمله لا الأولی ، وهو کلام لا متمسک له ، بل یجب ألا یحمل علیه الکلام ؛ لأن الحمل علی وجه یستتبع الضروره لا یجوز متی أمکن الحمل علی وجه سائغ لا ضروره معه. وقال الزمخشری فی مفصله : إن «خله» منصوب بفعل مضمر ، ولیس معطوفا علی لفظ اسم لا ، ولا علی محله ، والتقدیر عنده : لا نسب الیوم ولا تذکر خله ، وهو تکلف لا مقتضی له ، ویلزم علیه عطف الجمله الفعلیه علی الجمله الاسمیه ، والأفضل فی العطف توافق الجمله المعطوفه مع الجمله المعطوف علیها فی الفعلیه والاسمیه ونحوهما.

الثالث : الرفع ، وفیه ثلاثه أوجه ؛ الأول : أن یکون معطوفا علی محل «لا» واسمها ؛ لأنهما فی موضع رفع بالابتداء عند سیبویه ، وحینئذ تکون «لا» زائده ، الثانی : أن تکون «لا» الثانیه عملت عمل «لیس» ، الثالث : أن یکون مرفوعا بالابتداء ، ولیس للاعمل فیه ، وذلک نحو «لا حول ولا قوّه إلا بالله» ومنه قوله :

111- هذا - لعمرکم - الصّغار بعینه ***لا أمّ لی - إن کان ذاک - ولا أب (1)

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1313


1- اختلف العلماء فی نسبه هذا البیت ، فقیل : هو لرجل من مدحج ، وکذلک نسبوه فی کتاب سیبویه ، وقال أبو ریاش : هو لهمام بن مره أخی جساس بن مره قاتل کلیب ، وقال ابن الأعرابی : هو لرجل من بنی عبد مناف ، وقال الحاتمی : هو لابن أحمر ، وقال الأصفهانی : هو لضمره بن ضمره ، وقال بعضهم : إنه من الشعر القدیم جدا ، ولا یعرف له قائل. اللغه : «هذا لعمرکم» العمر - بفتح فسکون - الحیاه ، وقد فصل بین المبتدأ الذی هو اسم الإشاره وخبره ، بجمله القسم - وهی قوله «لعمرکم» مع خبره المحذوف - ویروی «هذا وجدکم» والجد : الحظ والبخت ، وهو أیضا أبو الأب «الصغار» بزنه سحاب - الذل ، والمهانه ، والحقاره «بعینه» یزعم بعض العلماء أن الباء زائده ، وکأنه قد قال : هذا الصغار عینه ، ولا داعی لذلک. الإعراب : «هذا» اسم إشاره مبتدأ «لعمرکم» اللام لام الابتداء ، وعمر : مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، والتقدیر : لعمرکم قسمی ، وعمر مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله معترضه بین المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب «الصغار» خبر المبتدأ الذی هو اسم الإشاره «بعینه» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال ، وقیل : الباء زائده ، وعلیه یکون قوله عین تأکیدا للصغار ، وعین مضاف والهاء مضاف إلیه «لا» نافیه للجنس «أم» اسم لا مبنی علی الفتح فی محل نصب «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لا «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص فعل الشرط ، مبنی علی الفتح فی محل جزم «ذاک» ذا : اسم کان ، وخبرها محذوف ، والتقدیر : إن کان ذاک محمودا ، أو نحوه «ولا» الواو عاطفه ، لا زائده لتأکید النفی «أب» بالرفع - معطوف علی محل لا واسمها ؛ فإنهما فی موضع رفع بالابتداء عند سیبویه ، وفیه إعرابان آخران ستعرفهما فی بیان الاستشهاد بالبیت. الشاهد فیه : قوله «ولا أب» حیث جاء مرفوعا علی واحد من ثلاثه أوجه : إما علی أن یکون معطوفا علی محل «لا» مع اسمها کما ذکرناه ، أو علی أن «لا» الثانیه عامله عمل لیس ، و «أب» اسمها ، وخبرها محذوف ، أو علی أن تکون «لا» غیر عامله أصلا ، بل هی زائده ، ویکون «أب» مبتدأ خبره محذوف ، وقد ذکر ذلک الشارح العلامه. ومثله قول جریر بن عطیه : بأیّ بلاء یا نمیر بن عامر وأنتم ذنابی ، لا یدین ولا صدر؟ وقد ورد علی غرار ذلک قول المتنبی : لا خیل عندک تهدیها ولا مال فلیسعد النّطق إن لم یسعد الحال

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1314

وإن نصب المعطوف علیه جاز فی المعطوف الأوجه الثلاثه المذکوره - أعنی البناء ، والرفع ، والنصب - نحو : لا غلام رجل ولا امرأه ، ولا امرأه ، ولا امرأه.

وإن رفع المعطوف علیه جاز فی الثانی وجهان ؛ الأول البناء علی الفتح ، نحو «لا رجل ولا امرأه ، ولا غلام رجل ولا امرأه» ومنه قوله :

112- فلا لغو ولا تأثیم فیها***وما فاهوا به أبدا مقیم (1).

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1315


1- البیت لأمیه بن أبی الصلت ، ولکن الشارح - کغیره من النحاه - قد لفق صدر بیت من أبیات کلمه أمیه علی عجز بیت آخر منها ، وصواب إنشاد البیتین هکذا : ولا لغو ولا تأثیم فیها ولا حین ولا فیها ملیم وفیها لحم ساهره وبحر وما فاهوا به أبدا مقیم اللغه : «لغو» أی. قول باطل ، وما لا یعتد به من الکلام «تأثیم» هو مصدر أثمته - بتشدید الثاء - بمعنی نسبته إلی الإثم بأن قلت له : یا آثم ، یرید أن بعضهم لا ینسب بعضا إلی الإثم ؛ لأنهم لا یفعلون ما یصحح نسبتهم إلیه «حین» هلاک وفناء «ملیم» بضم المیم - وهو الذی یفعل ما یلام علیه «ساهره» هی وجه الأرض ، یرید أن فی الجنه لحم حیوان البر. الإعراب : «فلا» نافیه ملغاه «لغو» مبتدأ ، مرفوع بالضمه الظاهره «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه للجنس تعمل عمل إن «تأثیم» اسم لا مبنی علی الفتح فی محل نصب «فیها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «لا» وخبر المبتدأ محذوف یدل علیه خبر لا هذا ، ویجوز عکس ذلک علی ضعف فیه فیکون الجار والمجرور متعلقا بمحذوف خبر المبتدأ ، ویکون خبر لا هو المحذوف ، وعلی أیه حال فإن الواو قد عطفت جمله لا مع اسمها وخبرها علی جمله المبتدأ والخبر «وما» اسم موصول مبتدأ «فاهوا» فعل وفاعل ، والجمله من فاه وفاعله لا محل لها صله الموصول «به» جار ومجرور متعلق بفاهوا «أبدا» منصوب علی الظرفیه ناصبه فاهوا أو مقیم «مقیم» خبر المبتدأ ، ویجوز أن تکون لا الأولی نافیه عامله عمل لیس ، ولغو : اسمها ، وخبرها محذوف یدل علیه خبر لا الثانیه العامله عمل إن أو خبر الاولی هو المذکور بعد ، وخبر الثانیه محذوف یدل علیه خبر الأولی ، وتکون الواو قد عطفت جمله لا الثانیه العامله عمل إن علی جمله لا الأولی العامله عملی لیس ، ولکن الوجه الثانی من وجهی الخبر ضعیف ؛ لما یلزم علیه من العطف قبل استکمال المعطوف علیه. الشاهد فیه : قوله «فلا لغو ولا تأثیم» حیث ألغی لا الأولی ، أو أعملها عمل لیس ؛ فرفع الاسم بعدها ، وأعمل «لا» الثانیه عمل «إن» علی ما بیناه فی إعراب البیت. ومثل هذا الشاهد قول عامر بن جوین الطائی ، وهو الشاهد رقم 146 الآتی فی باب الفاعل : فلا مزنه ودقت ودقها ولا أرض أبقل إبقالها الروایه فیه برفع «مزنه» بالضمه الظاهره وبفتح «أرض» والقول فیهما کالقول فی «لا لغو ولا تأثیم».

والثانی : الرفع ، نحو «لا رجل ولا امرأه ، ولا غلام رجل ولا امرأه (1)».

ولا یجوز النصب للثانی ؛ لأنه إنما جاز بها تقدّم للعطف علی [محل] اسم «لا» و «لا» هنا لیست بناصبه ؛ فیسقط النّصب ، ولهذا قال المصنف : «وإن رفعت أوّلا لا تنصبا».

* * *

نعت اسم «لا»

ومفردا نعتا لمبنیّ یلی

فافتح ، أو انصبن ، أو ارفع ، تعدل (2).

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1316


1- من شواهد هذا الوجه قول الله تعالی : (لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّهٌ وَلا شَفاعَهٌ) یرفع الثلاثه فی قراءه غیر أبی عمرو وابن کثیر ، وقول عبید بن حصین الراعی : وما هجرتک حتّی قلت معلنه : لا ناقه لی فی هذا ولا جمل وقد نسج علیه أبو الطیب المتنبی فی قوله : بم التّعلّل لا أهل ولا وطن ولا ندیم ولا کأس ولا سکن؟
2- «ومفردا نعتا» یجوز أن یکون مفردا مفعولا مقدما تنازعه العوامل الثلاثه الآتیه ویکون نعتا بدلا منه ، ویجوز أن یکون مفردا حالا من نعتا ، وجاز مجیء الحال من النکره لتقدمه علیها ولتخصصه بالمتعلق أو بالوصف ، ویکون نعتا مفعولا تنازعه العوامل الثلاثه «لمبنی» جار ومجرور متعلق بقوله نعتا ، أو بمحذوف صفه له «بلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نعت ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله نعتا «فافتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، «أو» عاطفه «انصبن» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب «أو» حرف عطف «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تعدل» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وعلامه جزمه السکون ، وحرک بالکسر لأجل الروی.

إذا کان اسم «لا» مبنیّا ، ونعت بمفرد یلیه - أی لم یفصل بینه وبینه بفاصل - جاز فی النعت ثلاثه أوجه :

الأول : البناء علی الفتح ؛ لترکّبه مع اسم «لا» ، نحو «لا رجل ظریف».

الثانی : النصب ، مراعاه لمحل اسم «لا» نحو «لا رجل ظریفا».

الثالث : الرّفع ، مراعاه لمحل «لا» واسمها ؛ لأنهما فی موضع رفع عند سیبویه کما تقدم ، نحو «لا رجل ظریف»

* * *

وغیر ما یلی ، وغیر المفرد

لا تبن ، وانصبه ، أو الرّفع اقصد (1)

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1317


1- «وغیر» مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله «لا تبن» الآتی ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله ما «وغیر» الواو عاطفه ، غیر : معطوف علی غیر السابقه ، وغیر مضاف ، و «المفرد» مضاف إلیه «لا» ناهیه «تبن» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وانصبه» الواو عاطفه ، انصب : فعل أمر مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لا نصب «أو» عاطفه «الرفع» مفعول به مقدم لا قصد «اقصد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

تقدّم فی البیت الذی قبل هذا أنه إذا کان النعت مفردا ، والمنعوت مفردا ، وولیه النعت ، جاز فی النعت ثلاثه أوجه ، وذکر فی هذا البیت أنه إن لم یل النعت المفرد المنعوت المفرد ، بل فصل بینهما بفاصل ، لم یجز بناء النعت ؛ فلا تقول «لا رجل فیها ظریف» ببناء ظریف ، بل یتعین رفعه ، نحو «لا رجل فیها ظریف» أو نصبه ، نحو «لا رجل فیها ظریفا» وإنما سقط البناء علی الفتح لأنه إنما جاز - عند عدم الفصل - لترکب النعت مع الاسم ، ومع الفصل لا یمکن الترکیب ، کما لا یمکن الترکیب إذا کان المنعوت غیر مفرد ، نحو «لا طالعا جبلا ظریفا» ولا فرق - فی امتناع البناء علی الفتح فی النعت عند الفصل - بین أن یکون المنعوت مفردا ، کما مثل ، أو غیر مفرد.

وأشار بقوله : «وغیر المفرد» إلی أنه إن کان النعت غیر مفرد - کالمضاف والمشبه بالمضاف - تعیّن رفعه أو نصبه ؛ فلا یجوز بناؤه علی الفتح ، ولا فرق فی ذلک بین أن یکون المنعوت مفردا أو غیر مفرد ، ولا بین أن یفصل بینه وبین النعت أو لا یفصل ؛ وذلک نحو «لا رجل صاحب برّ فیها ، ولا غلام رجل فیها صاحب برّ».

وحاصل ما فی البیتین : أنه إن کان النعت مفردا ، والمنعوت مفردا ، ولم یفصل بینهما ؛ جاز فی النعت ثلاثه أوجه ، نحو «لا رجل ظریف ، وظریفا ، وظریف» وإن لم یکن کذلک تعین الرفع أو النصب ، ولا یجوز البناء.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1318

العطف علی اسم لا إذا لم تکرر «لا»

والعطف إن لم تتکرّر «لا» احکما

له بما للنّعت ذی الفصل انتمی (1)

تقدّم أنه إذا عطف علی اسم «لا» نکره مفرده ، وتکررت «لا» یجوز فی المعطوف ثلاثه أوجه : الرفع ، والنصب ، والبناء علی الفتح ، نحو «لا رجل ولا امرأه ، ولا امرأه ، ولا امرأه» وذکر فی هذا البیت أنه إذا لم تتکرر «لا» یجوز فی المعطوف ما جاز فی النعت المفصول ، وقد تقدم [فی البیت الذی قبله] أنه یجوز فیه : الرفع ، والنصب (2) ، ولا یجوز فیه البناء علی الفتح ؛

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1319


1- «والعطف» مبتدأ «إن» شرطیه «لم» حرف نفی وجزم وقلب «تتکرر» فعل مضارع فعل الشرط «لا» قصد لفظه : فاعل تتکرر «احکما» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، ونون التوکید المنقلبه ألفا حرف لا محل له من الإعراب ، وفاعل احکم ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وحذفت منه الفاء ضروره ، وجمله الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ «له ، بما» جاران ومجروران یتعلقان باحکم ، وما : اسم موصول «للنعت» جار ومجرور متعلق بقوله انتمی الآتی «ذی» نعت للنعت ، وذی مضاف ، و «الفصل» مضاف إلیه «انتمی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» الموصوله ، والجمله من انتمی وفاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول. وحاصل البیت : والعطف إن لم تتکرر لا فاحکم له بالحکم الذی انتمی للنعت صاحب الفصل من منعوته ، وذلک الحکم هو امتناع البناء وجواز ما عداه من الرفع والنصب.
2- من شواهد هذه المسأله قول رجل من بنی عبد مناه بن کنانه یمدح مروان بن الحکم وابنه عبد الملک : فلا أب وابنا مثل مروان وابنه إذا هو بالمجد ارتدی وتأزّرا فأنت تراه قد عطف «ابنا» علی اسم لا الذی هو «أب» وأتی بالمعطوف منصوبا. وقد کان یجوز له أن یأتی به مرفوعا بالعطف علی محل «لا» مع اسمها ؛ فإن محلهما رفع بالابتداء عند سیبویه ، کما تقدم ذکره مرارا.

فتقول : «لا رجل وامرأه ، وامرأه» ولا یجوز البناء علی الفتح ، وحکی الأخفش «لا رجل وامرأه» بالبناء علی الفتح ، علی تقدیر تکرر «لا» فکأنه قال : «لا رجل ولا امرأه» ثم حذفت «لا».

وکذلک إذا کان المعطوف غیر مفرد لا یجوز فیه إلا الرفع والنصب ، سواء تکررت «لا» نحو «لا رجل ولا غلام امرأه» أو لم تکرر ، نحو «لا رجل وغلام امرأه» (1)

هذا کله إذا کان المعطوف نکره ؛ فإن کان معرفه لا یجوز فیه إلا الرفع ، علی کل حال ، نحو «لا رجل ولا زید فیها» ، أو «لا رجل وزید فیها».

* * *

تأخذ «لا» مع همزه الاستفهام، مثل ما تأخذه بدونها من الأحکام

وأعط «لا» مع همزه استفهام

ما تستحقّ دون الاستفهام (2).

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1320


1- ذکر الناظم والشارح حکم العطف علی اسم لا ، وحکم نعته ، ولم یذکر واحد منهما حکم البدل منه. وحاصله أن البدل إما أن یکون نکره کاسم لا ، وإما أن یکون معرفه ؛ فإذا کان البدل نکره جاز فیه الرفع والنصب ؛ فتقول : لا أحد رجلا وامرأه فیها ، وتقول : لا أحد رجل وامرأه فیها ، وإن کان البدل معرفه لم یجز فیه إلا الرفع ، فتقول : لا أحد زید وعمرو فیها. وأما التوکید فلا یأتی منه المعنوی ، لأنّ ألفاظه معارف ، واسم «لا» نکره ، ولا تؤکد النکره توکیدا معنویا علی ما ستعرف فی باب التوکید إن شاء الله.
2- «وأعط» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لا» قصد لفظه : مفعول أول لأعط «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من «لا» ومع مضاف ، و «همزه» مضاف إلیه ، وهمزه مضاف ، و «استفهام» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول ثان لأعط «تستحق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی «لا» ومفعوله ضمیر محذوف یعود علی «ما» الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من «لا» ودون مضاف و «الاستفهام» مضاف إلیه. وحاصل البیت : وأعط «لا» النافیه حال کونها مصاحبه الهمزه الداله علی الاستفهام نفس الحکم الذی کانت «لا» هذه تستحقه حال کونها غیر مصحوبه بأداه الاستفهام.

إذا دخلت همزه الاستفهام علی «لا» النافیه للجنس بقیت علی ما کان لها من العمل ، وسائر الأحکام التی سبق ذکرها ؛ فتقول : «ألا رجل قائم ، وألا غلام رجل قائم ، وألا طالعا جبلا ظاهر» وحکم المعطوف والصفه - بعد دخول همزه الاستفهام - کحکمهما قبل دخولها.

هکذا أطلق المصنف - رحمه الله تعالی! - هنا ، وفی کل ذلک تفصیل.

وهو : أنه إذا قصد بالاستفهام التوبیخ ، أو الاستفهام عن النفی ؛ فالحکم کما ذکر ، من أنه یبقی عملها وجمیع ما تقدم ذکره : من أحکام العطف ، والصفه ، وجواز الإلغاء.

فمثال التوبیخ قولک : «ألا رجوع وقد شبت؟» ومنه قوله :

113- ألا ارعواء لمن ولّت شبیبته ***وآذنت بمشیب بعده هرم؟(1).

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1321


1- هذا البیت لم ینسبه أحد ممن استشهد به - فیما بین أیدینا من المراجع - إلی قائل معین. اللغه : «ارعواء» أی : انتهاء ، وانکفاف ، وانزجار ، وهو مصدر ارعوی یرعوی : أی کف عن الأمر وترکه «آذنت» أعلمت «ولت» أدبرت «مشیب» شیخوخه وکبر «هرم» فناء للقوه وذهاب للفتاء ودواعی الصبوه. المعنی : أفما یکف عن المقابح ویدع دواعی النزق والطیش هذا الذی فارقه الشباب وأعلمته الأیام أن جسمه قد أخذ فی الاعتلال ، وسارعت إلیه أسباب الفناء والزوال؟! الإعراب : «ألا» الهمزه للاستفهام ، ولا : نافیه للجنس ، وقصد بالحرفین جمیعا التوبیخ والإنکار «ارعواء» اسم لا «لمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «لا» ومن : اسم موصول «ولت» ولی : فعل ماض. والتاء تاء التأنیث «شبیبته» شبیبه : فاعل ولت ، وشبیبه مضاف والضمیر مضاف إلیه. والجمله من ولت وفاعله لا محل لها صله الموصول «وآذنت» الواو عاطفه ، آذن : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی شبیبه «بمشیب» جار ومجرور متعلق بآذنت «بعده» بعد : ظرف زمان متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وبعد مضاف والهاء ضمیر المشیب مضاف إلیه «هرم» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل جر صفه لمشیب. الشاهد فیه : قوله «ألا ارعواه» حیث أبقی للا النافیه عملها الذی تستحقه مع دخول همزه الاستفهام علیها ؛ لأنه قصد بالحرفین جمیعا التوبیخ والإنکار.

ومثال الاستفهام عن النفی قولک : «ألا رجل قائم؟» ومنه قوله :

114- ألا اصطبار لسلمی أم لها جلد؟ ***إذا ألاقی الّذی لاقاه أمثالی (1)

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1322


1- نسب هذا البیت لمجنون بنی عامر قیس بن الملوح ، ویروی فی صدره اسمها هکذا : * ألا اصطبار للیلی أم لها جلد* اللغه : «اصطبار» تصبر ، وتجلد ، وسلوان ، واحتمال «لاقاه أمثالی» کنایه عن الموت. المعنی : لیت شعری - إذا أنا لاقیت ما لاقاه أمثالی من الموت - أیمتنع الصبر علی سلمی أم یبقی لها تجلدها وصبرها؟. الإعراب : «ألا» الهمزه للاستفهام ، ولا : نافیه للجنس «اصطبار» اسم «لا» مبنی علی الفتح فی محل نصب «لسلمی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «لا» «أم» عاطفه «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «جلد» مبتدأ مؤخر. والجمله معطوفه علی جمله «لا» واسمها وخبرها «إذا» ظرفیه «ألاقی» فعل مضارع وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «الذی» اسم موصول : مفعول به لألاقی «لاقاه» لاقی : فعل ماض ، والهاء مفعول به للاقی تقدم علی فاعله «أمثالی» أمثال : فاعل لاقی ، وأمثال مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول لا محل لها صله الموصول. الشاهد فیه : قوله «ألا اصطبار» حیث عامل «لا» بعدد دخول همزه الاستفهام مثل ما کان یعاملها به قبل دخولها ، والمراد من الهمزه هنا الاستفهام ، ومن «لا» النفی ؛ فیکون معنی الحرفین معا الاستفهام عن النفی ، وبهذا البیت یندفع ما ذهب إلیه الشلوبین من أن الاستفهام عن النفی لا یقع ، وکون الحرفین معاد دالین علی الاستفهام عن النفی فی هذا البیت مما لا یرتاب فیه أحد ؛ لأن مراد الشاعر أن یسأل : أینتفی عن محبوبته الصبر إذا مات ، فتجزع علیه ، أم یکون لها جلد وتصبر؟

وإذا قصد بألا التمنّی : فمذهب المازنیّ أنها تبقی علی جمیع ما کان لها من الأحکام ، وعلیه یتمشّی إطلاق المصنف ، ومذهب سیبویه أنه یبقی لها عملها فی الاسم ، ولا یجوز إلغاؤها ، ولا الوصف أو العطف بالرفع مراعاه للابتداء.

ومن استعمالها للتمنّی قولهم : «ألا ماء ماء باردا» وقول الشاعر :

115- ألا عمر ولّی مستطاع رجوعه ***فیرأب ما أثأت ید الغفلات (1)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1323


1- احتج بهذا البیت جماعه من النحاه ولم ینسبه أحد منهم - فیما نعلم - إلی قائل معین. اللغه : «ولی» أدبر ، وذهب «فیرأب» یجبر ویصلح «أثأث» فتقت ، وصدعت وشعبت ، وأفسدت ، تقول : رأب فلان الصدع ، ورأب فلان الإناء ؛ إذا أصلح ما فسد منهما ، وقال الشاعر : یرأب الصّدع والثّأی برصین من سجایا آرائه ویغیر (بغیر - بفتح باء المضارعه - بمعنی یمیر : أی یمون الناس). الإعراب : «ألا» کلمه واحده للتمنی ، ویقال : الهمزه للاستفهام ، وأرید بها التمنی ولا : نافیه للجنس ، ولیس لها خبر لا لفظا ولا تقدیرا «عمر» اسمها «ولی» فعل ماض وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو بعود إلی عمر ، والجمله فی محل نصب صفه لعمر «مستطاع» خبر مقدم «رجوعه» رجوع : مبتدأ مؤخر ، ورجوع مضاف والضمیر العائد إلی العمر مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب صفه ثانیه لعمر «فیرأب» الفاء للسببیه ، یرأب : فعل مضارع منصوب بأن المضمره بعد فاء السببیه فی جواب التمنی ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عمر «ما» اسم موصول : مفعول به لیرأب «أثأت» أثأی : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث «ید» فاعل أثأت ، وید مضاف و «الغفلات» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها صله الموصول ، والعائد ضمیر منصوب محذوف تقدیره «أثأته». الشاهد فیه : قوله «ألا عمر» حیث أرید بالاستفهام مع «لا» مجرد التمنی ، وهذا کثیر فی کلام العرب ، ومما یدل علی کون «ألا» للتمنی فی هذا البیت نصب المضارع بعد فاء السببیه فی جوابه.
إذا دل دلیل علی خبر «لا» حذف

وشاع فی ذا الباب إسقاط الخبر

إذا المراد مع سقوطه ظهر (1)

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1324


1- «وشاع» فعل ماض «فی» حرف جر «ذا» اسم إشاره مبنی علی السکون فی محل جر بفی ، والجار والمجرور متعلق بشاع «الباب» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره «إسقاط» فاعل شاع ، وإسقاط مضاف و «الخبر» مضاف إلیه «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «المراد» فاعل لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، وتقدیره : إذا ظهر المراد «مع» ظرف متعلق بقوله «ظهر» الآتی ، ومع مضاف وسقوط من «سقوطه» مضاف إلیه ، وسقوط مضاف والهاء مضاف إلیه «ظهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المراد ، والجمله من ظهر وفاعله لا محل لها من الإعراب مفسره.

إذا دلّ دلیل علی خبر «لا» النافیه للجنس وجب حذفه عند التمیمیین والطائیین ، وکثر حذفه عند الحجازیین ، ومثاله أن یقال : هل من رجل قائم؟ فتقول : «لا رجل» وتحذف الخبر - وهو قائم - وجوبا عند التمیمیین والطائیین ، وجوازا عند الحجازیین ، ولا فرق فی ذلک بین أن یکون الخبر غیر ظرف ولا جار ومجرور ، کما مثّل ، أو ظرفا أو جارّا ومجرورا ، نحو أن یقال : هل عند رجل؟ أو هل فی الدار رجل؟ فتقول : «لا رجل».

فإن لم یدلّ علی الخبر دلیل لم یجز حذفه عند الجمیع ، نحو قوله صلّی الله علیه وسلم : «لا أحد أغیر من الله» وقول الشاعر :

116- * ولا کریم من الولدان مصبوح*(1)

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1325


1- نسب الزمخشری فی المفصل (1 / 89 بتحقیقنا) هذا الشاهد لحاتم الطائی ، ونسبه الجرمی - مع صدره - لأبی ذؤیب الهذلی ، والصواب أنه - کما قال الأعلم - لرجل جاهلی من بنی النبیت بن قاسط (وصوابه ابن مالک) - وهو حی من الیمن - وکان قد اجتمع هو حاتم والنابغه الذبیانی عند امرأه یقال لها ماویه بنت عفزر یخطبونها ، فآثرت حاتما علیهما ، وصدر هذا الشاهد : * إذا اللّقاح غدت ملقی أصرّتها* وبعض النحاه - کسیبویه ، والأعلم ، وتبعهم الأشمونی - یجعل صدر هذا الشاهد قوله : * ورد جازرهم حرفا مصرّمه* وهذا من ترکیب صدر بیت علی عجز بیت آخر ، وهاک ثلاثه أبیات منها البیت الشاهد لتعلم صحه الإنشاد. هلّا سألت النّبیتیّین ما حسبی عند الشّتاء إذا ما هبّت الرّیح وردّ جازرهم حرفا مصرّمه فی الرّأس منها وفی الأصلاء تملیح إذا اللّقاح غدت ملقی أصرّتها ولا کریم من الولدان مصبوح اللغه : «اللقاح» جمع لقوح ، وهی الناقه الحلوب «أصرتها» جمع صرار ، وهو خیط یشد به رأس الضرع لئلا یرضعها ولدها ، وإنما تلقی الأصره حین لا یکون در ، وذلک فی سنی القحط «مصبوح» اسم مفعول من صبحته - بتخفیف الباء - إذا سقیته الصبوح ، وهو - بفتح الصاد وضم الباء الموحده - الشرب بالغداه ، والغداه : الوقت ما بین صلاه الفجر وطلوع الشمس. الإعراب : «إذا» ظرف للزمان المستقبل تضمن معنی الشرط «اللقاح» اسم لغدا محذوفا یدل علیه المذکور بعده ، وخبره محذوف یدل علیه ما بعده أیضا ، والتقدیر : إذا غدت اللقاح ملقی أصرتها «غدت» غدا : فعل ماض ناقص بمعنی صار ، والتاء للتأنیث ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی اللقاح «ملقی» خبر غدا ، وهو اسم مفعول «أصرتها» أصره : نائب فاعل لملقی ، وأصره مضاف والضمیر العائد إلی اللقاح مضاف إلیه «ولا» نافیه للجنس «کریم» اسمها «من الولدان» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لکریم «مصبوح» خبر لا. الشاهد فیه : قوله «ولا کریم من الولدان مصبوح» حیث ذکر خبر لا ، وهو قوله «مصبوح» لکونه لیس یعلم إذا حذف ، ولو أنه حذفه فقال «ولا کریم من الولدان» لفهم منه أن المراد ولا کریم من الولدان موجود ؛ لأن الذی یحذف - عند عدم قیام قرینه - هو الکون العام ، ولا شک أن هذا المعنی غیر المقصود له. هذا تخریج البیت علی ما یرید الشارح والناظم تبعا لسیبویه شیخ النحاه. وقد أجاز الأعلم الشنتمری وأبو علی الفارسی وجار الله الزمخشری أن یکون الخبر محذوفا ، وعلیه یکون قوله «مصبوح» نعتا لاسم لا ، باعتبار أصله ، وهو المعبر عنه بأنه تابع علی محل لا واسمها معا ؛ لأنهما فی التقدیر مبتدأ عند سیبویه ، کما تقدم بیانه. قال الأعلم : «ویجوز أن یکون نعتا لاسمها محمولا علی الموضع ، ویکون الخبر محذوفا لعلم السامع ، وتقدیره موجود ونحوه» اه. وقال الزمخشری : «وقول حاتم* ولا کریم إلخ* یحتمل أمرین : أحدهما أن یترک فیه طائیته إلی اللغه الحجازیه ، والثانی ألا یجعل مصبوح خبرا ، ولکن صفه محموله علی محل لا مع المنفی» اه. ویرید بترک طائیته أنه ذکر خبر لا ؛ لأنک قد علمت أن لغه الطائیین حذف خبر لا مطلقا ، أعنی سواء أکان ظرفا أو جارا ومجرورا أم کان غیرهما ، متی فهم ودلت علیه قرینه ، أو کان کونا مطلقا ، ویکون حاتم قد تکلم فی هذا البیت علی لغه أهل الحجاز الذین یذکرون خبر لا ، عند عدم قیام القرینه علی حذفه ، أو عند تعلق الغرض بذکره لداعیه من الدواعی ، لکن الذی یقرره العلماء أن العربی لا یستطیع أن یتکلم بغیر لغته التی درب علیها لسانه ، فإذا نحن راعینا ذلک وجب أن نصیر إلی الوجه الآخر - وهو أن نقدر قوله «مصبوح» نعتا لقوله «لا کریم» أی نعتا علی محل لا مع اسمها وهو الرفع - حتی یکون کلامه جاریا علی لغه قومه ، فاعرف هذا ، والله یرشدک ویبصرک.

وإلی هذا أشار المصنف بقوله : «إذا المراد مع سقوطه ظهر» واحترز بهذا مما لا یظهر المراد مع سقوطه ؛ فإنه لا یجوز حینئذ الحذف کما تقدم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1326

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1327

ظنّ و أخواتها
اشاره

انصب بفعل القلب جزءی ابتدا

أعنی : رأی ، خال ، علمت ، وجدا (1)

ظنّ ، حسبت ، وزعمت ، مع عدّ

حجا ، دری ، وجعل اللّذ کاعتقد (2)

وهب ، تعلّم ، والّتی کصیّرا

أیضا بها انصب مبتدا وخبرا (3)

هذا هو القسم الثالث من الأفعال الناسخه للابتداء ، وهو ظنّ وأخواتها.

ألفاظ هذه الأفعال و أنواعها و معانی کل منها و الاستشهاد علی ذلک

وتنقسم إلی قسمین ؛ أحدهما : أفعال القلوب ، والثانی : أفعال التّحویل.

فأما أفعال القلوب فتنقسم إلی قسمین ؛ أحدهما : ما یدلّ علی الیقین ، وذکر المصنف منها خمسه : رأی ، وعلم ، ووجد ، ودری ، وتعلّم ، والثانی منهما :

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1328


1- «انصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بفعل» جار ومجرور متعلق بانصب ، وفعل مضاف ، و «القلب» مضاف إلیه «جزءی» مفعول به لا نصب ، وجزءی مضاف ، و «ابتدا» مضاف إلیه «أعنی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «رأی» قصد لفظه : مفعول به لأعنی «خال ، علمت ، وجدا» کلهن معطوفات علی رأی بعاطف مقدر.
2- «ظن ، حسبت ، وزعمت» کلهن معطوفات علی «رأی» المذکور فی البیت السابق بعاطف مقدر فیما عدا الأخیر «مع» ظرف متعلق بأعنی ، ومع مضاف ، و «عد» قصد لفظه : مضاف إلیه «حجا ، دری ، وجعل» معطوفات علی عد بعاطف مقدر فیما عدا الأخیر «اللذ» اسم موصول - وهو لغه فی الذی - صفه لجعل «کاعتقد» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول.
3- «وهب ، تعلم» معطوفان علی «عد» بعاطف محذوف من الثانی «والتی» اسم موصول : مبتدأ «کصیرا» جار ومجرور متعلق بفعل محذوف تقع جملته صله التی «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «بها» جار ومجرور متعلق بقوله انصب الآتی «انصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مبتدا» مفعول به لا نصب «وخبرا» معطوف علی مبتدا ، وجمله انصب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

ما یدل علی الرّجحان ، وذکر المصنف منها ثمانیه : خال ، وظنّ ، وحسب ، وزعم ، وعدّ ، وحجا ، وجعل ، وهب.

فمثال رأی قول الشاعر :

117- رأیت الله أکبر کلّ شیء***محاوله ، وأکثرهم جنودا(1)

فاستعمل «رأی» فیه للیقین ، وقد تستعمل «رأی» بمعنی «ظنّ» (2) ، کقوله تعالی : (إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً) أی : یظنّونه.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1329


1- البیت لخداش بن زهیر بن ربیعه بن عمرو بن عامر بن صعصعه بن بکر ابن هوازن. اللغه : «محاوله» تطلق المحاوله علی القوه والقدره ، وتطلق علی طلب الشیء بحیله ، والمعنی الثانی من هذین لا یلیق بجانب الله تعالی «وأکثرهم جنودا» قد لفق الشارج العلامه - تبعا لکثیر من النحاه - هذه اللفظه من روایتین : إحداهما رواها أبو زید ، وهی* وأکثرهم عدیدا* والثانیه رواها أبو حاتم ، وهی* وأکثره جنودا*. الإعراب : «رأیت» فعل وفاعل «الله» منصوب علی التعظیم ، وهو المفعول الأول «أکبر» مفعول ثان لرأی ، وأکبر مضاف ، و «کل» مضاف إلیه ، وکل مضاف و «شیء» مضاف إلیه «محاوله» تمییز «وأکثرهم» الواو عاطفه ، أکثر : معطوف علی «أکبر» ، وأکثر مضاف والضمیر مضاف إلیه «جنودا» تمییز أیضا. الشاهد فیه : قوله «رأیت الله أکبر ... إلخ» فإن رأی فیه داله علی الیقین ، وقد نصبت مفعولین ؛ أحدهما لفظ الجلاله ، والثانی قوله «أکبر» علی ما بیناه فی الإعراب.
2- تأتی رأی بمعنی علم ، وبمعنی ظن ، وقد ذکرهما الشارح هنا ، وتأتی کذلک بمعنی حلم ، أی رأی فی منامه - وتسمی الحلمیه - وسیذکرها الناظم بعد ، وهی بهذه المعانی الثلاثه تتعدی لمفعولین ، وتأتی بمعنی أبصر نحو «رأیت الکواکب» ، وبمعنی اعتقد نحو «رأی أبو حنیفه حل کذا» وتأتی بمعنی أصاب رئته. تقول «رأیت محمدا» ترید ضربته فأصبت رئته ، وهی بهذه المعانی الثلاثه تتعدی لمفعول واحد ، وقد تتعدی التی بمعنی اعتقد إلی مفعولین ، کقول الشاعر : رأی النّاس - إلّا من رأی مثل رأیه - خوارج ترّاکین قصد المخارج وقد جمع الشاعر فی هذا البیت بین تعدیتها لواحد وتعدیتها لاثنین ، فأما تعدیتها لواحد ففی قوله «رأی مثل رأیه» وأما تعدیتها لاثنین ففی قوله «رأی الناس خوارج» هکذا قیل ، ولو قلت إن خوارج حال من الناس لم تکن قد أبعدت.

ومثال «علم» «علمت زیدا أخاک» وقول الشاعر :

118- علمتک الباذل المعروف ؛ فانبعثت ***إلیک بی واجفات الشّوق والامل (1).

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1330


1- هذا البیت من الشواهد التی لم ینسبوها لقائل معین. اللغه : «الباذل» اسم فاعل من البذل ، وهو الجود والإعطاء ، وفعله من باب نصر «المعروف» اسم جامع لکل ما هو من خیری الدنیا والآخره ، وفی الحدیث «صنائع المعروف تقی مصارع السوء» ، «فانبعثت» ثارت ومضت ذاهبه فی طریقها «واجفات» أرادیها دواعی الشوق وأسبابه التی بعثته علی الذهاب إلیه ، وهی جمع واجفه ، وهی مؤنث اسم فاعل من الوجیف ، وهو ضرب من السیر السریع ، وتقول : وجف البعیر یجف وجفا - بوزان وعد یعد وعدا - ووجیفا ؛ إذا سار ، وقد أوجفه صاحبه ، وفی الکتاب العزیز(فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکابٍ). الإعراب : «علمتک» فعل وفاعل ومفعول أول «الباذل» مفعول ثان لعلم «المعروف» یجوز جره بالإضافه ، ویجوز نصبه علی أنه مفعول به للباذل «فانبعثت» الفاء عاطفه ، وانبعث : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «إلیک ، بی» کل منهما جار ومجرور متعلق بانبعث «واجفات» فاعل بانبعث ، وواجفات مضاف و «الشوق» مضاف إلیه «والأمل» معطوف علی الشوق. الشاهد فیه : قوله «علمتک الباذل ... إلخ» فإن علم فی هذه العباره فعل ذال علی الیقین ، وقد نصب به مفعولین : أحدهما الکاف ، والثانی قوله الباذل ، علی ما بیناه فی الإعراب. والذی یدل علی أن «علم» فی هذا البیت بمعنی الیقین أن المقصود مدح المخاطب واستجداؤه ، وذلک یستدعی أن یکون مراده إنی أیقنت بأنک جواد کریم تعطی من سألک ؛ فلهذا أسرعت إلیک مؤملا جدواک. وقد تأنی «علم» بمعنی ظن ، ویمثل لها العلماء بقوله تعالی : (فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ). وهی - إذا کانت بمعنی الیقین أو الظن - تتعدی إلی مفعولین وقد تأتی بمعنی عرف فتتعدی لواحد ، وقد تأتی بمعنی صار أعلم - أی مشقوق الشفه العلیا - فلا تتعدی أصلا.

ومثال «وجد» قوله تعالی : (وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ)

ومثال «دری» قوله :

119- دریت الوفیّ العهد یا عرو فاغتبط***فانّ اغتباطا بالوفاء حمید(1).

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1331


1- وهذا الشاهد - أیضا - لم ینسبوه إلی قائل معین. اللغه : «دریت» بالبناء للمجهول - من دری - إذا علم «فاغتبط» أمر من الغبطه ، وهی أن تتمنی مثل حال الغیر من غیر أن تتمنی زوال حاله عنه ، وأراد الشاعر بأمره بالاغتباط أحد أمرین ؛ أولهما : الدعاء له بأن یدوم له ما یربطه الناس من أجله ، والثانی : أمره بأن یبقی علی اتصافه بالصفات الحمیده التی تجعل الناس یغبطونه. المعنی : إن الناس قد عرفوک الرجل الذی یفی إذا عاهد ؛ فیلزمک أن تغتبط بهذا ، وتقربه عینا ، ولا لوم علیک فی الاغتباط به. الإعراب : «دریت» دری : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء نائب فاعل ، وهو المفعول الأول «الوفی» مفعول ثان «العهد» یجوز جره بالإضافه ، ونصبه علی التشبیه بالمفعول به ، ورفعه علی الفاعلیه ؛ لأن قوله «الوفی» صفه مشبهه ، والصفه یجوز فی معمولها الأوجه الثلاثه المذکوره «یا عرو» یا : حرف نداء ، وعرو : منادی مرخم بحذف التاء ، وأصله عروه «فاغتبط» الفاء عاطفه ، اغتبط : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فإن» الفاء للتعلیل ، إن : حرف توکید ونصب «اغتباطا» اسم إن «بالوفاء» جار ومجرور متعلق باغتباط ، أو بمحذوف صفه لاغتباط «حمید» خبر «إن» مرفوع بالضمه الظاهره. الشاهد فیه : قوله «دریت الوفی العهد» فإن «دری» فعل دال علی الیقین ، وقد نصب به مفعولین ؛ أحدهما : التاء التی وقعت نائب فاعل ، والثانی هو قوله «الوفی» علی ما سبق بیانه. هذا ، واعلم أن «دری» یستعمل علی طریقین ؛ أحدهما : أن یتعدی لواحد بالباء نحو قولک : دریت بکذا ، فإن دخلت علیه همزه تعدی بها لواحد ولثان بالباء کما فی قوله تعالی : (وَلا أَدْراکُمْ بِهِ) والثانی : أن ینصب مفعولین بنفسه کما فی بیت الشاهد ، ولکنه قلیل.

ومثال «تعلّم» - وهی التی بمعنی اعلم (1) - قوله :

120- تعلّم شفاء النّفس قهر عدوّها***فبالغ بلطف فی التّحیّل والمکر(2).

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1332


1- احترز بقوله «وهی التی بمعنی اعلم» عن التی فی نحو قولک : تعلم النحو ، والفرق بینهما من ثلاثه أوجه ؛ أحدها : أن قولک «تعلم النحو» أمر بتحصیل العلم فی المستقبل ، وذلک بتحصیل أسبابه ، وأما قولک «تعلم أنک ناجح» فإنه أمر بتحصیل العلم بما یذکر مع الفعل من المتعلقات فی الحال ، وثانیهما : أن التی من أخوات ظن تتعدی إلی مفعولین ، والأخری تتعدی إلی مفعول واحد ، وثالثها : أن التی من أخوات ظن جامده غیر متصرفه ، وتلک متصرفه ، تامه التصرف ، تقول : تعلم الحساب یتعلمه وتعلمه أنت.
2- البیت لزیاد بن سیار بن عمرو بن جابر. اللغه : «تعلم» اعلم واستیقن «شفاء النفس» قضاء مآربها «لطف» رفق «التحیل» أخذ الأشیاء بالحیله. المعنی : اعلم أنه إنما یشفی نفوس الرجال أن یستطیعوا قهر أعدائهم والتغلب علیهم ؛ فیلزمک أن تبالغ فی الاحتیال لذلک ؛ لکی تبلغ ما ترید. الإعراب : «تعلم» فعل بمعنی اعلم ، وهو فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «شفاء» مفعول أول لتعلم ، وشفاء مضاف ، و «النفس» مضاف إلیه «قهر» مفعول ثان لتعلم ، وقهر مضاف ، وعدو من «عدوها» مضاف إلیه ، وعدو مضاف ، وها مضاف إلیه «فبالغ» الفاء للتفریع ، بالغ : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بلطف» جار ومجرور متعلق ببالغ «فی التحیل» جار ومجرور متعلق بلطف ، أو بمحذوف صفه له «والمکر» معطوف علی التحیل. الشاهد فیه : قوله «تعلم شفاء النفس قهر عدوها» حیث ورد فیه «تعلم» بمعنی اعلم ، ونصب به مفعولین ، علی ما ذکرناه فی الإعراب. ثم اعلم أن هذه الکلمه أکثر ما تتعدی إلی «أن» المؤکده ومعمولیها ، کما فی قول النابغه الذبیانی : تعلّم أنّه لا طیر إلّا علی متطیّر ، وهو الثّبور وقول الحارث بن ظالم المریء : تعلّم - أبیت اللّعن! - أنّ فاتک من الیوم أو من بعده بابن جعفر وکذلک قول الحارث بن عمرو ، وینسب لعمرو بن معدیکرب : تعلّم أنّ خیر النّاس طرّا قتیل بین أحجار الکلاب ویندر أن تنصب مفعولین کل منهما اسم مفرد غیر جمله کما فی بیت الشاهد.

وهذه مثل الأفعال الداله علی الیقین.

ومثال الداله علی الرّجحان قولک : «خلت زیدا أخاک» وقد تستعمل «خال» للیقین ، کقوله :

121- دعانی الغوانی عمّهنّ ، وخلتنی ***لی اسم ؛ فلا أدعی به وهو أوّل (1).

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1333


1- هذا البیت للنمر بن بن تولب العکلی ، من قصیده له مطلعها قوله : تأبّد من أطلال جمره مأسل فقد أقفرت منها سراء فیذبل اللغه : «دعانی الغوانی» الغوانی : جمع غانیه ، وهی التی استغنت بجمالها عن الزینه أو هی التی استغنت ببیت أبیها عن الأزواج ، أو هی اسم فاعل من «غنی بالمکان» أی أقام به ، ویروی : «دعانی العذاری والعذاری : جمع عذراء ، وهی الجاریه البکر ، ویروی : «دعاء العذاری» ودعاء - فی هذه الروایه - مصدر دعا مضاف إلی فاعله ، وعمهن مفعوله. الإعراب : «دعانی» دعا : فعل ماض ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول «الغوانی» فاعل دعا «عمهن» عم : مفعول ثان لدعا ، وعم مضاف والضمیر مضاف إلیه «وخلتنی» فعل وفاعل ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول ، وفیه اتحاد الفاعل والمفعول فی کونهما ضمیرین متصلین لمسمی واحد - وهو المتکلم - وذلک من خصائص أفعال القلوب «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «اسم» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب مفعول ثان لخال «فلا» نافیه «أدعی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «وهو» الواو واو الحال ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ «أول» خبر للمبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «وخلتنی لی اسم» فإن «خال» فیه بمعنی فعل الیقین ، ولیس هو بمعنی فعل الظن ؛ لأنه لا یظن أن لنفسه اسما ، بل هو علی یقین من ذلک ، وقد نصب بهذا الفعل مفعولین ؛ أولهما ضمیر المتکلم ، وهو الیاء ، وثانیهما جمله «لی اسم» من المبتدأ والخبر ، علی ما بیناه فی الإعراب.

و «ظننت زیدا صاحبک» وقد تستعمل للیقین کقوله تعالی : (وَظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللهِ إِلَّا إِلَیْهِ) و «حسبت زیدا صاحبک» وقد تستعمل للیقین ، کقوله :

122- حسبت التّقی والجود خیر تجاره***رباحا ، إذا ما المرء أصبح ثاقلا(1).

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1334


1- هذا البیت للبید بن ربیعه العامری ، من قصیده طویله عدتها اثنان وتسعون بیتا ، وأولها قوله : کبیشه حلّت بعد عهدک عاقلا وکانت له خبلا علی النّأی خابلا تربّعت الأشراف ثمّ تصیّفت حساء البطاح وانتجعن المسایلا اللغه : «کبیشه» علی زنه التصغیر - اسم امرأه «عاقلا» بالعین المهمله والقاف اسم جبل ، قال یاقوت : «الذی یقتضیه الاشتقاق أن یکون عاقل اسم جبل ، والأشعار التی قیلت فیه بالوادی أشبه ، ویجوز أن یکون الوادی منسوبا إلی الجبل ، لکونه من لحفه» اه «خبلا» الخبل : فساد العقل ، ویروی «وکانت له شغلا علی النأی شاغلا» وقوله «تربعت الأشراف» معناه : نزلت به فی وقت الربیع ، والأشراف : اسم موضع ، ولم یذکره یاقوت «تصیفت حساء البطاح» نزلت به زمان الصیف ، وحساء البطاح : منزل لبنی یربوع ، وهو بضم باء البطاح کما قال یاقوت ، ووهم العینی فی ضبطه بکسر الباء لظنه أنه جمع بطحاء «رباحا» بفتح الراء - الربح «ثاقلا» میتا ؛ لأن البدن یکون خفیفا ما دامت الروح فیه ، فإذا فارقته ثقل. المعنی : لقد أیقنت أن أکثر شیء ربحا إذا اتجر فیه الإنسان إنما هو تقوی الله تعالی والجود ، وإنه لیعرف الربح إذا مات ، حیث یری جزاء عمله حاضرا عنده الإعراب : «حسبت» فعل وفاعل «التقی» مفعول أول «والجود» معطوف علی التقی «خیر» مفعول ثان لحسبت ، وخیر مضاف ، و «تجاره» مضاف إلیه «رباحا» تمییز «إذا» ظرف لما یستقبل من الزمان «ما» زائده «المرء» اسم لأصبح محذوفه تفسرها المذکوره بعد ، وخبرها محذوف أیضا ، والتقدیر إذا أصبح المرء ثاقلا ، والجمله من أصبح المحذوفه ومعمولیها فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «أصبح» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المرء «ثاقلا» خبر أصبح ، وهذه الجمله لا محل لها مفسره. الشاهد فیه : قوله «حسبت التقی خبر تجاره - إلخ» حیث استعمل الشاعر فیه «حسبت» بمعنی علمت ، ونصب به مفعولین ؛ أولهما قوله «التقی» وثانیهما قوله «خیر تجاره» علی ما بیناه فی الإعراب.

ومثال «زعم» قوله :

123- فإن تزعمینی کنت أجهل فیکم ***فإنّی شریت الحلم بعدک بالجهل (1).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1335


1- هذا البیت لأبی ذؤیب الهذلی. اللغه : «أجهل» الجهل هو الخفه والسفه «الحلم» التؤده والرزانه. المعنی : لئن کان یترجح لدیک أنی کنت موصوفا بالنزق والطیش أیام کنت أقیم بینکم ، فإنه قد تغیر عندی کل وصف من هذه الأوصاف ، وتبدلت بها رزانه وخلقا کریما. الإعراب : «إن» شرطیه «تزعمینی» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بحذف النون ، ویاء المخاطبه فاعل ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول أول «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «أجهل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله من أجهل وفاعله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من «کان» واسمها وخبرها فی محل نصب مفعول ثان لنزعم «فیکم» جار ومجرور متعلق بأجهل «فإنی» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، إن : حرف توکید ونصب ، والباء اسمها «شریت» فعل وفاعل ، والجمله من شری وفاعله فی محل رفع خبر «إن» والجمله من إن ومعمولیها فی محل جزم جواب الشرط «الحلم» مفعول به لشریت «بعدک» بعد : ظرف متعلق بشریت ، وبعد مضاف والکاف ضمیر المخاطبه مضاف إلیه «بالجهل» جار ومجرور متعلق بشریت. الشاهد فیه : قوله «تزعمینی کنت أجهل» حیث استعمل المضارع من «زعم» بمعنی فعل الرجحان ، ونصب به مفعولین ؛ أحدهما یاء المتکلم ، والثانی جمله «کان» ومعمولیها ، علی ما ذکرناه فی إعراب البیت. واعلم أن الأکثر فی «زعم» أن تتعدی إلی معمولیها بواسطه «أن» المؤکده ، سواء أکانت مخففه من الثقیله نحو قوله تعالی : (زَعَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنْ لَنْ یُبْعَثُوا) وقوله سبحانه : (بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِداً) أم کانت مشدده کما فی قول عبید الله بن عتبه : فذق هجرها ؛ قد کنت تزعم أنّه رشاد ، ألا یا ربّما کذب الزّعم وکما فی قول کثیر عزه : وقد زعمت أنّی تغیّرت بعدها ومن ذا الّذی یا عزّ لا یتغیّر؟ وهذا الاستعمال - مع کثرته - لیس لازما ، بل قد تتعدی «زعم» إلی المفعولین بغیر توسط «أن» بینهما ؛ فمن ذلک بیت الشاهد الذی نحن بصدده ، ومنه قول أبی أمیه الحنفی ، واسمه أوس : زعمتنی شیخا ، ولست بشیخ إنّما الشّیخ من یدبّ دبیبا وزعم الأزهری أی «زعم» لا تتعدی إلی مفعولیها بغیر توسط «أن» وعنده أن ما ورد مما یخالف ذلک ضروره من ضرورات الشعر لا یقاس علیها ، وهو محجوج بما روینا من الشواهد ، وبأن القول بالضروره خلاف الأصل.

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1336

ومثال «عدّ» قوله :

124- فلا تعدد المولی شریکک فی الغنی ***ولکنّما المولی شریکک فی العدم (1)ی

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1337


1- هذا البیت للنعمان بن بشیر ، الأنصاری ، الخزرجی : اللغه : «لا تعدد» لا تظن «المولی» یطلق - فی الأصل - علی عده معان سبق بیانها (ص 211) والمراد منه هنا الحلیف ، أو الناصر «العدم» هو هنا بضم العین وسکون الدال - الفقر ، ویقال : عدم الرجل یعدم - بوزن علم یعلم - وأعدم فهو معدم ؛ إذا افتقر. المعنی : لا تظن أن صدیقک هو الذی یشاطرک الموده أیام غناک ؛ فإنما الصدیق الحق هو الذی یلوذ بک ویشارکک أیام فقرک وحاجتک. الإعراب : «فلا» ناهیه «تعدد» فعل مضارع مجزوم بلا ، وعلامه جزمه السکون ، وحرک بالکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المولی» مفعول أول لتعدد «شریکک» شریک : مفعول ثان لتعدد ، وشریک مضاف ، والکاف مضاف إلیه «فی الغنی» جار ومجرور متعلق بشریک «ولکنما» الواو عاطفه ، لکن : حرف استدراک ، وما : کافه «المولی» مبتدأ «شریکک» شریک : خبر المبتدأ ، وشریک مضاف والکاف مضاف إلیه «فی العدم» جار ومجرور متعلق بشریک. الشاهد فیه : قوله «فلا تعدد المولی شریکک» حیث استعمل المضارع من «عد» بمعنی تظن ، ونصب به مفعولین ؛ أحدهما قوله «المولی» والثانی قوله «شریک» علی ما سبق بیانه فی الإعراب. ومثل بیت الشاهد فی ذلک قول أبی دواد جاریه بن الحجاج : لا أعدّ الإقتار عدما ، ولکن فقد من قد فقدته الإعدام فقوله «أعد» بمعنی أظن ، والإقتار : مصدر أقتر الرجل ؛ إذا افتقر ، وهو مفعوله الأول ، وعدما : مفعوله الثانی ، ومثله أیضا قول جریر بن عطیه : تعدّون عقر النّیب أفضل مجدکم بنی ضوطری ، لو لا الکمیّ المقنّعا فتعدون : بمعنی تظنون ؛ وعقر النیب : مفعوله الأول ، وأفضل مجدکم : مفعوله الثانی

ومثال «حجا» قوله :

125- قد کنت أحجو أبا عمرو أخا ثقه***حتّی ألمّت بنا یوما ملمّات (1).

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1338


1- هذا البیت نسبه ابن هشام إلی تمیم [بن أبی] بن مقبل ، ونسبه صاحب المحکم إلی أبی شنبل الأعرابی ، ونسبه ثعلب فی أمالیه إلی أعرابی یقال له القنان ، ورواه یاقوت فی معجم البلدان (1657) أول أربعه أبیات ، وبعده قوله : فقلت ، والمرء تخطیه عطیّته : أدنی عطیّته إیّای میئات اللغه : «أحجو» أظن «ألمت» نزلت ، والملمات : جمع ملمه وهی النازله من نوازل الدهر المعنی : لقد کنت أظن أبا عمرو صدیقا یرکن إلیه فی النوازل ، ولکنی قد عرفت مقدار مودته ؛ إذ نزلت بی نازله فلم یکن منه إلا أن نفر منی وأعرض عنی ولم یأخذ بیدی فیها. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «أحجو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «أبا» مفعول أول لأحجو ، وأبا مضاف و «عمرو» مضاف إلیه «أخا» مفعول ثان لأحجو ، وجمله أحجو ومعمولیه فی محل نصب خبر کان «ثقه» یقرأ بالنصب منونا مع تنوین أخ ، فهو حینئذ صفه له ، وقرأ بالجر منونا ، فأخا - حینئذ - مضاف ، و «ثقه» مضاف إلیه ، وعلی الأول هو معرب بالحرکات ، وعلی الثانی هو معرب بالحروف لاستیفائه شروط الإعراب بها «حتی» حرف غایه «ألمت» ألم : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «بنا» جار ومجرور متعلق بألم «یوما» ظرف زمان متعلق بألم «ملمات» فاعل ألم. الشاهد فیه : قوله «أحجو أبا عمرو أخا» حیث استعمل المضارع من «حجا» بمعنی ظن ، ونصب به مفعولین ، أحدهما «أبا عمرو» والثانی «أخا ثقه». هذا ، واعلم أن العینی صرح بأنه لم ینقل أحد من النحاه أن «حجا یحجر» بنصب مفعولین غیر ابن مالک رحمه الله. واعلم أیضا أن «حجا» تأتی بمعنی غلب فی المحاجاه ، وهی : أن تلقی علی مخاطبک کلمه یخالف لفظها معناها ، وتسمی الکلمه أحجیه وأدعیه ، وتأنی حجا أیضا بمعنی قصد ، ومنه قول الأخطل : حجونا بنی النّعمان إذ عصّ ملکهم وقبل بنی النّعمان حاربنا عمرو (عص ملکهم : أی صلب واشتد) وتأتی أیضا بمعنی أقام ، ومنه قول عماره ابن یمن : * حیث تحجّی مطرق بالفالق* وقول العجاج. فهنّ یعکفن به إذا حجا عکف النّبیط یلعبون الفنزجا والتی بمعنی غلب فی المحاجاه أو قصد تتعدی إلی مفعول واحد ، والتی بمعنی أقام فی المکان لا تتعدی بنفسها ، وإنما تتعدی بالباء ، کما رأیت فی الشواهد.

ومثال «جعل» قوله تعالی : (وَجَعَلُوا الْمَلائِکَهَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً)

وقیّد المصنف «جعل» بکونها بمعنی اعتقد احترازا من «جعل» التی بمعنی «صیّر» فإنها من أفعال التحویل ، لا من أفعال القلوب.

ومثال «هب» قوله :

126- فقلت : أجرنی أبا مالک ، ***وإلّا فهبنی امرأ هالکا(1)

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1339


1- البیت لابن همام السلولی. اللغه : «أجرنی» اتخذنی لک جارا تدفع عنه وتحمیه ، هذا أصله ، ثم أرید منه لازم ذلک ، وهو الغیاث والدفاع والحمایه «أبا مالک» یروی فی مکانه «أبا خالد» «هبنی» أی عدنی واحسبنی. المعنی : فقلت أغثنی یا أبا مالک ؛ فإن لم تفعل فظن أنی رجل من الهالکین. الإعراب : «فقلت» فعل وفاعل «أجرنی» أجر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به لأجر «أبا» منادی بحرف نداء محذوف ، وأبا مضاف ، و «مالک» مضاف إلیه «وإلا» هی إن الشرطیه مدغمه فی لا النافیه ، وفعل الشرط محذوف یدل علیه ما قبله من الکلام ، وتقدیره : وإن لا تفعل ، مثلا «فهبنی» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، هب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول «امرأ» مفعول ثان لهب «هالکا» نعت لامریء. الشاهد فیه : قوله «فهبنی امرأ» فإن «هب» فیه بمعنی فعل الظن ، وقد نصب مفعولین ، أحدهما یاء المتکلم ، وثانیهما قوله «امرأ» علی ما أوضحناه فی الإعراب. واعلم أن «هب» - بهذا المعنی - فعل جامد لا یتصرف ؛ فلا یجیء منه ماض ولا مضارع ، بل هو ملازم لصیغه الأمر ، فإن کان من الهبه - وهی التفضل بما ینفع الموهوب له - کان متصرفا تام التصرف ، قال الله تعالی : (وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ) وقال سبحانه : (یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً) وقال : (هَبْ لِی حُکْماً). واعلم أیضا أن الغالب علی «هب» أن یتعدی إلی مفعولین صریحین کما فی البیت الشاهد ، وقد یدخل علی «أن» المؤکده ومعمولیها ؛ فزعم ابن سیده والجرمی أنه لحن. وقال الأثبات من العلماء المحققین : لیس لحنا ؛ لأنه واقع فی فصیح العربیه. وقد روی مر حدیث عمر «هب أن أبانا کان حمارا» ، وهو - مع فصاحته - قلیل.

ونبّه المصنف بقوله : «أعنی رأی» علی أن أفعال القلوب منها ما ینصب مفعولین وهو «رأی» وما بعده مما ذکره المصنف فی هذا الباب ، ومنها ما لیس کذلک ، وهو قسمان : لازم ، نحو «جبن زید» ومتعد إلی واحد ، نحو «کرهت زیدا».

هذا ما یتعلق بالقسم الأول من أفعال هذا الباب ، وهو أفعال القلوب.

وأما أفعال التّحویل - وهی المراده بقوله : «والتی کصیرا - إلی آخره» - فتتعدّی أیضا إلی مفعولین أصلهما المبتدأ والخبر ، وعدّها بعضهم سبعه : «صیّر» نحو «صیّرت الطّین خزفا» و «جعل» نحو قوله تعالی : (وَقَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً) و «وهب» کقولهم «وهبنی الله

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1340

فداک» أی صیّرنی ، و «تخذ» کقوله تعالی : (لَاتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً) و «اتّخذ» کقوله تعالی : (وَاتَّخَذَ اللهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلاً) و «ترک» کقوله تعالی : (وَتَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ) وقول الشاعر :

127- وربّیته حتّی إذا ما ترکته ***أخا القوم واستغنی عن المسح شاربه (1).

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1341


1- البیت لفرعان بن الأعرف - ویقال : هو فرعان بن الأصبح بن الأعرف - أحد بنی مره ، ثم أحد بنی نزار بن مره ، من کلمه له یقولها فی ابنه منازل ، وکان له عاقا ، والبیت من أبیات رواها أبو تمام حبیب بن أوس الطائی فی دیوان الحماسه (انظر شرح التبریزی : 4 - 18 بتحقیقنا) وأول ما رواه صاحب الحماسه منها قوله : زت رحم بینی وبین منازل جزاء کما یستنزل الدّرّ حالبه لربّیته حتّی إذ آض شیظما یکاد یساوی غارب الفحل غاربه فلمّا رآنی أبصر الشّخص أشخصا قریبا ، وذا الشّخص البعید أقاربه تغمّط حقّی باطلا ، ولوی یدی لوی یده الله الّذی هو غالبه اللغه : «واستغنی عن المسح شاربه» کنایه عن أنه کبر ، واکتفی بنفسه ، ولم تعد به حاجه إلی الخدمه. الإعراب : «ربیته» فعل وفاعل ومفعول «حتی» ابتدائیه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «ترکته» فعل ماض وفاعله ومفعوله الأول ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «أخا» مفعول ثان لترک ، وأخا مضاف ، و «القوم» مضاف إلیه «واستغنی» فعل ماض «عن المسح» جار ومجرور متعلق باستغنی «شاربه» شارب : فاعل استغنی ، وشارب مضاف والهاء ضمیر الغائب مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «ترکته أخا القوم» حیث نصب فیه ب- «ترک» مفعولین ؛ لأنه فی معنی فعل التصییر ، أحدهما الهاء التی هی ضمیر الغائب ، وثانیهما قوله «أخا القوم» ، وقد أوضحناهما فی الإعراب ، هذا ، وقد قال الخطیب التبریزی فی شرح الحماسه : إن «أخا القوم» حال من الهاء فی «ترکته» وساغ وقوعه حالا - مع کونه معرفه ؛ لأنه مضاف إلی المحلی بأل - والحال لا یکون إلا نکره ؛ لأنه لا یعنی قوما باعیانهم ، ولا یخص قوما دون قوم ، وإنما عنی أنه ترکه قویا مستغنیا لاحقا بالرجال ، اه بإیضاح ، وعلیه لا استشهاد فی البیت ، ولکن الذی علیه الجماعه أولی بالنظر والاعتبار.

و «ردّ» کقوله :

128- رمی الحدثان نسوه آل حرب ***بمقدار سمدن له سمودا(1)

فردّ شعورهنّ السّود بیضا

وردّ وجوههنّ البیض سودا

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1342


1- البیتان لعبد الله بن الزبیر - بفتح الزای وکسر الباء - الأسدی ، وهما مطلع کلمه له اختارها أبو تمام فی دیوان الحماسه ، وقد رواها أبو علی القالی فی ذیل أمالیه (ص 151) ولکنه نسبها إلی الکمیت بن معروف الأسدی ، وروی ابن قتیبه فی عیون الأخبار (2 / 676) البیتین اللذین استشهد بهما الشارح ونسبهما إلی فضاله ابن شریک ، والمعروف المشهور هو ما ذکره أبو تمام (انظر التبریزی 2 / 494) وبعد البیتین قوله : فإنّک لو رأیت بکاء هند ورمله إذ تصکّان الخدودا سمعت بکاء باکیه وباک أبان الدّهر واحدها الفقیدا اللغه : «الحدثان» جعله العینی عباره عن اللیل والنهار ، وکأنه حسبه مثنی ، وإنما الحدثان - بکسر فسکون - نوازل لدهر وحوادثه «سمدن» من باب قعد - أی حزن وأقمن متحیرات ، وتوهمه العینی مبنیا للمجهول «فرد وجوههن - إلخ» یرید أنه قد صیر شعورهن بیضا من شده الحزن ووجوههن سودا من شده اللطم ، ویشبه هذا ما روی أن العریان بن الهیثم دخل علی عبد الملک بن مروان ، فسأله عن حاله ، فقال : ابیض منی ما کنت أحب أن یسود ، واسود منی ما کنت أحب أن یبیض ، یرید ابیض شعره وکبرت سنه وذهبت نضاره وجهه ورونق شبابه ؛ فصار أسود کابیا. الإعراب : «رمی» فعل ماض «الحدثان» فاعل رمی «نسوه» مفعول به لرمی ، ونسوه مضاف و «آل» مضاف إلیه ، وآل مضاف ، و «حرب» مضاف إلیه «بمقدار» جار ومجرور متعلق برمی «سمدن» فعل وفاعل «له» جار ومجرور متعلق بسمد «سمودا» مفعول مطلق مؤکد لعامله «فرد» الفاء عاطفه ، رد : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الحدثان «شعورهن» شعور : مفعول به أول لرد ، وشعور مضاف وضمیر النسوه مضاف إلیه «السود» صفه لشعور «بیضا» مفعول ثان لرد «ورد وجوههن البیض سودا» مثل الجمله السابقه. الشاهد فیه : قوله «فرد شعورهن - إلخ» ، وقوله «ورد وجوههن - إلخ» حیث استعمل «رد» فی معنی التصییر والتحویل. ونصب به - فی کل واحد من الموضعین - مفعولین.
التعلیق و الإلغاء

وخصّ بالتّعلیق والإلغاء ما

من قبل هب ، والأمر هب قد ألزما (1)

کذا تعلّم ، ولغیر الماض من

سواهما اجعل کلّ ما له زکن (2).

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1343


1- «وخص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالتعلیق» جار ومجرور متعلق بخص «والإلغاء» معطوف علی التعلیق «ما» اسم موصول : مفعول به لخص ، مبنی علی السکون فی محل نصب ، ویجوز أن یکون خص فعلا ماضیا مبنیا للمجهول ، وعلیه یکون «ما» اسما موصولا مبنیا علی السکون فی محل رفع نائب فاعل لخص ، ولعل هذا أولی ؛ لأن الجمله المعطوفه علی هذه الجمله خبریه «من قبل» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما ، وقبل مضاف و «هب» قصد لفظه : مضاف إلیه «والأمر» الواو حرف عطف ، الأمر - بالنصب - مفعول ثان مقدم علی عامله. وهو «ألزم» الآتی «هب» قصد لفظه : مبتدأ «قد» حرف تحقیق «ألزما» ألزم : فعل ماض مبنی للمجهول. والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل - وهو مفعوله الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی هب ، والجمله من ألزم ومعمولاته فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «تعلم» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ولغیر» الواو عاطفه ، لغیر : جار ومجرور متعلق بقوله «اجعل» الآتی ، وغیر مضاف ، و «الماض» : مضاف إلیه «من سواهما» الجار والمجرور متعلق بمحذوف نعت لغیر ، وسوی مضاف ، والضمیر مضاف إلیه «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کل» مفعول به لاجعل ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بزکن الآتی «زکن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من زکن ونائب نائب فاعله لا محل لها صله الموصول.

تقدّم أن هذه الأفعال قسمان ؛ أحدهما : أفعال القلوب ، والثانی : أفعال التحویل.

فأما أفعال القلوب فتنقسم إلی : متصرفه ، وغیر متصرفه.

فالمتصرفه : ما عدا «هب ، وتعلّم» فیستعمل منها الماضی ، نحو «ظننت زیدا قائما» وغیر الماضی - وهو المضارع ، نحو «أظنّ زیدا قائما» والأمر ، نحو «ظنّ زیدا قائما» واسم الفاعل ، ونحو «أنا ظانّ زیدا قائما» واسم المفعول ، نحو «زید مظنون أبوه قائما» فأبوه : هو المفعول الأول ، ارتفع لقیامه مقام الفاعل ، و «قائما» المفعول الثانی ، والمصدر ، نحو «عجبت من ظنّک زیدا قائما» - ویثبت لها کلها من العمل وغیره ما ثبت للماضی.

وغیر المتصرف اثنان - وهما : هب ، وتعلّم ، بمعنی اعلم - فلا یستعمل منهما إلا صیغه الأمر ، کقوله :

تعلّم شفاء النّفس قهر عدوّها

فبالغ بلطف فی التّحیّل والمکر [120](1)

وقوله :

فقلت : أجرنی أبا مالک

وإلّا فهبنی امرأ هالکا [126](2)

واختصّت القلبیه المتصرفه بالتعلیق والإلغاء (3) ؛ فالتعلیق هو : ترک العمل .

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1344


1- ارجع إلی شرح هذا البیت فی (ص 420) وهو الشاهد 12
2- قد شرحنا هذا الشاهد آنفا ، فارجع إلیه فی (ص 427) وهو الشاهد 126.
3- هذه العباره موهمه «أن التعلیق والإلغاء لا یجری واحد منهما فی غیر أفعال القلوب إلا ما استثناه ، ولیس کذلک ، بل یجری التعلیق فی أنوع من الأفعال سنذکرها لک فیما بعد ، وعلی هذا یکون معنی کلام الناظم والشارح أن الإلغاء والتعلیق معا مما یختص بأفعال القلوب دون جمیع ما عداها من الأفعال ، وهذا لا ینافی أن واحدا منهما بمفرده قد یجری فی غیر أفعال هذا الباب. وهو التعلیق. ثم إن التعلیق یجری فی أربعه أنواع من الفعل : (الأول) کل فعل شک لا ترجیح فیه لأحد الجانبین علی الآخر ، نحو : شککت أزید عندک أم عمرو ، ونسیت أإبراهیم مسافر أم خالد ، وترددت أکان معی خالد أمس أم لم یکن (والثانی) کل فعل یدل علی العلم ، نحو : تبینت أصادق أنت أم کاذب ، واتضح لی أمجتهد أنت أم مقصر (النوع الثالث) کل فعل یطلب به العلم نحو : فکرت أتقیم أم تسافر ، وامتحنت علیا أیصبر أم یجزع ، وبلوت إبراهیم أیشکر الصنیعه أم یکفرها ، وسألت أتزورنا غدا أم لا ، واستفهمت أمقیم أنت أم راحل (الرابع) کل فعل من أفعال الحواس الخمس ، نحو : لمست ، وأبصرت ، واستمعت ، وشممت ، وذقت.

لفظا دون معنی لمانع ، نحو «ظننت لزید قائم» ، فقولک «لزید قائم» لم تعمل فیه «ظننت» لفظا ؛ لأجل المانع لها من ذلک ، وهو اللام ، ولکنه فی موضع نصب ، بدلیل أنّک لو عطفت علیه لنصبت ، نحو «ظننت لزید قائم وعمرا منطلقا» ؛ فهی عامله فی «لزید قائم» فی المعنی دون اللفظ (1)

والإلغاء هو : ترک العمل لفظا ومعنی ، لا لمانع ، نحو «زید ظننت قائم» فلیس ل- «ظننت» عمل فی «زید قائم» : لا فی المعنی ، ولا فی اللفظ.

ویثبت للمضارع وما بعده من التعلیق وغیره ما ثبت للماضی ، نحو «أظنّ لزید قائم» و «زید أظنّ قائم» وأخواتها.

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1345


1- مثل ذلک قول کثیر بن عبد الرحمن صاحب عزه : وما کنت أدری قبل عزّه ما البکی ولا موجعات القلب حتّی نولّت فأنت تری أنه عطف «موجعات القلب» بالواو علی جمله «ما البکی» التی علق عنها «أدری» بسبب «ما» الاستفهامیه وقد أتی بالمعطوف منصوبا بالکسره نیابه عن الفتحه لأنه جمع مؤنث سالم.

وغیر المتصرفه لا یکون فیها تعلیق ولا إلغاء ، وکذلک أفعال التّحویل ، نحو «صیّر» وأخواتها.

* * *

یجوز إلغاء العامل المتوسط و المتأخر دون المتقدم

وجوّز الإلغاء ، لا فی الابتدا ،

وانو ضمیر الشّأن ، أو لام ابتدا (1)

فی موهم إلغاء ما تقدّما

والتزم التّعلیق قبل نفی «ما» (2)

و «إن» و «لا» ؛ لام ابتداء ، أو قسم ،

کذا ، والاستفهام ذا له انحتم (3).

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1346


1- «وجوز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الإلغاء» مفعول به لجوز «لا» حرف عطف «فی الابتدا» جار ومجرور معطوف علی محذوف ، والتقدیر : جوز الإلغاء فی التوسط وفی التأخر لا فی الابتداء «وانو» الواو حرف عطف ، انو : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ضمیر» مفعول به لانو ، وضمیر مضاف ، و «الشأن» مضاف إلیه «أو» عاطفه «لام» معطوف علی ضمیر ، ولام مضاف ، و «ابتدا» مضاف إلیه وقد قصره للضروره.
2- «فی موهم» جار ومجرور متعلق بانو فی البیت السابق ، وفاعل «موهم» ضمیر مستتر فیه «إلغاء» مفعول به لموهم ، وإلغاء مضاف ، وما اسم موصول مضاف إلیه «تقدما» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله والجمله من تقدم وفاعله لا محل لها صله ما الموصوله «والتزم» فعل ماض مبنی للمجهول «التعلیق» نائب فاعل لالتزم «قبل» ظرف متعلق بالتزم ، وقبل مضاف و «نفی» مضاف إلیه ، ونفی مضاف ، و «ما» قصد لفظه مضاف إلیه.
3- «وإن ، ولا» معطوفان علی «ما» فی البیت السابق «لام» مبتدأ ، ولام مضاف و «ابتداء» مضاف إلیه «أو» عاطفه «قسم» معطوف علی ابتداء «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «والاستفهام» مبتدأ أول «ذا» اسم إشاره : مبتدأ ثان «له» جار ومجرور متعلق بانحتم الآتی «انحتم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله من انحتم وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.

یجوز إلغاء هذه الأفعال المتصرفه إذا وقعت فی غیر الابتداء ، کما إذا وقعت وسطا ، نحو «زید ظننت قائم» أو آخرا ، نحو «زید قائم ظننت» (1) ، وإذا توسّطت ، فقیل : الإعمال والإلغاء سیّان ، وقیل : الإعمال أحسن من الإلغاء ، وإن تأخّرت فالإلغاء أحسن ، وإن تقدمت امتنع الإلغاء عند البصریین ؛ فلا تقول : «ظننت زید قائم» بل یجب الإعمال ؛ فتقول : «ظننت زیدا قائما» فإن جاء من لسان العرب ما یوهم إلغاءها متقدمه أوّل علی إضمار ضمیر الشأن ، کقوله :

129- أرجو وآمل أن تدنو مودّتها***وما إخال لدینا منک تنویل (2)

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1347


1- ظاهر هذه العباره أن الإلغاء جائز فی کل حال ، ما دام العامل متوسطا أو متأخرا ، ولیس کذلک ، بل للالغاء - مع ذلک - ثلاثه أحوال : حال یجب فیه ، وحال یمتنع فیه ، وحال یجوز فیه ؛ فأما الحال الذی یجب فیه الإلغاء فله موضعان : أحدهما أن یکون العامل مصدرا مؤخرا نحو قولک : عمرو مسافر ظنی ، فلا یجوز الإعمال ههنا ؛ لأن المصدر لا یعمل متأخرا ، وثانیهما : أن یتقدم المعمول وتقترن به أداه تستوجب التصدیر ، نحو قولک : لزید قائم ظننت ، وأما الحال الذی یمتنع فیه الإلغاء فله موضع واحد ، وهو : أن یکون العامل منفیا ، نحو قولک : زیدا قائما لم أظن ؛ فلا یجوز هنا أن تقول : زید قائم لم أظن ؛ لئلا یتوهم أن صدر الکلام مثبت ، ویجوز الإلغاء والإعمال فیما عدا ذلک.
2- هذا البیت لکعب بن زهیر بن أبی سلمی المزنی ، من قصیدته التی یمدح بها سیدنا رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، والتی مطلعها : بانت سعاد فقلبی الیوم متبول ، متیّم إثرها ، لم یفد ، مکبول وما سعاد غداه البین إذ رحلت إلّا أغنّ غضیض الطّرف مکحول اللغه : «بانت» بعدت ، وفارقت «متبول» اسم مفعول من تبله الحب : أی أضناه وأسقمه «متیم» اسم مفعول من تیمه الحب - بالتضعیف - إذا ذلله وقهره وعبده «إثرها» بعدها ، وهو ظرف متعلق بمتیم «یفد» أصله من قولهم : فدی فلان الأسیر یفدیه فداء ، إذا دفع لآسریه جزاء إطلاقه «مکبول» اسم مفعول مأخوذ من قولهم : کبل فلان الأسیر ، إذا وضع فیه الکبل ، وهو القید «تدنو» تقرب «تنویل» عطاء. الإعراب : «أرجو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «وآمل» مثله «أن» مصدریه «تدنو» فعل مضارع منصوب بأن ، وسکنت الواو ضروره «مودتها» موده : فاعل تدنو ، وموده مضاف وها : مضاف إلیه «وما» نافیه «إخال» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «لدینا» لدی : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ولدی مضاف ونا مضاف إلیه «منک» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه تنویل «تنویل» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مفعول ثان لإخال ، والمفعول الأول ضمیر شأن محذوف. الشاهد فیه : قوله «وما إخال لدینا منک تنویل» فإن ظاهره أنه ألغی «إخال» مع کونها متقدمه ، ولیس هذا الظاهر مسلما ، فإن مفعولها الأول مفرد محذوف هو ضمیر الشأن ومفعولها الثانی جمله «لدینا تنویل منک» کما قررناه فی إعراب البیت. وهذا أحد توجیهات فی البیت ، وهو الذی ذکره الشارح ، وفیه توجیه ثان ، وحاصله أن «ما» موصوله مبتدأ ، وقوله «تنویل» خبرها ، و «إخال» عامله فی مفعولین أحدهما ضمیر غیبه محذوف ، وهو العائد علی «ما» والثانی هو متعلق قوله «لدینا» والتقدیر : والذی إخاله کائنا لدینا منک هو تنویل. وفیه توجیهات أخری لا تتسع لها هذه العجاله.

فالتقدیر «وما إخاله لدینا منک تنویل» فالهاء ضمیر الشأن ، وهی المفعول الأول ، و «لدینا منک تنویل» جمله فی موضع المفعول الثانی ، وحینئذ فلا إلغاء ؛ أو علی تقدیر لام الابتداء ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1348

130- کذاک أدّیت حتّی صار من خلقی ***أنّی وجدت ملاک الشّیمه الأدب (1)

التقدیر : «أنّی وجدت لملاک الشّیمه الأدب» فهو من باب التعلیق ، ولیس من باب الإلغاء فی شیء.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1349


1- هذا البیت مما اختاره أبو تمام فی حماسته ، ونسبه إلی بعض الفزاریین ولم بعینه (وانظر شرح التبریزی علی الحماسه 3 / 147 بتحقیقنا). اللغه : «کذاک أدبت» الکاف فی مثل هذا التعبیر اسم بمعنی مثل صفه لمصدر محذوف ، واسم الإشاره یراد به مصدر الفعل المذکور بعده ، وتقدیر الکلام : تأدیبا مثل ذلک التأدیب ، وذلک التأدیب هو الذی ذکره فی البیت السابق علیه ، وهو قوله : أکنیه حین أنادیه لأکرمه ولا ألقّبه ، والسّوأه اللّقب «ملاک» بزنه کتاب - قوام الشیء وما یجمعه «الشیمه» الخلق ، وجمعها شیم کقیمه وقیم. الإعراب : «کذاک» الکاف اسم بمعنی مثل نعت لمحذوف ، واسم الإشاره مضاف إلیه ، أو الکاف جاره لمحل اسم الإشاره ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف یقع نعتا لمصدر محذوف یقع مفعولا مطلقا لأدبت ، والتقدیر علی کل حال : تأدیبا مثل هذا التأدیب أدبت «أدبت» أدب : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء ضمیر المتکلم نائب فاعل «حتی» ابتدائیه «صار» فعل ماض ناقص «من خلقی» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر صار مقدم ، وخلق مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «أنی» أن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمها «وجدت» فعل وفاعل ، والجمله من وجد وفاعله فی محل رفع خبر أن ، وأن ومعمولاها فی تأویل مصدر اسم صار «ملاک» مبتدأ ، وملاک مضاف و «الشیمه» مضاف إلیه «الأدب» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب سدت مسد مفعولی وجد ، علی تقدیر لام ابتداء علقت هذا الفعل عن العمل فی لفظ جزأی هذه الجمله ، والأصل : وجدت لملاک الشیمه الأدب ، أو الجمله فی محل نصب مفعول ثان لوجد ، ومفعوله الأول ضمیر شأن محذوف ، وأصل الکلام : وجدته (أی الحال والشأن) ملاک الشیمه الأدب. الشاهد فیه : قوله «وجدت ملاک الشیمه الأدب» فإن ظاهره أنه ألغی «وجدت» مع تقدمه ؛ لأنه لو أعمله لقال «وجدت ملاک الشیمه الأدبا» بنصب «ملاک» و «الأدب» علی أنهما مفعولان ؛ ولکنه رفعهما ، فقال الکوفیون : هو من باب الإلغاء والإلغاء جائز مع التقدم مثل جوازه مع التوسط والتأخر ، وقال البصریون : لیس کذلک ، بل هو إما من باب التعلیق ، ولام الابتداء مقدره الدخول علی «ملاک» وإما من باب الإعمال ، والمفعول الأول ضمیر شأن محذوف ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب مفعول ثان ؛ علی ما بیناه فی إعراب البیت ، والمنصف الذی یعرف مواطن الحق یدرک ما فی هذین التأویلین من التکلف.

وذهب الکوفیون - وتبعهم أبو بکر الزبیدیّ وغیره - إلی جواز إلغاء المتقدم ؛ فلا یحتاجون إلی تأویل البیتین.

وإنما قال المصنف : «وجوّز الإلغاء» لینبّه علی أن الإلغاء لیس بلازم ، بل هو جائز ؛ فحیث جاز الإلغاء جاز الإعمال کما تقدّم ، وهذا بخلاف التعلیق [فإنه لازم ، ولهذا قال : «والتزم التعلیق»].

فیجب التعلیق إذا وقع بعد الفعل «ما» النافیه ، نحو «ظننت ما زید قائم».

أو «إن» النافیه ، نحو «علمت إن زید قائم» ومثلوا له بقوله تعالی : (وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلاً) وقال بعضهم : لیس هذا من باب التعلیق فی شیء ؛ لأن شرط التعلیق أنه إذا حذف المعلّق تسلّط العامل علی ما بعده فینصب مفعولین ، نحو «ظننت ما زید قائم» ؛ فلو حذفت «ما» لقلت : «ظننت زیدا قائما» والآیه الکریمه لا یتأتّی فیها ذلک ؛ لأنک لو حذفت لمعلّق - وهو «إن» - لم یتسلّط «تظنون» علی «لبثتم» ؛ إذ لا یقال : وتظنون لبثتم ، هکذا زعم هذا القائل ، ولعله مخالف لما هو کالمجمع علیه - من أنه لا یشترط فی التعلیق هذا الشرط الذی ذکره - وتمثیل النحویین للتعلیق بالآیه الکریمه وشبهها یشهد لذلک.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1350

وکذلک یعلّق الفعل إذا وقع بعده «لا» النافیه ، نحو «ظننت لا زید قائم ولا عمرو» أو لام الابتداء ، نحو «ظننت لزید قائم» أو لام القسم ، نحو «علمت لیقومنّ زید» ولم یعدّها أحد من النحویین من المعلقات (1) ، أو الاستفهام ، وله صور ثلاث ؛ أن یکون أحد المفعولین اسم استفهام ، نحو «علمت أیّهم أبوک» ؛ الثانیه : أن یکون مضافا إلی اسم استفهام ، نحو «علمت غلام أیّهم أبوک» ؛ الثالثه : أن تدخل علیه أداه الاستفهام ، نحو «علمت أزید عندک أم عمرو»؟ و «علمت هل زید قائم أم عمرو»؟.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1351


1- قد ذهب إلی أن لام القسم معلقه للفعل عن العمل فی لفظ الجمله - مع بقاء الفعل علی معناه - قوم : منهم الأعلم الشنتمری ، وتبعه الناظم ، وابنه ، وابن هشام الأنصاری فی أغلب کتبه ، ومثلوا لذلک بقوله تعالی : (وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ) وبقول الشاعر : ولقد علمت لتأتینّ منیّتی لا بعدها خوف علیّ ولا عدم وبقول لبید بن ربیعه : ولقد علمت لتأتینّ منیّتی إنّ المنایا لا تطیش سهامها وذهب سیبویه - رحمه الله! - وتبعه المحقق الرضی ، وجمهره النحاه ، إلی أن «علم» فی هذه الشواهد کلها قد خرجت عن معناها الأصلی ، ونزلت منزله القسم ، وما بعدها جمله لا محل لها من الإعراب جواب القسم الذی هو علمت ، وحینئذ تخرج عما نحن بصدده ؛ فلا تقتضی معمولا ، ولا تتصف بإلغاء ولا تعلیق ولا إعمال ، قال سیبویه (ج 1 ص 254 - 256) «هذا باب الأفعال فی القسم ... وقال لبید* ولقد علمت لتأتین* کأنه قال : والله لتأتین منیتی ، کما قال : لقد علمت لعبد الله خیر منک» اه. وقال المحقق الرضی (ج 2 ص 261 : «وأما قوله* ولقد علمت لتأتین* فإنما أجری لقد علمت معنی التحقیق» اه.
علم بمعنی عرف، و ظن بمعنی اتهم، و رأی بمعنی حلم

لعلم عرفان وظنّ تهمه

تعدیه لواحد ملتزمه (1)

إذا کانت «علم» بمعنی عرف تعدّت إلی مفعول واحد ، کقولک : «علمت زیدا» أی : عرفته ، ومنه قوله تعالی : (وَاللهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً).

وکذلک إذا کانت «ظنّ» بمعنی اتّهم تعدّت إلی مفعول واحد ، کقولک : «ظننت زیدا» أی : اتّهمته ، ومنه قوله تعالی : (وَما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ) أی : بمتّهم.

* * *

ولرأی الرّؤیا انم ما لعلما

طالب مفعولین من قبل انتمی (2)

إذا کانت رأی حلمیّه (3) - أی : للرؤیا فی المنام - تعدّت إلی المفعولین کما تتعدّی إلیهما «علم» المذکوره من قبل ، وإلی هذا أشار بقوله : «ولرأی

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1352


1- «لعلم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وعلم مضاف و «عرفان» مضاف إلیه «وظن» معطوف علی علم ، وظن مضاف و «تهمه» مضاف إلیه «تعدیه» مبتدأ مؤخر «لواحد» جار ومجرور متعلق بتعدیه «ملتزمه» نعت لتعدیه.
2- «لرأی» جار ومجرور متعلق بانم ، ورأی المقصود لفظه مضاف و «الرؤیا» مضاف إلیه «انم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لانم «لعلما» جار ومجرور متعلق بانتمی «طالب» حال من علم ، وطالب مضاف و «مفعولین» مضاف إلیه «من قبل» جار ومجرور متعلق بانتمی «انتمی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من انتمی وفاعله ومتعلقاته لا محل لها صله الموصول : أی انسب لرأی الرؤیا ما انتسب لعلم حال کونه طالب مفعولین.
3- «حلمیه» هو بضم الحاء وسکون اللام أو ضمها - نسبه إلی الحلم - بوزان قفل أو عنق - وهو مصدر حلم یحلم ، مثل قتل یقتل - إذا رأی فی منامه شیئا.

الرّؤیا انم» أی : انسب لرأی التی مصدرها الرؤیا ما نسب لعلم المتعدیه إلی اثنین ؛ فعبّر عن الحلمیه بما ذکر ؛ لأن «الرؤیا» وإن کانت تقع مصدرا لغیر «رأی» الحلمیه ، فالمشهور کونها مصدرا لها (1) ، ومثال استعمال «رأی» الحلمیه متعدیه إلی اثنین قوله تعالی : (إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً) فالیاء مفعول أول ، و «أعصر خمرا» جمله فی موضع المفعول الثانی ، وکذلک قوله :

131- أبو حنش یؤرّقنی ، وطلق ، ***وعمّار ، وآونه أثالا(2)

أراهم رفقتی ، حتّی إذا ما

تجافی اللّیل وانخزل انخزالا

إذا أنا کالّذی یجری لورد

إلی آل ؛ فلم یدرک بلالا

فالهاء والمیم فی «أراهم» : المفعول الأول ، و «رفقتی» هو المفعول الثانی.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1353


1- المشهور عند علماء اللغه أنک تقول : رأیت رؤیا صالحه ، إذا کنت ترید أنک أبصرت بعینک فی حال یقظتک ، وبعض أهل اللغه یوجبون ذلک ، ولا یجیزون خلافه ، وبعضهم یجیز أن تقول : رأیت رؤیا - بالألف - وأنت ترید معنی أبصرت فی حال الیقظه ویستشهدون علی صحه ذلک بقول الراعی : فکبّر للرّؤیا وهشّ فؤاده وبشّر قلبا کان جمّا بلابله ومع أنهم جوزوا ذلک ، واستدلوا لصحته ، لیس فی مکنتهم أن یدعوا کثرته ، بل الکثیر المشهور المتعارف هو ما ذکرناه أولا ؛ ولهذا کان قول الناظم : «ولرأی الرؤیا» إشاره إلی رأی الحلمیه.
2- هذه الأبیات لعمرو بن أحمر الباهلی ، من قصیده له یندب فیها قومه ویبکیهم ، وأولها قوله : أبت عیناک إلّا أن تلحّا وتحتالا بما بهما احتیالا کأنّهما سعینا مستغیث یرجّی طالعا بهما ثقالا وهی خرزاهما ؛ فالماء یجری خلالهما ، وینسلّ انسلالا علی حیّین فی عامین شتّی فقد عنّی طلابهما وطالا فأیّه لیله تأتیک سهوا فتصبح لا تری فیهم خیالا والبیت الأول من ثلاثه الأبیات التی رواها الشارح قد استشهد به سیبویه (ج 1 ص 243) فی باب الترخیم فی غیر النداء للضروره ، وستعرف وجه ذلک فیما یلی فی الإعراب. اللغه : «تلحا» من قولهم «ألح السحاب» إذا دام مطره ، یرید أن تدوما علی البکاء «سعینا مستغیث» سعینا : مثنی سعین ، وهو تصغیر سعن - بوزن قفل - وهی القربه تقطع من نصفها لینبذ فیها ، وربما اتخذت دلوا یستقی بها ، والمستغیث : طالب الغیث وهو المطر «علی حیین» متعلق بقوله تلحا ، یقول : امتنعت عیناک عن کل شیء إلا أن یدوم بکاؤهما علی حیین «وهی» ضعف أو انشق «أبو حنش ، وطلق ، وعمار ، وأثالا» أعلام رجال «تجافی اللیل وانخزل انخزالا» کنایتان عن الظهور ، وبیان ما کان مبهما من أمر هؤلاء «آل» هو السراب وما تراه وسط النهار کأنه ماء ولیس بماء «بلالا» - بزنه - کتاب - ما تبل به حلقک من الماء وغیره «آونه» جمع أوان ، مثل زمان وأزمنه ومکان وأمکنه ، والأوان والزمان بمعنی واحد «رفقتی» بضم الراء أو کسرها - جمع رفیق «لورد» بکسر الواو وسکون الراء - إتیان الماء. الإعراب : «أبو حنش» مبتدأ ، وجمله «یؤرقنی» فی محل رفع خبر المبتدأ «وعمار» وسائر الأعلام معطوفات علی «أبو حنش». وقد رخم «أثال» فی غیر النداء ضروره ، وأصله أثاله ولم یکتف بترخیمه بحذف آخره ، بل جعل إعرابه علی الحرف المحذوف. وأبقی الحرف الذی قبله علی ما کان علیه ؛ فهو مرفوع بضمه ظاهره علی الحرف المحذوف للترخیم «أراهم» أری : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والضمیر المتصل البارز مفعول أول «رفقتی» رفقه : مفعول ثان لأری ، ورفقه مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أراهم رفقتی» حیث أعمل «أری» فی مفعولین أحدهما الضمیر البارز المتصل به ، والثانی قوله «رفقتی» ورأی بمعنی حلم : أی رأی فی منامه ، وقد أجریت مجری «علم» ، وإنما عملت مثل عملها لأن بیتهما تشابها ؛ لأن الرؤیا إدراک بالحس الباطن ؛ فلذا أجریت مجراه.

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1354

ولا تجز هنا بلا دلیل

سقوط مفعولین أو مفعول (1)

لا یجوز فی هذا الباب سقوط المفعولین ، ولا سقوط أحدهما ، إلا إذا دلّ دلیل علی ذلک.

فمثال حذف المفعولین للدلاله أن یقال : «هل ظننت زیدا قائما»؟ فتقول : «ظننت» ، التقدیر : «ظننت زیدا قائما» فحذفت المفعولین لدلاله ما قبلهما علیهما ، ومنه قوله :

132- بأیّ کتاب أم بأیّه سنّه***تری حبّهم عارا علیّ وتحسب؟(2)

أی : «وتحسب حبّهم عارا علیّ» فحذف المفعولین - وهما : «حبّهم» ، و «عارا علیّ» - لدلاله ما قبلهما علیهما. .

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1355


1- «ولا» ناهبه «تجز» فعل مضارع مجزوم بلا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «هتا» ظرف مکان متعلق بتجز «بلا دلیل» الباء حرف جر ، ولا : اسم بمعنی غیر ظهر إعرابه علی ما بعده ، بطریق العاریه ، وهو مجرور محلا بالباء ، والجار والمجرور متعلق بتجز ، ولا مضاف و «دلیل» مضاف إلیه «سقوط» مفعول به لتجز ، وسقوط مضاف و «مفعولین» مضاف إلیه «أو مفعول» معطوف علی مفعولین.
2- البیت للکمیت بن زید الأسدی ، من قصیده هاشمیه یمدح فیها آل الرسول صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، وأولها قوله : طربت ، وما شوقا إلی البیض أطرب ، ولا لعبا منّی ، وذو الشّیب یلعب؟ ولم یلهنی دار ولا رسم منزل ولم یتطرّبنی بنان مخضّب اللغه : «تری حبهم» رأی ههنا من الرأی بمعنی الاعتقاد ، مثل أن تقول : رأی أبو حنیفه حل کذا ، ویمکن أن تکون رأی العلمیه بشیء من التکلف «عارا» العار : کل خصله یلحقک بسببها عیب ومذمه ، وتقول : عیرته کذا ، ولا تقل : عیرته بکذا ، فهو یتعدی إلی المفعولین بنفسه وفی لامیه السموأل قوله ، وفیه دلاله غیر قاطعه : تعیّرنا أنّا قلیل عدیدنا فقلت لها : إنّ الکرام قلیل ومن نقله اللغه من أجاز أن تقول : عیرته بکذا ، ولکنه قلیل «وانظر شرح الحماسه 1 - 232 بتحقیقنا) «وتحسب» أی تظن ، من الحسبان. الإعراب : «بأی» جار ومجرور متعلق بقوله «تری» الآتی ، وأی مضاف و «کتاب» مضاف إلیه «أم» عاطفه «بأیه» جار ومجرور معطوف علی الجار والمجرور الأول ، وأیه مضاف ، و «سنه» مضاف إلیه «تری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حبهم» حب : مفعول أول لتری ، وحب مضاف وهم : مضاف إلیه «عارا» مفعول ثان لتری ، سواء أجعلت رأی اعتقادیه أم جعلتها علمیه ، ویجوز علی الأول جعله حالا «علی» جار ومجرور متعلق بعار ، أو بمحذوف صفه له «وتحسب» الواو عاطفه ، تحسب : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعولاه محذوفان یدل علیهما الکلام السابق ، والتقدیر «وتحسب حبهم عارا علی». الشاهد فیه : قوله «وتحسب» حیث حذف المفعولین لدلاله سابق الکلام علیهما کما أوضحناه فی الإعراب ، وبینه الشارح.

ومثال حذف أحدهما للدلاله أن یقال : «هل ظننت أحدا قائما»؟ فتقول : «ظننت زیدا» أی : ظننت زیدا قائما ، فتحذف الثانی للدلاله علیه ، ومنه قوله :

133- ولقد نزلت - فلا تظنّی غیره - ***منّی بمنزله المحبّ المکرم (1)

أی : «فلا تظنّی غیره واقعا» ف- «غیره» هو المفعول الأول ، و «واقعا» هو المفعول الثانی..

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1356


1- هذا البیت لعنتره بن شداد العبسی ، من معلقته المشهوره التی مطلعها : هل غادر الشّعراء من متردّم؟ أم هل عرفت الدّار بعد توهّم؟ اللغه : «غادر» ترک «متردم» بزنه اسم المفعول - وهو فی الأصل اسم مکان من قولک : ردمت الشیء ، إذا أصلحته ، ویروی «مترنم» بالنون - وهو صوت خفی ترجعه بینک وبین نفسک ، یربد هل أبقی الشعراء معنی إلا سبقوک إلیه؟! وهل یتهیأ لک أو لغیرک أن تجیء بشیء جدید؟ «المحب» اسم مفعول من أحب ، وهو القیاس ، ولکنه قلیل فی الاستعمال ، والأکثر أن یقال فی اسم المفعول : محبوب ، أو حبیب ، مع أنهم هجروا الفعل الثلاثی ، وفی اسم الفاعل قالوا : محب ، من الفعل المستعمل الذی هو المزید فیه. المعنی : أنت عندی بمنزله المحب المکرم ؛ فلا تظنی غیر ذلک حاصلا. الإعراب : «ولقد» الواو للقسم ، واللام للتأکید ، وقد : حرف تحقیق «نزلت» فعل وفاعل «فلا» ناهیه «تظنی» فعل مضارع مجزوم بحذف النون ، ویاء المخاطبه فاعل «غیره» غیر : مفعول أول لتظنی ، وغیر مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه ، والمفعول الثانی محذوف «منی» جار ومجرور متعلق بقوله نزلت «بمنزله» جار ومجرور متعلق أیضا بنزلت ، ومنزله مضاف ، و «المحب» مضاف إلیه «المکرم» نعت للمحب. الشاهد فیه : قوله «فلا تظنی غیره» حیث حذف المفعول الثانی اختصارا ، وذلک جائز عند جمهره النحاه ، خلافا لابن ملکون.

وهذا الذی ذکره المصنف هو الصحیح من مذاهب النحویین.

فإن لم یدلّ دلیل علی الحذف لم یجز : لا فیهما ، ولا فی أحدهما ؛ فلا تقول : «ظننت» ، ولا «ظننت زیدا» ، ولا «ظننت قائما» ترید «ظننت زیدا قائما».

* * *

یستعمل القول بمعنی الظن

وکتظنّ اجعل «تقول» إن ولی

مستفهما به ولم ینفصل (1).

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1357


1- «کتظن» جار ومجرور متعلق باجعل «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تقول» قصد لفظه : مفعول به لاجعل «إن» شرطیه «ولی» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تقول «مستفهما» مفعول به لولی «به» جار ومجرور فی موضع نائب فاعل لمستفهم ؛ لأنه اسم مفعول «ولم ینفصل» الواو للحال ، ولم : حرف نفی وجزم وقلب ، ینفصل : فعل مضارع مجزوم بلم ، وعلامه جزمه السکون ، وحرک بالکسر لأجل الروی. وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تقول ، وجمله لم ینفصل وفاعله فی محل نصب حال.

بغیر ظرف ، أو کظرف ، أو عمل

وإن ببعض ذی فصلت یحتمل (1)

القول شأنه إذا وقعت بعده جمله أن تحکی ، نحو «قال زید عمرو منطلق» ، و «تقول زید منطلق» لکن الجمله بعده فی موضع نصب علی المفعولیه.

ویجوز إجراؤه مجری الظنّ ؛ فینصب المبتدأ والخبر مفعولین ، کما تنصبهما «ظنّ».

والمشهور أن للعرب فی ذلک مذهبین ؛ أحدهما - وهو مذهب عامه العرب - أنه لا یجری القول مجری الظن إلا بشروط - ذکرها المصنف - أربعه ، وهی التی ذکرها عامه النحویین ؛ الأول : أن یکون الفعل مضارعا ؛ الثانی : أن یکون للمخاطب ، وإلیهما أشار بقوله : «اجعل نقول» فإنّ «تقول» مضارع ، وهو للمخاطب ؛ الشرط الثالث : أن یکون مسبوقا باستفهام ،

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1358


1- «بغیر» جار ومجرور متعلق بینفصل فی البیت السابق. وغیر مضاف و «ظرف» مضاف إلیه «أو» عاطفه «کظرف» الکاف اسم بمعنی مثل معطوف علی غیر ، والکاف مضاف ، وظرف : مضاف إلیه «أو» عاطفه «عمل» معطوف علی غیر «وإن» شرطیه «ببعض» جار ومجرور متعلق بفصلت الآتی. وبعض مضاف ، و «ذی» مضاف إلیه «فصلت» فصل : فعل ماض ، فعل الشرط ، والتاء ضمیر المخاطب فاعل «یحتمل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، مجزوم بالسکون ؛ لأنه جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفصل المفهوم من قوله فصلت.

وإلیه أشار بقوله : «إن ولی مستفهما به» ؛ الشرط الرابع : أن لا یفصل بینهما - أی بین الاستفهام والفعل - بغیر ظرف ، ولا مجرور ، ولا معمول الفعل ، فإن فصل بأحدها لم یضر ، وهذا هو المراد بقوله : «ولم ینفصل بغیر ظرف - إلی آخره».

فمثال ما اجتمعت فیه الشّروط قولک : «أتقول عمرا منطلقا» ؛ فعمرا : مفعول أول ، ومنطلقا : مفعول ثان ، ومنه قوله :

134- متی تقول القلص الرّواسما***یحملن أمّ قاسم وقاسما(1).

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1359


1- البیت لهدبه بن حشرم العذری ، من أرجوزه رواها غیر واحد من حمله الشعر ، ومنهم التبریزی فی شرح الحماسه (2 / 46) ولکن روایه التبریزی للبیت المستشهد به علی غیر الوجه الذی یذکره النحاه ، وروایته : لقد أرانی والغلام الحازما نزجی المطیّ ضمّرا سواهما متی یقود الذّبّل الرّواسما والجلّه النّاجیه العواهما اللغه : «القلص» بزنه کتب وسرر - جمع قلوص ، وهی الشابه الفتیه من الإبل ، وهی أول ما یرکب من إناث الإبل خاصه «الرواسم» المسرعات فی سیرهن ، مأخوذ من الرسیم ، وهو ضرب من سیر الإبل السریع «یحملن» یروی فی مکانه «یدنین» ومعناه یقربن «أم قاسم» هی کنیه امرأه ، وهی أخت زیاده بن زید العذری. المعنی : متی تظن النوق المسرعات یقربن منی من أحب أن یحملنه إلی؟ الإعراب : «متی» اسم استفهام مبنی علی السکون فی محل نصب علی الظرفیه الزمانیه ، وعامله تقول «تقول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «القلص» مفعول به أول لتقول «الرواسما» نعت للقلص «یحملن» یحمل : فعل مضارع ، ونون الإناث فاعل ، والجمله فی محل نصب مفعول ثان لتقول «أم» مفعول به لیحملن ، وأم مضاف و «قاسم» مضاف إلیه «وقاسما» معطوف علی أم قاسم. الشاهد فیه : قوله «تقول القلص یحملن» حیث أجری تقول مجری تظن ، فنصب به مفعولین الأول قوله «القلص» والثانی جمله «یحملن» کما قررناه فی الإعراب ، وذلک لاستیفائه الشروط ، ویرویه بعضهم* متی تظن ... إلخ* فلا شاهد فیه ، ولکنه دلیل علی أن «تقول» یجری مجری تظن ؛ لأنه إذا وردت روایتان فی بیت واحد ، وجاءت کلمه فی إحدی الروایتین مکان کلمه فی الروایه الأخری ، دل ذلک علی أن الکلمتین بمعنی واحد ؛ إذ لو اختلف معناهما لم یسغ لراو ولا لشاعر آخر أن یضع إحداهما مکان الأخری ؛ لئلا یفسد المعنی الذی قصد إلیه قائل البیت ؛ لأن شرط الروایه بالمعنی ألا تغیر المراد.

فلو کان الفعل غیر مضارع ، نحو «قال زید عمرو منطلق» لم ینصب القول مفعولین عند هؤلاء ، وکذا إن کان مضارعا بغیر تاء ، نحو «یقول زید عمرو منطلق» أو لم یکن مسبوقا باستفهام ، نحو «أنت تقول عمرو منطلق» أو سبق باستفهام ولکن فصل بغیر ظرف ، ولا [جارّ و] مجرور ، ولا معمول له ، نحو «أأنت تقول زید منطلق» فإن فصل بأحدها لم یضرّ ، نحو «أعندک تقول زیدا منطلقا» ، و «أفی الدّار تقول زیدا منطلقا» ، و «أعمرا تقول منطلقا» ، ومنه قوله :

135- أجهّالا تقول بنی لؤیّ ***لعمر أبیک أم متجاهلینا(1)

فبنی [لؤیّ] : مفعول أوّل ، وجهّالا : مفعول ثان. .

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1360


1- هذا البیت للکمیت بن زید الأسدی. اللغه : «أجهالا» الجهال : جمع جاهل ، ویروی فی مکانه «أنواما» وهو جمع نائم «بنو لؤی» أراد بهم جمهور قریش وعامتهم ؛ لأن أکثرهم ینتهی نسبه إلی لؤی بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر ، وهو أبو قریش کلها «متجاهلینا» المتجاهل : الذی یتصنع الجهل ویتکلفه ولیس به جهل ، والذین رووا فی صدر البیت «أنواما» یروون هنا «متناومینا» والمتناوم : الذی یتصنع النوم ، والمراد تصنع الغفله عما یجری حولهم من الأحداث. المعنی : أتظن قریشا جاهلین حین استعملوا فی ولایاتهم الیمنیین وآثروهم علی المصریین أم تظنهم عالمین بحقیقه الأمر مقدرین سوء النتائج غیر غافلین عما ینبغی العمل به. ولکنهم یتصنعون الجهل ویتکلفون الغفله لمآرب لهم فی أنفسهم؟؟. الإعراب «أجهالا» الهمزه للاستفهام ، جهالا : مفعول ثان مقدم علی عامله وعلی المفعول الأول «تقول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بنی» مفعول أول لتقول ، وبنی مضاف ، و «لؤی» مضاف إلیه «لعمر» اللام لام الابتداء ، عمر : مبتدأ ، والخبر محذوف وجوبا ، وعمر مضاف ، وأبی من «أبیک» مضاف إلیه ، وأبی مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه «أم» عاطفه «متجاهلینا» معطوف علی قوله «جهالا». الشاهد فیه : قوله «أجهالا تقول بنی لؤی» حیث أعمل «تقول» عمل «تظن» فنصب به مفعولین ، أحدهما قوله «جهالا» والثانی قوله «بنی لؤی» مع أنه فصل بین أداه الاستفهام - وهی الهمزه - والفعل. بفاصل - وهو قوله «جهالا» - وهذا الفصل لا یمنع الإعمال ؛ لأن الفاصل معمول للفعل ؛ إذ هو مفعول ثان له.

وإذا اجتمعت الشّروط المذکوره جاز نصب المبتدأ والخبر مفعولین لتقول ، نحو «أتقول زیدا منطلقا» وجاز رفعهما علی الحکایه ، نحو «أتقول زید منطلق».

* * *

وأجری القول کظنّ مطلقا

عند سلیم ، نحو «قل ذا مشفقا» (1)

أشار إلی المذهب الثانی للعرب فی القول ، وهو مذهب سلیم ؛ فیجرون القول مجری الظن فی نصب المفعولین ، مطلقا ، أی : سواء کان مضارعا ، أم غیر مضارع ، وجدت فیه الشروط المذکوره ، أم لم توجد ، وذلک

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1361


1- «أجری» فعل ماض مبنی للمجهول «القول» نائب فاعل لأجری «کظن» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من القول «مطلقا» حال ثان من القول «عند» ظرف متعلق بأجری ، وعند مضاف و «سلیم» مضاف إلیه «نحو» خبر لمبتدأ محذوف «قل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» مفعول أول لقل «مشفقا» مفعول ثان.

نحو «قل ذا مشفقا» ف- «ذا» مفعول أوّل ، و «مشفقا» مفعول ثان ، ومن ذلک قوله :

136- قالت وکنت رجلا فطینا : ***هذا لعمر الله إسرائینا(1)

ف- «هذا» : مفعول أول لقالت ، و «إسرائینا» : مفعول ثان.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1362


1- البیت لأعرابی صاد ضبا فأتی به أهله ، فقالت له امرأته «هذا لعمر الله إسرائیل» أی : هو ما مسخ من بنی إسرائیل ، ورواه الجوالیقی فی کتابه «المعرب» هکذا : وقال أهل السّوق لمّا جینا : هذا لعمر الله إسرائینا اللغه : «فطینا» وصف من الفطنه ، وتقول : فطن الرجل یفطن - بوزان علم یعلم. فطنه - بکسر فسکون - وفطانه ، وفطانیه - بفتح الفاء فیهما - وتقول أیضا : فطن یفطن بوزان قعد یقعد ، والفطنه : الفهم ، والوصف المشهور من هذه الماده فطن - بفتح فکسر - «جینا» أصله جئنا - بالهمزه - فلینه بقلب الهمزه الساکنه حرف مد من جنس حرکه ما قبلها «إسرائین» لغه فی إسرائیل ، کما قالوا : جبرین ، وإسماعین. یریدون : جبریل ، وإسماعیل. الإعراب : «قالت» قال : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «وکنت» الواو واو الحال ، کان : فعل ماض ناقص. والتاء اسمه «رجلا» خبر کان «فطینا» صفه لرجل ، والجمله من کان واسمها وخبرها فی محل نصب حال «هذا» ها : حرف تنبیه ، واسم الإشاره مفعول أول لقالت ، بمعنی ظنت «لعمر» اللام لام الابتداء ، عمر : مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، والتقدیر لعمر الله یمینی ، وعمر مضاف و «الله» مضاف إلیه ، وجمله المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب معترضه بین المفعول الأول والثانی «إسرائینا» مفعول ثان لقالت. الشاهد فیه : قوله «قالت ... هذا ... إسرائینا» حیث أعمل «قال» عمل «ظن» فنصب به مفعولین ، أحدهما : اسم الإشاره - وهو «ذا» من «هذا» والثانی «إسرائینا» هکذا قالوا. والذی حملهم علی هذا أنهم وجدوا «إسرائینا» منصوبا. وأنت لو تأملت بعض التأمل لوجدت أنه یمکن أن یکون «هذا» مبتدأ ، «إسرائینا» مضاف إلی محذوف یقع خبرا ، وتقدیر الکلام «هذا ممسوخ إسرائینا» فحذف المضاف وأبقی المضاف إلیه علی جره بالفتحه نیابه عن السکسره ؛ لأنه لا ینصرف للعلمیه والعجمه. وحذف المضاف وإبقاء المضاف إلیه علی جره جائز ، وإن کان قلیلا فی مثل ذلک ، وقد قریء فی قوله تعالی : (تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) بجر الآخره علی تقدیر مضاف محذوف یقع منصوبا مفعولا به لیرید ، والأصل : والله یرید ثواب الآخره. وهکذا خرجه ابن عصفور ، وتخریج الجماعه أولی ؛ لأن الأصل عدم الحذف ، لأن حذف المضاف وبقاء المضاف إلیه علی حاله قلیل فی هذه الحاله ، ونصب المفعولین بالقول مطلقا لغه لبعض العرب کما قرره الناظم والشارح.

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1363

أعلم و أری
ذکر الأفعال التی تنصب ثلاثه مفاعیل

إلی ثلاثه رأی وعلما

عدّوا ، إذا صارا أری وأعلما (1)

أشار بهذا الفصل إلی ما یتعدّی من الأفعال إلی ثلاثه مفاعیل ؛ فذکر سبعه أفعال : منها «أعلم ، وأری» فذکر أن أصلهما «علم ، ورأی» ، وأنهما بالهمزه یتعدّیان إلی ثلاثه مفاعیل ؛ لأنهما قبل دخول الهمزه علیهما کانا یتعدّیان إلی مفعولین ، نحو «علم زید عمرا منطلقا ، ورأی خالد بکرا أخاک» فلما دخلت علیهما همزه النّقل زادتهما مفعولا ثالثا ، وهو الذی کان فاعلا قبل دخول الهمزه ، وذلک نحو : «أعلمت زیدا عمرا منطلقا» و «أریت خالدا بکرا أخاک» ؛ فزیدا ، وخالدا : مفعول أول ، وهو الذی کان فاعلا حین قلت : «علم زید ، ورأی خالد».

وهذا هو شأن الهمزه ، وهو : أنها تصیّر ما کان فاعلا مفعولا ، فإن کان الفعل قبل دخولها لازما صار بعد دخولها متعدّیا إلی واحد ، نحو : «خرج زید ، وأخرجت زیدا» وإن کان متعدیا إلی واحد صار بعد دخولها متعدیا إلی اثنین ، نحو : «لبس زید جبّه» فتقول : «ألبست زیدا جبه» وسیأتی الکلام علیه ، وإن کان متعدیا إلی اثنین صار متعدیا إلی ثلاثه ، کما تقدم فی «أعلم ، وأری».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1364


1- «إلی ثلاثه» جار ومجرور متعلق بعدوا «رأی» مفعول به مقدم لعدوا «وعلما» معطوف علی رأی «عدوا» فعل وفاعل «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «صارا» صار : فعل ماض ناقص. وألف الاثنین اسمه «رأی» قصد لفظه : خبر صار «وأعلما» معطوف علی أری ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وهی فعل الشرط ، والجواب محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والأصل : إذا صارا أری وأعلما فقد عدوهما إلی ثلاثه مفاعیل.
ما ثبت لمفعولی علم یثبت للثانی و الثالث من مفاعیل هذه الأفعال

وما لمفعولی علمت مطلقا

للثّان والثّالث أیضا حقّقا (1)

أی : یثبت للمفعول الثانی والمفعول الثالث من مفاعیل «أعلم ، وأری» ما ثبت لمفعولی «علم ، ورأی» : من کونهما مبتدأ وخبرا فی الأصل ، ومن جواز الإلغاء والتعلیق بالنسبه إلیهما ، ومن جواز حذفهما أو حذف أحدهما إذا دلّ علی ذلک دلیل ، ومثال ذلک «أعلمت زیدا عمرا قائما» فالثانی والثالث من هذه المفاعیل أصلهما المبتدأ والخبر - وهما «عمرو قائم» - ویجوز إلغاء العامل بالنسبه إلیهما ، نحو : «عمرو أعلمت زیدا قائم» ومنه قولهم : «البرکه أعلمنا الله مع الأکابر» ف- «نا» : مفعول أول ، و «البرکه» : مبتدأ ، و «مع الأکابر» ظرف فی موضع الخبر ، وهما اللذان کانا مفعولین ، والأصل : «أعلمنا الله البرکه مع الأکابر» ، ویجوز التعلیق عنهما ؛ فتقول : «أعلمت زیدا لعمرو قائم» ومثال حذفهما للدلاله أن یقال : هل أعلمت أحدا عمرا قائما؟ فتقول : أعلمت زیدا ، ومثال حذف أحدهما للدلاله أن تقول فی هذه الصوره : «أعلمت زیدا عمرا» أی : قائما ، أو «أعلمت زیدا قائما» أی : عمرا قائما.

* * *

ما یتعدی لواحد من الأفعال یتعدی لاثنین بالهمزه، و یثبت لثانیهما ما یثبت للمفعول الثانی من مفعولی «کسا»

وإن تعدّیا لواحد بلا

همز فلاثنین به توصّلا (2).

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1365


1- «وما» اسم موصول مبتدأ «لمفعولی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما ، ومفعولی مضاف و «علمت» قصد لفظه : مضاف إلیه «مطلقا» حال من الضمیر المستتر فی الصله «للثان» جار ومجرور متعلق بحقق الآتی «والثالث» معطوف علی الثانی «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «حققا» حقق : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله من حقق ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «وإن» شرطیه «تعدیا» فعل ماض فعل الشرط ، وألف الاثنین فاعل ، «لواحد» جار ومجرور متعلق بقوله تعدیا «بلا همز» الباء حرف جر ، ولا : اسم بمعنی غیر مجرور محلا بالباء ، وقد ظهر إعرابه علی ما بعده علی طریق العاریه ، والجار والمجرور متعلق بتعدیا أیضا ، ولا مضاف و «همز» مضاف إلیه «فلاثنین» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، لاثنین : جار ومجرور متعلق بقوله توصلا الآتی «به» جار ومجرور متعلق بتوصلا أیضا «توصلا» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف مبدله من نون التوکید الخفیفه ، ویجوز أن یکون توصلا فعلا ماضیا مبنیا للمعلوم ، والألف ضمیر الاثنین عائد إلی رأی وعلم وهو فاعل توصل.

والثّان منهما کثانی اثنی کسا

فهو به فی کلّ حکم ذو ائتسا (1)

تقدّم أن «رأی ، وعلم» إذا دخلت علیهما همزه النّقل تعدّیا إلی ثلاثه مفاعیل ، وأشار فی هذین البیتین إلی أنه إنما یثبت لهما هذا الحکم إذا کانا قبل الهمزه یتعدّیان إلی مفعولین ، وأما إذا کانا قبل الهمزه یتعدّیان إلی واحد - کما إذا کانت «رأی» بمعنی أبصر ، نحو «رأی زید عمرا» و «علم» بمعنی عرف نحو «علم زید الحقّ» - فإنهما یتعدّیان بعد الهمزه إلی مفعولین ، نحو : «أریت زیدا عمرا» و «أعلمت زیدا الحقّ» والثانی من هذین المفعولین کالمفعول الثانی من مفعولی «کسا» و «أعطی» نحو «کسوت زیدا جبّه»

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1366


1- «والثان» مبتدأ «منهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال صاحبه الضمیر المستکن فی الخبر الآتی «کثانی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وثانی مضاف و «اثنی» مضاف إلیه ، واثنی مضاف ، و «کسا» قصد لفظه : مضاف إلیه «فهو» مبتدأ «به» جار ومجرور متعلق بائتسا الآتی «فی کل» جار ومجرور متعلق بائتسا أیضا ، وکل مضاف و «حکم» مضاف إلیه «ذو» خبر المبتدأ ، وذو مضاف ، و «ائتسا» مضاف إلیه ، وأصله ممدود فقصره للضروره ، والائتساء أصله بمعنی الاقتداء ، والمراد به هنا أنه مثله فی کل حکم.

و «أعطیت زیدا درهما» : فی کونه لا یصحّ الإخبار به عن الأول ؛ فلا تقول [زید الحقّ ، کما لا تقول] «زید درهم» ، وفی کونه یجوز حذفه مع الأول ، وحذف الثانی وإبقاء الأول ، وحذف الأول وإبقاء الثانی ، وإن لم یدل علی ذلک دلیل ؛ فمثال حذفهما «أعلمت ، وأعطیت» ، ومنه قوله تعالی : (فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَاتَّقی) ومثال حذف الثانی وإبقاء الأول «أعلمت زیدا ، وأعطیت زیدا» ومنه قوله تعالی : (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) ومثال حذف الأول وإبقاء الثانی نحو : «أعلمت الحقّ ، وأعطیت درهما» ومنه قوله تعالی : (حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَنْ یَدٍ وَهُمْ صاغِرُونَ) وهذا معنی قوله : «والثانی منهما - إلی آخر البیت (1)».

* * *

تتمه أفعال هذا الباب و الاستشهاد لها

وکأری السّابق نبّا أخبرا

حدّث ، أنبأ ، کذاک خبّرا (2).

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1367


1- عباره الناظم - وهی قوله «فهو به فی کل حکم ذو ائتسا» - عامه ، ولم یتعرض الشارح - رحمه الله! - فی کلامه إلی نقد هذا العموم کعادته ؛ فهذا العموم یعطی أن رأی البصریه وعلم العرفانیه إذا اتصلت بهما همزه النقل فصارا یتعدیان إلی مفعولین ، فشأن مفعولهما الثانی کشأن المفعول الثانی من مفعولی کسا ، ومن شأن المفعول الثانی من مفعولی کسا أنه لا یعلق عنه العامل ، ولکن المفعول الثانی من مفعولی رأی البصریه وعلم العرفانیه یعلق عنه العامل ؛ ومن التعلیق عنه قوله تعالی : (رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی) فأرنی هنا بصریه ، لأن إبراهیم علیه السّلام کان یطلب مشاهده کیفیه إحیاء الله تعالی الموتی. ومفعولها الأول یاء المتکلم ، ومفعولها الثانی جمله(کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی) وقد علق العامل عنها باسم الاستفهام ، ومن التعلیق قوله تعالی : (أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ؟).
2- «وکأری» الواو عاطفه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «السابق» نعت لأری «نبأ» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «أخبرا ، حدث ، أنبأ» معطوفات علی نبأ بحرف عطف مقدر «کذاک» الکاف حرف جر ، وذا : اسم إشاره مبنی علی السکون فی محل جر بالکاف ، والکاف بعده حرف خطاب ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «خبرا» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر.

تقدّم أن المصنف عدّ الأفعال المتعدیه إلی ثلاثه مفاعیل سبعه ، وسبق ذکر «أعلم ، وأری» وذکر فی هذا البیت الخمسه الباقیه ، وهی : «نبّأ» کقولک : «نبّأت زیدا عمرا قائما» ومنه قوله :

137- نبّئت زرعه - والسّفاهه کاسمها - ***یهدی إلیّ غرائب الأشعار(1).

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1368


1- هذا البیت للنابغه الذبیانی ، من کلمه له یهجو فیها زرعه بن عمرو بن حویلد ، وکان قد لقیه فی سوق عکاظ ، فأشار زرعه علی النابغه الذبیانی بأن یحمل قومه علی معاداه بنی أسد وترک محالفتهم ، فأبی النابغه ذلک ؛ لما فیه من الغدر ، فترکه زرعه ومضی ، ثم بلغ النابغه أن زرعه یتوعده ، فقال أبیاتا یهجوه فیها ، وهذا البیت الشاهد أولها. اللغه : «نبئت» أخبرت ، والنبأ کالخبر وزنا ومعنی ، ویقال : النبأ أخص من الخبر ؛ لأن النبأ لا یطلق إلا علی کل ما له شأن وخطر من الأخبار «والسفاهه کاسمها» السفاهه : الطیش وخفه الأحلام ، وأراد أن السفاهه فی معناها قبیحه کما أن اسمها قبیح «غرائب الأشعار» الغرائب : جمع غریبه ، وأراد بها ما لا یعهد مثله ، ویروی مکانه «أوابد الأشعار» والأوابد : جمع آبده ، وأصلها إسم فاعل من «أبدت الوحوش» إذا نفرت ولم تأنس. الإعراب : «نبئت» نبیء : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء التی للمتکلم نائب فاعل ، وهو المفعول الأول «زرعه» مفعول ثان «والسفاهه کاسمها» الواو واو الحال ، وما بعده جمله من مبتدأ وخبر فی محل نصب حال «یهدی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی زرعه ، والجمله من یهدی وفاعله فی محل نصب مفعول ثالث لنبیء «إلی» جار ومجرور متعلق بیهدی «غرائب» مفعول به لیهدی ، وغرائب مضاف و «الأشعار» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «نبئت زرعه ... یهدی» حیث أعمل «نبأ» فی مفاعیل ثلاثه ، أحدها النائب عن الفاعل وهو التاء ، والثانی «زرعه» والثالث جمله یهدی مع فاعله ومفعوله.

و «أخبر» کقولک : «أخبرت زیدا أخاک منطلقا» ومنه قوله :

138- وما علیک - إذا أخبرتنی دنفا***وغاب بعلک یوما - أن تعودینی؟!(1).

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1369


1- هذا البیت لرجل من بنی کلاب ، وهو من مختار أبی تمام فی دیوان الحماسه ، ولکن روایه الحماسه هکذا : وما علیک إذا خبّرتنی دنفا رهن المنیّه یوما أن تعودینا أو تجعلی نطفه فی القعب بارده وتغمسی فاک فیها ثمّ تسقینا وانظر شرح التبریزی علی الحماسه 3 - 353 بتحقیقنا. اللغه : «دنفا» بزنه کتف - هو الذی لازمه مرض العشق ، وهو وصف من الدنف - بفتح الدال والنون جمیعا - وهو المرض الملازم الذی ینهک القوی «وغاب بعلک» بعل المرأه : زوجها ، وقد رأیت أن روایه الحماسه فی مکان هذه العباره «رهن المنیه» والمنیه : الموت ، وفلان رهن کذا : أی مقید به ، یرید أنه فی حال من المرض الشدید تجعله فی سیاق الموت ، وقوله «أن تعودینی» العیاده : زیاره المریض خاصه ، ولا تقال فی زیاره غیره. الإعراب : «وما» اسم استفهام مبتدأ «علیک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «أخبرتنی» أخبر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء نائب فاعل ، وهو المفعول الأول ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول ثان لأخبر «دنفا» مفعول ثالث ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعولاته الثلاث فی محل جر بإضافه إذا إلیها «وغاب بعلک» الواو واو الحال ، وما بعده جمله من فعل وفاعل فی محل نصب حال ، وهی - عند أبی العباس المبرد - علی تقدیر «قد» أی : وقد غاب بعلک ، ویجوز أن تکون الواو للعطف ، والجمله فی محل جر بالعطف علی جمله «أخبرتنی دنفا» المجروره محلا بإضافه إذا إلیها «أن تعودینی» فی تأویل مصدر مجرور بفی محذوفه ، والتقدیر : فی عیادتی ، وحذف حرف الجر ههنا قیاس ، والجار والمجرور متعلق بخبر. الشاهد فیه : قوله «أخبرتنی دنفا» حیث أعمل «أخبر» فی ثلاثه مفاعیل : أحدها نائب الفاعل وهو تاء المخاطبه ، والثانی یاء المتکلم ، والثالث قوله «دنفا».

و «حدّث» کقولک «حدّثت زیدا بکرا مقیما» ومنه قوله :

139- أو منعتم ما تسألون ، فمن حدّ***ثتموه له علینا الولاء؟(1)

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1370


1- البیت للحارث بن حلزه الیشکری ، من معلقته المشهوره التی مطلعها : آذنتنا ببینها أسماء ربّ ثاو یملّ منه الثّواء اللغه : «منعتم ما تسألون» معناه : إن منعتم عنا ما نسألکم أن تعطوه من النصفه والإخاء والمساواه فلأی شیء کان ذلک منکم مع ما تعلمون من عزنا ومنعتنا؟ «فمن حدثتموه له علینا الولاء» یقول : من الذی بلغکم عنه أنه قد صارت له علینا الغلبه فی سالف الدهر ، وأنتم تمنون أنفسکم بأن تکونوا مثله؟ والاستفهام بمعنی النفی ، یرید لم یکن لأحد سلطان فی الزمن الغابر علینا ، ویروی «له علینا العلاء» بالعین المهمله ، من العلو ، وهو الرفعه. ویروی «الغلاء» بالغین المعجمه ، وهو الارتفاع أیضا. الإعراب : «منعتم» فعل وفاعل «ما» اسم موصول : مفعول به لمنع «تسألون» جمله من فعل ونائب فاعل لا محل لها صله الموصول «فمن» اسم استفهام مبتدأ «حدثتموه» حدث : فعل ماض مبنی للمجهول ، وتاء المخاطبین نائب فاعل ، وهاء الغائب مفعول ثان ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «له ، علینا» یتعلقان بمحذوف خبر مقدم «الولاء» مبتدأ مؤخر ، والجمله من هذا المبتدأ والخبر فی محل نصب مفعول ثالث لحدث. الشاهد فیه : قوله «حدثتموه ... له علینا الولاء» حیث أعمل «حدث» فی ثلاثه مفاعیل : أحدها نائب الفاعل ، وهو ضمیر المخاطبین ، والثانی هاء الغائب ، والثالث جمله «له علینا الولاء» کما أوضحناه فی الإعراب.

و «أنبأ» کقولک : «أنبأت عبد الله زیدا مسافرا» ومنه قوله :

140- وأنبئت قیسا ولم أبله ***کما زعموا خیر أهل الیمن (1)

و «خبّر» کقولک : «خبّرت زیدا عمرا غائبا» ومنه قوله :

141- وخبّرت سوداء الغمیم مریضه***فأقبلت من أهلی بمصر أعودها(2)

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1371


1- هذا البیت للأعشی میمون بن قیس ، من کلمه یمدح بها قیس بن قیس بن معدیکرب ، وأولها قوله : لعمرک ما طول هذا الزّمن علی المرء إلّا عناء معنّ اللغه : «معن» هو اسم فاعل من عناه - بتشدید النون - إذا أورثه العناء والمشقه «ولم أبله» تقول : بلوته أبلوه ، إذا اختبرته ، ویروی فی مکانه «ولم آته» ویذکر الرواه أن قیسا حین سمع هذا البیت قال : أو شک؟ ثم أمر بحبسه. الإعراب : «وأنبئت» أنبیء : فعل ماض مبنی للمجهول ، وتاء المتکلم نائب فاعل وهو المفعول الأول «قیسا» مفعول ثان «ولم أبله» الواو واو الحال ، وما بعده جمله من فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا ، ومفعول ، فی محل نصب حال «کما» الکاف جاره ، وما : یحتمل أن تکون موصوله مجروره المحل بالکاف ، وأن تکون مصدریه ؛ وعلی الأول فجمله «زعموا» لا محل لها صله ، وعلی الثانی تکون «ما» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف أی کزعمهم «خیر» مفعول ثالث لأنبئت ، وخیر مضاف و «أهل» مضاف إلیه ، وأهل مضاف و «الیمن» مضاف إلیه مجرور بالکسره ، وسکن لأجل الوقف. الشاهد فیه : قوله «وأنبئت قیسا ... خیر أهل الیمن» حیث أعمل أنبأ فی مفاعیل ثلاثه ، الأول تاء المتکلم الواقعه نائب فاعل ، والثانی قوله «قیسا» ، والثالث قوله «خیر أهل الیمن».
2- هذا البیت للعوام بن عقبه بن کعب بن زهیر ، وکان قد عشق امرأه من بنی عبد الله بن غطفان ، وکلف بها ، وکانت هی تجد به أیضا ، فخرج إلی مصر فی میره ، فبلغه أنها مریضه ، فترک میرته ، وکر نحوها راجعا ، وهو یقول أبیاتا أولها بیت الشاهد ، وبعده قوله : فیا لیت شعری هل تغیّر بعدنا ملاحه عینی أمّ یحیی وجیدها؟ وهل أخلقت أثوابها بعد جدّه ألا حبّذا أخلاقها وجدیدها؟ ولم یبق یا سوداء شیء أحبّه وإن بقیت أعلام أرض وبیدها (وانظر شرح التبریری علی الحماسه 3 / 344 بتحقیقنا). اللغه : «الغمیم» بفتح الغین المعجمه وکسر المیم - اسم موضع فی بلاد الحجاز ، ویقال : هو بضم الغین علی زنه التصغیر ، ویروی «ونبئت سوداء الغمیم» ویروی أیضا «ونبئت سوداء القلوب» فیجوز أن اسمها سوداء ثم أضافها إلی القلوب کما فعل ابن الدمینه فی قوله : قفی یا أمیم القلب نقض لبانه ونشک الهوی ، ثمّ افعلی ما بدا لک ویجوز أن یکون أراد أنها تحل من القلوب محل السویداء ، ویجوز أن یکون قد أراد أنها قاسیه القلب ، ولکنه جمع لأنه أراد القلب وما حوله ، أو أراد أن لها مع کل محب قلبا. ویروون عجز البیت «فأقبلت من مصر إلیها أعودها». الإعراب : «خبرت» خبر : فعل ماض مبنی للمجهول ، وتاء المتکلم نائب فاعل وهو المفعول الأول «سوداء» مفعول ثان ، وسوداء مضاف و «الغمیم» مضاف إلیه «مریضه» مفعول ثالث لخبر «فأقبلت» فعل وفاعل «من أهلی» الجار والمجرور متعلق بأقبل ، وأهل مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «بمصر» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه أو حال من أهل المضاف لیاء المتکلم «أعودها» أعود : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، وهاء : مفعول به ، والجمله فی محل نصب حال من التاء فی «أقبلت» الشاهد فیه : قوله «وخبرت سوداء الغمیم مریضه» حیث أعمل «خبر» فی ثلاثه مفاعیل ، أحدها تاء المتکلم الواقعه نائب فاعل ، والثانی قوله «سوداء الغمیم» ، والثالث قوله «مریضه» کما اتضح لک فی إعراب البیت. هذا ، وأنت لو تأملت فی جمیع هذه الشواهد التی جاء بها الشارح لهذه المسأله لوجدت الأفعال فیها کلها مبنیه للمجهول ، وقد تعدت إلی مفعولین بعد نائب الفاعل ، وبعضها تجد المفعول الثانی والمفعول الثالث فیه مفردین ، وبعضها تجد فیه المفعول الثالث جمله کبیت الحارث بن حازه (رقم 139) وشأن ما لم یذکره الشارح من الشواهد کشأن ما ذکره منها ، حتی قال شیخ الإسلام زکریا الأنصاری : «ولم یسمع تعدیها إلی ثلاثه صریحه» اه.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1372

وإنما قال المصنف : «وکأری السابق» لأنه تقدم فی هذا الباب أن «أری» تاره تتعدّی إلی ثلاثه مفاعیل ، وتاره تتعدّی إلی اثنین ، وکان قد ذکر أولا [أری] المتعدیه إلی ثلاثه ؛ فنبّه علی أن هذه الأفعال الخمسه مثل «أری» السابقه ، وهی المتعدیه إلی ثلاثه ، لا مثل «أری» المتأخره ، وهی المتعدیه إلی اثنین.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1373

الفاعل
تعریف الفاعل

الفاعل الّذی کمرفوعی «أتی

زید» «منیرا وجهه» «نعم الفتی» (1)

لما فرغ من الکلام علی نواسخ الابتداء شرع فی ذکر ما یطلبه الفعل التامّ من المرفوع - وهو الفاعل ، أو نائبه - وسیأتی الکلام علی نائبه فی الباب الذی یلی هذا الباب.

فأمّا الفاعل فهو : الاسم ، المسند إلیه فعل ، علی طریقه فعل ، أو شبهه ، وحکمه الرّفع (2) ، والمراد بالاسم : ما یشمل الصریح ، نحو : «قام زید» والمؤوّل

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1374


1- «الفاعل» مبتدأ «الذی» اسم موصول : خبر المبتدأ «کمرفوعی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «أتی زید» فعل وفاعل ، ومرفوعی مضاف ، وجمله الفعل والفاعل بمتعلقاتها فی محل جر مضاف إلیه «منیرا» حال ، وهو اسم فاعل «وجهه» وجه : فاعل بمنیر ، ووجه مضاف والضمیر مضاف إلیه «نعم الفتی» فعل وفاعل.
2- وقد ینصب الفاعل ویرفع المفعول إذا أمن اللبس ، وقد ورد عن العرب قولهم خرق الثوب المسمار ، وقولهم : کسر الزجاج الحجر. وقال الأخطل : مثل القنافذ هدّاجون قد بلغت نجران أو بلغت سوآتهم هجر وقال عمر بن أبی ربیعه المخزومی : ألم تسأل الأطلال والمتربّعا ببطن حلیّات دوارس أربعا إلی الشّری من وادی المغمّس بدّلت معالمه وبلا ونکباء زعزعا وربما نصبوا الفاعل والمفعول جمیعا ، کما قال الراجز : قد سالم الحیّات منه القدما الأفعوان والشّجاع الشّجعما وربما رفعوهما جمیعا ، کما قال الشاعر : إنّ من صاد عقعقا لمشوم کیف من صاد عقعقان وبوم وسیشیر الشارح فی مطلع باب المفعول به إلی هذه المسأله. ونتعرض هناک للکلام علیها مره أخری ، إن شاء الله تعالی. والمبیح لذلک کله اعتمادهم علی انفهام المعنی ، وهم لا یجعلون ذلک قیاسا ، ولا یطردونه فی کلامهم. وقد یجر لفظ الفاعل بإضافه المصدر ، نحو قوله تعالی : (وَلَوْ لا دَفْعُ اللهِ النَّاسَ) أو بإضافه اسم المصدر ، نحو قوله علیه الصلاه والسّلام : «من قبله الرجل امرأته الوضوء». وقد یجر الفاعل بالباء الزائده. وذلک واجب فی أفعل الذی علی صوره فعل الأمر فی باب التعجب ، نحو قوله تعالی.(أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ) ونحو قول الشاعر : أخلق بذی الصّبر أن یحظی بحاجته ومدمن القرع للابواب أن یلجا وهو کثیر غالب فی فاعل «کفی» نحو قوله تعالی : (کَفی بِاللهِ شَهِیداً) ومن القلیل فی فاعل کفی تجرده من الباء ، کما فی قول سحیم الریاحی : عمیره ودّع إن تجهّزت غازیا کفی الشّیب والإسلام للمرء ناهیا فقد جاء بفاعل «کفی» وهو قوله «الشیب» غیر مجرور بالباء. ویشذ جر الفاعل بالباء فیما عدا أفعل فی التعجب وفاعل کفی ، وذلک نحو قول الشاعر : ألم یاتیک والأنباء تنمی بما لاقت لبون بنی زیاد فالباء فی «بما» زائده ، وما : موصول اسمی فاعل یأتی ، فی بعض تخریجات هذا البیت. وقد یجر الفاعل بمن الزائده إذا کان نکره بعد نفی أو شبهه ، نحو قوله تعالی : (ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ) والفاعل حینئذ مرفوع بضمه مقدره علی الراجح ، فاحفظ ذلک کله.

به ، نحو : «بعجبنی أن تقوم» أی : قیامک.

فخرج ب- «المسند إلیه فعل» ما أسند إلیه غیره ، نحو : «زید أخوک» أو جمله ، نحو : «زید قام أبوه» أو «زید قام» أو ما هو فی قوه الجمله ، نحو : «زید قائم غلامه» أو «زید قائم» أی : هو - وخرج بقولنا «علی طریقه فعل» ما أسند إلیه فعل علی طریقه فعل ، وهو النائب عن الفاعل ، نحو : «ضرب زید».

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1375

والمراد بشبه الفعل المذکور : اسم الفاعل ، نحو : «أقائم الزّیدان» ، والصفه المشبهه ، نحو : «زید حسن وجهه» والمصدر ، نحو : «عجبت من ضرب زید عمرا» واسم الفعل ، نحو : «هیهات العقیق» والظرف والجار والمجرور ، نحو : «زید عندک أبوه» أو «فی الدار غلاماه» وأفعل التفضیل ، نحو. «مررت بالأفضل أبوه» فأبوه : مرفوع بالأفضل ، وإلی ما ذکر أشار المصنف بقوله : «کمرفوعی أتی - إلخ».

والمراد بالمرفوعین ما کان مرفوعا بالفعل أو بما یشبه الفعل ، کما تقدم ذکره ، ومثّل للمرفوع بالفعل بمثالین : أحدهما ما رفع بفعل متصرف ، نحو : «أتی زید» والثانی ما رفع بفعل غیر متصرف ، نحو : «نعم الفتی» ومثل للمرفوع بشبه الفعل بقوله : «منیرا وجهه».

* * *

حکم الفاعل التأخر عن فعله

وبعد فعل فاعل ، فإن ظهر

فهو ، وإلّا فضمیر استتر (1).

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1376


1- «وبعد» ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وبعد مضاف ، و «فعل» مضاف إلیه «فاعل» مبتدأ مؤخر «فإن» شرطیه «ظهر» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فاعل «فهو» الفاء لربط الجواب بالشرط ، هو : مبتدأ ، وخبره محذوف ، والتقدیر «فإن ظهر فهو المطلوب» مثلا ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «وإلا» الواو عاطفه ، وإن : شرطیه ، ولا : نافیه ، وفعل الشرط محذوف یدل علیه ما قبله ، والتقدیر : وإلا یظهر «فضمیر» الفاء لربط الجواب بالشرط ، ضمیر : خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : فهو ضمیر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله «استتر» مع فاعله المستتر فیه فی محل رفع صفه لضمیر. وهذا البیت یشیر إلی حکمین من أحکام الفاعل ، أولهما أن الفاعل یجب أن یکون بعد الفعل ، فلا یجوز عنده تقدیم الفاعل ، وهذا هو الذی ذکره الشارح بقوله : «حکم الفاعل التأخر عن رافعه - إلخ» وثانی الحکمین أنه لا یجوز حذف الفاعل ، بل إما أن یکون ملفوظا به ، وإما أن یکون ضمیرا مستترا ، وهذا هو الذی ذکره الشارح بقوله : «وأشار بقوله فإن ظهر - إلخ ، إلی أن الفعل وشبهه لا بد له من مرفوع» ولیس هذا الحکم مطردا ، بل له استثناء سنذکره فیما بعد (اقرأ الهامشه 1 ص 466).

حکم الفاعل التأخّر عن رافعه - وهو الفعل أو شبهه - نحو «قام الزیدان ، وزید قائم غلاماه ، وقام زید» ولا یجوز تقدیمه علی رافعه ؛ فلا تقول : «الزیدان قام» ، ولا «زید غلاماه قائم» ، ولا «زید قام» علی أن یکون «زید» فاعلا مقدّما ، بل علی أن یکون مبتدأ ، والفعل بعده رافع لضمیر مستتر ، والتقدیر «زید قام هو» وهذا مذهب البصریین ، وأما الکوفیون فأجازوا التقدیم فی ذلک کله (1)

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1377


1- استدل الکوفیون علی جواز تقدیم الفاعل علی رافعه ، بوروده عن العرب فی نحو قول الزباء : ما للجمال مشیها وئیدا أجندلا یحملن أم حدیدا فی روایه من روی «مشیها» مرفوعا ، قالوا : ما : اسم استفهام مبتدأ ، وللجمال : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، مشی : فاعل تقدم علی عامله - وهو وئیدا الآتی - ومشی مضاف والضمیر العائد إلی الجمال مضاف إلیه ، ووئیدا : حال من الجمال منصوب بالفتحه الظاهره ، وتقدیر الکلام : أی شیء ثابت للجمال حال کونها وئیدا مشیها واستدل البصریون علی أنه لا یجوز تقدیم الفاعل علی فعله بوجهین ، أحدهما : أن الفعل وفاعله کجزأین لکلمه واحده متقدم أحدهما علی الآخر وضعا ، فکما لا یجوز تقدیم عجز الکلمه علی صدرها لا یجوز تقدیم الفاعل علی فعله ، وثانیهما : أن تقدیم الفاعل یوقع فی اللبس بینه وبین المبتدأ ، وذلک أنک إذا قلت «زید قام «وکان تقدیم الفاعل جائزا لم یدر السامع أأردت الابتداء بزید والإخبار عنه بجمله قام وفاعله المستتر ، أم أردت إسناد قام المذکور إلی زید علی أنه فاعل ، وقام حینئذ خال من الضمیر؟ ولا شک أن بین الحالتین فرقا ؛ فإن جمله الفعل وفاعله تدل علی حدوث القیام بعد أن لم یکن ، وجمله المبتدأ وخبره الفعلی تدل علی الثبوت وعلی تأکید إسناد القیام لزید ، ولا یجوز إغفال هذا الفرق بادعاء أنه مما لا یتعلق به المقصود من إفاده إسناد القیام لزید علی جهه وقوعه منه ، وأنه مما یتعلق به غرض أهل البلاغه الذین یبحثون عن معان للتراکیب غیر المعانی الأولیه التی تدل علیها الألفاظ مع قطع النظر عن التقدیم والتأخیر ونحوهما. وأجابوا عما استدل به الکوفیون بأن البیت یحتمل غیر ما ذکروا من وجوه الإعراب ؛ إذ یجوز أن یکون «مشی ، مبتدأ ، والضمیر مضاف إلیه ، و «وئیدا» حال من فاعل فعل محذوف ، والتقدیر : مشیها یظهر وئیدا ، وجمله الفعل المحذوف وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، ومتی کان البیت محتملا لم یصلح دلیلا.

وتظهر فائده الخلاف فی غیر الصوره الأخیره - وهی صوره الإفراد - نحو «زید قام» ؛ فتقول علی مذهب الکوفیین : «الزیدان قام ، والزیدون قام» وعلی مذهب البصریین یجب أن تقول : «الزیدان قاما ، والزیدون قاموا» ، فتأتی بألف وواو فی الفعل ، ویکونان هما الفاعلین ، وهذا معنی قوله : «وبعد فعل فاعل».

وأشار بقوله : «فإن ظهر - إلخ» إلی أن الفعل وشبهه لا بدّ له من مرفوع (1) ، فإن ظهر فلا إضمار ، نحو «قام زید» وإن لم یظهر فهو ضمیر ، نحو «زید قام» أی : هو.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1378


1- بعض الأفعال لا یحتاج إلی فاعل ؛ فکان علی الشارح أن یستثنیه من هذا العموم ، ونحن نذکر لک ثلاثه مواضع من هذه القبیل : (الأول) الفعل المؤکد فی نحو قول الشاعر : * أتاک أتاک اللّاحقون احبس احبس* (الثانی) «کان» الزائده فی نحو قول الشاعر ، وقد أنشدناه مع نظائره فی باب کان وأخواتها عند الکلام علی مواضع زیادتها. لله درّ أنو شروان من رجل ما کان أعرفه بالدّون والسّفل بناء علی الراجح عند المحققین من أن کان الزائده لا فاعل لها. (الثالث) الفعل المکفوف بما ، نحو قلما ، وطالما ، وکثر ما ، بناء علی ما ذهب إلیه سیبویه. ومن العلماء من یزعم أن «ما» فی نحو «طالما نهیتک» مصدریه سابکه لما بعدها بمصدر هو فاعل طال ، والتقدیر : طال نهیی إیاک.
إذا کان الفاعل مثنی أو مجموعا تجرد الفعل عند جمهره العرب من علامه التثنیه و الجمع

وجرّد الفعل إذا ما أسندا

لاثنین أو جمع ک- «فاز الشّهدا» (1)

وقد یقال : سعدا ، وسعدوا ،

والفعل للظّاهر - بعد - مسند (2)

مذهب جمهور العرب أنه إذا أسند الفعل إلی ظاهر - مثنّی ، أو مجموع - وجب تجریده من علامه تدل علی التثنیه أو الجمع ، فیکون کحاله إذا أسند إلی مفرد ؛ فتقول : «قام الزیدان ، وقام الزیدون ، وقامت الهندات» ، کما تقول : «قام زید» ولا تقول علی مذهب هؤلاء : «قاما الزیدان» ،

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1379


1- «وجرد» الواو عاطفه ، جرد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الفعل» مفعول به لجرد «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «أسندا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل ، والجمله من أسند ونائب فاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «لاثنین» جار ومجرور متعلق بأسند «أو جمع» معطوف علی اثنین «کفاز الشهدا» الکاف جاره لقول محذوف ، وجمله الفعل والفاعل فی محل نصب بذلک المجرور المحذوف ، وأصل الکلام : وذلک کائن کقولک فاز الشهداء.
2- «وقد» حرف تقلیل «یقال» فعل مضارع مبنی للمجهول «سعدا وسعدوا» قصد لفظهما : نائب عن الفاعل ومعطوف علیه «والفعل» الواو للحال ، والفعل : مبتدأ «للظاهر ، بعد» متعلقان بمسند الآتی «مسند» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال.

ولا «قاموا الزیدون» ، ولا «قمن الهندات» فتأتی بعلامه فی الفعل الرافع للظاهر ، علی أن یکون ما بعد الفعل مرفوعا به ، وما اتصل بالفعل - من الألف ، والواو ، والنون. - حروف تدلّ علی تثنیه الفاعل أو جمعه ، بل علی أن یکون الاسم الظاهر مبتدأ مؤخرا ، والفعل المتقدم وما اتّصل به اسما فی موضع رفع به ، والجمله فی موضع رفع خبرا عن الاسم المتأخر.

ویحتمل وجها آخر ، وهو أن یکون ما اتصل بالفعل مرفوعا به کما تقدم ، وما بعده بدل مما اتصل بالفعل من الأسماء المضمره - أعنی الألف ، والواو ، والنون -

ومذهب طائفه من العرب - وهم بنو الحارث بن کعب ، کما نقل الصفّار فی شرح الکتاب - أن الفعل إذا أسند إلی ظاهر - مثنی ، أو مجموع - أتی فیه بعلامه تدلّ علی التثنیه أو الجمع (1) ؛ فتقول : «قاما الزیدان ، وقاموا الزیدون ، وقمن الهندات» فتکون الألف والواو والنون حروفا تدلّ علی التثنیه والجمع ، کما کانت التاء فی «قامت هند» حرفا تدلّ علی التأنیث عند جمیع العرب (2) ، والاسم الذی بعد الفعل المذکور مرفوع به ، کما ارتفعت «هند» ب- «قامت» ، ومن ذلک قوله : .

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1380


1- ولیس الإتیان بعلامه التثنیه إذا کان الفاعل مثنی أو بعلامه الجمع إذا کان الفاعل مجموعا واجبا عند هؤلاء ، بل إنهم ربما جاءوا بالعلامه ، وربما ترکوها.
2- الفرق بین علامه التأنیث وعلامه التثنیه والجمع من ثلاثه أوجه : الأول : أن لحاق علامه التثنیه والجمع لغه لجماعه من العرب بأعیانهم - یقال : هم طییء ، ویقال : هم أزدشنوءه - وأما إلحاق تاء التأنیث فلغه جمیع العرب. الثانی : أن إلحاق علامه التثنیه والجمع عند من یلحقها جائز فی جمیع الأحوال ، ولا یکون واجبا أصلا ؛ فأما إلحاق علامه التأنیث فیکون واجبا إذا کان الفاعل ضمیرا متصلا لمؤنث مطلقا ، وإذا کان الفاعل اسما ظاهرا حقیقی التأنیث ، علی ما سیأتی بیانه وتفصیله فی هذا الباب. الثالث : أن احتیاج الفعل إلی علامه التأنیث أقوی من احتیاجه إلی علامه التثنیه والجمع ؛ لأن الفاعل قد یکون مؤنثا بدون علامه ویکون الاسم مع هذا مشترکا بین المذکر والمؤنث کزید وهند ؛ فقد سمی بکل من زید وهند مذکر وسمی بکل منهما مؤنث ، فإذا ذکر الفعل بدون علامه التأنیث لم یعلم أمؤنث فاعله أم مذکر ، فأما المثنی والجمع فإنه لا یمکن فیهما احتمال المفرد.

142- تولّی قتال المارقین بنفسه ***وقد أسلماه مبعد وحمیم (1).

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1381


1- البیت لعبید الله بن قیس الرقیات ، یرثی مصعب بن الزبیر بن العوام رضی الله عنهما ، وکان عبید الله بن قیس هذا من شیعه الزبیریین ، وکان مصعب قد خرج علی الخلافه الأمویه مع أخیه عبد الله بن الزبیر ، وعبید الله بن قیس الرقیات هو الذی یقول : کیف نومی علی الفراش ولمّا تشمل الشّام غاره شعواء؟ تذهل الشّیخ عن بنیه ، وتبدی عن براها العقیله العذراء ولما قتل مصعب بن الزبیر قال کلمه یرثیه بها ، منها بیت الشاهد ، وأول رثائها قوله : لقد أورث المصرین حزنا وذلّه قتیل بدیر الجاثلیق مقیم اللغه : «المارقین» الخارجین عن الدین کما یخرج السهم من الرمیه «مبعد» أراد به الأجنبی «وحمیم» الصدیق الذی یهتم لأمر صدیقه «أسلماه» خذلاه ، ولم یعیناه. الإعراب : «تولی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی مصعب «قتال» مفعول به لتولی ، وقتال مضاف ، و «المارقین» مضاف إلیه «بنفسه» جار ومجرور متعلق بتولی ، أو الباء زائده ، ونفس : تأکید للضمیر المستتر فی تولی ، ونفس مضاف وضمیر الغائب العائد إلی مصعب مضاف إلیه «وقد» الواو للحال ، قد : حرف تحقیق «أسلماه» أسلم : فعل ماض ، والألف حرف دال علی التثنیه ، والهاء ضمیر الغائب العائد إلی مصعب مفعول به لأسلم «مبعد» فاعل أسلم «وحمیم» الواو حرف عطف ، حمیم : معطوف علی مبعد. الشاهد فیه : قوله «وقد أسلماه مبعد وحمیم» حیث وصل بالفعل ألف التثنیه مع أن الفاعل اسم ظاهر. وکان القیاس علی الفصحی أن یقول «وقد أسلمه مبعد وحمیم». وسیأتی لهذا الشاهد نظائر فی شرح الشاهدین الآتیین رقم 143 و 144.

وقوله :

143- یلوموننی فی اشتراء النّخی***ل أهلی ؛ فکلّهم یعذل (1)

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1382


1- هذا البیت من الشواهد التی لم یعینوا قائلها ، وبعده قوله : وأهل الّذی باع یلحونه کما لحی البائع الأوّل اللغه : «یلوموننی» تقول : لام فلان فلانا علی کذا یلومه لوما - بوزان قال یقول قولا - ولومه ، وملامه ، وإذا أردت المبالغه قلت : لومه - بتشدید الواو «یعذل» العذل - بفتح فسکون - هو اللوم ، وفعله من باب ضرب «یلحونه» تقول : لحا فلان فلانا یلحوه - مثل دعاه یدعوه - ولحاه یلحاه - مثل نهاه ینهاه - إذا لامه وعذله. الإعراب : «یلوموننی» فعل مضارع مرفوع بثبوت النون ، والواو حرف دال علی الجماعه ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به لیلوم «فی اشتراء» جار ومجرور متعلق بیلوم ، واشتراء مضاف ، و «النخیل» مضاف إلیه «أهلی» أهل : فاعل یلوم ، وأهل مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «فکلهم» کل : مبتدأ ، وکل مضاف ، وهم : مضاف إلیه «یعذل» فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کل الواقع مبتدأ ، والجمله من یعذل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «یلوموننی ... أهلی» حیث وصل واو الجماعه بالفعل ، مع أن الفاعل اسم ظاهر مذکور بعد الفعل ، وهذه لغه طییء ، وقیل : لغه أزد شنوءه. وبذکر النحاه مع هذا الشاهد والذی قبله قول الشاعر (وهو أبو فراس الحمدانی) : نتج الرّبیع محاسنا ألقحنها غرّ السّحائب ومثله قول «تمیم» وهو من شعراء الیتیمه : إلی أن رأیت النّجم وهو مغرّب وأقبلن رایات الصّباح من الشّرق فقد وصل کل منهما نون النسوه بالفعل ، مع أن الفاعل اسم ظاهر مذکور بعده ، وهو قوله «غر السحائب» فی الأول ، و «رایات الصباح» فی الثانی ، وکذلک قول عمرو بن ملقط : ألفیتا عیناک عند القفا أولی فأولی لک ذا واقیه فقد وصل ألف الاثنین بالفعل فی قوله «ألفیتا» مع کونه مسندا إلی المثنی الذی هو قوله «عیناک» وکذلک قول عروه بن الورد : وأحقرهم وأهونهم علیه وإن کانا له نسب وخیر فقد ألحق ألف الاثنین بالفعل فی قوله «کانا» مع کونه مسندا إلی اثنین قد عطف أحدهما علی الآخر ، وذلک قوله «نسب وخیر» ومثله قول الآخر : نسیا حاتم وأوس لدن فا ضت عطایاک یا ابن عبد العزیز ومحل الاستشهاد فی قوله «نسیا حاتم وأوس» وهذا - مع ما أنشدناه من بیت عمرو بن ملقط - یدل علی أن شأن نائب الفاعل فی هذه المسأله کشأن الفاعل ، وسیأتی لهذه المسأله شواهد أخری فی شرح الشاهد 144 الآتی.

وقوله :

144- رأین الغوانی الشّیب لاح بعارضی ***فأعرضن عنّی بالخدود النّواضر(1)».

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1383


1- البیت لأبی عبد الرحمن محمد بن عبد الله العتبی ، من ولد عتبه بن أبی سفیان. اللغه : «الغوانی» جمع غانیه ، وهی هنا التی استغنت بجمالها عن الزینه «لاح» ظهر «النواضر» الجمیله ، مأخوذ من النضره ، وهی الحسن والرواء ، والنواضر : جمع ناضر. الإعراب : «رأین» رأی : فعل ماض ، وهی هنا بصریه ، والنون حرف دال علی جماعه الإناث «الغوانی» فاعل رأی «الشیب» مفعول به لرأی «لاح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الشیب «بعارضی» الباء حرف جر ، وعارض : مجرور بالباء ، والجار والمجرور متعلق بلاح ، وعارض مضاف ، ویاء المتکلم مضاف إلیه «فأعرضن» فعل وفاعل «عنی ، بالخدود» جاران ومجروران متعلقان بأعرض «النواضر» صفه للخدود. الشاهد فیه : قوله «رأین الغوانی» فإن الشاعر قد وصل الفعل بنون النسوه فی قوله «رأین» مع ذکر الفاعل الظاهر بعده ، وهو قوله «الغوانی» کما أوضحناه فی الإعراب ، ومثله قول الآخر : فأدرکنه خالاته فخذلنه ألا إنّ عرق السّوء لا بدّ مدرک ومن شواهد المسأله الشاهد رقم 99 الذی سبق فی باب إن وأخواتها وقول الشاعر : نصروک قومی ؛ فاعتززت بنصرهم ولو أنّهم خذلوک کنت ذلیلا فقد ألحق علامه جمع الذکور - وهی الواو - بالفعل فی قوله «نصروک» مع أن هذا الفعل مسند إلی فاعل ظاهر بعده ، وهو قوله «قومی». وقد ورد فی الحدیث کثیر علی هذه اللغه ؛ فمن ذلک ما جاء فی حدیث وائل بن حجر «ووقعتا رکبتاه قبل أن تقعا کفاه» وقوله «یخرجن العواتق وذوات الخدود» وقوله «یتعاقبون فیکم ملائکه باللیل وملائکه بالنهار» وسنتکلم علی هذا الحدیث الأخیر بعد هذا کلاما خاصا (انظر الهامشه 1 فی ص 473) ؛ لأن ابن مالک یسمی هذه اللغه «لغه یتعاقبون فیکم ملائکه».

ف- «مبعد وحمیم» مرفوعان بقوله «أسلماه» والألف فی «أسلماه» حرف یدلّ علی کون الفاعل اثنین ، وکذلک «أهلی» مرفوع بقوله «یلوموننی» والواو حرف یدلّ علی الجمع ، و «الغوانی» مرفوع ب- «رأین» والنون حرف یدلّ علی جمع المؤنث ، وإلی هذه اللغه أشار المصنف بقوله : «وقد یقال سعدا وسعدوا - إلی آخر البیت».

ومعناه أنه قد یؤتی فی الفعل المسند إلی الظاهر بعلامه تدلّ علی التثنیه ، أو الجمع ؛ فأشعر قوله «وقد یقال» بأن ذلک قلیل ، والأمر کذلک.

وإنما قال : «والفعل للظاهر بعد مسند» لینبه علی أن مثل هذا الترکیب

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1384

إنما یکون قلیلا إذا جعلت الفعل مسندا إلی الظاهر الذی بعده ، وأما إذا جعلته مسندا إلی المتصل به - من الألف ، والواو ، والنون - وجعلت الظاهر مبتدأ ، أو بدلا من الضمیر ؛ فلا یکون ذلک قلیلا ، وهذه اللغه القلیله هی التی یعبر عنها النحویون بلغه «أکلونی البراغیث» ، ویعبّر عنها المصنف فی کتبه بلغه «یتعاقبون فیکم ملائکه باللّیل وملائکه بالنّهار» (1) ، ف- «البراغیث» فاعل «أکلونی» و «ملائکه» فاعل «یتعاقبون» هکذا زعم المصنف.

* * *

إذا دل دلیل علی الفعل جاز حذفه

ویرفع الفاعل فعل أضمرا

کمثل «زید» فی جواب «من قرا»؟ (2).

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1385


1- قد استشهد ابن مالک علی هذه اللغه بهذا الحدیث ، وذلک علی اعتبار أن الواو فی «یتعاقبون» علامه جمع الذکور ، و «ملائکه» وهو الفاعل مذکور بعد الفعل المتصل بالواو ، وقد تکلم علی هذا الاستدلال قوم ، من المؤلفین ، وقالوا : إن هذه الجمله قطعه من حدیث مطول ، وقد روی هذه القطعه مالک رضی الله عنه فی الموطأ ، وأصله «إن لله ملائکه یتعاقبون فیکم : ملائکه باللیل ، وملائکه بالنهار» فإذا نظرت إلی الحدیث المطول کانت الواو فی «یتعاقبون» لیست علامه علی جمع الذکور ، ولکنها ضمیر جماعه الذکور ، وهی فاعل ، وجمله الفعل وفاعله صفه لملائکه الوافع اسم إن ، و «ملائکه» المرفوع بعده لیس فاعلا ، ولکنه من جمله مستأنفه القصد منها تفصیل ما أجمل أولا ، فهو خبر مبتدأ محذوف ، ولورود هذا الکلام علی هذا الاستدلال تجد الشارح یقول فی آخر تقریره : «هکذا زعم المصنف» یرید أن یبرأ من تبعته ، ولقائل أن یقول : إن الاستدلال بالقطعه التی رواها مالک بن أنس فی الموطأ ، بدون التفات إلی الحدیث المطول المروی فی روایه أخری.
2- «ویرفع» فعل مضارع «الفاعل» مفعول به لیرفع «فعل» فاعل یرفع «أضمرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل ، والجمله من أضمر ونائب فاعله فی محل رفع صفه لفعل «کمثل» الکاف زائده ، مثل : خبر لمبتدأ محذوف «زید» فاعل بفعل محذوف ، والتقدیر : قرأ زید «فی جواب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من زید «من» اسم استفهام مبتدأ «قرا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الاستفهامیه الواقعه مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

إذا دلّ دلیل علی الفعل جاز حذفه ، وإبقاء فاعله ، کما إذا قیل لک : «من قرأ»؟ فتقول : «زید» التقدیر : «قرأ زید» وقد یحذف الفعل وجوبا ، کقوله تعالی : (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ) ف- «أحد» فاعل بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر «وإن استجارک [أحد استجارک]» ، وکذلک کل اسم مرفوع وقع بعد «إن» أو «إذا» فإنه مرفوع بفعل محذوف وجوبا ، ومثال ذلک فی «إذا» قوله تعالی : (إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ) ف- «السماء» فاعل بفعل محذوف ، والتقدیر «إذا انشقّت السّماء انشقّت» وهذا مذهب جمهور النحویین (1) ، وسیأتی الکلام علی هذه المسأله فی باب الاشتغال ، إن شاء الله تعالی.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1386


1- خلاصه القول فی هذه المسأله أن فیها ثلاثه مذاهب : أولها : مذهب جمهور البصریین ، وحاصله أن الاسم المرفوع بعد إن وإذا الشرطیتین فاعل بفعل محذوف وجوبا یفسره الفعل المذکور بعده ، وهو الذی قرره الشارح. والمذهب الثانی : مذهب جمهور النحاه الکوفیین ، وحاصله أن هذا الاسم المرفوع بعد إن وإذا الشرطیتین فاعل بنفس الفعل المذکور بعده ، ولیس فی الکلام محذوف یفسره. المذهب الثالث : مذهب أبی الحسن الأخفش ، وحاصله أن الاسم المرفوع بعد إن وإذا الشرطیتین مبتدأ ، وأن الفعل المذکور بعده مسند إلی ضمیر عائد علی ذلک الاسم ، والجمله من ذلک الفعل وفاعله المضمر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، فلا حذف ولا تقدیم ولا تأخیر. فأما سبب هذا الاختلاف فیرجع إلی أمرین : الأمر الأول : هل یجوز أن تقع الجمله الاسمیه بعد أدوات الشرط ؛ فالجمهور من الکوفیین والبصریین علی أنه لا یجوز ذلک ، ولو وقع فی الکلام ما ظاهره ذلک فهو مؤول بتقدیر الفعل متصلا بالأداه ، غیر أن البصریین قالوا : الفعل المقدر اتصاله بالأداه ، فعل محذوف یرشد إلیه الفعل المذکور ، وأما الکوفیون فقالوا : الفعل المقدر اتصاله بالأداه هو نفس الفعل المذکور بعد الاسم. وذهب أبو الحسن الأخفش إلی أنه یجوز فی إن وإذا خاصه - من دون سائر أدوات الشرط - أن تقع بعدهما الجمل الاسمیه ، وعلی هذا لسنا فی حاجه إلی تقدیر محذوف ، ولا إلی جعل الکلام علی التقدیم والتأخیر. والأمر الثانی : هل یجوز أن یتقدم الفاعل علی فعله؟ فذهب الکوفیون إلی جواز ذلک ؛ ولهذا جعلوا الاسم المرفوع بعد الأداتین فاعلا بذلک الفعل المتأخر ، وذهب جمهور البصریین إلی أن الفاعل لا یجوز أن یتقدم علی رافعه - فعلا کان هذا الرافع أو غیر فعل - فلهذا اضطروا إلی تقدیر فعل محذوف یفسره الفعل المذکور لیرتفع به ذلک الاسم. وقد نسب جماعه من متأخری المؤلفین - کالعلامه الصبان - مذهب الأخفش إلی الکوفیین. والصواب ما قدمنا ذکره وبعد ، فانظر ما یأتی لنا تحقیقه فی شرح الشاهد 157
یؤنث الفعل إذا کان الفاعل مؤنثا

وتاء تأنیث تلی الماضی ، إذا

کان لأنثی ، ک- «أبت هند الأذی» (1)

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1387


1- «وتاء» مبتدأ ، وتاء مضاف ، و «تأنیث» مضاف إلیه «تلی» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی تاء تأنیث ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «الماضی» مفعول به لتلی «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «کان» فعل ماض ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الماضی ، وخبره محذوف «لأنثی» جار ومجرور متعلق بخبر «کان» المحذوف ، أی إذا کان مسندا لأنثی «کأبت هند الأذی» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کاتن کقولک ؛ وما بعد الکاف فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله فی محل نصب بذلک المقول المحذوف.

إذا أسند الفعل الماضی إلی مؤنّث لحقته تاء ساکنه تدلّ علی کون الفاعل مؤنثا ، ولا فرق فی ذلک بین الحقیقیّ والمجازیّ ، نحو «قامت هند ، وطلعت الشمس» ، لکن لها حالتان : حاله لزوم ، وحاله جواز ، وسیأتی الکلام علی ذلک.

* * *

یجب تأنیث الفعل فی موضعین

وإنّما تلزم فعل مضمر

متّصل ، أو مفهم ذات حر (1)

تلزم تاء التأنیث الساکنه الفعل الماضی فی موضعین :

أحدهما : أن یسند الفعل إلی ضمیر مؤنث متصل ، ولا فرق فی ذلک بین المؤنث الحقیقیّ والمجازیّ ؛ فتقول : «هند قامت ، والشّمس طلعت» ، ولا تقول : «قام» ولا «طلع» فإن کان الضمیر منفصلا لم یؤت بالتاء ، نحو «هند ما قام الّا هی».

الثانی : أن یکون الفاعل ظاهرا حقیقی التأنیث ، نحو «قامت هند» وهو المراد بقوله «أو مفهم ذات حر» وأصل حر حرح ، فحذفت لام الکلمه.

وفهم من کلامه أن التاء لا تلزم فی غیر هذین الموضعین ؛ فلا تلزم فی المؤنث

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1388


1- «وإنما» حرف دال علی الحصر «تلزم» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی تاء التأنیث «فعل» مفعول به لتلزم ، وفعل مضاف ، و «مضمر» مضاف إلیه «متصل» نعت لمضمر «أو مفهم» معطوف علی مضمر ، وفاعل مفهم ضمیر مستتر فیه ؛ لأنه اسم فاعل «ذات» مفعول به لمفهم ، وذات مضاف ، و «حر» مضاف إلیه.

المجازیّ الظاهر ؛ فتقول : «طلع الشمس ، وطلعت الشمس» ولا فی الجمع ، علی ما سیأتی تفصیله.

* * *

وقد یبیح الفصل ترک التّاء ، فی

نحو «أتی القاضی بنت الواقف» (1)

إذا فصل بین الفعل وفاعله المؤنث الحقیقی بغیر «إلا» جاز إثبات التاء وحذفها ، والأجود الإثبات ؛ فتقول : «أتی القاضی بنت الواقف» والأجود «أتت» وتقول : «قام الیوم هند» والأجود «قامت».

* * *

قد تحذف تاء التأنیث من الفعل المسند لفاعل مؤنث من غیر فصل بینهما

والحذف مع فصل بإلّا فضّلا ،

ک- «ما زکا إلّا فتاه ابن العلا» (2)

وإذا فصل بین الفعل والفاعل المؤنث ب- «إلّا» لم یجز إثبات التاء عند الجمهور ؛ فتقول : «ما قام إلّا هند ، وما طلع إلا الشّمس» ولا یجوز

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1389


1- «وقد» حرف تقلیل «یبیح» فعل مضارع «الفصل» فاعل یبیح «ترک» مفعول به لیبیح ، وترک مضاف ، و «التاء» مضاف إلیه «فی نحو» جار ومجرور متعلق بیبیح «أتی» فعل ماض «القاضی» مفعول به مقدم علی الفاعل «بنت» فاعل أتی مؤخر عن المفعول ، وبنت مضاف ، «الواقف» مضاف إلیه ، وجمله الفعل وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه نحو إلیها.
2- «والحذف» مبتدأ «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی «فضلا» الآتی ، ومع مضاف ، و «فصل» مضاف إلیه «بإلا» جار ومجرور متعلق بفصل «فضلا» فضل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحذف ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «کما» الکاف جاره لقول محذوف ، وما : نافیه «ره» فعل ماض «إلا» أداه استثناء ملغاه «فتاه» فاعل زکا وفتاه مضاف و «ابن» مضاف إلیه. وابن مضاف ، و «العلا» مضاف إلیه.

«ما قامت إلّا هند» ، ولا «ما طلعت إلّا الشّمس» ، وقد جاء فی الشعر کقوله :

145- * وما بقیت إلّا الضّلوع الجراشع*(1)

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1390


1- هذا عجز بیت لذی الرمه - غیلان بن عقبه - وصدره : * طوی النّحز والأجراز ما فی غروضها* وهذا البیت من قصیده له طویله ، أولها قوله : أمنزلتی میّ ، سلام علیکما! هل الأزمن الّلائی مضین رواجع؟ وهل یرجع التّسلیم أو یکشف العمی ثلاث الأثافی والدّیار البلاقع؟ اللغه : «النحز» - بفتح فسکون - الدفع ، والنخس ، والسوق الشدید «والأجراز» جمع : جرز - بزنه سبب أو عنق - وهی الأرض الیابسه لا نبات فیها «غروضها» جمع غرض - بفتح أوله - وهو للرحل بمنزله الحزام للسرج ، والبطان للقتب ، وأراد هنا ما تحته ، وهو بطن الناقه وما حوله ، بعلاقه المجاوره «الجراشع» جمع جرشع - بزنه قنفذ - وهو المنتفخ. المعنی : یصف ناقته بالکلال والضمور والهزال مما أصابها من توالی السوق ، والسیر فی الأرض الصلبه ، حتی دق ما تحت غرضها ، ولم یبق إلا ضلوعها المنتفخه ، فکأنه یقول : أصاب هذه الناقه الضمور والهزال والطوی بسبب شیئین : أولهما استحثائی لها علی السیر بدفعها وتخسها ، والثانی أنها ترکض فی أرض یابسه صلبه لیس بها نبات ، وهی مما یشق السیر فیه. الإعراب : «طوی» فعل ماض «النحز» فاعل «والأجراز» معطوف علی الفاعل «ما» اسم موصول : مبنی علی السکون فی محل نصب مفعول به لطوی «فی غروضها» الجار والمجرور متعلق بمحذوف صله الموصول ، وغروض مضاف ، وها : ضمیر عائد إلی الناقه مضاف إلیه «فما» نافیه «بقیت» بقی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «إلا» أداه استثناء ملغاه «الضلوع» فاعل بقیت «الجراشع» صفه للضلوع. الشاهد فیه : قوله «فما بقیت إلا الضلوع» حیث أدخل تاء التأنیث علی الفعل ؛ لأن فاعله مؤنث ، مع کونه قد فصل بین الفعل والفاعل بإلا ، وذلک - عند الجمهور - مما لا یجوز فی غیر الشعر. ومثل هذا الشاهد قول الراجز : ما برئت من ریبه وذمّ فی حربنا إلا بنات العمّ

فقول المصنف : «إن الحذف مفضّل علی الإثبات» یشعر بأن الإثبات - أیضا - جائز ، ولیس کذلک (1) ؛ لأنه إن أراد به أنه مفضّل علیه باعتبار أنه ثابت فی النثر والنظم ، وأن الإثبات إنما جاء فی الشعر ؛ فصحیح ، وإن أراد أن الحذف أکثر من الإثبات فغیر صحیح ؛ لأن الإثبات قلیل جدا.

* * *

ولحذف قد یأتی بلا فصل ، ومع

ضمیر ذی المجاز فی شعر وقع (2)

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1391


1- إن الذی ذکره الشارح تجن علی الناظم ، وإلزام له بمذهب معین قد لا یکون ذهب إلیه فی هذا الکتاب ، وذلک بأن هذه المسأله خلافیه بین علماء النحو ، فمنهم من ذهب إلی أن لحاق تاء التأنیث وعدم لحاقها جائزان إذا فصل بین الفعل وفاعله المؤنث بإلا ، ومع جواز الأمرین حذف التاء أفضل. وهذا هو الذی یصح أن یحمل علیه کلام الناظم ؛ لأنه صریح الدلاله علیه. ومن العلماء من ذهب إلی أن حذف التاء فی هذه الحاله أمر واجب لا یجوز العدول عنه إلا فی ضروره الشعر ؛ من أجل أن الفاعل علی التحقیق لیس هو الاسم الواقع بعد إلا ، ولکنه اسم مذکر محذوف ، وهو المستثنی منه ؛ فإذا قلت «لم یزرنی إلا هند» فإن أصل الکلام : لم یزرنی أحد إلا هند ، وأنت لو صرحت بهذا المحذوف علی هذا التقدیر لم یکن لک إلا حذف التاء ؛ لأن الفاعل مذکر ، وهذا هو الذی یرید الشارح أن یلزم به الناظم ؛ لأنه مذهب الجمهور ، وهو إلزام ما لا یلزم ، علی أن لنا فی هذا التعلیل وفی ترتیب الحکم علیه کلاما لا تتسع له هذه العجاله.
2- «والحذف» مبتدأ ، وجمله «قد یأتی» وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «بلا فصل» جار ومجرور متعلق بیأتی «ومع» الواو عاطفه أو للاستئناف ، مع ظرف متعلق بوقع الآتی ، ومع مضاف ، و «ضمه» مضاف إلیه. وضمیر مضاف و «ذی» بمعنی صاحب : مضاف إلیه ، وذی مضاف و «المجاز» مضاف إلیه «فی شعر» جار ومجرور متعلق بوقع الآتی «وقع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحذف ، وتقدیر البیت : وحذف تاء التأنیث من الفعل المسند إلی مؤنث قد یجیء فی کلام العرب من غیر فصل بین الفعل وفاعله ، وقد وقع ذلک الحذف فی الشعر مع کون الفاعل ضمیرا عائدا إلی مؤنث مجازی التأنیث.

قد تحذف التاء من الفعل المسند إلی مؤنث حقیقی من غیر فصل ، وهو قلیل جدا ، حکی سیبویه : «قال فلانه» ، وقد تحذف التاء من الفعل المسند إلی ضمیر المؤنث المجازیّ ، وهو مخصوص بالشعر ، کقوله :

146- فلا مزنه ودقت ودقها***ولا أرض أبقل إبقالها(1)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1392


1- البیت لعامر بن جوین الطائی ، کما نسب فی کتاب سیبویه (1 - 240) وفی شرح شواهده للأعلم الشنتمری. اللغه : «المزنه» السحابه المثقله بالماء «الودق» المطر ، وفی القرآن الکریم (فتری الودق یخرج من خلاله) «أبقل» أنبت البقل ، وهو النبات. الإعراب : «فلا» نافیه تعمل عمل لیس «مزنه» اسمها ، وجمله «ودقت» وفاعله المستتر العائد إلی مزنه فی محل نصب خبر لا «ودقها» ودق : منصوب علی المفعولیه المطلقه ، وودق مضاف وها : مضاف إلیه «ولا» الواو عاطفه لجمله علی جمله ، ولا : نافیه للجنس تعمل عمل إن «أرض» اسم لا ، وجمله «أبقل» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبرها «إبقالها» إبقال : مفعول مطلق ، وإبقال مضاف وضمیر الغائبه فی محل جر مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «ولا أرض أبقل» حیث حذف تاء التأنیث من الفعل المسند إلی ضمیر المؤنث ، وهذا الفعل هو «أبقل» وهو مسند إلی ضمیر مستتر یعود إلی الأرض ، وهی مؤنثه مجازیه التأنیث ، ویروی : * ولا أرض أبقلت أبقالها* بنقل حرکه الهمزه من «إبقالها» إلی التاء فی «أبقلت» وحینئذ لا شاهد فیه. ومثل هذا البیت قول الأعشی میمون بن قیس : فإمّا ترینی ولی لمّه فإنّ الحوادث أودی بها ومحل الاستشهاد منه قوله «أودی بها» حیث لم یلحق تاء التأنیث بالفعل الذی هو قوله «أودی» مع کونه مسندا إلی ضمیر مستتر عائد إلی اسم مؤنث وهو الحوادث الذی هو جمع حادثه ، وقد عرفت أن الفعل إذا أسند إلی ضمیر راجع إلی مؤنث وجب تأنیثه ، سواء أکان مرجعه حقیقی التأنیث ، أم کان مرجع الضمیر مجازی التأنیث ، وترک التاء حینئذ مما لا یجوز ارتکابه إلا فی ضروره الشعر ، فلما اضطر الشاعر فی بیت الشاهد وفیما أنشدناه من قول الأعشی - علی الروایه المشهوره - حذف علامه التأنیث من الفعل.

والتّاء مع جمع - سوی السّالم من

مذکّر - کالتّاء مع إحدی اللبن (1)

والحذف فی «نعم الفتاه» استحسنوا

لأنّ قصد الجنس فیه بیّن (2)

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1393


1- «والتاء» مبتدأ «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال منه ، أو من الضمیر المستتر فی خبره ، ومع مضاف ، و «جمع» مضاف إلیه «سوی» نعت لجمع ، وسوی مضاف و «السالم» مضاف إلیه «من مذکر» جار ومجرور متعلق بالسالم «کالتاء» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من التاء المجرور بالکاف ، ومع مضاف و «إحدی» مضاف إلیه ، وإحدی مضاف و «اللبن» مضاف إلیه.
2- «والحذف» بالنصب : مفعول مقدم لاستحسنوا «فی نعم الفتاه» جار ومجرور بقصد اللفظ متعلق بالحذف أو باستحسنوا «استحسنوا» فعل وفاعل «لأن» اللام حرف جر ، أن : حرف توکید ونصب «قصد» اسم أن. وقصد مضاف و «الجنس» مضاف إلیه «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله بین الآتی «بین» خبر «أن» وأن مع ما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور باللام ، والجار والمجرور متعلق بقوله استحسنوا ، وتقدیر الکلام : استحسنوا الحذف فی «نعم الفتاه» لظهور قصد الجنس فیه ، ویجوز أن یکون الحذف بالرفع مبتدأ ، وجمله «استحسنوا» خبره ، والرابط محذوف ، والتقدیر : الحذف استحسنوه إلخ ، وهذا الوجه ضعیف ؛ لاحتیاجه إلی التقدیر ، وسیبویه یأبی مثله.
إسناد الفعل إلی ما یدل علی جمع

إذا أسند الفعل إلی جمع : فإما أن یکون جمع سلامه لمذکر ، أولا ؛ فإن کان جمع سلامه لمذکر لم یجز اقتران الفعل بالتاء ؛ فتقول : «قام الزیدون» ، ولا یجوز «قامت الزیدون» (1) ، وإن لم یکن جمع سلامه لمذکر - بأن کان

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1394


1- الأشیاء التی تدل علی معنی الجمع سته أشیاء ، الأول : اسم الجمع نحو قوم ورهط ونسوه ، والثانی : اسم الجنس الجمعی نحو روم وزنج وکلم ، والثالث : جمع التکسیر لمذکر نحو رجال وزیود ، والرابع : جمع التکسیر لمؤنث نحو هنود وضوارب ، والخامس : جمع المذکر السالم نحو ازیدین والمؤمنین والبنین ، والسادس : جمع المؤنث السالم نحو الهندات والمؤمنات والبنات ، وللعلماء فی الفعل المسند إلی هذه الأشیاء ثلاثه مذاهب : المذهب الأول : مذهب جمهور الکوفیین ، وهو أنه یجوز فی کل فعل أسند إلی شیء من هذه الأشیاء السته أن یؤتی به مؤنثا وأن یؤتی به مذکرا ، والسر فی هذا أن کل واحد من الأشیاء السته یجوز أن یؤول بالجمع فیکون مذکر المعنی ، فیؤتی بفعله خالیا من علامه التأنیث ، وأن یؤول بالجماعه فیکون مؤنث المعنی ، فیؤتی بفعله مقترنا بعلامه التأنیث ؛ فنقول علی هذا : جاء القوم ، وجاءت القوم ، وفی الکتاب العزیز (وقال نسوه فی المدینه) وتقول : زحف الروم ، وزحفت الروم ، وفی الکتاب الکریم : (غُلِبَتِ الرُّومُ) وتقول. جاء الرجال ، وجاءت الرجال. وتقول : جاء الهنود ، وجاءت الهنود ، وتقول جاء الزینبات ، وجاءت الزینبات ، وفی التنزیل. (إِذا جاءَکَ الْمُؤْمِناتُ) وقال عبده بن الطییب من قصیده له : فبکی بناتی شجوهنّ وزوجتی والظّاعنون إلیّ ، ثمّ تصدّعوا وتقول : جاء الزیدون ، وجاءت الزیدون ، وفی التنزیل. (آمنت أنه لا إله إلا الذی آمنت به بنو إسرائیل) وقال قریط بن أنیف أحد شعراء الحماسه : لو کنت من مازن لم تستبح إبلی بنو اللّقیطه من ذهل بن شیبانا والمذهب الثانی : مذهب أبی علی الفارسی ، وخلاصته أنه یجوز الوجهان فی جمیع هذه الأنواع ، إلا نوعا واحدا ، وهو جمع المذکر السالم ؛ فإنه لا یجوز فی الفعل الذی یسند إلیه إلا التذکیر ، وأنت لو تأملت فی کلام الناظم لوجدته بحسب ظاهره مطابقا لهذا المذهب ، لأنه لم یستثن إلا السالم من جمع المذکر. والمذهب الثالث : مذهب جمهور البصریین ، وخلاصته أنه یجوز الوجهان فی أربعه أنواع ، وهی : اسم الجمع ، واسم الجنس الجمعی ، وجمع التکسیر لمذکر ، وجمع التکسیر لمؤنث ؛ وأما جمع المذکر السالم فلا یجوز فی فعله إلا التذکیر ، وأما جمع المؤنث السالم فلا یجوز فی فعله إلا التأنیث ، وقد حاول جماعه من الشراح کالأشمونی أن یحملوا کلام الناظم علیه ؛ فزعموا أن الکلام علی نیه حذف الواو والمعطوف بها ، وأن أصل الکلام «سوی السّالم من جمع مذکر ومن جمع مؤنث» ولکن شارحنا رحمه الله لم یتکلف هذا التکلف ؛ لأنه رأی أن لظاهر الکلام محملا حسنا ، وهو أن یوافق مذهب أبی علی الفارسی ، فاحفظ هذا التحقیق واحرص علیه ؛ فإنه نفیس دقیق قلما تعثر علیه مشروحا مستدلا له فی یسر وسهوله.

جمع تکسیر لمذکر کالرّجال ، أو لمؤنث کالهنود ، أو جمع سلامه لمؤنث کالهندات - جاز إثبات التاء وحذفها ؛ فتقول : «قام الرجال ، وقامت الرجال ، وقام الهنود ، وقامت الهنود ، وقام الهندات ، وقامت الهندات» ؛ فإثبات التاء لتأوّله بالجماعه ، وحذفها لتأوّله بالجمع.

وأشار بقوله : «کالتاء مع إحدی اللّبن» إلی أن التاء مع جمع التکسیر ، وجمع السلامه لمؤنث ، کالتاء مع [الظاهر] المجازیّ التأنیث کلبنه ؛ فکما تقول : «کسرت اللّبنه ، وکسر اللّبنه» تقول : «قام الرجال ، وقامت الرجال» وکذلک باقی ما تقدم.

وأشار بقوله : «والحذف فی نعم الفتاه - إلی آخر البیت» إلی أنه یجوز فی «نعم» وأخواتها - إذا کان فاعلها مؤنثا - إثبات التاء وحذفها ، وإن کان مفردا مؤنثا حقیقیّا ؛ فتقول : «نعم المرأه هند ، ونعمت المرأه هند» وإنما جاز ذلک لأن فاعلها مقصود به استغراق الجنس ، فعومل معامله جمع التکسیر فی جواز إثبات التاء وحذفها ، لشبهه به فی أن المقصود به متعدّد ،

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1395

ومعنی قوله «استحسنوا» أن الحذف فی هذا ونحوه حسن ، ولکن الإثبات أحسن منه.

* * *

الأصل فی الفاعل أن یلی الفعل و یعقبه المفعول، و قد یخالف ذلک الأصل

والأصل فی الفاعل أن یتّصلا

والأصل فی المفعول أن ینفصلا (1)

وقد یجاء بخلاف الأصل ،

وقد یجی المفعول قبل الفعل (2)

الأصل أن یلی الفاعل الفعل من غیر أن یفصل بینه وبین الفعل فاصل ؛ لأنه کالجزء منه ، ولذلک یسکّن له آخر الفعل : إن کان ضمیر متکلم ، أو مخاطب ، نحو «ضربت ، وضربت» ، وإنما سکنوه کراهه توالی أربع متحرکات ، وهم إنما یکرهون ذلک فی الکلمه الواحده ؛ فدلّ ذلک علی أن الفاعل مع فعله کالکلمه الواحده.

والأصل فی المفعول أن ینفصل من الفعل : بأن یتأخر عن الفاعل ، ویجوز تقدیمه علی الفاعل إن خلا مما سیذکره ؛ فتقول «ضرب زیدا عمرو» ، وهذا معنی قوله : «وقد یجاء بخلاف الأصل».

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1396


1- «والأصل» مبتدأ «فی الفاعل» جار ومجرور متعلق بالأصل «أن» مصدریه «یتصلا» فعل مضارع منصوب بأن ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الفاعل ، و «أن» ومنصوبها فی تأویل مصدر مرفوع خبر المبتدأ «والأصل فی المفعول أن ینفصلا» مثل الشطر السابق تماما ، وتقدیر الکلام : والأصل فی الفاعل اتصاله بالفعل ، والأصل فی المفعول انفصاله من الفعل بالفاعل.
2- «وقد» حرف تقلیل «یجاء» فعل مضارع مبنی للمجهول «بخلاف» جار ومجرور فی موضع نائب فاعل لیجاء ، وخلاف مضاف ، و «الأصل» مضاف إلیه «وقد» حرف تقلیل «یجی» فعل مضارع «المفعول» فاعل یجی «قبل» ظرف متعلق بمحذوف حال من المفعول ، وقبل مضاف ، و «الفعل» مضاف إلیه.

وأشار بقوله : «وقد یجی المفعول قبل الفعل» إلی أن المفعول قد یتقدم علی الفعل ، وتحت هذا قسمان :

أحدهما : ما یجب تقدیمه ، وذلک (1) کما إذا کان المفعول اسم شرط ، نحو «أیّا تضرب [أضرب]» أو اسم استفهام ، نحو «أیّ رجل ضربت؟» أو ضمیرا منفصلا لو تأخر لزم اتّصاله ، نحو (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) فلو أخّر المفعول لزم الاتصال ، وکان یقال : «نعبدک» فیجب التقدیم ، بخلاف قولک «الدّرهم إیاه أعطیتک» فإنه لا یجب تقدیم «إیاه» لأنک لو أخرته لجاز اتصاله وانفصاله ، علی ما تقدم فی باب المضمرات ؛ فکنت تقول : «الدّرهم أعطیتکه ، وأعطیتک إیاه».

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1397


1- یجب تقدیم المفعول به علی الفعل العامل فیه فی ثلاثه مواضع ، وقد ذکر الشارح موضعین منها من غیر ضبط. الموضع الأول : أن یکون المفعول واحدا من الأشیاء التی یجب لها التصدر ، وذلک بأن یکون اسم شرط أو اسم استفهام ، أو یکون المفعول «کم» الخبریه ، نحو : کم عبید ملکت ، أو مضافا إلی واحد مما ذکر ، نحو غلام من تضرب أضرب ، ونحو غلام من ضربت؟ ونحو مال کم رجل غصبت. الموضع الثانی : أن یکون المفعول ضمیرا منفصلا فی غیر باب «سلنیه» و «خلتنیه» اللذین یجوز فیهما الفصل والوصل مع التأخر ، نحو قوله تعالی : (إِیَّاکَ نَعْبُدُ ، وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ). الموضع الثالث : أن یکون العامل فی المفعول واقعا فی جواب «أما» ولیس معنا ما یفصل بین «أما» والفعل من معمولاته سوی هذا المفعول ، سواء أکانت «أما» مذکوره فی الکلام نحو قوله تعالی : (فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ ، وَأَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ) أم کانت مقدره نحو قوله سبحانه (وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ) فإن وجد ما یکون فاصلا بین «أما» والفعل سوی المفعول لم یجب تقدیم المفعول علی الفعل ، نحو قولک : أما الیوم فأد واجبک ، والسر فی ذلک أن «أما» یجب أن یفصل بینها وبین الفاء بمفرد ؛ فلا یجوز أن تقع الفاء بعدها مباشره ، ولا أن یفصل بینها وبین الفاء بجمله ، کما سیأتی بیانه فی بابها.

والثانی : ما یجوز تقدیمه وتأخیره ، نحو «ضرب زید عمرا» ؛ فتقول : «عمرا ضرب زید» (1).

* * *

قد یجب تأخیر المفعول و تقدیم الفاعل علیه

وأخّر المفعول إن لبس حذر ،

أو أضمر الفاعل غیر منحصر (2).

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1398


1- بقیت صوره أخری ، وهی أنه قد یجب تأخیر المفعول عن الفعل ، وذلک فی خمسه مواضع : الأول : أن یکون المفعول مصدرا مؤولا من أن المؤکده ومعمولیها ، مخففه کانت «أن» أو مشدده ، نحو قولک : عرفت أنک فاضل ، ونحو قوله تعالی (عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ) إلا أن تتقدم علیه «أما» نحو قولک : أما أنک فاضل فعرفت. الموضع الثانی : أن یکون الفعل العامل فیه فعل تعجب ، نحو قولک : ما أحسن زیدا ، وما أکرم خالدا. الموضع الثالث : أن یکون الفعل العامل فیه صله لحرف مصدری ناصب - وذلک أن وکی - نحو قولک : یعجبنی أن تضرب زیدا ، ونحو قولک : جئت کی أضرب زیدا فإن کان الحرف المصدری غیر ناصب لم یجب تأخیر المفعول عن العامل فیه ، نحو قولک : وددت لو تضرب زیدا ، یجوز أن تقول : وددت لو زیدا تضرب ، ونحو قولک یعجبنی ما تضرب زیدا ، فیجوز أن تقول : یعجبنی ما زیدا تضرب. الموضع الرابع : أن یکون الفعل العامل فیه مجزما بجازم ما ، وذلک کقولک لم تضرب زیدا ؛ لا یجوز أن تقول : لم زیدا تضرب ، فإن قدمت المفعول علی الجازم - فقلت زیدا لم تضرب - جاز الموضع الخامس : أن یکون الفعل العامل منصوبا بلن عند الجمهور أو بإذن عند غیر الکسائی ، نحو قولک : لن أضرب زیدا ، ونحو قولک : إذن أکرم المجتهد ؛ فلا یجوز أن تقول. لن زیدا أضرب : کما لا یجوز عند الجمهور أن تقول : إذن المجتهد أکرم ، وأجاز الکسائی أن تقول : إذا المجتهد أکرم.
2- «وأخر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المفعول» مفعول به لأخر «إن» شرطیه «لبس» نائب فاعل لفعل محذوف یفسره المذکور بعده «حذر» فعل ماض مبنی للمجهول ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لبس ، والجمله من حذر المذکور ونائب فاعله لا محل لها تفسیریه «أو» عاطفه «أضمر» فعل ماض مبنی للمجهول «الفاعل» نائب فاعل أضمر «غیر» حال من قوله الفاعل ، وغیر مضاف ، و «منحصر» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره ، وسکن لأجل الوقف.

یجب تقدیم الفاعل علی المفعول ، إذا خیف التباس أحدهما بالآخر ، کما إذا خفی الإعراب فیهما ، ولم توجد قرینه تبیّن الفاعل من المفعول ، وذلک نحو «ضرب موسی عیسی» فیجب کون «موسی» فاعلا ، و «عیسی» مفعولا ، وهذا مذهب الجمهور ؛ وأجاز بعضهم تقدیم المفعول فی هذا ونحوه ، قال : لأن العرب لها غرض فی الالتباس کما لها غرض فی التبیین (1).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1399


1- الذی ذکر ذلک هو ابن الحاج ، وقد أخطأ الجاده ؛ فإن العرب لا یمکن أن یکون من أغراضها الإلباس ؛ إذ من شأن الإلباس أن یفهم السامع غیر ما یرید المتکلم ولم توضع اللغه إلا للافهام ، وما ذکره ابن الحاج لتدعیم حجته مما جاء عن العرب کله لیس من الإلباس فی شیء ، وإنما هو من باب الإجمال ، فلما التبس علیه الفرق بین الإلباس والإجمال لم یفرق بین حکمهما ، والفرق بینهما أن الإجمال هو احتمال اللفظ لمعنیین أو أکثر من غیر أن یسبق أحد المعنیین إلی ذهن السامع ، ألا تری أنک لو سمعت کلمه «عمیر» - بزنه التصغیر - لاحتمل عندک أن یکون تصغیر عمر کما یحتمل أن یکون تصغیر عمرو ، بدون أن یکون أحدهما أسبق إلی ذهنک من الآخر ، فأما الإلباس فهو احتمال اللفظ لمعنیین أو أکثر مع تبادر غیر المقصود منهما إلی ذهن السامع ، وذلک کما فی المثال الذی ذکره الشارح ، ألا تری أنک لو قلت «ضرب موسی عیسی» لاحتمل هذا الکلام أن یکون موسی مضروبا ولکنه یسبق إلی ذهنک أنه ضارب ، بسبب أن الأصل أن یکون الفاعل والیا لفعله ، ولا یمکن أن یکون هذا من مقاصد البلغاء ، فافهم ذلک وتدبره.

فإذا وجدت قرینه تبیّن الفاعل من المفعول جاز تقدیم المفعول وتأخیره ؛ فتقول : «أکل موسی الکمّثری ، وأکل الکمّثری موسی (1)» وهذا معنی قوله : «وأخّر المفعول إن لبس حذر».

ومعنی قوله : «أو أضمر الفاعل غیر منحصر» أنه یجب - أیضا - تقدیم الفاعل وتأخیر المفعول إذا کان الفاعل ضمیرا غیر محصور ، نحو «ضربت زیدا» فإن کان ضمیرا محصورا وجب تأخیره ، نحو «ما ضرب زیدا إلّا أنا» (2)

* * *

وما بإلّا أو بإنّما انحصر

أخّر ، وقد یسبق إن قصد ظهر (3).

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1400


1- قد تکون القرینه الداله علی الفاعل معنویه ، وقد تکون لفظیه ، فالقرینه المعنویه کما فی مثال الشارح ، وقولک : أرضعت الصغری الکبری ؛ إذ لا یجوز أن یکون الإرضاع قد حصل من الصغری للکبری ، کما لا یجوز أن یکون موسی مأکولا والکمثری هی الآکل ، والقرینه اللفظیه ثلاثه أنواع ؛ الأول : أن یکون لأحدهما تابع ظاهر الإعراب کقولک : ضرب موسی الظریف عیسی ، فإن «الظریف» تابع لموسی فلو رفع کان موسی مرفوعا ، ولو نصب کان موسی منصوبا کذلک ، الثانی : أن یتصل بالسابق منهما ضمیر یعود علی المتأخر نحو قولک : ضرب فتاه موسی ؛ فهنا یتعین أن یکون «فتاه» مفعولا ؛ إذ لو جعلته فاعلا لعاد الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه وهو لا یجوز ، بخلاف ما لو جعلته مفعولا فإن الضمیر حینئذ عائد علی متأخر لفظا متقدم رتبه وهو جائز الثالث : أن یکون أحدهما مؤنثا وقد اتصلت بالفعل علامه التأنیث ، وذلک کقولک : ضربت موسی سلمی ؛ فإن اقتران التاء بالفعل دال علی أن الفاعل مؤنث ؛ فتأخره حینئذ عن المفعول لا یضر.
2- ومن ذلک قول عمرو بن معدیکرب وأنشدناه فی مباحث الضمیر. قد علمت سلمی وجاراتها ما قطّر الفارس إلّا أنا
3- «وما» اسم موصول : مفعول مقدم لأخر «بإلا» جار ومجرور متعلق بانحصر الآتی «أو» عاطفه «بإنما» جار ومجرور معطوف علی «بإلا» «انحصر» فعل ماض وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من الفعل وفاعله لا محل لها صله ما الموصوله «أخر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وقد» حرف دال علی التقلیل «یسبق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما «إن» شرطیه «قصد» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إن ظهر قصد «ظهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قصد ، والجمله من ظهر المذکور وفاعله لا محل لها تفسیریه.

یقول : إذا انحصر الفاعل أو المفعول ب- «إلّا» أو ب- «إنّما» وجب تأخیره ، وقد یتقدم المحصور من الفاعل أو المفعول علی غیر المحصور ، إذا ظهر المحصور من غیره ، وذلک کما إذا کان الحصر ب- «إلّا» فأما إذا کان الحصر ب- «إنّما» فإنه لا یجوز تقدیم المحصور ؛ إذ لا یظهر کونه محصورا إلا بتأخیره ، بخلاف المحصور ب- «إلّا» فإنه یعرف بکونه واقعا بعد «إلا» ؛ فلا فرق بین أن یتقدم أو یتأخر.

فمثال الفاعل المحصور ب- «إنما» قولک : «إنما ضرب عمرا زید» ومثال المفعول المحصور بإنّما «إنما ضرب زید عمرا» ومثال الفاعل المحصور ب- «إلّا» «ما ضرب عمرا إلا زید» ومثال المفعول المحصور بإلّا «ما ضرب زید إلا عمرا» ومثال تقدم الفاعل المحصور ب- «إلّا» قولک : «ما ضرب إلا عمرو زیدا» ومنه قوله :

147- فلم یدر إلّا الله ما هیّجت لنا***عشیّه آناء الدّیار وشامها(1)

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1401


1- هذا البیت من الشواهد التی لم ینسبها أحد ممن احتج به من أئمه النحو ، وهو من شواهد سیبویه (1 - 270) وقد عثرت بعد طویل البحث علی أنه من قصیده طویله لذی الرمه غیلان بن عقبه ، وأولها قوله : مررنا علی دار لمیّه مرّه وجاراتها ، قد کاد یعفو مقامها وبعده بیت الشاهد ، ثم بعده قوله : وقد زوّدت میّ علی النّأی قلبه علاقات حاجات طویل سقامها فأصبحت کالهیماء : لا الماء مبرد صداها ، ولا یقضی علیها هیامها اللغه : «آناء» من الناس من یرویه بهمزه ممدوده کآبار وآرام ؛ ومنهم من یرویه بهمزه فی أوله غیر ممدوده وهمزه بعد النون ممدوده بوزن أعمال ؛ وقد جعله العینی جمع نأی - بفتح النون - ومعناه البعد ، وعندی أنه جمع نؤی - بزنه قفل أو صرد أو ذئب أو کلب - وهو الحفیره تحفر حول الخباء لتمنع عنه المطر. ویجوز أن تکون الهمزه فی أوله ممدوده علی أنه قدم الهمزه التی هی العین علی النون فاجتمع فی الجمع همزتان متجاورتان وثانیتهما ساکنه فقلبها ألفا من جنس حرکه الأولی کما فعلوا بآبار وآرام جمع بئرورئم. کما یجوز أن تکون المده فی الهمزه الثانیه علی الأصل. وقد جعله الشیخ خالد بکسر الهمزه الأولی علی أنه مصدر بزنه الإبعاد ومعناه ، وهو بعید فلا تلتفت إلیه «وشامها» ضبطه غیر واحد بکسر الواو بزنه جبال علی أنه جمع وشم ، وهو ما تجعله المرأه علی ذراعها ونحوه : تغرز ذراعها بالإیره ثم تحشوه بدخان الشحم. ولیس ذلک بصواب أصلا. وقد تحرف الکلام علیهم فانطلقوا یخرجونه ویتمحلون له والواو مفتوحه ، وهی واو العطف ، والشام : جمع شامه ، وهی العلامه ، وشام : معطوف إما علی آناء وإما علی عشیه علی ما سنبینه لک فی الإعراب. هذا ، وروایه الدیوان هکذا : فلم یدر إلّا الله ما هیّجت لنا أهلّه آناء الدّیار وشامها المعنی : لا یعلم إلا الله تعالی مقدار ما هیجته فینا من کوامن الشوق هذه العشیه التی قضیاها بجوار آثار دار المحبوبه. وعلامات هذه الدار ، الإعراب : «فلم» الفاء حرف عطف ، لم : حرف نفی وجزم وقلب «یدر» فعل مضارع مجزوم بلم وعلامه جزمه حذف الیاء «إلا» أداه استثناء ملغاه «الله» فاعل یدری «ما» اسم موصول مفعول به لیدری ، وجمله «هیجت» مع فاعله الآتی لا محل لها صله الموصول «لنا» جار ومجرور متعلق بهیجت «عشیه» یجوز أن یکون فاعل لهیجت ، وعیشه مضاف و «آناء» مضاف إلیه ، وآناء مضاف ، و «الدیار» مضاف إلیه «وشامها» الواو حرف عطف ، وشام : معطوف علی عشیه إن جعلته فاعل هیجت ، وشام مضاف وضمیر الغائبه العائد علی الدیار مضاف إلیه ، ولا تلتفت لغیر هذا من أعاریب ، ویجوز نصب عشیه علی الظرفیه ، ویکون «آناء» فاعلا لهیجت ، ویکون قد حذف تنوین عشیه للضروره أو ألقی حرکه الهمزه من آناء علی تنوین عشیه ثم حذف الهمزه ، ویکون «شامها» معطوفا علی آناء الدیار. الشاهد فیه : قوله «فلم یدر إلا الله ما - إلخ» حیث قدم الفاعل المحصور بإلا ، علی المفعول ، وقد ذهب الکسائی إلی تجویز ذلک استشهادا بمثل هذا البیت ، والجمهور علی أنه ممنوع ، وعندهم أن «ما» اسم موصول مفعول به لفعل محذوف. والتقدیر : فلم یدر إلا الله ، دری ما هیجت لنا ، وسیذکر ذلک الشارح.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1402

ومثال تقدیم المفعول المحصور بإلّا قولک : «ما ضرب إلّا عمرا زید» ، ومنه قوله :

148- تزوّدت من لیلی بتکلیم ساعه***فما زاد إلّا ضعف ما بی کلامها(1).

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1403


1- نسب کثیر من العلماء هذا البیت لمجنون بنی عامر قیس بن الملوح ، ولم أعثر علیه فی دیوانه ، ولعل السر فی نسبتهم البیت له ذکر «لیلی» فیه. الإعراب : «تزودت» فعل ماض وفاعل «من لیلی ، بتکلیم» متعلقان بتزود وتکلیم مضاف ، و «ساعه» مضاف إلیه «فما» نافیه «زاد» فعل ماض «إلا» أداه استثناء ملغاه «ضعف» مفعول به لزاد ، وضعف مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «بی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «کلامها» کلام : فاعل زاد ، وکلام مضاف ، وضمیر الغائبه العائد الی لیلی مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «فما زاد إلا ضعف ما بی کلامها» حیث قدم المفعول به ، وهو قوله «ضعف» علی الفاعل ، وهو قوله «کلامها» مع کون المفعول منحصرا «بإلا» وهذا جائز عند الکسائی وأکثر البصریین ، وبقیه البصریین یتأولون ذلک البیت ونحوه بأن فی «زاد» ضمیرا مستترا یعود علی تکلیم ساعه ، وهو فاعله ، وقوله «کلامها» فاعل بفعل محذوف ، والتقدیر : زاده کلامها ، وهو تأویل مستبعد ؛ ولا مقتضی له.

هذا معنی کلام المصنف ، واعلم أن المحصور ب- «إنّما» لا خلاف فی أنه لا یجوز تقدیمه ، وأما المحصور بإلا ففیه ثلاثه مذاهب :

أحدها - وهو مذهب أکثر البصریین ، والفراء ، وابن الأنباری - أنه لا یخلو : إما أن یکون المحصور بها فاعلا ، أو مفعولا ، فإن کان فاعلا امتنع تقدیمه ؛ فلا یجوز «ما ضرب إلا زید عمرا» فأما قوله : * فلم یدر إلا الله ما هیّجت لنا (1) * [147] فأوّل علی أن «ما هیجت» مفعول بفعل محذوف ، والتقدیر : «دری ما هیّجت لنا» فلم یتقدم الفاعل المحصور علی المفعول ؛ لأن هذا لیس مفعولا للفعل المذکور ، وإن کان المحصور مفعولا جاز تقدیمه ؛ نحو «ما ضرب إلا عمرا زید»

الثانی - وهو مذهب الکسائی - أنه یجوز تقدیم المحصور ب- «إلّا» : فاعلا کان ، أو مفعولا.

الثالث - وهو مذهب بعض البصریین ، واختاره الجزولیّ ، والشّلوبین - أنه لا یجوز تقدیم المحصور ب- «إلّا» : فاعلا کان ، أو مفعولا.

* * *

المفعول المتصل بضمیر الفاعل، و الفاعل المتصل بضمیر المفعول النائب عن الفاعل

وشاع نحو «خاف ربّه عمر»

وشذّ نحو «زان نوره الشّجر» (2).

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1404


1- قدمنا ذکر الکلام علی هذا الشاهد ، وهو الشاهد رقم 147.
2- «وشاع» فعل ماض «نحو» فاعل شاع «خاف» فعل ماض «ربه» رب : منصوب علی التعظیم ، ورب مضاف وضمیر الغائب العائد إلی عمر المتأخر لفظا مضاف إلیه «عمر» فاعل خاف ، والجمله من خاف وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه نحو إلیها «وشذ» فعل ماض «نحو» فاعل شذ «زان» فعل ماض «نوره» نور : فاعل زان ، ونور مضاف ، وضمیر الغائب العائد إلی الشجر المتأخر لفظا ورتبه مضاف إلیه «الشجر» مفعول به لزان ، وجمله زان وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه نحو إلیها ، والمراد بنحو «خاف ربه عمر» : کل کلام اتصل فیه ضمیر الفاعل المتأخر بالمفعول المتقدم ، والمراد بنحو «زان نوره الشجر» : کل کلام اتصل فیه ضمیر المفعول المتأخر بالفاعل المتقدم.

أی : شاع فی لسان العرب تقدیم المفعول المشتمل علی ضمیر یرجع إلی الفاعل المتأخر (1) ، وذلک نحو «خاف ربّه عمر» ف- «ربّه» مفعول ، وقد اشتمل علی ضمیر یرجع إلی «عمر» وهو الفاعل ، وإنما جاز ذلک - وإن کان فیه عود الضمیر علی متأخر لفظا - لأن الفاعل منویّ التقدیم علی المفعول ؛ لأن الأصل فی الفاعل أن یتصل بالفعل ؛ فهو متقدم رتبه ، وإن تأخّر لفظا.

فلو اشتمل المفعول علی ضمیر یرجع إلی ما اتّصل بالفاعل ، فهل یجوز تقدیم المفعول علی الفاعل؟ فی ذلک خلاف ، وذلک نحو «ضرب غلامها جار هند» فمن أجازها - وهو الصحیح - وجّه الجواز بأنه لما عاد الضمیر علی ما اتصل بما رتبته التقدیم کان کعوده علی ما رتبته التقدیم ؛ لأن المتصل بالمتقدم متقدم.

وقوله : «وشذ - إلی آخره» أی شذّ عود الضمیر من الفاعل المتقدم علی المفعول المتأخر ، وذلک نحو «زان نوره الشّجر» فالهاء المتصله بنور - الذی هو الفاعل - عائده علی «الشجر» وهو المفعول ، وإنما شذ ذلک لأن فیه عود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه ؛ لأن «الشجر» مفعول ، وهو متأخّر لفظا ، والأصل فیه أن ینفصل عن الفعل ؛ فهو متأخر رتبه ، وهذه المسأله ممنوعه عند جمهور النحویین وما ورد من ذلک تأوّلوه ، وأجازها أبو عبد الله الطّوال من الکوفیین ، وأبو الفتح بن جنی ، وتابعهما المصنف (2) ، ومما ورد من ذلک قوله : .

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1405


1- من ذلک قول الأعشی میمون : کناطح صخره یوما لیوهنها فلم یضرها ، وأوهی قرنه الوعل
2- ذهب إلی هذا الأخفش أیضا ، وابن حتی تابع فیه له. وقد أیدهما فی ذلک المحقق الرضی ، قال : والأولی تجویز ما ذهبا إلیه ، ولکن علی قله ، ولیس للبصریه منعه مع قولهم فی باب التنازع بما قالوا ، اه ، وهو یشیر إلی رأی البصریین فی التنازع من تجویزهم إعمال العامل الثانی المتأخر فی لفظ المعمول ، وإعمال المتقدم من العاملین فی ضمیره ؛ إذ فیه عود الضمیر علی المتأخر.

149- لمّا رأی طالبوه مصعبا ذعروا***وکاد ، لو ساعد المقدور ، ینتصر(1).

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1406


1- البیت لأحد أصحاب مصعب بن الزبیر - رضی الله عنهما! - یرثیه. اللغه : «طالبوه» الذین قصدوا قتاله «ذعروا» أخذهم الخوف «کاد ینتصر» لأن خوفهم منه أعظم وسیله لانتصاره علیهم ، وهو مأخوذ من قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «نصرت بالرعب». الإعراب : «لما» ظرف بمعنی حین مبنی علی السکون فی محل نصب بذعر الآتی «رأی» فعل ماض «طالبوه» طالبو : فاعل رأی ، وطالبو مضاف والضمیر العائد إلی مصعب مضاف إلیه ، والجمله من رأی وفاعله فی محل جر بإضافه لما الظرفیه إلیها «مصعبا» مفعول به لرأی «ذعروا» فعل ماض مبنی للمجهول ونائب فاعل «وکاد» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مصعب «لو» شرطیه غیر جازمه «ساعد المقدور» فعل وفاعل ، وهو شرط لو «ینتصر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مصعب ، والجمله من ینتصر وفاعله فی محل نصب خبر «کاد» وجواب لو محذوف یدل علیه خبر کاد ، وجمله الشرط والجواب لا محل لها اعتراضیه بین کاد واسمها وبین خبرها. الشاهد فیه : قوله «رأی طالبوه مصعبا» حیث أخر المفعول عن الفاعل ، مع أن مع الفاعل ضمیرا یعود علی المفعول ؛ فعاد الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه. ومن شواهد هذه المسأله - مما لم یذکره الشارح - قول الشاعر : لمّا عصی أصحابه مصعبا أدّی إلیه الکیل صاعا بصاع وقول الآخر : ألا لیت شعری هل یلومنّ قومه زهیرا علی ما جرّ من کلّ جانب وسننشد فی شرح الشاهد رقم 153 الآتی بعض شواهد لهذه المسأله ، ونذکر لک ما نرجحه من أقوال العلماء.

وقوله :

150- کسا حلمه ذا الحلم أثواب سؤدد***ورقی نداه ذا النّدی فی ذری المجد(1)

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1407


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «کسا» فعل یتعدی إلی مفعولین لیس أصلهما المبتدأ والخبر ، تقول : کسوت محمدا جبه ، کما تقول : ألبست علیا قمیصا «حلمه» الحلم : الأناه والعقل ، وهو أیضا تأخیر العقوبه وعدم المعاجله فیها «سؤدد» هو السیاده «ورقی» بتضعیف القاف - أصل معناه جعله یرقی : أی یصعد ، والمرقاه : السلم الذی به تصعد من أسفل إلی أعلی ، والمراد رفعه وأعلی منزلته من بین نظرائه «الندی» المراد به الجود والکرم «ذری» بضم الذال - جمع ذروه ، وهی أعلی الشیء. الإعراب : «کسا» فعل ماض «حلمه» حلم : فاعل کسا ، وحلم مضاف والضمیر مضاف إلیه «ذا الحلم» ذا : مفعول أول لکسا ، وذا مضاف والحلم مضاف إلیه «أثواب سؤدد» أثواب : مفعول ثان لکسا ، وأثواب مضاف وسؤدد مضاف إلیه «ورقی» فعل ماض «نداه» فاعل ومضاف إلیه «ذا الندی» مفعول به ومضاف إلیه «فی ذری» جار ومجرور متعلق برقی. وذری مضاف ، و «المجد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «کسا حلمه ذا الحلم ، ورقی نداء ذا الندی» فإن المفعول فیهما متأخر عن الفاعل مع أن مع الفاعل ضمیرا یعود علی المفعول ؛ فیکون فیه إعاده الضمیر علی متأخر فی اللفظ والرتبه جمیعا ، وذلک لا یجوز عند جمهور البصریین ، خلافا لابن جنی - تبعا للأخفش - وللرضی ، وابن مالک فی بعض کتبه کذا قالوا. ونحن نری أنه لا یبعد - فی هذا البیت - أن یکون الضمیر فی «حلمه ، ونداه» عائدا علی ممدوح ذکر فی أبیات تقدمت البیت الشاهد ؛ فیکون المعنی أن حلم هذا الممدوح هو الذی أثر فیمن تراهم من أصحاب الحلم ؛ إذ ائتسوا به وجعلوه قدوه لهم ، واستمر تأثیره فیهم حتی بلغوا الغایه من هذه الصفه ، وأن ندی هذا الممدوح أثر کذلک فیمن تراهم من أصحاب الجود ؛ فافهم وأنصف.

وقوله :

151- ولو أنّ مجدا أخلد الدّهر واحدا***من النّاس أبقی مجده الدّهر مطعما(1)

وقوله.

152- جزی ربّه عنّی عدیّ بن حاتم ***جزاء الکلاب العاویات وقد فعل (2).

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1408


1- البیت لشاعر الأنصار سیدنا حسان بن ثابت ، یرثی مطعم بن عدی بن نوفل بن عبد مناف بن قصی ، أحد أجواد مکه ، وأول هذه القصیده قوله : أعین ألا ابکی سیّد النّاس ، واسفحی بدمع ، فإن أنزفته فاسکبی الدّما اللغه : «أعین» أراد یا عینی ، فحذف یاء المتکلم اکتفاء بالکسره التی قبلها «اسفحی» أسیلی وصبی «أنزفته» أنفدت دمعک فلم یبق منه شیء «أخلد» کتب له الخلود ، ودوام البقاء. المعنی : یرید أنه لا بقاء لأحد فی هذه الحیاه مهما یکن نافعا لمجموع البشر. الإعراب : «لو» شرطیه غیر جازمه «أن» حرف توکید ونصب «مجدا» اسم أن ، وجمله «أخلد» مع فاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر أن. وأن مع دخلت علیه فی تأویل مصدر مرفوع علی أنه فاعل لفعل محذوف ، والتقدیر : لو ثبت إخلاد محد صاحبه ، وهذا الفعل هو فعل الشرط «الدهر» منصوب علی الظرفیه الزمانیه ، وعامله أخلد «واحدا» مفعول به لأخلد «من الناس» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لواحد «أبقی» فعل ماض «مجده» مجد : فاعل أبقی ، ومجد مضاف وضمیر الغائب العائد إلی مطعم المتأخر مضاف إلیه ، والجمله من أبقی وفاعله ومفعوله لا محل لها من الإعراب جواب «لو» «مطعما» مفعول به لأبقی. الشاهد فیه : قوله «أبقی مجده مطعما» حیث أخر المفعول - وهو قوله مطعما - عن الفاعل ، وهو قوله «مجده» مع أن الفاعل مضاف إلی ضمیر یعود علی المفعول ، فیقتضی أن یرجع الضمیر إلی متأخر لفظا ورتبه.
2- البیت لأبی الأسود الدؤلی ، یهجو عدی بن حاتم الطائی ، وقد نسبه ابن جنی إلی النابغه الذبیانی ، وهو انتقال ذهن من أبی الفتح ، وسببه أن للنابغه الذبیانی قصیده علی هذا الروی. اللغه : «جزاء الکلاب العاویات» هذا مصدر تشبیهی ، والمعنی : جزاه الله جزاء مثل جزاء الکلاب العاویات ، ویروی «الکلاب العادیات» - بالدال بدال الواو - وهو جمع عاد ، والعادی : اسم فاعل من عدا یعدو ، إذا ظلم وتجاوز قدره «وقد فعل» یرید أنه تعالی استجاب فیه دعاءه ، وحقق فیه رجاءه. المعنی ؛ یدعو علی عدی بن حاتم بأن یجزیه الله جزاء الکلاب ، وهو أن یطرده الناس وینبذوه ویقذفوه بالأحجار ، ثم یقول : إنه سبحانه قد استجاب دعاءه علیه. الإعراب : «جزی» فعل ماض «ربه» فاعل ، ومضاف إلیه «عنی» جار ومجرور متعلق بجزی «عدی» مفعول به لجزی «ابن» صفه لعدی ، وابن مضاف و «حاتم» مضاف إلیه «جزاء» مفعول مطلق مبین لنوع عامله وهو جزی ، وجزاء مضاف ، و «الکلاب» مضاف إلیه «العاویات» صفه للکلاب «وقد» الواو للحال ، قد : حرف تحقیق «فعل» فعل ماض مبنی علی الفتح لا محل له ، وسکن لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ربه ، والجمله فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «جزی ربه .. عدی» حیث أخر المفعول ، وهو قوله «عدی» وقدم الفاعل ، وهو قوله «ربه» ، مع اتصال الفاعل بضمیر یعود علی المفعول.

وقوله :

153- جزی بنوه أبا الغیلان عن کبر***وحسن فعل کما یجزی سنمّار(1)

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1409


1- نسبوا هذا البیت لسلیط بن سعد ، ولم أقف له علی سابق أو لا حق. اللغه : «أبا الغیلان» کنیه لرجل لم أقف علی تعریف له «سنمار» بکسر السین والنون بعدهما میم مشدده - اسم رجل رومی ، یقال : إنه الذی بنی الخورنق - وهو القصر الذی کان بظاهر الکوفه - للنعمان بن امریء القیس ملک الحیره ، وإنه لما فرغ من بنائه ألقاه النعمان من أعلی القصر ؛ لئلا یعمل مثله لغیره ، فخر میتا ، وقد ضربت به العرب المثل فی سوء المکافأه ، یقولون : «جزانی جزاء سنمار» قال الشاعر (انظر المثل رقم 828 فی مجمع الأمثال 1 / 159 بتحقیقنا) : جزتنا بنو سعد بحسن فعالنا جزاء سنمّار ، وما کان ذانب الإعراب : «جزی» فعل ماض «بنوه» فاعل ، ومضاف إلیه «أبا الغیلان» مفعول به ومضاف إلیه «عن کبر» جار ومجرور متعلق بجزی «وحسن فعل» الواو عاطفه ، وحسن : معطوف علی کبر ، وحسن مضاف وفعل مضاف إلیه «کما» الکاف للتشبیه ، وما : مصدریه «یجزی» فعل مضارع مبنی للمجهول «سنمار» نائب فاعل یجزی ، و «ما» ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف یقع مفعولا مطلقا مبینا لنوع «جزی» ، وتقدیر الکلام : جزی بنوه أبا الغیلان جزاء مشابها لجزاء سنمار. الشاهد فیه : قوله «جزی بنوه أبا الغیلان» حیث أخر المفعول ، وهو قوله «أبا الغیلان» عن الفاعل ، وهو قوله «بنوه» ، مع أن الفاعل متصل بضمیر عائد علی المفعول. هذا ، ومن شواهد هذه المسأله مما لم ینشده الشارح - زیاده علی ما ذکرناه فی شرح الشاهد رقم 149 - قول الشاعر : وما نفعت أعماله المرء راجیا جزاء علیها من سوی من له الأمر حیث قدم الفاعل - وهو قوله «أعماله» - علی المفعول - وهو قوله «المرء» مع أنه قد اتصل بالفاعل ضمیر یعود إلی المفعول ؛ فجمله ما أنشده الشارح وأنشدناه لهذه المسأله ثمانیه شواهد. ولکثره شواهد هذه المسأله نری أن ما ذهب إلیه الأخفش - وتابعه علیه أبو الفتح ابن جنی ، والإمام عبد القاهر الجرجانی ، وأبو عبد الله الطوال ، وابن مالک ، والمحقق الرضی - من جواز تقدیم الفاعل المتصل بضمیر یعود إلی المفعول ، هو القول الخلیق بأن تأخذ به وتعتمد علیه ، ونری أن الإنصاف واتباع الدلیل یوجبان علینا أن نوافق هؤلاء الأئمه علی ما ذهبوا إلیه وإن کان الجمهور علی خلافه ؛ لأن التمسک بالتعلیل مع وجود النص علی خلافه مما لا یجوز ، وأحکام العربیه یقضی فیها علی وفق ما ورد عن أهلها.

فلو کان الضمیر المتصل [بالفاعل] المتقدم عائدا علی ما اتّصل بالمفعول المتأخر امتنعت المساله ، وذلک نحو «ضرب بعلها صاحب هند» ، وقد نقل بعضهم فی هذه المسأله أیضا خلافا ، والحقّ فیها المنع.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1410

النّائب عن الفاعل
إذا حذف الفاعل قام المفعول مقامه و أخذ أحکامه

ینوب مفعول به عن فاعل

فیما له ، کنیل خیر نائل (1)

یحذف الفاعل ویقام المفعول به مقامه ، فیعطی ما کان للفاعل : من لزوم الرفع ، ووجوب التأخّر عن رافعه ، وعدم جواز حذفه (2) ، وذلک نحو «نیل خیر نائل» .

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1411


1- «ینوب» فعل مضارع «مفعول» فاعل ینوب «به» جار ومجرور متعلق بمفعول «عن فاعل» جار ومجرور متعلق بینوب أیضا «فیما» مثله ، وما اسم موصول «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «کنیل» الکاف جاره لقول محذوف ، نیل : فعل ماض مبنی للمجهول «خیر نائل» نائب فاعل ، ومضاف إلیه.
2- الأغراض التی تدعو المتکلم إلی حذف الفاعل کثیره جدا ، ولکنها - علی کثرتها - لا تخلو من أن سببها إما أن یکون شیئا لفظیا أو معنویا. فأما الأسباب اللفظیه فکثیره : منها القصد إلی الإیجاز فی العباره نحو قوله تعالی : (فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ) ومنها المحافظه علی السجع فی الکلام المنثور نحو قولهم : من طابت سریرته حمدت سیرته ؛ إذ لو قیل «حمد الناس سیرته» لاختلف إعراب الفاصلتین ، ومنها المحافظه علی الوزن فی الکلام المنظوم ، کما فی قول الأعشی میمون ابن قیس : علّقتها عرضا ، وعلّقت رجلا غیری ، وعلّق أخری غیرها الرّجل فأنت تری الأعشی قد بنی «علق» فی هذا البیت ثلاث مرات للمجهول ؛ لأنه لو ذکر الفاعل فی کل مره منها أو فی بعضها لما استقام له وزن البیت ، والتعلیق ههنا : المحبه ، وعرضا : أی من غیر قصد منی ، ولکن عرضت لی فهویتها. وأما الأسباب المعنویه فکثیره : منها کون الفاعل معلوما للمخاطب حتی لا یحتاج إلی ذکره له ، وذلک نحو قوله تعالی : (خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ) ومنها کونه مجهولا للمتکلم فهو لا یستطیع تعیینه للمخاطب ولیس فی ذکره بوصف مفهوم من الفعل فائده وذلک کما تقول : سرق متاعی ؛ لأنک لا تعرف ذات السارق ، ولیس فی قولک «سرق اللص متاعی» فائده زائده فی الإفهام علی قولک «سرق متاعی» ومنها رغبه المتکلم فی الإبهام علی السامع ، کقولک : تصدق بألف دینار ، ومنها رغبه المتکلم فی إظهار تعظیمه للفاعل : بصون اسمه عن أن یجری علی لسانه ، أو بصونه عن أن یقترن بالمفعول به فی الذکر ، کقولک : خلق الخنزیر ، ومنها رغبه المتکلم فی إظهار تحقیر الفاعل بصون لسانه عن أن یجری بذکره ، ومنها خوف المتکلم من الفاعل فیعرض عن ذکره لئلا یناله منه مکروه ، ومنها خوف المتکلم علی الفاعل فیعرض عن اسمه لئلا یمسه أحد بمکروه.

فخیر نائل : مفعول قائم مقام الفاعل ، والأصل : «نال زید خیر نائل» فحذف الفاعل - وهو «زید» - وأقیم المفعول به مقامه - وهو «خیر نائل» - ولا یجوز تقدیمه ؛ فلا تقول : «خیر نائل نیل» علی أن یکون مفعولا مقدما ، بل علی أن یکون مبتدأ ، وخبره الجمله التی بعده - وهی «نیل» ، والمفعول القائم مقام الفاعل ضمیر مستتر - والتقدیر : «[نیل] هو» ، وکذلک لا یجوز حذف «خیر نائل» فتقول : «نیل».

* * *

تغییر صوره الفعل عند إسناده للمفعول

فأوّل الفعل اضممن ، والمتّصل

بالآخر اکسر فی مضی کوصل (1)

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1412


1- «فأول» مفعول مقدم ، والعامل فیه «اضممن» الآتی ، وأول مضاف و «الفعل» مضاف إلیه «اضممن» اضمم : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «والمتصل» الواو حرف عطف ، المتصل : مفعول مقدم ، والعامل فیه «اکسر» الآتی «بالآخر» جار ومجرور متعلق بالمتصل «اکسر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی مضی» جار ومجرور یتعلق باکسر أو بمحذوف حال «کوصل» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلقان بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کقولک - إلخ ، ووصل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله مقول القول المحذوف.

واجعله من مضارع منفتحا

کینتجی المقول فیه : ینتحی (1)

یضمّ أوّل الفعل الذی لم یسمّ فاعله مطلقا ، أی : سواء کان ماضیا ، أو مضارعا ویکسر ما قبل آخر الماضی ، ویفتح ما قبل آخر المضارع.

ومثال ذلک فی الماضی قولک فی وصل : «وصل» وفی المضارع قولک فی «ینتحی» : «ینتحی».

* * *

والثّانی التّالی تا المطاوعه

کالأوّل اجعله بلا منازعه (2)

وثالث الّذی بهمز الوصل

کالأوّل اجعلنّه کاستحلی (3).

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1413


1- «واجعله» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول «من مضارع» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الهاء «منفتحا» مفعول ثان لا جعل «کینتحی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «المقول» نعت لینتحی الذی قصد لفظه «فیه» جار ومجرور متعلق بالمقول «ینتحی» قصد لفظه : محکی بالقول ، فهو نائب فاعل للمقول.
2- «والثانی» مفعول أول لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : واجعل الثانی «التالی» نعت للثانی «تا» قصر للضروره مفعول به للتالی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، وتا مضاف ، و «المطاوعه» مضاف إلیه «کالأول» جار ومجرور فی موضع المفعول الثانی لا جعل الآتی «اجعله» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول «بلا منازعه» الباء حرف جر ، ولا : اسم بمعنی غیر مجرور محلا بالباء ، وقد ظهر إعرابه علی ما بعده بطریق العاریه ، والجار والمجرور متعلق باجعل ، ولا مضاف ، ومنازعه : مضاف إلیه ، مجرور بالکسره المقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه العاریه ، وسکن لأجل الوقف.
3- «وثالث» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وثالث مضاف و «الذی» مضاف إلیه «بهمز» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الذی ، وهمز مضاف ، «الوصل» مضاف إلیه «کالأول» جار ومجرور فی موضع المفعول الثانی لا جعل مقدما علیه «اجعلنه» اجعل : فعل أمر ، والنون للتوکید ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول «کاستحلی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف علی النحو الذی سبق مرارا.

إذا کان الفعل المبنیّ للمفعول مفتتحا بتاء المطاوعه ضمّ أوله وثانیه ، وذلک کقولک فی «تدحرج» : «تدحرج» وفی «تکسّر» ؛ «تکسّر» وفی «تغافل» : «تغوفل».

وإن کان مفتتحا بهمزه وصل ضمّ أوله وثالثه ، ذلک کقولک فی «استحلی» : «استحلی» وفی «اقتدر» : «اقتدر» وفی «انطلق» : «انطلق».

* * *

واکسر أواشمم فاثلاثیّ أعل

عینا ، وضمّ جا ک- «بوع» فاحتمل (1)

إذا کان الفعل المبنیّ للمفعول ثلاثیا معتلّ العین سمع فی فائه ثلاثه أوجه :

(1) إخلاص الکسر ، نحو «قیل ، وبیع» ومنه قوله :

154- حیکت علی نیرین إذ تحاک ***تختبط الشّوک ولا تشاک (2).

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1414


1- «واکسر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو اشمم» مثله ، والجمله معطوفه علی الجمله السابقه «فا» مفعول به تنازعه العاملان ، وفا مضاف ، و «ثلاثی» مضاف إلیه «أعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثلاثی ، والجمله فی محل جر نعت لثلاثی «عینا» تمییز «وضم» مبتدأ «جا» أصله جاء ، وقصره للضروره : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ضم ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «کبوع» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال «فاحتمل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ضم».
2- - البیت لراجز لم یعینوه. اللغه : «حیکت» نسجت ، وتقول : حاک الثوب محوکه حوکا وحیاکه «نیرین» تثنیه نیر - بکسر النون بعدها یاء مثناه - وهو علم الثوب أو لحمته ، فإذا نسج الثوب علی نیرین فذلک أصفق له وأبقی ، وإذا أرادوا أن یصفوا ثوبا بالمتانه والإحکام قالوا : هذا ثوب ذو نیرین ، وقد قالوا من ذلک أیضا : هذا رجل ذو نیرین ، وهذا رأی ذو نیرین ، وهذه حرب ذات نیرین ، یریدون أنها شدیده ، وقالوا : هذا ثوب منیر - علی زنه معظم - إذا کان منسوجا علی نیرین ، وقد روی فی موضع هذه العباره «حوکت علی نولین» ونولین : مثنی نول - بفتح النون وسکون الواو - وهو اسم للخشبه التی یلف علیها الحائک الشقه حین یرید نسجها «تختبط الشوک» تضربه بعنف «ولا تشاک» لا یدخل فیها الشوک ولا یضرها. المعنی : وصف ملفحه أو حله بأنها محکمه النسج ، تامه الصفاقه ، وأنها إذا اصطدمت بالشواک لم یؤذها ولم یعلق بها. الإعراب : «حیکت» حیک : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «علی نیرین» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی حیکت «إذ» ظرف للزمان الماضی مبنی علی السکون فی محل نصب یتعلق بحیک ، وجمله «تحاک» ونائب الفاعل المستتر فیه فی محل جر بإضافه «إذ» إلیها «تختبط» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «الشواک» مفعول به لتختبط «ولا» نافیه «تشاک» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی. الشاهد فیه : قوله «حیکت» حیث إنه فعل ثلاثی معتل العین ، فلما بناه للمجهول أخلص کسر فائه ، ویروی «حوکت علی نیرین» بالواو ساکنه ، وعلی هذا یکون شاهدا للوجه الثانی ، وهو إخلاص ضم الفاء.

(2) وإخلاص الضم ، نحو «قول ، وبوع» ومنه قوله :

155- لیت ، وهل ینفع شیئا لیت؟ ***لیت شبابا بوع فاشتریت (1)

وهی لغه بنی دبیر وبنی فقعس [وهما من فصحاء بنی أسد]. .

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1415


1- ینسب هذا البیت لرؤبه بن العجاج ، وقد راجعت دیوان أراجیزه فوجدت فی زیاداته أبیاتا منها هذا البیت ، وهی قوله : یا قوم قد حوقلت أو دنوت وبعض حیقال الرّجال الموت مالی إذا أجذبها صأیت أکبر قد عالنی أو بیت لیت ، وهل ینفع شیئا لیت؟ لیت شبابا ... وقد روی أبو علی القالی فی أمالیه (1 - 20 طبع الدار) البیتین السابقین علی بیت الشاهد ، ولم ینسبهما ، وقال أبو عبید البکری فی التنبیه (97): «هذا راجز یصف جذبه للدلو» اه ، ولم یعینه أیضا. اللغه : «حوقلت» ضعفت وأصابنی الکبر «دنوت» قربت «حیقال» هو مصدر حوقل «أجذبها» أراد أنزع الدلو من البئر «صأیت» صحت ، مأخوذ من قولهم : صأی الفرخ ؛ إذا صاح صیاحا ضعیفا ، وأراد بذلک أنینه من ثقل الدلو علیه «قد عالنی» غلبنی وقهرنی وأعجزنی ، وفی روایه أبی علی القالی* أکبر غیرنی ...* «أم بیت» یرید أم زوجه ، وذلک لأن العزب أقوی وأشد «ینفع شیئا لیت» قد قصد لفظ لیت هذه فصیرها اسما وأعربها وجعلها فاعلا ، ومثل هذا - فی «لیت» - قول الشاعر : لیت شعری ، وأین منّی لیت؟ إنّ لیتا وإنّ لوّا عناء ومثله قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : لیت شعری ، وهل یردّنّ لیت؟ هل لهذا عند الرّباب جزاء؟ وقول الآخر : لیت شعری مسافر بن أبی عم رو ، ولیت یقولها المحزون ونظیره - فی «لو» إذ قصد لفظها وجعلت اسما - قول الآخر : ألام علی لوّ ، ولو کنت عالما بأذناب لوّ لم تفتنی أوائله الإعراب : «لیت» حرف تمن ونصب «وهل» حرف استفهام المقصود منه النفی «ینفع» فعل مضارع «شیئا» مفعول به لینفع «لیت» قصد لفظه : فاعل ینفع ، والجمله لا محل لها معترضه «لیت» حرف تمن مؤکد للأول «شبابا» اسم لیت الأول «بوع» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی شباب ، والجمله فی محل رفع خبر لیت الأول «فاشتریت» فعل وفاعل ، وجملتهما معطوفه بالفاء علی جمله بوع. الشاهد فیه : قوله «بوع» فإنه فعل ثلاثی معتل العین ، فلما بناه للمجهول أخلص ضم فائه ، وإخلاص ضم الفاء لغه جماعه من العرب منهم من حکی الشارح ، ومنهم بعض بنی تمیم ، ومنهم ضبه ، وحکیت عن هذیل.

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1416

(3) والإشمام - وهو الإتیان بالفاء بحرکه بین الضمّ والکسر - ولا یظهر ذلک إلا فی اللفظ ، ولا یظهر فی الخطّ ، وقد قریء فی السبعه قوله تعالی : (وَقِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَیا سَماءُ أَقْلِعِی وَغِیضَ الْماءُ) بالإشمام فی «قیل ، وغیض».

* * *

وإن بشکل خیف لبس یجتنب

وما لباع قد یری لنحو حبّ (1)

إذا أسند الفعل الثلاثیّ المعتلّ العین - بعد بنائه للمفعول - إلی ضمیر متکلم أو مخاطب أو غائب : فإما أن یکون واویا ، أو یائیا.

فإن کان واویّا - نحو «سام» من السّوم - وجب - عند المصنف - کسر الفاء أو الإشمام ؛ فتقول : «سمت» ، [ولا یجوز الضم ؛

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1417


1- «وإن» شرطیه «بشکل» جار ومجرور متعلق بخیف «خیف» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط «لبس» نائب فاعل خیف «یجتنب» فعل مضارع مبنی للمجهول جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شکل «وما» اسم موصول : مبتدأ «لباع» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما الموصوله «قد» حرف تقلیل «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «لنحو» جار ومجرور متعلق بیری ، ونحو مضاف ، و «حب» قصد لفظه : مضاف إلیه.

فلا تقول : «سمت»] ؛ لئلا یلتبس بفعل الفاعل ، فإنه بالضم لیس إلا ، نحو «سمت العبد».

وإن کان یائیّا - نحو «باع» من البیع - وجب - عند المصنف أیضا - ضمّه أو الإشمام ؛ فتقول : «بعت یا عبد» ولا یجوز الکسر ؛ فلا تقول : «بعت» ؛ لئلا یلتبس بفعل الفاعل ؛ فإنه بالکسر فقط ، نحو «بعت الثّوب».

وهذا معنی قوله : «وإن بشکل خیف لبس یجتنب» أی : وإن خیف اللبس فی شکل من الأشکال السابقه - أعنی الضمّ ، والکسر ، والإشمام - عدل عنه إلی شکل غیره لا لبس معه.

هذا ما ذکره المصنف ، والذی ذکره غیره أن الکسر فی الواوی ، والضم فی الیائی ، والإشمام ، هو المختار ، ولکن لا یجب ذلک ، بل یجوز الضم فی الواوی ، والکسر فی الیائی.

وقوله : «وما لباع قد یری لنحو حبّ» معناه أن الذی ثبت لفاء «باع» - من جواز الضم ، والکسر ، والإشمام - یثبت لفاء المضاعف ، نحو «حبّ» ؛ فتقول : «حبّ» ، و «حبّ» وإن شئت أشممت.

* * *

وما لفا باع لما العین تلی

فی اختار وانقاد وشبه ینجلی (1)

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1418


1- «وما» اسم موصول مبتدأ «لفا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما الموصوله ، وفا مضاف و «باع» قصد لفظه : مضاف إلیه «لما» اللام جاره ، وما : اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر باللام ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «العین» مبتدأ ، وجمله «تلی» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله «ما» المجروره باللام «فی اختار» جار ومجرور متعلق بتلی «وانقاد ، وشبه» معطوفان علی اختار «ینجلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شبه ، والجمله فی محل جر نعت لشبه.

أی : یثبت - عند البناء للمفعول - لما تلیه العین من کلّ فعل یکون علی وزن «افتعل» أو «انفعل» - وهو معتلّ العین - ما یثبت لفاء «باع» : من جواز الکسر ، والضم ، وذلک نحو «اختار ، وانقاد» وشبههما ؛ فیجوز فی التاء والقاف ثلاثه أوجه : الضمّ ، نحو «اختور» ، و «انقود» والکسر ، نحو «اختیر» ، و «انقید» والإشمام ، وتحرّک الهمزه بمثل حرکه التاء والقاف.

* * *

یقوم مقام الفاعل : المصدر و الظرف و الجار و المجرور

وقابل من ظرف أو من مصدر

أو حرف جرّ بنیابه حری (1)

تقدّم أن الفعل إذا بنی لما لم یسمّ فاعله أقیم المفعول به مقام الفاعل ، وأشار فی هذا البیت إلی أنه إذا لم یوجد المفعول به أقیم الظرف أو المصدر أو الجارّ والمجرور مقامه ؛ وشرط فی کل [واحد] منها أن یکون قابلا للنیابه ، أی : صالحا لها ، واحترز بذلک مما لا یصلح للنیابه ، کالظرف الذی لا یتصرّف ، والمراد به : ما لزم النّصب علی الظرفیه (2) ، نحو «سحر» إذا أرید به سحر .

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1419


1- «وقابل» مبتدأ ، وخبره قوله «حری» فی آخر البیت «من ظرف» جار ومجرور متعلق بقابل «أو من مصدر» معطوف علی الجار والمجرور السابق «أو حرف جر» معطوف علی مصدر ومضاف إلیه «بنیابه» جار ومجرور متعلق بحر «حر» خبر المبتدأ الذی هو قابل فی أول البیت کما ذکرنا من قبل.
2- الظروف علی ثلاثه أنواع : النوع الأول : ما یلزم النصب علی الظرفیه ، ولا یفارقها أصلا ، ولا إلی الجر بمن ، وذلک مثل قط ، وعوض ، وإذا ، وسحر. والنوع الثانی : ما یلزم أحد أمرین : النصب علی الظرفیه ، والجر بمن ، وذلک مثل عند ، وثم ، بفتح الثاء. وهذان النوعان یقال لکل منهما : «ظرف غیر متصرف» ، والفرق بینهما ما علمت. والنوع الثالث : ما یخرج عن النصب علی الظرفیه وعن الجر بمن ، إلی التأثر بالعوامل المختلفه : کزمن ، ووقت ، وساعه ، ویوم ، ودهر ، وحین ؛ وهذا هو الظرف المتصرف.

یوم بعینه ، ونحو «عندک» فلا تقول : «جلس عندک» ولا «رکب سحر» ؛ لئلا تخرجهما عما استقرّ لهما فی لسان العرب من لزوم النصب ، وکالمصادر التی لا تتصرّف ، نحو «معاذ الله» فلا یجوز رفع «معاذ الله» ؛ لما تقدّم فی الظرف ، وکذلک ما لا فائده فیه : من الظرف ، والمصدر ، [والجارّ] والمجرور ؛ فلا تقول : «سیر وقت» ، ولا «ضرب ضرب» ، ولا «جلس فی دار» لأنه لا فائده فی ذلک.

ومثال القابل من کل منها قولک : «سیر یوم الجمعه ، وضرب ضرب شدید ، ومرّ بزید» (1). .

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1420


1- حاصل الذی أومأ إلیه الشارح فی هذه المسأله أنه یشترط فی صحه جواز إنابه کل واحد من الظرف والمصدر شرطان ؛ أحدهما : أن یکون کل منهما متصرفا ، وثانیهما : أن یکون کل واحد منهما مختصا ؛ فإن فقد أحدهما واحدا من هذین الشرطین لم تصح نیابته. فالمتصرف من الظروف هو : ما یخرج عن النصب علی الظرفیه والجر بمن إلی التأثر بالعوامل ، کما علمت مما أوضحناه لک قریبا. وأما المتصرف من المصادر فهو : ما یخرج عن النصب علی المصدریه إلی التأثر بالعوامل المختلفه ، وذلک کضرب وقتل وما لا یخرج من المصدر عن النصب علی المصدریه کمعاذ الله فإنه یصدر غیر متصرف لا یقع إلا منصوبا علی المفعولیه المطلقه. وأما المختص من الظروف فهو : ما خص بإضافه ، أو وصف ، أو نحوهما. وأما المختص من المصادر فهو : ما کان دالا علی العدد ، أو علی النوع ، أما نحو «ضرب ضرب» فهو غیر مختص ، ولا یجوز نیابته عن الفاعل. ویشترط فی نیابه الجار والمجرور ثلاثه شروط ، أولها : أن یکون مختصا - بأن یکون المجرور معرفه أو نحوها - وثانیها : ألا یکون حرف الجر ملازما لطریقه واحده ، کمذ ومنذ الملازمین لجر الزمان ، وکحروف القسم الملازمه لجر المقسم به ، وثالثها : ألا یکون حرف الجر دالا علی التعلیل کاللام ، والباء ، ومن ، إذا استعملت إحداها فی الدلاله علی التعلیل ، ولهذا امتنعت نیابه المفعول لأجله.
متی وجد المفعول لم ینب عن الفاعل غیره

ولا ینوب بعض هذی ، إن وجد

فی اللّفظ مفعول به وقد یرد (1)

مذهب البصریین - إلا الأخفش - أنه إذا وجد بعد الفعل المبنی لما لم یسمّ فاعله : مفعول به ، ومصدر ، وظرف ، وجارّ ومجرور - نعین إقامه المفعول به مقام الفاعل ؛ فتقول : ضرب زید ضربا شدیدا یوم الجمعه أمام الأمیر فی داره ، ولا یجوز إقامه غیره [مقامه] مع وجوده ، وما ورد من ذلک شاذّ أو مؤوّل.

ومذهب الکوفیین أنه یجوز إقامه غیره وهو موجود : تقدّم ، أو تأخّر ؛ فتقول : «ضرب ضرب شدید زیدا ، وضرب زیدا ضرب شدید» وکذلک فی الباقی ، واستدلّوا لذلک بقراءه أبی جعفر (لیجزی قوما بما کانوا یکسبون) وقول الشاعر : ».

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1421


1- «ولا» نافیه «ینوب» فعل مضارع «بعض» فاعل ینوب ، وبعض مضاف ، واسم الإشاره فی «هذی» مضاف إلیه «إن» شرطیه «وجد» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط «فی اللفظ» جار ومجرور متعلق بوجد «مفعول» نائب فاعل لوجد «به» متعلق بمفعول ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إن وجد فی اللفظ مفعول به فلا ینوب بعض هذه الأشیاء «وقد» حرف تقلیل «یرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نیابه بعض هذه الأشیاء مناب الفاعل مع وجود المفعول به فی اللفظ المستفاد من قوله «ولا ینوب - إلخ».

156- لم یعن بالعلیاء إلّا سیّدا***ولا شفی ذا الغیّ إلّا ذو هدی (1).

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1422


1- نسبوا هذا البیت لرؤبه بن العجاج ، وقد راجعت دیوان أراجیزه فوجدت هذا البیت فی زیادات الدیوان ، لا فی أصله ، وقبله قوله : وقد کفی من بدئه ما قد بدا وإن ثنی فی العود کان أحمدا اللغه : «بدئه» مبتدأ أمره وأول شأنه «بدا» ظهر «ثنی» عاد ، تقول : ثنی یثنی - بوزن رمی یرمی - وأصل معناه جمع طرفی الحبل فصیر ما کان واحدا اثنین «کان أحمدا» مأخوذ من قولهم : عود أحمد ، یریدون أنه محمود «یعن» فعل مضارع ماضیه عنی ، وهو من الأفعال الملازمه للبناء للمفعول ، ومعناه علی هذا أولع أو اهتم ، تقول : عنی فلان بحاجتی وهو معنی بها ؛ إذا کان قد أولع بقضائها واهتم لها «العلیاء» هی خصال المجد التی تورث صاحبها سموا ورفعه قدر «شفی» أبرأ ، وأراد به ههنا هدی ، مجازا «الغی» الجری مع هوی النفس والتمادی فی الأخذ بما یوبقها ویهلکها «هدی» بضم الهاء - وهو الرشاد وإصابه الجاده. المعنی : لم یشتغل بمعالی الأمور ، ولم یولع بخصال المجد ، إلا أصحاب السیاده والطموح ، ولم یشف ذوی النفوس المریضه والأهواء المتأصله من دائهم الذی أصیبت به نفوسهم إلا ذوو الهدایه والرشد. الإعراب : «لم» حرف نفی وجزم وقلب «یعن» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم وعلامه جزمه حذف الألف ، والفتحه قبلها دلیل علیها «بالعلیاء» جار ومجرور نائب عن الفاعل «إلا» أداه استثناء ملغاه «سیدا» مفعول به لیعن «ولا» الواو عاطفه ، ولا نافیه «شفی» فعل ماض «ذا» مفعول لشفی مقدم علی الفاعل ، وذا مضاف ، و «الغی» مضاف إلیه «إلا» أداه استثناء ملغاه «ذو» فاعل شفی ، وذو مضاف ، و «هدی» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «لم یعن بالعلیاء إلا سیدا» حیث ناب الجار والمجرور - وهو قوله «بالعلیاء» - عن الفاعل ، مع وجود المفعول به فی الکلام - وهو قوله «سیدا». والدلیل علی أن الشاعر أناب الجار والمجرور ، ولم ینب المفعول به ، أنه جاء بالمفعول به منصوبا ، ولو أنه أنابه لرفعه ؛ فکان یقول : لم یعن بالعلیاء إلا سید ، والداعی لذلک أن القوافی کلها منصوبه ، فاضطراره لتوافق القوافی هو الذی دعاه وألجأه إلی ذلک. ومثل هذا البیت قول الراجز : وإنّما یرضی المنیب ربّه ما دام معنیّا بذکر قلبه ومحل الاستشهاد فی قوله «معنیا بذکر قلبه» حیث أناب الجار والمجرور - وهو قوله «بذکر» - عن الفاعل ، مع وجود المفعول به فی الکلام - وهو قوله «قلبه» - بدلیل أنه أتی بالمفعول به منصوبا بعد ذلک کما هو ظاهر. والبیتان حجه للکوفیین والأخفش جمیعا ؛ لأن النائب عن الفاعل فی البیتین متقدم فی کل واحد منهما عن المفعول به ، والبصریون یرون ذلک من الضروره الشعریه.

ومذهب الأخفش أنه إذا تقدّم غیر المفعول به علیه جاز إقامه کل [واحد] منهما ؛ فتقول : ضرب فی الدار زید ، وضرب فی الدار زیدا ، وإن لم یتقدم تعین إقامه المفعول به ، نحو «ضرب زید فی الدّار» ؛ فلا یجوز «ضرب زیدا فی الدّار».

* * *

إذا کان الفعل متعدیا إلی مفعولین فأیهما ینوب عن الفاعل؟

وباتّفاق قد ینوب الثّان من

باب «کسا» فیما التباسه أمن (1)

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1423


1- «وباتفاق» الواو للاستئناف ، باتفاق : جار ومجرور متعلق بینوب الآتی «قد» حرف تقلیل «ینوب» فعل مضارع «الثان» فاعل ینوب «من باب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الثانی ، وباب مضاف ، و «کسا» قصد لفظه : مضاف إلیه «فیما» جار ومجرور متعلق بینوب «التباسه» التباس : مبتدأ ، والتباس مضاف والهاء مضاف إلیه «أمن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التباس ، والجمله من أمن ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب صله «ما» المجروره محلا بفی.

إذا بنی الفعل المتعدّی إلی مفعولین لما لم یسمّ فاعله : فإما أن یکون من باب «أعطی» ، أو من باب «ظنّ (1)» ؛ فإن کان من باب «أعطی» - وهو المراد بهذا البیت - فذکر المصنف أنه یجوز إقامه الأول منهما وکذلک الثانی ، بالاتفاق ؛ فتقول : «کسی زید جبّه ، وأعطی عمرو درهما» ، وإن شئت أقمت الثانی ؛ فنقول : «أعطی عمرا درهم ، وکسی زیدا جبه».

هذا إن لم یحصل لبس بإقامه الثانی ، فإذا حصل لبس وجب إقامه الأول ، [وذلک نحو «أعطیت زیدا عمرا» فتتعین إقامه الأول] فتقول : «أعطی زید عمرا» ولا یجوز إقامه الثانی حینئذ : لئلا یحصل لبس ؛ لأن کل واحد منهما یصلح أن یکون آخذا ، بخلاف الأول.

ونقل المصنف الاتفاق علی أن الثانی من هذا الباب یجوز إقامته عند أمن

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1424


1- قد ینصب فعل من الأفعال مفعولین أصلهما مبتدأ وخبر. نحو ظننت زیدا قائما وعلمت أخاک مسافرا ، ولا ینصب المفعولین اللذین أصلهما المبتدأ والخبر إلا ظن وأخواتها. وهذا هو مراد الشارح هنا بقوله «باب ظن» ، ومراد الناظم بقوله «فی باب ظن وأری» لأن «أری» تنصب ثلاثه مفاعیل : أصل الثانی والثالث منها مبتدأ وخبر ، علی ما علمت. وقد ینصب فعل من الأفعال مفعولین لیس أصلهما المبتدأ والخبر ، وهذا النوع علی ضربین ؛ لأن نصبه لأحد هذین المفعولین إما أن یکون علی نزع الخافض ، کما فی قولک : اخترت الرجال محمدا ، وکما فی قوله تعالی : (وَاخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً) الأصل اخترت من الرجال محمدا ، واختار موسی من قومه سبعین رجلا ، وإما أن یکون نصبه للمفعولین لأنه من طبیعته متعد إلی اثنین. وذلک نحو قولک : منحت الفقیر درهما ، وأعطیت إبراهیم دینارا ، وکسوت محمدا جبه. وهذا الضرب الأخیر هو مراد الناظم والشارح بباب کسا ، فهو : کل فعل تعدی إلی مفعولین لیس أصلهما المبتدأ والخبر ، وکان تعدیه إلیهما بنفسه ، لا بواسطه حذف حرف الجر من أحدهما وإیصال الفعل إلی المجرور.

اللّبس ؛ فإن عنی به أنه اتفاق من جهه النحویین کلهم فلیس بجید ؛ لأن مذهب الکوفیین أنه إذا کان الأول معرفه والثانی نکره تعین إقامه الأول ؛ فتقول : «أعطی زید درهما» ، ولا یجوز عندهم إقامه الثانی ؛ فلا تقول : «أعطی درهم زیدا».

* * *

فی باب «ظنّ ، وأری» المنع اشتهر

ولا أری منعا إذا القصد ظهر (1)

یعنی أنه إذا کان الفعل متعدیا إلی مفعولین الثانی منهما خبر فی الأصل ، کظن وأخواتها ، أو کان متعدیا إلی ثلاثه مفاعیل کأری وأخواتها - فالأشهر عند النحویین أنه یجب إقامه الأول ، ویمتنع إقامه الثانی فی باب «ظنّ» والثانی والثالث فی باب «أعلم» ؛ فتقول : «ظنّ زید قائما» ولا یجوز «ظنّ زیدا قائم» وتقول : «أعلم زید فرسک مسرجا» ولا یجوز إقامه الثانی ؛ فلا تقول : «أعلم زیدا فرسک مسرجا» ولا إقامه الثالث ؛ فتقول : «أعلم زیدا

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1425


1- «فی باب» جار ومجرور متعلق باشتهر الآتی ، وباب مضاف ، و «ظن» قصد لفظه : مضاف إلیه «وأری» معطوف علی ظن «المنع» مبتدأ ، وجمله «اشتهر» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ «ولا» نافیه «أری» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «منعا» مفعول به لأری «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «القصد» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إذا ظهر القصد ، والجمله من الفعل المحذوف وفاعله المذکور فی محل جر بإضافه إذا إلیها «ظهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی القصد ، والجمله من ظهر المذکور وفاعله لا محل لها من الإعراب تفسیریه.

فرسک مسرج» ونقل ابن أبی الربیع الاتفاق علی منع إقامه الثالث ، ونقل الاتفاق - أیضا - ابن المصنف.

وذهب قوم - منهم المصنف - إلی أنه لا یتعیّن إقامه الأول ، لا فی باب «ظنّ» ولا باب «أعلم» لکن یشترط ألّا یحصل لبس ؛ فتقول : «ظنّ زیدا قائم ، وأعلم زیدا فرسک مسرجا».

وأما إقامه الثالث من باب «أعلم» فنقل ابن أبی الربیع وابن المصنف الاتفاق علی منعه ، ولیس کما زعما ، فقد نقل غیرهما الخلاف فی ذلک (1) ؛ فتقول : «أعلم زیدا فرسک مسرج».

فلو حصل لبس تعیّن إقامه الأول فی باب «ظن ، وأعلم» فلا تقول : «ظنّ زیدا عمرو» علی أن «عمرو» هو المفعول الثانی ، ولا «أعلم زیدا خالد منطلقا».

* * *

وما سوی النّائب ممّا علّقا

بالرّافع النّصب له محقّقا (2)

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1426


1- حاصل الخلاف الذی نقله غیرهما أن بعض النحاه أجازه بشرط ألا یوقع فی لبس کما مثل الشارح ، وحکایه الخلاف هو ظاهر کلام الناظم فی کتابه التسهیل ، بل یمکن أن یکون مما یشیر إلیه کلامه فی الألفیه لأن ثالث مفاعیل أعلم هو ثانی مفعولی علم ، وقد ذکر اختلاف النحاه فی ثانی مفعولی علم.
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ أول «سوی النائب ، مما» متعلقان بمحذوف صله «ما» الواقع مبتدأ «علقا» علق : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود لما ، والجمله لا محل لها صله ما المجروره محلا بمن «بالرافع» متعلق بقوله علق «النصب» مبتدأ ثان «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ الثانی ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وهو «ما» فی أول البیت «محققا» حال من الضمیر المستکن فی الخبر.

حکم المفعول القائم مقام الفاعل حکم الفاعل ؛ فکما أنه لا یرفع الفعل إلا فاعلا واحدا ، کذلک لا یرفع الفعل إلا مفعولا واحدا (1) ؛ فلو کان للفعل معمولان فأکثر أقمت واحدا منها مقام الفاعل ، ونصبت الباقی ؛ فتقول : «أعطی زید درهما ، وأعلم زید عمرا قائما ، وضرب زید ضربا شدیدا یوم الجمعه أمام الأمیر فی داره».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1427


1- یرید لا یرفع علی أنه نائب فاعل إلا واحد من المفاعیل التی کان الفعل ناصبا لها وهو مبنی للمعلوم.
اشتغال العامل عن المعمول
اشاره

(1) .

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1428


1- أرکان الاشتغال ثلاثه : مشغول عنه ، وهو الاسم المتقدم ، ومشغول ، وهو الفعل المتأخر ، ومشغول به ، وهو الضمیر الذی تعدی إلیه الفعل بنفسه أو بالواسطه ، ولکل واحد من هذه الأرکان الثلاثه شروط لا بد من بیانها. فأما شروط المشغول عنه - وهو الاسم المتقدم فی الکلام - فخمسه : الأول : ألا یکون متعددا لفظا ومعنی : بأن یکون واحدا ، نحو زیدا ضربته ، أو متعددا فی اللفظ دون المعنی ، نحو زیدا وعمرا ضربتهما ؛ لأن العطف جعل الاسمین کالاسم الواحد ؛ فإن تعدد فی اللفظ والمعنی - نحو زیدا درهما أعطیته - لم یصح. الثانی : أن یکون متقدما ، فإن تأخر - نحو ضربته زیدا - لم یکن من باب الاشتغال ، بل إن نصبت زیدا فهو بدل من الضمیر ، وإن رفعته فهو مبتدأ خبره الجمله قبله. الثالث : قبوله الإضمار ؛ فلا یصح الاشتغال عن الحال ، والتمییز ، ولا عن المجرور بحرف یختص بالظاهر کحتی. الرابع : کونه مفتقرا لما بعده ؛ فنحو «جاءک زید فأکرمه» لیس من باب الاشتغال لکون الاسم مکتفیا بالعامل المتقدم علیه. الخامس : کونه صالحا للابتداء به ، بألا یکون نکره محضه ؛ فنحو قوله تعالی : (وَرَهْبانِیَّهً ابْتَدَعُوها) لیس من باب الاشتغال ، بل (رَهْبانِیَّهً) معطوف علی ما قبله بالواو ، وجمله (ابتدعوها) صفه. وأما الشروط التی یجب تحققها فی المشغول - وهو الفعل الواقع بعد الاسم - فاثنان : الأول : أن یکون متصلا المشغول عنه ، فإن انفصل منه بفاصل لا یکون لما بعده عمل فیما قبله - کأدوات الشرط ، وأدوات الاستفهام ، ونحوهما - لم یکن من باب الاشتغال ، وسیأتی توضیح هذا الشرط فی الشرح. الثانی : کونه صالحا للعمل فیما قبله : بأن یکون فعلا متصرفا ، أو اسم فاعل ، أو اسم مفعول ، فإن کان حرفا ، أو اسم فعل ، أو صفه مشبهه ، أو فعلا جامدا کفعل التعجب - وکل هذه العوامل لضعفها لا تعمل فیما تقدم علیها - لم یصح. وأما الذی یجب تحققه فی المشغول به - وهو الضمیر - فشرط واحد ، وهو : ألا یکون أجنبیا من المشغول عنه ؛ فیصح أن یکون ضمیر المشغول عنه ، نحو زیدا ضربته ، أو مررت به ، ویصح أن یکون اسما ظاهرا مضافا إلی ضمیر المشغول عنه ، نحو زیدا ضربت أخاه ، أو مررت بغلامه.
ضابط الاشتغال

إن مضمر اسم سابق فعلا شغل

عنه : بنصب لفظه ، أو المحلّ (1)

فالسّابق انصبه بفعل أضمرا

حتما ، موافق لما قد أظهرا (2)

الاشتغال : أن یتقدم اسم ، ویتأخر عنه فعل ، [قد] عمل فی ضمیر ذلک الاسم أو فی سببیّه - وهو المضاف إلی ضمیر الاسم السابق - فمثال المشتغل بالضمیر «زیدا ضربته ، وزیدا مررت به» ومثال المشتغل بالسببیّ «زیدا ضربت غلامه» وهذا هو المراد بقوله : «إن مضمر اسم - إلی آخره» والتقدیر : إن شغل مضمر اسم سابق فعلا عن ذلک الاسم بنصب المضمر لفظا نحو «زیدا ضربته» أو بنصبه محلا ، نحو «زیدا مررت به» فکلّ واحد من «ضربت ، ومررت» اشتغل بضمیر «زید» لکن «ضربت» وصل إلی

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1429


1- «إن» شرطیه «مضمر» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إن شغل مضمر ، ومضمر مضاف ، و «اسم» مضاف إلیه «سابق» نعت لاسم «فعلا» مفعول به لشغل مقدم علیه «شغل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضمر «عنه ، بنصب» متعلقان بشغل ، ونصب مضاف ، ولفظ من «لفظه» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر لمفعوله ، ولفظ مضاف ، والهاء مضاف إلیه «أو» حرف عطف «المحل» معطوف علی لفظ.
2- «فالسابق» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : فانصب السابق «انصبه» انصب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «بفعل» جار ومجرور متعلق بانصب ، وجمله «أضمر» ونائب الفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل ، فی محل جر نعت لفعل «حتما» مفعول مطلق لفعل محذوف ، والتقدیر : حتم ذلک ذلک حتما «موافق» نعت ثان لفعل «لما» جار ومجرور متعلق بموافق «قد» حرف تحقیق ، وجمله «أظهرا» ونائب الفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، لا محل لها من الإعراب صله «ما» المجروره محلا باللام.

الضمیر بنفسه ، و «مررت» وصل إلیه بحرف جر ؛ فهو مجرور لفظا ومنصوب محلا ، وکل من «ضربت ، ومررت» لو لم یشتغل بالضمیر لتسلّط علی «زید» کما تسلّط علی الضمیر ، فکنت تقول : «زیدا ضربت» فتنصب «زیدا» ویصل إلیه الفعل بنفسه کما وصل إلی ضمیره ، وتقول : «بزید مررت فیصل الفعل إلی زید بالباء کما وصل إلی ضمیره ، ویکون منصوبا محلا کما کان الضمیر.

وقوله «فالسابق انصبه - إلی آخره» معناه أنه إذا وجد الاسم والفعل علی الهیئه المذکوره ؛ فیجوز لک نصب الاسم السابق ، واختلف النحویون فی ناصبه :

فذهب الجمهور إلی أن ناصبه فعل مضمر وجوبا ؛ [لأنه لا یجمع بین المفسّر والمفسّر] ویکون الفعل المضمر موافقا فی المعنی لذلک المظهر ، وهذا یشمل ما وافق لفظا ومعنی نحو قولک فی «زیدا ضربته» : إن التقدیر «ضربت زیدا ضربته» وما وافق معنی دون لفظ کقولک فی «زیدا مررت به» : إن التقدیر «جاوزت زیدا مررت به» (1) وهذا هو الذی ذکره المصنف. ی

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1430


1- اعلم أن الفعل المشغول قد یکون متعدیا ناصبا للمشغول به بلا واسطه ، وقد یکون لازما ناصبا للمشغول به معنی وهو مجرور بحرف جر ، وعلی کل حال إما أن یکون المشغول به ضمیر الاسم المتقدم ، وإما أن یکون سببیه ؛ فهذه أربعه أحوال : فیکون تقدیر العامل فی الاسم المتقدم المشغول عنه من لفظ العامل المشغول ومعناه فی صوره واحده ، وهی أن یجتمع فی العامل المشغول شیئان هما : کونه متعدیا بنفسه ، وکونه ناصبا لضمیر الاسم المتقدم - نحو قولک : زیدا ضربته. ویکون تقدیر العامل فی الاسم المتقدم المشغول عنه من معنی العامل المشغول دون لفظه ، فی ثلاث صور : الأولی : أن یکون العامل فی المشغول به لازما ، والمشغول به ضمیر الاسم المتقدم ، نحو قولک : أزیدا مررت به ، فإن التقدیر : أجاوزت زیدا مررت به. الثانیه : أن یکون العامل لازما ، والمشغول به اسما ظاهرا مضافا إلی ضمیر الاسم السابق ، نحو قولک : زیدا مررت بغلامه ؛ فإن التقدیر : لابست زیدا مررت بغلامه ، ولا تقدره : «جاوزت زیدا مررت بغلامه» کما قدرت فی الصوره الأولی ؛ لأن المعنی علی هذا التقدیر هنا غیر مستقیم ، لأنک لم تجاوز زیدا ولم تمرر به ، وإنما جاوزت غلامه ومررت به ، وجاوز من معنی مر ، ولیس من لفظه کما هو ظاهر. الثالثه : أن یکون العامل متعدیا ، ولکنه نصب اسما ظاهرا مضافا إلی ضمیر عائد إلی الاسم السابق ، نحو قولک : زیدا ضربت أخاه ، فإن التقدیر : أهنت زیدا ضربت أخاه. وهکذا تقدر فی کل صوره من هذه الصور الثلاث فعلا ینصب بنفسه ، ویصح معه المعنی

والمذهب الثانی : أنه منصوب بالفعل المذکور بعده ، وهذا مذهب کوفیّ ، واختلف هؤلاء ؛ فقال قوم : إنه عامل فی الضمیر وفی الاسم معا ؛ فإذا قلت : «زیدا ضربته» کان «ضربت» ناصبا ل- «زید» وللهاء ، وردّ هذا المذهب بأنه لا یعمل عامل واحد فی ضمیر اسم ومظهره ، وقال قوم : هو عامل فی الظاهر ، والضمیر ملغی ، وردّ بأن الأسماء لا تلغی بعد اتصالها بالعوامل.

* * *

المواضع التی یجب فیها نصب الاسم المشتغل عنه

والنّصب حتم ، إن تلا السّابق ما

یختصّ بالفعل : کإن وحیثما (1).

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1431


1- «والنصب» مبتدأ «حتم» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «تلا» فعل ماض. فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف ، وتقدیر الکلام : إن تلا السابق ما یختص بالفعل فالنصب واجب «السابق» فاعل لتلا «ما» اسم موصول : مفعول به لتلا «یختص» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله من یختص وفاعله لا محل لها صله الموصول «بالفعل» جار ومجرور متعلق بیختص «کإن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کإن - إلخ ، «وحیثما» معطوف علی «إن» المجروره محلا بالکاف.

ذکر النحویون أن مسائل هذا الباب علی خمسه أقسام ؛ أحدها : ما یجب فیه النصب ، والثانی : ما یجب فیه الرفع ، والثالث : ما یجوز فیه الأمران والنصب أرجح ، والرابع : ما یجوز فیه الأمران والرفع أرجح ، والخامس : ما یجوز فیه الأمران علی السواء.

فأشار المصنف إلی القسم الأول بقوله : «والنّصب حتم - إلی آخره» ومعناه أنه یجب نصب الاسم السابق إذا وقع بعد أداه لا یلیها إلا الفعل ، کأدوات الشرط (1) نحو إن ، وحیثما ؛ فتقول : «إن زیدا أکرمته أکرمک ، وحیثما زیدا تلقه فأکرمه» : فیجب نصب «زیدا» فی المثالین وفیما أشبههما ، ولا یجوز الرفع علی أنه مبتدأ ؛ إذ لا یقع [الاسم] بعد هذه

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1432


1- الأدوات التی تختص بالفعل أربعه أنواع : الأول : أدوات الشرط کإن ، وحیثما ، نحو ما مثل به الشارح ، واعلم أن الاشتغال إنما یقع بعد أدوات الشرط فی ضروره الشعر ، فأما فی النثر فلا یقع الاشتغال إلا بعد أداتین منهما : الأولی «إن» بشرط أن یکون الفعل المشغول ماضیا ، نحو : إن زیدا لقیته فأکرمه ، والثانیه : «إذا» مطلقا ، نحو إذا زیدا لقیته - أو تلقاه - فأکرمه. النوع الثانی : أدوات التحضیض ، نحو هلا زیدا أکرمته. النوع الثالث : أدوات العرض ، نحو ألا زیدا أکرمته. النوع الرابع : أدوات الاستفهام غیر الهمزه ، نحو هل زیدا أکرمته ، فأما الهمزه فلا تختص بالفعل ، بل یجوز أن تدخل علی الأسماء کما تدخل علی الأفعال ، وإن کان دخولها علی الأفعال أکثر.

الأدوات ، وأجاز بعضهم وقوع الاسم بعدها ؛ فلا یمتنع عنده الرفع علی الابتداء ، کقول الشاعر :

157- لا تجزعی إن منفس أهلکته ***فإذا هلکت فعند ذلک فاجزعی (1)ل

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1433


1- هذا البیت ساقط من أکثر النسخ. ولم نشرحه فی الطبعه الأولی لهذه العله ، وهو من کلمه للنمر بن تولب یجیب فیها امرأته وقد لامته علی التبدیر ، وکان من حدیثه أن قوما نزلوا به فی الجاهلیه ، فنحر لهم أربع قلائص ، واشتری لهم زق خمر ، فلامته امرأته علی ذلک ؛ ففی هذا یقول : قالت لتعذلنی من اللّیل : اسمع ، سفه تبیّتک الملامه فاهجعی لا تجزعی لغد ، وأمر غد له ، أتعجّلین الشّرّ ما لم تمنعی قامت تبکّی أن سبات لفتیه زقّا وخابیه بعود مقطع اللغه : «لا تجزعی» لا تحزنی ، والجزع هو : ضعف المرء عن تحمل ما ینزل به من بلاء ، وهو أیضا أشد الحزن «منفس» هو المال الکثیر ، وهو الشیء النفیس الذی یضن أهله به «أهلکته» أذهبته وأفنیته «هلکت» مت. الإعراب : «لا» ناهیه «تجزعی» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه وعلامه جزمه حذف النون. ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل «إن» شرطیه «منفس» فاعل لفعل محذوف هو فعل الشرط ، وقوله «أهلکته» جمله من فعل وفاعل ومفعول لا محل لها تفسیریه «فإذا» الفاء عاطفه ، إذا : ظرفیه تضمنت معنی الشرط «هلکت» فعل وفاعل ، وجملتهما فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «فبعد» الفاء زائده ، وبعد : ظرف متعلق بقوله «اجزعی» فی آخر البیت ، وبعد مضاف واسم الإشاره من «ذلک» مضاف إلیه ، واللام للبعد ، والکاف حرف خطاب «فاجزعی» الفاء واقعه فی جواب إذا ، وما بعدها فعل أمر ، ویاء المخاطبه فاعل ، والجمله جواب إذا لا محل لها من الإعراب. الشاهد فیه : قوله «إن منفس» حیث وقع الاسم المرفوع بعد أداه الشرط التی هی «إن» والأکثر أن یلی هذه الأداه الفعل. وقیل : أن تقرر لک ما فی هذا البیت نخبرک أنه یروی بنصب «منفس» یروی برفعه. فأما روایه النصب فهی التی رواها سیبویه وجمهور البصریین (انظر کتاب سیبویه 1 - 68 ، ومفصل الزمخشری 1 - 149 بتحقیقنا) ولا إشکال علی هذه الروایه ؛ لأن «منفسا» حینئذ منصوب بفعل محذوف مفسر بفعل من لفظ الفعل المذکور بعده ، والتقدیر : إن أهلکت منفسا أهلکته. والروایه الثانیه برفع «منفس» وهی روایه الکوفیین ، وأعربوها علی أن «منفس» مبتدأ ، وجمله «أهلکته» خبره ، وهذا هو صریح عباره الشارح قبل إنشاده البیت ، واستدلوا به وبمثله علی جواز وقوع الجمله الاسمیه بعد «إن» و «إذا» الشرطیتین ، وقالوا : إن الاسم المرفوع بعد هاتین الأدانین مبتدأ ، والجمله بعده فی محل رفع خبر ، ومنهم من یجعل هذا الاسم المرفوع فاعلا لنفس الفعل المذکور بعده فی نحو «إن زید یزورک فأکرمه» بناء علی مذهبهم من جواز تقدیم الفاعل علی الفعل الرافع له ، فأما البصریون فلا یسلمون أولا روایه الرفع ، ثم یقولون : إن صحت هذه الروایه فإنها لا تدل علی جواز وقوع الجمل الاسمیه بعد أداه الشرط ، ولا تدل علی جواز تقدم الفاعل علی فعله ؛ لأن واحدا من هذین الوجهین غیر متعین فی إعراب الاسم المرفوع بعد أداه الشرط ، بل هذا الاسم فاعل لفعل محذوف یفسره الفعل المذکور بعده ، ویقدر المحذوف من لفظ المذکور إن کان الذی بعده قد رفع الضمیر علی الفاعلیه ، ومن معنی الفعل المتأخر إن کان قد نصب ضمیر الاسم کما فی هذا البیت المستشهد به ، ومن الأول قوله تعالی : (وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ) وهذا هو الراجح ، وهو الذی قدره الشارح بعد إنشاد البیت ، ثم ارجع إلی ما ذکرناه فی تقدیر العامل فی المشغول عنه (فی ص 518) ، ثم انظر ما ذکرناه فی باب الفاعل

تقدیره : «إن هلک منفس» (1) ، والله أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1434


1- هذا التقدیر هو تقدیر البصریین ، ولا یتفق ذکره هنا بهذا الشکل مع ما ذکره الشارح قبل إنشاد البیت ، ولو أنه قال : «وتقدیره عند البصریین إن هلک منفس» لاستقام الکلام.
المواضع التی یجب فیها رفعه

وإن تلا السّابق ما بالابتدا

یختصّ فالرّفع التزمه أبدا (1)

کذا إذا الفعل تلا ما لم یرد

ما قبل معمولا لما بعد وجد (2)

أشار بهذین البیتین إلی القسم الثانی ، وهو ما یجب فیه الرّفع (3) ؛ فیجب رفع .

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1435


1- «وإن» شرطیه «تلا» فعل ماض ، فعل الشرط «السابق» فاعل تلا «ما» اسم موصول : مفعول به لتلا «بالابتدا» جار ومجرور متعلق بیختص الآتی «یختص» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله «فالرفع» الفاء لربط الجواب بالشرط ، الرفع : مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : فالتزم الرفع التزمه ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «التزمه» التزم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «أبدا» منصوب علی الظرفیه ، والجمله من فعل الأمر وفاعله المستتر فیه لا محل لها مفسره.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف یقع نعتا لمصدر محذوف منصوب علی المفعولیه المطلقه بفعل مدلول علیه بالسابق ، والتقدیر : والتزم الرفع التزاما مشابها لذلک الالتزام إذا تلا الفعل - إلخ «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «الفعل» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إذا تلا الفعل «تلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب تفسیریه «ما» اسم موصول مفعول به لتلا «لم یرد» مضارع مجزوم بلم «ما» اسم موصول فاعل یرد ، والجمله لا محل لها صله ما الواقع مفعولا به لتلا «قبل» ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» الواقع فاعلا «معمولا» حال من فاعل یرد «لما» جار ومجرور متعلق بمعمول «بعد» ظرف متعلق بوجد «وجد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله المجروره محلا باللام ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا باللام.
3- للمؤلفین اختلاف فی اعتبار هذا القسم برمته من باب الاشتغال ؛ فابن الحاجب لم یذکره أصلا ، وابن هشام ینص علی أنه لیس من باب الاشتغال ؛ ولا یصدق ضابطه علیه ، وذلک لأننا اشترطنا فی ضابط الاشتغال : أن العامل فی المشغول به لو تفرغ من الضمیر وسلط علی الاسم السابق المشغول عنه لعمل فیه (انظر کلام الشارح فی ص 518) وفی هذا القسم لا یتم ذلک ، ألا تری أن نحو قولک : «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» لو حذفت الضمیر لم یعمل «یضرب» فی «زید» المتقدم ؛ لأن المتقدم مرفوع ، والمتأخر یطلب منصوبا لا مرفوعا ، ولأن الفعل المتأخر لا یصح أن یقع بعد «إذا». ومن الناس من عده من باب الاشتغال غیر مکترث بهذا الضابط ، والحق هو الأول لما ذکرنا.

الاسم المشتغل عنه إذا وقع بعد أداه تختصّ بالابتداء ، کإذا الّتی للمفاجأه ؛ فتقول : «خرجت فإذا زید یضربه عمرو» برفع «زید» - ولا تجوز نصبه ؛ لأن «إذا» هذه لا یقع بعدها الفعل : لا ظاهرا ، ولا مقدرا.

وکذلک یجب رفع الاسم السابق إذا ولی الفعل المشتغل بالضمیر أداه لا یعمل ما بعدها فیما قبلها ، کأدوات الشرط ، والاستفهام ، و «ما» النافیه ، نحو «زید إن لقیته فأکرمه ، وزید هل تضربه ، وزید ما لقیته» فیجب رفع «زید» فی هذه الأمثله ونحوها (1) ، ولا یجوز نصبه ؛ لأن ما لا یصلح أن یعمل .

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1436


1- الأشیاء التی لا یعمل ما بعدها فیما قبلها عشره أنواع : (الأول) أدوات الشرط جمیعها ، نحو زید إن لقیته فأکرمه ، وزید حیثما تلقه فأکرمه. (الثانی) أدوات الاستفهام جمیعها ، نحو زید هل أکرمته ، وعلی أسلمت علیه. (الثالث) أدوات التحضیض جمیعها ، نحو زید هلا أکرمته ، وخالد ألا تزوره. (الرابع) أدوات العرض جمیعها ، نحو زید ألا تکرمه ، وبکر أما تجیبه. (الخامس) لام الابتداء ، نحو زید لأنا قد ضربته ، وخالد لأنا أحبه حبا جما. (السادس) «کم» الخبریه ، نحو زیدکم ضربته ، وإبراهیم کم نصحت له. (السابع) الحروف الناسخه ، نحو زید إنی ضربته ، وبکر کأنه السیف مضاء عزیمه. (الثامن) الأسماء الموصوله ، نحو زید الذی تضربه ، وهند التی رأیتها. (التاسع) الأسماء الموصوفه بالعامل المشغول ، نحو زید رجل ضربته. (العاشر) بعض حروف النفی ؛ وهی «ما» مطلقا ، نحو زید رجل ما ضربته ، «لا» بشرط أن تقع فی جواب قسم ، نحو زید والله لا أضربه ؛ فإن کان حرف النفی غیر «ما» و «لا» نحو زید لم أضربه - أو کان حرف النفی هو «لا» ولیس فی جواب القسم ، نحو زید لا أضربه - فإنه یترجح الرفع ولا یجب ؛ لأنها حینئذ لا تفصل ما بعدها عما قبلها.

فیما قبله لا یصلح أن یفسّر عاملا فیما قبله ، وإلی هذا أشار بقوله : «کذا إذا الفعل تلا - إلی آخره».

أی : کذلک یجب رفع الاسم السابق إذا تلا الفعل شیئا لا یرد ما قبله معمولا لما بعده ، ومن أجاز عمل ما بعد هذه الأدوات فیما قبلها ، فقال : «زیدا ما لقیت» أجاز النصب مع الضمیر بعامل مقدّر ؛ فیقول : «زیدا ما لقیته».

* * *

المواضع التی یترجح فیها نصبه

واختیر نصب قبل فعل ذی طلب

وبعد ما إیلاؤه الفعل غلب (1)

وبعد عاطف بلا فصل علی

معمول فعل مستقرّ أوّلا (2)

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1437


1- «واختیر» فعل ماض مبنی للمجهول «نصب» نائب فاعل لاختیر «قبل» ظرف متعلق باختیر ، وقبل مضاف و «فعل» مضاف إلیه «ذی طلب» نعت لفعل ، ومضاف إلیه «وبعد» معطوف علی قبل ، وبعد مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «إیلاؤه» إیلاء : مبتدأ ، وإیلاء مضاف والهاء مضاف إلیه من إضافه المصدر لأحد مفعولیه «الفعل» مفعول ثان للمصدر «غلب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إیلاء ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله ما المجروره محلا بالإضافه.
2- «وبعد» معطوف علی بعد فی البیت السابق ، وبعد مضاف و «عاطف» مضاف إلیه «بلا فصل» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لعاطف «علی معمول» متعلق بعاطف ، ومعمول مضاف و «فعل» مضاف إلیه «مستقر» نعت لفعل «أولا» ظرف متعلق بمستقر.

هذا هو القسم الثالث ، وهو ما یختار فیه النصب.

وذلک إذا وقع بعد الاسم فعل دال علی طلب - کالأمر ، والنهی ، والدعاء - نحو «زیدا اضربه ، وزیدا لا تضربه ، وزیدا رحمه الله» ؛ فیجوز رفع «زید» ونصبه ، والمختار النصب (1).

وکذلک یختار النصب إذا وقع الاسم بعد أداه یغلب أن یلیها الفعل (2) ، کهمزه الاستفهام ، نحو «أزیدا ضربته» بالنصب والرفع ، والمختار النصب.

وکذلک یختار النصب إذا وقع الاسم المشتغل عنه بعد عاطف تقدّمته جمله فعلیّه ولم یفصل بین العاطف والاسم ، نحو «قام زید وعمرا أکرمته»؟ فیجوز رفع «عمرو» ونصبه ، والمختار النصب ؛ لتعطف جمله فعلیه علی جمله فعلیه ، فلو فصل بین العاطف والاسم کان الاسم کما لو لم یتقدمه شیء ، نحو «قام زید وأمّا عمرو فأکرمته» فیجوز رفع «عمرو» ونصبه ، والمختار الرفع کما سیأتی ، وتقول : «قام زید وأمّا عمرا فأکرمه» فیختار النصب کما تقدم ؛ لأنه وقع قبل فعل دالّ علی طلب.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1438


1- إنما اختبر نصب الاسم المشغول عنه إذا کان الفعل المشغول طلبیا - مع أن الجمهور یجیزون الإخبار عن المبتدأ بالجمله الطلبیه - لأن الإخبار بها خلاف الأصل ، لکونها لا تحتمل الصدق والکذب.
2- الأدوات التی یغلب وقوع الفعل بعدها أربعه (الأولی) همزه الاستفهام (الثانیه) «ما» النافیه ؛ ففی نحو «ما زیدا لقیته» یترجح النصب (الثالثه) «لا» النافیه ؛ ففی نحو «لا زیدا ضربته ولا عمرا» یترجح النصب (الرابعه) «إن» النافیه ؛ ففی نحو «إن زیدا ضربته» - بمعنی ما زیدا ضربته - یترجح النصب أیضا.

وإن تلا المعطوف فعلا مخبرا

به عن اسم ، فاعطفن مخیّرا (1)

أشار بقوله : «فاعطفن مخیّرا» إلی جواز الأمرین علی السواء ، وهذا هو الذی تقدّم أنه القسم الخامس ، وضبط النحویون ذلک بأنه إذا وقع الاسم المشتغل عنه بعد عاطف تقدّمته جمله ذات وجهین ، جاز الرفع والنصب علی السواء ، وفسّروا الجمله ذات الوجهین بأنها جمله : صدرها اسم ، وعجزها فعل ، نحو «زید قام وعمرو أکرمته» فیجوز رفع «عمرو» مراعاه للصدر ، ونصبه مراعاه للعجز.

* * *

المواضع التی یترجح فیها رفعه

والرّفع فی غیر الّذی مرّ رجح

فما أبیح افعل ، ودع ما لم یبح (2)

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1439


1- «إن» شرطیه «تلا» فعل ماض ، فعل الشرط «المعطوف» فاعل لتلا «فعلا» مفعول به لتلا «مخبرا» نعت لفعل «به ، عن اسم» متعلقان بمخبر «فاعطفن» الفاء لربط الجواب بالشرط ، اعطف : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مخیرا» حال من الضمیر المستتر فی «اعطفن».
2- «والرفع» مبتدأ «فی غیر» جار ومجرور متعلق برجح الآتی ، وغیر مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «مر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله من مر وفاعله لا محل لها صله «رجح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الرفع الواقع مبتدأ ، والجمله من رجح وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «فما» الفاء للتفریع ، وما : اسم موصول به مقدم لا فعل «أبیح» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من أبیح ونائب فاعله لا محل لها صله «افعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ودع» مثله «ما» اسم موصول مفعول به لدع «لم یبح» مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله الموصول.

هذا هو الذی تقدّم أنه القسم الرابع ، وهو ما یجوز فیه الأمران ویختار الرفع ، وذلک : کلّ اسم لم یوجد معه ما یوجب نصبه ، ولا ما یوجب رفعه ، ولا ما یرجّح نصبه ، ولا ما یجوّز فیه الأمرین علی السواء ، وذلک نحو «زید ضربته» فیجوز رفع «زید» ونصبه ، والمختار رفعه ؛ لأن عدم الإضمار أرجح من الإضمار ، وزعم بعضهم أنه لا یجوز النصب ؛ لما فیه من کلفه الإضمار ، ولیس بشیء ، فقد نقله سیبویه وغیره من أئمه العربیه ، وهو کثیر ، وأنشد أبو السعادات ابن الشّجریّ فی أمالیه علی النصب قوله :

158- فارسا ما غادروه ملحما***غیر زمّیل ولا نکس وکل (1)

ومنه قوله تعالی : (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها) بکسر تاء «جنّات».

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1440


1- البیت لامرأه من بنی الحارث بن کعب ، وهو أول ثلاثه أبیات اختارها أبو تمام فی دیوان الحماسه (انظر شرح التبریزی 3 - 121 بتحقیقنا) ونسبها قوم إلی علقمه بن عبده ، ولیس ذلک بشیء ، وبعد بیت الشاهد قولها : لو یشا طار به ذو میعه لاحق الآطال نهد ذو خصل غیر أنّ الباس منه شیمه وصروف الدّهر تجری بالاجل اللغه : «فارسا» هذه الکلمه تروی بالرفع وبالنصب ، وممن رواها بالرفع أبو تمام فی دیوان الحماسه ، وممن رواها بالنصب أبو السعادات ابن الشجری کما قال الشارح «ما» زائده «غادروه» ترکوه فی مکانه ، وسمی الغدیر غدیرا لأنه جزء من الماء یترکه السیل ؛ فهو فعیل بمعنی مفعول فی الأصل. ثم نقل إلی الاسمیه «ملحم» بزنه المفعول : الذی ینشب فی الحرب فلا یجد له مخلصا «الزمیل» بضم أوله وتشدید ثانیه مفتوحا : الضعیف الجبان «النکس» بکسر أوله وسکون ثانیه : الضعیف الذی یقصر عن النجده وعن غایه المجد والکرم «الوکل» بزنه کتف - الذی یکل أمره إلی غیره عجزا «لو یشا - إلخ» معناه أنه لو شاء النجاه لأنجاه فرس له نشاط وسرعه جری وحده ، والنهد : الغلیظ ، والحصل : جمع خصله ، وهی ما یتدلی من أطراف الشعر «غیر أن البأس - إلخ» الشیمه : الطبیعه والسجیه والخلیقه ، وصروف الدهر : أحواله وأهواله وأحداثه وغیره ونوازله ، واحدها صرف. الإعراب : «فارسا» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وتقدیر الکلام : غادروا فارسا «ما» حرف زائد لقصد التفخیم ، ویجوز أن یکون اسما نکره بمعنی عظیم ؛ فهو حینئذ نعت لفارس «غادروه» فعل وفاعل ومفعول به «ملحما» حال من الضمیر المنصوب فی غادروه ، ویقال : مفعول ثان ، ولیس بذاک «غیر» حال ثان ، وغیر مضاف و «زمیل» مضاف إلیه «ولا نکس» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی ، ونکس : معطوف علی زمیل «وکل» صفه لنکس. الشاهد فیه : قوله «فارسا ما غادروه» حیث نصب الاسم السابق ، وهو قوله «فارسا» المشتغل عنه ، بفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، ولا مرجح للنصب فی هذا الموضع ولا موجب له ؛ فلما نصب «فارسا» مع خلو الکلام مما یوجب النصب أو یرجحه - دل علی أن النصب حینئذ جائز ، ولیس ممتنع.
الفعل المتصل بضمیر الاسم و المنفصل منه بحرف جر أو بإضافه سواء

وفصل مشغول بحرف جرّ

أو بإضافه کوصل یجری (1)

یعنی أنه لا فرق فی الأحوال الخمسه السابقه بین أن یتّصل الضمیر بالفعل المشغول به نحو «زید ضربته» أو ینفصل منه : بحرف جر ، نحو «زید مررت به» أو بإضافه ، نحو «زید ضربت غلامه» ، [أو غلام صاحبه] ، أو مررت بغلامه ، [أو بغلام صاحبه]» ؛ فیجب النصب فی نحو «إن زیدا مررت به أکرمک» کما یجب فی «إن زیدا لقیته أکرمک» وکذلک یجب الرفع فی «خرجت فإذا زید مرّ به عمرو» ویختار النصب فی «أزیدا مررت

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1441


1- «فصل» مبتدأ ، وفصل مضاف و «مشعول» مضاف إلیه «بحرف» جار ومجرور متعلق بفصل ، وحرف مضاف و «جر» مضاف إلیه «أو» عاطفه «بإضافه» جار ومجرور معطوف علی الجار والمجرور السابق «کوصل» جار ومجرور متعلق بیجری الآتی «یجری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فصل الواقع مبتدأ فی أول البیت ، والجمله من یجری وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

به؟» ویختار الرفع فی «زید مررت به» ویجوز الأمران علی السواء فی «زید قام وعمرو مررت به» وکذلک الحکم فی «زید [ضربت غلامه ، أو] مررت بغلامه».

* * *

الوصف العامل کالفعل

وسوّ فی ذا الباب وصفا ذا عمل

بالفعل ، إن لم یک مانع حصل (1)

یعنی أن الوصف العامل فی هذا الباب یجری مجری الفعل فیما تقدم ، والمراد بالوصف العامل : اسم الفاعل ، واسم المفعول.

واحترز بالوصف مما یعمل عمل الفعل ولیس بوصف کاسم الفعل ، نحو «زید دراکه» فلا یجوز نصب «زید» ؛ لأن أسماء الأفعال لا تعمل فیما قبلها ؛ فلا تفسر عاملا فیه.

واحترز بقوله «ذا عمل» من لوصف الذی لا یعمل ، کاسم الفاعل إذا کان بمعنی الماضی ، نحو «زیدا أنا ضاربه أمس» ؛ فلا یجوز نصب «زید» ؛ لأن ما لا یعمل لا یفسر عاملا.

ومثال الوصف العامل «زید أنا ضاربه : الآن ، أو غدا ، والدرهم أنت معطاه» فیجوز نصب «زید ، والدرهم» ورفعهما کما کان یجوز ذلک مع الفعل.

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1442


1- «وسو» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی ذا» جار ومجرور متعلق بسو «الباب» بدل من اسم الإشاره أو عطف بیان علیه أو نعت له «وصفا» مفعول به لسو «ذا» بمعنی صاحب : نعت لوصف ، وذا مضاف ، و «عمل» مضاف إلیه «بالفعل» جار ومجرور متعلق بسو «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یک» فعل مضارع تام مجزوم بلم ، فعل الشرط ، وعلامه جزمه السکون علی النون المحذوفه للتخفیف «مانع» فاعل یک «حصل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مانع ، والجمله فی محل رفع نعت لمانع ، وجواب الشرط محذوف ، وتقدیره : إن لم یکن مانع حاصل وموجود فسو وصفا ذا عمل بالفعل.

واحترز بقوله : «إن لم یک مانع حصل» عما إذا دخل علی الوصف مانع یمنعه من العمل فیما قبله ، کما إذا دخلت علیه الألف واللام ، نحو «زید أنا الضّاربه» ؛ فلا یجوز نصب «زید» ؛ لأن ما بعد الألف واللام لا یعمل فیما قبلهما ؛ فلا یفسّر عاملا فیه ، والله أعلم (1).

* * *

وعلقه حاصله بتابع

کعلقه بنفس الاسم الواقع (2)

تقدّم أنه لا فرق فی هذا الباب بین ما اتّصل فیه الضمیر بالفعل ، نحو «زیدا ضربته» وبین ما انفصل بحرف جر ، نحو «زیدا مررت به» ؛ أو بإضافه ، نحو «زیدا ضربت غلامه».

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1443


1- تلخیص ما أشار إلیه الناظم والشارح أن العامل المشغول إذا لم یکن فعلا اشترط فیه ثلاثه شروط (الأول) أن یکون وصفا ، وذلک یشمل اسم الفاعل واسم المفعول وأمثله المبالغه ، ویخرج به اسم الفعل والمصدر ؛ فإن واحدا منهما لا یسمی وصفا (الثانی) أن یکون هذا الوصف عاملا النصب علی المفعولیه باطراد ؛ فإن لم یکن بهذه المنزله لم یصح ، وذلک کاسم الفاعل بمعنی الماضی والصفه المشبهه واسم التفضیل (الثالث ألا یوحد مانع ؛ فإن وجد ما یمنع من عمل الوصف فیما قبله لم یصح فی الاسم السابق نصبه علی الاشتغال ، ومن الموانع کون الوصف اسم فاعل مقترنا بأل ؛ لأن «أل» الداخله علی اسم الفاعل موصوله ، وقد عرفت أن الموصولات تقطع ما بعدها عما قبلها ، فیکون العامل غیر الفعل فی هذا الباب منحصرا فی ثلاثه أشیاء : اسم الفاعل ، واسم المفعول ، وأمثله المبالغه ، بشرط أن یکون کل واحد منها بمعنی الحال أو الاستقبال ، وألا یقترن بأل.
2- «وعلقه» مبتدأ «حاصله» نعت لعلقه «بتابع» جار ومجرور متعلق بحاصله «کعلقه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «بنفس» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لعلقه المجرور بالکاف ، ونفس مضاف ، و «الاسم» مضاف إلیه «الواقع» نعت للاسم.

وذکر فی هذا البیت أن الملابسه بالتابع کالملابسه بالسببی ، ومعناه أنه إذ عمل الفعل فی أجنبیّ ، وأتبع بما اشتمل علی ضمیر الاسم السابق : من صفه ، نحو «زیدا ضربت رجلا یحبه» أو عطف بیان ، نحو «زیدا ضربت عمرا أباه» أو معطوف بالواو خاصّه نحو «زیدا ضربت عمرا وأخاه» حصلت الملابسه بذلک کما تحصل بنفس السببیّ ، فینزّل «زیدا ضربت رجلا یحبه» منزله «زیدا ضربت غلامه» وکذلک الباقی.

وحاصله أن الأجنبیّ إذا أتبع بما فیه ضمیر الاسم السابق جری مجری السببی ، والله أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1444

تعدّی الفعل و لزومه
تعریف الفعل المتعدی و علامته

علامه الفعل المعدّی أن تصل

«ها» غیر مصدر به ، نحو عمل (1)

ینقسم الفعل إلی متعدّ ، ولازم ؛ فالمتعدّی : هو الذی یصل إلی مفعوله بغیر حرف جر ، [نحو «ضربت زیدا»] واللازم : ما لیس کذلک ، وهو : ما لا یصل إلی مفعوله إلا بحرف جر (2) نحو «مررت بزید» أولا مفعول له ، .

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1445


1- «علامه» مبتدأ ، وعلامه مضاف ، و «الفعل» مضاف إلیه «المعدی» نعت للفعل «أن» مصدریه «تصل» فعل مضارع منصوب بأن ، وسکن للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مرفوع خبر المبتدأ ، والتقدیر : علامه الفعل المعدی وصلک به ها - إلخ «ها» مفعول به لتصل ، وها مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف ، و «مصدر» مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق بتصل «نحو» خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، ونحو مضاف ، و «عمل» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- أکثر النحاه علی أن الفعل من حیث التعدی واللزوم ینقسم إلی قسمین : المتعدی ، واللازم ، ولا ثالث لهما ، وعباره الناظم والشارح تدل علی أنهما یذهبان هذا المذهب ، ألا تری أن الناظم یقول «ولازم غیر المعدی» والشارح یقول «واللازم ما لیس کذلک» وذلک یدل علی أن کل فعل لیس بمتعد فهو لازم ؛ فیدل علی انحصار التقسیم فی القسمین. ومن العلماء من ذهب إلی أن الفعل من هذه الجهه ینقسم إلی ثلاثه أقسام : الأول المتعدی ، والثانی اللازم ، والثالث ما لیس بمتعد ولا لازم ، وجعلوا من هذا القسم الثالث الأخیر «کان» وأخواتها ؛ لأنها لا تنصب المفعول به ولا تتعدی إلیه بحرف الجر ، کما مثلوا له ببعض الأفعال التی وردت تاره متعدیه إلی المفعول به بنفسها وتاره أخری متعدیه إلیه بحرف الجر ، نحو شکرته وشکرت له ونصحته ونصحت له وما أشبههما وقد یقال : إن «کان» لیست خارجه عن القسمین ، بل هی متعدیه ، وحینئذ یکون المراد من المفعول به هو أو ما أشبهه کخبر کان ، أو یقال : إن المقسم هو الأفعال التامه ؛ فلیست «کان» وأخواتها من موضع التقسیم حتی یلزم دخولها فی أحد القسمین ، کما انه قد یقال : إن نحو شکرته وشکرت له لم تخرج عن القسمین ، بل هی إما متعدیه ، وحرف الجر فی شکرت له زائد ، أو لازمه ، ونصبها للمفعول به فی شکرته علی نزع الخافض.

نحو «قام زید» ویسمی ما یصل إلی مفعوله بنفسه : فعلا متعدّیا ، وواقعا ، ومجاوزا ، وما لیس کذلک یسمی : لازما ، وقاصرا ، وغیر متعدّ ، و [یسمی] متعدیا بحرف جر.

وعلامه الفعل المتعدّی أن تتصل به هاء تعود علی غیر المصدر ، وهی هاء المفعول به ، نحو «الباب أغلقته».

واحترز بهاء غیر المصدر من هاء المصدر ؛ فإنها تتصل بالمتعدی واللازم ؛ فلا تدل علی تعدّی الفعل ؛ فمثال المتصله بالمتعدی «الضّرب ضربته زیدا» أی ضربت الضرب [زیدا] ومثال المتصله باللازم «القیام قمته» أی : قمت القیام.

* * *

فانصب به مفعوله إن لم ینب

عن فاعل ، نحو تدبّرت الکتب (1).

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1446


1- «فانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «به» جار ومجرور متعلق بانصب «مفعوله» مفعول : مفعول به لانصب ، ومفعول مضاف والهاء مضاف إلیه «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «ینب» فعل مضارع ، فعل الشرط ، مجزوم بلم ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مفعوله ،؟؟؟ الشرط محذوف ، والتقدیر : إن لم ینب مفعوله عن فاعل فانصبه به «عن فاعل»؟؟؟ مجرور متعلق بینب «نحو» خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک نحو «تدبرت»؟؟؟ فاعل «الکتب» مفعول به ، ونحو مضاف ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله فی محل جر مضاف إلیه ، والمراد بالمفعول فی قوله «فانصب به مفعوله» هو المفعول به ، لأمرین ؛ أحدهما : أن المفعول عند الإطلاق هو المفعول به ، وأما بقیه المفاعیل فلا بد فیها من التقیید ، تقول : المفعول معه ، والمفعول لأجله ، والمفعول فیه. والمفعول المطلق. وثانیهما : أن الذی یختص به الفعل المتعدی هو المفعول به ؛ فأما غیره من المفاعیل فیشترک فی نصبه المتعدی واللازم ، تقول : ضربت ضربا ، وقمت قیاما ، وتقول : ذاکرت والمصباح ، وسرت والنیل ، وتقول : ضربت ابنی تأدیبا ، وقمت إجلالا للأمیر ، وتقول : لعبت الکره أصیلا. وخرجت من الملعب لیلا.

شأن الفعل المتعدّی أن ینصب مفعوله إن لم ینب عن فاعله ، نحو «تدبّرت الکتب» فإن ناب عنه وجب رفعه کما تقدّم ، نحو «تدبّرت الکتب».

وقد یرفع المفعول وینصب الفاعل عند أمن اللبس ، کقولهم : «خرق الثوب المسمار» ولا ینقاس ذلک ، بل یقتصر فیه علی السماع (1). .

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1447


1- قال السیوطی فی همع الهوامع (1 / 186) : وسمع رفع المفعول به ونصب الفاعل ، حکوا : خرق الثوب المسمار ، وکسر الزجاج الحجر ، وقال الشاعر : مثل القنافذ هدّاجون قد بلغت بحران أو بلغت سوآتهم هجر فإن السوآت هی المبالغه ، وسمع أیضا رفعهما ، قال : [إن من صاد عقعقا لمشوم] کیف من صاد عقعقان وبوم وسمع نصبهما ، قال : قد سالم الحیّات منه القدما [الأفعوان والشّجاع الشّجعما] والمبیح لذلک کله فهم المعنی وعدم الإلباس ، ولا یقاس علی شیء من ذلک» اه وقال ابن مالک فی شرح الکافیه : «وقد یحملهم ظهور المعنی علی إعراب کل واحد من الفاعل والمفعول به بإعراب الآخر ؛ کقولهم : خرق الثوب المسمار ، ومنه قول الأخطل* مثل القنافذ ... البیت» اه. والظاهر من هذه العبارات کلها أن الاسم المنصوب فی هذه المثل التی ذکروها هو الفاعل ، والاسم المرفوع هو المفعول ، وأن التغیر لم یحصل إلا فی حرکات الإعراب ، لکن ذهب الجوهری إلی أن المنصوب هو المفعول به ، والمرفوع هو الفاعل ، والتغییر إنما حصل فی المعنی. وهذا رأی لجماعه من النحاه ، وقد اختاره الشاطی. وانظر ما ذکرناه واستشهدنا له فی مطلع باب الفاعل.

والأفعال المتعدیه علی ثلاثه أقسام :

أحدها : ما یتعدّی إلی مفعولین ، وهی قسمان ؛ أحدهما : ما أصل المفعولین فیه المبتدأ والخبر ، کظنّ وأخواتها ، والثانی : ما لیس أصلهما ذلک ، کأعطی وکسا.

والقسم الثانی : ما یتعدّی إلی ثلاثه مفاعیل ، کأعلم وأری.

والقسم الثالث : ما یتعدّی إلی مفعول واحد ، کضرب ، ونحوه.

* * *

ولازم غیر المعدّی ، وحتم

لزوم أفعال السّجایا ، کنهم (1)

کذا افعللّ ، والمضاهی اقعنسسا ،

وما اقتضی : نظافه ، أو دنسا (2)

أو عرضا ، أو طارع المعدّی

لواحد ، کمدّه فامتدّا (3).

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1448


1- «ولازم» خبر مقدم «غیر» مبتدأ مؤخر ، وغیر مضاف و «المعدی» مضاف إلیه «وحتم» فعل ماض مبنی للمجهول «لزوم» نائب فاعل لحتم ، ولزوم مضاف ، و «أفعال» مضاف إلیه ، وأفعال مضاف ، و «السجایا» مضاف إلیه «کنهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف. والتقدیر : وذلک کائن کنهم.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «افعلل» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «والمضاهی» معطوف علی قوله «افعلل» السابق. وهو اسم فاعل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه. وقوله «اقعنسسا» مفعوله ، وقد قصد لفظه «وما» اسم موصول : معطوف علی المضاهی «اقتضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله. والجمله لا محل لها صله الموصول «نظافه» مفعول به لاقتضی «أو دنسا» معطوف علی قوله نظافه.
3- «أو عرضا» معطوف علی قوله نظافه فی البیت السابق «أو طاوع» أو : حرف عطف. وطاوع : فعل ماض معطوف علی اقتضی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «المعدی» مفعول به لطاوع «لواحد» جار ومجرور متعلق بالمعدی «کمده» متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف. والتقدیر : وذلک کائن کمده «فاستدا» الفاء عاطفه ، امتد : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جواز تقدیره هو.

اللازم هو : ما لیس بمتعدّ ، وهو : ما لا یتّصل به هاء [ضمیر] غیر المصدر ، ویتحتّم اللزوم لکل فعل دالّ علی سجیه - وهی الطبیعه - نحو : «شرف ، وکرم ، وظرف ، ونهم» وکذا کلّ فعل علی وزن افعللّ ، نحو : «اقشعرّ ، واطمأنّ» أو علی وزن افعنلل ، نحو : «اقعنسس ، واحرنجم» أو دلّ علی نظافه ک- «طهر الثوب ، ونظف» أو علی دنس ک- «دنس الثوب ، ووسخ» أو دلّ علی عرض نحو : «مرض زید ، واحمرّ» أو کان مطاوعا لما تعدّی إلی مفعول واحد نحو : «مددت الحدید فامتدّ ، ودحرجت زیدا فتدحرج» واحترز بقوله : «لواحد» مما طاوع المتعدی إلی اثنین ؛ فإنه لا یکون لازما ، بل یکون متعدیا إلی مفعول واحد ، نحو : «فهّمت زیدا المسأله ففهمها ، وعلّمته النحو فتعلّمه».

* * *

یتعدی الفعل اللازم بحرف الجر، فإن حذف حرف الجر انتصب المجرور

وعدّ لازما بحرف جرّ

وإن حذف فالنّصب للمنجرّ (1)

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1449


1- «وعد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لازما» مفعول به لعد «بحرف» جار ومجرور متعلق بعد ، وحرف مضاف و «جر» مضاف إلیه «وإن» شرطیه «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط. ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حرف جر «فالنصب» الفاء لربط الجواب بالشرط. النصب : مبتدأ «للمنجر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط.

نقلا ، وفی «أنّ» «وأن» یطّرد

مع أمن لبس : کعجبت أن یدوا (1)

تقدّم أن الفعل المتعدّی یصل إلی مفعوله بنفسه ، وذکر هنا أن الفعل اللازم یصل إلی مفعوله بحرف جر ، نحو : «مررت بزید» وقد یحذف حرف الجر فیصل إلی مفعوله بنفسه ، نحو : «مررت زیدا» قال الشاعر :

159- تمرّون الدّیار ولم تعوجوا***کلامکم علیّ إذا حرام (2)

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1450


1- «نقلا» مفعول مطلق ، أو حال صاحبه اسم المفعول المفهوم من قوله «حذف» وتقدیره منقولا «وفی أن» جار ومجرور متعلق بیطرد الآتی «وأن» معطوف علی أن «یطرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحذف المفهوم من حذف «مع» ظرف متعلق بیطرد ، ومع مضاف و «أمن» مضاف إلیه ، وأمن مضاف و «لبس» مضاف إلیه «کعجبت» الکاف جاره لقول محذوف ، عجبت : فعل وفاعل «أن» مصدریه «یدوا» فعل مضارع منصوب بأن ، وعلامه نصبه حذف النون ، وواو الجماعه فاعله ، و «أن» ومنصوبها فی تأویل مصدر مجرور بمن المحذوفه ، والتقدیر : عجبت من ودیهم - أی إعطائهم الدبه - والجار والمجرور متعلق بعجب.
2- - البیت لجریر بن عطیه بن الخطفی. اللغه : «تعوجوا» یقال : عاج فلان بالمکان یعوج عوجا ومعاجا - کقال یقول قولا ومقالا - إذا أقام به ، ویقال : عاج السائر بمکان کذا ، إذا عطف علیه ، أو وقف به ، أو عرج علیه وتحول إلیه. وروایه الدیوان* أتمضون الرسوم ولا نحیا*. الإعراب : «تمرون» فعل وفاعل «الدیار» منصوب علی نزع الخافض ، وأصله : تمرون بالدیار «ولم تعوجوا» الواو للحال ، ولم : نافیه جازمه ، تعوجوا : فعل مضارع مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف النون ، وواو الجماعه فاعل ، والجمله فی محل نصب حال «کلامکم» کلام : مبتدأ ، وکلام مضاف وضمیر المخاطبین مضاف إلیه «علی» جار ومجرور متعلق بحرام «حرام» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «تمرون الدیار» حیث حذف الجار ، وأوصل الفعل اللازم إلی الاسم الذی کان مجرورا ، فنصبه ، وأصل الکلام «تمرون بالدیار» ویسمی ذلک : «الحذف والإیصال» وهذا قاصر علی السماع ، ولا یجوز ارتکابه فی سعه الکلام ، إلا إذا کان المجرور مصدرا مؤولا من «أن» المؤکده مع اسمها وخبرها ، أو من «أن» المصدریه مع منصوبها. ومثل هذا الشاهد قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : غضبت أن نظرت نحو نساء لیس یعرفننی مررن الطّریقا ومحل الاستشهاد قوله «مررن الطریقا» حیث حذف حرف الجر ثم أوصل الفعل اللازم إلی الاسم الذی کان مجرورا فنصبه ، وأصل الکلام : مررن بالطریق ، وفیه شاهد آخر للقیاسی من هذا الباب ؛ وذلک فی قوله «غضبت أن نظرت» وأصله : غضبت من أن نظرت.

أی : تمرّون بالدیار. ومذهب الجمهور أنه لا ینقاس حذف حرف الجر مع غیر «أنّ» و «أن» بل یقتصر فیه علی السماع ، وذهب [أبو الحسن علیّ ابن سلیمان البغدادیّ وهو] الأخفش الصغیر إلی أنه یجوز الحذف مع غیرهما قیاسا ، بشرط تعیّن الحرف ، ومکان الحذف ، نحو : «بریت القلم بالسکین» فیجوز عنده حذف الباء ؛ فتقول : «بریت القلم السکین» فإن لم یتعین الحرف لم یجز الحذف ، نحو : «رغبت فی زید» فلا یجوز حذف «فی» ؛ لأنه لا یدری حینئذ : هل التقدیر «رغبت عن زید» أو «فی زید» وکذلک إن لم یتعین مکان الحذف لم یجز ، نحو «اخترت القوم من بنی تمیم» فلا یجوز الحذف ؛ فلا تقول : «اخترت القوم بنی تمیم» ؛ إذ لا یدری : هل الأصل «اخترت القوم من بنی تمیم» أو «اخترت من القوم بنی تمیم».

وأما «أنّ ، وأن» فیجوز حذف حرف الجر معهما قیاسا مطّردا ، بشرط أمن اللبس ، کقولک «عجبت أن یدوا» والأصل «عجبت من أن یدوا» أی : من أن یعطوا الدّیه ، ومثال ذلک مع أنّ - بالتشدید - «عجبت من أنّک قائم» فیجوز حذف «من» فتقول : «عجبت أنّک قائم» ؛ فإن حصل لبس لم یجز

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1451

الحذف ، نحو «رغبت فی أن تقوم» أو «[رغبت] فی أنک قائم» فلا یجوز حذف «فی» لاحتمال أن یکون المحذوف «عن» فیحصل اللّبس.

واختلف فی محل «أنّ ، وأن» - عند حذف حرف الجرّ - فذهب الأخفش إلی أنهما فی محل جر ، وذهب الکسائی إلی أنهما فی محل نصب (1) ، وذهب سیبویه إلی تجویز الوجهین. .

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1452


1- أما الذین ذهبوا إلی أن المصدر المنسبک من الحرف المصدری ومعموله فی محل نصب بعد حذف حرف الجر الذی کان یقتضی جره فاستدلوا علی ذلک بشیئین : أولهما : أن حرف الجر عامل ضعیف ، وآیه ضعفه أنه مختص بنوع واحد هو الاسم ، والعامل الضعیف لا یقوی علی العمل إلا إذا کان مذکورا ، فمتی حذف من الکلام زال عمله. وثانی الدلیلین : أن حرف الجر إذا حذف من الکلام وکان مدخوله غیر «أن» و «أن» فنحن متفقون علی أن الاسم الذی کان مجرورا به ینصب کما فی بیت عمر وبیت جریر السابق (رقم 159) وکما فی قول ساعده بن جؤیه الهذلی : لدن بهزّ الکفّ یعسل متنه فیه ، کما عسل الطّریق الثّعلب وکما فی قول المتلمس جریر بن عبد المسیح یخاطب عمرو بن هند ملک الحیره : آلیت حبّ العراق الدّهر أطعمه والحبّ یأکله فی القریه السّوس أراد الأول : کما عسل فی الطریق ، وأراد الثانی : آلیت علی حب العراق ، فلما حذفا حرف الجر نصبا الاسم الذی کان مجرورا ؛ فیجب أن یکون هذا هو الحکم مع أن وأن. وأما الذین ذهبوا إلی أن المصدر فی محل جر بعد حذف حرف الجر فقد استدلوا علی ما ذهبوا إلیه بالسماع عن العرب. فمن ذلک قول الفرزدق من قصیده یمدح فیها عبد المطلب بن عبد الله المخزومی : وما زرت لیلی أن تکون حبیبه إلیّ ، ولا دین بها أنا طالبه فقوله «ولا دین» مروی بجر دین المعطوف علی المصدر المنسبک من «أن تکون - إلخ» وذلک یدل علی أن هذا المصدر مجرور ؛ لوجوب تطابق المعطوف والمعطوف علیه فی حرکات الإعراب. وقد حذف الفرزدق حرف الجر وأبقی الاسم مجرورا علی حاله قبل الحذف. وذلک فی قوله. إذا قیل : أیّ النّاس شرّ قبیله؟ أشارت کلیب بالأکفّ الأصابع أصل الکلام : أشارت إلی کلیب ، فلما حذف «إلی» أبقی «کلیب» علی جره. فلما رأی سیبویه - رحمه الله! - تکافؤ الأدله ، وأن السماع ورد بالوجهین ، ولا وجه لترجیح أحدهما علی الآخر ، جوز کل واحد منهما.

وحاصله : أن الفعل اللازم یصل إلی المفعول بحرف الجر ، ثم إن کان المجرور غیر «أنّ ، وأن» لم یجز حذف حرف الجر إلا سماعا ، وإن کان «أنّ ، وأن» جاز [ذلک] قیاسا عند أمن اللّبس ، وهذا هو الصحیح.

* * *

إذا کان للفعل مفعولان تقدم منهما ما هو فاعل فی المعنی، و قد یجب ذلک، و قد یمتنع

والأصل سبق فاعل معنی کمن

من «ألبسن من زارکم نسج الیمن» (1)

إذا تعدّی الفعل إلی مفعولین الثانی منهما لیس خبرا فی الأصل ؛ فالأصل تقدیم ما هو فاعل فی المعنی ، نحو «أعطیت زیدا درهما» فالأصل تقدیم «زید»

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1453


1- «والأصل» مبتدأ «سبق» خبر المبتدأ ، وسبق مضاف ، و «فاعل» مضاف إلیه «معنی» منصوب علی نزع الخافض ، أو تمییز «کمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کمن - إلخ «من» حرف جر ، ومجرور ، قول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف حال «ألبسن» فعل أمر مؤکد بالنون الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من» اسم موصول : مفعول أول لألبس «زارکم» زار : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، وضمیر المخاطبین مفعول به ، والجمله لا محل لها صله «نسج» مفعول ثان لألبس ، ونسج مضاف و «الیمن» مضاف إلیه مجرور بالکسره الظاهره ، وسکن لأجل الوقف.

علی «درهم» لأنه فاعل فی المعنی ؛ لأنه الآخذ للدرهم ، وکذا «کسوت زیدا جبّه» و «ألبسن من زارکم نسج الیمن» ف- «من» : مفعول أول ، و «نسج» : مفعول ثان ، والأصل تقدیم «من» علی «نسج الیمن» لأنه اللّابس ، ویجوز تقدیم ما لیس فاعلا معنی ، لکنه خلاف الأصل.

* * *

ویلزم الأصل لموجب عری

وترک ذاک الأصل حتما قد یری (1)

أی : یلزم الأصل - وهو تقدیم الفاعل فی المعنی - إذا طرأ ما یوجب ذلک ، وهو خوف اللبس ، نحو «أعطیت زیدا عمرا» فیجب تقدیم الآخذ منهما ، ولا یجوز تقدیم غیره ؛ لأجل اللّبس ؛ إذ یحتمل أن یکون هو الفاعل.

وقد یجب تقدیم ما لیس فاعلا فی المعنی ، وتأخیر ما هو فاعل فی المعنی ، نحو «أعطیت الدّرهم صاحبه» فلا یجوز تقدیم صاحبه وإن کان فاعلا فی المعنی ؛ فلا تقول : «أعطیت صاحبه الدّرهم» لئلا یعود الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه [وهو ممتنع] والله أعلم (2).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1454


1- «ویلزم الأصل» فعل وفاعل «لموجب» جار ومجرور متعلق بیلزم «عری» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی موجب ، والجمله فی محل جر نعت لموجب «وترک» مبتدأ ، وترک مضاف واسم الإشاره من «ذاک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «الأصل» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره «حتما» حال من نائب الفاعل المستتر فی «یری» الآتی ، وتقدیره باسم مفعول : أی محتوما «قد» حرف تقلیل «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ترک ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- تلخیص ما أشار إلیه الشارح والناظم فی هذه المسأله أن للمفعول الأول مع المفعول الثانی - اللذین لیس أصلهما المبتدأ والخبر - ثلاثه أحوال ؛ الحاله الأولی یجب فیها تقدیم الفاعل فی المعنی ، والحاله الثانیه یجب فیها تقدیم المفعول فی المعنی ، والحاله الثالثه یجوز فیها تقدیم أیهما شئت ، وسنبین لک مواضع کل حاله منها تفصیلا. أما الحاله الأولی فلها ثلاثه مواضع ؛ أولها : أن یخاف اللبس ، وذلک إذا صلح کل من المفعولین أن یکون فاعلا فی المعنی ، وذلک نحو «أعطیت زیدا عمرا» وثانیهما : أن یکون المفعول فی المعنی محصورا فیه ، نحو قولک «ما کسوت زیدا إلا جبه ، وما أعطیت خالدا إلا درهما» وثالثها : أن یکون الفاعل فی المعنی ضمیرا والمفعول فی المعنی اسما ظاهرا نحو «أعطیتک درهما». وأما الحاله الثانیه فلها ثلاثه مواضع أیضا ؛ أولها : أن یکون الفاعل فی المعنی متصلا بضمیر یعود علی المفعول فی المعنی نحو «أعطیت الدرهم صاحبه» ؛ إذ لو قدم لعاد الضمیر علی متأخر لفظا ورتبه ، وثانیها : أن یکون الفاعل فی المعنی منهما محصورا فیه ، نحو قولک «ما أعطیت الدرهم إلا زیدا» وثالثها : أن یکون المفعول فی المعنی منهما ضمیرا والفاعل فی المعنی اسما ظاهرا ، نحو قولک «الدرهم أعطیته بکرا» وأما الحاله الثالثه ففیما عداما ذکرناه من مواضع الحالتین ، ومنها قولک «أعطیت زیدا ماله» یجوز أن تقول فیه : أعطیت ماله زیدا ؛ فالضمیر إن عاد علی متأخر لفظا فقد عاد علی متقدم رتبه.
یجوز حذف الفضله إن لم یضر حذفها

وحذف فضله أجز ، إن لم یضر

کحذف ما سیق جوابا أو حصر (1)

الفضله : خلاف العمده ، والعمده : ما لا یستغنی عنه کالفاعل والفضله : ما یمکن الاستغناء عنه کالمفعول به ؛ فیجوز حذف الفضله إن لم یضر ، کقولک

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1455


1- «وحذف» مفعول به مقدم لأجز ، وحذف مضاف و «فضله» مضاف إلیه «أجز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «لم» جازمه نافیه «یضر» فعل مضارع مجزوم بلم ، وجملته فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف ، وجواب الشرط محذوف ، وتقدیر الکلام : إن لم یضر حذف الفضله فأجزه «کحذف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کحذف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «سیق» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «جوابا» مفعول ثان لسیق «أو» عاطفه «حصر» فعل ماض مبنی للمجهول معطوف علی سیق.

فی «ضربت زیدا» : «ضربت» بحذف المفعول به ، وکقولک فی «أعطیت زیدا درهما» : «أعطیت» ، ومنه قوله تعالی : (فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَاتَّقی) و «أعطیت زیدا» ، ومنه قوله تعالی : (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) و «أعطیت درهما» قیل : ومنه قوله تعالی : (حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَهَ) التقدیر - والله أعلم - حتی یعطوکم الجزیه ، فإن ضرّ حذف الفضله لم یجز حذفها ، کما إذا وقع المفعول به فی جواب سؤال ، نحو أن یقال : «من ضربت؟» فتقول : «ضربت زیدا» أو وقع محصورا ، نحو «ما ضربت إلّا زیدا» ؛ فلا یجوز حذف «زیدا» فی الموضعین ؛ إذ لا یحصل فی الأول الجواب ، ویبقی الکلام فی الثانی دالّا علی نفی الضرب مطلقا ، والمقصود نفیه عن غیر «زید» ؛ فلا یفهم المقصود عند حذفه.

* * *

یجوز حذف ناصب الفضله إذا دل علیه دلیل

ویحذف النّاصبها ، إن علما ،

وقد یکون حذفه ملتزما (1)

یجوز حذف ناصب الفضله إذا دلّ علیه دلیل ، نحو أن یقال : «من ضربت؟» فتقول : «زیدا» التقدیر : «ضربت زیدا» فحذف «ضربت» ؛ لدلاله ما قبله علیه ، وهذا الحذف جائز ، وقد یکون واجبا کما تقدم فی باب الاشتغال ، نحو «زیدا ضربته» التقدیر : «ضربت زیدا ضربته» فحذف «ضربت» وجوبا کما تقدم ، والله أعلم. ون

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1456


1- «ویحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول «الناصبها» الناصب : نائب فاعل یحذف ، وهو اسم فاعل یعمل عمل الفعل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، و «ها» ضمیر الغائب العائد إلی الفضله مفعول به «إن» شرطیه «علما» فعل ماض مبنی للمجهول. فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الناصب «وقد» حرف تقلیل «یکون» فعل مضارع ناقص «حذفه» حذف : اسم یکون وحذف مضاف وضمیر الغائب العائد إلی الناصب مضاف إلیه «ملتزما» خبر یکون
التّنازع فی العمل
اشاره

إن عاملان اقتضیا فی اسم عمل

قبل فللواحد منهما العمل (1)

والثّان أولی عند أهل البصره

واختار عکسا غیرهم ذا أسره (2)

ضابط التنازع

التنازع عباره عن توجّه عاملین إلی معمول واحد (3) ، نحو «ضربت

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1457


1- «إن» شرطیه «عاملان» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إن اقتضی عاملان «اقتضیا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب مفسره «فی اسم» جار ومجرور متعلق باقتضی «عمل» مفعول به لاقتضی ، وقد وقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «قبل» ظرف متعلق باقتضی ، أو بمحذوف یقع حالا من قوله عاملان : أی حال کون هذین العاملین واقعین قبل الاسم ، وقبل مبنی علی الضیم فی محل نصب «فللواحد» الفاء لربط الجواب بالشرط ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «منهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الواحد «العمل» مبتدأ مؤخر
2- «والثانی» مبتدأ «أولی» خبر المبتدأ «عند» ظرف متعلق بأولی ، وعند مضاف ، و «أهل» مضاف إلیه ، وأهل مضاف ، و «البصره» مضاف إلیه «واختار» فعل ماض «عکسا» مفعول به لاختار «غیرهم» غیر : فاعل اختار. وغیر مضاف ، وضمیر الغائبین مضاف إلیه «ذا» حال من غیرهم ، وذا مضاف و «أسره» مضاف إلیه ، وهو بضم الهمزه والمراد به ذا قوه ، وأصله - بضم الهمزه - الدرع الحصینه ، أو قوم الرجل ورهطه الأقربون ، ویجوز فتح الهمزه ، والأسره - بالفتح - الجماعه القویه.
3- قد یکون العاملان المتنازعان فعلین ، ویشترط فیهما حینئذ : أن یکونا متصرفین نحو قوله تعالی : (آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً) وقد یکونان اسمین ، ویشترط فیهما حینئذ أن یکونا مشبهین للفعل فی العمل ، وذلک بأن یکونا اسمی فاعلین ، نحو قول الشاعر : *عهدت مغیثا مغنیا من أجرته* فمن : اسم موصول تنازعه کل من مغیث ومغن ، أو بأن یکونا اسمی مفعول کقول کثیر : قضی کلّ ذی دین فوفّی غریمه وعزّه ممطول معنّی غریمها أو بأن یکونا مصدرین کقولک : عجبت من حبک وتقدیرک زیدا ، أو بأن یکونا اسمی تفضیل کقولک : زید أضبط الناس وأجمعهم للعلم ، أو بأن یکونا صفتین مشبهتین نحو قولک : زید حذر وکریم أبوه ، أو بأن یکونا مختلفین ؛ فمثال الفعل واسم الفعل قوله تعالی (هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ) ومثال الفعل والمصدر قول الشاعر : لقد علمت أولی المغیره أنّنی لقیت فلم أنکل عن الضّرب مسمعا فقوله «مسمعا» اسم رجل ، وقد تنازعه من حیث العمل کل من «لقیت» و «الضرب» ومنه تعلم أنه لا تنازع بین حرفین ، ولا بین فعلین جامدین ، ولا بین اسمین غیر عاملین ، ولا بین فعل متصرف وآخر جامد ، أو فعل متصرف واسم غیر عامل. ویشترط فی العاملین - سوی ما فصلنا - شرط ثان ، وهو : أن یکون بینهما ارتباط ؛ فلا یجوز أن تقول «قام قعد أخوک» إذ لا ارتباط بین الفعلین : والارتباط یحصل بواحد من ثلاثه أمور : (الأول) أن یعطف ثانیهما علی أولهما بحرف من حروف العطف ، کما رأیت (الثانی) أن یکون أولهما عاملا فی ثانیهما ، نحو قوله تعالی : (وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا کَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللهُ) العاملان هما ظنوا وظننتم ، والمعمول المتنازع فیه هو (أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللهُ) و (کَما ظَنَنْتُمْ) معمول لظنوا ، لأنه صفه لمصدر یقع مفعولا مطلقا ناصبه ظنوا. (الثالث) أن یکون جوابا للأول ، نحو قوله تعالی (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَهِ) ونحو قوله جل شأنه : (آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً). ویشترط فی العاملین أیضا : أن یکون کل واحد منهما موجها إلی المعمول من غیر فساد فی اللفظ أو فی المعنی ، فخرج بذلک نحو قول الشاعر : *أتاک أتاک اللّاحقون احبس احبس* فلیس کل واحد من «أتاک أتاک» موجها إلی قوله «اللاحقون» ؛ إذ لو توجه کل واحد إلیه لقال : أتوک أتاک اللاحقون ، أو لقال : أتاک أتوک اللاحقون ، بل المتوجه إلیه منهما هو الأول ، والثانی تأکید له ، وخرج قول امریء القیس بن حجر الکندی ولو أنّ ما أسعی لأدنی معیشه کفانی ، ولم أطلب ، قلیل من المال وذلک لأن کلا من «کفانی» و «لم أطلب» لیس متوجها إلی قوله «من المال» إذ لو کان کل منهما متوجها إلی لصار حاصل المعنی : کفانی قلیل من المال ولم أطلب هذا القلیل ، وکیف یصح ذلک وهو یقول بعد هذا البیت : ولکنّما أسعی لمجد مؤثّل وقد یدرک المجد المؤثل أمثالی وإنما قوله «قلیل من المال» فاعل کفی ، وهو وحده المتوجه إلی العمل فیه ، وأما قوله «ولم أطلب» فله معمول محذوف یفهم من مجموع الکلام ، والتقدیر : کفانی قلیل من المال ولم أطلب الملک. ویشترط فی العاملین أیضا : أن یکونا متقدمین علی المعمول کالأمثله التی ذکرناها والتی ذکرها الشارح ، فإن تقدم المعمول فإما أن یکون مرفوعا وإما أن یکون منصوبا فإن تقدم وکان مرفوعا نحو قولک «زید قام وقعد» فلا عمل لأحد العاملین فیه ، بل کل واحد منهما عامل فی ضمیره ، وإن کان منصوبا نحو قولک «زیدا ضربت وأهنت» فالعامل فیه هو أول العاملین ، وللثانی منهما معمول محذوف یدل علیه المذکور ، أولا معمول له أصلا ، وإن توسط المعمول بین العاملین نحو قولک «ضربت زیدا وأهنت» فهو معمول للسابق علیه منهما ، وللمتأخر عنه معمول محذوف بدل علیه المذکور ، وقد أشار الشارح إشاره وجیزه إلی هذا الشرط.

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1458

وأکرمت زیدا» فکلّ واحد من «ضربت» و «أکرمت» یطلب «زیدا» بالمفعولیه ، وهذا معنی قوله : «إن عاملان - إلی آخره».

وقوله : «قبل» معناه أن العاملین یکونان قبل المعمول کما مثّلنا ، ومقتضاه أنه لو تأخّر العاملان لم تکن المسأله من باب التنازع.

وقوله : «فللواحد منهما العمل» معناه أن أحد العاملین یعمل فی ذلک الاسم الظاهر ، والآخر یهمل عنه ویعمل فی ضمیره ، کما سیذکره.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1459

خلاف النحاه فی ترجح أی العاملین و وجه ذلک

ولا خلاف بین البصریین والکوفیین أنه یجوز إعمال کلّ واحد من العاملین فی ذلک الاسم الظاهر ، ولکن اختلفوا فی الأولی منهما (1).

فذهب البصریّون إلی أنّ الثانی أولی به ؛ لقربه منه ، وذهب الکوفیون إلی أن الأول أولی به ؛ لتقدّمه.

* * *

العامل المهمل یعمل فی ضمیر الاسم، و إذا کان العامل فی الظاهر هو ثانی العاملین لم یضمر مع أولهما إلا المرفوع

وأعمل المهمل فی ضمیر ما

تنازعاه ، والتزم ما التزما (2).

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1460


1- رأی البصریون أن إعمال ثانی العاملین أولی من إعمال الأول منهما ثلاث حجج : الأولی : أنه أقرب إلی المعمول ، وهی العله التی ذکرها الشارح. الثانیه : أنه یلزم علی إعمال الأول منهما الفصل بین العامل - وهو المتقدم - ومعموله - وهو الاسم الظاهر - بأجنبی من العامل ، وهو ذلک العامل الثانی ، ومع أن الفصل بین العامل والمعمول مغتفر فی هذا الباب للضروره التی ألجات إلیه ، فهو خلاف الأصل علی الأقل. الثالثه : أنه یلزم علی إعمال العامل الأول فی لفظ المعمول أن تعطف علی الجمله الأولی - وهی جمله العامل الأول مع معموله - قبل تمامها ، والعطف قبل تمام المعطوف علیه خلاف الأصل. ورأی الکوفیون أن إعمال الأول أولی من إعمال الثانی لعلتین : الأولی : أنه أسبق وأقدم ذکرا ، وهی التی ذکرها الشارح. والثانیه : أنه یترتب علی إعمال العامل الثانی فی لفظ المعمول المذکور أن تضمر ضمیرا فی العامل الأول منهما ؛ فیکون فی الکلام الإضمار قبل الذکر ، وهو غیر جائز عندهم ، وخلاف الأصل عند البصریین. ولکل فریق من الفریقین مستند من السماع عن العرب. ثم إنه قد یوجد فی الکلام ما یوجب إعمال الثانی کما فی قولک : ضربت بل أکرمت زیدا ، وقد یوجد فیه ما یوجب إعمال الأول کما فی قولک : لا أکرمت ولا قدمت زیدا.
2- «وأعمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المهمل» مفعول به لأعمل «فی ضمیر» جار ومجرور متعلق بأعمل ، وضمیر مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «تنازعاه» فعل ماض وفاعل ومفعول ، والجمله لا محل لها صله الموصول «والتزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت «ما» اسم موصول مفعول به لالتزم «التزما» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله.

کیحسنان ویسیء ابناکا

وقد بغی واعتدیا عبداکا (1)

أی : إذا أعملت أحد العاملین فی الظاهر وأهملت الآخر عنه ، فأعمل المهمل فی ضمیر الظاهر ، والتزم الإضمار إن کان مطلوب العامل مما یلزم ذکره ولا یجوز حذفه ، کالفاعل ، وذلک کقولک : «یحسن ویسیء ابناک» فکل واحد من «یحسن» و «یسیء» یطلب «ابناک» بالفاعلیه ، فإن أعملت الثانی وجب أن تضمر فی الأول فاعله ؛ فتقول «یحسنان ویسیء ابناک» وکذلک إن أعملت الأول وجب الإضمار فی الثانی ؛ فتقول : «یحسن ویسیئان ابناک» ومثله «بغی واعتدیا عبداک» وإن أعملت الثانی فی هذا المثال قلت : «بغیا واعتدی عبداک» ولا یجوز ترک الإضمار ؛ فلا تقول «یحسن ویسیء ابناک» ولا «بغی واعتدی عبداک» لأن ترکه (2) یؤدی إلی حذف الفاعل ، والفاعل

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1461


1- «کیحسنان» الکاف جاره لقول محذوف ، یحسنان : فعل وفاعل «ویسیء» فعل مضارع «ابناکا» ابنا : فاعل یسیء مرفوع بالألف لأنه مثنی ، وابنا مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «وقد» حرف تحقیق «بغی» فعل ماض «واعتدیا» فعل وفاعل «عبداکا» فاعل بغی ، ومضاف إلیه.
2- یرید أن ترک الإضمار یؤدی إلی حذف الفاعل ، وهذا کلام قاصر ، ولا بد من تقدیر لیصح ؛ فإن ترک الإضمار لا یؤدی إلی حذف الفاعل فقط ؛ لجواز أن یظهر مع کل عامل معموله ، والکلام التام أن یقال : إن ترک الإضمار یلزم منه أحد أمرین ، الأول التکرار إذا أظهرت مع کل عامل معموله ، والثانی حذف الفاعل ، وکلاهما محظور.

ملتزم الذکر ، وأجاز الکسائی ذلک علی الحذف ، بناء علی مذهبه فی جواز حذف الفاعل ، وأجازه الفرّاء علی توجّه العاملین معا إلی الاسم الظاهر ، وهذا بناء منهما علی منع الإضمار فی الأول عند إعمال الثانی ؛ فلا تقول : «یحسنان ویسیء ابناک» وهذا الذی ذکرناه عنهما هو المشهور من مذهبهما فی هذه المسأله.

* * *

ولا تجئ مع أوّل قد أهملا

بمضمر لغیر رفع أوهلا (1)

بل حذفه الزم إن یکن غیر خبر

وأخّرنه إن یکن هو الخبر (2).

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1462


1- «ولا» ناهیه «تجیء» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مع» ظرف متعلق بتجیء ، ومع مضاف و «أول» مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «أهملا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أول ، والجمله فی محل جر صفه لأول «بمضمر» جار ومجرور متعلق بتجیء «لغیر» جار ومجرور متعلق بأوهل الآتی ، وغیر مضاف ، و «رفع» مضاف إلیه «أوهلا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضمر ، والجمله فی محل جر صفه لمضمر.
2- «بل» حرف عطف ، ومعناه - هنا - الانتقال «حذفه» حذف : مفعول مقدم لالزم ، وحذف مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «الزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضمر «غیر» خبر یکن. وغیر مضاف و «خبر» مضاف إلیه «وأخرنه» الواو عاطفه ، أخر : فعل أمر مؤکد بالنون الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب ، والهاء مفعول به لأخر «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط. واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضمر «هو» ضمیر فصل لا محل له من الإعراب «الخبر» خبر یکن ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إن یکن مضمر غیر الرفع هو الخبر فأخرنه.

تقدّم أنه إذا أعمل أحد العاملین فی الظاهر وأهمل الآخر عنه أعمل فی ضمیره ، ویلزم الإضمار إن کان مطلوب الفعل مما یلزم ذکره : کالفاعل ، أو نائبه ، ولا فرق فی وجوب الإضمار - حینئذ - بین أن یکون المهمل الأوّل أو الثانی ، فتقول : «یحسنان ویسیء ابناک ، ویحسن ویسیئان ابناک»

وذکر هنا أنه إذا کان مطلوب الفعل المهمل غیر مرفوع فلا یخلو : إما أن یکون عمده فی الأصل - وهو مفعول «ظن» وأخواتها ؛ لأنه مبتدأ فی الأصل أو خبر ، وهو المراد بقوله : «إن یکن هو الخبر» - أولا ، فإن لم یکن کذلک : فإما أن یکون الطالب له هو الأول ، أو الثانی ، فإن کان الأول لم یجز الإضمار ؛ فتقول «ضربت وضربنی زید ، ومررت ومرّ بی زید» ولا تضمر فلا تقول : «ضربته وضربنی زید» ولا «مررت به ومرّ بی زید» وقد جاء فی الشعر ، کقوله :

160- إذا کنت ترضیه ویرضیک صاحب ***جهارا فکن فی الغیب أحفظ للعهد(1)

وألغ أحادیث الوشاه ؛ فقلّما

یحاول واش غیر هجران ذی ودّ.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1463


1- البیتان من الشواهد التی لم تقف لأحد علی نسبتها لقائل معین. اللغه : «جهارا» بزنه کتاب - أی عیانا ومشاهده ، وتقول : رأیته جهرا وجهارا وکلمت فلانا جهرا وجهارا. وجهر فلان بالقول جهرا ، کل ذلک فی معنی العلن ، قال الله تعالی : (وَأَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ) وقال الأخفش فی قوله تعالی : (حَتَّی نَرَی اللهَ جَهْرَهً) أی عیانا یکشف عنا ما بیننا وبینه «الغیب» أصله ما استتر عنک ولم تره ، ویرید به ههنا ما لم یکن الصاحب حاضرا «أحفظ للعهد» یروی فی مکانه «أحفظ للود» والود - بضم الواو فی المشهور ، وقد تکسر الواو ، أو تفتح المحبه «ألغ» یرید لا تجعلن لکلام الوشاه سبیلا إلی قلبک «الوشاه» جمع واش. وهو الذی ینقل إلیک الکلام عن خلانک وأحبائک بقصد إفساد ما بینکم من أواصر المحبه «یحاول» هو مضارع من المحاوله ، وأصلها إراده الشیء بحیله. المعنی : إذا کانت بینک وبین أحد صداقه ، وکان کل واحد منکما یعمل فی العلن علی إرضاء صاحبه ؛ فتمسک بأواصر هذه المحبه فی حال غیبه صدیقک عنک ، ولا تقبل فی شأنه أقوال الوشاه ؛ فإنهم إنما یریدون إفساد هذه الصداقه وتعکیر صفوها. الإعراب : «إذا» ظرف زمان تضمن معنی الشرط ، مبنی علی السکون فی محل نصب «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء ضمیر المخاطب اسمه ، وجمله «ترضیه» من الفعل مع فاعله المستتر ومفعوله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان ومعمولیها فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وهی جمله الشرط «ویرضیک» فعل ومفعول به «صاحب» فاعل یرضیک ، وجمله برضیک وفاعله ومفعوله فی محل نصب معطوفه علی جمله ترضیه التی قبلها «جهارا» منصوب علی الظرفیه تنازعه کل من الفعلین السابقین «فکن» الفاء لربط الجواب بالشرط ، کن : فعل أمر ناقص ، وسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الغیب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال «أحفظ» خبر کن «للعهد» جار ومجرور متعلق بأحفظ. الشاهد فیه : قوله «ترضیه ویرضیک صاحب» فقد تقدم فی هذه العباره عاملان - وهما «ترضی» و «یرضی» - وتأخر عنهما معمول واحد - وهو قوله «صاحب» - وقد تنازع کل من «ترضی» و «یرضی» ذلک الاسم الذی بعدهما وهو «صاحب» والأول یطلبه مفعولا به. والثانی یطلبه فاعلا ، وقد أعمل الشاعر فیه الثانی وأعمل الأول فی ضمیره الذی هو الهاء ، والجمهور یرون أنه کان یجب علی الشاعر ألا یعمل الأول فی الضمیر ؛ لأن هذا الضمیر فضله یستغنی الکلام عنه ، وذکر الضمیر مع العامل الأول یترتب علیه الإضمار قبل الذکر. والإضمار قبل الذکر لا یجوز. وقد ارتکبه الشاعر ، من غیر ضروره ملجئه إلی ارتکاب هذا المحظور ؛ فإنهم إنما أجازوا - فی هذا الباب - الإضمار قبل الذکر ، إذا کان الضمیر فاعلا ، مثلا ؛ لأنه لا یستغنی الکلام عنه ، ولا یجوز حذفه ، والضروره یجب أن تتقدر بقدرها ، ومنهم من منع الإضمار قبل الذکر مطلقا.

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1464

وإن کان الطالب له هو الثانی وجب الإضمار ؛ فتقول : «ضربنی وضربته زید ، ومرّ بی ومررت به زید» ولا یجوز الحذف ؛ فلا تقول «ضربنی وضربت زید» ولا «مرّ بی ومررت زید» ، وقد جاء فی الشعر ، کقوله :

161- بعکاظ یعشی النّاظرین ***- إذا هم لمحوا - شعاعه (1)

والأصل «لمحوه» فحذف الضمیر ضروره ، وهو شاذ ، کما شذّ عمل المهمل الأول فی المفعول المضمر الذی لیس بعمده فی الأصل.

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1465


1- البیت لعانکه بنت عبد المطلب عمه النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، من کلمه رواها أبو تمام حبیب بن أوس فی دیوان الحماسه (انظر شرح التبریزی : 2 / 256 بتحقیقنا) وقبل هذا البیت قولها : سائل بنا فی قومنا ولیکف من شرّ سماعه قیسا ، وما جمعوا لنا فی مجمع باق شناعه فیه السّنوّر والقنا والکبش ملتمع قناعه اللغه : «عکاظ» بزنه غراب - موضع کانت فیه سوق مشهوره ، یجتمع فیها العرب للتجاره ، والمفاخره «یعشی» مضارع من الإعشاء ، وأصله العشا ، وهو ضعف البصر لیلا «لمحوا» ماض من اللمح ، وهو سرعه إبصار الشیء «شعاعه» بضم الشین - ما تراه من الضوء مقبلا علیک کأنه الحبال ، والضمیر الذی أضیف الشعاع إلیه یجوز أن یکون عائدا علی عکاظ ؛ لأنه موضع الشعاع ، ویجوز أن یکون عائدا علی القناع الذی ذکرته فی البیت السابق علی هذا البیت. المعنی : ترید أن أشعه سلاح قومها مما تضعف أبصار الناظر إلیها ، تکنی بذلک عن کثره السلاح وقوه بریقه ولمعانه. الإعراب : «بعکاظ» جار ومجرور متعلق بقولها «جمعوا» فی البیت السابق «یعشی» فعل مضارع «الناظرین» مفعول به لیعشی «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «هم» تأکید لضمیر متصل بفعل محذوف ، والتقدیر : إذا لمحواهم «لمحوا» فعل ماض وفاعله ، والجمله لا محل لها من الإعراب مفسره «شعاعه» شعاع : فاعل یعشی مرفوع بالضمه الظاهره ، وشعاع مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «یعشی ... لمحوا شعاعه» حیث تنازع کل من الفعلین «شعاعه» فالفعل الأول - وهو «یعشی» - یطلبه فاعلا له ، والفعل الثانی - وهو «لمحوا» - یطلبه مفعولا ، وقد أعمل فیه الأول ، بدلیل أنه مرفوع ، وأعمل الثانی فی ضمیره ، ثم حذف ذلک الضمیر ضروره ، وأصل الکلام قبل تقدیم العاملین «یعشی الناظرین شعاعه إذا لمحوه» ثم صار بعد تقدیمهما «یعشی الناظرین إذا لمحوه شعاعه» ثم حذفت الهاء من «لمحوه» فصار کما تری فی البیت. ومذهب الجمهور أن ذلک الحذف لا یجوز لغیر الضروره وذلک من قبل أن ذکره لا یترتب علیه محظور الإضمار قبل الذکر ، وفی حذفه فساد ، وهو تهیئه العامل للعمل ثم قطعه عنه من غیر عله ولا سبب موجب له. وذهب قوم إلی أن حذف الضمیر فی مثل هذه الحال جائز فی سعه الکلام ، وذلک لأن هذا الضمیر فضله لا یجب ذکرها.

هذا کلّه إذا کان غیر المرفوع لیس بعمده فی الأصل ، فإن کان عمده فی الأصل فلا یخلو : إما أن یکون الطالب له هو الأول ، أو الثانی ؛ فإن کان الطالب له هو الأول وجب إضماره مؤخرا ؛ فتقول : «ظنّنی وظننت زیدا قائما إیّاه» وإن کان الطالب له هو الثانی أضمرته : متصلا کان ، أو منفصلا ؛ فتقول : «ظننت وظنّنیه زیدا قائما ، وظننت وظنّنی إیّاه زیدا قائما».

ومعنی البیتین أنک إذا أهملت الأول لم تأت معه بضمیر غیر مرفوع - وهو المنصوب والمجرور - فلا تقول : «ضربته وضربنی زید» ، ولا مررت به ومرّ بی زید» بل یلزم الحذف ؛ فتقول : «ضربت وضربنی زید ، ومررت ومرّ بی زید» إلا إذا کان المفعول خبرا فی الأصل ؛ فإنه لا یجوز حذفه ، بل یجب الإتیان به مؤخّرا ؛ فتقول «ظنّنی وظننت زیدا قائما إیّاه».

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1466

ومفهوما أن الثانی یؤتی معه بالضمیر مطلقا : مرفوعا کان ، أو مجرورا ، أو منصوبا ، عمده فی الأصل أو غیر عمده.

* * *

وأظهر ان بکن ضمیر خیرا

لغیر ما یطابق المفسّرا (1)

نحو أظنّ ویظنّانی أخا

زیدا وعمرا أخوین فی الرّخا (2)

أی : یجب أن یؤتی بمفعول الفعل المهمل ظاهرا إذا لزم من إضماره عدم مطابقته لما یفسره ؛ لکونه خبرا فی الأصل عما لا یطابق المفسّر ، کما إذا کان فی الأصل خبرا عن مفرد ومفسّره مثنّی ، نحو «أظن ویظنانی زیدا وعمرا أخوین» ف- «زیدا» : مفعول أول لأظنّ ، و «عمرا» : معطوف علیه ، و «أخوین» : مفعول ثان لأظن ، والیاء : مفعول أول لیظنان ؛ فیحتاج إلی مفعول ثان ؛ فلو أتیت به ضمیرا فقلت : «أظن ویظنانی إیاه زیدا وعمرا أخوین» ی»

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1467


1- «أظهر» فعل أمر مبنی علی السکون ، وکسر للتخلص من النقاء الساکنین وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط «ضمیر» اسم یکن «خبرا» خبر یکن «لغیر» جار ومجرور متعلق بخبر ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «یطابق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «المفسرا» مفعول به لیطابق ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله ، والتقدیر : إن یکن ضمیر خبرا لغیر ما یطابق المفسر فأظهره : أی جیء به اسما ظاهرا.
2- «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک نحو «أظن» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «ویظنانی» فعل وفاعل ومفعول أول «أخا» مفعول ثان لیظنانی «زیدا» مفعول أول لأظن «وعمرا» معطوف علیه «أخوین» مفعول ثان لأظن «فی الرخا» تنازع فیه کل من «أظن» و «یظنانی»

لکان «إیاه» مطابقا للیاء ، فی أنهما مفردان ، ولکن لا یطابق ما یعود علیه وهو «أخوین» ؛ لأنه مفرد ، و «أخوین» مثنی ؛ فتفوت مطابقه المفسّر للمفسّر ، وذلک لا یجوز ، وإن قلت «أظن ویظنانی إیاهما زیدا وعمرا أخوین» حصلت مطابقه المفسّر للمفسّر ؛ [وذلک] لکون «إیاهما» مثنی ، و «أخوین» کذلک ، ولکن تفوت مطابقه المفعول الثانی - الذی هو خبر فی الأصل - للمفعول الأول - الذی هو مبتدأ فی الأصل ؛ لکون المفعول الأول مفردا ، وهو الیاء ، والمفعول الثانی غیر مفرد ، وهو «إیاهما» ، ولا بد من مطابقه الخبر للمبتدأ ، فلما تعذّرت [المطابقه] مع الإضمار وجب الإظهار ؛ فتقول : «أظن ویظنانی أخا زیدا وعمرا أخوین» ؛ ف- «زیدا وعمرا أخوین» : مفعولا أظن ، والیاء مفعول یظنان الأول ، و «أخا» مفعوله الثانی ، ولا تکون المسأله - حینئذ - من باب (1) التنازع ؛ لأن کلا من العاملین عمل فی ظاهر ، وهذا مذهب البصریین.

وأجاز الکوفیّون الإضمار مراعی به جانب المخبر عنه ؛ فتقول : «أظن ویظنانی إیاه زیدا وعمرا أخوین» وأجازوا أیضا الحذف ؛ فتقول : «أظن ویظنانی زیدا وعمرا أخوین».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1468


1- القول بأن هذه المسأله حینئذ لیست من باب التنازع هو الذی ذکره ابن هشام ووجه ذلک بأن العاملین بالنسبه للمفعول الثانی لم یعمل أحدهما فی لفظه والآخر فی ضمیره بل لم تتوجه مطالبه کل واحد منهما إلیه ، وهو شرط باب التنازع ، وذلک لأن «أخوین» معمول لأظن ، ولم یتوجه إلیه یظنانی ؛ لعدم مطابقته لمفعوله الأول ؛ فإنه لا یطلب مفعولا ثانیا إلا بشرط مطابقته لمفعوله الأول. ونازع فی هذا قوم من المتأخرین منهم ابن القاسم وقالوا : إن اشتراط صحه توجه کل من العاملین إلی المعمول إنما هو بالنظر إلی المعنی لا بالنظر إلی الإفراد والتثنیه ، ولا بالنظر إلی نوع العمل ، أفلا تری أنک لو قلت «ضربنی وضربت زیدا» لم یکن لیصح أن یتوجه الأول إلی «زیدا» المنصوب ، ولو قلت «ضربنی وضربته زید» لم یکن یصح توجه الثانی إلیه وهو مرفوع؟
المفعول المطلق
اشاره

المصدر اسم ما سوی الزّمان من

مدلولی الفعل کأمن من أمن (1)

الفعل یدل علی شیئین : الحدث ، والزمان ؛ ف- «قام» یدل علی قیام فی فی زمن ماض ، و «یقوم» یدل علی قیام فی الحال أو الاستقبال ، و «قم» یدل علی قیام فی الاستقبال ، والقیام هو الحدث - وهو أحد مدلولی الفعل - وهو المصدر ، وهذا معنی قوله : «ما سوی الزمان من مدلولی الفعل» فکأنه قال : المصدر اسم الحدث کأمن ؛ فإنه أحد مدلولی أمن.

تعریف المفعول المطلق

والمفعول المطلق هو : المصدر ، المنتصب : توکیدا لعامله ، أو بیانا لنوعه ، أو عدده ، نحو «ضربت ضربا ، وسرت سیر زید ، وضربت ضربتین».

وسمی مفعولا مطلقا لصدق «المفعول» علیه غیر مقیّد بحرف جر ونحوه ، بخلاف غیره من المفعولات ؛ فإنه لا یقع علیه اسم المفعول إلا مقیدا ، کالمفعول به ، والمفعول فیه ، والمفعول معه ، والمفعول له.

* * *

بمثله او فعل او وصف نصب

وکونه أصلا لهذین انتخب (2).

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1469


1- «المصدر» مبتدأ «اسم» خبر المبتدأ ، واسم مضاف ، و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «سوی» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف ، و «الزمان» مضاف إلیه «من مدلولی» جار ومجرور متعلق بما تعلق به سوی ، ومدلولی مضاف ، و «الفعل» مضاف إلیه «کأمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کأمن «من أمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لأمن المصدر.
2- «بمثله» الجار والمجرور متعلق بنصب الآتی ، ومثل مضاف والضمیر مضاف إلیه «أو فعل ، أو وصف» معطوفان علی مثل «نصب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المصدر «وکونه» الواو عاطفه ، کون : مبتدأ ، وکون مضاف والضمیر مضاف إلیه من إضافه مصدر الفعل الناقص إلی اسمه «أصلا» خبر الکون من جهه النقصان «لهذین» جار ومجرور متعلق بقوله أصلا أو بمحذوف صفه له «انتخب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کونه أصلا ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو کونه أصلا ، وهذا خبره من جهه الابتداء.

ینتصب المصدر بمثله ، أی بالمصدر ، نحو : عجبت من ضربک زیدا ضربا شدیدا» أو بالفعل (1) ، نحو «ضربت زیدا ضربا» أو بالوصف (2) ، نحو «أنا ضارب زیدا ضربا».

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1470


1- یشترط فی الفعل الذی ینصب المفعول المطلق ثلاثه شروط ؛ الأول : أن یکون متصرفا ، والثانی : أن یکون تاما ، والثالث : ألا یکون ملغی عن العمل ، فإن کان الفعل جامدا کعسی ولیس وفعل التعجب ونعم وبئس ، أو کان ناقصا ککان وأخواتها أو کان ملغی کظن وأخواتها إن توسطت بین المفعولین أو تأخرت عنهما - فإنه لا ینصب المفعول المطلق.
2- یشترط فی الوصف الذی ینصب المفعول المطلق شرطان ؛ أحدهما : أن یکون متصرفا ، وثانیهما أن یکون إما اسم فاعل وإما اسم مفعول وإما صیغه مبالغه ؛ فإن کان اسم تفصیل لم ینصب المفعول المطلق بغیر خلاف فیما نعلم ، وأما قول الشاعر : أمّا الملوک فأنت الیوم ألأمهم لؤما ، وأبیضهم سر بال طبّاخ فإن قوله «لؤما» مفعول مطلق ، لکن ناصبه لیس هو قوله «ألأمهم» الذی هو أفعل تفضیل ، ولکن ناصبه محذوف یدل علیه «ألأمهم» وتقدیر الکلام - علی هذا - : فأنت الیوم ألأمهم تلؤم لؤما ، واختلفوا فی الصفه المشبهه ؛ فحملها قوم علی أفعل التفضیل ومنعوا من نصبها المفعول المطلق ، وذهب ابن هشام إلی جواز نصبها إیاه مستدلا بقول النابغه الذبیانی : وأرانی طربا فی إثرهم طرب الواله أو کالمختبل فإن قوله «طرب الواله» مفعول مطلق ، وزعم أن ناصبه قوله «طربا» الذی هو صفه مشبهه ، وغیره یجعل هذه الصفه المشبهه دلیلا علی العامل ، ولیست هی العامل ، والتقدیر : أرانی طربا فی إثرهم أطرب طرب الواله - إلخ ، علی نحو ما قالوه فی أفعل التفصیل.
أیهما أصل للآخر : الفعل أو المصدر؟

ومذهب البصریین أن المصدر أصل ، والفعل والوصف مشتقّان منه ؛ وهذا معنی قوله : «وکونه أصلا لهذین انتخب» أی : المختار أن المصدر أصل لهذین ، أی : الفعل ، والوصف.

ومذهب الکوفیین أن الفعل أصل ، والمصدر مشتقّ منه

وذهب قوم إلی أن المصدر أصل ، والفعل مشتقّ منه ، والوصف مشتقّ من الفعل.

وذهب ابن طلحه إلی أن کلّا من المصدر والفعل أصل برأسه ، ولیس أحدهما مشتقّا من الآخر.

والصحیح المذهب الأول ؛ لأن کل فرع یتضمن الأصل وزیاده ، والفعل والوصف بالنسبه إلی المصدر کذلک ؛ لأن کلّا منهما یدلّ علی المصدر وزیاده ؛ فالفعل یدلّ علی المصدر والزمان ، والوصف یدلّ علی المصدر والفاعل.

* * *

المفعول المطلق علی ثلاثه أنواع

توکیدا أو نوعا یبین أو عدد

کسرت سیرتین سیر ذی رشد (1)قف

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1471


1- «توکیدا» مفعول به مقدم لیبین «أو نوعا» معطوف علیه «یبین» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المصدر «أو عدد» معطوف علی قوله «نوعا» السابق ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «کسرت» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق مرارا ، سرت : فعل وفاعل «سیرتین» مفعول مطلق یبین العدد «سیر» مفعول مطلق یبین النوع ، وسیر مضاف ، و «ذی» بمعنی صاحب مضاف إلیه ، وذی مضاف ، و «رشد» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره ، وسکنه للوقف

المفعول المطلق یقع علی ثلاثه أحوال کما تقدم :

أحدها : أن یکون مؤکدا ، نحو «ضربت ضربا».

الثانی : أن یکون مبینا للنوع (1) ، نحو «سرت سیر ذی رشد» ، و «سرت سیرا حسنا».

الثالث : أن یکون مبینا للعدد ، نحو «ضربت ضربه ، وضربتین ، وضربات».

* * *

ینوب عن المصدر فی الانتصاب علی المفعولیه المطلقه عده أشیاء

وقد ینوب عنه ما علیه دلّ

کجدّ کلّ الجدّ ، وافرح الجذل (2).

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1472


1- المفعول المطلق الذی یبین نوع عامله هو : ما یکون علی واحد من ثلاثه أحوال الأول : أن یکون مصافا ، نحو قولک : اعمل عمل الصالحین ، وجد جد الحریص علی بلوغ الغایه ، وهذا النوع من باب النیابه عن مصدر الفعل نفسه ؛ لاستحاله أن یفعل إنسان فعل غیره ، وإنما یفعل فعلا مماثلا لفعل غیره ؛ فالحقیقه فی هذین المثالین أن تقول : اعمل عملا مشابها لعمل الصالحین ، وجد جدا مماثلا لجد الحریص. الثانی : أن یکون موصوفا ، نحو قولک : اعمل عملا صالحا ، وسرت سیرا وئیدا ، ولیس هذا من باب النیابه قطعا. الثالث : أن یکون مقرونا بأل العهدیه ، نحو قولک : اجتهدت الاجتهاد ، وجددت الجد ، وهذا یحتمل الأمرین جمیعا ، فإذا کان المعهود بین المتکلم والمخاطب فعل شخص آخر کان من باب النیابه. وکأن المتکلم یقول : اجتهدت اجتهادا مثل ذلک الاجتهاد الذی تعلم أن فلانا قد اجتهده ، وإن کان المعهود بینهما هو اجتهاد المتکلم نفسه ، وأنه قصد بدخول أل علیه استحضار صورته لم یکن من باب النیابه ؛ لأنه فعله.
2- «وقد» هنا حرف تحقیق «ینوب» فعل مضارع «عنه» جار ومجرور متعلق بینوب «ما» اسم موصول : فاعل ینوب «علیه» جار ومجرور متعلق بدل الآتی «دل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله ما «کجد» الکاف جاره لقول محذوف ، جد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کل» مفعول مطلق ، نائب عن المصدر ، منصوب بالفتحه الظاهره ، وکل مضاف و «الجد» مضاف إلیه «وافرح» الواو حرف عطف ، افرح : فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الجذل» مفعول مطلق.

قد ینوب عن المصدر ما یدلّ علیه ، ککل وبعض ، مضافین إلی المصدر ، نحو «جدّ کلّ الجدّ» (1) ، وکقوله تعالی : (فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ) و «ضربته بعض الضّرب».

وکالمصدر المرادف لمصدر الفعل المذکور (2) ، نحو «قعدت جلوسا ، وافرح الجذل» فالجلوس : نائب مناب القعود لمرادفته له ، والجذل : نائب مناب الفرح لمرادفته له.

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1473


1- ومنه قول مجنون بنی عامر قیس بن الملوح : وقد یجمع الله الشّتیتین بعد ما یظنّان کلّ الظّنّ أن لا تلاقیا
2- اعلم أنه إذا وقع المصدر المنصوب بعد فعل من معناه لا من لفظه فلک فی إعرابه ثلاثه أوجه : الأول : أن تجعله مفعولا مطلقا ؛ والنحاه فی هذا الوجه من الإعراب علی مذهبین فذهب المازنی والسیرافی والمبرد إلی أن العامل فیه هو نفس الفعل السابق علیه ؛ واختار ابن مالک هذا القول ، وذهب سیبویه والجمهور إلی أن العامل فیه فعل آخر من لفظ المصدر ، وهذا الفعل المذکور دلیل علی المحذوف. الثانی : أن تجعل المصدر مفعولا لأجله إن کان مستکملا لشروط المفعول لأجله ، الثالث : أن تجعل المصدر حالا بتأویل المشتق ، فإذا قلت «فرحت جذلا» فجذلا : عند المازنی ومن معه مفعول مطلق منصوب بفرحت ، وعند سیبویه مفعول مطلق منصوب بفعل محذوف ، وتقدیر الکلام علی هذا : فرحت وجذلت جذلا ، وعلی الوجه الثانی هو مفعول لأجله بتقدیر فرحت لأجل الجذل ، وعلی الوجه الثالث حال بتقدیر : فرحت حال کونی جذلان.

وکذلک ینوب مناب المصدر اسم الإشاره ، نحو «ضربته ذلک الضّرب» وزعم بعضهم أنه إذا ناب اسم الإشاره مناب المصدر فلا بدّ من وصفه بالمصدر ، کما مثّلنا ، وفیه نظر ؛ فمن أمثله سیبویه «ظننت ذاک» أی : ظننت ذاک الظن ، فذاک إشاره إلی الظن ، ولم یوصف به.

وینوب عن المصدر - أیضا - ضمیره ، نحو «ضربته زیدا» أی : ضربت الضّرب ، ومنه قوله تعالی : (لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ) أی : لا أعذب العذاب.

وعدده ، نحو «ضربته [عشرین] ضربه» ومنه قوله تعالی : (فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانِینَ جَلْدَهً).

والآله ، نحو «ضربته سوطا» والأصل : ضربته ضرب سوط ، فحذف المضاف وأقیم المضاف إلیه مقامه ، والله تعالی أعلم.

* * *

ما یجب إفراده من المصادر و ما یجوز تثنیته و جمعه

وما لتوکید فوحّد أبدا

وثنّ واجمع غیره وأفردا (1)

لا یجوز تثنیه المصدر المؤکّد لعامله ، ولا جمعه ، بل یجب إفراده ؛ فتقول : «ضربت ضربا» ، وذلک لأنه بمثابه تکرر الفعل ، والفعل لا یثنّی ولا یجمع.

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1474


1- «وما» اسم موصول مفعول مقدم علی عامله وهو وحد الآتی «لتوکید» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما «فوحد» الفاء زائده ، ووحد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أبدا» منصوب علی الظرفیه «وثن» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا هو فاعله «واجمع» معطوف علی ثن «غیره» تنازعه کل من بن واجمع «وأفردا» الواو حرف عطف ، وأفرد : فعل أمر مؤکد بالنون الخفیفه ، وقلبت نون التوکید ألفا للوقف ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت هو فاعله.

وأما غیر المؤکد - وهو المبین للعدد ، والنوع - فذکر المصنف أنه یجوز تثنیته وجمعه.

فأما المبین للعدد فلا خلاف فی جواز تثنیته وجمعه ، نحو : ضربت ضربتین ، وضربات.

[وأما المبین للنوع فالمشهور أنه یجوز تثنیته وجمعه ، إذا اختلفت أنواعه ، نحو «سرت سیری زید الحسن والقبیح]».

وظاهر کلام سیبویه أنه لا یجوز تثنیته ولا جمعه قیاسا ، بل یقتصر فیه علی السماع ، وهذا اختیار الشّلوبین.

* * *

حذف العامل فی المفعول المطلق إما ممتنع، و إما جائز، و إما واجب

وحذف عامل المؤکّد امتنع

وفی سواه لدلیل متّسع (1)

المصدر المؤکد لا یجوز حذف عامله ؛ لأنه مسوق لتقریر عامله وتقویته ، والحذف مناف لذلک.

وأما غیر المؤکد فیحذف عامله للدلاله علیه : جوازا ، ووجوبا.

فالمحذوف جوازا ، کقولک : «سیر زید» لمن قال : «أیّ سیر سرت» و «ضربتین» لمن قال : «کم ضربت زیدا؟» والتقدیر : سرت سیر زید ، وضربته ضربتین.

وقول ابن المصنف : إن قوله «وحذف عامل المؤکد امتنع» سهو منه ؛ لأن

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1475


1- «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف ، و «عامل» مضاف إلیه ، وعامل مضاف ، و «المؤکد» مضاف إلیه «امتنع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف ، والجمله من امتنع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «وفی سواه» الواو حرف عطف ، وما بعدها جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «لدلیل» جار ومجرور متعلق بمتسع «متسع» مبتدأ مؤخر.

قولک «ضربا زیدا» مصدر مؤکد ، وعامله محذوف وجوبا ، کما سیأتی - لیس بصحیح (1) ، وما استدلّ به علی دعواه من وجوب حذف عامل المؤکد [بما سیأتی] لیس منه ، وذلک لأن «ضربا زیدا» لیس من التأکید فی شیء ، بل هو أمر خال من التأکید ، بمثابه «اضرب زیدا» لأنه واقع موقعه ، فکما أن «اضرب زیدا» لا تأکید فیه کذلک «ضربا زیدا» وکذلک جمیع الأمثله التی ذکرها لیست من باب التأکید فی شیء ؛ لأن المصدر فیها نائب مناب العامل ، دالّ علی ما یدلّ علیه ، وهو عوض منه ، ویدلّ علی ذلک عدم جواز الجمع بینهما ، ولا شیء من المؤکدات یمتنع الجمع بینها وبین المؤکّد.

ومما یدلّ أیضا علی أن «ضربا زیدا» ونحوه لیس من المصدر المؤکّد لعامله أن المصدر المؤکّد لا خلاف فی أنه لا یعمل ، واختلفوا فی المصدر الواقع موقع الفعل : هل یعمل أو لا؟ والصحیح أنه یعمل ؛ ف- «زیدا» فی قولک «ضربا زیدا» منصوب ب- «ضربا» علی الأصح ، وقیل : إنه منصوب بالفعل المحذوف ، وهو «اضرب» ؛ فعلی القول الأول ناب «ضربا» عن «اضرب» فی الدلاله علی معناه وفی العمل ، وعلی القول الثانی ناب عنه فی الدلاله علی المعنی دون العمل.

* * *

والحذف حتم مع آت بدلا

من فعله ، کندلا اللّذ کاندلا (2).

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1476


1- جمله «لیس بصحیح» خبر المبتدأ الذی هو قوله «وقول ابن المصنف».
2- «والحذف حتم» مبتدأ وخبر «مع» ظرف منصوب علی الظرفیه. وهو متعلق بالخبر ، ومع مضاف ، و «آت» مضاف إلیه «بدلا» حال من الضمیر المستتر فی آت «من فعله» الجار والمجرور متعلق بقوله بدلا ، وفعل مضاف والضمیر مضاف إلیه «کندلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أو حال من الضمیر المستتر فی آت «اللذ» اسم موصول صفه لندلا «کاندلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول ، والکاف فی «کندلا» وفی «کاندلا» داخله علی مقصود لفظه ؛ فکل منهما مجرور بکسره مقدره علی آخره منع من ظهورها الحکایه.

یحذف عامل المصدر وجوبا فی مواضع :

منها : إذا وقع المصدر بدلا من فعله ، وهو مقیس فی الأمر والنهی ، نحو «قیاما لا قعودا» أی : قم [قیاما] ولا تقعد [قعودا] ، والدعاء ، نحو «سقیا لک» أی : سقاک الله.

وکذلک یحذف عامل المصدر وجوبا إذا وقع المصدر بعد الاستفهام المقصود به التوبیخ ، نحو «أتوانیا وقد علاک المشیب؟» أی : أتتوانی وقد علاک (1).

ویقلّ حذف عامل المصدر وإقامه المصدر مقامه فی الفعل المقصود به الخبر ، نحو «أفعل وکرامه» أی : وأکرمک.

فالمصدر فی هذه الأمثله ونحوها منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والمصدر نائب منابه فی الدلاله علی معناه.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1477


1- اعلم أن المصدر الآتی بدلا من فعل علی ضربین ؛ أحدهما : المراد به طلب ، وثانیهما : المراد به خبر ؛ فأما المراد به طلب فأربعه أنواع ؛ الأول : ما کان المراد به الأمر کبیت الشاهد الآتی (رقم 162) ، والثانی ما کان المراد به النهی کقولک : قیاما لا قعودا ، والثالث : ما کان المراد به الدعاء نحو : سقیالک. والرابع ما کان المراد به التوبیخ کقولهم «أتوانیا وقد جد الجد». وأما المراد به خبر فعلی ضربین : سماعی ، ومقیس ؛ فأما لسماعی فنحو قولهم : لا أفعل ولا کرامه ، وأما المقیس فهو أنواع کثیره : منها ما ذکر تفصیلا لعاقبه جمله قبله. ومنها ما کان مکررا. أو محصورا ، ومنها ما جاء مؤکدا لنفسه ، أو لغیره ، وقد تکفل الشارح ببیان ذلک النوع بیانا وافیا.

وأشار بقوله : «کندلا» إلی ما أنشده سیبویه ، وهو قول الشاعر :

162- یمرّون بالدّهنا خفافا عیابهم ***ویرجعن من دارین بجر الحقائب (1)

علی حین ألهی النّاس جلّ أمورهم

فندلا زریق المال ندل الثّعالب .

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1478


1- البیتان لأعشی همدان. من کلمه یهجو فیها لصوصا. اللغه : «الدهنا» یقصر ویمد - موضع معروف لبنی تمیم «عیابهم» العیاب : جمع عیبه ، وهی وعاء الثیاب «دارین» قریه بالبحرین مشهوره بالمسک. وفیها سوق «بجر» بضم فسکون - جمع بجراء ، وهی الممتلئه ، والحقائب : جمع حقیبه ، وهی - هنا - العیبه أیضا «ألهی الناس» شغلهم وأورثهم الغفله «جل أمورهم» بضم الجیم وتشدید اللام - معظمها وأکثرها «ندلا» خطفا فی خفه وسرعه. المعنی : هؤلاء اللصوص یمرون بالدهناء فی حین ذهابهم إلی دارین ؛ وقد صفرت عیابهم من المتاع فلا شیء فیها. ولکنهم عند ما یعودون من دارین یکونون قد ملأوا هذه العیاب حتی انتفخت وعظمت. وذلک ناشیء من أنهم یختلسون غفله الناس بمهامهم وبمعظم أمورهم فیسطون علی ما غفلوا عنه من المتاع وینادی بعضهم بعضا : اخطف خطفا سریعا ، وکن خفیف الید سریع الروغان. الإعراب : «یمرون» فعل وفاعل «بالدهنا» جار ومجرور متعلق بیمر «خفافا» حال من الفاعل «عیابهم» عیاب فاعل لخفاف. وعیاب مضاف وضمیر الغائبین مضاف إلیه «ویرجعن» فعل وفاعل ، والتعبیر بنون الإناث لتأویلهم بالجماعات. أو لقصد تحقیرهم «من دارین» جار ومجرور متعلق بیرجع «بجر» حال من الفاعل. وبجر مضاف و «الحقائب» مضاف إلیه «علی» حرف جر «حین» ظرف زمان مبنی علی الفتح فی محل جر ، أو مجرور بالکسره الظاهره «ألهی» فعل ماض «الناس» مفعول به لألهی تقدم علی فاعله «جل» فاعل ألهی ، وجل مضاف. وأمور من «أمورهم» مضاف إلیه ، وأمور مضاف وضمیر الغائبین مضاف إلیه «فندلا» مفعول مطلق منصوب بفعل محذوف «زریق» منادی بحرف نداء محذوف «المال» مفعول به لقوله ندلا السابق «ندل» مفعول مطلق ، مبین للنوع ، وندل مضاف ، و «الثعالب» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «فندلا» حیث ناب مناب فعله ، وهو مصدر ، وعامله محذوف وجوبا ، علی ما تبین لک فی الإعراب.

ف- «ندلا» نائب مناب فعل الأمر ، وهو اندل ، والنّدل : خطف الشیء بسرعه ، و «زریق» منادی ، والتقدیر : ندلا یا زریق [المال] ، وزریق اسم رجل ، وأجاز المصنف أن یکون مرفوعا بندلا ، وفیه نظر (1) ؛ لأنه إن جعل ، ندلا» نائبا مناب فعل الأمر للمخاطب ، والتقدیر «اندل» لم یصح أن یکون مرفوعا به ؛ لأن فعل الأمر إذا کان للمخاطب لا یرفع ظاهرا ؛ فکذلک ما ناب منابه ، وإن جعل نائبا مناب فعل الأمر للغائب ، والتقدیر «لیندل» صحّ أن یکون مرفوعا به ؛ لکن المنقول أنّ المصدر لا ینوب مناب فعل الأمر للغائب ، وإنما ینوب مناب فعل الأمر للمخاطب ، نحو «ضربا زیدا» أی : اضرب زیدا ، والله أعلم.

* * *

وما لتفصیل کإمّا منّا

عامله یحذف حیث عنّا (2).

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1479


1- ولو کان «زریق» فاعلا لجاء به منونا ؛ لأنه اسم رجل کما علمت ، فلما جاء به غیر منون علمنا أنه منادی بحرف نداء محذوف ، ومن هنا تعلم أنه لا داعی لمناقشه الشارح التی رد بها علی المصنف زعمه أن «زریق» فاعل.
2- «ما» اسم موصول : مبتدأ أول «لتفصیل» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله «کإما» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لتفصیل «منا» مفعول مطلق حذف عامله وجوبا «عامله» عامل : مبتدأ ثان ، وعامل مضاف والضمیر مضاف إلیه «یحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عامل ، والجمله من یحذف ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «حیث» ظرف متعلق بیحذف مبنی علی الضم فی محل نصب «عنا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عامل ، والجمله من عن وفاعله فی محل جر بإضافه حیث إلیها.

یحذف أیضا عامل المصدر وجوبا إذا وقع تفصیلا لعاقبه ما تقدّمه (1) ، کقوله تعالی : (حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ ؛ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ ، وَإِمَّا فِداءً) فمنّا ، وفداء : مصدران منصوبان بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر - والله أعلم - فإمّا تمنّون منّا ، وإمّا تفدون فداء ، وهذا معنی قوله : «وما لتفصیل - إلی آخره» أی : یحذف عامل المصدر المسوق للتفصیل ، حیث عنّ ، أی : عرض.

* * *

کذا مکرّر وذو حصر ورد

نائب فعل لاسم عین استند (2).

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1480


1- یشترط لوجوب حذف العامل من هذا النوع ثلاثه شروط ؛ الأول : أن یکون المقصود به تفصیل عاقبه ، أی بیان الفائده المترتبه علی ما قبله والحاصله بعده ، والشرط الثانی : أن یکون ما یراد تفصیل عاقبته جمله ، سواء أکانت طلبیه کالآیه الکریمه التی تلاها الشارح ، أم کانت الجمله خبریه کقول الشاعر : لاجهدنّ : فإمّا ردّ واقعه تخشی ، وإمّا بلوغ السّؤل والأمل فإن کان ما یراد بیان الفائده المترتبه علیه مفردا - نحو أن تقول : لزید سفر فإما صحه وإما اغتنام مال - لم یجب حذف العامل ، بل یجوز حذفه ویجوز ذکره ؛ والشرط الثالث : أن تکون الجمله المراد بیان عاقبتها متقدمه علیه ، فإن تأخرت مثل أن تقول : إما إهلاکا وإما تأدیبا فاضرب زیدا - لم یجب حذف العامل أیضا.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «مکرر» مبتدأ مؤخر «وذو» معطوف علی «مکرر» وذو مضاف ، و «حصر» مضاف إلیه ، وجمله «ورد» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع نعت للمبتدأ وما عطف علیه «نائب» حال من الضمیر المستتر فی ورد ، ونائب مضاف. و «فعل» مضاف إلیه «لاسم» جار ومجرور متعلق باستند الآتی ، واسم مضاف ، و «عین» مضاف إلیه «استند» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل ، والجمله من استند وفاعله فی محل جر نعت لفعل.

أی : کذلک یحذف عامل المصدر وجوبا ، إذا ناب المصدر عن فعل استند لاسم عین ، أی : أخبر به عنه ، وکان المصدر مکررا أو محصورا (1) ؛ فمثال المکرر : «زید سیرا سیرا» والتقدیر : زید یسیر سیرا ، فحذف «یسیر» وجوبا لقیام التکریر مقامه ، ومثال المحصور «ما زید إلّا سیرا» ، و «إنّما زید سیرا» والتقدیر : ما زید إلا یسیر سیرا ، وإنما زید یسیر سیرا ، فحذف «یسیر» وجوبا لما فی الحصر من التأکید القائم مقام التکریر ، فإن لم یکرر ولم یحصر لم یجب الحذف ، نحو «زید سیرا» التقدیر : زید یسیر سیرا ؛ فإن شئت حذفت «یسیر» ، وإن شئت صرّحت به ، والله أعلم.

* * *

ومنه ما یدعونه مؤکّدا

لنفسه ، أو غیره ؛ فالمبتدا (2).

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1481


1- یشترط لوجوب حذف العامل من هذا النوع أربعه شروط ؛ الأول : أن یکون العامل فیه خبرا لمبتدأ أو لما أصله المبتدأ ، والثانی : أن یکون المخبر عنه اسم عین ؛ والثالث : أن یکون الفعل متصلا إلی وقت التکلم ، لا منقطعا ، ولا مستقبلا ، والرابع أحد أمرین : أولهما أن یکون المصدر مکررا أو محصورا ، کما مثل الشارح ، أو معطوفا علیه ، نحو : أنت أکلا وشربا ، وثانیهما : أن یکون المخبر عنه مقترنا بهمزه الاستفهام نحو : أأنت سیرا؟.
2- «ومنه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ما» اسم وصول : مبتدأ مؤخر «یدعونه» فعل وفاعل ومفعول أول «مؤکدا» مفعول ثان والجمله من یدعو وفاعله ومفعولیه لا محل لها من الإعراب صله الموصول «لنفسه» الجار والمجرور متعلق بیدعو ، ونفس مضاف والهاء ضمیر الغائب مضاف إلیه «أو غیره» أو : حرف عطف ، غیر : معطوف علی نفسه ، وغیر مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «فالمبتدأ» مبتدأ.

نحو «له علیّ ألف عرفا»

والثّان ک- «ابنی أنت حقّا صرفا» (1)

أی : من المصدر المحذوف عامله وجوبا ما یسمّی : المؤکّد لنفسه ، والمؤکّد لغیره.

فالمؤکد لنفسه هو : الواقع بعد جمله لا تحتمل غیره ، نحو «له علیّ ألف [عرفا» أی :] اعترافا ، فاعترافا : مصدر منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : «أعترف اعترافا» ویسمی مؤکدا لنفسه ؛ لأنه مؤکد للجمله قبله ، وهی نفس المصدر ، بمعنی أنها لا تحتمل سواه ، وهذا هو المراد بقوله : «فالمبتدا» أی : فالأول من القسمین المذکورین فی البیت الأول.

والمؤکد لغیره هو : الواقع بعد جمله تحتمله وتحتمل غیره ؛ فتصیر بذکره نصّا فیه ، نحو «أنت ابنی حقّا» فحقّا : مصدر منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : «أحقّه حقّا» وسمّی مؤکدا لغیره ؛ لأن الجمله قبله تصلح له ولغیره ؛ لأن قولک «أنت ابنی» یحتمل أن یکون حقیقه ، وأن یکون مجازا

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1482


1- «نحو» خبر للمبتدأ فی آخر البیت السابق «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «علی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور السابق «ألف» مبتدأ مؤخر «عرفا» مفعول مطلق ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر بإضافه نحو إلیها «والثان» مبتدأ «کابنی» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «ابنی» ابن خبر مقدم ، وابن مضاف ، ویاء المتکلم مضاف إلیه «أنت» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب مقول لذلک القول المحذوف «حقا» مفعول مطلق «صرفا» نعت لقوله حقا.

علی معنی أنت عندی فی الحنوّ بمنزله ابنی ، فلما قال «حقّا» صارت الجمله نصّا فی أن المراد البنوّه حقیقه ، فتأثرت الجمله بالمصدر ؛ لأنها صارت به نصّا ؛ فکان مؤکدا لغیره ؛ لوجوب مغایره المؤثر للمؤثّر فیه.

* * *

کذاک ذو التّشبیه بعد جمله

ک «لی بکا بکاء ذات عضله» (1)

أی : کذلک یجب حذف عامل المصدر إذا قصد به التّشبیه بعد جمله مشتمله علی فاعل المصدر فی المعنی (2) ، نحو «لزید صوت صوت حمار ،

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1483


1- «کذاک» کذا جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «ذو» اسم بمعنی صاحب : مبتدأ مؤخر ، وذو مضاف و «التشبیه» مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال ، وبعد مضاف ، و «جمله» مضاف إلیه «کلی» الکاف جاره لقول محذوف. لی : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «بکا» قصر للضروره مبتدأ مؤخر «بکاء» مفعول مطلق ، وبکاء مضاف و «ذات» مضاف إلیه ، وذات مضاف و «عضله» مضاف إلیه.
2- الشروط التی تشترط فی هذا الموضوع سبعه شروط ثلاثه منها تشترط فی المفعول المطلق نفسه ، والأربعه الباقیه فی الکلام الذی یسبقه : فأما الثلاثه التی یجب أن تتحقق فی المفعول المطلق فهی : أن یکون مصدرا ، وأن یکون مشعرا بالحدوث ، وأن یکون المراد به التشبیه. وأما الأربعه التی یجب أن تتحقق فیما یتقدمه فهی : أن یکون السابق علیه جمله ، وأن تکون هذه الجمله مشتمله علی فاعل المصدر ، وأن تکون أیضا مشتمله علی معنی المصدر ، وأن یکون فی هذه الجمله ما یصلح للعمل فی المصدر. فإن لم یکن المصدر مشعرا بالحدوث نحو قولک : لفلان ذکاء ذکاء الحکماء ، أو لم تتقدمه جمله ، بل تقدمه مفرد ، کقولک : صوت فلان صوت حمار ، أو تقدمته جمله ولکنها لم تشتمل علی فاعل المصدر ، کقولک : دخلت الدار فإذا فیها نوح نوح الحمام - ففی کل هذا المثل وما أشبهها لا یکون المصدر مفعولا مطلقا والعامل فیه محذوف وجوبا. بل هو فیما ذکرنا - مما تقدمته جمله - من الأمثله بدل مما قبله.

وله بکاء بکاء الثّکلی» ف- «صوت حمار» مصدر تشبیهی ، وهو منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : یصوّت صوت حمار ، وقبله جمله وهی «لزید صوت» وهی مشتمله علی الفاعل فی المعنی ، وهو «زید» وکذلک «بکاء الثّکلی» منصوب بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر : یبکی بکاء الثّکلی.

فلو لم یکن قبل هذا المصدر جمله وجب الرّفع ، نحو «صوته صوت حمار ، وبکاؤه بکاء الثّکلی» ، وکذا لو کان قبله جمله [و] لیست مشتمله علی الفاعل فی المعنی ، نحو «هذا بکاء بکاء الثّکلی ، وهذا صوت صوت حمار».

ولم یتعرض المصنف لهذا الشرط ، ولکنه مفهوم من تمثیله.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1484

المفعول له
اشاره

ینصب مفعولا له المصدر ، إن

أبان تعلیلا ، ک- «جد شکرا ، ودن» (1)

وهو بما یعمل فیه متّحد

: وقتا وفاعلا ، وإن شرط فقد (2)

فاجرره بالحرف ، ولیس یمتنع

مع الشّروط : کلزهد ذا قنع (3)

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1485


1- «ینصب» فعل مضارع مبنی للمجهول «مفعولا» حال من نائب الفاعل «له» جار ومجرور متعلق بقوله مفعولا «المصدر» ناتب فاعل لینصب «إن» شرطیه «أبان» فعل ماض فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المصدر «تعلیلا» مفعول به لأبان «کجد» الکاف جاره لقول محذوف ، جد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «شکرا» مفعول لأجله «ودن» الواو عاطفه ، دن : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ویحتمل أن یکون له مفعول مطلق محذوف لدلاله الأول علیه.
2- «وهو» مبتدأ «بما» جار ومجرور متعلق بمتحد الآتی «یعمل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «فیه» جار ومجرور متعلق بیعمل «متحد» خبر المبتدأ «وقتا» تمییز ، أو منصوب بنزع الخافض «وفاعلا» معطوف علی قوله وقتا «وإن» شرطیه «شرط» نائب فاعل بفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : وإن فقد شرط ، والفعل المحذوف هو فعل الشرط «فقد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شرط ، والجمله من فقد المذکور وفاعله لا محل لها من الإعراب تفسیریه ، وجواب الشرط فی البیت التالی.
3- «فاجرره» الفاء لربط الجواب بالشرط ، اجرر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط فی البیت السابق «بالحرف» جار ومجرور متعلق باجرر «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الجر بالحرف «یمتنع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الجر بالحرف. والجمله فی محل نصب خبر لیس «مع» ظرف متعلق بیمتنع ومع مضاف ، و «الشروط» مضاف إلیه «کلزهد» الکاف جاره لقول محذوف. لزهد : جار ومجرور متعلق بقنع الآتی «دا» اسم إشاره مبتدأ «قنع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله من قنع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
تعریف المفعول له و حکمه

المفعول له هو : المصدر ، المفهم عله ، المشارک لعامله : فی الوقت ، والفاعل ، نحو «جد شکرا» فشکرا : مصدر ، وهو مفهم للتعلیل ؛ لأن المعنی جد لأجل الشکر ، ومشارک لعامله وهو «جد» : فی الوقت ؛ لأن زمن الشکر هو زمن الجود ، وفی الفاعل ؛ لأن فاعل الجود هو المخاطب وهو فاعل الشکر.

وکذلک «ضربت ابنی تأدیبا» فتأدیبا : مصدر ، وهو مفهم للتعلیل ؛ إذ یصح أن یقع فی جواب «لم فعلت الضّرب؟» وهو مشارک لضربت : فی الوقت ، والفاعل.

وحکمه جواز النصب إن وجدت فیه هذه الشروط الثلاثه - أعنی المصدریه ، وإبانه التعلیل ، واتحاده مع عامله فی الوقت والفاعل.

فإن فقد شرط من هذه الشروط تعین جرّه بحرف التعلیل ، وهو اللام ، أو «من» أو «فی» أو الباء ؛ فمثال ما عدمت فیه المصدریه قولک «جئتک للسمن» ومثال ما لم یتّحد مع عامله فی الوقت «جئتک الیوم للإکرام غدا» ومثال ما لم یتحد مع عامله فی الفاعل «جاء زید لإکرام عمرو له».

ولا یمتنع الجرّ بالحرف مع استکمال الشروط ، نحو «هذا قنع لزهد».

وزعم قوم أنه لا یشترط فی نصبه إلا کونه مصدرا ، ولا یشترط اتحاده مع عامله فی الوقت ولا فی الفاعل ، فجوزوا نصب «إکرام» فی المثالین السابقین ، والله أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1486

المفعول له علی ثلاثه أنواع و حکم کل نوع

وقلّ أن یصحبها المجرّد

والعکس فی مصحوب «أل» وأنشدوا (1)

لا أقعد الجبن عن الهیجاء

ولو توالت زمر الأعداء (2)

المفعول له المستکمل للشروط المتقدمه له ثلاثه أحوال ؛ أحدها : أن یکون مجردا عن الألف واللام والإضافه ، والثانی : أن یکون محلّی بالألف واللام ، والثالث : أن یکون مضافا ، وکلّها یجوز أن تجرّ بحرف التعلیل ، لکن الأکثر فیما تجرّد عن الألف واللام والإضافه النصب ، نحو «ضربت ابنی تأدیبا» ، ویجوز جرّه ؛ فتقول : «ضربت ابنی لتأدیب» ، وزعم الجزولی أنه لا یجوز جرّه ، وهو خلاف ما صرّح به النحویون ، وما صحب الألف واللام بعکس المجرد ؛ فالأکثر جرّه ، ویجوز النصب ؛ ف- «ضربت ابنی للتأدیب» أکثر من «ضربت ابنی التأدیب» ، ومما جاء فیه منصوبا ما أنشده المصنف :

163- *لا أقعد الجبن عن الهیجاء*(3).

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1487


1- «وقل» فعل ماض «أن» مصدریه «یصحبها» یصحب : فعل مضارع منصوب بأن ، وها : مفعول به لیصحب «المجرد» فاعل یصحب ، و «أن» ومدخولها فی تأویل مصدر فاعل قل ، «والعکس» مبتدأ «فی مصحوب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ومصحوب مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «وأنشدوا» فعل وفاعل.
2- «لا» نافیه «أقعد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، «الجبن» مفعول لأجله «عن الهیجاء» جار ومجرور متعلق بأقعد «ولو» شرطیه غیر جازمه «توالت» توالی : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث «زمر» فاعل توالت ، وزمر مضاف و «الأعداء» مضاف إلیه.
3- لم أقف لهذا الشاهد علی نسبه إلی قائل معین ، والبیت کما ورد فی کلام الناظم ؛ فهذا صدره ، وعجزه قوله : *ولو توالت زمر الأعداء* اللغه : «أقعد» أراد لا أنکل ولا أتوانی عن اقتحام المعارک ، وتقول : قعد فلان عن الحرب ، إذا تأخر عنها ولم یباشرها «الجبن» بضم فسکون - هو الهیبه والفزع وضعف القلب والخوف من العاقبه «الهیجاء» الحرب ، وهی تقصر وتمد ، فمن قصرها قول لبید : *یا ربّ هیجا هی خیر من دعه* ومن مدها قول الآخر : إذا کانت الهیجاء وانشقّت العصا فحسبک والضّحاک سیف مهنّد «توالت» تتابعت وتکاثرت وأتی بعضها تلو بعض وتبعه «زمر» جمع زمره ، وهی الجماعه «الأعداء» جمع عدو. الإعراب : «لا» نافیه «أقعد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «الجبن» مفعول لأجله «عن الهیجاء» جار ومجرور متعلق بقوله أقعد «ولو» الواو عاطفه ، والمعطوف علیه محذوف ، والتقدیر : لو لم تتوال زمر الأعداء ، ولو توالت زمر الأعداء ، لو : حرف شرط غیر جازم «توالت» نوالی : فعل ماض ، والتاء حرف دال علی تأنیث الفاعل «زمر» فاعل توالت ، وزمر مضاف ، و «الأعداء» مضاف إلیه ، مجرور بالکسره الظاهره. الشاهد فیه : قوله «الجبن» حیث وقع مفعولا لأجله ، ونصبه مع کونه محلی بأل وقد اختلف النحاه فی جواز مجیء المفعول لأجله معرفا ؛ فذهب سیبویه - وتبعه الزمخشری - إلی جواز ذلک ، مستدلین علی هذا بمجیئه عن العرب فی نحو بیت الشاهد الذی نحن بصدد شرحه والبیتین (رقم 164 و 165) وقول شاعر الحماسه : کریم یغضّ الطّرف فضل حیائه ویدنو وأطراف الرّماح دوانی فقوله «فضل حیائه» مفعول لأجله ، وهو معرف بالإضافه ؛ إذ هو مضاف إلی مضاف إلی الضمیر. وذهب الجرمی إلی أن المفعول لأجله یجب أن یکون نکره ؛ لأنه - فیما زعم کالحال والتمییز ، وکل منهما لا یکون إلا نکره ، فإن جاء المفعول لأجله مقترنا بأل ، فأل هذه زائده لا معرفه ، وإن جاء مضافا إلی معرفه فإضافته لفظیه لا تفید تعریفا. والصحیح ما ذهب إلیه سیبویه رحمه الله فی هذه المسأله ؛ لورود الشواهد الکثیره فی النظم والنثر ، ومما یدل علی صحته وروده فی قول الله تعالی : (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ) والقول بزیاده الحرف أو بأن الإضافه لفظیه خلاف الأصل ؛ فلا یصار إلیه.

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1488

البیت ، ف- «الجبن» مفعول له ، أی : لا أقعد لأجل الجبن ، ومثله قوله :

164- فلیت لی بهم قوما إذا رکبوا***شنّوا الإغاره فرسانا ورکبانا(1)

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1489


1- البیت من مختار أبی تمام فی أوائل دیوان الحماسه ، وهو من کلمه لقریط ابن أنیف أحد بنی العنبر. اللغه : «شنوا» أراد : فرقوا أنفسهم لأجل الإغاره «الإغاره» الهجوم علی علی العدو والإیقاع به «فرسانا» جمع فارس ، وهو راکب الفرس «رکبانا» جمع راکب ، وهو أعم من الفارس ، وقیل : هو خاص براکی الإبل. المعنی : یتمنی بدل قومه قوما آخرین من صفتهم أنهم إذا رکبوا للحرب تفرقوا لأجل الهجوم علی الأعداء والإیقاع بهم ، ما بین فارس وراکب. الإعراب : «فلیت» حرف تمن ونصب «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لیت مقدم «قوما» اسم لیت مؤخر «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «رکبوا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «شنوا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب جواب إذا ، وله مفعول به محذوف ، والتقدیر : شنوا أنفسهم - أی فرقوها - لأجل الإغاره «الإغاره» مفعول لأجله «فرسانا» حال من الواو فی «شنوا» «ورکبانا» معطوف علیه. الشاهد فیه : قوله «الإغاره» حیث وقع مفعولا لأجله منصوبا مع اقترانه بأل ، وهو یرد علی الجرمی الذی زعم أن المفعول لأجله لا یکون إلا نکره ؛ وادعاؤه أن أل فی «الإغاره» ونحوها زائده لا معرفه خلاف الأصل فلا یلتفت إلیه. وربما قیل : إنه لا شاهد فی البیت ؛ لأن الإغاره مفعول به : أی فرقوا إغارتهم علی عدوهم ، ولیست مفعولا لأجله.

وأما المضاف فیجوز فیه الأمران - النصب ، والجرّ - علی السواء ؛ فتقول : «ضربت ابنی تأدیبه ، ولتأدیبه» وهذا [قد] یفهم من کلام المصنف ؛ لأنه لما ذکر أنه یقل جرّ المجرد ونصب المصاحب للألف واللام علم أن المضاف لا یقلّ فیه واحد منهما ، بل یکثر فیه الأمران ، ومما جاء منصوبا [قوله تعالی : (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ) ومنه] قوله :

165- وأغفر عوراء الکریم ادّخاره ***وأعرض عن شتم اللّثیم تکرّما(1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1490


1- البیت لحاتم الطائی ، الجواد المشهور. اللغه : «العوراء» الکلمه القبیحه «ادخاره» استبقاء لمودته «وأعرض» وأصفح. الإعراب : «وأغفر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «عوراء» مفعول به لأغفر ، وعوراء مضاف و «الکریم» مضاف إلیه «ادخاره» ادخار : مفعول لأجله ، وادخار مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «وأعرض» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «عن شتم» جار ومجرور متعلق بأعرض ، وشتم مضاف و «اللئیم» مضاف إلیه «تکرما» مفعول لأجله. الشاهد فیه : قوله «ادخاره» حیث وقع مفعولا لأجله منصوبا مع أنه مضاف للضمیر ولو جره باللام فقال «لادخاره» لکان سائغا مقبولا ، وهو یرد علی الجرمی الذی زعم أن المفعول لأجله لا یکون معرفه لا بإضافه ولا بأل ، وما زعمه من أن إضافه المفعول لأجله لفظیه لا تفید التعریف غیر صحیح. وفی قوله «تکرما» شاهد آخر لهذا الباب ، فإن قوله «تکرما» مفعول لأجله ، وهو منکر غیر معرف لا بإضافه ولا بأل ، وقد جاء به منصوبا لاستیفائه الشروط ، ولا یختلف أحد من النحاه فی صحه ذلک.
المفعول فیه و هو المسمّی ظرفا
تعریف الظرف

الظرف : وقت ، أو مکان ، ضمّنا

«فی» باطّراد ، کهنا امکث أزمنا (1)

عرّف المصنف الظرف بأنه : زمان - أو مکان - ضمّن معنی «فی» باطّراد ، نحو «امکث هنا أزمنا» فهنا : ظرف مکان ، وأزمنا : ظرف زمان ، وکل منهما تضمن معنی «فی» ؛ لأن المعنی : امکث فی هذا الموضع [و] فی أزمن.

واحترز بقوله : «ضمن معنی فی» مما لم یتضمن من أسماء الزمان أو المکان معنی «فی» کما إذا جعل اسم الزمان أو المکان مبتدأ ، أو خبرا ، نحو : «یوم الجمعه یوم مبارک ، ویوم عرفه یوم مبارک ، والدّار لزید» فإنه لا یسمی ظرفا والحاله هذه ، وکذلک ما وقع منهما مجرورا ، نحو : «سرت فی یوم الجمعه» و «جلست فی الدّار» علی أن فی هذا ونحوه خلافا فی تسمیته ظرفا فی الاصطلاح ، وکذلک ما نصب منهما مفعولا به ، نحو : «بنیت الدار ، وشهدت یوم الجمل».

واحترز بقوله : «باطّراد» من نحو : «دخلت البیت ، وسکنت الدّار ، وذهبت الشأم» فإن کل واحد من «البیت ، ولدار ، والشأم» متضمن معنی «فی» ولکن تضمّنه معنی «فی» لیس مطّردا ؛ لأن أسماء المکان المختصّه لا یجوز حذف «فی» معها ؛ فلیس «البیت ، والدار ، والشأم» فی المثل

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1491


1- «الظرف» مبتدأ «وقت» خبر المبتدأ «أو مکان» معطوف علی وقت «ضمنا» فعل ماض مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعل ، وهو المقعول الأول «فی» قصد لفظه : مفعول ثان لضمن «باطراد» جار ومجرور متعلق بضمن «کهنا» الکاف جاره لقول محذوف ، هنا : ظرف مکان متعلق بامکث «امکث» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أزمنا» ظرف زمان متعلق بامکث أیضا.

منصوبه علی الظرفیه ، وإنما هی منصوبه علی التشبیه بالمفعول به ؛ لأن الظرف هو : ما تضمن معنی «فی» باطّراد ، وهذه متضمنه معنی «فی» لا باطراد.

هذا تقریر کلام المصنف ، وفیه نظر ؛ لأنه إذا جعلت هذه الثلاثه ونحوها منصوبه علی التشبیه بالمفعول به لم تکن متضمنه معنی «فی» ؛ لأن المفعول به غیر متضمن معنی «فی» ؛ فکذلک ما شبّه به ؛ فلا یحتاج إلی قوله : «باطّراد» لیخرجها ؛ فإنها خرجت بقوله «ما ضمن معنی فی» ، والله تعالی أعلم.

* * *

حکم الظرف و بیان ما یعمل فیه

فانصبه بالواقع فیه : مظهرا

کان ، وإلّا فانوه مقدّرا (1)

حکم ما تضمّن معنی «فی» من أسماء الزمان والمکان النصب ، والناصب له ما وقع فیه ، وهو المصدر ، نحو : «عجبت من ضربک زیدا ، یوم الجمعه ، عند الأمیر» أو الفعل ، نحو : «ضربت زیدا ، یوم الجمعه ، أمام الأمیر» أو الوصف ، نحو : «أنا ضارب زیدا ، الیوم ، عندک».

وظاهر کلام المصنف أنه لا ینصبه إلا الواقع فیه فقط ، وهو المصدر ، ولیس کذلک ، بل ینصبه هو وغیره : کالفعل ، والوصف (2)..

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1492


1- «فانصبه» انصب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «بالواقع» جار ومجرور متعلق بانصب «فیه» جار ومجرور متعلق بالواقع «مظهرا» خبر لکان الآتی مقدم علیه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الواقع «وإلا» إن : شرطیه ، ولا : نافیه ، وفعل الشرط محذوف : أی وإلا یظهر «فانوه» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، انو : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «مقدرا» حال من الهاء فی «انوه».
2- اعلم أن الذی یقع فی الظرف هو الحدث ، فاذا قلت «جلست أمامک» فالجلوس - وهو الحدث - هو الذی وقع أمامک ، وکذلک إذا قلت «أنا جالس أمامک» وکذلک إذا قلت «کان جلوسی أمامک» واعلم أیضا أن المصدر یدل علی الحدث بدلاله المطابقه ؛ لأن کل معناه هو الحدث ، والفعل والصفه یدلان علی الحدث بدلاله التضمن ؛ لأن الفعل معناه الحدث والزمان ، والصفه معناها الذات والحدث القائم بها أو الواقع منها أو علیها أو الثابت لها ، والناظم لم یصرح بأنه أراد أن الذی ینصب الظرف هو اللفظ الدال علی الحدث بالمطابقه ، بل کلامه یصح أن یحمل علی ما یدل بالمطابقه أو بالتضمن ، فیکون شاملا للمصدر والفعل والوصف ، وعلی هذا لا یرد اعتراض الشارح أصلا.
العامل فی الظرف إما مذکور، و إما محذوف جوازا أو وجوبا

والناصب له إما مذکور کما مثّل ، أو محذوف : جوازا ، نحو أن یقال : «متی جئت؟» فتقول : «یوم الجمعه» ، و «کم سرت؟» فنقول : «فرسخین» ، والتقدیر «جئت یوم الجمعه ، وسرت فرسخین» أو وجوبا ، کما إذا وقع الظرف صفه ، نحو : «مررت برجل عندک» أو صله ، نحو : «جاء الذی عندک» أو حالا ، نحو : «مررت بزید عندک» أو خبرا فی الحال أو فی الأصل ، نحو «زید عندک ، وظننت زیدا عندک» ؛ فالعامل فی هذه الظروف محذوف وجوبا فی هذه المواضع کلها ، والتقدیر فی غیر الصله «استقرّ» أو «مستقر» وفی الصله «استقرّ» ؛ لأن الصله لا تکون إلا جمله ، والفعل مع فاعله جمله ، واسم الفاعل مع فاعله لیس بجمله (1) ، والله أعلم.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1493


1- ذکر الشارح أربعه مواضع یجب فیها حذف العامل فی الظرف ، وهی : أن یکون صفه ، أو صله ، أو خبرا ، أو حالا ؛ وبقی علیه موضعان آخران : (الأول) أن یکون الظرف مشغولا عنه ، کقولک : یوم الجمعه سافرت فیه. والتقدیر : سافرت یوم الجمعه سافرت فیه ، ولا یجوز إظهار هذا العامل ؛ لأن المتأخر عوض عنه ، ولا یجمع بین العوض والمعوض فی الکلام (الثانی) أن یکون الکلام قد سمع بحذف العامل ، نحو قولک لمن یذکر أمرا قد قدم علیه العهد : حینئذ الآن ، وتقدیر الکلام : قد حدث ما تذکر حین إذ کان کذا واسمع الآن ؛ فناصب «حین» عامل ، وناصب «الآن» عامل آخر ؛ فهما من جملتین لا من جمله واحده ، والمقصود نهی المخاطب عن الخوض فیما یذکره ، وأمره بالاستماع إلی جدید.
کل أسماء الزمان تقبل النصب علی الظرفیه و إنما یقبل ذلک من أسماء المکان نوعان

وکلّ وقت قابل ذاک ، وما

یقبله المکان إلّا مبهما (1)

نحو الجهات ، والمقادیر ، وما

صیغ من الفعل کمرمی من رمی (2)

یعنی أن اسم الزمان یقبل النصب علی الظرفیه (3) : مبهما کان ، نحو «سرت

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1494


1- «وکل» مبتدأ ، وکل مضاف ، و «وقت» مضاف إلیه «قابل» خبر المبتدأ ، وهو اسم فاعل یعمل عمل الفعل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «ذاک» ذا : اسم إشاره مفعول به لقابل ، والکاف حرف خطاب «وما» نافیه «یقبله» یقبل : فعل مضارع ، والهاء مفعول به لیقبل «المکان» فاعل یقبل «إلا» حرف استثناء دال علی الحصر «مبهما» حال ، والتقدیر : لا یقبل النصب علی الظرفیه اسم المکان فی حال من الأحوال إلا فی حال کونه مبهما.
2- «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک نحو ، ونحو مضاف ، و «الجهات» مضاف إلیه «والمقادیر» معطوف علی الجهات «وما» الواو عاطفه ، ما : اسم موصول معطوف علی الجهات «صیغ» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل لا محل لها صله «من الفعل» جار ومجرور متعلق بصیغ «کمرمی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «من رمی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من مرمی ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کمرمی حال کونه مأخوذا من مصدر رمی.
3- أنت تعلم أن الفعل یدل بالوضع علی شیئین ، أحدهما الحدث ، وثانیهما الزمن ، ویدل علی المکان بدلاله الالتزام ؛ لأن کل حدث یقع فی الخارج لا بد أن یکون وقوعه فی مکان ما ، فلما کانت دلاله الفعل علی الزمان لأنه أحد جزءی معناه الوضعی قوی علی نصب ظرف الزمان بنوعیه المبهم والمختص ، ولما کانت دلالته علی المکان بالالتزام لا بالوضع لم یقو علی نصب جمیع الأسماء الداله علی المکان ، بل تعدی إلی المبهم منه لکونه دالا علیه فی الجمله ، وإلی اسم المکان المأخوذ من مادته ، لکونه بالنظر إلی الماده قوی الدلاله علی هذا النوع.

لحظه ، وساعه» أو مختصا : إما بإضافه ، نحو «سرت یوم الجمعه» ، أو بوصف نحو «سرت یوما طویلا» أو بعدد ، نحو «سرت یومین».

وأما اسم المکان فلا یقبل النصب منه إلا نوعان ؛ أحدهما : المبهم ، والثانی : ما صیغ من المصدر بشرطه الذی سنذکره ، والمبهم کالجهات [السّتّ] ، نحو : «فوق ، وتحت ، [ویمین ، وشمال] وأمام ، وخلف» ونحو هذا ، کالمقادیر ، نحو «غلوه ، ومیل ، وفرسخ ، وبرید» (1) تقول : «جلست فوق الدّار ، وسرت غلوه» فتنصبهما علی الظرفیه.

وأما ما صیغ من المصدر ، نحو «مجلس زید ، ومقعده» فشرط نصبه - قیاسا - أن یکون عامله من لفظه ، نحو «قعدت مقعد زید ، وجلست مجلس عمرو» فلو کان عامله من غیر لفظه تعین جرّه بفی ، نحو : «جلست فی مرمی زید» ؛ فلا تقول : «جلست مرمی زید» إلا شذوذا.

ومما ورد من ذلک قولهم : «هو منّی مقعد القابله ، ومزجر الکلب ، ومناط الثریّا» (2) أی : کائن مقعد القابله ، وفی مزجر الکلب ، ومناط الثریا ، والقیاس «هو منّی فی مقعد القابله ، وفی مزجر الکلب ، وفی مناط الثریا» ولکن نصب شذوذا ، ولا یقاس علیه ، خلافا للکسائی ، وإلی هذا أشار بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1495


1- الغلوه - بفتح الغین المعجمه وسکون اللام - فسرها المتقدمون بالباع مائه باع ، والباع : مقدار ما بین أصابع یدیک إذا مددتهما محاذیتین لصدرک ، ومنهم من قدر الغلوه برمیه سهم ، ومنهم من قدرها بثلثمائه ذراع ، والمیل : عشر غلوات ، فهو ألف باع ، والفرسخ : ثلاثه أمیال ، والبرید : أربعه فراسخ.
2- یقول العرب «فلان منی مقعد القابله» یریدون أنه قریب کقرب مکان قعود القابله عند ولاده المرأه من المرأه. ویقولون «فلان منی مزجر الکلب» یریدون أنه بعید کبعد المکان الذی تزجر إلیه الکلب. ویراد بهذا الذم ، ویقولون «فلان منی مناط الثریا» یریدون أنه فی مکان بعید کبعد الثریا عمن یروم أن یتصل بها ، وهذا کنایه عن عدم إدراکه فی الشرف والرفعه ، یعنی أنه فرید فی شرفه ورفعه قدره.

وشرط کون ذا مقیسا أن یقع

ظرفا لما فی أصله معه اجتمع (1)

أی : وشرط کون نصب ما اشتقّ من المصدر مقیسا : أن یقع ظرفا لما اجتمع معه فی أصله ، أی : أن ینتصب بما یجامعه فی الاشتقاق من أصل واحد ، کمجامعه «جلست» ب- «مجلس» فی الاشتقاق من الجلوس ؛ فأصلهما واحد ، وهو «الجلوس».

وظاهر کلام المصنف أن المقادیر وما صیغ من المصدر مبهمان ؛ أما المقادیر فمذهب الجمهور أنها من الظروف المبهمه ؛ لأنها - وإن کانت معلومه المقدار - فهی مجهوله الصفه ، وذهب الأستاذ أبو علی الشلوبین إلی أنها لیست من [الظروف] المبهمه ؛ لأنها معلومه المقدار ، وأما ما صیغ من المصدر فیکون مبهما ، نحو «جلست مجلسا» ومختصّا ، نحو «جلست مجلس زید».

وظاهر کلامه أیضا أن «مرمی» مشتق من رمی ، ولیس هذا علی مذهب البصریین ؛ فإن مذهبهم أنه مشتق من المصدر ، لا من الفعل.

وإذا تقرر أن المکان المختص - وهو : ما له أقطار تحویه - لا ینتصب ظرفا ، فاعلم أنّه سمع نصب کلّ مکان مختص مع «دخل ، وسکن» ونصب

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1496


1- «وشرط» مبتدأ ، وشرط مضاف ، و «کون» مضاف إلیه ، وکون مضاف ، و «ذا» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه «مقیسا» خبر الکون الناقص «أن» مصدریه «یقع» فعل مضارع منصوب بأن ، وسکنه للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذا الذی هو إشاره للمأخوذ من مصدر الفعل ، و «أن» ومنصوبها فی تأویل مصدر خبر المبتدأ «ظرفا» حال من فاعل یقع المستتر فیه «لما» جار ومجرور متعلق بقوله «ظرفا» أو بمحذوف صفه له «فی أصله ، معه» جار ومجرور وظرف ، متعلقان باجتمع الآتی «اجتمع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من اجتمع وفاعله لا محل لها صله «ما» المجرور محلا باللام.

«الشأم» مع «ذهب» ، نحو «دخلت البیت ، وسکنت الدار ، وذهبت الشأم» واختلف الناس فی ذلک ؛ فقیل : هی منصوبه علی الظرفیه شذوذا ، وقیل : منصوبه علی إسقاط حرف الجر ، والأصل «دخلت فی الدار» فحذف حرف الجر ؛ فانتصب الدار ، نحو «مررت زیدا» وقیل : منصوبه علی التشبیه بالمفعول به (1).

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1497


1- فی هذه المسأله أربعه أقوال للنحاه ذکر الشارح منها ثلاثه : (الأول) أن هذه الظروف المختصه منصوبه علی الظرفیه کما انتصب الظرف المکانی المبهم علیها ، إلا أن ذلک شاذ لا یقاس علیه ، وهو مذهب المحققین من النحاه ، ونسبه الشلوبین للجمهور ، وصححه ابن الحاجب (الثانی) أن هذه الأسماء منصوبه علی إسقاط حرف الجر ، یعنی علی الحذف والإیصال ، کما انتصب «الطریق» فی قول الشاعر (وانظر الشاهد رقم 159) : لدن بهزّ الکفّ یعسل متنه فیه کما عسل الطّریق الثّعلب وهذا مذهب الفارسی ، ومن العلماء من ینسبه إلی سیبویه ، وقد اختاره ابن مالک. (الثالث) أن هذه الأسماء منصوبه علی التشبیه بالمفعول به ، وذلک لأنهم شبهوا الفعل القاصر بالفعل المتعدی ، کما نصبوا الاسم بعد الصفه المشبهه التی لا تؤخذ إلا من مصدر الفعل القاصر ، وهذا إنما یتم لو أن الأفعال التی تنصب بعدها هذه الأسماء کانت کلها قاصره. (الرابع) أن هذه الأسماء منصوبه علی أنها مفعول به حقیقه ، وعللوا هذا القول بأن نحو «دخل» یتعدی بنفسه تاره وبحرف الجر تاره أخری ، وکثره الأمرین فیه تدل علی أن کل واحد منهما أصل ، وهذا أیضا یتجه لو أن جمیع الأفعال التی تنصب بعدها هذه الأسماء کانت من هذا النوع ؛ إلا أن یخص هذا القول بنحو «دخل» مما له حالتان تساوتا فی کثره الورود ، بخلاف نحو «ذهب».
الظرف علی قسمین : متصرف و غیر متصرف

وما یری ظرفا وغیر ظرف

فذاک ذو تصرّف فی العرف (1)

وغیر ذی التّصرّف : الّذی لزم

ظرفیّه أو شبهها من الکلم (2)

ینقسم اسم الزمان واسم المکان إلی : متصرف ، وغیر متصرف ؛ فالمتصرف من ظرف الزمان أو المکان : ما استعمل ظرفا وغیر ظرف ، ک- «یوم ، ومکان» ».

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1498


1- «وما» اسم موصول مبتدأ أول «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، وهو المفعول الأول «ظرفا» مفعول ثان لیری ، والجمله لا محل لها صله الموصول «وغیر» معطوف علی قوله «ظرفا» «السابق» وغیر مضاف ، و «ظرف» مضاف إلیه «فذاک» الفاء زائده ، واسم الإشاره مبتدأ ثان «ذو» خبر المبتدأ الثانی ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وزیدت الفاء فی جمله الخبر لأن المبتدأ موصول یشبه الشرط فی عمومه ، وذو مضاف ، و «تصرف» مضاف إلیه «فی العرف» جار ومجرور متعلق بتصرف.
2- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف ، و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف ، و «التصرف» مضاف إلیه «الذی» اسم موصول : خبر المبتدأ «لزم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله من لزم وفاعله لا محل لها صله الذی «ظرفیه» مفعول به للزم «أو شبهها» معطوف علی مفعول لفعل محذوف تقدیره : أو لزم ظرفیه أو شبهها ، ولیس یجوز أن یکون معطوفا علی قوله «ظرفیه» المذکور فی البیت ؛ إذ یصیر حاصل المعنی أن من الظرف ما یلزم الظرفیه وحدها ، ومنه الذی لزم شبه الظرفیه وحدها ، والقسم الأول صحیح ، والقسم الثانی علی هذا الذی یفیده ظاهر البیت غیر صحیح ، وإنما الصحیح أن الظرف ینقسم إلی قسمین ؛ أحدهما : الذی یلزم الظرفیه وحدها ولا یفارقها ؛ وهو نوع من غیر المتصرف ، وثانیهما : الذی یلزم الأمرین الظرفیه وشبهها ، نعنی أنه إذا فارق الظرفیه لم یفارق شبهها ، وهو النوع الآخر من غیر المتصرف «من الکلم» جار ومجرور متعلق بلزم أو بشبه أو بمحذوف حال من «غیر ذی التصرف».

فإن کل واحد منهما یستعمل ظرفا ، نحو «سرت یوما وجلست مکانا» ، ویستعمل مبتدأ ، نحو «یوم الجمعه یوم مبارک ، ومکانک حسن» وفاعلا ، نحو «جاء یوم الجمعه ، وارتفع مکانک».

وغیر المتصرف هو : ما لا یستعمل إلا ظرفا أو شبهه نحو «سحر» إذا أردته من یوم بعینه (1) ، فإن لم ترده من یوم بعینه فهو متصرّف ، کقوله تعالی : (إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ) و «فوق» نحو «جلست فوق الدار» فکل واحد من «سحر : وفوق» لا یکون إلا ظرفا (2).

والذی لزم الظرفیه أو شبهها «عند [ولدن]» والمراد بشبه الظرفیه أنه لا یخرج عن الظرفیه إلا باستعماله مجرورا ب- «من» ، نحو «خرجت من عند زید» ولا تجرّ «عند» إلا ب- «من» فلا یقال «خرجت إلی عنده» ، وقول العامه : «خرجت إلی عنده» خطأ (3). .

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1499


1- مثل الشارح للظرف الذی لا یفارق النصب علی الظرفیه بمثالین : أحدهما «سحر» إذا أردت به سحر یوم معین ، وهذا صحیح ، وثانیهما «فوق» والتمثیل به لهذا النوع من الظرف غیر صحیح ، بل الصواب أنه من النوع الثانی الذی لزم الظرفیه أو شبهها ، بدلیل مجیئه مجرورا بمن فی قوله تعالی : (فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ) وفی آیات أخر. ومن الظروف التی لا تفارق النصب علی الظرفیه «قط» و «عوض» ظرفین للزمان أولهما للماضی وثانیهما للمستقبل ، وهما خاصان بالوقوع بعد النفی أو شبهه ، ومنها أیضا «بدل» إذا استعملته بمعنی مکان ، کما تقول : خذ هذا بدل هذا ، ومنها أیضا الظروف المرکبه کقولک : أنا أزورک صباح مساء ، ومنزلتک عندنا بین بین ، ومنها أیضا «بینا» و «بینما» ومنها «مذ ، ومنذ» إذا رفعت ما بعدهما وجعلتهما خبرین عنه ، فهما مبنیان علی الضم أو السکون فی محل نصب کقط وعوض.
2- قد قال العرب الموثوق بعربیتهم : «حتی متی» فأدخلوا حتی علی ظرف الزمان وقالوا : «إلی أین» و «إلی متی» فأدخلوا «إلی» الجاره علی ظرف الزمان والمکان ، وهذا شاذ من جهه القیاس ، ومعنی هذا أنه یصح لنا إدخال «حتی» الجاره علی لفظ «متی» من بین أسماء الزمان ، وإدخال «إلی» الجاره علی لفظ «متی» ولفظ «أین» من بین جمیع الظروف ، اتباعا لهم ، ولا یجوز القیاس علی شیء من ذلک.
ینوب المصدر عن ظرف الزمان کثیرا و عن ظرف المکان قلیلا

وقد ینوب عن مکان مصدر

وذاک فی ظرف الزّمان یکثر (1)

ینوب المصدر عن ظرف المکان قلیلا ، کقولک «جلست قرب زید» أی : مکان قرب زید ، فحذف المضاف وهو «مکان» وأقیم المضاف إلیه مقامه ، فأعرب بإعرابه ، وهو النّصب علی الظرفیه ، ولا ینقاس ذلک ؛ فلا تقول «آتیک جلوس زید» ترید مکان جلوسه.

ویکثر إقامه المصدر مقام ظرف الزمان ، نحو «آتیک طلوع الشمس ، وقدوم الحاجّ ، وخروج زید» والأصل : وقت طلوع الشمس ، ووقت قدوم الحاج ، ووقت خروج زید ؛ فحذف المضاف ، وأعرب المضاف إلیه بإعرابه وهو مقیس فی کل مصدر (2). ی

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1500


1- «وقد» حرف تقلیل «ینوب» فعل مضارع «عن مکان» جار ومجرور متعلق بینوب «مصدر» فاعل ینوب «وذاک» الواو للاستئناف ، واسم الإشاره مبتدأ ، والکاف حرف خطاب «فی ظرف» جار ومجرور متعلق بیکثر الآتی ، وظرف مضاف ، و «الزمان» مضاف إلیه «یکثر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذاک ، الجمله من یکثر وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- ذکر الشارح - تبعا للناظم - واحدا مما ینوب عن الظرف ، وهو المصدر ، بین أن نیابه المصدر عن ظرف الزمان مقیسه - بحیث یجوز لک أن تنیب ما شئت من المصادر عن ظرف الزمان - وأن نیابته عن ظرف المکان سماعیه یجب ألا تستعمل منه إلا ورد عن العرب ، وقد بقی علیه أشیاء تنوب عن الظرف زمانیا أو مکانیا : الأول : لفظ «بعض» ولفظ «کل» مضافین إلی الظرف ، نحو «بحثت عنک کل مکان ، وسرت کل الیوم» وذلک من جهه أن کلمتی بعض وکل بحسب ما تضافان إلیه ، وقد مضی - فی باب المفعول المطلق - أنهما ینوبان عن المصدر فی المفعولیه المطلقه. الثانی : صفه الظرف ، نحو «سرت طویلا شرقی القاهره». الثالث : اسم العدد الممیز بالظرف ، نحو «صمت ثلاثه أیام ، وسرت ثلاثه عشر فرسخا». الرابع : ألفاظ معینه تنوب عن اسم الزمان ، نحو «أحقا» فی قول الشاعر : أحقّا عباد الله أن لست صادرا ولا واردا إلّا علیّ رقیب وفی نحو قول الآخر : أحقّا أن جیرتنا استقلّوا فنیّتنا ونیّتهم فریق وفی نحو قول الآخر : أحقّا بنی أبناء سلمی بن جندل تهدّدکم إیّای وسط المجالس وفی نحو قول الآخر : أحقّا أن أخطلکم هجانی

* * *

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1501

المفعول معه
اشاره

ینصب تالی الواو مفعولا معه

فی نحو «سیری والطّریق مسرعه» (1)

بما من الفعل وشبهه سبق

ذا النّصب ، لا بالواو فی القول الأحقّ (2)

تعریف المفعول معه و بیان العامل فیه

المفعول معه هو : الاسم ، المنتصب ، بعد واو بمعنی مع.

والناصب له ما تقدمه : من الفعل ، أو شبهه.

فمثال الفعل «سیری والطریق مسرعه» أی : سیری مع الطریق ، فالطریق منصوب بسیری.

ومثال شبه الفعل «زید سائر والطریق» ، و «أعجبنی سیرک والطّریق» فالطریق : منصوب بسائر وسیرک.

وزعم قوم أن الناصب للمفعول معه الواو ، وهو غیر صحیح ؛ لأن کل حرف اختصّ

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1502


1- «ینصب» فعل مضارع مبنی للمجهول «تالی» نائب فاعل ینصب ، وتالی مضاف و «الواو» مضاف إلیه «مفعولا» حال من نائب الفاعل «معه» مع : ظرف متعلق بقوله «مفعولا» ومع مضاف والضمیر مضاف إلیه «فی نحو» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن فی نحو «سیری» فعل أمر ، ویاء المخاطبه فاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه نحو إلیها «والطریق» مفعول معه «مسرعه» حال من یاء المخاطبه فی قوله سیری.
2- «بما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «من الفعل» جار ومجرور متعلق بقوله سبق الآتی «وشبهه» الواو عاطفه ، وشبه : معطوف علی الفعل ، وشبه مضاف والضمیر مضاف إلیه «سبق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بالباء «ذا» اسم إشاره مبتدأ مؤخر «النصب» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره «لا» حرف عطف «بالواو» جار ومجرور معطوف علی بما «فی القول» جار ومجرور متعلق بقوله النصب السابق «الأحق» نعت للقول.

بالاسم ولم یکن کالجزء منه ؛ لم یعمل إلا الجرّ ، کحروف الجر ، وإنما قیل «ولم یکن کالجزء منه» احترازا من الألف واللام ؛ فإنها اختصت بالاسم ولم تعمل فیه شیئا ؛ لکونها کالجزء منه ، بدلیل تخطّی العامل لها ، نحو «مررت بالغلام»

اختلاف العلماء فیما یجوز أن یکون مفعولا معه

و یستفاد من قول المصنف «فی نحو سیری والطریق مسرعه» أن المفعول معه مقیس فیما کان مثل ذلک ، وهو : کل اسم وقع بعد واو بمعنی مع ، وتقدّمه فعل أو شبهه ، و [هذا] هو الصحیح من قول النحویین (1).

وکذلک یفهم من قوله : «بما من الفعل وشبهه سبق» أن عامله لا بدّ أن یتقدّم علیه ؛ فلا تقول : «والنیل سرت» وهذا باتفاق ، أمّا تقدّمه علی مصاحبه - نحو «سار و النیل زید» - ففیه خلاف ، والصحیح منعه (2)..

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1503


1- یرید الشارح بالمماثله فی قوله «مقیس فیما کان مثل ذلک - إلخ» المشابهه فیما ذکر ، وفی کون الاسم الذی بعد الواو مما لا یصح عطفه علی ما قبل الواو. وقد اختلف النحاه فی هذه المسأله ؛ فذهب الجمهور إلی أن کل اسم وقع بعد واو المعیه وسبقته جمله ذات فعل أو شبهه ، ولم یصح عطفه علی ما قبله ، فإنه یکون مفعولا معه ، وذهب ابن جنی إلی أنه لا یجوز أن یکون مفعولا معه إلا إذا کان بحیث یصح عطفه علی ما قبله من جهه المعنی ، والصحیح ما ذهب إلیه الجمهور ؛ لأنه قد ورد عنهم ما لا یحصی من الشواهد نثرا ونظما ، وقولهم : سرت والطریق ، واستوی الماء والخشبه - بمعنی ارتفع الماء حتی صار الماء مع الخشبه فی مستوی واحد - من غیر ضروره ولا ملجیء ما ، یقطع بذلک.
2- اختلف النحاه فی تقدیم المفعول معه علی مصاحبه : أیجوز أم لا یجوز؟ فذهب ابن جنی إلی أن ذلک جائز ، والذی یؤخذ من کلامه فی کتابه «الخصائص» وغیره أنه استدل علی جوازه بأمرین ، أولهما أن المفعول معه یشبه المعطوف بالواو ، والمعطوف بالواو یجوز تقدیمه علی المعطوف علیه ؛ فتقول : جاء وزید عمرو ، کما قال الشاعر : ألا یا نخله من ذات عرق علیک - ورحمه الله - السّلام والشیء إذا أشبه الشیء أخذ حکمه ، وثانی الاستدلالین أنه ورد عن العرب المحتج بکلامهم تقدیم المفعول معه علی مصاحبه کما فی قول یزید بن الحکم الثقفی من قصیده یعاتب فیها ابن عمه : جمعت وفحشا غیبه ونمیمه ثلاث خصال لست عنها بمرعوی فزعم أن الواو فی قوله «وفحشا» واو المعیه ، والاسم بعده منصوب علی أنه مفعول معه ، ومن ذلک أیضا قول بعض الفزاریین ، وهو من شعراء الحماسه : أکنیه حین أنادیه لأکرمه ولا ألقّبه والسّوءه اللّقبا فزعم أن الواو فی قوله «والسوءه» واو المعیه ، والاسم بعدها منصوب علی أنه مفعول معه تقدم علی مصاحبه وهو قوله «اللقبا» وأصل الکلام عنده : ولا ألقبه اللقبا والسوءه. ولیس ما ذهب إلیه ابن جنی بسدید ، ولا ما استدل به صحیح ، أما تشبیه المفعول معه بالمعطوف فلئن سلمنا له شبهه به لم نسلم أن المعطوف یجوز أن یتقدم علی المعطوف علیه ، بل کونه تابعا ینادی بأن ذلک ممتنع ، فأما البیت الذی أنشده شاهدا علی تقدیم المعطوف فضروره أو مؤول ، وأما البیتان اللذان أنشدهما علی جواز تقدیم المفعول معه علی مصاحبه فبعد تسلیم صحه الروایه یجوز أن تکون الواو فیهما للعطف وقدم المعطوف ضروره.
قد ینصب المفعول معه و لم یتقدمه فی اللفظ فعل

وبعد «ما» استفهام أو «کیف» نصب

بفعل کون مضمر بعض العرب (1)

حقّ المفعول [معه] أن یسبقه فعل أو شبهه ، کما تقدّم تمثیله ، وسمع من کلام العرب نصبه بعد «ما» و «کیف» الاستفهامیتین من غیر أن یلفظ بفعل ،

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1504


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «نصب» الآتی ، وبعد مضاف ، و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه ، وما مضاف و «استفهام» مضاف إلیه من إضافه الدال إلی المدلول «أو» عاطفه «کیف» معطوف علی «ما» السابق «نصب» فعل ماض بفعل» جار ومجرور متعلق بنصب ، وفعل مضاف ، و «کون» مضاف إلیه مضمر» نعت لفعل «بعض» فاعل نصب ، وبعض مضاف ، و «العرب» مضاف إلیه.

نحو «ما أنت وزیدا (1)» و «کیف أنت وقصعه من ثرید» فخرجه النحویون علی أنه منصوب بفعل مضمر مشتقّ من الکون ، والتقدیر : ما تکون وزیدا ، وکیف تکون وقصعه من ثرید ، فزیدا وقصعه : منصوبان ب- «تکون» المضمره.

* * *

والعطف إن یمکن بلا ضعف أحقّ

والنّصب مختار لدی ضعف النّسق (2)

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1505


1- ومن ذلک قول أسامه بن الحارث بن حبیب الهذلی : ما أنت والسّبر فی متلف یبرّح بالذّکر الضّابط الشاهد فی قوله «ما أنت والسیر» حیث نصب «السیر» علی أنه مفعول معه من غیر أن یتقدمه فعل ، ومن ذلک قول الآخر ، وهو من شواهد سیبویه : أتوعدنی بقومک یابن حجل أشابات یخالون العبادا بما جمّعت من حضن وعمرو وما حضن وعمرو والجیادا؟ الشاهد فی قوله «وما حضن والجیادا» حیث نصب «الجیاد» علی أنه مفعول معه من غیر أن یتقدم علیه فعل أو شبهه. ومع ورود ذلک فی کلام العرب المحتج به فإنه قلیل ، والکثیر فی مثل ذلک رفع ما بعد الواو علی أنه معطوف علی ما قبله ، کما قال زیاد الأعجم : تکلّفنی سویق التّمر جرم وما جرم وما ذاک السّویق؟ وکما قال أوس بن حجر : عددت رجالا من قعین تفجّسا فما ابن لبینی والتّفجّس والفخر؟ وکما قال المخبل یهجو الزبرقان بن بدر : یا زبرقان أخابنی خلف ما أنت - ویب أبیک - والفخر؟
2- «والعطف» مبتدأ «إن» شرطیه «یمکن» فعل مضارع فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف «بلا ضعف» الباء حرف جر ، ولا : اسم بمعنی غیر مجرور بالباء ، وقد ظهر إعرابه علی ما بعده بطریق العاریه ، ولا مضاف وضعف : مضاف إلیه مجرور بکسره مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه العاریه ، والجار والمجرور متعلق بیمکن «أحق» خبر المبتدأ ، وجمله الشرط وجوابه معترضه بین المبتدأ وخبره «والنصب مختار» مبتدأ وخبره «لدی» ظرف متعلق بمختار ، ولدی مضاف و «ضعف» مضاف إلیه ، وضعف مضاف ، و «النسق» مضاف إلیه.
الاسم الواقع بعد الواو علی ثلاثه أضرب

والنّصب إن لم یجز العطف یجب

أو اعتقد إضمار عامل تصب (1)

الاسم الواقع بعد هذه الواو : إما أن یمکن عطفه علی ما قبله ، أولا ، فإن أمکن عطفه فإما أن یکون بضعف ، أو بلا ضعف.

فإن أمکن عطفه بلا ضعف فهو أحقّ من النصب ، نحو «کنت أنا وزید کالأخوین» فرفع «زید» عطفا علی المضمر المتصل أولی من نصبه مفعولا معه ؛ لأن العطف ممکن للفصل ، والتشریک أولی من عدم التشریک ، ومثله «سار زید وعمرو» فرفع «عمرو» أولی من نصبه.

وإن أمکن العطف بضعف فالنصب علی المعیه أولی من التشریک (2) ؛ .

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1506


1- «النصب» مبتدأ «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یجز» فعل مضارع فعل الشرط «العطف» فاعل یجز ، وجواب الشرط محذوف «یجب» فعل مضارع وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النصب. والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «أو اعتقد» أو : عاطفه ، اعتقد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إضمار» مفعول به لاعتقد ، وإضمار مضاف و «عامل» مضاف إلیه «تصب» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر الذی هو اعتقد ، ویجوز أن یکون یجب جواب الشرط ، وتکون جمله الشرط وجوابه - علی هذا - فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- الضعف الذی لا یتأتی معه العطف إما أن یکون لفظیا : أی عائدا إلی اللفظ بحسب ما تقتضیه صناعه الإعراب ، وإما أن یکون معنویا. وقد مثل الشارح للضعف اللفظی ، ولم یمثل للضعف المعنوی : أی الذی یرجع إلی ما یرید المتکلم من المعنی ، ومن أمثلته قولهم «لو ترکت الناقه وفصیلها لرضعها» وبیانه أنک لو عطفت الفصیل علی الناقه لصار المعنی أن رضاع الفصیل للناقه متسبب عن مجرد ترکک إیاهما ، ولیس کذلک ، فیلزمک أن تجعل التقدیر علی العطف : لو ترکت الناقه وترکت فصیلها یرضعها - تعنی یتمکن من رضاعها - لرضعها ، فأما نصب هذا علی أنه مفعول معه فیصیر به المعنی : لو ترکت الناقه مع فصیلها لرضعها ، وهذا صحیح مؤد إلی المقصود ؛ لأن المعیه یراد بها المعبه حسا ومعنی ؛ فالتکلف الذی استوجبه العطف لتصحیح المعنی هو الذی جعله ضعیفا ، ومثله قول الشاعر : إذا أعجبتک الدّهر حال من امریء فدعه وواکل أمره واللّیالیا إذ لو عطفت «اللیالی» علی «أمره» لکنت محتاجا إلی تقدیر : واکل أمره للیالی وواکل اللیالی لأمره ، فأما جعل الواو بمعنی مع ونصب الاسم علی أنه مفعول معه فلا یحوج إلی شیء.

لسلامته من الضعف ، نحو «سرت وزیدا» ؛ فنصب «زید» أولی من رفعه ؛ لضعف العطف علی المضمر المرفوع المتصل بلا فاصل.

وإن لم یمکن عطفه تعیّن النصب : علی المعیّه ، أو علی إضمار فعل [یلیق به] ، کقوله :

166- *علفتها تبنا وماء باردا*(1)

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1507


1- هذا البیت من الشواهد التی لم یذکر العلماء نسبتها إلی قائل معین ، وقد اختلفوا فی تتمته ؛ فیذکر بعضهم أن الشاهد صدر بیت ، وأن تمامه : *حتّی شتت همّاله عیناها* ویرویه العلامه الشیرازی عجز بیت ، ویروی له صدرا هکذا : *لمّا حططت الرّحل عنها واردا* اللغه : «شتت» یروی فی مکانه «بدت» وهما بمعنی واحد «هماله» اسم مبالغه من هملت العین ؛ إذا انهمرت بالدموع. الإعراب : «علفتها» فعل وفاعل ومفعول أول «تبنا» مفعول ثان «وماء» ظاهره أنه معطوف علی ما قبله ، وستعرف ما فیه «باردا» صفه للمعطوف. الشاهد فیه : قوله «وماء» فإنه لا یمکن عطفه علی ما قبله ، لکون العامل فی المعطوف علیه لا یتسلط علی المعطوف ، إذ لا یقال «علفتها ماء» ومن أجل ذلک کان نصبه علی أحد ثلاثه أوجه : إما بالنصب علی المعیه ، وإما علی تقدیر فعل یعطف علی «علفتها» والتقدیر : علفتها تبنا وسقیتها ماء ، وإما علی أن تضمن «علفتها» معنی «أنلتها» أو «قدمت لها» ونحو ذلک لیستقیم الکلام ، وقد ذکر الشارح فی البیت والآیه الکریمه وجهین من هذه الثلاثه. وسیأتی لهذا نظائر نذکرها مع شرح الشاهد (رقم 299) فی مباحث عطف النسق ، إن شاء الله تعالی.

فماء : منصوب علی المعیه ، أو علی إضمار فعل یلیق به ، والتقدیر «وسقیتها ماء باردا» وکقوله تعالی : (فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَشُرَکاءَکُمْ) فقوله «وشرکاءکم» لا یجوز عطفه علی «أمرکم» ؛ لأن العطف علی نیه تکرار العامل ؛ إذ لا یصح أن یقال «أجمعت شرکائی» وإنما یقال «أجمعت أمری ، وجمعت شرکائی» فشرکائی : منصوب علی المعیه ، والتقدیر - والله أعلم - فأجمعوا أمرکم مع شرکائکم ، أو منصوب بفعل یلیق به ، والتقدیر «فأجمعوا أمرکم ، واجمعوا شرکاءکم».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1508

الاستثناء
اشاره

ما استثنت «الّا» مع تمام ینتصب

وبعد نفی أو کنفی انتخب (1)

إتباع ما اتّصل ، وانصب ما انقطع

وعن تمیم فیه إبدال وقع (2)

حکم المستثنی الواقع بعد «إلا»

حکم المستثنی ب- «إلّا» النّصب ، إن وقع بعد تمام الکلام لموجب ، سواء

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1509


1- «ما» اسم موصول مبتدأ «استثتت» استثنی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «إلا» قصد لفظه : فاعل استثنت ، والجمله من استثنت وفاعله لا محل لها صله ، والعائد إلی الموصول محذوف ، والتقدیر : ما استثنته إلا «مع» ظرف متعلق باستثنت ، ومع مضاف و «تمام» مضاف إلیه «ینتصب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله من ینتصب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «وبعد» ظرف متعلق بقوله «انتخب» الآتی ، وبعد مضاف ، و «نفی» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «کنفی» الکاف اسم بمعنی مثل معطوف علی نفی ، والکاف مضاف ونفی مضاف إلیه «انتخب» فعل ماض مبنی للمجهول.
2- «إتباع» نائب فاعل لانتخب فی آخر البیت السابق ، وإتباع مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، وجمله «اتصل» وفاعله المستتر العائد إلی ما لا محل لها صله «وانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لا نصب ، وجمله «انقطع» وفاعله المستتر فیه العائد إلی ما لا محل لها صله «وعن تمیم» جار ومجرور متعلق بقوله «وقع» الآتی «فیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «إبدال» مبتدأ مؤخر ، وجمله «وقع» من الفعل الماضی وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إبدال فی محل رفع نعت لإبدال ، والتقدیر : إبدال کائن فی المنقطع وقع عن تمیم ، ویجوز أن تجعل جمله «وقع» وفاعله المستتر فیه العائد إلی إبدال خبرا عن المبتدأ ، وعلی هذا یکون قوله «عن تمیم» وقوله «فیه» جار بن ومجرورین یتعلق کل منهما بوقع ، والتقدیر : وإبدال واقع فی المنقطع عن تمیم.

کان متصلا أو منقطعا ، نحو «قام القوم إلا زیدا ، وضربت القوم إلا زیدا ، ومررت بالقوم إلا زیدا ، وقام القوم إلا حمارا ، وضربت القوم إلا حمارا

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1510

و مررت بالقوم إلا حمارا» ف- «زیدا» فی هذه المثل منصوب علی الاستثناء ، وکذلک «حمارا».

والصحیح من مذاهب النحویین أن الناصب له ما قبله بواسطه «إلا» ، واختار المصنف - فی غیر هذا الکتاب - أن الناصب له «إلّا» وزعم أنه مذهب سیبویه (1) وهذا معنی قوله «ما استثنت إلا مع تمام ینتصب» أی : أنه ینتصب الذی استثنته «إلا» مع تمام الکلام ، إذا کان موجبا.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1511


1- للنحاه فی ناصب الاسم الواقع بعد «إلا» خلاف طویل ، غیر أن أشهر مذاهبهم فی ذلک تتلخص فی أربعه أقوال : الأول : أن الناصب له هو الفعل الواقع فی الکلام السابق علی «إلا» بواسطتها ، فیکون عمل «إلا» هو تعدیه ما قبلها إلی ما بعدها ، کحرف الجر الذی یعدی الفعل إلی الاسم ، غیر أن هذه التعدیه بالنظر إلی المعنی ، وهذا مذهب السیرافی ، ونسبه قوم منهم ابن عصفور وغیره إلی سیبویه ، وقال الشلوبین : إنه مذهب المحققین. الثانی : أن الناصب له هو نفس «إلا» وهو مذهب ابن مالک الذی صرح به فی غیر هذا الکتاب ، وعبارته فی الألفیه تشیر إلیه ، أفلا تری أنه یقول فی مطلع الباب «ما استئنت إلا» ثم یقول بعد أبیات «وألغ إلا» وهی عباره یدل ظاهرها علی أن لمراد إلغاؤها عن العمل الثالث : أن الناصب له هو الفعل الواقع قبل «إلا» باستقلاله ، لا بواسطتها کالمذهب الأول الرابع : أن الناصب له فعل محذوف تدل علیه «إلا» والتقدیر : أستثنی زیدا ، مثلا ویرد علی المذهبین الأول والثالث أنه قد لا یکون فی الکلام المتقدم علی «إلا» ما یصلح لعمل النصب من فعل أو نحوه ، تقول : إن القوم إخوتک إلا زیدا ، فکیف تقول : إن العامل الذی قبل «إلا» هو الناصب لما بعدها؟ سواء أقلنا : إنه ناصبه علی الاستقلال أم قلنا : إنه ناصبه بواسطه «إلا». ویمکن أن یجاب علی ذلک بأننا فی هذا المثال وما أشبهه نلتزم تأویل ما قبل «إلا» بما یصلح لعمل النصب ، وهذا الجواب - مع إمکانه - ضعیف ، للتکلف الذی یلزمه.

فإن وقع بعد تمام الکلام الذی لیس بموجب - وهو المشتمل علی النفی ، أو شبهه ، والمراد بشبه النفی : النهی ، والاستفهام - فإما أن یکون الاستثناء متصلا ، أو منقطعا ، والمراد بالمتصل : أن یکون المستثنی بعضا مما قبله ، وبالمنقطع : ألا یکون بعضا مما قبله.

فإن کان متصلا ، جاز نصبه علی الاستثناء ، وجاز إتباعه لما قبله فی الإعراب ، وهو المختار (1) ، والمشهور أنه بدل من متبوعه ، وذلک نحو «ما قام أحد إلا زید

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1512


1- أطلق الشارح - رحمه الله! - اختیار إتباع المستثنی منه إذا کان الکلام تاما منفیا ، ولیس هذا الإطلاق بسدید ؛ بل قد یختار النصب علی الاستثناء ، ولذلک ثلاثه مواضع : الأول ، وسیأتی فی کلامه : أن یتقدم المستثنی علی المستثنی منه ، نحو قولک : مازارنی إلا زیدا أحد ؛ فالنصب علی الاستثناء هنا أرجح من الرفع علی البدلیه ؛ لئلا یلزم تقدم التابع علی المتبوع ، أو تغیر الحال ؛ فیصیر التابع متبوعا ، والمتبوع تابعا. الثانی : أن یفصل بین المستثنی والمستثنی منه بفاصل طویل ، نحو أن تقول : لم یزرنی أحد أثناء مرضی مع انقضاء زمن طویل إلا زیدا ، واختیار النصب علی الاستثناء فی هذا الموضع لأن الإتباع إنما یختار للتشاکل بین التابع والمتبوع ، وهذا التشاکل لا یظهر مع طول الفصل بینهما ، ونازع فی هذا أبو حیان. الثالث : أن یکون الکلام جوابا لمن أتی بکلام آخر یجب فیه نصب المستثنی ، وذلک کأن یقول لک قائل : نجح التلامیذ إلا علیا ، فتقول له «ما نجحوا إلا علیا» وإنما اختیر النصب علی الاستثناء ههنا لیتم به التشاکل بین الکلام الأول وما یراد الجواب به عنه.

وإلّا زیدا ، ولا یقم أحد إلا زید وإلّا زیدا ، وهل قام أحد إلا زید؟ وإلا زیدا ، وما ضربت أحدا إلا زیدا ، ولا تضرب أحدا إلا زیدا ، وهل ضربت أحدا إلا زیدا؟» ؛ فیجوز فی «زیدا» أن یکون منصوبا علی الاستثناء ، وأن یکون منصوبا علی البدلیه من «أحد» ، وهذا هو المختار ، وتقول : «ما مررت بأحد

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1513

إلّا زید ، وإلا زیدا ، ولا تمرر بأحد إلا زید ، وإلّا زیدا ، وهل مررت بأحد إلا زید؟ وإلا زیدا».

وهذا معنی قوله : «وبعد نفی أو کنفی انتخب إتباع ما اتصل» أی : اختیر إتباع الاستثناء المتصل ، إن وقع بعد نفی أو شبه نفی.(1)

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1514


1- قد یمتنع لسبب صناعی إبدال ما بعد إلا فی الکلام التام المنفی ما قبلها ، وذلک کأن تقول : ما جاءنی من أحد إلا زید ، أو نقول : لا أحد فیها إلا زید. وبیان تعذر الإبدال علی اللفظ فی المثال الأول من هذین المثالین أن ما بعد إلا فیه - و هو زید - معرفه بالعلمیه، وذلک ظاهر ، و هو مثبت، لأنه مستثنی من منفی ، وإلا توجب لما بعدها نقیض حکم ما قبلها ، فلو أنک أبدلت «زیدا» فی هذا المثال بالجر لکنت قد جعلته معمولا لمن الزائده العامله فی «أحد» المبدل منه ، و أنت تعلم أن من الزائده لا تدخل إلا علی نکره منفیه ، و «زید» معرفه مثبته کما أنبأتک. و أما بیان التعذر المذکور فی المثال الثانی فحاصله أنک لو أبدلت زیدا بالنصب تبعا للبدل منه - و هو أحد الواقع اسما للا النافیه للجنس - لکنت قد أعملت لا النافیه للجنس فی معرفه ، و قد علمت أن لا النافیه للجنس لا تعمل إلا فی النکرات ، ولذلک نظائر کثیره . فإذا رأیت شیئا من ذلک ، فلا تغترر بأنه یجوز لک الإبدال فتسرع إلی الإبدال علی لفظ المبدل منه من الکلام ، بل تدبر الأمر ، و انظر فی المبدل منه ، ثم انظر فی البدل: هل یجوز لک أن تضعه فی موضع المبدل منه ، فإن أداک النظر إلی أنه یجوز لک أن تضع البدل فی موضع المبدل منه فلا تتردد فی أن تبدل علی اللفظ ، وإن أداک النظر إلی أنه لا یجوز لک أن تضع البدل فی موضع المبدل منه فی هذا الکلام فاعدل إلی الإبدال علی الموضع ، ففی المثال الأول - وهو ما جاءنی من أحد إلا زید - المبدل منه فاعل مجرور لفظا من الزائده وموضعه رفع لأن کل فاعل مرفوع ، ولا یصح لک أن تضع زیدا فی هذا الکلام موضع أحد ، فأبدله علی الموضع و انطلق به مرفوعا ، و فی المثال الثانی - و هو لا أحد فیها إلا زید - المبدل منه اسم لا ، و لایصح وضع زید موضعه ، ولکن اسم لا أصله مبتدأ ، او «لا» واسمها فی قوه مبتدأ کما صرح به سیبویه و ذکرناه مرارا فی باب لا ، والمبتدأ یکون معرفه فارفع زیدا.

وإن کان الاستثناء منقطعا تعیّن النصب عند جمهور العرب ؛ فتقول : «ما قام القوم إلا حمارا» ، ولا یجوز الإتباع ، وأجازه بنو تمیم ؛ فتقول : «ما قام القوم إلا حمار ، وما ضربت القوم إلا حمارا ، وما مررت بالقوم إلا حمار».

وهذا هو المراد بقوله : «وانصب ما انقطع» أی : انصب الاستثناء المنقطع إذا وقع بعد نفی أو شبهه عند غیر بنی تمیم ، وأما بنو تمیم فیجیزون إتباعه.

فمعنی البیتین أن الذی استثنی ب- «إلّا» ینتصب ، إن کان الکلام موجبا ووقع بعد تمامه ، وقد نبّه علی هذا التقیید بذکره حکم النفی بعد ذلک ، وإطلاق کلامه یدلّ علی أنه ینتصب ، سواء کان متصلا أو منقطعا.

وإن کان غیر موجب - وهو الذی فیه نفی أو شبه نفی - انتخب - أی : اختیر - إتباع ما اتصل ، ووجب نصب ما انقطع عند غیر بنی تمیم ، وأما بنو تمیم فیجیزون إتباع المنقطع.

* * *

حکم المستثنی إذا تقدم علی المستثنی منه

وغیر نصب سابق فی النّفی قد

یأتی ، ولکن نصبه اختر إن ورد (1).

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1515


1- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «نصب» مضاف إلیه ، ونصب مضاف و «سابق» مضاف إلیه «فی النفی» جار ومجرور متعلق بقوله «یأتی» الآتی «قد» حرف دال علی التقلیل ، وجمله «یأتی» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «غیر نصب» فی محل رفع خبر المبتدأ «ولکن» حرف استدراک «نصبه» نصب : مفعول مقدم لاحتر ، ونصب مضاف والهاء مضاف إلیه «اختر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «ورد» فعل ماض فی محل جزم فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، وتقدیره : إن ورد فاختر نصبه.

إذا تقدم المستثنی علی المستثنی منه فإما أن یکون الکلام موجبا أو غیر موجب فإن کان موجبا وجب نصب المستثنی ، نحو «قام إلا زیدا القوم» وإن کان غیر موجب فالمختار نصبه ؛ فتقول : «ما قام إلا زیدا القوم» ، ومنه قوله :

167- فمالی إلّا آل أحمد شیعه***ومالی إلا مذهب الحقّ مذهب (1)

وقد روی رفعه ؛ فتقول «ما قام إلا زید القوم» قال سیبویه : «حدثنی

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1516


1- البیت للکمیت بن زید الأسدی. من قصیده هاشمیه ، یمدح فیها آل النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، وأولها قوله : طربت ، وما شوقا إلی البیض أطرب ولا لعبا منّی ، وذو الشّیب یلعب؟ اللغه : «طربت» الطرب : استخفاف القلب من حزن أو فرح أو لهو «البیض» جمع بیضاء ، وهی المرأه النقیه «وذو الشیب یلعب» جعله بعض النحاه - ومنهم ابن هشام فی المغنی - علی تقدیر همزه الاستفهام ، وکأنه قد قال : أو ذو الشیب یلعب؟ ودلیل صحته أنه یروی فی مکانه «أذو الشیب یلعب» «شیعه» أشیاع وأنصار «مذهب الحق» یروی فی مکانه «مشعب الحق» والمراد : أنه لا قصد له إلا طریق الحق. الإعراب : «وما» نافیه «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «إلا» أداه استثناء «آل» مستثنی ، وآل مضاف ، و «أحمد» مضاف إلیه «شیعه» مبتدأ مؤخر ، وهو المستثنی منه ، «ومالی إلا مذهب الحق مذهب» مثل الشطر الأول فی الإعراب تماما. الشاهد فیه : قوله «إلا آل أحمد» وقوله «إلا مذهب الحق» حیث نصب المستثنی بإلا فی الموضعین ؛ لأنه متقدم علی المستثنی منه ، والکلام منفی ، وهذا هو المختار.

یونس أن قوما یوثق بعربیتهم یقولون : مالی إلا أخوک ناصر» وأعربوا الثانی بدلا من الأول [علی القلب] [لهذا السبب] ومنه قوله :

168- فإنّهم یرجون منه شفاعه***إذا لم یکن إلّا النّبیّون شافع (1)

فمعنی البیت : إنه قد ورد فی المستثنی السابق غیر النصب - وهو الرّفع -

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1517


1- البیت لحسان بن ثابت شاعر النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، من قصیده یقولها فی یوم بدر ، وأولها قوله : ألا یا لقومی هل لما حمّ دافع؟ وهل ما مضی من صالح العیش راجع؟ اللغه : «حم» تقول : حم الأمر - بالبناء للمجهول - ومعناه قدر ، وتقول : قد حمه الله ، وأحمه ، ترید قدره وهیأ أسبابه «یرجون» یترقبون ویأملون ، والمراد بالشفاعه شفاعته صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، وهی المقام المحمود الذی ذکره الله تعالی فی قوله : (عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً). الإعراب : «فإنهم» إن : حرف توکید ونصب ، هم : اسمه «یرجون» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خیر إن «منک» جار ومجرور متعلق بیرجون «شفاعه» مفعول به لیرجون «إذا» ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع تام مجزوم بلم «إلا» أداه استثناء «النبیون» مستثنی ، وستعرف ما فیه «شافع» فاعل یکن ، وهو المستثنی منه. الشاهد فیه : قوله «إلا النبیون» حیث رفع المستثنی مع تقدمه علی المستثنی منه ، والکلام منفی ، والرفع فی مثل ذلک غیر المختار ، وإنما المختار نصبه ، هذا هو الظاهر. وقد خرجه بعض النحاه علی غیر ظاهره ؛ لیطابق المختار عندهم ؛ فذهبوا إلی أن قوله «النبیون» معمول لما قبل إلا ، أی أنه فاعل یکن ، فیکون الکلام استثناء مفرغا : أی لم یذکر فیه المستثنی منه ، وقوله «شافع» بدل کل مما قبله ، ویکون الأمر علی عکس الأصل ؛ فالذی کان بدلا صار مبدلا منه ، والذی کان مبدلا منه قد صار بدلا ، وتغیر نوع البدل فصار بدل کل بعد أن کان بدل بعض.

وذلک إذا کان الکلام غیر موجب ، نحو «ما قام إلا زید القوم» ولکن المختار نصبه.

وعلم من تخصیصه ورود غیر النصب بالنفی أن الموجب یتعین فیه النصب ، نحو «قام إلا زیدا القوم».

* * *

حکم الاستثناء المفرغ

وإن یفرّغ سابق «إلّا» لما

بعد یکن کما لو «الّا» عدما (1)

إذا تفرّغ سابق «إلا» لما بعدها - أی : لم یشتغل بما یطلبه - کان الاسم الواقع بعد «إلا» معربا بإعراب ما یقتضیه ما قبل «إلا» قبل دخولها ، وذلک نحو «ما قام إلا زید ، وما ضربت إلا زیدا ، وما مررت إلا بزید» ف- «زید» : فاعل مرفوع بقام ، و «زیدا» : منصوب بضربت ، و «بزید» : متعلق بمررت ، کما لو لم تذکر «إلا».

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1518


1- «وإن» شرطیه «یفرغ» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط «سابق» نائب فاعل لیفرغ ، وهو اسم فاعل یعمل عمل الفعل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «إلا» قصد لفظه : جعله الشیخ خالد مضافا إلیه ، ولیس هذا الإعراب بشیء ، بل هو مفعول به لسابق ؛ لأنه اسم فاعل منون وترک تنوینه یخل بوزن البیت «لما» جار ومجرور متعلق بیفرغ «بعد» ظرف مبنی علی الضم لانقطاعه عن الإضافه لفظا فی محل نصب ، وهو متعلق بمحذوف صله «ما» المحروره محلا باللام «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم لأنه جواب الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا «کما» الکاف جاره ، ما زائده «لو» مصدریه «الا» قصد لفظه : نائب فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده «عدما» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی إلا ، و «لو» ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر «یکن» ، وتقدیر الکلام : یکن هو کائنا کعدم إلا فی الکلام.

وهذا هو الاستثناء المفرّغ (1) ولا یقع فی کلام موجب (2) فلا تقول «ضربت إلا زیدا».

حکم «إلا» إذا تکررت للتوکید

وألغ «إلّا» ذات توکید کلا

تمرر بهم إلّا الفتی إلّا العلا (3)

إذا کررت «إلّا» لقصد التوکید تؤثّر فیما دخلت علیه شیئا ، ولم تفد

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1519


1- یجوز تفریغ العامل المتقدم علی إلا بالنظر إلی جمیع المعمولات کالفاعل ونائبه والمفعول به ، ویستثنی من ذلک : المفعول معه ، والمصدر المؤکد لعامله ، والحال المؤکده ؛ فلا یجوز أن تقول : ما سرت إلا والنیل ، ولا أن تقول : ما ضربت إلا ضربا ، ولا أن تقول : لا تعث إلا مفسدا ، وذلک لأن الکلام مع هذه المثل ونحوها یتناقض صدره مع عجزه.
2- أطلق الشارح القول بعدم وقوع الاستثناء المفرغ فی الکلام الموجب ، ولم یفرق بین أن یکون ما بعد إلا فضله وأن یکون عمده ، وللنحاه فی هذا الموضوع مذهبان : أحدهما : أنه لا یقع بعد الإیجاب مطلقا کما یقتضیه إطلاق الشارح ، وهو مذهب الجمهور ، واختاره الناظم ، والسر فی ذلک أنک لو کنت تقول «ضربت إلا زیدا» لکان المعنی أنک ضربت جمیع الناس إلا زیدا ، وهذا مستحیل ، وقیام قرینه تدل علی أنک ترید بالناس جماعه مخصوصه ، أو أنک قصدت إلی المبالغه - بجعل الفعل الواقع علی بعض الناس واقعا علی کلهم ، تنزیلا لهذا البعض منزله الکل ، لعدم الاعتداد بما عدا هذا البعض - أمر نادر ، فلا یجعل له حکم. والمذهب الثانی لابن الحاجب ، وخلاصته أنه یجوز وقوع الاستثناء بعد الإیجاب بشرطین ، الأول : أن یکون ما بعد إلا فضله ، والثانی : أن تحصل فائده ، وذلک کقولک : قرأت إلا یوم الجمعه ، فإن کان عمده أو لم تحصل فائده لم یجز.
3- «وألغ» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إلا» قصد لفظه : مفعول به لألغ «ذات» حال من «إلا» ، وذات مضاف ، و «توکید» مضاف إلیه «کلا» الکاف جاره لقول محذوف ، لا : ناهیه «تمرر» فعل مضارع مجزوم بلا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بهم» جار ومجرور متعلق بتمرر «إلا» حرف استثناء «الفتی» مستثنی ، والمستثنی منه الضمیر المجرور محلا بالباء «إلا» توکید لإ لا السابقه «العلا» بدل من «الفتی» ، بدل کل من کل.

غیر توکید الأولی ، وهذا معنی إلغائها ، وذلک فی البدل والعطف ، نحو «ما مررت بأحد إلا زید إلا أخیک» ف- «أخیک» بدل من «زید» ولم تؤثر فیه «إلا» شیئا ، أی لم تفد فیه استثناء مستقلا ، وکأنک قلت : ما مررت بأحد إلا زید أخیک ، ومثله «لا تمرر بهم إلا الفتی إلا العلا» [والأصل : لا تمرر بهم إلا الفتی العلا] ف- «العلا» بدل من الفتی ، وکررت «إلّا» توکیدا ، ومثال العطف «قام القوم إلا زیدا وإلا عمرا» والأصل : إلا زیدا وعمرا ، ثم کررت «إلا» توکیدا ، ومنه قوله :

169- هل الدّهر إلّا لیله ونهارها***وإلّا طلوع الشمس ثمّ غیارها(1)

والأصل : وطلوع الشمس ، وکررت «إلا» توکیدا.

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1520


1- البیت لأبی ذؤیب الهذلی ، واسمه خویلد بن خالد ، والبیت مطلع قصیده له ، وبعده قوله : أبی القلب إلّا أمّ عمرو ، وأصبحت تحرّق ناری بالشّکاه ونارها وعیّرها الواشون أنی أحبّها وتلک شکاه ظاهر عنک عارها اللغه : «غیارها» بزنه قیام - هو مصدر بمعنی الغیاب «تحرق» بالبناء للمجهول - توقد ، وتذکی ، وتشعل «بالشکاه» بفتح الشین - أراد ما یکون من کلام الواشین من النمائم «عیرها الواشون» نسبوها إلی العار ، وهو کل ما یوجب الذم. الإعراب : «هل» حرف استفهام بمعنی النفی «الدهر» مبتدأ «إلا» أداه استثناء ملغاه «لیله» خبر المبتدأ «ونهارها» الواو عاطفه ، نهار : معطوف علی لیله ، ونهار مضاف والضمیر مضاف إلیه «وإلا» الواو عاطفه ، وإلا زائده للتوکید «طلوع» معطوف علی ما قبله ، وطلوع مضاف و «الشمس» مضاف إلیه «ثم» عاطفه «غیارها» غیار : معطوف علی طلوع ، وغیار مضاف وها مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «وإلا طلوع الشمس» حیث تکررت «إلا» ولم تفد غیر مجرد التوکید ، فألغیت ، وعطف ما بعدها علی ما قبلها ، ونظیر زیاده «إلا» فی هذا الموضع زیاده «لا» فی نحو قولک : مررت برجل لا کریم ولا شجاع ؛ فالواو عاطفه لما بعد «لا» الثانیه علی ما بعد «لا» الأولی ، ولیست «لا» الثانیه إلا زائده لمجرد تأکید أن ما بعدها معطوف علی مدخول الأولی.

وقد اجتمع تکرارها فی البدل والعطف فی قوله :

170- مالک من شیخک إلا عمله ***إلّا رسیمه وإلّا رمله (1)

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1521


1- البیت لراجز لم یسمه أحد ممن اطلعنا علی أقوالهم ، وهو من شواهد سیبویه (1 / 374). اللغه : «شیخک» هکذا یقرأه الناس قدیما وحدیثا بالیاء المثناه بعدها خاء معجمه ، ویشتهر علی ألسنه الجمیع أنه الجمل ، ولکنا لم نقف علی هذا المعنی لهذا اللفظ فی کتب اللغه الموثوق بها ، والمنصوص علیه أن الشیخ هو الرجل المسن ، وعلی هذا یفسر الرسیم کما قال الأعلم بالسعی بین الصفا والمروه ، ویفسر الرمل بالسعی فی الطواف ، وکأنه قال : لا منفعه فی ولا عمل عندی أفوق فیه غیری إلا هذان ، وزعم بعض الناس أن الصواب فی روایه هذه الکلمه «شنجک» بالنون والجیم الموحدتین ، وهو الجمل ، وأصل نونه متحرکه فسکنها لإقامه الوزن ، وکأن الذی دعاه إلی ادعاء التصحیف ثم إلی هذا التفسیر ذکر الرسیم والرمل. ولکن الذی علیه الرواه الأثبات من المتقدمین أولی بالاتباع ؛ إذ کانت اللغه لا تثبت إلا بالنقل ، و «رسیمه ورمله» علی هذه الروایه الأخیره ضربان من السیر. المعنی : المراد علی الوجه الأخیر : لا منفعه لک من جملک إلا فی نوعین من سیره ، وهما الرسیم والرمل وقد بینا لک المعنی علی الروایه الأصیله التی اخترناها وصوبناها. الإعراب : «ما» نافیه «لک» جار ومجرور ، ومثله «من شیخک» ویتعلقان بمحذوف خبر مقدم ، وشیخ مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «إلا» أداه استثناء «عمله» عمل : مبتدأ مؤخر ، وعمل مضاف والضمیر مضاف إلیه «إلا» زائده للتوکید «رسیمه» رسیم : بدل من عمل ، بدل بعض من کل ، ورسیم مضاف والضمیر مضاف إلیه «وإلا» الواو عاطفه ، إلا : زائده للتوکید «رمله» رمل : معطوف علی رسیمه ، ورمل مضاف وضمیر الغائب العائد إلی شیخک مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «إلا رسیمه وإلا رمله» حیث تکررت «إلا» فی البدل والعطف ، ولم تفد غیر مجرد التوکید ، وقد ألغیت.

والأصل : إلا عمله رسیمه ورمله ، ف- «رسیمه» : بدل من عمله ، «ورمله» معطوف علی «رسیمه» ، وکررت «إلا» فیهما توکیدا.

* * *

حکم «إلا» إذا تکررت لغیر توکید

وإن تکرّر لا لتوکید فمع

تفریغ التّأثیر بالعامل دع (1)

فی واحد ممّا بإلّا استثنی

ولیس عن نصب سواه مغنی (2)

إذا کرّرت «إلا» لغیر التوکید - وهی : التی یقصد بها ما یقصد بما قبلها من الاستثناء ، ولو أسقطت لما فهم ذلک - فلا یخلو : إما أن یکون الاستثناء مفرّغا ، أو غیر مفرّغ.

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1522


1- «وإن» شرطیه «تکرر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی إلا «لا» عاطفه «لتوکید» معطوف علی جار ومجرور محذوف ، والتقدیر : وإن تکرر إلا لتأسیس لا لتوکید «فمع» الفاء لربط الجواب بالشرط ، مع : ظرف متعلق بدع الآتی ، ومع مضاف ، و «تفریغ» مضاف إلیه «التأثیر» مفعول به لدع مقدم علیه «بالعامل» جار ومجرور متعلق بالتأثیر «دع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «فی واحد» جار ومجرور متعلق بدع فی البیت السابق «مما» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لواحد «بإلا» جار ومجرور متعلق باستثنی الآتی «استثنی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما الموصوله المجروره محلا بمن ، والجمله من استثنی ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی واحد «عن نصب» جار ومجرور متعلق بمغنی الآتی ، ونصب مضاف وسوی من «سواه» مضاف إلیه ، وسوی مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه. «مغنی» خبر لیس ، ووقف علیه کلغه ربیعه ، ویجوز أن یکون مغنی اسم لیس ، وخبرها محذوف ، أی ولیس مغن عن نصب سواه موجودا.

فإن کان مفرّغا شغلت العامل بواحد ونصبت الباقی ؛ فتقول : «ما قام إلّا زید إلّا عمرا إلّا بکرا» ولا یتعین واحد منها لشغل العامل ، بل أیها شئت شغلت العامل به ، ونصبت الباقی ، وهذا معنی قوله : «فمع تفریغ - إلی آخره» أی : مع الاستثناء المفرغ اجعل تأثیر العامل فی واحد مما استثنیته بإلا ، وانصب الباقی.

وإن کان الاستثناء غیر مفرغ - وهذا هو المراد بقوله - :

ودون نفریغ : مع التّقدّم

نصب الجمیع احکم به والتزم (1)

وانصب لتأخیر ، وجیء بواحد

منها کما لو کان دون زائد (2)

کلم یفوا إلّا امرؤ إلّا علی

وحکمها فی القصد حکم الأول (3)

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1523


1- «ودون» ظرف متعلق باحکم ، ودون مضاف و «تفریغ» مضاف إلیه «مع التقدم» مثله «نصب» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، ونصب مضاف و «الجمیع» مضاف إلیه «احکم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «به» جار ومجرور متعلق باحکم «والتزم» الواو عاطفه ، التزم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف : أی التزم ذلک الحکم.
2- «وانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لتأخیر» جار ومجرور متعلق بانصب «وجیء» الواو عاطفه ، جیء : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بواحد» جار ومجرور متعلق بجیء «منها» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لواحد «کما» الکاف جاره ، وما : زائده «لو» مصدریه «کان» فعل ماض تام. وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی واحد «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من فاعل «کان» و «لو» ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جر صفه ثانیه لواحد ، أو فی محل نصب حال منه ؛ لأنه تخصص بالوصف.
3- «کلم» الکاف جاره لقول محذوف ، لم : نافیه جازمه «یفوا» فعل مضارع مجزوم بلم ، وواو الجماعه فاعله «إلا» أداه استثناء «امرؤ» بدل من واو الجماعه بدل بعض من کل «إلا» حرف دال علی الاستثناء «علی» مستثنی منصوب ، ووقف علیه بالسکون کلغه ربیعه «وحکمها» الواو عاطفه أو للاستئناف ، حکم : مبتدأ ، وحکم مضاف والضمیر مضاف إلیه «فی القصد» جار ومجرور متعلق بحکم «حکم» خبر المبتدأ ، وحکم مضاف ، و «الأول» مضاف إلیه.

فلا یخلو : إما أن تتقدم المستثنیات علی المستثنی منه ، أو تتأخّر.

فإن تقدمت المستثنیات وجب نصب الجمیع ، سواء کان الکلام موجبا أو غیر موجب ، نحو «قام إلّا زیدا إلا عمرا إلا بکرا القوم ، وما قام إلا زیدا إلا عمرا إلا بکرا القوم» وهذا معنی قوله : «ودون تفریغ - البیت».

وإن تأخرت فلا یخلو : إما أن یکون الکلام موجبا ، أو غیر موجب ، فإن کان موجبا وجب نصب الجمیع ؛ فتقول : «قام القوم إلا زیدا إلا عمرا إلا بکرا» وإن کان غیر موجب عومل واحد منها بما کان یعامل به لو لم یتکرر الاستثناء : فیبدل مما قبله - وهو المختار - أو ینصب - وهو قلیل - کما تقدم ، وأما باقیها فیجب نصبه ؛ وذلک نحو «ما قام أحد إلا زید إلا عمرا إلا بکرا» ف- «زید» بدل من أحد ، وإن شئت أبدلت غیره من الباقین ، ومثله قول المصنف «لم یفوا إلا امرؤ إلا علیّ» ف- «امرؤ» بدل من الواو فی «یفوا» وهذا معنی قوله «وانصب لتأخیر - إلی آخره» أی : وانصب المستثنیات کلّها إذا تأخرت عن المستثنی منه إن کان الکلام موجبا ، وإن کان غیر موجب فجیء بواحد منها معربا بما کان یعرب به لو لم یتکرر المستثنی ، وانصب الباقی.

ومعنی قوله «وحکمها فی القصد حکم الأوّل» أن ما یتکرر من المستثنیات حکمه فی المعنی حکم المستثنی الأول ؛ فیثبت له ما یثبت للأول : من الدخول والخروج ؛ ففی قولک «قام القوم إلا زیدا إلا عمرا إلا بکرا» الجمیع

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1524

مخرجون ، وفی قولک «ما قام القوم إلا زیدا إلا عمرا إلا بکرا» الجمیع داخلون ، وکذا فی قولک : «ما قام أحد إلا زید إلا عمرا إلا بکرا» [الجمیع داخلون].

* * *

حکم المستثنی بغیر و سوی، و حکم «غیر» نفسها

واستثن مجرورا بغیر معربا

بما لمستثنی بإلّا نسبا (1)

استعمل بمعنی «إلا» - فی الدلاله علی الاستثناء - ألفاظ : منها ما هو اسم ، وهو «غیر ، وسوی ، وسوی ، وسواء» ومنها ما هو فعل ، وهو «لیس ، ولا یکون» ومنها ما یکون فعلا وحرفا ، وهو «عدا ، وخلا ، وحاشا» وقد ذکرها المصنف کلها.

فأما «غیر ، وسوی ، وسوی ، وسواء» فحکم المستثنی بها الجرّ ؛ لإضافتها إلیه وتعرب «غیر» بما کان یعرب به المستثنی مع «إلا» ؛ فتقول : «قام القوم غیر زید» بنصب «غیر» کما تقول «قام القوم إلا زیدا» بنصب «زید» ، وتقول «ما قام أحد غیر زید ، وغیر زید» بالإتباع والنصب ، والمختار الإتباع ، کما تقول «ما قام أحد إلا زید ، وإلا زیدا» وتقول : «ما قام غیر زید» فترفع «غیر» وجوبا کما تقول : «ما قام إلا زید» برفعه

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1525


1- «استثن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مجرورا» مفعول به لاستثن «بغیر» جار ومجرور متعلق باستثن «معربا» حال من غیر «بما» جار ومجرور متعلق بمعرب «لمستثنی» جار ومجرور متعلق بنسب الآتی «بإلا» جار ومجرور متعلق بمستثنی «نسبا» نسب : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بالباء ، وتقدیر البیت : استثن بلفظ غیر اسما مجرورا بإضافه غیر إلیه حال کون لفظ غیر معربا بالإعراب الذی نسب للمستثنی بإلا.

وجوبا ، وتقول : «ما قام أحد غیر حمار» بنصب «غیر» عند غیر بنی تمیم ، وبالإتباع عند بنی تمیم ، کما تفعل فی قولک «ما قام أحد إلّا حمار ، وإلا حمارا».

وأما «سوی» فالمشهور فیها کسر السین والقصر ، ومن العرب من یفتح سینها ویمدّ ، ومنهم من یضم سینها ویقصر ، ومنهم من یکسر سینها ویمدّ ، وهذه اللغه لم یذکرها المصنف ، وقلّ من ذکرها ، وممن ذکرها الفاسی فی شرحه للشاطبیه.

ومذهب سیبویه والفرّاء وغیرهما أنها لا تکون إلا ظرفا ، فإذا قلت «قام القوم سوی زید» ف- «سوی» عندهم منصوبه علی الظرفیه ، وهی مشعره بالاستثناء ، ولا تخرج عندهم عن الظرفیه إلا فی ضروره الشعر.

واختار المصنف أنها ک- «غیر» فتعامل بما تعامل به «غیر» : من الرمع ، والنصب ، والجر ، وإلی هذا أشار بقوله :

ولسوی سوی سواء اجعلا

علی الأصحّ ما لغیر جعلا (1)

فمن استعمالها مجروره قوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «دعوت ربّی ألا یسلّط علی أمّتی عدوّا من سوی أنفسها» وقوله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم : «ما أنتم فی سواکم من الأمم إلا کالشّعره البیضاء فی الثّور الأسود ، أو کالشعره السّوداء فی الثّور الأبیض» وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1526


1- «لسوی» جار ومجرور متعلق باجعل علی أنه مفعول ثان له «سوی ، سواء» معطوفان علی سوی بعاطف مقدر فی کل منهما «اجعلا» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه «علی الأصح» جار ومجرور متعلق بجعل «ما» اسم موصول : مفعول أول لا جعل «لغیر» جار ومجرور متعلق بجعل الآتی علی أنه المفعول الثانی «جعلا» جعل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله ، والألف لاطلاق.

171- ولا ینطق الفحشاء من کان منهم ***إذا جلسوا منّا ولا من سوائنا(1)

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1527


1- البیت للمرار بن سلامه العقیلی ، وهو من شواهد سیبویه ، وقد أنشده فی کتابه مرتین : إحداهما فی (1 / 3) ونسبه للمرار بن سلامه ، والثانیه فی (1 / 302) ونسبه لرجل من الأنصار ، ولم یعینه. اللغه : «الفحشاء» الشیء القبیح ، وتقول : أفحش الرجل فی کلامه ، وفحش تفحیشا ، وتفحش ، إذا أردت أنه یتکلم بقبیح الکلام. الإعراب : «لا» نافیه «ینطق» فعل مضارع «الفحشاء» منصوب علی نزع الخافض «من» اسم موصول فاعل ینطق «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله «منهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان ، والجمله من کان ومعمولیها لا محل لها من الإعراب صله «إذا» ظرفیه «جلسوا» فعل وفاعل. والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «منا» جار ومجرور متعلق بجلسوا ، ومن الجاره هنا بمعنی مع «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «من سوائنا» الجار والمجرور معطوف علی الجار والمجرور السابق ، وسواء مضاف والضمیر مضاف إلیه ، وقیل : منا ومن سوائنا یتعلقان بقوله ینطق ، وجواب إذا محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إذا جلسوا فلا ینطق الفحشاء - إلخ. الشاهد فیه : قوله «من سوائنا» حیث خرجت فیه سواء عن الظرفیه ، واستعملت مجروره بمن ، متأثره به ، وهو عند سیبویه وأتباعه من ضرورات الشعر. قال الأعلم فی شرح شواهد سیبویه عند الکلام علی هذا البیت : «أراد غیرنا ، فوضع سواء موضع غیر ضروره ، وکان ینبغی ألا یدخل من علیها ؛ لأنها لا تستعمل فی الکلام إلا ظرفا ، ولکنه جعلها بمنزله غیر فی دخول من علیها ؛ لأن معناها کمعناها» اه ومثل هذا البیت - فی استعمال سوی مجروره للضروره - قول الأعشی میمون بن قیس : تجانف عن جوّ الیمامه ناقتی وما عدلت عن أهلها لسوائکا وقول عثمان بن صمصامه الجعدی : علی نعمنا ، لا نعم قوم سوائنا ، هی الهمّ والأحلام لو یقع الحلم

ومن استعمالها مرفوعه قوله :

172- وإذا تباع کریمه أو تشتری ***فسواک بائعها وأنت المشتری (1)

وقوله :

173- ولم یبق سوی العدوا***ن دنّاهم کما دانوا(2).

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1528


1- البیت لمحمد بن عبد الله المدنی ، یخاطب یزید بن حاتم بن قبیصه بن المهلب ، وقد روی أبو تمام فی الحماسه عده أبیات من هذه الکلمه ، أولها بیت الشاهد (انظر شرح التبریزی 4 / 274 بتحقیقنا) وبعده قوله : وإذا توعّرت المسالک لم یکن منها السّبیل إلی نداک بأوعر اللغه : «تباع» أراد بالبیع ههنا الزهد فی الشیء ، والانصراف عنه ، وذهاب الرغبه فی تحصیله ، کما أراد بالشراء الحرص علی الشیء ، والکلف به ، وشده الرغبه فی الحصول علیه ، و «أو» ههنا بمعنی الواو «کریمه» أی خصله کریمه ، أی نفیسه حسنه یتسابق الکرام إلیها. المعنی : إذا رغب قوم فی تحصیل المکارم وتأثیل المجد وانصرف آخرون عن ذلک ، فأنت الراغب فی المجد المحصل للمکارم ، وغیرک المنصرف عنه الزاهد فیه. الإعراب : «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «تباع» فعل مضارع مبنی للمجهول «کریمه» نائب فاعل تباع ، والجمله من تباع ونائب فاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «أو» عاطفه «تشتری» فعل مضارع مبنی للمجهول معطوف علی تباع ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی کریمه «فسواک» الفاء لربط الجواب بالشرط ، سوی : مبتدأ ، وسوی مضاف والکاف مضاف إلیه «بائعها» بائع : خبر المبتدأ ، وبائع مضاف ، وها : مضاف إلیه ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب جواب إذا «وأنت» مبتدأ «المشتری» خبر المبتدأ ، والجمله معطوفه علی الجمله السابقه. الشاهد فیه : قوله «فسواک» فإن «سوی» قد خرجت عن الظرفیه ، ووقعت مبتدأ متأثرا بالعامل ، وهذا العامل معنوی ، وهو الابتداء ، وهو یرد علی ما ذهب إلیه سیبویه والجمهور من أن «سوی» لا تخرج عن النصب علی الظرفیه.
2- البیت للفند الزمانی من کلمه یقولها فی حرب البسوس ، واسم الفند شهل ابن شیبان بن ربیعه ، وقد روی أبو تمام فی مطلع دیوان الحماسه أبیاتا من هذه الکلمه یقع بیت الشاهد رابعها ، وقبله وقوله : صفحنا عن بنی ذهل وقلنا : القوم إخوان عسی الأیّام أن یرجعن قوما کالذی کانوا فلمّا صرّح الشّرّ وأمسی وهو عریان اللغه : «صفحنا» عفونا ، والصفح : العفو ، وأصله من قولهم : أعرضت صفحا عن هذا الأمر ، إذا ترکته وولیته جانبک «بنی ذهل» یروی فی مکانه «بنی هند» وهی هند بنت مر ابن أخت تمیم ، وهی أم بکر وتغلب ابنی وائل «العدوان» الظلم الصریح «دناهم» جازیناهم وفعلنا بهم مثل الذی فعلوا بنا من الإساءه ، وجمله «دناهم» هذه جواب «لما» فی قوله «فلما صرح الشر». الإعراب : «ولم» نافیه جازمه «یبق» فعل مضارع مجزوم بحذف الألف «سوی» فاعل یبق ، وسوی مضاف ، و «العدوان» مضاف إلیه «دناهم» فعل ومفعول به «کما» الکاف جاره ، وما : یجوز أن تکون موصولا اسمیا ، وأن تکون حرفا مصدریا «دانوا» فعل وفاعل ، فإذا کانت «ما» موصولا اسمیا فالجمله لا محل لها من الإعراب صله ، والعائد محذوف ، والتقدیر : دناهم کالدین الذی دانوه ، وإذا کانت ما مصدریه فهی ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، وعلی کل حال فإن الکاف ومجرورها متعلقان بمحذوف صفه لمصدر محذوف یدل علیه قوله دناهم ، والتقدیر : دناهم دینا کائنا کالدین الذی دانوه ، أو دناهم دینا مثل دینهم إیانا. الشاهد فیه : قوله «سوی العدوان» حیث وقعت «سوی» فاعلا ، وخرجت عن الظرفیه.

ف- «سواک» مرفوع بالابتداء ، و «سوی العدوان» مرفوع بالفاعلیه.

ومن استعمالها منصوبه علی غیر الظرفیه قوله :

174- لدیک کفیل بالمنی لمؤمّل ***وإنّ سواک من یؤمّله یشقی (1)

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1529


1- البیت من الشواهد التی لم ینسبوها لقائل معین ، ولم أقف له علی سابق أو لا حق. اللغه : «کفیلی» ضامن «المنی» الرغبات والآمال ، واحدها منیه بوزان مدیه وغرفه «لمؤمل» اسم فاعل من أمل فلان فلانا تأمیلا ، إذا رجاه «یشقی» مضارع من الشقاء وهو العناء والشده. المعنی : إن عندک من مکارم الأخلاق وشریف السجایا ما یضمن لمن یرجو نداک أن یبلغ قصده وینال عندک ما یؤمل ، فأما غیرک ممن بظن بهم الناس الخیر فإن آمال الراجین فیهم تنقلب خیبه وشقاء الإعراب : «لدیک» لدی : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ولدی مضاف والکاف مضاف إلیه «کفیل» مبتدأ مؤخر «بالمنی ، لمؤمل» جاران ومجروران یتعلقان بکفیل «إن» حرف توکید ونصب «سواک» سوی : اسم إن ، وسوی مضاف والکاف مضاف إلیه «من» اسم موصول مبتدأ «یؤمله» یؤمل : فعل مضارع مرفوع بالضمه الظاهره ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والهاء مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «یشقی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو من الموصوله ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر إن. الشاهد فیه : قوله «وإن سواک» حیث فارقت «سوی» الظرفیه ووقعت اسما لإن فتأثرت بالعامل الذی هو إن المؤکده. ومثل هذا البیت - فی وقوع سوی منصوبه بالعامل - الشاهد رقم 175 الآتی (ص 618) وقول عمر بن أبی ربیعه المخزومی (البیت 17 من الکلمه 114) : وصرمت حبلک إذ صرمت ؛ لأنّنی***أخبرت أنّک قد هویت سوانا وکل هذه الشواهد داله علی أن هذه الکلمه لیست ملازمه للنصب علی الظرفیه کما ذهب إلیه سیبویه ، والخلیل ، وجمهور البصریین ، وادعاؤهم أن ذلک خاص بضروره الشعر - مع کثره ما ورد منه - مما لا یجوز أن یلتفت إلیه أو یؤخذ به ، وتأویل هذه الشواهد الکثیره مما لا تدعو إلیه ضروره ، ولا یمکن ارتکابه إلا مع النمحل والتکلف ، ولئن ذهبنا إلی ارتکابه لم یبق تأصیل قواعد النحو ممکنا.

ف- «سواک» اسم «إنّ» ، هذا تقریر کلام المصنف.

ومذهب سیبویه والجمهور أنها لا تخرج عن الظرفیه ، إلا فی ضروره الشعر ، وما استشهد به علی خلاف ذلک یحتمل التأویل.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1530

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1531

حکم المستثنی بلیس و لا یکون، و بخلا و عدا

واستثن ناصبا بلیس وخلا

وبعدا ، وبیکون بعد «لا» (1)

أی : استثن ب- «لیس» وما بعدها ناصبا المستثنی ؛ فتقول : «قام القوم لیس زیدا ، وخلا زیدا ، وعدا زیدا ، ولا یکون زیدا» ف- «زیدا» فی قولک : «لیس زیدا ، ولا یکون زیدا» منصوب علی أنه خبر «لیس ، ولا یکون» ، واسمهما ضمیر مستتر ، والمشهور أنه عائد علی البعض المفهوم من القوم (2) ، .

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1532


1- «واستثن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ناصبا» حال من الفاعل المستتر فی استثن «بلیس» جار ومجرور متعلق باستثن «وخلا» معطوف علی لیس «وبعدا ، وبیکون» جاران ومجروران معطوفان علی بلیس «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من یکون ، وبعد مضاف ، و «لا» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- للنحاه فی مرجع الضمیر المستکن فی یکون من قولک «قام القوم لا یکون زیدا» والمستکن فی لیس من قولک «قام القوم لیس زیدا» ثلاثه أقوال معروفه : (الأول) أن مرجعه هو البعض المفهوم من الکل السابق الذی هو المستثنی منه ؛ فتقدیر الکلام : قام القوم لا یکون هو (أی بعض القوم) زیدا ؛ فهو مثل قوله تعالی : (یُوصِیکُمُ اللهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِساءً) وهذا أشهر المذاهب فی هذه المسأله. (الثانی) أن مرجعه اسم فاعل مأخوذ من الفعل العامل فی المستثنی منه ؛ فتقدیر الکلام : قام القوم لا یکون هو (أی القائم) زیدا. (الثالث) أن مرجعه هو مصدر الفعل السابق العامل فی المستثنی منه ، والمستثنی نفسه علی تقدیر مضاف ، وتقدیر الکلام علی هذا : قام القوم لا یکون هو (أی القیام) قیام زید. ویضعف الوجهین - الثانی والثالث - أن الکلام قد لا یکون مشتملا علی فعل ، نحو قولک : القوم إخوتک لا یکون زیدا.

والتقدیر : «لیس بعضهم زیدا [ولا یکون بعضهم زیدا]» ، وهو مستتر وجوبا ، وفی قولک : «خلا زیدا ، وعدا زیدا» منصوب علی المفعولیه ، و «خلا ، وعدا» فعلان فاعلهما - فی المشهور - ضمیر عائد علی البعض المفهوم من القوم کما تقدّم ، وهو مستتر وجوبا ، والتقدیر : خلا بعضهم زیدا ، وعدا بعضهم زیدا.

ونبّه بقوله : «ویکون بعد لا» - وهو قید فی «یکون» فقط - علی أنه لا یستعمل فی الاستثناء من لفظ الکون غیر «یکون» وأنها لا تستعمل فیه إلا بعد «لا» فلا تستعمل فیه بعد غیرها من أدوات النفی ، نحو : لم ، وإن ، ولن ، ولمّا ، وما.

* * *

واجرر بسابقی یکون إن ترد

وبعد «ما» انصب ، وانجرار قد یرد (1)

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1533


1- «واجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بسابقی» جار ومجرور متعلق باجرر ، وسابقی مضاف ، و «یکون» قصد لفظه : مضاف إلیه «إن» شرطیه «ترد» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بإن ، وعلامه جزمه السکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إن ترد فاجرر - إلخ «وبعد» الواو عاطفه ، بعد : ظرف متعلق بانصب الآتی ، وبعد مضاف ، و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه «انصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وانجرار» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «یرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی انجرار ، والجمله من یرد وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

أی : إذا لم تتقدّم «ما» علی ، «خلا ، وعدا» فاجرر بهما إن شئت ؛ فتقول : «قام القوم خلا زید ، وعدا زید» فخلا ، وعدا : حرفا جرّ ، ولم یحفظ سیبویه الجرّ بهما ، وإنما حکاه الأخفش ؛ فمن الجرّ ب- «خلا» قوله :

175- خلا الله لا أرجو سواک ، وإنّما***أعدّ عیالی شعبه من عیالکا(1).

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1534


1- البیت من الشواهد التی لم یعینوا قائلها ، ولم أقف له علی سابق أو لاحق. اللغه : «أرجو» مضارع من الرجاء ، وهو ضد الیأس من الشیء الذی هو قطع الطماعیه فی الوصول إلیه ، وتقول : رجا الإنسان الشیء یرجوه رجاء ، إذا أمله وتوقع حصوله «سواک» غیرک ، وهو دلیل علی أن هذه الکلمه تستعمل غیر ظرف ؛ لوقوعها مفعولا به ، وتقدمت هذه المسأله مشروحه مستدلا لها (ص 611 وما بعدها) «أعد» أی أحسب «عیالی» العیال : هم أهل بیت الإنسان ومن یمونهم «شعبه» طائفه. المعنی : إننی لا أؤمل أن یصلنی الخیر من أحد إلا منک ، وأنا واثق کل الثقه من أنک لا تدخر وسعا فی التفضل علی والإحسان إلی ؛ لأن أهلی ومن تلزمنی مؤنهم - فی اعتباری - فریق من أهلک ومن تلزمک مؤنهم. الإعراب : «خلا» حرف جر «الله» مجرور بخلا ، والجار والمجرور متعلق بأرجو الآتی «لا» نافیه «أرجو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «سواک» سوی : مفعول به لأرجو ، وسوی مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه «إنما» أداه حصر «أعد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «عیالی» عیال : مفعول أول لأعد ، وعیال مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «شعبه» مفعول ثان لأعد «من عیالکا» من عیال : جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لشعبه ، وعیال مضاف والکاف مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «خلا الله» وفی هذه الکلمه وحدها شاهدان للنحاه : أما الأول فحیث استعمل الشاعر «خلا» حرف جر ، فجربه لفظ الجلاله ، وذکر الشارح أن هذا مما نقله الأخفش ، وأن سیبویه لم یحفظ من العرب الجر بخلا ، وهذا نقل غیر صحیح ، بل نقله سیبویه فی کتابه صریحا (1 / 377) حیث یقول «أما حاش فلیس باسم ، ولکنه حرف یجر ما بعده کما تجر حتی ما بعدها ، وفیه معنی الاستثناء ، وبعض العرب یقول : ما أنا من القوم خلا عبد الله (بالجر) فجعلوا خلا بمنزله حاشا ، فإذا قلت : ما خلا فلیس فیه إلا النصب ؛ لأن ما اسم ، ولا تکون صلتها إلا للفعل هنا» اه ، وأما الشاهد الثانی فحیث قدم الاستثناء فجعله أول الکلام قبل المستثنی منه وقبل العامل فیه ، وذلک جائز عند الکوفیین ، نص علیه الکسائی ، وإلیه ذهب أبو إسحاق الزجاج ، وذهب البصریون إلی أن ذلک لا یجوز ، وأجاز الفریقان جمیعا تقدیم المستثنی علی المستثنی منه ، بشرط أن یتقدم العامل فی المستثنی منه أو بعض جمله المستثنی منه. وفی قوله «لا أرجو سواک» شاهد ثالث ، وحاصله أن «سوی» قد تفارق النصب علی الظرفیه فتتأثر بالعوامل ، وقد وقعت هنا مفعولا به ، وهذا هو الذی نبهناک إلیه فی ص 230.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1535

ومن الجرّ ب- «عدا» قوله :

176- ترکنا فی الحضیض بنات عوج ***عواکف قد خضعن إلی النّسور(1)

أبحنا حیّهم قتلا وأسرا***عدا الشّمطاء والطّفل الصّغیر

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1536


1- وهذان البیتان من الأبیات التی لم نقف علی نسبتها إلی قائل معین. اللغه : «الحضیض» قرار الأرض عند منقطع الجبل «بنات عوج» أراد بها الخیل التی ینسبونها إلی فرس مشهور یسمونه «أعوج» ویقال : خیل أعوجیات «عواکف» جمع عاکفه ، والعکوف : ملازمه الشیء والمواظبه علیه «خضعن» ذللن وخشعن «أبحناحیهم» أراد أهلکنا واستأصلنا ، والحی : القبیله «أسرا» الأسر : أن یأخذ الرجل الرجل فی الحرب ملقیا بیدیه معترفا بالعجز عن الدفاع عن نفسه «الشمطاء» هی العجوز التی یخالط سواد شعرها بیاض ، الإعراب : «ترکنا» فعل وفاعل «فی الحضیض» جار ومجرور متعلق بترکنا «بنات» مفعول به لترکنا ، وبنات مضاف ، و «عوج» مضاف إلیه «عواکف» حال من بنات عوج «قد» حرف تحقیق «خضعن» فعل وفاعل ، والجمله فی محل نصب صفه لعواکف «إلی النسور» جار ومجرور متعلق بخضعن «أبحنا» فعل وفاعل «حیهم» حی : مفعول به لأباح ، وحی مضاف والضمیر مضاف إلیه «قتلا» تمییز «وأسرا» معطوف علی قوله قتلا «عدا» حرف جر «الشمطاء» مجرور بعدا «والطفل» معطوف علی الشمطاء «الصغیر» صفه للطفل. الشاهد فیه : قوله «عدا الشمطاء» حیث استعمل «عدا» حرف جر ، فجر الشمطاء به ، ولم یحفظ سیبویه الجر بعدا ، ولا ذکره أبو العباس المبرد ، أما الجر بخلا فقد عرفت أن الصحیح فی النقل عن سیبویه أنه قد رواه عن بعض العرب (انظر شرح الشاهد رقم 175 السابق) فقد نقلنا لک فیه نص عباره سیبویه ، ودللناک علی موضعه من کتابه.

فإن تقدّمت علیهما «ما» وجب النصب بهما ؛ فتقول : «قام القوم ما خلا زیدا ، وما عدا زیدا» ف- «ما» : مصدریه ، و «خلا ، وعدا» : صلتها ، وفاعلهما ضمیر مستتر یعود علی البعض کما تقدم تقریره ، و «زیدا» : مفعول ، وهذا معنی قوله : «وبعد ما انصب» هذا هو المشهور.

وأجاز الکسائیّ الجرّ بهما بعد «ما» علی جعل «ما» زائده ، وجعل «خلا ، وعدا» حرفی جرّ ؛ فتقول : «قام القوم ما خلا زید ، وما عدا زید» وهذا معنی قوله : «وانجرار قد یرد» وقد حکی الجرمیّ فی الشرح الجرّ بعد «ما» عن بعض العرب.

* * *

وحیث جرّا فهما حرفان

کما هما إن نصبا فعلان (1).

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1537


1- «وحیث» اسم شرط عند الفراء الذی لا یشترط فی المجازاه به اقترانه بما ، وعند غیره هو ظرف یتعلق بقوله «حرفان» الآتی ؛ لأنه فی قوه المشتق «جرا» فعل ماض ، وهو فعل الشرط علی القول الأول ، وألف الاثنین فاعل «فهما حرفان» لفاء لربط الجواب بالشرط ، وهی زائده علی القول الثانی ، وما بعدها جمله من مبتدأ وخبر فی محل جزم جواب الشرط «کما» جار ومجرور متعلق بقوله «فعلان» الآتی ؛ لأنه فی قوه المشتق «هما» ضمیر منفصل مبتدأ «إن» شرطیه «نصبا» فعل ماض ، فعل الشرط ، وألف الاثنین فاعل ، وجواب الشرط محذوف ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها معترضه بین المبتدأ وخبره «فعلان» خبر المبتدأ.

أی : إن جررت ب- «خلا ، وعدا» فهما حرفا جرّ ، وإن نصبت بها فهما فعلان ، وهذا مما لا خلاف فیه.

* * *

حکم المستثنی بحاشا

وکخلا حاشا ، ولا تصحب «ما»

وقیل «حاش ، وحشا» فاحفظهما (1)

المشهور أن «حاشا» لا تکون إلا حرف جرّ ؛ فتقول : «قام القوم حاشا زید» بجر «زید» وذهب الأخفش والجرمیّ والمازنیّ والمبرد وجماعه - منهم المصنف - إلی أنها مثل «خلا» : تستعمل فعلا فتنصب ما بعدها ، وحرفا فتجر

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1538


1- «کحلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «حاشا» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ولا» نافیه «تصحب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی حاشا «ما» قصد لفظه : مفعول به لتصحب «وقیل» فعل ماض مبنی للمجهول «حاش» قصد لفظه : نائب فاعل قیل «وحشا» معطوف علیه «فاحفظهما» احفظ : فعل أمر. وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهما : مفعول به لاحفظ.

ما بعدها ؛ فنقول : «قام القوم حاشا زیدا ، وحاشا زید» وحکی جماعه - منهم الفراء ، وأبو زید الأنصاری ، والشیبانیّ - النّصب بها ، ومنه : «اللهم اغفر لی ولمن یسمع ، حاشا الشیطان وأبا الإصبع» وقوله :

177- حاشا قریشا ؛ فإنّ الله فضّلهم ***علی البریّه بالإسلام والدّین (1)

وقول المصنف : «ولا تصحب ما» معناه أن «حاشا» مثل «خلا» فی أنها تنصب ما بعدها أو تجرّه ، ولکن لا تتقدم علیها «ما» کما تتقدم علی «خلا» ؛ فلا تقول : «قام القوم ما حاشا زیدا» ، وهذا الذی ذکره هو الکثیر ، وقد صحبتها «ما» قلیلا ؛ ففی مسند أبی أمیه الطرسوسی عن ابن عمر أن رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم قال : «أسامه أحبّ النّاس إلیّ ما حاشا فاطمه» (2)

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1539


1- هذا البیت من کلام الفرزدق همام بن غالب. الإعراب : «حاشا» فعل ماض دال علی الاستثناء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود علی البعض المفهوم من الکل السابق «قریشا» مفعول به لحاشا «فإن» الفاء للتعلیل ، إن : حرف توکید ونصب «الله» اسم إن «فضلهم» فضل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الله ، هم : مفعول به لفضل ، والجمله من فضل وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر «إن» «علی البریه ، بالإسلام» جاران ومجروران متعلقان بفضل «والدین» عطف علی الإسلام. الشاهد فیه : قوله «حاشا قریشا» فإنه استعمل «حاشا» فعلا ، ونصب به ما بعده.
2- توهم النحاه أن قوله «ما حاشا فاطمه» من کلام النبی صلّی الله علیه و [آله] و سلّم ، فجعلوا «حاشا» استثنائیه ، واستدلوا به علی أن حاشا الاستثنائیه یجوز أن تدخل علیها ما ، وذلک غیر متعین ، بل یجوز أن یکون هذا الکلام من کلام الراوی یعقب به علی قول الرسول صلّی الله علیه و [آله] و سلّم «أسامه أحب الناس إلی» یرید الراوی بذلک أن یبین أنه علیه الصلاه والسّلام لم یستثن أحدا من أهل بیته لا فاطمه ولا غیرها ، فما : نافیه ، وحاشی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النبی ، وفاطمه : مفعول به ، ولیست حاشا هذه هی الاستثنائیه ، بل هی فعل متصرف تام تکتب ألفه یاء لکونها رابعه ، ومضارعه هو الذی ورد فی قول النابغه الذبیانی : ولا أری فاعلا فی النّاس شبهه وما أحاشی من لأقوام من أحد والفرق بین حاشا الاستثنائیه وهذا الفعل من سته أوجه ، الأول : أن الاستثنائیه تکون حرفا وتکون فعلا ، وهذه لا تکون إلا فعلا ، والثانی أن الاستثنائیه - إن کانت فعلا - غیر متصرفه ، وهذه متصرفه ، الثالث أن فاعل الاستثنائیه مستتر وجوبا ، وهذه کغیرها من الأفعال ماضیها فاعله مستتر جوازا ، والرابع أن ألف الاستثنائیه تکتب ألفا ، وهذه تکتب ألفها یاء ، والخامس : أن الاستثنائیه یتعین فیها أن تکون من کلام صاحب الکلام الأول السابق علیها ، وهذه لیست کذلک ، بل لو تکلم بها صاحب الکلام الأول لقال : ما أحاشی ، أو قال : ما حاشیت ، کما قال النابغه الذبیانی «وما أحاشی» السادس : أن «ما» التی تسبق الاستثنائیه مصدریه أو زائده ، وأما التی تسبق هذه فهی نافیه ، فاعرف ذلک وکن حریصا علیه ، والله ینفعک به.

وقوله :

178- رأیت النّاس ما حاشا قریشا***فإنّا نحن أفضلهم فعالا(1)

ویقال فی «حاشا» : «حاش ، وحشا».

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1540


1- نسب العینی هذا البیت للأخطل غوث بن غیاث ، وقد راجعت دیوان شعره فوجدت له قطعه علی هذا الوزن والروی یهجو فیها جریر بن عطیه ، ولیس فیها بیت الشاهد. اللغه : «رأیت» زعم العینی أن «رأی» ههنا من الرأی ، مثل التی فی قولهم : رأی أبو حنیفه حرمه کذا ، وعلی هذا تکون متعدیه إلی مفعول واحد ، ولیس الذی زعمه بسدید ، بل هی بمعنی العلم ، وتتعدی إلی مفعولین ، وقد ذکر الشاعر مفعولها الأول وحذف الثانی ، وتقدیره : رأیت الناس دوننا أو أقل منا فی المنزله ، ونحو ذلک ویجوز أن تکون جمله «فإنا نحن أکثرهم فعالا» فی محل نصب مفعولا ثانیا لرأی ، وزیدت الفاء فها کما زیدت فی خبر المبتدأ فی نحو قولهم. الذی یزورنی فله جائزه سنیه «فعالا» هو بفتح الفاء - الکرم ، ویجوز أن تکون الفاء مکسوره علی أنه جمع فعل. الإعراب : «رأیت» فعل وفاعل «الناس» مفعول أول ، والمفعول الثانی محذوف لدلاله الکلام علیه ، وتقدیر الکلام : رأیت الناس أقل منا ، أو دوننا ، مثلا «ما حاشا» ما : مصدریه ، حاشا : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود علی البعض المفهوم من الکل السابق «قریشا» مفعول به لحاشا «فإنا» الفاء للتعلیل ، إن : حرف توکید ونصب ، نا : اسمه «نحن» توکید للضمیر المتصل الواقع اسما لإن «أفضلهم» أفضل : خبر إن ، وأفضل مضاف وهم مضاف إلیه «فعالا» تمییز ، ویجوز أن تکون الفاء زائده ، وتکون جمله «إن» واسمها وخبرها فی محل نصب مفعولا ثانیا لرأی ، ولا عجب أن تزاد الفاء فی المفعول الثانی ؛ فإن أصله خبر ، والفاء تزاد فی خبر المبتدأ کثیرا. الشاهد فیه : قوله «ما حاشا قریشا» حیث دخلت «ما» المصدریه علی «حاشا» وذلک قلیل ، والأکثر أن تتجرد منها.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1541

الحال
تعریف الحال

الحال وصف ، فضله ، منتصب ،

مفهم فی حال کفردا أذهب (1)

عرّف الحال (2) بأنه ، الوصف ، الفضله ، المنتصب ، للدلاله علی هیئه ، نحو : «فردا أذهب» ف- «فردا» : حال ؛ لوجود القیود المذکوره فیه.

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1542


1- «الحال» مبتدأ «وصف» خبره «فضله ، منتصب ، مفهم» نعوت لوصف «فی حال» جار ومجرور متعلق بمفهم «کفردا» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق غیر مره ، فردا : حال من فاعل أذهب الآتی «أذهب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا.
2- الحال فی اللغه : ما علیه الإنسان من خیر أو شر ، وهو فی اصطلاح علماء العربیه ما ذکره الشارح العلامه ، ویقال : حال ، وحاله ، فیذکر لفظه ویؤنث ، ومن شواهد تأنیث لفظه قول الشاعر : علی حاله لو أنّ فی القوم حاتما علی جوده ضنّت به نفس حاتم ومن شواهد تذکیر لفظه قول الشاعر : إذا أعجبتک الدّهر حال من امریء فدعه ، وواکل أمره واللّیالیا
الأکثر فی الحال أن یکون مشتقا و أن یکون منتقلا

وخرج بقوله : «فضله» الوصف الواقع عمده ، نحو : «زید قائم» وبقوله «للدلاله علی الهیئه» التمییز المشتقّ ، نحو : «لله درّه فارسا» فإنه تمییز لا حال علی الصحیح ؛ إذ لم یقصد به الدلاله علی الهیئه ، بل التعجب من فروسیّته ؛ فهو لبیان المتعجّب منه ، لا لبیان هیئته ، وکذلک «رأیت رجلا راکبا» فإنّ «راکبا» لم یسق للدلاله علی الهیئه ، بل لتخصیص الرجل ، وقول المصنف «مفهم فی حال» هو معنی قولنا «للدلاله علی الهیئه».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1543

وکونه منتقلا مشتقّا

یغلب ، لکن لیس مستحقّا (1)

الأکثر فی الحال أن تکون : منتقله ، مشتقه.

ومعنی الانتقال : ألا تکون ملازمه للمتّصف بها ، نحو «جاء زید راکبا» ف- «راکبا» : وصف منتقل ؛ لجواز انفکاکه عن «زید» بأن یجیء ماشیا.

وقد تجیء الحال غیر منتقله (2) ، أی وصفا لازما ، نحو «دعوت الله سمیعا» و «خلق الله الزّرافه یدیها أطول من رجلیها» ، وقوله :

179- فجاءت به سبط العظام ، کأنّما***عمامته بین الرّجال لواء(3)

ف- «سمیعا ، وأطول ، وسبط» أحوال ، وهی أوصاف لازمه.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1544


1- «وکونه» الواو للاستئناف ، وکون : مبتدأ ، وکون مضاف والهاء مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه «منتقلا» خبر المصدر الناقص «مشتقا» خبر ثان «یغلب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کونه منتقلا ، والجمله من یغلب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «لکن» حرف استدراک «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کونه منتقلا - إلخ «مستحقا» خبر لیس.
2- تجیء الحال غیر منتقله فی ثلاث مسائل : الأولی : أن یکون العامل فیها مشعرا بتجدد صاحبها ، نحو قوله تعالی : (وَخُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً) ونحو قولهم : خلق الله الزرافه یدیها أطول من رجلیها ، ونحو قول الشاعر *فجاءت به سبط العظام* البیت الذی أنشده الشارح رحمه الله (رقم 179). الثانیه : أن تکون الحال مؤکده : إما لعاملها نحو قوله تعالی : (فَتَبَسَّمَ ضاحِکاً) وقوله سبحانه : (وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا) وإما مؤکده لصاحبها ، نحو قوله سبحانه : (لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً) وإما مؤکده لمضمون جمله قبلها ، نحو قولهم : زید أبوک عطوفا الثالثه : فی أمثله مسموعه لا ضابط لها ، کقولهم : دعوت الله سمیعا ، وقوله تعالی : (أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلاً) وکقوله جل ذکره : (قائِماً بِالْقِسْطِ).
3- البیت لرجل من بنی جناب لم أقف علی اسمه. اللغه : «سبط العظام» أراد أنه سوی الخلق حسن القامه «لواء» هو ما دون العلم ، وأراد أنه تام الخلق طویل ؛ فکنی بهذه العباره عن هذا المعنی. الإعراب : «فجاءت» جاء : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «به» جار ومجرور متعلق بجاءت «سبط» حال من الضمیر المجرور محلا بالباء ، وسبط مضاف و «العظام» مضاف إلیه «کأنما» کأن : حرف تشبیه ونصب ، وما : کافه «عمامته» عمامه : مبتدأ ، وعمامه مضاف والضمیر مضاف إلیه «بین» منصوب علی الظرفیه ، وبین مضاف ، و «الرجال» مضاف إلیه «لواء» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «سبط العظام» حیث ورد الحال وصفا ملازما ، علی خلاف الغالب فیه من کونه وصفا منتقلا ، وإضافه سبط لا تفیده تعریفا ولا تخصیصا ؛ لأنه صفه مشبهه ، وإضافه الصفه المشبهه إلی معمولها لا تفید التعریف ولا التخصیص ، وإنما تفید رفع القبح علی ما سیأتی بیانه فی باب الإضافه إن شاء الله تعالی
المواضع التی تأتی فیها الحال جامده

وقد تأتی الحال جامده ، ویکثر ذلک فی مواضع ذکر المصنف بعضها بقوله :

ویکثر الجمود : فی سعر ، وفی

مبدی تأوّل بلا تکلّف (1)

کبعه مدّا بکذا ، یدا بید ،

وکرّ زید أسدا ، أی کأسد (2)

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1545


1- «یکثر» فعل مضارع «الجمود» فاعل یکثر «فی سعر» جار ومجرور متعلق بیکثر «وفی مبدی» جار ومجرور معطوف بالواو علی الجار والمجرور الأول ، ومبدی مضاف و «تأول» مضاف إلیه «بلا تکلف» جار ومجرور متعلق بتأول ، ولا اسم بمعنی غیر مضاف وتکلف : مضاف إلیه.
2- «کبعه» الکاف جاره لقول محذوف ، بع : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «مدا» حال من المفعول «بکذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لمد ، وقال سیبویه : هو بیان لمد «وکر زید» فعل وفاعل «أسدا» حال من الفاعل «أی» حرف تفسیر «کأسد» الکاف اسم بمعنی مثل عطف بیان علی قوله «أسدا» الواقع حالا ، والکاف الاسمیه مضاف وأسد مضاف إلیه.

یکثر مجیء الحال جامده إن دلّت علی سعر ، نحو «بعه مدّا بدرهم (1)» فمدا : حال جامده ، وهی فی معنی المشتق ؛ إذ المعنی «بعه مسعّرا کل مد بدرهم» ویکثر جمودها - أیضا - فیما دلّ علی تفاعل ، نحو «بعته یدا بید (2)» أی : مناجزه ، أو علی تشبیه ، نحو «کرّ زید أسدا» : أی مشبها الأسد ، ف- «یدا ، وأسدا» جامدان ، وصحّ وقوعهما حالا لظهور تأوّلهما بمشتق ، کما تقدم ، وإلی هذا أشار بقوله : «وفی مبدی تأوّل» أی : یکثر مجیء الحال جامده حیث ظهر تأوّلها بمشتق.

وعلم بهذا وما قبله أن قول النحویین «إن الحال یجب أن تکون منتقله مشتقه» معناه أن ذلک هو الغالب ، لا أنه لازم ، وهذا معنی قوله فیما تقدم «لکن لیس مستحقّا» (3).

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1546


1- یجوز فی هذا المثال وجهان : أحدهما رفع ما ، وثانیهما نصبه ، فأما رفع مد فعلی أن یکون مبتدأ ، والجار والمجرور بعده متعلقان بمحذوف خبر المبتدأ ، وجاز الابتداء بالنکره لأن لها وصفا محذوفا ، وتقدیر الکلام : بع البر (مثلا) مد منه بدرهم ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال ، والرابط هو الضمیر المجرور محلا بمن ، ولا یکون المثال - علی هذا الوجه - مما نحن بصدده ؛ لأن الحال جمله لا مفرد جامد ، أما نصب مد فعلی أن یکون حالا ، والجار والمجرور بعده متعلق بمحذوف صفه له ، ویکون المثال حینئذ مما نحن بصدده ، والمشتق المؤول به ذلک الحال یکون مأخوذا من الحال وصفته جمیعا ، وتقدیره : مسعرا. ویجوز أن یکون هذا الحال حالا من فاعل بعه ؛ فیکون لفظ «مسعرا» الذی تؤوله به بکسر العین مشدده اسم فاعل ، ویجوز أن یکون حالا من المفعول ؛ فیکون قولک «مسعرا» بفتح العین مشدده اسم مفعول
2- هذا المثال کالذی قبله ، یجوز فیه رفع «ید» ونصبه ، وإعراب الوجهین هنا کإعرابهما فی المثال السابق ، والتقدیر علی الرفع : ید منه علی ید منی ، والتقدیر علی النصب : یدا کائنه مع ید.
3- ذکر الشارح ثلاثه مواضع تجیء فیها الحال جامده وهی فی تأویل المشتق ، وهی : أن تدل الحال علی سعر ، أو علی تفاعل - ومنه دلالتها علی مناجزه - أو علی تشبیه ، وقد بقیت خمسه مواضع أخری : الأول : أن تدل الحال علی ترتیب ، کقولک : ادخلوا الدار رجلا رجلا ، وقولک : سار الجند رجلین رجلین ، ترید مرتبین ، وضابط هذا النوع : أن یذکر المجموع أولا ثم یفصل هذا المجموع بذکر بعضه مکررا ، فالمجموع فی المثال الأول هو الذی تدل الواو علیه ، وفی المثال الثانی هو الجند ، والحال عند التحقیق هو مجموع اللفظین ، ولکنه لما تعذر أن یکون المجموع حالا جعل کل واحد منهما حالا ، کما فی الخبر المتعدد بغیر عاطف فی نحو قولک : الرمان حلو حامض ، وذهب ابن جنی إلی أن الحال هو الأول ، والثانی معطوف علیه بعاطف مقدر. الموضع الثانی : أن تکون الحال موصوفه ، نحو قوله تعالی : (قُرْآناً عَرَبِیًّا) وقوله : (فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا) وتسمی هذه الحال : «الحال الموطئه». الموضع الثالث : أن تکون الحال داله علی عدد ، نحو قوله تعالی (فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً). الموضع الرابع : أن تدل الحال علی طور فیه تفصیل ، نحو قولهم : هذا بسرا أطیب منه رطبا. الموضع الخامس : أن تکون الحال نوعا من صاحبها ، کقولک : هذا مالک ذهبا ، أو تکون الحال فرعا لصاحبها ، کقولک : هذا حدیدک خاتما ، وکقوله تعالی : (وَتَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً) أو تکون الحال أصلا لصاحبها ، کقولک : هذا خاتمک حدیدا ، وکقوله تعالی : (أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً). وقد أجمع النحاه علی أن المواضع الأربعه الأولی - وهی الثلاثه التی ذکرها الشارح والموضع الأول مما ذکرناه - یجب تأویلها بمشتق ، لیسر ذلک ، وعدم التکلف فیه ، ثم اختلفوا فی المواضع الأربعه الباقیه ؛ فذهب قوم منهم ابن الناظم إلی وجوب تأویلها أیضا ؛ لیکون الحال علی ما هو الأصل فیها ، وذهب قوم إلی أنه لا یجب تأویلها بمشتق لأن فی تأویلها بالمشتق تکلفا ، وفی ذلک من التحکم ما لیس یخفی.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1547

لا تکون الحال إلا نکره و قد تجی ء معرفه علی التأویل بنکره

والحال إن عرّف لفظا فاعتقد

تنکیره معنی ، کوحدک اجتهد (1)

مذهب جمهور النحویین أن الحال لا تکون إلا نکره ، وأن ما ورد منها معرّفا لفظا فهو منکّر معنی ، کقولهم : جاءوا الجمّاء الغفیر.

180- و *أرسلها العراک ...*(2)

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1548


1- «الحال» مبتدأ «إن» شرطیه «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط «لفظا» تمییز محول عن نائب الفاعل «فاعتقد» الفاء لربط الجواب بالشرط ، اعتقد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تنکیره» تنکیر : مفعول به لاعتقد ، وتنکیر مضاف والهاء مضاف إلیه «معنی» تمییز «کوحدک» الکاف جاره لقول محذوف ، وحد : حال من الضمیر المستتر فی «اجتهد» الآتی ، ووحد مضاف والکاف مضاف إلیه «اجتهد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل نصب مقول لقول محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کقولک اجتهد وحدک ، والحال فی تأویل «منفردا».
2- هذه قطعه من بیت للبید بن ربیعه العامری یصف حمارا وحشیا أورد أتنه الماء لتشرب ، وهو بتمامه : فأرسلها العراک ، ولم یذدها ، ولم یشفق علی نغص الدّخال اللغه : «العراک» ازدحام الإبل أو غیرها حین ورود الماء «یذدها» یطردها «یشفق» یرحم «نغص» مصدر نغص الرجل - بکسر الغین - إذا لم یتم مراده ، ونغص البعیر إذا لم یتم شربه «الدخال» أن یداخل بعیره الذی شرب مره مع الإبل التی لم تشرب حتی یشرب معها ثانیه ، وذلک إذا کان البعیر کریما ، أو شدید العطش ، أو ضعیفا. الإعراب : «فأرسلها» أرسل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحمار الوحشی المذکور فی أبیات سابقه ، والضمیر البارز المتصل الذی یرجع إلی الأبن مفعول به لأرسل «العراک» حال «ولم یذدها» الواو عاطفه ، لم نافیه جازمه ، یذذ : فعل مضارع مجزوم بلم ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فاعل أرسل ، وها : مفعول به ، والجمله معطوفه علی جمله فأرسلها. ومثلها جمله «ولم یشفق» وقوله «علی نغص» جار ومجرور متعلق بیشفق ، ونغص مضاف ، و «الدخال» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «العراک» حیث وقع حالا مع کونه معرفه - والحال لا یکون إلا نکره - وإنما ساغ ذلک لأنه مؤول بالنکره ، أی : أرسلها معترکه ، یعنی مزدحمه

واجتهد وحدک ، وکلمته فاه إلی فیّ ؛ ف- «الجمّاء ، والعراک ، ووحدک ، وفاه» : أحوال ، وهی معرفه ، لکنها مؤوّله بنکره ، والتقدیر : جاءوا جمیعا ، وأرسلها معترکه ، واجتهد منفردا ، وکلمته مشافهه.

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1549

وزعم البغدادیّون ویونس أنه یجوز تعریف الحال مطلقا ، بلا تأویل ؛ فأجازوا «جاء زید الرّاکب».

وفصّل الکوفیون ، فقالوا : إن تضمّنت الحال معنی الشرط صحّ تعریفها ، وإلّا فلا ؛ فمثال ما تضمن معنی الشرط «زید الرّاکب أحسن منه الماشی»

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1550

ف- «الراکب والماشی» : حالان ، وصح تعریفهما لتأولهما بالشرط ؛ إذ التقدیر : زید إذا رکب أحسن منه إذا مشی ، فإن لم تتقدر بالشرط لم یصح تعریفها ؛ فلا تقول : «جاء زید الرّاکب» إذ لا یصح «جاء زید إن رکب».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1551

ومصدر منکّر حالا مقع

بکثره کبغته زید طلع (1)

حقّ الحال أن یکون وصفا - وهو : ما دلّ علی معنی وصاحبه : کقائم ، وحسن ، ومضروب - فوقوعها مصدرا علی خلاف الأصل ؛ إذ لا دلاله فیه علی صاحب المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1552


1- «مصدر» مبتدأ «منکر» نعت «حالا» منصوب علی الحال ، وصاحبه الضمیر المستتر فی «یقع» الآتی «یقع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مصدر منکر. والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بکثره» جار ومجرور متعلق بیقع «کبغته» الکاف جاره لقول محذوف ، بغته : حال من الضمیر المستتر فی «طلع» الآتی «زید» مبتدأ «طلع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی زید ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وقد کثر مجیء الحال مصدرا نکره ، ولکنه لیس بمقیس ؛ لمجیئه علی خلاف الأصل ، ومنه «زید طلع بغته» ف- «بغته» : مصدر نکره ، وهو منصوب علی الحال ، والتقدیر : زید طلع باغتا ؛ هذا مذهب سیبویه والجمهور.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1553

وذهب الأخفش والمبرد إلی أنه منصوب علی المصدریه ، والعامل فیه محذوف ، والتقدیر : طلع زید یبغت بغته ، ف- «یبغت» عندهما هو الحال ، لا «بغته».

وذهب الکوفیون إلی أنه منصوب علی المصدریه کما ذهبا إلیه ، ولکن الناصب له عندهم الفعل المذکور [وهو طلع] لتأویله بفعل من لفظ المصدر ، والتقدیر

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1554

فی قولک : «زید طلع بغته» «زید بغت بغته» ؛ فیؤولون «طلع» ببغت ، وینصبون به «بغته».

* * *

حق صاحب الحال أن یکون معرفه و قد یکون نکره بشرط أن یکون معه مسوغ

ولم ینکّر غالبا ذو الحال ، إن

لم یتأخّر ، أو یخصّص ، أو یبن (1)

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1555


1- «ولم» نافیه جازمه «ینکر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، مجزوم بلم «غالبا» حال من نائب الفاعل «ذو» نائب فاعل ینکر ، وذو مضاف ، و «الحال» مضاف إلیه «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یتأخر» فعل مضارع مجزوم بلم فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذو الحال ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : إن لم یتأخر ذو الحال - إلخ فلا ینکر «أو یخصص ، أو یبن» معطوفان علی یتأخر.

من بعد نفی أو مضاهیه ، ک- «لا

یبغ امرؤ علی امریء مستسهلا» (1)

حقّ صاحب الحال أن یکون معرفه ، ولا ینکر فی الغالب إلا عند وجود مسوّغ ، وهو أحد أمور (2) :

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1556


1- «من بعد» جار ومجرور متعلق بیبن فی البیت السابق ، وبعد مضاف ، و «نفی» مضاف إلیه «أو» عاطفه «مضاهیه» مضاهی : معطوف علی نفی ، ومضاهی مضاف وضمیر الغائب العائد إلی نفی مضاف إلیه «کلا» الکاف جاره لقول محذوف ، لا : ناهیه «یبغ» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه «امرؤ» فاعل یبغ «علی امریء» جار ومجرور متعلق بیبغ «مستسهلا» حال من قوله «امرؤ» الفاعل
2- ذکر الشارح - تبعا للناظم - من مسوغات مجیء الحال من النکره ثلاثه مسوغات : أولها تقدم الحال ، وثانیها تخصص صاحبها بوصف أو بإضافه ، وثالثها وقوع النکره بعد النفی أو شبهه ، وبقی من المسوغات ثلاثه أخری لم یصرح بها. الأول : أن تکون الحال جمله مقترنه بالواو ، کما فی قولک : زارنا رجل والشمس طالعه ، والسر فی ذلک أن وجود الواو فی صدر الجمله یرفع توهم أن هذه الجمله نعت للنکره ؛ إذ النعت لا یفصل بینه وبین المنعوت بالواو ؛ ففی قوله تعالی.(وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ) مسوغان ، بل ثلاثه ، وهی تقدم النفی ، ووقوع الواو فی صدر جمله الحال ، والثالث اقتران الجمله بإلا ، لأن الاستثناء المفرغ لا یقع فی النعوت (انظر ص 604 السابقه و 638 الآتیه) وأما قوله تعالی : (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ وَهِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها) فالمسوغ وقوع الواو فی صدر جمله الحال. الثانی : أن تکون الحال جامده ، نحو قولک : هذا خاتم حدیدا ، والسر فی ذلک أن الوصف بالجامد علی خلاف الأصل ؛ فلا یذهب إلیه ذاهب ، وقد ساغ فی مثل هذا أن تکون الحال جامده کما علمت (انظر ص 628 وما بعدها). الثالث : أن تکون النکره مشترکه مع معرفه أو مع نکره یصح أن تجیء الحال منها ، کقولک : زارنی خالد ورجل راکبین ، أو قولک : زارنی رجل صالح وامرأه مسکرین.

منها : أن یتقدم الحال علی النکره ، نحو «فیها قائما رجل» ، وکقول الشاعر ، وأنشده سیبویه :

181- وبالجسم منّی بیّنا لو علمته ***شحوب ، وإن تستشهدی العین تشهد(1)

وکقوله :

182- وما لام نفسی مثلها لی لائم ***ولا سدّ فقری مثل ما ملکت یدی (2).

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1557


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «شحوب» هو مصدر شحب جسمه یشحب شحوبا - بوزن قعد یقعد قعودا - وقد جاء علی لغه أخری ، شحب یشحب شحوبه - مثل سهل الأمر یسهل سهوله - إذا تغیر لونه «بینا» ظاهرا ، وهو فیعل من بان یبین ، إذا ظهر ووضح. المعنی : إن بجسمی من آثار حبک لشحوبا ظاهرا ، لو أنک علمته لأخذتک الشفقه علی ، وإذا أحببت أن تری الشاهد فانظری إلی عینی فإنهما تحدثانک حدیثه. الإعراب : وبالجسم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «منی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الجسم «بینا» حال من شحوب الآتی علی رأی سیبویه الذی یجیز مجیء الحال من المبتدأ ، وهو عند الجمهور حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور الواقع خبرا «لو» شرطیه غیر جازمه «علمته» فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله شرط لو ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : لو علمته لأشفقت علی ، والجمله من الشرط وجوابه لا محل لها معترضه بین الخبر المقدم والمبتدأ المؤخر «شحوب» مبتدأ مؤخر «وإن» شرطیه «تستشهدی» فعل مضارع فعل الشرط ، ویاء المخاطبه فاعل «العین» مفعول به «تشهد» جواب الشرط. الشاهد فیه : قوله «بینا» حیث وقعت الحال من النکره ، التی هی قوله «شحوب» علی ما هو مذهب سیبویه ، کما قررناه فی الإعراب ، والمسوغ لذلک تقدم الحال علی صاحبها ، فإذا جریت علی ما ذهب الجمهور إلیه خلا البیت من الشاهد.
2- وهذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لا یعلم قائلها اللغه : «لام» عذل ، وتقول : لام فلان فلانا لوما وملاما وملامه ، إذا عاتبه ووبخه «سد فقری» أراد أغنانی عن الحاجه إلی الناس وسؤالهم ، شبه الفقر بباب مفتوح یأتیه من ناحیته ما لا یجب ؛ فهو فی حاجه لإیصاده. المعنی : إن اللوم الذی یکون له الأثر الناجع فی رجوع الإنسان عما استوجب اللوم علیه هو لوم الإنسان نفسه ؛ لأن ذلک یدل علی شعوره بالخطأ ، وإن ما فی ید الإنسان من المال لأقرب منالا له مما فی أیدی الناس. الإعراب : «وما» نافیه «لام» فعل ماض «نفسی» نفس : مفعول به تقدم علی الفاعل ، ونفس مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «مثلها» مثل : حال من «لائم» الآتی ، ومثل مضاف وها مضاف إلیه ، و «مثل» من الألفاظ التی لا تستفید بالإضافه تعریفا «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من لائم الآتی «لائم» فاعل لام «ولا» الواو عاطفه ، لا زائده لتأکید النفی «سد» فعل ماض ، «فقری» فقر : مفعول به لسد تقدم علی الفاعل ، وفقر مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «مثل» فاعل لسد ، ومثل مضاف ، و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «ملکت» ملک : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «یدی» ید : فاعل ملکت ، وید مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه. والجمله من ملک وفاعله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف ، والتقدیر : مثل الذی ملکته یدی الشاهد فیه : قوله «مثلها لی لائم» حیث جاءت الحال - وهی قوله «مثلها» ، و «لی» - من النکره - وهی قوله «لائم» - والذی سوغ ذلک تأخر النکره عن الحال.

ف- «قائما» : حال من «رجل» ، و «بیّنا» حال من «شحوب» ، و «مثلها» حال من «لائم».

ومنها : أن تخصّص النکره بوصف ، أو بإضافه ؛ فمثال ما تخصّص بوصف قوله تعالی : (فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا)(1). .

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1558


1- الأمر الأول الوارد فی هذه الآیه واحد الأمور ، والأمر الثانی واحد الأوامر وقد أعرب الناظم وابنه «أمرا» علی أنه حال من أمر الأول ، وسوغ مجیء الحال منه تخصیصه بحکیم بمعنی محکم ، أی حال کونه مأمورا به من عندنا. واعترض قوم علی هذا الإعراب بأن الحال لا یجیء من المضاف إلیه إلا إذا وجد واحد من الأمور الثلاثه التی یأتی بیانها فی هذا الباب ، ولیس واحد منها بموجود هنا. وأجیب بأنا لا نسلم أن الأمور الثلاثه غیر موجوده فی هذا المثال ، بل المضاف الذی هو لفظ «کل» کالجزء من المضاف إلیه الذی هو لفظ «أمر» فی صحه الاستغناء به عنه ؛ وذلک لأن لفظ کل بمعنی الأمر ؛ إذ المعلوم أن لفظ کل بحسب ما یضاف إلیه. ومن العلماء من جعل أمرا الثانی حالا من کل ، وتصلح الآیه للاستدلال بها لما نحن بصدده ؛ لأن «کل أمر» نکره ؛ إذ المضاف إلیه نکره ، ومنهم من جعل أمرا حالا من الضمیر المستتر فی حکیم ، ومنهم من جعله حالا من الضمیر الواقع مفعولا ، أی مأمورا به.

وکقول الشاعر :

183- نجّیت یا ربّ نوحا ، واستجبت له ***فی فلک ماخر فی الیمّ مشحونا

وعاش یدعو بآیات مبیّنه***فی قومه ألف عام غیر خمسینا. (1)

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1559


1- البیتان من الشواهد التی لم یذکروها منسوبه إلی قائل معین. اللغه : «الفلک» أصله بضم فسکون - السفینه ، ولفظه للواحد والجمع سواء ، وقد تتبع حرکه عینه التی هی اللام حرکه الفاء کما فی بیت الشاهد «ماخر» اسم فاعل من مخرت السفینه - من بابی قطع ودخل - إذا جرت تشق الماء مع صوت «الیم» البحر ، أو الماء «مشحونا» اسم مفعول من شحن السفینه : أی ملأها «آیات مبینه» ظاهره واضحه ، أو أنها تبین حاله وتدل علی صدق دعواه. الإعراب : «نجیت» فعل وفاعل «یا رب» یا : حرف نداء ، رب : منادی ، وجمله النداء لا محل لها معترضه بین الفعل مع فاعله ومفعوله «نوحا» مفعول به لنجیت «واستجبت» الواو عاطفه ، وما بعدها فعل وفاعل «له» جار ومجرور متعلق باستجبت «فی فلک» جار ومجرور متعلق بنجیت «ماخر» صفه لفلک «فی الیم» جار ومجرور متعلق بماخر «مشحونا» حال من فلک «وعاش» الواو عاطفه ، عاش : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نوح «یدعو» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی نوح فاعل ، والجمله فی محل نصب حال «بآیات» جار ومجرور متعلق بیدعو «مبینه» صفه لآیات «فی قومه» الجار والمجرور متعلق بعاش ، وقوم مضاف والضمیر العائد إلی نوح مضاف إلیه «ألف» مفعول فیه ناصبه عاش ، وألف مضاف و «عام» مضاف إلیه «غیر» منصوب علی الاستثناء أو علی الحال ، وغیر مضاف و «خمسینا» مضاف إلیه ، مجرور بالیاء لأنه ملحق بجمع المذکر السالم ، والألف فی آخره للاطلاق. الشاهد فیه : قوله «مشحونا» حیث وقع حالا من النکره ، وهی قوله «فلک» والذی سوغ مجیء الحال من النکره أنها وصفت بقوله «ماخر» فقربت من المعرفه.

ومثال ما نخصّص بالإضافه قوله تعالی : (فِی أَرْبَعَهِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِینَ).

ومنها : أن تقع النکره بعد نفی أو شبهه ، وشبه النفی هو الاستفهام والنهی ، وهو المراد بقوله : «أو یبن من بعد نفی أو مضاهیه» فمثال ما وقع بعد النفی قوله :

184- ما حمّ من موت حمی واقیا***ولا تری من أحد باقیا(1).

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1560


1- البیت لراجز لم یعینه أحد ممن استشهد به. اللغه : «حم» بالبناء للمجهول - أی قدر ، وهییء ، وتقول : أحم الله تعالی هذا الأمر وحمه ، إذا قدر وقوعه ، وهیأ له أسبابه (انظر ص 602 و 638) «واقیا» اسم فاعل من «وقی یقی» بمعنی حفظ یحفظ. المعنی : إن الله تعالی لم یقدر شیئا یحمی من الموت ، کما أنه سبحانه لم یجعل لأحد من خلقه الخلود ، فاستعد للموت دائما. الإعراب : «ما» نافیه «حم» فعل ماض مبنی للمجهول «من موت» جار ومجرور متعلق بقوله «واقیا» الآتی «حمی» نائب فاعل لحم «واقیا» حل من حمی «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «تری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من» زائده «أحد» مفعول به لتری «باقیا» حال من أحد ، وهذا مبنی علی أن «تری» بصریه ، فإذا جریت علی أن تری علمیه کان قوله «باقیا» مفعولا ثانیا لتری. الشاهد فیه : قوله «واقیا» و «باقیا» حیث وقع کل منهما حالا من النکره ، وهی «حمی» بالنسبه ل- «واقیا» و «أحد» بالنسبه ل- «باقیا» والذی سوغ ذلک أن النکره مسبوقه بالنفی فی الموضعین. وإنما یکون الاستشهاد بقوله باقیا إذا جعلنا «تری» بصریه ؛ لأنها تحتاج حینئذ إلی مفعول واحد ، وقد استوفته ؛ فالمنصوب الآخر یکون حالا ، أما إذا جعلت «تری» علمیه فإن قوله «باقیا» یکون مفعولا ثانیا ، کما بیناه فی الإعراب.

ومنه قوله تعالی (1) : (وَما أَهْلَکْنا مِنْ قَرْیَهٍ إِلَّا وَلَها کِتابٌ مَعْلُومٌ) ف- «لها کتاب» جمله فی موضع الحال من «قریه» ، وصحّ مجیء الحال من النکره لتقدّم النفی علیها ، ولا یصح کون الجمله صفه لقریه ، خلافا للزمخشری ؛ لأن الواو لا تفصل بین الصفه والموصوف ، وأیضا وجود «إلّا» مانع من ذلک ؛ إذ لا یعترض ب- «إلّا» بین الصفه والموصوف ، وممن صرّح بمنع ذلک : أبو الحسن الأخفش فی المسائل ، وأبو علی الفارسی فی التذکره.

ومثال ما وقع بعد الاستفهام قوله :

185- یا صاح هل حمّ عیش باقیا فتری ***لنفسک العذر فی إبعادها الأملا؟(2).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1561


1- انظر ما کتبناه عن هذه الآیه فی ص 633.
2- أکثر ما قیل فی نسبه هذا البیت إنه لرجل من طییء ، ولم یعینه أحد ممن استشهد بالبیت أو تکلم علیه. اللغه : «صاح» أصله صاحبی ، فرخم بحذف آخره ترخیما غیر قیاسی ؛ إذ هو فی غیر علم ، وقیاس الترخیم أن یکون فی الأعلام ، وهو أیضا مرکب إضافی «هل حم عیش» (انظر ص 602 و 637) والاستفهام ههنا إنکاری بمعنی النفی ؛ فکأنه قال : ما قدر الله عیشا باقیا «العذر» هو کل ما تذکره لتقطع عنک ألسنه العتاب واللوم. الإعراب : «یا» حرف نداء «صاح» منادی مرخم «هل» حرف استفهام «حم» فعل ماض مبنی للمجهول «عیش» نائب فاعل حم «باقیا» حال من عیش «فتری» الفاء فاء السببیه ، تری : فعل مضارع منصوب تقدیرا بأن مضمره بعد الفاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لنفسک» الجار والمجرور متعلق بتری وهو المفعول الثانی قدم علی المفعول الأول ، ونفس مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «العذر» مفعول أول لتری «فی إبعادها» الجار والمجرور متعلق بالعذر. وإبعاد مضاف ، وها : مضاف إلیه ، وهی من إضافه المصدر إلی فاعله «الأملا» مفعول به للمصدر. الشاهد فیه : قوله «باقیا» حیث وقع حالا من النکره - وهی قوله «عیش» - والذی سوغ مجیء الحال منها وقوعها بعد الاستفهام الإنکاری الذی یؤدی معنی النفی.

ومثال ما وقع بعد النهی قول المصنف : «لا یبغ امرؤ علی امریء مستسهلا» وقول قطریّ بن الفجاءه :

186- لا یرکنن أحد إلی الإحجام ***یوم الوغی متخوّفا لحمام (1)

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1562


1- البیت - کما قال الشارح العلامه - لأبی نعامه قطری بن الفجاءه ، التمیمی ، الخارجی ، وقد نسبه ابن الناظم إلی الطرماح بن حکیم ، ولهذا صرح الشارح بنسبته إلی قطری ، قصدا إلی الرد علیه ، وقطری : بفتح القاف والطاء جمیعا ، والفجاءه : بضم الفاء. اللغه : «الإحجام» التأخر والنکول عن لقاء العدو ، والرکون إلیه : المیل إلیه ، والاعتماد علیه «الوغی» الحرب «الحمام» بکسر الحاء - الموت. المعنی : لا ینبغی لأحد أن یمیل إلی الإعراض عن اقتحام الحرب ، ویرکن إلی التوانی خوفا من الموت. الإعراب : «لا» ناهیه «یرکنن» یرکن : فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه فی محل جزم بلا الناهیه «أحد» فاعل یرکن «إلی الإحجام» جار ومجرور متعلق بیرکن «یوم» ظرف زمان متعلق بیرکن أیضا ، ویوم مضاف ، و «الوغی» مضاف إلیه «متخوفا» حال من أحد «لحمام» جار ومجرور متعلق بمتخوف. الشاهد فیه : قوله «متخوفا» حیث وقع حالا من النکره التی هی قوله «أحد» ، والذی سوغ مجیء الحال من النکره هنا هو وقوعها فی حیز النهی بلا ، ألا تری أن قوله «أحد» فاعل یرکن المجزوم بلا الناهیه؟

واحترز بقوله : «غالبا» مما قلّ مجیء الحال فیه من النکره بلا مسوّغ من المسوغات المذکوره ، ومنه قولهم : «مررت بماء قعده رجل (1)» ، وقولهم : «علیه مائه بیضا» (2) ، وأجاز سیبویه «فیها رجل قائما» ، وفی الحدیث : «صلّی رسول الله صلّی الله علیه و [آله] و سلّم قاعدا ، وصلی وراءه رجال قیاما» (3).

* * *

لا یتقدم الحال علی صاحبه المجرور بالحرف، و یتقدم علی غیره

وسبق حال ما بحرف جرّ قد

أبوا ، ولا أمنعه ؛ فقد ورد (4).

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1563


1- قعده رجل - بکسر القاف وسکون العین المهمله - أی مقدار قعدته.
2- بیضا - بکسر الباء الموحده - جمع بیضاء ، وهو حال من مائه ، ولا یجوز أن یکون تمییزا ؛ إذ لو کان تمییزا لوجب أن یکون مفردا لا جمعا ، وأن یکون مجرورا لا منصوبا ، لأن تمییز المائه یکون کذلک.
3- اختلف النحاه فی مجیء الحال من النکره إذا لم یکن للنکره مسوغ من المسوغات التی سبق بیانها فی کلام الشارح وفی زیاداتنا علیه ؛ فذهب سیبویه - رحمه الله إلی أن ذلک مقیس لا یوقف فیه علی ما ورد به السماع ، وذهب الخلیل بن أحمد ویونس ابن حبیب - وهما شیخا سیبویه - إلی أن ذلک مما لا یجوز أن یقاس علیه ، وإنما یحفظ ما ورد منه. ووجه ما ذهب إلیه سیبویه أن الحال إنما یؤتی بها لتقیید العامل ؛ فلا معنی لاشتراط المسوغ فی صاحبها.
4- «وسبق» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو أبوا الآتی ، وسبق مضاف ، و «حال» مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله «ما» اسم موصول : مفعول به للمصدر «بحرف» جار ومجرور متعلق بقوله جر الآتی «جر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من جر ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «قد» حرف تحقیق «أبوا» فعل وفاعل «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «أمنعه» أمنع : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا والهاء مفعول به «فقد» الفاء للتعلیل. وقد : حرف تحقیق «ورد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی سبق حال ، وتقدیر البیت : وقد أبی النحاه أن یسبق الحال صاحبه الذی جر بالحرف ، ولا أمنع ذلک ، لأنه وارد فی کلام العرب.

مذهب جمهور النحویین أنه لا یجوز تقدیم الحال علی صاحبها المجرور بحرف (1) فلا تقول فی «مررت بهند جالسه» مررت جالسه بهند.

وذهب الفارسیّ ، وابن کیسان ، وابن برهان ، إلی جواز ذلک ، وتابعهم المصنف ؛ لورود السماع بذلک ، ومنه قوله :

187- لئن کان برد الماء هیمان صادیا***إلیّ حبیبا ، إنّها لحبیب (2).

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1564


1- اعلم أن صاحب الحال قد یکون محرورا بحرف جر غیر زائد ، کقولک : مررت بهند جالسه ، وقد یکون مجرورا بحرف جر زائد ، کقولک : ما جاء من أحد راکبا ؛ فراکبا : حال من أحد المجرور لفظا بمن الزائده. ولا خلاف بین أحد من النحاه فی أن صاحب الحال إذا کان مجرورا بحرف جر زائد جاز تقدیم الحال علیه وتأخیره عنه ؛ فیصح أن تقول : ما جاء من أحد راکبا ، وأن تقول : ما جاء راکبا من أحد. والخلاف بینهم منحصر فی تقدیم الحال علی صاحبها المجرور بحرف جر أصلی.
2- البیت لعروه بن حزام العذری ، وقبله : حلفت بربّ الرّاکعین لربّهم خشوعا ، وفوق الرّاکعین رقیب وبعده بیت الشاهد ، وبعده قوله : وقلت لعرّاف الیمامه : داونی فإنّک - إن أبرأتنی - لطبیب اللغه : «هیمان» مأخوذ من الهیام - بضم الهاء - وهو فی الأصل : أشد العطش «صادیا» اسم فاعل فعله «صدی» من باب تعب - إذا عطش. الإعراب : «لئن» اللام موطئه للقسم ، إن : شرطیه «کان» فعل ماض ناقص. فعل الشرط «برد» اسم کان ، وبرد مضاف ، و «الماء» مضاف إلیه «هیمان ، صادیا» حالان من یاء المتکلم المجروره محلا بإلی «إلی» جار ومجرور متعلق بقوله حبیبا الآتی «حبیبا» خبر کان «إنها» إن : حرف توکید ونصب ، وها : اسمه «لحبیب» اللام لام الابتداء ، حبیب : خبر إن ، والجمله من إن واسمها وخبرها جواب القسم ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه جواب القسم. الشاهد فیه : قوله «هیمان صادیا» حیث وقعا حالین من الیاء المجروره محلا بإلی ، وتقدما علیها کما أوضحناه فی الإعراب.

ف- «هیمان ، وصادیا» : حالان من الضمیر المجرور بإلی ، وهو الیاء ، وقوله :

188- فإن تک أذواد أصبن ونسوه***فلن یذهبوا فرغا بقتل حبال (1)

ف- «فرغا» حال من قتل.

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1565


1- البیت لطلیحه بن خویلد الأسدی المتنبی ، وبعد البیت المستشهد به قوله : وما ظنّکم بالقوم إذ تقتلونهم ألیسوا - وإن لم یسلموا - برجال؟ عشیّه غادرت ابن أرقم ثاویا وعکّاشه الغنمیّ عنه بحال اللغه : «أذواد» جمع ذود ، وهو من الإبل ما بین الثلاث إلی العشر «فرغا» أی هدرا لم یطلب به «حبال» بزنه کتاب - وهو ابن الشاعر ، وقیل : ابن أخیه ، وکان المسلمون قد قتلوه فی حرب الرده ، فقتل به منهم عکاشه بن محصن وثابت بن أرقم ، کما ذکر هو فی البیت الثانی من البیتین اللذین أنشدناهما. المعنی : یقول : لئن کنتم قد ذهبتم ببعض إبل أصبتموها وبجماعه من النساء سبیتموهن فلم أقابل صنیعکم هذا بمثله فی ذلک ؛ فالأمر فیه هین والخطب یسیر ، والذی یعنینی أنکم لم تذهبوا بقتل حبال کما ذهبتم بالإبل والنساء ، ولکنی شفیت نفسی ونلت ثأری منکم ، فلم یضع دمه هدرا. الإعراب : «فإن» شرطیه «تک» فعل مضارع ناقص فعل الشرط ، مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف «أذواد» اسم تک «أصبن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونون النسوه نائب فاعل ، والجمله من أصیب ونائب فاعله فی محل نصب خبر تک «ونسوه» معطوف علی أذواد «فلن» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، لن : نافیه ناصبه «یذهبوا» فعل مضارع منصوب بلن ، وعلامه نصبه حذف النون ، وواو الجماعه فاعل «فرغا» حال من «قتل» الآتی «بقتل» جار ومجرور متعلق بیذهب ، وقتل مضاف ، و «حبال» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «فرغا» حیث وقع حالا من «قتل» المجرور بالباء وتقدم علیه.

وأما تقدیم الحال علی صاحبها المرفوع والمنصوب فجائز ، نحو «جاء ضاحکا زید ، وضربت مجرّده هندا»

* * *

لا یجی ء الحال من المضاف إلیه، إلا فی ثلاثه أحوال

ولا تجز حالا من المضاف له

إلّا إذا اقتضی المضاف عمله (1)

أو کان جزء ما له أضیفا

أو مثل جزئه ؛ فلا تحیفا (2)

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1566


1- «ولا» ناهیه «تجز» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حالا» مفعول به لتجز «من المضاف» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لقوله «حالا» وقوله «له» جار ومجرور متعلق بالمضاف «إلا» أداه استثناء «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «اقتضی» فعل ماض «المضاف» فاعل اقتضی «عمله» عمل : مفعول به لاقتضی ، وعمل مضاف ، والهاء مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، والجواب محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «أو» عاطفه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المضاف له «جزء» خبر کان ، وجزء مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بأضیف الآتی «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من أضیف ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «أو» عاطفه «مثل» معطوف علی جزء السابق ، ومثل مضاف ، وجزء من «جزئه» مضاف إلیه ، وجزء مضاف والهاء مضاف إلیه «فلا» ناهیه «تحیفا» فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف فی محل جزم ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

لا یجوز مجیء الحال من المضاف إلیه (1) ، إلا إذا کان المضاف مما یصحّ عمله فی الحال : کاسم الفاعل ، والمصدر ، ونحوهما مما تضمّن معنی الفعل ؛ فتقول : هذا ضارب هند مجرده ، وأعجبنی قیام زید مسرعا ، ومنه قوله تعالی : (إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً) ومنه قول الشاعر :

189- تقول ابنتی : إنّ انطلاقک واحدا***إلی الرّوع یوما تارکی لا أبالیا(2)

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1567


1- اختلف النحاه فی مجیء الحال من المضاف إلیه ؛ فذهب سیبویه - رحمه الله! - إلی أنه یجوز أن یجیء الحال من المضاف إلیه مطلقا : أی سواء أتوفر له واحد من الأمور الثلاثه المذکوره أم لم یتوفر ، وذهب غیره من النحاه إلی أنه إذا توفر له واحد من الأمور الثلاثه جاز ، وإلا لم یجز ، والسر فی هذا الخلاف أنهم اختلفوا فی : هل یجب أن یکون العامل فی الحال هو نفس العامل فی صاحب الحال ، أم لا یجب ذلک؟ فذهب سیبویه إلی أنه لا یجب أن یکون العامل فی الحال هو العامل فی صاحبها ، بل یجوز أن یکون العامل فیهما واحدا وأن یکون مختلفا ، وعلی ذلک أجاز أن یجیء الحال من المضاف إلیه مطلقا ، وذهب غیره إلی أنه لا بد من أن یکون العامل فی الحال هو نفس العامل فی صاحبها ، وترتب علی ذلک ألا یجوزوا مجیء الحال من المضاف إلیه إلا إذا توفر له واحد من الأمور الثلاثه التی ذکرها الناظم والشارح ، وذلک لأن المضاف إن کان عاملا فی المضاف إلیه بسبب شبهه للفعل لکونه مصدرا أو اسم فاعل کان کذلک عاملا فی الحال فیتحد العامل فی الحال والعامل فی صاحبه الذی هو المضاف إلیه ، وإن کان المضاف جزء المضاف إلیه أو مثل جزئه کان المضاف والمضاف إلیه جمیعا کالشیء الواحد ؛ فیصیر فی هاتین الحالتین کأن صاحب الحال هو نفس المضاف ؛ فالعامل فیه هو العامل فی الحال ؛ فاحفظ هذا التحقیق النفیس ، واحرص علیه.
2- البیت لمالک بن الریب ، أحد بنی مازن بن مالک ، من قصیده له ، وأولها قوله : ألا لیت شعری هل أبیتنّ لیله بجنب الغضی أزحی القلاص النّواجیا فلیت الغضی لم یقطع الرّکب عرضه ولیت الغضی ماشی الرّکاب لیالیا اللغه : «الروع» الفزع ، والمخافه ، وأراد به ههنا لحرب ؛ لأن الخوف یتسبب عنها ، فهو من باب إطلاق اسم المسبب وإراده السبب «تارکی» اسم فاعل من ترک بمعنی صیر. المعنی : إن ابنتی تقول لی : إن ذهابک إلی القتال منفردا یصیرنی لا محاله بلا أب ، لأنک تقتحم لظاها فتموت. الإعراب : «تقول» فعل مضارع «ابنتی» ابنه : فاعل تقول ، وابنه مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «إن» حرف توکید ونصب «انطلاقک» انطلاق : اسم إن ، وانطلاق مضاف والکاف مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «واحدا» حال من الکاف التی هی ضمیر المخاطب «إلی الحرب» جار ومجرور متعلق بانطلاق «تارکی» تارک : خبر إن ، وتارک مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی أحد مفعولیه ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «لا» نافیه للجنس «أبا» اسمها «لیا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لا ، والجمله من لا ومعمولیها فی محل نصب مفعول ثان لتارک ، ویجوز أن یکون «أبا» اسم لا منصوبا بفتحه مقدره علی ما قبل یاء المتکلم ، واللام فی «لیا» زائده ، ویاء المتکلم مضاف إلیه ، وخبر لا محذوف ، وکأنه قال : لا أبی موجود. الشاهد فیه : قوله «وحدا» حیث وقع حالا من المضاف إلیه - وهو الکاف فی قوله «انطلاقک» - والذی سوغ هذا أن المضاف إلی الکاف مصدر یعمل عمل الفعل ؛ فهو یتطلب فاعلا کما یتطلبه فعله الذی هو انطلق. وهذه الکاف هی الفاعل ، فکان المضاف عاملا فی المضاف إلیه ، ویصح أن یعمل فی الحال لأنه مصدر علی ما علمت.

وکذلک یجوز مجیء الحال من المضاف إلیه : إذا کان المضاف جزءا من المضاف إلیه ، أو مثل جزئه فی صحه الاستغناء بالمضاف إلیه عنه ؛ فمثال ما هو جزء من المضاف إلیه قوله تعالی : (وَنَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً) ف- «إخوانا» : حال من الضمیر المضاف إلیه «صدور» ، والصدور : جزء من المضاف إلیه ، ومثال ما هو مثل جزء المضاف إلیه - فی صحه الاستغناء بالمضاف إلیه عنه - قوله تعالی : (ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً) ف- «حنیفا» : حال من

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1568

«إبراهیم» والمله کالجزء من المضاف إلیه ؛ إذ یصح الاستغناء بالمضاف إلیه عنها ؛ فلو قیل فی غیر القرآن : «أن اتّبع إبراهیم حنیفا» لصحّ.

فإن لم یکن المضاف مما یصح أن یعمل فی الحال ، ولا هو جزء من المضاف إلیه ، ولا مثل جزئه - لم یجز أن یجیء الحال منه ؛ فلا تقول : «جاء غلام هند ضاحکه» خلافا للفارسیّ ، وقول ابن المصنف رحمه الله تعالی : «إن هذه الصوره ممنوعه بلا خلاف» لیس بجید ، فإن مذهب الفارسی جوازها ، کما تقدم ، وممن نقله عنه الشریف أبو السعادات ابن الشّجریّ فی أمالیه.

* * *

متی یجوز تقدیم الحال علی العامل فیه؟ و متی یمتنع ذلک؟

والحال إن ینصب بفعل صرّفا

أو صفه أشبهت المصرّفا (1)

فجائز تقدیمه : ک- «مسرعا

ذا راحل ، ومخلصا زید دعا (2).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1569


1- «الحال» مبتدأ «إن» شرطیه «ینصب» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحال «بفعل» جار ومجرور متعلق بینصب «صرفا» صرف : فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل نائب فاعل ، والجمله من صرف ونائب فاعله فی محل جر نعت لفعل «أو» عاطفه «صفه» معطوف علی فعل «أشبهت» أشبه : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی صفه «المصرفا» مفعول به لأشبه ، والجمله من أشبهت وفاعله ومفعوله فی محل جر صفه لقوله «صفه».
2- «فجائز» الفاء لربط الجواب بالشرط ، جائز : خبر مقدم «تقدیمه» تقدیم. مبتدأ مؤخر ، وتقدیم مضاف والهاء مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی مفعوله ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو «الحال» فی أول البیت السابق «کمسرعا» الکاف جاره لقول محذوف ، مسرعا : حال مقدم علی عامله وهو «راحل» الآتی «ذا» مبتدأ «راحل» خبر المبتدأ ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو فاعل ، وهو صاحب الحال «ومخلصا» حال مقدم علی عامله ، وهو «دعا» الآتی «زید» مبتدأ ، وجمله «دعا» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی زید فی محل رفع خبر.

یجوز تقدیم الحال علی ناصبها إن کان فعلا متصرفا ، أو صفه تشبه الفعل المتصرف ، والمراد بها : ما تضمّن معنی الفعل وحروفه ، وقبل التأنیث ، والتثنیه والجمع : کاسم الفاعل ، واسم المفعول ، والصفه المشبهه (1) ؛ فمثال تقدیمها علی الفعل المتصرف «مخلصا زید دعا» [فدعا : فعل متصرف ، وتقدمت علیه الحال] ، ومثال تقدیمها علی الصفه المشبهه له : «مسرعا ذا راحل».

فإن کان الناصب لها فعلا غیر متصرف لم یجز تقدیمها علیه ، فتقول : «ما أحسن زیدا ضاحکا» ولا تقول : «ضاحکا ما أحسن زیدا» ؛ لأن فعل التعجب غیر متصرّف فی نفسه ؛ فلا یتصرّف فی معموله ، وکذلک إن کان الناصب

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1570


1- أطلق الشارح کالناظم القول إطلاقا فی أنه یجوز تقدیم الحال علی عاملها إذا کان هذا العامل فعلا متصرفا أو صفه تشبه الفعل المتصرف ، ولیس هذا الإطلاق بسدید بل قد یعرض أمر یوجب تأخیر الحال علی عاملها ولو کان فعلا متصرفا أو صفه تشبه الفعل المتصرف ، وذلک فی أربعه مواضع : الأول : أن یکون العامل مقترنا بلام الابتداء ، کقولک : إنی لأزورک مبتهجا. الثانی : أن یقترن العامل بلام القسم ، کقولک : لأصومن معتکفا ، وقولهم : لأصبرن محتسبا. الثالث : أن یکون العامل صله لحرف مصدری ، کقولک : إن لک أن تسافر راجلا ، وإن علیک أن تنصح مخلصا. الرابع : أن یکون العامل صله لأل الموصوله ، کقولک : أنت المصلی فذا ، وعلی المذاکر متفهما.

لها صفه لا تشبه الفعل المتصرف کأفعل التفضیل لم یجز تقدیمها علیه ، وذلک لأنه لا یثنّی ، ولا یجمع ، ولا یؤنث ، فلم یتصرف فی نفسه ؛ فلا یتصرف فی معموله ، فلا تقول : «زید ضاحکا أحسن من عمرو» ؛ بل یجب تأخیر الحال ؛ فتقول : «زید أحسن من عمرو ضاحکا» (1).

* * *

وعامل ضمّن معنی الفعل لا

حروفه مؤخّرا لن یعملا (2)

ک «تلک ، لیت ، وکأنّ» وندر

نحو «سعید مستقرّا فی هجر» (3)

لا یجوز تقدیم الحال علی عاملها المعنویّ ؛ وهو : ما تضمن معنی الفعل دون حروفه : کأسماء الإشاره ، وحروف التمنی ، والتشبیه ، والظرف ، والجار

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1571


1- سیأتی للمصنف فی هذا الباب والشارح الاستثناء من عدم عمل أفعل التفضیل فی حال متقدمه ، وذلک المستثنی نحو قوله «زید مفردا أنفع من عمرو معانا» وسیذکر هناک (ص 650) ضابط هذا المثال.
2- «وعامل» مبتدأ «ضمن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله من ضمن ونائب فاعله فی محل رفع صفه لعامل «معنی» مفعول ثان لضمن ، ومعنی مضاف ، و «الفعل» مضاف إلیه «لا» عاطفه «حروفه» حروف : معطوف علی «معنی الفعل» وحروف مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «مؤخرا» حال من الضمیر المستتر فی «یعمل» الآتی «لن» نافیه ناصبه «یعملا» یعمل : فعل مضارع منصوب بلن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عامل الواقع مبتدأ ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- «کتلک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کتلک «لیت ، وکأن» معطوفان علی تلک «وندر» فعل ماض «نحو» فاعل ندر «سعید» مبتدأ «مستقرا» حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور الآتی «فی هجر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ.

والمجرور (1) نحو «تلک هند مجرده ، ولیت زیدا أمیرا أخوک ، وکأنّ زیدا راکبا أسد ، وزید فی الدار - أو عندک - قائما» ؛ فلا یجوز تقدیم الحال علی عاملها المعنویّ فی هذه المثل ونحوها ؛ فلا تقول «مجرده تلک هند» ولا «أمیرا لیت زیدا أخوک» ولا «راکبا کأنّ زیدا أسد».

وقد ندر تقدیمها علی عاملها الظرف [نحو زید قائما عندک] والجارّ والمجرور

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1572


1- اعلم أن ههنا أمرین لا بد من بیانهما حتی تکون علی ثبت من الأمر : الأول : أن العامل المعنوی قد یطلق ویراد به ما یقابل اللفظی ، وهو شیئان : الابتداء العامل فی المبتدأ ، والتجرد من الناصب والجازم العامل فی الفعل المضارع ، ولیس هذا المعنی مرادا فی هذا الموضع ؛ لأن العامل المعنوی بهذا المعنی لا یعمل غیر الرفع ، فالابتداء یعمل فی المبتدأ الرفع ، والتجرد یعمل فی الفعل المضارع الرفع أیضا ، وحینئذ فالمراد بالعامل المعنوی ههنا : اللفظ الذی یعمل بسبب ما یتضمنه من معنی الفعل أفلا تری أن «تلک» وغیرها من ألفاظ الإشاره إنما عملت فی الحال لأنها متضمنه معنی أشیر؟ وهکذا. الثانی : العوامل المعنویه بالمعنی المراد هنا کثیره ، وقد ذکر الشارح منها خمسه ، وهی : أسماء الإشاره ، وحروف التمنی ، وأدوات التشبیه ، والظروف ، والجار والمجرور ، وقد بقی خمسه أخری ، أولها : حرف الترجی کلعل ، نحو قولک : لعل زیدا أمیرا قادم ، وثانیها : حروف التنبیه مثل «ها» فی قولک : ها أنت زید راکبا ؛ فراکبا : حال من زید ، والعامل فی الحال هو «ها» ، وثالثها : أدوات الاستفهام الذی یقصد به التعجب کقول الأعشی : *یا جارتا ما أنت جاره* ، عند من جعل «جاره» الأخری حالا لا تمییزا ، رابعها : أدوات النداء نحو «یا» فی قولک : یأیها الرجل قائما ، وخامسها : «أما» نحو قولهم : أما علما فعالم ، عند من جعل تقدیر الکلام : مهما یذکر أحد فی حال علم فالمذکور عالم ، فعلما - علی هذا التقدیر - حال من المرفوع بفعل الشرط الذی نابت عنه أما.

نحو «سعید مستقرا فی هجر» ومنه قوله تعالی : (وَالسَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ)(1) فی قراءه من کسر التاء ، وأجازه الأخفش قیاسا.

* * *

ونحو «زید مفردا أنفع من

عمرو معانا» مستجاز لن یهن (2)

تقدّم أن أفعل التفضیل لا یعمل فی الحال متقدمه ، واستثنی من ذلک هذه المسأله ، وهی : ما إذا فضّل شیء فی حال علی نفسه أو غیره فی حال أخری ، فإنه یعمل فی حالین إحداهما متقدمه علیه ، والأخری متأخره عنه ، وذلک نحو : «زید قائما أحسن منه قاعدا» و «زید مفردا أنفع من عمرو معانا» ف- «قائما ، ومفردا» منصوبان بأحسن وأنفع ، وهما حالان ، وکذا «قاعدا ، ومعانا» وهذا مذهب الجمهور.

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1573


1- القراءه المشهوره برفع السموات علی الابتداء ورفع «مطویات» علی أنه خبر المبتدأ ، والجار والمجرور - وهو «بیمینه» - متعلق بمطویات ، والقراءه التی یستدل بها الشارح برفع السموات علی أنه مبتدأ ، ونصب مطویات بالکسره نیابه عن الفتحه علی أنه حال صاحبه الضمیر المستکن فی الجار والمجرور ، والجار والمجرور - وهو قوله (بیمینه) - متعلق بمحذوف خبر المبتدأ.
2- «ونحو» مبتدأ «زید» مبتدأ «مفردا» حال من الضمیر المستتر فی «أنفع» الآتی «أنفع» خبر المبتدأ الذی هو زید «من عمرو» جار ومجرور متعلق بأنفع «معانا» حال من عمرو ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر بإضافه نحو إلیها «مستجاز» خبر المبتدأ الذی هو «نحو» فی أول البیت «لن» نافیه ناصبه «یهن» بمعنی یضعف : فعل مضارع منصوب بلن ، وعلامه نصبه الفتحه الظاهره ، وسکن لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «نحو» وجمله یهن وفاعله فی محل رفع خبر ثان ، أو صفحه للخبر السابق.

وزعم السیرافیّ أنهما خبران منصوبان بکان المحذوفه ، والتقدیر : «زید إذا کان قائما أحسن منه إذا کان قاعدا ، وزید إذا کان مفردا أنفع من عمرو إذا کان معانا».

ولا یجوز تقدیم هذین الحالین علی أفعل التفضیل ، ولا تأخیر هما عنه ؛ فلا تقول «زید قائما قاعدا أحسن منه» ولا [تقول] «زید أحسن منه قائما قاعدا».

* * *

قد یتعدد الحال و صاحبه واحد أو متعدد

والحال قد یجیء ذا تعدّد

لمفرد - فاعلم - وغیر مفرد (1)

یجوز تعدد الحال وصاحبها مفرد (2) ، أو متعدد.

فمثال الأول «جاء زید راکبا ضاحکا» ف- «راکبا ، وضاحکا» : حالان من «زید» والعامل فیهما «جاء».

ومثال الثانی «لقیت هندا مصعدا منحدره» ف- «مصعدا» : حال من التاء ، و «منحدره» : حال من «هند» والعامل فیهما «لقیت» ومنه قوله :

190- لقی ابنی أخویه خائفا***منجدیه ؛ فأصابوا مغنما(3).

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1574


1- «الحال» مبتدأ ، وجمله «یجیء» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر «ذا» حال من الضمیر المستتر فی یجیء ، وذا مضاف و «تعدد» مضاف إلیه «لمفرد» جار ومجرور متعلق یتعدد أو بمحذوف نعت لتعدد «فاعلم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها اعتراضیه بین المعطوف والمعطوف علیه ، «وغیر» الواو عاطفه ، غیر : معطوف علی مفرد ، وغیر مضاف ، و «مفرد» مضاف إلیه.
2- ترک الشارح بیان المواضع التی یجب فیها تعدد الحال ، ولوجوب ذلک موضعان ؛ أولهما أن یقع بعد «إما» نحو قوله تعالی : (إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً) وثانیهما : أن یقع بعد «لا» النافیه کقولک : رأیت بکرا لا مستبشرا ولا جذلان.
3- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها اللغه : «منجدیه» مغیثیه ، وهو مثنی منجد ، ومنجد : اسم فاعل ماضیه أنجد ، وتقول : أنجد فلان فلانا ، إذا أغاثه وعاونه ودفع عنه المکروه «أصابوا» نالوا وأدرکوا «مغنما» غنیمه. الإعراب : «لقی» فعل ماض «ابنی» ابن : فاعل لقی ، وابن مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «أخویه» مفعول به للقی ، والهاء مضاف إلیه «خائفا» حال من ابنی «منجدیه» حال من أخویه «فأصابوا» الفاء عاطفه ، أصابوا : فعل وفاعل «مغنما» مفعول به لأصابوا ، والجمله من أصاب وفاعله ومفعوله معطوفه بالفاء علی جمله لقی ومعمولاته. الشاهد فیه : قوله «خائفا منجدیه» فإن الحال متعدده لمتعدد ، والنظره الأولی تدل علی صاحب کل حال قترده إلیه ؛ فإن واحدا من الحالین مفرد والآخر مثنی ، وکذلک صاحباهما ، فلا لبس علیک فی أن تجعل المفرد للمفرد والمثنی للمثنی.

ف- «خائفا» حال من «ابنی» ، و «منجدیه» حال من «أخویه» والعامل فیهما «لقی».

فعند ظهور المعنی تردّ کلّ حال إلی ما تلیق به ، وعند عدم ظهوره یجعل أول الحالین لثانی الاسمین ، وثانیهما لأول الاسمین ؛ ففی قولک : «لقیت زیدا مصعدا منحدرا» یکون «مصعدا» حالا من زید ، و «منحدرا» حالا من التاء.

* * *

الحال علی ضربین : مؤسسه و مؤکده

وعامل الحال بها قد أکّدا

فی نحو : «لا تعث فی الأرض مفسدا» (1).

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1575


1- «وعامل» مبتدأ ، وعامل مضاف ، و «الحال» مضاف إلیه «بها» جار ومجرور متعلق بأکد الآتی «قد» حرف تحقیق «أکذا» أکد : فعل ماض مبنی للمجهول ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عامل الحال ، والألف للاطلاق. والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی نحو» جار ومجرور متعلق بأکد «لا» ناهیه «تعث» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الأرض» جار ومجرور متعلق بتعث «مفسدا» حال من الضمیر المستتر فی «تعث» وهو حال مؤکده للعامل وهو «تعث» وجمله «تعث فی الأرض مفسدا» فی محل جر بإضافه نحو إلیها.

تنقسم الحال إلی مؤکده ، وغیر مؤکده ؛ فالمؤکده علی قسمین ، وغیر المؤکده ما سوی القسمین.

فالقسم الأول من المؤکده : ما أکّدت عاملها ، وهی المراد بهذا البیت ، وهی : کلّ وصف دلّ علی معنی عامله ، وخالفه لفظا ، وهو الأکثر ، أو وافقه لفظا ، وهو دون الأول فی الکثره ؛ فمثال الأول «لا تعث فی الأرض مفسدا» ومنه قوله تعالی : (ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ) وقوله تعالی : (وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ) ومن الثانی قوله تعالی : (وَأَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً) وقوله تعالی : (وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ)

* * *

وإن تؤکّد جمله فمضمر

عاملها ، ولفظها یؤخّر (1)

هذا هو القسم الثانی من الحال المؤکده ، وهی : ما أکّدت مضمون الجمله ،

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1576


1- «وإن» شرطیه «تؤکد» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الحال «جمله» مفعول به لتؤکد «فمضمر» الفاء لربط الجواب بالشرط ، مضمر : خبر مقدم «عاملها» عامل : مبتدأ مؤخر ، وعامل مضاف وها : مضاف إلیه ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «ولفظها» الواو عاطفه ، لفظ : مبتدأ ، ولفظ مضاف وها : مضاف إلیه ، وجمله «یؤخر» من الفعل المضارع المبنی للمجهول ونائب الفاعل المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم معطوفه بالواو علی جمله جواب الشرط.

وشرط الجمله : أن تکون اسمیه ، وجزآها معرفتان ، جامدان ، نحو : «زید أخوک عطوفا ، وأنا زید معروفا» ومنه قوله :

191- أنا ابن داره معروفا بها نسبی ***وهل بداره یا للنّاس من عار؟(1)

ف- «معطوفا ، ومعروفا» حالان ، وهما منصوبان بفعل محذوف وجوبا ، والتقدیر فی الأول «أحقّه عطوفا» وفی الثانی «أحقّ معروفا».

ولا یجوز تقدیم هذه الحال علی هذه الجمله ؛ فلا تقول «عطوفا زید أخوک» ولا «معروفا أنا زید» ولا توسّطها بین المبتدأ والخبر ؛ فلا تقول «زید عطوفا أخوک».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1577


1- البیت لسالم بن داره ، من قصیده طویله یهجو فیها فزاره ؛ وقد أوردها التبریزی فی شرحه علی الحماسه ، وذکر لهذه القصیده قصه ، فارجع إلیها هناک ، اللغه : «داره» الأکثرون علی أنه اسم أمه ، وقال أبو ریاش : هو لقب جده ، واسمه یربوع ، ویجاب - هلی هذا القول - عن تأنیث الضمیر الراجع إلی داره فی قوله «معروفا بها نسبی» بأنه عنی به القبیله. المعنی : أنا ابن هذه المرأه ، ونسبی معروف بها ، ولیس فیها من المعره ما بوجب القدح فی النسب ، أو الطعن فی الشرف. الإعراب : «أنا» ضمیر منفصل مبتدأ «ابن» خبر المبتدأ ، وابن مضاف ، و «داره» مضاف إلیه «معروفا» حال «بها» جار ومجرور متعلق بمعروف «نسبی» نائب فاعل لمعروف لأنه اسم مفعول «وهل» حرف دال علی الاستفهام الإنکاری «بداره» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «من» زائده «عار» مبتدأ مؤخر ، مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد ، وقوله «یا للناس» اعتراض بین المبتدأ والخبر ، ویاء : للنداء ، واللام للاستغاثه. الشاهد فیه : قوله «معروفا» فإنه حال أکدت مضمون الجمله التی قبلها.
الحال قد تکون جمله بشرط أن یکون لها رابط

وموضع الحال تجیء جمله

ک «جاء زید وهو ناو رحله» (1)

الأصل فی الحال والخبر والصفه الإفراد ، وتقع الجمله موقع الحال(2) ، کما تقع موقع الخبر والصفه ، ولا بدّ فیها من رابط ، وهو فی الحالیه : إما ضمیر ، نحو «جاء زید یده علی رأسه» أو واو - وتسمی واو الحال ، وواو الابتداء ، وعلامتها صحه وقوع «إذ» موقعها - نحو «جاء زید وعمرو قائم» التقدیر : إذ عمرو قائم ، أو الضمیر والواو معا ، نحو «جاء زید وهو ناو رحله».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1578


1- «موضع» ظرف مکان متعلق بتجیء ، وموضع مضاف و «الحال» مضاف إلیه «تجیء» فعل مضارع «جمله» فاعل تجیء «کجاء زید» الکاف جاره لقول محذوف ، کما سبق مرارا ، وما بعدها فعل وفاعل «وهو» الواو واو الحال ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ «ناو» خبر المبتدأ ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «رحله» مفعول به لناو ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال.
2- یشترط فی الجمله التی تقع حالا أربعه شروط ، وقد ذکر الشارح تبعا للناظم من هذه الشروط واحدا ، وهو : أن تکون الجمله مشتمله علی رابط یربطها بالحال - إما الواو ، وإما الضمیر ، وإما هما معا - والشرط الثانی. أن تکون الجمله خبریه ؛ فلا یجوز أن تکون الحال جمله إنشائیه ، والشرط الثالث : ألا تکون جمله الحال تعجبیه ، والشرط الرابع : ألا تکون مصدره بعلم استقبال ، وذلک نحو «سوف» و «لن» وأدوات الشرط ؛ فلا یصح أن تقول : جاء محمد إن یسأل یعط ، فإن أردت تصحیح ذلک فقل : جاء زید وهو إن یسأل یعط ؛ فتکون الحال جمله اسمیه خبریه. ومن هذا الکلام - مع ما سبق فی مبحث مجیء خبر المبتدأ جمله - تعرف أن الخبر والحال جمیعا اشترکا فی ضروره وجود رابط یربط کلا منهما بصاحبه ، واختلفا فی الشروط الثلاثه الباقیه ؛ فجمله الخبر تقع إنشائیه وتعجبیه علی الاصح عند النحاه ، وتصدر بعلم الاستقبال ، وقد رأیت أن تصحیح المثال یکون بجعل جمله الشرط وجوابه خبرا ، فتنبه لذلک کله ، والله یوفقک ویرشدک.
قد یجب أن یکون الرابط الضمیر، و مواضع ذلک

وذات بدء بمضارع ثبت

حوت ضمیرا ، ومن الواو خلت (1)

وذات واو بعدها انو مبتدا

له المضارع اجعلنّ مسندا (2)

الجمله الواقعه حالا : إن صدّرت بمضارع مثبت لم یجز أن تقترن بالواو ، بل لا تربط إلا بالضمیر ، نحو «جاء زید یضحک ، وجاء عمرو تقاد الجنائب بین یدیه» ولا یجوز دخول الواو ؛ فلا تقول «جاء زید ویضحک» فإن جاء من لسان العرب ما ظاهره ذلک أوّل علی إضمار مبتدأ بعد الواو ؛ ویکون المضارع خبرا عن [ذلک] المبتدأ ؛ وذلک نحو قولهم «قمت وأصکّ عینه» وقوله :

192- فلمّا خشیت أظافیرهم ***نجوت وأرهنهم مالکا(3).

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1579


1- «وذات» مبتدأ ، وذات مضاف ، و «بدء» مضاف إلیه «بمضارع» جار ومجرور متعلق ببدء «ثبت» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضارع ، والجمله فی محل جر صفه لمضارع «حوت» حوی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ذات بدء ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ضمیرا» مفعول به لحوت «ومن الواو» الواو عاطفه ، وما بعدها جار ومجرور متعلق بخلت «خلت» خلا : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ذات بدء بمضارع ، والجمله معطوفه علی جمله الخبر.
2- «وذات» مبتدأ ، وذات مضاف و «واو» مضاف إلیه «بعدها» بعد : ظرف متعلق بانو الآتی ، وبعد مضاف ، وها : مضاف إلیه «انو» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مبتدا» مفعول به لانو «له» جار ومجرور متعلق باجعل الآتی «المضارع» مفعول أول لا جعل تقدم علیه ، منصوب وعلامه نصبه الفتحه الظاهره «اجعلن» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون نون التوکید الثقیله «مسندا» مفعول ثان لا جعل.
3- البیت لعبد الله بن همام السلولی. اللغه : «أظافیرهم» جمع أظفور - بزنه عصفور - والمراد هنا منه الأسلحه «نجوت» أراد تخلصت منهم. الإعراب. «فلما» الفاء للعطف علی ما قبله ، لما : ظرف بمعنی حین متعلق بنجوت الآتی ، وهو متضمن معنی الشرط «خشیت» فعل وفاعل «أظافیرهم» أظافیر : مفعول به لخشیت ، وأظافیر مضاف وهم : مضاف إلیه ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه «لما» الظرفیه إلیها «نجوت» فعل وفاعل ، والجمله جواب «لما» الظرفیه بما تضمنته من معنی الشرط «وأرهنهم» الواو واو الحال ، أرهن : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، هم : مفعول أول لأرهن ، والجمله فی محل رفع خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وأنا أرهنهم ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال «مالکا» مفعول ثان لأرهن. الشاهد فیه : قوله «وأرهنهم» حیث إن ظاهره ینبیء عن أن المضارع المثبت تقع جملته حالا ، وتسبق بالواو ، وذلک الظاهر غیر صحیح ؛ ولهذا قدرت جمله المضارع خبرا لمبتدأ محذوف کما فصلناه فی الإعراب.

ف- «أصکّ ، وأرهنهم» خبران لمبتدأ محذوف ؛ والتقدیر : وأنا أصکّ ، وأنا أرهنهم.

* * *

قد یجوز الربط بالضمیر، و بالواو، و بهما

وجمله الحال سوی ما قدّما

بواو ، أو بمضمر ، أو بهما (1)

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1580


1- «وجمله» مبتدأ ، وجمله مضاف ، و «الحال» مضاف إلیه «سوی» منصوب علی الاستثناء أو علی الظرفیه ، وسوی مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «قدما» قدم : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والألف للاطلاق ، والجمله من قدم ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «بواو» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ وهو قوله «جمله الحال» فی أول البیت ، وقوله «أو بمضمر ، أو بهما» معطوفان علی قوله بواو.

الجمله الحالیه : إما أن تکون اسمیه ، أو فعلیه ، والفعل [إما] مضارع ، أو ماض ، وکل واحده من الاسمیه والفعلیه : إما مثبته ، أو منفیّه ، وقد تقدم أنه إذا صدّرت الجمله بمضارع مثبت لا تصحبها الواو ، بل لا تربط إلا بالضمیر فقط (1) ، وذکر فی هذا البیت أنّ ما عدا ذلک یجوز فیه أن یربط بالواو

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1581


1- قد ذکر الشارح أن الجمله الحالیه إذا کانت فعلیه فعلها مضارع مثبت وجب أن تخلو هذه الجمله من الواو ، وأن یکون رابطها الضمیر ، وقد بقی علیه بعض شروط یجب تحققها فی هذه الجمله : منها ألا یتقدم بعض معمولات المضارع علیه ؛ فلو تقدم معموله علیه اقترنت الجمله بالواو ، ولهذا جوز القاضی البیضاوی فی قوله تعالی (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) أن تکون جمله(وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) حالا من الضمیر المستتر وجوبا فی (نعبد) ومن الشروط أیضا : ألا تکون جمله المضارع المذکور مقترنه بقد ، فإن اقترنت بها وجب أن تقترن بالواو ، نحو قوله تعالی (لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللهِ إِلَیْکُمْ) فجمله ما یشترط لخلو هذه الجمله من الواو أربعه شروط : أن تکون مضارعیه ، وأن تکون مثبته ، وأن یتقدم المضارع علی کل ما یذکر معه من معمولاته ، وألا یقترن بقد. وقد ذکر الشارح بعد قلیل أن الجمله المضارعیه المنفیه بلا تمتنع معها الواو ، کما فی قوله تعالی : (ما لِیَ لا أَرَی الْهُدْهُدَ) وبقی بعد ذلک خمس جمل یجب ألا تقترن بالواو ، فیصبر مجموع ما لا یجوز اقترانه بالواو من الحال الواقعه جمله سبعا ذکرنا لک اثنتین منها ، (والثالثه) أن تکون مضارعیه منفیه بما ، کقول الشاعر : عهدتک ما تصبو ، وفیک شبیبه فما لک بعد الشّیب صبّا متیّما؟ (الرابعه) الجمله المعطوفه علی حال قبلها ، نحو قوله تعالی : (فَجاءَها بَأْسُنا بَیاتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ) فجمله «هم قائلون» معطوفه علی «بیاتا». (الخامسه) الجمله المؤکده لمضمون جمله قبلها ، نحو قولک : هو الحق لا شک فیه ، وقوله تعالی : (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ) فجمله «لا ریب فیه» حال مؤکده لمضمون جمله «ذلک الکتاب» فی بعض أعاریب یحتملها هذا الکلام. (السادسه) الجمله التی تقع بعد «إلا» سواء أکانت الجمله اسمیه نحو قولک : ما صاحبت أحدا إلا زید خیر منه ، أم کانت فعلیه فعلها ماض نحو قولک : ما أری رأیا إلا رأیت صوابا ، ونحو قوله تعالی : (یا حَسْرَهً عَلَی الْعِبادِ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ) وقد ورد فی الشعر اقتران الفعلیه التی فعلها ماض والواقعه بعد «إلا» بالواو کما فی قوله. نعم امرأ هرم لم تعر نائبه إلا وکان لمرتاع لها وزرا فقیل : هو شاذ والقیاس أن تخلو من الواو ، وقیل : هو قلیل لا شاذ. (السابعه) الجمله الفعلیه التی فعلها ماض مسبوق بأو العاطفه ، نحو قولک : لأضربنه حضر أو غاب ، وقول الشاعر : کن للخلیل نصیرا جار أو عدلا ولا تشحّ علیه جاد أو بخلا

وحدها ، أو بالضمیر وحده ، أو بهما ؛ فیدخل فی ذلک الجمله الاسمیّه : مثبته ، أو منفیّه ، والمضارع المنفیّ ، والماضی : المثبت ، والمنفیّ.

فتقول : «جاء زید وعمرو قائم ، وجاء زید یده علی رأسه ، وجاء زید ویده علی رأسه» وکذلک المنفیّ ، وتقول : «جاء زید لم یضحک ، أو ولم یصحک ، أو ولم یقم عمرو ، وجاء زید وقد قام عمرو ، وجاء زید قد قام أبوه ، وجاء زید وقد قام أبوه» وکذلک المنفیّ ، نحو «جاء زید وما قام عمرو ، وجاء زید ما قام أبوه ، أو وما قام أبوه».

ویدخل تحت هذا أیضا المضارع المنفیّ بلا ؛ فعلی هذا تقول : «جاء زید ولا یضرب عمرا» بالواو.

وقد ذکر المصنف فی غیر هذا الکتاب أنه لا یجوز اقترانه بالواو کالمضارع المثبت ، وأن ما ورد مما ظاهره ذلک یؤوّل علی إضمار مبتدأ ، کقراءه ابن ذکوان :

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1582

(فاستقیما ولا تتّبعان) بتخفیف النون ، والتقدیر : وأنتما لا تتّبعان ؛ ف- «لا تتبعان» خبر لمبتدأ محذوف.

* * *

یحذف عامل الحال جوازا أو وجوبا

والحال قد یحذف ما فیها عمل

وبعض ما یحذف ذکره حظل (1)

یحذف عامل الحال : جوازا ، أو وجوبا.

فمثال ما حذف جوازا أن یقال : «کیف جئت» فتقول : «راکبا» ، [تقدیره «جئت راکبا»] ، وکقولک : «بلی مسرعا» لمن قال لک : «لم تسر» والتقدیر : «بلی سرت مسرعا» ، ومنه قوله تعالی : (أَیَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ؟ بَلی قادِرِینَ عَلی أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ) التقدیر - والله أعلم - : بلی نجمعها قادرین.

ومثال ما حذف وجوبا قولک : «زید أخوک عطوفا» ونحوه من الحال المؤکده لمضمون الجمله ، وقد تقدم ذلک ، وکالحال النائبه مناب الخبر ،

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1583


1- «والحال» مبتدأ «قد» حرف تحقیق «یحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول «ما» اسم موصول نائب فاعل لیحذف ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ «فیها» جار ومجرور متعلق بعمل الآتی «عمل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «وبعض» مبتدأ أول ، وبعض مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «یحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ذکره» ذکر : مبتدأ ثان ، وذکر مضاف والهاء مضاف إلیه «حظل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا ، والجمله من حظل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.

نحو «ضربی زیدا قائما» التقدیر : إذا کان قائما ، وقد سبق تقریر ذلک فی باب المبتدأ والخبر (1).

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1584


1- هنا أمران نحب أن ننبهک إلیهما : الأول : أن عامل الحال علی ثلاثه أنواع : نوع یجب ذکره ولا یجوز حذفه ، ونوع یجب حذفه ولا یجوز ذکره ، ونوع یجوز لک ذکره ویجوز لک حذفه. فأما النوع الذی یجب ذکره ولا یجوز حذفه فهو العامل المعنوی کالظرف واسم الإشاره ؛ فلا یحذف شیء من هذه العوامل ، سواء أعلمت أم لم تعلم ؛ لأن العامل المعنوی ضعیف ؛ فلا یقوی علی أن یعمل وهو محذوف. وأما النوع الذی یجب حذفه فقد بین الشارح ثلاثه مواضع من مواضعه - وهی الحال المؤکده لمضمون جمله ، والحال النائبه مناب الخبر ، والحال الداله علی زیاده أو نقص بتدریج - وبقی موضعان آخران ، أولهما : أن ینوب عنه الحال کقولک لمن شرب : هنیئا ، ومن ذلک قول کثیر : هنیئا مریئا غیر داء مخامر لعزّه من أعراضنا ما استحلّت وثانیهما : أن تدل الحال علی توبیخ ، کقولک : أقاعدا وقد جد الناس؟. وأما النوع الذی یجوز ذکره وحذفه فهو ما عدا هذین النوعین. الأمر الثانی : أن الأصل فی الحال نفسه - بسبب کونه فضله - أنه یجوز حذفه ، وقد یجب ذکره ، وذلک فی خمسه مواضع ؛ أولها : أن یکون الحال مقصورا علیه ، نحو قولک : ما سافرت إلا راکبا ، وما ضربت علیا إلا مذنبا ، وثانیها : أن یکون الحال نائبا عن عامله کقولک : هنیئا مریئا ترید کل ذلک هنیئا مریئا ، وثالثها : أن تتوقف علیه صحه الکلام کقوله سبحانه وتعالی : (وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ) أو یتوقف علیه مراد المتکلم ، نحو قوله تعالی : (وَإِذا قامُوا إِلَی الصَّلاهِ قامُوا کُسالی) ورابعها : أن یکون الحال جوابا ، کقولک : بلی مسرعا ، جوابا لمن قال لک : لم تسر ، وخامسها : أن یکون الحال نائبا عن الخبر ، نحو قولک : ضربی زیدا مسیئا.

ومما حذف فیه عامل الحال وجوبا قولهم : «اشتریته بدرهم فصاعدا ، وتصدقت بدینار فسافلا» ف- «صاعدا ، وسافلا» : حالان ، عاملهما محذوف وجوبا ، والتقدیر : «فذهب الثمن صاعدا ، وذهب المتصدّق به سافلا» وهذا معنی قوله : «وبعض ما یحذف ذکره حظل» أی بعض ما یحذف من عامل الحال منع ذکره (1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1585


1- قد بقی الکلام علی صاحب الحال من ناحیه الذکر والحذف - بعد أن أتینا علی ما بتعلق بالحال ، وبالفامل فیها من هذه الناحیه - فنقول : الأصل فی صاحب الحال أن یکون مذکورا ، وقد یحذف جوازا ، وقد یحذف وجوبا بحیث لا یجوز ذکره. فیحذف جوازا إذا حذف عامله ، نحو قولک : راشدا ، أی تسافر راشدا. ویجوز أن تقول تسافر راشدا. ویحذف وجوبا مع الحال التی تفهم ازدیادا أو نقصا بتدریج ، نحو قولهم : اشتریت بدینار فصاعدا ، أی : فذهب الثمن صاعدا ؛ فقی هذا حذف صاحب الحال وعامله.
التّمییز
تعریفه و بیان أنواعه و حکمه

اسم ، بمعنی «من» مبین ، نکره ،

ینصب تمییزا بما قد فسّره (1)

کشبر ارضا ، وقفیز برّا ،

ومنوین عسلا وتمرا (2)

تقدم من الفضلات : المفعول به ، والمفعول المطلق ، والمفعول له ، والمفعول فیه ، والمفعول معه ، والمستثنی ، والحال ، وبقی التمییز - وهو المذکور فی هذا الباب - ویسمی مفسّرا ، وتفسیرا ، ومبیّنا ، وتبیینا ، وممیّزا ، وتمییزا.

وهو : کل اسم ، نکره ، متضمن معنی «من» ؛ لبیان ما قبله من إجمال ، نحو «طاب زید نفسا ، وعندی شبر أرضا».

واحترز بقوله : «متضمن معنی من» من الحال ؛ فإنها متضمنه معنی «فی».

وقوله : «لبیان ما قبله» احتراز مما تضمن معنی «من» ولیس فیه بیان لما قبله : کاسم «لا» التی لنفی الجنس ، نحو «لا رجل قائم» فإنّ التقدیر : «لا من رجل قائم».

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1586


1- «اسم» خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : هو اسم «بمعنی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لاسم ، ومعنی مضاف و «من» قصد لفظه : مضاف إلیه «مبین» نعت آخر لاسم «نکره» نعت ثالث لاسم «ینصب» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله مستأنفه لا محل لها من الإعراب «تمییزا» حال من نائب الفاعل المستتر فی قوله ینصب «بما» جار ومجرور متعلق بینصب ، و «قد فسره» فسر : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، وضمیر الغائب مفعوله ، والجمله لا محل لها صله ما المجروره محلا بالباء.
2- «کشبر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ما الموصوله «أرضا» تمییز لشبر «وقفیز» معطوف علی شبر «برا» تمییز لقفیز «ومنوین عسلا» مثله «وبرا» معطوف علی قوله عسلا.

وقوله : «لبیان ما قبله من إجمال» یشمل نوعی التمییز ، وهما : المبین إجمال ذات ، والمبین إجمال نسبه.

فالمبین إجمال الذات هو : الواقع بعد المقادیر - وهی الممسوحات ، نحو «له شبر أرضا» والمکیلات ، نحو «له قفیز برّا» والموزونات ، نحو «له منوان عسلا وتمرا» - والأعداد (1) ، نحو «عندی عشرون درهما».

وهو منصوب بما فسّره ، وهو : شبر ، وقفیز ، ومنوان ، وعشرون.

والمبیّن إجمال النسبه هو : المسوق لبیان ما تعلّق به العامل : من فاعل ، أو مفعول ، نحو «طاب زید نفسا» ، ومثله : (اشتعل الرّأس شیبا) ، و «غرست الأرض شجرا» ، ومثله (وفجّرنا الأرض عیونا).

ف- «نفسا» تمییز منقول من الفاعل ، والأصل «طابت نفس زید» ، و «شجرا» منقول من المفعول ، والأصل «غرست شجر الأرض» فبیّن

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1587


1- قول الشارح «والأعداد» عطف علی قوله «المقادیر» فأما ما بینهما فهو بیان لأنواع المقادیر ، وعلی هذا یکون الشارح قد ذکر شیئین یکون تمییز إجمال الذات بعدهما - وهما المقادیر ، والأعداد - وبقی علیه شیئان آخران. أولها : ما یشبه المقادیر ، مما أجرته العرب مجراها لشبهه بها فی مطلق المقدار ، وإن لم یکن منها ، کقولک : قد صببت علیه ذنوبا ماء ، واشتریت نحیا سمنا ، وقولهم : علی التمره مثلها زبدا. وثانیهما : ما کان فرعا للتمییز ، نحو قولک : أهدیته خاتما فضه ، علی ما هو مذهب الناظم تبعا للمبرد فی هذا المثال من أن فضه لیس حالا ؛ لکونه جامدا ، وکون صاحبه نکره وکونه لازما ، مع أن الغالب فی الحال أن تکون منتقله. وذهب سیبویه إلی أن فضه فی المثال المذکور حال ، ولیس تمییزا ؛ لأنه خص التمییز بما یقع بعد المقادیر وما یشبهها.

«نفسا» الفاعل الذی تعلّق به الفعل ، وبیّن «شجرا» المفعول الذی تعلّق به الفعل.

والنّاصب له فی هذا النوع [هو] العامل الذی قبله.

* * *

وبعد ذی وشبهها اجرره إذا

أضفتها ، ک- «مدّ حنطه غذا» (1)

والنّصب بعد ما أضیف وجبا

إن کان مثل «ملء الأرض ذهبا» (2)

أشار ب- «ذی» إلی ما تقدّم ذکره فی البیت من المقدّرات - وهو : ما دلّ

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1588


1- «بعد» ظرف متعلق باجرر ، وبعد مضاف و «ذی» اسم إشاره مضاف إلیه «وشبهها» الواو عاطفه ، شبه : معطوف علی ذی ، وشبه مضاف ، وها : مضاف إلیه «اجرره» اجرر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «إذا» ظرف أشرب معنی الشرط «أضفتها» فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا الظرفیه إلیها «کمد» الکاف جاره لقول محذوف ، مد : مبتدأ ، ومد مضاف و «حنطه» مضاف إلیه «غذا» خبر المبتدأ.
2- «والنصب» مبتدأ «بعد» ظرف متعلق به ، وبعد مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من أضیف ونائب فاعله لا محل لها صله «وجبا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النصب ، والجمله من وجب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما أضیف «مثل» خبر کان «ملء» مبتدأ ، وملء مضاف و «الأرض» مضاف إلیه ، والخبر محذوف تقدیره : لی ، مثلا ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر بإضافه مثل إلیها «ذهبا» تمییز.

علی مساحه ، أو کیل ، أو وزن - فیجوز جر التمییز بعد هذه بالإضافه إن لم یضف إلی غیره ، نحو «عندی شبر أرض ، وقفیز برّ ، ومنوا عسل وتمر».

فإن أضیف الدّالّ علی مقدار إلی غیر التمییز وجب نصب التمییز ، نحو «ما فی السماء قدر راحه سحابا» ، ومنه قوله تعالی : (فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً).

وأما تمییز العدد فسیأتی حکمه فی باب العدد.

* * *

حکم التمییز الواقع بعد أفعل التفضیل

والفاعل المعنی انصبن بأفعلا

مفضّلا : ک- «أنت أعلی منزلا» (1)

التمییز الواقع بعد أفعل التفضیل : إن کان فاعلا فی المعنی وجب نصبه ، وإن لم یکن کذلک وجب جرّه بالإضافه.

وعلامه ما هو فاعل فی المعنی : أن یصلح جعله فاعلا بعد جعل أفعل التفضیل فعلا ، نحو «أنت أعلی منزلا ، وأکثر مالا» ف- «منزلا ، ومالا» یجب نصبهما ؛ إذ یصح جعلهما فاعلین بعد جعل أفعل التفضیل فعلا ؛ فتقول : أنت علا منزلک ، وکثر مالک.

ومثال ما لیس بفاعل فی المعنی (2) «زید أفضل رجل ، وهند أفضل امرأه»

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1589


1- «والفاعل» مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله انصبن الآتی - «المعنی» منصوب علی نزع الخافض ، أو مفعول به للفاعل ، أو مجرور تقدیرا بإضافه الفاعل إلیه «انصبن» انصب : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب «بأفعلا» جار ومجرور متعلق بانصبن «مفضلا» حال من الفاعل المستتر وجوبا فی انصبن «کأنت» الکاف جاره لقول محذوف ، أنت : مبتدأ «أعلی» خبر المبتدأ «منزلا» تمییز.
2- ضابط ما لیس بفاعل فی المعنی : أن یکون أفعل التفضیل بعضا من جنس التمییز ، ویعرف ذلک بصحه حذف أفعل التفضیل ، ووضع لفظ بعض موضعه ؛ فنحو «زید أفضل رجل» تجد أفعل التفضیل - وهو أفضل - باعتبار الفرد الذی یتحقق فیه - واحدا من جنس الرجل ، وکذلک نحو «هند أفضل امرأه» تجد أفعل التفضیل بعض الجنس ، ویمکن أن تحذف أفعل التفضیل فی المثالین وتضع مکانه لفظ «بعض» فتقول : زید بعض جنس الرجل ، أی بعض الرجال ، وهند بعض جنس المرأه ، أی بعض النساء.

[فیجب جرّه بالإضافه ، إلا إذا أضیف «أفعل» إلی غیره ؛ فإنه ینصب حینئذ ، نحو «أنت أفضل النّاس رجلا»](1).

* * *

یقع التمییز بعد کل ما یقتضی التعجب

وبعد کلّ ما اقتضی تعجّبا

میّز ، ک- «أکرم بأبی بکر أبا» (2)

یقع التمییز بعد کلّ ما دلّ علی تعجب ، نحو «ما أحسن زیدا رجلا ،

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1590


1- من تقریر هذه المسأله تعلم أن تمییز أفعل التفضیل یجب جره فی صوره واحده ، وهی : أن یکون التمییز غیر فاعل فی المعنی ، وأفعل التفضیل لیس مضافا لغیر تمییزه ، ویجب نصبه فی صورتین اثنتین ؛ أولاهما : أن یکون التمییز فاعلا فی المعنی - سواء أضیف أفعل التفضیل إلی غیر التمییز ، نحو أنت أعلی الناس منزلا ، أم لم یضف إلی غیر التمییز ، نحو أنت أعلی منزلا - وثانیتهما : أن یکون التمییز غیر فاعل فی المعنی ، بشرط أن یکون أفعل مضافا إلی غیر التمییز ، نحو أنت أفضل الناس بیتا ؛ لأنه یتعذر حینئذ إضافه أفعل التفضیل مره أخری.
2- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «میز» الآتی ، وبعد مضاف ، و «کل» مضاف إلیه ، وکل مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «اقتضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «تعجبا» مفعول به لاقتضی ، والجمله من اقتضی وفاعله ومفعوله لا محل لها صله الموصول «میز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کأکرم» الکاف جاره لقول محذوف ، أکرم : فعل ماض جاء علی صوره الأمر «بأبی» الباء زائده ، أبی : فاعل أکرم ، وأبی مضاف ، و «بکر» مضاف إلیه «أبا» تمییز.

وأکرم بأبی بکر أبا ، ولله درّک عالما ، وحسبک بزید رجلا ، وکفی به عالما» (1).

193- و *یا جارتا ما أنت جاره* (2).

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1591


1- ذهب ابن هشام إلی أن التمییز فی کل هذه الأمثله من تمییز النسبه ، ولیس بسدید ، بل فی الکلام تفصیل ، وتلخیصه أنه إن کان فی الکلام ضمیر غائب ، ولم یبین مرجعه ، کما فی قولهم «لله دره فارسا» کان من تمییز المفرد ؛ لأن افتقاره إلی بیان عینه فی هذه الحال أشد من افتقاره لبیان نسبه التعجب إلیه ، فإن لم یکن ضمیر أصلا ، نحو لله در زید فارسا ، أو کان ضمیر خطاب ، نحو لله درک فارسا ، أو کان ضمیر غائب علم مرجعه نحو زید لله دره فارسا - فهو من تمییز النسبه ، وتلخیص هذا أنه یکون تمییز مفرد فی صوره واحده ، ویکون تمییز نسبه فی ثلاث صور.
2- هذا عجز بیت للأعشی میمون بن قیس ، وصدره قوله : *بانت لتحزننا عفاره* اللغه : «بانت» بعدت ، وفارقت «لتحزننا» لتدخل الحزن إلی قلوبنا ، وتقول : حزننی هذا الأمر یحزننی ، من باب نصر ، وأحزننی أیضا ، وفی التنزیل العزیز : (إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ) «عفاره» اسم امرأه. الإعراب : «یا» حرف نداء مبنی علی السکون لا محل له من الإعراب «جارتا» منادی منصوب بفتحه مقدره علی ما قبل یاء المتکلم المنقلبه ألفا ، وجاره مضاف ، ویاء المتکلم المنقلبه ألفا مضاف إلیه «ما» اسم استفهام مقصود به التعظیم مبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع «أنت» خبر المبتدأ «جاره» تمییز یقصد به بیان جنس ما وقع علیه التعجب وهو الجوار. الشاهد فیه : قوله «جاره» حیث وقع تمییزا بعد ما اقتضی التعجب ، وهو قوله : «ما أنت». فإن قلت : أهو تمییز نسبه أم تمییز ذات؟ قلت : لا خلاف بین أحد من العلماء الذین جعلوا «جاره» تمییزا فی أنه من قبیل تمییز النسبه ، أما ابن هشام فالأمر عنده ظاهر ؛ لأنه جعل هذا النوع کله من تمییز النسبه ، وأما علی ما ذکرناه قریبا من الفرق بین بعض المثل وبعضها الآخر فهو أیضا من تمییز النسبه ؛ لأن الضمیر المذکور فی الکلام ضمیر مخاطب ، فهو معلوم ما یراد به. فإن قلت : فهل یجوز أن أجعل «جاره» شیئا غیر التمییز؟ قلت : قد ذهب جمهره عظیمه من العلماء إلی أنه حال ، وأری لک أن تأخذ به.
ما یجوز جره بمِن ، من التمییز و ما لا یجوز

واجرر بمن إن شئت غیر ذی العدد

والفاعل المعنی : ک- «طب نفسا تفد» (1)

یجوز جرّ التمییز بمن إن لم یکن فاعلا فی المعنی ، ولا ممیزا لعدد ؛ فتقول : «عندی شبر من أرض ، وقفیز من برّ ، ومنوان من عسل وتمر ، وغرست الأرض من شجر» ولا تقول : «طاب زید من نفس» ولا «عندی عشرون من درهم».

* * *

لا یجوز تقدیم التمییز علی العامل فیه و اختلاف العلماء فی بعض مسائل من ذلک

وعامل التّمییز قدّم مطلقا

والفعل ذو التّصریف نزرا سبقا (2).

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1592


1- «واجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بمن» جار ومجرور متعلق باجرر «إن» شرطیه «شئت» فعل ماض فعل الشرط ، وضمیر المخاطب فاعله «غیر» مفعول به لا جرر ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف ، «العدد» مضاف إلیه «والفاعل» معطوف علی ذی «المعنی» منصوب بنزع الخافض أو مضاف إلیه ، أو مفعول به للفاعل ، وهو مجرور تقدیرا بالإضافه أو منصوب تقدیرا علی المفعولیه أو علی نزع الخافض «کطب» الکاف جاره لقول محذوف ، طب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «نفسا» تمییز «تفد» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم فی جواب الأمر ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «وعامل» مفعول به مقدم لقوله «قدم» الآتی ، وعامل مضاف ، و «التمییز» مضاف إلیه «قدم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مطلقا» منصوب علی الحال من «عامل التمییز» «والفعل» مبتدأ «ذو» نعت للفعل ، وذو مضاف ، و «التصریف» مضاف إلیه «نزرا» حال من الضمیر المستتر فی قوله سبق الآتی «سبقا» سبق : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل ، والألف للاطلاق ، والجمله من سبق ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

مذهب سیبویه - رحمه الله! - أنه لا یجوز تقدیم التمییز علی عامله ، سواء کان متصرفا أو غیر متصرف ؛ فلا تقول : «نفسا طاب زید» ، ولا «عندی درهما عشرون».

وأجاز الکسائی ، والمازنی ، والمبرد ، تقدیمه علی عامله المتصرف ؛ فتقول : «نفسا طاب زید ، وشیبا اشتعل رأسی» ومنه قوله :

194- أتهجر لیلی بالفراق حبیبها؟ ***وما کان نفسا بالفراق تطیب (1).

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1593


1- ینسب هذا البیت للمخبل السعدی ، وقیل : هو لأعشی همدان ، وقیل : هو لقیس بن الملوح العامری. المعنی : ما ینبغی للیلی أن تهجر محبها وتتباعد عنه ، وعهدی بها والشأن أن نفسها لا تطیب بالفراق ولا ترضی عنه. الإعراب : «أتهجر» الهمزه للاستفهام الإنکاری ، تهجر : فعل مضارع «لیلی» فاعل «بالفراق» جار ومجرور متعلق بتهجر «حبیبها» حبیب : مفعول به لتهجر ، وحبیب مضاف وها : مضاف إلیه «وما» الواو واو الحال ، ما : نافیه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمها ضمیر الشأن «نفسا» تمییز متقدم علی العامل فیه ، وهو قوله «تطیب» الآتی «بالفراق» جار ومجرور متعلق بتطیب «تطیب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی لیلی ، والجمله من نطیب وفاعله فی محل نصب خبر «کان». الشاهد فیه : قوله «نفسا» فإنه تمییز ، وعامله قوله «تطیب». وقد تقدم علیه والأصل «تطیب نفسا» وقد جوز ذلک التقدم الکوفیون والمازنی والمبرد ، وتبعهم ابن مالک فی بعض کتبه ، وهو - فی هذا البیت ونحوه - عند الجمهور ضروره ؛ قلا یقاس علیه. وذهب أبو إسحاق الزجاج إلی أن الروایه فی بیت الشاهد : *وما کان نفسی بالفراق تطیب* ونقل أبو الحسن أن الروایه فی دیوان الأعشی هکذا : أتؤذن سلمی بالفراق حبیبها ولم تک نفسی بالفراق تطیب وعلی هاتین الروایتین لا شاهد فی البیت. وقال أبو رجاء عفا الله تعالی عنه : والذی وجدته فی دیوان أعشی همدان روایه البیت کما رواه الشارح وأکثر النحاه ؛ ففیه الشاهد الذی یساق من أجله.

وقوله :

195- ضیّعت حزمی فی إبعادی الأملا ، ***وما ارعویت ، وشیبا رأسی اشتعلا(1)

ووافقهم المصنف فی غیر هذا الکتاب علی ذلک ، وجعله فی هذا الکتاب قلیلا.

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1594


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «الحزم» ضبط الرجل أمره ، وأخذه بالثقه «ارعویت» رجعت إلی ما ینبغی لی ، والارعواء : الرجوع الحسن الإعراب : «ضیعت» فعل وفاعل «حزمی» حزم : مفعول به لضیع ، وحزم مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «فی إبعادی» الجار والمجرور متعلق بضیع ، وإبعاد مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله «الأملا» مفعول به للمصدر «وما» الواو عاطفه ، ما : نافیه «ارعویت» فعل وفاعل «وشیبا» تمییز متقدم علی عامله وهو قوله «اشتملا» الآتی «رأسی» رأس : مبتدأ ، ویاء المتکلم مضاف إلیه «اشتملا» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الرأس ، والألف للاطلاق ، والجمله من اشتعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «شیبا» حیث تقدم - وهو تمییز - علی عامله المتصرف ، وهو قوله اشتعل ، وقد احتج به من أجاز ذلک کالمبرد ، والکسائی ، والمازنی ، وابن مالک فی غیر الألفیه ، ولکنه فی الألفیه قد نص علی ندره هذا ، ومثله قول الشاعر : أنفسا تطیب بنیل المنی وداعی المنون ینادی جهارا؟ وقول الآخر. ولست ، إذا ذرعا أضیق ، بضارع ولا یائس - عند التّعسّر - من یسر وقول ربیعه بن مقروم الضبی : رددت بمثل السّید نهد مقلّص کمیش إذا عطفاه ماء تحلّبا وجعل بعض النحاه من شواهد هذه المسأله قول الشاعر : إذا المرء عینا قرّ بالعیش مثریا ولم یعن بالإحسان کان مذمّما والاستشهاد بهذا البیت الأخیر إنما یتم علی مذهب بعض الکوفیین الذین یجعلون «المرء» مبتدأ وجمله «قر عینا» فی محل رفع خبره ، فأما علی مذهب جمهور البصریین الذین یجعلون «المرء» فاعلا لفعل محذوف یفسره ما بعده فلا شاهد فیه ؛ لأن التقدیر علی هذا المذهب : إذا قر المرء عینا بالعیش ؛ فالعامل فی التمییز متقدم علیه وهو الفعل المقدر ، إلا أن یدعی هؤلاء أن تأخیر مفسر العامل بمنزله تأخیر العامل نفسه.

فإن کان العامل غیر متصرف ؛ فقد منعوا التقدیم (1) : سواء کان فعلا ، نحو «ما أحسن زیدا رجلا» أو غیره ، نحو «عندی عشرون درهما».

وقد یکون العامل متصرفا ، ویمتنع تقدیم التمییز علیه عند الجمیع ، وذلک نحو «کفی بزید رجلا» ؛ فلا یجوز تقدیم «رجلا» علی «کفی» وإن کان فعلا متصرفا ؛

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1595


1- وربما تقدم علی عامله وهو اسم جامد ، وذلک ضروره من ضرورات الشعر اتفاقا ، کقول الراجز : ونارنا لم یر نارا مثلها قد علمت ذاک معدّ کلّها

لأنه بمعنی فعل غیر متصرف ، وهو فعل التعجب ؛ فمعنی قولک : «کفی بزید رجلا» ما أکفاه رجلا!(1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1596


1- من القواعد المقرره أن الشیء إذا أشبه الشیء أخذ حکمه ، ویجری ذلک فی کثیر من الأبواب ، ونحن نذکر لک ههنا بعض هذه المتشابهات لتعرف کیف کان العرب یجرون فی کلامهم ، ثم لتعرف کیف ضبط أئمه هذه الصناعه قواعدها ، ثم لتعود بذاکرتک إلی ما سبق لک أن قرأته فی هذا الکتاب وغیره من کتب الفن لجمع أشباه ما نذکره لک. ا - المشتقات کلها - من اسم الفاعل واسم المفعول وأمثله المبالغه - أشبهت الفعل فی مادته ومعناه ؛ فأخذت حکمه فرفعت الفاعل ، ونصب المتعدی منها المفعول. ب - ما ، ولا ، وإن ، ولات ، هذه الحروف أشبهت لیس فی المعنی ، فأخذت حکمها ، فرفعت الاسم ونصبت الخبر ج - إن وأخواتها ، أشبهت الفعل فی معناه ، فرفعت ونصبت ، وقدم منصوبها وجوبا علی مرفوعها ، بعکس الفعل ، لیظهر من أول وهله أنها عملت هذا العمل لکونها فرعا ، وجاز أن تنصب الحال لهذه المشابهه.

قد تم - بعون الله تعالی ، وحسن تأییده - الجزء الثانی من شرح العلامه «ابن عقیل» علی ألفیه ابن مالک ، وحواشینا علیه التی سمیناها «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل» ویلیه - إن شاء الله تعالی - الجزء الثالث ، مفتتحا بحروف الجر.

هذا ، وقد عنینا بتحقیق مباحث الکتاب فی هذه الطبعه ؛ فجاء - بحمد الله جلت قدرته! - علی خیر ما یرجی من الإتقان ، وتلاقت فیه جمیع شروح الکتاب و حواشیه علی کثرتها ، فصار بحیث یغنی عن جمیعها ، ولا یغنی عنه شیء منها.

کتبه المفتقر إلی عفو الله تعالی

محمد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1597

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1598

فهرس الموضوعات

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1599

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1600

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1601

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1602

المجلد 3

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1603

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1604

بسم الله الرّحمن الرّحیم

حروف الجرّ
اشاره

هاک حروف الجرّ ، وهی : من ، إلی ،

حتّی ، خلا ، حاشا ، عدا ، فی ، عن ، علی

مذ ، منذ ، ربّ ، اللّام ، کی ، واو ، وتا

والکاف ، والباء ، ولعل ، ومتی (1)

عده حروف الجر

هذه الحروف العشرون کلّها مختصّه بالأسماء ، وهی تعمل فیها الجرّ ، وتقدّم الکلام علی «خلا ، وحاشا ، وعدا» فی الاستثناء ، وقلّ من ذکر «کی ، ولعلّ ، ومتی» فی حروف الجر.

«کی» تکون حرف جر فی موضعین

فأما «کی» فتکون حرف جرّ فی موضعین (2) :

أحدهما : إذا دخلت علی «ما» الاستفهامیه ، نحو «کیمه؟» أی : لمه؟ ف- «ما» استفهامیه مجروره ب- «کی» ، وحذفت ألفها لدخول حرف الجرّ علیها ، وجیء بالهاء للسکت.

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1605


1- «هاک» ها : اسم فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والکاف حرف خطاب «حروف» مفعول به لاسم الفعل ، وحروف مضاف و «الجر» مضاف إلیه «وهی» مبتدأ «من» قصد لفظه : خبر المبتدأ «إلی ، حتی ، خلا - إلخ البیتین» معطوفات علی «من» بإسقاط حرف العطف فی بعضها وإثباته فی بعضها الآخر.
2- ولکی الجاره موضع ثالث تقع فیه ، وهو أن یکون مدخولها «ما» المصدریه ، کما فی قول الشاعر : إذا أنت لم تنفع فضرّ ؛ فإنّما یراد الفتی کیما یضرّ وینفع أی للضر والنفع ، وتقدیره علی نحو ما قال الشارح فی الموضع الثانی.

الثانی : قولک : «جئت کی أکرم زیدا» ف- «أکرم» : فعل مضارع منصوب ب- «أن» بعد «کی» (1) ، و «أن» والفعل مقدّران بمصدر مجرور ب- «کی» والتقدیر : جئت [کی إکرام زید ، أی] لإکرام زید.

«لعل» حرف جر عند عقیل

وأما «لعلّ» فالجرّ بها لغه عقیل ، ومنه قوله :

(2) * لعلّ أبی المغوار منک قریب* .

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1606


1- اعلم أنه قد یؤتی بلام الجر قبل کی ؛ فیقال : «جئت لکی أتعلم» وقد یؤتی بأن المصدریه بعد کی ؛ فیقال : «جئت کی أن تکرمنی» وعلی الوجه الأول تکون کی مصدریه بلا تردد ، وهو الأکثر استعمالا ، وعلی الوجه الثانی تکون کی حرف جر بلا تردد ، وهو أقل استعمالا من سابقه ، وقد یؤتی بکی غیر مسبوقه باللام ولا سابقه لأن ، کما یقال : «جئت کی أتعلم» وهی حینئذ تحتمل المصدریه بتقدیر اللام قبلها. وتحتمل أن تکون حرف جر دال علی التعلیل وأن مقدره بعدها ، وحملها علی الوجه الأول أولی ؛ لأنه الأکثر فی الاستعمال کما قلنا ، ومن هنا تعلم أن ما جری علیه الشارح فیه حمل الکلام علی أقل الوجهین.
2- هذا عجز بیت لکعب بن سعد الغنوی ، من قصیده مستجاده یرثی فیها أخاه أبا المغوار - واسمه هرم ، وقیل : اسم أبی المغوار شبیب - وصدر البیت قوله : * فقلت : ادع أخری وارفع الصّوت جهره* ومن العلماء من ینسب هذه القصیده لسهم الغنوی أخی کعب وأبی المغوار جمیعا ، والصواب عند الأثبات من الرواه ما قدمناه ، وقبل هذا البیت قوله : وداع دعا : یا من یجیب إلی النّدی فلم یستحبه عند ذاک مجیب الإعراب : «فقلت» فعل وفاعل «ادع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أخری» مفعول به ، وهی صفه أقیمت مقام موصوفها بعد حذفه ، وأصل الکلام : ادع مره أخری «وارفع» الواو عاطفه ، وارفع : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الصوت» مفعول به لارفع «جهره» مفعول مطلق «لعل» حرف ترج وجر شبیه بالزائد «أبی» مبتدأ مرفوع تقدیرا ، وأبی مضاف و «المغوار» مضاف إلیه «منک» جار ومجرور متعلق بقریب الآتی «قریب» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «لعل أبی - إلخ» حیث جر ب- «لعل» لفظ أبی» علی لغه غقیل.

وقوله :

197- لعلّ الله فضّلکم علینا***بشیء أنّ أمّکم شریم (1)

ف- «أبی المغوار» ، والاسم الکریم : مبتدآن ، و «قریب» ، و «فضّلکم» خبران ، و «لعلّ» حرف جرّ زائد (2) دخل علی المبتدأ ؛ فهو کالباء فی «بحسبک درهم». .

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1607


1- هذا البیت من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها لقائل معین. اللغه : «أن أمکم» یجوز فی همزه «أن» الفتح والکسر ؛ أما الفتح فعلی أنها مع ما بعدها فی تأویل مصدر بدل من شیء ، وأما الکسر فعلی الابتداء «شریم» هی المرأه المفضاه التی اتحد مسلکاها ، ویقال فیها : شرماء ، وشروم ، أیضا. الإعراب : «لعل» حرف ترج وجر شبیه بالزائد «الله» مبتدأ ، وهو فی اللفظ مجرور بلعل «فضلکم» فضل : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الله ، والکاف مفعول به ، والمیم علامه الجمع ، والجمله من فضل وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر المبتدأ «علینا ، بشیء» یتعلقان بفضل «أن» حرف توکید ونصب «أمکم» أم : اسم أن ، وأم مضاف والضمیر مضاف إلیه «شریم» خبر أن ، وأن واسمها وخبرها فی تأویل مصدر بدل من شیء ، علی تقدیر فتح همز «أن». الشاهد فیه : قوله «لعل الله» حیث جر بلعل ما بعدها لفظا علی لغه عقیل کما فی البیت السابق ، وهو مرفوع فی التقدیر ، ولم یمنع من ظهور رفعه إلا الحرکه التی اقتضاها حرف الجر الشبیه بالزائد.
2- الصواب أن یقول «حرف جر شبیه بالزائد» وأما الباء فی قولهم «بحسبک درهم» فهی حرف جر زائد ، فلیس التشبیه فی کلام الشارح دقیقا. واعلم أن حرف الجر إما أن یفید معنی خاصا ویکون له متعلق ، وإما ألا یفید معنی خاصا ولا یکون له متعلق ، وإما أن یفید معنی خاصا ولا یکون له متعلق ؛ فالأول الحرف الأصلی الذی یعقد له النحاه باب حروف الجر ، والثانی هو الحرف الزائد کالباء فی «بحسبک درهم» ومن فی قولک «ما زارنی من أحد» والثالث هو الشبیه بالزائد ، وإنما أشبه الزائد فی أنه لا متعلق له ، وأشبه الأصلی فی الدلاله علی معنی خاص کالترجی فی لعل والتقلیل فی رب.

وقد روی علی لغه هؤلاء فی لامها الأخیره الکسر والفتح ، وروی أیضا حذف اللام الأولی ؛ فتقول : «علّ» بفتح اللام وکسرها.

«متی» حرف جر عند هذیل

وأما «متی» فالجرّ بها لغه هذیل ، ومن کلامهم : «أخرجها متی کمّه» ، یریدون «من کمه» ومنه قوله :

198- شر بن بماء البحر ثمّ ترفّعت ***متی لجج خضر ، لهنّ نئیج (1).

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1608


1- البیت لأبی ذؤیب الهذلی ، یصف السحاب ، وقبله قوله : سقی أمّ عمرو کلّ آخر لیله حناتم سود ماؤهنّ بحیج إذا همّ بالإقلاع هبّت له الصّبا فأعقب نشء بعدها وخروج اللغه : «حناتم» جمع حنتمه ، وأصلها الجره الخضراء ، وأراد هنا السحائب ، شبهها بالجرار «سود» جمع سوداء ، وأراد أنها ممتلئه بالماء «ثجیج» سائل منصب «ترفعت» تصاعدت ، وتباعدت «لجج» جمع لجه - بزنه غرفه وغرف - واللجه : معظم الماء ، «نئیج» هو الصوت العالی المرتفع. المعنی : یدعو لامرأه - وهی التی ذکرها فیما قبل بیت الشاهد باسم أم عمرو - بالسقیا بماء سحب موصوفه بأنها شربت من ماء البحر ، وأخذت ماءها من لجج خضر ، ولها فی تلک الحال صوت مرتفع عال. الإعراب : «شربن» فعل وفاعل ، ونون النسوه تعود إلی حناتم «بماء» جار ومجرور متعلق بشرب ، وماء مضاف ، و «البحر» مضاف إلیه «ثم» حرف عطف «ترفعت» ترفع : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی حناتم أیضا «متی» حرف جر بمعنی من «لجج» مجرور بمتی ، والجار والمجرور متعلق بترفع ، وقیل : بدل من الجار والمجرور الأول ، وهو بماء البحر «خضر» صفه للجج «لهن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «نئیج» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل جر صفه ثانیه للجج. الشاهد فیه : قوله «متی لجج» حیث استعمل «متی» جاره ، کما هو لغه قومه هذیل.

وسیأتی الکلام علی بقیه العشرین عند کلام المصنف علیها.

ولم یعدّ المصنف فی هذا الکتاب «لو لا» من حروف الجر ، وذکرها فی غیره (1).

«لولا» حرف جر عند سیبویه

ومذهب سیبویه أنها من حروف الجر ، لکن لا تجرّ إلا المضمر ؛ فتقول : «لولای ، ولولاک ، ولولاه» فالیاء ، والکاف ، والهاء - عند سیبویه - مجرورات ب- «لولا».

وزعم الأخفش أنها فی موضع رفع بالابتداء ، ووضع ضمیر الجر موضع ضمیر الرفع ؛ فلم تعمل «لو لا» فیها شیئا ، کما لا تعمل فی الظاهر ، نحو : «لو لا زید لأتیتک».

وزعم المبرد أن هذا الترکیب - أعنی «لولاک» ونحوه - لم یرد من لسان العرب ، وهو محجوج بثبوت ذلک عنهم ، کقوله :

199- أتطمع فینا من أراق دماءنا***ولولاک لم یعرض لأحسابنا حسن (2)

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1609


1- قد یقال فی القسم «آلله لأفعلن» وقد یقال : «ها الله لأفعلن» بذکر همزه الاستفهام کما فی المثال الأول ، أو ها التنبیه کما فی المثال الثانی ، عوضا عن باء الجر ، ولم یذکر الناظم ولا الشارح هذین الحرفین فی حروف الجر ؛ نظرا إلی حقیقه الأمر ، وهی أن جر لفظ الجلاله بحرف الجر الذی نابت عنه الهمزه وها ، ولیس بالهمزه ولا بها ، فاعرف ذلک.
2- البیت لعمرو بن العاص یقوله لمعاویه بن أبی سفیان فی شأن الحسن بن علی رضی الله تعالی عنهم أجمعین ، وهو من کلمه أولها قوله : معاوی ، إنّی لم أبایعک فلته وما زال ما أسررت منّی کما علن اللغه : «اراق» أسال «یعرض» أراد یتعرض لها بالنیل منها «الأحساب» جمع حسب ، وهو کل ما یعده المرء من مفاخر قومه. الإعراب : «أتطمع» الهمزه للاستفهام التوبیخی ، تطمع : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فینا» جار ومجرور متعلق بتطمع «من» اسم موصول مفعول به لتطمع «أراق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله «دماءنا» دماء : مفعول به لأراق ، ودماء مضاف ونا : مضاف إلیه ، والجمله من أراق وفاعله ومفعوله لا محل لها صله «ولولاک» لو لا : حرف امتناع لوجود وجر ، والکاف فی محل جر بها ، ولها محل آخر هو الرفع بالابتداء کما هو مذهب سیبویه ، والخبر محذوف وجوبا ، والتقدیر : لولاک موجود ، وجمله المبتدأ والخبر شرط لو لا «لم» نافیه جازمه «یعرض» فعل مضارع مجزوم بلم «لأحسابنا» الجار والمجرور متعلق بیعرض ، وأحساب مضاف ونا : مضاف إلیه «حسن» فاعل یعرض ، وجمله یعرض وفاعله لا محل لها من الإعراب جواب لو لا. الشاهد فیه : قوله «لولاک» فإن فیه ردا علی أبی العباس المبرد الذی زعم أن «لو لا» لم تجیء متصله بضمائر الجر کالکاف والهاء والیاء ، ومثله قول الآخر ، وینسب إلی عمر بن أبی ربیعه ، ولیس فی دیوانه ، والصواب أنه للعرجی (انظر خزانه الأدب 2 / 429) : * لولاک فی ذا العام لم أحجج* ومع وروده فی کلام العرب الموثوق بعربیتهم فإنه قلیل غیر شائع شیوع وقوع الاسم الظاهر والضمیر المنفصل بعد لو لا ، نحو قوله تعالی : (لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ) ونحو قول المتنبی : لو لا العقول لکان أدنی ضیغم أدنی إلی شرف من الإنسان وقول الراجز : والله لو لا الله ما اهتدینا ولا تصدّقنا ولا صلّینا

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1610

وقوله :

200- وکم موطن لولای طحت کما هوی ***بأجرامه من قنّه النّیق منهوی (1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1611


1- البیت لیزید بن الحکم بن أبی العاص ، من کلمه له یعتب فیها علی ابن عمه عبد الرحمن بن عثمان بن أبی العاص. اللغه : «موطن» أراد به المشهد من مشاهد الحروب «طحت» هلکت ، ویقال : طاح یطوح کقال یقول. وطاح یطیح کباع یبیع «بأجرامه» الأجرام : جمع جرم - بکسر الجیم - وهو الجسد «هوی» سقط من أعلی إلی أسفل ، وهو بوزن رمی یرمی «قنه النیق» رأس الجبل «منهوی» ساقط. المعنی. کثیر من مشاهد الحروب لو لا وجودی معک فیها لسقطت سقوط من یهوی من أعلی الجبل بجمیع جسمه. الإعراب : «کم» خبریه - بمعنی کثیر - مبتدأ ، أو ظرف متعلق بطحت «موطن» تمییز کم مجرور بإضافتها إلیه ، وخبر المبتدأ الذی هو کم - علی الأول - محذوف ، والتقدیر کثیر من المواطن لک ، مثلا «لولای» لو لا : حرف یدل علی امتناع الجواب لوجود الشرط ، وهو حرف جر شبیه بالزائد لا یتعلق بشیء عند سیبویه ، ویاء المتکلم عنده ذات محلین ، أحدهما جر بلولا ، وثانیهما رفع بالابتداء ، ولیس لها إلا محل واحد هو الرفع بالابتداء عند الأخفش ، وعنده أن الشاعر قد استعار ضمیر الجر لضمیر الرفع ، والخبر محذوف عندهما جمیعا ، والتقدیر : لولای موجود «طحت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر صفه لموطن ، والرابط محذوف ، أی : طحت فیه ، أو هذه الجمله لا محل لها جواب لو لا ، وهذا أحسن «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «هوی» فعل ماض «بأجرامه» الجار والمجرور متعلق بهوی ، وأجرام مضاف والهاء مضاف إلیه «من قنه» جار ومجرور متعلق بهوی أیضا ، وقنه مضاف ، و «النیق» مضاف إلیه «منهوی» فاعل هوی ، و «ما» المصدریه ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والکاف ومجرورها تتعلق بمحذوف صفه لمصدر محذوف ، أی : طحت طیحا مثل ظیح منهو من قنه النیق بأجرامه. الشاهد فیه : قوله «لولای» حیث اتصلت «لو لا» بالضمیر الذی أصله أن یقع فی محل الجر والنصب ، وفیه رد علی المبرد الذی أنکر أن یقع بعد لو لا ضمیر من الضمائر المتصله التی تکون فی محل نصب أو فی محل جر ، وقال : إن ذلک لا یجوز عربیه ، وقد جاء هذا الذی أنکره فی هذا الشاهد والذی قبله وفی البیت الذی ذکرناه أثناء شرح البیت السابق ؛ فکان نقل هذه الشواهد ردا علیه.
من حروف الجر سبعه أحرف تختص بالظاهر

بالظّاهر اخصص : منذ ، مذ ، وحتّی

والکاف ، والواو ، وربّ ، والتّا (1)

واخصص بمذ ومنذ وقتا ، وبربّ

منکّرا ، والتاء لله ، وربّ (2)

وما رووا من نحو «ربّه فتی»

نزر ، کذا «کها» ، ونحوه أتی (3)

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1612


1- «بالظاهر» جار ومجرور متعلق باخصص «اخصص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «منذ» قصد لفظه : مفعول به لا خصص «مذ ، وحتی ، والکاف ، والواو ، ورب ، والتا» معطوفات علی منذ بإسقاط حرف العطف فی «مذ» وحده.
2- «واخصص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بمذ» جار ومجرور متعلق باخصص «ومنذ» معطوف علی مذ «وقتا» مفعول به لاخصص «وبرب» معطوف علی بمذ «منکرا» معطوف علی «وقتا» السابق «والتاء» مبتدأ «لله» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ورب» معطوف علی لفظ الجلاله.
3- «وما» اسم موصول مبتدأ «رووا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله «من نحو» جار ومجرور متعلق برووا «ربه فتی» رب : حرف جر ، والضمیر مجرور المحل به ، وفتی : تمییز للضمیر ، وهو کلام فی موضع المفعول به لقول محذوف ، وهذا القول المحذوف مجرور بإضافه «نحو» إلیه «نزر» خبر المبتدأ ، وهو «ما» الموصوله فی أول البیت «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «کها» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ونحوه» الواو عاطفه ، نحو : مبتدأ ، ونحو مضاف والضمیر مضاف إلیه «أتی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو نحو.

من حروف الجر ما لا یجرّ إلا الظاهر ، وهی هذه السبعه المذکوره فی البیت الأول ؛ فلا تقول «منذه ، ولا مذه» وکذا الباقی.

ولا تجر «منذ ، ومذ» من الأسماء الظاهره إلا أسماء الزمان (1) ، فإن کان الزمان حاضرا کانت بمعنی «فی» نحو : «ما رأیته منذ یومنا» أی : فی یومنا ، وإن کان الزمان ماضیا کانت بمعنی «من» نحو : «ما رأیته مذ یوم الجمعه» أی : من یوم الجمعه ، وسیذکر المصنف هذا فی آخر الباب ، وهذا معنی قوله : «واخصص بمذ ومنذ وقتا».

وأما «حتی» فسیأتی الکلام علی مجرورها عند ذکر المصنف له ، وقد شذّ جرّها للضمیر ، کقوله :

201- فلا والله لا یلفی أناس ***فتی حتّاک یا ابن أبی زیاد(2).

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1613


1- منذ ومذ یکونان ظرفی زمان ، وهما حینئذ اسمان ، ویکونان حرفی جر ، وحینئذ لا یجران إلا أسماء الزمان ، طلبا للمناسبه بین حالتیهما ، وأما نحو قولک «ما رأیته منذ حدث کذا ، وما رأیته منذ أن الله خلقه» فإن اسم الزمان مقدر فی هذین المثالین ونحوهما ، وأصل الکلام : منذ زمان حصل کذا ، ومنذ زمان خلق الله إیاه.
2- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها. اللغه : «یلفی» مضارع ألفی ، ومعناه وجد ، ویروی «لا یلقی أناس» بالقاف مکان الفاء علی أنه مضارع لقی «حتاک» استشکل أبو حیان هذه العباره فقال «وانتهاء الغابه فی حتاک لا أفهمه ، ولا أدری ما عنی بحتاک ، فلعل هذا البیت مصنوع» وستعرف رد هذا الکلام. المعنی : یرید الشاعر أن یقول : إن الناس لا یجدون فتی یرجونه لقضاء مطالبهم حتی یبلغوا الممدوح ، فإذا بلغوه فقد وجدوا ذلک الفتی ، وبهذا التقریر یندفع کلام أبی حیان. الإعراب : «فلا» لا : زائده قبل القسم للتوکید «والله» الواو للقسم ، ولفظ الجلاله مقسم به مجرور بالواو ، وفعل القسم الذی یتعلق به الجار والمجرور محذوف وجوبا «لا» نافیه «یلفی» فعل مضارع «أناس» فاعل یلفی «فتی» مفعول به أول لیلفی ، ومفعول یلفی الثانی محذوف ، وتقدیر الکلام : لا یلفی أناس فتی مقصودا لآمالهم إلی بلوغک «حتاک» حتی : جاره ، والضمیر فی محل جر بها ، والجار والمجرور متعلق بیلفی «یا» حرف نداء «ابن» منادی ، وابن مضاف و «أبی» مضاف إلیه ، وأبی مضاف و «زیاد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «حتاک» حیث دخلت «حتی» الجاره علی الضمیر ، وهو شاذ.

ولا یقاس علی ذلک ، خلافا لبعضهم ، ولغه هذیل إبدال حائها عینا ، وقرأ ابن مسعود (فتربصوا به عتی حین).

وأما الواو فمختصه بالقسم ، وکذلک التاء ، ولا یجوز ذکر فعل القسم معهما ؛ فلا تقول «أقسم والله» ولا «أقسم تالله».

ولا تجر التاء إلا لفظ «الله» : فتقول : «تالله لأفعلنّ» وقد سمع جرّها ل- «ربّ» مضافا إلی «الکعبه» ، [قالوا] : «تربّ الکعبه»] وهذا معنی قوله : «والتاء لله وربّ» وسمع أیضا «تالرحمن» ، وذکر الخفاف فی شرح الکتاب أنهم قالوا «تحیاتک» وهذا غریب.

ولا تجر «ربّ» إلا نکره ، نحو : «ربّ رجل عالم لقیت» وهذا معنی قوله : «وبربّ منکرا» أی : واخصص بربّ النکره ، وقد شذ جرها ضمیر الغیبه ، کقوله :

202- واه رأبت وشیکا صدع أعظمه ***وربّه عطبا أنقذت من عطبه (1)

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1614


1- البیت مما أنشده ثعلب ، ولم یعزه لقائل معین ، وأنشده فی اللسان (رب) مع تغییر طفیف هکذا : * کائن رأبت وهایا صدع أعظمه* اللغه «رأبت» أصلحت ، وشعبت ، مأخوذ من قوله : رأب فلان الصدع ؛ إذا أصلحه وجبره «وشیکا» سریعا «عطبا : هو هنا بکسر الطاء - صفه مشبهه : أی هالکا «من عطبه» هو هنا بفتح الطاء مصدر بمعنی الهلاک ، وفی اللسان «م العطب» ، المعنی : رب شخص ضعیف أشفی علی الهلاک والسقوط فجبرت کسره ورشت جناحه. الإعراب : «واه» هو علی تقدیر «رب» أی رب واه ؛ فهو مبتدأ مرفوع تقدیرا «رأبت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر «وشیکا» مفعول مطلق عامله رأبت ، أی رأبت رأبا وشیکا ، أی عاجلا سریعا «صدع» مفعول به لرأبت ، وصدع مضاف وأعظم من «أعظمه» مضاف إلیه ، وأعظم مضاف ، والضمیر مضاف إلیه «وربه عطبا» رب : حرف تقلیل وجر شبیه بالزائد ، والضمیر فی محل جر برب ، وله محل رفع بالابتداء «عطبا» تمییز للضمیر «أنقذت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو مجرور لفظا برب «من عطبه» الجار والمجرور متعلق بأنقذ ، وعطب مضاف والضمیر مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «وربه عطبا» حیث جر «رب» الضمیر ، وهو شاذ. واعلم أن العلماء قد اختلفوا فی هذا الضمیر الذی تدخل علیه رب ، أمعرفه هو أم نکره؟ فذهب الجمهور إلی أنه معرفه علی أصله ، وذهب ابن عصفور وجار الله الزمخشری إلی أن هذا الضمیر نکره ؛ لأنه واقع موقع اسم واجب التنکیر ؛ لأن رب لا تجر غیر النکره ، ولأن مرجعه - وهو التمییز - واجب التنکیر.

کما شذّ جرّ الکاف له ، کقوله :

203- خلّی الذّنابات شمالا کثبا***وأمّ أو عال کها أو أقربا(1)ن

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1615


1- البیت للعجاج بصف حمار وحش وأتنه ، وقد أراد هذا الحمار ورود الماء معهن فرأی الصیاد فهرب بهن. اللغه : «الذنابات» جمع ذنابه بالکسر ؛ وهی آخر الوادی الذی ینتهی إلیه السیل ، وقد قیل : إنه بفتح الذال اسم مکان بعینه «کثبا» أی قریبا «أم أو عال» هی هضبه فی دیار بنی تمیم. المعنی : إنه جعل فی هربه الذنابات عن طریقه فی جانب شماله قریبا منه ، وجعل أم أو عال فی جانب یمینه قریبا منه قربا مثل قرب الذنابات أو أقرب. الإعراب : «خلی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی حمار الوحش «الذنابات» مفعول أول لخلی «شمالا» مفعول ثان «کثبا» صفه لشمال «وأم أو عال» یروی بالنصب وبالرفع ؛ فأما النصب فبالعطف علی الذنابات ، وأما الرفع فبالابتداء «کها» علی روایه النصب هو فی موضع المفعول الثانی ، وعلی روایه الرفع هو متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «أو» عاطفه «أفربا» معطوف علی الضمیر المجرور بالکاف من غیر إعاده الجار ، هذا علی جعل «أم أو عال کها» مبتدأ وخبرا. الشاهد فیه : قوله «کها» حیث جر بالکاف الضمیر ، وهو شاذ. ونظیر هذا الشاهد قول أبی محمد الیزیدی اللغوی معلم المأمون بن الرشید : شکوتم إلینا مجانینکم ونشکو إلیکم مجانیننا فلولا المعافاه کنّا کهم ولو لا البلاء لکانوا کنا ومثله أیضا قول الآخر : لا تلمنی فإننی کک فیها إنّنا فی الملام مشترکان

وقوله :

204- ولا تری بعلا ولا حلائلا***که ولا کهنّ إلّا حاظلا(1)

وهذا معنی قوله : «وما رووا - البیت» أی : والذی روی من جر «ربّ» المضمر نحو «ربه فتی» قلیل ، وکذلک جر الکاف المضمر نحو «کها».

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1616


1- البیت من أرجوزه لرؤبه بن العجاج یصف حمارا وأتنه. الإعراب : «ولا» نافیه «تری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بعلا» مفعول أول «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «حلائلا» معطوف علی قوله «بعلا» السابق «که» متعلق بمحذوف حال من «بعلا» «ولا کهن» متعلق بمحذوف حال من «حلائلا» وهو معطوف بالواو علی الحال السابق «إلا» أداه استثناء ملغاه «حاظلا» مفعول ثان لتری. الشاهد فیه : قوله «که ، کهن» حیث جر الضمیر فی الموضعین بالکاف ، وهو شاذ.
معانی حروف الجرّ
معانی «مِن» الجاره

بعّض وبیّن وابتدیء فی الأمکنه

بمن ، وقد تأتی لبدء الأزمنه (1)

وزید فی نفی وشهه فجر

نکره : ، ک- «ما لباغ من مفر» (2)

تجیء «من» للتبعیض ، ولبیان الجنس ، ولابتداء الغایه : فی غیر الزمان کثیرا ، وفی الزمان قلیلا ، وزائده.

فمثالها للتبعیض قولک : «أخذت من الدراهم» ومنه قوله تعالی : (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللهِ).

ومثالها لبیان الجنس قوله تعالی : (فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ).

ومثالها لابتداء الغایه فی المکان قوله تعالی : (سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی).

ومثالها لابتداء الغایه فی الزمان قوله تعالی : (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ) وقول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1617


1- «بعض» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وبین وابتدیء» مثله ومعطوفان علیه «فی الأمکنه» متعلق بابتدیء «بمن» تنازعه الأفعال الثلاثه «وقد» حرف تقلیل «تأتی» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی من «لبدء» جار ومجرور متعلق «بتأتی» وبدء مضاف و «الأزمنه» مضاف إلیه.
2- «وزید» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «فی نفی» جار ومجرور متعلق بزید «وشبهه» الواو عاطفه ، شبه : معطوف علی نفی ، وشبه مضاف وضمیر الغائب العائد إلی نفی مضاف إلیه «فجر» الفاء عاطفه ، جر : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «نکره» مفعول به لجر «کما» الکاف جاره لقول محذوف ، ما : نافیه «لباغ» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «من» زائده «مفر» مبتدأ مؤخر.

205- تخیّرن من أزمان یوم حلیمه***إلی الیوم ، قد جرّبن کلّ التّجارب (1)

ومثال الزائده : «ما جاءنی من أحد» ولا تزاد - عند جمهور البصریین - إلا بشرطین :

أحدهما : أن یکون المجرور بها نکره.

الثانی : أن یسبقها نفی أو شبهه ، والمراد یشبه النّفی : النّهی. نحو «لا تضرب من أحد» ، والاستفهام ، نحو «هل جاءک من أحد؟». .

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1618


1- البیت للنابغه الذبیانی ، من قصیده له مطلعها قوله : کلینی لهمّ یا أمیمه ناصب ولیل أقاسیه بطیء الکواکب اللغه : «یوم حلیمه» یوم من أیام العرب المشهوره حدثت فیه حرب طاحنه بین لخم وغسان ، وحلیمه هی بنت الحارث بن أبی شمر الغسانی ، أضف الیوم إلیها لأن أباها - فیما ذکروا - حین اعتزم توجیه جیشه إلی المنذر أمرها فجاءت فطیبتهم ، وفی یوم حلیمه ورد المثل «ما یوم حلیمه بسر» یضرب للأمر المشتهر المعروف والذی لا یستطاع کتمانه. وقبل البیت المستشهد به قوله : فهم یتساقون المنیّه بینهم بأیدیهم بیض رقاق المضارب ولا عیب فیهم غیر أنّ سیوفهم بهنّ فلول من قراع الکتائب الإعراب : «تخیرن» تخیر : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونون النسوه - العائد علی السیوف المذکوره فی البیت السابق علی بیت الشاهد - نائب فاعل «من أزمان» جار ومجرور متعلق بتخبر ، وأزمان مضاف ، و «یوم» مضاف إلیه ، ویوم مضاف و «حلیمه» مضاف إلیه «إلی الیوم» جار ومجرور متعلق بتخیر ، وجمله «قد جربن» من الفعل الماضی المبنی للمجهول ونائب الفاعل فی محل نصب حال «کل» مفعول مطلق ، وکل مضاف ، و «التجارب» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «من أزمان» حیث وردت «من» لابتداء الغایه فی الزمن. وفی المسأله کلام طویل الذیل عمیق السیل ، وتلخیصه أنه قد ذهب جمهور الکوفیین وأبو العباس المبرد والأخفش وابن درستویه من البصریین إلی أن «من» قد تأتی لابتداء الغایه فی الزمان ، ومال إلی هذا المحقق الرضی ، وهو الذی ذهب إلیه ابن مالک وابن هشام ، وذهب جمهور البصریین إلی أنها لا تجیء لذلک ، واتفق الجمیع علی أنها تأتی لابتداء الغایه فی الأمکنه والأحداث والأشخاص.

ولا تزاد فی الإیجاب (1) ، ولا یؤتی بها جاره لمعرفه ؛ فلا تقول : «جاءنی من زید» خلافا للأخفش ، وجعل منه قوله تعالی : (لِیَغْفِرَ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ).

وأجاز الکوفیون زیادتها فی الإیجاب بشرط تنکیر مجرورها ، ومنه عندهم : «قد کان من مطر» أی قد کان مطر.

* * *

للانتها : حتّی ، ولام ، وإلی ،

ومن وباء یفهمان بدلا (2)

یدلّ علی انتهاء الغایه «إلی» ، وحتّی ، واللّام» ؛ والأصل من هذه الثلاثه «إلی» فلذلک تجر الآخر وغیره ، نحو : «سرت البارحه إلی آخر اللّیل ، أو إلی نصفه» ولا تجر «حتی» إلا ما کان آخرا أو متّصلا بالآخر (3) ، کقوله .

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1619


1- ذکر السعد أن «من» الجاره تزاد فی الإثبات اختیارا فی موضع واحد ، وهو تمییزکم الخبریه إذا فصل بین کم وبینه بفعل ، ومثل له بقوله تعالی : (کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ) فمن : زائده ، وجنات : تمییزکم.
2- «للانتها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «حتی» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ولام ، وإلی» معطوفان علی حتی «ومن» الواو للاستئناف ، من : قصد لفظه : مبتدأ «وباء» معطوف علی من «یفهمان» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بدلا» مفعول به لیفهمان.
3- الآیه الکریمه التی تلاها الشارح مثال لما کان متصلا بالآخر ، ومثال ما کان آخرا قولهم : أکلت السمکه حتی رأسها ، واعلم أن «حتی» الجاره علی ضربین : جاره للمفرد الصریح ، وهذه هی التی لا تجر إلا الآخر أو المتصل بالآخر ، ولا تکون إلا غاثیه ، وجاره لأن المصدریه ومدخولها ، وهذه تکون غاثیه ، وتکون تعلیلیه ، وتکون استثنائیه.

تعالی : (سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ) ولا تجرّ غیرهما ؛ فلا تقول : «سرت البارحه حتّی نصف اللّیل». واستعمال اللام للانتهاء قلیل ، ومنه قوله تعالی : (کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی)

ویستعمل «من» والباء ، بمعنی «بدل» ؛ فمن استعمال «من» بمعنی «بدل» قوله عزّ وجل : (أَرَضِیتُمْ بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَهِ) [أی : بدل الآخره] وقوله تعالی : (وَلَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَهً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ) أی : بدلکم ، وقول الشاعر :

206- جاریه لم تأکل المرقّقا***ولم تذق من البقول الفستقا(1).

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1620


1- البیت لأبی نخیله - یعمر بن حزن - السعدی. اللغه : «جاریه» هی - فی الأصل - الفتاه الشابه. ثم توسع فیه فاستعملوه فی کل أمه «المرققا» علی صیغه اسم المفعول - الرغیف الرقیق الواسع «البقول» جمع بقل ، وهو کل نبات اخضرت به الأرض «الفستقا» نقل خاص معروف. المعنی : یرید أن هذه الجاریه بدویه لا عهد لها بالنعیم ، ولم تستمریء طعم الرفه ، فهی تأکل یابس العیش ، لا الرغفان الرقیقه الواسعه المستدیره ، وتذوق من البقول ما یأکله البدو عاده ، لا الفستق ونحوه مما هو طعام أهل الحضاره والرفاهیه. الإعراب : «جاریه» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : هی جاریه ، أو نحوه «لم» نافیه جازمه «تأکل» فعل مضارع مجزوم بلم ، وحرک بالکسره تخلصا من التقاء الساکنین ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی جاریه «المرفقا» مفعول به لتأکل ، والألف للاطلاق «لم» نافیه جازمه «تذق» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفیه ضمیر مستتر یرجع إلی الجاریه فاعل «من البقول» جار ومجرور متعلق بتذق «الفستقا» مفعول به لتذق ، والألف للاطلاق. الشاهد فیه : قوله «من البقول» حیث ورد «من» بمعنی البدل ، یعنی أنها لم تستبدل الفستق بالبقول. وهکذا قال ابن مالک وجماعه من النحویین ، وقال آخرون : إن «من» هنا للتبعیض ، وعندهم أن الفستق بعض البقول ، وعلی هذا یجوز أن تکون «من» اسما بمعنی «بعض» وموقعها فی الإعراب علی هذا مفعول به لتذق ، ویکون قوله «الفستقا» بدلا منها.

أی : بدل البقول ، ومن استعمال الباء بمعنی «بدل» ما ورد فی الحدیث «ما یسرّنی بها حمر النّعم» أی : بدلها ، وقول الشاعر :

فلیت لی بهم قوما إذا رکبوا

شنّوا الإغاره فرسانا ورکبانا (1)

[154]

* * *

معانی اللام الجاره

واللّام للملک وشبهه ، وفی

تعدیه - أیضا - وتعلیل قفی (2)

وزید ، والظّرفیّه استبن ببا

و «فی» وقد یبیّنان السّببا (3).

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1621


1- هذا هو الشاهد رقم 154 وتقدم شرحه فی باب «المفعول له» فانظره هناک
2- «واللام» مبتدأ «للملک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «وشبهه» الواو حرف عطف ، شبه : معطوف علی الملک ، وشبه مضاف والضمیر مضاف إلیه «وفی تعدیه» جار ومجرور متعلق بقوله «قفی» الآتی آخر البیت «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «وتعلیل» معطوف علی تعدیه «قفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه یعود إلی اللام.
3- «زید» فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر یرجع إلی اللام فی البیت السابق نائب فاعل «والظرفیه» مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله «استبن» الآتی «استبن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ببا» قصر للضروره متعلق باستبن «وفی» معطوف علی با «وقد» حرف تقلیل «یبینان» فعل مضارع وألف الاثنین - العائد إلی الباء وفی - فاعل «السببا» مفعول به لیبین ، والألف للاطلاق.

تقدم أن اللام تکون للانتهاء ، وذکر هنا أنها تکون للملک ، نحو (لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ) و «المال لزید» ، ولشبه الملک ، نحو : «الجلّ للفرس ، والباب للدّار» ، وللتّعدیه ، نحو «وهبت لزید مالا» ومنه قوله تعالی : (فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَیَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ) وللتعلیل ، نحو «جئتک لإکرامک» ، وقوله :

207- وإنّی لتعرونی لذکراک هزّه***کما انتفض العصفور بلّله القطر(1)

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1622


1- البیت لأبی صخر الهذلی. اللغه : «تعرونی» تصیبنی ، وتنزل بی «ذکراک» الذکری - بکسر الذال وآخره ألف مقصوره - التذکر ، والخطور بالبال «هزه» بفتح الهاء وکسرها - حرکه واضطراب «انتفض» تحرک «القطر» المطر. المعنی : یصف ما یحدث له عند تذکره إیاها ، ویقول : إنه لیصببه خفقان واضطراب یشبهان حرکه العصفور إذا نزل علیه ماء المطر ؛ فإنه یضطرب ویتحرک حرکات متتابعه لیدفعه عن نفسه. الإعراب : «وإنی» إن : حرف توکید ونصب ، والیاء اسمه «لتعرونی» اللام للابتداء ، تعرو : فعل مضارع ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «لذکراک» الجار والمجرور متعلق بتعرو ، وذکری مضاف وکاف المخاطبه مضاف إلیه من إضافه اسم المصدر إلی مفعوله «هزه» فاعل تعرو «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «انتفض» فعل ماض «العصفور» فاعل انتفض ، و «ما» ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه لهزه ، التقدیر : هزه کائنه کانتفاض العصفور «بلله» بلل : فعل ماض ، والهاء مفعول به لبلل «القطر» فاعل بلل ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول فی محل نصب حال من العصفور ، و «قد» مقدره قبل الفعل ، عند البصریین : أی قد بلله. الشاهد فیه : قوله «لذکراک» فإن اللام فیه للتعلیل.

وزائده : قیاسا (1) ، نحو «لزید ضربت» ومنه قوله تعالی : (إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ) وسماعا ، نحو «ضربت لزید».

وأشار بقوله : «والظرفیه استبن - إلی آخره» إلی معنی الباء و «فی» ؛ فذکر أنهما اشترکا فی إفاده الظرفیه ، والسببیه ؛ فمثال الباء للظرفیه قوله تعالی : (وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ وَبِاللَّیْلِ) أی : وفی اللیل ، ومثالها للسببیه قوله تعالی : (فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ ، وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللهِ کَثِیراً) ومثال «فی» للظرفیه قولک «زید فی المسجد» وهو الکثیر فیها ، ومثالها للسببیه قوله صلی الله علیه وسلم : «دخلت امرأه النّار فی هرّه حبستها ؛ فلا هی أطعمتها ، ولا هی ترکتها تأکل من خشاش الأرض» (2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1623


1- زیاده اللام علی ضربین ؛ الأول : زیادتها لمجرد التأکید - وذلک إذا اتصلت بمعمول فعل ، وقد تقدم الفعل علی المعمول المقترن باللام - کقول ابن میاده الرماح ابن أبرد : وملکت ما بین العراق ویثرب ملکا أجار لمسلم ومعاهد والزیاده الثانیه لتقویه عامل ضعف عن العمل بأحد سببین ؛ أحدهما : أن یقع العامل متأخرا ، نحو قوله تعالی : (لِلَّذِینَ هُمْ لِرَبِّهِمْ یَرْهَبُونَ) وقوله سبحانه : (إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّءْیا تَعْبُرُونَ) وثانیهما. أن یکون العامل فرعا فی العمل : إما لکونه اسم فاعل نحو قوله تعالی (مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ) وإما لکونه صیغه مبالغه نحو قوله سبحانه (فَعَّالٌ لِما یُرِیدُ).
2- خشاش الأرض : هوامها وحشراتها ، الواحده خشاشه ، وفی روایه فی الحدیث «حشیش الأرض» وفی روایه ثالثه «حشیشه الأرض» - بحاء مهمله - وهو یابس النبات ، وهو وهم. قاله ابن الأثیر.
معانی الباء الجاره

بالبا استعن ، وعدّ ، عوّض ، ألصق

ومثل «مع» و «من» و «عن» ها انطق (1)

تقدم أن الباء تکون للظرفیه وللسببیه ، وذکر هنا أنها تکون للاستعانه ، نحو «کتبت بالقلم ، وقطعت بالسکین» وللتعدیه ، نحو «ذهبت بزید» ومنه قوله تعالی : (ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ) وللتعویض ، نحو : «اشتریت الفرس بألف درهم» ومنه قوله تعالی : (أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاهَ الدُّنْیا بِالْآخِرَهِ) وللالصاق ، نحو «مررت بزید» وبمعنی «مع» نحو «بعتک الثوب بطرازه» أی : مع طرازه ، وبمعنی «من» کقوله :

* شربن بماء البحر* (2)

[198]

أی : من ماء البحر ، وبمعنی «عن» نحو (سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ) أی : عن عذاب ، وتکون الباء - أیضا - للمصاحبه ، نحو (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ) [أی : مصاحبا حمد ربک].

* * *

معانی «علی» و «عن» الجارتین

علی للاستعلا ، ومعنی «فی» و «عن»

بعن تجاوزا عنی من قد فطن (3).

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1624


1- «بالبا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله «استعن» الآتی «استعن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وعد ، عوض ، ألصق» معطوفات علی استعن بحرف عطف محذوف «ومثل» حال من «ها» فی قوله «بها» الآتی ، ومثل مضاف و «مع» مضاف إلیه «ومن ، وعن» معطوفان علی «مع» السابق «بها» جار ومجرور متعلق بانطق الآتی «انطق» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- هذه قطعه من بیت هو الشاهد رقم 198 وقد سبق أول باب حروف الجر
3- «علی» قصد لفظه : مبتدأ «للاستعلا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ومعنی» معطوف علی الاستعلاء ، ومعنی مضاف ، و «فی» قصد لفظه : مضاف إلیه و «عن» معطوف علی «فی» السابق «بعن» جار ومجرور متعلق بقوله «عنی» الآتی ، «تجاوزا» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله «عنی» الآتی «عنی» فعل ماض «من» اسم موصول فاعل عنی «قد» حرف تحقیق «فطن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، أی : وعنی الذی تحققت فطنته تجاوزا بعن.

وقد تجی موضع «بعد» و «علی»

کما «علی» موضع «عن» قد جعلا (1)

تستعمل «علی» للاستعلاء کثیرا ، نحو «زید علی السّطح» وبمعنی «فی» نحو قوله تعالی : (وَدَخَلَ الْمَدِینَهَ عَلی حِینِ غَفْلَهٍ مِنْ أَهْلِها) أی : فی حین غفله ، وتستعمل «عن» للمجاوزه کثیرا ، نحو : «رمیت السّهم عن القوس» وبمعنی «بعد» نحو قوله تعالی (لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ) أی : بعد طبق ، وبمعنی «علی» نحو قوله :

208- لاه ابن عمّک لا أفضلت فی حسب ***عنّی ، ولا أنت دیّانی فتخزونی (2)را

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1625


1- «وقد» حرف تقلیل «تجی» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هی یعود إلی «عن» فی البیت السابق فاعل «موضع» ظرف متعلق بتجیء ، وموضع مضاف ، و «بعد» قصد لفظه : مضاف إلیه «وعلی» معطوف علی بعد «کما» الکاف جاره ، ما : مصدریه «علی» قصد لفظه : مبتدأ «موضع» ظرف متعلق بقوله «جعلا» الآتی ، وموضع مضاف ، و «عن» قصد لفظه : مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «جعلا» جعل : فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی «علی» نائب فاعل ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو علی المقصود لفظه.
2- البیت لذی الإصبع - حرثان بن الحارث بن محرث - العدوانی ، من کلمه له مطلعها قوله : یا من لقلب طویل البثّ محزون أمسی تذکّر ریّا أمّ هارون أمسی تذکّرها من بعد ما شحطت والدّهر ذو غلظه حینا وذو لین اللغه : «أفضلت» زدت «دیانی» الدیان : القاهر المالک للأمور الذی یجازی علیها ، فلا یضیع عنده خیر ولا شر «تخزونی» تسومنی الذل وتقهرنی. المعنی : لله ابن عمک ، فلقد ساواک فی الحسب ، وشابهک فی رفعه الأصل وشرف المحتد ، فما من مزیه لک علیه ، ولا فضل لک فتفخر به علیه ، ولا أنت مالک أمره والمدبر لشؤونه ، فتقهره وتذله. الإعراب : «لاه» أصل هذه الکلمه «لله» فهی جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ثم حذف لام الجر وأبقی عمله شذوذا فصار «الله» ثم حذف أداه التعریف ؛ فصار کما تری «ابن» مبتدأ مؤخر ، وابن مضاف ، وعم من «عمک» مضاف إلیه ، وعم مضاف والکاف مضاف إلیه «لا» نافیه «أفضلت» أفضل : فعل ماض ، والتاء ضمیر المخاطب فاعل «فی حسب» جار ومجرور متعلق بأفضلت «عنی» مثله «ولا» الواو عاطفه ، لا : زائده لتأکید النفی «أنت» ضمیر منفصل مبتدأ «دیانی» دیان : خبر المبتدأ ، ودیان مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، من إضافه الوصف إلی مفعوله «فتخزونی» الفاء عاطفه ، تخزونی : فعل مضارع ، والنوی للوقایه ، والیاء مفعول به ، والفاعل ضمیر مستتر ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : فأنت تخزونی ، وجمله المبتدأ والخبر معطوفه بالفاء علی جمله المبتدأ والخبر السابقه ، وتقدیر الکلام : ولا أنت دیانی فأنت تخزونی. الشاهد فیه : قوله «عنی» فإن «عن» هنا بمعنی «علی» ، والسر فی ذلک أن «أفضل» بمعنی زاد فی الفضل إنما یتعدی بعلی. ومثل ما ورد فی صدر هذا البیت - من قوله «لاه ابن عمک» - قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی (البیت 17 من القطعه 23 من دیوانه بشرحنا) : قلت : کلّا ، لاه ابن عمّک ، بل خفنا أمورا کنّا بها أغمارا

أی : لا أفضلت فی حسب علیّ ، کما استعملت «علی» بمعنی «عن» فی قوله :

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1626

209- إذا رضیت علیّ بنو قشیر***لعمر الله أعجبنی رضاها(1)

أی : إذا رضیت عنی.

* * *

معانی الکاف الجاره

شبّه بکاف ، وبها التّعلیل قد

یعنی ، وزائدا لتوکید ورد (2)

تأتی الکاف للتشبیه کثیرا ، کقولک : «زید کالأسد» ، وقد تأتی .

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1627


1- البیت للقحیف العقیلی ، من کلمه یمدح فیها حکیم بن المسیب القشیری ، ومن هذه القصیده قوله فی حکیم المذکور : تنضّیت القلاص إلی حکیم خوارج من تباله أو مناها فما رجعت بخائبه رکاب حکیم بن المسیّب منتهاها اللغه : «قشیر» بزنه - التصغیر - هو قشیر بن کعب بن ربیعه بن عامر بن صعصعه. الإعراب : «إذا» ظرف للزمان المستقبل تضمن معنی الشرط «رضیت» رضی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «علی» جار ومجرور متعلق برضی «بنو» فاعل رضی ، وبنو مضاف و «قشیر» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «لعمر» اللام للابتداء ، عمر : مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، والتقدیر لعمر الله قسمی ، وعمر مضاف و «الله» مضاف إلیه «أعجبنی» أعجب : فعل ماض ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «رضاها» رضا : فاعل أعجب ، والضمیر مضاف إلیه ، وأنثه مع أن مرجعه مذکر وهو «بنو قشیر» لتأولهم بالقبیله ، وجمله «أعجبنی رضاها» لا محل لها من الإعراب جواب «إذا». الشاهد فیه : قوله «رضیت علی» فإن «علی» فیه بمعنی «عن» ویدلک علی ذلک أن «رضی» إنما یتعدی بعن کما فی قوله تعالی : (رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ) وقوله : (لَقَدْ رَضِیَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ) ، وقد حمل الشاعر «رضی» علی ضده وهو «سخط» فعداه بالحرف الذی یتعدی به ضده وهو «علی» ولیس فی ذلک ما تنکره ، فإن العرب تحمل الشیء علی ضده کما تحمله علی نظیره.
2- «شبه» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بکاف» متعلق بشبه «وبها» متعلق بقوله : «یعنی» الآتی «التعلیل» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «یعنی» فعل مضارع مبنی المجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی التعلیل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وزائدا» حال من فاعل «ورد» الآتی «لتوکید» جار ومجرور متعلق بزائد «ورد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الکاف.

للتعلیل ، کقوله تعالی : (وَاذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ) أی : لهدایته إیاکم ، وتأتی زائده للتوکید ، وجعل منه قوله تعالی : (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) أی لیس مثله شیء ، ومما زیدت فیه قول رؤبه :

210- * لواحق الأقراب فیها کالمقق* ***أی : فیها المقق ، أی : الطّول ، وما حکاه الفراء أنه قیل لبعض العرب : کیف تصنعون الأفط؟ فقال : کهیّن ، أی : هینا. (1).

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1628


1- هذا الشاهد من أرجوزه لرؤبه بن العجاج. اللغه : «لواحق» جمع لاحقه ، وهی التی ضمرت وأصابها الهزال «الأقراب» جمع قرب - بضم فسکون ، أو بضمتین - وهی الخاصره «المقق» بفتح المیم والقاف - الطول ، وقال اللیث : هو الطول الفاحش فی دقه. المعنی : یرید أن هذه الأتن - التی یصفها - خماص البطون ، قد أصابها الهزال وانتابها الضمور ، وأن فیها طولا. الإعراب : «لواحق» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : هی لواحق ، أو نحوه ، ولواحق مضاف ، و «الأقراب» مضاف إلیه «فیها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «کالمقق» الکاف زائده ، المقق : مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «کالمقق» حیث وردت الکاف زائده غیر داله علی معنی من المعانی التی تستعمل فیها ، ودلیل زیادتها شیئان ؛ الأول : أن المعنی الذی أراده الشاعر لا یتم إلا علی طرحها من الکلام وحذفها ، والثانی : أن بقاءها ذات معنی من المعانی التی ترد لها یفسد الکلام ویخل به ، ألست تری أنک لا تقول : فی هذا الشیء کالطول ، وإنما تقول فی هذا الشیء طول ، فافهم هذا فإنه یفیدک. وتخریج البیت علی زیاده الکاف هو تخریج جماعه من النحاه : منهم الرضی فی شرح الکافیه ، وابن عصفور ، وأبو الفتح بن جنی فی سر الصناعه ، وأبو علی الفارسی فی البغدادیات ، وابن السراج فی الأصول ، وقد حمل أبو علی علی زیاده الکاف قوله تعالی : (لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) وقوله سبحانه : (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ) قال : تقدیر الکلام أرأیت الذی حاج إبراهیم فی ربه ، أو الذی مر علی قریه.
استعملت الکاف و عن و علی أسماء

واستعمل اسما ، وکذا «عن» و «علی»

من أجل ذا علیهما من دخلا (1)

استعمل الکاف اسما قلیلا ، کقوله :

211- أتنتهون ولن ینهی ذوی شطط***کالطّعن یذهب فیه الزّیت والفتل (2).

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1629


1- «واستعمل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الکاف فی البیت السابق «اسما» حال من نائب الفاعل «وکذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «عن» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر و «علی» معطوف علی عن «من أجل» جار ومجرور متعلق بدخل أیضا «من» قصد لفظه : مبتدأ «دخلا» دخل : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- هذا البیت للأعشی میمون بن قیس ، من قصیدته اللامیه المشهوره التی مطلعها : ودّع هریره إنّ الرّکب مرتحل وهل تطیق وداعا أیّها الرّجل؟ اللغه : «شطط» هو الجور ، والظلم ، ومجاوزه الحد «الفتل» بضمتین - جمع فتیله ، وأراد بها فتیله الجراح. المعنی : لا ینهی الجائرین عن جورهم ، ولا یردع الظالمین عن ظلمهم ، مثل الطعن البالغ الذی ینفذ إلی الجوف فیغیب فیه ، وأراد أنه لا یکفهم عن ظلمهم سوی الأخذ بالشده. الإعراب : «أتنتهون» الهمزه للاستفهام الإنکاری ، تنتهون : فعل وفاعل «ولن» نافیه ناصبه «ینهی» فعل مضارع منصوب بفتحه مقدره علی الألف «ذوی» مفعول تقدم علی الفاعل ، وذوی مضاف و «شطط» مضاف إلیه «کالطعن» الکاف اسم بمعنی مثل فاعل ینهی ، والکاف مضاف ، والطعن مضاف إلیه «یذهب» فعل مضارع «فیه» جار ومجرور متعلق بیذهب «الزیت» فاعل یذهب «والفتل» معطوف علی الزیت ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل جر صفه للطعن ، أو فی محل نصب حال منه ؛ وذلک لأنه اسم محلی بأل الجنسیه ، وانظر شرح الشاهد رقم 286. الشاهد فیه : قوله «کالطعن» فإن الکاف فیه اسم بمعنی «مثل» وهی فاعل لقوله «ینهی» وقد أوضحنا ذلک فی إعراب البیت.

فالکاف : اسم مرفوع علی الفاعلیه ، والعامل فیه «ینهی» ، والتقدیر : ولن ینهی ذوی شطط مثل الطعن ، واستعملت «علی ، وعن» اسمین عند دخول «من» علیهما ، وتکون «علی» بمعنی «فوق» و «عن» بمعنی «جانب» ، ومنه قوله :

212- غدت من علیه بعد ما تمّ ظمؤها***تصلّ ، وعن قیض بزیزاء مجهل (1).

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1630


1- البیت لمزاحم العقیلی ، یصف القطاه ، من قصیده له مطلعها قوله : خلیلیّ عوجانی علی الرّبع نسأل متی عهده بالظّاعن المتحمّل وقبل بیت الشاهد قوله : أذلک أم کدریّه ظلّ فرخها لقی بشروری کالیتیم المعیّل اللغه : «غدت» هنا بمعنی «صار» فلا یختص بزمان دون زمان ، کما تقول : «غدا علی أمیرا» أی : صار علی أمیرا ؛ فلو لم یکن بمعنی «صار» اختص حدوث معناه بزمان الغداه «من علیه» أراد من فوقه ؛ فعلی هنا اسم ، ولذلک دخل علیه حرف الجر «ظمؤها» بکسر الظاء وسکون المیم - زمان صبرها عن الماء «تصل» تصوت وإنما یصوت حشاها ، فجعلها إذا صوت حشاها فقد صوتت «قیض» بفتح القاف وسکون الیاء - قشر البیضه الأعلی «زیزاء» بزای مفتوحه أو مکسوره ثم مثناه تحتیه ساکنه فزای ثانیه - هو ما ارتفع من الأرض «المجهل» الذی لیس له أعلام یهتدی بها. المعنی : یقول : إن هذه القطاه انصرفت من فوق فرخها بعد ما تمت مده صبرها عن الماء ، حال کونها تصوت أحشاؤها لعطشها بسبب بعد عهدها بالماء ، وطارت عن بیضها الذی وضع بمکان مرتفع خال من الأعلام التی یهتدی بها. الإعراب : «غدت» غدا : فعل ماض ناقص ، والتاء للتأنیث ، واسمه ضمیر مستتر یعود إلی «کدریه» فی بیت سابق أنشدناه لک «من» حرف جر «علیه» علی : اسم بمعنی فوق مجرور محلا بمن ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر غدت ، وعلی مضاف وضمیر الغائب العائد إلی فرخها مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بغدت «ما» مصدریه «تم» فعل ماض «ظمؤها» ظمء : فاعل تم ، وظمء مضاف والضمیر مضاف إلیه «تصل» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب حال «وعن قیض» جار ومجرور معطوف علی قوله «من علیه» فهو من متعلقات غدت أیضا «بزیزاء» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لقیض «مجهل» صفه لزیزاء. الشاهد فیه : قوله «من علیه» حیث ورد «عن» اسما بمعنی فوق ؛ بدلیل دخول حرف الجر علیه ، کما أوضحناه لک.

أی : غدت من فوقه ، وقوله :

213- ولقد أرانی للرّماح دریئه***من عن یمینی تاره وأمامی (1)

أی : من جانب یمینی.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1631


1- البیت لقطری بن الفجاءه ، من أبیات سبق أحدها فی باب الحال من هذا الکتاب (هو الشاهد رقم 186). اللغه : «دریئه» هی حلقه یرمی فیها المتعلم ویطعن للتدرب علی إصابه الهدف ، وأراد بهذه العباره أنه جریء علی اقتحام الأهوال ومنازله الأبطال وقراع الخطوب ، وأنه ثابت عند اللقاء لا یجبن ولا یولی ولا ینهزم ، ولو أن الأعداء قصدوا إلیه وتناولته رماحهم من کل جانب ، وذکر الیمین والأمام وحدهما - وترک الیسار والظهر - لأنه یعلم أن الیسار کالیمین ، وأن الظهر قد جرت العاده ألا یمکن الفارس منه أحدا. الإعراب : «أرانی» أری : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول أول «للرماح» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من قوله «دریئه ، الآتی «دریئه» مفعول ثان لأری ، وأری هنا علمیه ، ومن أجل هذا صح أن یکون فاعلها ومفعولها ضمیرین لمسمی واحد وهو المتکلم ، وذلک من خصائص أفعال القلوب ، فلو جعلتها بصریه لزمک أن تقدر مضافا محذوفا ، وأصل الکلام علیه : أری نفسی «من» حرف جر «عن» اسم بمعنی جانب مجرور المحل بمن ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف یدل علیه الکلام : أی تجیئنی من جهه یمینی - إلخ ، وعن مضاف ، ویمین من «یمینی» مضاف إلیه ، ویمین مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «تاره» منصوب علی الظرفیه ، ویروی فی مکانه «مره» وقوله «وأمامی» معطوف علی یمینی. الشاهد فیه : قوله «من عن» حیث استعمل «عن» اسما بمعنی «جهه» ودلیل ذلک أنه أدخل علیه حرف الجر ، وقد بینا لک ذلک فی إعراب البیت.
«مذ» و «منذ» یکونان اسمین فی موضعین و یکونان حرف جر

و «مذ ، ومنذ» اسمان حیث رفعا

أو أولیا الفعل : ک- «جئت مذ دعا» (1)

وإن یجرّا فی مضیّ فکمن

هما ، وفی الحضور معنی «فی» استبن (2).

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1632


1- «ومذ» قصد لفظه : مبتدأ «ومنذ» معطوف علیه «اسمان» خبر المبتدأ «حیث» ظرف متعلق بمحذوف صفه لمذ ومنذ «رفعا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «حیث» إلیها «أو» عاطفه «أولیا» أولی : فعل ماض مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعل ، وهو المفعول الثانی «الفعل» مفعول أول لأولی ؛ لأنه هو الفاعل فی المعنی «کجئت» الکاف جاره لقول محذوف ، جئت : فعل وفاعل «مذ» ظرف متعلق بجئت «دعا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه مذ إلیها.
2- «وإن» شرطیه «یجرا» فعل مضارع فعل الشرط. وألف الاثنین فاعل «فی مضی» جار ومجرور متعلق ییجرا «فکمن» الفاء لربط الجواب بالشرط ، کمن : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «هما» ضمیر منفصل مبتدأ مؤخر «وفی الحضور» جار ومجرور متعلق بقوله «استبن» الآتی «معنی» مفعول مقدم لاستبن ، ومعنی مضاف و «فی» قصد لفظه : مضاف إلیه «استبن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

تستعمل «مذ ، ومنذ» اسمین إذا وقع بعدهما الاسم مرفوعا ، أو وقع بعدهما فعل ؛ فمثال الأول «ما رأیته مذ یوم الجمعه» أو «مذ شهرنا» ف- «مذ» : [اسم] مبتدأ خبره ما بعده ، وکذلک «منذ» ، وجوّز بعضهم أن یکونا خبرین لما بعدهما ، ومثال الثانی «جئت مذ دعا» ف- «مذ» : اسم منصوب المحل علی الظرفیه ، والعامل فیه «جئت».

وإن وقع ما بعدهما مجرورا فهما حرفا جر : بمعنی «من» إن کان المجرور ماضیا ، نحو «ما رأیته مذ یوم الجمعه» أی : من یوم الجمعه ، وبمعنی «فی» إن کان حاضرا ، نحو «ما رأیته مذ یومنا» أی : فی یومنا.

* * *

تزاد «ما» بعد من و عن و الباء، فلا تکفها عن عمل الجر

وبعد «من وعن وباء» زید «ما»

فلم یعق عن عمل قد علما (1)

تزاد «ما» بعد «من ، وعن» والباء ؛ فلا تکفّها عن العمل ، کقوله

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1633


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «زید» الآتی ، وبعد مضاف ، و «من» قصد لفظه : مضاف إلیه «وعلی ، وباء» معطوفان علی «من» «زید» فعل ماض مبنی للمجهول «ما» قصد لفظه : نائب فاعل زید «فلم» نافیه جازمه «یعق» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما «عن عمل» جار ومجرور متعلق بیعق «قد» حرف تحقیق «علما» علم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عمل ، والجمله فی محل جر صفه لعمل.

تعالی : (مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا) وقوله تعالی : (عَمَّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ) وقوله تعالی : (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ).

* * *

وزید بعد «ربّ ، والکاف» فکف

وقد تلیهما وجرّ لم یکف (1)

تزاد «ما» بعد «الکاف ، وربّ» فتکفّهما (2) عن العمل ، کقوله :

214- فإنّ الحمر من شرّ المطایا***کما الحبطات شرّ بنی تمیم (3).

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1634


1- «وزید» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» فی البیت السابق «بعد» ظرف متعلق بزید ، وبعد مضاف و «رب» قصد لفظه : مضاف إلیه «والکاف» معطوف علی رب «فکف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما «وقد» حرف تقلیل «یلیهما» بلی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه یعود علی ما ، والضمیر البارز المتصل مفعول به «وجر» الواو واو الحال ، جر : مبتدأ «لم» نافیه جازمه «یکف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی جر ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال.
2- أنت تعلم أن حرف الجر یدخل علی اسم مفرد - أی غیر جمله - فیجره ؛ فالکف : هو أن تحول «ما» بین رب والکاف وبین ما یقتضیه کل حرف منهما ، وهو الدخول علی الاسم المفرد وجره ، وذلک بأن تهیئهما للدخول علی الجمل ، اسمیه کانت أو فعلیه ؛ فأما دخولهما علی الجمل الاسمیه فقد استشهد له الشارح (ش 214 و215) وأما دخولهما علی الجمل الفعلیه فمنه قول جذیمه الأبرش : ربّما أوفیت فی علم ترفعن ثوبی شمالات ومنه قول رؤبه بن العجاح فی أحد تخریجاته : * لا تشتم النّاس کما لا تشتم*
3- البیت لزیاد الأعجم ، وهو أحد أبیات ثلاثه ، وقبله : وأعلم أنّنی وأبا حمید کما النّشوان والرّجل الحلیم أرید حباءه ویرید قتلی وأعلم أنّه الرّجل اللّئیم والبیتان مرفوعا القافیه کما تری ، وبیت الشاهد مجرورها ، ففیه الإقواء. اللغه : «النشوان» أصله السکران ، وأراد به لازمه ، وهو الذی یعیب کثیرا ویقول ما لا یحتمل ، بدلیل ذکر الحلیم فی مقابلته «الحلیم» ذو الأناه الذی یحتمل ما یثقل علی النفس ویشق علیها «حباءه» بکسر الحاء - وهو العطیه «الحمر» جمع حمار ، ویروی «فإن النیب من شر المطایا» والنیب : جمع ناب ، وهی الناقه المسنه «المطایا» جمع مطیه ، وهی - هنا - الدابه مطلقا ، سمیت بذلک لأنها تمطو فی سیرها ، أی : تسرع ، أو لأنک ترکب مطاها : أی ظهرها «الحبطات» بفتح الحاء المهمله وکسر الباء الموحده - هم بنو الحارث بن عمرو بن تمیم ، وکان أبوهم الحارث بن عمرو فی سفر فأکل أکلا انتفخ منه بطنه فمات فصار بنو تمیم یعیرون بالطعام ، وانظر إلی قول الشاعر : إذا ما مات میت من تمیم فسرّک أن یعیش فجیء بزاد الإعراب : «فإن» حرف توکید «الحمر» اسم إن «من شر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر إن ، وشر مضاف ، و «المطایا» مضاف إلیه «کما» الکاف حرف جر ، ما : کافه «الحبطات» مبتدأ «شر» خبر المبتدأ ، وشر مضاف ، و «بنی» مضاف إلیه ، وبنی مضاف ، و «تمیم» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «کما الحبطات» حیث زیدت «ما» بعد الکاف فمنعتها من جر ما بعدها ، ووقع بعدها جمله من مبتدأ وخبر ، وقد وضح ذلک فی إعراب البیت.

وقوله :

215- ربّما الجامل المؤبّل فیهم ***وعناجیج بینهنّ المهار(1).

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1635


1- البیت لأبی دواد الإیادی. اللغه : «الجامل» القطیع من الإبل مع رعائه وأربابه «المؤبل» - بزنه المعظم - المتخذ للقنیه ، وتقول : إبل مؤبله ، إذا کانت متخذه للقنیه «عناجیج» جمع عنجوج ، وهو من الخیل الطویل العنق «المهار» جمع مهر - والواحده بهاء - وهو ولد الفرس. المعنی : یقول : إنه ربما وجد فی قومه القطیع من الإبل المعد للقنیه ، وجیاد الخیل الطویله الأعناق التی بینها أولادها. الإعراب : «ربما» رب : حرف تقلیل وجر شبیه بالزائد ، ما زائده کافه «الجامل» مبتدأ «المؤبل» صفه للجامل «فیهم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وعناجیج» الواو عاطفه ، وعناجیج : مبتدأ ، وخبره محذوف یدل علیه ما قبله ، والتقدیر : وعناجیج فیهم ، مثلا «بینهن» بین : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وبین مضاف والضمیر مضاف إلیه «المهار» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل رفع صفه لقوله «عناجیج» السابق ، وهی التی سوغت الابتداء بالنکره. الشاهد فیه : قوله «ربما الجامل فیهم» حیث دخلت «ما» الزائده علی «رب» فکفتها عن عمل الجر فیما بعدها ، وسوغت دخولها علی الجمله الابتدائیه ، ودخول رب المکفوفه علی الجمل الاسمیه شاذ عند سیبویه ؛ لأنها عنده حینئذ نختص بالجمل الفعلیه ، وعند أبی العباس المبرد لا تخص رب المکفوفه بجمله دون جمله ؛ فلیس فی البیت شذوذ عنده.

وقد تزاد بعدهما ولا تکفّهما عن العمل ، وهو قلیل ، کقوله :

216- ماویّ یا ربّتما غاره***شعواء ، کاللّذعه بالمیسم (1).

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1636


1- البیت لضمره النهشلی. اللغه : «غاره» هو اسم من أغار القوم ، أی : أسرعوا فی السیر للحرب «شعواء» منتشره متفرقه «اللذعه» مأخوذ من لذعته النار ، أی : أحرقته «المیسم» ما یوسم به البعیر بالنار : أی یعلم لیعرف ، وکان لکل قبیله وسم مخصوص یطبعونه علی إبلهم لتعرف. الإعراب : «ماوی» منادی مرخم ، وحرف النداء محذوف ، وأصله «یا ماویه» «یا» حرف تنبیه «ربتما» رب : حرف تقلیل وجر شبیه بالزائد ، والتاء لتأنیث اللفظ ، وما : زائده غیر کافه هنا «غاره» مبتدأ ، مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الشبیه بالزائد «شعواء» صفه لغاره «کاللذعه» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه ثانیه لغاره «بالمیسم» جار ومجرور متعلق باللذعه ، وخبر المبتدأ جمله «ناهبتها» فی بیت آخر ، وهو قوله : ناهبتها الغنم علی طیّع أجرد کالقدح من السّاسم الشاهد فیه : قوله «ربتما غاره» حیث دخلت «ما» الزائده - التی من شأنها أن تکف حرف الجر عن عمل الجر - علی «رب» فلم تکفها عن عمل الجر فی لفظ ما بعدها.

وقوله :

217- وننصر مولانا ونعلم أنّه ***کما النّاس مجروم علیه وجارم (1)

* * *

وحذفت «ربّ» فجرّت بعد «بل»

والفا ، وبعد الواو شاع ذا العمل (2).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1637


1- البیت لعمرو بن براقه الهمدانی ، من کلمه مطلعها : تقول سلیمی : لا تعرّض لتلفه ولیلک عن لیل الصّعالیک نائم المعنی : إننا نعین حلیفنا ونساعده علی عدوه ، مع أنّنا نعلم أنه کسائر الناس یجنی ویجنی علیه. الإعراب : «ننصر» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن «مولانا» مولی : مفعول به لننصر ، ومولی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ونعلم» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «أنه» أن : حرف توکید ونصب ، والهاء اسمه «کما» الکاف جاره ، ما : زائده «الناس» مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر «أن» وجمله «أن» واسمها وخبرها سدت مسد مفعولی «نعلم» «مجروم» خبر ثان لأن ، وهو اسم مفعول ؛ فقوله «علیه» واقع موقع نائب الفاعل «وجارم» معطوف علی «مجروم». الشاهد فیه : قوله «کما الناس» حیث زیدت «ما» بعد الکاف ، ولم تمنعها من عمل الجر فی الاسم الذی بعدها.
2- «وحذفت» الواو عاطفه أو للاستئناف ، حذف : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «رب» قصد لفظه : نائب فاعل «فجرت» الفاء حرف عطف ، وجر : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی رب «بعد» ظرف متعلق بجرت ، وبعد مضاف و «بل» قصد لفظه : مضاف إلیه «والفا» قصر للضروره : معطوف علی «بل» و «بعد» ظرف متعلق بقوله «شاع» الآتی ، وبعد مضاف ، و «الواو» مضاف إلیه «شاع» فعل ماض «ذا» اسم إشاره فاعل شاع «العمل» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره : أی وشاع هذا العمل بعد الواو.

لا یجوز حذف حرف الجر وإبقاء عمله ، إلا فی «ربّ» بعد الواو ، وفیما سنذکره ، وقد ورد حذفها بعد الفاء ، و «بل» قلیلا ؛ فمثاله بعد الواو قوله :

* وقاتم الأعماق خاوی المخترقن* (1)

ومثاله بعد الفاء قوله :

218- فمثلک حبلی قد طرقت ومرضع ***فألهیتها عن ذی تمائم محول (2).

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1638


1- تقدم شرح هذا البیت فی أول الکتاب ، فانظره هناک ، وهو الشاهد رقم 3 والشاهد فیه هنا قوله «وقاتم» حیث جر بعد الواو برب المحذوفه. ونظیر هذا البیت - فی الجر برب محذوفه بعد الواو - قول امریء القیس : ولیل کموج البحر أرخی سدوله علیّ بأنواع الهموم لیبتلی
2- البیت لامریء القیس بن حجر الکندی ، من معلقته المشهوره ، وقبل هذا البیت قوله : ویوم دخلت الخدر خدر عنیزه فقالت : لک الویلات ، إنّک مرجلی تقول ، وقد مال الغبیط بنا معا : عقرت بعیری یا امرأ القیس فانزل فقلت لها : سیری ، وأرخی زمامه ولا تبعدینی عن جناک المعلّل اللغه : «طرقت» جئت لیلا «تمائم» جمع تمیمه ، وهی التعویذه تعلق علی الصبی لتمنعه العین فی زعمهم «محول» اسم فاعل من «أحول الصبی» إذا أتی علیه من مولده عام. الإعراب : «فمثلک» مثل : مفعول مقدم علی عامله وهو قوله «طرقت» الآتی منصوب بفتحه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الشبیه بالزائد ، وهو «رب» المحذوفه ، ومثل مضاف والکاف مضاف إلیه «حبلی» بدل من الکاف فی «مثلک» «قد» حرف تحقیق «طرقت» فعل وفاعل «ومرضع» معطوف علی حبلی ، وهو یروی بالجر تابعا علی اللفظ ، وبالنصب تابعا علی الموضع «فألهینها» الفاء عاطفه ، ألهیتها : فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله معطوفه علی جمله «قد طرقت» «عن ذی» جار ومجرور متعلق بألهی ، وذی مضاف و «تمائم» مضاف إلیه «محول» صفه لذی تمائم. الشاهد فیه : قوله «فمثلک» حیث جر برب المحذوفه بعد الفاء.

ومثاله بعد «بل» قوله :

219- بل بلد ملء الفجاج قتمه ***لا یشتری کتّانه وجهرمه (1).

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1639


1- البیت لرؤبه بن العجاج. اللغه : «بلد» یذکر ویؤنث ، والتذکیر أکثر «الفجاج» جمع فج ، وهو الطریق الواسع «قتمه» أصله قتامه ، والقتام هو الغبار ، فخففه بحذف الألف «جهرمه» الجهرم - بزنه جعفر - هو البساط نفسه ، وقیل : أصله جهرمیه - بیاء نسبه مشدده - نسبه إلی جهرم ، وهو بلد بفارس ، فحذف یاء النسبه. المعنی : یصف نفسه بالقدره علی الأسفار وتحمل المشاق والصعوبات ، ویشیر إلی أن ناقته قویه علی قطع الطرق الوعره والمسالک الصعبه. الإعراب : «بل» حرف دال علی الإضراب والانتقال «بلد» مبتدأ مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الشبیه بالزائد ، وهو رب المحذوفه بعد «بل» «ملء» مبتدأ ثان ، وملء مضاف و «الفجاج» مضاف إلیه «قتمه» قتم : خبر المبتدأ الثانی ، وقتم مضاف والضمیر مضاف إلیه ، ویجوز العکس ، والجمله فی محل رفع صفه لبلد «لا» نافیه «یشتری» فعل مضارع مبنی للمجهول «کتانه» کتان : نائب فاعل لیشتری ، وکتان مضاف وضمیر الغائب العائد إلی بلد مضاف إلیه «وجهرمه» معطوف علی «کتانه» والجمله فی محل رفع نعت لبلد ، وخبر المبتدأ الواقع بعد بل والمجرور لفظه برب المحذوفه هو قوله «کلفته عیدیه» وهذا الخبر قد وقع فی بیت بعد بیت الشاهد بتسعه أبیات ، وذلک فی قوله : کلّفته عیدیّه تجشّمه کأنّها ، والسّیر ناج سوّمه قیاس بار نبعه ونشمه تنجو إذا السّیر استمرّ وذمه الشاهد فیه : قوله «بل بلد» حیث جر «بلد» برب المحذوفه بعد «بل».

والشائع من ذلک حذفها بعد الواو ، وقد شذّ الجرّ ب- «ربّ» محذوفه من غیر أن یتقدمها شیء ، کقوله :

220- رسم دار وقفت فی طلله ***کدت أقضی الحیاه من جلله (1)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1640


1- البیت لجمیل بن معمر العذری. اللغه : «الرسم» ما لصق بالأرض من آثار الدیار کالرماد ونحوه «والطلل» ما شخص وارتفع من آثارها کالوتد ونحوه «من جلله» له معنیان : أحدهما أن یکون من قولهم «فعلت هذا من جلل کذا» والمعنی : فعلته من عظمه فی نفسی ، حکاه أبو علی القالی ، الثانی : أن یکون من قولهم : «فعلت کذا من جللک وجلالک» ، والمعنی من أجلک ، وبسببک. الإعراب : «رسم» مبتدأ ، مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتعال المحل بالحرکه التی اقتضاها حرف الجر الشبیه بالزائد المحذوف مع بقاء عمله ، ورسم مضاف ، و «دار» مضاف إلیه «وقفت» فعل وفاعل «فی طلله» الجار والمجرور متعلق بوقفت ، وطلل مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع صفه لرسم «کدت» کاد : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «أقضی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «الحیاه» مفعول به لأقضی ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله فی محل نصب خبر «کاد» وجمله «کاد» واسمه وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «رسم دار» - فی روایه الجر - حیث جر قوله «رسم» برب محذوفا من غیر أن یکون مسبوقا بأحد الحروف الثلاثه : الواو ، والفاء ، وبل ، وذلک شاذ.
الجر بغیر رب محذوفا علی نوعین : غیر مطرد و مطرد

وقد یجرّ بسوی ربّ ، لدی

حذف ، وبعضه یری مطّردا (1)

الجرّ بغیر «ربّ» محذوفا علی قسمین : مطّرد ، وغیر مطرد.

فغیر المطرد ، کقول رؤبه لمن قال له «کیف أصبحت؟» : «خیر والحمد لله» التقدیر : علی خیر ، وقول الشاعر :

221- إذا قیل : أیّ النّاس شرّ قبیله؟ ***أشارت کلیب بالأکفّ الأصابع (2).

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1641


1- «وقد» حرف تقلیل «یجر» فعل ماض مبنی للمجهول «بسوی» جار ومجرور واقع موقع نائب الفاعل لیجر ، وسوی مضاف و «رب» قصد لفظه : مضاف إلیه «لدی» ظرف بمعنی عند متعلق بیجر ، ولدی مضاف و «حذف» مضاف إلیه «وبعضه» بعض مبتدأ ، والهاء مضاف إلیه «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا ، وهو المفعول الأول «مطردا» مفعول ثان لیری ، والجمله من الفعل المبنی للمجهول ونائب فاعله ومفعولیه فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- البیت من قصیده للفرزدق یهجو فیها جریرا. اللغه : «قبیله» واحده قبائل العرب «کلیب» - بزنه التصغیر - أبو قبیله جریر ، والباء فی قوله : «بالأکف» للمصاحبه بمعنی «مع» أی : أشارت الأصابع مع الأکف ، أو الباء علی أصلها والکلام علی القلب ، وکأنه أراد أن یقول : أشارت الأکف بالأصابع ، فقلب. المعنی : إن لؤم کلیب وارتکاسها فی الشر أمر مشهور لا یحتاج إلی التنبیه إلیه ، فإنه لو سأل سائل عن شر قبیله فی الوجود لبادر الناس إلی الإشاره إلی کلیب. الإعراب : «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان تضمن معنی الشرط «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول «أی» اسم استفهام مبتدأ ، وأی مضاف و «الناس» مضاف إلیه «شر» أفعل تفضیل حذفت همزته تخفیفا لکثره الاستعمال ، وهو خبر المبتدأ ، وشر مضاف و «قبیله» مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ وخبره نائب فاعل قیل «أشارت» أشار : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «کلیب» مجرور بحرف جر محذوف ، والتقدیر : إلی کلیب ، والجار والمجرور متعلق بأشارت «بالأکف» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الأصابع تقدم علیه «الأصابع» فاعل أشارت. الشاهد فیه : قوله «أشارت کلیب» حیث جر قوله «کلیب» بحرف جر محذوف ، کما بیناه فی الإعراب ، والجر بالحرف المحذوف - غیر ما سبق ذکره - شاذ.

أی : أشارت إلی کلیب ، وقوله :

222- وکریمه من آل قیس ألفته ***حتّی تبذّخ فارتقی الأعلام (1)

أی : فارتقی إلی الأعلام. صل

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1642


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «کریمه» صفه لموصوف محذوف ، أی : رجل کریمه ، والناء فیه للمبالغه لا للتأنیث ؛ بدلیل تذکیر الضمیر فی قوله «ألفته» ولا یقال : إنه استعمل صیغه فعیله فی المبالغه ، ولیست من صیغها ؛ لأنا نقول : الصیغ المشهوره هی الصیغ القیاسیه ، أما السماعی فلا حصر له «ألفته» بفتح اللام - من باب ضرب - أی : أعطیته ألفا ، أو بکسر اللام - من باب علم - أی : صرت ألیفه «تبذخ» تکبر وعلا «الأعلام» جمع علم ، وهو - بفتح العین واللام جمیعا - الجبل. الإعراب : «وکریمه» الواو واو رب «کریمه» مبتدأ مرفوع بضمه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الشبیه بالزائد «من آل» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لکریمه ، وآل مضاف ، و «قیس» مضاف إلیه مجرور بالفتحه لأنه اسم لا ینصرف للعلمیه والتأنیث المعنوی لأنه اسم للقبیله «ألفته» فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «حتی» ابتدائیه «تبذخ» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا «فارتقی» الفاء عاطفه ، ارتقی : فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر فاعل ، والجمله معطوفه علی جمله «تبذخ» السابقه «الأعلام» مجرور بحرف جر محذوف ، أی : إلی الأعلام ، والجار والمجرور متعلق بقوله ارتقی. الشاهد فیه : فی هذا البیت عده شواهد للنحاه : أولها وثانیها فی قوله : «کریمه» حیث جر هذه الکلمه برب محذوفه بعد الواو ، وحیث ألحق التاء الداله علی المبالغه لصیغه فعیل ، وهذا نادر ، والکثیر أن تلحق صیغه فعال - کعلامه ونسابه - أو صیغه مفعال - کمهذاره - أو صیغه فعول - کفروقه - وثالثها ، وهو المراد هنا ، قوله : «فارتقی الأعلام» حیث جر قوله : «الأعلام» بحرف جر محذوف ، کما بیناه فی الإعراب ، وذلک شاذ. ورابعها : فی قوله : «قیس» حیث منعه الصرف وجره بالفتحه نیابه عن الکسره ، فإن أردت به اسم القبیله فهو ممنوع من الصرف قیاسا للعلمیه والتأنیث المعنوی ، وإن أردت به علم مذکر کأبی القبیله کان منعه من الصرف شاذا ، وهو - مع شذوذه - مما له نظائر فی شعر العرب ، ومن نظائره قول الأخطل : طلب الأزارق بالکتائب إذ هوت بشبیب غائله النّفوس غرور فقد منع «شیب» من الصرف ولیس فیه علتان ، ومثله قول الآخر : قالت أمیمه : ما لثابت شاخصا عاری الأشاجع ناحلا کالمنصل

والمطّرد کقولک : «بکم درهم اشتریت هذا»؟ فدرهم : مجرور بمن محذوفه عند سیبویه والخلیل ، وبالإضافه عند الزجّاج ؛ فعلی مذهب سیبویه والخلیل یکون الجار قد حذف وأبقی عمله ، وهذا مطّرد عندهما فی ممیز «کم» الاستفهامیه إذا دخل علیها حرف الجرّ.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1643

الإضافه
اشاره

نونا تلی الإعراب أو تنوینا

ممّا تضیف احذف کطور سینا (1)

والثّانی اجرر ، وانو «من» أو «فی» إذا

لم یصلح الّا ذاک ، واللّام خذا (2)

لما سوی ذینک ، واخصص أوّلا

أو أعطه التّعریف بالّذی تلا (3).

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1644


1- «نونا» مفعول به تقدم علی عامله ، وهو قوله احذف الآتی «تلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی نون ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله نونا «الإعراب» مفعول به لتلی «أو» عاطفه «تنوینا» معطوف علی قوله نونا «مما» جار ومجرور متعلق باحذف «تضیف» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بمن «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کطور سینا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کطور ، وطور مضاف وسینا : مضاف إلیه ، وهو مقصور من ممدود.
2- «الثانی» مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله اجرر «اجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وانو» کذلک «من» قصد لفظه : مفعول به لا نو «أو» عاطفه «فی» معطوف علی من «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» نافیه جازمه «یصلح» فعل مضارع مجزوم بلم «إلا» أداه استثناء ملغاه لا عمل لها «ذاک» ذا : فاعل یصلح ، والکاف حرف خطاب ، وجمله الفعل المنفی بلم والفاعل فی محل جر بإضافه إذا إلیها «واللام» مفعول مقدم لخذ «خذا» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
3- «لما» جار ومجرور متعلق بخذ فی البیت السابق «سوی» ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» المجروره محلا باللام ، وسوی مضاف واسم الإشاره من «ذینک» مضاف إلیه «واخصص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أولا» مفعول به لا خصص «أو» عاطفه «أعطه» أعط : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لأعط «التعریف» مفعول ثان لأعط «بالذی» جار ومجرور متعلق بالتعریف «تلا» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله الذی.
ما یحدث لأجل الإضافه

إذا أرید إضافه اسم إلی آخر حذف ما فی المضاف : من نون تلی الإعراب - وهی نون التثنیه ، أو نون الجمع ، وکذا ما ألحق بهما - أو تنوین ، وجرّ المضاف إلیه ؛ فتقول : «هذان غلاما زید ، وهؤلاء بنوه ، وهذا صاحبه».

واختلف فی الجار للمضاف إلیه ؛ فقیل : هو مجرور بحرف مقدر - وهو اللام ، أو «من» ، أو «فی» - وقیل : هو مجرور بالمضاف [وهو الصحیح من هذه الأقوال].

تکون الإضافه بمعنی اللام أو من أو فی

ثم الإضافه تکون بمعنی اللام عند جمیع النحویین ، وزعم بعضهم أنها تکون أیضا بمعنی «من» أو «فی» ، وهو اختیار المصنف ، وإلی هذا أشار بقوله : «وانو من أو فی - إلی آخره».

وضابط ذلک أنه إن لم یصلح إلا تقدیر «من» أو «فی» فالإضافه بمعنی ما تعیّن تقدیره ، وإلا فالإضافه بمعنی اللام

فیتعین تقدیر «من» إن کان المضاف إلیه جنسا للمضاف ، نحو «هذا ثوب خزّ ، وخاتم حدید» والتقدیر : هذا ثوب من خز ، وخاتم من حدید.

ویتعین تقدیر «فی» إن کان المضاف إلیه ظرفا واقعا فیه المضاف ، نحو «أعجبنی ضرب الیوم زیدا» أی : ضرب زید فی الیوم ، ومنه قوله تعالی : (لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ) وقوله تعالی : (بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ)(1)

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1645


1- ومن ذلک قول الشاعر : ربّ ابن عمّ لسلیمی مشمعلّ طبّاح ساعات الکری زاد الکسل عند من رواه بإضافه طباخ إلی ساعات الکری - ومعناه طباخ فی ساعات النوم.

فإن لم یتعین تقدیر «من» أو «فی» فالإضافه بمعنی اللام ، نحو «هذا غلام زید ، وهذه ید عمرو» أی : غلام لزید ، وید لعمرو.

الإضافه علی ضربین : لفظیه و معنویه

وأشار بقوله : «واخصص أولا - إلی آخره» إلی أن الإضافه علی قسمین : محضه ، وغیر محضه.

فالمحضه هی : غیر إضافه الوصف المشابه للفعل المضارع إلی معموله.

وغیر المحضه هی : إضافه الوصف المذکور ، کما سنذکره بعد ، وهذه لا تفید الاسم [الأوّل] تخصیصا ولا تعریفا ، علی ما سنبین.

والمحضه : لیست کذلک ، وتفید الاسم الأول : تخصیصا إن کان المضاف إلیه نکره ، نحو «هذا غلام امرأه» ، وتعریفا إن کان المضاف إلیه معرفه ، نحو «هذا غلام زید».

* * *

وإن یشابه المضاف «یفعل»

وصفا ، فعن تنکیره لا یعذل (1)

کربّ راجینا عظیم الأمل

مروّع القلب قلیل الحیل (2).

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1646


1- «إن» شرطیه «یشابه» فعل مضارع ، فعل الشرط «المضاف» فاعل یشابه «یفعل» قصد لفظه : مفعول به لیشابه «وصفا» حال من قوله المضاف «فعن» الفاء لربط الشرط بالجواب ، عن : حرف جر «تنکیره» تنکیر : مجرور بعن ، وتنکیر مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجار والمجرور متعلق بیعذل الآتی «لا» نافیه «یعذل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وجمله الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر لمبتدأ محذوف ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط.
2- «کرب» الکاف جاره لقول محذوف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک رب - إلخ ، ورب : حرف تقلیل وجر شبیه بالزائد «راجینا» راجی : اسم فاعل مجرور برب ، وراجی مضاف ، ونا : مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «عظیم» صفه لراج ، وعظیم مضاف و «الأمل» مضاف إلیه «مروع» صفه ثانیه لراج ، ومروع مضاف و «القلب» مضاف إلیه «قلیل» صفه ثالثه لراج ، وقلیل مضاف و «الحیل» مضاف إلیه.
الإضافه اللفظیه و هی غیر المحضه

وذی الإضافه اسمها لفظیّه

وتلک محضه ومعنویّه (1)

هذا هو القسم الثانی من قسمی الإضافه ، وهو غیر المحضه ؛ وضبطها المصنف بما إذا کان المضاف وصفا یشبه «یفعل» - أی : الفعل المضارع - وهو : کل اسم فاعل أو مفعول ، بمعنی الحال أو الاستقبال ، أو صفه مشبهه [ولا تکون إلا بمعنی الحال].

فمثال اسم الفاعل : «هذا ضارب زید ، الآن أو غدا ، وهذا راجینا».

ومثال اسم المفعول : «هذا مضروب الأب ، وهذا مروّع القلب».

ومثال الصفه المشبهه : «هذا حسن الوجه ، وقلیل الحیل ، وعظیم الأمل».

فإن کان المضاف غیر وصف ، أو وصفا غیر عامل ؛ فالإضافه محضه : کالمصدر ، نحو «عجبت من ضرب زید» واسم الفاعل بمعنی الماضی ، نحو «هذا ضارب زید أمس».

وأشار بقوله : «فعن تنکیره لا یعذل» إلی أن هذا القسم من الإضافه - أعنی غیر المحضه - لا یفید تخصیصا ولا تعریفا ؛ ولذلک تدخل «ربّ» علیه ، وإن کان مضافا لمعرفه ، نحو «[ربّ] راجینا» وتوصف به النکره ،

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1647


1- «وذی» اسم إشاره مبتدأ أول «الإضافه» بدل أو عطف بیان «اسمها» اسم : مبتدأ ثان ، واسم مضاف وها : مضاف إلیه «لفظیه» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «وتلک» اسم إشاره مبتدأ «محضه» خبره «ومعنویه» معطوف علی محضه ، والجمله من هذا المبتدأ وخبره معطوفه علی جمله المبتدأ وخبره السابقه.

نحو قوله تعالی : (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ) وإنما یفید التخفیف ؛ وفائدته ترجع إلی اللفظ ؛ فلذلک سمیت الإضافه فیه لفظیه.

وأما القسم الأول فیفید تخصیصا أو تعریفا ، کما تقدم ؛ فلذلک سمیت الإضافه فیه معنویه ، وسمیت محضه أیضا ؛ لأنها خالصه من نیه الانفصال ، بخلاف غیر المحضه ؛ فإنها علی تقدیر الانفصال ، تقول : «هذا ضارب زید الآن» علی تقدیر «هذا ضارب زیدا» ومعناهما متّحد ، وإنما أضیف طلبا للخفه.

* * *

متی یجوز اقتران المضاف بأل؟

ووصل «أل» بذا المضاف مغتفر

إن وصلت بالثّان : ک- «الجعد الشّعر» (1)

أو بالّذی له أضیف الثّانی

: ک- «زید الضّارب رأس الجانی» (2)

لا یجوز دخول الألف واللام علی المضاف الذی إضافته محضه ؛ فلا تقول : «هذا الغلام رجل» لأن الإضافه منافیه (3) للألف واللام ؛ فلا یجمع بینهما. ».

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1648


1- «ووصل» مبتدأ ، ووصل مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «بذا» جار ومجرور متعلق بوصل «المضاف» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره «مغتفر» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «وصلت» وصل : فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، والتاء للتأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أل «بالثان» جار ومجرور متعلق بوصلت ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «أو» عاطفه «بالذی» جار ومجرور معطوف علی قوله «بالثان» فی البیت السابق «له» جار ومجرور متعلق بقوله «أضیف» الآتی «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول «الثانی» نائب فاعل أضیف ، والجمله لا محل لها صله.
3- فی بعض النسخ «معاقبه» والمقصود لا یتغیر ؛ فإن معنی المعاقبه أن کل واحده منهما تعقب الأخری : أی تدخل الکلمه عقبها ؛ فهما لا یجتمعان فی الکلمه ، وسیأتی یقول «لما تقدم من أنهما متعاقبان».

وأما ما کانت [إضافته] غیر محضه - وهو المراد بقوله «بذا المضاف» - أی بهذا المضاف الذی تقدّم الکلام فیه قبل هذا البیت - فکان القیاس أیضا یقتضی أن لا تدخل الألف واللام علی المضاف ؛ لما تقدم من أنهما متعاقبان ، ولکن لمّا کانت الإضافه فیه علی نیه الانفصال اغتفر ذلک ، بشرط أن تدخل الألف واللام علی المضاف إلیه ، ک- «الجعد الشعر ، والضّارب الرّجل» ، أو علی ما أضیف إلیه المضاف إلیه ، ک- «زید الضّارب رأس الجانی».

فإن لم تدخل الألف واللام علی المضاف إلیه ، ولا علی ما أضیف إلیه [المضاف إلیه] ، امتنعت المسأله ؛ فلا تقول : «هذا الضّارب رجل» [ولا «هذا الضّارب زید»] ولا «هذا الضارب رأس جان».

هذا إذا کان المضاف غیر مثنی ، ولا مجموع جمع سلامه لمذکر ، ویدخل فی هذا المفرد کما مثّل ، وجمع التکسیر ، نحو : «الضوارب - أو الضّرّاب - الرّجل ، أو غلام الرجل» [وجمع السلامه لمؤنث ، نحو «الضاربات الرّجل ، أو غلام الرّجل»].

فإن کان المضاف مثنی أو مجموعا جمع سلامه لمذکر کفی وجودها فی المضاف ، ولم یشترط وجودها فی المضاف إلیه ، وهو المراد بقوله :

وکونها فی الوصف کاف : إن وقع

مثنّی ، او جمعا سبیله اتّبع (1).

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1649


1- «وکونها» کون : مبتدأ ، وها : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه «فی الوصف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر الکون الناقص «کاف» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «وقع» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفیه ضمیر مستتر جوازا یعود إلی المضاف فاعل «مثنی» حال من الضمیر المستتر فی وقع السابق «أو» عاطفه «جمعا» معطوف علی مثنی «سبیله» سبیل : مفعول مقدم علی عامله وهو قوله اتبع الآتی ، وسبیل مضاف والهاء مضاف إلیه «اتبع» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی قوله جمعا ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله جمعا ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، ویجوز أن تقرأ «أن» بفتح الهمزه علی أنها مصدریه ؛ فهی وما بعدها فی تأویل مصدر فاعل لکاف ، أو بکسر الهمزه علی أنها شرطیه ، وشرطها قوله «وقع» کما سبق تقریره ، والجواب محذوف یدل علیه سابق الکلام.

أی : وجود الألف واللام فی الوصف المضاف إذا کان مثنی ، أو جمعا اتّبع سبیل المثنی - أی : علی حدّ المثنی ، وهو جمع المذکر السالم - یغنی عن وجودها فی المضاف إلیه ؛ فتقول : «هذان الضاربا زید ، وهؤلاء الضّاربو زید» (1) وتحذف النون للاضافه.

* * *

لا یضاف اسم إلی ما اتحد به معنی

ولا یضاف اسم لما به اتّحد

معنی ، وأوّل موهما إذا ورد (2)

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 1650


1- ومن شواهد ذلک قول عنتره بن شداد العبسی فی معلقته : ولقد خشیت بأن أموت ولم تدر للحرب دائره علی ابنی ضمضم الشاتمی عرضی ولم أشتمهما والنّاذرین إذا لم القهما دمی وقول الآخر : إن یغنیا عنّی المستوطنا عدن فإنّنی لست یوما عنهما بغنی
2- «لا» نافیه «یضاف» فعل مضارع مبنی للمجهول «اسم» نائب فاعل «لما» جار ومجرور متعلق بقوله «یضاف» السابق «به» جار ومجرور متعلق بقوله «اتحد» الآتی «اتحد» فعل ماض ، وفی قوله «اتحد» ضمیر مستتر یعود علی ما الموصوله فاعل ، والجمله لا محل لها صله «معنی» منصوب علی التمییز أو علی نزع الخافض «وأول» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «موهما» مفعول به لأول «إذا» ظرف للمستقبل من الزمان «ورد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجوابها محذوف یدل علیه سابق الکلام.

المضاف یتخصّص بالمضاف إلیه ، أو یتعرّف به ؛ فلا بد من کونه غیره ؛ إذ لا یتخصّص الشیء أو یتعرف بنفسه ، ولا یضاف اسم لما به اتّحد فی المعنی : کالمترادفین وکالموصوف وصفته ؛ فلا یقال : «قمح برّ» ولا «رجل قائم» وما ورد موهما لذلک مؤوّل ، کقولهم «سعید کرز» فظاهر هذا أنه من إضافه الشیء إلی نفسه ؛ لأن المراد بسعید وکرز [فیه] واحد ؛ فیؤوّل الأول بالمسمی ، والثانی بالاسم ؛ فکأنه قال : جاءنی مسمّی کرز ، أی : مسمی هذا الاسم ، وعلی ذلک یؤوّل ما أشبه هذا من إضافه المترادفین ، ک- «یوم الخمیس». وأما ما ظاهره إضافه الموصوف إلی صفته ، فمؤوّل علی حذف المضاف إلیه الموصوف بتلک الصفه ، کقولهم : «حبّه الحمقاء ، وصلاه الأولی» ، والأصل : حبّه البقله الحمقاء ، وصلاه السّاعه الأولی ؛ فالحمقاء : صفه للبقله ، لا للحبه ، والأولی صفه للساعه ، لا للصلاه ، ثم حذف المضاف إلیه - وهو البقله ، والساعه - وأقیمت صفته مقامه ، فصار «حبه الحمقاء ، وصلاه الأولی» فلم یضف الموصوف إلی صفته ، بل إلی صفه غیره.

یکتسب المضاف من المضاف إلیه التأنیث أو التذکیر بشروط

وربّما أکسب ثان أوّلا

تأنیثا ان کان لحذف موهلا (1)

قد یکتسب المضاف المذکّر من المؤنث المضاف إلیه التأنیث ، بشرط أن یکون المضاف صالحا للحذف وإقامه المضاف إلیه مقامه ، ویفهم منه ذلک

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 1651


1- «وربما» رب : حرف تقلیل وجر شبیه بالزائد ، وما : کافه «أکسب» فعل ماض «ثان» فاعل أکسب «أولا» مفعول أول لأکسب «تأنیثا» مفعول ثان لأکسب ، «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه «لحذف» جار ومجرور متعلق بقوله موهلا الآتی «موهلا» خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

المعنی ، نحو «قطعت بعض أصابعه» فصحّ تأنیث «بعض» لإضافته إلی أصابع وهو مؤنث ؛ لصحه الاستغناء بأصابع عنه ؛ فتقول : «قطعت أصابعه» ومنه قوله :

223- مشین کما اهتزّت رماح تسفّهت ***أعالیها مرّ الرّیاح النّواسم (1)

فأنّث المرّ لإضافته إلی الریاح ، وجاز ذلک لصحه الاستغناء عن المرّ بالریاح ، نحو «تسفّهت الرّیاح».

وربما کان المضاف مؤنثا فاکتسب التذکیر من المذکر المضاف إلیه ، بالشرط

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 1652


1- هذا البیت لذی الرمه غیلان بن عقبه. اللغه : «اهتزت» مالت ، واضطربت «تسفهت» من قولهم : تسفهت الریاح الغصون ؛ إذا أمالتها وحرکتها «النواسم» جمع ناسمه ، وهی الریاح اللینه أول هبوبها ، وأراد من الرماح الأغصان. المعنی : یقول : إن هؤلاء النسوه قد مشین فی اهتزاز وتمایل ، فهن یحاکین رماحا - أی غصونا - مرت بها ریح فأمالتها. الإعراب : «مشین» فعل وفاعل «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «اهتزت» اهتز : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «رماح» فاعل اهتزت ، و «ما» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف ، أی : مشین مشیا کائنا کاهتزاز - إلخ «تسفهت» تسفه : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «أعالیها» أعالی : مفعول به لتسفه ، وأعالی مضاف وها : مضاف إلیه «مر» فاعل تسفهت ، ومر مضاف ، و «الریاح» مضاف إلیه «النواسم» صفه للریاح. الشاهد فیه : قوله «تسفهت ... مر الریاح» حیث أنث الفعل بتاء التأنیث مع أن فاعله مذکر - وهو قوله مر - والذی جلب له ذلک إنما هو المضاف إلیه ، وهو الریاح.

الذی تقدم ، کقوله تعالی : (إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ) ف- «رحمه» : مؤنث ، واکتسبت التذکیر بإضافتها إلی «الله» تعالی.

فإن لم یصلح المضاف للحذف والاستغناء بالمضاف إلیه عنه لم یجز التأنیث ؛ فلا تقول : «خرجت غلام هند» إذ لا یقال «خرجت هند» ویفهم منه خروج الغلام.

* * *

وبعض الاسماء یضاف أبدا

وبعض ذا قد یأت لفظا مفردا (1)

من الأسماء ما یلزم الإضافه ، وهو قسمان :

أحدهما : ما یلزم الإضافه لفظا ومعنی ؛ فلا یستعمل مفردا - أی : بلا إضافه - وهو المراد بشطر البیت ، وذلک نحو «عند ، ولدی ، وسوی ، وقصاری الشیء ، وحماداه : بمعنی غایته».

والثانی : ما یلزم الإضافه معنی دون لفظ ، [نحو «کلّ ، وبعض ، وأیّ] ؛ فیجوز أن یستعمل مفردا - أی : بلا إضافه - وهو المراد بقوله : «وبعض ذا» أی : وبعض ما لزم الإضافه [معنی] قد یستعمل مفردا لفظا ، وسیأتی کلّ من القسمین.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 1653


1- «وبعض» مبتدأ «الاسماء» مضاف إلیه «یضاف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «أبدا» منصوب علی الظرفیه «وبعض» مبتدأ ، وبعض مضاف و «ذا» اسم إشاره : مضاف إلیه «قد» حرف تقلیل «یأت» فعل مضارع ، وقد حذف لامه - وهی الیاء - ضروره ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «لفظا» منصوب علی التمییز ، أو بإسقاط الخافض ، وعلی هذین یکون قوله «مفردا» حالا من الضمیر المستتر فی قوله «یأتی» ویجوز أن یکون قوله «لفظا» هو الحال ، ویکون قوله «مفردا» نعتا له.
مما تجب إضافته ما یلزم الإضافه للضمیر

وبعض ما یضاف حتما امتنع

إیلاؤه اسما ظاهرا حیث وقع (1)

کوحد ، لبّی ، ودوالی ، سعدی ،

وشذّ إیلاء «یدی» للبّی (2)

من اللازم للإضافه لفظا مالا یضاف إلا إلی المضمر ، وهو المراد هنا ، نحو «وحدک» أی : منفردا ، و «لبّیک» أی : إقامه علی إجابتک بعد إقامه ، و «دوالیک» أی : إداله بعد إداله ، و «سعدیک» أی : إسعادا بعد إسعاد ، وشذّ إضافه «لبّی» إلی ضمیر الغیبه ، ومنه قوله :

224- إنّک لو دعوتنی ودونی ***زوراء ذات مترع بیون (3)

. لقلت لبّیه لمن یدعونی..

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 1654


1- «بعض» مبتدأ ، وبعض مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «یضاف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «حتما» مفعول مطلق لفعل محذوف «امتنع» فعل ماض «إیلاؤه» إیلاء : فاعل امتنع ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، وإیلاء مضاف والضمیر مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول «اسما» مفعول ثان لإیلاء «ظاهرا» نعت لقوله اسما «حیث» ظرف متعلق بامتنع «وقع» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بعض ما یضاف ، والجمله فی محل جر بإضافه «حیث» إلیها.
2- «کوحد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «لی ، ودوالی سعدی» معطوفات علی «وحد» بعاطف محذوف من بعضها «وشذ» فعل ماض «إیلاء» فاعل شذ ، وإیلاء مضاف و «یدی» مضاف إلیه «للبی» جار ومجرور متعلق بإیلاء علی أنه مفعوله الثانی ، ومفعوله الأول المضاف إلیه.
3- هذه الأبیات من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «زوراء» - بفتح فسکون - الأرض البعیده الأطراف «مترع» ممتد «بیون» بزنه صبور - البئر البعیده القعر ، وقیل : هی الواسعه الجالین ، وقیل : التی لا یصیبها رشاؤها ، وقیل : الواسعه الرأس الضیقه الأسفل «لبیه» فی هذا اللفظ التفات من الخطاب إلی الغیبه ، والأصل أن یقول : لقلت لک لبیک. المعنی : یقول : إنک لو نادیتنی وبیننا أرض بعیده الأطراف ، واسعه الأرجاء ، ذات ماء بعید الغور ؛ لأجبتک إجابه بعد إجابه ، یرید أنه لا تعوقه عن إجابته صعاب ولا شدائد. الإعراب : «إنک» إن : حرف توکید ونصب ، والکاف ضمیر المخاطب اسمه «لو» شرطیه غیر جازمه «دعوتنی» دعا : فعل ماض ، وضمیر المخاطب فاعله ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، والجمله شرط «لو» «ودونی» الواو للحال ، دون : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ودون مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «زوراء» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب حال «ذات» صفه لزوراء ، وذات مضاف و «مترع» مضاف إلیه «بیون» صفه لمترع «لقلت» اللام واقعه فی جواب لو ، قلت : فعل وفاعل ، والجمله جواب «لو» وجمله الشرط والجواب فی محل رفع خبر «إن» فی أول الأبیات. الشاهد فیه : قوله «لبیه» حیث أضاف «لبی» إلی ضمیر الغائب ، وذلک شاذ ، وقد أنشد سیبویه (1 / 176) البیت التالی لهذا البیت (رقم 225) للاستدلال به علی أن «لبیک» مثنی ، ولیس اسما مفردا بمنزله لدی والفتی ، ووجه الاستدلال أن الشاعر أثبت الیاء مع الإضافه للظاهر کما تثبتها فی إضافه المثنی نحو «غلامی زید ، وکتابی بکر» ولو کان مفردا لقال «لبی یدی» بالألف ، کما تقول : لدی زید ، وفتی العرب ، وسیوضحه الشارح أتم توضیح.

وشذّ إضافه «لبّی» إلی الظاهر ، أنشد سیبویه :

225- دعوت لما نابنی مسورا***فلبّی ، فلبّی یدی مسور(1)

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 1655


1- هذا البیت من شواهد سیبویه التی لا یعلم قائلها. اللغه : «لما نابنی» نزل بی من ملمات الدهر «مسورا» بزنه درهم - اسم رجل «لبی» أجاب دعائی وأغاثنی. الإعراب : «دعوت» فعل وفاعل «لما» اللام للتعلیل ، ما اسم موصول مبنی علی السکون فی محل جر باللام ، والجار والمجرور متعلق بدعوت «نابنی» ناب : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «مسورا» مفعول به لدعوت «فلبی» الفاء عاطفه ، لبی : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مسور ، والجمله معطوفه علی جمله «دعوت مسورا» وقوله «فلبی یدی مسور» الفاء للتعلیل ، ولبی : مصدر منصوب علی المفعولیه المطلقه بفعل محذوف ، وهو مضاف ویدی مضاف إلیه ، ویدی مضاف ، و «مسور» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «فلبی یدی مسور» حیث أضاف «لبی» إلی اسم ظاهر ، وهو قوله «یدی» شذوذا ، وفیه دلیل علی أن «لبیک» مثنی کما ذهب إلیه سیبویه ، ولیس مفردا مقصورا کالفتی کما ذهب إلیه یونس بن حبیب ، وقد بینا ذلک فی شرح الشاهد السابق ، وبینه الشارح.

کذا ذکر المصنف ، ویفهم من کلام سیبویه أن ذلک غیر شاذ فی «لبّی» ، و «سعدی».

ومذهب سیبویه أن «لبّیک» وما ذکر بعده مثنّی ، وأنه منصوب علی المصدریه بفعل محذوف ، وأن تثنیته المقصود بها التکثیر ؛ فهو علی هذا ملحق بالمثنی ، کقوله تعالی : (ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ) أی : کرّات ، ف- «کرّتین» : لیس المراد به مرتین فقط ؛ لقوله تعالی : (یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَهُوَ حَسِیرٌ) أی : مزدجرا وهو کلیل ، ولا ینقلب البصر مزدجرا کلیلا من کرتین فقط ؛ فتعین أن یکون المراد ب- «کرّتین» التکثیر ، لا اثنین فقط ، وکذلک «لبّیک» معناه إقامه بعد إقامه کما تقدم ؛ فلیس المراد الاثنین فقط ، وکذا باقی أخواته ، علی ما تقدم فی تفسیرها.

ومذهب یونس أنه لیس بمثنی ، وأن أصله لبّی ، وأنه مقصور ، قلبت ألفه یاء مع المضمر ، کما قلبت ألف «لدی ، وعلی» مع الضمیر ، فی «لدیه» ، و «علیه».

وردّ علیه سیبویه بأنه لو کان الأمر کما ذکر لم تنقلب ألفه مع الظاهر یاء ،

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 1656

کما لا تنقلب ألف «لدی» و «علی» ؛ فکما تقول : «علی زید» و «لدی زید» کذلک کان ینبغی أن یقال : «لبّی زید» لکنهم لما أضافوه إلی الظاهر قلبوا الألف یاء ؛ فقالوا :

* فلبّی یدی مسور* [225]

فدلّ ذلک علی أنه مثنّی ، ولیس بمقصور کما زعم یونس.

* * *

وألزموا إضافه إلی الجمل

«حیث» و «إذ» وإن ینوّن یحتمل (1)

إفراد إذ ، وما کإذ معنی کإذ

أضف جوازا نحو «حین جانبذ» (2)

من اللازم للاضافه : ما لا یضاف إلا إلی الجمله ، وهو : «حیث ، وإذ ، وإذا».

فأما «حیث» فتضاف إلی الجمله الاسمیه ، نحو «اجلس حیث زید جالس» (3) .

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 1657


1- «وألزموا» الواو عاطفه ، الزموا : فعل وفاعل «إضافه» مفعول ثان مقدم علی المفعول الأول «إلی الجمل» جار ومجرور متعلق بإضافه ، أو بمحذوف صفه له «حیث» قصد لفظه : مفعول أول لألزموا «وإذ» معطوف علی حیث «وإن» شرطیه «ینون» فعل مضارع مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «إذ» وقوله «یحتمل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، جواب الشرط.
2- «إفراد» نائب فاعل یحتمل فی البیت السابق ، وإفراد مضاف ، و «إذ» قصد لفظه : مضاف إلیه «وما» اسم موصول : مبتدأ «کإذ» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «معنی» تمییز ، أو منصوب بإسقاط الخافض «کإذ» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «أضف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جوازا» مفعول مطلق «نحو» خبر مبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، وما بعده جمله فی محل جر بإضافه نحو إلیها.
3- وإذا أضیفت «حیث» إلی جمله اسمیه فالأحسن ألا یکون الخبر فیها فعلا ، نحو «جلست حیث زید حبسته» أو «جلست حیث زید نهبنه» فإذا أردت أن یکون هذان المثالان غیر قبیحین فانصب الاسم لتکون حیث مضافه إلی جمله فعلیه.

وإلی الجمله الفعلیه ، نحو «اجلس حیث جلس زید» أو «حیث یجلس زید» وشذّ إضافتها إلی مفرد کقوله :

226- أما تری حیث سهیل طالعا***[نجما یضیء کالشّهاب لامعا](1).

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 1658


1- البیت أحد الشواهد المجهول قائلها. اللغه : «سهیل» نجم تنضج الفواکه عند طلوعه وینقضی القیظ «الشهاب» شعله النار. الإعراب : نرید أن نذکر لک أن للنحویین فی إعراب هذا البیت تکلفات عسیره القبول وتمحلات لا تخلو عن وهن ، وهاک إعرابه ، وسنذکر لک فی أثنائه إشارات إلی بعض الوجوه التی قالوها لتعلم ما قلناه لک «أما» الهمزه للاستفهام ، ما : نافیه ، أو الکلمه کلها أداه استفتاح «تری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حیث» مفعول به مبنی علی الضم فی محل نصب ، وحیث مضاف و «سهیل» مضاف إلیه «طالعا» قیل : هو حال من سهیل ، ومجیء الحال من المضاف إلیه - مع کونه قلیلا - قد ورد فی الشعر ، وهذا منه ، وقیل : هو حال من «حیث» والمراد بحیث هنا مکان خاص مع أن وضعه علی أنه اسم مکان مبهم ، و «نجما» منصوب علی المدح بفعل محذوف «یضیء» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب صفه لنجم «کالشهاب» جار ومجرور متعلق بیضیء «لامعا» حال مؤکده. الشاهد فیه : قوله «حیث سهیل» فإنه أضاف «حیث» إلی اسم مفرد ، وذلک شاذ عند جمهره النحاه ، وإنما تضاف عندهم إلی الجمله ، وقد أجاز الکسائی إضافه «حیث» إلی المفرد ، واستدل بهذا البیت ونحوه ، واعلم أنه یروی هکذا : * أما تری حیث سهیل طالع* یرفع «سهیل» علی أنه مبتدأ ، ورفع «طالع» علی أنه خبره ، و «حیث» مضافه إلی الجمله ؛ فلا شاهد فیه حینئذ ، ولکن یبقی أن القوافی منصوبه کما تری فی البیت التالی له.

وأما «إذ» فتضاف أیضا إلی الجمله الاسمیه (1) ، نحو «جئتک إذ زید قائم» ، وإلی الجمله الفعلیه ، نحو : «جئتک إذ قام زید» ، ویجوز حذف الجمله المضاف إلیها ، ویؤتی بالتنوین عوضا عنها ، کقوله تعالی : (وَأَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ) وهذا معنی قوله : «وإن ینوّن یحتمل إفراد إذ» أی : وإن ینون «إذ» یحتمل إفرادها ، أی : عدم إضافتها لفظا ؛ لوقوع التنوین عوضا عن الجمله المضاف إلیها.

وأما «إذا» فلا تضاف إلا إلی جمله فعلیه ، نحو «آتیک إذا قام زید» ، ولا یجوز إضافتها إلی جمله اسمیه ؛ فلا تقول «آتیک إذا زید قائم» خلافا لقوم ، وسیذکرها المصنف.

وأشار بقوله : «وما کإذ معنی کإذ» إلی أنّ ما کان مثل «إذ» - فی کونه ظرفا ماضیا غیر محدود - یجوز إضافته إلی ما تضاف إلیه «إذ» من [الجمله ، وهی] الجمل الاسمیه والفعلیه ، وذلک نحو «حین ، ووقت ، وزمان ، ویوم» ؛ فتقول : «جئتک حین جاء زید ، ووقت جاء عمرو ، وزمان قدم بکر ، ویوم خرج خالد» وکذلک تقول : «جئتک حین زید قائم» ، وکذلک الباقی.

وإنما قال المصنف : «أضف جوازا» لیعلم أن هذا النوع - أی ما کان مثل «إذ» فی المعنی - یضاف إلی ما یضاف إلیه «إذ» - وهو الجمله - جوازا ، لا وجوبا. ».

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 1659


1- ویحسن أن تکون الجمله الاسمیه التی تضاف إلیها إذ غیر ماضویه العجز - بأن یکون الخبر اسما کمثال الشارح ، أو فعلا مضارعا نحو «جئت إذ زید یقرأ».

فإن کان الظرف غیر ماض ، أو محدودا ، لم یجر مجری «إذ» بل یعامل غیر الماضی - وهو المستقبل - معامله «إذا» فلا یضاف إلی الجمله الاسمیه ، بل إلی الفعلیه ؛ فتقول : «أجیئک حین یجیء زید» ولا یضاف المحدود إلی جمله ، وذلک نحو «شهر ، وحول» بل لا یضاف إلا إلی مفرد ، نحو «شهر کذا ، وحول کذا».

* * *

ما تجوز إضافته إلی الجمل یجوز بناؤه

وابن أو اعرب ما کإذ قد أجریا

واختر بنا متلوّ فعل بنیا (1)

وقبل فعل معرب أو مبتدا

أعرب ، ومن بنی فلن یفنّدا (2)

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 1660


1- «وابن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «أعرب» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل «ما» اسم موصول تنازعه الفعلان قبله «کإذ» متعلق بقوله «أجریا» الآتی «قد» حرف تحقیق «أجریا» أجری : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله لا محل لها صله ، والألف للاطلاق «واختر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بنا» مقصور للضروره : مفعول به لاختر ، وبنا مضاف و «متلو» مضاف إلیه ، ومتلو ومضاف و «فعل» مضاف إلیه ، وجمله «بنیا» من الفعل ونائب الفاعل المستتر فیه فی محل جر صفه لفعل.
2- «قبل» ظرف متعلق بقوله «أعرب» الآتی ، وقبل مضاف و «فعل» مضاف إلیه «معرب» صفه لفعل «أو» عاطفه «مبتدا» معطوف علی فعل «أعرب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ومن» اسم موصول مبتدأ ، وجمله «بنی» وفاعله المستتر فیه جوازا لا محل لها صله ، وجمله «فلن یفندا» من الفعل المضارع المبنی للمجهول المنصوب بلن ونائب الفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو الاسم الموصول ، والفاء زائده فی خبر الموصول لشبهه بالشرط.

تقدّم أن الأسماء المضافه إلی الجمله علی قسمین : أحدهما ما یضاف إلی الجمله لزوما ، والثانی : ما یضاف إلیها جوازا.

وأشار فی هذین البیتین إلی أنّ ما یضاف إلی الجمله جوازا یجوز فیه الإعراب والبناء ، سواء أضیف إلی جمله فعلیه صدّرت بماض ، أو جمله فعلیه صدّرت بمضارع ، أو جمله اسمیه ، نحو «هذا یوم جاء زید ، ویوم یقوم عمرو ، أو یوم بکر قائم». وهذا مذهب الکوفیین ، وتبعهم الفارسیّ والمصنف ، لکن المختار فیما أضیف إلی جمله فعلیه صدّرت بماض البناء ، وقد روی بالبناء والإعراب قوله :

227- * علی حین عاتبت المشیب علی الصّبا*(1).

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 1661


1- هذا صدر بیت للنابغه الذبیانی ، وعجزه قوله : * فقلت : ألمّا أصح والشّیب وازع؟ * اللغه : «عاتبت» لمت فی تسخط «الصبا» - بکسر الصاد - اسم للصبوه ، وهی المیل إلی هوی النفس واتباع شهواتها «المشیب» هو ابیضاض المسود من الشعو ، وقد یراد به الدخول فی حده «أصح» فعل مضارع مأخوذ من الصحو ، وهو زوال السکر «وازع» زاجر ، کاف ، ناه. الإعراب : «علی» حرف جر ، ومعناه هنا الظرفیه «حین» یروی بالجر معربا ، ویروی بالفتح مبنیا ، وهو المختار ، وعلی کل حال هو مجرور بعلی لفظا أو محلا ، والجار والمجرور یتعلق بقوله «کفکف» فی بیت سابق ، وهو قوله : فکفکفت منّی دمعه فرددتها علی النّحر منها مستهلّ ودامع «عاتبت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «حین» إلیها «المشیب» مفعول به لغاتبت «علی الصبا» جار ومجرور متعلق بعاتبت «فقلت» فعل وفاعل ، والجمله معطوفه بالفاء علی جمله عاتبت «ألما» الهمزه للانکار ، لما : نافیه جازمه وفیها معنی توقع حصول مجزومها «أصح» فعل مضارع مجزوم بلما ، وعلامه جزمه حذف حرف العله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «والشیب وازع» الواو الحال ، والجمله بعدها مبتدأ وخبر فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «علی حین» فإنه یروی بوجهین : بجر «حین» وفتحه ، وقد بینا ذلک فی الإعراب ؛ فدل ذلک علی أن کلمه «حین» إذا أضیفت إلی مبنی کما هنا جاز فیها البناء ؛ لأن الأسماء المبهمه التی تجب إضافتها إلی الجمله إذا أضیفت إلی مبنی فقد تکتسب البناء منه ، کما أن المضاف قد یکتسب التذکیر أو التأنیث من المضاف إلیه ، ویجوز فیها الإعراب علی الأصل.

بفتح نون «حین» علی البناء ، وکسرها علی الإعراب.

وما وقع قبل فعل معرب ، أو قبل مبتدأ ؛ فالمختار فیه الإعراب ، ویجوز البناء ، وهذا معنی قوله : «ومن بنی فلن یفنّدا» أی : فلن یغلّط ، وقد قریء فی السبعه : (هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ) بالرفع علی الإعراب ، وبالفتح علی البناء ، هذا ما اختاره المصنف.

ومذهب البصریین أنه لا یجوز فیما أضیف إلی جمله فعلیه صدّرت بمضارع ، أو إلی جمله اسمیه ، إلا الإعراب ، ولا یجوز البناء إلا فیما أضیف إلی جمله فعلیه صدّرت بماض.

هذا حکم ما یضاف إلی الجمله جوازا ، وأما ما یضاف إلیها وجوبا فلازم للبناء ؛ لشبهه بالحرف فی الافتقار إلی الجمله ، کحیث ، وإذ ، وإذا.

* * *

مما تجب إضافته ما یلزم الإضافه إلی الجمل الفعلیه

وألزموا «إذا» إضافه إلی

جمل الافعال ، ک- «هن إذا اعتلی» (1)

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 1662


1- «وألزموا» فعل وفاعل «إذا» قصد لفظه : مفعول أول لألزم «إضافه» مفعول ثان لألزموا «إلی جمل» جار ومجرور متعلق بقوله إضافه أو بمحذوف صفه له وجمل مضاف ، و «الأفعال» مضاف إلیه «کهن» الکاف جاره لقول محذوف ، هن : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط ، وجمله «اعتلی» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجواب «إذا» محذوف یدل علیه سابق الکلام.

أشار فی هذا البیت إلی ما تقدّم ذکره ، من أن «إذا» تلزم الإضافه إلی الجمله الفعلیه ، ولا تضاف إلی الجمله الاسمیه ، خلافا للأخفش والکوفیین ، فلا تقول : «أجیئک إذا زید قائم» وأما «أجیئک إذا زید قام» ف- «زید» مرفوع بفعل محذوف ، ولیس مرفوعا علی الابتداء ، هذا مذهب سیبویه.

وخالفه الأخفش ؛ فجوّز کونه مبتدأ خبره الفعل الذی بعده.

وزعم السیرافیّ أنه لا خلاف بین سیبویه والأخفش فی جواز وقوع المبتدأ بعد إذا ، وإنما الخلاف بینهما فی خبره ؛ فسیبویه یوجب أن یکون فعلا ، والأخفش یجوّز أن یکون اسما ؛ فیجوز فی «أجیئک إذا زید قام» جعل «زید» مبتدأ عند سیبویه والأخفش ، ویجوز «أجیثک إذا زید قائم» عند الأخفش فقط (1).

* * *

کلا و کلتا یلزمان الإضافه إلی معرفه مثنی

لمفهم اثنین معرّف - بلا

تفرّق - أضیف «کلتا» ، و «کلا» (2)

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 1663


1- قد یستدل للأخفش بقول الشاعر : إذا باهلیّ تحته حنظلیّه له ولد منها فذاک المذرّع وأنصار سیبویه یخرجون هذا البیت علی أن «کان» مضمره بعد إذا ، وکأنه قد قال : إذا کان باهلی ؛ فتکون إذا مضافه إلی جمله فعلیه ، وهو تکلف.
2- «لمفهم» جار ومجرور متعلق بقوله «أضیف» الآتی ، ومفهم مضاف و «اثنین» مضاف إلیه «معرف» صفه لمفهم «بلا تفرق» الجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه ثانیه لمفهم «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول «کلتا» نائب فاعل «وکلا» معطوف علی کلتا.

من الأسماء الملازمه للاضافه لفظا ومعنی : «کلتا» و «کلا» ؛ ولا یضافان إلا إلی معرفه ، مثنی لفظا [ومعنی] ، نحو : «جاءنی کلا الرّجلین ، وکلتا المرأتین» أو معنی دون لفظ ، نحو «جاءنی کلاهما ، وکلتاهما» ومنه قوله :

228- إنّ للخیر وللشّرّ مدی ***وکلا ذلک وجه وقبل (1)

وهذا هو المراد بقوله : «لمفهم اثنین معرف» ، واحترز بقوله «بلا تفرق» من معرّف أفهم الاثنین بتفرق (2) ، فإنه لا یضاف إلیه «کلا ، وکلتا» فلا تقول «کلا زید وعمرو جاء» ، وقد جاء شاذا ، کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 1664


1- البیت لعبد الله بن الزبعری ، أحد شعراء قریش المعدودین ، وکان فی أول الدعوه الإسلامیه مشرکا یهجو المسلمین ، ثم أسلم ، والبیت من کلمه له یقولها - وهو مشرک - فی یوم أحد. اللغه : «مدی» غایه ومنتهی «وجه» جهه «وقبل» بفتحتین - له عده معان ، ومنها المحجه الواضحه. المعنی : یقول : إن للخیر وللشر غایه ینتهی إلیها کل واحد منهما ، وإن ذلک أمر واضح لا یخفی علی أحد. الإعراب : «إن» حرف توکید ونصب «للخیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «إن» مقدم علی اسمه «وللشر» معطوف علی للخیر «مدی» اسم «إن» مؤخر عن خبره «وکلا» مبتدأ ، وکلا مضاف واسم الإشاره فی «ذلک» مضاف إلیه ، واللام للبعد. والکاف حرف خطاب «وجه» خبر المبتدأ «وقبل» معطوف علیه. الشاهد فیه : قوله «وکلا ذلک» حیث أضاف «کلا» إلی مفرد لفظا ، وهو «ذلک» لأنه مثنی فی المعنی ؛ لعوده علی اثنین وهما الخیر والشر.
2- فقد صارت شروط ما تضاف کلا وکلتا إلیه ثلاثه ؛ أولها : أن یکون المضاف إلیه معرفه ، وثانیها : أن یدل علی اثنین أو اثنتین ، وثالثها : أن یکون لفظا واحدا ، کرجلین وامرأتین ، وخلیلین.

229- کلا أخی وخلیلی واجدی عضدا***فی النّائبات وإلمام الملمّات (1)

* * *

«أی» تلزم الإضافه و تضاف إلی المفرد فی مواضع و معانی «أی»

ولا تضف لمفرد معرّف

«أیّا» ، وإن کرّرتها فأضف (2)

أو تنو الأجزا ، واخصصن بالمعرفه

موصوله أیّا ، وبالعکس الصّفه (3).

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 1665


1- البیت من الشواهد التی لم یذکر العلماء لها قائلا معینا فیما نعلم. اللغه : «عضدا» معینا ، وناصرا «النائبات» جمع نائبه ، وهی ما ینتاب الإنسان ویعرض له من نوازل الدهر «إلمام» نزول «الملمات» جمع ملمه ، وهی ما ینزل بالمرء من المحن والمصائب. المعنی : یقول : کل من أخی وصدیقی یجدنی عونا له وناصرا ، عندما تتزل به نازله أو تنتابه محنه ، فإننی أقف إلی جواره وآخذ بیده حتی یزول ما نزل به. الإعراب : «کلا» مبتدأ ، وکلا مضاف وأخ من «أخی» مضاف إلیه ، وأخ مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «وخلیلی» معطوف علی أخی «واجدی» واجد : خبر المبتدأ ، وواجد مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله الأول ، وإفراد الخبر مع أن المبتدأ مثنی لأن «کلا» لفظه لفظ الواحد ومعناه معنی المثنی ، وتجوز مراعاه لفظه کما تجوز مراعاه معناه (انظر مباحث المثنی وما ألحق به فی أول الکتاب) «عضدا» مفعول ثان لواجد «فی النائبات» جار ومجرور متعلق بواجد «وإلمام» معطوف علی النائبات ، وإلمام مضاف و «الملمات» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «کلا أخی وخلیلی» حیث أضاف «کلا» إلی متعدد مع التفرق بالعطف ، وهو شاذ.
2- «ولا» ناهیه «تضف» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لمفرد» جار ومجرور متعلق بتضف «معرف» نعت لمفرد «أیا» مفعول به لتضف «وإن» شرطیه «کررتها» فعل ماض فعل الشرط ، وفاعله ومفعوله «فأضف» الفاء لربط الجواب بالشرط ، أضف : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.
3- «أو» عاطفه «تنو» فعل مضارع معطوف علی «کررتها» وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الاجزا» مفعول به لتنوی «واخصصن» اخصص : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والنون نون التوکید «بالمعرفه» جار ومجرور متعلق باخصص «موصوله» حال من أی قدم علی صاحبه «أیا» مفعول به لاخصص «وبالعکس الصفه» مبتدأ وخبر.

وإن تکن شرطا أو استفهاما

فمطلقا کمّل بها الکلاما (1)

من الأسماء الملازمه للاضافه معنی «أیّ» (2) ولا تضاف إلی مفرد معرفه ، إلا إذا تکررت ، ومنه قوله :

230- ألا تسألون النّاس أیّی وأیّکم ***غداه التقینا کان خیرا وأکرما(3).

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 1666


1- «وإن» شرطیه «تکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی أی «شرطا» خبر تکن «أو» عاطفه «استفهاما» معطوف علی قوله «شرطا» «فمطلقا» الفاء لربط الجواب بالشرط ، مطلقا : مفعول مطلق ، وأصله صفه لمصدر محذوف ، أی : فتکمیلا مطلقا «کمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» جار ومجرور متعلق بکمل «الکلاما» مفعول به لکمل ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.
2- اعلم أولا أن «أی» علی أربعه أنواع کما سیذکره الشارح : الشرطیه ، والموصوله ، والاستفهامیه ، والوصفیه ، وکل واحده من الثلاثه الأولی قد تتکرر ، وقد ینوی بها الأجزاء ، فأما الوصفیه بنوعیها فلا یجوز تکرارها ، ولا یجوز أن تنوی بها الأجزاء ، ثم اعلم ثانیا أن مثل إراده الأجزاء أن تقصد الجنس بالمضاف إلیه ، وذلک نحو أن تقول : أی الکسب أطیب؟ وأی الدینار دینارک؟ ومثله أیضا العطف بالواو ، کأن تقول : أی زید وعمرو أفضل؟
3- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها : الإعراب : «ألا» أداه استفتاح وتنبیه «تسألون» فعل مضارع وفاعله «الناس» مفعول به لتسألون «أیی» أی : مبتدأ ، وأی مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «وأیکم» معطوف علی أیی «غداه» ظرف زمان متعلق بکان الآتیه عند من یجوز تعلیق الظروف بالأفعال الناقصه ، وأما من لا یجیزون ذلک فإنهم یعلقونه بقوله «خیرا وأکرما» الذی هو الخبر «التقینا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه قوله غداه إلیها «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أیی وأیکم «خیرا» خبر کان «وأکرما» معطوف علی قوله خیرا ، والجمله من «کان» واسمه وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو أی ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مفعول ثان لتسألون. الشاهد فیه : قوله «أیی ، وأیکم» حیث أضاف «أیا» إلی المعرفه ، وهی ضمیر المتکلم فی الأول وضمیر المخاطب فی الثانی ، والذی سوغ ذلک تکرارها.

أو قصدت الأجزاء ، کقولک : «أیّ زید أحسن»؟ أی : أیّ أجزاء زید أحسن ، ولذلک یجاب بالأجزاء ، فیقال : عینه ، أو أنفه ، وهذا إنما یکون فیها إذا قصد بها الاستفهام (1).

وأیّ تکون : استفهامیه ، وشرطیه ، وصفه ، وموصوله.

فأما الموصوله فذکر المصنف أنها لا تضاف إلا إلی معرفه ؛ فتقول : «یعجبنی أیهم قائم» ، وذکر غیره أنها تضاف - أیضا - إلی نکره ، ولکنه قلیل ، نحو «یعجبنی أیّ رجلین قاما».

وأما الصفه فالمراد بها ما کان صفه لنکره ، أو حالا من معرفه ، ولا تضاف إلا إلی نکره ، نحو «مررت برجل أیّ رجل ، ومررت بزید أیّ فتی» ومنه قوله :

231- فأومأت إیماء خفیّا لحبتر***فلله عینا حبتر أیّما فتی (2).

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 1667


1- قد علمت مما ذکرناه قریبا أن الشرطیه والموصوله قد یتکرران ، وقد یراد بکل واحده منهما الأجزاء ؛ فالحصر الذی ذکره الشارح هنا غیر مسلم له.
2- البیت للراعی النمیری. اللغه : «أو مأت» الإیماء : الإشاره بالید أو بالحاجب أو نحوهما. المعنی : یقول : إنی أشرت إلی حبتر إشاره خفیه ؛ فما کان أحد بصره وأنفذه ؛ لأنه رآنی مع خفاء إشارتی. الإعراب : «فأومأت» فعل وفاعل «إیماء» مفعول مطلق «خفیا» صفه لإیماء «لحبتر» جار ومجرور متعلق بأومأت «فلله» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «عینا» مبتدأ مؤخر ، وعینا مضاف و «حبتر» مضاف إلیه ، وقد قصد بهذه الجمله الخبریه إنشاء التعجب «أیما» أی : حال من حبتر ، وما : زائده ، وأی مضاف ، و «فتی» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أیما فتی» حیث أضاف «أیا» الوصفیه إلی النکره.

وأما الشرطیه والاستفهامیه : فیضافان إلی المعرفه وإلی النکره مطلقا ، أی سواء کانا مثنیین ، أو مجموعین ، أو مفردین - إلا المفرد المعرفه ؛ فإنهما لا یضافان إلیه ، إلا الاستفهامیه ؛ فإنها تضاف إلیه کما تقدم ذکره.

واعلم أن «أیا» إن کانت صفه أو حالا ، فهی ملازمه للاضافه لفظا ومعنی ، نحو «مررت برجل أیّ رجل ، وبزید أیّ فتی» ، وإن کانت استفهامیه أو شرطیه أو موصوله ، فهی ملازمه للإضافه معنی لا لفظا ، نحو : «أیّ رجل عندک؟ وأیّ عندک؟ وأیّ رجل تضرب أضرب ، وأیّا تضرب أضرب ، ویعجبنی أیهم عندک ، وأیّ عندک» ونحو «أیّ الرّجلین تضرب أضرب ، وأیّ رجلین تضرب أضرب ، وأیّ الرّجال تضرب أضرب ، وأیّ رجال تضرب أضرب ، وأیّ الرجلین عندک؟ وأیّ الرجال عندک؟ وأیّ رجل ، وأیّ رجلین ، وأیّ رجال؟».

* * *

«لدن» و «مع» و ما یضافان إلیه

وألزموا إضافه «لدن» فجر

ونصب «غدوه» بها عنهم ندر (1).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 1668


1- «وألزموا» فعل وفاعل «إضافه» مفعول ثان قدم علی الأول ، و «لدن» قصد لفظه : مفعول أول لألزم «فجر» الفاء عاطفه ، جر : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لدن «ونصب» مبتدأ ، ونصب مضاف و «غدوه» مضاف إلیه «بها» جار ومجرور متعلق بنصب «عنهم» جار ومجرور متعلق بندر الآتی «ندر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نصب ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

ومع مع فیها قلیل ، ونقل

فتح وکسر لسکون یتّصل (1)

من الأسماء الملازمه للإضافه «لدن ، ومع».

فأما «لدن» (2) فلابتداء غایه زمان أو مکان ، وهی مبنیّه عند أکثر العرب ؛ لشبهها بالحرف فی لزوم استعمال واحد - وهو الظرفیه ، وابتداء الغایه - وعدم جواز الإخبار بها ، ولا تخرج عن الظرفیه إلا بجرها بمن ، وهو الکثیر فیها ، ولذلک لم ترد فی القرآن إلا بمن ، کقوله تعالی : (وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً) وقوله تعالی : (لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ) وقیس تعربها ، ومنه قراءه أبی بکر عن عاصم : (لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ) لکنه أسکن الدال ، وأشمّها الضم.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 1669


1- «ومع» معطوف علی «لدن» فی البیت السابق «مع» قصد لفظه : مبتدأ «فیها» جار ومجرور متعلق بقلیل الآتی «قلیل» خبر المبتدأ «ونقل» فعل ماض مبنی للمجهول «فتح» نائب فاعل نقل «وکسر» معطوف علی فتح «لسکون» تنازعه کل من فتح وکسر «یتصل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی سکون ، والجمله فی محل جر صفه لسکون.
2- اعلم أن لدن تخالف عند من أربعه أوجه : أولها أن لدن مبنیه وعند معربه ، وثانیها أن لدن ملازمه للدلاله علی مبتدأ غایه زمان أو مکان ، وأما عند فقد تکون لمبتدأ الغایه وذلک إذ اقترنت بمن ، وقد لا تدل علی ذلک ، وثالثها أنه لا یخبر بلدن ، وقد یخبر بعند ، نحو زید عندک ، ورابعها أن لدن قد تضاف إلی جمله کقول الشاعر : صریع غوان راقهنّ ورقنه لدن شبّ حتّی شاب سود الذوائب وهی عندئذ ظرف زمان ، وأما عند فلا تضاف إلا إلی مفرد.

قال المصنف : ویحتمل أن یکون منه قوله :

232- تنتهض الرّعده فی ظهیری ***من لدن الظّهر إلی العصیر(1)

ویجرّ ما ولی «لدن» بالإضافه ، إلا «غدوه» فإنهم نصبوها بعد «لدن» کقوله :

233- وما زال مهری مزجر الکلب منهم ***لدن غدوه حتّی دنت لغروب (2).

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 1670


1- هذا الشاهد من الأبیات المجهوله نسبتها ، وکل ما قیل فیه إنه لراجز من طییء. اللغه : «تنتهض» تتحرک وتسرع «الرعده» بکسر الراء - اسم للارتعاد وهو الارتعاش والاضطراب ، وأراد بها الحمی ، وما ذکره أعراض الحمی التی تسمی الآن (الملاریا) «ظهیری» تصغیر ظهر مقابل البطن «العصیر» مصغر عصر ، وهو الوقت المعروف. المعنی : إن الحمی تصیبنی فیسرع الارتعاد إلی ، ویستمر هذا الارتعاد من وقت الظهر إلی وقت العصر. الإعراب : «تنتهض» فعل مضارع «الرعده» فاعل «فی ظهیری» الجار والمجرور متعلق بتنتهض ، وظهیر مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «من لدن» جار ومجرور متعلق بتنتهض أیضا ، ولدن مضاف و «الظهر» مضاف إلیه «إلی العصیر» جار ومجرور متعلق بتنتهض أیضا. الشاهد فیه : قوله «من لدن» حیث کسر نون لدن وقبلها حرف جر ، فیحتمل أنه أعرب «لدن» علی لغه قیس ، فجرها بالکسره ، ویحتمل أنها مبنیه علی السکون فی محل جر وأن هذا الکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، لا للاعراب ، ولهذا لم یستدل به العلامه ابن مالک للغه قیس ، وإنما قال : إنه یحتمل أن یکون قد جاء علیها ، فتفطن لذلک.
2- هذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «مزجر الکلب» أصله اسم مکان من الزجر ، أی المکان الذی یطرد وینحی الکلب إلیه ، والمراد به البعد (انظر مباحث المفعول فیه من هذا الکتاب). المعنی : یقول : ما زال مهری بعیدا عنهم من أول النهار إلی آخره. الإعراب : «ما زال» ما : نافیه ، زال : فعل ماض ناقص «مهری» مهر : اسم زال ، ومهر مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «مزجر» ظرف مکان متعلق بمحذوف خبر زال ، ومزجر مضاف و «الکلب» مضاف إلیه «منهم» جار ومجرور متعلق بمزجر ، لأنه فی معنی المشتق ، أی البعید «لدن» ظرف لابتداء الغایه مبنی علی السکون فی محل نصب متعلق بزال أو بخبرها «غدوه» منصوب علی التمییز ، لأن غدوه تدل علی أول زمان مبهم ، وقد قصدوا تفسیر هذا الإبهام بغدوه «حتی» ابتدائیه «دنت» دنا : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی الشمس المفهومه من المقام کما فی قوله تعالی (حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ) «لغروب» جار ومجرور متعلق بدنت. الشاهد فیه : قوله «لدن غدوه» حیث نصب «غدوه» بعد «لدن» علی التمییز ، ولم یجره بالإضافه.

وهی منصوبه علی التمییز (1) ، وهو اختیار المصنف ، ولهذا قال : «ونصب غدوه بها عنهم ندر» وقیل : هی خبر لکان المحذوفه ، والتقدیر : لدن کانت الساعه غدوه.

ویجوز فی «غدوه» الجر ، وهو القیاس ، ونصبها نادر فی القیاس ؛ فلو عطفت علی «غدوه» المنصوبه بعد «لدن» جاز النصب عطفا علی اللفظ ، والجرّ مراعاه للأصل ؛ فتقول «لدن غدوه وعشیّه ، وعشیّه» ذکر ذلک الأخفش.

وحکی الکوفیون الرّفع فی «غدوه» بعد «لدن» وهو مرفوع بکان المحذوفه ، والتقدیر : لدن کانت غدوه [و «کان» تامه].

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 1671


1- فی نصب غدوه ثلاثه أقوال ذکر الشارح اثنین منها ، وثالثها أنه علی التشبیه بالمفعول به.

وأما «مع» فاسم لمکان الاصطحاب أو وقته ، نحو «جلس زید مع عمرو ، وجاء زید مع بکر» والمشهور فیها فتح العین ، وهی معربه ، وفتحتها فتحه إعراب ، ومن العرب من یسکنها ، ومنه قوله :

234- فریشی منکم وهوای معکم ***وإن کانت زیارتکم لماما(1)

وزعم سیبویه أن تسکینها ضروره ، ولیس کذلک ، بل هو لغه ربیعه ، وهی عندهم مبنیه علی السکون ، وزعم بعضهم أن الساکنه العین حرف ، وادّعی النّحّاس الإجماع علی ذلک ، وهو فاسد ؛ فإن سیبویه زعم أن ساکنه العین اسم.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 1672


1- البیت لجریر بن عطیه ، من قصیده له یمدح فیها هشام بن عبد الملک. اللغه : «ریشی» الریش والریاش یطلقان علی عده معان ، منها اللباس الفاخر ، والخصب ، والمعاش ، والقوه «لماما» بکسر اللام - متقطعه ، بعد کل حین مره. الإعراب : «فریشی» ریش : مبتدأ ، وهو مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «منکم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وهوای» هوی : مبتدأ ، وهو مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «معکم» مع : ظرف متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ومع مضاف والضمیر مضاف إلیه «وإن» الواو واو الحال ، إن : قال العینی وغیره : زائده «کان» فعل ماض «زیارتکم» زیاره : اسم کان ، وزیاره مضاف والضمیر مضاف إلیه ، من إضافه المصدر لمفعوله ، والفاعل محذوف ، لأن العامل مصدر فیجوز معه حذف الفاعل أی زیارتی إیاکم ، ویجوز أن تکون من إضافه المصدر لفاعله : أی زیارتکم إیای «لماما» خبر کان. الشاهد فیه : قوله «معکم» حیث سکن العین من «مع» وهو عند سیبویه ضروره لا یجوز ارتکابها إلا فی الشعر. لکن الذی نقله غیره من العلماء أن قوما من العرب بأعیانهم - وهم قیس - من لغتهم تسکینها ؛ فعلی هذه اللغه یجوز تسکینها فی سعه الکلام ، ولا شک أن من حفظ حجه علی من لم یحفظ.

هذا حکمها إن ولیها متحرک - أعنی أنها تفتح ، وهو المشهور ، وتسکن ، وهی لغه ربیعه - فإن ولیها ساکن ، فالذی ینصبها علی الظرفیه یبقی فتحها فیقول «مع ابنک» والذی یبنیها علی السکون یکسر لالتقاء الساکنین فیقول «مع ابنک» :

* * *

«غیر» و «قبل و بعد» و نظائرهما

واضمم - بناء - «غیرا» ان عدمت ما

له أضیف ، ناویا ما عدما (1)

قبل کغیر ، بعد ، حسب ، أوّل

ودون ، والجهات أیضا ، وعل (2)

وأعربوا نصبا إذا ما نکّرا

«قبلا» وما من بعده قد ذکرا (3).

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 1673


1- «واضمم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بناء» مفعول مطلق علی حذف مضاف ، أی : اضمم ضم بناء «غیرا» مفعول به لاضمم «إن» شرطیه «عدمت» عدم : فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعل «ما» اسم موصول : مفعول به لعدم «له» جار ومجرور متعلق بقوله أضیف الآتی «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جواز تقدیره هو یعود إلی غیر ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد الضمیر المجرور محلا باللام «ناویا» حال من فاعل اضمم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أتت «ما» اسم موصول : مفعول به لناو ، وجمله «عدما» لا محل لها صله الموصول.
2- «قبل» مبتدأ «کغیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «بعد ، حسب ، أول ، ودون ، والجهات» معطوفات علی «قبل» بعاطف مقدر فی بعضهن «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «وعل» معطوف علی قبل.
3- «وأعربوا» فعل وفاعل «نصبا» حال من الفاعل : أی ناصبین «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «نکرا» نکر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المذکور ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «قبلا» مفعول به لأعربوا السابق «وما» الواو عاطفه ، ما : اسم موصول معطوف علی قوله «قبلا» «من بعده» الجار والمجرور متعلق بقوله «ذکرا» الآتی ، وبعد مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «ذکرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» الموصوله ، والجمله لا محل لها صله.

هذه الأسماء المذکوره - وهی : غیر ، وقبل ، وبعد ، وحسب ، وأول ، ودون ، والجهات الست - وهی : أمامک ، وخلفک ، وفوقک ، وتحتک ، ویمینک ، وشمالک - وعل ؛ لها أربعه أحوال : تبنی فی حاله منها ، وتعرب فی بقیتها.

فتعرب إذا أضیفت لفظا ، نحو «أصبت درهما لا غیره ، وجئت من قبل زید» أو حذف المضاف إلیه ونوی اللفظ ، کقوله :

235- ومن قبل نادی کلّ مولی قرابه***فما عطفت مولی علیه العواطف (1)

وتبقی فی هذه الحاله کالمضاف لفظا ؛ فلا تنوّن إلا إذا حذف ما تضاف إلیه ولم ینو لفظه ولا معناه ، فتکون [حینئذ] نکره ، ومنه قراءه من قرأ : (لله الأمر من قبل ومن بعد) بجر «قبل ، وبعد» وتنوینهما ؛ وکقوله :

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 1674


1- هذا البیت من الشواهد التی استشهد بها النحاه ولم ینسبوها إلی قائل معین. الإعراب : «من قبل» جار ومجرور متعلق بقوله «نادی» الآتی «نادی» فعل ماض «کل» فاعل نادی ، وکل مضاف و «مولی» مضاف إلیه «قرابه» مفعول به لنادی «فما» الفاء عاطفه ، وما : نافیه «عطفت» عطف : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «مولی» مفعول به لعطفت «علیه» جار ومجرور متعلق بعطف «العواطف» فاعل عطفت. الشاهد فیه : قوله «من قبل» حیث أعرب «قبل» من غیر تنوین ؛ لأنه حذف المضاف إلیه ونوی لفظه ، وکأنه قد قال : ومن قبل ذلک - مثلا - والمحذوف المنوی الذی لم یقطع النظر عنه مثل الثابت ، وهو لو ذکر هذا المحذوف لم ینون.

236- فساغ لی الشّراب وکنت قبلا***أکاد أغصّ بالماء الحمیم (1)

هذه هی الأحوال الثلاثه التی تعرب فیها. .

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 1675


1- البیت لیزید بن الصعق ، حدث أبو عبیده ، قال : کانت بلاد غطفان مخصبه ، فرعت بنو عامر بن صعصعه ناحیه منها ، فأغار الربیع بن زیاد العبسی علی یزید ابن الصعق ، وکان یزید فی جماعه من الناس ، فلم یستطعه الربیع ، فأقبل علی سروح بنی جعفر والوحید ابنی کلاب ، فأخذ نعمه ، فحرم یزید علی نفسه النساء والطیب حتی یغیر علیه ، فجمع قبائل شتی ، فاستاق نعما کثیره له ولغیره ، وأصاب عصافیر النعمان بن المنذر - وهی إبل معروفه عندهم - ففی ذلک یقول یزید بن الصعق أبیاتا منها بیت الشاهد ، ومنها قوله : ألا أبلغ لدیک أبا حریث وعاقبه الملامه للملیم فکیف تری معاقبتی وسعیی بأذواد القصیبه والقصیم وهذا دلیل علی أن من روی عجز البیت «بالماء الفرات» لم یصب. اللغه : «ساغ» سهل جریانه فی الحلق «أغص» مضارع من الغصص - بالتحریک - وهو اعتراض اللقمه ونحوها فی الحلق حتی لا تکاد تنزل «الماء الحمیم» هو هنا البارد ، وهو من الأضداد ، بطلق علی الحار وعلی البارد «الملیم» الذی فعل ما یلام علیه. المعنی : یقول : لم یکن یهنأ لی طعام ولا یلذ لی شراب بسبب ما کان لی من الثأر عند هؤلاء ، فلما غزوتهم وأطفأت لهیب صدری بالغلبه علیهم ساغ شرابی ولذت حیاتی. الإعراب : «فساغ» فعل ماض «لی» جار ومجرور متعلق بساغ «الشراب» فاعل ساغ «وکنت» الواو للحال ، کان : فعل ماض ناقص ، والتاء ضمیر المتکلم اسمه «قبلا» منصوب علی الظرفیه یتعلق بکان «أکاد» فعل مضارع ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «أغص» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل نصب خبر أکاد ، وجمله «أکاد» واسمها وخبرها فی محل نصب خبر «کان» وجمله کان واسمها وخبرها فی محل نصب حال «بالماء» جار ومجرور متعلق بقوله «أغص» و «الحمیم» صفه للماء. الشاهد فیه : قوله «قبلا» حیث أعربه منونا ؛ لأنه قطعه عن الإضافه لفظا ومعنی.

أما الحاله [الرابعه] التی تبنی فیها فهی إذا حذف ما تضاف إلیه ونوی معناه دون لفظه ؛ فإنها تبنی حینئذ علی الضم ، نحو (لله الأمر من قبل ومن بعد) وقوله :

237- * أقبّ من تحت عریض من عل* ***وحکی أبو علی الفارسی «ابدأ بذا من أوّل» بضم اللام وفتحها وکسرها - فالضمّ علی البناء لنیه المضاف إلیه معنی ، والفتح علی الإعراب لعدم نیه المضاف (1)

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 1676


1- هذا البیت لأبی النجم العجلی یصف فیه الفرس ، من أرجوزه له یصف فیها أشیاء کثیره ، وأول هذه الأرجوزه قوله : الحمد لله العلیّ الأجلل الواسع الفضل الوهوب المجزل اللغه : «أقب» مأخوذ من القبب ، وهو دقه الخصر وضمور البطن. الإعراب : «أقب» خبر لمبتدأ محذوف : أی هو أقب «من» حرف جر «تحت» ظرف مبنی علی الضم فی محل جر بمن ، والجار والمجرور متعلق بقوله «أقب» ، وقوله «عریض» خبر ثان «من عل» جار ومجرور متعلق بعریض. الشاهد فیه : ذکروا أن مکان الاستشهاد بهذا البیت فی قوله : «من تحت ، ومن عل» حیث بنی الظرفان علی الضم ؛ لأن کلا منهما قد حذف منه لفظ المضاف إلیه ونوی معناه. هکذا قالوا ، وهو کلام خال عن التحقیق ؛ لأن قوافی الأرجوزه کلها مجروره کما رأیت فی البیتین اللذین أنشدناهما فی أول الکلام علی هذا الشاهد ؛ فیکون قوله : «من عل» مجرورا لفظا بمن ، ویکون من الحاله الثانیه التی حذف فیها المضاف إلیه ونوی لفظه ، ویکون الاستشهاد بقوله : «من تحت» وحده ، فاحفظ ذلک ، ولا تکن أسیر التقلید.

إلیه ، لفظا ومعنی ، وإعرابها إعراب ما لا ینصرف للصفه ووزن الفعل ، والکسر علی نیه المضاف إلیه لفظا.

فقول المصنف «واضمم بناء - البیت» إشاره إلی الحاله الرابعه.

وقوله : «ناویا ما عدما» مراده أنّک تبنیها علی الضم إذا حذفت ما تضاف إلیه ونویته معنی لا لفظا.

وأشار بقوله : «وأعربوا نصبا» إلی الحاله الثالثه ، وهی ما إذا حذف المضاف إلیه ولم ینو لفظه ولا معناه ؛ فإنها تکون حینئذ نکره معربه.

وقوله : «نصبا» معناه أنها تنصب إذا لم یدخل علیها جار ، فإن دخل [علیها] جرّت ، نحو «من قبل ومن بعد».

ولم یتعرض المصنف للحالتین الباقیتین - أعنی الأولی ، والثانیه - لأن حکمهما ظاهر معلوم من أول الباب - وهو : الإعراب ، وسقوط التنوین - کما تقدم [فی کل ما یفعل بکل مضاف مثلها].

* * *

قد یحذف المضاف و یبقی المضاف إلیه مجرورا

وما یلی المضاف یأتی خلفا

عنه فی الاعراب إذا ما حذفا (1)اف

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 1677


1- «وما» اسم موصول مبتدأ «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما «المضاف» مفعول به لیلی ، والجمله لا محل لها صله الموصول «یأتی» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «خلفا» حال من الضمیر المستتر فی یأتی «عنه» جار ومجرور متعلق بقوله «خلفا» «فی الإعراب» جار ومجرور متعلق بقوله : «یأتی» «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «حذفا» حذف : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجوابها محذوف ، وتقدیر البیت : والمضاف إلیه الذی یلی المضاف یأتی خلفا عنه فی الإعراب إذا حذف المضاف

یحذف المضاف لقیام قرینه تدلّ علیه ، ویقام المضاف إلیه مقامه ، فیعرب بإعرابه ، کقوله تعالی : (وَأُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ) أی : حبّ العجل ، وکقوله تعالی : (وَجاءَ رَبُّکَ) أی : أمر ربّک ، فحذف المضاف - وهو «حب ، وأمر» - وأعرب المضاف إلیه - وهو «العجل ، وربّک» - بإعرابه.

* * *

وربّما جرّوا الّذی أبقوا کما

قد کان قبل حذف ما تقدّما (1)

لکن بشرط أن یکون ما حذف

مماثلا لما علیه قد عطف (2)

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 1678


1- «وربما» رب : حرف تقلیل وجر ، ما : کافه «جروا» فعل وفاعل «الذی» مفعول به لجروا «أبقوا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله «کما» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف «قد» حرف تحقیق «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «قبل» ظرف متعلق بمحذوف خبر کان ، والجمله من «کان» واسمه وخبره لا محل لها صله ما ، وقبل مضاف و «حذف» مضاف إلیه ، وحذف مضاف و «ما» اسم موصول بمعنی الذی مضاف إلیه ، والجمله من «تقدما» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، لا محل لها صله «ما».
2- «لکن» حرف استدراک «بشرط» جار ومجرور قال المعربون : إنه متعلق بمحذوف حال : إما من فاعل «جروا» فی البیت السابق ، وإما من مفعوله ، وعندی أنه لا یمتنع أن یکون متعلقا بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : لکن ذلک الجر کائن بشرط إلخ «أن» مصدریه «یکون» فعل مضارع ناقص منصوب بأن «ما» اسم موصول اسم یکون ، وجمله «حذف» ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها صله «مماثلا» خبر یکون «لما» جار ومجرور متعلق بمماثل «علیه» جار ومجرور متعلق بعطف الآتی ، وجمله «عطف» مع نائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها صله ما الموصوله المجروره محلا باللام.

قد یحذف المضاف ویبقی المضاف إلیه مجرورا ، کما کان عند ذکر المضاف ، لکن بشرط أن یکون المحذوف مماثلا لما علیه قد عطف ، کقول الشاعر :

238- أکلّ امریء تحسبین أمرأ***ونار توقّد باللّیل نارا(1)

[و] التقدیر «وکلّ نار» فحذف «کل» وبقی المضاف إلیه مجرورا

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 1679


1- البیت لأبی دواد الإیادی ، واسمه جاریه بن الحجاج. الإعراب : «أکل» الهمزه للاستفهام الإنکاری ، کل : مفعول أول لتحسبین مقدم علیه ، وکل مضاف و «امریء» مضاف إلیه «تحسبین» فعل وفاعل «امرأ» مفعول ثان «ونار» الواو عاطفه ، والمعطوف محذوف ، والتقدیر : وکل نار ، فنار مضاف إلیه فی الأصل وذلک المعطوف المحذوف - وهو المضاف - هو المعطوف علی «کل امریء» المتقدم «توقد» أصله تتوقد ، فحذف إحدی التاءین ، وهو فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی نار ، والجمله صفه لنار «باللیل» جار ومجرور متعلق بتوقد «نارا» معطوف علی قوله «امرأ» المنصوب السابق. الشاهد فیه : قوله «ونار» حیث حذف المضاف - وهو «کل» الذی قدرناه فی إعراب البیت - وأبقی المضاف إلیه مجرورا کما کان قبل الحذف ، لتحقق الشرط ، وهو أن المضاف المحذوف معطوف علی مماثل له وهو «کل» فی قوله «أکل امریء». وإنما لم نجعل «نار» المجرور معطوفا علی «امریء» المجرور لأنه یلزم علیه أن یکون الکلام مشتملا علی شیئین - وهما «نار» «ونارا» - معطوفین علی معمولین - وهما «امریء» و «امرأ» - لعاملین مختلفین ، وهما «کل» العامل فی «امریء» المجرور بناء علی أن انجرار المضاف إلیه بالمضاف ، والعامل الثانی «تحسبین» العامل فی «امرأ» المنصوب ، والعاطف واحد ، وهو الواو ، وذلک لا یجوز ، ولکنا لما جعلنا «نار» المجرور مجرورا بتقدیر المضاف المحذوف ، وجعلنا هذا المحذوف معطوفا علی «کل» لم یبق إلا عامل واحد فی المعطوف علیهما وهو «تحسبین» إذ هو عامل فی «کل» وفی «امرأ» المنصوبین علی أنهما مفعولان لتحسبین ، والعطف علی معمولین لعامل واحد جائز بالإجماع ، وهذا واضح بعد هذا البیان ، إن شاء الله.

کما کان عند ذکرها ، والشرط موجود ، وهو : العطف علی مماثل المحذوف وهو «کل» فی قوله «أکلّ امریء».

وقد یحذف المضاف ویبقی المضاف إلیه علی جرّه ، والمحذوف لیس مماثلا للملفوظ ، بل مقابل له ، کقوله تعالی : (تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا ، وَاللهُ یُرِیدُ الْآخِرَهَ) فی قراءه من جرّ «الآخره» والتقدیر «والله یرید باقی الآخره» ومنهم من یقدره «والله یرید عرض الآخره» فیکون المحذوف علی هذا مماثلا للملفوظ [به] ، والأوّل أولی ، وکذا قدّره ابن أبی الربیع فی شرحه للإیضاح.

* * *

قد یحذف المضاف إلیه، و یبقی المضاف بحاله غیر منون

ویحذف الثّانی فیبقی الأوّل

کحاله ، إذا به یتّصل (1)

بشرط عطف وإضافه إلی

مثل الّذی له أضفت الأوّلا (2)

یحذف المضاف إلیه ویبقی المضاف کحاله لو کان مضافا ؛ فیحذف تنوینه

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 1680


1- «ویحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول «الثانی» نائب فاعل یحذف «فیبقی» فعل مضارع «الأول» فاعل یبقی «کحاله» الجار والمجرور متعلق بمحذوف حال من الأول ، وحال مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «إذا» ظرف متعلق بالحال «به» جار ومجرور متعلق بقوله «یتصل» الآتی «یتصل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها.
2- «بشرط» جار ومجرور متعلق بقوله «یحذف» فی البیت السابق ، وشرط مضاف و «عطف» مضاف إلیه «وإضافه» معطوف علی عطف «إلی مثل» جار ومجرور متعلق بإضافه ، ومثل مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بأضفت الآتی «أضفت» فعل وفاعل «الأولا» مفعول به لأضفت ، والجمله لا محل لها صله.

وأکثر ما یکون ذلک إذا عطف علی المضاف اسم مضاف إلی مثل المحذوف من الاسم الأول ، کقولهم : «قطع الله ید ورجل من قالها» التقدیر : «قطع الله ید من قالها ، ورجل من قالها» فحذف ما أضیف إلیه «ید» وهو «من قالها» لدلاله ما أضیف إلیه «رجل» علیه ، ومثله قوله :

239- * سقی الأرضین الغیث سهل وحزنها*(1).

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 1681


1- هذا صدر بیت أنشده الفراء ولم ینسبه إلی قائل معین ، وعجزه قوله : * فنیطت عری الآمال بالزّرع والضّرع* اللغه : «الحزن» ما غلظ من الأرض و «السهل» بخلافه «نیطت» أی : علقت «عری» جمع عروه وإضافته إلی الآمال کإضافه الأظفار إلی المنیه فی قولهم : نشبت أظفار المنیه بفلان «الضرع» هو لذات الظلف کالثدی للمرأه. المعنی : إن المطر قد عم الأرض سهلها وحزنها ، أی کلها ، فقوی رجاء الناس فی نماء الزرع وغزاره الألبان. الإعراب : «سقی» فعل ماض «الأرضین» مفعول به لسقی قدم علی الفاعل «الغیث» فاعل بسقی «سهل» بدل من الأرضین ، بدل بعض من کل «وحزنها» الواو حرف عطف ، وحزن : معطوف علی سهل ، والضمیر الراجع إلی الأرضین مضاف إلیه «فنیطت» نیط : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «عری» نائب فاغل نیط ، وعری مضاف و «الآمال» مضاف إلیه «بالزرع» جار ومجرور متعلق بنیطت «والضرع» معطوف علی الزرع. الشاهد فیه : قوله «سهل وحزنها» حیث حذف المضاف إلیه ، وأبقی المضاف - وهو قوله سهل - علی حاله قبل الحذف من غیر تنوین ، وذلک لتحقق الشرطین : العطف ، وکون المعطوف مضافا إلی مثل المحذوف ، وکان أصل الکلام : سقی الغیث الأرضین سهلها وحزنها. ومن ذلک قول الشاعر : مه عاذلی ، فهائما لن أبرحا بمثل أو أحسن من شمس الضّحی أصل الکلام : بمثل شمس الضحی أو أحسن من شمس الضحی ، فحذف «شمس الضحی» الذی أضیف له «مثل» لدلاله عامل آخر علیه وإن لم یکن العمل هو الجر بالإضافه.

[التقدیر «سهلها وحزنها»] فحذف ما أضیف إلیه «سهل» ؛ لدلاله ما أضیف إلیه «حزن» علیه.

هذا تقریر کلام المصنف ، وقد یفعل ذلک وإن لم یعطف مضاف إلی مثل المحذوف من الأول ، کقوله :

ومن قبل نادی کلّ مولی قرابه

فما عطفت مولی علیه العواطف [235](1)

فحذف ما أضیف إلیه «قبل» وأبقاه علی حاله لو کان مضافا ، ولم یعطف علیه مضاف إلی مثل المحذوف ، والتقدیر : «ومن قبل ذلک» ومثله قراءه من قرأ شذوذا : (فلا خوف علیهم) أی : فلا خوف شیء علیهم (2).

وهذا الذی ذکره المصنف - من أن الحذف من الأول ، وأن الثانی هو المضاف إلی المذکور - هو مذهب المبرد.

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 1682


1- هذا هو الشاهد رقم 235 وقد تقدم الکلام علی هذا الشاهد مستوفی ، والشاهد فیه هنا قوله «قبل» حیث حذف المضاف إلیه وأبقی المضاف علی حاله الذی کان قبل الحذف من غیر تنوین ، مع أن الشرطین - وهما العطف والمماثله - غیر متحققین ، لأنه لیس معطوقا علیه اسم مضاف إلی مثل المحذوف ، وهذا قلیل.
2- هی قراءه ابن محیصن ، بضم الفاء من «خوف» من غیر تنوین ، علی أن «لا» مهمله أو عامله عمل لیس ، وقرأ یعقوب بفتح الفاء من «خوف» بلا تنوین أیضا ، ویجوز - علی هذه القراءه - أن تکون «لا» عامله عمل إن ، والفتحه فتحه بناء ، ولا شاهد فی الآیه علی ذلک ، کما یجوز أن تکون عامله عمل إن والفتحه فتحه إعراب ، والمضاف إلیه منوی : أی فلا خوف شیء ، فیکون الکلام مما نحن بصدده أیضا.

ومذهب سیبویه أن الأصل «قطع الله ید من قالها ورجل من قالها» فحذف ما أضیف إلیه «رجل» فصار «قطع الله ید من قالها ورجل» ثم أقحم قوله «ورجل» بین المضاف - وهو «ید» - والمضاف إلیه - الذی هو «من قالها» - فصار «قطع الله ید ورجل من قالها» (1).

فعلی هذا یکون الحذف من الثانی ، لا من الأول ، وعلی مذهب المبرد بالعکس.

قال بعض شرّاح الکتاب : وعند الفرّاء (2) یکون الاسمان مضافین إلی «من قالها» ولا حذف فی الکلام : لا من الأول ، ولا من الثانی.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 1683


1- وقد جری الخلاف المذکور بین المبرد وسیبویه فی قول الشاعر ، وهو من شواهد المسأله : یا تیم تیم عدیّ لا أبالکم لا یلقینّکم فی سوأه عمر وقوله الآخر ، وهو من شواهد المسأله أیضا : یا زید زید الیعملات الذّبّل تطاول اللّیل علیک فانزل إذا نصبت أول النداءین ، فقال المبرد : المنادی الأول مضاف إلی مماثل للمذکور مع الثانی ، وقال سیبویه : الأول مضاف إلی ما بعد الثانی ، وقد حذف الذی یضاف الثانی إلیه ، والثانی مقحم بین المضاف والمضاف إلیه.
2- الفراء یخص هذا بلفظین یکثر استعمالهما معا ، کالید والرجل فی «قطع الله ید ورجل من قالها» والربع والنصف فی نحو «خذ ربع ونصف هذا» وقبل وبعد فی قولک «رضیت عنک قبل وبعد ما حدث» بخلاف نحو «هذا غلام ودار هند» من کل لفظین لا یکثر استعمالهما معا.
الفصل بین المضاف و المضاف إلیه

فصل مضاف شبه فعل ما نصب

مفعولا او ظرفا أجز ، ولم یعب (1)

فصل یمین ، واضطرارا وجدا

: بأجنبیّ ، أو بنعت ، أو ندا (2)

أجاز المصنف أن یفصل - فی الاختیار - بین المضاف الذی هو شبه الفعل - والمراد به المصدر ، واسم الفاعل - والمضاف إلیه ، بما نصبه المضاف : من مفعول به ، أو ظرف ، أو شبهه.

فمثال ما فصل فیه بینهما بمفعول المضاف قوله تعالی : (وکذلک زین لکثیر من المشرکین قتل أولادهم شرکائهم) فی قراءه ابن عامر ، بنصب «أولاد» وجر الشرکاء.

ومثال ما فصل فیه بین المضاف والمضاف إلیه بظرف نصبه المضاف الذی هو مصدر ما حکی عن بعض من یوثق بعربیته : «ترک یوما نفسک وهواها ، سعی لها فی رداها».

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 1684


1- «فصل» مفعول به مقدم لأجز ، وفصل مضاف و «مضاف» مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله «شبه» نعت لمضاف ، وشبه مضاف و «فعل» مضاف إلیه «ما» فاعل المصدر «نصب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله ما ، والعائد محذوف ، وأصله ما نصبه «مفعولا» حال من «ما» الموصوله «أو» عاطفه «ظرفا» معطوف علی قوله مفعولا «أجز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ولم» نافیه جازمه «یعب» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، وعلامه جزمه السکون.
2- «فصل» نائب فاعل لیعب فی البیت السابق ، وفصل مضاف و «یمین» مضاف إلیه «واضطرارا» مفعول لأجله «وجدا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فصل «بأجنبی» جار ومجرور متعلق بوجد «أو بنعت» معطوف علی بأجنبی «أو ندا» معطوف علی نعت ، وقصر قوله ندا للضروره.

ومثال ما فصل فیه بین المضاف والمضاف إلیه بمفعول المضاف الذی هو اسم فاعل قراءه بعض السلف (فَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ مُخْلِفَ وَعْدِهِ رُسُلَهُ) بنصب «وعد» وجر «رسل».

ومثال الفصل بشبه الظرف قوله صلی الله علیه وسلم فی حدیث أبی الدّرداء : «هل أنتم تارکولی صاحبی» وهذا معنی قوله «فصل مضاف - إلی آخره».

وجاء الفصل أیضا فی الاختیار بالقسم ، حکی الکسائی : «هذا غلام والله زید» ولهذا قال المصنف : «ولم یعب فصل یمین».

وأشار بقوله : «واضطرارا وجدا» إلی أنه قد جاء الفصل بین المضاف والمضاف إلیه فی الضروره : بأجنبی من المضاف ، وبنعت المضاف ، وبالنداء.

فمثال الأجنبیّ قوله :

240- کما خطّ الکتاب بکفّ یوما***یهودیّ یقارب أو یزیل (1)

ففصل ب- «یوما» بین «کف» و «یهودی» وهو أجنبی من «کف» ؛ لأنه معمول ل- «خطّ». .

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 1685


1- البیت لأبی حیه النمیری ، یصف رسم دار. اللغه : «یهودی» إنما خص الیهودی لأنهم کانوا أهل الکتابه حینذاک «یقارب» أی : یضم بعض ما یکتبه إلی بعض «أو یزیل» یفرق بین کتابته. المعنی : یشبه ما بقی متناثرا من رسوم الدیار هنا وهناک ، بکتابه الیهودی کتابا جعل بعضه متقاربا وبعضه متفرقا. الإعراب : «کما» الکاف حرف تشبیه وجر ، وما : مصدریه «خط» فعل ماض مبنی للمجهول «الکتاب» نائب فاعل خط «بکف» جار مجرور متعلق بخط «یوما» منصوب علی الظرفیه یتعلق بخط أیضا ، وکف مضاف و «یهودی» مضاف إلیه ، وقد فصل بینهما بالظرف ، وما مع دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : رسم هذه الدار کائن کخط الکتاب - إلخ ، وجمله یقارب وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو العائد إلی الیهودی فی محل جر صفه لیهودی ، وجمله یزیل مع فاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو العائد للیهودی أیضا معطوفه علیها بأو. الشاهد فیه : قوله «بکف یوما یهودی» حیث فصل بین المضاف وهو کف والمضاف إلیه وهو یهودی بأجنبی من المضاف وهو یوما ، وإنما کان الفاصل أجنبیا لأن هذا الظرف لیس متعلقا بالمضاف ، وإنما هو متعلق بقوله خط ، وقد بینه الشارح.

ومثال النعت قوله :

241- نجوت وقد بلّ المرادیّ سیفه ***من ابن أبی شیخ الأباطح طالب (1)

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 1686


1- نسبوا هذا البیت لمعاویه بن أبی سفیان رضی الله تعالی عنهما. اللغه : «المرادی» نسبه إلی مراد ، وهی قبیله من الیمن ، ویرید بالمرادی قاتل أمیر المؤمنین علی بن أبی طلب کرم الله وجهه ، وهو عبد الرحمن بن ملجم ، لعنه الله! وحدیثه أشهر من أن یقال عنه شیء «الأباطح» جمع أبطح ، وهو المکان الواسع ، أو المسیل فیه دقاق الحصی ، وأراد بالأباطح مکه ، وأراد بشیخها أبا طالب بن عبد المطلب عم الرسول صلی الله علیه وسلم ووالد علی رضی الله عنه ، وقد کان أبو طالب من وجوه مکه وعظمائها. الإعراب : «نجوت» فعل وفاعل «وقد» الواو واو الحال ، قد : حرف تحقیق «بل» فعل ماض «المرادی» فاعل بل «سیفه» سیف : مفعول به لبل ، وسیف مضاف والضمیر مضاف إلیه «من ابن» جار ومجرور متعلق ببل ، وابن مضاف و «أبی» مضاف إلیه «شیخ الأباطح» نعت لأبی ، ومضاف إلیه ، وأبی مضاف و «طالب» مضاف إلیه الشاهد فیه : قوله «أبی شیخ الأباطح طالب» حیث فصل بین المضاف وهو أبی ، والمضاف إلیه وهو طالب ، بالنعت وهو شیخ الأباطح ، وأصل الکلام : من ابن أبی طالب شیخ الأباطح.

الأصل «من ابن أبی طالب شیخ الأباطح» وقوله :

242- ولئن حلفت علی یدیک لأحلفن ***بیمین أصدق من یمینک مقسم (1)

الأصل «بیمین مقسم أصدق من یمینک».

ومثال النداء قوله :

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 1687


1- هذا البیت للفرزدق همام بن غالب. اللغه : «علی یدیک» أراد علی فعل یدیک ، فحذف المضاف ، والمقصود بفعل یدیه العطاء والجود والکرم وسعه الإنفاق. المعنی : یقرر أنه متأکد من کرم المخاطب وجوده ، حتی إنه لو حلف علیه لکان حلفه یمین مقسم صادق لا یشوب حلفه شک ، وبین ذلک بأن یمینه آکد من یمین الممدوح علی فعل نفسه. الإعراب : «لئن» اللام موطئه للقسم ، إن : شرطیه «حلفت» حلف : فعل ماض ، فعل الشرط ، وتاء المتکلم فاعله «علی یدیک» الجار والمجرور متعلق بحلفت ، ویدی مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «لأحلفن» اللام واقعه فی جواب القسم المدلول علیه باللام ، أحلفن : فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله لا محل لها من الإعراب جواب القسم ، وجواب الشرط محذوف وجوبا یدل علیه جواب القسم «بیمین» جار ومجرور متعلق بأحلف «أصدق» نعت لیمین «من یمینک» الجار والمجرور متعلق بأصدق ویمین الثانی مضاف وکاف المخاطب مضاف إلیه ، ویمین الأول مضاف و «مقسم» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «بیمین أصدق من یمینک مقسم» حیث فصل بین المضاف - وهو یمین - والمضاف إلیه ، وهو مقسم ، بنعت المضاف ، وهو : أصدق من یمینک ، کما فی البیت السابق ، وأصل الکلام : بیمین مقسم أصدق من یمینک. وفی البیت شاهد آخر ، وهو فی قوله «لأحلفن» حیث أتی بجواب القسم وحذف جواب الشرط لکون القسم الموطأ له باللام فی قوله «لئن» مقدما علی الشرط.

243- وفاق کعب بجیر منقذ لک من ***تعجیل تهلکه والخلد فی سقر(1)

وقوله :

244- کأنّ برذون أبا عصام ***زید حمار دقّ باللّجام (2)

الأصل «وفاق بجیر یا کعب» و «کأنّ برذون زید یا أبا عصام».

* * * !.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 1688


1- هذا البیت لبجیر بن أبی سلمی المزنی ، یقوله لأخیه کعب بن زهیر ، وکان بجیر قد أسلم قبل کعب ، فلامه کعب علی ذلک ، وتعرض للرسول صلی الله علیه وسلم فنال بلسانه منه ، فأهدر النبی دمه. اللغه : «وفاق» مصدر وافق فلان فلانا ، إذا فعل مثل فعله «تهلکه» أی هلاک «سقر» اسم من أسماء النار التی هی دار العذاب. المعنی : یقول : إن فعلک یا کعب مثل فعل أخیک بجیر - یرید الإسلام - ینقذک من الوقوع فی الهلکه ومن الخلود یوم الآخره فی دار العذاب. الإعراب : «وفاق» مبتدأ «کعب» منادی بحرف نداء محذوف مبنی علی الضم فی محل نصب ، ووفاق مضاف و «بجیر» مضاف إلیه «منقذ» خبر المبتدأ «لک» جار ومجرور متعلق بمنقذ «من تعجیل» جار ومجرور متعلق بمنقذ أیضا ، وتعجیل مضاف و «تهلکه» مضاف إلیه «والخلد» معطوف علی تعجیل «فی سقر» جار ومجرور متعلق بالخلد. الشاهد فیه : قوله «وفاق کعب بجیر» حیث فصل بین المضاف ، وهو «وفاق» والمضاف إلیه ، وهو بجیر ، بالنداء وهو قوله «کعب» وأصل الکلام : وفاق بجیر یا کعب منقذ لک.
2- هذا البیت من الشواهد التی لم ینسبوها إلی قائل معین. اللغه : «برذون» البرذون من الخیل : ما لیس بعربی. المعنی : یصف برذون رجل اسمه زید بأنه غیر جید ولا ممدوح ، وأنه لو لا اللجام الذی یظهره فی مظهر الخیل لکان حمارا لصغره فی عین الناظر ولضعفه. الإعراب : «کأن» حرف تشبیه ونصب «برذون» اسم کأن «أبا» منادی حذف منه حرف النداء ، منصوب بالألف نیابه عن الفتحه لأنه من الأسماء السته ، وأبا مضاف و «عصام» مضاف إلیه ، وبرذون مضاف ، و «زید» مضاف إلیه «حمار» خبر کأن «دق» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حمار ، والجمله فی محل رفع نعت لحمار «باللجام» جار ومجرور متعلق بدق. الشاهد فیه : قوله «کأن برذون أبا عصام زید» حیث فصل بین المضاف ، وهو «برذون» والمضاف إلیه وهو «زید» بالنداء وهو قوله : «أبا عصام» ، وأصل الکلام : کأن برذون زید یا أبا عصام ، کما ذکره الشارح العلامه رحمه الله!.

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 1689

المضاف إلی یاء المتکلّم
ما یفعل بآخر الاسم عند إضافته للیاء

آخر ما أضیف للیا اکسر ، إذا

لم یک معتلّا : کرام ، وقذی (1)

أو یک کابنین وزیدین ؛ فذی

جمیعها الیا بعد فتحها احتذی (2)

وتدغم الیا فیه والواو ، وإن

ما قبل واو ضمّ فاکسره یهن (3).

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 1690


1- «آخر» مفعول مقدم علی عامله وهو قوله اکسر الآنی ، وآخر مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «للیا» جار ومجرور متعلق بأضیف «اکسر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» نافیه جازمه «یک» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف ، واسمه ضمیر مستتر فیه «معتلا» خبر یک ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا «کرام» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «وقذی» معطوف علی «رام» وجواب إذا محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «أو» عاطفه «یک» معطوف علی یک السابق فی البیت الذی قبله ، وفیه ضمیر مستتر هو اسمه «کابنین» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر یک «وزیدین» معطوف علی ابنین «فذی» اسم إشاره : مبتدأ أول «جمیعها» جمیع : توکید ، وجمیع مضاف وها مضاف إلیه «الیا» مبتدأ ثان «بعد» ظرف مبنی علی الضم فی محل نصب ، متعلق بمحذوف حال «فتحها» فتح : مبتدأ ثالث ، وفتح مضاف والضمیر مضاف إلیه «احتذی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فتحها ، وجمله الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الثالث ، وجمله المبتدأ الثالث وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
3- «وتدغم» فعل مضارع مبنی للمجهول «الیا» نائب فاعل لتدغم «فیه» جار ومجرور متعلق بتدغم ، والضمیر یعود إلی یاء المتکلم ، وذکره لتأویله باللفظ «والواو» معطوف علی الیاء «وإن» شرطیه «ما» اسم موصول : نائب فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، أی : وإن ضم ما قبل - إلخ ، وذلک الفعل المحذوف فی محل جزم فعل الشرط «قبل» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وقبل مضاف و «واو» مضاف إلیه «ضم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها مفسره «فاکسره» الفاء لربط الجواب بالشرط ، اکسر : فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «یهن» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر.
هذیل تقلب ألف المقصور یاء عند إضافته لیاء المتکلم و تدغمهما إعمال المصدر

وألفا سلّم ، وفی المقصور - عن

هذیل - انقلابها یاء حسن (1)

یکسر آخر المضاف إلی یاء المتکلم (2) ، إن لم یکن مقصورا ، ولا منقوصا ، ولا مثنی ، ولا مجموعا جمع سلامه لمذکر ، کالمفرد وجمعی التکسیر الصحیحین ، وجمع السلامه للمؤنث ، والمعتل الجاری مجری الصحیح ، نحو «غلامی ، وغلمانی ، وفتیاتی ، ودلوی ، وظبیی».

وإن کان معتلا ؛ فإما أن یکون مقصورا أو منقوصا ، فإن کان منقوصا

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 1691


1- «وألفا» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو قوله سلم الآتی «سلم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وفی المقصور ، عن هذیل» جاران ومجروران یتعلقان بقوله «حسن» الآتی فی آخر البیت «انقلابها» انقلاب : مبتدأ ، وانقلاب مضاف وها : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر لفاعله «یاء» مفعول المصدر «حسن» خبر المبتدأ.
2- اعلم أن لک فی یاء المتکلم خمسه أوجه ؛ الأول : بقاؤها ساکنه ، والثانی : بقاؤها مفتوحه ، والثالث : حذفها مع بقاء الکسره قبلها لتدل علیها ، والرابع : قلبها ألفا بعد فتح ما قبلها نحو «غلاما» ، والخامس : حذفها بعد قلبها ألفا وإبقاء الفتحه لتدل علیها. ثم اعلم أن هذه الوجوه الخمسه إنما تجری فی الإضافه المحضه ، نحو غلامی وأخی ، فأما الإضافه اللفظیه فلیس إلا وجهان : إثباتها ساکنه ، أو مفتوحه ؛ لأنها فی الإضافه اللفظیه علی نیه الانفصال فهی کلمه مستقله ، ولا یمکن أن تعتبرها کجزء کلمه. ثم اعلم أن هذه الوجوه الخمسه لا تختص بباب النداء ، خلافا لابن مالک فی تسهیله (وانظر الهامشه رقم 1 فی ص 92 الآتیه) وما قاله الشارح هناک.

أدغمت یاؤه فی یاء المتکلم ، وفتحت یاء المتکلم ؛ فتقول : «قاضیّ» رفعا ونصبا وجرّا ، وکذلک تفعل بالمثنی وجمع المذکر السالم فی حاله الجر والنصب ؛ فتقول : «رأیت غلامیّ وزیدیّ» و «مررت بغلامیّ وزیدیّ» والأصل : بغلامین لی وزیدین لی ، فحذفت النون واللام للاضافه (1) ، ثم أدغمت الیاء فی الیاء ، وفتحت یاء المتکلم.

وأما جمع المذکر السالم - فی حاله الرفع - فتقول فیه أیضا : «جاء زیدیّ» ، کما تقول فی حاله النصب والجر ، والأصل : زیدوی ، اجتمعت الواو والیاء وسبقت إحداهما بالسکون ؛ فقلبت الواو یاء ، ثم قلبت الضمه کسره لتصحّ الیاء ؛ فصار اللفظ : زیدیّ.

وأما المثنی - فی حاله الرفع - فتسلم ألفه وتفتح یاء المتکلم بعده ؛ فتقول : «زیدای ، وغلامای» عند جمیع العرب.

وأما المقصور فالمشهور فی لغه العرب جعله کالمثنی المرفوع ؛ فتقول «عصای ، وفتای».

وهذیل تقلب ألفه یاء وتدغمها فی یاء المتکلم وتفتح یاء المتکلم ؛ فتقول : «عصیّ» ومنه قوله :

245- سبقوا هویّ ، وأعنقوا لهواهم ***فتخرّموا ، ولکلّ جنب مصرع؟(2)

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 1692


1- المحذوف للاضافه هو النون ، وأما اللام فحذفها للتخفیف.
2- هذا البیت لأبی ذؤیب الهذلی ، من قصیده له یرثی فیها أبناءه ، وکانوا قد ماتوا فی سنه واحده ، وأول هذه القصیده قوله : أمن المنون وریبه تتوجّع والدّهر لیس بمعتب من یجزع؟ اللغه : «هوی» أصل هذه الکلمه : هوای - بألف المقصور ، ویاء المتکلم فقلبت ألف المقصور یاء ، ثم أدغمت فی یاء المتکلم ، والهوی : ما تهواه النفس ، وترغب فیه ، وتحرص علیه ، و «أعنقوا» بادروا ، وسارعوا ، مأخوذ من الإعناق ، وهو کالعتق - بفتحتین - ضرب من السیر فیه سرعه «فتخرموا» بالبناء للمجهول - أی : استؤصلوا وأفنتهم المنیه «جنب» هو ما تحت الإبط «مصرع» مکان یصرع فیه. المعنی : یقول : إن هؤلاء الأولاد سبقوا ما أرغب فیه لهم وأحرص علیه ، وهو بقاؤهم ، وبادروا مسرعین إلی ما یهوونه ویرغبون فیه ، وهو الموت - وجعله هوی لهم من باب المشاکله - ولیس مختصا بهم ، وإنما هو أمر یلاقیه کل إنسان. الإعراب : «سبقوا» فعل وفاعل «هوی» مفعول به منصوب بفتحه مقدره علی الألف المنقلبه یاء منع من ظهورها التعذر ، وهو مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «وأعنقوا» فعل وفاعل «لهواهم» الجار والمجرور متعلق بأعنقوا ، وهوی مضاف ، وهم : مضاف إلیه «فتخرموا» فعل ماض مبنی للمجهول ، وواو الجماعه نائب فاعل «لکل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وکل مضاف و «جنب» مضاف إلیه «مصرع» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «هوی» حیث قلب ألف المقصور یاء ، ثم أدغمها فی یاء المتکلم ، وأصله «هوای» علی ما بیناه لک ، وهذه لغه هذیل.

فالحاصل : أن یا المتکلم تفتح مع المنقوص : ک- «رامیّ» ، والمقصور : ک- «عصای» والمثنی : ک- «غلامای» رفعا ، و «غلامیّ» نصبا وجرّا ، وجمع المذکر السالم : ک- «زیدیّ» رفعا ونصبا وجرّا.

وهذا معنی قوله : «فذی جمیعها الیا بعد فتحها احتذی».

وأشار بقوله : «وتدغم» إلی أن الواو فی جمع المذکر السالم والیاء فی المنقوص وجمع المذکر السالم والمثنی ، تدغم فی یاء المتکلم.

وأشار بقوله : «وإن ما قبل واو ضمّ» إلی أن ما قبل واو الجمع : إن انضمّ عند وجود الواو یجب کسره عند قلبها یاء لتسلم الیاء ، فإن لم ینضم - بل انفتح - بقی علی فتحه ، نحو «مصطفون» ؛ فتقول : «مصطفیّ».

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 1693

وأشار بقوله : «وألفا سلّم» إلی أن ما کان آخره ألفا کالمثنی والمقصور ، لا تقلب ألفه یاء ، بل تسلم ، نحو «غلامای» و «عصای».

وأشار بقوله : «وفی المقصور» إلی أنّ هذیلا تقلب ألف المقصور خاصه ؛ فتقول : «عصیّ».

وأما ما عدا هذه الأربعه (1) فیجوز فی الیاء معه : الفتح ، والتسکین ؛ فتقول : «غلامی ، وغلامی» (2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 1694


1- ما عدا هذه الأربعه هو أربعه أخری ؛ أولها : المفرد الصحیح الآخر کغلام ، وثانیها جمع التکسیر الصحیح الآخر کغلمان ، وثالثها المفرد المعتل الشبیه بالصحیح - وهو ما آخره واو أو یاء ساکن ما قبلها - نحو ظبی ودلو ، ورابعها جمع المؤنث السالم کفتیات ، وقد قدمنا لک (ص 89) أن الوجوه الجائزه فی یاء المتکلم - مع هذه الأربعه - خمسه أوجه.
2- وبقی نوع من الأسماء وهو ما آخره یاء مشدده - نحو کرسی ، وبنی - تصغیر ابن - فهذا النوع من المعتل الشبیه بالصحیح ، وإذا أضفته إلی یاء المتکلم قلت : کرسی وبنیی - بثلاث یاءات - ویجوز لک إبقاء الیاءات الثلاث ، وحذف إحداهن ، وقد ذکر القوم أن الوجه الثانی - وهو حذف إحدی الیاءات لتوالی الأمثال - واجب لا یجوز غیره ، ولیس ما ذهبوا إلیه بسدید ، لأن توالی الأمثال یجیز ولا یوجب ، ولأنه قد ورد الأول فی قول أمیه بن أبی الصلت ، یذکر قصه إبراهیم الخلیل ، وهمه بذبح ابنه : یا بنیّی ، إنّی نذرتک لله شحیطا ، فاصبر فدی لک خالی
إعمال المصدر
اشاره

بفعله المصدر ألحق فی العمل

: مضافا ، او مجرّدا ، أو مع أل (1)

إن کان فعل مع «أن» أو «ما» یحلّ

محلّه ، ولاسم مصدر عمل (2)

یعمل المصدر عمل الفعل فی موضعین

أحدهما : أن یکون نائبا مناب الفعل ، نحو : «ضربا زیدا» ف- «زیدا» منصوب ب- «ضربا» لنیابته مناب «اضرب» وفیه ضمیر مستتر مرفوع به کما فی «اضرب» وقد تقدم ذلک فی باب المصدر (3).

والموضع الثانی : أن یکون المصدر مقدّرا ب- «أن» والفعل ، أو ب- «ما» والفعل ، وهو المراد بهذا الفصل ؛ فیقدر ب- «أن» إذا أرید المضیّ أو

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 1695


1- «بفعله» الجار والمجرور متعلق بألحق الآتی ، وفعل مضاف والهاء مضاف إلیه «المصدر» مفعول به تقدم علی عامله ، وهو ألحق «ألحق» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی العمل» جار ومجرور متعلق بألحق أیضا «مضافا» حال من المصدر «أو مجردا ، أو مع أل» معطوفان علی الحال الذی هو قوله : «مضافا».
2- «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «فعل» اسم کان «مع» ظرف متعلق بمحذوف نعت لفعل ، ومع مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «أو» عاطفه «ما» معطوف علی أن «یحل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل الذی هو اسم کان ، والجمله فی محل نصب خبر کان «محله» محل : منصوب علی الظرفیه المکانیه ، ومحل مضاف والهاء العائد إلی المصدر مضاف إلیه «ولاسم» الواو للاستئناف ، لاسم : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، واسم مضاف و «مصدر» مضاف إلیه «عمل» مبتدأ مؤخر.
3- یرید باب المفعول المطلق.

الاستقبال ، نحو «عجبت من ضربک زیدا - أمس ، أو غدا» والتقدیر : من أن ضربت زیدا أمس ، أو من أن تضرب زیدا غدا ، ویقدر ب- «ما» إذا أرید به الحال ، نحو : «عجبت من ضربک زیدا الآن» التقدیر : ممّا تضرب زیدا الآن.

المصدر یعمل فی ثلاثه أحوال : مضافا و مقترنا بأل و مجردا منهما

وهذا المصدر المقدّر یعمل فی ثلاثه أحوال : مضافا ، نحو «عجبت من ضربک زیدا» ومجردا عن الإضافه وأل - وهو المنون - نحو : «عجبت من ضرب زیدا» ومحلّی بالألف واللام ، نحو «عجبت من الضّرب زیدا».

وإعمال المضاف أکثر من إعمال المنون ، وإعمال المنون أکثر من إعمال المحلی ب- «أل» ، ولهذا بدأ المصنف بذکر المضاف ، ثم المجرّد ، ثم المحلّی.

ومن إعمال المنون قوله تعالی : (أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَهٍ یَتِیماً) ف- «یتیما» منصوب ب- «إطعام» ، وقول الشاعر :

246- بضرب بالسّیوف رؤوس قوم ***أزلنا هامهنّ عن المقیل (1)».

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 1696


1- البیت للمرار - بفتح المیم وتشدید الراء - بن منقذ ، التمیمی ، وهو من شواهد الأشمونی (رقم 677) وشواهد سیبویه (1 / 60 ، 97). اللغه : «هام» جمع هامه ، وهی الرأس کلها «المقیل» أصله موضع النوم فی القائله ؛ فنقل فی هذا الموضع إلی موضع الرأس ؛ لأن الرأس یستقر فی النوم حین القائله. المعنی : یصف قومه بالقوه والجلاده ، فیقول : أزلنا هام هؤلاء عن مواضع استقرارها فضربنا بالسیوف رؤسهم. الإعراب : «بضرب» جار ومجرور متعلق بقوله «أزلنا» الآتی «بالسیوف» جار ومجرور متعلق بضرب ، أو بمحذوف صفه له «رؤوس» مفعول به لضرب ، ورؤوس مضاف ، و «قوم» مضاف إلیه «أزلنا» فعل وفاعل «هامهن» هام : مفعول به لأزال ، وهام مضاف والضمیر مضاف إلیه «عن المقیل» جار ومجرور متعلق بأزلنا. الشاهد فیه : قوله «بضرب .. رؤوس» حیث نصب بضرب - وهو مصدر منون - مفعولا به کما ینصبه بالفعل ، وهذا المفعول به هو قوله «رؤوس».

ف- «رؤوس» منصوب ب- «ضرب».

ومن إعماله وهو محلّی ب- «أل» قوله :

247- ضعیف النّکایه أعداءه ***یخال الفرار یراخی الأجل (1)

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 1697


1- هذا البیت من شواهد سیبویه (1 / 99) التی لم یعرفوا لها قائلا ، وهو من شواهد الأشمونی أیضا (رقم 678). اللغه : «النکایه» بکسر النون - مصدر نکیت فی العدو ، إذا أثرت فیه «یخال» یظن «الفرار» بکسر الفاء - الکول والتولی والهرب «یراخی» یؤجل. المعنی : یهجو رجلا ، ویقول : إنه ضعیف عن أن یؤثر فی عدوه ، وجبان عن الثبات فی مواطن القتال ، ولکنه یلجأ إلی الهرب ، ویظنه مؤخرا لأجله. الإعراب : «ضعیف» خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : هو ضعیف ، وضعیف مضاف و «النکایه» مضاف إلیه «أعداءه» أعداء : مفعول به للنکایه ، وأعداء مضاف والضمیر مضاف إلیه «یخال» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «الفرار» مفعول أول لیخال «براخی» فعل مضارع ، والضمیر المستتر فیه الذی یعود إلی الفرار فاعل «الأجل» مفعول به لیراخی ، والجمله فی محل نصب مفعول ثان لیخال. الشاهد فیه : قوله «النکابه أعداءه» حیث نصب بالمصدر المحلی بأل ، وهو قوله «النکایه» مفعولا - وهو قوله «أعداءه» - کما ینصبه بالفعل. وهذا الذی ذهب إلیه المصنف والشارح هو ما رآه إماما النحویین سیبویه والخلیل ابن أحمد. وذهب أبو العباس المبرد إلی أن نصب المفعول به بعد المصدر المحلی بأل لیس بالمصدر السابق ، وإنما هو بمصدر منکر یقدر فی الکلام ؛ فتقدیر الکلام عنده «ضعیف النکایه نکایه أعداءه» وفی هذا من التکلف ما لیس یخفی علیک. وذهب أبو سعید السیرافی إلی أن «أعداءه» ونحوه منصوب بنزع الخافض ، وتقدیر الکلام «ضعیف النکایه فی أعدائه» وفیه أن النصب بنزع الخافض سماعی ؛ فلا یخرج علیه إلا إذا لم یکن للکلام محمل سواه.

وقوله :

248- فإنّک والتّأبین عروه بعدما***دعاک وأیدینا إلیه شوارع (1).

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 1698


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها ، وبعده : لکالرّجل الحادی وقد تلع الضّحی وطیر المنایا فوقهنّ أواقع اللغه : «التأبین» مصدر ابن المیت ، إذا أثنی علیه وذکر محاسنه ، و «أل» فیه عوض من المضاف إلیه «عروه» اسم رجل «شوارع» جمع شارعه ، وهی الممتده المرتفعه «الحادی» سائق الإبل «تلع الضحی» کنایه عن ارتفاع الشمس «أواقع» جمع واقعه ، وأصله وواقع ؛ فقلب الواو الأولی همزه لاستثقال واوین فی أول الکلمه ، ونظیر ذلک قولهم «أواقی» فی «وواقی» جمع واقیه ، ومن ذلک قول المهلهل وهو عدی بن ربیعه أخی کلیب : ضربت صدرها إلی وقالت : یا عدیّا لقد وقتک الأواقی المعنی : یندد برجل استنجد به صدیق له فلم ینجده ، فلما مات أقبل علیه یرثیه ، ویقول : إن حالتک هذه فی بکائک عروه والثناء علیه - بعد استغاثته بک ودعائه إیاک إلی الأخذ بناصره فی حال امتداد سیوفنا إلیه - تشبه حال رجل یحدو بإبله ویهیجها للسیر وقت ارتفاع الشمس والحال أن طیور المنایا منقضه علیها وواقعه فوقها. الإعراب : «فإنک» إن : حرف توکید ونصب ، والکاف اسمه «والتأبین» یجوز أن یکون معطوفا علی اسم إن ، فالواو عاطفه ، ویجوز أن یکون مفعولا معه فالواو واو المعیه «عروه» مفعول به للتأبین «بعد» ظرف متعلق بالتأبین «ما» مصدریه «دعاک» دعا : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عروه ، والکاف مفعول به لدعا ، و «ما» المصدریه مع مدخولها فی تأویل مصدر مجرور بإضافه بعد إلیه ، والتقدیر : بعد دعائه إیاک «وأیدینا» الواو واو الحال ، أیدی : مبتدأ ، وأیدی مضاف ، ونا : مضاف إلیه «إلیه» جار ومجرور متعلق بشوارع «شوارع» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال ، وخبر «إن» فی البیت الذی أنشدناه أول الکلام علی هذا البیت ، وهو متعلق قوله «کالرجل». الشاهد فیه : قوله «والتأبین عروه» حیث نصب بالمصدر المحلی بأل ، وهو قوله «التأبین» مفعولا به ، وهو قوله «عروه» وفیه خلاف العلماء الذین ذکرناهم ، وذکرنا أقوالهم ، فی شرح الشاهد السابق.

وقوله :

249- لقد علمت أولی المغیره أنّنی ***کررت فلم أنکل عن الضّرب مسمعا(1)».

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 1699


1- هذا البیت لمالک بن زغبه - بضم الزای وسکون الغین - أحد بنی باهله ، وقد أنشده سیبویه 1 / 99 والأشمونی فی باب التنازع (رقم 409) وفی باب إعمال المصدر. اللغه : «أولی المغیره» أراد به أول المغیره ، والمغیره : صفه لموصوف محذوف ، ویحتمل أن یکون مراده : الخیل المغیره ، وأن یکون إنما قصد : الجماعه المغیره ، وهو علی کل حال اسم فاعل من أغار علی القوم إغاره ، أی : کر علیهم «أنکل» مضارع من النکول ، وهو الرجوع عن قتال العدو جبنا. المعنی : یصف نفسه بالشجاعه ، وبقول : قد علمت الجماعه التی هی أول المغیرین ، وفی طلیعتهم ، أننی جریء القلب شجاع ، وأننی صرفتهم عن وجههم هازما لهم ، ولحقت بهم ، فلم أنکل عن ضرب مسمع رئیسهم وسیدهم ، وخص أول المحاربین لیشیر إلی أنه کان فی مقدم الصفوف الأولی. الإعراب : «لقد» اللام واقعه فی جواب قسم محذوف ، أی : والله لقد - إلخ ، قد : حرف تحقیق «علمت» علم : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «أولی» فاعل علم ، وأولی مضاف و «المغیره» مضاف إلیه «أننی» أن : حرف توکید ونصب ، والنون بعدها للوقایه ، ویاء المتکلم اسم أن «کررت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر آن ، وجمله أن واسمه وخبره سدت مسد مفعولی علم «فلم» نافیه جازمه «أنکل» فعل مضارع مجزوم بلم «عن الضرب» جار ومجرور متعلق بأنکل «مسمعا» مفعول به للضرب. الشاهد فیه : قوله «الضرب مسمعا» حیث أعمل المصدر المحلی بأل ، وهو قوله «الضرب» عمل الفعل ، فنصب به المفعول به وهو قوله «مسمعا».

ف- «أعداءه» : منصوب ب- «النّکایه» ، و «عروه» منصوب ب- «التّأبین» و «مسمعا» منصوب ب- «الضّرب».

* * *

وأشار بقوله : «ولاسم مصدر عمل» إلی أنّ اسم المصدر قد یعمل عمل الفعل ، والمراد باسم المصدر : ما ساوی المصدر فی الدلاله (1) [علی معناه] ، وخالفه بخلوّه - لفظا وتقدیرا - من بعض ما فی فعله دون تعویض : کعطاء ؛ فإنه مساو لإعطاء معنی ، ومخالف له بخلوه من الهمزه الموجوده فی فعله ، وهو خال منها لفظا وتقدیرا ، ولم یعوّض عنها شیء.

واحترز بذلک مما خلا من بعض ما فی فعله لفظا ولم یخل منه تقدیرا ؛ فإنه

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 1700


1- اعلم أولا أن العلماء یختلفون فیما یدل علیه اسم المصدر ؛ فقال قوم : هو دال علی الحدث الذی یدل علیه المصدر ، وعلی هذا یکون معنی المصدر واسم المصدر واحدا ، وقال قوم : اسم المصدر یدل علی لفظ المصدر الذی یدل علی الحدث ؛ فیکون اسم المصدر دالا علی الحدث بواسطه دلالته علی لفظ المصدر ، وعلی هذا یکون معنی المصدر ومعنی اسم المصدر مختلفا ، واعلم ثانیا أن المصدر لا بد أن یشتمل علی حروف فعله الأصلیه والزائده جمیعا : إما بتساو مثل تغافل تغافلا وتصدق نصدقا ، وإما بزیاده مثل أکرم إکراما وزلزل زلزله ، وأنه لا ینقص فیه من حروف فعله شیء ، إلا أن یحذف لعله تصریفیه ، ثم تاره یعوض عن ذلک المحذوف حرف فیکون المحذوف کالمذکور نحو أقام إقامه ووعد عده ، وتاره یحذف لفظا لا لعله تصریفیه ولکنه منوی معنی نحو قاتل قتالا ونازلته نزالا ، والأصل فیهما قیتالا ونیزالا ، وقد أوضح لک الشارح ذلک. فإن نقص الدال علی الحدث عن حروف فعله ولم یعوض عن ذلک الناقص ولم یکن الناقص منویا کان اسم مصدر ، نحو أعطی عطاء وتوضأ وضوءا وتکلم کلاما وأجاب جابه وأطاع طاعه وسلم سلاما وتطهر طهورا. وإن کان المراد به اسم الذات مثل الکحل والدهن فلیس بمصدر ، ولا باسم مصدر ، وإن اشتمل علی حروف الفعل ، وقد اتضح لک من هذا البیان اسم المصدر اتضاحا لا لبس فیه.

لا یکون اسم مصدر ، بل یکون مصدرا ، وذلک نحو : «قتال» فإنه مصدر «قاتل» وقد خلا من الألف التی قبل التاء فی الفعل ، لکن خلا منها لفظا ، ولم یخل [منها] تقدیرا ، ولذلک نطق بها فی بعض المواضع ، نحو : «قاتل قیتالا ، وضارب ضیرابا» لکن انقلبت الألف یاء لکسر ما قبلها.

واحترز بقوله «دون تعویض» مما خلا من بعض ما فی فعله لفظا وتقدیرا ، ولکن عوّض عنه شیء ، فإنه لا یکون اسم مصدر ، نل هو مصدر ، وذلک نحو عده ؛ فإنه مصدر «وعد» وقد خلا من الواو التی فی فعله لفظا وتقدیرا ، ولکن عوّض عنها التاء.

وزعم ابن المصنف أن «عطاء» مصدر ، وأن همزته حذفت تخفیفا ، وهو خلاف ما صرّح به غیره من النحویین.

ومن إعمال اسم المصدر قوله :

250- أکفرا بعد ردّ الموت عنّی ***وبعد عطائک المائه الرّتاعا(1).

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 1701


1- البیت للقطامی ، واسمه عمیر بن شییم ، وهو ابن أخت الأخطل ، من کلمه له یمدح فیها زفر بن الحارث الکلابی ، وهو من شواهد الأشمونی (رقم 684). اللغه : «أکفرا» جحودا للنعمه ، ونکرانا للجمیل «رد» منع «الرتاع» جمع راتعه ، وهی من الإبل التی تبرک کی ترعی کیف شاءت لکرامتها علی أصحابها. المعنی : أنا لا أجحد نعمتک ، ولا أنکر صنیعک معی ، ولا یمکن أن أصنع ذلک بعد إذ منعت عنی الموت ، وأعطیتنی مائه من خیار الإبل. الإعراب : «أکفرا» الهمزه للاستفهام الإنکاری ، کفرا : مفعول مطلق لفعل محذوف : أی أأکفر کفرا «بعد» ظرف متعلق بمحذوف صفه لکفرا ، و «بعد» مضاف و «رد» مضاف إلیه ، ورد مضاف و «الموت» مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله ، وقد حذف فاعله ، وأصله : ردک الموت «عنی» جار ومجرور متعلق برد «وبعد» معطوف علی الظرف السابق ، وبعد مضاف وعطاء من «عطائک» اسم مصدر : مضاف إلیه ، وعطاء مضاف والکاف مضاف إلیه ، من إضافه اسم المصدر إلی فاعله «المائه» مفعول به لاسم المصدر الذی هو عطاء «الرتاعا» صفه للمائه. الشاهد فیه : قوله «عطائک المائه» حیث أعمل اسم المصدر وهو قوله «عطاء» عمل الفعل ؛ فنصب به المفعول وهو قوله «المائه» بعد أن أضاف اسم المصدر لفاعله.

ف- «المائه» منصوب ب- «عطائک» ومنه حدیث الموطّأ : «من قبله الرّجل امرأته الوضوء» ، ف- «امرأته» منصوب ب- «قبله» وقوله :

251- إذا صحّ عون الخالق المرء لم یجد***عسیرا من الآمال إلّا میسّرا(1)

وقوله :

252- بعشرتک الکرام تعدّ منهم ***فلا ترین لغیرهم ألوفا(2).

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 1702


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها ، وقد أنشده الأصمعی ولم یعزه. اللغه : «عون» اسم بمعنی الإعانه ، والفعل المستعمل هو أعان ، تقول : أعان فلان فلانا یعینه ؛ ترید نصره وأخذ بیده فیما یعتزم عمله. الإعراب : «إذا» ظرف للزمان المستقبل تضمن معنی الشرط «صح» فعل ماض «عون» فاعل صح ، وعون مضاف و «الخالق» مضاف إلیه ، من إضافه اسم المصدر إلی فاعله «المرء» مفعول به لاسم المصدر ، منصوب بالفتحه الظاهره ، والجمله من «صح» وفاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «لم» نافیه جازمه «یجد» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المرء «عسیرا» مفعول أول لیجد «من الآمال» جار ومجرور متعلق بعسیر أو بمحذوف صفه له «إلا» أداه استثناء ملغاه «میسرا» مفعول ثان لیجد. الشاهد فیه : قوله «عون الخالق المرء» حیث أعمل اسم المصدر - وهو قوله «عون» - عمل الفعل ؛ فنصب به المفعول - وهو قوله «المرء» - بعد إضافته لفاعله کما بیناه فی إعراب البیت.
2- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها ، وهو من شواهد الأشمونی (رقم 685). اللغه : «بعشرتک» العشره - بکسر العین - اسم مصدر بمعنی المعاشره «ألوفا» - بفتح الهمزه وضم اللام - أی محبا ، ویروی* فلا ترین لغیرهم الوفاء* ببناء تری للمعلوم ، والمراد نهیه عن أن ینطوی قلیه علی الوفاء لغیر کرام الناس. الإعراب : «بعشرتک» الجار والمجرور متعلق بقوله «تعد» الآتی ، وعشره مضاف والکاف مضاف إلیه من إضافه اسم المصدر إلی فاعله «الکرام» مفعول به لعشره «تعد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو المفعول الأول لتعد «منهم» جار ومجرور متعلق بتعدّ ، وهو المفعول الثانی «فلا» الفاء فاء الفصیحه ، لا : ناهیه «ترین» فعل مضارع مبنی للمجهول ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه فی محل جزم بلا ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو المفعول الأول «لغیرهم» الجار والمجرور متعلق بقوله «ألوفا» الآتی ، وغیر مضاف والضمیر مضاف إلیه «ألوفا» مفعول ثان لتری. الشاهد فیه : قوله «بعشرتک الکرام» فإنه قد أعمل اسم المصدر ، وهو قوله «عشره» عمل الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «الکرام» بعد إضافته إلی فاعله.

وإعمال اسم المصدر قلیل ، ومن ادّعی الإجماع علی جواز إعماله فقد وهم ؛ فإن الخلاف فی ذلک مشهور (1) ، وقال الصیمری : إعماله شاذ ، وأنشد : * أکفرا - البیت* [250] وقال ضیاء الدین بن العلج فی البسیط : ولا ببعد أن ما قام مقام المصدر یعمل عمله ، ونقل عن بعضهم أنه قد أجاز ذلک قیاسا.

* * *

یضاف المصدر إلی أحد معمولیه ثم یؤتی بالآخر

وبعد جرّه الّذی أضیف له

کمّل بنصب أو برفع عمله (2).

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 1703


1- اسم المصدر إما ان یکون علما مثل یسار وبره وفجار ، وإما أن یکون مبدوءا بمیم زائده کالمحمده والمتریه ، وأما ألا یکون واحدا منهما ؛ فالأول لا یعمل إجماعا ، والثانی یعمل إجماعا ، والثالث هو محل الخلاف.
2- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «کمل» الآتی ، وبعد مضاف وجر من «جره» مضاف إلیه ، وجر مضاف والضمیر مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله «الذی» اسم موصول : مفعول به للمصدر الذی هو جر «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه «له» جار ومجرور متعلق بأضیف ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل لا محل لها صله الموصول «کمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بنصب» جار ومجرور متعلق بکمل «أو» عاطفه «برفع» معطوف علی بنصب «عمله» عمل : مفعول به لکمل ، وعمل مضاف والهاء مضاف إلیه.

یضاف المصدر إلی الفاعل فیجره ؛ ثم ینصب المفعول ، نحو «عجبت من شرب زید العسل» وإلی المفعول ثم یرفع الفاعل ، نحو : «عجبت من شرب العسل زید» ، ومنه قوله :

253- تنفی یداها الحصی فی کلّ هاجره***نفی الدّراهیم تنقاد الصّیاریف (1).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 1704


1- البیت للفرزدق یصف ناقه ، وهو من شواهد سیبویه (1 - 10) ومن شواهد الأشمونی (رقم 689) وابن هشام فی قطر الندی (رقم 124) وفی أوضح المسالک (رقم 567). اللغه : «تنفی» تدفع ، وبابه رمی «الحصی» جمع حصاه «هاجره» هی نصف النهار عند اشتداد الحر (انظر شرح الشاهد الآتی 254) «الدراهیم» جمع درهم ، وزیدت فیه الیاء کما حذفت من جمع مفتاح فی قوله تعالی (وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ) وقیل : لا حذف ولا زیاده ، بل مفاتح جمع مفتح ، ودراهیم جمع درهام «تنقاد» مصدر نقد ، وتاؤه مفتوحه ، وهو مثل تذکار وتقتال وتبیاع بمعنی الذکر والقتل والبیع «الصیاریف» جمع صیرفی. المعنی : إن هذه الناقه تدفع یدها الحصی عن الأرض فی وقت الظهیره واشتداد الحر کما یدفع الصیرفی الناقد الدراهم ، وکنی بذلک عن سرعه سیرها وصلابتها وصبرها علی السیر ، وخص وقت الظهیره لأنه الوقت الذی تعیا فیه الإبل ویأخذها الکلال والتعب فإذا کانت فیه جلده فهی فی غیره أکثر جلاده وأشد اصطبارا. الإعراب : «تنفی» فعل مضارع «یداها» یدا : فاعل تنفی مرفوع بالألف لأنه مثنی ، ویدا مضاف وها مضاف إلیه «الحصی» مفعول به لتنفی «فی کل» جار ومجرور متعلق بنفی ، وکل مضاف و «هاجره» مضاف إلیه «نفی» مفعول مطلق عامله تنفی ، ونفی مضاف و «الدراهیم» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله «تنقاد» فاعل المصدر الذی هو نفی ، وتنقاد مضاف و «الصیاریف» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر لفاعله. الشاهد فیه : قوله «نفی الدراهیم تنقاد» حیث أضاف المصدر - وهو قوله «نفی» - إلی مفعوله - وهو قوله «الدراهیم» - تم أنی بفاعله مرفوعا ، وهو قوله تنفاد.

ولیس هذا الثانی مخصوصا بالضروره ، خلافا لبعضهم ، وجعل منه قوله تعالی : (وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً) فأعرب «من» فاعلا بحج ، وردّ بأنه یصیر المعنی : ولله علی جمیع الناس أن یحج البیت المستطیع ، ولیس کذلک ؛ ف- «من» : بدل من «الناس» ، والتقدیر : ولله علی الناس مستطیعهم حجّ البیت ، وقیل : «من» مبتدأ ، والخبر محذوف ، والتقدیر : من استطاع منهم فعلیه ذلک.

ویضاف المصدر أیضا إلی الظرف ثم یرفع الفاعل وینصب المفعول ، نحو : «عجبت من ضرب الیوم زید عمرا».

* * *

إذا أتبع ما أضیف المصدر إلیه جاز فی التابع مراعاه لفظ المتبوع أو محله

وجرّ ما یتبع ما جرّ ، ومن

راعی فی الاتباع المحلّ فحسن (1).

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 1705


1- «جر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لجر «یتبع» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو فاعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «ما» اسم موصول : مفعول به لیتبع «جر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «ومن» اسم شرط مبتدأ «راعی» فعل ماض فعل الشرط «فی الاتباع» جار ومجرور متعلق براعی «المحل» مفعول به لراعی «فحسن» الفاء لربط الجواب بالشرط ، حسن : خبر لمبتدأ محذوف تقدیره فهو حسن ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر عن اسم الشرط الواقع مبتدأ ، وقیل : جمله الشرط فقط ، وقیل : جمله الجواب فقط ، وهو خلاف معروف بین النحاه.

إذا أضیف المصدر إلی الفاعل ففاعله یکون مجرورا لفظا ، مرفوعا محلا ؛ فیجوز فی تابعه - من الصفه ، والعطف ، وغیرهما - مراعاه اللفظ فیجر ، ومراعاه المحل فیرفع ؛ فتقول ، «عجبت من شرب زید الظریف ، والظریف».

ومن إتباعه [علی] المحلّ قوله :

254- حتّی تهجّر فی الرّواح وهاجها***طلب المعقّب حقّه المظلوم (1)

فرفع «المظلوم» لکونه نعتا ل- «لمعقب» علی المحل. .

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 1706


1- البیت للبید بن ربیعه العامری ، یصف حمارا وحشیا وأتانه ، شبه به ناقته. اللغه : «تهجر» سار فی الهاجره ، وقد سبق قریبا (فی شرح الشاهد 253) أنها نصف النهار عند اشتداد الحر «الرواح» هو الوقت من زوال الشمس إلی اللیل ، ویقابله الغدو «هاجها» أزعجها «المعقب» الذی یطلب حقه مره بعد أخری «المظلوم» الذی مطله المدین بدین علیه له. المعنی : یقول : إن هذا المسحل - وهو حمار الوحش - قد عجل رواحه إلی الماء وقت اشتداد الهاجره ، وأزعج الأتان ، وطلبها إلی الماء مثل طلب الغریم الذی مطله مدین بدین له ؛ فهو یلح فی طلبه المره بعد الأخری. الإعراب : «تهجر» فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر جوازا یعود إلی مسحل هو فاعله «فی الرواح» جار ومجرور متعلق بتهجر «وهاجها» الواو عاطفه ، هاج : فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر یعود إلی الحمار الوحشی الذی عبر عنه بالمسحل فی بیت سابق فاعل ، وها : مفعول به ، وهی عائده إلی الأنان «طلب» مصدر تشبیهی مفعول مطلق عامله «هاجها» أی : هاجها لکی تطلب الماء طلبا حثیثا مثل طلب المعقب - إلخ ، وطلب مضاف ، و «المعقب» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی فاعله «حقه» حق : مفعول به للمصدر الذی هو طلب ، ویجوز أن یکون مفعولا للمعقب ؛ لأنه اسم فاعل ومعناه الطالب «المظلوم» نعت للمعقب باعتبار المحل ؛ لأنه - وإن کان مجرور اللفظ - مرفوع المحل. الشاهد فیه : قوله «طلب المعقب ... المظلوم» حیث أضاف المصدر ، وهو «طلب» إلی فاعله - وهو المعقب - ثم أتبع الفاعل بالنعت ، وهو «المظلوم» وجاء بهذا التابع مرفوعا نظرا للمحل.

وإذا أضیف إلی المفعول ، فهو مجرور لفظا ، منصوب محلا ؛ فیجوز - أیضا - فی تابعه مراعاه اللفظ والمحل ، ومن مراعاه المحلّ قوله :

255- قد کنت داینت بها حسّانا***مخافه الإفلاس واللّیّانا(1)

ف- «اللّیّانا» ، معطوف علی محل «الإفلاس».

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 1707


1- البیت لزیاده العنبری ، ونسبوه فی کتاب سیبویه (1 / 97) إلی رؤبه ابن العجاج. اللغه : «داینت بها» أخذتها بدلا عن دین لی عنده ، والضمیر المجرور محلا بالباء فی بها یعود إلی أمه «اللیان» بفتح اللام وتشدید الیاء المثنّاه - المطل واللی والتسویف فی قضاء الدین. المعنی : یقول قد کنت أخذت هذه الأمه من حسان بدلا عن دین لی عنده ؛ لمخافتی أن یفلس ، أو یمطلنی فلا یؤدینی حقی. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء ضمیر المتکلم اسمه «داینت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل نصب خبر کان «بها» جار ومجرور متعلق بداین «حسانا» مفعول به لداین «مخافه» مفعول لأجله ، ومخافه مضاف ، و «الإفلاس» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله ، وقد حذف فاعله «واللیانا» معطوف علی محل الإفلاس - وهو النصب - لکونه مفعولا به للمصدر. الشاهد فیه : قوله «واللیانا» حیث عطفه بالنصب علی «الإفلاس» الذی أضیف المصدر إلیه ، نظرا إلی محله.
إعمال اسم الفاعل
اشاره

(1)

کفعله اسم فاعل فی العمل

إن کان عن مضیّه بمعزل (2)

اسم الفاعل علی ضربین : مقترن بأل و مجرد منها و متی یعمل بلا شرط؟ و شروط عمل ما یعمل بشرط

لا یخلو اسم الفاعل من أن یکون معرّفا بأل ، أو مجردا.

فإن کان مجردا عمل عمل فعله ، من الرفع والنصب ، إن کان مستقبلا أو حالا ، نحو «هذا ضارب زیدا - الآن ، أو غدا» وإنما عمل لجریانه علی الفعل الذی هو بمعناه ، وهو المضارع ، ومعنی جریانه علیه : أنه موافق له فی الحرکات والسکنات ؛ لموافقه «ضارب» ل- «یضرب» ؛ فهو مشبه للفعل الذی هو بمعناه لفظا ومعنی.

وإن کان بمعنی الماضی لم یعمل ؛ لعدم جریانه علی الفعل الذی هو بمعناه ؛ فهو مشبه له معنی ، لا لفظا ؛ فلا تقول : «هذا ضارب زیدا أمس» ، بل یجب إضافته ، فتقول «هذا ضارب زید أمس» ، وأجاز الکسائیّ إعماله ، وجعل منه قوله تعالی : (وَکَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ)

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 1708


1- عرف ابن مالک فی تسهیله اسم الفاعل بأنه «الصفه الداله علی فاعل الحدث ، الجاریه فی مطلق الحرکات والسکنات علی المضارع من أفعالها ، فی حالتی التذکیر والتأنیث ، المفیده لمعنی المضارع أو الماضی».
2- «کفعله» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وفعل مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «اسم» مبتدأ مؤخر ، واسم مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «فی العمل» متعلق بما تعلق به الجار والمجرور السابق الواقع خبرا «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه «عن مضیه» الجار والمجرور متعلق بقوله «معزل» الآتی ، ومضی مضاف والضمیر مضاف إلیه «بمعزل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، وتقدیر الکلام : إن کان بمعزل عن مضیه فهو کفعله فی العمل.

ف- «ذراعیه» منصوب ب- «باسط» ، وهو ماض ، وخرّجه غیره علی أنه حکایه حال ماضیه.

* * *

وولی استفهاما ، او حرف ندا ،

أو نفیا ، او جا صفه ، أو مسندا (1)

أشار بهذا [البیت] إلی أن اسم الفاعل لا یعمل إلا إذا اعتمد علی شیء قبله ، کأن یقع بعد الاستفهام ، نحو «أضارب زید عمرا» ، أو حرف النداء ، نحو «یا طالعا جبلا» أو النفی ، نحو «ما ضارب زید عمرا» أو یقع نعتا ، نحو «مررت برجل ضارب زیدا» أو حالا ، نحو «جاء زید راکبا فرسا» ویشمل هذین [النوعین] قوله : «أو جا صفه» وقوله : «أو مسندا» معناه أنه یعمل إذا وقع خبرا ، وهذا یشمل خبر المبتدأ ، نحو «زید ضارب عمرا» وخبر ناسخه أو مفعوله ، نحو «کان زید ضاربا عمرا ، وإنّ زیدا ضارب عمرا ، وظننت زیدا ضاربا عمرا ، وأعلمت زیدا عمرا ضاربا بکرا».

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 1709


1- «وولی» فعل ماض ، ویحتمل أن تکون الواو عاطفه فیکون معطوفا علی «کان» ویحتمل أن تکون الواو واو الحال ، فالجمله منه ومن فاعله المستتر فیه فی محل نصب حال ، وقبلها «قد» مقدره «استفهاما» مفعول به لولی «أو» عاطفه «حرف» معطوف علی قوله «استفهاما» وحرف مضاف ، و «ندا» قصر للضروره : مضاف إلیه «أو نفیا» معطوف علی «استفهاما» «أو» عاطفه «جا» قصر للضروره : فعل ماض معطوف علی ولی ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «صفه» حال من فاعل جاء «أو» حرف عطف «مسندا» معطوف علی قوله «صفه».

وقد یکون نعت محذوف عرف

فیستحقّ العمل الّذی وصف (1)

قد یعتمد اسم الفاعل علی موصوف مقدّر فیعمل عمل فعله ، کما لو اعتمد علی مذکور ، ومنه قوله :

256- وکم مالیء عینیه من شیء غیره ***إذا راح نحو الجمره البیض کالدّمی (2).

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 1710


1- «وقد» حرف تقلیل «یکون» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «نعت» خبر یکون ، ونعت مضاف و «محذوف» مضاف إلیه «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل جر نعت لقوله «محذوف» «فیستحق» فعل مضارع معطوف بالفاء علی یکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «العمل» مفعول به لیستحق «الذی» اسم موصول : نعت للعمل ، وجمله «وصف» من الفعل الماضی المبنی للمجهول ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها صله الذی.
2- البیت لعمر بن أبی ربیعه المخزومی. اللغه : «الجمره» مجتمع الحصی بمنی «البیض» جمع بیضاء ، وهو صفه لموصوف محذوف أی : النساء البیض ، مثل «الدمی» جمع دمیه - بضم الدال فیهما ، کقولک : غرفه وغرف ، والدمیه : الصوره من العاج ، وبها تشبه النساء فی الحسن والبیاض تخالطه صفره المعنی : یقول : کثیر من الناس یتطلعون إلی النساء الجمیلات المشبهات للدمی فی بیاضهن وحسنهن وقت ذهابهن إلی الجمرات بمنی ، ولکن الناظر إلیهن لا یفید شیئا. الإعراب : «وکم» خبریه مبتدأ «مالیء» تمییز لکم مجرور بمن المقدره أو بإضافه «کم» إلیه ، علی الخلاف المعروف ، وفی مالیء ضمیر مستتر فاعل ، وخبر المبتدأ - وهو کم - محذوف تقدیره : لا یفید من نظره شیئا ، أو نحو ذلک «عینیه» مفعول به لمالیء ، والضمیر مضاف إلیه «من شیء» جار ومجرور متعلق بمالیء ، وشیء مضاف وغیر من «غیره» مضاف إلیه ، وغیر مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «إذا» ظرفیه «راح» فعل ماض «نحو» منصوب علی الظرفیه المکانیه یتعلق براح ، ونحو مضاف و «الجمره» مضاف إلیه «البیض» فاعل راح «کالدمی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من البیض الشاهد فیه : قوله «مالیء عینیه» حیث عمل اسم الفاعل وهو قوله «مالیء» النصب فی المفعول به ، بسبب کونه معتمدا علی موصوف محذوف معلوم من الکلام ، وتقدیره : وکم شخص مالیء - إلخ.

ف- «عینیه» : منصوب ب- «مالیء» و «مالیء» : صفه لموصوف محذوف ، وتقدیره : وکم شخص مالیء ، ومثله قوله :

257- کناطح صخره یوما لیوهنها***فلم یضرها وأوهی قرنه الوعل (1)

التقدیر : کوعل ناطح صخره.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 1711


1- البیت للأعشی میمون بن قیس ، من لامیته المشهوره ، وهو من شواهد الأشمونی (رقم 698). اللغه : «لیوهنها» مضارع أوهن الشیء إذا أضعفه ، ومن الناس من یرویه «لبوهیها» علی أنه مضارع أوهی الشیء یوهیه - مثل أغطاه یعطیه - ومعناه أضعف أیضا «یضرها» مضارع ضاره یضیره ضیرا ، أی أضربه «وأوهی» أضعف «الوعل» بزنه کتف ، ذکر الأروی. المعنی : إن الرجل الذی یکلف نفسه ما لا سبیل له إلیه ، ولا مطمع له فیه ، کالوعل الذی ینطح الصخره لیضعفها ؛ فلا یؤثر فیها شیئا ، بل یضعف قرنه ویؤذیه. الإعراب : «کناطح» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، تقدیره هو کائن کناطح ، ونحوه ، وناطح - فی الأصل - صفه لموصوف محذوف ، وأصل الکلام کوعل ناطح ، فحذف الموصوف وأقیمت صفته مقامه ، کقوله تعالی : (أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ) وفی «ناطح» ضمیر مستتر فاعل «صخره» مفعول به لناطح «یوما» ظرف زمان متعلق بناطح «لیوهنها» اللام لام کی ، یوهن : فعل مضارع منصوب بأن المضمره بعد لام التعلیل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا ، وها : مفعول به «فلم» نافیه جازمه «یضرها» یضر : فعل مضارع مجزوم بلم ، وفیه ضمیر مستتر فاعل ، وها : مفعول به «وأوهی» فعل ماض «قرنه» قرن : مفعول به تقدم علی الفاعل ، والضمیر المتصل به یعود علی الفاعل المتأخر فی اللفظ ، وساغ ذلک لأن رتبته التقدیم علی المفعول «الوعل» فاعل أوهی ، وقد استعمل الظاهر مکان المضمر ، والأصل أن یقول «فلم یضرها وأوهی قرنه» فیکون فی «أوهی» ضمیر مستتر هو الفاعل. الشاهد فیه : قوله «کناطح صخره» حیث أعمل اسم الفاعل - وهو قوله «ناطح» - عمل الفعل ، ونصب به مفعولا ، وهو قوله «صخره» لأنه جار علی موصوف محذوف معلوم من الکلام ، کما تقدم فی البیت قبله ، وکما قررناه فی إعراب هذا البیت.

وإن یکن صله أل ففی المضی

وغیره إعماله قد ارتضی (1)

إذا وقع اسم الفاعل صله للألف واللام عمل : ماضیا ، ومستقبلا ، وحالا ؛ لوقوعه حینئذ موقع الفعل ؛ إذ حقّ الصله أن تکون جمله ؛ فتقول : «هذا الضّارب زیدا - الآن ، أو غدا ، أو أمس».

هذا هو المشهور من قول النحویین ، وزعم جماعه من النحویین - منهم الرّمّانی - أنه إذا وقع صله لأل لا یعمل إلا ماضیا ، ولا یعمل مستقبلا ، ولا حالا ، وزعم بعضهم أنه لا یعمل مطلقا ، وأن المنصوب بعده منصوب بإضمار فعل ، والعجب أن هذین المذهبین ذکرهما المصنف فی التسهیل ، وزعم ابنه بدر الدین فی شرحه أن اسم الفاعل إذا وقع صله للألف واللام عمل :

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 1712


1- «وإن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «صله» خبر یکن ، وصله مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «ففی المضی» الفاء لربط الجواب بالشرط ، والجار والمجرور متعلق بارتضی الآتی فی آخر البیت «وغیره» الواو عاطفه ، وغیر : معطوف بالواو علی المضی ، وغیر مضاف والهاء مضاف إلیه «إعماله» إعمال : مبتدأ ، وإعمال مضاف والهاء مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «ارتضی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إعمال ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

ماضیا ، ومستقبلا ، وحالا ؛ باتفاق ، وقال بعد هذا أیضا : ارتضی جمیع النحویین إعماله ، یعنی إذا کان صله لأل.

* * *

صیغ المبالغه تعمل عمل اسم الفاعل

فعّال او مفعال او فعول

- فی کثره - عن فاعل بدیل (1)

فیستحقّ ما له من عمل

وفی فعیل قلّ ذا وفعل (2)

یصاغ للکثره : فعّال ، ومفعال ، وفعول ، وفعیل ، وفعل ؛ فیعمل عمل الفعل علی حدّ اسم الفاعل ، وإعمال الثلاثه الأول أکثر من إعمال فعیل وفعل ، وإعمال فعیل أکثر من إعمال فعل.

فمن إعمال فعّال ما سمعه سیبویه من قول بعضهم : «أما العسل فأنا شرّاب» (3) ، وقول الشاعر : ).

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 1713


1- «فعال» مبتدأ ، ولیس نکره ، بل هو علم علی زنه خاصه «أو مفعال» معطوف علیه «أو فعول» معطوف علی مفعال «فی کثره ، عن فاعل» متعلقان بقوله بدیل الآتی «بدیل» خبر المبتدأ.
2- «فیستحق» الفاء للتفریع ، یستحق : فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المذکور من الصیغ «ما» اسم موصول : مفعول به لیستحق «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «من عمل» بیان لما «وفی فعیل» متعلق بقوله «قل» الآتی «قل» فعل ماض «ذا» اسم إشاره : فاعل بقل «وفعل» معطوف علی فعیل.
3- ذکر هذا المثال وأسند روایته عن العرب إلی سیبویه الثقه للاشاره إلی رد مذهب الکوفیین الذین ذهبوا إلی أنه لا یجوز أن یتقدم معمول هذه الصفه علیها ، وسیأتی ذکر ذلک فی شرح الشاهد رقم 359 ، وانظر کتاب سیبویه (1 / 57).

258- أخا الحرب لبّاسا إلیها جلالها***ولیس بولّاج الخوالف أعقلا(1)

ف- «العسل» منصوب ب- «شرّاب» ، و «جلالها» منصوب ب- «لبّاس». ».

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 1714


1- البیت للقلاخ - بقاف مضمومه ، وفی آخره خاء معجمه - ابن حزن بن جناب ، وهو من شواهد الأشمونی (698) وابن هشام فی أوضح المسالک (372). اللغه : «إلیها» إلی بمعنی اللام : أی لها «جلالها» بکسر الجیم - جمع جل ، وأراد به ما یلبس فی الحرب من الدرع ونحوها «ولاج» کثیر الولوج «الخوالف» جمع خالفه وهو - فی الأصل - عمود الخباء ، ولکنه أراد به هنا نفس الخیمه «أعقلا» مأخوذ من العقل ، وهو التواء الرجل من الفزع ، أو اصطکاک الرکبتین ، یرید أنه قوی النفس ثابت مقدم عند ما یجد الجد ووقت حدوث الذعر. المعنی : یقول : إنک لا ترانی إلا مواخیا للحرب کثیر لبس الدروع ، لکثره ما أقتحم نیران الحرب ، وإذا حضرت الحرب واشتد أوارها فلست ألج الأخببه هربا من الفرسان وخوفا من ولوج المآزق - یصف نفسه بالشجاعه وملازمه الحرب. الإعراب : «أخا» حال من ضمیر مستتر فی قوله «بأرفع» فی بیت سابق ، وهو قوله : فإن تک فاتتک السّماء فإنّنی بأرفع ما حولی من الأرض أطولا وأخا : مضاف و «الحرب» مضاف إلیه «لباسا» حال أخری ، أو صفه لأخا الحرب «إلیها» جار ومجرور متعلق بلباس «جلالها» جلال : مفعول به لقوله «لباسا» وجلال مضاف وها ضمیر الحرب مضاف إلیه «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «بولاج» الباء زائده ، ولاج : خبر لیس ، وولاج مضاف و «الخوالف» مضاف إلیه «أعقلا» خبر ثان للیس. الشاهد فیه : قوله «لباسا ... جلالها» فإنه قد أعمل «لباسا» وهو صیغه من صیغ المبالغه - إعمال الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «جلالها» لاعتماده علی موصوف مذکور فی الکلام ، وهو قوله «أخا الحرب».

ومن إعمال مفعال قول بعض العرب : «إنّه لمنحار بوائکها» ف- «بوائکها» منصوب ب- «منحار».

ومن إعمال فعول قول الشاعر :

259- عشیّه سعدی لو تراءت لراهب ***بدومه تجر دونه وحجیح (1)

قلی دینه ، واهتاج للشّوق ؛ إنّها

علی الشّوق إخوان العزاء هیوج .

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 1715


1- البیتان للراعی ، وهما من شواهد الأشمونی (رقم 701) وثانیهما من شواهد سیبویه (1 - 56). اللغه : «تراءت» ظهرت ، وبدت «لراهب» عابد النصاری «دومه» حصن واقع بین المدینه المنوره والشام ، وبسمی دومه الجندل «تجر» اسم جمع لتاجر مثل شرب وصحب وسفر «حجیج» اسم جمع لحاج «قلی» کره «اهتاج» ثار «الشوق» نزاع النفس إلی شیء. المعنی : یقول : کان الأمر الفلانی فی العشیه التی لو ظهرت فیها سعدی لعابد من عباد النصاری مقیم بدومه الجندل وکان عنده تجار وحجاج یلتمسون ما عند لأبغض دینه وترکه وثار شوقا لها. الإعراب : «عشیه» منصوب علی الظرفیه «سعدی» مبتدأ «لو» شرطیه غیر جازمه «تراءت» تراءی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی سعدی «لراهب» متعلق بتراءت ، والجمله شرط «لو» «بدومه» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لراهب «تجر» مبتدأ «دونه» دون : ظرف یتعلق بمحذوف خبر المبتدأ و «حجیح» معطوف علی «تجر» وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر صفه أخری لراهب «قلی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی راهب «دینه» دین : مفعول به لقلی ، ودین مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله جواب «لو» وجمله الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو «سعدی» وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر بإضافه الظرف وهو «عشیه» إلیها «واهتاج» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه یعود إلی راهب ، والجمله معطوفه علی جمله الجواب «للشوق» جار ومجرور متعلق یاهتاج «إنها» إن : حرف توکید ونصب ، وها اسمه «علی الشوق» جار ومجرور متعلق بقوله «هیوج» الآتی «إخوان» مفعول به لهیوج ، وإخوان مضاف و «العزاء» مضاف إلیه «هیوج» خبر إن. الشاهد فیه : قوله «إخوان العزا هیوج» حیث أعمل قوله «هیوج» وهو من صبغ المبالغه إعمال الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «إخوان» وهو معتمد علی المسند إلیه الذی هو اسم إن. وفی البیت دلیل علی أن هذا العامل - وإن کان فرعا عن الفعل - لم یضعف عن العمل فی المعمول المتقدم علیه ، ألا تری أن قوله «إخوان العزاء» متقدم مع کونه مفعولا لقوله «هیوح» وقد قدمنا أن قول العرب «أما العسل فأنا شراب» الذی رواه سیبویه الثقه یدل علی ذلک أیضا ، وأن هذا یرد ما ذهب إلیه الکوفیون من أن معمول هذه الصفه لا یتقدم علیها ، زعموا أنها فرع فی العمل عن فرع ؛ لأنها فرع عن اسم الفاعل وهو فرع عن الفعل المضارع ، وأن ذلک سبب فی ضعفها ، وأن ضعفها یمنع من عملها متأخره ، والجواب أنه لا قیاس مع النص.

ف- «إخوان» منصوب ب- «هیوج».

ومن إعمال فعیل قول بعض العرب : «إن الله سمیع دعاء من دعاه» ف- «دعاء» منصوب ب- «سمیع».

ومن إعمال قعل ما أنشده سیبویه :

260- حذر أمورا لا تضیر ، وآمن ***ما لیس منجیه من الأقدار(1).

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 1716


1- زعموا أن البیت مما صنعه أبو یحیی اللاحقی ونسبه للعرب ، قال المازنی : زعم أبو یحیی أن سیبویه سأله : هل تعدی العرب فعلا؟ قال : فوضعت له هذا البیت ونسبته إلی العرب ، وأثبته هو فی کتابه ، والبیت من شواهد سیبویه (1 / 58) واستشهد به الأشمونی (رقم 03) وستعرف فی شرح الشاهد الآتی (رقم 261) رأینا فی هذه الأقصوصه. الإعراب : «حذر» خبر مبتدأ محذوف ، وتقدیر الکلام : هو حذر ، أو نحوه ، وفی حذر ضمیر مستتر فاعل «أمورا» مفعول به لحذر «لا» نافیه «تضیر» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هی یعود إلی أمور هو فاعله ، والجمله فی محل نصب صفه لأمور «وآمن» معطوف علی حذر ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «ما» اسم موصول : مفعول به لآمن «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «منجیه» منجی : خبر لیس ، ومنجی مضاف والهاء مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «من الأقدار» جار ومجرور متعلق بمنج ، وجمله «لیس» واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول. الشاهد فیه : قوله «حذر أمورا» حیث أعمل قوله «حذر» - وهو من صیغ المبالغه - عمل الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «أمورا».

وقوله :

261- أتانی أنّهم مزقون عرضی ***جحاش الکرملین لها فدید(1)

ف- «أمورا» منصوب ب- «حذر» ، و «عرضی» منصوب ب- «مزق».

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 1717


1- البیت لزید الخیل ، وهو من شواهد الأشمونی (702) وقد ذکره الأعلم الشنتمری فی شرحه لشواهد سیبویه (1 - 58) لیبین أن أقصوصه اللاحقی لا تضر سیبویه. اللغه : «جحاش» جمع جحش ، وهو ولد الأتان ، وهی أنثی الحمار «الکرملین» تثنیه کرمل - بزنه زبرج - وهو ماء بجبل من جبلی طییء «فدید» صوت. المعنی : یقول : بلغنی أن هؤلاء الناس أکثروا من تمزیق عرضی والنیل منه بالطعن والقدح ، وهم عندی بمنزله الجحاش التی ترد هذا الماء وهی تصوت ، یرید أنه لا یعبأ بهم ولا یکثرث لهم. الإعراب : «أتانی» أتی : فعل ماض ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «أنهم» أن : حرف توکید ونصب ، والضمیر اسمه «مزقون» خبر أن ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر فاعل أتی «عرضی» مفعول به لمزقون ومضاف إلیه «جحاش» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : هم جحاش ، ونحو ذلک ، وجحاش مضاف و «الکرملین» مضاف إلیه «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فدید» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال من جحاش الکرملین. الشاهد فیه : قوله «مزقون عرضی» حیث أعمل «مزقون» وهو جمع مزق الذی هو صیغه مبالغه ، إعمال الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «عرضی». والعلماه - رحمهم الله! - یذکرون هذا البیت فی الاستشهاد علی إعمال صیغه فعل کحذر بعد ذکرهم بیت اللاحقی السابق لبردوا ما نسبه اللاحقی إلی سیبویه من أنه أخذ بیته الذی اختلقه له واستدل به فی کتابه - وهو إنما یرمی بذلک إلی الطعن فی کتاب سیبویه بأن فیه ما لا أصل له - وإنما أورد أئمه العربیه هذا البیت لیبرهنوا علی أن الذی أصله سیبویه من القواعد جار علی ما هو ثابت معروف فی لسان العرب الذین یوثق بلسانهم وبنسبه القول إلیهم ؛ فلا یضره أن یکون فی کتابه شاهد غیر معروف النسبه أو مختلق ، وسیبویه إنما ذکر بیت اللاحقی مثالا لا شاهدا ؛ لأن القاعده ثابته بدونه.
المثنی و المجموع من أسماء الفاعلین یعملان عمل مفردهما

وما سوی المفرد مثله جعل

فی الحکم والشّروط حیثما عمل (1)

ما سوی المفرد هو المثنی والمجموع - نحو : الضّاربین ، والضّاربتین ، والضّاربین ، والضّرّاب ، والضّوارب ، والضّاربات - فحکمها حکم المفرد فی العمل وسائر ما تقدم ذکره من الشروط ؛ فتقول : «هذان الضّاربان زیدا ، وهؤلاء القاتلون بکرا» ، وکذلک الباقی ، ومنه قوله :

262- * أوالفا مکّه من ورق الحمی*(2).

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 1718


1- «وما» اسم موصول مبتدأ «سوی» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف و «المفرد» مضاف إلیه «مثله» مثل : مفعول ثان لجعل مقدم علیه «جعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول ، والجمله من جعل ومفعولیه فی محل رفع خبر المبتدأ «فی الحکم» متعلق بجعل «والشروط» معطوف علی الحکم «حیثما» حیث : ظرف متعلق بجعل ، وما : زائده «عمل» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه «حیث» إلیها.
2- البیت للعجاج من أرجوزه طویله ، وهو من شواهد سیبویه فی «باب ما یحتمل الشعر» وانظره فی کتاب سیبویه (1 - 8 و56) والأشمونی (رقم 707). اللغه : «أوالف» جمع آلفه ، وهو اسم الفاعل المؤنث ، وفعله «ألف یألف» بوزن علم یعلم ، ومعناه أحب ، ووقع فی کتاب سیبویه مره «قواطنا» وهو جمع قاطنه ومعناه ساکنه «مکه» اسم لبلد الله الحرام «ورق» جمع ورقاء ، وهی أنثی الأورق ، وأراد الحمام الأبیض الذی یضرب لونه إلی سواد «الحمی» بفتح الحاء وکسر المیم - أصله الحمام ، فحذف المیم فی غیر النداء ضروره ثم قلب الکسره فتحه والألف یاء. الإعراب «: «أوالفا» حال من القاطنات المذکور فی بیت سابق ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله «مکه» مفعول به لأوالف «من ورق» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لأوالف ، وورق مضاف و «الحمی» مضاف إلیه ، وانظر باب الترخیم الآتی (ش 333) الشاهد فیه : قوله «أوالفا مکه» حیث نصب مکه بأوالف الذی هو جمع تکسیر لاسم الفاعل.

[أصله الحمام] وقوله :

263- ثمّ زادوا أنّهم فی قومهم ***غفر ذنبهم غیر فخر(1).

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 1719


1- البیت لطرفه بن العبد البکری ، من قصیده له مطلعها : أصحوت الیوم أم شاقتک هرّ ومن الحبّ جنون مستعر وهو من شواهد سیبویه (1 - 58) والأشمونی (رقم 706) اللغه : «غفر» جمع غفور «فخر» جمع فخور ، مأخوذ من الفخر ، وهو المباهاه بالمکارم والمآثر والمناقب. الإعراب : «زادوا» فعل وفاعل «أنهم» أن : حرف توکید ونصب ، والضمیر اسمه «فی قومهم» الجار والمجرور متعلق بزادوا ، وقوم مضاف والضمیر مضاف إلیه «غفر» خبر أن ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «ذنبهم» ذنب : مفعول به لغفر ، وذنب مضاف والضمیر مضاف إلیه ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول به لزادوا ، والتقدیر : ثم زادوا غفرانهم ذنوب قومهم «غیر» خبر ثان لأن ، وغیر مضاف و «فخر» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «غفر ذنبهم» حیث أعمل قوله «غفر» الذی هو جمع غفور الذی هو صیغه مبالغه ، إعمال الفعل ؛ فنصب به المفعول ، وهو قوله «ذنبهم».
تجوز إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله و نصبه إیاه

وانصب بذی الإعمال تلوا ، واخفض ،

وهو لنصب ما سواه مقتضی (1)

یجوز فی اسم الفاعل العامل إضافته إلی ما یلیه من مفعول ، ونصبه له ؛ فتقول : «هذا ضارب زید ، وضارب زیدا» فإن کان له مفعولان وأضفته إلی أحدهما وجب نصب الآخر ؛ فتقول : «هذا معطی زید درهما ، ومعطی درهم زیدا».

* * *

حکم تابع ما أضیف اسم الفاعل إلیه

واجرر أو انصب تابع الّذی انخفض

ک «مبتغی جاه ومالا من نهض» (2)

یجوز فی تابع معمول اسم الفاعل المجرور بالإضافه : الجرّ ، والنصب ، نحو

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 1720


1- «وانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بذی» جار ومجرور متعلق بانصب ، وذی مضاف و «الإعمال» مضاف إلیه «تلوا» مفعول به لا نصب «واخفض» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وهو» ضمیر منفصل مبتدأ «لنصب» متعلق بقوله «مقتضی» الآتی فی آخر البیت ، ونصب مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «سواه» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف والهاء مضاف إلیه «مقتضی» خبر المبتدأ الذی هو الضمیر المنفصل.
2- «اجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «انصب» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعله «تابع» تنازعه الفعلان قبله ، وکل منهما یطلبه مفعولا ، وتابع مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «انخفض» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله الموصول.

«هذا ضارب زید وعمرو ، وعمرا» ؛ فالجر مراعاه للفظ ، والنصب علی إضمار فعل - وهو الصحیح - والتقدیر «ویضرب عمرا» أو مراعاه لمحلّ المخفوص ، وهو المشهور ، وقد روی بالوجهین قوله :

264- الواهب المائه الهجان وعبدها***عوذا تزجّی بینها أطفالها(1)

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 1721


1- البیت للأعشی میمون بن قیس. اللغه : «الواهب» الذی یعطی بلا عوض «الهجان» بکسر الهاء : البیض ، وهو لفظ یستوی فیه المذکر والمؤنث ، والمفرد والمثنی والجمع ، وإنما خص الهجان بالذکر لأنها أکرم الإبل عندهم «عوذا» جمع عائذ ، وهی الناقه إذا وضعت وبعد ما تضع أیاما حتی یقوی ولدها ، وسمیت عائذا لأن ولدها یعوذ بها ، أی : یلجأ إلیها ، وهو جمع غریب ، ویندر مثله فی العربیه «تزجی» تسوق. المعنی : یمدح قیسا بأنه یهب المائه من النوق البیض الحدیثه العهد بالنتاج مع أولادها ورعاتها. الإعراب : «الواهب» یجوز أن یکون مجرورا نعتا لقیس المذکور فی بیت سابق علی بیت الشاهد ، ویجوز أن یکون مرفوعا علی أنه خبر لمبتدأ محذوف : أی هو الواهب إلخ ، وفی الواهب ضمیر مستتر یعود علی قیس فاعل ، والواهب مضاف و «المائه» مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «الهجان» بالجر بإضافه المائه إلیه علی مذهب الکوفیین الذین یرون تعریف اسم العدد وتعریف المعدود معا ، أو نعت له علی اللفظ «وعبدها» یروی بالنصب وبالجر ؛ فأما الجر فعلی العطف علی لفظ المائه ، وأما النصب فعلی العطف علی محله ، أو بإضمار عامل ، ویصح تقدیر هذا العامل فعلا کما یصح تقدیره وصفا منونا «عوذا» نعت للمائه ، وهو تابع للمحل «تزجی» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هی یعود علی المائه فاعل «بینها» بین : ظرف متعلق بتزجی ، وبین مضاف وها : مضاف إلیه «أطفالها» أطفال : مفعول به لتزجی ، وأطفال مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی النوق مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «وعبدها» فإنه روی بالوجهین : الجر ، والنصب ، تبعا للفظ الاسم الذی أضیف إلیه اسم الفاعل أو محله ، وقد بینا وجه کل واحد منهما ، کما بینا ما یجوز من تقدیر العامل علی روایه النصب.

بنصب «عبد» وجره ، وقال الآخر :

265- هل أنت باعث دینار لحاجتنا***أو عبد ربّ أخا عون بن مخراق (1)

بنصب «عبد» [عطفا] علی محل «دینار» أو علی إضمار فعل ، التقدیر : «أو تبعث عبد [ربّ]».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 1722


1- هذا البیت من الشواهد المجهول قائلها ، ویقال : إنه من صنع النحویین ، وهو من شواهد سیبویه (1 - 87) والأشمونی (رقم 708) اللغه : «باعث» مرسل «دینار» اسم رجل ، أو اسم جاریه ، أو هو اسم لقطعه النقد المعروفه ، والأول أولی ؛ لکونه قد عطف علیه «عبد رب» وبین أنه أخو عون بن مخراق. الإعراب : «هل» حرف استفهام «أنت» مبتدأ «باعث» خبر المبتدأ ، وباعث مضاف و «دینار» مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل لمفعوله «لحاجتنا» الجار والمجرور متعلق بیاعث ، وحاجه مضاف ونا : مضاف إلیه «أو» عاطفه «عبد» یروی بالنصب علی أنه معطوف علی دینار باعتبار محله ، أو علی أنه معمول لعامل مقدر ، وهذا العامل یجوز أن تقدره فعلا : أی تبعث عبد رب ، ویجوز أن تقدره وصفا منونا : أی باعث عبد رب ، وعبد مضاف و «رب» مضاف إلیه «أخا» صفه لعبد أو عطف بیان علیه ، وأخا مضاف و «عون» مضاف إلیه «ابن» صفه لعون ، وابن مضاف و «مخراق» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أو عبد عون» حیث عطف بالنصب علی محل ما أضیف إلیه اسم الفاعل ، کما بینا فی الإعراب ، ویجوز فیه وجه ثان - وهو الجر بالعطف علی اللفظ ، وقد مر تفصیل ذلک فی البیت السابق. ومثله قول رجل من قیس عیلان (وأنشده سیبویه : 1 / 87) : فبینا نحن نطلبه أتانا معلّق وفضه وزناد راع فنصب «زناد راع» بالعطف علی محل «وفضه» والوفضه : الکنانه التی توضع فیها السهام.
إعمال اسم المفعول
کل ما تقرر لاسم الفاعل یعطی اسم المفعول غیر أنه یعمل عمل الفعل المبنی للمجهول

وکلّ ما قرّر لاسم فاعل

یعطی اسم مفعول بلا تفاضل (1)

فهو کفعل صیغ للمفعول فی

معناه ک- «المعطی کفافا یکتفی» (2)

جمیع ما تقدّم فی اسم الفاعل - من أنه إن کان مجردا عمل إن کان بمعنی الحال أو الاستقبال ، بشرط الاعتماد ، وإن کان بالألف واللام عمل مطلقا - یثبت لاسم المفعول ؛ فتقول : «أمضروب الزّیدان - الآن ، أو غدا» ، أو «جاء المضروب أبوهما - الآن ، أو غدا ، أو أمس».

وحکمه فی المعنی والعمل حکم الفعل المبنیّ للمفعول ؛ فیرفع المفعول کما یرفعه فعله ؛ فکما تقول : «ضرب الزّیدان» تقول : أمضروب الزّیدان»؟ وإن کان له مفعولان رفع أحدهما ونصب الآخر ، نحو «المعطی کفافا

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 1723


1- «وکل» مبتدأ ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «قرر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «لاسم» جار ومجرور متعلق بقرر ، واسم مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «یعطی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول «اسم» مفعول ثان لیعطی ، واسم مضاف و «مفعول» مضاف إلیه ، وجمله الفعل ومفعولیه فی محل رفع خبر المبتدأ «بلا تفاضل» الجار والمجرور متعلق بیعطی ، ولا التی هی هنا اسم بمعنی غیر مضاف و «تفاضل» مضاف إلیه ، وقد سبق نظیره مرارا.
2- «فهو» ضمیر منفصل مبتدأ «کفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «صیغ» فعل ماض مبنی للمجهول. ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر صفه لفعل «للمفعول» جار ومجرور متعلق بصیغ «فی معناه» الجار والمجرور متعلق بما تضمنه الکاف فی قوله کفعل من معنی التشبیه ، ومعنی مضاف والضمیر مضاف إلیه «کالمعطی» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق مرارا ، «وأل» فی قوله «المعطی» موصوله مبتدأ یکون إعرابها علی ما بعدها ، وفی «المعطی» ضمیر مستتر یعود علی «أل» نائب فاعل ، وهذا الضمیر مفعول أول «کفافا» مفعول ثان للمعطی ، وجمله «یکتفی» من الفعل المضارع وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو أل الموصوله.

یکتفی» فالمفعول [الأول] ضمیر مستتر عائد علی الألف واللام ، وهو مرفوع لقیامه مقام الفاعل ، و «کفافا» : المفعول الثانی.

* * *

قد یضاف اسم المفعول إلی مرفوعه

وقد یضاف ذا إلی اسم مرتفع

معنی ، ک- «محمود المقاصد الورع» (1)

یجوز فی اسم المفعول أن یضاف إلی ما کان مرفوعا به ؛ فتقول فی قولک «زید مضروب عبده» : «زید مضروب العبد» فتضیف اسم المفعول إلی ما کان مرفوعا به ، ومثله «الورع محمود المقاصد» ، والأصل : «الورع محمود مقاصده» ولا یجوز ذلک فی اسم الفاعل (2) ؛ فلا تقول : «مررت برجل ضارب الأب زیدا» ترید «ضارب أبوه زیدا».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 1724


1- «وقد» حرف تقلیل «یضاف» فعل مضارع مبنی للمجهول «ذا» نائب فاعل یضاف «إلی اسم» جار ومجرور متعلق بیضاف «مرتفع» صفه لاسم «معنی» تمییز ، أو منصوب بنزع الخافض «کمحمود» الکاف اسم بمعنی مثل خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک مثل ، محمود : خبر مقدم ، ومحمود مضاف و «المقاصد» مضاف إلیه «الورع» مبتدأ مؤخر.
2- اسم الفاعل إما أن یکون فعله قاصرا کضامر وطاهر ، وإما أن یکون فعله متعدیا لواحد کراحم وضارب ، وإما أن یکون فعله متعدیا لاثنین کالمعطی والسائل ، فإن کان اسم الفاعل من فعل قاصر جازت إضافته إلی مرفوعه إجماعا إن أرید به الدوام ، ویصیر حینئذ صفه مشبهه ، کضامر البطن وطاهر النفس ومانع الجار وحامی الذمار ، وإن کان من فعل متعد لاثنین امتنعت إضافته لمرفوعه إجماعا ، وإن کان من فعل متعد لواحد فللنحاه فیه ثلاثه أقوال ؛ أولها : لا یجوز أن یضاف لمرفوعه مطلقا ، وهو رأی جمهره النحاه ، وثانیها : تجوز إضافته لمرفوعه إن لم یلتبس فاعله بمفعوله کالمثال الذی ذکره الشارح ، وثالثها : تجوز إن حذف مفعوله ، وهو رأی ابن عصفور ، ویشهد له قول الشاعر : ما الرّاحم القلب ظلّاما وإن ظلما ولا الکریم بمنّاع وإن بخلا فقد أضاف «الراحم» إلی «القلب» وأصله فاعله.
أبنیه المصادر
مصدر الثلاثی المتعدی

فعل قیاس مصدر المعدّی

من ذی ثلاثه ، ک- «ردّ ردّا» (1)

الفعل الثلاثی [المتعدی] یجیء مصدره علی «فعل» قیاسا مطّردا ، نصّ علی ذلک سیبویه فی مواضع ؛ فتقول : ردّ ردّا ، وضرب ضربا ، وفهم فهما ، وزعم بعضهم أنه لا ینقاس ، وهو غیر سدید.

* * *

مصدر الثلاثی المفتوح العین اللازم

وفعل اللّازم بابه فعل

کفرح ، وکجوی ، وکشلل (2)

أی : یجیء مصدر فعل اللازم علی فعل قیاسا ، کفرح فرحا ، وجوی جوی ، وشلّت یده شللا.

* * *

وفعل اللّازم مثل فعدا

له فعول باطّراد ، کغدا (3).

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 1725


1- «فعل» مبتدأ «قیاس» خبر المبتدأ ، وقیاس مضاف و «مصدر» مضاف إلیه ، ومصدر مضاف و «المعدی» مضاف إلیه ، وأصله نعت لمحذوف : أی مصدر الفعل المعدی «من ذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من المعدی ، وذی مضاف و «ثلاثه» مضاف إلیه «کرد» الکاف جاره لقول محذوف ، رد : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «ردا» مفعول مطلق.
2- «وفعل» مبتدأ أول «اللازم» نعت «بابه» باب : مبتدأ ثان ، وباب مضاف والهاء مضاف إلیه «فعل» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «کفرح» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «وکجوی وکشلل» معطوفان علی کفرح.
3- «وفعل» مبتدأ أول «اللازم» نعت «مثل» حال من الضمیر المستتر فی اللازم ، ومثل مضاف و «قعدا» قصد لفظه : مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فعول» مبتدأ ثان مؤخر ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «باطراد» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر «کغدا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کغدا.

ما لم یکن مستوجبا : فعالا ،

أو فعلانا - فادر - أو فعالا (1)

فأوّل لذی امتناع کأبی ،

والثّان للّذی اقتضی تقلّبا (2)

للدّا فعال أو لصوت ، وشمل

سیرا وصوتا الفعیل کصهل (3)

یأتی مصدر فعل اللازم علی فعول قیاسا ؛ فتقول : «قعد قعودا ، وغدا غدوّا ، وبکر بکورا».

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 1726


1- «ما» مصدریه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه «مستوجبا» خبر یکن ، وفی مستوجب ضمیر مستتر فاعل «فعالا» مفعول به لمستوجبا «أو فعلانا» معطوف علی قوله «فعالا» «فادر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله معترضه بین المعطوف والمعطوف علیه لا محل لها من الإعراب «أو فعالا» معطوف علی قوله «فعلانا».
2- «فأول» مبتدأ «لذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وذی مضاف و «امتناع» مضاف إلیه «کأبی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «والثان» مبتدأ «للذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «اقتضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «تقلبا» مفعول به لاقتضی ، والجمله لا محل لها صله.
3- «للدا» قصر ضروره : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فعال» مبتدأ مؤخر «أو» عاطفه «لصوت» جار ومجرور معطوف علی قوله للدا «وشمل» فعل ماض «سیرا» مفعول به مقدم علی الفاعل «وصوتا» معطوف علیه «الفعیل» فاعل شمل «کصهل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کصهل.

وأشار بقوله : «ما لم یکن مستوجبا فعالا - إلی آخره» إلی أنه إنما یأتی مصدره علی فعول ، إذا لم یستحقّ أن یکون مصدره علی : فعال ، أو فعلان ، أو فعال.

فالذی استحق أن یکون مصدره علی فعال هو : کل فعلّ دلّ علی امتناع ، کأبی إباء ، ونفر نفارا ، وشرد شرادا ، و [هذا] هو المراد بقوله «فأوّل لذی امتناع».

والذی استحق أن یکون مصدره علی فعلان هو : کلّ فعل دلّ علی تقلّب ؛ نحو : «طاف طوفانا ، وجال جولانا ، ونزا نزوانا» ، وهذا معنی قوله «والثان للذی اقتضی تقلبا».

والذی استحق أن یکون مصدره علی فعال هو : کلّ فعل دلّ علی داء ، أو صوت ؛ فمثال الأول : سعل سعالا ، وزکم زکاما ، ومشی بطنه مشاء. ومثال الثانی : نعب الغراب نعابا ، ونعق الراعی نعاقا ، وأزّت القدر أزازا ، وهذا هو المراد بقوله : «للدّا فعال أو لصوت».

وأشار بقوله : «وشمل سیرا وصوتا الفعیل» إلی أن فعیلا یأتی مصدرا لما دلّ علی سیر ، ولما دل علی صوت ؛ فمثال الأول : ذمل ذمیلا ، ورحل رحیلا ، ومثال الثانی : نعب نعیبا ، ونعق نعیقا [وأزّت القدر أزیزا ، وصهلت الخیل صهیلا].

* * *

فعوله فعاله لفعلا

کسهل الأمر ، وزید جزلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 1727


1- «فعوله» مبتدأ «فعاله» معطوف علیه بإسقاط العاطف «لفعلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «کسهل» الکاف جاره لقول محذوف ، وسهل : فعل ماض «الأمر» فاعل سهل «وزید» مبتدأ ، والجمله من «جزلا» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.

إذا کان الفعل علی فعل - [ولا یکون إلا لازما] - یکون مصدره علی فعوله ، أو علی فعاله ؛ فمثال الأول : سهل سهوله ، وصعب صعوبه ، وعذب عذوبه ، ومثال الثانی : جزل جزاله ، وفصح فصاحه ، وضخم ضخامه.

* * *

یأتی مصدر الثلاثی علی غیر ما ذکر سماعا

وما أتی مخالفا لما مضی

فبابه النّقل ، کسخط ورضی (1)

یعنی أن ما سبق ذکره فی هذا الباب هو القیاس الثابت فی مصدر الفعل الثلاثی ، وما ورد علی خلاف ذلک فلیس بمقیس ، بل یقتصر فیه علی السماع ، نحو : سخط سخطا ، ورضی رضا ، وذهب ذهابا ، وشکر شکرا ، وعظم عظمه.

* * *

مصدر غیر الثلاثی مقیس و أوزانه

وغیر ذی ثلاثه مقیس

مصدره کقدّس التّقدیس (2)

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 1728


1- «وما» اسم شرط : مبتدأ «أتی» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «مخالفا» حال من الفاعل المستتر «لما» جار ومجرور متعلق بمخالف ، والجمله من «مضی» وفاعله الضمیر المستتر فیه لا محل لها صله «ما» المجرور محلا باللام «فبابه» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، باب : مبتدأ ، وباب مضاف والهاء مضاف إلیه «النقل» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر اسم الشرط المبتدأ به.
2- «وغیر» مبتدأ أول ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «ثلاثه» مضاف إلیه «مقیس» مبتدأ ثان ، ومقیس مضاف ، ومصدر من «مصدره» مضاف إلیه ، ومصدر مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «کقدس» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال ، من المضاف إلیه «التقدیس» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.

وزکّه تزکیه ، وأجملا

إجمال من تجمّلا تجمّلا (1)

واستعذ استعاذه ، ثمّ أقم

إقامه ، وغالبا ذا التّا لزم (2)

وما یلی الآخر مدّ وافتحا

مع کسر تلو الثّان ممّا افتتحا (3)

بهمز وصل : کاصطفی ، وضمّ ما

یربع فی أمثال قد تلملما (4)

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 1729


1- «وزکه» زک : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «تزکیه» مفعول مطلق «وأجملا» فعل أمر ، وألفه منقلبه عن نون التوکید الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إجمال» مفعول مطلق ، وإجمال مضاف و «من» اسم موصول مضاف إلیه «تجملا» مصدر تقدم علی عامله «تجملا» فعل ماض ، وألفه للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «من».
2- «وغالبا» حال تقدم علی صاحبه ، وهو الضمیر المستتر فی قوله «لزم» الآتی فی آخر البیت «ذا» اسم إشاره : مبتدأ «التا» قصر للضروره : بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره ، والجمله من «لزم» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- «وما» اسم موصول : مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله مد الآتی «یلی» فعل مضارع «الآخر» فاعل یلی ، ومفعوله محذوف : أی ما یلیه الآخر ، والجمله لا محل لها صله «مد» فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وافتحا» الواو عاطفه ، افتحا : فعل أمر ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا فاعل «مع» ظرف متعلق بمد ، ومع مضاف و «کسر» مضاف إلیه ، وکسر مضاف و «تلو» مضاف إلیه ، وتلو مضاف و «الثان» مضاف إلیه «مما» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «تلو» والجمله من «افتتحا» ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بمن.
4- «بهمز» جار ومجرور متعلق بافتتحا فی البیت السابق ، وهمز مضاف و «وصل» مضاف إلیه «کاصطفی» متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وضم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لضم ، والجمله من «یربع» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله «فی أمثال» جار ومجرور متعلق بضم. وأمثال مضاف ، وقوله «قد تلملما» قصد لفظه : مضاف إلیه.

ذکر فی هذه الأبیات مصادر غیر الثلاثی ، وهی مقیسه کلها.

فما کان علی وزن فعّل ، فإما أن یکون صحیحا أو معتلّا ؛ فإن کان صحیحا فمصدره علی تفعیل ، نحو «قدّس تقدیسا» ، ومنه قوله تعالی : (وَکَلَّمَ اللهُ مُوسی تَکْلِیماً) ویأتی - أیضا - علی [وزن] فعّال ، کقوله تعالی : (وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً) ویأتی علی فعال بتخفیف العین ، وقد قریء (وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً) بتخفیف الذال ، وإن کان معتلا فمصدره کذلک ، لکن تحذف یاء التفعیل ، ویعوض عنها التاء ؛ فیصیر مصدره علی (1) تفعله ، نحو «زکّی تزکیه» وندر مجیئه علی تفعیل ، کقوله :

266- باتت تنزّی دلوها تنزیّا***کما تنزّی شهله صبیّا(2).

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 1730


1- مجیء مصدر فعل المضعف العین علی مثال التفعله علی ثلاثه أنواع : واجب ، وکثیر ، ونادر. فأما الواجب فیکون فی مصدر المعل اللام منه نحو زکی تزکیه. ووفی توفیه ، وأدی تأدیه. وأما الکثیر فیکون فی مهموز اللام منه ، نحو خطأته تخطئه ، وهنأته تهنئه ، وحلأته تحلئه ، وجزأته تجزئه ، ونشأته تنشئه ، وأما النادر فیکون فی الصحیح اللام منه ، نحو قدم تقدمه ، وجرب تجربه ، وجاء فی المضاعف نحو «حللته تحله» ومنه قوله تعالی : (قَدْ فَرَضَ اللهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیْمانِکُمْ) أی تحلیلها بالکفاره.
2- هذا البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «باتت» یطلق علی معنیین ، أحدهما - وهو الأشهر - أن یقصد به تخصیص الفعل باللیل ؛ فیقابل «ظل» الذی یقصد به تخصیص الفعل بالنهار ، والثانی : أن أن یکون بمعنی صار فلا یختص بوقت دون وقت «تنزی» تحرک «شهله» هی المرأه العجوز. المعنی : یصف امرأه بالضعف وذهاب المنه ، وهی تجذب دلوها من البئر ؛ فیقول : إنها تحرکه حرکه ضعیفه تشبه تحریک المرأه العجوز لطفل تداعبه. الإعراب : «باتت» بات : فعل ماض ناقص ، والتاء للتأنیث ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «تنزی» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «دلوها» دلو : مفعول به لتنزی ، ودلو مضاف وها : مضاف إلیه ، والجمله فی محل نصب خبر بات ، فإذا قدرته فعلا تاما فالجمله فی محل نصب حال من فاعله المستتر فیه «تنزیا» مفعول مطلق «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «تنزی» فعل مضارع «شهله» فاعل تنزی «صبیا» مفعول به لتنزی ، و «ما» المصدریه ومدخولها فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بقوله «تنزیا» أو بمحذوف صفه له ، أی : تنزیه مشابهه تنزیه العجوز صبیا. الشاهد فیه : قوله «تنزیا» حیث ورد بوزان التفعیل وهو مصدر فعل - بتضعیف العین - المعل اللام ، وذلک نادر ، والقیاس التفعله کالتزکیه ، والتنزیه ، والترضیه ، والتوفیه ، والتأدیه ، والتولیه ، والتخلیه ، والتحلیه.

وإن کان مهموزا - ولم یذکره المصنف هنا - فمصدره علی تفعیل ، وعلی تفعله ، نحو : خطّأ تخطیئا وتخطئه ، وجزّأ تجزیئا وتجزئه ، ونبّأ تنبیئا وتنبئه.

وإن کان علی «أفعل» فقیاس مصدره علی إفعال ، نحو : أکرم إکراما ، وأجمل إجمالا ، وأعطی إعطاء.

هذا إذا لم یکن معتلّ العین ؛ فإن کان معتلّ العین نقلت حرکه عینه إلی فاء الکلمه وحذفت (1) ، وعوّض عنها تاء التأنیث غالبا ، نحو : أقام إقامه ، والأصل : إقواما ، فنقلت حرکه الواو إلی القاف ، وحذفت ، وعوّض عنها تاء التأنیث ، فصار إقامه.

وهذا هو المراد بقوله : «ثم أقم إقامه» ، وقوله : «وغالبا ذا التا لزم»

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 1731


1- أصل إقامه مثلا : إقوام کإکرام ، نقلت حرکه الواو إلی الساکن الصحیح قبلها ، ثم یقال : تحرکت الواو بحسب أصلها وانفتح ما قبلها الآن ، فقلبت هذه الواو ألفا ، فاجتمع ألفان ، فحذفت إحداهما وعوض منها التاء فصار إقامه ، وقد ذهب سیبویه إلی أن المحذوفه من الألفین هی الألف الزائده ، وذهب الفراء والأخفش إلی أن المحذوفه هی المنقلبه عن العین.

إشاره إلی ما ذکرناه من أنّ التاء تعوّض غالبا ، وقد جاء حذفها ، کقوله تعالی : (وَأَقامَ الصَّلاهَ).

وإن کان علی وزن تفعّل ، فقیاس مصدره تفعّل - بضم العین - نحو : تجمّل تجمّلا ، وتعلّم تعلما ، وتکرّم تکرّما.

وإن کان فی أوله همزه وصل کسر ثالثه ، وزید ألف قبل آخره ، سواء کان علی وزن انفعل ، أو افتعل ، أو استفعل ، نحو : انطلق انطلاقا ، واصطفی اصطفاء ، واستخرج استخراجا ، وهذا معنی قوله «وما یلی الآخر مدّ وافتحا».

فإن کان استفعل معتلّ العین نقلت حرکه عینه إلی فاء الکلمه ، وحذفت ، وعوّض عنها تاء التأنیث لزوما ، نحو : استعاذ استعاذه ، والأصل استعواذا ، فنقلت حرکه الواو إلی العین - وهی فاء الکلمه - [وحذفت] وعوّض عنها التاء ، فصار استعاذه ، وهذا معنی قوله «واستعذ استعاذه».

ومعنی قوله : «وضمّ ما یربع فی أمثال قد تلملما» أنه إن کان الفعل علی وزن «تفعلل» یکون مصدره علی تفعلل - بضم رابعه - نحو «تلملم تلملما ، وتدحرج تدحرجا».

* * *

فعلال أو فعلله - لفعللا ،

واجعل مقیسا ثانیا لا أوّلا (1)».

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 1732


1- «فعلال» مبتدأ «أو فعلله» معطوف علی فعلال «لفعللا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «واجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مقیسا» مفعول ثان تقدم علی المفعول الأول «ثانیا» مفعول أول لا جعل «لا أولا» لا : حرف عطف ، أولا : معطوف علی قوله «ثانیا».

یأتی مصدر فعلل علی فعلال : کدحرج دحراجا ، وسرهف سرهافا ، وعلی فعلله - وهو المقیس فیه - نحو «دحرج دحرجه ، وبهرج بهرجه ، وسرهف سرهفه».

* * *

لفاعل : الفعال ، والمفاعله ،

وغیر ما مرّ السّماع عادله (1)

کلّ فعل علی وزن فاعل فمصدره الفعال والمفاعله ، نحو «ضارب ضرابا ومضاربه ، وقاتل قتالا ومقاتله ، وخاصم خصاما ومخاصمه».

وأشار بقوله : «وغیر ما مرّ - إلخ» إلی أن ما ورد من مصادر غیر الثلاثی علی خلاف ما مرّ یحفظ ولا یقاس علیه ، ومعنی قوله «عادله» کان السماع له عدیلا ، فلا یقدم علیه إلا بثبت ، کقولهم - فی مصدر فعّل المعتل - تفعیلا ، نحو :

* باتت تنزّی دلوها تنزیّا* [266]

والقیاس تنزیه ، وقولهم فی مصدر حوقل حیقالا ، وقیاسه حوقله - نحو «دحرج دحرجه» - ومن ورود «حیقال» قوله :

267- یا قوم قد حوقلت أو دنوت ***وشرّ حیقال الرّجال الموت (2)

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 1733


1- «لفاعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الفعال» مبتدأ مؤخر «والمفاعله» معطوف علی الفعال «وغیر» مبتدأ أول ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، والجمله من «مر» وفاعله المستتر فیه جوازا لا محل لها صله الموصول ، «السماع» مبتدأ ثان ، والجمله من «عادله» وفاعله المستتر فیه جوازا فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
2- البیت من الشواهد المجهوله نسبتها. اللغه : «حوقلت» کبرت وضعفت «أو دنوت» قربت من هذا. المعنی : یقول : إنی قد کبرت سنی ، وضعفت عن القیام بأمور نفسی ، أو قربت من ذلک ، وشر الکبر الموت ، أی : القرب منه ، والکلام خبر لفظا ، ولکن المعنی علی إنشاء التحسر والتحزن علی الفارط من شبابه وقوته. الإعراب : «یا» حرف نداء «قوم» منادی ، وهو مضاف ویاء المتکلم المحذوفه للتخفیف والاجتزاء عنها بالکسره مضاف إلیه «حوقلت» فعل وفاعل «أو» عاطفه «دنوت» فعل وفاعل ، والجمله معطوفه بأو علی جمله حوقلت «وشر» مبتدأ ، وشر مضاف و «حیقال» مضاف إلیه ، وحیقال مضاف و «الرجال» مضاف إلیه «الموت» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «حیقال» حیث ورد علی زنه فعلال - بکسر فسکون - وهو مصدر «حوقل» الملحق بدحرج ، فحق مصدره أن یکون بزنه الفعلله.

وقولهم - فی مصدر تفعّل - تفعّالا ، نحو : تملّق تملّاقا (1) ، والقیاس تفعل تفعّلا ، نحو : تملّق تملّقا.

* * *

اسم المره و اسم الهیأه

و فعله لمرّه کجلسه

و فعله لهیئه کجلسه (2)

إذا أرید بیان المرّه من مصدر الفعل الثلاثی قیل فعله - بفتح الفاء - نحو ضربته ضربه ، وقتلته قتله.

هذا إذا لم یبن المصدر علی تاء التأنیث ، فإن بنی علیها وصف بما یدل علی

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 1734


1- مما ورد من ذلک قول الشاعر : ثلاثه أحباب : فحبّ علاقه ، وحبّ تملّاق ، وحبّ هو القتل والتملاق - بکسر التاء والمیم جمیعا ، وفتح اللام مشدده - هو التودد والتلطف.
2- «وفعله» مبتدأ «لمره» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «کجلسه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وقوله «وفعله لهیئه کجلسه» فی الإعراب مثل الشطر الأول.

الوحده (1) نحو : نعمه ، ورحمه ، فإذا أرید المره وصف بواحده.

وإن أرید بیان الهیئه منه قیل : فعله - بکسر الفاء - نحو جلس جلسه حسنه ، وقعد قعده ، ومات میته.

* * *

فی غیر ذی الثّلاث بالتّا المرّه

وشذّ فیه هیئه کالخمره (2)

إذا أرید بیان المره من مصدر المزید علی ثلاثه أحرف ، زید علی المصدر تاء التأنیث ، نحو أکرمته إکرامه ، ودحرجته دحراجه.

وشذ بناء فعله للهیئه من غیر الثلاثی ، کقولهم : هی حسنه الخمره ، فبنوا فعله من «اختمر» و «هو حسن العمّه» فبنوا فعله من «تعمّم».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 1735


1- المصدر المبنی علی التاء إما أن یکون أوله مفتوحا کرحمه ونعمه ، وإما أن یکون أوله مضموما مثل کدره وزرقه وحمره ، وإما أن یکون أوله مکسورا ، نحو نشده وذربه ؛ فإن کان أوله مفتوحا وأرید الدلاله علی المره منه وصف بالواحده کما قال الشارح ؛ لیتمیز الدال علی الحدث من الدال علی المره ، أما إن کان أوله مضموما أو مکسورا وأرید الدلاله علی المره منه فإنه یکفی فتح أوله ، وبهذا الفتح یتمیز الدال علی المره من الدال علی الحدث ، ومن تقریر الکلام علی هذا التفصیل تعلم أن إطلاق الشارح غیر مستقیم.
2- «فی غیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال مقدم علی صاحبه ، وهو الضمیر المستکن فی خبر المبتدأ الآتی ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الثلاث» مضاف إلیه «بالتا» قصر ضروره : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «المره» مبتدأ مؤخر «وشذ» فعل ماض «فیه» جار ومجرور متعلق بشذ «هیئه» فاعل شذ «کالخمره» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف.
أبنیه أسماء الفاعلین والمفعولین [و الصفات المشبهات بها]
اسم الفاعل من الثلاثی علی وزن فاعل

کفاعل صغ اسم فاعل : إذا

من ذی ثلاثه یکون ، کغذا (1)

إذا أرید بناء اسم الفاعل من الفعل الثلاثی جیء به علی مثال «فاعل» وذلک مقیس فی کل فعل کان علی وزن فعل - بفتح العین - متعدیّا کان أو لازما ، نحو ضرب فهو ضارب ، وذهب فهو ذاهب ، وغذا فهو غاذ ، فإن کان الفعل علی وزن فعل - بکسر العین - فإما أن یکون متعدیا ، أو لازما ؛ فإن کان متعدیا فقیاسه أیضا أن یأتی اسم فاعله علی فاعل ، نحو رکب فهو راکب ، وعلم فهو عالم ، وإن کان لازما ، أو کان الثلاثیّ علی فعل - بضم العین - فلا یقال فی اسم الفاعل منهما فاعل إلا سماعا ، وهذا هو المراد بقوله :

وهو قلیل فی فعلت وفعل

غیر معدّی ، بل قیاسه فعل (2)

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 1736


1- «کفاعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال مقدم علی صاحبه ، وهو قوله «اسم فاعل» الآتی «صغ» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «اسم» مفعول به لصغ ، واسم مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «إذا» ظرف متعلق بصغ «من ذی» جار ومجرور متعلق بقوله «یکون» الآتی ، وذی مضاف و «ثلاثه» مضاف إلیه «یکون» فعل مضارع تام ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «کغذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کقولک غذا.
2- «وهو قلیل» مبتدأ وخبر «فی فعلت» جار ومجرور متعلق بقلیل «وفعل» معطوف علی فعلت «غیر» حال من فعل ، وغیر مضاف و «معدی» مضاف إلیه «بل» حرف دال علی الانتقال والإضراب «قیاسه» قیاس : مبتدأ ، وقیاس مضاف والهاء مضاف إلیه «فعل» خبر المبتدأ.

وأفعل ، فعلان ، نحو أشر ،

ونحو صدیان ، ونحو الأجهر (1)

أی : إتیان اسم الفاعل علی [وزن] فاعل قلیل فی فعل - بضم العین - کقولهم : حمض فهو حامض ، وفی فعل - بکسر العین - غیر متعدّ ، نحو : أمن فهو آمن [وسلم فهو سالم ، وعقرت المرأه فهی عاقر] ، بل قیاس اسم الفاعل من فعل المکسور العین إذا کان لازما أن یکون علی فعل - بکسر العین - نحو «نضر فهو نضر ، وبطر فهو بطر ، وأشر فهو أشر» أو علی فعلان ، نحو «عطش فهو عطشان ، وصدی فهو صدیان» أو علی أفعل ، بحو : «سود فهو أسود ، وجهر فهو أجهر».

وفعل اولی ، وفعیل بفعل

کالضّخم والجمیل ، والفعل جمل (2)

وأفعل فیه قلیل وفعل ،

وبسوی الفاعل قد یغنی فعل (3)

إذا کان الفعل علی وزن فعل - بضم العین - کثر مجیء اسم الفاعل منه علی وزن فعل ک- «ضخم فهو ضخم ، وشهم فهو شهم» وعلی فعیل ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 1737


1- «وأفعل» معطوف علی فعل الواقع خبرا فی البیت السابق «فعلان» معطوف علی أفعل بعاطف مقدر «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک نحو ، ونحو مضاف و «أشر» مضاف إلیه.
2- «وفعل مبتدأ «أولی» خبر المبتدأ «وفعیل» معطوف علی فعل «بفعل» جار ومجرور متعلق بأولی «کالضخم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «والجمیل» معطوف علی «الضخم» «والفعل جمل» مبتدأ وخبر.
3- «وأفعل» مبتدأ «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله «قلیل» الآتی «قلیل» خبر المبتدأ «وفعل» معطوف علی أفعل «وبسوی» الجار والمجرور متعلق بیغنی ، وسوی مضاف و «الفاعل» مضاف إلیه «قد» حرف تقلیل «یغنی» فعل مضارع «فعل» فاعل یغنی.

«جمل فهو جمیل ، وشرف فهو شریف» ، ویقلّ مجیء اسم فاعله علی أفعل نحو «خظب فهو أخظب» (1) وعلی فعل نحو «بطل فهو بطل».

وتقدم أن قیاس اسم الفاعل من فعل المفتوح العین أن یکون علی فاعل ، وقد یأتی اسم الفاعل منه علی غیر فاعل قلیلا ، نحو : طاب فهو طیّب ، وشاخ فهو شیخ ، وشاب فهو أشیب ، وهذا معنی قوله : «وبسوی الفاعل قد یغنی فعل».

* * *

اسم الفاعل من غیر الثلاثی

وزنه المضارع اسم فاعل

من غیر ذی الثّلاث کالمواصل (2)

مع کسر متلوّ الأخیر مطلقا

وضمّ میم زائد قد سبقا (3)

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 1738


1- وقع فی بعض النسخ «خضب فهو أخضب» بالخاء والضاد المعجمتین ، وفسره بعض أرباب الحواشی باحمر ، ولیس بسدید ؛ لأن «خضب» إنما هو بفتح العین التی هی الضاد هنا ، وفی الحدیث الشریف «بکی حتی خضب دمعه الحصی» قال ابن الأثیر : الأشبه أن یکون معنی الحدیث أنه بکی حتی احمر دمعه فخضب الحصی ، ووقع فی نسخه «خطب فهو أخطب» بالخاء المعجمه والطاء المهمله ، وتقول «خطب فهو أخطب» إذا کان أخضر ، لکن هذا الفعل بکسر العین التی هی الطاء المهمله.
2- «وزنه» خبر مقدم ، وزنه مضاف و «المضارع» مضاف إلیه «اسم» مبتدأ مؤخر ، واسم مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «من غیر» جار ومجرور متعلق بزنه ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الثلاث» مضاف إلیه «کالمواصل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف.
3- «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من قوله «المضارع» فی البیت السابق ، ومع مضاف و «کسر» مضاف إلیه ، وکسر مضاف و «متلو» مضاف إلیه ، ومتلو مضاف و «الأخیر» مضاف إلیه «مطلقا» حال من کسر «وضم» معطوف علی کسر ، وضم مضاف و «میم» مضاف إلیه «زائد» نعت لمیم ، وجمله ، «قد سبقا» وفاعله المستتر فیه فی محل جر نعت ثان لمیم.

وإن فتحت منه ما کان انکسر

صار اسم مفعول کمثل المنتظر (1)

یقول : زنه اسم الفاعل من الفعل الزائد علی ثلاثه أحرف زنه المضارع منه بعد زیاده المیم فی أوله مضمومه ، ویکسر ما قبل آخره مطلقا : أی سواء کان مکسورا من المضارع أو مفتوحا ؛ فتقول «قاتل یقاتل فهو مقاتل ، ودحرج یدحرج فهو مدحرج ، وواصل یواصل فهو مواصل ، وتدحرج یتدحرج فهو متدحرج ، وتعلّم یتعلّم فهو متعلّم».

فإن أردت بناء اسم المفعول من الفعل الزائد علی ثلاثه أحرف أتیت به علی وزن اسم الفاعل ، ولکن تفتح منه ما کان مکسورا - وهو ما قبل الآخر - نحو : مضارب ، ومقاتل ، ومنتظر.

* * *

اسم المفعول من الثلاثی

وفی اسم مفعول الثّلاثیّ اطّرد

زنه مفعول کآت من قصد (2)

إذا أرید بناء اسم المفعول من الفعل الثلاثی جیء به علی زنه «مفعول» قیاسا

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 1739


1- «وإن» شرطیه «فتحت» فتح : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء ضمیر المتکلم فاعل «منه» جار ومجرور متعلق بفتحت «ما» اسم موصول : مفعول به لفتحت «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه ، والجمله من «انکسر» وفاعله المستتر فیه فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان واسمه وخبره لا محل لها صله الموصول «صار» فعل ماض ناقص ، جواب الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه «اسم» خبر صار ، واسم مضاف و «مفعول» مضاف إلیه «کمثل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، ومثل مضاف ، و «المنتظر» مضاف إلیه.
2- «وفی اسم» جار ومجرور متعلق باطرد الآتی ، واسم مضاف و «مفعول» مضاف إلیه ، ومفعول مضاف و «الثلاثی» مضاف إلیه «اطرد» فعل ماض «زنه» فاعل اطرد ، وزنه مضاف و «مفعول» مضاف إلیه «کآت» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «من قصد» جار ومجرور متعلق بآت.

مطردا نحو : «قصدته فهو مقصود ، وضربته فهو مضروب ، ومررت به فهو ممرور به».

* * *

ینوب عن المفعول وزن فعیل

وناب نقلا عنه ذو فعیل

نحو فتاه أو فتی کحیل (1)

ینوب «فعیل» عن «مفعول» فی الدلاله علی معناه نحو «مررت برجل جریح ، وامرأه جریح ، وفتاه کحیل ، وفتی کحیل ، وامرأه قتیل ، ورجل قتیل» فناب جریح وکحیل وقتیل ، عن : مجروح ، ومکحول ، ومقتول.

ولا ینقاس ذلک فی شیء ، بل یقتصر فیه علی السماع ، وهذا معنی قوله : «وناب نقلا عنه ذو فعیل».

وزعم ابن المصنف أن نیابه «فعیل» عن «مفعول» کثیره ، ولیست مقیسه ، بالإجماع ، وفی دعواه الإجماع علی ذلک نظر ؛ فقد قال والده فی التسهیل فی باب اسم الفاعل عند ذکره نیابه فعیل عن مفعول : ولیس مقیسا خلافا لبعضهم ، وقال فی شرحه : وزعم بعضهم أنه مقیس فی کل فعل لیس له فعیل بمعنی فاعل کجریح ، فإن کان للفعل فعیل بمعنی فاعل لم ینب قیاسا کعلیم ، وقال فی باب التذکیر والتأنیث : وصوغ فعیل بمعنی مفعول علی کثرته غیر مقیس ، فجزم بأصح القولین کما جزم به هنا ، وهذا لا یقتضی نفی الخلاف.

وقد یعتذر عن ابن المصف بأنه ادّعی الإجماع علی أن فعیلا لا ینوب عن

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 1740


1- «وناب» فعل ماض «نقلا» حال من ذو فعیل الآتی «عنه» جار ومجرور متعلق بناب «ذو» فاعل ناب ، وذو مضاف و «فعیل» مضاف إلیه «نحو» خبر مبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «فتاه» مضاف إلیه «أو فتی» معطوف علی فتاه «کحیل» صفه.

مفعول ، یعنی نیابه مطلقه ، أی من کل فعل ، وهو کذلک ، بناء علی ما ذکره والده فی شرح التسهیل من أن القائل بقیاسه یخصّه بالفعل الذی لیس له فعیل بمعنی فاعل.

ونبّه المصنف بقوله : نحو : «فتاه أو فتی کحیل» علی أن فعیلا بمعنی مفعول یستوی فیه المذکّر والمؤنّث ، وستأتی هذه المسأله مبیّنه فی باب التأنیث ، إن شاء الله تعالی.

وزعم المصنف فی التسهیل أن فعیلا ینوب عن مفعول : فی الدلاله علی معناه ، لا فی العمل ؛ فعلی هذا لا تقول : «مررت برجل جریح عبده» فترفع «عبده» بجریح ، وقد صرّح غیره بجواز هذه المسأله.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 1741

الصّفه المشبّهه باسم الفاعل
علامه الصفه المشبهه جر فاعلها بها

صفه استحسن جرّ فاعل

معنی بها المشبهه اسم القاعل (1)

قد سبق أن المراد بالصفه : ما دلّ علی معنی وذات ، وهذا یشمل : اسم الفاعل ، واسم المفعول ، وأفعل التفضیل ، والصفه المشبهه.

وذکر المصنف أن علامه الصفه المشبهه (2) استحسان جرّ فاعلها بها ، نحو : «حسن الوجه ، ومنطلق اللّسان ، وطاهر القلب» والأصل : حسن وجهه ، ومنطلق لسانه ، وطاهر قلبه ؛ فوجهه : مرفوع بحسن [علی الفاعلیه] ولسانه : مرفوع بمنطلق ، وقلبه : مرفوع بطاهر ، وهذا لا یجوز فی غیرها من الصفات ؛ فلا تقول : «زید ضارب الأب عمرا» ترید ضارب أبوه عمرا ، ولا «زید قائم الأب غدا» ترید زید قائم أبوه غدا ، وقد تقدّم أن اسم المفعول یجوز إضافته إلی مرفوعه ؛ فتقول : «زید مضروب الأب» وهو حینئذ جار مجری الصفه المشبهه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 1742


1- «صفه» خبر مقدم «استحسن» فعل ماض مبنی للمجهول «جر» نائب فاعل استحسن ، وجر مضاف و «فاعل» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع نعت لصفه «معنی» تمییز ، أو منصوب بنزع الخافض «بها» جار ومجرور متعلق بجر «المشبهه» مبتدأ مؤخر ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «اسم» مفعول به للمشبهه ، واسم مضاف و «الفاعل» مضاف إلیه.
2- أشبهت الصفه المشبهه اسم الفاعل من وجهین ؛ الأول : أن کلا منهما یدل علی الحدث ومن قام به ، والثانی أن کلا منهما یقبل التذکیر والتأنیث والإفراد والتثنیه والجمع ، ولما کانت الصفه المشبهه لا تدل علی الحدوث الذی یدل علیه اسم الفاعل خالفته نوع مخالفه فی أحد الوجهین ؛ فلذلک انحطت عنه فی العمل ، ولهذا لما خالف أفعل التفضیل اسم الفاعل فی الوجهین جمیعا لم یعمل النصب أصلا.
تصاغ الصفه المشبهه من الفعل اللازم بشرط کونه للحال

وصوغها من لازم لحاضر

کطاهر القلب جمیل الظّاهر (1)

یعنی أن الصفه المشبهه لا تصاغ من فعل متعدّ ؛ فلا [تقول : «زید قاتل الأب بکرا» ترید قاتل أبوه بکرا ، بل لا] تصاغ إلا من فعل لازم ، نحو : «طاهر القلب ، وجمیل الظّاهر» ولا تکون إلا للحال ، وهو المراد بقوله : «لحاضر» ؛ فلا تقول : «زید حسن الوجه - غدا ، أو أمس».

ونبّه بقوله : «کطاهر القلب جمیل الظّاهر» علی أن الصفه المشبهه إذا کانت من فعل ثلاثی تکون علی نوعین ؛ أحدهما : ما وازن المضارع ، نحو : «طاهر القلب» وهذا قلیل فیها ، والثانی : ما لم یوزانه ، وهو الکثیر ، نحو «جمیل الظاهر ، وحسن الوجه ، وکریم الأب» وإن کانت من غیر ثلاثی وجب موازنتها المضارع ، نحو «منطلق اللّسان».

* * *

تعمل الصفه المشبهه عمل اسم الفاعل المتعدی

وعمل اسم فاعل المعدّی

لها ، علی الحدّ الّذی قد حدّا (2).

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 1743


1- «صوغها» صوغ : یجوز أن یکون معطوفا علی «جر» الواقع نائب فاعل فی البیت السابق ، أی : واستحسن صوغها - إلخ ، ویجوز أن یکون مبتدأ خبره محذوف : أی وصوغها واجب من لازم - إلخ ، کذا قالوا مقتصرین علی هذین الوجهین ، ویجوز عندی أن یکون قوله «صوغها» مبتدأ ، وقوله «من لازم» متعلقا بمحذوف خبر ، وصوغ مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی الصفه المشبهه مضاف إلیه «من لازم لحاضر» جاران ومجروران متعلقان بصوغ من «صوغها» السابق علی الوجهین الأولین «کطاهر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وطاهر مضاف و «القلب» مضاف إلیه «جمیل» معطوف علی طاهر بعاطف مقدر ، وجمیل مضاف و «الظاهر» مضاف إلیه.
2- «وعمل» مبتدأ ، وعمل مضاف ، و «اسم» مضاف إلیه ، و «اسم» مضاف و «فاعل» مضاف إلیه ، وفاعل مضاف و «المعدی» مضاف إلیه علی تقدیر موصوف محذوف ، تقدیره الفعل المعدی «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «علی الحد» متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور الواقع خبرا «الذی» نعت للحد ، والجمله من «قد حدا» ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها صله الذی.

أی : یثبت لهذه الصفه عمل اسم الفاعل المتعدّی ، وهو : الرفع ، والنصب (1) نحو «زید حسن الوجه» ففی «حسن» ضمیر مرفوع هو الفاعل ، و «الوجه» منصوب علی التشبیه بالمفعول به ؛ لأن «حسنا» شبیه بضارب فعمل عمله ، وأشار بقوله : «علی الحدّ الذی قد حدّا» إلی أن الصفه المشبهه تعمل علی الحد الذی سبق فی اسم الفاعل ، وهو أنه لا بد من اعتمادها ، کما أنه لا بد من اعتماده.

* * *

لا یتقدم معمول الصفه المشبهه علیها و لا تعمل فی أجنبی

وسبق ما تعمل فیه مجتنب

وکونه ذا سببیّه وجب (2)دأ

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 1744


1- اعلم أولا أن الصفه المشبهه لا تعمل النصب کما یعمله اسم الفاعل ، لأن اسم الفاعل ینصب المفعول به حقیقه : أی الواقع علیه حدثه ، نحو هذا ضارب عمرا ، فأما الصفه المشبهه فهی مأخوذه من فعل قاصر البته ، فلیس لحدثها من یقع علیه ، ولکن النحاه جعلوا السببی المنصوب بعدها إما تمییزا ، وإما مشبها بالمفعول : فی کونه منصوبا واقعا بعد الدال علی الحدث ومرفوعه. ثم اعلم ثانیا أن الصفه المشبهه تنصب الحال ، والتمییز ، والمستثنی ، وظرف الزمان ، وظرف المکان ، والمفعول معه ، وفی نصبها للمفعول المطلق مقال.
2- «وسبق» مبتدأ ، وسبق مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، والجمله من «تعمل» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله «فیه» متعلق بتعمل «مجتنب» خبر المبتدأ «وکونه» کون : مبتدأ والهاء مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه «ذا» خبر الکون الناقص ، وذا مضاف و «سببیه» مضاف إلیه «وجب» فعل ماض والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ

لما کانت الصفه المشبهه فرعا فی العمل عن اسم الفاعل قصرت عنه ؛ فلم یجز تقدیم معمولها علیها ، کما جاز فی اسم الفاعل ؛ فلا تقول : «زید الوجه حسن» کما تقول : «زید عمرا ضارب» ولم تعمل إلا فی سببی ، نحو «زید حسن وجهه» ولا تعمل فی أجنبی ؛ فلا تقول «زید حسن عمرا» واسم الفاعل یعمل فی السببی ، والأجنبی ، نحو «زید ضارب غلامه ، وضارب عمرا».

* * *

ما یجوز فی معمول الصفه المشبهه من وجوه الإعراب و أحوال معمولها

فارفع بها ، وانصب ، وجرّ - مع أل

ودون أل - مصحوب أل ، وما اتّصل (1)

بها : مضافا ، او مجرّدا ، ولا

تجرر بها - مع أل - سما من أل خلا (2)

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 1745


1- «فارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» متعلق بارفع «وانصب ، وجر» معطوفان علی ارفع ، وقد حذف متعلقیهما لدلاله متعلق الأول علیهما «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ها» المجروره محلا بالباء ، ومع مضاف و «أل» مضاف إلیه «ودون أل» دون : ظرف معطوف علی قوله «مع أل» السابق «مصحوب أل» مفعول تنازعه کل من الأفعال الثلاثه السابقه - وهی : ارفع ، وانصب ، وجر - «وما» موصول معطوف علی «مصحوب أل» السابق «اتصل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله.
2- «بها» متعلق باتصل فی البیت السابق «مضافا» حال من الضمیر المستتر فی «اتصل» «أو مجردا» معطوف علی «مضافا» السابق «ولا» الواو عاطفه ، ولا : ناهیه «تجرر» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» جار ومجرور متعلق بتجرر «مع أل» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ها» المجرور محلا بالباء «سما» مفعول به لتجرر «من أل» متعلق بخلا الآتی «خلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله «سما» السابق.

ومن إضافه لتالیها ، وما

لم یخل فهو بالجواز وسما (1)

الصفه المشبهه إما أن تکون بالألف واللام ، نحو «الحسن» أو مجرده عنهما ، نحو «حسن» وعلی کل من التقدیرین لا یخلو المعمول من أحوال ستّه :

الأول : أن یکون المعمول بأل ، نحو «الحسن الوجه ، وحسن الوجه».

الثانی : أن یکون مضافا لما فیه أل ، نحو «الحسن وجه الأب ، وحسن وجه الأب».

الثالث : أن یکون مضافا إلی ضمیر الموصوف ، نحو «مررت بالرّجل الحسن وجهه ، وبرجل حسن وجهه».

الرابع : أن یکون مضافا إلی مضاف إلی ضمیر الموصوف. نحو «مررت بالرّجل الحسن وجه غلامه ، وبرجل حسن وجه غلامه».

الخامس : أن یکون مجردا من أل دون الإضافه ، نحو «الحسن وجه أب ، وحسن وجه أب».

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 1746


1- «ومن إضافه» معطوف علی قوله «من أل» فی البیت السابق «لتالیها» الجار والمجرور متعلق بإضافه ، وتالی مضاف وها مضاف إلیه «وما» اسم شرط : مبتدأ «لم» نافیه جازمه «یخل» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «ما» «فهو» الفاء لربط الشرط بالجواب ، هو : ضمیر منفصل مبتدأ «بالجواز» متعلق بقوله «وسما» وسم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر عن اسم الشرط الواقع مبتدأ.

السادس : أن یکون المعمول مجردا من أل والإضافه ، نحو «الحسن وجها ، وحسن وجها».

فهذه اثنتا عشره مسأله ، والمعمول فی کل واحده من هذه المسائل المذکوره : إما أن یرفع ، أو ینصب ، أو یجر.

فیتحصّل حینئذ ستّ وثلاثون صوره.

وإلی هذا أشار بقوله «فارفع بها» أی : بالصفه المشبهه ، «وانصب ، وجر ، مع أل» أی : إذا کانت الصفه بأل ، نحو «الحسن» «ودون أل» أی إذا کانت الصفه بغیر أل ، نحو «حسن» «مصحوب أل» المعمول المصاحب لأل ، نحو «الوجه» «وما اتصل بها : مضافا ، أو مجردا» أی : والمعمول المتصل بها - أی : بالصفه - إذا کان المعمول مضافا ، أو مجردا من الألف واللام والإضافه ، ویدخل تحت قوله : «مضافا» المعمول المضاف إلی ما فیه أل ، نحو «وجه الأب» والمضاف إلی ضمیر الموصوف ، نحو «وجهه» والمضاف إلی ما أضیف إلی ضمیر الموصوف ، نحو «وجه غلامه» والمضاف إلی المجرد من أل دون الإضافه ، نحو «وجه أب».

وأشار بقوله : «ولا تجرر بها مع أل - إلی آخره» إلی أن هذه المسائل لیست کلها علی الجواز ، بل یمتنع منها - إذا کانت الصفه بأل - أربع مسائل :

الأولی : جر المعمول المضاف إلی ضمیر الموصوف ، نحو «الحسن وجهه».

الثانیه : جر المعمول المضاف إلی ما أضیف إلی ضمیر الموصوف ، نحو «الحسن وجه غلامه».

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 1747

الثالثه : جر المعمول المضاف إلی المجرد من أل دون الإضافه ، نحو «الحسن وجه أب».

الرابعه : جر المعمول المجرد من أل والإضافه ، نحو «الحسن وجه».

فمعنی کلامه «ولا تجرر بها» أی بالصفه المشبهه ، إذا کانت الصفه مع أل ، اسما خلا من أل أو خلا من الإضافه لما فیه أل ، وذلک کالمسائل الأربع.

وما لم یخل من ذلک یجوز جرّه کما یجوز رفعه ونصبه ؛ کالحسن الوجه ، والحسن وجه الأب ، وکما یجوز جرّ المعمول ونصبه ورفعه إذا کانت الصفه بغیر أل علی کل حال.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 1748

التّعجّب
للتعجب صیغتان و إعراب کل منهما

بأفعل انطق بعد «ما» تعجّبا

أو جیء ی «أفعل» قبل مجرور ببا (1)

وتلو أفعل انصبنّه : ک- «ما

أوفی خلیلینا ، وأصدق بهما (2)

للتعجب صیغتان (3) : إحداهما «ما أفعله» والثانیه «أفعل به» وإلیهما

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 1749


1- «بأفعل» جار ومجرور متعلق بقوله «انطق» الآتی «انطق» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا «بعد» ظرف متعلق بانطق أیضا ، وبعد مضاف و «ما» مضاف إلیه «تعجبا» مفعول لأجله ، أو حال من الضمیر المستتر فی «انطق» علی التأویل بالمشتق : أی انطق متعجبا «أو» عاطفه «جیء» فعل أمر معطوف علی انطق «بأفعل» جار ومجرور متعلق بجیء «قبل» ظرف متعلق بجیء أیضا ، وقبل مضاف و «مجرور» مضاف إلیه «بیا» جار ومجرور متعلق بمجرور ، وقصر المجرور للضروره.
2- «وتلو» مفعول لفعل محذوف یفسره ما بعده ، أی : انصب تلو - إلخ ، وتلو مضاف و «أفعل» قصد لفظه : مضاف إلیه «انصبنه» انصب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون للتوکید ، والهاء مفعول به «کما» الکاف جاره لقول محذوف ، کما سبق غیر مره ، ما : تعجبیه مبتدأ «أوفی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود إلی «ما» «خلیلینا» خلیلی : مفعول به لأوفی ، منصوب بالیاء المفتوح ما قبلها تحقیقا المکسور ما بعدها تقدیرا لأنه مثنی ، وهو مضاف ونامضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ «وأصدق» فعل ماض جاء علی صوره الأمر «بهما» الباء زائده ، والضمیر فاعل أصدق.
3- هاتان الصیغتان هما اللتان عقد النحاه باب التعجب لبیانهما ، فأما العبارات الداله - بحسب اللغه - علی إنشاء التعجب فکثیره : منها قیاسی ، ومنها سماعی ، فالقیاسی : أن تحول الفعل الذی ترید التعجب من مدلوله إلی صیغه فعل - بضم العین - وسیأتی ذکر هذا فی باب نعم وبئس ، وأما السماعی فنحو قولهم : لله دره فارسا! وقولهم : سبحان الله.

أشار المصنف بالبیت الأول ، أی : انطق بأفعل بعد «ما» للتعجب ، نحو : «ما أحسن زیدا ، وما أوفی خلیلینا» أوجیء بأفعل قبل مجرور ببا ، نحو : «أحسن بالزّیدین ، وأصدق بهما».

فما : مبتدأ ، وهی نکره تامه عند سیبویه ، و «أحسن» فعل ماض ، فاعله ضمیر مستتر عائد علی «ما» و «زیدا» مفعول أحسن ، والجمله خبر عن «ما» ، والتقدیر «شیء أحسن زیدا» أی جعله حسنا ، وکذلک «ما أوفی خلیلینا».

وأما أفعل ففعل أمر (1) ومعناه التعجب ، لا الأمر ، وفاعله المجرور بالباء ، والباء زائده.

واستدل علی فعلیه أفعل بلزوم نون الوفایه له إذا اتصلت به یاء المتکلم ، نحو : «ما أفقرنی إلی عفو الله» وعلی فعلیه «أفعل» بدخول نون التوکید علیه فی قوله :

268- ومستبدل من بعد غضبی صریمه***فأحر به من طول فقر وأحریا(2).

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 1750


1- المشهور عند النحاه البصریین أنها فعل ماض جاء علی صوره الأمر ، والمجرور بالباء الزائده وجوبا هو فاعله ، وأصل الکلام «أحسن زید» أی صار ذا حسن ، ثم أرادوا أن یدلوا به علی إنشاء التعجب ، فحولوا الفعل إلی صوره الأمر لیکون بصوره الإنشاء ، ثم أرادوا أن یسندوه إلی زید فاستقبحوا إسناد صوره الأمر إلی الاسم الظاهر ، فزادوا الباء لیکون علی صوره الفضله نحو : امرر بزید ، ثم التزموا ذلک.
2- هذا البیت مما استشهد به ثعلب ، ولم یعزه لقائل معین ، وأنشده فی اللسان (غ ض ب) عن ابن الأعرابی ، ولم یعزه إلی قائل معین ، وروی صدره «ومستخلف من بعد غضبی» وقد أنشده ابن السکیت فی کتاب الألفاظ (ص 37) کما أنشده صاحب اللسان. اللغه : «غضبی» - بفتح الغین وسکون الضاد المعجمتین وفتح الباء الموحده - اسم للمائه من الإبل ، وهی معرفه لا تنون ولا تدخل علیها أل ، ذکر ذلک الجوهری والصاغانی وابن سیده والزجاجی ، وقال المجد : إنه تصحیف ، وإن صوابه «غضیا» بالمثناه التحیه مقصورا - وکأنه سمی بذلک علی التشبیه بمنبت الغضی لکثرته «صریمه» تصغیر صرمه - بکسر أوله - وهی القطعه من الإبل ما بین العشرین والثلاثین ، ویقال غیر ذلک ، ویجوز أن تقرأ صریمه بفتح الصاد ، والصریمه : القطعه من النخل والإبل أیضا ، ومن الأول قول عمر رضی الله عنه «أدخل رب الصریمه والغنیمه» یرید صاحب الإبل القلیله والغنم القلیله. الإعراب ، «ومستبدل» الواو واو رب ، مستبدل : مبتدأ مرفوع تقدیرا ، وفیه ضمیر مستتر فاعله «من بعد» جار ومجرور متعلق بمستبدل ، وبعد مضاف ، و «غضبی» مضاف إلیه «صریمه» مفعول به لمستبدل «فأحر» أحر : فعل ماض جاء علی صوره الأمر «به» الباء زائده ، والضمیر فاعل أحر «من طول» جار ومجرور متعلق بأحر ، و «من» فیه بمعنی الباء ، ویروی «لطول فقر» وطول مضاف و «فقر» مضاف إلیه «وأحریا» الواو عاطفه ، وأحریا : فعل ماض جاء علی صوره الأمر ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه فی الوقف. الشاهد فیه : قوله «وأحریا» حیث أکد صیغه التعجب بالنون الخفیفه ، وقد علمت أن نون التوکید یختص دخولها بالأفعال ، فیکون ذلک دلیلا علی فعلیه صیغه التعجب ، خلافا لمن ادعی اسمیتها. فإن قلت : ألسنم تدعون أن هذه الصیغه فعل ماض؟ فإذا کان هذا صحیحا فما بال نون التوکید - کما تدعون - قد اتصلت به ، ونون التوکید - فیما نعلم - إنما تتصل بالأمر والمضارع؟ قلنا : الجواب علی ذلک من وجهین ، أحدهما : أن اتصال نون التوکید بالفعل الماضی - وإن یکن نادرا - لیس کاتصالها بالاسم ، فإن اشتراک الماضی مع المضارع والأمر فی الفعلیه یجعل بینه وبینهما قربا واتصالا ، فسهل - من أجل هذا - دخول النون علیه ، والثانی : أنه إنما ألحقت النون هذه الصیغه مراعاه لصورتها ، فإنها فی صوره فعل الأمر وإن یکن معناها معنی الماضی ، وهذا علی المشهور عند الجمهور ، وقد ذکر الشارح أنها فعل أمر ، فلا یرد هذا الاعتراض علیه.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 1751

أراد «وأحرین» بنون التوکید الخفیفه ، فأبدلها ألفا فی الوقف.

وأشار بقوله : «وتلو أفعل» إلی أن تالی «أفعل» ینصب لکونه مفعولا ، نحو «ما أوفی خلیلینا».

ثم مثّل بقوله : «وأصدق بهما» للصیغه الثانیه.

وما قدمناه من أن «یا» نکره تامه هو الصحیح ، والجمله التی بعدها خبر عنها ، والتقدیر : «شیء أحسن زیدا» أی جعله حسنا ، وذهب الأخفش إلی أنها موصوله والجمله التی بعدها صلتها ، والخبر محذوف ، والتقدیر : «الّذی أحسن زیدا شیء عظیم» وذهب بعضهم إلی أنها استفهامیه ، والجمله التی بعدها خبر عنها ، والتقدیر : «أیّ شیء أحسن زیدا؟» وذهب بعضهم إلی أنها نکره موصوفه ، والجمله التی بعدها صفه لها ، والخبر محذوف ، والتقدیر : «شیء أحسن زیدا عظیم».

* * *

یجوز حذف المتعجب منه بشرط وضوح المعنی

وحذف ما منه تعجّبت استبح

إن کان عند الحذف معناه یضح (1).

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 1752


1- «حذف» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو قوله استبح الآتی ، وحذف مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «منه» جار ومجرور متعلق بتعجب «تعجبت» فعل وفاعله ، والجمله لا محل لها صله «اسنبح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «عند» ظرف متعلق بقوله «یضح» الآتی ، وعند مضاف و «الحذف» مضاف إلیه «معناه» معنی : اسم کان ، وهو مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله من «یضح» وفاعله المستتر فیه فی محل نصب خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

یجوز حذف المتعجّب منه ، وهو المنصوب بعد أفعل والمجرور بالباء بعد أفعل ، إذا دلّ علیه دلیل ؛ فمثال الأول قوله :

269- أری أمّ عمرو دمعها قد تحدّرا***بکاء علی عمرو ، وما کان أصبرا(1)

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 1753


1- البیت لامریء القیس بن حجر الکندی. اللغه : «أم عمرو» یرید به عمرو بن قمیئه الیشکری صاحبه فی سفره إلی قیصر الروم «تحدرا» انصب ، وانسکب. المعنی : یقول : إن عهدی بأم عمرو أن أراها صابره متجلده ، فما بالها الیوم قد کثر بکاؤها علی عمرو؟!. الإعراب : «أری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «أم» مفعول به لأری ، وأم مضاف و «عمرو» مضاف إلیه «دمعها» دمع : مبتدأ ، ودمع مضاف وها مضاف إلیه ، والجمله من «تحدرا» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال من أم عمرو ، لأن «أری» بصریه فلا تحتاج لمفعول ثان «بکاء» مفعول لأجله «علی عمرو» جار ومجرور متعلق ببکاء «وما» تعجبیه مبتدأ «کان» زائده «أصبرا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره هو یعود علی ما التعجبیه ، والمفعول محذوف ، أی : أصبرها ، والجمله فی محل رفع خیر المبتدأ وهو ما التعجبیه. الشاهد فیه : قوله «وما کان أصبرا» حیث حذف المتعجب منه ، وهو الضمیر المنصوب الذی یقع مفعولا به لفعل التعجب کما قدرناه. ومثل هذا البیت ما ینسب إلی أبی السبطین علی بن أبی طالب : جزی الله قوما قاتلوا فی لقائهم لدی الرّوع قوما ما أعزّ وأکرما یرید ما أعزهم وأکرمهم ، فحذف الضمیرین.

التقدیر : «وما کان أصبرها» فحذف الضمیر وهو مفعول أفعل ؛ للدلاله علیه بما تقدم ، ومثال الثانی قوله تعالی : (أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ) التقدیر - والله أعلم - وأبصر بهم ، فحذف «بهم» لدلاله ما قبله علیه ، وقول الشاعر :

270- فذلک إن یلق المنیّه یلقها***حمیدا ، وإن یستغن یوما فأجدر(1)

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 1754


1- البیت لعروه بن الورد ، الملقب بعروه الصعالیک. المعنی : هذا الفقیر - الذی وصفه فی أبیات سابقه - إذا صادف الموت صادفه محمودا ، وإن یستغن یوما فما أحقه بالغنی وما أجدره بالیسار!. الإعراب : «فذلک» اسم الإشاره مبتدأ ، واللام للدلاله علی بعد المشار إلیه ، والکاف حرف یدل علی الخطاب «إن» شرطیه «یلق» فعل مضارع ، فعل الشرط وفاعله ضمیر مستتر فیه «المنیه» مفعول به لیلق «یلقها» یلق : فعل مضارع ، جواب الشرط ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو فاعل ، وها : مفعول به ، وجمله الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ «حمیدا» حال من فاعل «یلق» المستتر فیه «وإن» شرطیه «یستغن» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو فاعل «یوما» ظرف زمان متعلق بیستغن «فأجدر» الفاء لربط الجواب بالشرط ، أجدر : فعل ماض جاء علی صوره الأمر ، وقد حذف فاعله والباء التی تدخل علیه ، والأصل : فأجدر به ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط. الشاهد فیه : قوله «فأجدر» حیث حذف المتعجب منه ، وهو فاعل «أجدر» کما أوضحناه فی الإعراب. واعلم أن الحذف إنما یکثر إذا کان «أفعل» معطوفا علی مثله قد ذکر معه المتعجب منه ، نحو قوله تعالی (أَسْمِعْ بِهِمْ وَأَبْصِرْ) أی بهم ، أما فی مثل هذا البیت فالحذف شاذ ؛ لعدم وجود المعطوف علیه المشتمل علی مثل المحذوف. ثم اعلم أن ما ذکرناه - من أنه یکثر حذف المتعجب منه فی صیغه «أفعل به» إذا کان قد عطف علی مماثل مشتمل علی مثل المحذوف - هو رأی جماعه من النحاه ، وهؤلاء یخصون الدلیل الدال علی المحذوف بالمعطوف علیه ، بالشرط المذکور ، ومنهم من ذهب إلی أن العبره بوضوح المقصد ، سواء أکان بالعطف أم بغیره ، وعلی هذا لا یکون الحذف من بیت الشاهد شاذا ، فاعرف ذلک.

أی : فأجدر به [فحذف المتعجب منه بعد «أفعل» وإن لم یکن معطوفا علی أفعل مثله ، وهو شاذ].

* * *

وفی کلا الفعلین قدما لزما

منع تصرّف بحکم حتما (1)

لا یتصرف فعلا التعجب ، بل یلزم کل منهما طریقه واحده ؛ فلا یستعمل من أفعل غیر الماضی ، ولا من أفعل غیر الأمر ، قال المصنف : وهذا مما لا خلاف فیه.

شروط ما یصاغ منه فعل التعجب سبعه

وصغهما من ذی ثلاث ، صرّفا ،

قابل فضل ، تمّ ، غیر ذی انتفا (2)

وغیر ذی وصف یضاهی أشهلا ،

وغیر سالک سبیل فعلا (3)

یشترط فی الفعل الذی یصاغ منه فعلا التعجب شروط سبعه :

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 1755


1- «وفی کلا» جار ومجرور یتعلق بقوله «لزما» الآتی ، وکلا مضاف و «الفعلین» مضاف إلیه «قدما» ظرف متعلق بلزم «لزما» لزم : فعل ماض ، والألف للاطلاق «منع» فاعل لزم ، ومنع مضاف و «تصرف» مضاف إلیه «بحکم» جار ومجرور متعلق بلزم ، والجمله من «حتما» ونائب الفاعل المستتر فیه فی محل جر صفه لحکم.
2- «وصغهما» صغ : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز المتصل مفعول به «من ذی» جار ومجرور متعلق بصغ ، وذی مضاف و «ثلاث» مضاف إلیه ، والجمله من «صرفا» ونائب الفاعل المستتر فیه فی محل جر صفه لذی ثلاث «قابل فضل ، تم ، غیر ذی انتفا» نعوت أیضا لذی ثلاث : بعضها مفرد ، وبعضها جمله.
3- «وغیر» معطوف علی «غیر» فی البیت السابق ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «وصف» مضاف إلیه ، وجمله «یضاهی أشهلا» فی محل جر صفه لوصف «وغیر» عطف علی غیر السابق ، وغیر مضاف و «سالک» مضاف إلیه ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «سبیل» مفعول به لسالک ، وسبیل مضاف و «فعلا» قصد لفظه : مضاف إلیه.

أحدها : أن یکون ثلاثیا ؛ فلا یبنیان مما زاد علیه ، نحو دحرج وانطلق واستخرج.

الثانی : أن یکون متصرفا ؛ فلا یبنیان من فعل غیر متصرف ، کنعم ، وبئس ، وعسی ، ولیس.

الثالث : أن یکون معناه قابلا للمفاضله ؛ فلا یبنیان من «مات» و «فنی» ونحوهما ؛ إذ لا مزیه فیهما لشیء علی شیء.

الرابع : أن یکون تامّا ، واحترز بذلک من الأفعال الناقصه ، نحو «کان» وأخواتها ؛ فلا تقول «ما أکون زیدا قائما» وأجازه الکوفیون.

الخامس : أن لا یکون منفیّا ، واحترز بذلک من المنفی : لزوما ، نحو «ما عاج فلان بالدّواء» أی : ما انتفع به ، أو جوازا نحو «ما ضربت زیدا».

السادس : أن لا یکون الوصف منه علی أفعل ، واحترز بذلک من الأفعال الداله علی الألوان : کسود فهو أسود ، وحمر فهو أحمر ، والعیوب کحول فهو أحول ، وعور فهو أعور ؛ فلا تقول «ما أسوده» ولا «ما أحمره» ولا «ما أحوله» ولا «ما أعوره» ولا «أعور به» ولا «أحول به».

السابع : أن لا یکون مبنیّا للمفعول نحو : «ضرب زید» ؛ فلا تقول «ما أضرب زیدا» ترید التعجب من ضرب أوقع به ؛ لئلا یلتبس بالتعجب من ضرب أوقعه.

ما یتوصل به إلی التعجب من فاقد شرط من الشروط

وأشدد ، او أشدّ ، أو شبههما

یخلف ما بعض الشّروط عدما (1).

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 1756


1- «وأشدد» قصد لفظه : مبتدأ «أو أشد» معطوف علیه «أو شبههما» معطوف علی أشد «یخلف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «ما» اسم موصول : مفعول به لیخلف «بعض» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو قوله «عدم» الآتی ، وبعض مضاف و «الشروط» مضاف إلیه «عدما» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «ما» الموصوله.

ومصدر العادم - بعد - ینتصب

وبعد أفعل جرّه بالبا یجب (1)

یعنی أنه یتوصّل إلی التعجب من الأفعال التی لم تستکمل الشروط بأشدد ونحوه وبأشدّ ونحوه ، وینصب مصدر ذلک الفعل العادم الشروط بعد «أفعل» مفعولا ، ویجر بعد «أفعل» بالباء ؛ فتقول «ما أشدّ دحرجته ، واستخراجه» و «أشدد بدحرجته ، واستخراجه» ، و «ما أقبح عوره ، وأقبح بعوره ، وما أشدّ حمرته ، وأشدد بحمرته».

* * *

قد شذ مجی ء فعل التعجب مما لم یستکمل الشرط

وبالنّدور احکم لغیر ما ذکر

ولا تقس علی الّذی منه أثر (2).

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 1757


1- «ومصدر» مبتدأ ، ومصدر مضاف و «العادم» مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بینتصب الآتی «ینتصب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وبعد» ظرف متعلق بقوله : «یجب» الآتی ، وبعد مضاف و «أفعل» مضاف إلیه «جره» جر : مبتدأ ، وجر مضاف والهاء مضاف إلیه «بالبا» قصر للضروره : متعلق بجر ، والجمله من «یجب» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «بالندور» جار ومجرور متعلق بقوله : «احکم» الآتی «احکم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لغیر» جار ومجرور متعلق باحکم أیضا ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «ذکر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «ما» «ولا» ناهیه «تقس» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی الذی» جار ومجرور متعلق بقوله : «تقس» «منه» جار ومجرور متعلق بقوله أثر الآتی «أثر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله «الذی».

یعنی أنه إذا ورد بناء فعل التعجب من شیء من الأفعال التی سبق أنه لا یبنی منها حکم بندوره ، ولا یقاس علی ما سمع منه ، کقولهم «ما أخصره» من «اختصر» فبنوا أفعل من فعل زائد علی ثلاثه أحرف وهو مبنی للمفعول ، وکقولهم «ما أحمقه» فبنوا أفعل من فعل الوصف منه علی أفعل ، نحو حمق فهو أحمق ، وقولهم «ما أعساه ، وأعس به» فبنوا أفعل وأفعل به من «عسی» وهو فعل غیر متصرف.

* * *

لا یتقدم معمول فعل التعجب علیه و لا یفصل بین «ما» و فعل التعجب إلا بالظروف و شبهه

وفعل هذا الباب لن یقدّما

معموله ، ووصله بما الزما (1)

وفصله : بظرف ، او بحرف جر

مستعمل ، والخلف فی ذاک استقر (2)

لا یجوز تقدیم معمول فعل التعجب علیه ؛ فلا تقول : «زیدا ما أحسن»

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 1758


1- «وفعل» مبتدأ ، وفعل مضاف واسم الإشاره من «هذا» مضاف إلیه «الباب» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره «لن» نافیه ناصبه «یقدما» فعل مضارع مبنی للمجهول «معموله» معمول : نائب فاعل یقدم ، ومعمول مضاف ، والهاء مضاف إلیه ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ «ووصله» وصل : مفعول مقدم لقوله : «الزما» الآتی ، ووصل مضاف والضمیر مضاف إلیه «بما» جار ومجرور متعلق بوصل «الزما» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه.
2- «وفصله» مبتدأ ومضاف إلیه «بظرف» جار ومجرور متعلق بفصل «أو بحرف» معطوف علی بظرف ، وحرف مضاف و «جر» مضاف إلیه «مستعمل» خبر المبتدأ «والخلف» مبتدأ «فی ذاک» جار ومجرور متعلق بالخلف ، والجمله من «استقر» وفاعله المستتر فیه جوازا فی محل رفع خبر المبتدأ.

ولا «ما زیدا أحسن» ولا «بزید أحسن» ویجب وصله بعامله ؛ فلا یفصل بینهما بأجنبی ، فلا تقول فی «ما أحسن معطیک الدّرهم» : «ما أحسن الدرهم معطیک» ولا فرق فی ذلک بین المجرور وغیره ؛ فلا تقول : «ما أحسن بزید مارّا» ترید «ما أحسن مارّا بزید» ولا «ما أحسن عندک جالسا» ترید «ما أحسن جالسا عندک» فإن کان الظرف أو المجرور معمولا لفعل التعجب ففی جواز الفصل بکل منهما بین فعل التعجب ومعموله خلاف ، والمشهور جوازه ، خلافا للأخفش والمبرد ومن وافقهما ، ونسب الصیمریّ المنع إلی سیبویه ، ومما ورد فیه الفصل فی النثر قول عمرو بن معد یکرب : «لله درّ بنی سلبم ما أحسن فی الهیجاء لقاءها ، وأکرم فی اللّزبات عطاءها ، وأثبت فی المکرمات بقاءها» وقول علی کرم الله وجهه ، وقد مرّ بعمّار فمسح التراب عن وجهه : «أعزز علیّ أبا الیقظان أن أراک صریعا مجدّلا» ، ومما ورد منه من النظم قول بعض الصحابه رضی الله عنهم :

271- وقال نبیّ المسلمین : تقدّموا***وأحبب إلینا أن تکون المقدّما(1).

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 1759


1- البیت للعباس بن مرداس ، أحد المؤلفه قلوبهم الذین أعطاهم رسول الله صلی الله علیه وسلم من سبی حنین مائه من الإبل. الإعراب : «وقال» فعل ماض «نبی» فاعل ، ونبی مضاف و «المسلمین» مضاف إلیه «تقدموا» فعل أمر وفاعله ، والجمله فی محل نصب مقول القول «وأحبب» فعل ماض جاء علی صوره الأمر ، فعل تعجب «إلیتا» جار ومجرور متعلق بأحبب «أن» مصدریه «تکون» فعل مضارع ناقص منصوب بأن ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت هو اسمه «المقدما» خبر تکون ، و «أن» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بباء زائده مقدره ، وهو فاعل فعل التعجب ، وأصل الکلام : وأحبب إلینا بکونک المقدما. الشاهد فیه : قوله «إلینا» حیث فصل به بین فعل التعجب الذی هو «أحبب» وفاعله الذی هو المصدر المنسبک من الحرف المصدری ومعموله ، وهذا الفاصل جار ومجرور معمول لفعل التعجب ، وذلک جائز فی الأصح من مذاهب النحویین. ومثل هذا البیت فی کل ما اشتمل علیه من هذا الباب قول الآخر : أخلق بذی الصّبر أن یحظی بحاجته ومدمن القرع للابواب أن یلجا فإن المصدر المنسبک من «أن یحظی بحاجته» مجرور بیاء زائده ، وهو فاعل أخلق ، وقد فصل بینهما بقوله : «بذی الصبر».

وقوله :

272- خلیلیّ ما أحری بذی اللّبّ أن یری ***صبورا ، ولکن لا سبیل إلی الصّبر(1)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 1760


1- البیت مما احتج به کثیر من النحاه - منهم الجرمی - ولم ینسبه أحد منهم إلی قائل معین. الإعراب : «خلیلی» منادی حذف منه حرف النداء ، ویاء المتکلم مضاف إلیه «ما» تعجیبه مبتدأ «أحری» فعل ماض دال علی التعجب ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره هو یعود علی «ما» التعجبیه فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بذی» جار ومجرور متعلق بأحری ، وذی مضاف و «اللب» مضاف إلیه «أن» مصدریه «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا ، وهو المفعول الأول «صبورا» مفعول ثان لیری إذا قدرتها علمیه ؛ فإذا قدرتها بصریه اکتفت بمفعول واحد هو نائب الفاعل ، ویکون قوله : «صبورا» حالا من نائب الفاعل ، و «أن» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول به لفعل التعجب «ولکن» حرف استدراک «لا» نافیه للجنس «سبیل» اسم لا «إلی الصبر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لا ، أو الجار والمجرور متعلق بسبیل أو بمحذوف صفه له ، وعلی هذین الوجهین یکون خبر لا محذوفا. الشاهد فیه : قوله «بذی اللب» حیث فصل به بین فعل التعجب وهو «أحری» ومفعوله وهو المصدر المنسبک من الحرف المصدری ومعموله ، وهذا الفاصل جار ومجرور متعلق بفعل التعجب ، وهذا الفصل جائز فی الأشهر من مذاهب النحاه ، علی ما بیناه فی شرح الشاهد السابق ، وقد بین الشارح العلامه من قال بجوازه من النحاه ، ومن قال بمنعه منهم. ومثل هذا الشاهد قول أوس بن حجر : أقیم بدار الحزم ما دام حزمها وأحر - إذا حالت - بأن أتحوّلا فقد فصل بالظرف - وهو قوله إذا حالت - بین فعل التعجب الذی هو قوله : «أحر» وبین معموله الذی هو قوله : «بأن أتحولا» ومن کلام العرب «ما أحسن بالرجل أن یصدق ، وما أقبح به أن یکذب» وفیه الفصل بین فعل التعجب الذی هو «أحسن» و «أقبح» ومعموله الذی هو «أن یصدق» و «أن یکذب» بالجار والمجرور.

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 1761

نعم وبئس ، وما جری مجراهما
نعم و بئس فعلان جامدان خلافا للکوفیین

فعلان غیر متصرّفین

نعم وبئس ، رافعان اسمین (1)

مقارنی «أل» أو مضافین لما

قارنها : ک- «نعم عقبی الکرما» (2)

ویرفعان مضمرا یفسّره

ممیّز : ک- «نعم قوما معشره» (3)

مذهب جمهور النحویین أن «نعم ، وبئس» فعلان ؛ بدلیل دخول تاء التأنیث الساکنه علیهما ، نحو «نعمت المرأه هند ، وبئست المرأه دعد» وذهب جماعه من الکوفیین - ومنهم الفراء - إلی أنهما اسمان ، واستدلوا بدخول حرف الجر علیهما فی قول بعضهم «نعم السّیر علی بئس العبر» وقول

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 1762


1- «فعلان» خبر مقدم «غیر» نعت له ، وغیر مضاف و «متصرفین» مضاف إلیه «نعم» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «وبئس» معطوف علی نعم «رافعان» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : هما رافعان ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «اسمین» مفعول به لقوله : رافعان.
2- «مقارنی» نعت لقوله : «اسمین» فی البیت السابق ، ومغارنی مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «أو» حرف عطف «مضافین» معطوف علی قوله : «مقارنی أل» «لما» جار ومجرور متعلق بقوله «مضافین» ، و «قارنها» قارن : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، وها : مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «کنعم عقبی الکرما» الکاف جاره لقول محذوف ، نعم : فعل ماض ، عقبی : فاعل ، وعقبی مضاف والکرما : مضاف إلیه ، وقصر للضروره ، وأصله الکرماء.
3- «ویرفعان» فعل مضارع ، وألف الاثنین فاعل «مضمرا» مفعول به «یفسره» یفسر : فعل مضارع ، والهاء مفعول به «ممیز» فاعل یفسر ، والجمله فی محل نصب نعت لقوله : «مضمرا» ، وقوله : «کنعم قوما معشره» الکاف فیه جاره لقول محذوف ، نعم : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «قوما» تمییز «معشره» معشر : مبتدأ خبره الجمله التی قبله ، ومعشر مضاف والهاء مضاف إلیه.

الآخر «والله ما هی بنعم الولد ، نصرها بکاء ، وبرّها سرقه» وخرّج علی جعل «نعم وبئس» مفعولین لقول محذوف واقع صفه لموصوف محذوف ، وهو المجرور بالحرف ، لا «نعم وبئس» ، والتقدیر : نعم السّیر علی عیر مقول فیه بئس العیر ، وما هی بولد مقول فیه نعم الولد ؛ فحذف الموصوف والصفه ، وأقیم المعمول مقامهما مع بقاء «نعم وبئس» علی فعلیتهما.

فاعل نعم و بئس علی ثلاثه أنواع

وهذان الفعلان لا یتصرفان ؛ فلا یستعمل منهما غیر الماضی ، ولا بدّ لهما من مرفوع هو الفاعل ، وهو علی ثلاثه أقسام :

الأول : أن یکون محلّی بالألف واللام ، نحو «نعم الرّجل زید» ومنه قوله تعالی : (نِعْمَ الْمَوْلی وَنِعْمَ النَّصِیرُ) واختلف فی هذه اللام ؛ فقال قوم : هی للجنس حقیقه ، فمدحت الجنس کلّه من أجل زید ، ثم خصصت زیدا بالذکر ؛ فتکون قد مدحته مرتین ، وقیل : هی للجنس مجازا ، وکأنک [قد] جعلت زیدا الجنس کلّه مبالغه ، وقیل : هی للعهد (1).

الثانی : أن یکون مضافا إلی ما فیه «أل» ، کقوله : «نعم عقبی الکرما» ، ومنه قوله تعالی : (وَلَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقِینَ)

الثالث : أن یکون مضمرا مفسّرا بنکره بعده منصوبه علی التمییز ، نحو

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 1763


1- العهد - عند من قال إن أل فی فاعل نعم وبئس للعهد - قیل : هو العهد الذهنی لأن مدخولها فرد مبهم ، وذلک کقول القائل : ادخل السوق ، واشتر اللحم ، ثم بعد ذلک فسر هذا الفرد المبهم بزید تفخیما ؛ لقصد المدح أو الذم ، ومن الناس من ذهب إلی أن العهد هو العهد الخارجی ، والمعهود هو الفرد المعین الذی هو المخصوص بالمدح أو الذم ؛ فالرجل فی «نعم الرجل زید» هو زید ، وکأنک قلت : نعم زید هو ، فوضعت الظاهر - وهو المخصوص - موضع المضمر ، قصدا إلی زیاده التقریر والتفخیم.

«نعم قوما معشره» ففی «نعم» ضمیر مستتر یفسره «قوما» و «معشره» مبتدأ ، وزعم بعضهم أن «معشره» مرفوع بنعم وهو الفاعل ، ولا ضمیر فیها ، وقال بعض هؤلاء : إن «قوما» حال ، وبعضهم : إنه تمییز ، ومثل «نعم قوما معشره» قوله تعالی : (بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً) وقول الشاعر :

273- لنعم موئلا المولی إذا حذرت ***بأساء ذی البغی واستیلاء ذی الإحن (1)

وقول الآخر :

274- تقول عرسی وهی لی فی عومره : ***بئس امرأ ، وإنّنی بئس المره (2)

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 1764


1- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «موئلا» الموئل هو الملجأ والمرجع «حذرت» مبنی للمجهول - أی : خیفت «بأساء» هی الشده «الإحن» جمع إحنه - بکسر الهمزه فیهما - وهی الحقد وإضمار العداوه. الإعراب : «نعم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «موئلا» تمییز «المولی» مبتدأ ، والجمله قبله فی محل رفع خبره ، أو هو خبر لمبتدأ محذوف وجوبا ، والتقدیر : الممدوح المولی «إذا» ظرف زمان متعلق بنعم «حذرت» حذر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «بأساء» نائب فاعل حذر ، وبأساء مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «البغی» مضاف إلیه «واستیلاء» الواو عاطفه ، واستیلاء : معطوف علی بأساء ، واستیلاء مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الإحن» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «لنعم موئلا» فإن «نعم» قد رفع ضمیرا مستترا ، وقد فسر التمییز - الذی هو قوله موئلا - هذا الضمیر.
2- البیت لراجز لم یعینه أحد ممن اطلعنا علی کلامهم. اللغه : «عرسی» عرس الرجل - بکسر أوله - امرأته «عومره» صیاح وجلبه وصخب. الإعراب : «تقول» فعل مضارع «عرسی» عرس : فاعل ، وعرس مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «وهی» الواو واو الحال ، هی : ضمیر منفصل مبتدأ «لی ، فی عومره» متعلقان بمحذوف خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب حال «بئس» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «امرأ» تمییز ، وجمله الفعل وفاعله فی محل نصب مقول القول «وإننی» الواو حرف عطف ، إن : حرف توکید ونصب ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم اسم إن «بئس» فعل ماض «المره» فاعل ، وجمله الفعل وفاعله - بحسب الظاهر - فی محل رفع خبر إن ، وعند التحقیق فی محل نصب مقول لقول محذوف یقع خبرا لإن ، وتقدیر الکلام : وإننی مقول فی حقی : بئس المره ، وجمله «إن» واسمه وخبره فی محل نصب معطوفه علی جمله مقول القول. الشاهد فیه : «بئس امرأ» حیث رفع «بئس» ضمیرا مستترا ، وقد فسر التمییز الذی بعده - وهو قوله امرأ - هذا الضمیر ، وقد وقع فیه ما ظاهره أن خبر إن جمله إنشائیه ، وهی جمله «بئس المره» وذلک شاذ أو مؤول علی تقدیر قول محذوف یقع خبرا لإن ، وتقع هذه الجمله معموله له ، وانظر مطلع باب إن وأخواتها فی الجزء الأول من هذا الکتاب.
اختلاف النحاه فی الجمع بین التمییز و الفاعل الظاهر فی کلام واحد

وجمع تمییز وفاعل ظهر

فیه خلاف عنهم قد اشتهر (1)

اختلف النحویّون فی جواز الجمع بین التمییز والفاعل الظاهر فی «نعم» وأخواتها ؛ فقال قوم : لا یجوز ذلک ، وهو المنقول عن سیبویه ؛ فلا تقول : «نعم الرّجل رجلا زید» ، وذهب قوم إلی الجواز ، واستدلّوا بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 1765


1- «وجمع» مبتدأ أول ، وجمع مضاف و «تمییز» مضاف إلیه «وفاعل» معطوف علی تمییز ، وجمله «ظهر» وفاعله المستتر فیه فی محل جر صفه لفاعل «فیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «خلاف» مبتدأ ثان مؤخر ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول الذی هو جمع «عنهم» جار ومجرور متعلق باشتهر الآتی ، وجمله «قد اشتهر» وفاعله المستتر فیه العائد إلی خلاف فی محل رفع صفه لخلاف.

275- والتّغلبیّون بئس الفحل فحلهم ***فحلا ، وأمّهم زلّاء منطیق (1)

وقوله :

276- تزوّد مثل زاد أبیک فینا***فنعم الزّاد زاد أبیک زادا(2)

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 1766


1- البیت لجریر بن عطیه ، من کلمه له یهجو فیها الأخطل التغلبی. اللغه : «زلاء» بفتح الزای ، وتشدید اللام ، وآخره همزه - المرأه إذا کانت قلیله لحم الألیتین «منطیق» المراد به هنا التی تتأزر بما یعظم عجیزتها ، وأراد بذلک الکنایه عن کونها ممتهنه ؛ فهی هزیله ضعیفه الجسم من أجل ذلک. المعنی : یذمهم بدناءه الأصل ، ولؤم النجار ، وبأنهم فی شده الفقر ، وسوء العیش ، حتی إن المرأه منهم لتمتهن فی الأعمال ، وتبتذل فی الخدمه ؛ فیذهب عنها اللحم - وذلک عند العرب مما تذم به المرأه - فتضطر إلی أن تتخذ حشیه - وهی کساء غلیظ خشن - تعظم بها ألیتها وتکبرها سترا لهزالها ونحافه جسمها. الإعراب : «التغلبیون» مبتدأ «بئس» فعل ماض لإنشاء الذم «الفحل» فاعل بئس ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر مقدم ، وقوله فحل من «فحلهم» مبتدأ مؤخر ، وفحل مضاف والضمیر مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الذی فی أول الکلام «فحلا» تمییز «وأمهم» الواو للاستئناف ، أو هی عاطفه ، وأم : مبتدأ ، وأم مضاف والضمیر مضاف إلیه «زلاء» خبر المبتدأ «منطیق» نعت لزلاء ، أو خبر ثان. الشاهد فیه : قوله «بئس الفحل ... فحلا» حیث جمع فی کلام واحد بین فاعل بئس الظاهر - وهو قوله «الفحل» والتمییز ، وهو قوله «فحلا».
2- البیت لجریر بن عطیه ، من قصیده له یمدح فیها أمیر المؤمنین عمر بن عبد العزیز بن مروان. اللغه : «تزود» أصل معناه : اتخذ زادا ، وأراد منه هنا السیره الحمیده ، والعیشه الطیبه ، وحسن المعامله. المعنی : سر فینا السیره الحمیده التی کان أبوک یسیرها ، وعش بیننا العیشه المرضیه التی کان یعیشها أبوک ، واتخذ عندنا من الأیادی الباره کما کان یتخذه أبوک ؛ فقد کانت سیره أبیک عاطره ، وأنت خلیق بأن تقفو أثره. الإعراب : «تزود» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مثل» مفعول به لنزود ، ومثل مضاف و «زاد» مضاف إلیه ، وزاد مضاف وأبی من «أبیک» مضاف إلیه ، وأبی مضاف ، والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه «فینا» جار ومجرور متعلق بتزود «فنعم» الفاء للتعلیل ، نعم : فعل ماض لإنشاء المدح «الزاد» فاعل نعم ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر مقدم «زاد» مبتدأ مؤخر ، وزاد مضاف ، وأبی من «أبیک» مضاف إلیه ، وأبی مضاف ، وضمیر المخاطب مضاف إلیه «زادا» تمییز. الشاهد فیه : قوله «فنعم الزاد ... زادا» حیث جمع فی الکلام بین الفاعل الظاهر وهو قوله «الزاد» والتمییز وهو قوله «زادا» کما فی البیت السابق ، وذلک غیر جائز عند جمهره البصریین ، وقوم منهم یعربون «زادا» فی آخر هذا البیت مفعولا به لقوله «تزود» الذی فی أول البیت ، وعلی هذا یکون قوله «مثل» حالا من «زادا» وأصله نعت له ، فلما تقدم علیه صار حالا ، وتقدیره البیت علی هذا : تزود زادا مثل زاد أبیک فینا ، فنعم الزاد زاد أبیک.

وفصّل بعضهم ، فقال : إن أفاد التمییز فائده زائده علی الفاعل جاز الجمع بینهما ، نحو : «نعم الرّجل فارسا زید» وإلّا فلا ، نحو : «نعم الرّجل رجلا زید».

فإن کان الفاعل مضمرا ، جاز الجمع بینه وبین التمییز ، اتفاقا ، نحو : «نعم رجلا زید».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 1767

إذا وقعت «ما» بعد «نعم» فما إعراب «ما»؟

و «ما» ممیّز ، وقیل : فاعل ،

فی نحو «نعم ما یقول الفاضل» (1)

تقع «ما» بعد «نعم ، وبئس» فتقول : «نعم ما» أو «نعّما» ، و «بئس ما» ومنه قوله تعالی : (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ) وقوله تعالی : (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ) واختلف فی «ما» هذه ؛ فقال قوم : هی نکره منصوبه علی التمییز ، وفاعل «نعم» ضمیر مستتر ، وقیل : هی الفاعل ، وهی اسم معرفه ، وهذا مذهب ابن خروف ، ونسبه إلی سیبویه.

* * *

المخصوص بالذم أو بالمدح و إعرابه

ویذکر المخصوص بعد مبتدا

أو خبر اسم لیس یبدو أبدا (2)

یذکر بعد «نعم ، وبئس» وفاعلهما اسم مرفوع ، هو المخصوص بالمدح

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 1768


1- «وما» مبتدأ «ممیز» خبر «وقیل» فعل ماض مبنی للمجهول «فاعل» خبر مبتدأ محذوف ، أی : هو فاعل ، مثلا ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل رفع نائب فاعل قیل ، وهذه الجمله هی مقول القول «فی نحو» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «ما» أو من الضمیر فی خبره «نعم» فعل ماض لإنشاء المدح ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، وما : تمییز ، وقبل : ما فاعل ، وجمله «یقول الفاضل» فی محل نصب نعت لما علی الأول ، وفی محل رفع نعت لمخصوص بالمدج محذوف - تقدیره : نعم الشیء یقوله الفاضل - علی الثانی.
2- «ویذکر» فعل مضارع مبنی للمجهول «المخصوص» نائب فاعل «بعد» ظرف متعلق بیذکر ، مبنی غلی الضم فی محل نصب «مبتدا» حال من المخصوص «أو» عاطفه «خبر» معطوف علی مبتدأ ، وخبر مضاف و «اسم» مضاف إلیه «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه ، وجمله «یبدو» وفاعله المستتر فیه فی محل نصب خبر لیس ، وجمله لیس واسمه وخبره فی محل جر نعت لقوله اسم ، «أبدا» منصوب علی الظرفیه ، وعامله یبدو.

أو الذم ، وعلامته أن یصلح لجعله مبتدأ ، وجعل الفعل والفاعل خبرا عنه ، نحو : «نعم الرّجل زید ، وبئس الرّجل عمرو ، ونعم غلام القوم زید ، وبئس غلام القوم عمرو ، ونعم رجلا زید ، وبئس رجلا عمرو» وفی إعرابه وجهان مشهوران :

أحدهما : أنه مبتدأ ، والجمله قبله خبر عنه.

والثانی : أنه خبر مبتدأ محذوف وجوبا ، والتقدیر «هو زید ، وهو عمرو» أی : الممدوح زید ، والمذموم عمرو.

ومنع بعضهم الوجه الثانی ، وأوجب الأول.

وقیل : هو مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر : «زید الممدوح».

* * *

وإن یقدّم مشعر به کفی

ک «العلم نعم المقتنی والمقتفی» (1)

إذا تقدّم ما یدلّ علی المخصوص بالمدح أو الذم أغنی عن ذکره آخرا ، کقوله تعالی فی أیوب : (إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ) أی : نعم العبد أیوب ؛ فحذف المخصوص بالمدح - وهو أیوب - لدلاله ما قبله علیه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 1769


1- «وإن» شرطیه «یقدم» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط «مشعر» نائب فاعل یقدم «به» جار ومجرور متعلق بمشعر «کفی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، وهو جواب الشرط «کالعلم» الکاف جاره لقول محذوف ، العلم : مبتدأ «نعم» فعل ماض لإنشاء المدح «المقتنی» فاعل لنعم «والمقتفی» معطوف علی المقتنی ، وجمله نعم وفاعلها فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مقول القول المحذوف المجرور بالکاف ، وتقدیر الکلام : کقولک العلم نعم المقتنی.
تستعمل «ساء» بمعنی «بئس» و یجوز أن تغیر کل فعل ثلاثی إلی مثال کرم للمدح أو للذم

واجعل کبئس «ساء» واجعل فعلا

من ذی ثلاثه کنعم مسجلا (1)

تستعمل «ساء» فی الذم استعمال «بئس» ؛ فلا یکون فاعلها إلا ما یکون فاعلا لبئس - وهو المحلیّ بالألف واللام ، نحو «ساء الرّجل زید» والمضاف إلی ما فیه الألف واللام ، نحو «ساء غلام القوم زید» ، والمضمر المفسّر بنکره بعده ، نحو «ساء رجلا زید» ومنه قوله تعالی : (ساءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِینَ کَذَّبُوا) - ویذکر بعدها المخصوص بالذم ، کما یذکر بعد «یئس» ، وإعرابه کما تقدم.

وأشار بقوله : «واجعل فعلا» إلی أن کلّ فعل ثلاثی یجوز أن یبنی منه فعل علی فعل لقصد المدح أو الذم ، ویعامل معامله «نعم ، وبئس» فی جمیع ما تقدم لهما من الأحکام ؛ فتقول : «شرف الرّجل زید ، ولؤم الرّجل بکر ، وشرف غلام الرجل زید ، وشرف رجلا زید».

ومقتضی هذا الإطلاق أنه یجوز فی علم أن یقال : «علم الرّجل زید» ، بضم عین الکلمه ، وقد مثّل هو وابنه به. وصرّح غیره أنه لا یجوز تحویل «علم ، وجهل ، وسمع» إلی فعل یضم العین ؛ لأن العرب حین استعملتها هذا الاستعمال أبقتها علی کسره عینها ، ولم تحولها إلی الضم ؛ فلا یجوز لنا تحویلها ،

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 1770


1- «واجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کبئس» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو مفعوله الثانی «ساء» قصد لفظه : مفعول أول لاجعل «واجعل» الواو عاطفه ، اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو معطوف علی اجعل السابق «فعلا» مفعول أول لاجعل «من ذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فعلا ، وذی مضاف و «ثلاثه» مضاف إلیه «کنعم» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو مفعوله الثانی «مسجلا» حال من نعم.

بل نبقیها علی حالها ، کما أبقوها ؛ فتقول : «علم الرجل زید ، وجهل الرجل عمرو ، وسمع الرجل بکر».

* * *

یقال فی المدح «حبّذا» و فی الذم «لا حبّذا» و اختلاف العلماء فی إعرابهما

ومثل نعم «حبّذا» ، الفاعل «ذا»

وإن ترد ذمّا فقل : «لا حبّذا» (1)

یقال فی المدح : «حبّذا زید» ، وفی الذم : «لا حبّذا زید» کقوله :

277- ألا حبّذا أهل الملا ، غیر أنّه ***إذا ذکرت میّ فلا حبّذا هیا(2)

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 1771


1- «ومثل» مبتدأ ، ومثل مضاف و «نعم» قصد لفظه : مضاف إلیه «حبذا» قصد لفظه أیضا : خبر المبتدأ «الفاعل ذا» مبتدأ وخبر «وإن» شرطیه «ترد» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذما» مفعول به لترد «فقل» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، قل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لا» نافیه «حبذا» فعل وفاعل ، والجمله مقول القول فی محل نصب ، وجمله قل ومعمولاته فی محل جزم جواب الشرط.
2- البیت لکنزه - بکاف مفتوحه فنون ساکنه - أم شمله بن برد المنقری ، من أبیات تهجو فیها میه صاحبه ذی الرمه ، کذا قال أبو تمام ، وقیل : البیت لذی الرمه نفسه ، قاله التبریزی شارح الحماسه ، وروی بعد بیت الشاهد قوله : علی وجه میّ مسحه من ملاحه وتحت الثّیاب العار ، لو کان بادیا اللغه : «الملا» بالقصر - الفضاء الواسع. الإعراب : «ألا» أداه استفتاح وتنبیه «حبذا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر مقدم «أهل» مبتدأ مؤخر ، وأهل مضاف «الملا» مضاف إلیه «غیر» نصب علی الاستثناء «أنه» أن : حرف توکید ونصب ، وضمیر القصه والشأن اسمه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ذکرت» ذکر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «می» نائب فاعل ذکر ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «فلا» الفاء واقعه فی جواب إذا ، لا : نافیه «حبذا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر مقدم «هیا» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ والخبر جواب الشرط ، وجملتا الشرط وجوابه فی محل رفع خبر أن ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بإضافه غیر إلیه. الشاهد فیه : قوله «حبذا أهل الملا ، ولا حبذا هیا» حیث استعمل «حبذا» فی صدر البیت فی المدح کاستعمال «نعم» واستعمل «لا حبذا» فی عجز البیت فی الذم کاستعمال «بئس» ، ومثل هذا البیت فی استعمال الکلمتین معا قول الآخر : ألا حبّذا عاذری فی الهوی ولا حبّذا العاذل الجاهل وقال عمر بن أبی ربیعه المخزومی : فظلت بمرأی شائق وبمسمع ألا حبّذا مرأی هناک ومسمع ومن هنا تعلم أنه لا یشترط فی فاعل «حبذا» - إذا اعتبرتها کلها فعلا ماضیا - أن یکون مقرونا بأل ، بل لا یشترط فیه أن یکون معرفه.

واختلف فی إعرابها ؛ فذهب أبو علی الفارسی فی البغدادیات ، وابن برهان ، وابن خروف - وزعم أنه مذهب سیبویه ، وأنّ من نقل عنه غیره فقد أخطأ علیه - واختاره المصنف ، إلی أن «حبّ» فعل ماض ، و «ذا» فاعله ، وأما المخصوص فجوز أن یکون مبتدأ ، والجمله قبله خبره ، وجوز أن یکون خبرا لمبتدإ محذوف ، وتقدیره «هو زید» أی : الممدوح أو المذموم زید ، واختاره المصنف.

وذهب المبرد فی المقتضب ، وابن السراج فی الأصول ، وابن هشام اللّخمی - واختاره ابن عصفور - إلی أن «حبّذا» اسم ، وهو مبتدأ ، والمخصوص خبره ، أو خبر مقدم ، والمخصوص مبتدأ مؤخر ؛ فرکبت «حبّ» مع «ذا» وجعلتا اسما واحدا.

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 1772

وذهب قوم - منهم ابن درستویه - إلی أن «حبذا» فعل ماض ، و «زید» فاعله ؛ فرکبت «حبّ» مع «ذا» وجعلتا فعلا ، وهذا أضعف المذاهب.

* * *

وأول «ذا» المخصوص أیّا کان ، لا

تعدل بذا ؛ فهو یضاهی المثلا (1)

أی : أوقع المخصوص بالمدح أو الذم بعد «ذا» علی أی حال کان ، من الإفراد ، والتذکیر ، والتأنیث ، والتثنیه ، والجمع ، ولا تغیر «ذا» لتغیّر المخصوص ، بل یلزم الإفراد والتذکیر ، وذلک لأنها أشبهت المثل ، والمئل لا یغیر ، فکما تقول «الصّیف ضیّعت اللّبن» للمذکر والمؤنث والمفرد والمثنی والجمع بهذا اللفظ فلا تغیره ، تقول : «حبّذا زید ، [وحبذا هند] والزیدان ، والهندان ، والزیدون ، والهندات» فلا تخرج «ذا» عن الإفراد والتذکیر ، ولو خرجت لقیل «حبّذی هند ، وحبّذان الزیدان ، وحبّتان الهندان ، وحب أولئک الزیدون ، أو الهندات».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 1773


1- «أول» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» مفعول ثان تقدم علی المفعول الأول «المخصوص» مفعول أول لأول «أیا» اسم شرط ، خبر لکان مقدم علیه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه یعود إلی المخصوص «لا» ناهیه «تعدل» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بذا» جار ومجرور متعلق بتعدل «فهو» الفاء للتعلیل ، هو : ضمیر منفصل مبتدأ ، وجمله «یضاهی» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو فی محل رفع خبر المبتدأ «المثلا» مفعول به لیضاهی.

وما سوی «ذا» ارفع بحبّ ، أو فجرّ

بالبا ، ودون «ذا» انضمام الحا کثر (1)

یعنی أنه إذا وقع بعد «حبّ» غیر «ذا» من الأسماء جاز فیه وجهان : الرفع بحبّ ، نحو «حبّ زید» والجر بباء زائده ، نحو «حبّ بزید» وأصل حبّ : حبب ، ثم أدغمت الباء فی الباء فصار حبّ.

ثم إن وقع بعد «حبّ» ذا وجب فتح الحاء ؛ فتقول : «حبّ ذا» وإن وقع بعدها غیر «ذا» جاز صم الحاء ، وفتحها ؛ فتقول «حبّ زید» و «حبّ زید». وروی بالوجهین قوله :

278- فقلت : اقتلوها عنکم بمزاجها ، ***وحبّ بها مقتوله حین تقتل (2)

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 1774


1- «ما» اسم موصول : مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله «ارفع» الآنی «سوی» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف ، و «ذا» اسم إشاره مضاف إلیه «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بحب» جار ومجرور متعلق بارفع «أو» عاطفه «فجر» الفاء زائده ، جر : فعل أمر معطوف علی ارفع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالبا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله جر «ودون» الواو عاطفه ، دون : ظرف متعلق بمحذوف حال ، وصاحب الحال محذوف ، ودون مضاف ، و «ذا» مضاف إلیه ، والمراد لفظ ذا «انضمام» مبتدأ ، وانضمام مضاف ، و «الحا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وجمله «کثر» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وتقدیر الکلام : وانضمام الحاء من «حب» حال کونه دون «ذا» کثیر.
2- البیت للأخطل التغلبی ، من کلمه یمدح فیها خالد بن عبد الله بن أسید ، أحد أجواد العرب. اللغه : «اقتلوها» الضمیر یعود إلی الخمر ، وقتلها : مزجها بالماء ؛ لأنه یدفع سورتها ویذهب بحدتها «وحب بها» یروی فی مکانه «وأطیب بها». الإعراب : «فقلت» فعل وفاعل «اقتلوها» فعل أمر وفاعله ومفعوله ، والجمله فی محل نصب مقول القول «عنکم ، بمزاجها» متعلقان باقتلوا «وحب» الواو حرف عطف ، حب : فعل ماض دال علی إنشاء المدح «بها» الباء حرف جر زائد ، وها : فاعل حب ، مبنی علی السکون فی محل رفع «مقتوله» تمییز ، أو حال «حین» ظرف متعلق بحب «تقتل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الخمر ، والجمله فی محل جر بإضافه «حین» إلیها. الشاهد فیه : قوله «وحب بها» فإنه یروی بفتح الحاء من «حب» وضمها ، والفاعل غیر «ذا» ، وکلا الوجهین - فی هذه الحاله - جائز ، فإن کان الفاعل «ذا» تعین فتح الحاء ، وقد ذکر الشارح العلامه - تبعا للمصنف - ذلک مفصلا. واعلم أولا أن فاعل «حب» هذه یجوز أن یکون مجرورا بالباء کما فی هذا الشاهد وکما فی قول الطرماح بن حکیم : حبّ بالزّور الّذی لا یری منه إلّا صفحه أو لمام واعلم ثانیا أن هذه الباء زائده ؛ لأن الفاعل لا یکون إلا مرفوعا کما تعلم ، ولأنه قد ورد من غیر الباء فی نحو قول ساعده بن جؤیه : هجرت غضوب وحبّ من یتجنّب وعدت عواد دون ولیک تشعب فقد دل بیت ساعده علی أن زیاده الباء فی فاعل «حب» غیر واجب ، حیث جاء فیه فاعل حب - وهو قوله : «من یتجنب» - غیر مقترن بالباء.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 1775

أفعل التّفضیل
اشاره

(1)

صغ من مصوغ منه للتّعجّب

«أفعل» للتّفضیل ، وأب اللّذ أبی (2)

یصاغ من الأفعال التی یجوز التعجب منها - للدلاله علی التفضیل - وصف علی وزن «أفعل (3)» فتقول : «زید أفضل من عمرو ، وأکرم من خالد» کما تقول «ما أفضل زیدا ، وما أکرم خالدا» وما امتنع بناء فعل التّعجّب منه امتنع بناء أفعل التفضیل منه ؛ فلا یبنی من فعل زائد علی ثلاثه أحرف ، کدحرج واستخرج ، ولا من فعل غیر متصرف ، کنعم وبئس ، ولا من فعل ».

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 1776


1- هذه الترجمه صارت فی اصطلاح النحاه اسما لکل ما دل علی زیاده ، سواء کانت الزیاده فی فضل کأفضل وأجمل ، أم کانت زیاده فی نقص کأقبح وأسوأ ، والمراد أن أصل الاسم علی هذه الزنه ؛ فلا ینافی أن یعرض لها التغییر کما فی خیر وشر.
2- «صغ» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من مصوغ» جار ومجرور متعلق بصغ ، وفی الکلام موصوف مقدر ، أی : من فعل مصوغ «منه» جار ومجرور متعلق بمصوغ علی أنه نائب فاعل له ، إذ هو اسم مفعول «للتعجب» جار ومجرور متعلق بمصوغ «أفعل» مفعول به لصغ «للتفضیل» جار ومجرور متعلق بصغ «وأب» فعل أمر ، مبنی علی حذف الألف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «اللذ» اسم موصول - لغه فی الذی - مفعول به لقوله : «ائب» والجمله من «أبی» ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
3- هذا الوصف اسم لقبوله علامات الأسماء ؛ وهو غیر منصرف لکونه ملازما للوصفیه ووزن الفعل ، ویعرف بأنه «الوصف الموازن للفعل تحقیقا کأفضل أو تقدیرا کخیر وشر فی نحو قوله تعالی : (أَنْتُمْ شَرٌّ مَکاناً) وقوله سبحانه (هُوَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ) بدلیل مجیئه علی الأصل فی قول الراجز : * بلال خیر الناس وابن الأخیر* الدال علی زیاده صاحبه فی أصل الفعل».

لا یقبل المفاضله ، کمات وفنی ، ولا من فعل ناقص ، ککان وأخواتها ، ولا من فعل منفی ، نحو «ما عاج بالدّواء ، وما ضرب» ولا من فعل یأتی الوصف منه علی أفعل ، نحو «حمر ، وعور» ولا من فعل مبنی للمفعول ، نحو «ضرب ، وجنّ» وشذّ منه قولهم : «هو أخصر من کذا» فبنوا أفعل التفضیل من «اختصر» وهو زائد علی ثلاثه أحرف ، ومبنی للمفعول ، وقالوا : «أسود من حلک الغراب ، وأبیض من اللّبن» فبنوا أفعل التفضیل - شذوذا - من فعل الوصف منه علی أفعل.

* * *

یتوصل إلی التفضیل مما لم یستکمل الشروط بما یتوصل به إلی التعجب منه

وما به إلی تعجّب وصل

لمانع ، به إلی التّفضیل صل (1)

تقدّم - فی باب التعجب - أنه یتوصّل إلی التعجب من الأفعال التی لم تستکمل الشروط ب- «أشدّ» ونحوها ، وأشار هنا إلی أنه یتوصّل إلی التفضیل من الأفعال التی لم تستکمل الشروط بما یتوصل به فی التعجب ؛ فکما تقول : «ما أشدّ استخراجه» تقول : «هو أشدّ استخراجا من زید» وکما تقول : «ما أشدّ حمرته» تقول : «هو أشدّ حمره من زید» لکن المصدر ینتصب فی باب التعجب بعد «أشدّ» مفعولا ، وههنا ینتصب تمییزا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 1777


1- «وما» اسم موصول : مبتدأ «به» جار ومجرور متعلق بقوله : «وصل» الآتی علی أنه نائب فاعل له تقدم علیه ، وإنما ساغ ذلک لأن الجار والمجرور یتوسع فیهما «إلی تعجب» جار ومجرور متعلق بوصل ، وجمله «وصل» ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «لمانع» جار ومجرور متعلق بوصل أیضا «به إلی التفضیل» یتعلقان بقوله : «صل» الآتی «صل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
أفعل التفضیل علی ثلاثه أنواع : مضاف، و مقترن بأل، و مجرد منهما و حکم کل نوع من هذه الأنواع

وأفعل التّفضیل صله أبدا

: تقدیرا ، او لفظا ، بمن إن جرّدا (1)

لا یخلو أفعل التفضیل عن أحد ثلاثه أحوال ؛ الأوّل : أن یکون مجردا ، الثانی : أن یکون مضافا ، الثالث : أن یکون بالألف واللام.

فإن کان مجردا فلا بد أن یتصل به «من» : لفظا ، أو تقدیرا (2) ، جارّه للمفضّل ، نحو «زید أفضل من عمرو ، ومررت برجل أفضل من عمرو» وقد تحذف «من» ومجرورها للدلاله علیهما ، کقوله تعالی : (أَنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَأَعَزُّ نَفَراً) أی : وأعزّ منک [نفرا].

وفهم من کلامه أن أفعل التفضیل إذا کان ب- «أل» أو مضافا لا تصحبه «من (3)» ؛ فلا تقول : «زید الأفضل من عمرو» ، ولا «زید أفضل الناس من عمرو». را

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 1778


1- «وأفعل» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وأفعل مضاف و «التفضیل» مضاف إلیه «صله» صل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «أبدا» منصوب علی الظرفیه «تقدیرا» حال «أو لفظا» معطوف علیه «بمن» جار ومجرور متعلق بصل «إن» شرطیه «جردا» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والألف للاطلاق ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- یجوز أن یفصل بین أفعل التفضیل ومن الجاره للمفضول بأحد شیئین ، الأول : معمول أفعل التفضیل ، نحو قوله تعالی : (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ) والثانی : لو الشرطیه ومدخولها ، نحو قول الشاعر : ولفوک أطیب ، لو بذلت لنا ، من ماء موهبه علی خمر
3- ربما جاء بعد أفعل التفضیل المقترن بأل أو المضاف من کما فی قول الأعشی ، وسیأتی قریبا ، ونشرحه لک ، وهو الشاهد رقم 280. ولست بالاکثر منهم حصی وإنّما العزّه للکاثر وکما فی قول سعد القرقره : نحن بغرس الودیّ أعلمنا منّا برکض الجیاد فی السّدف کما جاء المجرد من أل والإضافه غیر مقرون بمن فی قول امریء القیس بن حجر الکندی : علیها فتی لم تحمل الأرض مثله أبرّ بمیثاق ، وأوفی ، وأصبرا

وأکثر ما یکون ذلک (1) إذا کان أفعل التفضیل خبرا ، کالآیه الکریمه ونحوها ، وهو کثیر فی القرآن ، وقد تحذف منه وهو غیر خبر ، کقوله :

279- دنوت وقد خلناک کالبدر أجملا***فظلّ فؤادی فی هواک مضلّلا(2)

ف- «أجمل» أفعل تفضیل ، وهو منصوب علی الحال من التاء فی «دنوت» وحذفت منه «من» ، والتقدیر : دنوت أجمل من البدر ، وقد خلناک کالبدر. .

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 1779


1- یرید «وأکثر ما یکون حذف من مع أفعل التفضیل المجرد من أل والإضافه إذا کان أفعل خبرا - إلخ».
2- البیت من الشواهد التی لا یعلم قائلها. اللغه : «دنوت» قربت «خلناک» ظننا شأنک کذا «کالبدر» مشابهه له «أجملا» أی أکثر جمالا من البدر ، وهو من معمولات دنوت : أی دنوت حال کونک أجمل من البدر وقد خلناک مثل البدر. الإعراب : «دنوت» فعل وفاعل «وقد» الواو واو الحال ، قد : حرف تحقیق «خلناک» فعل ماض ، وفاعله ، ومفعوله الأول «کالبدر» جار ومجرور متعلق بخلناک وهو مفعول ثان لخال ، والجمله من الفعل ومفعولیه فی محل نصب حال من التاء فی دنوت «أجملا» حال ثانیه من التاء «فظل» فعل ماض ناقص «فؤادی» فؤاد : اسم ظل ، وفؤاد مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «فی هواک» الجار والمجرور متعلق بقوله : «مضللا» الآتی ، وهوی مضاف ، والکاف ضمیر المؤنثه المخاطبه مضاف إلیه «مضللا» خبر ظل. الشاهد فیه : قوله «أجملا» حیث حذف «من» الجاره للمفضول علیه مع مجرورها ، وأصل الکلام : أجمل منه ، ونظیره بیت امریء القیس الذی أنشدناه قریبا ص 177.

ویلزم أفعل التفضیل المجرد الإفراد والتذکیر ، وکذلک المضاف إلی نکره ، وإلی هذا أشار بقوله :

وإن لمنکور یضف ، أو جرّدا

ألزم تذکیرا ، وأن یوحّدا (1)

فتقول : «زید أفضل من عمرو ، وأفضل رجل ، وهند أفضل من عمرو ، وأفضل امرأه ، والزیدان أفضل من عمرو ، وأفضل رجلین ، والهندان أفضل من عمرو ، وأفضل امرأتین ، والزّیدون أفضل من عمرو ، وأفضل رجال ، والهندات أفضل من عمرو ، وأفضل نساء» فیکون «أفعل» فی هاتین الحالتین مذکرا ومفردا ، ولا یؤنث ، ولا یثنّی ، ولا یجمع.

* * *

وتلو «أل» طبق ، وما لمعرفه

أضیف ذو وجهین عن ذی معرفه (2).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 1780


1- «وإن» شرطیه «لمنکور» جار ومجرور متعلق بقوله : «یضف» الآنی «یضف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أفعل التفضیل «أو» عاطفه «جردا» معطوف علی یضف «ألزم» فعل ماض مبنی للمجهول فی محل جزم جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول «تذکیرا» مفعول ثان لألزم «وأن» مصدریه «یوحدا» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والمصدر المنسبک من «أن» المصدریه ومعمولها فی تأویل مصدر منصوب معطوف علی قوله : تذکیرا.
2- «وتلو» مبتدأ ، وتلو مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «طبق» خبر المبتدأ «وما» الواو عاطفه ، ما اسم موصول : مبتدأ «لمعرفه» جار ومجرور متعلق بقوله : «أضیف» الآتی «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ذو» خبر المبتدأ الذی هو ما الموصوله ، وذو مضاف و «وجهین» مضاف إلیه «عن ذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لوجهین ، وذی مضاف و «معرفه» مضاف إلیه ، والتقدیر : ذو وجهین منقولین عن ذی معرفه.

هذا إذا نویت معنی «من» وإن

لم تنو فهو طبق ما به قرن (1)

إذا کان أفعل التفضیل ب- «أل» لزمت مطابقته لما قبله : فی الإفراد ، والتذکیر ، وغیرهما ؛ فتقول : زید الأفضل ، والزیدان الأفضلان ، والزیدون الأفضلون ، وهند الفضلی ، والهندان الفضلیان ، والهندات الفضّل ، أو الفضلیات» ، ولا یجوز عدم مطابقته لما قبله ؛ فلا تقول : «الزیدون الأفضل» ولا «الزیدان الأفضل» ولا «هند الأفضل» ولا «الهندان الأفضل» ولا «الهندات الأفضل» ، ولا یجوز أن تقترن به «من» ؛ فلا تقول : «زید الأفضل من عمرو» فأما قوله :

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 1781


1- «هذا» اسم إشاره مبتدأ ، وخبره محذوف ، وتقدیره هذا ثابت ، ونحوه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «نویت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «معنی» مفعول به لنویت ، ومعنی مضاف و «من» قصد لفظه : مضاف إلیه ، وجواب «إذا» محذوف یدل علیه سابق الکلام «وإن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «تنو» فعل مضارع مجزوم بلم ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف یدل علیه ما قبله ، أی : وإن لم تنو معنی من «فهو» الفاء لربط الشرط بالجواب ، هو : ضمیر منفصل مبتدأ «طبق» خبر المبتدأ ، وطبق مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق بقوله «قرن» الآتی «قرن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله ، والمراد بمعنی من - الذی قد تنویه وقد لا تنویه - هو التفضیل.

280- ولست بالأکثر منهم حصی ***وإنّما العزّه للکاثر(1)

فیخرّج علی زیاده الألف واللام ، والأصل : ولست بأکثر منهم ، أو جعل «منهم» متعلقا بمحذوف مجرد عن الألف واللام ، لا بما دخلت علیه الألف واللّام ، والتقدیر «ولست بالأکثر أکثر منهم».

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 1782


1- البیت للأعشی میمون بن قیس ، من کلمه له یهجو فیها علقمه بن علاثه ویمدح عامر بن الطفیل ، وذلک فی المنافره التی وقعت بینهما ، وأمرها مشهور بین المتأدبین ، اللغه : «الأکثر حصی» کنایه عن کثره عدد الأعوان والأنصار «العزه» القوه والغلبه «الکاثر» الغالب فی الکثره ، مأخوذه من قولهم : کثرتهم أکثرهم - من باب نصر - أی : غلبتهم کثره. الإعراب : «لست» لیس : فعل ماض ناقص ، وتاء المخاطب اسمه «بالأکثر» الباء حرف جر زائد ، الأکثر : خبر لیس «منهم» جار ومجرور متعلق - فی الظاهر - بالأکثر ، وستعرف ما فیه «حصی» تمییز «إنما» أداه حصر «العزه» مبتدأ «للکاثر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «بالأکثر منهم» فإن ظاهره أنه جمع بین أل الداخله علی اسم التفضیل و «من» الجاره للمفضول علیه ، وقد أجاز الجمع بینهما أبو عمرو الجرمی مستدلا بهذا البیت ونحوه ، ومنعه الجمهور ، ولهم فی تخریج البیت علی مذهبهم توجیهات أشار الشارح العلامه إلی اثنین منها ، وهما الثانی والثالث فی کلامنا الذی نذکره الأول : لا نسلم أن «من» فی قوله : «منهم» هی الجاره للمفضول ، ولکنها تبعیضیه ؛ فهی متعلقه بمحذوف ، والتقدیر : لست بالأکثر حصی حال کونک منهم : أی بعضهم. الثانی : أن أل فی قوله : «بالأکثر» زائده ، والممنوع هو اقتران من بمدخول أل المعرفه. الثالث : أن «من» لیست متعلقه بالأکثر المذکور فی الکلام ، ولکنها متعلقه بأکثر منکرا محذوفا یدل علیه هذا.

وأشار بقوله : «وما لمعرفه أضیف - إلخ» إلی أن أفعل التفضیل إذا أضیف إلی معرفه ، وقصد به التفضیل ، جاز فیه وجهان ؛ أحدهما : استعماله کالمجرد فلا یطابق ما قبله ؛ فتقول : «الزیدان أفضل القوم ، والزیدون أفضل القوم ، وهند أفضل النساء ، والهندان أفضل النساء ، والهندات أفضل النساء» والثانی : استعماله کالمقرون بالألف واللام ؛ فتجب مطابقته لما قبله ؛ فتقول : «الزیدان أفضلا القوم ، والزیدون أفضلو القوم ، وأفاضل القوم ، وهند فضلی النساء ، والهندان فضلیا النساء ، والهندات فضّل النساء ، أو فضلیات النساء» ، ولا یتعین الاستعمال الأول ، خلافا لابن السراج ، وقد ورد الاستعمالان فی القرآن ؛ فمن استعماله غیر مطابق قوله تعالی : (وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاهٍ) ومن استعماله مطابقا قوله تعالی : (وَکَذلِکَ جَعَلْنا فِی کُلِّ قَرْیَهٍ أَکابِرَ مُجْرِمِیها) وقد اجتمع الاستعمالان فی قوله صلی الله علیه وسلم : «ألا أخبرکم بأحبّکم إلیّ ، وأقربکم منّی منازل یوم القیامه : أحاسنکم أخلاقا ، الموطّئون أکنافا ، الذین یألفون ویؤلفون».

والذین أجازوا الوجهین قالوا : الأفصح المطابقه ، ولهذا عیب علی صاحب الفصیح (1) فی قوله «فاخترنا أفصحهنّ» قالوا : فکان ینبغی أن یأتی بالفصحی فیقول : «فصحاهنّ».

فإن لم یقصد التفضیل تعیّنت المطابقه ، کقولهم : «النّاقص والأشجّ أعدلا بنی مروان» أی : عادلا بنی مروان.

وإلی ما ذکرناه من قصد التفضیل وعدم قصده أشار المصنف بقوله : «هذا إذا نویت معنی من - البیت» أی : جواز الوجهین - أعنی المطابقه وعدمها - ».

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 1783


1- هو أبو العباس أحمد بن یحیی ثعلب ، النحوی الکوفی ، وله رساله صغیره اشتهرت باسم «فصیح ثعلب».

مشروط بما إذا نوی بالإضافه معنی «من» أی : إذا نوی التفضیل ، وأما إذا لم ینو ذلک فیلزم أن یکون طبق ما اقترن به.

قیل : ومن استعمال صیغه أفعل لغیر التفضیل قوله تعالی : (وَهُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ) وقوله تعالی : (رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ) أی : وهو هیّن علیه ، وربکم عالم بکم ، وقول الشاعر :

وإن مدّت الأیدی إلی الزّاد لم أکن

بأعجلهم ؛ إذ أجشع القوم أعجل [77](1)

أی : لم أکن بعجلهم ، وقوله :

281- إنّ الّذی سمک السّماء بنی لنا***بیتا دعائمه أعزّ وأطول (2).

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 1784


1- تقدم شرح هذا البیت فی باب النواسخ ، وهو الشاهد رقم 77 ، فانظره هناک فی مباحث زیاده الباء فی خبر الناسخ النافی ، والشاهد فیه هنا قوله «بأعجلهم» فإنه فی الظاهر أفعل تفضیل ، ولکن معناه معنی الوصف الخالی من التفضیل ؛ لأن ذلک ، هو الذی یقتضیه مدح الشاعر نفسه ؛ إذ لو بقی علی ظاهره لکان المعنی أنه ینفی عن نفسه أن یکون أسرع الناس إلی الطعام ، وذلک لا ینافی أن یکون سریعا إلیه ، وهذا ذم لا مدح.
2- هذا البیت مطلع قصیده للفرزدق ، بفتخر فیها علی جریر بن عطیه بن الخطفی ویهجوه. اللغه : «سمک» یستعمل فعلا متعدیا بمعنی رفع ، ومصدره السمک ، ویستعمل لازما بمعنی ارتفع ، ومصدره السموک «البیت» أراد به بیت المجد والشرف «دعائمه» الدعائم : جمع دعامه - بکسر الدال المهمله - وهی فی الأصل ما یسد به الحائط إذا مال لیمنعه السقوط. الإعراب : «إن» حرف توکید ونصب «الذی» اسم إن ، وجمله «سمک السماء» من الفعل وفاعله المستتر فیه العائد علی الاسم الموصول ومفعوله لا محل لها صله الموصول الواقع اسما لإن ، وجمله «بنی لنا» من الفعل وفاعله المستتر فیه العائد علی اسم إن فی محل رفع خبر إن «بیتا» مفعول به لبنی ، وجمله «دعائمه أعز» من المبتدأ والخبر فی محل نصب صفه لقوله «بیتا» وقوله «وأطول» معطوف علی قوله «أعز». الشاهد فیه : قوله «أعز وأطول» حیث استعمل صیغتی التفضیل فی غیر التفضیل ؛ لأنه لا یعترف بأن لجریر بیتا دعائمه عزیزه طویله حتی تکون دعائم بیته أکثر عزه وأشد طولا ، ولو بقی «أعز وأطول» علی معنی التفضیل لتضمن اعترافه بذلک.

أی : [دعائمه] عزیزه طویله ، وهل ینقاس ذلک أم لا؟ قال المبرد : ینقاس ، وقال غیره : لا ینقاس ، وهو الصحیح ، وذکر صاحب الواضح أن النحویین لا یرون ذلک ، وأن أبا عبیده قال فی قوله تعالی : (وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ) إنه بمعنی هیّن ، وفی بیت الفرزدق - وهو الثانی - إن المعنی عزیزه طویله ، وإن النحویین ردّوا علی أبی عبیده ذلک ، وقالوا : لا حجه فی ذلک [له].

* * *

لا تتقدم «من» الجاره للمفضول علی أفعل التفضیل إلا أن یکون مجرورها اسم استفهام و ندر فی غیر ذلک

وإن تکن بتلو «من» مستفهما

فلهما کن أبدا مقدّما (1)

کمثل «ممّن أنت خیر»؟ ولدی

إخبار التّقدیم نزرا وردا (2).

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 1785


1- «وإن» شرطیه «تکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر المخاطب المستتر فیه وجوبا «بتلو» جار ومجرور متعلق بقوله «مستفهما» الآتی ، وتلو مضاف و «من» قصد لفظه : مضاف إلیه «مستفهما» خبر «تکن» «فلهما» الفاء لربط الشرط بالجواب ، والجار والمجرور متعلق بقوله «مقدما» الآتی «کن» فعل أمر ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أبدا» منصوب علی الظرفیه متعلق بقوله «مقدما» الآتی «مقدما» خبر کن ، والجمله من کن واسمه وخبره فی محل جزم جواب الشرط.
2- «کمثل» الکاف زائده ، مثل : خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک مثل «ممن» جار ومجرور متعلق بقوله «خیر» الآتی «أنت» مبتدأ «خیر» خبر المبتدأ ، والجمله فی محل جر بإضافه مثل إلیها «ولدی» ظرف متعلق بقوله «ورد» الآتی ، ولدی مضاف و «إخبار» مضاف إلیه «التقدیم» مبتدأ «نزرا» حال من الضمیر المستتر فی قوله «ورد» الآتی «ورد» ورد : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التقدیم ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله التقدیم.

تقدّم أن أفعل التفضیل إذا کان مجردا جیء بعده «بمن» جاره للمفضّل علیه ، نحو «زید أفضل من عمرو» ، و «من» ومجرورها معه بمنزله المضاف إلیه من المضاف ؛ فلا یجوز تقدیمهما علیه ، کما لا یجوز تقدیم المضاف إلیه علی المضاف ، إلا إذا کان المجرور بها اسم استفهام ، أو مضافا إلی اسم استفهام ؛ فإنه یجب - حینئذ - تقدیم «من» ومجرورها نحو «ممّن أنت خیر؟ ومن أیّهم أنت أفضل؟ ومن غلام أیّهم أنت أفضل؟» وقد ورد التقدیم شذوذا فی غیر الاستفهام ، وإلیه أشار بقوله «ولدی إخبار التقدیم نزرا وردا» ومن ذلک قوله :

282- فقالت لنا : أهلا وسهلا ، وزوّدت ***جنی النّحل ، بل ما زوّدت منه أطیب (1).

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 1786


1- البیت للفرزدق ، من أبیات یقولها فی امرأه من بنی ذهل بن ثعلبه قرته وحملته وزودته ، وکان قد نزل من قبل بامرأه ضبیه فلم تقره ولم تحمله ولم تزوده. اللغه : «أهلا ، وسهلا» کلمتان تقولهما العرب فی تحیه الأضیاف والحفاوه بهم «جنی النحل» ما یجنی منه وهو العسل ، وکنی بذلک عن حسن لقائها وطیب استقبالها وحلاوه حدیثها. الإعراب : «فقالت» قال : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «لنا» جار ومجرور متعلق بقال «أهلا وسهلا» منصوبان بفعل محذوف ، والأصل الأصیل فیهما أنهما وصفان لموصوفین محذوفین : أی أتیتم فوما أهلا ونزلتم موضعا سهلا «وزودت» الواو عاطفه ، زود : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والتاء للتأنیث «جنی» مفعول به لزود ، وجنی مضاف و «النحل» مضاف إلیه «بل» حرف للاضراب الإبطالی «ما» اسم موصول : مبتدأ ، وجمله «زودت» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله ، والعائد محذوف ، أی زودته «منه» جار ومجرور متعلق بقوله «أطیب» الآتی «أطیب» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «منه أطیب» حیث قدم الجار والمجرور المتعلقین بأفعل التفضیل علیه ، ولیس المجرور اسم استفهام ولا مضافا إلی اسم استفهام ، وذلک التقدیم شاذ فی غیر الاستفهام ، وقد جعل جماعه من النحاه قوله «منه» متعلقا بقوله «زودت» أی : بل الذی زودت منه ، أی : من شبیه جنی النحل ، وعلی ذلک لا شاهد فی البیت ، ویکون قد جاء علی المشهور الفصیح. ومثل بیت الشاهد قول ابن دربد فی مقصورنه : واستنزل الزّبّاء قسرا وهی من عقاب لوح الجوّ أعلی منتمی فقوله : «من عقاب» متعلق بأعلی ، وقد تقدم علیه ، ولیس الکلام استفهاما ، بل هو خبر کما یظهر بأدنی تأمل.

والتقدیر : بل ما زوّدت أطیب منه ؛ وقول ذی الرّمّه یصف نسوه بالسمن والکسل :

283- ولا عیب فیها غیر أنّ سریعها***قطوف ؛ وأن لا شیء منهنّ أکسل (1).

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 1787


1- هذا البیت لذی الرمه ؛ من کلمه له مطلعها : أللرّبع ظلّت عینک الماء تهمل رشاشا کما استنّ الجمان المفصّل؟ اللغه : «تهمل» تسکب «استن» تبدد ، وتفرق «الجمان» جمع جمانه - بضم الجیم - وهی حبه من الفضه کالدره «قطوف» بفتح القاف - بطیء ، متقارب الخطو. المعنی : یصف نساء بالسمن والعباله ، وکنی عن ذلک بأنهن بطیئات السیر کسالی ، فهو یقول : إنه لا عیب فی هؤلاء النساء إلا أن أسرعهن شدیده البطء متکاسله ، وهذا مما یسمیه البلغاء تأکید المدح بما یشبه الذم ، والعرب تمدح النساء بذلک ؛ لأن هذا عندهم یدل علی الیسار والنعمه وعدم الامتهان فی العمل. الإعراب : «ولا» نافیه للجنس «عیب» اسم لا «فیهن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لا ، أو متعلق بمحذوف صفه لعیب ، أو متعلق بعیب ، وعلی هذین الوجهین یکون خبر لا محذوفا ، وهذا متعین علی لغه طییء «غیر» أداه استثناء «أن» حرف توکید ونصب «سریعها» سریع : اسم أن ، وسریع مضاف وها مضاف إلیه «قطوف» خبر أن «وأن» الواو عاطفه ، أن : مخففه من الثقیله ، واسمها ضمیر شأن محذوف «لا شیء» لا : نافیه للجنس ، وشیء : اسم لا «منهن» جار ومجرور متعلق بقوله أکسل الآتی «أکسل» خبر لا ، والجمله من «لا» واسمها وخبرها فی محل رفع خبر «أن» المخففه من الثقیله. الشاهد فیه : قوله «منهن أکسل» حیث قدم الجار والمجرور المتعلق بأفعل التفضیل علیه ، مع کون المحرور لیس استفهاما ولا مضافا إلی الاستفهام ، وذلک شاذ ، وتقدم مثله.

[التقدیر : وأن لا شیء أکسل منهن] ، وقوله :

284- إذا سایرت أسماء یوما ظعینه***فأسماء من تلک الظّعینه أملح (1)

التقدیر : فأسماء أملح من تلک الظعینه.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 1788


1- هذا البیت لجریر بن عطیه ، من کلمه له مطلعها : أجدّ رواح البین أم لا تروّح؟ نعم کلّ من یعنی بجمل مبرّح اللغه : «سایرت» جارت ، وباهت «یوما» المراد به مجرد الوقت ، نهارا کان ذلک أم لیلا «ظعینه» أصله الهودج تکون فیه المرأه ، ثم نقل إلی المرأه فی الهودج بعلاقه الحالیه والمحلیه ، ثم توسعوا فیه فأطلقوه علی المرأه مطلقا : راکبه ، أو غیر راکبه ، ویروی بیت الشاهد هکذا : إذا سایرت أسماء یوما ظعائنا فأسماء من تلک الظّعائن أملح المعنی : یقول : إن أسماء فی غایه الملاحه وتمام الحسن ، ولو أنها باهت بجمالها امرأه أخری فی وقت أی وقت لبدا تفوقها علیها ، وظهر أنها خیر منها ملاحه وأعظم جمالا. الإعراب : «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «سایرت» سایر : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «أسماء» فاعل سایرت ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «یوما» ظرف متعلق بسایرت «ظعینه» مفعول به لسایرت «فأسماء» الفاء واقعه فی جواب إذا ، أسماء : مبتدأ «من تلک» جار ومجرور متعلق بقوله «أملح» الآتی «الظعینه» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له «أملح» خبر المبتدأ. الشاهد فیه : قوله «من تلک ... املح» حیث قدم الجار والمجرور - وهو قوله «من تلک» - علی أفعل التفضیل - وهو قوله «أملح» - فی غیر الاستفهام ، وذلک شاذ ، وقد مضی مثله.
لا یرفع أفعل التفضیل الظاهر إلا فی «مسأله الکحل»

ورفعه الظّاهر نزر ، ومتی

عاقب فعلا فکثیرا ثبتا (1)

کلن تری فی النّاس من رفیق

أولی به الفضل من الصّدّیق (2)

لا یخلو أفعل التفضیل من أن یصلح لوقوع فعل بمعناه موقعه ، أولا.

فإن لم یصلح لوقوع فعل بمعناه موقعه لم یرفع ظاهرا ، وإنما یرفع ضمیرا مستترا ، نحو : «زید أفضل من عمرو» ففی «أفضل» ضمیر مستتر عائد علی

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 1789


1- «ورفعه» رفع : مبتدأ ، ورفع مضاف والضمیر مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «الظاهر» مفعول المصدر «نزر» خبر المبتدأ «ومتی» اسم شرط ، وهو ظرف متعلق بقوله عاقب الآتی «عاقب» فعل ماض فعل الشرط ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أفعل التفضیل «فعلا» مفعول به لعاقب «فکثیرا» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، کثیرا : حال من الضمیر المستتر فی قوله «ثبت» الآتی «ثبتا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی رفعه الظاهر ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.
2- «کلن» الکاف جاره لقول محذوف ، کما سبق مرارا ، لن : حرف نفی ونصب «تری» فعل مضارع منصوب تقدیرا بلن ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الناس» جار ومجرور متعلق بتری «من» زائده «رفیق» مفعول به لتری «أولی» اسم تفضیل ، نعت لرفیق «به» جار ومجرور متعلق بأولی «الفضل» فاعل أولی «من الصدیق» جار ومجرور متعلق بأولی.

«زید» ؛ فلا تقول : «مررت برجل أفضل منه أبوه» فترفع «أبوه» ب- «أفضل» إلا فی لغه ضعیفه حکاها سیبویه.

فإن صلح لوقوع فعل بمعناه موقعه صحّ أن یرفع ظاهرا قیاسا مطردا ، وذلک فی کل موضع وقع فیه أفعل بعد نفی أو شبهه ، وکان مرفوعه أجنبیّا ، مفضّلا علی نفسه باعتبارین ، نحو : «ما رأیت رجلا أحسن فی عینه الکحل منه فی عین زید» ف- «الکحل» : مرفوع ب- «أحسن» لصحه وقوع فعل بمعناه موقعه ، نحو : «ما رأیت رجلا یحسن فی عینه الکحل کزید» ومثله قوله صلی الله علیه وسلم : «ما من أیّام أحبّ إلی الله فیها الصّوم منه فی عشر ذی الحجه» وقول الشاعر ، أنشده سیبویه :

285- مررت علی وادی السّباع ، ولا أری ***کوادی السّباع - حین یظلم - وادیا(1)

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 1790


1- البیتان لسحیم بن وثیل الریاحی. اللغه : «وادی السباع» اسم موضع بطریق البصره ، وهو الذی قتل فیه الزبیر ابن العوام رضی الله عنه «تئیه» - بفتح التاء المثناه ، وکسر الهمزه بعدها ، وتشدید الیاء - مصدر تأیا بالمکان ، أی : توقف وتمکث وتأنی وتمهل «ساریا» اسم فاعل من سری : أی سار فی اللیل. المعنی : یقول : مررت علی وادی السباع ؛ فإذا هو واد قد أقبل ظلامه ، واشتد حندسه ، فلا تضاهیه أودیه ، ولا تماثله فی تمهل من یرده من الرکبان ، ولا فی ذعر المسافرین أو خوف القادمین علیه ، فی أی وقت ، إلا فی الوقت الذی یقی الله فیه السارین ویؤمن فزعهم ، ویهدیء روعهم. الإعراب : «مررت» فعل وفاعل «علی وادی» جار ومجرور متعلق بمررت ، ووادی مضاف و «السباع» مضاف إلیه «ولا» الواو واو الحال ، لا : نافیه «أری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «کوادی» جار ومجرور متعلق بمحذوف یقع مفعولا ثانیا لأری إذا قدرتها علمیه ، ویقع حالا من قوله : «وادیا» الآتی إذا قدرت رأی بصریه ، ووادی مضاف و «السباع» مضاف إلیه «حین» ظرف متعلق بمحذوف حال أخری من «وادیا» الآتی ، وجمله «یظلم» مع فاعله المستتر فیه فی محل جر بإضافه «حین» إلیها «وادیا» مفعول أول مؤخر عن المفعول الثانی «أقل» نعت لقوله وادیا ، وهو أفعل تفضیل «به» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «رکب» الآتی «رکب» فاعل لأقل ، وجمله «أتوه» من الفعل والفاعل والمفعول فی محل رفع صفه لرکب «تئیه» تمییز لأفعل التفضیل «وأخوف» معطوف علی «أقل» وقوله «إلا» أداه استثناء ملغاه «ما» مصدریه ظرفیه «وقی» فعل ماض «الله» فاعل وقی «ساریا» قیل : هو مفعول به لوقی ، وأحسن من هذا أن یکون تمییزا لأفعل التفضیل الذی هو أخوف. الشاهد فیه : قوله «أقل به رکب» حیث رفع أفعل التفضیل اسما ظاهرا.

أقلّ به رکب أتوه تثیّه

وأخوف - إلّا ما وقی الله - ساریا

ف- «رکب» مرفوع ب- «أقلّ» ؛ فقول المصنف «ورفعه الظاهر نزر» إشاره إلی الحاله الأولی ، وقوله «ومتی عاقب فعلا» إشاره إلی الحاله الثانیه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 1791

التوابع
النعت
اشاره

یتبع فی الإعراب الأسماء الأول

نعت ، وتوکید ، وعطف ، وبدل (1)

تعریف التابع و أنواعه

التابع هو : الاسم المشارک لما قبله فی إعرابه مطلقا ؛ فیدخل فی قولک : «الاسم المشارک لما قبله فی إعرابه» سائر التوابع ، وخبر المبتدأ ، نحو : «زید قائم» ؛ وحال المنصوب ، نحو : «ضربت زیدا مجرّدا» ویخرج بقولک «مطلقا» الخبر وحال المنصوب ؛ فإنهما لا یشارکان ما قبلهما فی إعرابه مطلقا ، بل فی بعض أحواله ، بحلاف التابع ؛ فإنه یشارک ما قبله فی سائر أحواله من الإعراب ، نحو : «مررت بزید الکریم ، ورأیت زیدا الکریم ، وجاء زید الکریم».

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 1792


1- «یتبع» فعل مضارع «فی الإعراب» جار ومجرور متعلق بیتبع «الأسماء» مفعول به لیتبع «الأول» نعت للأسماء «نعت» فاعل یتبع «وعطف ، وتوکید ، وبدل» معطوفات علی نعت. واعلم أن الأسماء وحدها تجری فیها جمیع التوابع ، فلذلک خصها بالذکر ، فلا یقدح فی کلامه أن التوکید اللفظی والبدل وعطف النسق تجری فی غیر الأسماء ، إذ المراد أن هذه الأنواع کلها لا تجری فی غیر الأسماء ، وذلک لا ینافی أن بعضها یجری فی غیر الأسماء. ثم اعلم أن قوله «الأول» إشاره إلی أن المتبوع من حیث هو متبوع لا یجوز أن یتأخر عن تابعه ، ومن أجل هذا امتنع فی الفصیح تقدیم المعطوف علی المعطوف علیه ، خلافا للکوفیین ، کما امتنع تقدیم بعض النعت علی المنعوت إذا کان النعت متعددا ، خلافا لصاحب البدیع.

والتابع علی خمسه أنواع : النعت ، والتوکید ، وعطف البیان ، وعطف النسق ، والبدل.

* * *

تعریف النعت و ما یجی ء له

فالنّعت تابع متمّ ما سبق

بوسمه أو وسم ما به اعتلق (1)

عرّف النعت بأنه «التابع ، المکمّل متبوعه : ببیان صفه من صفاته» نحو «مررت برجل کریم» ، أو من صفات ما تعلق به - وهو سببیّه - نحو «مررت برجل کریم أبوه» فقوله «التابع» یشمل التوابع کلّها ، وقوله : «المکمل - إلی آخره» مخرج لما عدا النعت من التوابع (2).

والنعت یکون للتخصیص ، نحو «مررت بزید الخیاط» وللمدح ، نحو : «مررت بزید الکریم» ومنه قوله تعالی : (بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) وللذمّ ، نحو «مررت بزید الفاسق» ومنه قوله [تعالی] : (فَاسْتَعِذْ بِاللهِ

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 1793


1- «فالنعت» مبتدأ «تابع» خبر المبتدأ «متم» نعت لتابع ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «ما» اسم موصول : مفعول به لمتم ، وجمله «سبق» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله الموصول «بوسمه» بوسم : جار ومجرور متعلق بمتم ؛ ووسم مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه ، «أو وسم» معطوف علی وسمه ، ووسم مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق باعتلق «اعتلق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- إنما خرج بقیه التوابع بهذه العباره لأنه لیس شیء منها یدل علی صفه المتبوع أو صفه ما تعلق بالمتبوع ، ولهذا وجب فی النعت أن یکون مشتقا لیدل علی الذات وعلی المعنی القائم بها. فإن قلت : فقد یکون عطف البیان والبدل مشتقین ، فالجواب أنهما - وإن جاز ذلک فیهما - لا یقصد بهما التکمیل بإیضاح المتبوع أو تخصیصه وضعا.

مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ) وللترحّم نحو : «مررت بزید المسکین» وللتأکید ، نحو : «أمس الدابر لا یعود» وقوله تعالی : (فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَهٌ واحِدَهٌ)(1).

* * *

ولیعط فی التّعریف والتّنکیر ما

لما تلا ، ک- «امرر بقوم کرما» (2)

النعت یجب فیه أن یتبع ما قبله فی إعرابه ، وتعریفه أو تنکیره ، نحو : «مررت بقوم کرماء ، ومررت بزید الکریم» فلا تنعت المعرفه بالنکره ؛ فلا تقول : «مررت بزید کریم» ، ولا تنعت النکره بالمعرفه ؛ فلا تقول : «مررت برجل الکریم».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 1794


1- إنما کان قوله : (واحده) تأکیدا لأن الواحده مفهومه من (نفخه) بسبب تحویل المصدر الذی هو النفخ إلی زنه المره ؛ لأن (نفخه) لیس من المصادر التی وضعت مقترنه بالتاء کرحمه.
2- «ولیعط» الواو عاطفه أو للاستئناف ، واللام لام الأمر ، یعط : فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بحذف الألف ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول «فی التعریف» جار ومجرور متعلق بیعط «والتنکیر» معطوف علی التعریف «ما» اسم موصول : مفعول ثان لیعط «لما» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما الواقع مفعولا ، وجمله «تلا» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله ما المجروره محلا باللام «کامرر» الکاف جاره لقول محذوف ، امرر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بقوم» جار ومجرور متعلق بامرر «کرما» صفه لقوم ، وقد قصره للضروره.

وهو لدی التّوحید ، والتّذکیر ، أو

سواهما - کالفعل ، فاقف ماقفوا (1)

تقدّم أن النعت لا بد من مطابقته للمنعوت فی الإعراب ، والتعریف أو التنکیر ، وأما مطابقته للمنعوت فی التوحید وغیره - وهی : التثنیه ، والجمع - والتذکیر وغیره - وهو التأنیث - فحکمه فیها حکم الفعل.

فإن رفع ضمیرا مستترا طابق المنعوت مطلقا ، نحو : «زید رجل حسن ، والزیدان رجلان حسنان ، والزیدون رجال حسنون ، وهند امرأه حسنه ، والهندان امرأتان حسنتان ، والهندات نساء حسنات» ؛ فیطابق فی : التذکیر ، والتأنیث ، والإفراد ، والتثنیه ، والجمع ، کما یطابق الفعل لو [جئت مکان النعت بفعل ف] قلت : «رجل حسن ، ورجلان حسنا ، ورجال حسنوا ، وامرأه حسنت ، وامرأتان حسنتا ، ونساء حسنّ».

وإن رفع [أی النعت اسما] ظاهرا کان بالنسبه إلی التذکیر والتأنیث علی حسب ذلک الظاهر ، وأما فی التثنیه والجمع فیکون مفردا ؛ فیجری مجری الفعل إذا رفع ظاهرا ؛ فتقول : «مررت برجل حسنه أمّه» ، کما تقول : «حسنت أمّه» ، و «بامرأتین حسن أبواهما ، وبرجال حسن آباؤهم» ، کما تقول : «حسن أبواهما ، وحسن آباؤهم».

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 1795


1- «وهو» ضمیر منفصل مبتدأ «لدی» ظرف متعلق بما یتعلق به الخبر الآتی ویجوز أن یتعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر ، ولدی مضاف و «التوحید» مضاف إلیه «والتذکیر» معطوف علی التوحید «أو» عاطفه «سواهما» سوی : معطوف علی التذکیر ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «کالفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «فاقف» فعل أمر مبنی علی حذف حرف العله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لاقف ، وجمله «قفوا» من الفعل والفاعل لا محل لها صله ما الموصوله الواقعه مفعولا ، والعائد ضمیر منصوب المحل محذوف ، والتقدیر : فاقف ماقفوه.

فالحاصل أن النعت إذا رفع ضمیره طابق المنعوت فی أربعه من عشره (1) : واحد من ألقاب الإعراب - وهی : الرفع ، والنصب ، والجر - وواحد من التعریف والتنکیر ، وواحد من التذکیر والتأنیث ، وواحد من الإفراد والتثنیه والجمع.

وإذا رفع ظاهرا طابقه فی اثنین من خمسه : واحد من ألقاب الإعراب ، وواحد من التعریف والتنکیر ، وأما الخمسه الباقیه - وهی : التذکیر ، والتأنیث ، والإفراد ، والتثنیه ، والجمع - فحکمه فیها حکم الفعل إذا رفع ظاهرا : فإن أسند إلی مؤنث أنث ، وإن کان المنعوت مذکرا ، وإن أسند إلی مذکر ذکّر ، وإن کان المنعوت مؤنثا ، وإن أسند إلی مفرد ، أو مثنی ، أو مجموع - أفرد ، وإن کان المنعوت بخلاف ذلک.

* * *

لا یکون النعت إلا مشتقا أو شبهه

و انعت بمشتقّ کصعب وذرب

وشبهه ، کذا ، وذی ، والمنتسب (2)».

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 1796


1- إذا لم یمنع من الموافقه فی بعضها مانع ، فالوصف الذی یستوی فیه المذکر والمؤنث کصبور وجریح ومکسال ، لا یؤنث ولو کان موصوفه مؤنثا ، وأفعل التفضیل المضاف إلی نکره کأفضل رجل أو رجلین أو رجال ، أو المجرد من أل والإضافه ، لا یثنی ولا یجمع ولو کان المنعوت مثنی أو مجموعا.
2- «وانعت» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بمشتق» جار ومجرور متعلق بانعت «کصعب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کصعب «وذرب» معطوف علی صعب «وشبهه» الواو عاطفه ، شبه : معطوف علی مشتق ، وشبه مضاف والضمیر مضاف إلیه «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وذی ، والمنتسب» معطوفان علی «ذا».

لا ینعت إلا بمشتق لفظا ، أو تأویلا.

والمراد بالمشتق هنا : ما أخذ من المصدر للدلاله علی معنی وصاحبه : کاسم الفاعل ، واسم المفعول ، والصفه المشبهه باسم الفاعل ، وأفعل التفضیل.

والمؤوّل بالمشتق : کاسم الإشاره ، نحو : «مررت بزید هذا» أی المشار إلیه ، وکذا «ذو» بمعنی صاحب ، والموصوله (1) ، نحو : «مررت برجل ذی مال» أی : صاحب مال ، و «بزید ذو قام» أی : القائم ، والمنتسب ، نحو «مررت برجل قرشیّ» أی : منتسب إلی قریش.

* * *

قد یکون النعت جمله و شروط ذلک

ونعتوا بجمله منکّرا

فأعطیت ما أعطیته خبرا (2)

تقع الجمله نعتا کما تقع خبرا وحالا ، وهی مؤوّله بالنکره ، ولذلک لا ینعت بها إلا النکره ، نحو : «مررت برجل قام أبوه» أو «أبوه قائم» ولا تنعت بها المعرفه ؛ فلا تقول : «مررت بزید قام أبوه ، أو أبوه قائم» وزعم بعضهم

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 1797


1- قول الناظم «وذی» لا یشمل ذو الموصوله إلا علی القول بأنها معربه ، أما علی القول ببنائها فکان یجب أن یقول «کذا ، وذو» ومثل ذو الموصوله فی جواز النعت بها کل الموصولات المقترنه بأل کالذی والتی وفروعها ، وکذا أل الموصوله ، بخلاف من وما وأی.
2- «ونعتوا» فعل وفاعل «بجمله» جار ومجرور متعلق بنعتوا «منکرا» مفعول به لنعتوا «فأعطیت» أعطی : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء تاء التأنیث ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول «ما» اسم موصول : مفعول ثان لأعطیت «أعطیته» فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر یعود إلی جمله ، وهو نائب فاعل ، والهاء مفعول ثان ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «خبرا» حال من نائب الفاعل.

أنه یجوز نعت المعرّف بالألف واللام الجنسیه بالجمله ، وجعل منه قوله تعالی : (وَآیَهٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ) وقول الشاعر :

286- ولقد أمرّ علی اللّئیم یسبّنی ***فمضیت ئمّت قلت لا یعنینی (1)

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 1798


1- یروی هذا البیت أول بیتین وینسبان لرجل سلولی من غیر أن یعین أحد اسمه ، والثانی : غضبان ممتلئا علیّ إهابه إنی - وحقّک - سخطه یرضینی وقد رواه الأصمعی فی الأصمعیات ثالث خمسه أبیات ، ونسبها لشمر بن عمرو الحنفی ، وانظر الأصمعیات (ص 64 لیبسک عام 1902 ، وانظر الأصمعیه رقم 38 طبع مصر) اللغه : «اللئیم» الشحیح ، الدنیء النفس ، الخبیث الطباع «إهابه» الإهاب - بزنه کتاب - الجلد ، وامتلاؤه علیه کنایه عن شده غضبه ، وکثیر موجدته وحنقه. المعنی : یقول : والله إنی لأمر علی الرجل الدنیء النفس الذی من عادته أن یسبنی فأترکه وأذهب عنه وأرضی بقولی لنفسی : إنه لا یقصدنی بهذا السباب. الإعراب : «ولقد» الواو واو القسم ، والمقسم به محذوف ، واللام واقعه فی جواب القسم ، وقد : حرف تحقیق «أمر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «علی اللئیم» جار ومجرور متعلق بأمر «یسبنی» جمله من فعل مضارع وفاعله ومفعوله فی محل جر صفه للئیم ، وستعرف ما فیه «فمضیت» فعل وفاعل «ثمت» حرف عطف ، والتاء لتأنیث اللفظ «قلت» فعل ماض ، وفاعله «لا» نافیه «یعنینی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، والجمله فی محل نصب مقول القول. الشاهد فیه : قوله «اللئیم یسبنی» حیث وقعت الجمله نعتا للمعرفه ، وهو المقرون بأل ، وإنما ساغ ذلک لأن أل فیه جنسیه ؛ فهو قریب من النکره. کذا قال جماعه : منهم ابن هشام الأنصاری ، وقال الشارح العلامه : إنه یجوز أن تکون الجمله حالیه. والذی ترجحه هو ما ذهب إلیه غیر الشارح من تعین کون الجمله نعتا فی هذا البیت ؛ لأنه الذی یلتئم معه المعنی المقصود ، ألا تری أن الشاعر یرید أن یتمدح بالوقار وأنه شدید الاحتمال للأذی ، وهذا إنما یتم له إذا جعلنا اللئیم منعوتا بجمله «یسبنی» إذ یصیر المعنی أنه یمر علی اللئیم الذی شأنه سبه ودیدنه النیل منه ، ولا یتأتی هذا إذا جعلت الجمله حالا ؛ إذ یکون المعنی حینئذ أنه یمر علی اللئیم فی حال سبه إیاه ، نعم یمکن أن یقال : إنه لو تحمل ومضی فی هذه الحال فهو فی غیرها أشد تحملا ، ولکن هذه دلاله التزامیه ، والدلاله الأولی وضعیه.

ف- «نسلخ» صفه «للیل» ، و «یسبنی» : صفه «للئیم» ، ولا یتعین ذلک ؛ لجواز کون «نسلخ» ، و «یسبنی» حالین.

وأشار بقوله : «فأعطیت ما أعطیته خبرا» إلی أنه لا بد للجمله الواقعه صفه من ضمیر یربطها بالموصوف ، وقد یحذف للدّلاله علیه ، کقوله :

287- وما أدری أغیّرهم تناء***وطول الدّهر أم مال أصابوا؟؟(1).

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 1799


1- البیت لجریر بن عطیه ، من کلمه له مطلعها : ألا أبلغ معاتبتی وقولی بنی عمّی فقد حسن العتاب اللغه : «تناء» بعد «طول الدهر» یروی فی مکانه «وطول العهد ...». المعنی : یقول : أنا لا أعلم ما الذی غیر هؤلاء الأحبه ، أهو التباعد وطول الزمن؟ أم الذی غیرهم مال أصابوه وحصلوا علیه ، فأبطرهم الغنی ، وأنساهم حقوق الألفه وواجب الموده. الإعراب : «وما» نافیه «أدری» فعل مضارع - بمعنی أعلم - وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «أغیرهم» الهمزه للاستفهام ، وقد علقت دری عن العمل فیما بعدها ، غیر : فعل ماض ، هم : مفعول «تناء» فاعل غیر ، والجمله سدت مسد مفعولی أدری «وطول» الواو عاطفه ، طول : معطوف علی تناء ، وطول مضاف ، و «العهد» مضاف إلیه «أم» عاطفه ، وهی - هنا - متصله «مال» معطوف علی طول «أصابوا» فعل ماض وفاعله ، والجمله فی محل رفع صفه لمال ، وقد حذف المفعول ، والأصل : أم مال أصابوه. الشاهد فیه : قوله «مال أصابوا» حیث أوقع الجمله نعتا لما قبلها ، وحذف الرابط الذی یربط النعت بالمنعوت ، وأصل الکلام : مال أصابوه ، والذی سهل الحذف أنه مفهوم من الکلام ، وأن العامل فیه فعل. ومثل هذا قول الشنفری الأزدی : کأنّ حفیف النّبل من فوق عجسها عوازب نحل أخطأ الغار مطنف تقدیر هذا الکلام عندنا : أخطأ الغار مطنفها ، أی دلیلها ، والنحاه یقولون : أل فی الغار عوض عن المضاف إلیه ، وأصل الکلام : أخطأ غارها.

التقدیر : أم مال أصابوه ، فحذف الهاء ، وکقوله عز وجل : (وَاتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً) أی : لا تجزی فیه ، فحذف «فیه» ، وفی کیفیه حذفه قولان ؛ أحدهما : أنه حذف بجملته دفعه واحده ، والثانی : أنه حذف علی التدریج ؛ فحذف «فی» أولا ، فاتصل الضمیر بالفعل ، فصار «تجزیه» ثم حذف هذا الضمیر المتصل ، فصار تجزی.

* * *

لا تکون جمله النعت طلبیه و الفرق بینها و بین جمله الخبر

وامنع هنا إیقاع ذات الطّلب

وإن أتت فالقول أضمر تصب (1)

لا تقع الجمله الطلبیه صفه ؛ فلا تقول : «مررت برجل اضربه» ، وتقع

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 1800


1- «امنع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «هنا» ظرف مکان متعلق بامنع «إیقاع» مفعول به لا منع ، وإیقاع مضاف و «ذات» مضاف إلیه ، وذات مضاف و «الطلب» مضاف إلیه «وإن» شرطیه «أتت» أتی : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء للتأنیث «فالقول» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، القول : مفعول مقدم علی عامله «أضمر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «تصب» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وحرک بالکسر لأجل الروی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

خبرا خلافا لابن الأنباری ؛ فتقول : «زید اضربه» ، ولما کان قوله : «فأعطیت ما أعطیته خبرا» یوهم أن کل جمله وقعت خبرا یجوز أن تقع صفه قال : «وامنع هنا إیقاع ذات الطلب» أی : امنع وقوع الجمله الطلبیه فی باب النعت ، وإن کان لا یمتنع فی باب الخبر ، ثم قال : فإن جاء ما ظاهره أنه نعت فیه بالجمله الطلبیه فیخرّج علی إضمار القول ، ویکون المضمر صفه ، والجمله الطلبیه معمول القول المضمر ، وذلک کقوله :

288- حتّی إذا جنّ الظّلام واختلط***جاءوا بمذق هل رأیت الذّئب قط(1).

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 1801


1- البیت لراجز لم یعینه أحد من الرواه الذین وقفنا علی کلامهم. اللغه : «جن الظلام» ستر کل شیء ، والمراد أقبل «اختلط» کنایه عن انتشاره واتساعه «مذق» هو اللبن الممزوج بالماء ، شبهه بالذئب لاتفاق لونهما ؛ لأن فیه غبره وکدره. المعنی : یصف الراجز بالشح والبخل قوما نزل بهم ضیفا ، فانتظروا علیه طویلا حتی أقبل اللیل بظلامه ، ثم جاؤه بلبن مخلوط بالماء یشبه الذئب فی لونه ؛ لکدرته وغبرته ، یرید أن الماء الذی خلطوه به کثیر. الإعراب : «حتی» ابتدائیه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «جن» فعل ماض «الظلام» فاعل جن ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجمله «اختلط» وفاعله المستتر فیه معطوفه علی الجمله السابقه بالواو «جاءوا» فعل وفاعل «بمذق» جار ومجرور متعلق بجاء «هل» حرف استفهام «رأیت» فعل ماض وفاعله «الذئب» مفعول به لرأیت «قط» استعمله بعد الاستفهام مع أن موضع استعماله بعد النفی الداخل علی الماضی ، والذی سهل هذا أن الاستفهام قرین النفی فی کثیر من الأحکام ، وهو ظرف زمان مبنی علی الضم فی محل نصب متعلق برأی ، وسکونه للوقف ، وجمله «هل رأیت الذئب قط» فی محل نصب مفعول به لقول محذوف یقع صفه لمذق ، والتقدیر : بمذق مقول فیه هل رأیت الذئب قط. الشاهد فیه : قوله «بمذق هل رأیت ... إلخ» فإن ظاهر الأمر أن الجمله المصدره بحرف الاستفهام قد وقعت نعتا للنکره ، ولیس الأمر علی ما هو الظاهر ، بل النعت قول محذوف ، وهذه الجمله معموله له ، علی ما بیناه فی الإعراب ، والقول یحذف کثیرا ویبقی معموله. وهذا أحد الفروق بین النعت والخبر ؛ فإن الخبر یجیء جمله طلبیه علی الراجح من مذاهب النحاه ؛ إذ لم یخالف فی هذا إلا ابن الأنباری ، والسر فی هذا أن الخبر حکم ، وأصله أن یکون مجهولا فیقصد المتکلم إلی إفاده السامع إیاه بالکلام ، أما النعت فالغرض من الإتیان به إیضاح المنعوت وتعیینه أو تخصیصه ؛ فلا بد من أن یکون معلوما للسامع قبل الکلام لیحصل الغرض منه ، والإنشائیه لا تعلم قبل التکلم بها.

فظاهر هذا أن قوله : «هل رأیت الذّئب قط» صفه ل- «مذق» ، وهی جمله طلبیه ، ولکن لیس هو علی ظاهره ، بل «هل رأیت الذّئب قط» معمول لقول مضمر هو صفه ل- «مذق» ، والتقدیر : بمذق مقول فیه هل رأیت الذئب قط.

فإن قلت : هل یلزم هذا التقدیر فی الجمله الطلبیه إذا وقعت فی باب الخبر ؛ فیکون تقدیر قولک «زید اضربه» زید مقول فیه اضربه؟

فالجواب أن فیه خلافا ؛ فمذهب ابن السراج والفارسی التزام ذلک ، ومذهب الأکثرین عدم التزامه.

* * *

قد یکون النعت مصدرا منکرا ؛ فیجب فیه الإفراد و التذکیر

ونعتوا بمصدر کثیرا

فالتزموا الإفراد والتّذکیرا (1)

یکثر استعمال المصدر نعتا ، نحو «مررت برجل عدل ، وبرجلین عدل ،

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 1802


1- «ونعتوا» فعل وفاعل «بمصدر» جار ومجرور متعلق بنعتوا «کثیرا» نعت لمحذوف : أی نعتا کثیرا «فالتزموا» فعل وفاعل «الإفراد» مفعول به لالتزموا «والتذکیرا» معطوف علیه.

وبرجال عدل ، وبامرأه عدل ، وبامرأتین عدل ، وبنساء عدل» ویلزم حینئذ الإفراد والتذکیر ، والنعت به علی خلاف الأصل ؛ لأنه یدلّ علی المعنی ، لا علی صاحبه ، وهو مؤول : إما علی وضع «عدل» موضع «عادل» أو علی حذف مضاف ، والأصل : مررت برجل ذی عدل ، ثم حذف «ذی» وأفیم «عدل» مقامه ، وإما علی المبالغه بجعل العین نفس المعنی : مجازا ، أو ادّعاء (1).

* * *

تعدد النعت لمتعدد

ونعت غیر واحد : إذا اختلف

فعاطفا فرّقه ، لا إذا ائتلف (2)

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 1803


1- حاصل ما ذکره الشارح کغیره من النحاه أن الوصف بالمصدر خلاف الأصل والأصل هو الوصف بالمشتق ، وأن الوصف بالمصدر مؤول بأحد ثلاث تأویلات : أولها أن المصدر الدال علی الحدث أطلق وأرید منه المشتق الذی هو الدال علی الذات ، وهذا مجاز من باب إطلاق المعنی وإراده محله ، أو من باب إطلاق اللازم وإراده الملزوم ، وثانیها : أنه علی تقدیر مضاف ، وهو علی هذا مجاز بالحذف ، والثالث أنه علی المبالغه ، ولا مجاز فی هذا.
2- «نعت» مبتدأ ، ونعت مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف ، و «واحد» مضاف إلیه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «اختلف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «فعاطفا» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، عاطفا : حال تقدم علی صاحبه وهو الضمیر المستتر فی قوله فرق «فرقه» فرق : فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ «لا» عاطفه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط ، وجمله «ائتلف» وفاعله المستتر فیه شرط إذا ، والجواب محذوف.

إذا نعت غیر الواحد : فإمّا أن یختلف النعت ، أو یتفق ؛ فإن اختلف وجب التفریق بالعطف ؛ فتقول : «مررت بالزّیدین الکریم والبخیل ، وبرجال فقیه وکاتب وشاعر» وإن اتفق جیء به مثنی ، أو مجموعا ، نحو : «مررت برجلین کریمین ، وبرجال کرماء».

* * *

نعت معمولی عاملین متحدین فی المعنی و العمل یجب إتباعه

ونعت معمولی وحیدی معنی

وعمل ، أتبع بغیر استثناء (1)

إذا نعت معمولان لعاملین متّحدی المعنی والعمل ، أتبع النعت المنعوت : رفعا ، ونصبا ، وجرا ، نحو : «ذهب زید وانطلق عمرو العاقلان ، وحدّثت زیدا وکلمت عمرا الکریمین ، ومررت بزید وجزت علی عمرو الصّالحین».

فإن اختلف معنی العاملین ، أو عملهما - وجب القطع وامتنع الإتباع ؛ فتقول : «جاء زید وذهب عمرو العاقلین» بالنصب علی إضمار فعل ، أی : أعنی العاقلین ، وبالرفع علی إضمار مبتدأ ، أی : هما العاقلان ، ونقول : «انطلق زید وکلمت عمرا الظّریفین» أی : أعنی الظریفین ، أو «الظریفان»

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 1804


1- «نعت» مفعول مقدم لقوله «أتبع» الآتی ، ونعت مضاف و «معمولی» مضاف إلیه ، ومعمولی مضاف و «وحیدی» مضاف إلیه ، علی تقدیر موصوف محذوف ، أی معمولی عاملین وحیدی ، ووحیدی مضاف و «معنی» مضاف إلیه «وعمل» معطوف علی معنی «أتبع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بغیر» جار ومجرور متعلق بأتبع ، وغیر مضاف و «استثنا» مضاف إلیه ، وقصره للضروره ، والمراد : أتبع بغیر استثناء معمولی عاملین متحدین فی المعنی والعمل.

أی : هما الظریفان ، و «مررت بزید وخاوزت خالدا الکاتبین ، أو الکاتبان».

* * *

تعدد النعت لمنعوت واحد

وإن نعوت کثرت وقد تلت

مفتقرا لذکرهنّ أتبعت (1)

إذا تکررت النعوت ، وکان المنعوت لا یتّضح إلا بها جمیعا وجب إتباعها کلها ؛ فتقول «مررت بزید الفقیه الشاعر الکاتب».

* * *

واقطع أو اتبع إن یکن معیّنا

بدونها ، أو بعضها اقطع معلنا (2)

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 1805


1- «وإن» شرطیه «نعوت» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده : أی وإن کثرت نعوت «کثرت» کثر : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی نعوت ، والجمله لا محل لها مفسره «وقد» الواو واو الحال ، قد : حرف تحقیق ، وجمله «تلت» وفاعله المستتر فیه فی محل نصب حال «مفتقرا» مفعول به لتلت «لذکرهن» الجار والمجرور متعلق بمفتقر ، وذکر مضاف والضمیر مضاف إلیه «أتبعت» أتبع : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی ، والتاء للتأنیث ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.
2- «واقطع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «اتبع» معطوف علی اقطع «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه «معینا» خبر یکن «بدونها» الجار والمجرور متعلق بمعین ، ودون مضاف والضمیر مضاف إلیه «أو» عاطفه «بعضها» بعض : مفعول مقدم لاقطع ، وبعض مضاف والضمیر مضاف إلیه «اقطع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «معلنا» حال من الضمیر المستتر فی اقطع ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

إذا کان المنعوت متّضحا بدونها کلها ، جاز فیها جمیعها : الإتباع ، والقطع (1) ، وإن کان معینا ببعضها دون بعض وجب فیما لا یتعین إلا به الإتباع ، وجاز فیما یتعین بدونه : الإتباع ، والقطع.

* * *

النعت المقطوع یرفع أو ینصب بعامل محذوف وجوبا

وارفع أو انصب إن قطعت مضمرا

مبتدأ ، أو ناصبا ، لن یظهرا (2)

أی : إذا قطع النعت عن المنعوت رفع علی إضمار مبتدأ ، أو نصب علی إضمار فعل ، نحو «مررت بزید الکریم ، أو الکریم» أی : هو الکریم ، أو أعنی الکریم.

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 1806


1- أنت تعلم أن المنعوت قد یکون معرفه وقد یکون نکره ، وتعلم - مع ذلک - أن القصد من نعت المعرفه توضیحها ، وأن المقصود من نعت النکره تخصیصها ، والتوضیح قد یحتاج إلی کل النعوت وقد یحتاج إلی بعضها ، لا جرم کان نعت المعرفه علی التفصیل الذی ذکره الشارح : إن احتاج المنعوت إلی جمیعها وجب فی جمیعها الإتباع ، وإن احتاج إلی بعضها وجب فی ذلک البعض الإتباع وجاز فیما عداه الإتباع والقطع ، وأما النکره فیجب فی واحد من نعوتها الإتباع ، ویجوز فیما عداه الإتباع والقطع ؛ لأن التخصیص لا یستدعی أکثر من نعت واحد.
2- «وارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «انصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله معطوفه بأو علی الجمله قبلها «إن» شرطیه «قطعت» قطع : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء ضمیر المخاطب فاعله ، وجواب الشرط محذوف «مضمرا» حال من التاء فی «قطعت» وفیه ضمیر مستتر فاعل «مبتدأ» مفعول به لمضمر «أو» عاطفه «ناصبا» معطوف علی قوله مبتدأ ، وجمله «لن یظهرا» من الفعل والفاعل فی محل نصب نعت للمعطوف علیه والمعطوف معا ، فالألف ضمیر الاثنین ، أو لأولهما فالألف للاطلاق.

وقول المصنف «لن یظهرا» معناه أنه یجب إضمار الرافع أو الناصب ، ولا یجوز إظهاره ، وهذا صحیح إذا کان النعت لمدح ، نحو «مررت بزید الکریم» أو ذم ، نحو : «مررت بعمرو الخبیث» أو ترحّم ، نحو : «مررت بزید المسکین» فأما إذا کان لتخصیص فلا یجب الإضمار ، نحو : «مررت بزید الخیاط ، أو الخیاط» وإن شئت أظهرت ؛ فتقول : «هو الخیاط ، أو أعنی الخیاط ، والمراد بالرافع والناصب لفظه «هو» أو «أعنی».

* * *

یجوز حذف ما علم من نعت أو منعوت

وما من المنعوت والنّعت عقل

یجوز حذفه ، وفی النّعت یقلّ (1)

أی : یجوز حذف المنعوت وإقامه النعت مقامه ، إذا دل علیه دلیل ، نحو : قوله تعالی : (أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ) أی دروعا سابغات ، وکذلک یحذف النعت إذ دل علیه دلیل ، لکنه قلیل ، ومنه قوله تعالی [: (قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ) أی : البیّن ، وقوله تعالی] : (إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ) أی النّاجین.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 1807


1- «وما» اسم موصول : مبتدأ «من المنعوت» جار ومجرور متعلق بقوله «عقل» الآتی «والنعت» معطوف علی المنعوت ، وجمله «عقل» من الفعل ونائب فاعله المستتر فیه لا محل لها صله الموصول «یجوز» فعل مضارع «حذفه» حذف : فاعل یجوز ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وحذف مضاف والهاء مضاف إلیه «وفی النعت» الواو عاطفه ، وفی النعت : جار ومجرور متعلق بقوله «یقل» الآتی «یقل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحذف.
التّوکید
التوکید لفظی و معنوی

بالنّفس أو بالعین الاسم أکّدا

مع ضمیر طابق المؤکّدا (1)

واجمعهما بأفعل إن تبعا

ما لیس واحدا تکن متّبعا (2)

التوکید قسمان ؛ أحدهما التوکید اللفظی ، وسیأتی ، والثانی : التوکید المعنوی ، وهو علی ضربین :

أحدهما : ما یرفع توهّم مضاف إلی المؤکّد ، وهو المراد بهذین البیتین ، وله لفظان : النفس ، والعین ، وذلک نحو «جاء زید نفسه» ف- «نفسه»

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 1808


1- «بالنفس» جار ومجرور متعلق بقوله «أکدا» الآتی «أو» حرف عطف «بالعین» معطوف علی قوله بالنفس «الاسم» مبتدأ «أکد» أکدا : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق. ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من قوله بالنفس وما عطف علیه ، ومع مضاف ، و «ضمیر» مضاف إلیه «طابق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ضمیر «المؤکدا» مفعول به لطابق ، والجمله فی محل جر صفه لضمیر.
2- «واجمعهما» الواو عاطفه ، اجمع : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز مفعول به «بأفعل» جار ومجرور متعلق باجمع «إن» شرطیه «تبعا» تبع : فعل ماض فعل الشرط ، وألف الاثنین فاعل «ما» اسم موصول مفعول به لتبع «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما «واحدا» خبر لیس ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام «تکن» فعل مضارع ناقص مجزوم فی جواب الأمر الذی هو اجمع ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «متبعا» خبره.

توکید ل- «زید» ، وهو یرفع توهّم أن یکون (1) التقدیر «جاء خبر زید ، أو رسوله» وکذلک «جاء زید عینه».

ولا بدّ من إضافه النفس أو العین إلی ضمیر یطابق المؤکّد ، نحو «جاء زید نفسه ، أو عینه ، وهند نفسها ، أو عینها».

ثم إن کان المؤکد بهما مثنی أو مجموعا جمعتهما علی مثال أفعل ؛ فتقول : «جاء الزّیدان أنفسهما ، أو أعینهما ، والهندان أنفسهما ، أو أعینهما ، والزّیدون أنفسهم. أو أعینهم ، والهندات أنفسهنّ ، أو أعینهنّ».

* * *

ثانیهما التوکید بکل و بکلا و کلتا

وکلّا اذکر فی الشّمول ، وکلا

کلتا ، جمیعا - بالضّمیر موصلا (2)

هذا هو الضّرب الثانی من التوکید المعنوی ، وهو : ما یرفع توهّم عدم إراده الشّمول ، والمستعمل لذلک «کلّ ، وکلا ، وکلتا ، وجمیع».

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 1809


1- إذا قلت «جاء زید» فقد ترید الحقیقه وأن زیدا هو الآتی ، وقد تکون جعلت الکلام علی حذف مضاف ، وأن الأصل جاء خبر زید ، أو جاء رسول زید ، وقد تکون قد أطلقت زیدا وأنت ترید به رسوله من باب المجاز العقلی ، فإذا قلت «جاء زید نفسه» فقد تعین المعنی الأول ، وارتفع احتمالان : أحدهما احتمال المجاز بالحذف ، وثانیهما احتمال المجاز العقلی.
2- «وکلا» مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله اذکر الآتی «اذکر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الشمول» جار ومجرور متعلق باذکر «وکلا ، کلتا ، جمیعا» معطوفات علی «کل» بعاطف مقدر فیما عدا الأول «بالضمیر» جار ومجرور متعلق بقوله «موصلا» الآتی «موصلا» حال من کل وما عطف علیه.

فیؤکد بکل وجمیع ما کان ذا أجزاء یصحّ وقوع بعضها موقعه ، نحو «جاء الرّکب کلّه ، أو جمیعه ، والقبیله کلّها ، أو جمیعها ، والرّجال کلّهم ، أو جمیعهم ، والهندات کلّهنّ ، أو جمیعهنّ» ولا تقول : «جاء زید کله».

ویؤکد بکلا المثنّی المذکّر ، نحو «جاء الزّیدان کلاهما» ، وبکلتا لمثنّی المؤنث ، نحو «جاءت الهندان کلتاهما».

ولا بدّ من إضافتها کلها إلی ضمیر یطابق المؤکّد کما مثل.

* * *

واستعملوا أیضا ککلّ فاعله

من عمّ فی التّوکید مثل النّافله (1)

أی استعمل العرب - للدلاله علی الشّمول ککل - «عامّه» مضافا إلی ضمیر المؤکد ، نحو «جاء القوم عامّتهم» وقلّ من عدّها من النحویین فی ألفاظ التوکید ، وقد عدّها سیبویه ، وإنما قال «مثل النافله» لأن عدّها من ألفاظ التوکید یشبه النافله ، أی : الزیاده ؛ لأن أکثر النحویین لم یذکرها.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 1810


1- «واستعملوا» فعل وفاعل «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «ککل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من قوله فاعله الآتی «فاعله» مفعول به لاستعملوا «من عم» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فاعله أیضا «فی التوکید» جار ومجرور متعلق باستعملوا «مثل» حال ثالث من فاعله أیضا ، ومثل مضاف و «النافله» مضاف إلیه ،
قد یؤکد بعد کل بأجمع و فروعه

وبعد کلّ أکّدوا بأجمعا

جمعاء ، أجمعین ، ثمّ جمعا (1)

أی : یجاء بعد «کل» بأجمع وما بعدها لتقویه قصد الشّمول ؛ فیؤتی ب- «أجمع» بعد «کلّه» نحو «جاء الرّکب کلّه أجمع» وب «جمعاء» بعد «کلّها» ، نحو «جاءت القبیله کلّها جمعاء» وب «أجمعین» بعد «کلّهم» نحو «جاء الرّجال کلّهم أجمعون» وب «جمع» بعد «کلّهنّ» نحو «جاءت الهندات کلّهنّ جمع».

* * *

و قد یؤکد بأجمع و فروعه دون کل

ودون کلّ قد یجیء : أجمع

جمعاء ، أجمعون ، ثمّ جمع (2)

أی : قد ورد استعمال العرب «أجمع» فی التوکید غیر مسبوقه ب- «کلّه» نحو «جاء الجیش أجمع» واستعمال «جمعاء» غیر مسبوقه ب- «کلّها» نحو «جاءت القبیله جمعاء» واستعمال «أجمعین» غیر مسبوقه ب- «کلّهم» نحو «جاء القوم أجمعون» واستعمال «جمع» غیر مسبوقه ب- «کلهن» نحو «جاء النّساء جمع» وزعم المصنف أن ذلک قلیل ، ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 1811


1- «وبعد» ظرف متعلق بقول أکدوا الآتی ، وبعد مضاف ، و «کل» مضاف إلیه «أکدوا» فعل وفاعل «بأجمعا» جار ومجرور متعلق بأکدوا «جمعاء ، أجمعین ، ثم جمعا» معطوفات علی «أجمعا» بعاطف مقدر فیما عدا الأخیر.
2- «ودون» ظرف متعلق بقوله یجیء الآتی ، ودون مضاف و «کل» مضاف إلیه «قد» حرف تقلیل «یجیء» فعل مضارع «أجمع» فاعل یجیء «جمعاء ، أجمعون ، ثم جمع» معطوفات علی «أجمع» بعاطف مقدر فیما عدا الأخیر.

289- یا لیتنی کنت صبیّا مرضعا***تحملنی الذّلفاء حولا أکتعا(1)

إذا بکیت قبّلتنی أربعا

إذا ظللت الدّهر أبکی أجمعا

* * *

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 1812


1- هذه الأبیات لراجز لا یعلم اسمه. اللغه : «الذلفاء» أصله وصف لمؤنث الأذلف ، وهو مأخوذ من الذلف - بالتحریک - وهو صغر الأنف واستواء الأرنبه ، ثم نقل إلی العلمیه فسمیت به امرأه ، ویجوز هنا أن یکون علما ، وأن یکون باقیا علی وصفیته «حولا» عاما «أکتعا» تاما ، کاملا ، وقد قالوا : «أتی علیه حول أکتع» أی : تام ، کذا قال الجوهری. الإعراب : «یا» حرف تنبیه ، أو حرف نداء حذف المنادی به «لیتنی» لیت : حرف تمن ، والنون للوقایه ، والیاء اسم لیت «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والناء اسمه «صبیا» خبر کان «مرضعا» نعت لصبی. وجمله «کان» واسمه وخبره فی محل رفع خبر «لیت» «تحملنی» تحمل : فعله مضارع ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول به «الذلفاء» فاعل تحمل «حولا» ظرف زمان متعلق بتحمل «أکتعا» توکید لقوله حولا ، وإذا لاحظت ما فیه من معنی المشتق صح أن تجعله نعتا له «إذا» ظرف ضمن معنی الشرط ، وجمله «بکیت» فی محل جر بإضافه إذا إلیها «قبلتنی» قبل : فعل ماض ، والتاء تاء التأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الذلفاء ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول أول «أربعا» مفعول ثان ، وأصله نعت لمحذوف ، والجمله لا محل لها جواب «إذا» الشرطیه «إذا» حرف جواب «ظللت» ظل : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «الدهر» ظرف زمان متعلق بأبکی «أبکی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا. والجمله فی محل نصب خبر ظل «أجمع» توکید للدهر. الشاهد فیه : فی هذا البیت ثلاثه شواهد یستدل بها النحاه علی مسائل من باب التوکید ، الشاهد الأول - وهو المراد هنا - فی قوله «الدهر ... أجمعا» حیث أکد الدهر بأجمع ، من غیر أن یؤکده أولا بکل ، والثانی فی قوله «حولا أکتعا» فإنه یدل لما ذهب إلیه الکوفیون من جواز توکید النکره إذا کانت محدوده بأن یکون لها أول وآخر معروفان ، کیوم وشهر وعام وحول ونحو ذلک ، وذهب المصنف إلی جواز ذلک ، والبصریون یأبون تأکید التکره : محدوده ، أو غیر محدوده ، وسیأتی هذا الموضوع بعقیب ما نتکلم فیه الآن ، والثالث فی قوله «الدهر أبکی أجمعا» حیث یدل علی أنه قد یفصل بین التوکید والمؤکد بأجنبی.
توکید النکره

وإن یفد توکید منکور قبل

وعن نحاه البصره المنع شمل (1)

مذهب البصریین أنه لا یجوز توکید النکره : سواء کانت محدوده ، کیوم ، ولیله ، وشهر ، وحول ، أو غیر محدوده ، کوقت ، وزمن ، وحین.

ومذهب الکوفیین - واختاره المصنف - جواز توکید النکره المحدوده ؛ لحصول الفائده بذلک ، نحو : «صمت شهرا کلّه» ومنه قوله :

* تحملنی الذّلفاء حولا أکتعا* [289]

وقوله :

290- * قد صرّت البسکره یوما أجمعا*(2)

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 1813


1- «وإن» شرطیه «یفد» فعل مضارع فعل الشرط «توکید» فاعل یفد ، وتوکید مضاف ، و «منکور» مضاف إلیه «قبل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی توکید منکور ، والفعل مبنی علی الفتح فی محل جزم جواب الشرط ، وسکن لأجل الوقف «وعن نحاه» جار ومجرور متعلق بقوله المنع الآتی ، ونحاه مضاف ، و «البصره» مضاف إلیه «المنع» مبتدأ «شمل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المنع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- هذا الشاهد مجهول النسبه إلی قائله ، ویذکر بعض النحاه من البصریین أنه مصنوع ، ویروی بعض من یستشهد به قبله : * إنّا إذا خطّافنا تقعقعا* اللغه : «خطافنا» الخطاف - بضم الخاء المعجمه وتشدید الطاء - هو الحدیده المعوجه تکون فی جانب البکره «تقعقعا» تحرک وسمع له صوت ، والقعقعه : تحریک الشیء الیابس الصلب حتی یسمع له صوت «صرت» صوتت «البکره» بفتح فسکون هنا - ما یستقی علیها الماء من البئر. الإعراب : «قد» حرف تحقیق «صرت» صر : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «البکره» فاعل صرت «یوما» ظرف زمان متعلق بصرت «أجمعا» تأکید لقوله یوما. الشاهد فیه : قوله «یوما أجمعا» حیث أکد قوله «یوما» وهو نکره محدوده بقوله «أجمعا» وتجویز ذلک هو مذهب الکوفیین الذی اختاره المصنف فی هذه المسأله ، وجواب البصریین عن هذا الشاهد إنکاره ، وادعاء أنه مما صنعه النحاه الکوفیون لیصححوا مذهبهم ، ولا أصل له عندهم حتی یتلمسوا له مخلصا.
هل یؤکد المثنی بمثنی أجمع و جمعاء؟

واغن بکلتا فی مثنّی وکلا

عن وزن فعلاء ووزن أفعلا (1)

قد تقدّم أن المثنی یؤکد بالنفس أو العین وبکلا وکلتا ، ومذهب البصریین أنه لا یؤکد بغیر ذلک ؛ فلا تقول «جاء الجیشان أجمعان» ولا «جاء القبیلتان جمعاوان» استغناء بکلا وکلتا عنهما ، وأجاز ذلک الکوفیون.

* * *

توکید الضمیر المتصل المرفوع

وإن تؤکّد الضّمیر المتّصل

بالنّفس والعین فبعد المنفصل (2).

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 1814


1- «اغن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بکلتا» جار ومجرور متعلق باغن «فی مثنی» جار ومجرور متعلق باغن أیضا «وکلا» معطوف علی کلتا «عن وزن» جار ومجرور متعلق باغن أیضا ، ووزن مضاف و «فعلاء» مضاف إلیه «ووزن أفعلا» معطوف علی قوله «وزن فعلاء».
2- «وإن» شرطیه «تؤکد» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الضمیر» مفعول به لتؤکد «المتصل» نعت للضمیر «بالنفس» جار ومجرور متعلق بتؤکد «والعین» معطوف علی النفس «فبعد» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، بعد : ظرف متعلق بمحذوف تقدیره : فأکد بهما بعد المنفصل ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وبعد مضاف ، و «المنفصل» مضاف إلیه.

عنیت ذا الرّفع ، وأکّدوا بما

سواهما ، والقید لن یلتزما (1)

لا یجوز توکید الضمیر المرفوع المتصل بالنفس أو العین ، إلا بعد تأکیده بضمیر منفصل ؛ فتقول : «قوموا أنتم أنفسکم ، أو أعینکم» ولا تقل : «قوموا أنفسکم».

فإذا أکّدته یغیر النفس والعین لم یلزم ذلک ؛ تقول : «قوموا کلّکم» أو «قوموا أنتم کلّکم».

وکذا إذا کان المؤکّد غیر ضمیر رفع : بأن کان ضمیر نصب أو جر ؛ فتقول : «مررت بک نفسک ، أو عینک ، ومررت بکم کلّکم ، ورأیتک نفسک ، أو عینک ، ورأیتکم کلکم».

* * *

التوکید اللفظی

وما من التّوکید لفظیّ یجی

مکرّرا کقولک «ادرجی ادرجی» (2).

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 1815


1- «عنیت» فعل وفاعل «ذا» مفعول به لعنیت ، وذا مضاف «الرفع» مضاف إلیه «وأکدوا» فعل وفاعل «بما» جار ومجرور متعلق بأکدوا «سواهما» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله ما المجروره محلا بالباء ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «والقید» مبتدأ «لن» نافیه ناصبه «یلتزما» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بلن ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی القید ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ «من التوکید» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی قوله «لفظی» الآتی ؛ لأنه فی قوه المشتق ؛ إذ هو منسوب «لفظی» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : هو لفظی ، والجمله لا محل لها صله الموصول «یجی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «مکررا» حال من الضمیر المستتر فی یجیء «کقولک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک ، وقول مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «ادرجی» فعل أمر ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل «ادرجی» توکید لسابقه.

هذا هو القسم الثانی من قسمی التوکید ، وهو : التوکید اللفظی ، وهو تکرار اللفظ الأول [بعینه] اعتناء به نحو : «ادرجی ادرجی» وقوله :

291- فأین إلی أین النّجاه ببغلتی ***أتاک أتاک اللّاحقون احبس احبس (1)

وقوله تعالی : (کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا)(2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 1816


1- هذا البیت یکثر استشهاد النحاه به ، ولم ینسبه واحد منهم لقائل معین. الإعراب : «فأین» اسم استفهام ، مبنی علی الفتح فی محل جر بإلی محذوف یدل علیها ما بعدها ، والأصل : فإلی أین - إلخ ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «إلی أین» توکید لفظی «النجاه» مبتدأ مؤخر «ببغلتی» الجار والمجرور متعلق بالنجاه ، وبغله مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «أتاک» أتی : فعل ماض ، والکاف مفعول به «أتاک» توکید لفظی «اللاحقون» فاعل أتی الأول «احبس» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «احبس» توکید لفظی. الشاهد فیه : قوله «إلی أین إلی أین» وقوله : «أتاک أتاک» وقوله : «احبس احبس» ففی کل واحد من المواضع الثلاثه تکرر اللفظ الأول بعینه ، وهو من التوکید اللفظی.
2- من العلماء من منع أن یکون قوله تعالی : (کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا) من باب التوکید اللفظی ، وعلل ذلک أن التوکید اللفظی یشترط أن یکون اللفظ الثانی دالا علی نفس ما یدل علیه اللفظ الأول ، والأمر فی الآیه الکریمه لیس کذلک ، فإن الدک الثانی غیر الدک الأول ، والمعنی دکا حاصلا بعد دک ، وذهب هؤلاء إلی أن اللفظین معا حال ، وهو مؤول بنحو مکررا دکها ، ومثله قوله تعالی : (وَجاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا) وجعلوا هاتین الآیتین نظیر قولهم : جاءوا رجلا رجلا ، وعلمته الحساب بابا بابا.
توکید الضمیر المتصل توکیدا لفظیا

ولا تعد لفظ ضمیر متّصل

إلّا مع اللّفظ الّذی به وصل (1)

أی : إذا أرید تکریر لفظ الضمیر المتصل للتوکید ، لم یجز ذلک ، إلا بشرط اتصال المؤکّد بما اتصل بالمؤکد ، نحو «مررت بک بک ، ورغبت فیه فیه» ولا تقول : «مررت بکک».

* * *

توکید الحروف توکیدا لفظیا

کذا الحروف غیر ما تحصّلا

به جواب : کنعم ، وکبلی (2)

أی : کذلک إذا أرید توکید الحرف الذی لیس للجواب ، یجب أن یعاد

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 1817


1- «ولا» ناهیه «تعد» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لفظ» مفعول به لتعد ، ولفظ مضاف و «ضمیر» مضاف إلیه «متصل» نعت لضمیر «إلا» أداه استثناء «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من «لفظ» الواقع مفعولا به ، ومع مضاف وقوله «اللفظ» مضاف إلیه «الذی» نعت للفظ «به» جار ومجرور متعلق بقوله «وصل» الآتی «وصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الحروف» مبتدأ مؤخر «غیر» منصوب علی الاستثناء ، أو - بالرفع - نعت للحروف ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «تحصلا» فعل ماض ، والألف للاطلاق «به» جار ومجرور متعلق بتحصل «جواب» فاعل تحصل ، والجمله لا محل لها صله «کنعم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کنعم «وکیلی» جار ومجرور معطوف علی کنعم.

مع الحرف المؤکّد ما یتصل بالمؤکّد ، نحو «إنّ زیدا إنّ زیدا قائم» و «فی الدار فی الدار زید» ، ولا یجوز «إنّ إنّ زیدا قائم» (1) ، ولا «فی فی الدار زید».

فإن کان الحرف جوابا - کنعم ، وبلی ، وجیر ، وأجل ، وإی ، ولا - جاز إعادته وحده ؛ فیقال لک : «أقام زید»؟ فتقول «نعم نعم» أو «لالا» ، و «ألم یقم زید»؟ فتقول : «بلی بلی» (2).

* * *

یجوز أن یؤکد بضمیر الرفع المنفصل کل ضمیر

ومضمر الرّفع الّذی قد انفصل

أکّد به کلّ ضمیر اتّصل (3)

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 1818


1- قد ورد شاذا قول الشاعر : إنّ إنّ الکریم یحلم ما لم یرین من أجاره قد ضیما
2- من ذلک قول جمیل بن معمر العذری : لا لا أبوح بحبّ بثنه ؛ إنّها أخذت علیّ مواثقا وعهودا واعلم أن حروف الجواب علی ثلاثه أقسام : الأول ما یقع بعد الإیجاب والنفی جمیعا ، وذلک أربعه أحرف ، وهی : نعم ، وجیر ، وأجل ، وإی ، فکل واحد من هذه الأحرف الأربعه یصح أن یجاب به بعد الإثبات ویصح أن یجاب به بعد النفی ، والمقصود بکل واحد منها أحد أمور ثلاثه : تصدیق المخبر ، أو إعلام المستخبر ، أو إیعاد الطالب ، والقسم الثانی : ما لا یقع إلا بعد الإیجاب ، وهو «لا» والمقصود به إبطال ما أوجبه المتکلم أولا ، والقسم الثالث : ما لا یقع إلا بعد النفی ، وهو «بلی» خاصه.
3- «ومضمر» بالنصب : مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وبالرفع مبتدأ وعلی کل حال هو مضاف ، و «الرفع» مضاف إلیه «الذی» اسم موصول : نعت لمضمر الرفع «قد» حرف تحقیق «انفصل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم الموصول الواقع نعتا ، والجمله لا محل لها صله الموصول «أکد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «به» جار ومجرور متعلق بأکد «کل» مفعول به لأکد ، وکل مضاف و «ضمیر» مضاف إلیه ، وجمله «اتصل» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو فی محل جر صفه لضمیر المضاف إلیه.

أی : یجوز أن یؤکّد بضمیر الرفع المنفصل کلّ ضمیر متصل : مرفوعا کان ، نحو «قمت أنت» ، أو منصوبا «أکرمتنی أنا» ، أو مجرورا ، نحو «مررت به هو» والله أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 1819

العطف
العطف ضربان : عطف نسق و عطف بیان

العطف : إمّا ذو بیان ، أو نسق

والغرض الآن بیان ما سبق (1)

فذو البیان : تابع ، شبه الصّفه ،

حقیقه القصد به منکشفه (2)

العطف - کما ذکر - ضربان ؛ أحدهما : عطف النّسق ، وسیأتی ، والثانی : عطف البیان ، وهو المقصود بهذا الباب.

وعطف البیان هو : التابع ، الجامد ، المشبه للصفه : فی إیضاح (3) متبوعه ، وعدم استقلاله ، نحو :.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 1820


1- «العطف» مبتدأ «إما» حرف تفصیل «ذو» خبر المبتدأ ، وذو مضاف ، و «بیان» مضاف إلیه «أو» عاطفه «نسق» معطوف علی «ذو بیان» «والغرض» مبتدأ «الآن» منصوب علی الظرفیه الزمانیه «بیان» خبر المبتدأ ، وبیان مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، وجمله «سبق» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو لا محل لها صله الموصول.
2- «فذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «البیان» مضاف إلیه «تابع» خبر المبتدأ «شبه» نعت لتابع ، وشبه مضاف و «الصفه» مضاف إلیه «حقیقه» مبتدأ ، وحقیقه مضاف و «القصد» مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق بمنکشفه «منکشفه» خبر المبتدأ ، والجمله فی محل رفع صفه ثانیه لتابع.
3- عباره الشارح فی هذا الموضع قاصره ، والتحقیق أن عطف البیان یأتی لأغراض کثیره ، وأن أشهرها أربعه ؛ الأول : توضیح متبوعه ، وهذا یکون فی المعارف کأقسم بالله أبو حفص عمر ، والثانی تخصیص متبوعه ، وهذا یکون فی النکرات نحو قوله تعالی : (مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ) وقوله سبحانه : (مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ) عند من جوز مجیء عطف البیان فی النکرات ، والثالث المدح ، نحو قوله تعالی : (جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ) ذکر هذا صاحب الکشاف ، والرابع التأکید ، وذلک کما فی قول الشاعر : * لقائل یا نصر نصرا نصرا* ذکره بعضهم ، واختار المصنف فی هذا البیت أن الثانی توکید لفظی للأول.

292- * أقسم بالله أبو حفص عمر* ***ف- «عمر» عطف بیان ؛ لأنه موضّح لأبی حفص. (1)

فخرج بقوله «الجامد» الصّفه ؛ لأنها مشتقه أو مؤوّله به ، وخرج بما بعد ذلک : التوکید ، وعطف النّسق ؛ لأنهما لا یوضّحان متبوعهما ، والبدل الجامد ؛ لأنه مستقل.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 1821


1- هذا أول رجز لعبد الله بن کیسبه - بفتح الکاف وسکون الیاء المثناه - وبعده : ما مسّها من نقب ولا دبر فاغفر له اللهمّ إن کان فجر وکان من حدیثه أنه أقبل علی أمیر المؤمنین عمر بن الخطاب رضی الله عنه ، فقال : یا أمیر المؤمنین ، إن أهلی بعید ، وإن ناقتی دبراء نقباء ، فاحملنی ، فقال عمر : کذبت ، والله ما بها من نقب ولا دبر ، فانطلق فحل ناقته ثم استقبل البطحاء ، وجعل یقول هذا الرجز ، وعمر - رضی الله عنه - مقبل من أعلی الوادی ، فسمعه ، فأخذ بیده وقال له : ضع عن راحلتک ، فلما تبین له صدقه حمله وزوده وکساه ، کذا قال المرزبانی فی معجم الشعراء ، وما نحسب القصه علی هذا التفصیل ، فإن فیها ما لا نسیغه. اللغه : «نقب» مصدر نقب - من باب فرح - وهو رقه خف البعیر «دبر» مصدر دبر - من باب مرض - وهو أن یجرح ظهر الدابه من موضع الرحل أو القتب «فجر» حنث فی یمینه. الإعراب : «أقسم» فعل ماض «بالله» جار ومجرور متعلق بأقسم «أبو» فاعل أقسم ، وأبو مضاف و «حفص» مضاف إلیه «عمر» عطف بیان ، ویجوز أن یکون بدلا. الشاهد فیه : قوله «أبو حفص عمر» فإن الثانی عطف بیان للأول.
یوافق عطف البیان ما قبله فیما یوافق النعت منعوته فیه

فأولینه من وفاق الأوّل

ما من وفاق الأوّل النّعت ولی (1)

لمّا کان عطف البیان مشبها للصفه ، لزم فیه موافقه المتبوع کالنعت ؛ فیوافقه فی : إعرابه ، وتعریفه أو تنکیره ، وتذکیره أو تأنیثه ، وإفراده أو تثنیته أو جمعه.

* * *

فقد یکونان منکّرین

کما یکونان معرّفین (2)

ذهب أکثر النحویین إلی امتناع کون عطف البیان ومتبوعه نکرتین ، وذهب قوم - منهم المصنف - إلی جواز ذلک ؛ فیکونان منکرین کما یکونان معرفین ، قیل : ومن تنکیرهما قوله تعالی : (یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیْتُونَهٍ) وقوله تعالی : (وَیُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ) فزیتونه : عطف بیان لشجره ، وصدید : عطف بیان لماء.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 1822


1- «فأولینه» أول : فعل أمر ، مؤکد بالنون الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول «من وفاق» جار ومجرور متعلق بأولینه ووفاق مضاف ، و «الأول» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول ثان لأولینه «من وفاق» جار ومجرور متعلق بقوله «ولی» الآتی آخر البیت ، ووفاق مضاف ، «الأول» مضاف إلیه «النعت» مبتدأ «ولی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی النعت ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر لا محل لها صله.
2- «فقد» حرف تقلیل «یکونان» فعل مضارع ناقص ، وألف الاثنین اسمه «منکرین» خبر یکون «کما» الکاف جاره ، ما : مصدریه «یکونان معرفین» مضارع ناقص واسمه وخبره ، فی تأویل مصدر بواسطه ما المصدریه ، وهذا المصدر مجرور بالکاف ، والتقدیر : ککونهما معرفین.
کل ما صح جعله عطف بیان صح جعله بدلا إلا فی مسألتین

وصالحا لبدلیّه یری

فی غیر ، نحو «یا غلام یعمرا» (1)

ونحو «بشر» تابع «البکریّ»

ولیس أن یبدل بالمرضیّ (2)

کلّ ما جاز أن یکون عطف بیان ، جاز أن یکون بدلا ، نحو : «ضربت أبا عبد الله زیدا».

واستثنی المصنف من ذلک مسألتین ، یتعین فیهما کون التابع عطف بیان (3) : .

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 1823


1- «وصالحا» مفعول ثان مقدم علی عامله ، وهو قوله «یری» «لبدلیه» جار ومجرور متعلق بصالح «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عطف البیان ، ونائب الفاعل هو المفعول الأول «فی غیر» جار ومجرور متعلق بیری ، وغیر مضاف ، و «نحو» مضاف إلیه «یا» حرف نداء «غلام» منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «یعمرا» عطف بیان علی غلام تبعا للمحل ؛ فقد علمت أنه مضموم اللفظ ، وأن محله نصب.
2- «ونحو» معطوف علی نحو فی البیت السابق ، ونحو مضاف و «بشر» مضاف «تابع» نعت لبشر ، وتابع مضاف و «البکری» مضاف إلیه «ولیس» فعل ماض ناقص «أن» مصدریه «یبدل» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بأن ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر اسم لیس «بالمرضی» الباء زائده ، والمرضی : خبر لیس ، منصوب بفتحه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد.
3- ضبط ابن هشام وغیره المسائل التی یتعین فیها أن یکون التابع عطف بیان ولا یجوز أن یکون بدلا ، بأحد أمرین ؛ الأمر الأول : أن یکون التابع غیر مستغنی عنه ، الثانی : أن یکون التابع غیر صالح لأن یوضع فی مکان المتبوع ، والمسألتان اللتان ذکرهما الناظم وبینهما الشارح من أفراد الضابط الثانی ؛ ألا تری أنه لا یجوز أن یوضع یعمرا مع کونه منصوبا موضع غلام المنادی ، ولا یصلح أن یوضع بشر مع کونه علما ولیس مقترنا بأل موضع البکری ، ولم یتعرضا لتأصیل الضابط الأول ، ولا التمثیل له ، ومن أمثلته أن یکون التابع مشتملا علی ضمیر والمتبوع جزء من جمله واقعه خبرا ولیس فی هذه الجمله ضمیر یربطها بالمبتدأ ، نحو «علی سافر بکر أخوه» فإنه یتعین أن یکون «أخوه» عطف بیان علی بکر ، ولا یجوز أن یکون بدلا.

الأولی : أن یکون التابع مفردا ، معرفه ، معربا ؛ والمتبوع منادی ، نحو : «یا غلام یعمرا» فیتعین أن یکون «یعمرا» عطف بیان ، ولا یجوز أن یکون بدلا ؛ لأن البدل علی نیّه تکرار العامل ؛ فکان یجب بناء «یعمرا» علی الضم ؛ لأنه لو لفظ ب- «یا» معه لکان کذلک.

الثانیه : أن یکون التابع خالیا من «أل» والمتبوع بأل ، وقد أضیفت إلیه صفه بأل ، نحو : «أنا الضّارب الرّجل زید» ؛ فیتعین کون «زید» عطف بیان ، ولا یجوز کونه بدلا من «الرجل» ؛ لأن البدل علی نیه تکرار العامل ؛ فیلزم أن یکون التقدیر : أنا الضارب زید ، وهو لا یجوز ؛ لما عرفت فی باب الإضافه من أن الصفه إذا کانت بأل لا تضاف إلا إلی ما فیه أل ، أو ما أضیف إلی ما فیه أل ، ومثل «أنا الضارب الرجل زید» قوله :

293- أنا ابن التّارک البکریّ بشر***علیه الطّیر ترقبه وقوعا(1).

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 1824


1- البیت للمرار بن سعید الفقعسی. اللغه : «التارک» یجوز أن یکون اسم فاعل من ترک بمعنی صیر وجعل ، فیحتاج مفعولین ، ویجوز أن یکون اسم فاعل من ترک بمعنی خلی ، فلا یحتاج إلا مفعولا واحدأ «البکری» نسبه إلی بکر بن وائل «بشر» هو بشر بن عمرو بن مرثد ، وکان قد قتله سبع بن الحساس الفقعسی ، ورئیس بنی أسد یوم ذاک خالد بن نضله الفقعسی جد المرار ، لذلک فخر بمقتل بشر «ترقبه» تنتظر خروج روحه ؛ لأن الطیر لا تهبط إلا علی الموتی ، وکنی بذلک عن کونه قتله. المعنی : یقول : أنا ابن الرجل الذی ترک بشرا البکری تنتظر الطیر موته لتقع علیه. الإعراب : «أنا» مبتدأ «ابن» خبر المبتدأ ، وابن مضاف ، «التارک» مضاف إلیه ، والتارک مضاف ، و «البکری» مضاف إلیه ، من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «بشر» عطف بیان علی البکری «علیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الطیر» مبتدأ مؤخر ، والجمله فی محل نصب : إما مفعول ثان للتارک ، وإما حال من البکری «ترقبه» ترقب : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الطیر ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل نصب حال من الطیر «وقوعا» حال من الضمیر المستتر فی ترقبه. الشاهد فیه : قوله «التارک البکری بشر» فإن قوله «بشر» یتعین فیه أن یکون عطف بیان علی قوله «البکری» ، ولا یجوز أن یجعل بدلا منه ؛ وقد أشار الشارح العلامه إلی وجه امتناعه والخلاف فیه.

فبشر : عطف بیان ، ولا یجوز کونه بدلا ؛ إذ لا یصح أن یکون التقدیر. «أنا ابن التّارک بشر».

وأشار بقوله : «ولیس أن یبدل بالمرضیّ» إلی أنّ تجویز کون «بشر» بدلا غیر مرضیّ ، وقصد بذلک التنبیه علی مذهب الفرّاء والفارسی (1).

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 1825


1- مذهب الفراء والفارسی جواز إضافه الوصف المقترن بأل إلی العلم ، وذلک نحو «أنا الضارب زید» وعلی هذا یجوز فی «أنا ابن التارک البکری بشر» أن یجعل بشر بدلا ؛ لأنه یجوز عندهم أن تقول : أنا ابن التارک بشر - بإضافه التارک الذی هو وصف مقترن بأل إلی بشر الذی هو علم - ومعنی هذا أنه یجوز إحلال التابع محل المتبوع ، ومتی جاز ذلک صح فی المتبوع الوجهان : أن یکون عطف بیان ، وأن یکون بدلا ، لکن مذهب الفراء والفارسی غیر مقبول عند المصنف وجمهره العلماء ، لا جرم لم یجیزوا فی «بشر» إلا وجها واحدا وهو أن یکون عطف بیان ، ولهذا تجد المصنف یقول «ولیس أن یبدل بالمرضی».
عطف النّسق
تعریفه و مثاله

تال بحرف متبع عطف النّسق

کاخصص بود وثناء من صدق (1)

عطف النسق هو : التابع ، المتوسّط بینه وبین متبوعه أحد الحروف التی سنذکرها ، ک- «اخصص بودّ وثناء من صدق».

فخرج بقوله «المتوسط - إلی آخره» بقیه التوابع.

* * *

حرف العطف علی ضربین : ما یشرک لفظا و حکما و ما یشرک لفظا فقط

فالعطف مطلقا : بواو ، ثمّ ، فا ،

حتّی ، أم ، او ، ک- «فیک صدق ووفا» (2)

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 1826


1- «تال» خبر مقدم «بحرف» جار ومجرور متعلق بتال «متبع» نعت لحرف «عطف» مبتدأ مؤخر ، وعطف مضاف ، و «النسق» مضاف إلیه «کاخصص» الکاف جاره لقول محذوف ، اخصص : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بود» جار ومجرور متعلق باخصص «وثناء» معطوف بالواو علی ود «من» اسم موصول : مفعول به لاخصص «صدق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- «فالعطف» مبتدأ «مطلقا» حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور وهو قوله «بواو» بناء علی رأی من أجاز تقدم الحال علی عامله الجار والمجرور ، أو هو حال من المبتدأ بناء علی مذهب سیبویه «بواو» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ثم ، فا ، حتی ، أم ، أو» قصد لفظهن. معطوفات علی قوله واو ، بعاطف مقدر فی الجمیع «کفیک» الکاف جاره لقول محذوف ، فیک : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «صدق» مبتدأ مؤخر «ووفا» الواو عاطفه ، ووفا : معطوف علی صدق ، وقصر وفا للضروره ، وأصله وفاء ، وتقدیر الکلام : کقولک فیک صدق ووفا ، والکاف ومجرورها تتعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کقولک.

حروف العطف علی قسمین :

أحدهما : ما یشرّک المعطوف مع المعطوف علیه مطلقا ، أی : لفظا وحکما ، وهی : الواو ، نحو : «جاء زید وعمرو». وثمّ ، نحو : «جاء زید ثمّ عمرو». والفاء ، نحو : «جاء زید فعمرو». وحتّی ، نحو : «قدم الحجّاج حتّی المشاه». وأم ، نحو : «أزید عندک أم عمرو؟». وأو ، نحو : «جاء زید أو عمرو».

والثانی : ما یشرّک لفظا فقط ، وهو المراد بقوله.

وأتبعت لفظا فحسب : بل ، ولا ،

لکن ، ک- «لم یبد امرؤ لکن طلا» (1)

هذه الثلاثه تشرّک الثانی مع الأول فی إعرابه ، لا فی حکمه ، نحو : «ما قام زید بل عمرو ، وجاء زید لا عمرو ، ولا تضرب زیدا لکن عمرا».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 1827


1- «وأتبعت» أتبع : فعل ماض ، والتاء علامه التأنیث «لفظا» تمییز ، أو منصوب بنزع الخافض «فحسب» الفاء زائده لتزیین اللفظ ، حسب ، بمعنی کاف هنا : مبتدأ ، وخبره محذوف ، أی فکافیک هذا ، مثلا «بل» فاعل أتبعت «ولا ، لکن» معطوفان علی «بل» بعاطف مقدر فی الثانی «کلم» الکاف جاره لقول محذوف ، لم : حرف نفی وجزم وقلب «یبد» فعل مضارع مجزوم بحذف الواو «امرؤ» فاعل یبد «لکن» حرف عطف «طلا» معطوف علی امرؤ ، والطلا - بفتح الطاء مقصورا ، بزنه عصا وفتی - ابن الظبیه أول ما یولد ، وقیل : الطلا هو ولد البقره الوحشیه ، وقیل : هو ولد ذات الظلف مطلقا ، ویجمع علی أطلاء ، مثل سبب وأسباب.
الواو لمطلق الجمع

فاعطف بواو لاحقا أو سابقا

- فی الحکم - أو مصاحبا موافقا (1)

لمّا ذکر حروف العطف التسعه شرع فی ذکر معانیها.

فالواو : لمطلق الجمع عند البصریین ؛ فإذا قلت : «جاء زید وعمرو» دلّ ذلک علی اجتماعهما فی نسبه المجیء إلیهما ، واحتمل کون «عمرو» جاء بعد «زید» ، أو جاء قبله ، أو جاء مصاحبا له ، وإنما یتبین ذلک بالقرینه ، نحو : «جاء زید وعمرو بعده ، وجاء زید وعمرو قبله ، وجاء زید وعمرو معه». فیعطف بها : اللاحق ، والسابق ، والمصاحب.

ومذهب الکوفیین أنها للترتیب ، وردّ بقوله تعالی : (إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَنَحْیا)(2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 1828


1- «فاعطف» الفاء للتفریع ، اعطف : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بواو» جار ومجرور متعلق باعطف «لا حقا» مفعول به لا عطف «أو» عاطفه «سابقا» معطوف علی قوله لا حقا «فی الحکم» جار ومجرور تنازعه کل من «سابقا ، ولا حقا» «أو» عاطفه «مصاحبا» معطوف علی سابقا «موافقا» نعت لقوله مصاحبا ،
2- لو کانت الواو داله علی الترتیب - کما یقول الکوفیون - لکان هذا الکلام اعترافا من الکفار بالبعث بعد الموت ؛ لأن الحیاه المراده من «نحیا» تکون حینئذ بعد الموت ، وهی الحشر ، ومساق الآیه وما عرف من حالهم ومرادهم دلیل علی أنهم منکرون له ؛ فالمراد من الحیاه فی قولهم «ونحیی» هی الحیاه التی یحیونها فی الدنیا ، وهی قبل الموت قطعا ، فدلت الآیه علی أن الواو لا تدل علی الترتیب ؛ لأن المعطوف سابق فی الوجود علی المعطوف علیه.

واخصص بها عطف الّذی لا یغنی

متبوعه ، ک- «اصطفّ هذا وابنی» (1)

اختصّت الواو - من بین حروف العطف - بأنها یعطف بها حیث لا یکتفی بالمعطوف علیه ، نحو : «اختصم زید وعمرو» ولو قلت : «اختصم زید» لم یجز ، ومثله «اصطفّ هذا وابنی ، وتشارک زید وعمرو» ، ولا یجوز أن یعطف فی هذه المواضع بالفاء ولا بغیرها من حروف العطف ؛ فلا تقول : «اختصم زید فعمرو».

* * *

الفاء للترتیب بلا مهله

والفاء للتّرتیب باتّصال

و «ثمّ» للتّرتیب بانفصال (2)

أی : تدلّ الفاء علی تأخّر المعطوف عن المعطوف علیه متّصلا به ، و «ثم» علی تأخّره عنه منفصلا ، أی : متراخیا عنه ، نحو : «جاء زید فعمرو» ، ومنه قوله تعالی : (الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی) و «جاء زید ثم عمرو» ومنه قوله تعالی : (وَاللهُ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 1829


1- «واخصص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» جار ومجرور متعلق باخصص «عطف» مفعول به لاخصص ، وعطف مضاف ، و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه ، والجمله من الفعل المنفی وهو «لا یغنی» وفاعله الضمیر المستتر فیه لا محل لها صله الموصول «کاصطف» الکاف جاره لقول محذوف ، واصطف : فعل ماض «هذا» فاعل اصطف «وابنی» معطوف علی هذا.
2- «والفاء» مبتدأ «للترتیب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «باتصال» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الترتیب «وثم للترتیب بانفصال» مثل الشطر الأول فی الإعراب.
ما تختص به الفاء

واخصص بفاء عطف ما لیس صله

علی الّذی استقرّ أنّه الصّله (1)

اختصّت الفاء بأنها تعطف ما لا یصلح أن یکون صله - لخلوه عن ضمیر الموصول - علی ما یصلح أن یکون صله - لاشتماله علی الضمیر - نحو : «الذی یطیر فیغضب زید الذباب» ، ولو قلت : «ویغضب زید» أو «ثم یغضب زید» لم یجز ؛ لأن الفاء تدل علی السببیه ، فاستغنی بها عن الرابط ، ولو قلت : «الذی یطیر ویغضب منه زید الذباب» جاز ؛ لأنک أتیت بالضمیر الرابط.

* * *

«حتی»

بعضا بحتّی اعطف علی کلّ ، ولا

یکون إلّا غایه الّذی تلا (2)

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 1830


1- «واخصص» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بفاء» جار ومجرور متعلق باخصص «عطف» مفعول به لاخصص ، وعطف مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «صله» خبر لیس ، والجمله من لیس واسمها وخبرها لا محل لها صله ما الموصوله «علی الذی» جار ومجرور متعلق بعطف «استقر» فعل ماض «أنه» أن : حرف توکید ونصب ، والهاء اسمه «الصله» خبر أن ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر فاعل استقر ، والجمله من الفعل الذی هو استقر والفاعل الذی هو المصدر المنسبک من أن ومعمولیها لا محل لها صله الذی.
2- «بعضا» مفعول به مقدم لقوله «اعطف» الآتی «بحتی» جار ومجرور متعلق باعطف «اعطف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی کل» جار ومجرور متعلق باعطف أیضا «ولا» الواو للحال ، لا : نافیه «یکون» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا «إلا» أداه استثناء ملغاه «غایه» خبر یکون ، وغایه مضاف ، و «الذی» اسم موصول مضاف إلیه «تلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا ، والجمله لا محل لها صله الذی ، وجمله یکون واسمه وخبرء فی محل نصب حال.

یشترط فی المعطوف بحتی أن یکون بعضا مما قبله وغایه له : فی زیاده ، أو نقص ، نحو : «مات الناس حتی الأنبیاء ، وقدم الحجّاج حتّی المشاه».

* * *

«أم» و أنواعها

و «أم» بها اعطف إثر همز التّسویه

أو همزه عن لفظ «أیّ» مغنیه (1)

«أم» علی قسمین : منقطعه ، وستأتی ، ومتصله ، وهی : التی تقع بعد همزه التسویه نحو : «سواء علیّ أقمت أم قعدت» ومنه قوله تعالی : (سَواءٌ عَلَیْنا أَجَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا) والتی تقع بعد همزه مغنیه عن «أیّ» نحو «أزید عندک أم عمرو» أی : أیّهما عندک؟.

* * *

وربّما أسقطت الهمزه ، إن

کان خفا المعنی بحذفها أمن (2).

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 1831


1- «وأم» قصد لفظه : مبتدأ «بها» جار ومجرور متعلق بقوله اعطف الآتی «اعطف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «إثر» ظرف مکان بمعنی بعد متعلق باعطف ، وإثر مضاف و «همز» مضاف إلیه ، وهمز مضاف و «التسویه» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «همزه» معطوف علی همز «عن لفظ» جار ومجرور متعلق بقوله «مغنیه» الآتی ، ولفظ مضاف و «أی» مضاف إلیه «مغنیه» نعت لهمزه.
2- «وربما» رب : حرف تقلیل ، ما : کافه «أسقطت» أسقط : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث «الهمزه» نائب فاعل أسقط «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص فعل الشرط «خفا» قصر للضروره : اسم کان ، وخفا مضاف و «المعنی» مضاف إلیه «بحذفها» الجار والمجرور متعلق بقوله «أمن» الآتی ، وحذف مضاف وها : مضاف إلیه «أمن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

أی : قد تحذف الهمزه - یعنی همزه التسویه ، والهمزه المغنیه عن أیّ - عند أمن اللبس ، وتکون «أم» متصله کما کانت والهمزه موجوده ، ومنه قراءه ابن محیصن : (سواء علیهم أنذرتهم أم لم تنذرهم) بإسقاط الهمزه من «أنذرتهم» ، وقول الشاعر :

294- لعمرک ما أدری وإن کنت داریا***بسبع رمین الجمر أم بثمان (1)

أی : أبسبع.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 1832


1- البیت لعمر بن أبی ربیعه المخزومی ، أحد شعراء قریش المعدودین. الإعراب : «لعمرک» اللام للقسم ، عمر : مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، وتقدیر الکلام : لعمرک قسمی ، وعمر مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه «ما» نافیه «أدری» فعل مضارع بتطلب مفعولین ، وقد علق عنهما بالهمزه المقدره قبل قوله بسبع الآتی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «وإن» الواو واو الحال ، إن زائده «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «داریا» خبره «بسبع» جار ومجرور متعلق بقوله رمین الآتی «رمین» رمی : فعل ماض ، ونون النسوه فاعل «الجمر» مفعول به لرمین «أم» عاطفه «بثمان» جار ومجرور معطوف علی قوله بسبع. الشاهد فیه : قوله «بسبع ... أم بثمان» حیث حذف منه الهمزه المغنیه عن لفظ «أی» وأصل الکلام : أبسبع رمین - إلخ ، وإنما حذفها اعتمادا علی انسیاق المعنی وعدم خفائه.

وبانقطاع وبمعنی «بل» وفت

إن تک ممّا قیّدت به خلت (1)

أی : إذا لم یتقدم علی «أم» همزه التسویه ، ولا همزه مغنیه عن أی ؛ فهی منقطعه وتفید الإصراب کبل ، کقوله تعالی : (لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ، أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ) أی : بل یقولون افتراه ، ومثله «إنّها لإبل أم شاء» أی : بل هی شاء.

* * *

«أو» و معانیها

خیّر ، أبح ، قسّم - بأو - وأبهم ،

واشکک ، وإضراب بها أیضا نمی (2)

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 1833


1- «وبانقطاع» جار ومجرور متعلق بقوله وفت الآتی «وبمعنی» جار ومجرور معطوف بالواو علی بانقطاع ، ومعنی مضاف و «بل» قصد لفظه : مضاف إلیه «وفت» وفی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أم أیضا «إن» شرطیه «تک» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أم أیضا «مما» جار ومجرور متعلق بقوله خلت الآتی «قیدت» قید : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی ، والتاء للتأنیث ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بمن «به» جار ومجرور متعلق بقیدت «خلت» خلا : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر فیه جوازا تقدیره هی ، والجمله فی نصب خبر «تک» وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «خیر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أبح ، قسم» معطوفان علی خیر بعاطف مقدر مع کل منهما «بأو» جار ومجرور تنازعه الأفعال الثلاثه قبله «وأبهم ، واشکک» معطوفان علی خیر «وإضراب» مبتدأ «بها» جار ومجرور متعلق بإضراب «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «نمی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إضراب ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

أی : تستعمل «أو» للتخییر ، نحو «خذ من مالی درهما أو دینارا» وللإباحه نحو «جالس الحسن أو ابن سیرین ، والفرق بین الإباحه والتخییر : أن الإباحه لا تمنع الجمع ، والتخییر یمنعه ، وللتقسیم ، نحو «الکلمه اسم ، أو فعل ، أو حرف» وللإبهام علی السامع ، نحو «جاء زید أو عمرو» إذا کنت عالما بالجائی منهما وقصدت الإبهام علی السامع ، [ومنه قوله تعالی : (وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ)] ، وللشک ، نحو «جاء زید أو عمرو» إذا کنت شاکا فی الجائی منهما ، وللاضراب کقوله :

295- ماذا تری فی عیال قد برمت بهم ***لم أحص عدّتهم إلّا بعدّاد(1).

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 1834


1- هذان البیتان لجریر بن عطیه ، یقولهما لهشام بن عبد الملک. اللغه : «عیال» بعنی بهم أولاده ومن یمونهم ویعولهم «برمت» ضجرت وتعبت. الإعراب : «ما» اسم استفهام مبتدأ ، مبنی علی السکون فی محل رفع «ذا» اسم موصول : خبر المبتدأ «تری» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها صله ، والعائد ضمیر منصوب بتری محذوف ، ویجوز أن یکون قوله «ماذا» کله اسم استفهام مفعولا مقدما لتری «فی عیال» جار ومجرور متعلق بتری «قد» حرف تحقیق «برمت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر صفه لعیال «بهم» جار ومجرور متعلق ببرمت «لم» نافیه جازمه «أحص» فعل مضارع مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف الیاء ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «عدتهم» عده : مفعول به لأحص ، وعده مضاف والضمیر مضاف إلیه «إلا» أداه استثناء ملغاه «بعداد» جار ومجرور متعلق بأحص «کانوا» کان : فعل ماض ناقص ، وواو الجماعه اسمه «ثمانین» خبر کان «أو» حرف عطف بمعنی بل ، وقیل : هی بمعنی الواو «زادوا» فعل وفاعل «ثمانیه» مفعول به لزاد «لو لا» حرف امتناع لوجود «رجاؤک» رجاء : مبتدأ خبره محذوف وجوبا ، ورجاء مضاف والکاف مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «قتلت» فعل وفاعل «أولادی» أولاد : مفعول به لقتل ، وأولاد مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أو زادوا» حیث استعمل فیه «أو» للاضراب بمعنی بل.

کانوا ثمانین أو زادوا ثمانیه

لو لا رجاؤک قد قتلت أولادی

أی : بل زادوا.

وربّما عاقبت الواو ، إذا

لم یلف ذو النّطق للبس منفذا (1)

قد تستعمل «أو» بمعنی الواو عند أمن اللّبس ؛ کقوله :

296- جاء الخلافه أو کانت له قدرا***کما أتی ربّه موسی علی قدر(2)

أی وکانت له قدرا

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 1835


1- «وربما» رب : حرف تقلیل ، وما : کافه «عاقبت» عاقب : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أو «الواو» مفعول به لعاقب «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» نافیه جازمه «یلف» فعل مضارع مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف الیاء والکسره قبلها دلیل علیها «ذو» فاعل یلف ، وذو مضاف ، و «النطق» مضاف إلیه ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «للبس» جار ومجرور متعلق بقوله منفذ الآتی «منفذا» مفعول أول لیلفی ، ومفعوله الثانی محذوف ، وجواب «إذا» محذوف.
2- هذا البیت لجریر بن عطیه ، من کلمه یمدح بها أمیر المؤمنین عمر بن عبد العزیز بن مروان. اللغه : «قدر» بفتحتین - أی : موافقه له ، أو مقدره. الإعراب : «جاء» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الممدوح «الخلافه» مفعول به لجاء «أو» عاطفه بمعنی الواو «کانت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء للتأنیث ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الخلافه «له» جار ومجرور متعلق بقوله قدر الآتی «قدرا» خبر کان «کما» الکاف حاره ، ما : مصدریه «أتی» فعل ماض «ربه» رب : مفعول به مقدم علی الفاعل ، ورب مضاف والهاء مضاف إلیه «موسی» فاعل أتی «علی قدر» جار ومجرور متعلق بأنی. الشاهد فیه : قوله «أو کانت» حیث استعمل فیه «أو» بمعنی الواو ، ارتکانا علی انفهام المعنی وعدم وقوع السابع فی لبس.
«تأتی» «إما» لما تأتی له «أو»

ومثل «أو» فی القصد «إمّا» الثّانیه

فی نحو : «إمّا ذی وإمّا النّائیه» (1)

یعنی أن «إمّا» المسبوقه بمثلها تفید ما تفیده «أو» : من التخییر ، نحو : «خذ من مالی إمّا درهما وإمّا دینارا» والإباحه ، نحو : «جالس إمّا الحسن وإمّا ابن سیرین» والتقسیم ، نحو : «الکلمه إمّا اسم وإمّا فعل وإمّا حرف» والإبهام والشک ، نحو : «جاء إما زید وإما عمرو».

ولیست «إما» هذه عاطفه ، خلافا لبعضهم ، وذلک لدخول الواو علیها ، وحرف العطف لا یدخل علی حرف [العطف](2).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 1836


1- «ومثل» مبتدأ ، ومثل مضاف و «أو» قصد لفظه : مضاف إلیه «فی القصد» جار ومجرور متعلق بمثل «إما» قصد لفظه : خبر المبتدأ «الثانیه» نعت لإما «فی نحو» جار ومجرور متعلق بمثل أیضا «إما» حرف تفصیل «ذی» اسم إشاره للمفرده المؤنثه : مبتدأ ، وخبره محذوف : أی إما هذه لک ، مثلا «وإما» عاطفه «النائیه» معطوف علی ذی.
2- ههبا ثلاثه أمور نری أن ننبهک إلیها ؛ الأول : أن «إما» الثانیه تکون بمعنی أو باتفاق من النحاه ، نعنی أنها تأتی للمعانی المشهوره التی تأتی لها أو ، واختلفوا أهی عاطفه أم لا؟ وقد أشار الشارح إلی هذا الخلاف ، ولا خلاف بینهم فی أن إما الأولی لیست عاطفه ، ولذلک نراها تفصل بین العامل ومعموله نحو «زارنی إما زید وإما عمرو» ، والأمر الثانی : أن المعانی المشهوره التی تأتی لها إما هی التی ذکرها الشارح ، وهی ما عدا الإضراب والجمع المطلق التی تأتی له أو أحیانا کما فی الشاهد رقم 299 ، والأمر الثالث : أن إما الثانیه قد تحذف لذکر ما یغنی عنها ، نحو قولک : إما أن تتکلم بخیر وإلا فاسکت ، ونحو قول الشاعر : فإمّا أن تکون أخی بصدق فأعرف منک غثّی من سمینی وإلّا فاطّرحنی واتّخذنی عدوّا أتّقیک وتتّقینی
«لکن» و «لا» و «بل»

وأول «لکن» نفیا او نهیا ، و «لا»

نداء او أمرا أو اثباتا تلا (1)

أی : إنما یعطف بلکن بعد النفی ، نحو : «ما ضربت زیدا لکن عمرا» وبعد النهی ، نحو : «لا تضرب زیدا لکن عمرا» ، ویعطف ب- «لا» بعد النداء ، نحو : «یا زید لا عمرو» والأمر ، نحو : «اضرب زیدا لا عمرا» وبعد الإثبات ، نحو : «جاء زید لا عمرو» ولا یعطف ب- «لا» بعد النفی ، نحو : «ما جاء زید لا عمرو» ولا یعطف ب- «لکن» فی الإثبات ، نحو : «جاء زید لکن عمرو».

* * *

وبل کلکن بعد مصحوبیها

کلم أکن فی مربع بل تیها (2).

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 1837


1- «وأول» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لکن» قصد لفظه : مفعول به لأول «نفیا» مفعول ثان لأول «أو» عاطفه «نهیا» معطوف علی قوله «نفیا» «ولا» قصد لفظه : مبتدأ «نداء» مفعول به مقدم لقوله «تلا» الآتی «أو أمرا أو إثباتا» معطوفان علی قوله «نداء» السابق «تلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «لا» والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو «لا» المقصود لفظه.
2- «وبل» قصد لفظه : مبتدأ «کلکن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من ضمیر المبتدأ المستکن فی الخبر ، وبعد مضاف ومصحوبی من «مصحوبیها» مضاف إلیه ، ومصحوبی مضاف وها مضاف إلیه «کلم» الکاف جاره لقول محذوف ، لم : نافیه جازمه «أکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «فی مربع» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر أکن «بل» حرف عطف «تیها» قصر للضروره ، وأصله تبهاء ، معطوف علی مربع.

وانقل بها للثّان حکم الأوّل

فی الخبر المثبت ، والأمر الجلی (1)

یعطف ببل فی النفی والنهی ؛ فتکون کلکن : فی أنها تقرّر حکم ما قبلها ، وتثبت تقیضه لما بعدها ، نحو : «ما قام زید بل عمرو ، ولا تضرب زیدا بل عمرا» فقرّرت النفی والنهی السابقین ، وأثبتت القیام لعمرو ، والأمر بضربه.

ویعطف بها فی الخبر المثبت ، والأمر ؛ فتفید الإضراب عن الأول ، وتنقل الحکم إلی الثانی ، حتی یصیر الأول کأنه مسکوت عنه ، نحو : «قام زید بل عمرو ، واضرب زیدا بل عمرا».

* * *

العطف علی الضمیر المرفوع المتصل

وإن علی ضمیر رفع متّصل

عطفت فافصل بالضّمیر المنفصل (2).

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 1838


1- «وانقل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها ، للثان» جاران ومجروران متعلقان بانقل «حکم» مفعول به لانقل ، وحکم مضاف و «الأول» مضاف إلیه «فی الخبر» جار ومجرور متعلق بانقل «المثبت» صفه للخبر «والأمر» معطوف علی الخبر «الجلی» صفه للأمر.
2- «إن» شرطیه «علی ضمیر» جار ومجرور متعلق بقوله «عطفت» الآتی ، وضمیر مضاف و «رفع» مضاف إلیه «متصل» نعت لضمیر رفع «عطفت» عطف : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء ضمیر المخاطب فاعله «فافصل» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، افصل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالضمیر» جار ومجرور متعلق بافصل «المنفصل» نعت للضمیر ، وجمله فعل الأمر وفاعله فی محل جزم جواب الشرط.

أو فاصل ما ، وبلا فصل یرد

فی النّظم فاشیا ، وضعفه اعتقد (1)

إذا عطفت علی ضمیر الرفع المتصل وجب أن تفصل بینه وبین ما عطفت علیه بشیء ، ویقع الفصل کثیرا بالضمیر المنفصل ، نحو قوله تعالی : (لَقَدْ کُنْتُمْ أَنْتُمْ وَآباؤُکُمْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ) فقوله : «وآباؤکم» معطوف علی الضمیر فی «کنتم» وقد فصل ب- «أنتم» وورد - أیضا - الفصل بغیر الضمیر ، وإلیه أشار بقوله : «أو فاصل ما» وذلک کالمفعول به ، نحو «أکرمتک وزید» ، ومنه قوله تعالی : (جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ) فمن : معطوف علی الواو [فی یدخلونها] ، وصحّ ذلک للفصل بالمفعول به ، وهو الهاء من «یدخلونها» ومثله الفصل بلا النافیه ، کقوله تعالی : (ما أَشْرَکْنا وَلا آباؤُنا) ف- «آباؤنا» معطوف علی «نا» ، وجاز ذلک للفصل [بین المعطوف والمعطوف علیه] بلا.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 1839


1- «أو» عاطفه «فاصل» معطوف علی «الضمیر» فی البیت السابق «ما» نکره صفه لفاصل ، أی : فاصل أی فاصل «وبلا فصل» الواو للاستئناف ، بلا : جار ومجرور متعلق بقوله «یرد» الآتی ، ولا التی هی اسم بمعنی غیر مضاف و «فصل» مضاف إلیه «یرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العطف علی ضمیر رفع «فی النظم» جار ومجرور متعلق بیرد «فاشیا» حال من الضمیر المستتر فی «یرد» «وضعفه» الواو للاستئناف ، ضعف : مفعول مقدم لاعتقد ، وضعف مضاف والهاء مضاف إلیه «اعتقد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

والضمیر المرفوع المستتر فی ذلک کالمتصل ، نحو «اضرب أنت وزید» ، ومنه قوله تعالی : (اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّهَ) ف- «زوجک» معطوف علی الضمیر المستتر فی «اسکن» وصحّ ذلک للفصل بالضمیر المنفصل - وهو «أنت» -.

وأشار بقوله : «وبلا فصل یرد» إلی أنه قد ورد فی النظم کثیرا العطف علی الضمیر المذکور بلا فصل ، کقوله :

297- قلت إذ أقبلت وزهر تهادی ***کنعاج الفلا تعسّفن رملا(1)

فقوله : «وزهر» معطوف علی الضمیر المستتر فی «أقبلت». لا

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 1840


1- البیت لعمر بن أبی ربیعه المخزومی. اللغه : «زهر» جمع زهراء ، وهی المرأه الحسناء البیضاء ، وتقول : زهر الرجل - من باب فرح - إذا أشرق وجهه وابیض «تهادی» أصله «تتهادی» - بناءین - فحذف إحداهما تخفیفا ، ومعناه ، تتمایل ، وتتمایس ، وتتبختر «نعاج» جمع نعجه ، والمراد بها هنا بقر الوحش «الفلا» الصحراء «تعسفن» أخذن علی غیر الطریق ، وملن عن الجاده. الإعراب : «قلت» فعل وفاعل «إذ» ظرف متعلق بقال «أقبلت» أقبل : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «وزهر» معطوف علی الضمیر المستتر فی أقبلت «تهادی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی ، والجمله فی محل نصب حال من فاعل أقبلت المستتر فیه «کنعاج» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال ثانیه من فاعل أقبلت ، ونعاج مضاف و «الفلا» مضاف إلیه «تعسفن» تعسف : فعل ماض ، ونون النسوه فاعل ، والجمله فی محل نصب حال من نعاج «رملا» نصب علی نزع الخافض. الشاهد فیه : قوله «أقبلت وزهر» حیث عطف «زهر» علی الضمیر المستتر فی «أقبلت» المرفوع بالفاعلیه ، من غیر أن یفصل بین المعطوف والمعطوف علیه بالضمیر المنفصل ، أو بغیره ، وذلک ضعیف عند جمهره العلماء ، وقد نص سیبویه علی قلته. ومثل بیت الشاهد فی ذلک قول جریر بن عطیه یهجو الأخطل : ورجا الأخیطل من سفاهه رأیه ما لم یکن وأب له لینالا

وقد ورد ذلک فی النثر قلیلا ، حکی سیبویه رحمه الله تعالی : «مررت برجل سواء والعدم» برفع «العدم» بالعطف علی الضمیر المستتر فی «سواء».

وعلم من کلام المصنف : أن العطف علی الضمیر المرفوع المنفصل لا یحتاج إلی فصل ، نحو «زید ما قام إلّا هو وعمرو» وکذلک الضمیر المنصوب المتصل والمنفصل ، نحو «زید ضربته وعمرا ، وما أکرمت إلّا إیّاک وعمرا».

العطف علی الضمیر المخفوض

وأما الضمیر المجرور فلا یعطف علیه إلا بإعاده الجارّ له ، نحو «مررت بک وبزید» ولا یجوز «مررت بک وزید». هذا مذهب الجمهور ، وأجاز ذلک الکوفیون ، واختاره المصنف ، وأشار إلیه بقوله :

وعود خافض لدی عطف علی

ضمیر خفض لازما قد جعلا (1)

ولیس عندی لازما ؛ إذ قد أتی

فی النّثر والنّظم الصّحیح مثبتا (2).

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 1841


1- «وعود» مبتدأ ، وعود مضاف و «خافض» مضاف إلیه «لدی» ظرف بمعنی عند متعلق بعود ، ولدی مضاف و «عطف» مضاف إلیه «علی ضمیر» جار ومجرور متعلق بعطف ، وضمیر مضاف و «خفض» مضاف إلیه «لازما» مفعول ثان مقدم علی عامله وهو جعل الآتی «قد» حرف تحقیق «جعلا» جعل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عود. خافض ، ونائب الفاعل هو المفعول الأول ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وتقدیر الکلام : وعود خافض قد جعل لازما.
2- «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عود خافض «عندی» عند : ظرف متعلق بقوله «لازما» الآتی ، وعند مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «لازما» خبر لیس «إذ» أداه تعلیل «قد» حرف تحقیق «أتی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «فی النثر» جار ومجرور متعلق بأتی «والنظم» معطوف علی النثر «الصحیح» نعت للنظم «مثبتا» حال من فاعل أتی.

أی : جعل جمهور النحاه إعاده الخافض - إذا عطف علی ضمیر الخفض - لازما ، ولا أقول به ؛ لورود السماع : نثرا ، ونظما ، بالعطف علی الضمیر المخفوض من غیر إعاده الخافض ؛ فمن النثر قراءه حمزه (وَاتَّقُوا اللهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ) بجر «الأرحام» عطفا علی الهاء المجروره بالباء ، ومن النظم ما أنشده سیبویه ، رحمه الله تعالی :

298- فالیوم قرّبت تهجونا وتشتمنا***فاذهب فما بک والأیّام من عجب (1)

بجر «الأیام» عطفا علی الکاف المجروره بالباء. ف

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 1842


1- هذا البیت من شواهد سیبویه التی لم یعزها أحد لقائل معین (س 1 / 392) اللغه : «قربت» أخذت ، وشرعت ، ویؤیده روایه الکوفیین فی مکانه «فالیوم أنشأت ..» وفی بعض النسخ «قدبت» «تهجونا» تسبنا. المعنی : قد شرعت الیوم فی شتمنا والنیل منا ؛ إن کنت قد فعلت ذلک فاذهب فلیس ذلک غریبا منک لأنک أهله ، ولیس عجیبا من هذا الزمان الذی فسد کل من فیه. الإعراب : «قربت» قرب : فعل ماض دال علی الشروع ، والتاء اسمه «تهجونا» تهجو : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونا : مفعول به ، والجمله فی محل نصب خبر قربت «وتشتمنا» الواو عاطفه ، تشتم : معطوف علی تهجونا «فاذهب» الفاء واقعه فی جواب شرط مقدر ، أی إن تفعل ذلک فاذهب إلخ ، اذهب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فما» الفاء للتعلیل ، ما : نافیه «بک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «والأیام» معطوف علی الکاف المجروره محلا بالباء «من» زائده «عجب» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «بک والأیام» حیث عطف قوله «الأیام» علی الضمیر المجرور محلا بالباء - وهو الکاف - من غیر إعاده الجار ، وجوازه هو مختار المصنف. ومما استدل به علی ذلک قول مسکین الدارمی : نعلّق فی مثل السّواری سیوفنا فما بینها والکعب غوط نفانف
قد یحذف کل من الفاء و الواو مع معطوفه

والفاء قد تحذف مع ما عطفت

والواو ، إذ لا لبس ، وهی انفردت (1)

بعطف عامل مزال قد بقی

معموله ، دفعا لوهم اتّقی (2)

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 1843


1- «والفاء» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «تحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الفاء ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «مع» ظرف متعلق بتحذف الآتی ، ومع مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «عطفت» عطف : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی الفاء ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله ، والعائد ضمیر منصوب محذوف «والواو» الواو حرف عطف ، الواو : مبتدأ خبره محذوف ، أی والواو کذلک «إذ» ظرف یتعلق بتحذف «لا» نافیه للجنس «لبس» اسم لا ، وخبره محذوف ، أی : لا لبس موجود «وهی» ضمیر منفصل مبتدأ ، وجمله «انفردت» مع فاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر.
2- «بعطف» جار ومجرور متعلق بانفردت فی البیت السابق ، وعطف مضاف و «عامل» مضاف إلیه «مزال» نعت لعامل «قد» حرف تحقیق «بقی» فعل ماض «معموله» معمول : فاعل بقی ، ومعمول مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله فی محل جر صفه ثانیه لعامل «دفعا» مفعول لأجله «لوهم» جار ومجرور متعلق بقوله «دفعا» «اتقی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وهم ، والجمله فی محل جر صفه لوهم.

قد تحذف الفاء مع معطوفها للدلاله ، ومنه قوله تعالی : (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ) أی : فأفطر فعلیه عدّه من أیام أخر ، فحذف «أفطر» والفاء الداخله علیه ، وکذلک الواو ، ومنه قولهم : «راکب النّاقه طلیحان» أی : راکب النّاقه والنّاقه طلیحان.

وانفردت الواو - من بین حروف العطف - بأنها تعطف عاملا محذوفا بقی معموله ، ومنه قوله :

299- إذا ما الغانیات برزن یوما***وزجّجن الحواجب والعیونا(1).

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 1844


1- هذا البیت للراعی النمیری ، واسمه عبید بن حصین. اللغه : «الغانیات» جمع غانیه ، وهی المرأه الجمیله ، سمیت بذلک لاستغنائها بجمالها عن الحلی ونحوه ، وقیل : لاستغنائها ببیت أبیها عن أن تزف إلی الأزواج «برزن» ظهرن «زحجن الحواجب» دققنها وأطلنها ورققنها بأخذ الشعر من أطرافها حتی تصیر مقرسه حسنه. الإعراب : «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «الغانیات» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وجمله الفعل المحذوف مع فاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «برزن» برز : فعل ماض ، ونون النسوه فاعل ، والجمله لا محل لها مفسره «یوما» ظرف زمان منصوب ببرزن «وزججن» فعل وفاعل ، والجمله معطوفه بالواو علی جمله برزن یوما «الحواجب» مفعول به لزجج «والعیونا» معطوف علیه بالتوسع فی معنی العامل ، أو مفعول لفعل محذوف یتناسب معه ، أی : وکحلن العیون ، ونحوه ، وستعرف تفصیل هذین التوجیهین. الشاهد فیه : قوله «وزججن الحواجب والعیونا» حیث عطف الشاعر بالواو عاملا محذوفا قد بقی معموله ، فأما العامل المحذوف فهو الذی قدرناه فی الإعراب بقولنا «وکحلن» ، وأما المعمول الباقی فهو قوله : «والعیونا» عطفته الواو علی عامل مذکور فی الکلام ، وهو قوله «زججن» وهذا العامل المذکور الذی هو زججن لا یصلح للتسلیط علی المعطوف مع بقاء معناه علی أصله. وهذا أحد توجیهین فی هذا البیت ونحوه من قولهم «علفتها تبنا وماء باردا» فیقدر : وسقیتها ماء باردا ، وفیه توجیه آخر ، وهو أن تضمن العامل المذکور فی الکلام معنی عامل آخر یصح تسلیطه علی کل من المعطوف والمعطوف علیه ؛ فیقدر فی البیت «وحسن الحواجب والعیونا» وفیما ذکرناه من قولهم «علفتها - إلخ» یقدر «أنلتها تبنا وماء» أو «قدمت لها تبنا وماء» ونحو ذلک ، وارجع إلی شرح الشاهد رقم 166 فی باب المفعول معه.

ف- «العیون» : مفعول بفعل محذوف ، والتقدیر : وکحّلن العیون ، والفعل المحذوف معطوف علی «زجّجن» (1).

* * *

قد یحذف المعطوف علیه

وحذف متبوع بدا - هنا - استبح

وعطفک الفعل علی الفعل یصح (2)

قد یحذف المعطوف علیه للدلاله علیه ، وجعل منه قوله تعالی : (أَفَلَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ) قال الزمخشری : التقدیر : ألم تأتکم [آیاتی فلم تکن تتلی علیکم] فحذف المعطوف علیه ، وهو «ألم تأتکم».

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 1845


1- ذکر المصنف - رحمه الله! - أن الواو والفاء قد یحذفان مع معطوفهما ، ولم یذکر «أم» مع أنها تشارکهما فی ذلک ، ومنه قول أبی ذؤیب : دعانی إلیها القلب إنّی لأمره سمیع ؛ فما أدری أرشد طلابها؟ تقدیر الکلام : أرشد طلابها أم غی ، فحذف المعطوف لانسباقه وتبادره إلی الذهن.
2- «وحذف» مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله «استبح» الآتی ، وحذف مضاف و «متبوع» مضاف إلیه «بدا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی متبوع ، والجمله فی محل جر صفه لمتبوع «هنا» ظرف مکان متعلق باستبح أو ببدا «وعطفک» الواو للاستئناف ، عطف : مبتدأ ، وعطف مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله «الفعل» مفعول به للمصدر «علی الفعل» جار ومجرور متعلق بعطف «یصح» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عطفک الفعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وأشار بقوله : «وعطفک الفعل - إلی آخره» إلی أن العطف لیس مختصّا بالأسماء ، بل یکون فیها وفی الأفعال ، نحو «یقوم زید ویقعد ، وجاء زید ورکب ، واضرب زیدا وقم».

* * *

یعطف الفعل علی الاسم المشبه للفعل و العکس

واعطف علی اسم شبه فعل فعلا

وعکسا استعمل تجده سهلا (1)

یجوز أن یعطف الفعل علی الاسم المشبه للفعل ، کاسم الفاعل ، ونحوه ، ویجوز أیضا عکس هذا ، وهو : أن یعطف علی الفعل الواقع موقع الاسم اسم ؛ فمن الأول قوله تعالی : (فَالْمُغِیراتِ صُبْحاً فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً) وجعل منه [قوله تعالی :](إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقاتِ وَأَقْرَضُوا اللهَ) ومن الثانی قوله :

300- فألفیته یوما یبیر عدوّه ***ومجر عطاء یستحقّ المعابرا(2).

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 1846


1- «واعطف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی اسم» جار ومجرور متعلق باعطف «شبه» نعت لاسم ، وشبه مضاف و «فعل» مضاف إلیه «فعلا» مفعول به لا عطف «وعکسا» مفعول مقدم لاستعمل الآتی «استعمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تجده» تجد : فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول «سهلا» مفعول ثان لتجد.
2- البیت من الشواهد التی لم ینسبها أحد من شراح الشواهد ، وهو من قصیده للنابغه الذبیانی یمدح فیها النعمان بن المنذر ملک العرب فی الحیره ، وأول هذه القصیده قوله : کتمتک لیلا بالجمومین ساهرا وهمّین : همّا مستکنّا ، وظاهرا أحادیث نفس تشتکی ما یریبها وورد هموم لن یجدن مصادرا اللغه : «ألفیته» ألفی : وجد «یوما» أراد به مجرد الوقت «یبیر» یهلک ، وماضیه أبار ، ویروی «یبید» بالدال - وهو بمعنی یبیر «ومجر» اسم فاعل من أجری ، ووقع فی نسخه من نسخ دیوان النابغه «وبحر عطاء» ، و «المعابر» جمع معبر - بزنه منبر - وهو ما یعبر الماء علیه کالسفینه. الإعراب : «فألفیته» ألفی : فعل ماض ، وتاء المتکلم فاعل ، والهاء مفعول أول «یوما» ظرف زمان متعلق بألفی «یبیر» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الممدوح ، والجمله فی محل نصب مفعول ثان لألفی «عدوه» عدو : مفعول به لیبیر ، وعدو مضاف والهاء مضاف إلیه «ومجر» معطوف علی یبیر الذی وقعت جملته مفعولا ثانیا ، وکان من حقه أن یقول «ومجریا» ولکنه حذف یاء المنقوص فی حال النصب إجراء لهذه الحال مجری حالی الرفع والجر کما فی قول عروه ابن حزام : ولو أن واش بالیمامه داره وداری بأعلی حضرموت اهتدی لیا ومجر : اسم فاعل ؛ ففیه ضمیر مستتر هو فاعله ، و «عطاء» مفعوله «یستحق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عطاء «المعابرا» مفعول به لیستحق ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب صفه لعطاء. الشاهد فیه : قوله «یبیر .. ومجر» حیث عطف الاسم الذی یشبه الفعل - وهو قوله «ومجر» - وإنما أشبه الفعل لکونه اسم فاعل ، علی الفعل - وهو قوله «یبیر» - وذلک سائغ جائز.

وقوله :

301- بات یغشّیها بعضب باتر***یقصد فی أسوقها وجائر(1)

ف- «مجر» : معطوف علی «یبیر» ، و «جائر» : معطوف علی «یقصد».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 1847


1- البیت مما أنشده جماعه من النحویین - منهم أبو علی فی الإیضاح الشعری ، وابن الشجری فی الأمالی - ولم ینسبه واحد منهم إلی قائل بعینه. اللغه : «یعشیها» بالعین المهمله - فی روایه جماعه من العلماء - أصل معناه یطعمها العشاء ، وبالغین المعجمه - کما هو فی روایه الأثبات - مأخوذ من الغشاء ، وهو کالغطاء وزنا ومعنی «بعضب» هو السیف «باتر» قاطع «یقصد» یقطع علی غیر تمام «جائر» أی : ظالم مجاوز للحد ، والضمیر المتصل فی «یعشیها ، وأسوقها» للابل. المعنی : یمدح رجلا بالکرم ، وبأنه ینحر الإبل لضیوفه ، فیقول : إنه بات یشمل إبله ویعمها بسیف قاطع نافذ فی ضریبته یقطع أسوق التی تستحق الذبح ، ویجوز إلی أخری لا تستحقه. الإعراب : «بات» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الممدوح «یغشیها» یغشی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم بات ، والضمیر البارز مفعول به ، والجمله فی محل نصب خبر بات «بعضب» جار ومجرور متعلق بیغشی «باتر» صفه لعضب «یقصد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عضب ، والجمله فی محل جر صفه ثانیه لعضب «فی أسوقها» الجار والمجرور متعلق بیقصد ، وأسوق مضاف وها : مضاف إلیه «وجائر» معطوف علی یقصد. الشاهد فیه : قوله «یقصد .. وجائر» حیث عطف اسما یشبه الفعل - وهو قوله «جائر» - وإنما أشبه الفعل لکونه اسم فاعل ، علی فعل - وهو قوله «یقصد» وذلک سهل لا مانع منه ، وقد ورد فی النثر العربی ، بل ورد فی أفصح الکلام ، وهو القرآن الکریم ، کالآیه التی تلاها الشارح.

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 1848

البدل
تعریف البدل و أنواعه

التّابع المقصود بالحکم بلا

واسطه - هو المسمّی بدلا (1)

البدل هو : «التابع ، المقصود بالنسبه ، بلا واسطه».

ف- «التابع» : جنس ، و «المقصود بالنسبه» : فصل ، أخرج : النعت ، والتوکید ، وعطف البیان ؛ لأن کل واحد منها مکمّل للمقصود بالنسبه ، لا مقصود بها ، و «بلا واسطه» : أخرج المعطوف ببل ، نحو «جاء زید بل عمرو» ؛ فإن «عمرا» هو المقصود بالنسبه ، ولکن بواسطه - وهی بل - وأخرج المعطوف بالواو ونحوها ؛ فإن کل واحد منهما مقصود بالنسبه ، ولکن بواسطه (2).

* * *

مطابقا ، أو بعضا ، او ما یشتمل

علیه ، یلفی ، أو کمعطوف ببل (3).

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 1849


1- «التابع» مبتدأ أول «المقصود» صفه له «بالحکم» جار ومجرور متعلق بالمقصود «بلا واسطه» بلا : جار ومجرور متعلق بالتابع ، ولا الاسمیه مضاف وواسطه : مضاف إلیه «هو» ضمیر منفصل مبتدأ ثان «المسمی» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وفی المسمی ضمیر مستتر تقدیره هو نائب فاعل وهو مفعوله الأول «بدلا» مفعوله الثانی.
2- قول الناظم «التابع المقصود بالحکم» قد یفید أن البدل هو وحده المقصود بالنسبه ، والمعطوف بالواو ونحوها فی نحو «جاء زید وعمرو» مقصود بالنسبه ، ولیس هو وحده المقصود ، وإنما هو والمتبوع جمیعا مقصودان ؛ فیمکن أن یخرج المعطوف بالحرف المشرک لفظا ومعنی بالفصل الأول ، فافهم ذلک وتدبره.
3- «مطابقا» مفعول ثان تقدم علی عامله ، وهو قوله «یلفی» الآتی «أو بعضا» معطوف علی قوله مطابقا «أو» عاطفه «ما» اسم موصول معطوف علی قوله «بعضا» السابق «یشتمل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله ما «علیه» جار ومجرور یتعلق بقوله یشتمل «یلفی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو مفعوله الأول «أو» عاطفه «کمعطوف» الکاف اسم بمعنی مثل : معطوف علی قوله «ما یشتمل» والکاف الاسمیه مضاف ومعطوف مضاف إلیه «ببل» جار ومجرور متعلق بقوله معطوف.

وذا للإضراب اعز ، إن قصدا صحب

ودون قصد غلط به سلب (1)

کزره خالدا ، وقبّله الیدا ،

واعرفه حقّه ، وخذ نبلا مدی (2)

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 1850


1- «وذا» اسم إشاره : مفعول به لقوله «اعز» الآتی «للاضراب» جار ومجرور متعلق باعز أیضا «اعز» فعل أمر ، مبنی علی حذف الواو ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «قصدا» مفعول مقدم لصحب «صحب» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، وجواب الشرط محذوف یفهم مما قبله «ودون» ظرف متعلق بمحذوف ، أی : وإن وقع دون ، ودون مضاف و «قصد» مضاف إلیه «غلط» خبر لمبتدأ محذوف علی تقدیر مضاف : أی فهو بدل غلط «به» جار ومجرور متعلق بسلب الآتی «سلب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی الحکم المفهوم من سیاق الکلام.
2- «کزره» الکاف جاره لقول محذوف ، زر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لزر «خالدا» بدل مطابق من هاء زره «وقبله الیدا» الواو عاطفه ، قبل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والیدا : بدل بعض من الهاء فی قبله «واعرفه» الواو حرف عطف ، اعرف : فعل أمر. وفاعله ضمیر مستتر فیه جوبا تقدیره أنت ، والهاء ضمیر الغائب مفعول به لاعرف ، مبنی علی الضم فی محل نصب «حقه» حق : بدل اشتمال من الهاء فی اعرفه ، وحق مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه «وخذ» الواو عاطفه ، خذ : فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «نبلا» مفعول به لخذ «مدی» بدل إضراب.

البدل علی أربعه أقسام :

الأول : بدل الکل من الکل (1) ، وهو البدل المطابق للمبدل منه المساوی له فی المعنی ، نحو «مررت بأخیک زید ، وزره خالدا».

الثانی : بدل البعض من الکل (2) ، نحو «أکلت الرغیف ثلثه ، وقبّله الید».

الثالث : بدل الاشتمال ، وهو الدّالّ علی معنی فی متبوعه ، نحو «أعجبنی زید علمه ، واعرفه حقّه».

الرابع : البدل المباین للمبدل منه ، وهو المراد بقوله «أو کمعطوف ببل» وهو علی قسمین ؛ أحدهما : ما یقصد متبوعه کما یقصد هو ، ویسمی بدل الإضراب وبدل البداء (3) ، نحو «أکلت خبزا لحما» قصدت أولا الإخبار بأنک أکلت خبزا ، ثم بدالک أنک تخبر أنک أکلت لحما أیضا ، وهو المراد بقوله : «وذا للاضراب اعز إن قصدا صحب» أی : البدل الذی هو کمعطوف ببل انسبه للاضراب إن قصد متبوعه کما یقصد هو ، الثانی : ما لا یقصد متبوعه ، بل یکون المقصود البدل فقط ، وإنما غلط المتکلم ، فذکر المبدل منه ، ویسمی بدل الغلط والنسیان ، نحو «رأیت رجلا حمارا» أردت أنک تخبر أولا أنک رأیت حمارا ، فغلطت بذکر الرجل ، وهو المراد بقوله : «ودون قصد غلط به سلب» أی : إذا لم یکن المبدل منه مقصودا فیسمی البدل بدل الغلط ؛ لأنه مزیل الغلط الذی سبق ، وهو ذکر غیر المقصود.

وقوله : «خذ نبلا مدی» یصلح أن یکون مثالا لکل من القسمین ؛

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 1851


1- نص کثیر من اللغویین والنحویین علی أن اقتران کل وبعض بأل خطأ.
2- نص کثیر من اللغویین والنحویین علی أن اقتران کل وبعض بأل خطأ.
3- البداء - بفتح الباء بزنه السحاب - ظهور الصواب بعد خفائه.

لأنه إن قصد النّبل والمدی فهو بدل الإضراب ، وإن قصد المدی فقط - وهو جمع مدیه ، وهی الشّفره - فهو بدل الغلط.

* * *

متی یجوز إبدال الظاهر من الضمیر؟

ومن ضمیر الحاضر الظاهر لا

تبدله ، إلّا ما إحاطه جلا (1)

أو اقتضی بعضا ، أو اشتمالا

کإنّک ابتهاجک استمالا (2)

أی : لا یبدل الظاهر من ضمیر الحاضر ، إلا إن کان البدل بدل کل من کل ، واقتضی الإحاطه والشمول ، أو کان بدل اشتمال ، أو بدل بعض من کل.

فالأول کقوله تعالی : (تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَآخِرِنا) ف- «أولنا» بدل من الضمیر المجرور باللام - وهو «نا» - فإن لم یدلّ علی الإحاطه امتنع ، نحو «رأیتک زیدا».

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 1852


1- «ومن ضمیر» جار ومجرور متعلق بقوله «لا تبدله» الآتی ، وضمیر مضاف ، و «الحاضر» مضاف إلیه «الظاهر» مفعول لفعل محذوف یدل علیه ما بعده «لا» ناهیه «تبدله» تبدل : فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «إلا» أداه استثناء «ما» اسم موصول : مستثنی ، مبنی علی السکون فی محل نصب «إحاطه» مفعول به مقدم لجلا الآتی «جلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، وتقدیر البیت : ولا تبدل الظاهر من ضمیر الحاضر - وهو ضمیر المتکلم أو ضمیر المخاطب - إلا ما جلا إحاطه.
2- «أو» عاطفه «اقتضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی البدل «بعضا» مفعول به لاقتضی «أو اشتمالا» معطوف علی قوله بعضا «کإنک» الکاف جاره لقول لمحذوف ، إن : حرف توکید ونصب ، والکاف اسمه «ابتهاجک» ابتهاج : بدل اشتمال من اسم إن ، وابتهاج مضاف والکاف مضاف إلیه «استمالا» استمال : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ابتهاجک ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر إن.

والثانی کقوله :

302- ذرینی ؛ إنّ أمرک لن یطاعا***وما ألفیتنی حلمی مضاعا(1)

ف- «حلمی» بدل اشتمال من الیاء فی «ألفیتنی».

والثالث کقوله :

303- أو عدنی بالسّجن والأداهم ***رجلی ، فرجلی شثنه المناسم (2).

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 1853


1- البیت لعدی بن زید العبادی ، ونسب فی کتاب سیبویه (1 / 77) إلی رجل من بجیله أو خثعم. اللغه : «ذرینی» دعینی ، واترکینی ، یخاطب امرأه «ألفیتنی» وجدتنی «مضاعا» ذاهبا أو کالذاهب ؛ لعدم التعویل علیه ، وترک الرکون إلیه. الإعراب : «ذرینی» ذری : فعل أمر مبنی علی حذف النون ، ویاء المخاطبه فاعل ، والنون الموجوده للوقایه ، والیاء مفعول به «إن» حرف توکید ونصب «أمرک» أمر : اسم إن ، وأمر مضاف والکاف مضاف إلیه «لن» نافیه ناصبه «یطاعا» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب بلن ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر إن ، وجمله إن واسمها وخبرها لا محل لها مستأنفه للتعلیل «وما» الواو عاطفه ، ما : نافیه «ألفیتنی» ألفی : فعل ماض ، وتاء المخاطبه فاعله ، والنون للوقایه ، والیاء مفعوله الأول «حلمی» حلم : بدل اشتمال من یاء المتکلم ، وحلم مضاف والیاء مضاف إلیه «مضاعا» مفعول ثان لألفی. الشاهد فیه : قوله «ألفیتنی حلمی» حیث أبدل الاسم الظاهر - وهو قوله «حلمی» - من ضمیر الحاضر ، وهو یاء المتکلم فی «ألفیتنی» - بدل اشتمال.
2- نسب العینی تبعا لیاقوت هذا البیت للعدیل - بزنه التصغیر - ابن الفرخ بزنه القتل - وکان من حدیثه أته هجا الحجاج بن یوسف الثقفی ، فلما خاف أن تناله یده هرب إلی بلاد الروم ، واستنجد بالقیصر ، فحماه ، فلما علم الحجاج بذلک أرسل إلی القیصر یتهدده إن لم یرسله إلیه ، فأرسله ، فلما مثل بین یدیه عنفه وذکره بأبیات کان قد قالها فی هجائه. اللغه : «أوعدنی» تهددنی ، وقال الفراء : یقال وعدته خیرا ، ووعدته شرا - بإسقاط الهمزه فیهما - فإذا لم تذکر المفعول قلت «وعدته» إذا أردت الخیر ، و «أوعدته» إذا أردت الشر «السجن» المحبس «الأداهم» ، جمع أدهم ، وهو القید «شثنه» غلیظه ، خشنه «المناسم» جمع منسم - بزنه مجلس - وأصله طرف خف البعیر ، فاستعمله فی الإنسان ، وإنما حسن ذلک لأنه یرید أن یصف نفسه بالجلاده والقوه والصبر علی احتمال المکروه. الإعراب : «أوعدنی» أوعد : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «بالسجن» جار ومجرور متعلق بأوعد «والأداهم» معطوف علی السجن «رجلی» رجل : بدل بعض من یاء المتکلم فی أوعدنی ، ورجل مضاف والیاء مضاف إلیه «فرجلی» الفاء للتفریع ، ورجل : مبتدأ ، ویاء المتکلم مضاف إلیه «شثنه» خبر المبتدأ ، وشثنه مضاف و «المناسم» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «أوعدنی .. رجلی» حیث أبدل الاسم الظاهر - وهو قوله «رجلی» - من ضمیر الحاضر - وهو یاء المتکلم الواقعه مفعولا به لأوعد - بدل بعض من کل.

ف- «رجلی» بدل بعض من الیاء فی «أوعدنی».

وفهم من کلامه : أنه یبدل الظاهر من الظاهر مطلقا کما تقدم تمثیله ، وأن ضمیر الغیبه یبدل منه الظاهر مطلقا ، نحو «زره خالدا».

* * *

حکم البدل من اسم الاستفهام

وبدل المضمّن الهمز یلی

همزا ، ک- «من ذا أسعید أم علی» (1)؟.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 1854


1- «وبدل» الواو للاستئناف ، بدل : مبتدأ ، وبدل مضاف و «المضمن» مضاف إلیه ، وفی المضمن ضمیر مستتر هو نائب فاعل له ؛ لأنه اسم مفعول من ضمن - بالتضعیف - الذی یتعدی لاثنین «الهمز» مفعول ثان للمضمن «یلی» فعل مضارع ، فاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «همزا» مفعول به لیلی «کمن» الکاف جاره لقول محذوف ، من : اسم استفهام مبتدأ «ذا» اسم إشاره : خبر المبتدأ «أسعید» الهمزه للاستفهام ، سعید : بدل من اسم الاستفهام وهو من «أم» حرف عطف «علی» معطوف علی سعید.

إذا أبدل من اسم الاستفهام وجب دخول همزه الاستفهام علی البدل ، نحو «من ذا أسعید أم علیّ؟ وما تفعل أخیرا أم شرّا؟ ومتی تأتینا أغدا أم بعد غد»؟

* * *

یبدل الفعل من الفعل

ویبدل الفعل من الفعل ، ک- «من

یصل إلینا یستعن بنا یعن (1)

کما یبدل الاسم من الاسم یبدل الفعل من الفعل ، ف- «یستعن بنا» : بدل من «یصل إلینا» ، ومثله قوله تعالی : (وَمَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ) ف- «یضاعف» : بدل من «یلق» فإعرابه بإعرابه ، وهو الجزم ، وکذا قوله :

304- إنّ علیّ الله أن تبایعا***تؤخذ کرها أو تجیء طائعا(2)

ف- «تؤخذ» : بدل من «تبایعا» ولذلک نصب.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 1855


1- «ویبدل» الواو للاستئناف ، یبدل : فعل مضارع مبنی للمجهول «الفعل» نائب فاعل یبدل «من الفعل» جار ومجرور متعلق بیبدل «کمن» الکاف جاره لقول محذوف ، من : اسم شرط مبتدأ «یصل» فعل مضارع فعل الشرط «إلینا» جار ومجرور متعلق بیصل «یستعن» بدل من یصل «بنا» جار ومجرور متعلق بیستعن «یعن» فعل مضارع مبنی للمجهول ، وهو جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ علی أرجح الأقوال عندنا من الخلاف المعروف.
2- هذا البیت مجهول قائله ، وهو أحد أبیات سیبویه الخمسین التی لم ینسبوها إلی قائل معین ، وقد رواه (1 / 78) وقال عقب روایته : «هذا عربی حسن». اللغه : «تبایع» تدین للسلطان بالطاعه ، وتدخل فیما دخل فیه الناس. المعنی : یقول لمخاطبه : إنی ألزم نفسی عهدا أن أحملک علی الدخول فیما دخل فیه الناس من الخضوع للسلطان والانقیاد لطاعته ؛ فإما التزمت ذلک طائعا مختارا ، وإما أن ألجئک إلیه ، وأکرهک علیه ، یبغض إلیه الخلاف ، والخروج عن الجماعه ، ویزین له الوفاق ومشارکه الناس. الإعراب : «إن» حرف توکید ونصب «علی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر إن مقدم علی اسمه «الله» اسم إن تأخر عن خبره «أن» حرف مصدری ونصب «تبایعا» فعل مضارع منصوب بأن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف للاطلاق ، و «أن» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر یقع مفعولا لأجله ، ویجوز أن یکون المصدر المنسبک من أن المصدریه ومدخولها هو اسم إن ، وحینئذ فلفظ الجلاله منصوب بنزع الخافض ، وهو حرف القسم ، وتکون جمله القسم لا محل لها من الإعراب معترضه بین خبر إن واسمها ، وتقدیر الکلام : إن مبایعتک کائنه علی والله «تؤخذ» فعل مضارع مبنی للمجهول بدل من تبایع «کرها» مفعول مطلق ، أو حال علی التأویل بکاره «أو» عاطفه «تجیء» فعل مضارع معطوف علی تؤخذ ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «طائعا» حال من الضمیر المستتر فی تجیء. الشاهد فیه : قوله «أن تبایعا تؤخذ» فإنه أبدل الفعل - وهو قوله «تؤخذ» - من الفعل - وهو قوله «أن تبایعا» - بدل اشتمال. واعلم أن الدلیل علی أن البدل - فی هذا الشاهد ، وفی الآیه الکریمه التی تلاها الشارح - هو الفعل وحده ، ولیس هو الجمله المکونه من الفعل وفاعله - الدلیل علی ذلک هو أنک تری الإعراب الذی اقتضاه العامل فی الفعل الأول - وهو المبدل منه - موجودا بنفسه فی الفعل الثانی الذی نذکر أنه البدل ، ألا تری أن «تؤخذ» فی هذا الشاهد منصوب کما أن «تبایع» منصوب ، وأن «یضاعف» فی الآیه الکریمه مجزوم کما أن «یلق» مجزوم ، والله سبحانه أعلی وأعلم ، وأعز وأکرم ، وصلی الله علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه وسلم.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 1856

النّداء
حرف النداء و مواضع استعمالها

وللمنادی النّاء أو کالنّاء «یا ،

وأی ، وآ» کذا «أیا» ثمّ «هیا» (1)

والهمز للدّانی ، و «وا» لمن ندب

أو «یا» وغیر «وا» لدی اللّبس اجتنب (2)

لا یخلو المنادی من أن یکون مندوبا ، أو غیره ، فإن کان غیر مندوب : فإما أن یکون بعیدا ، أو فی حکم البعید - کالنائم والساهی - أو قریبا ، فإن کان بعیدا أو فی حکمه فله من حروف النداء : «یا ، وأی ، وآ ، وهیا» وإن کان قریبا فله الهمزه ، نحو «أزید أقبل» (3) ، وإن کان مندوبا - وهو لی

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 1857


1- «للمنادی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الناء» صفه للمنادی «أو کالناء» عطف علی الناء «یا» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «وأی وآ» معطوفان علی یا «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أیا» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «ثم هیا» معطوف علی أیا.
2- «والهمز» مبتدأ «للدانی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ووا» قصد لفظه : مبتدأ «لمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ندب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «أو یا» معطوف علی وا «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «وا» قصد لفظ : مضاف إلیه «لدی» ظرف متعلق بقوله «اجتنب» الآتی ، ولدی مضاف و «اللبس» مضاف إلیه «اجتنب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- ومنه قول امریء القیس بن حجر الکندی فی معلقته : أفاطم مهلا بعض هذا التّدلّل وإن کنت قد أزمعت صرمی فأجملی

المتفجّع علیه ، أو المتوجّع منه - فله «وا» نحو «وازیداه» ، و «واظهراه» و «یا» أیضا ، عند عدم التباسه بغیر المندوب ، فإن التبس تعینت «وا» وامتنعت «یا».

* * *

متی یجوز حذف حرف النداء؟

وغیر مندوب ، ومضمر ، وما

جا مستغاثا قد یعرّی فاعلما (1)

وذاک فی اسم الجنس والمشار له

قلّ ، ومن یمنعه فانصر عاذله (2)

لا یجوز حذف حرف النداء مع المندوب ، نحو «وازیداه» ولا مع الضمیر ، نحو «یا إیّاک قد کفیتک» ولا مع المستغاث ، نحو «یا لزید».

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 1858


1- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «مندوب» مضاف إلیه «ومضمر» معطوف علی مندوب «وما» اسم موصول : معطوف علی مندوب أیضا «جا» قصر للضروره : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «مستغاثا» حال من الضمیر المستتر فی جاء «قد» حرف تقلیل «یعری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فاعلما» اعلم : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «وذاک» اسم إشاره : مبتدأ «فی اسم» جار ومجرور متعلق بقوله : «قل» الآتی ، واسم مضاف و «الجنس» مضاف إلیه «والمشار» معطوف علی اسم «له» جار ومجرور متعلق بالمشار «قل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ومن» اسم شرط مبتدأ «یمنعه» یمنع : فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والهاء مفعول به «فانصر» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، انصر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، «عاذله» عاذل : مفعول به لانصر ، وعاذل مضاف والهاء مضاف إلیه.

وأما غیر هذه فیحذف معها الحرف جوازا ؛ فتقول فی «یا زید أقبل» : «زید أقبل» وفی «یا عبد الله ارکب» : «عبد الله ارکب».

لکن الحذف مع اسم الإشاره قلیل ، وکذا مع اسم الجنس ، حتی إنّ أکثر النحویین منعوه ، ولکن أجازه طائفه منهم ، وتبعهم المصنف ، ولهذا قال : «ومن یمنعه فانصر عاذله» أی : انصر من یعذله علی منعه ؛ لورود السماع به ، فمما ورد منه مع اسم الإشاره قوله تعالی : (ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ) أی : یا هؤلاء ، وقول الشاعر :

305- ذا ، ارعواء ، فلیس بعد اشتعال الرّ***أس شیبا إلی الصّبا من سبیل (1)

أی : یا ذا ، وممّا ورد منه مع اسم الجنس قولهم : «أصبح لیل» أی : یا لیل ، و «أطرق کرا» أی : یا کرا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 1859


1- هذا البیت من الشواهد التی لا یعرف قائلها. اللغه : «ارعواء» انکفافا ، وترکا للصبوه ، وأخذا بالجد ومعالی الأمور. الإعراب : «ذا» اسم إشاره منادی بحرف نداء محذوف ، أی : یا هذا «ارعواء» مفعول مطلق لفعل محذوف ، وأصل الکلام : ارعو ارعواء «فلیس» الفاء للتعلیل ، لیس : فعل ماض ناقص «بعد» ظرف متعلق بمحذوف خبر لیس تقدم علی اسمه ، وبعد مضاف و «اشتعال» مضاف إلیه ، واشتعال مضاف و «الرأس» مضاف إلیه «شیبا» تمییز «إلی الصبا» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من سبیل الآتی ، وکان أصله نعتا له ، فلما تقدم أعرب حالا علی قاعده أن صفه النکره إذا تقدمت صارت حالا ، ضروره أن الصفه لا تتقدم علی الموصوف ، بسبب کون الصفه تابعا ، ومن شأن التابع ألا یسبق المتبوع. «من» زائده «سبیل» اسم لیس تأخر عن خبره ، مرفوع بضمه مقدره ، منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد. الشاهد فیه : قوله «ذا» حیث حذف حرف النداء مع اسم الإشاره ؛ فدل ذلک علی أنه وارد ، لا ممتنع ، خلافا لمن ادعی منعه ، نعم هو قلیل. وعلی هذا جاء قول أبی الطیب المتنبی : هذی برزت لنا فهجت رسیسا ثمّ انثنیت ، وما شفیت نسیسا یرید بقوله هذی : یا هذه ، ومثل ذلک قول الراجز : یا إبلی إمّا سلمت هذی فاستوسقی لصارم هذّاذ * أو طارق فی الدّجن والرّذاذ*
أنواع المنادی و حکم کل نوع

وابن المعرّف المنادی المفردا

علی الّذی فی رفعه قد عهدا (1)

لا یخلو المنادی من أن یکون : مفردا ، أو مضافا ، أو مشبّها به.

فإن کان مفردا : فإما أن یکون معرفه ، أو نکره مقصوده ، أو نکره غیر مقصوده.

فإن کان مفردا - معرفه ، أو نکره مقصوده - بنی علی ما کان یرفع به ؛ فإن کان یرفع بالضمه بنی علیها ، نحو «یا زید» و «یا رجل» ، وإن کان یرفع بالألف أو بالواو فکذلک ، نحو «یا زیدان ، ویا رجلان» ، و «یا زیدون ، ویا رجیلون» ویکون فی محل نصب علی المفعولیه ؛ لأن المنادی مفعول [به] فی المعنی ، وناصبه فعل مضمر نابت «یا» منابه ، فأصل «یا زید» : أدعو زیدا ، فحذف «أدعو» ونابت «یا» منابه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 1860


1- «وابن» فعل أمر مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المعرف» مفعول به لابن «المنادی» بدل من المعرف «المفردا» نعت للمنادی «علی الذی» جار ومجرور متعلق بقوله ابن «فی رفعه» الجار والمجرور متعلق بقوله : «عهد» الآتی ، ورفع مضاف والهاء مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «عهدا» عهد : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الاسم الموصول ، والجمله لا محل لها صله الذی.

وانو انضمام ما بنوا قبل النّدا

ولیجر مجری ذی بناء جدّدا (1)

أی : إذا کان الاسم المنادی مبنیّا قبل النداء قدّر - بعد النداء - بناؤه علی الضم ، نحو «یا هذا». ویجری مجری ما تجدّد بناؤه بالنداء کزید : فی أنه یتبع بالرفع مراعاه للضم المقدّر فیه ، وبالنصب مراعاه للمحل ؛ فتقول «یا هذا العاقل ، والعاقل» بالرفع والنصب ، کما تقول : «یا زید الظریف ، والظریف».

* * *

والمفرد المنکور ، والمضافا

وشبهه - انصب عادما خلافا (2)

تقدّم أن المنادی إذا کان مفردا معرفه أو نکره مقصوده یبنی علی ما کان یرفع به ، وذکر هنا أنه إذا کان مفردا نکره : أی غیر مقصوده ، أو مضافا ، أو مشبّها به - نصب.

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 1861


1- «وانو» الواو للاستئناف ، انو : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «انضمام» مفعول به لانو ، وانضمام مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «بنوا» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد محذوف ، أی : بنوه «قبل» ظرف زمان متعلق بقوله بنوا ، وقبل مضاف ، و «الندا» مضاف إلیه «ولیجر» الواو عاطفه ، واللام لام الأمر ، یجر : فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بحذف الألف ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی بنوا قبل النداء «مجری» مفعول مطلق ، ومجری مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «بناء» مضاف إلیه ، وجمله «جددا» من الفعل المبنی للمجهول مع نائب الفاعل المستتر فیه فی محل جر نعت لبناء.
2- «والمفرد» مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله «انصب» الآتی «المنکور» نعت للمفرد «والمضافا» معطوف علی المفرد «وشبهه» الواو عاطفه ، وشبه : معطوف علی المفرد أیضا ، وشبه مضاف وضمیر الغائب العائد إلی المضاف : مضاف إلیه «انصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عادما» حال من فاعل انصب ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ؛ لأنه اسم فاعل یعمل عمل الفعل «خلافا» ، مفعول به لعادم.

فمثال الأول قول الأعمی «یا رجلا خذ بیدی» وقول الشاعر :

306- أیا راکبا إمّا عرضت فبلّغا***ندامای من نجران أن لا تلاقیا(1)

ومثال الثانی قولک : «یا غلام زید» ، و «یا ضارب عمرو».

ومثال الثالث قولک «یا طالعا جبلا ، ویا حسنا وجهه ، ویا ثلاثه وثلاثین» [فیمن سمیته بذلک].

* * *

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 1862


1- هذا البیت لعبد یغوث بن وقاص الحارثی ، وکان قد أسر فی یوم الکلاب الثانی. اللغه : «عرضت» أتیت العروض ، وهو مکه والمدینه وما حولهما ، قاله الجوهری ، وقیل : معناه بلغت العرض ، وهی جبال نجد «ندامای» جمع ندمان - بفتح النون وسکون الدال - ومعناه الندیم المشارب ، وقد یطلق علی الجلیس المصاحب ، وإن لم یکن مشارکا علی الشراب «نجران» مدینه بالحجاز من شق الیمن. الإعراب : «أیا» حرف نداء «راکبا» منادی منصوب بالفتحه لأنه لا یقصد راکبا بعینه «إما» کلمه مکونه من إن وما ؛ فإن : شرطیه ، وما زائده «عرضت» عرض : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء فاعل «فبلغن» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، بلغ : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «ندامای» ندامی : مفعول به لبلغ. منصوب بفتحه مقدره علی الألف ، وندامی مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «من نجران» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ندامای «أن» مخففه من الثقیله ، واسمها ضمیر شأن محذوف «لا» نافیه للجنس «تلاقیا» تلاقی : اسم لا ، والألف للاطلاق ، وخبر «لا» محذوف تقدیره : لا تلاقی لنا ، والجمله من لا واسمها وخبرها فی محل رفع خبر أن المخففه من الثقیله ، والجمله من أن واسمها وخبرها فی محل نصب مفعول ثان لبلغن. الشاهد فیه : قوله «أیا راکبا» حیث نصب راکبا لکونه نکره غیر مقصوده ، وآیه ذلک أن قائل هذا البیت رجل أسیر فی أیدی أعدائه ، فهو یرید راکبا أی راکب منطلقا نحو بلاد قومه یبلغهم حاله ؛ لینشطوا إلی إنقاذه إن قدروا علی ذلک ، ولیس یرید واحدا معینا. وعلی هذا ینبغی أن یحمل کلام الناظم ؛ فیکون تجویز الوجهین مخصوصا بذکر فعل القسم مع عدم اقتران الخبر باللام ؛ وهی الصوره التی أجمعوا فیها علی جواز الوجهین.

وکذلک یجوز الفتح والکسر إذا وقعت «إن» بعد فاء الجزاء ، نحو «من یأتنی فإنه مکرم» فالکسر علی جعل «إن» ومعمولیها جمله أجیب بها الشرط ، فکأنه قال : من یأتنی فهو مکرم ، والفتح علی جعل «أن» وصلتها مصدرا مبتدأ والخبر محذوف ، والتقدیر «من یأتنی فإکرامه موجود» ویجوز أن یکون خبرا والمبتدأ محذوفا ، والتقدیر «فجزاؤه الاکرام».

ومما جاء بالوجهین قوله تعالی : (کتب ربکم علی نفسه الرحمه أنه من عمل منکم سوءا بجهاله تم تاب من بعده وأصلح فإنه غفور رحیم) قرئ (فإنه غفور رحیم) بالفتح [والکسر ، فالکسر علی جعلها جمله جوابا لمن ، والفتح] علی جعل أن وصلتها مصدرا مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر «فالغفران جزاؤه» أو علی جعلها خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر «فجزاؤه الغفران».

وکذلک یجوز الفتح والکسر إذا وقعت «أن» بعد متبدأ هو فی المعنی قول وخبر «إن» قول ، والقائل واحد ، نحو «خیر القول إنی أحمد [الله]» فمن فتح جعل «أن» وصلتها مصدرا خبرا عن «خیر» ، والتقدیر «خیر القول حمد لله» ف- «خیر» : مبتدأ ، و «حمد لله» : خبره ، ومن کسر جعلها جمله خبرا عن «خیر» کما تقول «أول قراءتی (سبح اسم ربک الأعلی)» فأول : مبتدأ ، و «سبح اسم ربک الأعلی» جمله خبر عن «أول» وکذلک «خیر القول» مبتدأ ، و «إنی أحمد الله» خبره ، و لا تحتاج هذه

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 1863

أی : إذا لم یقع «ابن» بعد علم ، أو [لم] یقع بعده علم ، وجب ضمّ المنادی ، وامتنع فتحه ؛ فمثال الأول نحو «یا غلام ابن عمرو ، ویا زید الظریف ابن عمرو» ومثال الثانی : «یا زید ابن أخینا» فیجب بناء «زید» علی الضم فی هذه الأمثله ، ویجب إثبات ألف «ابن» والحاله هذه.

* * *

إذا اضطر الشاعر إلی تنوین المنادی المبنی جاز له رفعه و نصبه

واضمم ، أو انصب - ما اضطرارا نوّنا

ممّا له استحقاق ضم بیّنا (1)

تقدّم أنه إذا کان المنادی مفردا معرفه ، أو نکره مقصوده - یجب بناؤه علی الضم ، وذکر هنا أنه إذا اضطرّ شاعر إلی تنوین هذا المنادی کان له تنوینه وهو مضموم ، وکان له نصبه ، وقد ورد السماع بهما ؛ فمن الأول قوله :

307- سلام الله یا مطر علیها***ولیس علیک یا مطر السّلام (2)

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 1864


1- «واضمم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «انصب» معطوف علی اضمم «ما» اسم موصول : تنازعه الفعلان قبله ، کل منهما یطلبه مفعولا «اضطرارا» مفعول لأجله «نونا» نون : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «مما» بیان لما الموصوله «له» جار ومجرور متعلق بقوله بینا الآتی «استحقاق» مبتدأ ، واستحقاق مضاف و «ضم» مضاف إلیه ، وجمله «بینا» مع نائب الفاعل المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله «ما» المجروره بمن.
2- البیت للأحوص الأنصاری ، وکان یهوی امرأه ویشبب بها ، ولا یفصح عنها ، فتزوجها رجل اسمه مطر ، فغلب الأحوص علی أمره ، فقال هذا الشعر. الإعراب : «سلام» مبتدأ ، وسلام مضاف و «الله» مضاف إلیه «یا» حرف نداء «مطر» منادی مبنی علی الضم فی محل نصب ، ونون لأجل الضروره «علیها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ولیس» فعل ماض ناقص «علیک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لیس تقدم علی الاسم «یا مطر» یا : حرف نداء ، مطر : منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «السلام» اسم لیس تأخر عن الخبر ، وجمله النداء لا محل لها من الإعراب معترضه. الشاهد فیه : قوله «یا مطر» الأول ، حیث نون المنادی المفرد العلم للضروره ، وأبقی الضم ؛ اکتفاء بما تدعو الضروره إلیه.

ومن الثانی قوله :

308- ضربت صدرها إلیّ ، وقالت : ***یا عدیّا لقد وقتک الأواقی (1)

* * *

لا یجمع بین حرف النداء و «أل» إلا فی موضعین

وباضطرار خصّ جمع «یا» و «أل»

إلّا مع «الله» ومحکیّ الجمل (2).

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 1865


1- هذا البیت للمهلهل بن ربیعه أخی کلیب بن ربیعه ، من أبیات یتغزل فیها بابنه المجلل. اللغه : «وقتک» مأخوذ من الوقایه ، وهی الحفّظ ، والکلاءه «الأواقی» جمع واقیه بمعنی حافظه وراعیه ، وکان أصله «الوواقی» فقلبت الواو الأولی همزه. الإعراب : «ضربت» ضرب : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «صدرها» صدر : مفعول به لضرب ، وصدر مضاف وها مضاف إلیه «إلی» جار ومجرور متعلق بضربت «وقالت» قال : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی «یا» حرف نداء «عدیا» منادی منصوب بالفتحه الظاهره «لقد» اللام واقعه فی جواب قسم محذوف ، أی : والله لقد - إلخ ، قد : حرف تحقیق «وقتک» وقی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والکاف مفعول به «الأواقی» فاعل وقی. الشاهد فیه : قوله «یا عدیا» حیث اضطر إلی تنوین المنادی فنونه ، ولم یکتف بذلک ، بل نصبه مع کونه مفردا علما ؛ لبشابه به المنادی المعرب المنون بأصله ، وهو النکره غیر المقصوده.
2- «باضطرار» جار ومجرور متعلق بقوله «خض» الآتی «خص» یجوز أن یکون فعلا ماضیا مبنیا للمجهول ، ویجوز أن یکون فعل أمر «جمع» نائب فاعل إذا جعلت خص ماضیا ، ومفعول به إذا جعلته أمرا ، وجمع مضاف و «یا» قصد لفظه : مضاف إلیه «وأل» عطف علی یا «إلا» أداه استثناء «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من جمع ، ومع مضاف و «الله» مضاف إلیه «ومحکی» معطوف علی لفظ الجلاله ، ومحکی مضاف و «الجمل» مضاف إلیه.

والأکثر «اللهمّ» بالتّعویض

وشذّ «یا اللهمّ» فی قریض (1)

لا یجوز الجمع بین حرف النداء ، و «أل» فی غیر اسم الله تعالی ، وما سمی به من الجمل ، إلا فی ضروره الشعر کقوله :

309- فیا الغلامان اللّذان فرّا***إیّا کما أن تعقبانا شرّا(2)

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 1866


1- «والأکثر» مبتدأ «اللهم» قصد لفظه : خبر المبتدأ «بالتعویض» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الخبر «وشذ» فعل ماض «یا اللهم» قصد لفظه : فاعل شذ «فی قریض» جار ومجرور متعلق بشذ.
2- هذا البیت من الشواهد التی لم نعثر لها علی نسبه إلی قائل معین. الإعراب : «یا» حرف نداء «الغلامان» منادی مبنی علی الألف لأنه مثنی فی محل نصب «اللذان» صفه لقوله : «الغلامان» باعتبار اللفظ «فرا» فر : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله لا محل لها صله اللذان «إیاکما» إیا : منصوب علی التحذیر بفعل مضمر وجوبا ، تقدیره : أحذرکما «أن» مصدریه «تعقبانا» فعل مضارع منصوب بحذف النون ، وألف الاثنین فاعل ، ونا : مفعول أول ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بمن ، مقدره «شرا» مفعول ثان. الشاهد فیه : قوله «فیا الغلامان» حیث جمع بین حرف النداء وأل فی غیر اسم الله تعالی وما سمی به من المرکبات الإخباریه (الجمل) ، وذلک لا یجوز إلا فی ضروره الشعر. وإنما لم یجز فی سعه الکلام أن یقترن حرف النداء بما فیه أل لسببین ؛ أحدهما : أن کلا من حرف النداء وأل یفید التعریف ، فأحدهما کاف عن الآخر ، والثانی : أن تعریف الألف واللام تعریف العهد ، وهو یتضمن معنی الغیبه ؛ لأن العهد یکون بین اثنین فی ثالث غائب ، والنداء خطاب لحاضر ، فلو جمعت بینهما لتنافی التعریفان.

وأما مع اسم الله تعالی ومحکیّ الجمل فیجوز ، فتقول : «یا ألله» بقطع الهمزه ووصلها ، وتقول فیمن اسمه «الرّجل منطلق» : «یا الرجل منطلق أقبل».

والأکثر فی نداء اسم الله «اللهمّ» بمیم مشدده معوّضه من حرف النداء ، وشذّ الجمع بین المیم وحرف النداء فی قوله :

310- إنّی إذا ما حدث ألمّا***أقول : یا اللهمّ ، یا اللهمّا(1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 1867


1- هذا البیت لأمیه بن أبی الصلت ، وزعم العینی أنه لأبی خراش الهدلی ، وذکر له بیتا قبل بیت الشاهد ، وهو : إن تغفر اللهمّ تغفر جمّا وأیّ عبد لک لا ألمّا اللغه : «حدث» هو ما یحدث من مصائب الدنیا ونوازل الدهر «ألما» نزل ، وألم فی قوله : «وأی عبد لک لا ألما» من قولهم : ألم فلان بالذنب ، یریدون فعله أو قاربه. المعنی : یرید أنه کلما نزلت به حادثه وأصابه مکروه لجأ إلی الله تعالی فی کشف ما ینزل به. الإعراب : «إنی» إن : حرف توکید ونصب ، ویاء المتکلم اسمه «إذا» ظرف یتعلق بقوله «أقول» الآتی «ما» زائده «حدث» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إذا ما ألم حدث ألما «ألما» ألم : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حدث «أقول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله فی محل رفع خبر إن «یا» حرف نداء «اللهم» الله : منادی مبنی علی الضم فی محل نصب ، والمیم المشدده زائده. الشاهد فیه : قوله «یا اللهم یا اللهما» حیث جمع بین حرف النداء والمیم المشدده التی یؤتی بها للتعویض عن حرف النداء ، وهذا شاذ کما صرح به المصنف فی النظم ، لأنه جمع بین العوض والمعوض عنه. وقد جمع بینهما ، وزاد میما ذلک الراجز الذی یقول : وما علیک أن تقولی کلّما صلّیت أو سبّحت یا الّلهمّ ما
فصل : أحکام تابع المنادی

تابع ذی الضّمّ المضاف دون أل

ألزمه نصبا ، کأزید ذا الحیل (1)

أی : إذا کان تابع المنادی المضموم مضافا (2) غیر مصاحب للألف واللام وجب نصبه ، نحو «یا زید صاحب عمرو».

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 1868


1- «تابع» مفعول به لفعل محذوف یفسره المذکور بعده ، وتقدیره : ألزم تابع ذی الضم - إلخ ، وتابع مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الضم» مضاف إلیه «المضاف» نعت لتابع «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من تابع ، ودون مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «ألزمه» ألزم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعوله الأول «نصبا» مفعوله الثانی «کأزید» الکاف جاره لقول محذوف ، والهمزه حرف نداء ، زید : منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «ذا» نعت لزید بمراعاه المحل ، وذا مضاف و «الحیل» مضاف إلیه.
2- ههنا شیآن أرید أن أنبهک إلیهما : الأول : أن المنادی إذا کان اسما ظاهرا ، فله جهتان : الأولی جهه کونه منادی ، وهی تقتضی الخطاب ، والثانی جهه کونه اسما ظاهرا ، وهی تقتضی الغیبه ؛ فإذا کان تابع المنادی متصلا بضمیره جاز فی هذا الضمیر وجهان ؛ الأول : أن یؤتی به ضمیر غیبه نظرا إلی الجهه الثانیه ؛ والثانی أن یؤتی به ضمیر خطاب نظرا إلی الجهه الأولی ، تقول : یا زید نفسه أو نفسک ، ویا تمیم کلهم أو کلکم ، ویا ذا الذی قام أو قمت. والأمر الثانی : أن التابع المضاف الذی یجب نصبه هو ما کانت إضافته محضه ، أما الذی إضافته لفظیه کاسم الفاعل المضاف إلی مفعوله ، نحو «یا رجل ضارب زید» فقد اختلفت فیه کلمه العلماء ؛ فقال الرضی : یجوز فیه الوجهان الضم والنصب ، وقال السیوطی : یجب نصبه.

وما سواه انصب ، أو ارفع ، واجعلا

کمستقلّ نسقا وبدلا (1)

أی : ما سوی المضاف المذکور یجوز رفعه ونصبه - وهو المضاف المصاحب لأل ، والمفرد - فتقول : «یا زید الکریم الأب» برفع «الکریم» ونصبه ، و «یا زید الظّریف» برفع «الظریف» ونصبه.

وحکم عطف البیان والتوکید حکم الصفه ؛ فتقول : «یا رجل زید ، وزیدا» بالرفع والنصب ، و «یا تمیم أجمعون ، وأجمعین».

وأما عطف النّسق والبدل ففی حکم المنادی المستقلّ ؛ فیجب ضمه إذا کان مفردا ، نحو «یا رجل زید» و «یا رجل وزید» کما یجب الضم لو قلت : «یا زید» ، ویجب نصبه إن کان مضافا ، نحو «یا زید أبا عبد الله» و «یا زید وأبا عبد الله» ، کما یجب نصبه لو قلت : «یا أبا عبد الله».

* * *

وإن یکن مصحوب «أل» ما نسقا

ففیه وجهان ، ورفع ینتقی (2).

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 1869


1- «وما» اسم موصول : مفعول مقدم علی عامله وهو قوله «ارفع» الآتی «سواه» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف والهاء مضاف إلیه «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» عاطفه «انصب» معطوف علی ارفع «واجعلا» الواو عاطفه أو للاستئناف ، اجعل : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کمستقل» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو فی موضع المفعول الثانی له «نسقا» مفعول أول لاجعل «وبدلا» معطوف علی قوله نسقا.
2- «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط «مصحوب» خبر یکن تقدم علی اسمه ، ومصحوب مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «ما» اسم موصول : اسم یکن «نسقا» نسق : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والألف للاطلاق ، والجمله لا محل لها صله الموصول «ففیه» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، فیه : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وجهان» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط «ورفع» مبتدأ ، وسوغ الابتداء به مع کونه نکره وقوعه فی معرض التقسیم ، وجمله «ینتقی» من الفعل ونائب فاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.

أی : إنما یجب بناء المنسوق علی الضم إذا کان مفردا معرفه بغیر «أل». فإن کان ب- «أل» جاز فیه وجهان : الرفع ، والنصب ؛ والمختار - عند الخلیل وسیبویه ، ومن تبعهما - الرّفع ، وهو اختیار المصنف ، ولهذا قال : «ورفع ینتقی» أی : یختار ؛ فتقول : «یا زید والغلام» بالرفع والنصب ، ومنه قوله تعالی : (یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ) برفع «الطیر» ونصبه.

* * *

وأیّها ، مصحوب أل بعد صفه

یلزم بالرّفع لدی ذی المعرفه (1)

وأیّهذا أیّها الّذی ورد

ووصف أیّ بسوی هذا یردّ (2)

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 1870


1- «أیها» قصد لفظه : مبتدأ «مصحوب» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «یلزم» الآتی - ومصحوب مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من مصحوب أل «صفه» حال أخری منه «یلزم» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «أیها» والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بالرفع» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال ثالثه من مصحوب أل «لدی» ظرف متعلق بیلزم ، ولدی مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «المعرفه» مضاف إلیه ، وتقدیر البیت : وأیها یلزم مصحوب أل حال کونه صفه مرفوعا واقعا بعده.
2- «وأیهذا» قصد لفظه : مبتدأ «أیها الذی» معطوف علیه بعاطف مقدر «ورد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المذکور ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ووصف» مبتدأ ، ووصف مضاف و «أی» مضاف إلیه «بسوی» جار ومجرور متعلق بوصف ، وسوی مضاف واسم الإشاره من «هذا» مضاف إلیه «یرد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وصف أی بسوی هذا ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

یقال : «یا أیّها الرّجل ، ویا أیّهذا ، ویا أیّها الّذی فعل کذا» ، ف- «أیّ» منادی مفرد مبنی علی الضم ، و «ها» زائده ، و «الرّجل» صفه لأیّ ، ویجب رفعه عند الجمهور ؛ لأنه هو المقصود بالنداء ، وأجاز المازنیّ نصبه قیاسا علی جواز نصب «الظریف» فی قولک «یا زید الظّریف» بالرفع والنصب.

ولا توصف «أی» إلا باسم جنس محلّی بأل ، کالرجل ، أو باسم إشاره ، نحو «یا أیّهذا أقبل» أو بموصول محلّی بأل «یا أیّها الذی فعل کذا».

* * *

وذو إشاره کأیّ فی الصّفه

إن کان ترکها یفیت المعرفه (1)

یقال : «یا هذا الرّجل» فیجب رفع «الرجل» إن جعل «هذا» وصله لندائه کما یجب رفع صفه «أی» ، وإلی هذا أشار بقوله : «إن کان ترکها

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 1871


1- «وذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «إشاره» مضاف إلیه «کأی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، و «فی الصفه» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «ترکها» ترک : اسم کان ، وترک مضاف وها : مضاف إلیه «یفیت» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی اسم کان «المعرفه» مفعول به لیفیت ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

یفیت المعرفه» فإن لم یجعل اسم الإشاره وصله لنداء ما بعده لم یجب رفع صفته ، بل یجوز الرفع والنصب.

* * *

فی نحو «سعد سعد الأوس» ینتصب

ثان ، وضمّ وافتح أوّلا تصب (1)

یقال : «یا سعد سعد الأوس (2)» و

311- * یا تیم تیم عدیّ*(3).

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 1872


1- «فی نحو» جار ومجرور متعلق بقوله «ینتصب» الآتی «سعد» منادی بحرف ندا ، محذوف ، مبنی علی الضم فی محل نصب «سعد» توکید للأول ، أو بدل منه. أو عطف بیان بمراعاه محله ، أو مفعول به لفعل محذوف ، أو منادی بحرف نداء محذوف ، وهو مضاف و «الأوس» مضاف إلیه «ینتصب» فعل مضارع «ثان» فاعله «وضم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وافتح» معطوف علی ضم «أولا» تنازعه الفعلان قبله «تصب» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت. والمراد بنحو «سعد سعد الأوس» کل ترکیب وقع فیه المنادی مفردا ، وکرر ، مضافا ثانی لفظیه إلی غیره ، سواء أکان علما کمثال الناظم ، والشاهدین رقم 311 و312 أم کان اسم جنس نحو قولک : یا رجل رجل القوم ، أم کان وصفا نحو یا صاحب صاحب زید. وخالف الکوفیون فی هذا ، فإن لم یکن ثانی اللفظین مضافا - نحو یا زید زید - لم یجب نصبه ، وجاز فیه وجهان النصب والضم ، وانظر الشاهد رقم 314 الآتی.
2- وقعت هذه العباره فی قول الشاعر : أیا سعد سعد الأوس کن أنت مانعا ویا سعد سعد الخزرجین الغطارف أجیبا إلی داعی الهدی ونبوّآ من الله فی الفردوس زلّفه عارف
3- هذه قطعه من بیت لجریر بن عطیه ، من کلمه یهجو فیها عمر بن لجأ التیمی ، والبیت بکماله هکذا : یا تَیْمُ تَیمَ عَدِیٍّ لا أبَالَکُمُ لَا یُلقِیَنْکُمُ فِی سَوأهٍ عُمَرُ اللغه : تیم عدی أضاف تیما الی عدی - و هو أخوه - للاحتراز عن تیم مره ، و عن تیم غالب بن فهر ، و هما فی قریش ، و عن تیم قیس بن ثعلبه ، و عن تیم شیبان ، و عن تیم ضبه «لا أبالکم» جمله قد یقصد بها المدح ، و معناها حینئذ أن المخاطب مجهول النسب ، قال السیوطی : هی کلمه تستعمل عند الغلظه فی الخطاب ، و أصله أن ینسب المخاطب الی غیر أب معلوم ، شتما له و احتقاراً ، ثم کثر فی الاستعمال حتی یقال فی کل خطاب یغلظ فیه علی المخاطب ، و قال أبوالحسن الأخفش : کانت العرب تستحسن أن تقول : «لا أبا لک» و تستقبح «لا أم لک» أی : مشفقه حنونه ، و قال العینی : و قد تذکر هذه الجمله فی معرض التعجب ، کقولهم : لله درک! وقد تستعمل بمعنی جد فی أمرک وشمر ، لأنّ من له أب یتکل علیه فی بعض شانه . اه و «یلقینکم» بالقاف المثناه ، و من رواه بالفاء فقد أخطأ ، مأخوذ من الإلقاء ، وهو الرمی و «سوأه» هی الفعله القبیحه . المعنی : احذروا یا تیم عدی أن یرمیکم عمر فی بلیه لا قبل لکم بها ، و مکروه لا تحتملونه ، بتعرضه لی ، یرید أن یمنعوه من هجائه حتی یأمنوا الوقوع فی خطره ، لأنهم إن ترکوا عمر و هجاءه جریراً فکأنهم رضوا بذلک ، وحینئذ یسلط جریر علیهم لسانه . الإعراب : «یا» حرف نداء «تیم» منادی ، ویجوز فیه الضم علی اعتباره مفرداً علماً ، و یجوز نصبه بتقدیر إضافته إلی ما بعد الثانی کما هو رأی سیویه ، أو بتقدیر إضافته إلی محذوف مثل الذی أضیف إلیه الثانی کما هو رأی أبی العباس المبرد «تیمَ» منصوب علی أنه منادی بحرف نداء محذوف ، أو علی أنه تابع بدل أو عطف بیان أو توکید للأول باعتبار محله إذا کان الأول مضموما ، أو باعتبار لفظه إذا کان منصوبا ، أو علی أنه مفعول به لفعل محذوف ، وتم مضاف و «عدی» مضاف إلیه «لا» نافیه الجنس «أبا» اسم لا «لکم» اللام حرف زائد ، والکاف فی محل جر بهذه اللام ، ولکنها فی التقدیر مجروره بإضافه اسم لا إلیها ، قال اللخمی : اللام فی «لا أباً لک» مقحمه ، والکاف فی محل جر بها ؛ لأنه لو کان الخفض بالإضافه أدی إلی تعلیق حرف الجر ، فالجر باللام وإن کانت مقحمه کالجر بالباء وهی زائده ، وإنما أقحمت مراعاه لعمل «لا» لأنها لا تعمل إلا فی النکرات ، وثبتت الألف مراعاه للاضافه ، فاجتمع فی هذه الکلمه شیئان متضادان : اتصال ، وانفصال ، فثبات الألف دلیل علی الاتصال من جهه الإضافه فی المعنی ، وثبات اللام دلیل علی الانفصال فی اللفظ مراعاه لعمل «لا» ، فهذه مسأله قد روعیت لفظا ومعنی ، وخبر «لا» محذوف : أی لا أبالکم بالحضره. الشاهد فیه : قوله «یا تیم تیم عدی» حیث تکرر لفظ المنادی ، وقد أضیف ثانی اللفظین ، فیجب فی الثانی النصب ، ویجوز فی الأول الضم والنصب ، علی ما أوضحناه فی الإعراب ، وأوضحه الشارح العلامه.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 1873

312- و * یا زید زید الیعملات* ***فیجب نصب الثانی ، ویجوز فی الأول : الضم ، والنصب. (1)

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 1874


1- وهذه قطعه من بیت لعبد الله بن رواحه الأنصاری ، یقوله فی زید بن أرقم - وکان یتیما فی حجره - یوم غزاه مؤته ، وهو بکماله : یا زید زید الیعملات الذّبّل تطاول اللّیل علیک فانزل اللغه : «الیعملات» بفتح الیاء والمیم : الإبل القویه علی العمل «الذبل» جمع ذابل أو ذابله أی ضامره من طول السفر ، وأضاف زیدا إلیها لحسن قیامه علیها ومعرفته بحدائها ، وقوله «تطاول اللیل علیک - إلخ» یرید انزل عن راحلتک واحد الإبل ، فإن اللیل قد طال ، وحدث للابل الکلال ، فنشطها بالحداء ، وأزل عنها الإعیاء. الإعراب : «یا» حرف نداء «زید» منادی مبنی علی الضم فی محل نصب ، أو منصوب بالفتحه الظاهره ، کما تقدم فی البیت قبله «زید» منصوب لا غیر ، علی أنه تابع للسابق ، أو منادی ، وزید مضاف و «الیعملات» مضاف إلیه «الذبل» صفه للیعملات. الشاهد فیه : قوله «یا زید زید الیعملات» حیث تکرر لفظ المنادی ، وأضیف ثانی اللفظین کما سبق فی الشاهد الذی قبل هذا. ویجوز فی الأول من وجوه الإعراب الضم علی أنه منادی مفرد ، والنصب علی أنه منادی مضاف ، وفی الثانی النصب لیس غیر ، ولکن لهذا النصب خمسه أوجه ، وقد بیناها فی إعراب البیت السابق وذکرها الشارح.

فإن ضمّ الأوّل کان الثانی منصوبا : علی التوکید (1) ، أو علی إضمار «أعنی» ، أو علی البدلیه ، أو عطف البیان ، أو علی النداء.

وإن نصب الأوّل : فمذهب سیبویه أنه مضاف إلی ما بعد الاسم الثانی ، وأن الثانی مقحم بین المضاف والمضاف إلیه ، ومذهب المبرد أنه مضاف إلی محذوف مثل ما أضیف إلیه الثانی ، وأن الأصل : «یا تیم عدیّ تیم عدیّ» فحذف «عدی» الأول لدلاله الثانی علیه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 1875


1- اعترض جماعه نصب الثانی علی أنه توکید للأول باعتبار المحل إن کان الأول مضموما ، وقالوا : لا یجوز أن یکون هذا توکیدا معنویا ؛ لأن التوکید المعنوی یکون بألفاظ معینه معروفه ولیس هذا منها ، ولا یجوز أن یکون توکیدا لفظیا ، لوجهین : أولهما أن اللفظ الثانی قد اتصل بما لم یتصل به اللفظ الأول وهو المضاف إلیه ، وثانیهما أن تعریف الأول بالنداء أو بالعلمیه السابقه علیه وتعریف الثانی بالإضافه. قال : أبو رجاء : ولمن یذهب إلی أن الثانی تأکید للأول أن یلتزم أنه لا یجب استواء المؤکد والتوکید فی جهه التعریف ، ویکتفی باشتراکهما فی جنس التعریف ، فافهم ذلک.
المنادی المضاف إلی یاء المتکلّم

واجعل منادی صحّ إن یضف لیا

کعبد عبدی عبد عبدا عبدیا (1)

إذا أضیف المنادی إلی یاء المتکلم : فإما أن یکون صحیحا ، أو معتلا.

فإن کان معتلا فحکمه کحکمه غیر منادی ، وقد سبق حکمه (2) فی المضاف إلی یاء المتکلم.

وإن کان صحیحا جاز فیه خمسه أوجه :

أحدها : حذف الیاء ، والاستغناء بالکسره ، نحو «یا عبد» ، وهذا هو الأکثر.

الثانی : إثبات الیاء ساکنه ، نحو «یا عبدی» وهو دون الأول فی الکثره.

الثالث : قلب الیاء ألفا ، وحذفها ، والاستغناء عنها بالفتحه ، نحو «یا عبد». د؟

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 1876


1- «واجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «منادی» مفعول أول «صح» فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی منادی فاعل ، والجمله فی محل نصب صفه لمنادی «إن» شرطیه «یضف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المنادی «لیا» جار ومجرور متعلق بیضف «کعبد» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو فی محل المفعول الثانی له «عبدی ، عبد ، عبدا ، عبدیا» کلهن معطوفات علی الأول بعاطف مقدر.
2- خلاصه ما یشیر إلی أنه قد سبق هو ثبوت الیاء مفتوحه فی الأفصح فبما آخره ألف نحو فتای وعصای ، أو واو نحو مسلمی ، أو یاء غیر مشدده نحو قاضی ، وحذف یاء المتکلم مع کسر ما قبلها أو فتحه فیما آخره یاء مشدده نحو کرسی ، ولا تنس أنا ذکرنا لک فی هذا الأخیر جواز إبقاء یاء المتکلم ساکنه ، وخالفنا فی ذلک ما ذکره العلماء ، وادعوا الإجماع علیه ، واستدللنا لک علی ما ذهبنا إلیه من شعر العرب المحتج بعربیتهم. ونحن لا ننکر أنه قلیل بالنظر إلی ما ارتضاه العلماء ، ولکننا ننکر جد الإنکار أنه ممتنع ، وکیف یمتنع وهو وارد؟

الرابع : قلبها ألفا ، وإبقاؤها ، وقلب الکسره فتحه ، نحو «یا عبدا».

الخامس : إثبات الیاء محرّکه بالفتح ، نحو «یا عبدی».

* * *

وفتح أو کسر وحذف الیا استمرّ

فی «یا ابن أمّ ، یا ابن عمّ - لا مفرّ» (1)

إذا أضیف المنادی إلی مضاف إلی یاء المتکلم وجب إثبات الیاء ، إلا فی «ابن أم» و «ابن عم» فتحذف الیاء منهما لکثره الاستعمال ، وتکسر المیم أو تفتح ؛ فتقول : «یا ابن أمّ أقبل» و «یا ابن عمّ لا مفرّ» بفتح المیم وکسرها (2).

* * *

وفی النّدا «أبت ، أمّت» عرض

واکسر أو افتح ، ومن الیا التّا عوض (3).

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 1877


1- «وفتح» مبتدأ ، والذی سوغ الابتداء بالنکره وقوعها فی معرض التقسیم «أو کسر» معطوف علی فتح «وحذف» معطوف علی کسر ، والواو فیه بمعنی مع ، وحذف مضاف و «الیا» مضاف إلیه «استمر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف الیاء ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی» حرف جر «یا ابن أم» مجرور بفی علی الحکایه «یا ابن عم» معطوف بعاطف مقدر علی السابق «لا» نافیه للجنس «مفر» اسم لا ، وخبرها محذوف ، والتقدیر : لا مفر لی ، أو لا مفر موجود.
2- قد ورد ثبوت الیاء فی «ابن أم» فی قول أبی زبید الطائی یرثی أخاه : یا ابن أمّی ویا شقیّق نفسی أنت خلفّتنی لدهر شدید وورد قلب الیاء ألفا وبقاؤها فی «ابنه عم» فی قول أبی النجم : * یا ابنه عمّا لا تلومی واهجعی* وذکر هذین الوجهین شیخ النحاه سیبویه فی کتابه (1 / 318)
3- «وفی الندا» جار ومجرور متعلق بقوله «عرض» الآتی «أبت» مبتدأ «أمت» معطوف علیه بعاطف مقدر «عرض» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المذکور ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وافتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أو» حرف عطف «اکسر» فعل أمر معطوف علی افتح «ومن الیا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله «عوض» الآتی «التا» قصر المجرور للضروره أیضا : مبتدأ «عوض» خبر المبتدأ.

یقال فی النداء : «یا أبت ، ویا أمّت» بفتح التاء وکسرها ، ولا یجوز إثبات الیاء ؛ فلا تقول : «یا أبتی ، ویا أمّتی» ؛ لأن التاء عوض من الیاء ؛ فلا یجمع بین العوض والمعوّض منه (1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 1878


1- قد ورد ثبوت الیاء فی قول الشاعر : أیا أبتی لا زلت فینا ؛ فإنّما لنا أمل فی العیش ما دمت عائشا وورد ثبوت الألف المنقلبه عن یاء المتکلم فی قول الراجز ، وهو من شواهد سیبویه : تقول بنتی قد أنی أناکا یا أبتا علّک أو عساکا وقول الراجز الآخر : یا أبتا أرّقنی القذّان فالنّوم لا تطعمه العینان
أسماء لازمه النّداء

و «فل» بعض ما یخصّ بالنّدا

«لؤمان ، نومان» کذا ، واطّردا (1)

فی سبّ الانثی وزن «یا خباث»

والأمر هکذا من الثّلاثی (2)

وشاع فی سبّ الذّکور فعل

ولا تقس ، وجرّ فی الشعر «فل» (3)

من الأسماء ما لا یستعمل إلا فی النداء ، نحو «یا فل» أی : یا رجل ، و «یا لؤمان» للعظیم اللّؤم ، و «یا نومان» للکثیر النوم ، وهو مسموع.

وأشار بقوله : «واطّردا فی سبّ الانثی» إلی أنه ینقاس فی النداء استعمال

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 1879


1- «وفل» مبتدأ «بعض» خبر المبتدأ ، وبعض مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «یخص» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «بالندا» جار ومجرور متعلق بقوله یخص «لؤمان» مبتدأ «نومان» معطوف علیه بعاطف مقدر «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «واطردا» اطرد : فعل ماض ، والألف للاطلاق.
2- «فی سب» جار ومجرور متعلق باطرد فی البیت السابق ، وسب مضاف و «الأنثی» مضاف إلیه «وزن» فاعل اطرد ، ووزن مضاف و «یا خباث» مضاف إلیه علی الحکایه «والأمر» مبتدأ «هکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر «من الثلاثی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر.
3- «وشاع» فعل ماض «فی سب» جار ومجرور متعلق بشاع ، وسب مضاف و «الذکور» مضاف إلیه «فعل» فاعل شاع «ولا» ناهیه «تقس» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وجر» فعل ماض مبنی للمجهول «فی الشعر» جار ومجرور متعلق بجر «فل» نائب فاعل لجر.

فعال مبنیّا علی الکسر فی ذمّ الأنثی وسبّها ، من کل فعل ثلاثی ، نحو «یا خباث ، ویا فساق ، ویا لکاع» (1).

وکذلک ینقاس استعمال فعال ، مبنیّا علی الکسر ، من کل فعل ثلاثی ، للدلاله علی الأمر ، نحو «نزال ، وضراب ، وقتال» ، أی : «انزل ، واضرب ، واقتل».

وکثر استعمال فعل فی النداء خاصه مقصودا به سبّ الذکور ، نحو «یا فسق ، ویا غدر ، ویا لکع» ولا ینقاس ذلک.

وأشار بقوله : «وجرّ فی الشعر فل» إلی أن بعض الأسماء المخصوصه بالنداء قد تستعمل فی الشعر فی غیر النداء ، کقوله :

313- [تضلّ منه إبلی بالهوجل] ***فی لجّه أمسک فلانا عن فل (2)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 1880


1- قد ورد «لکاع» سبا للأنثی غیر مستعمل فی النداء ، وذلک فی قول الحطیئه ، ویقال : هو لأبی الغریب النصری : أطوّف ما أطوّف ثمّ آوی إلی بیت قعیدته لکاع والعلماء یخرجونه علی تقدیر قول محذوف : أی بیت قعیدته مقول لها یا لکاع.
2- البیت لأبی النجم العجلی ، من أرجوزه طویله وصف فیها أشیاء کثیره اللغه : «لجه» بفتح اللام وتشدید الجیم - الجلبه واختلاط الأصوات فی الحرب. المعنی : شبه تزاحم الإبل ، ومدافعه بعضها بعضا ، بقوم شیوخ فی لجه وشر یدفع بعضهم بعضا ؛ فیقال : أمسک فلانا عن فلان ، أی : احجز بینهم ، وخص الشیوخ لأن الشبان فیهم التسرع إلی القتال ، وقبل بیت الشاهد قوله : تثیر أیدیها عجاج القسطل إذ عصبت بالعطن المغربل * تدافع الشّیب ولم تقتّل* والقسطل : الغبار ، والعجاج : ما ارتفع منه ، وعصبت : اجتمعت ، والعطن : مبرک الإبل عند الماء لتشرب عللا بعد نهل ، والمغربل : المنخول ، وقد أراد تراب العطن ، وتدافع الشیب : مصدر تشبیهی منصوب بعامل محذوف : أی اجتمعت وتدافعت تدافعا کتدافع الشیب. الإعراب : «فی لجه» جار ومجرور متعلق بقول تدافع فی البیت الذی قبل بیت الشاهد «أمسک» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله مقول لقول محذوف ، أی یقال فیها : أمسک - إلخ ، «فلانا» مفعول به لأمسک «عن فل» جار ومجرور متعلق بأمسک. الشاهد فیه : قوله «عن فل» حیث استعمل «فل» فی غیر النداء وجره بالحرف وذلک ضروره ؛ لأن من حقه ألا یقع إلا منادی ، إلا إذا ادعینا أن «فل» هنا مقتطع من فلان بحذف النون والألف ، وبیان هذا أن لفظ «فلان» لا یختص بالنداء ، بل یقع فی جمیع مواقع الإعراب ، وأن الذی یختص بالنداء هو «فل» الذی أصله «فلو» فحذفت لامه اعتباطا - أی لغیر عله صرفیه - کما حذفت لام ید ودم. وقد ادعی جماعه من العلماء أن الذی فی البیت من الأول ، وأن الشاعر رخمه فی غیر النداء ضروره ، بحذف النون ، ثم بحذف الألف وإن لم تکن مسبوقه بثلاثه أحرف ؛ ففیه ضرورتان ، ونظیره قول لبید : درس المنا بمتالع فأبان فتقادمت ، فالحبس فالسّوبان أراد «درس المنازل» فحذف حرفین من الکلمه مع أن ما قبل الأخیر لیس حرف لین.

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 1881

الاستغاثه
یجر المستغاث بلام جر مفتوحه

إذا استغیث اسم منادی خفضا

باللّام مفتوحا کیا للمرتضی (1)

یقال : «یا لزید لعمرو» فیجر المستغاث بلام مفتوحه ، ویجر المستغاث له بلام مکسوره ، و [إنما] فتحت مع المستغاث لأن المنادی واقع موقع المضمر ، واللام تفتح مع المضمر ، نحو «لک ، وله».

* * *

وافتح مع المعطوف إن کرّرت «یا»

وفی سوی ذلک بالکسر ائتیا (2).

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 1882


1- «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «استغیث» فعل ماض مبنی للمجهول «اسم» نائب فاعل «منادی» نعت لاسم ، وجمله الفعل ونائب الفاعل فی محل جر بإضافه إذا إلیها «خفضا» فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم ، والجمله جواب إذا «باللام» جار ومجرور متعلق بخفض «مفتوحا» حال من اللام «کیا» الکاف جاره لقول محذوف ، وهی ومجرورها تتعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، یا : حرف نداء «للمرتضی» اللام جاره عند البصریین ، واختلف فی متعلقها ؛ فذهب ابن جنی إلی أنها تتعلق بحرف النداء ، لکونه نائبا عن الفعل ، وذهب ابن عصفور وابن الصائغ - ونسب هذا إلی سیبویه - إلی أن اللام تتعلق بالفعل الدی ناب عنه حرف النداء ، وزعم ابن خروف أن هذه اللام زائده فلا تتعلق بشیء ، ومذهب الکوفیین أن هذه اللام مقتطعه من «آل» فأصل العباره «یا آل المرتضی» فحذفت الهمزه تخفیفا لکثره الاستعمال ، ثم حذفت الألف تخلصا من التقاء الساکنین ، وبقیت اللام.
2- «وافتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف ، والتقدیر : وافتح اللام «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من المفعول المحذوف ، ومع مضاف و «المعطوف» مضاف إلیه «إن» شرطیه «کررت» کرر : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء فاعله «یا» قصد لفظه : مفعول به لکرر ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله «وفی سوی» جار ومجرور متعلق بقوله «اثتیا» فی آخر البیت ، وسوی مضاف واسم الإشاره من «ذلک» مضاف إلیه «بالکسر» جار ومجرور متعلق بائتیا أیضا «ائتیا» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

إذا عطف علی المستغاث مستغاث آخر : فإما أن تتکرر معه «یا» أولا.

فإن تکررت لزم الفتح ، نحو «یا لزید ویا لعمرو لبکر».

وإن لم تتکرر لزم الکسر ، نحو «یا لزید ولعمرو لبکر» کما یلزم کسر اللام مع المستغاث له ، وإلی هذا أشار بقوله : «وفی سوی ذلک بالکسر ائتیا» أی : وفی سوی المستغاث والمعطوف علیه الذی تکررت معه «یا» اکسر اللام وجوبا ؛ فتکسر مع المعطوف الذی لم تتکرر معه «یا» ومع المستغاث له.

* * *

تحذف لام المستغاث و یؤتی بألف بدلها

ولام ما استغیث عاقبت ألف

ومثله اسم ذو تعجّب ألف (1)

تحذف لام المستغاث ، ویؤتی بألف فی آخره عوضا عنها ، نحو «یا زیدا لعمرو» ومثل المستغاث المتعجّب منه ، نحو «یا للدّاهیه» و «یا للعجب» فیجر بلام مفتوحه کما یجر المستغاث ، وتعاقب اللام فی الاسم المتعجّب منه ألف ؛ فتقول : «یا عجبا لزید» (2).

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 1883


1- «ولام» مبتدأ ، ولام مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «استغیث» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «عاقبت» عاقب : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی لام ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ألف» مفعول به لعاقبت ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «ومثله» مثل : خبر مقدم ، والهاء مضاف إلیه «اسم» مبتدأ مؤخر «ذو» صفه لاسم ، وذو مضاف و «تعجب» مضاف إلیه «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تعجب ، والجمله فی محل جر صفه لتعجب.
2- ومنه قول امریء القیس بن حجر الکندی : ویوم عقرت للعذاری مطیّتی***فیا عجبا من کورها المتحمّل
النّدبه
تعریف المندوب و ما یجوز ندبه و ما لا یجوز

ما للمنادی اجعل لمندوب ، وما

نکّر لم یندب ، ولا ما أبهما (1)

ویندب الموصول بالّذی اشتهر

ک- «بئر زمزم» یلی «وا من حفر» (2)

المندوب هو : المتفجّع علیه ، نحو «وا زیداه» ، والمتوجّع منه ، نحو «وا ظهراه».

ولا یندب إلا المعرفه ، فلا تندب النکره ؛ فلا یقال : «وا رجلاه» ، ولا المبهم : کاسم الإشاره ، نحو «وا هذاه» ولا الموصول ، إلا إن کان خالیا من «أل» واشتهر بالصله ، کقولهم «وا من حفر بئر زمزماه».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 1884


1- «ما» اسم موصول : مفعول أول تقدم علی عامله ، وهو قوله «اجعل» الآتی «للمنادی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لمندوب» جار ومجرور متعلق باجعل ، وهو مفعوله الثانی «وما» اسم موصول : مبتدأ «نکر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «لم» نافیه جازمه «یندب» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الواقعه مبتدأ نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «ما» اسم موصول : معطوف علی «مانکر» وجمله «أبهما» مع نائب فاعله المستتر فیه لا محل لها صله الموصول.
2- «ویندب» فعل مضارع مبنی للمجهول «الموصول» نائب فاعل لیندب «بالذی» جار ومجرور متعلق بیندب «اشتهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله «کبئر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وقد حکی «بئر» لأنه فی الأصل مفعول به ، وبئر مضاف و «زمزم» مضاف إلیه «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بئر زمزم ، والجمله فی محل نصب حال من وا من حفر «وا من حفر» مفعول به لیلی علی الحکایه.
یلحق بآخر المندوب ألف و بیان ما یحذف لأجل هذه الألف

ومنتهی المندوب صله بالألف

متلوّها إن کان مثلها حذف (1)

کذاک تنوین الّذی به کمل

من صله أو غیرها ، نلت الأمل (2)

یلحق آخر المنادی المندوب ألف ، نحو «وا زیدا لا تبعد» ویحذف ما قبلها إن کان ألفا ، کقولک : «وا موساه» فحذف ألف «موسی» وأتی بالألف للدلاله علی الندبه ، أو کان تنوینا فی آخر صله أو غیرها ، نحو «وا من حفر بئر زمزماه» ونحو «یا غلام زیداه».

* * *

والشّکل حتما أوله مجانسا

إن یکن الفتح بوهم لابسا (3)

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 1885


1- «ومنتهی» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، ومنتهی مضاف و «المندوب» مضاف إلیه «صله» صل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «بالألف» جار ومجرور متعلق بصل «متلوها» متلو : مبتدأ ، ومتلو مضاف وها مضاف إلیه «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه «مثلها» مثل : خبر کان ، ومثل مضاف وها : مضاف إلیه «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی متلوها ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجواب الشرط محذوف تدل علیه جمله الخبر.
2- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «تنوین» مبتدأ مؤخر ، وتنوین مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق بکمل الآتی «کمل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الذی «من صله» بیان الذی «أو غیرها» معطوف علی صله ، وغیر مضاف وها : مضاف إلیه «نلت الأمل» نال : فعل ماض ، وفاعله تاء المخاطب ، والأمل : مفعول به.
3- «والشکل» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده «حتما» مفعول مطلق لفعل محذوف أیضا ، أو هو حال من هاء أوله «أوله» أول : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لأول «مجانسا» مفعول ثان لأول «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص فعل الشرط «الفتح» اسم یکن «بوهم» جار ومجرور متعلق بقوله لابسا الآتی «لابسا» خبر یکن ، وجواب الشرط محذوف

إذا کان آخر ما تلحقه ألف الندبه فتحه لحقته ألف الندبه من غیر تغییر لها ، فتقول : «وا غلام أحمداه» وإن کان غیر ذلک وجب فتحه ، إلا إن أوقع فی لبس ؛ فمثال ما لا یوقع فی لبس قولک فی «غلام زید» : «واغلام زیداه» ، وفی «زید» : «وا زیداه» ، ومثال ما یوقع فتحه فی لبس : «واغلامهوه ، واغلامکیه» وأصله «واغلامک» بکسر الکاف «واغلامه» بضم الهاء ، فیجب قلب ألف الندبه : بعد الکسره یاء ، وبعد الضمه واوا : لأنک لو لم تفعل ذلک وحذفت الضمه والکسره وفتحت وأتیت بألف الندبه ، فقلت : «واغلامکاه ، واغلامهاه» لا لتبس المندوب المضاف إلی ضمیر المخاطبه بالمندوب المضاف إلی ضمیر المخاطب ، والتبس المندوب المضاف إلی ضمیر الغائب بالمندوب المضاف إلی ضمیر الغائبه ، وإلی هذا أشار بقوله : «والشکل حتما - إلی آخره» أی : إذا شکل آخر المندوب بفتح ، أو ضم ، أو کسر ، فأوله مجانسا له من واو أو یاء إن کان الفتح موقعا فی لبس ، نحو «واغلامهوه ، واغلامکیه» وإن لم یکن الفتح موقعا فی لبس فافتح آخره ، وأوله ألف الندبه ، نحو «وا زیداه ، وواغلام زیداه».

* * *

تجوز زیاده هاء بعد ألف الندبه عند الوقف و زیدت الهاء فی الوصل شذوذا

وواقفا زدهاء سکت ، إن ترد

وإن تشأ فالمدّ ، والها لا تزد (1).

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 1886


1- «وواقفا» حال من فاعل «زد» الآتی «زد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «هاء» مفعول به لزد ، وهاء مضاف و «سکت» مضاف إلیه «إن» شرطیه «ترد» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف ، وجواب الشرط محذوف أیضا «وإن» شرطیه «تشأ» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فالمد» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، المد : مبتدأ ، وخبره محذوف ، أی فالمد واجب ، مثلا ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «والها» قصر للضروره : مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله «لا تزد» الآتی «لا» ناهیه «تزد» فعل مضارع مجزوم بلا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

أی : إذا وقف علی المندوب لحقه بعد الألف هاء السکت ، نحو : «وازیداه» ، أو وقف علی الألف ، نحو : «وازیدا» ولا تثبت الهاء فی الوصل إلا ضروره ، کقوله :

314- ألا یا عمرو عمراه ***وعمرو بن الزّبیراه (1)

* * * ها

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 1887


1- البیت من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها لقائل معین ، وعمرو المندوب هو عمرو بن الزبیر بن العوام ، وکان أخوه عبد الله بن الزبیر بن العوام قد سجنه أیام ولایته علی الحجاز ، وعذبه بصنوف من التعذیب حتی مات فی السجن. الإعراب : «ألا» أداه استفتاح «یا» حرف نداء وندبه «عمرو» منادی مندوب مبنی علی الضم فی محل نصب «عمراه» توکید لفظی للمنادی المندوب ، ویجوز أن یتبع لفظه أو محله ، فهو مرفوع بضمه أو منصوب بفتحه منع من ظهورها اشتغال المحل بالحرکه المأتی بها لأجل مناسبه ألف الندبه ، والألف زائده لأجل الندبه لأنها تستدعی مد الصوت ، والهاء للسکت «وعمرو» معطوف علی عمرو الأول «ابن» صفه له ، وابن مضاف و «الزبیراه» مضاف إلیه ، مجرور بکسره مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه المناسبه التی تستوجبها الألف المزیده للندبه ، والهاء للسکت. الشاهد فیه : قوله «عمراه» حیث زیدت الهاء - التی تجتلب للسکت - فی حاله الوصل ضروره. ونظیر هذا البیت قول الراجز : یا مرحباه ، بحمار ناجیه إذا أتی قرّبته للسّانیه وقول مجنون لیلی : فقلت : أیا ربّاه ، أوّل سؤلتی لنفسی لیلی ، ثمّ أنت حسیبها

وقائل : وا عبدیا ، وا عبدا

من فی النّدا الیا ذا سکون أبدی (1)

أی : إذا ندب المضاف إلی یاء المتکلم علی لغه من سکّن الیاء قیل فیه : «وا عبدیا» بفتح الیاء ، وإلحاق ألف الندبه ، أو «یا عبدا» ، بحذف الیاء ، وإلحاق ألف الندبه.

وإذا ندب علی لغه من یحذف [الیاء] أو یستغنی بالکسره ، أو یقلب الیاء ألفا والکسره فتحه ویحذف الألف ویستغنی بالفتحه ، أو یقلبها ألفا ویبقیها قیل : «وا عبدا» لیس إلا.

وإذا ندب علی لغه من یفتح الیاء یقال «وا عبدیا» لیس إلا.

فالحاصل : أنه إنما یجوز الوجهان - أعنی «وا عبدیا» و «وا عبدا» - علی لغه من سکّن الیاء فقط ، کما ذکر المصنف.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 1888


1- «وقائل» خبر مقدم ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله «وا عبدیا» مفعول به لقائل «وا عبدا» معطوف علی المفعول «من» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «فی الندا» جار ومجرور متعلق بقوله «أبدی» الآتی «الیا» قصر للضروره : مفعول مقدم لأبدی «ذا» حال من الیاء ، وذا مضاف و «سکون» مضاف إلیه «أبدی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من ، والجمله لا محل لها صله «من» الموصوله الواقعه مبتدأ ، وتقدیر البیت : ومن أبدی الیاء - أی أظهرها - ساکنه فی النداء قائل : وا عبدیا ، أو وا عبدا.
التّرخیم
تعریف الترخیم

ترخیما احذف آخر المنادی

کیاسعا ، فیمن دعا سعادا (1)

الترخیم فی اللغه : ترقیق الصوت ، ومنه قوله :

315- لها بشر مثل الحریر ، ومنطق ***رخیم الحواشی : لا هراء ، ولا نزر(2)

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 1889


1- «ترخیما» مفعول مطلق عامله احذف الآتی ، لأنه بمعناه کقعدت جلوسا «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «آخر» مفعول به لا حذف ، و «آخر» مضاف و «المنادی» مضاف إلیه «کیاسعا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «فیمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «کیاسعا» السابق «دعا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله «سعادا» مفعول به لدعا ، والجمله لا محل لها صله من المجروره محلا بفی.
2- البیت لذی الرمه غیلان بن عقبه صاحب میه من قصیدته التی مطلعها : ألا یا اسلمی یا دارمیّ علی البلی ولا زال منهلّا بجرعائک القطر اللغه : «بشر» هو ظاهر الجلد «منطق» هو الکلام الذی یختلب الألباب «رخیم» سهل ، رقیق «الحواشی» الجوانب والأطراف ، وهو جمع حاشیه ، والمراد أن حدیثها کله رقیق عذب «هراء» بزنه غراب - أی کثیر ذو فضول «نزر» قلیل. المعنی : یصفها بنعومه الجلد وملاسته ، وبأنها ذات کلام عذب ، وحدیث رقیق ، وأنها لا تکثر فی کلامها حتی یملها سامعها ، ولا تقتضبه اقتضابا حتی یحتاج سامعها فی تفهم المعنی إلی زیاده. الإعراب : «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «بشر» مبتدأ مؤخر «مثل» نعت لبشر ، ومثل مضاف و «الحریر» مضاف إلیه «ومنطق» معطوف علی بشر «رخیم» نعت لمنطق ، ورخیم مضاف و «الحواشی» مضاف إلیه «لا» نافیه «هراء» نعت ثان لمنطق «ولا» الواو عاطفه ، ولا : زائده لتأکید النفی «نزر» معطوف علی هراء. الشاهد فیه : قوله «رخیم الحواشی» حیث استعمل کلمه «رخیم» فی معنی الرقه ، وذلک یدل علی أن الترخیم فی اللغه ترقیق الصوت.

أی : رقیق الحواشی ، وفی الاصطلاح : حذف أواخر الکلم فی النداء ، نحو «یا سعا» والأصل «یا سعاد».

* * *

بیان ما یجوز ترخیمه و ما لا یجوز

وجوّزنه مطلقا فی کلّ ما

أنّت بالها ، والّذی قد رخّما (1)

بحذفها وفّره بعد ، واحظلا

ترخیم ما من هذه الها قد خلا (2)

إلّا الرّباعیّ فما فوق ، العلم ،

دون إضافه ، وإسناد متمّ (3).

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 1890


1- «وجوزنه» الواو عاطفه ، جوز : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لجوز «مطلقا» حال من المفعول به «فی کل» جار ومجرور متعلق یجوز ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «أنث» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «بالها» جار ومجرور متعلق بأنث «والذی» اسم موصول : مفعول به لفعل محذوف یفسره قوله «وفره» فی البیت الآتی «قد» حرف تحقیق ، وجمله «رخما» من الفعل ونائب الفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
2- «بحذفها» الجار والمجرور متعلق برخما فی البیت السابق ، وحذف مضاف ، وها مضاف إلیه «وفره» وفر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لوفر «بعد» ظرف متعلق بوفر ، مبنی علی الضم فی محل نصب «واحظلا» الواو عاطفه ، احظل : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ترخیم» مفعول به لاحظل ، وترخیم مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «من هذه» الجار والمجرور متعلق بقوله «خلا» الآتی «الها» بدل من اسم الإشاره أو عطف بیان علیه أو نعت له «قد» حرف تحقیق «خلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
3- «إلا» أداه استثناء «الرباعی» منصوب علی الاستثناء «فما» الفاء عاطفه ، ما : اسم موصول معطوف علی الرباعی «فوق» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من الرباعی ، ودون مضاف و «إضافه» مضاف إلیه «وإسناد» معطوف علی إضافه «متم» نعت لإسناد.

لا یخلو المنادی من أن یکون مؤنثا بالهاء ، أولا ؛ فإن کان مؤنثا بالهاء جاز ترخیمه مطلقا ، أی : سواء کان علما ، ک- «فاطمه» أو غیر علم ، ک- «جاریه» زائدا علی ثلاثه أحرف کما مثل ، أو [غیر زائد] علی ثلاثه أحرف ، ک- «شاه» فتقول : «یا فاطم ، ویا جاری (1) ، ویا شا» ومنه قولهم «یا شا ادجنی (2)» ، [أی : أقیمی] بحذف تاء التأنیث للترخیم ، ولا یحذف منه بعد ذلک شیء آخر ، وإلی هذا أشار بقوله : «وجوّزنه» إلی قوله «بعد».

وأشار بقوله : «واحظلا - إلخ» إلی القسم الثانی ، وهو : ما لیس مؤنثا بالهاء ، فذکر أنه لا یرخّم إلا [بثلاثه] بشروط :

الأول : أن یکون رباعیّا فأکثر.

الثانی : أن یکون علما.

الثالث : أن لا یکون مرکبا : ترکیب إضافه ، ولا إسناد.

وذلک ک- «عثمان ، وجعفر» ؛ فتقول : «یا عثم ، ویا جعف».

وخرج ما کان علی ثلاثه أحرف ، ک- «زید ، وعمرو» وما کان [علی أربعه أحرف] غیر علم ، ک- «قائم ، وقاعد» ، وما رکّب ترکیب إضافه ، ک- «عبد شمس» وما رکّب ترکیب إسناد ، نحو «شاب قرناها» ؛ فلا یرخّم شیء من هذه.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 1891


1- ومن شواهد ترخیم «جاریه» قول الشاعر : جاری لا تستنکری عذیری سیری وإشفاقی علی یعیری
2- تقول : دجنت الشاه فی البیت تدجن دجونا - بوزن قعد یقعد قعودا - إذا أقامت فلم تبرح ، وألفته فلم تسرح مع الغنم ، وشا : أصلها شاه ، فرخم بحذف التاء.

وأمّا ما رکّب ترکیب مزج فیرخّم بحذف عجزه ، وهو مفهوم من کلام المصنف ؛ لأنه لم یخرجه ؛ فتقول فیمن اسمه «معدی کرب» : «یا معدی».

* * *

یحذف مع الآخر للترخیم ما اتصل بالآخر بشروط

ومع الآخر احذف الّذی تلا

إن زید لینا ساکنا مکمّلا (1)

أربعه فصاعدا ، والخلف - فی

واو ویاء بهما فتح - قفی (2)

أی : یجب أن یحذف مع الآخر ما قبله إن کان زائدا لیّنا ، أی : حرف لین ، ساکنا ، رابعا فصاعدا ، وذلک نحو «عثمان ، ومنصور ، ومسکین» ؛ فتقول : «یا عثم ، ویا منص ، ویا مسک» ؛ فإن کان غیر زائد ، کمختار ، أو غیر لین ، کقمطر ، أو غیر ساکن ، کقنوّر ، أو غیر رابع کمجید - لم یجز

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 1892


1- «ومع» ظرف متعلق باحذف الآتی ، ومع مضاف و «الآخر» مضاف إلیه «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الذی» اسم موصول : مفعول به لا حذف ، وجمله «تلا» وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی لا محل لها صله الذی «إن» شرطیه «زید» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی تلا «لینا» حال من نائب الفاعل «ساکنا» نعت له «مکملا» نعت لقوله «لینا» أیضا ، وفیه ضمیر مستتر فاعله ، لأنه اسم فاعل یعمل عمل الفعل.
2- «أربعه» مفعول به لمکمل فی البیت السابق «فصاعدا» الفاء عاطفه ، صاعدا : حال من فاعل فعل محذوف : أی فذهب عدد الحروف صاعدا «والخلف» مبتدأ «فی واو» جار ومجرور متعلق بالخلف «ویاء» معطوف علی واو «بهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فتح» مبتدأ مؤخر ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر صفه لواو ویاء «قفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخلف ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وهو الخلف.

حذفه ؛ فتقول : یا مختا ، [ویا قمط ،] ویا قنوّ ، ویا مجی (1) ، وأما فرعون ونحوه - وهو ما کان قبل واوه فتحه ، أو قبل یائه فتحه ، کغرنیق - ففیه خلاف ؛ فمذهب الفرّاء والجرمی أنهما یعاملان معامله مسکین ومنصور ؛ فتقول - عندهما - یا فرع ، ویا غرن ، ومذهب غیرهما من النحویین عدم جواز ذلک ؛ فتقول - عندهم - یا فرعو ، ویا غرنی.

* * *

ترخیم المرکب و ترخیم الجمله

والعجز احذف من مرکّب ، وقلّ

ترخیم جمله ، وذا عمرو نقل (2)

تقدّم أن المرکب ترکیب مزج یرخّم ، وذکر هنا أن ترخیمه یکون بحذف عجزه ؛ فتقول فی «معدی کرب» : یا معدی ، وتقدّم أیضا أن المرکّب ترکیب إسناد لا یرخّم ، وذکر هنا أنه یرخم قلیلا ، وأن عمرا - یعنی سیبویه ، وهذا اسمه ، وکنیته : أبو بشر ، وسیبویه : لقبه - نقل ذلک عنهم ، والذی نصّ علیه سیبویه فی باب الترخیم أن ذلک لا یجوز ،

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 1893


1- ونظیر ذلک قول أوس بن حجر ، وهو من شواهد سیبویه : تنکّرت منّا بعد معرفه لمی وبعد التّصافی والشّباب المکرّم أراد یا لمیس ، فحذف السین ، ووفر ما بعدها من الحذف ، ومثله قول یزید بن مخرم : فقلتم : تعال یا یزی بن مخرّم ، فقلت لکم : إنّی حلیف صداء
2- «والعجز» مفعول مقدم لا حذف «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من مرکب» جار ومجرور متعلق باحذف «وقل» فعل ماض «ترخیم» فاعل قل ، وترخیم مضاف و «جمله» مضاف إلیه «وذا» اسم إشاره : مبتدأ أول «عمرو» مبتدأ ثان ، وجمله «نقل» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، والعائد ضمیر محذوف کان أصله مفعولا لنقل : أی وهذا عمرو نقله ، وعمرو : اسم سیبویه شیخ النحاه کما سیقول الشارح.

وفهم المصنف عنه من کلامه فی بعض أبواب النسب جواز ذلک ؛ فتقول فی «تأبّط شرّا» : «یا تأبّط».

* * *

یجوز فی الاسم المرخم لغتان و قد تتعین واحده

وإن نویت - بعد حذف - ما حذف

فالباقی استعمل بما فیه ألف (1)

واجعله - إن لم تنو محذوفا - کما

لو کان بالآخر وضعا تمّما (2)

فقل علی الأوّل فی ثمود : «یا

ثمو» ، و «یا ثمی» علی الثّانی بیا (3).

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 1894


1- «وإن» شرطیه «نویت» نوی : فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعله «بعد» ظرف متعلق بنویت ، وبعد مضاف و «حذف» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول به لنویت ، وجمله «حذف» ونائب فاعله المستتر فیه لا محل لها صله «فالباقی» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، الباقی : مفعول مقدم لاستعمل «استعمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «بما» جار ومجرور متعلق باستعمل «فیه» جار ومجرور متعلق بألف «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله ما المجروره محلا بالباء.
2- «واجعله» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لاجعل «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «تنو» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم فعل الشرط محذوفا» مفعول به لتنو «کما» الکاف جاره ، ما : زائده «لو» مصدریه «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «الباقی» فی البیت السابق «بالآخر» جار ومجرور متعلق بقوله تمما الاتی «وضعا» منصوب بنزع الخافض ، أو علی التمییز «تمما» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، و «لو» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والکاف ومجرورها متعلق باجعله فی أول البیت ، وهو فی موضع نصب ، لأنه المفعول الثانی.
3- «فقل» الفاء للتفریع ، قل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی الأول» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فاعل «قل» أی : جاریا علی الأول «فی ثمو» جار ومجرور متعلق بقل «یا ثمو» قصد لفظه : مفعول به لقل ، وهو مقول القول «ویا» حرف نداء «ثمی» منادی مبنی علی ضم مقدر علی آخره فی محل نصب ، وجمله النداء فی محل نصب مقول قول محذوف لدلاله الأول علیه «علی الثانی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فاعل القول المحذوف «بیا» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «یا ثمی».

یجوز فی المرخّم لغتان ؛ إحداهما : أن ینوی المحذوف منه ، والثانیه : أن لا ینوی ، ویعبر عن الأولی بلغه من ینتظر الحرف ، وعن الثانیه بلغه من لا ینتظر الحرف.

فإذا رخّمت علی لغه من ینتظر ترکت الباقی بعد الحذف علی ما کان علیه : من حرکه ، أو سکون ؛ فتقول فی «جعفر» : «یا جعف» وفی «حارث» : «یا حار» (1) ، وفی «قمطر» : «یا قمط».

وإذا رخّمت علی لغه من لا ینتظر عاملت الآخر بما یعامل به لو کان هو آخر الکلمه وضعا ؛ فتبنیه علی الضم ، وتعامله معامله الاسم التامّ ؛ فتقول : «یا جعف ، ویا حار ، ویا قمط» بضم الفاء والراء والطاء.

وتقول فی «ثمود» علی لغه من ینتظر الحرف : «یا ثمو» بواو ساکنه ، وعلی لغه من لا ینتظر تقول : «یا ثمی» فتقلب الواو یاء والضمه کسره ؛ لأنک تعامله معامله الاسم التامّ ، ولا یوجد اسم معرب آخره واو قبلها ضمه إلا ویجب قلب الواو یاء والضمه کسره.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 1895


1- ومن ذلک قول الشاعر : یا حار لا أرمین منکم بداهیه لم یلقها سوقه قبلی ولا ملک وقول امریء القیس بن حجر الکندی : أحار تری برقا أریک ومیضه کلمع الیدین فی حبیّ مکلّل

والتزم الأوّل فی کمسلمه

وجوّز الوجهین فی کمسلمه (1)

إذا رخّم ما فیه تاء التأنیث - للفرق بین المذکر والمؤنث ، کمسلمه - وجب ترخیمه علی لغه من ینتظر الحرف ؛ فتقول : «یا مسلم» بفتح المیم ، ولا یجوز ترخیمه علی لغه من لا ینتظر [الحرف] ؛ فلا تقول : «یا مسلم» - بضم المیم - لئلا یلتبس بنداء المذکر.

وأما ما کانت فیه التاء لا للفرق ، فیرخم علی اللغتین ؛ فتقول فی «مسلمه» علما : «یا مسلم» بفتح المیم وضمها.

* * *

ترخیم غیر المنادی للضروره

ولاضطرار رخّموا دون ندا

ما للنّدا یصلح نحو أحمدا (2)

قد سبق أن الترخیم حذف أواخر الکلم فی النداء ، وقد یحذف للضروره آخر الکلمه فی غیر النداء ، بشرط کونها صالحه للنداء ، ک- «أحمد» ومنه قوله :

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 1896


1- «والتزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الأول» مفعول به لالتزم «فی» حرف جر «کمسلمه» الکاف اسم بمعنی مثل مبنی علی الفتح فی محل جر بفی ، والجار والمجرور متعلق بالتزم ، والکاف الاسمیه مضاف ومسلمه : مضاف إلیه «وجوز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الوجهین» مفعول به لجوز «فی کمسلمه» مثل السابق.
2- «ولاضطرار» الواو عاطفه ، لاضطرار : جار ومجرور متعلق بقوله «رخموا» الآتی «رخموا» فعل وفاعل «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ما» الآتی ، ودون مضاف و «ندا» قصر للضروره : مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول به لرخموا «للندا» جار ومجرور متعلق بیصلح الآتی «یصلح» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله «نحو» خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، ونحو مضاف و «أحمدا» مضاف إلیه.

316- لنعم الفتی تعشو إلی ضوء ناره ***طریف بن مال لیله الجوع والخصر(1)

أی : طریف بن مالک.

* * * ول

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 1897


1- البیت لامریء القیس بن حجر الکندی. اللغه : «تعشو» تری ناره من بعید فتقصدها «الخصر» بالتحریک - شده البرد. المعنی : یمدح طریف بن مالک بأنه رجل کریم ، وأنه یوقد النیران لیلا لیراها السائرون فیقصدوا نحوها ، ویفعل ذلک إذا نزل القحط بالناس واشتد البرد ، وهو الوقت الذی یضن فیه الناس ویبخلون ، وهو إن فعل ذلک فی هذا الوقت فهو فی غیره أولی بأن یفعله. الإعراب : «لنعم» اللام للتوکید ، نعم : فعل ماض دال علی إنشاء المدح «الفتی» فاعل نعم «تعشو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل نصب حال من فاعل نعم «إلی ضوء» جار ومجرور متعلق بتعشو ، وضوء مضاف ونار من «ناره» مضاف إلیه ، ونار مضاف والهاء مضاف إلیه «طریف» خبر لمبتدأ محذوف وجوبا ، أی هو طریف ، ویجوز أن یکون مبتدأ خبره جمله «نعم الفتی» علی ما تقدم فی إعراب المخصوص بالمدح أو الذم «ابن» نعت لطریف ، وابن مضاف و «مال» مضاف إلیه ، وأصله مالک ، فحذف آخره ضروره «لیله» ظرف زمان متعلق بتعشو ، ولیله مضاف و «الجوع» مضاف إلیه «والخصر» معطوف علی الجوع. الشاهد فیه : قوله «مال» حیث رخم من غیر أن یکون منادی ، مع اختصاص الترخیم فی اصطلاح النحاه بالمنادی ، وارتکب هذا للاضطرار إلیه ، والذی سهل هذا صلاحیه الاسم للنداء. هذا ، وفی الشعر العربی حذف بعض الکلمه بکل حال ، وإن لم تکن صالحه للنداء ، للضروره ، کحذف بعض الضمیر وبعض الحرف وبعض الاسم المقرون بأل ، وکل هذه الأنواع لا تصلح للنداء ؛ فمن ذلک قول لبید بن ربیعه : درس المنا بمتالع فأبان فتقادمت ، فالحبس فالسّوبان أراد «درس المنازل» فحذف حرفین من الکلمه ، ومثله قول العجاج وهو الشاهد رقم 262 السابق فی إعمال اسم الفاعل : * قواطنا مکّه من ورق الحمی* أراد «الحمام» فاقتطع بعض الکلمه للضروره ، وأبقی بعضها ؛ لدلاله المبقی علی المحذوف منها ، وبناها بناء یدودم ، وجبرها بالإضافه ، وألحقها الیاء فی اللفظ لوصل القافیه ، ومثله قول خفاف بن ندبه السلمی : کنواح ریش حمامه نجدیّه ومسحت باللّثتین عصف الإثمد أراد «کنواحی» فحذف الیاء فی الإضافه ضروره ، تشبیها لها بها فی حال الإفراد والتنوین وحال الوقف ، ومنه قول النجاشی : فلست بآتیه ولا أستطیعه ولاک اسقنی إن کان ماؤک ذا فضل أراد «ولکن اسقنی» فحذف النون من «ولکن» لاجتماع الساکنین ، ضروره ؛ لیستقیم له الوزن ، ولو أنه جاء به علی الوجه المقیس فی العربیه لأبقی النون وحرکها بالکسر ؛ لیتخلص من التقاء الساکنین ، ولکنه شبهها بحروف المد واللین إذا سکنت وسکن ما بعدها ، ومثله قول مالک بن خریم الهمدانی : فإن یک غثّا أو سمینا فإنّنی سأجعل عینیه لنفسه مقنعا أراد «لنفسهی» - بإشباع هاء الضمیر - فحذف الیاء ضروره فی الوصل تشبیها بها فی الوقف ، ومثل ذلک کثیر فی شعر العرب ، وهو - مع کثرته - باب لا یحتمله إلا الشعر ، وانظر ما ذکرناه فی شرح الشاهد رقم 31 فی باب الموصول

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 1898

الاختصاص
الاختصاص یشبه النداء لفظا و یخالفه من ثلاثه أوجه

الاختصاص : کنداء دون یا

ک «أیّها الفتی» بإثر «ارجونیا» (1)

وقد یری ذا دون «أیّ» تلو «أل»

کمثل «نحن العرب أسخی من بذل» (2)

الاختصاص (3) یشبه النداء لفظا ، ویخالفه من ثلاثه أوجه :

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 1899


1- «الاختصاص» مبتدأ «کنداء» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «دون» ظرف متعلق بمحذوف نعت لنداء ، ودون مضاف و «یا» قصد لفظه : مضاف إلیه «کأیها» الکاف جاره لقول محذوف - کما عرفت مرارا - وأی : مبنی علی الضم فی محل نصب بفعل واجب الحذف ، وها : حرف تنبیه «الفتی» نعت لأی «بإثر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من أیها ، وإثر مضاف ، و «ارجونیا» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- «وقد» حرف تقلیل «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول «ذا» اسم إشاره : نائب فاعل یری «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من نائب الفاعل ، ودون مضاف و «أی» مضاف إلیه «تلو» مفعول ثان لیری ، وتلو مضاف و «أل» قصد لفظه : مضاف إلیه «کمثل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک کائن کمثل «نحن» ضمیر منفصل مبتدأ «العرب» مفعول به لفعل محذوف وجوبا ، والجمله من الفعل المحذوف وفاعله ومفعوله لا محل لها معترضه بین المبتدأ وخبره «أسخی» خبر المبتدأ ، وأسخی مضاف و «من» اسم موصول مضاف إلیه ، وجمله «بذل» من الفعل وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله.
3- لم یذکر الشارح - رحمه الله! - تعریف الاختصاص ، ولا الباعث علیه ، فأما تعریفه فهو فی اللغه مصدر «اختص فلان فلانا بکذا» أی قصره علیه ، وهو فی الاصطلاح «قصر حکم مسند لضمیر علی اسم ظاهر معرفه ، یذکر بعده ، معمول لأخص ، محذوفا وجوبا». وأما الباعث علیه فأحد ثلاثه أمور : الأول : الفخر ، نحو «علی أیها الکریم یعتمد». والثانی : التواضع ، نحو «أنا أیها العبد الضعیف مفتقر إلی عفو الله». والثالث : بیان المقصود بالضمیر ، نحو «نحن العرب أقری الناس للضیف». ومن شواهده قول الشاعر : نحن بنی ضبّه أصحاب الجمل ننعی ابن عفّان بأطراف الأسل وقد یکون منه : نحن بنات طارق نمشی علی النّمارق وذلک إذا نصبت «بنات» بالکسره نیابه عن الفتحه ، فإن رفعته کان خبر المبتدأ ، ولم یکن من هذا الباب.

أحدها : أنه لا یستعمل معه حرف نداء.

والثانی : أنه لا بدّ أن یسبقه شیء.

والثالث : أن تصاحبه الألف واللام.

وذلک کقولک : «أنا أفعل کذا أیها الرّجل ، ونحن العرب أسخی النّاس» ، وقوله صلی الله علیه وسلم : «نحن معاشر الأنبیاء لا نورث ، ما ترکناه صدقه».

إعراب المخصوص

وهو منصوب بفعل مضمر ، والتقدیر : «أخصّ العرب ، وأخصّ معاشر الأنبیاء».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 1900

التّحذیر و الإغراء
اشاره

«إیّاک والشّرّ» ونحوه - نصب

محذّر ، بما استتاره وجب (1)

ودون عطف ذا لإیّا انسب ، وما

سواه ستر فعله لن یلزما (2)

إلّا مع العطف ، أو التّکرار ،

ک «الضّیغم الضّیغم یا ذا السّاری» (3)

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 1901


1- «إیاک والشر» قصد لفظه : مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله نصب - «ونحوه» الواو عاطفه ، نحو : معطوف علی المفعول به ، ونحو مضاف والهاء مضاف إلیه «نصب» فعل ماض «محذر» فاعل نصب «بما» جار ومجرور متعلق بنصب «استتاره» استتار : مبتدأ ، واستتار مضاف والهاء مضاف إلیه ، وجمله «وجب» من الفعل والفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی استتاره فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله ما المجروره محلا بالباء.
2- «ودون» ظرف متعلق بانسب الآتی ، ودون مضاف و «عطف» مضاف إلیه «ذا» اسم إشاره مفعول به مقدم لانسب «لإیا» جار ومجرور متعلق بانسب «انسب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وما» اسم موصول مبتدأ أول «سواه» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله ما الموصوله ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ستر» مبتدأ ثان ، وستر مضاف وفعل من «فعله» مضاف إلیه ، وفعل مضاف والضمیر مضاف إلیه «لن» نافیه ناصبه «یلزما» فعل مضارع منصوب بلن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره یعود إلی ستر فعله ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل المضارع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
3- «إلا» أداه استثناء ملغاه «مع» ظرف یتعلق بیلزم فی البیت السابق ، ومع مضاف و «العطف» مضاف إلیه «أو» عاطفه «التکرار» معطوف علی العطف «کالضیغم» الکاف جاره لقول محذوف ، الضیغم : منصوب بفعل محذوف وجوبا تقدیره احذر «الضیغم» توکید للأول «یا» حرف نداء «ذا» اسم إشاره : منادی مبنی علی ضم مقدر فی محل نصب «الساری» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره.
تعریف التحذیر

التحذیر : تنبیه المخاطب علی أمر یجب الاحتراز منه.

فإن کان بإیاک وأحواته - وهو إیاک ، وإیاکما ، وإیاکم ، وإیاکنّ - وجب إضمار الناصب : سواء وجد عطف أم لا ؛ فمثاله مع العطف : «إیّاک والشّرّ» ف- «إیاک» : منصوب بفعل مضمر وجوبا ، والتقدیر : إیاک أحذّر ، ومثاله بدون العطف : «إیاک أن تفعل کذا» أی : إیاک من أن تفعل کذا.

وإن کان بغیر «إیاک» وأخواته - وهو المراد بقوله : «وما سواه» - فلا یجب إضمار الناصب ، إلا مع العطف ، کقولک : «ماز رأسک والسّیف» أی : یا مازن ق رأسک واحذر السیف ، أو التکرار ، نحو «الضّیغم الضّیعم» أی : احذر الضیغم ؛ فإن لم یکن عطف ولا تکرار جاز إضمار الناصب وإظهاره ، نحو «الأسد» أی : احذر الأسد ؛ فإن شئت أظهرت ، وإن شئت أضمرت.

* * *

تحذیر المتکلم نفسه شاذ و تحذیر الغائب أشذ

وشذّ «إیّای» ، و «إیّاه» أشذّ

وعن سبیل القصد من قاس انتبذ (1)

حقّ التحذیر أن یکون للمخاطب ، وشذ مجیئه للمتکلم فی قوله : «إیّای وأن یحذف أحدکم الأرنب (2)» وأشذّ منه مجیئه للغائب فی قوله : «إذا بلغ الرجل

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 1902


1- «شذ» فعل ماض «إیای» مقصود لفظه : فاعل شذ «وإیاه» مقصود لفظه أیضا : مبتدأ «أشذ» خبر المبتدأ «وعن سبیل» جار ومجرور متعلق بانتبذ الآتی ، وسبیل مضاف ، و «القصد» مضاف إلیه «من» اسم موصول : مبتدأ ، وجمله «قاس» وفاعله المستتر فیه لا محل لها صله ، وجمله «انتبذ» وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- هذا أثر عن عمر بن الخطاب رضی الله تعالی عنه ، وهو بنمامه «لتذک لکم الأسل والرماح ، وإیای وأن یحذف أحدکم الأرنب» ویحذف : أی یرمی بنحو حجر ، والأسل : کل مادق من الحدید کالسیف والسکین ، والرماح : جمع رمح ، وهو آله من آلات الحرب معروفه ، یأمرهم بأن یذبحوا بالأسل وبالرماح ، وینهاهم أن یحذفوا الأرنب ونحوه بنحو حجر.

الستین فإیّاه وإیّا الشّوابّ» (1) ، ولا یقاس علی شیء من ذلک.

* * *

الإغراء : معناه و حکمه أسماء الأفعال و الأصوات

وکمحذّر بلا إیّا اجعلا

مغری به فی کلّ ما قد فصّلا (2)

الإغراء هو : أمر المخاطب بلزوم ما یحمد [به] ، وهو کالتحذیر : فی أنه إن وجد عطف أو تکرار وجب إضمار ناصبه ، وإلّا فلا ، ولا تستعمل فیه «إیا».

فمثال ما یجب معه إضمار الناصب قولک : «أخاک أخاک» (3) ، وقولک «أخاک والإحسان إلیه» أی : الزم أخاک.

ومثل ما لا یلزم معه الإضمار قولک : «أخاک» أی : الزم أخاک.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 1903


1- وقد ورد التحذیر بضمیری المخاطب والغائب فی قول الشاعر فلا تصحب أخا الجهل وإیّاک وإیّاه
2- «کمحذر» جار ومجرور متعلق بقوله «اجعل» الآتی علی أنه مفعوله الثانی «بلا إیا» جار ومجرور متعلق باجعلا «اجعلا» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مغری» مفعول أول لاجعل «به» جار ومجرور متعلق بمغری «فی کل» جار ومجرور متعلق باجعل ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق ؛ وجمله «فصلا» من الفعل المبنی للمجهول ونائب الفاعل المستتر فیه لا محل لها من الإعراب صله الموصول.
3- ومن ذلک قول الشاعر : أخاک أخاک ؛ إنّ من لا أخا له کساع إلی الهیجا بغیر سلاح
أسماء الأفعال والأصوات
من أسماء الأفعال ما هو ظرف أو جار و مجرور فی الأصل و منها ما یکون مصدرا

ما ناب عن فعل کشتّان وصه

هو اسم فعل ، وکذا أوّه ومه (1)

وما بمعنی افعل ، ک- «آمین» کثر

وغیره ک- «وی ، وهیهات» نزر (2)

أسماء الأفعال : ألفاظ تقوم مقام الأفعال : فی الدلاله علی معناها ، وفی عملها ، وتکون بمعنی الأمر - وهو الکثیر فیها - کمه ، بمعنی اکفف ، وآمین ، بمعنی استجب ، وتکون بمعنی الماضی ، کشتّان ، بمعنی افترق ، تقول : «شتّان زید وعمرو» وهیهات ، بمعنی بعد ، تقول : «هیهات العقیق» (3)

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 1904


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ أول «ناب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله الموصول «عن فعل» جار ومجرور متعلق بناب «کشتان» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فاعل ناب «وصه» معطوف علی شتان «هو» مبتدأ ثان «اسم» خبر المبتدأ الثانی ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، واسم مضاف و «فعل» مضاف إلیه «وکذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أوه» مبتدأ مؤخر «ومه» معطوف علی أوه ، وقد قصد لفظهما جمیعا.
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ «بمعنی» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما ، ومعنی مضاف و «افعل» مضاف إلیه «کآمین» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی وذلک کآمین «کثر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الواقعه مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ - وهو «ما» الموصوله - «وغیره» غیر : مبتدأ ، وغیر مضاف والهاء مضاف إلیه «کوی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی وذلک کوی «وهیهات» معطوف علی وی «نزر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیره ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ - وهو «غیر» -.
3- ومن ذلک قول جریر بن عطیه : فهیهات هیهات العقیق ومن به وهیهات خلّ بالعقیق نواصله

[ومعناه : بعد] ، وبمعنی المضارع ، کأوّه ، بمعنی أتوجّع ، ووی ، بمعنی أعجب (1) ، وکلاهما غیر مقیس.

وقد سبق فی الأسماء الملازمه للنداء : أنه ینقاس استعمال فعال اسم فعل ، مبنیا علی الکسر ، من کل فعل ثلاثی ؛ فتقول : ضراب [زیدا] ، أی اضرب ، ونزال ، أی : انزل ، وکتاب ، أی اکتب ، ولم یذکره المصنف هنا استغناء بذکره هناک.

* * *

والفعل من أسمائه علیکا

وهکذا دونک مع إلیکا (2)

کذا روید بله ناصبین

ویعملان الخفض مصدرین (3)

من أسماء الأفعال ما هو فی أصله ظرف ، وما هو مجرور بحرف ، نحو : «علیک زیدا» أی : الزمه ، و «إلیک» أی : تنحّ ، و «دونک زیدا» أی : خذه.

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 1905


1- ومن ذلک قول الشاعر ، وهو عدی بن زید العبادی : وی! کأن من یکن له نشب یحبب ، ومن یفتقر یعش عیش ضرّ
2- «والفعل» مبتدأ أول «من أسمائه» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وأسماء مضاف والضمیر مضاف إلیه «علیکا» قصد لفظه : مبتدأ ثان تأخر عن خبره ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «وهکذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «دونک» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال ، ومع مضاف و «إلیکا» قصد لفظه أیضا : مضاف إلیه.
3- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «روید» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «بله» معطوف علی روید بعاطف مقدر «ناصبین» حال من الضمیر العائد إلی المبتدأ وما عطف علیه المستکن فی الخبر «ویعملان» فعل مضارع ، وألف الاثنین فاعل «الخفض» مفعول به لیعملان «مصدرین» حال من ألف الاثنین الواقعه فاعلا.

ومنها : ما یستعمل مصدرا واسم فعل «کروید ، وبله».

فإن انجرّ ما بعدهما فهما مصدران ، نحو «روید زید» أی إرواد زید ، أی إمهاله ، وهو منصوب بفعل مضمر ، و «بله زید» (1) أی : ترکه.

وإن انتصب ما بعدهما فهما اسما فعل نحو «روید زیدا» أی أمهل زیدا ، و «بله عمرا» أی اترکه.

* * *

یثبت لاسم الفعل ما ثبت للفعل الذی ینوب هو عنه

وما لما تنوب عنه من عمل

لها ، وأخّر ما لذی فیه العمل (2)

أی : یثبت لأسماء الأفعال من العمل ما یثبت لما تنوب عنه من الأفعال.

فإن کان ذلک الفعل یرفع فقط کان اسم الفعل کذلک کصه : بمعنی اسکت ، ومه : بمعنی اکفف ، وهیهات زید ، بمعنی بعد زید ؛ ففی «صه خر

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 1906


1- ومن ذلک قول کعب بن مالک : تذر الجماجم ضاحیا هاماتها بله الأکفّ کأنها لم تخلق یروی بنصب الأکف علی أن «بله» اسم فعل ، وبجره علی أن «بله» مصدر مضاف إلی مفعوله ، کقوله تعالی : (فَضَرْبَ الرِّقابِ) ومثله قول الآخر : روید علیّا ، جدّ ما ثدی أمّهم إلینا ، ولکن ودّهم متباین
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ «لما» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله «ما» الواقعه مبتدأ «تنوب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أسماء الأفعال ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا باللام «عنه» جار ومجرور متعلق بتنوب «من عمل» بیان لما الموصوله الواقعه مبتدأ «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وأخر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لأخر «لذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله العمل الآتی «العمل» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها صله «ما» الموصوله الواقعه مفعولا به لأخر

ومه» ضمیران مستتران ، کما فی اسکت واکفف ، وزید : مرفوع بهیهات کما ارتفع ببعد.

وإن کان ذلک الفعل یرفع وینصب کان اسم الفعل کذلک ، ک- «دراک زیدا» أی : أدرکه ، و «ضراب عمرا» أی : اضربه ، ففی «دراک ، وضراب» ضمیران مستتران ، و «زیدا ، وعمرا» منصوبان بهما.

وأشار بقوله : «وأخّر ما لذی فیه العمل» إلی أن معمول اسم الفعل یجب تأخیره عنه ؛ فتقول : «دراک زیدا» ولا یجوز تقدیمه علیه ؛ فلا تقول : «زیدا دراک» وهذا بخلاف الفعل ؛ إذ یجوز «زیدا أدرک».

* * *

لمنون من أسماء الأفعال نکره و ما لم ینون معرفه

واحکم بتنکیر الّذی ینوّن

منها ، وتعریف سواه بیّن (1)

الدلیل علی أن ما سمی بأسماء الأفعال أسماء لحاق التنوین لها ؛ فتقول فی صه : صه ، وفی حیهل : حیهلا ، فیلحقها التنوین للدلاله علی التنکیر ؛ فما نون منها کان نکره ، وما لم ینوّن کان معرفه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 1907


1- «واحکم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بتنکیر» جار ومجرور متعلق باحکم ، وتنکیر مضاف و «الذی» مضاف إلیه «ینون» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الذی «منها» جار ومجرور متعلق بقوله «ینون» السابق «وتعریف» مبتدأ ، وتعریف مضاف ، وسوی من «سواه» مضاف إلیه ، وسوی مضاف والهاء مضاف إلیه «بین» خبر المبتدأ.
أسماء الأصوات

وما به خوطب ما لا یعقل

من مشبه اسم الفعل صوتا یجعل (1)

کذا الّذی أجدی حکایه ، کقب»

والزم بنا النّوعین فهو قد وجب (2)

أسماء الأصوات : ألفاظ استعملت کأسماء الأفعال فی الاکتفاء بها ، داله علی خطاب ما لا یعقل ، أو علی حکایه صوت من الأصوات ؛ فالأول کقولک : هلا ، لزجر الخیل ، وعدس ، لزجر البغل (3) ، والثانی کقب : لوقوع السیف ، وغاق : للغراب. لم

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 1908


1- «وما» اسم موصول : مبتدأ «به» جار ومجرور متعلق بقوله «خوطب» الآتی «خوطب» فعل ماض مبنی للمجهول «ما» اسم موصول : نائب فاعل خوطب ، والجمله لا محل لها صله الموصول الأول «لا» نافیه «یعقل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه نائب فاعل ، والجمله لا محل لها صله «ما» الموصوله الواقعه نائب فاعل «من مشبه» جار ومجرور بیان لما الموصوله الأولی ، ومشبه مضاف واسم من «اسم الفعل» مضاف إلیه ، واسم مضاف والفعل مضاف إلیه «صوتا» مفعول ثان لیجعل تقدم علیه «یجعل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، وهو مفعوله الأول ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو ما الموصوله الواقعه فی أول البیت.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الذی» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «أجدی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله «حکایه» مفعول به لأجدی «کقب» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کقب «والزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بنا» قصر للضروره : مفعول به لالزم ، وبنا مضاف و «النوعین» مضاف إلیه «فهو» الفاء للتعلیل ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ «قد» حرف تحقیق «وجب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الضمیر الواقع مبتدأ والمکنی به عن بناء النوعین ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- ومن ذلک قول الشاعر ، وهو یزید بن مفرغ الحمیری : عدس ما لعبّاد علیک إماره أمنت ، وهذا تحملین طلیق وربما سموا الفرس نفسها عدسا ، وحینئذ تؤثر فیه العوامل ، لأنه علم کما فی قول الراجز : إذا حملت بزّتی علی عدس فلا أبالی من مضی ومن جلس ومن أسماء الأصوات قولهم للحمار «سأ» إذا دعوه للشرب ، وفی مثل من أمثالهم «قرب الحمار من الردهه ولا تقل له سأ» والردهه : نقره فی صخره یستنقع فیها الماء ، وقال الشاعر فی صفه امرأه : لم تدر ماسا للحمیر ، ولم تضرب بکفّ مخابط السّلم

وأشار بقوله : «والزم بنا النوعین» إلی أن أسماء الأفعال وأسماء الأصوات کلها مبنیه ، وقد سبق فی باب المعرب والمبنی أن أسماء الأفعال مبنیه لشبهها بالحرف فی النیابه عن الفعل وعدم التأثر ، حیث قال «وکنیابه عن الفعل بلا تأثر» وأما أسماء الأصوات فهی مبنیه لشبهها بأسماء الأفعال.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 1909

نونا التّوکید
اشاره

للفعل توکید بنونین ، هما

کنونی اذهبنّ واقصدنهما (1)

أی یلحق الفعل للتوکید نونان : إحداهما ثقیله ، ک- «اذهبنّ» ، والأخری خفیفه ک- «اقصدنهما» ، وقد اجتمعا فی قوله تعالی : (لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً مِنَ الصَّاغِرِینَ).

* * *

یؤکّدان افعل ویفعل آتیا

ذا طلب أو شرطا امّا تالیا (2)

أو مثبتا فی قسم مستقبلا

وقلّ بعد «ما ، ولم» وبعد «لا» (3)

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 1910


1- «للفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «توکید» مبتدأ مؤخر «بنونین» جار ومجرور متعلق بتوکید ، أو بمحذوف صفه له «هما» مبتدأ «کنونی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، والجمله فی محل جر صفه لنونین ، ونونی مضاف و «اذهبن» قصد لفظه : مضاف إلیه «واقصدنهما» قصد لفظه أیضا : معطوف علی اذهبن.
2- «یؤکدان» فعل مضارع ، وألف الاثنین العائده علی «نونین» فاعل «افعل» قصد لفظه : مفعول به لیؤکد «ویفعل» معطوف علی افعل «آتیا» حال من یفعل ، وفیه ضمیر مستتر فاعل «ذا» حال من الضمیر المستتر فی «آتیا» وذا مضاف و «طلب» مضاف إلیه «أو» عاطفه «شرطا» معطوف علی ذا طلب «إما» قصد لفظه : مفعول مقدم لقوله تالیا الآتی «تالیا» نعت لقوله «شرطا».
3- «أو» عاطفه «مثبتا» معطوف علی قوله «شرطا» فی البیت السابق «فی قسم» جار ومجرور متعلق بقوله «مثبتا» السابق «مستقبلا» حال من الضمیر المستتر فی «مثبتا» السابق «وقل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی التوکید «بعد» ظرف متعلق بقل ، وبعد مضاف و «ما» قصد لفظه : مضاف إلیه «ولم» معطوف علی ما «وبعد» الواو عاطفه ، بعد : ظرف معطوف علی بعد السابق ، وبعد مضاف و «لا» قصد لفظه : مضاف إلیه.

وغیر إمّا من طوالب الجزا

وآخر المؤکّد افتح کابرزا (1)

أی : تلحق نونا التوکید فعل الأمر ، نحو : «اضربنّ زیدا» والفعل المضارع المستقبل الدالّ علی طلب ، نحو : «لتضربنّ زیدا ، ولا تضربنّ زیدا ، وهل تضربنّ زیدا» والواقع شرطا بعد «إن» المؤکّده ب- «ما» نحو : «إمّا تضربنّ زیدا أضربه» ومنه قوله تعالی : (فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ) أو الواقع جواب قسم مثبتا مستقبلا ، نحو : «والله لتضربنّ زیدا».

فإن لم یکن مثبتا لم یؤکّد بالنون ، نحو : «والله لا تفعل کذا» وکذا إن کان حالا ، نحو : «والله لیقوم زید الآن».

وقلّ دخول النون فی الفعل المضارع الواقع بعد «ما» الزائده التی لا تصحب «إن» نحو : «بعین ما أرینّک ههنا (2)» والواقع بعد «لم» کقوله :

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 1911


1- و «غیر» الواو عاطفه ، غیر : معطوف علی «لا» فی البیت السابق ، وغیر مضاف و «إما» قصد لفظه : مضاف إلیه «من طوالب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «غیر إما» السابق ، وطوالب مضاف و «الجزا» قصر للضروره : مضاف إلیه «وآخر» مفعول به مقدم لافتح ، وآخر مضاف و «المؤکد» مضاف إلیه «افتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کابرزا» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق مرارا ، ابرزا : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید المنقلبه ألفا للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- هذا مثل من أمثال العرب (المیدانی 1 / 78 بولاق ، وهو المثل رقم 494 فی مجمع الأمثال بتحقیقنا) ومعناه اعمل کأنی أنظر إلیک ، ویضرب فی الحث علی ترک التوانی ، و «ما» زائده للتوکید.

317- یحسبه الجاهل ما لم یعلما***شیخا علی کرسیّه معمّما(1)

والواقع بعد «لا» النافیه کقوله تعالی : (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً).

والواقع بعد غیر «إمّا» من أدوات الشرط کقوله : .

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 1912


1- البیت لأبی الصمعاء مساور بن هند ، العبسی ، وهو شاعر مخضرم ، وقبله : وقد حلبن حیث کانت قیّما مثنی الوطاب والوطاب الزّمّما * وقمعا یکسی ثمالا قشعما* اللغه : «قیما» جمع قائمه علی غیر قیاس ، وقیاسه قوم کصوم ونوم «مثنی الوطاب» مفعول به لحلبن علی تقدیر مضاف محذوف ، وأصله : ملء مثنی الوطاب ، والمثنی معناه هنا المکرره ، والوطاب : جمع وطب وهو سقاء اللبن خاصه «الزمما» بضم الزای وتشدید المیم - جمع زام ، مأخوذ من «زم القربه» أی ملأها «قمعا» بکسر القاف وفتح المیم - آله تجعل فی فم السقاء ونحوه ویصب فیها اللبن «ثمالا» بضم الثاء المثلثه - الرغوه «قشعما» ضخما عظیما ، قاله أبو زید فی نوادره ، والضمیر المتصل فی «یحسبه» یعود إلی القمع الذی امتلأ بالثمال. المعنی : شبه القمع والرغوه التی تعلوه بشیخ معمم جالس علی کرسی ، وقد أخطأ الأعلم - وتبعه کثیر من شراح الشواهد - حیث قال : وصف جبلا قد عمه الخصب وحفه النبات وعلاه ، فجعله کشیخ مزمل فی ثیابه معصب بعمامته ، ا ه ، وسبب هذا الخطأ عدم الاطلاع علی ما یتقدم الشاهد من الأبیات. الإعراب : «یحسبه» یحسب : فعل مضارع ، والهاء مفعول أول «الجاهل» فاعل یحسب «ما» مصدریه «لم» نافیه جازمه «یعلما» فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف فی محل جزم «شیخا» مفعول ثان لیحسب «علی کرسیه» الجار والمجرور متعلق بمحذوف صفه لقوله شیخا ، وکرسی مضاف وضمیر الغائب العائد إلی شیخ مضاف إلیه «معمما» صفه ثانیه لشیخا. الشاهد فیه : قوله «لم یعلما» حیث أکد الفعل المضارع المنفی بلم ، وأصله «ما لم یعلمن» فقلبت النون ألفا للوقف ، وذلک التوکید عند سیبویه مما لا یجوز إلا للضروره.

318- * من نثقفن منهم فلیس بآیب*(1).

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 1913


1- هذا صدر بیت لبنت مره بن عاهان أبی الحصین الحارثی ، والبیت بکماله من أبیات ترثی بها أباها ، وکان المنتشر بن وهب الباهلی یغاور أهل الیمن فقتل مره ، وهی : إنّا وباهله بن أعصر بیننا داء الضّرائر بغضه وتقافی من نثقفن منهم .... أبدا ، وقتل بنی قتیبه شافی ذهبت قتیبه فی اللقاء بفارس لا طائش رعش ولا وقّاف اللغه : «باهله» هی بنت صعب بن سعد العشیره ، من مذحج ، تزوجت مالک بن أعصر ، ثم تزوجت بعده ابنه معن بن مالک بن أعصر بن سعد بن قیس عیلان «الضرائر» جمع ضره - بفتح الضاد - وضره المرأه : امرأه زوجها ، وهذا الجمع نادر لا یکاد یوجد له نظیر ، وداء الضرائر : التباغض والتضارب «بغضه» بکسر الباء - ومثله فی المعنی البغضاء - شده الکراهیه والبغض «تقافی» مأخوذ من قفیته : أی ضربت قفاه «نثقفن» بنون المضارعه - أی ندرکه ، ونظفر به ، ونأخذه ، ویروی «من یثقفن منهم» ویجب علی هذا بناء الفعل للمجهول «آیب» راجع ، وروی : * من یثقفوا منّا فلیس بوائل* و «وائل» أی : ملتجیء ، أو ناج «طائش» متحیر «رعش» مرتعش من الخوف «وقاف» هو الذی لا ببارز العدو جبنا. الإعراب : «من» اسم شرط مبتدأ «نثقفن» فعل مضارع فعل الشرط ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید فی محل جزم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن «منهم» جار ومجرور متعلق بنثقفن «فلیس» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، لیس : فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله «بآیب» الباء زائده ، آیب : خبر لیس منصوب بفتحه مقدره ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط وحدها أو جمله الجواب وحدها أو الجملتان معا فی محل رفع خبر المبتدأ ، علی خلاف فی ذلک مشهور نبهنا علیه وعلی اختیارنا مرارا. الشاهد فیه : قوله «من نثقفن» حیث أکد الفعل المضارع الواقع بعد أداه الشرط من غیر أن تتقدم علی المضارع «ما» الزائده المؤکده لإن الشرطیه ، وهذا التوکید ضروره من ضرورات الشعر عند سیبویه.

وأشار المصنف بقوله : «وآخر المؤکد افتح» إلی أن الفعل المؤکّد بالنون یبنی علی الفتح إن لم تله ألف الضمیر ، أو یاؤه ، أو واوه ، نحو : «اضربنّ زیدا ، واقتلنّ عمرا».

* * *

أحکام اتصال الفعل المسند إلی الضمائر بالنونین صحیحا کان أو معتلا

واشکله قبل مضمر لین بما

جانس من تحرّک قد علما (1)

والمضمر احذفنّه إلّا الألف

وإن یکن فی آخر الفعل ألف (2)

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 1914


1- «واشکله» اشکل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «قبل» ظرف متعلق باشکله ، وقبل مضاف و «مضمر» مضاف إلیه «لین» نعت لمضمر «بما» جار ومجرور متعلق باشکله «جانس» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بالباء «من تحرک» جار ومجرور متعلق بقوله جانس «قد» حرف تحقیق «علما» علم : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تحرک ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل جر صفه لتحرک.
2- «والمضمر» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده ، أی احذف المضمر «احذفنه» احذف : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله لا محل لها مفسره «إلا» أداه استثناء «الألف» منصوب علی الاستثناء من المضمر «وإن» شرطیه «یکن» فعل مضارع نام ، فعل الشرط «فی آخر» جار ومجرور متعلق بیکن ، وآخر مضاف و «الفعل» مضاف إلیه «ألف» فاعل یکن.

فاجعله منه - رافعا ، غیر الیا

والواو - یاء ، کاسعینّ سعیا (1)

واحذفه من رافع هاتین ، وفی

واو ویا - شکل مجانس قفی (2)

نحو «اخشین یا هند» بالکسر ، و «یا

قوم اخشون» واضمم ، وقس مسوّیا (3)».

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 1915


1- «فاجعله» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط فی البیت السابق «منه» جار ومجرور متعلق باجعل «رافعا» حال من الهاء فی «منه» وفی رافع ضمیر مستتر فاعله «غیر» مفعول به لرافع ، وغیر مضاف و «الیا» مضاف إلیه «والواو» معطوف علی الیاء «یاء» مفعول ثان لاجعل «کاسعین» الکاف جاره لقول محذوف ، کما سبق غیر مره ، وجمله «اسعین سعیا» مقول ذلک القول المحذوف.
2- «واحذفه» الواو عاطفه ، احذف : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت ، والهاء مفعول به «من رافع» جار ومجرور متعلق باحذفه ، ورافع مضاف و «هاتین» اسم إشاره : مضاف إلیه «وفی واو» جار ومجرور متعلق بقفی الآتی «ویاء» معطوف علی واو «شکل» مبتدأ «مجانس» نعت له «قفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شکل مجانس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله شکل.
3- «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک نحو «اخشین» فعل أمر مبنی علی حذف النون ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل ، مبنی علی السکون فی محل رفع ، وتحرک بالکسر للتخلص من التقاء الساکنین ، والنون للتوکید «یا هند» یا : حرف نداء ، هند : منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «بالکسر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من اخشین «ویا» الواو حرف عطف : یا : حرف نداء «قوم» منادی منصوب بفتحه مقدره علی ما قبل یاء المتکلم المحذوفه للاستغناء عنها بالکسره «اخشون» فعل أمر ، وواو الجماعه فاعل ، والنون للتوکید «واضمم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وقس» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل «مسویا» حال من الضمیر المستتر فی «قس».

الفعل المؤکد بالنون : إن اتصل به ألف اثنین ، أو واو جمع ، أو یاء مخاطبه - حرّک ما قبل الألف بالفتح ، وما قبل الواو بالضم ، وما قبل الیاء بالکسر.

ویحذف الضمیر إن کان واوا أو یاء ، ویبقی إن کان ألفا ؛ فتقول : «یا زیدان هل تضربانّ ، ویا زیدون هل تضربنّ ، ویا هند هل تضربنّ» ، والأصل : هل تضرباننّ ، وهل تضربوننّ ، وهل تضربیننّ ، فحذفت النون لتوالی الأمثال ، ثم حذفت الواو والیاء لالتقاء الساکنین ؛ فصار «هل تضربنّ ، وهل تضربنّ» ولم تحذف الألف لخفتها ؛ فصار «هل تضربانّ» ، وبقیت الضمه داله علی الواو ، والکسره داله علی الیاء.

هذا کله إذا کان الفعل صحیحا.

فإن کان معتلا : فإما أن یکون آخره ألفا ، أو واوا ، أو یاء.

فإن کان آخره واوا أو یاء حذفت لأجل واو الضمیر أو یائه ، وضمّ ما بقی قبل واو الضمیر ، وکسر ما بقی قبل یاء الضمیر ؛ فتقول : «یا زیدون هل تغزون ، وهل ترمون ، ویا هند هل تغزین ، وهل ترمین» ؛ فإذا ألحقته نون التوکید فعلت به ما فعلت بالصحیح : فتحذف نون الرفع ، وواو الضمیر أو یاءه ؛ فتقول : «یا زیدون هل تغزنّ ، وهل ترمنّ ، ویا هند هل تغزنّ ، وهل ترمنّ» هذا إن أسند إلی الواو والیاء.

وإن أسند إلی الألف لم یحذف آخره ، وبقیت الألف ، وشکل ما قبلها بحرکه تجانس الألف - وهی الفتحه - فتقول : «هل تغزوانّ ، وهل ترمیانّ».

وإن کان آخر الفعل ألفا : فإن رفع الفعل غیر الواو والیاء - کالألف والضمیر المستتر - انقلبت الألف التی فی آخر الفعل یاء ، وفتحت ، نحو : «اسعیانّ ، وهل تسعیانّ ، واسعینّ یا زید».

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 1916

وإن رفع واوا أو یاء حذفت الألف ، وبقیت الفتحه التی کانت قبلها ، وضمت الواو ، وکسرت الیاء ؛ فتقول ، «یا زیدون اخشونّ ، ویا هند اخشینّ».

هذا إن لحقته نون التوکید ، وإن لم تلحقه لم تضم الواو ، ولم تکسر الیاء ، بل تسکنهما ؛ فتقول : «یا زیدون هل تخشون ، ویا هند هل تخشین ، ویا زیدون اخشوا ، ویا هند اخشی».

* * *

لا تقع النون الخفیفه بعد الألف

ولم تقع خفیفه بعد الألف

لکن شدیده ، وکسرها ألف (1)

لا تقع نون التوکید الخفیفه بعد الألف ؛ فلا تقول : «اضربان» (2) بنون مخففه ، بل یجب التشدید ؛ فتقول : «اضربانّ» بنون مشدده

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 1917


1- «ولم» نافیه جازمه «تقع» فعل مضارع مجزوم بلم «خفیفه» بالرفع : فاعل تقع ، أو بالنصب حال من ضمیر مستتر فی تقع هو فاعله «بعد» ظرف متعلق بتقع ، وبعد مضاف و «الألف» مضاف إلیه «لکن» حرف عطف «شدیده» معطوف علی خفیفه یرتفع إذا رفعته وینتصب إذا نصبته «وکسرها» الواو عاطفه أو للاستئناف ، کسر : مبتدأ ، وکسر مضاف وها : مضاف إلیه «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کسرها ، والجمله من الفعل ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- أنت تعلم أنه لا یجوز فی العربیه أن یتجاور حرفان ساکنان ، إلا إذا کان الأول منهما حرف لین والثانی منهما مدغما فی مثله ، فلو وقعت نون التوکید الخفیفه بعد الألف تجاور ساکنان من غیر استیفاء شرط جوازه ، فلهذا امتنعوا منه ، فإن کانت نون التوکید ثقیله فقد کمل شرط جواز التقاء الساکنین فلهذا جاز.

مکسوره خلافا لیونس ؛ فإنه أجاز وقوع النون الخفیفه بعد الألف ، ویجب عنده کسرها.

* * *

تزاد ألف فارقه بین نون النسوه زنون التوکید

وألفا زد قبلها مؤکّدا

فعلا إلی نون الإناث أسندا (1)

إذا أکد الفعل المسند إلی نون الإناث بنون التوکید وجب أن یفصل بین نون الإناث ونون التوکید بألف ، کراهیه توالی الأمثال ، فتقول : «اضربنانّ» بنون مشدده مکسوره قبلها ألف.

* * *

وحذف خفیفه لساکن ردف

وبعد غیر فتحه إذا تقف (2)

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 1918


1- «وألفا» مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله «زد» الآتی «زد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «قبلها» قبل : ظرف متعلق بزد ، وقبل مضاف وها : مضاف إلیه «مؤکدا» حال من الضمیر المستتر فی زد ، وفی مؤکد ضمیر مستتر هو فاعله «فعلا» مفعول به لمؤکد «إلی نون» جار ومجرور متعلق بقوله «أسند» الآتی ، ونون مضاف ، و «الإناث» مضاف إلیه «أسندا» فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر جوازا هو نائب فاعله ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله «فعلا».
2- «واحذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «خفیفه» مفعول به لا حذف «لساکن» جار ومجرور متعلق باحذف «ردف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ساکن ، والجمله فی محل جر صفه لساکن «وبعد» ظرف متعلق باحذف ، وبعد مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «فتحه» مضاف إلیه «إذا» ظرف متعلق باحذف «تقف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله الفعل المضارع وفاعله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیه.

واردد إذا حذفتها فی الوقف ما

من أجلها فی الوصل کان عدما (1)

وأبدلنها بعد فتح ألفا

وقفا ، کما تقول فی قفن : قفا (2)

إذا ولی الفعل المؤکّد بالنون الخفیفه ساکن ، وجب حذف النون لالتقاء الساکنین ، فتقول : «اضرب الرّجل» بفتح الباء (3) ، والأصل «اضربن» فحذفت نون التوکید لملاقاه الساکن - وهو لام التعریف - ومنه قوله : *

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 1919


1- «واردد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إذا» ظرف زمان متعلق باردد «حذفتها» فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «فی الوقف» جار ومجرور متعلق باردد «ما» اسم موصول : مفعول به لاردد «من أجلها ، فی الوصل» الجاران والمجروران متعلقان بقوله : «عدما» الآتی «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «عدما» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم کان ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان واسمه وخبره لا محل لها صله «ما» الموصوله الواقعه مفعولا به لاردد.
2- «وأبدلنها» أبدل : فعل أمر. مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وها : مفعول أول لأبدل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بعد» ظرف متعلق بأبدل ، وبعد مضاف و «فتح» مضاف إلیه «ألفا» مفعول ثان لأبدل «وقفا» حال من فاعل أبدل علی التأویل بواقف ، أو منصوب بنزع الخافض : أی فی الوقف «کما» الکاف جاره ، ما : مصدریه «تقول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، و «ما» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کقولک «فی قفن» جار ومجرور متعلق بتقول «قفا» قصد لفظه : مقول القول.
3- قد ورد حذف نون التوکید الخفیفه من غیر أن یکون تالیها ساکنا ، کقوله : اضرب عنک الهموم طارقها ضربک بالسّیف قونس الفرس وکقول الآخر ، وأنشده الجاحظ فی البیان : * کما قیل قبل الیوم خالف تذکرا*

319- لا تهین الفقیر علّک أن ***ترکع یوما والدّهر قد رفعه (1)

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 1920


1- البیت من أبیات للأضبط بن قریع السعدی ، أوردها القالی فی أمالیه عن ابن درید عن ابن الأنباری عن ثعلب ، قال : قال ثعلب : بلغنی أنها قیلت قبل الإسلام بدهر طویل ، وأولها : لکلّ همّ من الهموم سعه والمسی والصّبح لا فلاح معه اللغه : «المسی» بضم المیم أو کسرها ، وسکون السین - اسم من الإمساء ، وهو الدخول فی المساء «الصبح» اسم من الإصباح ، وهو الدخول فی الصباح ، قالهما الجوهری واستشهد بهذا البیت «لا تهین» من الإهانه ، وهی : الإیقاع فی الهون - بضم الهاء - والهوان - بفتحها - وهو بمعنی الذل والحقاره «ترکع» تخضع ، وتذل ، وتنقاد. الإعراب : «لا» ناهیه «تهین» فعل مضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید فصارت کما فی بیت الشاهد المحذوفه لوقوع الساکن بعدها - وهو لام التعریف فی الفقیر - وأصل هذا الفعل قبل دخول الجازم علیه وقبل توکیده «تهین» فلما دخل الجازم حذف الیاء تخلصا من التقاء الساکنین فصار «لا تهن» فلما أرید التأکید رجعت الیاء ، لأن آخره سیکون مبنیا علی الفتح ؛ فصار «لا تهینن» فلما وقع الساکن بعده حذفت نون التوکید «الفقیر» مفعول به لتهین «علک» عل : حرف ترج ونصب ، والکاف اسمه «أن» مصدریه «ترکع» فعل مضارع منصوب بأن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله خبر «عل» السابق «یوما» ظرف زمان متعلق بترکع «والدهر» الواو واو الحال ، الدهر : مبتدأ «قد» حرف تحقیق «رفعه» رفع : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الدهر ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال من الضمیر المستتر فی «ترکع». الشاهد فیه : قوله «لا تهین» حیث حذف نون التوکید الخفیفه للتخلص من التقاء الساکنین ، وقد أبقی الفتحه علی لام الکلمه دلیلا علی تلک النون المحذوفه ، ومما یدل علی أن المقصود التوکید وجود الیاء التی تحذف للجازم ، ولا تعود إلا عند التوکید ، وقد رواه الجاحظ فی البیان والتبیین : * لا تحقرن الفقیر ... إلخ* ورواه غیره : * ولا تعاد الفقیر* وعلی هاتین الروایتین لا شاهد فی البیت لما نحن فیه.

وکذلک تحذف نون التوکید الخفیفه فی الوقف ، إذا وقعت بعد غیر فتحه - أی بعد ضمه أو کسره - ویردّ حینئذ ما کان حذف لأجل نون التوکید ؛ فتقول فی : «اضربن یا زیدون» إذا وقفت علی الفعل : اضربوا ، وفی : «اضربن یا هند» : اضربی ؛ فتحذف نون التوکید الخفیفه للوقف ، وتردّ الواو التی حذفت لأجل نون التوکید ، وکذلک الیاء ؛ فإن وقعت نون التوکید الخفیفه بعد فتحه أبدلت النون فی الوقف [أیضا] ألفا فتقول فی «اضربن یا زید» : اضربا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 1921

ما لا ینصرف
ینقسم الاسم إلی منصرف و غیر منصرف و علامه المنصرف

الصّرف تنوین أتی مبیّنا

معنی به یکون الاسم أمکنا (1)

الاسم إن أشبه الحرف سمی مبنیّا ، وغیر متمکن ، وإن لم یشبه الحرف سمی معربا ، ومتمکنا.

ثم المعرب علی قسمین :

أحدهما : ما أشبه الفعل ، ویسمی غیر منصرف ، ومتمکنا غیر أمکن.

والثانی : ما لم یشبه الفعل ، ویسمی منصرفا ، ومتمکنا أمکن.

وعلامه المنصرف : أن یجرّ بالکسره مع الألف واللام ، والإضافه ، وبدونهما وأن یدخله الصرف - وهو التنوین [الذی] لغیر مقابله أو تعویض ، الدالّ علی معنی یستحق به الاسم أن یسمی أمکن ، وذلک المعنی هو عدم شبهه الفعل - نحو «مررت بغلام ، وغلام زید ، والغلام».

واحترز بقوله «لغیر مقابله» من تنوین «أذرعات» ونحوه ؛ فإنه تنوین جمع المؤنث السالم ، وهو یصحب غیر المنصرف : کأذرعات ، وهندات - علم امرأه - وقد سبق الکلام فی تسمیته تنوین المقابله.

واحترز بقوله «أو تعویض» من تنوین «جوار ، وغواش» ونحوهما ؛ فإنه عوض من الیاء ، والتقدیر : جواری ، وغواشی ، وهو یصحب غیر المنصرف ،

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 1922


1- «الصرف» مبتدأ «تنوین» خبر المبتدأ «أتی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تنوین ، والجمله فی محل رفع صفه لتنوین «مبینا» حال من الضمیر المستتر فی أتی ، وفی مبین ضمیر مستتر جوازا هو فاعله «معنی» مفعول به لمبینا «به» جار ومجرور متعلق بیکون الآتی «یکون» فعل مضارع ناقص «الاسم» اسم یکون «أمکنا» خبر یکون ، والجمله فی محل نصب صفه لمعنی.

کهذین المثالین ، وأما المنصرف (1) فلا یدخل علیه هذا التّنوین.

ویجرّ بالفتحه : إن لم یضف ، أو لم تدخل علیه «أل» نحو «مررت بأحمد» ؛ فإن أضیف ، أو دخلت علیه «أل» جرّ بالکسره ، نحو «مررت بأحمدکم ، وبالأحمد».

سبب منع الاسم من الصرف

وإنما یمنع الاسم من الصرف إذا وجد فیه علتان من علل تسع ، أو واحده منها تقوم مقام العلتین ، والعلل التسع یجمعها قوله (2) :

عدل ، ووصف ، وتأنیث ، ومعرفه

وعجمه ، ثمّ جمع ، ثمّ ترکیب

والنّون زائده من قبلها ألف ،

ووزن فعل ، وهذا القول تقریب

وما یقوم مقام علتین منها اثنان ؛ أحدهما : ألف التأنیث ؛ مقصوره کانت ، ک- «حبلی» أو ممدوده ، ک- «حمراء». والثانی : الجمع المتناهی ، ک- «مساجد ، ومصابیح» وسیأتی الکلام علیها مفصّلا.

* * *

ألف التأنیث تمنع صرف الاسم

فألف التّأنیث مطلقا منع

صرف الّذی حواه کیفما وقع (3).

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 1923


1- فی عامه النسخ «وأما غیر المنصرف فلا یدخل علیه هذا التنوین» وذلک ظاهر الخطأ ، وإنما لم یلحق تنوین العوض الاسم المنصرف لأن فیه تنوین التمکین ، علی أن فی هذا الکلام مقالا ، فقد لحق تنوین العوص «کلا ، وبعضا» عوضا عما یضافان إلیه.
2- وقد جمعت فی بیت واحد ، وهو قوله : اجمع وزن عادلا أنّث بمعرفه***رکّب وزد عجمه فالوصف قد کملا
3- «فألف» مبتدأ ، وألف مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «مطلقا» حال تقدم علی صاحبه ، وهو الضمیر المستتر فی قوله «منع» الآتی «منع» فعل ماض وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ألف التأنیث ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «صرف» مفعول به لمنع ، وصرف مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «حواه» حوی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والهاء مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «کیفما» اسم شرط «وقع» فعل ماض فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف التأنیث ، وجواب الشرط محذوف لدلاله ما تقدم من الکلام علیه ، والتقدیر : کیفما وقع ألف التأنیث منع الصرف.

قد سبق أن ألف التأنیث تقوم مقام علتین - وهو المراد هنا - فیمنع ما فیه ألف التأنیث من الصرف مطلقا ، أی : سواء کانت الألف مقصوره ، ک- «حبلی» أو ممدوده ، ک- «حمراء» علما کان ما هی فیه ، ک- «زکریاء» أو غیر علم کما مثل.

* * *

الوصفیه و زیاده الالف و النون

وزائدا فعلان - فی وصف سلم

من أن یری بتاء تأنیث ختم (1)

أی : یمنع الاسم من الصرف للصفه وزیاده الألف والنون ، بشرط أن

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 1924


1- «وزائدا» معطوف علی الضمیر المستتر فی «منع» الواقع فی البیت السابق ، وجاز العطف علی الضمیر المستتر المرفوع للفصل بین المتعاطفین ، وهو مرفوع بالألف نیابه عن الضمه ، وزائدا مضاف و «فعلان» مضاف إلیه ، وهو ممنوع من الصرف للعلمیه وزیاده الألف والنون «فی وصف» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لزائدی فعلان ، أو حال منه «سلم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وصف ، والجمله فی محل جر نعت لوصف «من» حرف جر «أن» مصدریه «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول منصوب تقدیرا بأن ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وصف ، وهو مفعوله الأول ، و «أن» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بمن ، والجار والمجرور متعلق بسلم «بتاء» جار ومجرور متعلق بقوله «ختم» الآتی ، وتاء مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه «ختم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نائب فاعل یری ، والجمله فی محل نصب مفعول ثان لیری.

لا یکون المؤنث فی ذلک [مختوما] بتاء التأنیث ، وذلک نحو : سکران ، وعطشان ، وغضبان ؛ فتقول : «هذا سکران ، ورأیت سکران ، ومررت بسکران» ؛ فتمنعه من الصرف للصفه وزیاده الألف والنون ، والشرط موجود فیه ؛ لأنک لا تقول للمؤنثه : سکرانه ، وإنما تقول : سکری ، وکذلک عطشان ، وغضبان ؛ فتقول : امرأه عطشی ، وغضبی ، ولا تقول : عطشانه ، ولا غضبانه ؛ فإن کان المذکر علی فعلان ، والمؤنث علی فعلانه صرفت ؛ فتقول : هذا رجل سیفان ، أی : طویل ، ورأیت رجلا سیفانا ، ومررت برجل سیفان ، فتصرفه ؛ لأنک تقول للمؤنثه : سیفانه ، أی : طویله.

* * *

الوصفیه و وزن الفعل

ووصف اصلیّ ، ووزن أفعلا

ممنوع تأنیث بتا : کأشهلا (1)

أی : وتمنع الصفه أیضا ، بشرط کونها أصلیه ، أی غیر عارضه ، إذا انضمّ إلیها کونها علی وزن أفعل ، ولم تقبل التاء ، نحو : أحمر ، وأخضر.

فإن قبلت التاء صرفت ، نحو «مررت برجل أرمل» أی : فقیر ، فتصرفه ؛ لأنک تقول للمؤنثه : أرمله ، بخلاف أحمر ، وأخضر ؛ فإنهما لا ینصرفان ؛ إذ یقال للمؤنثه : حمراء ، وخضراء ، ولا یقال : أحمره. وأخضره ؛ فمنعا للصفه ووزن الفعل.

لوصفیه العارضه لا تأثیر لها و بعضهم یعتبرها

وإن کانت الصفه عارضه کأربع - فإنه لیس صفه فی الأصل ، بل اسم

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 1925


1- «ووصف» معطوف علی «زائدا فعلان» فی البیت السابق «أصلی» نعت لوصف «ووزن» معطوف علی وصف ، ووزن مضاف و «أفعلا» مضاف إلیه ، و «ممنوع» حال من أفعلا ، وممنوع مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه «بتا» جار ومجرور متعلق بتأنیث ، أو بمحذوف صفه له «کأشهلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کأشهل.

عدد ، ثم استعمل صفه فی قولهم «مررت بنسوه أربع» - فلا یؤثر ذلک فی منعه من الصرف ، وإلیه أشار بقوله :

وألغینّ عارض الوصفیّه

کأربع ، وعارض الإسمیّه (1)

فالأدهم القید لکونه وضع

فی الأصل وصفا انصرافه منع (2)

وأجدل وأخیل وأفعی

مصروفه ، وقد ینلن المنعا (3)

أی : إذا کان استعمال الاسم علی وزن أفعل صفه لیس بأصل ، وإنما هو عارض کأربع فألغه : أی لا تعتدّ به فی منع الصرف ، کما لا تعتدّ بعروض

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 1926


1- «وألغین» ألغ : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عارض» مفعول به لألغ ، وعارض مضاف و «الوصفیه» مضاف إلیه «کأربع» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «وعارض» معطوف علی عارض السابق ، وعارض مضاف و «الإسمیه» مضاف إلیه.
2- «فالأدهم» مبتدأ أول «القید» عطف بیان له «لکونه» الجار والمجرور متعلق بقوله «منع» الآتی آخر البیت ، وکون مضاف والهاء العائده إلی الأدهم مضاف إلیه من إضافه المصدر الناقص لاسمه «وضع» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الأدهم بمعنی القید ، والجمله فی محل نصب خبر الکون الناقص «فی الأصل» جار ومجرور متعلق بوضع «وصفا» حال من الضمیر المستتر فی وضع «انصرافه» انصراف : مبتدأ ثان ، وانصراف مضاف والهاء مضاف إلیه «منع» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی انصرافه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
3- «وأجدل» مبتدأ «وأخیل ، وأفعی» معطوفان علیه «مصروفه» خبر المبتدأ وما عطف علیه «وقد» حرف تقلیل «ینلن» فعل مضارع مبنی علی السکون لاتصاله بنون النسوه ، ونون النسوه فاعله «المنعا» مفعول به لینلن.

الاسمیه فیما هو صفه فی الأصل : ک- «أدهم» للقید ، فإنه صفه فی الأصل [لشیء فیه سواد] ، ثم استعمل استعمال الأسماء ؛ فیطلق علی کل قید أدهم ، ومع هذا تمنعه نظرا إلی الأصل.

وأشار بقوله : «وأجدل - إلی آخره» إلی أن هذه الألفاظ - أعنی : أجدلا للصّقر ، وأخیلا لطائر ، وأفعی للحیه - لیست بصفات ؛ فکان حقها أن لا تمنع من الصرف ، ولکن منعها بعضهم لتخیّل الوصف فیها ، فتخیل فی «أجدل» معنی القوه ، وفی «أخیل» معنی التخیل ، وفی «أفعی» معنی الخبث ؛ فمنعها لوزن الفعل والصفه المتخیّله ، والکثیر فیها الصرف ؛ إذ لا وصفیه فیها محقّقه.

* * *

الوصیه و العدل

ومنع عدل مع وصف معتبر

فی لفظ مثنی وثلاث وأخر (1)

ووزن مثنی وثلاث کهما ،

من واحد لأربع فلیعلما (2)

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 1927


1- «ومنع» مبتدأ ، ومنع مضاف و «عدل» مضاف إلیه «مع» ظرف متعلق بمحذوف صفه لعدل ، ومع مضاف و «وصف» مضاف إلیه «معتبر» خبر المبتدأ «فی لفظ» جار ومجرور متعلق بمعتبر ، ولفظ مضاف و «مثنی» مضاف إلیه «وثلاث ، وأخر» معطوفان علی مثنی.
2- «ووزن» مبتدأ ، ووزن مضاف و «مثنی» مضاف إلیه «وثلاث» معطوف علی مثنی «کهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ودخول الکاف علی الضمیر المنفصل نادر کما شرحه فی باب حروف الجر «من واحد لأربع» جاران ومجروران متعلقان بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر «فلیعلما» اللام لام الأمر ، ویعلما : فعل مضارع مبنی للمجهول ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف فی محل جزم بلام الأمر ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو.

مما یمنع صرف الاسم : العدل والصفه ، وذلک فی أسماء العدد المبنیه علی فعال ومفعل ، کثلاث ومثنی ؛ فثلاث : معدوله عن ثلاثه ثلاثه ، ومثنی : معدوله عن اثنین اثنین ؛ فتقول : «جاء القوم ثلاث» أی ثلاثه ثلاثه ، و «مثنی» أی اثنین اثنین.

وسمع استعمال هذین الوزنین - أعنی فعال ، ومفعل - من واحد واثنین وثلاثه وأربعه ، نحو : أحاد وموحد ، وثناء ومثنی ، وثلاث ومثلث ، ورباع ومربع ، وسمع أیضا فی خمسه وعشره ، نحو : خماس ومخمس ، وعشار ومعشر.

وزعم بعضهم أنه سمع أیضا فی سته وسبعه وثمانیه وتسعه ، نحو سداس ومسدس ، وسباع ومسبع ، وثمان ومثمن ، وتساع ومتسع.

ومما یمنع من الصرف للعدل والصفه «أخر» التی فی قولک : «مررت بنسوه أخر» وهو معدول عن الأخر.

وتلخّص من کلام المصنف : أن الصفه تمنع مع الألف والنون الزائدتین ، ومع وزن الفعل ، ومع العدل.

* * *

صیغه منتهی الجموع

وکن لجمع مشبه مفاعلا

أو المفاعیل بمنع کافلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 1928


1- «وکن» فعل أمر ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لجمع» جار ومجرور متعلق بقوله «کافلا» الآتی فی آخر البیت «مشبه» نعت لجمع ، وفی مشبه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی جمع هو فاعله «مفاعلا» مفعول به لمشبه «أو المفاعیل» معطوف علی قوله «مفاعلا» السابق «بمنع» جار ومجرور متعلق بقوله «کافلا» الآتی «کافلا» خبر کن.

هذه هی العله الثانیه التی تستقلّ بالمنع ، وهی : الجمع المتناهی ، وضابطه : کلّ جمع بعد ألف تکسیره حرفان أو ثلاثه أوسطها ساکن ، نحو : مساجد ومصابیح.

ونبه بقوله : «مشبه مفاعلا أو المفاعیل» علی أنه إذا کان الجمع علی هذا الوزن منع ، وإن لم یکن فی أوله میم ؛ فیدخل «ضوارب ، وقنادیل» فی ذلک ، فإن تحرک الثانی صرف نحو صیاقله (1).

* * *

وذا اعتلال منه کالجواری

رفعا وجرّا أجره کساری (2)

إذا کان هذا الجمع - أعنی صیغه منتهی الجموع - معتلّ الآخر أجریته فی الجر والرفع مجری المنقوص ک- «ساری» فتنونه ، وتقدر رفعه أو جره ، ویکون التنوین عوضا عن الیاء المحذوفه ، وأما فی النصب فتثبت الیاء ، وتحرکها بالفتح ، بغیر تنوین ؛ فتقول : «هؤلاء جوار وغواش ، ومررت بجوار

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 1929


1- وکذا صیارفه وأشاعره وأحامره وعباقره وأشاعثه ومناذره وغساسنه ، وقد قالوا للمحاویج : أرامله ، وقالوا للصعالیک : عمارطه ، ولجماعه الرجاله - أی : الذین یسیرون علی أرجلهم - : عراجله ، وأنشد ابن السکیت فی الألفاط (ص 30) لحاتم الطائی : عراجله شعث الرّؤوس ، کأنّهم بنو الجنّ لم تطبخ بقدر جزورها
2- «وذا» مفعول لفعل محذوف یدل علیه قوله «أجره» الآتی ، وذا مضاف و «اعتلال» مضاف إلیه «منه ، کالجواری» جاران ومجروران یتعلقان بمحذوف صله لذا ، أو حال منه «رفعا» منصوب بنزع الخافض «وجرا» معطوف علی قوله رفعا «أجره» أجر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «کساری» جار ومجرور متعلق بأجر.

وغواش ، ورأیت جواری وغواشی» والأصل فی الجر والرفع «جواری» و «غواشی» فحذفت الیاء ، وعوّض منها التنوین.

* * *

ولسراویل بهذا الجمع

شبه اقتضی عموم المنع (1)

یعنی أن «سراویل» لما کانت صیغته کصیغه منتهی (2) الجموع امتنع من الصرف لشبهه به ، وزعم بعضهم أنه یجوز فیه الصرف وترکه ، واختار المصنف أنه لا ینصرف ، ولهذا قال «شبه اقتضی عموم المنع».

* * *

وإن به سمّی أو بما لحق

به فالانصراف منعه یحق (3).

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 1930


1- «لسراویل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «بهذا» جار ومجرور متعلق بقوله «شبه» الآتی «الجمع» بدل أو عطف بیان أو نعت لاسم الإشاره «شبه» مبتدأ مؤخر «اقتضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شبه ، والجمله فی محل رفع صفه لشبه «عموم» مفعول به لاقتضی ، وعموم مضاف و «المنع» مضاف إلیه.
2- من النحاه من یقول : إن سراویل جمع حقیقه ، ومفرده سرواله ، ویستدل علی هذا بقول الشاعر : علیه من اللّؤم سرواله فلیس یرقّ لمستعطف وهؤلاء یجعلون «سراویل» ممنوعا من الصرف لزوما کأخواته من الجموع ، ومنهم من یجعله مفردا ، وهؤلاء فریقان : أحدهما یمنعه من الصرف نظرا إلی لفظه ، ویقول : هو مفرد جاء علی صوره الجمع ، ومنهم من یصرفه نظرا إلی حقیقته ومعناه.
3- «وإن» شرطیه «به» جار ومجرور متعلق بقوله «سمی» الآتی علی أنه نائب فاعل ؛ وجاز تقدیمه لما مر غیر مره من أن النائب إذا کان ظرفا أو جارا ومجرورا جاز تقدیمه ، لکونه فی صوره الفضله ، ولعدم إیقاعه فی اللبس المخوف «سمی» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط «أو» عاطفه «بما» جار ومجرور معطوف علی به «لحق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «ما» الموصوله المجروره محلا بالباء ، والجمله لا محل لها صله الموصول «به» جار ومجرور متعلق بلحق «فالانصراف» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، الانصراف : مبتدأ أول «منعه» منع : مبتدأ ثان ، ومنع مضاف والهاء مضاف إلیه «یحق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی المنع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، وجمله المبتدأ الأول وخبره فی محل جزم جواب الشرط.

أی : إذا سمّی بالجمع المتناهی ، أو بما ألحق به لکونه علی زنته ، کشراحیل ، فإنه یمنع من الصرف للعلمیه وشبه العجمه ؛ لأن هذا لیس فی الآحاد العربیه ما هو علی زنته ؛ فتقول فیمن اسمه مساجد أو مصابیح أو سراویل : «هذا مساجد ، ورأیت مساجد ، ومررت بمساجد» وکذا البواقی.

* * *

العلمیه و الترکیب المزجی

والعلم امنع صرفه مرکّبا

ترکیب مزج نحو «معدیکربا» (1)

مما یمنع صرف الاسم : العلمیه والترکیب ، نحو «معدیکرب ، وبعلبکّ» فتقول : «هذا معدیکرب ، ورأیت معدیکرب ، ومررت بمعدیکرب» ؛ فتجعل إعرابه علی الجزء الثانی ، وتمنعه من الصرف للعلمیه والترکیب.

وقد سبق الکلام فی الأعلام المرکبه فی باب العلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 1931


1- «والعلم» مفعول به لفعل محذوف یدل علیه ما بعده «امنع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «صرفه» صرف : مفعول به لامنع ، وصرف مضاف والهاء مضاف إلیه «مرکبا» حال من العلم «ترکیب» مفعول مطلق ، وترکیب مضاف و «مزج» مضاف إلیه «نحو» خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، ونحو مضاف و «معدیکرب» مضاف إلیه ، والألف فیه للاطلاق.
العلمیه و زیاده الألف و النون

کذاک حاوی زائدی فعلانا

کغطفان ، وکأصبهانا (1)

أی : کذلک یمنع الاسم من الصرف إذا کان علما ، وفیه ألف ونون زائدتان : کغطفان ، وأصبهان - بفتح الهمزه وکسرها - فتقول : «هذا غطفان ، ورأیت غطفان ، ومررت بغطفان» فتمنعه من الصرف للعلمیه وزیاده الألف والنون.

* * *

العلمیه و التأنیث

کذا مؤنّث بهاء مطلقا

وشرط منع العار کونه ارتقی (2)

فوق الثّلاث ، أو کجور ، أو سقر

أو زید : اسم امرأه لا اسم ذکر (3)

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 1932


1- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «حاوی» مبتدأ مؤخر وحاوی مضاف و «زائدی» مضاف إلیه وزائدی مضاف و «فعلانا» مضاف إلیه «کغطفان» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کغطفان «وکأصبهانا» معطوف علی کغطفان.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «مؤنث» مبتدأ مؤخر «بهاء» جار ومجرور متعلق بمؤنث «مطلقا» حال من الضمیر المستکن فی الخبر «وشرط» مبتدأ ، وشرط مضاف ، و «منع» مضاف إلیه ، ومنع مضاف و «العار» بحذف الیاء استغناء عنها بکسر ما قبلها : مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله «کونه» کون : خبر المبتدأ ، وکون مضاف والهاء مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه ، وجمله «ارتقی» من الفعل وفاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو فی محل نصب خبر الکون الناقص.
3- «فوق» ظرف متعلق بارتقی فی البیت السابق ، وفوق مضاف و «الثلاث» مضاف إلیه «أو» عاطفه «کجور» جار ومجرور معطوف علی محل «ارتقی» السابق «أوسقر» معطوف علی جور «أو زید» معطوف علی جور أیضا «اسم» حال من زید ، واسم مضاف و «امرأه» مضاف إلیه «لا» عاطفه «اسم ذکر» معطوف بلا علی «اسم امرأه» ومضاف إلیه.

وجهان فی العادم تذکیرا سبق

وعجمه - کهند - والمنع أحقّ (1)

و [مما] یمنع صرفه أیضا العلمیه والتأنیث.

فإن کان العلم مؤنثا بالهاء امتنع من الصرف مطلقا ، أی : سواء کان علما لمذکر کطلحه أو لمؤنث کفاطمه ، زائدا علی ثلاثه أحرف کما مثل ، أم لم یکن کذلک کثبه وقله ، علمین.

وإن کان مؤنثا بالتعلیق - أی بکونه علم أنثی - فإما أن یکون علی ثلاثه أحرف ، أو علی أزید من ذلک ؛ فإن کان علی أزید من ذلک امتنع من الصرف کزینب ، وسعاد ، علمین ؛ فتقول : «هذه زینب ، ورأیت زینب ، ومررت بزینب» وإن کان علی ثلاثه أحرف ؛ فإن کان محرّک الوسط منع أیضا کسقر ، وإن کان ساکن للوسط ؛ فإن کان أعجمیا کجور - اسم بلد - أو منقولا من مذکر إلی مؤنث کزید - اسم امرأه - منع أیضا ، فإن لم یکن کذلک : بأن کان ساکن الوسط ولیس أعجمیّا ولا منقولا من مذکر ، ففیه وجهان : المنع (2) ، والصرف ، والمنع أولی ؛ فتقول : «هذه هند ، ورأیت هند ، ومررت بهند».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 1933


1- «وجهان» مبتدأ «فی العادم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وفی العادم ضمیر مستتر هو فاعله «تذکیرا» مفعول به للعادم «سبق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تذکیر ، والجمله فی محل نصب نعت لتذکیرا «وعجمه» معطوف علی قوله تذکیرا «کهند» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کهند «والمنع» مبتدأ «أحق» خبر المبتدأ.
2- وقد ورد بالوجهین قول جریر ، وینسب لابن قیس الرقیات : لم تتلفّع بفضل مئزرها دعد ، ولم تسق دعد فی العلب فقد صرف «دعد» فی أول عجز البیت ، ثم منع صرفه بعد ذلک.
العلمیه و العجمه

والعجمیّ الوضع والتّعریف ، مع

زید علی الثّلاث - صرفه امتنع (1)

ویمنع صرف الاسم أیضا العجمه والتعریف ، وشرطه : أن یکون علما فی اللسان الأعجمی ، وزائدا علی ثلاثه أحرف ، کإبراهیم ، وإسماعیل ؛ فتقول : «هذا إبراهیم ، ورأیت إبراهیم ، ومررت بإبراهیم» فنمنعه من الصرف للعلمیه والعجمه.

فإن لم یکن الأعجمیّ علما فی لسان العجم ، بل فی لسان العرب ، أو کان نکره فیهما ، کلجام - علما أو غیر علم - صرفته ؛ فتقول : «هذا لجام ، ورأیت لجاما ، ومررت بلجام» ، وکذلک تصرف ما کان علما أعجمیا علی ثلاثه أحرف ، سواء کان محرک الوسط کشتر ، أو ساکنه کنوح ولوط.

* * *

العلمیه و وزن الفعل

کذاک ذو وزن یخصّ الفعلا

أو غالب : کأحمد ، ویعلی (2)

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 1934


1- «والعجمی» مبتدأ أول ، والعجمی مضاف و «الوضع» مضاف إلیه «والتعریف» معطوف علی الوضع «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی العجمی ؛ لأنهم یؤولونه بالمشتق ، ومع مضاف و «زید» مضاف إلیه «علی الثلاث» جار ومجرور متعلق بزید بمعنی زیاده «صرفه» صرف : مبتدأ ثان ، وصرف مضاف والهاء مضاف إلیه «امتنع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی صرفه ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
2- «کذاک» کذا : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «ذو» مبتدأ مؤخر ، وذو مضاف و «وزن» مضاف إلیه «یخص» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وزن «الفعلا» مفعول به لیخص ، والجمله فی محل جر صفه لوزن «أو» عاطفه «غالب» عطف علی محل «یخص» من باب عطف الاسم الذی یشبه الفعل علی الفعل «کأحمد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کأحمد «ویعلی» معطوف علی أحمد.

أی : کذلک یمنع صرف الاسم إذا کان علما ، وهو علی وزن یخصّ الفعل ، أو یغلب فیه ، والمراد بالوزن الذی یخص الفعل : ما لا یوجد فی غیره إلا ندورا ، وذلک کفعّل وفعل ؛ فلو سمیت رجلا بضرب أو کلّم منعته من الصرف ؛ فتقول : «هذا ضرب أو کلّم ، ورأیت ضرب أو کلّم ، ومررت بضرب أو کلّم» والمراد بما یغلب فیه : أن یکون الوزن یوجد فی الفعل کثیرا ، أو یکون فیه زیاده تدل علی معنی فی الفعل ولا تدل علی معنی فی الاسم ؛ فالأول کإثمد وإصبع ؛ فإن هاتین الصیغتین یکثران فی الفعل دون الاسم کاضرب ، واسمع ، ونحوهما من الأمر المأخوذ من فعل ثلاثی ؛ فلو سمیت [رجلا] بإثمد وإصبع منعته من الصرف للعلمیه ووزن الفعل ؛ فتقول : «هذا إثمد ، ورأیت إثمد ، ومررت بإثمد» والثانی کأحمد ، ویزید ، فإن کلّا من الهمزه والیاء یدل علی معنی فی الفعل - وهو التکلم والغیبه - ولا یدلّ علی معنی فی الاسم ؛ فهذا الوزن غالب فی الفعل ، بمعنی أنه به أولی [فتقول : «هذا أحمد ویزید ، ورأیت أحمد ویزید ، ومررت بأحمد ویزید»] فیمنع للعلمیه ووزن الفعل.

فإن کان الوزن غیر مختصّ بالفعل ، ولا غالب فیه - لم یمنع من الصرف ، فتقول فی رجل اسمه ضرب : «هذا ضرب ، ورأیت ضربا ، ومررت بضرب» ، لأنه یوجد فی الاسم کحجر وفی الفعل کضرب.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 1935

حکم العلمیه و ألف الإلحاق المقصوره و الممدوده

وما یصیر علما من ذی ألف

زیدت لإلحاق فلیس ینصرف (1)

أی : ویمنع صرف الاسم - أیضا - للعلمیه وألف الإلحاق المقصوره کعلقی ، وأرطی ؛ فتقول فیهما علمین : «هذا علقی ، ورأیت علقی ، ومررت بعلقی» فتمنعه من الصرف للعلمیه وشبه ألف الإلحاق بألف التأنیث ، من جهه أن ما هی فیه والحاله هذه - أعنی حال کونه علما - لا یقبل تاء التأنیث ؛ فلا تقول فیمن اسمه علقی «علقاه» کما لا تقول فی حبلی «حبلاه» فإن کان ما فیه [ألف] الإلحاق غیر علم کعلقی وأرطی - قبل التسمیه بهما - صرفته ؛ لأنها والحاله هذه لا تشبه ألف التأنیث ، وکذا إن کانت ألف الإلحاق ممدوه کعلباء ، فإنک تصرف ما هی فیه : علما کان ، أو نکره.

* * *

والعلم امنع صرفه إن عدلا

کفعل التّوکید أو کثعلا (2).

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 1936


1- «وما» اسم موصول مبتدأ «یصیر» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما «علما» خبر یصیر ، والجمله لا محل لها صله الموصول «من ذی» جار ومجرور متعلق بقوله یصیر ، وذی مضاف و «ألف» مضاف إلیه «زیدت» زید : فعل ماض مبنی للمجهول ، والتاء للتأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی ألف ، والجمله فی محل جر صفه لألف «لإلحاق» جار ومجرور متعلق بزیدت «فلیس» الفاء زائده ، لیس : فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، وجمله «ینصرف» مع فاعله المستتر فیه فی محل نصب خبر لیس ، وجمله لیس واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو ما الموصوله ، وزیدت الفاء فی الجمله الواقعه خبرا ؛ لأن المبتدأ موصول فهو یشبه الشرط.
2- «والعلم» مفعول لفعل محذوف یدل علیه ما بعده : أی وامنع العلم «امنع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «صرفه» صرف : مفعول به لا منع ، وصرف مضاف والهاء مضاف إلیه «إن» شرطیه «عدلا» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العلم ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام «کفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وفعل مضاف ، و «التوکید» مضاف إلیه «أو» عاطفه «کثعلا» جار ومجرور معطوف علی کفعل التوکید.

والعدل والتّعریف مانعا سحر

إذا به التّعیین قصدا یعتبر (1)

یمنع صرف الاسم للعلمیه - أو شبهها - وللعدل ، وذلک فی ثلاثه مواضع :

الأول : ما کان علی فعل من ألفاظ التوکید ؛ فإنه یمنع من الصرف لشبه العلمیه والعدل ، وذلک نحو «جاء النساء جمع ، ورأیت النساء جمع ، ومررت بالنساء جمع» والأصل جمعاوات ؛ لأن مفرده جمعاء ، فعدل عن جمعاوات إلی جمع ، وهو معرف بالإضافه المقدره أی : جمعهن ، فأشبه تعریفه تعریف العلمیه من جهه أنه معرفه ، ولیس فی اللفظ ما یعرفه.

الثانی : العلم المعدول إلی فعل : کعمر ، وزفر ، وثعل ، والأصل عامر وزافر وثاعل ؛ فمنعه من الصرف للعلمیه والعدل.

الثالث : «سحر» إذا أرید من یوم بعینه ، نحو «جئتک یوم الجمعه سحر» فسحر ممنوع من الصرف للعدل وشبه العلمیه ، وذلک أنه معدول عن السحر ؛

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 1937


1- «والعدل» مبتدأ «والتعریف» معطوف علیه «مانعا» خبر المبتدأ ، ومانعا مضاف و «سحر» مضاف إلیه «إذا» ظرف زمان متعلق بمانعا «به» جار ومجرور متعلق بیعتبر الآتی «التعیین» نائب فاعل لفعل محذوف یدل علیه یعتبر الآتی «قصدا» حال من الضمیر المستتر فی «یعتبر» الآتی «یعتبر» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التعیین ، والجمله من الفعل الذی هو یعتبر المذکور ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب مفسره.

لأنه معرفه ، والأصل فی التعریف أن یکون بأل ، فعدل به عن ذلک ، وصار تعریفه مشبها لتعریف العلمیه ، من جهه أنه لم یلفظ معه بمعرّف.

* * *

العلم المؤنث الموازن لقطام و حکمه و اختلاف لغات العرب فیه

وابن علی الکسر فعال علما

مؤنّثا ، وهو نظیر جشما (1)

عند تمیم ، واصرفن ما نکّرا

من کلّ ما التّعریف فیه أثرا (2)

أی : إذا کان علم المؤنث علی وزن فعال - کحذام ، ورقاش - فللعرب فیه مذهبان :

أحدهما - وهو مذهب أهل الحجاز - بناؤه علی الکسر ؛ فتقول : «هذه حذام ، ورأیت حذام ، ومررت بحذام» (3)..

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 1938


1- «وابن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «علی الکسر» جار ومجرور متعلق بابن «فعال» مفعول به لابن «علما» حال من فعال «مؤنثا» حال ثانیه ، أو وصف للأولی «وهو» مبتدأ «نظیر» خبر المبتدأ ، ونظیر مضاف و «جشما» مضاف إلیه.
2- «عند» ظرف متعلق بنظیر فی البیت السابق ، وعند مضاف و «تمیم» مضاف إلیه «واصرفن» اصرف : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لاصرف «نکرا» نکر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله ما الموصوله «من کل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «ما» الموصوله الواقعه مفعولا ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «التعریف» مبتدأ «فیه» جار ومجرور متعلق بأثر الآتی «أثرا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه یعود إلی التعریف ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر لا محل لها صله.
3- وعلی ذلک جاء قول الشاعر ، وهو الشاهد رقم 16 السابق : إذا قالت حذام فصدّقوها فإنّ القول ما قالت حذام وقول النابغه الذبیانی : أتارکه تدللها قطام وضنّا بالتّحیّه والسّلام وقول جذیمه الأبرش : خبّرینی رقاش لا تکذبینی أبحرّ زنیت أم بهجین وقول الجعدی ، وأنشده ابن السکیت (الألفاظ 18) : أهان لها الطعام فلم تضعه غداه الرّوع إذ أزمت أزام أزام : علم علی الشده المجدبه ، وقد سموها «تحوط» أیضا ؛ وقالوا فی مثل من أمثالهم «باءت عرار بکحل» وعرار وکحل : بقرتان انتطحتا فماتتا جمیعا ؛ والمثل یضرب لکل مستویین أحدهما بإزاء الآخر ، وقد بنوا «عرار» علی الکسر ، وجروا «کحل» بالفتحه لأنه علم مؤنث ، وانظر المثل رقم 438 فی مجمع الأمثال 1 / 91 بتحقیقنا.

والثانی - وهو مذهب بنی تمیم - إعرابه کإعراب ما لا ینصرف للعلمیّه والعدل ، والأصل حاذمه وراقشه ، فعدل إلی حذام ورقاش ، کما عدل عمر وجشم عن عامر وجاشم ، وإلی هذا أشار بقوله : «وهو نظیر جشما عند تمیم» (1).

وأشار بقوله «واصرفن ما نکرا» إلی أن ما کان منعه من الصرف للعلمیه وعله أخری إذا زالت عنه العلمیه بتنکیره صرف لزوال إحدی العلّتین ، وبقاؤه بعله واحده لا یقتضی منع الصرف ، وذلک نحو معدیکرب ، وغطفان ، وفاطمه ، وإبراهیم ، وأحمد ، وعلقی ، وعمر - أعلاما ؛ فهذه ممنوعه من الصرف للعلمیه وشیء آخر ، فإذا نکرتها صرفتها لزوال أحد سببیها - وهو العلمیه - فتقول : «ربّ معدیکرب رأیت» وکذا الباقی. ار

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 1939


1- وعلی هذه اللغه ورد قول الفرزدق ، وهو تمیمی : ندمت ندامه الکسعیّ لمّا غدت منّی مطلّقه نوار ولو أنی ملکت یدی ونفسی لکان إلیّ للقدر الخیار

وتلخّص من کلامه أن العلمیه تمنع الصرف مع الترکیب ، ومع زیاده الألف والنون ، ومع التأنیث ، ومع العجمه ، ومع وزن الفعل ، ومع ألف الإلحاق المقصوره ، ومع العدل.

* * *

یصرف الممنوع من الصرف و یمنع المصروف للضروه

وما یکون منه منقوصا ففی

إعرابه نهج جوار یقتفی (1)

کلّ منقوص کان نظیره من الصحیح الآخر ممنوعا من الصرف یعامل معامله جوار فی أنه ینون فی الرفع والجر تنوین العوض ، وینصب بفتحه من غیر تنوین ، وذلک نحو قاض - علم امرأه - فإن نظیره من الصحیح ضارب - علم امرأه - وهو ممنوع من الصرف للعلمیه والتأنیث ، فقاض کذلک ممنوع من الصرف للعلمیه والتأنیث ، وهو مشبه بجوار من جهه أن فی آخره یاء قبلها کسره ، فیعامل معاملته ؛ فتقول : «هذه قاض ، ومررت بقاض ، ورأیت قاضی» کما تقول : «هؤلاء جوار ، ومررت بجوار ، ورأیت جواری».

* * *

ولاضطرار ، أو تناسب صرف

ذو المنع ، والمصروف قد لا ینصرف (2).

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 1940


1- «وما» اسم موصول : مبتدأ «یکون» فعل مضارع ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الواقعه مبتدأ «منه» جار ومجرور متعلق بیکون «منقوصا» خبر یکون ، والجمله من یکون واسمه وخبره لا محل لها من الإعراب صله الموصول «ففی إعرابه» الفاء زائده ، والجار والمجرور متعلق بقوله «یقتفی» الآتی ، وإعراب مضاف والهاء مضاف إلیه «نهج» مفعول به مقدم لیقتفی ، ونهج مضاف و «جوار» مضاف إلیه «یقتفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ فی أول البیت ، والجمله من الفعل الذی هو یقتفی وفاعله المستتر فیه ومفعوله المقدم علیه فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «لاضطرار» جار ومجرور متعلق بقوله «صرف» الآتی «أو تناسب» معطوف علی اضطرار «صرف» فعل ماض مبنی للمجهول «ذو» نائب فاعل صرف ، فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، ودخلت الفاء فیه - وذلک فی قوله «فالمد» - لشبه الموصول بالشرط.

کمصدر الفعل الذی قد بدئا

بهمز وصل : کارعوی وکارتأی (1)

لما فرغ من المقصور شرع فی الممدود ، وهو : الاسم الذی [فی] آخره همزه ، تلی ألفا زائده ، نحو حمراء ، وکساء ، ورداء.

فخرج بالاسم الفعل نحو «یشاء» ، وبقوله «تلی ألفا زائده» ما کان فی آخره همزه تلی ألفا غیر زائده ، کماء ، وآء جمع آءه ، وهو شجر.

والممدود أیضا کالمقصور : قیاسی ، وسماعی.

فالقیاسی : کل معتل له نظیر من الصحیح الآخر ، ملتزم زیاده ألف قبل آخره ، وذلک کمصدر ما أوله همزه وصل ، نحو ارعوی ارعواء ، وارتأی ارتئاء ، واستقصی استقصاء ، فإن نظیرها من الصحیح انطلق انطلاقا ، واقتدر اقتدارا ، واستخرج استخراجا ، وکذا مصدر کل فعل معتل یکون علی وزن أفعل ، نحو أعطی إعطاء ، فإن نظیره من الصحیح أکرم إکراما (2)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 1941


1- «کمصدر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، ومصدر مضاف و «الفعل» مضاف إلیه «الذی» اسم موصول : نعت للفعل «قد» حرف تحقیق «بدئا» بدئ : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والألف للاطلاق ، والجمله لا محل لها صله «بهمز» جار ومجرور متعلق بقوله بدئ السابق ، وهمز مضاف ، و «وصل» مضاف إلیه «کارعوی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وکارتأی» معطوف علی کارعوی.
2- ومثل ذلک مصدر الفعل الذی علی مثال نصر ینصر إذا کان دالا علی صوت کرغاء وثغاء ومکاء دعاء وحداء ، أو کان دالا علی داء مثل مشاء ، ومصدر الفعل الذی علی مثال قاتل قتالا ، نحو والی ولاء ، وعادی عداء.

وأما منع المنصرف من الصرف للضروره ؛ فأجازه قوم ، ومنعه آخرون ، وهم أکثر البصریین ، واستشهدوا لمنعه بقوله :

321- وممّن ولدوا عامر*** ذو الطول وذو العرض(1)

فمنع «عامر» من الصرف ، ولیس فیه سوی العلمیه ، ولهذا أشار بقوله : «والمصروف قد لا ینصرف».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 1942


1- البیت لذی الإصبع العدوانی ، واسمه حرثان بن الحارث بن محرث. اللغه : «ذو الطول وذو العرض» کنایه عن عظم جسمه ، وعظم الجسم مما یتمدح العرب به ، وانظر إلی قول الشاعر ، وهو من شواهد النحاه فی باب الإبدال : تبیّن لی أنّ القماءه ذلّه وأنّ أعزّاء الرّجال طیالها الإعراب : «ممن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ولدوا» فعل ماض ، وفاعله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «من» الموصوله المجروره محلا بمن ، والعائد ضمیر منصوب بولد محذوف ، وتقدیر الکلام : وعامر ممن ولدوه «عامر» مبتدأ مؤخر «ذو» نعت لعامر ، وذو مضاف و «الطول» مضاف إلیه «وذو» الواو عاطفه ، ذو : معطوف علی ذو السابق ، وذو مضاف و «العرض» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «عامر» بلا تنوین ، حیث منعه من الصرف مع أنه لیس فیه من موانع الصرف سوی العلمیه ، وهی وحدها غیر کافیه فی المنع من الصرف ، بل لا بد من انضمام عله أخری إلیها ؛ لیکون اجتماعهما سببا فی منع الاسم من الصرف. ومثل هذا البیت قول العباس بن مرداس : فما کان حصن ولا حابس***یفوقان مرداس فی مجمع حیث منع صرف «مرداس» ولیس فیه سوی العلمیه. ومن ذلک أیضا قول الأخطل التغلبی النصرانی من کلمه یمدح فیها سفیان بن الأبیرد : طلب الأزارق بالکتائب إذ هوت***بشبیب غائله النّفوس غدور فإنه منع «شبیب» من الصرف مع أنه لیس فیه إلا سبب واحد وهو العلمیه. ومن ذلک قول دوسر الفریعی : وقائله : ما بال دوسر بعدنا***صحا قلبه عن آل لیلی وعن هند؟

تم - بتوفیق الله تعالی و تأییده - الجزء الثالث من شرح «ابن عقیل» علی ألفیه إمام النجاه ابن مالک ، مع حواشینا التی أسمیناها «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل» وقه زدنا فی هذه الطبعه الخامسه عشره زیادات ذات بال رأینا أن طالب العلم لا یستغنی عنها ، مع بذل أقصی المجهود فی ضبطه و إتقان إخراجه ، و یلیه - إن شاء الله تعالی - الجزء الرابع ، مفتتحا بباب «إعراب الفعل» نسأله - سبحانه - أن یمنّ بإکماله علی الوجه الذی رسمناه له ، إنه ولی ذلک ، و هو حسبنا و نعم الوکیل.

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 1943

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 1944

فهرس الموضوعات الوارده فی الجزء الثالث من کتاب «شرح ابن عقیل» علی ألفیه ابن مالک وحواشینا علیه المسماه «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل»

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 1945

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 1946

فهرس الموضوعات

الوارده فی الجزء الثالث من کتاب «شرح ابن عقیل» علی ألفیه ابن مالک وحواشینا علیه المسماه «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل»

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 1947

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 1948

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 1949

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 1950

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 1951

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 1952

المجلد 4

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 1953

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 1954

إعراب الفعل
یرفع المضارع إذا تجرد من النواصب و الجوازم

ارفع مضارعا إذا یجرّد

من ناصب وجازم ، ک- «تسعد» (1)

إذا جرّد [الفعل] المضارع عن عامل النصب وعامل الجزم رفع ، واختلف فی رافعه ؛ فذهب قوم إلی أنه ارتفع لوقوعه موقع الاسم ، ف- «یضرب» فی قولک : «زید یضرب» واقع موقع «ضارب» فارتفع لذلک ، وقیل : ارتفع لتجرّده من الناصب والجازم ، وهو اختیار المصنف.

* * *

وبلن انصبه وکی ، کذا بأن

لا بعد علم ، والّتی من بعد ظنّ (2)

فانصب بها ، والرّفع صحّح ، واعتقد

تخفیفها من أنّ ، فهو مطّرد (3).

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 1955


1- «ارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مضارعا» مفعول به لارفع «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «یجرد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضارع ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : إذا یجرد فارفعه «من ناصب» جار ومجرور متعلق بقوله «یجرد» السابق «وجازم» معطوف علی ناصب «کتسعد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کتسعد ، وقصد لفظ تسعد.
2- «بلن» جار ومجرور متعلق بانصبه «انصبه» انصب : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «وکی» معطوف علی لن «کذا ، بأن» جاران ومجروران متعلقان بفعل محذوف ، یدل علیه قوله انصبه «لا» عاطفه «بعد» ظرف معطوف علی ظرف آخر محذوف ، والتقدیر : فانصبه بأن بعد غیر علم لا بعد علم «والتی» اسم موصول : مبتدأ «من بعد» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول ، وبعد مضاف و «ظن» مضاف إلیه.
3- «فانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ - وهو قوله «التی» فی البیت السابق - «بها» جار ومجرور متعلق بانصب «والرفع» مفعول مقدم لصحح «صحح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «واعتقد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تخفیفها» تخفیف : مفعول به لاعتقد ، وتخفیف مضاف وها مضاف إلیه «من أن» جار ومجرور متعلق بتخفیف «فهو» الفاء للتعلیل ، هو : ضمیر منفصل مبتدأ «مطرد» خبر المبتدأ.

ینصب المضارع إذا صحبه حرف ناصب ، وهو «لن ، أو کی ، أو أن ، أو إذن» نحو «لن أضرب ، وجئت کی أتعلّم ، وأرید أن تقوم ، وإذن أکرمک - فی جواب من قال لک : آتیک».

وأشار بقوله «لا بعد علم» إلی أنه إن وقعت «أن» بعد علم ونحوه - مما یدلّ علی الیقین - وجب رفع الفعل بعدها ، وتکون حینئذ مخفّفه من الثقیله ، نحو «علمت أن یقوم» (1) ، التقدیر : أنّه یقوم ، فخففت أنّ ، وحذف اسمها ، وبقی خبرها ، وهذه هی غیر الناصبه للمضارع ؛ لأن هذه ثنائیه لفظا ثلاثیه وضعا ، وتلک ثنائیه لفظا ووضعا.

وإن وقعت بعد ظن ونحوه - مما یدل علی الرّجحان - جاز فی الفعل بعدها وجهان :

أحدهما : النصب ، علی جعل «أن» من نواصب المضارع.

الثانی : الرفع ، علی جعل «أن» مخففه من الثقیله.

فتقول : «ظننت أن یقوم ، وأن یقوم» والتقدیر - مع الرفع - ظننت أنّه یقوم ، فخففت «أنّ» وحذف اسمها ، وبقی خبرها ، وهو الفعل وفاعله.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 1956


1- ومن ذلک قول الشاعر ، وهو الشاهد رقم 107 السابق فی باب إن وأخواتها : علموا أن یؤمّلون فجادوا قبل أن یسألوا بأعظم سؤال
بعض العرب یهمل أن حملا علی «ما» المصدریه

وبعضهم أهمل «أن» حملا علی

«ما» أختها حیث استحقّت عملا (1)

یعنی أن من العرب من لم یعمل «أن» الناصبه للفعل المضارع ، وإن وقعت بعد ما لا یدل علی یقین أو رجحان (2) ؛ فیرفع الفعل بعدها حملا علی أختها «ما» المصدریه ؛ لاشتراکهما فی أنهما یقدّران بالمصدر ؛ فتقول : «أرید أن تقوم» کما تقول : «عجبت مما تفعل».

* * *

من نواصب المضارع «إذن» بشروط

ونصبوا بإذن المستقبلا

إن صدّرت ، والفعل بعد ، موصلا (3).

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 1957


1- «وبعضهم» بعض : مبتدأ ، وبعض مضاف والضمیر مضاف إلیه «أهمل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بعضهم «أن» قصد لفظه : مفعول به لأهمل ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر المبتدأ «حملا» منصوب علی نزع الخافض ، أو حال بتأویل اسم الفاعل من الضمیر المستتر فی أهمل «علی ما» جار ومجرور متعلق بقوله حملا «أختها» أخت : بدل من «ما» أو عطف بیان ، وأخت مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی أن المصدریه مضاف إلیه «حیث» ظرف متعلق بأهمل مبنی علی الضم فی محل نصب «استحقت» استحق : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، وفاعل استحق ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی أن المصدریه «عملا» مفعول به لاستحقت ، والجمله من استحقت وفاعله ومفعوله فی محل جر بإضافه حیث إلیها.
2- وقد قریء بالرفع فی قوله تعالی (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ) وعلی هذا ورد قول الشاعر : أن تقرآن علی أسماء ویحکما منّی السّلام ، وألّا تشعرا أحدا وقول الآخر : إنّی زعیم یا نویقه إن نجوت من الرّزاح أن تهبطین بلاد قو م یرتعون من الطّلاح
3- «ونصبوا» فعل وفاعل «بإذن» جار ومجرور متعلق بنصبوا «المستقبلا» مفعول به لنصبوا «إن» شرطیه «صدرت» صدر : فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی إذن «والفعل» الواو للحال ، والفعل : مبتدأ «بعد» ظرف مبنی علی الضم فی محل نصب ، وهو متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «موصلا» حال من الضمیر المستکن فی الظرف.

أو قبله الیمین ، وانصب وارفعا

إذا «إذن» من بعد عطف وقعا (1)

تقدّم أن من جمله نواصب المضارع «إذن» ولا ینصب بها إلا بشروط :

أحدها : أن یکون الفعل مستقبلا.

الثانی : أن تکون مصدّره.

الثالث : أن لا یفصل بینها وبین منصوبها.

وذلک نحو أن یقال : أنا آتیک ؛ فتقول : «إذن أکرمک».

فلو کان الفعل بعدها حالا لم ینصب ، نحو أن یقال : أحبک ؛ فتقول : «إذن أظنک صادقا» ؛ فیجب رفع «أظن» وکذلک یجب رفع الفعل بعدها إن لم تتصدّر ، نحو «زید إذن یکرمک» ؛ فإن کان المتقدم علیها حرف عطف جاز فی الفعل : الرفع ، والنصب ، نحو «وإذن أکرمک» ، وکذلک یجب

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 1958


1- «أو» عاطفه «قبله» قبل : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وقبل مضاف وضمیر الغائب العائد إلی الفعل مضاف إلیه ، ومعنی العباره أن الیمین توسط بین إذن والفعل فوقع قبل الفعل فاصلا بینه وبین إذن «الیمین» مبتدأ مؤخر «وانصب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وارفعا» معطوف علی انصب «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «إذن» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إذا وقع إذن ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «من بعد» جار ومجرور متعلق بوقع ، وبعد مضاف و «عطف» مضاف إلیه «وقعا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إذن الواقع فاعلا ، والجمله لا محل لها مفسره.

رفع الفعل بعدها إن فصل بینها وبینه ، نحو «إذن زید یکرمک» فإن فصلت بالقسم نصبت ، نحو «إذن والله أکرمک» (1).

* * *

تنصب «أن» مضمره بعد اللام و أو

وبین «لا» ولام جرّ التزم

إظهار «أن» ناصبه ، وإن عدم (2)

«لا» فأن اعمل مظهرا أو مضمرا

وبعد نفی کان حتما أضمرا (3)

کذک بعد «أو» إذا یصلح فی

موضعها «حتّی» أو «الّا» أن خفی (4).

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 1959


1- ومن ذلک قول الشاعر : إذن والله نرمیهم بحرب***یشیب الطّفل من قبل المشیب
2- «وبین» ظرف متعلق بقوله «التزم» الآتی ، وبین مضاف ، و «لا» قصد لفظه : مضاف إلیه «ولام» معطوف علی لا ، ولام مضاف و «جر» مضاف إلیه «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول «إظهار» نائب فاعل لالتزم ، وإظهار مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر لمفعوله «ناصبه» حال من أن «وإن» شرطیه «عدم» فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط.
3- «لا» قصد لفظه : نائب فاعل «عدم» فی البیت السابق «فأن» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، أن - قصد لفظه : مفعول مقدم لأعمل «أعمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «مظهرا» بزنه اسم المفعول - حال من «أن» الواقعه مفعولا «أو مضمرا» معطوف علی قوله مظهرا «وبعد» ظرف متعلق بقوله «أضمر» الآتی آخر البیت ، وبعد مضاف و «نفی» مضاف إلیه ، ونفی مضاف و «کان» قصد لفظه : مضاف إلیه «حتما» نعت لمصدر محذوف ، أی إضمارا حتما «أضمرا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أن ، والألف للاطلاق.
4- «کذاک» جار ومجرور متعلق بقوله «خفی» الآتی فی آخر البیت ، أو متعلق بمحذوف نعت لمصدر محذوف یقع مفعولا مطلقا لخفی ، أی : خفی خفاء مثل ذلک «بعد» ظرف متعلق بخفی ، وبعد مضاف و «أو» قصد لفظه : مضاف إلیه «إذا» ظرف متعلق بخفی أیضا «یصلح» فعل مضارع «فی موضعها» الجار والمجرور متعلق بیصلح ، وموضع مضاف وها : مضاف إلیه «حتی» قصد لفظه : فاعل یصلح «أو» عاطفه «إلا» معطوف علی حتی «أن» قصد لفظه مبتدأ «خفی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی أن ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وهو أن. وتقدیر البیت : أن خفی خفاء مثل ذلک الخفاء بعد أو إذا کان یصلح فی موضع أو حتی أو إلا.

اختصت «أن» من بین نواصب المضارع بأنها تعمل : مظهره ، ومضمره.

فتظهر وجوبا إذا وقعت بین لام الجر ولا النافیه ، نحو «جئتک لئلّا تضرب زیدا».

وتظهر جوازا إذا وقعت بعد لام الجر ولم تصحبها لا النافیه ، نحو «جئتک لأقرأ» و «لأن أقرأ» ، هذا إذا لم تسبقها «کان» المنفیه.

فإن سبقتها «کان» المنفیه وجب إضمار «أن» ، نحو «ما کان زید لیفعل» ولا تقول : «لأن یفعل» قال الله تعالی : (وَما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ)

ویجب إضمار «أن» بعد «أو» المقدّره بحتی ، أو إلّا ؛ فتقدّر بحتی إذا کان الفعل الذی قبلها [مما] ینقضی شیئا فشیئا ، وتقدّر بإلّا إن لم یکن کذلک ؛ فالأول کقوله :

322- لأستسهلنّ الصّعب أو أدرک المنی ***فما انقادت الآمال إلّا لصابر(1).

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 1960


1- هذا البیت من الشواهد التی استشهد بها کثیر من النحاه ، ولم ینسبوها إلی قائل معین. الإعراب : «لأستسهلن» اللام موطئه للقسم ، والفعل المضارع مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الثقیله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، ونون التوکید حرف مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب «الصعب» مفعول به لأستسهل «أو» حرف عطف ، ومعناه هنا حتی «أدرک» فعل مضارع منصوب بأن المضمره وجوبا بعد أو ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «المنی» مفعول به لأدرک «فما» الفاء حرف دال علی التعلیل ، ما : نافیه ، «انقادت» انقاد : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «الآمال» فاعل انقاد «إلا» أداه استثناء ملغاه «لصابر» جار ومجرور متعلق بانقاد. الشاهد فیه : قوله «أو أدرک» حیث نصب الفعل المضارع الذی هو قوله «أدرک» بعد أو التی بمعنی حتی ، بأن مضمره وجوبا.

أی : لأستسهلنّ الصّعب حتی أدرک المنی ؛ ف- «أدرک» : منصوب ب- «أن» المقدّره بعد أو التی بمعنی حتی ، وهی واجبه الإضمار ، والثانی کقوله :

323- وکنت إذا غمزت قناه قوم ***کسرت کعوبها أو تستقیما(1)

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 1961


1- هذا البیت لزیاد الأعجم. اللغه : «غمزت» الغمز : جس بالید یشبه النخس «قناه» هی الرمح «قوم» رجال «کعوبها» الکعوب : جمع کعب ، وهو : طرف الأنبوبه الناشز. المعنی : یرید أنه إذا اشتد علی جانب قوم رماهم بالدواهی وقذفهم بالشدائد والأوابد وضرب ما ذکره مثلا لهذا. الإعراب : «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء التی للمتکلم اسمه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «غمزت» فعل وفاعل ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «قناه» مفعول به لغمزت ، وقناه مضاف و «قوم» مضاف إلیه «کسرت» فعل ماض وفاعله ، والجمله جواب إذا ، وجملتا الشرط والجواب فی محل نصب خبر کان «کعوبها» کعوب : مفعول به لکسرت ، وکعوب مضاف وها : مضاف إلیه «أو» عاطفه ، وهی هنا بمعنی إلا «تستقیما» فعل مضارع منصوب بأن المضمره وجوبا بعد أو ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی کعوب قوم. الشاهد فیه : قوله «أو تستقیما» حیث نصب الفعل المضارع بأن مضمره وجوبا بعد أو التی بمعنی إلا.

أی : کسرت کعوبها إلا أن تستقیم ، ف- «تستقیم» : منصوب ب- «أن» بعد «أو» واجبه الإضمار.

* * *

تنصب «أن» مضمره بعد حتی

وبعد حتّی هکذا إضمار «أن»

حتم ، ک- «جد حتّی تسرّ ذا حزن» (1)

ومما یجب إضمار «أن» بعده : حتّی ، نحو «سرت حتّی أدخل البلد» ؛ ف- «حتی» : حرف [جر] و «أدخل» : منصوب بأن المقدّره بعد حتی ، هذا إذا کان الفعل بعدها مستقبلا.

فإن کان حالا ، أو مؤوّلا بالحال - وجب رفعه ، وإلیه الإشاره بقوله :

وتلو حتّی حالا او مؤوّلا

به ارفعنّ ، وانصب المستقبلا (2)

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 1962


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «إضمار» الآتی ، وبعد مضاف و «حتی» قصد لفظه : مضاف إلیه «هکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فیه الخبر الآتی «إضمار» مبتدأ ، وإضمار مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «حتم» خبر المبتدأ «کجد» الکاف جاره لقول محذوف ، جد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حتی» حرف جر بمعنی کی «تسر» فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد حتی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» مفعول به لتسر ، وذا مضاف و «حزن» مضاف إلیه ، والفعل المضارع الذی هو تسر فی تأویل مصدر بواسطه أن المحذوفه ، وهذا المصدر مجرور بحتی ، والجار والمجرور متعلق بجد.
2- «وتلو» معناه تالی ، أی واقع بعد حتی - مفعول مقدم علی عامله وهو قوله «ارفعن» الآتی ، وتلو مضاف و «حتی» قصد لفظه : مضاف إلیه «حالا» منصوب علی الحالیه من تلو حتی «أو مؤولا» معطوف علی قوله حالا «به» جار ومجرور متعلق بقوله «مؤولا» «ارفعن» ارفع : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الثقیله ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وانصب» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت فاعل «المستقبلا» مفعول به لانصب.

فتقول : «سرت حتّی أدخل البلد» بالرفع ، إن قلته وأنت داخل ، وکذلک إن کان الدخول قد وقع ، وقصدت به حکایه تلک الحال ، نحو «کنت سرت حتّی أدخلها».

* * *

وبعد فاجواب نفی أو طلب

محضین «أن» وسترها حتم ، نصب (1)

یعنی أنّ «أن» تنصب - وهی واجبه الحذف - الفعل المضارع بعد الفاء المجاب بها نفی محض ، أو طلب محض ؛ فمثال النفی «ما تأتینا فتحدّثنا» وقد قال تعالی : (لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا)(2) ، ومعنی کون النفی محضا : أن یکون خالصا من معنی الإثبات ؛ فإن لم یکن خالصا منه وجب رفع ما بعد الفاء ، نحو

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 1963


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «نصب» الآتی فی آخر البیت ، وبعد مضاف و «فا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وفا مضاف و «جواب» مضاف إلیه ، وجواب مضاف و «نفی» مضاف إلیه «أو طلب» معطوف علی نفی «محضین» نعت لنفی وطلب «أن» قصد لفظه : مبتدأ «وسترها» الواو للحال ، ستر : مبتدأ ، وستر مضاف وها مضاف إلیه «حتم» خبر المبتدأ وهو ستر ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب حال ، أو لا محل لها اعتراضیه بین المبتدأ وخبره «نصب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أن ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وهو «أن» ، والتقدیر : أن نصبت فی حال کون استتارها واجبا بعد فاء جواب نفی محض أو طلب محض.
2- ومثل الآیه الکریمه - فی نصب المضارع المقترن بفاء السببیه بعد النفی - قول جمیل بن معمر العذری : فکیف ولا توفی دماؤهم دمی ولا مالهم ذو ندهه فیدونی؟ الشاهد فی قوله «فیدونی» أی یعطوا دیتی ، فإنه منصوب بحذف النون ، وأصله «یدوننی» وقوله «ما لهم ذو ندهه» هو بفتح فسکون - ومعناه ذو کثره.

«ما أنت إلا تأتینا فتحدثنا» (1) ، ومثال الطلب - وهو یشمل : الأمر ، والنهی ، والدعاء ، والاستفهام ، والعرض ، والتّحضیض ، والتمنی - فالأمر نحو «ائتنی فأکرمک» ومنه :

324- یا ناق سیری عنقا فسیحا***إلی سلیمان فنستریحا(2)

والنهی نحو «لا تضرب زیدا فیضربک» ومنه قوله تعالی : (لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی) والدعاء نحو «ربّ انصرنی فلا أخذل» ومنه :

325- ربّ وفّقنی فلا أعدل عن ***سنن السّاعین فی خیر سنن (3).

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 1964


1- هذا الوجوب مسلم فیما إذا انتقض النفی بإلا قبل ذکر الفعل المقترن بالفاء ، کالمثال الذی ذکره الشارح ، فأما إذا وقعت «إلا» بعد الفعل نحو «ما تأتینا فتکلمنا إلا بخیر» فإنه یجوز فی الفعل المقترن بالفاء وجهان : الرفع ، والنصب ، وزعم الناظم وابنه أنا یجب فیه الرفع ، وهو مردود بقول الشاعر : وما قام منّا قائم فی ندیّنا فینطق إلّا بالّتی هی أعرف یروی قوله «فینطق» بالرفع والنصب ، ونص سیبویه علی جوازهما.
2- البیت لأبی النجم - الفضل بن قدامه - العجلی. اللغه : «عنقا» بفتح العین المهمله والنون جمیعا - هو ضرب من السیر «فسیحا» واسع الخطی ، وأراد سریعا. الإعراب : «یا» حرف نداء «ناق» منادی مرخم «سیری» فعل أمر مبنی علی حذف النون ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل «عنقا» مفعول مطلق عامله سیری ، وأصله نعت لمحذوف «فسیحا» صفه لعنق «إلی سلیمان» جار ومجرور ، متعلق بسیری «فنستریحا» الفاء للسببیه ، نستریح : فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد فاء السببیه ، والألف للاطلاق ، وفی نستریح ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن. الشاهد فیه : قوله «فنستریحا» حیث نصب الفعل المضارع بأن مضمره وجوبا بعد فاء السببیه فی جواب الأمر.
3- البیت من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها لقائل معین. الإعراب : «رب» منادی بحرف نداء محذوف ، وقد حذفت یاء المتکلم اجتزاء بکسر ما قبلها «وفقنی» وفق : فعل دعاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به «فلا» الفاء فاء السببیه ، ولا : نافیه «أعدل» فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد فاء السببیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «عن سنن» جار ومجرور متعلق بأعدل ، وسنن مضاف و «الساعین» مضاف إلیه «فی خیر» جار ومجرور متعلق بالساعین ، وخبر مضاف و «سنن» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «فلا أعدل» حیث نصب الفعل المضارع بأن المضمره وجوبا بعد فاء السببیه فی جواب الدعاء.

والاستفهام نحو «هل تکرم زیدا فیکرمک؟» ومنه قوله تعالی : (فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا) والعرض نحو «ألا تنزل عندنا فتصیب خیرا» ومنه قوله :

326- یا ابن الکرام ألا تدنو فتبصر ما***قد حدّثوک فما راء کمن سمعا؟(1).

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 1965


1- وهذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها إلی قائل معین. الإعراب : «یا» حرف نداء «ابن» منادی منصوب بالفتحه الظاهره ، وابن مضاف و «الکرام» مضاف إلیه «ألا» أداه عرض «تدنو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فتبصر» الفاء فاء السببیه ، وتبصر : فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد فاء السببیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لتبصر ، مبنی علی السکون فی محل نصب «قد» حرف تحقیق «حدثوک» فعل وفاعل ومفعول به أول ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد ضمیر منصوب بحدثوا علی أنه مفعول ثان له ، والتقدیر : حدثوکه «فما» الفاء للتعلیل ، ما : نافیه «راء» مبتدأ «کمن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «سمعا» ، سمع : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الموصوله المجروره محلا بالکاف ، والجمله لا محل لها صله «من» المجروره محلا بالکاف. الشاهد فیه : قوله «فتبصر» حیث نصب الفعل المضارع بأن المضمره وجوبا بعد فاء السببیه فی جواب العرض.

والتّحضیض نحو «لو لا تأتینا فتحدّثنا» ، ومنه [قوله تعالی] : (لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ) والتمنی نحو «لیت لی مالا فأتصدّق منه» ، ومنه قوله تعالی : (یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً).

ومعنی «أن یکون الطلب محضا» أن لا یکون مدلولا علیه باسم فعل ، ولا بلفظ الخبر ؛ فإن کان مدلولا علیه بأحد هذین المذکورین وجب رفع ما بعد الفاء ، نحو «صه فأحسن إلیک ، وحسبک الحدیث فینام النّاس».

* * *

واو المعیه کالفاء فیما ذکر

والواو کالفا ، إن تفد مفهوم مع ،

کلا تکن جلدا وتظهر الجزع (1)

یعنی أن المواضع التی ینصب فیها المضارع بإضمار «أن» وجوبا بعد الفاء ینصب فیها کلّها ب- «أن» مضمره وجوبا بعد الواو إذا قصد بها المصاحبه ، نحو (وَلَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 1966


1- «الواو» مبتدأ «کالفا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «إن» شرطیه «تفد» فعل مضارع فعل الشرط ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الواو «مفهوم» مفعول به لتفد ، ومفهوم مضاف و «مع» مضاف إلیه «کلا» الکاف جاره لقول محذوف علی غرار ما سبق مرارا ، لا : ناهیه «تکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلا الناهیه ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، و «جلدا» خبر تکن «وتظهر» الواو واو المعیه ، تظهر : فعل مضارع منصوب بأن المضمره وجوبا بعد واو المعیه وهو محل الشاهد ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الجزع» مفعول به لتظهر ، منصوب بالفتحه الظاهره ، وسکن لأجل الوقف.

327- فقلت ادعی وأدعو ؛ إنّ أندی ***لصوت أن ینادی داعیان (1)

وقوله :

328- لا تنه عن خلق وتأتی مثله ***عار علیک - إذا فعلت - عظیم (2).

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 1967


1- البیت لدثار بن شیبان النمری ، أحد بنی النمر بن قاسط ، من کلمه عده أبیاتها ثلاثه عشر بیتا رواها له أبو السعادات بن الشجری فی مختاراته (ص 6 ق 3) فی أثناء مختار شعر الحطیئه ، والبیت من شواهد سیبویه (1 / 426) ونسب فی الکتاب للأعشی ، ولیس فی شعره ، وهو أیضا من شواهد ابن هشام فی أوضح المسالک (رقم 501) وشذور الذهب (رقم 154) وابن الأنباری فی الإنصاف (رقم 351) وروایته «ادعی وأدع فإن أندی» کروایه ابن الشجری ، ومجازها أن «وأدع» مجزوم بلام الأمر محذوفا : أی ادعی ولأدع ، وقبل البیت المستشهد به قوله : تقول حلیلتی لما اشتکینا : سیدرکنا بنو القرم الهجان سیدرکنا بنو القمر ابن بدر سراج اللّیل للشّمس الحصان اللغه : «أندی» أفعل تفضیل من الندی - بفتح النون مقصورا - وهو بعد الصوت. الإعراب : «فقلت» فعل وفاعل «ادعی» فعل أمر ، ویاء المؤنثه المخاطبه فاعل «وأدعو» الواو واو المعیه ، أدعو : فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد واو المعیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «إن» حرف توکید ونصب «أندی» اسم إن «لصوت» اللام زائده ، وصوت : مضاف إلیه «أن» مصدریه «ینادی» فعل مضارع منصوب بأن ، وأن وما عملت فیه فی تأویل مصدر مرفوع خبر إن «داعیان» فاعل ینادی ، وتقدیر الکلام : إن أجهر صوت مناداه داعیین. الشاهد فیه : قوله «وأدعو» حیث نصب الفعل المضارع بأن مضمره وجوبا بعد واو المعیه فی جواب الأمر.
2- البیت لأبی الأسود الدؤلی ، ونسبه یاقوت (معجم البلدان 7 / 384) وأبو الفرج (الأغانی 11 / 39 بولاق) للمتوکل الکنانی. الإعراب : «لا» ناهیه «تنه» فعل مضارع مجزوم بلا ، وعلامه جزمه حذف الألف والفتحه قبلها دلیل علیها ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عن خلق» جار ومجرور متعلق بتنه «وتأتی» الواو واو المعیه ، تأتی : فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد واو المعیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مثله» مثل : مفعول به لتأتی ، ومثل مضاف والهاء مضاف إلیه «عار» خبر لمبتدأ محذوف ، أی ذلک عار «علیک» جار ومجرور متعلق بعار «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط ، والجمله بعده شرط إذا ، وجوابه محذوف یدل علیه ما قبله ، والجمله من الشرط وجوابه معترضه بین الصفه وموصوفها ، لا محل لها من الإعراب «عظیم» صفه لعار. الشاهد فیه : قوله «وتأتی» حیث نصب الفعل المضارع بعد واو المعیه فی جواب النهی ، بأن مضمره وجوبا.

وقوله :

329- ألم أک جارکم ویکون بینی ***وبینکم المودّه والإخاء؟(1)

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 1968


1- هذا البیت للحطیئه ، من قصیده أولها فی روایه الأکثرین : ألّا أبلغ بنی عوف بن کعب وهل قوم علی خلق سواء؟ وروی أبو السعادات ابن الشجری فی أولها نسیبا وأوله : ألا قالت أمامه : هل تعزّی؟ فقلت : أمام ، قد غلب العزاء اللغه : «جارکم» یطلق الجار فی العربیه علی عده معان : منها المجیر ، والمستجیر ، والحلیف ، والناصر. الإعراب : «ألم» الهمزه للتقریر ، ولم : نافیه جازمه «أک» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «جارکم» جار : خبر أک ، وجار مضاف وضمیر المخاطبین مضاف إلیه «ویکون» الواو واو المعیه ، یکون : فعل مضارع ناقص ، منصوب بأن المضمره وجوبا بعد واو المعیه «بینی» بین : ظرف متعلق بمحذوف خبر یکون تقدم علی اسمه ، وبین مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «وبینکم» معطوف علی بینی «الموده» اسم یکون تأخر عن خبره «والإخاء» معطوف علی الموده. الشاهد فیه : قوله «ویکون» حیث نصب الفعل المضارع بأن المضمره وجوبا بعد واو المعیه فی جواب الاستفهام. ومثل هذا البیت قول صخر الغی الهذلی : فلا تقعدنّ علی زخّه وتضمر فی القلب وجدا وخیفا

واحترز بقوله : «إن تفد مفهوم مع» عما إذا لم تفد ذلک ، بل أردت التشریک بین الفعل والفعل ، أو أردت جعل ما بعد الواو خبرا لمبتدأ محذوف ؛ فإنه لا یجوز حینئذ النصب ، ولهذا جاز فیما بعد الواو فی قولک : «لا تأکل السمک وتشرب اللبن» ثلاثه أوجه : الجزم علی التشریک بین الفعلین ، نحو «لا تأکل السمک وتشرب اللبن» والثانی : الرفع علی إضمار مبتدأ ، نحو «لا تأکل السمک وتشرب اللّبن» أی : وأنت تشرب اللبن ، والثالث : النصب علی معنی النهی عن الجمع بینهما ، نحو : «لا تأکل السمک وتشرب اللّبن» أی : لا یکن منک أن تأکل السمک وأن تشرب اللبن ، فینصب هذا الفعل بأن مضمره.

* * *

إذا سقطت الفاء بعد غیر النفی جزم المضارع

وبعد غیر النّفی جزما اعتمد

إن تسقط الفا و الجزاء قد قصد (1)

یجوز فی جواب غیر النفی ، من الأشیاء التی سبق ذکرها ، أن تجزم إذا

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 1969


1- «وبعد» ظرف متعلق بقوله «اعتمد» الآتی ، وبعد مضاف ، و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «النفی» مضاف إلیه «جزما» مفعول مقدم لاعتمد «اعتمد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «تسقط» فعل مضارع ، فعل الشرط «الفا» قصر ضروره : فاعل تسقط «والجزاء» الواو واو الحال ، الجزاء : مبتدأ «قد» حرف تحقیق «قصد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الجزاء ، والجمله محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال.

سقطت الفاء وقصد الجزاء ، نحو «زرنی أزرک» ، وکذلک الباقی ، وهل هو مجزوم بشرط مقدر ، أی : زرنی فإن تزرنی أزرک ، أو بالجمله قبله؟ قولان (1) ، ولا یجوز الجزم فی النفی ؛ فلا تقول : «ما تأتینا تحدّثنا».

* * *

شرط الجزم بعد النهی أن تضع إن و لا بین النهی و المضارع

وشرط جزم بعد نهی أن تضع

«إن» قبل «لا» دون تخالف یقع (2)

لا یجوز الجزم عند سقوط الفاء بعد النهی ، إلا بشرط أن یصح المعنی بتقدیر دخول إن [الشرطیه] علی لا ؛ فتقول : «لا تدن من الأسد تسلم» بجزم «تسلم» ؛ إذ یصح «إن لا تدن من الأسد تسلم» ولا یجوز الجزم فی قولک : «لا تدن من الأسد یأکلک» ؛ إذ لا یصح «إن لا تدن من الأسد یأکلک» ،

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 1970


1- ذهب الجمهور إلی أن الجازم بعد الطلب هو شرط مقدر ، وذهبوا أیضا إلی أنه یجب تقدیر «إن» من بین أدوات الشرط ، وذهب قوم إلی أن الجازم هو نفس الجمله السابقه ، وهؤلاء علی فریقین : فریق منهم قال : تضمنت الجمله معنی الشرط فعملت عمله کما عمل «ضربا» فی نحو قولک «ضربا زیدا» عمل اضرب حین تضمن معناه ، وفریق قال : بل العامل الجمله لکونها نائبه عن أداه الشرط ، ومن الناس من قال : الجازم لام أمر مقدره ؛ فالأقوال أربعه عند التحقیق.
2- «وشرط» مبتدأ ، وشرط مضاف و «جزم» مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بشرط أو بجزم ، وبعد مضاف و «نهی» مضاف إلیه «أن» مصدریه «تضع» فعل مضارع منصوب بأن ، وسکن للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، و «أن» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر خبر المبتدأ «إن» قصد لفظه : مفعول به لتضع «قبل» ظرف متعلق بتضع ، وقبل مضاف و «لا» قصد لفظه : مضاف إلیه «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من «إن» السابق ، ودون مضاف و «تخالف» مضاف إلیه «یقع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تخالف ، والجمله فی محل جر نعت لتخالف.

وأجاز الکسائی ذلک ، بناء علی أنه لا یشترط عنده دخول «إن» علی «لا» ؛ فجزمه علی معنی «إن تدن من الأسد یأکلک».

* * *

والأمر إن کان بغیر افعل فلا

تنصب جوابه ، وجزمه اقبلا (1)

قد سبق أنه إذا کان الأمر مدلولا علیه باسم فعل ، أو بلفظ الخبر ، لم یجز نصبه بعد الفاء (2) ، وقد صرّح بذلک هنا ، فقال : متی کان الأمر بغیر صیغه افعل ونحوها فلا ینتصب جوابه ، ولکن لو أسقطت الفاء جزمته کقولک : «صه أحسن إلیک ، وحسبک الحدیث ینم النّاس» وإلیه أشار بقوله : «وجزمه اقبلا».

* * *

والفعل بعد الفاء فی الرّجا نصب

کنصب ما إلی التّمنّی ینتسب (3).

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 1971


1- «والأمر» مبتدأ «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الأمر «بغیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «کان» وغیر مضاف و «افعل» مضاف إلیه «فلا» الفاء لربط الجواب بالشرط ، لا : ناهیه «تنصب» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جوابه» جواب : مفعول به لتنصب ، وجواب مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط وجوابه فی محل رفع خبر المبتدأ «وجزمه» الواو عاطفه أو للاستئناف ، جزم : مفعول به مقدم لقوله «اقبلا» الآتی ، وجزم مضاف والهاء مضاف إلیه «اقبلا» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت
2- یرید «لم یجز نصب جوابه بعد الفاء» فحذف المضاف.
3- «والفعل» مبتدأ «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی قوله «نصب» الآتی ، وبعد مضاف و «الفاء» مضاف إلیه «فی الرجا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله «نصب» الآتی «نصب» فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «کنصب» جار ومجرور متعلق بمحذوف یقع نعتا لمصدر محذوف : أی نصب نصبا کائنا کنصب - إلخ ، ونصب مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «إلی التمنی» جار ومجرور متعلق بقوله «ینتسب» الآتی «ینتسب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «ما» الموصوله.

أجاز الکوفیون قاطبه أن یعامل الرجاء معامله التمنی ، فینصب جوابه المقرون بالفاء ، کما نصب جواب التمنّی ، وتابعهم المصنف ، ومما ورد منه قوله تعالی : (لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ أَسْبابَ السَّماواتِ فَأَطَّلِعَ) فی قراءه من نصب «أطلع» وهو حفص عن عاصم.

* * *

إذا عطف فعل مضارع علی اسم خالص جاز فیه النصب بأن مذکوره أو محذوفه

وإن علی اسم خالص فعل عطف

تنصبه «أن» : ثابتا ، أو منحذف (1)

یجوز أن ینصب بأن محذوفه أو مذکوره ، بعد عاطف تقدم علیه اسم خالص : أی غیر مقصود به معنی الفعل ، وذلک کقوله :

330- ولبس عباءه وتقرّ عینی ***أحبّ إلیّ من لبس الشّفوف (2).

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 1972


1- «إن» شرطیه «علی اسم» جار ومجرور متعلق بقوله «عطف» الآتی «خالص» نعت لاسم «فعل» نائب فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، وتقدیر الکلام : وإن عطف فعل «عطف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب مفسره «تنصبه» تنصب : فعل مضارع ، جواب الشرط ، والهاء مفعول به «أن» قصد لفظه : فاعل تنصب «ثابتا» حال من «أن» «أو» عاطفه «منحذف» معطوف علی قوله «ثابتا» ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه.
2- البیت لمیسون بنت بحدل زوج معاویه بن أبی سفیان وأم ابنه یزید. اللغه : «عباءه» جبه من الصوف ونحوه ، ویقال فیها عبایه أیضا «تقر عینی» کنایه عن سکون النفس ، وعدم طموحها إلی ما لیس فی یدها «الشفوف» جمع شف - بکسر الشین وفتحها - وهو ثوب رقیق یستشف ما وراءه. الإعراب : «ولبس» مبتدأ ، ولبس مضاف و «عباءه» مضاف إلیه «وتقر» الواو واو العطف ، تقر : فعل مضارع منصوب بأن مضمره جوازا بعد الواو عاطفه علی اسم خالص من التقدیر بالفعل «عینی» عین : فاعل تقر ، وعین مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «أحب» خبر المبتدأ «إلی» جار ومجرور متعلق بأحب «من لبس» جار ومجرور متعلق بأحب أیضا ، ولبس مضاف و «الشفوف» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قولها «وتقر» حیث نصبت الفعل المضارع بأن مضمره جوازا بعد واو العطف التی تقدمها اسم خالص من التقدیر بالفعل وهو لبس. والمراد بالاسم الخالص : الاسم الذی لا تشوبه شائبه الفعلیه ، وذلک بأن یکون جامدا جمودا محضا ، وقد یکون مصدرا کلبس فی هذا الشاهد ، وقد یکون اسما علما کما تقول : لو لا زید ویحسن إلی لهلکت ، أی لو لا زید وإحسانه إلی ، ومن هذا القبیل قول الشاعر : ولو لا رجال من رزام أعزّه وآل سبیع أو أسوأک علقما أسوأک : منصوب بأن المضمره والمعطوف علیه رجال ، وعلقم : منادی بحرف نداء محذوف.

ف- «تقرّ» منصوب ب- «أن» محذوفه ، وهی جائزه الحذف ؛ لأن قبله اسما صریحا ، وهو لبس ، وکذلک قوله :

331- [إنّی وقتلی سلیسکا ثمّ أعقله ***کالثّور یضرب لمّا عافت البقر(1).

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 1973


1- البیت لأنس بن مدرکه الخثعمی ، وقد سقط برمته من بعض نسخ الشرح. اللغه : «سلیکا» بصیغه المصغر - هو سلیک بن السلکه - بزنه همزه ، وهی أمه - أحد ذؤبان العرب وشذاذهم ، وکان من حدیثه أنه مر ببیت من خثعم ، وأهله خلوف ، فرأی امرأه شابه بضه ، فنال منها ، فعلم بهذا أنس بن مدرکه الخثعمی ، فأدرکه فقتله «أعقله» مضارع عقل القتیل ، أی : أدی دیته «عافت» کرهت ، وامتنعت ، وأراد : أن البقر إذا امتنعت عن ورود الماء لم یضربها راعیها لأنها ذات لبن ، وإنما یضرب الثور لتفزع هی فتشرب ، ویقال : الثور فی هذا الکلام نبت من نبات الماء ، تراه البقر حین ترد الماء فتعاف الورود ، فیضربه البقار ؛ لینحیه عن مکان ورودها حتی ترد ، انظر حیوان الجاحظ (1 / 18) والأول أشهر وأعرف ، ووقع فی شعر الأعشی ما یبینه ، وقال الهیبان الفقیمی وعبر عن الثور بالیعسوب علی التشبیه : کما ضرب الیعسوب أن عاف باقر وما ذنبه إن عافت الماء باقر المعنی : بشبه نفسه إذ قتل سلیکا ثم وداه - أی : أدی دیته - بالثور یضربه الراعی لتشرب الإناث من البقر ، والجامع فی التشبیه بینهما تلبس کل منهما بالأذی لینتفع سواه. الإعراب : «إنی» إن : حرف توکید ونصب ، ویاء المتکلم اسمه «وقتلی» الواو عاطفه ، قتل : معطوف علی اسم إن ، وقتل مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه من إضافه المصدر لفاعله «سلیکا» مفعول به لقتل «ثم» حرف عطف «أعقله» أعقل : فعل مضارع منصوب بأن محذوفه جوازا ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والهاء مفعول به «کالثور» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر إن «یضرب» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الثور ، والجمله فی محل نصب حال من الثور «لما» حرف ربط «عافت» عاف : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «البقر» فاعل عاف. الشاهد فیه : قوله «ثم أعقله» حیث نصب الفعل المضارع بأن مضمره جوازا بعد ثم التی للعطف ، بعد اسم خالص من التقدیر بالفعل ، وهو القتل. والاسم الخالص من التقدیر بالفعل هو الاسم الجامد ، سواء أکان مصدرا کما فی هذا البیت وبیت میسون بنت بحدل (رقم 330) والبیت الآتی (رقم 332) ، أم کان غیر مصدر ، کما قد ذکرنا لک ذلک واستشهدنا له فی شرح البیت السابق.

ف- «أعقله» : منصوب ب- «أن» محذوفه ، وهی جائزه الحذف ؛ لأن قبله اسما صریحا ، وهو «قتلی» ، وکذلک قوله] :

332- لو لا توقّع معترّ فأرضیه ***ما کنت أوثر إترابا علی ترب (1)».

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 1974


1- البیت من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها إلی قائل معین. اللغه : «توقع» انتظار ، وارتقاب «معتر» هو الفقیر الذی یتعرض للجدی والمعروف «أوثر» أفضل ، وأرجح «إترابا» مصدر أترب الرجل ، إذا استغنی «ترب» هو الفقر والعوز ، وأصله لصوق الید بالتراب. المعنی : یقول : لو لا أننی أرتقب أن یتعرض لی ذو حاجه فأقضیها له ما کنت أفضل الغنی علی الفقر ، وللعلامه الصبان - وتبعه العلامه الخضری - هنا زله سببها عدم الوقوف علی معانی الکلمات کما ذکرنا ، وتقلید من سبقه ، والله یغفر لنا وله ، ویتجاوز عنا وعنه. الإعراب : «لو لا» حرف یقتضی امتناع الجواب لوجود الشرط «توقع» مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، وتقدیر الکلام : لو لا توقع معتر موجود ، وتوقع مضاف و «معتر» مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله «فأرضیه» الفاء عاطفه ، أرضی : فعل مضارع منصوب بأن مضمره جوازا بعد الفاء العاطفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والهاء مفعوله «ما» نافیه «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «أوثر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل نصب خبر کان ، وجمله کان واسمه وخبره جواب لو لا «إترابا» مفعول به لأوثر «علی ترب» جار ومجرور متعلق بأوثر. الشاهد فیه : قوله «فأرضیه» حیث نصب الفعل المضارع بأن مضمره جوازا بعد الفاء العاطفه التی تقدم علیها اسم صریح ، وهو قوله «توقع».

ف- «أرضیه» : منصوب «بأن» محذوفه جوازا بعد الفاء ؛ لأن قبلها اسما صریحا - وهو «توقّع» - وکذلک قوله تعالی : (وَما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً) ف- «یرسل» : منصوب ب- «أن» الجائزه الحذف ، لأن قبله «وحیا» وهو اسم صریح.

فإن کان الاسم غیر صریح - أی : مقصودا به معنی الفعل - لم یجز النصب ، نحو «الطائر فیغضب زید الذباب» ف- «یغضب» : یجب رفعه ، لأنه معطوف علی «طائر» وهو اسم غیر صریح ؛ لأنه واقع موقع الفعل ، من جهه أنه صله لأل ، وحقّ الصله أن تکون جمله ، فوضع «طائر» موضع «یطیر»

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 1975

- والأصل «الذی یطیر» - فلما جیء بأل عدل عن الفعل [إلی اسم الفاعل] لأجل أل ؛ لأنها لا تدخل إلا علی الأسماء.

* * *

یشذ نصب المضارع بأن محذوفه فی غیر المواضع المذکوره

وشذّ حذف «أن» ونصب ، فی سوی

ما مرّ ، فاقبل منه ما عدل روی (1)

لما فرغ من ذکر الأماکن التی ینصب فیها ب- «أن» محذوفه - إما وجوبا ، وإما جوازا - ذکر أنّ حذف «أن» والنّصب بها فی غیر ما ذکر شاذ لا یقاس علیه ، ومنه قولهم : «مره یحفرها» بنصب «یحفر» أی : مره أن یحفرها ، ومنه [قولهم] «خذ اللّصّ قبل یأخذک» أی : قبل أن یأخذک ، ومنه قوله :

333- ألا أیّهذا الزّاجری أحضر الوغی ***وأن أشهد الّلذّات ، هل أنت مخلدی؟(2)

فی روایه من نصب «أحضر» أی : أن أحضر.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 1976


1- «وشذ» فعل ماض «حذف» فاعل شذ ، وحذف مضاف و «أن» قصد لفظه : مضاف إلیه «ونصب» معطوف علی حذف «فی سوی» جار ومجرور متعلق بنصب ، وسوی مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «مر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «ما» الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «فاقبل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «منه» جار ومجرور متعلق باقبل «ما» اسم موصول : مفعول به لاقبل «عدل» مبتدأ «روی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عدل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها صله الموصول الواقع مفعولا به لاقبل ، والعائد ضمیر منصوب بروی ، والتقدیر : فاقبل الذی رواه عدل.
2- هذا البیت من معلقه طرفه بن العبد البکری. اللغه : «الزاجری» الذی یزجرنی ، أی : یکفنی ویمنعنی «الوغی» القتال والحرب ، وهو فی الأصل : الجلبه والأصوات «مخلدی» أراد هل تضمن لی الخلود ودوام البقاء إذا أحجمت عن القتال ومنازله الأقران؟ ینکر ذلک علی من ینهاه عن اقتحام المعارک ، ویأمره بالقعود والإحجام. الإعراب : «ألا» أداه تنبیه «أیهذا» أی : منادی بحرف نداء محذوف ، وها : حرف تنبیه ، وذا : اسم إشاره نعت لأی ، مبنی علی السکون فی محل رفع «الزاجری» الزاجر : بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره ، والزاجر مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «أحضر» فعل مضارع منصوب بأن محذوفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، و «أن» المحذوفه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بحرف جر محذوف : أی یزجرنی عن حضور الوغی «الوغی» مفعول به لأحضر «وأن» مصدریه «أشهد» فعل مضارع منصوب بأن المصدریه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «اللذات» مفعول به لأشهد «هل» حرف استفهام «أنت» مبتدأ «مخلدی» مخلد : خبر المبتدأ ، ومخلد مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه ، من إضافه اسم الفاعل لمفعوله. الشاهد فیه : قوله «أحضر» حیث نصب الفعل المضارع بأن محذوفه فی غیر موضع من المواضع التی سبق ذکرها ، وإنما سهل ذلک وجود «أن» ناصبه لمضارع آخر فی البیت - وذلک فی قوله «وأن أشهد اللذات» -. واعلم أن البیت یروی بوجهین فی قوله : «أحضر» أحدهما رفعه ، وهی روایه البصریین وعلی رأسهم سیبویه رحمه الله ، وثانیهما نصبه ، وهی روایه الکوفیین. قال الأعلم الشنتمری : «والشاهد فی البیت - عند سیبویه - رفع «أحضر» لحذف الناصب وتعریه منه ، والمعنی لأن أحضر الوغی ، وقد یجوز النصب بإضمار «أن» ضروره ، وهو مذهب الکوفیین» ا ه. واعلم أیضا أن النحاه یختلفون فی جواز حذف أن المصدریه مع بقاء الحاجه إلی السبک - سواء أرفعت المضارع بعد حذفها ، أم أبقیته علی نصبه - فذهب الأخفش إلی جواز الحذف ، وجعل منه قوله تعالی : (أَفَغَیْرَ اللهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ) جعل «أعبد» مسبوکا بأن المصدریه محذوفه ، والمصدر مجرورا بحرف جر محذوف : أی بالعباده ، ومنه قولهم «تسمع بالمعیدی خیر من أن تراه» : أی سماعک ، وذهب أکثر النحاه إلی أن ذلک لا یسوغ فی السعه ، فلا یخرج علیه القرآن الکریم.

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 1977

عوامل الجزم
الأدوات الجازمه ضربان و الاستشهاد لکل أداه منها

بلا ولام طالبا ضع جزما

فی الفعل ، هکذا بلم ولمّا (1)

واجزم بإن ومن وما ومهما

أیّ متی أیّان أین إذ ما (2)

وحیثما أنّی ، وحرف إذ ما

کإن ، وباقی الأدوات أسما (3)

الأدوات الجازمه للمضارع علی قسمین :

أحدهما : ما یجزم فعلا واحدا ، وهو اللام الداله علی الأمر ، نحو «لیقم زید» ، أو علی الدعاء ، نحو (لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ) و «لا» الداله علی النهی ، نحو قوله تعالی : (لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا) أو علی الدعاء ، نحو (رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا) و «لم» و «لما» وهما للنفی ، ویختصان بالمضارع ، ویقلبان معناه إلی المضیّ ، نحو «لم یقم زید ، ولمّا یقم عمرو» ولا یکون النفی بلمّا إلا متصلا بالحال.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 1978


1- «بلا» جار ومجرور متعلق بقوله «ضع» الآتی «ولام» معطوف علی «لا» «طالبا» حال من فاعل «ضع» المستتر فیه «ضع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جزما» مفعول به لضع «فی الفعل» جار ومجرور متعلق بضع «هکذا ، بلم» جاران ومجروران یتعلقان بفعل محذوف دل علیه المذکور قبله : أی ضع کذا بلم «ولما» معطوف علی «لم».
2- «واجزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بإن» جار ومجرور متعلق باجزم «ومن ، وما ، ومهما ، أی ، متی ، أیان ، أین ، إذما» کلهن معطوفات علی «إن» بعاطف مقدر فی بعضهن ومذکور فی الباقی.
3- «وحیثما ، أنی» معطوفان علی «إن» فی البیت السابق أیضا «وحرف» خبر مقدم «إذ ما» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «کإن» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لحرف «وباقی» مبتدأ ، وباقی مضاف ، و «الأدوات» مضاف إلیه «أسما» خبر المبتدأ ، وقصره للضروره.

والثانی : ما یجزم فعلین ، وهو «إن» نحو (وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ) و «من» نحو (مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ) و «ما» نحو (وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللهُ) و «مهما» نحو (وَقالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَهٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ) و «أیّ» نحو (أَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی) و «متی» کقوله :

334- متی تأته تعشو إلی ضوء ناره ***تجد خیر نار عندها خیر موقد(1).

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 1979


1- البیت للحطیئه ، من قصیده یمدح فیها بغیض بن عامر ، ومطلعها : آثرت إدلاجی علی لیل حرّه هضیم الحشا حسّانه المتجرّد اللغه : «تعشو» أی : تجیئه علی غیر هدایه ، قاله اللخمی عن الأصمعی ، أو تجیئه علی غیر بصر ثابت ، عن غیره «خیر موقد» یحتمل أنه أراد الغلمان الذی یقومون علی النار ویوقدونها ، یرید کثره إکرامهم للضیفان وحفاوتهم بالواردین علیهم ، ویحتمل أنه أراد الممدوح نفسه ، وإنما جعله موقدا - مع أنه سید - لأنه الآمر بالإیقاد ، فجعله فاعلا لکونه سبب الفعل ، کما فی قوله تعالی : (یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً) وکما فی قولهم «هزم الأمیر الجیش وهو فی قصره ، وبنی الأمیر الحصن» وما أشبه ذلک. الإعراب : «متی» اسم شرط جازم یجزم فعلین ، الأول فعل الشرط ، والثانی جوابه وجزاؤه ، وهو - مع هذا - ظرف زمان مبنی علی السکون فی محل نصب بتجد «تأته» تأت : فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بحذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعوله «تعشو» فعل مضارع مرفوع بضمه مقدره علی الواو ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل ، والجمله فی محل نصب حال من الضمیر المستتر فی فعل الشرط «إلی ضوء» جار ومجرور متعلق بقوله «تعشو» السابق ، وضوء مضاف ونار من «ناره» مضاف إلیه ، ونار مضاف والهاء مضاف إلیه «تجد» فعل مضارع جواب الشرط وجزاؤه مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «خیر» مفعول أول لتجد ، وخیر مضاف و «نار» مضاف إلیه «عندها» عند : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وعند مضاف وها : مضاف إلیه «خیر» مبتدأ مؤخر ، وخیر مضاف و «موقد» مضاف إلیه ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مفعول ثان لتجد. الشاهد فیه : قوله «متی تأته ... تجد - إلخ» حیث جزم بمتی فعلین ، أولهما قوله تأنه ، وهو فعل الشرط ، والثانی قوله «تجد» وهو جواب الشرط وجزاؤه ، علی ما فصلناه فی الإعراب.

و «أیّان» کقوله :

335- أیّان نؤمنک تأمن غیرنا ، وإذا***لم تدرک الأمن منّا لم تزل حذرا(1)

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 1980


1- هذا البیت من الشواهد التی لم نعثر لها علی نسبه إلی قائل معین. الإعراب «نؤمنک» نعطک الأمان «حذرا» خائفا ، وجلا. الإعراب : «أیان» اسم شرط جازم ، وهو مبنی علی الفتح فی محل نصب علی الظرفیه «نؤمنک» نؤمن : فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن ، والکاف مفعول به «تأمن» فعل مضارع جواب الشرط ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل «غیرنا» غیر : مفعول به لتأمن ، وغیر مضاف ونا : مضاف إلیه «وإذا» ظرف تضمن معنی الشرط «لم» نافیه جازمه «تدرک» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الأمن» مفعول به لتدرک ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها «منا» جار ومجرور متعلق بتدرک «لم» نافیه جازمه «تزل» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حذرا» خبر تزل ، وجمله «تزل حذرا» جواب «إذا». الشاهد فیه : قوله «أیان نؤمنک تأمن - إلخ» حیث جزم بأیان فعلین ، أحدهما فعل الشرط - وهو قوله «نؤمنک» - والثانی جوابه وجزاؤه - وهو قوله «تأمن» - علی ما بیناه فی الإعراب.

و «أینما» کقوله :

336- * أینما الرّیح تمیّلها تمل* ***و «إذ ما» نحو قوله : (1)

337- وإنّک إذ ما تأت ما أنت آمر***به تلف من إیّاه تأمر آتیا(2).

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 1981


1- هذا عجز بیت لکعب بن جعیل ، وصدره : * صعده نابته فی حائر* اللغه : «صعده» بفتح الصاد وسکون العین - هی القناه التی تنبت مستویه ؛ فلا تحتاج إلی تقویم ولا تثقیف ، ویقولون : امرأه صعده ، أی مستقیمه القامه مستویه ، علی التشبیه بالقناه ، کما یشبهونها بغصن البان وبالخیزران «حائر» هو المکان الذی یکون وسطه مطمئا منخفضا ، وحروفه مرتفعه عالیه ، وإنما جعل الصعده فی هذا المکان خاصه لأنه یکون أنعم لها وأسد لنبتتها. المعنی : شبه امرأه - ذکرها فی بیت سابق - بقناه مستویه لدنه قد نبتت فی مکان مطمئن الوسط ، مرتفع الجوانب ، والریح تعبث بها وتمیلها ، وهی تمیل مع الربح. والبیت السابق الذی أشرنا إلیه هو قوله : وضجیع قد تعلّلت به طیّب أردانه غیر تفل الإعراب : «أینما» أین : اسم شرط جازم یجزم فعلین ، وهو مبنی علی الفتح فی محل نصب علی الظرفیه ، وما : زائده «الریح» فاعل بفعل محذوف بقع فعلا للشرط ، یفسره ما بعده ، والتقدیر : أینما تمیلها الریح ، و «تمیلها» جملته لا محل لها مفسره للفعل المحذوف «تمل» فعل مضارع جواب الشرط ، مجزوم بالسکون ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هی یعود إلی الصعده فاعل. الشاهد فیه : قوله «أینما ... تمیلها تمل» حیث جزم بأینما فعلین : أحدهما - وهو الذی یفسره قوله «تمیلها» - فعل الشرط ، والثانی - وهو قوله «تمل» - جوابه وجزاؤه.
2- البیت من الشواهد التی لم نعثر لها علی نسبه إلی قائل معین. المعنی : یقول : إنک إذا قعلت الشیء الذی تأمر غیرک به وجدت المأمور آتیا به ، یرید أن الأمر بالمعروف لا یؤتی تمرته إلا إن کان الآمر مؤتمرا به. الإعراب : «وإنک» إن : حرف توکید ونصب ، والکاف اسمه «إذ ما» حرف شرط جازم ، یجزم فعلین : الأول فعل الشرط ، والثانی جوابه وجزاؤه «تأت» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بحذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لتأت «أنت» ضمیر منفصل مبتدأ «آمر» خبر المبتدأ «به» جار ومجرور متعلق بآمر ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب صله الموصول «تلف» فعل مضارع جواب الشرط ، مجزوم بإذما ، وعلامه جزمه حذف الیاء ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل «من» اسم موصول : مفعول أول لتلف «إیاه» ضمیر منفصل : مفعول مقدم علی عامله ، وذلک العامل هو قوله «تأمر» الآتی «تأمر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها صله «من» الموصوله «آتیا» مفعول ثان لتلف. الشاهد فیه : قوله «إذ ما تأت ... تلف» حیث جزم بإذما فعلین : أحدهما - وهو قوله : «تأت» - فعل الشرط ، والثانی - وهو قوله : «تلف» - جوابه وجزاؤه.

و «حیثما» نحو قوله :

338- حیثما تستقم یقدّر لک الله ***نجاحا فی غابر الأزمان (1).

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 1982


1- البیت من الشواهد التی لم یذکر العلماء الذین اطلعنا علی کلامهم لها قائلا معینا. اللغه : «تستقم» نعتدل ، وتأخذ فی الطریق السوی «تجاحا» ظفرا بما ترید ونوالا لما تأمل «غابر» باقی. الإعراب : «حیثما» حیث. اسم شرط جازم ، یجزم فعلین : الأول فعل الشرط ، والثانی جوابه وجزاؤه ، وهو مبنی علی الضم فی محل نصب علی الظرفیه ، وما : زائده «تستقم» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «یقدر» فعل مضارع ، جواب الشرط وجزاؤه ، مجزوم وعلامه جزمه السکون «لک» جار ومجرور متعلق بیقدر «الله» فاعل یقدر «نجاحا» مفعول به لیقدر «فی غابر» جار ومجرور متعلق بیقدر. وعابر مضاف و «الأزمان» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «حیثما تستقم یقدر - إلخ» حیث جزم بحیثما فعلین : أحدهما - وهو قوله «تستقم» - فعل الشرط ، والثانی - وهو قوله «یقدر» - جواب الشرط وجزاؤه.

و «أنّی» نحو قوله :

339- خلیلیّ أنّی تأتیانی تأتیا***أخا غیر ما یرضیکما لا یحاول (1)

وهذه الأدوات - التی تجزم فعلین - کلّها أسماء ، إلا «إن ، وإذ ما» فإنهما حرفان ، وکذلک الأدوات التی تجزم فعلا واحدا کلّها حروف.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 1983


1- وهذا البیت - أیضا - من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها إلی قائل معین. الإعراب : «خلیلی» منادی بحرف نداء محذوف ، منصوب بالیاء المفتوح ما قبلها ، لأنه مثنی ، وهو مضاف ویاء المتکلم المدغمه فی یاء التثنیه مضاف إلیه «أنی» اسم شرط جازم یجزم فعلین : الأول فعل الشرط ، والثانی جوابه وجزاؤه ، وهو ظرف مبنی علی السکون فی محل نصب بجواب الشرط الذی هو تأتیا الثانی «تأتیانی» تأتیا : فعل مضارع فعل الشرط مجزوم بحذف النون ، وألف الاثنین فاعل ، والنون للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول به «تأتیا» فعل مضارع ، جواب الشرط ، مجزوم بحذف النون ، وألف الاثنین فاعل «أخا» مفعول به لتأتیا منصوب بالفتحه الظاهره «غیر» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «لا یحاول» الآتی - وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «یرضیکما» یرضی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی ما الموصوله ، والضمیر البارز المتصل مفعول به لیرضی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «لا» نافیه «یحاول» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله «أخا» السابق ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله أخا. الشاهد فیه : قوله «أتی تأنیاتی تأتیا - إلخ» حیث جزم بأنی فعلین : أحدهما - وهو قوله «تأتیانی» - فعل الشرط ، والثانی - وهو قوله «تأتیا» - جواب الشرط وجزاؤه. ولا یقال إنه قد اتحد الشرط والجواب ؛ لأن الجواب هنا هو الفعل مع متعلقاته وهی المفعول به ولواحقه ، فأما الشرط فهو مطلق الإتیان.
الأدوات التی تقتضی فعلین قد یکون الفعلان معها ماضیین أو مضارعین أو متخالفین

فعلین یقتضین : شرط قدّما

یتلو الجزاء ، وجوابا وسما (1)

یعنی أن هذه الأدوات المذکوره فی قوله : «واجزم بإن - إلی قوله : وأنّی» یقتضین جملتین : إحداهما - وهی المتقدمه - تسمی شرطا ، والثانیه - وهی المتأخره - تسمی جوابا وجزاء ، ویجب فی الجمله الأولی أن تکون فعلیه ، وأما الثانیه فالأصل فیها أن تکون فعلیه ، ویجوز أن تکون اسمیه ، نحو : «إن جاء زید أکرمته ، وإن جاء زید فله الفضل».

* * *

وماضیین ، أو مضارعین

تلفیهما - أو متخالفین (2)

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 1984


1- «فعلین» مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله «یقتضین» - «یقتضین» فعل مضارع مبنی علی السکون لاتصاله بنون النسوه العائده علی الأدوات السابقه ، ونون النسوه فاعل «شرط» مبتدأ ، وساغ الابتداء به مع کونه نکره لوقوعه فی معرض التفصیل «قدما» قدم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شرط ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «یتلو» فعل مضارع «الجزاء» فاعل یتلو «وجوابا» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «وسم» الآتی - «وسما» وسم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله الجزاء ، وهو المفعول الأول.
2- «وماضیین» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «تلفیهما» الآتی «أو» عاطفه «مضارعین» معطوف علی قوله «ماضیین» السابق «تلفیهما» تلفی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز المتصل مفعول تلفی الأول «أو» عاطفه «متخالفین» معطوف علی قوله مضارعین.

إذا کان الشرط والجزاء جملتین (1) فعلیّتین فیکونان علی أربعه أنحاء :

الأول : أن یکون الفعلان ماضیین ، نحو «إن قام زید قام عمرو» ویکونان فی محل جزم ، ومنه قوله تعالی : (إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ).

والثانی : أن یکونا مضارعین ، نحو «إن یقم زید یقم عمرو» ومنه قوله تعالی : (وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ).

والثالث : أن یکون الأول ماضیا والثانی مضارعا ، نحو «إن قام زید یقم عمرو» ومنه قوله تعالی : (مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاهَ الدُّنْیا وَزِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها).

والرابع : أن یکون الأول مضارعا ، والثانی ماضیا ، وهو قلیل ، ومنه قوله :

340- منّ یکدنی بسیّیء کنت منه ***کالشّجا بین حلقه والورید(2).

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 1985


1- لا عذر للشارح فی قوله «جملتین» من وجهین ؛ الأول : أن الناظم قال «فعلین یقتضین» والوجه الثانی : أن الشرط لا یکون جمله ، وإنما یکون فعلا ، فأما الجواب فقد یکون فعلا وقد یکون جمله ، وجمله الجواب قد تکون فعلیه وقد تکون اسمیه ؛ وإذا کان الشرط فعلا ماضیا کان هذا الفعل وحده فی محل جزم کما قال الشارح نفسه.
2- هذا البیت لأبی زبید الطائی ، من قصیده أولها : إنّ طول الحیاه غیر سعود وضلال تأمیل نیل الخلود اللغه : «یکدنی» من الکید - من باب باع - یخدعنی ، وبمکربی «الشجا» ما یعترض فی الحلق کالعظم «الورید» هو الودج ، وقیل بجنبه. المعنی : یرثی ابن أخته ، ویعدد محاسنه ، فیقول : کنت لی بحیث إن من أراد أن یخدعنی ویمکربی فإنک تقف فی طریقه ولا تمکنه من نیل مأربه ، کما یقف الشجا فی الحلق فیمنع وصول شیء إلی الجوف ، وکنی بذلک عن انتقامه ممن یؤذیه. الإعراب : «من» اسم شرط جازم یجزم فعلین الأول فعل الشرط والثانی جوابه وجزاؤه ، وهو مبنی علی السکون فی محل رفع مبتدأ «یکدنی» یکد : فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بالسکون ، والنون للوقایه ، والیاء مفعول به ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الشرط «کنت» کان : فعل ماض ناقص ، مبنی علی فتح مقدر فی محل جزم جواب الشرط ، وتاء المخاطب اسمه «منه ، کالشجا» جاران ومجروران یتعلقان بمحذوف خبر کان «بین» ظرف متعلق بالخبر ، وبین مضاف وحلق من «حلقه» مضاف إلیه ، وحلق مضاف والهاء مضاف إلیه «والورید» معطوف علی حلقه. الشاهد فیه : قوله «من یکدنی .. کنت - إلخ» حیث جزم بمن الشرطیه فعلین :أحدهما - وهو قوله «من یکدنی» - فعل الشرط ، والثانی - وهو قوله «کنت» - جواب الشرط وجزاؤه ، وأولهما فعل مضارع ، وثانیهما فعل ماض ، وسنتکلم علی هذه المسأله ونستدل لمثل ما ورد فی هذا البیت قریبا جدا.

وقوله صلی الله علیه وسلم : «من یقم لیله القدر غفر له ما تقدّم من ذنبه» (1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 1986


1- ذهب الجمهور إلی أن مجیء فعل الشرط مضارعا وجوابه ماضیا ، یختص بالضروره الشعریه ، وذهب الفراء - وتبعه الناظم - إلی أن ذلک سائغ فی الکلام ، وهو الراجح عندنا ، فقد وردت منه جمله صالحه من الشواهد نثرا ونظما ، فمن النثر الحدیث الذی أثره الشارح ، ومنه قول عائشه رضی الله عنها «إن أبا بکر رجل أسیف متی یقم مقامک رق» ومن الشعر البیت الذی رواه الشارح ، ومنه قول قعنب بن أم صاحب : إن یسمعوا ریبه طاروا بها فرحا منّی ، وما سمعوا من صالح دفنوا فقد جزم بإن قوله «یسمعوا» شرطا ، وهو فعل مضارع ، وقوله «طاروا» جوابا وهو فعل ماض ، ویروی عجزه «وما یسمعوا من صالح دفنوا» فیکون فیه شاهد لهذه المسأله أیضا.
إذا کان فعل الشرط ماضیا جاز فی الجواب الرفع إذا کان الجواب مضارعا

وبعد ماض رفعک الجزا حسن

ورفعه بعد مضارع وهن (1)

أی : إذا کان الشرط ماضیا والجزاء مضارعا - جاز جزم الجزاء ، ورفعه ، وکلاهما حسن : فتقول : «إن قام زید یقم عمرو ، ویقوم عمرو» ومنه قوله :

341- وإن أناه خلیل یوم مسأله***یقول : لا غائب مالی ولا حرم (2).

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 1987


1- «بعد» ظرف متعلق بقوله «حسن» الآتی ، وبعد مضاف و «ماض» مضاف إلیه «رفعک» رفع : مبتدأ ، ورفع مضاف والکاف مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی فاعله «الجزا» قصر للضروره : مفعول به للمصدر «حسن» خبر المبتدأ «ورفعه» رفع : مبتدأ ، ورفع مضاف والهاء مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله «بعد» ظرف متعلق بقوله «وهن» الآتی ، وبعد مضاف ، و «مضارع» مضاف إلیه «وهن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی رفعه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- هذا البیت لزهیر بن أبی سلمی المزنی ، من قصیده مطلعها : قف بالدّبار التی لم یعفها القدم بلی ، وغیّرها الأرواح والدّیم اللغه : «خلیل» أی فقیر محتاج ؛ مأخوذ من الخله - بفتح الخاء - وهی الفقر والحاجه «مسأله» مصدر سأل یسأل : أی طلب العطاء ، واسترفد المعونه ، ویروی «یوم مسغبه» والمسغبه هی الجوع «حرم» بزنه کتف - أی ممنوع. المعنی یقول : إن هذا الممدوح کریم جواد ، سخی یبذل ما عنده ؛ فلو جاءه فقیر محتاج یطلب نواله ویسترفد عطاءه لم یعتذر إلیه بغیاب ماله ولم یمنعه إجابه سؤاله. الإعراب : «إن» حرف شرط جازم یجزم فعلین «أتاه» أتی : فعل ماض مبنی علی فتح مقدر فی محل جزم فعل الشرط ، والهاء مفعوله «خلیل» فاعل أتی «یوم» ظرف زمان متعلق بقوله أتاه ، ویوم مضاف و «مسأله» مضاف إلیه «یقول» فعل مضارع جواب الشرط - وستعرف ما فیه «لا» نافیه عامله عمل لیس «غائب» اسم لا مرفوع بها «مالی» مال : فاعل لغائب سد مسد خبر لا ، ومال مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «ولا» الواو عاطفه ، لا : زائده لتأکید النفی «حرم» معطوف علی غائب ، هکذا قالوا ، والأحسن عندی أن یکون حرم خبرا لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : ولا أنت حرم ، فتکون الواو قد عطفت جمله علی جمله. الشاهد فیه : قوله «یقول» حیث جاء جواب الشرط مضارعا مرفوعا ، وفعل الشرط ماضیا ، وهو قوله «أتاه» - وذلک علی إضمار الفاء عند الکوفیین والمبرد ، أی : إن أتاه فیقول - إلخ ، وهو - عند سیبویه - علی التقدیم والتأخیر ، أی : یقول إن أتاه خلیل یوم مسأله لا غائب - إلخ ، فیکون جواب الشرط علی ما ذهب إلیه محذوفا والمذکور إنما هو دلیله.

وإن کان الشرط مضارعا والجزاء مضارعا وجب الجزم [فبهما] ورفع الجزاء ضعیف کقوله :

342- یا أقرع بن حابس یا أقرع ***إنّک إن یصرع أخوک تصرع (1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 1988


1- هذا البیت من رجز لعمرو بن خثارم البجلی ، أنشده فی المنافره التی کانت بین جریر بن عبد الله البجلی ، وخالد بن أرطاه الکلبی ، وکانا قد تنافرا إلی الأقرع ابن حابس - وکان عالم العرب فی زمانه - لیحکم بینهما ، وذلک فی الجاهلیه قبل إسلام الأقرع بن حابس. الإعراب : «یا» حرف نداء «أقرع» منادی مبنی علی الضم فی محل نصب «ابن» نعت لأقرع بمراعاه محله ، وابن مضاف و «حابس» مضاف إلیه «یا أقرع» وکید للنداء الأول «إنک» إن : حرف توکید ونصب ، والکاف اسمه «إن» شرطیه «یصرع» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط «أخوک» أخو : نائب فاعل یصرع مرفوع بالواو نیابه عن الضمه لأنه من الأسماء السته ، وأخو مضاف وکاف المخاطب مضاف إلیه «تصرع» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وسیبویه یجعل الجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر إن ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه خبر إن ، والکوفیون والمبرد یجعلون هذه الجمله جواب الشرط ، وجمله الشرط والجواب خبر إن. الشاهد فیه : قوله «إن یصرع .. تصرع» حیث وقع جواب الشرط مضارعا مرفوعا ، وفعل الشرط مضارع ، وذلک ضعیف واه ، وهل یختص بالضروره الشعریه؟. والجواب أنه لا یختص بضروره الشعر ، وفاقا للمحقق الرضی ، بدلیل وقوعه فی القرآن الکریم ، وذلک فی قراءه طلحه بن سلیمان (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ) برفع یدرک.
إذا کان الجواب لا یصلح لأن یکون شرطا وجب اقترانه بالفا

واقرن بفا حتما جوابا لو جعل

شرطا لإن أو غیرها ، لم ینجعل (1)

أی : إذا کان الجواب لا یصلح أن یکون شرطا وجب اقترانه بالفاء ، وذلک کالجمله الاسمیه ، نحو «إن جاء زید فهو محسن» وکفعل الأمر ، نحو «إن جاء زید فاضربه» وکالفعلیه المنفیه بما ، نحو «إن جاء زید فما أضربه» أو «لن» نحو «إن جاء زید فلن أضربه».

فإن کان الجواب یصلح أن یکون شرطا - کالمضارع الذی لیس منفیّا بما ، ولا بلن ، ولا مقرونا بحرف التنفیس ، ولا بقد ، وکالماضی المتصرّف

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 1989


1- «واقرن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بفا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق باقرن «حتما» حال بتأویل اسم الفاعل : أی حاتما «جوابا» مفعول به لاقرن «لو» حرف شرط غیر جازم «جعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی جواب ، ونائب الفاعل هذا هو مفعول جعل الأول «شرطا» مفعول ثان لجعل «لإن» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لقوله شرطا «أو» عاطفه «غیرها» غیر : معطوف علی إن ، وغیر مضاف وها مضاف إلیه «لم» نافیه جازمه «ینجعل» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی جواب ، وهذه الجمله جواب لو ، ولو وشرطها وجوابها فی محل تصب صفه لقوله جوابا.

الذی هو غیر مقرون بقد - لم یجب اقترانه بالفاء ، نحو «إن جاء زید یجیء عمرو» أو «قام عمرو».

* * *

إذا الفجائیه تقوم مقام الفاء

وتخلف الفاء إذا المفاجأه

ک «إن تجد إذا لنا مکافأه» (1)

أی : إذا کان الجواب جمله اسمیه وجب اقترانه بالفاء ، ویجوز إقامه «إذا» الفجائیه مقام الفاء ، ومنه قوله تعالی : (وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ) ولم یقید المصنف الجمله بکونها اسمیه استغناء بفهم ذلک من التمثیل ، وهو «إن تجد إذا لنا مکافأه».

* * *

إذا عطف مضارع بالفاء أو الواو علی جواب الشرط جاز فیه ثلاثه أوجه

والفعل من بعد الجزا إن یقترن

بالفا أو الواو بتثلیث قمن (2)

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 1990


1- «وتخلف» فعل مضارع «الفاء» مفعوله «إذا» قصد لفظه : فاعل تخلف ، وإذا مضاف و «المفاجأه» مضاف إلیه من إضافه الدال إلی المدلول «کإن» الکاف جاره لقول محذوف ، إن : شرطیه «تجد» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إذا» رابطه للجواب بالشرط «لنا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «مکافأه» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط.
2- «والفعل» مبتدأ «من بعد» جار ومجرور متعلق بقوله «یقترن» الآتی ، وبعد مضاف ، و «الجزا» قصر للضروره : مضاف إلیه «إن» شرطیه «یقترن» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل «بالفا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله یقترن «أو الواو» معطوف علی الفاء «بتثلیث» جار ومجرور متعلق بقوله قمن الآتی «قمن» خبر المبتدأ - وهو قوله «الفعل» - وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

إذا وقع بعد جزاء الشرط فعل [مضارع] مقرون بالفاء أو الواو - جاز فیه ثلاثه أوجه : الجزم ، والرفع ، والنصب ، وقد قریء بالثلاثه قوله تعالی : (وَإِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللهُ ، فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ) بجزم «یغفر» ورفعه ، ونصبه ، وکذلک روی بالثلاثه قوله :

343- فإن یهلک أبو قابوس یهلک ***ربیع النّاس والبلد الحرام (1)

ونأخذ بعده بذناب عیش

أجبّ الظّهر لیس له سنام .

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 1991


1- البیتان للنابغه الذبیانی ، وقبلهما بیت یخاطب به عصاما حاجب النعمان ابن المنذر ، وهو قوله : ألم أقسم علیک لتخبرنّی أمحمول علی النّعش الهمام؟ اللغه : «یهلک» من باب ضرب یضرب - فعل لازم یتعدی بالهمزه کما فی قوله تعالی (أَهْلَکْتُ مالاً لُبَداً) وبنو تمیم یعدونه بنفسه «أبو قابوس» هی کنیه النعمان ابن المنذر ، وقابوس : یمتنع من الصرف للعلمیه والعجمه «ربیع الناس» کنی به عن الخصب والنماء وسعه العیش ورفاغته ، وجعل النعمان ربیعا لأنه سبب ذلک «البلد الحرام» کنی به عن أمن الناس وطمأنینتهم وراحه بالهم وذهاب خوفهم ، وجعل النعمان ذلک لأنه کان سببا فیه ؛ إذ أنه کان یجیر المستجیر ویؤمن الخائف «بذناب عیش» ذناب کل شیء - بکسر الذال - عقبه وآخره «أجب الظهر» أی : مقطوع السنام ، شبه الحیاه بعد النعمان والعیش فی ظلال غیره ، وما یلاقیه الناس بعده من المشقه وصعوبه المعیشه وعسرها ، ببعیر قد أضمره الهزال وقطع الإعیاء والنصب سنامه ، تشبیها مضمرا فی النفس ، وطوی ذکر المشبه به ، وذکر بعض لوازمه ، وقوله «لیس له سنام» فضل فی الکلام وزیاده یدل علیها سابقه. الإعراب : «فإن» شرطیه «یهلک» فعل مضارع ، فعل الشرط «أبو» فاعل یهلک ، وأبو مضاف ، و «قابوس» مضاف إلیه «یهلک» جواب الشرط «ربیع الناس» فاعل یهلک ومضاف إلیه «والبلد» معطوف علی ربیع «الحرام» نعت للبلد «ونأخذ» یروی بالجزم فهو معطوف علی جواب الشرط ، ویروی بالرفع فالواو للاستئناف ، والفعل مرفوع لتجرده عن العوامل التی تقتضی جزمه أو نصبه ، ویروی بالنصب فالواو حینئذ واو المعیه ، والفعل بعدها منصوب بأن مضمره ، وإنما ساغ ذلک - مع أن شرط النصب بعد واو المعیه أن تکون واقعه بعد نفی ، أو استفهام ، أو نحوهما - لأن مضمون الجزاء لم یتحقق وقوعه ، لکونه معلقا بالشرط ؛ فأشبه الواقع بعد الاستفهام «بعده» بعد : ظرف متعلق بنأخذ ، وبعد مضاف ، وضمیر الغائب مضاف إلیه «بذناب» جار ومجرور متعلق بنأخذ ، وذناب مضاف و «عیش» مضاف إلیه «أجب» صفه لعیش مجروره بالکسره الظاهره ، وأجب مضاف ، و «الظهر» مضاف إلیه «لیس» فعل ماض ناقص «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لیس مقدم «سنام» اسم لیس تأخر عن خبرها ، والجمله من لیس واسمها وخبرها فی محل جر صفه ثانیه لعیش. الشاهد فیه : قوله «ونأخذ» حیث روی بالأوجه الثلاثه ، وقد بینا ذلک مع إعراب البیتین.

روی بجزم «نأخذ» ورفعه ، ونصبه.

* * *

إذا توسط المضارع المقرون بالفاء أو الواو بین الشرط و الجزاء جاز فیه وجهان

وجزم او نصب لفعل إثرفا

أو واو ان بالجملتین اکتنفا (1)

إذا وقع بین فعل الشرط والجزاء فعل مضارع مقرون بالفاء ، أو الواو - جاز نصبه وجزمه ، نحو «إن یقم زید ، ویخرج خالد ، أکرمک» بجزم «یخرج» ونصبه ، ومن النصب قوله :

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 1992


1- «وجزم» مبتدأ «أو» عاطفه «نصب» معطوف علی جزم «لفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، أو متعلق بالمبتدأ أو بالمعطوف علیه علی سبیل التنازع ، وعلی هذا یکون خبر المبتدأ إما محذوفا یفهم من السیاق ، تقدیره : حائز ، أو نحوه ، وإما الجمله الشرطیه الآتیه «إثر» ظرف متعلق بمحذوف صفه لفعل ، وإثر مضاف و «فا» قصر للضروره : مضاف إلیه «أو» عاطفه «واو» معطوف علی فا «إن» شرطیه «بالجملتین» جار ومجرور متعلق باکتنفا الآتی «اکتنفا» فعل ماض فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف.

344- ومن یقترب منّا ویخضع نؤوه ***ولا یخش ظلما ما أقام ولا هضما(1)

* * *

یحذف جواب الشرط إذا دل علیه دلیل

والشّرط یغنی عن جواب قد علم

والعکس قد یأتی إن المعنی فهمّ (2).

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 1993


1- البیت من الشواهد التی لم نقف علی نسبتها إلی قائل معین. اللغه : «یقترب» یدنو ، ویقرب «یخضع» یستکین ، ویذل «نؤوه» ننزله عندنا «هضما» ظلما ، وضیاعا لحقوقه. الإعراب : «ومن» اسم شرط جازم یجزم فعلین ، الأول فعل الشرط ، والثانی جوابه وجزاؤه ، وهو مبنی علی السکون فی محل رفع مبتدأ «یقترب» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الشرطیه «منا» جار ومجرور متعلق بقوله یقترب «ویخضع» الواو واو المعیه ، ویخضع : فعل مضارع منصوب بأن مضمره وجوبا بعد واو المعیه لتنزیل الشرط منزله الاستفهام ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الشرطیه أیضا «نؤوه» نؤو : فعل مضارع ، جواب الشرط ، مجزوم بحذف الیاء. والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن ، والهاء مفعول به «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «یخش» فعل مضارع معطوف علی جواب الشرط ، مجزوم بحذف الألف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من الشرطیه أیضا «ظلما» مفعول به لیخش «ما» مصدریه ظرفیه «أقام» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «ولا» الواو عاطفه ، لا : نافیه «هضما» معطوف علی قوله «ظلما». الشاهد فیه : قوله «ویخضع» فإنه منصوب ، وقد توسط بین فعل الشرط وجوابه. ونظیر هذا البیت قول زهیر بن أبی سلمی ، وهو من شواهد سیبویه : ومن لا یقدّم رجله مطمئنّه فیثبتها فی مستوی الأرض یزلق
2- «والشرط» مبتدأ «یغنی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الشرط ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «عن جواب» جار ومجرور متعلق بیغنی «قد» حرف تحقیق «علم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی جواب ، والجمله فی محل جر صفه لجواب «والعکس» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «یأتی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العکس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «إن» شرطیه «المعنی» نائب فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده «فهم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المعنی ، والجمله لا محل لها تفسیریه ، وجواب الشرط محذوف.

یجوز حذف جواب الشرط ، والاستغناء [بالشرط] عنه ، وذلک عند ما یدلّ دلیل علی حذفه ، نحو «أنت ظالم إن فعلت» فحذف جواب الشرط لدلاله «أنت ظالم» علیه ، والتقدیر : «أنت ظالم ، إن فعلت فأنت ظالم» ، وهذا کثیر فی لسانهم.

وأما عکسه - وهو حذف الشرط والاستغناء عنه بالجزاء - فقلیل ، ومنه قوله :

345- فطلّقها فلست لها بکفء***وإلّا یعل مفرقک الحسام (1).

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 1994


1- البیت لمحمد بن عبد الله الأنصاری المعروف بالأحوص ، من أبیات یقولها فی زوج أخت امرأته ، أو فی زوج امرأه کان یحبها - واسمه مطر - وقد تقدم بعض هذه الأبیات فی باب النداء مع الإشاره إلی حدیثه ، فارجع إن شئت إلی باب النداء (ش 307). اللغه : «بکفء» - بوزان قفل - أی نظیر مکافیء «مفرق» بکسر الراء أو فتحها - وسط الرأس «الحسام» السیف. الإعراب : «فطلقها» طلق : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وها : مفعول به «فلست» الفاء تعلیلیه ، لیس : فعل ماض ناقص ، والتاء اسمه «لها» جار ومجرور متعلق بقوله «کفء» الآتی «بکفء» الباء زائده ، کفء : خبر لیس منصوب بالفتحه المقدره «وإلا» الواو عاطفه ، إن : شرطیه أدغمت فی لا النافیه ، وفعل الشرط محذوف یدل علیه ما قبله ، أی وإلا تطلقها «یعل» فعل مضارع جواب الشرط مجزوم بحذف الواو «مفرقک» مفرق : مفعول به لیعل ، ومفرق مضاف وضمیر المخاطب مضاف إلیه «الحسام» فاعل یعل. الشاهد فیه : قوله «وإلا یعل» حیث حذف فعل الشرط ولم یذکر فی الکلام إلا الجواب ، وقد ذکرنا تقدیره فی إعراب البیت ، وذکره الشارح العلامه.

[أی : وإلّا تطلقها یعل مفرقک الحسام].

* * *

إذا اجتمع شرط و قسم حذف جواب المتأخر منهما

واحذف لدی اجتماع شرط وقسم

جواب ما أخّرت فهو ملتزم (1)

کلّ واحد من الشرط والقسم یستدعی جوابا ، وجواب الشرط : إما مجزوم ، أو مقرون بالفاء ، وجواب القسم إن کان جمله فعلیه مثبته ، مصدّره بمضارع - أکّد باللام والنون نحو : «والله لأضربنّ زیدا» وإن صدّرت بماض اقترن باللام وقد (2) ، نحو «والله لقد قام زید» وإن کان جمله اسمیه فبإنّ واللام ، أو اللام وحدها ، أو بإنّ وحدها ، نحو «والله إنّ زیدا لقائم» ».

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 1995


1- «واحذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لدی» ظرف بمعنی عند متعلق باحذف ، ولدی مضاف و «اجتماع» مضاف إلیه ، واجتماع مضاف و «شرط» مضاف إلیه «وقسم» معطوف علی شرط «جواب» مفعول به لا حذف ، وجواب مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «أخرت» أخر : فعل ماض ، والتاء ضمیر المخاطب فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد ضمیر منصوب بأخرت محذوف ، والتقدیر ما أخرته «فهو» الفاء للتعلیل ، وهو : ضمیر منفصل مبتدأ «ملتزم» خبر المبتدأ.
2- وربما حذفت اللام وقد جمیعا ، وذلک إن طالت جمله القسم ، وذلک نحو قوله تعالی : (قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ) فإن هذه الجمله جواب القسم الذی فی أول السوره ، وهو فعل ماض مثبت ولیس معه لام ولا قد ، ثم إن الذی یقترن باللام وقد معا هو الماضی المتصرف ، فأما الجامد فیقترن باللام وحدها ، نحو «والله لعسی زید أن یقوم ، ووالله لنعم الرجل زید».

و «والله لزید قائم» و «والله إنّ زیدا قائم» وإن کان جمله فعلیه منفیه [فینفی] بما أو لا أو إن ، نحو «والله ما یقوم زید ، ولا یقوم زید ، وإن یقوم زید» والاسمیه کذلک.

فإذا اجتمع شرط وقسم حذف جواب المتأخّر منهما لدلاله جواب الأول علیه ؛ فتقول : «إن قام زید والله یقم عمرو» ؛ فتحذف جواب القسم لدلاله جواب الشرط علیه ، وتقول : «والله إن یقم زید لیقومنّ عمرو» ؛ فتحذف جواب الشرط لدلاله جواب القسم علیه.

* * *

وإن توالیا وقبل ذو خبر

فالشّرط رجّح ، مطلقا ، بلا حذر (1)

أی : إذا اجتمع الشرط والقسم أجیب السابق منهما ، وحذف جواب المتأخر ، هذا إذا لم یتقدم علیهما ذو خبر ؛ فإن تقدم علیهما ذو خبر رجّح الشرط مطلقا ، أی : سواء کان متقدما أو متأخرا ؛ فیجاب الشرط ویحذف جواب القسم ؛ فتقول : «زید إن قام والله أکرمه» و «زید والله إن قام أکرمه».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 1996


1- «إن» شرطیه «توالیا» توالی : فعل ماض فعل الشرط ، وألف الاثنین فاعله «وقبل» الواو واو الحال ، قبل : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم «ذو» مبتدأ مؤخر ، وذو مضاف و «خبر» مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال من ألف الاثنین فی «توالیا» السابق «فالشرط» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، الشرط : مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «رجح» الآتی - «رجح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «مطلقا» حال من الشرط «بلا حذر» جار ومجرور متعلق برجح.
یترجح الشرط إذا تقدمهما مبتدأ و قد یترجح و إن لم یسبقهما ذو خبر

وربّما رجّح بعد قسم

شرط بلا ذی خبر مقدّم (1)

أی : وقد جاء قلیلا ترجیح الشرط علی القسم عند اجتماعهما وتقدّم القسم ، وإن لم یتقدم ذو خبر ، ومنه قوله :

346- لئن منیت بنا عن غبّ معرکه***لا تلفنا عن دماء القوم ننتفل (2)

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 1997


1- «وربما» رب : حرف تقلیل ، وما : کافه «رجح» فعل ماض مبنی للمجهول «بعد» ظرف متعلق برجح ، وبعد مضاف و «قسم» مضاف إلیه «شرط» نائب فاعل رجح ، و «بلا ذی» جار ومجرور متعلق برجح ، وذی مضاف ، و «خبر» مضاف إلیه «مقدم» نعت لذی خبر.
2- البیت للأعشی : میمون بن قیس ، من قصیده له مشهوره ، معدوده فی المعلقات ، مطلعها : ودّع هریره إنّ الرّکب مرتحل وهل تطیق وداعا أیّها الرّجل؟ غرّاء فرعاء مصقول عوارضها تمشی الهوینا کما یمشی الوجی الوحل کأنّ مشیتها من بیت جارتها مرّ السّحابه لا ریث ولا عجل اللغه : «منیت» ابتلیت ، والخطاب لیزید بن مسهر الشیبانی «عن غب» عن - هنا - تؤدی المعنی الذی تؤدیه بعد ، وغب کذا - بکسر الغین - أی : عقبه ، ویروی* .. عن جد* والجد - بکسر الجیم - المجاهده ، أی الشده «لا نلفنا» لا تجدنا «ننتفل» نتملص ونتخلص. الإعراب : «لئن» اللام موطئه للقسم ، أی : والله لئن - إن : شرطیه «منیت» منی : فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، وتاء المخاطب نائب فاعل «بنا» جار ومجرور متعلق بمنیت «عن غب» جار ومجرور متعلق بمنیت أیضا ، وغب مضاف و «معرکه» مضاف إلیه «لا» نافیه «تلفنا» تلف : فعل مضارع جواب الشرط ، مجزوم بحذف الیاء ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونا : مفعول أول «عن دماء» جار ومجرور متعلق بقوله «ننتفل» الآتی ، ودماء مضاف ، «القوم» مضاف إلیه «ننتفل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره نحن ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل نصب مفعول ثانی لتلفی : الشاهد فیه : «قوله لا تلفنا» حیث أوقعه جواب الشرط مع تقدم القسم علیه. وحذف جواب القسم لدلاله جواب الشرط علیه ، ولو أنه أوقعه جوابا للقسم لجاء به مرفوعا ، لا مجزوما ، وقد ذکر ذلک الشارح العلامه.

فلام «لئن» موطّئه لقسم محذوف - والتقدیر : والله لئن - و «إن» : شرط ، وجوابه «لا تلفنا» وهو مجزوم بحذف الیاء ، ولم یجب القسم ، بل حذف جوابه لدلاله جواب الشرط علیه ، ولو جاء علی الکثیر - وهو إجابه القسم لتقدّمه - لقیل : لا تلفینا ؛ بإثبات الیاء ؛ لأنه مرفوع.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 1998

فصل «لو»
تستعمل «لو» استعمالین

«لو» حرف شرط ، فی مضیّ ، ویقلّ

إیلاؤها مستقبلا ، لکن قبل (1)

لو تستعمل استعمالین :

أحدهما : أن تکون مصدریّه ، وعلامتها صحه وقوع «أن» موقعها ، نحو «وددت لو قام زید» أی : قیامه ، وقد سبق ذکرها فی باب الموصول (2).

الثانی : أن تکون شرطیه ، ولا یلیها - غالبا - إلا ماض معنی ، ولهذا قال : «لو حرف شرط فی مضیّ» وذلک نحو قولک : «لو قام زید لقمت» وفسّرها سیبویه بأنها حرف لما کان سیقع لوقوع غیره ، وفسّرها غیره بأنها حرف امتناع لامتناع ، وهذه العباره الأخیره هی المشهوره ، والأولی الأصحّ ، وقد یقع بعدها ما هو مستقبل المعنی ، وإلیه أشار بقوله «ویقل إیلاؤها مستقبلا» ومنه قوله تعالی : (وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ) وقوله :

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 1999


1- «لو» قصد لفظه : مبتدأ «حرف» خبر المبتدأ ، وحرف مضاف ، و «شرط» مضاف إلیه «فی مضی» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لشرط «ویقل» فعل مضارع «إیلاؤها» إیلاء : فاعل یقل ، وإیلاء مضاف ، وها : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول «مستقبلا» مفعول ثان للمصدر «لکن» حرف استدراک «قبل» فعل ماض ، مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی إیلائها المستقبل هو نائب الفاعل.
2- قد أنکر جماعه من النحاه مجیء لو مصدریه ، وقد ذکرنا ذلک مفصلا فی ص 389 الآتیه.

347- ولو أنّ لیلی الأخیلیّه سلّمت ***علیّ ودونی جندل وصفائح (1)

لسلّمت تسلیم البشاشه ، أوزقا

إلیها صدی من جانب القبر صائح

* * *

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2000


1- البیتان لنوبه بن الحمیر - بضم الحاء المهمله ، وفتح المیم ، وتشدید الیاء المثناه. اللغه : «جندل» بفتحتین بینهما سکون - أی حجر «صفائح» هی الحجاره العراض التی تکون علی القبور «البشاشه» طلاقه الوجه «زقا» صاح «الصدی» ذکر البوم ، أو هو ما تسمعه فی الجبال کتردید لصوتک. المعنی : یرید أن لیلی لو سلمت علیه بعد موته ، وقد حجبته عنها الجنادل والأحجار العریضه ، لسلم علیها وأجابها تسلیم ذوی البشاشه ، أو لناب عنه فی تحیتها صدی یصیح من جانب القبر. الإعراب : «لو» حرف امتناع لامتناع «أن» حرف توکید ونصب «لیلی» اسم أن «الأخیلیه» نعت للیلی «سلمت» سلم : فعل ماض ، والتاء علامه التأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی لیلی ، والجمله فی محل رفع خبر أن و «أن» ومعمولها فی تأویل مصدر إما فاعل لفعل محذوف ، والتقدیر : ولو ثبت تسلیم لیلی ، وإما مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر : ولو تسلیم لیلی حاصل ، مثلا ، وقد بین الشارح هذا الخلاف قریبا (ص 387) وعلی أیه حال فهذه الجمله هی جمله الشرط «علی» جار ومجرور متعلق بسلمت «ودونی» الواو واو الحال ، دون : ظرف متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ودون مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «جندل» مبتدأ مؤخر ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل نصب حال «لسلمت» اللام هی التی تقع فی جواب لو ، وسلم : فعل ماض ، والتاء ضمیر المتکلم فاعل «تسلیم» منصوب علی المفعولیه المطلقه ، وتسلیم مضاف و «البشاشه» مضاف إلیه ، «أو» عاطفه «زقا» فعل ماض ، معطوف علی «سلمت» الماضی «إلیها» جار ومجرور متعلق بزقا «صدی» فاعل زقا «من جانب» جار ومجرور متعلق بقوله «صائح» الآتی ، وجانب مضاف ، و «القبر» مضاف إلیه «صائح» نعت لصدی. الشاهد فیه : وقوع الفعل المستقبل فی معناه بعد لو ، وهذا قلیل.
تختص لو الشرطیه بالفعل

وهی فی الاختصاص بالفعل کإن

لکنّ لو أنّ بها قد تقترن (1)

یعنی أن «لو» الشرطیّه تختصّ بالفعل ؛ فلا تدخل علی الاسم ، کما أنّ «إن» الشرطیه کذلک ، لکن تدخل «لو» علی «أنّ» واسمها وخبرها ، نحو : «لو أنّ زیدا قائم لقمت». واختلف فیها ، والحاله هذه ؛ فقیل : هی بافیه علی اختصاصها ، و «أنّ» وما دخلت علیه فی موضع رفع فاعل بفعل محذوف ، والتقدیر «لو ثبت أن زیدا فائم لقمت» [أی : لو ثبت قیام زید] ، وقیل : زالت عن الاختصاص ، و «أنّ» وما دخلت علیه فی موضع رفع مبتدأ ، والخبر محذوف ، والتقدیر «لو أن زیدا قائم ثابت لقمت» أی : لو قیام زید ثابت ، وهذا مذهب سیبویه.

* * *

إذا وقع بعد لو الشرطیه مضارع انصرف إلی الماضی

وإن مضارع تلاها صرفا

إلی المضیّ ، نحو لو یفی کفی (2).

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2001


1- «وهی» ضمیر منفصل مبتدأ «فی الاختصاص» جار ومجرور متعلق بما یتعلق به الخبر الآتی «بالفعل» جار ومجرور متعلق بالاختصاص «کإن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «لکن» حرف استدراک ونصب «لو» قصد لفظه : اسم لکن «أن» قصد لفظه أیضا : مبتدأ «بها» جار ومجرور متعلق بقوله «تقترن» الآتی «قد» حرف تقلیل «تقترن» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی «أن» ، والجمله من الفعل وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل رفع خبر لکن.
2- «وإن» شرطیه «مضارع» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده «تلاها» تلا : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مضارع ، وها مفعول ، والجمله لا محل لها مفسره «صرفا» صرف : فعل ماض مبنی للمجهول ، وهو جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «مضارع» السابق ، والألف للاطلاق «إلی المضی» جار ومجرور متعلق بصرف «نحو» خبر مبتدأ محذوف - أی وذلک نحو - «لو» حرف شرط غیر جازم «یفی» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «کفی» جواب الشرط ، وجمله الشرط وجوابه فی محل جر بإضافه «نحو» إلیه علی تقدیر مضاف ، أی : نحو قولک لو یفی کفی.

قد سبق أن «لو» هذه لا یلیها - فی الغالب - إلا ما کان ماضیا فی المعنی ، وذکر هنا أنه إن وقع بعدها مضارع فإنها تقلب معناه إلی المضیّ ، کقوله :

348- رهبان مدین والّذین عهدتهم ***یبکون من حذر العذاب قعودا(1).

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2002


1- البیتان لکثیر عزه ، یتحدث فیهما عن تأثیر عزه علیه ومنشئه. اللغه : «رهبان» جمع راهب ، وهو عابد النصاری «مدین» قریه بساحل الطور «قعودا» جمع قاعد ، مأخوذ من قعد للأمر ، أی اهتم له واجتهد فیه. الإعراب : «رهبان» مبتدأ ، ورهبان مضاف و «مدین» مضاف إلیه مجرور بالفتحه نیابه عن الکسره «والذین» اسم موصول معطوف علی رهبان «عهدتهم» ، عهد : فعل ماض ، وتاء المتکلم فاعله ، مبنی علی الضم فی محل رفع ، وضمیر جماعه الغائبین العائد علی الذین مفعول به لعهد ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «یبکون» فعل مضارع ، وواو الجماعه فاعله ، والنون علامه الرفع ، والجمله فی محل نصب حال من المفعول فی عهدتهم «من حذر» جار ومجرور متعلق بقوله «یبکون» السابق ، وحذر مضاف و «العذاب» مضاف إلیه «قعودا» منصوب علی الحال : إما من المفعول فی عهدتهم کجمله یبکون فتکون الحال مترادفه ، وإما من الفاعل فی یبکون فتکون الحال متداخله «لو» حرف امتناع لامتناع «یسمعون» فعل مضارع ، وواو الجماعه فاعل ، والنون علامه الرفع ، والجمله شرط لو لا محل لها من الإعراب «کما» الکاف جاره ، ما : مصدریه «سمعت» فعل وفاعل ، و «ما» وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مجرور بالکاف ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف نعت لمصدر محذوف ، أی : سماعا مثل سماعی «کلامها» کلام : تنازعه الفعلان قبله ، وکل منهما یطلبه مفعولا ، وکلام مضاف ، وها : مضاف إلیه «خروا» خر : فعل ماض ، وواو الجماعه فاعل ، والجمله جواب لو لا محل لها من الإعراب ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو رهبان مدین «لعزه» جار ومجرور متعلق بقوله «خروا» السابق «رکعا» حال من الواو فی خروا «وسجودا» معطوف علی قوله رکعا. الشاهد فیه : قوله «لو یسمعون» حیث وقع الفعل المضارع بعد «لو» فصرفت معناه إلی المضی ؛ فهو فی معنی قولک «لو سمعوا».

لو یسمعون کما سمعت کلامها

خرّوا لعزّه رکّعا وسجودا

أی : لو سمعوا.

ولا بدّ للو هذه من جواب ، وجوابها : إما فعل ماض ، أو مضارع منفی بلم.

وإذا کان جوابها مثبتا ، فالأکثر اقترانه باللام ، نحو : «لو قام زید لقام عمرو» ویجوز حذفها ؛ فتقول : «لو قام زید قام عمرو».

وإن کان منفیا بلم لم تصحبها اللام ؛ فتقول : «لو قام زید لم یقم عمرو».

وإن نفی بما فالأکثر تجرّده من اللام ، نحو : «لو قام زید ما قام عمرو» ، ویجوز اقترانه بها ، نحو : «لو قام زید لما قام عمرو» (1).

* * * ».

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2003


1- اعلم أن کثیرا من النحاه ینکرون «لو» المصدریه ، ویقولون لا تکون لو إلا شرطیه ، فإن ذکر جوابها فالأمر ظاهر ، وإن لم یذکر جوابها - کما فی الأمثله التی تدعی فیها المصدریه - فالجواب محذوف ، والذین أثبتوها قالوا : إنها توافق أن المصدریه : فی المعنی ، وفی سبک الفعل بعدها بمصدر ، وفی بقاء الماضی علی مضیه وتخلیص المضارع للاستقبال ، وتفارقها فی العمل ، فإن لو لا تنصب ، ولا بد لهما من أن یطلبهما عامل ، فیکون کل منهما مع مدخوله فاعلا نحو «یعجبنی أن تقوم ، وما کان ضرک لو مننت» ومفعولا به ، نحو «أحب أن تقوم ، ویود أحدهم لو یعمر» وخبر مبتدأ نحو «الإحسان أن تعبد الله کأنک تراه» ونحو قول الأعشی : وربّما فات قوما جلّ أمرهم من التّأنّی وکان الحزم لو عجلوا وتقع «أن» مع مدخولها مبتدأ نحو «وأن تصوموا خیر لکم».
«أمّا»و«لولا»و«لوما»
«أما» حرف شرط و تفصیل و یجب اقتران تالی تالیها بالفاء و قد تحذف هذه الفاء فی الضروره

أمّا کمهما یک من شیء ، وفا

- لتلو تلوها وجوبا - ألفا (1)

أمّا : حرف تفصیل ، وهی قائمه مقام [أداه] الشرط ، وفعل الشرط ؛ ولهذا فسّرها سیبویه بمهما یک من شیء ، والمذکور بعدها جواب الشرط ؛ فلذلک لزمته الفاء ، نحو : «أمّا زید فمنطلق» والأصل «مهما یک من شیء فزید منطلق» فأنیبت «أما» مناب «مهما یک من شیء» ؛ فصار «أما فزید منطلق» ثم أخرت الفاء إلی الخبر ، فصار «أما زید فمنطلق» ؛ ولهذا قال : «وفا لتلو تلوها وجوبا ألفا».

* * *

وحذف ذی الفا قلّ فی نثر ، إذا

لم یک قول معها قد نبذا (2).

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2004


1- «أما» قصد لفظه : مبتدأ «کمهما یک من شیء» المقصود حکایه هذه الجمله التی بعد الکاف الجاره أیضا ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وفا» قصر للضروره : مبتدأ «لتلو» جار ومجرور متعلق بقوله «ألفا» الآتی فی آخر البیت ، ونلو مضاف وتلو من «تلوها» مضاف إلیه ، وتلو مضاف وها. مضاف إلیه «وجوبا» حال من الضمیر المستتر فی قوله «ألفا» الآتی «ألفا» ألف : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف و «ذی» اسم إشاره مضاف إلیه «الفا» قصر للضروره : بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره «قل» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی نثر» جار ومجرور متعلق بقوله «قل» السابق «إذا ظرف تضمن معنی الشرط «لم» نافیه جازمه «یک» فعل مضارع ناقص ، مجزوم بلم ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف «قول» اسم یک «معها» مع : ظرف متعلق بقوله «نبذ» الآتی ، ومع مضاف وها مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «نبذا» نبذا : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قول ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل نصب خبر یک وجمله یک واسمه وخبره فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وهی جمله الشرط ، والجواب محذوف یدل سابق الکلام علیه ، والتقدیر : إذا لم یک قول فحذف الفاء قلیل.

[قد] سبق أن هذه الفاء ملتزمه الذّکر ، وقد جاء حذفها فی الشعر ، کقوله :

349- فأمّا القتال لا قتال لدیکم ***ولکنّ سیرا فی عراض المواکب (1).

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2005


1- هذا البیت مما هجی به بنو أسد بن أبی العیص قدیما - وهو من کلام الحارث بن خالد المخزومی ، وقبله : فضحتم قریشا بالفرار ، وأنتم قمدّون سودان عظام المناکب اللغه : «قمدون» جمع قمد ، وهو - بضم القاف والمیم وتشدید الدال ، بزنه عتل - الطویل ، وقیل : الطویل العنق الضخمه «سودان» أراد به الأشراف ، وقیل : هو جمع سود ، وهو جمع أسود ، وهو أفعل تفضیل من السیاده «عراض» جمع عرض - بضم العین وسکون الراء المهمله وآخره ضاد معجمه - بمعنی الناحیه «المواکب» الجماعه رکبانا أو مشاه ، وقیل : رکاب الإبل للزینه خاصه. الإعراب : «أما» حرف یتضمن معنی الشرط والتفصیل «القتال» مبتدأ «لا» نافیه للجنس «قتال» اسم لا ، مبنی علی الفتح فی محل نصب «لدیکم» لدی : ظرف متعلق بمحذوف خبر لا ، ولدی مضاف والکاف ضمیر المخاطب مضاف إلیه ، والجمله من لا واسمه وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ ، والرابط بین جمله المبتدأ والخبر هو العموم الذی فی اسم لا ، کذا قیل ، ورده الجمهور ، واستظهر جماعه منهم أن الرابط هنا إعاده المبتدأ بلفظه فهو کقوله تعالی : (الْحَاقَّهُ مَا الْحَاقَّهُ) (الْقارِعَهُ مَا الْقارِعَهُ) (فَأَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ ما أَصْحابُ الْمَیْمَنَهِ) «ولکن» حرف استدراک ونصب ، واسمه محذوف ، أی : ولکنکم «سیرا» مفعول مطلق لفعل محذوف : أی تسیرون سیرا ، وجمله هذا الفعل المحذوف مع فاعله فی محل رفع خبر لکن ، ویجوز أن یکون قوله «سیرا» هو اسم لکن ، وخبره محذوف ، والتقدیر. ولکن لکم سیرا - إلخ «فی عراض» جار ومجرور متعلق بالفعل المحذوف علی الأول ، وبقوله سیرا علی الثانی ، وعراض مضاف و «المراکب» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «لا قتال لدیکم» حیث حذف الفاء من جواب أما ، مع أن الکلام لیس علی تضمن قول محذوف ، وذلک للضروره ، ومثله قول الآخر : فأمّا الصّدور لا صدور لجعفر ولکنّ أعجازا شدیدا صریرها فحذف الفاء من «لا صدور لجعفر» ولیس علی تقدیر القول ، وقوله «ولکن أعجازا» تقدیره «ولکن لهم أعجازا» نظیر ما ذکرناه فی قول الحارث «ولکن سیرا» فی أحد الوجهین.

أی : فلا قتال ، وحذفت فی النثر أیضا : بکثره ، وبقله ؛ فالکثره عند حذف القول معها ، کقوله عز وجل : (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ؟) أی فیقال لهم : أکفرتم بعد إیمانکم ، والقلیل : ما کان بخلافه ، کقوله صلی الله علیه وسلم : «أما بعد ما بال رجال یشترطون شروطا لیست فی کتاب الله» (1) هکذا وقع فی صحیح البخاری «ما بال» بحذف الفاء ، والأصل : أما بعد فما بال رجال ، فحذفت الفاء.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2006


1- یمکن تخریج هذا الحدیث علی تقدیر القول ، فتکون من النوع الذی یکثر فیه حذف الفاء کالآیه ، والتقدیر : أما بعد فأقول : ما بال رجال ، وقد روی أن السیده عائشه - رضی الله تعالی عنها! - قالت «أما الذین جمعوا بین الحج والعمره طافوا طوافا واحدا» فهذا علی حذف الفاء ، ولیس علی تقدیر قول قطعا ، لأنه إخبار عن شیء مضی.
للولا و لوما استعمالان

لولا ولوما یلزمان الابتدا

إذا امتناعا بوجود عقدا (1)

للولا ولو ما استعمالان :

أحدهما : أن یکونا دالین علی امتناع الشیء لوجود غیره ، وهو المراد بقوله : «إذا امتناعا بوجود عقدا» ، ویلزمان حینئذ الابتداء ؛ فلا یدخلان إلا علی المبتدأ ، ویکون الخبر بعدهما محذوفا وجوبا ، ولا بدّ لهما من جواب (2) ، فإن کان مثبتا قرن باللّام ، غالبا ، وإن کان منفیا بما تجرّد عنها (3) غالبا ، وإن کان منفیا بلم لم یقترن بها ، نحو : «لو لا زید لأکرمتک ، ولوما زید لأکرمتک ، ولوما زید ما جاء عمرو ، ولوما زید لم یجیء عمرو» ؛ فزید - فی دا

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2007


1- «لو لا» قصد لفظه : مبتدأ «ولوما» معطوف علی لو لا «یلزمان» فعل مضارع ، وألف الاثنین فاعل ، والنون علامه الرفع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «الابتدا» مفعول به لیلزمان «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «امتناعا» مفعول به تقدم علی عامله ، وهو قوله «عقدا» الآتی «بوجود» جار ومجرور متعلق بعقد الآتی أیضا «عقدا» عقد : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها.
2- قد یحذف جواب لو لا لدلیل یدل علیه ، نحو قوله تعالی : (وَلَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ) التقدیر : لو لا فضله علیکم لهلکتم.
3- ومن غیر الغالب قد یخلو الجواب المثبت من اللام ، وذلک نحو قول الشاعر : لو لا زهیر جفانی کنت معتذرا ولم أکن جانحا للسّلم إن جنحوا وقد یقترن الجواب المنفی بما باللام نحو قول الشاعر : لو لا رجاء لقاء الظاعنین لما أبقت نواهم لنا روحا ولا جسدا

هذه المثل ونحوها - مبتدأ ، وخبره محذوف وجوبا ، والتقدیر : لو لا زید موجود ، وقد سبق ذکر هذه المسأله فی باب الابتداء

* * *

قد یلی أداه التحضیض اسم معمول لفعل محذوف

وبهما التّحضیض مز ، وهلّا ،

ألّا ، ألا ، وأو لینها الفعلا (1)

أشار فی هذا البیت إلی الاستعمال الثانی للولا ولوما ، وهو الدلاله علی التحضیض ، ویختصان حینئذ بالفعل ، نحو «لو لا ضربت زیدا ، ولوما قتلت بکرا» فإن قصدت بهما التوبیخ کان الفعل ماضیا ، وإن قصدت بهما الحثّ علی الفعل کان مستقبلا بمنزله فعل الأمر ، کقوله تعالی : (فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا) أی : لینفر ، وبقیه أدوات التحضیض حکمها کذلک ، فتقول : «هلا ضربت زیدا ، وألّا فعلت کذا» وألا مخففه کألّا مشدده.

* * *

وقد یلیها اسم بفعل مضمر

علّق ، أو بظاهر مؤخّر (2).

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2008


1- «وبهما» الواو عاطفه أو للاستئناف ، بهما : جار ومجرور متعلق بقوله «مز» الآتی «التحضیض» مفعول به لمز تقدم علیه «مز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وهلا» معطوف علی الضمیر المجرور محلا بالباء فی قوله بهما «ألا ، ألا» معطوفان أیضا علی الضمیر المجرور محلا بالباء ، بعاطف مقدر «وأولینها» أول : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب ، وها : مفعول أول «الفعلا» مفعول ثان.
2- «وقد» حرف تقلیل «یلیها» یلی : فعل مضارع ، مرفوع بضمه مقدره علی الیاء ، وها : مفعول به لیلی «اسم» فاعل یلی «بفعل» جار ومجرور متعلق بقوله «علق» الآتی «مضمر» نعت لفعل «علق» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم ، والجمله فی محل رفع نعت لاسم «أو» عاطفه «بظاهر» معطوف علی قوله «بفعل» السابق مع ملاحظه منعوت محذوف ، أی أو بفعل ظاهر - إلخ «مؤخر» نعت لظاهر.

قد سبق أن أدوات التحضیض تختصّ بالفعل ، فلا تدخل علی الاسم ، وذکر فی هذا البیت أنه قد یقع الاسم بعدها ، ویکون معمولا لفعل مصمر ، أو لفعل مؤخّر عن الاسم ؛ فالأول کقوله :

350- * هلّا التّقدّم والقلوب صحاح*(1).

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2009


1- هذا عجز بیت لا یعرف قائله ، وصدره : * ألآن بعد لجاجتی تلحوننی* اللغه : «لجاجتی» بفتح اللام - مصدر لجج فی الأمر - من باب تعب - إذا لازمه ، وواظب علیه ، وداوم علی فعله «تلحوننی» تلوموننی وتعذلوننی «صحاح» جمع صحیح أی : والقلوب خالیه من الغضب والحقد والضغینه. المعنی : یقول : أبعد لجاجتی وغضبی وامتلاء قلوبنا بالغل والحقد تلوموننی وتعذلوننی ، وتتقدمون إلی بطلب الصلح وغفران ما قدمتم. وهلا کان ذلک منکم قبل أن تمتلیء القلوب إحنه ، وتحمل الضغینه علیکم بسبب سوء عملکم؟. الإعراب : «الآن» الهمزه للانکار ، والآن : ظرف زمان متعلق بقوله «تلحوننی» الآتی «بعد» ظرف زمان بدل من الظرف السابق ، وبعد مضاف ولجاجه من «لجاجتی» مضاف إلیه ، ولجاجه مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «تلحوننی» تلحو : فعل مضارع ، وواو الجماعه فاعل ، والنون علامه الرفع ، والنون الثانیه للوقایه ، ویاء المتکلم مفعول به «هلا» أداه تحضیض «التقدم» فاعل بفعل محذوف : أی هلا حصل التقدم «والقلوب» الواو للحال ، القلوب : مبتدأ «صحاح» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب حال. الشاهد فیه : قوله «هلا التقدم» حیث ولی أداه التحضیض اسم مرفوع ، فیجعل هنا فاعلا لفعل محذوف ؛ لأن أدوات التحضیض مخصوصه بالدخول علی الأفعال ، وهذا الفعل لیس فی الکلام فعل آخر یدل علیه کما فی نحو «زیدا أکرمته». ونظیر هذا البیت قول الشاعر : ألا رجلا جزاه الله خیرا یدلّ علی محصّله تبیت فإن «رجلا» منصوب بفعل محذوف - وذلک فی بعض ثخریجاته - وهذا الفعل المحذوف لیس فی الکلام فعل یفسره ، وتقدیر الکلام : ألا تعرفوننی رجلا ، أو نحو ذلک.

ف- «التقدم» مرفوع بفعل محذوف ، وتقدیره : هلّا وجد التقدّم ، ومثله قوله :

351- تعدّون عقر النّیب أفضل مجدکم ***بنی ضوطری ، لو لا الکمیّ المقنّعا(1)

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2010


1- البیت لجریر ، من قصیده له یهجو فیها الفرزدق. اللغه : «تعدون» قد اختلف العلماء فی هذا الفعل ، هل یتعدی إلی مفعول واحد فقط أو یجوز أن یتعدی إلی مفعولین؟ فأجاز قوم تعدیته إلی مفعولین ، ومنع ذلک آخرون ، والبیت بظاهره شاهد للجواز «عقر» مصدر قولک عقر الناقه ، أی : ضرب قوائمها بالسیف «النیب» جمع ناب ، وهی الناقه المسنه «مجدکم» عزکم وشرفکم «ضوطری» هو الرجل الضخم اللئیم الذی لاغناء عنده ، والضوطری أیضا : المرأه الحمقاء «الکمی» الشجاع المنکمی فی سلاحه : أی المستتر فیه «المقنعا» بصیغه اسم المفعول - الذی علی رأسه البیضه والمغفر. المعنی : یقول : إنکم تعدون ضرب قوائم الإبل المسنه التی لا ینتفع بها ولا یرجی نسلها - بالسیف ، أفضل عزکم وشرفکم ، هلا تعدون قتل الفرسان أفضل مجدکم!؟ الإعراب : «تعدون» تعد : فعل مضارع ، وواو الجماعه فاعل ، والنون علامه الرفع «عقر» مفعول أول ، وعقر مضاف و «النیب» مضاف إلیه «أفضل» مفعول ثان ، وأفضل مضاف ومجد من «مجدکم» مضاف إلیه ، ومجد مضاف ، وکاف المخاطب مضاف إلیه «بنی» منادی بحرف نداء محذوف ، منصوب بالیاء لأنه جمع مذکر سالم ، وبنی مضاف و «ضوطری» مضاف إلیه «لو لا» أداه تحضیض «الکمی» مفعول أول لفعل محذوف یدل علیه ما قبله علی تقدیر مضاف ، أی : لو لا تعدون قتل الکمی «المقنعا» صفه للکمی ، والمفعول الثانی محذوف ، یدل علیه الکلام السابق ، والتقدیر : لو لا تعدون قتل الکمی المقنع أفضل مجدکم. الشاهد فیه : قوله «لو لا الکمی المقنعا» حیث ولی أداه التحضیض اسم منصوب ؛ فجعل منصوبا بفعل محذوف ؛ لأن أدوات التحضیض مما لا یجوز دخولها إلا علی الأفعال. ونحب أن ننبهک إلی أن العامل فی الاسم الواقع بعد أدوات التحضیض علی ثلاثه أقسام تفصیلا : أولها : أن یکون هذا الفعل العامل فی ذلک الاسم متأخرا عن الاسم نحو «هلا زیدا ضربت». وثانیها : أن یکون هذا العامل محذوفا مفسرا بفعل آخر مذکور بعد الاسم ، نحو «ألا خالدا أکرمته» تقدیر هذا الکلام : ألا أکرمت خالدا أکرمته. وثالثها : أن یکون هذا الفعل العامل محذوفا ، ولیس فی اللفظ فعل آخر یدل علیه ، ولکن سیاق الکلام ینبیء عنه ؛ فیمکنک أن تتصیده منه ، وقد استشهدنا لهذا النوع فی شرح الشاهد رقم 350.

ف- «الکمیّ» : مفعول بفعل محذوف ، والتقدیر : لو لا تعدون الکمیّ المقنّع ، والثانی کقولک : لو لا زیدا ضربت ، ف- «زیدا» مفعول «ضربت».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2011

الإخبار ب«الّذی» و الألف والّلام
اشاره

ما قیل «أخبر عنه بالّذی» خبر

عن الّذی مبتدأ قبل استقر (1)

وما سواهما فوسّطه صله

عائدها خلف معطی التّکمله (2)

نحو «الّذی ضربته زید» ؛ فذا

«ضربت زیدا» کان ، فادر المأخذا (3)

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2012


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول ، وجملته مع نائب فاعله المستتر فیه لا محل لها صله الموصول «أخبر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عنه ، بالذی» جاران ومجروران یتعلقان بأخبر ، وجمله «أخبر» وما تعلق به مقول القول «خبر» خبر المبتدأ «عن الذی» جار ومجرور متعلق بقوله «خبر» السابق «مبتدأ» حال من «الذی» السابق «قبل» ظرف متعلق بقوله «استقر» الآتی ، أو مبنی علی الضم فی محل نصب متعلق بمحذوف حال ثانیه ، وجمله «استقر» مع فاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو لا محل لها من الإعراب صله الموصول المجرور محلا بعن.
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ «سواهما» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله ما ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «فوسطه» الفاء زائده ، ووسط : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، ودخلت الفاء لشبه الموصول الواقع مبتدأ بالشرط «صله» حال من الهاء الواقعه مفعولا به فی قوله فوسطه «عائدها» عائد : مبتدأ ، وعائد مضاف وضمیر الغائبه العائد إلی الصله مضاف إلیه «خلف» خبر المبتدأ ، وخلف مضاف ، و «معطی» مضاف إلیه ، ومعطی مضاف ، و «التکمله» مضاف إلیه من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله.
3- «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک نحو «الذی» اسم موصول مبتدأ «ضربته» فعل وفاعل ومفعول ، والجمله لا محل لها صله الموصول «زید» خبر الذی الواقع مبتدأ «فذا» الفاء للتفریع ، ذا : اسم إشاره مبتدأ «ضربت زیدا» أصله فعل وفاعل ومفعول ، وقد قصد لفظه ، وهو خبر مقدم لکان «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذا الواقع مبتدأ ، وجمله کان
هذا الباب یقصد به التمرین

هذا الباب وضعه النحویون لامتحان الطالب وتدریبه ، کما وضعوا باب التمرین فی التصریف لذلک.

فإذا قیل لک : أخبر عن اسم من الأسماء ب- «الذی» ؛ فظاهر هذا اللفظ أنک تجعل «الذی» خبرا عن ذلک الاسم ، لکن الأمر لیس کذلک ، بل المجعول خبرا هو ذلک الاسم ، والمخبر عنه إنما هو «الذی» کما ستعرفه ، فقیل : إن الباء فی «بالذی» بمعنی «عن» ، فکأنه قیل : أخبر عن الذی.

والمقصود أنه إذا قیل لک ذلک ؛ فجیء بالذی ، واجعله مبتدأ ، واجعل ذلک الاسم خبرا عن الذی ، وخذ الجمله التی کان فیها ذلک الاسم فوسّطها بین الذی وبین خبره ، وهو ذلک الاسم ، واجعل الجمله صله الذی ، واجعل العائد علی الذی الموصول ضمیرا ، تجعله عوضا عن ذلک الاسم الذی صیّرته خبرا.

فإذا قیل لک : أخبر عن «زید» من قولک «ضربت زیدا» ؛ فتقول : الذی ضربته زید ، فالذی : مبتدأ ، وزید : خبره ، وضربته : صله الذی ، والهاء فی «ضربته» خلف عن «زید» الذی جعلته خبرا ، وهی عائده علی «الذی» واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو اسم الإشاره «فادر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المأخذا» مفعول به لا در ، والألف للاطلاق.

* * *

إذا کان الاسم المراد الإخبار عنه مثنی فإنه یجب تثنیه الموصول و إذا کان مجموعا وجب جمع الموصول

وباللّذین والّذین والّتی

أخبر مراعیّا وفاق المثبت (1)

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2013


1- «وباللذین» الواو عاطفه أو للاستئناف. وباللذین جار ومجرور متعلق بقوله «أخبر» الآتی «والذین ، والتی» معطوفان علی «اللذین» السابق «أخبر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مراعیا» حال من فاعل «أخبر» وفی مراع ضمیر مستتر هو فاعله «وفاق» مفعول به لقوله مراعیا ، ووفاق مضاف ، و «المثبت» مضاف إلیه.

أی : إذا کان الاسم - الذی قیل لک أخبر عنه - مثنی فجیء بالموصول مثنی کاللّذین ، وإن کان مجموعا فجیء به کذلک کالذین ، وإن کان مؤنثا فجیء به کذلک کالتی.

والحاصل أنه لا بد من مطابقه الموصول للاسم المخبر عنه به ؛ لأنه خبر عنه ، ولا بد من مطابقه الخبر للمخبر عنه : إن مفردا فمفرد ، وإن مثنی فمثنی ، وإن مجموعا فمجموع ، وإن مذکرا فمذکر ، وإن مؤنثا فمؤنث.

فإذا قیل لک : أخبر عن «الزّیدین» من «ضربت الزّیدین» قلت : «اللّذان ضربتهما الزّیدان» وإذا قیل : أخبر عن «الزّیدین» من «ضربت الزّیدین» قلت : «الّذین ضربتهم الزّیدون» وإذا قیل : أخبر عن «هند» من «ضربت هندا» قلت : «الّتی ضربتها هند».

هذا ، ومثل اللذین والذین والتی : اللتان فی المثنی المؤنث ، واللاتی واللائی فی الجمع المؤنث. والألی فی جمع الذکور ، ولیس الحکم قاصرا علی الأسماء الثلاثه التی ذکرها الناظم ، ولو أنه قال «وبفروع الذی نحو التی» لکان وافیا بالمقصود ، وتصحیح کلامه أنه علی حذف الواو العاطفه والمعطوف بها ، وکأنه قد قال : وباللذین والذین والتی ونحوهن ، فافهم ذلک ، والله تعالی المسئول أن برشدک.

* * *

یشترط فی الاسم الذی یراد الإخبار عنه أربعه شروط

قبول تأخیر وتعریف لما

أخبر عنه ههنا قد حتما (1)

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2014


1- «قبول» مبتدأ ، وقبول مضاف و «تأخیر» مضاف إلیه «وتعریف» معطوف علی تأخیر «لما» جار ومجرور متعلق بقوله «حتما» الآتی «أخبر» فعل ماض مبنی للمجهول «عنه» جار ومجرور متعلق بأخبر علی أنه نائب فاعل أخبر ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا باللام «ههنا» ها : حرف تنبیه ، وهنا : ظرف متعلق بقوله «حتما» الآتی «قد» حرف تحقیق «حتما» حتم : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «قبول تأخیر وتعریف» ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

کذا الغنی عنه بأجنبیّ او

بمضمر شرط ، فراع مارعوا (1)

یشترط فی الاسم المخبر عنه بالذی شروط :

أحدها : أن یکون قابلا للتأخیر ؛ فلا یخبر بالذی عمّا له صدر الکلام ، کأسماء الشرط والاستفهام ، نحو : من ، وما.

الثانی : أن یکون قابلا للتعریف ؛ فلا یخبر عن الحال والتمییز.

الثالث : أن یکون صالحا للاستغناء عنه بأجنبی ؛ فلا یخبر عن الضمیر الرابط للجمله الواقعه خبرا ، کالهاء فی «زید ضربته».

الرابع : أن یکون صالحا للاستغناء عنه بمضمر ؛ فلا یخبر عن الموصوف دون صفته ولا عن المضاف دون المضاف إلیه ؛ فلا تخبر عن «رجل» وحده ، من قولک «ضربت رجلا ظریفا» ؛ فلا تقول : الذی ضربته ظریفا رجل ؛ لأنک لو أخبرت عنه لوضعت مکانه ضمیرا ، وحینئذ یلزم وصف الضمیر ، والضمیر لا یوصف ، ولا یوصف به ؛ فلو أخبرت عن الموصوف مع صفته جاز ذلک ؛ لانتفاء هذا المحذور ، کقوله «الذی ضربته رجل ظریف».

وکذلک لا تخبر عن المضاف وحده ؛ فلا تخبر عن «غلام» وحده من

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2015


1- «کذا» جار ومجرور متعلق بقوله «شرط» الآتی «الغنی» مبتدأ «عنه ، بأجنبی» جاران ومجروران متعلقان بقوله «الغنی» السابق «أو» عاطفه «بمضمر» معطوف علی قوله «بأجنبی» السابق «شرط» خبر المبتدأ «فراع» الفاء حرف دال علی التفریع ، راع : فعل أمر مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول مفعول به لراع «رعوا» فعل ماض ، وواو الجماعه فاعله ، والجمله من الفعل الماضی وفاعله لا محل لها صله ما الواقعه مفعولا به ، والعائد ضمیر منصوب برعوا محذوف ، وتقدیر الکلام : فراع مارعوه.

«ضربت غلام زید» ؛ لأنک تضع مکانه ضمیرا کما تقرر ، والضمیر لا یضاف ؛ فلو أخبرت عنه مع المضاف إلیه جاز ذلک ؛ لانتفاء المانع ؛ فتقول «الذی ضربته غلام زید».

* * *

لا یخبر الإخبار بالألف و اللام إلا عن اسم فی جمله فعلیه

وأخبروا هنا بأل عن بعض ما

یکون فیه الفعل قد تقدّما (1)

إن صحّ صوغ صله منه لأل

کصوغ «واق» من «وقی الله البطل» (2)

یخبر ب- «الذی» عن الاسم الواقع فی جمله اسمیه أو فعلیه ؛ فتقول فی الإخبار عن «زید» من قولک «زید قائم» : «الذی هو قائم زید» ،

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2016


1- «وأخبروا» فعل وفاعل «هنا» ظرف مکان متعلق بأخبروا «بأل ، عن بعض» جاران ومجروران متعلقان بأخبروا أیضا ، وبعض مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «یکون» فعل مضارع ناقص «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله «تقدما» الآتی «الفعل» اسم یکون «قد» حرف تحقیق «تقدما» تقدم : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب خبر یکون ، وجمله یکون واسمه وخبره لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بالإضافه.
2- «إن» شرطیه «صح» فعل ماض مبنی علی الفتح فی محل جزم فعل الشرط «صوغ» فاعل صح ، وصوغ مضاف ، و «صله» مضاف إلیه «منه» جار ومجرور متعلق بصوغ «لأل» جار ومجرور متعلق بصله «کصوغ» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کصوغ ، وصوغ مضاف ، و «واق» مضاف إلیه «من» حرف جر ، ومجروره محذوف ، أی : من قولک ، أو أن جمله «وقی الله» قصد لفظها ؛ فهی مجروره تقدیرا بمن ، والجار والمجرور متعلق بقوله صوغ.

وتقول فی الإخبار عن «زید» من قولک «ضربت زیدا» : «الذی ضربته زید».

ولا یخبر بالألف واللام عن الاسم ، إلا إذا کان واقعا فی جمله فعلیه ، وکان ذلک الفعل مما یصح أن یصاغ منه صله الألف واللام کاسم الفاعل واسم المفعول.

ولا یخبر بالألف واللام عن الاسم الواقع فی جمله اسمیه ، ولا عن الاسم الواقع فی جمله فعلیه فعلها غیر متصرف : کالرجل من قولک «نعم الرجل» ؛ إذ لا یصح أن یستعمل من «نعم» صله الألف واللام.

وتخبر عن الاسم الکریم من قولک : «وقی الله البطل» فتقول «الواقی البطل الله» وتخبر أیضا عن «البطل» ؛ فتقول : «الواقیه الله البطل».

* * *

إذا رفعت صله «أل» ضمیرا عائدا علی غیر أل وجب فصله

وإن یکن ما رفعت صله أل

ضمیر غیرها أبین وانفصل (1)

الوصف الواقع صله لأل ، إن رفع ضمیرا : فإما أن یکون عائدا علی الألف

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2017


1- «وإن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، مجزوم بالسکون «ما» اسم موصول : اسم یکن «رفعت» رفع : فعل ماض ، والتاء علامه التأنیث «صله» فاعل رفعت ، وصله مضاف و «أل» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها صله الموصول «ضمیر» خبر یکن ، وضمیر مضاف وغیر من «غیرها» مضاف إلیه ، وغیر مضاف وها مضاف إلیه «أبین» فعل ماض مبنی للمجهول جواب الشرط مبنی علی الفتح فی محل جزم ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه اسم یکن «وانفصل» الواو عاطفه ، انفصل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله أیضا ، والفعل فی محل جزم معطوف علی «أبین» الذی هو جواب الشرط.

واللام ، أو علی غیرها ؛ فإن کان عائدا علیها استتر ، وإن کان عائدا علی غیرها انفصل.

فإذا قلت : «بلّغت من الزّیدین إلی العمرین رساله» فإن أخبرت عن التاء فی «بلّغت» قلت : «المبلغ من الزیدین إلی العمرین رساله أنا» ؛ ففی «المبلغ» ضمیر عائد علی الألف واللام ؛ فیجب استتاره.

وإن أخبرت عن «الزیدین» من المثال المذکور قلت : «المبلّغ أنا منهما إلی العمرین رساله الزّیدان» ف- «أنا» : مرفوع ب- «المبلغ» ولیس عائدا علی الألف واللام ؛ لأن المراد بالألف واللام هنا مثنّی ، وهو المخبر عنه ؛ فیجب إبراز الضمیر.

وإن أخبرت عن «العمرین» من المثال المذکور ، قلت : «المبلّغ أنا من الزّیدین إلیهم رساله العمرون» ؛ فیجب إبراز الضمیر ، کما تقدم.

[وکذا یجب إبراز الضمیر إذا أخبرت عن «رساله» من المثال المذکور ؛ لأن المراد بالألف واللام هنا الرساله ، والمراد بالضمیر الذی ترفعه صله [أل] المتکلم ؛ فتقول : «المبلغها أنا من الزّیدین إلی العمرین رساله»].

* * *

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2018

العدد
الثلاثه و العشره و ما بینهما و تمییزها

ثلاثه بالتّاء قل للعشره

فی عدّ ما آحاده مذکّره (1)

فی الضّدّ جرّد ، والممیّز اجرر

جمعا بلفظ قلّه فی الأکثر (2)

تثبت التاء فی ثلاثه ، وأربعه ، وما بعدهما إلی عشره (3) ، إن کان المعدود بهما مذکرا ، وتسقط إن کان مؤنثا ، ویضاف إلی جمع ، نحو «عندی ثلاثه رجال ، وأربع نساء» وهکذا إلی عشره.

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2019


1- «ثلاثه» بالنصب : مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله : «قل» الآتی المتضمن معنی اذکر ، أو بالرفع : مبتدأ ، وقصد لفظه «بالتاء» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ثلاثه «قل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وهو «ثلاثه» إذا رفعته بالابتداء ، والرابط ضمیر منصوب محذوف «للعشره ، فی عد» جاران ومجروران متعلقان بقوله «قل» السابق ، وعد مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه مبنی علی السکون فی محل جر «آحاده» آحاد : مبتدأ ، وآحاد مضاف والهاء مضاف إلیه «مذکره» خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها صله الموصول المجرور محلا بالإضافه.
2- «فی الضد» جار ومجرور متعلق بقوله «جرد» الآتی «جرد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «والممیز» مفعول به مقدم علی عامله ، وهو قوله «اجرر» الآتی «اجرر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جمعا» حال من الممیز «بلفظ» جار ومجرور متعلق بقوله : «جمعا» السابق ، ولفظ مضاف ، و «قله» مضاف إلیه «فی الأکثر» جار ومجرور متعلق بقوله : «قله».
3- العشره داخله. متی کانت مفرده ، کعشره أیام ، وإنما کان شأن هذه الأعداد ما ذکر لأنها أسماء جموع مثل زمره وفرقه وأمه ؛ فحقها أن تؤنث کهذه النظائر ؛ فأعطیت ما هو من حقها فی حال عد المذکر ؛ لکونه سابق الرتبه ، فلما أرادوا عد المؤنث لزمهم أن یفرقوا بینه وبین المذکر ؛ فلم یکن إلا حذف التاء.

وأشار بقوله : «جمعا بلفظ قله فی الأکثر» إلی أن المعدود بها إن کان له جمع قله وکثره لم یضف العدد فی الغالب إلا إلی جمع القله ؛ فتقول : «عندی ثلاثه أفلس ، وثلاث أنفس» ویقلّ «عندی ثلاثه فلوس ، وثلاث نفوس».

ومما جاء علی غیر الأکثر قوله تعالی : (وَالْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ) فأضاف «ثلاثه» إلی جمع الکثره مع وجود جمع القله ، وهو «أقراء» (1).

فإن لم یکن للاسم إلا جمع کثره لم یضف إلا إلیه ، نحو «ثلاثه رجال».

* * *

ومائه والألف للفرد أضف

ومائه بالجمع نزرا قد ردف (2)

قد سبق أن «ثلاثه» وما بعدها إلی «عشره» لا تضاف إلا إلی جمع ، وذکر هنا أن «مائه» و «ألفا» من الأعداد المضافه ، وأنهما لا یضافان إلا

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2020


1- الأصل فی جمع قرء - بفتح القاف وسکون الراء - أن یکون علی أفعل ، نظیر فلس وأفلس ، والمستعمل من جمع هذا اللفظ وهو أقراء - شاذ بالنسبه إلیه ، وإذا کان جمع القله شاذا ، أو قلیل الاستعمال ، فهو بمثابه غیر الموجود ، وهذا هو سر استعمال جمع الکثره فی الآیه الکریمه.
2- «ومائه» مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله «أضف» الآتی «والألف» معطوف علی مائه «للفرد» جار ومجرور متعلق بقوله أضف الآتی «أضف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ومائه» مبتدأ «بالجمع» جار ومجرور متعلق بقوله «ردف» الآتی «نزرا» حال من الضمیر المستتر فی قوله ردف «ردف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «مائه» الواقع مبتدأ ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ.

إلی مفرد ، نحو «عندی مائه رجل ، وألف درهم» وورد إضافه «مائه» إلی جمع قلیلا ، ومنه قراءه حمزه والکسائی : (وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنِینَ) بإضافه مائه إلی سنین (1).

والحاصل : أن العدد المضاف علی قسمین :

أحدهما : ما لا یضاف إلا إلی جمع ، وهو : من ثلاثه إلی عشره.

والثانی : ما لا یضاف إلا إلی مفرد ، وهو : مائه ، وألف ، وتثنیتهما ، نحو «مائتا درهم ، وألفا درهم» ، وأما إضافه «مائه» إلی جمع فقلیل.

* * *

تمییز العدد المرکب

وأحد اذکر ، وصلنه بعشر

مرکّبا قاصد معدود ذکر (2)

وقل لدی التّأنیث إحدی عشره

والشّین فیها عن تمیم کسره (3)

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2021


1- قریء فی هذه الآیه بإضافه مائه إلی سنین ؛ فسنین : تمییز ، وفی ذلک شذوذ من جهه واحده ، وسهله شبه المائه بالعشر ، فی أن کل واحد منهما عشره من آحاد الذی قبله فی المرتبه ؛ فالعشره والمائه کل واحد منهما عشره من آحاد المرتبه التی قبله ، وقریء بتنوین مائه فیجب أن یکون سنین بدلا من ثلثمائه أو بیانا له ، ولا یجوز جعله تمییزا ؛ لأنک لو جعلته تمییزا لاقتضی أن یکون کل واحد من الثلثمائه سنین ، فتکون مده لبثهم تسعمائه سنه علی الأقل ، ولیس ذلک بمراد قطعا.
2- «وأحد» مفعول مقدم علی عامله وهو قوله اذکر «اذکر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وصلنه» الواو عاطفه ، وصل : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به لصل «بعشر» جار ومجرور متعلق بصل «مرکبا» حال من الضمیر المستتر فی قوله صله السابق «قاصد» حال ثانیه ، وقاصد مضاف ، و «معدود» مضاف إلیه ، من إضافه اسم الفاعل إلی مفعوله «ذکر» صفه لمعدود.
3- «وقل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لدی» ظرف متعلق بقل ، ولدی مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «إحدی عشره» قصد لفظه : مفعول به لقل «والشین» مبتدأ أول «فیها عن تمیم» جاران ومجروران یتعلقان بمحذوف خبر مقدم «کسره» مبتدأ ثان مؤخر ، والجمله من المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.

ومع غیر أحد وإحدی

ما معهما فعلت فافعل قصدا (1)

ولثلاثه وتسعه وما

بینهما إن رکّبا ما قدّما (2)

لما فرغ من [ذکر] العدد المضاف ، ذکر العدد المرکب ؛ فیرکّب «عشره» مع ما دونها إلی واحد ، نحو «أحد عشر ، واثنا عشر ، وثلاثه عشر ، وأربعه عشر - إلی تسعه عشر» هذا للمذکر ، وتقول فی المؤنث : «إحدی عشره ، واثنتا عشره ، وثلاث عشره ، وأربع عشره - إلی تسع عشره» فللمذکر : أحد واثنا ، وللمؤنث إحدی واثنتا.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2022


1- «ومع» ظرف متعلق بقوله «افعل» الآتی ، ومع مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «أحد» مضاف إلیه «وإحدی» معطوف علی أحد «ما» مفعول مقدم علی عامله وهو قوله «افعل» الآتی «معهما» مع : ظرف متعلق بقوله «فعلت» الآتی ، ومع مضاف والضمیر مضاف إلیه «فعلت» فعل وفاعل ، والجمله لا محل لها صله «فافعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «قصدا» حال من الضمیر المستتر فی افعل علی التأویل بمشتق هو اسم فاعل : أی قاصدا.
2- «لثلاثه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وتسعه» معطوف علی ثلاثه «وما» اسم موصول معطوف علی ثلاثه أیضا «بینهما» بین : ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» الموصوله ، وبین مضاف والضمیر مضاف إلیه «إن» شرطیه «رکبا» رکب : فعل ماض مبنی للمجهول مبنی علی الفتح فی محل جزم ، فعل الشرط ، وألف الاثنین نائب فاعله «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «قدما» قدم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، وجواب الشرط محذوف ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها اعتراضیه.

وأما «ثلاثه» وما بعدها إلی «تسعه» فحکمها بعد الترکیب کحکمها قبله ؛ فتثبت التاء فیها إن کان المعدود مذکرا ، وتسقط إن کان مؤنثا.

وأما «عشره» - وهو الجزء الأخیر - فتسقط التاء منه إن کان المعدود مذکرا ، وتثبت إن کان مؤنثا ، علی العکس من «ثلاثه» فما بعدها ؛ فتقول : «عندی ثلاثه عشر رجلا ، وثلاث عشره امرأه» ، وکذلک حکم «عشره» مع أحد وإحدی ، واثنین واثنتین ؛ فتقول : «أحد عشر رجلا ، واثنا عشر رجلا» بإسقاط التاء ، وتقول : «إحدی عشره امرأه ، واثنتا عشره امرأه» بإثبات التاء.

ویجوز فی شین «عشره» مع المؤنث التسکین ، ویجوز أیضا کسرها ، وهی لغه تمیم.

* * *

وأول عشره اثنتی ، وعشرا

اثنی ، إذا أنثی تشا أو ذکرا (1)

والیا لغیر الرّفع ، وارفع بالألف

والفتح فی جزءی سواهما ألف (2).

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2023


1- «وأول» فعل أمر مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عشره» مفعول أول لأول «اثنتی» مفعول ثان «وعشرا» معطوف علی المفعول الأول «اثنی» معطوف علی المفعول الثانی ، ولا حظر فی العطف علی معمولین لعامل واحد «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «أنثی» مفعول به لقوله تشا الآتی «تشا» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «أو» عاطفه «ذکرا» معطوف علی أنثی.
2- «والیا» قصر للضروره : مبتدأ «لغیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، وغیر مضاف و «الرفع» مضاف إلیه «وارفع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالألف» جار ومجرور متعلق بقوله : «ارفع» السابق «والفتح» مبتدأ «فی جزءی» جار ومجرور متعلق بقوله : «ألف» الآتی ، وجزءی مضاف وسوی من «سواهما» مضاف إلیه ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفتح الواقع مبتدأ ، والجمله من ألف ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

قد سبق أنه یقال فی العدد المرکب «عشر» فی التذکیر ، و «عشره» فی التأنیث ، وسبق أیضا أنه یقال «أحد» فی المذکر ، و «إحدی» فی المؤنث ، وأنه یقال «ثلاثه وأربعه» - إلی تسعه» بالتاء للمذکر ، وسقوطها للمؤنث.

وذکر هنا أنه یقال «اثنا عشر» للمذکر ، بلا تاء فی الصّدر والعجز ، نحو «عندی اثنا عشر رجلا» ویقال : «اثنتا عشره امرأه» للمؤنث ، بتاء فی الصّدر والعجز.

ونبّه بقوله : «والیا لغیر الرفع» علی أن الأعداد المرکبه کلها مبنیه : صدرها وعجزها ، وتبنی علی الفتح ، نحو «أحد عشر» بفتح الجزءین ، و «ثلاث عشره» بفتح الجزءین.

ویستثنی من ذلک «اثنا عشر ، واثنتا عشره» ؛ فإن صدرهما یعرب بالألف (1) رفعا ، وبالیاء نصبا وجرّا ، کما یعرب المثنی ، وأما عجزهما فیبنی علی الفتح ؛ فتقول : «جاء اثنا عشر رجلا ، ورأیت اثنی عشر رجلا ، ومررت باثنی عشر رجلا ، وجاءت اثنتا عشره امرأه ، ورأیت اثنتی عشره امرأه ، ومررت باثنتی عشره امرأه».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2024


1- اعلم أن «اثنی عشر ، واثنتی عشره» معربا الصدر کالمثنی بالألف رفعا وبالیاء نصبا وجرا ؛ لأنهما ملحقان بالمثنی علی ما تقدم ، وهما مبنیا العجز علی الفتح ؛ لتضمنه معنی واو العطف ، ولا محل له من الإعراب ؛ لأنه واقع موقع النون من المثنی فی نحو «الزیدین» ولیس الصدر مضافا إلی العجز قطعا.
تمییز العدد المفرد و المعطوف

ومیّز العشرین للتّسعینا

بواحد ، کأربعین حینا (1)

قد سبق أن العدد مضاف ومرکّب ، وذکر هنا العدد المفرد وهو من «عشرین» إلی «تسعین» ویکون بلفظ واحد للمذکر والمؤنث ، ولا یکون ممیزه إلا مفردا منصوبا ، نحو «عشرون رجلا ، وعشرون امرأه» ویذکر قبله النّیّف ، ویعطف هو علیه ؛ فیقال : «أحد وعشرون ، واثنان وعشرون ، وثلاثه وعشرون» بالتاء فی «ثلاثه» وکذا ما بعد الثلاثه إلی التسعه [للمذکر] ویقال للمؤنث : «إحدی وعشرون ، واثنتان وعشرون ، وثلاث وعشرون» بلا تاء فی «ثلاث» وکذا ما بعد الثلاث إلی التسع.

وتلخّص مما سبق ، ومن هذا ، أن أسماء العدد علی أربعه أقسام : مضافه ، ومرکبه ، ومفرده ، ومعطوفه.

* * *

ومیّزوا مرکّبا بمثل ما

میّز عشرون فسوّینهما (2)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2025


1- «ومیز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «العشرین» مفعول به لمیز «للتسعین ، بواحد» جاران ومجروران متعلقان بمیز «کأربعین» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کأربعین «حینا» تمییز لأربعین ، منصوب بالفتحه الظاهره.
2- «ومیزوا» فعل وفاعل «مرکبا» مفعول به لمیزوا «بمثل» جار ومجرور متعلق بقوله میزوا ، ومثل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «میز» فعل ماض مبنی للمجهول «عشرون» نائب فاعل لمیز ، والجمله من میز المبنی للمجهول ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، والعائد محذوف تقدیره به «فسوینهما» سو : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والضمیر البارز مفعول به.

أی : تمییز العدد المرکب کتمییز «عشرین» وأخواته ؛ فیکون مفردا منصوبا ، نحو «أحد عشر رجلا ، وإحدی عشره امرأه».

* * *

إضافه العدد المرکب إلی غیر ممیزه

وإن أضیف عدد مرکّب

یبق البنا ، وعجز قد یعرب (1)

یجوز فی الأعداد المرکبه إضافتها إلی غیر ممیزها ، ما عدا «اثنی عشر» فإنه لا یضاف ؛ فلا یقال : «اثنا عشرک».

وإذا أضیف العدد المرکب : فمذهب البصریین أنه یبقی الجزآن علی بنائهما ؛ فتقول : «هذه خمسه عشرک ، ومررت بخمسه عشرک» بفتح آخر الجزءین ، وقد یعرب العجز مع بقاء الصّدر علی بنائه ؛ فتقول : «هذه خمسه عشرک ، ورأیت خمسه عشرک ، ومررت بخمسه عشرک» (2).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2026


1- «وإن» شرطیه «أضیف» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط «عدد» نائب فاعل لأضیف «مرکب» نعت لعدد «یبق» فعل مضارع ، جواب الشرط ، مجزوم بحذف الألف «البنا» قصر للضروره : فاعل یبق «وعجز» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «یعرب» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عجز الواقع مبتدأ ، والجمله من یعرب المبنی للمجهول ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- اعلم أولا أن العدد مطلقا قد یضاف إلی غیر ممیزه ، سواء أکان مفردا نحو ثلاثه ونحو عشرون ، أم کان مرکبا کخمسه عشر ، فإنه یجوز أن نقول : ثلاثه زید ، وثلاثتنا ، وأن تقول : عشروک ، وعشرو زید ، ثم اعلم أنک إذا أضفت العدد إلی غیر ممیزه وجب ألا تذکر التمییز بعد ذلک أصلا ، وهذا من أجل أنک لا تقول «عشرو زید» ولا «ثلاثه زید» إلا لمن یعرف جنسها ؛ فلیست به حاجه إلی ذکر تمییز ، ثم اعلم أن «اثنی عشر» و «اثنتی عشر» لم تجز إضافتهما إلی غیر المعدود ؛ لأن «عشر» فهما واقع موقع نون المثنی کما قلنا قریبا ، وهذه النون لا تجامع الإضافه ، ولو أنک حذفت «عشر» کما تحذف نون المثنی عند الإضافه فقلت «اثنا زید» لا لتبس بإضافه الاثنین وحدهما ، ثم اعلم أن اللغات الجائزه فی العدد المضاف إلی غیر الممیز ثلاثه ، الأولی : بقاء صدر المرکب وعجزه علی البناء علی الفتح ، وإضافه جملته إلی ما یضاف إلیه ، والثانیه : بقاء صدره وحده علی الفتح وجر العجز بالإضافه ، ثم جر ما بعده لفظا أو محلا ، وقد استحسن ذلک الأخفش ، وذکر ابن عصفور أنه الأفصح ، والثالثه : أن یعرب الصدر بحسب العوامل ، ثم یضاف الصدر إلی العجز ؛ فالعجز مجرور أبدا علی هذه اللغه ، ثم یکون العجز مضافا إلی ما یذکر بعده ؛ فتقول «زارنی خمسه عشر زید» برفع خمسه علی الفاعلیه ، وجر زید ، وقد جوز ذلک الکوفیون ، وأباه البصریون.
صیاغه فاعل من العدد علی وجوه

وصغ من اثنین فما فوق إلی

عشره کفاعل من فعلا (1)

واختمه فی التّأنیت بالتّا ، ومتی

ذکّرت فاذکر فاعلا بغیر تا (2)

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2027


1- «وصغ» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من اثنین» جار ومجرور متعلق بصغ «فما» الفاء عاطفه ، ما : اسم موصول معطوف علی اثنین «فوق» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول «إلی عشره» جار ومجرور متعلق بصغ «کفاعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لموصوف محذوف یقع مفعولا به لصغ ، أی : صغ وزنا مماثلا لفاعل «من فعلا» جار ومجرور متعلق بفاعل.
2- «واختمه» اختم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «فی التأنیث» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الهاء فی قوله «اختمه» السابق «بالتا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله : اختمه «ومتی» اسم شرط جازم یجزم فعلین ، وهو ظرف زمان مبنی علی السکون فی محل نصب باذکر الآتی «ذکرت» ذکر : فعل ماض مبنی علی الفتح المقدر فی محل جزم ، فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعله «فاذکر» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، اذکر : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط «فاعلا» مفعول به لا ذکر «بغیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لقوله «فاعلا» السابق ، وغیر مضاف و «تا» قصر للضروره : مضاف إلیه.

یصاغ «من اثنین» إلی «عشره» اسم موازن لفاعل ، کما یصاغ من «فعل» نحو ضارب من ضرب ؛ فیقال : ثان ، وثالث ، ورابع - إلی عاشر ، بلا تاء فی التذکیر ، وبتاء فی التأنیث.

* * *

وإن ترد بعض الّذی منه بنی

تضف إلیه مثل بعض بیّن (1)

وإن ترد جعل الأقلّ مثل ما

فوق فحکم جاعل له احکما (2)

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2028


1- «إن» شرطیه «ترد» فعل مضارع فعل الشرط ، مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بعض» مفعول به لترد ، وبعض مضاف و «الذی» اسم موصول : مضاف إلیه «منه» جار ومجرور متعلق بقوله «بنی» الآتی «بنی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «تضف» فعل مضارع جواب الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ومفعوله محذوف «إلیه» جار ومجرور متعلق بتضف «مثل» حال من مفعول تضف المحذوف ، ومثل مضاف و «بعض» مضاف إلیه «بین» نعت لبعض ، والتقدیر : وإن ترد بعض الشیء الذی بنی اسم الفاعل منه تضف إلیه الفاعل حال کونه مماثلا للبعض : أی فی معناه.
2- «وإن» شرطیه «ترد» فعل مضارع ، فعل الشرط ، مجزوم بالسکون ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «جعل» مفعول به لترد ، وجعل مضاف و «الأقل» مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول «مثل» مفعول ثان لجعل منصوب بالفتحه الظاهره ، ومثل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «فوق» ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول «فحکم» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، حکم : مفعول به مقدم علی عامله وهو قوله احکما الآتی ، وحکم مضاف و «جاعل» مضاف إلیه «له» جار ومجرور متعلق باحکم الآتی «احکما» احکم : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، ونون التوکید حرف لا محل له من الإعراب.

لفاعل المصوغ من اسم العدد استعمالان :

أحدهما : أن یفرد ؛ فیقال : ثان ، وثانیه ، وثالث ، وثالثه ، کما سبق.

والثانی : أن لا یفرد ، وحینئذ : إما أن یستعمل مع ما اشتقّ منه ، وإما أن یستعمل مع ما قبل ما اشتقّ منه.

ففی الصوره الأولی یجب إضافه فاعل إلی ما بعده ؛ فتقول فی التذکیر : «ثانی اثنین ، وثالث ثلاثه ، ورابع أربعه - إلی عاشر عشره» وتقول فی التأنیث : «ثانیه اثنتین ، وثالثه ثلاث ، ورابعه أربع - إلی عاشره عشر» ، والمعنی : أحد اثنین ، وإحدی اثنتین ، وأحد عشر ، وإحدی عشره.

وهذا هو المراد بقوله : «وإن ترد بعض الذی - البیت» أی : وإن ترد بفاعل - المصوغ من اثنین فما فوقه إلی عشره - بعض الذی بنی فاعل منه : أی واحدا مما اشتقّ منه ، فأضف إلیه مثل بعض ، والذی یضاف إلیه هو الذی اشتقّ منه.

وفی الصوره الثانیه یجوز وجهان ؛ أحدهما : إضافه فاعل إلی ما یلیه ، والثانی : تنوینه ونصب ما یلیه به ، کما یفعل باسم الفاعل ، نحو «ضارب زید ، وضارب زیدا» فتقول فی التذکیر «ثالث اثنین ، وثالث اثنین ، ورابع ثلاثه ، ورابع ثلاثه» ، وهکذا إلی «عاشر تسعه ، وعاشر تسعه» ، وتقول فی التأنیث : «ثالثه اثنتین ، وثالثه اثنتین ، ورابعه ثلاث ، ورابعه ثلاثا» وهکذا إلی «عاشره تسع ، وعاشره تسعا» ، والمعنی : جاعل الاثنین ثلاثه ، والثلاثه أربعه.

وهذا هو المراد بقوله : «وإن ترد جعل الأقلّ مثل ما فوق» ، أی : وإن ترد بفاعل - المصوغ من اثنین فما فوقه - جعل ما هو أقلّ عددا مثل

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2029

ما فوقه ، فاحکم له بحکم جاعل : من جواز الإضافه إلی مفعوله ، [وتنوینه] ونصبه.

* * *

وإن أردت مثل ثانی اثنین

مرکّبا فجیء بترکیبین (1)

أو فاعلا بحالتیه أضف

إلی مرکّب بما تنوی یفی (2)

وشاع الاستغنا بحادی عشرا

ونحوه ، وقبل عشرین اذکرا (3).

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2030


1- «وإن» شرطیه «أردت» أراد : فعل ماض مبنی علی فتح مقدر فی محل جزم ، فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعله «مثل» مفعول به لأردت ، ومثل مضاف و «ثانی اثنین» مضاف إلیه «مرکبا» حال من مثل «فجیء» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، جی : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بترکیبین» جار ومجرور متعلق بقوله «جیء».
2- «أو» حرف عطف «فاعلا» مفعول تقدم علی عامله وهو قوله «أضف» الآتی «بحالتیه» الجار والمجرور متعلق بمحذوف نعت لقوله «فاعلا» وحالتی المجرور بالیاء مضاف لأنه مثنی وضمیر الغائب العائد إلی فاعل مضاف إلیه «أضف» فعل أمر معطوف بأو علی «جیء» فی البیت السابق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إلی مرکب» جار ومجرور متعلق بقوله «أضف» السابق «بما» جار ومجرور متعلق بقوله : «یفی» الآتی «تنوی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «ما» المجروره محلا بالباء ، والعائد ضمیر محذوف یقع مفعولا به لتنوی «یفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مرکب ، والجمله من یفی وفاعله فی محل جر صفه لمرکب.
3- «وشاع» فعل ماض «الاستغنا» قصر للضروره : فاعل شاع «بحادی عشرا» جار ومجرور متعلق بالاستغنا «ونحوه» الواو عاطفه ، نحو : معطوف علی حادی عشرا ، ونحو مضاف والضمیر مضاف إلیه «وقبل» ظرف متعلق بقوله «اذکرا» الآتی ، وقبل مضاف و «عشرین» مضاف إلیه «اذکرا» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه.

وبابه الفاعل من لفظ العدد

بحالتیه قبل واو یعتمد (1)

قد سبق أنه یبنی فاعل من اسم العدد علی وجهین ؛ أحدهما : أن یکون مرادا به بعض ما اشتقّ منه : کثانی اثنین ، والثانی : أن یراد به جعل الأقلّ مساویا لما فوقه : کثالث اثنین. وذکر هنا أنه إذا أرید بناء فاعل من العدد المرکب للدلاله علی المعنی الأول - وهو أنه بعض ما اشتقّ منه - یجوز فیه ثلاثه أوجه :

أحدها : أن تجیء بترکیبین صدر أولهما «فاعل» فی التذکیر ، و «فاعله» فی التأنیث ، وعجزهما «عشر» فی التذکیر ، و «عشره» فی التأنیث ، وصدر الثانی منهما فی التذکیر : «أحد ، واثنان ، وثلاثه - بالتاء - إلی تسعه» ، وفی التأنیث : «إحدی ، واثنتان ، وثلاث - بلا تاء - إلی تسع» ، نحو «ثالث عشر ، ثلاثه عشر» وهکذا إلی «تاسع عشر ، تسعه عشر» ،

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2031


1- «وبابه» معطوف علی قوله «عشرین» فی البیت السابق «الفاعل» مفعول به لا ذکر فی البیت السابق «من لفظ» جار ومجرور متعلق باذکر ، أو بنعت لقوله الفاعل محذوف تقدیره : الفاعل المصوغ من لفظ ، ولفظ مضاف و «العدد» مضاف إلیه «بحالتیه» الجار والمجرور متعلق باذکر ، وحالتی مضاف والضمیر مضاف إلیه «قبل» ظرف متعلق بمحذوف حال من «الفاعل» وقبل مضاف و «واو» مضاف إلیه «یعتمد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی واو ، والجمله من یعتمد ونائب فاعله فی محل جر صفه لواو.

و «ثالثه عشره ، ثلاث عشره - إلی تاسعه عشره ، تسع عشره» ، وتکون الکلمات الأربع مبنیه علی الفتح.

الثانی : أن یقتصر علی صدر المرکب الأول ، فیعرب ویضاف إلی المرکب الثانی باقیا الثانی علی بناء جزءیه ، نحو «هذا ثالث ثلاثه عشر ، وهذه ثالثه ثلاث عشره».

الثالث : أن یقتصر علی المرکب الأول باقیا [علی] بناء صدره وعجزه ، نحو «هذا ثالث عشر ، وثالثه عشره» ، وإلیه أشار بقوله : «وشاع الاستغنا بحادی عشرا ، ونحوه».

ولا یستعمل فاعل من العدد المرکب للدلاله علی المعنی الثانی - وهو أن یراد به جعل الأقلّ مساویا لما فوقه - فلا یقال «رابع عشر ثلاثه عشر» وکذلک الجمیع ؛ ولهذا لم یذکره المصنف ، واقتصر علی ذکر الأول (1).

وحادی : مقلوب واحد ، وحادیه : مقلوب واحده ، جعلوا فاءهما بعد لامهما ، ولا یستعمل «حادی» إلا مع «عشر» ، ولا تستعمل «حادیه» إلا مع

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2032


1- هذا الذی ذکره الشارح - من أنه لا یستعمل فاعل من المرکب للدلاله علی جعل الأفل مساویا للأکثر - هو الذی ذهب إلیه الکوفیون وأکثر البصریین ، ومذهب سیبویه رحمه الله أنه یجوز ذلک ؛ ومستنده فی ذلک القیاس ؛ ولک حینئذ فی ذلک وجهان : أولهما : أن تأتی بمرکبین صدر أولهما أکبر من صدر ثانیهما بواحد ؛ فتقول : «رابع عشر ثلاثه عشر» ویجب فی هذا الوجه إضافه المرکب الأول إلی المرکب الثانی ؛ لأن تنوین الأول ونصب الثانی غیر ممکن. والوجه الثانی : أن تحذف عجز المرکب الأول ؛ فتقول : «رابع ثلاثه عشر» ویجوز لک فی هذا الوجه إضافه الأول إلی الثانی ، وتنوین الأول ونصب الثانی محلا به.

«عشره» ویستعملان أیضا مع «عشرین» وأخواتها ، نحو «حادی وتسعون ، وحادیه وتسعون».

وأشار بقوله : «وقبل عشرین - البیت» إلی أن فاعلا المصوغ من اسم العدد یستعمل قبل العقود ویعطف علیه العقود ، نحو «حادی وعشرون ، وتاسع وعشرون - إلی التسعین» وقوله : «بحالتیه» معناه أنه یستعمل قبل العقود بالحالتین اللتین سبقتا ، وهو أنه یقال : «فاعل» فی التذکیر ، و «فاعله» فی التأنی

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2033

«کم»و«کأیّ»و«کذا»
«کم» الاستفهامیه

میّز فی الاستفهام «کم» بمثل ما

میّزت عشرین ککم شخصا سما (1)

وأجز ان تجرّه «من» مضمرا

إن ولیت «کم» حرف جرّ مظهرا (2)

«کم» اسم ، والدلیل علی ذلک دخول حرف الجر علیها ، ومنه قولهم : «علی کم جذع سقفت بیتک» وهی اسم لعدد مبهم ، ولا بدّ لها من تمییز ، نحو «کم رجلا عندک؟» وقد یحذف للدلاله ، نحو «کم صمت؟» أی : کم یوما صمت.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2034


1- «میز» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی الاستفهام» جار ومجرور متعلق بمیز «کم» قصد لفظه : مفعول به لمیز «بمثل» جار ومجرور متعلق بمیز ، ومثل مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی علی السکون فی محل جر «میزت» فعل وفاعل «عشرین» مفعول به لمیزت ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله لا محل لها صله الموصول ، والعائد ضمیر محذوف مجرور بحرف جر مثل الحرف الذی جر المضاف إلی الموصول : أی میزت به عشرین «ککم» الکاف جاره ، ومجرورها قول محذوف ، وکم : اسم استفهام مبتدأ «شخصا» تمییز لکم «سما» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کم الواقعه مبتدأ ، والجمله من سما وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب مقول للقول المحذوف.
2- «وأجز» الواو عاطفه أو للاستئناف ، أجز : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «أن» مصدریه «تجره» تجر : فعل مضارع منصوب بأن ، والهاء مفعول به لتجر «من» قصد لفظه : فاعل تجر ، و «أن» المصدریه وما دخلت علیه فی تأویل مصدر مفعول به لأجز «مضمرا» حال من «من» «إن» شرطیه «ولیت» ولی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «کم» قصد لفظه : فاعل ولیت «حرف» مفعول به لولیت ، وحرف مضاف و «جر» مضاف إلیه «مظهرا» نعت لحرف جر ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.

وتکون استفهامیه ، وخبریه ؛ فالخبریه سیذکرها ، والاستفهامیه یکون ممیزها کممیز «عشرین» وأخواته ؛ فیکون مفردا منصوبا ، نحو «کم درهما قبضت» ویجوز جره ب- «من» [مضمره] إن ولیت «کم» حرف جرّ ، نحو «بکم درهم اشتریت هذا» أی : بکم من درهم ؛ فإن لم یدخل علیها حرف جر وجب نصبه.

* * *

«کم» الخبریه

واستعملنها مخبرا کعشره

أو مائه : ککم رجال أو مره (1)

ککم کأیّ ، وکذا ، وینتصب

تمییز ذین ، أو به صل «من» تصب (2)

تستعمل «کم» للتکثیر ، فتمیّز بجمع مجرور کعشره ، أو بمفرد مجرور کمائه ،

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2035


1- «واستعملنها» الواو عاطفه أو للاستئناف ، واستعمل : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وها : مفعول به لاستعمل «مخبرا» حال من فاعل استعمل «کعشره» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لمصدر محذوف یقع مفعولا مطلقا ، أی : واستعملنها استعمالا کائنا کاستعمال عشره «أو» حرف عطف «مائه» معطوف علی عشره «ککم» الکاف جاره لقول محذوف ، وکم : خبریه بمعنی کثیر مبتدأ خبره محذوف ، والتقدیر : کثیر عندی ؛ مثلا ، ویجوز أن یکون کم مفعولا به لفعل محذوف ، وتقدیره : رأیت کثیرا ، أو نحو ذلک ، وکم مضاف و «رجال» مضاف إلیه «أو» حرف عطف «مره» معطوف علی رجال.
2- «ککم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «کأی» مبتدأ مؤخر «وکذا» معطوف علی کأی «وینتصب» الواو عاطفه ، ینتصب : فعل مضارع «تمییز» فاعل ینتصب ، وتمییز مضاف و «ذین» مضاف إلیه «أو» عاطفه «به» جار ومجرور متعلق بقوله «صل» الآتی «صل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من» قصد لفظه : مفعول به لصل «تصب» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر الذی هو قوله صل ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

نحو «کم غلمان ملکت ، وکم درهم أنفقت» والمعنی : کثیرا من الغلمان ملکت ، وکثیرا من الدراهم أنفقت.

ومثل «کم» - فی الدلاله علی التکثیر - کذا ، وکأیّ ، وممیّزهما منصوب أو مجرور بمن - وهو الأکثر - نحو قوله تعالی : (وکای من نبی قاتل معه) ، و «ملکت کذا درهما».

وتستعمل «کذا» مفرده کهذا المثال ، ومرکبه ، نحو «ملکت کذا کذا درهما» ومعطوفا علیها مثلها ، نحو «ملکت کذا وکذا درهما» (1).

«کم» بنوعیها لها الصداره

و «کم» لها صدر الکلام : استفهامیه کانت ، أو خبریه ؛ فلا تقول : «ضربت کم رجلا» ولا «ملکت کم غلمان» وکذلک «کأی» بخلاف «کذا» ، نحو «ملکت کذا درهما».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2036


1- یجعل الفقهاء فی الإقرارات کذا المرکبه نحو «له علی کذا کذا قرشا» مکنیا بها عن أحد عشر - إلی تسعه عشر ، والمعطوف علیها مثلها نحو «له عندی کذا وکذا دینارا» مکنیا بها عن واحد وعشرین ، إلی تسعه وتسعین ، وهو کلام حسن.
الحکایه
الحکایه بِ«أی» و بِ«من»

احک «بأیّ» ما لمنکور سئل

عنه بها : فی الوقف ، أو حین تصل (1)

ووقفا احک ما لمنکور «بمن»

والنّون حرّک مطلقا ؛ وأشبعن (2)

وقل : «منان ، ومنین» بعد «لی

إلفان بابنین» وسکّن تعدل (3).

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2037


1- «احک» فعل أمر ، مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بأی» جار ومجرور متعلق باحک «ما» اسم موصول : مفعول به لاحک «لمنکور» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما الموصوله «سئل» فعل ماض مبنی للمجهول «عنه» جار ومجرور متعلق بسئل علی أنه نائب فاعله ، والجمله فی محل جر صفه لمنکور «بها» جار ومجرور متعلق بسئل أیضا «فی الوقف» جار ومجرور متعلق باحک «أو» عاطفه «حین» ظرف معطوف علی الوقف «تصل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله الفعل المضارع وفاعله فی محل جر بإضافه حین إلیها.
2- «ووقفا» یجوز أن یکون حالا من فاعل «احک» الآتی بتأویل اسم الفاعل ، أی : واقفا ، ویجوز أن یکون منصوبا بنزع الخافض ، أی : فی الوقف «احک» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لاحک «لمنکور» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما «بمن» جار ومجرور متعلق باحک «والنون» مفعول به تقدم علی عامله وهو قوله حرک الآتی «حرک» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مطلقا» نعت لمصدر محذوف ، أی : تحریکا مطلقا «وأشبعن» الواو حرف عطف ، وأشبع : فعل أمر ، معطوف بالواو علی حرک ، والنون للتوکید ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
3- «وقل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «منان» قصد لفظه : مفعول به لقل «ومنین» قصد لفظه أیضا : معطوف علی قوله منان «بعد» ظرف متعلق بقوله قل «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «إلفان» مبتدأ مؤخر «بابنین» جار ومجرور متعلق بقوله إلفان ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل نصب مقول لقول محذوف ، یضاف بعد إلیه ، أی : بعد قولک - إلخ «وسکن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تعدل» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وحرک بالکسر للروی ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

وقل لمن قال «أتت بنت» : «منه»

والنّون قبل تا المثنّی مسکنه (1)

والفتح نزر ، وصل التّا والألف

بمن بإثر «ذا بنسوه کلف» (2)

وقل : «منون ، ومنین» مسکنا

إن قیل : جا قوم لقوم فطنا (3)

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2038


1- «وقل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لمن» جار ومجرور متعلق بقل «قال» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی من المجروره محلا باللام ، والجمله لا محل لها صله «أتت» أتی : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «بنت» فاعل أتی ، والجمله فی محل نصب مقول «قال» «منه» قصد لفظه : مفعول به لقل «والنون» مبتدأ «قبل» ظرف متعلق بقوله «مسکنه» الآتی ، وقبل مضاف و «تا» مضاف إلیه ، وتا مضاف و «المثنی» مضاف إلیه «مسکنه» خبر المبتدأ الذی هو قوله النون.
2- «والفتح» مبتدأ «نزر» خبر المبتدأ «وصل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «التا» قصر للضروره : مفعول به لصل «والألف» معطوف علی التا «بمن بإثر» جاران ومجروران متعلقان بصل «ذا» اسم إشاره : مبتدأ «بنسوه» جار ومجرور متعلق بقوله کلف الآتی «کلف» خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر بإضافه قول محذوف یضاف إثر إلیه ، أی : بإثر قولک ذا - إلخ.
3- «وقل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «منون» قصد لفظه : مفعول به لقل «ومنین» معطوف علیه «مسکنا» حال من فاعل قل «إن» شرطیه «قیل» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط «جا» قصر للضروره : فعل ماض «قوم» فاعل جاء «لقوم» جار ومجرور متعلق بجاء «فطنا» نعت لقوم المجرور ، وجمله الفعل وفاعله فی محل رفع نائب فاعل لقیل ، وقصد لفظها ، وجواب الشرط محذوف.

وإن تصل فلفظ «من» لا یختلف

ونادر «منون» فی نظم عرف (1)

إن سئل ب- «أیّ» عن منکور مذکور فی کلام سابق حکی فی «أی» ما لذلک المنکور من إعراب ، وتذکیر وتأنیث ، وإفراد وتثنیه وجمع ، ویفعل بها ذلک وصلا ووقفا ؛ فتقول لمن قال «جاءنی رجل» : «أیّ» ولمن قال «رأیت رجلا» : «أیّا» ولمن قال «مررت برجل» : «أیّ» وکذلک تفعل فی الوصل ، نحو «أیّ یا فتی ، وأیّا یا فتی ، وأیّ یا فتی» وتقول فی التأنیث : «أیه» وفی التثنیه «أیّان ، وأیّتان» رفعا ، و «أیّین ، وأیّتین» جرا ونصبا ، وفی الجمع «أیّون ، وأیّات» رفعا ، و «أیّین ، وأیّات» جرا ونصبا.

وإن سئل عن المنکور المذکور ب- «من» حکی فیها ماله من إعراب ، وتشبع الحرکه التی علی النون ؛ فیتولّد منها حرف مجانس لها ، ویحکی فیها ماله من تأنیث وتذکیر ، وتثنیه وجمع ، ولا تفعل بها ذلک کلّه إلا وقفا ، فتقول لمن قال «جاءنی رجل» : «منو» ولمن قال «رأیت رجلا» : «منا» ولمن قال «مررت برجل» : «منی» وتقول فی تثنیه المذکر : «منان» رفعا ، و «منین» نصبا وجرا ، وتسکن النون فیهما ؛ فتقول لمن قال «جاءنی

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2039


1- «وإن» شرطیه «تصل» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فلفظ» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، ولفظ : مبتدأ ، ولفظ مضاف و «من» مضاف إلیه «لا» نافیه «یختلف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لفظ من الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط «ونادر» خبر مقدم «منون» قصد لفظه : مبتدأ مؤخر «فی نظم» جار ومجرور متعلق بنادر «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نظم ، والجمله من الفعل ونائب فاعله فی محل جر نعت لنظم.

رجلان» : «منان» ولمن قال «رأیت رجلین» : «منین» ولمن قال «مررت برجلین» : «منین» وتقول للمؤنثه : «منه» رفعا ونصبا وجرا ؛ فإذا قیل «أتت بنت» فقل : «منه» رفعا ، وکذا فی الجر والنصب ، وتقول فی تثنیه المؤنث «منتان» رفعا ، و «منتین» جرا ونصبا ، بسکون النون التی قبل التاء ، وسکون نون التثنیه ، وقد ورد قلیلا فتح النون التی قبل التاء ، نحو «منتان ومنتین» وإلیه أشار بقوله : «والفتح نزر» وتقول فی جمع المؤنث : «منات» بالألف والتاء الزائدتین کهندات ، فإذا قیل : «جاء نسوه» فقل : «منات» وکذا تفعل فی الجر والنصب ، وتقول فی جمع المذکر رفعا : «منون» رفعا ، و «منین» نصبا وجرا ، بسکون النون فیهما ؛ فإذا قیل : «جاء قوم» فقل : «منون» وإذا قیل : «مررت بقوم» أو «رأیت قوما» فقل : «منین».

هذا حکم «من» إذا حکی بها فی الوقف ، فإذا وصلت لم یحک فیها شیء من ذلک ؛ لکن تکون بلفظ واحد فی الجمیع ؛ فتقول : «من یافتی» لقائل جمیع ما تقدم ، وقد ورد فی الشعر قلیلا «منون» وصلا ، قال الشاعر :

352- أتوا ناری ، فقلت : منون أنتم؟ ***فقالوا : الجنّ ، قلت : عموا ظلاما!(1).

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2040


1- روی أبو زید فی نوادره هذا البیت مع أبیات ثلاثه ، وهی : ونار قد حضأت لها بلیل بدار لا أرید بها مقاما سوی تحلیل راحله وعین أکالئها مخافه أن تناما أتوا ناری ، فقلت : منون أنتم؟ فقالوا .... البیت ، وبعده : فقلت : إلی الطّعام ، فقال منهم زعیم : نحسد الأنس الطّعاما ونسبها أبو زید إلی شمیر بن الحارث الضبی. اللغه : «حضأت» فی القاموس : «حضأ النار کمنع أوقدها أو فتحها لتلتهب کاحتضأها فاحتضأت» ا ه ، ومعنی فتحها فی کلام المجد حرکها «عموا ظلاما» دعاء مثل «عم صباحا» و «عم مساء». الإعراب : «أتوا» فعل وفاعل «ناری» نار : مفعول به لأتوا ، ونار مضاف ویاء المتکلم مضاف إلیه «فقلت» الفاء للترتیب الذکری ، قلت : فعل وفاعل «منون» اسم استفهام مبتدأ «أنتم» خبره ، والجمله فی محل نصب مقول القول «فقالوا» فعل وفاعل «الجن» خبر مبتدأ محذوف ، أی فقالوا : نحن الجن ، والجمله فی محل نصب مقول القول «قلت» فعل ماض وفاعله «عموا» فعل أمر ، وواو الجماعه فاعله ، والجمله فی محل نصب مقول القول «ظلاما» یجوز أن یکون تمییزا محولا عن الفاعل ، الأصل لینعم ظلامکم ، ویجوز أن یکون منصوبا علی الظرفیه : أی فی ظلامکم. الشاهد فیه : قوله «منون أنتم» حیث لحقته الواو والنون فی الوصل ، وذلک شاذ.

فقال : «منون أنتم» والقیاس «من أنتم».

* * *

والعلم احکینّه من بعد «من»

إن عریت من عاطف بها اقترن (1)

یجوز أن یحکی العلم ب- «من» إن لم یتقدم علیها عاطف ؛ فتقول لمن قال «جاءنی زید» : «من زید» ولمن قال «رأیت زیدا» : «من زیدا» ولمن

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2041


1- «العلم» مفعول به لفعل محذوف یفسره ما بعده «احکینه» احک : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون للتوکید ، والهاء مفعول به «من بعد» جار ومجرور متعلق باحک ، وبعد مضاف ، و «من» قصد لفظه : مضاف إلیه «إن» شرطیه «عریت» عری : فعل ماض فعل الشرط ، والتاء للتأنیث ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی من «من عاطف ، بها» کل منهما جار ومجرور متعلق باقترن الآتی «اقترن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عاطف ، والجمله من اقترن وفاعله فی محل جر صفه لعاطف.

قال «مررت بزید» «من زید» فتحکی فی العلم المذکور بعد «من» ما للعلم المذکور فی الکلام السابق من الإعراب.

ومن : مبتدأ ، والعلم الذی بعدها خبر عنها ، أو خبر (1) عن الاسم المذکور بعد [من].

فإن سبق «من» عاطف لم یجز أن یحکی فی العلم الذی بعدها ما قبلها من الإعراب ، بل یجب رفعه علی أنه خبر عن «من» أو مبتدأ خبره «من» ؛ فتقول لقائل «جاء زید ، أو رأیت زیدا ، أو مررت بزید» : «ومن زید».

ولا یحکی من المعارف إلا العلم ؛ فلا تقول لقائل : «رأیت غلام زید» «من غلام زید؟» بنصب غلام ، بل یجب رفعه ؛ فتقول : «من غلام زید» ، وکذلک فی الرفع والجر.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2042


1- یقصد أن «من» یجوز أن تکون هی الخبر مقدما ، کما جاز أن تکون مبتدأ.
التأنیث
علامه التأنیث التاء أو الألف مقصوره أو ممدوده

علامه التّأنیث تاء أو ألف

وفی أسام قدّروا التّا : کالکتف (1)

ویعرف التّقدیر : بالضّمیر ،

ونحوه ، کالرّدّ فی التّصغیر (2)

أصل الاسم أن یکون مذکرا ، والتأنیث فرع عن التذکیر ، ولکون التذکیر هو الأصل استغنی الاسم المذکّر عن علامه تدلّ علی التذکیر ، ولکون التأنیث فرعا عن التذکیر افتقر إلی علامه تدلّ علیه - وهی : التاء ، والألف المقصوره ، أو الممدوده - والتاء أکثر فی الاستعمال من الألف ، ولذلک قدّرت فی بعض الأسماء کعین وکتف.

ویستدلّ علی تأنیث ما لا علامه فیه ظاهره من الأسماء المؤنثه : بعود الضمیر إلیه مؤنثا ، نحو «الکتف نهشتها ، والعین کحلتها» وبما أشبه ذلک کوصفه بالمؤنث نحو «أکلت کتفا مشویّه» وکردّ التاء إلیه فی التصغیر : ککتیفه ، ویدیّه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2043


1- «علامه» مبتدأ ، وعلامه مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «تاء» خبر المبتدأ «أو» عاطفه «ألف» معطوف علی تاء «وفی أسام» الواو عاطفه أو للاستئناف ، وما بعدها جار ومجرور متعلق بقدروا الآتی «قدروا» فعل وفاعل «التا» قصر للضروره : مفعول به لقدورا «کالکتف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کالکتف.
2- «ویعرف» فعل مضارع مبنی للمجهول «التقدیر» نائب فاعل یعرف «بالضمیر» جار ومجرور متعلق بقوله یعرف «ونحوه» الواو عاطفه ، نحو : معطوف علی الضمیر ، ونحو مضاف ، وضمیر الغیبه العائد إلی الضمیر مضاف إلیه «کالرد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کالرد «فی التصغیر» جار ومجرور متعلق بالرد.

ولا تلی فارقه فعولا

أصلا ، ولا المفعال والمفعیلا (1)

کذاک مفعل ، وما تلیه

تا الفرق من ذی فشذوذ فیه (2)

ومن فعیل کقتیل إن تبع

موصوفه غالبا التّا تمتنع (3)

قد سبق أن هذه التاء إنما زیدت فی الأسماء لیتمیز المؤنّث عن المذکر ، وأکثر ما یکون ذلک فی الصفات : کقائم وقائمه ، وقاعد وقاعده ، ویقلّ ذلک فی الأسماء التی لیست بصفات : کرجل ورجله ، وإنسان وإنسانه ، وامریء وامرأه.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2044


1- «ولا» الواو عاطفه ، أو للاستئناف ، ولا : حرف نفی «تلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی تاء التأنیث «فارقه» حال من الضمیر المستتر فی تلی «فعولا» مفعول به لتلی «أصلا» حال من فعولا «ولا» الواو عاطفه ، ولا : نافیه «المفعال ، والمفعیلا» معطوفان علی قوله «فعولا».
2- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «مفعل» مبتدأ مؤخر «وما» الواو للعطف أو استئنافیه ، ما : اسم موصول مبتدأ «تلیه» تلی : فعل مضارع ، والهاء مفعول به لتلی «تا» قصر للضروره : فاعل تلی ، وتا مضاف و «الفرق» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول لا محل لها صله ما الموصوله الواقعه مبتدأ «فشذوذ» الفاء زائده ، وشذوذ : مبتدأ ثان «فیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول ، ووقعت الفاء فیه لشبه الموصول بالشرط.
3- «ومن فعیل» جار ومجرور متعلق بقوله «تمتنع» الآتی فی آخر البیت «کقتیل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فعیل «إن» شرطیه «تبع» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعیل «موصوفه» موصوف : مفعول به لتبع ، وموصوف مضاف والهاء مضاف إلیه «غالبا» حال من الضمیر المستتر فی تبع «التا» قصر للضروره : مبتدأ «تمتنع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی التا ، والجمله من تمتنع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه جمله المبتدأ والخبر.

وأشار بقوله : «ولا تلی فارقه فعولا - الأبیات» إلی أن من الصفات ما لا تلحقه هذه التاء ، وهو : ما کان من الصقات علی «فعول» (1) وکان بمعنی فاعل ، وإلیه أشار بقوله «أصلا» واحترز بذلک من الذی بمعنی مفعول ، وإنما جعل الأول أصلا لأنه أکثر من الثانی ، وذلک نحو «شکور ، وصبور» بمعنی شاکر وصابر ؛ فیقال للمذکر والمؤنث «صبور ، وشکور» بلا تاء ، نحو «هذا رجل شکور ، وامرأه صبور».

فإذا کان فعول بمعنی مفعول فقد تلحقه التاء فی التأنیث ، نحو «رکوبه» - بمعنی مرکوبه -.

وکذلک لا تلحق التاء وصفا علی «مفعال» کامرأه مهذار - وهی الکثیره الهذر ، وهو الهذیان - أو علی «مفعیل» کامرأه معطیر - من «عطرت المرأه» إذا استعملت الطیب - أو علی «مفعل» کمغشم - وهو : الذی لا یثنیه شیء عما یریده ویهواه من شجاعته.

وما لحقته التاء من هذه الصفات للفرق بین المذکر والمؤنث فشاذ لا یقاس علیه ، نحو «عدوّ وعدوّه ، ومیقان ومیقانه ، ومسکین ومسکینه».

وأما «فعیل» فإما أن یکون بمعنی فاعل ، أو بمعنی مفعول ؛ فإن کان بمعنی فاعل لحقته التاء فی التأنیث ، نحو «رجل کریم ، وامرأه کریمه» وقد حذفت منه قلیلا ، قال الله تعالی : (مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَهِیَ رَمِیمٌ) وقال الله تعالی : (إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ) وإن کان بمعنی

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2045


1- بهذا استدل علی أن «بغیا» فی قوله تعالی : (وَلَمْ أَکُ بَغِیًّا) وفی قوله سبحانه (وَما کانَتْ أُمُّکِ بَغِیًّا) علی زنه فعول لا فعیل ؛ إذ لو کانت علی فعیل لوجب تأنیثها فیقال «بغیه» فی الموضعین ؛ لأنها بمعنی فاعل. والأصل «بغویا» فلما اجتمعت الواو والیاء وسبقت إحداهما بالسکون قلبت الواو یاء وأدغمت الیاء فی الیاء ؛ فصار کما تری.

مفعول - وإلیه أشار بقوله «کقتیل» - فإما أن یستعمل استعمال الأسماء أو لا ؛ فإن استعمل استعمال الأسماء - أی : لم یتبع موصوفه - لحقته التاء ، نحو «هذه ذبیحه ، ونطیحه ، وأکیله» أی : مذبوحه ومنطوحه ومأکوله السبع ، وإن لم یستعمل استعمال الأسماء - أی : بأن یتبع موصوفه - حذفت منه التاء غالبا ، نحو «مررت بامرأه جریح ، وبعین کحیل» أی : مجروحه ومکحوله ، وقد تلحقه التاء قلیلا ، نحو «خصله ذمیمه» أی : مذمومه ، و «فعله حمیده» أی : محموده.

* * *

ألف التأنیث مقصوره أو ممدوده و أوزان المقصوره المشهوره

وألف التّأنیث : ذات قصر

وذات مدّ ، نحو أنثی الغرّ (1)

والاشتهار فی مبانی الأولی

یبدیه وزن «أربی ، والطّولی (2)

ومرطی» ووزن «فعلی» جمعا

أو مصدرا ، أو صفه : کشبعی (3)

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2046


1- «ألف» مبتدأ ، وألف مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «ذات» خبر المبتدأ ، وذات مضاف و «قصر» مضاف إلیه «وذات» معطوف علی «ذات» السابق ، وذات مضاف و «مد» مضاف إلیه «نحو» خبر مبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، ونحو مضاف و «أنثی» مضاف إلیه ، وأنثی مضاف ، و «الغر» مضاف إلیه ، وأنثی الغر هی الغراء بألف تأنیث ممدوده.
2- «والاشتهار» مبتدأ «فی مبانی» جار ومجرور متعلق بالاشتهار ، ومبانی مضاف و «الأولی» مضاف إلیه «یبدیه» یبدی : فعل مضارع ، وضمیر الغائب العائد إلی المبتدأ مفعول به لیبدی «وزن» فاعل یبدی ، ووزن مضاف ، و «أربی» مضاف إلیه ، و «الطولی» معطوف علی أربی ، وجمله الفعل وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- «ومرطی» معطوف علی «أربی» فی البیت السابق «ووزن» معطوف علی «وزن» فی البیت السابق أیضا ، ووزن مضاف و «فعلی» مضاف إلیه «جمعا» حال من فعلی «أو مصدرا أو صفه» معطوفان علی الحال «کشبعی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کشبعی.

وکحباری ، سمّهی ، سبطری ،

ذکری ، وحثّیثی ، مع الکفرّی (1)

کذاک خلّیطی ، مع الشّقّاری ،

واعز لغیر هذه استندارا (2)

قد سبق أن ألف التأنیث علی ضربین ؛ أحدهما : المقصوره ، کحبلی وسکری ، والثانی : الممدوده ، کحمراء وغرّاء ، ولکل منهما أوزان تعرف بها.

فأما المقصوره فلها أوزان مشهوره ، وأوزان نادره

فمن المشهوره : فعلی ، نحو : أربی - للداهیه ، وشعبی - لموضع.

ومنها : فعلی ، اسما کبهمی - لنبت ، أو صفه کحبلی ، والطّولی ، أو مصدرا کرجعی.

ومنها : فعلی ، اسما کبردی - لنهر [بدمشق] ، أو مصدرا کمرطی -

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2047


1- «وکحباری» الواو عاطفه ، کحباری : جار ومجرور معطوف علی «کشبعی» فی البیت السابق «سمهی ، سبطری ، ذکری ، وحثیثی» معطوفات علی حباری بعاطف مقدر فیما عدا الأخیر «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من المتقدمات ، ومع مضاف و «الکفری» مضاف إلیه.
2- «کذاک» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «خلیطی» مبتدأ مؤخر «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من خلیطی ، ومع مضاف و «الشقاری» مضاف إلیه «واعز» الواو عاطفه ، واعز : فعل أمر مبنی علی حذف الواو ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لغیر» جار ومجرور متعلق باعز ، وغیر مضاف واسم الإشاره فی قوله «هذه» مضاف إلیه «استندارا» مفعول به لاعز.

لضرب من العدو ، أو صفه کحیدی ، یقال : حمار حیدی ، أی : یحید عن ظلّه لنشاطه.

قال الجوهری : ولم یجیء فی نعوت المذکّر شیء علی فعلی غیره.

ومنها : فعلی ، جمعا ، کصرعی جمع صریع ، أو مصدرا کدعوی ، أو صفه کشبعی وکسلی.

ومنها : فعالی ، کحباری لطائر ، ویقع علی الذکر والأنثی.

ومنها : فعّلی ، کسمّهی للباطل.

ومنها : فعلّی ، کسبطری ، لضرب من المثنی (1).

ومنها : فعلی ، مصدرا کذکری ، أو جمعا کظربی جمع ظربان ، وهی : دویبّه کالهره منتنه الریح ، تزعم العرب أنها تفسو فی ثوب أحدهم إذا صادها ، فلا تذهب رائحته حتی یبلی الثوب ، وکحجلی جمع حجل ؛ ولیس فی الجموع ما هو علی [وزن] فعلی غیرهما.

ومنها : فعّیلی ، کحثّیثی ، بمعنی الحثّ (2).

ومنها : فعلّی ، نحو کفرّی - لوعاء الطّلع.

ومنها : فعّیلی ، نحو خلّیطی - للاختلاط ، ویقال : وقعوا فی خلّیطی ، أی : اختلط علیهم أمرهم.

ومنها : فعّالی ، نحو شقّاری - لنبت.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2048


1- سبطری : ضرب من المشی فیه تبختر ، ونظیره «دفقی» بکسر الدال وفتح الفاء وتشدید القاف مفتوحه - وهو ضرب من المشی فیه إسراع وتدفق.
2- ونظیره «خلیفی» بمعنی الخلافه عن رسول الله ، وفی حدیث عمر بن الخطاب - رضی الله عنه! - «لو لا الخلیفی لأذنت» یرید لو لا اشتغاله بشؤون الخلافه لکان مؤذنا.
الأوزان المشهوره للألف الممدوده

لمدّها : فعلاء ، أفعلاء

- مثلّت العین - وفعللاء (1)

ثمّ فعالا ، فعللا ، فاعولا

وفاعلاء ، فعلیا ، مفعولا (2)

ومطلق العین فعالا ، وکذا

مطلق فاء فعلاء أخذا (3)

لألف التأنیث الممدوده أوزان کثیره ، نبّه المصنف علی بعضها.

فمنها : فعلاء ، اسما کصحراء ، أو صفه مذکّرها علی أفعل کحمراء ، وعلی غیر أفعل کدیمه هطلاء ، ولا یقال : سحاب أهطل ، بل سحاب هطل ؛ وقولهم : فرس أو ناقه روغاء ، أی : حدیده القیاد ، ولا یوصف به المذکّر منهما ؛ فلا یقال : جمل أروغ ، وکامرأه حسناء ، ولا یقال : رجل أحسن ، والهطل : تتابع المطر والدّمع وسیلانه ، یقال : هطلت السماء تهطل هطلا وهطلانا وتهطالا. دأ

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2049


1- «لمدها» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ومد مضاف وضمیر المؤنثه مضاف إلیه «فعلاء» مبتدأ مؤخر «أفعلاء» معطوف علی فعلاء بعاطف مقدر «مثلث» حال من أفعلاء ، ومثلث مضاف و «العین» مضاف إلیه «وفعللاء» معطوف فعلاء.
2- «ثم فعالا ، فعللا ، فاعولا ، وفاعلاء ، فعلیا ، مفعولا» کلهن معطوفات علی فعلاء فی البیت السابق بعاطف مقدر فی أکثرهن ، وقد قصر أکثرهن للضروره ارتکانا علی فهم القاریء من قوله «لمدها» فی البیت السابق.
3- «ومطلق» حال تقدم علی صاحبه وهو قوله «فعالا» الآتی ، ومطلق مضاف و «العین» مضاف إلیه «فعالا» قصر للضروره أیضا : معطوف علی الأوزان السابقه «کذا» جار ومجرور متعلق بأخذ الآتی فی آخر البیت «مطلق» حال تقدم علی صاحبه وهو قوله «فعلاء» الآتی - ومطلق مضاف و «فاء» مضاف إلیه «فعلاء» مبتدأ «أخذا» أخذ : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلاء ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ

ومنها : أفعلاء - مثلت العین - نحو قولهم للیوم الرابع من أیام الأسبوع : أربعاء - بضم الباء وفتحها وکسرها.

ومنها : فعللاء ، نحو عقرباء - لأنثی العقارب.

ومنها : فعالاء ، نحو قصاصاء - للقصاص.

ومنها : فعللاء ، کقرفصاء.

ومنها : فاعولاء ، کعاشوراء.

ومنها : فاعلاء ، کقاصعاء - لجحر من جحره الیربوع.

ومنها : فعلیاء ، نحو : کبریاء ، وهی العظمه.

ومنها : مفعولاء ، نحو : مشیوخاء ، جمع شیخ.

ومنها : فعالاء - مطلق العین ، أی : مضمومها ، ومفتوحها ، ومکسورها - نحو : دبوقاء - للعذره ، وبراساء ، لغه فی البرنساء ، وهم الناس ، وقال ابن السّکّیت : یقال ما أدری أی البرنساء هو ، أی : أیّ الناس هو ، وکثیراء.

ومنها : فعلاء - مطلق الفاء ، أی : مضمومها ، ومفتوحها ، ومکسورها - نحو : خیلاء - للتکبر ، وجنفاء - اسم مکان ، وسیراء - لبرد فیه خطوط صفر.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2050

المقصور والممدود
ضابط المقصور و الممدود و أنواعهما و ضابط القیاسی منهما

إذا اسم استوجب من قبل الطّرف

فتحا ، وکان ذا نظیر کالأسف (1)

فلنظیره المعلّ الآخر

ثبوت قصر بقیاس ظاهر (2)

کفعل وفعل فی جمع ما

کفعله وفعله ، نحو الدّمی (3)

المقصور : هو الاسم الذی حرف إعرابه ألف لازمه.

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2051


1- «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «اسم» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده «استوجب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم ، والجمله لا محل لها مفسره «من قبل» جار ومجرور متعلق باستوجب ، وقبل مضاف و «الطرف» مضاف إلیه «فتحا» مفعول به لاستوجب «وکان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم «ذا» خبر کان منصوب بالألف نیابه عن الفتحه ، وذا مضاف و «نظیر» مضاف إلیه «کالأسف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کالأسف.
2- «فلنظیره» الفاء داخله علی جواب إذا الواقعه فی البیت السابق ، لنظیر : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، ونظیر مضاف والهاء مضاف إلیه «المعل» نعت لنظیر ، والمعل مضاف و «الآخر» مضاف إلیه ، من إضافه اسم المفعول إلی نائب فاعله «ثبوت» مبتدأ مؤخر ، وثبوت مضاف و «قصر» مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها من الإعراب جواب إذا فی البیت السابق «بقیاس» جار ومجرور متعلق بثبوت «ظاهر» نعت لقیاس.
3- «کفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «وفعل» معطوف علی المجرور فی کفعل «فی جمع» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من فعل وفعل ، وجمع مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «کفعله» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «وفعله» معطوف علی المجرور فی کفعله «نحو» خبر مبتدأ محذوف : أی وذلک نحو ، ونحو مضاف و «الدمی» مضاف إلیه.

فخرج بالاسم : الفعل ، نحو یرضی ، وبحرف إعرابه : المبنیّ ، نحو إذا ، وبلازمه : المثنّی ، نحو الزیدان ؛ فإن ألفه تنقلب یاء فی الجر والنصب.

والمقصور علی قسمین : قیاسی ، وسماعی.

فالقیاسیّ : کل اسم معتلّ له نظیر من الصحیح ، ملتزم فتح ما قبل آخره ، وذلک : کمصدر الفعل اللازم الذی علی [وزن] فعل ؛ فإنه یکون فعلا ، بفتح الفاء والعین ، نحو أسف أسفا ، فإذا کان معتلا وجب قصره ، نحو جوی جوی [لأن نظیره من الصحیح الآخر ملتزم فتح ما قبل آخره] ونحو فعل فی جمع فعله بکسر الفاء ، وفعل فی جمع فعله بضم الفاء ، نحو مری جمع مریه ، ومدی جمع مدیه ، فإن نظیرهما من الصحیح قرب وقرب جمع قربه وقربه ؛ لأن جمع فعله بکسر الفاء یکون علی فعل ، بکسر الأول وفتح الثانی ، وجمع فعله بضم الفاء یکون علی فعل ، بضم الأول وفتح الثانی ، والدّمی : جمع دمیه ، وهی الصّوره من العاج ونحوه.

* * *

وما استحقّ قبل آخر ألف

فالمدّ فی نظیره حتما عرف (1)

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2052


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ أول «استحق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ «قبل» ظرف متعلق باستحق وقبل مضاف و «آخر» مضاف إلیه «ألف» مفعول به لاستحق ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله لا محل لها صله الموصول «فالمد» الفاء زائده ، والمد : مبتدأ ثان «فی نظیره» الجار والمجرور متعلق بقوله «عرف» الآتی ، ونظیر مضاف والهاء ضمیر الغائب العائد إلی الذی استحق قبل آخره ألفا مضاف إلیه «حتما» حال من الضمیر المستتر فی عرف الآتی «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المد ، والجمله «الحذف والإیصال» وهذا قاصر علی السماع ، ولا یجوز ارتکابه فی سعه الکلام ، إلا إذا کان المجرور مصدرا مؤولا من «أن» المؤکد مع اسمها وخبرها ، أو من «أن» المصدریه مع منصوبها. ومثل هذا الشاهد قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : غضبت أن نظرت نحو نساء لیس یعرفنی مررن الطریقا ومحل الاستشهاد قوله «مررن الطریقا» حیث حذف حرف الجر ثم أوصل الفعل اللازم إلی الاسم الذی کان مجرورا فنصبه ، وأصل الکلام : مررن بالطریق ، وفیه شاهد آخر للقیاسی من هذا الباب ؛ وذلک فی قوله «غضبت أن نظرت» وأصله : غضبت من أن نظرت.

أی : تمرون بالدیار. ومذهب الجمهور أنه لا ینقاس حذف حرف الجر مع غیر «أن» و «أن» بل یقتصر فیه علی السماع ، وذهب [أبو الحسن علی ابن سلیمان البغدادی وهو] الأخفش الصغیر إلی أنه یجوز الحذف مع غیرهما قیاسا ، بشرط تعین الحرف ، ومکان الحذف ، نحو : «بریت القلم بالسکین» فیجوز عنده حذف الباء ، فتقول : «بریت القلم السکین» فإن لم یتعین الحرف لم یجز الحذف ، نحو : «رغبت فی زید» فلا یجوز حذف «فی» ، لأنه لا یدری حینئذ : هل التقدیر «رغبت عن زید» أو «فی زید» وکذلک إن لم یتعین مکان الحذف لم یجز ، نحو «اخترت القوم من بنی تمیم» فلا یجوز الحذف ، فلا تقول : «اخترت القوم بنی تمیم» ، إذ لا یدری : هل الأصل «اخترت القوم من بنی تمیم» أو «اخترت من القوم بنی تمیم».

وأما «أن ، وأن» فیجوز حذف حرف الجر معهما قیاسا مطردا ، بشرط أمن اللبس ، کقولک «عجبت أن یدوا» والأصل «عجبت من أن یدوا» أی : من أن یعطوا الدیه ، ومثال ذلک مع أن - بالتشدید - «عجبت من أنک قائم» فیجوز حذف «من» فتقول : «عجبت أنک قائم» ، فإن حصل لبس لم یجز

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2053

السماعی من المقصور و الممدود

والعادم النّظیر ذا قصر وذا

مدّ ، بنقل : کالحجا وکالحذا (1)

هذا هو القسم الثانی ، وهو المقصور السماعیّ ، والممدود السماعیّ.

وضابطهما : أنّ ما لیس له نظیر اطّرد فتح ما قبل آخره فقصره موقوف علی السماع ، وما لیس له نظیر اطّرد زیاده ألف قبل آخره فمدّه مقصور علی السماع.

فمن المقصور السماعیّ : الفتی ، واحد الفتیان ، والحجا : العقل ، والثّری : التراب ، والسّنا : الضوء.

ومن الممدود السماعی : الفتاء : حداثه السّنّ ، والسّناء : الشّرف ، والثّراء : کثره المال ، والحذاء : النّعل.

* * *

یجوز قصر الممدود للضروره إجماعا و اختلفوا فی جواز مد المقصور للضروره

وقصر ذی المدّ اضطرارا مجمع

علیه ، والعکس بخلف یقع (2)

لا خلاف بین البصریین والکوفیین فی جواز قصر الممدود للضروره.

واختلف فی جواز مد المقصور ؛ فذهب البصریون إلی المنع ، وذهب الکوفیون إلی الجواز ، واستدلوا بقوله :

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2054


1- «والعادم» مبتدأ ، والعادم مضاف و «النظیر» مضاف إلیه «ذا» حال من الضمیر المستتر فی قوله بنقل الآتی ، وذا مضاف و «قصر» مضاف إلیه «وذا مد» مرکب إضافی معطوف علی قوله ذا قصر «بنقل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «کالحجا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف : أی وذلک کائن کالحجا «وکالحذا» معطوف علی قوله کالحجا.
2- «وقصر» مبتدأ ، وقصر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «المد» مضاف إلیه «اضطرارا» مفعول لأجله «مجمع» خبر المبتدأ «علیه» جار ومجرور متعلق بمجمع علی أنه نائب فاعل له ؛ لأنه اسم مفعول «والعکس» مبتدأ «بخلف» جار ومجرور متعلق بقوله «یقع» الآتی «یقع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العکس ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

353- یا لک من تمر ومن شیشاء***ینشب فی المسعل واللهاء(1)

فمدّ «اللهاء» للضروره ، وهو مقصور.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2055


1- نسب أبو عبید البکری فی شرح الأمالی هذا البیت إلی أبی المقدام الراجز ، وقال الفراء : هو لأعرابی من أهل البادیه ، ولم یسمه. اللغه : «شیشاء» بشینین معجمتین أولاهما مکسوره وبینهما یاء مثناه ، ممدودا - هو الشیص ، وهو التمر الذی یشتد نواه لأنه لم یلقح ، وقال ابن فارس : هو أردأ التمر ، وقال الجوهری : الشیش والشیشاء : لغه فی الشیص والشیصاء «ینشب» أی : یعلق «المسعل» بفتحتین بینهما سکون - موضع السعال من الحلق «واللهاء» بفتح اللام وبالمد ، وأصله القصر - وهی هنه مطبقه فی أفصی سقف الفم. الإعراب : «یا» أصله حرف نداء ، وقصد به هنا مجرد التنبیه «لک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف : أی یا لک شیء ، مثلا «من تمر» بیان للکاف فی لک : أی أنه جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الکاف فی لک ، وقیل : إن «لک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، و «من» زائده ، و «تمر» مبتدأ مؤخر ، وفیه أعاریب أخر «ومن شیشیاء» جار ومجرور معطوف بالواو علی قوله «من تمر» «ینشب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی شیشاء «فی المسعل» جار ومجرور متعلق بینشب «واللهاء» معطوف علی المسعل. الشاهد فیه : قوله «واللهاء» حیث مده للضروره ، وأصله «اللها» بالقصر - کما ذکرناه فی لغه البیت.
کیفیه تثنیه المقصور والممدود ، وجمعهما تصحیحا
اشاره

آخر مقصور تثنّی اجعله یا

إن کان عن ثلاثه مرتقیا (1)

کذا الذی الیا أصله ، نحو الفتی

والجامد الذی أمیل کمتی (2)

فی غیر ذا تقلب واوا الألف

وأولها ما کان قبل قد ألف (3)

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2056


1- «آخر» مفعول لفعل محذوف یفسره قوله اجعله الآتی ، وآخر مضاف و «مقصور» مضاف إلیه «تثنی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل جر صفه لمقصور «اجعله» اجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لاجعل «یا» قصر للضروره : مفعول ثان لاجعل «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مقصور «عن ثلاثه» جار ومجرور متعلق بقوله مرتقیا الآتی «مرتقیا» خبر کان ، وجواب الشرط محذوف.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الذی» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «الیا» قصر للضروره : مبتدأ «أصله» أصل : خبر المبتدأ ، وأصل مضاف والهاء مضاف إلیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «نحو» خبر مبتدأ محذوف والتقدیر : وذلک نحو ، ونحو مضاف و «الفتی» مضاف إلیه «والجامد» معطوف علی «الذی» السابق «الذی» نعت للجامد «أمیل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها صله «کمتی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کمتی.
3- «فی غیر» جار ومجرور متعلق بقوله «تقلب» الآتی ، وغیر مضاف ، و «ذا» اسم إشاره : مضاف إلیه «تقلب» فعل مضارع مبنی للمجهول «واوا» مفعول ثان لتقلب «الألف» نائب فاعل لتقلب ، وهو مفعوله الأول «وأولها» الواو عاطفه أو للاستئناف ، أول : فعل أمر ، مبنی علی حذف الیاء ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وها : مفعول أول لأول «ما» اسم موصول : مفعول ثان لأول «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «قبل» ظرف مبنی علی الضم فی محل نصب متعلق بقوله «ألف» الآتی «قد» حرف تحقیق «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم کان ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان واسمه وخبره لا محل لها صله الموصول.

الاسم المتمکن إن کان صحیح الآخر ، أو کان منقوصا ، لحقته علامه التثنیه من غیر تغییر ؛ فتقول فی «رجل ، وجاریه ، وقاض» : «رجلان ، وجاریتان ، وقاضیان».

وإن کان مقصورا فلا بدّ من تغییره ، علی ما نذکره الآن.

وإن کان ممدودا فسیأتی حکمه.

فإن کانت ألف المقصور رابعه فصاعدا قلبت یاء ؛ فتقول فی «ملهی» : «ملهیان» وفی «مستقصی» : «مستقصیان» وإن کانت ثالثه : فإن کانت بدلا من الیاء - کفتی ورحی - قلبت أیضا یاء ؛ فتقول : «فتیان ، ورحیان» ، وکذا إذا کانت ثالثه مجهوله الأصل وأمیلت ؛ فتقول فی «متی» علما : «متیان» وإن کانت ثالثه بدلا من واو - کعصا وقفا - قلبت واوا ؛ فتقول : «عصوان ، وقفوان» ، وکذا إن کانت ثالثه مجهوله الأصل ولم تمل ، کإلی علما ؛ فتقول : «إلوان».

فالحاصل : أن ألف المقصور تقلب یاء فی ثلاثه مواضع :

الأول : إذا کانت رابعه فصاعدا.

الثانی : إذا کانت ثالثه بدلا من یاء.

الثالث : إذا کانت [ثالثه] مجهوله الأصل وأمیلت.

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2057

وتقلب واوا فی موضعین :

الأول : إذا کانت ثالثه بدلا من الواو.

الثانی : إذا کانت ثالثه مجهوله الأصل ولم تمل.

وأشار بقوله : «وأولها ما کان قبل قد ألف» إلی أنه إذا عمل هذا العمل المذکور فی المقصور - أعنی قلب الألف یاء أو واوا - لحقتها علامه التثنیه ، التی سبق ذکرها أول الکتاب ، وهی الألف والنون المکسوره رفعا ، والیاء المفتوح ما قبلها والنون المکسوره جرا ونصبا.

* * *

همزه الممدود علی أربعه أنواع و حکم کل نوع منها عند التثنیه

وما کصحراء بواو ثنّیا

ونحو علباء کساء وحیا (1)

بواو او همز ، وغیر ما ذکر

صحّح ، وما شذّ علی نقل قصر (2).

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2058


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ «کصحراء» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «بواو» جار ومجرور متعلق بقوله «ثنیا» ثنی : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «ونحو» الواو حرف عطف أو للاستئناف ، نحو : مبتدأ ، ونحو مضاف و «علباء» مضاف إلیه «کساء ، وحیا» معطوفان علی علباء بعاطف مقدر فی الأول ، وقد قصر الثانی للضروره.
2- «بواو» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ - وهو قوله «نحو» فی البیت السابق - «أو» عاطفه «همز» معطوف علی واو «وغیر» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «صحح» الآتی - وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «ذکر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «صحح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وما» اسم موصول : مبتدأ «شذ» فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله هو فاعل ، والجمله لا محل لها صله «علی نقل» جار ومجرور متعلق بقوله قصر الآتی «قصر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

لما فرغ من الکلام علی کیفیه تثنیه المقصور شرع فی ذکر کیفیه تثنیه الممدود.

والممدود : إما أن تکون همزته بدلا من ألف التأنیث ، أو للإلحاق ، أو بدلا من أصل ، أو أصلا.

فإن کانت بدلا من ألف التأنیث ؛ فالمشهور قلبها واوا ؛ فتقول فی «صحراء ، وحمراء» : «صحراوان ، وحمراوان».

وإن کانت للإلحاق ، کعلباء ، أو بدلا من أصل ، نحو «کساء ، وحیاء» (1) جاز فیها وجهان ؛ أحدهما : قلبها واوا ؛ فتقول : «علباوان ، وکساوان ، وحیاوان» والثانی : إبقاء الهمزه من غیر تغییر ؛ فتقول : «علباءان ، وکساءان ، وحیاءان» والقلب فی اللحقه أولی من إبقاء الهمزه ، وإبقاء الهمزه المبدله من أصل أولی من قلبها واوا.

وإن کانت الهمزه الممدوده أصلا وجب إبقاؤها ؛ فتقول فی «قرّاء ، ووضّاء» (2) : «قرّاءان ، ووضّاءان». .

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2059


1- أصل کساء کساو ؛ بدلیل قولک «کسوت فلانا کسوه» فوقعت الواو فی کساء إثر ألف زائده فقلبت همزه ، وأصل حیاء حیای ، بدلیل قولک «حییت» وقولک «حیی فلان یحیا» و «حی» فوقعت یاء حیای إثر ألف زائده فقلبت همزه ؛ فکل من الواو والیاء إذا وقعت إثر ألف زائده قلبت همزه ، سواء أکانت متطرفه کما هنا ، أم کانت فی وسط الکلمه کما فی «صائم ، وقائم ، وقائل» من القول ، وکما فی «بائع ، وصائر ، وقائل» من القیلوله.
2- قراء - بضم القاف وتشدید الراء - وصف من القراءه ، تقول : «رجل قراء» : أی حسن القراءه ، و «وضاء» بضم الواو وتشدید الضاد - وصف من الوضاءه وهی حسن الوجه.

وأشار بقوله : «وما شذّ علی نقل قصر» إلی أن ما جاء من تثنیه المقصور أو الممدود علی خلاف ما ذکر ، اقتصر فیه علی السماع ، کقولهم فی «الخوزلی» : «الخوزلان» والقیاس «الخوزلیان» وقولهم فی «حمراء» : «حمرایان» والقیاس «حمراوان».

* * *

جمع المنقوص و المقصور جمع مذکر سالما

واحذف من المقصور فی جمع علی

حدّ المثنّی ما به تکمّلا (1)

ولفتح أبق مشعرا بما حذف

وإن جمعته بتاء وألف (2)

فالألف اقلب قلبها فی التّثنیه

وتاء ذی التّا ألزمنّ تنحیه (3)

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2060


1- «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «من المقصور ، فی جمع» جاران ومجروران متعلقان باحذف «علی حد» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لجمع ، وحد مضاف و «المثنی» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول به لاحذف «به» جار ومجرور متعلق بقوله تکملا الآتی «تکملا» تکمل : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- «والفتح» مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله «أبق» الآتی - «أبق» فعل أمر ، مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مشعرا» حال من الفتح ، أو من الضمیر المستتر فی أبق «بما» جار ومجرور متعلق بمشعر «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله المجروره محلا بالباء ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بالباء «وإن» شرطیه «جمعته» جمع : فعل ماض فعل الشرط ، وتاء المخاطب فاعله ، والهاء مفعول «بتاء» جار ومجرور متعلق بجمعت «وألف» معطوف علی تاء.
3- «فالألف» الفاء واقعه فی جواب الشرط فی البیت السابق ، والألف : مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «اقلب» الآتی - «اقلب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «قلبها» قلب : مفعول مطلق ، وقلب مضاف وها مضاف إلیه «فی التثنیه» جار ومجرور متعلق بقلب ، وجمله اقلب وفاعله ومفعوله فی محل جزم جواب الشرط «وتاء» مفعول أول مقدم علی عامله - وهو قوله «ألزمن» الآتی - وتاء مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «التا» مضاف إلیه «ألزمن» ألزم : فعل أمر ، والنون للتوکید ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تنحیه» مفعول ثان لألزم.

إذا جمع صحیح الآخر علی حدّ المثنی - وهو الجمع بالواو والنون - لحقته العلامه من غیر تغییر ؛ فتقول فی «زید» : زیدون.

وإن جمع المنقوص هذا الجمع حذفت یاؤه ، وضمّ ما قبل الواو وکسر ما قبل الیاء ؛ فتقول [فی قاض] : قاضون ، رفعا ، وقاضین ، جرّا ونصبا.

وإن جمع الممدود فی هذا الجمع عومل معاملته فی التثنیه ؛ فإن کانت الهمزه بدلا من أصل ، أو للإلحاق - جاز [فیه] وجهان : إبقاء الهمزه ، وإبدالها واوا ؛ فیقال فی «کساء» علما : «کساؤون ، وکساوون» ، وکذلک علباء ، وإن کانت الهمزه أصلیه وجب إبقاؤها ؛ فتقول فی «قرّاء» : «قرّاؤون».

وأما المقصور - وهو الذی ذکره المصنف - فتحذف ألفه إذا جمع بالواو والنون ، وتبقی الفتحه داله علیها ؛ فتقول فی مصطفی : «مصطفون» رفعا ، و «مصطفین» جرّا ونصبا ، بفتح الفاء مع الواو والیاء ، وإن جمع بألف وتاء قلبت ألفه ، کما تقلب فی التثنیه ؛ فتقول فی «حبلی» : «حبلیات» وفی «فتی ، وعصا» علمی مؤنث : «فتیات ، وعصوات».

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2061

وإن کان بعد ألف المقصور تاء وجب حینئذ حذفها ؛ فتقول فی «فتاه» : «فتیات» ، وفی «قناه» : «قنوات».

* * *

متی تتبع عین الاسم لفائه عند جمعه جمع مؤنث سالما

والسّالم العین الثّلاثیّ اسما أنل

إتباع عین فاءه بما شکل (1)

إن ساکن العین مؤنّثا بدا

مختتما بالتّاء أو مجرّدا (2)

وسکّن التّالی غیر الفتح أو

خفّفه بالفتح ؛ فکلّا قد رووا (3)

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2062


1- «السالم» مفعول أول تقدم علی عامله - وهو قوله «أنل» الآتی - والسالم مضاف و «العین» مضاف إلیه «الثلاثی» نعت للسالم «اسما» حال من الثلاثی «أنل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إتباع» مفعول ثان لأنل ، وإتباع مضاف و «عین» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول «فاءه» فاء : مفعول ثان لإتباع ، وفاء مضاف والضمیر مضاف إلیه «بما» جار ومجرور متعلق بإتباع «شکل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفاء ، والجمله لا محل لها صله الموصول المجرور محلا بالباء ، والعائد ضمیر محذوف مجرور بباء أخری ، ومتی اختلف متعلق الجارین : الذی جر الموصول ، والذی جر العائد ، فالحذف شاذ أو قلیل علی ما تقرر فی موضعه.
2- «إن» شرطیه «ساکن» حال من الضمیر المستتر فی قوله «بدا» الآتی ، وساکن مضاف و «العین» مضاف إلیه «مؤنثا» حال ثانیه «بدا» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی السالم العین «مختتما» حال ثالثه «بالتاء» جار ومجرور متعلق بمختتم «أو» عاطفه «مجردا» معطوف علی قوله «مختتما» السابق.
3- «وسکن» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «التالی» مفعول به لسکن «غیر» بالنصب مفعول للتالی ، أو بالجر مضاف إلیه ، وغیر مضاف ، و «الفتح» مضاف إلیه «أو» عاطفه «خففه» خفف : فعل أمر معطوف علی سکن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «بالفتح» جار ومجرور متعلق بخفف «فکلا» مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله «رووا» الآتی - «قد» حرف تحقیق «رووا» فعل ماض وفاعله.

إذا جمع الاسم الثّلاثیّ ، الصحیح العین ، الساکنها ، المؤنث ، المختوم بالتاء أو المجرّد عنها ، بألف وتاء ، أتبعت عینه فاءه فی الحرکه مطلقا ؛ فتقول : فی «دعد» : «دعدات» ، وفی «جفنه» : «جفنات» ، وفی «جمل ، وبسره» : «جملات ، وبسرات» بضم الفاء والعین ، وفی «هند ، وکسره» : «هندات ، وکسرات» بکسر الفاء والعین.

ویجوز فی العین بعد الضمه والکسره التسکین والفتح ؛ فتقول : «جملات ، وجملات ، وبسرات ، وبسرات ، وهندات ، وهندات ، وکسرات ، وکسرات» ، ولا یجوز ذلک بعد الفتحه ، بل یجب الإتباع.

واحترز بالثّلاثیّ من غیره کجعفر - علم مؤنث ، وبالاسم عن الصفه ، کضخمه ، وبالصحیح العین من معتلها کجوزه ، وبالساکن العین من محرکها ، کشجره ؛ فإنه لا إتباع فی هذه کلها ، بل یجب إبقاء العین علی ما کانت علیه قبل الجمع ؛ فتقول : «جعفرات ، وضخمات ، وجوزات ، وشجرات» ، واحترز بالمؤنث من المذکر کبدر ؛ فإنه لا یجمع بالألف والتاء.

* * *

متی لا یجوز إتباع عین الاسم لفائه فی جمع المؤنث؟

ومنعوا إتباع نحو ذروه

وزبیه ، وشذّ کسر جروه (1)

یعنی أنه إذا کان المؤنث المذکور مکسور الفاء ، وکانت لامه واوا ؛ فإنه یمتنع فیه إتباع العین للفاء ؛ فلا یقال فی «ذروه» ذروات - بکسر

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2063


1- «ومنعوا» فعل وفاعل «إتباع» مفعول به لمنعوا ، وإتباع مضاف و «نحو» مضاف إلیه ، ونحو مضاف و «ذروه» مضاف إلیه «وزبیه» معطوف علی ذروه «وشذ» فعل ماض «کسر» فاعل شذ ، وکسر مضاف و «جروه» مضاف إلیه.

الفاء والعین - استثقالا للکسره قبل الواو ، بل یجب فتح العین أو تسکینها ؛ فتقول : ذروات ، أو ذروات ، وشذّ قولهم «جروات» بکسر الفاء والعین.

وکذلک لا یجوز الإتباع إذا کانت الفاء مضمومه واللام یاء ، نحو «زبیه» ؛ فلا تقول «زبیات» بضم الفاء والعین - استثقالا للضمه قبل الیاء ، بل یجب الفتح أو التسکین ؛ فتقول : «زبیات. أو زبیات».

* * *

ونادر ، أو ذو اضطرار - غیر ما

قدّمته ، أو لأناس انتمی (1)

یعنی أنه إذا جاء جمع هذا المؤنث علی خلاف ما ذکر عدّ نادرا ، أو ضروره ، أو لغه لقوم.

فالأول کقولهم فی «جروه» : «جروات» بکسر الفاء والعین.

والثانی کقوله :

354- وحمّلت زفرات الضّحی فأطقتها***ومالی بزفرات العشیّ یدان (2)

فسکن عین «زفرات» ضروره ، والقیاس فتحها إتباعا.

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2064


1- «ونادر» خبر مقدم «أو» عاطفه «ذو» معطوف علی نادر ، وذو مضاف و «اضطرار» مضاف إلیه «غیر» مبتدأ مؤخر ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «قدمته» فعل وفاعل ومفعول به ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «أو» عاطفه «لأناس» جار ومجرور متعلق بقوله «انتمی» الآتی «انتمی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر ، والجمله معطوفه علی الخبر فهی فی محل رفع.
2- هذا البیت لعروه بن حزام ، أحد بنی عذره ، من قصیده له ممتعه یقولها فی عفراء ابنه عمه ، وقد رواها أبو علی القالی فی ذیل أمالیه ، ومطلعها قوله : خلیلیّ من علیا هلال بن عامر بعفراء عوجا الیوم وانتظرانی اللغه : «زفرات» جمع زفره ، وهی : إدخال النفس فی الصدر ، والشهیق إخراجه ، وأضاف الزفرات إلی الضحی ثم إلی العشی لأن من عاده المحبین أن یقوی اشتیاقهم إلی أحبابهم فی هذین الوقتین «فأطقتها» استطعتها ، وقدرت علیها «یدان» قوه وقدره. الإعراب : «وحملت» حمل : فعل ماض ، مبنی للمجهول ، وتاء المتکلم نائب فاعل ، وهو المفعول الأول «زفرات» مفعول ثان لحمل ، وزفرات مضاف و «الضحی» مضاف إلیه «فأطقتها» الفاء عاطفه ، وما بعدها فعل وفاعل ومفعول به «وما» الواو عاطفه ، ما : نافیه «لی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «بزفرات» جار ومجرور متعلق بالخبر المحذوف ، وزفرات مضاف ، و «العشی» مضاف إلیه «یدان» مبتدأ مؤخر. الشاهد فیه : قوله «زفرات» فی الموضعین ، حیث سکن العین لضروره إقامه الوزن وقیاسها الفتح إتباعا لحرکه فاء الکلمه ، وهی الزای ، قال أبو العباس المبرد : وهذه من أحسن ضرورات الشعر.

والثالث کقول هذیل فی جوزه وبیضه ونحوهما : «جوزات وبیضات» - بفتح الفاء والعین - والمشهور فی لسان العرب تسکین العین إذا کانت غیر صحیحه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2065

جمع التّکسیر
أبنیه جموع القله و ما تکون جمعا له

أفعله أفعل ثمّ فعله

ثمّت أفعال - جموع قلّه (1)

جمع التکسیر هو : ما دلّ علی أکثر من اثنین ، بتغییر ظاهر کرجل ورجال أو مقدّر کفلک - للمفرد والجمع ، والضمه التی فی المفرد کضمه قفل والضمه التی فی الجمع کضمه أسد ، وهو علی قسمین : جمع قله ، وجمع کثره ؛ فجمع القله یدلّ حقیقه علی ثلاثه فما فوقها إلی العشره ، وجمع الکثره یدل علی ما فوق العشره إلی غیر نهایه (2) ، ویستعمل کل [منهما] فی موضع الآخر مجازا.

وأمثله جمع القله : أفعله کأسلحه ، وأفعل کأفلس ، وفعله کفتیه ، وأفعال کأفراس.

وما عدا هذه الأربعه من جموع التکسیر فجموع کثره.

* * *

وبعض ذی بکثره وضعا یفی

کأرجل ، والعکس جاء کالصّفی (3)

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2066


1- «أفعله» مبتدا «أفعل ، ثم فعله ، ثمه أفعال» معطوفات علی المبتدأ بعاطف مقدر فی الأول وحده «جموع» خبر المبتدأ وما عطف علیه ، وجموع مضاف و «قله» مضاف إلیه.
2- هذا أحد قولین ، والقول الثانی أن جمع الکثره یدل علی الثلاثه إلی ما لا نهایه ، وعلی هذا یکون جمع القله وجمع الکثره متفقین فی المبدأ ؛ ولکنهما مختلفان فی النهایه ؛ ویکون الذی ینوب عن الآخر جمع القله ؛ إذ ینوب عن جمع الکثره فی الدلاله علی أحد عشر فصاعدا ، أما جمع الکثره فدلالته حینئذ علی الثلاثه إلی العشره لیست بالنیابه عن جمع القله ، ولکن بالأصاله ، ودلالته هذه حقیقه ، لا مجاز.
3- «وبعض» مبتدأ ، وبعض مضاف و «ذی» مضاف إلیه «بکثره» جار ومجرور متعلق بقوله یفی الآتی «وضعا» تمییز ، أو حال بتقدیر مشتق ، أو منصوب علی نزع الخافض «یفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بعض ذی ، والجمله من الفعل المضارع وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «کأرجل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «والعکس» مبتدأ «جاء» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العکس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «کالصفی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف.

قد یستغنی ببعض أبنیه القله عن بعض أبنیه الکثره : کرجل وأرجل ، وعنق وأعناق ، وفؤاد وأفئده.

وقد یستغنی ببعض أبنیه الکثره عن بعض أبنیه القله : کرجل ورجال ، وقلب وقلوب.

* * *

لفعل اسما صحّ عینا أفعل

وللرّباعیّ اسما ایضا یجعل (1)

إن کان کالعناق والذّراع : فی

مدّ ، وتأنیث ، وعدّ الأحرف (2)

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2067


1- «لفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «اسما» حال من فعل المجرور باللام «صح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله اسما. والجمله فی محل نصب صفه لقوله اسما «عینا» تمییز «أفعل» مبتدأ مؤخر «وللرباعی» جار ومجرور متعلق بقوله «یجعل» الآتی مقدم علیه ، وأصله مفعوله الثانی «اسما» حال من الرباعی «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «یجعل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أفعل ، وهو المفعول الأول.
2- «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الرباعی فی البیت السابق «کالعناق» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان «والذراع» معطوف علی العناق «فی مد» جار ومجرور متعلق بکان ، أو بما تعلق به خبرها ، أو بما فی الکاف - فی قوله کالعناق - من معنی التشبیه ، أو بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی کان ، وقوله «وتأنیث ، وعد الأحرف» معطوفان علی مد.

أفعل : جمع لکلّ اسم [ثلاثی] علی فعل ، صحیح العین ، نحو : کلب وأکلب ، وظبی وأظب ، وأصله أظبی ؛ فقلبت الضمه کسره لتصح الیاء فصار أظبی ؛ فعومل معامله قاض.

وخرج بالاسم الصفه ؛ فلا یجوز [نحو] صخم وأضخم ، وجاء عبد وأعبد ، لاستعمال هذه الصفه استعمال الأسماء ، وخرج بصحیح العین المعتلّ العین ، نحو : ثوب وعین ، وشذ عین وأعین ، وثوب وأثوب (1).

وأفعل - أیضا - جمع لکلّ اسم ، مؤنث ، رباعیّ ، قبل آخره مدّه کعناق وأعنق ، ویمین وأیمن.

وشذ من المذکر : شهاب وأشهب ، وغراب وأغرب.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2068


1- قد ورد جمع ثوب علی أثواب ، وهو قیاس نظیره من معتل العین ، وقد ورد جمعه علی ثیاب من جموع الکثره کما فی قول امریء القیس : وإن تک قد ساءتک منّی خلیقه فسلّی ثیابی من ثیابک تنسل وقد ورد جمعه علی أثوب ، وهو شاذ ، ومنه قول معروف بن عبد الرحمن : لکلّ دهر قد لبست أثوبا حتّی اکتسی الرّأس قناعا أشیبا * أملح لا لذّا ولا محبّبا* وقالوا : دار وأدور ، وساق وأسوق ، ونار وأتور ، وقالوا : ناب - وهو المسن من الإبل - وأنیب ، وذلک کله شاذ لا یقاس علیه. وربما همزوا الواو لثقل الضمه علی الواو ، وبهذا روی قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : فلما فقدت الصّوت منهم وأطفئت مصابیح شبّت بالعشاء وأنور

وغیر ما أفعل فیه مطّرد

من الثّلاثی اسما - بأفعال یرد (1)

وغالبا أغناهم فعلان

فی فعل : کقولهم صردان (2)

قد سبق أن أفعل جمع لکلّ اسم ثلاثی علی فعل صحیح العین ؛ وذکر هنا أنّ ما لا یطّرد فیه من الثلاثی أفعل یجمع علی أفعال ، وذلک کثوب وأثواب ، [وجمل وأجمال] وعضد وأعضاد ، وحمل وأحمال ، وعنب وأعناب ، وإبل وآبال ، وقفل وأقفال.

وأما جمع فعل الصحیح العین علی أفعال فشاذ : کفرخ وأفراخ (3).

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2069


1- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «أفعل» مبتدأ «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله مطرد الآتی «مطرد» خبر المبتدأ ، الذی هو أفعل ، والجمله من المبتدأ وخبره لا محل لها صله الموصول «من الثلاثی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی قوله مطرد «اسما» حال من الثلاثی «بأفعال» جار ومجرور متعلق بقوله «یرد» الآتی «یرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الواقع مبتدأ ، والجمله من الفعل المضارع وفاعله فی محل رفع خبر للمبتدأ ، وهو غیر.
2- «وغالبا» منصوب بنزع الخافض «أغناهم» أغنی : فعل ماض ، وهم : مفعول به لأغنی «فعلان» فاعل أغنی «فی فعل» جار ومجرور متعلق بأغنی «کقولهم» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وقول مضاف والضمیر مضاف إلیه «صردان» خبر لمبتدأ محذوف أیضا ، أی : هذه صردان ، والجمله فی محل نصب مقول القول.
3- ومن ذلک قول الحطیئه من کلمه یستعطف فیها أمیر المؤمنین عمر ابن الخطاب : ماذا تقول لأفراخ بذی مرخ زغب الحواصل لا ماء ولا شجر ألقیت کاسبهم فی قعر مظلمه فاغفر علیک سلام الله یا عمر

وأما فعل فجاء بعضه علی أفعال : کرطب وأرطاب ، والغالب مجیئه علی فعلان کصرد وصردان ، ونغر ونغران (1).

* * *

فی اسم مذکّر رباعیّ بمدّ

ثالث افعله عنهم اطّرد (2)

والزمه فی فعال ، او فعال

مصاحبی تضعیف ، او إعلال (3)

«أفعله» جمع لکل اسم ، مذکر ، رباعیّ ، ثالثه مده نحو : قذال وأقذله ، ورغیف وأرغفه ، وعمود وأعمده ، والتزم أفعله فی جمع المضاعف أو المعتل اللام من فعال أو فعال : کبتات وأبتّه ، وزمام وأزمّه ؛ وقباء وأقبیه ؛ وفناء وأفنیه.

* * *

أبنیه جموع الکثره و ما تکون جمعا له

فعل لنحو أحمر وحمرا

وفعله جمعا بنقل یدری (4).

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2070


1- النغر - بضم النون وفتح الغین - البلبل ، أو فرخ العصفور ، أو طیر کالعصفور أحمر المنقار.
2- «فی اسم» جار ومجرور متعلق بقوله «اطرد» الآتی فی آخر البیت «مذکر رباعی» صفتان لاسم «بمد» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لاسم ، أو حال منه ، ومد مضاف ، و «ثالث» مضاف إلیه «أفعله» مبتدأ «عنهم» جار ومجرور متعلق بقوله «اطرد» الآتی «اطرد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أفعله ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله أفعله.
3- «والزمه» الزم : فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل ، والضمیر البارز الذی یعود إلی أفعله فی البیت السابق مفعول به «فی فعال» جار ومجرور متعلق بالزم «أو فعال» معطوف علیه «مصاحبی» حال من المتعاطفین ، ومصاحبی مضاف و «تضعیف» مضاف إلیه «أو إعلال» معطوف علی تضعیف.
4- «فعل» مبتدأ «لنحو» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، ونحو مضاف و «أحمر» مضاف إلیه «وحمرا» معطوف علی أحمر «وفعله» مبتدأ «جمعا» مفعول ثان تقدم علی عامله ، وهو قوله «یدری» الآتی «بنقل» جار ومجرور متعلق بقوله یدری الآتی «یدری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعله الواقع مبتدأ ، وهو مفعوله الأول ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

من أمثله جمع الکثره : فعل ، وهو مطّرد فی [کل] وصف یکون المذکر منه علی أفعل ، والمؤنث [منه علی] فعلاء ، نحو : أحمر وحمر وحمراء وحمر.

ومن أمثله جمع القله : فعله ، ولم یطّرد فی شیء من الأبنیه ، وإنما هو محفوظ ، ومن الذی حفظ منه فتی وفتیه ، وشیخ وشیخه ، وغلام وغلمه ، وصبیّ وصبیه.

* * *

وفعل لاسم رباعیّ ، بمدّ

قد زید قبل لام ، اعلالا فقد (1)

ما لم یضاعف فی الأعمّ ذو الألف

وفعل جمعا لفعله عرف (2).

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2071


1- «وفعل» مبتدأ «لاسم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «رباعی» نعت لاسم «بمد» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من اسم ، أو نعت ثان له «قد» حرف تحقیق «زید» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مد ، والجمله فی محل جر صفه لمد «قبل» ظرف متعلق بزید ، وقبل مضاف و «لام» مضاف إلیه «إعلالا» مفعول مقدم علی عامله ، وهو قوله فقد الآتی «فقد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لام ، والجمله فی محل جر صفه للام.
2- «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یضاعف» فعل مضارع ، مبنی للمجهول «فی الأعم» جار ومجرور متعلق بقوله یضاعف «ذو» نائب فاعل لیضاعف وذو مضاف و «الألف» مضاف إلیه «وفعل» مبتدأ «جمعا» حال من الضمیر المستتر فی «عرف» الآتی «لفعله» جار ومجرور متعلق بقوله جمعا ، أو بقوله عرف «عرف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل الواقع مبتدأ ، والجمله من عرف ونائب فاعله محل فی رفع خبر المبتدأ.

ونحو کبری ، ولفعله فعل ،

وقد یجیء جمعه علی فعل (1)

من أمثله جمع الکثره : فعل ، وهو مطّرد فی کلّ اسم (2) ، رباعیّ ، قد زید قبل آخره مدّه ؛ بشرط کونه صحیح الآخر ، وغیر مضاعف إن کانت المده ألفا ، ولا فرق فی ذلک بین المذکّر والمؤنث ، نحو : قذال وقذل ، وحمار وحمر ، وکراع وکرع ، وذراع وذرع ، وقضیب وقضب ، وعمود وعمد.

وأما المضاعف : فإن کانت مدته ألفا فجمعه علی فعل غیر مطّرد ، نحو :

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2072


1- «ونحو» معطوف علی فعله فی البیت السابق ، ونحو مضاف و «کبری» مضاف إلیه «ولفعله» الواو للاستئناف ، لفعله : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فعل» مبتدأ مؤخر «وقد» حرف تقلیل «یجیء» فعل مضارع «جمعه» جمع : فاعل یجیء ، وجمع مضاف والهاء مضاف إلیه «علی فعل» جار ومجرور متعلق بقوله جمعه أو بقوله یجیء.
2- أما الصفه التی علی أربعه أحرف ثالثها مده فإن کانت المده واوا - بأن تکون الصفه علی فعول بفتح الفاء - کثر جمعها علی فعل ، نحو صبور وغفور وفخور ، تقول فی جمعهن : صبر ، وغفر ، وفخر ، وإن کانت المده ألفا أو یاء فإن جمع الصفه علی فعل حینئذ شاذ ، نحو ، نذیر ونذر وصناع وصنع وإذا جمعت الاسم المستجمع لهذه الشروط هذا الجمع ؛ فإن کانت عینه واوا نحو سوار وسواک وجب أن تسکن هذه الواو فی الجمع ، إلا أن تهمزها ، فتقول : سور ، وسوک ، لأن الواو المضمومه نهایه فی الثقل ، وإن کانت العین یاء نحو سیال - بزنه کتاب ، اسم نوع من الشجر - جاز بقاؤها مضمومه ، وجاز تسکینها ، وحینئذ تقلب ضمه الفاء کسره ؛ لئلا تنقلب الیاء واوا فیلتبس بالواوی العین.

عنان وعنن ، وحجاج وحجج ؛ فإن کانت مدته غیر ألف فجمعه علی فعل مطّرد ، نحو : سریر وسرر ، وذلول وذلل.

ومن أمثله جمع الکثره فعل ، وهو جمع لاسم علی فعله أو علی فعلی - أنثی الأفعل - فالأول : کقربه وقرب ، وغرفه وغرف ؛ والثانی : ککبری وکبر ، وصغری وصغر.

ومن أمثله جمع الکثره فعل ، وهو جمع لاسم علی فعله ، نحو : کسره وکسر ، وحجّه وحجج ، ومریه ومری ، وقد یجیء جمع فعله علی فعل ، نحو : لحیه ولحی ، وحلیه وحلی.

* * *

فی نحو رام ذو اطّراد فعله

وشاع نحو کامل وکمله (1)

ومن أمثله جمع الکثره : فعله ، وهو مطّرد فی [کل] وصف ، علی فاعل ، معتلّ اللّام لمذکّر عاقل ، کرام ورماه ، وقاض وقضاه.

ومنها : فعله ، وهو مطّرد فی وصف ، علی فاعل صحیح اللام ، لمذکّر عاقل ، نحو : کامل وکمله ، وساحر وسحره ، واستغنی المصنف عن ذکر القیود المذکوره بالتمثیل بما اشتمل علیها ، وهو رام وکامل.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2073


1- «فی نحو» جار ومجرور متعلق باطراد الآتی ، أو بفعل یدل علیه اطراد ، ونحو مضاف ، و «رام» مضاف إلیه «ذو» خبر مقدم ، وذو مضاف و «اطراد» مضاف إلیه «فعله» مبتدأ مؤخر «وشاع» الواو عاطفه أو للاستئناف ، شاع : فعل ماض «نحو» فاعل شاع ، ونحو مضاف و «کامل» مضاف إلیه «وکمله» معطوف علی کامل.

فعلی لوصف کقتیل ، وزمن ،

وهالک ، ومیّت به قمن (1)

من أمثله جمع الکثره : فعلی ، وهو جمع لوصف ، علی فعیل بمعنی مفعول ، دال علی هلاک أو توجّع : کقتیل وقتلی ، وجریح وجرحی ، وأسیر وأسری ، ویحمل علیه ما أشبهه فی المعنی ، من فعیل بمعنی فاعل : کمریض ومرضی ، ومن فعل ، کزمن وزمنی ، ومن فاعل : کهالک وهلکی ، ومن فیعل : کمیّت وموتی [وأفعل نحو : أحمق وحمقی](2).

* * *

لفعل اسما صحّ لاما فعله

والوضع فی فعل وفعل قلّله (3)

من أمثله جمع الکثره فعله ؛ وهو جمع لفعل ، اسما ، صحیح اللام ، نحو

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2074


1- «فعلی» مبتدأ «لوصف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «کقتیل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وزمن ، وهالک» معطوفان علی قتیل «ومیت» مبتدأ «به» جار ومجرور متعلق بقوله قمن الآتی «قمن» خبر المبتدأ.
2- سقط من أکثر نسخ هذا الکتاب ما بین المعقوفین ، فتکون الأوزان التی تلحق بفعیل بمعنی مفعول فی الجمع علی فعلی أربعه فیما ذکر الشارح علی ما هو فی أکثر النسخ ، وخمسه علی ما فی هذه النسخه ، وبقی سادس وهو فعلان نحو سکران وسکری ، وقرأ حمزه (وتری الناس سکری وما هم بسکری)
3- «لفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «اسما» حال من فعل «صح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی قوله اسما ، والجمله فی محل نصب نعت لقوله اسما «لاما» تمییز «فعله» مبتدأ مؤخر «والوضع» مبتدأ «فی فعل» جار ومجرور متعلق بقوله «قلله» الآتی «وفعل» معطوف علی فعل «قلله» قلل : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الوضع ، والهاء مفعول به ، والجمله من قلل وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.

قرط وقرطه ، ودرج ودرجه ، وکوز وکوزه ، ویحفظ فی اسم علی فعل نحو قرد وقرده ، أو علی فعل نحو غرد وغرده (1).

* * *

وفعّل لفاعل وفاعله

وصفین ، نحو عاذل وعاذله (2)

ومثله الفعّال فیما ذکّرا

وذان فی المعلّ لاما ندرا (3)

من أمثله جمع الکثره : فعّل ، وهو مقیس فی وصف ، صحیح اللام ، علی فاعل أو فاعله ، نحو ضارب وضرّب وصائم وصوّم ، وضاربه وضرّب وصائمه وصوّم.

ومنها فعّال ، وهو مقیس فی وصف ، صحیح اللام علی فاعل ، لمذکر ، نحو صائم وصوّام ، وقائم وقوّام.

وندر فعّل وفعّال فی المعتل اللام المذکّر ، نحو غاز وغزّی ، وسار وسرّی ،

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2075


1- الغرد - بفتح الغین وسکون الراء هنا ، ویأتی أیضا بفتح الغین والراء جمیعا - ضرب من الکمأه ، وجمعه غرده بوزن قرده ، وغراد کجبال.
2- «وفعل» مبتدأ «لفاعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وفاعله» معطوف علی فاعل «وصفین» حال من فاعل وفاعله «نحو» خبر مبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «عاذل» مضاف إلیه «وعاذله» معطوف علی عادل.
3- «ومثله» مثل : خبر مقدم ، ومثل مضاف والهاء مضاف إلیه «الفعال» مبتدأ مؤخر «فیما» جار ومجرور متعلق بمثل لما فیه من معنی الممائله «ذکرا : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بفی «وذان» اسم إشاره مبتدأ «فی المعل» جار ومجرور متعلق بقوله «ندرا» الآتی «لاما» تمییز «ندرا» فعل وفاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وعاف وعفّی ، وقالوا : غزّاء فی جمع غاز ، وسرّاء فی جمع سار ، وندر أیضا [فی جمع] فاعله ، کقول الشاعر :

355- أبصارهنّ إلی الشّبّان مائله***وقد أراهنّ عنّی غیر صدّاد(1)

[یعنی جمع صادّه].

* * *

فعل وفعله فعال لهما

وقلّ فیما عینه الیا منهما (2).

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2076


1- البیت للقطامی ، واسمه عمیر بن شییم بن عمرو التغلبی ، وقبل البیت المستشهد به قوله : ما للکواعب - ودّعن الحیاه! کما ودّعننی وجعلن الشّیب میعادی اللغه : «الکواعب» جمع کاعب ، وهی المرأه التی کعب ثدیها ونهد «ودعن الحیاه» دعاء علیهن بالموت ، لأنهن قطعنه وبتتن حبل وصاله «أبصارهن» أراد أنهن یدمن النظر إلی الشبان لما یرجون عندهم من مجاراتهن فی الصبابه ، وقد کان شأنهن معه کذلک یوم کان شبابه غضا. الإعراب : «أبصارهن» أبصار : مبتدأ ، وأبصار مضاف وضمیر النسوه مضاف إلیه «إلی الشبان» جار ومجرور متعلق بقوله «مائله» الآتی «مائله» خبر المبتدأ «وقد» حرف تحقیق «أراهن» أری : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا ، والضمیر البارز مفعول أول «عنی» جار ومجرور متعلق بقوله «صداد» الآتی ، وساغ تقدیم معمول المضاف إلیه علی المضاف لأمرین ، أولهما : أن المعمول جار ومجرور فیتوسع فیه ، والثانی أن المضاف یشبه حرف النفی فکأنه لیس فی الکلام إضافه «غیر» مفعول ثان لأری ، وغیر مضاف و «صداد» مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «صداد» الذی هو جمع صاده ، حیث استعمل فعالا - بضم الفاء وتشدید العین مفتوحه - فی جمع فاعله.
2- «فعل» مبتدأ أول «وفعله» معطوف علیه «فعال» مبتدأ ثان «لهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «وقل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعال «فیما» جار ومجرور متعلق بقوله «قل» السابق «عینه» عین : مبتدأ ، وعین مضاف ضمیر الغائب العائد إلی ما الموصوله مضاف إلیه «الیا» قصر للضروره : خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ والخبر لا محل لها صله «ما» المجروره محلا بفی «منهما» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ما الموصوله.

من أمثله جمع الکثره : فعال ، وهو مطّرد فی فعل وفعله ، اسمین ، نحو کعب وکعاب ، وثوب وثیاب ، وقصعه وقصاع ، أو وصفین ، نحو صعب وصعاب ، وصعبه وصعاب ، وقلّ فیما عینه یاء ، نحو ضیف وضیاف ، وضیعه وضیاع.

* * *

وفعل أیضا له فعال

ما لم یکن فی لامه اعتلال (1)

أو یک مضعفا ، ومثل فعل

ذو التّا ، وفعل مع فعل ، فاقبل (2)

أی : اطّرد أیضا فعال فی فعل وفعله ، ما لم یکن لامهما معتلا أو مضاعفا ، نحو «جبل وجبال ، وجمل وجمال ، ورقبه ورقاب ، وثمره وثمار».

واطرد أیضا فعال فی فعل وفعل ، نحو ذئب وذئاب ، ورمح ورماح.

واحترز من المعتل اللام : کفتی ، ومن المضعف کطلل.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2077


1- «وفعل» مبتدأ أول «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «له» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فعال» مبتدأ ثان مؤخر ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم «فی لامه» فی لام : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر یکن مقدم علی اسمه ، ولام مضاف وضمیر الغائب العائد إلی فعل مضاف إلیه «اعتلال» اسم یکن.
2- «أو» عاطفه «یک» فعل مضارع ناقص ، معطوف علی «یکن» فی البیت السابق مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل فی البیت السابق «مضعفا» خبریک ، و «مثل» خبر مقدم ، ومثل مضاف و «وفعل» مضاف إلیه «ذو» مبتدأ مؤخر ، وذو مضاف و «التا» قصر للضروره : مضاف إلیه «وفعل» معطوف علی ذو التاء «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال صاحبه المعطوف ، ومع مضاف و «فعل» مضاف إلیه «فاقبل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

وفی فعیل وصف فاعل ورد

کذاک فی أنثاه أیضا اطّرد (1)

واطرد أیضا فعال فی کل صفه علی فعیل بمعنی فاعل : مقترنه بالتاء أو مجرده عنها ، ککریم وکرام ، وکریمه وکرام ، ومریض ومراض ، ومریضه ومراض.

* * *

وشاع فی وصف علی فعلانا ،

أو أنثییه ، أو علی فعلانا (2)

ومثله فعلانه ، والزمه فی

نحو طویل وطویله تفی (3)

أی : واطّرد أیضا مجیء فعال جمعا ، لوصف علی فعلان ، أو علی فعلانه ، أو علی فعلی ، نحو : عطشان وعطاش ، وعطشی وعطاش ، وندمانه وندام. .

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2078


1- «وفی فعیل» جار ومجرور متعلق بقوله «ورد» الآتی «وصف» حال من فعیل ، ووصف مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «ورد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعال «کذاک» جار ومجرور متعلق بقوله «اطرد» الآتی «فی أنثاه» مثله «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «اطرد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعال.
2- «وشاع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعال «فی وصف» جار ومجرور متعلق بقوله «شاع» السابق «علی فعلانا» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لوصف «أو أنثییه» معطوف علی قوله «فعلانا» السابق «أو» عاطفه «علی فعلانا» معطوف علی قوله «علی فعلانا» السابق :
3- «ومثله» مثل : خبر مقدم ، ومثل مضاف والضمیر مضاف إلیه «فعلانه» مبتدأ مؤخر «والزمه» الزم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت والهاء مفعول به «فی نحو» جار ومجرور متعلق بقوله «الزمه» السابق ، ونحو مضاف و «طویل» مضاف إلیه «وطویله» معطوف علی طویل «تفی» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر - وهو قوله «الزمه» - والیاء للاشباع.

وکذلک اطرد فعال فی وصف ، علی فعلان ، أو علی فعلانه ، نحو «خمصان وخماص ، وخمصانه وخماص».

والتزم فعال فی کل وصف علی فعیل أو فعیله ، معتلّ العین ، نحو «طویل وطوال ، وطویله وطوال».

* * *

وبفعول فعل نحو کبد

یخصّ غالبا ، کذاک یطّرد (1)

فی فعل اسما مطلق الفا ، وفعل

له ، وللفعال فعلان حصل (2)

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2079


1- «وبفعول» الواو عاطفه أو للاستئناف ، بفعول : جار ومجرور متعلق بقوله «یخص» الآتی «فعل» مبتدأ «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، أی وذلک نحو ، ونحو مضاف و «کبد» مضاف إلیه «یخص» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل الواقع مبتدأ ، والجمله من الفعل المضارع ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ - وهو قوله «فعل» - «غالبا» حال من الضمیر المستتر فی یخص «کذاک» کذا : جار ومجرور متعلق بیطرد الآتی ، والکاف حرف خطاب «یطرد» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعول فی أول البیت.
2- «فی فعل» جار ومجرور متعلق بقوله «یطرد» فی البیت السابق «اسما» حال من فعل «مطلق» مثله ، ومطلق مضاف و «الفا» قصر للضروره : مضاف إلیه «وفعل» مبتدأ «له» متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وللفعال» الواو عاطفه أو للاستئناف ، للفعال : جار ومجرور متعلق بقوله حصل الآتی «فعلان» مبتدأ «حصل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلان ، والجمله من الفعل الماضی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وشاع فی حوت وقاع مع ما

ضاهاهما ، وقلّ فی غیرهما (1)

ومن أمثله جمع الکثره : فعول ، وهو مطّرد فی اسم ثلاثی علی فعل نحو «کبد وکبود ، ووعل ووعول» وهو ملتزم فیه غالبا.

واطّرد فعول أیضا فی اسم علی فعل - بفتح الفاء - نحو «کعب وکعوب ، وفلس وفلوس» أو علی فعل - بکسر الفاء - نحو «حمل وحمول ، وضرس وضروس» أو علی فعل - بضم الفاء - نحو «جند وجنود ، وبرد وبرود».

ویحفظ فعول فی فعل ، نحو «أسد وأسود» ویفهم کونه غیر مطرد من قوله «وفعل له» ولم یقیده باطراد.

* * *

وأشار بقوله : «وللفعال فعلان حصل» إلی أن من أمثله جمع الکثره فعلانا ؛ وهو مطّرد فی اسم علی فعال ؛ نحو «غلام وغلمان ، وغراب وغربان».

وقد سبق أنه مطرد فی فعل : کصرد وصردان.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2080


1- «شاع» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلان «فی حوت» جار ومجرور متعلق بقوله شاع «وقاع» معطوف علی حوت «وما» اسم موصول معطوف علی حوت أیضا «ضاهاهما» ضاهی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والضمیر البارز مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «وقل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی فعلان «فی غیرهما» فی غیر : جار ومجرور متعلق بقوله قل ، وغیر مضاف وضمیر الغائبین مضاف إلیه.

واطرد فعلان - أیضا - فی جمع ما عینه واو : من فعل ، أو فعل ؛ نحو «عود وعیدان ، وحوت وحیتان (1) ، وقاع وقیعان ، وتاج وتیجان» (2).

وقلّ فعلان فی غیر ما ذکر ، نحو «أخ وإخوان ، وغزال وغزلان».

* * *

وفعلا اسما ، وفعیلا ، وفعل

غیر معلّ العین - فعلان شمل (3)

من أبنیه جمع الکثره : فعلان ، وهو مقیس فی اسم صحیح العین ، علی فعل ، نحو «ظهر وظهران ، وبطن وبطنان» أو علی فعیل ، نحو «قضیب وقضبان ، ورغیف ورغفان» أو علی فعل ، نحو «ذکر وذکران ، وحمل وحملان».

* * *

ولکریم وبخیل فعلا

کذا لما ضاهاهما قد جعلا (4)

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2081


1- وکذلک نون ونینان ، وکوز وکیزان ، والنون : الحوت.
2- وکذلک دار ودیران ، وأصل مفرداتها بفتح الفاء والعین جمیعا.
3- «وفعلا» مفعول به تقدم علی عامله ، وهو قوله «شمل» الآتی آخر البیت «اسما» حال من قوله فعلا «وفعیلا ، وفعل» معطوفان علی قوله «فعلا» السابق ، ووقف علی الثانی بالسکون علی لغه ربیعه «غیر» حال من «فعل» وغیر مضاف و «معل» مضاف و «معل» مضاف و «العین» مضاف إلیه «فعلان» مبتدأ «شمل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلان ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وتقدیر البیت : وزن فعلان شمل فعلا اسما وفعیلا وفعل بشرط کون الأخیر غیر معتل العین.
4- «ولکریم» الواو عاطفه أو للاستئناف ، لکریم : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وبخیل» معطوف علی کریم «فعلا» قصر للضروره : مبتدأ مؤخر «کذا» جار ومجرور متعلق بقوله «جعلا» الآتی علی أنه مفعوله الثانی «لما» جار ومجرور متعلق بجعل «ضاهاهما» ضاهی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والضمیر البارز مفعوله ، والجمله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا باللام «قد» حرف تحقیق «جعلا» جعل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلا ، وهو مفعوله الأول ، وقد مضی مفعوله الثانی ، والألف للاطلاق.

وناب عنه افعلاء فی المعلّ

لاما ، ومضعف ، وغیر ذاک قلّ (1)

من أمثله جمع الکثره : فعلاء ، وهو مقیس فی فعیل - بمعنی فاعل - صفه لمذکر عاقل ، غیر مضاعف ، ولا معتل ، نحو «ظریف وظرفاء ، وکریم وکرماء ، وبخیل وبخلاء».

وأشار بقوله : «کذا لما ضاهاهما» إلی أن ما شابه فعیلا - فی کونه دالا علی معنی هو کالغریزه - یجمع علی فعلاء ، نحو عاقل وعقلاء ، وصالح وصلحاء ، وشاعر وشعراء.

وینوب عن فعلاء فی المضاعف والمعتلّ : أفعلاء ، نحو «شدید وأشدّاء ، وولیّ وأولیاء».

[وقد یجیء «أفعلاء» جمعا لغیر ما ذکر ، نحو «نصیب وأنصباء ، وهیّن وأهوناء»].

* * *

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2082


1- «وناب» فعل ماض «عنه» جار ومجرور متعلق به «أفعلاء» فاعل ناب «فی المعل» جار ومجرور متعلق بناب «لاما» تمییز «ومضعف» معطوف علی المعل لاما «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف واسم الإشاره من «ذاک» مضاف إلیه ، والکاف حرف خطاب «قل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

فواعل لفوعل وفاعل

وفاعلاء مع نحو کاهل (1)

وحائض ، وصاهل ، وفاعله ،

وشذّ فی الفارس ، مع ما ماثله (2)

من أمثله جمع الکثره : فواعل ، وهو لاسم علی فوعل ، نحو «جوهر وجواهر» أو علی فاعل ، نحو «طابع وطوابع» ، أو علی فاعلاء ، نحو «قاصعاء وقواصع» أو علی فاعل ، نحو «کاهل ، وکواهل».

وفواعل - أیضا - جمع لوصف علی فاعل إن کان لمؤنث عاقل ، نحو «حائض وحوائض» ، أو لمذکر ما لا یعقل ، نحو «صاهل وصواهل».

فإن کان الوصف الذی علی فاعل لمذکر عافل ، لم یجمع علی فواعل ، وشذ «فارس وفوارس ، وسابق وسوابق».

وفواعل - أیضا - جمع لفاعله ، نحو «صاحبه وصواحب ، وفاطمه وفواطم».

* * *

وبفعائل اجمعن فعاله

وشبهه ذا تاء او مزاله (3).

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2083


1- «فواعل» مبتدأ «لفوعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وفاعل ، وفاعلاء» معطوفان علی فوعل «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال ، ومع مضاف و «نحو» مضاف إلیه ، ونحو مضاف و «کاهل» مضاف إلیه.
2- «وحائض ، وصاهل ، وفاعله» معطوفات علی «کاهل» فی البیت السابق «وشذ» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فواعل «فی الفارس» جار ومجرور متعلق بقوله «شذ» «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال ، ومع مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «ماثله» ماثل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله المجروره محلا بإضافه مع إلیها ، والضمیر البارز مفعول به ، والجمله لا محل لها صله.
3- «بفعائل» جار ومجرور متعلق بقوله «اجمعن» الآتی «اجمعن» اجمع : فعل أمر ، والنون للتوکید ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فعاله» مفعول به لاجمعن «وشبهه» معطوف علی فعاله «ذا» حال من المفعول به ، وذا مضاف و «تاء» مضاف إلیه «أو» عاطفه «مزاله» مزال : معطوف علی ذا تاء ، ومزال مضاف والهاء - الذی یعود علی تاء - مضاف إلیه ، من إضافه اسم المفعول إلی مفعوله الثانی ، ومفعوله الأول ضمیر مستتر فیه جوازا هو نائب فاعل له.

من أمثله جمع الکثره : فعائل ، وهو : لکل اسم ، رباعی ، بمدّه قبل آخره ، مؤنثا بالتاء ، نحو «سحابه وسحائب ، ورساله ورسائل ، وکناسه وکنائس ، وصحیفه وصحائف ، وحلوبه وحلائب» أو مجردا منها ، نحو «شمال وشمائل ، وعقاب وعقائب ، وعجوز وعجائز».

* * *

وبالفعالی والفعالی جمعا

صحراء والعذراء ، والقیس اتبعا (1)

من أمثله جمع الکثره : فعالی ، وفعالی ، ویشترکان فیما کان علی فعلاء ، اسما کصحراء وصحاری وصحاری ، أو صفه کعذراء وعذاری وعذاری.

* * *

واجعل فعالیّ لغیر ذی نسب

جدّد ، کالکرسیّ تتبع العرب (2)

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2084


1- «وبالفعالی» جار ومجرور متعلق بقوله «جمعا» الآتی «والفعالی» معطوف علی الفعالی «جمعا» جمع : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق «صحراء» نائب فاعل جمع «والعذراء» معطوف علی صحراء «والقیس» مفعول به مقدم لاتبع «اتبعا» اتبع : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه.
2- «واجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فعالی» مفعول أول لاجعل «لغیر» جار ومجرور متعلق باجعل علی أنه مفعوله الثانی ، وغیر مضاف «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «نسب» مضاف إلیه «جدد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نسب ، والجمله فی محل جر نعت لنسب «کالکرسی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «تتبع» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر - وهو قوله اجعل - وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «العرب» مفعول به لتتبع.

من أمثله جمع الکثره : فعالیّ ، وهو جمع لکل اسم ، ثلاثی ، آخره یاء مشدّده غیر متجدده للنسب ، نحو «کرسیّ وکراسیّ ، وبردیّ وبرادیّ» ، ولا یقال «بصریّ وبصاریّ».

* * *

وبفعالل وشبهه انطقا

فی جمع ما فوق الثّلاثه ارتقی (1)

من غیر ما مضی ، ومن خماسی

جرّد ، الآخر انف بالقیاس (2)

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2085


1- «وبفعالل» الواو عاطفه أو للاستئناف ، بفعالل : جار ومجرور متعلق بقوله «انطقا» الآتی «وشبهه» الواو عاطفه ، شبه : معطوف علی فعالل ، وشبه مضاف والهاء مضاف إلیه «انطقا» انطق : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت ، والألف منقلبه عن نون التوکید الخفیفه للوقف «فی جمع» جار ومجرور متعلق بقوله انطقا ، وجمع مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «فوق» ظرف متعلق بقوله ارتقی ، وفوق مضاف و «الثلاثه» مضاف إلیه «ارتقی» فعل ماض وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- «من غیر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ما الموصوله فی البیت السابق ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «مضی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «ومن خماسی» جار ومجرور معطوف علی قوله من غیر - إلخ «جرد» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الخماسی ، والجمله فی محل جر نعت للخماسی «الآخر» مفعول به مقدم لقوله انف الآتی «انف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بالقیاس» جار ومجرور متعلق بانف.

والرّابع الشّبیه بالمزید قد

یحذف دون ما به تمّ العدد (1)

وزائد العادی الرباعی احذفه ، ما

لم یک لینا إثره اللّذ ختما (2)

من أمثله جمع الکثره : «فعالل» وشبهه ، وهو : کل جمع ثالثه ألف بعدها حرفان ؛ فیجمع بفعالل : کل اسم ، رباعیّ ، غیر مزید فیه ، نحو «جعفر وجعافر ، وزبرج وزبارج ، وبرثن وبراثن» ویجمع بشبهه : کل اسم ، رباعی ، مزید فیه ، ک- «جوهر وجواهر ، وصیرف وصیارف ، ومسجد ومساجد».

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2086


1- «والرابع» مبتدأ «الشبیه» نعت للرابع «بالمزید» جار ومجرور متعلق بالشبیه «قد» حرف تفلیل «یحذف» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الرابع ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «دون» ظرف متعلق بقوله یحذف ، ودون مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «به» جار ومجرور متعلق بقوله «تم» الآتی «تم» فعل ماض «العدد» فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والمراد بما به تم العدد الحرف الخامس من الخماسی.
2- «وزائد» مفعول به لفعل محذوف یفسره قوله «احذفه» الآتی ، وزائد مضاف و «العادی» مضاف إلیه ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله ؛ لأنه اسم فاعل من من قولک عداه یعدوه إذا جاوزه «الرباعی» مفعول به للعادی ، وقد سکن یاءه ضروره «احذفه» احذف : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یک» فعل مضارع ناقص ، مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الزائد «لینا» خبر یک «إثره» إثر : منصوب علی الظرفیه ، متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وإثر مضاف والهاء مضاف إلیه مبنی علی الضم فی محل جر «الذ» اسم موصول لغه فی الذی : مبتدأ مؤخر «ختما» ختم : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، وأراد بالذی ختم الحرف الأخیر ، یعنی أن حرف اللین یأتی عقیبه الحرف الآخر من الکلمه.

واحترز بقوله : «من غیر ما مضی» من الرباعی الذی سبق ذکر جمعه : کأحمر ، وحمراء ، ونحوهما مما سبق [ذکره].

وأشار بقوله : «ومن خماسی جرّد الآخر انف بالقیاس» إلی أن الخماسیّ المجرد عن الزیاده یجمع علی فعالل قیاسا ، ویحذف خامسه ، نحو «سفارج» فی سفرجل ، و «فرازد» فی فرزدق ، و «خوارن» فی خورنق.

وأشار بقوله : «والرابع الشبیه بالمزید - البیت» إلی أنه یجوز حذف رابع الخماسیّ المجرّد عن الزیاده ، وإبقاء خامسه ، إذا کان رابعه مشبها للحرف الزائد - بأن کان من حروف الزیاده ، کنون «خورنق» ، أو کان من مخرج حروف الزیاده ، کدال «فرزدق» - فیجوز أن یقال : «خوارق ، وفرازق» ، والکثیر الأول ، وهو حذف الخامس وإبقاء الرابع ، نحو «خوارن ، وفرازد».

فإن کان الرابع غیر مشبه للزائد لم یجز حذفه ، بل یتعین حذف الخامس ؛ فتقول فی «سفرجل» : «سفارج» ولا یجوز «سفارل».

وأشار بقوله : «وزائد العادی الرباعی - البیت» إلی أنه إذا کان الخماسیّ مزیدا فیه حرف حذف ذلک الحرف ، إن لم یکن حرف مدّ قبل الآخر ؛ فتقول فی «سبطری» : «سباطر» ، وفی «فدوکس» : «فداکس» ، وفی «مدحرج» : «دحارج».

فإن کان الحرف الزائد حرف مدّ قبل الآخر لم یحذف ، بل یجمع الاسم علی «فعالیل» نحو «قرطاس وقراطیس ، وقندیل وقنادیل ، وعصفور وعصافیر».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2087

والسّین والتّامن ک- «مستدع أزل

إذ ببنا الجمع بقاهما مخلّ (1)

والمیم أولی من سواه بالبقا

والهمز والیا مثله إن سبقا (2)

إذا اشتمل الاسم علی زیاده ، لو أبقیت لاحتلّ بناء الجمع ، الذی هو نهایه ما ترتقی إلیه الجموع - وهو فعالل ، وفعالیل - حذفت الزیاده ، فإن أمکن جمعه علی إحدی الصیغتین ، بحذف بعض الزائد وإبقاء البعض ؛ فله حالتان :

إحداهما : أن یکون للبعض مزیّه علی الآخر.

والثانیه : أن لا یکون کذلک.

والأولی هی المراده هنا ، والثانیه ستأنی فی البیت الذی فی آخر الباب.

ومثال الأولی «مستدع» فتقول فی جمعه : «مداع» فتحذف السین والتاء ، وتبقی المیم ؛ لأنها مصدّره ومجرده للدلاله علی معنی ، وتقول فی «ألندد» ،

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2088


1- «والسین» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أزل» الآتی - «والتا» قصر للضروره : معطوف علی السین «من» جاره «کمستدع» الکاف اسم بمعنی مثل ، مبنی علی الفتح فی محل جر بمن ، والکاف مضاف ومستدع : مضاف إلیه ، والجار والمجرور متعلق بأزل «إذ» حرف دال علی التعلیل «ببنا» جار ومجرور متعلق بقوله «مخل» الآتی ، وبنا مضاف ، و «الجمع» مضاف إلیه «بقاهما» بقا : مبتدأ ، وقد قصره للضروره ، وبقا مضاف وهما : مضاف إلیه «مخل» خبر المبتدأ.
2- «والمیم» مبتدأ «أولی» خبر المبتدأ «من سواه» الجار والمجرور متعلق بأولی ، وسوی مضاف ، والهاء العائد إلی المیم مضاف إلیه «بالبقا» جار ومجرور متعلق بأولی «والهمز» مبتدأ «والیا» معطوف علی الهمز «مثله» مثل : خبر المبتدأ ، ومثل مضاف وضمیر الغائب العائد علی المیم أیضا مضاف إلیه «إن» شرطیه «سبقا» فعل ماض ، فعل الشرط ، مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وألف الاثنین فاعل ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، وتقدیر الکلام : إن سبق الهمز والیاء فهما مثل المیم.

و «یلندد» : «ألادّ» ، و «یلادّ» فتحذف النون ، وتبقی الهمزه من «ألندد» ، والیاء من «یلندد» ؛ لتصدّرهما ، ولأنهما فی موضع یقعان فیه دالّین علی معنی ، نحو : أقوم ویقوم ، بخلاف النون ؛ فإنها فی موضع لا تدل فیه علی معنی أصلا.

والألندد ، والیلندد : الخصم ، یقال : رجل ألندد ، ویلندد ، أی : خصم ، مثل الألدّ.

* * *

والیاء لا الواو احذف ان جمعت ما

ک «حیزبون» فهو حکم حتما (1)

إذا اشتمل الاسم علی زیادتین ، وکان حذف إحداهما یتأتّی معه صیغه الجمع ، وحذف الأخری لا یتأتّی معه ذلک - حذف ما یتأتی معه [صیغه الجمع] وأبقی الآخر ؛ فتقول فی «حیزبون» : «حزابین» ؛ فتحذف الیاء ، وتبقی الواو ، فتقلب یاء ؛ لسکونها وانکسار ما قبلها ، وأوثرت الواو بالبقاء لأنها لو حذفت لم یغن حذفها عن حذف الیاء ؛ لأنّ بقاء الیاء مفوّت لصیغه منتهی الجموع.

والحیزبون : العجوز.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2089


1- «والیاء» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «احذف الآتی - «لا» عاطفه «الواو» معطوف علی الیاء «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «جمعت» جمع : فعل ماض ، فعل الشرط ، مبنی علی الفتح المقدر فی محل جزم ، وتاء المخاطب فاعله مبنی علی الفتح فی محل رفع «ما» اسم موصول : مفعول به لجمعت ، مبنی علی السکون فی محل نصب «کحیزبون» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله ما الموصوله الواقعه مفعولا ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام «فهو» الفاء للتعلیل ، هو : ضمیر منفصل مبتدأ «حکم» خبر المبتدأ «حتما» حتم : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حکم ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع صفه لحکم.

وخیّروا فی زائدی سرندی

وکلّ ما ضاهاه ک- «العلندی» (1)

یعنی أنه إذا لم یکن لأحد الزائدین مزیّه علی الآخر کنت بالخیار ؛ فتقول فی «سرندی» : «سراند» بحذف الألف وإبقاء النون ، و «سراد» بحذف النون وإبقاء الألف (2) ، وکذلک «علندی» ؛ فتقول : «علاند» و «علاد» ومثلهما «حبنطی» ؛ فتقول : «حبانط» و «حباط» ؛ لأنهما زیادتان ، زیدتا معا للإلحاق بسفرجل ، ولا مزیّه لإحداهما علی الأحری ، وهذا شأن کل زیادتین زیدتا للإلحاق.

والسّرندی : الشدید ، والأنثی سرنداه ، والعلندی - بالفتح - الغلیظ من کل شیء ، وربما قیل : جمل علندی - بالضم - والحبنطی : القصیر البطین ، یقال : رجل حبنطی - بالتنوین - وامرأه حبنطاه.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2090


1- «وخیروا» فعل وفاعل «فی زائدی» جار ومجرور متعلق بخیروا ، وزائدی مضاف ، و «سرندی» مضاف إلیه «وکل» معطوف علی سرندی ، وکل مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «ضاهاه» ضاهی : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والهاء العائده إلی سرندی مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول المجرور محلا بالإضافه «کالعلندی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیره : وذلک کائن کالعلندی.
2- الألف التی تبقی هی ألف الاسم المقصوره التی تکتب یاء لوقوعها بعد ثلاثه أحرف فأکثر ، وستقع هذه الألف بعد کسره الحرف الذی یلی ألف الجمع ؛ فتقلب هذه الألف یاء ؛ فیصیر الاسم حال الجمع منقوصا ؛ فتعامل هذه الألف معامله جوار وغواش ودواع.
التّصغیر
ما یعمل فی کل اسم یراد تصغیره و أمثله التصغیر

فعیلا اجعل الثّلاثیّ ، إذا

صغّرته ، نحو «قذیّ» فی «قذی» (1)

فعیعل مع فعیعیل لما

فاق کجعل درهم دریهما (2)

إذا صغّر الاسم (3) المتمکن ضمّ أوله ، وفتح ثانیه ، وزید بعد ثانیه یاء .

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2091


1- «فعیلا» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «اجعل» الآتی - «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الثلاثی» مفعول أول لاجعل «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «صغرته» صغر : فعل ماض ، وتاء المخاطب فاعله ، والهاء مفعول به ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجواب إذا محذوف لدلاله الکلام السابق علیه «نحو» خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک نحو ، ونحو مضاف ، و «قذی» مضاف إلیه «فی قذی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من قذی المصغر.
2- «فعیعل» مبتدأ «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر الآتی ، ومع مضاف و «فعیعیل» مضاف إلیه «لما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «فاق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الموصول المجرور محلا باللام ، ومفعوله محذوف ، والتقدیر : لما فاق الثلاثی ، والجمله لا محل لها صله الموصول المجرور محلا باللام «کجعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وجعل مضاف ، «درهم» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول «دریهما» مفعول ثان للمصدر.
3- فوائد التصغیر خمس : الأولی : تصغیر ما یتوهم کبره نحو جبیل ، تصغیر جبل الثانیه : تحقیر ما یتوهم عظمه ، نحو سببع ، تصغیر سبع. الثالثه : تقلیل ما تتوهم کثرته ، نحو دریهمات ، تصغیر جمع درهم. الرابعه : تقریب ما یتوهم بعده : إما فی الزمن نحو قبیل العصر ، وإما فی المکان نحو فویق الدار ، وإما فی الرتبه نحو أصیغر منک. الخامسه : التعظیم ، کما فی قول لبید بن ربیعه العامری : وکلّ أناس سوف تدخل بینهم دویهیه تصفرّ منها الأنامل وأنکر هذه الفائده البصریون ، وزعموا أن التصغیر لا یکون للتعظیم ؛ لأنهما متنافیان.

ساکنه ، ویقتصر علی ذلک إن کان الاسم ثلاثیا ؛ فتقول فی «فلس» : «فلیس» وفی «قذی» : «قذیّ».

وإن کان رباعیّا فأکثر فعل به ذلک وکسر ما بعد الیاء ؛ فتقول فی «درهم» : «دریهم» ، وفی «عصفور» : «عصیفیر».

فأمثله التصغیر ثلاثه : فعیل ، وفعیعل ، وفعیعیل.

* * *

یتوصل إلی التصغیر بما یتوصل به إلی التکسیر علی صیغه منتهی الجموع

وما به لمنتهی الجمع وصل

به إلی أمثله التّصغیر صل (1)

أی : إذا کان الاسم مما یصغّر علی فعیعل ، أو علی فعیعیل - توصّل إلی تصغیره بما سبق أنه یتوصّل به إلی تکسیره علی فعالل أو فعالیل : من حذف حرف أصلی أو زائد ؛ فتقول فی «سفرجل» : «سفیرج» ، کما تقول : «سفارج» ، وفی «مستدع» : «مدیع» ، کما تقول : «مداع» فتحذف

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2092


1- «وما» اسم موصول : مبتدأ ، أو مفعول به لفعل محذوف ، یفسره ما بعده «به» جار ومجرور متعلق بقوله «وصل» الآتی «لمنتهی» مثله ، ومنتهی مضاف و «الجمع» مضاف إلیه «وصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، وجملته مع نائب فاعله المستتر فیه لا محل لها صله الموصول «به ، إلی أمثله» جاران ومجروران متعلقان بقوله «صل» الآتی فی آخر البیت ، وأمثله مضاف و «التصغیر» مضاف إلیه «صل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله لا محل لها من الإعراب مفسره.

فی التصغیر ما حذفت فی الجمع ، وتقول فی «علندی» : «علیند» وإن شئت [قلت] : «علید» ، کما تقول فی الجمع : «علاند» و «علاد».

* * *

یجوز تعویض یاء قبل الطرف عما حذف من الاسم

وجائز تعویض یا قبل الطّرف

إن کان بعض الاسم فیهما انحذف (1)

أی : یجوز أن یعوّض مما حذف فی التصغیر أو التکسیر یاء قبل الآخر ؛ فتقول فی «سفرجل» : «سفیریج» و «سفاریج» ، وفی «حبنطی» : «حبینیط» و «حبانیط».

* * *

وحائد عن القیاس کلّ ما

خالف فی البابین حکما رسما (2)

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2093


1- «وجائز» خبر مقدم «تعویض» مبتدأ مؤخر ، وتعویض مضاف و «یا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله «قبل» ظرف متعلق بتعویض ، وقبل مضاف و «الطرف» مضاف إلیه «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «بعض» اسم کان ، وبعض مضاف ، و «الاسم» مضاف إلیه «فیهما» جار ومجرور متعلق بقوله «انحذف» الآتی «انحذف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بعض الاسم ، والجمله فی محل نصب خبر کان ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «وحائد» خبر مقدم «عن القیاس» جار ومجرور متعلق بقوله حائد «کل» مبتدأ مؤخر ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «خالف» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «فی البابین» جار ومجرور متعلق بخالف «حکما» مفعول به لخالف «رسما» رسم : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حکم ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب صفه لقوله «حکما»

أی : قد یجیء کل من التصغیر والتکسیر علی غیر لفظ واحده ، فیحفظ ولا یقاس علیه ، کقولهم فی تصغیر مغرب «مغیربان» وفی عشیّه «عشیشیه». وقولهم فی جمع رهط «أراهط» (1) وفی باطل «أباطیل».

* * *

المواضع التی یجب فیها فتح ما بعد یاء التصغیر

لتلویا التّصغیر - من قبل علم

تأنیث ، او مدّته - الفتح انحتم (2)

کذاک ما مدّه أفعال سبق

أو مدّ سکران وما به التحق (3).

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2094


1- ومن ذلک قول الشاعر : یا بؤس للحرب الّتی وضعت أراهط فاستراحوا ومن الناس من یزعم أن أراهط جمع الجمع ، یقدر أنهم جمعوا رهطا علی أرهط کفلس وأفلس ثم جمعوا أرهطا علی أراهط کأکلب وأکالب.
2- «لتلو» جار ومجرور متعلق بقوله «انحتم» الآتی فی آخر البیت ، وتلو مضاف و «یا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، والتلو بمعنی التالی ، فالإضافه من إضافه اسم الفاعل الی مفعوله ، ویاء مضاف و «التصغیر» مضاف إلیه «من قبل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من تلو ، وقبل مضاف ، و «علم» مضاف إلیه ، وعلم مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه «أو» عاطفه «مدته» مده : معطوف علی علم تأنیث ، ومده مضاف والهاء مضاف إلیه «الفتح» مبتدأ «انحتم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفتح ، والجمله من الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- «کذاک» کذا : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، والکاف حرف خطاب «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر ، مبنی علی السکون فی محل رفع «مده» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «سبق» الآتی - ومده مضاف و «أفعال» مضاف إلیه «سبق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله ما الموصوله «أو» عاطفه «مد» معطوف علی مده أفعال ، ومد مضاف و «سکران» مضاف إلیه «وما» اسم موصول : معطوف علی سکران «به» جار ومجرور متعلق بقوله التحق الآتی «التحق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله.

أی : یجب فتح ما ولی یاء التصغیر ، إن ولیته تاء التأنیث ، أو ألفه المقصوره ، أو الممدوده ، أو ألف أفعال جمعا ، أو ألف فعلان الذی مؤنثه فعلی (1) ؛ فتقول : فی تمره : «تمیره» ، وفی حبلی : «حبیلی» ، وفی حمراء : «حمیراء» ، وفی أجمال : «أجیمال» ، وفی سکران : «سکیران».

فإن کان فعلان من غیر باب سکران ، لم یفتح ما قبل ألفه ، بل یکسر ، فتقلب الألف یاء ؛ فتقول فی «سرحان» : «سریحین» کما تقول فی الجمع «سراحین».

ویکسر ما بعد یاء التصغیر فی غیر ما ذکر ، إن لم یکن حرف إعراب ؛ فتقول فی «درهم» : «دریهم» ، وفی «عصفور» : «عصیفیر» ، فإن کان حرف إعراب حرّکته بحرکه الإعراب ، نحو «هذا فلیس ، ورأیت فلیسا ومررت بفلیس».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2095


1- یشترط فی فعلان - الذی تبقی فیه الفتحه بعد یاء التصغیر وتسلم ألفه من القلب یاء - ثلاثه شروط : الأول أن تکون الألف والنون زائدتین ، والثانی ألا یکون مؤنثه علی فعلانه ، والثالث ألا یکونوا قد جمعوه علی فعالین ؛ فلو کانت نونه أصلیه کحسان من الحسن وعفان من العفونه قیل فی مصغره : حسیسین وعفیفین ، ولو کانت أنثاه علی فعلانه کسیفان قیل فی تصغیره : سییفین ، ولو کانوا جمعوه علی فعالین کسلطان قیل فی تصغیره : سلیطین.
أشیاء لا یعتد بها فی التصغیر

وألف التّأنیث حیث مدّا

وتاؤه منفصلین عدّا (1)

کذا المزید آخرا للنّسب

وعجز المضاف والمرکّب (2)

وهکذا زیادتا فعلانا

من بعد أربع کزعفرانا (3)

وقدّر انفصال ما دلّ علی

تثنیه أو جمع تصحیح جلا (4).

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2096


1- «وألف» مبتدأ ، وألف مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «حیث» ظرف متعلق بمحذوف حال من المبتدأ علی رأی سیبویه ، أو من ضمیره المستکن فی الخبر «مدا» مد : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف التأنیث ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل جر بإضافه حیث إلیها «وتاؤه» الواو عاطفه ، تاء معطوف علی ألف التأنیث ، وتاء مضاف والهاء مضاف إلیه «منفصلین» مفعول ثان تقدم علی عامله «عدا» فعل ماض مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعله ، وهو مفعوله الأول ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وما عطف علیه.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «المزید» مبتدأ مؤخر «آخرا» منصوب علی نزع الخافض «للنسب» جار ومجرور متعلق بالمزید «وعجز» معطوف علی المزید ، وعجز مضاف و «المضاف» مضاف إلیه «والمرکب» معطوف علی قوله المضاف.
3- «وهکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «زیادتا» مبتدأ مؤخر ، وزیادتا مضاف ، و «فعلانا» مضاف إلیه «من بعد» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الخبر ، وبعد مضاف و «أربع» مضاف إلیه «کزعفرانا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف.
4- «وقدر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «انفصال» مفعول به لقدر ، وانفصال مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «دل» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «علی تثنیه» جار ومجرور متعلق بدل «أو» عاطفه «جمع» معطوف علی تثنیه ، وجمع مضاف و «تصحیح» مضاف إلیه «جلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی جمع ، والجمله فی محل جر صفه لجمع ، وجعل المکودی قوله «جمع» بالنصب مفعولا مقدمآ لقوله «جلا» وجمله «جلا - إلخ» عطفا علی جمله «دل علی تثنیه» وهو عندی أحسن.

لا یعتدّ فی التصغیر بألف التأنیث الممدوده ، ولا بتاء التأنیث ، ولا بزیاده یاء النّسب ، ولا بعجز المضاف ، ولا بعجز المرکب ، ولا بالألف والنون المزیدتین بعد أربعه أحرف فصاعدا ، ولا بعلامه التثنیه ، ولا بعلامه جمع التصحیح.

ومعنی کون هذه لا یعتدّ بها : أنه لا یضرّ بقاؤها مفصوله عن یاء التصغیر بحرفین أصلیین ؛ فیقال فی «جخدباء» (1) : «جخیدباء» ، وفی «حنظله» : «حنیظله» ، وفی «عبقریّ» : «عبیقریّ» ، وفی «بعلبک» : «بعیلبک» ، وفی «عبد الله» : «عبید الله» وفی : «زعفران» : «زعیفران» ، وفی «مسلمین» : «مسیلمین» ، وفی «مسلمین» : «مسیلمین» وفی «مسلمات» : «مسیلمات».

* * *

تصغیر الاسم المختوم بألف التأنیث

وألف التّأنیث ذو القصر متی

زاد علی أربعه لن یثبتا (2)

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2097


1- الجخدبا - بضم الجیم والدال جمیعا بینهما خاء ساکنه - ضرب من الجنادب ، أو الجراد الأخضر الطویل الرجلین.
2- «وألف» مبتدأ ، وألف مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «ذو» نعت لألف التأنیث ، وذو مضاف و «القصر» مضاف إلیه «متی» اسم شرط جازم «زاد» فعل ماض فعل الشرط مبنی علی الفتح فی محل جزم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف التأنیث «علی أربعه» جار ومجرور متعلق بزاد «لن» حرف نفی ونصب واستقبال «یثبتا» فعل مضارع منصوب بلن ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف التأنیث الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وکان من حقها أن تقترن بالفاء ، لکنه حذف الفاء لضروره إقامه الوزن ، وجمله الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ.

وعند تصغیر حباری خیّر

بین الحبیری فادر والحبیّر (1)

أی : إذا کانت ألف التأنیث المقصوره خامسه فصاعدا وجب حذفها فی التصغیر ؛ لأن بقاءها یخرج البناء عن مثال فعیعل ، وفعیعل ؛ فتقول فی «قرقری» : «قریقر» ، وفی «لغّیزی» : «لغیغیز».

فإن کانت خامسه وقبلها مدّه زائده جاز حذف المدّه المزیده وإبقاء ألف التأنیث ؛ فتقول فی «حباری» : «حبیری» وجاز أیضا حذف ألف التأنیث وإبقاء المده ؛ فتقول : «حبیّر».

* * *

إذا کان ثانی الاسم حرف لین رد إلی أصله عند التصغیر

واردد لأصل ثانیا لینا قلب

فقیمه صیّر قویمه تصب (2)

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2098


1- «وعند» ظرف متعلق بقوله «خیر» الآتی ، وعند مضاف و «تصغیر» مضاف إلیه ، وتصغیر مضاف و «حباری» مضاف إلیه «خیر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بین» ظرف متعلق بقوله خیر أیضا ، وبین مضاف و «الحبیری» مضاف إلیه «فادر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله من فعل الأمر وفاعله لا محل لها اعتراضیه بین المعطوف والمعطوف علیه «والحبیر» معطوف علی الحبیری.
2- «واردد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لأصل» جار ومجرور متعلق باردد علی أنه مفعوله الثانی «ثانیا» مفعول أول لاردد «لینا» صفه لقوله ثانیا «قلب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله ثانیا ، والجمله فی محل نصب نعت ثان لقوله «ثانیا» السابق «فقیمه» الفاء للتفریع ، قیمه : مفعول تقدم علی عامله «صیر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «قویمه» مفعول ثان لصیر «تصب» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.

وشذّ فی عید عیید ، وحتم

للجمع من ذا ما لتصغیر علم (1)

والألف الثّانی المزید یجعل

واوا ، کذا ما الأصل فیه یجهل (2)

أی : إذا کان ثانی الاسم المصغر من حروف اللین ، وجب ردّه إلی أصله.

فإن کان أصله الواو قلب واوا ؛ فتقول فی «قیمه» : «قوبمه» ، وفی «باب» : «بویب».

وإن کان أصله الیاء قلب یاء ؛ فتقول فی «موقن» : «مییقن» ، وفی «ناب» : «نییب».

وشذ قولهم فی «عید» : «عیید» ، والقیاس «عوید» بقلب الیاء واوا ؛ لأنها أصله ؛ لأنه من عاد یعود.

فإن کان ثانی الاسم المصغّر ألفا مزیده أو مجهوله الأصل وجب قلبها واوا ؛ فتقول فی «ضارب» : «ضویرب» ، وفی «عاج» : «عویج».

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2099


1- «شذ» فعل ماض «فی عید» جار ومجرور متعلق بشذ «عیید» فاعل شذ «وحتم» فعل ماض مبنی للمجهول «للجمع ، من ذا» جاران ومجروران متعلقان بحتم «ما» اسم موصول : نائب فاعل لحتم مبنی علی السکون فی محل رفع «لتصغیر» جار ومجرور متعلق بقوله علم الآتی «علم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
2- «والألف» مبتدأ «الثانی ، المزید» نعتان للألف «یجعل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الألف ، وهو المفعول الأول «واوا» مفعول ثان لیجعل ، والجمله من الفعل المبنی للمجهول ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله الألف «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «الأصل» مبتدأ «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله «یجهل» الآتی «یجهل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله «الأصل» والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها من الإعراب صله الموصول.

والتکسیر - فیما ذکرناه - کالتصغیر ؛ فتقول فی «باب» : «أبواب» ، وفی «ناب» : «أنیاب» ، وفی «ضاربه» : «ضوارب».

* * *

وکمّل المنقوص فی التّصغیر ما

لم یحو غیر التّاء ثالثا کما (1)

المراد بالمنقوص - هنا - ما نقص منه حرف ؛ فإذا صغّر هذا النوع من الأسماء ؛ فلا یخلو : إما أن یکون ثنائیا ، مجردا عن التاء ، أو ثنائیا ملتبسا بها ، أو ثلاثیا مجردا عنها.

فإن کان ثنائیا مجردا عن التاء أو ملتبسا بها - ردّ إلیه فی التصغیر ما نقص منه ؛ فیقال فی «دم» : «دمیّ» ، وفی «شفه» : «شفیهه» ، وفی «عده» : «وعید» ، وفی «ماء» - مسمّی به - : «مویّ».

وإن کان علی ثلاثه أحرف وثالثه غیر تاء التأنیث صغّر علی لفظه ، ولم یردّ إلیه شیء ؛ فتقول فی «شاک السلاح» : «شویک».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2100


1- «کمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «المنقوص» مفعول به لکمل «فی التصغیر» جار ومجرور متعلق بکمل «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یحو» فعل مضارع مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف الیاء ، والکسره قبلها دلیل علیها ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المنقوص «غیر» حال تقدم علی صاحبه ، وهو قوله «ثالثا» الآتی ، وغیر مضاف و «التاء» مضاف إلیه «ثالثا» مفعول به لقوله «یحو» السابق «کما» بالقصر لغه فی ماء : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کما.
تصغیر الترخیم

ومن بترخیم یصغّر اکتفی

بالأصل کالعطیف یعنی المعطفا (1)

من التصغیر نوع یسمی تصغیر الترخیم ، وهو عباره عن تصغیر الاسم بعد تجریده من الزوائد التی هی فیه.

فإن کانت أصوله ثلاثه صغّر علی فعیل ، ثم إن کان المسمّی به مذکرا جرّد عن التاء ، وإن کان مؤنثا ألحق تاء التأنیث ؛ فیقال فی «المعطف» : «عطیف» ، وفی «حامد» : «حمید» ، وفی «حبلی» : «حبیله» ، وفی «سوداء» : «سویده».

وإن کانت أصوله أربعه صغّر علی فعیعل ؛ فتقول فی «قرطاس» : «قریطس» ، وفی «عصفور» : «عصیفر».

* * *

تصغیر الاسم الثلاثی المؤنث بلا تاء

واختم بتا التّأنیث ما صغّرت من

مؤنّث عار ثلاثیّ ، کسنّ (2)

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2101


1- «ومن» اسم موصول مبتدأ «بترخیم» جار ومجرور متعلق بقوله «یصغر» الآتی «یصغر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «اکتفی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله الواقعه مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بالأصل» جار ومجرور متعلق بقوله اکتفی «کالعطیف» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف «یعنی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من «المعطفا» مفعول به لیعنی ، والألف للاطلاق
2- «واختم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بتا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق باختم ، وتا مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «ما» اسم موصول مفعول به لاختم «صغرت» صغر : فعل ماض ، وتاء المخاطب فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «من مؤنث» جار ومجرور متعلق بقوله صغرت «عار ، ثلاثی» صفتان لمؤنث «کسن» جار ومجرور متعلق بمحذوف ، خبر مبتدأ محذوف ، وتقدیره : وذلک کأئن کسن.

ما لم یکن بالتّا یری ذا لبس

کشجر وبقر وخمس (1)

وشذّ ترک دون لبس ، وندر

لحاق تا فیما ثلاثیّا کثر (2)

إذا صغّر الثلاثیّ ، المؤنث ، الخالی من علامه التأنیث - لحقته [التاء] عند أمن اللّبس ، وشذّ حذفها حینئذ ؛ فتقول فی «سنّ» : «سنینه» ، وفی «دار» : «دویره» ، وفی «ید» : «یدیّه».

فإن خیف اللّبس لم تلحقه التاء ؛ فتقول فی «شجر ، وبقر ، وخمس» : «شجیر ، وبقیر ، وخمیس» - بلا تاء - إذ لو قلت «شجیره ، وبقیره ، وخمیسه» لالتبس بتصغیر «شجره ، وبقره ، وخمسه» المعدود به مذکر.

ومما شذّ فیه الحذف عند أمن اللبس قولهم فی «ذود ، وحرب ، وقوس ، ونعل» : «ذوید ، وحریب ، وقویس ، ونعیل».

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2102


1- «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مؤنث فی البیت السابق «بالنا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقوله «یکن» «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المؤنث الذی هو اسم یکن ، وهو مفعوله الأول «ذا» مفعول ثان لیری ، وذا مضاف و «لبس» مضاف إلیه ، وجمله الفعل المبنی للمجهول مع مفعولیه فی محل نصب خبر یکن «کشجر» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وبقر ، وخمس» معطوفان علی شجر.
2- «وشذ» فعل ماض «ترک» فاعل شذ «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من الفاعل ، ودون مضاف ، و «لبس» مضاف إلیه «وندر» فعل ماض «لحاق» فاعل ندر ، ولحاق مضاف ، و «تا» قصر للضروره : مضاف إلیه «فیما» جار ومجرور متعلق بقوله «ندر» السابق «ثلاثیا» مفعول به تقدم علی عامله - وهو قوله «کثر» الآتی - «کثر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «ما» الموصوله المجروره محلا بفی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول.

وشذّ أیضا لحاق التاء فیما زاد علی ثلاثه أحرف ، کقولهم فی «قدّام» : «قدیدیمه».

* * *

صغروا بعض المبنیات شذوذا

وصغروا شذوذا : «الّذی ، الّتی

وذا» مع الفروع منها «تا ، وتی» (1)

التصغیر من خواصّ الأسماء المتمکنه ؛ فلا تصغّر المبنیات ، وشذّ تصغیر «الّذی» وفروعه ، و «ذا» وفروعه ، قالوا فی «الّذی» : «اللّذیّا» وفی «الّتی» : «الّلتیّا» وفی «ذا ، وتا» : «ذیّا ، وتیّا» (2).

* * * یّ

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2103


1- «وصغروا» فعل وفاعل «شذوذا» حال من الواو فی صغروا : أی شاذین «الذی» مفعول به لصغروا «التی» معطوف علی الذی بعاطف مقدر «وذا» معطوف علی الذی «مع» ظرف متعلق بمحذوف حال من «ذا» أو متعلق بقوله «صغروا» السابق ، ومع مضاف و «الفروع» مضاف إلیه «منها» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «تا» مبتدأ مؤخر «وتی» معطوف علی تا.
2- من ذلک - فی التی - قولهم فی مثل من أمثالهم «بعد اللتیا والتی» وقول الراجز : بعد الّلتیّا والّلتیّا والّتی إذا علتها أنفس تردّت ومن ذلک فی «ذا» قول الراجز ، وهو الشاهد رقم 98 السابق : أو تحلفی بربّک العلیّ أنّی أبو ذیّالک الصّبیّ
النّسب
علامه النسب یاء مشدده

یاء کیا الکرسیّ زادوا للنّسب

وکلّ ما تلیه کسره وجب (1)

إذا أرید إضافه شیء إلی بلد ، أو قبیله ، أو نحو ذلک - جعل آخره یاء مشدّده ، مکسورا ما قبلها ؛ فیقال فی النسب إلی «دمشق» : «دمشقیّ» ، وإلی «تمیم» : «تمیمیّ» ، وإلی «أحمد» : «أحمدیّ».

* * *

تحذف للنسب الیاء المشدده فی آخر المنسوب إلیه إذا سبقها ثلاثه أحرف

ومثله ممّا حواه احذف ، وتا

تأنیث او مدّته ، لا تثبتا (2).

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2104


1- «یاء» مفعول به تقدم علی عامله - وهو قوله «زادوا» الآتی - «کیا» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لقوله یاء ، ویا مضاف و «الکرسی» مضاف إلیه «زادوا» فعل وفاعل «للنسب» جار ومجرور متعلق بزادوا «وکل» مبتدأ أول ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «تلیه» تلی : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی «یاء» والهاء مفعول به ، والجمله لا محل لها صله الموصول «کسره» کسر : مبتدأ ثان ، وکسر مضاف والهاء مضاف إلیه «وجب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کسر ، والجمله من هذا الفعل وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
2- «مثله» مثل : مفعول به تقدم علی عامله - وهو قوله «احذف» الآتی - ومثل مضاف والهاء مضاف إلیه ، وهی عائده إلی الیاء «مما» جار ومجرور متعلق بقوله «احذف» «حواه» حوی : فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «ما» الموصوله المجروره محلا بمن ، والهاء العائده إلی الیاء مفعول به ، والجمله من الفعل والفاعل والمفعول لا محل لها صله الموصول «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وتا» قصر للضروره : مفعول به تقدم علی عامله ، وهو قوله «لا تثبتا» الآتی - وتا مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه «أو» عاطفه «مدته» مده : معطوف علی تاء ، ومده مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه «لا» ناهیه «تثبتا» فعل مضارع ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا للوقف فی محل جزم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والنون المنقلبه ألفا للتوکید.

وإن تکن تربع ذا ثان سکن

فقلبها واوا وحذفها حسن (1)

یعنی أنه إذا کان فی آخر الاسم یاء کیاء الکرسیّ - فی کونها مشدده ، واقعه بعد ثلاثه أحرف فصاعدا - وجب حذفها ، وجعل یاء النسب موضعها ؛ فیقال فی النسب إلی «الشافعیّ» : «شافعیّ» وفی [النسب إلی] «مرمیّ» : «مرمیّ».

وکذلک إن کان آخر الاسم تاء التأنیث وجب حذفها للنسب ؛ فیقال فی النسب إلی «مکه» : «مکّیّ».

النسب إلی ما آخره ألف

ومثل تاء التأنیث - فی وجوب الحذف للنسب - ألف التأنیث المقصوره إذا کانت خامسه فصاعدا ، کحباری وحباریّ ، أو رابعه متحرکا ثانی ما هی

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2105


1- «إن» شرطیه «تکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی مده التأنیث المقصوره «تربع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی اسم تکن ، والجمله فی محل نصب خبر تکن «ذا» مفعول به لتربع ، وذا مضاف و «ثان» مضاف إلیه «سکن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثان ، والجمله فی محل جر صفه لثان «فقلبها» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، قلب : مبتدأ ، وقلب مضاف وها : مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی مفعوله الأول ، والخبر محذوف : أی فقلبها واوا جائز ، مثلا «واوا» مفعول ثان للمصدر الذی هو قلب «وحذفها» الواو للاستئناف ، وحذف : مبتدأ ، وحذف مضاف وها : مضاف إلیه ، من إضافه المصدر إلی مفعوله «حسن» خبر المبتدأ.

فیه ، کجمزی وجمزیّ ، وإن کانت رابعه ساکنا ثانی ما هی فیه - کحبلی - جاز فیها وجهان : أحدهما الحذف - وهو المختار - فتقول : «حبلیّ» ، والثانی قلبها واوا ؛ فتقول : «حبلویّ».

* * *

لشبهها الملحق ، والأصلیّ - ما

لها ، وللأصلیّ قلب یعتمی (1)

والألف الجائز أربعا أزل

کذاک یا المنقوص خامسا عزل (2)

والحذف فی الیا رابعا أحقّ من

قلب ، وحتم قلب ثالث یعنّ (3)

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2106


1- «لشبهها» لشبه : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم ، وشبه مضاف وها : مضاف إلیه «الملحق» نعت لشبه «والأصلی» معطوف علی الملحق «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «لها» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «وللأصلی» الواو للعطف أو للاستئناف ، للأصلی : جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «قلب» مبتدأ مؤخر «یعتمی» فعل مضارع مبنی للمجهول - ومعناه یختار - ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله «قلب» السابق ، والجمله فی محل رفع نعت لقلب.
2- «والألف» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أزل» الآتی - «الجائز» نعت للألف ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله «أربعا» مفعول به للجائز «أزل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کذاک» جار ومجرور متعلق بعزل الآتی «یا» قصر للضروره : مبتدأ ، ویا مضاف و «المنقوص» مضاف إلیه «خامسا» حال من الضمیر المستتر فی قوله عزل الآتی «عزل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی یاء المنقوص الواقع مبتدأ ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- «والحذف» مبتدأ «فی الیا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بالحذف «رابعا» حال من الیاء «أحق» خبر المبتدأ «من قلب» جار ومجرور متعلق بأحق «وحتم» خبر مقدم «قلب» مبتدأ مؤخر ، وقلب مضاف ، و «ثالث» مضاف إلیه «یعن» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثالث ، والجمله من الفعل المضارع وفاعله فی محل جر صفه لثالث.

یعنی أن ألف الإلحاق المقصوره کألف التأنیث : فی وجوب الحذف إن کانت خامسه کحبرکی وحبرکیّ ، وجواز الحذف والقلب إن کانت رابعه : کعلقی وعلقیّ وعلقوی ، ولکن المختار هنا القلب ، عکس ألف التأنیث.

وأما الألف الأصلیه ؛ فإن کانت ثالثه قلبت واوا : کعصا وعصویّ ، وفتی وفتویّ ، وإن کانت رابعه قلبت أیضا واوا : کملهوی ، وربّما حذفت کملهیّ ، والأوّل هو المختار ، وإلیه أشار بقوله : «وللأصلیّ قلب یعتمی» أی : یختار ، یقال : اعتمیت الشیء - أی : اخترته - وإن کانت خامسه فصاعدا وجب الحذف کمصطفیّ فی مصطفی ، وإلی ذلک أشار بقوله : «والألف الجائز أربعا أزل».

النسب إلی المنقوص

وأشار بقوله : «کذک یا المنقوص - إلی آخره» إلی أنه إذا نسب إلی المنقوص ؛ فإن کانت یاؤه ثالثه قلبت واوا وفتح ما قبلها ، نحو «شجویّ» فی شج ، وإن کانت رابعه حذفت ، نحو «قاضیّ» [فی قاض] ، وقد تقلب واوا ، نحو «قاضویّ» ، وإن کانت خامسه فصاعدا وجب حذفها «کمعتدیّ» فی معتد ، و «مستعلیّ» فی مستعل.

والحبرکی : ذکر القراد ، والأنثی : حبرکاه ، والعلقی : نبت ، واحده علقاه.

* * *

وأول ذا القلب انفتاحا ، وفعل

وفعل عینهما افتح وفعل (1).

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2107


1- «أول» فعل أمر ، مبنی علی حذف الیاء والکسره قبلها دلیل علیها ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ذا» مفعول أول لأول ، وذا مضاف و «القلب» مضاف إلیه «انفتاحا» مفعول ثان لأول «وفعل» بفتح الفاء وکسر العین - مبتدأ «وفعل» بضم الفاء وکسر العین - معطوف علیه «عینهما» عین : مفعول تقدم علی عامله ، وهو قوله افتح الآتی ، وعین مضاف والضمیر مضاف إلیه «افتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وفعل» - بکسر الفاء والعین جمیعا - معطوف علی الضمیر المجرور محلا بالإضافه ، ولم یعد الجار لأن إعادته لیست بلازمه عنده کما سبق.

یعنی أنه إذا قلبت یاء المنقوص واوا وجب فتح ما قبلها ، نحو : «شجویّ وقاضویّ».

وأشار بقوله : «وفعل - إلی آخره» إلی أنه إذا نسب إلی ما قبل آخره کسره ، وکانت الکسره مسبوقه بحرف واحد - وجب التخفیف بجعل الکسره فتحه ، فیقال فی نمر : «نمریّ» وفی دئل : «دؤلی» ، وفی «إبل» : «إبلیّ».

* * *

وقیل فی المرمیّ مرمویّ

واختیر فی استعمالهم مرمیّ (1)

قد سبق أنه إذا کان آخر الاسم یاء مشدده مسبوقه بأکثر من حرفین ، وجب حذفها فی النسب ؛ فیقال فی «الشافعی» : «شافعیّ» ، وفی «مرمیّ» : «مرمیّ».

وأشار هنا إلی أنه إذا کانت إحدی الیاءین أصلا ، والأخری زائده ؛ فمن

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2108


1- «وقیل» فعل ماض مبنی للمجهول «فی المرمی» جار ومجرور متعلق بقیل «مرموی» قصد لفظه : نائب فاعل قیل «واختیر» فعل ماض مبنی للمجهول «فی استعمالهم» الجار والمجرور متعلق باختیر ، واستعمال مضاف والضمیر مضاف إلیه «مرمی» نائب فاعل لاختیر.

العرب من یکتفی بحذف الزائده منهما ، ویبقی الأصلیه ، ویقلبها واوا ، فیقول فی «المرمیّ» : «مرمویّ» ، وهی لغه قلیله ؛ والمختار اللغه الأولی - وهی الحذف - سواء کانتا زائدتین ، أم لا ؛ فتقول فی «الشافعیّ» : «شافعیّ» وفی «مرمیّ» : «مرمیّ».

* * *

النسب إلی ما آخره یاء مشدده مسبوقه بحرف واحد

ونحو حیّ فتح ثانیه یجب

واردده واوا إن یکن عنه قلب (1)

قد سبق حکم الیاء المشدده المسبوقه بأکثر من حرفین.

وأشار هنا إلی أنها إذا کانت مسبوقه بحرف واحد لم یحذف من الاسم فی النسب شیء ، بل یفتح ثانیه ویقلب ثالثه واوا ، ثم إن کان ثانیه لیس بدلا من واو لم یغیر ، وإن کان بدلا من واو قلب واوا ؛ فنقول فی «حیّ» : «حیوی» ؛ لأنه من حییت ، وفی «طیّ» : «طووئ» ؛ لأنه من طویت.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2109


1- «ونحو» مبتدأ أول ، ونحو مضاف و «حی» مضاف إلیه «فتح» مبتدأ ثان ، وفتح مضاف ، وثان من «ثانیه» مضاف إلیه ، وثان مضاف وضمیر الغائب العائد إلی نحو حی مضاف إلیه «یجب» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی فتح ثانیه هو فاعله ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول «واردده» اردد : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول أول لاردد «واوا» مفعول ثان لاردد «إن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثانیه «عنه» جار ومجرور متعلق بقوله «قلب» الآتی ، والهاء تعود إلی الواو «قلب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثانیه ، والجمله من قلب ونائب فاعله فی محل نصب خبر یکن ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
النسب إلی ما آخره علامه تثنیه أو جمع

وعلم التّثنیه احذف للنّسب

ومثل ذا فی جمع تصحیح وجب (1)

یحذف من المنسوب إلیه [ما فیه من] علامه تثنیه ، أو جمع تصحیح ؛ فإذا سمّیت رجلا «زیدان» - وأعربته بالألف رفعا ، وبالیاء جرّا ونصبا - قلت : «زیدیّ» وتقول فیمن اسمه : «زیدون» - إذا أعربته بالحروف - : «زیدیّ» وفیمن اسمه هندات : «هندیّ».

* * *

النسب إلی نحو طیب

وثالث من نحو طیّب حذف

وشذّ طائیّ مقولا بالألف (2)

قد سبق أنه یجب کسر ما قبل یاء النسب ؛ فإذا وقع قبل الحرف الذی یجب کسره فی النسب یاء [مکسوره] مدغم فیها یاء - وجب حذف الیاء المکسوره ، فتقول فی طیّب : «طیبیّ». ».

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2110


1- «وعلم» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «احذف» الآتی - وعلم مضاف و «التثنیه» مضاف إلیه «احذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «للنسب» جار ومجرور متعلق بقوله احذف «ومثل» مبتدأ ، ومثل مضاف و «ذا» مضاف إلیه «فی جمع» جار ومجرور متعلق بقوله : «وجب» الآتی ، وجمع مضاف ، و «تصحیح» مضاف إلیه «وجب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مثل ذا الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «وثالث» مبتدأ ، وساغ الابتداء به مع کونه نکره لجریانه علی موصوف محذوف ، والتقدیر : وحرف ثالث «من نحو» جار ومجرور متعلق بقوله «حذف» الآتی ، ونحو مضاف ، و «طیب» مضاف إلیه «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثالث الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وشذ» فعل ماض «طائی» فاعل شذ «مقولا» حال من طائی «بالألف» جار ومجرور متعلق بقوله «مقولا».

وقیاس النسب فی طییء : «طیئییّ» ، لکن ترکوا القیاس ، وقالوا : «طائیّ» بإبدال الیاء ألفا.

فلو کانت الیاء المدغم فیها مفتوحه لم تحذف ، نحو «هبیّخیّ» فی هبیّخ.

والهبیخ : الغلام الممتلیء ، والأنثی هبیّخه.

* * *

النسب إلی نحو فعیله و فعیله

وفعلیّ فی فعیله التزم

وفعلیّ فی فعیله حتم (1)

یقال فی النسب إلی فعیله : فعلیّ - بفتح عینه وحذف یائه - إن لم یکن معتلّ العین ، ولا مضاعفا ، کما یأتی ؛ فتقول فی حنیفه : «حنفیّ».

ویقال فی النسب إلی فعیله : فعلیّ - بحذف الیاء - إن لم یکن مضاعفا ؛ فتقول فی جهینه : «جهنیّ» (2).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2111


1- «وفعلی» مبتدأ «فی فعیله» جار ومجرور متعلق بقوله «التزم» الآتی «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلی الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وفعلی» مبتدأ «فی فعیله» جار ومجرور متعلق بقوله «حتم» الآتی «حتم» فعل ماض مبنی للمجهول وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی فعلی نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- الأصل فی النسب إلی فعیل بفتح الفاء ، صحیح الآخر ، وبغیر تاء فی آخره - أن ینسب إلیه علی لفظه ؛ فیقال فی النسب إلی أمیر وکریم : أمیری ، وکریمی ، والأصل فی النسب إلی فعیل - بضم الفاء ، صحیح الآخر ، وبغیر تاء - أن ینسب إلیه علی لفظه ؛ فیقال فی النسب إلی نمیر وکلیب : نمیری ، وکلیبی ، والأصل فی النسب إلی فعیله - بفتح الفاء - وإلی فعیله - بضم الفاء - أن تحذف یاؤه ، وتحذف مع ذلک تاؤه ، ثم تقلب کسره العین من الأول فتحه ؛ فیقال فی النسب إلی جهینه وأذینه : جهنی ، وأذنی ، ویقال فی النسب إلی حنیفه وشریفه : حنفی. وشرفی ، وإنما فعلوا ذلک فرقا بین المذکر والمؤنث ، وجعلوا حذف الیاء فی المؤنث ولم یجعلوه فی المذکر لأن التاء التی للتأنیث تحذف حتما ، فلما وجد الحذف فی المؤنث جعلوا حذف الیاء فیه ؛ لأن الحذف یأنس إلی الحذف ، وقد شذت فی کل نوع من هذه الأنواع الأربعه ألفاظ جاءوا بها علی خلاف الأصل ، قالوا فی النسب إلی سلیقه : سلیقی ، وقالوا فی النسب إلی عمیره : عمیری ، وقالوا فی النسب إلی ردینه - بضم ففتح - ردینی ، وقالوا فی النسب إلی ثقیف : ثقفی ، وقالوا فی النسب إلی قریش وهذیل - بضم ففتح - قرشی ، وهذلی.

وألحقوا معلّ لام عریا

من المثالین بما التّا أولیا (1)

یعنی أن ما کان علی فعیل أو فعیل ، بلا تاء ، وکان معتلّ اللام - فحکمه حکم ما فیه التاء : فی وجوب حذف یائه وفتح عینه ؛ فتقول فی «عدیّ» : «عدویّ» ، وفی «قصیّ» : «قصویّ» ، کما تقول فی «أمیّه» : «أمویّ» فإن کان فعیل وفعیل صحیحی اللام ، لم یحذف شیء منهما ؛ فتقول فی «عقیل» : «عقیلی» ، وفی «عقیل» : «عقیلی» (2).

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2112


1- «وألحقوا» فعل وفاعل «معل» مفعول به لألحقوا ، ومعل مضاف و «لام» مضاف إلیه «عریا» عری : فعل ماض ، ومتعلقه محذوف ، وتقدیره : عری من التاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی معل لام ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل نصب نعت لقوله «معل لام» السابق «من المثالین» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی «عری» «بما» جار ومجرور متعلق بألحقوا «التا» قصر للضروره : مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «أولیا» الآتی - «أولیا» أولی : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله المجروره محلا بالباء وهو مفعوله الأول ، والجمله من الفعل ومفعولیه لا محل لها صله الموصول المجرور بالباء.
2- ومن ذلک قول الشاعر : عقیلیّه أمّا ملاث إزارها فدعص ، وأمّا خصرها فبثیل

وتمّموا ما کان کالطّویله

وهکذا ما کان کالجلیله (1)

یعنی أن ما کان علی فعیله ، وکان معتلّ العین ، أو مضاعفا - لا تحذف یاؤه فی النسب ؛ فتقول فی طویله : «طویلی» ، وفی جلیله «جلیلی» وکذلک أیضا ما کان علی فعیله وکان مضاعفا ، فتقول فی قلیله : «قلیلیّ».

* * *

النسب إلی نحو الممدود

وهمز ذی مدّ ینال فی النّسب

ما کان فی تثنیه له انتسب (2)

حکم همزه الممدود فی النسب کحکمها فی التثنیه : فإن کانت زائده للتأنیث قلبت واوا نحو «حمراویّ» فی حمراء ، أو زائده للالحاق کعلباء ، أو بدلا

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2113


1- «وتمموا» فعل وفاعل «ما» اسم موصول : مفعول به «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «کالطویله» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان ، والجمله من کان واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول الواقع مفعولا به «وهکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «کالجلیله» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر کان ، والجمله من کان واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول الواقع مبتدأ.
2- «وهمز» مبتدأ ، وهمز مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «مد» مضاف إلیه «ینال» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو مفعوله الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی همز ذی مد الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی النسب» جار ومجرور متعلق بقوله «ینال» السابق «ما» اسم موصول : مفعول ثان لینال «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «فی تثنیه ، له» جاران ومجروران متعلقان بقوله «انتسب» الآتی «انتسب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله من انتسب وفاعله فی محل نصب خبر کان ، والجمله من کان واسمها وخبرها لا محل لها صله الموصول.

من أصل نحو کساء ؛ فوجهان : التصحیح نحو علبائی وکسائی ، والقلب نحو علباوی وکساویّ ، أو أصلا فالتصحیح لا غیر نحو قرّائی فی قرّاء.

* * *

النسب إلی نحو المرکب بأنواعه

وانسب لصدر جمله وصدر ما

رکّب مزجا ، ولثان تمّما (1)

إضافه مبدوءه بابن أو اب

أو ماله التّعریف بالثّانی وجب (2)

فیما سوی هذا انسبن للأوّل

ما لم یخف لبس ، ک- «عبد الأشهل» (3).

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2114


1- «وانسب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لصدر» جار ومجرور متعلق بانسب ، وصدر مضاف و «جمله» مضاف إلیه «وصدر» معطوف علی صدر السابق ، ومصدر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «رکب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من رکب ونائب فاعله لا محل لها صله الموصول «مزجا» مفعول مطلق لرکب علی تقدیر مضاف : أی ترکیب مزج «ولثان» الواو عاطفه ، لثان : جار ومجرور معطوف علی ما قبله وهو لصدر «تمما» تمم : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر نعت لثان.
2- «إضافه» مفعول به لقوله «تمما» فی البیت السابق «مبدوءه» نعت لقوله إضافه «بابن» جار ومجرور متعلق بمبدوءه «أو» عاطفه «أب» معطوف علی ابن «أو» عاطفه أیضا «ما» اسم موصول : معطوف علی أب «له» جار ومجرور متعلق بقوله وجب الآتی «التعریف» مبتدأ «بالثانی» جار ومجرور متعلق بالتعریف «وجب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التعریف الواقع مبتدأ ، والجمله من وجب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره لا محل لها صله الموصول.
3- «فیما» جار ومجرور متعلق بقوله «انسبن» الآتی «سوی» ظرف متعلق بمحذوف صله «ما» المجروره محلا بفی ، وسوی مضاف و «هذا» اسم إشاره مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «انسبن» انسب : فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «للأول» جار ومجرور متعلق بقوله انسبن «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یخف» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم «لبس» نائب فاعل یخف «کعبد» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، أی : وذلک کائن کعبد ، وعبد مضاف و «الأشهل» مضاف إلیه.

إذا نسب إلی الاسم المرکب ؛ فإن کان مرکبا ترکیب جمله ، أو ترکیب مزج ، حذف عجزه ، وألحق صدره یاء النسب ؛ فتقول فی تأبّط شرّا : «تأبّطیّ» ، وفی بعلبک «بعلیّ» وإن کان مرکبا ترکیب إضافه ، فإن کان صدره ابنا ، أو کان معرّفا بعجزه - حذف صدره ، وألحق عجزه یاء النسب ؛ فتقول فی ابن الزبیر : «زبیری» وفی أبی بکر : «بکریّ» ، وفی غلام زید : «زیدیّ» فإن لم یکن کذلک ؛ فإن لم یخف لبس عند حذف عجزه حذف عجزه ونسب إلی صدره ؛ فتقول فی امریء القیس : «امرئیّ» وإن خیف لبس حذف صدره ، ونسب إلی عجزه ؛ فتقول فی عبد الأشهل ، وعبد القیس : «أشهلیّ ، وقیسیّ».

* * *

النسب إلی نحو محذوف اللام

واجبر بردّ اللّام ما منه حذف

جوازا ان لم یک ردّه ألف (1).

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2115


1- «واجبر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «برد» جار ومجرور متعلق باجبر ، ورد مضاف و «اللام» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول به لاجبر «منه» جار ومجرور متعلق بقوله «حذف» الآتی «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «جوازا» نعت لمصدر محذوف بتقدیر مضاف ، أی : اجبره جبرا ذا جواز «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یک» فعل مضارع ناقص ، مجزوم بلم ، وعلامه جزمه سکون النون المحذوفه للتخفیف «رده» رد : اسم یک ، ورد مضاف ، والهاء مضاف إلیه «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب خبر یک ، وجمله یک واسمها وخبرها فی محل جزم فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إن لم یکن رد لامه مألوفا فی التثنیه أو الجمع فاجبره برد لامه.

فی جمعی التّصحیح ، أو فی التّثنیه

وحقّ مجبور بهذی توفیه (1)

إذا کان المنسوب إلیه محذوف اللام ، فلا یخلو : إما أن تکون لامه مستحقه للرد فی جمعی التصحیح أو فی التثنیه ، أولا.

فإن لم تکن مستحقه للرد فیما ذکر جاز لک فی النسب الردّ وترکه ؛ فتقول فی «ید وابن» : «یدویّ ، وبنویّ ، وابنیّ ، ویدیّ» کقولهم فی التثنیه : «یدان ، وابنان» وفی «ید» علما لمذکر : «یدون».

وإن کانت مستحقه للرد فی جمعی التصحیح أو فی التثنیه وجب ردّها فی النسب ؛ فتقول فی «أب ، وأخ ، وأخت» : «أبویّ ، وأخویّ» کقولهم : «أبوان ، وأخوان ، وأخوات».

* * *

وبأخ أختا ، وبابن بنتا

ألحق ، ویونس أبی حذف التّا (2).

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2116


1- «فی جمعی» جار ومجرور متعلق بقوله «ألف» فی البیت السابق ، وجمعی مضاف و «التصحیح» مضاف إلیه ، «أو» عاطفه «فی التثنیه» جار ومجرور معطوف علی الجار والمجرور السابق «وحق» مبتدأ ، وحق مضاف و «مجبور» مضاف إلیه «بهذی» جار ومجرور متعلق بمجبور «توفیه» خبر المبتدأ.
2- «وبأخ» جار ومجرور متعلق بقوله «ألحق» الآتی «أختا» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «ألحق» الآتی - «وبابن» معطوف علی قوله بأخ «بنتا» معطوف علی قوله «أختا» السابق ، وقد علمت أن العطف علی معمولی عامل واحد جائز لا غبار علیه «ألحق» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ویونس» مبتدأ ، وهو یونس بن حبیب شیخ سیبویه إمام النحاه «أبی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی یونس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «حذف» مفعول أبی ، وحذف مضاف ، و «التا» قصر للضروره : مضاف إلیه.

مذهب الخلیل وسیبویه - رحمهما الله تعالی! - إلحاق أخت وبنت فی النسب بأخ وابن ؛ فتحذف منهما تاء التأنیث ، ویردّ إلیهما المحذوف ؛ فیقال : «أخویّ ، وبنوی» کما یفعل بأخ وابن ، ومذهب یونس أنه ینسب إلیهما علی لفظیهما ؛ فتقول : «أختیّ ، وبنتیّ».

* * *

ا

النسب إلی نحو ما وضع علی حرفین

وضاعف الثّانی من ثنائی

ثانیه ذولین ک- «لا ولائی» (1)

إذا نسب إلی ثنائیّ لا ثالث له ، فلا یخلو الثانی : إما أن یکون حرفا صحیحا ، أو حرفا معتلّا.

فإن کان حرفا صحیحا جاز فیه التضعیف وعدمه ؛ فتقول فی کم : «کمیّ ، وکمّیّ».

وإن کان حرفا معتلا وجب تضعیفه : فتقول فی لو : «لوّیّ».

وإن کان الحرف الثانی ألفا ضوعفت وأبدلت الثانیه همزه ؛ فتقول فی رجل اسمه لا : «لائیّ» ویجوز قلب الهمزه واوا ؛ فتقول : «لا ویّ».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2117


1- «وضاعف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الثانی» مفعول به لضاعف «من ثنائی» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الثانی «ثانیه» ثانی : مبتدأ ، وثانی مضاف والهاء مضاف إلیه «ذو» خبر المبتدأ ، وذو مضاف ، و «لین» مضاف إلیه ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل جر صفه لثنائی «کلا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کلا ، ولا هنا قصد لفظه «ولائی» معطوف علی لا.
النسب إلی نحو محذوف الفاء

وإن یکن کشیه ما الفا عدم

فجبره وفتح عینه التزم (1)

إذا نسب إلی اسم محذوف الفاء ، فلا یخلو : إما أن یکون صحیح اللام ، أو معتلّها.

فإن کان صحیحها لم یردّ إلیه المحذوف ؛ فتقول فی «عده وصفه» : «عدیّ وصفیّ».

وإن کان معتلّها وجب الردّ ، ویجب أیضا - عند سیبویه رحمه الله! - فتح عینه ؛ فتقول فی شیه : «وشوی».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2118


1- «وإن» شرطیه «یکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط «کشیه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر یکن مقدم «ما» اسم موصول : اسم یکن «الفا» قصر للضروره : مفعول تقدم علی عامله وهو قوله عدم الآتی «عدم» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها صله الموصول «فجبره» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، جبر : مبتدأ ، وجبر مضاف والهاء مضاف إلیه «وفتح» معطوف علی جبره ، وفتح مضاف وعین من «عینه» مضاف إلیه ، وعین مضاف والهاء مضاف إلیه «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المذکور من جبره وفتح عینه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وما عطف علیه ، وإنما أفرد الضمیر - مع أن المبتدأ فی قوه المثنی - للتأویل بالمذکور ، ویجوز أن تکون الجمله خبر المبتدأ وحده ، ویکون هناک خبر محذوف - مماثل لهذا المذکور - للمعطوف ؛ فتکون الواو عطفت جمله علی جمله ، والتقدیر علی هذا الوجه الأخیر : فجبره التزم وفتح عینه التزم ، وهذا أولی من جعل المذکور خبرا للمعطوف وحده ، وجعل خبر المعطوف علیه محذوفا ، وذلک لأن الحذف من الأول لدلاله الثانی علیه ضعیف ، بخلاف الحذف من الثانی لدلاله الأول علیه.
النسب إلی نحو الجمع

والواحد اذکر ناسبا للجمع

إن لم یشابه واحدا بالوضع (1)

إذا نسب إلی جمع باق علی جمعیّته جیء بواحده ونسب إلیه ، کقولک فی النسب إلی الفرائض : «فرضیّ».

هذا إن لم یکن جاریا مجری العلم ، فإن جری مجراه - کأنصار - نسب إلیه علی لفظه ؛ فتقول فی أنصار : «أنصاریّ» ، وکذا إن کان علما ؛ فتقول فی أنمار : «أنماریّ».

* * *

یستغنی عن یاء النسب بمجی ء الاسم علی بعض الصیغ

ومع فاعل وفعّال فعل

فی نسب أغنی عن الیا فقبل (2)

یستغنی غالبا فی النسب عن یائه ببناء الاسم علی فاعل - بمعنی صاحب کذا - نحو «تامر ، ولابن (3)» أی صاحب تمر وصاحب لبن ، وببنائه علی فعّال فی .

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2119


1- «الواحد» مفعول تقدم علی عامله وهو قوله اذکر الآتی «اذکر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ناسبا» حال من الضمیر المستتر فی قوله اذکر «للجمع» جار ومجرور متعلق بناسبا «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یشابه» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الجمع «واحدا» مفعول به لیشابه «بالوضع» جار ومجرور متعلق بقوله یشابه ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «ومع» ظرف متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی قوله «أغنی» الآتی ، ومع مضاف و «فاعل» مضاف إلیه «وفعال» معطوف علی فاعل «فعل» مبتدأ «فی نسب» جار ومجرور متعلق بقوله أغنی الآتی «أغنی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی «فعل» والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «عن الیا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بأغنی «فقبل» الفاء عاطفه ، وقبل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه.
3- «قد ورد من ذلک قول الحطیئه : وغررتنی وزعمت أنّک لابن فی الصّیف تامر وقول الآخر : * إلی عطن رحب المباءه آهل* والشاهد فیه قوله «آهل» فإنه أراد به أنه منسوب إلی الأهل ، وکأنه قال : ذی أهل ، ولیس هو بجار علی الفعل ؛ لأنه لو جری لقال «مأهول» ؛ إذ الفعل المستعمل فی هذا المعنی مبنی للمجهول.

الحرف غالبا ، کبقّال وبزّار ، وقد یکون فعّال بمعنی صاحب کذا ، وجعل منه قوله تعالی : (وَما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ) أی : بذی ظلم.

وقد یستغنی - عن یاء النسب أیضا - بفعل بمعنی صاحب کذا ، نحو : «رجل طعم ولبس» أی : صاحب طعام ولباس ، وأنشد سیبویه رحمه الله تعالی :

356- لست بلیلیّ ، ولکنّی نهر***لا أدلج اللّیل ولکن أبتکر(1)

أی : ولکنی نهاریّ ، أی عامل بالنهار.

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2120


1- أنشد سیبویه - رحمه لله - هذا البیت (ج 2 ص 9) ولم ینسبه إلی أحد ، وکذلک لم ینسبه الأعلم الشنتمری - رحمه الله! - فی شرح شواهده. اللغه : «لیلی» معناه منسوب إلی اللیل ، ویرید به صاحب عمل فی اللیل «نهر» بفتح فکسر - أی : صاحب عمل بالنهار ، وهذه الصیغه إحدی الصیغ التی إذا بنی الاسم علیها استغنی عن إضافه یاء مشدده فی آخره للدلاله علی النسب «أدلج» أسیر من أول اللیل ، والادلاج - علی زنه الافتعال ، بتشدید الدال بعد قلب تاء الافتعال دالا - السیر فی آخر اللیل «أبتکر» أدرک النهار من أوله. المعنی : یصف الشاعر نفسه بالشجاعه وعدم المبالاه ، ویذکر أنه إذا أراد أن یغیر علی قوم لم یأت حیهم لیلاوهم نائمون ، ولم یسر إلیهم خفیه کما یسیر اللصوص ، ولکنه یذهب إلیهم فی وضح النهار ، ثم بین أنه یختار من أوقات النهار أوله ؛ لیکون رجال الحی موجودین لم یخرجوا لأعمالهم. الإعراب : «لست» لیس : فعل ماض ناقص ، وتاء المتکلم اسمه «بلیلی» الباء زائده ، لیلی : خبر لیس ، منصوب بفتحه مقدره علی آخره منع من ظهورها اشتغال المحل بحرکه حرف الجر الزائد «ولکنی» لکن : حرف استدراک ونصب ، ویاء المتکلم اسمه «نهر» خبر لکن «لا» نافیه «أدلج» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «اللیل» منصوب علی الظرفیه الزمانیه بأدلج «ولکن» حرف استدراک «أبتکر» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا. الشاهد فیه : قوله «نهر» حیث بناه علی فعل - بفتح فکسر - وهو یرید النسب ، فکأنه قال : ولکنی نهاری ، کما قال : لست بلیلی ، قال سیبویه : «وقالوا نهر ، وإنما یریدون نهاری ، ویجعلونه بمنزله عمل وطعم وفیه معنی ذلک» ا ه.

وغیر ما أسلفته مقرّرا

علی الّذی ینقل منه اقتصرا (1)

أی : ما جاء من المنسوب مخالفا لما سبق تقریره فهو من شواذّ النسب ، یحفظ ولا یقاس علیه ، کقولهم فی النسب إلی البصره : «بصری (2)» ، وإلی الدّهر : «دهری (3)» وإلی مرو «مروزی».

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2121


1- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه ، مبنی علی السکون فی محل جر «أسلفته» أسلف : فعل ماض ، وتاء المتکلم فاعله ، والهاء مفعوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «مقررا» حال من الهاء فی أسلفته «علی الذی» جار ومجرور متعلق بقوله «اقتصر» الآتی فی آخر البیت «ینقل» فعل مضارع مبنی للمجهول «منه» جار ومجرور متعلق بینقل ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی ، والجمله لا محل صله الذی «اقتصر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الواقع مبتدأ ، والجمله من اقتصر ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- المشهور فی «البصره» فتح الباء ، وقد ورد فی لفظ النسب إلیها «بصری» بکسر الباء ، فعلی هذین یکون لفظ النسب شاذا ، وقد ورد فی «البصره» کسر الباء وضمها أیضا ، وورد فی لفظ النسب فتح الباء ، فإذا لاحظت ما ورد فی لفظ المنسوب إلیه من الفتح أولا ، ولاحظت ما ورد فی المنسوب من الفتح لم یکن شاذا ، ولم یرد فی المنسوب ضم الباء مع ثبوته لغه فی المنسوب إلیه ، وکأنهم ترکوه لئلا یلتبس بالنسب إلی بصری بزنه حبلی ، إذا نسب إلیه بحذف الألف ؛ فإنک تعلم أن النسب إلی نظیره یجوز فیه حذف الألف ، کما یجوز قلبها واوا ، فیقال «بصروی».
3- الدهری - بضم الدال ، والقیاس فتح الدال - هو الشیخ الفانی.
الوقف

تنوینا اثر فتح اجعل ألفا

وقفا ، وتلو غیر فتح احذفا (1)

أی : إذا وقف علی الاسم المنون ، فان کان التنوین واقعا بعد فتحه أبدل ألفا ، ویشمل ذلک ما فتحته للإعراب ، نحو «رأیت زیدا» ، وما فتحته لغیر الإعراب ، کقولک فی إیها وویها : «إیها ، وویها».

وإن کان التنوین واقعا بعد ضمه أو کسره حذف وسکن ما قبله ، کقولک فی «جاء زید» ، و «مررت بزید» : «جاء زید» ، و «مررت بزید».

* * *

واحذف لوقف فی سوی اضطرار

صله غیر الفتح فی الإضمار (2)

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2122


1- «تنوینا» مفعول أول لقوله «اجعل» الآتی «إثر» ظرف متعلق باجعل ، وإثر مضاف و «فتح» مضاف إلیه «اجعل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ألفا» مفعول ثان لاجعل «وقفا» مفعول لأجله ، أو منصوب بنزع الخافض ، أو حال من فاعل اجعل بتأویل واقف «وتلو» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «احذفا» الآتی - وتلو مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «فتح» مضاف إلیه «احذفا» فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید المنقلبه ألفا للوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «واحذف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لوقف فی سوی» جاران ومجروران متعلقان باحذف ، وسوی مضاف و «اضطرار» مضاف إلیه «صله» مفعول به لاحذف ، وصله مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «الفتح» مضاف إلیه «فی الإضمار» جار ومجرور متعلق بصله.

وأشبهت «إذا» منوّنا نصب

فألفا فی الوقف نونها قلب (1)

إذا وقف علی هاء الضمیر : فإن کانت مضمومه نحو «رأیته» أو مکسوره نحو «مررت به» حذفت صلتها ، ووقف علی الهاء ساکنه ، إلا فی الضروره ، وإن کانت مفتوحه نحو «هند رأیتها» وقف علی الألف ولم تحذف.

وشبهوا «إذا» بالمنصوب المنون ، فأبدلوا نونها ألفا فی الوقف.

* * *

وحذف یا المنقوص ذی التّنوین - ما

لم ینصب - اولی من ثبوت فاعلما (2)

وغیر ذی التّنوین بالعکس ، وفی

نحو مر لزوم ردّ الیا اقتفی (3).

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2123


1- «أشبهت» أشبه : فعل ماض ، والتاء للتأنیث «إذا» فاعل أشبه «منونا» مفعول به لأشبه «نصب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی منون ، والجمله فی محل نصب نعت لقوله «منونا» السابق «فألفا» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «قلب» الآتی - «فی الوقف» جار ومجرور متعلق بقلب «نونها» نون : مبتدأ ، ونون مضاف وها : مضاف إلیه «قلب» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نون الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
2- «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف و «یا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، ویا مضاف و «المنقوص» مضاف إلیه «ذی» نعت للمنقوص ، وذی مضاف و «التنوین» مضاف إلیه «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «ینصب» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم بلم ، والفتحه ملقاه علی الباء من الهمزه فی قوله أولی ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «أولی» خبر المبتدأ «من ثبوت» جار ومجرور متعلق بأولی «فاعلما» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
3- «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف ، و «التنوین» مضاف إلیه «بالعکس» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وفی نحو» جار ومجرور متعلق بقوله «اقتفی» الآتی ، ونحو مضاف و «مر» مضاف إلیه «لزوم» مبتدأ ، ولزوم مضاف و «رد» مضاف إلیه ، ورد مضاف و «الیا» قصر للضروره : مضاف إلیه «اقتفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لزوم رد الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

إذا وقف علی المنقوص المنوّن ؛ فإن کان منصوبا أبدل من تنوینه ألف ، نحو «رأیت قاضیا» ؛ فإن لم یکن منصوبا فالمختار الوقف علیه بالحذف ، إلا أن یکون محذوف العین أو الفاء ، کما سیأتی ؛ فتقول : «هذا قاض ، ومررت بقاض» ویجوز الوقف علیه بإثبات الیاء کقراءه ابن کثیر : (ولکل قوم هادی).

فإن کان المنقوص محذوف العین : کمر - اسم فاعل من أری - أو الفاء : کیفی - علما - لم یوقف إلا بإثبات الیاء ؛ فتقول : «هذا مری ، وهذا یفی» وإلیه أشار بقوله : «وفی نحو مر لزوم ردّ الیا اقتفی».

فإن کان المنقوص غیر منوّن ؛ فإن کان منصوبا ثبتت یاؤه ساکنه ، نحو «رأیت القاضی» وإن کان مرفوعا أو مجرورا جاز إثبات الیاء وحذفها ، والإثبات أجود ، نحو «هذا القاضی ، ومررت بالقاضی».

* * *

وغیرها التّأنیث من محرّک

سکّنه ، أوقف رائم التّحرّک (1)

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2124


1- «وغیر» مفعول بفعل محذوف یفسره قوله «سکنه» الآتی ، وغیر مضاف و «ها» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وها مضاف ، و «التأنیث» مضاف إلیه «من محرک» جار ومجرور متعلق بسکنه «سکنه» سکن : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والهاء مفعول به «أو» عاطفه «قف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «رائم» حال من فاعل قف ، ورائم مضاف و «التحرک» مضاف إلیه.

أو أشمم الضمّه ، أوقف مضعفا

ما لیس همزا أو علیلا ، إن قفا (1)

محرّکا ، وحرکات انقلا

لساکن تحریکه لن یحظلا (2)

إذا أرید الوقف علی الاسم المحرّک الآخر ، فلا یخلو آخره من أن یکون هاء التأنیث ، أو غیرها.

فإن کان [آخره] هاء التأنیث وجب الوقف علیها بالسکون ، کقولک فی «هذه فاطمه أفبلت» : «هذه فاطمه».

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2125


1- «أو» عاطفه «أشمم» فعل أمر معطوف علی «قف» فی البیت السابق ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الضمه» مفعول به لأشمم «أو» عاطفه «قف» فعل أمر معطوف علی أشمم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مضعفا» حال من الضمیر المستتر فی «قف» وفیه ضمیر مستتر فاعل «ما» اسم موصول : مفعول به لقوله «مضعفا» «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «همزا» خبر لیس ، والجمله من لیس واسمه وخبره لا محل لها من الإعراب صله الموصول «أو» عاطفه «علیلا» معطوف علی قوله «همزا» «إن» شرطیه «قفا» فعل ماض فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما لیس همزا ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «محرکا» مفعول به لقوله «قفا» فی البیت السابق «وحرکات» مفعول تقدم عامله - وهو قوله «انقلا» الآتی - «انقلا» فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لساکن» جار ومجرور متعلق بقوله انقلا «تحریکه» تحریک : مبتدأ ، وتحریک مضاف والهاء مضاف إلیه «لن» حرف نفی ونصب واستقبال «یحظلا» فعل مضارع مبنی للمجهول ، منصوب بلن ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تحریکه ، والألف للاطلاق ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر صفه لساکن.

وإن کان [آخره] غبر هاء التأنیث ففی الوقف علیه خمسه أوجه : التسکین ، والرّوم ، والإشمام ، والتضعیف ، والنّقل.

فالرّوم : عباره عن الإشاره إلی الحرکه بصوت خفیّ.

والإشمام : عباره عن ضمّ الشفتین بعد تسکین الحرف الأخیر ، ولا یکون إلا فیما حرکته ضمه.

وشرط الوقف بالتضعیف أن لا یکون الأخیر همزه کخطأ ، ولا معتلّا کفتی ، وأن یلی حرکه ، کالجمل ؛ فتقول فی الوقف علیه : الجمل - بتشدید اللام - فإن کان ما قبل الأخیر ساکنا امتنع التضعیف ، کالحمل.

والوقف بالنقل عباره عن : تسکین الحرف الأخیر ، ونقل حرکته إلی الحرف الذی قبله ، وشرطه : أن یکون ما قبل الآخر ساکنا ، قابلا للحرکه ، نحو «هذا الضّرب ، ورأیت الضّرب ، ومررت بالضّرب».

فإن کان ما قبل الآخر محرکا لم یوقف بالنقل کجعفر.

وکذا إن کان ساکنا لا یقبل الحرکه کالألف ، نحو : باب [وإنسان].

* * *

ونقل فتح من سوی المهموز لا

یراه بصریّ ، وکوف نقلا (1)

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2126


1- «ونقل» مبتدأ ، ونقل مضاف و «فتح» مضاف إلیه «من سوی» جار ومجرور متعلق بنقل ، وسوی مضاف و «المهموز» مضاف إلیه «لا» نافیه «یراه» یری : فعل مضارع ، والهاء مفعول به «بصری» فاعل یری ، وجمله الفعل المنفی وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر المبتدأ «وکوف» بحذف یاء النسب للضروره : مبتدأ «نقلا» نقل : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کوفی ، والألف للاطلاق ، والجمله من الفعل الماضی وفاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.

مذهب الکوفیین أنه یجوز الوقف بالنقل : سواء کانت الحرکه فتحه ، أو ضمه ، أو کسره ، وسواء کان الأخیر مهموزا ، أو غیر مهموز ؛ فتقول عندهم : «هذا الضّرب ، ورأیت الضّرب ، ومررت بالضّرب» فی الوقف علی «الضّرب» ، و «هذا الرّدء (1) ، ورأیت الرّدء ، ومررت بالرّدء» فی الوقف علی «الرّدء».

ومذهب البصریین أنه لا یجوز النقل إذا کانت الحرکه فتحه إلا إذا کان الآخر مهموزا ؛ فیجوز عندهم «رأیت الرّدء» ویمتنع «[رأیت] الضّرب».

ومذهب الکوفیین أولی ؛ لأنهم نقلوه عن العرب.

* * *

والنّقل إن یعدم نظیر ممتنع

وذاک فی المهموز لیس یمتنع (2)

یعنی أنه متی أدّی النقل إلی أن تصیر الکلمه علی بناء غیر موجود فی کلامهم امتنع ذلک ، إلا إن کان الآخر همزه فیجوز ؛ فعلی هذا یمتنع «هذا العلم»

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2127


1- الردء - بکسر الراء وسکون الدال ، وآخره همزه - هو المعین فی المهمات ، ومنه قوله تعالی : (فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی ، إِنِّی أَخافُ أَنْ یُکَذِّبُونِ).
2- «والنقل» مبتدأ «إن» شرطیه «یعدم» فعل مضارع ، مبنی للمجهول ، فعل الشرط «نظیر» نائب فاعل یعدم ، وجواب الشرط محذوف ، والتقدیر : إن یعدم نظیر فالنقل ممتنع ، وجمله الشرط وجوابه لا محل لها من الإعراب معترضه بین المبتدأ وخبره «ممتنع» خبر المبتدأ «وذاک» اسم إشاره مبتدأ «فی المهموز» جار ومجرور متعلق بقوله «یمتنع» الآتی «لیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذاک الواقع مبتدأ «یمتنع» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم لیس ، والجمله فی محل نصب خبر لیس ، والجمله من لیس واسمها وخبرها فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو اسم الإشاره.

فی الوقف علی «العلم» لأن فعلا مفقود فی کلامهم ، ویجوز «هذا الرّدء» لأن الآخر همزه.

* * *

فی الوقف تا تأنیث الاسم ها جعل

إن لم یکن بساکن صحّ وصل (1)

وقلّ ذا فی جمع تصحیح ، وما

ضاهی ، وغیر ذین بالعکس انتمی (2)

إذا وقف علی ما فیه تاء التأنیث ؛ فإن کان فعلا وقف علیه بالتاء ، نحو «هند قامت» وإن کان اسما فإن کان مفردا فلا یخلو : إما أن یکون ما قبلها ساکنا

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2128


1- «فی الوقف» جار ومجرور متعلق بقوله «جعل» الآتی «تا» قصر للضروره : مبتدأ ، وتا مضاف و «تأنیث» مضاف إلیه ، وتأنیث مضاف و «الاسم» مضاف إلیه «ها» بالقصر ضروره : مفعول ثان لجعل تقدم علیه «جعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تاء التأنیث ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص ، مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تاء التأنیث «بساکن» جار ومجرور متعلق بقوله «وصل» الآتی «صح» فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر فاعل ، والجمله فی محل جر صفه لساکن «وصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل نصب خبر یکن ، وجمله یکن ومعمولیه فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام.
2- «وقل» فعل ماض «ذا» اسم إشاره : فاعل قل «فی جمع» جار ومجرور متعلق بقل ، وجمع مضاف و «تصحیح» مضاف إلیه «وما» اسم موصول : معطوف علی جمع تصحیح «ضاهی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «وغیر» مبتدأ ، وغیر مضاف و «ذین» مضاف إلیه «بالعکس» جار ومجرور متعلق بقوله انتمی «انتمی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی غیر الواقع مبتدأ ، والجمله من انتمی وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.

صحیحا ، أولا ؛ فإن کان ما قبلها ساکنا صحیحا وقف علیه بالتاء ، نحو «بنت ، وأخت» ، وإن کان غیر ذلک وقف علیه بالهاء ، نحو «فاطمه ، وحمزه ، وفتاه» وإن کان جمعا أو شبهه وقف علیه بالتاء ، نحو «هندات ، وهیهات» وقلّ الوقف علی المفرد بالتاء ، نحو «فاطمت» وعلی جمع التصحیح وشبهه بالهاء ، نحو «هنداه ، وهیهاه».

* * *

وقف بها السّکت علی الفعل المعلّ

بحذف آخر کأعط من سأل (1)

ولیس حتما فی سوی ما کع أو

کیع مجزوما ؛ فراع ما رعوا (2)

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2129


1- «وقف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بها» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بقف ، وها مضاف و «السکت» مضاف إلیه «علی الفعل» جار ومجرور متعلق بقف «المعل» صفه للفعل «بحذف» جار ومجرور متعلق بقوله «المعل» وحذف مضاف و «آخر» مضاف إلیه «کأعط» الکاف جاره لقول محذوف ، أعط : فعل أمر ، مبنی علی حذف الیاء والکسره فی آخره دلیل علیها ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیر أنت «من» اسم موصول : مفعول به لأعط «سأل» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الموصوله ، والجمله من سأل وفاعله لا محل لها صله الموصول ، وجمله فعل الأمر وفاعله ومفعوله فی محل نصب مقول القول المحذوف.
2- «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی لحاق هاء السکت «حتما» خبر لیس «فی سوی» جار ومجرور متعلق بحتم ، وسوی مضاف و «ما» اسم موصول مضاف إلیه «کع» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «أو» حرف عطف «کیع» معطوف علی الجار والمجرور السابق «مجزوما» حال من المجرور الثانی «فراع» راع : فعل أمر مبنی علی حذف الیاء ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لراع «رعوا» رعی : فعل ماض ، وواو الجماعه فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول ، والعائد ضمیر منصوب المحل محذوف ، والتقدیر : راع الذی رعوه.

ویجوز الوقف بهاء السکت علی کل فعل حذف آخره : للجزم ، أو الوقف ، کقولک فی لم یعط : «لم یعطه» وفی أعط : «أعطه» ولا یلزم ذلک إلا إذا کان الفعل الذی حذف آخره قد بقی علی حرف واحد ، أو علی حرفین أحدهما زائد ؛ فالأول کقولک فی «ع» و «ق» : «عه ، وقه» والثانی کقولک فی «لم یع» و «لم یق» : «لم یعه ، ولم یقه» (1).

* * *

وما فی الاستفهام إن جرّت حذف

ألفها ، وأولها الها إن تقف (2)

ولیس حتما فی سوی ما انخفضا

باسم ، کقولک «اقتضاءم اقتضی» (3).

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2130


1- قد رد ابن هشام ما ذکره الناظم ، وتبعه علیه الشارح هنا - من أنه یجب لحاق هاء السکت فی الوقف علی نحو «لم یع ، ولم یف» - ورد ذلک بإجماع القراء علی عدم ذکر الهاء فی الوقف علی قوله تعالی (وَلَمْ أَکُ) وقوله سبحانه (وَمَنْ تَقِ) والقراءه مع کونها سنه متبعه لا تخالف العربیه ، ولا تأتی علی وجه یمتنع عربیه.
2- «وما» مبتدأ خبره الجمله الشرطیه التالیه «فی الاستفهام» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لما «إن» شرطیه «جرت» جر : فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، والتاء للتأنیث ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود علی ما الاستفهامیه «حذف» فعل ماض مبنی للمجهول ، جواب الشرط «ألفها» ألف : نائب فاعل لحذف ، وألف مضاف وها : مضاف إلیه «وأولها» أول : فعل أمر مبنی علی حذف الیاء ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وها : مفعول أول لأول «الها» قصر للضروره : مفعول ثان لأول «إن» شرطیه «تقف» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام ، والتقدیر : إن تقف فأولها الهاء.
3- «ولیس» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی إیلاء ما الاستفهامیه الهاء فی الوقف «حتما» خبر لیس «فی سوی» جار ومجرور متعلق بقوله «حتما» وسوی مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «انخفضا» فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله «باسم» جار ومجرور متعلق بانخفض «کقولک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «اقتضاء» مفعول مطلق تقدم علی عامله وجوبا لإضافته إلی اسم الاستفهام الذی له صدر الکلام ، واقتضاء مضاف و «م» اسم استفهام مضاف إلیه «اقتضی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو.

إذا دخل علی «ما» الاستفهامیه جارّ وجب حذف ألفها ، نحو «عمّ تسأل؟» و «بم جئت؟» و «اقتضاء م اقتضی زید» وإذا وقف علیها بعد دخول الجار ؛ فإما أن یکون الجار لها حرفا ، أو اسما ؛ فإن کان حرفا جاز إلحاق هاء السّکت ، نحو «عمّه» و «فیمه» وإن کان اسما وجب إلحاقها ، نحو «اقتضاء مه» و «مجیء مه».

* * *

ووصل ذی الهاء أجز بکلّ ما

حرّک تحریک بناء لزما (1)

ووصلها بغیر تحریک بنا

أدیم شذّ ، فی المدام استحسنا (2).

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2131


1- «ووصل» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أجز» الآتی - ووصل مضاف و «ذی» اسم إشاره : مضاف إلیه «الهاء» بدل من اسم الإشاره أو عطف بیان علیه ، أو نعت له «أجز» فعل أمر ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بکل» جار ومجرور متعلق بقوله أجز ، أو بوصل ، وکل مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «حرک» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «تحریک» مفعول مطلق مبین للنوع ، وتحریک مضاف و «بناء» مضاف إلیه «لزما» لزم : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بناء ، والجمله فی محل جر صفه لبناء.
2- «ووصلها» وصل : مبتدأ ، ووصل مضاف وها : مضاف إلیه ، «بغیر» جار ومجرور متعلق بوصل ، وغیر مضاف و «تحریک» مضاف إلیه ، وتحریک مضاف و «بنا» قصر للضروره : مضاف إلیه «أدیم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تحریک بناء ، والجمله فی محل جر صفه لتحریک بناء «شذ» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی وصلها الواقع مبتدأ ، والجمله من شذ وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی المدام» جار ومجرور متعلق بقوله «استحسن» الآتی «استحسن» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهذه الجمله معطوفه علی جمله الخبر بعاطف مقدر ، أی : واستحسن فی المدام.

یجوز الوقف بهاء السّکت علی کل متحرک بحرکه بناء ، لازمه ، لا تشبه حرکه إعراب ، کقولک فی «کیف» : «کیفه» ولا یوقف بها علی ما حرکته إعرابیّه ، نحو «جاء زید» ولا علی ما حرکته مشبهه للحرکه الإعرابیه ، کحرکه الفعل الماضی ، ولا علی ما حرکته البنائیه غیر لازمه ، نحو «قبل» و «بعد» والمنادی المفرد ، نحو «یا زید ، ویا رجل» واسم «لا» التی لنفی الجنس ، نحو «لا رجل» وشذّ وصلها بما حرکته البنائیه غیر لازمه ، کقولهم فی «من عل» : «من عله» (1) ، واستحسن إلحاقها بما حرکته دائمه لازمه.

* * *

وربّما أعطی لفظ الوصل ما

للوقف نثرا ، وفشا منتظما (2)

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2132


1- وذلک کما فی قول الراجز : یا ربّ یوم لی لا أظلّله أرمض من تحت وأضحی من عله
2- «وربما» رب : حرف تقلیل ، وما : کافه «أعطی» فعل ماض مبنی للمجهول «لفظ» نائب فاعل لأعطی ، وهو المفعول الأول ، ولفظ مضاف و «الوصل» مضاف إلیه «ما» اسم موصول : مفعول ثان لأعطی «للوقف» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «نثرا» منصوب علی نزع الخافض ، أو حال علی التأویل ، أی : ذا نثر ، أی : واقعا فی نثر «وفشا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی إعطاء الوصل ما للوقف «منتظما» حال من فاعل فشا.

قد یعطی الوصل حکم الوقف ، وذلک کثیر فی النظم ، قلیل فی النثر ، ومنه فی النثر قوله تعالی : (لَمْ یَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ) ومن النظم قوله :

357- * مثل الحریق وافق القصبّا* ***فضعف الباء وهی موصوله بحرف الإطلاق [وهو الألف]. (1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2133


1- هذا بیت من الرجز المشطور ، نسب فی کتاب سیبویه إلی رؤبه بن العجاج بن رؤبه ، ونسبه أبو حاتم فی کتاب الطیر إلی أعرابی - ولم یسمه - ونسبه الجرمی إلی ربیعه بن صبیح ، وقبل هذا البیت قوله : * کأنّه السّیل إذا اسلحبّا* ویروی أول بیت الشاهد : أو کالحریق - إلخ. اللغه : «کأنه» الضمیر یعود إلی الجدب الذی خشیه الراجز وتوقعه فی أول هذه الکلمه ، فی قوله : لقد خشیت أن أری جدبّا فی عامنا ذا بعد ما أخصبّا «اسلحبا» أی : امتد وانبطح ، ویرید بذلک أنه یملأ البطاح ، ویعم الأودیه «الحریق» أراد به النار «القصبا» هو کل نبات یکون ساقه أنابیب وکعوبا. الإعراب : «مثل» بالرفع : خبر مبتدأ محذوف ، أی : هو مثل ، ومثل مضاف و «الحریق» مضاف إلیه «وافق» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحریق ، والجمله من الفعل والفاعل فی محل نصب حال من الحریق «القصبا» مفعول به لوافق. الشاهد فیه : قوله «القصبا» حیث ضعف الباء مع کونها موصوله بألف الإطلاق.
الإماله

الألف المبدل من «یا» فی طرف

أمل ، کذا الواقع منه الیا خلف (1)

دون مزید ، أو شذوذ ، ولما

تلیه ها التّأنیث ما الها عدما (2)

الإماله : عباره عن أن ینحی بالفتحه نحو الکسره ، وبالألف نحو الیاء (3).

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2134


1- «الألف» مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله «أمل» الآتی - «المبدل» نعت للألف «من یا» جار ومجرور متعلق بالمبدل «فی طرف» جار ومجرور متعلق بمحذوف صفه لیاء «أمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الواقع» مبتدأ مؤخر «منه» جار ومجرور متعلق بقوله الواقع «الیا» قصر للضروره : فاعل للواقع «خلف» حال من الیاء ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه.
2- «دون» ظرف متعلق بخلف أو بالواقع فی البیت السابق ، ودون مضاف و «مزید» مضاف إلیه «أو» عاطفه «شذوذ» معطوف علی مزید «ولما» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «تلیه» تلی : فعل مضارع ، والهاء مفعول به «ها» قصر للضروره : فاعل تلی ، وها مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل وفاعله ومفعوله لا محل لها صله «ما» المجروره محلا باللام «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «الها» قصر للضروره : مفعول مقدم علی عامله - وهو قوله عدم الآتی - «عدما» عدم : فعل ماض ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول.
3- الغرض من الإماله أحد أمرین ؛ أولهما : تناسب الأصوات وتقاربها ، وبیان ذلک أن النطق بالیاء والکسره مستقل منحدر ، والنطق بالفتحه والألف مستعل متصعد ، وبالإماله تصیر الألف من نمط الیاء فی الانحدار والتسفل ، وثانیهما : التنبیه علی أصل أو غیره. وحکم الإماله الجواز ؛ فمهما وجدت أسباب الإماله فإن ترکها جائز ، والأسباب التی سیذکرها الناظم والشارح أسباب للجواز ، لا للوجوب. والإماله لغه تمیم ومن جاورهم ، والحجازیون لا یمیلون إلا قلیلا.

وتمال الألف إذا کانت طرفا : بدلا من یاء ، أو صائره إلی الیاء ، دون زیاده أو شذوذ ؛ فالأول کألف «رمی ، ومرمی» والثانی کألف «ملهی» فإنها تصیر یاء فی التثنیه نحو «ملهیان».

واحترز بقوله : «دون مزید أو شذوذ» مما یصیر یاء بسبب زیاده یاء التصغیر ، نحو «قفیّ» أو فی لغه شاذه ، کقول هذیل فی «قفا» إذا أضیف إلی یاء المتکلم «قفیّ».

وأشار بقوله : «ولما تلیه ها التأنیث ما الها عدما» إلی أن الألف التی وجد فیها سبب الإماله تمال ، وإن ولیتها هاء التأنیث کفتاه.

* * *

وهکذا بدل عین الفعل إن

یؤل إلی فلت ، کماضی خف ودن (1)

أی : کما تمال الألف المتطرفه کما سبق تمال الألف الواقعه بدلا من عین فعل یصیر عند إسناده إلی تاء الضمیر علی وزن فلت [بکسر الفاء] : سواء کانت العین واوا کخاف ، أو یاء کباع وکدان ؛ فیجوز إمالتها کقولک : «خفت ، ودنت ، [وبعت]».

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2135


1- «وهکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «بدل» مبتدأ مؤخر وبدل مضاف و «عین» مضاف إلیه ، وعین مضاف و «الفعل» مضاف إلیه «إن» شرطیه «یؤل» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفعل «إلی فلت» جار ومجرور متعلق بقوله یؤل «کماضی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، أی وذلک کائن کماضی ، وماضی مضاف و «خف» قصد لفظه : مضاف إلیه «ودن» معطوف علی خف ، وقد قصد لفظه أیضا.

فإن کان الفعل یصیر عند إسناده إلی التاء علی وزن فلت - بضم الفاء - امتنعت الإماله ، نحو «قال ، وجال» فلا تملها ، کقولک : قلت ، وجلت.

* * *

کذاک تالی الیاء ، والفصل اغتفر

بحرف او مع ها ک- «جیبها أدر» (1)

کذاک تمال الألف الواقعه بعد الیاء : متصله بها نحو بیان ، أو منفصله بحرف نحو یسار ، أو بحرفین أحدهما هاء نحو : أدر جیبها ؛ فإن لم یکن أحدهما هاء امتنعت الإماله ؛ لبعد الألف عن الیاء ، نحو بیننا ، والله أعلم.

* * *

کذاک ما یلیه کسر ، أو یلی

تالی کسر أو سکون قد ولی (2).

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2136


1- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «تالی» مبتدأ مؤخر ، وتالی مضاف و «الیا» مضاف إلیه «والفصل» مبتدأ «اغتفر» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الفصل ، والجمله من اغتفر ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «بحرف» جار ومجرور متعلق بالفصل «أو» عاطفه «مع» معطوف علی محذوف ، ومع مضاف و «ها» قصر للضروره : مضاف إلیه «کجیبها» الکاف جاره لقول محذوف ، جیب : مفعول مقدم لأدر ، وجیب مضاف وها : مضاف إلیه «أدر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ما» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «یلیه» یلی : فعل مضارع ، والهاء مفعول به «کسر» فاعل یلی ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «أو» عاطفه «یلی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله «تالی» مفعول به لیلی ، وتالی مضاف و «کسر» مضاف إلیه ، والجمله لا محل لها معطوفه علی جمله الصله «أو» عاطفه «سکون» معطوف علی کسر «قد» حرف تحقیق «ولی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی سکون ، والجمله فی محل جر صفه لسکون.

کسرا ، وفصل الها کلا فصل یعدّ

ف- «درهماک» من یمله لم یصد (1)

أی : کذلک تمال الألف إذا ولیتها کسره ، نحو عالم ، أو وقعت بعد حرف یلی کسره ، نحو کتاب ، أو بعد حرفین ولیا کسره أوّلهما ساکن ، نحو شملال ، أو کلاهما متحرک ولکن أحدهما هاء ، نحو یرید أن یضربها ، وکذلک یمال ما فصل فیه الهاء بین الحرفین اللذین وقعا بعد الکسره أولهما ساکن ، نحو «هذان درهماک» والله أعلم.

* * *

وحرف الاستعلا یکفّ مظهرا

من کسر او یا ، وکذا تکفّ را (2).

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2137


1- «کسرا» مفعول به لقوله «ولی» فی آخر البیت السابق «وفصل» مبتدأ ، وفصل مضاف و «الها» قصر للضروره : مضاف إلیه «کلا فصل» جار ومجرور متعلق بقوله «یعد» الآتی «یعد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فصل الهاء الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فدرهماک» الفاء للتفریع ، ودرهما : مبتدأ أول ، ودرهما مضاف والکاف مضاف إلیه «من» اسم شرط : مبتدأ ثان «یمله» یمل : فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی من الشرطیه ، والهاء مفعول به لیمل «لم» نافیه جازمه «یصد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط ، وجملتا الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو اسم الشرط ، وجمله المبتدأ الذی هو اسم الشرط وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول الذی هو قوله درهماک.
2- «وحرف» مبتدأ ، وحرف مضاف و «الاستعلا» مضاف إلیه «یکف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حرف الاستعلاء ، والجمله من یکف وفاعله ومفعوله فی محل رفع خبر المبتدأ «مظهرا» مفعول به لیکف «من کسر» بیان لقوله مظهراً ، أو متعلق به ، أو متعلق بیکف «أو» عاطفه «یا» قصر للضروره : معطوف علی کسر «وکذا» جار ومجرور متعلق بتکف الآتی «تکف» فعل مضارع «را» قصر للضروره : فاعل تکف.

إن کان ما یکفّ بعد متّصل

أو بعد حرف أو بحرفین فصل (1)

کذا إذا قدّم ما لم ینکسر

أو یسکن اثر الکسر کالمطواع مر (2)

حروف الاستعلاء سبعه ، وهی : الخاء ، والصاد ، والضاد ، والطاء ، والظاء ، والعین ، والقاف ، وکل واحد منها یمنع الإماله ، إذا کان سببها کسره ظاهره ، أو یاء موجوده ، ووقع بعد الألف متصلا بها ، کساخط ، وحاصل ، أو مفصولا بحرف کنافخ وناعق ، أو حرفین کمناشیط ومواثیق.

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2138


1- «إن» شرطیه «کان» فعل ماض ناقص ، فعل الشرط «ما» اسم موصول : اسم کان ، وجمله «یکف» صلته «بعد» ظرف متعلق بمحذوف حال من اسم کان «متصل» خبر کان ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «أو» عاطفه «بعد» معطوف علی بعد الأول ، وبعد مضاف و «حرف» مضاف إلیه «أو» عاطفه «بحرفین» جار ومجرور متعلق بقوله «فصل» الآتی «فصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه.
2- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف یدل علیه ما قبله ، أی : یمال کذا «إذا» ظرف مضاف إلی جمله «قدم» الآتی ، وهو خال من معنی الشرط ، ومتعلقه هو متعلق الجار قبله «قدم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المانع «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «ینکسر» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المانع «أو» عاطفه «یسکن» فعل مضارع معطوف علی ینکسر «إثر» ظرف متعلق بقوله یسکن ، وإثر مضاف و «الکسر» مضاف إلیه «کالمطواع» الکاف جاره لقول محذوف ، المطواع : مفعول تقدم علی عامله «مر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وهو - بکسر المیم - أمر من ماره یمیره ، أی أطعمه ، والمیره : الطعام.

وحکم حرف الاستعلاء فی منع الإماله یعطی للراء التی هی غیر مکسوره - وهی المضمومه ، نحو هذا عذار ، والمفتوحه ، نحو هذان عذاران - بخلاف المکسوره علی ما سیأتی ، إن شاء الله تعالی.

وأشار بقوله : «کذا إذا قدّم - البیت» إلی أنّ حرف الاستعلاء المتقدم یکفّ سبب الإماله ، ما لم یکن مکسورا ، أو ساکنا إثر کسره ؛ فلا یمال نحو صالح ، وظالم ، وقاتل ، ویمال نحو طلاب ، وغلاب ، وإصلاح.

* * *

وکفّ مستعل ورا ینکفّ

بکسر را کغارما لا أجفو (1)

یعنی أنه إذا اجتمع حرف الاستعلاء ، أو الراء التی لیست مکسوره ، مع المکسوره غلبتهما المکسوره وأمیلت الألف لأجلها ؛ فیمال نحو «علی أبصارهم ، ودار القرار».

وفهم منه جواز إماله نحو «حمارک» ؛ لأنه إذا کانت الألف تمال لأجل الراء المکسوره مع وجود المقتضی لترک الإماله - وهو حرف الاستعلاء ، أو الراء التی لیست مکسوره - فإمالتها مع عدم المقتضی لترکها أولی وأحری.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2139


1- «وکف» مبتدأ ، وکف مضاف و «مستعل» مضاف إلیه «ورا» قصر للضروره : معطوف علی مستعل «ینکف» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی کف مستعل ، والجمله من ینکف وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «بکسر» جار ومجرور متعلق بقوله ینکف ، وکسر مضاف و «را» مضاف إلیه «کغارما» الکاف جاره لقول محذوف ، غارما : مفعول مقدم لقوله أجفو الآتی «لا» نافیه «أجفو» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا.

ولا تمل لسبب لم یتّصل

والکفّ قد یوجبه ما ینفصل (1)

إذا انفصل سبب الإماله لم یؤثّر ، بخلاف سبب المنع ؛ فإنه قد یؤثر منفصلا ؛ فلا یمال «أتی قاسم» بخلاف «أتی أحمد».

* * *

وقد أمالوا لتناسب بلا

داع سواه ، کعمادا ، وتلا (2)

قد تمال الألف الخالیه من سبب الإماله ؛ لمناسبه ألف قبلها ، مشتمله علی سبب الإماله ، کإماله الألف الثانیه من نحو «عمادا» لمناسبه الألف المماله قبلها ، وکإماله ألف «تلا» کذلک.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2140


1- «ولا» ناهیه «تمل» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لسبب» جار ومجرور متعلق بتمل «لم» نافیه جازمه «یتصل» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود سبب ، والجمله من یتصل المجزوم بلم فاعله فی محل جر صفه لسبب «والکف» مبتدأ «قد» حرف تقلیل «یوجبه» یوجب : فعل مضارع ، والهاء مفعول به لیوجب «ما» اسم موصول : فاعل یوجب ، والجمله من یوجب وفاعله فی محل رفع خبر المبتدأ «ینفصل» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الاسم الموصول.
2- «قد» حرف تحقیق «أمالوا» فعل وفاعل «لتناسب ، بلا داع» جاران ومجروران یتعلقان بقوله أمالوا «سواه» سوی : نعت لداع ، وسوی مضاف والهاء مضاف إلیه «کعمادا» الکاف جاره لقول محذوف ، عمادا : مقول لذلک القول المحذوف علی إراده لفظه «وتلا» قصد لفظه : معطوف علی قوله عمادا.

ولا تمل ما لم ینل تمکّنا

دون سماع غیر «ها» وغیر «نا» (1)

الإماله من خواصّ الأسماء المتمکّنه ؛ فلا یمال غیر المتمکن إلا سماعا ، إلا «ها» و «نا» ؛ فإنهما یمالان قیاسا مطّردا ، نحو «یرید أن یضربها» و «مرّ بنا» (2).

* * *

والفتح قبل کسر راء فی طرف

أمل ، ک- «للأیسر مل تکف الکلف» (3).

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2141


1- «لا» ناهیه «تمل» فعل مضارع مجزوم بلا الناهیه ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» اسم موصول : مفعول به لتمل «لم» نافیه جازمه «ینل» فعل مضارع مجزوم بلم ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله هو فاعله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «تمکنا» مفعول به لینل «دون» ظرف متعلق بتمل ، ودون مضاف ، و «سماع» مضاف إلیه ، «غیر» منصوب علی الحال ، وقیل : منصوب علی الاستثناء ، وغیر مضاف و «ها» مضاف إلیه ، وقد أراد لفظ ضمیر المؤنثه الغائبه «وغیر» معطوف علی غیر السابق ، وغیر مضاف ، و «نا» ضمیر المتکلم المعظم نفسه أو مع غیره : مضاف إلیه ، وقد قصد لفظه أیضا.
2- قد أمالوا من الأسماء غیر المتمکنه «ذا» الإشاریه ، و «متی» و «أنی» و «ها» و «نا» وأمالوا من الحروف «بلی» و «یا» فی النداء ، و «لا» الجوابیه وفی نحو قولهم «افعل هذا إمالا» قال قطرب : ولا یمال غیر ذلک من الحروف ؛ إلا أن یسمی بحرف ویوجد فیه مع ذلک سبب الإماله ، فلو سمیت إنسانا بحتی أملتها ، لأن ألفها تصیر یاء فی التثنیه لکونها رابعه ، وإذا سمیت بإلی لم تمل ؛ لأن ألفها تصیر واوا فی التثنیه ، لکون ذی الواو فی الثلاثی أکثر من ذی الیاء.
3- «والفتح» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أمل» الآتی - «قبل» ظرف متعلق بأمل ، وقبل مضاف و «کسر» مضاف إلیه ، وکسر مضاف و «راء» مضاف إلیه «فی طرف» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لراء «أمل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «کللأیسر» الکاف جاره لقول محذوف للأیسر : جار ومجرور متعلق بقوله «مل» الآتی «مل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «تکف» فعل مضارع مبنی للمجهول مجزوم فی جواب الأمر ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الکلف» مفعول ثان لتکف.

کذا الّذی تلیه «ها» التّأنیث فی

وقف إذا ما کان غیر ألف (1)

أی : تمال الفتحه قبل الراء المکسوره : وصلا ، ووقفا ، نحو «بشرر» و «للایسر مل» وکذلک یمال ما ولیه هاء التأنیث من [نحو] «قیّمه ، ونعمه».

* * * *

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2142


1- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «الذی» اسم موصول : مبتدأ مؤخر «تلیه» تلی : فعل مضارع ، والهاء مفعول به «ها» قصر للضروره : فاعل تلی ، وهاء مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه ، والجمله من الفعل والفاعل لا محل لها صله الموصول «فی وقف» جار ومجرور متعلق بتلیه «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «ما» زائده «کان» فعل ماض ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی تلیه ها التأنیث «غیر» خبر کان ، وغیر مضاف و «ألف» مضاف إلیه. * * *
التّصریف
معنی التصریف

حرف وشبهه من الصّرف بری

وما سواهما بتصریف حری (1)

التصریف عباره عن : علم یبحث فیه عن أحکام بنیه الکلمه العربیه ، وما لحروفها من أصاله وزیاده ، وصحه وإعلال ، وشبه ذلک.

ولا یتعلق إلا بالأسماء المتمکنه والأفعال (2) ؛ فأما الحروف وشبهها فلا تعلّق لعلم التصریف بها.

* * *

لا یدخل التصریف ما وضع علی أقل من ثلاثه و لا یدخل الحروف و شبهها

ولیس أدنی من ثلاثیّ یری

قابل تصریف سوی ما غیّرا (3).

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2143


1- «حرف» مبتدأ «وشبهه» الواو عاطفه ، وشبه : معطوف علی حرف ، وشبه مضاف والهاء مضاف إلیه «من الصرف» جار ومجرور متعلق بقوله بری الآتی «بری» خبر المبتدأ وما عطف علیه ، وزنه فعیل یخبر بها عن الواحد والمتعدد «وما» اسم موصول مبتدأ «سواهما» سوی : ظرف متعلق بمحذوف صله الموصول ، وسوی مضاف والضمیر مضاف إلیه «بتصریف» جار ومجرور متعلق بقوله حری الآتی «حری» خبر المبتدأ.
2- المراد بالأفعال هنا المتصرفه ، لا مطلقا ، والتصریف أصل فی الأفعال لکثره تغیرها وظهور الاشتقاق فیها ، بخلاف الأسماء.
3- «ولیس» فعل ماض ناقص «أدنی» اسم لیس ، وخبرها جمله یری ومعمولاته «من ثلاثی» جار ومجرور متعلق بأدنی «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی أدنی ، والجمله فی محل نصب خبر لیس کما قلنا «قابل» مفعول ثان لیری ، وقابل مضاف و «تصریف» مضاف إلیه «سوی» أداه استثناء ، وسوی مضاف و «ما» نکره موصوفه أو اسم موصول : مضاف إلیه «غیرا» غیر : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوفه أو الموصوله ، والجمله من الفعل المبنی للمجهول ونائب فاعله لا محل لها من الإعراب صله ما الموصوله ، أو فی محل جر صفه لما النکره.

یعنی أنه لا یقبل التصریف من الأسماء والأفعال ما کان علی حرف واحد أو علی حرفین ، إلا إن کان محذوفا منه ؛ فأقلّ ما تبنی علیه الأسماء المتمکنه والأفعال ثلاثه أحرف ، ثم قد یعرض لبعضها نقص ک- «ید» و «قل» و «م الله» و «ق زیدا».

* * *

الاسم ضربان : مجرد و مزید فیه و بیان کل منهما

ومنتهی اسم خمس ان تجرّدا

وإن یزد فیه فما سبعا عدا (1)

الاسم قسمان : مزید فیه ، ومجرد عن الزیاده.

فالمزید فیه هو : ما بعض حروفه ساقط وضعا ، وأکثر ما یبلغ الاسم بالزیاده سبعه أحرف ، نحو : احرنجام ، واشهیباب.

والمجرد عن الزیاده هو : ما بعض حروفه لیس ساقطا فی أصل الوضع ، وهو : إما ثلاثی کفلس ، أو رباعی کجعفر ، وإما خماسی - وهو غایته - کسفرجل.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2144


1- «ومنتهی» مبتدأ ، ومنتهی مضاف و «اسم» مضاف إلیه «خمس» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «تجردا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والألف للاطلاق ، وجواب الشرط محذوف «وإن» شرطیه «یزد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، فعل الشرط «فیه» جار ومجرور متعلق بیزد «فما» الفاء واقعه فی جواب الشرط. ما : نافیه «سبعا» مفعول به تقدم علی عامله وهو قوله عدا - بمعنی زاد - الآتی «عدا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.
أوزان الاسم الثلاثی

وغیر آخر الثّلاثی افتح وضمّ

واکسر ، وزد تسکین ثانیه تعمّ (1)

العبره فی وزن الکلمه بما عدا الحرف الأخیر منها ، وحینئذ فالاسم الثلاثی : إما أن یکون مضموم الأول أو مکسوره أو مفتوحه ، وعلی کل من هذه التقادیر : إما أن یکون مضموم الثانی أو مکسوره أو مفتوحه ، أو ساکنه ، فتخرج من هذا اثنا عشر بناء حاصله من ضرب ثلاثه فی أربعه ، وذلک نحو : قفل ، وعنق ، ودئل ، وصرد ، ونحو : علم ، وحبک ، وإبل ، وعنب ، ونحو : فلس ، وفرس ، وعضد ، وکبد.

* * *

الفعل ضربان : مجرد و مزید فیه و أوزان المجرد ثلاثیا أو رباعیا

وفعل أهمل ، والعکس یقلّ

لقصدهم تخصیص فعل بفعل (2)

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2145


1- «وغیر» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله افتح الآتی - وغیر مضاف و «آخر» مضاف إلیه ، وآخر مضاف و «الثلاثی» مضاف إلیه «افتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وضم ، واکسر» کل منهما فعل أمر معطوف علی افتح «وزد» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا تقدیره أنت فاعل «تسکین» مفعول به لزد ، وتسکین مضاف وثانی من «ثانیه» مضاف إلیه ، وثانی مضاف والهاء مضاف إلیه «تعم» فعل مضارع مجزوم فی جواب الأمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
2- «وفعل» مبتدأ «أهمل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «والعکس» مبتدأ «یقل» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی العکس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «لقصدهم» الجار والمجرور متعلق بیقل ، وقصد مضاف والضمیر مضاف إلیه من إضافه المصدر إلی فاعله «تخصیص» مفعول به للمصدر - وهو قصد - وتخصیص مضاف و «فعل» مضاف إلیه «بفعل» جار ومجرور متعلق بتخصیص.

یعنی أن من الأبنیه الاثنی عشر بناءین أحدهما مهمل والآخر قلیل.

فالأول : ما کان علی وزن فعل - بکسر الأول ، وضم الثانی - وهذا بناء من المصنف علی عدم إثبات حبک.

والثانی : ما کان علی وزن فعل - بضم الأول ، وکسر الثانی - کدئل ، وإنما قلّ ذلک فی الأسماء لأنهم قصدوا تخصیص هذا الوزن بفعل ما لم یسمّ فاعله کضرب وقتل.

* * *

وافتح وضمّ واکسر الثانی من

فعل ثلاثیّ ، وزد نحو ضمن (1)

ومنتهاه أربع إن جرّدا

وإن یزد فیه فما ستّا عدا (2)

الفعل ینقسم إلی مجرد ، و [إلی] مزید فیه ، کما انقسم الاسم إلی ذلک ،

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2146


1- «وافتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وضم ، واکسر» کذلک «الثانی» تنازعه الأفعال الثلاثه ، وکل منها یطلبه مفعولا به «من فعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الثانی «ثلاثی» نعت لفعل «وزد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «نحو» مفعول به لزد ، ونحو مضاف و «ضمن» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- «ومنتهاه» منتهی : مبتدأ ، ومنتهی مضاف والهاء مضاف إلیه «أربع» خبر المبتدأ «إن» شرطیه «جردا» جرد : فعل ماض مبنی للمجهول فعل الشرط ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المضاف إلیه ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سابق الکلام «وإن» الواو حرف عطف ، إن : شرطیه «یزد» فعل مضارع مبنی للمجهول ، فعل الشرط «فیه» جار ومجرور متعلق بقوله یزد «فما» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، وما : نافیه «ستا» مفعول به تقدم علی عامله ، وهو قوله عدا الآتی «عدا» فعل ماض - ومعناه جاوز - وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط.

وأکثر ما یکون علیه المجرد أربعه أحرف ، وأکثر ما ینتهی فی الزیاده إلی سته.

وللثلاثی المجرد أربعه أوزان : ثلاثه لفعل الفاعل ، وواحد لفعل المفعول ؛ فالتی لفعل الفاعل فعل - بفتح العین - کضرب ، وفعل - بکسرها - کشرب ، وفعل - بضمها - کشرف.

والذی لفعل المفعول فعل - بضم الفاء ، وکسر العین - کضمن.

ولا تکون الفاء فی المبنی للفاعل إلا مفتوحه ، ولهذا قال المصنف «وافتح وضم واکسر الثانی» فجعل الثانی مثلّثا ، وسکت عن الأول ؛ فعلم أنه یکون علی حاله واحده ، وتلک الحاله هی الفتح.

[وللرباعیّ المجرد ثلاثه أوزان : واحد لفعل الفاعل ، کدحرج ، وواحد لفعل المفعول کدحرج ، وواحد لفعل الأمر کدحرج](1).

وأما المزید فیه ؛ فإن کان ثلاثیا صار بالزیاده علی أربعه أحرف : کضارب ، أو علی خمسه : کانطلق ، أو علی سته : کاستخرج ، وإن کان رباعیّا صار بالزیاده علی خمسه : کتدحرج ، أو علی سته : کاحرنجم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2147


1- الحق أن المعتبر من هذه الأوزان الثلاثه وزن واحد ، وهو وزن الماضی المبنی للمعلوم ، فأما وزن الأمر ووزن المبنی للمجهول ففرعان عنه. فإن قلت : فلماذا ذکر الشارح ههنا وزن الأمر ، ولم یذکر وزن الأمر حین تعرض لأوزان الثلاثی المجرد؟ فهو لم یسلک طریقا واحدا فی الموضعین ، ولو أنه سلک طریقا واحدا لترک هنا وزن الأمر أو لذکره هناک. فالجواب عن هذا أن وزن الأمر هنا مجرد کوزن الماضی ، فعده منه ، أما فی الثلاثی فوزن الأمر منه لا یکون إلا مزیدا فیه همزه الوصل فی أوله ، فلم یعده هناک ؛ لأنه کان بصدد تعداد المجرد من الأوزان.
أوزان الاسم الرباعی و الخماسی

لاسم مجرّد رباع فعلل

وفعلل وفعلل وفعلل (1)

ومع فعلّ فعلل ، وإن علا

فمع فعلّل حوی فعلللا (2)

کذا فعلّل وفعللّ ، وما

غایر للزّید أو النّقص انتمی (3)

الاسم الرباعیّ المجرد له سته أوزان :

الأول : فعلل - بفتح أوله وثالثه ، وسکون ثانیه - نحو : جعفر (4) را

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2148


1- «لاسم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «مجرد» نعت لاسم «رباع» حذفت منه یاء النسبه للضروره : نعت ثان لاسم «فعلل» مبتدأ مؤخر «وفعلل ، وفعلل ، وفعلل» معطوفات علی المبتدأ.
2- «ومع» ظرف متعلق بمحذوف حال مما قبله ، ومع مضاف و «فعل» مضاف إلیه «فعلل» معطوف علی فعلل بالواو التی فی أول البیت «إن» شرطیه «علا» فعل ماض ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم ، ومعنی علا زاد «فمع» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، مع : ظرف متعلق بمحذوف حال من فعلل الآتی ، ومع مضاف و «فعلل» مضاف إلیه «حوی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم أیضا «فعللا» مفعول به لحوی ، والجمله فی محل جزم جواب الشرط علی تقدیر قد داخله علی الفعل الماضی.
3- «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «فعلل» مبتدأ مؤخر ، «وفعلل» معطوف علیه «وما» اسم موصول : مبتدأ «غایر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول «للزید» جار ومجرور متعلق بقوله «انتمی» الآتی «أو» عاطفه «النقص» معطوف علی الزید «انتمی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
4- الجعفر فی الأصل : النهر ، وقیل : النهر الملآن خاصه ، وأنشد ابن جنی : إلی بلد لابقّ فیه ولا أذی ولا نبطیّات یفجّرن جعفرا

الثانی : فعلل - بکسر أوله وثالثه ، وسکون ثانیه - نحو : زبرج (1).

الثالث : فعلل - بکسر أوله ، وسکون ثانیه ، وفتح ثالثه - نحو : درهم [وهجرع](2).

الرابع : فعلل - بضم أوله وثالثه ، وسکون ثانیه - نحو : برثن (3).

الخامس : فعلّ - بکسر أوله ، وفتح ثانیه ، وسکون ثالثه - نحو هزبر (4).

السادس : فعلل - بضم أوله ، وفتح ثالثه ، وسکون ثانیه - نحو : جخدب (5).

وأشار بقوله : «فإن علا - إلخ» إلی أبنیه الخماسی ، وهی أربعه :

الأول : فعلّل - بفتح أوله وثانیه ، وسکون ثالثه ، وفتح رابعه - نحو : سفرجل.

الثانی : فعللل - بفتح أوله ، وسکون ثانیه ، وفتح ثالثه ، وکسر رابعه - نحو : جحمرش (6).

الثالث : فعلّل - بضم أوله ، وفتح ثانیه ، وسکون ثالثه ، وکسر رابعه - نحو : قذعمل (7).

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2149


1- الزبرج : السحاب الرقیق ، أو السحاب الأحمر ، وهو أیضا الذهب.
2- الهجرع : الطویل الممشوق ، أو الطویل الأعرج ، وفیه لغه بوزن جعفر.
3- البرثن - بثاء مثلثه - واحد براثن الأسد ، وهی مخالبه.
4- الهزبر : الأسد.
5- الجخدب : الجراد الأخضر الطویل الرجلین ، أو هو ذکر الجراد.
6- الجحموش ، من النساء : الثقیله السمجه ، أو هی العجوز الکبیره ، والجحموش من الإبل : الکبیره السن ، وتجمع علی جحامر. وتصغر علی جحیمر ، بحذف الشین ؛ لأنها تخل بالصیغه.
7- القذعمل ، من الإبل : الضخم ، ومن النساء : القصیره.

الرابع : فعللّ - بکسر أوله ، وسکون ثانیه ، وفتح ثالثه ، وسکون رابعه - نحو : قرطعب (1).

وأشار بقوله : «وما غایر - إلخ» إلی أنه إذا جاء شیء علی خلاف ما ذکر ، فهو إما ناقص ، وإما مزید فیه ؛ فالأول کید ودم ، والثانی کاستخراج واقتدار.

* * *

ضابط الحرف الأصلی و الحرف الزائد (المیزان)

والحرف إن یلزم فأصل ، والّذی

لا یلزم الزّائد ، مثل تا احتذی (2)

الحرف الذی یلزم تصاریف الکلمه هو الحرف الأصلیّ ، والذی یسقط فی بعض تصاریف الکلمه هو الزائد ، نحو ضارب ومضروب.

* * *

بضمن فعل قابل الأصول فی

وزن ، وزائد بلفظه اکتفی (3)

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2150


1- القرطعبه : الخرقه البالیه ، ولیس له قرطعبه : أی لیس له شیء.
2- «والحرف» مبتدأ «إن» شرطیه «یلزم» فعل مضارع ، فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الحرف الواقع مبتدأ «فأصل» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، أصل : خبر لمبتدأ محذوف ، والتقدیر : فهو أصل ، والجمله من المبتدأ والخبر فی محل جزم جواب الشرط ، وجمله الشرط والجواب فی محل رفع خبر المبتدأ «والذی» اسم موصول : مبتدأ «لا» نافیه «یلزم» فعل مضارع ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی الذی لا یلزم الواقع مبتدأ فاعل ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله «الزائد» خبر المبتدأ «مثل» خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک مثل ، ومثل مضاف و «تا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وتا مضاف و «احتذی» قصد لفظه : مضاف إلیه.
3- «بضمن» جار ومجرور متعلق بقوله «قابل» الآتی ، وضمن مضاف ، و «فعل» مضاف إلیه «قابل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الأصول» مفعول به لقابل «فی وزن» جار ومجرور متعلق بقابل «وزائد» مبتدأ «بلفظه» الجار والمجرور متعلق بقوله «اکتفی» الآتی علی أنه نائب فاعله ، وجاز تقدمه لأنه فی صوره الفضله ولا یلتبس بالمبتدأ ، وقد تقدم ذکر ذلک مرارا فی نظائره من کلام الناظم ، ولفظ مضاف ، والهاء مضاف إلیه «اکتفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، والجمله منه ومن نائب فاعله المستتر فیه فی محل رفع خبر المبتدأ.

وضاعف اللّام إذا أصل بقی

کراء جعفر وقاف فستق (1)

إذا أرید وزن الکلمه قوبلت أصولها بالفاء والعین واللام ؛ فیقابل أولها بالفاء ، وثانیها بالعین ، وثالثها باللام ، فإن بقی بعد هذه الثلاثه أصل عبّر عنه باللام.

فإن قیل : ما وزن ضرب؟ فقل : فعل ، وما وزن زید؟ فقل : فغل ، وما وزن جعفر؟ فقل : فعلل ، وما وزن فستق؟ تقل : فعلل ، وتکرّر اللام علی حسب الأصول.

وإن کان فی الکلمه زائد عبّر عنه بلفظه ؛ فإذا قیل : ما وزن ضارب؟ فقل : فاعل ، وما وزن جوهر؟ فقل : فوعل ، وما وزن مستخرج؟ فقل : مستفعل.

هذا إذا لم یکن الزائد ضعف حرف أصلی ؛ فإن کان ضعفه عبر عنه بما عبّر به عن ذلک الأصلی ، وهو المراد بقوله :

* * *

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2151


1- «وضاعف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «اللام» مفعول به لضاعف «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «أصل» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، والتقدیر : إذا بقی أصل ، والجمله من بقی المحذوف وفاعله فی محل جر بإضافه إذا إلیها «بقی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله من بقی المذکور وفاعله لا محل لها مفسره «کراء» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کراء ، وراء مضاف ، و «جعفر» مضاف إلیه «وقاف» معطوف علی راء ، وقاف مضاف و «فستق» مضاف إلیه.

وإن یک الزائد ضعف أصلی

فاجعل له فی الوزن ما للأصل (1)

فتقول فی وزن اغدودن (2) : افعوعل ؛ فتعبّر عن الدال الثانیه بالعین کما عبرت بها عن الدال الأولی ؛ لأن الثانیه ضعفها ، وتقول فی وزن قتّل : فعّل ، ووزن کرّم فعّل ؛ فتعبر عن الثانی بما عبرت به عن الأول ، ولا یجوز أن تعبر عن هذا الزائد بلفظه ؛ فلا تقول فی وزن اغدودن افعودل ، ولا فی وزن قتّل فعتل ، ولا فی وزن کرّم فعرل (3)

* * *

واحکم بتأصیل حروف سمسم

ونحوه ، والخلف فی کلملم (4).

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2152


1- «وإن» شرطیه «یک» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، وهو مجزوم بسکون النون المحذوفه للتخفیف «الزائد» اسم یک «ضعف» خبر یک ، وضعف مضاف و «أصلی» مضاف إلیه «فاجعل» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، واجعل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «له ، فی الوزن» جاران ومجروران متعلقان باجعل «ما» اسم موصول : مفعول أول لاجعل ، والمفعول الثانی الجار والمجرور الأول «للأصل» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول الواقع مفعولا أول لاجعل.
2- تقول : اغدودن الشعر ، وذلک إذا طال ، وتقول : اغدودن النبات ، وذلک إذا اخضر حتی یضرب إلی السواد.
3- حاصل ما ذکر الناظم والشارح أن کل زائد یعبر عنه فی المیزان بلفظه ، إلا شیئین ؛ أولهما الحرف الزائد لتکریر حرف أصلی ؛ فإنه یعبر عنه بما عبر به عن الأصلی ، فإن کان تکریرا للعین نحو قتل وکرم عبر عنه بالعین ، وإن کان تکریرا للام نحو اقعنسس عبر عنه باللام ، وثانیهما : الحرف المبدل من تاء افتعال .. نحو اصطبر - فإنه یعبر عنه بالتاء.
4- «واحکم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بتأصیل» جار ومجرور متعلق باحکم ، وتأصیل مضاف ، و «حروف» مضاف إلیه ، وحروف مضاف و «سمسم» مضاف إلیه «ونحوه» نحو : معطوف بالواو علی سمسم ونحو مضاف والهاء مضاف إلیه «والخلف» مبتدأ «فی» حرف جر «کلملم» الکاف اسم بمعنی مثل مجرور المحل بفی ، والکاف مضاف ولملم : مضاف إلیه ، وقد قصد لفظه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ الذی هو قوله : الخلف.

المراد یسمسم الرباعیّ الذی تکرّرت فاؤه وعینه ، ولم یکن أحد المکررین صالحا للسقوط ، فهذا النوع یحکم علی حروفه کلها بأنها أصول ؛ فإذا صلح أحد المکررین للسقوط ففی الحکم علیه بالزیاده خلاف - وذلک نحو «لملم» أمر من لملم ، و «کفکف» أمر من کفکف ؛ فاللام الثانیه والکاف الثانیه صالحان للسقوط ، بدلیل صحه لمّ وکفّ - فاختلف الناس فی ذلک ؛ فقیل : هما مادتان ، ولیس کفکف من کف ولا لملم من لمّ ؛ فلا تکون اللام والکاف زائدتین ؛ وقیل : اللام زائده وکذا الکاف ، وقیل : هما بدلان من حرف مضاعف ، والأصل لمّم وکفّف ، ثم أبدل من أحد المضاعفین : لام فی لملم ، وکاف فی کفکف.

* * *

مواضع زیاده الألف

فألف أکثر من أصلین

صاحب - زائد بغیر مین (1)

إذا صحبت الألف ثلاثه أحرف أصول حکم بزیادتها ، نحو : ضارب

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2153


1- «فألف» مبتدأ «أکثر» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «صاحب» الآتی - «من أصلین» جار ومجرور متعلق بأکثر «صاحب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف ، والجمله فی محل رفع صفه لألف «زائد» خبر المبتدأ «بغیر» جار ومجرور متعلق بزائد ، وغیر مضاف و «مین» مضاف إلیه.

وغضبی ، فإن صحبت أصلین فقط فلیست زائده ، بل هی إما أصل : کإلی (1) ، وإما بدل من أصل : کقال وباع.

* * *

مواضع زیاده الیاء و الواو

والیا کذا والواو إن لم یقعا

کما هما فی یؤیؤ ووعوعا (2)

أی : کذلک إذا صحبت الیاء أو الواو ثلاثه أحرف أصول ، فإنه یحکم بزیادتهما ، إلا فی الثنائی المکرر.

فالأول : کصیرف (3) ، ویعمل (4) ، وجوهر ، وعجوز.

والثانی : کیؤیؤ (5) - لطائر ذی مخلب - ووعوعه - مصدر وعوع إذا صوّت.

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2154


1- الإلی - بکسر الهمز ، بزنه الرضی - النعمه ، وهو واحد الآلاء ، فی نحو قوله تعالی : (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ)
2- «الیا» قصر للضروره : مبتدأ «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر «والواو» مبتدأ ، وخبره محذوف لدلاله خبر الأول علیه : أی والواو کذلک «إن» «شرطیه» و «لم» نافیه جازمه «یقعا» فعل مضارع مجزوم بلم ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله فی محل جزم فعل الشرط «کماهما» فی موضع الحال من ألف الاثنین ، أو نعت مصدر محذوف علی تقدیر مضاف بین الکاف ومدخولها ، والتقدیر : إن لم یقعا وقوعا کوقوعهما ، فحذف المضاف وعوض عنه «ما» فانفصل الضمیر ، و «فی یؤیؤ» جار ومجرور متعلق : إما بالمضاف المحذوف ، وإما بالکاف لما فیها من معنی التشبیه «ووعوعا» الواو حرف عطف ، وعوعا : أصله فعل ماض معطوف علی یؤیؤ بعد أن قصد لفظه.
3- الصیرف : الحمال المتصرف فی أموره.
4- الیعمل : البعیر القوی علی العمل ، والناقه یعمله.
5- الیؤیؤ : طائر من الجوارح کالباشق ، ویجمع علی یأییء بزنه مساجد.

فالیاء والواو فی الأول زائدتان ، وفی الثانی أصلیتان.

* * *

وهکذا همز ومیم سبقا

ثلاثه تأصیلها تحقّقا (1)

أی : کذلک یحکم علی الهمزه والمیم بالزیاده إذا تقدّمتا علی ثلاثه أحرف أصول ، کأحمد ومکرم ، فإن سبقا أصلین حکم بأصالتهما کإبل ومهد.

* * *

مواضع زیاده الهمزه و المیم

کذاک همز آخر بعد ألف

أکثر من حرفین لفظها ردف (2)

أی : کذلک یحکم علی الهمزه بالزیاده إذا وقعت آخرا بعد ألف تقدّمها أکثر من حرفین ، نحو : حمراء ، وعاشوراء ، وقاصعاء (3). ّع

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2155


1- «وهکذا» الجار والمجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «همز» مبتدأ مؤخر «ومیم» معطوف علی همز «سبقا» سبق : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله فی محل رفع نعت للمبتدأ ، وما عطف علیه «ثلاثه» مفعول به لسبق «تأصیلها» تأصیل : مبتدأ ، وتأصیل مضاف ، وها مضاف إلیه «تحققا» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تأصیلها الواقع مبتدأ ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل نصب نعت لثلاثه.
2- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «همز» مبتدأ مؤخر «آخر» نعت لهمز «بعد» ظرف متعلق بمحذوف نعت ثان لهمز ، وبعد مضاف و «ألف» مضاف إلیه «أکثر» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «ردف» الآتی - «من حرفین» جار ومجرور متعلق بأکثر «لفظها» لفظ : مبتدأ ، ولفظ مضاف وها : مضاف إلیه «ردف» فعل ماض ، وفیه ضمیر مستتر جوازا تقدیره هو یعود إلی لفظها الواقع مبتدأ فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- القاصعاء : جحر من جحره الیربوع ، وقال الفرزدق : وإذا أخذت بقاصعائک لم تجد أحدا یعینک غیر من یتقصّع

قإن تقدم الألف حرفان فالهمزه غیر زائده ، نحو : کساء ، ورداء ؛ فالهمزه فی الأول بدل من واو ، وفی الثانی بدل من یاء (1) ، وکذلک إذا تقدم علی الألف حرف واحد ، کماء ، وداء.

* * *

مواضع زیاده النون

والنّون فی الآخر کالهمز ، وفی

نحو «غضنفر» أصاله کفی (2)

النون إذا وقعت آخرا بعد ألف ، تقدّمها أکثر من حرفین - حکم علیها بالزیاده ، کما حکم علی الهمزه حین وقعت کذلک ، وذلک نحو زعفران ، وسکران.

فإن لم یسبقها ثلاثه فهی أصلیه ، نحو مکان ، وزمان.

ویحکم أیضا علی النون بالزیاده إذا وقعت بعد حرفین وبعدها حرفان کغضنفر (3)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2156


1- أصل کساء کساو - بواو فی آخره ؛ لأنه من الکسوه ، وفعله کسوته أکسوه - فوقعت الواو متطرفه إثر ألف زائده فقلبت همزه. وأصل بناء بنای - بیاء فی آخره ، بدلیل بنیت البیت أبنیه - فقلبت الیاء همزه لتطرفها إثر ألف زائده.
2- «والنون» مبتدأ «فی الآخر» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستکن فی الجار والمجرور الآتی خبرا «کالهمز» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وفی نحو» جار ومجرور متعلق بقوله «کفی» الآتی ، ونحو مضاف و «غضنفر» مضاف إلیه «أصاله» مفعول ثان لکفی تقدم علیه «کفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، وفیه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو نائب فاعل ، وهو مفعوله الأول.
3- الغضنفر : الأسد
مواضع زیاده التاء و الهاء

والتّاء فی التّأنیث والمضارعه

ونحو الاستفعال والمطاوعه (1)

تزاد التاء إذا کانت للتأنیث ، کقائمه ، وللمضارعه ، نحو أنت تفعل ، أو مع السین فی الاستفعال وفروعه ، نحو استخراج ومستخرج واستخرج ، أو مطاوعه فعّل نحو علّمته فتعلّم ، أو فعلل کتدحرج.

* * *

والهاء وقفا کلمه ولم تره

واللّام فی الإشاره المشتهره (2)

تزاد الهاء فی الوقف ، نحو لمه ولم تره ، وقد سبق فی باب الوقف بیان ما تزاد فیه ، وهو «ما» الاستفهامیه المجروره ، والفعل المحذوف اللام للوقف ، نحو «ره» ، أو المجزوم ، نحو «لم تره» وکلّ مبنیّ علی حرکه (3) نحو «کیفه» إلا ما قطع عن الإضافه کقبل وبعد ، واسم «لا» التی لنفی الجنس نحو «لا رجل» والمنادی نحو «یا زید» والفعل الماضی نحو «ضرب».

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2157


1- «والتاء» مبتدأ ، وخبره محذوف لدلاله السیاق والسیاق علیه ، وتقدیره : والتاء زائده ، أو تزاد ، أو نحو ذلک «فی التأنیث» جار ومجرور متعلق بذلک الخبر المحذوف «والمضارعه» معطوف علی التأنیث «ونحو» معطوف علی التأنیث أیضا ، ونحو مضاف و «الاستفعال» مضاف إلیه «والمطاوعه» معطوف علی الاستفعال.
2- «والهاء» مبتدأ ، وخبره محذوف کما تقدم فی البیت السابق «وقفا» حال بتقدیر اسم الفاعل : أی واقفا ، أو منصوب بنزع الخافض : أی فی وقف «کلمه» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «ولم تره» معطوف علی لمه «واللام» مبتدأ ، وخبره محذوف علی قیاس ما سبق «فی الإشاره» جار ومجرور متعلق بذلک الخبر المحذوف «المشتهره» نعت للاشاره.
3- تذکر أنه اشترط فی الحرکه : أن تکون حرکه بناء ، فخرجت حرکه الإعراب ، وأن لا یشبه المبنی علی الحرکه المعرب کالفعل الماضی فإنه یشبه المضارع المعرب ، وأن تکون حرکه البناء دائمه لا تتغیر ، فما تغیرت حرکه بنائه فی بعض الأحوال کالمقطوع عن الإضافه واسم لا والمنادی لیس من هذا القبیل.

واطّرد أیضا زیاده اللام فی أسماء الإشاره ، نحو ذلک ، وتلک ، وهنالک.

* * *

لا یحکم بالزیاده التی تجی ء علی غیر وجهها إلا بحجه و ثبت

وامنع زیاده بلا قید ثبت

إن لم تبیّن حجّه کحظلت (1)

إذا وقع شیء من حروف الزیاده العشره التی یجمعها قولک : «سألتمونیها (2)» خالیا عما قیّدت به زیادته فاحکم بأصالته ، إلا إن قام علی زیادته حجه بینه : کسقوط همزه «شمأل» فی قولهم : «شملت الرّیح شمولا» إذا هبّت شمالا ، وکسقوط نون «حنظل» فی قولهم «حظلت الإبل» إذا آذاها أکل الحنظل ، وکسقوط تاء «ملکوت» فی «الملک».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2158


1- «وامنع» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «زیاده» مفعول به لا منع «بلا قید» جار ومجرور متعلق بزیاده «ثبت» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی «قید» ، والجمله فی محل جر نعت لقید «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «تبین» فعل مضارع مجزوم بلم ، وأصله تتبین «حجه» فاعل تبین ، والجمله فعل الشرط ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه ما قبله «کحظلت» الکاف جاره لقول محذوف کما عرفت مرارا.
2- قد عنی العلماء قدیما بذکر تراکیب تجمع حروف الزیاده ، فمنها قولهم «سألتمونیها» ومنها «الیوم تنساه» ومنها «هم یتساءلون» وقد جمعها ابن مالک أربع مرات فی بیت واحد ، وهو : هناء وتسلیم ، تلا یوم أنسه نهایه مسؤول ، أمان وتسهیل ویروی أن طالبا سأل أستاذه عن حروف الزیاده ، فقال له «سألتمونیها» فقال التلمیذ : لم أسأل ، فقال الأستاذ «الیوم تنساء» فقال : لم یحدث شیء ، فقال الأستاذ : قد أجبتک مرتین ، ولکنک لم تفطن.
فصل فی زیاده همزه الوصل

للوصل همز سابق لا یثبت

إلّا إذا ابتدی به کاستثبتوا (1)

لا یبتدأ بساکن ، کما لا یوقف علی متحرک ، فإذا کان أول الکلمه ساکنا وجب الإتیان بهمزه متحرکه ، توصّلا للنطق بالساکن ، وتسمی [هذه الهمزه] همزه وصل ، وشأنها أنها تثبت فی الابتداء وتسقط فی الدّرج ، نحو استثبتوا - أمر للجماعه بالاستثبات.

* * *

وهو لفعل ماض احتوی علی

أکثر من أربعه ، نحو انجلی (2)

والأمر والمصدر منه ، وکذا

أمر الثّلاثی کاخش وامض وانفذا (3).

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2159


1- «للوصل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «همز» مبتدأ مؤخر «سابق» نعت لهمز «لا» نافیه «یثبت» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی همز ، والجمله فی محل رفع نعت ثان لهمز «إلا» أداه استثناء لإیجاب النفی «إذا» ظرف متعلق بقوله یثبت «ابتدی» فعل ماض مبنی للمجهول «به» جار ومجرور متعلق بابتدی «کاستثبتوا» الکاف جاره لقول محذوف ، والباقی یعلم إعرابه مما سبق مکررا.
2- «وهو» مبتدأ «لفعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «ماض» صفه لفعل «احتوی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فعل «علی أکثر» جار ومجرور متعلق باحتوی ، وجمله احتوی وفاعله فی محل جر صفه ثانیه لفعل «من أربعه» جار ومجرور متعلق بأکثر «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «انجلی» قصد لفظه : مضاف إلیه.
3- «والأمر» معطوف علی «فعل» فی البیت السابق «والمصدر» مثله «منه» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من المصدر «وکذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «أمر» مبتدأ مؤخر ، وأمر مضاف و «الثلاثی» مضاف إلیه «کاخش» الکاف جاره لقول محذوف ، کما علمت مرارا ، واخش : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وامض ، وانفذا» معطوفان علی اخش.

لما کان الفعل أصلا فی التصریف اختصّ بکثره مجیء أوله ساکنا ، فاحتاج إلی همزه الوصل ، فکل فعل ماض احتوی علی أکثر من أربعه أحرف یجب الإتیان فی أوّله بهمزه الوصل ، نحو استخرج ، وانطلق ، وکذلک الأمر منه نحو استخرج وانطلق ، والمصدر نحو استخراج وانطلاق ، وکذلک تجب الهمزه فی أمر الثلاثی ، نحو اخش وامض وانفذ ، من خشی ومضی ونفذ.

* * *

وفی اسم است ابن ابنم سمع

واثنین وامریء وتأنیث تبع (1)

وایمن ، همز أل کذا ، ویبدل

مدّا فی الاستفهام أو یسهّل (2)

لم تحفظ همزه الوصل فی الأسماء التی لیست مصادر لفعل زائد علی أربعه ، إلا فی عشره أسماء : اسم ، واست ، وابن ، وابنم ، واثنین ، وامریء ، وامرأه ، وابنه ، واثنتین ، وایمن - فی القسم.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2160


1- «وفی اسم» جار ومجرور متعلق بقوله «سمع» الآتی «است ، ابن ، ابنم» معطوفات علی اسم «سمع» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو «واثنین ، وامریء ، وتأنیث» معطوفات علی ما قبله «تبع» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تأنیث ، والجمله فی محل جر نعت لتأنیث.
2- «وایمن» معطوف علی اسم فی البیت السابق ، ورفعه علی الحکایه ؛ لأنه ملازم للرفع ؛ إذ هو لا یستعمل إلا مبتدأ «همز» مبتدأ ، وهمز مضاف و «أل» مضاف إلیه «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ ، «ویبدل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول لیبدل - ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی همز أل «مدا» مفعول ثان لیبدل «فی الاستفهام» جار ومجرور متعلق بیبدل «أو» حرف عطف وتخییر «یسهل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، معطوف علی قوله «ببدل» السابق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه.

ولم تحفظ فی الحروف إلا فی «أل» ، ولما کانت الهمزه مع «أل» مفتوحه ، وکانت همزه الاستفهام مفتوحه - لم یجز حذف همزه الاستفهام ؛ لئلا یلتبس الاستفهام بالخبر ، بل وجب إبدال همزه الوصل ألفا ، نحو : آلأمیر قائم؟ أو تسهیلها ، ومنه قوله :

358- أألحقّ - إن دار الرّباب تباعدت ***أو انبتّ حبل - أنّ قلبک طائر(1)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2161


1- نسب قوم من العلماء هذا البیت لحسان بن یسار التغلبی ، وهو وافع ثانی أبیات قطعه عدتها عشره أبیات لعمر بن أبی ربیعه المخزومی ، فانظر هذه القطعه فی دیوان عمر (القطعه رقم 4 ص 101 بشرحنا) اللغه : «أألحق» هو بهمزتین أولاهما همزه الاستفهام وثانیتهما همزه أل ، وقد سهلت الثانیه ، فلم تحذف لئلا یلتبس الاستخبار بالخبر ، ولم تحقق لأنها همزه وصل «الرباب» بفتح الراء ، بزنه سحاب - اسم امرأه «انبت» انقطع «حبل» أراد به التواصل والألفه «طائر» أراد أنه غیر مستقر. الإعراب : «أألحق» الهمزه الأولی للاستفهام ، الحق : منصوب علی الظرفیه متعلق بمحذوف خبر مقدم ، فإن رفعته فهو مبتدأ «إن» شرطیه «دار» فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده ، أی : إن تباعدت دار ، ودار مضاف و «الرباب» مضاف إلیه «تباعدت» تباعد : فعل ماض ، والتاء علامه التأنیث «أو» عاطفه «انبت» فعل ماض «حبل» فاعل انبت «أن» حرف توکید ونصب «قلبک» قلب : اسم أن ، وقلب مضاف والکاف مضاف إلیه «طائر» خبر أن ، و «أن» ومعمولها فی تأویل مصدر مرفوع مبتدأ مؤخر إن أعربت «الحق» ظرفا ، أو خبر المبتدأ إن أعربت الحق مبتدأ ، وجواب الشرط محذوف یدل علیه سیاق الکلام ، والتقدیر : إن تباعدت دار الرباب فإن قلبک طائر. الشاهد فیه : قوله «أألحق» حیث سهل همزه الوصل الواقعه بعد همزه الاستفهام علی ما قررناه لک فی لغه البیت.
الإبدال
ذکر الحروف التی تبدل من غیرها إبدالا شائعا

أحرف الابدال «هدأت موطیا»

فأبدل الهمزه من واو ویا (1)

آخرا اثر ألف زید ، وفی

فاعل ما أعلّ عینا ذا اقتفی (2)

هذا الباب عفده المصنف لبیان الحروف التی تبدل من غیرها إبدالا شائعا ، وهی تسعه أحرف ، جمعها المصنف رحمه الله تعالی فی قوله «هدأت موطیا» ومعنی «هدأت» سکنت ، و «موطیا» اسم فاعل من «أوطأت الرّحل» إذا جعلته وطیئا ؛ لکنه خفّف همزته بإبدالها یاء لانفتاحها وکسر ما قبلها.

وأما غیر هذه الحروف فإبدالها من غیرها شاذ ، أو قلیل ، فلم یتعرض المصنف له ، وذلک کقولهم فی اضطجع : «الطجع» (3) وفی أصیلان : جع

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2162


1- «أحرف» مبتدأ ، وأحرف مضاف و «الإبدال» مضاف إلیه «هدأت موطیا» قصد لفظه : خبر المبتدأ «فأبدل» الفاء تفریعیه ، أبدل : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الهمزه» مفعول به لأبدل «من واو» جار ومجرور متعلق بأبدل «ویا» قصر للضروره : معطوف علی واو.
2- «آخرا ، إثر» کلاهما ظرف متعلق بمحذوف نعت لقوله «واو ویا» فی البیت السابق ، وإثر مضاف و «ألف» مضاف إلیه «زید» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ألف ، والجمله من زید ونائب فاعله فی محل جر نعت لألف «وفی فاعل» جار ومجرور متعلق بقوله «اقتفی» الآتی ، وفاعل مضاف ، و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «أعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «عینا» تمییز «ذا» اسم إشاره : مبتدأ «اقتفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ذا الواقع مبتدأ ، والجمله من اقتفی ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ.
3- ومن ذلک قول الراجز : لمّا رأی ألا دعه ولا شبع مال إلی أرطاه حقف فالطجع

«أصیلال» (1).

فتبدل الهمزه من کل واو أو یاء ، تطرّفتا ، ووقعتا بعد ألف زائده ، نحو دعاء ، وبناء ، والأصل دعاو وبنای ، فإن کانت الألف التی قبل الیاء أو الواو غیر زائده ، لم تبدل ، نحو آیه ورایه ، وکذلک إن لم تتطرف الیاء أو الواو کتبان وتعاون.

وأشار بقوله : «وفی فاعل ما أعلّ عینا ذا اقتفی» إلی أن الهمزه تبدل من الیاء والواو قیاسا [متّبعا] إذا وقعت کلّ منهما عین اسم فاعل وأعلّت فی فعله ، نحو قائل وبائع ، وأصلهما قاول وبایع ، ولکن أعلّوا حملا علی الفعل ؛ فکما قالوا قال وباع فقلبوا العین ألفا قالوا قائل وبائع فقلبوا عین اسم الفاعل همزه ؛ فإن لم تعلّ العین فی الفعل صحت فی اسم الفاعل ، نحو عور فهو عاور وعین فهو عاین.

* * *

والمدّ زید ثالثا فی الواحد

همزا یری فی مثل کالقلائد (2).

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2163


1- ومن ذلک قول النابغه الذبیانی : وقفت فیها أصیلالا أسائلها عیّت جوابا وما بالرّبع من أحد وهذه الروایه إحدی ثلاث روایات ، والروایه الثانیه «وقفت فیها أصیلا کی أسائلها» والروایه الثالثه «وقفت فیها أصیلانا أسائلها» والمستشهد بها اللام فیها مبدله من نون هذه ، وأصیلان : تصغیر أصلان جمع أصیل علی لفظه ؛ والأصیل - بفتح الهمزه - الوقت دوین غروب الشمس ، وجمعه أصلان - مثال رغیف ورغفان ، ثم صغر أصلان علی أصیلان ، ثم أبدلت النون الأخیره لاما ، فقیل : أصیلال.
2- «والمد» مبتدأ «زید» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع حال من الضمیر المستتر فی «یری» الآتی «ثالثا» حال إما من الضمیر فی یری أیضا فیکون من قبیل الأحوال المترادفه ، وإما من الضمیر فی زید فیکون من قبیل الأحوال المتداخله «فی الواحد» جار ومجرور متعلق بزید «همزا» مفعول ثان لیری مقدم علیه إن کانت علمیه ، أو حال من الضمیر المستتر فی یری إن کانت بصریه «یری» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی المد ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی مثل» جار ومجرور متعلق بیری «کالقلائد» الکاف زائده ، ومثل مضاف والقلائد مضاف إلیه.

تبدل الهمزه - [أیضا] - مما ولی ألف الجمع الذی علی مثال مفاعل ؛ إن کان مدّه مزیده فی الواحد ، نحو قلاده وقلائد ، وصحیفه وصحائف ، وعجوز وعجائز ؛ فلو کان غیر مده لم تبدل ، نحو قسوره وقساور (1) ، وهکذا إن کان مده غیر زائده نحو مفازه (2) ومفاوز ، ومعیشه ومعایش ، إلا فیما سمع فیحفظ ولا یقاس علیه ، نحو مصببه ومصائب.

* * *

کذاک ثانی لیّنین اکتنفا

مدّ مفاعل کجمع نیّفا (3)

أی : کذلک تبدل الهمزه من ثانی حرفین لینین ، توسّط بینهما مدّه مفاعل ، کما لو سمیت [رجلا] بنیّف ثم کسرته فإنک تقول : نیائف - بإبدال الیاء

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2164


1- القسوره : الأسد ، وفی القرآن الکریم : (کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَهٌ ، فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَهٍ).
2- المفازه : الصحراء ، وهی مهلکه ، لکنهم سموها بذلک تفاؤلا لسالکها بالفوز.
3- «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «ثانی» مبتدأ مؤخر ، وثانی مضاف و «لینین» مضاف إلیه «اکتنفا» اکتنف : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، والجمله فی محل جر صفه للینین «مد» مفعول به لاکتنفا ، ومد مضاف و «مفاعل» مضاف إلیه «کجمع» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، والتقدیر : وذلک کائن کجمعهم نیفا ، و «نیفا» مفعول به لجمع الذی هو مصدر جمع یجمع.

الواقعه بعد ألف الجمع همزه - ومثله وّل وأوائل ؛ فلو توسّط بینهما مده مفاعیل ؛ امتنع قلب الثانی منهما همزه ، کطواویس ؛ ولهذا قید المصنف - رحمه الله تعالی! - ذلک بمده مفاعل.

* * *

وافتح وردّ الهمزیا فیما أعلّ

لاما ، وفی مثل هراوه جعل (1)

واوا ، وهمزا أوّل الواو بن ردّ

فی بدء غیر شبه ووفی الأشد (2)

قد سبق أنه یجب إبدال المده الزائده فی الواحد همزه ، إذا وقعت بعد ألف الجمع نحو صحیفه وصحائف ، وأنه إذا توسط ألف مفاعل بین حرفین لینین قلب الثانی منهما همزه ؛ نحو نیّف ونیائف

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2165


1- «وافتح» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ورد» فعل أمر أیضا معطوف علی افتح «الهمز» مفعول أول لرد ، وهو مطلوب أیضا من جهه المعنی لافتح علی سبیل التنازع «یا» قصر للضروره : مفعول ثان لرد ، «فیما» جار ومجرور متعلق برد «أعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها من الإعراب صله الموصول «لاما» تمییز «وفی مثل» جار ومجرور متعلق بقوله «جعل» الآتی ومثل مضاف و «هراوه» مضاف إلیه «جعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه.
2- «واوا» مفعول ثان لجعل فی البیت السابق «وهمزا» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «رد» الآتی - «أول» هو المفعول الأول تقدم أیضا ، وأول مضاف و «الواوین» مضاف إلیه «رد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «فی بدء» جار ومجرور متعلق برد ، وبدء مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف ، و «شبه» مضاف إلیه ، وشبه مضاف و «ووفی الأشد» قصد لفظه : مضاف إلیه.

وذکر هنا أنه إذا اعتلّ لام أحد هذین النوعین فإنه یخفّف بإبدال کسره الهمزه فتحه ثم إبدالها یاء.

فمثال الأول قضیّه وقضایا - وأصله قضائی ، بإبدال مده الواحد همزه ، کما فعل فی صحیفه وصحائف ، فأبدلوا کسره الهمزه فتحه ، فحینئذ : تحرکت الیاء وانفتح ما قبلها فقلبت ألفا فصارت قضاءا ، فأبدلت الهمزه یاء ، فصار «قضایا».

ومثال الثانی زاویه وزوایا - وأصله : زوائی ، بإبدال الواو الواقعه بعد ألف الجمع همزه کنیّف ونیائف ، فقلبوا کسره الهمزه فتحه ، فحینئذ قلبت الیاء ألفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها [فصارت زواءا] ، ثم قلبوا الهمزه یاء ، فصار زوایا.

وأشار بقوله : «وفی مثل هراوه جعل واوا» إلی أنه إنما تبدل الهمزه یاء إذا لم تکن اللام واوا سلمت فی المفرد کما مثل ؛ فإن کانت اللام واوا سلمت فی المفرد ، لم تقلب الهمزه یاء ، بل تقلب واوا ؛ لیشاکل الجمع واحده ، وذلک حیث وقعت الواو رابعه بعد ألف ، وذلک نحو قولهم : «هراوه وهراوی» وأصلها هرائو کصحائف ، فقلبت کسره الهمزه فتحه ، وقلبت الواو ألفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها ، فصار هراءا ، ثم قلبوا الهمزه واوا ؛ فصار «هراوی».

وأشار بقوله : «وهمزا أول الواوین ردّ» إلی أنه یجب ردّ أول الواوین المصدّرتین همزه ، ما لم تکن الثانیه بدلا من ألف فاعل ، نحو أواصل فی جمع واصله ، والأصل «وواصل» بواوین : الأولی فاء الکلمه ، والثانیه بدل من ألف فاعله ؛ فإن کانت الثانیه بدلا من ألف فاعل لم یجب الإبدال ؛ نحو ووفی وووری - أصله وافی وواری ، فلما بنی للمفعول احتیج إلی ضم ما قبل الألف فأبدلت الألف واوا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2166

المواضع التی تبدل فیها الهمزه

ومدّا ابدل ثانی الهمزین من

کلمه ان یسکن کآثر وائتمن (1)

إن یفتح اثر ضمّ او فتح قلب

واوا ، ویاء إثر کسر ینقلب (2)

ذو الکسر مطلقا کذا ، وما یضمّ

واوا أصر ، ما لم یکن لفظا أتمّ (3)

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2167


1- «ومدا» مفعول ثان تقدم علی عامله وهو قوله أبدل الآتی «أبدل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ثانی» مفعول أول لأبدل ، وثانی مضاف و «الهمزین» مضاف إلیه «من کلمه» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الهمزین «إن» شرطیه «یسکن» فعل مضارع فعل الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ثانی الهمزین ، وجواب الشرط محذوف. والتقدیر : إن یسکن ثانی الهمزین فأبدله مدا.
2- «إن» شرطیه «یفتح» فعل مضارع مبنی للمجهول فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه «إثر» ظرف متعلق بقوله یفتح ، وإثر مضاف و «ضم» مضاف إلیه «أو» عاطفه «فتح» معطوف علی ضم «قلب» فعل ماض مبنی للمجهول ، جواب الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو مفعوله الأول «واوا» مفعوله الثانی «ویاء» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «ینقلب» الآتی - «إثر» ظرف متعلق بینقلب ، وإثر مضاف و «کسر» مضاف إلیه «ینقلب» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه.
3- «ذو» مبتدأ ، وذو مضاف ، و «الکسر» مضاف إلیه «مطلقا» حال من ضمیر المبتدأ المستکن فی الخبر «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ «وما» اسم موصول مفعول أول تقدم علی عامله - وهو قوله «أصر» الآتی - «یضم» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «واوا» مفعول ثان لأصر الآتی «أصر» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه «لفظا» خبر یکن «أتم» نعت لقوله لفظا ، أو مفعول به لأتم ، وأتم - علی هذا - فعل ماض فاعله ضمیر مستتر فیه ، وجملته خبر یکن ، وتقدیر الکلام : ما لم یکن ما یضم قد ختم کلمه : أی وقع فی آخرها.

فذاک یاء مطلقا جا ، وأؤمّ

ونحوه وجهین فی ثانیه أمّ (1)

إذا اجتمع فی کلمه همزتان وجب التخفیف ، إن لم یکونا فی موضع العین ، نحو سئّال ورأّس ، ثم إن تحرکت أولاهما وسکنت ثانیتهما ، وجب إبدال الثانیه مده تجانس حرکه الأولی ، فإن کانت حرکتها فتحه أبدلت الثانیه ألفا ، نحو آثرت ، وإن کانت ضمه أبدلت واوا ، نحو أوثر ، وإن کانت کسره أبدلت یاء ، نحو إیثار ، وهذا هو المراد بقوله «ومدا ابدل - البیت».

وإن تحرکت ثانیتهما : فإن کانت حرکتها فتحه وحرکه ما قبلها فتحه أو ضمه قلبت واوا ؛ فالأول نحو : أودم جمع آدم ، وأصله أآدم ، والثانی نحو أویدم ، تصغیر آدم ، وهذا هو المراد بقوله : «إن یفتح اثر ضم او فتح قلب واوا».

وإن کانت حرکه ما قبلها کسره قلبت یاء ، نحو إیمّ - وهو مثال إصبع من أمّ ، وأصله إئمم ، فنقلت حرکه المیم الأولی إلی الهمزه التی قبلها ، وأدغمت المیم فی المیم فصار إئمّ ، ثم قلبت الهمزه الثانیه یاء ، فصار إیمّ ، وهذا هو المراد من قوله «ویاء اثر کسر ینقلب».

وأشار بقوله : «ذو الکسر مطلقا کذا» إلی أن الهمزه الثانیه إذا کانت

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2168


1- «فذاک» اسم الإشاره مبتدأ ، والکاف حرف خطاب «یاء ، مطلقا» حالان من فاعل جاء «جا» قصر للضروره : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وأؤم» أصله فعل مضارع بمعنی أقصد ، وقد قصد هنا لفظه ، وهو مبتدأ «ونحوه» نحو : معطوف بالواو علی أؤم ، ونحو مضاف والهاء مضاف إلیه «وجهین» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أم» الآتی - «فی ثانیه» الجار والمجرور متعلق بقوله أم ، وثانی مضاف والضمیر مضاف إلیه «أم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ - وهو أؤم المقصود لفظه - وما عطف علیه.

مکسوره تقلب یاء مطلقا - أی : سواء کانت التی قبلها مفتوحه أو مکسوره أو مضمومه - فالأول نحو أینّ - مضارع أنّ - وأصلها اثنّ ؛ فخففت بإبدال الثانیه من جنس حرکتها [فصار أینّ] وقد تحقّق ، نحو أئنّ - بهمزتین - ولم تعامل بهذه المعامله فی غیر الفعل إلا فی «أئمه» فإنها جاءت بالإبدال والتصحیح ، والثانی نحو : إیمّ مثال إصبع من أمّ ، وأصله إئمم ، نقلت حرکه المیم الأولی إلی الهمزه الثانیه ، وأدغمت المیم فی المیم فصار إئمّ ، فخففت الهمزه الثانیه بإبدالها من جنس حرکتها ، فصار إیم ، والثالث نحو : أینّ - أصله أئنّ [والأصل أؤنن] لأنه مضارع أأننته : أی جعلته یئنّ - فدخله النقل ولإدغام ، ثم خفف بإبدال ثانی همزتیه من جنس حرکتها [فصار أینّ].

وأشار بقوله : «وما یضم واوا أصر» إلی أنه إذا کانت الهمزه الثانیه مضمومه ، قلبت واوا ، سواء انفتحت الأولی ، أو انکسرت ، أو انضمت ؛ فالأول نحو أوبّ - جمع أبّ ، وهو المرعی - أصله أأبب ؛ لأنه أفعل ، فنقلت حرکه عینه إلی فائه ، ثم أدغم فصار أؤبّ ، ثم حففت ثانیه الهمزتین بإبدالها من جنس حرکتها ، فصار أوبّ ، والثانی نحو إومّ - مثال إصبع من أمّ ، والثالث نحو أومّ - مثال أبلم من أمّ.

وأشار بقوله : «ما لم یکن لفظا أتم ، فذاک یاء مطلقا جا» إلی أن الهمزه الثانیه المضمومه إنما تصیر واوا إذا لم تکن طرفا ، فإن کانت طرفا صیّرت یاء مطلقا ، سواء انضمت الأولی ، أو انکسرت ، أو انفتحت ، أو سکنت ؛ فتقول فی مثال جعفر من قرأ «قرأأ» ثم تقلب الهمزه یاء ، فتصیر قرأیا ، فتحرکت الیاء وانفتح ما قبلها ، فقلبت ألفا ، فصار قرأی ، وتقول فی مثال زبرج من قرأ «قرئیء» ثم تقلب الهمزه یاء فتصیر قرئیا ، کالمنقوص ، وتقول

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2169

فی مثال برثن من قرأ «قرؤؤ» ثم تقلب الضمه التی علی الهمزه الأولی کسره ؛ فیصیر قرئیا مثل القاضی (1).

وأشار بقوله : «وأؤمّ ونحوه وجهین فی ثانیه أم» إلی أنه إذا انضمت الهمزه الثانیه وانفتح ما قبلها ، وکانت الهمزه الأولی للمتکلم جاز لک فی الثانیه وجهان : الإبدال ، والتحقیق ، وذلک نحو أؤم - مضارع أمّ ، فإن شئت أبدلت ، فقلت : أومّ ، وإن شئت حقّقت ، فقلت : أؤمّ - وکذا ما کان نحو أؤمّ فی کون أولی همزتیه للمتکلم ، وکسرت ثانیتهما ، یجوز فی الثانیه منهما : الإبدال ، والتحقیق ، نحو أینّ مضارع أنّ ؛ فإن شئت أبدلت فقلت : أینّ ، وإن شئت حققت فقلت : أئنّ.

* * *

المواضع التی تبدل فیها الألف یاء

ویاء اقلب ألفا کسرا تلا

أو یاء تصغیر ، بواو ذا افعلا (2).

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2170


1- فی نسخه «مثل المولی» وکلاهما صحیح ، والمولی : اسم فاعل ماضیه أولی ، أی أعطی ، أو آلی بمعنی حلف ، وقد ترک الشارح مثال الهمزتین المتطرفتین وأولاهما ساکنه وذلک أن تبنی من قرأ علی وزن قمطر وخدب ، فتقول قرأأ - بکسر القاف ، وفتح الراء وسکون أولی الهمزتین - ثم تقلب الهمزه الثانیه یاء ؛ فیصیر «قرأیا» بسکون الهمزه ، وهو نظیر ظبی فلا تقلب یاؤه ألفا لسکون ما قبلها.
2- «ویاء» مفعول ثان تقدم علی عامله - وهو قوله «اقلب» الآتی - «اقلب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «ألفا» مفعول أول لقوله اقلب «کسرا» مفعول مقدم ، وعامله قوله «تلا» الآتی «تلا» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی قوله «ألفا» والجمله فی محل نصب نعت لألفا «أو» عاطفه «یاء» معطوف علی قوله کسرا ، ویاء مضاف و «تصغیر» مضاف إلیه «بواو» جار ومجرور متعلق بقوله «افعلا» الآتی «ذا» اسم إشاره : مفعول به مقدم لافعلا «افعلا» فعل أمر ، مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الخفیفه المنقلبه ألفا لأجل الوقف ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت.
متی تقلب الألف و الواو یاء؟

فی آخر ، أو قبل تا التّأنیث ، أو

زیادتی فعلان ، ذا أیضا رأوا (1)

فی مصدر المعتلّ عینا ، والفعل

منه صحیح غالبا ، نحو الحول (2)

إذا وقعت الألف بعد کسره وجب قلبها یاء ، کقولک فی جمع مصباح ودینار : «مصابیح ، ودنانیر» وکذلک إذا وقعت قبلها یاء التصغیر ، کقولک فی غزال : «غزیّل» وفی قذال : «قذیّل».

* * *

وأشار بقوله «بواو ذا افعلا فی آخر - إلی آخر البیت» إلی أن الواو تقلب أیضا یاء : إذا تطرّفت بعد کسره ، أو بعد یاء التصغیر ، أو وقعت قبل تاء التأنیث ، أو قبل زیادتی فعلان ، مکسورا ما قبلها.

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2171


1- «فی آخر» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لقوله «واوا» فی البیت السابق «أو» عاطفه «قبل» ظرف معطوف علی محل الجار والمجرور الذی هو قوله فی آخر ، وقبل مضاف و «تا» قصر للضروره : مضاف إلیه ، وتا مضاف و «التأنیث» مضاف إلیه «أو» عاطفه «زیادتی» معطوف بأوعلی تا ، وزیادتی مضاف و «فعلان» مضاف إلیه «ذا» اسم إشاره : مفعول لرأوا الآتی «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «رأوا» فعل وفاعل.
2- «فی مصدر» جار ومجرور متعلق برأوا فی البیت السابق ، ومصدر مضاف والمعتل» مضاف إلیه «عینا» تمییز «والفعل» بکسر الفاء وفتح العین - مبتدأ «منه» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من ضمیر المبتدأ المستکن فی الخبر «صحیح» خبر المبتدأ «غالبا» حال من الضمیر المستکن فی الخبر أیضا «نحو» خبر لمبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «الحول» مضاف إلیه.

فالأول نحو «رضی ، وقوی» أصلهما رضو وقوو ؛ لأنهما من الرّضوان والقوّه ؛ فقبلت الواو یاء.

والثانی نحو «جریّ» تصغیر جرو ، وأصله جریو ، فاجتمعت الواو والیاء وسبقت إحداهما بالسکون ؛ فقلبت الواو یاء ، وأدغمت الیاء فی الیاء.

والثالث نحو : شجیه ، وهی اسم فاعل للمؤنث ، وکذا شجیّه - مصغّرا ، وأصله شجیوه - من الشّجو.

والرابع نحو «غزیان» وهو مثال ظریان من الغزو.

وأشار بقوله : «ذا أبضا رأوا فی مصدر المعتل عینا» إلی أن الواو تقلب بعد الکسره یاء فی مصدر کلّ فعل اعتلّت عینه ، نحو «صام صیاما ، وقام قیاما» والأصل صوام وقوام ، فأعلّت الواو فی المصدر حملا له علی فعله.

فلو صحت الواو فی الفعل لم تعتل فی المصدر ، نحو : لاوذ لواذا ، وجاور جوارا.

وکذلک تصحّ إذا لم یکن بعدها ألف وإن اعتلت فی الفعل ، نحو : حال حولا.

* * *

وجمع ذی عین أعلّ أو سکن

فاحکم بذا الإعلال فیه حیث عنّ (1).

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2172


1- «وجمع» مبتدأ ، وجمع مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «عین» مضاف إلیه «أعل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی عین ، والجمله فی محل جر نعت لعین «أو» عاطفه «سکن» فعل ماض معطوف علی أعل «فاحکم» الفاء زائده ، احکم : فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «بذا» جار ومجرور متعلق باحکم «الإعلال» بدل أو عطف بیان من اسم الإشاره أو نعت له «فیه ، حیث» متعلقان باحکم «عن» فعل ماض ، ومعناه عرض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر بإضافه حیث إلیها.

أی : متی وقعت الواو عین جمع ، وأعلّت فی واحده أو سکنث ، وجب قلبها یاء : إن انکسر ما قبلها ، ووقع بعدها ألف ، نحو دیار ، وثیاب - أصلهما دوار وثواب ، فقلبت الواو یاء فی الجمع لانکسار ما قبلها ومجیء الألف بعدها ، مع کونها فی الواحد إما معتله کدار ، أو شبیهه بالمعتل فی کونها حرف لین ساکنا کثوب.

* * *

وصحّحوا فعله ، وفی فعل

وجهان ، والإعلال أولی کالحیل (1)

إذا وقعت الواو عین جمع مکسورا ما قبلها واعتلّت فی واحده ، أو سکنت ، ولم یقع بعدها الألف ، وکان علی فعله - وجب تصحیحها ، نحو عود وعوده (2) ، وکوز (3) وکوزه ، وشذ ثور وثیره (4).

ومن هنا یعلم أنه إنما تعتلّ فی الجمع إذا وقع بعدها ألف کما سبق تقریره ؛ لأنه حکم علی قعله بوجوب التصحیح ، وعلی فعل بجواز التصحیح والإعلال ؛

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2173


1- «وصححوا» فعل وفاعل «فعله» مفعول به لصححوا «وفی فعل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وجهان» مبتدأ مؤخر «والإعلال» مبتدأ «أولی» خبر المبتدأ «کالحیل» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر لمبتدأ محذوف ، وتقدیر الکلام : وذلک کائن کالحیل.
2- العود : المسن من الإبل ، وقد جمعوه علی عیده - بالقلب - فی لغه قبیحه.
3- الکوز : إناء من فخار له عروه وبلبل ، وهو دخیل.
4- قد جاء جمع ثور - بمعنی القطعه من الأقط - علی ثوره کما هو الأصل.

فالتصحیح نحو : حاجه وحوج ، والإعلال نحو : قامه وقیم ، ودیمه ودیم ، والتصحیح فیها قلیل ، والإعلال غالب.

* * *

متی تقلب الیاء واوا؟

والواو لاما بعد فتح یا انقلب

کالمعطیان یرضیان ، ووجب (1)

إبدال واو بعد ضمّ من ألف

ویا کموقن ، بذالها اعترف (2)

إذا وقعت الواو طرفا ، رابعه فصاعدا ، بعد فتحه ؛ قلبت یاء ، نحو : أعطیت - أصله أعطوت ؛ لأنه من «عطا یعطو» إذا تناول - فقلبت الواو فی الماضی یاء حملا علی المضارع نحو «یعطی» کما حمل اسم المفعول نحو : معطیان علی اسم الفاعل نحو معطیان ؛ وکذلک یرضیان - أصله یرضوان ؛

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2174


1- «والواو» مبتدأ «لاما» حال من الواو ، أو من الضمیر المستتر فی «انقلب» الآتی «بعد» ظرف متعلق بانقلب ، وبعد مضاف و «فتح» مضاف إلیه «یا» قصر للضروره : مفعول مقدم ، وعامله انقلب الآتی «انقلب» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی الواو «کالمعطیان» الکاف جاره لقول محذوف : أی کقولک ، والمعطیان : مبتدأ مرفوع بالألف لأنه مثنی «یرضیان» فعل مضارع مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعله ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، والجمله من المبتدأ وخبره فی محل نصب مقول للقول المحذوف «ووجب» فعل ماض.
2- «إبدال» فاعل وجب فی البیت السابق ، وإبدال مضاف و «واو» مضاف إلیه «بعد» ظرف متعلق بإبدال ، وبعد مضاف و «ضم» مضاف إلیه «من ألف» جار ومجرور متعلق بإبدال «ویا» قصر للضروره : معطوف علی یا «کموقن» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لیاء علی تقدیر محذوف ، وتقدیر الکلام : ویاء کائنه کیاء موقن «بذالها» جاران ومجروران متعلقان بقوله «اعترف» الآتی «اعترف» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، أو هو فعل ماض مبنی للمجهول ، وعلی کل حال فالجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

لأنه من الرّضوان - فقلبت واوه بعد الفتحه یاء ، حملا لبناء المفعول علی بناء الفاعل نحو یرضیان.

وقوله «ووجب إبدال واو بعد ضم من ألف» معناه أنه یجب أن یبدل من الألف واو إذا وقعت بعد ضمه کقولک فی «بایع» : «بویع» ، وفی «ضارب» : «ضورب».

وقوله «ویا کموقن بذالها اعترف» معناه أن الیاء إذا سکنت فی مفرد بعد ضمه ؛ وجب إبدالها واوا ، نحو موقن وموسر - أصلهما میقن ومیسر ؛ لأنهما من أیقن وأیسر - فلو تحرکت الیاء لم تعلّ ، نحو هیام.

* * *

ویکسر المضموم فی جمع کما

یقال «هیم» عند جمع «أهیما» (1)

یجمع فعلاء وأفعل علی فعل - بضم الفاء ، وسکون العین - کما سبق فی التکسیر ، کحمراء وحمر وأحمر وحمر ؛ فإذا اعتلّت عین هذا النوع من الجمع بالیاء قلبت الضمه کسره لتصحّ الیاء ، نحو : هیماء وهیم ، وبیضاء وبیض ، ولم تقلب الیاء واوا کما فعلوا فی المفرد - کموقن - استثقالا لذلک فی الجمع.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2175


1- «ویکسر» فعل مضارع مبنی للمجهول «المضموم» نائب فاعل یکسر «فی جمع» جار ومجرور متعلق بیکسر «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه «یقال» فعل مضارع مبنی للمجهول «هیم» قصد لفظه : نائب فاعل یقال «عند» ظرف متعلق بیقال ، وعند مضاف و «جمع» مضاف إلیه ، وجمع مضاف و «أهیما» مضاف إلیه ، مجرور بالفتحه نیابه عن الکسره لأنه لا ینصرف للوصفیه ووزن الفعل.

وواوا اثر الضّمّ ردّ الیا متی

ألفی لام فعل او من قبل تا (1)

کتاء بان من رمی کمقدره

کذا إذا کسبعان صیّره (2)

إذا وقعت الیاء لام فعل ، أو من قبل تاء التأنیث ، أو زیادتی فعلان ، وانضمّ ما قبلها فی الأصول الثلاثه - وجب قلبها واوا.

فالأول : نحو قضو الرجل (3).

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2176


1- «وواوا» مفعول ثان لقوله «رد» الآتی «إثر» ظرف متعلق برد ، وإثر مضاف و «الضم» مضاف إلیه «رد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «الیا» قصر للضروره : مفعول أول لرد «متی» اسم شرط جازم مبنی علی السکون فی محل نصب بألفی «ألفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه «لام» مفعول ثان لألفی ، ولام مضاف و «فعل» مضاف إلیه ، وجواب الشرط محذوف لدلاله ما تقدم علیه ، وتقدیره : متی ألفی الیاء لام فعل فرده واوا «أو» حرف عطف «من قبل» جار ومجرور متعلق بمحذوف یدل علیه قوله ألفی ، وقبل مضاف و «تا» قصر للضروره : مضاف إلیه.
2- «کتاء» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف ، وتاء مضاف و «بان» مضاف إلیه «من رمی» جار ومجرور متعلق بیان «کمقدره» جار ومجرور متعلق ببان أیضا «کذا» جار ومجرور متعلق بمحذوف یدل علیه قوله «رد» فی البیت قبله «إذا» ظرف زمان متعلق بما تعلق به الجار والمجرور قبله «کسبعان» جار ومجرور یقع فی موضع المفعول الثانی لصیر تقدم علیه «صیره» صیر : فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی بان ، والضمیر البارز مفعول أول لصیر.
3- قضو الرجل : معناه ما أقضاه ، وذلک أنک حولت «قضی» إلی مثال ظرف للدلاله علی التعجب علی ما مر فی بابه ، ونظیر ذلک : رمو الرجل بمعنی ما أرماه ، وسرو الرجل بمعنی ما أسراه : أی ما أقوی سیره لیلا ، أما سرو الرجل - بمعنی ما أسماه وما أعظم مروءته - فواوه أصلیه.

والثانی : کما إذا بنیت من رمی اسما علی وزن مقدره ؛ فإنک تقول : مرموه.

والثالث : کما إذا بنیت من رمی اسما علی وزن سبعان ؛ فإنک تقول : رموان.

فتقلب الیاء واوا فی هذه المواضع الثلاثه لانضمام ما قبلها.

* * *

وإن تکن عینا لفعلی وصفا

فذاک بالوجهین عنهم یلفی (1)

إذا وقعت الیاء عینا لصفه ، علی وزن فعلی - جاز فیها وجهان :

أحدهما : قلب الضمه کسره لتصحّ الیاء.

والثانی : إبقاء الضمه ؛ فتقلب الیاء واوا ، نحو : الضیّقی ، والکیسی ، والضّوقی ، والکوسی ، وهما تأنیث الأضیق والأکیس.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2177


1- «وإن» شرطیه «تکن» فعل مضارع ناقص ، فعل الشرط ، واسمه ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الیاء «عینا» خبر تکن «لفعلی» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لعینا «وصفا» حال من فعلی «فذاک» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، وذا اسم إشاره : مبتدأ ، والکاف حرف خطاب «بالوجهین» جار ومجرور متعلق بقوله «یلفی» الآتی علی أنه مفعوله الثانی «عنهم» جار ومجرور متعلق بیلفی «یلفی» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل - وهو المفعول الأول - ضمیر مستتر فیه ، وجمله یلفی ومعمولیه فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جزم جواب الشرط.
فصل

من لام فعلی اسما أتی الواو بدل

یاء ، کتقوی ، غالبا جاذا البدل (1)

تبدل الواو من الیاء الواقعه لام اسم علی وزن فعلی ، نحو تقوی ، وأصله تقیا ؛ لأنه من تقیت - فإن کانت فعلی صفه لم تبدل الیاء واوا ، نحو صدیا وخزیا ، ومثل تقوی : فتوی - بمعنی الفتیا ، وبقوی - بمعنی البقیا ، واحترز بقوله «غالبا» مما لم تبدل الیاء فیه واوا وهی لام اسم علی فعلی کقولهم للرائحه : ریّا.

* * *

بالعکس جاء لام فعلی وصفا

وکون قصوی نادرا لا یخفی (2)

أی : تبدل الواو الواقعه لاما لفعلی وصفا یاء ، نحو الدّنیا ، والعلیا ، وشذّ

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2178


1- «من لام» جار ومجرور متعلق بقوله «بدل» الآتی ، ولام مضاف و «فعلی» مضاف إلیه «اسما» حال من فعلی «أتی» فعل ماض «الواو» فاعل أتی «بدل» حال من الواو ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه ، وبدل مضاف و «یاء» مضاف إلیه «کتقوی» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «غالبا» حال من قوله «ذا» الآتی «جا» قصر للضروره : فعل ماض «ذا» اسم إشاره فاعل جاء «البدل» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له.
2- «بالعکس» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من «لام فعلی» الآتی «جاء» فعل ماض «لام» فاعل جاء ، ولام مضاف و «فعلی» مضاف إلیه «وصفا» حال من فعلی «وکون» مبتدأ ، وکون مضاف و «قصوی» مضاف إلیه ، من إضافه المصدر الناقص إلی اسمه «نادرا» خیر المصدر الناقص «لا» نافیه «یخفی» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

قول أهل الحجاز : القصوی ؛ فإن کان فعلی اسما سلمت الواو ، کحزوی (1).

* * *

فصل

إن یسکن السّابق من واو ویا

واتّصلا ومن عروض عریا (2)

فیاء الواو اقلبنّ مدغما

وشذّ معطی غیر ما قد رسما (3)

إذا اجتمعت الواو والیاء فی کلمه ، وسبقت إحداهما بالسکون ، وکان ول

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2179


1- حزوی - بضم الحاء وسکون الزای - اسم مکان بعینه ، ویرد کثیرا فی شعر ذی الرمه ؛ فمن ذلک قوله : أدارا بجزوی هجت للعین عبره فماء الهوی یرفضّ أو یترقرق
2- «إن» شرطیه «یسکن» فعل مضارع ، فعل الشرط «السابق» فاعل «من واو» جار ومجرور متعلق بقوله یسکن «ویا» قصر للضروره : معطوف علی واو «واتصلا» الواو عاطفه ، اتصل : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، وهو معطوف علی فعل الشرط «ومن عروض» جار ومجرور متعلق بقوله «عریا» الآتی «عریا» عری : فعل ماض ، وألف الاثنین فاعل ، وهو - أیضا - معطوف علی فعل الشرط بالواو الداخله علی الجار والمجرور.
3- «فیاء» الفاء واقعه فی جواب الشرط ، یاء : مفعول ثان لاقلبن الآتی «الواو» مفعول أول لاقلبن «اقلبن» اقلب : فعل أمر مبنی علی الفتح لاتصاله بنون التوکید الثقیله ، والفاعل ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «مدغما» بصیغه اسم الفاعل : حال من فاعل اقلبن «وشذ» فعل ماض «معطی» فاعل شذ ، وهو اسم مفعول یتعدی کفعله لاثنین أحدهما نائب الفاعل وهو ضمیر مستتر فیه «غیر» مفعول ثان لمعطی ، وغیر مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «رسما» رسم : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الموصوله ، والجمله لا محل لها صله الموصول

سکونها أصلیّا - أبدلت الواو یاء ، وأدغمت الیاء فی الیاء ، وذلک نحو «سیّد ، ومیّت» - والأصل سیود ومیوت ؛ فاجتمعت الواو والیاء وسبقت إحداهما بالسکون ؛ فقلبت الواو یاء ، وأدغمت الیاء فی الیاء ؛ فصار سیّد ومیّت - فإن کانت الیاء والواو فی کلمتین لم یؤثر ذلک ، نحو یعطی واقد ، وکذا إن عرضت الیاء أو الواو للسکون کقولک فی رؤیه : «رویه» وفی «قوی» : «قوی» وشذّ التصحیح فی قولهم : «یوم أیوم» وشذّ - أیضا - إبدال الیاء واوا فی قولهم : «عوی الکلب عوّه (1)».

* * *

متی تقلب الواو و الیاء ألفا؟

من یاء او واو بتحریک أصل

ألفا ابدل بعد فتح متّصل (2)

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2180


1- یقال : عوی الکلب یعوی - مثل رمی یرمی - عیا - بوزن رمی - وعواء وعوه ، وعویه - علی فعله کرمیه - إذا لوی خطمه ثم صوت ، أومد صوته ولم یفصح ، والأخیرتان نادرتان ، والقیاس عیه - بفتح العین وتشدید الیاء مفتوحه - وشذوذ أولاهما من جهه قلب الیاء التی هی لام الکلمه واوا ، عکس القیاس القاضی بقلب الواو یاء لما ذکر الشارح ، وشذوذ ثانیتهما من جهه بقاء کل من الواو والیاء علی أصلهما مع أنهما اجتمعتا فی کلمه واحده وسبقت إحداهما بالسکون.
2- «من یاء» جار ومجرور متعلق بقوله «أبدل» الآتی «أو» عاطفه «واو» معطوف علی یاء «بتحریک» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لیاء وما عطف علیه «أصل» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی تحریک ، والجمله فی محل جر نعت لتحریک «ألفا» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أبدل» الآتی - «أبدل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «بعد» ظرف متعلق بأبدل ، وبعد مضاف و «فتح» مضاف إلیه «متصل» نعت لفتح.

إن حرّک التّالی ، وإن سکّن کفّ

إعلال غیر اللّام ، وهی لا یکفّ (1)

إعلالها بساکن غیر ألف

أو یاء التّشدید فیها قد ألف (2)

إذا وقعت الواو والیاء متحرکه بعد فتحه قلبت ألفا ، نحو قال وباع ، أصلهما قول وبیع ، فقلبت [الواو والیاء] ألفا ؛ لتحرکها وانفتاح ما قبلها ، هذا إن کانت حرکتهما أصلیه ؛ فإن کانت عارضه لم یعتدّ بها کجیل وتوم - أصلهما جیأل وتوأم ، نقلت حرکه الهمزه إلی الیاء والواو فصار جیلا وتوما.

فلو سکن ما بعد الیاء أو الواو ولم تکن لاما وجب التصحیح ، نحو بیان وطویل ؛ فإن کانتا لاما وجب الإعلال ، ما لم یکن الساکن بعدهما ألفا

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2181


1- «إن» شرطیه «حرک» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط «التالی» نائب فاعل حرک ، وجواب الشرط محذوف لدلاله سابق الکلام علیه «وإن» شرطیه «سکن» فعل ماض مبنی للمجهول ، فعل الشرط ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التالی «کف» فعل ماض ، جواب الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه «إعلال» مفعول به لکف ، وإعلال مضاف و «غیر» مضاف إلیه ، وغیر مضاف و «اللام» مضاف إلیه «وهی» ضمیر منفصل مبتدأ «لا» نافیه «یکف» فعل مضارع مبنی للمجهول.
2- «إعلالها» إعلال : نائب فاعل «یکف» فی آخر البیت السابق ، وإعلال مضاف ، وها : مضاف إلیه ، والجمله من الفعل ونائب الفاعل فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله «وهی» فی البیت السابق «بساکن» جار ومجرور متعلق بقوله «یکف» السابق «غیر» نعت لساکن ، وغیر مضاف و «ألف» مضاف إلیه «أو» عاطفه «یاء» معطوف علی ألف «التشدید» مبتدأ «فیها» جار ومجرور متعلق بقوله «ألف» الآتی «قد» حرف تحقیق «ألف» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی التشدید ، والجمله من ألف ونائب فاعله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ وخبره فی محل جر نعت لیاء.

أو یاء مشدده - کرمیا وعلویّ ، وذلک نحو یخشون - أصله یخشیون فقلبت الیاء ألفا ؛ لتحرکها وانفتاح ما قبلها ، ثم حذفت ؛ لالتقائها ساکنه مع الواو الساکنه.

* * *

وصحّ عین فعل وفعلا

ذا أفعل کأغید وأحولا (1)

کلّ فعل کان اسم الفاعل منه علی وزن أفعل فإنه یلزم عینه التصحیح ، نحو عور فهو أعور ، وهیف فهو أهیف ، وغید فهو أغید ، [وحول فهو أحول] وحمل المصدر علی فعله ، نحو هیف وغید وعور وحول.

* * *

وإن یبن تفاعل من افتعل

والعین واو سلمت ولم تعلّ (2)

إذا کان افتعل معتلّ العین فحقّه أن تبدل عینه ألفا - نحو اعتاد وارتاد - لتحرکها وانفتاح ما قبلها ؛ فإن أبان افتعل معنی تفاعل - وهو

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2182


1- «وصح» فعل ماض «عین» فاعل صح ، وعین مضاف و «فعل» بفتحتین - مضاف إلیه «وفعلا» بفتح فکسر ، وأصله فعل ماض فحکاه : معطوف علی فعل ، والألف للاطلاق «ذا» بمعنی صاحب : حال من فعل المکسور العین ، وذا مضاف و «أفعل» مضاف إلیه «کأغید» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف «وأحولا» معطوف علی أغید ، والألف للاطلاق.
2- «إن» شرطیه «یبن» فعل مضارع ، فعل الشرط «تفاعل» فاعل یبن «من افتعل» جار ومجرور متعلق بیبن «والعین» الواو واو الحال ، العین : مبتدأ «واو» خبر ، والجمله فی محل نصب حال ، والرابط الواو «سلمت» سلم : فعل ماض جواب الشرط ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هی یعود إلی الواو ، أو إلی العین بهذا القید ، والتاء للتأنیث «ولم» الواو حالیه ، لم : نافیه جازمه «تعل» فعل مضارع مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب حال.

الاشتراک فی الفاعلیه والمفعولیه - حمل علیه فی التصحیح إن کان واویّا نحو اشتوروا (1) ؛ فإن کانت العین یاء وجب إعلالها ، نحو ابتاعوا ، واستافوا - أی : تضاربوا بالسیوف.

* * *

لا یتوالی إعلالان فی کلمه

وإن لحرفین ذا الاعلال استحقّ

صحّح أوّل ، وعکس قد یحقّ (2)

إذا کان فی کلمه حرفا علّه ، کلّ واحد متحرک ، مفتوح ما قبله - لم یجز إعلالهما معا ؛ لئلا یتوالی فی کلمه واحده إعلالان ؛ فیجب إعلال أحدهما وتصحیح الآخر ، والأحقّ منهما بالإعلال الثانی ، نحو الحیا والهوی ، والأصل حیی وهوی ، فوجد فی کل من العین واللام سبب الإعلال ؛ فعمل به فی اللام وحدها لکونها طرفا ، والأطراف محلّ التغییر. وشذّ إعلال العین وتصحیح اللام نحو «غایه».

* * *

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2183


1- اشتوروا : أی تشاوروا ، وذلک أن یشیر کل منهم علی الآخر فی الأمر الذی یشیر الآخر علیه فیه ؛ وأما «اشتار فلان العسل» فإنه یعل بقلب الواو ألفا لتحرکها مع انفتاح ما قبلها ، لأنه لا یدل علی التفاعل ، ومعنی اشتار العسل : أخذه من کوارته ، مثل «شاره یشوره».
2- «إن» شرطیه «لحرفین» جار ومجرور متعلق بقوله «استحق» الآتی «ذا» اسم إشاره : نائب فاعل لفعل محذوف یفسره ما بعده «الإعلال» بدل من الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له «استحق» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب فاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها مفسره «صحح» فعل ماض ، مبنی للمجهول ، جواب الشرط «أول» نائب الفاعل «وعکس» مبتدأ ، وهو علی تقدیر الإضافه إلی محذوف ، ولهذا جاز الابتداء به مع کونه نکره «قد» حرف تقلیل «یحق» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه یعود إلی عکس ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو قوله عکس.

وعین ما آخره قد زید ما

یخصّ الاسم واجب أن یسلما (1)

إذا کان عین الکلمه واوا ، متحرکه ، مفتوحا ما قبلها ، أو یاء متحرکه مفتوحا ما قبلها ، وکان فی آخرها زیاده تخصّ الاسم - لم یجز قلبها ألفا ، بل یجب تصحیحها ، وذلک نحو «جولان ، وهیمان» وشذ «ماهان ، وداران».

* * *

متی تبدل النون میما؟

وقبل با اقلب میما النّون ، إذا

کان مسکّنا کمن بتّ انبذا (2)

لما کان النّطق بالنون الساکنه قبل الباء عسرا وجب قلب النون میما ،

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2184


1- «وعین» مبتدأ ، وعین مضاف و «ما» اسم موصول : مضاف إلیه «آخره» آخر : ظرف متعلق بقوله «زید» الآتی ، منصوب علی الظرفیه المکانیه ، وآخر مضاف والهاء مضاف إلیه «قد» حرف تحقیق «زید» فعل ماض مبنی للمجهول «ما» اسم موصول : نائب فاعل زید ، والجمله لا محل صله الموصول الأول «یخص» فعل مضارع ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «الاسم» مفعول به لیخص ، والجمله لا محل لها صله الموصول الثانی «واجب» خبر المبتدأ «أن» حرف مصدری ونصب «یسلما» یسلم : فعل مضارع منصوب بأن ، والألف للاطلاق ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، وأن وما دخلت علیه فی تأویل مصدر فاعل لواجب ، وتقدیر البیت : وعین ما قد زید فی آخره ما یخص الاسم واجب سلامته.
2- «وقبل» ظرف متعلق بقوله «اقلب» الآتی ، وقبل مضاف و «با» قصر للضروره : مضاف إلیه «اقلب» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «میما» مفعول ثان لاقلب تقدم علی المفعول الأول «النون» مفعول أول لاقلب «إذا» ظرف تضمن معنی الشرط «کان» فعل ماض ناقص ، واسمه ضمیر مستتر فیه «مسکنا» خبر کان ، والجمله فی محل جر بإضافه «إذا» إلیها ، وجواب الشرط محذوف لدلاله سابق الکلام علیه «کمن» الکاف جاره لقول محذوف ، وإعراب باقی الکلام ظاهر.

ولا فرق فی ذلک بین المتصله والمنفصله ، ویجمعهما قوله «من بتّ انبذا» أی : من قطعک فألقه عن بالک واطرحه ، وألف «انبذا» مبدله من نون التوکید الخفیفه.

* * *

الإعلال بالنقل و مواضعه

لساکن صحّ انقل التّحریک من

ذی لین آت عین فعل کأبن (1)

إذا کانت عین الفعل یاء أو واوا متحرکه ، وکان ما قبلها ساکنا صحیحا - وجب نقل حرکه العین إلی الساکن قبلها ، نحو : یبین ویقوم ، والأصل یبین ویقوم - بکسر الیاء ، وضم الواو - فنقلت حرکتهما إلی الساکن قبلهما - وهو الباء ، والقاف - وکذلک فی «أبن» (2).

فإن کان الساکن غیر صحیح لم تنقل الحرکه ، نحو : بایع وبیّن وعوق (3).

* * * .

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2185


1- «لساکن» جار ومجرور متعلق بقوله «انقل» الآتی «صح» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل جر صفه لساکن «انقل» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا هو فاعل «التحریک» مفعول به لانقل «من ذی» جار ومجرور متعلق بانقل ، وذی مضاف و «لین» مضاف إلیه «آت» نعت للین ، أو لذی لین ، وفیه ضمیر مستتر هو فاعله «عین» حال من الضمیر المستتر فی آت ، وعین مضاف و «فعل» مضاف إلیه «کأبن» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مبتدأ محذوف.
2- أصل «أبن» أبین کأکرم ، نقلت حرکه الیاء إلی الساکن الصحیح قبلها - وهو الباء الموحده - فالتقی ساکنان : الیاء التی نقلت حرکتها ، والنون الساکنه للبناء ؛ فحذفت الیاء للتخلص من التقاء الساکنین.
3- ومثال ذلک من یائی العین : زین ، ولین ، وطین ، وعین ، وتیم ، وخیم ، ومن واوی العین : شوق ، وکور ، وروع ، وحول ، وهون ، وروق ، وسوف ، ولون ، وکون ، وهوم ، وحوم ، ونظیر هذا : تعاون ، وتعاور ، وتقاولوا ، وتباین ، وتبایعوا.

ما لم یکن فعل تعجّب ، ولا

کابیضّ أو أهوی بلام علّلا (1)

أی : إنما تنقل حرکه العین إلی الساکن الصحیح قبلها إذا لم یکن الفعل للتعجب ، أو مضاعفا ، أو معتلّ اللام ؛ فإن کان کذلک فلا نقل ، نحو : ما أبین الشیء وأبین به ، وما أقومه أقوم به ، ونحو : ابیضّ واسودّ ، ونحو : أهوی.

* * *

ومثل فعل فی ذا الاعلال اسم

ضاهی مضارعا وفیه وسم (2)

یعنی أنه یثبت للاسم الذی یشبه الفعل المضارع - فی زیادته فقط ، أو فی وزنه فقط - من الإعلال بالنقل ما یثبت للفعل.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2186


1- «ما» مصدریه ظرفیه «لم» نافیه جازمه «یکن» فعل مضارع ناقص مجزوم بلم ، واسمه ضمیر مستتر فیه «فعل» خبر یکن ، وفعل مضاف و «تعجب» مضاف إلیه «ولا» الواو عاطفه ، لا : زائده «کأبیض» معطوف علی خبر یکن «أو» عاطفه «أهوی» معطوف علی أبیض «بلام» جار ومجرور متعلق بقوله علل الآتی «عللا» علل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والألف للاطلاق ، والجله فی محل جر صفه لأهوی.
2- «ومثل» مبتدأ ، ومثل مضاف و «فعل» مضاف إلیه «فی ذا» جار ومجرور متعلق بمثل ؛ لما فیه من معنی المماثله «الإعلال» بدل من اسم الإشاره ، أو عطف بیان علیه ، أو نعت له «اسم» خبر المبتدأ الذی هو قوله مثل ، وجمله «ضاهی مضارعا» فی محل رفع نعت لاسم ، وجمله «وفیه وسم» من الخبر المقدم والمبتدأ المؤخر فی محل نصب حال رابطها الواو.

فالذی أشبه المضارع فی زیادته فقط تبیع ، وهو مثال تحلیء من البیع ، الأصل تبیع - بکسر التاء وسکون الباء - فنقلت حرکه الیاء إلی الباء فصار تبیع.

والذی أشبه المضارع فی وزنه فقط مقام ، والأصل مقوم ؛ فنقلت حرکه الواو إلی القاف ، ثم قلبت الواو ألفا لمجانسه الفتحه.

فإن أشبهه فی الزیاده والزّنه ؛ فإما أن یکون منقولا من فعل ، أولا ، فإن کان منقولا منه أعلّ کیزید ، وإلا صحّ کأبیض وأسود.

* * *

ومفعل صحّح کالمفعال

وألف الإفعال واستفعال (1)

أزل لذا الإعلال ، والتّا الزم عوض ،

وحذفها بالنّقل ربّما عرض (2)

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2187


1- «ومفعل» مبتدأ «صحح» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی مفعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «کالمفعال» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من الضمیر المستتر فی «صحح» السابق «وألف» مفعول تقدم علی عامله وهو قوله «أزل» فی البیت الآتی ، وألف مضاف و «الإفعال» مضاف إلیه «واستفعال» معطوف علی الإفعال.
2- «أزل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لذا» جار ومجرور متعلق بأزل «الإعلال» بدل من ذا أو عطف بیان علیه أو نعت له «والتا» قصر للضروره : مفعول مقدم لالزم «الزم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «عوض» حال من التاء ، ووقف علیه بالسکون علی لغه ربیعه «وحذفها» الواو عاطفه ، حذف : مبتدأ ، وحذف مضاف والضمیر العائد إلی التاء مضاف إلیه «بالنقل» جار ومجرور متعلق بقوله عرض الآتی ، ویروی بعد ذلک «نادرا» وهو حال من الضمیر المستتر فی قوله «عرض» الآتی ، ویروی مکانه «ربما» وهو مرکب من رب الذی هو حرف تقلیل ، وما الکافه «عرض» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذفها ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الذی هو حذف.

لما کان مفعال غیر مشبه للفعل استحقّ التصحیح کمسواک ، وحمل أیضا مفعل علیه ؛ لمشابهته له فی المعنی ، فصحح کما صحح مفعال کمقول ومقوال (1).

وأشار بقوله «وألف الإفعال واستفعال أزل - إلی آخره» إلی أن المصدر إذا کان علی وزن إفعال أو استفعال ، وکان معتلّ العین ، فإن ألفه تحذف لا لبقائها ساکنه مع الألف المبدله من عین المصدر ، وذلک نحو إقامه واستقامه ، وأصله إقوام واستقوام ، فنقلت حرکه العین إلی الفاء ، وقلبت الواو ألفا لمجانسه الفتحه قبلها ، فالتقی الفان ، فحذفت الثانیه منهما ، ثم عوّض منها تاء التأنیث ، فصار إقامه واستقامه ، وقد تحذف هذه التاء کقولهم : أجاب إجابا ، ومنه قوله تعالی : (وَأَقامَ الصَّلاهَ)(2).

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2188


1- اعلم أولا أن وزن المفعال أصل فی تصحیح ما عینه واو أو یاء مفتوحان وقبلهما ساکن صحیح ؛ لأنه لم یشبه الفعل لا فی الزیاده ولا فی الزنه ، ولأنه لو نقلت حرکه الحرف المعتل فیه إلی الساکن الصحیح قبله لم یجز قلب الواو والیاء ألفا فیه ؛ لوجود ألف بعدها. ثم اعلم أن العلماء یختلفون فی مفعل - بغیر ألف - فمنهم من یقول : حمل علی مفعال ؛ لأنه أشبهه فی اللفظ والمعنی ، أما مشابهته لفظا فلأنه لا فرق بینهما لفظا إلا بزیاده الألف وهی إشباع للفتحه ، وأما مشابهته معنی ؛ فإن کل واحد منهما یأتی اسم آله کمخیط ومخیاط ، ویأتی صیغه مبالغه کمقول ومقوال ، وهذا هو الذی ذکره الشارح ، ومن العلماء من یقول : إن مفعلا هو نفس مفعال غایه ما فی الباب أن الألف حذفت منه.
2- وقد ورد تصحیح إفعال واستفعال وفروعهما فی ألفاظ ، منها قولهم : أعول إعوالا ، وأغیمت السماء إغیاما ، واستحوذ علیه استحواذا ، وأغیلت المرأه ولدها إغیالا ، واستغیل الصی استغیالا ، وأسود الرجل إسوادا ، إذا ولد له الساده أو السود ، وذلک کله شاذ عن القیاس عند النحاه.
اسم المفعول من معتل العین

وما لإفعال - من الحذف ، ومن

نقل فمفعول به أیضا قمن (1)

نحو مبیع ومصون ، وندر

تصحیح ذی الواو ، وفی ذی الیا اشتهر (2)

إذا بنی مفعول من الفعل المعتل العین - بالیاء أو الواو - وجب فیه ما وجب فی إفعال واستفعال من النقل والحذف ؛ فتقول فی مفعول من باع وقال : «مبیع ومقول» والأصل مبیوع ومقوول ، فنقلت حرکه العین إلی الساکن قبلها ، فالتقی ساکنان : العین ، وواو مفعول ، فحذفت واو مفعول ، فصار مبیع ومقول - وکان حقّ مبیع أن یقال فیه : مبوع (3) ، لکن قلبوا الضمه کسره لتصح الیاء ، وندر التصحیح فیما عینه واو ، قالوا : ثوب مصوون ،

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2189


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ أول «لإفعال» جار ومجرور متعلق بمحذوف صله الموصول «من الحذف» متعلق بما تعلق به ما قبله «ومن نقل» معطوف علی قوله من الحذف «فمفعول» الفاء زائده ، ومفعول : مبتدأ ثان «به» جار ومجرور متعلق بقوله قمن الآتی «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «قمن» خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
2- «نحو» خبر مبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «مبیع» مضاف إلیه «ومصون» معطوف علی مبیع «وندر» الواو عاطفه ، وندر : فعل ماض «تصحیح» فاعل ندر وتصحیح مضاف و «ذی» مضاف إلیه ، وذی مضاف و «الواو» مضاف إلیه «وفی ذی» جار ومجرور متعلق بقوله «اشتهر» الآتی ، وذی مضاف و «الیا» مضاف إلیه «اشتهر» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود علی تصحیح.
3- لأنه بعد أن حذفت واو المفعول صارت الباء مضمومه وبعدها یاء ساکنه ، والأصل أنه إذا وقعت الیاء الساکنه بعد ضمه قلبت واوا إن کان ما هی فیه مفردا کما حصل فی موقن وموسر ، وأصلهما میقن ومیسر ، وفعلهما أیقن وأیسر ، لکنهم لم یفعلوا ذلک هنا وقلبوا ضمه الباء کسره لتسلم الیاء ؛ لیظهر الفرق بین الواوی والیائی.

والقیاس مصون ، ولغه تمیم تصحیح ما عینه یاء ؛ فیقولون : مبیوع ، ومخیوط ، ولهذا قال المصنف رحمه الله تعالی : «وندر تصحیح ذی الواو ، وفی ذی الیا اشتهر» (1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2190


1- أصل مبیع مبیوع ؛ فنقلت ضمه الیاء إلی الباء الساکنه قبلها ، فالتقی ساکنان : الیاء ، والواو ، وإلی هنا یتفق سیبویه والأخفش ، ثم اختلفوا فی المحذوف من الساکنین أهو الیاء التی هی عین الکلمه ، أم هو الواو الزائده فی صیغه المفعول؟ فقال سیبویه : حذفت واو مفعول ، وقال الأخفش : حذفت عین الکلمه ، فأما الأخفش فزعم أن واو مفعول داله علی اسم المفعول ، وما جیء به للدلاله علی معنی لا یحذف ، وزعم أن المعهود حذف أول الساکنین لا ثانیهما ، والذی نرجحه هنا هو مذهب سیبویه ، ونستدل علی ذلک بأنه لو کانت المحذوفه عین الکلمه لم یختلف الواوی والیائی لکنا رأیناهم یقولون فی الواوی مقول ومصون ومدوف ، وفی الیائی : مبیع ومعین ومعیب ، ودعوی أن واو مفعول قلبت یاء فی الیائی دعوی لا یقوم علیها دلیل ، فوق أنها تنقض ما احتج به الأخفش من أن واو مفعول داله علی اسم المفعول ، والجواب عما ذکره الأخفش : أما قوله «إن واو مفعول داله علی صیغه اسم المفعول فلا یجوز أن تحذف» فالجواب عنه من وجهین ، أولهما : أنا لا نسلم أن الواو هی الداله علی معنی اسم المفعول ، بدلیل أن اسم المفعول من المزید فیه مشتمل علی المیم دون الواو ، وذلک نحو مکرم ومستعان به ، وثانیهما : أنا إن سلمنا أن للواو مدخلا فی الدلاله علی المعنی فلا نسلم أنه لا یجوز حذفها ؛ لأن محل ذلک أن لو لم یکن فی الصیغه ما یدل علی المعنی غیرها ، فأما هنا فإن حذفت الواو بقیت المیم داله علی المعنی ، وأما قوله : «إن الذی یحذف هو أول الساکنین کما فی نحو قل وبع وقاض ومعنی» فالجواب عنه أنا لا نسلم أن هذا مطرد فی کل ساکنین یلتقیان ، بل هذا خاص بما إذا کان أول الساکنین معتلا ، وثانیهما صحیحا کما فی الأمثله التی ذکرها ، فأما إذا کان الساکنان جمیعا معتلین - کما فی الذی نحن بصدده - فلا یلزم حذف الأول منهما.
اسم المفعول من معتل اللام

وصحّح المفعول من نحو عدا

وأعلل ان لم تتحرّ الأجودا (1)

إذا بنی مفعول من فعل معتلّ اللام ، فلا یخلو : إما أن یکون معتلا بالیاء أو بالواو.

فإن کان معتلا بالیاء وجب إعلاله بقلب واو مفعول یاء وإدغامها فی لام الکلمه ، نحو مرمیّ - والأصل - مرموی ، فاجتمعت الواو والیاء ، وسبقت إحداهما بالسکون ؛ فقلبت الواو یاء ، وأدغمت الیاء فی الیاء - وإنما لم یذکر المصنف رحمه الله تعالی هذا هنا لأنه قد تقدم ذکره.

وإن کان معتلا بالواو ، فالأجود التصحیح ، إن لم یکن الفعل علی فعل ، نحو «معدوّ» من عدا ، ولهذا قال المصنف : «من نحو عدا» ، ومنهم من یعلّ ، فیقول : معدیّ (2) ، فإن کان الواویّ علی فعل ، فالصحیح الإعلال ؛ نحو : «مرضیّ» من رضی ؛ قال الله تعالی : (ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً) والتصحیح قلیل ؛ نحو مرضوّ.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2191


1- «وصحح» فعل أمر ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا فاعل «المفعول» مفعول به لصحح «من نحو» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من المفعول ، ونحو مضاف و «عدا» قصد لفظه : مضاف إلیه «وأعلل» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إن» شرطیه «لم» نافیه جازمه «تتحر» فعل مضارع ، مجزوم بلم ، وعلامه جزمه حذف الألف والفتحه قبلها دلیل علیها ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت ، وجمله لم تتحر فعل الشرط «الأجودا» مفعول به لتتحر ، والألف للاطلاق ، وجواب الشرط محذوف لدلاله سابق الکلام علیه ، وتقدیر الکلام : إن لم تتحر الأجود فأعلل.
2- ومن الإعلال قول الشاعر : لقد علمت عرسی ملیکه أنّنی أنا اللّیث : معدیّا علیه ، وعادیا

کذاک ذا وجهین جا الفعول من

ذی الواو لام جمع او فرد یعنّ (1)

إذا بنی اسم علی فعول ، فإن کان جمعا ، وکانت لامه واوا - جاز فیه وجهان : التصحیح ، والإعلال ، نحو : عصیّ ودلیّ ، فی جمع عصا ودلو ، وأبوّ ، ونجوّ ، جمع أب ونجو (2) ، والإعلال أجود من التصحیح فی الجمع (3) ، وإن

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2192


1- «کذاک» کذا : جار ومجرور متعلق بقوله «جاء» الآتی ، والکاف حرف خطاب «ذا» بمعنی صاحب : حال من الفعول وذا مضاف و «وجهین» مضاف إلیه «جا» قصر للضروره : فعل ماض «الفعول» فاعل جاء «من ذی» جار ومجرور متعلق بجاء ، أو بمحذوف حال من الفعول ، وذی مضاف و «الواو» مضاف إلیه «لام» حال من الواو ، ولام مضاف و «جمع» مضاف إلیه «أو» عاطفه «فرد» معطوف علی جمع «یعن» فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی فرد ، والجمله فی محل جر نعت لفرد ، ومعنی یعن یبدو ویظهر.
2- أما عصی فأصله الأصیل عصوو - بضم العین والصاد - فقلبت الواو المتطرفه یاء تخلصا من ثقل اجتماع واوین فی آخر الکلمه مع ضمه قبلهما ، فصار عصوی ، ثم اجتمعت الواو والیاء وسبقت إحداهما بالسکون فقلبت الواو یاء فصار عصی - بضمتین ویاء مشدده - فقلبت ضمه الصاد کسره لتناسب الیاء ، ثم یجوز لک أن تقلب ضمه العین کسره للتناسب ویجوز أن تبقیها ، وأما دلی فأصلها دلوو ، ثم دلوی ، ثم دلی ، وبیانه کما سبق ، وأما أبو فظاهر ، وأما نجو فیجوز أن یکون بالجیم علی أنه جمع نجو ، وهو السحاب الذی أهراق ماءه ، ویجوز أن یکون بالحاء المهمله علی أنه جمع نحو ، بمعنی الجهه ، وقد حکی سیبویه : إنکم لتطیرون فی نحو کثیره ، ومعناه إنکم لتسیرون فی أنحاء وجهات کثیره مختلفه.
3- ظاهر عباره الناظم التسویه بین الجمع والمفرد فی جواز الوجهین فی کل منهما ولهذا بادر الشارح ببیان الفرق بین المفرد والجمع ، وقد قال ابن مالک نفسه فی کتابه الکافیه الشافیه الذی اختصر منه الألفیه : ورجّح الإعلال فی الجمع ، وفی مفرد التّصحیح أولی ما قفی هذا ولم یذکر الناظم ولا الشارح شرط جواز الوجهین فی فعول ، وشرطه ألا یکون فعله من باب قوی ، فإن کان الفعل من باب قوی وجب فیه الإعلال.

کان مفردا جاز فیه وجهان : الإعلال ، والتصحیح ، والتصحیح أجود ، نحو علا علوّا ، وعتا عتوّا ، ویقلّ الإعلال نحو «قساقسیّا» - أی قسوه -.

* * *

وشاع نحو نیّم فی نوّم

ونحو نیّام شذوذه نمی (1)

إذا کان فعّل جمعا لما عینه واو جاز تصحیحه وإعلاله ، إن لم یکن قبل لامه ألف ، کقولک فی جمع صائم : صوّم وصیّم ، وفی جمع نائم : نوّم ونیّم.

فإن کان قبل اللام ألف وجب التصحیح ، والإعلال شاذ ، نحو «صوّام» ، و «نوّام» ومن الإعلال قوله :

359- * فما أرّق النّیّام إلا کلامها* (2)

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2193


1- «وشاع» فعل ماض «نحو» فاعل شاع ، ونحو مضاف و «نیم» مضاف إلیه «فی نوم» جار ومجرور متعلق بشاع ، أو بمحذوف حال من نیم «ونحو» مبتدأ أول ، ونحو مضاف و «نیام» مضاف إلیه «شذوذه» شذوذ : مبتدأ ثان ، وشذوذ مضاف والهاء مضاف إلیه «نمی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ الثانی ، وجمله المبتدأ الثانی وخبره فی محل رفع خبر المبتدأ الأول.
2- هذا عجز بیت لأبی الغمر الکلابی ، وصدره قوله : * ألا طرقتنا میّه بنه منذر* اللغه : «طرقتنا» جاءتنا لیلا «أرق» أسهد ، وأطار النوم عن الأجفان «النیام» جمع نائم ، وستعرف ما فیه ، والمعنی أوضح من أن یشار إلیه الإعراب : «ألا» أداه تنبیه «طرقتنا» طرق : فعل ماض ، والتاء للتأنیث ، ونا : مفعول به لطرق «میه» فاعل طرق «ابنه» نعت لمیه ، وابنه مضاف و «منذر» مضاف إلیه «فما» الفاء عاطفه ، وما : نافیه «أرق» فعل ماض «النیام» مفعول به لأرق «إلا» أداه استثناء ملغاه «کلامها» کلام : فاعل أرق ، وکلام مضاف وها : مضاف إلیه. الشاهد فیه : قوله «النیام» فی جمع نائم ، حیث أعل بقلب الواو یاء ، وکان قیاسه «النوام» بالتصحیح ، وهو الأکثر استعمالا فی کلام العرب ، ومن ذلک قول الشاعر : ألا أیّها النّوّام ویحکم هبّوا أسائلکم هل یقتل الرّجل الحبّ
إبدال حرف اللین تاء

ذو اللّین فاتا فی افتعال أبدلا

وشذّ فی ذی الهمز نحو ائتکلا (1)

إذا بنی افتعال وفروعه من کلمه فاؤها حرف لین - وجب إبدال حرف اللین تاء نحو : اتّصال ، واتّصل ، ومتّصل - والأصل فیه : اوتصال ، واوتصل ، وموتصل (2) ، فإن کان حرف اللین بدلا من همزه لم یجز إبداله تاء ؛ .

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2194


1- «ذو» مبتدأ ، وذو مضاف و «اللین» مضاف إلیه «فا» قصر للضروره : حال من الضمیر المستتر فی قوله «أبدلا» الآتی «تا» قصر للضروره أیضا : مفعول ثان لأبدل «فی افتعال» جار ومجرور متعلق بأبدل ، أو بمحذوف نعت لتا «أبدلا» أبدل : فعل ماض مبنی للمجهول ، والألف للاطلاق ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، وهو المفعول الأول ، وقد تقدم المفعول الثانی ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «وشذ» فعل ماض «فی ذی» جار ومجرور متعلق بشذ ، وذی مضاف و «الهمز» مضاف إلیه «نحو» فاعل شذ ، ونحو مضاف و «اثنکلا» قصد لفظه : مضاف إلیه.
2- قد مثل الشارح لما کان حرف اللین فیه واوا ، فأما مثال الیائی فقولک من یسر : اتسر یتسر اتسارا فهو متسر ، وههنا أمران : الأول : أن سبب قلب الواو والیاء تاء فی هذا الموضع یرجع إلی أمرین ، أولها الابتعاد عن عسر النطق بحرف اللین الساکن مع التاء لقرب مخرجیهما وتنافی صفتیهما ؛ لأن حرف اللین مجهور والتاء مهموسه ، وثانیهما أنه لو لم یقلب حرف اللین تاء لتلاعبت به حرکات الفاء فکان یکون یاء إذا انکسرت الفاء نحو ایتصل وابتسر لسکون حرف اللین مع انکسار ما قبله ، ویکون ألفا إذا انفتحت الفاء نحو یاتصل ویاتسر ، وواوا إذا انضمت الفاء نحو موتصل وموتسر ، فلما خشوا ذلک قلبوه تاء ؛ لیکون حرفا جلدا یقوی علی حرکات فاء الکلمه فلا یتغیر بتغیرها ، وإنما اختصوه بالقلب إلی الناء لیسهل بعد القلب إدغام التاء فی التاء التالیه لیزول عسر النطق ، والأمر الثانی : أن قلب حرف اللین تاء فی هذا الموضع هو اللغه الفصحی ، ومن أهل الحجاز من یبقیه ویترکه تتلاعب حرکه الفاء به ، فیقول : ایتصل یاتصل ایتصالا فهو موتصل ، وایتسر یاتسر ایتسارا فهو موتسر ، ومنهم من یهمزه فیقول ائتسر یأتسر ائتسارا فهو مؤنسر وأتصل یأتصل ائتصالا فهو مؤتصل ، وهذه لغه غریبه.

فتقول فی افتعل من الأکل : ائتکل ، ثم تبدل الهمزه یاء ، فتقول : ایتکل ، ولا یجوز إبدال الیاء تاء ، وشذ قولهم «اتّزر» بإبدال الیاء تاء (1).

* * *

طا تا افتعال ردّ إثر مطبق

فی ادّان وازدد وادّکر دالا بقی (2).

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2195


1- یروی المحدثون من حدیث عائشه رضی الله تعالی عنها أنها قالت عن النبی صلی الله علیه وسلم «وکان یأمرنی أن أنزر» بفتح الهمزه وتشدید التاء من الإزار - علی أنه قد قلبت الهمزه یاء ثم تاء ثم أدغمت التاء فی التاء ، ونص النحاه علی أن هذا خطأ ، وأن صواب الروایه «أن آتزر» بهمزه ممدوده ثم تاء مخففه.
2- «طا» قصر للضروره : مفعول ثان تقدم علی عامله وعلی المفعول الأول «تا» قصر للضروره أیضا : مفعول أول لرد ، وتا مضاف و «افتعال» مضاف إلیه «رد» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «إثر» ظرف متعلق بقوله رد ، وإثر مضاف و «مطبق» مضاف إلیه «فی ادان» جار ومجرور متعلق بقوله بقی «وازدد ، وادکر» معطوفان علی ادان «دالا» حال من الضمیر المستتر فی بقی الآتی «بقی» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه یعود إلی تاء الافتعال.

إذا وقعت تاء افتعال بعد حرف من حروف الإطباق - وهی : الصاد ، والضاد ، والطاء ، والظاء - وجب إبداله طاء ، کقولک : اصطبر ، واضطجع ، واظطعنوا ، واظطلموا.

والأصل : اصتبر ، واضتجع ، واظتعنوا ، واظتلموا ؛ فأبدل من تاء الافتعال طاء.

وإن وقعت تاء الافتعال بعد الدال والزای والذال قلبت دالا ، نحو ادّان ، وازدد ، وادّکر.

والأصل : ادتان ، وازتد ، واذتکر ، فاستثقلت التاء بعد هذه الأحرف ، فأبدلت دالا ، وأدغمت الدال فی الدال.

* * *

حذف الواو من المثال الواوی

فا أمر او مضارع من کوعد

احذف ، وفی کعده ذاک اطّرد (1)

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2196


1- «فا» قصر للضروره : مفعول مقدم لاحذف ، وفا مضاف و «أمر» مضاف إلیه «أو» عاطفه «مضارع» معطوف علی أمر «من» حرف جر «کوعد» الکاف اسم بمعنی مثل مبنی علی الفتح فی محل جر بمن ، والکاف مضاف ، ووعد - قصد لفظه - مضاف إلیه ، والجار والمجرور متعلق بمحذوف حال من «أمر» وما عطف علیه «وفی کعده» الواو عاطفه ، والجار والمجرور متعلق بقوله «اطرد» الآتی ، والکاف الاسمیه مضاف وعده : مضاف إلیه ، علی نحو ما علمت «ذاک» اسم الإشاره : مبتدأ ، والکاف حرف خطاب «اطرد» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی اسم الإشاره ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وحذف همز أفعل استمرّ فی

مضارع وبنیتی متّصف (1)

إذا کان الفعل الماضی معتلّ الفاء کوعد (2) - وجب حذف الفاء : فی الأمر ، والمضارع ، والمصدر إذا کان بالتاء ، وذلک نحو : عد ، ویعد ، وعده ؛ فإن لم یکن المصدر بالتاء لم یجز حذف الفاء ، کوعد.

وکذلک یجب حذف الهمزه الثانیه فی الماضی مع المضارع ، واسم الفاعل ، واسم المفعول ، نحو قولک فی أکرم : یکرم ، والأصل یؤکرم ، ونحو :

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2197


1- «وحذف» مبتدأ ، وحذف مضاف ، و «همز» مضاف إلیه ، وهمز مضاف و «أفعل» مضاف إلیه «استمر» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی حذف الهمز ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «فی مضارع» جار ومجرور متعلق باستمر «وبنیتی» معطوف علی مضارع ، وبنیتی مضاف ، و «متصف» مضاف إلیه.
2- هذا خاص بواوی الفاء من المثال ، دون یائی الفاء ، وههنا أمران ؛ الأول : أن الأصل فی هذا الحذف هو الفعل المضارع المبدوء بیاء المضارعه نحو یعد ویصف ویجب ویثب ، وحمل علی هذه الصیغه بقیه المضارع نحو أعد ، ونعد ، وتعد ، والأمر ، نحو عد وصف ، والمصدر نحو عده وصفه. والأمر الثانی : أن عله الحذف فی المضارع المبدوء بیاء المضارعه هو التخلص من وقوع الواو بین یاء مفتوحه وکسره ، وذلک لأن الیاء فی طبیعتها عدو الواو ، والفتحه التی علیها لا تخفف من شأن هذه العداوه لأنها تقرب من الیاء کما تقرب من الواو ، والکسره أیضا فی طبیعتها عدو للواو ، وآیه ما ذکرنا من أن الیاء بهذه المنزله من الواو أنک تری أن الیاء إذا کانت مضمومه لم تحذف الواو نحو یوجب ویوعد ویورث ، وذلک لأن الضمه هونت من أمر الیاء وأضعفته بسبب کونها مجانسه للواو ، وآیه ما ذکرنا من أمر الکسره أنک تری نحو یوجل ویوهل - بفتح ما بعد الواو - لم تحذف منهما الواو ، فدل مجموع هذا علی أن سر الحذف هو وقوع الواو بین هاتین العدوتین ، بحیث لو کان الموجود إحدی العدوتین لم تسقط الواو.

مکرم ، ومکرم ، والأصل مؤکرم ومؤکرم ؛ فحذفت الهمزه فی اسم الفاعل واسم المفعول.

* * *

حذف أحد المثلین

ظلت وظلت فی ظللت استعملا

وقرن فی اقررن ، وقرن نقلا (1)

إذا أسند الفعل الماضی ، المضاعف ، المکسور العین ، إلی تاء الضمیر أو نونه - جاز فیه ثلاثه أوجه :

أحدها : إتمامه ، نحو : ظللت أفعل کذا ، إذا عملته بالنهار.

والثانی : حذف لامه ، ونقل حرکه العین إلی الفاء ، نحو : ظلت.

والثالث : حذف لامه ، وإبقاء فائه علی حرکتها ، نحو : ظلت.

وأشار بقوله «وقرن فی اقررن» إلی أن الفعل المضارع ، المضاعف ، الذی علی وزن یفعلن ، إذا اتّصل بنون الإناث - جاز تخفیفه بحذف عینه بعد نقل حرکتها إلی الفاء ، وکذا الأمر منه ، وذلک نحو قولک فی یقررن : «یقرن» ، وفی اقررن : «قرن».

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2198


1- «ظلت» بکسر الظاء ، قصد لفظه : مبتدأ «وظلت» بفتح الظاء قصد لفظه أیضا : معطوف علیه «فی ظللت» قصد لفظه ، جار ومجرور متعلق بقوله «استعملا» الآتی «استعملا» استعمل : فعل ماض مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ وما عطف علیه «وقرن» بکسر القاف ، قصد لفظه : مبتدأ «فی اقررن» قصد لفظه أیضا : جار ومجرور متعلق بقوله نقلا الآتی «وقرن» بفتح القاف ، قصد لفظه أیضا : معطوف علی قرن الواقع مبتدأ «نقلا» نقل : فعل ماض مبنی للمجهول ، وألف الاثنین نائب فاعل ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ.

وأشار بقوله «وقرن نقلا» إلی قراءه نافع وعاصم : (وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ) - بفتح القاف - وأصله اقررن ، من قولهم : قرّ بالمکان یقرّ ، بمعنی یقرّ ، حکاه ابن القطّاع ، ثم خفف بالحذف بعد نقل الحرکه - وهو نادر ؛ لأن هذا التخفیف إنما هو للمکسور العین (1).

* * *

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2199


1- ههنا أمران نحب أن ننبهک إلیهما ، الأول : أنه لا خلاف بین أحد من النحاه فی أن حذف العین من أمر المضعف الثلاثی المفتوح العین بعد نقل فتحها إلی الفاء نادر لم یطرد ، وأنه یقتصر فیه علی ما سمع منه ، نحو قراءه نافع عن عاصم فی قوله تعالی : (وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ) وأما حذف العین من مضارع المضعف الثلاثی المکسور العین وأمره بعد نقل حرکتها إلی الفاء فاختلفوا فیه : أمطرد هو أم غیر مطرد؟ فظاهر کلام الناظم الذی جاراه الشارح علیه أنه مطرد ، وهو ما نص علیه صراحه فی شرح الکافیه ویؤخذ من ظاهر عبارته فی التسهیل ، وهذا هو الذی ذهب إلیه الشلوبین من النحاه ، ونص العلماء علی أنه لغه سلیم ، وذهب ابن عصفور إلی عدم اطراده وإلی عدم اطراد الحذف فی ماضی المضعف الثلاثی المکسور العین ، وذهب سیبویه إلی أنه شاذ ، ولم یسمع إلا فی کلمتین من الثلاثی المجرد ، وهما ظلت ومست وکلمه من المزید فیه وهی أحست ، والأمر الثانی : أن تخریج قراءه نافع علی أن (وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ) من المضعف أحد وجهین ، والثانی أنه من الأجوف ، والأصل قار یقار - علی مثال خاف یخاف - وعلی هذا التخریج لا یکون هذا اللفظ جاریا علی النادر القلیل.
الإدغام
ما لا یجوز إدغام المثلین فیه و ما یجوز

أوّل مثلین محرّکین فی

کلمه ادغم لا کمثل صفف (1)

وذلل وکلل ولبب

ولا کجسّس ولا کاخصص ابی (2)

ولا کهیلل ، وشذ فی ألل

ونحوه فکّ بنقل فقبل (3)

إذا تحرک المثلان فی کلمه أدغم أوّلهما فی ثانیهما ، إن لم یتصدّرا ، ولم یکن ما هما فیه اسما علی وزن فعل ، أو علی وزن فعل ، أو فعل ، أو فعل ، ولم یتصل أول المثلین بمدغم ، ولم تکن حرکه الثانی منهما عارضه ، ولا ما هما فیه ملحقا بغیره.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2200


1- «أول» مفعول تقدم علی عامله - وهو قوله «أدغم» الآتی - وأول مضاف و «مثلین» مضاف إلیه «محرکین» نعت لمثلین «فی کلمه» جار ومجرور متعلق بمحذوف : إما حال من مثلین لکونه قد تخصص بالوصف ، وإما نعت ثان له «أدغم» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «لا» حرف عطف ، والمعطوف علیه محذوف ، والتقدیر : أول مثلین محرکین أدغم فی أوزان مخصوصه لا کمثل - إلخ «کمثل» الکاف زائده ، ومثل : معطوف علی المحذوف الذی قدرناه ، ویجوز أن تکون «لا» ناهیه ، فیکون المجزوم بها محذوفا تقدیره لا تدغم ، ویکون «مثل» مفعولا لذلک المحذوف ، وهذا الثانی ضعیف ؛ لأن حذف المجزوم بلا الناهیه ضروره ، ومثل مضاف و «صفف» مضاف إلیه.
2- «وذلل» معطوف علی «صفف» فی البیت السابق «وکلل ، ولبب» معطوفان علی صفف أیضا «ولا کجسس» الواو عاطفه ، لا : زائده لتأکید النفی ، کجسس : معطوف علی کمثل صفف «ولا کاخصص ابی» مثله.
3- «ولا کهیلل» معطوف علی ما قبله علی نحو ما سبق «وشذ» فعل ماض «فی ألل» جار ومجرور متعلق بشذ «ونحوه» معطوف علی ألل «فک» فاعل شذ «بنقل» جار ومجرور متعلق بمحذوف نعت لفک «فقبل» الفاء عاطفه ، قبل : فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه.

فإن تصدّرا فلا إدغام کددن ، وکذا إن وجد واحد مما سبق ذکره ؛ فالأول کصفف ودرر ، والثانی : کذلل (1) وجدد ، والثالث : ککلل ولمم (2) ، والرابع : کطلل ولبب (3) ، والخامس : کجسّس - جمع جاسّ - والسادس : کاخصص ابی ، [وأصله اخصص أبی] فنقلت الهمزه إلی الصاد ، والسابع : کهیلل - أی أکثر من قول لا إله إلّا الله ، ونحوه : قردد ، ومهدد.

فإن لم یکن شیء من ذلک وجب الإدغام ، نحو : ردّ ، وضنّ - أی : بخل - ولبّ (4) ، والأصل : ردد ، وضنن ، ولبب.

وأشار بقوله «وشذ فی ألل ونحوه فکّ بنقل فقبل» إلی أنه قد جاء الفک فی ألفاظ قیاسها وجوب الإدغام ؛ فجعل شاذا یحفظ ولا یقاس علیه ، نحو «ألل السقاء» إذا تغیّرت رائحته ، و «لححت عینه» إذ التصت بالرّمص. (5)

* * *

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 2201


1- ذلل - بضمتین - جمع ذلول ، وهو البعیر الذی سهل قیاده ، وجدد - بضمتین أیضا - جمع جدید ، وهو ضد القدیم.
2- الکلل : جمع کله - بکسر الکاف فیهما - وهی الستر ، واللمم : جمع لمه - بکسر اللام فیهما - وهی الشعر الذی یجاوز شحمه الأذن.
3- الطلل : ما شخص وارتفع من آثار الدیار ، واللبب : موضع الفلاده من الصدر.
4- لبب - علی وزان کرم - أی صار لبیبا ، واللبیب : التام العقل.
5- الرمص - بفتح الراء والمیم جمیعا - هو الوسخ الذی یجتمع فی موق العین إذا کان جامدا ، فإن کان سائلا فهو الغمص ، وقد بقی مما سمع فیه الفک ولم یذکره الشارح قولهم : دبب الإنسان - من باب ضرب أو فرح - إذا نبت الشعر فی جبهته. وقولهم : صکک الفرس - من باب دخل - إذا اصطک عرقوباه ، وقولهم : ضببت الأرض - من باب فرح - إذا کثر فیها الضب ، وهو الحیوان المعروف ، وقولهم : قطط الشعر - من باب فرح - إذا اشتدت جعودته ، وقولهم : مششت الدابه - من باب فرح - إذا برز فی ساقها أو ذراعها شیء دون صلابه العظم ، وقولهم : عززت الناقه - من باب کرم - إذا ضاق مجری لینها. هذا ، وقد قال قعنب بن أم صاحب : * أنّی أجود لأقوام وإن ضننوا* فهذا شاذ قیاسا واستعمالا ، أما شذوذه قیاسا فظاهر. وأما شذوذه استعمالا فلأن «ضننوا» لیس أحد الألفاظ التی ذکرنا أنهم استعملوها فی غیر ضروره مفکوکه.
ما یجوز فیه الإدغام و الفک

وحبی افکک وادّغم دون حذر

کذاک نحو تتجلّی واستتر (1)

أشار فی هذا البیت إلی ما یجوز فیه الإدغام والفکّ.

وفهم منه : أن ما ذکره قبل ذلک واجب الإدغام.

والمراد بحیی : ما کان المثلان فیه یاءین لازما تحریکهما ، نحو : حیی وعیی ؛ فیجوز الإدغام ، نحو : حیّ وعیّ (2) ؛ فلو کانت حرکه أحد المثلین عارضه بسبب العامل لم یجز الإدغام اتفاقا نحو : لن یحیی (3). ).

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 2202


1- «وحیی» قصد لفظه : مفعول تقدم علی عامله «افکک» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «وادغم» فعل أمر معطوف علی افکک ، وفیه ضمیر مستتر وجوبا فاعل ، وله مفعول محذوف مماثل للمفعول المذکور لافکک «دون» ظرف متعلق بمحذوف حال من الفک والإدغام المدلول علیهما بالفعلین ، ودون مضاف و «حذر» مضاف إلیه «کذاک» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «نحو» مبتدأ مؤخر ، ونحو مضاف و «تتجلی» قصد لفظه : مضاف إلیه «واستتر» معطوف علی تتجلی ، وقد قصد لفظه أیضا.
2- ومن ذلک قول عبید بن الأبرص : عیّوا بأمرهم کما عیّت ببیضتها النّعامه
3- یحیی : هو مضارع أحیا ، علی وزان أعطی ، ومنه قوله تعالی : (أَلَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی).

وأشار بقوله : «کذاک نحو تتجلّی واستتر» إلی أن الفعل المبتدأ بتاءین مثل «تتجلّی» یجوز فیه الفک والإدغام ؛ فمن فکّ - وهو القیاس - نظر إلی أن المثلین مصدّران ، ومن أدغم أراد التخفیف ، فیقول : اتّجلّی ؛ فیدغم أحد المثلین فی الآخر فتسکن إحدی التاءین ؛ فیؤتی بهمزه الوصل توصّلا للنطق بالساکن.

وکذلک قیاس تاء «استتر» الفکّ لسکون ما قبل المثلین ، ویجوز الإدغام فیه بعد نقل حرکه أول المثلین إلی الساکن ، نحو : ستّر یستّر ستّارا (1).

* * *

وما بتاءین ابتدی قد یقتصر

فیه علی تا کتبیّن العبر (2).

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 2203


1- أما استر فأصله استتر علی وزان اجتمع ، فنقلت حرکه التاء الأولی إلی السین الساکنه قبلها فاستغنی عن همزه الوصل فحذفت ، وأدغمت التاء فی التاء ، فصار ستر بفتح السین وتشدید التاء مفتوحه ، وأما یستر فأصله یستتر علی مثال یجتمع ، فنقلت فتحه التاء الأولی إلی السین ، ثم أدغمت التاء فی التاء فصار یستر ، بفتح یاء المضارعه وفتح السین وتشدید التاء مکسوره ، وأما ستارا فأصله استتار علی مثال اجتماع ، فنقلت کسره التاء الأولی إلی السین ، فاستغنی عن همزه الوصل ، وأدغمت التاء فی التاء ؛ فصار ستارا ، بکسر السین وتشدید التاء مفتوحه. فإن قلت : فهذا الفعل الماضی یلتبس بالماضی من الثلاثی المضعف العین نحو عظم إذا قلت : ستر فلان فلانا. فالجواب أن لفظ الماضی یشبه ذلک الماضی الذی ذکرته ، ولکن المضارعین یختلفان ؛ فأنت تقول فی المضارع یستر فتضم حرف المضارعه إن کان من مضعف العین وتفتح حرف المضارعه إن کان ماضیه استتر ، وکذلک المصدران مختلفان ، فمصدر هذا الفعل ستار ومصدر ذاک تستیر.
2- «وما» اسم موصول : مبتدأ «بتاءین» جار ومجرور متعلق بابتدی «ابتدی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله لا محل لها صله الموصول «قد» حرف تقلیل «یقتصر» فعل ماض مبنی للمجهول «فیه» جار ومجرور متعلق بیقتصر إما علی أنه نائب فاعل له ، أولا ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله - علی الحالین - فی محل رفع خبر المبتدأ «علی تا» قصر للضروره : جار ومجرور متعلق بیقتصر «کتبین» الکاف جاره لقول محذوف کما سبق مرارا ، تبین : فعل مضارع «العبر» فاعل تبین.

یقال فی تتعلم وتتنزل وتتبین ونحوها : «تعلّم ، وتنزّل ، وتبیّن» بحذف إحدی التاءین وإبقاء الأخری ، وهو کثیر جدا ، ومنه قوله تعالی : (تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیها)

* * *

متی یجب الفک؟

وفکّ حیث مدغم فیه سکن

لکونه بمضمر الرّفع اقترن (1)

نحو : حللت ما حللته ، وفی

جزم وشبه الجزم تخییر قفی (2)

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 2204


1- «وفک» فعل أمر ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنت «حیث» ظرف مکان متعلق بفک «مدغم» مبتدأ ، وسوغ الابتداء به - مع أنه نکره - عمله فیما بعده «فیه» جار ومجرور متعلق بمدغم علی أنه نائب فاعل لکونه اسم مفعول «سکن» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ ، وجمله المبتدأ والخبر فی محل جر بإضافه حیث إلیها «لکونه» الجار والمجرور متعلق بفک ، وکون مضاف والهاء مضاف إلیه من إضافه الکون الناقص إلی اسمه «بمضمر» جار ومجرور متعلق باقترن الآتی ، ومضمر مضاف و «الرفع» مضاف إلیه «اقترن» فعل ماض ، وفاعله ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل نصب خبر الکون الناقص.
2- «نحو» خبر مبتدأ محذوف ، ونحو مضاف و «حللت ما حللته» قصد لفظه : مضاف إلیه ، أو یجعل «نحو» مضافا إلی قول محذوف ، وهذا الکلام مقول ذلک القول ، وعلیه فإعرابه تفصیلا غیر خفی «وفی جزم» جار ومجرور متعلق بمحذوف خبر مقدم «وشبه» معطوف علی جزم ، وشبه مضاف و «الجزم» مضاف إلیه «تخییر» مبتدأ مؤخر «قفی» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع نعت لتخییر.

إذا اتصل بالفعل المدغم عینه فی لامه ضمیر رفع سکن آخره ؛ فیجب حینئذ الفکّ ، نحو : حللت ، وحللنا ، والهندات حللن ؛ فإذا دخل علیه جازم جاز الفکّ ، نحو : لم یحلل ، ومنه قوله تعالی : (وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی) وقوله : (وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ) والفکّ لغه أهل الحجاز ، وجاز الإدغام ، نحو «لم یحلّ» ، ومنه قوله تعالی : (ومن یشاق الله ورسوله -) فی سوره الحشر) وهی لغه تمیم ، والمراد بشبه الجزم سکون الآخر فی الأمر ، نحو : احلل ، وإن شئت قلت : حلّ ؛ لأن حکم الأمر کحکم [المضارع] المجزوم.

* * *

وفکّ أفعل فی التّعجّب التزم

والتزم الإدغام أیضا فی هلم (1)

ولما ذکر أن فعل الأمر یجوز فیه وجهان - نحو احلل ، وحلّ - استثنی من ذلک شیئین :

أحدهما : أفعل فی التعجب ؛ فإنه یجب فکّه ، نحو : أحبب بزید ، وأشدد ببیاض وجهه.

الثانی : هلمّ ؛ فإنهم التزموا إدغامه ، والله سبحانه وتعالی أعلم.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 2205


1- «وفک» مبتدأ ، وفک مضاف و «أفعل» مضاف إلیه «فی التعجب» جار ومجرور متعلق بمحذوف حال من أفعل «التزم» فعل ماض مبنی للمجهول ، ونائب الفاعل ضمیر مستتر فیه ، والجمله فی محل رفع خبر المبتدأ «والتزم» فعل ماض مبنی للمجهول «الإدغام» نائب فاعل لالتزم «أیضا» مفعول مطلق لفعل محذوف «فی هلم» جار ومجرور متعلق بالتزم.
خاتمه الناظم

وما بجمعه عنیت قد کمل

نظما علی جلّ المهمّات اشتمل (1)

أحصی من الکافیه الخلاصه

کما اقتضی غنی بلا خصاصه (2)

فأحمد الله مصلّیا علی

محمّد خیر نبیّ أرسلا (3)

وآله الغرّ الکرام البرره

وصحبه المنتخبین الخیره (4)

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 2206


1- «ما» اسم موصول : مبتدأ «بجمعه» الجار والمجرور متعلق بعنیت ، وجمع مضاف وضمیر الغائب مضاف إلیه من إضافه المصدر لمفعوله ، وجمله «عنیت» لا محل لها من الإعراب صله الموصول ، وجمله «قد کمل» من الفعل مع فاعله المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی ما الواقعه مبتدأ فی محل رفع خبر المبتدأ «نظما» حال من الهاء فی بجمعه بتأویل المنظوم «علی جل» جار ومجرور متعلق باشتمل ، وجل مضاف ، و «المهمات» مضاف إلیه ، وجمله «اشتمل» من الفعل وفاعله المستتر فیه فی محل نصب نعت لقوله نظما.
2- «أحصی» فعل ماض ، والفاعل ضمیر مستتر فیه «من الکافیه» جار ومجرور متعلق بأحصی «الخلاصه» مفعول به لأحصی «کما» الکاف جاره ، وما : مصدریه ، وجمله «اقتضی» صله ما «غنی» مفعول به لاقتضی «بلا خصاصه» جار ومجرور متعلق بغنی ، أو بمحذوف صفه له.
3- «فأحمد» الفاء للسببیه ، أحمد : فعل مضارع ، وفاعله ضمیر مستتر فیه وجوبا تقدیره أنا «الله» منصوب علی التعظیم «مصلیا» حال من فاعل أحمد «علی محمد» جار ومجرور متعلق بقوله مصلیا «خیر» نعت لمحمد ، وخیر مضاف و «نبی» مضاف إلیه ، وجمله «أرسلا» من الفعل ونائب الفاعل المستتر فیه جوازا تقدیره هو یعود إلی نبی فی محل جر نعت لنبی.
4- «وآله» معطوف علی محمد «الغر» نعت للآل «الکرام ، البرره» نعتان للآل أیضا «وصحبه» معطوف علی آله «المنتخبین ، الخیره» نعتان للصحب. والحمد لله رب العالمین أولا وآخرا ، وصلاته وسلامه علی سیدنا محمد وآله وصحبه.
خاتمه محقق الکتاب و شارح الشواهد

قال أبو رجاء محمد محیی الدین عبد الحمید ، عفا الله عنه ، وغفر له ولوالدیه والمسلمین.

الحمد لله الذی بنعمته تتم الصالحات ، وبمحض إحسانه وتیسیره تکمل الحسنات ، والصلاه والسلام علی سیدنا محمد بن عبد الله خاتم النبیین ، وعلی آله وصحبه الذین بهداهم نهتدی ، وعلی ضوء حجّتهم نعبر الطریق إلی الفوز برضوان الله تعالی ومحبته.

وبعد ؛ فقد کمل - بتوفیق الله وحسن تأییده - ما وفقنا الله له من تحقیق مباحث وشرح شواهد شرح الخلاصه الألفیه ، لقاضی القضاه بهاء الدین ابن عقیل ، شرحا موجزا علی قدر ما یحتاج إلیه المبتدئون ، وقد کان مجال القول ذا سعه لو أننا أردنا أن نتعرّض للأقوال ومناقشتها ، وتفصیل ما أجمل المؤلف منها ، وإیضاح ما أشار إلیه من أدلّتها ، ولکننا اجتزأنا من ذلک کله باللّباب وما لا بد من معرفته ، مع إعراب أبیات الألفیه إعرابا مبسوطا ، سهل العباره ؛ لئلا یکون لمتناول الکتاب من بعد هذا کله حاجه إلی أن یصطحب مع هذه النّسخه کتابا آخر من الکتب التی لها ارتباط بالمتن أو شرحه - وقد تم ذلک کله فی منتصف لیله التاسع من شهر رمضان المعظم من سنه خمسین وثلثمائه وألف من هجره أشرف الخلق صلی الله علیه وآله وصحبه وسلم. والله المسئول أن ینفع بعملی هذا ، وأن یجعله خالصا لوجهه! وأن یجنبنی الغرور ، ویحول بینی وبین العجب والزّلل ، آمین.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 2207

وکان من توفیق الله تعالی أن أقبل الناس علی قراءه هذه النسخه ، حتی نفدت طبعتها الأولی فی وقت قریب ، فلما کثر الرجاء لإعاده طبعه أعملت فی تعلیقاتی ید الإصلاح ؛ فزدت زیادات هامه ، وتدارکت ما فرط منّی فی الطبعه السابقه ، وأکثرت من وجوه التحسین ؛ لأکافیء بهذا الصنیع أولئک الذین رأوا فی عملی هذا ما یستحق التشجیع والتنویه به ، ثم کان من جمیل المصادفه أننی فرغت من مراجعه الکتاب قبل منتصف لیله الثلاثاء الرابع عشر من شهر رمضان المعظم من سنه أربع وخمسین وثلثمائه وألف من هجره الرسول الأکرم ، صلی الله علیه وسلم.

والله تعالی المسئول أن یوفّقنی إلی ما یحبه ویرضاه ، آمین.

* * *

وها هی ذی الطبعه الرّابعه عشره أقدمها إلی الذین ألحّوا علیّ فی إعاده طبع الکتاب فی وقت ندر فیه الورق الجید ، واستعصی شراؤه علی الناس بأضعاف ثمنه ، وقد أبیت إلا أن أزید فی شرحی زیادات ذات بال ، وتحقیقات قلما یعثر علیها القاریء إلا بعد الجهد ، وقد تضاعف بها حجم الکتاب ، فلا غرو إن أعلنت أنه «قد تلاقت فی هذا الکتاب کتب ؛ فأغنی عنها جمیعا ، فی حین أنه لا یغنی عنه شیء منها».

ربّ وفقنی إلی الخیر ، إنه لا یوفق إلی الخیر سواک!

کتبه

محمّد محیی الدین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 2208

تکمله فی تصریف الأفعال
اشاره

حررها محمّد محیی الدّین عبد الحمید

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 2209

بسم الله الرّحمن الرّحیم

الحمد لله رب العالمین ، وصلاته وسلامه علی ختام المرسلین ، وعلی آله وصحبه والتابعین ، ولا عدوان إلا علی الظالمین.

أما بعد ؛ فهذه خلاصه موجزه فیما أغفله صاحب الخلاصه (الألفیه) أو أجمل القول فیه إجمالا من تصریف الأفعال ، عملتها لقارئی شرح بهاء الدین ابن عقیل ، حین حقّقت مباحثه ، وشرحت شواهده ، وترکت تفصیل القول والإسهاب فیه لکتابی (دروس التصریف) الذی صنفته لطلاب کلیه اللغه العربیه فی الجامع الأزهر ؛ فقد أودعته أکثر ما تفرق فی کتب الفن بأسلوب بدیع ونظام أنیق ، وتحقیق بارع. ومن الله أستمدّ المعونه ، وهو حسبی ، وبه أعتصم.

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 2210

الباب الأول : فی المجرد والمزید فیه من الأفعال
اشاره

وفیه ثلاثه فصول

الفصل الأول : فی أوزانهما

ینقسم الفعل إلی : مجرد ، ومزید فیه ؛ فالمجرد إما ثلاثی ، وإما رباعی ، وکل منهما ینتهی بالزیاده إلی سته أحرف ؛ فتکون أنواع المزید فیه خمسه.

1- فلماضی المجرد الثلاثی ثلاثه أبنیه ، الأول : فعل - بفتح العین - ویکون لازما ، نحو جلس وقعد ، ومتعدّیا ، نحو ضرب ونصر وفتح ، والثانی : فعل - بکسر العین - ویکون لازما ، نحو فرح وجذل ، ومتعدّیا نحو علم وفهم ، والثالث : فعل - بضم العین - ولا یکون إلا لازما ، نحو ظرف وکرم (1)

2- ولماضی المجرد الرباعی بناء واحد ، وهو فعلل - بفتح ما عدا العین منه - ویکون لازما ، نحو حشرج ودربخ (2) ، ومتعدیا ، نحو بعثر ودحرج

3- ولمزید الثلاثی بحرف واحد ثلاثه أبنیه ؛ الأول : فعّل - بتضعیف عینه - نحو قطّع وقدّم ، والثانی : فاعل - بزیاده ألف بین الفاء والعین - نحو قاتل وخاصم ، والثالث : أفعل - بزیاده همزه قبل الفاء - نحو أحسن وأکرم.

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 2211


1- وفاء الثلاثی مفتوحه دائما کما رأیت ؛ لقصدهم الخفه فی الفعل ، والفتحه أخف الحرکات ، ولامه لا یعتد بها ؛ لأنها متحرکه أو ساکنه علی ما یقتضیه البناء.
2- حشرج : غرغر عند الموت وتردد نفسه ، ودرنح : طأطأ رأسه وبسط ظهره.

4- ولمزید الثلاثی بحرفین خمسه أبنیه ، الأول : انفعل - بزیاده همزه وصل ونون قبل الفاء - نحو انکسر وانشعب ، والثانی : افتعل - بزیاده همزه وصل قبل الفاء ، وتاء بین الفاء والعین - نحو اجتمع واتّصل ، والثالث : افعلّ - بزیاده همزه وصل قبل الفاء ، وتضعیف اللام - نحو احمرّ واصفرّ ، والرابع : تفعّل - بزیاده تاء قبل الفاء ، وتضعیف العین - نحو تقدّم وتصدّع ، والخامس : تفاعل - بزیاده التاء قبل فائه ، وألف بین الفاء والعین - نحو تقاتل وتخاصم.

5- ولمزید الثلاثی بثلاثه أحرف أربعه أبنیه ، الأول : استفعل - بزیاده همزه الوصل والسین والتاء قبل الفاء - نحو استغفر واستقام ، والثانی : افعوعل - بزیاده همزه الوصل قبل الفاء ، وتضعیف العین ، وزیاده واو بین العینین - نحو اغدودن واعشوشب ، والثالث : افعوّل - بزیاده همزه الوصل قبل الفاء ، وواو مشدّده بین العین واللام - نحو اجلوّذ واعلوّط (1) ، والرابع : افعالّ - بزیاده همزه الوصل قبل الفاء ، وألف بعد العین ، وتضعیف اللام - نحو احمارّ واعوارّ.

6- ولمزید الرباعی بواحد بناء واحد ، وهو تفعلل - بزیاده التاء قبل فائه - نحو تدحرج وتبعثر.

7- ولمزید الرباعی بحرفین بناءان ، أولهما : افعنلل - بزیاده همزه الوصل قبل الفاء ، والنون بین العین ولامه الأولی - نحو احرنجم وافر نقع ، وثانیهما : افعللّ - بزیاده همزه الوصل قبل الفاء ، وتضعیف لامه الثانیه - نحو اسبطرّ واقشعرّ ، واطمأنّ.

8- ویلحق بالرباعی المجرد (وهو بناء «دحرج») ثمانیه أبنیه أصلها من الثلاثی فزید فیه حرف لغرض الإلحاق ، الأول : فعلل نحو جلبب وشملل ،

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 2212


1- اجلوذ : أسرع فی السیر ، واعلوط البعیر : رکبه بغیر خطام.

والثانی : فوعل نحو رودن وهوجل ، والثالث : فعول نحو جهور ودهور ، والرابع : فیعل نحو بیطر وسیطر ، والخامس : فعیل نحو شریف ورهیأ ، والسادس : فنعل نحو سنبل وشنتر ، والسابع : فعنل نحو قلنس ، والثامن : فعلی نحو سلقی.

9- ویلحق بالرباعی المزید فیه بحرف واحد (وهو بناء «تفعلل») سبعه أبنیه أصلها من الثلاثی فزید فیه حرف للإلحاق ثم زیدت علیه التاء ، الأول : تفعلل نحو تجلبب وتشملل ، والثانی : تمفعل نحو تمندل ، والثالث : تفوعل ، نحو تکوثر وتجورب ، والرابع : تفعول ، نحو تسرول وترهوک ، والخامس : تفیعل ، نحو تسیطر وتشیطن ، والسادس : تفعیل ، نحو ترهیأ ، والسابع : تفعلی ، نحو تقلسی وتجعبی.

10- ویلحق بالرباعی المزید فیه بحرفین ثلاثه أبنیه ، وأصلها من الثلاثی ، فزید فیه حرف الإلحاق ، ثم زید فیه حرفان ، الأول : افعنلل نحو اقعنسس واقعندد ، والثانی : افعنلی ، نحو احرنبی واسلنقی ، والثالث : افتعلی. نحو استلقی واجتعبی.

* * *

والإلحاق : أن تزید علی أصول الکلمه حرفا ، لا لغرض معنوی ، بل لتوازن بها کلمه أخری کی تجری الکلمه الملحقه فی تصریفها علی ما تجری علیه الکلمه الملحق بها. وضابط الإلحاق فی الأفعال اتحاد المصادر.

فللماضی من الأفعال - مجردها ، ومزیدها ، وملحقها - سبعه وثلاثون بناء.

الفصل الثانی : فی معانی هذه الأبنیه

1- لا یجیء بناء فعل - بضم العین - إلا للدلاله علی غریزه أو طبیعه أو ما أشبه ذلک ، نحو جدر فلان بالأمر ، وخطر قدره. وإذا أرید التعجّب

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 2213

من فعل أو المدح به حوّل إلی هذه الزنه ، نحو قضو الرجل وعلم ، بمعنی ما أقضاه وما أعلمه.

2- ویجیء بناء فعل - بکسر العین - للدلاله علی النعوت الملازمه ، نحو ذرب لسانه وبلج جبینه ، أو للدلاله علی عرض ، نحو جرب وعرج وعمص ومرض ، أو للدلاله علی کبر عضو ، وذلک إذا أخذ من ألفاظ أعضاء الجسم الموضوعه علی ثلاثه أحرف ، نحو رقب وکبد وطحل وجبه ، وعجزت المرأه. ویأتی لغیر ذلک ، نحو ظمیء ، ورهب.

3- ویجیء بناء فعل - بفتح العین - للدلاله علی الجمع نحو جمع وحشر وحشد ، أو علی التفریق ، نحو بذر وقسم ، أو علی الإعطاء ، نحو منح ونحل ، أو علی المنع ، نحو حبس ومنع ، أو علی الامتناع ، نحو أبی وشرد وجمح ، أو علی الغلبه ، نحو قهر وملک ، أو علی التحویل ، نحو نقل وصرف أو علی التحول ، نحو رحل وذهب ، أو علی الاستقرار ، نحو ثوی وسکن ، أو علی السیر ، نحو ذمل ومشی ، أو علی السّتر ، نحو حجب وخبأ ، أو علی غیر ذلک مما یصعب حصره من المعانی.

4- ویجیء بناء فعلل للدلاله علی الاتخاذ. نحو قمطرت الکتاب وقرمضت : أی اتخذت قمطرا وقرموضا (1) ، أو للدلاله علی المشابهه ، نحو حنظل خلق محمد وعلقم ، أی أشبه الحنظل والعلقم ، أو للدلاله علی جعل شیء فی شیء ، نحو عندم ثوبه ونرجس الدواء ، أی جعل فیه العندم والنرجس ، أو للدلاله علی الإصابه ، نحو عرقبه وغلصمه ، أی : أصاب عرفوبه وغلصمته ، أو لاختصار المرکّب للدلاله علی حکایته ، نحو بسمل وسبحل وحمدل وطلبق (2) ، أو لغیر ذلک. ».

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 2214


1- القرموض - بزنه عصفور - حفره صغیره یکن فیها من البرد.
2- سبحل : أی قال «سبحان الله» وحمدل : أی قال «الحمد لله» وطلیق : أی قال «أطال الله بقاءک» ومن أمثلته «جعفد» أی قال «جعلت فداک» و «مشأل» : أی قال «ما شاء الله».

5- ویجیء بناء أفعل للتعدیه ، نحو أجلس وأخرج وأقام ، أو للدلاله علی أن الفاعل قد صار صاحب ما اشتقّ منه الفعل ، نحو ألبنت الشاه ، وأثمر البستان ، أو للدلاله علی المصادفه ، نحو أبخلته وأعظمته ، أو للدلاله علی السلب ، نحو أشکیته وأقذیته ، أی : أزلت شکواه وقذی عینه ، أو للدلاله علی الدخول فی زمان أو مکان ، نحو أصحر وأعرق وأتهم وأنجد وأصبح وأمسی وأضحی ، أو للدلاله علی الحینونه ، وهی قرب الفاعل من الدخول فی أصل الفعل ، نحو أحصد الزّرع وأصرم النّخل : أی قرب حصاده وصرامه ، أو لغیر ذلک.

6- ویجیء بناء فعّل للدلاله علی التکثیر ، نحو جوّلت وطوّفت ، أو للتعدیه ، نحو خرّجته وفرّحته ، أو للدلاله علی نسبه المفعول إلی أصل الفعل نحو کذّبته وفسّقته ؛ أو للدلاله علی السّلب ، نحو قرّدت البعیر وقشّرت الفاکهه : أی أزلت قراده وقشرها ، أو للدلاله علی التوجه نحو ما أخذ الفعل منه ، نحو شرّق وغرّب وصعّد ، أو لاختصار حکایه المرکب ، نحو کبّر وهلّل وحمّد وسبّح ، أو للدلاله علی أن الفاعل یشبه ما أخذ منه الفعل ، نحو قوّس ظهر علیّ ، أی : انحنی حتی أشبه القوس ، أو غیر ذلک.

7- ویجیء بناء فاعل للدلاله علی المفاعله ، نحو جاذبت علیا ثوبه ، أو للدلاله علی التکثیر ، نحو ضاعفت أجر المجتهد ، وکاثرت إحسانی علیه ، أو للدلاله علی الموالاه ، نحو تابعت للقراءه ، ووالیت الصّوم ، أو لغیر ذلک.

8- ویجیء بناء انفعل للدلاله علی المطاوعه ، وأکثر ما تکون مطاوعه هذا البناء للثلاثی المتعدّی لواحد ، نحو کسرته قانکسر ، وقدته فانقاد ، وقد یأتی لمطاوعه صیغه أفعل ، نحو أغلقت الباب فانغلق ، وأزعجت علیّا فانزعج.

9- ویجیء بناء افتعل للدلاله علی المطاوعه ، ویطاوع الثلاثیّ ، نحو جمعته فاجتمع ، وغممته فاغتمّ ، ویطاوع بناء أفعل ، نحو أنصفته فانتصف ،

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 2215

ویطاوع بناء فعّل ، نحو عدّلت الرمح فاعتدل ، ویأتی للدلاله علی الاتخاذ ، نحو اشتوی واختتم (1) ، أو للدلاله علی التشارک ، نحو اجتورا واشتورا ، أو للدلاله علی التصرف باجتهاد ومبالغه ، نحو اکتسب واکتتب ، أو للدلاله علی الاختیار ، نحو انتقی واصطفی واختار ، أو لغیر ذلک.

10- ویجیء بناء افعلّ من الأفعال الداله علی لون أو عیب لقصد الدلاله علی المبالغه فیها وإظهار قوتها ، نحو احمرّ واصفرّ واعورّ واحولّ.

11- ویجیء بناء تفعّل للدلاله علی المطاوعه ، وهو یطاوع فعّل ، نحو هذّبته فتهذّب وعلمته فتعلّم ، أو للدلاله علی التکلف (2) ، نحو تکرّم وتشجّع ، أو للدلاله علی الطلب ، نحو تعظّم وتیقّن ، أی : طلب أن یکون عظیما وذا یقین ، أو لغیر ذلک.

12- ویجیء بناء تفاعل للدلاله علی المشارکه ، نحو تخاصما وتعارکا ، أو للدلاله علی التکلف ، نحو تجاهل وتکاسل وتغابی (3) ، أو للدلاله علی المطاوعه ، وهو یطاوع فاعل ، نحو باعدته فتباعد وتابعته فتتابع.

13- ویجیء بناء استفعل للدلاله علی الطّلب ، نحو استغفرت الله واستوهبته ، أو للدلاله علی التحول من حال إلی حال ، نحو استنوق الجمل ، واستنسر البغات ، واستتیست الشاه ، واستحجر الطّین ، أو للدلاله علی

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 2216


1- اشتوی : انخذ شواء ، واختتم : أی اتخذ خاتما.
2- الفرق بین التکلف بصیغه تفعل والتکلف بصیغه تفاعل أن الأول یستعمل فیما یحب الفاعل أن یصیر إلیه ، والثانی یستعمل فیما لا یحب الفاعل أن یصیر إلیه ، وتأمل فی لفظ «تکرم» تجد الفاعل الذی یتکلف الکرم یحب أن یکون کریما ، ثم تأمل فی لفظ «تغابی» أو «تجاهل» أو «تکاسل» ثجده لا یحب أن یکون غبیا أو جاهلا أو کسولا ، ومن هنا تعلم أنه لا یجوز لک أن تبنی من الصفات المحموده علی مثال تفاعل لمعنی التکلف ؛ فلا تقول تکارم ولا تشاجع ، کما أنه لا یجوز لک أن تبنی من الصفات المذمومه علی مثال تفعل لمعنی التکلف ؛ فلا تقول تجهل ولا تکسل.
3- الفرق بین التکلف بصیغه تفعل والتکلف بصیغه تفاعل أن الأول یستعمل فیما یحب الفاعل أن یصیر إلیه ، والثانی یستعمل فیما لا یحب الفاعل أن یصیر إلیه ، وتأمل فی لفظ «تکرم» تجد الفاعل الذی یتکلف الکرم یحب أن یکون کریما ، ثم تأمل فی لفظ «تغابی» أو «تجاهل» أو «تکاسل» ثجده لا یحب أن یکون غبیا أو جاهلا أو کسولا ، ومن هنا تعلم أنه لا یجوز لک أن تبنی من الصفات المحموده علی مثال تفاعل لمعنی التکلف ؛ فلا تقول تکارم ولا تشاجع ، کما أنه لا یجوز لک أن تبنی من الصفات المذمومه علی مثال تفعل لمعنی التکلف ؛ فلا تقول تجهل ولا تکسل.

المصادفه ، نحو استکرمته واستسمنته ، أو لاختصار حکایه المرکب ، نحو استرجع ، إذا قال : إنا لله وإنا إلیه راجعون ، أو لغیر ذلک.

14- ویجیء بناء تفعلل لمطاوعه بناء فعلل ، نحو دحرجت الکره فتدحرجت ، وبعثرت الحبّ فتبعثر.

15- ویجیء بناء افعنلل لمطاوعه بناء فعلل أیضا ، نحو حرجمت الإبل فاحرنجمت.

16- ویجیء بناء افعللّ للدلاله علی المبالغه ، نحو اشمعلّ فی مشیه ، واشمأزّ ، واطمأنّ ، واقشعرّ.

الفصل الثالث : فی وجوه مضارع الفعل الثلاثی

قد عرفت أن الماضی الثلاثی یجیء علی ثلاثه أوجه ؛ لأن عینه إما مفتوحه ، وإما مکسوره ، وإما مضمومه ، واعلم أن الماضی المفتوح العین یأتی مضارعه مکسور العین ، أو مضمومها ، أو مفتوحها ، وأن الماضی المکسور العین یأتی مضارعه مفتوح العین ، أو مکسورها ، ولا یأتی مضمومها ، وأن الماضی المضموم العین لا یأتی مضارعه إلا مضموم العین أیضا ؛ فهذه سته أوجه وردت مستعمله بکثره فی مضارع الفعل الثلاثی ، وبعضها أکثر استعمالا من بعض.

1- الوجه الأول : فعل یفعل - بفتح عین الماضی ، وکسر عین المضارع - ویجیء متعدیا ، نحو ضربه یضربه ورماه یرمیه وباعه یبیعه ، ولازما نحو جلس یجلس ؛ وهو مقیس مطّرد فی واویّ (1)، الفاء ، نحو وعد یعد

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 2217


1- بشرط ألا تکون لامه حرف حلق ، فإن کانت لامه حرف حلق کان من باب فتح ، نحو وجأ یجأ.

ووصف یصف ووجب یجب ، وفی یائی العین ، نحو جاء یجیء وفاء یفیء (1) وباع یبیع ومان یمین (2) ، وفی یائی اللام (3) ، نحو أوی یأوی وبری یبری وثوی یثوی وجری یجری ، وفی المضعّف اللازم ، نحو تبّت یده تتبّ ورثّ الحبل یرثّ وصحّ الأمر یصحّ ؛ وهو مسموع فی غیر هذه الأنواع.

2- الوجه الثانی : فعل یفعل - بفتح عین الماضی ، وضم عین المضارع - ویجیء متعدیا نحو نصره ینصره وکتبه یکتبه وأمره یأمره ، ویجیء لازما ، نحو قعد یقعد وخرج یخرج ؛ وهو مقیس مطّرد فی واوی العین ، نحو باء یبوء وجاب یجوب وناء ینوء وآب یثوب ، وفی واویّ اللام ، نحو أسا یأسو وتلا یتلو وجفا یجفو وصفا یصفو ، وفی المضعف المتعدّی ، نحو صبّ الماه یصعّه وعبّه یعبّه وحثّه یحثّه ومجّ الشراب یمجّه ، وفی کل فعل قصد به الدلاله علی أن اثنین تفاخرا فی أمر فغلب أحدهما الآخر فیه ، سواء أکان قد سمع علی غیر هذا الوجه أم لم یسمع ، إلا أن یکون ذلک الفعل من أحد الأنواع الأربعه التی یجب فیها کسر عین المضارع ، وقد ذکرناها فی الوجه السابق ، فتقول : تضاربنا فضربته فأنا أضربه ، وتناصرنا فنصرته فأنا أنصره.

3- الوجه الثالث : فعل یفعل - یفتح عین الماضی والمضارع جمیعا - ولم یجیء هذا الوجه إلا حیث تکون عین الفعل أو لامه حرفا من أحرف

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 2218


1- فاء إلی الأمر : رجع.
2- مان یمین : کذب.
3- بشرط أن تکون عینه غیر حرف من أحرف الحلق ، فإن وقعت عینه حرفا من أحرف الحلق کان من باب فنح ، نحو رعی یرعی ، وسعی یسعی ، ونأی ینأی ، ونهی ینهی ، وبأی یبأی.

الحلق السته التی هی الهمزه ، والهاء ، والعین ، والحاء ، والغین ، والخاء ، نحو : فتح یفتح وبدأ یبدأ وبهته یبهته ، ولیس معنی ذلک أنه کلما کانت العین أو اللام حرفا من هذه الأحرف کان الفعل علی هذا الوجه.

ویجیء الفعل علی هذا الوجه لازما ، نحو : نأی ینأی ، ومتعدیا نحو : فتح یفتح ، ونهی ینهی.

4- الوجه الرابع : فعل یفعل - بکسر عین الماضی ، وفتح عین المضارع - وهذا هو الأصل من الوجهین اللذین یجیء علیهما مضارع الفعل الماضی المکسور العین ؛ لأنه أخف ، وأدلّ علی التصرف ، وأکثر ماده ، وکل فعل ماض سمعته مکسور العین فاعلم أن مضارعه مفتوح العین ، إلا خمسه عشر فعلا من الواویّ الفاء فإنها وردت مکسوره العین فی الماضی والمضارع. وسنذکرها فی الوجه الخامس.

ویجیء الفعل علی هذا الوجه لازما ، نحو ظفر بحقّه یظفر ، ومتعدّیا نحو علم الأمر یعلمه وفهم المسأله یفهمها.

5- الوجه الخامس : فعل یفعل - بکسر عین الماضی والمضارع جمیعا - وهو شاذ أو نادر ، ولم ینفرد إلا فی خمسه عشر فعلا من المعتل ، وهی : ورث ، وولی ، وورم ، وورع ، وومق ، ووفق ، ووثق ، ووری المحّ ، ووجد به ، ووعق علیه ، وورک ، ووکم ، ووقه ، ووهم ، ووعم.

6- الوجه السادس : فعل یفعل - بضم عین الماضی والمضارع جمیعا - وقد عرفت أنه لا یأتی إلا لازما ، ولا یکون إلا دالا علی وصف خلقی ، أی : ذی مکث.

ولک أن تنقل إلی هذا البناء کلّ فعل أردت الدلاله علی أنه صار کالغریزه ، أو أردت التعجب منه ، أو التمدح به ، ومن أمثله هذا الوجه : حسن یحسن ، وکرم یکرم ، ورفه یرفه.

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 2219

الباب الثانی : فی الصحیح والمعتل و أقسامهما و أحکام کل قسم
اشاره

ینقسم الفعل إلی صحیح ومعتل.

فالصحیح : ما خلت حروفه الأصول من أحرف العله الثلاثه - وهی الألف ، والواو ، والیاء -

والمعتلّ : ما کان فی أصوله حرف منها أو أکثر.

والصحیح ثلاثه أقسام : سالم ، ومهموز ، ومضعّف.

فالسالم : ما لیس فی أصوله همز ، ولا حرفان من جنس واحد ، بعد خلوّه من أحرف العله ، نحو ضرب ، ونصر ، وفتح ، وفهم ، وحسب ، وکرم.

والممهوز : ما کان أحد أصوله همزا ، نحو أخذ وأکل ، وسأل ودأب ، وقرأ وبدأ.

والمضعف نوعان : مضعف الثلاثی ، ومضعف الرباعی ، فأما مضعف الثلاثی فهو : ما کانت عینه ولامه من جنس واحد ، نحو عضّ ، وشذّ ، ومدّ ، وأما مضعف الرباعی فهو : ما کانت فاؤه ولامه الأولی من جنس وعینه ولامه الثانیه من جنس آخر ، نحو زلزل ، ووسوس ، وشأشأ.

والمعتل خمسه أقسام : مثال ، وأجوف ، وناقص ، ولفیف مفروق ، ولفیف مقرون.

فالمثال : ما کانت فاؤه حرف عله ، نحو وعد وورث وینع ویسر.

والأجوف : ما کانت عینه حرف عله ، نحو قال : وباع ، وهاب ، وخاف.

والناقص : ما کانت لامه حرف عله ، نحو رضی ، وسرو ، ونهی.

واللفیف المفروق : ما کانت فاؤه ولامه حرفی عله ، نحو وفی ، ووعی ، ووقی.

واللفیف المقرون : ما کانت عینه ولامه حرفی عله ، نحو طوی ، وهوی ، وحیی.

والکلام علی أنواع الصحیح والمعتل تفصیلا یقع فی ثمانیه فصول.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 2220

الفصل الأول : فی السالم و أحکامه

وهو - کما سبقت الإشاره إلیه - ما سلمت حروفه الأصلیه من الهمز ، والتضعیف ، وحروف العله

وقولنا : «حروفه الأصلیه» للإشاره إلی أنه لا یضرّ اشتماله علی حرف زائد : من همزه ، أو حرف عله ، أو غیر ذلک ، وعلی هذا فنحو «أکرم ، وأسلم ، وأنعم» یسمی سالما ، وإن کانت فیه الهمزه ؛ لأنها لا تقابل فاءه أو عینه أو لامه ، وإنما هی حرف زائد ، وکذا نحو «قاتل ، وناصر ، وشارک» ونحو «بیطر ، وشریف ، ورودن ، وهوجل» یسمّی سالما وإن اشتمل علی الألف أو الواو أو الیاء ؛ لأنهن لسن فی مقابله واحد من أصول الکلمه ، وإنما هن أحرف زائده ، وکذا نحو «اعلوّط واهبیّخ» یسمی سالما وإن کان فیه حرفان من جنس واحد ؛ لأن أحدهما لیس فی مقابل أصل ، وإنما هما زائدان.

وحکم السالم بجمیع فروعه : أنه لا یحذف منه شیء عند اتصال الضمائر ، أو نحوها (1) به ، ولا عند اشتقاق غیر الماضی ، لکن یجب أن تلحق به تاء التأنیث إذا کان الفاعل مؤنثا (2) ، ویجب تسکین آخره إذا اتصل به ضمیر رفع متحرک (3) ، أما إذا اتصل به ضمیر رفع ساکن : فإن کان ألفا فتح آخر الفعل

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 2221


1- کتاء التأنیث.
2- فی مواضع تذکر فی باب الفاعل من علم الإعراب (النحو)
3- لأن الفعل والفاعل کالکلمه الواحده وهم یکرهون أن یتوالی أربع متحرکات فی الکلمه الواحده أو ما یشابهها ؛ ولهذا لو کان الضمیر ضمیر نصب لم یسکن آخر الفعل للاتصال به ، نحو «ضربنی ، وضربک ، وضربه» إذ لیس المفعول مع الفعل کالکلمه الواحده.

إن لم یکن مفتوحا ، نحو «یضربان ، وینصران ، واضربا ، وانصرا» وإن کان آخر الفعل مفتوحا بقی ذلک الفتح ، نحو «ضربا ، ونصرا» (1) ، وإن کان الضمیر واوا ضمّ له آخر الفعل ، نحو «ضربوا ، ونصروا ، ویضربون ، وینصرون ، واضربوا ، وانصروا» وإن کان الضمیر یاء کسر له آخر الفعل (2) ، نحو «تضربین ، وتنصرین ، واضربی ، وانصری» ، وإنما یفتح آخره أو یضم أو یکسر لمناسبه أحرف الضمائر.

ویجب أن تقارن صیغ جمیع أنواع الأفعال عند إسنادها إلی الضمائر بصیغ هذا النوع ؛ فکل تغییر یکون فی أحد الأنواع فلا بدّ أن یکون له سبب اقتضاه ، وسنذکر مع کل نوع ما یحدث فیه من التغیّرات وأسبابها ، إن شاء الله.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 2222


1- ومن العلماء من یذهب إلی أن الفتحه التی کانت فی «ضرب ، ونصر» قد زالت وخلفتها فتحه أخری لمناسبه ألف الاثنین فی «ضربا ، ونصرا» وعلی المذهب الذی ذکرناه فی الأصل یقال فی «ضربا» : مبنی علی الفتح لا محل له من الإعراب ، وعلی المذهب الآخر یقال فی «ضربا» : مبنی علی فتح مقدر علی آخره منع من ظهوره اشتغال المحل بحرکه المناسبه ؛ لأن الفتحه فی «ضربا» علی الأول فتحه البناء ، وعلی الآخر هی فتحه اجتلبت لمناسبه الألف ، فأما فتحه البناء فلیست موجوده فی اللفظ ، فافهم ذلک.
2- إذا تأملت فی أنهم کسروا آخر الفعل عند اتصاله بیاء المؤنثه المخاطبه لکونها فاعلا نحو «اضربی» وراعیت أنهم التزموا أن یجیئوا بتون الوقایه قبل یاء المتکلم - نحو «ضربنی ونصرنی» تحرزا عن کسر آخر الفعل ؛ لکون یاء المتکلم مفعولا - علمت تمام العلم أنهم یعتبرون الفعل والفاعل اعتبار الکلمه الواحده ؛ فالکسره التی قبل یاء المخاطبه کأنها وقعت حشوا ، ککسره اللام فی علم ، وکسره الراء فی یضرب وفی اضرب ، بخلاف ما قبل یاء المتکلم فإنها لما کانت مفعولا کانت منفصله حقیقه وحکما ، فناسب أن یفروا من کسر آخر الفعل.
الفصل الثانی : فی المضعّف و أحکامه

هو - کما علمت - نوعان : مضعّف الرباعیّ ، ومضعّف الثلاثیّ.

فأما مضعف الرباعیّ فهو الذی تکون فاؤه ولامه الأولی من جنس ، وعینه ولامه الثانیه من جنس آخر (1) ، نحو «زلزل ، ودمدم ، وعسعس» ، ویسمی مطابقا أیضا.

ولعدم تجاور الحرفین المتجانسین فیه کان مثل السالم فی جمیع أحکامه ؛ فلا حاجه بنا إلی ذکر شیء عنه. بعد أن فصّلنا لک أحکام السالم فی الفصل السابق.

وأما مضعف الثلاثی - ویقال له «الأصمّ» أیضا - فهو : ما کانت عینه ولامه من جنس واحد.

وقولنا «عینه ولامه» یخرج به ما کان فیه حرفان من جنس واحد ، ولکن لیس أحدهما فی مقابل العین والآخر فی مقابل اللام ، نحو «اجلوّذ ، واعلوّط» فإن هذه الواو المشدده لا تقابل العین ولا اللام ، بل هی زائده ، وکذلک یخرج بهذه العباره ما کان فیه حرفان من جنس واحد ، وأحدهما فی مقابل العین والثانی لیس فی مقابل اللام ، نحو «قطع وذهّب» فإن الحرف الثانی من الحرفین المتجانسین فی هذین المثالین وأشباههما لیس مقابلا للام الکلمه ، وإنما هو تکریر لعینها ، وکذلک ما کان أحد الحرفین المتجانسین فی مقابل اللام والآخر لیس فی مقابل العین ، نحو «احمرّ ، واحمارّ» (2) ، ونحو «اقشعرّ ، واطمأنّ» (3) ؛ فإن أحد الحرفین المتجانسین فی هذه المثل ونحوها لیس فی مقابله العین ، بل هو تکریر للام الکلمه.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 2223


1- یؤخذ هذا النوع من أسماء الأصوات کثیرا بتکریر الصوت ، نحو : سأسأ ، وشأشأ ، وصرصر ، وبأبأ ، وهأهأ ، وقهقه ، وبسبس.
2- لا یسمی هذان النوعان مضعفین اصطلاحا ، وإن جرت علیهما أحکامه من حیث الإدغام والفک.
3- لا یسمی هذان النوعان مضعفین اصطلاحا ، وإن جرت علیهما أحکامه من حیث الإدغام والفک.

والمثال الذی ینطبق علیه التعریف قولک : «مدّ ، وشدّ ، وامتدّ ، واشتدّ ، واستمدّ ، واستمرّ» (1).

ولم یجیء المضاعف من بابی «فتح یفتح ، وحسب یحسب» - بفتح العین فی الماضی والمضارع ، أو کسرها فیهما - أصاله ، کما لم یجیء من باب «کرم یکرم» - بضم العین فیهما - إلا فی ألفاظ قلیله : منها لببت وفککت (2) ، أی : صرت ذا لبّ وفکّه ، وإنما یجیء من ثلاثه الأبواب الباقیه ، نحو شذّ یشذ ، وشدّ یشدّ ، وظلّ یظلّ.

حکم ماضیه :

إذا أسند إلی اسم ظاهر ، أو ضمیر مستتر ، أو ضمیر رفع متصل ساکن - وذلک : ألف الاثنین ، وواو الجماعه - أو اتصلت به تاء التأنیث ؛ وجب فیه الإدغام ، تقول : «مدّ علیّ ، وخفّ محمود ، وملّ خالد» وتقول : «المحمدان مدّا ، وخفّا ، وملّا» وتقول : «البکرون مدّوا ، وخفّوا ، وملّوا» وتقول : «ملّت فاطمه ، وخفّت ، ومدّت».

فإن اتصل به ضمیر رفع متحرک - وذلک : تاء الفاعل ، ونا ، ونون النسوه - وجب فیه فکّ الإدغام (3) ، تقول : «مددت ، وخففت ، ومللت ، ومددنا ، وخففنا ، ومللنا ، ومددن ، وخففن ، ومللن».

ثم إن کان ذلک الماضی المسند للضمیر المتحرک مکسور العین - نحو ظلّ ، وملّ (4) - جاز فیه ثلاثه أوجه : ».

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 2224


1- من هنا تعلم أنه لا اعتداد بالحروف الزائده ما دام الحرفان المتجانسان فی مقابل العین واللام.
2- ومن ذلک أیضا قولهم «عززت الناقه تعزز» - من باب کرم - إذا ضاق مجری لبنها ، وقد جاء هذا الفعل عنهم مدغما ومفکوکا ، والأصل هو الإدعام
3- ومن العرب من یبقی الإدغام کما لو أسند إلی اسم ظاهر ، وهی لغه ردیئه.
4- أصلهما : «ظلل ، وملل» بوزن «علم».

الأول : بقاؤه علی حاله الذی ذکرناه ، وهذه لغه أکثر العرب.

الثانی : حذف عینه مع بقاء حرکه الفاء علی حالها - وهی الفتحه - فتقول : «ظلت ، وملت» وهذه لغه بنی عامر ، وعلیها جاء قوله تعالی (56 - 65) : (فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ) وقوله جلت کلمته (20 - 98) : (الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً)(1).

الثالث : حذف العین بعد نقل کسرتها إلی الفاء ، تقول : «ظلت ، وملت» وهذه لغه بعض أهل الحجاز.

حکم مضارعه :

إذا أسند إلی ضمیر بارز ساکن - وذلک ألف الاثنین ، وواو الجماعه ، ویاء المؤنثه المخاطبه - مجزوما کان أو غیر مجزوم ، أو أسند إلی اسم ظاهر أو ضمیر مستتر ولم یکن مجزوما ؛ وجب فیه الإدغام ، تقول : «المحمدان یمدّان ، ویخفّان ، ویملّان ، ولن یمدّا ، ولن یخفّا ، ولن یملّا ، ولم یمدّا ، ولم یخفّا ، ولم یملّا» وتقول : «المحمدون یمدّون ، ویخفّون ، ویملّون ، ولن یملّوا ، ولم یمدّوا» وتقول : «أنت تملّین یا زینب ، ولن تملّی ، ولم تملّی» وکذلک تقول : «یملّ زید ، ولن یملّ ، ومحمد یملّ ، ولن یملّ» ، قال الله تعالی (28 - 35) : (سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ) وقال : (20 - 81) : (وَلا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی) وفی الحدیث : «لن یملّ الله حتّی تملّوا».

فإن أسند إلی ضمیر بارز متحرک - وذلک نون النسوه - وجب فکّ الإدغام ، تقول : «النّساء یمللن ، ویشددن ، ویخففن». در

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 2225


1- ومن شواهد ذلک قول عمر بن أبی ربیعه المخزومی : فظلت بمرأی شائق وبمسمع ألا حبّذا مرأی هناک ومسمع وقوله أیضا : ظلت فیها ذات یوم واقفا أسأل المنزل هل فیه خبر؟ وقد جمع عمر أیضا بین الإتمام والحذف فی بیت واحد ، وهو قوله : وما مللت ولکن زاد حبّکم وما ذکرتک إلّا ظلت کالسّدر

وإن کان مسندا إلی الاسم الظاهر أو الضمیر المستتر ، وکان مجزوما - جاز فیه الإدغام ، والفک ، تقول : «لم یشدّ ، ولم یملّ ، ولم یخفّ» وتقول : «لم یشدد ، ولم یملل ، ولم یخفف» والفک أکثر استعمالا ، قال الله تعالی (20 - 81) : (وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوی) وقال (74 - 6) : (وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ) وقال (2 - 282) : (وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُ) - (فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ).

حکم أمره :

إذا أسند إلی ضمیر ساکن وجب فیه الإدغام ، نحو «مدّا ، ومدّوا ، ومدّی» وإذا أسند إلی ضمیر متحرک – وهو نون النسوه - وجب فیه الفک ، نحو «امددن» وإذا أسند إلی الضمیر المستتر جاز فیه الأمران : الإدغام ، والفک ، والفک أکثر استعمالا ، وهو لغه أهل الحجاز ، قال الله تعالی (31 - 19) : (وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ).

وسائر العرب علی الإدغام ، ولکنهم اختلفوا فی تحریک الآخر :

فلغه أهل نجد فتحه ؛ قصدا إلی التخفیف ، ولأن الفتح أخو السکون المنقول عنه ، وتشبیها له بنحو «أین ، وکیف» مما بنی علی الفتح وقبله حرف ساکن ؛ فهم یقولون : «غضّ ، وظلّ (1) ، وخفّ».

ولغه بنی أسد کلغه أهل نجد ، إلا أن یقع بعد الفعل حرف ساکن ، فإن وقع بعده ساکن کسروا آخر الفعل ؛ فیقولون : «غضّ طرفک ، وغضّ الطرف».

ولغه بنی کعب الکسر مطلقا ؛ فیقولون : «غضّ طرفک ، وغضّ الطرف»

ومن العرب من یحرک الآخر بحرکه الأول ؛ فیقولون : «غضّ ، وخفّ ، وظلّ (2)». .

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 2226


1- من العلماء من ذکر أن الأمر من المضعف الذی من باب «علم یعلم» نحو «ظل ومل» یلزم فیه فک الإدغام ، فتقول : «اظلل ، واملل» ولا یجوز الإدغام مخافه التباس صوره الأمر بصوره الماضی ، ومنهم من أنکر ذلک ، وقال : إن ألف الوصل إنما تجتلب لأجل الساکن ، والفاء محرکه فی المضارع ، وقد علمنا أن الأمر مقتطع منه ؛ فلم یکن هناک حاجه إلی الألف.
2- من العلماء من ذکر أن الأمر من المضعف الذی من باب «علم یعلم» نحو «ظل ومل» یلزم فیه فک الإدغام ، فتقول : «اظلل ، واملل» ولا یجوز الإدغام مخافه التباس صوره الأمر بصوره الماضی ، ومنهم من أنکر ذلک ، وقال : إن ألف الوصل إنما تجتلب لأجل الساکن ، والفاء محرکه فی المضارع ، وقد علمنا أن الأمر مقتطع منه ؛ فلم یکن هناک حاجه إلی الألف.

والضابط فی وجوب الإدغام أو الفک أو جوازهما فی الأنواع الثلاثه أن تقول :

1- کل موضع یکون فیه مکان المثلین من السالم حرفان متحرکان یجب فیه الإدغام ، ألا تری أن «مدّ» فی قولک : «مدّ علی ، والمحمدان مدّا» تقابل الدال الأولی صاد «نصر ، ونصرا» وتقابل الدال الثانیه الراء ، وهما متحرکان؟

2- وکل موضع یکون فیه مکان ثانی المثلین من السالم حرف ساکن لعله الاتصال بالضمیر المتحرک یجب فیه الفکّ ، ألا تری أن «مد» فی قولک : «مددت ، ومددن» وکذلک «یمدّ ، ومدّ» فی قولک : «یمددن ، وامددن» تقابل الدال الأولی فیهن الصاد فی «نصرت ، ونصرن ، وینصرن ، وانصرن» وهی متحرکه ، وتقابل الدال الثانیه فیهن الراء وهی ساکنه؟

2- وکل موضع یکون فیه مکان ثانی المثلین من السالم حرف ساکن لغیر العله المذکوره یجوز فیه الفک والإدغام ، ألا تری أن الدال الأولی فی نحو «لم یمدد ، وامدد» تقابل الصاد فی نحو «لم ینصر ، وانصر» وأن الدال الثانیه تقابل الراء وهی ساکنه لغیر الاتصال بالضمیر المتحرک (1)؟

وهذا الضابط مطّرد فی جمیع ما ذکرنا.

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 2227


1- لأن السکون فی «لم یمدد» ونحوه للجزم ، والسکون فی «امدد» ونحوه للبناء.
الفصل الثالث : فی المهموز و أحکامه

وهو - کما یعلم مما سبق - ما کان فی مقابله فائه ، أو عینه ، أو لامه همز.

فأما مهموز الفاء (1) فیجیء علی مثال نصر ینصر ، نحو أخذ یأخذ ، وأمر یأمر ، وأجر یأجر ، وأکل یأکل ، وعلی مثال ضرب یضرب ، نحو أدب یأدب (2) ، وأبر النخل یأبره (3) وأفر یأفر (4) وأسر یأسر ، وعلی مثال فتح یفتح ، نحو أهب یأهب (5) وأله یأله (6) ، وعلی مثال علم یعلم ، نحو أرج یأرج ، وأشر یأشر ، وأزبت الإبل تأزب (7) وأشح یأشح (8) ، وعلی مثال حسن یحسن ، نحو أسل یأسل (9).

وأما الصحیح من مهموز العین فیجیء علی مثال فتح بفتح (10) ، نحو رأس یرأس ، وسأل یسأل ، ودأب یدأب ، ورأب الصّدع یرأبه ، وعلی مثال علم

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2228


1- وقد یخص هذا النوع باسم «المقطوع» لانقطاع الهمزه عما قبلها بشدتها.
2- أدب فهو آدب : دعا إلی طعام ، وأما أدب - بمعنی ظرف وحسن تناوله - فهو أدیب ؛ فإنه من باب کرم یکرم.
3- أبر النخل والزرع : أصلحه ، وقد جاء من باب نصر أیضا.
4- أفر : عدا ، ووثب.
5- أهب : استعد.
6- أله : عبد ، وأجار ، وجاء من باب فرح ، بمعنی تحیر.
7- أزبت الإبل : لم تجتر.
8- أشح - من باب فرح - غضب.
9- یقال : رجل أسیل الخد ، أی لین الخد طویله.
10- ویجیء علی مثال ضرب یضرب من المعتل المثال کثیرا ، نحو : وأل یئل ، ووأی یئی.

یعلم ، نحو یئس ییأس ، وسئم یسأم ، ورئم یرأم ، وبئس یبأس ، وعلی مثال حسن یحسن ، نحو لؤم یلؤم.

وأما مهموز اللام فیجیء علی مثال ضرب یضرب ، نحو : هنأه الطعام یهنئه (1) ، وعلی مثال فتح یفتح ، نحو سبأ یسبأ ، وختأه یختؤه ، وخجأه یخجؤه ، وخسأه یخسؤه ، وحکأ العقده یحکؤها (2) ، وردأه یردؤه (3) ، وعلی مثال علم یعلم ، نحو صدیء یصدأ ، وخطیء یخطأ ، ورزیء یرزأ ، وجبیء یجبأ (4) ، وعلی مثال حسن یحسن ، نحو بطؤ یبطؤ ، وجرؤ یجرؤ ، ودنؤ یدنؤ ، وعلی مثال تصر ینصر ، نحو برأ یبرؤ (5).

حکمه :

حکم المهموز بجمیع أنواعه کحکم السالم : لا یحذف منه شیء عند الاتصال بالضمائر ونحوها ، ولا عند اشتقاق صیغه غیر الماضی منه ؛ إلا کلمات محصوره : قد کثر دورانها فی کلامهم فحذفوا همزتها قصدا إلی التخفیف ، وهی :

أولا : أخذ وأکل. حذفو همزتهما من صیغه الأمر ، ثم حذفوا همزه الوصل فقالوا : «خذ وکل» (6) وهم یلتزمون حذف الهمزه عند وقوع الکلمه ابتداء. ».

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2229


1- وقد جاء هذا الفعل من بابی نصر وفتح. ویجیء علی هذا المثال کثیر من المعتل نحو : جاء یجیء ، وقاء یقیء ، وفاء یفیء.
2- حکأ العقده ، أی : شدها ، ومثله أحکأها ، واحتکأها.
3- ردأه به : جعله ردءا وقوه وعمادا.
4- جبیء : ارتدع ، وکره ، وخرج ، وتواری ، وجاء هذا الفعل علی مثال فتح یفتح.
5- برأ المریض : نقه من مرضه ، وجاء علی مثال فتح وکرم وفرح. ویجیء مثال نصر من مهموز اللام فی المعتل الأجوف کثیرا ، نحو : یاء یبوء ، وساءه یسوؤه ، وناء ینوء.
6- أصلهما : «أأخذ ، أأکل» علی مثال انصر ، فحذفوا فاء الکلمه منهما فصارا «أخذ ، أکل» فاستغنوا عن همزه الوصل ؛ لأنها کانت مجتلبه للتوصل إلی النطق بالساکن وقد زال ، فخذفوها ، فصارا «خذ ، وکل».

ویکثر حذفها إذا کانت مسبوقه بشیء ، ولکنه غیر ملتزم التزامه فی الابتداء (1) قال الله تعالی (2 - 32) : (خُذُوا ما آتَیْناکُمْ) وقال سبحانه (7 - 31) : (خُذُوا زِینَتَکُمْ) وقال (2 - 177) : (وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ) وقال (7 - 31) : (وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا).

فأما فی المضارع : فلم یحذفوا الهمزه منهما ، بل أبقوها علی قیاس نظائرهما ، قال الله تعالی (7 - 144) : (وَأْمُرْ قَوْمَکَ یَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها) وقال جل شأنه (4 - 2) : (وَلا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ).

ثانیا : أمر وسأل ، حذفوا همزتهما من صیغه الأمر أیضا ، ثم حذفوا همزه الوصل استغناء عنها ، فقالوا : «مر ، وسل» إلا أنهم لا یلتزمون هذا الحذف إلا عند الابتداء بالکلمه ؛ فإن کانت مسبوقه بشیء لم یلتزموا حذفها ، بل الأکثر استعمالا عندهم فی هاتین الکلمتین حینئذ إعاده الهمزه - التی هی الفاء أو العین - إلیهما ؛ قال الله تعالی (3 - 211) : (سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ) وقال (21 - 7) : (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) وقال (20 - 132) : (وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ).

فأما فی صیغه المضارع : فإنها لا تحذف ، قال الله تعالی (2 - 44) : (أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ) وقال (3 - 110) : (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ) وقال (5 - 101) : (لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ، وَإِنْ تَسْئَلُوا عَنْها).

فوزن «مر ، وخذ ، وکل» عل ، ووزن «سل» فل.

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2230


1- وتتمیمهما علی قیاس نظائرهما - حینئذ - نادر ، بل قیل : لا یجوز.

ثالثا : رأی ، حذفوا همزه الکلمه فی صیغتی المضارع والأمر ، بعد نقل حرکه الهمز إلی الفاء ، فقالوا : «یری ، وره» (1) ، قال تعالی (96 - 14) : (أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللهَ یَری).

فوزن «یری» یفل ، ووزن «ره» فه.

رابعا : أری ، حذفوا همزه الکلمه ، وهی عینها فی جمیع صیغه : الماضی ، والمضارع ، والأمر (2) ، وسائر المشتقات ؛ قال الله تعالی (31 - 53) : (سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ) وقال (7 - 143) : (رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ) وقال (4 - 153) : (أَرِنَا اللهَ جَهْرَهً) وقال (31 - 29) : (أَرِنَا الَّذَیْنِ أَضَلَّانا).

فوزن «أری» أفل ، ووزن «یری» یفل ، ووزن «أر» أف.

(تنبیه) إذا کان الفعل المهموز اللام علی فعل ، نحو «قرأ ، ونشأ ، وبدأ» ثم أسند للضمیر المتحرک ؛ فعامه العرب علی تحقیق الهمزه ؛ فتقول : قرأت ،

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2231


1- أصل «یری» یرأی ، علی مثال یفتح ، تحرکت الیاء - التی هی لام الکلمه - وانفتح ما قبلها فقلبت ألفا ، ثم نقلوا حرکه الهمزه - الی هی العین - إلی الساکن قبلها ، فالتقی ساکنان : العین ، واللام ، فحذفوا العین للتخلص من التقاء الساکنین. وأصل «ره» «ارأ» بعد حذف اللام لبناء الأمر علیه ، فنقلوا حرکه الهمزه ، ثم حذفوها حملا علی حذفها فی المضارع ، ثم استغنوا عن همزه الوصل فحذفوها ، فصار الفعل علی حرف واحد ، فاجتلبوا له هاء السکت.
2- أصل أری الماضی «أرأی» علی مثال أکرم ، تحرکت الیاء - التی هی اللام - وانفتح ما قبلها ؛ فقلبت ألفا ، ثم نقلت حرکه الهمزه - التی هی العین - إلی الفاء ، ثم حذفت العین للتخلص من التقاء الساکنین ، وأصل یری المضارع «یرئی» علی مثال یکرم ، استثقلت الضمه علی الیاء فحذفت ، ثم نقلت حرکه الهمزه إلی الفاء ، ثم حذفت ، وأصل «أر» الأمر «أرء» بعد حذف اللام لبناء الأمر علیه ، ثم نقلت حرکه الهمزه التی هی عین الکلمه إلی الراء ، ثم حذفت الهمزه حملا علی حذفها فی المضارع.

ونشأت ، وبدأت ، وحکی سیبویه عن أبی زید أن من العرب من یخفف الهمزه ؛ فیقول : قریت ، ونشیت ، وبدیت ، وملیت الإناء ، وخبیت المتاع ، وذکر أنهم یقولون فی مضارعه : أقرا ، وأخبا ، وأنشا - بالتخفیف أیضا - فعلی هذا لو دخل علی المضارع جازم : فإن کان التخفیف بعد دخول الجازم کان التخفیف قیاسیا ، ولم تحذف الألف لاستیفاء الجازم حظّه قبل التخفیف ، تقول : لم أقرا ، ولم أبدا ، ولم أنشا ، وإن کان التخفیف قبل دخول الجازم کان التخفیف غیر قیاسی ، ومع هذا لم یلزمک أن تحذف هذه الألف عند دخول الجازم ، کما تصنع فی الناقص ، بل یجوز لک أن تحذفها کما یجوز لک أن تبقیها ؛ فتقول : لم أقر ، ولم أبد ، ولم أنش ، وتقول : لم أقرا ، ولم أبدا ، ولم أنشا ، وهو الأکثر.

وقد یخفف مهموز العین - نحو سأل - فیقال فیه : سال ، وفی مضارعه : یسال ، وفی أمره : سل (1).

وقد جاء علی هذا قول الشاعر :

سالت هذیل رسول الله فاحشه

ضلّت هذیل بما قالوا ، وما صدقوا

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2232


1- وعلی هذا لا یکون حذف العین من أمر «سأل» شاذا فی القیاس کما ذکرنا آنفا ، بل إنما یکون الحذف للتخلص من التقاء الساکنین : کالحذف فی «خف ، ونم» وأصل «سل» علی هذا : اسأل ، نقلت حرکه الهمزه إلی الساکن قبلها ، ثم خففت الهمزه ، واستغنی عن همزه الوصل ، فصار «سال» فحذفت العین تخلصا من التقاء الساکنین ، ویذهب بعض العلماء إلی التزام هذا التقدیر فی هذه الکلمه. قال أبو رجاء : ویلزمه أن یکون «سل» بالحذف لغه من یخفف الهمزه وحدهم ، مع أن العلماء ذکروا أن النطق به محذوف الهمزه لغه عامه العرب.
الفصل الرابع : فی المثال و أحکامه

وهو - کما علمت مما تقدم - ما کانت فاؤه حرف علّه (1) ، وتکون فاؤه واوا ، أو یاء ، ولا یمکن أن تکون ألفا (2) ، کما لا یمکن إعلال واوه أو یائه.

فأما المثال الواویّ فیجیء علی خمسه أوجه ؛ الأول : «علم یعلم» نحو «وبیء ، ووجع ، ووجل ، ووحل ، ووحمت ، ووذر ، ووسخ ، ووسع ، ووسن ، ووصب ، ووضر ، ووطف ، ووطیء ، ووغر ، ووقرت أذنه ، ووکع ، وولع ، ووله ، ووهل». الثانی : مثال «کرم یکرم» نحو «وثر ، ووثق ، ووجز ، ووجه ، ووخم ، ووضؤ ، ووقح». الثالث : مثال «نفع ینفع» نحو «وجأ ، وودع ، ووزع ، ووقع ، ووهب ، ووضع ، وولغ». الرابع : مثال «حسب یحسب» نحو «ورث ، وورع ، وورم ، ووفق ، وولغ». الخامس : مثال «ضرب یضرب» نحو «وعد ، ووثب ، ووجب».

ولم یجیء من الواوی علی مثال «نصر ینصر» إلا کلمه واحده فی لغه بنی عامر ، وهی قولهم : «وجد یجد» (3). وعلیها قول جریر :

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2233


1- إنما سمی «مثالا» لأن ماضیه مثل السالم فی الصحه وعدم الإعلال ، أو لأن أمره مثل أمر الأجوف ، وقد یقال له «المعتل» بالإطلاق.
2- لأن الألف لا تکون إلا ساکنه ، والساکن لا یقع ابتداء ، بخلاف الواو والیاء ، فإنهما لما کانا یقبلان الحرکه وقعا فاء ، أما الألف فإنها تقع وسطا وآخرا وإن لم تکن أصلیه ، نحو : «قال ، وباع ، وخاف ، ورمی ، وغزا».
3- کان مقتضی القیاس أن تبقی الواو التی هی فاء الکلمه ، ولا تحذف ، لما ستعلمه قریبا ، فکان حقهم أن یقولوا : یوجد - بوزان «ینصر» - غبر أنهم حذفوا الواو قبل الضمه کما یحذفها العرب کافه قبل الکسره : شذوذا ، واستثقالا.

لو شئت قد نقع الفؤاد بشربه

تدع الحوائم لا یجدن غلیلا (1)

وأما المثال الیائی (2) فإن أمثلته فی العربیه قلیله جدا ، وقد جاءت علی أربعه أوجه ؛ الأول : مثال «علم یعلم» نحو «یبس ، ویتم ، ویقظ ، وبقن ، ویئس». الثانی : مثال «نفع ینفع» نحو «یفع ، وینع (3)» الثالث : مثال «نصر ینصر» نحو «یمن» الرابع : مثال «ضرب یضرب» نحو «ینع (4) ، ویسر».

حکم ماضیه :

ماضی المثال - سواء أکان واویا أم کان یائیا - کماضی السالم فی جمیع حالاته (5) تقول : «وعدت ، وعدنا ، وعدت ، وعدت ، وعدتما ، وعدتم ،

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2234


1- نقع : روی ، الحوائم : العطاش ، غلیلا : حراره عطش ، یقول : لو أنک تشائین لروی المحب بشربه من ریقک العذب تترک العطاش لا یجدن حراره العطش ، وذلک فی یدک بترک المجانبه والهجر.
2- لم أجد أحدا من العلماء قد بین هذا ، ولکنی أردت ذکره تتمیما للبحث ، وقد راجعت القاموس والمختار والمصباح ؛ لاستیعاب ما جاءوا به وبیان أبوابه التی ورد علیها ، والعله فی ترک الصرفیین لهذا النوع سلامه فائه فی سائر تصاریفه.
3- جاء هذا الفعل من بابین کما تری.
4- جاء هذا الفعل من بابین کما تری.
5- المراد أنه لا یعتل بأی نوع من أنواع الإعلال ؛ لأن جمیعها غیر میسور فیه ؛ وبیان ذلک أن الإعلال ثلاثه أنواع : إعلال بالقلب ، وإعلال بالسکون ، وإعلال بالحذف ؛ أما الإعلال بالقلب فلأنک لو قلبت الفاء لم تقلبها إلا حرفا من أحرف العله ؛ إذ هو الغالب فی هذا النوع ، وحرف العله لا یکون إلا ساکنا ، ولا یمکن الابتداء بالساکن ؛ فلا یکون حرف العله فی مکان الفاء ؛ وأما الإعلال بالسکون فغیر مقدور ؛ وعلته ظاهره ؛ وأما الإعلال بالحذف فإما أن تحذف ولا تعوض عن المحذوف شیئا فیکون غبنا وإلباسا بصوره الأمر ، وإما أن تحذف وتعوض : فی الأول ، أو فی الآخر ؛ فیقع اللبس بالمضارع أو بالمصدر.

وعدتنّ ، وعد ، وعدت ، وعدا ، وعدتا ، وعدوا ، وعدن» وتقول : «یسرت ، یسرنا ، یسرت ، یسرت ، یسرتما ، یسرتم ، یسرتنّ ، یسر ، یسرا ، یسرنا ، یسروا ، یسرن».

حکم مضارعه وأمره :

أما الیائیّ فمثل السالم لا یحذف منه شیء (1) ، ولا یعلّ بأی نوع من أنواع الإعلال.

وأما الواوی فتحذف واوه من المضارع والأمر وجوبا ؛ بشرطین :

الأول : أن یکون الماضی ثلاثیا مجردا (2) نحو «وصل ، وورث».

الثانی : أن تکون عین المضارع مکسوره : سواء أکانت عین الماضی مکسوره أیضا ، نحو «ورث یرث ، ووثق یثق ، ووفق یفق ، ووعم یعم» أم کانت عین الماضی مفتوحه ، نحو «وصل یصل ، ووعد یعد ، ووجب یجب ، ووصف یصف».

فإن اختل الشرط الأوّل : بأن کان الفعل مزیدا فیه نحو «أوجب ، وأورق ، وأوعد ، وأوجف» ونحو «واعد ، وواصل ، ووازر ، وواءل» لم تحذف الواو لعدم الیاء المفتوحه (3) ، تقول : یوجب ، ویورق ، ویوعد ، ویوجف ، وبواعد ، ویواصل ، ویوازر ، ویوائل».

وإن اختل الشرط الثانی : بأن کانت عین المضارع مضمومه ، أو مفتوحه - لم تحذف الواو لعدم الکسره (4) تقول : «یوجه ، ویوجز ، ویوضؤ ،

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2235


1- وشذ من ذلک کلمتان حکاهما سیبویه وهما یسر یسر - کوعد یعد - ویئس یئس ؛ - کوهم یهم - فی لغه.
2- وحینئذ یکون حرف المضارعه مفتوحا ؛ ولهذا فإن أکثر الصرفیین یجعل الشرط فتح حرف المضارعه.
3- ولهذا لو کان نحو «وعد ، ووصف ، وورث ، ووعم» مبنیا للمجهول لم تحذف الواو من مضارعه ، تقول : «یوعد ، ویوصف ، ویورث ، ویوعم» بضم حرف المضارعه وفتح ما قبل الآخر.
4- ولهذا لو کان نحو «وعد ، ووصف ، وورث ، ووعم» مبنیا للمجهول لم تحذف الواو من مضارعه ، تقول : «یوعد ، ویوصف ، ویورث ، ویوعم» بضم حرف المضارعه وفتح ما قبل الآخر.

ویوخم ، ویوقح» وکذا «یوجل ، ویوهل» وفی القرآن الکریم : (15 - 53) : (لا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ عَلِیمٍ).

ولم یشذّ من المضارع المضموم العین إلا کلمه واحده ، وهی «یجد» فی لغه عامر ، وقد تقدمت.

وقد شذ من المضارع المفتوح العین عدّه أفعال : فسقطت الواو فیها ، وقیاسها البقاء ، وهی : «یذر ، ویسع ، ویطأ ، ویلع ، ویهب ، ویدع ، ویزع ، ویقع ، ویضع ، ویلغ» (1).

وشذت أفعال مکسوره العین فی المضارع وقد سلمت من الحذف فی لغه عقیل ، وهی : «یوغر ، ویوله ، ویولغ ، ویوحل ، ویوهل» وهی عند غیر عقیل : مفتوحه العین ، أو محذوفه الفاء.

والأمر - فی هذا کله - کالمضارع ، إلّا فیما سلمت واوه من الحذف ، وهو مفتوح العین أو مکسورها ؛ فإن الواو فی هذین تقلب باء ؛ لوقوعها ساکنه إثر همزه الوصل المکسوره ، تقول : «إیجل ، إیهل ، إیغر» بکسر العین عند عقیل ، وفتحها عند غیرهم.

وتقول فی أمر المحذوف الفاء : «رث ، وثق ، وفق ، وعم ، وصل ،

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2236


1- اعلم أن کثیرا من العلماء یذهب إلی أن سقوط الواو فیما عدا «یطأ ویسع» جاء موافقا للقیاس ، مدعیا أن أصل هذه الأفعال جمیعها مکسور العین علی مثال «یضرب» وقد حذفت الواو للیاء المفتوحه والکسره ، وبعد الحذف فتحوا العین استثقالا لاجتماع الکسره وحرف الحلق ، واستصحبوا الأصل بعد فتح العین فلم یعیدوا الواو ، أما «یطأ ، ویسع» فهما شاذان إجماعا ؛ لأن ماضیهما مکسور العین ، فقیاسه فتح عین المضارع ، وأما «یذر» فمحمول علی «یدع» لأنه بمعناه.

وعد ، وصف» وتقول أیضا : «ذر ، وسع ، وطأ ، ولع ، وهب ، ودع ، وزع ، ولغ».

وإنما حذفت الواو فی الأمر مع عدم وجود الیاء المفتوحه - حملا علی حذفها فی المضارع ؛ إذ الأمر إنما یقتطع منه.

(تنبیهان) : الأول : إذا کان مصدر الفعل المثال الواویّ علی مثال «فعل» - بکسر الفاء - جاز لک أن تحذف فاءه (1) ، وتعوّض عنها التاء بعد لامه ، نحو «عده ، وزنه ، وصفه» وتعویض هذه التاء واجب : لا یجوز عدمه عند الفراء ، ومذهب سیبویه - رحمه الله! - أن التعویض لیس لازما ، بل یجوز التعویض کما یجوز عدمه (2) ، تمسکا بقول الفضل بن العباس :

إن الخلیط أجدّوا البین فانجردوا

و أخلفوک عد الأمر الّذی وعدوا

الثانی : إذا أردت أن تبنی علی مثال «افتعل» من المثال الواویّ أو الیائیّ لزمک أن تقلب فاءه تاء ، ثم تدغمها فی تاء افتعل ، ولا یختص ذلک بالماضی ، ولا بسائر أنواع الفعل ، بل جمیع المشتقات وأصلها فی ذلک سواء ، تقول : «اتّصل ، واتّعد ، واتّقی ، یتّصل ، ویتّعد ، ویتّقی ، اتّصل ، واتّعد ، واتّق ، اتّصالا ، واتّعادا ، واتّقاء ؛ فهو متّصل ، ومتّعد ، ومتّق - إلخ» ، وتقول : «اتّسر ، یتّسر ، اتّسارا - إلخ».

والأصل «اوتصل» فقلبت الواو تاء فصار «اتتصل» فلم یکن بدّ من الإدغام ، لوقوع أوّل المتجانسین ساکنا ، وثانیهما متحرکا ، وکذا الباقی.

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2237


1- وشذ الحذف مع التعویض فی غیر المصدر ، نحو «رقه - اسم للفضه ، وحشه - اسم للأرض الموحشه - وجهه - اسم للمکان الذی تتوجه إلیه»
2- بشرط ألا یقصد بالمصدرین بیان الهیئه.
الفصل الخامس : فی الأجوف و أحکامه

وهو (1) - علی ما سبقت الإشاره إلیه - ما کانت عینه حرفا من أحرف العله وهو علی أربعه أنواع ؛ لأن عینه إما أن تکون واوا ، وإما أن تکون یاء ، وکل منهما إما أن تکون باقیه علی أصلها ، وإما أن تقلب ألفا.

فمثال ما عینه واو باقیه علی أصلها «حول ، وعور ، وصاول ، وقاول ، وحاول ، وتقاولا ، وتحاورا ، واشتورا ، واجتورا».

ومثال ما أصل عینه الواو وقد انقلبت ألفا «قام ، وصام ، ونام ، وخاف ، وأقام ، وأجاع ، وانقاد ، وانآد ، واستقام ، واستضاء».

ومثال ما عینه یاء باقیه علی أصلها «غید ، وحید ، وصید ، وبایع ، وشایع ، وتبایعا ، وتسایفا».

ومثال ما أصل عینه الیاء وقد قلبت ألفا «باع ، وجاء ، وأذاع ، وأفاء ، وامتار ، واستراب ، واستخار».

ویجیء مجرده بالاستقراء علی ثلاثه أوجه ، الأول : مثال «علم یعلم» واویا کان أو یائیا ، نحو «خاف یخاف ، ومات یمات (2) ، وهاب یهاب ، وعور یعور ، وغید یغید» والثانی : مثال «نصر ینصر» ولا یکون إلا واویا ، نحو «ماج یموج ، وذاب یذوب» ، الثالث : مثال «ضرب یضرب» ولا یکون ».

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2238


1- ویقال له : «ذو الثلاثه» لأن أکثره یکون علی ثلاثه أحرف مع الضمیر المتحرک علی ما ستعرف ، والأقل محمول علی الأکثر ، ولا یلزم إطلاق الاسم کلما وجدت عله التسمیه علی ما هو معلوم.
2- لغه فی «مات یموت».

إلا یائیا ، نحو «طاب یطیب ، وعاش یعیش» ولم یجیء علی غیر هذه الأوجه (1).

حکم ماضیه قبل اتصال الضمائر به :

یجب تصحیح عینه - أی بقاؤها علی حالها ، واوا کانت أو یاء - فی المواضع الآتیه ، وهی :

أولا : أن یکون علی مثال فعل - بکسر العین (2) - بشرط أن یکون الوصف منه علی زنه «أفعل» وذلک فیما دلّ علی حسن أو قبح ، نحو «حول فهو أحول ، وعور فهو أعور ، وحید فهو أحید ، وغید فهو أغید» فإن کان علی مثال فعل - بفتح العین - اعتلت عینه - أی : قلبت ألفا ؛ لتحرکها وانفتاح ما قبلها - نحو «باع ، وعاث ، وقال ، وصام» وإن کان علی مثال فعل - بالکسر - لکن الوصف منه لیس علی مثال افعل وجب إعلاله أیضا ، نحو «خاف فهو خائف ، ومات فهو میّت».

وشذّ الإعلال فی نحو قول الشاعر :

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2239


1- وردت کلمه واحده علی مثال کرم یکرم ، وهی قولهم «طال یطول» عند بعض العلماء ، وهی عند غیرهم من باب نصر.
2- إنما أعلوا فعل - بفتح العین - ولم یعلوا فعل المکسور إذا کان وصفه علی أفعل مع وجود العله المقتضیه للاعلال فی کلیهما ، وهی تحرک الواو أو الیاء مع انفتاح ما قبلهما - لعله اقتضت التصحیح فی المکسور بشرطه ، وهی أن الأصل فی الدلاله علی الألوان والعیوب هو صیغتا : افعل ، وافعال - بتشدید اللام فیهما - نحو اعمش واعماش ، واحمر واحمار ، وهاتان الصیغتان یجب فیهما التصحیح لسکون ما قبل العین ، نحو احول واعور ، واحوال واعوار ، واغید ، واحید ، واغیاد ، واحیاد ، وصیغه فعل - بکسر العین - الذی الوصف منه علی أفعل - مقتطعه من هاتین ؛ فبقیت علی ما کان لها قبل الاقتطاع وهو التصحیح.

وسائله بظهر الغیب عنّی

أعارت عینه أم لم تعارا (1)

ثانیا : أن یکون علی صیغه «فاعل» : سواء أکانت العین واوا ، نحو «حاول ، وجاول ، وقاول ، وصاول» أم کانت العین یاء نحو «بایع ، وضایق ، وباین ، وداین» وعله وجوب تصحیح هذه الصیغه أن ما قبل العین ساکن معتلّ ، ولا یقبل إلقاء حرکه العین علیه.

ثالثا : أن یکون علی مثال «تفاعل» : سواء أکانت العین واوا ، نحو «تجاولا ، وتصاولا ، وتقاولا ، وتفاوتا ، وتناوشا ، وتهاونا» أم کانت العین یاء نحو «تداینا ، وتبایعا ، وتباینا ، وتزاید ، وتماید» والعله فی وجوب تصحیح هذه الصیغه هی العله السابقه فی «فاعل» قال تعالی (2 - 282) : (إِذا تَدایَنْتُمْ).

رابعا : أن یکون علی مثال «فعّل» - بتشدید العین - سواء أکان واویا ، نحو «سوّل ، وعوّل ، وسوّف ، وکوّر ، وهوّن ، وهوّم» أم کان یائیا ، نحو «بیّن ، وبیّت ، وسیّر ، وخیّر ، وزیّن ، وصیّر» ولم تعتل العین فرارا من الإلباس ؛ إذ لو قلبتها ألفا لقلت فی «بیّن» مثلا : «باین» ، قال تعالی (5 - 30) : (فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ).

خامسا : أن یکون علی مثال «تفعّل» سواء أکان واویا نحو «تسوّل ، وتسوّر ، وتهوّع ، وتقوّل ، وتلوّن ، وتأوّل» أم کان یائیا ، نحو «تطیّب ، وتغیّب ، وتمیّز ، وتصیّد ، وتشیّع ، وتریّث» والعله هی عله السابق ، قال الله تعالی (38 - 21) : (إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ) وقال سبحانه (14 - 45) : (وَتَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2240


1- الهمزه فی قوله «أعارت» للاستفهام ، والألف فی آخر قوله «تعارا» منقلبه عن نون التوکید الخفیفه للوقف.

سادسا : أن یکون علی مثال «افعلّ» سواء أکان واویا نحو «احولّ ، واعورّ ، واسودّ» أم کان یائیا ، نحو «ابیضّ ، واغیدّ ، واحیدّ» ولم تعلّ العین لسکون ما قبلها ، ولم تنقل حرکتها إلی الساکن - مع أنه حرف جلد یقبل الحرکه ثم تعلّ فرارا من التقاء الساکنین ، ومن الإلباس ، قال الله تعالی (3 - 106) : (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ) وقال (3 - 107) : (وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ).

سابعا : أن یکون علی مثال «افعال» سواء أکان واویا نحو «احوال ، واعوارّ» أم کان یائیا ، نحو «ابیاضّ ، واغیادّ» والعله فی وجوب تصحیحه هی عله السابق.

ثامنا : أن یکون علی مثال «افتعل» وذلک بشرطین ؛ أحدهما : أن تکون عینه واوا ، والثانی : أن تدل الصیغه علی المفاعله ، نحو «اجتوروا ، واشتوروا ، وازدوجوا» فإن کانت العین یاء سواء أکانت الصیغه داله علی المفاعله أم لم تکن ، نحو «ابتاعوا ، واستافوا ، واکتال ، وامتار» - وجب إعلاله ، وکذلک إن کانت العین واوا ولم تدل الصیغه علی المفاعله ، نحو «استاک ، واستاق ، واستاء ، واقتاد».

ویجب الإعلال فیما عدا ذلک ، وهو - عدا ما سبق - صیغ : «أفعل ، وانفعل ، واستفعل» نحو «أجاب ، وأقام ، وأهاب ، وأخاف» (1) ،

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2241


1- أصل «أقام» ونحوه : أقوم - علی مثل أکرم - نقلت حرکه الواو - أو الیاء - إلی الساکن قبلها ، ثم یقال : تحرکت الواو بحسب الأصل وانفتح ما قبلها بحسب الحال ، فقلبت ألفا ، فصار أقام ، فالإعلال فی هذه الصیغه بالنقل أولا وبالقلب بعده.

ونحو «انقاد ، وانداح ، وانماح ، وانماع» (1) ، ونحو : «استقام ، واستقال ، واستراح ، واستفاد» (2).

وقد وردت کلمات علی صیغه «أفعل» وکلمات أخری علی صیغه «استفعل» مما عینه حرف عله من غیر إعلال ، من ذلک قولهم : «أغیمت السماء ، وأعول الصبیّ ، واستحوذ علیهم الشیطان ، واستنوق الجمل ، واستتیست الشاه ، واستغیل (3) الصبیّ ، وقال عمر بن أبی ربیعه :

صددت فأطولت الصّدود ؛ وقلّما

وصال علی طول الصّدود یدوم

وقد اختلف العلماء فی هذا ونحوه ؛ فذهب أبو زید والجوهری إلی أنه لغه فصیحه لجماعه من العرب بأعیانهم (4) وذهب کثیر من العلماء إلی أن ما ورد من ذلک شاذ لا یقاس علیه ، وفرق ابن مالک بین ما سمع من ذلک وله ثلاثی مجرد - نحو «أغیمت السماء» ، فإنه یقال «غامت السماء» فمنع أن یکون التصحیح فی هذا النوع مطردا ، وما لیس له ثلاثی مجرد - نحو «استنوق الجمل» - فأجاز التصحیح فیه (5). .

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2242


1- أصل «انقاد» ونحوه : انقود - علی مثال انکسر - وقعت الواو أو الیاء متحرکه مفتوحا ما قبلها ، فلزم قلبها ألفا ، فصار «انقاد» فالإعلال فی هذه الصیغه بالقلب وحده.
2- أصل استفاد ونحوه : استفید - علی مثال استغفر - فنقلت حرکه حرف العله إلی الساکن قبله ، ثم قلب حرف العله ألفا کما فی أقام ؛ فالإعلال فی هذه الصیغه بالنقل ثم بالقلب.
3- أی : شرب الغیل - بفتح فسکون - وهو لبن الحامل.
4- أی : فیجوز علی لغتهم قیاس ما لم یسمع علی ما سمع.
5- والذی نذهب إلیه ونری أنه موافق لما وردنا من لغات العرب ، وإن لم نجد أحدا من العلماء ذکره صراحه - هو أن مسأله نقل حرکه حرف العله إلی الساکن الصحیح قبله فی مواضعها الأربعه - ونستثنی من ذلک أن تکون حرکه حرف العله ضمه أو کسره فی الفعل ؛ لثقل اجتماعهما حینئذ - لیست أمرا واجبا کقلب الواو أو الیاء ألفا لتحرکهما وانفتاح ما قبلهما حقیقه ، بل ذلک أمر یجوز ارتکابه کما یجوز عدمه ؛ فالعلل المقتضیه للاعلال عندنا نوعان : أحدهما موجب ، والآخر مجوز ، والدلیل علی هذا أن مواضع النقل الأربعه کلها قد جاء فیها الإعلال ، وجاء فیها التصحیح علی الأصل ، وقد ذکر العلماء فی کل ما جاء مصححا منها خلافا فی أنه شاذ أو لغه لجماعه من العرب.

حکم الماضی عند اتصال الضمائر به :

أما الصیغ التی یجب فیها التصحیح ، فإن حکمها کحکم السالم : لا یحذف منها شیء ، سواء أکان الضمیر ساکنا أم کان متحرکا ، تقول : «غیدت ، وحولت ، وغیدا ، وحولا ، وغیدوا ، وحولوا» وتقول : «حاولت ، وداینت ، وحاولا ، وداینا ، وحاولوا ، وداینوا» وکذا «تقاولت ، وتمایدت ، وتقاولا ، وتمایدا» وکذا «عوّلت ، وبیّنت ، وعوّلا ، وبیّنا - إلخ».

أما الصیغ التی یجب فیها الإعلال ، فإن أسندت إلی ضمیر ساکن أو اتصلت بها تاء التأنیث ؛ بقیت علی حالها ، تقول : باعا ، وقالا ، وخافا ، وابتاعا ، واستاکا ، وابتاعوا ، واستاکوا ، وأجابا ، وأهابا ، وأجابوا ، وأهابوا ، وانقادا ، وانماعا ، وانقادوا ، وانماعوا ، واستقاما ، واستفادا ، واستقاموا ، واستفادوا».

وإن أسندت إلی ضمیر متحرک وجب حذف العین : تخلصا من التقاء الساکنین.

وحینئذ فجمیع الصیغ التی تشتمل علی حرف زائد أو أکثر یجب أن تبقی بعد حذف العین علی حالها ، تقول : «ابتعت ، واستکت ، وأجبت ، وأهبت ، وانقدت ، واستقمت ، واستفدت» (1) إلخ. .

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2243


1- لا یخفی علیک أن أصل «أجبت» وأخواته قبل الإسناد إلی الضمیر وبعد الإعلال بالنقل والقلب «أجاب» فلما أرادوا الإسناد إلی الضمیر المتحرک لزمهم إسکان الآخر ، والألف قبله ساکنه ، فاضطروا إلی حذف حرف العله للتخلص من التقاء الساکنین.

وأما الثلاثی المجرد : فإن کان علی «فعل» بکسر العین - وذلک باب «علم» - وجب کسر الفاء إیذانا بحرکه العین المحذوفه ، ولا فرق فی هذا النوع بین الواوی والیائی ، تقول : «خفت ، ومتّ ، وهبت» (1) وإن کان علی مثال «فعل» - بفتح العین - وذلک باب «ضرب» وباب «نصر» فرق بین الواویّ والیائی ؛ فتضم فاء الواوی - وهو باب «نصر» - إیذانا بنفس الحرف المحذوف ، وتکسر فاء الیائی - وهو باب «ضرب» - لذلک السبب. تقول : «صمت ، وقدت ، وقلت (2)» وتقول : «بعت ، وطبت. وعشت (3)» وإن کان مضموم العین علی فعل - حذفت العین وضمت الفاء للدلاله علی الواو ؛ نحو «طلت» قال الله تعالی : (19 - 5) : (وَإِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی) وقال سبحانه (20 - 68) : (قُلْنا

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2244


1- أصل «خفت» وأخواته «خاف» بعد الإعلال الذی سبق بیانه ، وحذفوا حرف العله عند الإسناد ؛ لاضطرارهم إلی تسکین آخر الفعل ، وحرکوا الفاء بالکسره دلاله علی حرکه العین التی حذفوها.
2- أصل «قلت» وأخوانه «قال» فحذفوا العین عند الإسناد للضمیر المتحرک للعله التی سبق بیانها ، وحرکوا الفاء بالضمه إشعارا بأن المحذوف واو.
3- أصل «طبت» وأخواته «طاب» فحذفوا العین عند الإسناد لما ذکرنا ، وحرکوا الفاء بالکسره إیذانا بأن المحذوف یاء. ومن هنا تعلم أن الفاء تکسر فی الأجوف الثلاثی إذا أسند إلی الضمیر المتحرک فی موضعین ، الأول : إذا کانت العین المحذوفه مکسوره ، والثانی : إذا کانت العین مفتوحه وأصلها الیاء ، ولکن الکسره فی الأول إیذان بالحرکه ، وفی الثانی إیذان بالحرف ، وتضم فی موضعین أیضا بهذه المنزله.

لا تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلی) وقال جل شأنه (19 - 23) : (یا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هذا)(1) ؛ وقال (14 - 10) : (قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ) وقال (41 - 11) : (قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ) وقال (15 - 19) : (قالوا إن نحن إلا بشر مثلکم).

حکم مضارعه :

أما المضارع من الصیغ التی یجب التصحیح فی ماضیها فهو علی غرار المضارع من السالم : لا یتغیر فیه شیء بأی نوع من أنواع التغییر ، تقول : «غید یغید ، وحور یحور ، وناول یناول ، وبایع یبایع ، وسوّل یسوّل ، وبین یبیّن ، وتقوّل یتقوّل ، وتبیّن یتبیّن ، وتبایع یتبایع ، وتهاون یتهاون ، واحولّ یحولّ ، واغیدّ یغیدّ ، واجتور یجتور ، واحوالّ یحوالّ ، واغیادّ یغیادّ».

وأما المضارع مما یجب فیه الإعلال ؛ فإنه یعتل أیضا ، وهو فی اعتلاله علی ثلاثه أنواع :

الأول : نوع یعتل بالقلب وحده ، وذلک المضارع من صیغتی «انفعل وافتعل» (2) ؛ فإنّ حرف العله فیهما ینقلب ألفا لتحرکه وانفتاح ما قبله ، نحو «انقاد ینقاد ، وانداح ینداح ، واختار یختار ، واشتار العسل یشتاره».

والأصل فی المضارع «ینقود ، ویختیر» علی مثال ینطلق ویجتمع ، فوقع کل من الواو والیاء متحرکا بعد فتحه فانقلب ألفا ؛ فصارا «یختار ، وینقاد».

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2245


1- قریء فی هذه الآیه بکسر المیم وضمها : أما من کسرها فعنده أن الکلمه من باب علم یعلم کخاف ، وأما من ضمها فعنده أنها من باب نصر بنصر کقال یقول ، وهما لغتان سبقت الإشاره إلیهما.
2- أما صیغه انفعل فتعل دائما : واوا کانت العین أو یاء ، ولا فرق فی هذه الصیغه بین جمیع معانیها ، وأما صیغه افتعل فقد علمت أنه یجب فیها التصحیح إذا کانت العین واوا وکانت الصیغه داله علی المفاعله ، فالکلام هنا علی غیر المستوفی هذین الشرطین من هذه الصیغه.

الثانی : نوع یعتل بالنقل وحده ، وذلک المضارع من الثلاثی ، الذی یجب فیه الإعلال ، ما لم یکن من باب «علم یعلم» ؛ فإنک تنقل حرکه الحرف المعتل إلی الساکن الصحیح الذی قبله ، نحو «قال یقول ، وباع یبیع».

والأصل فی المضارع : «یقول ، ویبیع» علی مثال ینصر ویضرب ؛ نقلت الضمه من الواو والکسره من الیاء إلی الساکن الصحیح قبلهما ؛ فصار «یقول ، ویبیع».

الثالث : نوع یعتل بالنقل والقلب جمیعا ، وذلک مضارع الثلاثی الذی یجب فیه الإعلال إذا کان من باب «علم یعلم» والمضارع الواوی من صیغتی «أفعل واستفعل» نحو «خاف یخاف ، وهاب یهاب ، وکاد یکاد» ونحو «أقام یقیم ، وأجاب یجیب ، وأفاد یفید» ونحو «استقام یستقیم ، واستجاب یستجیب ، واستفاد یستفید».

والأصل فی مضارع الأمثله الأولی : «یخوف» علی مثال یعلم - فنقلت فتحه الواو إلی الساکن قبلها ؛ فصار «یخوف» ثم قلبت الواو ألفا لتحرکها بحسب الأصل وانفتاح ما قبلها الآن ؛ فصار «یخاف».

والأصل فی مضارع الأمثله الثانیه : «یقوم» علی مثال یکرم ، فنقلت کسره الواو إلی الساکن الصحیح قبلها ، فصار «یقوم» ثم قلبت الواو یاء لوقوعها ساکنه إثر کسره (1) ، فصار «یقیم».

والأصل فی مضارع الأمثله الثالثه : «یستقوم» علی مثال یستغفر ، فنقلت حرکه الواو إلی الساکن قبلها ، فصار «یستقوم» ثم قلبت الواو یاء لوقوعها ساکنه إثر کسره ، فصار «یستقیم» (2).

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2246


1- من هنا نعلم أنه لو کانت العین فی صیغتی «أفعل ، واستفعل» یاء فی الأصل لم یکن فیهما إلا إعلال بالنقل فقط ، فلو بنیت علی إحداهما من «بان» لقلت : «أبان یبین واستبان یستببن» ولم یکن فی المضارع إلا نقل حرکه الیاء إلی الساکن الصحیح قبلها.
2- من هنا نعلم أنه لو کانت العین فی صیغتی «أفعل ، واستفعل» یاء فی الأصل لم یکن فیهما إلا إعلال بالنقل فقط ، فلو بنیت علی إحداهما من «بان» لقلت : «أبان یبین واستبان یستببن» ولم یکن فی المضارع إلا نقل حرکه الیاء إلی الساکن الصحیح قبلها.

وقس علی ذلک أحواتهن.

واعلم أنه یجب بقاء المضارع علی ما استقرّ له من التصحیح أو الإعلال ما دام مرفوعا أو منصوبا ، فإذا جزم : فإن کان مما یجب تصحیحه بقی علی حاله ، وإذا کان مما یجب إعلاله - بأی نوع من أنواع الإعلال - وجب حذف حرف العلّه تخلصا من التقاء الساکنین ، تقول : «یخاف التقیّ من عذاب الله ، ولن یستقیم الظّلّ والعود أعوج ، ولو لم یخف الله لم یعصه ، وإن تستقم تنجح» ویعود إلیه ذلک الحرف المحذوف : إذا أسند إلی الضمیر الساکن ، نحو «لا تخافوا» أو أکّد بإحدی نونی التوکید ، نحو «وإمّا تخافنّ» ، وسیأتی ذلک إن شاء الله تعالی.

حکم أمره :

قد عرفت غیر مره أن الأمر مقتطع من المضارع : بحذف حرف المضارعه ، واجتلاب همزه الوصل مکسوره أو مضمومه إذا کان ما بعد حرف المضارعه ساکنا ، وعلی هذا فالأمر من الأجوف الذی تصحّ عینه فی الماضی والمضارع مثل الأمر من السالم ، تقول : «اغید ، وبیّن ، واجتورا» وما أشبه ذلک.

والأمر من الأجوف الذی تعتل عین ماضیه ومضارعه مثل مضارعه المجزوم : یجب حذف عینه ما لم یتصل بضمیر ساکن ، أو یؤکد بإحدی النونین ، تقول : «خف ، واستقم ، وأجب» وتقول : «خافی ربّک ، وهابی عقابه» وتقول : «خافنّ خالقک» ونحو ذلک.

حکم إسناد المضارع للضمیر :

إذا أسند المضارع من الأجوف إلی الضمیر الساکن بقی علی ما استحقه من الإعلال أو التصحیح ، ولم تحذف عینه ولو کان مجزوما ، تقول : «یخافان ، ویخافون ، وتخافین ، ولن یخافا ، ولن یخافوا ، ولن تخافی ، ولم تخافا ، ولم

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2247

تخافوا ، ولم تخافی» وکذا الباقی من المثل. وإذا أسند إلی الضمیر المتحرک حذفت عینه (1) إن کان مما یجب فیه الإعلال ، سواء أکان مرفوعا أم منصوبا أم مجزوما ، تقول : «النّساء یقلن ، ولن یثبن ، ولم یرعن».

حکم إسناد الأمر إلی الضمائر :

الأمر کالمضارع المجزوم : فلو أنه أسند إلی الضمیر الساکن رجعت إلیه العین التی حذفت منه حال إسناده للضمیر المستتر ، تقول : «قولا ، وخافا ، وبیعا وقولوا ، وخافوا ، وبیعوا ، وقولی ، وخافی ، وبیعی» وإذا أسند إلی الضمیر المتحرک بقیت العین محذوفه (2) ، تقول : «قلن ، وخفن ، وبعن» قال الله تعالی (20 - 44) : (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً) وقال (2 - 83) : (وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً) وقال (10 - 89) : (فَاسْتَقِیما وَلا تَتَّبِعانِّ) وقال (73 - 20) : (وَأَقِیمُوا الصَّلاهَ) وقال (17 - 78) : (أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ) وقال (33 - 32) : (وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً) وقال (46 - 31) : (أَجِیبُوا داعِیَ اللهِ).

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2248


1- حذفت العین للتخلص من التقاء الساکنین ، لأن المضارع عند إسناده لنون النسوه یبنی علی السکون ، وحرف العله قبله ساکن أیضا ، والأمر ساکن الآخر فی حالتی تجرده عن الضمائر البارزه واتصاله بنون النسوه ، فلهذا تحذف عینه للعله نفسها ، فإذا أسند إلی الضمیر الساکن تحرک آخره ، فزالت العله المقتضیه للحذف فترجع العین.
2- صوره فعل الأمر المسند إلی نون النسوه مثل صوره الفعل الماضی المسند إلیها ، ولکنهما یختلفان فی التقدیر ، فأصل «قلن» الأمر : «قولن» فالمحذوف واو ، وضمه القاف أصل فی صیغه الأمر ، وأصل «قلن» الماضی : «قالن» فالمحذوف ألف ، وهذه الألف منقلبه عن واو ، وضمه القاف عارضه عند الإسناد ؛ للدلاله علی أن المحذوف أصله الواو کما تقدم ، ومثله الباقی.
الفصل السادس : فی الناقص و أحکامه

وهو - کما سبقت الإشاره إلیه - ما کانت لامه حرف عله ، وتکون اللام واوا أو یاء ، ولا تکون ألفا إلا منقلبه عن واو أو یاء.

وأنواعه - علی التفصیل - سته ؛ لأن کلا من الواو والیاء إما أن یبقی علی حاله ، وإما أن ینقلب ألفا ، وإما أن تنقلب الواو یاء ، وإما أن تنقلب الیاء واوا ، وما آخره ألف إما أن تکون هذه الألف منقلبه عن واو ، وإما أن تکون منقلبه عن یاء.

فمثال الواو الأصلیه الباقیه : «بذو ، ورخو ، وسرو».

ومثال ما أصل لامه الواو وقد انقلبت یاء (1) : حظی ، وحفی ، وحلی ، ورجی ، ورضی ، وشقی» وکذا «حوی ، وقوی ، ولوی» وستأتی فی اللفیف.

ومثال ما أصل لامه الواو وقد انقلبت ألفا (2) : «سما ، ودعا ، وغزا». .

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2249


1- هذا إنما یکون فی الماضی المکسور العین - وهو باب علم یعلم لیس غیر - وذلک لأن الواو إذا تطرفت إثر کسره قلبت یاء. والدلیل علی أن أصل هذه الیاءات واو یعرف من بعض استعمالات هذه الکلمه ، فمثلا «حفی» تجد مکان هذه الیاء واوا فی «الحفوه» بضم الحاء أو کسرها ، وهی الاسم من الحفا ، وهو رقه القدم ، وکذلک تجد فی مکان الیاء من «حلی» واوا فی مثل «الحلو ، والحلاوه ، والحلوان» وکلها مصادر حلی الشیء - من أبواب رضی ، ودعا ، وسرو - ضدمر ، وکذلک تجد فی مکان الیاء من «رضی» واوا فی نحو «الرضوان ، والرضوه» - بکسر فسکون فیهما - وهکذا.
2- هذا إنما یکون فی الماضی المفتوح العین - وهو بالاستقراء بابان ؛ أحدهما باب نصر ینصر ، نحو «دعا یدعو ، وسما یسمو ، وعدا یعدو» والثانی باب فتح یفتح ، نحو «صغی یصغی ، وضحی یضحی». والسر فی قلب الواو ألفا وقوعها متحرکه مفتوحا ما قبلها ، وتعرف أن أصل الألف واو یبعض استعمالات هذه الألفاظ کالسمو ، والغزو ، والدعوه ، ونحو ذلک ، علی المنهج الذی بیناه قبل هذا ، ولم یجیء الناقص الواوی من باب ضرب یضرب أصلا.

ومثال الیاء الأصلیه الباقیه : «رقی ، وزکی ، وشصی ، وطغی ، وصغی» ، ومثله «ضوی ، وعیی ، وهوی» وستأتی فی اللفیف.

ومثال ما أصل لامه الیاء وقد انقلبت واوا (1) : «نهو» ولیس فی العربیه من هذا النوع سوی هذه الکلمه.

ومثال ما أصل لامه الیاء وقد انقلبت ألفا (2) : «رمی ، وکفی ، وهمی ، ومأی».

* * *

ویجیء الناقص علی خمسه أوجه ؛ الأول : مثال «ضرب یضرب» (3) ، نحو «مری یمری ، وفلی یفلی». الثانی : مثال «نصر ینصر» (4) ، نحو «دعا یدعو ، وسما یسمو ، وعلا یعلو». الثالث : مثال «فتح یفتح» (5) ،

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2250


1- إنما یکون ذلک فی الماضی المضموم العین - وهو باب کرم یکرم - وذلک لأن الیاء إذا وقعت متطرفه إثر ضمه انقلبت واوا ، والذی یدل علی أن أصل الواو فی «نهو» یاء وجود الیاء فی بعض تصاریف هذه الکلمه ، وذلک قولهم : «نهیه» للعقل.
2- هذا إنما یکون فی الماضی المفتوح العین - وذلک بالاستقراء بابان ؛ أحدهما باب فتح یفتح ، نحو «رأی یری ، ونهی ینهی ، ونأی ینأی ، وسعی یسعی» والثانی باب ضرب یضرب ، نحو «هداه الله یهدیه ، وقری ضیفه یقریه ، وعصی یعصی ، وسقی یسقی».
3- ولا یکون إلا یائیا ، وتنقلب یاؤه فی الماضی ألفا کما علمت.
4- ولا یکون إلا واویا ، وتنقلب واوه فی ماضیه ألفا کما علمت.
5- وهذا یکون یائیا کما یکون واویا ؛ فمثال الیائی نهی ینهی ، ومثال الواوی صغا یصغی ، وتنقلب الواو والیاء فی ماضیه ألفا کما أنبأتک.

نحو «نحا ینحی ، وطغی یطغی ، ورعی یرعی ، وسعی یسعی». الرابع : مثال «کرم یکرم» (1) ، نحو «رخو برخو ، وسرو یسرو». الخامس : مثال «علم یعلم» (2) ، نحو «حفی یحفی ، ورضی یرضی ، ورقی یرقی».

حکم ماضیه قبل الاتصال بالضمائر :

أما ما عدا الثلاثی المجرد فیجب فی جمیعه قلب اللام ألفا ، وذلک لأن اللام فی جمیعها متحرکه الأصل مفتوح ما قبلها ، فحیثما وقعت الیاء أو الواو فی إحدی هذه الصیغ فلن تقع إلا مستوجبه لقلبها ألفا (3).

نحو : «سلقی ، وقلسی ، وأعطی ، وأبقی ، وداری ، ونادی ، واهتدی ، واقتدی ، وانجلی ، وانهوی ، وتلقّی ، وتزکی ، وتراضی ، وتعامی ، واستدعی ، واستغشی».

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2251


1- ولا یکون إلا واویا سوی کلمه «نهو» التی أشرنا إلیها.
2- ویکون واویا کما یکون یائیا ؛ فمثال الواوی «حظی یحظی» ، ومثال الیائی «رقی یرقی» لکن تنقلب فی ماضیه الواو یاء کما أسلفت لک.
3- غیر أن الذی أصله الیاء فی هذه الصیغ جمیعها قد قلبت یاؤه ألفا لتحرکها وانفتاح ما قبلها من غیر وساطه شیء آخر ، بخلاف ما أصله الواو منها - نحو أعطی - إذ أصله أعطو - علی مثال أحسن - فإن هذه الواو تنقلب یاء أولا ، لکونها وقعت رابعه فصاعدا ، فیصیر : أعطی ، ثم تقلب الیاء ألفا ، ولهذا السبب فإنهم لا یفرقون فی غیر الثلاثی المجرد بین ما أصله الیاء وما أصله الواو فی الکتابه ، وعند الإسناد لألف الاثنین مثلا ، بل یکتبون الجمیع بالیاء ، ویقلبون ألفه یاء عند الإسناد لألف الاثنین إشاره إلی أن الذی أصله الواو قد صار إلی الیاء قبل أن یصیر ألفا ، وکذلک عند الإسناد إلی الضمائر المتحرکه نحو أعطیت وأرضیت وتزکیت من الواوی. فتلخص لک من هذا الکلام أن لام الناقص فی ماضی ما زاد علی الثلاثه تعتل بالقلب ألفا البته ، ولکنها علی نوعین فی ذلک : الأول ما یحدث له هذا الإعلال بلا واسطه وهو الیائی ، والثانی : ما یحدث له هذا الإعلال بعد قلب حرف العله فیه یاء وهو الواوی.

والأصل فی جمیع ذلک «أبقی» مثلا : تحرکت الیاء وانفتح ما قبلها فقلبت ألفا ؛ فصار «أبقی» ، وقس الباقی.

أما الثلاثی المجرد : فإما أن تکون عینه مضمومه ، أو مکسوره ، أو مفتوحه.

فإن کانت عینه مضمومه ؛ فإن کانت اللام واوا سلمت ، نحو «سرو» وإن کانت یاء انقلبت واوا لتطرفها أثر ضمه ، نحو «نهو».

وإن کانت عینه مکسوره ؛ فإن کانت اللام یاء سلمت ، نحو «بقی» وإن کانت واوا انقلبت یاء لتطرفها إثر کسره ، نحو «رضی».

وإن کانت عینه مفتوحه وجب قلب لامه ألفا - واوا کان أصلها ، أو یاء - لتحرک کل منهما وانفتاح ما قبله ، نحو «سما ، ورمی».

حکم مضارعه قبل الاتصال بالضمائر :

النظر فی المضارع یتبع حرکه ما قبل الآخر ؛ فإن کانت ضمه - وهذا لا یکون إلا فی مضارع الثلاثی الواوی (1) - صارت اللام واوا (2) ، نحو «یسرو ، ویدعو» وإن کانت کسره - ویکون ذلک فی مضارع الثلاثی الیائی ، وفی مضارع الرباعی کله ، وفی مضارع المبدوء بهمزه الوصل من الخماسی والسداسی - صارت اللام یاء (3) ، نحو «یرمی ویعطی ، وینهوی ، ویستولی» وإن کانت الحرکه فتحه - ویکون هذا فی مضارع الثلاثی من بابی علم وفتح ، وفی

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2252


1- سواء أکان من باب «نصر ینصر» نحو «دعا یدعو» ، أم کان من باب «کرم یکرم» نحو «سرو یسرو».
2- ساکنه فی حاله الرفع لاستثقال الضمه علی الواو ، ومفتوحه فی حاله النصب لخفه الفتحه ، وتحذف فی حاله الجزم.
3- وتأخذ ما أخذته الواو : من التسکین حال الرفع ، والفتح حال النصب ، والمحذف حال الجزم.

مضارع المبدوء بالتاء الزائده من الخماسی - صارت ألفا (1) ، نحو «یرضی ، ویطغی ، ویتولّی ، ویتزکی».

حکم الماضی عند الإسناد إلی الضمائر ونحوها :

إذا أسند الماضی إلی الضمیر المتحرک : فإن کانت لامه واوا (2) أو یاء سلمتا ؛ تقول «سروت ، ورضیت» وإن کانت اللام ألفا قلبت یاء فیما زاد علی الثلاثه ، وردّت إلی أصلها فی الثلاثی ؛ تقول : «أعطیت ، واستدعیت» وتقول : «غزوت ، ردعوت ، وسموت» وتقول : «رمیت ، وکنیت. وبغیت».

وإذا اتصلت به تاء التأنیث : فإن کانت اللام واوا أو یاء بقیتا وانفتحتا ؛ تقول : «سروت ، ورضیت» وإن کانت اللام ألفا حذفت (3) فی الثلاثی وغیره ؛ تقول : «دعت ، وسمت ، وغزت ، ورمت ، وبنت ، وکنت» وتقول : «أعطت ، ووالت ، واستدعت».

وإذا أسند الماضی إلی الضمیر الساکن : فإن کان ذلک الضمیر ألف الاثنین بقی الفعل علی حاله إذا کان واویّا أو یائیّا ؛ تقول : «سروا ، ورضیا». وإن کانت لامه ألفا قلبت یاء فی ما عدا الثلاثی ، وردّت إلی أصلها فی الثلاثی ؛

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2253


1- ولا تظهر علیها حرکه أصلا ؛ لتعذر أنواع الحرکات کلها علی الألف ، وتحذف فی حاله الجزم کأختیها.
2- النظر هنا إلی النطق لا إلی الکتابه ، والمدار علی حاله الفعل الراهنه لا علی أصله ؛ فمثلا «رمی ، وأعطی ، واستدعی» تعتبر لاما تهن ألفا لا یاء ، ونحو «رضی ، ورجی ، وجوی» تعتبر لاما تهن یاء ، وإن کان أصلها الواو ، وهکذا.
3- عله ذلک الحذف التخلص من التقاء الساکنین ، وذلک لأن أصل «رمت» مثلا «رمیت» علی مثال ضربت - وقعت الیاء متحرکه مفتوحا ما قبلها فانقلبت ألفا ، فصار «رمات» فالتقی ساکنان : الألف ، وتاء التأنیث ، فحذفت الألف فرارا من التقائهما.

تقول : «أعطیا ، ونادیا ، وناجیا ، واستدعیا» ، وتقول : «غزوا ، ودعوا ، ورمیا ، وبغیا» (1) ، وإن کان الضمیر واو الجماعه حذفت لام الفعل : واوا کانت ، أو یاء ، أو ألفا ، وبقی الحرف الذی قبل الألف مفتوحا للایذان بالحرف لمحذوف ، وضمّ الحرف الذی قبل الواو والیاء لمناسبه واو الجماعه ؛ تقول : «أعطوا ، واستدعوا ، ونادوا ، وغزوا ، ودعوا ، ورموا ، وبغوا» ، وتقول : «سروا ، وبذوا ، ورضوا ، وبقوا» قال الله تعالی (43 - 77) : (وَنادَوْا یا مالِکُ) وقال (71 - 7) : (وَاسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ) وقال (10 - 22) : (دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) وقال (98 - 8) : (رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ) وقال (5 - 14) : (فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ).

حکم مضارعه عند الاتصال بالضمائر :

إذا أسند المضارع إلی نون النسوه : فإن کانت لامه واوا أو یاء سلمتا ؛ تقول : «النّسوه یسرون ، ویدعون ، ویغزون (2)» وتقول : «النّسوه یرمین ، ویسرین ، ویعطین ، ویستدعین ، وینادین (3)» قال الله تعالی (2 - 237) :

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2254


1- لم تقلب هنا الواو والیاء ألفا مع تحرکهما وانفتاح ما قبلهما ؛ لأن ما بعدهما ألف ساکنه ، فلو انقلبت إحداهما ألفا لالتقی ساکنان ، فیلزم حینئذ حذف أحدهما فیصیر اللفظ «غزا» مثلا ، فیلتبس الواحد بالمثنی.
2- یجب أن تتنبه إلی أن الواو فی هذه الکلمات کالراء فی «ینصرن» تماما ؛ فهی لام الکلمه ، بخلاف الواو فی قولک : «الرجال یسرون» ونحوه مما یأتی قریبا ، فإنها واو الجماعه لا لام الکلمه.
3- الیاء فی نحو «النساء یرمین» کالباء فی «یضربن» تماما ، فهی لام الکلمه بخلاف الیاء فی نحو : «أنت یا زینب ترمین» فإنها یاء المخاطبه ، ولام الکلمه محذوفه علی ما ستعرف.

(إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ) وإن کانت لامه ألفا قلبت یاء مطلقا ، نحو «یرضین ، ویخشین ، ویتزکّین ، ویتداعین ، ویتناجین».

وإسناده لألف الاثنین مثل إسناده إلی نون النسوه : تسلم فیه الواو والیاء ، وتنقلب الألف یاء مطلقا ، إلا أن ما قبل نون النسوه ساکن ، وما قبل ألف الاثنین مفتوح ؛ تقول «المحمدان یسروان ، ویدعوان ، ویغزوان ، ویرمیان ، ویسریان ، ویعطیان ، ویستدعیان ، وینادیان ، ویرضیان ، ویخشیان ، ویتزکّیان ، ویتداعیان ، ویتناجیان».

وإذا أسند المضارع إلی واو الجماعه حذفت لامه مطلقا - واوا کانت ، أو یاء أو ألفا - وبقی ما قبل الألف مفتوحا للإیذان بنفس الحرف المحذوف ، وضمّ ما قبل الواو من ذی الواو أو الیاء لمناسبه واو الجماعه ؛ تقول : «یرضون ، ویخشون ، ویتزکّون ویتداعون ، ویتناجون» وتقول «یسرون ، ویدعون ، ویغزون (1) ، ویرمون ، ویسرون (2) ، ویعطون ، ویستدعون ، وینادون» قال الله تعالی (67 - 12) : (یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ) وقال سبحانه (58 - 9) : (فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوانِ) وقال (46 - 4) : (إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ).

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2255


1- قد نبهناک إلی الفرق بین هذه الکلمات ، ونحو قولهم : «النساء یدعون» من أن الواو لام الکلمه فی المسند إلی النون ، وضمیر جماعه الذکور فی المسند إلی الواو ، وهناک فرق آخر ، وهو أن النون فی نحو «النساء یدعون» ضمیر مرفوع المحل علی أنه فاعل ، فلا تسقط فی نصب ولا جزم ، بخلاف النون فی نحو «الرجال یدعون» فإنها علامه علی رفع الفعل تزول بزواله. هذا ، و «یسرون» فی هذه المثل مضارع «سرو» من باب کرم ولامه واو.
2- «یسرون» فی هذه المثل مضارع «سری یسری» من السری - وهو السیر لیلا - ولامه یاء.

وإذا أسند المضارع إلی یاء المؤنثه المخاطبه حذفت اللام مطلقا - واوا کانت ، أو یاء ، أو ألفا - وبقی ما قبل الألف مفتوحا للإیذان بنفس الحرف المحذوف ، وکسر ما قبل الواو أو الیاء لمناسبه یاء المخاطبه ، تقول : «نخشین یا زینب ، وترضین ، وندعین ، وتعلین ، وترمین ، وتبنین ، وتعطین ، وتسترضین».

حکم إسناد الأمر إلی الضمائر :

الأمر کالمضارع المجزوم ، والأصل أن لام الناقص تحذف فی الأمر ، لبناء الأمر علی حذف حرف العله ، ولکنه عند الإسناد إلی الضمائر تعود إلیه اللام (1).

ثم إذا أسند لنون النسوه أو ألف الاثنین سلمت لامه إن کانت یاء أو واوا ، وقلبت یاء إن کانت ألفا ، تقول : «یا نسوه اسرون ، وادعون ، واغزون ، وارمین ، واسرین ، وأعطین ، واستدعین ، ونادین ، وارضین ، واخشین ، وتزکّین ، وتداعین ، وتناجین» ، وتقول : «یا محمّدان اسروا ، وادعوا ، واغزوا ، وارمیا ، واسریا ، وأعطیا ، واستدعیا ، ونادیا ، وارضیا ، واخشیا ، وتزکّیا ، وتداعیا ، وتناجیا».

وإذا أسند إلی واو الجماعه أو یاء المخاطبه حذفت لامه مطلقا - واوا کانت ، أو یاء ، أو ألفا - وبقی ما قبل الألف فی الموضعین مفتوحا ، وکسر ما عداه قبل یاء المخاطبه ، وضم قبل واو الجماعه ، تقول : «ارضوا ، واخشوا ، وتزکّوا ، واسروا ، وادعوا ، واغزوا ، وارموا ، وأعطوا ، واستدعوا» وتقول : «ارضی ، واخشی ، وتزکّی ، واسری ، وأعطی ، واستدعی».

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2256


1- أما مع الضمائر الساکنه فلأن بناءه قد صار علی حذف النون ، وأما مع نون النسوه فلأن بناءه حینئذ علی السکون ، وحرف العله ساکن بطبعه.
الفصل السابع : فی اللفیف المفروق و أحکامه

وهو - کما عرفت - ما کانت فاؤه ولامه حرفین من أحرف العله.

وتقع فاؤه واوا فی کلمات کثیره ، ولم نجد منه ما فاؤه یاء إلا قولهم : «یدی» (1).

وتکون لامه یاء : إما باقیه علی أصلها ، وإما أن تنقلب ألفا. ولا تکون لامه واوا (2).

فمثال ما أصل لامه الیاء وقد انقلبت ألفا : «وحی ، وودی ، ووشی».

ومثال ما لامه یاء باقیه علی حالها : «وجی ، وری ، ولی».

ویجیء اللفیف المفروق علی ثلاثه أوجه ؛ أحدها : مثال «ضرب یضرب»

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2257


1- یدی - من باب رضی - أی : ذهبت یده ویبست ، ویداه - من باب ضرب - أی أصاب یده ، أو ضربها ، ویداه - ومثله أیداه - أی : اتخذ عنده یدا ، ویاداه میاداه : جازاه یدا بید علی التعجیل ، وأنشد الجوهری لبعض بنی أسد : یدیت علی ابن حسحاس بن وهب بأسفل ذی الجذاه ید الکریم
2- فی ماده «وزا» من القاموس تجد صاحبه قد وضع قبلها حرف الواو ، فتغتر بهذا الصنیع ، فتتوهم أن أصل الألف فی هذا الفعل الواو ، ولکن الأثبات من العلماء قد انتقدوا علیه ذلک ، قال الشارح : کأنه اغتر بماقی نسخ الصحاح من کتابه الوزا بالألف فحسب أنه واوی ، وقد صرح غیره من الأئمه نقلا عن البطلیوسی أن الوزی یکتب بالیاء ، لأن الفاء واللام لا یکونان واوا فی حرف واحد ، وقد کرهوا أن تکون العین واللام واوا ، ولهذا فإنهم یجیئون بما کانت العین واللام فیه واوین علی باب «علم» لیتسنی لهم قلب اللام یاء ، کما فی نحو : «قوی» وشبهه ، ا ه بإیضاح.

نحو «وعی یعی ، ونی ینی ، وهی یهی» الثانی : مثال «علم یعلم» نحو : «وجی یوجی» (1) الثالث : مثال «حسب یحسب» نحو «ولی یلی ، وری یری» (2).

حکمه :

یعامل اللفیف المفروق : من جهه فائه معامله المثال ، ومن جهه لامه معامله الناقص.

وعلی هذا تثبت فاؤه فی المضارع والأمر إن کانت یاء مطلقا ، وکذا إن کانت واوا والعین مفتوحه ، تقول : «یدی ییدی ، واید» وتقول : «وجی یوجی واوج» (3) ، وتحذف فاؤه فی المضارع من الثلاثی المجرد والأمر إذا کانت واوا والعین مکسوره - وذلک باب ضرب ، وباب حسب - تقول : «وعی یعی ، وونی ینی ، ووهی یهی» ، وتقول : «ولی یلی ، ووری یری».

وتحذف لامه فی المضارع المجزوم ، وفی الأمر أیضا ، إلا إذا أسند إلی نون النسوه أو ألف الاثنین ، تقول «النّسوه لم یعین ، وینین ، ویهین ، ویلین ، ویوجین». وتقول أیضا : «یا نسوه عین ، ونین ، وهین ، ولین ، واوجین» (4). وتقول عند الإسناد إلی ألف الاثنین : المحمدان یعیان ، وینیان ، ویهیان ، ویلیان ، ویوجیان ، وتحذف نون الرفع فی الجزم والنصب ، وتقول أیضا «یا محمدان عیا ، ونیا ، وهیا ، ولیا ، واوجیا» (5).

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2258


1- تتبعت مواد القاموس فلم أجد فیه ما ورد علی هذین الوجهین سوی هذه الکلمات الثلاث ، والعله فی ذلک قله الأفعال التی وردت علیهما بوجه عام ، فما یا لک بالمعتل؟
2- تتبعت مواد القاموس فلم أجد فیه ما ورد علی هذین الوجهین سوی هذه الکلمات الثلاث ، والعله فی ذلک قله الأفعال التی وردت علیهما بوجه عام ، فما یا لک بالمعتل؟
3- إذا بدأت بهذا الفعل ونحوه قلبت واوه یاء ؛ لسکونها وانکسار ما قبلها ، تقول : إیج ، کما تقول : إیجل.
4- إذا بدأت بهذا الفعل ونحوه قلبت واوه یاء ؛ لسکونها وانکسار ما قبلها ، تقول : إیج ، کما تقول : إیجل.
5- إذا بدأت بهذا الفعل ونحوه قلبت واوه یاء ؛ لسکونها وانکسار ما قبلها ، تقول : إیج ، کما تقول : إیجل.

فإذا أسند أحدهما إلی واو الجماعه أو یاء المخاطبه (1) ، أو إلی الضمیر المستتر حذفت لامه : فإذا کان - مع هذا - مما تحذف فاؤه صار الباقی من الفعل حرفا واحدا ، وهو العین ؛ فیجب - حینئذ - اجتلاب هاء السکت فی الأمر المسند للضمیر المستتر عند الوقف ، تقول : «قه ، له ، عه ، فه ، نه ، ده».

ویجوز لک الإتیان بهاء السکت فی المضارع المجزوم المسند للضمیر المستتر عند الوقف (2) ، تقول : «لم یقه ، ولم یله» إلخ ، ویجوز أن تقول : «لم یل ولم یق» وصلا ووقفا.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2259


1- وتراعی عند الإسناد لواو الجماعه أو یاء المخاطبه ، ما کنت تراعیه فی الناقص : من فتح ما قبل الألف المحذوفه فی الموضعین ، وضم ما قبل الواو والیاء المحذوفتین عند الإسناد لواو الجماعه ، وکسر ما قبلهما عند الإسناد لیاء المخاطبه.
2- ضروره الابتداء والوقف تستدعی أن تکون الکلمه علی حرفین علی الأقل : حرف متحرک یبتدأ به ، وحرف ساکن یوقف علیه ، فإذا صارت الکلمه بعد الإعلال علی حرف واحد اضطررت لاجتلاب الهاء لتقف علیها ، ومن أجل هذا کان اجتلاب هذه الهاء مع فعل الأمر واجبا لصیرورته علی حرف واحد ، وکان مع المضارع جائزا ؛ لأن حرف المضارعه یقع به الابتداء ، وقد ذکر ابن عقیل فی باب الوقف - تبعا لعباره ابن مالک فی الألفیه - أن اجتلاب هاء السکت مع المضارع المجزوم واجب کالأمر الباقی علی حرف واحد ، وهو خلاف المشهور من مذاهب النحاه ؛ قال ابن هشام : «ومن خصائص الوقف اجتلاب هاء السکت ، ولها ثلاثه مواضع ؛ أحدها : الفعل المعتل بحذف آخره سواء کان الحذف للجزم نحو «لم یغزه» و «لم یخشه» و «لم یرمه» ومنه (لَمْ یَتَسَنَّهْ) أو لأجل البناء نحو «اغزه» و «اخشه» و «ارمه» ومنه (فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ) والهاء فی کل ذلک جائزه. لا واجبه ، إلا فی مسأله واحده - وهی : أن یکون الفعل قد بقی علی حرف واحد - کالأمر من وعی یعی ، فإنک تقول «عه» قال الناظم : وکذا إذا بقی علی حرفین أحدهما زائد نحو «لم یعه» وهذا مردود بإجماع المسلمین علی وجوب الوقف علی نحو (وَلَمْ أَکُ) (ومن تق) بترک الهاء» ا ه.
الفصل الثامن : فی اللفیف المقرون و أحکامه

وهو - کما سبق - ما کانت عینه ولامه حرفین من أحرف العله.

ولیس فیه ما عینه یاء ولامه واو أصلا (1) ، ولیس فیه ما عینه یاء ولامه یاء إلا کلمتین هما «حیی ، وعیی» ، ولیس فیه ما عینه واو ولامه واو باقیه علی حالها أصلا (2).

والموجود منه - بالاستقراء - الأنواع الخمسه الآتیه.

النوع الأول : ما عینه واو ولامه واو قد انقلبت ألفا ، نحو «حوی ، وعوی ، وغوی ، وزوی ، وبوی» (3).

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2260


1- ذهب أبو عثمان المازنی إلی أن الواو فی «الحیوان» غیر مبدله من الیاء ، وأنها أصل ، ومذهب سیبویه والخلیل أن هذه الواو منقلبه عن الیاء ، وأن أصله «حییان» فاستکرهوا توالی الیاءین ، قال أبو علی : «ما ذهب إلیه أبو عثمان غیر مرضی ، وکأنهم استجازوا قلب الیاء واوا لغیر عله - وإن کانت الواو أثقل من الیاء - لیکون ذلک عوضا للواو من کثره دخول الیاء وغلبتها علیها» ا ه.
2- توالی الواوین ثقیل مستکره جدا ، ولهذا فإنهم لم یبقوا الواو إذا کانت لاما وکانت العین مع ذلک واوا ، وعند الإسناد إلی الضمائر لم یعیدوا فی اللفیف الثلاثی الألف المنقلبه عن الواو إلی أصلها کما یفعلون ذلک فی الناقص فی نحو «دعوت وغزوت» بل یقلبون الألف یاء وإن کان أصلها الواو ، فیقولون : «غویت ، وحویت» قال درید بن الصمه : وما أنا إلّا من غزیّه : إن غوت غویت ، وإن ترشد غزیّه أرشد وستعرف قریبا سر هذه المسأله.
3- اعتبر صاحب القاموس - ولم یخالفه الشارح - ألفات هذه الأمثله الخمسه منقلبه عن واو ، وعبارات الصرفیین تدل علی أنهم یعتبرونها منقلبه عن الیاء ؛ لتصریحهم بأن کل ما کانت عینه واوا ولامه واوا یجب أن یکون علی متال «علم» لکی تنقلب لامه یاء لثقل الواوین.

النوع الثانی : ما عینه واو ولامه واو قد انقلبت یاء ، نحو «غوی ، وقوی ، وجوی ، وحوی ، ولوی».

النوع الثالث : ما عینه واو ولامه یاء باقیه علی حالها ، نحو «دوی ، وذوی ، وروی ، وضوی ، وهوی ، وتوی ، وصوی».

النوع الرابع : ما عینه واو ولامه یاء قد انقلبت ألفا ، نحو «أوی ، ثوی ، حوی ، ذوی ، روی ، شوی ، صوی ، ضوی ، طوی ، کوی ، لوی ، نوی ، هوی».

النوع الخامس : ما عینه یاء ولامه یاء باقیه علی حالها ، وهو «حیی ، وعیی».

ویجیء اللفیف المقرون الثلاثی علی وجهین ؛ الأول : مثال «ضرب یضرب» نحو «عوی ، وحوی» ونحو «ذوی ، ونوی» ، الثانی : مثال «علم یعلم» نحو «غوی ، وقوی» ونحو «عیی ، ودوی».

حکمه :

أما عینه فلا یجوز فیها الإعلال بأی نوع من أنواعه ، ولو وجد السّبب الموجب للإعلال ، بل تعامل معامله عین الصحیح ؛ فتبقی علی حالها (1).

وأما لامه فتأخذ حکم لام الناقص ، بلا فرق (2) ، فإن وجد ما یقتضی قلبها ألفا.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2261


1- لأنک لو أعللتها - علی حسب ما یقتضیه سبب الإعلال - مع أن فیه حرف عله متعرضا للاعلال وهو اللام - للزم اجتماع إعلالین فی حرفین متقاورین فی الکلمه الواحده ، وهو غیر جائز ، فوفروا العین ، وأبقوها صحیحه ، لیتمکنوا من إعلال اللام ، وإنما لم یعکسوا فیعلوا العین ویصححوا اللام - مع أن العین أسبق - لکون أواخر الکلمات هی محال التغیرات.
2- کان مقتضی هذه القاعده أنک حین ترید إسناد الفعل الثلاثی من اللفیف المقرون الذی صارت لامه ألفا إلی ضمائر الرفع المتحرکه أو إلی ألف الاثنین یجب علیک أن تردها إلی أصلها واوا کانت أو یاء ، لکنهم أجمعوا علی أنک تقول فی «غوی» مثلا : «غویت ، وغوین ، وغویا» فإن کان صحیحا ما ذهب إلیه الصرفیون من أن أصل الألف فی جمیع اللفیف المقرون منقلبه عن الیاء ، وأن کل مقرون لامه واو وعینه واو کذلک یجب فیه تحویله إلی مثال «علم» لیتسنی قلب اللام یاء فرارا من اجتماع الواوین - کانت هذه القاعده صحیحه ، وعلی مقتضی ما فی القاموس وشرحه لا تتم القاعده ، إلا أن یدعی أنهم ردوا الألف واوا أولا کما تقتضیه قاعده معامله المقرون بمثل ما یعامل به الناقص ، ثم قلبوا الواو یاء فرارا من الواوین.

انقلبت ألفا ، نحو «طوی ، ولوی ، وغوی ، وعوی» ونحو «یهوی ، ویضوی ، ویقوی ، ویجوی» وإن وجد ما یقتضی سلب حرکتها حذفت الحرکه ، نحو «یطوی ، ویهوی ، ویلوی ، وینوی» وإن وجد ما یقتضی حذف اللام حذفت کما فی المضارع المجزو مسندا إلی الظاهر أو الضمیر المستتر ، وکما فی الأمر المسند إلی الضمیر المستتر ، وکما فی سائر الأنواع عند الإسناد إلی واو الجماعه (1) أو یاء المخاطبه ، تقول : «لم یطو محمد ، ولم یلو ، واطویا یا محمدان ، والویا» وتقول : «المحمدون طووا ولووا ، وهم یطوون ویلوون ، واطووا والووا ، وأنت یا زینب تطوین وتلوین ، واطوی ، والوی» وإن لم توجد عله تقتضی شیئا من هذا بقیت اللام بحالها کما فی «حیّ وعیّ» (2).

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2262


1- تحذف اللام عند الإسناد إلی أحدهما تخلصا من التقاء الساکنین ؛ فمثلا : أصل «یلوون» «یلویون» علی مثال یضربون - فاستثقلت الضمه علی الیاء فحذفت ، فالتقی ساکنان ، فحذفت الیاء ، ثم قلبت کسره العین ضمه لمناسبه واو الجماعه.
2- یجوز فی هاتین الکلمتین إدغام العین فی اللام ؛ لأنهما مثلان فی کلمه ، وثانیهما متحرک لزوما ، ویجوز فیهما الفک ، وهو الأکثر ؛ إذ الإدغام فی الماضی یستدعی الإدغام فی المضارع ، ویلزم علی الإدغام فی المضارع وقوع یاء مضمومه فی الآخر ، وهو مرفوض عندهم ؛ ولهذه العله نفسها لم یعلوا عینه بقلبها ألفا مع تحرکها وانفتاح ما قبلها ، وعلی الإدغام جاء قول عبید بن الأبرص : عیّوا بأمرهم کما عیّت ببیضتها الحمامه وقول النابغه الذبیانی : وقفت فیها أصیلا کی أسائلها عیّت جوابا ، وما بالرّبع من أحد
الباب الثالث : فی اشتقاق صیغتی المضارع و الأمر
اشاره

و فیه فصلان :

الفصل الأول : فی أحکام عامه.

الفصل الثانی : فی أحکام تخص بعض الأنواع.

الفصل الأول : فی الأحکام العامه

تشتقّ صیغه المضارع من الماضی بزیاده حرف من أحرف المضارعه فی أوله : للدلاله علی التکلم ، أو الخطاب ، أو الغیبه ، وهذه الأحرف أربعه یجمعها قولک : «نأتی» أو «أنیت» أو «نأیت».

ثم إن کان الماضی علی أربعه أحرف - سواء أکان کلهنّ أصولا نحو دحرج أم کان بعضهن زائدا نحو قدّم وأکرم وقاتل - وجب أن یکون حرف المضارعه مضموما ، تقول : «تدحرج ، ویقدّم ، ویکرم ، ویقاتل» وإن کان الماضی علی ثلاثه أحرف نحو ضرب ، ونصر ، وعلم ، أو علی خمسه نحو : تدحرج ، وانطلق ، أو علی سته نحو استغفر واقعندد - وجب أن یکون حرف المضارعه مفتوحا ، تقول : «یضرب ، ینصر ، یعلم ، یتعلم ، یتدحرج ، ینطلق ، یستغفر ، یقعندد».

وحرکه الحرف الذی قبل الآخر هی الکسر فی مضارع الرباعی ؛ نحو «یکرم ، ویقدّم ، ویقاتل ، ویدحرج» ، وکذا فی مضارع الخماسی والسداسی إذا کان الماضی مبدوءا بهمزه وصل نحو انطلق واجتمع واستخرج ؛ تقول فی المضارع منهن : «ینطلق ، ویجتمع ، ویستخرج» فإن کان ماضی الخماسی مبدوءا بتاء زائده نحو «تقدّم ، وتقاتل ، وتدحرج» فما قبل الآخر فی مضارعه مفتوح ؛ تقول : «یتقدّم ، ویتقاتل ، ویتدحرج» فأما ما قبل الآخر من مضارع الثلاثی

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2263

فمفتوح أو مضموم أو مکسور ، وطریق معرفه ذلک فیه السماع (1) من أفواه العارفین أو النقل عن المعاجم الموثوق بصحتها.

ویؤخذ الأمر من المضارع بعد حذف حرف المضارعه من أوله ، ثم إن کان ما بعد حرف المضارعه متحرکا - نحو یتعلّم ، ویتشاور ، ویصوم ، ویبیع - ترکت الباقی علی حاله ، إلا أنک تحذف عین الأجوف للتخلص من التقاء الساکنین ؛ فتقول : تعلّم ، وتشارک ، وصم ، وبع ؛ وإن کان ما بعد حرف المضارعه ساکنا - نحو یکتب ، ویعلم ، ویضرب ، ویجتمع ، وینصرف ، ویستغفر - اجتلبت همزه وصل للتوصل إلی النطق بالساکن ، وهذه الهمزه یجب کسرها ، إلا فی أمر الثلاثی الذی تکون عین مضارعه مضمومه أصاله ؛ فتقول : «اکتب ، إعلم ، إضرب ، اجتمع ، إنصرف ، إستغفر».

الفصل الثانی : فی أحکام تخص بعض الأنواع

(2)

أولا : المضارع والأمر من «رأی» تحذف همزتهما - وهی عین الفعل - تقول : «یری البصیر ما لا یری الأعشی ، وره» وتحذف الهمزه من «أخذ ، وأکل ، وسأل» فی صیغه الأمر إذا بدیء بها ، تقول : خذ ، کل ، مر ، قال الله تعالی : (خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ) وفی الحدیث : «مروا أبا بکر فلیصلّ بالناس» فإن سبق واحد منها بحرف عطف جاز الأمران : حذف الهمزه ، وبقاؤها ، تقول : «التفت لما یعنیک وخذ فی شأن نفسک» وإن شئت قلت : «وأخذ فی شأن نفسک» قال الله تعالی (وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاهِ) وقال سبحانه : (خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ)(3).

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2264


1- ولذلک قواعد تجری فی أکثره ، وقد ذکرنا لک بعضها فی الفصل الثالث من الباب الأول ، وأشبعنا القول فیها فی کتابنا «دروس التصریف».
2- ستجد فی هذا الفصل تکرارا لما ذکر فی الفصول الثمانیه من الباب الثانی ؛ إذ المقصود هنا ضم المتماثلات بعضها إلی جوار بعض.
3- انظر مباحث المهموز

ثانیا : ماضی المضعف الثلاثی ومضارعه غیر المجزوم بالسکون یجب فیهما الإدغام إلا أن یتصل بهما ضمیر رفع متحرک ، تقول : شدّ یشدّ ، ومدّ یمدّ ، وفرّ یفرّ ؛ فإن اتصل بهما ضمیر رفع متحرک کنون النسوه وجب الفک ؛ تقول : الفاطمات شددن ویشددن ، ومددن ویمددن ، وفررن ویفررن وأما الأمر والمضارع المجزوم بالسکون فیجوز فیهما الفک والإدغام ؛ تقول : اشدد ولا تشدد ، وإن شئت قلت : شدّ ولا تشدّ.

ثالثا : یجب حذف فاء المثال الثلاثی من مضارعه وأمره بشرطین ؛ الأول : أن تکون الفاء واوا ، والثانی : أن یکون المضارع مکسور العین ، تخلصا من وقوع الواو بین عدوتیها : الیاء المفتوحه (1) ، والکسره ، تقول فی مضارع «وعد ، وورث» وأمرهما : «یعد ، ویرث ، وعد ، ورث».

رابعا : تحذف عین الأجوف من مضارعه المجزوم بالسکون ، ومن أمره المبنی علی السکون ، تقول فی «قال ، وباع ، وخاف» : «لم یقل ، ولم یبع ، ولم یخف ، وقل ، وبع ، وخف» فإن کان المضارع مجزوما بحذف النون أو کان الأمر مبنیا علی حذف النون لم تحذف عین الأجوف ، تقول : «لم یقولوا ، ولم یبیعوا ، ولم یخافوا» وتقول : «قولوا ، وقولا ، وقولی ، وبیعوا ، وبیعا ، وبیعی ، وخافوا ، وخافا ، وحافی».

وکذلک تحذف عین الأجوف من الماضی والمضارع والأمر إذا اتصل بأحدها الضمیر المتحرک نحو «الفاطمات قلن ، وبعن ، وخفن ، ویقلن ، ویبعن ، ویخفن» وتقول : «یا فاطمات قلن خیرا ، وبعن الدنیا ، وخفن الله» (2)

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2265


1- هذا ظاهر فی المضارع المبدوء بالیاء ، إلا أنهم أجروا المضارع المبدوء بغیر الیاء والأمر علی سننه ؛ لأن من عاداتهم أن یحملوا الشیء علی نظیره ، کما قد یحملونه علی ضده.
2- أنت تری أن صیغه ماضی الأجوف المسند إلی نون النسوه مثل صیغه أمره المسند إلیها ، والفرق بینهما یتبین بالقرائن ، فأنت خبیر أن الماضی خبر ، وأن الأمر إنشاء.

خامسا : تحذف لام الناقص واللفیف المقرون من مضارعه المجزوم وأمره ؛ تقول فی «خشی ، ورضی ، وسرو ، ورمی ، وطوی» : «لم یخش ، ولم یرض ، ولم یسر ، ولم یرم ، ولم یطو» وکذا «اخش ، وارض ، واسر ، واغز ، وارم ، واطو».

سادسا : یعامل اللفیف المفروق من جهه فائه معامله المثال ، ومن جهه لامه معامله الناقص ؛ فیبقی أمره علی حرف واحد ، فیجب إلحاق هاء السکت به ، تقول فی الأمر من «وقی ، ووفی ، وونی ، وودی ، وولی ، ووعی» : «قه ، وفه ، ونه ، وده ، وله ، وعه».

سابعا : تحذف الهمزه الزائده من مضارع الفعل الذی علی زنه أفعل ، نحو أکرم ، وأبقی ، وأوعد ، ومن أمره ، ومن اسمی الفاعل والمفعول منه ؛ تقول : یکرم ، ویبقی ، ویوعد ، وتقول : أکرم ، وأبق ، وأوعد ، وتقول : هو مکرم ، ومبق ، وموعد ، وهو مکرم ، ومبقی ، وموعد.

والأصل فی هذا الحذف المضارع المبدوء بهمزه المضارعه ، ثم حمل علیه بقیه صیغ المضارع ، وفعل الأمر ، واسم الفاعل ، واسم المفعول.

وإنما کان الأصل هو الفعل المضارع المبدوء بهمزه المضارعه لأنه یجتمع فیه لو بقی علی الأصل همزتان متحرکتان فی أول الکلمه فکان یقال «أأکرم» وقیاس نظائر ذلک أن تقلب ثانیه الهمزتین واوا طلبا للتخفیف ، ولکنهم حذفوا فی هذا الموضع وحده ثانیه الهمزتین.

وقد ورد شاذا (1) قول الشاعر :

* فإنّه أهل لأن یؤکرما*

وقول الراجز :

* وصالیات ککما یؤثفین*

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2266


1- شذوذه من جهه الاستعمال ، لا من جهه القیاس.
الباب الرابع : فی تصریف الفعل بأنواعه الثلاثه مع الضمائر

یتصرف الماضی - باعتبار اتصال ضمائر الرفع به - إلی ثلاثه عشر وجها : اثنان للمتکلم ، وهما : نصرت ، ونصرنا (1) ، وخمسه للمخاطب ، وهی : نصرت ، نصرت ، نصرنما ، نصرتم ، نصرتنّ (2) ، وسته للغائب ، وهی : نصر ، نصرت ، نصرا ، نصروا ، نصرن (3).

وللمضارع فی تصاریفه ثلاثه عشر وجها أیضا : اثنان للمتکلم ، وهما ، أنصر وننصر ، وخمسه للمخاطب ، وهی : تنصر ، وتنصرین ، وتنصران ، وتنصرون ، وتتصرن ، وسته للغائب ، وهی : ینصر محمّد ، وتنصر هند ، وینصران ، وتنصران ، وینصرون ، وینصرن (4).

وللأمر من هذه التصاریف خمسه أوجه لا غیر - وهی : انصر ، وانصری ، وانصرا ، وانصروا ، وانصرن - وذلک لأنه لا یکون إلا للمخاطب (5).

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2267


1- أولهما للمتکلم وحده ، وثانیهما له إذا أراد تعظیم نفسه أو کان معه غیره.
2- الأول للمخاطب المذکر ، والثانی للمخاطبه المؤنثه ، والثالث للاثنین المخاطبین مطلقا أی مذکرین کانا أو مؤنثین ، والرابع لجمع الذکور المخاطبین ، والخامس لجمع الإناث المخاطبات.
3- الأول للغائب المذکر ، والثانی للغائبه المؤنثه ، والثالث للاثنین الغائبین ، والرابع للاثنتین الغائبتین ، والخامس لجمع الذکور الغائبین ، والسادس لجمع الإناث الغائبات.
4- وتفصیل المراد بها کما ذکرناه فی الماضی.
5- وتفصیل المراد بها کما فی المخاطب بالمضارع والماضی.
الباب الخامس : فی تقسیم الفعل إلی مؤکد و غیر مؤکد
اشاره

وفیه فصلان

الفصل الأول : فی بیان ما یجوز تأکیده و ما یجب و ما یمتنع

والأصل أنک توجّه کلامک إلی المخاطب لتبیّن له ما فی نفسک : خبرا کان ، أو طلبا ، وقد تعرص لک حال تستدعی أن تبرز ما یتلجلج فی صدرک علی صوره التأکید ؛ لتفید الکلام قوه لا تکون له إذا ذکرته علی غیر صوره التوکید ، وقد تکفّل علم المعانی ببیان هذه الحالات ؛ فلیس من شأننا أن نتعرض لبیانها ، کما أننا لا نتعرض هنا لما تؤکّد به الجمل الاسمیّه.

وفی اللغه العربیه لتوکید الفعل نونان (1) ، إحداهما : نون مشدده ، کالواقعه

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2268


1- لهذین النونین تأثیر فی لفظ الفعل ، وتأثیر فی معناه : أما تأثیرهما فی لفظه فلأنهما یخرجانه من الإعراب إلی البناء إذا اتصلا به لفظا وتقدیرا ، وأما تأثیرهما فی معناه فلأن کلا منهما یخلص الفعل المضارع للاستقبال ، ویمحضه له ، وقد کان قبلهما یحتمل الاستقبال کما یحتمل الحال. وبین النونین فرق ؛ فإن الشدیده أقوی دلاله علی التأکید من الخفیفه ، لأن تکریر النون قد جعل بمنزله تکریر التأکید ، فإذا قلت : «اضربن» بضم الباء وبنون خفیفه فکأنک قد قلت : «اضربوا کلکم» فإذا قلت «اضربن» بضم الباء وتشدید النون فکأنک قد قلت «اضربوا کلکم أجمعون» وقد اختلف العلماء فی هذین النونین علی ثلاثه مذاهب ؛ أحدها : أن الخفیفه أصل لبساطتها ، والشدیده فرع عنها ، الثانی عکس هذا الرأی ، الثالث : أن کلا منهما أصل قائم بنفسه ، وإلیه نذهب.

فی نحو قوله تعالی (14 - 12). (وَلَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا) والثانیه نون ساکنه ، مثل الواقعه فی قول النابغه الجعدی.

فمن یک لم یثأر بأعراض قومه

فإنّی - وربّ الرّاقصات - لأثأرا

وقد اجتمعتا فی قوله تعالت کلمته (12 - 32) : (لَیُسْجَنَنَّ وَلَیَکُوناً مِنَ الصَّاغِرِینَ).

ولیس کلّ فعل یجوز تأکیده ، بل الأفعال فی جواز التأکید وعدمه علی ثلاثه أنواع :

النوع الأول : ما لا یجوز تأکیده أصلا ، وهو الماضی ؛ لأن معناه لا یتفق مع ما تدل علیه النون من الاستقبال.

النوع الثانی : ما یجوز تأکیده دائما ، وهو الأمر ، وذلک لأنه للاستقبال البته.

النوع الثالث : ما یجوز تأکیده أحیانا ، ولا یجوز تأکیده أحیانا أخری ، وهو المضارع ، والأحیان التی یجوز فیها تأکیده هی (1).

أولا : أن یقع شرطا بعد «إن» الشرطیه المدغمه فی «ما» الزائده المؤکده ، نحو «إما تجتهدنّ فأبشر بحسن النتیجه» ، وقال الله تعالی (8 - 58) : (وَإِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَهً) وقال (19 - 26) : (فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً) وقال (8 - 47) : (فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ) وقال (7 - 200) : (إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ).

ثانیا : أن یکون واقعا بعد أداه طلب ، نحو «لتجتهدنّ ، ولا تغفلنّ ، وهل تفعلنّ الخیر؟ ولیتک تبصرنّ العواقب ، وازرع المعروف لعلّک تجنینّ ثوابه ، وألا تقبلنّ علی ما ینفعک ، وهلّا تعودنّ صدیقک المریض» ، قال الله تعالی (14 - 42) : (وَلا تَحْسَبَنَّ اللهَ غافِلاً).

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2269


1- الجامع لهذه المسائل کلها دلالته علی الاستقبال فیها ، وإنما یقصد العلماء ببیانها تفصیل مواضع دلالته علی الاستقبال ؛ لأنه لا یستطیع معرفتها کل أحد.

ثالثا : أن یکون منفیّا بلا ، نحو «لا یلعبنّ الکسول وهو یظن فی اللعب خیرا» وقال تعالی (8 - 25) : (وَاتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ).

وتوکیده فی الحاله الأولی أکثر من توکیده فیما بعدها (1) ، وتوکیده فی الثانیه أکثر من توکیده فی الثالثه.

وقد تعرض له حاله توجب تأکیده بحیث لا یوغ المجیء به غیر مؤکد ، وذلک - بعد کونه مستقبلا - إذا کان مثبتا ، جوابا لقسم ، غیر مفصول من لامه بفاصل ، نحو «والله لینجحنّ المجتهد ، ولیندمنّ الکسول» وقال الله تعالی (21 - 57) : (وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ).

فإذا لم یکن مستقبلا ، أو لم یکن مثبتا ، أو کان مفصولا من اللام بفاصل امتنع توکیده ، قال الله تعالی (12 - 85) : (تَاللهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ)(2) ، وقال جل شأنه (75 - 1) : (لأقسم بیوم القیامه) (3) ، وقال (93 - 5) : (وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) وقال (3 - 158) : (وَلَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2270


1- حتی ذهب المبرد إلی أنه لا یجوز أن تسقط فیها نون التوکید إلا فی ضروره الشعر.
2- إذ التقدیر «لا تفتأ» لأن «فتیء» من الأفعال التی یلزم أن تسبق بالنفی أو شبهه.
3- فی قراءه ابن کثیر.
الفصل الثانی : فی أحکام آخر الفعل المؤکد

الفعل الذی ترید تأکیده إما صحیح الآخر - وذلک یشمل : السالم ، والمهموز ، والمضعف ، والمثال ، والأجوف - وإما معتل الآخر - وهو یشمل الناقص ، واللفیف بنوعیه - ثم المعتل إما أن یکون معتلا بالألف ، أو بالواو ، أو بالیاء.

وعلی أیه حال ، فإما أن یکون مسندا إلی الواحد - ظاهرا ، أو مستترا - أو إلی یاء الواحده ، أو ألف الاثنین ، أو الاثنتین ، أو واو جمع الذکور ، أو نون جمع النسوه.

فإن کان الفعل مسندا إلی الواحد - ظاهرا کان أو مستترا - بنی آخره علی الفتح ، صحیحا کان آخر الفعل أو معتلا ، ولزمک أن تردّ إلیه لامه إن کانت قد حذفت - کما فی الأمر من الناقص واللفیف ، والمضارع المجزوم منهما - وأن تردّ إلیه عینه إن کانت قد حذفت أیضا ، کما فی الأمر من الأجوف والمضارع المجزوم منه ، وإذا کانت لامه ألفا لزمک أن تقلبها یاء مطلقا لتقبل الفتحه. تقول «لتجتهدنّ یا علیّ ولتدعونّ إلی الخیر ، ولتطوبنّ ذکر الشر ، ولترضینّ بما قسم الله لک ، ولتقولنّ الحق وإن کان مرا» وتقول : «اجتهدنّ ، وادعون ، واطوینّ ، وارضینّ ، وقولنّ».

وإن کان الفعل مسندا إلی (1) الألف حذفت نون الرفع إن کان مرفوعا (2)

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2271


1- لا تنس أن المسند إلی ألف الاثنین إن کان مضعفا وجب فیه الإدغام ، فتقول فیه مؤکدا : «غضان» وإن کان أجوف لم تحذف عینه ، وإن کان ناقصا أو لفیفا لم تحذف لامه ، وإنما تنقلب - إذا کانت ألفا یاء ، فی المضارع والأمر مطلقا.
2- العله فی حذف نون الرفع کراهه اجتماع الأمثال ، إذ أصل «لتجتهدان» مثلا «لتجتهدانن» بنون الرفع ونون التوکید الثقیله ، فحذفوا نون الرفع لما ذکرنا.

وکسرت نون التوکید تقول : «لتجتهدانّ ، ولتدعوانّ ، ولتطویانّ ، ولترضیانّ ، ولتقولانّ ، واجتهدانّ ، وادعوانّ ، واطویانّ ، وارضیانّ ، وقولانّ».

وإن کان الفعل مسندا إلی الواو حذفت نون الرفع(1) أیضا إن کان مرفوعا ، ثم إن کان الفعل صحیح الآخر حذفت واو الجماعه(2) وأبقیت ضم ما قبلها(3) ؛ تقول : «لتجتهدنّ ، واجتهدنّ» وإن کان الفعل معتلّ الآخر حذفت آخر الفعل مطلقا ، ثم إن کان اعتلاله بالألف أبقیت واو الجماعه مفتوحا ما قبلها(4) وضممت اواو ، تقول : «لترضونّ ، وارضونّ» وإن کان الفعل معتلّ الآخر بالواو أو الیاء حذفت مع حذف آخره واو الجماعه ، وضممت ما قبلها ، تقول : «لتدعنّ ، ولتطونّ ، وادعنّ ، واطونّ».

وإن کان الفعل مسندا إلی یاء المخاطبه حذفت نون الرفع أیضا إن کان مرفوعا.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2272


1- بعد حذف نون الرفع کانت نون التوکید مفتوحه لأن أصلها کذلک ، فکسروها مخافه الالتباس عند السامع بین الفعل المسند إلی الواحد والفعل المسند إلی الاثنین ، لأن الألف لیس لها فی النطق سوی ما قد یظن مدا للصوت ، وتشبیها لنون التوکید بنون الرفع المحذوفه. واعلم أن المسند للألف یتعین توکیده بالنون الثقیله ، لأن الألف ساکنه والنون الخفیفه ساکنه ، ولا یجوز التقاء الساکنین ، أما مع الثقیله - فلما کان أول الساکنین حرف مد ، والثانی حرف مدغم فی مثله - اغتفر فیه التقاء الساکنین.
2- إنما حذفت واو الجماعه للنخلص من التقاء الساکنین : واو الجماعه ، ونون التوکید ، مع أنه لا التباس بالحذف لضم ما قبل الواو ، بخلاف المستد للاثنین ؛ فإنه لو حذفت الألف لا لتبس بالمسند إلی الواحد للفتحه.
3- فرقا بین المسند إلی الواحد والمسند إلی الجمع ، وللدلاله علی المحذوف وهو الواو.
4- أما بقاء واو الجماعه هنا فلأن حذفها موقع فی الالتباس ؛ إذ لو حذفتها وفتحت آخر الفعل لا لتبس بالمسند إلی الواحد ، ولو حذفتها وکسرته لا لتبس بالمسند إلی الواحده. ولو حذفها وضممته لا لتبس ذو الألف بغیره ، وأما فتح ما قبلها فللدلاله علی أن آخر الفعل کان ألفا ، وأما تحریک الواو فللنخلص من التقاء الساکنین.

ثم إن کان الفعل صحیح الآخر حذفت یاء المخاطبه وأبقیت کسر ما قبلها (1)! تقول : «لتجتهدنّ یا فاطمه ، واجتهدنّ» وإن کان الفعل معتل الآخر حذفت آخر الفعل مطلقا ، ثم إن کان اعتلاله بالألف أبقیت یاء المخاطبه مفتوحا ما قبلها وکسرت الیاء (2) ؛ تقول : «لترضینّ ، وارضینّ» وإن کان الفعل معتلّ الآخر بالواو أو الیاء حذفت مع آخره یاء المخاطبه وکسرت ما قبلها ، تقول : «لتدعنّ ، ولتطونّ ، وادعنّ ، واطونّ».

وإن کان الفعل (3) مسندا إلی نون جماعه الإناث جئت بألف فارقه (4) بین النونین : نون النسوه ، ونون التوکید الثقیله ، وکسرت نون التوکید ، تقول : «لتکتبنانّ ، واکتبنانّ ، ولترضینانّ ، وارضینانّ ، ولتدعونانّ ، وادعونانّ ، ولتطوینانّ ، واطوینانّ».

والله سبحانه وتعالی أعلی وأعلم ، وأعز وأکرم

* * *

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2273


1- التعلیل لهذا لا یعسر علیک بعد ما ذکرناه فی واو الجماعه.
2- تعرف عله ذلک بالقیاس علی ما قدمناه فی الإسناد للواو.
3- لا تنس أن الفعل المسند لنون الإناث ، إن کان مضعفا وجب فیه الفک ، وإن کان أجوف حذفت عینه ، ولا یحذف من الناقص واللفیف شیء ، ویسکن آخر کل فعل أسند إلیها.
4- کراهیه توالی الأمثال ، ولم تحذف نون النسوه لأنها اسم ، بخلاف نون الرفع ، ولأنها لو حذفت لما بقی فی الکلمه ما یدل علیها ، وأیضا یلتبس الفعل مع حذفها بغیره علی أیه صوره جعلت آخر الفعل ، إذ لو فتحت آخر الفعل لا لتبس بالمسند إلی الواحد ، ولو کسرته لا لتبس بالمسند إلی الواحده ، ولو ضممته لا لتبس بالمسند إلی جمع الذکور ، وتسکینه غیر ممکن لسکون نون التوکید. والله سبحانه وتعالی أعلی وأعلم ، وأعز وأکرم والحمد لله أولا وآخرا ، وصلاته وسلامه علی ختام المرسلین سیدنا محمد وعلی آله وصحبه

وقد تم ما أردنا أن نذیل به شرح بهاء الدین ابن عقیل علی الألفیه ، من أحکام الأفعال وأنواعها علی وجه التفصیل ، من غیر ذکر للخلافات إلا فی القلیل النادر ، وقد عللنا للمسائل فی هوامش هذه الزیاده تعلیلات قریبه واضحه.

والحمد لله رب العالمین الذی بنعمته تتم الصالحات ، وصلاته وسلامه علی سیدنا محمد نبی المرحمه وعلی آله وصحبه و سلم.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2274

فهرس الشواهد

الوارده فی شرح ابن عقیل علی ألفیه ابن مالک

حرف الهمزه

73 ...............................

من لد شولا فإلی إتلائها

102 وأعلم إن تسلیما وترکا

للا متشابهان ولا سواء

139 أو منعتم ما تسألون فمن حد

ثتموه له علینا الولاء

163 لا أقعد الجبن عن الهیجاء

[ولو توالت زمر الأعداء]

179 فجاءت به سبط العظام ، کأنما

عمامته بین الرجال لواء

252 بعشرتک الکرام تعد منهم

فلا ترین لغیرهم الوفاء

329 ألم أک جارکم ویکون بینی

وبینکم الموده والإخاء؟

353 یا لک من تمر ومن شیشاء

ینشب فی المسعل واللهاء

حرف الباء الموحده

1 أقلی اللوم عاذل والعتابا

وقولی ، إن أصبت : لقد أصابا

10 علی أحوذیین استقلت عشیه

فما هی إلا لمحه وتغیب

22 بأن ذا الکلب عمرا خیرهم حسبا

ببطن شریان یعوی حوله الذیب

46 مرسعه بین أرساغه

به عسم ، یبتغی أرنبا

54 أهابک إجلالا ، وما بک قدره

علی ، ولکن ملء عین حبیها

70 سراه بنی أبی بکر تسامی

علی کان المسومه العراب

76 فکن لی شفیعا یوم لا ذو شفاعه

بمغن فتیلا عن سواد بن قارب

86 عسی الکرب الذی أمسیت فیه

یکون وراءه فرج قریب

91 کرب القلب من جواه یذوب

حین قال الوشاه : هند غضوب

93 فموشکه أرضنا أن تعود

خلاف الأنیس وحوشا یبابا

101 أم الحلیس لعجوز شهربه

ترضی من اللحم بعظم الرقبه

109 إن الشباب الذی مجد عواقبه

فیه نلذ ، ولا لذات للشیب

111 هذا - لعمرکم - الصغار بعینه

لا أم لی - إن کان ذاک - ولا أب

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2275

127 وربیته حتی إذا ما ترکته

أخا القوم واستغنی عن المسح شاربه

130 کذاک أدبت حتی صار من خلقی

أنی وجدت ملاک الشیمه الأدب

132 بأی کتاب أم بأیه سنه

تری حبهم عارا علی وتحسب؟

162 یمرون بالدها خفافا عیابهم

ویرجعن من دارین بجر الحقائب

علی حین ألهی الناس جل أمورهم

فندلا زریق المال ندل الثعالب

167 فمالی إلا آل أحمد شیعه

ومالی إلا مذهب الحق مذهب

187 لئن کان برد الماء هیمان صادیا

إلی حبیبا إنها لحبیب

194 أتهجر لیلی بالفراق حبیبها

وما کان نفسا بالفراق تطیب؟

196 [فقلت ادع أخری وارفع الصوت جهره]

لعل أبی المغوار منک قریب

202 واه رأبت وشیکا صدع أعظمه

وربه عطبا أنقذت من عطبه

203 خلی الذنابات شمالا کثبا

وأم أو عال کها أو أقربا

205 تخیرن من أزمان یوم حلیمه

إلی الیوم قد جربن کل التجارب

233 وما زال مهری مزجر الکلب منهم

لدن غدوه حتی دنت لغروب

241 نجوت وقد بل المرادی سیفه

من ابن أبی شیخ الأباطح طالب

282 فقالت لنا : أهلا وسهلا ، وزودت

جنی النحل بل ما زودت منه أطیب

287 وما أدری أغیرهم تناء

وطول الدهر أم مال أصابوا!؟

298 فالیوم قربت تهجونا وتشتمنا

فاذهب فما بک والأیام من عجب

320 تبصر خلیلی هل تری من ظعائن

[سوالک نقبابین حزمی شعبعب]

332 لو لا توقع معتر فأرضیه

ما کنت أوثر إترابا علی ترب

349 فأما القتال لا قتال لدیکم

ولکن سیرا فی عراض المواکب

357 [کأنه السیل إذا اسلحبا]

مثل الحریق وافق القصبا

حرف التاء المثناه

41 خبیر بنو لهب ؛ فلا تک ملغیا

مقاله لهبی إذا الطیر مرت

58 من یک ذابت فهذا بتی

مقیظ مصیف مشتی

115 ألا عمر ولی مستطاع رجوعه

فیرأب ما أثأت ید الغفلات!

125 قد کنت أحجو أبا عمرو أخاثقه

حتی ألمت بنا یوما ملمات

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 2276

155 لیت ، وهل ینفع شیئا لیت؟!

لیت شبایا یوع فاشتریت

229 کلا أخی وخلیلی واجدی عضدا

فی النائبات وإلمام الملمات

267 یا قوم قد حوقلت أو دنوت

وشر حیقال الرجال الموت

حرف الجیم

198 شربن بماء البحر ، ثم ترفعت

متی لجج خضر لهن نثیج

259 عشیه سعدی لو تراءت لراهب

بدومه تجر دونه وحجیج

قلی دینه ، واهتاج للشوق ؛ إنها

علی الشوق إخوان العزاء هیوج

حرف الحاء المهمله

27 نحن الذون صبحوا الصباحا

یوم النخیل غاره ملحاحا

35 وقد کنت تخفی حب سمراء حقبه

فبح لان منها بالذی أنت بائح

116 [إذا اللقاح غدت ملقی أصرتها]

ولا کریم من الولدان مصبوح

284 إذا سایرت أسماء یوما ظعینه

فأسماء من تلک الظعینه أملح

324 یا ناق سیری عنقا فسیحا

إلی سلیمان فنستریحا

347 ولو أن لیلی الأخیلیه سلمت

علی ودونی جندل وصفائح

لسلمت تسلیم البشاشه ، أوزقا

إلیها صدی من جانب القبر صائح

350 [الآن بعد لجاجتی تلحوننی]

هلا التقدم والقلوب صحاح

حرف الدال المهمله

2 أزف الترحل ، غیر أن رکابنا

لما تزل برحالنا ، وکأن قد

7 دعانی من نجد ؛ فإن سنینه

لعبن بنا شیبا ، وشیبننا مردا

19 فقلت : أعیرانی القدوم ، لعلنی

أخط بها قبرا لأبیض ماجد

21 قدنی من نصر الخبیبین قدی

لیس الإمام بالشحیح الملحد

24 رأیت بنی غبراء لا ینکروننی

ولا أهل هذاک الطراف الممدد

31 من القوم الرسول الله منهم

لهم دانت رقاب بنی معد

49 قد ثکلت أمه من کنت واحده

وبات منتشبا فی برثن الأسد

51 بنونا بنو أبنائنا ، وبناتنا

بنوهن أبناء الرجال الأباعد

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 2277

56 لو لا أبوک ولو لا قبله عمر

ألقت إلیک معد بالمقالید

60 وأبرح ما أدام الله قومی

بحمد الله منتطقا مجیدا

63 وما کل من یبدی البشاشه کائنا

أخاک ، إذا لم تلفه لک منجدا

67 قنافذ هداجون حول بیوتهم

بما کان إیاهم عطیه عودا

75 أبناؤها متکنفون أباهم

حنقو الصدور ، وما هم أولادها

88 کادت النفس أن تفیض علیه

إذ غدا حشو ریطه وبرود

94 أموت أسی یوم الرجام ، وإننی

یقینا لرهن بالذی أنا کائد

99 یلوموننی فی حب لیلی عواذلی

ولکننی من حبها لعمید

100 مرو اعجالی فقالوا : کیف سیدکم؟

فقال من سألوا : أمسی لمجهودا

104 شلت یمینک ؛ إن قتلت لمسلما

حلت علیک عقوبه المتعمد

117 رأیت الله أکبر کل شیء

محاوله وأکثرهم جنودا

119 دریت الوفی العهد یا عرو ؛ فاغتبط

فإن اغتیاطا بالوفاء حمید

128 رمی الحدثان نسوه آل حرب

بمقدار سمدن له سمودا

فرد شعورهن السود بیضا

ورد وجوههن البیض سودا

141 وخبرت سوداء الغمیم مریضه

فأقبلت من أهلی بمصر أعودها

150 کسا ملمه ذا الحلم أثواب سؤدد

ورقی نداه ذا الندی فی ذری المجد

156 لم یعن بالعلیاء إلا سیدا

ولا شفی ذا الغی إلا ذو هدی

160 إذا کنت ترضیه ویرضیک صاحب

جهارا فکن فی الغیب أحفظ للعهد

وألغ أحادیث الوشاه ؛ فقلما

یحاول واش غیر هجران ذی ود

166 [لما حططت الرحل عنها واردا]

علفتها تبنا وماء باردا

181 وبالجسم منی بینا لو علمته

شحوب وإن تستشهدی العین تشهد

182 وما لام نفسی مثلها لی لائم

ولا سد فقری مثل ما ملکت یدی

201 فلا والله لا یلفی أناس

فتی حتاک یا ابن أبی زیاد

261 أتانی أنهم مزقون عرضی

جحاش الکرملین لها فدید

276 تزود مثل زاد أبیک فینا

فنعم الزاد زاد أبیک زادا

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 2278

295 ماذا تری فی عیال قد برمت بهم

لم أحص عدتهم إلا بعداد؟

کانوا ثمانین ، أو زادوا ثمانیه

لو لا رجاؤک قد قتلت أولادی

333 ألا أیهذا الزاجری أحضر الوغی

وأن أشهد اللذات هل أنت مخلدی

334 متی تأته تعشو إلی ضوء ناره

تجد خیر نار عندها خیر موقد

340 من یکدنی بسییء کنت منه

کالشجا بین حلقه والورید

348 رهبان مدین والذین عهدتهم

یبکون من حذر العذاب قعودا

لو یسمعون کما سمعت کلامها

خروا لعزه رکعا وسجودا

355 أبصارهن إلی الشبان مائله

وقد أراهن عنی غیر صداد

حرف الراء المهمله

13 أعوذ برب العرش من فئه بغت

علی ، فمالی عوض إلاه ناصر

14 وما علینا إذا ما کنت جارتنا

ألا یجاورنا إلاک دیار؟

5 بالباعث الوارث الأموات قد ضمنت

إیاهم الأرض فی دهر الدهاریر

28 فما آباؤنا بأمن منه

علینا اللاء قد مهدوا الحجورا

29 بکیت علی سرب القطا إذ مررن بی

فقلت ومثلی بالبکاء جدیر

أسرب القطاهل من یعیر جناحه

لعلی إلی من قد هویت أطیر؟

34 ما الله مولیک فضل ، فاحمدنه به

فما لدی غیره نفع ولا ضرر

36 ولقد جنیتک أکمؤا وعساقلا

ولقد نهیتک عن بنات الأوبر

37 رأیتک لما أن عرفت وجوهنا

صددت وطبت النفس یا قیس عن عمرو

44 فأقبلت زحفا علی الرکبتین

فثوب نسیت ، وثوب أجر

48 کم عمه لک یا جریر وخاله

فدعاء قد حلبت علی عشاری

50 إلی ملک ما أمه من محارب

أبوه ولا کانت کلیب تصاهره

62 ألا یا اسلمی یا دارمی علی البلی

ولا زال منهلا بجرعائک القطر

64 ببذل وحلم ساد فی قومه الفتی

وکونک إیاه علیک یسیر

85 فأبت إلی فهم ، وما کدت آئبا

وکم مثلها فارقتها وهی تصفر؟

87 عسی فرج یأتی به الله ؛ إنه

له کل یوم فی خلیقته أمر

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 2279

106 واعلم فعلم المرء ینفعه

أن سوف یأتی کل ما قدرا

120 تعلم شفاء النفس قهر عدوها

فبالغ بلطف فی التحیل والمکر

137 نبئت زرعه والسفاهه کاسمها

یهدی إلی غرائب الأشعار

144 رأین الغوانی الشبب لاح بعارضی

فأعرضن عنی بالخدود النواضر

149 لما رأی طالبوه مصعبا ذعروا

وکاد - لو ساعد المقدور - ینتصر

153 جزی بنوه أبا الغیلان عن کبر

وحسن فعل کما یجزی سنمار

169 هل الدهر إلا لیله ونهارها

وإلا طلوع الشمس ثم غیارها؟

172 وإذا تباع کریمه أو تشتری

فسواک بائعها ، وأنت المشتری

176 ترکنا فی الحضیض بنات عوج

عواکف قد خضعن إلی النسور

أبحنا حیهم قتلا وأسرا

عدا الشمطاء والطفل الصغیر

191 أنا ابن داره معروفا بها نسبی

وهل بداره یا للناس من عار؟!

193 [بانت لتحزننا عفاره]

یا جارتا ما أنت جاره

207 وإنی لتعرونی لذکراک هزه

کما انتفض العصفور بلله القطر

215 ربما الجامل المؤبل فیهم

وعناجیج بینهن المهار

225 دعوت لما نابنی مسورا

فلبی ، فلبی یدی مسور

232 تنتهض الرعده فی ظهیری

من لدن الظهر إلی العصیر

238 أکل امریء تحسبین امرءا

ونار توقد باللیل نارا؟

243 وفاق کعب بجیر منقذ لک من

تعجیل تهلکه والخلد فی سقر

251 إذا صح عون الخالق المرء لم یجد

عسیرا من الآمال إلا میسرا

260 حذر أمورا لا تضیر ، وآمن

ما لیس منجیه من الأقدار

263 ثم زادوا أنهم فی قومهم

غفر ذنبهم غیر فحر

269 أری أم عمرو دمعها قد تحدرا

بکاء علی عمرو ، وما کان أصبرا

270 فذلک إن یلق المنیه یلقها

حمیدا ، وإن یستغن یوما فأجدر

272 خلیلی ما أحری بذی اللب أن یری

صبورا ، ولکن لا سبیل إلی الصبر

274 تقول عرسی ، وهی لی فی عومره :

بئس امرأ ، وإننی بئس المره

280 ولست بالأکثر منهم حصی

وإنما العزه للکاثر

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 2280

292 أقسم بالله أبو حفص عمر

[ما مسها من نقب ولا دبر

* فاغفر له اللهم إن کان فجر*]

296 جاء الخلافه أو کانت له قدرا

کما أتی ربه موسی علی قدر

300 فألفیته یوما یبیر عدوه

ومجر عطاء یستحق المعابرا

301 بات یعشیها بعضب باتر

یقصد فی أسوقها وجائر

309 فیا الغلامان اللذان فرا

إیاکما أن تعقبانا شرا

311 یا تیم تیم عدی [لا أبالکم

لا یلقینکم فی سوأه عمر]

315 لها بشر مثل الحریر ، ومنطق

رخیم الحواشی لا هراء ولا نزر

316 لنعم الفتی تعشو إلی ضوء ناره

طریف بن مال لیله الجوع والخصر

322 لأستسهلن الصعب أو أدرک المنی

فما انقادت الآمال إلا لصابر

331 إنی وقتلی سلیکا ثم أعقله

کالثور یضرب لما عافت البقر

335 أیان نؤمنک تأمن غیرنا ، وإذا

لم تدرک الأمن منا لم تزل حذرا

256 لست بلیلی ، ولکنی نهر

لا أدلج اللیل ، ولکن أبتکر

358 أألحق - إن دار الرباب تباعدت

أو انبت حبل - أن قلبک طائر

حرف السین المهمله

7 عددت قومی کعدید الطیس

إذ ذهب القوم الکرام لیسی

29 فأین إلی أین النجاه ببغلتی؟

أتاک أتاک اللاحقون احبس احبس

حرف الضاد المعجمه

321 وممن ولدوا

عامر ذو الطول وذو العرض

حرف الطاء المهمله

287 حتی إذا جن الظلام واختلط

جاءوا بمذق هل رأیت الذئب قط

حرف العین المهمله

25 أطوف ما أطوف ثم آوی

إلی بیت قعیدته لکاع

32 من لا یزال شاکرا علی المعه

فهو حر بعیشه ذات سعه

74 أبا خراشه ، أما أنت ذا نفر

فإن قومی لم تأکلهم الضبع

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 2281

89 ولو سئل الناس التراب لأوشکوا

إذا قیل هاتوا أن یملوا ویمنعوا

92 سقاها ذوو الأحلام سجلا علی الظما

وقد کربت أعناقها أن تقطعا

110 لا نسب الیوم ولا خله

اتسع الخرق علی الراقع

145 [طوی النحز والأجراز ما فی غروضها]

وما بقیت إلا الضلوع الجراشع

157 لا تجزعی إن منفس أهلکنه

فإذا هلکت فبعد ذلک فاجزعی

161 بعکاظ بعشی الناظرین

إذا هم لمحوا شعاعه

168 فإنهم یرجون منه شفاعه

إذا لم یکن إلا النبیون شافع

221 إذا قیل أی الناس شر قبیله

أشارت کلیب بالأکف الأصابع

226 أما تری حیث سهیل طالعا

نجما یضیء کالشهاب لامعا

237 علی حین عاتبت المشیب علی الصبا

[فقلت : ألما تصح والشیب وازع؟]

239 سقی الأرضین الغیث سهل وحزنها

[فنیطت عری الآمال بالزرع والضرع]

245 سبقوا هوی وأعنقوا لهواهم

فتخرموا ، ولکل جنب مصرع

248 فإنک والتأبین عروه بعد ما

دعاک وأیدینا إلیه شوارع

249 لقد علمت أولی المغیره أننی

کررت فلم أنکل عن الضرب مسمعا

250 أکفرا بعد رد الموت عنی

وبعد عطائک المائه الرتاعا!

289 یا لیتنی کنت صبیا مرضعا

تحملنی الذلفاء حولا أکتعا

إذا بکیت قبلتنی أربعا

إذا ظللت الدهر أبکی أجمعا

290 ............................

قد صرت البکره یوما أجمعا

293 أنا ابن التارک البکری بشر

علیه الطبر ترقبه وقوعا

302 ذرینی ؛ إن أمرک لن یطاعا

وما ألفیتی حلمی مضاعا

304 إن علی الله أن تبایعا

تأتی کرها أو تجیء طائعا

319 لا تهین الفقیر علک أن

ترکع یوما والدهر قد رفعه

326 یا ین الکرام ألا تدنو فتبصر ما

قد حدثوک ، فماراء کمن سمعا!

342 یا أقرع بن حابس یا أقرع

إنک إن یصرع أخوک تصرع

351 تعدون عقر النیب أفضل مجدکم

بنی ضوطوی لو لا الکمی المقنعا

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 2282

حرف الفاء

55 نحن بما عندنا ، وأنت بما

عندک راض ، والرأی مختلف

235 ومن قبل نادی کل مولی قرابه

فما عطفت مولی علیه العواطف

252 بعشرتک الکرام تعد منهم

فلا ترین لغیرهم ألوفا

253 تنفی یداها الحصی فی کل هاجره

نفی الدراهیم تنقاد الصیاریف

318 من نثقفن منهم فلیس بآیب

[أبدا ، وقتل بنی قتیبه شافی]

330 ولبس عباءه وتقر عینی

أحب إلی من لبس الشفوف

حرف القاف

3 وقاتم الأعماق خاوی المخترق

[مشتبه الأعلام لماع الخفق]

45 سرینا ونجم قد أضاء فمذ بدا

محیاک أخفی ضوؤه کل شارق

90 یوشک من فر من منیته

فی بعض غراته یوافقها

105 فلو أنک فی یوم الرخاء سألتنی

طلاقک لم أبخل وأنت صدیق

174 لدیک کفیل بالمنی لمؤمل

وإن سواک من یؤمله یشقی

206 جاریه لم تأکل المرفقا

ولم تذق من البقول الفستقا

210 ..........................

لواحق الأقراب فیها کالمقق

265 هل أنت باعث دینار لحاجتا

أو عبد رب أخاعون بن مخراق

275 والتغلبیون بئس الفحل فحلهم

فحلا ، وأمهم زلاء منطیق

308 ضربت صدرها إلی ، وقالت :

یا عدیا لقد وقتک الأواقی

حرف الکاف

126 فقلت : أجرنی أبا مالک

وإلا فهبنی امرأ هالکا

154 حیکت علی نیربن إذ تحاک

تختبط الشوک ولا تشاک

175 خلا الله لا أرجو سواک ، وإنما

أعد عیالی شعبه من عیالکا

192 فلما خشیت أظافیرهم

نجوت ، وأرهنهم مالکا

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 2283

حرف اللام

12 تنورتها من أذرعات ، وأهلها

بیثرب ، أدنی دارها نظر عالی

18 کمیه جابر إذ قال : لیتی

أصادفه ، وأفقد جل مالی

26 وتبلی الأولی یستلئمون علی الأولی

تراهن یوم الروع کالحدإ القبل

30 ما أنت بالحکم الترضی حکومته

ولا الأصیل ولا ذی الرأی والجدل

33 إذا ما لقیت بنی مالک

فسلم علی أیهم أفضل

40 فخیر نحن عند البأس منکم

إذا الداعی المثوب قال : یا لا

52 فیارب هل إلا بک النصر یرتجی

علیهم؟ وهل إلا علیک المعول؟

53 خالی لأنت ، ومن جریر خاله

ینل العلاء ویکرم الأخوالا

57 یذیب الرعب منه کل عضب

فلولا الغمد یمسکه لسالا

65 سلی إن جهلت الناس عناو عنهم

فلیس سواء عالم وجهول

71 أنت تکون ماجد نبیل

إذا تهب شمأل بلیل

72 قد قیل ما قیل إن صدقا وإن کذبا

فما اعتذارک من قول إذا قیلا؟

77 وإن مدت الأیدی إلی الزاد لم أکن

بأعجلهم ، إذ أجشع القوم أعجل

82 إن المرء میتا بانقضاء حیاته

ولکن بأن یبغی علیه فیخذلا

95 فلا تلحنی فیها ؛ فإن بحبها

أخاک مصاب القلب جم بلابله

107 علموا أن یؤملون ؛ فجادوا

قبل أن یسألوا بأعظم سؤل

114 ألا اصطبار لسلمی أم لها جلد

إذا ألاقی الذی لاقاه أمثالی؟

118 علمتک الباذل المعروف ، فانبعثت

إلیک بی واجفات الشوق والأمل

121 دعانی الغوانی عمهن ، وخلتنی

لی اسم ، فلا أدعی به وهو أول

122 حسبت التقی والجود خیر تجاره

رباحا ، إذا ما المرء أصبح ثاقلا

123 فإن تزعمینی کنت أجهل فیکم

فإنی شریت الحلم بعدک بالجهل

129 أرجو وآمل أن تدنو مودتها

وما إخال لدینا منک تنویل

131 أبو حنش یؤرقنی ، وطلق ،

وعمار ، وآونه أثالا

أراهم رفقتی ، حتی إذا ما

تجافی اللیل وانخزل انخزالا

إذا أنا کالذی یسعی لورد

إلی آل ، فلم یدرک بلالا

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 2284

143 یلوموننی فی اشتراء النخیل

أهلی فکلهم یعذل

146 فلا مزنه ودقت ودقها

ولا أرض أبقل إبقالها

152 جزی ربه عنی عدی بن حاتم

جزاء الکلاب العاویات ، وقد فعل

158 فارسا ما غادروه ملحما

غیر زمیل ولا نکس وکل

170 مالک من شیخک إلا عمله

إلا رسیمه وإلا رمله

178 رأیت الناس ما حاشا قریشا

فإنا نحن أفضلهم فعالا

180 فأرسلها العراک [ولم یذدها

ولم یشفق علی نغص الدخال]

185 یا صاح هل حم عیش باقیا فتری

لنفسک العذر فی إبعادها الأملا؟

188 فإن تک أذواد أصبن ونسوه

فلن یذهبوا فرغا بقتل حبال

195 ضیعت حزمی فی إبعادی الأملا

وما ارعویت ، وشیبا رأسی اشتعلا

204 ولا تری بعلا ولا حلائلا

که ولا کهن إلا حاظلا

211 أتنتهون ولن ینهی ذوی شطط

کالطعن یذهب فیه الزیت والفتل

212 غدت من علیه بعد ماتم ظمؤها

تصل ، وعن قیض بزیزاء مجهل

218 فمثلک حبلی قد طرقت ومرضع

فألهیتها عن ذی تمائم محول

220 رسم دار وقفت فی طلله

کدت أفضی الحیاه من جلله

228 إن للخبر وللشر مدی

وکلا ذلک وجه قبل

237 ............................

أفب من تحت عریض من عل

240 کما خط الکتاب بکف یوما

یهودی یقارب أو یزیل

246 بضرب بالسیوف رؤوس قوم

أزلنا هامهن عن المقیل

247 ضعیف النکایه أعداءه

یخال الفرار یراخی الأجل

257 کناطح صخره یوما لیوهنها

فلم یضرها ، وأوهی قرنه الوعل

258 أخا الحرب لباسا إلیها جلالها

ولیس بولاج الخوالف أعقلا

264 الواهب المائه الهجان وعبدها

عوذا تزجی بینها أطفالها

278 فقلت : اقتلوها عنکم بمزاجها

وحب بها مقتوله حین تقتل

279 دنوت وقد خلناک کالبدر أجملا

فظل فؤادی عن هواک مضللا

281 إن الذی سمک السماء بنی لنا

بیتا دعائمه أعز وأطول

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 2285

283 ولا عیب فیها غیر أن سریعها

قطوف ، وأن لا شیء منهن أکسل

297 قلت إذ أقبلت وزهر تهادی

کنعاج الفلا تعسفن رملا

305 ذا ، ارعواء ؛ فلیس بعد اشتعال

الرأس شیبا إلی الصبا من سبیل

312 یا زید زید الیعملات [الذبل

تطاول اللیل علیک فانزل]

313 تضل منه إبلی بالهوجل

فی لجه أمسّک فلانا عن فل

336 [صعده نابته فی حائر]

أینما الریح تمیلها تمل

339 خلیلی ، أنی تأنیانی تأنیا

أخا غیر ما یرضیکما لا یحاول

346 لئن منیت بنا عن غب معرکه

لا تلفنا عن دماء القوم ننتفل

حرف المیم

5 بأبه اقندی عدی فی الکرم

ومن یشابه أبه فما ظلم

16 إذا قالت حذام فصدقوها

فإن القول ما قالت حذام

23 ذم المنازل بعد منزله اللوی

والعیش بعد أولئک الأیام

38 غیر لاه عداک ، فاطرح اللهو ،

ولا تغترر بعارض سلم

59 ینام بإحدی مقلتیه ، ویتقی

بأخری المنایا ؛ فهو یقظان نائم

66 لا طیب للعیش ما دامت منغصه

لذاته بادکار الموت والهرم

69 فکیف إذا مررت بدار قوم

وجیران لنا کانوا کرام؟

73 ندم البغاه ولات ساعه مندم

والبغی مرتع مبتغیه وخیم

84 أکثرت فی العذل ملحا دائما

لا تکثرن ؛ إنی عسیت صائما

96 ما أعطیانی ولا سألتهما

إلا وإنی لحاجزی کرمی

97 وکنت أری زیدا کما قیل سیدا

إذا أنه عبد القفا واللهازم

112 فلا لغو ولا تأثیم فیها

وما فاهوا به أبدا مقیم

113 ألا ارعواء لمن ولت شییبته

وآذنت بمشیب بعده هرم؟

124 فلا تعدد المولی شریکک فی الغنی

ولکنما المولی شریکک فی العدم

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 2286

133 ولقد نزلت فلا تظنی غیره

منی بمنزله المحب المکرم

134 متی تقول القلص الرواسما

یدنین أم قاسم وقاسما؟

142 تولی قتال المارقین بنفسه

وقد أسلماه مبعد وحمیم

147 فلم یدر إلی الله ما هیجت لنا

عشیه آناء الدیار وشامها

148 تزودت من لیلی بتکلیم ساعه

فما زاد إلا ضعف ما بی کلامها

151 ولو أن مجدا أخلد الدهر واحدا

من الناس أبقی مجده الدهر مطعما

159 تمرون الدیار ولم تعوجوا

کلامکم علی إذا حرام

164 وأغفر عوراء الکریم ادخاره

وأعرض عن شتم اللئیم تکرما

186 لا یرکنن أحد إلی الإحجام

یوم الوغی متخوفا لحمام

190 لقی ابنی أخویه خائفا

منجدیه فأصابوا مغنما

197 لعل الله فضلکم علینا

بشیء ؛ أن أمکم شریم

213 ولقد أرانی للرماح دریئه

من عن یمینی تاره وأمامی

214 فإن الحمر من شر المطایا

کما الخبطات شر بنی تمیم

216 ماوی یا ربتما غاره

شعواء کاللذعه بالمیسم

217 وننصر مولانا ، ونعلم أنه

کما الناس مجروم علیه وجارم

219 بل بلد ملء الفجاج قتمه

لا یشتری کتانه وجهرمه

222 وکریمه من آل قیس ألفته

حتی تبذخ فارتقی الأعلام

223 مشین کما اهتزت رماح تسفهت

أعالیها مر الریاح النواسم

230 ألا تسألون الناس أیی وأیکم

غداه التقینا کان خیرا وأکرما

234 فریشی منکم ، وهوای معکم

وإن کانت مودتکم لماما

236 فساغ لی الشراب ، وکنت قبلا

أکاد أغص بالماء الحمیم

242 ولئن حلفت علی یدیک لأحلفن

بیمین أصدق من یمینک مقسم

244 کأن برذون أبا عصام

زید حمار دق باللجام

254 حتی تهجر فی الرواح ، وهاجها

طلب المعقب حقه المظلوم

256 وکم مالیء عینیه من شیء غیره

إذا راح نحو الجمره البیض کالدمی

262 ...........................

أوالفا مکه من ورق الحمی

271 وقال نبی المسلمین : تقدموا

وأحبب إلینا أن تکون المقدما

303 أوعدنی بالسجن والأداهم

رجلی ، فرجلی شثنه المناسم

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 2287

307 سلام الله یا مطر علیها

ولیس علیک یا مطر السلام

310 إنی إذا ما حدث ألما

أقول : یا اللهم ، یا اللهما

317 یحسبه الجاهل ما لم یعلما

شیخا علی کرسیه معمما

323 وکنت إذا غمزت قناه قوم

کسرت کعوبها أو تستقیما

328 لا تنه عن خلق وتأتی مثله

عار علیک - إذا فعلت - عظیم

341 وإن أتاه خلیل یوم مسأله

یقول : لا غائب مالی ، ولا حرم

342 فإن یهلک أبو قابوس یهلک

ربیع الناس والبلد الحرام

ونأخذ بعده بذناب عیش

أجب الظهر ، لیس له سنام

344 ومن یقترب منا ویخضع نؤوه

ولا یخش ظلما ما أقام ولا هضما

345 فطلقها فلست لها بکفء

وإلا یعل مفرقک الحسام

352 أتوا ناری فقلت : منون أنتم؟

فقالوا : الجن ، قلت : عموا ظلاما

359 [ألا طرقتنا میه بنه منذر]

فما أرق النیام إلا کلامها

حرف النون

8 عرفنا جعفرا وبنی أبیه

وأنکرنا زعانف آخرین

9 أکل الدهر حل وارتحال

أما یبقی علی ولا یقینی؟

وماذا یبتغی الشعراء منی

وقد جاوزت حد الأربعین؟

11 أعرف منها الجید والعینانا

ومنخرین أشبها ظبیانا

20 أیها السائل عنهم وعنی

لست من قیس ، ولا قیس منی

39 غیر مأسوف علی زمن

ینقضی بالهم والحزن

42 قومی ذرا المجد بانوها ، وقد علمت

بکنه ذلک عدنان وقحطان

43 لک العز إن مولاک عز ، وإن یهن

فأنت لدی بحبوحه الهون کائن

47 لو لا اصطبار لأودی کل ذو مقه

لما استقلت مطایاهن للظعن

61 صاح شمر ، ولا تزل ذاکر المو

ت ، فنسیانه ضلال مبین

68 فأصبحوا والنوی عالی معرسهم

ولیس کل النوی تلقی المساکین

79 نصرتک إذ لا صاحب غیر خاذل

فبوئت حصنا بالکماه حصینا

81 إن هو مستولیا علی أحد

إلا علی أضعف المجانین

103 ونحن أباه الضیم من آل مالک

وإن مالک کانت کرام المعادن

108 وصدر مشرق النحر

کأن ثدیاه حقان

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 2288

135 أجهالا تقول بنی لؤی

لعمر أبیک ، أم متجاهلینا؟

136 قالت وکنت رجلا فطینا :

هذا لعمر الله إسرائینا

138 وما علیک إذا أخبرتنی دنفا

وغاب بعلک یوما أن تعودینی؟

14 وأنبئت قیسا ولم أبله

کما زعموا خیر أهل الیمن

164 فلیت لی بهم قوما إذا رکبوا

شنوا الإغاره فرسانا ورکبانا

171 ولا ینطق الفحشاء من کان منهم

إذا جلسوا منا ولا من سوائنا

173 ولم یبق سوی العدوا

ن دناهم کما دانوا

177 حاشا قریشا ؛ فإن الله فضلهم

علی البربه بالإسلام والدین

183 نجیت یا رب نوحا واستجبت له

فی فلک ما خرفی الیم مشحونا

وعاش یدعو بآیات مبینه

فی قومه ألف عام غیر خمسینا

199 أتطمع فینا من أراق دماءنا

ولولاک لم یعرض لأحسابنا حسن؟

208 لاه ابن عمک ، لا أفضلت فی حسب

عنی ، ولا أنت دیانی فتخزونی

224 إنک لو دعوتنی ودونی

زوراء ذات مترع بیون

* لقلت «لبیه» لمن یدعونی*

255 قد کنت داینت بها حسانا

مخافه الإفلاس واللیانا

273 لنعم موئلا المولی إذا حذرت

بأساء ذی البغی واستیلاء ذی الإحن

286 ولقد أمر علی اللئیم بسبنی

فمضیت ، ثمت قلت : لا یعنبنی

294 لعمرک ما أدری وإن کنت داریا

بسبع رمین الجمر أم بثمان

299 إذا ما الغانیات برزن یوما

وزججن الحواجب والعیونا

325 رب وفقنی فلا أعدل عن

سنن الساعین فی خیر سنن

327 فقلت : ادعی وأدعو ، إن أندی

لصوت أن ینادی داعیان

338 حیثما تستقم یقدر لک الله

نجاحا فی غابر الأزمان

354 وحملت زفرات الضحی فأطقتها

ومالی بزفرات العشی یدان

حرف الهاء

6 إن أباها وأبا أباها

قد بلغا فی المجد غایتاها

166 علفتها تبنا وماء باردا

[حتی غمدت هماله عیناها]

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 2289

حرف الهاء

209 إذا رضیت علی بنو قشیر

لعمر الله أعجبنی رضاها

274 تقول عرسی ، وهی لی فی عومره :

بئس امرأ ، وإننی بئس المره

314 ألا یا عمرو عمراه

وعمرو بن الزبیراه

حرف الواو

200 وکم موطن لو لای طحت کما هوی

بأجرامه من قنه النیق منهوی

حرف الألف اللینه

231 فأومأت إیماء خفیا لحبتر

فلله عینا حبتر أیما فتی

حرف الیاء المثناه التحتیه

44 فإما کرام موسرون لقیتهم

فحسبی من ذو عندهم ما کفانیا

78 تعز فلا شیء علی الأرض باقیا

ولا وزر مما قضی الله واقیا

80 بدت فعل ذی ود ، فلما تبعتها

تولت ، وبقت حاجتی فی فؤادیا

وحلت سواد القلب ، لا أنا باغبا

سواها ، ولا عن حبها متراخیا

98 لتقعدن مقعد القصی

منی ذی القاذوره المقلی

أو تحلفی بربک العلی

أنی أبو ذیالک الصبی

184 ما حم من موت حمی واقیا

ولا تری من أحد باقیا

189 تقول ابنتی : إن انطلاقک واحدا

إلی الروع یوما تارکی لا أبالیا

266 باتت تنزی دلوها تنزیا

کما تنزی شهله صبیا

268 ومستبدل من بعد غضیا صریمه

فأحربه من طول فقر وأحریا

277 ألا حبذا أهل الملا ، غیر أنه

إذا ذکرت می فلا حبذا هیا

285 مررت علی وادی السباع ، ولا أری

کوادی السباع حین یظلم وادایا

أقل به رکب أتوه تئیه

وأخوف إلا ما وقی الله ساریا

306 أیا راکبا إما عرضت فبلغن

ندامای من نجران أن لا تلاقیا

337 وإنک إذ ما تأت ما أنت آمر

به تلف من إیاه تأمر آتیا

تمت فهرس الشواهد الوارده فی شرح ابن عقیل

مرتبه علی حروف المعجم حسب القوافی

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 2290

فهرس الموضوعات

الوارده فی الجزء الرابع من شرح ابن عقیل علی ألفیه ابن مالک و حواشینا علیه المسماه «منحه الجلیل ، بتحقیق شرح ابن عقیل»

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 2291

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 2292

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 2293

تمت فهرس الموضوعات

الوارده فی الجزء الرابع من شرح ابن عقیل

والحمد لله رب العالمین ، وصلاته وسلامه علی إمام المتقین ، وعلی آله وصحبه أجمعین

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 2294

فهرس التکمله الموضوعه فی تصریف الأفعال

التکمله الموضوعه فی تصریف الأفعال

595

تکمله فی تصریف الأفعال

646

الفصل الثامن : فی اللفیف المقرون ، وأحکامه

597

الباب الأول : فی المجرد والمزید ، وفیه ثلاثه فصول

649

الباب الثالث : فی اشتقاق صیغتی المضارع والأمر ،

وفیه فصلان

597

الفصل الأول : فی أوزانهما

-

الفصل الأول : فی أحکام عامه

599

الفصل الثانی : فی معانی الأبنیه

650

الفصل الثانی : فی أحکام تخص بعض أنواع الفعل

603

الفصل الثالث : فی وجوه مضارع الفعل الثلاثی

653

الباب الرابع : فی وجوه تصرف الأفعال مع الضمائر

606

الباب الثانی : فی الصحیح والمعتل وأقسامهما ، وفیه

ثمانیه فصول

654

الباب الخامس : فی تقسیم الفعل إلی مؤکد وغیر مؤکد

، وفیه فصلان

607

الفصل الأول : فی السالم وأحکامه

654

الفصل الأول : فی بیان ما یجب توکیده منه ، وما

یجوز توکیده ، وما لا یجوز توکیده

609

الفصل الثانی : فی المضعف وأحکامه

657

الفصل الثانی : فی أحکام آخر الفعل صحیحا کان أو

معتلا عند توکیده بإحدی نونی التوکید

614

الفصل الثالث : فی المهموز وأحکامه

619

الفصل الرابع : فی المثال وأحکامه

624

الفصل الخامس : فی الأجوف وأحکامه

635

الفصل السادس : فی الناقص وأحکامه

643

الفصل السابع : فی اللفیف المفروق ، وأحکامه

تمت الفهرس ، والحمد لله أولا وآخراً

وصلاته وسلامه علی سیدنا محمد وعلی آله وصحبه

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 2295

منطق

المنطق (محمدرضا مظفر)

اشاره

عنوان و نام پدیدآور : المنطق / تالیف محمدرضا المظفر قدس سره المتوفی 1383 ھ.ق. ؛ نقحه و علق غلام رضا الفیاضی؛ تحقیق موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.

مشخصات نشر : قم : جماعه المدرسین فی ا لحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر الاسلامی، 1437 ق.= 1394.

مشخصات ظاهری : 551 صفحه

موضوع : منطق

شماره کتابشناسی ملی : 3547788

توضیح : کتاب «المنطق» اثر محمدرضا مظفر «متوفای 1383ق»، کتابی است در موضوع علم منطق که به زبان عربی نگارش یافته است.این اثر مجموعه درس های ارائه شده مؤلف از سال 1357 ق. در دانشکده «منتدی النشر» میباشد و به عنوان متن مهم درسی جایگاهی ویژه را به خود اختصاص داده است.

در بسیاری موارد، مطالب با شیوه ای ابتکاری، که حاصل سال ها تدریس است، به گونه ای بیان شده که نوآموز را به آسان ترین وجه به فهم مقصود سوق می دهد.از امتیازات مهم این کتاب وجود تمرین های مناسب در جای جای آن است، که دانشجویان را در تطبیق قواعد و به کارگیری عملی آنها ورزیده می کند.

همچنین در کتاب «المنطق»، مبحث «صناعات خمس» به گونه ای شایسته و با تفصیلی مناسب و درخور طرح گشته است؛ درحالی که در دیگر کتاب های منطقی، کمتر به این مبحث مهم توجه شده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2296

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2297

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2298

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2299

مقدمه المؤسسه

الحمدلله رب العالمین الهادی لمنطق الحق والصراط المستقیم، والصلاه علی أنبیائه الأدلاء علی نهجه القویم، نخصّ منهم خاتمهم و آله المنوّرین عقولنا بالفکر السلیم.

وبعد، قال العزیز الحکیم فی دستوره العظیم وذکره الکریم: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَهٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَی وَفُرَادَی ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا...» سبأ /46. الواضح من شطر هذه الآیه الغرّاء أنّ الباری سبحانه اختزل کل مواعظه الکثیره فی هذه الموعظه الأم لما سواها، والتی هی: القیام لله لا لغیره من الأهداف الأخری. وهذه بحق نصیحه بالغه الأهمیه، فهی کصمّام أمان نحو تکامل الإنسان وسعادته. والملفتُ للنظر أنه جلّ ثناؤه أردفها بعظه ثانیه، هی الأخری بالغه الأهمیه، إلا أنها تنطلق من الأولی ولابد أن تحذو حذوَها، وهی: التفکر المراد به وجه الله لإدراک الحقیقه، والذی هو یقف وراء المنطق الحق، بل وراء کل خیر. ومن بدیع هذا الشطر من الآیه الکریمه أنها رسمت نهج التفکر من خلال المثنی والفرادی، من حیث قدم المثنی إشاره إلی الانفتاح وتلاقح الأفکار من خلال المشوره والبحث، و اُخِّر الفرادی إشاره إلی المسؤولیه المنوطه بالفرد عن قراره المستقل، بعد نضوج الفکره.

وهذا کتاب المنطق - الذی بین یدیک أیها اللبیب - للعلامه المجتهد والبحاثه المجد الشیخ محمد رضا المظفر قدس سرّه هو فی الحقیقه یعالج مراد الآیه المتقدمه فی منهجیه علمیه لطریق التفکیر الصائب والسلیم، الموصل إلی القیام لله تعالی من خلال السیر المنطقی الحسن، والمبتنی علی الدلاله والبرهان الموضوعی الرصین.

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2300

وهذا الکتاب القیّم بطرحه الفنّی الرائع یدرِّس منذ عقود فی الحوزات العلمیه والجامعات والمعاهد.

ولاهتمام مؤسستنا بإحیاء التراث الإسلامی بما وفّقت له بحمد الله ولطفه من تحقیق و نشر الکثیر من الموسوعات والکتب القیمه - ولا زالت تطلّعاتها متوهّجه لتقدیم المزید - بادرت لتحقیق و نشر هذا السِفر المبارک لفخر الشیعه وحامی الشریعه طاب ثراه. وقد امتازت هذه الطبعه عن سابقاتها بتعلیقات السماحه الأستاذ الشیخ غلام رضا الفیاضی حفظه الله حیث حفلت بتصحیح المتن وشرح مبهماته وحل معضلاته ونقد بعض مسائله. وقد تتبّع مواضع البحوث فی الکتب المنطقیه والإشاره إلی مواردها لیسهل علی القارئ الکریم المراجعه إلیها وهی من جهود الأستاذ محمود المنتظری وباقتراح من شیخه الفیاضی. کما قام بتصحیح الکتاب و تقویم نصوصه ومطابقته مع بعض نسخه و استخراج بعض موارده من منابعه وإخراجه إخراجاً فنیّاً الحاج کمال الکاتب سلمه الله، فلهم جزیل شکرنا و امتناننا. کما وتشکر المؤسسه فضیله الشیخ علی رضا الرنجبر لما قام به من خدمات علی هذا السفر المیمون.

وختاما، لیس بوسعنا إلا الدعاء لمؤلفه بعالی الدرجات عند ملیک مقتدر، والحفظ والتأیید لمنقحه والمعلق علیه دامت إفاضاته، ولسائر المساهمین بالتوفیق والقبول، ولکل المطالعین والمدرسین والطلبه بالسداد والوعی المصیب من أجل نصره الحق و الحقیقه. والحمد لله رب العالمین، والصلاه علی محمّد و آله المعصومین.

مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2301

نبذه من حیاه المؤلف قدس سرّه

هو الشیخ محمدرضا بن محمد بن عبدالله بن محمد بن أحمد بن مظفر العَیمَری. اشتهر ب «المظفر» نسبهً إلی أحد أجداده، و هو مظفر بن أحمد بن محمد ابن علی بن حسین آل علی من عرب الحجاز، وقد کان الجَدّ هذا من أهل العلم، أقام فی النجف مده ثم سکن حوالی البصره.

فالمؤلف من أسره عریقه تعرف ب «المظفر» وهی من الأسر العلمیه فی النجف الأشرف، عُرفت فیها من أواسط القرن الثانی عشر، وقطن بعض رجالها الجزائر التابعه لمحافظه البصره.

وکان الفقیه المجتهد الشیخ محمد بن عبدالله (والد المترجَم له) من علماء النجف و مراجع التقلید فیها، نشأ فی النجف وترعرع فیها، وکان فی عنفوان شبابه منقطعه إلی الجدّ و التحصیل، مکبّاً علی العباده والتدریس، إلی أن برع فی الفقه و عُرف بجوده التحقیق فیه. وقد ألف موسوعه فقهیه جلیله شرح فیها کتاب «شرائع الإسلام» وسمّاها ب- «توضیح الکلام» وقد استقصی فیها الفقه من مبدئه إلی منتهاه.

ولادته:

ولد الشیخ محمد رضا المظفّر فی الیوم الخامس من شعبان المکرّم سنه 1322 ه

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2302

بعد وفاه والده بخمسه أشهر، فلم یقدّر الله تعالی أن یظفر الطفل الرضیع برؤیه والده - ولا الوالد أن یظفر برؤیه ولده کما صرح هو رحمه الله بذلک. وقد فتح عینیه فی أحضان والدته - وهی بنت العلامه الشیخ عبدالحسین الطریحی - حیث دأبت علی تربیته و القیام بشؤونه. وکَفله أخوه الأکبر الشیخ عبد النبی المتوفی سنه 1327 ه ، فکان له الأب الرؤوف، فأولاه من عنایته وعطفه ما أغناه عن عطف الأبوّه. وبعد وفاته سنه 1327 ه صار تحت ظلّ أخیه واُستاذه العلامه الشیخ محمد حسن.

نشأته العلمیه:

نشأ الشیخ المظفر فی البیئه النجفیه، و تقلب فی مجالسها ونوادیها و حلقاتها و مدارسها، وحضر فیها حلقات الدراسه العالیه، وتخرج علی ید کبار مراجع التقلید والتدریس، وترعرع فی هذا البیت العریق من بیوتات النجف العلمیه.

قال رحمه الله هو عن نفسه: ابتدأت فی دراسه علم النحو حوالی سنه 1335 ه ، فقرأتُ «الأجرومیه» علی الطریقه المألوفه بین الناس، ولعدم رغبتی فی الدرس فی ذلک الحین کنت لم أحفظها حفظاً کالعاده، وهکذا بقی علی التهاون فی الاشتغال فی قراءتی لما فی کتب النحو، و لمّا انتقلتُ إلی المنطق فتحتُ عینی للدرس، فکثر جِدّی فی التحصیل، و تدارکتُ ما فات منّی فی علم النحو، ولکن مع ذلک کان شغلی علی غیر تحقیق و تدقیق حتی حضرتُ «المُطوّل» علی الأستاذ الشیخ محمد طه الحویزی، وجمله من علم الأصول، فاستفدت منه فائدهً کلیه و تعلّمتُ منه کیف یُتوصّل إلی التنقیب عن المسائل العلمیه بما کان یتوسّع به فی بسط المسائل و تحقیقها.

وحضر المظفر دروس الأعلام الثلاثه: الشیخ ضیاء الدین العراقی، والمیرزا

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2303

محمد حسین النائینی، والشیخ محمد حسین الغروی الإصفهانی.

وحضر أیضا علی أخیه الشیخ محمد حسن سنوات کثیره، وکان عمده استفادته منه ومن الشیخ محمد حسین الغروی الإصفهانی.

أساتذته:

1- الشیخ محمد طه الحویزی. تتلمذ علیه فی المقدمات والسطوح والشعر وجمله من علم الأصول.

٢- الشیخ محمد حسن المظفر. وهو أخو المترجَم له. تتلمذ علیه فی الفقه والأصول سنوات کثیره.

٣- المیرزا محمد حسین النائینی. وهو فخرالمتأخرین الذی تخرّج من معهد بحثه و مجلس درسه کثیر من العلماء والمحققین. وقد حضر رحمه الله فی مجلس درسه فی الفقه والأصول.

٤- الشیخ ضیاء الدین العراقی. وهو الذی تخرّج علی یده أکثر من ثلاثه آلاف من الفقهاء والمجتهدین. وقد حضر قدس سرّه درس أصوله.

5- المیرزا عبدالهادی الشیرازی. حضر المظفر فی مجلس درسه فی الفقه.

6- السید علی القاضی الطباطبائی. استفاد الشیخ المترجَم له منه فی العرفان والسیر والسلوک.

7- الشیخ محمد حسین الغروی الإصفهانی. حضر الشیخ المظفر عده سنین فی مجلس درسه فی الفلسفه الإلهیه العالیه والفقه والأصول، وکان الشیخ رحمه الله متأثره بمبانی و آراء أستاذه هذا، وذلک یظهر من خلال کتابه «أصول الفقه» حیث تبع منهجه فی تبویب الأصول کما یشیر هو إلی ذلک فی ابتداء الکتاب، بل فی بعض الموارد کانت عباراته عین عبارات کتاب «نهایه الدرایه». وکان یجلّه إجلالا

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2304

کبیراً کلّما جری له ذکر أو أتیح له أن یتحدث عنه، ویخلص له الحب والاحترام أکثر مما یخلص تلمیذُ لأستاذه.

ویلمس القارئ هذا الشعور والوفاء فیما کتب المظفّر هو عن أستاذه فی مقدمات کتبه الفقهیه والفلسفیه وفی مقدمه الأسفار وغیرها من رسائله و مقالاته.

وتخرّج کذلک علی مشایخه فی الفقه والأصول والفلسفه، و استقلّ هو بالاجتهاد والنظر والبحث، وشهد له شیوخه بذلک.

وکان خلال ذلک کله یشتغل بالتدریس علی مستوی الدراسات الإعدادیه والدراسات العالیه فی الفقه والأصول والفلسفه.

ذلک کلّه خارج مدارس منتدی النشر وکلیه الفقه الآتی ذِکرهما، أما فیهما فقد نذر حیاته الشریفه علی تنمیتها وتطویرها بمختلف الألوان.

وکان الشیخ یمتاز فوق ذلک کله بعمق النظر ودقه الالتفاته وسلامه الذوق وبعد التفکیر فیما تلقّینا عنه من الفقه والأصول والفلسفه.

وقد حاول الشیخ فی بدء حیاته الدراسیه أن یلمّ بعلوم الریاضه والفلک والطبیعه والعروض. فقد اتفق أن وقعت ید الشیخ علی طرف من الثقافه العصریه وهو فی بدء شبابه فتذوّقها، وحاول أن یشقّ طریقا إلی هذا اللون الجدید من الثقافه، واتفق مع آخرین ممن کانوا یتذوّقون هذا الطرز الجدید علی أن یراسلوا بعض المجلات العلمیه کالمقتطف وبعض دور النشر لتبعث إلیهم هذه الصحف والکتب التی تحمل إلیهم هذا النوع الجدید من الفکر.

وأتیح للشیخ فیما بعد أن یستمر علی هذه الحاله ویواکب الحرکه الفکریه الناشئه ویأخذ نصیباً وافراً من هذه العلوم و یتأثّر بها تأثّرا بالغا إلی جنب تأثّره بشیوخه فی الفقه والأصول والفلسفه.

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2305

آثاره العلمیه:

کان النشاط العلمی والکتابه والتألیف یشکّل جزءاً مهمّاً من رسالته ونشاطه.

وإذا ضممنا نشاطه العلمی فی التألیف والنشر إلی نشاطه الإصلاحی علی الصعید العام والصعید الدراسیّ لَلَمسنا جانبا من هذا الجهد الکبیر الذی کان یبذله الشیخ فی حیاته.

وفی کتابات الشیخ یقترن جمال التعمیر وسلامه الأداء و جده الصوغ و روعه العرض بخصوبه الماده و دقه الفکره و عمق النظره و ملئ المحتوی، ویتألف منها مزیجٌ من العلم والأدب یشبع العقل ویروی العاطفه.

فقد کان یجری فی الکتابه کما یجری الماء من غیر أن یظهر علیه شیء من الکلفه أو التصنّع، وینساق القارئ معه کما ینساق الماء علی منحدر من الأرض من دون أن یعرقل سیره شیء، ولا یصطنع فی الکتابه هذه المحسّنات البدیعیه التی تصرف الکاتب عن الانسیاق مع الفکره وتصرف القارئ عن مجاراه الموضوع.

والمواضیع الّتی کان یتناولها بالکتابه و البحث مواضیع علمیه کالأصول والمنطق والفلسفه، یعسر علی الأدیب أن یصوغها صیاغه أدبیه أو یفرغها فی قالب أدبیّ من التعبیر. وقد توفّق الشیخ رضوان الله علیه لأن یضمّ إلی عمق الماده جمال العرض، وأکثر ما یبدو هذا التوفیق فی کتابه «أحلام الیقظه» حیث یناجی فیها صدرالمتألّهین ویتحدّث معه فیما یتعلق بنظریاته فی الفلسفه الإلهیه العالیه و یتلقّی منه الجواب بصوره مشروحه وبعرض قصصیّ جمیل.

وتمتاز کتابات الشیخ المظفر بعد ذلک برَوعه العرض والتنسیق، حتی أنّ کلّ نقطه من البحث تأتی فی موضعها الطبیعی ولا تتغیر عن مکانها الخاص حتی تختلّ أطراف البحث، و یبدو علیه الاضطراب و یتجلی توفیق الکاتب فی التنسیق

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2306

فی کتاب «المنطق» أکثر من غیره. کما سیجده الطالب اللبیب.

ویجد الباحث بعد ذلک فی کتب الشیخ المظفر جده البحث والتفکیر التی تطبع کتاباته جمیعا.

ویجد ملامح هذه الجده فی البحث والتحلیل واضحه قویه فی کتابه « السقفیه» عندما یحلّل اجتماع المسلمین فی سقیفه بنی ساعده، وما حدث هناک، وعندما یتحدّث عن موقف المهاجرین و الأنصار من مسأله الخلافه وموقف الإمام علیه السّلام مع الخلفاء.

کما یجد هذه الجده فی «المنطق» عندما یستعیر العلامات المستعمله فی الریاضیات للنِسَب الأربع أو عندما یعرض للقارئ بحث القِسمه، أو فی غیر ذلک مما یزدحم به هذا السِفر القَیِّم من تجدید البحث و جمال العرض وترابط الفکره.

ولابد هنا من ذکر أبرز مؤلفاته رحمه الله :

1- أصول الفقه.

٢- المنطق. و هو هذا الکتاب الذی بین یدی القارئ الکریم.

3- عقائد الإمامیه.

٤- فلسفه ابن سینا.

5- أحلام الیقظه.

6- دیوان الشعر.

7- السقیفه.

8- علی هامش السقیفه.

9- الفلسفه الإسلامیه.

10- حاشیه المکاسب.

11- کتاب فی علوم العروض.

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2307

هذا، وله مقالات متعدده طُبعت فی بعض الجرائد، وتراجم لجمع من الأعلام قدس الله أسرارهم و مقدمه لبعض الکتب القیّمه.

دور الشیخ فی تطویر مناهج الدراسه و الإصلاح :

کان الشیخ المظفر یحتلّ القمّه من النشاط الإصلاحی فی النجف الأشرف، فقد ساهم فی جمیع الحرکات الإصلاحیه التی أدرکها، وکان فیها العضو البارز الذی یشار إلیه بالبنان.

إلا أنّ الفکره الإصلاحیه علی قوّتها وإیمان أصحابها بضروره تحقیقها فی الحوزه العلمیه کان یفقدها الوضوح والتفکیر المنهجی فی العلاج.

وقدّر للشیخ فیما قدّر له - بفضل تجاربه الطویله - أن تتبلور لدیه فکره الإصلاح و تنظیم الدراسه والدعوه أکثر مما تقدم. واُتیح له بفضل ما اُوتی من نبوغ و حکمه فی معالجه هذه القضایا أن یکشف عن الجذور الاُولی للمشکله، ویدعو إخوانه وأبناءه بإخلاص إلی معالجه المشکله من هذه الجذور. فقد شمّر عن ساعد الجدّ لیخوض میدان العمل، وهو یدری أن هناک عقبات صعاباً تعرقل سیره فی هذا الطریق.

وأول ما بدأ به إیجاد جماعه واعیه من إخوانه فضلاء الحوزه تعی واقع الرساله الفکریه الضخمه التی تحملها الحوزه العلمیه.

و أعقبها بمحاوله لتنظیم الدراسه، و تبسیط الکتب الدراسیه، وتوسیع المناهج الدراسیه، و وجد أن الدراسه المنهجیه هی الخطوه الاُولی فی هذا الطریق، ومهما کانت ضروره الدراسه الفردیه ومهما قیل فی جدواها فلابدّ أن ینضمّ إلی هذا اللون من الدراسه لونٌ آخر من الدراسه یعتمد علی نظام خاصّ. وبهذا الشکل حاول أن یحقّق جزءاً من الإصلاح.

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2308

فأسّس أوّلاً «جمعیّه منتدی النشر» سنه 1354 ه ، وهی من ثمراته التی لا تنساها النجف، وکان غرضه من تأسیسها نشر المعارف الإلهیه بوجهٍ وسیع و اُسلوبٍ جدید.

وقام بالتدریس فیها جمع من المحققین أصحاب السماحه، منهم : الشیخ المترجَم له و الشیخ عبد الحسین الحلّی و الشیخ عبدالحسین الرشتی و السید محمد تقی الحکیم و الشیخ محمد جواد البلاغی و غیرهم.

و وضع قدس سره فی سنه 1355 ه الخطّه لتأسیس مدرسه عالیه للعلوم الدینیه أو کلّیه للاجتهاد بفتح الصّف الأوّل الذی کان یدرّس فیه أربعه علوم : الفقه الاستدلالی، والتفسیر، وعلم الأصول، والفلسفه، علی شکل محاضرات توضع بلغهٍ سهلهٍ واضحه.

وفی سنه 1376 ه - بعد محاولات عدیده و تجارب طویله - أسّس الشیخ المظفر «کلیه الفقه» فی النجف الأشرف، واعترفت بها وزاره المعارف العراقیه سنه 1377 ه یدرَّس فیها الفقه الإمامی، والفقه المقارن، وأصول الفقه، والتفسیر وأصوله، والحدیث وأصوله (الدرایه)، والتربیه، وعلم النفس، والأدب و تاریخه وعلم الاجتماع، والتاریخ الإسلامی، والفلسفه الإسلامیه، والفلسفه الحدیثه، والمنطق، والتاریخ الحدیث، وأصول التدریس، والنحو والصرف، واللغه الإنجلیزیه، وغیرها مما یحتاجه العلماء والمبلغون آنذاک.

وقد بذل فقیدنا الشیخ رضوان الله علیه حیاته فی سبیل تنمیه هذه المؤسسه بإخلاص وإیمان، فکان یقوم بتدریس الفلسفه الإسلامیه وإداره الصفوف عند غیاب بعض المدرسین فی سائر العلوم. وکان فی الوقت نفسه یعد مجلدات کتابه القیم «أصول الفقه» للتدریس فی «کلیه الفقه» ویباشر مهامّ العماده والتألیف وحتی تدوین السجلّات فی بعض الأحیان.

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2309

وکذلک قامت المؤسسه علی عاتق الشیخ المثابر، وأودعها حیاته، وشیّدها بحبّات قلبه، وبذل فی سبیلها جمیع إمکانیاته.

وکان الشیخ المظفر محور الحرکه فی مختلف وجوه هذا النشاط، وباعثها فی کثیر من الأحیان، ولم یظهر علی حدیثه أو قلمه طیله هذه المده ما یشعر بأنه شیء یذکر فی هذه المؤسسه إلا عندما یأتی حساب المسؤولیه فیظهر الشیخ علی المسرح لیتحمّل هذه المسؤولیه بنفس ثابته وإیمان قویّ.

وما أکثر ما شوهد الشیخ یُلقی دروسا علی طلابه الناشئین أو یلقی علیهم نصائح وإرشادات أو یقوم بتوجیههم بنفسه فی روحانیه وبساطه.

ولم یعرف الشیخ الفقید حیناً من الزمن معنی لکلمه (أنا) لما یلابس هذه الکلمه من بُغض وحبٍّ فی غیر ذات الله.

فقد کانت نفسه الکبیره تضیق بما یسمی ب «البُغض» ولا تعرف معنی للخصومه و العداء، فاستمع إلیه کیف یحدّد موقفه من خصومه أو بالأحری من خصوم المؤسسه «... وأنا أکثر إخوانی عذراً لجماعه کبیره ممن وقف موقف المخاصم لمشروعنا و لاسیّما الذین نطمئنّ إلی حُسن نوایاهم ویطمئنّون إلی حسن نوایانا».

وقلّما نعهد أن تبلغ التضحیه ونکران الذات فیمن رأینا من أصحاب الأفکار هذا الحدّ فی سبیل الفکره التی یؤمن بها الإنسان.

وفاته رحمه الله :

توفی الشیخ المترجَم له بالنجف لیله 16 من شهر رمضان سنه 1383 ه. وقد شُیِّع تشییعاً مهیباً من قِبل جماهیر العلماء و الطلاب و المؤمنین دُفن مع أخیه الشیخ محمد حسن فی مثواه الأخیر بمقبره آل المظفّر.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2310

فسلامٌ علی تلک الروح الطاهره و النفس المقدسه التی جاهدت فی الله فأنارت و خلّفت لنا تراثاً عظیماً و آثاراً قیّمه، وسلامٌ علیه یوم وُلد و یوم التحق برکب السعداء ویوم یُبعث حیّاً (1).

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2311


1- اقتبسنا هذه الترجمه للعلامه البحّاثه المجدّد الشیخ المظفر أعلی الله مقامه مما کتبه سماحه آیه الله الشیخ محمد مهدی الآصفی حفظه الله، و استفدنا أیضا ممّا جاء فی کتاب «ماضی النجف و حاضرها : 360 / 3 » و «نقباء البشر : 772 / 2 » والحمد لله أوّلاً و آخراً.

الإهداء

إلی أعزائنا الذین وهبنا لهم زهره حیاتنا

ومن ینتظرهم الغد قدوه صالحه

إلی الشباب الدینی المتحفز

إلی طلابنا :

أهدی هذا السفر ، لأنه لکم ، وهو من وحی حاجتکم ... والأمل : أن تحققوا حسن الظن بکم ، علی ما عاهدتم علیه مدرستکم من الجهاد ، لترفعوا رایه العلم والدین بأقلامکم ومقاولکم ، فی عصر انغمس بالماده فنسی الروح ، وانجرف بالعاطفه فأضاع الأخلاق ...!

إلیکم یا أفلاذ القلوب! أهدی هذا المجهود المتواضع.

المظفر

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2312

مجموعه المحاضرات الّتی القیت فی کلّیه منتدی النشر بالنجف الأشرف.

ابتداء من سنه 1357 ه ق

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2313

بسم الله الرحمن الرحیم

المدخل

الحاجه إلی المنطق

خلق الله الإنسان مفطوراً علی النطق ، وجعل اللسان آله ینطق بها ولکن مع ذلک یحتاج إلی ما یقوم (1) نطقه ویصلحه لیکون کلامه علی طبق اللغه التی یتعلمها ، من ناحیه هیئات الألفاظ وموادها : فیحتاج أولاً إلی المدرب الذی یعوِّده علی ممارستها ، وثانیاً إلی قانون یرجع إلیه یعصم لسانه عن الخطأ. وذلک هو النحو والصرف.

وکذلک خلق الله الإنسان مفطوراً علی التفکیر بما منحه من قوه عاقله مفکره ، لا کالعجماوات. ولکن مع ذلک نجده کثیر الخطأ فی أفکاره : فیحسب ما لیس بعله عله ، وما لیس بنتیجه لأفکاره نتیجه ، وما لیس ببرهان برهانا ، وقد یعتقد بأمر فاسد أو صحیح من مقدمات فاسده وهکذا. فهو إذن بحاجه إلی ما یصحح أفکاره ویرشده إلی طریق الاستنتاج الصحیح ، ویدرِّبه علی تنظیم أفکاره وتعدیلها.

وقد ذکروا أن «علم المنطق» هو الأداه التی یستعین بها الإنسان علی العصمه

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2314


1- کذا ، والمناسب : ینظم.

من الخطأ ، وترشده إلی تصحیح أفکاره ، فکما أن النحو والصرف

لا یعلمان الإنسان النطق وإنما یعلمانه تصحیح النطق ، فکذلک علم المنطق لا یعلم الإنسان التفکیر ، بل یرشده إلی تصحیح التفکیر.

إذن فحاجتنا إلی المنطق هی تصحیح أفکارنا. وما أعظمها من حاجه!

ولو قلتم : أن الناس یدرسون المنطق ویخطئون فی تفکیرهم فلا نفع فیه.

قلنا لکم : إن الناس یدرسون علمی النحو والصرف ، فیخطئون فی نطقهم ، ولیس ذلک إلا لأن الدارس للعلم لا یحصل علی ملکه العلم ، أو لایراعی قواعده عند الحاجه ، أو یخطئ فی تطبیقها ، فیشذ عن الصواب.

تعریف علم المنطق

ولذلک عرفوا علم المنطق بأنه «آله قانونیه (1) تعصم مراعاتها الذهن عن الخطأ فی الفکر». فانظر إلی کلمه «مراعاتها» ، واعرف السر فیها کما قدمناه ، فلیس کل من تعلم المنطق عصم عن الخطأ فی الفکر ، کما أنه لیس کل من تعلم النحو عصم عن الخطأ فی اللسان ، بل لابد من مراعاه القواعد وملاحظتها عند الحاجه ، لیعصم ذهنه أو لسانه.

المنطق آله :

وانظر إلی کلمه «آله» فی التعریف وتأمل معناها ، فتعرف أن المنطق إنما هو من قسم العلوم الآلیه التی تستخدم لحصول غایه ، هی غیر معرفه نفس مسائل العلم ، فهو یتکفل ببیان الطرق العامه الصحیحه التی یتوصل بها الفکر إلی الحقائق

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2315


1- وإنما کان المنطق قانونا لأن مسائله قضایا کلیه منطبقه علی جزئیات. راجع شرح المطالع : ص 14 ، وشرح الخبیصی علی التهذیب : ص 8.

المجهوله ، کما یبحث «علم الجبر» عن طرق حل المعادلات التی بها یتوصل الریاضی إلی المجهولات الحسابیه.

وببیان أوضح : علم المنطق یعلمک القواعد العامه للتفکیر الصحیح حتی ینتقل ذهنک إلی الأفکار الصحیحه فی جمیع العلوم (1) ، فیعلمک علی أیه هیئه وترتیب فکری (2) تنتقل من الصور الحاضره فی ذهنک إلی الأمور الغائبه عنک ولذا سموا هذا العلم «المیزان» و «المعیار» من الوزن والعیار ، وسموه بأنه «خادم العلوم» حتی علم الجبر الذی شبهنا هذا العلم به ، یرتکز حل مسائله وقضایاه علیه.

فلا بد لطالب هذا العلم من استعمال التمرینات لهذه الأداه وإجراء عملیتها فی أثناء الدراسه ، شأن العلوم الریاضیه والطبیعیه.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2316


1- أی العلوم الاستدلالیه ، کالفلسفه والفقه الاجتهادی.
2- فیه تلویح إلی أن المنطق إنما یتعرض لصوره الاستدلال ویبین قواعدها وأحکامها هذا ، ولکن الحق أن المنطق متکفل لماده الاستدلال أیضا ویبین أنه من أی ماده وعلی أی هیئه یکون التفکیر الصحیح.
العلم

(1)

(2)

تمهید

قلنا : إن الله تعالی خلق الإنسان مفطوراً علی التفکیر مستعداً لتحصیل المعارف بما أعطی من قوه عاقله مفکره یمتاز بها عن

العجماوات (3). ولا بأس ببیان

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2317


1- الهوامش التی رمزنا إلیها بعلامه (*) موجوده فی الطبعات السابقه ، والظاهر أنها من المؤلف (قدس سره) .
2- (*) المبحوث عنه هنا هو العلم المعبر عنه فی لسان الفلاسفه ب «العلم الحصولی». أما «العلم الحضوری» - کعلم النفس بذاتها وبصفاتها القائمه بذاتها وبأفعالها وأحکامها وأحادیثها النفسیه ، وکعلم الله تعالی بنفسه وبمخلوقاته - فلا تدخل فیه الأبحاث الآتیه فی الکتاب ، لأنه لیس حصوله للعالم بارتسام صوره المعلوم فی نفسه ، بل بحضور نفس المعلوم بوجوده الخارجی العینی للعالم ، فان الواحد منا یجد من نفسه أنه یعلم بنفسه وشؤونها ویدرکها حق الإدراک ، ولکن لا بانتقاش صورها ، وإنما الشئ الموجود هو حاضر لذاته دائما بنفس وجوده ، وکذا المخلوقات حاضره لخالقها بنفس وجودها. فیکون الفرق بین الحصولی والحضوری : 1- إن الحصولی هو حضور صوره المعلوم لدی العالم والحضوری هو حضور نفس المعلوم لدی العالم. 2- إن المعلوم بالعلم الحصولی وجوده العلمی غیر وجوده العینی وإن المعلوم بالعلم الحضوری وجوده العلمی عین وجوده العینی. 3- إن الحصولی هو الذی ینقسم إلی التصور والتصدیق والحضوری لا ینقسم إلی التصور والتصدیق. [أقول : والفرق الرابع : أن العلم الحصولی یقبل الخطأ والعلم الحضوری لا یقبل الخطأ.(الفیاضی) ]
3- جمع «العجماء» : البهیمه.

موطن هذا الامتیاز من أقسام العلم الذی نبحث عنه ، مقدمه لتعریف العلم ولبیان علاقه المنطق به ، فنقول :

1- إذا ولد الإِنسان یولد وهو خالی النفس من کل فکره وعلم فعلی ، سوی هذا الاستعداد الفطری. فإذا نشأ وأصبح ینظر ویسمع ویذوق ویشم ویلمس ، نراه یحس بما حوله من الأشیاء ویتأثر بها التأثر المناسب ، فتنفعل نفسه بها ، فنعرف أن نفسه التی کانت خالیه أصبحت مشغوله بحاله جدیده نسمیها «العلم» ، وهی العلم الحسی الذی هو لیس إلا حسّ النفس بالأشیاء التی تنالها الحواس الخمس : «الباصره ، السامعه ، الشامه ، الذائقه ، اللامسه». وهذا أول درجات العلم ، وهو رأس المال لجمیع العلوم (1) التی یحصل علیها الإنسان ، ویشارکه فیه سائر الحیوانات التی لها جمیع هذه الحواس أو بعضها.

2- ثم تترقی مدارک الطفل فیتصرف ذهنه فی صور المحسوسات المحفوظه عنده ، فینسب بعضها إلی بعض : هذا أطول من ذاک ، وهذا الضوء أنور من الآخر أو مثله ویؤلف بعضها من بعض تألیفاً قد لا یکون له وجود فی الخارج ، کتألیفه لصور الأشیاء التی یسمع بها ولا یراها ، فیتخیل البلده التی لم یرها ، مؤلفه من الصور الذهنیه المعروفه عنده من مشاهداته للبلدان. وهذا هو «العلم الخیالی» (2)

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2318


1- العلم الحسی وإن کان أول درجات العلم وبه یستعد الإنسان لإدراک ما سواه من الدرجات المتعالیه ، إلا أنه لیس رأس المال للعلوم التی یحصل علیها الإنسان ، بل الذی هو رأس المال لجمیع العلوم إنما هی البدیهیات أعم من أن تکون بدیهیات تصوریه أو تکون بدیهیات تصدیقیه ، فإن الإنسان إنما یکتسب العلوم التصوریه النظریه بالاستعانه بالتصورات البدیهیه ویکتسب العلوم التصدیقیه النظریه بالتمسک بالتصدیقیات البدیهیه.
2- لا یخفی علیک : أنه (قدس سره) خلط الخیال بالمتخیله ، فإن ما ذکره من الأفعال إنما هی للمتخیله التی تسمی متصرفه أیضا. وأما العلم الخیالی فهو ما یحفظ فی الذهن من صور المحسوسات بعد زوال الاتصال بالمحسوس الخارجی. راجع الشفا : 6 / 36 وأسرار الحکم : ص 221.

یحصل علیه الإنسان بقوه «الخیال» ،

وقد یشارکه فیه بعض الحیوانات.

3- ثم یتوسع فی إدراکه إلی أکثر المحسوسات ، فیدرک المعانی الجزئیه التی لا ماده لها ولا مقدار : مثل حب أبویه له وعداوه مبغضیه ، وخوف الخائف (1) ، وحزن الثاکل ، وفرح المستبشر وهذا هو «العلم الوهمی» یحصل علیه الإنسان کغیره من الحیوانات بقوه «الوهم». وهی - هذه القوه - موضع افتراق الإنسان عن الحیوان ، فیترک الحیوان وحده یدبر ادراکاته بالوهم فقط ویصرفها بما یستطیعه من هذه القوه والحول المحدود.

4- ثم یذهب هو - الإنسان - فی طریقه وحده متمیزا عن الحیوان بقوه العقل والفکر التی لا حد لها ولا نهایه ، فیدیر بها دفه مدرکاته الحسیه والخیالیه والوهمیه ، ویمیز الصحیح منها عن الفاسد ، وینتزع المعانی الکلیه من الجزئیات التی أدرکها فیتعقلها ، ویقیس بعضها علی بعض ، وینتقل من معلوم الی آخر ، ویستنتج ویحکم ، ویتصرف ما شاءت له قدرته العقلیه والفکریه.

وهذا «العلم» الذی یحصل للانسان بهذه القوه هو العلم الاکمل الذی کان به الانسان انساناً ، ولأجل نموه وتکامله وضعت العلوم وألفت الفنون ، وبه تفاوتت الطبقات واختلفت الناس.

وعلم المنطق وضع من بین العلوم ، لاجل تنظیم تصرفات هذه القوه خوفاً من تأثیر الوهم (2) والخیال علیها. ومن ذهابها فی غیر الصراط المستقیم لها.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2319


1- لا یخفی أنه لیس المراد درک الخائف وجود خوفه وإلا لکان علما حضوریا بل المراد درک مفهوم الخوف مضافا إلی خائف خاص أعم من أن یکون هو نفسه أو غیره ، حتی یکون من المفهوم المضاف إلی جزئی وهو العلم الوهمی ، وهکذا فی خزن الثاکل وفرح المستبشر.
2- قال فی أسرار الحکم ص 222 : إذا لم یکن الوهم کالکلب المعلم فإنه یتنازع مع العاقله ، ویحکم بخلافها ولا یذعن لأحکام العاقله.
تعریف العلم

وقد تسأل علی أی نحو تحصل للانسان هذه الادراکات؟ ونحن قد قربنا لک فیما مضی نحو حصول هذه الادراکات بعض الشیء ، ولزیاده التوضیح نکلفک أن تنظر إلی شیء أمامک ثم تنطبق عینیک موجها نفسک نحوه ، فستجد فی نفسک کأنک لا تزال مفتوح العینین تنظر إلیه ، وکذلک إذا سمعت دقات الساعه مثلاً - ثم سددت أذنیک موجها نفسک نحوها ، فستحس من نفسک کأنک لا تزال تسمعها وهکذا فی کل حواسک. إذا جربت مثل هذه الأمور ودققتها جیداً یسهل علیک أن تعرف أن الإدراک أو العلم إنما هو انطباع صور الأشیاء فی نفسک ولا فرق بین مدرکاتک فی جمیع مراتبها ، کما تنطبع صور الأشیاء فی المرآه (1). ولذلک عرفوا العلم بأنه : «حضور صوره (2) الشیء عند العقل (3)». أو فقل انطباعها فی العقل ، لا فرق بین التعبیرین فی المقصود.

التصور و التصدیق

إذا رسمت مثلّثاً تحدث فی ذهنک صوره له ، هی علمک بهذا المثلث ، ویسمی هذا العلم «بالتصور». وهو تصور مجرد لا یستتبع جزما واعتقادا. وإذا تنبهت إلی زوایا المثلث تحدث لها أیضا صوره فی ذهنک. وهی أیضاً من «التصور المجرد». وإذا رسمت خطأ أفقیا وفوقه خطأ عمودیا مقاطعا له تحدث زاویتان

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2320


1- علی ما یراه الفهم الساذج المتعارف ، وإلا فلا صوره حقیقیه فی المرآه ، وإنما هی فی ذهن الرائی فقط بتوسط المرآه.
2- فی معنی الصوره راجع رساله التصور والتصدیق : ص 4.
3- أی عند الذهن ، أعم من قوه الحس والخیال والوهم والقوه العاقله.

قائمتان ، فتنتقش صوره الخطین والزاویتین فی ذهنک. وهی من «التصور المجرد» أیضاً. وإذا أردت أن تقارن بین القائمتین

ومجموع زوایا المثلث ، فتسأل فی نفسک هل هما متساویان؟ وتشک فی تساویهما ، تحدث عندک صوره لنسبه التساوی بینهما وهی من «التصور المجرد» أیضا.

فإذا برهنت علی تساویهما تحصل لک حاله جدیده مغایره للحالات السابقه. وهی إدراکک لمطابقه النسبه للواقع المستلزم لحکم (1) النفس وإذعانها وتصدیقها بالمطابقه (2). وهذه الحاله أی «صوره المطابقه للواقع التی تعقلتها وأدرکتها» هی التی تسمی «بالتصدیق» ، لأنها إدراک یستلزم تصدیق النفس وإذعانها (3) ، تسمیه للشیء باسم لازمه الذی لا ینفک عنه.

إذن ، إدراک زوایا المثلث ، وإدراک الزاویتین القائمتین ، وإدراک نسبه التساوی بینهما کلها «تصورات مجرده» لا یتبعها حکم وتصدیق. أما إدراک [أنّ] هذا التساوی

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2321


1- لا یخفی علیک : أن الحکم هنا بمعنی الإذعان ، وأما الحکم بمعنی إدراک وقوع النسبه أو لا وقوعها فهو نفس التصدیق وقد أطلق الحکم فی کلماتهم علی کل من المعنیین. قال الحکیم السبزواری فی منظومته : الارتسامی من إدراک الحجی إما تصور یکون ساذجا أو هو تصدیق هو الحکم فقط ومن یرکبه فیرکب الشطط
2- وبعباره أخری : التصدیق هو إدراک وجود النسبه فی نفس الأمر أو عدم وجودها.
3- وبعباره أخری : التصدیق هو إدراک وجود النسبه فی نفس الأمر أو عدم وجودها.

صحیح واقع مطابق للحقیقه فی نفس الأمر فهو «تصدیق».

وکذلک إذا أدرکت أن النسبه فی الخبر غیر مطابقه للواقع ، فهذا الإدراک «تصدیق».

«تنبیه» إذا لاحظت ما مضی یظهر لک أن التصور والإدراک والعلم (1) کلها ألفاظ لمعنی واحد ، وهو : حضور صور الأشیاء عند العقل. فالتصدیق أیضاً تصور ولکنه تصور یستتبع الحکم وقناعه النفس

وتصدیقها. وإنما لأجل التمییز بین التصور المجرد أی غیر المستتبع للحکم ، وبین التصور المستتبع له ، سمی الأول «تصورا» لأنه تصور محض ساذج مجرد فیستحق إطلاق لفظ «التصور» علیه مجرداً من کل قید ، وسمی الثانی «تصدیقاً» لأنه یستتبع الحکم والتصدیق ، کما قلنا تسمیه للشیء باسم لازمه.

أما اذا قیل : «التصور المطلق» فانما یراد به ما یساوق العلم والادراک فیعم - کلا التصورین : التصور المجرد ، والتصور المستتبع للحکم «التصدیق»(2)

بماذا یتعلق التصدیق والتصور؟

لیس للتصدیق الا مورد واحد یتعلق به ، وهو النسبه فی الجمله الخبریه

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2322


1- أی الإدراک والعلم الحصولی ، وأما الإدراک والعلم المطلق فهو أعم من التصور المطلق لشموله للعلم الحضوری أیضا. وبعباره أخری : إن الذی یرادف التصور المطلق هو أحد إطلاقات العلم والإدراک أعنی العلم الحصولی.
2- (*) هذا البیان عن معنی التصدیق هو خلاصه آراء المحققین من الفلاسفه ، وإلیه یؤمی تعریف الشیخ الرئیس فی الإشارات بأنه تصور معه حکم ، وقد وضع المولی صدر المتألهین رساله ضافیه فی تحقیقه ، سماها «رساله التصور والتصدیق» فلتذهب خیالات المشککین وأوهام المغالطین أدراج الریاح ... وقد جعلوا هذا الأمر الواضح بسبب تشکیکاتهم من المسائلالعویصه المستعصیه علی المبتدئین.

عند الحکم والاذعان بمطابقتها للواقع او عدم مطابقتها.

واما التصور فیتعلق بأحد اربعه أمور :

1- «المفرد» من اسم ، وفعل «کلمه» ، وحرف «اداه».

2- «النسبه فی الخبر» (1) عند الشک فیها أو توهمها ، حیث لا تصدیق ، کتصورنا لنسبه السکنی الی المریخ - مثلا - عندما یقال : «المریخ مسکون».

3- «النسبه فی الانشاء» (2) من أمر ونهی وتمن واستفهام ... الی آخر الامور الانشائیه التی لا واقع لها وراء الکلام ، فلا مطابقه فیها للواقع خارج الکلام ، فلا تصدیق ولا اذعان.

4- «المرکب الناقص». کالمضاف والمضاف الیه ، والشبیه بالمضاف (3) ، والموصول وصلته ، والصفه والموصوف ، وکل واحد من طرفی الجمله الشرطیه ... الی آخر المرکبات الناقصه التی لا یستتبع تصورها (4) تصدیقاً وإذعاناً : ففی قوله تعالی : «وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا» (5). الشرط «تعدوا نعمه الله»

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2323


1- لا یخفی علیک : أن الأنسب فی الترتیب الذکری أن یعقب المفرد بالمرکب الناقص ثم یذکر بعده النسبه فی الإنشاء ثم النسبه فی الخبر عند الشک والوهم. وذلک لأنه مقتضی الترتیب فی الاحتراز بما یؤتی فی بیان مورد التصدیق : من أنه المرکب التام الخبری عند الحکم والإذعان.
2- وسیأتی فی صفحه 62 کثیر من الأمور الإنشائیه.
3- وهو ما اتصل به شئ من تمام معناه وهذا الذی به التمام إما أن یکون مرفوعا به کقولک : یا محمودا فعله ویا حسنا وجهه ، أو منصوبا کقولک : یا طالعا جبلا ، أو مخفوضا بخافض متعلق به کقولک : یا خیرا من زید ، أو معطوفا علیه قبل النداء کقولک : یا ثلاثه وثلاثین ، فی رجل سمیته بذلک. قاله ابن هشام فی شرح قطر الندی. هکذا فی الحدائق الندیه ص 107.
4- أی : لا یستتبع العلم بها التصدیق اللغوی الذی هو لازم التصدیق الاصطلاحی. فالتصور هنا بمعناه المطلق ، والتصدیق بمعناه اللغوی.
5- إبراهیم / 34 ، النحل / 18.

معلوم تصوری والجزاء «لا تحصوها» معلوم تصوری أیضاً. وإنما کان معلومین تصوریین لأنهما وقعا کذلک جزاءاً وشرطاً فی الجمله الشرطیه وإلا ففی أنفسهما لولاها کل منهما معلوم تصدیقی. وقوله «نعمه الله» معلوم تصوری مضاف. ومجموع الجمله معلوم تصدیقی.

أقسام التصدیق

ینقسم التصدیق إلی قسمین : یقین وظن ، لأن التصدیق هو ترجیح أحد طرفی الخبر وهما الوقوع واللاوقوع سواء کان الطرف الآخر محتملاً أو لا فإن کان هذا الترجیح مع نفی احتمال الطرف الآخر بتاً فهو «الیقین» ، وإن کان مع وجود الاحتمال ضعیفاً فهو «الظن».

وتوضیح ذلک : إنک إذا عرضت علی نفسک خبراً من الأخبار فأنت لا تخلو عن إحدی حالات أربع : إما أنک لا تجوز إلا طرفاً واحداً منه إما وقوع الخبر أو عدم وقوعه ، وإما أن تجوز الطرفین وتحتملهما معاً. والأول هو الیقین. والثانی وهو تجویز الطرفین له ثلاث صور ، لأنه لا یخلو إما أن یتساوی الطرفان فی الاحتمال أو یترجح أحدهما علی الآخر : فإن تساوی الطرفان فهو المسمی «بالشک» وإن ترجح أحدهما فإن کان الراجح مضمون الخبر ووقوعه (1) فهو «الظن» الذی هو من أقسام التصدیق. وإن کان الراجح الطرف الآخر فهو «الوهم» الذی هو من

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2324


1- لا یخفی علیک : أن الصحیح أن یقال بدلها : فالراجح سواء کان هو مضمون الخبر أو عدمه هو الظن. والمرجوح کذلک هو الوهم. فإن الراجح ظن سواء کان هو مضمون الخبر أو عدمه. وهکذا الأمر فی المرجوح ، وقد صرح هو بما ذکرنا عند تفصیل ما أجمله هنا حیث قال : 2- الظن وهو أن ترجح مضمون الخبر أو عدمه ... 3- الوهم وهو أن تحتمل مضمون الخبر أو عدمه.

أقسام الجهل (1) وهو عکس الظن. فتکون الحالات أربعاً ، ولا خامسه لها :

1- «الیقین» وهو أن تصدق بمضمون الخبر ولا تحتمل کذبه أو تصدق بعدمه ولا تحتمل صدقه ، أی أنک تصدق به علی نحو الجزم وهو أعلی قسمی التصدیق. (2).

2- «الظن» وهو أن ترجح مضمون الخبر أو عدمه مع تجویز الطرف الآخر ، وهو أدنی قسمی التصدیق.

3- «الوهم» وهو أن تحتمل مضمون الخبر أو عدمه مع ترجیح الطرف الآخر.

4- «الشک» وهو أن یتساوی احتمال الوقوع واحتمال العدم.

«تنبیه» - یعرف مما تقدم أمران :

«الأول» أن الوهم والشک لیسا من أقسام التصدیق بل هما من أقسام الجهل (3).

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2325


1- لا یخفی علیک : أنه من أقسام الجهل التصدیقی لا الجهل المطلق ، فإن الوهم من أقسام التصور ، کما صرح به سابقا بقوله : النسبه فی الخبر عند الشک فیها أو توهمها.
2- (*) و للیقین معنی آخر فی اصطلاحهم وهو خصوص التصدیق الجازم المطابق للواقع لا عن التقلید وهو أخص من معناه المذکور فی المتن لان المقصود به التصدیق الجازم المطابق للواقع سواء کان عن تقلید او لا [لایخفی علیک : أنّه لا یعتبر فی الیقین بمعناه المذکور فی المتن الّذی هو احد قسمی التصدیق کونه مطابقاً للواقع ؛ بل هو مطلق الاعتقاد الجازم ، کما هو ظاهر عبارته قدس سره فی المتن. ولکنّه إنّما قیّده بذلک هنا لما زعمه قدس سره من عدم کون الجهل المرکّب من التصدیق، بل من العلم. ولعلّ منشأ ذلک الزعم هو کون التصدیق: هو اعتقاد أن النسبه مطابقه للواقع،فجعل اعتقاد مطابقه الواقع عین مطابقه الواقع ولیس کذلک، کما لا یخفی وهو قدس سره فی أوّل الصناعات الخمس صرّح بأنَّ المعنی المراد من «الیقین» عند تقسیم التصدیق هو مطلق الاعتقاد الجازم، ص 282. (الفیاضی) ]
3- لا یخفی علیک : أن المقسم فی هذا التقسیم هو الجهل البسیط ، أی ما هو عدم ملکه العلم ، کما صرح به فی شرح الإشارات «ص 23» وأما المرکب فهو تصدیق ، أی هو علم تصدیقی. ولکنه (قدس سره) إنما ذکره ما ذکر لما زعمه من عدم کون الجهل المرکب من العلم.

و «الثانی» أن الظن والوهم دائماً یتعاکسان : فإنک إذا توهمت مضمون الخبر فأنت تظن بعدمه ، وإذا کنت تتوهم عدمه فإنک تظن بمضمونه ، فیکون الظن لأحد الطرفین توهما للطرف الآخر.

الجهل و اقسامه

لیس الجهل إلا عدم العلم ممن له الاستعداد للعلم والتمکن منه ، فالجمادات والعجماوات لا نسمیها جاهله ولا عالمه ، مثل العمی ، فإنه عدم البصر فیمن شأنه أن یبصر ، فلا یسمی الحجر أعمی. وسیأتی أن مثل هذا یسمی «عدم ملکه» ومقابله وهو العلم أو البصر یسمی «ملکه» ، فیقال أن العلم والجهل متقابلان تقابل الملکه وعدمها.

والجهل علی قسمین کما أن العلم علی قسمین لأنه یقابل العلم

فیبادله فی موارده فتارهً یبادل التصور أی یکون فی مورده وأخری یبادل التصدیق أی یکون فی مورده ، فیصح بالمناسبه أن نسمی الأول «الجهل التصوری» (1) والثانی «الجهل التصدیقی» (2).

ثم أنهم یقولون (3) : أن الجهل ینقسم إلی قسمین : بسیط ومرکب. وفی الحقیقه

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2326


1- وهو أن یکون فی مورد التصور.
2- وهو أن یکون فی مورد التصدیق.
3- والأولی فی العباره أن یقال : ثم إن الجهل کما یطلق علی ما یقابل العلم تقابل العدم والملکه ، وهو الذی یسمی بالجهل البسیط ، یطلق أیضا علی التصدیق الجازم الذی لا یطابق الواقع ، ویقابله العلم بمعنی التصدیق الجازم المطابق للواقع تقابل التضاد ، فالجهل لفظ مشترک ، کما أن العلم الذی یقابله لفظ مشترک أیضا.

أن الجهل التصدیقی خاصه هو الذی ینقسم إلیهما ، ولهذا اقتضی أن نقسم الجهل إلی تصوری وتصدیقی ونسمیهما بهذه التسمیه. أما الجهل التصوری فلا یکون إلا بسیطاً کما سیتضح. ولنبین القسمین فنقول :

1- «الجهل البسیط» أن یجهل الإنسان شیئاً وهو ملتفت إلی جهله (1) فیعلم أنه لا یعلم ، کجهلنا بوجود السکان فی المریخ ، فإنا نجهل ذلک ونعلم بجهلنا فلیس لنا إلا جهل واحد.

2- «الجهل المرکب» أن یجهل شیئا وهو غیر ملتفت إلی أنه جاهل به بل یعتقد أنه من أهل العلم به ، فلا یعلم أنه لا یعلم ، کأهل الاعتقادات الفاسده الذین یحسبون أنهم عالمون بالحقائق ، وهم جاهلون بها فی الواقع. ویسمون هذا مرکبا لأنه یترکب من جهلین : الجهل بالواقع والجهل بهذا الجهل. وهو أقبح وأهجن القسمین. ویختص هذا فی مورد التصدیق لأنه لا یکون إلا مع الاعتقاد.

لیس الجهل المرکب من العلم(2)

یزعم بعضهم دخول الجهل المرکب فی العلم(3) فیجعله من أقسامه ،

نظراً إلی

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2327


1- الجهل البسیط : هو عدم ملکه العلم ، سواء التفت الجاهل إلی جهله أم کان غافلا ، ولو کان الأمر علی ما ذکره المصنف (قدس سره) لم یصح تقسیم الجهل إلی البسیط والمرکب ، فإن التقسیم علیه لا یکون حاصرا ، لخروج الجاهل الغافل. وسیأتی منه أن من شرائط صحه التقسیم أن یکون جامعا مانعا.
2- ظاهر کلامه (قدس سره) بل صریحه : إنکار دخول الجهل المرکب فی مقسم التصور والتصدیق ، واستند فی ذلک إلی أمرین : تعریف العلم ، وعدم صحه کون الشئ من أقسام مقابله. ویرد علیه النقض بالوهم بل الشک حیث جعلهما من أقسام التصور الذی هو قسم من العلم ، مع أن الصوره الوهمیه مقارنه للاعتقاد الظنی بخلافها. وأیضا قد صرح هو (قدس سره) بکونهما من أقسام الجهل «ص ١٩ س ٤». والحل : أن العلم یطلق علی معان مختلفه : ١- مطلق الانکشاف والحضور ، فیرادف الإدراک والمعرفه ، وهذا هو مقسم الحصولی والحضوری. ٢- الصوره الحاصله من الشئ لدی العقل ، فیرادف العلم الحصولی. ٣- مطلق الاعتقاد الراجح سواء منع من النقیض أم لا - ویقال له : العلم بالمعنی الأعم - فیشمل الظن والجزم ، وهذا المعنی مرادف للتصدیق ، ویقابله التصور بأقسامه. ٤- الجزم ، وهو الاعتقاد الراجح المانع من النقیض ، وهو العلم بالمعنی الأخص ، ویقابله الظن. ٥- الاعتقاد الجازم المطابق للواقع ، ویقابله الجهل المرکب. ٦- الیقین ، وهو الاعتقاد الجازم المطابق الثابت ، ویقابله التقلید ، وهناک معان أخر لا یهمنا ذکرها الآن. إذا عرفت هذا ، فنقول : کل معنی لاحق أخص من المعنی السابق ، فعدم دخول الجهل المرکب فی العلم بالمعنی الخامس لکونه مقابلا له لا یستلزم خروجه عن المعانی السابقه للعلم ، کما أن عدم دخول الظن فی العلم بالمعنی الرابع لکونه مقابلا له لا یستلزم خروجه عن العلم بالمعنی الثالث ، وهکذا ... واتضح أن المغالطه نشأت من اشتراک لفظه «العلم» بین معان کل لاحق أخص من سابقه ، وأن الحق کون الجهل المرکب «علما» بمعنی الصوره الحاصله من الشئ لدی العقل ، بل تصدیقا ، وهو القول الأول الذی حکاه عن بعضهم ، وقد صرح بکونه تصدیقا الشیخ فی برهان الشفا «ص ٥١» وفی الإشارات «ص ١٣» وعده من محشی الحاشیه للمولی عبد الله الیزدی (قدس سره) ، وفی مقصود الطالب «ص ٥٨» وشرح المنظومه فی المنطق «ص ٨» والمولی صدر المتألهین فی اللمعات المشرقیه «راجع منطق نوین ص ٣» وهو الظاهر من عباره التفتازانی فی تهذیبه ، بل لم أجد لما ذکره الماتن قائلا غیره.
3- قد ظهر لک : أن هذا هو ما علیه جمیع المناطقه فیما نعلم ، حیث صرح به کثیر منهم کما یظهر من ظاهر کلام الآخرین.

أنه یتضمن الاعتقاد والجزم وإن خالف الواقع. ولکنا إذا دققنا تعریف العلم نعرف ابتعاد هذا الزعم علی الصواب وأنه أی هذا الزعم من الجهل المرکب ، لأن معنی «حضور صوره الشیء عند العقل» أن تحضر صوره نفس ذلک الشیء أما إذا حضرت صوره غیره بزعم أنها صورته فلم تحضر الشیء بل صوره شیء آخر زاعماً أنها هی. وهذا هو حال الجهل المرکب ، فلا یدخل تحت تعریف العلم.

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2328

فمن یعتقد أن الأرض مسطحه لم تحضر عنده صوره النسبه الواقعیه وهی أن الأرض کرویه ، وإنما حضرت صوره نسبه أخری یتخیل أنها الواقع.

وفی الحقیقه أن الجهل المرکب یتخیل صاحبه أنه من العلم ، ولکنه لیس بعلم. وکیف یصح أن یکون الشیء من أقسام مقابله ، والاعتقاد لا یغیر الحقائق ، فالشبح من بعید الذی یعتقده الناظر إنساناً وهو لیس بإنسان لا یصیره الاعتقاد إنساناً علی الحقیقه.

العلم ضروری و نظری
اشاره

ینقسمه العلم بکلا قسمیه التصور والتصدیق إلی قسمین :

1- «الضروری» ویسمی أیضاً «البدیهی» (1) وهو ما لا یحتاج فی حصوله إلی کسب ونظر وفکر ، فیحصل بالاضطرار وبالبداهه (2) التی هی المفاجأه والارتجال من دون توقف (3) ، کتصورنا لمفهوم الوجود والعدم

ومفهوم الشیء وکتصدیقنا بأن الکل أعظم من الجزء وبأن النقیضین لا یجتمعان وبأن الشمس طالعه وأن الواحد نصف الاثنین وهکذا.

2- و «النظری» وهو ما یحتاج حصوله إلی کسب ونظر وفکر (4) ، کتصورنا لحقیقه الروح والکهرباء ، وکتصدیقنا بأن الأرض ساکنه أو متحرکه حول نفسها

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2329


1- البدیهی بهذا المعنی مرادف للضروری المقابل للنظری ، وقد یطلق «البدیهی» علی المقدمات الأولیه ، راجع شرح الشمسیه «ص 12» وأیضا راجع : شرح المنظومه «ص 9» ، شرح المطالع «ص 10» ، القواعد الجلیه «ص 184».
2- إشاره إلی وجه تسمیته بالضروری وبالبدیهی ، فیسمی ضروریا لحصوله بالاضطرار ، ولکون النفس مضطره إلی العلم به ولا یمکنها الاستنکاف منه. ویسمی بدیهیا لحصوله بالبداهه والمفاجأه والارتجال.
3- بشرط وجود أسباب التوجه الآتیه.
4- کالمعادلات الجبریه.

وحول الشمس ویسمی أیضاً «الکسبی».

«توضیح القسمین» : أن بعض الأمور یحصل العلم بها من دون إنعام (1) نظر وفکر فیکفی فی حصوله أن تتوجه النفس إلی الشیء بأحد (2) أسباب التوجه الآتیه من دون توسط عملیه فکریه کما مثلنا ، وهذا هو الذی یسمی «بالضروری أو البدیهی» سواء کان تصوراً أم تصدیقاً. وبعضها لایصل الإنسان إلی العلم بها بسهوله ، بل لابد من إنعام النظر وإجراء عملیات عقلیه ومعادلات فکریه کالمعادلات الجبریه ، فیتوصل بالمعلومات عنده إلی العلم بهذه الأمور «المجهولات» ، ولا یستطیع أن یتصل بالعلم بها رأساً من دون توسیط هذه المعلومات وتنظیمها علی وجه صحیح ، لینتقل الذهن منها إلی ما کان مجهولاً عنده ، کما مثلنا. وهذا هو الذی یسمی «بالنظری أو الکسبی» سواء کان تصوراً أو تصدیقاً.

توضیح فی الضروری

قلنا : أن العلم الضروری هو الذی لا یحتاج إلی الفکر وإنعام النظر وأشرنا إلی أنه لابد من توجه النفس بأحد أسباب التوجه. وهذا ما یحتاج إلی بعض البیان :

فإن الشیء قد یکون بدیهیاً ولکن یجهله الإنسان ، لفقد سبب توجه النفس ، فلا یجب أن یکون الإنسان عالماً بجمیع البدیهیات ، ولا یضر ذلک ببداهه البدیهی. ویمکن حصر أسباب التوجه فی الأمور التالیه : -

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2330


1- أنعم فی الأمر : بالغ فیه وأجاد. عن أمیر المؤمنین علی «علیه السلام» : «وأنعم الفکر فیما جاءک علی لسان النبی الأمی «صلی الله علیه وآله وسلم» نهج البلاغه : الخطبه : 153.
2- لا یخفی : أنه لا یکفی أحدها ، لاشتراط حصول العلم بکل بدیهی بالأول والثانی والرابع ، ویزید بعض البدیهیات فی الاشتراط بالثالث والخامس أو أحدهما.

1- «الانتباه» وهذا السبب مطّرد فی جمیع البدیهیات (1) ، فالغافل قد یخفی علیه أوضح الواضحات.

2- «سلامه الذهن» وهذا مطّرد أیضاً ، فإنّ من کان سقیم الذهن قد یشک فی أظهر الأمور أو لا یفهمه. وقد ینشأ هذا السقم من نقصان طبیعی أو مرض عارض أو تربیه فاسده.

3- «سلامه الحواس» وهذا خاص بالبدیهیات المتوقفه علی الحواس الخمس وهی المحسوسات. فإن الأعمی أو ضعیف البصر یفقد کثیراً من العلم بالمنظورات وکذا الأصم فی المسموعات وفاقد الذائقه فی المذوقات. وهکذا.

4- «فقدان الشبهه» (2). والشبهه : أن یؤلف الذهن دلیلاً فاسداً یناقض بدیهه من البدیهیات ویغفل عما فیه من المغالطه ، فیشک بتلک البدیهه أو یعتقد بعدمها (3).

وهذا یحدث کثیراً فی العلوم الفلسفیه والجدلیات. فإن من البدیهیات عند العقل أن الوجود والعدم نقیضان وأن النقیضین لایجتمعان ولایرتفعان ، ولکن بعض المتکلمین دخلت علیه الشبهه فی هذه البدیهه ، فحسب أن الوجود والعدم لهما واسطه وسماها «الحال» (4) ، فهما یرتفعان

عندها. ولکن مستقیم التفکیر إذا حدث له ذلک وعجز عن کشف المغالطه یردها ویقول أنها «شبهه فی مقابل البدیهه».

5- «عملیه غیر عقلیه» لکثیر من البدیهیات ، کالاستماع إلی کثیرین یمتنع

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2331


1- وهی الأولیات ، الفطریات ، الحدسیات ، المتواترات ، المجربات والمشاهدات ، وسیأتی الکلام عنها فی البحث عن الیقینیات ص 282.
2- لا یخفی علیک : أن عد فقدان الشبهه سببا من أسباب التوجه ، لا یخلو عن تسامح ، فإنه من قبیل عدم المانع ، لا من قبیل السبب والمقتضی.
3- ومن هنا یعلم أن هذا السبب یختص بالتصدیقات البدیهیه. نعم هو مطرد فیها.
4- بما أنها ظرف الماهیه قبل اتصافها بالوجود والعدم.

تواطؤهم علی الکذب فی المتواترات ، وکالتجربه فی التجربیات ، وکسعی الإنسان لمشاهده بلاد أو استماع صوت فی المحسوسات وما إلی ذلک. فإذا احتاج الإنسان للعلم بشیء إلی تجربه طویله ، مثلاً ، وعناء عملی ، فلا یجعله ذلک علماً نظریا ما دام لایحتاج إلی الفکر والعملیه العقلیه.

تعریف النظر أو الفکر

نعرف مما سبق أن النظر - أو الفکر - المقصود منه «إجراء عملیه عقلیه فی المعلومات الحاضره لأجل الوصول إلی المطلوب» والمطلوب هو العلم بالمجهول الغائب. وبتعبیر آخر أدق أن الفکر هو : «حرکه العقل (1) بین المعلوم والمجهول» (2).

وتحلیل ذلک : أن الإنسان إذا واجه بعقله المشکل «المجهول» وعرف أنه من أی أنواع المجهولات هو ، فزع عقله إلی المعلومات الحاضره عنده المناسبه لنوع المشکل ، وعندئذ یبحث فیها ویتردد بینها بتوجیه النظر إلیها ، ویسعی إلی تنظیمها فی الذهن حتی یؤلف المعلومات التی تصلح لحل المشکل ، فإذا استطاع ذلک ووجد ما یؤلفه لتحصیل غرضه تحرک

عقله حینئذ منها إلی المطلوب ، أعنی معرفه المجهول وحل المشکل.

فتمر علی العقل - إذن - بهذا التحلیل خمسه ادوار :

1- مواجهه المشکل «المجهول».

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2332


1- راجع الحاشیه : ص 16 وحواشیه فی المقام ، وشرح الشمسیه : ص 16 ، وشرح المنظومه : ص 9 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، ومقدمه اللمعات «منطق نوین : ص 3» ، وشرح الإشارات : ص 11.
2- لا یخفی علیک : أن ما ذکره لا یستفاد من جمله «حرکه العقل بین المعلوم والمجهول» فإن أکثر ما یستفاد منها حرکتان : حرکه من المجهول إلی المعلوم ، وحرکه من المعلوم إلی المجهول ، وأما الحرکه فی المعلومات فاستفادتها من الجمله المذکوره فی غایه الإشکال.

2- معرفه نوع المشکل ، فقد یواجه المشکل ولا یعرف نوعه.

3- حرکه العقل من المشکل الی المعلومات المخزونه عنده.

4- حرکه العقل - ثانیاً - بین المعلومات ، للفحص عنها وتألیفات ما یناسب المشکل ویصلح لحله.

5- حرکه العقل - ثالثاً - من المعلوم الذی استطاع تألیفه مما عنده الی المطلوب.

وهذه الادوار الثلاثه الاخیره او الحرکات الثلاث هی الفکر او النظر ، وهذا معنی حرکه العقل بین المعلوم والمجهول.

وهذه الأدوار الخمسه قد تمر علی الإنسان فی تفکیره وهو لا یشعر بها ، فإن الفکر یجتازها غالباً بأسرع من لمح البصر ، علی أنها لا یخلو منها إنسان فی أکثر تفکیراته (1) ، ولذا قلنا أن الإنسان مفطور علی التفکیر.

نعم من له قوه الحدس یستغنی عن الحرکتین الأولیین ، وإنما ینتقل رأساً بحرکه واحده من المعلومات إلی المجهول. وهذا معنی «الحدس» ، فلذلک یکون صاحب الحدس القوی أسرع تلقیاً للمعارف والعلوم ، بل هو من نوع الإلهام وأول درجاته. ولذلک أیضاً جعلوا القضایا «الحدسیات» من أقسام البدیهیات ، لأنها تحصل بحرکه واحده مفاجئه من المعلوم إلی المجهول عند مواجهه المشکل ، من دون کسب وسعی فکری ، فلم یحتج إلی معرفه نوع المشکل (2) ولا إلی الرجوع إلی المعلومات

عنده وفحصها وتألیفها (3).

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2333


1- وهی التفکیرات التی تصل إلی النتیجه.
2- یبدو أن معرفه نوع المشکل محتاج إلیها فی الحدس أیضا. فتأمل.
3- وبعباره أخری : الفکر هو الالتجاء إلی المعلومات والبحث والفحص فیها للظفر بالحد الأوسط ثم الانتقال منه إلی المطلوب. والحدس هو تجلی الحد الأوسط للإنسان وعرضه نفسه علی الإنسان من دون التجاء إلی المعلومات والبحث عنه فیها ، کأن مواجهه المشکل شراره تصیب مصباح العقل فیضئ وینور ما کان مظلما.

ولأجل هذا قالوا : إن قضیه واحده قد تکون بدیهیه عند شخص نظریه عند شخص آخر. ولیس ذلک إلا لأن الأول عنده من قوه الحدس ما یستغنی به عن النظر والکسب ، أی ما یستغنی به عن الحرکتین الأولیین ، دون الشخص الثانی فإنه یحتاج إلی هذه الحرکات لتحصل العلوم بعد معرفه نوع المشکل.

الصوره

تمرینات

1- لماذا لم یکن الوهم والشک من أقسام التصدیق؟

2- اذکر خمس قضایا بدیهیه من عندک مع بیان ما تحتاج إلیه کل منها من أسباب توجه النفس الخمسه.

3- إذا علمت بأن فی الغرفه شیئاً ما ، وبعد الفحص عنه کثیراً وجدته فعلمت أنه فاره مختفیه ، فهذا العلم الحاصل بعد البحث ضروری أم نظری؟

4- هل اتفق أن حصلت لک شبهه فی مقابل بدیهه؟ اذکرها.

5- ما الفرق بین الفکر والحدس؟

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2334

أبحاث المنطق

(1)

علم المنطق إنما یحتاج إلیه لتحصیل العلوم النظریه ، لأنه هو مجموعه قوانین الفکر والبحث.

أما الضروریات فهی حاصله بنفسها ، بل هی رأس المال الأصلی لکاسب العلوم یکتسب به لیربح المعلومات النظریه المفقوده عنده. فإذا اکتسب مقداراً من النظریات زاد رأس ماله بزیاده معلوماته ، فیستطیع أن یکتسب معلومات أکثر ، لأنّ ربح التاجر عاده یزید کلما زادت ثروته المالیه. وهکذا طالب العلم کلما اکتسب تزید ثروته العلمیه وتتسع تجارته ، فیتضاعف ربحه. بل تاجر العلم مضمون الربح بالاکتساب لا کتاجر المال.

وعلم المنطق یبحث عن کیفیه تألیف المعلومات المخزونه عنده ، لیتوصل بها إلی الربح بتحصیل المجهولات وإضافتها إلی ما عنده من معلومات : فیبحث تاره عن المعلوم التصوری ویسمی «المعرِّف» ، للتوصل به إلی العلم بالمجهول التصوری ، ویبحث أخری عن المعلوم التصدیقی ویسمی «الحجه» لیتوصل به إلی العلم بالمجهول التصدیقی.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2335


1- راجع الحاشیه : ص 18 ، وشرح الشمسیه : ص 22 ، وشرح المطالع : ص 18.

والبحث عن الحجه بنحوین : تاره من ناحیه هیئه تألیفها ، وأخری من

ناحیه ماده قضایاها ، وهو بحث الصناعات الخمس. ولکل من البحث عن المعرف والحجه مقدمات (1). فأبحاث المنطق نضعها فی سته أبواب :

الباب الأول - فی مباحث الألفاظ.

الباب الثانی - فی مباحث الکلی

الجزء الأول.

الباب الثالث - فی المعرف وتلحق به القسمه

الباب الرابع - فی القضایا وأحکامها

الباب الخامس - فی الحجه وهیئه تألیفها

الجزء الثانی

الباب السادس - فی الصناعات الخمس

الجزء الثالث

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2336


1- فمباحث الألفاظ والکلی مقدمتان لکلیهما. والبحث عن القضایا مقدمه للحجه فقط.

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2337

الجزء الأوّل : التصوّرات

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2338

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2339

الباب الأول : مباحث الألفاظ
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2340

الحاجه الی مباحث الفاظ

(1)

لا شک أن المنطقی لا یتعلق غرضه الأصلی إلا بنفس المعانی ، ولکنه لا یستغنی عن البحث عن أحوال الألفاظ توصلاً إلی المعانی ، لأنه من الواضح أن التفاهم مع الناس ونقل الأفکار بینهم لا یکون غالباً(2) إلا بتوسط لغه من اللغات. والألفاظ قد یقع فیها التغییر والخلط فلایتم التفاهم بها فاحتاج المنطقی إلی أن یبحث عن أحوال اللفظ من جهه عامه ، ومن غیر اختصاص بلغه من اللغات ، إتماماً للتفاهم ، لیزن کلامه وکلام غیره بمقیاس صحیح.

وقلنا : «من جهه عامه» لأن المنطق علم لا یختص بأهل لغه خاصه ، وإن کان قد یحتاج إلی البحث عما یختص باللغه التی یستعملها المنطقی فیما قل : کالبحث عن دلاله لام التعریف - فی لغه العرب - علی الاستغراق ، وعن کان وأخواتها فی أنها من الأدوات والحروف ، وعن أدوات العموم والسلب وما إلی ذلک. ولکنه قد یستغنی عن إدخالها فی المنطق اعتماداً علی علوم اللغه.

هذه حاجته من أجل التفاهم مع غیره.

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2341


1- راجع شرح الشمسیه : ص 28 ، وشرح المنظومه : ص 11 ، وشرح المطالع : ص 26.
2- تلویح إلی أنه قد یتحقق التفاهم بغیرها کإحضار المعانی بأنفسها - أی بوجوداتها الخارجیه - وکالإشراق والإیحاء ، وکالإشاره وغیرها.

وللمنطقی حاجه أخری (1) إلی مباحث الألفاظ من أجل نفسه ، هی أعظم وأشد من حاجته الأولی ، بل لعلها هی السبب الحقیقی لإدخال هذه الأبحاث فی المنطق.

ونستعین علی توضیح مقصودنا بذکر تمهید نافع ، ثم نذکر وجه حاجه الإنسان فی نفسه إلی معرفه مباحث الألفاظ نتیجه للتمهید ، فنقول.

«التمهید» :

أن الأشیاء أربعه وجودات (2) (3) : وجودان حقیقیان (4) ووجودان .

اعتباریان

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2342


1- (*) هذا البحث الی آخره لیس من منهاج دراستنا. ولکنا وضعناه للطلاب الذین یرغبون فی التوسع ، حرصا علی فائدتهم. هو بحث له قیمته العلمیه ، لا سیما فی مباحث أصول الفقه.
2- أی لجمیع الأشیاء - علی ما هو مقتضی الجمع المحلی باللام - فلا ینافی وجود نوع آخر أو أنواع أخر من الوجود لبعض الأشیاء کالصوره الفتوغرافیه أو التمثال للأجسام ، وکذا الوجود المثالی للمادیات والوجود العقلی للمادیات والمثالیات.
3- راجع شرح المنظومه : ص 11 والجوهر النضید : ص 29 وأساس الاقتباس : ص 62 ، وشرح الإشارات : ص 21 ، وتحصیل : ص 38.
4- کون الوجود الخارجی وجودا حقیقیا للشئ واضح. وأما الوجود الذهنی : فهو وجود حقیقی بالنظر إلی أن الوجود الذهنی هی ماهیه الشئ تحضر بعینها لدی الذهن ، قال الحکیم السبزواری : للشئ غیر الکون فی الأعیان***کون بنفسه لدی الأذهان فالوجود الذهنی لما کان هو وجود نفس الشئ ، صح أن یقال : إنه وجود حقیقی للشئ. هذا ، ولکن فیه : أن الموجود فی الذهن مغایر للموجود الخارجی وجودا وماهیه ، أما وجودا فواضح. وأما ماهیه ، فلأن ما فی الخارج هی حقیقه الماهیه ، وباقی الذهن لیس إلا مفهومها. وبعباره أخری : الموجود فی الذهن هی الماهیه بالحمل الأولی ، وما فی الخارج هی الماهیه بالحمل الشائع. فالحق أن یقال : إن للأشیاء أربعه وجودات : أحدها وجود حقیقی لها ، والباقی وجودات مجازیه لها حاکیه عنها. نعم ، تفترق هذه الثلاثه فی حکایتها ، فالوجود الذهنی یحکی الوجود الخارجی بذاته من دون جعل جاعل واعتبار معتبر ، وأما الآخران فهما إنما یحکیانه بالوضع والاعتبار. فالوجود الذهنی وجود الصوره الذهنیه حقیقه - کما أن الوجود اللفظی والکتبی وجود اللفظ والکتابه حقیقه - وهو وجود للشئ الخارجی مجازا ، کما أن اللفظ وجود المعنی والکتابه وجود اللفظ مجازا. لکن الوجود الذهنی یحکی الخارج حقیقه أی بالذات ومن دون اعتبار من معتبر ، وأما الوجود اللفظی والکتبی ، فإنما یحکیان الشئ الخارجی بسبب الوضع والاعتبار.

جعلیان :

الأول - «الوجود الخارجی» ، کوجودک ووجود الأشیاء التی حولک ونحوها ، من أفراد الإنسان والحیوان والشجر والحجر والشمس والقمر والنجوم ، إلی غیر ذلک من الوجودات الخارجیه التی لا حصر لها.

الثانی - «الوجود الذهنی» ، وهو علمنا بالأشیاء الخارجیه وغیرها (1) من المفاهیم. وقد قلنا سابقاً : إن للإنسان قوه تنطبع فیها صور الأشیاء. وهذه القوه تسمی الذهن. والانطباع فیها یسمی الوجود الذهنی الذی هو العلم.

وهذان الوجودان هما الوجودان الحقیقیان. لماذا ، لأنهما لیسا بوضع واضع ولا باعتبار معتبر.

الثالث - «الوجود اللفظی». بیانه : أن الإنسان لما کان اجتماعیاً بالطبع ومضطراً للتعامل والتفاهم مع باقی أفراد نوعه ، فإنه محتاج إلی نقل أفکاره إلی الغیر وفهم أفکار الغیر. والطریقه الأولیه للتفهیم هی أن یحضر الأشیاء الخارجیه بنفسها ، لیحس بها الغیر بإحدی الحواس فیدرکها. ولکن هذه الطریقه من التفهیم تکلفه کثیراً من العناء ، علی أنها لا تفی بتفهیم أکثر الأشیاء والمعانی ، إما لأنها لیست من الموجودات الخارجیه أو لأنها لا یمکن إحضارها.

فألهم الله تعالی الإنسان طریقه سهله سریعه فی التفهیم ، بأن منحه قوه علی الکلام والنطق بتقاطیع

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2343


1- من الأعدام والمحالان ، أی : کالعدم والممتنع و...

الحروف (1) لیؤلف منها الألفاظ.

وبمرور الزمن دعت الإنسان الحاجه - وهی أم الاختراع - إلی أن یضع لکل معنی یعرفه ویحتاج إلی التفاهم عنه لفظاً خاصاً. لیحضر المعانی بالألفاظ بدلاً من إحضارها بنفسها.

ولأجل أن تثبت فی ذهنک أیها الطالب هذه العباره أکررها لک : «لیحضر المعانی بالألفاظ بدلاً من إحضارها بنفسها». فتأملها جیداً ، واعرف أن هذا الإحضار إنما یتمکن الإنسان منه بسبب قوه ارتباط اللفظ بالمعنی وعلاقته به فی الذهن. وهذا الارتباط القوی ینشأ من العلم بالوضع وکثره الاستعمال. فإذا حصل هذا الارتباط القوی لدی الذهن یصبح اللفظ عنده کأنه المعنی والمعنی کأنه اللفظ أی یصبحان عنده کشیء واحد ، فإذا أحضر المتکلم اللفظ فکأنما أحضر المعنی بنفسه للسامع ، فلا یکون فرق لدیه بین أن یحضر خارجاً نفس المعنی وبین أن یحضر لفظه الموضوع له ، فإن السامع فی کلا الحالین ینتقل ذهنه إلی المعنی. ولذا قد ینتقل السامع إلی المعنی ویغفل عن اللفظ وخواصه کأنه لم یسمعه مع أنه لم ینتقل إلیه إلا بتوسط سماع اللفظ.

وزبده المخض أن هذا الارتباط یجعل اللفظ والمعنی کشیء واحد ، فإذا وجد اللفظ فکأنما وجد المعنی. فلذا نقول : «وجود اللفظ وجود المعنی». ولکنه وجود لفظی للمعنی ، أی أن الموجود حقیقه هو اللفظ لا غیر ، وینسب وجوده إلی المعنی مجازاً ، بسبب هذا الارتباط الناشئ من الوضع. والشاهد علی هذا الارتباط والاتحاد انتقال القبح والحسن من المعنی إلی اللفظ وبالعکس : فإنّ اسم المحبوب من أعذب الألفاظ عند المحب ، وإن کان فی نفسه لفظاً وحشیاً ینفر منه السمع واللسان. واسم العدو من أسمج (2) الألفاظ وإن کان فی نفسه لفظاً

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2344


1- أی : أنواع الحروف ، قال فی المعجم الوسیط : قطع الفرس الجری : جری ضروبا من الجری لمرحه ونشاطه.
2- سمج سماجه وسموجه : قبح.

مستلحماً. وکلما زاد

هذا الارتباط زاد الانتقال ، ولذا نری اختلاف القبح فی الألفاظ المعبر بها عن المعانی القبیحه ، نحو التعابیر عن عوره الإنسان ، فکثیر الاستعمال أقبح من قلیله. والکنایه أقل قبحاً. بل قد لا یکون فیها قبح کما کنی القرآن الکریم بالفروج.

وکذا رصانه (1) التعبیر وعذوبته یعطی جمالاً فی المعنی لا نجده فی التعبیر الرکیک الجافی ، فیفضی جمال اللفظ علی المعنی جمالاً وعذوبه.

الرابع - «الوجود الکتبی». شرحه : إن الألفاظ وحدها لا تکفی للقیام بحاجات الإنسان کلها ، لأنها تختص بالمشافهین. أما الغائبون والذین سیوجدون ، فلابد لهم من وسیله أخری لتفهیمهم ، فالتجأ الإنسان أن یصنع النقوش الخطیه لإحضار ألفاظه الداله علی المعانی ، بدلاً من النطق بها ، فکان الخط وجوداً للفظ. وقد سبق أن قلنا أن اللفظ وجود المعنی ، فلذا نقول : «أن وجود الخط وجود للفظ ووجود للمعنی تبعاً». ولکنه وجود کتبی للفظ والمعنی ، أی أن الموجود حقیقه هو الکتابه لا غیر ، وینسب الوجود إلی اللفظ والمعنی مجازاً بسبب الوضع ، کما ینسب وجود اللفظ إلی المعنی مجازاً بسبب الوضع.

إذن الکتابه تحضر الألفاظ ، والألفاظ تحضر المعانی فی الذهن ، والمعانی الذهنیه تدل علی الموجودات الخارجیه.

فاتضح أن الوجود اللفظی والکتبی «وجودان مجازیان اعتباریان للمعنی» بسبب الوضع والاستعمال.

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2345


1- فی المعجم الوسیط : رصن رصانه : ثبت واستحکم. و- رزن. یقال : کلام رصین ورأی رصین. ورزن الشئ : کان رزینا ، أی : ثقیلا ذا وزن.

النتیجه :

لقد سمعت هذا البیان المطول وغرضنا أن نفهم منه الوجود اللفظی ،

وقد فهمنا أن اللفظ والمعنی لأجل قوه الارتباط بینهما کالشیء الواحد ، فإذا أحضرت اللفظ بالنطق فکأنما أحضرت (1) المعنی بنفسه.

ومن هنا نفهم کیف یؤثر هذا الارتباط علی تفکیر الإنسان بینه وبین نفسه ، ألا تری نفسک عندما تحضر أی معنی کان فی ذهنک لا بد أن تحضر معه لفظه أیضاً ، بل أکثر من ذلک تکون انتقالاتک الذهنیه من معنی إلی معنی بتوسط إحضارک لألفاظها فی الذهن : فإنا نجد أنه لا ینفک غالباً تفکیرنا فی أی أمر کان عن تخیل الألفاظ وتصورها کأنما نتحدث إلی نفوسنا ونناجیها بالألفاظ التی نتخیلها ، فنرتب الألفاظ فی أذهناننا ، وعلی طبقها نرتب المعانی وتفصیلاتها ، کما لو کنا نتکلم مع غیرنا.

قال الحکیم العظیم الشیخ الطوسی فی شرح الإشارات : «الانتقالات الذهنیه قد تکون بألفاظ ذهنیه ، وذلک لرسوخ العلاقه المذکوره - یشیر إلی علاقه اللفظ بالمعنی - فی الأذهان» (2).

فإذا أخطأ المفکر فی الألفاظ الذهنیه أو تغیرت علیه أحوالها یؤثر ذلک علی أفکاره وانتقالاته الذهنیه ، للسبب المتقدم.

فمن الضروری لترتیب الأفکار الصحیحه لطالب العلوم أن یحسن معرفه أحوال الألفاظ من وجهه عامه ، وکان لزاماً علی المنطقی أن یبحث عنها مقدمه لعلم المنطق واستعانه بها علی تنظیم أفکاره الصحیحه.

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2346


1- راجع تعلیقه أستاذ حسن زاده علی شرح المنظومه : ص 101 ، والإشارات وشرحه : ص 21.
2- الإشارات وشرحه : ص 22.
الدّلاله
تعریف الدلاله

(1)

إذا سمعت طرقه بابک ینتقل ذهنک - لاشک - إلی أن شخصاً علی الباب یدعوک. ولیس ذلک إلا لأن هذه الطرقه کشفت عن وجود شخص یدعوک. وإن شئت قلت : إنها «دلت» علی وجوده.

إذن ، طرقه الباب «دال» ، ووجود الشخص الداعی «مدلول» وهذه الصفه التی حصلت للطرقه «دلاله».

وهکذا ، کل شیء إذا علمت بوجوده ، فینتقل ذهنک منه إلی وجود شیء آخر نسمیه «دالاً» ، والشیء الآخر «مدلولاً» ، وهذه الصفه التی حصلت له «دلاله».

فیتضح من ذلک أن الدلاله هی : «کون الشیء بحاله إذا علمت بوجوده انتقل ذهنک إلی وجود شیء آخر».

أقسام الدلاله
اشاره

(2)

لاشک أن انتقال الذهن من شیء إلی شیء لا یکون بلا سبب. ولیس

السبب إلا رسوخ العلاقه بین الشیئین فی الذهن. وهذه العلاقه الذهنیه أیضاً لها سبب. وسببها العلم بالملازمه بین الشیئین خارج الذهن.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2347


1- راجع شرح المطالع : ص 27 ، والقواعد الجلیه : ص 196 ، والجوهر النضید : ص 4.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 28 ، وشرح المنظومه : ص 13 ، وشرح المطالع ، ص 26.

ولاختلاف هذه الملازمه من کونها ذاتیه أو طبعیه أو بوضع واضع وجعل جاعل قسموا الدلاله إلی أقسام ثلاثه : عقلیه وطبعیه ووضعیه.

1- «الدلاله العقلیه»

وهی فیما إذا کان بین الدال والمدلول ملازمه ذاتیه (1) فی وجودهما الخارجی ، کالأثر والمؤثر. فإذا علم الإنسان - مثلاً - أن ضوء الصباح أثر لطلوع قرص الشمس ، ورأی الضوء علی الجدار ینتقل ذهنه إلی طلوع الشمس قطعاً ، فیکون ضوء الصبح دالاً علی الشمس دلاله عقلیه. ومثله إذا سمعنا صوت متکلم من وراء جدار فعلمنا بوجود متکلم ما.

2- «الدلاله الطبعیه»

وهی فیما إذا کانت الملازمه بین الشیئین ملازمه طبعیه ، أعنی التی یقتضیها طبع الإنسان (2) ، وقد یتخلّف ویختلف باختلاف طباع الناس ، لا کالأثر بالنسبه إلی المؤثر الذی لا یتخلّف ولا یختلف.

وأمثله ذلک کثیره ، فمنها اقتضاء طبع بعض الناس أن یقول : «آخ» عند الحس بالألم ، و «آه» عند التوجع ، و «أف» عند التأسف والتضجر. ومنها اقتضاء طبع البعض أن یفرقع أصابعه أو یتمطی عند الضجر والسأم ، أو یعبث بما یحمل من أشیاء أو بلحیته أو بأنفه أو یضع إصبعه بین أعلی أذنه وحاجبه عند التفکیر ، أو یتثاءب عند النعاس.

فإذا علم الإنسان بهذه الملازمات فإنه ینتقل ذهنه من أحد المتلازمین إلی الآخر ، فعندما یسمع بکلمه «آخ» ینتقل ذهنه إلی أن متکلمها یحس بالألم. وإذا رأی شخصاً یعبث بمسبحته یعلم بأنه فی حاله تفکیر وهکذا.

3- «الدلاله الوضعیه»
اشاره

وهی فیما إذا کانت الملازمه بین الشیئین تنشأ من

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2348


1- ولا تتحقق إلا بین العله والمعلول أو بین معلولی عله واحده.
2- فیحدث الدال عند عروض المدلول من دون قصد وإراده ، کما فی کل فاعل بالطبع.

التواضع والاصطلاح علی أن وجود أحدهما یکون دلیلاً علی وجود الثانی ، کالخطوط التی اصطلح علی أن تکون دلیلاً علی الألفاظ ، وکإشارات الأخرس وإشارات البرق واللاسلکی والرموز الحسابیه والهندسیه ورموز سائر العلوم الأخری ، والألفاظ التی جعلت دلیلاً علی مقاصد النفس.

فإذا علم الإنسان بهذه الملازمه وعلم بوجود الدال ینتقل ذهنه إلی الشیء المدلول.

أقسام الدلاله الوضعیه

وهذه الدلاله الوضعیه تنقسم إلی قسمین : (1)

أ - «الدلاله اللفظیه» : إذا کان الدال الموضوع لفظاً.

ب - «الدلاله غیر اللفظیه» : إذا کان الدال الموضوع غیر لفظ ، کالإشارات والخطوط ، والنقوش وما یتصل بها من رموز العلوم ، واللوحات المنصوبه فی الطرق لتقدیر المسافات أو لتعیین اتجاه الطریق إلی محل أو بلده ونحو ذلک.

الدلاله اللفظیّه

تعریفها :

من البیان السابق نعرف أن السبب فی دلاله اللفظ علی المعنی هو

العلقه الراسخه فی الذهن بین اللفظ والمعنی. وتنشأ هذه العلقه - کما عرفت - من الملازمه الوضعیه بینهما عند من یعلم بالملازمه. وعلیه یمکننا تعریف الدلاله

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2349


1- (*) انما قسمنا الوضعیه فقط الی هذین القسمین ، لان العقلیه والطبعیه - وان کان الدال فیهما قد یکون لفظا - لا ثمره فی تقسیمهما الی القسمین لعدم اختصاص کل قسم بشیء دون الاخر. ولیس کذلک الوضعیه لانقسام اللفظیه منها الی أقسامها الثلاثه الآتیه دون غیر اللفظیه. بل کل هذا التقسیم للدلاله انما هو مقدمه لفهم الدلاله الوضعیه اللفظیه وأقسامها.

اللفظیه بأنها : «هی کون اللفظ بحاله ینشأ من العلم بصدوره من المتکلم العلم بالمعنی المقصود به».

اقسامها : المطابقیه ، التضمنیه ، الإلتزامیه

یدل اللفظ علی المعنی من ثلاثه أوجه (1) متباینه :

«الوجه الأول» - المطابقه : بأن یدل اللفظ علی تمام معناه الموضوع له ویطابقه ، کدلاله لفظ الکتاب علی تمام معناه ، فیدخل فیه جمیع أوراقه وما فیه من نقوش وغلاف ، وکدلاله لفظ الإنسان علی تمام معناه ، وهو الحیوان الناطق. وتسمی الدلاله حینئذ «المطابقیه» أو «التطابقیه» ، لتطابق اللفظ والمعنی. وهی الدلاله الأصلیه فی الألفاظ التی لأجلها مباشره وضعت لمعانیها.

«الوجه الثانی» - التضمن : بأن یدل اللفظ علی جزء معناه الموضوع له الداخل ذلک الجزء فی ضمنه ، کدلاله لفظ الکتاب علی الورق وحده أو الغلاف. وکدلاله لفظ الإنسان علی الحیوان وحده (2) أو الناطق وحده فلو بعت الکتاب یفهم المشتری دخول الغلاف فیه ، ولو أردت بعد ذلک أن

تستثنی الغلاف لاحتج علیک بدلاله لفظ الکتاب علی دخول الغلاف. وتسمی هذه الدلاله «التضمنیه». وهی فرع عن الدلاله المطابقیه ، لأن الدلاله علی الجزء بعد الدلاله علی الکل.

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2350


1- راجع شرح الشمسیه : ص 28 ، وشرح المطالع : ص 26 ، والقواعد الجلیه : ص 195 ، اللمعات «اللمعه الثانیه» ، وأساس الاقتباس : ص 7 ، والإشارات وشرحه : ص 28.
2- لا یخفی علیک : أن الدلاله التضمنیه لیست بمعنی إطلاق الإنسان وإراده الحیوان وحده - مثلا - أو الناطق وحده ، فإن الإراده شئ والدلاله شئ آخر ، وبینهما بون بعید! کما فی شرح المطالع ، بل الدلاله التضمنیه هی دلاله اللفظ علی جزء المعنی الموضوع له سواء کان مراد المتکلم ذلک الجزء وحده أو کان مراده معناه المطابقی المشتمل علی هذا الجزء ، فیکون إراده الجزء فی ضمن إراده الکل. وهکذا فی الدلاله الالتزامیه.

«الوجه الثالث» الالتزام : بأن یدل اللفظ علی معنی خارج معناه الموضوع له لازم له یستتبعه استتباع الرفیق اللازم الخارج عن ذاته ، کدلاله لفظ الدواه علی القلم. فلو طلب منک أحد أن تأتیه بدواه لم ینص علی القلم فجئته بالدواه وحدها لعاتبک علی ذلک محتجاً بأن طلب الدواه کاف فی الدلاله علی طلب القلم. وتسمی هذه الدلاله «الالتزامیه». وهی فرع أیضاً عن الدلاله المطابقیه (1) لأن الدلاله علی ما هو خارج المعنی بعد الدلاله علی نفس المعنی.

شرط الدلاله الإلتزامیه

(2)

یشترط فی هذه الدلاله أن یکون التلازم بین معنی اللفظ والمعنی الخارج اللازم تلازماً ذهنیاً ، فلا یکفی التلازم فی الخارج فقط (3) من دون رسوخه فی الذهن وإلا لما حصل انتقال الذهن.

ویشترط - أیضاً - أن یکون التلازم واضحاً بیّناً ، بمعنی أن الذهن إذا تصور معنی اللفظ ینتقل إلی لازمه بدون حاجه إلی توسط شیء آخر. (4).

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2351


1- راجع الحاشیه : ص 23 ، وشرح الشمسیه : ص 31 ، وشرح المنظومه : ص 13 ، وشرح المطالع : ص 33.
2- راجع الحاشیه : ص 23 ، وحواشیه فی المقام ، وشرح الشمسیه : ص 30 ، وشرح المطالع : ص 30 ، والقواعد الجلیه : ص 196.
3- لا یخفی علیک : أن کلامه ظاهر فی اشتراط التلازم فی الخارج ، ولکنه بصدد بیان عدم کفایته. والحق أنه لیس بشرط أصلا ، إذ التلازم الخارجی لا یتحقق إلا بین العله والمعلول أو معلولی عله ثالثه. وفی أکثر موارد تحقق دلاله الالتزام لیس بین مصداق المعنی المطابقی ومصداق المعنی الالتزامی علیه ومعلولیه أو معلولیه لثالث.
4- (*) سیأتی فی مباحث الکلی ان اللازم ینقسم الی البین وغیر البین. والبین الی بین بالمعنی الاخص وبین بالمعنی الاعم. والشرط فی الدلاله الالتزامیه فی الحقیقه هو أن یکون اللازم بینا بالمعنی الاخص. ومعناه ما ذکرناه فی المتن.

الصوره

الصوره

التمرینات

1- بیّن أنواع الدلاله فیما یأتی :

أ - دلاله عقرب الساعه علی الوقت.

ب - دلاله صوت السعال علی ألم الصدر.

ج - دلاله قیام الجالسین علی احترام القادم.

د - دلاله حمره الوجه علی الخجل وصفرته علی الوجل.

ه- - دلاله حرکه رأس المسؤول إلی الأسفل علی الرضا وإلی الأعلی علی عدم الرضا.

2- اصنع جدولاً للدلالات الثلاث «العقلیه وأختیها» وضع فی کل قسم ما یدخل فیه من الأمثله الآتیه :

أ - دلاله الصعود علی السطح علی وجود السلم.

ب - دلاله فقدان حاجتک علی أخذ سارق لها.

ج - دلاله الأنین علی الشعور بالألم.

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2352

د - دلاله کثره الکلام علی الطیش وقلته علی الرزانه.

ه- - دلاله الخط علی وجود الکاتب.

و- دلاله سرعه النبض علی الحمی.

ز - دلاله صوت المؤذن علی دخول وقت الصلاه.

ح - دلاله التبختر فی المشی أو تصعیر الخد علی الکبریاء.

ط - دلاله صفیر القطار علی قرب حرکته أو قرب وصوله.

ی - دلاله غلیان الماء علی بلوغ الحراره فیه درجه المائه.

3- عین أقسام الدلاله اللفظیه من الأمثله الآتیه :

أ - دلاله لفظ الکلمه علی «القول المفرد».

ب - دلاله لفظ الکلمه علی «القول» وحده أو «المفرد» وحده.

ج - دلاله لفظ السقف علی الجدار.

د - دلاله لفظ الشجره علی ثمرتها.

ه- - دلاله لفظ السیاره علی محرکها.

و- دلاله لفظ الدار علی غرفها.

ز - دلاله لفظ النخله علی الطریق إلیها عند بیعها.

4- إذا اشتری شخص من آخر داراً وتنازعاً فی الطریق إلیها فقال المشتری الطریق داخل فی البیع بدلاله لفظ الدار ، فهذه الدلاله المدعاه من أی أقسام الدلاله اللفظیه تکون؟

5- استأجر رجل عاملاً لیعمل اللیل کله ، ولکن العامل ترک العمل عند الفجر ، فخاصمه المستأجر مدعیاً دلاله لفظ اللیل علی الوقت من الفجر إلی طلوع الشمس ، فمن أی أقسام الدلاله اللفظیه ینبغی أن تکون هذه الدلاله المدعاه؟

6- لماذا یقولون لا یدل لفظ «للأسد» علی «بخر الفم» دلاله التزامیه ، کما یدل علی الشجاعه ، مع أن البخر لازم للأسد کالشجاعه؟

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2353

تقسیمات الألفاظ
اشاره

(1)

للفظ المستعمل بما له من المعنی عده تقسیمات عامه لا تختص بلغه دون أخری ، وهی أهم مباحث الألفاظ بعد بحث الدلاله. ونحن ذاکرون هنا أهم تلک التقسیمات ، وهی ثلاثه ، لأن اللفظ المنسوب إلی معناه تاره ینظر إلیه فی التقسیم بما هو لفظ واحد ، وأخری بما هو متعدد ، وثالثه بما هو لفظ مطلقاً سواء کان واحداً أو متعدداً.

1- المختص ، المشترک ، المنقول ، المرتجل ، الحقیقه و المجاز
اشاره

أن اللفظ الواحد الدال علی معناه بإحدی الدلالات الثلاث المتقدمه إذا نسب إلی معناه ، فهو علی أقسام خمسه ، لأن معناه إما یکون واحداً أیضاً ویسمی «المختص» ، وإما أن یکون متعدداً. وما له معنی متعدد أربعه أنواع : مشترک ، ومنقول ، ومرتجل ، وحقیقه ومجاز ، فهذه خمسه أقسام :

1- «المختص» : وهو اللفظ الذی لیس له إلا معنی واحد فاختص به

، مثل

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2354


1- راجع الحاشیه : ص 27 ، وشرح الشمسیه : ص 38 ، وشرح المنظومه : ص 14 ، واللمعات : ص 5 ، والجوهر النضید : ص 5 وأساس الاقتباس : ص 8 وتأمل فی الاختلاف الموجود بینها.

حدید وحیوان.(1)

2- «المشترک» : وهو اللفظ الذی تعدد معناه وقد وضع للجمیع کلا علی حده ، ولکن من دون أن یسبق وضعه لبعضها علی وضعه للآخر مثل «عین» الموضوع لحاسه النظر وینبوع الماء والذهب وغیرها ومثل «الجون» الموضوع للأسود والأبیض (2) .. والمشترک کثیر فی اللغه العربیه.

3- «المنقول» : هو اللفظ الذی تعدد معناه وقد وضع للجمیع کالمشترک ولکن یفترق عنه بان الوضع لاحدها مسبوق بالوضع للآخر مع ملاحظه المناسبه بین المعنیین فی الوضع اللاحق. مثل لفظ «الصلاه» الموضوع أولاً للدعاء ثم نقل فی الشرع الإسلامی لهذه الأفعال المخصوصه من قیام ورکوع وسجود ونحوها لمناسبتها للمعنی الأول. ومثل لفظ «الحج» الموضوع أولاً للقصد مطلقاً ، ثم نقل لقصد مکه المکرمه بالأفعال المخصوصه والوقت المعین وهکذا أکثر المنقولات فی عرف الشرع وأرباب العلوم والفنون. ومنها لفظ السیاره والطائره والهاتف والمذیاع ونحوها من مصطلحات هذا العصر.

والمنقول ینسب إلی ناقله فإن کان العرف الخاص کعرف أهل الشرع والمناطقه والنحاه والفلاسفه ونحوهم قیل له : منقول شرعی أو منطقی أو نحوی أو فلسفی وهکذا.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2355


1- لا یخفی علیک : أن لکل من اللفظین معنی مجازیا حیث یطلق «الحدید» علی الصلب من بعض الأجسام غیر الحدید ، والحیوان یسلب عن الحی الذی لیس له إلا رمق ، فیقال : إنه میت لیس بحیوان ، فالأولی التمثیل للمختص بلفظه الجلاله وبالأسامی المبدعه التی تجعل علما للأشخاص.
2- مثل بمثالین تلمیحا إلی أن المشترک ینقسم إلی ضد وغیره.

4- «المرتجل» : وهو کالمنقول بلا فرق إلا أنه لم تلحظ فیه المناسبه بین المعنیین ومنه أکثر الأعلام الشخصیه.

5- «الحقیقه والمجاز» : وهو اللفظ الذی تعدد معناه ، ولکنه موضوع لأحد المعانی فقط ، واستعمل فی غیره لعلاقه ومناسبه بینه وبین المعنی الأول الموضوع له من دون أن یبلغ حد الوضع فی المعنی الثانی فیسمی «حقیقه» فی المعنی الأول ، و «مجازاً» فی الثانی ، ویقال للمعنی الأول معنی حقیقی ، وللثانی مجازی.

والمجاز دائماً یحتاج إلی قرینه تصرف اللفظ عن المعنی الحقیقی وتعین المعنی المجازی من بین المعانی المجازیه.

تنبیهان

1- إن المشترک اللفظی والمجاز لا یصح استعمالهما فی الحدود والبراهین ، إلا مع نصب القرینه علی إراده المعنی المقصود ، ومثلهما المنقول والمرتجل ما لم یهجر المعنی الأول ، فإذا هجر کان ذلک وحده قرینه علی إراده الثانی. علی أنه یحسن اجتناب المجاز فی الأسالیب العلمیه (1) حتی مع القرینه.

2- المنقول ینقسم إلی «تعیینی وتعیّنی» ، لأن النقل تاره یکون من ناقل معین (2) باختیاره وقصده ، کأکثر المنقولات فی العلوم والفنون وهو المنقول «التعیینی» أی أن الوضع فیه بتعیین معین. وأخری لا یکون بنقل ناقل معین باختیاره ، وإنما یستعمل جماعه من الناس اللفظ فی غیر معناه الحقیقی لا بقصد الوضع له ثم یکثر استعمالهم له ویشتهر بینهم ، حتی یتغلب المعنی المجازی علی اللفظ فی أذهانهم فیکون کالمعنی الحقیقی یفهمه السامع منهم بدون القرینه.

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2356


1- وأما فی الأسالیب الخطابیه والشعریه ونحوهما ، فلا یحسن اجتناب المجاز ، بل کلما زاد التجوز فی تلک الأسالیب زاد حسنها.
2- أو ناقلین معینین باختیارهم وقصدهم.

فیحصل الارتباط الذهنی بین

نفس (1) اللفظ والمعنی ، فینقلب اللفظ حقیقه فی هذا المعنی. وهو «المنقول التعیّنی».

الصوره

تمرینات

1- هذه الألفاظ المستعمله فی هذا الباب وهی لفظ «مختص ، مشترک ، منقول ، إلی آخره» من أی أقسام اللفظ الواحد؟ أی أنها مختصه أو مشترکه أو غیر ذلک.

2- اذکر ثلاثه أمثله لکل من أقسام اللفظ الواحد الخمسه.

3- کیف تمیز بین المشترک والمنقول؟

4- هل تعرف لماذا یحتاج المشترک إلی قرینه؛ وهل یحتاج المنقول إلی القرینه؟

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2357


1- لفظه «نفس» إشاره إلی أن هذا المعنی کان مرتبطا باللفظ أیضا حین کان معنی مجازیا ، ولکنه لم یکن الارتباط آنذاک بین نفس اللفظ وهذا المعنی ، لأن ارتباط المجاز مباشره إنما هو بالمعنی الحقیقی لعلاقه بینه وبینه هی المصححه للتجوز ، وارتباطه باللفظ إنما یکون بواسطه المعنی الحقیقی ، فلیس له ما دام مجازا ارتباط باللفظ مباشره.
2- الترادف والتباین
اشاره

(1)

إذا قسنا لفظاً إلی لفظ أو إلی ألفاظ ، فلا تخرج تلک الألفاظ المتعدده عن أحد قسمین :

1- إما أن تکون موضوعه لمعنی واحد ، فهی «المترادفه» ، إذا کان أحد الألفاظ (2) ردیفاً للآخر علی معنی واحد. مثل : أسد وسبع ولیث. هره وقطه. إنسان وبشر. فالترادف : «اشتراک الألفاظ المتعدده فی معنی واحد».

2- وإما أن یکون کل واحد منها موضوعاً لمعنی مختص به ، فهی «المتباینه» ، مثل : کتاب ، قلم ، سماء ، أرض ، حیوان ، جماد ، سیف ، صارم ...

فالتباین : «أن تکون معانی الألفاظ متکثره بتکثر الألفاظ».

والمراد من التباین هنا غیر التباین الذی سیأتی فی النسب (3) ، فإن التباین هنا بین الألفاظ باعتبار تعدد معناها ، وإن کانت المعانی تلتقی فی بعض أفرادها أو

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2358


1- راجع شرح الشمسیه : ص 41 ، والجوهر النضید : ص 6 ، وأصول الفقه : ص 28 الجلد الأول. هذا الجمع یشمل اللفظین فصاعدا علی نحو الجمع المنطقی. والجمع باصطلاح علماء المنطق معناه أکثر من واحد. وفی اللغه العربیه - کما هو معلوم - معناه أکثر من اثنین. فتنبه إلی هذا الاستعمال.
2- (*) هذا الجمع یشمل اللفظین فصاعداً علی نحو الجمع المنطقی. والجمع باصطلاح علماء المنطق معناه اکثر من واحد. وفی اللغه العربیه - کما هو معلوم - معناه أکثر من اثنین. فتنبه الی هذا الاستعمال.
3- فإن هذا وصف للألفاظ ، وذاک وصف للمفاهیم ، وهو هنا بمعنی تعدد معانی الألفاظ وتکثرها بتکثرها ، وهناک بمعنی عدم اشتراک المعانی فی شئ من المصادیق.

جمیعها ، فإن السیف یباین الصارم ، لأن المراد من الصارم خصوص القاطع من السیوف. فهما متباینان معنی وإن کان یلتقیان فی الأفراد ، إذ أن صارم سیف. وکذا الإنسان والناطق ، متباینان معنی ، لأن المفهوم من أحدهما غیر المفهوم من الآخر وإن کان یلتقیان فی جمیع أفرادهما لأن کل ناطق إنسان وکل إنسان ناطق.

قسمه الالفاظ المتباینه

(1)

المثلان ، المتقابلان ، المتخالفان

تقدم ان الالفاظ المتباینه هی ما کثرت معانیها بتکثرها ، أی ان معانیها متغایره. ولما کان التغایر بین المعانی یقع علی أقسام ، فإن الألفاظ بحسب معانیها أیضاً تنسب لها تلک الأقسام. والتغایر علی ثلاثه أنواع : التماثل ، والتخالف ، والتقابل.

لأن المتغایرین إما أن یراعی فیهما اشتراکهما فی حقیقه واحده فهما «المثلان» (2) وإما ألا یراعی ذلک سواء کانا مشترکین بالفعل فی حقیقه واحده

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2359


1- راجع شرح المنظومه : ص 9 ، ونهایه الحکمه : ص 145 ، وتعلیقه الأستاذ مصباح حفظه الله فی المقام ، وبدایه الحکمه : ص 103.
2- لا یخفی علیک أن هذا مخالف لما اصطلحوا علیه فی تعریف المثلین. فان المثلین هما المتشارکان فی الماهیه النوعیه علی حد تعبیر بعضهم ، أو هما المتشارکان فی تمام الماهیه علی حد تعبیر طائفه. والمؤدی واحد. فراجع الاسفار ج 2 ص 85 س 1 وشرح المنظومه قسم الفلسفه ط. ناب ص 389 س 12 وتعلیقته علی ص 111 من ط المصطفوی ونهایه الحکمه ط. جماعه المدرسین ص 13 وص 141 س 9. ومثله فی کشاف اصطلاحات الفنون للنهانوی. ویشهد لذلک أولا قولهم : «اجتماع المثلین محال» حیث إن المثلین لما کانا فردین من ماهیه نوعیه واحده فکونهما مثلین اثنین یقتضی تعدد وجودهما فیمتنع اجتماعها فی وجود واحد. واما إذا فسرا بالمشترکین فی حقیقه واحده بما هما مشترکان لم یکن اجتماع المثلین بمحال فان اللون والطعم علی هذا من جهه کون کل منهما کیف محسوب هما مثلان مع أنهما یجتمعان فی تفاحه مثلا. وثانیا ان قولهم : «حکم الأمثال فی ما یجوز وفی مالا یجوز واحد» انما یتم إذا أرید بالأمثال أفراد ماهیه نوعیه واحده. وأما لو أرید ما ذکره المصنف من المعنی لم یتم القاعده ، حیث إنه علی ذلک یصیر الإنسان والحمار مثلین فی کون کل منهما حیوانا مع أن الحمار لا یجوز منه التفکر بخلاف الانسان. ولعل منشأ الخلط اشتراک لفظ المثل بین المعنی اللغوی والمعنی المصطلح.

أو لم یکونا (1). وعلی هذا التقدیر الثانی أی تقدیر عدم المراعاه ،

فإن کانا من المعانی التی لا یمکن اجتماعهما فی محل واحد من جهه واحده فی زمان واحد ، بأن کان بینهما تنافر وتعاند فهما «المتقابلان» ، وإلا فهما «المتخالفان».

وهذا یحتاج إلی شیء من التوضیح ، فنقول :

1- «المثلان» هما المشترکان فی حقیقه واحده بما هما مشترکان ، أی لوحظ واعتبر اشتراکهما فیها ، کمحمد وجعفر اسمین لشخصین مشترکین فی الإنسانیه بما هما مشترکان فیها ، وکالإنسان والفرس باعتبار اشتراکهما فی الحیوانیه. وإلا فمحمد وجعفر من حیث خصوصیه ذاتیهما مع قطع النظر عما اشترکا فیه هما متخالفان کما سیأتی. وکذا الإنسان والفرس هما متخالفان بما هما إنسان وفرس.

والاشتراک والتماثل إن کان فی حقیقه نوعیه بأن یکونا فردین من نوع واحد کمحمد وجعفر یخص باسم المثلین أو المتماثلین (2) ولا اسم آخر لهما. وإن کان فی الجنس کالإنسان والفرس سمّیا أیضاً «متجانسین» وإن کان فی الکم أی فی المقدار (3) سمّیا أیضاً «متساویین» ، وإن کان فی الکیف أی

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2360


1- کالوجود والعدم.
2- وینبغی أن یسمی التماثل هنا بالتماثل بالمعنی الأخص ، وما هو مقابل للتخالف التماثل بالمعنی الأعم.
3- أرید بالمقدار هنا معناه اللغوی أی : مبلغ الشئ أو ما یعرف به قدر الشئ من معدود أو مکیل أو موزون کما فی أقرب الموارد ، فیعم الکم المتصل والمنفصل کلیهما. وأما المقدار المصطلح فهو خصوص الکم المتصل القار.

فی کیفیتهما وهیئتهما سمّیا أیضاً «متشابهین». والاسم العام للجمیع هو «التماثل».

والمثلان أبداً لا یجتمعان (1) ببدیهه العقل.

2- «المتخالفان» وهما المتغایران من حیث هما متغایران ، ولا مانع من

اجتماعهما فی محل واحد إذا کانا من الصفات ، مثل الإنسان والفرس بما هما إنسان وفرس ، لا بما هما مشترکان فی الحیوانیه کما تقدم. کذلک : الماء والهواء ، النار والتراب ، الشمس والقمر ، السماء والأرض. ومثل السواد والحلاوه ، الطول والرقه ، الشجاعه والکرم ، البیاض والحراره. والتخالف قد یکون فی الشخص (2) مثل محمد وجعفر وإن کانا مشترکین نوعاً فی الإنسانیه ، ولکن لم یلحظ هذا الاشتراک. وقد یکون فی النوع مثل الإنسان والفرس وإن کانا مشترکین فی الجنس وهو الحیوان ولکن لم یلحظ الاشتراک. وقد یکون فی الجنس ، وإن کانا مشترکین فی وصفهما العارض علیهما ، مثل القطن والثلج (3) المشترکین فی وصف الأبیض إلا أنه لم یلحظ ذلک.

ومنه یظهر أن مثل محمد وجعفر یصدق علیهما أنهما متخالفان بالنظر إلی

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2361


1- یبدو أن المثلین إنما لا یجتمعان إذا کانا من الذوات ، والوجه فیه : أن اجتماعهما ینفی الاثنینیه وهو خلف فی کونهما مثلین. وأما إذا کانا من الصفات کالطعم واللون بما هما مشترکان فی کونهما کیفا محسوسا فلا مانع من اجتماعهما هذا ، اللهم إلا أن یختص التماثل بالذوات.
2- لا یخفی علیک : أن هذا التقسیم إنما ینفع فی المتخالفین اللذین یکون لهما جهه مشترکه وإن لم تلحظ ، وأما اللذان لیس لهما جهه مشترکه فتخالفهما فی کل من الشخص والنوع والجنس یلازم تخالفهما فی الآخرین کالعمی والحجر.
3- لا یخفی علیک : أن القطن والثلج یشترکان فی الجنس العالی والجنس المتوسط لهما ، فإنهما جوهران جسمان ، علی المشهور من کون الجوهر جنسا عالیا. والصواب هو التمثیل بالجسم والمربع مما یدخل تحت جنسین عالیین ، المشترکین فی کونهما ماهیه ، والحراره والأبوه المشترکین فی کونهما عرضا.

اختلافهما فی شخصیهما ویصدق علیهما مثلان بالنظر إلی اشتراکهما وتماثلهما فی النوع وهو الإنسان. وکذا یقال عن الإنسان والفرس هما متخالفان من جهه تغایرهما فی الإنسانیه والفرسیه ومثلان باعتبار اشتراکهما فی الحیوانیه. وهکذا فی مثل القطن والثلج. الحیوان والنبات. الشجر والحجر.

ویظهر أیضاً أن التخالف لا یختص بالشیئین اللذین یمکن أن یجتمعا ، فإن الأمثله المذکوره قریباً لا یمکن فیها الاجتماع مع أنها لیست من المتقابلات - کما سیأتی - ولا من المتماثلات حسب الاصطلاح.

ثم إن التخالف قد یطلق علی ما یقابل التماثل فیشمل التقابل أیضاً فیقال للمتقابلین علی هذا الاصطلاح أنهما متخالفان.

3- «المتقابلان» (1) هما المعنیان المتنافران اللذان لایجتمعان فی محل واحد من جهه واحده فی زمان واحد ، کالإنسان واللا إنسان. والأعمی والبصیر (2) ، والأبوه والبنوه ، والسواد والبیاض.

فبقید وحده المحل (3) دخل مثل التقابل بین السواد والبیاض مما یمکن اجتماعهما فی الوجود کبیاض القرطاس وسواد الحبر. وبقید وحده الجهه دخل مثل التقابل بین الأبوه والبنوه مما یمکن اجتماعها فی محل واحد من جهتین إذ قد یکون شخص أباً لشخص وابناً لشخص آخر. وبقید وحده

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2362


1- راجع الجوهر النضید : ص 25 ، ونهایه الحکمه والتعلیقه فی عین المقام السابق.
2- لا یخفی علیک : أن المتقابل بتقابل الملکه وعدمها هو العمی والبصر ، لا الأعمی والبصیر ، وذلک لأن العمی أمر عدمی وأما الأعمی فهو أمر وجودی. اللهم إلا أن یقال ببساطه المشتق وأن معناه هو نفس مفهوم المبدأ وأن الاختلاف إنما هو فی کونه لا بشرط کون المبدأ بشرط لا.
3- لا یخفی علیک : أن «وحده المحل» و «وحده الزمان» قید لامتناع اجتماع المتقابلین بجمیع أقسامهما. وقید «وحده الجهه» مخصوص بالمتضایفین حیث إنهما یمکن أن یجتمعا من جهتین ، فلا تغفل.

الزمن دخل مثل التقابل بین الحراره والبروده مما یمکن اجتماعهما فی محل واحد فی زمانین ، إذ قد یکون جسم بارداً فی زمان ونفسه حاراً فی زمان آخر.

اقسام التقابل

(1)

للتقابل أربعه أقسام :

1- «تقابل النقیضین» (2) أو السلب والإیجاب ، مثل : إنسان ولا إنسان ،

سواد ولا سواد ، منیر وغیر منیر.

والنقیضان : أمران وجودی وعدمی ، أی عدم لذلک الوجودی ، وهما لا یجتمعان ولا یرتفعان ببدیهه العقل ، ولا واسطه بینهما.

2- «تقابل الملکه وعدمها» (3) کالبصر والعمی ، الزواج والعزوبیه ، فالبصر ملکه والعمی عدمها. والزواج ملکه والعزوبیه عدمها.

ولا یصح أن یحل العمی إلا فی موضع یصح فیه البصر (4) ، لأن العمی لیس هو عدم البصر مطلقاً ، بل عدم البصر الخاص ، وهو عدمه فیمن شأنه أن یکون بصیراً. وکذا العزوبه لا تقال إلا فی موضع یصح فیه الزواج ، لا عدم الزواج مطلقاً ،

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2363


1- راجع الجوهر النضید : ص 25 ، ونهایه الحکمه : ص 146 ، وبدایه الحکمه : ص 103 ، وکشف المراد : ص 107.
2- راجع نهایه الحکمه : ص 146 ، وبدایه الحکمه : 106 ، وکشف المراد : ص 107.
3- راجع جواهر النضید : ص 26 ، وأساس الإقتباس ، ص 54 ، ونهایه الحکمه : ص 149 ، بدایه الحکمه : ص 106 وکشف المراد : ص 107.
4- ومن هنا یعلم : أن العدم والملکه کالضدین لابد أن یکونا صفتین ، بل غیر التناقض من أقسام التقابل لا یتحقق فی الذوات.

فهما لیسا کالنقیضین لا یرتفعان ولا یجتمعان ، بل هما یرتفعان. وإن کان یمتنع اجتماعهما ، فالحجر لا یقال فیه أعمی ولا بصیر ، ولا أعزب ولا متزوج ، لأن الحجر لیس من شأنه أن یکون بصیراً ، ولا من شأنه أن یکون متزوجاً.

إذن الملکه وعدمها : «أمران وجودی وعدمی لا یجتمعان ویجوز أن یرتفعا فی موضع لا تصح فیه الملکه».

3- «تقابل الضدین» (1) ، کالحراره والبروده ، والسواد والبیاض ، والفضیله والرذیله ، والتهور والجبن ، والخفه والثقل.

والضدان : «هما الوجودیان المتعاقبان علی موضوع واحد ، ولا یتصور اجتماعهما فیه ، ولا یتوقف تعقل أحدهما علی تعقل الآخر».

وفی کلمه «المتعاقبان علی موضوع واحد» یفهم أن الضدین لا بد أن یکونا صفتین ، فالذاتان مثل إنسان وفرس لا یسمیان بالضدین. وکذا الحیوان والحجر ونحوهما. بل مثل هذه تدخل فی المعانی المتخالفه ، کما تقدم.

وبکلمه «لا یتوقف تعقل أحدهما علی تعقل الآخر» یخرج المتضایفان ، لأنهما أمران وجودیان أیضاً ولا یتصور اجتماعهما فیه من جهه واحده ، ولکن تعقل أحدهما یتوقف علی تعقل الآخر. وسیأتی.

4- «تقابل المتضایفین» (2) مثل : الأب والابن ، الفوق والتحت ، المتقد والمتأخر ، العله والمعلول ، الخالق (3) والمخلوق

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2364


1- راجع الجوهر : ص 26 وأساس الاقتباس : ص 55 ، ونهایه الحکمه : ص 151 ، وبدایه الحکمه : ص 104.
2- راجع الجوهر النضید : ص 13 ، ونهایه الحکمه : ص 150 ، وبدایه الحکمه : ص 104 ، وکشف المراد : ص 107 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام.
3- الخلق هو الإیجاد عن ماده ، والعلیه أعم منه.

وأنت إذا لاحظت هذه الأمثله تجد :

«اولاً» إنک إذا تعلقت أحد المتقابلین منها لا بد أن تتعقل معه مقابله الآخر : فإذا تعقلت أن هذا أب أو عله لا بد أن تتعقل معه أن له ابناً أو معلولاً.

«ثانیاً» أن شیئاً واحداً لا یصح أن یکون موضوعاً للمتضایفین من جهه واحده ، فلا یصح أن یکون شخص أباً وابناً لشخص واحد ، نعم یکون أباً لشخص وابناً لشخص آخر. وکذا لا یصح أن یکون الشیء فوقاً وتحتاً لنفس ذلک الشیء فی وقت واحد. وإنما یکون فوقاً لشیء هو تحت له ، وتحتاً لشیء آخر هو فوقه وهکذا.

«ثالثاً» إن المتقابلین فی بعض هذه الأمثله المذکوره أولاً ، یجوز أن یرتفعا (1) ،

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2365


1- لا یخفی : أنه بعد ما کان ما سوی هذا الأمر من القیود والأحکام معرفا للمتضایفین - جامعا مانعا - لاوجه لذکر هذا القید أی جواز الارتفاع بل هو مضر بالتعریف لإخراجه بعض الأمثله. وأما ما تصدی له (قدس سره) فی حل الإعضال فالإنصاف أنه لا یخلو عن تکلف.

فإن واجب الوجود لا فوق ولا تحت ، والحجر لا أب ولا ابن. .

وإذا اتفق فی بعض الأمثله أن المتضایفین لا یرتفعان کالعله والمعلول ، فلیس ذلک لأنهما متضایفان. بل لأمر یخصهما (1) ، لأن کل شیء موجود لا یخلو إما أن یکون عله أو یکون معلولاً.

وعلی هذا البیان یصح تعریف المتضایفین بأنهما : «الوجودیان اللذان یتعقلان معاً ولا یجتمعان فی موضوع واحد من جهه واحده ویجوز أن یرتفعا».

الصوره

تمرینات

1- بیِّن المترادفه والمتباینه من هذه الأمثله بعد التدقیق فی کتب اللغه :

کتاب

وسفر

مقول

ولسان

خطیب

ومصقع

فرس

وصاهل

لیل

ومساء

عین

وناظر

شاعر

وناظم

مصنع

وسامع

جلوس

وقعود

متکلم

ولسن

کف

وید

قدّ

وقطع

2- اذکر ثلاثه أمثله لکل من المتخالفه والمتماثله.

3- بین أنواع التقابل فی الأمثله الآتیه

الخیر والشر، النور والظلمه ، الحرکه والسکون ، الظلم والعدل ، الملتحی والأمرد ، المنتعل والحافی ، الصباح والمساء ، الدال والمدلول ، التصور والتصدیق ، العلم والجهل ، القیام والقعود ، العالم والمعلوم.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2366


1- وإلا لکان کل متضایفین کذلک.
3- المفرد و المرکب
اشاره

(1)

ینقسم اللفظ مطلقاً «غیر معتبر فیه أن یکون واحداً أو متعدداً» إلی قسمین :

أ - «المفرد» ویقصد المنطقیون به :

«أولاً» اللفظ الذی لا جزء له ، مثل الباء من قولک : کتبت بالقلم ، و «ق» فعل أمر من وقی یقی.

«ثانیاً» اللفظ الذی له جزء إلا أن جزء اللفظ لا یدل علی جزء المعنی حین هو جزء له (2) ، مثل : محمد. علی. قرأ. عبد الله. عبد الحسین. وهذان .

الأخیران إذا کانا اسمین لشخصین فأنت لا تقصد بجزء اللفظ «عبد» و «الله» و «الحسین» معنی أصلاً ،

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2367


1- راجع الحاشیه : ص 24 وشرح الشمسیه : ص 33 ، وشرح المنظومه : ص 14 ، وشرح المطالع : ص 37 ، واللمعات «منطق نوین : ص 5» والجوهر النضید : ص 7 ، والإشارات وشرحه : ص 31 ، والنجاه : ص 5 ، والتحصیل : ص 8 ، وتأمل فی الاختلافات الموجوده بین المراجع من حیث دخل الإراده فیهما وعدمه.
2- أی حین یکون جزء اللفظ جزءا له ، وإن کان حین لا یکون جزءا ویستعمل مستقلا دالا علی معنی أو علی جزء المعنی «شرح الإشارات ص 32 و 33» مثل «ان» من «إنسان» حیث یدل علی معنی الشرط حین یستعمل مستقلا ، ومثل «ید» من «ید الله» علما حیث یدل علی جزء المسمی.

حینما تجعل مجموع الجزئین دالاً علی ذات الشخص. وما مثل هذا الجزء إلا کحرف «م» من محمد وحرف «ق» من قرأ.

نعم فی موضع آخر قد تقول «عبد الله» وتعنی بعبد معناه المضاف إلی الله تعالی کما تقول «محمد عبد الله ورسوله». وحینئذ یکون نعتاً لا اسماً ومرکباً لا مفرداً. أما لو قلت «محمد بن عبد الله» فعبد الله مفرد هو اسم أب محمد.

أما النحویون فعندهم مثل «عبد الله» إذا کان اسماً لشخص مرکب لا مفرد ، لأن الجهه المعتبره لهم فی هذه التسمیه تختلف عن الجهه المعتبره عند المناطقه. إذ النحوی ینظر إلی الإعراب والبناء ، فما کان له إعراب أو بناء واحد فهو مفرد وإلا فمرکب کعبد الله علماً فإن «عبد الله» له إعراب و «الله» له إعراب. أما المنطقی فإنما ینظر المعنی فقط.

إذن المفرد عند المنطقی هو : «اللفظ الذی لیس له جزء یدل (1) علی جزء معناه حین هو جزء».

ب - «المرکب» ویسمی القول ، وهو اللفظ الذی له جزء یدل علی جزء معناه حین هو جزء مثل «الخمر مضر» ، الجزءان : «الخمر» ، و «مضر» یدل کل منهما علی جزء معنی المرکب. ومنه «الغیبه جهد العاجز» فالمجموع مرکب و «جهد العاجز» مرکب أیضا. ومنه «شر الإخوان من تکلف له»

فالمجموع مرکب ، و «شر الإخوان» مرکب أیضاً ، و «من تکلف له» مرکب أیضاً ...

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2368


1- (*) لیتنبه الاساتذه انا لم نأخذ فی الدلاله قید القصد کما صنع بعضهم ، لانا نعتقد أن الدلاله لاتحصل بغیر القصد. وتعریفنا للدلاله فیما مضی کفیل بالبرهان علی ذلک. فمثل «الحیوان الناطق» لو جعل علما لاحد افراد الانسان لایدل جزؤه علی جزء معناه. وهو مثل «عبدالله» لا فرق بینهما.
أقسام المرکب
اشاره

المرکب : تام وناقص. التام : خبر وإنشاء.

أ- التام و الناقص

(1)

1- بعض المرکبات للمتکلم أن یکتفی فی إفاده السامع ، والسامع لا ینتظر منه إضافه لفظ آخر لإتمام فائدته. مثل الصبر شجاعه. قیمه کل امرئ ما یحسنه. إذا علمت فاعمل - فهذا هو «المرکب التام». ویعرَّف بأنه : «ما یصح للمتکلم السکوت علیه».

2- أما إذا قال : «قیمه کل امرئ ...» وسکت ، أو قال : «إذا علمت ...» بغیر جواب للشرط ، فإن السامع یبقی منتظراً ویجده ناقصاً ، حتی یتم کلامه. فمثل هذا یسمی «المرکب الناقص». ویعرف بأنه : «ما لا یصح السکوت علیه».

ب- الخبر والإنشاء

کل مرکب تام له نسبه قائمه بین أجزائه تسمی النسبه التامه أیضاً ، وهذه النسبه :

1- قد تکون لها حقیقه ثابته فی ذاتها ، مع غض النظر عن اللفظ وإنما یکون لفظ المرکب حاکیاً وکاشفاً عنها. مثلما إذا وقع حادث أو یقع فیما یأتی ، فأخبرت عنه ، کمطر السماء ، فقلت : مطرت السماء ، أو تمطر

غداً. فهذا یسمی «الخبر» ویسمی أیضاً «القضیه» و «القول»(2).

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2369


1- راجع شرح الشمسیه : ص 42 ، وشرح المطالع : ص 46 ، واللمعات : ص 5 والجوهر النضید : ص 7 ، والإشارات : ص 31 وشرحه : ص 36.
2- القول الجازم - البصائر : ص 49.

ولا یجب فی الخبر أن یکون مطابقاً للنسبه الواقعه : فقد یطابقها فیکون صادقاً ، وقد لا یطابقها فیکون کاذباً.

إذن الخبر هو : «المرکب التام الذی یصح أن نصفه بالصدق أو الکذب»(1). والخبر هو الذی یهم المنطقی أن یبحث عنه ، وهو متعلق التصدیق.

2- وقد لا تکون للنسبه التامه حقیقه ثابته بغض النظر عن اللفظ ، وإنما اللفظ هو الذی یحقق النسبه ویوجدها بقصد المتکلم ، وبعباره أصرح أن المتکلم یوجد المعنی بلفظ المرکب ، فلیس وراء الکلام نسبه ، لها حقیقه ثابته یطابقها الکلام تاره ولا یطابقها أخری. ویسمی هذا المرکب «الإنشاء». ومن أمثلته :

1- «الأمر» نحو : احفظ الدرس.

2- «النهی» نحو : لا تجالس دعاه السوء.

3- «الاستفهام» نحو : هل المریخ مسکون؟

4- «النداء» نحو : یا محمد!

5- «التمنی» نحو : لو أن لنا کره فنکون من المؤمنین!

6- «التعجب» نحو : ما أعظم خطر الإنسان!

7- «العقد» کإنشاء عقد البیع والإجاره والنکاح ونحوها نحو بعت وآجرت وأنکحت.

8- «الإیقاع» : کصیغه الطلاق والعتق والوقف ونحوها نحو فلانه طالق. وعبدی حر.

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2370


1- (*) ستأتی اضافه کلمه «لذاته» فی تعریف الخبر والانشاء فی بحث القضایا ، فراجع.

وهذه المرکبات کلها لیس لمعانیها حقائق ثابته فی أنفسها - بغض النظر .

عن اللفظ - تحکی عنها (1) فتطابقها أو لا تطابقها ، وإنما معانیها تنشأ وتوجد باللفظ ، فلا یصح وصفها بالصدق والکذب.

فالإنشاء هو : «المرکب التام الذی لا یصح أن نصفه بصدق وکذب».

أقسام المفرد

المفرد : کلمه ، اسم ، أداه. (2)

1- «الکلمه» وهی الفعل باصطلاح النحاه. مثل : کتب. یکتب. اکتب. فإذا لاحظنا هذه الأفعال أو الکلمات الثلاث نجدها :

«أولاً» تشترک فی ماده لفظیه واحده محفوظه فی الجمیع هی «الکاف فالتاء فالباء». وتشترک أیضاً فی معنی واحد هو معنی الکتابه ، وهو معنی مستقل فی نفسه.

و «ثانیاً» تفترق فی هیئاتها اللفظیه ، فإن لکل منها هیئه تخصها. وتفترق أیضاً فی دلالتها علی نسبه تامه زمانیه تختلف باختلافها ، وهی نسبه ذلک المعنی المستقل المشترک فیها إلی فاعل ما ، غیر معین فی زمان معین من الأزمنه : فکتب تدل علی نسبه الحدث «وهو المعنی المشترک» إلی فاعل ما ، واقعه فی زمان مضی. ویکتب علی نسبه تجدد الوقوع فی الحال أو فی الاستقبال إلی فاعلها. واکتب علی نسبه طلب الکتابه فی الحال من فاعل ما.

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2371


1- الصحیح : تحکیها ، فإن الحکایه إذا کانت بمعنی الکشف لم یتعد ب «عن» وما یتعدی بها إنما هی الحکایه بمعنی نقل القول.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 36 ، والقواعد الجلیه : ص 200 ، وأساس الاقتباس : ص 15 ، وشرح الإشارات : ص 33.

ومن هذا البیان نستطیع أن نستنتج أن الماده التی تشترک فیها الکلمات الثلاث تدل علی المعنی الذی تشترک فیه ، وأن الهیئه التی تفترق فیها

وتختلف تدل علی المعنی الذی تفترق فیه ویختلف فیها.

وعلیه یصح تعریف الکلمه بأنها : «اللفظ المفرد الدال بمادته علی معنی مستقل فی نفسه وبهیئته علی نسبه ذلک المعنی إلی فاعل لا بعینه نسبه تامه زمانیه».

وبقولنا : نسبه تامه تخرج الأسماء المشتقه کاسم الفاعل والمفعول والزمان والمکان ، فإنها تدل بمادتها علی المعنی المستقل وبهیئاتها علی نسبه إلی شیء لا بعینه فی زمان ما ، ولکن النسبه فیها ناقصه لا تامه.

2- «الاسم» : وهو اللفظ المفرد الدال علی معنی مستقل فی نفسه غیر مشتمل علی هیئه تدل علی نسبه تامه زمانیه. مثل : محمد. إنسان. کاتب. سؤال. نعم قد یشتمل علی هیئه تدل علی نسبه ناقصه کأسماء الفاعل والمفعول والزمان ونحوها کما تقدم ، لأنها تدل علی ذات لها هذه الماده.

3- «الأداه» وهی الحرف باصطلاح النحاه. وهو یدل علی نسبه بین طرفین. مثل : «فی» الداله علی النسبه الظرفیه. و «علی» الداله علی النسبه الاستعلائیه. و «هل» الداله علی النسبه الاستفهامیه. والنسبه دائماً غیر مستقله فی نفسها ، لأنها لا تتحقق إلا بطرفیها.

فالأداه تعرف بأنها : «اللفظ المفرد الدال علی معنی غیر مستقل فی نفسه».

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2372

«ملاحظه»

الأفعال الناقصه مثل کان وأخواتها (1) فی عرف المنطقیین - علی التحقیق - تدخل فی الأدوات ، لأنها لا تدل علی معنی مستقل فی نفسها لتجردها عن الدلاله علی الحدث ، بل إنما تدل علی النسبه الزمانیه فقط. فلذلک تحتاج إلی جزء یدل علی الحدث ، نحو «کان محمد قائماً» فکلمه

قائم هی التی تدل علیه.

وفی عرف النحاه معدوده من الأفعال وبعض المناطقه یسمیها «الکلمات الوجودیه»(2).(3)

الخلاصه :

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2373


1- ومثلها أفعال المقاربه ، کما لا یخفی.
2- ولعل مرادهم أنها کلمات - أی أفعال - تدل علی وجود النسبه فحسب ، نظیر الأفعال المعینه فی اللغه الفارسیه.
3- راجع حاشیه شرح الشمسیه : ص 36 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده علی شرح المنظومه : ص 108.
تمرینات

1- میز الألفاظ المفرده والمرکبه مما یأتی :

مکه

المکرمه

تأبط

شراً

صردر(1)

جعفر

الصادق

امرؤ

القیس

منتدی

النشر

ملک

العراق

أبو

طالب

النجف

الأشرف

هنیئاً

دیک

الجن

صبرا

2- میز المرکبات التامه والناقصه والخبر والإنشاء مما یأتی :

الله

اکبر

نجمه

القطب

یا

الله

صباح

الخیر

السلام

علیکم

ماء

الفرات

غیر

المغضوب علیهم

لا

إله إلا الله

زر

غبا تزدد حباً

سبحان

ربی العظیم وبحمده

شاعر وناظم

3- اذکر کم هی الإنشاءات والأخبار فی سوره القدر.

4- إن اللفظ المحذوف دائماً یعتبر کالموجود ، فقولنا فی العنوان : «تمرینات» أتعده مفرداً أم مرکباً. ولو کان مرکباً فماذا تظن : أهو ناقص أم تام.

5- تأمل هل یمکن أن یقع تقابل التضاد بین «الأدوات» ولماذا؟

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2374


1- لقب عبد السلام الشاعر.

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2375

الباب الثانی : مباحث الکلی
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2376

الکلی و الجزئی
اشاره

(1)

یدرک الانسان مفهوم الموجودات التی یحسّ بها ، مثل : محمد(2). هذا الکتاب. هذا القلم. هذه الورده. بغداد. النجف ... واذا تأمّلها(3) یجد کل واحد منها لا ینطبق علی فرد آخر ، ولا یصدق الا علی ذلک الموجود وحده. وهذا هو المفهوم «الجزئی». ویصح تعریفه بأنّه : «المفهوم الذی یمتنع صدقه علی أکثر من واحد».

ثم ان الانسان اذا رأی جزئیات متعدده ، وقاس بعضها الی بعض ، فوجدها تشترک فی صفه واحده انتزع منها صوره مفهوم شامل ینطبق علی کل واحد منها. وهذا المفهوم الشامل أو «الصوره المنتزعه» هو المفهوم «الکلی». ویصح تعریفه بأنه «المفهوم الذی لا یمتنع صدقه علی اکثر من واحد».

مثل مفهوم : انسان. حیوان.

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2377


1- راجع الحاشیه : ص ٣٠ ، وشرح الشمسیه : ص ٤٤ ، وشرح المنظومه : ص ١٦ ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، وشرح المطالع : ص ٤٧ - ٥٠ ، واللمعات «منطق نوین : ص ٥» ، والجوهر النضید : ص ٨ ، وأساس الاقتباس : ص ١٩ ، ومنطق الإشارات : ص ٣٧ ، والنجاه : ص ٦.
2- إن قلت : کیف یکون «محمد» جزئیا مع أنه اسم لأشخاص کثیرین فیصدق علی کل منهم ویحتاج لإراده فرد خاص منهم إلی القرینه؟ قلت : «محمد» لفظ مشترک ، حیث إنه وضعه کل من آباء أولئک الأشخاص لابنه بخصوصه ، فله معان متعدده کل منها مفهوم جزئی یمتنع صدقه علی أکثر من واحد. ولیس له مفهوم واحد یقبل الانطباق علی أکثر من واحد. وأما احتیاجه إلی القرینه فإنما هو لتعیین المعنی المراد من بین المعانی ، کما فی کل مشترک ، ومنشأ توهم المستشکل غلطه بین صدق اللفظ علی کثیرین الذی هو ملاک الاشتراک اللفظی ، وصدق المفهوم الواحد علی کثیرین الذی هو ملاک الکلیه وهو الاشتراک المعنوی.
3- أی : تأمل هذه المفاهیم.

معدن. ابیض. تفاحه. حجر. عالم. جاهل. جالس فی الدار. معترف بذنبه.

تکمله تعریف الجزئی و الکلی

لا یجب أن تکون أفراد الکلی موجوده فعلاً : فقد یتصور العقل مفهوماً کلیاً صالحاً للانطباق علی اکثر من واحد من دون ان ینتزعه من جزئیات موجوده بالفعل ، وانما یفرض له جزئیات یصح صدقه علیها ، بل قد یمتنع وجود حتی فرد واحد له مثل مفهوم «شریک الباری» ، ومفهوم «اجتماع النقیضین». ولا یضر ذلک فی کلیته. وقد لا یوجد له الا فرد واحد ویمتنع وجود غیره ، مثل مفهوم «واجب الوجود» ، لقیام البرهان علی ذلک ، ولکن العقل لایمنع من فرض أفراد لو وجدت لصدق علیها هذا المفهوم. ولو کان مفهوم «واجب الوجود» جزئیاً ، لما کانت حاجه الی البرهان علی التوحید ، وکفی نفس تصور مفهومه لنفی وقوع الشرکه فیه. وعلیه فهذا الانحصار فی فرد واحد انما جاء من قبل أمر خارج عن نفس المفهوم ، لا أن نفس المفهوم یمتنع صدقه علی أفراد کثیره.

اذن ، بمقتضی هذا البیان لا بد من اضافه قید «ولو بالفرض» فی تعریفی الجزئی والکلی ، فالجزئی : «مفهوم یمتنع صدقه علی کثیر ولو بالفرض» ، والکلی : «لا یمتنع ... ولو بالفرض» (1). .

«تنبیه» مدالیل الادوات کلها مفاهایم جزئیه ، والکلمات أی «الافعال» بهیئاتها تدل علی مفاهیم جزئیه ، وبموادها علی مفاهیم کلیه. أما الاسماء فمدالیلها تختلف ، فقد تکون کلیه کأسماء الأجناس ، وقد تکون جزئیه کأسماء الاعلام وأسماء الاشاره

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2378


1- قید «بالفرض» فی تعریف الجزئی للاحتراز عن مثل الواجب الوجود وفی تعریف الکلی لإدخاله ، فلولاه لم یکن تعریف الجزئی مانعا ، ولا تعریف الکلی جامعا.

والضمائر (1) ونحوها.

الجزئی الاضافی

(2)

الجزئی الذی تقدم البحث عنه یسمی «الجزئی الحقیقی». وهنا اصطلاح آخر للجزئی یقال له «الجزئی الاضافی» ، لاضافته الی ما فوقه ، ومع ذلک قد یکون کلیاً اذا کان أضیق دائره من کلی آخر أوسع منه.

توضیحه : انک تجد أن «الخط المستقیم» مفهوم کلی منتزع من عده أفراد کثیره ، وتجد أن «الخط المنحنی» أیضاً مفهوم کلی منتزع من مجموعه افراد اخری فاذا ضممنا احدی المجموعتین الی الاخری وألغینا ما بینهما من الفروق ننتزع مفهوماً کلیاً أکثر سعه من المفهومین الاولین یصدق علی جمیع أفرادهما ، وهو مفهوم «الخط». فهذا المفهوم الثالث الکبیر نسبته الی المفهومین الصغیرین ، کنسبه کل منهما الی أفراد نفسه ، فکما کان الفرد من الصغیر بالاضافه الی الصغیر نفسه جزئیاً ، فالکلی الصغیر أیضاً بالاضافه الی الکلی الکبیر کالجزئی من جهه النسبه ، فیسمی «جزئیاً اضافیاً» لا بالحقیقه لانه فی نفسه کلی حقیقه.

وکذا الجزئی الحقیقی من جهه اضافته الی الکلی الذی فوقه یسمی

«جزئیا اضافیاً». وهکذا کل مفهوم بالاضافه الی مفهوم أوسع منه دائره یسمی «جزئیاً اضافیاً» ، فزی مثلا جزئی حقیقی فی نفسه وجزئی اضافی بالقیاس الی الحیوان ، وکذا الحیوان بالقیاس الی الجسم النامی ، والجسم النامی بالقیاس الی مطلق الجسم.

اذن یمکن تعریف الجزئی الاضافی بأنه «الاخص من شیء» او «المفهوم المضاف الی ما هو اوسع منه دائره».

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2379


1- یبدو أن ما ذکره صحیح فی ضمائر المتکلم والخطاب ، وأما ضمائر الغیبه فهی تختلف باختلاف مراجعها فإن کانت جزئیه فجزئیه ، وإن کانت کلیه فکلیه.
2- راجع الحاشیه : ص 35 ، وشرح المطالع : ص 51 ، والقواعد الجلیه : ص 227 ، وأساس الاقتباس : ص 17 ، وشرح الإشارات : ص 37.

* * *

المتواطئ و المشکک

(1)

ینقسم الکلی الی المتواطیء والمشکک ، لأنه :

أولاً : اذا لا حظت کلیاً مثل الانسان والحیوان والذهب والفضه ، وطبقته علی أفراده ، فانک لا تجد تفاوتاً بین الافراد فی نفس صدق المفهوم علیها : فزید وعمر وخالد الی آخر افراد الانسان من ناحیه الانسانیه سواء ، من دون أن تکون انسانیه احدهم أولی من انسانیه الآخر ولا اشد ولا اکثر ، ولا أی تفاوت آخر فی هذه الناحیه. واذا کانوا متفاوتین ففی نواحٍ أخری غیر الانسانیه ، کالتفاوت بالطول واللون والقوه والصحه والاخلاص وحسن التفکیر ... وما الی ذلک.

وکذا أفراد الحیوان والذهب ، ونحوهما ، ومثل هذا الکلی المتوافقه أفراده فی مفهومه یسمی «الکلی المتواطیء» أی المتوافقه افراده فیه ، والتواطؤ : هو التوافق والتساوی.

ثانیاً : اذا لا حظت کلیاً مثل مفهوم البیاض والعدد والوجود ، وطبقته علی أفراده ، تجد علی العکس من النوع السابق ، تفاوتاً بین الافراد فی صدق المفهوم علیها ، بالاشتداد أو الکثره أو الاولویه أو التقدم. فنری بیاض الثلج أشد بیاضاً من بیاض القرطاس ، وکل منهما بیاض وعدد الالف أکثر

من عدد المائه ، وکل منهما عدد. ووجود الخالق أولی من وجود المخلوق ، ووجود العله متقدم علی وجود المعلول بنفس وجوده لا بشیء آخر ، وکل منهما وجود. وهکذا الکلی المتفاوته افراده فی صدق مفهومه علیها یسمی «الکلی المشکک» والتفاوت یسمی «تشکیکاً».

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2380


1- راجع شرح الشمسیه : ص 38 ، وشرح المنظومه : ص 38 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، وشرح المطالع : ص 45 ، وأساس الاقتباس : ص 12.
تمرینات

1- عینَّ الجزئی والکلی من مفاهیم الاسماء الموجوده فی الابیات التالیه :

أ - ما کل ما یتمنی المرء یدرکه

تجری الریاح بما لا تشتهی السفن

ب - هذا الذی تعرف البطحاء وطأته

والبیت یعرفه والحل والحرم (1)

ج - نحن بما عندنا وانت بما

عندک راض والرأی مختلف

2- بینّ ما اذا کانت الشمس والقمر والعنقاء والغول والثریا والجدی والارض من الجزئیات الحقیقه أو من الکلیات واذکر السبب.

3- اذا قلت لصدیق «ناولنی الکتاب» وکان فی یده کتاب ما ، فما المفهوم من الکتاب هنا جزئی أم کلی؟

4- اذا قلت لکتبی : «بعنی کتاب القاموس» ، فما مدلول کلمه القاموس ، جزئی أم کلی؟

5- اذا قال البائع : «بعتک حقه من هذه الصبره من الطعام» فما المبیع جزئی أم کلی؟

6- عین المتواطیء والمشکک من الکلیات التالیه :

العلم. الکتاب. القلم. العدل. السواد. النبات. الماء. النور. الحیاه. القدره. الجمال. المعدن. ).

7- اذکر خمسه امثله للجزئی الاضافی ، واختر ثلاثه منها من التمرین السابق.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2381


1- للفرزدق الشاعر ، قالها فی مدح زین العابدین «علیه السلام».
المفهوم و المصداق
اشاره

«المفهوم» : نفس المعنی بما هو ، أی نفس الصوره الذهنیه المنتزعه من حقائق الاشیاء.

و «المصداق» : ما ینطبق علیه المفهوم ، أو حقیقه الشیء الذی تنتزع منه الصوره الذهنیه «المفهوم».

فالصوره الذهنیه لمسمی «محمد» مفهوم جزئی ، والشخص الخارجی الحقیقی مصداقه. والصوره الذهنیه لمعنی «الحیوان» مفهوم کلی ، وافراده الموجوده وما یدخل تحته من الکلیات کالانسان والفرس والطیر مصادیقه. والصوره الذهنیه لمعنی «العدم» مفهوم کلی ، وما ینطبق علیه وهو العدم الحقیقی مصداقه ... وهکذا.

«لفت نظر» : یعرف من المثال الاول ان المفهوم قد یکون جزئیاً حقیقیاً واضافیاً. ویعرف من الثالث أن المصداق لا یجب أن یکون من الامور الموجوده والحقائق

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2382

العینیه ، بل المصداق هو کل ما ینطبق علیه المفهوم وان کان أمراً عدمیاً لا تحقق له فی الاعیان.

العنوان و المعنون

او دلاله المفهوم علی مصداقه اذا حکمت علی شیء بحکم قد یکون نظرک فی الحکم مقصوراً

علی المفهوم وحده ، بأن یکون هو المقصود فی الحکم ، کما تقول : «الانسان : حیوان ناطق(1)» فیقال للانسان حینئذ الانسان بالحمل الاولی.

وقد یتعدی نظرک فی الحکم الی أبعد من ذلک ، فتنظر الی ما وراء المفهوم ، بأن تلاحظ المفهوم لتجعله حاکیاً عن مصداقه ودلیلاً علیه ، کما تقول : «الانسان ضاحک» أو «الانسان فی خسر» ، فتشیر بمفهوم الانسان الی اشخاص افراده وهی المقصوده فی الحکم ، ولیس ملاحظه المفهوم فی الحکم وجعله موضوعاً الا للتوصل الی الحکم علی الافراد. فیسمی المفهوم حینئذ «عنواناً» والمصداق «معنوناً». ویقال لهذا الانسان : الانسان بالحمل الشایع.

ولأجل التفرقه بین النظرین نلاحظ الامثله الآتیه :

1- اذا قال النحاه : «الفعل لا یخبر عنه». فقد یعترض علیهم فی بادی الرأی ، فیقال لهم : هذا القول منکم اخبار عن الفعل ، فکیف تقولون لا یخبر عنه؟

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2383


1- فی مقام تعریف الإنسان : حیث إنه فی هذا المقام یکون المقصود بالذات بیان مفهوم المعرف. وأما إذا أرید من الإنسان فی المثال أفراده - وهذه الإراده ممکنه کمال الإمکان - لم یکن مثالا لما رامه ، بل کان من قبیل القسم الثانی. فالأولی ترک هذا المثل والتمثیل بنحو الإنسان کلی. هذا مضافا إلی اشتراک المثال بین ما کان الحمل فیه أولیا وبین ما کان الموضوع مأخوذا بالحمل الأولی.

والجواب : ان الذی وقع فی القضیه مخبراً عنه ، وموضوعا فی القضیه هو مفهوم الفعل ، ولکن لیس الحکم له بما هو مفهوم ، بل جعل عنواناً وحاکیاً عن مصادیقه وآله لملاحظتها ، والحکم فی الحقیقه راجع للمصادیق نحو ضرب ویضرب. فالفعل الذی له هذا الحکم حقیقه هو الفعل بالحمل الشایع.

2- واذا قال المنطقی : «الجزئی یمتنع صدقه علی کثیرین» ، فقد

یعترض فیقال له : الجزئی یصدق علی کثیرین ، لان هذا الکتاب جزئی ومحمد جزئی وعلی جزئی ، ومکه جزئی ، فکیف قلتم یمتنع صدقه علی کثیرین؟

والجواب : مفهوم الجزئی أی الجزئی بالحمل الاولی : کلی؛ لا جزئی؛ فیصدق علی کثیرین ، ولکن مصداقه أی حقیقه الجزئی یمتنع صدقه علی الکثیر ، فهذا الحکم بالامتناع للجزئی بالحمل الشایع ، لا للجزئی بالحمل الاولی الذی هو کلی.

3- واذا قال الاصولی : «اللفظ المجمل : ما کان غیر ظاهر المعنی» ، فقد یعترض فی بادی الرأی فیقال له : اذا کان المجمل غیر ظاهر المعنی فکیف جاز تعریفه ، والتعریف لا یکون الا لما کان ظاهراً معناه؟

والجواب : مفهوم المجمل أی المجمل بالحمل الاولی مبین ظاهر المعنی لکن مصداقه أی المجمل بالحمل الشایع کاللفظ المشترک المجرد عن القرینه غیر ظاهر المعنی. وهذا التعریف للمجمل بالحمل الشایع.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2384

تمرینات

1- لو قال القائل : «الحرف لایخبر عنه» ، فاعترض علیه انه کیف أخبرت عنه؟ فبماذا تجیب؟

2- لو اعترض علی قول القائل : «العدم لا یخبر عنه» أنه قد اخبرت عنه الآن ، فما الجواب؟

3- لو اعترض علی المنطقی بأنه کیف تقول : «ان الخبر کلام تام یحتمل الصدق والکذب» وقولک «الخبر» جعلته موضوعاً لهذا الخبر فهو مفرد لا یحتمل الصدق والکذب.

4- لو قال لک صاحب علم التفسیر : «المتشابه محکم» وقال الاصولی «المجمل مبین» وقال المنطقی «الجزئی کلی» و «الکلی غیر موجود بالخارج (1)» ، فبماذا تفسر کلامهم لیرتفع هذا التهافت الظاهر.

5- لو قال القائل : «العله والمعلول متضائفان. وکل متضائفین یوجدان معاً». وهذا ینتج ان العله والمعلول یوجدان معاً. وهذه النتیجه غلط باطل ، لان العله بالضروره متقدمه علی المعلول ، فبأی بیان تکشف هذه المغالطه.

ومثله لو قال : الاب والابن متضائفان أو المتقدم والمتأخر متضائفان وکل متضائفین یوجدان معاً.

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2385


1- (*) فی الخارج ، ظ.
النِسَب الأربع

تقدم فی الباب الاول انقسام الالفاظ الی مترادفه ومتباینه. والمقصود بالتباین هناک التباین بحسب المفهوم (1) أی ان معانیها متغایره. وهنا سنذکر أن من جمله النسب ، التباین والمقصود به التباین بحسب المصداق.

فما کنا نصطلح علیه هناک بالمتباینه ، هنا نقسم النسبه بینها الی اربعه أقسام ، وقسم منها المتباینه لاختلاف الجهه المقصوده فی البحثین ، فانا کنا نتکلم هناک عن تقسیم الالفاظ بالقیاس الی تعدد المعنی واتحاده. اما هنا فالکلام عن النسبه بین المعانی باعتبار اجتماعها فی المصداق وعدمه. ولا یتصور هذا البحث الا بین المعانی المتغایره ای المعانی المتباینه بحسب المفهوم اذ لا یتصور فرض النسبه بین المفهوم ونفسه.

فنقول : کل معنی اذا نسب الی معنی آخر (2) یغایره ویباینه مفهوماً فاما ان یشارک کل منهما الآخر فی تمام افرادهما وهما المتساویان. واما أن یشارک کل منهما الآخر فی بعض أفراده وهما اللذان بینهما نسبه العموم والخصوص من وجه واما أن یشارک أحدهما الآخر فی جمیع افراده دون العکس وهما اللذان

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2386


1- لا یخفی ما فیه من المسامحه بعد ما کان التباین هناک صفه للألفاظ ، وتکون النسب الأربع بین المعانی کما یصرح بذلک فی ذیل هذه العبارات.
2- راجع الحاشیه : ص 32 ، وشرح الشمسیه : ص 63 ، وشرح المطالع : ص 51.

بینهما نسبه العموم

والخصوص مطلقاً. واما أن لا یشارک احدهما الآخر أبداً وهما المتباینان. فالنسب بین المفاهیم أربع : التساوی ، والعموم والخصوص مطلقاً ، والعموم والخصوص من وجه ، والتباین.

1- «نسبه التساوی» : وتکون بین المفهومین اللذین یشترکان فی تمام افرادهما کالانسان والضاحک فان کل انسان ضاحک وکل ضاحک انسان. ونقربهما الی الفهم بتشبیههما بالخطین المتساویین اللذین ینطبق احدهما علی الآخر تمام الانطباق. ویمکن وضع نسبه التساوی علی هذه الصوره :

ب = ح

باعتبار أن هذه العلامه «=» علامه علی التساوی ، کما هی فی العلوم الریاضیه وتقرأ یساوی. وطرفاها «ب ، ح» حرفان یرمز بهما الی المفهومین المتساویین.

2- «نسبه العموم والخصوص مطلقاً» وتکون بین المفهومین اللذین یصدق احدهما علی جمیع ما یصدق علیه الآخر وعلی غیره ویقال للاول : «الاعم مطلقاً» وللثانی «الاخص مطلقاً» کالحیوان والانسان والمعدن والفضه فکل ما صدق علیه الانسان یصدق علیه الحیوان ولا عکس. فانه یصدق الحیوان بدون الانسان. وکذا الفضه والمعدن.

ونقربهما الی الفهم بتشبیههما بالخطین غیر المتساویین. وانطبق الاکبر منهما علی تمام الاصغر وزاد علیه. ویمکن وضع هذه النسبه علی الصوره الآتیه :

ب > ح

باعتبار ان هذه العلامه «>» تدل علی أن ما قبلها أعم مطلقاً مما بعدها وتقرأ «أعم مطلقاً من» کما تقرأ فی العلوم الریاضیه «اکبر من».

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2387

ویصح ان نقلبها ونضعها علی هذه الصوره :

ح < ب

وتقرأ «اخص مطلقاً من» کما تقرأ فی العلوم الریاضیه «أصغر من» فتدل علی ان ما قبلها اخص مطلقاً مما بعدها.

3- «نسبه العموم والخصوص من وجه» : وتکون بین المفهومین اللذین یجتمعان فی بعض مصادیقهما ویفترق کل منهما عن الآخر فی مصادیق تخصه کالطیر والاسود فانهما یجتمعان فی الغراب لانه طیر واسود ویفترق الطیر عن الاسود فی الحمام مثلاً والاسود عن الطیر فی الصوف الاسود مثلاً. ویقال لکل منهما أعم من وجه وأخص من وجه.

ونقربهما الی الفهم بتشبیههما بالخطین المتقاطعین هکذا ᵡ یلتقیان فی نقطه مشترکه ویفترق کل منهما عن الآخر فی نقاط تخصه. ویمکن وضع النسبه علی الصوره الآتیه :

ب * ح

أی بین «ب ، ح» عموم وخصوص من وجه.

4- «نسبهالتباین» وتکون بین المفهومین اللذین لا یجتمع احدهما مع الآخر فی فرد من الافراد أبداً. وامثلته جمیع المعانی المتقابله التی تقدمت فی بحث التقابل وکذا بعض المعانی المتخالفه مثل الحجر والحیوان. ونشبهها بالخطین المتوازیین اللذین لا یلتقیان أبداً مهما امتدا. ویمکن وضع التباین علی الصوره الآتیه :

ب / / ح

أی ان ب یباین ح.

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2388

النِسَب بین نقیضَی الکلّیّین
اشاره

کل کلیین بینهما احدی النسب الاربع لا بد أن یکون بین نقیضیهما

أیضا نسبه من النسب کما سیأتی. ولتعیین النسبه یحتاج الی اقامه البرهان. وطریقه البرهان التی نتبعها هنا تعرف «بطریقه الاستقصاء» او طریقه الدوران والتردید ، وسیأتی ذکرها فی مبحث «القیاس الاستثنائی(1)». وهی أن تفرض جمیع الحالات المتصوره للمسأله ومتی ثبت فسادها جمیعا عدا واحده منها فان هذه الواحده هی التی تنحصر المسأله بها وتثبت صحتها.

فلنذکر النسبه بین نقیضی کل کلیین مع البرهان فنقول :

1- «نقیضا المتساویین متساویان أیضا» أی انه اذا کان الانسان یساوی الناطق فان لا انسان یساوی لا ناطق. وللبرهان علی ذلک نقول :

المفروض

أن

ب

= ح

والمدعی

أن

لا

ب = لا ح

«البرهان»

:

لو

لم یکن لا ب = لا ح

لکان بینهما احدی النسب الباقیه. وعلی جمیع التقادیر لا بد أن یصدق احدهما بدون الآخر فی الجمله(2).

فلو صدق لا ب بدون لا ح

لصدق لا ب مع ح لأن النقیضین لا یرتفعان

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2389


1- یأتی فی ص 294.
2- أی إجمالا ومن دون تعیین أن صدق أحدهما بدون الآخر فی جمیع الموارد «کما فی التباین الکلی» أو یختص ببعضها «کما فی العموم والخصوص» وکذا من دون تعیین أن أحدهما الصادق بدون الآخر هو أحدهما بخصوصه «کما فی العموم والخصوص مطلقا حیث إنه هو الأعم فقط» أو هو کل منهما «کما فی العموم والخصوص من وجه والتباین الکلی».

ولازمه ألا یصدق ب مع ح لأن النقیضین لا یجتمعان وهذا خلاف المفروض وهو ب = ح

وعلیه فلا یمکن أن یکون بین لا ب ولا ح من النسب الاربع غیرالتساوی فیجب أن یکون : ).

لا ب = لا ح وهو المطلوب

2- «نقیضا الاعم والاخص مطلقا بینهما عموم وخصوص مطلقا» ولکن علی العکس أی ان نقیض الاعم أخص ونقیض الاخص اعم.

فاذا کان ب > ح

کان لا ب < لا ح

کالانسان والحیوان فان «لا انسان» أعم مطلقا من «لا حیوان» لأن «لا انسان» یصدق علی کل «لا حیوان» ولا عکس فان الفرس والقرد والطیر الی آخره یصدق علیها لا انسان وهی من الحیوانات. وللبرهنه علی ذلک نقول :

المفروض ان ب > ح

والمدعی ان لا ب < لا ح

«البرهان» لو لم یکن لا ب < لا ح

لکان بینهما احدی النسب الباقیه أو العموم والخصوص مطلقا بأن یکون نقیض الأعم اعم مطلقا لا أخص.

فلو کان لا ب = لا ح

لکان ب = ح لأن نقیضی المتساویین متساویان وهو خلاف الفرض.

ولو کان بینهما نسبه التباین أو العموم والخصوص من وجه أو أن «لا ب» اعم مطلقا للزم علی جمیع الحالات الثلاث ان یصدق : لا ح بدون لا ب

ویلزم حینئذ ان یصدق لا ب مع ح لان النقیضین لا یرتفعان

ومعناه ان یصدق ح بدون ب

أی یصدق الأخص بدون الأعم وهو خلاف الفرض

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2390

واذا بطلت الاحتمالات الاربعه تعین ان یکون :

لا ب < لا ح

3- «نقیضا الأعم والأخص من وجه متباینان تباینا جزئیا(1)» : ومعنی «التباین الجزئی» : عدم الاجتماع فی بعض الموارد مع غض النظر عن الموارد الاخری سواء کانا یجتمعان فیها او لا فیعم التباین الکلی والعموم والخصوص من وجه. لأن الأعم والأخص من وجه لا یجتمعان (2) فی بعض الموارد قطعا. وکذا یصح فی المتباینین تباینا کلیا أن یقال انهما لا یجتمعان (3) فی بعض الموارد.

فاذا قلنا : ان بین نقیضی الأعم والأخص من وجه تباینا جزئیا فالمقصود به انهما فی بعض الامثله قد (4) یکونان متباینین تباینا کلیا وفی البعض الآخر قد (5) یکون بینهما عموم وخصوص من وجه.

والأول مثل الحیوان واللاانسان فان بینهما عموما وخصوصا من وجه لانهما یجتمعان فی الفرس ویفترق الحیوان عن اللاانسان فی الانسان ویفترق اللاانسان عن الحیوان فی الحجر ولکن بین نقیضیهم تباینا کلیا فان اللاحیوان یباین الانسان کلیا.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2391


1- راجع الحاشیه : ص 33.
2- بناءا علی ما ذکرنا فی التعلیقه السابقه ، لابد أن یبدل قوله : «لا یجتمعان» فی الموضعین بقولنا : «ینفک کل منهما عن الآخر».
3- بناءا علی ما ذکرنا فی التعلیقه السابقه ، لابد أن یبدل قوله : «لا یجتمعان» فی الموضعین بقولنا : «ینفک کل منهما عن الآخر».
4- لا یخفی علیک : أنه لا موقع للفظه «قد» فی الموضعین.
5- لا یخفی علیک : أنه لا موقع للفظه «قد» فی الموضعین.

والثانی مثل الطیر والاسود فان نقیضیهما لا طیر ولا أسود بینهما عموم وخصوص من وجه أیضا لأنهما یجتمعان فی القرطاس ویفترق لاطیر فی الثوب الأسود ویفترق لا اسود فی الحمام الابیض.

والجامع بین العموم والخصوص من وجه وبین التباین الکلی هو التباین الجزئی. وللبرهنه علی ذلک نقول :

المفروض أن ب ᵡ ح

والمدعی أن لا ب یباین لا ح تبانیاً جزئیا :

«البرهان» : لو لم یکن لا ب یباین لا ح تباینا جزئیا

لکان بینهما احدی النسب الاربع بالخصوص.

«1» فلو کان لا ب = لا ح

للزم ان یکون ب = ح لأن نقیضی المتساویین متساویان

وهذا خلاف الفرض.

«2» ولو کان لا ب < لا ح

لکان ب ح لأن نقیض الأعم اخص وهذا أیضا خلاف الفرض.

«3» ولو کان لا ب لا ح فقط

لکان ذلک دائما مع انه قد یکون بینهما تباین کلی کما تقدم فی مثال «لا حیوان وانسان».

«4» ولو کان لا ب / / لا ح فقط

لکان ذلک دائما أیضا مع أنه قد یکون بینهما عموم وخصوص من وجه کما تقدم فی مثال «لا طیر ولا اسود».

وعلی هذا تعین أن یکون «لا ب» یباین «لا ح» تباینا جزئیا «وهو المطلوب».

4- «نقیضا المتباینین متباینان تباینا جزئیا» ایضا. والبرهان علیه کالبرهان السابق بلا تغییر الا فی المثال لأنانری ان بینهما فی بعض الأمثله تباینا کلیا کالموجود والمعدوم ونقیضا هما اللاموجود واللامعدوم وفی البعض الآخر

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2392

عموما وخصوصا من وجه کالانسان والحجر ونقیضاهما لا انسان ولا حجر وبینهما عموم وخصوص من وجه لأنهما یجتمعان فی الفرس مثلا ویفترق کل منهما عن الآخر فی عین الآخر فاللاانسان یفترق عن اللاحجر فی واللاحجر عن اللانسان فی الانسان.

خلاصه و تمرینات

لنسبه بین المفهومین النسبه بین نقیضیهما

1- التساوی ...... التساوی

2- العموم والخصوص من وجه ..

3- التباین الکلی التباین الجزئی

4- العموم والخصوص مطلقا ... العموم والخصوص مطلقا بالعکس

تمرینات

أ - بین ماذا بین الأمثله الآتیه من النسب الاربع وماذا بین نقیضهما :

1- الکاتب والقاریء

2- الشاعر والکاتب

3- الشجاع والکریم

4- السیف والصارم

5- المایع والماء

6- المشترک والمترادف

7- السواد والحلاوه

8- الأسود والحلو

9- النائم والجالس

10- اللفظ والکلام

ب - اشرح البراهین علی کل واحده من النسب بین نقیضی الکلیین بعباره واضحه مع عدم استعمال الرموز والاشارات.

ج - اذکر مثالین من غیر ما مر علیک لکل من النسب الاربع.

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2393

الکلیات الخمس
اشاره

الکلی : ذاتی وعرضی.

الذاتی : نوع وجنس وفصل.

العرضی : خاصه وعرض عام.

قد یسأل سائل عن شخص انسان «من هو؟».

وقد یسأل عنه ..... «ما هو؟».

فهل تجد فرقا بین السؤالین؟ - لا شک ان الاول سؤال عن ممیزاته الشخصیه. والجواب عنه : «ابن فلان» أو مؤلف کتاب کذا أو صاحب العمل الکذائی او ذو الصفه الکذائیه ... وامثال ذلک من الاجوبه المقصود بها تعیین المسؤول عنه من بین الاشخاص امثاله. ویغلط المجیب لو قال : انسان لا نه لا یمیزه عن امثاله من أفراد الانسان. ویصطلح فی هذا العصر علی الجواب عن هذا السؤال ب- «الهویه الشخصیه» مأخوذه من کلمه «هو» کالمعلومات التی تسجل عن الشخص فی دفتر النفوس.

اما السؤال الثانی فانما یسأل به عن حقیقه الشخص التی یتفق بها مع الاشخاص الآخرین امثاله والمقصود بالسؤال تعیین تمام حقیقته بین

الحقائق

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2394

لا شخصه بین الاشخاص. ولا یصلح للجواب الا کمال حقیقته فتقول : «انسان» دون ابن فلان ونحوه. ویسمی الجواب عن هذا السؤال : النوع وهو أول الکلیات الخمسه وسیأتی قریبا تعریفه.

وقد یسأل السائل عن زید وعمر ووخالد ..... «ما هی؟».

وقد یسأل السائل عن زید وعمر ووخالد وهذه الفرس وهذا الاسد «ما هی».

فهل تجد فرقا بین السؤالین؟

تأمّل فیهما فستجد ان «الاول» سؤال عن حقیقه جزئیات متفقه بالحقیقه مختلفه بالعدد. و «الثانی» سؤال عن حقیقه جزئیات مختلفه بالحقیقه والعدد.

والجواب عن الاول بکمال الحقیقه المشترکه بینها فتقول : انسان. وهو «النوع» المتقدم ذکره.

وعن الثانی أیضا بکمال الحقیقه المشترکه بینها فتقول : حیوان ویسمی : الجنس

وهو ثانی الکلیات الخمسه. وعلیه یمکن تعریفهما بما یأتی :

1- «النوع» (1) هو تمام الحقیقه المشترکه بین الجزئیات المتکثره بالعدد فقط فی جواب ما هو؟.

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2395


1- راجع الحاشیه : ص 39 وحواشیها فی المقام ، وشرح الشمسیه : ص 46 ، والقواعد الجلیه : ص 209 ، والجوهر النضید : ص 12 ، وأساس الإقتباس : ص 27 والإشارات وشرحه : ص 79- 69 والنجاه : ص 9 ، والتحصیل : ص 17 ، ونهایه الحکمه : ص 78685 ، وبدایه الحکمه : ص 59- 62.

2- «الجنس»(1) هو تمام الحقیقه المشترکه بین الجزئیات(2) المتکثره[الواقع](3) بالحقیقه فی جواب ما هو؟.

- واذا تکثرت الجزئیات بالحقیقه فلا بد ان تتکثر بالعدد قطعا.

* * *

وقد یسأل السائل عن الانسان والفرس ..... والقرد «ما هی؟»

وقد یسأل السائل عن الانسان فقط ..... «ما هو؟»

لا حظ ان «الکلیات» هی المسؤول عنها هذه المره! فماذا تری ینبغی ان یکون الجواب عن کل من السؤالین؟ - نقول : اما الاول فهو سؤال عن کلیات مختلفه الحقائق فیجاب عنه بتمام الحقیقه المشترکه بینها. وهو الجنس فتقول فی المثال «حیوان». ومنه یعرف ان الجنس یقع أیضا جوابا عن السؤال بما هو عن الکلیات المختلفه بالحقائق التی تکون أنواعا له کما یقع جوابا عن السؤال بما هو الجزئیات المختلفه بالحقائق.

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2396


1- راجع الحاشیه : ص ٣٦ ، وشرح الشمسیه : ص ٤٩ ، وشرح المنظومه : ص ٢٣ ، والقواعد الجلیه : ص ٢٠٩ ، والجوهر النضید : ص ١٣ ، وأساس الاقتباس : ص ٢٤ - ٢٧ ، والإشارات وشرحه : ص ٧٠ - ٧٩ ، والتحصیل : ص ١٦ ، ونهایه الحکمه : ص ٧٨ ، وبدایه الحکمه : ص ٥٩.
2- سیأتی منه (قدس سره) : أن الجنس یقع جوابا عن السؤال عن الکلیات المتکثره بالحقیقه أیضا ، فکان اللازم أن یقال فی تعریفه - کما فی سائر کتب المنطق - : «هو المقول علی الکثره المختلفه الحقیقه فی جواب ما هو» اللهم إلا أن یراد بالجزئی الجزئی الإضافی حتی یشمل الکلی. أو یوجه بأن الاشتراک بین الجزئیات المتکثره بالحقیقه والاشتراک بین الأنواع کذلک متلازمان ، فاکتفی بأحدهما عن الآخر. هذا ، ولکن بعد اللتیا والتی ، لا یسلم التعریف - کسابقه - عن محذور استعمال المشترک فیه ، فإن الجزئی قد مر أنه مشترک لفظا بین الحقیقی والإضافی ، أو محذور عدم صراحه التعریف.
3- ما بین المعوقین لیس فی الأصل ، بل یقتضیه المقام.

وأما الثانی. فهو سؤال بما هو عن کلی واحد. وحق الجواب الصحیح الکامل أن نقول فی المثال : «حیوان ناطق» فیتکفل الجواب بتفصیل ماهیه الکلی المسؤول عنه وتحلیلها التی تمام الحقیقه التی یشارکه فیها غیره

والی الخصوصیه التی بها یمتاز عن مشارکاته فی تلک الحقیقه. ویسمی مجموع الجواب «الحد التام» کما سیأتی فی محله. وتمام الحقیقه المشترکه التی هی الجزء الاول من الجواب هی «الجنس» وقد تقدم. والخصوصیه الممیزه التی هی الجزء الثانی من الجواب هی : الفصل

وهو ثالث الکلیات. ومن هذا یتضح ان الفصل جزء من مفهوم الماهیه ولکنه الجزء المختص بها الذی یمیزها عن جمیع ما عداها کما ان الجنس جزؤها المشترک الذی أیضا یکون جزءاً للماهیات الأخری.

ویبقی شیء ینبغی ذکره.

وهو أنا کیف نسأل لیقع الفصل وحده جوابا؟ وبعباره أوضح : ان الفصل وحده یقع فی الجواب عن ای سؤال؟

نقول : یقع الفصل جوابا عما اذا سألنا عن خصوصیه الماهیه التی بها تمتاز عن اغیارها بعد أن نعرف تمام الحقیقه المشترکه بینها وبین اغیارها. فاذا رأینا شبحا من بعید وعرفنا انه حیوان وجهلنا خصوصیته فبطبیعتنا نسأل فنقول : «أی حیوان هو فی ذاته». ولو عرفنا انه جسم فقط لقلنا : «أی جسم هو فی ذاته». وان شئت قلت بدل فی ذاته : فی جوهره أو حقیقته فان المعنی واحد. والجواب عن الاول «ناطق» فقط وهو فصل الانسان أو «صاهل» وهو فصل الفرس. وعن الثانی «حساس» مثلا وهو فصل الحیوان.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2397

اذن یصح أن نقول ان الفصل یقع فی جواب «أی شیء» وشیء کنایه عن الجنس الذی عرف قبل السؤال عن الفصل. وعلیه یصح تعریف الفصل بما یأتی :

«هو جزء الماهیه المختص بها (1) الواقع فی جواب أی شیء هو فی ذاته»(2).

تقسیمات

1- النوع : حقیقی واضافی (3)

2- الجنس : قریب وبعید ومتوسط(4)(5)

3- النوع الاضافی : عال وسافل ومتوسط(6)

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2398


1- راجع الحاشیه : ص 42 ، وشرح الشمسیه : ص 52 ، والجوهر النضید : ص 15 ، وأساس الإقتباس : ص 28- 22 ، والإشارات وشرحه : ص 88- 84 والنجاه : ص 8 ، والتحصیل : ص 18 ، ونهایه الحکمه : ص 82 ، وبدایه الحکمه : ص 59.
2- لا یخفی أنه جمع بین تعریفین للفصل ، فإن جزء الماهیه المختص بها ، تعریف تام والباقی أیضا تعریف تام.
3- لا یخفی علیک : أنه بعد ما لم یکن النوع بمعنی واحد منقسما إلی الحقیقی والإضافی بل کان مشترکا لفظیا بین الأمرین - کما سیصرح هو أیضا به بعد أسطر - لا یصح عده من التقسیمات.
4- الصحیح - کما علیه الجمهور - أن یقال : الجنس : عال ومتوسط وسافل ، وذلک لأن کلا من القریب والبعید إضافی «نسبی» فالجنس السافل قریب بالإضافه إلی النوع ، والجنس المتوسط الأول قریب بالنسبه إلی الجنس السافل وبعید بالنسبه إلی النوع ، والجنس المتوسط الثانی قریب بالنسبه إلی الجنس المتوسط الأول وبعید بالنسبه إلی النوع والجنس السافل ، وجنس الأجناس قریب بالنسبه إلی ما یندرج تحته مباشره وبعید بالنسبه إلی غیره.
5- راجع الحاشیه : ص 41 ، وشرح الشمسیه : ص 50 ، وشرح المنظومه : ص 23 وشرح المطالع : ص 82 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 9 ، والجوهر النضید : ص 14 ، والإشارات وشرحه : ص 82 ، والتحصیل : ص 17.
6- راجع شرح المطالع : ص 86 ، والجوهر النضید : ص 14 ، وأساس الإقتباس : ص 29.

4- الفصل : قریب و بعید(1). مقوّم ومقسّم.(2)

1- لفظ النوع مشترک(3) بین معنیین احدهما «الحقیقی» وهو أحد الکلیات الخمسه وقد تقدم. وثانیهما «الاضافی». والمقصود به الکلی الذی فوقه جنس. فهو نوع بالاضافه الی الجنس(4) الذی فوقه سواء کان نوعا حقیقیا او لو یکن کالانسان بالاضافه الی جنسه وهو الحیوان وکالحیوان بالاضافه الی جنسه وهو الجسم النامی وکالجسم النامی بالاضافه الی الجسم المطلق وکالجسم المطلق بالاضافه الی الجوهر

2- قد تتألف سلسله من الکلیات یندرج بعضها تحت بعض کالسلسله المتقدمه التی تبتدیء بالانسان وتنتهی بالجوهر. فاذا ذهبت بها «متصاعدا» من الانسان فمبدؤها «النوع» وهو الانسان فی المثال وبعده الجنس الادنی الذی هو مبدأ سلسله الاجناس. ویسمی «الجنس القریب»(5) لانه أقربها الی النوع.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2399


1- راجع الحاشیه ص 43 ، وشرح الشمسیه : ص 55 ، والإشارات ص 88.
2- راجع الحاشیه : ص 44 ، وشرح المطالع : ص 91 ، والجوهر النضید : ص 16 ، والإشارات وشرحه : ص 89.
3- راجع الحاشیه : ص 40 ، وشرح الشمسیه : ص 71 ، وشرح المنظومه : ص 25 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام والجوهر النضید : ص 15 ، والإشارات وشرحه : ص 79- 81.
4- أی الکلی الذاتی الذی فوقه جنس ، أو یراد ما یکون فوقه جنس بلا واسطه ، فلا یکون إلا ذاتیا. کل ذلک لأن الصنف لیس من النوع الإضافی فی شئ.
5- لا یخفی علیک : أن کلا من الجنس القریب والبعید إضافی ، فالجنس السافل قریب بالإضافه إلی النوع ، والجنس المتوسط الأول قریب بالنسبه إلی الجنس السافل وبعید بالنسبه إلی النوع ، والجنس المتوسط الثانی قریب بالنسبه إلی المتوسط الأول وبعید بالنسبه إلی النوع والجنس السافل ، وجنس الأجناس قریب بالنسبه إلی ما یکون دونه مباشره وبعید بالنسبه إلی غیره.

ویسمی أیضا «الجنس السافل». وهو الحیوان فی المثال.

ثم هذا الجنس فوقه جنس أعلی(1) ... حتی تنتهی الی الجنس الذی لیس فوقه جنس. ویسمی «الجنس البعید» و «الجنس العالی» و «الجنس الأجناس». وهو الجوهر فی المثال. أما ما بین السافل والعالی فیسمّی

«الجنس المتوسط» ویسمی «بعیدا» أیضا کالجسم المطلق والجسم النامی.

فالجنس علیه هذا قریب وبعید ومتوسط أو سافل وعال ومتوسط.

3- واذا ذهبت فی السلسله متنازلا مبتدئا من جنس الاجناس الی ما دونه حتی تنتهی الی النوع الذی لیس تحته نوع. فما کان بعد جنس الاجناس یسمی «النوع العالی» وهو مبدأ سلسله الانواع الاضافیه وهو الجسم المطلق فی المثال. واخیرها أی منتهی السلسله یسمی «نوع الانواع» أو «النوع السافل» وهو الانسان فی المثال. اما ما یقع بین العالی والسافل فهو «المتوسط» کالحیوان والجسم النامی. فالجسم النامی جنس متوسط ونوع متوسط.

اذن النوع الاضافی : عال ومتوسط وسافل.

«تنبیه»

یتضح مما سبق ان کلا من المتوسطات لا بد أن یکون نوعا لما فوقه وجنسا لما تحته. والمتوسط النوع والجنس قد یکون واحد اذا تألفت سلسله الکلیات من أربعه وقد یکون أکثر اذا کانت السلسله أکثر من اربعه.

فمثال الاول : «الماء» المندرج تحت «السائل» المندرج تحت «الجسم» المندرج تحت «الجوهر». أو «البیاض» المندرج تحت «اللون» المندرج تحت «الکیف المحسوس» المندرج تحت «الکیف».

ومثال الثانی : سلسله الانسان الی الجوهر المؤلفه من خمسه کلیات کما تقدم أو «متساوی الساقین» المندرج تحت «المثلث» المندرج

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2400


1- الظاهر کلمه «أعلی» زائده.

تحت «الشکل (1) المستقیم الاضلاع» المندرج تحت «الشکل المستوی» .

المندرج تحت «الشکل» المندرج تحت «الکم». وهذه السلسله مؤلفه من سته کلیات والانواع المتوسطه ثلاثه «المثلث والشکل المستقیم الاضلاع والشکل المستوی». والاجناس المتوسطه ثلاثه أیضا (الشکل المستقیم الاضلاع والشکل المستوی والشکل.

4- وکل نوع اضافی لا بد له من فصل(2) یکون جزءاً من ماهیته یقومها ویمیزها عن الانواع الاخر التی فی عرضه المشترکه معه فی الجنس الذی فوقه کما یقسم الجنس الی قسمین احدهما نوع ذلک الفصل وثانیهما ما عداه کالحساس المقوم للحیوان والمقسم للجسم النامی الی حیوان وغیر حیوان فیقال : الجسم النامی حساس وغیر حساس.

ولکن الفصل الذی یقوّم نوعه المساوی له لا بد أن یقوّم أیضا ما تحته من الانواع. فالحساس المقوم للحیوان یقوم الانسان وغیره من أنواع الحیوان أیضا. لان الفصل للعالی لا بد ان یکون جزءا من العالی والعالی جزء من السافل(3) وجزء الجزء جزء. فیکون الفصل المقوم للعالی جزءا من السافل فیقومه.

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2401


1- الصحیح أن یقال بدله : «السطح المستقیم الأضلاع ، المندرج تحت السطح المستوی ، المندرج تحت السطح المندرج تحت الکم» فإن الشکل لیس من مقول الکم ، وإنما هو من الکیفیات المختصه بالکمیات. هذا إذا کان المثلث من أقسام السطح وإن کان من أقسام الشکل فما ذکره - أعلی الله مقامه - هو فی محله ، إلا قوله الأخیر : «المندرج تحت الکم» فإنه لابد أن یبدل بقولنا : «المندرج تحت الکیف».
2- وذلک لأن له جنسا ، فبالضروره لابد له من فصل یقومه ویمیزه عن مشارکاته فی الجنس. وأما النوع الحقیقی فهو علی قسمین : مرکب لابد له من الفصل لأنه جزؤه ، وبسیط لا فصل له.
3- لا یخفی علیک : أن کلا من العالی والسافل هنا أرید منه معناه اللغوی ، لا العالی والسافل المصطلحین فی ترتب الأجناس والأنواع.

والقاعده العامه أن نقول : «مقوم العالی مقوم السافل» ولا عکس.

والفصل أیضا اذا لوحظ بالقیاس الی نوعه المساوی له قیل له

«الفصل القریب» کالحساس بالقیاس الی الحیوان والناطق بالقیاس الی الانسان. واذا لو حظ بالقیاس الی النوع الذی تحت توعه قیل له «الفصل البعید» کالحساس بالقیاس الی الانسان.

والخلاصه : ان الفصل الواحد یسمی قریبا وبعیدا باعتبارین. ویسمی مقوما ومقسما باعتبارین.

الذاتی و العرضی

(1)

للذاتی و العرضی اصطلاحات فی المنطق تختلف معانیها. ولا یهمنا الآن التعرض الا لاصطلاحهم فی هذا الباب وهو الذی یسمونه بکتاب «ایساغوجی» أی کتاب الکلیات الخمسه حسب وضع مؤسس المنطق الحکیم «ارسطو». وکان علینا أن نتعرض لهذا الاصطلاح فی أول بحث الکلیات الخمسه لولا انا اردنا ایضاح المعنی المقصود منه بتقدیم شرح الکلیات الثلاثه المتقدمه فنقول :

1- «الذاتی» : هو المحمول الذی تتقوم ذات الموضوع به غیر خارج عنها. ونعنی «بما تتقوم ذات الموضوع به» ان ماهیه الموضوع لا تتحقق الا به فهو قوامها سواء کان هو نفس الماهیه کالانسان المحمول علی زید وعمر واو کان جزءاً منها کالحیوان المحمول علی الانسان أو الناطق المحمول علیه(2) فان نفس الماهیه أو جزأها یسمی «ذاتیا».

وعلیه فالذاتی یعم النوع والجنس والفصل لان النوع نفس الماهیه الداخله

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2402


1- راجع شرح المنظومه : ص 29 ، وشرح المطالع : ص 63 ، والجوهر النضید : ص 10 ، وأساس الاقتباس : ص 21 ، والإشارات وشرحه : ص 38 وص 65 ، والتحصیل : ص 9.
2- کان الأولی أن یقول : المحمول علی نفسه حیث یقال : الإنسان إنسان.

فی ذات الافراد والجنس والفصل جزآن داخلان فی ذاتها.

2- «العرضی» هو المحمول الخارج عن ذات الموضوع لا حقاله بعد

تقومه بجمیع ذاتیاته کالضاحک اللاحق للانسان والماشی اللاحق للحیوان.

وعند ما یتضح هذا الاصطلاح ندخل الآن فی بحث باقی الکلیات الخمسه وقد بقی منها اقسام العرضی فان العرضی ینقسم الی :

الخاصه و العرض العام

لان العرضی : وإما ان یختص بموضوعه الذی حمل علیه أی لا یعرض لغیره فهو «الخاصه» سواء کانت مساویه لموضوعها کالضاحک (1) بالنسبه الی الانسان او کانت مختصه ببعض افراده کالشاعر والخطیب والمجتهد العارضه علی بعض أفراد الانسان. وسواء کانت خاصه للنوع الحقیقی کالامثله السابقه او للجنس المتوسط کالمتحیز خاصه الجسم والماشی(2) خاصه الحیوان او لجنس الاجناس کالموجود (3) لا فی موضوع خاصه الجوهر.

وإما ان یعرض لغیر موضوعه أیضا أی لا یختص به فهو «العرض العام» کالماشی بالقیاس الی الانسان والطائر بالقیاس الی الغراب والمتحیز بالقیاس الی الحیوان او بالقیاس الی الجسم النامی.

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2403


1- بالقوه.
2- یُفهم من هذا المثال وجود سقط فی العباره لابد من الإتیان به لاستیفاء الأقسام ولتحقق ممثل لهذا المثال ، وذلک بأن یزاد بعد قوله : «أو للجنس» قولنا : «أو للنوع» أو یزاد بعد قوله : «المتوسط» قولنا : «أو القریب». ثم لا یخفی علیک ما فی عطف هذا علی ما قبله فإن الحیوان لیس جنسا متوسطا فکان اللازم أن یقول : أو للجنس السافل کالماشی خاصه الحیوان.
3- منه یعلم أن مقسم الکلیات الخمسه لیس هی الماهیه ، بل أعم منها.

وعلیه یمکن تعریف الخاصه والعرض العام بما یأتی :

«الخاصه» (1) : الکلی الخارج المحمول الخاص بموضوعه.

«العرض العام» (2) : الکلی الخارج المحمول علی موضوعه وغیره.

تنبیهات و توضیحات
اشاره
1- اجتماع الخاصّه و العَرض العامّ

قد یکون الشیء الواحد خاصه بالقیاس الی موضوع وعرضا عاما بالقیاس الی آخر کالماشی فانه خاصه للحیوان وعرض عام للانسان. ومثله الموجود لا فی موضوع والمتحیز ونحوها مما یعرض الاجناس(3).

2- اجتماع العَرضیّ و الذاتیّ

وقد یکون الشیء الواحد عرضیا بالقیاس الی موضوع وذاتیا بالقیاس الی آخر کالملون (4) فانه عرضی بالقیاس مع انه جنس للابیض والاسود ونحوهما. ومثله مفرق البصر فانه عرضی بالقیاس الی الجسم مع انه فصل للابیض لان الابیض «ملون مفرق البصر» (5).

3- تقسیم الخاصّه و الفصل إلی مفرد و مرکّب

کل من الخاصه والفصل قد یکون مفردا وقد یکون مرکبا (6). .

مثال المفرد

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2404


1- راجع الحاشیه : ص 46 ، وشرح الشمسیه : ص 59 ، وشرح المطالع : ص 96 ، الإشارات وشرحه : ص 90 ، والتحصیل : ص 18.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 59 ، وشرح المطالع : ص 96 ، والجوهر النضید : ص 17 ، والإشارات ، ص 90 ، والتحصیل ، ص 19.
3- وأما ما یعرض النوع الحقیقی من الخواص فهی خاصته ، ولا یتصور کونها عرضا عاما أیضا ، اللهم إلا بالنسبه إلی الصنف.
4- بضم المیم وسکون اللام وفتح الواو وتشدید النون ، أی : ذی اللون.
5- أی مفرق نور البصر. ولا یخفی علیک أن تعریف الأبیض هذا مبتن علی ما کان یراه بعض الطبیعیین القدماء من أن الرؤیه إنما هی بخروج الشعاع من العین ووقوعه علی المرئی.
6- لا یخفی : أنه یختلف الوجه فی الإتیان به مرکبا بحسب الأمثله. فقد یکون الوجه فیه عدم کون کل من الجزءین بمفرده مساویا للموضوع ، وبالتالی لا یمکن أن یکون بمفرده خاصه أو فصلا - کما فی المثال الأول - فیرکب عرضیان عامان - مثلا - للحصول علی الخاصه. وقد یکون الوجه فیه - ویبدو أن هذا الوجه مختص بالفصل ، کما أن الوجه السابق مختص بالخاصه - أن الفصل الحقیقی لما کان مجهولا فیؤخذ لازمه ویذکر مقامه ، فربما کان اللازم أکثر من واحد فیوضع جمیعا مقام الفصل الحقیقی - کما فی المثال الثانی - راجع بدایه الحکمه ، الفصل الخامس من المرحله الخامسه.

منهما الضاحک والناطق. ومثال المرکب من الخاصه قولنا للانسان : «منتصب القامه بادی البشره». ومثال المرکب من الفصل قولنا للحیوان : «حساس متحرک بالاراده».

4- الصنف

تقدم ان الفصل یقوم النوع ویمیزه عن أنواع جنسه أی یقسم ذلک الجنس أو فقل «ینوع» الجنس. اما الخاصه فانها لا تقوّم لاکلی الذی تختص به قطعا الا انها تمیزه عن غیره أی انها تقسم ما فوق ذلک الکلی. فهی کالفصل من هذه الناحیه فی کونها تقسم الجنس وتزید علیه (1) بأنها تقسم العرض العام أیضا کالموجود لا فی موضوع الذی یقسم «الموجود» (2) الی جوهر وغیر جوهر.

وتزید علیه أیضا بأنها تقسم کذلک النوع وذلک عندما تختص ببعض أفراد النوع کما تقدم کالشاعر المقسم للانسان. وهذا التقسیم للنوع یسمی فی الصطلاح المنطقیین «تصنیفا» وکل قسم من النوع یسمی «صنفا».

فالصنف کل کلی اخص من النوع (3) ویشترک مع باقی اصناف النوع .

فی تمام

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2405


1- أی تزید الخاصه علی الفصل کما هو الظاهر ، ویؤیده ما سیأتی بعد سطرین من قوله : «وتزید علیه أیضا» هذا ، ولکن لا یخفی أن هذا - علی خلاف ما سیأتی - لیس زیاده للخاصه علی الفصل ، فإن الفصل أیضا یقسم العرض العام ، فإن الناطق - مثلا - یقسم الماشی والمتحیز والموجود لا فی موضوع ، والموجود ، وهی أعراض عامه للإنسان والجسم النامی والجسم والجوهر.
2- أیضا منه یعلم ، أن مقسم الکلیات الخمسه لیست هی الماهیه.
3- لا یخفی علیک التهافت بین ما ذکره هنا فی تعریف الصنف وبین ما یأتی فی مبحث القسمه ص 112- 113 والصحیح ما ذکره هناک من أن الصنف بعد کل کلی ذاتی قید بخاصه أخص ، أو فقل هو الخاصه الأخص سواء کانت خاصه النوع أو خاصه الجنس.

حقیقتها ویمتاز عنها بأمر عارض خارج عن الحقیقه.

والتصنیف کالتنویع الا ان التنویع للجنس باعتبار الفصول الداخله فی حقیقه الاقسام. والتصنیف للنوع باعتبار الخواص الخارجه عن حقیقه الاقسام کتصنیف الانسان الی شرقی وغربی والی عالم وجاهل والی ذکر وانثی ... وکتصنیف الفرس الی أصیل وهجین وتصنیف النخل الی ذهدی وبربن وعمرانی ... الی ما شاء الله من التقسیمات للانواع باعتبار أمور عارضه خارجه عن حقیقتها.

5- الحمل و انواعه
اشاره

وصفنا کلا من الکلیات الخمسه «بالمحمول». وأشرنا الی ان الکلی المحمول ینقسم الی الذاتی والعرضی. وهذا امر یحتاج الی التوضیح والبیان.

لان سائلا قد یسأل فیقول : ان النوع قد یحمل علی الجنس کما یقال مثلا : الحیوان النسان وفرس وجمل ... الی آخره مع ان الانسان بالقیاس الی الحیوان لیس ذاتیا له لانه لیس تمام الحقیقه ولا جزأها ولا عرضیا خارجا عنه (1). افهناک واسطه بین الذاتی والعرضی ام ماذا؟

وقد یسأل ثانیا فیقول : ان الحد التام یحمل علی النوع والجنس (2) کما یقال :

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2406


1- فیه : أنه عرضی خارج ، فإن الإنسان لیس من مقومات الحیوان ، بل خارج عن حقیقه محمول علیه ولا نعنی بالعرضی إلا هذا. فما تکلفه من تقسیم الحمل إلی طبعی ووضعی وتخصیص المقصود بالأول لا وجه له ، سیما بالالتفات إلی أن الذاتی والعرضی فی معنی الداخل فی حقیقه الشئ وغیر الداخل فیها ، فلا یخلو محمول - بأی حمل حمل - منهما ، وإلا لزم ارتفاع النقیضین فیه.
2- غیر الجنس العالی ، إذ لا جنس للعالی فلا فصل له أیضا ، فلا حد له.

الانسان حیوان ناطق. والحیوان جسم تام حساس متحرک

بالاراده. وعلیه فالحد التام کلی محمول وهو تمام حقیقه موضوعه مع انه لیس نوعا له (1) ولا جنسا ولا فصلا فینبغی ان یجعل للذاتی قسما رابعا. بل لا ینبغی تسمیته بالذاتی لا نه هو نفس الذات (2) والشیء لا ینسب الی نفسه ولا بالعرضی لانه لیس بخارج عن موضوعه فیجب ان یکون واسطه بین الذاتی والعرضی.

وقد یسأل ثالثا فیقول : ان المنطقیین یقولون ان الضحک خاصه الانسان والمشی عرض عام له مثلا مع ان الضحک والمشی لا یحملان علی الانسان فلا یقال الانسان ضحک وقد ذکرتم ان الکلیات کلها محمولات علی موضوعاتها فما السر فی ذلک؟

ولکن هذا السائل اذا اتضح له المقصود من «الحمل» ینقطع لدیه الکلام (3) فان الحمل له ثلاثه تقسیمات. والمراد منه هنا بعض اقسامه فی کل من التقسیمات فنقول :

1- الحمل : طبعی و وضعی

اعلم ان کل محمول فهو کلی حقیقی لان الجزئی الحقیقی بما هو جزئی

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2407


1- فیه : أنه نوع ، لأنه هو نفس مفهوم الإنسان کما سیصرح به فی أحکام الحد التام. وأیضا النوع هو المقول علی الکثره المتفقه الحقیقه فی جواب ما هو ، وهذا التعریف کما یصدق علی الإنسان یصدق علی حده التام ، فإنه إذا لم یعلم الإنسان وجب الجواب بحده التام فی جواب زید وعمرو وبکر ما هو.
2- أقول قد مر فی ص 93 منه (قدس سره) : أن الذاتی یراد به هنا ما یعم الذات والذاتی.
3- أقول قد عرفت الجواب عن السؤالین الأول والثانی ، والأولی فی الجواب عن الثانی أن المراد بالحمل أعم من المواطاه والاشتقاق ، هذا ویبدو أن الأولی حذف هذه الأسئله وأجوبتها من الکتاب بل لابد من حذف العنوان السابق وما بعده إلی عنوان «العروض ومعناه الحمل».

لا یحمل علی غیره (1). وکل کلی أعم بحسب المفهوم فهو محمول

بالطبع علی ما هو أخص منه مفهوما کحمل الحیوان علی الانسان والانسان علی محمد بل وحمل الناطق علی الانسان. ویسمی مثل هذا «حملا طبعیا» أی اقتضاه الطبع ولا یأباه.

واما العکس وهو حمل الأخص مفهوما علی الاعم فلیس هو حملا طبعیا بل بالوضع والجعل لانه یأباه الطبع ولا یقبله فلذلک یسمی «حملا وضعیا» أو جعلیا.

ومرادهم بالاعم بحسب المفهوم غیر الاعم بحسب المصداق الذی تقدم الکلام علیه فی النسب : فان الاعم قد یراد منه الاعم باعتبار وجوده فی أفراد الاخص وغیر افراده کالحیوان بالقیاس الی الانسان وهو المعدود فی النسب. وقد یراد منه الاعم باعتبار المفهوم فقط (2) وان کان مساویا بحسب الوجود کالناطق بالقیاس الی الانسان فان مفهومه انه شیء ما له النطق من غیر التفات الی کون ذلک الشیء انسانا أو لم یکن (3) وانما یستفاد کون الناطق انسانا دائما من خارج المفهوم.

فالناطق بحسب المفهوم أعم من الانسان وکذلک الضاحک وان کانا بحسب الوجود مساویین له ... وهکذا جمیع المشتقات لا تدل علی خصوصیه ما تقال

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2408


1- هذا ما اختاره هو (قدس سره) تبعا لجمع من المحققین ، وخالفهم جمع آخر وجوزوا حمل الجزئی علی الجزئی ، بل علی الکلی. فلا تغفل.
2- والملاک فی الأعم والأخص مفهوما هو أخذ مفهوم آخر فی مفهومه وعدمه ، فکل مفهوم اخذ فیه مفهوم آخر فهو أخص منه ، وکل مفهوم لم یؤخذ فیه مفهوم آخر فهو أعم. فالإنسان أخص مفهوما من الحیوان ، لأنه أخذ فی مفهومه الحیوان ، وکذا الإنسان بالنسبه إلی الناطق. وأما الناطق والحیوان فکل منهما أعم من الإنسان ، لعدم کون الإنسان مأخوذا فیهما جزءا من مفهومهما. ومن هنا یعلم أن کلا من الضاحک والناطق أعم من الآخر ، کما یعلم أن کل مفهوم بالنسبه إلی مفهوم آخر لا یخلو من کونه أعم أو أخص.
3- أو عدمه ، ظ.

علیه کالصاهل بالقیاس الی الفرس والباغم للغزال والصادح للبلبل والماشی للحیوان.

واذا اتضح ذلک یظهر الجواب عن السؤال الاول لان المقصود من المحمول فی الکلیات الخمسه المحمول بالطبع لا مطلقا.

2- الحمل : ذاتی اولی و شایع صناعی

واعلم ان معنی الحمل هو الاتحاد بین شیئین لان معناه ان هذا ذلک. وهذا المعنی کما یتطلب الاتحاد بین الشیئین یستدعی المغایره بینهما لیکونا حسب الفرض شیئین. ولولاها لم یکن الا شیء واحد لا شیئان.

وعلیه لا بد فی الحمل من اتحاد من جهه والتغایر من جهه أخری کیما یصح الحمل. ولذا لا یصح الحمل بین المتباینین اذ لا اتحاد بینهما. ولا یصح حمل الشیء علی نفسه (1) اذ الشیء لا یغایر نفسه.

ثم ان هذا الاتحاد اما أن یکون فی المفهوم فالمغایره لا بد أن تکون اعتباریه (2). ویقصد بالحمل حینئذ ان مفهوم الموضوع هو بعینه نفس مفهوم المحمول وماهیته (3) بعد ان یلحظا متغایرین بجهه من الجهات. مثل قولنا : «الانسان

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2409


1- أی لا یصح الحمل إذا لم یکن هناک إلا شئ واحد ، فإنه لا یصح إلا لواحد من الموضوع والمحمول ، مع أن الحمل یحتاج إلی أمرین : موضوع ومحمول.
2- أی : تکون بحسب ملاحظه القاصد للحمل کأن یلاحظ الشئ تاره إجمالا ، وأخری تفصیلا کقولنا : الإنسان حیوان ناطق ، أو یلاحظه تاره موضوعا وأخری محمولا کما فی قولنا : الإنسان إنسان.
3- لا یخفی أنه لیس مفاد هذا الحمل ، أن مفهوم الموضوع هو بعینه نفس مفهوم المحمول ، بل مفاده أن الموضوع والمحمول متحدان مفهوما سواء کان الحکم علی المفهوم أو علی المصداق ، وبعباره أخری هو أعم من أن یراد به أن مفهوم الموضوع هو مفهوم المحمول ، أو یراد به أن حقیقه مصداق الموضوع هو حقیقه مصداق المحمول ، أی أن ذاتیهما واحد.

حیوان ناطق» فان مفهوم الانسان ومفهوم حیوان ناطق واحد الا ان التغایر بینهما بالاجمال والتفصیل وهذا النوع من الحمل یسمی «حملا ذاتیا اولیا»(1).

واما ان یکون الاتحاد فی الوجود والمصداق والمغایره بحسب

المفهوم. ویرجع الحمل حینئذ الی کون الموضوع من أفراد مفهوم المحمول ومصادیقه (2). مثل قولنا : «الانسان حیوان» فان مفهوم انسان غیر مفهوم حیوان ولکن کل ما صدق علیه الانسان صدق علیه الحیوان. وهذا النوع من الحمل یسمی «الحمل الشایع الصناعی» أو «الحمل المتعارف» لانه هو الشایع فی الاستعمال المتعارف فی صناعه العلوم.

واذا اتضح هذا البیان یظهر الجواب عن السؤال الثانی أیضا لان المقصود من المحمول فی باب الکلیات هوالمحمول بالحمل الشایع الصناعی. وحمل الحد التام من الحمل الذاتی الاولی.

3- الحمل : مواطاه و اشتقاق

اذا قلنا : الانسان ضاحک فمثل هذا الحمل یسمی «حمل مواطاه» أو «حمل هوهو» ومعناه ان ذات الموضوع نفس المحمول. واذا شئت فقل معناه. هذا ذاک. والمواطاه معناها الاتفاق. وجمیع الکلیات الخمسه یحمل بعضها علی بعض وعلی أفرادها بهذا الحمل.

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2410


1- یسمی ذاتیا لاختصاص عمل الذات علی نفسه ، وأولیا لکون القضایا المشتمله علیه من الأولیات لا تحتاج إلی شئ سوی تصور الموضوع والمحمول والنسبه.
2- لا یخفی علیک : أن مفاد الحمل الشائع هو کون الموضوع هو المحمول مصداقا ، فتاره یکون الموضوع من مصادیق المحمول کقولنا : «زید إنسان» واخری یکون المحمول من مصادیق الموضوع کقولنا : «الإنسان زید» وثالثه یکونان ذوی مصداق واحد کقولنا : «الإنسان ناطق» «الناطق إنسان».

وعندهم نوع آخر من الحمل یسمی «حمل اشتقاق» او حمل «ذو هو» کحمل الضحک علی الانسان فانه لا یصح أن تقول الانسان ضحک بل ضاحک أو ذو ضحک. وسمی حمل اشتقاق وذو هو لان هذا المحمول بدون أن یشتق منه اسم کالضاحک أو یضاف الیه «ذو» لا یصح حمله علی موضوعه ، فیقال للمشتق کالضاحک محمولا بالمواطاه ، ».

وللمشتق منه کالضاحک محمولا (1) بالاشتقاق.

والمقصود بیانه ان المحمول بالاشتقاق کالضحک والمشی والحس لا یدخل (2) فی اقسام الکلیات الخمسه ، فلا یصح أن یقال : الضحک خاصه للانسان ، ولا اللون خاصه للجسم ، ولا الحس فصل للحیوان ، بل الضاحک والملون هو الخاصه ، والحساس هو الفصل ... وهکذا. واذا وقع فی کلمات القوم شیء من هذا القبیل فمن التساهل فی التعبیر الذی قد یشوش افکار المبتدئین ، اذ تری بعضهم یعبر بالضحک ویرید منه الضاحک. وبهذا یظهر الجواب عن السؤال الثالث.

نعم «اللون» بالقیاس الی البیاض کلی وهو جنس له ، لانک تحمله علیه حمل مواطاه ، فتقول : البیاض لون. اما اللون والبیاض بالقیاس الی الجسم فلیسا من الکلیات المحموله علیه.

6- العروض مناه الحمل

ثم لا یشتبه علیک الامر فتقول : انکم قلتم الکلی الخارج ان عرض علی موضوعه فقط فهو الخاصه والا فالعرض العام. والضحک لاشک یعرض علی الانسان ومختص به. فاذن یجب أن یکون خاصه.

فانا نرفع هذا الاشتباه ببیان العروض المقصود به فی الباب فان المراد منه هو

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2411


1- لا یخفی أنه لا وجه لنصب «محمولا» فی شئ من الموضوعین ، بل لابد من رفعه علی أنها نائبه عن فاعل یقال.
2- لا یخفی علیک : أنه لا یدخل بما هو محمول بالاشتقاق ، وإلا فالمشی والحس محمولان بالمواطاه علی أفرادهما ، فکل منهما نوع أو جنس لهما.

الحمل حملا عرضیا لا ذاتیا. وعلیه فالضحک لا یعرض علی الانسان بهذا المعنی. واذا قیل یعرض علی الانسان فبمعنی آخر للعروض وهو الوجود فیه.

وعندهم تعبیر آخر یسبب الاشتباه وهو قولهم الکلی الخارج

عرض خاص وعرض عام فیطلقون العرض علی الکلی الخارج ثم یقولون لمثل الضحک انه عرض. والمقصود بالعرض فی التعبیر الاول هو العرضی مقابل الذاتی والمقصود بالعرض فی الثانی هو الموجود فی الموضوع مقابل الجوهر الموجود لا فی موضوع.

ومثل اللون یسمی عرضا بالمعنی الثانی لانه موجود فی موضوع ولکن لا یصح أن یسمی عرضا بالمعنی الاول أبدا لانه بالقیاس الی الجسم لایحمل علیه حمل مواطاه وبالقیاس الی ما تحته من الانواع کالسواد والبیاض هو جنس لها کما تقدم فهو حینئذ ذاتی لا عرضی.

تقسیمات العرَضی
العرضی : لازم و مفارق

(1)

1- «اللازم» ما یمتنع انفکاکه عقلا عن موضوعه کوصف «الفرد» للثلاثه و «الزوج» للاربعه و «الحاره» للنار ...

2- «المفارق» : ما «لا» یمتنع انفکاکه عقلا عن موضوعه کأوصاف الانسان المشتقه من افعاله واحواله مثل قائم وقاعد ونائم وصحیح وسقیم وما الی ذلک وان کان لا ینفک أبدا : فانک تری ان وصف العین «بالزرقاء» لا ینفک عن وجود العین ولکنه مع ذلک یعد عرضیا مفارقا لانه لو امکنت حیله لازاله الزرقه لما امتنع ذلک وتبقی العین عینا. وهذا لا یشبه اللازم فلو قدرت حیله لسلخ

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2412


1- راجع الحاشیه : ص 47 ، وشرح الشمسیه : ص 56 ، والتحصیل : ص 12.

وصف الفرد عن الثلاثه لما أمکن ان تبقی الثلاثه ثلاثه ولو قدر سلخ وصف الحراره عن النار لبطل وجود النار. وهذا معنی امتناع الانفکاک عقلا.

اللازم : بیّن و غیر بیّن (1)

البیّن : بیّن (2) بالمعنی الاخص وبیّن (3) بالمعنی الاعم.

1- «البین بالمعنی الاخص» : ما یلزم من تصور ملزومه تصوره بلا حاجه الی توسط شیء آخر.

2- «البین بالمعنی الاعم» : ما یلزم من تصوره وتصور الملزوم وتصور النسبه بینهما الجزم بالملازمه. مثل : الاثنان (4) نصف الاربعه أو ربع الثمانیه فانک اذا تصورت الاثنین قد تغفل عن انها نصف الاربعه اوربع الثمانیه ولکن اذا تصورت ایضا الثمانیه مثلا وتصورت النسبه بینهما تجزم انها ربعها. وکذا اذا تصورت الاربعه والنسبه بینهما تجزم انها نصفها ... وهکذا فی نسبه الاعداد بعضها الی بعض. ومن هذا الباب لزوم وجوب المقدمه لوجوب ذی المقدمه فانک اذا تصورت

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2413


1- راجع الحاشیه : ص 47 ، وشرح الشمسیه : ص 56 ، وشرح المطالع : ص 70 ، والجوهر النضید : ص 11 ، والإشارات وشرحه : ص 50.
2- یظهر منه (قدس سره) أن البین ینقسم إلی قسمین ، وهو یستلزم کون النسبه بین القسمین هو التباین ، وسیأتی ص 131 الشرط فی کل تقسیم ، ولیس هنا کذلک. والذی علیه المصنف - قد صرح به المولی عبد الله (قدس سره) فی الحاشیه والخبیصی فی شرحه وکذا فی الشمسیه وشرحها - أن البین یطلق بالاشتراک اللفظی علی معنیین ، ویقابله فی کل من معنییه غیر البین. وعلیه یکون تقسیم اللازم إلی البین وغیر البین تقسیمین فی الحقیقه. ولا یبقی معه محل لإشکال أعمیه أحد القسمین من الآخر.
3- راجع الحاشیه : ص 47 ، وشرح الشمسیه : ص 56 ، وشرح المطالع : ص 72.
4- لا یخفی علیک : أن اللازم للاثنین لیس هو الثمانیه بل هو کونه ربع الثمانیه ، فکان علیه أن یقول : وتصورت ربع الثمانیه ، وهکذا فی الأربعه.

وجوب الصلاه وتصورت الوضوء وتصورت النسبه بینه وبین الصلاه وهی توقف الصلاه الواجبه علیه حکمت بالملازمه بین وجوب الصلاه ووجوبه.

وانما کان هذا القسم من البین أعم لانه لا یفرق فیه بین أن یکون تصور الملزوم کافیا فی تصور اللازم وانتقال الذهن الیه وبین الا یکون کافیا بل لا بد من تصور اللازم وتصور النسبه للحکم بالملازمه. وانما

یکون تصور الملزوم کافیا فی تصور اللازم عندما یألف الذهن الملازمه بین الشیئین علی وجه یتداعی عنده المتلازمان فاذا وجد أحدهما فی الذهن وجد الآخر تبعاله فتکون الملازمه حینئذ ذهنیه.

3- «غیر البیّن» وهو ما یقابل البین مطلقا بأن یکون التصدیق والجزم بالملازمه لا یکفی فیه تصور الطرفین والنسبه بینهما. بل یحتاج اثبات الملازمه الی اقامه الدلیل علیه. مثل الحکم بان المثلث زوایاه تساوی قائمتین فان الجزم بهذه الملازمه یتوقف علی البرهان الهندسی ولا یکفی تصور زوایا المثلث وتصور القائمتین وتصور النسبه للحکم بالتساوی.

والخلاصه : معنی البین مطلقا ما کان لزومه بدیهیا ، وغیر البین ما کان لزومه نظریا(1).

المفارق : دائم و سریع الزوال و بطیئه

«الدائم» : کوصف الشمس بالمتحرکه ، ووصف العین بالزرقاء. «سریع الزوال» : کحمره الخجل وصفره الخوف. «بطیء الزوال» : کالشباب للانسان.

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2414


1- لا یخفی ما فیه ، فإن البین بالمعنی الأعم هو ما یکون بدیهیا أولیا ... والبدیهیات لا تنحصر فی الأولیات ، فإذا لم یکن اللازم بینا فلا یجب أن یکون نظریا ، بل یمکن أن یکون بدیهیا غیر أولی.
الکلی المنطقی و الطبیعی و العقلی

(1)

اذا قیل : «الانسان کلی» مثلا فهنا ثلاثه أشیاء : ذات الانسان بما هو انسان ومفهوم الکلی بما هو کلی مع عدم الالتفات الی کونه انسانا أو غیر انسان والانسان بوصف کونه کلیا. أو فقل الاشیاء الثلاثه هی : ذات

الموصوف مجردا ومفهوم الوصف مجردا والمجموع من الموصوف والوصف.

1- فان لا حظ العقل «والعقل قادر علی هذه التصرفات» نفس ذات الموصوف بالکلی مع قطع النظر عن الوصف بأن یعتبر الانسان مثلا بما هو انسان من غیر التفات الی انه کلی أو غیر کلی وذلک عندما یحکم علیه بأنه حیوان ناطق - فانه أی ذات الموصوف بماهو عند هذه الملاحظه یسمی «الکلی الطبیعی». ویقصد به طبیعه الشیء بما هی.

والکلی الطبیعی موجود فی الخارج بوجود افراده(2).

2- وان لا حظ العقل مفهوم الوصف بالکلی وحده وهو أن یلاحظ مفهوم «ما لا یمتنع فرض صدقه علی کثیرین» مجردا عن کل ماده مثل انسان وحیوان وحجر وغیرها فانه أی مفهوم الکلی بما هو عند هذه الملاحظه یسمی «الکلی المنطقی».

والکلی المنطقی لا وجود له الا فی العقل لا نه مما ینتزعه ویفرضه العقل فهو من المعانی الذهنیه الخالصه التی لا موطن لها خارج الذهن.

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2415


1- راجع الحاشیه : ص 48 ، وشرح الشمسیه : ص 61 ، وشرح المنظومه : ص 20 ، وشرح المطالع : ص 56 ، ونهایه الحکمه : ص 74 ، وتعلیقه الأستاذ المصباح فی المقام ، وبدایه الحکمه : ص 57 ، وکشف المراد : ص 86.
2- راجع الحاشیه : ص 49 ، وشرح الشمسیه : ص 62 ، وشرح المنظومه : ص 22 ، وشرح المطالع : ص 58 ، ونهایه الحکمه : ص 74 ، وبدایه الحکمه : ص 58 ، وکشف المراد : ص 87.

3- وان لا حظ العقل المجموع من الوصف والموصوف بأن لا یلاحظ ذات الموصوف وحده مجردا بل بما هو موصوف بوصف الکلیه کما یلاحظ الانسان بما هو کلی لا یمتنع صدقه علی الکثیر فانه أی الموصوف بما هو موصوف بالکلی یسمی «الکلی العقلی» لا نه لا وجود له الا فی العقل لا تصافه بوصف عقلی فان کل موجود فی الخارج لا بد أن یکون جزئیا حقیقیا (1).سم

ونشبه هذه الاعتبارات الثلاث لا جل توضیحها بما اذا قیل : «السطح فوق» فاذا لا حظت «ذات السطح» بما یشتمل علیه من آجر وخشب ونحوهما وقصرت النظر علی ذلک غیر ملتفت الی انه فوق أو تحت فهو شبیه بالکلی الطبیعی. واذا لا حظت مفهوم «الفوق» وحده مجردا عن شیء هو فوق فهو شبیه بالکلی المنطقی. واذا لا حظت ذات السطح بوصف انه فوق. فهو شبیه بالکلی العقلی.

واعلم ان جمیع الکلیات الخمسه واقسامها بل الجزئی أیضا تصح فیها هذه الاعتبارات الثلاثه فیقال علی قیاس ما تقدم : نوع طبیعی ومنطقی وعقلی وجنس طبیعی ومنطقی وعقلی ... الی آخرها.

فالنوع الطبیعی مثل انسان بما هو انسان والنوع المنطقی هو مفهوم «تمام الحقیقه المشترکه بین الجزئیات المتکثره بالعدد فی جواب ما هو» والنوع العقلی هو مفهوم الانسان بما هو تمام الحقیقه المشترکه بین الجزئیات المتکثره بالعدد ... وهکذا یقال فی باقی الکلیات وفی الجزئی أیضا.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2416


1- لا یخفی علیک ما فی هذا التعلیل ، فإن کل موجود فی الخارج شخص ولیس بجزئی حقیقی فإن الجزئی کالکلی من المقولات الثانیه المنطقیه إنما یعرض المفهوم. فإن المقسم والمعروض للکلی والجزئی هو المفهوم ، ولو صح ما ذکره لزم کون الجزئی العقلی موجودا فی الخارج ولا یلتزم به أحد.

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2417

تمرینات

1- اذا قیل : التمر لذیذ الطعم مغذ من السکریات ومن أقسام مأکول الانسان بل مطلق المأکول وهو جسم جامد فیدخل فی مطلق الجسم بل الجوهر فالمطلوب ان ترتب سلسله الاجناس فی هذه الکلیات متصاعدا وسلسله الانواع متنازلا. بعد التمییز بین الذاتی والعرضی. واذکر بعد ذلک اقسام الانواع الاضافیه من هذه الکلیات واقسام العرضیات منها.

2- واذا قیل : الخمر جسم مایع مسکر محرم شرعا سالب للعقل مضر

بالصحه مهدم للقوی فالمطلوب أن تمیز الذاتی من العرضی فی هذه الکلیات واستخراج سلسله الکلیات متصاعده أو متنازله.

3- واذا قیل : الحدید جسم صلب من المعادن التی تتمدد بالطرق والتی تصنع منها الآلات وتصدأ بالماء فالمطلوب تألیف سلسله الکلیات متصاعده أو متنازله مع حذف ما لیس من السلسله.

4- اذا قسمنا الاسم الی مرفوع ومنصوب ومجرور فهذا من باب تقسیم الجنس الی أنواعه أو تقسم النوع الی أصنافه؟ اذکر ذلک مع بیان السبب.

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2418

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2419

الباب الثالث : المُعرّف و تلحق به القِسمه
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2420

المقدمه : فی مطلب ما وای وهل ولم

(1)

اذا اعترضتک لفظه من أیه لغه کانت فهنا خمس مراحل متوالیه لا بد لک

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2421


1- راجع شرح المنظومه : ص 33 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 34 ، والجوهر النضید : ص 165 ، والإشارات وشرحه : ص 309 ، والنجاه : ص 67 ، والتحصیل : ص 195.

من اجتیازها لتحصیل المعرفه فی بعضها یطلب العلم التصوری وفی بعضها الآخر العلم التصدیقی.

«المرحله الاولی» (1) تطلب فیها تصور معنی اللفظ تصورا اجمالیا فتسأل عنه سؤالا لغویا صرفا اذا لم تکن تدری لای معنی من المعانی قد وضع. والجواب یقع بلفظ آخر (2) یدل علی ذلک المعنی کما اذا سألت عن معنی لفظ «غضنفر» فیجاب : اسد. وعن معنی «سمیدع» (3) فیجاب : .

سید ... وهکذا. ویسمی مثل هذا الجواب «التعریف اللفظی» (4). وقوامیس اللغات هی المتعهده بالتعاریف اللفظیه.

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2422


1- لا یخفی : أن هذه المرحله وإن کانت مفیده ، وربما یستعان بها لتسهیل المعرفه. ولکنه لا ضروره فی اجتیازها ، بل یمکن الشروع من المرحله الثانیه ، بل لا سبیل إلیها فیما لیس له لفظ مرادف معروف عند السائل.
2- مرادف أو غیر مرادف.
3- وفی أقرب الموارد : السمیذع : السید الکریم الشریف السخی الموطأ الأکناف ، والشجاع ، والذئب ، والرجل الخفیف فی حوائجه ، والسیف. ج : السماذع. ولا یقال : السمیدع بالدال المهمله ، ولا تضم السین. انتهی. وضبطه فی القاموس کذلک أیضا. ولکن ذکر محشو القاموس : أن ضبط الکلمه فی نسخه المؤلف بالدال المهمله ، وأنه هو ظاهر کلام الجوهری وابن سیده والصاغانی ، بل صرح بعضهم بأن إعجام ذاله خطأ. وورد فی المنجد أیضا بالمهمله.
4- وشرح الاسم ، فإن هذا المصطلح مشترک بین التعریف اللفظی وبین التعریف الحقیقی قبل العلم بالوجود.

واذا تصورت معنی اللفظ اجمالا فزعت نفسک الی :

«المرحله الثانیه» اذ تطلب تصور ماهیه المعنی أی تطلب تفصیل ما دل علیه الاسم اجمالا. لتمییزه عن غیره فی الذهن تمییزا تاما (1) فتسأل عنه بکلمه «ما» فتقول : «..... ما هو؟»

وهذه «ما» تسمی «الشارحه» لأنها یسأل بها عن شرح معنی اللفظ. والجواب عنه یسمی «شرح الاسم» وبتعبیر آخر «التعریف الاسمی». والاصل فی الجواب أن یقع بجنس المعنی وفصله القریبین معا ویسمی «الحد التام الاسمی». ویصح ان یجاب بالفصل وحده او بالخاصه وحدها أو باحدهما منضما الی الجنس البعید أو بالخاصه منضمه الی الجنس القریب. وتسمی هذه الاجوبه تاره بالحد الناقص وأخری بالرسم الناقص أو التام ولکنها توصف جمیعا بالاسمی. وسیأتیک تفصیل هذه الاصطلاحات.

ولو فرض ان المسؤول اجاب خطأ بالجنس القریب وحده کما لو قول «شجره» فی جواب «ما النخله» فان السائل لا یقنع بهذا الجواب وتتوجه نفسه الی السؤال عن ممیزاتها عن غیرها فیقول : «أیه شجره هی فی ذاتها» أو «أیه شجره هی فی خاصتها» فیقع الجواب عن الاول بالفصل وحده فیقول : «مثمره التمر» وعن الثانی بالخاصه فیقول : «ذات السعف» مثلا.

وهذا هو موقع السؤال بکلمه «أی». وجوابها الفصل أو الخاصه.

واذا حصل لک العلم لشرح المعنی تفزع نفسک الی :

«المرحله الثالثه» : وهی طلب التصدیق بوجود الشیء فتسأل عنه ب- «هل» وتسمی «هل البسیطه» فتقول : هل وجد کذا أو هل هو موجود.

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2423


1- أی : جامعا ومانعا.
«ما» الحقیقیه

تنبیه - ان هاتین المرحلتین الثانیه والثالثه یتعاقبان فی التقدم والتأخر فقد تتقدم لثانیه علی حسب ما رتبناهما وهو الترتیب الذی یقتضیه الطبع وقد تتقدم الثالثه ذلک عندما یکون السائل من أول الامر عالما بوجود الشیء المسئول عنه او أنه علی خلاف الطبع قدم السؤال عن وجوده فأجیب.

وحینئذ اذا کان عالما بوجود الشیء قبل العلم بتفصیل ما اجمله اللفظ الدال علیه ثم سأل عنه ب- «ما» فان ما هذه تسمی «الحقیقیه». والجواب عنها نفس الجواب عن «ما الشارحه» بلا فرق بینهما الا من جهه تقدم الشارحه علی العلم بوجوده وتأخر الحقیقیه عنه.

وانما سمیت حقیقیه لان السؤال بهاعن الحقیقه الثابته والحقیقه باصطلاح المناطقه هی الماهیه الموجوده والجواب عنها یسمی «تعریفا حقیقیا» وهو نفسه الذی کان یسمی «تعریفا اسمیا» قیل العلم بالوجود ولذا قالوا :

«الحدود (1) قبل الهلیات البسیطه حدود اسمیه وهی باعیانها بعد الهلیات تنقلب حدوداً حقیقه».

واذا حصلت لک هذه المراحل انتقلت بالطبع الی :

«المرحله الرابعه» : وهی طلب التصدیق بثبوت صفه او حال للشیء ویسأل عنه ب- «هل» أیضا ولکن تسمی هذه «هل المرکبه» لانه یسأل بها عن ثبوت شیء لشیء بعد فرض وجوده والبسیطه یسأل بها عن ثبوت الشیء فقط فیقال للسؤال بالبسیطه مثلا : هل الله

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2424


1- لا یخفی علیک بعد الالتفات إلی أن الجواب عن ما الشارحه والحقیقیه قد یکون بالرسم کما قد یکون بالحد وأن کلیهما یسمی بالتعریف الاسمی فی الأول وبالتعریف الحقیقی فی الثانی : أن الحد هنا بمعنی مطلق المعرف حدا کان أم رسما.

موجود. وللسؤال بالمرکبه بعد ذلک : هل الله الموجود مرید.

فاذا اجابک المسؤول عن هل البسیطه (1) أو المرکبه تنزع نفسک الی : «المرحله الخامسه» : وهی طلب العله : اما عله الحکم فقط أی البرهان علی ما حکم به المسؤول فی الجواب عن هل (2) او عله الحکم وعله الوجود معا (3) لتعرف السبب فی حصول ذلک الشیء واقعا. ویسأل لاجل کل من الغرضین بکلمه «لم» الاستقهامیه فتقول لطلب عله الحکم مثلا : «لم کان الله مریدا». وتقول مثلا لطلب عله الحکم وعله الوجود معا : «لم کان المغناطیس جاذبا للحدید؟» کما لو کنت قد سألت : عل المغناطیس جاذب للحدید؟ فأجاب المسؤول بنعم فان حقک ان تسأل ثانیا عن العله فتقول «لم».

تلخیص و تعقیب

ظهر مما تقدم أن :

«ما» لطلب تصور ماهیه الشیء. وتنقسم الی الشارحه والحقیقیه ،

ویشتق منها مصدر صناعی فیقال : «مائیه». ومعناه الجواب عن ما. کما ان «ماهیه» مصدر صناعی من «ما هو».

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2425


1- یفهم منه : أن مطلب «لم» لا یختص بالهلیه المرکبه بل یعمها والهلیه المرکبه.
2- البسیطه أو المرکبه کما استفید من قوله قبل سطرین : فإذا أجابک المسؤول عن هل البسیطه أو المرکبه.
3- إن قلت : لم لم یذکر قسما ثالثا وهو طلب عله الوجود فقط؟ قلت : لأن کل ما هو عله للوجود فهو عله للحکم ، ولا عکس ، فطلب عله الوجود طلب لعله الحکم أیضا. وهذا بخلاف عله الحکم ، فإنها قد تنفک عن عله الوجود.

و «أی» لطلب تمییز الشیء عما یشارکه فی الجنس تمییزا ذاتیا أو عرضیا بعد العلم بجنسه.

و «هل» تنقسم الی «بسیطه» ویطلب بها التصدیق بوجود الشیء أو عدمه و «مرکبه» ویطلب بها التصدیق بثبوت شیء لشیء أو عدمه ویشتق منها مصدر صناعی فیقال : «الهلیه» البسیطه او المرکبه.

و «لم» یطلب بها تاره عله التصدیق فقط وأخری عله التصدیق والوجود معا. ویشتق منها مصدر صناعی فیقال «لمیّه» بتشدید المیم والیاء. مثل «کمیه» من «کم» الاستفهامیه. فمعنی لمیّه الشیء. علیّته

فروع المطالب

ما تقدم هی أصول المطالب (1) التی یسأل عنها بتلک الادوات وهی المطالب الکلیه التی یبحث عنها فی جمیع العلوم. وهناک مطالب أخری یسأل عنها بکیف واین ومتی وکم ومن. وهی مطالب جزئیه أی انها لیست من أمهات المسائل بالقیاس الی المطالب الاولی لعدم عموم فائدتها فان ما لا کیفیه له مثلا لا یسأل عنه بکیف وما لا مکان له أو زمان لا یسأل عنه بأین ومتی. علی انه یجوز ان یستغنی عنها غالبا بمطلب هل المرکبه فبدلا عن ان تقول مثلا : «کیف لو ورق الکتاب؟ واین هو؟ ومتی طبع؟ ..» تقول : «هل ورق الکتاب البیض؟ وهل هو فی المکتبه؟ وهل طبع هذا العام؟ ..» وهکذا. ولذا وصفوا هذه المطالب بالفروع وتلک بالاصول.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2426


1- جمع مطلب ، مصدر میمی من الطلب ، کالمسائل من السؤال.
التعریف
تمهید

(1) :

کثیراً ما تقع المنازعات فی المسائل العلمیه وغیرها حتی السیاسیه لاجل الاجمال فی مفاهیم الالفاظ التی یستعملونها فیضطرب حبل التفاهم لعدم اتفاق المتنازعین (2) علی حدود معنی اللفظ فیذهب کل فرد منهم الی ما یختلج فی خاطره من المعنی. وقد لا تکون لأحدهم صوره واضحه للمعنی مرسومه بالضبط فی لوحه ذهنه فیقنع لتساهله أو لقصور مدارکه بالصوره المطموسه المضطربه ویبنی علیها منطقه المزیف.

وقد یتبع الجدلیون والساسه عن عمد وحیله ألفاظاً خلابه غیر محدوده المعنی بحدود واضحه یستغلون جمالها وابهامها للتأثیر علی الجمهور ولیترکوا کل واحد یفکر فیها بما شاءت له خواطره الخاطئه أو الصحیحه فیبقی معنی الکلمه بین أفکار الناس کالبحر المضطرب. ولهذا تأثیر سحری عجیب فی الافکار.

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2427


1- لعل الأولی التعبیر ب «الحاجه إلی التعریف» بدل قوله : تمهید.
2- بصیغه الجمع بشهاده ضمیر الجمع فی قوله : «کل فرد منهم». والجمع عند المناطقه یطلق علی الاثنین وما فوقه.

ومن هذه الالفاظ کلمه «الحریه» التی أخذت مفعولها من الثوره الفرنسیه واحداث (1) الانقلابات الجباره فی الدوله العثمانیه و الفارسیه والتأثیر کله لاجمالها وجمالها السطحی الفاتن والا فلا یستطیع العلم أن یحدها بحد معقول یتفق علیه

ومثلها کلمه «الوطن» الخلابه التی استغلها ساسه الغرب لتمزیق بعض الدول الکبری کالدوله العثمانیه. وربما یتعذر علی الباحث أن یعرف أثنین کانا یتفقان علی معنی واحد واضح کل الاتفاق یوم ظهور هذه الکلمه

فی قاموس النهضه الحدیثه : فما هی ممیزات الوطن؟ أهی اللغه أم لهجتها ام اللباس ام مساحه الارض ام اسم القطر والبلد؟ بل کل هذا غیر مفهوم حتی الآن علی وجه تتفق علیه جمیع الناس والامم. ومع ذلک نجد کل واحد منا فی البلاد العربیه یدافع عن وطنه فلماذا لاتکون البلاد العربیه أو البلاد الاسلامیه کلها وطناً واحداً؟

فمن الواجب علی من أراد الاشتغال بالحقائق لئلا یرتطم هو والمشتغل معه فی المشاکل أن یفرغ مفردات مقاصده فی قالب سهل من التحدید والشرح فیحفظ ما یدور فی خلده من المعنی فی آنیه من الالفاظ وافیه به لا تفیض علیها جوانبها لینقله الی ذهن السامع أو القاریء کما کان مخزوناً فی ذهنه بالضبط. وعلی هذا الاساس المتین یبنی التفکیر السلیم.

ولأجل أن یتغلب الانسان علی قلمه ولسانه وتفکیره لا بد له من معرفه اقسام التعریف وشروطه وأصوله وقواعده لیستطیع أن یحتفظ فی ذهنه بالصور الواضحه للاشیاء اولاً وان ینقلها الی أفکاره غیر صحیحه ثانیاً ... فهذه حاجتنا لمباحث التعریف.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2428


1- فی بعض النسخ : أحدثت.
اقسام التعریف
اشاره

التعریف حد ورسم (1)

الحد والرسم تام وناقص (2).

سبق ان ذکرنا «التعریف اللفظی». ولا یهمنا البحث عنه فی هذا العلم لانه لا ینفع الا لمعرفه وضع اللفظ لمعناه فلا یستحق اسم التعریف الا من باب المجاز والتوسع. وانما غرض المنطقی من «التعریف» هو المعلوم التصوری الموصل الی مجهول تصوری الواقع جواباً عن «ما» الشارحه أو الحقیقیه. ویقسم الی حد ورسم وکل منهما الی تام وناقص.

1- الحد التام

وهو التعریف بجمیع ذاتیات المعرّف «بالفتح» ویقع بالجنس والفصل القریبین لاشتمالهما علی جمیع ذاتیات المعرف فاذا قیل : ما الانسان؟

فیجوز أن تجیب أولاً بأنه : «حیوان ناطق». وهذا حد تام فیه تفصیل ما أجمله اسم الانسان ویشتمل علی جمیع ذاتیاته لأن مفهوم الحیوان ینطوی فیه الجوهر والجسم النامی والحساس المتحرک بالاراده. وکل هذه اجزاء (3) وذاتیات للانسان.

ویجوز أن تجیب ثانیاً بأنه : «جسم نام حساس متحرک بالاراده ناطق». وهذا حد تام أیضاً للانسان عین الاول فی المفهوم الا انه أکثر تفصیلاً لانک

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2429


1- راجع الحاشیه : ص 50 ، وشرح الشمسیه : ص 78 ، وشرح المنظومه : ص 30 ، وشرح المطالع : ص 100 ، والجوهر النضید ، ص 194- 188- 164 ، والإشارات وشرحه : ص 95.
2- راجع الحاشیه : ص 50 ، وشرح الشمسیه : ص 79 ، وشرح المنظومه : ص 31 ، وشرح المطالع : ص 102- 100 ، والجوهر النضید ، ص 194- 188- 164 ، والإشارات وشرحه : ص 95.
3- أی : أجزاء لمفهومه وماهیته.

وضعت مکان کلمه «حیوان» حده التام. وهذا تطویل وفضول لا حاجه الیه الا اذا کانت ماهیه الحیوان مجهوله للسائل فیجب.

ویجوز أن تجیب ثالثاً بأنه : «جوهر قابل للابعاد الثلاثه نام حساس متحرک بالاراده ناطق» فتضع مکان کلمه «جسم» حده التام فضولاً الا اذا کانت ماهیه الحیوان مجهوله للسائل فیجب.

وهکذا اذا کان الجوهر مجهولاً تضع مکان حده التام ان وجد (1) حتی ینتهی الامر الی المفاهیم البدیهیه الغنیه عن التعریف

کمفهوم الموجود والشیء ... وقد ظهر من هذا البیان :

أولاً ان الجنس والفصل القریبین تنطوی فیهما جمیع ذاتیات المعرف لا یشذ منها جزء أبداً ولذا سمی الحد بهما «تاماً».

وثانیاً ان لا فرق فی المفهوم بین الحدود التامه المطوله والمختصره الا ان المطوله أکثر تفصیلاً. فیکون التعریف بها واجباً تاره وفضولاً أخری.

وثالثاً ان الحد التام یساوی المحدود فی المفهوم کالمترادفین (2) فیقوم مقام الاسم بأن یفید فائدته ویدل علی ما یدل علیه الاسم اجمالاً.

ورابعاً ان الحد التام یدل علی المحدود بالمطابقه

2- الحد الناقص

وهو التعریف ببعض ذاتیات المعرّف «بالفتح» ولابد أن یشتمل علی الفصل

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2430


1- قید بذلک ، لأن المشهور أن الجوهر جنس عال ، وعلیه فلا جنس له ولا فصل ، فلا حد له.
2- لعله إنما جعلهما کالمترادفین ، ولم یعدهما مترادفین لأن المترادفین یتساویان فی الإجمال والتفصیل کما یتساویان فی المفهوم ، والحد والمحدود لیسا کذلک.

القریب علی الاقل. ولذا سمی «ناقصاً». وهو یقع تاره بالجنس البعید والفصل القریب وأخری بالفصل وحده.

مثال الاول تقول لتحدید الانسان : «جسم نام ... ناطق» ، ، فقد نقصت من الحد التام المذکور فی الجواب الثانی المتقدم صفه «حساس متحرک بالاراده» وهی فصل الحیوان وقد وقع النقص مکان النقط بین جسم نام وبین ناطق فلم یکمل فیه مفهوم الانسان.

ومثال الثانی تقول لتحدید الانسان أیضاً : «... ناطق» فقد نقصت من الحد التام الجنس القریب کله. فهو أکثر نقصاناً من الاول کما تری ... وقد ظهر من هذا البیان :

أولاً ان الحد الناقص لا یساوی المحدود فی المفهوم لانه یشتمل

علی بعض اجزاء مفهومه. ولکنه یساویه فی المصداق.

وثانیاً ان الحد الناقص لا یعطی للنفس صوره ذهنیه کامله للمحدود مطلقه له کما کان الحد التام فلا یکون تصوره تصوراً للمحدود بحقیقته بل أکثر ما یفید تمییزه عن جمیع ما عداه تمییزاً ذاتیاً فحسب.

وثالثاً انه لا یدل علی المحدود بالمطابقه بل بالالتزام لانه من باب دلاله الجزء المختص علی الکل.

3- الرسم التام

وهو التعریف بالجنس والخاصه(1) کتعریف الانسان بانه «حیوان ضاحک» فاشتمل علی الذاتی والعرضی. ولذا سمی «تاماً».

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2431


1- لا یخفی علیک : بعد الالتفات إلی لزوم المساواه بین المعرف والمعرف أن الخاصه التی تصلح للتعریف إنما هی الخاصه المساویه فقط ، لا الأخص.
4- الرسم الناقص

وهو التعریف بالخاصه وحدها کتعریف الانسان بأنه «ضاحک» فاشتمل علی العرضی فقط فکان «ناقصاً».

وقیل : ان التعریف بالجنس البعید والخاصه معدود من الرسم الناقص فیختص التام بالمؤلف من الجنس القریب والخاصه فقط.

ولا یخفی ان الرسم مطلقاً کالحد الناقص لایفید الا تمییز المعرّف «بالفتح» عن جمیع ما عداه فحسب الا انه یمیزه تمییزاً عرضیاً. ولا یساویه (1) الا فی المصداق لا فی المفهوم. ولا یدل علیه الا بالالتزام. کل هذا ظاهر مما قدمناه.

اناره

ان الاصل فی التعریف هوالحد التام لان المقصود الاصلی من التعریف أمران : «الاول» تصور المعرّف «بالفتح» بحقیقته لتتکون له فی النفس صوره تفصیلیه واضحه. و «الثانی» تمییزه فی الذهن عن غیره تمییزاً تاماً. ولا یؤدّی هذان الامران الا التام. واذ یتعذر الامر الاول یکتفی بالثانی. ویتکفل به الحد الناقص والرسم بقسمیه. والاّ قدم تمییزه تمییزاً ذاتیاً ویؤدی ذلک بالحد الناقص فهو اولی من الرسم. والرسم التام اولی من الناقص.

الا ان المعروف عند العلماء ان الاطلاع علی حقائق الاشیاء وفصولها من

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2432


1- کان الأولی تقدیم هذه الجمله علی قوله : «لا یفید إلا تمییز المعرف - بالفتح - ...» حتی یطابق ترتیب الأمور الثلاثه هنا الترتیب المتقدم فی الحد الناقص.

الامور المستحیله أو المتعذره (1). وکل ما یذکر من الفصول فانما هی خواص لازمه تکشف عن الفصول الحقیقیه (2). فالتعاریف الموجوده بین أیدینا اکثرها او کلها رسوم تشبه الحدود.

فعلی من أراد التعریف أن یختار الخاصه اللازمه البینه بالمعنی الاخص لانها ادل علی حقیقه المعرف واشبه بالفصل. وهذا انفع الرسوم فی تعریف الاشیاء. وبعده فی المنزله التعریف بالخاصه اللازمه البینه بالمعنی الاعم. أما التعریف بالخاصه الخفیه غیر البینه فانها لا تفید تعریف الشیء لکل أحد (3) فاذا عرفنا المثلث بانه «شکل زوایاه تساوی قائمتین» فانک لم تعرفه الا للهندسی المستغنی عنه.

التعریف بالمثال

(4)

و الطریقه الاستقرائیه

کثیراً ما نجد العلماء لا سیما علماء الادب یستعینون علی تعریف الشیء بذکر احد أفراده ومصادیقه مثالاً له (5). وهذا ما نسمیه «التعریف بالمثال» وهو أقرب الی عقول المبتدئین فی فهم الاشیاء وتمییزها.

ومن نوع التعریف بالمثال «الطریقه الاستقرائیه» المعریفه فی هذا العصر

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2433


1- أی : لا یمکننا الاطلاع وإن لم یکن مستحیلا ، فرب ممکن لا یقدر علیه الإنسان.
2- أی تکشف عن أنها موجوده ، لا أنها توجب معرفتها.
3- وقوع الکل بعد السلب یفید أن السلب ورد علی العموم ، فمفاد العباره : إن التعریف بالخاصه الخفیه غیر عام الفائده وإن کان قد یفید لبعض الأفراد. ولکنه ینافی الجمله اللاحقه التی هی صریحه فی أنه لا یفید لأحد ، أما غیر الهندسی فواضح ، وأما الهندسی فلاستغنائه عنه وکونه تحصیلا للحاصل.
4- راجع الجوهر النضید : ص 164.
5- قال ابن مالک فی ألفیته : مبتدأ زید ، وعاذر خبر إن قلت : زید عاذر من اعتذر لا یخفی علیک : أن الطریقه الاستقرائیه وإن کانت تستعمل فی بیان القواعد أیضا ، إلا أنها عندئذ لیست من نوع التعریف ، بل إنما هی الاستقراء الذی هو نوع من الحجه.

التی یدعو لها علماء التربیه ، لتفهیم الناشئه وترسیخ القواعد والمعانی الکلیه فی افکارهم.

وهی : ان یکثر المؤلف أو المدرس قبل بیان التعریف أو القاعده. وبعدئذ تعطی له النتیجه بعباره واضحه لیطابق بین ما یستنبط هو وبین ما یعطی له بالاخیر من نتیجه (1).

والتعریف بالمثال لیس قسماً خامساً للتعریف (2) بل هو من التعریف بالخاصه ، لان المثال مما یختص بذلک المفهوم ، فیرجع الی (الرسم

الناقص)(3). وعلیه یجوز أن یکتفی به فی التعریف من دون ذکر التعریف المستنبط اذا کان المثال وافیاً بخصوصیات الممثل له.

التعریف بالتشبیه

(4)

مما یلحق بالتعریف بالمثال ویدخل فی الرسم الناقص أیضاً «التعریف

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2434


1- فظهر أن الطریقه الاستقرائیه تفارق التعریف بالمثال من وجهین : 1- کثره المثال فیها دونه. 2- تعقبها بالتعریف المتعارف دونه ، فللطریقه الاستقرائیه فی الحقیقه تعریفان : تعریف بالمثال ، وتعریف آخر بغیره.
2- ومنه الطریقه الاستقرائیه ، لأنها أخص منه مطلقا.
3- لا یخفی علیک : أن التعریف بالمثال لا یکون جامعا ، بل قد لا یکون مانعا ، وکذا التعریف بالتشبیه فإنه قد لا یکون مانعا. فشئ منهما لیس من الرسم الناقص الذی مر منه فإنه التعریف بالخاصه المساویه ویکون جامعا مانعا ، وإنما یکونان من الرسم الناقص عند من یعرف الرسم ب «قول مؤلف من محمولات لا تکون ذاتیه بأجمعها» کالشیخ فی الإشارات ص 102 وبرهان الشفا ص 52 وشارح المطالع ص 102- 104 والمحقق الطوسی فی الجوهر النضید ، فإنه یمکن أن لا یکون جامعا ولا مانعا.
4- راجع الجوهر النضید ، ص 164.

بالتشبیه». وهو أن یشبه الشیء المقصود تعریفه بشیء آخر لجهه شبه بینهما ، علی شرط أن یکون المشبه به معلوماً عند المخاطب بأن له جهه الشبه هذه.

ومثاله تشبیه الوجود بالنور ، وجهه الشبه بینهما ان کلاً منهما ظاهر بنفسه مظهر لغیره.

وهذا النوع من التعریف ینفع کثیراً فی المعقولات الصرفه عند ما یراد تقریبها الی الطالب بتشبیهها بالمحسوسات ، لان المحسوسات الی الاذهان أقرب ولتصورها آلف. وقد سبق منا تشبیه کل من النسب الاربع بأمر محسوس تقریباً لها ، فمن ذلک تشبیه التباینین بالخطین المتوازیین لانهما لا یلتقیان أبداً. ومن هذا الباب المثال المتقدم وهو تشبیه الوجود بالنور ، ومنه تشبیه التصور الآلی «کتصور اللفظ آله لتصور المعنی» بالنظر الی المرآه بقصد النظر الی الصوره المنطبعه فیها.

شروط التعریف

(1)

الغرض من التعریف علی ما قدمنا تفهیم مفهوم المعرف «بالفتح» (2) وتمییزه عما عداه. ولا یحصل هذا الغرض الا بشروط خمسه :

الاول - أن یکون المعرف «بالکسر» مساویاً للمعرف «بالفتح» فی الصدق أی یجب ان یکون المعرف «بالکسر» مانعاً جامعاً. وان شئت قلت «مطرداً منعکساً»(3).

ومعنی مانع أو مطرد انه لا یشمل الا أفراد المعرف «بالفتح» ، فیمنع من

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2435


1- راجع شرح الشمسیه : ص 81- 79- 78 ، وشرح المطالع : ص 100 ، والجوهر النضید ، ص 194 ، والإشارات وشرحه : ص 110- 105.
2- أی : أو تمییزه عما عداه علی سبیل منع الخلو.
3- أن یکون طاردا لغیر المعرف منعکسا ضوؤه علی جمیع افراده.

دخول افراد غیره فیه. ومعنی جامع او منعکس انه یشمل جمیع افراد العرف «بالفتح» لا یشذ منها فرد واحد.

فعلی هذا لا یجوز التعریف بالامور الآتیه :

1- بالاعم : لان الاعم لا یکون مانعاً ، کتعریف الإنسان بانه حیوان یمشی علی رجلین ، فان جمله من الحیوانات تمشی علی رجلین.

2- بالاخص : لان الاخص لا یکون جامعاً ، کتعریف الإنسان بانه حیوان متعلم ، فانه لیس کلما صدق علیه الانسان هو متعلم.

3- بالمباین : لان التباینین لا یصح حمل احدهما علی الآخر ، ولا یتصادقان أبدا.

الثانی - ان یکون المعرف «بالکسر» أجلی مفهوما واعرف عند المخاطب من المعرف «بالفتح». والا فلا یتم الغرض مفهومه ، فلا یجوز علی هذا التعریف بالامرین الآتیین :

1- بالمساوی فی الظهور والخفاء ، کتعریف الفرد بانه عدد ینقص عن الزوج بواحد ، فان الزوج لیس اوضح من الفرد ولا اخفی ، بل هما متساویان فی المعرفه. کتعریف أحد المتضایفین بالآخر ، وانت انما تتعقلهما معا ، کتعریف الاب بانه والد الابن. وکتعریف الفوق بانه لیس بتحت ...

2- بالاخفی معرفه ، کتعریف النور بأنه قوه تشبه الوجود.

الثالث - الا یکون المعرف «بالکسر» عین المعرف «بالفتح» فی المفهوم ، کتعریف الحرکه بالانتقال والانسان بالبشر تعریفاً حقیقیاً غیر لفظی ، بل یجب تغایر هما اما بالاجمال والتفصیل کما فی الحد التام او بالمفهوم کما فی التعریف بغیره.

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2436

ولو صح التعریف بعین المعرف لوجب أن یکون معلوماً (1) قبل أن یکون معلوماً ، وللزم ان یتوقف الشیء علی نفسه. وهذا محال. ویسمون مثل هذا نتیجه الدور الذی سیأتی بیانه.

الرابع - ان یکون خالیاً من الدور (2). وصوره الدور فی العریف : أن یکون المعرف «بالکسر» مجهولاً فی نفسه ولا یعرف الا بالمعرف «بالفتح» ، فبینما ان المقصود من التعریف هو تفهیم المعرف «بالفتح» بواسطه المعرف «بالکسر» ، واذا بالمعرف «بالکسر» فی الوقت نفسه انما یفهم بواسطه المعرف «بالفتح» ، فینقلب المعرف «بالفتح» معرفاً «بالکسر».

وهذا محال ، لانه یؤول الی أن یکون الشیء معلوما ً قبل أن یکون معلوماً ، او الی أن یتوقف الشیء علی نفسه.

والدور یقع تاره بمرتبه واحده ویسمی «دوراً مصرحاً» ، ویقع أخری بمرتبتین أو أکثر ویسمی «دوراً مضمراً» :

1- «الدور المصرح» مثل : تعریف الشمس بانها «کوکب یطلع فی النهار» والنهار لا یعرف الا باشمس اذ یقال فی تعریف : «النهار : زمان تطلع فیه الشمس» فتوقفت معرفه الشمس علی معرفه النهار ، ومعرفه انهار حسب الفرض متوقفه علی معرفه الشمس. والمتوقف علی المتوقف علی شیء متوقف علی ذلک الشیء ، فینتهی الامر بالاخیر الی أن تکون معرفه الشمس متوقفه علی معرفه الشمس

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2437


1- أی : لوجب أن یکون معلوما «لکونه معرفا» حین کونه مجهولا «لکونه معرفا» فإن المعرف هو المعلوم التصوری الموصل إلی مجهول تصوری هو المعرف ، وکون الشئ معلوما ومجهولا هو اجتماع متقابلین ، هما الملکه وعدمها.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 81 ، وشرح المطالع : ص 104 ، والإشارات وشرحه : ص 107.

2- «الدور المضمر» مثل : تعریف الاثنین بانهما زوج اول. والزوج یعرف بانه منقسم بمتساویین. والمتساویان یعرفان بانهما شیئان احدهما یطابق الآخر. والشیئان یعرفان بانهما اثنان. فرجع الامر بالاخیر الی تعریف الاثنین بالاثنین.

وهذا دور مضمر فی ثلاث مراتب لان تعدد المراتب باعتبار تعدد الوسائط حتی تنتهی الدوره الی نفس المعرّف «بالفتح» الاول. والوسائط فی هذا المثال ثلاث : الزوج المتساویان الشیئان.

ویمکن وضع الدور فی المثال علی صوره الدائره المرسومه فی هذا الشکل : والسهام فیها تتجه دائماً الی المعرّفات «بالکسر»

الخامس : أن تکون الالفاظ المستعمله فی التعریف ناصعه واضحه

لا ابهام فیها فلا یصح استعمال الالفاظ الوحشیه والغریبه ولا الغامضه (1) ولا المشترکه والمجازات بدون القرینه أما مع القرینه فلا بأس کما قدمنا ذلک فی بحث المشترک والمجاز. وان کان یحسن علی کل حال اجتناب المجاز فی التعاریف والاسالیب العلمیه.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2438


1- کالألغاز ، حیث یکون مفرداتها مألوفه واضحه المعنی ولکن فی المرکب غموض من جهه استفاده المراد منه.
القسمه
اشاره

(1)

تعریفها

قسمه الشیء : تجزئته وتفریقه الی أمور متباینه. وهی من المعانی البدیهیه الغنیه عن التعریف وما ذکرناه فانما هو تعریف لفظی لیس الا. ویسمی الشیء «مقسّماً» وکل واحد من الامور التی انقسم الیها «قسماً» تاره بالقیاس الی نفس المقسم و «قسیماً» أخری بالقیاس الی غیره من الاقسام. فاذا قسمنا العلم الی تصور وتصدیق مثلاً فالعلم مقسم والتصور قسم من العلم وقسیم للتصدیقو وهکذا التصدیق قسم وقسیم.

فائدتها

تأسست حیاه الانسان کلها علی القسمه وهی من الامور الفطریه التی نشأت معه علی الارض : فان اول شیء یصنعه تقسیم الاشیاء الی سماویه وارضیه والموجودات الارضیه الی حیوانات واشجار وانهار واحجار وجبال ورمال

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2439


1- (*) القسمه من المباحث التی عنی بها المناطقه فی العصر الحدیث ، وظن انها من المباحث التی تفتق عنها الفکر الغربی. غیر أن فلاسفه الاسلام سبقوا الی التنبیه علیها ، وقد ذکرها الشیخ الطوسی العظیم فی منطق التجرید لتحصیل الحدود واکتسابها ، وأوضحها العلامه الحلی فی شرحه «الجوهر النضید».

وغیرها. وهکذا یقسم ویقسم ویمیز معنی عن

معنی ونوعاً عن نوع. حتی تحصل له مجموعه من المعانی والمفاهیم ... وما زال البشر علی ذلک حتی استطاع أن یضع لکل واحد من المعانی التی توصل الیها فی التقسیم لفظاً من الالفاظ. ولولا القسمه لما تکثرت عنده المعانی ولا الالفاظ.

ثم استعان بالعلوم والفنون علی تدقیق تلک الانواع وتمییزاً ذاتیاً. ولا یزال العلم عند الانسان یکشف له کثیراً من الخطأ فی تقسیماته وتنویعاته فیعدّلها. ویکشف له أنواعاً لم یکن قد عرفها فی الموجودات الطبیعیه أو الامور التی یخترعها منها ویؤلفها أو مسائل العلوم والفنون.

وسیأتی کیف نستعین بالقسمه علی تحصیل الحدود والرسوم وکسبها بل کل حد انما هو مؤسس من أول الامر لعی القسمه. وهذا أهم فوائد القسمه.

وتنفع القسمه فی تدوین العلوم والفنون لتجعلها أبواباً وفصولاً ومسائل متمیزه لیستطیح الباحث أن یلحق ما یعرض علیه من القضایا فی بابها بل العلم لا یکون علماً ذا أبواب ومسائل واحکام الا بالقسمه : فمدون علم النحو مثلاً لا بد أن یقسم الکلمه اولاً ثم یقسم الاسم مثلاً الی نکره ومعرفه الی أقسامها ویقسم الفعل الی ماض ومضارع وأمر وکذلک الحرف واقسام کل واحد منها ویذکر لکل قسم حکمه المختص به ... وهکذا فی جمیع العلوم.

والتاجر - أیضاً یلتجیء الی القسمه فی تسجیل دفتره وتصنیف أمواله لیسهل علیه استخراج حساباته ومعرفه ربحه وخسارته. وکذلک بانی البیت ومرکب الادوات الدقیقه یستعین علی اتقان عمله بالقسمه. والناس من القدیم قسموا الزمن الی قرون وسنین واشهر وایام وساعات ودقائق لینتفعوا باواقاتهم ویعرفوا اعمارهم وتاریخهم.

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2440

وصاحب المکتبه تنفعه قسمتها حسب العلوم أو المؤلفین لیدخل أی

کتاب جدید یأتیه فی بابه ولیستخرج بسهوله أی کتاب یشاء. وبواسطه القسمه استعان علماء التربیه علی توجیه طلاب العلوم فقسموا المدارس الی ابتدائیه وثانویه وعالیه ثم کل مدرسه الی صفوف لیضعوا لکل صف ومدرسه منهاجاً یناسبه من التعلیم.

وهکذا تدخل القسمه فی کل شأن من شؤون حیاتنا العلمیه والاعتیادیه ولا یستغنی عنها انسان. ومهمتنا منها هنا ان نعرف کیف نستعین بها علی تحصیل الحدود والرسوم.

اصول القسمه
1- لا بد من ثمره

لا تحسن القسمه الا اذا کان للتقسیم ثمره نافعه فی غرض المقسم بأن تختلف الاقسام فی الممیزات والاحکام المقصوده فی موضع القسمه : فاذا قسم النحوی الفعل الی اقسامه الثلاثه فلان لکل قسم حکماً یختص به. أما اذا أراد ان یقسم الفعل الماضی الی مضموم العین ومفتوحها ومکسورها فلا یحسن منه ذلک لان الاقسام کلها لها حکم واحد فی علم النحو هو البناء فیکون التقسیم عبثاً ولغواً بخلاف مدون علم الصرف فانه یصح له مثل هذا التقسیم لانتفاعه به فی غرضه من تصریف الکلمه. ولذا لم نقسم نحن الدلالتین العقلیه والطبعیه فی الباب الاول الی لفظیه وغیر لفظیه لانه لا ثمره ترجی من هذا التقسیم فی غرض المنطقی کما أشرنا الی ذلک هناک فی التعلیقه(1).

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2441


1- راجع ذیل ص 42.
2- لا بد من تباین الاقسام

(1)

ولا تصح القسمه الا اذا کانت الاقسام متباینه غیر متداخله لا یصدق

احدها علی ما صدق علیه الآخر ویشیر الی هذا الاصل تعریف القسمه نفسه(2) : فاذا قسمت المنصوب من الاسماء الی : مفعول وحال وتمییز وظرف فهذا التقسیم باطل لان الظرف من اقسام المفعول فلا یکون قسیماً له. ومثل هذا ما یقولون عنه : «یلزم منه أن یکون قسم الشیء قسیماً له». وبطلانه من البدیهیات.

ومثل هذا لو قسمنا سکان العراق الی علماء وجهلاء واغنیاء وفقراء ومرضی واصحاء. ویقع مثل هذا التقسیم کثیراً لغیر المنطقیین الغافلین ممن یرسل الکلام علی عواهنه(3) ولکنه لا ینطبق علی هذا الاصل الذی قررناه لان الاغنیاء والفقراء لابد أن یکونوا علماء أو جهلاء مرضی أو اصحاء فلا یصح ادخالهم مره ثانیه فی قسم آخر. وفی المثال ثلاث قسمات جمعت فی قسمه واحده. والاصل فی مثل هذا أن تقسم السکان اولاً الی علماء وجهلاء ثم کل منهما الی اغنیاء وفقراء فتحدث أربعه اقسام ثم کل من الاربعه الی مرضی واصحاء فتکون الاقسام ثمانیه : علماء اغنیاء مرضی علماء اغنیاء اصحاء ... الی آخره. فتفطن لما یرد علیک من القسمه لئلا تقع فی مثل هذه الغلطات.

ویتفرع علی هذا الاصل أمور :

1- انه لا یجوز أن تجعل قسم الشیء قسیما له کما تقدم مثل أن تجعل الظرف قسیماً للمفعول.

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2442


1- واشتراکها فی المقسم.
2- حیث قال : قسمه الشئ تجزئته وتفریقه.
3- العاهن : الحاضر ، ج : عواهن. یقال : ألقی الکلام علی عواهنه : قاله من غیر فکر ولا رویه : کأنه اکتفی بما حضر دون ترو وتنوق «المعجم الوسیط».

2- ولا یجوز أن تجعل قسیم الشیء قسماً منه مثل أن تجعل الحال قسماً من المفعول.(1)

3- و لا یجوز أن تقسم الشیء الی نفسه وغیره.

وقد زعم بعضهم ان تقسیم العلم الی التصور والتصدیق من هذا الباب لما رأی انهم یفسرون العلم بالتصور المطلق ولم یتفطن الی معنی التصدیق مع انه تصور أیضاً ولکنه تصور مقید بالحکم کما ان قسیمه خصوص التصور الساذج المقید بعدم الحکم. کما شرحناه سابقاً. اما المقسم لهما فهو التصور المطلق الذی هو نفس العلم.

3- أساس القسمه

(2)

ویجب ان تؤسس القسمه علی أساس واحد أی یجب ان یلاحظ فی المقسم جهه واحده وباعتبارها یکون التقسیم فاذا قسمنا کتب المکتبه فلا بد أن نؤسس تقسیمها اما علی أساس العلوم والفنون او علی اسماء المؤلفین او علی اسماء الکتب. اما اذا خلطنا بینها فالاقسام تتداخل ویختل نظام الکتب مثل ما اذا خلطنا بین اسماء الکتب والمؤلفین فنلاحظ فی حرف الالف مثلاً تاره اسم الکتاب وأخری اسم المؤلف بینما ان کتابه قد یدخل فی حرف آخر.

والشیء الواحد قد یکون مقسماً لعده تقسیمات باعتبار اختلاف الجهه المعتبره أی «اساس القسمه» کما قسمنا اللفظ مره الی مختص وغیره وأخری الی مترادف ومتباین وثالثه الی مفرد ومرکب (3) وکما قسمنا الفصل الی قریب

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2443


1- کیف یکون هذا الأمر الثانی من فروع هذا الأصل.
2- کذا ، والصواب فی العنوان : لابد من وحده أساس القسمه.
3- لا یخفی علیک : أن المثال الأول لیس مثالا لما رامه؟ وذلک لتعدد المقسم فیه ، فإن فی الأول اللفظ الواحد ، وفی الثانی الألفاظ المتعدده ، وفی الثالث اللفظ مطلقا غیر معتبر فیه أن یکون واحدا أو متعددا.

وبعید مره والی مقوم ومقسم أخری ... ومثله کثیر فی العلوم وغیرها.

4- جامعه مانعه

ویجب فی القسمه أن یکون مجموع الاقسام مساویاً للمقسم فتکون جامعه مانعه : جامعه لجمیع ما یمکن أن یدخل فیه من الاقسام أی حاصره لها لا یشذ منها شیء مانعه عن دخول غیر اقسامه فیه.

أنواع القسمه
اشاره

للقسمه نوعان اساسیان.

1- قسمه الکل الی أجزائه أو «القسمه الطبیعیه»

(1)

کقسمه (2) الانسان الی جزئیه : الحیوان والناطق بحسب التحلیل العقلی اذ یحلل العقل مفهوم الانسان الی مفهومین : مفهوم الجنس الذی یشترک معه به (3) غیره ومفهوم الفصل الذی یختص به ویکون به الانسان انساناً. وسیأتی معنی التحلیل العقلی مفصلاً. وتسمی الاجزاء حینئذ أجزاء عقلیه.

وکقسمه الماء الی عنصرین : الاکسجین والهیدروجین بحسب التحلیل الطبیعی. ومن هذا الباب قسمه کل موجود الی عناصره الاولیه البسیطه (4) وتسمی الاجزاء طبیعیه او عنصریه.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2444


1- وهذا النوع من القسمه یرادف التحلیل ، ولذا تری أقسامه الأربعه تسمی بالتحلیل العقلی. والطبیعی ، والصناعی ، والخارجی.
2- أی : مفهوم الإنسان.
3- فیه ، ظ.
4- قید توضیحی.

وکقسمه الحبر الی ماء وماده ملونه مثلاً والورق الی قطن ونوره والزجاج الی رمل وثانی اکسید السلکون. وذلک بحسب التحلیل الصناعی فی مقابل الترکیب الصناعی. والاجزاء تسمی اجزاء صناعیه.

وکقسمه المتر الی أجزائه بحسب التحلیل الخارجی الی الاجزاء المتشابهه أو کقسمه السریر الی الخشب والمسامیر بحسب التحلیل الخارجی الی الاجزاء غیر المتشابهه. ومثله قسمه البیت الی الآجر

والجص والخشب والحدید أو الی الغرفه والسرداب والسطح والساحه وقسمه السیاره الی آلاتها المرکبه منها والانسان الی لحم ودم وعظم وجلد واعصاب ...

2- قسمه الکلی الی جزئیاته «القسمه المنطقیه»

(1)

کقسمه الموجود الی ماده ومجرد عن الماده والماده الی جماد ونبات وحیوان وکقسمه المفرد الی اسم وفعل وحرف ... وهکذا.

وتمتاز القسمه المنطقیه عن الطبیعیه ان الاقسام فی المنطقیه یجوز حملها علی المقسم وحمل المقسم علیها فنقول : الاسم مفرد وهذا المفرد اسم. ولا یجوز الحمل فی الطبیعیه عدا(2) ما کانت بحسب التحلیل العقلی فلا یجوز أن تقول البیت سقف أو جدار ولا الجدار بیت.

ولا بد فی القسمه المنطقیه من فرض (3) جهه وحده جامعه فی المقسم تشترک فیها الاقسام وبسببها یصح الحمل بین المقسم والاقسام کما لا بد من فرض(4) جهه افتراق فی الاقسام علی وجه یکون لکل قسم

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2445


1- أی : جزئیاته الإضافیه.
2- أقول لا یجوز فی القسمه الطبیعیه الحمل مطلقا. یتبین ذلک إذا التفتنا إلی أن المقسم فی التحلیل العقلی هو المفهوم بما هو مفهوم ، ولا شک أن کل مفهوم لیس جزء نفسه ، فمفهوم الإنسان لیس هو الحیوان أو الناطق.
3- الأولی فی العبارتین : فرض وجود.
4- الأولی فی العبارتین : فرض وجود.

جهه تباین جهه القسم الآخر والا لما صحت القسمه وفرض الاقسام. وتلک الجهه الجامعه (1) اما ان تکون مقومه للاقسام أی داخله فی حقیقتها بان کانت جنساً أو نوعاً واما أن تکون خارجه عنها.

1- اذا کانت الجهه الجامعه مقومه للاقسام فلها ثلاث صور :

أ - ان تکون جنساً وجهات الافتراق الفصول المقومه للاقسام کقسمه المفرد الی الاسم والفعل والحرف ... فیسمی التقسیم «تنویعاً» والاقسام أنواعاً.

ب - ان تکون جنساً أو نوعاً وجهات الافتراق العوارض العامه (2) اللاحقه للمقسم کقسمه الاسم الی موفوع ومنصوب ومجرور فیسمی التقسیم «تصنیفاً» والاقسام اصنافاً.

ج - ان تکون جنساً أو نوعاً أو صنفاً وجهات الافتراق العوارض الشخصیه اللاحقه لمصادیق المقسم فیسمی التقسیم «تفریداً» والاقسام أفراداً کقسمه الانسان الی زید وعمرو ومحمد وحسن ... الی آخرهم باعتبار المشخصات لکل جزئی جزئی منه.

2- اذا کانت الجهه الجامعه خارجه عن الاقسام فهی کقسمه الابیض الی الثلج والقطن وغیرهما وکقسمه الکائن الفاسد الی معدن ونبات وحیوان وکقسمه العالم الی غنی وفقیر أو الی شرقی وغربی ... وهکذا.

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2446


1- التی هی المقسم.
2- أرید من العموم هنا معناه اللغوی. فالمراد من العوارض العامه هی العوارض الکلیه فی مقابل العوارض الشخصیه. ولیس المراد بها العامه فی مقابل الخاصه ، فإن العوارض اللاحقه إنما تکون مقسمه إذا کانت خاصه ، بل الخاصه لا تکون مقسمه مطلقا ، فإنه یشترط فیها أن تکون أخص من موضوعه فإذا لم تکن الخاصه المساویه تنفع فی التقسیم فما ظنک بالعرض العام؟
أسالیب القسمه
اشاره

لأجل أن نقسم الشیء قسمه صحیحه لا بد من استیفاء جمیع ما له من الاقسام کما تقدم فی الاصل الرابع بمعنی أن تکون القسمه حاصره لجمیع جزئیاته أو اجزائه. ولذلک أسلوبان :

1- طریقه القسمه الثنائیه

وهی طریقه التردید بین النفی والاثبات والنفی والاثبات «وهما النقیضان» لا یرتفعان أی لا یکون لهما قسم ثالث ولا یجتمعان أی لا یکونان قسماً واحداً فلا محاله تکون هذه القسمه ثنائیه أی لیس لها م؟

أکثر من قسمین وتکون حاصره جامعه مانعه کتقسیمنا للحیوان الی ناطق وغیر ناطق. وغیر الناطق یدخل فیه کل ما یفرض من باقی أنواع الحیوان غیر الانسان لا یشذ عنه نوع وکتقسیمنا للطیور الی جارحه وغیر جارحه والانسان الی عربی وغیر عربی والعالم الی فقیه وغیر فقیه ... وهکذا.

ثم یمکن أن نستمر فی القسمه فنقسم طرف النفی أو طرف الاثبات او کلیهما الی طرفین اثبات ونفی ثم هذه الاطراف الاخیره یجوز أن تجعلها أیضاً مقسماً فتقسمها أیضاً بین الاثبات والنفی ... وهکذا تذهب الی ما شئت ان تقسم اذا کانت هناک ثمره من التقسیم.

مثلاً اذا اردت تقسیم الکلمه فتقول :

1- الکلمه تنقسم الی : ما دل علی الذات (1) وغیره

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2447


1- فهل أن اسم المعنی لیس باسم؟! وقد ذکر بعض الأفاضل أنه لم یرد تعریف الاسم بهذا النحو فی شئ من کتب الأدب.

2- طرف النفی «الغیر» الی : ما دل علی الزمان وغیره

فتحصل لنا ثلاثه اقسام : ما دل علی الذات وهو «الاسم» وما دل علی الزمان وهو «الفعل» وما لم یدل علی الذات والزمان وهو «الحرف» والتعبیر المألوف عند المؤلفین أن یقال : «الکلمه اما أن تدل علی الذات أولا والاول الاسم والثانی اما ان تدل علی الزمان أو لا والاول الفعل والثانی الحرف».

ویمکن وضع هذه القسمه علی هذا النحو :

«مثال ثان»

اذا أرادنا تقسیم الجوهر الی أنواعه فیمکن تقسیمه علی هذا النحو :

ینقسم الجوهر :

1- الی : ما یکون قابلاً للابعاد وغیره

2- ثم طرف الاثبات «القابل» الی : نام وغیره

3- ثم طرف النفی «غیر النامی» الی : جامدوغیره

4- ثم طرف الاثبات فی التقسیم «2» الی : حساس وغیره

وهکذا یمکن أن تستمر بالقسمه حتی تستوفی اقسام الحساس الی جمیع أنواع الحیوان. ولک أیضا ان تقسم الجامد وغیر الحساس.

وقد رأیت انا قسمنا تاره طرف الاثبات وأخری طرف النفی. ویمکن وضع

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2448

هذه القسمه علی هذا النحو :

وهذه القسمه الثنائیه تنفع علی الاکثر فی الشیء الذی لا تنحصر (1) اقسامه وان کانت مطوله لانک تستطیع بها أن تحصر کل ما یکمن أن یفرض من الانواع أو الاصناف بکلمه «غیره» ففی المثال الاخیر تری «غیر الناهق» یدخل فیه جمیع ما للحیوان من الانواع غیر الناطقه والصاهله والناهقه فاستطعت أن تحصر کل ما للحیوان من أنواع.

وتنفع هذه القسمه أیضاً فیما اذا ارید حصر الاقسام (2) حصراً عقلیاً کما یأتی وتنفع أیضاً فی تحصیل الحد والرسم. وسیأتی بیان ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 2449


1- فإن الأقسام وإن لم یمکن حصرها تفصیلا ، ولکن تحصر بالقسمه الثنائیه حصرا إجمالیا.
2- فی التقسیم التفصیلی.
2- طریقه القسمه التفصیلیه

وذلک بأن تقسم الشیء التداء الی جمیع اقسامه المحصوره کما لو أردت أن تقسم الکلی الی : نوع وجنس وفصل وخاصه وعرض عام.

والقسمه التفصیلیه علی نوعین عقلیه واستقرائیه :

1- «العقلیه» : وهی التی یمنع العقل أن یکون لها قسم آخر کقسمه الکلمه المتقدمه ولا تکون القسمه عقلیه الا اذا بنیتها علی أساس النفی والاثبات : «القسمه الثنائیه» فلأجل اثبات أن القسمه التفصیلیه عقلیه یرجعونها الی القسمه الثنائیه الدائره بین النفی والاثبات ثم اذا کانت الاقسام أکثر من اثنین یقسمون طرف النفی أو الاثبات الی النفی والاثبات ... وهکذا کلما کثرت الاقسام علی ما تقدم فی الثنائیه.

2- «الاستقرائیه» : وهی التی لا یمنع العقل من فرض آخر لها وانما تذکر الاقسام الواقعه التی علمت بالاستقراء والتتبع کتقسیم الادیان السماویه الی : الیهودیه والنصرانیه والاسلامیه وکتقسیم مدرسه معینه الی : صف أول وثان وثالث عندما لا یکون غیر هذه الصفوف فیها مع امکان حدوث غیرها.

التعریف بالقسمه

ان القسمه بجمیع أنواعها هی عارضه للمقسم فی نفسها خاصه به غالباً. ولما اعتبرنا فی القسمه أن تکون جامعه مانعه فالاقسام بمجموعها مساویه للمقسم کما انها غالباً تکون اعرف منه. وعلیه یجوز تعریف المقسم بقسمته الی أنواعه او اصنافه ویکون من باب تعریف الشیء بخاصته. وهو التعریف بالرسم الناقص کما کان التعریف بالمثال من هذا الباب.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 2450

ولنضرب لک مثلاً لذلک : أنا اذا قسمناالماء بالتحلیل الطبیعی الی أوکسجین وهیدروجین وعرفنا أن غیره من الأجسام لا ینحلّ الی هذین الجزأین فقد حصل تمییز الماء تمییزاً عرضیّاً عن غیره بهذه الخاصه فیکون ذلک نوعاً من المعرفه للماء نطمئن الیها. وکذا لو عرفنا ان الورق ینحل الی القطن والنوره مثلاً نکون قد عرفناه معرفه نطمئن الیها تمیزه عن غیره ... وهکذا فی جمیع أنواع القسمه.

کسب التعریف بالقسمه

أو کیف نفکر لتحصیل المجهول التصوری؟

انت تعریف ان المعلوم التصوری منه ما هو بدیهی لا یحتاج الی کسب کمفهوم الوجود والشیء ومنه ما هو نظری تحتاج معرفته الی کسب ونظر.

ومعنی حاجتک فیه الی الکسب ان معناه غیره واضح فی ذهنک وغیر محدد ومتمیز او فقل غیره مفهوم لدیک ولا معروف فیحتاج الی تعریف والذی یعرّفه للذهن هو الحد والرسم. ولیس الحد أو الرسم للنظری موضوعاً فی الطریق فی متناول الید والا فما فرضته نظریاً مجهولاً

لم یکن کذلک بل کان بدیهیاً معروفاً. فالنظری عندک فی الحقیقه لیس هو الا الذی تجهل حده أو رسمه.

اذن المهم فی الامر أن نعرف الطریقه التی نحصل بها الحد والرسم. وکل ما تقدم من الابحاث فی التعریف هی فی الحقیقه ابحاث عن معنی الحد والرسم وشروطهما او اجزائهما. وهذا وحده غیر کاف ما لم نعرف طریقه کسبهما وتحصیلهما فانه لیس الغنی هو الذی یعرف معنی النقود واجزاءها وکیف تتألف بل الغنی من یعرف طریقه کسبها فیکسبها ولیس المریض یشفی اذا عرف فقط معنی الدواء واجزاءه بل لا بد أن یعرف کیف یحصله لیتناوله.

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 2451

وقد اغفل کثیر من المنطقیین هذه الناحیه وهی اهم شیء فی الباب. بل هی الاساس وهی معنی التفکیر الذی به نتوصل الی المجهولات. ومهمتنا فی المنطق أن نعرف کیف نفکر لنکسب العلوم التصوریه والتصدیقیه.

وسیأتی ان طریقه التفکیر لتحصیل العلم التصدیقی هو الاستدلال والبرهان. اما تحصیل العلم التصوری فقد اشتهر عند المناطقه ان الحد لا یکتسب بالبرهان وکذا الرسم. والحق معهم لان البرهان مخصوص لاکتساب التصدیق ولم یحن (1) الوقت بعد لابیّن للطالب سر ذلک واذا لم یکن البرهان هی الطریقه هنا فما هی طریقه یصنعها کل انسان فی دخیله نفسه یخطیء فیها أو یصیب. ولکن نحتاج الی الدلاله علیها لنکون علی بصیره فی صناعتها. وهذا هو هدف علم المنطق. وهذا ما نرید بیانه فنقول : ).

الطریق منحصر بنوعین من القسمه : القسمه الطبیعیه بالتحلیل العقلی وتسمی طریقه التحلیل العقلی والقسمه المنطقیه الثنائیه. ونحن أشرنا فی غضون (2) کلامنا فی التعریف والقسمه الی ذلک. وقد جاء وقت بیانه فنقول

طریقه التحلیل العقلی

اذا توجهت نفسک نحو المجهول التصوری «المشکل» ولنفرضه «الماء» مثلاً عندما یکون مجهولاً لدیک وهذا هو الدور الاول (3) فأول مایجب أن تعرف

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 2452


1- حان الأمر یحین حینا وحینونه : قرب وقته ... آن «المعجم الوسیط».
2- الغضن : کل تثن وتکثر فی ثوب أو درع أو اذن أو غیرها. ج : غضون ، ویقال : جاء فی غضون کلامه کذا : فی أثنائه وطیاته.
3- (*) تقدم فی مبحث «تعریف الفکر» ص 20 ان الادوار التی تمر علی العقل لتحصیل المجهول خمسه : اثنتان منها مقدمه للفکر وثلاثه هی الفکر لتی سمیناها بالحرکات. وهذا البحث هنا موقع تطبیق هذه الادوار علی تحصیل المجهول التصوری. وسیأتی فی موضعه موقع تطبیقها علی تحصیل المجهول التصدیقی وهذا البحث بمجموعه وبیان الادوار قد امتاز بشرحه کتابنا علی جمیع کتب المنطق القدیمه والحدیثه.

نوعه (1). ای تعرف انه داخل فی ای جنس من الاجناس العالیه أو ما دونها کأن تعرف أن الماء مثلاً من السوائل. وهذا هو «الدور الثانی». وکلما کان الجنس الذی عرفت دخول المجهول تحته قریباً کان الطریق أقصر لمعرفه الحد أو الرسم. وسیتضح.

واذا اجتزت الدور الثانی الذی لا بد منه لکل من أراد التفکیر بأیه طریقه کانت انتقلت الی الطریقه التی تختارها للتفکیر ولا بد أن تتمثل فیها الادوار الثلاثه الاخیره أو الحرکات الثلاث التی ذکرناها للفکر : الذاهبه والدائریه والراجعه.

واذ نحن اخترنا الآن «طریقه التحلیل العقلی» أولاً فلنذکرها متمثله فی الحرکات الثلاث :

فانک عند ما تجتاز الدور الثانی تنتقل الی الثالث وهو الحرکه الذاهبه حرکه العقل من المجهول الی المعلومات. ومعنی هذه الحرکه بطریقه التحلیل المقصود بیانها هو أن تنظر فی ذهنک الی جمیع الافراد الداخله تحت ذلک الجنس الذی فرضت المشکل داخلاً تحته. وفی المثال تنظر الی افراد السوائل سواء کانت ماء أو غیر ماء باعتبار ان کلها سوائل.

وهنا ننتقل الی الرابع وهو «الحرکه الدائریه» أی حرکه العقل بین المعلومات. وهو اشق الادوار وأهمها دائماً فی کل تفکیر فان نجح المفکر فیه انتقل الی الدور الاخیر الذی به حصول العلم والا بقی فی مکانه یدور علی نفسه

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 2453


1- یعرف منه : أن النوع فی قوله : «تعرف نوعه» وفی قولهم : «الدور الثانی معرفه نوع المشکل» لیس بمعناه المنطقی بل بمعناه العرفی اللغوی وهو الجنس.

بین المعلومات من غیر جدوی. وهذه الحرکه الدائریه بین المعلومات فی هذه الطریقه هی أن یلاحظ الفکر مجامیع افراد الجنس الذی دخل تحته المشکل فیفرزها مجموعه مجموعه فلأفراد المجهول مجموعه ولغیره من أنواع الجنس الاخری کل واحد مجموعه من الافراد. وفی المثال یلاحظ مجامیع السوائل : الماء والزئبق واللبن والدهن الی آخرها. وعند ذلک یبدأ فی ملاحظتها ملاحظه دقیقه لیعرف ما تمتاز به مجموعه أفراد المشکل بحسب ذاتها وحقیقتها عن المجامیع الاخری أو بحسب عوارضها الخاصه بها. ولا بد هنا من الفحص الدقیق والتجربه الیعرف فی المثال الخصوصیه الذاتیه أو العرضیه التی یمتاز بها الماء عن غیره من السوائل فی لونه وطعمه أو فی وزنه وثقله أو فی اجزائه الطبیعیه. ولا یستغنی الباحث عن الاستعانه بتجارب الناس والعلماء وعلومهم.

والبشر من القدیم کما قلنا فی أول مبحث القسمه اهتموا بفطرتهم فی تقسیم الاشیاء وتمییز الانواع بعضها عن بعض فحصلت لهم بمرور

الزمن الطویل معلومات قیمه هی ثروتنا العلمیه التی ورثناها من أسلافنا. وکل ما نستطیعه من البحث فی هذا الشأن هو التعدیل والتنقیح فی هذه الثروه واکتشاف بعض الکنوز من الانواع التی لم یهتد الیها السابقون علی مرور الزمن وتقدم المعارف.

فإن استطاع الفکر أن ینجح فی هذا الدور «الحرکه الدائریه» بأن عرف ما یمیز المجهول تمییزاً ذاتیاً أی عرف فصله أو عرف ما یمیزه تمییزاً عرضیاً أی عرف خاصته فان معنی ذلک انه استطاع أن یحلل معنی المجهول الی جنس وفصل أو جنس وخاصه تحلیلاً عقلیاً فیکمل عنده الحد التام او الرسم التام بتألیفه مما انتهی الیه التحلیل. کما لو عرف الماء فی المثال بأنه سائل بطبعه لا لون له ولا طعم ولا رائحه او انه له ثقل نوعی مخصوص أو انه قوام کل شیء حی (1).

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 2454


1- وجمیع الثلاثه خواص ، وأما الفصل فهو کونه ذا صوره مائیه.

ومعنی کمال الحد أو الرسم عنده ان عقله ان عقله قد انتهی الی الدور الاخیر وهو «الحرکه الراجعه» أی حرکه العقل من المعلوم الی المجهول. وعندها ینتهی التفکیر بالوصول الی الغایه من تحصیل المجهول.

وبهذا اتضح معنی التحلیل العقلی الذی وعدناک ببیانه سابقاً فی القسمه الطبیعیه وهو انما یکون باعتبار المتشارکات والمتباینات أی انه بعد ملاحظه المتشارکات بالجنس یفرزها ویوزعها مجامیع أو فقل أنواعاً بحسب ما فیها من الممیزات المتباینه فیستخرج من هذه العملیه الجنس والفصل مفردات الحد او الجنس والخاصه مفردات الرسم فکنت بذلک حللت المفهوم المراد تعریفه الی مفرداته.

«تنبیه» :

ان الکلام المتقدم فی الدور الرابع فرضناه فیما اذا کنت من اول الامر

لما عرفت نوع المشکل عرفت جنسه القریب فلم تکن بحاجه الا للبحث عن ممیزاته عن الانواع المشترکه معه فی ذلک الجنس. اما لو کنت قد عرفت فقط جنسه العالی کأن عرفت ان الماء جوهرلا غیر فانک لأجل أن تکمل لک المعرفه لابد:

أن تفحص «أولاً» لتعرف أن المشکل من أی الاجناس المتوسطه بتمییز بعضها عن بعض بفصولها أو خواصها علی نحو العملیه التحلیلیه السابقه حتی تعرف ان الماء جوهر ذو ابعاد أی جسم.

ثم تفحص «ثانیاً» بعملیه تحلیلیه أخری لتعرفه من أی الاجناس القریبه هو فتعرف انه سائل.

ثم تفحص «ثالثاً» بتلک العملیه التحلیلیه لتمیزه عن السوائل الاخری بثقله النوعی مثلاً او بأنه قوام کل شیء حی فیتألف عندک تعریف الماء علی هذا النحو مثلاً «جوهر ذو أبعاد سائل قوام کل شیء حی» ویجوز أن تکتفی عن ذلک

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 2455

فتقول «سائل قوام کل شیء حی» مقتصراً علی الجنس القریب.

وهذه الطریقه الطویله من التحلیل التی هی عباره عن عده تحلیلات یلتجیء الیها الانسان اذا کانت الاجناس متسلسله ولم یکن یعرف الباحث دخول المجهول الا فی الجنس العالی. ولکن تحلیلات البشر التی ورثناها تغنینا فی أکثر المجهولات عن ارجاعها الی الاجناس العالیه فلا نحتاج علی الاکثر الا لتحلیل واحد لنعرف به ما یمتاز به المجهول عن غیره.

علی أنه یجوز لک أن تستغنی بمعرفه الجنس العالی أو المتوسط فلا تجری الا عملیه واحده للتحلیل لتمیز المشکل عن جمیع ما عداه مما یشترک معه فی ذلک الجنس العای أو المتوسط غیر أن هذه العملیه

لا تعطینا الا حداً ناقصاً أو رسماً ناقصاً (1).

طریقه القسمه المنطقیه الثنائیه

انک بعد الانتهاء من الدورین الاولین أی دور مواجهه المشکل ودور معرفه نوعه لک أن تعمد الی طریقه أخری من التفکیر تختلف عن السابقه.

فان السابقه کانت النظره فیها الی الافراد المشترکه فی ذلک الجنس ثم تمییزها بعضها عن بعض لاستخراج ما یمیز المجهول.

أما هذه فانک تتحرک الی الجنس الذی عرفته فتفسمه بالقسمه المنطقیه الثنائیه الی اثبات ونفی : الاثبات بما یمیز المجهول تمییزاً ذاتیاً أو عرضیاً والنفی بما عداه. وذلک اذا کان المعروف الجنس القریب فنقول فی مثال الماء الذی عرف انه سائل : «السائل اما عدیم اللون واما غیره» فتستخرج بذلک الحد التام أو الرسم التام وتحصل لدیک الحرکات الثلاث کلها.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 2456


1- لا یخفی علیک : أنه رجوع عما اختاره فی تفسیر الرسم التام والرسم الناقص : من أن الخاصه مع الجنس - مطلقا - تام ، وأن الخاصه فقط رسم ناقص.

أما لو کان الجنس الذی عرفته هو الجنس العالی أو المتوسط فانک تأخذ أولاً الجنس العالی مثلاً فتقسمه بحسب الممیزات الذاتیه أو العرضیه (1) ثم تقسم الجنس المتوسط الذی حصلته بالتقسیم الاول الی أن یصل التقسیم الی الانواع السافله علی النحو الذی مثلنا به فی القسمه الثنائیه للجوهر وبهذا تصیر الفصول (2) کلها معلومه علی الترتیب فتعرف بذلک جمیع ذاتیات المجهول علی التفصیل.

تمرینات علی التعریف و القسمه

1- انقد التعریفات الآتیه وبین ما فیها من وجوه الخطأ ان کان :

أ - الطائر : حیوان یبیض

و- اللبن : ماده سائله مغذیه

ب - الانسان : حیوان بشری

ز - العدد : کثره مجتمعه من آحاد

ج - العلم : نور یقذف فی القلب

ح - الماء : سائل مفید

د - القدام : الذی خلفه شیء

ط - الکوکب : جرم سماوی منیر

ه- - المربع : شکل رباعی قائم الزوایا

ی - الوجود : الثابت العین

2- من أی انواع التعریف تعریف العلم بأنه «حصول صوره الشیء فی العقل» وتعریف المرکب بأنه «ما دل جزء لفظه علی جزء معناه حین هو جزء». وبین ما اذا کان الجنس مذکوراً فیها أم لا.

3- من أی انواع التعریف تعریف الکلمه بأنها «قول مفرد» وتعریف الخبر بأنه «قول یحتمل الصدق والکذب».

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 2457


1- لا یخفی علیک : أنه لما کان الغرض تحصیل الجنس المتوسط بالقسمه لا ینفع تقسیم الجنس العالی بالعرضیان ، فإنه لا ینتج إلا حصول الصنف. کما أنه لا ضروره فی التقسیم الأخیر إلی تحصیل الفصل ، بل یکفی تحصیل الخاصه ، کما صرح به هو قبل أسطر.
2- أو الخواص.

4- عرف النحویون الکلمه بعده تعریفات : أ - لفظ وضع لمعنی مفرد.

ب - لفظ موضوع مفرد.

ج - قول مفرد.

د - مفرد.

فقارن بینها واذکر أولاها واحسنها والخلل فی احدها ان کان.

5- لو عرفنا الاب بأنه «من له ولد» فهذا التعریف فاسد قطعاً ولکن هل تعرف من أیه جهه فساده؟ وهل تری یلزم منه الدور؟ - واذا کان یلزم منه الدور أولا یلزم فهل تستطیع ان تعلل ذلک؟

6- اعترض بعض الاصولیین علی تعریف اللفظ المطلق المقابل للمقید بأنه «ما دل علی شایع فی جنسه» فقال انه تعریف غیر مطرد ولا منعکس فهل تعرف الطریق لرد هذا الاعتراض من أساسه علی الاجمال. وانت اذا حققت ان هذا التعریف ماذا یسمی یسهل علیک الجواب فتفطّن!

7- جاء فی کتاب حدیث للمنطق تعریف الفصل بأنه «صفه أو مجموع صفات کلیه بها تتمیّز أفراد حقیقه واحده من أفراد غیرها من الحقائق المشترکه معها فی جنس واحد». انقده واذکر وجوه الخلل فیه علی ضوء ما درسته فی تعریف الفصل وشروط التعریف.

8- ان التی نسمیها بالکلیات الخمسه کان ارسطو یسمیها «المحمولات» وعنده ان المحمول لا بد أن یکون من أحد الخمسه فاعترضه بعض مؤلفی المنطق الحدیث بأن هذه الخمسه لا تحتوی جمیع أنواع المحمولات لانه لا یدخل فیه مثل «البشر هو الانسان».

فالمطلوب ان تجیب عن هذا الاعتراض علی ضوء ما درسته فی بحث «الحمل وانواعه». وبین صواب ما ذهب الیه ارسطو.

9- وعرف هذا البعض المتقدم اللفظین المتقابلین بانهما «اللفظان اللذان لا یصدقان علی شیء واحد فی آن واحد». انقده علی ضوء ما درسته فی بحث

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 2458

التقابل وشروط التعریف.

10- کیف تفکر بطریقه التحلیل العقلی لاستخراج تعریف الکلمه والمفرد والمثلث والمربع.

11- استخرج بطریقه القسمه المنطقیه الثنائیه تعریف الفصل تاره والنوع أخری.

12- فرق بین القسمه العقلیه وبین الاستقرائیه فی القسمات التفصیلیه الآتیه مع بیان الدلیل علی ذلک :

أ - قسمه فصول السنه الی ربیع وصیف وخریف وشتاء.

ب - قسمه اوقات الیوم الی فجر وصبح وضحی وظهر وعصر واصیل وعشاء وعتمه.

ج - قسمه الفعل الی ماض ومضارع وأمر.

د - قسمه الاسم الی نکره ومعرفه.

ه- - قسمه الاسم الی مرفوع ومنصوب ومجرور.

و- قمسه الحکم الی وجوب وحرمه واستحباب وکراهه واباحه.

ز - قسمه الصوم الی واجب ومستحب ومکروه ومحرم.

ح - قسمه الصلاه الی ثنائیه وثلاثیه ورباعیه.

ط - قسمه الحج الی تمتع وقران وافراد.

ی - قسمه الخط الی مستقیم ومنحن ومنکسر.

ثم اقلب ما یمکن من هذه القسمات الی قسمه ثنائیه واستخرج منها بعض ریفات لبعض الاقسام واختر خمسه علی الاقل.

انتهی الجزء الاول

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 2459

الجزء الثانی : التصدیقات

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 2460

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 2461

الباب الرابع : القضایا و احکامها
اشاره

وفیه فصلان :

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 2462

الفصل الاول : القضایا
القضیه
اشاره

(1)

تقدم فی الباب الاول ان الخبر هو القضیه وعرفنا الخبر أو القضیه بأنه «المرکب التام الذی یصح أن نصفه بالصدق أو الکذب».

وقولنا : المرکب التام هو «جنس قریب» یشمل نوعی التام : الخبر والانشاء وباقی التعریف «خاصه» یخرج بها الانشاء لان الوصف بالصدق أو الکذب من عوارض الخبر المختصه به کما فصلناه هناک. فهذا التعریف تعریف بالرسم التام.

ولأجل ان یکون التعریف دقیقا نزید علیه کلمه «لذاته» فنقول : القضیه هی المرکب التام الذی یصح أن نصفه بالصدق أو الکذب لذاته.

وکذا ینبغی زیاده کلمه «لذاته» فی تعریف الانشاء. ولهذا القید فائده فانه قد یتوهم غافل فیظن ان التعریف الاول للخبر یشمل بعض الانشاءات فلایکون

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 2463


1- راجع شرح الشمسیه : ص 82 ، وشرح المنظومه : ص 46 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، والجوهر النضید : ص 30 ، وأساس الاقتباس : ص 64 ، والإشارات وشرحه : ص 112 ، والنجاه : ص 12 ، والتحصیل : ص 44.

مانعا ویخرج هذا البعض من تعریف الانشاء فلا یکون جامعا.

وسبب هذا الظن ان بعض الانشاءات قد توصف بالصدق والکذب کما لو استفهم شخص عن شیء یعلمه أو سأل الغنی سؤال الفقیر او تمنی انسان شیئا هو واجد له فان هؤلاء نرمیهم بالکذب وفی عین الوقت نقول للمستفهم الجاهل والسائل الفقیر والمتمنی الفاقد الیائس (1) انهم صادقون. ومن المعلوم أن الاستفهام والطلب بالسؤال والتمنی من أقسام الانشاء.

ولکنا اذا دققنا هذه الامثله واشباهها یرتفع هذا الظن لاننا نجد أن الاستفهام الحقیقی لا یکون الا عن جهل والسؤال لا یکون الا عن حاجه والتمنی لا یکون الا عن فقدان ویأس فهذه الانشاءات تدل بالدلاله الالتزامیه علی الاخبار عن الجهل أو الحاجه او الیأس فیکون الخبر المدلول علیه بالالتزام هو الموصوف بالصدق أو الکذب لا ذات الانشاء.

فالتعریف الاول للخبر فی حد نفسه لا یشمل هذه الانشاءات ولکن لأجل التصریح بذلک دفعا للالتباس نضیف کلمه «لذاته» لان هذه الانشاءات المذکوره لئن اتصفت بالصدق أو الکذب فلیس هذا الوصف لذاتها بل لأجل مدالیلها الالتزامیه.

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 2464


1- قیده بالیأس ، لأن الترجی أیضا طلب شئ مفقود مع إمکان وجدانه. وأما التمنی فهو طلب شئ مفقود مع عدم إمکان وجدانه ، فالمتمنی لیس إلا الیائس.
أقسام القضیه

(1)

القضیه : حملیّه و شرطیه

1- «الحملیه» مثل : الحدید معدن الربا محرم الصدق ممدوح الکاذب لیس بمؤتمن البخیل لا یسود.

وبتدقیق هذه الامثله نجد : أن کل قضیه منها لها طرفان ونسبه بینهما ومعنی هذه النسبه اتحاد الطرفین وثبوت الثانی للاول أو نفی الاتحاد والثبوت. وبالاختصار نقول : معناها ان «هذا ذاک» أو «هذا لیس ذاک» فیصح تعریف الحملیه بأنها :

ما حکم فیها بثبوت شیء لشیء او نفیه عنه.

2- «الشرطیه» مثل : اذا أشرقت الشمس فالنهار موجود. ولیس اذا کان الانسان نماما کان أمینا. ومثل : اللفظ إما ان یکون مفردا أو مرکبا. ولیس الانسان اما ان یکون کاتبا او شاعرا.

وعند ملاحظه هذه القضایا نجد : ان کل قضیه منها لها طرفان وهما قضیتان بالاصل. ففی المثال الاول لولا «اذا» و «فاء الجزاء» لکان قولنا «اشرقت الشمس» خبرا بنفسه وکذا «النهار موجود». وهکذا باقی الامثله ولکن لما جمع المتکلم بین الخبرین ونسب احدهما الی الآخر جعلهما قضیه واحده

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 2465


1- راجع شرح الشمسیه : ص 82 ، وشرح المنظومه : ص 46 ، وشرح المطالع : ص 110 ، الجوهر النضید : ص 31 ، وأساس الاقتباس : ص 68 ، والإشارات وشرحه : ص 114 ، النجاه : ص 12 ، والتحصیل : ص 44.

وأخرجهما عما کانا علیه من کون کل منهما خبرا یصح السکوت علیه فانه لو (1) قال «اشرقت الشمس ...» وسکت فانه یعد مرکبا ناقصا کما تقدم فی بحث المرکب.

وأما هذه النسبه بین الخبرین بالاصل فلیست هی نسبه الثبوت والاتحاد کالحملیه لان(2) لا اتحاد بین القضایا بل هی اما نسبه الاتصال والتصاحب والتعلیق أی تعلیق الثانی علی الاول أو نفی ذلک کالمثالین الاولین واما نسبه التعاند والانفصال والتباین أو نفی ذلک کالمثالین الأخیرین.

ومن جمیع ما تقدم نستطیع أن نستنتج عده أمور :

«الاول» : تعریف القضیه الشرطیه بأنها «ماحکم فیها بوجود نسبه بین قضیه واخری او لا وجودها».

الشرطیه : متصله و منفصله

(3)

«الثانی» : ان الشرطیه تنقسم الی متصله ومنفصله لأن النسبه :

1- ان کانت هی الاتصال بین القضیتین وتعلیق احداهما علی الاخری أو نفی ذلک کالمثالین الاولین فهی المسماه «بالمتصله».

2- وان کانت هی الانفصال والعناد بینهما أو نفی ذلک کالمثالین الاخیرین فهی المسماه «بالمنفصله».

الموجبه و السالبه

«الثالث» : ان القضیه بجمیع اقسامها سواء کانت حملیه أو متصله أو منفصله تنقسم الی : موجبه وسالبه لأن الحکم فیها :

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 2466


1- کذا ، والمناسب : إذا.
2- الأولی : لأنه.
3- راجع شرح الشمسیه : ص 84 ، وشرح المنظومه : ص 46 ، وشرح المطالع : ص 111 ، الجوهر النضید : ص 33 ، وأساس الاقتباس : ص 69 ، والإشارات وشرحه : ص 115 ، والتحصیل : ص 44.

1- ان کان بنسبه الحمل أو الاتصال او الانفصال فهی «موجبه».

2- وان کان بسلب الحمل او الاتصال او الانفصال فهی «سالبه».

وعلی هذا فلیس من حق السالبه أن تسمی حملیه او متصله او منفصله لأنها سلب الحمل او سلب الاتصال أو سلب الانفصال ولکن تشبیها لها بالموجبه سمیت باسمها.

ویسمی الایجاب والسلب «کیف القضیه» لانه یسأل ب- «کیف» الاستفهامیه عن الثبوت وعدمه.

أجزاء القضیه

(1)

قلنا : ان کل قضیه لها طرفان ونسبه وعلیه ففی کل قضیه ثلاثه اجزاء ففی الحملیه :

الطرف الاول : المحکوم علیه ویسمی «موضوعا».

الطرف الثانی : المحکوم به ویسمی «محمولا».

النسبه : والدال علیها یسمی «رابطه»

وفی الشرطیه :

الطرف الاول : یسمی «مقدما».

والطرف الثانی : یسمی «تالیا».

والدال علی النسبه : یسمی «رابطه».

ولیس من حق أطراف المنفصله أن تسمی مقدما وتالیا لانها غیر متمیزه بالطبع کالمتصله فان لک أن تجعل أیا شئت منها مقدما وتالیا ولا یتفاوت المعنی فیها ولکن انما سمیت بذلک فعلی نحو العطف علی المتصله تبعا لها کما سمیت السالبه باسم الموجبه الحملیه او المتصله أو المنفصله.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 2467


1- راجع الحاشیه : ص 56 ، وشرح الشمسیه : ص 86- 110 ، وشرح المطالع : ص 113 ، والجوهر النضید : ص 31 ، وأساس الاقتباس : ص 65- 70.
أقسام القضیه باعتبار الموضوع
اشاره

الحملیه : شخصیّه (1) وطبیعیه ومهمله ومحصوره

المحصوره : کلیّه وجزئیه

نبتدئ بالتقسیم باعتبار الموضوع للحملیه ثم نتبعه بتقسیم الشرطیه فنقول :

تنقسم الحملیه باعتبار الموضوع الی الاقسام الاربعه المذکوره فی العنوان لأن الموضوع اما ان یکون جزئیا حقیقیا أو کلیا :

أ - فإن کان جزئیا سمیت القضیه «شخصیه» و «مخصوصه» مثل : محمد رسول الله. الشیخ المفید مجدد القرن الرابع. بغداد عاصمه العراق أنت عالم. هو لیس بشاعر. هذا العصر لا یبشر بخیر.

ب - وان کان کلیا ففیه ثلاث حالات تسمی فی کل حاله القضیه المشتمله علیه باسم مخصوص فانه :

1- اما أن یکون الحکم فی القضیه علی نفس الموضوع الکلی بما هو کلی مع غض النظر عن أفراده علی وجه لا یصح تقدیر رجوع الحکم الی

الافراد فالقضیه تسمی «طبیعیه» لان الحکم فیها علی نفس الطبیعه من حیث هی کلیه

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 2468


1- راجع شرح الشمسیه : ص 88 ، وشرح المنظومه : ص 48 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، وشرح المطالع : ص 119 ، والجوهر النضید : ص 45 ، وأساس الاقتباس : ص 83 ، والإشارات وشرحه : ص 117 ، والنجاه : ص 13 ، والتحصیل : ص 48.

مثل : الانسان نوع. الناطق فصل. الحیوان جنس. الضاحک خاصه ... وهکذا فانک تری ان الحکم فی هذه الامثله لا یصح ارجاعه الی أفراد الموضوع لان الفرد لیس نوعا ولا فصلا ولا جنسا ولا خاصه.

2- واما أن یکون الحکم فیها علی الکلی بملاحظه أفراده بان یکون الحکم فی الحقیقه راجعا الی الافراد والکلی جعل عنوانا ومرآه لها إلا أنه لم یبین فیه کمیه الافراد لا جمیعها ولا بعضها فالقضیه تسمی «مهمله» لاهمال بیان کمیه افراد الموضوع مثل : الانسان فی خسر. رئیس القوم خادمهم. لیس من العدل سرعه العذل. المؤمن لا یکذب ..

فانه لیس فی هذه الامثله دلاله علی دن الحکم عام لجمیع ما تحت الموضوع أو غیر عام.

«تنبیه» قال الشیخ الرئیس فی الاشارات بعد بیان المهمله : «فان کان ادخال الالف واللام یوجب تعمیما وشرکه وادخال التنوین یوجب تخصیصا فلا مهمله فی لغه العرب ولیطلب ذلک فی لغه أخری. وأما الحق فی ذلک فلصناعه النحو ولا نخالطها (1) بغیرها ...»(2). والحق وجود المهمله فی لغه العرب اذا کانت اللام للحقیقه فیشار بها الی نفس الطبیعه من حیث وجودها فی مصادیقها (3) من دون دلاله علی اراده الجمیع

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 2469


1- فی المصدر : تخالطها.
2- الإشارات : ج 1 ص 117 ، الفصل الثالث من النهج الثالث.
3- وهی التی یشار بها وبمصوبها إلی الماهیه ، وهی التی لا تخلفها «کل» نحو : وجعلنا من الماء کل شئ حی ، والرجل خیر من المرأه ، والعلم أفضل من المال. ومنها اللام فی الأمثله التی ذکرها المصنف للقضیه المهمله.

أو البعض. نعم اذا کانت للجنس فانها تفید العموم. ویفهم ذلک من قرائن الاحوال. وهذا أمر یرجع فیه الی کتب النحو وعلوم البلاغه.

3- واما أن یکون الحکم فیها علی الکلی بملا حظه أفراده کالسابقه ولکن کمیه أفراده مبینه فی القضیه اما جمیعا أو بعضا فالقضیه تسمی «محصوره» وتسمی «مسوّره» أیضا. وهی تنقسم بملاحظه کمیه الافراد الی :

أ - «کلیه» : اذا کان الحکم علی جمیع الافراد مثل : کل امام معصوم. کل ماء طاهر. کل ربا محرم. لاشیء من الجهل بنافع. مافی الدار دیار.

ب - و «جزئیه» : اذا کان الحکم علی بعض الافراد مثل : بعض الناس یکذبون. قلیل من عبادی الشکور. وما أکثر الناس ولو حرصت بمؤمنین. لیس کل انسان عالما. رب أکله منعت أکلات.

لا اعتبار الا بالمحصورات

(1)

القضایا المعتبره (2) التی یبحث عنها المنطقی (3) ویعتد بها هی المحصورات دون غیرها من باقی الاقسام. وهذا ما یحتاج الی البیان :

أما «الشخصیه» فلان مسائل المنطق (4) قوانین عامه (5) فلا شأن لها فی القضایا الشخصیه التی لا عموم فیها.

وأما «الطبیعیه» فهی بحکم الشخصیه لان الحکم فیها لیس فیه تقنین قاعده

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 2470


1- راجع الحاشیه : ص 58 ، وشرح الشمسیه : ص 90 ، وشرح المنظومه : ص 49 ، وشرح المطالع : ص 123 ، والجوهر النضید : ص 47 ، والإشارات وشرحه : ص 121.
2- فی العلوم.
3- من جهه کون المنطق آله للعلوم.
4- کان اللازم أن یقول : لأن مسائل العلوم - ومنها المنطق - قوانین موضوعاتها أمور کلیه.
5- لاوجه لتخصیص ذلک بمسائل المنطق ، فإن مسائل کل علم قوانین عامه.

عامه (1) وانما الحکم کما قلنا علی نفس المفهوم بما هو من غیر

أن یکون له مساس بأفراده. وهو بهذا الاعتبار کالمعنی الشخصی لا عموم فیه فان الانسان فی مثال «الانسان نوع» لا عموم فیه. لأن کلا من أفراده لیس بنوع.

وأما «المهمله» فهی فی قوه الجزئیه (2)(3) وذلک لان الحکم فیها یجوز أن یرجع الی جمیع الافراد ویجوز أن یرجع الی بعضها دون البعض الآخر کما تقول : «رئیس القوم خادمهم» فانه اذا لم یبین فی هذه القضیه کمیه الافراد فانک تحتمل ان کل رئیس قوم یجب أن یکون کخادم لقومه. وربما کان هذا الحکم من القائل غیر عام لکل من یصدق علیه رئیس قوم فقد یکون رئیس مستغنیا عن قومه اذ لا تکون قوته مستمده منهم. وعلی کلا التقدیرین یصدق «بعض الرؤساء لقومهم کخدم لهم» لان الحکم اذا کان فی الواقع للکل فان البعض له هذا الحکم قطعا أما البعض الآخر فهو مسکوت عنه. واذا کان فی الواقع للبعض فقد حکم علی البعض.

اذن الجزئیه صادقه علی کلا التقدیرین قطعا. ولا نعنی بالجزئیه الا ما حکم فیها علی بعض الافراد من دون نظر الی البعض الباقی بنفی ولا اثبات. فانک اذا قلت «بعض الانسان حیوان» فهی صادقه لانها سالکته عن البعض الآخر

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 2471


1- إذا کان الوجه فی عدم اعتبار الطبیعیه عدم کون الحکم فیها تقنین قاعده عامه ، لزم أن تکون المحصوره الجزئیه أیضا کذلک ، فما الوجه فی جعل الجزئیه من القضایا المعتبره ، حیث قال : فی السطر ... القضایا المعتبره هی المحصورات خاصه سواء کانت کلیه أو جزئیه.
2- إن قلت : إذا کانت المهمله فی قوه الجزئیه والجزئیه من المحصورات وهی معتبره ، لزم اعتبار المهمله أیضا. قلت : المهمله بما هی مهمله غیر مبین فیها کمیه أفراد الموضوع غیر معتبره ، لإهمالها ، ولکن بعد ملاحظه العقل أن المتیقن منها هی الجزئیه ، تصیر معتبره بحکم العقل.
3- أی لا حکم لها برأسها ، بل هی داخله فی المحصوره الجزئیه حیث إنها فی قوتها.

فلا تدلیل(1) علی أن الحکم لا یعمه. ولا شک ان بعض الانسان حیوان وان کان البعض الباقی فی الواقع أیضا حیوانا ولکنه مسکوت عنه فی القضیه.

واذا کانت القضایا المعتبره هی المحصورات خاصه سواء کانت کلیه

أو جزئیه فاذا روعی مع «کم» القضیه (2) کیفها ارتقت القضایا المعتبره الی أربعه أنواع : الموجبه الکلیه. السالبه الکلیه. الموجبه الجزئیه. السالبه الجزئیه.

السُور و الفاظه

السور والفاظه یسمی اللفظ الدال علی کمیه أفراد الموضوع «سور القضیه» تشبیها له بسور البلد الذی یحدها ویحصرها. ولذا سمیت هذه القضایا «محصوره» و «مسوره». ولکل من المحصورات الاربع سور خاص بها :

1- «سور الموجبه الکلیه» : کل. جمیع. عامه. کافه. لام الاستغراق ... الی غیرها من الالفاظ التی تدل علی ثبوت المحمول لجمیع أفراد الموضوع.

2- «سور السالبه الکلیه» : لا شیء. لا واحد. النکره فی سیاق النفی ... الی غیرها من الالفاظ الداله علی سلب المحمول عن جمیع أفراد الموضوع.

3- «سور الموجبه الجزئیه» : بعض. واحد. کثیر. قلیل. ربما. قلما ... الی غیرها مما یدل علی ثبوت المحمول لبعض أفراد الموضوع.

4- «سور السالبه الجزئیه» : لیس بعض. بعض ... لیس. لیس کل. ما کل ... أو غیرها مما یدل علی سلب المحمول عن بعض أفراد الموضوع.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 2472


1- فی بعض النسخ المطبوعه : فلا تدلیل.
2- (*) کلیه القضیه وجزئیتها یسمی «کم القضیه» بتشدید المیم مأخوذه من کم الاستفهامیه التی یسأل بها عن المقدار. والمصدر «کمیه» بتشدید المیم.

وطلبا للاختصار نرمز لسور کل قضیه برمز خاص کما یلی :

«کل» : للموجبه الکلیه

«لا» : للسالبه الکلیه

«ع» : للموجبه الجزئیه

«س» : للسالبه الجزئیه

واذ رمزنا دائما للموضوع بحرف «ب» وللمحمول بحرف «ح» فتکون رموز المحصورات الاربع کما یلی :

کل ب ح ............ الموجبه الکلیه

لا ب ح ............. السالبه الکلیه

ع ب ح ............ الموجبه الجزئیه

س ب ح ............ السالبه الجزئیه

تقسیم الشرطیه الی شخصیه و مهمله و محصوره

(1)

لاحظنا أن الحملیه تنقسم الی الاقسام الاربعه السابقه باعتبار موضوعها. وللشرطیه تقسیم یشبه ذلک التقسیم ولکن لا باعتبار الموضوع اذ لا موضوع لها بل باعتبار الاحوال والازمان التی یقع فیها التلازم أو العناد.

فتنقسم الشرطیه بهذا الاعتبار الی ثلاثه أقسام فقط : شخصیه مهمله محصوره. ولیس من اقسامها الطبیعیه التی لا تکون الا باعتبار الموضوع

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 2473


1- راجع شرح الشمسیه : ص 115 ، وشرح المطالع : ص 214 ، والجوهر النضید : ص 47 ، وأساس الاقتباس : ص 85 ، والإشارات وشرحه : ص 121 ، والتحصیل : ص 50.

بما هو مفهوم موجود فی الذهن.

1- «الشخصیه» : وهی ما حکم فیها بالاتصال أو التنافی او نفیهما فی زمن معین شخصی او حال معین کذلک.

مثال المتصله ان جاء علی غاضبا فلا أسلم علیه. اذا مطرت السماء الیوم فلا أخرج من الدار. لیس اذا کان المدرس حاضرا الآن فانه مشغول بالدرس.

مثال المنفصله اما أن تکون الساعه الآن الواحده أو الثانیه. وإما ان یکون زید وهو فی البیت نائما او مستیقظا. لیس اما أن یکون الطالب وهو فی المدرسه واقفا أو فی الدرس.

2- «المهمله» : وهی ما حکم فیها بالاتصال أو التنافی او رفعهما فی حال أو زمان ما من دون نظر الی عموم الاحوال والازمان أو خصوصهما.

مثال المتصله اذا بلغ الماء کرا فلا ینفعل بملاقاه النجاسه. لیس اذا کان الانسان کاذبا کان محمودا.

مثال المنفصله القضیه اما ان تکون موجبه أو سالبه. لیس اما أن کیون الشیء معدنا أو ذهبا.

3- «المحصوره» : وهی ما بین فیها کمیه أحوال الحکم واوقاته کلا أو بعضا وهی علی قسمین کالحملیه :

أ - «الکلیه» : وهی اذا کان اثبات الحکم أو رفعه فیها یشمل جمیع الاحوال أو الاوقات.

مثال المتصله کلما کانت الامه حریصه علی الفضیله کانت سالکه سبیل السعاده. لیس أبدا او لیس البته اذا کان الانسان صبورا علی الشدائد کان غیر موفق فی أعماله.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 2474

مثال المنفصله دائما اما أن یکون العدد الصحیح زوجا أو فردا. لیس أبدا او لیس البته اما أن یکون العدد الصحیح زوجا او قابلا للقسمه علی اثنین.

ب - «الجزئیه» : اذا کان اثبات الحکم أو رفعه فیها یختص فی بعض غیر معین من الاحوال والاوقات.

مثال المتصله قد یکون اذا کان الانسان عالما کان سعیدا. ولیس کلما کان الانسان حازما کان ناجحا فی أعماله.

مثال المنفصله قد یکون اما أن یکون الانسان مستلقیا أو جالسا

«وذلک عندما یکون فی السیاره مثلا اذ لا یمکنه الوقوف». قد لا یکون اما أن یکون الانسان مستلقیا أو جالسا «وذلک عندما یمکنه الوقوف منتصبا».

السور فی الشرطیه

السور فی الحملیه یدل علی کمیه أفراد الموضوع. أما فی الشرطیه فدلالته علی عموم الاحوال والازمان أو خصوصها. ولکل من المحصورات الاربع سور یختص بها کالحملیه :

1- «سور الموجبه الکلیه» : کلما. مهما. متی. ونحوها فی المتصله. ودائما فی المنفصله.

2- «سور السالبه الکلیه» : لیس أبدا. لیس البته. فی المتصله والمنفصله.

3- «سور الموجبه الجزئیه» : قد یکون فیهما.

4- «سور السالبه الجزئیه» : قد لا یکون فیهما. ولیس کلما فی المتصله خاصه.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 2475

الصوره

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 2476

تقسیمات الحملیه
تمهید

تقدم ان الحملیه تنقسم باعتبار الکیف الی موجبه وسالبه وباعتبار الموضوع الی شخصیه وطبیعیه ومهمله ومحصوره والمحصوره الی کلیه وجزئیه. وهذه تقسیمات تشارکها الشرطیه فیها فی الجمله کما تقدم.

والآن نبحث فی هذا الفصل عن التقسیمات الخاصه بالحملیه وهی : تقسیمها «اولا» باعتبار وجود موضوعها فی الموجبه. وتقسیمها «ثانیا» باعتبار تحصیل الموضوع والمحمول وعدولهما. وتقسیمها «ثالثا» باعتبار جهه النسبه. فهذه تقسیمات ثلاثه :

1- الذهنیه و الخارجیه و الحقیقیه

(1)

ان الحملیه الموجبه هی ما أفادت ثبوت شیء لشیء ولا شک أن ثبوت شیء لشیء فرع لثبوت المثبت له أی ان الموضوع فی الحملیه الموجبه یجب أن یفرض موجودا قبل فرض ثبوت المحمول له اذ لولا ان یکون موجودا لما أمکن أن یثبت

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 2477


1- راجع الحاشیه : ص 58 ، وشرح المنظومه : ص 50 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام.

له شیء کما یقولون فی المثل «العرش ثم النقش». فلا یمکن أن یکون سعید فی مثل «سعید قائم» غیر موجود ومع ذلک یثبت له القیام.

وعلی العکس من ذلک السالبه فانها لا تستدعی وجود موضوعها لان المعدوم یقبل أن یسلب عنه کل شیء. ولذا قالوا «تصدق السالبه بانتفاء الموضوع». فیصدق نحو «اب عیسی بن مریم لم یأکل ولم یشرب ولم ینم ولم یتکلم ... وهکذا» لانه لم یوجد فلم تثبت له کل هذه الاشیاء قطعا فیقال لمثل هذه السالبه «سالبه بانتفاء الموضوع».

والمقصود من هذا البیان ان الموجبه لا بد من فرض وجود موضوعها فی صدقها والا کانت کاذبه.

ولکن وجود موضوعها :

1- تاره یکون فی الذهن فقط (1) فتسمی «ذهنیه» مثل : کل اجتماع النقیضین مغایر لاجتماع المثلین. کل جبل یاقوت ممکن الوجود. فان مفهوم اجتماع النقیضین وجبل الیاقوت غیر موجودین فی الخارج ولکن الحکم ثابت لهما فی الذهن.

2- وأخری یکون وجود موضوعها فی الخارج علی وجه یلاحظ فی القضیه خصوص الافراد الموجوده المحققه منه فی أحد الازمنه (2) الثلاثه (3) نحو : کل جندی فی المعکسر مدرب علی حمل السلاح. بعض الدور المائله للانهدام فی

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 2478


1- أی : یحمل المحمول علی الوجود الذهنی للموضوع ، أی : علی مفهومه ، فالإمکان یحمل علی مفهوم جبل یاقوت ، أی : یکون هذا المفهوم ممکن الوجود فی الخارج.
2- فی حین النسبه.
3- وهو زمان النسبه ، فإن کان زمان النسبه هو الزمان الماضی ، فیلاحظ خصوص الأفراد المتحققه فی ذلک الزمان ، وإن کان هو الزمان الحال فیلاحظ خصوص الأفرار المتحققه فی الحال وإن کان هو الزمان المستقل فیلاحظ خصوص الأفراد الموجوده فی ذلک الزمان.

البلد هدمت. کل طالب فی المدرسه مجد. وتسمی القضیه هذه «خارجیه».

3- وثالثه یکون وجوده فی نفس الامر والواقع بمعنی ان الحکم علی الافراد المحققه الوجود والمقدره الوجود معا فکلما یفرض وجوده وان لم یوجد أصلا فهو داخل فی الموضوع ویشمله الحکم. نحو : کل مثلث مجموع زوایاه یساوی قائمتین. بعض المثلث قائم الزاویه. کل انسان قابل للتعلیم العالی. کل ماء طاهر.

فانک تری فی هذه الامثله ان کل ما یفرض للموضوع من أفراد

«سواء کانت موجوده بالفعل أو معدومه ولکنها مقدره الوجود» تدخل فیه ویکون لها حکمه عند وجودها. وتسمی القضیه هذه «حقیقیه».

2- المعدوله و المحصّله
اشاره

(1) (2)

موضوع القضیه الحملیه او محمولها قد یکون شیئا «محصلا» بالفتح أی یدل علی شیء موجود مثل : انسان. محمد. اسد. أو صفه وجودیه مثل : عالم. عادل. کریم. یتعلم.

وقد یکون موضوعها أو محمولها شیئا معدولا أی داخلا علی حرف السلب علی وجه یکون جزأ من الموضوع أو المحمول مثل : لا انسان. لا عالم. لا کریم. غیر بصیر.

وعلیه فالقضیه باعتبار تحصیل الموضوع والمحمول وعدولها تنقسم الی

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 2479


1- یبدو : أنه لا اختصاص لهذا التقسیم بالحملیه ، فإن النسبه فی کل من طرفی الشرطیه أیضا قد تکون ثبوتیا وقد تکون سلبیا.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 97 ، وشرح المنظومه : ص 51 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، وشرح المطالع : ص 139 ، والجوهر النضید : ص 43 ، وشرح الإشارات : ص 123 ، والنجاه : ص 15 ، والتحصیل : ص 53.

قسمین : محصله ومعدوله.

1- «المحصله» : ماکان موضوعها ومحمولها محصلا (1) سواء کانت موجبه أو سالبه مثل : الهواء نقی. الهواء لیس نقیا. وتسمی أیضا «محصله الطرفین».

2- «المعدوله» : ما کان موضوعها أو محمولها أو کلاهما معدولا سواء کانت موجبه أو سالبه. وتسمی معدوله الموضوع أو معدوله المحمول

أو معدوله الطرفین حسب دخول العدول علی أحد طرفیها أو کلیهما. ویقال لمعدوله احد الطرفین : محصله الطرف الآخر : الموضوع او المحمول.

مثال معدوله الطرفین : کل لا عالم هو غیر صائب الرأی. کل غیر مجد لیس هو بغیر مخفق (2) فی الحیاه.

مثال معدوله المحمول أو محصله الموضوع : الهواء هو (3) غیر فاسد. الهواء لیس هو غیر فاسد.

مثال معدوله الموضوع أو محصله المحمول : غیر العالم مستهان. غیر العالم لیس بسعید.

تنبیه

تمتاز معدوله المحمول (4) عن السالبه محصله المحمول :

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 2480


1- لا یخفی علیک : أن المحصله کالمعدوله فی کونها منقسمه إلی ثلاثه أقسام ، فقد تکون محصله الموضوع وقد تکون محصله المحمول وقد تکون محصله الطرفین. نعم ، المحصله بإطلاقها منصرفه إلی محصله الطرفین دون المعدوله.
2- أخفق : طلب حاجته فلم یظفر بها «أقرب الموارد».
3- الموجبه.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 101- 99- 98 ، وشرح المنظومه : ص 51 ، وشرح المطالع : ص 140 ، والجوهر النضید : ص 43 ، وأساس الاقتباس : ص 100 ، وشرح الإشارات : ص 129- 127 ، والنجاه : ص 15 ، والتحصیل : ص 55.

1- فی المعنی : فان المقصود بالسالبه سلب الحمل وبمعدوله المحمول حمل السلب أی یکون السلب فی المعدوله جزءاً من المحمول فیحمل المسلوب بما هو مسلوب علی الموضوع.

2- فی اللفظ (1) : فان السالبه تجعل الرابطه تجعل الرابطه فیها بعد حرف السلب لتدل علی سلب الحمل والمعدویه تجعل الرابطه فیها قبل حرف السلب لتدل علی حمل السلب.

وغالبا تستعمل «لیس» فی السالبه و «لا» أو «غیر»(2) فی المعدوله.

الخلاصه :

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 2481


1- لا یخفی : أن هذا الفرق إنما هو فی القضیه الثلاثیه ، وهی التی ذکرت الرابطه فیها.
2- یبدو أن «غیر» لا یستعمل إلا فی المعدوله ، فلیس هو إلا لنفی المفرد ، وأما «لا» و «لیس» فهما لکونهما من نواسخ المبتدأ فیرفعان النسبه فیستعملان فی السالبه ، کما أن «لا» تستعمل لنفی المفرد أیضا ، کما تقول : لا إنسان. وأما «لیس» فلم یحضرنی استعماله استعمال «غیر» فی رفع المفرد ، فیبدو اختصاصه بالسالبه عکس «غیر». اللهم إلا أن یقال : إنه فی مثل «زید هو لیس بقائم» فیستعمل فی المعدوله فإن «زید» مبتدأ ، وجمله «لیس بقائم» خبره ، والرابط وهو لفظه «هو» قد ربط الجمله المنفیه بالمبتدأ. فتأمل.
3- الموجَّهات
ماده القضیه

(1)

کل محمول اذا نسب الی موضوع فالنسبه فیه لا تخلو فی الواقع ونفس الامر من احدی حالات ثلاث «بالقسمه العقلیه» :

1- «الوجوب». ومعناه : ضروره ثبوت المحمول لذات الموضوع ولزومه لها علی وجه یمتنع سلبه عنها (2) کالزوج بالنسبه الی الاربعه فان الاربعه

لذاتها یجب ان تتصف بانها زوج. وقولنا «لذات الموضوع» یخرج به ما کان لزومه لأمر خارج عن ذات الموضوع مثل ثبوت الحرکه للقمر فانها لازمه له ولکن لزومها لا لذاته بل لسبب وضع الفلک وعلاقته بالارض.

2- «الامتناع». ومعناه : استحاله ثبوت المحمول لذات الموضوع فیجب سلبه عنه کالاجتماع بالنسبه الی النقیضین فان النقیضین لذاتهما لایجوز ان یجتمعا.

وقولنا : «لذات الموضوع» یخرج به ما کان امتناعه لامر خارج عن ذات الموضوع مثل سلب التفکیر عن النائم فان التفکیر یمتنع عن النائم (3). ولکن لا لذاته بل لانه فاقد للوعی.

«تنبیه» یفهم مما تقدم ان الوجوب والامتناع یشترکان فی ضروره الحکم ویفترقان فی أن الوجوب ضروره الایجاب والامتناع ضروره السلب.

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 2482


1- راجع شرح الشمسیه : ص 101 ، وشرح المنظومه : ص 54 ، وشرح المطالع : ص 145 ، الجوهر النضید : ص 50 ، وأساس الاقتباس : ص 129 ، والإشارات وشرحه : ص 141 ، والنجاه : ص 14 ، والتحصیل : ص 59.
2- فهذه الماده إنما تتحقق فیما إذا کان المحمول ذاتیا للموضوع أو عرضیا لازما له.
3- أی : ذات النائم مثل «زید» حال کونه نائما ، لا أن یکون الموضوع هو عنوان «النائم» وإلا لکان التفکیر عنه ممتنعا.

3- «الامکان». ومعناه : أنه لا یجب ثبوت المحمول لذات الموضوع ولا یمتنع فیجوز الایجاب والسلب معا أی ان الضرورتین ضروره الایجاب وضروره السلب مسلوبتان معا فیکون الامکان معنی عدمیا یقابل الضرورتین تقابل العدم والملکه ولذا یعبر عنه بقولهم «هو سلب الضروره عن الطرفین معا» أی طرف الایجاب وطرف السلب للقضیه. ویقال له : «الامکان الخاص» أو «الامکان الحقیقی» فی مقابل «الامکان العام» الذی هو أعم من الامکان الخاص.

الامکان العام

والمقصود منه : ما یقابل احدی الضرورتین ضروره الایجاب أو

السلب فهو أیضا معناه سلب الضروره ولکن سلب ضروره واحده لا الضرورتین معا فاذا کان سلب «ضروره الایجاب» فمعناه ان طرف السلب ممکن واذا کان سلب «ضروره السلب» فمعناه ان طرف الایجاب ممکن.

فلو قیل : هذا الشیء ممکن الوجود أی انه لا یمتنع أو فقل ان ضروره السلب «وهی الامتناع» مسلوبه واذا قیل : هذا الشیء ممکن العدم أی انه لا یجب أو فقل ان ضروره الایجاب «وهی الوجوب» مسلوبه. ولذا عبر عنه الفلاسفه بقولهم : «هو سلب الضروره عن الطرف المقابل» أی مع السکوت عن الطرف الموافق فقد یکون سلب الضروره وقد لا یکون.

وهذا الامکان هو الشایع استعماله عند عامه الناس والمتداول فی تعبیراتهم. وهو کما قلنا أعم من الامکان الخاص لانه اذا کان امکانا للایجاب فانه یشمل الوجوب والامکان الخاص واذا کان امکانا للسلب فانه یشمل الامتناع والامکان الخاص.

مثال امکان الایجاب قولهم «الله ممکن الوجود» و «الانسان ممکن

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 2483

الوجود» فان معناه فی المثالین ان الوجود لا یمتنع أی ان الطرف المقابل وهو عدمه لیس ضروریا ولو کان العدم ضروریا لکان الوجود ممتنعا لا ممکنا. واما الطرف الموافق وهو ثبوت الوجود فغیر معلوم.(1) فیحتمل ان یکون واجبا کما فی المثال الاول ویحتمل ألایکون واجبا کما فی المثال الثانی بأن یکون ممکن العدم أیضا أی انه لیس ضروری الوجود کما لم یکن ضروری العدم فیکون ممکنا بالامکان الخاص فشمل هنا الامکان العام الوجوب والامکان الخاص.

مثال امکان السلب قولهم : «شریک الباری ممکن العدم» و «الانسان ممکن العدم» فان معناه فی المثالین ان الوجود لا یجب أی ان الطرف المقابل وهو وجوده لیس ضروریا ولو کان الوجود ضروریا لکان واجبا وکان عدمه ممتنعا لا ممکنا. واما الطرف الموافق وهو العدم فغیر معلوم فیحتمل ان یکون ضروریا کما فی المثال الاول «وهو الممتنع» ویحتمل ألا یکون کذلک کما فی الثانی : بأن یکون ممکن الوجود أیضا وهو الممکن «بالامکان الخاص» فشمل هنا الامکان العام الامتناع والامکان الخاص.

وعلی هذا فالامکان العام معنی یصلح للانطباق علی کل من حالات النسبه الثلاث : الوجوب والامتناع والامکان فلیس هو معنی یقابلها بل فی الایجاب یصدق علی الوجوب والامکان الخاص وفی السلب علی الامتناع والامکان الخاص. وهذه الحالات الثلاث للنسبه التی لا یخلو من احداها واقع القضیه تسمی «مواد القضایا» وتسمی «عناصر العقود» و «أصول الکیفیات». والامکان العام

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 2484


1- أی : غیر معلوم من نفس القضیه ، یعنی : أن القضیه ساکته عنه.

خارج عنها وهو معدود من الجهات علی ما سیأتی.

جهه القضیه

(1)

تقدم معنی ماده القضیه التی لا تخرج عن احدی تلک الحالات الثلاث. ولهم اصطلاح آخر هنا وهو المقصود بالبحث وهو قولهم «جهه القضیه» والجهه غیر الماده فان المقصود بها : ما یفهم ویتصور من کیفیه النسبه بحسب ما تعطیه العباره من القضیه.

والفرق بینهما مع ان کلا منهما کیفیه فی النسبه : ان الماده هی تلک

النسبه الواقعیه فی نفس الامر التی هی اما الوجوب او الامتناع او الامکان ولا یجب أن تفهم وتتصور فی مقام توجه النظر الی القضیه فقد تفهم وتبین فی العباره وقد لا تفهم ولا تبین. واما الجهه فهی خصوص ما یفهم ویتصور من کیفیه نسبه القضیه عند النظر فیها فاذا لم یفهم شیء من کیفیه النسبه فالجهه مفقوده أی ان القضیه لا جهه لها حینئذ.

وهی أی الجهه (2) لا یجب أن تکون مطابقه للماده الواقعیه فقد تطابقها وقد لا تطابقها.

فاذا قلت : «الانسان حیوان بالضروره» فان الماده الواقعیه هی الضروره والجهه فیها أیضا الضروره فقد طابقت فی هذا المثال الجهه الماده وبتعبیر

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 2485


1- راجع شرح الشمسیه : ص 102 ، وشرح المنظومه : ص 54 ، وشرح المطالع : ص 145 ، والجوهر النضید : ص 50 ، والنجاه : ص 17 ، والتحصیل : ص 59.
2- لا یخفی علیک : أن هذا فرق آخر بین الجهه والماده ، فلو عبر (قدس سره) بقولنا : وأیضا إن الجهه ... لعله کان أولی.

آخر إن الماده الواقعیه قد فهمت وبینت بنفسها فی هذه القضیه.

واما اذا قلت فی المثال : «الانسان یمکن ان یکون حیوانا» فان الماده فی هذه القضیه هی الضروره لا تتبدل لان الواقع لا یتبدل بتبدل التعبیر والادراک. ولکن الجهه هنا هی الامکان العام فانه هو المفهوم والمتصور من القضیه وهو لا یطابق الماده لانه فی طرف الایجاب یتناول الوجوب والامکان الخاص کما تقدم فیجوز ان تکون الماده واقعا هی الضروره کما فی المثال ویجوز ان تکون هی الامکان الخاص کما لو کانت القضیه هکذا «الانسان یمکن ان یکون کاتبا».

وهکذا لو قلت «الانسان حیوان دائما» فان الماده هی الضروره والجهه هی الدوام الذی یصدق مع الوجود والامکان الخاص لان الممکن بالامکان الخاص قد یکون دائم الثبوت کحرکه القمر مثلا وکزرقه العین فلم تطابق الجهه الماده هنا.

ثم ان القضیه التی بین فیها کیفیه النسبه تسمی «موجّهه» بصیغه اسم المفعول. وما أهمل فیها بیان الکیفیه تسمی «مطلقه» أو «غیر موجهه».

ومما یجب ان یعلم انا اذ قلنا ان الجهه لا یجب ان تطابق الماده فلا نعنی انه یجوز ان تناقضها بل یجب ألا تناقضها فلو کانت مناقضه لها علی وجه لا تجتمع معها کما لو کانت الماده هی الامتناع مثلا وکانت الجهه دوام الثبوت أو امکانه فان القضیه تکون کاذبه.

فیفهم من هذا ان من شروط صدق القضیه الموجهه ألا تکون جهتها مناقضه لمادتها الواقعیه.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 2486

أنواع الموجهات
اشاره

تنقسم الموجهه الی بسیطه و مرکبه(1)

و «المرکبه» : ما انحلت الی قضیتین موجهتین بسیطتین احداهما موجبه والاخری سالبه. ولذا سمیت مرکبه وسیأتی بیانها. اما البسیطه فخلافها وهی لا تنحل الی اکثر من قضیه واحده (2)

اقسام البسیطه

واهم البسائط ثمان وان کانت تبلغ اکثر من ذلک :

1- «الضروریه الذاتیه» (3). ویعنون بها ما دلت علی ضروره ثبوت المحمول لذات الموضوع أو سلبه عنه ما دام ذات الموضوع موجودا

من دون قید ولا شرط (4) فتکون مادتها وجهتها الوجوب فی الموجبه والامتناع فی السالبه نحو : الانسان حیوان بالضروره. الشجر لیس متنفسا بالضروره (5).

وعندهم ضروریه تسمی «الضروریه الازلیه» وهی التی حکم فیها بالضروره الصرفه بدون قید فیها حتی قید ما دام ذات الموضوع وهی تنعقد فی وجود الله

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 2487


1- راجع شرح الشمسیه : ص 102 ، وشرح المنظومه : ص 57.
2- لا یخفی علیک : أن تعبیره هذا یوهم انحلال البسیطه إلی قضیه واحده. مع أنها لا انحلال فیها. بل هی بنفسها قضیه واحده ، فکان الأولی أن یقول : فهی لا تنحل إلی قضیتین.
3- راجع شرح الشمسیه : ص 102 ، وشرح المنظومه : ص 55 ، وشرح المطالع : ص 147 ، وأساس الاقتباس : ص 132 ، والإشارات وشرحه : ص 145 ، والنجاه : ص 25- 20 ، والتحصیل : ص 62.
4- أی من دون قید وشرط آخر غیر قید ما دام ذات الموضوع.
5- لا یخفی : أن قید «بالضروره» جهه ، والجهه قید للنسبه ، فهو یفید ضروره سلب التنفس عن الشجر. وجعله قیدا للمحمول خلف. ولکن قد یقال : إن لفظه «لیس» لیست بصریحه فی ذلک لاحتمال کونها قیدا للمحمول.

تعالی وصفاته مثل : «الله موجود بالضروره الازلیه» وکذا «الله حی عالم قادر بالضروره الازلیه».

2- «المشروطه العامه» (1) وهی من قسم الضروریه ولکن ضرورتها مشروطه ببقاء عنوان الموضوع ثابتا لذاته نحو : الماشی متحرک بالضروره ما دام علی هذه الصفه. أما ذات الموضوع بدون قید عنوان الماشی فلایجب له التحرک (2).

3- «الدائمه المطلقه» (3) وهی ما دلت علی دوام ثبوت المحمول لذات الموضوع او سلبه عنه ما دام الموضوع بذاته موجودا سواء کان ضروریا

له أو لا نحو : «کل فلک متحرک دائما. لا زال الحبشی أسود» فانه لا یمتنع أن یزول سواد الحبشی وحرکه الفلک ولکنه لم یقع.

4- «العرفیه العامه» (4) وهی من قسم الدائمه ولکن الدوام فیها مشروط ببقاء عنوان الموضوع ثابتا لذاته فهی تشبه المشروطه العامه من ناحیه اشتراط جهتها ببقاء عنوان الموضوع نحو : «کل کاتب متحرک الاصابع دائما ما دام کاتبا»

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 2488


1- راجع شرح الشمسیه : ص 102 ، وشرح المنظومه : ص 56 ، وشرح المطالع : ص 148 ، الجوهر النضید : ص 55 ، وأساس الاقتباس : ص 133 ، والإشارات وشرحه : ص 145 ، والنجاه : ص 20 ، والتحصیل : ص 62.
2- لا یخفی علیک : أنه إن کان التحرک واجبا لذات الموضوع لم یضر بالمشروطه العامه ، لأنها أعم من أن یکون المحمول ضروریا ما دام الذات وعدمه ، بل أعم من أن یکون دائما ما دام الذات وأن لا یکون کما سیصرح به فی المشروطه الخاصه ، وهکذا الأمر فی العرفیه العامه والحینیه المطلقه والحینیه الممکنه. وبهذا یظهر أن کل لاحق من القضایا الثمان المذکوره أعم من سابقتها ، غایه الأمر أن بعضها أعم مطلقا وبعضها أعم من وجه.
3- راجع شرح الشمسیه : ص 102 ، وشرح المنظومه : ص 56 ، وشرح المطالع : ص 150 ، وأساس الاقتباس : ص 134.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 104 ، وشرح المنظومه : ص 56 ، والجوهر النضید : ص 54 ، وأساس الاقتباس : ص 134.

فتحرک الاصابع لیس دائما مادام الذات ولکنه دائم ما دام عنوان الکاتب ثابتا لذات الکاتب.

5- «المطلقه العامه» (1) وتسمی الفعلیه وهی مادلت علی ان النسبه واقعه فعلا وخرجت (2) من القوه الی الفعل ووجدت بعد ان لم تکن سواء کانت ضروریه اولا وسواء کانت دائمه او لا وسواء کانت واقعه فی الزمان الحاضر أو فی غیره نحو : «کل انسان ماش بالفعل وکل فلک متحرک بالفعل».

وعلیه فالمطلقه العامه اعم من جمیع القضایا السابقه.

6- «الحینیه المطلقه» (3) وهی من قسم المطلقه فتدل علی فعلیه النسبه أیضا لکن فعلیتها حین اتصاف ذات الموضوع بوصفه وعنوانه نحو : «کل طائر خافق الجناحین بالفعل حین هو طائر» فهی تشبه المشروطه والعرفیه من ناحیه اشتراط جهتها بوصف الموضوع وعنوانه.

7- «الممکنه العامه» (4) وهی ما دلت علی سلب ضروره الطرف المقابل للنسبه المذکوره فی القضیه فان کانت القضیه موجبه دلت علی سلب ضروره السلب وان کانت سالبه دلت علی سلب ضروره الایجاب.

ومعنی ذلک انها تدل علی ان النسبه المذکوره فی القضیه غیر ممتنعه سواء

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 2489


1- راجع شرح الشمسیه : ص 105 ، وشرح المنظومه : ص 56 ، وشرح المطالع : ص 154 ، والجوهر النضید : ص 52 ، وأساس الاقتباس : ص 139 ، والإشارات وشرحه : ص 143 ، والتحصیل : ص 60.
2- یقصد بهذه الجمله الإشاره إلی أن قوله : «فعلا» أو «بالفعل» فی جهه القضیه هی الفعلیه المقابله للقوه.
3- راجع شرح المنظومه ص 62.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 105 ، وشرح المنظومه : ص 57 ، وشرح المطالع : ص 151 ، والجوهر النضید : ص 51 ، وأساس الاقتباس : ص 137 ، والإشارات وشرحه : ص 151 ، والنجاه : ص 17 ، والتحصیل : ص 65.

کانت ضروریه أو لا وسواء کانت واقعه أو لا (1) وسواء کانت دائمه أو لا نحو «کل انسان کاتب بالامکان العام» أی ان الکتابه لا یمتنع ثبوتها لکل انسان فعدمها لیس ضروریا وان اتفق انها لا تقع لبعض الاشخاص.

وعلیه فالممکنه العامه أعم من جمیع القضایا السابقه.

8- «الحینیه الممکنه» (2) وهی من قسم الممکنه ولکن المکانها بلحاظ اتصا ف ذات الموضوع بوصفه وعنوانه نحو : «کل ماش غیر مضطرب الیدین بالامکان العام حین هو ماش».

والحینیه الممکنه یؤتی بها عندما یتوهم المتوهم ان المحمول یمتنع ثبوته للموضوع حین اتصافه بوصفه.

اقسام المرکبه

قلنا فیما تقدم : ان المرکبه ما انحلت الی قضیتین موجبه وسالبه ونزیدها هنا توضیحا فنقول : ان المرکبه تتألف من قضیه مذکوره بعباره صریحه هی الجزء الاول منها (سواء کانت موجبه أو سالبه وباعتبار هذا

الجزء الصریح تسمی المرکبه موجبه أو سالبه) ومن قضیه أخری تخالف الجزء الاول بالکیف وتوافقه بالکم غیر مذکوره بعباره صریحه وانما یشار الیها بنحو کلمه «لا دائما» و «لا بالضروره».

وانما یلتجأ الی الترکیب عندما تستعمل قضیه موجبه عامه تحتمل وجهین

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 2490


1- لا یخفی علیک : أنه کان الأولی تأخیر هذه الفقره عن الفقره اللاحقه ، فإن ذلک هو مقتضی الترتیب بین الدائمه والمطلقه العامه والانتقال من الأخص إلی الأعم.
2- راجع شرح المنظومه ص 62.

الضروره واللاضروره أو الدوام واللادوام فیراد بیان أنها لیست بضروریه او لیست بدائمه فیضاف الی القضیه مثل کلمه لا بالضروره أو لا دائما.

مثل ما اذا قال القائل : «کل مصلّ یتجنب الفحشاء بالفعل» فیحتمل أن یکون ذلک ضروریا لا ینفک عنه (1) ویحتمل الا یکون ضروریا فلاجل دفع الاحتمال ولأجل التنصیص علی انه لیس بضروری تقید القضیه بقولنا «لا بالضروره».

کما یحتمل أن یکون ذلک دائما ویحتمل الا یکون ولاجل دفع الاحتمال وبیان انه لیس بدائم تقید القضیه بقولنا «لا دائما».

فالجزء الاول وهو «کل مصلّ یتجنب الفحشاء بالفعل» قضیه موجبه کلیه مطلقه عامه. والجزء الثانی وهو «لا بالضروره» یشار به الی قضیه سالبه کلیه ممکنه عامه لان معنی «لا بالضروره» أن تجنب الفحشاء لیس بضروری لکل مصل فیکون مؤداه أنه یمکن سلب تجنب الفحشاء علی المصلی ویعبر عن هذه القضیه بقولهم : «لا شیء من المصلی بمتجنب للفحشاء بالامکان العام».

وکذا لوکان الجزء الثانی هو «لا دائما» فانه یشار به الی قضیه سالبه کلیه ولکنها مطلقه عامه لان معنی «لا دائما» ان تجنب الفحشاء لا یثبت لکل مصلّ دائما فیکون المؤدی «لا شیء من المصلی بمتجنب للفحشاء بالفعل».

و أهم القضایا المرکبه المتعارفه ست

1- «المشروطه الخاصه» (2) وهی المشروطه العامه المقیده باللادوام الذاتی.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 2491


1- أی لا یمکن أن ینفک عنه ، فإن الضروره هو استحاله الانفکاک ، وأما عدم الانفکاک فلیس إلا الدوام.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 106 ، وشرح المنظومه : ص 57 ، وشرح المطالع : ص 156 ، والجوهر النضید : ص 59.

والمشروطه العامه هی الداله علی ضروره ثبوت المحمول للموضوع ما دام الوصف ثابتا له فیحتمل فیها أن یکون المحمول دائم الثبوت لذات الموضوع وان تجرد عن الوصف ویحتمل ألا یکون. ولا جل دفع الاحتمال وبیان أنه غیر دائم الثبوت لذات الموضوع تقید القضیه باللادوام الذاتی فیشار به الی قضیه مطلقه عامه.

فتترکب المشروطه الخاصه علی هذا من مشروطه عامه صریحه ومطلقه عامه مشار الیها بکلمه «لا دائما» نحو «کل شجر نام بالضروره ما دام شجرا لا دائما» أی لا شیء من الشجر بنام بالفعل. وانما سمیت خاصه لانها أخص من المشروطه العامه.

2- «العرفیه الخاصه»(1) وهی العرفیه العامه المقیده باللادوام الذاتی. ومعناه ان المحمول وان کان دائما ما دام اوصف هو غیر دائم ما دام الذات فیرفع به احتمال الدوام ما دام الذات. ویشار باللادوام الی قضیه مطلقه عامه کالسابق نحو : «کل شجر نام دائما ما دام شجرا لا دائما» أی لا شیء من الشجر بنام بالفعل.

فتترکب العرفیه الخاصه من عرفیه عامه صریحه ومطلقه عامه مشار الیها بکلمه «لا دائما». وانما سمیت خاصه لانها أخص من العرفیه العامه. اذ العرفیه العامه تحتمل الدوام ما دام الذات وعدمه والعرفیه الخاصه مختصه بعدم الدوام ما دام الذات.

3- «الوجودیه اللاضروریه» (2) وهی المطلقه العامه المقیده

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 2492


1- راجع شرح الشمسیه : ص 106 ، وشرح المنظومه : ص 57 ، وشرح المطالع : ص 157.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 107 ، وشرح المنظومه : ص 55 ، وشرح المطالع : ص 158 ، والقواعد الجلیه : ص 268.

باللاضروریه الذاتیه لان المطلقه العامه یحتمل فیها أن یکون المحمول ضروریا لذات الموضوع ویحتمل عدمه ولأجل التصریح بعدم ضروره ثبوته لذات الموضوع تفید بکلمه «لا بالضروره» وسلب الضروره معناه الامکان العام (1) لان الامکان العام هو سلب الضروره عن الطرف المقابل فاذا سلبت الضروره عن الطرف المقابل فاذا سلبت الضروره عن الطرف المذکور صریحا فی القضیه ولنفرضه حکما ایجابیا فمعناه ان الطرف المقابل وهو السلب موجه بالامکان العام. وعلیه فیشار بکلمه «لا بالضروره» الی ممکنه عامه فاذا قلت : «کل انسان متنفس بالفعل لا بالضروره» فان «لا بالضروره» اشاره الی قولک : لا شیء من الانسان بمتنفس بالامکان العام.

فتترکب اذن الوجودیه اللاضروریه من مطلقه عامه وممکنه عامه وانما سمیت وجودیه لان المطلقه العامه تدل علی تحقق الحکم ووجوده خارجا وسمیت لا ضروریه لتقیدها باللاضروره.

4- «الوجودیه اللادائمه» (2) وهی المطلقه العامه المقیده باللادوام الذاتی لان المطلقه العامه یحتمل فیها أن یکون المحمول دائم الثبوت لذات الموضوع ویحتمل عدمه ولأجل التصریح بعدم الدوام تقید القضیه بکلمه «لا دائما» فیشار بها الی مطلقه عامه کما تقدم فتترکب الوجودیه اللادائمه من مطلقتین عامتین وسمیت وجودیه (3) للسبب المتقدم. نحو «لا شیء من الانسان بمتنفس بالفعل لا دائما» أی ان کل انسان متنفس بالفعل.

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 2493


1- للطرف المقابل
2- راجع شرح الشمسیه : ص 107 ، وشرح المنظومه : ص 55 ، والقواعد الجلیه : ص 270.
3- لا دائمه.

5- «الحینیه اللادائمه» وهی الحینیه المطلقه المقیده باللادوام الذاتی لأن الحینیه المطلقه معناها ان المحمول فعلی الثبوت للموضوع حین اتصافه بوصفه فیحتمل فیها الدوام ما دام الموضوع وعدمه ولأجل التصریح بعدم الدوام تقید «باللادوام الذاتی» الذی یشار به الی مطلقه عامه کما تقدم فتترکب الحینیه اللادائمه من حینیه مطلقه ومطلقه عامه. نحو «کل طائر خافق الجناحین بالفعل حین هو طائر لا دائما» أی لا شیء من الطائر بخافق الجناحین بالفعل.

6- «الممکنه الخاصه» (1) وهی الممکنه العامه المقیده باللاضروره الذاتیه ومعناها ان الطرف الموافق المذکور فی القضیه لیس ضروریا کما کان الطرف المخالف حسب التصریح فی القضیه لیس ضروریا أیضا فیرفع بقید اللاضروره احتمال الوجوب اذا کانت القضیه موجبه واحتمال الامتناع اذا کانت سالبه. ومفاد مجموع القضیه بعد الترکیب هو الامکان الخاص الذی هو عباره عن سلب الضروره عن الطرفین.

فتترکب الممکنه الخاصه من ممکنتین عامتین وتکون فیها الجهه نفس الماده الواقعیه اذا کانت صادقه.

ویکفی لا فاده ذلک تقیید القضیه بالامکان الخاص اختصارا فنقول : «کل حیوان متحرک بالامکان الخاص» أی کل حیوان متحرک بالامکان العام ولا شیء من الحیوان بمتحرک بالامکان العام.

والتعبیر بالامکان الخاص بمنزله ما لو قیدت الممکنه العامه باللاضروره کما لو قلت فی المثال : «کل حیوان متحرک بالامکان العام ال بالضروره».

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 2494


1- راجع شرح الشمسیه : ص 109 ، وشرح المنظومه : ص 57.

الخلاصه (1)

تمرینات

1- اذکر ماذا بین الضروریه الذاتیه وبین الدائمه المطلقه من النسب الاربع وکذا ما بین الضروریه الذاتیه وبین المشروطه العامه والعرفیه العامه.

2- اذکر النسبه بین الدائمه المطلقه وبین کل من المطلقه العامه والعرفیه العامه!

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 2495


1- لا یخفی علیک : أنه کان الأولی ذکر البسائط علی الترتیب المرعی عند ذکرها تفصیلا فی الکتاب ، وإن أراد تقدیم ما یکون المحمول ثابتا للموضوع ما دام ذات الموضوع علی ما یکون المحمول ثابتا له ما دام الوصف کما یلوح من ترتیب الخمسه الأول ، وجب ذکر الممکنه العامه قبل المشروطه العامه. وأما الترتیب الموجود فلا نظم فیه.

3- ما النسبه بین المشروطه العامه والعرفیه العامه وکذا بین الضروریه الذاتیه والمشروطه الخاصه.

4- لو انا قیدنا المشروطه العامه باللاضرورهالذاتیه هل یصح الترکیب؟

5- هل تری یصح تقیید الحینیه المطلقه باللاضروره الذاتیه؟ واذا صح ماذا ینبغی أن نسمی هذه القضیه المرکبه؟

6- هل یصح تقیید الدائمه المطلقه باللاضروره الذاتیه؟

7- اذکر مثالا واحدا من نفسک لکل من الموجهات البسیطه ثم اجعلها مرکبه بواحده من الترکیبات السته المذکوره الممکنه لها.

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 2496

تقسیمات الشرطیه الاخری
اشاره

تقدم ان الشرطیه تنقسم باعتبار نسبتها الی متصله ومنفصله وباعتبار الکیف الی موجبه وسالبه وباعتبار الاحوال والازمان الی شخصیه ومهمله ومحصوره والمحصوره الی کلیه وجزئیه. وقد بقی تقسیم کل من المتصله والمنفصله الی أقسامها.

أقسام المتصله : اللزومیه و الاتفاقیه

(1)

تنقسم المتصله باعتبار طبیعه الاتصال بین المقدم والتالی الی لزومیه واتفاقیه :

1- «اللزومیه» وهی التی بین طرفیها اتصال حقیقی لعلاقه توجب استلزام احدهما للآخر بأن یکون احدهما عله للآخر او معلولین لعله واحده.

نحو «اذا سخن الماء فانه یتمدد» والمقدم عله التالی. ونحو «اذا تمدد الماء فانه ساخن» والتالی عله للمقدم بعکس الاول. ونحو «اذا غلا الماء فانه یتمدد»

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 2497


1- راجع الحاشیه : ص 65 ، وشرح الشمسیه : ص 110 ، وشرح المنظومه : ص 37 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده : ص 241 ، وشرح المطالع : ص 202 ، والقواعد الجلیه : ص 276.

وفیه الطرفان معلولان لعله واحده. لان الغلیان والتمدد معلولان للسخونه الی درجه معینه.

2- «الاتفاقیه» وهی التی لیس بین طرفیها اتصال حقیقی لعدم العلقه التی توجب الملازمه ولکنه یتفق حصول التالی عند حصول المقدم کما لو اتفق ان محمدا الطالب لا یحضر الدرس الا بعد شروع المدرس فتؤلف هذه القضیه الشرطیه «کلما جاء محمد فان المدرس قد سبق شروعه فی الدرس». ولیس هنا ایه علاقه بین مجیء محمد وسبق شروع الدرس وانما ذلک بمحض الصدفه المتکرره.

ومن لم یتنور بنور العلم والمعرفه کثیرا ما یقع فی الغلط فیظن فی کثیر من الاتفاقیات انها قضایا لزومیه لمجرد تکرر المصادفه.

أقسام المنفصله

للمنفصله تقسیمان :

أ - العنادیه والاتفاقیه (1)

وهذا التقسیم باعتبار طبیعه التنافی بین الطرفین کالمتصله فتنقسم الی :

1- «العنادیه» وهی التی بین طرفیها تناف وعناد حقیقی بأن تکون ذات النسبه فی کل منهما تنافی وتعاند ذات النسبه فی الآخر نحو «العدد الصحیح اما أن یکون زوجا آو فردا».

2- «الاتفاقیه» وهی التی لا یکون التنافی بین طرفیها حقیقیا ذاتیا

وانما یتفق أن یتحقق احدهما بدون الآخر لامر خارج عن ذاتهما نحو : «اما أن یکون

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 2498


1- راجع شرح الشمسیه : ص 112 ، وشرح المطالع : ص 203 ، والقواعد الجلیه : ص 280.

الجالس فی الدار محمدا أو باقرا» اذا اتفق ان علم ان غیرهما لم یکن (1). ونحو : «هذا الکتاب اما أن یکون فی علم المنطق واما أن یکون مملوکا لخالد» اذا اتفق ان خالدا لا یملک کتابا فی علم المنطق واحتمل أن یکون هذا الکتاب المعین فی هذا العلم.(2)

ب - الحقیقیه ومانعه الجمع ومانعه الخلو (3)

وهذا التقسیم باعتبار امکان اجتماع الطرفین ورفعهما وعدم امکان ذلک فتنقسم الی :

1- «حقیقیه» وهی ما حکم فیها بتنافی طرفیها صدقا وکذبا فی الایجاب (4) وعدم تنافیهما کذلک فی السلب بمعنی انه لا یمکن اجتماعهما ولا ارتفاعهما فی الایجاب ویجتمعان ویرتفعان (5) فی السلب.

مثال الایجاب العدد الصحیح اما أن یکون زوجا أو فردا فالزوج والفرد لا یجتمعان ولا یرتفعان.

مثال السلب - لیس الحیوان اما أن یکون ناطقا واما أن یکون قابلا للتعلیم (6) فالناطق والقابل للتعلیم یجتمعان فی الانسان ویرتفعان فی غیره. ..

وتستعمل الحقیقیه فی القسمه (7) الحاصره (8) : الثنائیه وغیرها. واستعمالها

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 2499


1- فالقضیه : اتفاقیه حقیقیه.
2- فالقضیه اتفاقیه مانعه الجمع.
3- راجع الحاشیه : ص 66 ، وشرح الشمسیه : ص 111- 84 ، وشرح المنظومه : ص 37 ، وشرح المطالع : ص 200 ، وأساس الاقتباس : ص 77 ، والإشارات وشرحه : ص 134.
4- وهو إنما یصدق فیما إذا کان أحد الطرفین نقیضا للآخر أو مساویا لنقیضه.
5- لا یخفی علیک : أن سلب الانفصال الحقیقی مفاده : أن الطرفین لیسا بحیث یمتنع اجتماعهما وارتفاعهما. فیصدق فیما کان الطرفان ممکنی الاجتماع فقط ، أو ممکنی الارتفاع فقط ، أو ممکنی الاجتماع والارتفاع معا ، ولا یختص بالثالث.
6- أی : للتعلیم العالی ، کما مر فی ص ...
7- فلما کانت قسمه - والأقسام متباینه - امتنع اجتماعها ، ولما کانت حاصره امتنع ارتفاع الأقسام.
8- أی : حصرا عقلیا ، وإلا فکل قسمه حاصره.

أکثر من ان یحصی.

2- «مانعه جمع» (1) وهی ما حکم فیها بتنافی طرفیها أو عدم تنافیهما صدقا لا کذبا بمعنی انه لا یمکن اجتماعهما ویجوز أن یرتفعا معا فی الایجاب ویمکن اجتماعهما ولا یمکن ارتفاعهما فی السلب (2).

مثال الایجاب اما أن یکون الجسم أبیض أو اسود. فالابیض والاسود لا یمکن اجتماعهما فی جسم واحد ولکنه یمکن ارتفاعهما فی الجسم الاحمر.

مثال السلب لیس اما أن یکون الجسم غیر أبیض او غیر اسود فان غیر الابیض وغیر الاسود یجتمعان فی الاحمر ولا یرتفعان فی الجسم الواحد بان لا یکون یغر أبیض ولا غیر أسود بل یکون أبیض واسود. وهذا محال.

وتستعمل مانعه الجمع فی جواب من یتوهم امکان الاجتماع بین شیئین کمن یتوهم ان الامام یجوز أن یکون عاصیا لله فیقال له : «ان الشخص اما أن یکون اماما أو عا یاالله» ومعناه ان الامامه والعصیان لا یجتمعان وان جاز أن یرتفعا بان یکون شخص واحد لیس اماما وعاصبا. هذا فی الموجبه.

وأما فی السالبه فتستعمل فی جواب من یتوهم استحاله اجتماع شیئین کمن یتوهم امتناع اجتماع النبوه والامامه فی بیت واحد فیقال له

«لیس اما أن یکون البیت الواحد فیه نبوه أو امامه» ومعناه ان النبوه والامامه لا مانع من اجتماعهما فی بیت واحد.

3- «مانعه خلو» (3) وهی ما حکم فیها بتنافی طرفیها أو عدم تنافیهما کذبا

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 2500


1- وهی إنما تصدق فیما إذا کان أحد الطرفین أخص من نقیض الآخر.
2- لا یخفی علیک : أن مفاد سلب امتناع الجمع هو أن الطرفین لا یمتنع اجتماعهما فیصدق فیما أمکن اجتماعهما فقط أو أمکن اجتماعهما وارتفاعهما. ویشهد لما ذکرنا ، المثال الأخیر من قوله : لیس إما أن یکون البیت الواحد فیه نبوه أو إمامه.
3- وهی : إنما یکون فیما إذا کان أحد الطرفین أعم من نقیض الطرف الآخر.

لا صدقا بمعنی أنه لا یمکن ارتفاعهما ویمکن اجتماعهما فی الایجاب ویمکن ارتفاعهما ولا یمکن اجتماعهما فی السلب (1) :

مثال الایجاب الجسم اما أن یکون غیر أبیض او غیر أسود ای انه لا یخلو من احدهما وان اجتمعا. ونحو «اما أن یکون الجسم فی الماء أو لا یغرق» فانه یمکن اجتماعهما بان یکون فی الماء ولا یغرق (2) ولکن لا یخلو الواقع من احدهما لامتناع أن لا یکون الجسم فی الماء ویغرق.

مثال السلب لیس اما أن یکون الجسم أبیض واما أن یکون اسود ومعناه ان الواقع قد یخلو من احدهما وان کانا لا یجتمعان.

وتستعمل مانعه الخلو الموجبه فی جواب من یتوهم امکان أن یخلو الواقع من الطرفین کمن یتوهم أنه یمکن ان یخلو الشیء من أن یکون عله ومعلولا فیقال له : «کل شیء لا یخلو اما أن یکون عله أو معلولا» وان جاز ان یکون شیء واحد عله ومعلولا معا : عله لشیء ومعلولا لشیء آخر.

وأما السالبه فتستعمل فی جواب من یتوهم ان الواقع لا یخلو من الطرفین کما یتوهم انحصار أقسام الناس فی عاقل لا دین له ودیّن لا عقل له فیقال له : «لیس الانسان اما أن یکون عاقلا لا دین له أو دیّنا لا عقل له» بل یجوز أن یکون شخص واحد عاقلا ودینا معا.

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 2501


1- مفاد مانعه الخلو السالبه هو سلب امتناع الخلو ، فتصدق فیما إذا کان الخلو والجمع کلاهما جائزین کما تصدق فیما إذا کان الخلو جائزا والاجتماع ممتنعا ، نظیر ما مر فی مانعه الجمع السالبه.
2- لا یخفی علیک : أنه إنما یصح هذا المثال إن کان الغرق مختصا بالانغمار فی الماء ، وأما إذا کان عاما له فی کل مائع ، فلابد أن یبدل «الماء» بالمائع.
تنبیه

قد یغفل المبتدیء عن بعض القضایا فلا یسهل علیه الحالقها بقسمها من أنواع القضایا لا سیما فی التعبیرات الدارجه فی ألسنه المؤلفین التی لم توضع بصوره فنیه مضبوطه کما تقتضیها قواعد المنطق (1). وهذه الغفله قد توقعه فی الغلط عند الاستدلال أو لا یهتدی الی وجه الاستدلال فی کلام غیره. وتکثر هذه الغفله فی الشرطیات.

فلذلک وجب التنبیه علی أمور تنفع فی هذا الباب نرجو ان یستعین بها المبتدیء.

1- تالیف الشرطیات

ان الشرطیه تتألف من طرفین هما قضیتان بالاصل والمنفصله بالخصوص قد تتألف من ثلاثه أطراف فأکثر. فالطرفان أو الاطراف التی هی القضایا بالاصل قد تکون من الحملیات أو من المتصلات أو من المنفصلات أو من المختلفات بأن تتألف المتصله مثلا حملیه ومتصله. وترتقی أقسام تألیف الشرطیات الی وجوه کثیره لا فائده فی احصائها. وعلی الطالب أن یلاحظ ذلک بنفسه ولا یغفل عنه فقد ترد علیه شرطیه مؤلفه من متصله ومنفصله فیظن انها أکثر من قضیه.

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 2502


1- لا یخفی علیک : أن عدم وضعها بصوره فنیه لأحد أمور ، هی إما عجز المتکلم ، أو غفلته عن إیراد الکلام علی مقتضی قواعد المنطق. وإما رعایه مقتضی البلاغه من الإیجاز والحذف وأمثالهما أو إعمال المحسنات البدیعیه وغیرها. وبعباره أخری إن ذلک إما لکون الکلام دون المنطق أو فوقه ، فإن التکلم وفقا له ، إنما هو من المتوسطین ، والقاصدین لتعلیم المبتدئین.

وللتوضیح ندکر بعض الوجوه وأمثلتها :

فمثلا قدتتألف المتصله من حملیه ومتصله نحو : (ان کان العلم سببا

للسعاده فان کان الانسان عالما کان سعیدا) فان المقدم فی هذه القضیه حملیه والتالی متصله وهو ان کان الانسان عالما کان سعیدا.

وقد تتألف المتصله من حملیه ومنفصله نحو : «اذا کان اللفظ مفردا فإما ان یکون اسما او فعلا او حرفا» فالمقدم حملیه والتالی منفصله ذات ثلاثه أطراف.

وقد تتألف المنفصله من حملیه ومتصله نحو «اما أن لا تکون حیلوله الارض مسببا (1) لخسوف القمر او اذا حالت الارض بین القمر والشمس کان القمر منخسفا».

وهکذا قد تتألف المتصله أو المنفصله من متصلتین او منفصلتین او متصله ومنفصله ویطول ذکر امثلتها.

ثم ان الشرطیه التی تکون طرفا فی شرطیه أیضا تألیفها یکون من الحملیات او الشرطیات او المختلفات وهکذا فتنبه لذلک.

2- المنحرفات (2)

ومن الموهمات فی القضایا انحراف القضیه عن استعمالها الطبیعی ووضعها المنطقی فیشتبه حالها بأنها من أی نوع ومثل هذه تسمی «منحرفه».

وهذا الانحراف قد یکون فی الحملیه کما لو اقترن سورها بالمحمول مع أن

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 2503


1- فی نسخه : مسببا ، وهو بصیغه المفعول واضح البطلان هنا. وکذا بصیغه الفاعل ، لأنه بمعنی : خالق السبب وعله العله والحیلوله لیست کذلک بالنسبه إلی الخسوف. اللهم إلا أن یستعمل بمعنی السبب ، فراجع.
2- راجع شرح المطالع : ص 124 ، والجوهر النضید : ص 49 ، وأساس الإقتباس : ص 126.

الاستعمال الطبیعی أن یقرن بالموضوع کقولهم : الانسان بعض الحیوان أو الانسان لیس کل الحیوان. وحق الاستعمال فیهما أن یقال : بعض الحیوان انسان. ولیس کل حیوان انسانا.

وقد یکون الانحراف فی الشرطیه کما لو خلت عن ادوات الاتصال والعناد ، فتکون بصوره حملیه وهی فی قوه الشرطیه نحو «لاتکون الشمس طالعه أو یکون النهار موجودا» فهی اما فی فوه المتصله (1) وهی قولنا : کلما کانت الشمس طالعه کان النهار موجودا واما فی قوه المنفصله وهی قولنا : اما ان لا تکون الشمس طالعه واما أن یکون النهار موجودا.

ونحو «لیس یکون النهار موجودا الا والشمس طالعه» وهی أیضا فی قوه المتصله او (2) المنفصله المتقدمتین. ونحو «لا یجتمع المال الا من شح أو حرام» فانها فی قوه المنفصله وهی قولنا : إما ان یجتمع المال من شح او من حرام أو فی قوه المتصله وهی قولنا : إن اجتمع المال فاجتماعه اما من شرح أو من حرام. وهذه متصله مقدمها حملیه وتالیها منفصله بالاصل.

وعلی الطالب أن یلاحظ ویدقق القضایا المستعمله فی العلوم فانها کثیرا ما تکون منحرفه عن أصلها فیغفل عنها. ولیستعمل فطنته فی ارجاعها الی أصلها.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 2504


1- لا یخفی : أنها فی قوه المنفصله الآتیه فقط ، حیث إن طرفها الأول سالبه ، والمتصله المذکوره طرفها الأول موجبه. نعم ، یمکن تحویلها إلی متصله کما سیأتی.
2- لا یخفی علیک : أنها فی قوه متصله فقط ، لدلالتها علی اتصال المقدم والتالی ، والمتصله إنما هی قولنا : «إذا کان النهار موجودا کانت الشمس طالعه» وهی لیست نفس المتصله السابقه ، بل تالیها مقدم تلک وبالعکس.
تطبیقات

1- کیف ترد هذه القضیه الی أصلها «لیس للانسان الا ما سعی»؟

الجواب : ان هذه قضیه فیها حصر فهی تنحل الی حملیتین موجبه

وسالبه فهی منحرفه. والحملیتان هما : کل انسان له نتیجه سعیه. ولیس للانسان ما لم یسع الیه.

2- من أی القضایا قوله : «ازری بنفسه من استشعر الطمع»؟

الجواب : انها قضیه منحرفه عن متصله (1) وهی فی قوه قولنا : کلما استشعر المرء الطمع ازری بنفسه.

3- کیف ترد هذه القضیه الی أصلها : «ما خاب من تمسک بک».

الجواب : انها منحرفه عن حملیه موجبه کلیه (2) وهی : کل من تمسک بک لا یخیب.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 2505


1- أو عن حملیه هی : کل من استشعر الطمع أزری بنفسه ، کما ذهب إلیه (قدس سره) فی المثال الآتی ، بل هو أولی.
2- أقول : بل عن حملیه سالبه کلیه.
تمرینات

1- لو قال القائل : «کلما کان الحیوان مجترا کان مشقوق الظلف» أو قال : «کلما کان الانسان قصیرا کان ذکیا» فماذا نعد هاتین القضیتین من اللزومیات أو من الاتفاقیات؟

2- بین نوع هذه القضایا وارجع المنحرفه الی أصلها.

أ - اذا ازدحم الجواب خفی الصواب.

ب - اذا کثرت المقدره قلت الشهوه.

ج - من نال استطال.

د - رضی بالذل من کشف عن ضره.

ه- - انما یخشی الله من عباده العلماء. (1)

3- قولهم «الدهر یومان یوم لک ویوم علیک» (2) من أی أنواع

القضایا. واذا کانت منحرفه فارجعها الی أصلها وبین نوعها.

4- من أی القضایا قول علی علیه السلام «لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهرا مشهورا أو خائفا مغمورا». (3) واذا کانت منحرفه فأرجعها الی أصلها وبین نوعها.

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 2506


1- سوره فاطر : 28.
2- نهج البلاغه : 462 ، الکتاب : 72.
3- نهج البلاغه : 497 ، قصار الحکم : 147 ، وفیه بدل «أو» : وإما.

الخلاصه :

الفصل الثانی : فی أحکام القضایا أو النسب بینها
تمهید

کثیرا ما یعانی فیلتجیء الباحث مشقه فی البرهان علی مطلوبه مباشره بل قد یمتنع علیه ذلک احیانا فیلتجیء الی البرهان علی قضیه أخری لها نسبه مع القضیه المطلوبه لیقارنها بها : فقد یحصل له من العلم بصدق القضیه المبرهن علیها العلم بکذب القضیه المطلوبه أو بالعکس. وذلک اذا کان هناک تلازم بین صدق احداهما وکذب الاخری. وقد یحصل له من العلم بصدق القضیه المبرهن علیها العلم بصدق القضیه المطلوبه أو من العلم بکذب الاولی العلم بکذب الثانیه. وذلک اذا کان صدق الاولی یستلزم صدق الثانیه أو کان کذبها یستلزم کذبها.

فلا بد للمنطقی قبل الشروع فی مباحث الاستدلال وبعد إ لمامه بجمله من القضایا أن یعرف النسب بینها حتی یستطیع ان یبرهن علی مطلوبه أحیانا من طریق البرهنه علی قضیه أخری لها نسبتها مع القضیه المطلوبه فینتقل ذهنه من القضیه المبرهن علی صدقها او کذبها الی صدق أو کذب القضیه التی یحاول تحصیل العلم بها.

والمباحث التی تعریف بها النسب بین القضایا هی مباحث التناقض والعکس المستوی وعکس النقیض وملحقاتها. وتسمی «احکام القضایا». ونحن نشرع ان شاء الله تعالی فی هذه المباحث علی هذا الترتیب المتقدم.

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 2507

التناقض
الحاجه الی هذا البحث والتعریف به

قلنا فی التمهید : ان کثیرا ما تمس الحاجه الی الاستدلال علی قضیه لیست هی نفس القضیه المطلوبه. ولکن العلم بکذبها یلزمه العلم بصدق القضیه المطلوبه او بالعکس عندما یکون صدق احداهما یلزم کذب الاخری.

والقضیتان اللتان لهما هذه الصفه هما القضیتان المتناقضتان فاذا أردت مثلا أن تبرهن علی صدق القضیه «الروح موجوده» مع فرض انک لا تتمکن علی ذلک مباشره فیکفی ان تبرهن علی کذب نقیضها وهو «الروح لیست موجوده» فاذا علمت کذب هذا النقیض لا بد أن تعلم صدق الاولی لان النقیضین لا یکذبان معا. واذا برهنت علی صدق النقیض لا بد أن تعلم صدق لان النقیضین لا یکذبان معا. واذا برهنت علی صدق النقیض لا بد ان تعلم کذب الاولی لان النقیضین لا یصدقان معا.

وربما یظن أن معرفه نقیض القضیه أمر ظاهر کمعرفه نقائض المفردات کالانسان واللانسان التی یکفی فیها الاختلاف بالایجاب والسلب. ولکن الامر لیس بهذه السهوله اذ یجوز أن تکون الموجبه والسالبه صادقتین معا مثل : بعض الحیوان انسان وبعض الحیوان لیس بانسان. ویجوز أن تکونا کاذبتین معا مثل : کل حیوان انسان ولا شیء من الحیوان بانسان.

وعلیه لا غنی للباحث عن الرجوع الی قواعد التناقض المذکوره فی علم المنطق لتشخیص نقیض کل قضیه

تعریف التناقض

(1)

قد عرفت فیما سبق المقصود من التناقض الذی هو أحد أقسام التقابل

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 2508


1- راجع الحاشیه : ص 70 ، وشرح الشمسیه : ص 118 ، وشرح المنظومه : ص 60 ، وشرح المطالع : ص 166 ، وأساس الإقتباس : ص 98.

ولنضعه هنا بعباره جامعه فنیه فی خصوص القضایا فنقول «تناقض القضایا : اختلاف فی القضیتین یقتضی لذاته أن تکون احداهما صادقه والاخری کاذبه».

ولا بد من قید «لذاته» فی التعریف لانه ربما یقتضی اختلاف القضیتین تخالفهما فی الصدق والکذب ولکن لا لذات الاختلاف بل لامر آخر مثل : کل انسان حویان ولا شیسء من الانسان بحیوان فانه لما کان الموضوع أخص من المحمول صدقت احدی الکلیتین وکذبت الاخری. أما لو کان الموضوع أعم من المحمول لکذبا معا نحو کل حیوان انسان ولا شیء من الحیوان بانسان کما تقدم.

ونعنی بالاختلاف الذی یقتضی تخالفهما فی الصدق هو الاختلاف الذی یقتضی ذلک فی أیه ماده کانت القضیتان ومهما کانت النسبه بین الموضوع والمحمول کالاختلاف بین الموجبه الکلیه والسالبه الجزئیه.

شروط التناقض

(1)

لا بد لتحقق التناقض بین القضیتین من اتحاد هما فی أمور ثمانیه

و اختلافهما فی أمور ثلاثه :

الوحدات الثمان

تسمی الامور التی یجب اتحاد القضیتین المتناقضتین فیها «الوحدات الثمان» وهی ما یأتی :

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 2509


1- راجع الحاشیه : ص 71 ، وشرح الشمسیه : ص 119 ، وشرح المنظومه : ص 60 ، وشرح المطالع : ص 167 ، وللمعات «منطق نوین» : ص 19.

1- «الموضوع» فلو اختلفا فیه لم یتناقضا مثل : العلم نافع الجهل لیس بنافع.

2- «المحمول» فلو اختلفا فیه لم یتناقضا مثل : العلم نافع العلم لیس بضار.

3- «الزمان» (1) فلا تناقض بین «الشمس مشرقه» أی فی النهار وبین «الشمس لیست بمشرقه» أی فی اللیل.

4- «المکان» فلا تناقض بین «الارض مخصبه» أی فی الریف وبین «الارض لیست بمخصبه» أی فی البادیه.

5- «القوه والفعل» أی لا بد من اتحاد القضیتین فی القوه والفعل فلا تناقض بین «محمد میت» أی بالقوه وبین «محمد لیس بمیت» أی بالفعل.

6- «الکل والجزء» فلا تناقض بین «العراق مخصب» أی بعضه وبین «العراق لیس بمخصب» أی کله.

7- «الشرط» فلا تناقض بین «الطالب ناجح آخر السنه» أی ان اجتهد وبین «الطالب غیر ناجح» أی اذا لم یجتهد.

8- «الاضافه» فلا تناقض بین «الاربعه نصف» أی بالاضافه الی الثمانیه وبین «الاربعه لیست بنصف» أی بالاضافه الی العشره.

تنبیه

هذه الوحدات الثمان هی المشهوره بین المناطقه. وبعضهم یضیف (2) الیها

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 2510


1- لا یخفی علیک : أن الاتحاد فی غیر المحمول والموضوع من الأمور الثمانیه إنما یشترط فیما إذا کان لتلک الأمور فی القضیه موقع ومدخل ، فهی لیست شروطا عامه.
2- راجع شرح المنظومه : ص 61 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده : ص 268 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 20.

«وحده الحمل» من ناحیه کونه حملا أولیا أو حملا شایعا. وهذا الشرط لازم فیجب لتناقض القضیتین أن یتحدا فی الحمل فلو کان الحمل (1) فی إحداهما أولیا وفی الاخری شایعا فانه یجوز أن یصدقا معا مثل قولهم «الجزئی جزئی» أی بالحمل الاولی «الجزئی لیس بجزئی» أی بالحمل الشایع لان مفهوم الجزئی من مصادیق مفهوم الکلی فانه یصدق علی کثیرین.

الاختلاف (2)

قلنا : لا بد من اختلاف القضیتین المتناقضتین فی أمور ثلاثه. وهی «الکم والکیف والجهه».

الاختلاف بالکمّ و الکیف

أما الاختلاف بالکم والکیف فمعناه ان احداهما اذا کانت موجبه کانت الاخری سالبه واذا کانت کلیه کانت الثانیه جزئیه. وعلیه.

الموجبه الکلیه ... نقیض .... السالبه الجزئیه

الموجبه الجزئیه ... نقیض .... السالبه الکلیه

لانهما لو کانتا موجبتین أو سالبتین لجاز أن یصدقا أو یکذبا معا. ولو کانت کلیتین لجاز ان یکذبا معا کما لو کان الموضع أعم علی ما مثلنا سابقا. ولو کانتا جزئیتین لجاز أن یصدقا معا کما لو کان الموضوع أیضا أعم. نحو : بعض المعدن حدید. وبعض المعدن لیس بحدید.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 2511


1- لا یخفی : أن المراد أنه یشترط أن یسلب فی السالبه الحمل الذی فی الموجبه. والا فلا حمل فی السالبه - فإنها سلب الحمل - حتی تتحد القضیتان فی حملهما.
2- راجع الحاشیه : ص 71 ، وشرح الشمسیه : ص 119.
الاختلاف بالجهه

أما الاختلاف بالجهه فأمر یقتضیه طبع التناقض کالاختلاف بالایجاب والسلب لأن نقیض کل شیء رفعه فکما یرفع الایجاب بالسلب والسلب بالایجاب فلا بد من رفع الجهه بجهه تناقضها.

ولکن الجهه التی ترفع جهه أخری قد تکون من احدی الجهات المعرفه فیکون لها نقیض صریح مثل رفع الممکنه العامه بالضروریه وبالعکس لان الامکان هو سلب الضروره. (1)

وقد لا تکون من الجهات المعروفه التی لها عندنا اسم معروف فلا بد أن نلتمس لها جهه من الجهات المعروفه تلازمها فنطلق علیها(2) اسمها (3) فلا یکون نقیضا صریحا بل لازم النقیض.

مثلا «الدائمه» تناقضها «المطلقه العامه» ولکن لا بالتناقض الصریح بل احداهما لازمه لنقیض الاخری فاذا قلت : «الارض متحرکه دائما» فنقیضها الصریح سلب الدوام ولکن سلب الدوام لیس من الجهات المعروفه فنلتمس له جهه لازمه فنقول : لازم عدم الدوام أن سلب التحرک عن الارض حاصل فی زمن من الازمنه أی «ان الارض لیست متحرکه بالفعل». وهذه مطلقه عامه تکون لازمه لنقیض الدائمه.

واذا قلت : «کل انسان کاتب بالفعل» فنقیضها السریع ان الانسان لم

تثبت له لاکتابه کذلک أی بالفعل. ولازم ذلک دوام السلب أی «ان بعض الانسان لیس بکاتب دائما» وهذه دائمه وهی لازمه لنقیض المطلقه العامه.

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 2512


1- عن الطرف المخالف وهو النقیض.
2- أی علی الجهه غیر المعروفه.
3- أی اسم الجهه المعروفه.

ولا حاجه الی ذکر تفصیل نقائض الموجهات فلتطلب من المطولات ان ارادها الطالب علی انه فی غنی عنها وننصحه ألا یتعب نفسه بتحصیلها فانها قلیله الجدوی.

من ملحقات التناقض

التداخل والتضاد والدخول تحت التضاد

تقدم ان التناقض فی المحصورات الاربع یقع بین الموجبه الکلیه والسالبه الجزئیه وبین الموجبه الجزئیه والسالبه الکلیه أی بین المختلفتین فی الکم والکیف. ویبقی أن تلاحظ النسبه بین البواقی أی بین المختلفتین بالکم فقط أو بالکیف فقط ومعرفه هذه النسب تنفع أیضا فی الاستدلال علی قضیه لمعرفه قضیه أخری لها تسیبه معها کما سیأتی.

وعلیه نقول : المحصورتان ان اختلفتا کما وکیفا فهما المتناقضتان وقد تقدم التناقض. وان اختلفتا فی احدهما فقط فعلی ثلاثه أقسام.

1- «المتداخلتان» (1) وهما المختلفتان فی الکم دون الکیف أعنی الموجبتین أو السالبتین. وسمیتا متداخلتین لدخول احداهما فی الاخری لأن الجزئیه داخله فی الکلیه.

ومعنی ذلک : ان الکلیه اذا صدقت صدقت الجزئیه المتحده معها فی الکیف ولا عکس. ولازم ذلک ان الجزئیه اذا کذبت کذبت الکلیه المتحده معها فی الکیف ولا عکس.

مثلا «کل ذهب معدن» فانها صادقه ولابد أن تصدق معها «بعض الذهب

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 2513


1- راجع الجوهر النضید : ص 60 ، وأساس الاقتباس : ص 97 ، وشرح الإشارات : ص 182 ، وتحصیل : ص 79.

معدن» قطعا. ومثل «بعض الذهب اسود» فانها کاذبه ولا بد أن تکذب معها «کل ذهب اسود».

2- «المتضادتان»(1)وهما المختلفتان فی الکیف دون الکم وکانتا کلیتین. وسمیتا متضادتین لانهما کالضدین یمتنع صدقهما معا ویجوز أن یکذبا معا.

ومعنی ذلک أنه اذا صدقت احداهما لا بد أن تکذب الاخری ولا عکس أی لو کذبت احداهما لا یجب أن تصدق الاخری.

فمثلا اذا صدق «کل ذهب معدن» یجب أن یکذب «لا شیء من الذهب بمعدن».

ولکن اذا کذب «کل معدن ذهب» لا یجب أن یصدق «لا شیء من المعدن بذهب» بل هذه کاذبه فی المثال.

3- «الداخلتان تحت التضاد» (2) وهما المختلفتان فی الکیف دون الکم وکانتا جزئیتین. وانما سمیتا داخلتین تحت التضاد لا نهما داخلتان تحت الکلیتین (3) کل منهماتحت الکلیه المتفقه معها فی الکیف من جهه ولا نهما علی عکس الضدین فی الصدق والکذب أی انهما یمتنع اجتماعهما علی الکذب ویجوز أن یصدقا معا.

ومعنی ذلک : انه اذا کذبت احداهما لابد أن تصدق الاخری ولا عکس أی انه لو صدقت احداهما لا یجب أن تکذب الاخری.

فمثلا اذا کذب «بعض الذهب اسود» فانه یجب أن یصدق (بعض

الذهب لیس

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 2514


1- راجع شرح المنظومه : ص 61 ، والجوهر النضید : ص 61 ، وشرح الإشارات : ص 182 ، والنجاه : ص 27 ، والتحصیل : ص 78.
2- راجع شرح المنظومه : ص 61 ، والجوهر النضید : ص 62 ، وشرح الإشارات : ص 182 ، والنجاه : ص 27 ، والتحصیل : ص 89.
3- اللام للعهد ، أی : الکلیتین المختلفتین بالإیجاب والسلب ، أعنی المتضادتین اللتان مضی البحث عنهما آنفا.

بأسود). ولکن اذا صدق «بعض المعدن ذهب» لا یجب أن یکذب «بعض المعدن لیس بذهب» بل هذه صادقه فی المثال.

وقد جرت عاده المنطقیین من القدیم أن یضعوا لتناسب المحصورات جمیعا لأجل توضیحها لوحا علی النحو الآتی :

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 2515

العکوس
اشاره

سبق فی أول هذا الفصل ان قلنا : ان الباحث قد یحتاج للاستدلال علی مطلوبه الی أن یبرهن علی قضیه اخری لها علاقه مع مطلوبه یستنبط من صدقها صدق القضیه المطلوبه للملازمه بینهما فی الصدق. وهذه الملازمه واقعه بین کل قضیه و «عکسها المستوی» وبینها وبین «عکس نقیضها». فنحن الآن نبحث عن القسمین :

العکس المستوی

(1)

أما العکس المستوی فهو : «تبدیل طرفی القضیه مع بقاء الکیف والصدق». أی ان القضیه المحکوم بصدقها تحول الی قضیه تتبع الاولی فی الصدق وفی الایجاب والسلب بتبدیل طرفی الاولی بأن یجعل موضوع الاولی محمولا فی الثانیه والمحمول موضوعا أو المقدم تالیا والتالی مقدما.

وتسمی الاولی «الاصل» والثانیه «العکس المستوی». فکلمه «العکس» هنا لها اصطلاحان : اصطلاح فی نفس التبدیل واصطلاح فی القضیه التی وقع فیها التبدیل.

ومعنی ان العکس تابع للاصل فی الصدق : أن الاصل اذا کان صادقا وجب

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 2516


1- راجع الحاشیه : ص 74 ، وشرح الشمسیه : ص 125 ، وشرح المنظومه : ص 66 ، وأساس الاقتباس : ص 158 ، وشرح الإشارات : ص 196.

صدق العکس. ولکن لا یجب أن یتبعه فی الکذب فقد یکذب الاصل والعکس صادق. ولازم ذلک ان الاصل لا یتبع عکسه فی الصدق ولکن یتبعه فی الکذب فاذا کذب العکس کذب الاصل لانه لو صدق الاصل یلزم منه صدق العکس والمفروض کذبه.

فهنا قاعدتان تنفعان فی الاستدلال :

1- اذا صدق الاصل صدق عکسه.

2- اذا کذب العکس کذب اصله.

وهذه القاعده الثانیه متفرعه علی الاولی. کما علمت.

شروط العکس

(1)

علمنا ان العکس انما یحصل بشروط ثلاثه : تبدیل الطرفین وبقاء الکیف وبقاء الصدق. أما الکم فلا یشترط بقاؤه وانما الواجب بقاء الصدق وهو قد (2) یقتضی بقاء الکم فی بعض القضایا وقد (3) یقتضی عدمه فی البعض الآخر.

والمهم فیما یأتی معرفه القضیه التی یقتضی بقاء الصدق فی عکسها بقاء الکم أو عدم بقائه.

ولو تبدل الطرفان وکان الکیف باقیا. ولکن لم یبق الصدق فلا یسمی ذلک عکسا. بل یسمی «انقلابا».

الموجبتان تنعکسان موجبه جزئیه

(4)

أی ان الموجبه الکلیه تنعکس موجبه جزئیه. والموجبه الجزئیه

تنعکس

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 2517


1- راجع الحاشیه : ص 74 ، وشرح الشمسیه : ص 126 ، وشرح المنظومه : ص 66 ، وشرح المطالع : ص 174 ، والجوهر النضید : ص 69.
2- لا یخفی : أن الأولی ترک الجمع بین «قد» و «البعض».
3- لا یخفی : أن الأولی ترک الجمع بین «قد» و «البعض».
4- راجع الحاشیه : ص 75 ، وشرح الشمسیه : ص 129 ، وشرح المنظومه : ص 67.

کنفسها. فاذا قلت :

کل ح ب

فعکسها

ع ب ح

وع ح ب

فعکسها

ع ب ح

ولا ینعکسان

الی

کل ب ح

البرهان :

«1» فی الکلیه : أن المحمول فیها اما ان یکون أعم من الموضوع أو مساویاله. وعلی التقدیرین تصدق الجزئیه قطعا لان الموضوع فی التقدیرین یصدق علی بعض افراد المحمول فاذا قلت :

کل ماء مسائل

یصدق

بعض السائل ماء

وکل انسان ناطق

یصدق

بعض الناطق انسان

ولکن لا تصدق الکلیه علی کل تقدیر لان الموضوع فی التقدیر الاول لا یصدق علی جمیع أفراد المحمول لانه أخص من المحمول فاذا قلت :

«کل سائل ماء» فالقضیه کاذبه وهو المطلوب.

«2» وفی الجزئیه : اما أن یکون المحمول أعم مطلقا من الموضوع أو اخص مطلقا او اعم من وجه او مساویا. وعلی بعض هذه التقادیر وهو التقدیر الاول والثالث لا یصدق العکس موجبه کلیه لانه اذا کان المحمول أعم مطلقا أو من وجه فان الموضوع لا یصدق علی جمیع أفراد المحمول انما یصدق لو کان اخص او مساویا. أما عکسه الی الموجبه الجزئیه فانه یصدق علی کل تقدیر فاذا قلت :

بعض السائل ماء

یصدق

بعض الماء سائل

وبعض الماء سائل

یصدق

بعض السائل ماء

وبعض الطیر أبیض

یصدق

بعض الابیض طیر

وبعض الانسان ناطق

یصدق

بعض الناطق انسان

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 2518

السالبه الکلیه تنعکس سالبه کلیه

(1)

فیبقی الکم والکیف معا فاذا صدق قولنا : لا شیء من الحیوان بشجر صدق لا شیء من الشجر بحیوان

والبرهان واضح : لان السالبه الکلیه لا تصدق الاّ مع تباین الموضوع والمحمول تباینا کلیا. والمتباینان لا یجتمعان أبدا فیصح سلب کل منهما عن جمیع أفراد الآخر سواء جعلت هذا موضوعا أو ذاک موضوعا.

وللتدریب علی اقامه البراهین من طریق النقیض والعکس نقیم البرهان علی هذا الامر بالصوره الآتیه :

المفروض

لا ب ح

قضیه صادقه

المدعی

لا ح ب

صادقه أیضا

البرهان :

لو لم تصدق

لا ح ب

لصدق نقیضها

ع ح ب

ولصدق

ع ب ح

(العکس المستوی

للنقیض)

واذا لا حظنا هذا العکس المستوی «ع ب ح» ونسبناه الی الأصل «لا ب ح» وجدناه نقیضاله فلو کان «ع ب ح» صادقا وجب أن یکون «لا ب ح» کاذبا مع ان المفروض صدقه.

فوجب ان تکون

لا ح ب

صادقه

وهو المطلوب

تعقیب

بهذا البرهان تعرف الفائده فی النقیض والعکس المستوی عند الاستدلال. لأنا لا بد أن نرجع فی هذا البرهان الی الوراء فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 2519


1- راجع الحاشیه : ص 76 ، وشرح الشمسیه : ص 127 ، وشرح المنظومه : ص 67.

المفروض ان

لا ب ح

صادقه

فتکذب

ع ب ح

نقیضها

وهذا النقیض عکس

ع ح ب

فیکذب أیضا

لا نه اذا کذب العکس کذب الاصل

«القاعده الثانیه»

واذا کذب هذا الاصل اعنی

ع ح ب

صدق نقیضه

لا ح ب

وهو المطلوب

فاستفدت «تاره» من صدق الاصل کذب نقیضه و «أخری» من کذب العکس کذب أصله و «ثالثه» من کذب الاصل صدق نقیضه.

وسیمر علیک هذا الاصتدلال کثیرا فدقق فیه جیدا وعلیک باتقانه.

السالبه الجزئیه لا عکس لها

(1)

أی لا تنعکس أبدا لا الی کلیه ولا الی جزئیه لأنه یجوز أن یکون موضوعها اعم من محمولها مثل «بعض الحیوان لیس بانسان». والاخص لا یجوز سلب الاعم عنه بحال من الاحوال لا کلیا ولا جزئیا لأنه کلما صدق الاخص صدق الاعم معه فکیف یصح سلب الأعم عنه فلا یصدق قولنا «لا شیء من الانسان بحیوان» ولا قولنا «بعض الإنسان لیس بحیوان».

السالبه المنفصله لا عکس لها

(2) (3)

أشرنا فی صدر البحث الی ان العکس المستوی یعم الحملیه

والشرطیه :

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 2520


1- راجع الحاشیه : ص 76 ، وشرح الشمسیه : ص 128 ، وشرح المنظومه : ص 68.
2- لا یخفی : أن المراد - کما سیصرح به - أن عکسها لغو ، فکان الأولی عدم التعبیر بقوله : «لاعکس لها» سیما بعد قوله : «السالبه الجزئیه لا عکس لها» فإنه یوهم کون التعبیر فی کلا الموردین بمعنی.
3- راجع شرح الشمسیه : ص 133 ، وشرح المنظومه : ص 68 ، والقواعد الجلیه : ص 315.

ولکن عند التأمل نجد أن المنفصله لا ثمره لعکسها لانها أقصی ما تدل علیه تدل علی (1) التنافی بین المقدم والتالی. ولا ترتیب طبیعی بینهما فانت بالخیار فی جعل ایهما مقدما والثانی تالیا من دون أن یحصل فرق فی البین فسواء ان قلت : العدد اما زوج أو فرد أو قلت : العدد اما فرد أو زوج فان مؤداهما واحد.

فلذا قالوا : المنفصله لا عکس لها. أی لا ثمره فیه.

نعم لو حولتها الی حملیه فان احکام الحملیه تشملها کما لو قلت فی المثال مثلا : العدد ینقسم الی زوج وفرد (2) فانها تنعکس الی قولنا : ما ینقسم الی زوج وفرود عدد.

عکس النقیض

وهو العکس الثانی للقضیه الذی یستدل بصدقها علی صدقه. وله طریقتان.

1- طریقه القدماء (3) ویسمی «عکس النقیض الموافق» لتوافقه مع أصله فی الکیف وهو «تحویل القضیه الی أخری موضوعها نقیض محمول الاصل ومحمولها نقیض موضوع الاصل مع بقاء الصدق والکیف».

وبالاختصار هو : «تبدیل نقیضی الطرفین مع بقاء الصدق والکیف».

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 2521


1- الأولی تبدیل قوله : «تدل علی» ب «هو».
2- لما کانت المنفصله تدل علی عناد الطرفین : وضعا ورفعا أو وضعا أو رفعا ، لابد فی تحویلها إلی حملیه أن تکون الحملیه الحاصله داله علی ما هو العناد بأحد الوجوه. فقولنا : «العدد إما زوج وإما فرد» لما کانت منفصله حقیقیه تحول إلی حملیتین ، هما : قولنا : «الزوج والفرد لا یجتمعان فی العدد» و «الزوج والفرد لا یرتفعان فی العدد» وإذا کانت مانعه الجمع أو مانعه الخلو حولت إلی حملیه واحده ، نظیره القضیه الأولی أو الثانیه. وأما قوله «العدد ینقسم إلی زوج وفرد» فلا یکون مفاده مفاد المنفصله. اللهم إلا بحسب مدلوله الالتزامی ، حیث إن التقسیم لا یصح إلا مع تباین الأقسام.
3- راجع الحاشیه : ص 81 ، وشرح الشمسیه : ص 133 ، وشرح المنظومه : ص 71.

فالقضیه : کل کاتب انسان تحول بعکس النقیض الموافق الی : کل «لا انسان» هو «لا کاتب»

2- طریقه المتأخرین (1) ویسمی «عکس النقیض المخالف» لتخالفه مع أصله فی الکیف وهو «تحویل القضیه الی أخری موضوعها نقیض محمول الاصل ومحمولها عین موضوع الاصل مع بقاء الصدق دون الکیف».

فالقضیه : کل کاتب انسان تحول بعکس النقیض المخالف الی : لا شیء من «اللانسان» بکاتب

قاعده عکس النقیض من جهه الکم

حکم السوالب هنا حکم الموجبات فی العکس المستوی وحکم الموجبات حکم السوالب هناک أی ان :

1- السالبه الکلیه تنعکس جزئیه : سالبه فی الموافق وموجبه فی المخالف. (2)

2- السالبه الجزئیه تنعکس جزئیه أیضا : سالبه فی الموافق موجبه فی المخالف. (3)

3- الموجبه الکلیه تنعکس کلیه : موجبه فی الموافق سالبه فی المخالف. (4)

4- الموجبه الجزئیه لا تنعکس اصلا بعکس النقیض. (5)

البرهان

ولا بد من اقامه البرهان علی کل واحد من تلک الاحکام السابقه وفی هذه البراهین تدریب للطالب علی الاستفاده من النقیض والعکس فی الاستدلال وقد

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 2522


1- راجع الحاشیه : ص 81 ، وشرح الشمسیه : ص 133 ، وشرح المنظومه : ص 71.
2- راجع الحاشیه : ص 82 ، وشرح الشمسیه : ص 136.
3- راجع شرح الشمسیه : ص 136.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 134.
5- راجع شرح الشمسیه : ص 135.

استعملنا الاسلوب المتبع فی الهندسه النظریه لإقامه البرهان. فمن ألف اسلوب الکتب الهندسیه یسهل علیه ذلک. وقد تقدم مثال منه فی البرهان علی عکس السالبه الکلیه بالعکس المستوی موضحا (1).

ویجب أن یعلم انا نرمز للنقیض بحرف علیه فتحه (2) للاختصار وللتوضیح. فی کل ما سیأتی علی هذا النحو :

بَ ..................... نقیض الموضوع

حَ .................... نقیض المحمول

برهان عکس السالبه الکلیه

فلاجل اثبات عکس السالبه الکلیه بعکس النقیض نقیم برهانین : برهانا علی عکسها بالموافق وبرهان علی عکسها بالمخالف فنقول :

«أولا» المدعی انها تنعکس سالبه جزئیه بعکس النقیض الموافق ولا تنعکس سالبه کلیه فهنا مطلوبان أی انه اذا صدقت.

لا ب ح

صدقت

س حَ بَ

«المطلوب الاول»

ولا تصدق

لا حَ بَ

«المطلوب الثانی»

البرهان :

ان من المعلوم :

1- ان السالبه الکلیه ال تصدق الا اذا کان بین طرفیها تباین کلی. وهذا بدیهی.

2- ان النسبه بین نقیضی المتباینین هی التباین الجزئی وقد تقدم البرهان

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 2523


1- (*) واتباع هذا الأسلوب من البرهان من مختصات هذا الکتاب.
2- إذ لو أتی بحرف النفی «لا» ، اشتبه بما یرمز به للسالبه الکلیه.

علی ذلک فی بحث النسب فی الجزء الاول. (1)

3- ان مرجع التباین الجزئی الی سالبتین جزئیتین کما ان مرجع التباین الکلی الی سالبتین کلیتین. وهذا بدیهی أیضا.

وینتج من هذه المقدمات الثلاث أنه :

اذا صدق

لا ب ح

(أی یکون بین الطرفین

تباین کلی)

صدقت

س بَ حَ-

السالبه الجزئیه بین النقیضین

وصدقت أیضا

س حَ- بَ

السالبه الجزئیه بین النقیضین

وهو «المطلوب الاول»

ثم یفهم من المقدمه الثانیه ان التباین الکلی لا یتحقق دائما بین نقیضی المتباینین اذ ربما یکون بینهما العموم والخصوص من وجه.

أی ان السالبه الکلیه بین نقیضی المتباینین لا تصدق دائما.

أو فقل لا تصدق دائما

لا حَ- بَ

«المطلوب الثانی»

«ثانیا» المدعی ان السالبه الکلیه تنعکس موجبه جزئیه بعکس النقیض المخالف ولا تنعکس موجبه کلیه فهنا مطلوبان أی انه اذا صدقت :

لا ب ح

صدقت

ع حَ- ب

«المطلوب الاول»

ولا تصدق

کل حَ- ب

«المطلوب الثانی»

البرهان :

لما کان بین ب ، ح تباین کلی کما تقدم فمعناه أن احدهما

یصدق من نقیض الآخر.

أی ان ب یصدق مع حَ-

واذا تصادق ب وحَ-

صدق علی الاقل ع ح ب

«المطلوب الاول»

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 2524


1- راجع ص 83.

ثم انه تقدم ان نقیضی المتباینین قد تکون بینهما نسبه العموم والخصوص من وجه فیصدق علی هذا التقدیر :

حَ- مع ب

ولا یصدق حینئذ

حَ- مع ب

والا لاجتمع النقیضان ب ، بَ

فلا یصدق

کل حَ- ب

«المطلوب الثانی»

برهان عکس السالبه الجزئیه

ولأجل اثبات عکس السالبه الجزئیه بعکس النقیض أیضا نقیم برهانین للموافق والمخالف فنقول :

«اولا» المدعی ان السالبه الجزئیه تنعکس سالبه جزئیه بعکس النقیض الموافق ولا تنعکس کلیه فهنا مطلوبان أی انه اذا صدقت :

س ب ح

صدقت

س حَ- بَ

«المطلوب الاول»

ولا تصدق

لا حَ- بَ

«المطلوب الثانی»

البرهان :

من المعلوم ان السالبه الجزئیه تصدق فی ثلاثه فروض :

1- ان یکون بین طرفیها عموم من وجه. وحینئذ یکون بین نقیضیهما تباین جزئی کما تقدم فی بحث النسب.

2- ان یکون بینهما تباین کلی وبین نقیضیهما أیضا تباین جزئی کما تقدم.

3- ان یکون الموضوع أعم مطلقا من المحمول فیکون نقیض المحمول أعم مطلقا من نقیض الموضوع.

وعلی جمیع هذه التقادیر الثلاثه تصدق السالبه الجزئیه :

س حَ بَ

«المطلوب الاول»

اما للتباین الجزئی بینهما أو لان نقیض ح أعم مطلقا من نقیض ب.

ثم علی بعض التقادیر یکون بین نقیضی الطرفین عموم وخصوص من وجه

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 2525

أو مطلقا فلا تصدق السالبه الکلیه :

لا حَ- بَ

«المطلوب الثانی»

«ثانیا» المدعی ان السالبه الجزئیه تنعکس موجبه جزئیه بعکس النقیض المخالف ولا تنعکس کلیه فهنا مطلوبان أی اذا صدقت :

س ب ح

صدقت

ع حَ- ب

«المطلوب الاول»

ولا تصدق

کل حَ- ب

«المطلوب الثانی»

البرهان :

تقدم ان علی جمیع التقادیر الممکنه للموضوع والمحمول فی السالبه الجزئیه اما أن یکون بین نقیضیهما تباین جزئی أو ان نقیض المحمول أعم مطلقا فیلزم علی القدیرین أن یصدق :

بعض حَ- بدون بَ

فیصدق

بعض حَ- مع ب

لا النقیضین (وهما

بَ ، ب) لا یرتفعان

أی یصدق

ع حَ- ب

«المطلوب الاول»

ثم ان نقیضی الموضوع والمحمول قد یکون بینهما عموم من وجه.

وقد تصدق

ع حَ- بَ

ویمکن تحویلها الی

س حَ- ب

صادقه

لان الاولی موجبه معدوله المحمول فیمکن جعلها سالبه محصله المحمول اذ السالبه المحصله المحمول أعم من الموجبه المعدوله المحمول اذا اتفقا فی الکم واذا صدق الاخص صدق الأعم قطعا فاذا کانت :

س حَ- ب

صادقه

کذب نقیضها

کل حَ- ب

«المطلوب الثانی»

برهان عکس الموجبه الکلیه

ولا ججل اثبات عکس الموجبه الکلیه بعکس النقیض نقیم أیضا برهانین

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 2526

للموافق والمخالف فنقول :

«اولا» المدعی انها تنعکس موجبه کلیه بعکس النقیض الموافق أی انه اذا صدقت :

کل ب ح

«المفروض»

صدقت

کل حَ- بَ

«المطلوب»

البرهان :

لو لم تصدق

کل حَ- بَ

لصدقت

س حَ- بَ

نقیضها

فتصدق

س ب ح

عکس نقیضها الموافق

فتکذب

کل ب ح

نقیض العکس المذکور

وهذا خلف. أی خلف الفرض لان هذا «نقیض العکس المذکور» هو نفس الاصل المفروض صدقه.

فوجب ان تصدق

کل حَ- بَ

«وهو المطلوب»

«ثانیا» المدعی ان الموجبه الکلیه تنعکس سالبه کلیه بعکس النقیض المخالف أی انه اذا صدقت :

کل ب ح

«المفروض»

صدقت

لا حَ- ب

«المطلوب»

البرهان :

لولم تصدق

لا حَ- ب

لصدقت

ع حَ- ب

نقیضها

فتصدق

ع ب حَ

عکسها المستوی

وهذه موجبه جزئیه معدوله المحمول فتحول الی سالبه جزئیه محصله المحمول وقد تقدم فیحدث أن :

س ب ح

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 2527

فتکذب

کل بَ حَ-

نقیضها

وهذا خلف لانه الاصل المفروض صدقه

فوجب ان تصدق

لا حَ- ب

«وهو المطلوب»

الموجبه الجزئیه لا تنعکس

یکفینا للبرهنه علی عدم انعکاس الموجبه الجزئیه بعکس النقیض الموافق والمخالف مطلقا أن نبرهن علی عدم انعکاسها الی الجزئیه. وبطریق أولی یعلم عدم انعکاسها الی الکلیه لأنه تقدم ان الجزئیه داخله فی الکلیه فاذا کذبت الجزئیه کذبت الکلیه. وعلیه فنقول :

«اولا» المدعی ان الموجبه الجزئیه لا تنعکس الی موجبه جزئیه بعکس النقیض الموافق.

فاذا صدقت

ع ب ح

لا یلزم ان تصدق

ع حَ- بَ

البرهان :

من موارد صدق الموجبه الجزئیه أن یکون بین طرفیها عموم من وجه فیکون حینئذ بین نقیضیهما نسبه التباین الجزئی الذی هو أعم من التباین الکلی والعموم من وجه فیصدق علی تقدیم التباین الکلی :

لا حَ- بَ

فیکذب نقیضها

ع حَ- بَ

«وهو المطلوب»

«ثانیا» المدعی ان الموجبه الجزئیه لا تنعکس الی السالبه الجزئیه بعکس النقیض المخالف.

فاذا صدقت

ع ب ح

لا یلزم ان تصدق

س حَ- ب

البرهان :

قد تقدم علی تقدیم التباین الکلی بین نقیضی الطرفین فی الموجبه الجزئیه

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 2528

والسالبه الکلیه :

لا حَ- ب

فتصدق

کل حَ- ب

لان سلب السلب ایجاب

فیکذب نقیضها

س حَ- ب

«وهو المطلوب»

ولأجل أن یتضح لک عدم انعکاس الموجبه الجزئیه بعکس النقیض تدبر هذا المثال وهو «بعض اللانسان حیوان» فان هذه القضیه لا تنعکس بعکس النقیض الموافق الی «بعض اللاحیوان انسان» ولا الی «کل لا حیوان انسان» لا نهما کاذبتان لأنه لا شیء من اللاحیوان بانسان.

ولا تنعکس بالمخالف الی «لیس کل لا حیوان لا انسان» ولا الی «لا شیء من اللاحیوان بلا انسان» الانهما کاذبتان أیضا لأن کل لا حیوان هو لا انسان.

تمرینات

1- اذا کانت هذه القضیه «کل عاقل لا تبطره النعمه» صادقه. فبین حکم القضایا الآتیه فی صدقها أو کذبها. مع بیان السبب :

أ - بعض العقلاء لا تبطره النعمه.

ب - لیس بعض العقلاء لا تبطره النعمه.

ج - جیمع من لا تبطرهم النعمه عقلاء.

د - لا شخص من العقلاء لا تبطره النعمه.

ه- - کل من تبطره النعمه غیر عاقل.

و- لا شخص ممن تبطره النعمه بعاقل.

ز - بعض من لا تبطره النعمه عاقل.

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 2529

2- اذا کانت هذه القضیه «بعض المعادن لیس یذوب بالحراره» کاذبه فاستخرج القضایا الصادقه والکاذبه التی تلزم من کذب هذه القضیه.

3- استدل (1) فخر المحققین فی شرحه «الایضاح» علی أن الماء یتنجس بالتغییر التقدیری بالنجاسه فقال : «ان الماء مقهور بالنجاسه عند التغییر التقدیری لانه کلما لم یصیر الماء مقهورا لم یتغیر بها علی تقدیر المخالفه (2). وینعکس النقیض الی قولنا : کلما تغیر الماء علی تقدیر المخالفه بالنجاسه کان مقهورا(3)».

فبین أی عکس نقیض هذا. وکیف استخراجه. ولا حظ ان القضیه المستعمله هنا شرطیه متصله.

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 2530


1- (*) نقل هذا الاستدلال صاحب المدارک فی مبحث الماء. ثم اورد علیه فراجع اذا شئت.
2- مفروض المسأله : ما إذا وقع فی الماء نجاسه موافقه للماء فی الصفات ، ولکن کانت بمقدار لو وقعت فی الماء وکانت مخالفه له فی الصفه لغیرته.
3- راجع الإیضاح : ج 1 ص 16.
من ملحقات العکوس النقض
اشاره

من المباحث التی لا تقل شأنا عن العکوس فی استنباط صدق القضیه من صدق أصلها مباحث «النقض» فلا بأس بالتعرض لها الحاقا لها بالعکوس فنقول :

النقض : هو تحویل القضیه الی أخری لازمه لها فی الصدق مع بقاء طرفی القضیه علی موضعهما.(1) وهو علی ثلاثه أنواع :

1- أن یجعل نقیض موضوع(2) الاولی موضوعا للثانیه ونفس محمولها محمولا ویسمی هذا التحویل «نقض الموضوع» والقضیه المحوله «منقوضه الموضوع».

2- أن یجعل نفس موضوع الاولی موضوعا للثانیه ونقیض محمولها محمولا ویسمی التحویل «نقیض المحمول» والقضیه المحوله «منقوضه المحمول».

3- أن یجعل نقیض الموضوع موضوعا ونقیض المحمول محمولا.

ویسمی التحویل «النقض التام». والقضیه المحوله «منقوضه الطرفین».

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 2531


1- مع تبدیل أحدهما أو کلیهما بنقیضه.
2- لا یخفی علیک : أنه لا یختص النقض بالقضایا الحملیه ، بل یعمها والشرطیه المتصله ، کما سیصرح بذلک فی ص 287.

ولنبحث عن قاعده کل واحد من هذه الانواع. ولنبدأ بقاعده نقض المحمول لأنه الباب للباقی کما ستعرف السر فی ذلک :

قاعده نقض المحمول

علینا لاستخراج منقوضه المحمول صادقه علی تقدیر صدق أصلها ان نغیر کیف القضیه ونستبدل محمولها بنقیضه. مع بقاء الموضوع علی حاله وبقاء الکم. ولا بد من اقامه البرهان علی منقوضه محمول کل واحده من المحصورات فنقول :

1- «الموجبه الکلیه» منقوضه محمولها سالبه کلیه نحو کل انسان حیوان فتحول بنقض محمولها الی : «لا شیء من الانسان بلا حیوان».

وللبرهان علی ذلک نقول :

اذا صدقت

کل ب ح

«المفروض»

صدقت

لا ب حَ-

«المطلوب»

البرهان :

اذا صدقت

کل ب ح

صدقت

لا حَ- ب

عکس نقیضها المخالف

وینعکس بالعکس المستوی الی

لا ب حَ-

وهو المطلوب

2- «الموجبه الجزئیه» منقوضه محمولها سالبه جزئیه نحو بعض الحیوان انسان فتتحول بنقض محمولها الی : «لیس کل حیوان لا انسان أی أنه إذا صدقت :

ع ب ح

«المفروض»

صدقت

س ب حَ-

«المطلوب»

البرهان :

لولم تصدق

س ب حَ-

لصدق نقیضها

کل ب حَ-

فتصدق

لا ب ح

«نقض المحمول»

فیکذب نقیضها

ع ب ح

ولکنه عن الاصل فهو خلاف الفرض.

فیجب ان یصدق

س ب حَ-

«وهو المطلوب»

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 2532

3- «السالبه الکلیه» منقوضه محمولها موجبه کلیه نحو لا شیء من الماء بجامد فتتحول بنقض محمولها الی : «کل ماء غیر جامد».

أی انه اذا صدقت : -

لا ب ح

«المفروض»

صدقت

کل ب حَ-

«المطلوب»

البرهان :

لو لم تصدق

کل ب حَ-

لصدق نقیضها

س ب حَ-

فتصدق

ع ب ح

لأن سلب السلب ایجاب

فیکذب نقیضها

لا ب ح

ولکنه عین الاصل فهو خلاف الفرض.

فیجب ان یصدق

کل ب حَ-

«وهو المطلوب»

4- «السالبه الجزئیه» منقوضه محمولها موجبه جزئیه نحو لیس کل معدن

ذهبا فتتحول بنقض محمولها الی : «بعض المعدن غیر ذهب». أی انه اذا صدقت :

س ب ح

«المفروض»

صدقت

ع ب حَ-

«المطلوب»

البرهان :

اذا صدقت

س ب ح

«الاصل»

صدقت

ع حَ- ب

«عکس النقیض المخالف»

وینعکس بالعکس المستوی الی

ع ب حَ-

وهو المطلوب

تنبیهان
طریقه تحویل الاصل

«التنبیه الاول» (1) الطریق التی اتبعناها (2) فی البرهان علی منقوضه محمول الموجبه الکلیه

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 2533


1- قد ورد فی النسخ المطبوعه «التنبیه الأول» بعد قوله : «طریقه تحویل الأصل» والمناسب للسیاق ما أثبتناه.
2- أنث الضمیر لأن «الطریق» مما یذکر ویؤنث. «أقرب الموارد».

والسالبه الجزئیه طریق جدیده فی البرهان ینبغی أن نسمیها الآن «طریقه تحویل الاصل» قبل مجیء بحث القیاس فتدخل فی أحد أقسامه (1) کالطریق السابقه التی سمیناها : «طریقه البرهان علی کذب النقیض».

وقد رأیت أننا فی هذه الطریقه «طریقه تحویل الاصل» أجرینا التحویلات التی سبقت معرفتنا لها علی الاصل ثم علی المحول من الاصل تباعا حتی انتهینا الی المطلوب : فقد رأیت فی الموجبه الکلیه أنا حولنا الاصل الی عکس النقیض المخالف فیصدق علی تقدیر صدق أصله ثم حولنا هذا العکس الی العکس المستوی فخرج لنا نفس المطلوب اعنی «منقوضه المحمول» فیصدق التحویل الثانی علی تقدیر .

صدق عکس نقیض الاصل «تحویل الاول» الصادق علی تقدیر صدق الاصل فیصدق التحویل الثانی علی تقدیر صدق الاصل وهذا هو المقصود اثباته فتوصلنا الی المطلوب بأخصر طریق.

وسنتبع هذه الطریق السهله فیما یأتی لنقض الموضوع والنقض التام ویمکن اجراؤها أیضا فی البرهان علی عکوس النقیض باستخدام منقوضه المحمول. وعلی الطالب أن یستعمل الحذق وینتبه الی أنه أی التحویلات ینبغی استخدامه حتی یتوصل الی مطلوبه.

تحویل معدوله المحمول

«التنبیه الثانی» (2) وقد استعملنا فی عکس النقیض ونقض المحمول طریقتین (3) من التحویل

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 2534


1- (*) وهو قیاس المساواه لان منقوضه المحمول لازمه لعکس نقیض الاصل لانها عکسه المستوی وعکس النقیض لازم للاصل ولازم اللازم لازم.
2- قد ورد فی النسخ المطبوعه قوله : «التنبیه الثانی» بعد قوله : «معدوله المحمول» والمناسب للسیاق ما أثبتناه.
3- الطریقه الأولی : استعملها فی البرهان علی عکس نقیض السالبه الجزئیه بالمخالف. والثانیه استعملها فی البرهان علی عدم انعکاس الموجبه الجزئیه بعکس النقیض المخالف. وکذا فی البرهان علی نقض محمول السالبه الکلیه.

الملازم للاصل فی الصدق وفی الحقیقه هما من باب نقض المحمول ولکن لبداهتهما استدللنا بهما قبل ان یأتی البرهان علی منقوضه المحمول ولذا لم نسمها بنقض المحمول وهما :

أ - «تحویل الموجبه المعدوله الی سالبه محصله المحمول موافقه لها فی الکم» لأن مؤداهما واحد وانما الفرق ان السلب محمول فی الموجبه والحمل مسلوب فی السالبه.

ب - تحویل السالبه المعدوله المحمول الی موجبه محصله المحمول موافقه لها فی الکم لان سلب السلب ایجاب. وهذا بدیهی واضح.

تمرینات

1- برهن علی نقض محمول الموجبه الکلیه بطریق البرهان علی کذب النقیض.

2- برهن علی نقض محمول السالبه الجزئیه بطریق البرهان علی کذب النقیض.

3- برهن علی نقض محمول السالبه الجزئیه بطریقه تحویل الاصل بأخذ عکس النقیض الموافق اولا ثم استمر الی أن تستخرج منقوضه المحمول.

4- جرب هل یمکن البرهان علی نقض محمول الموجبه الجزئیه بطریقه تحویل الاصل.

5- برهن علی نقض محمول السالبه الکلیه بطریقه تحویل الاصل. وانظر ماذا ستکون النتیجه وبین ما تجده.

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 2535

6- برهن علی عکس النقیض المخالف والموافق لکل من المحصورات. عدا الموجبه الجزئیه بطریقه تحویل الاصل واستخدم لهذا الغرض قاعدتی نقض المحمول والعکس المستوی فقط.

7- جرب أن تبرهن علی عکس النقیض المخالف والموافق للموجبه الجزئیه بهذه الطریقه وانظر انک ستقف فلا تستطیع الوصول الی النتیجه فبین أسباب الوقوف.

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 2536

قاعده النقض التام و نقض الموضوع
اشاره

لاستخراج «منقوضه الطرفین» صادقه علینا أن نستبدل بموضوع

القضیه الاصلیه نقیضه فنجعله موضوعا وبمحمولها نقیضه فنجعله محمولا مع تغییر الکم دون الکیف.

ولاستخراج «منقوضه الموضوع» صادقه علینا أن نستبدل بموضوع القضیه الاصلیه نقیضه فنجعله موضوعا ونبقی المحمول علی حاله مع تغییر الکم والکیف معا.

ولا ینقض بهذین النقضین الا الکلیتان. ولا بد من البرهان لکل من المحصورات :

1- «الموجبه الکلیه» نقضها التام موجبه جزئیه ونقض موضوعها سالبه جزئیه نحو کل فضه معدن فنقضها التام : «بعض اللافضه هو لا معدن» ونقض موضوعها : «بعض اللافضه لیس هو معدنا».

وللبرهان علی ذلک نقول :

المفروض صدق

کل ب ح

والمدعی صدق

ع بَ حَ-

«المطلوب الاول»

وصدق

س بَ ح

«المطلوب الثانی»

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 2537

البرهان :

اذا صدق

کل ب ح

صدق

کل حَ- بَ

عکس النقیض الموافق

فیصدق عکسه المستوی

ع بَ حَ-

«وهو المطلوب الاول»

وتنقض محمول هذا الاخیر فیحدث س بَ ح «وهو المطلوب الثانی»

2- «السالبه الکلیه» نقضها التام سالبه جزئیه ونقض موضوعها موجبه جزئیه نحو : لا شیء من الحدید بذهب فنقضها التام : «بعض اللاحدید لیس بلا ذهب» ونقض موضوعها : «بعض اللاحدید ذهب».

وللبرهان علی ذلک نقول :

المفروض صدق

لا ب ح

والمدعی صدق

س بَ حَ-

«المطلوب الاول»

وصدق

ع بَ حَ-

«المطلوب الثانی»

البرهان :

اذا صدق

لا ب ح

صدق

لا ح ب

العکس المستوی

فیصدق عکس نقیضه الموافق

س بَ حَ-

«وهو المطلوب الاول»

وننقض محمول هذا الأخیر فیحدث ع بَ ح «وهو المطلوب الثانی»

3 و 4- «الجزئیتان» لیس لهما نقض تام ولا نقض موضوع. وللبرهنه لعی ذلک یکفی البرهان علی عدم نقضهما الی الجزئیه فیعلم بطریق اولی عدم نقضهما

الی الکلیه کما قدمنا فی عدم انعکاس الموجبه الجزئیه بعکس النقیض فنقول :

«فی الموجبه الجزئیه» :

المفروض صدق

ع ب ح

المدعی ال تصدق دائما

ع بَ حَ-

«المطلوب الاول»

ولا تصدق دائما

س بَ حَ-

«المطلوب الثانی»

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 2538

البرهان :

تقدم فی عکس النقیض فی الموجبه الجزئیه ان فی بعض تقادیرها تکون النسبه بین نقیضی طرفیها التباین الکلی فتصدق حینئذ السالبه الکلیه :

لا بَ حَ

فیکذب نقیضها

ع بَ حَ-

«وهو المطلوب الاول»

وتصدق أیضا منقوضه محمول هذه السالبه الکلیه

کل بَ ح

فیکذب نقیضها

س بَ حَ-

«وهو المطلوب الثانی»

«وفی السالبه الجزئیه» :

المفروض صدق

س ب ح

والمدعی لا تصدق دائما

س بَ حَ-

«المطلوب الاول»

ولا تصدق دائما

ع بَ ح

«المطلوب الثانی»

البرهان :

فی السالبه الجزئیه قد یکون الموضوع أعم من المحمول مطلقا نحو بعض الحیوان لیس بانسان ولما کان :

«اولا» نقیض الاعم اخص من نقیض الاخص مطلقا. فتصدق اذن الموجبه الکلیه :

کل بَ حَ-

فیکذب نقیضها

س بَ حَ-

«وهو المطلوب الاول»

و «ثانیا» نقیض الاعم یباین عین الاخص تباینا کلیا فتصدق اذن السالبه الکلیه :

لا بَ ح

فیکذب نقیضها

ع بَ ح

«وهو المطلوب الثانی»

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 2539

لوح نسب المحصورات

الاصل

النقیض

العکس المستوی

عکس النقیض الموافق

عکس النقیض المخالف

نقض المحمول

نقض الطرفین

نقض الموضوع

کل ب ح

س ب ح

ع ح ب

کل حَ- بَ

لا حَ- ب

لا ب ح

ع بَ ح

س بَ ح

ع ب ح

لاب ح

ع ح ب

س ب حَ-

لا ب ح

ع ب ح

لا ح ب

س حَ- بَ

ع حَ- ب

کل ب حَ-

س بَ حَ-

ع بَ ح

س ب ح

کل ب ح

س حَ- بَ

ع حَ- ب

ع ب حَ-

ص: 226

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 2540

البدیهه المنطقیه أو الاستدلال المباشر البدیهی

(1)

جمیع ما تقدم من احکام القضایا «النقیض والعکوس والنقض» هی من نوع الاستدلال المباشر بالنسبه الی القضیه المحوله عن الاصل أی النقیض والعکس والنقض لأنه یستدل فی النقض من صدق احدی القضیتین علی کذب الاخری وبالعکس ویستدل فی الباقی من صدق الاصل علی صدق ما حول الیه عکسا أو نقضا أو من کذب العکس والنقض علی کذب الاصل.

وسمیناه مباشرا لأن انتقال اذهن الی المطلوب أعنی کذب القضیه أو صدقها انما یحصل من قضیه (2) واحده معلومه فقط بلا توسط قضیه أخری.

وقد تقدم البرهان علی کل نوع من أنواع الاستدلال المباشر. وبقی

نوع آخر منه بدیهی لا یحتاج الی أکثر من بیانه. وقد یسمی «البدیهیه المنطقیه» فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 2541


1- البدیهیه ، ظ.
2- أقول : لعل وجه تسمیته بالمباشر عدم توسط الحد الأوسط فیه ، فإن الاستدلال غیر المباشر - وهو الذی ترکب من أکثر من قضیه واحده - یحتاج إلی الحد الأوسط حتی یربط بین الأصغر والأکبر.

من البدیهیات فی العلوم الریاضیه انه اذا أضفت شیئا واحداً الی کل من الشیئین المتساویین فان نسبه التساوی لا تتغیر فلو کان :

ب = ح

وأضفت الی کل منهما عددا معینا مثل عدد «4» لکان :

ب + 4 = ح + 4

وکذلک اذا طرحت من کل منهما عددا معینا أو ضربتهما فیه أو قسمتهما علیه کعدد 4 فان نسبه التساوی لا تتغیر فیکون :

ب - 4 = ح - 4

وب * 4 = ح * 4

وب = ح

وکذا لا تتغیر النسبه لو کان ب أکبر من ح أو أصغر منه فانه یکون ب + 4 اکبر من ح + 4 او اصغر منه

وب - 4 اکبر من ح - 4 أو اصغر منه وهکذا

ونظیر ذلک نقول فی القضیه فانه لو صح أن تزید کلمه علی موضوع القضیه ونفس الکلمه علی محمولها فان نسبه القضیه لا تتغیر بمعنی بقاء الکم والکیف والصدق.

فاذا صدق : کل انسان حیوان واضفت کلمه «رأس» الی طرفیها صدق : کل «رأس» انسان «رأس» حیوان.

أو اضفت کلمه «یجب» مثلا صدق : کل «من یجب» انسانا «یحب» حیوانا

واذا صدق : لا شیء من الحیوان بحجر صدق : لا شیء من الحیوان «مستلقیا» بحجر «مستلقیا»

واذا صدق : بعض المعدن لیس بذهب صدق : بعض «قطعه» المعدن لیس «بقطعه» ذهب

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 2542

وهکذا یمکن لک أن تحول کل قضیه صادقه الی قضیه أخری صادقه بزیاده کلمه تصح زیادتها علی الموضوع والمحمول معا بغیر تغییر فی کم القضیه وکیفها سواء کانت الکلمه مضافه أو حالا أو وصفا أو فعلا او ای شیء آخر من هذا القبیل (1).

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 2543


1- لا یخفی علیک : إن هذا فی غیر ما یفید معنی المنفی ، مثل «لا» و «غیر» و «دون» و ... فإن زیادته علی الموضوع والمحمول یکون من نقض الطرفین ، وهو بعد اختصاصه بالکلیتین یستلزم تقیید الکم أیضا. کما مر. فلعله لم یستثنه اعتمادا علی ما مر من بیان حکم نقض الطرفین علی حده.
الباب الخامس : الحُجّه و هَیئه تألیفها أو مَباحث الاستدلال
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 2544

تصدیر

ان اسمی هدف للمنطقی وأقصی مقصد له «مباحث الحجه» أی مباحث المعلوم التصدیقی الذی یستحدم للتوصل الی معرفه المجهول التصدیقی. أما ما تقدم من الابواب فکلها فی الحقیقه مقدمات لهذا المقصد حتی مباحث المعرف لان المعرف انما یبحث عنه لیستعان به علی فهم مفردات القضیه من الموضوع والمحمول.

و «الحجه» عندهم عباره عما یتألف من قضایا یتجه بها الی مطلوب یستحصل بها وانما سمیت «حجه» لانه یحتج بها علی الخصم لاثبات المطلوب وتسمی «دلیلا» لانها تدل علی المطلوب وتهیئتها وتألیفها لاجل الدلاله یسمی «استدلالا».

ومما یجب التنبیه علیه قبل کل شیء : ان القضایا لیست کلها یجب أن تطلب بحجه والا لما انتهینا الی العلم بقضیه أبدا بل لا بد من الانتهاء الی قضایا بدیهیه لیس من شأنها ان تکون مطلوبه وانما هی المبادیء للمطالب وهی رأس المال للمتجر العلمی.

طریق الاستدلال او اقسام الحجه

من منا لم یحصل له العلم بوجود النار عند رؤیه الدخان ومن ذا

الذی

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 2545

لا یتوقع صوت الرعد عند مشاهده البرق فی الحساب؟ ومن ذا الذی لا یستنبط أن النوم یجم القوی وأن الحجر یبتل بوضعه فی الماء وان السکینه تقطع الاجسام الطریه؟ وقد نحکم علی شخص بأنه کریم لانه یشبه فی بعض صفاته کریما نعرفه أو نحکم علی قلم بأنه حسن لأنه یشبه قلما جربناه ... وهکذا الی آلاف من أمثال هذه الاستنتاجات تمر علینا کل یوم.

وفی الحقیقه ان هذه الاستنتاجات الواضحه التی لا یخلو منها ذو شعور ترجع کلها الی أنواع الحجه المعروفه التی نحن بصدد بیانها ولکن علی الاکثر لا یشعر المستنبط انه سلک أحد تلک الانواع وان کان من علماء المنطق. وقد تعجب لو قیل لک أن تسعه وتسعین فی المائه من الناس هم منطقیون بالفطره من حیث لا یعلمون.

ولما کان الانسان من ذلک یقع فی کثیر من الخطأ فی أحکامه او یتعذر علیه تحصیل مطلوبه لم یستغن عن دراسه الطرق العلمیه للتفکیر الصحیح والاستدلال المنتج.

والطرق العلمیه للاستدلال عدا طریق الاستدلال المباشر الذی تقدم البحث عنه هی ثلاثه أنواع رئیسه :

1- «القیاس» وهو أن یستخدم الذهن القواعد العامه (1) المسلم بصحتها فی الانتقال الی مطلوبه (2). وهو العمده فی الطرق.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 2546


1- لا یخفی علیک : أن الذی یکون قوام القیاس إنما هی قاعده عامه واحده ، إذ لا یشترط فی قیاس کلیه جمیع مقدماته ، وإنما الواجب کلیه إحدی مقدمتیه ، فی کل قیاس بسیط. والمرکب ینحل إلیه.
2- سواء کان مطلوبه حکما کلیا أم جزئیا. فلا اعتبار بما یقال : من أن القیاس سیر من الکلی إلی الجزئی ، فإن قولنا «کل إنسان متعجب ، وکل متعجب ضاحک» قیاس وینتج حکمار کلیا.

2- «التمثیل» وهو أن ینتقل الذهن من حکم أحد الشیئین (1) الی الحکم علی الآخر لجهه مشترکه بینهما.

3- «الاستقراء» وهو ان یدرس الذهن عده جزئیات (2) قیستنبط منها حکما عاما.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 2547


1- الکلیین أو الجزئیین. نعم لابد من کونهما جزئیین إضافیین. وإلا لم یوجد بینهما جهه مشترکه.
2- إضافیه ، سواء کانت جزئیات حقیقیه أم کلیات.
1- القیاس
تعریفه

عرفوا القیاس (1) بأنه : «قول مؤلف من قضایا متی سلّمت لزم عنه لذاته قول آخر»(2).

الشرح (3) : -

1- «القول» : جنس. ومعناه المرکب التام الخبری فیعم القضیه الواحده والاکثر.

2- «مؤلف من قضایا ... الی آخره» : فصل. والقضایا جمع منطقی أی

ما یشمل الاثنین ویخرج بقید القضایا الاستدلال المباشر لانه کما سبق

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 2548


1- راجع الحاشیه : ص 86 ، وشرح الشمسیه : ص 138 ، وشرح المنظومه : ص 72 ، والقواعد الجلیه : ص 331 ، والجوهر النضید : ص 82.
2- لا یخفی علیک : أن هذا الذی ذکروه تعریف للقیاس الکامل ، وإلا فالقیاس له معنی أعم هو مطلق القول المؤلف الذی متی سلم لزمه قول آخر ، سواء کان هذا اللزوم لذات ذلک القول أو بضمیمه مقدمه خارجیه کقیاس المساواه.
3- راجع الحاشیه : ص 86 ، وشرح الشمسیه : ص 139 ، وشرح المنظومه : ص 72 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده : ص 286 ، وشرح المطالع : ص 142 ، والجوهر النضید : ص 83 وأساس الإقتباس ، ص 187 وشرح الإشارات : ص 233 ، والتحصیل : ص 108.

قضیه واحده علی تقدیر التسلیم بها تستلزم قضیه أخری.

3- «متی سلّمت» : من التسلیم. وفیه اشاره الی أن القیاس لا یشترط فیه أن تکون قضایاه مسلمه فعلا بل شرط کونه قیاسا أن یلزم منه علی تقدیر التسلیم بقشایاه قول آخر کشأن الملازمه بین القضیه وبین عکسها أو نقضها فانه علی تقدیر صدقها تصدق عکوسها ونقوضها. واللازم یتبع الملزوم فی الصدق فقط دون الکذب کما تقدم فی العکس المستوی لجواز کون لازما أعم. ومنه یعرف : أن کذب القضایا المؤلفه لا یلزم منه کذب القول اللازم لها نعم کذبه یستلزم کذبها.

4- «لزم عنه» : یخرج به الاستقراء والتمثیل لانهما وان تألفا من قضایا لا یتبعهما القول الآخر علی نحو اللزوم لجواز تخلفه عنهما لانهما أکثر ما یفیدان الظن الاّ بعض الاستقراء (1). سیأتی.

5- «لذاته» : یخرج به قیاس المساواه (2). کما سیأتی فی محله فان قیاس المساواه انما یلزم منه القول الآخر لمقدمه خارجه عنه لا لذاته. مثل :

ب - یساوی ح. وح یساوی د .. ینتج ب یساوی د

ولکن لا لذاته بل لصدق المقدمه الخارجیه وهی : مساوی المساوی مساو. ولذا لا ینتج مثل قولنا : ب نصف ج-. وج- نصف د لان نصف النصف لیس نصفا بل ربعا.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 2549


1- وهو الاستقراء التام. ومثله الاستقراء المبنی علی التعلیل عند المصنف ، کما سیأتی فی ص 312 وسیأتی ما فیه.
2- یستفاد من إطلاق القیاس علیه هنا ، وکذا فی ص 306 أن للقیاس إطلاق آخر أعم ، تعریفه قول مؤلف من قضایا متی سلمت لزم عنه قول آخر ، وإن لم یکن لذاته بل بمقدمه خارجیه.
الاصطلاحات العامه فی القیاس

لابد اولا من بیان المصطلحات العامه عدا المصطلحات الخاصه بکل

نوع التی سیرد ذکرها فی مناسباتها. وهی : -

1- «صوره القیاس». ویقصد بها هیئه التألیف الواقع بین القضایا.

2- «المقدمه». وهی کل قضیه تتألف منها صوره القیاس. والمقدمات تسمی أیضا «مواد القیاس».

3- «المطلوب». وهو : القول اللازم من القیاس. ویسمی «مطلوبا» عند أخذ الذهن فی تألیف المقدمات.

4- «النتیجه». وهی المطلوب عینه ولکن یسمی بها بعد تحصیله من القیاس.

5- «الحدود». وهی : الاجزاء الذاتیه للمقدمه. ونعنی بالاجزاء الذاتیه الاجزاء التی تبقی بعد تحلیل القضیه فاذا فککنا وحللنا الحملیه مثلا الی أجزائها لا یبقی منها الا الموضوع والمحمول دون النسبه لان النسبه انما تقوم بالطرفین للربط بینهما فاذا أفرد کل منهما عن الآخر فمعناه ذهاب النسبه بینهما. وأما السور والجهه فهما من شؤون النسبه فلا بقاء لهما بعد ذهابها. وکذلک اذا حللنا الشرطیه الی اجزائها لا یبقی منها الا المقدم والتالی.

فالموضوع والمحمول أو المقدم والتالی هی الاجزاء الذاتیه للمقدمات. وهی «الحدود» فیها.

ولنوضح هذه المصطلحات بالمثال فنقول :

«1» شارب الخمر : فاسق.

«2» وکل فاسق : ترد شهادته.

«3» .. شارب الخمر : ترد شهادته.

فبواسطه نسبه کلمه «فاسق» الی شارب الخمر فی القضیه رقم «1». ونسبه ردّ الشهاده الی «کل فاسق» فی القضیه رقم «2» استنبطنا النسبه بین ردّ الشهاده

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 2550

والشارب فی القضیه رقم «3».

فکل واحده من القضیتین «1»

و «2»

: مقدمه

وشارب الخمر وفاسق وترد شهادته

: حدود

والقضیه رقم

«3»

: مطلوب ونتیجه

والتألیف بین المقدمتین

صوره القیاس

ولا یخفی انا استعملنا هذه العلامه ... النقط الثلاث ووضعناها قبل النتیجه. وهی علامه هندسیه تستعمل للدلاله علی الانتقال الی المطلوب وتقرأ «اذن». وسنستعملها عند استعمال الحروف فیما یأتی للاختصار وللتوضیح.

أقسام القیاس بحسب مادته و هیئته

قلنا ان المقدمات تسمی «مواد القیاس» وهیئه التألیف بینها تسمی «صوره القیاس» فالبحث عن القیاس من نحوین :

(1) من جهه «مادته» بسبب اختلافها مع قطع النظر عن الصوره بأن تکون المقدمات یقینیه أو ظنیه او من المسلمات أو المشهورات أو الوهمیات او المخیلات أو غیرها مما سیأتی فی بابه. ویسمی البحث فیها «الصناعات الخمس» الذی عقدنا لأجله الباب السادس الآتی فانه ینقس القیاس بالنظر الی ذلک الی : البرهان والجدل والخطابه والشعر والمغالطه.

«2» من جهه «صورته» «1» بسبب اختلافها مع قطع النظر عن شأن الماده. وهذا

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 2551


1- راجع الحاشیه : ص 87 ، وشرح الشمسیه : ص 140 ، وشرح المنظومه : ص 75 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده : ص 297 ، وشرح المطالع : ص 248 : ص 288 ، والقواعد الجلیه : ص 334 ، والإشارات وشرحه : ص 235.

الباب معقود للبحث عنه من هذه الجهه. وهو ینقسم من هذه الجهه

الی قسمین اقترانی واستثنائی باعتبار التصریح بالنتیجه أو بنقیضها فی مقدماته وعدمه.

«فالاول» وهو المصرح فی مقدماته بالنتیجه أو بنقیضها یسمی «استثنائیا» لاشتماله علی کلمه الاستثناء نحو :

(1) ان کان محمد عالما فواجب احترامه.

«2» لکنه عالم.

«3» .. فمحمد واجب احترامه.

فالنتیجه رقم «3» مذکوره بعینها فی المقدمه رقم «1».

«1» لو کان فلان عادلا فهو لا یعصی «1» الله.

«2» ولکنه قد عصی الله.

«3» ... ما کان فلان عادلا.

فالنتیجه رقم «3» مصرح بنقیضها فی المقدمه رقم «2».

«والثانی» وهو غیر المصرح فی مقدماته بالنتیجه ولا بنقیضها یسمی «اقترانیا» کالمثال المتقدم فی أول البحث فان النتیجه وهی «شارب الخمر ترد شهادته» غیر مذکوره بهیئتها صریحا فی المقدمتین ولا نقیضها مذکور وانما هی مذکوره بالقوه باعتبار وجود اجزائها الذاتیه فی المقدمتین أعنی الحدین وهما «شارب الخمر وترد شهادته» فان کل واحد منهما مذکور فی مقدمه مستقله.

* * *

ثم الاقترانی قد یتألف من حملیات فقط فیسمی «حملیا». وقد یتألف من

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 2552


1- کذا ، والمناسب : لم یعص.

شرطیات فقط أو شرطیه وحملیه فیسمی «شرطیا» مثاله.

«1» کلما کان الماء جاریا کان معتصما.

«2» وکلما کان معتصما کان لا ینجس بملاقاه النجاسه.

«3» .. کلما کان الماء جاریا کان لا ینجس بملاقاه النجاسه.

فمقدمتاه شرطیتان متصلتان.

مثال ثان : «1» الاسم کلمه.

«2» والکلمه اما مبنیه أو معربه.

«3» ... الاسم اما مبنی أو معرف.

فالمقدمه رقم «1» حملیه والمقدمه رقم «2» شرطیه منفصله.

- ونحن نبحث اولا عن الاقترانیات الحملیه ثم الشرطیه ثم الاستثنائی.

خلاصه التقسیم :

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 2553

الاقترانی الحملی
حدوده

(1)

یجب ان یشتمل القیاس الاقترانی علی مقدمتین (2) لینتجا المطلوب. ویجب أیضا أن تشتمل المقدمتان علی حدود ثلاثه : حد متکرر مشترک بینهما وحد یختص بالاولی وحد بالثانیه. والحد المتکرر المشترک هو الذی یربط بین الحدین الآخرین ویحذف فی النتیجه التی تتألف من هذین الحدین اذ یکون احدهما موضوعا لها والآخر محمولا فهو کالشمعه تفنی نفسها لتضیء لغیرها.

ولنعد الی المثال المتقدم فی المصطلحات العامه لتطبیق الحدود علیه فنقول :

أ - «فاسق» : هو المتکرر المشترک الذی أعطی الرابط بین :

ب - «شارب الخمر» وهو الحد المختص بالمقدمه الاولی وبین :

ج - «ترد شهادته» وهو الحد المختص بالمقدمه الثانیه.

تنتج المقدمتان : «شارب الخمر ترد شهادته» بحذف الحد المشترک

وقد سموا

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 2554


1- راجع الحاشیه : ص 88 ، وشرح الشمسیه : ص 141 ، وشرح المنظومه : ص 75 ، واللمعات ، «منطق نوین» : ص 22.
2- أی : علی الأقل ، فإن القیاس المرکب یشتمل علی مقدمات أکثر.

کل واحد من الحدود الثلاثه باسم خاص(1).

أ - «الحد الاوسط» أو «الوسط» وهو الحد المشترک لتوسطه بین رفیقیه فی نسبه احدهما الی الآخر. ویسمی أیضا «الحجه» لأنه یحتج به علی النسبه بین الحدین. ویسمی أیضا «الواسطه فی الاثبات» لأن به یتوسط فی اثبات الحکم بین الحدین. ونرمز له بحرف «م».

ب - «الحد الاصغر» وهو الحد الذی یکون موضوعا فی النتیجه. وتسمی مقدمه المشتمله علیه «صغری» سواء کان هو موضوعا فیها أم محمولا. ونرمز له بحرف «ب».

ج - «الحد الاکبر» وهو الذی یکون محمولا فی النتیجه. وتسمی المقدمه المشتمله علیه «کبری» سواء کان هو محمولا فیها أو موضوعا. ونرمز له بحرف «ح». والحدان معا یسمیان «طرفین».

فاذا قلنا :

کل ب م

و: هنا کل م ح

ینتج ...

کل ب ح

بحذف المتکرر «م»

القواعد العامه للاقترانی

(2)

للقیاس الاقترانی سواء کان حملیا أو شرطیا قواعد عامه اساسیه یجب توفرها فیه لیکون منتجا وفیه :

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 2555


1- (*) هذه المصطلحات الآتیه تشمل الاقترانی بقسمیه الحملی والشرطی. وکذا القواعد العامه الآتیه.
2- راجع شرح المطالع وتدبر فی اللمعات «منطق نوین» : ص 23 وأساس الاقتباس : ص 193 والتحصیل : ص 113.

1- تکرر الحد الاوسط.

أی یجب أن یکون مذکورا بنفسه فی الصغری والکبری من غیر

اختلاف والا لما کان حدا اوسط متکررا ولما وجد الارتباط بین الطرفین. وهذا بدیهی.

مثلا اذا قیل : «الحائط فیه فاره. وکل فاره لها اذنان».

فانه لا ینتج. «الحائط له اذنان».

لأن الحد الذی یتخیل انه حد أوسط هنا لم یتکرر فان المحمول فی الصغری «فیه فاره» والموضوع فی الکبری «فاره» فقط. ولأجل أن یکون منتجا فإما أن نقول فی الکبری «وکل ما فیه فاره له اذنان» ولکنها کاذبه. وأما ان نعتبر المتکرر کلمه «فاره» فقط (1) فتکون النتیجه هکذا «الحائط فیه ما له اذنان» وهی صادقه.

مثال ثان اذا قیل : «الذهب عین. وکل عین تدمع».

فانه لا ینتج : «الذهب یدمع».

لان لفظ «عین» مشترک لفظی والمراد منه فی الصغری غیر المراد منه فی الکبری فلم یتکرر الحد الاوسط ولم یتکرر الا اللفظ فقط.

2- ایجاب احدی المقدمتین :

فلا انتاج من سالبتین لان الوسط فی السالبتین لا یساعدنا علی ایجاد الصله

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 2556


1- بأن نجعل «فیه» بدلا عن الحائط ، فیکون المعنی : فی الحائط فأره. لأن المبدل منه فی حکم السقوط.

والربط (1) بین الاصغر والأکبر نظرا الی أن الشیء الواحد قد یکون مباینا لأمرین وهما لا تباین بینهما کالفرس المباین للانسان

والناطق وقد یکون مباینا لأمرین هما متباینان فی أنفسهما کالفرس المباین للانسان والطائر والانسان والطائر أیضا متباینان.

وعلیه فلا نعرف حال الحدین لمجرد مباینتها للمتکرر انهما متلاقیان خارج الوسط أم متباینان فلا ینتج الایجاب ولا السلب.

فاذا قلنا :

لا شیء من الانسان بفرس. لا شیء من الفرس بناطق

فانه لا ینتج السلب : «لا شیء من الانسان بناطق» لأن الطرفین متلاقیان.

ولو أبدلنا بالمقدمه الثانیه قولنا : لا شیء من الفرس بطائر

فانه لا ینتج الایجاب : «کل انسان طائر» لأن الطرفین متباینان. ویجری هذا الکلام فی کل سالبتین.

3- کلیه احدی المقدمتین :

فلا انتاج من مقدمتین جزئیتین لان الوسط فیهما لا یساعدنا أیضا علی إیجاد الصله بین الاصغر والاکبر لأن الجزئیه (2) لا تدل علی أکثر من تلاقی

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 2557


1- لا علی نحو الإیجاب ولا علی نحو السلب. وهذا مبتن علی ما اختاره من وجود النسبه فی الحملیه مطلقا موجبه أو سالبه «فراجع ص 154» ولکن الحق أن الربط والنسبه تختص بالموجبه. وأما السالبه ، فلا نسبه فیها ، بل فیها یحکم بانتفاء النسبه والربط.
2- لا یخفی علیک : أن هذا البیان یختص بما إذا کانت المقدمتان کلتاهما موجبه ، فکان اللازم أن یقول بدله : لأنه فیما إذا کانت المقدمتان کلتاهما موجبه لا تدل الجزئیه علی أکثر من تلاقی الأوسط مع کل من الأصغر والأکبر فی الجمله ، فلا یعلم أن البعض من الوسط الذی یتلاقی به مع الأصغر هو نفس البعض الذی یتلاقی به مع الأکبر ، وکلاهما جائز. وفیما إذا کانت المقدمتان مختلفتین بالإیجاب والسلب لا تدل الجزئیه علی أکثر من تلاقی الأوسط مع واحد من الطرفین وتباینه مع الآخر ، فلا یعلم أن الأکبر والأصغر متلاقیان خارج الأوسط أم متباینان. فعلی أی حال لا نعرف حال الطرفین : الأصغر والأکبر ...

طرفیها فی الجمله فلا یعلم فی الجزئیتین ان البعض من الوسط الذی یتلاقی به (1) مع الاصغر هو نفس البعض الذی یتلاقی به مع الاکبر ،

أم غیره. وکلاهما جائز. ومعنی ذلک انا لا نعرف حال الطرفین الاصغر والاکبر أمتلاقیان أم متباینان فلا ینتج الایجاب ولا السلب کما نقول مثلا :

أولا - بعض الإنسان حیوان. وبعض الحیوان فرس. فانه لا ینتج الإیجاب : «بعض الانسان فرس».

واذا أبدلنا بالمقدمه الثانیه قولنا : بعض الحیوان ناطق. فانه لا ینتج السلب : «بعض الانسان لیس بناطق».

ثانیا - بعض الانسان حیوان وبعض الحیوان لیس بناطق ، فانه لا ینتج السلب : «بعض الانسان لیس بناطق».

واذا أبدلنا بالمقدمه الثانیه قولنا : بعض الحیوان لیس بفرس ، فانه لا ینتج الإیجاب : «بعض الانسان فرس».

وهکذا یجری هذا الکلام فی کل جزئیتین مهما کان موضع الوسط فی المقدمتین موضوعا أو محمولا أو مختلفا.

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 2558


1- لا یخفی علیک : أن هذا البیان یختص بما إذا کانت الجزئیتان موجبتین. وأما فیما کانت إحداهما موجبه والأخری سالبه ، فیقال : إن مباینه الوسط لأحد الطرفین مع تلاقیه للآخر لا یدل علی تلاقیهما أو تباینهما.

4- النتیجه تتبع أخس المقدمتین :

یعنی اذا کانت احدی المقدمتین سالبه کانت النتیجه سالبه لان السلب أخس من الإیجاب. واذا کانت النتیجه جزئیه لان الجزئیه أخس من الکلیه. وهذا الشرط واضح لأن النتیجه متفرعه عن المقدمتین معا فلا یمکن أن تزید علیهما فتکون أقوی منهما.

5- لا انتاج من سالبه صغری وجزئیه کبری :

ولا بد أن تفرض الصغری کلیه والا لاختل الشرط الثالث. ولابد أن تفرض الکبری موجبه والا لاختل الشرط الثانی.

فاذا تألف القیاس من سالبه کلیه صغری وجزئیه موجبه کبری فانه

لا یعلم ان الاصغر والاکبر متلاقیان أو متباینان خارج الوسط لأن السالبه الکلیه تدل علی تباین طرفیها أی الاصغر مع الاوسط هنا. والجزئیه الموجبه تدل علی تلاقی طرفیها فی الجمله أی الاوسط والاکبر هنا فیجوز ان یکون الاکبر خارج الأوسط مباینا للاصغر کما کان الاوسط مباینا له ویجوز أن یکون ملاقیا له فمثلا اذا قلنا :

لا شیء من الغراب بانسان وبعض الانسان اسود.

فانه لا ینتج السلب : «بعض الغراب لیس بأسود».

ولو ابدلنا بالمقدمه الثانیه قولنا : بعض الانسان ابیض.

فانه لا ینتج الإیجاب : «بعض الغراب أبیض».

وانت هنا فی المثال بالخیار فی وضع الاوسط موضوعا فی المقدمتین أو محمولا أو مختلفا فان الامر لا یختلف والعقم تجده کما هو فی الجمیع.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 2559

الاشکال الاربعه
اشاره

(1)

قلنا : ان القیاس الاقترانی لا بد له من ثلاثه حدود : اوسط واصغر وأکبر. ونضیف علیه هنا فنقول :

ان وضع الاوسط مع طرفیه فی المقدمتین یختلف ففی الحملی قد یکون موضوعا فیهما او محمولا فیهما او موضوعا فی الصغری ومحمولا فی الکبری أو بالعکس. فهذه اربع صور. وکل واحده من هذه الصور تسمی «شکلا». وکذا فی الشرطی یکون تالیا ومقدما.

فالشکل فی اصطلاحهم علی هذا هو «القیاس الاقترانی باعتبار کیفیه وضع الاوسط من الطرفین». ولنتکلم عن کل واحد من الاشکال الاربعه فی الحملی ثم نتبعه بالاقترانی الشرطی.

الشکل الاول
اشاره

وهو ما کان الاوسط فیه محمولا فی الصغری موضوعا فی الکبری. أی یکون وضع الحدین فی المقدمتین مع الاوسط بین وضع احدهما مع الآخر فی النتیجه : فکما یکون الاصغر موضوعا فی النتیجه یکون

موضوعا فی الصغری

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 2560


1- راجع الحاشیه : ص 89 ، وشرح الشمسیه : ص 141.

وکما یکون الاکبر محمولا فی النتیجه یکون محمولا فی الکبری.

ولهذا التفسیر فائده (1) نرید أن نتوصل الیها. فانه لأجل ان الاصغر وضعه فی النتیجه عین وضعه فی الصغری وان الأکبر وضعه فی النتیجه عین وضعه فی الکبری کان هذا الشکل علی مقتضی الطبع وبین الانتاج بنفسه لایجتاج الی دلیل وحجه بخلاف البواقی ولذا جعدوه أول الاشکال. وبه یستدل علی باقیها.

شروطه

لهذا الشکل شرطان (2) :

1- «ایجاب الصغری» اذا لو کانت سالبه فلا یعلم ان الحکم الواقع علی الاوسط فی الکبری یلاقی الاصغر فی خارج الاوسط أم لا فیحتمل الأمران فلا ینتتج الایجاب ولا السلب کما نقول مثلا :

لا شیء من الحجر بنبات وکل نبات نام

فانه لا ینتج الإیجاب : «کل حجر نام». ولو ابدلنا بالصغری قولنا «لا شیء من الانسان بنبات».

فانه لا ینتج السلب : «لا شیء من الانسان بنام». أما اذا کانت الصغری موجبه فان ما یقع علی الأوسط فی الکبری لا بد ان یقع علی ما یقع علیه الاوسط فی الصغری.

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 2561


1- راجع الحاشیه : ص 89 ، وشرح الشمسیه : ص 141 ، وشرح المنظومه : ص 76 وشرح المطالع : ص 249.
2- راجع الحاشیه : ص 89 ، وشرح الشمسیه : ص 142 ، وشرح المنظومه : ص 76 ، وتعلیق الأستاذ حسن زاده : ص 300 ، وشرح المطالع : ص 250.

2- «کلیه الکبری» لأنه لو کانت جزئیه لجاز أن یکون البعض من

الاوسط المحکوم علیه بالاکبر غیر ما حکم به علی الأصغر فلا یتعدی الحکم من الأکبر الی الأصغر بتوسط الأوسط. وفی الحقیقه إن هذا الشرط راجع الی «القاعده الاولی» لأن الاوسط فی الواقع علی هذا الفرض غیر متکرر کما نقول مثلا :

کل ماء سائل وبعض السائل یلتهب بالنار

فانه لا ینتج «بعض الماء یلتهب بالنار» لأن المقصود بالسائل الذی حکم به علی الماء خصوص الحصه منه التی تلتقی مع الماء وهی غیر الحصه من السائل الذی یلتهب بالنار وهو النفط مثلا. فلم یتکرر الاوسط فی المعنی وان تکرر لفظا.

هذه شروطه من ناحیه الکم والکیف أما من ناحیه الجهه فقد قیل انه یشترط «فعلیه الصغری». ولکنا أخذنا علی أنفسنا ألا نبحث عن الموجهات لأن ابحاثها المطوله تضیع علینا کثیرا مما یجب أن نعلمه. ولیس فیها کبیر فائده لنا.

ضروبه

(1)

کل مقدمه من القیاس فی حد نفسها یجوز أن تکون واحده من المحصورات الاربع فاذا اقترنت (2) الصور الاربع فی الصغری مع الاربع فی الکبری. خرجت عندنا ست عشره صوره للاقتران تحدث من ضرب اربعه فی أربعه. وذلک فی

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 2562


1- راجع الحاشیه : ص 90 ، وشرح الشمسیه : ص 142 ، وشرح المنظومه : ص 78 ، وشرح المطالع : ص 251.
2- تلویح إلی وجه تسمیه کل ضرب بالاقتران أو القرینه.

جمیع الاشکال الاربعه.

والصوره من تألیف المقدمتین تسمی بثلاثه اسماء : «ضرب» و «اقتران» و «قرینه».

وهذه الاقترانات أو الضروب السته عشر بعضها منتج فیسمی «قیاسا». وبعضها غیر منتج فیسمی «عقیما». وبحسب الشرطین فی الکم والکیف لهذا الشکل الاول تکون الضروب المنتجه أربعه فقط. أما البواقی فکلها عقیمه لأن الشرط الاول تسقط به ثمانیه ضروب وهی حاصل ضرب السالبتین من الصغری فی الاربع من الکبری والشرط الثانی تسقط به اربعه حاصل ضرب الجزئیتین من الکبری فی الموجبتین من الصغری فالباقی اربعه فقط.

وکل هذه الاربعه بینه الانتاج ینتج کل واحد منها واحده من المحصورات الاربع فالمحصورات کلها تستخرج من أضرب هذا الشکل. ولذا سمی «کاملا» و «فاضلا». وقد رتبوا ضروبه علی حسب ترتب المحصورات فی نتائجه : فالاول ما ینتج الموجبه الکلیه ثم ما ینتج السالبه الکلیه ثم ما ینتج الموجبه الجزئیه ثم ما ینتج السالبه الجزئیه.

«الاول» من موجبتین کلیتین ینتج موجبه کلیه.

کل ب م

کل خمر مسکر

وکل م ح

مثاله

وکل مسکر حرام

... کل ب ح

... کل خمر حرام

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 2563

«الثانی» من موجبه کلیه وسالبه کلیه ینتج سالبه کلیه.

کل ب م

کل خمر مسکر

ولا م ح

مثاله

ولا شیء من المسکر بنافع

... لا ب ح

... لا شیء من الخمر بنافع

«الثالث» من موجبه جزئیه وموجبه کلیه ینتج موجبه جزئیه.

ع ب م

بعض السائلین فقراء

وکل م ح

مثاله

وکل فقیر یستحق الصدقه

... ع ب ح

... بعض السائلین یستحق الصدقه

«الرابع» من موجبه جزئیه وسالبه کلیه ینتج سالبه جزئیه.

ع ب م بعض السائلین اغنیاء

ولا م ح مثاله ولا غنی یستحق الصدقه

... س ب ح ... بعض السائلین لایستحق الصدقه

الشکل الثانی
اشاره

وهو ما کان الوسط فیه محمولا فی المقدمتین معا فیکون الاصغر فیه موضوعا فی الصغری والنتیجه ولکن الاکبر یختلف وضعه فانه موضوع فی الکبری محمول فی النتیجه. ومن هنا کان هذا الشکل (1) بعیدا عن مقتضی الطبع غیر بیّن الانتاج یحتاج الی الدلیل علی قیاسیته. ولأجل أن الاصغر فیه متحد

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 2564


1- راجع شرح الشمسیه : ص 141 ، وشرح المنظومه : ص 76.

الوضع فی النتیجه والصغری موضوعا فیهما کالشکل الاول کان أقرب الی مقتضی الطبع من باقی الاشکال الاخری لأن الموضوع أقرب الی الذهن.

شروطه

للشکل الثانی شرطان أیضا (1) : اختلاف المقدمتین فی الکیف وکلیه الکبری.

«الاول» الاختلاف فی الکیف فاذا کانت احداهما موجبه کانت الاخری سالبه لأن هذا الشکل لا ینتج مع الاتفاق فی الکیف لأن الطرفین الاصغر والاکبر قد یکونان متباینین ومع ذلک یشترکان فی أن یحمل علیهما شیء واحد أو یشترکان فی ان یسلب عنهما شیء آخر ثم قد یکونان متلاقیین ویشترکان ایضا فی أن یحمل علیهما أو یسلب عنهما شیء واحد فلا ینتج الایجاب ولا السلب.

مثال ذلک :

الانسان والفرس متباینان ویشترکان فی حمل الحیوان علیهما وسلب الحجر عنهما فنقول :

أ - کل انسان حیوان.

وکل فرس حیوان

ب - لا شیء من الانسان بحجر

ولا شیء من الفرس بحجر

والحق فی النتیجه فیهما السلب.

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 2565


1- راجع الحاشیه : ص 92 ، وشرح الشمسیه : ص 143 ، وشرح المنظومه : ص 77 ، وشرح المطالع : 252.

ثم الانسان والناطق أیضا یشترکان فی حمل الحیوان علیهما وسلب الحجر عنهما فتبدل فی المثالین بالفرس الناطق فیکون الحق فی النتیجه فیهما الایجاب.

أما اذا اختلف الحکمان فی الصغری والکبری علی وجه لا یصح جمعهما (1) علی شیء واحد وجب أن یکون المحکوم علیه فی احداهما غیر المحکوم علیه فی الاخری. فیتباین الطرفان الاصغر والاکبر وتکون النسبه بینهما نسبه السلب فلذا تکون النتیجه فی الشکل الثانی سالبه دائما تتبع أخس المقدمتین.

«الشرط الثانی» کلیه الکبری لأنه لو کانت جزئیه مع الاختلاف فی

الکیف لم یعلم حال الاصغر والاکبر متلاقیان أم متنافیان لأن الکبری الجزئیه مع الصغری الکلیه اذا اختلفتا فی الکیف لا تدلان إلا علی المنافاه بین الاصغر وبعض الاکبر المذکور فی الکبری. ولا تدلان علی المنافاه بین الاصغر والبعض الآخر من الاکبر الذی لم یذکر کما لا تدلان علی الملاقاه فیحصل الاختلاف.

مثال ذلک :

کل مجتر ذو ظلف

وبعض الحیوان لیس بذی ظلف

فانه لا ینتج السلب : «بعض المجتر لیس حیوان».

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 2566


1- تلویح إلی ضروره الشرط الثانی أیضا ، فإنه لو کان الکبری جزئیه یحتمل کون الحکمین مجتمعین علی شئ واحد ، فإن فی المثال الذی یأتی یمکن اجتماع إیجاب الظلف وسلبه علی الحیوان.

ولو أبدلنا بالاکبر کلمه طائر فانه لا ینتج الایجاب : «بعض المجتر طائر».

ضروبه

(1)

بحسب الشرطین المذکورین فی هذا الشکل تکون الضروب المنتجه منه أربعه فقط لأن الشرط الاول تسقط به ثمانیه حاصل ضرب السالبتین من الصغری فی السالبتین من الکبری فهذه أربعه وحاصل ضرب الموجبتین فی الموجبتین فهذه اربعه اخری. والشرط الثانی تسقط به أربعه وهی السالبتان فی الصغری مع الموجبه الجزئیه فی الکبری والموجبتان فی الصغری مع السالبه الجزئیه فی الکبری.

فالباقی أربعه ضروب منتجه کلها یبرهن علیها بتوسط الشکل الاول کما ستری :

«الضرب الاول» من موجبه کلیه وسالبه کلیه ینتج سالبه کلیه مثاله :

کل مجتر ذو ظلف

ولا شیء من الطائر بذی ظلف

... لا شیء من المجتر بطائر

ویبرهن علیه بعکس الکبری بالعکس المستوی ثم ضم العکس الی نفس الصغری فیتألف من الضرب الثانی من الشکل الاول وینتج نفس النتیجه المطلوبه فیقال باستعما الرموز :

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 2567


1- راجع الحاشیه : ص 93 ، وشرح الشمسیه : ص 144 ، وشرح المنظومه : ص 79.

المفروض

کل ب م

ولا ح م

المدعی انه ینتج

... لا ب ح

«البرهان» : نعکس الکبری بالعکس المستوی الی «لا م ح» ونضمها (1) الی الصغری فیحدث :

کل ب م. ولا م ح

(الضرب الثانی

من الشکل الاول)

ینتج ... لا ب ح

«وهو المطلوب»

«الثانی» من سالبه کلیه وموجبه کلیه ینتج سالبه کلیه مثاله :

لا شیء من الممکنات بدائم

وکل حق دائم

... لا شیء من الممکنات بحق

یبرهن علیه بعکس الصغری ثم یجعلها(2) کبری وکبری الأصل صغری لها ثم بعکس النتیجه فیقال :

المفروض

لا ب م

کل ح م

المدعی

... لا ب ح

البرهان :

اذا صدقت

لا ب م

صدقت

لا م ب

«العکس المستوی»

فنضم هذا العکس الی کبری الاصل بجعله کبری لها فیکون :

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 2568


1- کذا ، والمناسب : نضمه.
2- کذا ، والمناسب : بجعله.

کل ح م

ولا م ب

(الضرب الثانی

من الاول)

... لا ح ب

وتنعکس الی

لا ب ح

«وهو المطلوب»

«الثالث» من موجبه جزئیه وسالبه کلیه ینتج سالبه جزئیه.

مثاله :

بعض المعدن ذهب

ولا شیء من الفضه بذهب

... بعض المعدن لیس بفضه

ویبرهن علیه بما برهن به علی الضرب الاول فیقال :

المفروض

ع ب م

ولا ح م

المدعی

... س ب ح

البرهان : اذا صدقت

لا ح م

«الکبری»

صدقت

لا م ح

«العکس المستوی»

وبعضمه الی الصغری یحدث :

ع ب م

ولا م ح

(الضرب الرابع

من الاول)

... س ب ح

«وهو المطلوب»

«الرابع» من سالبه جزئیه وموجبه کلیه ینتج سالبه جزئیه.

مثاله :

بعض الجسم لیس بمعدن

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 2569

وکل ذهب معدن

... بعض الجسم لیس بذهب

ولا یبرهن علیه «بطریقه العکس»(1) التی ذکرناها فی الضروب الثلاثه

لان الصغری سالبه جزئیه لا تنعکس. وعکس الکبری جزئیه لا یلتئم منها (2) ومن الصغری قیاس لانه لا قیاس من جزئیتین. فنفزع حینئذ للبرهان علیه الی طریقه أخری تسمی «طریفه الخلف» فیقال :

المفروض

س ب م.

وکل ح م

المدعی

... س ب م

البرهان :

لو لم تصدق

س ب ح

«النتیجه»

لصدق نقیضها

کل ب ح

فنجعل هذا النقیض صغری لکبری الاصل فیتألف قیاس من الضرب الاول

من الشکل الاول :

کل ب ح. وکل ح م

... کل ب م

فیکذب نقیض هذه النتیجه س ب م

وهو عین الصغری المفروض صدقها

وهذا خلاف الفرض

فوجب صدق

س ب ح

«وهو المطلوب»

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 2570


1- (*) سیأتی فی تنبیهات الشکل الثالث أن هذه الطریقه تسمی «طریقه الرد» لأنه بالعکس یرد القیاس إلی الشکل الأول البدیهی لینتج المطلوب.
2- کذا ، والمناسب : منه.

تمرین

برهن علی کل واحد من الضروب الثلاثه الاولی بطریقه الخلف التی برهنابها علی الضرب الرابع.

الشکل الثالث
اشاره

وهو ما کان الاوسط فیه موضوعا فی المقدمتین معا فیکون الاکبر

محمولا فی الکبری والنتیجه معا ولکن الاصغر یختلف وضعه فانه محمول فی الصغری موضوع فی النتیجه. ومن هنا کان هذا الشکل بعیدا عن مقتضی الطبع وأبعد من الشکل الثانی(1). لأن الاختلاف کان فی موضوع النتیجه الذی هو أقرب الی الذهن. وکان الاختلاف فی الثانی فی محمولها. ولأجل ان الاکبر فیه متحد الوضع فی الکبری والنتیجه کالشکل الاول کان أقرب من الرابع.

شروطه

(2)

لهذا الشکل شرطان أیضا : ایجاب الصغری وکلیه احدی المقدمتین.

أما «الاول» فلانه لو کان الصغری سالبه فلا نعلم حال الاکبر المحمول (3) علی الاوسط بالسلب أو الایجاب أیلاقی الاصغر الخارج عن الاوسط أو

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 2571


1- راجع شرح الشمسیه : ص 141 ، وشرح المنظومه : ص 76.
2- راجع الحاشیه : ص 94 ، وشرح الشمسیه : ص 145 ، وشرح المنظومه : ص 77 ، وشرح المطالع : ص 254.
3- لا یخفی المسامحه فی التعبیر بالمحمول بالسلب ، لأن السلب هو سلب الحمل وعدم الحمل.

یفارقه. لأنه لو کانت الکبری موجبه فان الاوسط یباین الاصغر ویلاقی الاکبر. وشیء واحد قد یلاقی ویباین شیئین متلاقیین أو شیئین متباینین کالناطق یلاقی الحیوان ویباین الفرس وهما متلاقیان ویلاقی الحیوان الحیوان ویباین الشجر وهما متباینان.

ولو کانت الکبری سالبه أیضا فان الاوسط یباین الاصغر والاکبر معا. والشیء الواحد قد یباین شیئین متلاقیین وقد یباین شیئین متباینین کالذهب المباین للفرس والحیوان وهما متلاقیان ویباین الشجر والحیوان وهما متباینان.

فاذا قیل

أ - لا شیء من الناطق بفرس

وکل ناطق حیوان

فانه لا ینتج السلب. ولو وضعنا مکان فرس «شجر» فانه لا ینتج الإیجاب.

ب - لا شیء من الذهب بفرس

لا شیء من الذهب بحیوان.

وأما «الثانی» وهو کلیه احدی المقدمتین فلانه قد تقدم فی القاعده الثالثه من القواعد العامه للقیاس انه لا ینتج من جزئیتین. ولیس هنا ما یقتضی اعتبار کلیه خصوص احدی المقدمتین.

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 2572

ضروبه

(1)

بحسب الشرطین المذکورین تکون الضروب المنتجه من هذا الشکل سته فقط. لأن الشرط الأول تسقط به ثمانیه ضروب کالشکل الأول. والشرط الثانی

یسقط به ضربان : الجزئیتان الموجبتان والجزئیه الموجبه مع الجزئیه السالبه فالباقی سته یحتاج کل منها الی برهان. ونتائجها جمیعا جزئیه.

«الضرب الأول» من موجبتین کلیتین ینتج موجبه جزئیه.

مثاله :

کل ذهب معدن

وکل ذهب غالی الثمن

بعض المعدن غالی الثمن

ویبرهن علیه بعکس الصغری ثم ضمها (2) الی کبری الأصل فیکون

من ثالث الشکل الاول لینتج المطلوب.

المفروض

کل م ب

وکل م ح

المدعی

ع ب ح

البرهان :

اذا صدقت

کل م ب

صدقت

ع ب م

«العکس المستوی»

فنضم العکس الی کبری الأصل لیکون

ع ب م

وکل م ح

«ثالث الأول»

ع ب ح

«المطلوب»

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 2573


1- راجع الحاشیه ص 95 ، وشرح الشمسیه ، ص 145 ، وشرح المنظومه : ص 80.
2- کذا ، والمناسب : ضمه.

ولا ینتج کلیه لجواز أن یکون ب أعم من ح ولو من وجه کالمثال.

«الثانی» من کلیتین والکبری سالبه ینتج سالبه جزئیه.

مثاله :

کل ذهب معدن

ولا شیء من الذهب بفضه

... بعض المعدن لیس بفضه

ویبرهن علیه بعکس الصغری کالاول فنقول :

المفروض

کل م ب

ولا م ح

المدعی

... س ب ح

البرهان :

نعکس الصغری فتکون «ع ب م» فنضمها الی الکبری فیحدث :

ع ب م

ولا م ح

«رابع الاول»

...

س ب ح

«المطلوب»

«الثالث» من موجبتین والصغری جزئیه ینتج موجبه جزئیه.

مثاله :

بعض الطائر أبیض

وکل طائر حیوان

... بعض الابیض حیوان

البرهان : بعکس الصغری کالاول فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 2574

المفروض

ع م ب

وکل م ح

المدعی

...

ع ب ح

البرهان : نعکس الصغری الی «ع ب م» ونضمها الی الکبری فیحدث :

ع ب م

وکل م ح

«ثالث الاول»

ع ب ح

«المطلوب»

«الرابع» من موجبتین و الکبری جزئیه ینتج موجبه جزئیه

مثاله :

کل طائر حیوان

بعض الطائر أبیض

بعض الحیوان أبیض

ویبرهن علیه بعکس الکبری ثم جعلها(1) صغری وصغری الاصل کبری لها ثم بعکس النتیجه فنقول :

المفروض کل م ب وع م ح

المدعی ... ع ب ح

البرهان :

: نعکس الکبری الی «ع ح م» ونجعلها صغری لصغری الاصل فیحدث :

ع ح م

کل م ب

«ثالث الاول»

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 2575


1- کذا ، والمناسب : جعله.

...

ع ح ب

وینعکس بالعکس المستوی الی

ع ب ح

«المطلوب»

«الخامس» من موجبه کلیه وسالبه جزئیه ینتج سالبه جزئیه

مثاله :

کل حیوان حساس

وبعض الحیوان لیس بانسان

...

بعض الحساس لیس بانسان

ولا یبرهن علیه بطریق العکس لان السالبه الجزئیه لاتنعکس والموجبه الکلیه تنعکس الی جزئیه ولا قیاس بین (1) جزئیتین. فلذلک یبرهن علیه بالخلف فنقول :

المفروض

کل م ب

وس م ح

المدعی

س ب ح

البرهان : لو لم تصدق

س ب ح

لصدق نقیضها

کل ب ح

نجعله کبری لصغری الاصل فیحدث :

کل م ب

وکل ب ح

«الأول من الأول»

...

کل م ح

فیکذب نقیضها [وهو] :

س م ح

وهو عین الکبری الصادقه

«هذا خلف» فیجب ان یصدق س ب ح «المطلوب»

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 2576


1- ... : من ، ظ.

«السادس» من موجبه جزئیه وسالبه کلیه ینتج سالبه جزئیه

مثاله :

بعض الذهب معدن

ولا شیء من الذهب بحدید

... بعض المعدن لیس بحدید

ویبرهن علیه بعکس الصغری ثم صمه الی کبری الاصل لیکون من رابع الشکل الاول لینتج المطلوب.

المفروض

ع م ب

ولا م ح

المدعی

...

س ب ح

البرهان : نعکس الصغری الی «ع ب م» فنضمه الی الکبری لیحدث :

ع ب م

ولا م ح

«رابع الاول»

...

س ب ح

«المطلوب»

تنبیهات
طریقه الخلف

(1)

1- ان کلا من ضروب الشکل الثالث یمکن اقامه البرهان علیه بطریقه الخلف. کضروب الثانی.

و «الخلف» : استدلال غیر مباشر یبرهن به علی کذب نقیض المطلوب.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 2577


1- راجع الحاشیه : ص 95 ، وشرح الشمسیه 148 و 145 و 144.

لیستدل به علی صدق المطلوب. وهو فی الاشکال خاصه یؤخذ (1)

نقیض النتیجه المطلوب اثباتها. فیقال لو لم تصدق لصدق نقیضها. واذ فرض صدق النقیض یضم الی احدی المقدمتین المفروض صدقها. لیتألف من النقیض وهذه المقدمه ضرب من ضروب الشکل الاول. فینتج ما یناقض المقدمه الاخری الصادقه بالفرض. هذا خلف. فلا بد أن تکذب هذه النتیجه. وکذبها لا بد أن ینشأ من کذب نقیض المطلوب. فیثبت صدق المطلوب. وقد تقدمت امثلته.

وعلی الطالب أن یجری استعماله فی جمیع الضروب شحذا لذهنه. ولیلاحظ أیه مقدمه یجب أن یختارها من القیاس المفروض. لیلتئم من النقیض ومن المقدمه الضرب المنتج.

دلیل الافتراض

(2)

2- وقد یستدل بدلیل «الافتراض» علی انتاج بعض الضروب الذی تکون احدی مقدمتیه جزئیه من هذا الشکل أو من الثانی. ولا بأس بشرحه تنویرا لافکار الطلاب. وان کانوا فی غنی عنه دلیل العکس والخلف. وله مراحل ثلاث :

الاولی - «الفرض» وهو أن نفرض اسما خاصا للبعض الذی هو مورد الحکم فی

القضیه الجزئیه فنفرضه حرف «د». لان فی قولنا مثلا : «بعض الحیوان لیس بانسان» لابد أن یقصد فی البعض شیء معین یصح سلب الانسان عنه. مثل فرس وقرد وطائر ونحوها. فنصطلح علی هذا الشیء المعین ونسمیه «د» ففی مثل القضیه : «بعض م ب» یکون «د» عباره أخری عن قولنا «بعض م».

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 2578


1- أن یؤخذ ، ظ.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 148 و 146.

الثانیه «استخراج قضیتین صادقتین بعد الفرض» فانه بعد الفرض) فانه بعد الفرض المذکور

نستطیع أن نحصل علی قضیتین صادقتین قطعا :

1- قضیه موجبه کلیه موضوعها الاسم المفروض «د» ومحمولها موضوع القضیه الجزئیه ففی المثال المتقدم تکون «کل د م» صادقه لان «د» بعض م حسب الفرض والاعم یحمل علی جمیع أفراد الاخص قطعا.

2- قضیه کلیه : موجبه أو سالبه تبعا لکیف الجزئیه موضوعها الاسم المفروض «د» ومحمولها محمول الجزئیه ففی المثال تکون «کل د ب» صادقه لان «د» هو البعض الذی هو کله «ب». واذا کانت الجزئیه سالبه مثل «س م ب» تکون «لا د ب» صادقه لان «د» هو البعض المسلوب عنه «ب». الثالثه «الاقترانات المنتجه للمطلوب» لانا بعد استخراج تلک القضیتین تزید ثروه معلوماتنا فنستعملها فی تألبیف اقترانات نافعه منهما ومن المقدمتین للقیاس المفروض صدقهما لاستختراج النتیجه المطلوب اثبات صدقها. ولنجرب هذا الدلیل بعد أن فهمنا مراحله فی الاستدلال علی الضرب الخامس من الشکل الثالث فنقول :

المفروض کل م ب وس م ح «الخامس من الثالث»

المدعی ... س ب ح

البرهان :

بالافتراض

نفرض بعض م «فی السالبه الجزئیه س م ح» الذی هو لیس ح انه «د» فنستخرج القضیتین الصادقتین :

«1» کل د م

«2» لا د ح

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 2579

ثم نأخذ القضیه رقم «1». ونجعلها صغری لصغری الاصل فیحدث :

کل د م وکل م ب «اول الشکل الاول»

... کل د ب

ثم هذه النتیجه نجعلها صغری للقضیه رقم «2» فیحدث :

کل د ب ولا د ح «ثانی الشکل الثالث»

... س ب ح «وهو المطلوب»

ولنجربه ثانیا فی الاستدلال علی الضرب الرابع من الشکل الثانی فنقول : -

المفروض س ب م وکل ح م

المدعی ... س ب ح

البرهان :

بالافتراض.

نفرض «بعض ب» الذی هو لیس م انه «د» وذلک فی السالبه الجزئیه «س ب م» فنستخرج القضیتین الصادقیتن :

«1» کل د ب

«2» لا د م

ثم نأخذ القضیه رقم «2» ونجعلها صغری لکبری الاصل فیحدث :

لا د م وکل ح م «ثانی الشکل الثانی»

... لا د ح

ثم نعکس القضیه رقم «1» الی : ع ب د

ونضم هذا العکس الی النتیجه الاخیره ونجعله صغری فیحدث :

ع ب د ولا د ح «رابع الشکل الاول»

.... س ب ح «وهو المطلوب»

فرأیت انا استعملنا فی الاثناء العکس المستوی للقضیه رقم «1»

لانه

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 2580

لولاه لما تستطعنا أن نؤلف قیاسا إلا من الشکل الثالث الذی هو متأخر عن الثانی. وکذلک نستعمل هذا العکس فی دلیل الافتراض علی الضرب الثالث من الثانی. وعلی الطالب أن یستعمل دلیل الافتراض فی غیر ما ذکرنا من الضروب التی تکون احدی مقدماتها جزئیه لزیاده التمرین.

الرد

(1)

3- ومن البراهین علی انتاج الاشکال الثلاثه عدا الاول «الرد» وهو تحویل الشکل الی الشکل الاول : اما بتبدیل المقدمتین فی الشکل الرابع واما بتحویل احدی المقدمتین الی عکسها المستوی ففی الشکل الثانی تعکس الکبری فی بعض ضروبه القابله للعکس وفی الثالث تعکس الصغری فی بعض ضروبه القابله للعکس کما سبق .. وفی بعض ضروبها قد نحتاج الی استعمال نقض المحمول أو عکس النقیض اذا لم نتمکن من العکس المستوی حتی نتوصل الی الشکل الاول المنتج نفس النتیجه المطلوبه.

وعلی الطالب أن یطبق ذلک بدقه علی جمیع ضروب الشکلین لغرض التمرین.

الشکل الرابع
اشاره

وهو ما کان الاوسط فیه موضوعا فی الصغری محمولا فی الکبری عکس الاول فیکون وضع الاصغر والاکبر فی النتیجه یخالف وضعهما فی المقدمتین. ومن هنا کان هذا الشکل (2) أبعد الجمیع عن مقتضی الطبع

غامض الانتاج عن الذهن. ولذا ترکه جماعه من علماء المنطق فی مؤلفاتهم واکتفوا بالثلاثه الاولی.

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 2581


1- راجع الحاشیه : ص 97 و 95 و 93 ، وشرح الشمسیه : ص 144 و 146 و 147.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 141.
شروطه

(1)

یشترط فی انتاج هذا الشکل الشروط الثلاثه العامه فی کل شکل التی تقدم ذکرها فی القواعد العامه.

وهی : ألا یتألف من سالبتین ولا من جزئیتین ولا من سالبه صغری وجزئیه کبری. ویشترط أیضا فیه شرطان خاصان به :

1- ألا تکون احدی مقدماته سالبه جزئیه.

2- کلیه الصغری اذا کانت المقدمتان موجبتین فلو أن الصغری کانت موجبه جزئیه لما جاز أن تکون الکبری موجبه بل یجب أن تکون سالبه کلیه.

ضروبه

(2)

بحسب الشروط الخمسه تکون الضروب المنتجه منه خمسه فقط : لانه بالشرط الاول تسقط اربعه حاصل ضرب السالبتین فی السالبتین. وبالثانی تسقط ثلاثه : الجزئیتان سواء کانتا موجبتین او مختلفتین بالایجاب والسلب. وبالثالث یسقط واحد السالبه الکلیه مع الموجبه الجزئیه. وبالرابع ضربان : السالبه الجزئیه صغری أو کبری مع الموجبه الکلیه. وبالخامس ضرب واحد : الموجبه الجزئیه الصغری مع الموجبه الکلیه الکبری.

فالباقی خمسه ضروب نقیم علیها البرهان :

«الضرب الاول» من موجبتین کلیتین ینتج موجبه جزئیه

مثاله :

کل انسان حیوان

وکل ناطق انسان

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 2582


1- راجع الحاشیه : ص 96 ، وشرح الشمسیه : ص 147 ، وشرح المنظومه : ص 78 ، وشرح المطالع : ص 256.
2- راجع الحاشیه : ص 96 ، وشرح الشمسیه : ص 147.

... بعض الحیوان ناطق

ویبرهن علیه بالرد بتبدیل المقدمتین احداهما فی مکان الاخری فیرتد الی الشکل الاول ثم نعکس النتیجه لیحصل المطلوب فیقال.

المفروض

کل م ب

وکل ح م

ع ب ح

البرهان : بالرد بتبدیل المقدمتین فیحدث :

المفروض

کل م ب

«الاول من الاول»

...

کل ح ب

وینعکس الی

ع ب ح

«وهو المطلوب»

وانما لا ینتج هذا الضرب کلیه لجواز أن یکون الاصغر أعم من الاکبر کالمثال.

«الثانی» من موجبه کلیه وموجبه جزئیه ینتج موجبه جزئیه

مثاله :

کل انسان حیوان

وبعض الولود انسان

... بعض الحیوان ولود

ویبرهن علیه بالرد بتبدیل المقدمتین ثم بعکس النتیجه ولا ینتج (1) کلیا لجواز عموم الاصغر.

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 2583


1- لا حاجه إلی هذا البیان ، بعد کون الکبری جزئیه والنتیجه تابعه لأخس المقدمتین.

«الثالث» من سالبه کلیه موجبه کلیه ینتج سالبه کلیه

مثاله :

لا شیء من الممکن بدائم

وکل محل للحوادث ممکن

... لا شیء من الدائم بمحل للحوادث

ویبرهن علیه أیضا بالرد بتبدیل المقدمتین ثم بعکس النتیجه.

«الرابع» من موجبه کلیه وسالبه کلیه. ینتج سالبه جزئیه

مثاله :

کل سائل یتبخر

ولا شیء من الحدید بسائل

... بعض ما یتبخر لیس بحدید

ولا یمکن البرهان علیه بالرد بتبدیل المقدمتین لأن الشکل الاول لا ینتج من صغری سالبه. ولکن یبرهن بعکس المقدمتین وتألیف قیاس الشکل الاول من العکسین. لینتج المطلوب فیقال :

المفروض

کل م ب

ولا ح م

المدعی

...

س ب ح

البرهان :

نعکس المقدمتین الی :

ع ب م

لا م ح

«رابع الاول»

...

س ب ح

«وهو المطلوب»(1)

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 2584


1- ولا ینتج کلیا ، لجواز عدم وجود التباین الکلی بین الأصغر والأکبر ، کما فی کل إنسان حیوان ، ولا شئ من الفرس بإنسان.

الخامس من موجبه جزئیه وسالبه کلیه. ینتج سالبه جزئیه

مثاله :

بعض السائل یتبخر

لا شیء من الحدید بسائل

... بعض ما یتبخر لیس بحدید

وهذا أیضا لا یبرهن علیه تبدیل المقدمتین لعین السبب ویمکن أن یبرهن علیه بعکس المقدمتین کالسابق بلا فرق.

تمرینات

1- برهن علی الضرب الثانی ثم الخامس من الشکل الرابع بدلیل الافتراض.

2- برهن علی الضرب الثالث ثم الرابع من الشکل الرابع بدلیل الخلف.

3- برهن علی الضرب الرابع من الشکل الثانی بطریقه «الرد» ولکن بأخذ منقوضه محمول کل من المقدمتین ثم أخذ العکس المستوی لمنقوضه الکبری لینتج المطلوب.

4- برهن علی الضرب الخامس من الشکل الثالث بطریقه «الرد». ولکن بأخذ منقوضه محمول کل من المقدمتین ثم أخذ العکس المستوی لمنقوضه الکبری لتألیف قیاس من الشکل الاول ثم عکس نتیجه هذا القیاس لعکس النقیض الموافق لیحصل المطلوب.

5- برهن علی الضرب الاول ثم الثانی من الشکل الثانی بطریقه «الرد» ولکن بأخذ منقوضه محمول کل من المقدمتین. وعلیک الباقی من البرهان فانک ستحتاج الی استخدام العکس المستوی فی کل من الضربین لتصل الی المطلوب

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 2585

ویتبع ذلک حسن التفاتک ومهارتک فی موقع استعماله.

6- جرب أن تبرهن علی الضرب الثالث من الشکل الثانی بطریقه الرد بأخذ منقوضه المحمول لکل من المقدمتین. واذا لم تتمکن من الوصول الی النتیجه فبین السر فی ذلک.

7- برهن علی ضربین من ضروب الثالث بطریقه الخلف واختر منها ما شئت.

«یحسن بالطالب أن یضع بین یدیه امثله واقعیه للضروب التی یبرهن علیها فی جمیع هذه التمرینات لیتضح له الامر بالمثال أکثر».

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 2586

الاقترانی الشرطی
تعریفه وحدوده

(1)

تعدم معنی القیاس الاقترانی الحملی وحدوده. ولا یختلف عنه الاقترانی الشرطی إلا من جهه اشتماله علی القضیه الشرطیه : أما بکلا مقدمتیه أو مقدمه واحده فلذلک تکون حدوده نفس حدود الحملی من جهه اشتماله علی الاوسط والاصغر والاکبر غابه الامران الحد قد یکون المقدم أو التالی من الشرطیه کما انه قد یکون الاوسط خاصه جزءاً من المقدم أو التالی وسیجیء.

فاذن یصح أن نعرفه بأنه : «الاقترانی الذی کان بعض مقدماته أوکلها من القضایا الشرطیه».

أقسامه
اشاره

للاقترانی الشرطی تقسیمان

1- «تقسیمه من جهه مقدماته» : فقد یتألف من متصلتین أو منفصلتین أو مختلفتین بالاتصال والانفصال أو من حملیه ومتصله أو من حملیه ومنفصله. فهذه أقسام خمسه.

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 2587


1- راجع شرح الشمسیه : ص 160 ، وشرح المنظومه : ص 83.

2- «تقسیمه باعتبار الحد الاوسط جزءاً تاما أو غیر تام» : فانه لما کانت الشرطیه مؤلفه من طرفین (1). فالاشتراک بین قضیتین تاره فی جزء تام أی فی جمیع المقدم او التالی فی کل منهما وأخری فی جزء غیر تام أی فی بعض المقدم او التالی فی کل منهما. وثالثه فی جزء تام من مقدمه وجزء غیر تام من أخری فهذه ثلاثه أقسام :

«الأول» ما اشترکت فیه المقدمتان فی جزء تام منهما نحو : کلما کان الانسان عاقلا قنع بما یکفیه.

وکلما قنع بما یکفیه استغنی.

کلما کان الانسان عاقلا استغنی.

«الثانی» ما اشترکت فی المقدمتان فی جزء غیر تام منهما نحو :

اذا کان القرآن معجزه فالقرآن خالد.

واذا کان الخلود معناه البقاء فالخالد لا یتبدل.

... اذا کان القرآن معجزه فاذا کان الخلود معناه البقاء فالقرآن لا یتبدل.

فلاحظ بدقه أن التالی من الصغری «فالقرآن خالد» والتالی من الکبری «فالخالد لا یتبدل» یتألف منهما قیاس اقترانی حملی من الشکل الاول ینتج «القرآن لا یتبدل».

فنجعل هذه النتیجه تالیا لشرطیه مقدمها مقدم الکبری ثم نجعل هذه الشرطیه تالیا لشرطیه مقدمها مقدم الصغری. وتکون هذه الشرطیه الاخیره هی «النتیجه» المطلوبه.

وهذه هی طریقه أخذ النتیجه من هذا القسم اذا تألف من متصلتین.

ونحن

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 2588


1- المراد بالثانی فی مصطلحهم هو ما لیس بأول ، وإن کان ثالثا أو رابعا أو خامسا وهکذا ... وقد مر أن الشرطیه قد تؤلف من شرطیات مؤلفه من حملیات أو شرطیات.

نکتفی بهذا المقدار من بیان هذا القسم. ولا نذکر اقسامه ولا شروطه لطول الکلام علیها ولمخالفته للطبع الجاری.

«الثالث» ما اشترکت فیه المقدمتان فی جزء تام من احداهما غیرتام من الاخری. وانما نتصور هذا القسم فی المؤلف من الحملیه والشرطیه (1) وسیأتی شرحه وشرح شروطه. أما فی الشرطیات المحضه فلا بد أن نفرض احدی الشرطیتین بسیطه والاخری مرکبه من حملیه وشرطیه بالاصل لیکون الحد المشترک جزءاً تاما من الاولی وغیر تام من الثانیه نحو :

اذا کانت النبوه من الله فاذا کان محمد نبیا فلا یترک أمته سدی.

واذا یترک أمته سدی وجب أن ینصب هادیا.

... اذا کانت النبوه من الله فاذا کان محمدا نبیا وجب أن ینصب هادیا.

فلاحظ : ان تالی الصغری مع الکبری یتألف منهما قیاس شرطی من القسم الاول وهو ما اشترکت فیه المقدمتان بجزء تام فینتج علی نحو الشکل الاول : «اذا کان محمد نبیا وجب أن ینصب هادیا» ثم نجعل هذه النتیجه تالیا لشرطیه مقدمها مقدم الصغری فتکون هذه الشرطیه الجدیده هی النتیجه المطولبه.

وهذه هی طریقه أخذ النتیجه من هذا القسم الثالث اذا تألف من متصلتین. ونکتفی بهذا البیان عن هذا القسم فی الشرطیات المحضه للسبب المتقدم فی القسم الثانی.

یبقی الکلام عن القسم الاول وهو ما اشترکت فیه المقدمتان بجزء تام منهما وعن القسم الثالث فی المؤلف من حملیه وشرطیه. ولما کانت هذه ..

الاقسام

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 2589


1- أی : لا أقل من ذلک ، وإلا فیمکن أن تکون مرکبه من شرطیتین ترکب کل منهما من حملتین أو شرطیتین أو مختلفتین. وهکذا ...

موافقه (1) للطبع الجاری فنحن نتوسع فی البحث عنها الی حد ما فنقول : ینقسم کما تقدم الاقترانی الشرطی الی خمسه أقسام من جهه کون المقدمتین من المتصلات او المنفصلات أو المختلفات فنجعل البحث متسلسلا حسب هذه الاقسام :

1- المؤلف من المتصلات

هذا النوع اذا اشترکت مقدمتاه بجزء تام منهما یلحق بالاقترانی الحملی حذو القذه بالقذه : من جهه تألیفه للاشکال الاربعه ومن جهه شروطها فی الکم والکیف ومن جهه النتائج وبیانها بالعکس (2) والخلف والافتراض.

فلا حاجه الی التفصیل والتکرار. وانما علی الطالب أن یغیر الحملیه بالشرطیه المتصله. نعم یشترط أن یتألف من الزومیتین (3). وهذا شرط عام لجمیع اقسام الاقترانات الشرطیه المتصله لان الاتفاقیات لا حکم لها فی الإنتاج نظرا الی أن العلاقه بین حدودها لیست ذاتیه وانما یتألف منها صوره قیاس غیر حقیقی.

2- المؤلف من المنفصلات
اشاره

(4)

تمهید :

المنفصله انما تدل علی العناد بین طرفیها فی الصدق والکذب (5) فاذا

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 2590


1- راجع شرح الشمسیه : ص 160.
2- بالرد ، ظ.
3- راجع الجوهر النضید : ص 122 و 123 ، وأساس الاقتباس : ص 259.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 160 ، وشرح المطالع : ص 303 ، والجوهر النضید : ص 132 ، وأساس الاقتباس : ص 261 ، والتحصیل : ص 139.
5- أو فی أحدهما.

اقترنت بمنفصله أخری تشترک معها فی جزء تام أو غیر تام فقد لا یظهر الارتباط بین الطرفین (1) علی وجه نستطیع أن نحصل علی نتیجه ثابته لان عناد شیء لأمرین لا یستلزم العناد بینهما النفسهما ولا یستلزم عدمه. وهذا نظیر ما قلناه فی السالبتین فی القاعده الثانیه من القواعد العامه من أن مباینه شیء لأمرین لا یستلزم تباینهما ولا عدمه فاذن لا انتاج بین منفصلتین فلا قیاس مؤلف من المنفصلات.

وهذا صحیح الی حد ما اذا أردنا أن نجمد علی المنفصلتین علی حالهما ولکن المنفصله تستلزم متصله فیمکن تحویلها الیها فاذا حولنا المنفصلتین معا تألف القیاس من متصلتین ینتج متصله. واذا أردنا أن نصر علی جعل النتیجه منفصله فان المتصله أیضا یمکن تحویلها الی منفصله لازمه لها فنحصل علی نتیجه منفصله کما نرید.

وعلیه لا بد لنا اولا من معرفه تحویل المنفصله الی متصله لازمه لها وبالعکس قبل البحث عن هذا النوع من القیاس فنقول :

تحویل المنفصله الموجبه الی متصله

قد بینا فی محله ان أقسام المنفصله ثلاثه :

1- «الحقیقیه» وهی تستلزم اربع متصلات موافقه لها فی الکم والکیف فیجوز تحویلها الی کل واحدمنها فمنها متصلتان مقدم کل واحده منهما عین أحد الطرفین والتالی نقیض الآخر. لأن الحقیقیه لما دلت علی استحاله الجمع بین طرفیها فاذا تحقق احدهما فانه یستلزم انتقاء الآخر. ومنها متصلتان مقدم کل واحده

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 2591


1- أی الأصغر والأکبر. فقد مر فی أول مبحث الاقترانی الحملی ص 242 أن الحدین - الأصغر والأکبر - یسمیان طرفین.

منهما نقیض أحد الطرفین والتالی عین الآخر لان الحقیقیه أیضا تدل علی استحاله الخلو من طرفیها فاذا ارتفع

احدهما فهو یستلزم تحقق الآخر فاذا صدق قولنا :

العدد اما زوج أو فرد

«قضیه حقیقه»

صدقت المتصلات الأربع :

«1» اذا کان العدد زوجا فهو لیس بفرد

«2» اذا کان العدد فردا فهو لیس بزوج

«3» اذا لم یکن العدد زوجا فهو فرد

«4» اذا لم یکن العدد فردا فهو زوج

2- «مانعه الجمع» وهی تستلزم المتصلتین الاولیتین اللتین مقدم کل واحده منهما عین أحد الطرفین والتالی نقیض الاخر لأنها کالحقیقیه فی دلالتها علی استحاله الجمع ولا تدل علی استحاله الخلو فاذا صدق :

الشیء اما شجر أو حجر

«مانعه جمع»

صدقت المتصلتان :

«1» اذا کان الشیء شجرا فهو لیس بحجر

«2» اذا کان الشیء حجرا فهو لیس بشجر

ولا تصدق المتصلتان :

«3» اذا لم یکن الشیء شجرا فهو حجر

«4» اذا لم یکن الشیء حجرا فهو شجر

3- «مانعه الخلو» وهی تستلزم المتصلتین الاخیرتین فقط اللتین مقدم کل واحده منهما نقیض أحد الطرفین والتالی عین الآخر لانها کالحقیقیه فی دلالتها علی استحاله الخلو ولا تدل علی استحاله الجمع

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 2592

فاذا صدق :

زید اما فی الماء أو لا یغرق

«مانعه خلو»

صدقت المتصلتان :

«3» اذا لم یکن زید فی الماء فهو لا یغرق

«4» اذا غرق زید فهو فی الماء

ولا تصدق المتصلتان الاولیان :

«1» اذا کان زید فی الماء فهو یغرق

«2» اذا غرق زید فهو لیس فی الماء

تحویل المنفصله السالبه الی متصله

أما المنفصله السالبه کلیه أو جزئیه فانها تحول الی متصله سالبه جزئیه : الحقیقیه الی أربع علی نحو الموجبه وکل من مانعتی الجمع والخلو الی اثنتین علی نحو الموجبه أیضا فاذا قلنا علی نحو الحقیقیه :

لیس البته اما أن یکون الاسم معربا أو مرفوعا

فانه تصدق المتصلات الاربع الآتیه :

«1» قد لا یکون اذا کان الاسم معربا فهو لیس بمرفوع

«2» قد لا یکون اذا کان الاسم مرفوعا فهو لیس بمعرب

«3» قد لا یکون اذا لم یکن الاسم معربا فهو مرفوع

«4» قد لا یکون اذا لم یکن الاسم مرفوعا فهو معرب

ولا تصدق بعض هذه المتصلات کلیا فی هذا المثال فلو جعلنا المتصله رقم «1» مثلا کلیه هکذا :

لیس البته اذا کان الاسم معربا فهو لیس بمرفوع

فانها کاذبه لصدق نقیضها وهو :

قد یکون اذا کان الاسم معربا فهر لیس بمرفوع

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 2593

وهکذا تحول مانعه الجمع والخلو السالبتان. وعلی الطالب ان یضع امثله لهما.

تحویل المتصله الی منفصله

والمتصله اللزومیه الموجبه (1) تستلزم مانعه الجمع ومانعه الخلو

المتفقتین معها فی الکم والکیف فیجوز تحویلها الیهما.

الاولی «مانعه الجمع» تتألف من عین المقدم ونقیض التالی لأن المقدم لما کان یستلزم التالی فهو لا یجتمع مع نقیضه قطعا والا لاجتمع النقیضان أی التالی ونقیضه

فاذا صدق : کلما غرق زید فهو فی الماء

صدقت دائما اما زید قد غرق أو لیس فی الماء «مانعه جمع»

الثانیه «مانعه الخلو» تتألف من نقیض المقدم وعین التالی بعکس الاولی لأن المقدم لما کان لا یجتمع مع نقیض التالی فلا یخلو الامر من نقیض المقدم (2) وعین التالی والا لو خلا منهما بان یرتفعا معا «وارتفاع نقیض المقدم بالمقدم وارتفاع التالی بنقیضه» فمعناه أنه جاز اجتماع المقدم ونقیض التالی. وهذا خلف. ففی المثال المتقدم لا بد أن تصدق : دائما اما زید لم یغرق أو فی الماء «مانعه خلو»

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 2594


1- کان الأولی أن یقول : والمتصله اللزومیه سواء کانت موجبه أو سالبه ، ویترک الفقره الأخیره الآتیه من قوله : والسالبه تحمل علی الموجبه ... الخ.
2- لا یخفی علیک : أنه یثبت بما ذکره قاعده کلیه ، هی : أن کل شیئین تکون النسبه بینهما امتناع الجمع فبین نقیضیهما تکون النسبه هی امتناع الخلو.

والسالبه تحمل علی الموجبه فی تحویلها الی مانعه الجمع ومانعه الخلو المتفقتین معها فی الکم والکیف.

التألیف من المنفصلات و شروطه

بعد هذا التمهید المتقدم نشرع فی موضوع البحث فنقول : لما کان المقدم والتالی فی المنفصله لا امتیاز بینهما فکذلک لا یکون بین المنفصلتین المؤلفتین امتیاز بالطبع فایهما جعلتها الصغری صح لک فلا تتألف (1) من هذا النوع الاشکال الأربعه.

ولکن لما کانت المنفصلتان یحولان الی متصلتین. فینبغی أن تراعی

صوره التألیف بین المتصلتین وعلی أی شکل تکون الصوره ولا بد من مراعاه شروط ذلک الشکل الحادث ولذا قد یضطر الی جعل احدی المقدمتین بالخصوص صغری لیأتلف شکل متوفره فیه الشروط.

أما شروط هذا النوع فللمنطقیین فیها کلام واختلاف کثیر. والظاهر ان الاختلاف ناشیء من عدم مراعاه وجوب تحویل المنفصله الی متصله فیلاحظ أخذ النتیجه من المفصلتین رأسا فذکر بعضهم أو اکثرهم ان من جمله الشروط ایجاب المقدمتین معا والا یکونا مانعتی جمع ولا حقیقیتین. ولکن لو حولنا المنفصلتین الی متصلتین فانا نجدهما ینتجان ولو کانت احداهما سالبه أو کلاهما مانعتی جمع او حقیقیتین. غیر انه یجب أن تؤلف المتصلتان علی صوره قیاس من أحد الاشکال الاربعه حاویا علی شروط ذلک القیاس کما قدمنا فمثلا لو کانت المقدمتان مانعتی جمع وجب تحویلهما الی متصلتین یؤلفان قیاسا من الشکل

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 2595


1- أی لا ثمره فی هذا التألیف والتقسیم إلی الأشکال الأربعه. نظیر ما مر ص 207 فی تفسیر قولهم : المنفصله لا عکس لها.

الثالث. کما سیأتی مثاله (1). أما لو تألفا(2) علی غیر هذا الشکل فانهما

لا ینتجان لعدم توفر شروط ذلک الشکل.

وعلیه فنستطیع أن نقول : لهذا النوع شرط واحد عام وهو أن یصح تحویل المنفصلتین الی متصلتین یؤلفان قیاسا من أحد الاشکال الأربعه حاویا علی شروط ذلک الشکل.

وعلی الطالب أن یبذل جهده لاستخراج جمیع المتصلات اللازمه للمقدمتین ثم یقارن بعضها ببعض لیحصل علی صوره القیاس المنتج لمطلوبه.

طریقه أخذ النتیجه

مما تقدم کله نعرف الطریقه التی یلزم اتباعها لاستخراج النتیجه فی هذا

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 2596


1- لا یخفی علیک : أنه لم یأت مثاله ، فهاک : دائما الشئ إما حجر أو شجر ودائما الشئ إما شجر أو إنسان فتحول الأولی إلی متصلتین هما : «١» کلما کان الشئ حجرا فهو لیس بشجر «٢» کلما کان الشئ شجرا فهو لیس بحجر وتحول الثانیه إلی متصلتین أیضا هما : «٣» کلما کان الشئ شجرا فهو لیس بإنسان. «٤» کلما کان الشئ إنسانا فهو لیس بشجر. أ : فإذا انضم «١» إلی «٣» لا یتألف قیاس ، لعدم تکرر الأوسط. ب : وإذا انضم «١» إلی «٤» کان قیاسا من الشکل الثانی لا ینتج ، لعدم الإختلاف فی الکیف. ج : وإذا انضم «٢» إلی «٣» یتألف قیاس من الشکل الثالث ینتج : قد یکون إذا لم یکن الشئ حجرا فهو لیس بإنسان. د : وإذا انضم «٢» إلی «٤» لم یتألف قیاس ، لعدم تکرر الأوسط.
2- هکذا فی الأصل والصحیح : تألّفتا.

النوع. ونحن حسب الفرض انما نبحث عن خصوص القسم الاول منه وهو ما اشترکت فیه المقدمتان بجزء تام منهما. فعلینا أن نتبع ما یأتی :

1- نحول کلا من المنفصلتین الی جمیع المتصلات التی یمکن أن تحول الیها. وقد تقدم أن الحقیقیه تحول الی أربع متصلات وکلا من مانعتی الجمع والخلو الی اثنتین.

2- نقارن بین المتصلات المحوله من احدی المقدمتین وبین المتصلات المحوله من الاخری فنختار الصوره التی یتکرر فیها حد أوسط وتکون علی شکل تتوفر فیه شروط. وعلی الاکثر تکون الصوره المنتجه أکثر (1) من واحده. ویکفینا أن نختار واحده منها تنتج المطلوب.

3- نأخذ النتیجه متصله ونحولها اذا شئنا الی منفصله لازمه لها اما مانعه جمع او مانعه خلو.

فمثلا لو کان القیاس مؤلنا من حقیقیتین (2) نحول الاولی الی أربع متصلات

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 2597


1- کما أنها قد تکون واحده. وقد مر أن المنفصلتین إذا کانتا مانعتی الجمع لا تنتج إلا صوره واحده من الصور الأربع ، یتألف فیها قیاس من الشکل الثالث.
2- مثاله : دائما إما أن یکون الشئ واجبا أو ممکنا. و دائما إما أن یکون الشئ واجبا أو محتاجا إلی العلّه. فتُحوَّل الأولی إلی أربع متصلات ، هی : «١» کلما کان الشئ واجبا فهو لیس بممکن «٢» کلما کان الشئ ممکنا فهو لیس بواجب «٣» کلما لم یکن الشئ واجبا فهو ممکن «٤» کلما لم یکن الشئ ممکنا فهو واجب وتحول الثانیه إلی أربع متصلات ، هی : «٥» کلما کان الشئ واجبا فهو غیر محتاج «٦» کلما کان الشئ محتاجا فهو لیس بواجب «٧» کلما لم یکن الشئ واجبا فهو محتاج «٨» کلما لم یکن الشئ محتاجا إلی العله فهو واجب. ف «١» و «٥» قیاس من الشکل الثالث ینتج : قد یکون إذا لم یکن الشئ ممکنا فهو غیر محتاج «تلازم نقیضی الطرفین» و «١» و «٦» لیس بقیاس. وکذا «١» و «٧» و «١» و «٨» قیاس من الشکل الأول إن جعلت «٨» صغری ، ینتج : کلما لم یکن الشئ محتاجا فهو لیس بممکن. و «٢» و «٥» لیس بقیاس و «٢» و «٦» شکل ثان لم تختلف مقدمتاه فی الکیف و «٢» و «٧» شکل أول ینتج : کلما کان الشئ ممکنا فهو محتاج إلی العله «التلازم بین عینی الطرفین» و «٢» و «٨» لیس بقیاس لعدم تکرر الوسط و «٣» و «٥» لیس بقیاس ، وکذا «٣» و «٨» و «٣» و «٦» شکل أول بجعل «٦» صغری ، ینتج : کلما کان الشئ محتاجا إلی العله فهو ممکن «التلازم بین العینین» و «٣» و «٧» شکل ثالث ینتج : قد یکون إذا کان الشئ ممکنا فهو محتاج و «٤» و «٥» لیس بقیاس ، وکذا «٤» و «٦» و «٤» و «٧» شکل ثالث ینتج : قد یکون إذا کان الشئ ممکنا فهو محتاج إلی العله «التلازم بین العینین» و «٤» و «٨» شکل ثان لا ینتج ، لعدم اختلاف المقدمتین بالکیف.

والثانیه الی أربع أیضا فیحدث من مقارنه الاربع بالاربع ست

عشره صوره. وعند فحصها نجد ثمانی منها لا یتکرر فیها حد اوسط فلا یتألف منها قیاس. والثمانی الباقیه ینتج بعضها الملازمه بین عینی (1) الطرفین فی الحقیقیتین وبعضها الآخر الملازمه بین نقیضیهما وذلک بمختلف الاشکال(2).

وینبغی أن یختار الطالب منها ما هو أمس بمطلوبه.

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 2598


1- أی : بین عین طرف من إحدی الحقیقیتین ، وعین طرف من الحقیقیه الأخری ، وکذا فی الملازمه بین نقیضیهما.
2- ولا یخفی أنه قد لا ینتج بعضها ، لعدم توفر شروط الشکل الحاصل.

ولأجل التمرین نختبر بعض الأمثله :

لو أن حاکما جیء له بمتهم فی قتل وعلی ثوبه بقعه حمراء ادعی المتهم انها حبر فأول شیء یصنعه الحاکم لأجل التوصل الی ابطال دعوی المتهم أو تأییده أن یقول :

هذه البقعه (1) اما دم أو حبر (2) «مانعه جمع»

وهی اما دم أو لا تزول بالغسل «مانعه خلو»

فتحول مانعه الجمع الی المتصلتین :

1- کلما کانت البقعه دما فهی لیست بحبر.

2- کلما کانت حبرا فیهی لیست بدم

وتحول مانعه الخلو الی المتصلتین :

3- کلما لم تکن البقعه دما فلا تزول بالغسل.

4- کلما زالت البقعه بالغسل فهی دم.

وبمقارنه المتصلتین رقم 1 ، 2 بالمتصلتین رقم 3 ، 4 تحدث أربع صور : اثنتان منها لا یتکرر فیهما حد اوسط وهما المؤلفتان من رقم 3 ، 1 ومن رقم 4 ، 2. ).

أما المؤلفه من رقم 4 ، 1 فهی من الشکل الاول اذا جعلنا رقم 4 صغری فینتج ما یأتی :

کلما کانت البقعه تزول بالغسل فلیست بحبر.

ویمکن تحویل هذه النتیجه «المتصله» الی المنفصلتین :

اما ان تزول البقعه بالغسل واما ان تکون

حبرا

«مانعه جمع»

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 2599


1- البقعه : القطعه من اللون تخالف ما حولها. «المعجم الوسیط» بالفارسیه : لکه «نوین»
2- الحبر والحبر : المداد یکتب به «المعجم الوسیط».

واما ألا تزول بالغسل أو لیست بحبر

«مانعه خلو»

وأما المؤلفه من رقم 3 ، 2 فهی من الشکل الاول أیضا ینتج ما یلی :

کلما کانت البقعه حبرا فلا تزول بالغسل

ویمکن تحویل هذه النتیجه الی المنفصلتین :

اما أن تکون البقعه حبرا واما أن تزول بالغسل

«مانعه جمع»

واما ألا تکون حبرا او لا تزول بالغسل

«مانعه خلو»

ولاحظ ان هاتین المنفصلتین عین المنفصلتین للنتیجه الاولی. ولیس الفرق الا بتبدیل الطرفین التالی والمقدم. ولیس هذا ما یوجب الفرق فی المنفصله اذ لا تقدم (1) طبعی بین جزءیها کما تقدم مراراً.

3- المؤلف من المتصله و المنفصله
اشاره

(2)

أصنافه

وهذا النوع ایضا ینقسم الی الاقسام الثلاثه ونحن حسب الفرض انما نبحث عن القسم الأول منه وهو المشترک فی جزء تام من المقدمتین.

وأصناف هذا القسم أربعه لان المتصله اما صغری أو کبری وعلی التقدیرین اما ان یکون الحد المشترک مقدمها أو تالیها فهذه أربعه. أما

المنفصله فلا فرق فیها بین ان یکون الحد المشترک مقدمها أو تالیها اذ لا امتیاز بالطبع بین جزءیها.

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 2600


1- لا ترتب ، ظ.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 162 ، والجوهر النضید : ص 138 ، وأساس الاقتباس : ص 264 ، والتحصیل : ص 146.
شروطه و طریقه أخذ النتیجه

لا یلتئم الإنتاج من المتصله والمنفصله الا برد المنفصله الی متصله. فیتألف القیاس حینئذ من متصلتین. فیرجع الی النوع الاول وهو المؤلف من متصلتین فی شروط وانتاجه فان أمکن بارجاع المنفصله الی المتصله تألیف قیاس منتج من أحد الاشکال الاربعه حاویا علی الشروط فذاک والا کان عقیما.

وبعضهم اشترط فیه ألا تکون المنفصله سالبه وهذا الشرط صحیح الی حد ما لأن المنفصله السالبه انما تحول الی متصله سالبه جزئیه والسالبه الجزئیه لیس لها موقع فی الانتاج فی جمیع الاشکال الا فی الضرب الخامس من الشکل الثالث المؤلف من موجبه کلیه وسالبه جزئیه والضرف الرابع من الشکل الثانی المؤلف من سالبه جزئیه وموجبه کلیه. وهذان الضربان نادران.

وعلیه فالمنفصله السالبه اذا أمکن بتحویلها الی متصله سالبه جزئیه أن تؤلف مع المتصله المذکوره فی الأصل أحد الضربین المذکورین فان القیاس یکون منتجا فلیس هذا الشرط صحیحا علی اطلاقه. مثلا اذا قلنا :

لیس البته اما ان یکون هذا انسانا أو فرسا

«مانعه خلو»

وکلما کان هذا انسانا کان حیوانا

فانهما لا ینتجان لأنه اذا حولنا المنفصله الی متصله لا تؤلف مع المتصله المفروضه شکلا منتجا اذ أن هذه المنفصله مانعه الخلو تحول الی المتصلتین :

(1) قد لا یکون اذا لم یکن هذا انسانا فهو فرس.

«2» قد لا یکون اذا لم یکن هذا فرسا فهو انسان.

فلو قرنا المتصله رقم «1» بالمتصله الاصلیه لا یتکرر فیهما حد أوسط

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 2601


1- وهو المؤلف من سالبه جزئیه صغری ، وموجبه کلیه کبری.

ولو قرنا المتصله «2» بالاصلیه کان من الشکل الاول أو الرابع ولا تنتج السالبه الجزئیه فیهما.

ولو أردنا أن تبدل من المتصله الاصلیه قولنا :

کلما کان هذا ناطقا کان انسانا.

فانها تؤلف مع المتصله رقم «2» الضرب الرابع «1» من الشکل الثانی فینتج : قد لا یکون اذا لم یکن هذا فرسا فهو ناطق.

4- المؤلف من الحملیه و المتصله
اشاره

(1)

اصنافه

یجب فی هذا النوع أن النوع أن یکون الاشتراک فی جزء تام من الحملیه غیر تام من المتصله کما تقدمت الاشاره الیه فله قسم واحد لان جزء الحملیه مفرد وجزء الشرطیه قضیه بالاصل فلا یصح فرض أن یکون الجزء المشترک تاما فیهما ولا غیر تام فیهما. وهذا واضح.

ولهذا النوع أربعه أصناف لأن المتصله اما صغری أو کبری وعلی التقدیرین فالشرکه اما فی مقدم المتصله او فی تالیها فهذه أربعه. والقریب منها الی الطبع صنفان. وهما ما کانت الشرکه فیهما فی تالی المتصله سواء کانت صغری أو کبری.

طریقه أخذ النتیجه

ولأخذ النتیجه فی جمیع هذه الأصناف الأربعه نتبع ما یلی :

1- أن نقارن الحملیه مع طرف المتصله التی (2) وقعت فیه الشرکه فنؤلف منهما

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 2602


1- شرح الشمسیه : ص 161 ، وشرح المطالع : ص 313 ، والجوهر النضید : ص 143 ، وأساس الإقتباس : ص 270 ، والتحصیل : ص 140.
2- الذی ، ظ.

قیاسا حملیا (1) من أحد الاشکال الاربعه حاویا علی شروط الشکل لینتج «قضیه حملیه».

2- نأخذ نتیجه التألیف السابق وهی الحملیه الناتجه فنجعلها مع طرف المتصله الآخر الخالی من الاشتراک لنؤلف منهما النتیجه متصله أحد طرفیها نفس طرف المتصله الخالی من الاشتراک سواء کان مقدما أو تالیا فیجعل

أیضا مقدما أو تالیا والطرف الثانی الحملیه الناتجه من التألیف السابق.

مثاله :

کلما کان المعدن ذهبا کان نادرا.

کل نادر ثمین.

کلما کان المعدن ذهبا کان ثمینا.

فقد ألفنا قیاسا حملیا من تالی المتصله ونفس الحملیه أنتج من الشکل الاول «کان المعدن ثمینا». ثم جعلنا هذه النتیجه تالیا للنتیجه المتصله مقدمها مقدم المتصله الاولی وهو طرفها الذی لم تقع فیه الشرکه.

مثال ثان :

لا أحد من الاحرار بذلیل.

وکلما کانت الحکومه ظالمه فکل موجود فی البلد ذلیل.

... کلما کانت الحکومه ظالمه فلا أحد من الاحرار بموجود فی البلد.

فقد ألفنا قیاسا حملیا من الحملیه وتالی المتصله أنتج من الشکل الثانی «لا أحد من الاحرار بموجود فی البلد» جعلنا هذه النتیجه تالیا لمتصله مقدمها مقدم المتصله فی الاصل وهو طرفها الذی لم تقع فیه الشرکه.

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 2603


1- لا یخفی علیک : أن هذا مختص بما إذا کانت الشرطیه مؤلفه من حملیتین ، أو من حملیه وشرطیه تکون الشرطیه فی أجزاء الحملیه.
الشروط

أما شروط انتاج هذه الاصناف الاربعه فلا نذکر منها الا شروط القریب الی الطبع منها وهما الصنفان اللذان تقع الشرکه فیهما فی تالی المتصله سواء کانت صغری أو کبری کما مثلنا لهما. وشرطهما :

أولا أن یتألف من الحملیه وتالی المتصله شکل یشتمل علی شروطه المذکوره فی القیاس الحملی.

ثانیا أن تکون المتصله موجبه فلو کانت سالبه فیجب أن تحول الی موجبه لازمه لها بنقض محمولها (1) أی تحول الی منقوضه المحمول. وحینئذ یتألف القیاس الحملی من الحملیه فی الأصل ونقیض تالی المتصله مشتملا علی شروط الشکل الذی یکون منه.

مثاله :

لیس البته اذا کانت الدوله جائره فبعض الناس أحرار. وکل سعید حر.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 2604


1- تالیها ، ظ.

فان المتصله السالبه الکلیه تحول الی منقوضه محمولها (1) موجبه کلیه هکذا :

کلما کانت الدوله جائره فلا شیء من الناس بأحرار (2).

وبضمها الی الحملیه ینتج من الشکل الثانی علی نحو ما تقدم فی أخذ النتیجه هکذا :

کلما کانت الدوله جائره فلا شیء من الناس بسعداء (3).

«تنبیه»

لهذا النوع وهو المؤلف من الحملیه والمتصله أهمیه کبیره فی الاستدلال لا سیما أن قیاس الخلف ینحل الی أحد صنفیه المطبوعین. ولیکن هذا علی بالک فانه سیأتی کیف ینحل قیاس الخلف الیه.

5- المؤلف من الحملیه و المنفصله

(4)

وهذا النوع کسابقه یجب أن یکون الاشتراک فیه فی جزء تام من الحملیه غیر تام من المنفصله. وقد تقدم وجهه.

غیر أن الشرکه فیه للحملیه قد تکون مع جمیع اجزاء المنفصله وهو القریب الی الطبع وقد تکون مع بعضها وعلی التقدیرین تقع الحملیه اما صغری أو کبری فهذه أربعه أصناف.

مثاله :

1- الثلاثه عدد.

2- العدد اما زوج أو فرد.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 2605


1- تالیها ، ظ.
2- فبدل التالی وهی موجبه جزئیه بنقیضها وهی السالبه الکلیه.
3- بسعید ، ظ.
4- راجع شرح الشمسیه : ص 161 ، وشرح المطالع : ص 317 ، والجواهر النضید : ص 148 ، والتحصیل : ص 145.

3- .. الثلاثه أما زوج او فرد.

وهذا المثال من الصنف الاول المؤلف من حملیه صغری مع کون الشرکه مع جمیع أجزاء المنفصله لأن المنفصله فی المثال بتقدیر «دائما اما العدد زوج واما العدد فرد».

فکلمه «العدد» المشترکه بین المقدمتین موجوده فی جزئی المنفصله معا.

أما أخذ النتیجه (1) فی المثال فقد رأیت انا اسقطنا الحد المشترک وهو کلمه «عدد» وأخذنا جزء الحملیه الباقی مکانه فی النتیجه التی هی منفصله أیضا. وهو علی منهاج الشکل الاول فی الحملی.

وهکذا نصنع فی أخذ نتائج هذا النوع. ونکتفی بهذا المقدار من البیان عن هذا النوع.

خاتمه

قد أطلنا فی بحث الاقترانات الشرطیه علی خلاف المعهوم فی کتب المنطق المعتاد تدریسها نظرا الی کثره فائدتها والحاجه الیها فان اکثر البراهین العلمیه تبتنی علی الاقترانات الشرطیه. وان کنا ترکنا کثیرا من الابحاث التی لا یسعها هذا المختصر واقتصرنا علی أهم الاقسام التی هی اشد علوقا بالطبع.

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 2606


1- وأما فی الشروط فهی کالحملی.
القیاس الاستثنائی
تعریفه و تألیفه

تقدم ذکر هذا القیاس وتعریفه ؛ وهو من الاقیسه الکامله أی التی لا یتوقف الانتاج فیها علی مقدمه أخری کقیاس المساواه ونحوه علی ما سیأتی فی التوابع.

ولما تقدم أن الاستثنائی یذکر فیه بالفعل اما عین النتیجه أو نقیضها فهنا نقول : یستحیل أن تکون النتیجه مذکوره بعینها أو بنقیضها علی أنها مقدمه مستقله مسلم بصدقها لأنه حینئذ (1) یکون الانتاج مصادره علی المطلوب. فمعنی أنها مذکوره بعینها أو بنقیضها انها مذکوره علی أنها جزء من مقدمه.

ولما کانت هی بنفسها قضیه ومع ذلک تکون جزء قضیه فلا بد أن یفرض أن المقدمه المذکوره فیها قضیه شرطیه لأنها تتألف من قضیتین بالاصل. فیجب أن تکون علی هذا احدی مقدمتی هذا القیاس شرطیه ،

أما المقدمه الاخری فهی الاستثنائیه (2) أی المشتمله علی أداه الاستثناء التی من اجلها سمی القیاس

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 2607


1- هذا إذا کانت النتیجه مذکوره بعینها ، وأما إذا ذکرت النتیجه بنقیضها فلا تلزم المصادره ، وإنما اللازم باطل آخر هو صدق النقیضین ، فإن نقیض النتیجه مفروض صدقه ، لکونه مقدمه فی القیاس - الذی هو قول مؤلف من قضایا متی سلمت یلزمه لذاته قول آخر - والنتیجه أیضا یجب صدقها ، کما یقتضیه تعریف القیاس.
2- حملیه کما سیأتی مثاله ، أو شرطیه ، وذلک إذا کانت المقدمه الشرطیه فی القیاس مرکبه من شرطیتین أو شرطیه وحملیه واستثنیت الشرطیه ، مثال الأول قولنا : إن کان کلما کانت الشمس طالعه فالنهار موجود ، فکلما کان اللیل موجودا فالشمس غاربه ، لکنه کلما کانت الشمس طالعه فالنهار موجود ، ینتج : فکلما کان اللیل موجودا فالشمس غاربه. ومثال الثانی : هو هذا المثال مع تبدیل تالی الشرطیه الأولی بقولنا : فوجود النهار لازم لطلوع الشمس.

استثنائیا.

والاستثنائیه یستثنی فیها أحد طرفی الشرطیه أو نقیضه لینتج الطرف الآخر أو نقیضه علی ما سیأتی تفصیله.

تقسیمه :

وهذه الشرطیه قد تکون متصله وقد تکون منفصله وبحسبها ینقسم هذا القیاس الی الاتصالی والانفصالی.

شروطه (1) :

ویشترط فی هذا القیاس ثلاثه أمور :

1- کلیه احدی المقدمتین فلا ینتج من جزئیتین.

2- ألا تکون الشرطیه اتفاقیه.

3- ایجاب الشرطیه. ومعنی هذا الشرط فی المتصله خاصه (2) أن السالبه

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 2608


1- راجع شرح الشمسیه : ص 163 ، وشرح المطالع : ص 329 ، والقواعد الجلیه : ص 383 ، والجوهر النضید : ص 151 ، وأساس الإقتباس : ص 289.
2- وأما المنفصله فلیس لها نقض محمول. کما لیس لها عکس ، لعدم الترتیب الطبیعی بین طرفیها فتأمل.

تحول الی موجبه لازمه لها فتوضع مکانها.

ولکل من القسمین المتقدمین حکم فی الانتاج ونحن نذکرهما بالتفصیل :

حکم الاتصالی

(1)

لأخذ النتیجه من الاستثنائی الاتصالی طریقتان.

1- استثناء عین المقدم لینتج عین التالی لأنه اذا تحقق الملزوم تحقق اللازم قطعا سواء أکان اللازم أعم ام مساویا. ولکن لو استثنی عین التالی فانه لا یجب أن ینتج عین المقدم لجواز أن یکون اللازم أعم. وثبوت الاعم یلزم منه ثبوت الاخص.

مثاله :

کلما کان الماء جاریا کان معتصما. لکن هذا الماء جار.

... فهو معتصم.

فلو قلنا : «لکنه معتصم» فانه لا ینتج «فهو جار» لجواز أن یکون معتصما وهو راکد کثیر.

2- استثناء نقیض التالی لینتج نقیض المقدم. لأنه اذا انتفی اللازم انتفی الملزوم قطعا حتی لو کان اللازم أعم ولکن لو استثنی نقیض المقدم فانه لا ینتج نقیض التالی لجواز أن یکون اللازم أعم. وسلب الأخص ال یستلزم سلب الاعم لأن نقیض الأخص أعم من نقیض الاعم.

مثاله :

کلما کان الماء جاریا کان معتصما.

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 2609


1- راجع الحاشیه : ص 103 ، وشرح الشمسیه : ص 164 ، وشرح المنظومه : ص 84 ، وشرحر المطالع : ص 330.

لکن هذا الماء لیس بمعتصم.

... فهو لیس بجار.

فلو قلنا : «لکنه لیس بجار» فانه لا یتج «لیس بمعتصم» لجواز الاً یکون جاریا وهو معتصم لأنه کثیر.

حکم الانفصالی

(1)

لأخذ النتیجه من الاستثنائی الانفصالی ثلاث طرق (2) :

1- اذا کانت الشرطیه «حقیقیه» فان استثناء عین أحد الطرفین ینتج نقیض الآخر واستثناء نقیض أحدهما ینتج عین الاخر فاذا قلت :

العدد اما زوج أو فرد.

فان الاستثناء یقع علی أربع صور هکذا :

أ - لکن هذا العدد زوج ینتج فهو لیس بفرد

ب - لکن هذا العدد فرد ینتج فهو لیس بزوج

ج- - لکن هذا العدد لیس بزوج ینتج فهو فرد

د - لکن هذا العدد لیس بفرد ینتج فهو زوج

وهو واضح لا عسر فیه. هذا اذا کانت المنفصله ذات جزءین. وقد تکون ذات ثلاثه أجزاء فأکثر مثل

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 2610


1- راجع الحاشیه : ص 103 ، وشرح الشمسیه : ص 164 ، وشرح المنظومه : ص 84 ، وشرح المطالع : ص 330.
2- کان الأولی أن یقسم الانفصالی إلی ثلاثه أقسام : الأول : ما کانت المنفصله التی تألف القیاس منها حقیقیه. ثم یذکر أن لإنتاجه أربعه طرق ، وبعباره أخری : ینتج فی أربع صور. الثانی : ما کانت المنفصله التی فیها مانعه الجمع. ویذکر أنه ینتج فی صورتین. الثالث : ما کانت المنفصله التی فیها مانعه الخلو. ویذکر أنه أیضا ینتج فی صورتین.

«الکلمه اما اسم أو فعل او حرف» فاذا استثنیت عین أحدها فقلت مثلا «لکنها اسم» فانه ینتج حملیات (1) بعدد الاجزاء الباقیه فتقول : «فهی لیست فعلا ولیست حرفا».

واذا استثنیت نقیض أحدهما (2) فقلت مثلا : «لکنها لیست اسما» فانه ینتج منفصله من أعیان الاجزاء الباقیه فتقول : «فهذه الکلمه اما فعل أو حرف». وقد یجوز بعد هذا ان تعتبر هذه النتیجه مقدمه لقیاس استثنائی

آخر فتستثنی (3) عین أحد اجزائها او نقیضه لینحصر فی جزء معین.

وهکذا یمکن أن تستعمل هذه الطریقه لو کانت اجزاء المنفصله أکثر من ثلاثه فتستوفی الاستثناءات حتی یبقی قسم واحد ینحصر فیه الامر. وقد تسمی هذه الطریقه طریقه الدوران والتردید أو برهان السبر والتقسیم أو برهان الاستقصاء کما سبق أن برهنا به لبیان النسبه بین النقیضین فی بحث النسب فی الجزء الاول. وهذه الطریقه نافعه کثیرا فی المناظره والجدل.

2- اذا کانت الشرطیه «مانعه خلو» فان استثناء نقیض أحد الطرفین ینتج عین الآخر. ولا ینتج استثناء عین أحدهما نقیض الآخر لأن المفروض أنه لا مانع من الجمع بین العینین فلا یلزم من صدق أحدهما کذب الآخر.

3- اذا کانت الشرطیه «مانعه جمع» فان استثناء عین أحد الطرفین ینتج نقیض الآخر. ولا ینتج استثناء نقیض أحدهما عین الآخر لأن المفروض أنه یجوز أن یخلو الواقع منهما فلا یلزم من کذب أحدهما صدق الآخر. وهذا وما قبله واضح.

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 2611


1- أی حملیات سالبه.
2- فی نسخه : أحدها.
3- کان اللازم أن یقول : فتستثنی نقیض أحد أجزائها لینحصر ... وذلک لأنه إن أمکن للقایس استثناء عین أحد الأجزاء لما احتاج إلی تألیف أقیسه متعدده.
خاتمه فی لواحق القیاس
القیاس المضمر أو الضمیر

(1)

انا فی أکثر کلامنا وکتاباتنا نستعمل الاقیسه وقد لا نشعر بها. ولکن علی الغالب لا نلتزم بالصوره المنطقیه للقیاس : فقد نحذف احدی المقدمات أو النتیجه اعتمادا علی وضوحها أو ذکاء المخاطب أو لغفله کما انه قد نذکر النتیجه اولا قبل المقدمات او نخالف الترتیب الطبیعی للمقدمات. ولذا یصعب علینا أحیانا أن نرد کلامنا الی صوره قیاس کامله.

والقیاس الذی تحذف منه النتیجه أو احدی المقدمات یسمی «القیاس المضمر» وما حذفت کبراه فقط یسمی «ضمیرا» کما اذا قلت «هذا انسان لانه ناطق». وأصله هو.

هذا ناطق

«صغری»

وکل ناطق انسان

«کبری»

... فهذا انسان

«نتیجه»

فحذفت منه الکبری وقدمت النتیجه.

وقد تقول «هذا انسان لأن کل ناطق انسان» فتحذف الصغری مع تقدیم النتیجه.

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 2612


1- راجع النجاه : ص 58 ، والتحصیل : ص 190.

وقد تقول «هذا ناطق لأن کل ناطق انسان» فتکتفی بالمقدمتین عن ذکر النتیجه لأنها معلومه. وقس علی ذلک ما یمر علیک.

کسب المقدمات بالتحلیل

أظنکم تتذکرون انا فی أول الکتاب ذکرنا ان العقل تمر علیه خمسه أدوار لأجل ان یتوصل الی المجهول. وقلنا ان الادوار الثلاثه الاخیره منها هی «الفکر» وقد طبقنا هذه الادوار علی کسب التعریف فی آخر الجزء الاول. والآن حل الوقت الذی نطبق فیه هذه الادوار علی کسب المعلوم التصدیقی بعدما تقدم من درس أنواع القیاس. فلنذکر تلک الدوار الخمسه لنوضحها.

1- «مواجهه المشکل» ولا شک ان هذا الدور لازم لمن یفکر لکسب المقدمات لتحصیل أمر مجهول لأنه لو لم یکن عنده أمر مجهول مشکل قد التفت الیه وواجهه فوق فی حیره من الجهل به لما فکر فی الطریق الی حله. ولذا یکون هذا الدور من مقدمات الفکر لا من الفکر نفسه.

2- «معرفه نوع المشکل». والغرض من معرفه نوعه أن یعرف من جهه الهیئه انه قضیه حملیه أو شرطیه متصله أو منفصله موجبه أو سالبه معدوله أو محصله موجهه او غیر موجهه وهکذا. ثم یعرفه من جهه الماده أنه یناسب أی العلوم والمعارف او ای القواعد والنظریات. ولا شک ان هذه المعرفه لازمه قبل الاشتغال بالتفکیر وتحصیل للقدمات والا لوقف فی مکانه وارتطم ببحر من المعلومات لا تزیده الاجهلا

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 2613

فیتلبد ذهنه ولا یستطیع الانتقال الی

معلوماته فضلا عن أن ینظمها ویحل بها المشکل. فلذا کان هذا الدور لابد منه للتفکیر وهو من مقدماته لا منه نفسه.

3- «حرکه العقل من المشکل الی المعلومات». وهذا أول ادوار الفکر وحرکاته فان الانسان عندما یفرغ من مواجهه المشکل ومعرفه نوعه یفرع فکره الی طریق حله فیرجع الی المعلومات التی اختزنها عنده لیفتش عنها لیقتنص منها ما یساعده علی الحل. فهذا الفزع والرجوع الی المعلومات هو حرکه للعقل وانتقال من المجهول الی المعلوم وهو مبدأ التفکیر فلذا کان أول أدوار الفکر.

4- «حرکه العقل بین المعلومات». وهذا هو الدور الثانی للفکر وهو أهم الادوار والحرکات وأشقها وبه یمتاز المفکرون وعنده تزل الاقدام ویتورط المغرور فمن استطاع ان یحسن الفحص عن المعلومات ویرجع الی البدیهیات فیجد ضالته التی توصله حقا الی حل المشکل فهذا الذی أوتی حظا عظیما من العلم. ولیس هناک قواعد مضبوطه لفحص المعلومات وتحصیل المقدمات الموصله الی المطلوب من حل المشکل وکشف المجهول.

ولکن لنا طریقه عامه یمکن الرکون الیها لکسب المقدمات نسمیها «التحلیل» (1) ولأجلها عقدنا هذا الفصل فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 2614


1- لا یخفی علیک : أن هذه التسمیه إنما یحسن إذا أردنا حل المشکل من طریق الاقترانی الحملی أو الشرطی. وأما إذا أردنا حله من طریق القیاس الاستثنائی فلا ، وذلک لأ أنه لا تحلیل فیها.

اذا واجهنا المشکل فلا بد أنه قضیه من القضایا ولتکن حملیه فاذا أردنا حله من طریق الاقترانی الحملی نتبع ما یلی :

أولا - نحلل المطلوب وهو حملیه بالفرض الی موضوع ومحمول ولا بد أن الموضوع یکون الحد الاصغر فی القیاس والمحمول الحد الاکبر فیه فنضع الاصغر والاکبر کلا منهما علی حده.

ثانیا - ثم نطلب کل ما یمکن حمله علی الاصغر والاکبر وکل ما یمکن حمل الاصغر والاکبر علیه سواء کان جنسا أو نوعا أو فصلا أو خاصه أو عرضاً عاماً. ونطلب ایضا کل ما یمکن سلبه عن کل واحد منهما وکل ما یمکن سلب کل واحد منهما عنه. فتحصل عندنا عده قضایا حملیه ایجابیه وسلبیه.

ثالثا - ثم ننظر فیما حصلنا علیه من المعلومات. فنلائم بین القضایا التی فیها الحد الاصغر یکون موضوعا أو محمولا من جهه وبین القضایا التی فیها الحد الاکبر یکون موضوعا أو محمولا من جهه أخری فاذا استطعنا أن نلائم بین قضیتین من الطرفین علی وجه یتألف منهما شکل من الاشکال متوفره فیه الشروط فقد نجحنا واستطعنا أن نتوصل الی المطلوب والا فعلینا أن نلتمس طریقا آخر.(1)

وهذه الطریقه(2) عینا تتبع اذا کان المطلوب قضیه شرطیه فنؤلف معلوماتنا من قضایا شرطیه اذا لم نختر ارجاع الشرطیه الی حملیه لازمه لها.

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 2615


1- هو حلّه من طریق القیاس الاستثنائی ، علی ما سیأتی.
2- یبدو منه أن المطلوب إذا کان قضیه شرطیه ینحصر حله فی الاقترانی الحملی ، وقد یکون ذلک لزعمه أن القیاس الاستثنائی لا ینتج إلا حملیه. ولیس کذلک کما مر منا فی تعالیقنا علی القیاس الاستثنائی. فلابد من تبدیل هذه الفقره هنا بقولنا : وعلی هذا فقس إذا کان المطلوب قضیه شرطیه ، فإنه یجری فیه الطریقان : الاقترانی والاستثنائی بعین ما ذکر.

واذا أردنا حل المطلوب من طریق القیاس الاستثنائی نتبع مایلی :

أولا : نفحص عن کل ملزومات المطلوب وعن کل لوازمه ثم عن کل ملزومات نقیضه وعن کل لوازمه.

ثانیا : ثم نفحص عن کل ما یعاند نقیضه(1) صدقا وکذبا أو صدقا فقط أو کذبا فقط.

ثالثا : ثم نؤلف من الفحص الاول قضایا متصله اذا وجدنا ما یؤلفها ونستثنی عین المقدم ونقیض التالی من کل من القضایا المؤلفه فایهما یصح یتألف به قیاس استثنائی اتصالی ننتقل منه الی المطلوب.

أو نؤلف من الفحص الثانی قضایا منفصله حقیقیه أو من أختیها اذا وجدنا أیضا ما یؤلفها ونستثنی عین الجزء الآخر المعاند للمطلوب أو نقیضه(2) ونستثنی نقیض الجزء الآخر فی جمیع القضایا المؤلفه فأیها یصح یتألف به قیاس استثنائی انفصالی ننقل منه الی المطلوب

5- «حرکه العقل من المعلومات الی المجهول» وهذه الحرکه آخر مرحله من الفکر عندما یتم لم تألیف قیاس منتج فانه لا بد أن ینتقل منه الی النتیجه التی تکون هی المطلوب وهی حل المشکل.

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 2616


1- یعاند المطلوب أو نقیضه ظ.
2- عطف علی المطلوب. ولا یخفی : أنه إنما لا یستثنی عین المطلوب أو نقیضه لأن النتیجه علی ذلک تکون نقیض الجزء الآخر أو عینه ، وشئ منهما لیس بمطلوب. ولا یخفی علیک أیضا : أن الأمر کذلک أیضا فی الشق السابق ، وهو القیاس الاستثنائی الاتصالی ، فإنه یستثنی عین المقدم إذا لم یکن هو المطلوب أو نقیضه ، وکذا یستثنی نقیض التالی إذا لم یکن هو المطلوب أو نقیضه.
القیاسات المرکبه
تمهید وتعریف

لا بد للاستدلال علی المیطلوب من الانتهاء فی التحلیل الی مقدمات بدیهیه لا یحتاج العلم بها الی کسب ونظر والا لتسلسل التحلیل الی غیر النهایه فیستحیل تحصیل المطلوب. والانتهاء الی البدیهیات علی نحوین : تاره ینتهی التحلیل من أول الامر الی کسب مقدمتین بدیهیتین فیقف ونحصل المطلوب منهما فیتألف منهما قیاس یسمی «بالقیاس البسیط» لانه قد حصل المطلوب به وحده. وهذا مفروض جمیع الاقیسه التی تکلمنا عن أنواعها واقسامها.

وأخری ینتهی التحلیل من أول الامر الی مقدمتین احداهمنا کسبیه أو کلاهما کسبیتان فلا یقف الکسب عندهما حینئذ بل تکون المقدمه الکسبیه مطلوبا آخرلا بد لنا من کسب المقدمات ثانیا لتحصیله فنلتجیء الی تألیف قیاس آخر تکون نتیجه نفس الکسبیه أی ان نتیجه هذا القیاس الثانی تکون مقدمه للقیاس الاول. ولو کانت المقدمتان معا کسبیتین فلا بد حینئذ من تألیف قیاسین لتحصیل المقدمتین.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 2617

ثم ان هذه المقدمات المؤلفه ثانیا لتحصیل مقدمه القیاس الاول

أو مقدمتیه ان کانت کلها بدیهیه وقف علیها الکسب وان کانت بعضها أو کلها کسبیه احتاجت الی تألیف اقیسه بعددها ... وهکذا حتی نقف فی مطافنا علی مقدمات بدیهیه لا تحتاج الی کسب ونظر. ومثل هذه التألیفات المترتبه التی تکون نتیجه احدها مقدمه فی الآخر لینتهی بها الی مطلوب واحد هو المطلوب الأصلی تسمی «القیاس المرکب» لأنه یترکب من قیاسین أو أکثر.

فالقیاس المرکب اذن هو (1) : «ما تألف من قیاسین فأکثر لتحصیل مطلوب واحد».

وفی کثیر من الأحوال نستعمل القیاسات المرکبه فلذلک قد نجد فی بعض البراهین مقدمات کثیره فوق اثنتین مسوفه لمطلوب واحد فیظنها من لا خبره له انها قیاس واحد وهی فی الحقیقه ترد الی قیاسات متعدده متناسقه علی النحو الذی قدمناه وانما حذفت منه (2) النتائج المتوسطه أو بعض المقدمات علی طریقه «القیاس المضمر» الذی تقدم شرحه. وارجاعها الی أصلها قد یحتاج الی فطنه ودربه (3).

اقسام القیاس المرکّب

(4)

وعلی ما تقدم ینقسم القیاس المرکب الی موصول ومفصول (5) :

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 2618


1- راجع شرح الشمسیه : ص 164 ، وشرح المطالع : ص 331 ، والتحصیل : ص 159.
2- منها ، ظ.
3- درب به دربا ودربه : اعتاده وأولع به. وعلی الشئ : مرن وحذف.
4- راجع شرح الشمسیه : ص ١٦٤ ، وشرح المطالع : ص ٣٣١ ، والقواعد الجلیه : ص ٣٨٦ ، وأساس الاقتباس : ص ٢٩٥ ، والتحصیل : ص ١٥٩.
5- ویسمیان أیضا «موصول النتائج» و «مفصول النتائج» فالموصول والمفصول وصفان للقیاس باعتبار متعلقه وهی النتائج.

1- «الموصول» وهو الذی لا تطوی فیه النتائج (1) بل تذکر مره نتیجه لقیاس ومره مقدمه لقیاس آخر کقولک :

أ - کل شاعر حساس

ب - وکل حساس یتألم

... کل شاعر یتألم.

ثم تأخذ هذه النتیجه فتجعلها مقدمه لقیاس آخر لینتج المطلوب الأصلی الذی سقت لأجله القیاس المتقدم فنقول من رأس :

أ - کل شاعر یتألم

ب - وکل من یتألم قوی العاطفه

... کل شاعر قوی العاطفه.

2- «المفصول» وهو الذی فصلت عنه النتائج وطویت فلم تذکر کما تقول فی المثال المتقدم :

أ - کل شاعر حساس.

ب - وکل حساس یتألم.

ج - وکل من یتألم قوی العاطفه.

... کل شاعر قوی العاطفه.

وهذه عین النتیجه السابقه فی الموصول. والمفصول أکثر استعمالا فی العلوم عتمادا علی وضوح النتائج المتوسطه فیحذفونها.

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 2619


1- أی : النتائج المتوسطه ، کما سیصرح بذلک بعد أسطر.

والقیاسات المرکبه قد یسمی بعضها بأسماء خاصه لخصوصیه فیها ولا بأس بالبحث عن بعضها تنویرا للاذهان. منها :

قیاس الخُلف

(1)

قد سبق منا ذکر لقیاس الخلف مرتین : مره فی أول تنبیهات الشکل الثالث وسمیناه «طریقه الخلف» وشرحناه هناک بعض الشرح. وقد کنا استخدمناه للبرهان علی بعض ضروب الشکلین الثانی والثالث. ومره أخری نبهنا علیه فی آخر القسم الرابع من الاقترانی الشرطی وهو المؤلف من متصله وحملیه اذ قلنا إن قیاس الخلف ینحل الی قیاس شرطی من هذا القسم. ومن الخیر للطالب الآن أن یرجع الی هذین البحثین قبل الدخول فی التفصیلات الآتیه.

والذی ینبغی أن یعلم أن الباحث قد یعجز عن الاستدلال علی مطلوبه بطریقه مباشره فیحتال الی اتخاذ طریقه غیر مباشره فیلتمس الدلیل علی بطلان نقیض مطلوبه لیثبت صدق مطلوبه لأن النقیضین لا یکذبان معا. وابطال النقیض لاثبات المطلوب هو المسمی «بقیاس الخلف» ولذا أشرنا فیما سبق فی تنبیهات الشکل الثالث الی أن طریقه الخلف من نوع الاستدلال غیر المباشر. ومن هنا یحصل لنا تعریف قیاس الخلف بانه : «قیاس مرکب یثبت المطلوب بابطال نقیضه».

أما انه قیاس مرکب فلأنه یتألف من قیاسین : اقترانی شرطی مؤلف من متصله وحملیه واستثنائی.

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 2620


1- راجع الحاشیه : ص 104 ، وشرح الشمسیه : ص 165 ، وشرح المطالع : ص 331 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 31 ، والجوهر النضید : ص 160 ، وأساس الاقتباس : ص 319 ، وشرح الإشارات : ص 283 ، والتحصیل : ص 151.

کیفیته :

اذا أردنا اثبات المطلوب بابطال نقیضه فعلینا أن نستعمل الطریقه التی سنشرحها ولنرجع قبل کل شیء الی الموارد التی استعملنا لها قیاس

الخلف فیما سبق ولنختر منها للمثال «الضرب الرابع من الشکل الثانی» فنقول :

المفروض صدق

- 1- س ب م (1)

و- 2- کل ح م (2)

المدعی صدق النتیجه :

س ب ح (3)

و «خلاصه البرهان» بالخلف أن نقول : لو لم یصدق المطلوب لصدق نقیضه ولکن نقیضه لیس بصادق لأن صدقه یستلزم الخلف فیجب ان یکون المطلوب صادقا. وهذا کما تری قیاس استثنائی یستدل عی کبراه بلزوم الخلف. ولبیان لزوم الخلف عند صدق النقیض یستدل بقیاس اقترانی شرطی (4) مؤلف من متصله مقدمها المطلوب منفیا وتالیها نقیض المطلوب ومن حملیه مفروضه الصدق.

و «تفصیل البرهان» بالخلف نتبع ما یأتی من المراحل مع التمثیل بالمثال الذی اخترناه.

1- نأخذ نقیض المطلوب «کل ب ح» ونضمه الی مقدمه مفروضه الصدق ولتکن الکبری وهی «کل ح م» فیتألف منهما قیاس من الشکل الاول.

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 2621


1- مثل : بعض الحیوان لیس بإنسان.
2- مثل : کل ضاحک إنسان.
3- بعض الحیوان لیس بضاحک.
4- لا یحتاج فی بیان لزوم الخلف إلی القیاس الاقترانی الشرطی الذی أشار إلیه ، بل المتصله التی ذکرها هی نفس المتصله التی جعلها صغری القیاس الاستثنائی فلو جعلنا الاستثنائی فی قیاس الخلف ما ذکره آنفا فلابد أن یستدل للزوم الخلف باقترانی حملی صغراه نقیض المطلوب وکبراه حملیه مفروض الصدق ، ینتج ما یناقض حملیه أخری مفروض الصدق. هذا خلف.

کل ب ح ، کل ح م

ینتج کل ب م

2- ثم نقیس هذه النتیجه الحاصله الی المقدمه الاخری المفروضه

الصدق وهی «س ب م» فنجد انهما نقیضان : فأما ان تکذب «س ب م» والمفروض صدقها هذا خلف أی خلاف ما فرض من صدقها واما أن تکذب هذه النتیجه الحاصله وهی «کل ب م». وهذا هو المتعین.

3- ثم نقول حینئذ : لا بد أن یکون کذب هذه النتیجه المتقدمه ناشئا من کذب احدی المقدمتین لأن تألیف القیاس لا خلل فیه حسب الفرض ولا یجوز کذب المقدمه المفروضه الصدق فلا بد ان یتعین کذب المقدمه الثانیه التی هی «نقیض المطلوب» کل ب ح فیثبت المطلوب «س ب ح».

4- وبالاخیر یوضع الاستدلال هکذا :

أ - من قیاس اقترانی شرطی.

(1) الصغری التی هی قولنا «لو لم یصدق س ب ح فکل ب ح»

«2»

الکبری

المفروض صدقها هو قولنا

«کل ح م»

فینتج حسبما ذکرناه فی أخذ نتیجه النوع الرابع من الشرطی :

«لو لم یصدق س ب ح فکل ب م» ..

ب من قیاس استثنائی.

«1» الصغری «1» نتیجه الشرطی السابق وهی :

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 2622


1- کان الأولی أن یقول : ومن قیاس استثنائی مؤلف من : 1- متصله هی نتیجه ... و 2- استثنائیه هو قولنا : ... وذلک لأن مقدمات القیاس الاستثنائی لا تسمی بالصغری والکبری ، فإن الصغری هی ما فیه الأصغر والکبری ما فیه الأکبر ، ولیس فی القیاس الاستثنائی أصغر ولا أکبر ..

لو لم یصدق س ب ح فکل ب م.

«2» الکبری قولنا : و «لکن کل ب م کاذبه»

لانه نقیضها وهو «س ب م» صادق حسب الفرض

فینتج : «یجب أن یکون (س

ب ح) صادقا»

وهو المطلوب..

قیاس المساواه

(1)

من القیاسات المشکله التی یمکن ارجاعها الی القیاس المرکب «قیاس المساواه» وانما سمی قیاس المساواه لأن الأصل فیه المثال المعروف «أ مساو لب وب مساو لج ینتج أ مساو لج» والا فهو قد یشتمل علی المماثله والمشابهه ونحوهما کقولهم : الانسان من نطفه والنطفه من العناصر فالانسان من العناصر وکقولهم : الجسم جزء من الحیوان والحیوان جزء من الانسان فالجسم جزء من الانسان.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 2623


1- راجع تعلیقه الأستاذ حسن زاده : ص 286 ، وشرح المطالع : 242 ، والإشارات وشرحه : 279.

وصدق قیاس المساواه یتوقف علی صدق مقدمه خارجیه محذوفه وهی نحو مساوی المساوی مساو وجزء الجزء جزء والمماثل للمماثل مماثل ... وهکذا. ولذا لا ینتج لو کذبت المقدمه الخارجیه نحو : «الاثنان نصف الاربعه والاربعه نصف الثمانیه» فانه لا ینتج : الاثنان نصف الثمانیه لأن نصف النصف لیس نصفا.

تحلیل هذا القیاس

وهذا القیاس کماتری علی هیئه مخالفه للقیاس المألوف المنتج اذلا شرکه فیه فی تمام الوسط لأن موضوع المقدمه الثانیه وهو «ب» جزء من محمول الأولی وهو «مساو لب» فلا بد من تحلیله وارجاعه الی قیاس منتظم یضم تلک المقدمه الخارجیه بالمحذوفه الی مقدمتیه لیصیر علی هیئه القیاس. وفی بادیء النظر لا ینحل المشکل بمجرد ضم المقدمه الخارجیه فلا یظهر کیف یتألف قیاس تشترک فیه المقدمات فی تمام الوسط وانه من أی انواع اقیاس ولذا عد عسر الانحلال الی الحدود المترتبه فی القیاس المنتج لهذه النتیجه وعده بعضهم من القیاسات المفرده وبعضهم عده من المرکبه.

والأصح أن نعده من المرکبات فنقول انه مرکب من قیاسین.

«القیاس الأول» - : صغراه المقدمه الأولی «أ مساو لب»

وکبراه «مساو لب مساو لمساوی ج»

«وهذه الکبری صادقه مأخوذه من المقدمه الثانیه من قیاس المساواه أی «ب مساو لج» لأنه بحسبها یکون «مایساوی ج» عباره ثانیه عن «ب»

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 2624

فلو قلت : کل ما یساوی ب یساوی ب تکون قضیه صادقه بدیهیه ویصح أن تبدل عباره «ما یساوی ج» بحرف «ب» فنقول مکانها «مساو لب مساو لمساوی ج». وعلیه یکون هذا القیاس الأول من الشکل الأول الحملی والأوسط فیه : مساو لب».

فینتج

(أ مساو لمساوی

ج)

«القیاس الثانی» - : صغراه النتیجه السابقه من الأول «أ مساو لمساوی ج».

وکبراه المقدمه الخارجیه المذکوره وهی «المساوی لمساوی ج مساو لج» فینتظم قیاسا (1) من الشکل الأول الحملی أیضا والأوسط فیه «مساو لمساوی ج».

فینتج

أ مساو لج

«وهو المطلوب»

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 2625


1- قیاس ، ظ.
2- الاسقراء
اشاره

(1)

تعریفه

عرفنا الاستقراء فیما سبق بأنه هو «أن یدرس الذهن عده جزئیات فیستنبط منها حکما عاما» کما لو درسنا عده أنواع من الحیوان فوجدنا کل نوع منها یحرک فکه الأسفل عند المضغ فنستنبط منها قاعده عامه وهی : ان کل حیوان یحرک فکه الأسفل عند المضغ.

والاستقراء هو الأساس لجمیع أحکامنا الکلیه وقواعدنا العامه (2)

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 2626


1- راجع الحاشیه : ص 105 ، وشرح الشمسیه : ص 165 ، وشرح المنظومه : ص 85.
2- هذا التزام بما لا یلزم ، بل بما یمتنع ، فإنه یلزم علیه الشبهه المستعصیه الآتیه ، وأیضا یلزم هدم ما مر منه غیر مره : من أنه لا یمکن أن یطلب کل علم بدلیل وإلا لما انتهینا إلی العلم بقضیه أبدا وهل الاستقراء إلا من أنواع الحجه؟ أی الدلیل. ولا تدفع إلا بالالتزام بالبدیهیات العقلیه المتقدمه علی الاستقراء ، کما اعترف به نفسه فی القسم الثالث ویلزمه فی القسم الثانی والرابع ، لأن کلا منهما مبتن علی حکم عقلی : الأول علی استحاله تخلف المعلول عن العله ، کما قد اعترف به بقوله : ولا شبهه عند العقل أن العله لا یتخلف عن معلولها أبدا. والثانی علی کون حکم الأمثال واحدا ، کما صرح به بقوله : لأن الجزئیات متماثله متشابهه فی التکوین ، فوصف واحد منها یکون وصفا للجمیع. ومن هنا یظهر : أن التزامه بإفاده الاستقراء الناقص للیقین فی غیر القسم الأول غیر متین ، فإن الثالث لیس باستقراء ، والثانی والرابع إنما یفیدان الیقین باستنادهما إلی الکبری الکلیه العقلیه المذکوره ، فهما أیضا یفیدان الیقین ، لرجوعهما إلی القیاس ، فالاستقراء بما هو استقراء منحصر فی الأول. وقد صرح بأن الناقص منه لا یفید الیقین. القیاس المقسم من نوع المؤلف من المنفصله والحملیه ، ولکن له حملیات بعدد أجزاء المنفصله ، ولا تحول فیه المنفصله إلی متصله بل تبقی علی حالها ، ویشبه أن ینحل إلی عده قیاسات حملیه بعدد أجزاء المنفصله.

لأن .

تحصیل القاعده العامه والحکم الکلی لا یکون الا بعد فحص الجزئیات واستقرائها فاذا وجدناها متحده فی الحکم نلخص منها القاعده أو الحکم الکلی. فحقیقه الاستقراء هو الاستدلال بالخاص علی العام وعکسه القیاس وهو الاستدلال بالعام لعی الخاص لأن القیاس لا بد أن یشتمل علی مقدمه کلیه الغرض منها تطبیق حکمها العام علی موضوع النتیجه.

أقسامه

والاستقراء علی قسمین تام وناقض لأنه اما ان یتصفح فیها حال الجزئیات بأساها أو بعضها.

والأول «التام» وهو یفید الیقین. وقیل بأنه یرجع الی القیاس المقسم (1) المستعمل فی البراهین کقولنا : کل شکل اما کروی واما مضلع وکل کروی متناه وکل مضلع متناه فینتج «کل شکل متناه».

والثانی «الناقص» وهو الا یفحص المستقری الا بعض الجزئیات کمثال الحیوان من انه یحرک فکه الاسفل عند المضغ بحکم الاستقراء لأکثر أنواعه. وقالوا انه لا یفید الا الظن لجواز أن یکون أحد جزئیاته لیس له هذا الحکم کما قیل ان التمساح یحرک فکه الأعلی عند المضغ.

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 2627


1- (*) القیاس المقسم من نوع المؤلف من المنفصله والحملیه ولکن له حملیات بعدد اجزاء المنفصله ، ولا تحول فیه المنفصله الی متصله بل تبقی علی حالها ، ویشبه ان ینحل الی عده قیاسات حملیه بعدد اجزاء المنفصله.
شبهه مستعصیه

ان القیاس الذی هو العمده فی الأدله علی المطالب الفلسفیه وهو المفید للیقین لما کان یعتمد علی مقدمه کلیه علی کل حال فان الاساس فیه لا محاله هو الاستقراء لما قدمنا أن کل قاعده کلیه لا تحصل لنا الا بطریق فحص جزئیاتها.

ولا شک ان أکثر القواعد العامه غیر متناهیه الافراد فلا یمکن تحصیل الاستقراء التام فیها.

فیلزم علی ذلک أن تکون أکثر قواعدنا التی نعتمد علیها لتحصیل الاقیسه ظنبه فیلزم أن تکون اکثر اقیستنا ظنیه وأکثر ألتنا غیر برهانیه فی جمیع العلوم والفهون. وهذا ما لا یتوهمه أحد.

فهل یمکن أن ندعی ان الاستقراء الناقص یفید العلم الیقینی فنخالف جمیع المنطقیین الاقدمین. ربما تکون هذه الدعوی قریبه الی القبول اذ تجد انا نتیقن بأمور عامه ولم یحصل لنا استقراء جمیع أفرادها کحکمنا قطعا بأن الکل أعظم من الجزء مع استحاله استقراء جمیع ما هو کل وما هو جزء وکحکمنا بأن الاثنین نصف الاربعه مع استحاله استقراء کل اثنین وکل أربعه وکحکمنا بأن کل نار محرقه وان کل انسان یموت مع استحاله استقراء جمیع أفراد النار والانسان ... وهکذا ما لا یحصی من القواعد البدیهیه فضلا عن النظریه.

حلّ الشبهه

فنقول فی حل الشبهه ان الاستقراء علی أنحاء :

1- أن یبنی علی صرف المشاهده فقط فاذا شاهد بعض الجزئیات أو اکثرها أن لها وصفا واحدا الستنبط ان هذا الوصف یثبت لجمیع الجزئیات

کمثال استقراء بعض الحیوانات انها تحرک فکها الاسفل عند المضغ. ولکن هذا الاستنباط قابل للنقض

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 2628

فلا یکون الحکم فیه قطعیا وعلی هذا النحو اقتصر (1) نظر المنطقیین القدماء فی بحثهم.

2- أن یبنی ذلک علی التعلیل أیضا. بأن یبحث المشاهد لبعض الجزئیات عن العله فی ثبوت الوصف فیعرف ان الوصف انما ثبت لتلک الجزئیات المشاهده لعله أو خاصیه موجوده فی نوعها ولا شبهه عند العقل ان العله لا یتخلف عنها معلولها أبدا. فیجزم المشاهد المستقری حینئذ جزما قاطعا بثبوت الوصف لجمیع جزئیات ذلک النوع وان لم یشاهدها. کما اذا شاهد الباحث أن بعض العقاقیر یؤثر الاسهال فبحث عن عله هذا التأثیر وحلل ذلک الشیء الی عناصره فعرف تأثیرها فی الجسم الاسهال فی الاحوال الاعتیادیه فانه یحکم بالقطع أن هذا الشیء یحدث هذا الاثر دائما.

وجمیع الاکتشافات العلمیه وکثیر من أحکامنا علی الأمور التی نشاهدها من هذا النوع ولیست هذه الاحکام قابله للنقض فلذلک تکون قطعیه کحکمنا بأن الماء ینحدر منالمکان العالی فانا لا نشک فیه مع انا لم نشاهد من جزئیاته الا أقل القلیل وما ذلک الا لأنا عرفنا السر فی هذا الانحدار. نعم اذا انکشف للباحث خطأ ما حسبه انه عله وان للوصف عله وان للوصف عله أخری فلا بد أن یتغیر حکمه وعلمه.

3- أن یبنی علی بدیهه العقل کحکمنا بأن الکل أعظم من الجزء فان تصور الکل وتصور الجزء وتصور معنی أعظم هو کاف لهذا الحکم. ولیس هذا فی الحقیقه استقراء لأنه لا یتوقف علی المشاهده فان تصور

الموضوع

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 2629


1- وهو الحق فإن غیره لیس من الاستقراء ، کما صرح بذلک فی أوسطها ، وصرح أیضا فی آخر بحث التمثل بذلک فی حق أولها ، والأخیر مثله فی اعتماده علی کبری کلیه ، فهما بأجمعها قیاس والأوسط بدیهی لم یستفد من دلیل قیاسا أو استقراء أو تمثیلا.

والمحمول کاف للحکم وان لم تشاهد جزئیا واحدا منها.

4- أن یبنی علی المماثله الکامله بین الجزئیات کما اذا اختبرنا بعض جزئیات نوع من الثمر فعلمنا بأنه لذیذ الطعم مثلا فانا نحکم حکما قطعیا بأن کل جزئیات هذا النوع لها هذا الوصف وکما اذا برهنا مثلا علی أن مثلثا معینا تساوی زوایاه قائمتین فانا نجزم جزما قاطعا بأن کل مثلث هکذا فیکفی فیه فحص جزئی واحد وما ذلک الا لأن الجزئیات متماثله متشابهه فی التکوین فوصف واحد منها یکون وصفا للجمیع بغیر فرق.

وبعد هذا البیان لهذه الاقسام الاربعه یتضح ان لیس کل استقراء ناقص لا یفید الیقین الا اذا کان مبنیا علی المشاهده المجرده ویسمی القسم الثانی وهو الاستقراء المبنی علی التعلیل فی المنطق الحدیث «بطریق الاستنباط» أو طریق البحث العلمی وله أبحاث لا یسعها هذا الکتاب.

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 2630

3- التمثیل
اشاره

(1)

تعریفه

هذا ثالث انواع الحجه وبه تنتهی مباحث «الباب الخامس». والتمثیل علی ما عرفناه سابقا هو «أن ینتقل الذهن من حکم أحد الشیئین الی الحکم علی الآخر لجهه مشترکه بینهما». وبعباره أخری هو : «اثبات الحکم فی جزئی لثبوته فی جزئی آخر مشابه له».

و «التمثیل» هو المسمی فی عرف الفقهاء «بالقیاس» الذی یجعله أهل السنه من أدله الاحکام الشرعیه. والإمامیه ینفون حجیته ویعتبرون العمل به محقاللدین وتضییعا للشریعه.

مثاله : الذا ثبت عندنا ان النبیذ یشابه الخمر فی تأثیر السکر علی شاربه وقد ثبت عندنا أن حکم الخمر هو الحرمه فلنا أن نستنبط ان النبیذ أیضا حرام او علی الاقل محتمل الحرمه للاشتراک بینهما فی جهه الاسکار.

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 2631


1- راجع الحاشیه : ص 106 ، وشرح الشمسیه : ص 166 ، وشرح المنظومه : ص 86 ، والجوهر النضید : ص 162.

ارکانه :

وللتمثیل أربعه أرکان :

1- «الأصل» وهو الجزئی الأول المعلوم ثبوت الحکم له کالخمر فی المثال.

2- «الفرع» وهو الجزئی الثانی المطلوب اثبات الحکم له کالنبیذ فی المثال.

3- «الجامع» وهو جهه الشبه بین الأصل والفرع. کالاسکار فی المثال.

4- «الحکم» المعلوم ثبوته فی الأصل والمراد اثباته للفرع کالحرمه فی المثال.

فاذا توفرت هذه الارکان انعقد التمثیل فلو کان الأصل غیر معلوم الحکم أو فاقدا للجامع المشترک لا یحصل التمثیل. وهذا واضح.

قیمته العلمیه

ان التمثیل علی بساطته من الادله التی لا تفید الا الاحتمال. لأنه لا یلزم من تشابه شیئین فی أمر بل فی عده أمور ان یتشابها من جمیع الوجوه فاذا رأیت شخصا مشابها لشخص آخر فی طوله او فی ملامحه أو فی بعض عاداته وکان أحدهما مجرما قطعا فانه لیس لک ان تحکم علی الآخر بأنه مجرم أیضا لمجرد المشابهه بینهما فی بعض الصفات أو الافعال.

نعم اذا قویت وجوه الشبه بین الأصل والفرع وکثرت یقوی عندک الاحتمال حتی یقرب من الیقین ویکون ظنا.

والقیافه من هذا الباب فانا قد نحکم علی شخص انه صاحب أخلاق فاضله أو شریر بمجرد أن نراه لأنا کنا قد عرفنا شخصا قبله یشبهه کثیرا فی ملامحه أو عاداته وکان ذا خلق فاضل أو شریرا .. ولکن کل ذلک لا یغنی عن الحق شیئا.

غیر انه یمکن أن نعلم ان «الجامع» أی جهه المشابهه عله تامه لثبوت

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 2632

الحکم فی الأصل وحینئذ نستنبط علی نحو الیقین ان الحکم ثابت فی الفرع لوجود علته التامه فیه لأنه یستحیل تخلف المعلول عن علته التامه. ولکن الشأن کله انما هو فی اثبات ان الجامع عله تامه للحکم. لأنه یحتاج الی بحث وفحص لیس من السهل الحصول علیه حتی فی الأمور الطبیعیه. والتمثیل من هذه الجهه یلحق بقسم الاستقراء المبنی علی التعلیل الذی أشرنا الیه سابقا بل هو نفسه (1).

اما اثبات ان الجامع هو العله التامه لثبوت الحکم فی المسائل الشرعیه فلیس لنا طریق الیه الا من ناحیه الشارع نفسه ولذا لو کانت العله منصوصا علیها من الشارع فانه ال خلاف بین الفقهاء جمیعا فی الاستدلال بذلک علی ثبوت الحکم فی الفرع کقوله لعیه السلام. «ماء البئر واسع لا یفسده شیء ... لأن له ماده» (2) فانه یستنبط منه ان کل ماء له ماده کماء الحمام وماء حنفیه الاساله فهو واسع لا یفسده شیء.

وفی الحقیقه ان التمثیل المعلوم فیه ان الجامع عله تامه یکون من باب القیاس البرهانی المفید للیقین اذا یکون فیه الجامع حدا أوسط والفرع حدا أصغر والحکم حدا أکبر فنقول فی مثال الماء :

1- ماء الحمام له ماده.

2- وکل ماء له ماده واسع لا یفسده شیء «بمقتضی التعلیل فی الحدیث».

ینتج ماء الحمام واسع لا یفسده شیء.

وبهذا یخرج عن اسم التمثیل واسم القیاس باصطلاح الفقهاء الذی کان محل الخلاف عندهم.

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 2633


1- وهو یصرح بعد أسطر أنه فی الحقیقه قیاس ، فیعلم من ذلک : أن الاستقراء المبنی علی التعلیل أیضا فی الحقیقه قیاس ، کما ذهبنا إلیه هناک.
2- الوسائل 1 : 126 ، الباب 14 من أبواب الماء المطلق ، الحدیث 6.
تمرینات علی الأقیسه

1- استدل بعضهم علی نفی الوجود الذهنی بأنه لوکانت الماهیات موجوده فی الذهن لکان الذهن حارا باردا بتصور الحراره والبروده ومستقیما ومستدیرا وهکذا واللازم باطل فالملزوم مثله. والمطلوب أن تنظم هذا الکلام قیاسا منطقیا مع بیان نوعه.

2- استدل بعضهم علی أن اللع تعالی عالم بأن فاقد الشیء لا یعطیه وهو سبحانه قد خلق فینا العلم فهو عالم فبین نوع هذا الاستدلال ونظمه.

3- المروی ان العلماء ورثه الانبیاء ولکنهم لما لم یرثوا منهم المال والعقار فقد ورثوا العلم والاخلاق (1) فهل هذا استدلال منطقی؟ وبین نوعه.

4- استدل بعضهم علی ثبوت الوجود الذهنی فقال : «لا شک فی أنا نحکم حکما ایجابیا علی بعض الاشیاء المستحیله کحکمنا بأن اجتماع النقیضین یغایر اجتماع الضدین. والموجبه تستدعی وجود موضوعها ولما لم یکن هذا الوجود فی الخارج فهو فی الذهن» فکیف تنظم هذا الدلیل علی القواعد المنطقیه مع بیان نوعه وانه بسیط او مرکب. مع العلم ان (2) قوله : «ولما لم یکن هذا الوجود .. الخ» عباره عن قیاس استثنائی.

5- واستدلوا علی لزوم وجود موضوع القضیه الموجبه بأن ثبوت شیء لشیء یستدعی ثبوت المثبت له فکیف تنظم هذا الکلام قیاسا منطقیا.

6- ضع القضایا الآتیه فی صوره قیاس مع بیان نوعه وشکله «صاحب

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 2634


1- الکافی ١ : ٣٢ ، باب صفه العلم وفضله وفضل العلماء ح ٢. باختلاف فی اللفظ.
2- بأن ، ظ.

الحجه البرهانیه لا یغلب» لأنه «کان علی حق» و «کل صاحب حق لا یغلب». واذا کانت القضیه الاولی شرطیه لعی هذه الصوره : «اذا کانت الحجه برهانیه فصاحبها لا یغلب» فکیف تؤلف المقدمات لتجعل هذه الشرطیه نتیجه لها ومن أی نوع یکون القیاس حینئذ.

7- ضع القضایا الآتیه فی صوره قیاس مع بیان نوعه : «انما یحشی الله من عباده العلماء» ولکن «لما لم یخش خالد الله سبحانه فهو لیس من العلماء».

8- ما الشکل الذی ینتج جمیع المحصورات الاربع.

9- افحص عن السر فی الشکل الثالث الذی یجعله لا ینتج الا جزئیه.

10- فی أی شکل یجوز فیه أن تکون کبراه جزئیه ویکون منتجا.

11- اذا کانت احدی المقدمتین فی القیاس جزئیه فلما ذا یجب أن تکون المقدمه الأخری کلیه.

12- اذا کانت الصغری فی القیاس سالبه فهل یجوز أن تکون الکبری جزئیه ولماذا؟

13- کیف نحصل النتیجه من هذین المنفصلتین : «الانسان اما عالم أو جاهل» حقیقیه. و «الانسان اما جاهل أو سعید» مانعه خلو.

14- هل یمکن أن نؤلف من المنفصلتین الآتیتین قیاسا منتجا : «اما ان یسعی الطالب اولا ینجح فی الامتحان» مانعه خلو. و «الطالب اما أن یسعی أو یتهاون» مانعه جمع.

15- جاء سائل الی شخص والخ بالطلب کثیرا فاستنتج المسؤول من إلحاحه انه لیس بمستحق وهذا الاستنتاج بطریق قیاس الاستثناء فکیف تستخرجه؟

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 2635

16- البراهین فی قاعده نقض المحمول «من صفحه 186 الی 190» الی قیاسات منطقیه طبقا لما عرفته من القواعد فی القیاس البسیط والمرکب.

17- حاول أن تطبق أیضا البراهین فی عکس النقیض علی قواعد القیاس.

18- البرهان علی نقض محمول الموجبه الکلیه «صفحه 186» یمکن إرجاعه الی قیاس المساواه والی قیاس شرطی من متصلتین فکیف ذلک؟ وکذلک نظائره.

انتهی الجزء الثانی

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 2636

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 2637

الجزء الثالث : الصناعات الخمس

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 2638

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 2639

الباب السادس : الصناعات الخمس
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 2640

تمهید

تقدم أن للقیاس (1) ماده وصوره. والبحث عنه یقع من کلتا الجهتین. وما تقدم فی «الباب الخامس» کان بحثا عنه من جهه صورته أی هیئه تألیفه علی وجه لو تألف القیاس بحسب الشروط التی للهیئه وکانت مقدماته «أی مواده» مسلمه صادقه کان منتجا لا محاله أی کانت نتیجته صادقه تبعا لصدق مقدماتها. ومعنی ذلک أن القیاس اذا احتفظ بشروط الهیئه فان مقدماته لو فرض صدقها فان صدقها یستلزم صدق النتیجه.

ولا یبحث هناک عما اذا کانت المقدمات صادقه فی أنفسها ام لا بل انما یبحث عن الشروط التی بموجبها یستلزم صدق المقدمات صدق النتیجه علی تقیر فرض صدق المقدمات.

وقد حل الآن الوفاء بما وعدناک به من البحث عن القیاس من جهه مادته.(2) والمقصود من الماده مقدماته فی انفسها مع قطع النظر عن صحه تألیفها بعضها مع بعض. وهی تختلف من جهه الاعتقاد بها والتسلیم

بصدقها وعدمهما وان کانت

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 2641


1- واضح ، أن الاستقراء والتمثیل لهما مواد أیضا ، ولکن لعله لم یبحث عن موادهما ، لاحتمال بسبب أن صورتهما لیست مفیده للیقین ، فکان البحث عن موادهما خالیا عن الفائده.
2- لا یخفی علیک : أنه بحث عن الحجه من ناحیه مادتها ، ولما کان القیاس قسما من الحجه أمکن أن یکون بحثا عن القیاس من هذه الناحیه أیضا.

صوره القیاس واحده لا تختلف : فقد تکون القضیه التی تقع مقدمه مصدّقا بها وقد لا تکون. والمصدّق بها قد تکون یقینیه وقد تکون غیر یقینیه علی التفصیل الذی سیأتی.

وبحسب اختلاف المقدمات وبحسب ما تؤدی الیه من نتائج وبحسب اغراض تألیفها ینقسم القیاس الی البرهان والجدل والخطابه والشعر والمغالطه. والبحث عن هذه الاقسام الخمسه أو استعمالها هی «الصناعات الخمس» فیقال مثلا : صناعه البرهان وصناعه الجدل ... وهکذا.

وقبل الدخول فی بحثها واحده واحده تذکر من باب المقدمه انواع القضایا المستعمله فی القیاس وأقسامها. او فقل حسب الاصطلاح العلمی «مبادیء الاقیسه». ثم نذکر بعد ذلک الصناعات فی خمسه فصول :

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 2642

المقدمه فی مبادی الاقیسه
اشاره

(1)

سبق أن قلنا فی تصدیر الباب الخامس : أنه لا یجب فی کل قضیه أن تطلب بدلیل وحجه بل لا بد من الانتهاء فی الطلب الی قضایا مستغنیه عن البیان والقامه الحجه.

والسر فی ذلک ان مواد الاقیسه سواء کانت یقینیه او غیر یقینیه إما أن تکون فی حد نفسها مسغنیه عن البیان واقامه الحجه بمعنی انه لیس من شانها ان تکون مطلوبه بحجه وإما ان تکون محتاجه الی البیان. ثم هذه الاخیره المحتاجه لا بد أن ینتهی طلبها الی مقدمات مستغنیه بنفسسها عن البیان والاّ لزم التسلسل فی الطلب الی غیر النهایه. أو نقول : انه یلزم من ذلک الاّ ینتهی الانسان الی علم أبدا ویبقی فی جهل الی آخر الآباد. والوجدان یشهد علی فساد ذلک.

وهاتیک المقدمات المستغنیه عن البیان تسمی «مبادیء المطالب» أو «مبادیء الاقیسه». وهی ثمانیه اصناف : یقینیات(2) ، ومظنونات

ومشهورات ، ووهمیات ، ومسلمات ، ومقبولات ، ومشبهات ، ومخیلات. ونذکرها الآن بالتفصیل :

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 2643


1- لا یخفی علیک : أنه لابد من التعبیر بمبادئ الحجه ، فإن کلا من الجدل والخطابه والشعر والمغالطه یمکن أن یکون من التمثیل أو الاستقراء ، کما یمکن أن یکون من القیاس.
2- والمراد به أصول الیقینیات وهی البدیهیات ، وإلا فالیقینیات قد لا تکون مستغنیه عن البیان.
1- یقینیات
اشاره

تقدم فی أول الجزء الاول (1) ان للیقین معنیین : الیقین بالمعنی الاعم وهو مطلق الاعتقاد الجازم ، والیقین بالمعنی الاخص وهو الاعتقاد المطابق للواقع الذی لا یحتمل النقیض لا عن تقلید. والمقصود بالیقین هنا (2) هو هذا المعنی الاخیر ، فلا یشمل الجهل المرکب ولا الظن ولا التقلید وان کان معه جزم.

توضیح ذلک ان الیقین بالمعنی الاخص یتقوم من عنصرین (3) :

«الاول» أن ینضم الی الاعتقاد بمضمون القضیه اعتقاد ثان - اما بالفعل او بالقوه القریبه من الفعل - أن ذلک المعتقد به لا یمکن نقضه. وهذا الاعتقاد الثانی هو المقوم لکون الاعتقاد جازماً أی الیقین بالمعنی الاعم.

و «الثانی» أن یکون هذا الاعتقاد الثانی لایمکن زواله. وانما یکون کذلک اذا کان مسببا عن علته الخاصه الموجبه له فلا یمکن انفکاکه عنها.

وبهذا یفترق عن التقلید لأنه ان کان معه اعتقاد ثان فان هذا الاعتقاد یمکن زواله لأنه لیس عن عله توجبه بنفسه ، بل انما هو من جهه التبعیه للغیر ثقه به وایماناً بقوله فیمکن

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 2644


1- ص 17.
2- راجع الحاشیه : ص 111 ، وشرح الشمسیه : ص 166 ، وشرح المنظومه : ص 88 ، والقواعد الجلیه : ص 394.
3- أقول : بل من عناصر ثلاثه : الأول : الیقین بالمعنی الأعم ، وهو الاعتقاد الجازم. الثانی : کونه مطابقا للواقع ، لا جهلا مرکبا الثالث : ثباته وعدم إمکان زواله بأن لا یکون عن تقلید. وإنما ذهب المصنف إلی تقویه من عنصرین ، من جهه أن الیقین بالمعنی الأعم عنده هو ما کان مطابقا للواقع ، وأن الجهل المرکب لیس عنده من العلم. وقد مر ما فیه.

فرض زواله ، فلا تکون مقارنه الاعتقاد الثانی للاول واجبه فی نفس الامر.

ولاجل اختلاف سبب الاعتقاد من کونه حاضراً لدی العقل او غائباً یحتاج الی الکسب ... تنقسم القضیه الیقینیه الی بدیهیه ، ونظریه کسبیه تنتهی لا محاله الی البدیهیات ، فالبدیهیات - اذن - هی اصول الیقینیات ، وهی علی سته انواع بحکم الاستقراء : اولیات ومشاهدات وتجربیات ومتواترات وحدسیات وفطریات.

1- الاوّلیّات

(1)

وهی قضایا یصدّق بها العقل لذاتها أی بدون سبب خارج عن ذاتها بأن یکون تصور الطرفین مع توجه النفس الی النسبه بینهما (2) کافیا فی الحکم والجزم بصدق القضیه فکلما وقع للعقل أن یتصور حدود القضیه الطرفین علی حقیقتها وقع له التصدیق بها فورا عندما یکون متوجها لها. وهذا مثل قولنا «الکل أعظم من الجزء» و «النقیضان لا یجتمعان».

وهذه «الاولیات» منها ما هو جلی عند الجمیع اذ یکون تصور الحدود حاصلا لهم جمیعا کالمثالین المتقدمین ومنها ما هو خفی عند بعض لوقوع الالتباس فی تصوّر الحدود ومتی ما زال الالتباس بادر العقل الی الاعتقاد الجازم. .

ونحن ذاکرون هنا مثالا دقیقا علی ذلک مستعینین بنباهه الطالب الذکی علی ایضاحه. وهو قولهم «الوجود موجود» فان بعض الباحثین اشتبه علیه معنی

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 2645


1- راجع شرح الشمسیه : ص 167 ، وشرح المنظومه : ص 89 ، والنجاه : ص 64 ، والتحصیل : ص 96.
2- (*) تقدم فی الجزء الاول بیان معنی توجه النفس والحاجه الیه. وهذا البحث عن معنی التوجه وأسبابه وضرورته من مختصات هذا الکتاب التی لم یسبق الیها سابق فیما نعلم بهذا التفصیل.

موجود اذ یتصور أن معناه «انه شیء له الوجود» فقال : لا یصح الحکم علی الوجود بأنه موجود والا لکان للوجود وجود آخر وهذا الآخر أیضا موجود فیلزم ان یکون له وجود ثالث ... وهکذا فیتسلسل الی غیر النهایه. لأجله أنکر هذا القائل اصاله الوجود وذهب الی الصاله الماهیه

ولکن نقول : ان هذا الزعم ناشیء عن الغفله عن معنی «موجود» فانه قد یتضح للفظ موجود معنی آخر اوسع من الأول. وهو المعنی المشترک الذی یشمله ویشمل معنی ثانیا وهو مالا یکون الوجود زائدا علیه بل کونه موجودا هو بعینه کونه وجودا لا أن له وجود آخر وذلک بان یکون معنی موجود منتزعا من صمیم ذات الوجود لا باضافه وجود آخر زائد علیه. فانه یقال مثلا - : الانسان موجود وهو صحیح ولکن باضافه الوجود الی الانسان ویقال أیضا : الوجود موجود. وهو صحیح أیضا ولکن بنفسه لا باضافه وجود ثان الیه وهو أحق بصدق الموجود علیه. کما یقال : الجسم أبیض باضافه البیاض الیه. ویقال : البیاض أبیض ولکنه بنفسه لا ببیاض آخر وصدق الابیض علیه أولی من صدقه علی الجسم الذی صار أبیض بتوسط اضافه البیاض الیه.

وعلی هذا یکون المشتق منتزعا من نفس الذات المتصله بدلا من اضافه شیء خارج عنها الیها. فتکون کلمه ابیض «وکذلک کلمه موجود ونحوها» معناها اعم مما کان منتزعا من اتصاف الذات بالمبدأ الخارج عنها ومما کان منتزعا من نفس الذات التی هی نفس المبدأ.

فاذا زال الالتباس واتضح للعقل معنی کلمه «موجود» لا یتردد فی صحه حملها علی الوجود بل یراه اولی فی صدق الموجود علیه من

غیره کما لم یتردد فی صحه حمل الابیض علی البیاض. ولا تحتاج مثل هذه القضیه وهی «الوجود موجود» الی البرهان بل هی من الاولیات وان بدت غیر واضحه

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 2646

للعقل قبل تصور معنی موجود وصارت من أدق المباحث الفلسفیه ویبنی علیها کثیر من مسائل علم الفلسفه الدقیقه.

2- المشاهدات

(1)(2)

وتسمی أیضا «المحسوسات» وهی القضایا (3) التی یحکم بها العقل بواسطه الحسّ ولا یکفی فیها تصوّر الطرفین مع النسبه ولذا قیل : من فقد حسّاً فقد فقد علما.

والحسّ علی قسمین : «ظاهر» وهو خمسه أنواع البصر والسمع والذوق والشم واللمس. والقضایا المتیقنه بواسطته تسمی «حسیات» کالحکم بأن الشمس مضیئه وهذه النار حاره وهذه الثمره حلوه وهذه الورده طیبه الرائحه ... وهکذا. وحسّ «باطن» والقضایا المتیقنه بواسطته تسمی «وجدانیات» کالعلم بأن لنا فکره وخوفا وألما ولذه وجوعا وعطشا ... ونحو ذلک.

3- التجربیات

(4) او المجربات (5)

أو المجربات وهی القضایا التی یحکم بها العقل بواسطه تکرر المشاهده منا فی

احساسنا

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 2647


1- لا یخفی علیک ، أن المشاهده هنا أعم من الرؤیه وهی المعنی اللغوی للمشاهده.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 167 ، وشرح المنظومه : ص 90.
3- ولا تکون إلا قضایا شخصیه ، فإن الحس لا یدرک إلا الجزئیات.
4- لا یخفی علیک : أنه یفترق التجربیات عن المحسوسات بأنها : 1- تحتاج إلی تکرر الحس بخلاف تلک. 2- بأنها قضایا کلیه ، والمحسوسات قضایا شخصیه.
5- راجع شرح المنظومه : ص 90 ، وشرح المطالع : ص 333 ، والقواعد الجلیه : ص 397 ، وشرح الإشارات : ص 217 ، والتحصیل : ص 96.

فیحصل بتکرر المشاهده مایوجب أن یرسخ فی النفس حکم لا شک فیه کالحکم بأن کل نار حاره وان الجسم یتمدد بالحراره. ففی المثال الأخیر عندما نجرّب أنواع الجسم المختلفه من حدید ونحاس وحجر وغیرها مرّات متعدده ونجدها تتمدد بالحراره فانا نجزم جزما باتّاً بان ارتفاع درجه حراره الجسم من شأنها أن تؤثر(1) التمدد فی حجمه کما ان هبوطها یؤثر التقلص فیه. واکثر مسائل العلوم الطبیعیه والکیمیاء والطب من نوع المجربات.

وهذا الاستنتاج فی التجربیات من نوع الاستقراء الناقص المبنی علی التعلیل الذی قلنا عنه فی الجزء الثانی انه یفید القطع بالحکم. وفی الحقیقه أن هذا الحکم القطعی یعتمد علی قیاسین خفیّین(2) : استثنائی واقترانی یستعملهما الانسان فی دخیله نفسه وتفکیره من غیر التفات غالبا.

والقیاس الاستثنائی هکذا :

لو کان حصول هذا الاثر اتفاقیا لا لعله توجبه لما حصل دائما.(3)

ولکنه قد حصل دائما «بالمشاهده» ... حصول هذا الاثر لیس اتفاقیا بل لعله(4) توجبه.

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 2648


1- من شأنه أن یؤثر ، ظ.
2- راجع شرح المنظومه : ص 90 ، وشرح المطالع : ص 334 ، والقواعد الجلیه : ص 395 ، والجوهر النضید : ص 170 ، والنجاه : ص 61.
3- المراد من الدوام هنا هو حصول الشئ مکررا من دون تخلف ، لا الدوام بمعناه المعهود الذی قد مر فی الموجهات.
4- لا یخفی بملاحظه ما سیأتی فی الفرق بینهما وبین الحدسیات ، أن المراد من «العله» لیس هی العله المعلومه بالنوع أو الشخص ، بل المراد أصل وجود عله لها ، وإن لم یعلم أنها ما هی؟ ولکن یرد علیه أن التجربی یعین العلل فیقول : السقمونیا عله لإسهال الصفراء ، والحراره عله للانبساط ، والبروده عله للانقباض.

والقیاس الاقترانی هکذا :

الصغری «نفس نتیجه القیاس السابق» حصول هذا الاثر معلول لعله

الکبری «بدیهیه أولیه» کل معلول لعله یمتنع تخلفه عنها ...

«ینتج من الشکل الاول» هذا الاثر یمتنع تخلفه عن علته

وهاتان المقدمتان للاستثنائی بدیهیتان وکذا کبری الاقترانی فرجع الحکم فی القضایا المجربات الی القضایا الاولیه والمشاهدات فی النهایه.

ثم لا یختفی انا لا نعنی من هذا الکلام ان کل تجربه تستلزم حکما یقینیا مطابقا للواقع فان کثیرا من احکام سواد الناس المبنیه علی تجاربهم ینکشف خطأهم فیها اذ یحسبون ما لیس بعله عله او ما کان عله ناقصه عله تامه او یأخذون ما بالعرض مکان ما بالذات.

وسر خطأهم ان ملاحظتهم للاشیاء فی تجاربهم لا تکون دقیقه علی وجه تکفی لصدق المقدمه الثانیه للقیاس الاستثنائی المتقدم لأنه قد یکون حصول الاثر فی الواقع لیس دائمیا فظن المجرب أنه دائمی اعتماداً علی اتفاقات حسبها دائمیه اما لجهل او غفله أو لقصور ادراک او تسرع فی الحکم فأهل جمله من الحوادث ولم یلاحظ فیها تخلف الاثر. وقد تکون ملاحظته للحوادث قاصره بأن یلاحظ حوادث قلیله وجد حصول الاثر مع ما فرضه عله وفی الحقیقه ان العله شیء آخر اتفق حصوله فی تلک الحوادث فلذا لم یتخلف الاثر فیها. ولو استمر فی التجربه وغیرّ فیما یجربه لوجد غیر ما اعتقده أولا.

مثلا قد یجرب الانسان الخشب یطفؤ علی الماء فی عده حوادث متکرره فیعتقدان ذلک خاصیه فی الخشب والماء فیحکم خطأ ان کل خشب یطفو علی الماء ولکنه لو جرّب بعض أنواع الخشب الثقیل الوزن لوجد انه لا یطفو فی الماء العذب بل قدیرسب الی القعر او الی وسط الماء فانه لا شکل حینئذ بزول اعتقاده

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 2649

الاول. ولو غیّر التجربه فی عده

اجسام غیر الخشب ودقق فی ملاحظته ووزن الاجسام والوسائل (1) بدقه وقاس وزن بعضها ببعض لحصل له حکم آخر بأن العله فی طفو الخشب علی الماء أن الخشب اخف وزنا من الماء. وتحصل له قاعده عامه هی أن الجسم الجامد یطفو علی السائل اذا کان أخف وزنا منه ویرسب الی القعر اذا کان أثقل وزنا والی وسطه اذا ساواه فی الوزن فالحدید مثلا یرسب فی الماء ویطفو فی الزئبق لأنه أخف وزنا منه.

4- المتواترات

(2)

وهی قضایا (3) تسکن الیها النفس سکونا یزول معه الشک ویحصل الجزم القاطع. وذلک بواسطه اخبار جماعه یمتنع تواطؤهم علی الکذب ویمتنع اتفاق خطأهم فی فهم الحادثه (4) کعلمنا بوجود البلدان النائیه التی لم نشاهدها وبنزول القرآن الکریم علی النبی محمد صلی الله علیه وآله وبوجود بعض الأمم السالفه او الاشخاص. .

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 2650


1- السوائل ، ظ.
2- راجع شرح المنظومه : ص 90 ، وشرح المطالع : ص 333 ، والقواعد الجلیه : ص 397 ، والتحصیل : ص 97.
3- شخصیه ، کما سیصرح به فی ص 366.
4- (*) هذا القید الاخیر لم یذکره المؤلفون من المنطقیین والاصولیین. وذکره - فیما أری - لازم ، نظرا الی أن الناس المجتمعین کثیرا ما یخطئون فی فهم الحادثه علی وجهها ، حینما تقتضی الحادثه دقه الملاحظه. وقوانین علم الاجتماع تقضی بأن الجمهور لاتتأتی فیه الدقه فی الملاحظه اذ سرعان ما تسری فیه العدوی والمحاکاه بعضهم لبعض ، فاذا تأثر بعضهم بالحادث المشاهد قد یقلده غیره من الحاضرین بالتأثر من حیث لا یشعر فیسری الی الاخرین. وعلیه لا یحصل الیقین من اخبار جماعه خطأهم فی الملاحظه وان حصل الیقین بعدم تعمدهم للکذب. لا تری ان المشعوذین یأتون باعمال یبدو أنها خارقه للعاده فینخدع بها المتفرجون لانهم لم یرزقوا ساعه الاجتماع دقه الملاحظه. ولو انفرد الشخص وحده بمشاهد المشعوذ لربما لا یشاهده بطحن الزجاج بأسنانه ویخرجه أبرا أو یطعن نفسه بمدیه ولا یخرج الدم ، بل قد تنکشف له الحبله بسهوله.

وبعض حصر عدد المخبرین لحصول التواتر فی عدد معین. وهو خطأ فان المدار انما هو حصول الیقین من الشهادات عندما یعلم امتناع التواطؤ علی الکذب وامتناع خطأ الجمیع. ولا یرتبط الیقین بعدد مخصوص من المخبرین تؤثر فیه الزیاده والنقصان.

5- الحدسیات

(1)

وهی قضایا مبدأ الحکم بها حدس من النفس قوی جدا یزول معه الشک ویذعن(2) الذهن بمضمونها مثل حکمنا بأن القمر وزهره وعطارد وسائر الکواکب السیاره مستفاد نورها من نور الشمس وان انعکاس شعاع نورها الی الارض یضاهی انعکاس الأشعه من المراه الی الاجسام التی تقابلها.

ومنشأ هذا الحکم او الحدس اختلاف تشکلها عند اختلاف نسبتها من الشمس (3) قربا وبعدا. وکحکمنا بأن الارض علی هیئه الکره وذلک لمشاهده السفن مثلا فی البحر اول ما یبدومنها أعالیها ثم تظهر بالتدریج کلما قربت من الشاطیء. وکحکم علماء الهیئه حدیثا بدوران السیارات حول الشمس وجاذبیه الشمس لها لمشاهده اختلاف اوضاع هذه السیارات بالنسبه الی الشمس والینا علی وجه یثیر الحدس بذلک.

والحدسیات جاریه مجری المجربات فی الامرین المذکورین اعنی تکرر المشاهده ومقارنه القیاس الخفی فانه یقال فی القیاس مثلا : هذا المشاهد من الاختلاف فی نور القمر لو کان بالاتفاق او بأمر خارج سوی الشمس لما استمر

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 2651


1- راجع شرح الشمسیه : ص 167 ، وشرح المنظومه : ص 91 ، وشرح المطالع : ص 334 ، والقواعد الجلیه : ص 397 ، والتحصیل : ص 97.
2- إذعانا یقینیا.
3- ومنا.

علی نمط واحد علی طول الزمن. ولما کان علی هذه

الصوره من الاختلاف فیحدس الذهن ان سببه انعکاس اشعه الشمس علیه.

وهذا القیاس المقارن للحدس یختلف باختلاف العلل فی ماهیاتها باختلاف الموارد ولیس کذلک المجربات فان لها قیاسا واحدا لا یختلف لأن السبب فیها غیر معلوم الماهیه الا من جهه کونه (1) سببا فقط. وهذه الجهه لا تختلف باختلاف الموارد.

وذلک لأن الفرق بین المجربات والحدسیات أن المجربات انما یحکم فیها بوجود سبب ما وأن هذا السبب موجود فی الشیء الذی تتفق له هذه الظاهره دائما من غیر تعیین لماهیه السبب. اما فی الحدسیات فانها بالاضافه الی ذلک یحکم فیها بتعیین ماهیه السبب انه أی شیء هو وفی الحقیقه ان الحدسیات (2) مجربات مع اضافه والاضافه هی الحدس بماهیه السبب ولذا ألحقوا الحدسیات بالمجربات. قال الشیخ العظیم خواجا نصیر الدین الطوسی فی شرح الاشارات : «ان السبب فی المجربات معلوم السببیه غیر معلوم الماهیه (3) وفی الحدسیات معلوم بالوجهین» (4).

ومن مارس العلوم یحصل له من هذا الجنس علی طریق الحدس قضایا کثیره قد لا یمکنه اقامه البرهان علیها ولا یمکنه الشک فیها. کما لا یسعه أن

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 2652


1- قد مر منا عدم صحه هذا الفرق ، وأن فی التجربیات أیضا یعلم ماهیه العله کوجودها ، والحق فی الفرق ، أن الحدسیات لم تستفد من التجربه المباشره ، وإن جربت آثارها وعلائمها وقرائنها ، وذلک بخلاف المجربات فإنها حصلت من التجربه المباشره لمؤدیاتها.
2- راجع شرح المطالع : ص 334.
3- لا یخفی ما فیه ، فإن ماهیه السبب فی المجربات أیضا معلومه کالحراره للتمدد والبروده للتقلص والسقمونیا للصفراء.
4- شرح الإشارات والتنبیهات ج 1 ، ص 218 ، ومثله فی الجوهر النضید ص 201.

یشرک غیره فیها بالتعلیم والتلقین الا أن یرشد الطالب الی الطریق التی سلکها. فان استطاع الطالب بنفسه سلوک الطریق قد یفضیه الی الاعتقاد اذا کان ذا قوه ذهنیه وصفاء نفس. فلذلک لو جحد مثل هذه

القضایا جاحد فان الحادس یعجز عن اثباتها له علی سبیل المذاکره والتلقین ما لم یحصل للجاحد نفس الطریق الی الحدس.

وکذلک المجربات والمتواترات لا یمکن اثباتها بالمذاکره والتلقین ما لم یحصل للطالب ما حصل للمجرب من التجربه وللمتیقن بالخبر من التواتر. ولهذا یختلف الناس فی الحدسیات والمجربات والمتواترات وان کانت کلها من أقسام البدیهیات. ولیس کذلک الاولیات فان الناس فی الیقین بها شرع سواء وکذلک المحسوسات عند من کانوا صحیحی الحواس. ومثلها الفطریات الآتی ذکرها.

6- الفطریات

(1)

وهی القضایا التی قیاساتها معها أی ان العقل لا یصدق بها بمجرد تصور طرفیها کالاولیات بل لا بد لها من وسط الا ان هذا الوسط لیس مما یذهب عن الذهن حتی یحتاج الی طلب وفکر فکلما أحضر المطلوب فی الذهن حضر التصدیق به لحضور الوسط معه.

مثل حکمنا بأن الاثنین خمس العشره فان هذا حکم بدیهی الا انه معلوم بوسط لأن:

الاثنین عدد قد انقسمت العشره الیه والی اربعه اقسام أخری کل منها یساویه.

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 2653


1- أی قضایا فطریه أقیستها. فالوصف بحال متعلق الموصوف. کما صرح بذلک فی الجوهر النضید ص 201.

وکل ما ینقسم عدد الیه والی اربعه اقسام أخری کل منها یساویه فهو خمس ذلک العدد.

فالاثنان خمس العشره.

ومثل هذا القیاس حاضر فی الذهن لا یحتاج الی کسب ونظر. ومثل هذا القیاس یجری فی کل نسبه عدد الی آخر غیر ان هذه النسب یختلف بعضها عن بعض فی سرعه مبادره الذهن الی المطلوب وعدمها بسبب قله الاعداد وزیادتها أو بسبب عاده الانسان علی التفکر فیها وعدمه. فانک تری الفرق واضحا فی سرعه انتقال الذهن بین نسبه 2 الی 4 وبین نسبه 13 الی 26 مع ان النسبه واحده وهی النصف. أو بین نسبه 3 الی 12 وبین نسبه 17 الی 68 مع ان النسبه واحده هی الربع ... وهکذا.

تمرینات

1- بیّن أی قسم من البدیهیات الست یشترک فی معرفتها جمیع الناس وأی قسم منها یجوز ان یختلف فی معرفتها الناس.

2- هل یضر فی بداهه الشیء ان یجهله بعض الناس؟ ولماذا؟ «راجع بحث البدیهی فی الجزء الاول»

3- ارجع الی ما ذکرناه فی الجزء الاول من أسباب التوجه لمعرفه البدیهی. وبین حاجه کل قسم من البدیهیات الست الی أی سبب منها. ضع ذلک فی جدول.

4- عین کل مثال من الامثله الآتیه انه من أی الاقسام السته وهی :

أ - ان لکل معلول عله.

ب - لا یتخلف المعلول عن العله.

ج - یستحیل تقدم المعلول علی العله.

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 2654

د - یستحیل تقدم الشیء علی نفسه.

ه- - الضدان لا یجتمعان.

و- الظرف اوسع من المظروف.

ز - الصلاه واجبه فی الاسلام.

ح - السماء فوقنا والارض تحتنا.

ط - اذا انتفی اللازم انتفی الملزوم.

ی - الثلاثه لا تنقسم بمتساویین.

یا - انتفاء الملزوم لا یلزم منه انتفاء اللازم لجواز کونه اعم.

یب - نقیضا المتساویین متساویان.

5- یقول المنطقیون ان انتاج الشکل الاول بدیهی فمن أی البدیهیات هو؟

6- بنی علماء الریاضیات جمیع براهینهم علی مبادیء بسیطه یدرکها العقل لأول وهله یسمونها البدیهیات نذکر بعضها فبین انها من أی اقسام البدیهیات الست وهی : -

- أ - اذا أضفنا اشیاء متساویه الی اخری متساویه کانت النتائج متساویه.

- ب - اذا طرحنا اشیاء متساویه من أخری متساویه کانت البواقی متساویه.

- ج- - المضاعفات الواحده للاشیاء المتساویه تکون متساویه فان کان شیئان متساویین کان ثلاثه امثال احدهما مساویا لثلاثه امثال الآخر.

- د - اذا انقسم کل من الاشیاء المتساویه الی عدد واحد من اجزاء متساویه کانت هذه الاجزاء فی الجمیع متساویه.

- ه- - الاشیاء التی یمکن ان ینطبق کل منها علی الآخر انطباقا تاما فهی متساویه.

راجع بحث البدیهه المنطقیه آخر الباب الرابع «فی الجزء 2» تجد توضیح بعض هذه البدیهیات الریاضیه.

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 2655

2- المظنونات

مأخوذه من «الظن». والظن فی اللغه اعم من اصطلاح المنطقیین هنا (1) فان المفهوم منه لغه حسب تتبع موارد الستعماله هو الاعتقاد فی غائب بحدس (2) او تخمین من دون مشاهده او دلیل او برهان سواء کان اعتقادا جازما مطابقا للواقع ولکن غیر مستند الی علته کالاعتقاد تقلیدا للغیر او کان اعتقادا جازما غیر مطابق للواقع وهو الجهل المرکب أو کان اعتقادا غیر جازم بمعنی ما یرجح فیه أحد طرفی القضیه النفی او الاثبات مع تجویز الطرف الآخر. وهو یساوق الظن بالمعنی الاخص باصطلاح المنطقیین المقابل اللیقین بالمعنی الاعم.

والظن المقصود به باصطلاح المناطقه هو المعنی الأخیر فقط وهو ترجیح أحد طرفی القضیه النفی او الاثبات مع تجویز الطرف الآخر. وهو الظن بالمعنی الاخص.

فالمظنونات علی هذا (3) هی قضایا یصدق بها اتباعا لغالب الظن مع تجویز نقیضه کما یقال مثلا : فلان یسارّ عدوّی فهو یتکلم علی أو فلان لا عمل له فهم سافل. او فلان ناقص الخلقه فی أحد جوارحه ففیه مرکب النقص (4).

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 2656


1- لا یخفی أنه لا یختص اصطلاحهم بهذا المقام ، بل الظن فی مصطلحهم هو المعنی الأخص مطلقا کما سیظهر أیضا من إطلاق قوله بعد أسطر ، والظن المقصود به باصطلاح المناطقه هو المعنی الأخیر.
2- لا یخفی ان المراد من الحدس هنا هو معناه اللغوی ، لا الحدس المصطلح عند المناطقه.
3- راجع الحاشیه : ص 113 ، وشرح الشمسیه : ص 168 : وشرح المنظومه : ص 100.
4- بالفارسیه : عقده حقارت.
3- المشهورات
اشاره

(1)

وتسمی «الذایعات» أیضا.

وهی قضایا اشتهرت بین الناس وذاع التصدیق بهاعند جمیع العقلاء أو أکثرهم او طائفه خاصه. وهی علی معنیین :

1- المشهورات بالمعنی الأعم وهی التی تطابقت علی الاعتقاد بها آراء العقلاء کافه (2) وان کان الذی یدعو الی الاعتقاد بها کونها اولیه ضروریه فی حد نفسها ولها واقع وراء تطابق الآراء علیها. فتشمل المشهورات بالمعنی الأخص الآتیه وتشمل مثل الاولیات والفطریات التی هی من قسم الیقینیات البدیهیه.

وعلی هذا فقد تدخل القضیه الواحده مثل قولهم «الکل اعظم من الجزء» فی الیقینیات من جهه وفی المشهورات من جهه أخری.

2- المشهورات بالمعنی الاخص او المشهورات الصرفه وهی احق بصدق وصف الشهره علیها لأنها القضایا التی لا عمده لها فی التصدیق الا الشهره وعموم الاعتراف بها کحسن العدل (3) وقبح الظلم (4) وکوجوب الذب عن الحرم واستهجان ایذاء الحیوان لا لغرض.

فلا واقع لهذه القضایا وراء تطابق الآراء علیها بل واقعها ذلک فلو

خلی

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 2657


1- راجع الحاشیه : ص 112 ، وشرح الشمسیه : ص 168 ، وشرح المنظومه : ص 99 ، وشرح المطالع : ص 334 ، والتحصیل : ص 98.
2- لا یخفی علیک : أنه لا یصح القید بهذا التقیید ، لأنه علیه لا یبقی مقسم للتقسیمات الآتیه ، لعدم شمول المشهور بالمعنی الأعم للعادیات ، وعدم شمول المشهور بالمعنی الأخص للواجبات القبول.
3- بمعنی أن فاعله ممدوح عند العقلاء ، کما سیأتی.
4- بمعنی أن فاعله مذموم عند العقلاء ، کما سیأتی.

الانسان وعقله المجرد وحسّه ووهمه ولم تحصل له اسباب الشهره الآتیه فانه لا یحصل له حکم بهذه القضایا ولا یقضی عقله او حسه او وهمه فیها بشیء.

ولا ینافی ذلک أنه بنفسه یمدح العادل ویذم الظالم ولکن هذا غیر الحکم بتطابق الآراء علیها (1). ولیس کذلک حال حکمه بأن الکل أعظم من الجزء کما تقدم فانه لو خلی ونفسه کان له هذا الحکم.

وعلی هذا فیکون الفرق بین المشهورات (2) والیقینیات مع ان کلا منها تفید تصدیقا جازما أن المعتبر فی الیقینیات کونها مطابقه لما علیه الواقع ونفس الامر المعبر عنه بالحق والیقین والمعتبر فی المشهورات مطابقتها لتوافق (3) الاراء علیها اذلا واقع لها غیر ذلک. وسیأتی ما یزید هذا المعنی توضیحا.

لذلک لیس المقابل للمشهور هو الکاذب (4) بل الذی یقابله الشنیع وهو الذی ینکره الکافه او الاکثر. ومقابل الکاذب هو الصادق.

اقسام المشهورات
اشاره

(5)

اعلم ان المشهورات قد تکون مطلقه وهی المشهوره عند الجمیع وقد تکون محدوده وهی المشهوره عند قوم دون قوم کشهره امتناع التسلسل عند المتکلمین (6). وتنقسم أیضا الی جمله أقسام بحسب اختلاف اسباب الشهره. وهی حسب الاستقراء یمکن عد اکثرها کما یلی : .

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 2658


1- علیهما ، ظ - أی المدح والذم.
2- بالمعنی الأخص.
3- والمعتبر فی المشهورات توافق الآراء علیها ، ظ.
4- لأن المشهور لا واقع لها وراء توافق الآراء یطابقه حتی یکون صادقا.
5- أی تقسیمات المشهورات.
6- (*) وتنقسم أیضا إلی : حقیقیه وظاهریه وشبیهه بالمشهورات. وسیأتی بیانها فی صناعه الجدل - المبحث السابع من الباب الأول - کما سیأتی هناک زیاده توضیح عن المشهورات.
1- الواجبات القبول

وهی ما کان السبب فی شهرتها کونها حقاً جلیاً فینطابق من أجل ذلک علی الاعتراف بها جمیع العقلاء کالاولیات والفطریات ونحوهما. وهی التی تسمی بالمشهورات بحسب المعنی الأعم کما تقدم من جهه عموم الاعتراف بها.

2- التأدیبات الصلاحیه

وتسمی المحمودات والآراء المحموده. وهی ما تطابق علیها الآراء من أجل قضاء المصلحه العامه للحکم بها باعتبار أن بها حفظ النظام وبقاء النوع کقضیه حسن العدل وقبح الظلم. ومعنی حسن العدل أن فاعله ممدوح لدی العقلاء ومعنی قبح الظلم أن فاعله مذموم لدیهم. وهذا یحتاج الی التوضیح والبیان فنقول :

إن الانسان اذا أحسن الیه أحد بفعل یلائم مصلحته الشخصیه فانه یثیر فی نفسه الرضا عنه فیدعوه ذلک الی جزائه واقل مراتبه المدح علی فعله. اذا أساء الیه أحد بفعل لا یلائم مصلحته الشخصیه فانه یثیر فی نفسه السخط علیه فیدعوه ذلک الی التشفی منه والانتقام واقل مراتبه ذمّه علی فعله.

وکذلک الانسان یصنع اذا أحسن أحد بفعل یلائم المصلحه العامه من حفظ النظام الاجتماعی وبقاء النوع الانسانی فانه یدعوه ذلک الی جزائه وعلی الاقل یمدحه ویثنی علیه وان لم یکن ذلک الفعل یعود بالنفع (1) لشخص المادح وانما ذلک الجزاء لغایه حصول تلک المصلحه العامه التی تناله بوجه. واذا أساء احد بفعل لا یلائم المصلحه العامه ویخل بالنظام

وبقاء النوع فان ذلک یدعو الی

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 2659


1- غیر مستقیم.

جزائه بذمه علی الأقل وان لم یکن یعود ذلک الفعل بالضرر علی شخص الذام وانما ذلک لغرض دفع المفسده العامه التی یناله ضررها بوجه (1).

وکل عاقل یحصل له هذا الداعی للمدح والذم لغرض تحصیل تلک الغایه العامه. وهذه القضایا التی تطابقت علیها آراء العقلاء من المدح والذم لأجل تحصیل المصلحه العامه تسمی «الآراء المحموده» والتادیبات الصلاحیه. وهی لا واقع لها وراء تطابق آراء العقلاء. وسبب تطابق آرائهم شعورهم جمیعا بما فی ذلک من مصلحه عامه.

وهذا هو معنی التحسین والتقبیح العقلیین اللذین وقع الخلاف فی اثباتهما بین الاشاعره والعدلیه فنفتهما الفرقه الاولی واثبتتهما الثانیه. فاذ یقول العدلیه بالحسن والقبح العقلیین یریدون أن الحسن والقبح من الآراء المحموده والقضایا المشهوره التی تطابقت علیها الآراء لما فیها من التأدیبات الصلاحیه ولیس لها واقع وراء تطابق الآراء (2).

والمراد من «العقل» اذ یقولون إن العقل یحکم بحسن الشیء او قبحه هو «العقل العملی» ویقابله «العقل النظری». والتفاوت بینهما إنما هو بتفاوت المدرکات فان کان المدرک مما ینبغی أن یعلم مثل قولهم «الکل أعظم من الجزء» الذی لا علاقه له بالعمل «2» یسمی ادراکه «عقلاً نظریاً» وان کان المدرک مما ینبغی أن یفعل ویؤتی به اولا یفعل مثل حسن العدل وقبح الظلم یسمی ادراکه «عقلا عملیا».

ومن هذا التقریر یظهر کیف اشتبه الامر علی من نفی الحسن والقبح فی

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 2660


1- غیر مستقیم.
2- (*) راجع عن توضیح هذا البحث کتاب «اصول الفقه» للمولف فی مبحث الملازمات العقلیه ، ففیه غنی للطالب ان شاء الله تعالی.

استدلال لهم علی ذلک بأنه لو کان الحسن والقبح عقلیین لما وقع .

التفاوت بین هذا الحکم وحکم العقل بأن الکل اعظم من الجزء لان العلوم الضروریه لا تتفاوت. ولکن لا شک بوقوع التفاوت بین الحکمین عند العقل.

وقد غفلوا فی استدلالهم اذ قاسوا قضیه الحسن والقبح علی مثل قضیه الکل اعظم من الجزء. وکأنهم ظنوا أن کل ما حکم به العقل فهو من الضروریات مع ان قضیه الحسن والقبح من المشهورات بالمعنی الاخص ومن قسم المحمودات خاصه والحاکم بها هو العقل العملی. وقضیه الکل اعظم من الجزء من الضروریات الاولیه والحاکم بها هو العقل النظری. وقد تقدم الفرق بین العقلین کما تقدم الفرق بین المشهورات والضروریات. فکان قیاسهم قیاسا مع الفارق العظیم والتفاوت واقع بینهما لا محاله ولا یضر هذا فی کون الحسن والقبح عقلیین فانه اختلط علیهم معنی العقل الحاکم فی مثل هذه القضایا فظنوه (1) شیئا واحدا کما لم یفرقوا بین المشهورات (2) والیقینیات فحسبوهما شیئا واحدا مع انهما قسمان متقابلان.

3- الخلقیات

وتسمی الآراء المحموده أیضا وهی حسب تعریف المنطقیین ما تطابق علیها آراء العقلاء من أجل قضاء الخلق الانسان بذلک کالحکم بوجوب محافظهالحرم او الوطن وکالحکم بحسن الشجاعه والکرم وقبح الجبن والبخل.

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 2661


1- یظهر منه : أن العقل العملی غیر العقل النظری ، ولکنه قد مر منه فی الصفحه السابقه : أن التفاوت بینهما إنما هو بتفاوت المدرکات.
2- بالمعنی الأخص.

والخلق ملکه فی النفس تحصل من تکرر الفعال الصادره من المرء

علی وجه یبلغ درجه یحصل منه الفعل بسهوله کالکرم فانه لا یکون خلقا للانسان الا بعد أن یتکرر منه فعل العطاء بغیر بدل حتی یحصل منه الفعل بسهوله من غیر تکلف.

«أقول» : هکذا عرفوا الخلقیات والخلق. فجعلوا السبب فی حصول الشهره فیها هو الخلق بهذا المعنی باعتباره داعیا للعقل العملی الی ادراک أن هذا مما ینبغی فعله او مما ینبغی ترکه. ولکنا اذا وقفنا نجد أن الاخلاق الفاضله غیر عامه عند الجمهور بل القلیل منهم من یتحلی بها مع انه لا ینکر أن الخلقیات مشهوره یحکم بها حتی من لم یرزق الخلق الفاضل فان الجبان یری حسن الشجاعه ویمدح صاحبها ویتمناها لنفسه اذا رجع الی نفسه وأصغی الیها ولکنه یجبن فی موضع الحاجه الی الشجاعه وکذلک البخیل والمتکبر والکاذب. ولو کان الخلق بذلک المعنی هو السبب للحکم فیها لحکم الجبان بحسن الجبن وقبح الشجاعه والبخیل بقبح الکرم وحسن الامساک والکذاب بقبح الصدق وحسن الکذب ... وهکذا.

والصحیح فی هذا الباب أن یقال : إن الله تعالی خلق فی قلب الانسان حسّاً وجعله حجه علیه یدرک به محاسن الافعال ومقابحها وذلک الحسّ هو «الضمیر» بمصطلح علم الاخلاق الحدیث وقد یسمی بالقلب او العقل العملی او العقل المستقیم او الحسّ السلیم عند قدماء الاخلاق. وتشیر الیه کتب الاخلاق عندهم.

فهذا الحسّ فی القلب او الضمیر هو صوت الله المدوّی (1) فی دخیله نفوسنا

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 2662


1- دوی الرعد : صوت.

یخاطبها به ویحاسبها علیه. ونحن نجده کیف یؤنب مرتکب الرذیله ویقرّ عین فاعل الفضیله. وهو موجود فی قلب کل انسان وجمیع الضمائر تتحد فی الجواب عند الستجوابها عن الافعال فهی تشترک جمیعا فی التمییر بین الفضیله والرذیله وان اختلفت فی قوه هذا التمییز وضعفه

کسائر قوی النفس اذ تتفاوت فی الافراد قوه وضعفا.

ولأجل هذا کانت «الخلقیات» من المشهورات وان کانت الاخلاق الفاضله لیست عامه بین البشر بل هی من خاصه الخاصه.

نعم الاضغاء الی صوت الضمیر والخضوع له لا یسهل علی کل انسان الا بالانقطاع الی دخیله نفسه والتحول عن شهواته واهوائه. کما أن الخلق عامه لا یحصل له وان کان له ذلک الاصغاء الا بتکرر العمل واتخاذه عاده حتی تتکوّن عنده ملکه الخلق التی یسهل معها الفعل. وبالاخص الخلق الفاضل فان افعاله التی تحققه تحتاج الی مشقه وجهاد وریاضه لانها دائما فی حرب مع الشهوات والرغبات. ولیس الظفر الا بعد الحرب.

4- الانفعالیات

وهی التی یقبلها الجمهور بسبب انفعال نفسانی عام کالرقه والرحمه والشفقه والحیاه والانفه والحمیه والغیره ونحو ذلک من الانفعالات التی لا یخلو منها انسان غالبا.

فتری الجمهور یحکم مثلا بقبح تعذیب الحیوان لا لفائده وذلک اتباعاً لما فی الغریزه من الرقه والرحمه. بل الجمهور بغریزیه یحکم بقبح تعذیب ذی الروح مطلقا وان کان لفائده لو لا أن تصرف عنه الشرایع والعادات.

والجمهور یمدح من یعین الضعفاء والمرضی ویعنی برعایه الایتام

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 2663

والمجانین لانه مقتضی الرحمه والشفقه کما یحکم بقبح کشف العوره لانه مقتضی الحیاء ویمدح المدافع عن الاهل والعشیره او الوطن والأمه لأنه مقتضی الحمیه والغیره ... الی غیر ذلک من الاحکام العامه عند الناس.

5- العادیات

(1)

وهی التی یقبلها الجمهور بسبب جریان العاده عندهم کاعتیادهم

احترام القادم بالقیام والضیف بالضیافه والرجل الدینی او الملک بتقبیل یده فیحکمون لاجل ذلک بوجوب هذه الاشیاء لمن یستحقها

والعادات العامه کثیره. وقد تکون عاده لأهل بلد فقط أو قطر او أمه أو جمیع الناس فتختلف لأجلها القضایا التی یحکم بها حسب العاده فتکون مشهوره عند أهل بلد او قطر او أمه غیر مشهوره عند غیرهم بل یکون المشهور ضدها.

والناس یمدحون المحافظ علی العادات ویذمون المخالف المستهین بها. سواء کانت العادات سیئه او حسنه فنراهم یذمون من یرسل لحیته اذاکانوا عتادوا حلقها ویذمّون الحلیق لانهم اعتادوا ارسالها. ونراهم یذمون من یلبس غیر المألوف لمجرد انهم لم یعتادوا لبسه.

ومن أجل ذلک نری الشارع حرّم «لباس الشهره» (2) والظاهر ان سر التحریم ان لباس الشهره یدعو الی اشمئزاز الجمهور من اللابس وذمهم له. واهم أغراض الشارع الالفه بین الناس وتقاربهم واجتماع کلمتهم. وورد عنه «رحم الله امرءاً جبّ الغیبه عن نفسه» (3).

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 2664


1- العاده فی العرف تستعمل بمعنی مرادف للخلق ، ولکن فی الاصطلاح هنا بمعنی الرسم.
2- راجع الوسائل 3 : 354 ، الباب 12 من أبواب الملابس.
3- لم نعثر علیه فی کتب الأحادیث.

کما ورد فی الشریعه الاسلامیه المطهره ان منافیات المروّه مضره فی العداله کالاکل حال المشی فی الطریق العام او السوق والجلوس فی الاماکن العامه کالمقاهی (1) لشخص لیس من عاده صنفه ذلک. وما منافیات المروّه الا منافیات العاده المألوفه.

6- الاستقرائیات

وهی التی یقبلها الجمهور بسبب استقرائهم التام او الناقص کحکمهم

بان تکرار الفعل الواحد ممل وان الملک الفقیر لا بد أن یکون ظالما الی کثیر من امثال ذلک من القضایا الاجتماعیه والاخلاقیه والاخلاقیه ونحو

وکثیراً ما یکتفی عوام الناس وجمهورهم بوجود مثال واحد أو اکثر للقضیه فتشتهر بینهم عندما لم یقفوا علی نقض ظاهر لها کتشاؤم الاوربیین من رقم «13» لان واحداً منهم او أکثر اتفق له ان نکب عندما کان له هذا الرقم وکتشاؤم العرب من نعاب الغراب وصیحه البومه کذلک. ومثل هذا کثیر عند الناس.

4- الوهمیّات

(2) (3)

والمقصود بها القضایا الوهمیه الصرفه. وهی قضایا کاذبه الا أن الوهم یقضی

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 2665


1- جمع المقهی : المکان الذی تشرب فیه القهوه.
2- للوهم إطلاقان : 1- احتمال وقوع النسبه أولا وقوعها احتمالا ضعیفا. ویقابله الظن. 2- قوه بها تدرک المعانی المضافه إلی المحسوسات.
3- راجع الحاشیه : ص 113 ، وشرح الشمسیه : ص 169 ، وشرح المنظومه : ص 101.

بها قضاء شدید القوه فلا یقبل ضدها وما یقابلها حتی مع قیام البرهان علی خلافها. فان العقل یؤمن بنتیجه البرهان ولکن الوهم یعاند ولا یزال یتمثل ما قام البرهان علی خلافه کما ألفه ممتنعا من قبول خلافه.

ولذا تعدّ الوهمیات من المعتقدات (1) :

ألا تری أن وهم الاکثر یستوحش من الظلام ویخاف منه مع ان العقل لا یجد فرقا فی المکان بین ان یکون مظلما أو منیرا فان المکان هو المکان فی الحالین ولیس للظلمه تأثیر فیه یوجب الضرر أو الهلاک.

ویخاف أیضا من المیت وهو جماد لا یتحرک ولا یضر ولا ینفع ولو عادت الیه الحیاه فرضا فهو انسان مثله کما کان حیا وقد یکون من أحب الناس الیه.

ومع توجه النفس الی هذه البدیهه العقلیه ینکرها الوهم ویعاند فیستولی علی النفس فقد تضطرب من الظلمه ومن المیت لان البدیهه الوهمیه أقوی تأثیرا علی النفس من البرهان.

ولاجل ان یتضح لک هذا الامر جرب نفسک واسأل اصدقاءک : کیف یتمثل لاحدکم فی وهمه دوره شهور السنه؟ تأمل ما أرید ان أقول لک. فان الانسان علی الاکثر لا بد أن یتوهم دوره شهور السنه أو ایامها بشکل محسوس من الاشکال الهندسیه «تأمل فی نفسک جیدا» انه لا بد ان نتوهم هذه الدوره علی شکل دائره منتظمه او غیر منتظمه او مضرسا بعدد الشهور أو شکلا مضلعا متساوی الاضلاع أو غیر منتظم فی اضلاع اربعه او اکثر او اقل. مع ان السنه ودوره ایامها وشهورها من المعانی المجرده غیر المحسوسه. وهذا واضح للعقل غیر ان الوهم اذا خطرت له السنه تمثلها فی شکل هندسی وهمی یخترعه فی ایام

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 2666


1- وهی من الجهل المرکب.

طفولته من حیث لا یشعر ویبقی وهمه معاندا مصرا علی هذا التمثل الکاذب. ولعلم الانسان بکذب هذا الوهم وسخافته قد یخجل من ذکره لغیره ولکنه لا ینفک عنه فی سرّه. وانما أذکر هذا المثال لان یسیر لا خطر فی ذکره وهو یؤدی الغرض من ذکره.

والسر فی ذلک ان الوهم تابع منقاد للحس ومکبل به فما لا یقبله الحسّ لا یقبله الوهم الا لابسا ثوب المحسوس وان کانت له قابلیه ادراک المجردات عن الحس کقابلیته لادراک المحسوسات(1).

فاذا کانت احکام الوهم جاریه فی نفس المحسوسات فان العقل یصدقه فیها فیتطابقان فی الحکم کما فی الاحکام الهندسیه ومثل ما اذا حکم الوهم بأن هذین الجسمین لا یحلان فی مکان واحد بوقت واحد فان العقل أیضا یساعده فیه لحکمه بأن کل جسمین مطلقا کذلک فیتطابقان.

واذا کانت احکامه فی غیر المحسوسات وهی التی نسمیها بالقضایا الوهمیه الصرفه فلا بد أن تکون کاذبه لا صرار الوهم علی تمثیلها علی نهج المحسوسات. وهی بحسب ضروره العقل لیست منها کما سبق فی الامثله المتقدمه فان العقل هو الذی ینزع عنها ثوب الحس الذی أضفاه علیها الوهم.

ومن امثله ذلک حکم الوهم بأن کل موجود لا بد ان یکون مشاراً الیه وله وضع وحیز. ولا یمکنه ان یتملثه الا کذلک حتی انه یتمثل الله تعالی فی مکان مرتفع علینا وربما کانت له هیئه انسان مثلا. ویعجز أیضا عن تمثیل القبلیه والبعدیه غیر الزمانیه ویعجز عن تمثیل (2) اللانهائیه فلا یتمثل عنده کیف انه

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 2667


1- لا یخفی علیک : أن الوهم إنما یدرک المعانی المضافه إلی المحسوسات لا المحسوسات ، فما یدرکه معان مجرده عن الحس مطلقا.
2- أی : تصویر.

تعالی کان ولیس معه شیء حتی الزمان وأنه سرمدی لا اول لوجوده ولا آخر. وان کان العقل حسبما بسوق الیه البرهان یستطیع ان یؤمن بذلک ویصدق به تصدیقا لا یتمثل فی النفس لأن الوهم له السیطره والاستیلاء علیها من هذه الجهه.

فان کان الوهم مسیطرا علی النفس علی وجه لا یدع لها مجالا للتصدیق بوجود مجرد عن الزمان والمکان فان العقل عندما یمنعها من تجسیمه وتمثیله کالمحسوس تهرب النفس من حکم العقل وتلتجیء الی أن تنکر وجوده رأسا شأن الملحدین.

ومن أجل هذا کان الناس لغلبه الوهم علی نفوسهم بین مجسم وملحد. وقلّ من یتنور بنور العقل ویجرد نفسه عن غلبه اوهامها فیسمو بها الی ادراک ما لا یناله الوهم. ولذا قال تعالی فی کتابه المجید : «وما اکثر الناس ولو حرصت بمؤمنین» (1) فنفی الایمان عن أکثر الناس. ثم هؤلاء المؤمنون القلیلون قال عنهم : «وما یؤمن أکثرهم بالله الا وهم مشترکون» (2) یعنی انهم فی حین ایمانهم هم مشرکون. وما ذلک الا لانهم لغلبه الوهم انما یعبدون الاصنام التی ینحتونها بأوهامهم والا کیف یجتمع الایمان والشرک فی آن واحد اذا ارید بالشرک من الآیه معناه المعروف وهو العباده للاصنام الظاهریه.

والخلاصه ان القضایا الوهمیه الصرفه التی نسمیها «الوهمیات» هی عباره عن احکام الوهم فی المعانی المجرده عن الحسّ. وهی قضایا کاذبه لا ظل لها من الحقیقه ولکن بدیهه الوهم لا تقبل سواها. ولذلک یستخدمها المغالط فی اقیسته کما سیأتی فی «صناعه المغالطه». الا ان العقل السلیم من تأثیر الوهم یتجرد عند ولا یخضع لحکمه فیکشف کذب احکامه للنفس.

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 2668


1- یوسف : 103.
2- یوسف / 106.
5- المسلمات

(1)

وهی قضایا حصل التسالم بینک وبین غیرک (2) علی التسلیم بأنها صادقه سواء کانت صادقه فی نفس الامر أو کاذبه کذلک او مشکوکه (3).

والطرف الآخر ان کان خصما فان استعمال المسلمات فی القیاس معه یراد به افحامه(4). وان مستر شدا فإنه یراد به ارشاده واقناعه لیحصل له الاعتقاد بالحق بأقرب طریق عندما لایکون مستعدا لتلقی البرهان وفهمه.

ثم ان المسلمات إما «عامه» سواء کان التسلیم بها من الجمهور عندما تکون من المشهورات او کان التسلیم بها من طائفه خاصه کأهل دین أوملّه او علم خاص. وخصوص هذه المسلمات فی علم خاص تسمی «الاصول الموضوعه» لذلک العلم عندما یکون التسلیم بها عن مسامحه علی سبیل حسن الظن من المتعلّم بالمعلّم. وهذه الاصول الموضوعه هی مبادیء ذلک العلم التی تبتنی علیها براهینه وان کان قد یبرهن علیها فی علم آخر واما اذا کان التسلیم بها من المتعلم من باب المجاراه (5) مع الاستنکار والتشکیک بها کما یقع ذلک فی المجادلات فتسمی حینئذ ب- «المصادرات».

وإما «خاصه» اذا کان التسلیم بها من شخص معین وهو طرفک الآخر فی

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 2669


1- راجع الحاشیه : ص 112 ، وشرح الشمسیه : ص 168 ، والقواعد الجلیه : ص 401.
2- أی : المخاطب ، فإن المقوم لکون القضیه من المسلمات اعتراف المخاطب بها.
3- لا یخفی أنها لیست قسیما للصادقه والکاذبه ، اللهم إلا أن یراد بالصادقه متیقن الصدق وبالکاذبه متیقن الکذب.
4- أفحمه : أسکته بالحجه ، فی خصومه أو غیرها «أقرب الموارد».
5- جاراه : جری معه ، وافقه «أقرب الموارد».

مقام الجدل والخاصمه کالقضیه التی تؤخذ من اعترافات الخصم لیبتنی علیها الاستدلال فی ابطال مذهبه او دفعه.

6- المقبولات

(1)

وهی قضایا مأخوذه ممن یوثق بصدقه تقلیدا اما الأمر سماوی. کالشرایع والسنن المأخوذه عن النبی والامام المعصوم علیهم السلام وامام لمزید عقله

وخبرته کالمأخوذات من الحکماء وافاضل السلف والعلماء الفنیین من آراء فی الطب أو الاجتماع او الاخلاق او نحوها وکأبیات تورد شواهد لشاعر معروف وکالامثال السائره التی تکون مقبوله عند الناس وان لم تؤخذ من شخص معین وکالقضایا الفقهیه المأخوذه تقلیدا عن المجتهد.

ان هذه القضایا وأمثالها هی من أقسام المعتقدات. والاعتقاد بها قد یکون علی سبیل القطع او الظن الغالب ولکن علی کل حال منشأ الاعتقاد بها هو التقلید للغیر الموثوق بقوله کما قددمنا. وبهذا تفترق عن الیقینیات والمضنونات.

وقد تکون قضیه واحده یقینیه عند شخص ومقبوله عند شخص آخر باعتبارین کما قد تکون من المشبهات او المسلمات باعتبار ثالث أو رابع ... وهکذا.

7- المشبهات

وهی قضایا کاذبه یعتقد بها لأنها تشبه الیقینیات او المشهورات فی الظاهر فیغالط (2) فیها المستدل غیره لقصور تمییز ذلک الغیر بین ما هو هو وبین ما هو

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 2670


1- راجع شرح شمسیه : ص 168.
2- غالطه : أوقعه فی الغلط «أقرب الموارد».

غیره او لقصور نفس المستدل او لغیر ذلک.

والمشابهه اما من ناحیه لفظیه مثل ما لو کان اللفظ مشترکا أو مجازا فاشتبه الحال فیه واما من ناحیه معنویه مثل ما لو وضع ما لیس بعله عله ونحو ذلک. وتفصیل اسباب الاشتباه یأتی فی «صناعه المغالطه» لأن ماده المغالطه هی المشبهات والوهمیات. وأهمها المشبهات. ).

8- المخیّلات

(1) (2)

وهی قضایا لیس من شأنها ان توجب تصدیقا الا انها توقع فی النفس تخییلات (3) تؤدی الی انفعالات نفسیه من انبساط فی النفس او انقباض ومن استهانه بالامر الخطیر او تهویل او تعظیم للشیء الیسیر ومن سرور وانشراح او حزن وتألم ومن شجاعه واقدام او جبن واحجام. (4)

وتأثیر هذه القضایا «التی هی مواد صناعه الشعر کما سیأتی» فی النفس ناشیء من تصویر المعنی بالتعبیر تصویرا خیالیا خلاباً وان کان لا واقع له (5).

وکلما استعملت المجازات والتشبیهات والاستعارات وأنواع البدیع فی مثل هذه القضایا کانت أکثر تأثیرا فی نفس لأن هذه المزایا تضفی علی الالفاظ والمعانی جمالا یستهوی المشاعر ویثیر التخیلات. واذا انضم الیها الوزن

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 2671


1- بصیغه الفاعل بشهاده ما ذکره فی تفسیرها ، أو بصیغه المفعول ، فإن هذه القضایا أمور موجوده فی الخیال أیضا.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 169.
3- أی صورا خیالیه - فی مقابل الحسیه والوهمیه والعقلیه - کانت غائبه عن الذاکره.
4- أحجم عن الشئ : کف ، نکص هیبه ، بالفارسیه «عقب نشینی».
5- حتی قیل أحسن الشعر أکذبه. وراجع کشکول البهائی : ج 1 ، ص 397 «من أشعر الناس».

والقافیه أو التسجیع والازدواج زاد تأثیرها. ثم یتضاعف الاثر اذا کان الصوت المؤدی لها رقیقا ومشتملا علی نغمه موسیقیه مناسبه للوزن ونوع التخییل.

کل ذلک یدل علی د «المخیلات لیس تأثیرها فی النفس لأجل کونها تتضمن حقیقه یصدق بها بل حتی لو علم کذبها فان لها ذلک التأثیر المنتظر منها. وما ذلک الا لأن التصویر فیها للمعنی مع ما ینضم الیه من ).

مساعدات هو الذی یستهوی النفس ویؤثر فیها. وسیأتی تفصیل ذلک فی صناعه الشعر.

وبهذا ینتهی ما أردناه من الکلام علی مواد الاقیسه فی هذه المقدمه. ولا بد قبل الدخول فی الصناعات الخمس من بیان الحصر فیها وبیان فائدتها علی الاجمال فنقول :

اقسام الاقیسه بحسب الماده

تقدم فی التمهید لهذا الباب أن القیاس (1) بحسب اختلاف المقدمات من حیث الماده وبحسب ما تؤدی الیه من نتائج وبحسب اغراض تألیفها ینقسم الی البرهان والجدل والخطابه والشعر والمغالطه.

بیان ذلک : إن القیاس (2) بحسب اختلاف المقدمات من جهه کونها بقینیه أو غیر یقینیه اما ان یفید تصدیقاً واما تأثیراً آخر غیر التصدیق من التخیل والتعجب ونحوهما.

ثم «الاول» إما ان یفید تصدیها جازما لا یقبل احتمال الخلاف او تصدیقا غیر جازم یجوز فیه الخلاف أی «ظنیا». ثم ما یفید تصدیقا جازما اما أن یعتبر فیه ان یکون تألیفه لغرض ان ینتج حقا أم لا. ثم ما یعتبر فیه انتاج الحق إما ان تکون النتیجه حقا واقعا اما لا.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 2672


1- الأولی أن یعبر بالحجه بدل القیاس ، لأن الذی یعتبر فیه کونه بصوره القیاس إنما هو بعضها ، وهو البرهان فقط.
2- الأولی أن یعبر بالحجه بدل القیاس ، لأن الذی یعتبر فیه کونه بصوره القیاس إنما هو بعضها ، وهو البرهان فقط.

فهذه خمسه أنواع (1) :

1- ما یفید تصدیقا جازما وکان المطلوب حقا واقعا وهو «البرهان» والغرض منه معرفه الحق من جهه ما هو حق واقعاً.

2- ما یفید تصدیقا جازما وقد اعتبر فیه ان یکون المطلوب حقا ولکنه لیس بحث واقعا. وهو «المغالطه».

3- ما یفید تصدیقا جازما ولکن لم یعتبر فیه أن یکون المطلوب حقا بل المعتبر فیه عموم الاعتراف او التسلیم (2) وهو «الجدل». والغرض منه افحام الخصم والزامه.

4- ما یفید تصدیقا غیر جازم. وهو «الخطابه» والغرض منه اقناع الجمهور.

5- ما یفید غیر التصدیق من التخیل والتعجب ونحوهما وهو «الشعر» والغرض منه حصول الانفعالات النفسیه.

ثم ان البحث عن کل واحد من هذه الصناعات الخمس او القدره (3) علی استعمالها عند الحاجه یسمی «صناعه» فیقال : صناعه البرهان وصناعه المغالطه ... الخ.

والصناعه (4) اصطلاحا ملکه نفسانیه وقدره مکتسبه یقتدر بها علی استعمال أمور لغرض من الاغراض صادرا ذلک الاستعمال عن بصیره بحسب الامکان کصناعه الطب والتجاره والحیاکه مثلا. ولذا من یغلط فی اقیسته لا عن بصیره

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 2673


1- راجع شرح الشمسیه : 168 و 197 ، وشرح المنظومه : ص 870 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 33 ، وشرح الإشارات : ص 288.
2- وهو اعتراف المخاطب ، لأن المقوم للتسلیم هو اعتراف المخاطب.
3- یشیر إلی أن الصناعه تطلق علی معینین : العلم والفن.
4- بالمعنی الثانی وهو الفن.

ومعرفه بموقع الغلط لا یقال ان عنده صناعه المغالطه بل من عنده الصناعه هو الذی یعرف أنواع المغالطات ویمیز بین القیاس الصحیح من غیره ویغالط فی اقیسته عن عمد وبصیره.

والصناعه علی قسمین علمیه وعلمیه وهذه الصناعا ت الخمس من الصناعات العلمیه النافعه وسیأتی فی البحث الآتی بیان فائدتها.

الصوره

فائده الصناعات الخمس علی الاجمال

اما منافع هذه الصناعات الخمس والحاجه الیها فان صناعتی البرهان والمغالطه تختص فائدتهما علی الاکثر بمن یتعاطی العلوم النظریه ومعرفه الحقائق الکونیه ولکن منفعه صناعه البرهان له فبالذات کمعرفه الأغذیه فی نفعها لصحه الانسان ومنفعه صناعه المغالطه له فبالعرض کمعرفه السموم فی نفعها للاحتراز عنها.

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 2674

واما الثلاث الباقیه فان فائدتها عامه للبشر وتدخل فی اکثر المصالح المدنیه والاجتماعیه. واکثر ما تظهر فائده صناعه الجدل لأهل الادیان وعلماء الفقه وأهل المذاهب السیاسیه لحاجتهم الی المناظره والنقاش.

واکثر ماتظهر فائده صناعتی الخطابه والشعر للسیاسیین وقواد

الحروب ودعاه الاصلاح لحاجتهم الی اقناع الجمهور ورضاهم وبعث الهمم فیهم وتحریض الجنود والاتباع علی الاقدام والتضحیه. بل کل رئیس وصاحب دعوه حقه او باطله لا یستغنی عن استعمال هذه الصناعات الثلاث للتأثیر علی أتباعه ومریدیه ولتکثیر أنصاره.

ومن العجب اهمال اکثر المؤلفین فی المنطق بحث هذه الصناعات تفریطا بغیر وجه مقبول الا اولئک الذین ألفوا المنطق مقدمه للفلسفه فان من حقهم ان یقتصروا علی مباحث البرهان والمغالطه کما صنع صاحب الاشارات والحاج هادی السبزواری فی منظومته اذ لا حاجه لهم فی باقی الصناعات.

وأهم ما یحتاج الیه منها ثلاث : البرهان والجدل والخطابه. وقد ورد فی القرآن الکریم الترغیب فی استعمال الاسالیب الثلاثه فی الدعوه الالهیه وذلک قوله تعالی : «وادع الی سبیل ربک بالحکمه والموعظه الحسنه وجادلهم بالتی هی أحسن»(1) فان الحکمه هی البرهان والموعظه الحسنه من صناعه الخطابه ومن آداب الجدل ان یکون بالتی هی احسن.

هذا کل ما أردنا ذکره فی المقدمه. وقد آن الشروع فی بحث هذه الصناعات فی خمسه فصول. وعلی الله التکلان.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 2675


1- النحل : 125.
الفصل الأوّل : صناعه البرهان
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 2676

1- حقیقه البرهان

ان العلوم الحقیقیه التی لا یراد بها الا الحق الصراح لا سبیل لها الا سبیل البرهان لانه هو وحده من بین أنواع القیاس الخمسه یصیب الحق ویستلزم الیقین بالواقع. والغرض منه معرفه الحق من جهه ما هو حق سواء کان سعی الانسان للحق لاجل نفسه لیناجیها به ولیعمر عقله بالمعرفه أو لغیره لتعلیمه وارشاده الی الحق.

ولذلک یجب علی طالب الحقیقه ألا یتبع الا البرهان وان استلزم قولا لم یقل به أحد قبله.

وقد عرفوه (1) بأنه : «قیاس مؤلف من یقینیات ینتج یقینا بالذات اضطرارا» وهو نعم التعریف سهل واضح مختصر.

ومن الواضح أن کل حجه لا بد ان تتألف من مقدمتین والمقدمتان قد تکونان من القضایا الواجبه القبول وهی الیقینیات التی مرّ ذکرها وقد لا تکونان منها بل تکون واحده منهما أو کلتاهما من انواع القضایا الاخری السبع التی تقدم شرحها فی مقدمه هذا الباب.

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 2677


1- راجع شرح الشمسیه : ص 167 ، وشرح المطالع : ص 333 والجوهر النضید : ص 169 ، وشرح الإشارات : ص 289.

ثم المقدمه الیقینیه إما أن تکون فی نفسها بدیهیه من احدی البدیهیات الست المتقدمه وإما ان تکون نظریه تنتهی الی البدیهیات.

فاذا تألفت الحجه من مقدمتین یقینیتین سمیت «برهانا». ولا بدّ أن ینتجا قضیه یقینیه لذات القیاس المؤلف منهما اضطرارا عندما یکون تألیف القیاس فی صورته یقینیا أیضا کما کان فی مادته فیستحیل حینئذ تخلف النتیجه لاستحالهد تخلف المعلول عن علته فیعلم بها اضطرارا لذات المقدمتین بما لهما من هیئه التألیف علی صوره قیاس صحیح.

وهذا معنی أن نتیجه البرهان ضروریه. ویعنون بالضروره هنا معنی آخر غیر معنی «الضروره» فی الموجهات علی ما سیأتی (1).

والخلاصه ان البرهان یقینی واجب القبول ماده وصوره وغایته ان ینتج الیقین الواجب القبول أی الیقین بالمعنی الاخص.

2- البرهان قیاس

ذکرنا فی تعریف البرهان بانه «قیاس» وعلیه فلا یسمی الاستقراء ولا التمثیل برهانا. وعلل بعضهم ذلک بأن الاستقراء والتمثیل لا یفیدان الیقین ویجب فی البرهان أن یفید الیقین.

والحق ان الاستقراء قد یفید الیقین وکذلک التمثیل علی ما تقدم فی بابهما فی الجزء الثانی (2) بل تقدم ان أساس اکثر کبریات الاقیسه هو الاستقراء المعلل ومع ذلک لا یسمی الاستقراء ولا التمثیل برهانا.

والسر فی ذلک ان الاستقراء المفید للیقین وکذا التمثیل انما یفید الیقین

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 2678


1- یأتی فی ص 375.
2- تقدم فی ص 310 و 317.

حیث یعتمد علی القیاس کما شرحناه فی التجربیات(1). واشرنا فی

الجزء الثانی الی أن الاستقراء التام یرجع الی القیاس المقسم (2) فراجع. اما الاستقراء الناقص المبنی علی المشاهده فقط فانه لا یفید الیقین لأنه لا یرجع الی القیاس ولایعتمد علیه. فاتضح بالاخیر ان المفید للیقین هو القیاس فقط.

ولیس معنی ذلک ان العلوم تستغنی عن الاستقراء والتمثیل او التقلیل من شأنهما فی العلوم بل العلوم الطبیعیه بأنواعها وعلم الطب ونحوه کلها تبتنی علی المجربات التی لا تحصل للعقل بدون الاستقراء والتمثیل ولکن انما تفید الیقین حیث تعتمد علی القیاس. فرجع الامر کله الی القیاس.

3- البرهان لِمّیّ و اِنّیّ

ان العمده فی کل قیاس هو الحد الاوسط فیه لأنه هو الذی یؤلف العلاقه بین الاکبر والاصغر فیوصلنا الی النتیجه «المطلوب». وفی البرهان خاصه لا بد أن یفرض الحد الاوسط عله لیقین بالنتیجه ای للیقین بنسبه الاکبر الی الاصغر والا لما کان الاستدلال به اولی من غیره. ولذا یسمی الحد الأوسط «واسطه فی (3) الاثبات».

وعلیه فالحد الاوسط اما ان یکون مع کونه واسطه فی الاثبات واسطه فی الثبوت أیضا أی یکون عله لثبوت الاکبر للاصغر واما ان لا یکون واسطه فی الثبوت.

فان کان الاول (4) «أی انه واسطه فی الاثبات والثبوت معا» فان

البرهان

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 2679


1- تقدم فی ص 331.
2- تقدم فی ص 310.
3- راجع الحاشیه ص 112 ، وشرح المنظومه : ص 167.
4- راجع الحاشیه : ص 112 ، وشرح الشمسیه : ص 167 ، وشرح المنظومه : ص 92 ، وشرح المطالع : ص 334 ، والقواعد الجلیه : ص 398 ، والجوهر النضید : ص 171 ، والإشارات وشرحه : ص 306 ، والنجاه : ص 66.

حینئذ یسمی «برهان لم» او «البرهان اللمی» لانه یعطی اللمیه (1) فی الوجود والتصدیق معا فهو معط للمیه مطلقا فسمی به کقولهم : «هذه الحدیده ارتفعت حرارتها وکل حدیده ارتفعت حرارتها فهی متمدده فینتج هذه الحدیده متمدده» فالاستدلال بارتفاع الحراره علی التمدد استدلال بالعله علی المعلول. فکما اعطت الحراره الحکم بوجود التمدد فی الذهن للحدیده کذلک هی معطیه فی نفس الامر والخارج وجود التمدد لها.

وان کان الثانی (2) «أی انه واسطه فی الاثبات فقط ولم یکن واسطه فی الثبوت» فیسمی «برهان إن» أو «البرهان الإنّی» لانه یعطی الانیه (3). والانیه مطلق الوجود.

4- اقسام البرهان الإنّی

(4)

و البرهان الإنّی علی قسمین :

1- أن یکون الأوسط معلولاً للاکبر فی وجوده فی الاصغر لا عله عکس

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 2680


1- اللمیه - بتشدید المیم - هی العلیه مصدر صناعی مأخوذ من کلمه «لم» راجع ص 114 الجزء الأول.
2- راجع الحاشیه : ص 112 ، وشرح الشمسیه : ص 167 ، والقواعد الجلیه ص 398 ، والجوهر النضید : ص 171 ، والإشارات : ص 306 ، والنجاه ص 67.
3- الإنیه - بتشدید النون - مصدر صناعی کاللمیه مأخوذه من کلمه «إن» المشبهه بالفعل التی تدل علی الثبوت والوجود.
4- راجع الحاشیه : ص 112 ، وشرح المطالع : ص 334 ، والقواعد الجلیه : ص 399 ، واللمعات «منطق نوین» : ص 35 ، والجوهر النضید : ص 172.

«برهان لم» کما لو قیل فی المثال المتقدم : «هذه الحدیده متمدده وکل حدیده متمدده مرتفعه درجه حرارتها». فالاستدلال بالتمدد علی

ارتفاع درجه الحراره استدلال بالمعلول علی العله. فیقال فیه : انه یستکشف بطریق الإن من وجود المعلول علی وجود العله فیکون العلم بوجود المعلول بوجود المعلول سببا للعلم بوجود العله. فلذلک یکون المعلول واسطه فی الاثبات أی عله للعلم بالعله وان کان معلولا لها فی الخارج. ویسمی هذا القسم من البرهان الإنّی «الدلیل».

2- أن یکون الأوسط والاکبر معاً (1) معلولین لعله واحده فیستکشف من وجود احدهما وجود الآخر فکل منهما اذا سبق العلم به یکون العلم به عله للعلم بالآخر ولکن لا لأجل ان احدهما عله للآخر بل لکونهما متلازمین فی الوجود لاشتراکهما فی عله واحده اذا وجدت لا بد أن یوجدا معا فاذا علم بوجود احدهما یعلم منه وجود علته لاستحاله وجود المعلول بلا عله واذا علم بوجود العله علم منها وجود المعلول الآخر لاستحاله تخلف المعلول عن العله. فیکون العلم علی هذا بأحد المعلولین مستلزما للعلم بالآخر بواسطه.

ولیس لهذا القسم الثانی اسم خاص. وبعضهم لا یسمیه البرهان الإنیّ بل یجعل البرهان الإنیّ مختصا بالقسم الاول المسمی بالدلیل ویجعل هذا القسم واسطه بینه وبین اللمی. فتکون اقسام البرهان ثلاثه : لمیّ وإنیّ وواسطه بینهما.

وفی الحقیقه ان هذا القسم فیه استکشافان واستدلالان : استدلال بالمعلول علی العله المشترکه ثم استدلال بالعله المشترکه علی المعلول الآخر کما تقدم ففیه خاصه البرهان الإنیّ فی الاستدلال الاول وخاصه البرهان اللمّی فی الاستدلال الثانی. فلذا جعلوه واسطه بینهما لجمعه بین الطریقتین. والاحسن

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 2681


1- یعنی : ان یکون الأوسط وثبوت الأکبر للأصغر.

جعله قسما ثانیا للإنیّ کما صنع کثیر من المنطقیین رعایه للاستدلال الاول فیه. والامر سهل.

5- الطریق الأساسی الفکری لتحصیل البرهان

عند العقلاء قضیتان أولیتان لا یشک فیهما الاّ مکابر أو مریض العقل لانهما اساس کل تفکیر ولم یتم اختراع ولا استنباط ولا برهان بدونهما حتی الاعتقاد بوجود خالق الکائنات وصفاته مرتکز علیهما. وهما

1- «ان کل ممکن لا بد له من عله فی وجوده». ویعبر عن هذه البدیهه أیضا بقولهم : «استحاله وجود الممکن بلا عله».

2- «کل معلول یجب وجوده عند وجود علته». ویعبر عنها ایضا بقولهم : «استحاله تخلف المعلول عن العله».

ولما کان الیقین بالقضیه من الحوادث الممکنه فلا بد له من عله موجبه لوجوده بناء علی البدیهه الاولی. وهذه العله قد تکون من الداخل وقد تکون من الخارج.

«الاول» ان تکون من الداخل. ومعنی ذلک ان نفس تصور اجزاء القضیه «طرفی النسبه» (1) عله للحکم والعلم بالنسبه (2) کقولنا : «الکل اعظم من الجزء» وقولنا : «النقیضان لا یجتمعان». والبدیهتان اللتان مرّ ذکرهما فی صدر البحث أیضا من هذا الباب فان نفس تصور الممکن والعله کاف للحکم باستحاله وجود الممکن بلا عله ونفس تصور الممکن والعله کاف للحکم باستحاله وجود الممکن بلا عله ونفس تصور العله والمعلول کاف للحکم باستحاله تخلفه عن علته. فلا یحتاج الیقین فی مثل هذه القضایا الی شیء آخر وراء نفس تصوّر طرفی

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 2682


1- وکذا النسبه.
2- أی العلم بوجود النسبه.

القضیه. ولذا تسمی هذه القضایا ب- «الاولیه» کما تقدم فی بابها (1) لانها اسبق من کل قضیه لدی العقل. ولاجل هذا قالوا ان القضایا الاولیات هی العمده فی مبادیء البرهان.

«الثانی» ان تکون العله من الخارج. وهذه العله الخارجه علی نحوین :

1- أن تکون احدی الحواس الظاهره او الباطنه وذلک فی المشاهدات والمتواترات اللتین هما من البدیهیات الست. وقضایاها من الجزئیات (2) فان العقل هو الذی یدرک ان هذه النار حاره أو مکه موجوده ولکن ادراکه لهذه الاشیاء لیس ابتداء بمجرد تصوّر الطرفین ولا بتوسط مقدمات عقلیه. وانما بتوسط احدی الحواس وهی جنوده التی یستعین بها فی ادراک المشاهدات ونحوها فانه یدرک الطعم بالذوق واللون بالبصر والصوت بالسمع ... وهکذا ثم یدرک بقوه أخری بأن ماله هذا اللون الاصفر مثلا له هذا الطعم الحامض.

وقول الحکماء ان العقل (3) لا یدرک الجزئیات (4) فان غرضهم انه لا یدرک الجزئیات بنفسه بدون استعمال آله ادراکیه والا فلیس المدرک للکلیات والجزئیات الا القوه العاقله. ولا یمکن ان یکون للسمع والبصر ونحوهما وجود وادراک مع قطع النظر عنها غیر ان ادراک القوه العاقله للمحسوسات لایحتاج الی أکثر من استعمال آله الادراک المختصه فی ذلک المحسوس.

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 2683


1- راجع ص 328.
2- یعنی : أن موضوعات هذه القضایا لیست إلا جزئیات ، فتکون القضایا قضایا شخصیه.
3- راجع التعلیقات لأبی علی الشیخ الرئیس : ص 22 وص 33 وص 50 وص 58 وص 77 ص 116 وص 126 وص 148 ، والحاشیه : ص 17 ، وحواشیها فی المقام.
4- لا یخفی علیک ما فیه من المغالطه باشتراک الاسم ، فإن العقل الذی یدرک الجزئیات إنما هو العقل بمعنی مطلق القوه المدرکه أو النفس. والعقل الذی یقول الحکماء : إنه لا یدرک الجزئیات إنما هو خصوص مرتبه من النفس والقوه المدرکه لا تدرک إلا الکلیات.

ویختص ادراک القوه العاقله بتوسط (1) الآله فی خصوص الجزئیات لان الحسّ بانفراده لا یفید رأیاً کلیا لأن حکمه مخصوص بزمان الاحساس فقط وإذا أراد ان یتجاوز الادراک الی الامور الکلیه فلا بد أن ».

یستعین بمقدمات عقلیه وقیاسات منطقیه لیستفید منها الرأی الکلی. فالمشاهدات وکذلک المتواترات تصلح لا ن تکون مبادیء یقتنص منها التصورات الکلیه والتصدیقات العامه بل لو لا تتبع المشاهدات لم نحصل علی کثیر من المفاهیم الکلیه والآراء العلمیه. ولذا قیل «من فقد حسا فقد علما». وتفصیل هذه الابحاث یحتاج الی سعه من القول لا یساعد علیه هذا الکتاب.

2- ان تکون العله الخارجه هی القیاس المنطقی. وهذا القیاس علی قسمین :

«القسم الاول» ان یکون حاضرا لدی العقل لا یحتاج الی إعمال فکر فلا بد أن یکون معلوله وهو الیقین بالنتیجه حاضراً أیضا ضروری الثبوت. وهذا شأن المجربات والحدسیات والفطریات التی هی من أقسام البدیهیات اذ قلنا سابقا ان المجربات والحدسیات تعتمد علی قیاس خفی حاضر لدی الذهن والفطریات قضایا قیاساتها معها. وانما سمیت «ضروریه» لضروره الیقین بما بسبب حضور علتها لدی العقل بلا کسب.

والی هنا انتهی بنا القول الی استقصاء جمیع البدیهیات الست «التی هی أساس البراهین ورکیزه کل تفکیر ورأس المال العلمی لتاجر العلوم» والی استقصاء أسباب الیقین بها.

فالاولیات عله یقینها من الداخل والمشاهدات والمتواترات علتها من الخارج وهی الآله الحاسه والثلاث الباقیه علتها من الخارج أیضا ولیست هی

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 2684


1- متعلق ب «یختص».

الا القیاس الحاضر.

«القسم الثانی» ان لا یکون القیاس حاضراً لدی العقل فلا بد للحصول علی الیقین من السعی لاستحضاره بالفکر والکسب العلمی وذلک بالرجوع الی البدیهیات «وهذا هو موضع الحاجه الی البرهان» فاذا حضر هذا القیاس انتظم البرهان إما علی طریق اللم او الإن. فاستحضار عله

الیقین غیر الحاضره هو الکسب وهو المحتاج الی النظر والفکر. والذی یدعو الی هذا الاستحضار البدیهه الاولی المذکوره فی صدر البحث وهی استحاله وجود الممکن بلا عله واذا حضرت العله انتظم البرهان کما قلنا أی یحصل الیقین بالنتیجه وذلک بناء علی البدیهه الثانیه وهی استحاله تخلف المعلول عن العله.

فاتضح من جمیع ما ذکرنا کیف نحتاج الی البرهان وسر الحاجه الیه وأنه یرتکز اساسه علی هاتین البدیهتین اللتین هما الطریق الاساس الفکری لتحصیل کل برهان.

6- البرهان اللّمّی مطلق و غیر مطلق

(1)

قدعرفت ان البرهان اللمی ما کان الاوسط فیه عله لثبوت الاکبر للاصغر ومعنی ذلک انه عله للنتیجه. وهذا علی نحوین :

1- ان یکون عله لوجود الاکبر فی نفسه علی الاطلاق ولاجل هذا یکون عله لثبوته للاصغر باعتبار ان المحمول الذی هو الاکبر هنا لیس وجوده الا وجوده لموضوعه وهو الاصغر ولیس له وجود مستقل عن وجود موضوعه کالمثال المتقدم وهو مثال علیه ارتفاع الحراره لتمدد الحدیده. ویسمی هذا

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 2685


1- راجع شرح المنظومه : ص 98 ، والنجاه : ص 66.

النحو «البرهان اللمی المطلق».

2- ان لا یکون عله لوجود الاکبر علی الاطلاق وانما یکون عله لوجوده فی الاصغر. ویسمی هذا النحو «البرهان اللمی غیر المطلق». وانما صح ان یکون عله لوجود الاکبر فی الاصغر ولیس عله لنفس الاکبر فباعتبار أن وجود الاکبر فی الاصغر شیء وذات الاکبر شیء آخر فتکون

عله وجود الأکبر فی الاصغر غیر عله نفس الاکبر. والمقتضی لکون البرهان لمیّاً لیس الا علیه الأوسط لوجود الاکبر فی الاصغر سواء کان عله أیضا لوجود الاکبر فی نفسه کما فی النحو الاول أی البرهان اللمی المطلق او کان معلولاً للاکبر فی نفسه او کان معلولاً للاصغر او لیس معلولاً لکل (1) منهما.

مثال الاول - وهو ما کان معلولاً للاکبر قولنا : «هذه الخشبه تتحرک الیها النار. وکل خشبه تتحرک الیها النار توجد فیها النار» فوجود النار أکبر وحرکه النار أوسط والحرکه عله لوجود النار فی الخشبه ولکنّها لیست عله لوجود النار مطلقا بل الامر`بالعکس فان حرکه النار معلوله لطبیعه النار.

ومثال الثانی - وهو ما کان معلولا للاصغر قولنا : «المثلث زوایاه تساوی قائمتین. وکل ما یساوی قائمتین (2) نصف زوایا المربع» فالاوسط «مساواه القائمتین» معلول للاصغر وهو «زوایا المثلث» : وهو فی الوقت نفسه عله لثبوت الاکبر «نصف زوایا المربع» للاصغر «زوایا المثلث».

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 2686


1- فی النسخ : لکل.
2- لا یختص علیک : أن المثلث فی هذه القضیه لیس موضوعا ، فإن المحکوم علیه إنما هو زوایا المثلث. ومن هنا یعلم أن المبتدأ الذی هو مصطلح الأدیب والموضوع الذی اصطلح علیه المنطقی بینهما عموم وخصوص من وجه ، یجتمعان فی «زید» فی «زید قائم» ویفترقان فی «زید» فی «ضرب زید» وکذا فی المثال الذی نحن فیه.

ومثال الثالث - وهو ما لم یکن معلولا لکل (1) من الاصغر والاکبر نحو : «هذا الحیوان غراب. وکل غرب أسود» فالغراب وهو الأوسط لیس معلولا للاصغر ولا للاکبر مع انه عله لثبوت وصف السواد لهذا الحیوان.

7- معنی العله فی البرهان اللمّی

قلنا : ان البرهان اللمی ما کان فیه الاوسط عله لثبوت الاکبر للاصغر وقد یسبق ذهن الطالب الی أن المراد من العله خصوص العله الفاعلیه ولکن فی الواقع ان العله تقال(2) علی اربعه أنواع والبرهان اللمی یقع بجمیعها وهی :

1- «العله الفاعلیه» أو الفاعل او السبب او مبدأ الحرکه. ما شئت فعبر. وقد یعبر عنها بقولها «ما منه الوجود»ویقصدون المفیض والمفید للوجود(3) او المسبب للوجود کالبانی للدار والنجار للسریر والأب للولد(4) ونحو ذلک. ومثال أخذ الفاعل فی البرهان : «لم صار الخشب یطفو علی الماء؟ فیقال : لأن الخشب ثقله النوعی أخف من ثقل الماء النوعی». ومثاله أیضا ما تقدم فی مثال تمدد الحدید بالحراره.

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 2687


1- فی النسخ : لکل.
2- راجع شرح المنظومه : ص ٩٣ ، والجوهر النضید : ص ١٧٤ ، والنجاه : ص ٨٣ ، والتحصیل : ص ٢٥٣ وص ٣٧ وص ٢٣٨ ، وکشف المراد ، ص ١١٤.
3- (*) قد یقصد بعضهم من تعبیر «ما منه الوجود» خصوص المفیض للوجود أی الخالق المصور ، والفاعل بهذا المعنی هو خصوص الباری تعالی. وأما الفاعل المسبب للوجود الذی لیس منه فیض الوجود وخلقه وهو ما عدا الله تعالی من الأسباب ، فیعبر عنه «ما به الوجود».
4- لا یخفی : أن العلل الأربع فی کلامه لم تستعمل بمعناها الصحیح ، فإن الفاعل هو المفیض للوجود ، والبانی وأمثاله لیس مفیضا. والعله المادیه هی الماده التی هی قوه محضه ، لا مثل الخشب للکرسی. والعله الصوریه هی الصوره الجوهریه المقومه للماده لا کالشکل للکرسی.

2- «العله المادیه» أو الماده التی یحتاج الیها الشیء لیتکوّن ویتحقق بالفعل بسبب قبوله للصوره. وقد یعبر عنها بقولهم «ما فیه الوجود» کالخشب والمسمار للسریر والجص والآجر والخشب ونحوها للدار والنطفه للمولود.

ومثال أخذ الماده فی البرهان قولهم : «لم یفسد الحیوان؟ فیقال : لأنه مرکب من الاضداد».

3- «العله الصوریه» أو الصوره. وقد یعبر عنها بقولهم : «ما به الوجود» ای الذی یحصل به الشیء بالفعل فانه ما لم تقترن الصوره بالماده لم یتکوّن الشیء ولم یتحقق کهیئه السریر والدار وصوره الجنین التی بها یکون انسانا. ومثال أخذ الصوره فی البرهان قولهم : «لم کانت هذه الزاویه قائمه؟ فیجاب : لأن ضلعیها متعامدان».

4- «العله الغائیه» أو الغایه. وقد یعبر عنها بقولهم : «ما له الوجود» أی التی لا جلها وجد الشیء وتکوّن کالجلوس للکرسی والسکنی للبیت. ومثال أخذ الغایه فی البرهان قولهم : «لم أنشأت البیت؟ فیجیب : لکی اسکنه» و «لم یرتاض فلان؟ فیجاب : لکی یصح». وهکذا.

8- تعقیب و توضیح فی اخذ العمل حدودا وسطی

لا شک انما یحصل البرهان علی وجه یجب ان یعلم اذهن بوجود المعلول عند العلم بوجود العله اذا کانت العله علی وجه اذا حصلت لا بد أن یحصل المعلول عندها. ومعنی ذلک ان العله لا بد أن تکون کامله تامه السببیه والاّ اذا فرض حصول العله ولا یحصل عندها المعلول لا یلزم من العلم بها العلم به.

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 2688

وعلیه یمکن للمتأمل ان یعقب علی کلامنا السابق فیقول : ان العله التامه التی لا یتخلف عنها المعلول هی الملتئمه من العلل الاربع فی

الکائنات المادیه أما کل واحده منا فلیست بعله تامه فکیف صح ان تفرضوا وقوع البرهان اللمی فی کل واحده منها؟

وهذا کلام صحیح فی نفسه ولکن انما صح فرض وقوع البرهان اللمی فی واحده من الاربع ففی موضوع تکون العلل الباقیه مفروضه الوقوع متحققه وان لم یصرح بها فیلزم حینئذ من فرض وجود تلک العله التی أخذت حدا أوسط وجود المعلول بالفعل لفرض حصول باقی العلل. لا لأنه یکتفی باحدی العلل الاربع مجرده فی التعلیل ولا لأن الواحده منها هی مجموع العلل بل لانها حسب الفرض لا ینفک وجودها عن وجود جمیعها فتکون کل واحده مشتمله علی البواقی بالقوه وقائمه مقامها. ولنتکلم عن کل واحده من العلل کیف یکون فرض وجودها فرضا للبواقی فنقول :

أما العله الصوریه فانه اذا فرض وجود الصوره فقد فرض وجود المعلول بالفعل لأن فعلیه الصوره فعلیه لذیها فلا بد مع فرض وجود المعلول ان تکون العلل کلها حاصله والاّ لما وجد وصار فعلیا.

وکذا «العله الغائیه» فانما یفرض وجود الغایه بعد فرض وجود ذی الغایه وهو المعلول لان الغایه فی وجودها الخارجی متأخره عن وجود المعلول بل هی معلوله (1) له وانما العله له هی الغایه بوجودها الذهنی العلمی.

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 2689


1- لا یخفی ما فیه ، فإن الغایه بوجودها الخارجی إذا کان معلولا - کما اعترف به - کان أخذها بوجودها الخارجی فی البرهان موجبا لکون البرهان من البرهان الإنی. فالحق أن یقال : إن العله الغائیه إنما تؤخذ فی البرهان فیما إذا اجتمعت سائر الشرائط وکانت العله الغائیه باعثه بالفعل.

وأما «العله المادیه» فانه فی کثیر من الامور الطبیعیه یلزم عند حصول استعداد الماده لقبول الصوره حصول الصوره بالفعل کما لو وضعت البذره

مثلا فی أرض طیبه فی الوقت المناسب وقد سقیت الماء فلا بد أن یحصل النبات باعتبار ان الفاعل قوه طبیعیه فی جوهر الماده فلا یمکن الا أن یصدر عنها فعلها عند حصول الاستعداد. التام لأنه اذا طلبت الماده عند اتعدادها بلسان حالها أن یفیض باریء الکائنات علیها الوجود فانه تعالی لا یخل فی ساحته فلا بد أن یفیض علیها وجودها اللائق بها. واذا وجدت الصوره فهو فرض وجود المعلول لأن معنی حصول الصوره کما سبق حصول المعلول بالفعل.

نعم بعض الامور الطبیعیه لا یلزم من حصول استعداد الماده حصول الصوره بالفعل. وذلک عندما یکون حدوث تلک الصوره متوقفه علی حرکه من عله محرکه خارجه کاستعداد النخله للثمر فانما تتم ثمرتها بالفعل بعد التلقیح والتلقیح حرکه من فاعل محرک خارج وهو الملقح. ومن هذا الباب الامور الصناعیه فان مجرد الستعداد الخشب لان یصیر کرسیا لا یصیره کرسیا بالفعل ما لم یعمل الصانع فی نشره وترکیبه علی الوجه المناسب. وعلیه لا یقع البرهان اللمی فی امثال هذه المواد فلا تقع کل ماده حداً اوسط فلذا لا یصح أن یعلل کون الشیء کرسیا بقولنا : لأنه خشب.

وأما «العله الفاعلیه» فلیس یجب من فرض الفاعل فی کثیر من الاشیاء وجود المعلول بل لا یؤخذ حداً اوسط الا اذا کان فاعلا تاما بمعنی انه مشتمل علی تمام جهات تأثیره کما اذا دل علی استعداد الماده ووجود جمیع الشرائط فیما اذا کان المعلول من الامور الطبیعیه المادیه. وذلک کفرض وجود الحراره فی

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 2690

الحدید الذی یلزم منه بالضروره وجود التمدد فالفاعل بدون الموضوع القابل لا یکون فاعلا تاما کما لا یکون القابل بدون الفاعل قابلا بالفعل.

ومن هذا الکلام یعلم ویتضح أنه لیس علی المطلوب الواحد فی

الحقیقه الا برهان لمّی واحد مشتمل علی جمیع العلل بالفعل أو بالقوه وان تعددت البراهین بحسب الظاهر بتعدد العلل حسب اختلافها فالسؤال بلم انما یطلب به معرفه العله التامه فاذا أجیب بالعله الناقصه فانه لا ینقطع السؤال بلم. وما دام هنا شرط او جزء من العله لم یذکر فالسؤال باق حتی یجاب بجمیع العلل التی تتألف منها العله التامه. وحینئذ یسقط السؤال بلم وینقطع.

9- شروط مقدمات البرهان

(1)

ذکروا لمقدمات البرهان شروطا ارتقت فی أکثر عبارتهم الی سبعه وهی :

1- أن تکون المقدمات کلها یقینیه «وقد سبق ان ذلک هو المقوم لکون القیاس برهانا وتقدم أیضا معنی الیقین هنا». فلو کانت احدی مقدمتیه غیر یقینیه لم یکون برهانا وکان إما جدلیا أو خطابیا أو شعریا أو مغالطیا علی حسب تلک المقدمه. ودائما یتبع القیاس فی تسمیته أخس مقدماته.

2- أن تکون المقدمات اقدم واسبق بالطبع من النتائج لانها لا بد أن تکون عللا لها بحسب الخارج. وهذا الشرط مختص ببرهان «لم».

3- أن تکون أقدم عند العقل بحسب الزمان من النتائج حتی یصح التوصل بها الی النتائج. فان الاقدم فی نفس الامر وهو الاقدم بالطبع شیء والاقدم بالنسبه

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 2691


1- راجع الجوهر النضید : ص 176 ، وشرح الإشارات : ص 295 ، والنجاه : ص 68 ، والتحصیل : ص 206.

الینا وبحسب عقولنا شیء آخر فانه قد یکون ما هو الاقدم بحسب الطبع کالعله لیس أقدم بالنسبه الی عقولنا بأن یکون

العلم بالمعلول أسبق واقدم من العلم بها فانه لا یجب فی کل ما هو اقدم بحسب الطبع ان یکون أقدم عند العقل فی المعرفه.

4- أن تکون اعرف من المعرّف. ومعنی انها اعرف ان تکون اکثر وضوحا ویقینا لتکون سببا لوضوح النتائج بداهه ان الوضوح والیقین یجب ان یکون اولا وبالذات للمقدمات وثانیا وبالعرض (1) للنتائج.

5- ان تکون مناسبه للنتائج ومعنی مناسبتها ان تکون محمولاتها ذاتیه أولیه لموضوعاتها علی ما سیأتی من معنی الذاتی والاوّلی هنا لان الغریب لا یفید الیقین بما لا یناسبه لعدم العله الطبیعیه بینهما. وبعباره أخری کما قال الشیخ الرئیس فی کتاب البرهان من الشفاص 72- «فان الغریبه لا تکون عللا ولو کانت المحمولات البرهانیه یجوز ان تکون غریبه لم تکن مبادیء البرهان عللا فلا تکون مبادیء البرهان عللا للنتیجه».

6- أن تکون ضروریه (2) اما بحسب الضروره الذاتیه او بحسب الوصف. ولیس المراد من «الضروری» هنا المعنی المقصود منه فی القیاس فانه اذا قیل هناک : «کل ح ب بالضروره» یعنون به أن کل ما یوصف بانه «ح» کیفما اتفق وصفه به فهو موصوف بانه «ب» بالضروره وان لم یکن موصوفا بأنه «ح»

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 2692


1- لا یخفی علیک : أن التعبیر بالعرض لیس مصطلحا هنا ، بل الصحیح هو التعبیر بقولنا «بالتبع» إن وضوح النتائج بالمقدمات صفه لها بذاتها ولیس الوضوح هذا صفه للمقدمات وتنسب إلیها من باب إسناد الشئ إلی غیر ما هو له.
2- راجع الجوهر النضید : ص 179 ، والإشارات وشرحه : ص 295 ، والنجاه : ص 70 ، والتحصیل : ص 205.

بالضروره. وأما هنا فیعنون به المشروطه العامه أی ان کل ما یوصف بانه «ح» بالضروره فانه موصوف بانه «ب»(1).

7- أن تکون کلیه. وهنا أیضا لیس المراد من «الکلیه» المعنی المراد فی القیاس. بل المراد أن یکون محمولها مقولا علی جمیع اشخاص الموضوع فی جمیع الازمنه قولا أولیّاً وان کان الموضوع جزئیا أو مهملا فالکلیه هنا یصح ان تقابلها الشخصیه. والمقصود من معنی الکلیه فی القیاس ان یکون المحمول مقولا علی کل واحد وان لم یکن فی کل زمان. ولم یکن الحمل أولیا فتقابل الکلیه هناک القضیه الجزئیه والمهمله.

وهذان الشرطان الاخیران یختصان بالنتائج الضروریه الکلیه فلو جوزنا ان تکون نتیجه البرهان غیر ضروریه وغیر کلیه فما کان بأس فی ان تکون احدی المقدمات ممکنه اوغیر کلیه بذلک المعنی من الکلیه لانه لیس یجب فی جمیع مطالب العلوم ان تکون ضروریه او کلیه الا أن یراد من الضروریه ضروریه الحکم وهو الاعتقاد الثانی وان کانت جهه القضیه هی الامکان فان الیقین کما تقدم یجب ان یکون الاعتقاد الثانی فیه لا یمکن زواله. ولکن هذا الشرط عین اشتراط یقینیه المقدمات وهو الشرط الاول.

10- معنی الذاتی فی کتاب البرهان

(2)

تقدم انه یشترط فی مقدمات البرهان ان تکون المحمولات ذاتیه

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 2693


1- أی : أن المحمول إنما یکون ضروریا للموضوع ما دام وصفه العنوانی ثابت له بالضروره.
2- راجع الجوهر النضید : ص 177 ، وشرح الإشارات : ص 296 ، والنجاه : ص 68 ، والتحصیل : ص 209.

للموضوعات وللذاتی فی عرف المنطقیین عده معانی (1) احدهما الذاتی فی کتاب البرهان. ولا بأس ببیانها جمیعا لیتضح المقصود هنا فنقول :

1- الذاتی فی باب الکلیات ویقابله «العرضی». وقد تقدم فی الجزء الاول.

2- الذاتی فی باب الحمل والعروض ویقابله «الغریب» اذا یقولون : «ان موضوع کل علم ما یبحث فیه عن عوارضه الذاتیه». وهوله درجات وفی الدرجه الاولی ما کان موضوعه مأخوذا فی حده کالانف فی حد الفطوسه (2) حینما یقال «الانف افطس» فهذا المحمول ذاتی لموضوعه لأنه اذا أرید تعریف الافطس أخذ الانف فی تعریفه.

ثم قد یکون موضوع المعروض له مأخوذا فی حده کحمل المرفوع علی الفاعل فان الفاعل لا یؤخذ فی تعریف المرفوع ولکن الکلمه التی هی معروضه للفاعل تؤخذ فی تعریفه کما تؤخذ ف تعریف الفاعل. وقد یکون جنس المعروض له (3) مأخوذا فی حده کحمل المبنی علی الفعل الماضی مثلا فان الفعل لا یؤخذ فی تعریف المبنی ولکن جنسه وهو الکلمه هی التی تؤخذ فی حده بل معروض المفعولیه وهو الکلمه تؤخذ فی حده. ویمکن جمع هذه المحمولات الذاتیه بعباره واحده فیقال : «المحمول الذاتی

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 2694


1- هی سته معان ، الخمسه المذکوره بالأرقام ، والذاتی فی باب البرهان الجامع بین الأول والثانی.
2- الفطس - بالتحریک - تطامن قصبه الأنف وانتشارها «مجمع البحرین».
3- أی جنس الموضوع.

للموضوع ما کان موضوعه أو احد مقوماته واقعا فی حده» لأن جنس الموضوع مقوم له وکذا معروضه لأنه یدخل فی حده (1) وکذا معروض جنسه کذلک. 16

3- «الذاتی» فی باب الحمل أیضا وهو ما کان نفس الموضوع فی حد ذاته کافیا لانتزاع المحمول بدون حاجه الی ضم شیء الیه وهو الدی یقال له : «المنتزع عن مقام الذات» ویقابله ما یسمی المحمول بالضمیمه مثل حمل الموجود علی الوجود وحمل الابیض علی البیاض لا مثل حمل الموجود علی اماهیه وحمل الابیض علی الجسم فان هذا هو المحمول بالضمیمه فان الماهیه موجوده ولکن لا بذاتها بل لعروض الوجود علیها والجسم أبیض ولکن لا بذاته بل لضم البیاض الیه وعروضه علیه بخلاف حمل الموجود علی الوجود فانه ذاتی له بدون ضم وجود آخر له بل بنفسه موجود وکذا حمل الابیض علی البیاض فانه ابیض بذاته بدون ضم بیاض آخر الیه فهو ذاتی له.

4- «الذاتی» فی باب الحمل أیضا ولکنه فی هذا القسم وصف لنفس الحمل لا للمحمول کما فی الاصطلاحین الاخیرین فیقال الحمل الذاتی ویقال له الاوّلی أیضا ویقابله الحمل الشایع الصناعی وقد تقدم ذلک فی الجزء الاول (2).

5- «الذاتی» فی باب العلل ویقابله «الاتفاقی» مثل ان یقال : اشتعلت النار فاحترق الحطب وابرقت السماء فقصف الرعد فانه لم یکن ذلک اتفاقیا بل اشتعال النار یتبعه احراق الحطب اذا مسها والبرق یتبعه الرعد لذاته لا مثل ما یقال : فتح الباب فابرقت السماء او نظر لی فلان فاحترق حطبی او حسدنی فلان فأصابنی مرض فان هذه وأمثالها تسمی أموراً اتفاقیه.

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 2695


1- واعلم أن أخذ المقومات فی الحد أخذ طبیعی ، وأخذ الموضوع فیه اضطراری ، شرح الإشارات : ج 1 ص 16
2- راجع ص 100.

اذا عرفت هذه المعانی للذاتی فاعلم ان مقصودهم من الذاتی فی کتاب البرهان ما یعم المعنی الاول والثانی ویجمعهما فی البیان ان یقال :

«الذاتی هو المحمول الذی یؤخذ فی حد الموضوع أو الموضوع أو احد مقوماته یؤخذ فی حده».

11- معنی الأوّلیّ

(1)

و المراد من الأولیّ هنا هو المحمول لا بتوسط غیره أی لایحتاج الی واسطه فی العروض فی حمله علی موضوعه کما نقول : حسم ابیض وسطح ابیض (2) فان حمل ابیض علی السطح حمل أولی اما حمله علی الجسم فبتوسط السطح فکان واسطه فی العروض لان حمل الابیض علی السطح أولاً وبالذات ولعی الجسم ثانیاً وبالعرض والتدقیق فی معنی الذاتی والاولی له موضع آخر لا یسعه هذا المختصر.

ولکن مما یجب ان یعلم هنا ان بعض کتب أصول الفقه (3) المتأخره وقع فیها تفسیر الذاتی الذی هو فی باب موضوع العلم المقابل له الغریب بمعنی الأوّلی المذکور هنا.(4) فوقعت من أجل ذلک اشتباهات کثیره نستطیع التخلص منها اذا فرقنا بین الذاتی والاولی ولا نخلط احدهما بالاخر.

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 2696


1- راجع الجوهر النضید : ص 179 ، وشرح الإشارات : ص 296 ، والنجاه : ص 69 ، والتحصیل : ص 210.
2- وکما نقول : الماء جار والمیزاب جار ، فإن حمل «جار» علی الماء أولی ، وحمله علی المیزاب بواسطته.
3- الظاهر أن المراد به کفایه الأصول للمحقق الخراسانی.
4- ربما یظهر من تفسیر الخواجه فی «شرح الإشارات : ص ٣٩٦» المناسبه - التی هی الشرط الخامس من شروط مقدمات البرهان - بکون المحمولات ذاتیه لموضوعاتها : أن الأولی والذاتی بمعنی واحد. بل من تأمل فی أن اشتراط الذاتیه تغنی عن اشتراط الأولیه یحصل له الیقین بذلک.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 2697

الفصل الثانی : صناعه الجدل أو آداب المناظره
اشاره

و نضعها فی ثلاثه مباحث :

الاول فی القواعد والاصول

الثانی فی المواضع

الثالث فی الوصایا

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 2698

المبحث الاول : القواعد و الاصول
1- مصطلحات هذه الصناعه

لهذه الصناعه ککل صناعه مصطلحات خاصه بها والآن نذکر بعضها فی المقدمه للحاجه فعلا ونرجیء الباقی الی مواضعه.

1- کلمه «الجدل» إن الجدل لغه هو اللدد واللجاج فی الخصومه بالکلام مقارناً غالباً لاستعمال الحیله الخارجه أحیاناً عن العدل والانصاف. ولذا نهت الشریعه الاسلامیه عن المجادله لا سیما فی الحج (1) والاعتکاف (2).

وقد نقل مناطقه العرب هذه الکلمه واستعملوها فی الصناعه التی نحن بصددها والتی تسمی بالیونانیه «طوبیقا».

وهذه لفظه «الجدل» أنسب الالفاظ العربیه الی معنی هذه الصناعه علی ما سیأتی توضیح المقصود بها حتی من مثل لفظ المناظره والمحاوره

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 2699


1- البقره : 197 ، وراجع الوسائل 9 : 108 ، الباب 32 من أبواب تروک الإحرام.
2- قد ورد النهی عنه فی الاعتکاف بلفظ «لا یمارئ» راجع الوسائل 7 : 412 ، الباب 10 من کتاب الاعتکاف.

والمباحثه وان کانت کل واحده منها تناسب هذه الصناعه

فی الجمله کما استعملت کلمه «المناظره» فی هذه الصناعه أیضا فقیل «آداب المناظره» وألفت بعض المتون بهذا الاسم.

وقد یطلقون لفظ «الجدل» أیضا علی نفس استعمال الصناعه کما أطلقوه علی ملکه استعمالها فیریدون به حینئذ القول المؤلف من المشهورات أو المسلمات الملزم للغیر والجاری علی قواعد الصناعه. وقد یقال له أیضا : القیاس الجدلی أو الحجه الجدلیه أو القول الجدلی. أما مستعمل الصناعه فیقال له : «مجادل» و «جدلی».

2- کلمه «الوضع». ویراد بها هنا «الرأی المعتقد به أو الملتزم به» کالمذاهب والملل والنحل والادیان والآراء السیاسیه والاجتماعیه والعلمیه وما الی ذلک. والانسان کما یعتنق الرأی ویدافع عنه لانه عقیدته قد یعتنقه لغرض آخر فیتعصب له ویلتزمه وان لم یکن عقیده له فالرأی علی قسمین : رأی معتقد به ورأی ملتزم به وکل منهما یتعلق به غرض الجدلی لاثباته أو نقضه فأراد اهل هذه الصناعه ان یعبروا عن القسمین بکلمه واحده جامعه فاستعملوا کلمه «الوضع» اختصاراً ویریدون به مطلق الرأی الملتزم سواء أکان معتقدا به أم لا.

کما قد یسمون أیضا نتیجه القیاس فی الجدل «وضعا» وهی التی تسمی فی البرهان «مطلوبا». وعلی هذا یکون معنی الوضع قریبا من معنی الدعوی التی یراد اثباتها أو ابطالها.

2- وجه الحاجه الی الجدل

ان الانسان لا ینفک عن خلاف ومنازعات بینه وبین غیره من أبناء جلدته (1)

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 2700


1- أی : عشیرته.

فی عقائده وآرائه من دینیه وسیاسیه واجتماعیه ونحوها

فتتألف بالقیاس الی کل وضع طائفتان : طائفه تناصره وتحافظ علیه وأخری ترید نقضه وهدمه وینجرّ ذلک الی المناظره والجدل ی الکلام فیلتمس کل فریق الدلیل والحجه لتأیید وجهه نظره وافحام خصمه أمام الجمهور.

والبرهان سبیل قویم مضمون لتحصیل المطلوب ولکن هناک من الاسباب ما یدعو الی عدم الاخذ به فی جمله من المواقع واللجوء الی سبیل آخر وهو سبیل الجدل الذی نحن بصدده. وهنا تنبثق الحاجه الی الجدل فانه الطریقه المفیده بعد البرهان.

اما الاسباب الداعیه الی عدم الاخذ بالبرهان فهی أمور.

1- إن البرهان واحد فی کل مسأله لایمکن ان یستعمله کل من الفریقین المتنازعین لان الحق واحد علی کل حال فاذا کان الحق مع أحد الفریقین فان الفریق الآخر یلتجیء الی سبیل الجدل لتأیید مطلوبه.

2- إن الجمهور أبعد ما یکون عن ادراک المقدمات البرهانیه اذا لم تکن من المشهورات الذایعات بینهم وغرض المجادل علی الاکثر افحام خصمه أمام الجمهور فیلتجیء هنا الی استعمال المقدمات المشهنوره بالطریقه الجدلیه وان کان الحق فی جانبه ویمکنه استعمال البرهان.

3- إنه لیس کل أحد یقوی علی اقامه البرهان أو ادراکه فیلتجیء المنازع الی الجدل لعجزه عن البرهان أو لعجز خصمه عن ادراکه.

4- إن المبتدیء فی العلوم قبل الوصول الی الدرجه التی یتمکن فیها من اقامه البرهان علی المطالب العلمیه یحتاج الی ما یمرّن ذهنه وقوته العقلیه علی الاستدلال علی المطالب بطریقه غیر البرهان کما قد یحتاج الی تحصیل القناعه والاطمئنان الی تلک المطالب قبل أن یتمکن من البرهان علیها. ولیس له سبیل

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 2701

الی ذلک الا سبیل الجدل.

وبمعرفه هذه الاسباب تظهر لنا قوه الحاجه الی الجدل ونستطیع أن

نحکم بأنه یجب لکن من تهمه المعرفه وکل من یرید أن یحافظ علی العقائد والآراء أیه کانت أن یبحث عن صناعه الجدل وقوانینها وأصولها. والمتکفل بذلک هذا الفن الذی عنی به متقدموا الفلاسفه من الیونانیین وأهمله المتأخرون فی الدوره الاسلامیه اهمالا لا مبرر له عدافئه قلیله (1) من أعاظم العلماء کالرئیس ابن سینا والخواجه نصیر الدین الطوسی إمام المحققین.

3- المقارنه بین الجدل و البرهان

قلنا ان الجدل أسلوب آخر من الاستدلال وهو یأتی بالمرتبه الثانیه بعد البرهان فلا بد من بحث المقارنه بینهما وبیان ما یفترقان فیه فنقول :

1- إن البرهان لا یعتمد الا علی المقدمات التی هی حق من جهه ما هو حق لتنتج الحق أما «الجدل» فانما یعتمد علی المقدمات المسلمه من جهه ما هی مسلمه ولا یشترط فیها أن تکون حقاً وان کانت حقاً واقعاً اذ لا یطلب المجادل الحق بما هو حق کما قلنا بل انما یطلب افحام الخصم وإلزامه بالمقدمات المسلمه سواء أکانت مسلمه عند الجمهور وهی المشهورات العامه والذائعات أم مسلمه عند طائفه خاصه یعترف بها الخصم أم مسلمه عند شخص الخصم خاصه.

2- إن الجدل لا یقوم الا بشخصین متخاصمین اما البرهان فقد یقام لغرض تعلیم الغیر وإیصاله الی الحقائق فیقوم بین شخصین کالجدل وقد یقیمه الشخص

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 2702


1- وهم الذین ألفوا المنطق لأجل الفلسفه ، راجع ص 358.

لیناجی به نفسه ویعلمها لتصل الی الحق.

3- إنه تقدم فی البحث السابق ان البرهان واحد فی کل مسأله لا

یمکن أن یقیمه کل من الفریقین المتنازعین. اما الجدل فانه یمکن أن یستعمله الفریقان معاً ما دام الغرض منه إلزام الخصم وافحامه لا الحق بما هو حق وما دام انه یعتمد عی المشهورات والمسلمات التی قد یکون بعضها فی جانب الاثبات وبعضها الآخر فی عین الوقت فی جانب النفی. بل یمکن لأحد الفریقین أن یقیم کثیرا من الادله الجدلیه بلا موجب للحصر علی رأی واحد بینما ان البرهان لایکون الا واحدا لا یتعدد فی المسأله الواحده وان تعدد ظاهرا بتعدد العلل الاربع علی ما تقدم فی بحث البرهان (1).

4- إن صوره البرهان لا تکون الا من القیاس علی ما تقدم فی بحث البرهان اما المجادل فیمکن أن یستعمل القیاس وغیره من الحجج کالاستقراء والتمثیل فالجدل أعم من البرهان (2) من جهه الصوره غیر ان أکثر ما یعتمد الجدل علی القیاس والاستقراء.

4- تعریف الجدل

(3)

و یظهر بوضوح من جمیع ما تقدم صحه تعریف فن الجدل بما یلی :

«انه صناعه علمیه یقتدر معها حسب الامکان علی اقامه الحجه من المقدمات المسلمه علی أی مطلوب یراد وعلی محافظه أی وضع یتفق علی وجه لا تتوجه علیه مناقضه».

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 2703


1- تقدم فی ص 373- 374.
2- تقدم فی ص 360 و 361.
3- راجع الجوهر النضید : ص 197.

وإنما قید التعریف بعباره «حسب الامکان» فلاجل التنبیه علی أن عجز المجادل عن تحصیل بعض المطالب لا یقدح فی کونه صاحب صناعه کعجز الطبیب مثلا عن مداواه بعض الامراض فانه لا ینفی کونه طبیبا.

ویمکن التعبیر عن تعریف الجدل بعباره أخری کما یلی :

«الجدل صناعه تمکن الانسان من اقامه الحجج المؤلفه من المسلمات أو من ردهاحسب الاراده ومن الاحتراز عن لزوم المناقضه فی المحافظه علی الوضع».

5- فوائد الجدل

(1)

مما تقدم تظهر لنا الفائده الاصلیه من صناعه الجدل ومنفعتها المقصوده بالذات وهی أن یتمکن المجادل من تقویه الآراء النافعه وتأییدها ومن إلزام المبطلین والغلبه علی المشعوذین وذوی الآراء الفاسده علی وجه یدرک الجمهور ذلک. ولهذه الصناعه فوائد أخر تقصد منها بالعرض نذکر بعضها :

1- ریاضه الاذهان وتقویتها فی تحصیل المقدمات واکتسابها اذ یتمکن ذو الصناعه من ایراد المقدمات الکثیره والمفیده فی کل باب ومن اقامه الحجه علی المطالب العلمیه وغیرها.

2- تحصیل الحق والیقین فی المسأله التی تعرض علی الانسان فانه بالقوه الجدلیه التی تحصل له بسبب هذه الصناعه یتمکن من تألیف المقدمات لکل من طرفی الایجاب والسلب فی المسأله. وحینئذ بعد الفحص عن حال کل منهما والتأمل فیهما قد یلوح الحق له فیمیز أنه فی أی طرف منهما ویزیف الطرف

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 2704


1- راجع شرح الشمسیه : ص 168 ، وشرح المنظومه : ص 102 ، والجوهر النضید : ص 201.

الآخر الباطل.

3- التسهیل علی المتعلم المبتدیء لمعرفه المصادرات فی العلم الطالب له بسبب المقدمات الجدلیه اذ انه بادیء بدء قد ینکرها

ویستوحش منها لانه لم یقو بعد علی الوصول الی البرهان علیها. والمقدمات الجدلیه تفیده التصدیق بها وتسهل علیه الاعتقاد بها فیطمئن الیها قبل الدخول فی العلم ومعرفه براهینها.

4- وتنفع هذه الصناعه أیضا طالب الغلبه علی خصومه اذ یقوی علی المحاوره والمخاصمه والمراوغه وان کان الحق فی جانب خصمه فیستظهر علی خصمه فیستظهر علی خصمه الضعیف عن مجادلته ومجاراته لا سیما فی هذا العصر الذی کثرت فیه المنازعات فی الآراء السیاسیه والاجتماعیه.

5- وتنفع أیضا الرئیس للمحافظه علی عقائد اتباعه عن المبتدعات.

6- وتنفع أیضا الذین یسمونهم فی هذا العصر المحامین الذین اتخذوا المحاماه والدفاع عن حقوق الناس مهنه لهم فانهم أشد ما تکون حاجتهم الی معرفه هذه الصناعه بل انها جزء من مهنتهم فی الحقیقه.

6- السؤال و الجواب

تقدم إن الجدل لا یتم الا بین طرفین متنازعین فالجدلی شخصان : «احدهما» محافظ علی وضع وملتزم له وغایه سعیه ألا یلزمه الغیر ولا یفحمه و «ثانیهما» ناقض له وغایه سعیه ان یلزم المحافظ ویفحمه.

و «الاول» یسمی «المجیب». واعتماده علی المشهورات فی تقریر وضعه اما

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 2705

المشهورات المطلقه أو المحدوده بحسب تسلیم طائفه معینه. و «الثانی» یسمی (1) «السائل» واعتماده فی نقض وضع المجیب علی ما یسلمه المجیب من المقدمات وان لم تکن مشهوره.

ولتوضیح سر التسمیه بالسائل والمجیب نقول : ان الجدل انما یتم

بأمرین سؤال وجواب وذلک لأن المقصود الاصلی من صناعه الجدل عندهم أن تتم بهذه المراحل الاربع :

1- ان یوجه من یرید نقض وضع ما أسئلهً الی خصمه المحافظ علی ذلک الوضع بطریق الاستفهام بان یقول : «هل هذا ذاک؟» أو «ألیس اذا کان کذا فکذا؟» ویتدرج بالاسئله من البعید عن المقصود الی القریب منه حسبما یرید أن یتوصل به الی مقصوده من تسلیم الخصم من دون أن یشعره بأنه یرید مهاجمته ونقض وضعه أو یشعره بذلک ولکن لا یشعره من أیه ناحیه یرید مهاجمته منها حتی لا یراوغ ویحتال فی الجواب.

2- ان یستلّ (2) السائل من خصمه من حیث یدری ولا یدری الاعتراب والتسلیم بالمقدمات التی تستلزم نقض وضعه المحافظ علیه.

3- ان یؤلف السائل قیاسا جدلیا مما اعترف وسلم به خصمه «المجیب» بعد فرض اعترافه وتسلیمه لیکون هذا القیاس ناقضا لوضع المجیب.

4- أن یدافع المحافظ «المجیب» ویتخلص عن المهاجمه ان استطاع بتألیف قیاس من المشهورات التی لا بد ان یخضع لها السائل والجمهور.

وهذه الطریقه من السؤال والجواب هی الطریقه الفنیه المقصوده لهم فی هذه الصناعه وهی التی تظهر بها المهاره والحذق فی توجیه الاسئله والتخلص من

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 2706


1- راجع الجوهر النضید : ص 198.
2- استل فلان بکذا : ذهب به خفیه.

الاعتراف او الالزام. ومن هذه الجهه کانت التسمیه بالسائل والمجیب لا لمجرد وقوع سؤال وجواب بأی نحو اتفق. والمقصود من صناعه الجدل اتقان تأدیه هذه الطریقه حسبما تقتضیه القوانین والاصول الموضوعه فیها.

ونحن یمکننا ان نتوسع فی دائره هذه الصناعه فنتعدی هذه الطریقه المتقدمه الی غیرها بأن نکتفی بتألیف القیاس من المشهورات أو

المسلمات لنقض وضع أو للمحافظه علی وضع لغرض افحام الخصوم علی أی نحو یتفق هذا التألیف وان لم یکن علی نحو السؤال والجواب ولم یمر علی تلک المراحل الاربع بترتیبها. ولعل تعریف الجدل المتقدم لا یأبی هذه التوسعه.

بل یمکن ان نتعدی الی أبعد من ذلک حینئذ فلا نخص الصناعه بالمشافهه بل نتعدی بها الی التحریر والمکاتبه. وفی هذه العصور لا سیما الاخیره منها بعد انتشار الطباعه والصحف اکثر ما تجری المناقشات والمجادلات فی الکتابه وتبتنی علی المسلمات والمشهورات علی غیر الطریقه البرهانیه من دون ان تتألف صوره سؤال وجواب. ومع ذلک نسمیها قیاسات جدلیه أو ینبغی أن نسمیها کذلک وتشملها کثیر من اصول صناعه الجدل وقواعدها فلا ضیر فی دخولها فی هذه الصناعه وشمول بعض قواعدها وآدابها لها.

7- مبادیء الجدل

(1)

اشرنا فیما سبق الی ان مبایء الجدل الاولیه التی تعتمد علیها هذه الصناعه

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 2707


1- راجع الحاشیه : ص 112 ، والجوهر النضید : ص 198.

هی المشهورات والمسلمات وان المشهورات مبادیء مشترکه بالنسبه الی السائل والمجیب والمسلمات مختصه بالسائل.

کما أشرنا الی ان المشهورات یجوز أن تکون حقا واقعا وللجدلی ان یستعملها فی قیاسه. أما استعمال الحق غیر المشهور بما هو حق فی هذه الصناعه فانه یعد مغالطه من الجدلی لانه فی استعمال أیه قضیه لا یدعی انها فی نفس الامر حق. وانما یقول : ان هذا الحکم ظاهر واضح فی هذه

القضیه ویعترف بذلک الجمیع ویکون الحکم مقبولا لدی کل أحد.

ثم انا أشرنا فی بحث «المشهورات» ان للشهره اسبابا توجبها وذکرنا أقسام المشهورات حسب اختلاف اسباب الشهره فراجع. والسر فی کون الشهره لا تستغنی عن السبب أن شهره المشهور لیست ذاتیه بل هی أمر عارض وکل عارض لا بد له من سبب. ولیست هی کحقیقه الحق التی هی أمر ذاتی للحق لا تعلل بعله.

وسبب الشهره لا بد ان یکون أمرا تألفه الاذهان وتدرکه العقول بسهوله ولولا ذلک لما کان الحکم مقبولا عند الجمهور وشایعا بینهم.

وعلی هذا یتوجه علینا سؤال وهو : اذا کانت الشهره لا تستغنی عن السبب فکیف جعلتم المشهورات من المبادیء الاولیه أی لیست مکتسبه؟

والجواب ان سبب حصول الشهره لوضوحه لدی الجمهور تکون أذهان الجمهور غافله عنه ولا تلتفت الی سر انتقالها الی الحکم المشهور فیبدو لها أن المشهورات غیر مکتسبه من سبب کأنها من تلقاء نفسها انتقلت الیها وانما یعتبر کون الحکم مکتسبا اذا صدر الانتقال الیه بملاحظه سببه. وهذا من قبیل القیاس الخفی فی المجربات والفطریات التی قیاساتها معها علی ما أوضحناه فی موضعه فانما مع کونها لها قیاس وهو السبب الحقیقی لحصول العلم بها عدّوها من المبادیء غیر المکتسبه نظرا الی أن حصول العلم فیها عن سبب خفی

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 2708

غیر ملحوظ للعالم ومغفول عنه لوضوحه لدیه.

ثم لا یخفی أنه لیس کل ما یسمی مشهورا هو من مبادیء الجدل فان الشهره تختلف بحسب اختلاف الاسبب فی کیفیه تأثیرها فی الشهره. وبهذا الاعتبار تنقسم المشهورات الی ثلاثه أقسام :

1- المشهورات الحقیقیه ، وهی التی لا تزول شهرتها بعد التعقیب والتأمل فیها.

2- المشهورات الظاهریه ، وهی المشهورات فی بادیء الرأی التی تزول شهرتها بعد التعقیب والتأمل مثل قولهم : «انصر أخاک ظالما أو مظلوما» (1) فانه یقابله المشهور الحقیقی وهو : «لا تنصر الظالم وان کان أخاک».

3- الشبیهه بالمشهورات وهی التی تحصل شهرتها بسبب عارض غیر لازم تزول الشهره بزواله فتکون شهرتها فی وقت دون وقت وحال دون حال مثل استحسان الناس فی العصر المتقدم لا طلاق الشوارب تقلیدا لبعض الملوک والامراء فلما زال هذا السبب زالت هذه العاده وزال الاستحسان.

ولا یصلح للجدل الا القسم الاول دون الاخیرین أما الظاهریه فانما تنفع فقط فی صناعه الخطابه کما سیأتی وأما الشبیهه بالمشهورات فنفعها خاص بالمشاغبه کما سیأتی فی صناعه المغالطه.

8- مقدمات الجدل

کل ما هو مبدأ للقیاس معناه أنه یصلح أن یقع مقدمه له ولکن لیس یجب فی کل ما هو مقدمه ان یکون من المبادیء بل المقدمه اما أن تکون نفسها من المبادیء

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 2709


1- فی الوسائل عن کنز الفوائد للکراچکی - فی حدیث - عن علی «علیه السلام» عن رسول الله «صلی الله علیه وآله وسلم» للمسلم علی أخیه ثلاثون حقا - إلی أن قال - : «وینصره ظالما ومظلوما ، فأما نصرته ظالما فیرده عن ظلمه ، وأما نصرته مظلوما فیعینه علی أخذ حقه» الوسائل 8 : 550 ، الباب 122 من أبواب أحکام العشره ، ح 24.

أو تنتهی الی المبادیء. وعلیه فمقدمات القیاس الجدلی یجوز أن تکون فی نفسها مشهوره. ویجوز أن تکون غیر مشهوره ترجع الی المشهوره کما قلنا فی مقدمات البرهان أنها تکون بدیهیه وتکون نظریه تنتهی الی البدیهیه.

والرجوع الی المشهوره علی نحوین :

أ - أن تکتسب شهرتها من المقارنه والمقایسه الی المشهوره. وتسمی «المشهوره بالقرائن». والمقارنه بین القضیتین اما لتشابههما فی الحدود أو لتقابلهما فیها. وکل من التشابه والتقابل یوجب انتقال الذهن من تصور شهره احداهما الی تصور شهره الثانیه وان لم یکن هذا الانتقال فی نفسه واجبا وانما تکون شهره احداهما مقرونه بشهره الاخری.

مثال التشابه : قولهم : اذا کان اطعام الضیف حسنا فقضاء حوائجه حسن أیضا فان حسن اطعام الضیف مشهور وللتشابه بین الاطعام وقضاء الحوائج تستوجب المقارنه بینهما انتقال الذهن الی حسن قضاء حوائج الضیف. ومثال التقابل : قولهم : اذا کان الاحسان الی الاصدقاء حسنا کانت الاساءه الی الاعداء حسنه فان التقابل بین الاحسان والاساءه وبین الأصدقاء والأعداء یستوجب انتقال الذهن من احدی القضیتین الی الاخری بالمقارنه والمقایسه.

ب - أن تکون المقدمه مکتسبه شهرتها من قیاس مؤلف من المشهورات منتج لها بأن تکون هذه المقدمه المفروضه مأخوذه من مقدمات مشهوره. نظیر المقدمه النظریه فی البرهان اذا کانت مکتسبه من مقدمات بدیهیه.

9- مسائل الجدل

کل قضیه کان السائل قد أورد عینها فی حال سؤاله او أورد مقابلها فانها تسمی «مسأله الجدل» وبعد أن یسلم بها المجیب ویجعلها السائل جزءا من

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 2710

قیاسه هی نفسها تسمی «مقدمه الجدل».

اذا عرفت ذلک فکل قضیه لها ارتباط فی نقض الوضع الذی یراد تقضه تصلح أن تقع مورداً لسؤال السائل ولکن بعض القضایا یجدربه أن یتجنبها نذکر بعضها :

«منها» أنه لا ینبغی للسائل أن یجعل المشهورات موردا لسؤاله فان السؤال عنها معناه جعلها فی معرض الشک والتردید وهذا ما یشجع المجیب علی انکارها ومخالفه المشهور. فلو التجأ السائل لإیراد المشهورات فلیذکرها علی سبیل التمهید للقواعد التی یرید أن یستفید منها لنقض وضع المجیب. باعتبار أن تلک المشهورات مفروغ عنها لا مفر من الاعتراف بها.

و «منها» أنه لا ینبغی له أن یسأل عن ماهیه الاشیاء ولا عن لمیتها «علیتها» لأن مثل هذا السؤال انما یرتبط بالتعلم والاستفاده لا بالجدل والمغالبه بل السؤال عن الماهیه لو احتاج الیه فینبغی أن یضعه علی سبیل الاستفسار عن معنی اللفظ أو علی سبیل السؤال عن رأیه وقوله فی الماهیه بأن یسأل هکذا «هل تقول ان الانسان هو الحیوان الناطق أولا؟» أو یسأل هکذا : «لو لم یکن حد الانسان هو الحیوان الناطق فما حده اذن؟».

وکذلک السؤال فی اللمیه لا بد أن یجعل السؤال عن قوله ورأیه فیها لا عن أصل العلیه.

10- مطالب الجدل

ان الجدل ینفع فی جمیع المسائل الفلسفیه والاجتماعیه والدینیه والعلمیه والسیاسیه والادبیه وجمیع الفنون والمعارف وکل قضیه من ذلک تصلح آن تکون مطلوبه به. ویستثنی من ذلک قضایا لا تطلب بالجدل.

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 2711

منها «المشهورات الحقیقیه المطلقه» لانها لما کانت بهذه الشهره لا یسع لأحد انکارها والتشکیک بهاحتی یحتاج اثباتها الی حجه. وحکمها من هذه الجهه حکم البدیهیات فانها لا تطلب بالبرهان. ویجمعها انها غیر مکتسبه فلا تکتسب بحجه.

ومن ینکر المشهورات لا تنفع معه حجه جدلیه لأن معنی اقامتها ارجاعه الی القضایا المشهوره وقد ینکرها أیضا. ومثل هذا المنکر للمشهورات لا رد له الا العقاب أو السخریه والاستهزاء أو احساسه : فمن ینکر مثل حسن عباده الخالق وقبح عقوق الوالدین فحقه العقاب والتعذیب. ومنکر مثل ان القمر مستمد نوره من الشمس یسخر به ویضحک علیه. ومنکر مثل أن النار حاره یکوی بها لیحس بحرارتها.

نعم قد یطلب المشهور بالقیاس الجدلی فی مقابل المشاغب کما تطلب القضیه الاولیه بالبرهان فی مقابل المغالط.

أما المشهورات المحدوده أو المختلف فیها فلا مانع من طلبها بالحجه الجدلیه فی مقابل من ال یراها مشهوره أو لا یعترف بشهرتها لینبهه علی شهرتها بما هو أعرف واشهر.

ومنها «القضایا الریاضیه ونحوها» لانها مبتنیه علی الحس والتجربه فلا مدخل للجدل فیها ولا معنی لطلبها بالمشهورات کقضایا الهندسه والحساب والکیمیاء والمیکانیک ونحو ذلک.

11- أدوات هذه الصناعه

(1)

عرفنا فیما سبق ان الجدل یعتمد علی المسلمات والمشهورات

غیر أن

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 2712


1- راجع الجوهر النضید : ص 203.

تحصیل ملکه هذه الصناعه «بأن یتمکن المجادل من الانتفاع بالمشهورات والمسلمات فی وقت الحاجه عند الاحتجاج علی خصمه أو عند الاحتراز من الانقطاع والمغلوبیه» لیس بالامر الهین کما قد یبدو لأول وهله. بل یحتاج الی مران طویل حتی تحصل له الملکه شأن کل ملکه فی کل صناعه. ولهذا المران موارد أربعه هی أدوات للملکه اذا استطاع الانسان أن یجوز علیها فان لها الاثر البالغ فی حصول الملکه وتمکن الجدلی من بلوغ غرضه. ونحن واصفون هنا هذه الادوات.

ولیعلم الطالب انه لیس معنی معرفه وصف هذه الادوات انه یکون حاصلا علیها فعلا بل لا بد من السعی لتحصیلها بنفسه عملا واستحضارها عنده فان من یعرف معنی المنشار لا یکون حاصلا لدیه ولا یکون ناشرا للخشب بل الذی ینشره من تمکن من تحصیل نفس الآله وعمل بها فی نشر الخشب. نعم معرفه اوصاف الآله طریق لتحصیلها والانتفاع بها.

والادوارت الأربع المطلوبه هی کما یلی :

«الاداه الولی» أن یستحضر لدیه أصناف المشهورات من کل باب ومن کل ماده علی اختلافها ویعدها فی ذاکرته لوقت الحاجه وأن یفصل بین المشهورات المطلقه وبین المحدوده عند أهل کل صناعه أو مذهب وأن یمیز بین المشهورات الحقیقیه وغیرها وأن یعرف کیف یستنبط المشهور ویحصل علی المشهورات بالقرائن وینقل حکم الشهره من قضیه الی أخری.

فاذا کمل له کل ذلک وجمعه عنده فان احتاج الی استعمال مشهور : کان حاضرا لدیه متمکنا به من الاحتجاج علی خصمه.

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 2713

وهذه الاداه لازمه للجدلی لأنه لا ینبغی له أن ینقطع أمام الجمهور ولا یحسن منه أن یتأنی ویطلب التذکر أو المراجعه فانه یفوت غرضه وبعد فاشلا لأن غایته آنیه وهی الغلبه علی خصمه أمام الجمهور.

فیفوت غرضه بفوات الاوان علی العکس من طالب الحقیقه بالبرهان فان تأنیه وطلبه للتذکر والتأمل لا ینقصه ولا ینافی غرضه من تحصیل الحقیقه ولو بعد حین.

ومما ینبغی أن یعلم ان هذه الملکه «ملکه استحضار المشهور عند الحاجه» یجوز أن تتبعض بأن تکون مستحضرات المجادل خاصه بالموضوع المختص به : فالمجادل فی الامور الدینیه مثلا یکفی أن یستحضر المشهورات النافعه فی موضوعه خاصه ومن یجادل فی السیاسه انما یستحضر خصوص المشهورات المختصه بهذا الباب فیکون صاحب ملکه فی جدل السیاسه فقط ... وهکذا فی سائر المذاهب والآراء. وعلیه فلا یجب فی الجدلی المختص بموضوع أن تکون ملکته عامه لجمیع المشهورات فی جمیع العلوم والآراء.

«الاداه الثانیه» القدره والقوه علی التمییزبین معانی الالفاظ المشترکه والمنقوله والمشککه والمتو اطئه والمتباینه والمترادفه وما الیها من أحوال الالفاظ والقدره علی تفصیلها علی وجه یستطیع أن یرفع ما یطرأ من غموض واشتباه فیها حتی لا یقتصر علی الدعوی المجرده فی ایرادها فی حججه بل یتبین وجا الاشتراک أو التشکیک أو غیر ذلک من الاحوال.

وهناک أصول وقواعد قد یرجع الیها لمعرفه المشترک اللفظی وتمییزه عن المشترالمعنوی ولمعرفه باقی أحوال اللفظ : لا یسعها هذا الکتاب المختصر. ولأجل أن یتنبه الطالب لهذه الابحاث نذکر مثالا لذلک فنقول :

لو اشتبه لفظ فی کونه مشترکا لفظیا أو معنویا فانه قد یمکن رفع الاشتباه بالرجوع الی اختلاف اللفظ بحسب اختلاف الاعتبارات مثل کلمه «قوه» فانها

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 2714

تستعمل بمعنی القدره کقولنا قوه المشی والقیام مثلا وتستعمل بمعنی القابلیه والتهیؤ للوجود مثل قولنا الاخرس ناطق بالقوه والبذوه شجره بالقوه. فلو شککنا فی أنها موضوعه لمعنی أعم او لکل

من المعنیین علی حده فانه یمکن أن نقیس اللفظ الی ما یقابله فنری فی المثال أن اللفظ بحسب کل معنی یقابله لفظ آخر ولیس له مقابل واحد فمقابل القوه بالمعنی الاول الضعف ومقابلها بالمعنی الثانی الفعلیه. ولتعدد التقابل نستظهر أن لها معنیین لا معنی واحدا والا لکان لها مقابل واحد.

وکذلک یمکن ان تستظهر ان للفظه معنیین علی نحو الاشتراک اللفظی اذا تعدد جمعها بتعدد معناها مثل لفظه «أمر» فانها بمعنی شیء تجمع علی «أمور» وبمعنی طلب الفعل تجمع علی «اوامر». فلو کان لها معنی واحد مشترک لکان لها جمع واحد.

ثم ان کثیرا ما تقع المنازعات بسبب عدم تحقیق معنی اللفظ فینحو کل فریق من المتنازعین منحی من معنی اللفظ غیر ما ینحوه الفریق الآخر ویتخیل کل منهما ان المقصود لهما معنی واحد هو موضع الخلاف بینهما. ومن له خبره فی أحوال اللفظ یستطیع ان یکشف مثل هذه المغالطات ویوقع التصالح بین الفریقین. ویمکن التمثیل لذلک بالنزاع فی مسأله جواز رؤیه الله فیمکن ان یرید من یجیز الرؤیه هی الرؤیه القلبیه أی الادراک بالعقل بینما أن المقصود لمن یحیلها هی الرؤیه بمعنی الادراک بالبصر. فتفصیل معنی الرؤیه وبیان أن لها معنیین قد یزیل الخلاف والمغالطه. هکذا یمکن کشف النزاع فی کثیر من الابحاث. وهذا من فوائد هذه الاداه.

«الاداه الثالثه» القدره والقوه علی التمییز بین المتشابهات سواء کان التمییز بالفصول أو بغیرها. وتحصل هذه القوه «الملکه» بالسعی فی طلب الفروق بین

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 2715

الاشیاء المتشابهه تشابها قریبا لا سیما فی تحصیل وجوه اختلاف احکام شیء واحد بل تحصل بطلب المباینه بین الاشیاء المتشابهه بالجنس.

وتظهر فائده هذه الاداه فی تحصیل الفصول والخواص للاشیاء فیستعین بذلک علی الحدود والرسوم. وتظهر الفائده للمجادل کما لو ادعی خصمه مثلا ان شیئین لهما حکم واحد باعتبار تشابههما فیقیس أحدهما علی الآخر او أن الحکم ثابت للعام الشامل لهما فانه أی المجادل اذا میز بینهما وکشف ما بینهما من فروق تقتضی اختلاف أحکامهما ینکشف اشتباه الخصم ویقال له مثلا : ان قیاسک الذی ادعیته قیاس مع الفارق.

مثاله ما تقدم فی بحث المشهورات فی دعوی منکر الحسن والقبح العقلیین اذ استدل علی ذلک بانه لو کان عقلیا لما کان فرق بینه وبین حکم العقل بأن الکل أعظم من الجزء مع ان الفرق بینهما ظاهر. فاعتقد المستدل أن حکمی العقل فی المسألتین نوع واحد واستدل بوجود الفرق علی انکار حکم العقل فی مسأله الحسن والقبح. وقد أوضحنا هناک الفرق بین العقلین وبین الحکمین بما أبطل قیاسه فکان قیاسا مع الفارق. وهذا المثال أحد موارد الانتفاع بهذه الاداه.

«الاداه الرابعه» القدره علی بیان التشابه بین الاشیاء المختلفه عکس الاداه الثالثه سواء کان التشابه بالذاتیات أو بالعرضیات. وتحصل هذه القدره «الملکه» بطلب وجوه التشابه بین المور المتباعده جدا أو المتجانسه وبتحصیل ما به الاشتراک بین الاشیاء وان کان أمرا عدمیا.

ویجوز أن یکون وجه التشابه نسبه عارضه. والحدود فی النسبه اما ان تکون متصله أو منفصله :

أما المتصله فکما لو کان شیء واحد منسوبا أو منسوبا الیه فی الطرفین أو انه فی أحد الطرفین منسوبا وفی الثانی منسوبا الیه فهذه ثلاثه أقسام : «مثال الاول»

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 2716

ما لو قیل : نسبه الامکان الی الوجود کنسبته الی العدم و «مثال الثانی» ما لو قیل : نسبه البصر الی النفس کنسبه السمع الیها.

و «مثال الثالث» ما لو قیل : نسبه النقطه الی الخط کنسبه الخط الی السطح.

أما المنفصله ففیما اذا لم یشترک الطرفان فی شیء واحد أصلا کما لو قیل : نسبه الاربعه الی الثمانیه کنسبه الثلاثه الی السته.

وفائده هذه الاداه اقتناص الحدود والرسوم بالاشتراک مع الاداه السابقه. فان هذه الاداه تنفع لتحصیل الجنس وشبه الجنس والاداه السابقه تنفع فی تحصیل الفصول والخواص کما تقوم.

وتنفع هذه الاداه فی إلحاق بعض القضایا ببعض آخر فی الشهره أو فی حکم اخر ببیان ما به الاشتراک فی موضوعیهما بعد أن یعلل الحکم بالامر المشترک کما فی التمثیل.

وتنفع هذه الاداه أیضا الجدلی فیما لو ادعی خصمه الفرق فی الحکم بین شیئین فیمکنه أن یطالب بایراد الفرق فاذا عجز عن بیانه لا بد أن یسلم بالحکم العام ویذعن. وان کان بحسب التحقیق العلمی لا یکون العجز عن ایراد الفرق بل حتی نفس عدم الفرق مقتضیا لالحاق شیء بشبیهه فی الحکم.

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 2717

المبحث الثانی : المواضع
1- معنی الموضع

(1)

للتعبیر «بالموضع» أهمیه خاصه فی هذه الصناعه فینبغی ان نتقن جیدا معنی هذه اللفظه قبل البحث عن احکامه فنقول :

الموضع باصطلاح هذه الصناعه هو الاصل او القاعده الکلیه التی تتفرع منها قضایا مشهوره.

وبعباره ثانیه أکثر وضوحا الموضع : کل حکم کلی تنشعب منه وتتفرع علیه احکام کلیه کثیره کل واحد منها بمثابه الجزئی بالاضافه الی ذلک الکلی الاصل لها وفی عین الوقت کل واحد من هذه الاحکام المتشعبه مشهور فی نفسه یصح ان یقع مقدمه فی القیاس الجدلی بسبب شهرته.

ولا یشترط فی الاصل «الموضع» أن یکون فی نفسه مشهورا فقد یکون وقد لا یکون. وحینما یکون فی نفسه مشهورا صح ان یقع کالحکم المنشعب منه مقدمه فی القیاس الجدلی فیکون موضعا باعتبار ومقدمه باعتبار آخر.

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 2718


1- راجع الجوهر النضید : ص 204.

مثال الموضع قولهم : «اذا کان أحد الضدین موجودا فی موضوع کان ضده الآخر موجودا فی ضد ذلک الموضوع». فهذه القاعده تسمی موضعا لانه تنشعب منها عده احکام مشهوره تدخل تحتها مثل قولهم : «اذا کان الاحسان للاصدقاء حسنا فالاساءه الی الاعداء حسنه أیضا» وقولهم : «اذا کانت معاشره الجهال مذمومه فمقاطعه العلماء مذمومه» وقولهم : «اذا جاء الحق زهق الباطل» وقولهم : «اذا کثرت الاغنیاء قلّت الفقراء» ... وهکذا. فهذه الاحکام وأمثالها احکام جزئیه بالقیاس الی الحکم الاول العام وفی نفسها احکام کلیه مشهوره.

«مثال ثان للموضع» : قولهم : «اذا کان شیء موجودا فی وقت أو موضع أو حال أو موضوع او نافع أو جمیل فهو مطلقا ممکن أو نافع أو جمیل» فهذه القاعده تسمی موضعا لانه تنشعب منها عده احکام مشهوره مثل ان یقال : «اذا کذب الرجل مره فهو کاذب مطلقا» و «اذا کان السیاسی یذیع السر فی بیته فهو مذیع للسر مطلقا» و «اذا صبر الانسان فی حال الشده فهو صابر مطلقا» و «اذا ملک الانسان العقار فهو مالک مطلقا» ومثل ان یقال : «اذا أمکن الطالب ان یجتهد فی مسأله فقهیه فالاجتهاد ممکن له مطلقا» و «اذا کان الصدق نافعا فی الحال الاعتیادیه فهو نافع مطلقا» و «اذا حسنت مجامله العدو فی حال اللقاء فهی حسنه مطلقا» ... وهکذا تتشعب من ذلک الموضع کثیر من أمثال هذه الاحکام المشهوره التی هی من جزئیاته.

وأکثر المواضع لیست مشهوره وانما الشهره لجزئیاتها فقط. والسر فی ذلک :

1- ان تصور العام أبعد عن عقول العامه من تصور الخاص فال بد أن تکون شهره کل عام أقل من شهره ما هو أخص منه. لأن صعوبه التصور تستدعی صعوبه

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 2719

التصدیق. وهذه الصعوبه تمنع الشهره وان لم تمنعها فانها تقللها علی الاقل.

2- ان العام یکون فی معرض النقض اکثر من الخاص لان نقض الخاص یستدعی نقض العام العام ولا عکس. ولهذا یکون الاطلاع علی کذب العام أسهل وأسرع.

ولاجل التوضیح نجرب ذلک فی الموضع الاول المذکور آنفا :

فانا عند ملاحظه الاضداد نجد ان السواد والبیاض مثلا من الاضداد مع أنهما معا یعرضان علی موضوع واحد وهو الجسم لا ان البیاض یعرض علی نوع من الجسم مثلاو السواد یعرض علی ضده کما یقتضیه هذا الموضع.

اذن هذا الموضع کاذب لا قاعده کلیه فیه. فانظر کیف اطلعنا بسهوله علی کذب هذا العام.

اما الاحکام المشهوره المنشعبه منه کمثال الاحسان الی الاصدقاء والاساءه الی الاعداء فان النقض المتقدم للموضع لا یستلزم نقضها لما قلناه أن نقض العام لا یستدعی نقض الخاص. مثلا نجد امتناع تعاقب الضدین مثل الزوجیه والفردیه علی موضوع واحد بأن یکون عدد واحد مره زوجا ومره فردا فکون بعض اصناف الاضداد کالبیاض والسواد یجوز تعاقبهما علی موضوع واحد لا یستلزم ان یکون کل ضدین کذلک فجاز أن یکون الاحسان والاساءه من قبیل الزوجیه والفردیه لا من قبیل السواد والبیاض.

وحینئذ یجب ملاحظه جزئیات هذا الحکم المنشعب من الموضع فاذا لاحظناها ولم نعثر فیما بینها علی نقض له ولم نطلع علی مشهور آخر یقابله فلا بد أن یکون فی موضع التسلیم ولا یلتفت الی الاضداد الاخری الخارجه عنه.

والخلاصه ان کذب الموضع لا یستکشف منه کذب الحکم المنشعب منه المشهور.

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 2720

2- فائده الموضع و سر التسمیه

وعلی ما تقدم یتوجه السؤال عن الفائده من المواضع فی هذه الصناعه اذا کانت الشهره لیست له!

والجواب : ان الفائده منه هی أن صاحب هذه الصناعه یستطیع ان یعد المواضع ویحفظها عنده أصولا وقواعد عامه لیستنبط منها المشهورات النافعه له فی الجد ل عند الحاجه للابطال او الاثبات. واحصاء المواضع «القواعد العامه» أسهل وأجدی فی التذکر من احصاء جزئیاتها «المشهورات المنشعبه منها».

ولذا قالوا ینبغی للمجادل ألا یصرح بالموضع الذی استنبط منه المشهور بل یحتفظ به بینه وبین نفسه حتی لا یجعله معرضا للنقض والرد لأن نقضه ورده کما تقدم أسهل واسرع.

ومن أجل هذا سمی الموضع موضعا لانه موضع للحفظ والانتفاع والاعتبار.

وقیل : انما سمی موضعا لانه یصلح ان یکون موضع بحث ونظر. وهو وجیه أیضا. وقیل غیر ذلک ولا یهم التحقیق فیه.

3- أصناف المواضع

(1)

جمیع المواضع فی المطالب الجدلیه انما تتعلق باثبات شیء لشیء

أو نفیه عنه أی تتعلق بالاثبات والابطال. وهذا علی اطلاقه مما لا یسهل ضبطه واعداد المواضع بحسبه. فلذلک وجب علی من یرید اعداد المواضع وضبطها لیسهل علیه

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 2721


1- راجع الجوهر النضید : 206.

ذلک أن یصنفها لیلاحظ فی کل صنف ما یلیق به من المواضع ویناسبه.

والتصنیف فی هذا الباب انما یحسن بتقسیم المحمولات حسبما یلیق بما فی هذه الصناعه. وقد بحث المنطقیون هنا عن اقسام المحمولات بالاسلوب المناسب لهذه الصناعه وان اختلف عن الاسلوب المعهود فی بحث الکلیات.

ونحن لاجل ان نضع خلاصه لابحاثهم وفهرسا لمباحثهم فی هذا الباب نسلک طریقتهم فی التقسیم فنقول :

ان المحمول إما أن یکون مساویا للموضوع فی الانعکاس (1) وإما ان لا یکون :

و «الاول» لا یخلو عن أحد امرین :

«أ» ان یکون دالا علی الماهیه. والدال علی الماهیه أحد شیئین حدّ او اسم. والاسم ساقط عن الاعتبار هنا لان حمله علی الموضوع حمل لفظی لا حقیقی فلا یتعلق به غرض المجادل. فینحصر الدال علی الماهیه فی «حدّ» فقط.

«ب» ان لا یکون دالا علی الماهیه. ویسمی هنا «خاصه» وقد یسمی أیضا «رسما» لانه یکون موجبا لتعریف الماهیه بتمییزها عما عداها.

و «الثانی» لا یخلو أیضا عن احد امرین :

«أ» ان یکون واقعا فی طریق ما هو. ویسمی هنا «جنسا». والجنس

بهذا الاصطلاح یشمل الفصل باصطلاح باب الکلیات اذ لا فائده تظهر فی هذا الفن بین الجنس والفصل.

وانما کان الفصل من أقسام ما لیس بمساو للموضوع فلانه بحسب مفهومه وذاته بالقوه یمکن ان یقع علی الاشیاء المختلفه بالحقیقه وان کان فعلا لا یقع الا

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 2722


1- (*) معنی مساواه المحمول للموضوع فی الانعکاس انه یصدق المحمول کلیا علی جمیع ما أمکن ان یصدق علیه الموضوع ، ویصدق لموضوع کلیا علی جمیع ما أمکن ان یصدق علیه المحمول.

علی الأشیاء المتفقه الحقیقه فان الناطق مثلا لا یقع فعلا الا علی افراد الانسان ولکنه بالقوه وبحسب مفهومه یصلح للصدق علی غیر الانسان لو کان له النطق فلا یمتنع فرض صدقه علی غیر الانسان. فلم یکن مفهوما مساویا للانسان. وبهذا الاعتبار یسمی هنا «جنسا».

«ب» ان لا یکون واقعا فی طریق ما هو ویسمی «عرضا». والعرض شامل للعرض العام وللعرض الذی هو أخص من الموضوع اذ أن کلا منهما غیر مساو للموضوع کما انه غیر واقع فی جواب ما هو.

وعلی هذا فالمحمولات اربعه : حد وخاصه وجنس وعرض. اما «النوع» فلا یقع محمولا لانه اما أن یحمل علی الشخص أو علی الصنف ولا اعتبار بحمله علی الشخص هنا لان موضوعات مباحث الجدل کلیات. واما الصنف فحمل النوع علیه بمثابه حمل اللوازم لان النوع لیس نوعا للصنف فیدخل النوع من هذه الجهه فی باب العرض.

وعلیه فالنوع بما هو نوع لا یقع محمولا فی القضیه. بل انما یقع موضوعا فقط.

اذا عرفت اقسام المحمولات علی النحو المتقدم الذی یهم الجدلی فاعلم انه لا یتعلق غرض المجادل فی مقام المخاصمه فی أن محموله فی مطلوبه أی قسم منها فان کل غرضه ان یتوصل الی اثبات حکم او ابطاله اما انه جنس أو خاصه او أی شیء آخر فلیس ذلک یحتاج الیه.

وانما الذی یحتاج الیه قبل المخاصمه والمجادله أن یعد المواضع

لاستنباط المشهورات التی تنفعه عند المخاصمه. واعداد هذه المواضع فی هذه الصناعه یتوقف علی تفصیل المحمولات حسب تلک الاقسام لیعرف لکل محمول ما یناسبه من المواضع.

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 2723

وعلیه فالمواضع منها ما یخص الحد مثلا فینظر لاجل اثباته فی انه یجب أن یکون موجودا لموضوعه وانه مساوله وانه واقع فی طریق ما هو وانه قائم مقام الاسم فی الدلاله علی الموضوع.

ومنها ما یخص الخاصه فینظر لاجل اثباتها فی انها یجب ان تکون موجوده لموضوعها وانه مساویه له وانه غیر واقعه فی طریق ما هو ... وهکذا باقی اقسام المحمولات.

فتکون المواضع علی ما تقدم اربعه اصناف :

ثم ان هناک مواضع عامه للاثبات والابطال لا تخص أحد المحمولات الأربعه بالخصوص وتنفع فی جمیع المحمولات. وتسمی «مواضع الاثبات والإبطال». فیضاف هذا الصنف الی الاصناف السابقه فتکون خمسه.

ثم لاحظوا ان کثیرا ما یهم الجدلی اثبات ان هذا المحمول أشد من غیره أو أضعف او اولی وغیر اولی. وهذا انما یصح فرضه فی الاعراض الخاصه لانها هی التی تقبل التفاوت. فزادوا صنفا سادسا وسموه «مواضع الأولی والآثر» ثم لاحظوا أنه قد یتوجه نظر الجدلی الی بحث آخر وهو اثبات الاتحاد بین الشیئین اما بحسب الجنس او النوع او العارض أو الوجود فسموا المواضع فی ذلک «مواضع هو هو».

وعلی هذا فتکون المواضع سبعه وتفصیل هذه المواضع یحتاج الی فن مستقل لا تسعه هذه الرساله المختصره. علی ان کل مجادل مختص

بفن کالفقیه والمتکلم والمحامی والسیاسی لا بد أن یتقن فنه قبل ان یبرز الی الجدال فیطلع

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 2724

علی ما فیه من مشهورات ومسلمات وما یقتضیه من المشهورات. فلا تکون له کبیر حاجه الی معرفه المواضع فی علم المنطق وتخصیرها من طریقه.

ولاجل ألا نکون قد حرمنا الطالب من التنبه للمقصود من المواضع نذکر بعض المواضع لبعض الاصناف السبعه المتقدمه ونحیله علی الکتب المطوله فی هذا الفن اذا أراد الاستزاده فنقول.

4- مواضع الإثبات و الإبطال

(1)

مواضع الاثبات والابطال نفعها عام فی جمیع المحمولات کما تقدم واثبات وابطال الاعراض داخله فی هذا الباب أیضا. واشهر المواضع فی هذا الباب عدّوها عشرین موضعا وما ذکرناه من أمثله المواضع فیما سبق هی من مواضع الاثبات والابطال. ونذکر الان مثالا واحدا غیرها وهو :

ان العارض علی المحمول عارض علی موضوعه فیمکن ان تثبت عروض شیء للموضوع بعروضه لمحموله وتبطل عروضه للموضوع بعدم عروضه لمحموله فمثلا یقال : الجمهور عاطفی. فالجمهور موضوع وعاطفی محمول. وهذا المحمول وهو العاطفی یوصف بانه تقوی فیه طبیعه المحاکاه فیثبت من ذلک ان الجمهور یوصف بأنه تقوی فیه طبیعه المحاکاه.

ویقال أیضا : السیاسی نفعی. ثم ان هذا المحمول وهو النفعی یوصف بانه یقدم منفعته الخاصه علی المصلحه العامه. فیثبت أن السیاسی یقدم منفعته الخاصه علی المصلحه العامه.

ویقال أیضا : الصادق عادل. ثم ان هذا المحمول وهو العادل. لایوصف

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 2725


1- راجع الجوهر النضید : ص 209.

بکونه ظالما أی لا یعرض علیه الظلم. فیبطل بذلک کون الصادق ظالماً.

ومعنی هذا الموضع انک تستنبط من مشهورین مشهورا ثالثا. والمشهوران هما حمل المحمول علی موضوعه واتصاف المحمول بصفه کالمثالین الاولین فتستنبط المشهور الثالث وهو حمل صفه المحمول علی الموضوع. أو المشهوران هما حمل المحمول علی موضوعه وعدم اتصاف المحمول بصفه کالمثال الاخیر فتستنبط منهما المشهور الثالث وهو ابطال اتصاف الموضوع بتلک الصفه.

5- مواضع الأولی و الآثر

(1)

اصل هذا الباب ترجیح شیء واحد من شیئین بینهما مشارکه فی بعض الوجوه. والالفاظ المستعمله المتداوله فی التفضیل هی کلمه آثر واولی وافضل واکثر وأزید واشد واشرف واقدم وما یجری مجری ذلک. وما یقابل کل واحد منها مثل الانقض والاخس والاقل والأضعف وهکذا. ولکل من کلمات التفضیل هذه خصوصیه یطول الکلام فی شرحها.

وانما یحتاج الی المواضع فی هذا الباب ففی الامور التی لا یظهر فیها التفاضل لاول وهله والا فما هو ظاهر التفاضل فی مثل ان الشمس اکثر ضوءا من القمر یکون ایراد المواضع لاثباته حشوا ولغوا.

وکثیرا ما یقع التنازع بین الناس فی تفضیل شخص علی شخص

او شیء علی شیء من مأکولات وملبوسات ومسکونات ومراتب ووظائف واخلاق وعادات ... وهکذا

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 2726


1- راجع الجوهر النضید : ص 214.

والتنازع تاره یکون من هوالافضل مع الاتفاق علی وجه الفضیله کأن یتنازع شخصان فی أن حاتم الطائی اکثر کرما ام معن بن زائده مع الاتفاق بینهما علی أن الکرم فضیله وانه قد اتصفا بها معا. ومثل هذا النزاع انما یتوقف علی ثبوت حوادث تأریخیه تکشف عن الافضلیه ولیس علی هذا الفن.

وأخری یکون النزاع فی وجه الافضلیه کأن یتنازعا فی أنه ایهما اولی بأن یوصف بالکرم مع الاتفاق علی ان معناً مثلا یجود بفضل ما له وحاتما یجود بکل ما یملک ومع الاتفاق أیضا علی ان ما جاد به معن اکثر بکثیر فی تقدیر المال مما جاد به حاتم. وحینئذ یکون النزاع فی العبره فی الافضلیه بالکرم هل هو بمقدار العطاء فیکون معن افضل من حاتم أو بما یتحقق به معنی الایثار فیکون حاتم افضل.

ویمکن ان یتمسک القائل الاول بموضع فی هذا الباب وهو «ان ما یفید خیرا أکثر فهو آثر وأولی بالفضل» فیکون معن افضل. ویمکن ان یتمسک القائل الثانی بموضع آخر فیه وهو «ان ما ینبعث من تضحیه أکثر بالحاجه والنفس فهو آثر وأولی بالفضل» فیکون حاتم افضل. فهذان موضعان من هذا الباب یمکن أن یستدل بهما الخصمان المتجادلان.

هذا اقصی ما أمکن بیانه من المواضع. وعلیک بالمطولات فی استقصائها ان أردت ومن الله تعالی التوفیق.

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 2727

المبحث الثالث : الوصایا
1- تعلیمات للسائل

(1)

تقدم فی الباب الاول من هو «السائل». وعلیه لتحصیل غرضه وهو الحصول علی اعتراف «المجیب» أن یتبع التعلیمات الثلاثه الآتیه :

1- ان یحضر لدیه قبل توجیه السؤال الموضع او المواضع التی منها یستخرج المقدمه المشهوره اللازمه له.

2- أن یهییء فی نفسه قبل السؤال أیضا الطریقه والحیله التی یتوسل بها لتسلیم المجیب بالمقدمه والتشنیع علی منکرها.

3- لما کان من اللازم علیه ان یصرح بما یضمره فی نفسه من المطلوب الذی یستلزم نقض وضع الخصم فلیجعل هذا التصریح آخر مراحل أسئلته وکلامه بعد أن یأخذ من الخصم الاعتراف والتسلیم بما یرید ویتوثق من عدم بقاء مجال عنده للانکار.

هذه هی الخطوط الاولی الرئیسه التی یجب ان یتبعها السائل فی مهمته.

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 2728


1- راجع الجوهر النضید : ص 225.

ثم لاخذ الاعتراف طرق کثیره ینبغی ان یتبع احدی الوصایا الآتیه (1) لتحقیقها :

1- ألا یطلب من أول الامر التسلیم من الخصم بالمقدمه اللازمه لنقض وضعه. وبعباره ثانیه : ینبغی ألا یقتحم المیدان فی الجدل فی أول جوله بالسؤال عن نفس المقدمه المطلوبه له. والسر فی ذلک ان المجیب حینئذ یکون فی مبدأ قوته وانتباهه فقد یتنبه الی مطلوب السائل فیسرع فی الانکار ویعاند.

2- واذا انتهی به السؤال عن المطلوب فلا ینبغی أیضا أن یوجه السؤال رأسا عن نفس المطلوب خشیه ان یشعر الخصم فیفرّ من الاعتراف بل له مندوحه عن ذلک باتباع أحد الطرق او الحیل (2)الآتیه : -

«الاولی» أن یوجه السؤال عن امر أعم من مطلوبه فاذا اعترف بالاعم ألزمه قهرا بالاعتراف بالاخص بطریقه القیاس الاقترانی.

«الثانیه» ان یوجه السؤال عن أمر أخص فاذا اعترف به فبطریقه الاستقراء یستطیع ان یلزم خصمه بمطلوبه.

«الثالثه» ان یوجه السؤال عن أمر یساویه فاذا اعترف به فبطریقه التمثیل یتمکن من إلزامه اذا کان ممن یری التمثیل حجه.

«الرابعه» ان یعدل عن السؤال عن الشیء الی السؤال عما یشتق منه

مثل ما اذا

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 2729


1- (*) ان الناس لیختلفون کثیراً فی اخلاقهم وامزجتهم : فمنهم الخجول احیی ، والوقح الصلف ، وبینهما درجات کثیره. ومنهم الصبور الجلد علی الکلام والجدل ، والضعیف المستخذی ، وبینهما درجات کثیره أیضاً. ومنهم اللبق اللسن ، والعی المتلعثم ، وبینهما درجات. ومنهم المعتد برأیه المتصلب لعقیدته ، والمقلد المطواع لغیره ، وبینهما درجات. وکل واحد من هذه الاصناف له شان یخصه فی طریق المجادله ینبغی علی السائل ان یلاحظه ، بعد ان یعرف. منزله خصمه بین هذه المنازل ، حتی یتبع أیه طریقه من الطرق الآتیه التی تناسبه. ومن هنا قیل فی المثل المشهور : «لکل مقام مقال».
2- «**» لا ضیر فی اتباع مثل هذه الحیل فی مخاصمه ذوی العناد والاستکبار علی الحق.

اراد ان یثبت ان الغضبان مشتاق للانتقام فقد ینکر الخصم ذلک لو سئل عنه فیدعی مثلا ان الاب یغضب علی ولده ولا یشتاق الی الانتقام منه فیعدل الی یقول له : اذن الغاضب مشته للانتقام.

«الخامسه» ان یقلب السؤال بما یوهم الخصم ان یرید الاعتراف منه بنقیض ما یرید کما لو أراد مثلا اثبات ان اللذه خیر فیقول : ألیست اللذه لیست خیرا؟ فهذا السؤال قد یوهم المخاطب انه یرید الاعتراف بنقیض المطلوب فیبادر عاده الی الاعتراف بالمطلوب اذا کان من طبعه العناد لما یریده السائل.

ولکل من هذه الحیل الخمس مواضع قد تنفع فیها احداها ولا تنفع الاخری. فعلی السائل الذکی أن یختار ما یناسب المقام.

3- ألا یرتب المقدمات فی المخاطبه ترتیبا قیاسیا علی وجه یلوح للخصم انسباقها الی المطلوب بل ینبغی ان یشوش المقدمات ویخل بترتیبها فیراوغ فی الوصول الی المطلوب علی وجه لا یشعر الخصم.

4- ان یتظاهر فی سؤاله أنه کالمستفهم الطالب للحقیقه المقدم للانصاف علی الغلبه بل ینبغی ان یلوح علیه المیل الی مناقضه نفسه وموافقه خصمه لینخدع به الخصم المعاند فیطمئن الیه. وحینئذ یسهل علیه استلال الاعتراف منه من حیث یدری ولا یدری.

5- ان یأتی بالمقدات فی کثیر من الاحوال علی سبیل مضرب المثل أو الخبر ویدعی فی قوله ظهور ذلک وشهرته وجری العاده علیه لیجد الخصم ان جحدها أمام الجمهور مما یوجب الاستخفاف ووالاستهانه له فیجبن عن انکارها.

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 2730

6- ان یخلط الکلام بما لا بنفع فی مقصوده لیضیع علی الخصم ما یریده من المقدمه المطلوبه بالخصوص. والافضل ان یجعل الحشو حقا

مشهورا فی نفسه فانه یضطر الی التسلیم به اذا سلم به امام الجمهور قد یندفع مضطرا الی التسلیم بما هو مطلوب انسیاقا مع الجمهور الذی یفقد علی الاکثر قوه التمییز.

7- ان من الخصوم من هو مغرور بعلمه معتد بذکائه فلا یبالی ان یسلم فی مبدأ الامربما یلقی علیه من الاسئله ظنا منه بأن السائل لا یتمکن من أن یظفر منه بتسلیم ما یهدم وضعه وبأنه یتمکن حینئذ من اللجاج والعناد. فمثل هذا الشخص ینبغی للسائل ان یمهد له بتکثیر الاسئله عما لا جدوی له فی مقصوده حتی اذا الستنفذ غایه جهده قد یتسرب الیه الملل والضجر فیضیع علیه وجه القصد او یخضع للتسلیم.

8- اذا انتهی الی مطلوبه من الاستلزام لنقض وضع الخصم فعلیه ان یعبر عنه بأسلوب قوی الاداء لا یشعر بالشک والتردید ولا یلقیه علی سبیل الاستفهام فان الاستفهام هنا یضعف أسلوبه فیفتح به للخصم مجالا لإنکار الملازمه او إنکار المشهور فیرجع الکلام من جدید جذعا. وقد یشق علیه ان یوجه هذه المره اسئله نافعه فی المقصود فیغلب علی أمره.

9- ان یفهم نفسیه الجماعات والجماهیر من جهه انها تنساق الی الاغراء وتتأتر ببهرجه الکلام حتی یستغل ذلک للتأثیر فیها والمفروض ان الغرض الاصیل من الجدل التغلب علی الخصم امام الجمهور. وینبغی له أن یلاحظ افکار الحاضرین ویجلب رضاهم باظهار أن هدفه نصرتهم وجلب المنفعه لهم لیسهل علیه ان یجرهم الی جانبه فیسلموا بما یرید التسلیم به منهم. وبهذا یستطیع ان

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 2731

یقهر خصمه علی الموافقه للجمهور فی تسلیم ما سلموا به لان مخالفه الجمهور فیما اتفقوا علیه أمامهم یشعر الانسان بالخجل والخیبه.

10- وهو آخر وصایا السائل اذا ظهر علی الخصم العجز عن جوابه وانقطع عن الکلام فلا یحسن منه ان یلح علیه او یسخر منه او یقدح فیه

بل لا یحسن أن یعقبه بکل کلام یظهر مغلوبیته وعجزه فان ذلک قد یثیر الجمهور نفسه ویسقط احترامه عندهم فیخسر تقدیرهم من حیث یرید النجاح والغلبه.

2- تعلیمات للمجیب

(1)

إن «المجیب» کما قدمنا مدافع عن مهاجمه خصمه «السائل». والمدافع غالبا اضعف کفاحا من المهاجر وأقرب الی المغلوبیه لان المبادأه بید المهاجم فهو یستطیع ان ینظم هجومه بالاسئله کیف یشاء ویترک منها ما یشاء. والمجیب علی الاکثر مقهور علی مماشاه السائل فی المحاوره.

وعلی هذه فمهمه المجیب أشق وأدق واللازم له عده طرق مترتبه یسلکها بالتدریج اولا فأولا فان لم یسلک الاول أخذ بالثانی وهکذا. وهی حسب الترتیب :

اولا - ان یحاول الالتفات علی السائل بأن یحور الکلام ان استطاع فیعکس علیه الدائره بتوجیه الاسئله مهاجما ولا بد أن السائل له وضع یلتزم به یخالف وضع المجیب. فینقلب حینئذ المهاجر مدافعا والمدافع مهاجما. وبهذه الطریقه یصبح أکثر تمکنا من الاخذ بزمام المحاوره بل یصبح فی الحقیقه هو السائل.

ثانیا اذا عجز عن الطریقه الاولی وهی الالتفاف یحاول ارباک السائل

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 2732


1- راجع الجوهر النضید : ص 229.

واشغاله بأمور تبعد علیه المسافه کسبا للوقت کیما یعد عدته للجواب الشافی مثل ان یجد فی اسئلته لفظا مشترکا فیستفسر عن معانیه

لیترکه یفصلها ثم یناقشه فیها. أو هو یتولی تفصیلها لیذکر أی المعانی یصح السؤال عنه وایها لا یصح. وفی هذه قد تحصل فائده أخری فانه بتفصیل المعانی المشترکه قد تنبثق له طریقه للهرب عما یلزمه به السائل بان یعترف مثلا بأحد المعانی الذی لا یلزم منه نقض وضعه.

ثالثا اذا لم تنجح الطریقه الثانیه وهی طریقه الاشغال والارباک یحاول ان استطاع الامتناع من الاعتراف بما یستلزم نقض وضعه. وینبغی ان یعلم انه لا ضیر علیه بالاعتراف بالمشهورات اذا کان وضعه مشهورا حقیقیا لانه غالبا لا ینتج المهشور الا مشهورا فال یتوقع من المشهورات ان تنتج ما یناقض وضعه المشهور.

ولیس معنی الهرب من الاعتراف ان یمتنع من الاعتراف بکل شیء یلقی علیه. فان هذه الحاله قد تظهره امام الجمهور بمظهر المعاند المشاغب فیصبح موضعا للسخریه والنقد بل یحاول الهرب من الاعتراف بخصوص ما یوجب نقض وضعه.

رابعا - اذا وجد ان الطریقه الثالثه لا تنفع وهی طریقه الهرب من الاعتراف «وذلک عندما یکون المسؤول عنه الذی یحذر من الاعتراف به مشهورا مطلقا لأن العناد فی مثله أکثر قبحا من الالتزام به» فعلیه الا یعلن عن انکاره له صراحه لانه لو فعل ذلک فی مثله فهو یخسر امام الحاضرین کرامه نفسه وفی نفس الوقت یخسر وضعه الملتزم له. فلا مناص له حینئذ من اتباع أحد طریقین :

«الاول» أن یعلن الاعتراف. ولا ضیر علیه لفی ذلک لأنه ان دل علی شیء فانما یدل علی ضعف وضعه الذی یلتزمه لا علی قصور نفسه وعلمه. وهذا وان کان من وجهه یکشف عن قصور نفسه اذ یلتزم بما لا ینبغی الالتزام به ولکن

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 2733

ینبغی له لتلافی ذلک فی هذا الموقف «وهو ادق المواقف التی تمر علی المجیب المنصف المحب للحق والفضیله» أن یعلن

انه طالب للحق ومؤثر للانصاف والعدل له أو علیه. وهذا لعله یعوض عما یخسر من المحافظه علی وضعه بالاحتفاظ علی سمعته وکرامته.

«الثانی» اذا وجد انه یعز علیه اعلان الاعتراف فان آخر ما یمکنه ان یفعله أن یتلطف فی اسلوب الامتناع من الاعتراف وذلک بأن یوری فی کلامه او یقول مثلا : ان اصحاب هذا المذهب الذی التزمه لا یعترفون بذلک فیلقی تبعه الانکار علی غیره. او یقول : کیف یطلب منی الاعتراف وانا بعد لم اوضح مقصودی فیؤجل ذلک الی مراجعه او مشاوره أو نحو ذلک من اسالیب الهرب من التصریح بالانکار او من التصریح بالاعتراف.

خامسا - بعد أن تعز علیه جمیع السبل من الهرب من الاعتراف ویعترف بالمشهور فانه یبقی له طریق واحد لا غیر. وهو مناقشه الملازمه بین المشهور المعترف به وبین نقض وضعه بأن یلحق المشهور مثلا بقیود وشرائط تجعله لا ینطبق علی مورد النزاع او نحو ذلک من الاسالیب التی یتمکن بها من مناقشه الملازمه. وهذا مرحله دقیقه شاقه تحتاج الی علم ومعرفه وفطنه.

3- تعلیمات مشترکه للسائل و المجیب أو آداب المناظره

(1)

«اولا» ان یکون ماهرا فی عده اشیاء :

1- فی ایراد عکس القیاس بأن یتمکن من جعل القیاس الواحد اربعه اقیسه

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 2734


1- راجع جوهر النضید : ص ٢٣٠.

بحسب تقابل التناقض والتضاد.

2- فی ایراد العکس المستوی وعکس النقیض ونقض المحمول

والموضوع فان هذا یفیده فی التوسع بایراد الحجج المتعدده علی مطلوبه أو ابطال مطلوب غیره.

3- فی ایراد مقدمات کثیره لاثبات کل مطلوب من مواضع مختلفه وکذلک ابطاله. الی غیر ذلک من اشیاء تزید فی قوه ایراد الحجج المتعدده.

«ثانیا» ان یکون لسنا منطقیا یستطیع أن یجلب انتباه الحاضرین وانظارهم نحوه ویحسن ان یثیر اعجابهم به وتقدیرهم لبراعته الکلامیه.

«ثالثا» ان یتخیر الالفاظ الجزله الفخمه ویتجنب العبارات الرکیکه العامیه ویتقی التمتمه والغلط فی الالفاظ والاسلوب للسبب المتقدم.

«رابعا» ألا یدع لخصمه مجال الاستقلال بالحدیث فیستغل اسماع الحاضرین وانتباههم له لان استغلال الحدیث فی الاجتماع مما یعین علی الظهور علی الغیر والغلبه علیه.

«خامسا» ان یکون متمکنا من ایراد الامثال والشهواهد من الشعر والنصوص الدینیه والفلسفیه والعلمیه وکلمات العظماء والحوادث الصغیره الملائمه. وذلک عند الحاجه طبعا. بل ینبغی ان یکثر من ذلک ما وجد الیه سبیلا فانه یعینه کثیرا علی تحقیق مقصوده والغلبه علی خصمه. والمثل الواحد قد یفعل فی النفوس ما لا تفعله الحجج المنطقیه من الانصیاع الیه والتسلیم به.

«سادسا» ان یتجنب عباره الشتم واللعن والسخریه والاستهزاء ونحو ذلک مما یثیر عواطف الغیر ویوقظ الحقد والشحناء. فان هذا یفسد الغرض من المجادله التی یجب ان تکون بالتی هی أحسن.

«سابعا» ألا یرفع صوته فوق المألوف المتعارف فان هذا لا یکسبه الاضعفاً ولا یکون الا دلیلا علی الشعور بالمغلوبیه بل الذی یجب علیه ان یلقی

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 2735

الکلام قوی الاداء لا یشعر بالتردد والارتباک والضعف والانهیار وان اداه بصوت منخفض هادیء فان تأثیر هذا الاسلوب اعظم بکثیر من تأثیر

أسلوب الصیاح و الصراخ.

«ثامنا» ان یتواضع فی خطاب خصمه ویتجنب عبارات الکبریاء والتعاظم والکلمات النابیه القبیحه.

«تاسعا» ان یتظاهر بالاصغاء الکامل لخصمه ولا یبدأ بالکلام الا من حیث ینتهی من بیان مقصوده فان الاستباق الی الکلام سؤالا وجوابا قبل ان یتم خصمه کلامه یربک علی الطرفین سیر المحادثه ویعقد البحث من جهه ویثیر غضب الخصم من جهه أخری.

«عاشرا» ان یتجنب «حد الامکان» مجادله طالب الریاء والسمعه ومؤثر الغلبه والعناد ومدعی القوه والعظمه فان هذا من جهه یعدیه بمرضه فینساق بالاخیر مقهورا الی ان یکون شبیها به فی هذا المرض. ومن جهه أخری لا یستطیع مع مثل هذا الشخص ان یتوصل الی نتیجه مرضیه فی المجادله.

ولو اضطر الی مجادله مثل هذا الخصم فلا ضیر علیه ان یستعمل الحیل فی محاورته ویغالطه فی حججه بل لا ضیر علیه فی استعمال حتی مثل الاستهزاء والسخریه واخجاله.

و «الوصیه الاخیره» لکل مجادل مهما کان ألا یکون همه الا الوصول الی الحق وایثار الانصاف وان ینصف خصومه من نفسه ویتجنب العناد بالاصرار علی الخطأ فانه خطأ ثان بل ینبغی ان یعلن ذلک ویطلبه من خصمه بالحاح حتی لا یشذ الطرفان عن طلب الحق والعدل والانصاف.

وهذا أصعب شیء یأخذ الانسان به نفسه فلذلک علیه ان یستعین علی نفسه بطلب المعونه من الله سبحانه فان تعالی مع التقین الصابرین.

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 2736

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 2737

الفصل الثالث : صناعه الخطابه
اشاره

و هو یقع فی ثلاثه مباحث :

1- فی الاصول والقواعد

2- فی الأنواع

3- فی التوابع

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 2738

المبحث الاول : الأصول و القواعد
1- وجه الحاجه الی الخطابه

(1)

کثیرا ما یحتاج المشرعون ودعاه المبادیء والسیاسیون ونحوهم الی اقناع الجماهیر فیما یریدون تحقیقه اذ تحقیق فکرتهم او دعوتهم لاتتم الا برضا الجمهور عنها وقناعتهم بها.

والجمهور لا یخضع للبرهان ولا یقنع به کما لا یخضع للطرق الجدلیه لان الجمهور تتحکم به العاطفه أکثر من التعقل والتبصر بل لیس له الصبر علی التأمل والتفکیر ومحاکمه الادله والبراهین وانما هو سطحی التفکیر فاقد للتمییز الدقیق. تؤثر فیه المغریات وتبهره العبارات البراقه وتقنعه الظواهر الخلابه. ولعدم صبره علی التمییز الدقیق نجده اذا عرضت علیه فکره لا یتمکن من التفکیک بین صحیحها وسقیمها فیقبلها کلها أو یرفضها کلها.

وعلیه فیحتاج من یرید التأثیر علی الجماهیر فی اقناعهم أن یسلک مسلکا آخر غیر مسلک البرهان والجدل المتقدمین فان الذی یبدو أن

الطرق العقلیه عاجزه عن التأثیر علی عقائد الناس وتحویلها لعجزها عن التأثیر علی عواطفهم

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 2739


1- راجع الجوهر النضید : ص 239.

المتحکمه فیهم.

بل لا یقتصر هذا الامر علی الجمهور بما هو جمهور فان کل فرد من أفراد العامه اذا کان قلیل الثقافه والمعرفه هو أبعد ما یکون عن الاقتناع بالطریق البرهانیه او الجدلیه بل اکثر الخاصه المثقفین وان ظنوا فی انفسهم المعرفه وحریه الرأی ینجذبون الی الطرق المقنعه المؤثره علی العواطف وینخدعون بها. بل لا یستغنون عنها فی کثیر من آرائهم واعتقاداتهم بالرغم علی قناعتهم بمعرفتهم وثقافتهم التی قد یتخیلون انهم قد بلغوا بها الغایه.

فیجب أن تکون المخاطبه التی یتلقاها الجمهور والعامی وشبهه من نوع لا تکون مرتفعه ارتفاعا بعیدا عن درجه مثله. ولذا قیل : «کلم الناس علی قدر عقولهم»(1).

ولم تبق لنا صناعه تناسب هذا الغرض غیر صناعه الخطابه فان الاسلوب الخطابی أحسن شیء للتأثیر علی الجمهور والعامی. وکل شخص استطاع ان یکون خطیبا بالمعنی المقصود من الخطابه فی هذا الفن فانه هو الذی یستطیع ان یستغل الجمهور والعوام ویأخذ بأیدیهم الی الخیر او الشر.

فهذا وجه حاجتنا معاشر الناس الی صناعه الخطابه ولزم علی من یرید قیاده الجمهور الی الخیر ان یتعلم هذه الصناعه وهی عباره عن معرفه طرق الاقناع.

فان الخطابه انجح من غیرها فی الاقناع کما ان الجدل فی الالزام انفع.

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 2740


1- الأصل فیه ما روی عن الصادق «علیه السلام» قال : ما کلم رسول الله «صلی الله علیه وآله» العباد بکنه عقله قط ، قال رسول الله «صلی الله علیه وآله» : «إنا معاشر الأنبیاء امرنا أن نکلم الناس علی قدر عقولهم» روضه الکافی : ص 268 ح 394.
2- وظائف الخطابه و فوائدها

(1)

مما تقدم نستطیع ان نعرف أن وظائف الخطابه هو الدفاع عن الرأی وتنویر الرأی العام فی أی امر من الامور والحض علی الاقتناع بمبدأ من المبادیء والتحریض علی اکتساب الفضائل والکمالات واجتناب الرذائل والسیئات واثاره شعور العامه وایقاظ الوجدان والضمیر فیهم. وبالاختصار وظیفتها اعداد النفوس لتقبل ما یرید الخطیب ان تقتنع به.

وبهذا تعرف أن فائده الخطابه فائده کبیره بل هی ضروره اجتماعیه فی حیاه الناس العامه.

وهی بعد وظیفه شاقه اذ أنها تعتمد بالاضافه الی معرفه هذه الصناعه علی مواهب الخطیب الشخصیه التی تصقل بالتمرین والتجارب ولا تکتسب بهذه الصناعه ولا بغیرها وانما وظیفه هذه الصناعه توجیه تلک المواهب واعداد مایلزم لمعرفه طرق اکتساب ملکه الخطابه مع المران الطویل وکثره التجارب. وسیاتی التنصیص علی حاجه الخطابه الی المواهب الشخصیه.

3- تعریف هذه الصناعه و بیان معنی الخطابه

(2)

یمکن مما تقدم ان نتصید تعریف صناعه الخطابه علی النحو الآتی حسبما هو معروف عند المنطقیین : «انها صناعه علمیه بسببها یمکن اقناع الجمهور فی الامر الذی یتوقع حصول التصدیق به بقدر الامکان».

هذا هو تعریف أصل هذه الصناعه التی غایتها حصول ملکه الخطابه التی بها

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 2741


1- راجع شرح المنظومه : ص 103.
2- راجع الجوهر النضید : ص 239.

یتمکن الشخص الخطیب من اقناع الجمهور. والمراد من القناعه هو التصدیق بالشیء مع الاعتقاد بعدم امکان ان یکون له ما ینقض ذلک التصدیق او مع الاعتقاد بامکان ما ینقضه الا ان النفس تصیر بسبب الطرق المقنعه امیل الی التصدیق من خلافه. وهذا الاخیر هو المسمی عندهم «بالظن» علی نحو ما تقدم فی هذا الجزء.

ثم انه لیس المراد من لفظ «الخطابه» التی وضعت لها هذه الصناعه مجرد معنی الخطابه المفهوم من لفظها فی هذا العصر وهو ان یقف الشخص ویتکلم بما یسمع المجتمعین بأی اسلوب کان بل أسلوب البیان واداء المقاصد بما یتکفل اقناع الجمهور هو الذی یقوّم معنی الخطابه وان کان بالکتابه أو المحاوره کما یحصل فی محاوره المرافعه عند القضاه والحکام.

وهذه الصناعه تتکفل ببیان هذا الاسلوب وکیف یتوصل الی اقناع الناس بالکلام وما لهذا الاسلوب من مساعدات وأعوان من صعود علی مرتفع ورفع صوت ونبرات خاصه وما الی ذلک مما سیأتی شرحه.

4- اجزاء الخطابه

(1)

الخطابه تشتمل علی جزءین : العمود والاعوان.

أ - «العمود». ویقصدون بالعمود هنا ماده قضایا الخطابه التی تتألف منها الحجه الاقناعیه. وتسمی الحجه الاقناعیه باصطلاح هذه الصناعه «التثبیت» علی ما سیأتی. وبعباره أخری : العمود هو کل قول منتج لذاته

للمطلوب انتاجا بحسب الاقناع. وانما سمی عمودا فباعتبار انه قوام الخطابه وعلیه الاعتماد فی الاقناع.

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 2742


1- راجع الجوهر النضید : ص 241.

ب - «الاعوان». ویقصدون بها الاقوال والافعال والهیئات الخارجیه عن العمود المعینه له علی الاقناع المساعده له علی التأثیر المهیئه للمستمعین علی قبوله.

وکل من الامرین «العمود والاعوان» یعد فی الحقیقه جزءاً مقوما للخطابه لان العمود وحده قد لا یؤدی تمام الغرض من الاقناع بل علی الاکثر یفشل فی تحقیقه. والمقصود الاصلی من الخطابه هو الاقناع کما تقدم فکل ما هو مقتض له دخیل فی تحققه لا بد أن یکون فی الخطابه دخیلا وان کان من الامور الخارجه عن ماده القضایا التی تتألف منه الحجه «العمود».

وقولنا هنا : «مقتض للاقناع» نقصد به أعم مما یکون مقتضیا لنفس الاقناع أو مقنضیا للاستعداد له. والمقتضی لنفس الاقناع لیس العمود وحده کما ربما یتخیل بل شهاده الشاهد أیضا تقتضیه مع انها من الاعوان.

وشهاده الشاهد علی قسمین شهاده قول وشهاده حال. فهذه اربعه أقسام ینبغی البحث عنها : العمود والشهاده القولیه وشهاده الحال والمقتضی للاستعداد للاقناع.

ویمکن فتح البحث فیها بأسلوب آخر من التقسیم بأن نقول :

الخطابه تشتمل علی عمود واعوان. ثم الاعوان علی قسمین اما بصناعه وحیله واما بغیر صناعه وحیله. والاول وهو ما کان بصناعه وحیله ویسمی «استدراجات» فعلی ثلاثه اقسام : استدراجات بحسب القائل او بحسب القول أو بحسب المستمع. والثانی هوما کان بغیر صناعه وحیله یسمی «نصره» و «شهاده». وهی الشهاده علی قسمین

شهاده قول وشهاده حال. فهذه سنه أقسام :

1- العمود.

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 2743

2- استدراجات القائل.

3- استدراجات بحسب القول.

4- استدراجات بحسب المستمع.

5- شهاده القول.

6- شهاده الحال.

فهذه السته هی بالاخیر تکون أجزاء الخطابه فینبغی البحث عنها واحده واحده

5- العمود

(1)

«العمود» وقد تقدم معناه یتألف من المظنونات او المقبولات أو المشهورات أو المختلفه بینها. وقد سبق شرح هذه المعانی تفصیلا فی مقدمه الصناعات الخمس فلا نعید.

واستعمال «المشهورات» فی الخطابه باعتبار مالها من التأثیر علی السامعین فی الاقناع. ولذا لا یعتبر فیها الا أن تکون مشهورات ظاهریه وهی التی تحمد فی بادیء الرأی وان لم تکن مشهورات حقیقیه. وبهذا تفترق الخطابه عن الجدل اذ الجدل لا یستعمل فیه الا المشهورات الحقیقیه. وقد سبق ذلک فی الجدل.

وقلنا هناک : «ان الظاهریه تنفع فقط فی صناعه الخطابه» وانما قلنا ذلک فلأن الخطابه غایتها الاقتناع ویکتفی بما هو مسهور أو مقبول لدی

المستمعین وان کان مشهورا فی بادیء الرأی وتذهب شهرته بالتعقیب اذ لیس فیها رد وبدل ومناقشه وتعقیب علی العکس من الجدل المبنی علی المحاوره والمناقضه فال ینبغی فیه

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 2744


1- راجع الجوهر النضید : ص 241.

استعمال المشهورات الظاهریه اذ یعطی بذلک مجال للخصم لنقضها وتعقیبها بالرد.

اما المظنونات والمقبولات فواضح اعتبارها فی عمود الخطابه.

6- الاستدراجات بحسب القائل

وهی من أقسام ما یقتضی الاستعداد للاقناع وتکون بصناعه وحیله. وذلک بأن یظهر الخطیب قبل الشروع فی الخطابه بمظهر مقبول القول عندهم. ویتحقق ذلک علی نحوین :

1- ان یثبت فضیله نفسه اذا لم یکن معروفا لدی المستمعین اما بتعریفه هو لنفسه او بتعریف غیره یقدمه لهم بالثناء بان یعرف نسبه وعلمه ومنزلته الاجتماعیه أو وظیفته اذا کان موظفا او نحو ذلک.

ولمعرفه شخصیه الخطیب الاثر البالغ اذا کانت له شخصیه محترمه فی سهوله انقیاد المستمعین الیه والاصغاء له وقبول قوله فان الناس تنظر الی من قال لا الی ما قیل وذلک اتباعا لطبیعه المحاکاه التی هی من غریزه الانسان لا سیما فی محاکاته لمن یستطیع ان یسیطر علی مشاعره واعجابه. ولا سیما فی المجتمعات العامه فان غرائز الانسان وبالخصوص غریزه المحاکاه تحیا فی حال الاجتماع او تقوی.

2- أن یظهر بما یدعو الی تقدیره واحترامه وتصدیقه والوثوق بقوله. وذلک یحصل بأمور :

«منها» لباسه وهندامه (1) فاللازم علی الخطیب أن یقدر المجتمعین

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 2745


1- الهندام : حسن القد وتنظیم الملابس معرب «أندام» بالفارسیه.

ونفسیاتهم وما یقدر من مثله ان یظهر به فقد یقتضی ان یظهر بأفخر اللباس وبأحسن بزه تلیق بمثله وقد یقتضی ان یمظهر الزاهد الناسک. وهذا یختلف باختلاف الدعوه وباختلاف الحاضرین. وعلی کل حال ینبغی ان یکون الخطیب مقبول الهیئه عند الحاضرین حتی لا یثیر تهکمهم او اشمئزازهم او تحقیرهم له.

و «منها» ملامح وجهه وتقاطیع جبینه ونظرات عینیه وحرکات یدیه وبدنه فان هذه أمور معبره ومؤثره فی السامعین اذا استطاع الخطیب ان یحسن التصرف بها حسبما یریده من البیان والاقناع. وبعباره اصرح ینبغی ان یکون ممثلا فی مظهره فیبدو حزینا فی موضع الحزن وقد یلزم له ان یبکی او یتباکی ویبدو مسرورا مبتشا فی موضع السرور ویبدو بمظهر الصالح الوثق من قوله المؤمن بدعوته فی موضع ذلک ... وهکذا.

وکثیر من الواعظین یتأثر الناس بهم بمجرد النظر الیهم قبل ان یتفوهوا وکم من خطیب فی مجالس ذکری مصرع سیدالشهداء علیه السلام یدفع الناس الی البکاء والرقه بمجرد مشاهده هیئته وسمته قبل ان یتکلم.

7- الاستدراجات بحسب القول

وهی أیضا من اقسام ما یقتضی الاستعداد للاقناع وتکون بصناعه وحیله. وذلک بأن تکون لهجه کلامه مؤثره مناسبه للغرض الذی یقصده اما برفع صوته أو بخفضه او ترجیعه او الاسترسال فیه بسرعه او التأنی به أو تقطیعه. کل ذلک حسب ما تقتضیه الحال من التأثیر علی المستمعین.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 2746

وحسن الصوت وحسن الالقاء والتمکن من التصرف بنبرات الصوت وتغییره حسب الحاجه من أهم ما یتمیز به الخطیب الناجح. وذلک فی أصله موهبه ربانیه یختص بها بعض البشر من غیر کسب غیر أنها تقوی

وتنمو بالتمرین والتعلم کجمیع المواهب الشخصیه. ولیس هناک قواعد عامه مدونه یمکن بها ضبط تغییرات الصوت ونبراته حسب الحاجه وانما معرفه ذلک تتبع نباهه الخطیب فی اختیاره للتغیرات الصوتیه المناسبه التی یجدها بالتجربه والتمرین مؤثره فی المستمعین.

ولاجل هذا یظهر لنا کیف یفشل بعض الخطباء لانه یحاول المسکین تقلید خطیب ناجح فی لهجته وإلقائه فیبدو نابیا سخیفا اذ یظهر بمظهر المتصنع الفاشل. والسر ان هذا أمر یدرک بالغریزه والتجربه قبل ان یدرک بالتقلید للغیر.

8- الاستدراجات بحسب المخاطب

وهی أیضا من اقسام ما یقتضی الاستعداد للاقناع وتکون بصناعه من الخطیب. وذلک بأن یحاول استماله المستمعین وجلب عواطفهم نحوه لیتمکن قوله فیهم ویتهیأوا للاصغاء الیه : مثل ان یحدث فیهم انفعالا نفسیا مناسبا لغرضه کالرقه والرحمه أو القوه والغضب او یضحکهم بنکته عابره لتنفتح نفوسهم للاقبال علیه. ومثل أن یشعرهم بأنهم یتخلقون باخلاق فاضله کالشجاعه والکرم او الانصاف والعدل او ایثار الحق أو یتحلون بالواطنیه الصادقه والتضحیه فی سبیل بلادهم أو نحو ذلک مما یناسب غرضه. وهذا یکون بمدحهم والثناء علیهم أو بذکر سوابق محموده لهم أو لأبائهم أو اسلافهم.

واذا اضطر الی التعریض بخصومه الحاضرین فیظهر بأنهم الاقلیه القلیله

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 2747

فیهم أو یتظاهر بأنه لا یعرف بأنهم موجودون فی الاجتماع أو انهم لا قیمه لهم ولا وزن عند الناس.

ولیس شیء أفسد للخطیب من التعریض بذم المستمعین أو تحقیرهم

او التهکم بهم او اخجالهم فان خطابه سیکون قلیل الاثر أو عدیمه اصلا وان کان یأتی بذلک بقصد اثاره الحمیه والغیره فیهم لان هذه الامور بالعکس تثیر غضبهم علیه وکرهه والاشمئزاز من کلامه. ولاثاره الحمیه طرق أخری غیر هذه. وبعباره أشمل وادق ان التجاوب النفسی بین الخطیب والمستمعین شرط أساسی فی التأثر بکلامه فاذا ذمهم او تهکم بهم بعّدهم عنه وخسر هذا التجاوب النفسی. وهکذا لو اضجرهم بطول الکلام أو التکرار الممل أو التعقید فی العباره أو ذکر ما لا نفع فیه لهم أو ما الفوا استماعه.

والخطیب الحاذق الناجح من یستطیع ان یمتزج بالمستمعین ویهیمن علیهم بأن یجعلهم یشعرون بأنه واحد منهم وشریکهم فی السراء والضراء وبأنه یعطف علی منافعهم ویرعی مصالحهم وبأنه یجهم ویحترمهم لا سیما الخطیب السیاسی والقائد فید الحرب.

9- شهاده القول

وهی من أقسام «النصره» التی لیست بصناعه وحیله ومن اقسام ما یقتضی نفس الاقناع. وهی تحصل اما بقول من یقتدی به مع العلم بصدقه کالنبی والامام او مع الظن بصدقه کالحکیم والشاعر. واما بقول الجماهیر أو الحاکم او النظاره وذلک بتصدیقهم للخطیب أو تأییدهم له بهتاف او تصفیق او نحوها. واما بوثائق ثابته کالصکوک والسجلات والآثار التاریخیه ونحوها.

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 2748

وهذه الشهاده علی انها من الاعوان تفید بنفسها الاقناع. وقد تکون بنفسها عموداً لوصح أخذها مقدمه فی الحجه الخطابیه وتکون حینئذ من قسم «المقبولات» التی قلنا ان الحجه الخطابیه قد تتألف منها.

10- شهاده الحال

وهی أیضا من أقسام «النصره» التی لیست بصناعه وحیله ومن اقسام ما یقتضی نفس الاقناع. وهذه الشهاده تحصل اما بحسب نفس القائل أو بحسب القول.

1- ما هی بحسب القائل : إما لکونه مشهورا بالفضیله من الصدق والامانه والمعرفه والتمییز أو معروفا بما یثیر احترامه أو الاعجاب به أو التقدیر لما یقوله ویحکم به کأن یکون معروفا بالبراعه الخطابیه أو الشجاعه النادره او بالثراء الکثیر او بالحنکه السیاسیه أو صاحب منصب رفیع أو نحو ذلک. وقد قلنا ان لمعرفه الخطیب الاثر البالغ فی التأثیر علی المستمعین فکیف اذا کان محبوبا أو موضع الاعجاب أو الثقه. وکلما کبرت سمعه الخطیب وتمکن حبه واحترامه من القلوب من القلوب کان قوله اکثر قبولا وأبعد أثرا.

وإما لکونه تظهر علیه امارات الصدق وان لم یکن معروفا بأنحاء المعرفه السابقه مثل أن تطفح علی وجهه اساریر السرور اذا بشر بخیر أو علامات الخوف والهلع اذا انذر بشر أو هیئه الحزن اذا حدث عما یحزن ... وهکذا.

ولتقاطیع وجه الخطیب وملامحه ونبرات صوته الاثر الفعال فی شعور المستمعین بأن ما یقوله کان مؤمنا به أو غیر مؤمن به. والوجه الجامد القاحل من التعبیر لا یستجیب له المستمع. ولذا اشتهر ان الکلمه اذاخرجت من القلب

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 2749

دخلت فی القلب. وما هذا الالان ایمان الخطیب بما یقول یظهر علی ملامح وجهه ونبرات صوته رضی ام ابی فیدرک المستمع ذلک حینئذ بغریزته فیؤثر علی شعوره بمقتضی طبیعه المحاکاه والتقلید.

2- ما هی بحسب القول : مثل الحلف علی صدق قول والعهد أو التحدی کما تحدی نبینا الاکرم صلی الله علیه وآله وسلم قومه أن یأتوا بسوره أو آیه من مثل القرآن المجید واذ عجزوا عن ذلک التجأوا الی الاعتراف بصدقه. ومثل ما لو تحدی الصانع أو الطبیب أو نحوهما خصمه المشارک له فی صناعته بأن یأتی بمثل ما یعمل ویقول له : ان عجزت عن مثل عملی فاعترف بفضلی علیک واخضع لقولی.

11- الفرق بین الخطابه و الجدل

(1)

لما کانت صناعه الخطابه وصناعه الجدل یشترکان فی کثیر من الاشیاء استدعی ذلک التنبیه علی جهات الافتراق بینهما لئلا یقع الخلط بینهما :

أما اشتراکهما ففی الموضوع فان موضوع کل منهما عام غیر محدود بعلم ومسأله کما قلنا فی الجدل : انه ینفع فی جمیع المسائل الفلسفیه والدینیه والاجتماعیه وجمیع الفنون والمعارف. والخطابه کذلک وما یستثنی هناک یستثنی هنا. ویشترکان أیضا فی الغایه فان غایه منهما الغلبه ویشترکان فی بعض مواد قضایا هما اذ تدخل المشهورات فیهما کما تقدم.

اما افتراقهما ففی هذه الامور الثلاثه نفسها :

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 2750


1- (*) العهد هو الشریعه الخاصه التی یصنعها شخصان او أکثر لا یصح لکل واحد ان یعدل عنها او یتجاوزها.

1- فی الموضوع فان الخطابه یستثنی من عموم موضوعها المطالب العلمیه التی یطلب فیها الیقین فان استعمال الاسلوب الخطابی فیها معیب مستهجن اذا کان المخاطب بها الخاصه وان جاز استعمال الاسلوب

الجدلی لالزام الخصم وافحامه أو لتعلیم المبتدئین. کما انه علی العکس لا یحسن من الخطیب ان یستعمل البراهین العلمیه والمسائل الدقیقه لغرض الاقناع.

2- فی الغایه فان غایه الجدلی الغلبه بالزام الخصم وان لم تحصل له حاله القناعه. وغایه الخطابه الغلبه بالإقناع.

3- فی المواد فقد تقدم فی الکلام عن العمود بیان الفرق فیها اذ قلنا : ان الخطابه تستعمل فیها مطلق المشهورات الظاهریه وفی الجدل لا تستعمل الا الحقیقیه.

وهناک فروق أخری لا یهمنا التعرض لها. وسیأتی فی باب اعداد المنافرات التشابه بین الجدل والمنافره بالخصوص والفرق بینهما کذلک.

12- ارکان الخطابه

(1)

ارکان الخطابه المقومه لها ثلاثه : القائل «وهو الخطیب» والقول «وهو الخطاب». والمستمع.

ثم المستمع ثلاثه اشخاص علی الاکثر : مخاطب وحاکم ونظاره وقد یکون مخاطبا فقط.

1- «المخاطب» وهو الموجه الیه الخطاب وهو الجمهور أو من هو الخصم

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 2751


1- راجع الجوهر النضید : ص 241.

فی المفاوضه والمحاوره.

2- «الحاکم» وهو الذی یحکم للخطیب او علیه اما لسلطه عامه له فی الحکم شرعیه او مدنیه او لسلطه خاصه برضا الطرفین اذ یحکمانه ویضعان ثقتهما به وان لم تکن له سلطه عامه.

3- «النظاره» وهم المستمعون المتفرجون الذین لیس لهم شأن الا تقویه الخطیب أو توهینه مثل ان یهتفوا له او یصفقوا باستحسان ونحوه حسبما هو عاده شعبهم فی تأیید الخطباء مثل ان یسکتوا فی موضع التأیید والاستحسان او یظهروا توهینه بهتاف ونحوه وذلک اذا أرادوا توهینه. والنظاره عاده مألوفه عند بعض الامم الغربیه فی المحاکمات ولهم تأثیر فی سیر المحاکمه وربما یسمونهم «العدول» أو «المعدلین».

ولیس وجود الحاکم والنظاره یلازم فی جمیع اصناف الخطابه بل فی خصوص المشاجرات کما سیأتی.

13- اصناف المخاطبات

(1)

ان الغرض الاصلی لصاحب الصناعه الخطابیه علی الاغلب اثبات فضیله شیء ما أو رذیلته أو اثبات نفعه أو ضرره. ولکن لا ای شیء کان بل الشیء الذی له نفع او ضرر للعموم بوجه من الوجوه علی نحو له دخاله فی المخاطبین وعلاقه بهم.

وهذا الشیء لا یخلو عن حالات ثلاث :

1- ان یکون حاصلا فعلا فالخطابه فیه تسمی «منافره».

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 2752


1- راجع الجوهر النضید : ص 246.

2- ان یکون غیر حاصل فعلا ولکنه حاصل فی الماضی فالخطابه فیه تسمی «مشاجره».

3- ان یکون غیر حاصل فعلا أیضا ولکنه یحصل فی المستقبل فالخطابه فیه تسمی «مشاوره». وهی أهم الاصناف.

فالمفاوضات الخطابیه علی ثلاثه اصناف.

1- «المنافرات» المتعلقه بالحاصل فعلا فان قرار الخطیب فضیلته أو نفعه سمیت «مدحا» وان قرر ضد ذلک سمیت «ذما».

2- «المشاجرات» وتسمی «الخصامیات» أیضا وهی المتعلقه بالحاصل سابقا. ولا بد أن تکون الخطابه لاجل تقریر وصول فائدته ونفعه أو ما فیه من عدل وانصاف ان کان نافعا ولاجل تقریر وصول ضرره أو ما فیه من ظلم وعدوان. فمن الجهه الاولی تسمی الخطابه «شکرا» اما اصاله عن نفسه أو نیابه عن غیره. وانما سمیت کذلک لان تقریر الخطیب یکون اعترافا منه للمخاطبین بفضیله ذلک الشیء فلا یقع فیه نزاع منهم. ومن الجهه الثانیه تسمی الخطابه «شکایه» أما عن نفسه أو عن غیره. والمدافع یسمی «معتذرا» والمعترف به «نادما».

3- «المشاورات» المتعلقه بما یقع فی المستقبل. ولا محاله ان الخطابه حینئذ لا تکون من جهه وجوده أو عدمه فان هذا لیس شأن هذه الصناعه. بل لا بد أن تکون من جهه ما فیه من نفع وفائده فینبغی أن یفعل فتکون الخطابه فیه ترغیبا وتشویقا واذنا فی فعله. أو من جهه ما فیه من ضرر وخساره فینبغی ألا یفعل فتکون الخطابه فیه تحذیرا وتخویفا ومنعا من فعله.

* * *

فهذه الانواع الثلاثه هی الاغراض الاصلیه التی تقع للخطیب

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 2753

وقد یتوصل الی غرضه ببیان أمور تقع فی طریقه وتکون ممهده للوصول الیه ومعینه للاقناع وتسمی «التصدیرات» مثل ان یمدح شیئا أو شخصا فینتقل منه الی المشاوره للتنظیر بما وقع أو لغیر ذلک.

والتشبیب الذی یستعمله الشعراء سابقا فی صدر مدائحهم من هذا القبیل فان الغرض الاصلی هو المدح والتشبیب تصدر به القصیده للتوصل الیه. وکثیرا ما لا یکون الشاعر عاشقا وانما یتشبه به اتباعا لعاده الشعراء.

وفی هذا العصر یمهد خطباء المنبر الحسینی امام مقصودهم من ذکر فاجعه الطف ببیان أمور تأریخیه أو اخلاقیه او دینیه من موعظه ونحوها. وما ذاک الا لجلب انتباه السامعین او لاثاره شعورهم وانفعالاتهم مقدمه للغرض الاصلی من ذکر الفاجعه

14- صور تألیف الخطابه و مصطلحاته

(1)

قد قلنا فی الجدل : ان المعول فی تألیف صوره غالبا علی القیاس والاستقراء وفی الخطابه أکثر مایعول علی القیاس والتمثیل وان استعمل الاستقراء احیانا. ولا یجب فی القیاس وغیره عن استعماله هنا ان یکون یقینیا من ناحیه تألیفه أی لا یجب أن یکون حافظا لجمیع شرائط الانتاج بل یکفی أن یکون تألیفه منتجا بحسب الظن الغالب وان لم یکن منتجا دائما کما لو تألف القیاس مثلا علی نحو الشکل الثانی من موجبتین کما یقول : فلان یمشی متأنیا فهو مریض فحذفت کبراه الموجبه وهی «کل مریض یمشی متأنیا» مع ان الشکل

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 2754


1- راجع الجوهر النضید : ص 243.

الثانی من شروطه اختلاف المقدمتین بالکیف.

وکذلک قد یستعمل التمثیل فی الخطابه خالیا من جامع حیث یفید الظن بأن هناک جامعا مثل ان یقال : مر بالامس من هناک رجل مسرع وکان هارباً والیوم یمر مسرع آخر من هنا فهو هارب.

وکذلک یستعمل الاستقراء فیها بدون استقصاء لجمیع الجزئیات مثل أن یقال : الظالمون قصیر والاعمار لان فلان الظالم وفلان قصیر و

الاعمار فیعد جزئیات کثیره یظن معها الحاق القلیل بالاعم الاغلب.

وبحسب تألیف صور الخطابه مصطلحات ینبغی بیانها فنقول :

1- «التثبیت». والمقصود به کل قول یقع حجه فی الخطابه ویمکن فیه أن یوقع التصدیق بنفس المطلوب بحسب الظن سواء کان قیاسا أو تمثیلا.

2- «الضمیر». والمقصود به التثبیت اذا کان قیاسا. والضمیر باصطلاح المناطقه فی باب القیاس حذفت منه کبراه. ولما کان اللائق فی الخطابه ان تحذف من قیاسها کبراه للاختصار من جهه ولا خفاء کذب الکبری من جهه أخری سموا کل قیاس هنا «ضمیرا» لانه دائما أو غالبا تحذف کبراه.

3- «التفکیر». وهو الضمیر نفسه ویسمی «تفکیرا» باعتبار اشتماله علی الحد الاوسط الذی یقتضیه الفکر.

4- «الاعتبار». ویقصدون به التثبیت اذا کان تمثیلا فیقولون مثلا : «یساعد علی هذا الامر الاعتبار». وهذه الکلمه شایعه الاستعمال عند الفقهاء وما أحسب الا انهم یریدون هذا المعنی منها.

5- «البرهان». وهو کل اعتبار یستتبع المقصود بسرعه فهو غیر البرهان المصطلح علیه فی صناعه البرهان. فلا تغرنک کلمه البرهان فی بعض الکتب

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 2755

الجدلیه والخطابیه.

6- «الموضع». والمقصود به هنا کل مقدمه من شأنها ان تکون جزء من التثبیت سواء کانت مقدمه بالفعل أو صالحه للمقدمیه. وهو غیر الموضع المصطلح علیه فی صناعه الجدل. ومعنی الموضع هناک یسمی «نوعا» هنا وسیأتی فی الباب الثانی.

ولا بأس بالبحث عن الضمیر والتمثیل اختصارا هنا :

15- الضمیر

للضمیر شأن خاص فی هذه الصناعه فان علی الخطیب ان یکون متمکنا من اخفاء کبراه فی اقیسته أو اهمالها. ان باقی الصناعات قد تحذف الکبری فی اقیستها ولکن لا لحاجه وغرض خاص بل لمجرد الایجاز عند وضوح الکبری أما فی الخطابه فان اخفاءها غالبا ما یضطر الیه الخطیب بما هو خطیب لأحد أمور :

1- اخفاء عدم الصدق الکلی فیها مثل أن یقول : «فلان یکف غضبه عن الناس فهو محبوب» فانه لو صرح بالکبری وهی «کل من کف غضبه عن الناس هو محبوب لهم» ربما لا یجدها السامع صادقه صدقا کلیا وقد یتنبه بسرعه الی کذبها اذ قدیعرف شخصا معینا متمکنا من کف غضبه ومع ذلک لا یحبه الناس.

2- تجنب ان یکون بیانه منطقیا وعلمیا معقداً فلا یمیل الیه الجمهور الذی من طبعه المیل الی الصور الکلامیه الواضحه السریعه الخفیفه. والسر ان ذکر الکبری یصبغه بصبغه الکلام المنطقی العلمی الذی ینصرف عن الاصغاء الیه الجمهور. بل قد یثیر شکوکهم وعدم حسن ظنهم بالخطیب أو سخریتهم به.

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 2756

3- تجنب التطویل فان ذکر الکبری غالبا یبدو مستغنیا عنه والجمهور اذا أحس ان الخطیب یذکر مالا حاجه الی ذکره أو یأتی بالمکررات یسرع الیه الملل والضجر والاستیحاش منه. وقد یؤثر فیه ذلک انفعالا معکوسا فیثیر فی نفوسهم التهمه له فی صدق قوله. فلذلک ینبغی للخطیب دائما تجنب زیاده الشرح والتکرار الممل فانه یثیر التهمه فی نفوس المستمعین وشکوکهم فی قولهم وضجرهم منه.

وبعد هذا فلو اضطر الخطیب الی ذکر الکبری کما لو کان حذفها

یوجب ان یکون خطابه غامضا فینبغی ان یوردها مهمله حتی لا یظهر کذبها لو کانت کاذبه وألا یوردها بعباده منطقیه جافه.

وصنعه الخطابه تعتمد کثیرا علی المقدره فی ایراد الضمیر أو اهمال الکبری فمن الجمیل بالخطیب أن یراقب هذا فی خطابه. وهذا ما یحتاج الی مران وصنعه وحذق والله تعالی قبل ذلک هو المسدد للصواب الملهم للمعرفه.

16- التمثیل

سبق ان قلنا فی الفصل 14 : ان الخطابه تعتمد علی القیاس والتمثیل. وفی الحقیقه تعتمد علی التمثیل أکثر نظرا الی انه اقرب الی أذهان العامه وأمکن فی نفوسهم. وهو فی الخطابه یقع علی انحاء ثلاثه :

1- أن یکون من اجل اشتراک الممثل به مع المطلوب فی معنی عام یظن انه العله للحکم فی الممثل به. وهذا النحو هو التمثیل المنطقی الذی تقدم الکلام فیه آخر الجزء الثانی(1).

2- ان یکون من أجل التشابه فی النسبه فیهما کما یقال مثلا : کلما زاد تواضع

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 2757


1- راجع ص 315.

المتعلم زادت معارفه بسرعه کالارض کلما زاد انخفاضها انحدرت الیها المیاه الکثیره بسرعه.

وکل من هذین القسمین قد یکون الاشتراک والتشابه فی النسبه حقیقه وقد یکون بحسب الرأی الواقع کقوله تعالی : «مثل الذین حملوا التوراه ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا» (1) أو کقوله تعالی : «مثل الذین ینفقون أموالهم فی سبیل الله کمثل حبه انبتت سبع سنابل

فی کل سنبله مائه حبه ...»(2).

وقد یکون بحسب رأی یظهر ویلوح سداده لاول وهله ویعلم عدم صحنه بالتعقیب کقول عمر بن الخطاب یوم السقیفه : «هیهات لا یجتمع اثنان فی قرن»(3). والقرن بالتحریک الحبل الذی یقرن به البعیران قال ذلک ردا علی قول بعض الانصار : «منا امیر ومنکم أمیر» بینما أن هذا القائل غرضه ان الاماره مره لنا ومره لکم لا علی ان یجتمع أمیران فی وقت واحد حتی یصح تشبیهه باجتماع اثنین فی قرن. علی انه أیه استحاله فی الممثل به وهو أن یجتمع بعیران فی حبل واحد یقرنان به لو أراد هذا القائل اجتماع امیرین فی آن واحد فالاستحاله فی الممثل نفسه لا فی المثل به.

3- ان یکون التمثیل بحسب الاشتراک بالاسم فقط وقد ینطلی هذا أمره علی غیر المتنبه المثقف. وهو مغالطه ولکن لا بأس بها فی الخطابه حیث تکون مقنعه وموجبه لظن المستمعین بصدقها.

مثاله أن یحبب الخطیب شخصا ویمدحه لان شخصا آخر محبوب ممدوح له هذا الاسم. أو یتشاءم من شخص ویذمه لان آخر له اسمه معروف بالشر والمساویء.

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 2758


1- الجمعه : 5.
2- البقره : 216.
3- الکامل لابن الأثیر : ج 2 ص 329.

ویشبه ان یکون من هذا الباب قول الارجانی :

یزداد دمعی علی مقدار بعدهم

تزاید الشهب اثر الشمس فی الافق

فحکم بتزاید الدموع علی مقدار بعد الاحبه قیاسا علی تزاید الشهب بمقدار تزاید بعد الشمس فی الافق لاشتراک الدموع والشهب بالاسم اذ تسمی الدموع بالشهب مجازا ولاشتراک الحبیب والشمس بالاسم اذ یسمی الحبیب شمسا مجازا.

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 2759

المبحث الثانی : الأنواع
1- تمهید

تقدم فی الفصل 14 من الباب الاول : (1) ان الموضع فی اصطلاح هذه الصناعه کل مقدمه من شأنها ان تکون جزءا من التثبیت. وهو غیر الموضع باصطلاح صناعه الجدل.

بل ان ما هو بمنزله الموضع فی صناعه الجدل یسمی هنا «نوعا» وهو أی النوع : کل قانون تستنبط منه المواضع أی المقدمات الخطابیه.

مثلا یقال لنقل الحکم من الضد الی ضده «نوع» اذ منه تستخرج المواضع الموصله الی المطلوب الخطابی فیقال مثلا : اذ کان خالد عدوا فهو یستحق الاساءه فأخوه لما کان صدیقا یستحق الاحسان. فهذه القضیه «موضع» وهی من «نوع» نقل الحکم من الضد الی ضده.

ثم انه لما کان المجادل مضطرا الی احضار المواضع فی ذهنه واعدادها لکی یستنبط منها ما یحتاجه من المقدمات المشهوره فکذلک الخطیب یلزمه ان یحضر لدیه ویعد الانواع لکی یستنبط منها ما یحتاجه من المواضع «المقدمات المقنعه».

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 2760


1- راجع ص 438.

وکل خطیب فی أی صنف من أصناف المفاوضات الخطابیه له أنواع خاصه وقواعد کلیه تخصه یستفید منها فی خطابه فلذلک اقتضی ان ننبه علی بعض هذه الانواع فی اصناف الخطابه للاستیناس وللتنبیه علی نظائرها کما صنعنا فی مواضع الجدل فنقول :

2- الأنواع المتعلقه بالمنافرات

تقدم فی البحث 13 معنی «المنافرات» (1) انها التی تثبت مدحا أو ذما اما للاشخاص او للاشیاء باعتبار ماهو حاصل فی الحال فیقرر الخطیب فضیلته أو نفعه فی المدح او یقرر ضدهما فی الذم. وانما سمیت «منافرات» فلان بها یتنافر الناس ویختلفون وبروم بعضهم قهر بعض بقوله وبیانه.

ومن هذه الناحیه تشبه الخطابه الجدل وانما الفرق من وجهین :

1- انه فی الخطایه ینفرد الخطیب فی میدانه وفی الجدل یکون الکلام للخصمین سؤالا وجوابا وردا وبدلا.

2- ان غرض الخطیب أن یبعث المستمعین علی عمل الافعال الحسنه والتنفر من الافعال السیئه لا لمجرد المدح والذم والمجادل لیس غرضه الا التغلب علی خصمه ولیس همه ان یعمل به أحد أولا یعمل. وبالاختصار غرض الخطیب اقناع الغیر بفضل الفاضل ونقص المفضول لیعمل علی مقتضی ذلک وغرض المجادل ارغام الغیر علی الاعتراف بذلک.

وبین الاسلوبین بون بعید فان الاول یتطلب الرفق واللین والاستحواذ

علی مشاعر المخاطب ورضاه والثانی لا یتطلب ذلک فان غرضه یتم حتی لو اعترف

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 2761


1- راجع ص 436.

الخصم مرغما مقهورا.

اذا عرفت ذلک فعلی الخطیب فی المنافرات ان یکون مطلعا علی أنواع جمال الاشیاء وقبحها. ولکل شیء جمال وقبح بحسبه : ففی الانسان جماله بالفضائل وقبحه بالرذائل وباقی الاشیاء جمالها بکمال صفاتها اللائقه بها وقبحها بنقصها.

ثم الانسان مثلا فضیلته ان تکون له ملکه تقتضی فعل الخیرات بسهوله کفضیله الحکمه والعلم والعداله والاحسان والشجاعه والعفه والکرم والمروه والهمه والحلم واصاله الرأی. وهذه أصول الفضائل ویتبعها مما یدخل تحتها کالایثار الذی یدخل تحت نوع الکرم أو مما یکون سببا لها کالحیاء الذی یکون سببا للعفه أو مما یکون علامه علیها کصبر الامین علی تحمل المکاره فی سبیل المحافظه علی الامانه فان هذا الصبر علامه علی العداله.

واما باقی الاشیاء غیر الانسان فکمالها بحصول الصفات المطلوبه لمثلها وقد قلنا لکل شیء جمال وقبح بحسبه فکمال الدار مثلا وجمالها باشتمالها علی المرافق المحتاج الیها وسعتها وجده بنائها وملاءمه هندستها للذوق العام وهکذا. وکمال المدنیه مثلا وجمالها بسعه شوارعها وتنسیقها ونظافتها وکثره حدائقها وتهیئه وسائل الراحه فیها والأمن وحسن مائها وهوائها وجده بناء دورها ... وهکذا.

وعلی الخطیب بالاضافه الی ذلک ان یکون قادرا علی مدح ما هو قبیح بمحاسن قد یظن الجمهور أنها مما یستحق علیها المدح والثناء مثل ان یصور فسق الفاسق بانه من باب لطف المعاشره وخفه الروح. ویصور بلاهه الابله أنها بساطه نفس وصفاء سریره وقله مبالاه بأمور الدنیا واعتباراتها. ویصور متتبع عورات الناس الهماز الغماز بانه محب

للصراحه أو انه لا تأخذه فی سبیل قول الحق لومه لائم. ویصور الحاکم المرتشی بأنه یسهل بالرشوه أمور الناس ویقضی

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 2762

حوائجهم ...

وهکذا یمکن تحویر کثیر من الرذائل والنقائص الی ما یشبه أن یکون من الفضائل والکمالات فی نظر الجمهور. وکذلک علی العکس یمکن تحویر جمله من الفضائل الی ما یشبه ان یکون من الرذائل والنقائص فی نظر الجمهور کوصف المحافظ علی دینه بانه جاف متزمت أو رجعی خرافی أو وصف الشجاع بأن مجنون متهور أو وصف الکریم بأنه مسرف مبذر ... وهکذا. والکثیر من هذا یحتاج الی حذلقه وبعد نظر.

واذ عرفت وجوه مقتضیات المدح یمکن ان تعرف بمناسبتها وجوه مقتضیات الذم لانها اضدادها.

3- الانواع المتعله بالمشاجرات

تقدم معنی المشاجرات من انها تتعلق بالحاصل سابقا. وذلک لبیان ما حدث کیف حدث؟ هل حدث علی وجه جمیل ممدوح أو علی وجه مذموم؟

فتکون المشاجره شکراً أو شکایه أو اعتذاراً أو ندما واستغفاراً.

و «الشکر» انما یکون بذکر محاسن ما حدث وکمالاته انسانا او غیر انسان علی حسب ما تقدم من البیان الاجمالی عن محاسن الاشیاء وکمالاتها فی المنافرات فلا حاجه الی اعادته.

وانما الذی ینبغی بیانه ما یختص «بالشکایه» ثم الاعتذار والندم فنقول :

لا تصح الشکایه الا من الظلم والجور. وحقیقه الجور : «هو الاضرار بالغیر

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 2763

علی سبیل المخالفه للشرع بقصد واراده».

والمفصود من «الشرع» ما هو أعم من الشریعه المکتوبه وغیر المکتوبه والمکتوبه مثل الاحکام المنزله الإلهیه والقوانین المدنیه والدولیه وغیر المکتوبه ما تطابق علیها آراء العقلاء أو آراء أمه بعینها وکان المعتدی منها أو آراء قطره او عشیرته او نحو ذلک.

فما تطابق علیها آراء الجمیع هی المشهورات المطلقه والباقی هی من المشهورات الخاصه. ومثال الاخیره «النهوه» باصطلاح عرب العراق فی العصور الاخیره فانها عند غیر المتحصرین منهم شریعه غیر مکتوبه وهی ان للرجل الحق فی منع نزوج ابنه عمه من اجنبی فالاجنبی اذا تزوجها من دون رخصه ابن عمها واذنه عدّوه فی عرفهم جائرا غاصبا وقد یهدر دمه. وان کان هذا العرف یعد فی الشریعه المکتوبه الاسلامیه وغیرها ظلما وجورا وان «الناهی» هو الجائر الظالم.

ثم «المحالفه للشرع» اما أن تقع فی المال أو العرض أو النفس ثم اما ان تکون علی شخص او اشخاص معینین أو تقع علی جماعه اجتماعیه کالدوله والوطن والامه والعشیره.

وعلی هذا فینبغی للخطیب المشتکی أن یعرف معنی الجور وبواعته واسبابه وما هی الاسباب التی تقتضی سهولته أو صعوبته ومتی یکون عن اراده وقصد وکیف یکون کذلک. وکل هذه فیها ابحاث واسعه تطلب من المطولات.

واما «الاعتذار» فحقیقته التنصل مما ذکره المتظلم المشتکی ودفع تظلمه. وهو یقع بأحد أمرین :

1- انکار وقوع الظلم رأسا.

2- انکار وقوعه علی وجه یکون ظلما وجورا فان کثیرا من الافعال انما

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 2764

تقع عدلا حسنه وظلما قبیحه بالوجوه والاعتبار اما من جهه القصد واما من جهه اختلاف الشریعه المکتوبه مع الشریعه غیر المکتوبه کما مثلناه «بالنهوه».

واما «الندم» فهو الاقرار والاعتراف بالظلم. وقد یسمی استغفارا. وذلک بأن یلتمس العفو عن العقوبه والتفضل باسقاط ما یلزم من غرامه ونحوها. وللاستغفار والاعتذار أسالیب یطول شرحها.

4- الانواع المتعلقه بالمشاورات
اشاره

لما کانت غایه الخطیب فی المشاوره اقناع الجمهور علی فعل ماهو خیر لهم وفیه مصلحتهم والاقلاع عن المساویء والشرور وما یضرهم ناسب ألا یبحث الا عما یقع تحت اختیارهم من الخیرات والشرور او ما له مساس باختیارهم وان کان فی نفسه خارجا عن اختیارهم.

وهذا الثانی کالارض السبخه مثلا فان سوءها وضررها لیس باختیار المزارعین ولا من افعالهم ولکن یمکن أن یکون لها مساس باختیارهم بأن یجتنبوا الزراعه فیها مثلا فیمکن ان یوصی الخطیب بذلک ویدخل فی غرضه.

أما ما لا یقع تحت اختیارهم وما لیس له مساس به أصلا فلیس للمشاور أن یتعرض له.

والانواع التی تتعلق بالمشاورات علی قسمین رئیسین :

القسم الاول : ما یتعلق بالامور العظام

و هی اربعه :

1- «الامور المالیه العامه» من نحو صادرات الدوله وواردتها وما یتعلق فی دخل الامه ومصروفاتها. فالخطیب فیها ینبغی ان یطلع علی القوانین التی تخصها

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 2765

وعلی العلوم التجاریه والمالیه وما له دخل فی زیاده الثروه أو نقصها.

2- «الحرب والسلم». فالخطیب فیه ال یستغنی عن معرفه القوانین العسکریه والعلوم الحربیه واصول تنظیم الجیوش وقیادتها مع الاطلاع

علی تأریخ الحروب والوقائع وسر نشوبها واخمادها والوسائل اللازمه للهجوم والدفاع وما یتحقق به النصر وما یتمکن به من النجاه من الهزیمه. کما ینبغی ان یکون عارفا بما یثیر الغیره والحمیه فی نفوس الجنود وما یشجعهم ویثبت عزائمهم ویشحذ هممهم ویهون علیهم الموت فی سبیل الغایه التی یحاربون لاجلها. وان یکون عارفا بما یثیر فی نفوس الاعداء الخوف والرهبه وضعف الهمه والیأس من النصر وتوقع الهزیمه ونحو ذلک مما یسمی فی الاصطلاح الجدید «بحرب الاعصاب».

3- «المحافظه علی المدن». والعلوم التی تخصها ولا یستغنی الخطیب عن معرفتها هی علوم هندسه البناء والمسح وتنظیم الشوارع وما تحتاجه البلده فی مجاری میاهها وتنویرها وتعبید طرقها ونظافتها ونحو ذلک.

4- «الاجتماعیات العامه» کالشرایع والسنن من دینیه أو مدنیه أو سیاسیه. ففی المصلحه الدینیه مثلا ینبغی للخطیب ان یکون عارفا بالشرویعه السماویه حافظا لآثارها مطلعا علی تأریخها ملما بأصول العقائد وفروع تلک الشریعه.

أما لو کان خطیبا فی غایه سیاسیه أو نحوها فینبغی ان یکون خبیرا بما یخصها من قوانین وعلوم وما یکتنفها من تأریخ وحوادث وتقلبات. فالسیاسی یحتاج الی العلوم السیاسیه والخبره بأمورها والاخلاقی یحتاج الی علم الاخلاق والحاکم والمحامی الی القوانین الشرعیه والمدنیه.

وعلی الاجمال ان الخطیب فی الامور الاجتماعیه لا سیما مرید المحافظه علی سنه أو دوله یلزم فیه أن یکون اعلم وامهر الخطباء الآخرین وأعرف

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 2766

بنفسیات الجمهور ومصالحهم لان موقفه مع الجمهور من أدق الواقف وأصعبها.

بل هذا الباب باب المشاوره علی العموم من أخطر أبواب الخطابه وأشقها فقد یسقط الرجل الدینی والسیاسی فی نظر الجمهور لاتفه

الاسباب. وکم شاهدنا وسمعنا رئیس دوله أو مرشد قطر أو مرجعا دینیا لفرقه بینما هو فی القمه من عظمته اذا به یهوی بین عشیه وضحاها من برجه الرفیع محطما لخطأه صغیره ارتکبها أو لامر فعله أو قاله معتقدا فیه الصلاح فاتهمه الجمهور بالخیانه أو الخطل أو ظنوا فیما عمله أو رآه الفساد والضرر.

والجمهور لا صبر له علی کتمان رأیه او تأجیل التعبیر عنه الی وقت اخر کما لا یعرف المجامله والمداراه والمداهنه والمماشاه ولا یفهم البرهان والدلیل حینئذ الا القوه تسکته أو السیف یفنبه.

* * *

هذا وانحصر کل ما ینبغی للخطیب فی باب الاجتماعیات من معرفه لا یسعه هذا المختصر وکفی ما أشرنا الیه.

ونزید هنا انه علی العموم من أهم ما یلزم له بعد معرفه کل ما یتعلق بفرعه المختص به ان یکون مطلعا علی علم الاجتماع وعلم النفس. وأهم من ذلک الخبره فی تطبیقهما وتشخیص نفسیات الجماهیر المستمعین له ومعرفه تأریخ من سبقه من القاده والرؤساء والستفاده من تجاربهم منضمه الی تجاربه الشخصیه. وأهم من ذلک کله المواهب الشخصیه التی أشرنا الیها سابقا فانه کم من خطیب موهوب یبز اعلم العلماء وهو لم یدرس علوم الاجتماع اذ یسوقه ذکاوه وفطرته الی معرفه ما یقتضیه ذلک الاجتماع وما یتطلبه فیستطیع ان یهیمن علیه ویسخره ببیانه ویسخره بأسلوبه.

* * *

القسم الثانی الرئیسی : ما یتعلق بالأمور الجزئیه

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 2767

وهی غیر محدوده ولا معدوده فلذلک لا یمکن ضبطها وانما یتبع فیها نباهه الخطیب وفطنته. غیر أنها تشترک فی شیء واحد عام هو طلب صلاح الحال فلذلک من جهه عامه ینبغی للخطیب ان یعرف :

«اولا» معنی صلاح الحال مثل ان یقال انه فی الانسان استجماع

الفضائل النفسیه والجسمیه أوالحصول علی الخیرات والمنافع التی بها السعاده فی الدنیا والآخره أو الحصول علی الملذات واشباع الشهوات مع محبه القلوب واحترام الناس فی الحضور والثناء علیه فی الغیبه ... وهکذا علی حسب اختلاف الآراء والنظار فی معنی صلاح حال الانسان.

و «ثانیا» الامور التی بها یتحقق صلاح الحال مثل فضیله النفس بالحکمه والاخلاق ونحوها مما تقدم ومثل فضیله البدن بالصحه وقوه العضلات والجمال واعتدال البنیه ومثل طهاره الاصل ونباهه الذکر والکرامه والشرف والثروه وکثره الاتباع والانصار وحسن الحظ ونحو ذلک.

و «ثالثا» طرق اکتساب هذه الامور واحده واحده وأحسن الوسائل واسهلها فی الحصول علیها. مثل ان یعرف ان الحکمه والمعرفه تحصل بالجد والتحصیل والاخلاص لله والتجرد عن مغریات الدنیا وان الصحه تحصل بالریاضه وتنظیم المأکولات وان الثروه تحصل بالزراعه او التجاره أو الصناعه ... وهکذا.

و «رابعا» الامور النافعه فی تحصیل تلک الخیرات والمعینه لوسائلها کالسعی وانتهاز الفرص والتضحیه بکثیر من الملذات والصدق والامانه. وبعکسها الامور الضاره کالرکون الی الراحه والکسل وایثار اللذه واللهو والبطاله ونحو ذلک.

و «خامسا» ما هو الافضل من الخیرات والانفع وبأی شیء تتحقق الافضلیه

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 2768

مثل ان الاعم الشامل أفضل مما هو دونه فی الشمول والدائم خیر من غیر الدائم وما هو أکثر نفعا أحسن مما هو اقل وما یستتبع نفعا آخر انفع مما لا یستتبع ... وهکذا.

* * *

هذه جمله الانواع المتعلقه باصناف الخطابه الثلاثه وهناک أنواع أخری مشترکه یطول الکلام علیها کأنواع ما یعد للاستدراجات وما یتعلق بامکان الامور أضربنا عنها اختصارا.

* * *

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 2769

المبحث الثالث : التوابع
1- تمهید

تقدم ص 372 معنی العمود والاعوان وذکرنا هناک أقسام الاعوان من الشهاده والاستدراجات التی هی خارجه عن نفس العمود. وکل ذلک کان من اجزاء الخطابه.

وهناک وراء اجزاء الخطایه أمور خارجه عنها مزینه لها وتابعه ومتممه لها باعتبار مالها من التأثیر فی تهیئه المستمعین لقبول قول الخطیب. وهی علی الاجمال ترتبط کلها بنفس القول والخطابه. فلذلک تسمی «بالتوابع» وتسمی أیضا «التحسینات» و «التزیینات».

وهی ثلاثه أنواع :

«1» ما یتعلق بنفس الالفاظ

«2» ما یتعلق بنظمها وترتیبها

«3» ما یتعلق بالاخذ بالوجوه.

ونحن نشیر الی هذه الاقسام ونوضحها علی حسب هذا الترتیب فنقول :

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 2770

2- حال الألفاظ

والمراد منها ما یتعلق بهیئه اللفظ مفردا کان أو مرکبا والتی ینبغی للخطیب ان یراعیها. وأهمها الامور الآتیه :

1- ان تکون الالفاظ مطابقه للقواعد النحویه والصرفیه فی لغه الخطیب فان اللحن والغلط یشوه الخطاب ویسقط أثره فی نفوس المستمعین.

2- ان تکون الالفاظ من جهه معانیها صحیحه صادقه بأن لا تشتمل مثلا علی المبالغات الظاهر علیها الکذب.

3- ألا تکون رکیکه الاسلوب ولا متکلفا بها علی وجه تخرج عن المحاوره التی تصلح لمخاطبه العامه والجمهور بل ینبغی ان یکون أسلوبها معتدلا علی نحو ترتفع به عن رکاکه الاسلوب العامی ولا تبلغ درجه أسلوب محاوره الخاصه الذی لا ینتفع به الجمهور.

4- ان تکون وافیه فی معناها بلا زیاده وفضول ولا نقصان مخلّ.

5- ان تکون خالیه من الحشو الذی یفکک نظام الجمل وارتباطها أو یوجب اغلاق الکلام وصعوبه فهمه.

6- ان یتجنب فیها الابهام والایهام واحتمال اکثر من معنی وان کان ذلک مما قد یحسن فی الکلام الشعری ویحسن من الکهان الذین یریدون ألا یظهر کذبهم فی تنبؤاتهم. ولکنه لا یحسن ذلک من الخطیب الا اذا کان سیاسیا حینما یقضی موقفه علیه الفرار من مسؤولیه التصریح.

7- ان تکون معتدله فی الایجاز والاطناب لان الإیجاز قد یخل بالمعنی والتطویل یورث الملل. والحالات تختلف فی ذلک فقد یکون المستمعون کلهم

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 2771

أو اکثرهم علی حال من الذکاء والمعرفه یحسن فی

خطابهم الإیجاز وقد یکون المطلوب یستدعی التأکید والتکرار والتهویل فیحسن التطویل حتی مع المستمعین الاذکیاء. وعلی کل حال ینبغی بل یجب تجنب التکرار الذی لا فائده فیه فی جمیع المواقع. وکذلک ایراد الالفاظ المترادفه لا یحسن الاکثار منه.

8- ان تکون خالیه من الالفاظ الغریبه والوحشیه وغیر المتداوله ومن التعبیرات التی یسمئز منها المستمعون کالالفاظ الفحشیه فلو اضطر الی التعبیر عن معانیها فلیستعمل بدلها الکنایات.

9- ان تکون مشتمله علی المحسنات البدیعیه والاستعارات والمجازات والتشبیهات فان هذه کلها لها الاثر الکبیر فی طراوه الکلام وجاذبیته وحلاوته.

ولکن یجب أن یعلم ان الاستعارات والمحسنات ونحوها لا تخلو عن غرابه وبعد علی فهم الناس فلا ینبغی الخروج بها عن حد الاعتدال وینبغی أن یراعی فیها الاقرب الی طبع العامه ویفضل منها ما هو مطبوع علی المتصنع المتکلف به. ویحسن ان نشبهها بالغرباء فی مجالس الاصدقاء فان حضورهم لا یخلو من فائده ولکنهم لا بد ان یؤثروا ضیقا وانقباضا فی نفوس الاصدقاء.

10- ان تکون الجمل مزدوجه موزونه المقاطیع. ومعنی الوزن هنا لیس الوزن المقصور به فی الشعر بل معادلتها علی الوجوه الآتیه وهی علی انحاء متفاوته متصاعده :

أ - ان تکون مقاطیع الجمل متقاربه فی الطول والقصر وان کانت حروفها وکلماتها غیر متساویه مثل قوله : «بکثره الصمت تکون الهیبه وبالنصفه یکثر المواصلون».

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 2772

ب - ان یکون عدد کلمات المقاطیع متساویه نحو : «العلم وراثه کریمه والآداب حلل مجدده».

ج - ان تکون الکلمات بالاضافه الی تساویها متشابهه وحروفها متعاوله نحو : «أقوی ما یکون التصنع فی اوائله واقوی ما یکون الطبع فی أواخره».

د - ان تکون المقاطیع مع ذلک فی المد وعدمه متعادله نحو : «طلب العاده افضل الافکار وکسب الفضیله انفع الاعمال» فالافکار تعادل الأعمال فی المد.

ه- - ان تکون الحروف الاخیره من المقاطیع متشابهه کما لو کانت مسجعه نحو : «الصبر علی الفقر قناعه والصبرعلی الذل صراعه».

وأحسن الاوزان فی الجمل ان تکون متعادله مثنی أو ثلاث أما ما زاد علی ذلک فلا یحسن کثیرا بل قد لا یستساع ویکون من التکلف الممقوت.

3- نظم و ترتیب الأقوال الخطابیه

کل کلام یشتمل علی ایضاح مطلوب خطابیا أو غیر خطابی لا بد أن یتألف من جزءین اساسین هما الدعوی والدلیل علیها. والنظم الطبیعی یقتضی تقدیم الدعوی علی الدلیل وقد تقتضی مصلحه الاقناع العکس وهذا أمر یرجع تقدیره الی نفس المتکلم.

اما الاقوال الخطابیه فالمناسب لها علی الاغلب بالاضافه الی ذینک الجزءین الاساسیین أن تشتمل علی ثلاثه أمور أخری : تصدیر واقتصاص وخاتمه. ونحن نبینها بالاختصار :

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 2773

الاول «التصدیر». وهو ما یوضع امام الکلام ومقدمه له لیکون بمنزله الاشاره والایذان بالغرض المقصود للخطیب والفائده منه اعداد المستمعین وتهیئتهم الی التوجه نحو الغرض. وهو یشبه تنحنح المؤذن

قبل الشروع وترنم المغنی فی ابتداء الغناء. وکذلک کل امر ذی بال یراد منه لفت الانظار الیه ینبغی تصدیره بشیء مؤذن به.

والاحسن فی الخطابه ان یکون التصدیر مشعرا بالمقصود وملوحا له لانه انما یؤتی به لفائده تهیئه المستمعین لتقبل الغرض المقصود. ولاجل هذا یفتتح خطباء المنبر الحسینی خطاباتهم بالصلاه علی الحسین علیه السلام والتظلم له. ویفتتح الکتاب رسائلهم بالبسمله ونحوها وبالسلام والشوق الی المرسل الیه وبما قد یشعر بالمراد کما هو المألوف عند اصحاب الرسائل فی العصور المتقدمه.

ولکن ینبغی للخطیب أو الکاتب اذا رأی ان التصدیر مما لا بد منه ان یلاحظ فیه أمرین :

1- ألا یفتتح خطابه بما ینفر المخاطبین أو یثیر سخطهم کأن یأتی مثلا بما یشعر بالتشاؤم فی موضع التهنئه والفرح والسرور أو ما یشعر بالسرور فی موضع التعزیه والحزن أو یعبر بما یشعر بتعاظمه علی المخاطبین ونحو ذلک.

2- ان یحاول الاختصار جهد الامکان بشرط ان یورده بعباره مفهمه متینه فان الاطاله فی التصدیر یضجر المخاطبین فینتقض علیه الغرض قبل الوصول الی مطلوبه الا اذا کان استدراجه لهم یتوقف علی الاطاله کما لو أراد أن یذم خصما او فعلا او یثنی علی نفسه او رأیه.

وعلی کل حال ان التصدیر بالکلام المکرر المألوف أو الطالته بالکلام الفارغ من اشنع ما یصنعه بعض الخطباء والکتاب وهو علی العجز اکثر منه دلیلا علی المقدره کما ان الافضل فی الاعتذار ان یترک التصدیر اصلا. لانه قد یثیر الظن

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 2774

بانه یرید التعلل والتهرب من الجواب والدفاع.

الثانی «الاقتصاص» وهو ما یذکر بیانا علی التصدیق بالمطلوب وشارحا له بقصه صغیره تؤیده فان القصه من أروع ما یعین علی الاقناع

ویقرب الغرض الی الاذهان وکأنها من أقوی الادله علیه لا سیما عند العامه. واصبحت القصه فی العصور الاخیره أدباً وفنا قائما برأسه یستعین بها دعاه الافکار الحدیثه لتلقین العامه واقناعهم وان کانت من صنع الخیال والسر ان فی طبیعه الانسان شهوه الاستماع الی القصه فیلتذ بها. وذلک لاشباع غریزه حب الاطلاع أو لغیر ذلک من غرائزه وقد یعتبرها شاهدا ودلیلا باعتبارها تجربه ناجحه.

ثم الخطیب أو الکاتب بعد الاقتصاص ینبغی ان یشرع فی بیان ما یرید اقناع الجمهور به.

الثالث «الخاتمه» وهی ان یأتی بملخص ما سبق الکلام فیه وبما یؤذن بوداع المخاطبین من دعاء وتحیه ونحوهما حسبما هو مألوف.

ولا شک ان الخاتمه کالتصدیر فیها تزیین للقول وتحسین له لا سیما فی الرسائل والمکاتبات.

4- الأخذ بالوجوه

المقصود بالاخذ بالوجوه تظاهر الخطیب بأمور معبره عن حاله ومؤثره فی المستمع علی وجه تکون خارجه عن ذات الخطیب وأحواله وخارجه عن نفس الفاظه وأحوالها وتکون بصناعه وحیله. ولذلک یسمی هذا الامر نفاقا وریاء ولیس المقصود به أنه یجب ألا تکون له حقیقه کما قد تعطیه کلمه النفاق والریاء.

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 2775

وهذا الامر مع فرضه من الامور الخارجه عن ذات الخطیب ولفظه فهو له تعلق بأحدهما فهو لذلک علی نوعین :

1- ما یتعلق بلفظه والمقصود به ما یخص هیئه اداء اللفظ وکیفیه النطق به فان الخطیب الناجح من یستطیع ان یؤدی ألفاظه باصوات

ونبرات مناسبه للانفعال النفسی عنده أو الذی یرید ان یتظاهر به ومناسبه لما یرید ان یحدثه فی نفوس المخاطبین من انفعالات وان یلقیها بنغمات مناسبه لمقصوده والمعنی الذی یرید افهامه للمخاطبین : فیرفع صوته عند موضوع الشده والغضب مثلا ویخفضه عند موضع اللین ویسرع به مره ویتأنی أخری وبنغمه محزنه مره ومفرحه أخری ... وهکذا حسب الانفعالات النفسیه وحسب المقاصد.

وقد قلنا سابقا فی الاستدراجات ان هذه أمور لیس لها قواعد مضبوطه ثابته بل هی تنشأ من موهبه یمنحها الله تعالی من یشاء من عباده تصقل بالمران والتجربه.

وعلی کل حال ینبغی ان یکون الالقاء معبرا عما یجیش فی نفس الخطیب من مشاعر وحالات نفسیه أو یتکلفها ومعبرا عما یرید أن یحدثه فی نفوس المخاطبین کما ینبغی ان یکون معبرا أیضا عن مقاصده واغراضه الکلامیه فان جمله واحده قد تلقی بلهجه استفهام وقد تلقی نفسها بلهجه خبر من دون احداث أی تغییر فی نفس الالفاظ والفرق یحصل بالنغمه واللهجه.

وهذه القدره علی تأدیه الکلام المعبر بلهجاته ونغماته ونبراته شرط اساس لنجاح الخطیب اذ بذلک یستطیع ان یمتزج بارواح المستمعین ویبادلهم العواطف ویجذبهم الیه. والقاء الکلام الجامد لا یثیر انفعالاتهم ولا تتفتح له قلوبهم ولا عقولهم بل یکون علی العکس مملا مزعجا.

2- ما یتعلق بالخطیب وهو ما یخص معرفته عند المستمعین وهیئته

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 2776

ومنظره الخارجی لیکون قوله مقبولا. وقد تقدم ذکر بعضه فی الاستدراجات. وهو علی وجهین قولی وفعلی : -

أما القولی فمثل الثناء علی أو علی رأیه واظهار نقصان خصمه أو ما یذهب الیه وتقریر ما یقتضی اعتقاد الخیر به والثقه بقوله.

واما الفعلی فمثل الصعود علی مرتفع کالمنبر فان مشاهده الخطیب لها اکبر الاثر فی الاصغاء الیه وملاحقه تسلسل کلامه والانطباع بافکاره وانفعالاته النفسیه. ومثل الظهور بمنظر جذاب ولباس مقبول لمثله فان لذلک أیضا أثره البالغ فی نفوس المخاطبین. ومثل الاشارات بالید والعین والرأس وحرکات البدن وتقاطیع الوجه وملامحه فان کل هذه تعبر عن الانفعالات والمقاصد اذا أحسن الخطیب ای یضعها فی مواضعها. وهکذا کل فعل له تأثیر علی مشاعر السامعین علی نحو ما أشرنا الیه فی الاستدراجات.

والعوام أطوع الی الاستعدراجات من نفس الکلام المعقول المنطقی ولهذا السبب تجد أن المتزهد المتقشف یسیطر علی نفوسهم وان کان فاسد العقیده أو غیر مرضی القول او سیء التصرفات.

* * *

ثم انه ینبغی ان یجعل من باب الاخذ بالوجوه الذی یستعین به الخطیب علی التأثیر هو «الشعر» فانه کما سیأتی آکد فی التأثیر علی العواطف وامکن فی القلوب. فلا ینبغی ان تفوت الخطیب الاستعانه بالشعر فیمزج به کلامه ویلطف به خطابه لا سیما الامثال والحکم منه ولا سیما ما کان مشهورا لشعراء معروفین.

وسیأتی فی البحث الآتی الکلام عن صناعه الشعر.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 2777

الفصل الرّابع : صناعه الشِعر
اشاره

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 2778

تمهید

ان الشعر صناعه لفظیه تستعملها جمیع الامم علی اختلافها. والغرض الاصلی منه التأثیر علی النفوس لاثاره عواطفها : من سرور وابتهاج أو حزن وتألم او اقدام وشجاعه أو غضب وحقد أو خوف وجبن أو تهویل أمر وتعظیمه أو تحقیر شیء وتوهینه او نحو ذلک من انفعالات النفس.

والرکن المقوم للکلام الشعری المؤثر فی انفعالات النفوس ومشاعرها أن یکون فیه تخییل وتصویر اذ للتخییل والتصویر الاثر الاول فی ذلک کما سیأتی بیانه فلذلک قیل : ان قدماء المناطقه من الیونانیین جعلوا الماده المقومه للشعر القضایا المتخیلات فقط ولم یعتبروا فیه وزنا ولا قافیه.

أما العرب وتبعتهم أمم أخری ارتبطت بهم کالفرس والترک فقد اعتبروا فی الشعر الوزن المخصوص المعروف عند العروضیین واعتبروا أیضا القافیه علی ما هی معروفه فی علم القافیه وان اختلف هذه الاممم فی خصوصیاتها. اما ما لیس له وزن وقانیه فلا یسمونه شعرا وان اشتمل علی القضایا المخیلات.

ولکن الذی صرح به الشیخ الرئیس فی منطق الشفا ان الیونانیین کالعرب کانوا یعتبرون الوزن فی الشعر(1) حتی أنه ذکر اسماء الاوزان عندهم.

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 2779


1- منطق الشفاء : ج 4 ص 29.

وهکذا یجب ان یکون فإن اعظم الاثر فی التخییل وانفعالات النفس لان فیه من النغمه والموسیقی ما یلهب الشعور ویحفزه وما قیمه الموسیقی الا بالتوقیع علی وزن مخصوص منظم. بل القافیه کالوزن فی ذلک وان جاءت بعده فی الدرجه.

ومن الواضح ان الشعر الموزون المقفی یفعل فی النفوس ما لا یفعله الکلام المنثور سواء کان هذا الفرق بسبب العاده اذ الوزن صار مألوفا عند العرب وشبههم وتربّی لدیهم ذوق ثان غیر طبیعی ؛ أم علی الاصح کان بسبب تأثیر النفس بالوزن والقافیه بالغریزه کتأثرها بالموسیقی المنظمه بلا فرق. والعاده لیس شأنها أن تخلق الغرائز والاذواق بل تقویها وتشحذها وتنمیها.

بل حتی الکلام المقفی والمزدوج المعادله جمله بدون ان یکون له وزن شعری له وقع علی النفوس ویهزها کما سبق الکلام علیه فی توابع الخطابه نعم المبالغه فی التسجیع الذی یبدو متکلفا به علی النحو الذی ألفته القرون الاسلامیه الاخیره افقدت الکلام رونقه وتأثیره.

وعلی هذا فالوزن والقافیه یجب ان یعتبرا من اجزاء الشعر ومقوماته لامن محسناته وتوابعه ما دام المنطقی انما یهمه من الشعر هو التخییل وکل ما کان أقوی تأثیرا وتصویرا کان أدخل فی غرضه. ویصح علی هذا ان یعد الوزن والقافیه من قبیل «الاعوان» نظیر التی ذکرناها فی الخطابه. اما «العمود» فهو نفس القضایا المخیلات فکما تنقسم اجزاء الخطابه الی عمود وأعوان فکذلک الشعر.

نعم ان الکلام المنظوم المقفی اذا لم یشتمل علی التصویر والتخییل لا یعد

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 2780

من الشعر عند المناطقه فلا ینبغی أن یسمی المنظوم فی المسائل العلمیه أو التأریخیه المجرده مثلا شعرا وان کان شبیها به صوره. وقد یسمی شعرا عند العرب أو بالاصح عند المستعربین.

ومما ینبغی ان یعلم فی هذا الصدد أنا عندما اعتبرنا الوزن والقافیه فلا نقصد بذلک خصوص ما جرت علیه عاده العرب فیهما علی ما هما مذکوران فی علمی العروض والقافیه بل کل ما له تفاعیل لها جرس وإیقاع فی النفس ولو مثل «البنود» وما له قوافی مکرره مثل «الموشحات والرباعیات» فانه یدخل فی عداد الشعر.

اما «الشعر المنثور» المصطلح علیه فی هذا العصر فهو شعر أیضا ولکنه بالمعنی المطلق الذی قیل عند انه مصطلح مناطقه الیونان فقد فقد رکنا من ارکانه وجزءاً من اجزائه.

والانصاف ان اهمال الوزن والقافیه یضعف القیمه الشعریه للکلام ویضعف أثره التخییلی فی النفوس وان جاز اطلاق اسم الشعر علیه اذا کانت قضایاه تخییلیه.

تعریف الشعر

(1)

و علی ما تقدم من اشرح ینبغی ان نعرّف الشعر بما یأتی :

«انه کلام مخیل مؤلف من أقوال موزونه متساویه مقفاه».

وقنا : «متساویه» لان مجرد الوزن من دون تساوبین الابیات ومصارعها فیه لا یکون له ذلک التأثیر اذ یفقد مزیه النظام فیفقد تأثیره. فتکرار الوزن علی تفعیلات متساویه هو الذی له الاثر فی انفعال النفوس

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 2781


1- راجع الجوهر النضید : ص 261.
فائدته

ان للشعر نفعا کبیرا فی حیاتنا الاجتماعیه وذلک لاثاره النفوس عند الحاجه فی هیاجها لتحصیل کثیر من المنافع فی مقاصد الانسان فیما یتعلق بانفعالات النفوس واحساساتها فی المسائل العامه : من دینیه

أو سیاسیه أو اجتماعیه أو فی الامور الشخصیه الفردیه. ویمکن تلخیص أهم فوائده فی الامور الآتیه :

1- اثاره حماس الجند فی الحروب.

2- اثاره حماس الجماهیر لعقیده دینیه او سیاسیه أو اثاره عواطفه لتوجیهه الی ثوره فکریه أو اقتصادیه.

3- تأیید الزعماء بالمدح والثناء وتحقیر الخصوم بالذم والهجاء.

4- هیاج اللذه والطرب وبعث السرور والابتهاج لمحض الطرب والسرور کما فی مجالس الغناء.

5- اهاجه الحزن والبکاء والتوجع والتألم کما فی مجالس العزاء.

6- اهاجه الشوق الی الحبیب أو الشهوه الجنسیه کالتشبیب والغزل.

7- الاتعاظ عن فعل المنکرات واخماد الشهوات أو تهذیب النفس وترویضها علی فعل الخیرات کالحکم والمواعظ والآداب.

السبب فی تأثیره علی النفوس

وبعد معرفه تلک الفوائد یبقی أن نسأل عن شیئین : «الاول» عن السبب فی تأثیر الشعر علی النفس لاثاره تلک الانفعالات. و «الثانی» بماذا یکون الشعر شعرا أی مخیلا؟

والجواب علی السؤال الاول ان نقول :

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 2782

ان الشعر قوامه التخییل والتخییل من البدیهی انه من أهم الاسباب المؤثره علی النفوس لان التخییل اساسه التصویر والمحاکاه والتمثیل لما یراد من التعبیر عن معنی والتصویر له من الوقع فی النفوس ما لیس لحکایه الواقع بأداء مناه مجردا عن تصویره فان الفرق عظیم بین مشاهده الشیء فی واقعه وبین مشاهده تمثیله بالصوره أو بمحاکاته بشیء آخر یمثله. اذ التصویر والتمثیل یثیر فی النفس التعجب والتخییل

فتلتذ به وترتاح له ولیس لواقع الحوادث المصوره والممثله قبل تصویرها وتمثیلها ذلک الاثر من اللذه والارتیاح لو شاهدها الانسان.

واعتبر ذلک فیمن یحاکون غیرهم فی مشیه أو قول أو انشاد او حرکه او نحو ذلک فانه یثیر اعجابنا ولذتنا او ضحکنا مع انه لا یحصل ذلک الاثر النفسی ولا بعضه لو شاهدنا نفس المحکیین فی واقعهم. وما سر ذلک الا التخییل والتصویر فی المحاکاه.

وعلی هذا کلما کان التصویر دقیقا معبرا کان أبلغ أثرا فی النفس. ومن هنا کانت السینما من اعظم المؤثرات علی النفوس وهو سر نجاحها واقبال الجمهور علیها لدقه تعبیرها وبراعه تمثیلها عن دقائق الاشیاء التی یراد حکایتها.

والخلاصه : ان تأثیر الشعر فی النفوس من هذا الباب لانه بتصویره یثیر الاعجاب والاستغراب والتخییل فتلتذ به النفس وتتأثر به حسبما یقتضیه من التأثیر. ولذا قالوا : ان الشاعر کالمصور الفنان الذی یرسم بریشته الصور المعبره.

وحق ان نقول حینئذ : ان العر من الفنون الجمیله الغرض منه تصویر المعانی المراد التعبیر عنها یکون مؤثرا فی مشاعر الناس ولکنه تصویر بالالفاظ.

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 2783

بماذا یکون الشعر شعرا

(1)

اذا عرفت ما تقدم فلنعد الی السؤال الثانی فنقول : بماذا یکون الشعر شعرا أی مخیلا؟ والجواب : ان التصویر فی الشعر کما ألمعنا الیه فی التمهید یحصل بثلاثه اشیاء :

1- «الوزن» فان لکل وزن شأنا فی التعبیر عن حال من أحوال النفس

ومحاکاته له ولهذا السبب یوجب انفعالا فی النفس فمثلا بعض الاوزان یوجب الطیش والخفه وبعضها یقتضی الوقار والهدوء وبعضها یناسب الحزن والشجی وبعضها یناسب الفرح والسرور.

فالوزن علی کل حال بحسب ما له من ایقاعات موسیقیه یثیر التخییل واللذه فی النفوس. وهذا أمر غریزی فی الانسان. واذا ادی الوزن بلحن ونغمه تناسبه مع صوت جمیل کان أکثر ایقاعا وأشد تأثیرا فی النفس لا سیما ان لکل نغمه صوتیه ایضا تعبیرا عن حال : فالنغمه الغلیظه مثلا تعبر عن الغضب والنغمه الرقیقه عن السرور وهیجان الشوق والنغمه الشجیه عن الحزن. فاذا انضمت النغمه الی الوزن تضاعف أثر الشعر فی التخییل ولذلک تجد الاختلاف الکثیر فی تأثیر الشعر باختلاف انشاده بلحن وبغیر لحن وباختلاف طرق الالحان وطریق الانشاد حتی قد یبلغ الی درجه النشوه والطرب فیثیر عاطفه عنیفه عاصفه.

2- المسموع من القول یعنی الالفاظ نفسها فان لکل حرف أیضا نغمه وتعبیرا عن حال کما ان تراکیبها لها ذلک الاختلاف فی التعبیر عن أحوال النفس والاختلاف فی التأثیر فیها فهناک مثلا ألفاظ عذبه رقیقه وألفاظ غلیظه ثقیله علی السمع وألفاظ متوسطه.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 2784


1- راجع الجوهر النضید : ص ٢٦٣.

ثم ان اللفظ المسموع ایضا تأثیرا فی التخییل اما من جهه جوهره کأن یکون فصیحا جزلا أو من جهه حیله بترکیبه کما فی أنواع البدیع المذکوره فی علمه وکالتشبیه والاستعاره والتوریه ونحوها المذکوره فی علم البیان.

3- نفس الکلام المخیل أی معانی الکلام المفیده للتخییل وهی القضایا المخیلات التی هی العمده فی قوام الشعر ومادته التی یتألف منها.

واذا اجتمعت هذه العناصر الثلاثه کان الشعر کاملا وحق أن یسمی «الشعر التام». وبها یتفاضل الشعراء وتسمو قیمته الی أعلی المراتب أو

تهبط الی الحضیض. وبها تختلف رتب الشعراء وتعلو وتنزل درجاتهم : فشاعر یجری ولا یجری معه فیستطیع ان بتصرف فی النفوس حتی یکاد تکون له منزله الانبیاء من ناحیه التأثیر علی الجماهیر وشاعر لا یستحق الا ان تصفعه وتحقره حتی یکاد یکون اضحوکه للمستهزئین وبینهما درجات لا تحصی.

أکذبُه أعذبُه

من المشهورات عند شعراء اللغه العربیه قولهم : «الشعر اکذبه اعذبه» وقد استخف بعض الادباء المحدثین (1) بهذا القول ذهابا الی ان الکذب من اقبح الاشیاء فکیف یکون مستملحا مضافا الی ان القیمه للشعر انما هی بالتصویر المؤثر فاذا کان کاذبا فلیس فی الکذب تصویر لواقع الشیء.

وهذا النقد حق لو کان المراد من الشعر الکاذب مجرد الاخبار عن الواقع کذبا. غیر ان مثل هذا الاخبار کما تقدم لیس من الشعر فی شیء وان کان صادقا. وانما الشعر بالتصویر والتخییل.

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 2785


1- لم نقف علیه.

ولکن یجب ان نفهم أن تصویر الواقع تاره یکون بما له من الحقیقه الواقعه بلا تحویر ولا اضافه شیء لعی صورته ولا مبالغه فیه او حیله فی تمثیله. ومثل هذا یکون ضعیف التأثیر علی النفس ولا یوجب الالتذاذ المطلوب.

وتاره أخری یکون بصوره تخییلیه علی ما نوضحه فیما بعد بأن تکون کالرتوش التی تصنع للصوره الفوترغرافیه اما بتحسین أو بتقبیح مع ان الواقع من ملامح ذی الصوره محفوظ فیها أو کالصوره الکاریکاتوریه التی تحکی صوره الشخص بملامحه الممیزه له مع مایفیض علیها المصور من خیاله من تحریفات للتعبیر عن بعض اخلاقه أو حالاته أو افکاره او نحو ذلک.

فهذا التعبیر أو التصویر من جهه صادق ومن جهه أخری کاذب ولکنه فی عین کونه کاذبا هو صادق. وهذا من العجیب. ولکن معناه ان المراد الجدی أی المقصود بیانه واقعا وجدّا من هذا التخییل صادق فی حین ان نفس التخییل الذی ینبغی ان نسمیه المراد الاستعمالی کاذب.

ولیتضح لک هذا المعنی تأمل نظیره فی تصویر الصوره الکاریکاتوریه فان المصور قد یضفی علی الصوره ما یدل علی الغضب أو الکبریاء من ملامح تخیلها المصور ولیست هی حقیقیه لصاحب الصوره بالشکل الذی تخیله المصور وهی مراد استعمالی کاذب. أما المراد الجدی وهو بیان أن الشخص غضوب أو متکبر فان التعبیر عنه یکون صادقا لو کان الشخص واقعا کذلک أی غضوبا أو متکبرا. فاذن انما التخییل الکاذب وقع فی المراد الاستعمالی لا الجدی.

وکذلک نقول فی الشعر ولا سیما ان أکثر ما یأتی فیه التخییل بالمبالغات کالمبالغه بالمدح او الذم أو التحسین او التقبیح والمبالغه لیست کذبا فی المراد الجدی اذا کان واقعه کذلک ولکنها کاذبه فی المراد الاستعمالی. ولیس هذا من الکذب القبیح المذموم ما دام هو لیس مرادا جدیّاً یراد الاخبار عنه حقیقه.

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 2786

مثلا قد یشبه الشعراء الخصر الدقیق بالشعره الدقیقه فهذا تصویر لدقه الخصر. فان أرید به الاخبار حقیقه وجدّا عن ان الخصر دقیق کالشعره أی أن المراد الجدی هو ذلک فهو کذب باطل وسخیف ولیس فیه أی تأثیر علی النفس ولا تخییل فلا یعد شعرا. ولکن فی الحقیقه ان المراد الجدّی منه اعطاء صوره للخصر الدقیق لبیان أن حسنه فی دقته یتجاوز الحد المألوف فی الناس وانما یکون هذا کاذبا إذا کان الخصر غیر دقیق لان الواقع یخالف المراد الجدی. اما المراد الاستعمالی وهو التشبیه بالشعره فهو کاذب ولا ضیر فیه ولا قبح ما دام المراد به التوصل الی التعبیر عن ذلک المراد الجدی بهذه الصوره الخیالیه.

وبمثل هذا یکون التعبیر تخییلا مستغربا وصوره خیالیه قد تشبه المحال فتجلب الانتباه وتثیر الانفعال لغرابتها.

وکلما کانت الصوره الخیالیه غریبه بعیده تکون أکثر أثرا فی التذاذ النفس واعجابها. ولذا نقول ان الشعر کلما کان مغرقا فی الکذب فی المراد الاستعمالی بذلک المعنی من الکذب کان أکثر عذوبه وهذا معنی «اکذبه اعذبه» لا کما ظنه بعض من لا قدم لا ثابته فی المعرفه. علی ان التخییل وان کان کاذبا حقیقه أی فی مراده الجدی أیضا فانه یأخذ أثره من النفس کما سنوضحه فی البحث الآتی :

القضایا المخیّلات و تأثیرها

ونزید علی ما تقدم فنقول :

ان المخیلات لیس تأثیرها فی النفس من أجل انها تتضمن حقیقه یعتقد بها بل حتی لو علم بکذبها فان لها ذلک التأثیر المنتظر منها لانه ما دام ان القصد منا هو التأثیر علی النفوس فی احساساتها وانفعالاتها فلا یهم ألا تکون صادقه اذ لیس الغرض منها الاعتقاد والتصدیق بها.

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 2787

والجمهور والنفوس غیر المهذبه تتأثر بالمخیلات اکثر من تأثرها بالحقائق العلمیه لان الجمهور أو الفرد غیر المهذب عاطفی أکثر من أن یکون متبصرا وهو اطوع للتخییل من الاقناع.

الا تری ان الکلام المخیل الشعری قد یجب أمرا مبغوضا للنفس وقد یبغض شیئا محبوبا لها. واعتبر ذلک فی اشمئزاز بعض الناس من أکله لذیذه قد أقبل علی أکلها فقیل له : انه وقع فیها بعض ما تعافه النفس کالخنفساء مثلا أو شبهت له ببعض المهوّعات. فان الخیال حینئذ قد یتمکن منه فیعافها حتی له علم بکذب ما قیل.

ولا تنس القصه المشهوره لملک الحیره النعمان بن المنذر مع ندیمه

الربیع وقد کان یأکل معه فجاءه لبید الشاعر وهو غلام مع قومه للانتقام من الربیع فی قصه مشهوره فی مجامع الامثال فقال لبید مخاطبا للنعمان :

مهلا أبیت اللعن لا تأکل معه

ان استه من برص

ملمعه

وانه یدخل فیها اصبعه

یدخلها حتی یواری

اشجعه

فرفع النعمان یده من الطعام وتنکر لندیمه هذا وأبی ان یستکشف صدق هذا القول فیه بالرغم علی الحاحه وقال له ما ذهب مثلا من أبیات :

قد قیل ذلک ان

حقا وان کذبا

فما اعتذارک من

قول اذا قیلا(1)

واعتبر ذلک أیضا فی تصویر الانسان بهذه الصوره اللفظیه البشعه «أوله نطفه مذره وآخره جیفه قذره. وهو ما بین ذلک یحمل العذره». فان هذه صوره

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 2788


1- راجع مجمع الأمثال للمیدانی : ج 2 ص 49.

حقیقیه للانسان ولکنها لیست کل ما له من صور وللنفس علی کل حال محاسنها التی ینبغی ان یعجب بها لا سیما من صاحبها واعجاب المرء بنفسه وحبه لها أساس حیاته کلها. ولکن مثل ذلک التصویر البشع یأخذ من النفس أثره من التنفر والاشمئزاز حتی لو کان أبعد شیء فی التأثیر فی التصدیق والاعتقاد بحقاره النفس. وسبب هذا التأثر النفسی هو التخیل الذی قد یقلع المتکبر عن غطرسته ویخفف من اعجابه بنفسه. وهذا هو المقصود من مثل هذه الکلمه.

واعتبر أیضا بالشعر العربی فکم رفع وضیعا أو وضع رفیعا وکم اثار الحروب واوری الاحقاد. وکم قرب بین المتباعدین وآخی بین المتعادین. ورب بیت صارسبه لعشیره وآخر صار مفخره لقوم. علی ان کل ذلک لم یغیر واقعا ولا اعتقادا. ومرد ذلک کله الی الانفعالات النفسیه وحدها وقد قلنا إنها اعظم تأثیراً علی الجمهور الذی هو عاطفی بطبعه وعلی

الافراد غیر المهذبه التی تتغلب علیها العاطفه أکثر من التبصر.

والخلاصه : ان التصویر والتخییل مؤثر فی النفس وان کان کاذبا بل وقد سبق کلما کانت الصوره أبعد واغرب کانت ابلغ أثرا فی اعجاب النفس والتذاذها. وأحسن مثال لذلک قصص الف لیله ولیله وکلیله ودمنه والقصص فی الادب الحدیث.

والسبب الحقیقی لانفعال النفس بالقضایا المخیلات الاستغراب الذی یحصل لها بتخییلها علی ما أشرنا الیه فیما تقدم.

ألا تری ان المضحکات والنوادر عند أول سماعها تأخذ اثرها فی النفس من ناحیه اللذه والانبساط اکثر مما لو تکررت وألفت الآذان سماعها. بل قد تفقد مزیتها وتصبح تافهه باهته لا تهتز النفس لها. بل قد یؤثر تکرارها الملل والاشمئزاز.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 2789

واذا قیل فی بعض الشعر انه «هو المسک ما کررته یتضوع» فهو من مبالغات الشعراء. واذا صح ذلک فیمکن ذلک لاحد وجهین : «الاول» ان یکون فیه من المزایا والنکات ما لا یتضح لاول مره أولا یتمثل للنفس جیدا فاذا تکررت قراءته استمری أکثر وانکشفت مزایاه بصوره أجلی فتتجدد قیمته بنظر المستمع. «الثانی» ان عذوبه اللفظ وجزالته لا تفقد مزیتها بالتکرار ولیست کالتخییل.

هل هناک قاعده للقضایا المخیّلات؟

قد تقدم ان قوام الشعر بثلاثه أمور : الوزن والالفاظ والمعانی المخیله فلا بد لمن یرید أن یقن صناعه الشعر من الرجوع الی القواعد التی تضبط هذه الامور فنقول :

أما «الوزن والألفاظ» فلها قواعد مضبوطه فی فنون معروفه یمکن الرجوع الیها ولیس فی علم المنطق موضع ذکرها لان المنطق انما یهمه النظر فی الشعر من ناحیه تخییلیه فقط.

واما «الوزن» من ناحیه ماهیته فانما یبحث عنه فی علم الموسیقی. ومن ناحیه الستعماله وکیفیته فیبحث عنه فی علم العروض.

واما «الالفاظ» فیهی من شأن علوم اللغه وعلوم البلاغه والبدیع.

وعلی هذا فلا بد للشاعر من معرفه کافیه بهذه الفنون اما بالسلیقه أو بالتعلم والممارسه مع ذوق یستطیع به ان یدرک جزاله اللفظ وفصاحته ویفرق بین الالفاظ من ناحیه عذوبتها وسلاستها. والناس تتفاوت تفاوتا عظیما فی أذواقها

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 2790

وان کان لکل امه ولکل أهل لغه ذوق عام مشترک. وللممارسه وقراءه الشعر الکثیر الاثر الکبیر فی تنمیه الذوق وصقله.

أما «القضایا المخیلات» فلیس لها قاعده مضبوطه یمکن تحریرها والرجوع الیها لانها لیست من قبیل القضایا المشهورات والمظنونات یمکن حصرها وبیان أنواعها اذ القضایا المخیلات کما سبق کلما کانت بعیده نادره وغریبه مستبعده کانت أکثر تأثیرا فی التخییل والتذ اذ النفس. وقد سبق أیضا بیان السبب الحقیقی فی انفعال النفس بهذه القضایا.

وعلیه فالقضایا المخیلات لایمکن حصرها فی قواعد مضبوطه بل «الشعراء فی کل وادٍ یهیمون». ولیس لهم طریق واحد مستقیم معلوم.

من أین تتولّد مَلکه الشعر؟

لا یزال غیر واضح لنا سر ندره الشعراء الحقیقیین فی کل امه. بل لا تجد من کل امه من تحصل له قوه الشعر فی رتبه عالیه فینبغ فیه ویتمکن من الابداع والاختراع الا النادر القلیل وفی فترات متباعده قد تبلغ القرون.

ومن العجیب أن هذه الملکه علی ما بها من اختلاف فی الشعراء قوه وضعفا لا تتولد فی أکثر الناس وان شارکوا الشعراء فی تذوق الشعر وممارسته وتعلمه.

وکل ما نعلمه عن هذه الملکه أنها موهبه ربانیه کسائر مواهبه تعالی

التی یختص بها بعض عباده کموهبه حسن البیان أو الخطابه أو التصویر أو التمثیل ... وما الی ذلک مما یتعلق بالفنون الجمیله وغیرها.

ومن أجل هذا الاختصاص الربانی اعتبر الشعراء نوابغ البشر. وقد وجدنا

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 2791

العرب کیف کانت تعتز بشعرائها فاذا نبغ فی قبیله شاعر أقاموا له الاحتفالات وتهنئها به القبائل الاخری. ولو کان یتمکن اکثر الناس من ان یکونوا شعراء لما صحت منهم هذه العنایه بشاعرهم ولم عدّوه نبوغا.

غیر أن هذه الموهبه کسائر المواهب الاخری تبدأ فی تکوینها فی النفس کالبذره لا یحس بها حتی صاحبها فاذا اکتشفها صاحبها من نفسه صدفه وسقاها بالتعلیم والتمرین تنمو وتستمر فی النمو حتی قد تصبح شجره باسقه تؤتی اکلها کل حین. ولکن اکتشاف الموهبه لیس بالامر الهین وقد یکتشفها الغیر العارف قبل صاحبها نفسه. وقد تذوی وتموت المواهب فی کثیر من النفوس اذا أهملت فی السن المنکر لصاحبها.

صله الشِعر بالعقل الباطن

والحق أن الشاعر البارع کالخطیب البارع یستمد فی ابداعه من عقله الباطن اللاشعوری فیتدفق الشعر علی لسانه کالالهام من حیث یدری ولا یدری علی اختلاف عظیم للشعراء والخطباء فی هذه الناحیه.

ولیس الشعر والخطابه کسائر الصناعات الاخری التی یبدع فیها الصانع عن رویه وتأمل دائما. والی هذا أشار صحار العبدی لما سأله معاویه : ما هذه البلاغه فیکم؟ فقال : «شیء یختلج فی صدورنا فتقذفه ألسنتنا کما یقذف البحر الدرر» (1) وهذه لفته بارعه من هذا الاعرابی ادرکها بفطرته وصورها علی طبع سجیته.

ومن أجل ما قلناه من استمداد الشاعر من منطقه اللاشعور تجده

قد لا یواتیه الشعر وهو فی أشد ما یکون من یقظته الفکریه ورغبته الملحه فی انشائه. قال

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 2792


1- راجع العقد الفرید : ج 4 ص 33 ، وفیه بدل «الدرر» : الزبد.

الفرزدق : «قد یأتی علی الحین وقلع ضرس عندی اهون من قول بیت شعر» (1).

وبالعکس قد یفیض الشعر ویتدفق علی لسان الشاعر من غیر سابق تهیؤ فکری والشعراء وحدهم یعرفون مدی صحه هذه الحقیقه من أنفسهم.

واحسب انه من أجل هذا زعم العرب أو شعراؤهم خاصه دن لکل شاعر شیطانا أو جنیا یلقی علیه الشعر. والغریب أن بعضهم تخیله شخصا یمثل له وأسماه باسم مخصوص. وکل ذلک لانهم رأوا من انفسهم ان الشعر یواتیهم علی الاکثر من وراء منطقه الشعور وعجزوا عن تفسیره بغیر الشیطان والجن.

وعلی کل حال فان قوه الشعر اذا کانت موجوده فی نفس الفرد لا تخرج کما تقدم من حد القوه الی حد الفعلیه اعتباطا من دون سابق تمرین وممارسه للشعر بحفظ وتفهم ومحاوله نظمه مره بعد أخری. وقد أوصی بعض الشعراء ناشئا لیتعلم الشعر ان یحفظ قسما کبیرا من المختار منه ثم یتناسره مده طویله ثم یخرج الی الحدائق الغناء لیستلهمه وکذلک فعل ذلک الناشیء فصار شاعرا کبیرا.

ان الامر بحفظه وتناسیه فلسفه عمیقه فی العقل الباطن توصل الیها ذلک الشاعر بفطرته وتجربته : ان هذا هو شحن القوه للعقل الباطن لتهیئته لالهام الشعور فی ساعه الانشراح والانطلاق التی هی إحدی ساعات تیقظ العقل الباطن وانفتاح المجری النفسی بین منطقتی اللاشعور والشعور أو بالاصح احدی ساعات اتحاد المنطقتین. بل هی من أفضل تلک الساعات. وما أعز انفتاح هذا المجری علی الانسان الا علی من خلق ملهما فیؤاتیه بلا اختیار.

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 2793


1- راجع العقد الفرید الجزء 3 ص 421.
الفصل الخامس : صناعه المغالطه
اشاره

و فیها ثلاثه مباحث :

المقدمات

واجزاء الصناعه الذاتیه

واجزاء الصناعه العرضیه.

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 2794

المبحث الاول : المقدمات
1- معنی المغالطه و بماذا تتحقق

کل قیاس (1) نتیجته تکون نقضا لوضع من الاوضاع یسمی باصطلاح المنطقیین «تبکیتا»(2) باعتبار انه تبکیت لصاحب ذلک الوضع.

فاذا کانت مواده من الیقینیات قیل له «تبکیت برهانی».

واذا کانت من المشهورات والمسلمات قیل له «تبکیت جدلی».

واذا لم تکن مواده من الیقینیات ولا من المشهورات والمسلمات أو کانت منها ولکن لم تکن صوره القیاس صحیحه علی حسب قوانینه فلا بد أن یکون القیاس حینئذ شبیها بالحق والیقین أو شبیها بالمشهور ماده أو هیئه فیلتبس أمره لعی المخاطب ویروج علیه ویکون عنده فی معرض التسلیم لقصور فیه أو غفله والا فلا یستحق ان یسمی قیاسا. .

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 2795


1- راجع الجوهر النضید : ص 231.
2- (*) التبکیت لغه : التعنیف والتقریع اما بالسوط او السیف. ویستعمل فی التعنیف بالکلام مجازاً.

وعلی هذا فهو ان (1) کان شبیها بالبرهان سمی «سفسطائیا» وصناعته «سفسطه».

وان کان شبیها بالجدل سمی «مشاغبیا» وصناعته «مشاغبه».

وسبب کل من السفسطه والمشاغبه لا یخلو عن أحد شیئین : إما الغلط حقیقه من القایس وإما تعمد تغلیط الغیر وایقاعه فی الغلط مع انتباهه الی الغلط. وعلی کل منهما یقال له (2) «مغالط» وقیاسه «مغالطه» باعتبار أنه فی کلا الحالین یکون ناقضا لوضع ما.

وعلی هذا ف- «المغالطه» التی نعنیها هنا تشمل القسمین : الغلط وتعمد التغلیط. ومن أجل ذلک الاعتبار «أی اعتبار نقضه لوضع ما» قیل له «تبکیت مغالطی» وان کان فی الحقیقه تضلیلا لا تبکیتا کما قد یقال له بحسب غرض آخر «امتحان او عناد» کما سیأتی.

* * *

واعلم ان سبب وقوع تلک المواد فی القیاس الذی یصح جعله قیاسا هو رواجها علی العقول. وسبب الرواج مشابهتها للحق أو المشهور. ولا تروج علی العقول فیشتبه علیها الحال لو لا قله التمییر وضعف الانتباه فیخلط الذهن بین المتشابهین ویجعل الحکم الخاص باحدهما للآخر من غیر أن یشعر بذلک سواء کان قله التمییز والخلط من قبل نفس القایس أو من قبل المخاطب اذ یروج علیه ذلک.

وهذا نظیر ما لو وضع الحاسب أحد العددین مکان الآخر لمشابهه بینهما فیشتبه علیه فیقع له الغلط فی الحساب بجمع أو طرح أو نحوهما.

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 2796


1- راجع شرح الشمسیه : ص 170.
2- راجع شرح الشمسیه : ص 169.

مثلا لو أن احدا تمثل فی ذهنه معنی من معانی المشترک فی موضع معنی آخر له وهو غافل عن استعماله فی المعنی الآخر فلا محاله یعطی للمعنی الذی تمثله الحکم المختص بذلک المعنی الآخر فیغلط وقد یتعمد ذلک لیوقع بالغلط غیره من قلیلی التمییز.

والخلاصه : انه لولا قله التمییز وضعف الانتباه والقصور الذهنی لما تحققت مغالطه ولما تمت لها صناعه.

ومن سوء الحظ ان البشر مرتکس الی قمه رأسه بالمغالطات والخلافات بسبب القصور الذهنی العام الذی لا یکاد یحلو منه انسان ولو قلیلا الا من خصه الله تعالی برحمته من عباده الصالحین الذین هم فی الناس کالنقطه فی البحر الخضم. «ان الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا وعملوا الصالحات».

2- اغراض المغالطه

(1)

و «الغالطه» بمعنی تعمد تغلیط الغیر قد تقع عن قصد صحیح لمصلحه محموده مثل اختباره وامتحان معرفته فتسمی «امتحانا» أو مدافعته وتعجیزه اذا کان مبطلا مصرا علی باطله فتسمی «عنادا»(2).

وقد تقع عن غرض فاسد مثل الریاء بالعلم ولمعرفه والتظاهر فی حبهما ومثل طلب التفوق علی غیره.

والذی یدفع الانسان الی هذا الریاء وطلب التفوق شعوره بالنقص من

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 2797


1- راجع شرح المنظومه : ص 104.
2- أو حفظ محترم من نفس أو عرض أو مال ، فیسمی تقیه ، کما یأتی مثاله فی المماراه ، وغیر ذلک من الأغراض المحموده.

الناحیه العلمیه فیرید فی دخیله نفسه أن یعوض عن هذا النقص. واذ یعرف من نفسه العجز عن التعویض بالطریق المستقیم وهو التعلم والمعرفه الحقیقیه یلتجیء الی التظاهر بما یسد نقصه بزعمه.

وهو فی هذا یشبه من یرید أن یستر نقصه فی منزلته الاجتماعیه بطریق التکبر والتعاظم أو یستر نقصه فی عیوبه الاخلاقیه بالطعن فی الناس وغیبتهم.

ولذلک یلتجیء هذا الانسان الذی فیه مرکب النقص الی أن یلتمس طرق الحیل والمغالطات عند مواجهه أهل العلم لیظهر أمام الناس بمظهر العالم القدیر فیجهد نفسه فی تحصیل أصول المغالطه وقواعدها لتکون له ملکه ذلک والقدره علی المصاوله الخادعه. ولم یدر هذا المسکین أن الالتجاء الی الریاء والتظاهر کالالتجاء الی التکبر ونقد الناس تعبیر صارخ عن نقصه الکامن فی الوقت الذی یرید فیه خداعا لنفسه ان یستر علی نقصه ویظهر بالکمال.

أعاذنا الله تعالی من الاباطیل والاحابیل وهدانا الصراط المستقیم.

3- فائده هذه الصناعه

ومع کل ما قلناه فان لصناعه المغالطه فائده لا یستهان بها لدی أهل العلم وذلک من ناحیتین :

1- انه بها قد یتمکن الباحث من النجاه من الوقوع فی الغلط ویحفظ نفسه من الباطل لانه اذا عرف مواقع المغالطه ومداخلها یعرف الطریق الی الهرب من الغلط والاشتباه.

2- انه بها قد یتمکن من مدافعه المغالطین وکشف مداخل غلطهم. وعلی هذا ففائده الباحث من تعلم صناعه المغالطه کفائده الطبیب فی تعلمه للسموم

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 2798

وخواصها فانه یتمکن بذلک من الاحتراز منها ویستطیع أن یأمر غیره بالاحتراز ویداوی من یتناولها.

ثم لهذه الصناعه فائده أخری وهی أن یقدر بها علی مغالطه المغالط ومقابله المغالطین المشعوذین بمثل طریقتهم کما قیل فی المثل المشهور : «ان الحدید بالحدید یفلح» (1).

وقد سبق أن قلنا ان البشر مرتکس الی قمه رأسه بالمغالطات والخلافات فما أحوج طالب الحق السابح فی بحر المعارف الی أن یزیح عنه الزبد الطافح علی الماء من رواسب غلطات الماضین بمعرفه ما یصطنعه المغالطون من أوهام.

ولکن ذوی الطباع السلیمه والآراء المستقیمه فی غنی غن معرفه مواضع الغلط بتعلم القوانین والاصول فی هذه الصناعه فان لهم بمواهبهم الشخصیه الکفایه وان کان لا تخلو هذه الصناعه من زیاده بصیره لهم.

4- موضوع هذه الصناعه و موادها

لیس موضوع هذه الصناعه محدودا بشیء خاص بل تناول کل ما تتعلق به صناعه البرهان والجدل : فموضوعاتها بازاء موضوعاتهما ومسائلها بازاء مسائلهما بل ان مبادیها بازاء مبادیهما أی ان مبادیها مشابهه لمبادیهما.

غیر أن هاتین الصناعتین حقیقیتان وهذه صوریه ظاهریه لان المشابهه بحسب الرواج والظاهر کما قلنا سابقا من جهه ضعف قوه التمییز والقصور الذهنی.

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 2799


1- (*) الفلح بفتحتین : الشق ومنه الفلاح للحراث الذی یشق الارض.

ومواد (1) هذه الصناعه هی المشبهات والوهمیات علی ما بیناه فی مقدمه الصناعات. والوهمیات من وجه داخله فی المشبهات باعتبار التوهم فیها أن المعقولات لها حکم المحسوسات.

5- اجزاء هذه الصناعه

ولهذه الصناعه جزءان کالجزءین فی صناعه الخطابه : «احدهما» کالعمود فی الخطابه وهی القضایا التی بذاتها تقتضی المغالطه وهی نفس التبکیت ولنسمها : «اجزاء الصناعه الذاتیه».

«ثانیهما» کالاعوان فی الخطابه وهی ما تقتضی المغالطه بالعرض وهی الامور الخارجه عن التبکیت کالتشنیع علی المخاطب وتشویش افکاره باخجاله والاستهزاء به ونحو ذلک مما سیأتی. ولنسمها : «اجزاء الصناعه العرضیه».

وقد عقدنا المبحث الثانی الآتی فی الاجزاء الذاتیه والمبحث الثالث فی الاجزاء العرضیه :

* * *

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 2800


1- کان اللازم أن یقول : ومبادئ هذه الصناعه ... لأن المواد وهی القضایا التی تتألف منها المغالطه أعم مما ذکر ومما لیس کذلک ، ولکن استنتج من قیاس تالف منها. فتذکر ما مر فی ص 392 من الفرق بین المبادئ والمواد.
المبحث الثانی : اجزاء الصناعه الذاتیه
اشاره

(1)

تمهید [أنواع الغلط]

إعلم ان الغلط الواقع فی نفس التبکیت وهو القیاسی المغالطی اما ان یقع من جهه مادته وهی نفس المقدمات أو من جهه صورته وهی التألیف بینها أو من الجهتین معا. ثم ان هناک غلطا یقع فی القضایا وان لم تؤلف قیاسا.

ثم الغلط الواقع فی ماده القیاس علی ثلاثه أنواع :

1- من جهه کذبها نفسها وقد ألبست بالصادقه أو شناعتها فی نفسها وقد التبست بالمشهوره.

2- من جهه انها لیست غیر النتیجه واقعا مع توهم أنها غیرها فتکون مصادره علی المطلوب.

3- من جهه انها لیست اعرف من النتیجه مع ظن انها أعرف.

ثم ان النوع الاول (وهو الکذب أو الشناعه والالتباس بالصادقه

أو المشهوره) أهم الانواع واکثر ما تقع المغالطات من جهته. وهو تاره یکون من جهه اللفظ وأخری من جهه المعنی.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 2801


1- راجع شرح المطالع : ص 336.

فهذه جمله أنواع الغلط.

ثم یمکن ارجاع الانواع الاخری حتی الغلط من جهه صوره القیاس الی الغلط من جهه المعنی. فتقسم أنواع المغالطات الی قسمین رئیسین :

1- المغالطات اللفظیه

2- المغالطات المعنویه

«فنعقدها فی بحثین»

1- المغالطات اللفظیه
اشاره

(1)

ان الغلط من جهه لفظیه اما أن یقع فی اللفظ المفرد أو المرکب :

«الاول» ما فی اللفظ المفرد. وهو علی ثلاثه أنواع :

1- ما یکون فی جوهر اللفظ من جهه اشتراکه بین اکثر من معنی. ویسمی «اشتراک الاسم».

2- ما یکون فی حال اللفظ وهیئته فی نفسه. وذلک للاشتباه بسبب اتحاد شکله.

3- ما یکون فی حال اللفظ وهیئته ولکن بسبب أمور خارجه عنه عارضه علیه. وذلک للاشتباه بسبب اختلاف الاعراب والاعجام.

«الثانی» ما فی اللفظ المرکب. وهو علی ثلاثه أنواع أیضا :

1- ما یکون نفس الترکیب یقتضی المغالطه. ویسمی «المماراه».

2- ما یکون توهم وجود الترکیب یقتضیها. وذلک بأن یکون الترکیب معدوما

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 2802


1- راجع شرح المنظومه : ص 116 ، وشرح المطالع : ص 336 ، والجوهر النضید : ص 234 ، والإشارات وشرحه : ص 316.

فیتوهم أنه موجود. ویسمی «ترکیب المفصل».

3- ما یکون توهم عدمه یقتضیها. وذلک بان یکون الترکیب موجودا فیتوهم انه معدوم. ویسمی «تفصیل المرکب».

فالمغالطات اللفظیه اذن تنحصر فی سته أنواع. فلنشر الیها بالترتیب المتقدم :

1- المغالطه باشتراک الاسم

لیس المراد بالاشتراک هنا الاشتراک اللفظی المتقدم معناه فی الجزء الاول بل المراد منه ان یکون اللفظ صالحا للدلاله علی أکثر من معنی واحد بأی نحو من انحاء الدلاله سواء کانت بسبب الاشتراک اللفظی أو النقل او المجاز أو الاستعاره أو التشبیه أو التشابه أو الاطلاق والتقیید أو نحو ذلک.

وأکثر اشتباه الناس وغلطهم ومغالطاتهم وخلافاتهم من أقدم العصور یرجع الی هذه الناحیه اللفطیه حتی انه نقل عن افلاطون الحکیم انه وضع کتابا فی خصوص صناعه المغالطه دون باقی اجزاء المنطق وحصرها فی هذا القسم من المغالطات اللفظیه واغفل باقی الاقسام(1).

ومن أجل هذاکان ألزم شیء للباحثین أن یوضحوا ویحددوا التعبیر باللفظ عن مقاصدهم قبل کل بحث حتی لا یلقی الکلام علی عواهنه (2). فان کل لفظ اطاره الذهنی الخاص به الذی قد یختلف باختلاف العصور أو البیئات أو العلوم والفنون بل الاشخاص.

ویطول علینا ذکر الامثله لهذا القسم. وحسبک کلمه الوجود والماهیه فی

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 2803


1- لم نقف علیه مأخذه.
2- یقال : «رمی الکلام علی عواهنه» أی : تکلم بما حضره ولم یبال أصاب أم أخطأ.

علم الفلسفه (1) وکلمه الحسن والقبح والرؤیه فی علم الکلام وکلمه الحریه والوطن فی الاجتماعیات ... وهکذا. ونستطیع ان نلتقط من کل علم وفن أمثله کثیره لذلک.

2- المغالطه فی هیئه اللفظ الذاتیه

وهی فیما اذا کان اللفظ یتعدد معناه من جهه تصریفه أو من جهه تذکیره وتأنیثه أو کونه اسم فاعل أو اسم مفعول. ولعدم تمییز احدهما عن الآخر یقع الاشتباه والغلط فیوضع حکم أحدهما للآخر. مثل لفظ «العدل» من جهه کونه مصدرا مره وصفه أخری. ولفظ «تقوم» من جهه کونه خطابا للمذکر مره وللمؤنث الغائبه أخری. ولفظ «المختار» و «المعتاد» اسم فاعل مره واسم مفعول أخری ... وهکذا.

3- المغالطه فی الإعراب والإعجام

وهی فیما اذا کان اللفظ یتعدد معناه بسبب أمور عارضه علی هیئه خارجه عن ذاته بأن یصحف اللفظ نطقا أو خطا باعجام أو حرکات فی صیغته أو اعرابه. مثل ما قال الرئیس ابن سینا بما معناه : ان الحکماء قالوا أنه تعالی بحت وجوده فصحفه بعضهم فظن أنهم قصدوا یجب وجوده.

«تنبیه» ان النوعین الاخیرین یرجعان فی الحقیقه الی الاشتباه من جهه الاشتراک فی

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 2804


1- فتراهم یقولون : إن الوجود عارض الماهیه ، ثم یستشکل علیهم الأمر بلزوم التسلسل من ذلک ، حیث إن ثبوت شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له ، مع أن المراد من الوجود والماهیه فی الأول مفهومهما ، والإشکال إنما یلزم فی عروض حقیقه الوجود للماهیه.

اللفظ غیر انهما من جهه هیئته لا جوهره. ولما کان النوع

الاول یرجع الی جوهر اللفظ خصوه باسم اشتراک الاسم. بل ان الانواع الثلاثه الآتیه ترجع من وجه الی اشتراک اللفظ.

4- مغالطه المماراه

وهی ما تکون المغالطه تحدث فی نفس ترکیب الالفاظ. وذلک فیما اذا لم یکن اشتراک فی نفس الالفاظ ولا اشتباه فیها ولکن بترکیبها وتألیفها یحصل الاشتراک والاشتباه. مثل قول عقیل لما طلب منه معاویه بن أبی سفیان ان یعلن سب أخیه علی بن أبی طالب علیه السلام فصعد المنبر وقال : أمرنی معاویه ان اسب علیا. ألا فالعنوه!.(1) وهذا الایهام جاء من جهه اشتراک عود الضمیر فأظهر انه اشتجاب لدعوه معاویه وانما قصد لعنه. ومثل هذا جواب من سئل : من أفضل اصحاب رسول الله صلی الله علیه وآله بعده؟ فقال : «من بنته فی بیته»(2).

ومن قسم المماراه التوریه (3) والاستخدام (4) المذکورین فی أنواع البدیع.

5- مغالطه ترکیب المفصل

وهی ما تکون المغالطه بسبب توهم وجود تألیف بین الالفاظ المفرده وهو

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 2805


1- العقد الفرید : ج 4 ص 31.
2- نقله المحدث القمی (قدس سره) فی عداد طرائف حکایت ابن الجوزی ولم یذکر مأخذه ، راجع الکنی والألقاب : ج 1 ص 237.
3- مثل قول الخلیل «علیه السلام» لما مسأله الجبار عن زوجته : «هذه أختی» أراد أخوه الدین. جواهر البلاغه : ص 362.
4- مثل قوله : أقر الله عین الأمیر ، ووقاه شرها ، وأجری له عذبها ، وأکثر لدیه تبرها. جواهر البلاغه : ص 365.

لیس بموجود. وذلک بأن یکون الحکم فی القضیه مع عدم ملاحظه

التألیف صادقا ومع ملاحظته کاذبا فیصدق الکلام مفصلا لا مرکبا فلذلک سمی هذا النوع «مغالطه ترکیب المفصل». وسماه الشیخ الطوسی «المغالطه باشتراک القسمه»(1).

وهو علی نحوین : اما ان یکون التفصیل والترکیب فی الموضوع أو المحمول.

«الاول» ان یکون الموضوع له عده اجزاء وکل جزء منها له حکم خاص والاحکام بحسب کل جزء صادقه واذا جعلنا الموضوع المرکب من الاجزاء بما هو مرکب کانت الاحکام بحسبه کاذبه. کما یقال مثلا :

الخمسه زوج وفرد.

وکل ما کان زوجا وفردا فهو زوج

«مثل ان یقال کل أصفر وحلو فهو اصفر»

... الخمسه زوج.

وهذه النتیجه کاذبه مع صدق المقدمتین. والسر فی ذلک انه فی «الصغری» الموضوع وهو الخمسه اذا لوحظ بحسب التفصیل والتحلیل الی اثنین وثلاثه صح الحکم علیه بحسب کل جزء بأنه زوج وفرد أی الاثنان زوج والثلاثه فرد. اما اذا لوحظ بحسب الترکیب فلیس عدد الخمسه بما هی خمسه الا فردا فیکون الحکم علیه بأنه زوج وفرد کاذبا.

وکذلک فی «الکبری» الموضوع وهو ما کان زوجا وفردا ان لوحظ بحسب التفصیل والتحلیل کملاحظه ما هو أصفر وحلو فی الحکم علیه بأنه أصفر صح الحکم علیه بأنه زوج. اما اذا لوحظ بحسب الترکیب فالحکم علیه بأنه زوج کاذب لان المرکب من الزوج والفرد فرد.

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 2806


1- أی الخواجه الطوسی ، فراجع الجوهر النضید : ص 270- 271 «ط - بیدار».

أما الموضوع فی النتیجه «الخمسه زوج» فلا یصح أن یؤخذ الا بحسب الترکیب لان الحکم علی أی عدد بانه زوج فقط أو فرد فقط ).

لا یصح الا اذا لوحظ بما هو مرکب ولا یصح ان یلاحظ بحسب التحلیل والتفصیل الا اذا حکم علیه بهما معا أو بانه زوج وزوج أو بانه فرد وفرد. ومن هنا کان الحکم علی الخمسه بأنها زوج کاذبا.

فتحصل ان الموضوع فی الصغری والکبری لوحظ بحسب التفصیل والتحلیل ولذا کانتا صادقتین. وفی النتیجه لوحظ بحسب الترکیب فکانت کاذبه.

فاذا اشتبه الامر علی القایس أو المخاطب ورکب ما هو مفصل وقعت المغالطه وکان الغلط.

«الثانی» ان یکون المحمول له عده اجزاء وکل جزء اذا حکم به منفردا علی الموضوع کان صادقا واذا حکم بالجمیع بحسب الترکیب بینها ? أی المرکب بما هو مرکب ? کان کاذبا.

مثاله :

اذا کان زید شاعرا غیر ماهر فی شعره وکان ماهرا فی فن آخر وهو الخیاطه مثلا ? فانه یصح أن یحکم علیه بانفراد بأنه شاعر مطلقا ویصح أیضا ان یحکم علیه بانفراد بأنه ماهر مطلقا. فاذا جمعت بین الحکمین فی عباره واحده وقلت : زید شاعر وماهر فان هذه العباره توهم أن هذا الحکم وقع بحسب الترکیب بین الحکمین أی انه شاعر ماهر فی شعره. وهو حکم کاذب حسب الفرض. ولکن اذا لوحظ بحسب التفصیل والتحلیل الی حکمین احدهما غیر مقید بالآخر کان صادقا.

6- مغالطه تفصیل المرکب

وهو ما تکون المغالطه بسبب توهم عدم التألیف والترکیب مع فرض وجوده.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 2807

وذلک بأن یکون الحکم فی القضیه بحسب التألیف والترکیب

صادقا وبحسب التفصیل والتحلیل کاذبا فیصدق مرکبا لا مفصلا. فلذا سمی هذا النوع «مغالطه تفصیل المرکب». وسماه الشیخ الطوسی «المغالطه باشتراک التألیف».

مثاله : «الخمسه زوج وفرد».

فانه انما یصح اذا حمل الجزء ان معا بحسب الترکیب بینهما علی الخمسه بأن تکون الواو عاطفه بمعنی جمع الاجزاء کالحکم علی الدار بأنها آجر وجص وخشب أی انها مرکبه من مجموع هذه الاجزاء. واما اذا حمل کل من الجزءین بانفراده بحسب التفصیل والتحلیل بأن تکون الواو عاطفه بمعنی الجمع بین الصفات کان الحکم کاذبا کالحکم علی شخص بانه شاعر وکاتب لان عدد الخمسه لیس الافردا بل یستحیل ان یکون عدد واحد فردا وزوجا معا.

فمن لاحظ الحمل فی مثل هذه القضیه بحسب التفصیل والتحلیل أی توهم عدم الترکیب فقد کان غالطا أو مغالطا.

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 2808

الصوره

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 2809

2- المغالطات المعنویه
اشاره

(1)

نقصد بالمغالطه المعنویه کل مغالطه غیر لفظیه کما قدمنا. وهی علی سبعه أنواع لانها تنقسم بالقسمه الاولیه الی قسمین :

أ - ما تقع فی التألیف بین جزأی (2) قضیه واحده.

ب - ما تقع فی التألیف بین القضایا.

والاول له ثلاثه أنواع والثانی له أربعه أنواع. فهذه سبعه لأن :

«الاول» وهو ما یقع فی التألیف بین جزئی القضیه ینقسم بالقسمه الاولیه الی قسمین لانه اما ان یقع لخلل فی الجزءین معا أو فی جزء واحد والثانی اما ان یحذف الجزء ببدله أو یذکر لیس علی ما ینبغی. فهذه ثلاثه أنواع :

1- «ایهام الانعکاس» وهو ان یقع الخلل فی الجزءین معا. وذلک بأن یعکس موضعهما فیجعل الموضوع محمولا وبالعکس أو یجعل المقدم تالیا وبالعکس.

2- «اخذ ما بالعرض مکان ما بالذات» وهو ان یقع الخلل بجزء واحد بأن یحذف الجزء ویذکر مکانه ما هو بدله اما عارضه أو معروضه واما لازمه أو ملزومه.

3- «سوء اعتبار الحمل» وهو ان یقع الخلل بجزء واحد بان یذکر لیس علی ما ینبغی اما بان یوضع معه ما لیس منه ولا من قیوده أو یحذف ما هو منه ومن قیوده وشروطه. .

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 2810


1- ص 431 «المغالطات المعنویه» : راجع الجوهر النضید : ص 236 ، وشرح الإشارات والإشارات : ص 318.
2- (*) الجزءان هما الموضوع والمحمول او المقدم والتالی

و «الثانی» وهو ما یقع فی التألیف بین القضایا ینقسم بالقسمه الاولیه الی قسمین :

اما ان یکون التألیف غیر قیاسی أی لا تؤلف تلک القضایا قیاسا واما أن یکون التألیف قیاسیا. و «الثانی» اما ان یقع الخلل فی نفس تألیف المقدمات وذلک بخروجه عن الاصول والقواعد المقرره للقیاس والبرهان والجدل واما ان یقع بملاحظه المقدمات الی النتیجه. و «الثانی» اما لان النتیجه عین احدی المقدمات واما لان النتیجه غیر مطلوبه بالقیاس. فهذه اربعه أنواع :

1- «جمع المسائل فی مسأله واحده». وهو ان یقع الخلل فی التألیف بین القضایا التی لیس تألیفها قیاسیا بأن یتوهم ان تلک القضایا قضیه واحده.

2- «سوء التألیف». وهو ان یقع الخلل فی نفس تألیف المقدمات بخروجه علی أصول وقواعد القیاس والبرهان والجدل.

3- «المصادره علی المطلوب». وهو ان یقع الخلل فی المقدمات بملاحظه النتیجه باعتبار انها عین احدی المقدمات.

4- «وضع ما لیس بعله عله». وهو ان یقع الخلل فی المقدمات بملاحظه النتیجه باعتبار انها لیست مطلوبه منها.

فکملت بذلک سبعه أنواع للمغالطات المعنویه نذکرها بالتفصیل :

1- ایهام الإنعکاس

(1)

و هو کما قدمنا ان یوضع المحمول الموضوع أو التالی والمقدم احدهما مکان الآخر. وهذا ینشأ من عدم التمییز بین اللازم والملزوم والخاص والعام.

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 2811


1- راجع شرح المنظومه : ص 108 ، والجوهر النضید : ص 236.

واکثر ما یقع ذلک فی الامور الحسیه.

مثلا : لما کان کل عسل أصفر وسیالا فقد یظن الظان ان کل ما هو اصفر وسیال فهو عسل.

مثل آخر : قد یظن الظان ان کل سعید لا بد أن یکون ذا ثروه حینما یشاهد ان کل ذی ثروه سعید.

وأمثال هذه الامور یقع الغلط فیها کثیرا عند العامه. ولا جله اشتراط المنطقیون فی العکس المستوی للموجبه الکلیه ان تعکس الی موجبه جزئیه تجنبا عن هذا الغلط وضمانا لصدق العکس.

2- أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات

(1)

و هو أن یوضع بدل جزء القضیه الحقیقی غیره مما یشتبه به کعارضه ومعروضه او لازمه وملزومه. ومن موارد ذلک :

1- ان تکون لموضوع واحد عده عوارض ذاتیه له فیحمل أحد هذه العوارض علی العارض الآخر بتوهم انه من عوارضه بینما هو فی الحقیقه من عوارض موضوعه ومعروضه.

مثلا یقال : ان کل ماء طاهر وان کال ماء لا یتنجس بملاقاه النجاسه اذا بلغ کرا فقد یظن الظان من ذلک : ان کل طاهر لا یتنجس بملاقاه النجاسه اذا بلغ کرا یعنی یظن أن خاصیه عدم التنجس بملاقاه النجاسه

عند بلوغ الکر هی خاصیه للطاهر بما هو طاهر لا للماء الطاهر فیحسب ان الطاهر غیر الماء من المایعات اذا بلغ کرا کان له هذا الحکم.

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 2812


1- راجع شرح المنظومه : ص 108 ، والجوهر النضید : ص 236.

فقد حذف هنا الموضوع وهو «الماء» ووضع بدله عارضه وهو «طاهر».

2- ان یکون لموضوع عارض ولهذا العارض عارض آخر فیحمل عارض العارض علی الموضوع بتوهم انه من عوارضه بینما هو فی الحقیقه من عوارض عوارضه.

مثلا یقال : الجسم یعرض علیه انه ابیض والابیض یعرض علیه انه مفرق للبصر فیقال : الجسم مفرق للبصر. بینما از الابیض فی الحقیقه هو المفرق للبصر لا الجسم بما هو جسم.

فقد حذف هنا الموضوع وهو الابیض ووضع بدله معروضه وهو الجسم وان شئت قلت حذف المحمول وهو الابیض ووضع بدله عارضه وهو فرق للبصر.

3- سوء اعتبار الحمل

(1)

و هو کما تقدم ان یورد الجزء لیس علی ما ینبغی وذلک بأن یوضع معه قید لیس منه أو یحذف منه ما هو منه کقیده وشرطه.

فالاول مثل ما قد یتوهمه بعضهم ان الالفاظ موضوعه للمعانی بما هی موجوده فی الذهن فأخذ فی الموضوع قید «بما هی موجوده فی الذهن» بینما ان الموضوع فی قولنا : «المعانی وضعت لها الالفاظ» هی المعانی بما هی معان من حیث هی لا بما هی موجوده فی الذهن.

والثانی یحصل فی موارد اختلال احدی الوحدات الثمان المذکوره فی شروط التناقض مثل ما حسبه بعضهم ان الماء مطلقا لا یتنجس

بملاقاه النجاسه بینما ان الصحیح ان الماء بقید إذا بلغ کراً له هذا الحکم فحذف قید «اذا بلغ کرا».

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 2813


1- راجع شرح المنظومه : ص 109 ، والجوهر النضید : ص 236.

ومن هذا الباب ما تخیله بعضهم أن قولهم «الجزئی لی بجزئی» من التناقض اذ حذف قید الموضوع بینما أن المقصود فی مثل هذا الحمل ان الجزئی بما له من المفهوم لیس بجزئی لانه کلی لا مصداق الجزئی أی الجزئی بالحمل الشایع.

فعدم التفرقه بین ما هو بالحمل الشایع وبین ما هو بالحمل الاولی أی بین المعنون والعنوان یعد من سوء اعتبار الحمل.

4- جمع المسائل فی مسأله واحده

(1)

و هو الخلل الواقع فی قضایا لیست بقیاس بأن یقع الخلل فی القضیه الوارده علی نحو السؤال بحسب اعتبار نقیضها کان یورد السائل غیر النقیض طرفا للسؤال مکان النقیض بینما یجب ان یکون النقیض هو الطرف له فتکثر الاسئله عنده بذلک حقیقه مع انه ظاهرا لم یورد الا سؤالا واحدا فتجتمع حینئذ المسائل فی مسأله واحده.

توضیح ذلک : ان السائل اذا سأل عن طرفی المتناقضین فلیس له الا سؤال واحد عن الطرفین الیجاب والسلب مث ان یقول : «أزید شاعر ام لا؟» فلا تکون عنده الا مسأله واحده ولیس لها الا جواب واحد اما الاثبات أو النفی «نعم! أو لا!».

اما اذا ردد السائل بین غیر المتناقضین مثل ان یقول : «ازید شاعر ام کاتب» فان سؤاله هذا ینحل الی سؤالین ومسألته الی مسألتین : احدهما أکاتب هو ام لا؟ ثانیهما اشاعر هو ام لا؟.

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 2814


1- راجع شرح المنظومه : ص 108.

فیکون جمعا لمسألتین فی مسأله واحده.

وکلما تعددت الاطراف المسؤول عنها تعددت المسائل بحسبها.

وبقی أن نعرف لماذا یکون هذا من المغالطه؟ فنقول : ان ورود سؤال واحد ینحل الی عده اسئله قد یوجب تحیر المجیب ووقوعه فی الغلط بالجواب. ولیس هذا التغلیط من جهه کون التألیف بین هذه القضایا التی ینحل الیها السؤال قیاسیا بل هی بالفعل لا تؤلف قیاسا فلذلک جعلنا هذا النوع مقابلا لانواع الخلل الواقع فی التألیف القیاسی الآتیه :

نعم قد تنحل قضیه الی فضیتین مثل قولهم «زید وحده کاتب» فانها قضیه واحده ظاهرا ولکنها تنحل الی قضیتین : زید کاتب وأن من سواه لیس بکاتب. ویمکن ان یقال عنها جمیع المسائل فی مسأله واحده باعتبار ان کل قضیه یمکن ان تسمی مسأله باعتبار انها قد تطلب ویسأل عنها.

ولو انک جعلت مثلها جزء قیاس فان القیاس الذی یتألف منها لا یکون سلیما ویکون مغالطهکما لو قیل : «الانسان وحده ضحاک. وکل ضحاک حیوان. ینتج الانسان وحده حیوان» والنتیجه کاذبه مع صدق المقدمتین. وما هذا الخلل الالان احدی مقدمتیه من باب جمع المسائل فی مسأله واحده اذ تصبح القضیه الواحده اکثر من قضیتین فیکون القیاس مؤلفا من ثلاث قضایا. مع انه لا یتألف قیاس بسیط من اکثر من مقدمتین.

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 2815

وعلیه یمکن ان یقال : ان جمع المسائل فی مسأله واحده مما یقع فی تألیف قیاسی ویوجب المغالطه. ولاجل هذا مثل بعضهم لجمع المسائل بهذا المثال المتقدم.

ولکن الحق ان هذا المثال لیس بصحیح وان وقع فی کثیر من کتب المنطق المعتبره (1) لان هذا الخلل فی الحقیقه یرجع الی «سوء التألیف» الآتی ولا یکون هذا نوعا مقابلا للانواع التی تخص التألیف القیاسی. علی ان الظاهر من تعبیرهم بالمسأله فی هذا الباب اراده المسأله بمعناها

اللغوی الحقیقی لا القضیه مطلقا وان کانت خبرا والا لحسن ان یقولوا : جمع القضایا فی قضیه واحده.

5- سوء التألیف

(2)

و هو کما تقدم ان یقع خلل فی تألیف القیاس اما من جهه مادته أو صورته اذ یکون خارجا علی القواعد المقرره للقیاس والبرهان والجدل. ویعرف سوء التألیف من معرفه شرائط القیاس فانه اذا عرفنا شرائطه وقواعده فقد عرفنا الخلل بفقد واحد منها. وهذا قد یکون واضحا جلیا وقد یکون خفیا دقیقا. وقد یبلغ من الخفاء درجه لا تنکشف الا للخاصه من العلماء.

والقیاس المورد بحسب المغالطه لیس بقیاس فی الحقیقه بل شبیه به. وکذا یکون شبیها بالبرهان والجدل. واطلاق اسمائها علیه کاطلاق اسم الشخص مثلا علی صورته الفوتوغرافیه فنقول : هذا فلان. وصورته فی الحقیقه لیست ایاه بل شبیهه به مباینه له وجودا وحقیقه.

وانما تتحقق صوره القیاس الحقیقی ویستحق اسم القیاس علیه اذا

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 2816


1- راجع الجوهر النضید : 273- 274.
2- راجع شرح المنظومه : ص 108.

اجتمعت فی الامور الآتیه :

1- ان تکون له مقدمتان.

2- ان تکون المقدمتان منفصلتین احداهما عن الاخری.

3- ان تکون کل من المقدمتین فی الحقیقه قضیه واحده لا انها تنحل الی أکثر من قضیه واحده لان القیاس لا یتألف من أکثر من مقدمتین الا اذا کان اکثر من قیاس واحد أی قیاس مرکب.

4- ان تکون المقدمتان أعرف من النتیجه فلو کانا متساویین معرفه أو أخفی لا انتاج کما فی المتضائفین.

5- ان تکون حدوده متمایزه «أی الاصغر والاکبر والاوسط».

6- ان یتکرر الحد الاوسط فی المقدمتین أی ان المقدمتین یجب أن یشترکا فی الحد الاوسط.

7- ان یکون اشتراک المقدمتین والنتیجه فی الحدین الاصغر والاکبر اشتراکا حقیقیا(1).

8- ان تکون صوره القیاس منتجه بأن تکون حاویه علی شرائط الاشکال الاربعه (2). من ناحیه الکم والکیف والجهه.

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 2817


1- لا مثل : کل من یقول بإلهیه فرعون یقول بجسمیته ، وکل من یقول بجسمیته فهو صادق / کل من یقول بإلهیه فرعون فهو صادق. فإن الأکبر فی الکبری هو الصدق فی دعوی الجسمیه ، وفی النتیجه الصدق فی دعوی الألوهیه.
2- إن کان القیاس اقترانیا ، وعلی شرائط إنتاج الاستثنائی الاتصالی أو الانفصالی إن کان القیاس استثنائیا اتصالیا أو انفصالیا.

فاذا کانت النتیجه کاذبه مع فرض صدق المقدمتین فلا بد ان یکون کذبها لفقد أحد الامور المتقدمه فیجب البحث عنه لکشف المغالطه فیه ان أراد تجنب الغلط والتخلص من المغالطه.

6- المصادره بالمطلوب

(1)

و هی أن تکون الحدی المقدمات نفس النتیجه واقعا وان کانت بالظاهر بحسب رواجها علی العقول غیرها کما یقال مثلا : «کل انسان بشر. وکل بشر ضحاک. ینتج : کل انسان ضحال» فان النتیجه عین الکبری فیه. وانما یقع الاشتباه لو وقع فی مثله فلتغایر لفظی البشر والانسان فیظن انهما متغایران معنی فیروج ذلک علی ضعیف التمییز.

والمصادره قد تکون ظاهره وقد تکون خفیه :

أما «الظاهره» فعلی الاغلب تقع فی القیاس البسیط کالمثال المتقدم.

واما «الخفیه» فعل الاغلب تقع فی الاقیسه المرکبه اذ تکون النتیجه فیها بعیده عن المقدمه فی الذکر. ولاجل هذا تکون اکثر رواجا علی المخاطبین المغفلین. وکلما کانت أبعد فی الذکر کانت المصادره أخفی واقرب الی القبول.

مثال ذلک قولهم فی علم الهندسه :

اذا قاطع خط خطین متوازیین فان مجموع الزاویتین الحادثتین الداخلتین من جهه واحده یساوی قائمتین ... هذا هو

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 2818


1- راجع شرح المنظومه : ص 108 ، وتعلیقه الأستاذ حسن زاده فی المقام ، والقواعد الجلیه : ص 406 ، والتحصیل : ص 181.

مطلوب «أی نتیجه».

وقد یستدل لعیه بقیاس مرکب بأن یقال مثلا : لولم یکن مجموعهما یساوی قائمتین لتلاقی الخطان المتوازیان. ولو تلاقیا لحدث مثلث زاویتان منه فقط تساوی قائمتین. هذا خلف لان المثلث دائما مجموع زوایاه کلها تساوی قائمتین.

فانه بالاخیر استدل علی تساوی مجموع الزاویتین الداخلتین من جهه واحده للقائمتین بتساویهما للقائمتین. وهی مصادره باطله قد تخفی علی المغفل لترکب الاستدلال وبعد النتیجه عن المقدمه التی هی نفسها.

واعلم ان المصادره انماتقع بسبب اشتراک الحد الاوسط مع احد الحدین الآخرین فی واحده من المقدمتین فلا بد ان تکون هذه المقدمه محمولها وموضوعها شیئا واحدا حقیقه. أما المقدمه الثانیه فلا بد أن تکون نفس المطلوب «النتیجه». کما یتضح ذلک فی مثال القیاس البسیط.

والمصادره علی هذا ترجع فی الحقیقه الی أن القیاس یکون فیها مؤلفا من مقدمه واحده.

7- وضع ما لیس بعله عله

(1)

تقدم فی بحث البرهان أن البرهان یتقوم بأن یکون الاوسط عله

للعلم بثبوت الاکبر للاصغر کما انه یعتبر فیه المناسبه بین النتیجه والمقدمات وضروریه المقدمات.

فان اختل أحد هذه الامور ونحوها بان یظن ان الحد الاوسط عله لثبوت

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 2819


1- راجع شرح المنظومه : ص 108.

الاکبر للاصغر أو یظن المناسبه بین النتیجه والمقدمات أوانها ضروریه ولیست هی فی الواقع کما ظن وتوهم فان کل ذلک یکون من باب وضع ما لیس بعله عله. ویکون جعل القیاس المؤلف علی حسبها برهانا مغالطه موجبه لتوهم انه برهان حقیقی.

مثاله :

ما ظنه بعض الفلاسفه المتقدمین من جواز انقلاب العناصر بعضها الی بعض باعتبار ان العناصر اربعه وهی الماء والهواء والنار والتراب فقالوا بانقلاب الهواء ماء والماء هواء. واستدلوا علی الاول بما یشاهد من تجمع ذرات الماء علی سطح الاناء الخارجی عند اشتداد برودته فظنوا ان الهواء انقلب ماء وعلی الثانی بما یشاهد من تبخر الماء عند ورود الحراره الشدیده علیه فظنوا ان الماء انقلب هواء.(1)

وباستدلالهم هذا قد وضعوا ما لیس بعله عله اذ حسبوا ان العله فی الانقلاب هو تجمع ذرات الماء علی الاناء وتبخر الماء بینما ان ما حسبوه عله لیس بعله فان الماء انما یتجمع من ذرات البخار الموجوده فی الهواء والبخار هو ذرات الماء فالماء لا الهواء تحول الی ماء أی ان الماء تجمع. وکذلک حینما یتبخر الماء بالحراره یتحول الی ذرات صغیره من الماء هی البخار فالماء قد تحول الی الماء لا الی الهواء أی ان الماء تفرق.

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 2820


1- وما ظنه بطلیموس من حرکه الشمس حول الأرض ، مستدلا بأن الشمس طالعه وغاربه وکل طالع وغارب متحرک. مع أن الطلوع والغروب أعم من حرکه الطالع والغارب ومن حرکه الرائی.

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 2821

المبحث الثالث : أجزاء الصناعه العرَضیه

(1)

و هی الامور الخرجه عن نفس متن التبکیت ومع ذلک موجبه لوقوع الغیر فی الغلط.

ویلتجیء الیها غالبا من یقصر باعه عن مجاراه خصمه بالکلام المقبول والقیاس الذی علیه سمه البرهان أو الجدل. والحقد علی الخصم والتعصب الاعمی لرأی أو مذهب هما اللذان یدعوان خفیف المیزان فی المعرفه الی اتخاذ هذه السبل فی المغالطه حینما یعجز عن المغالطه فی نفس القیاس التبکیتی.

ومن نافله القول ان نذکر أن اکثر من یتصدی للخصا. والجدل فی العقائده والنقد والرد فی المذاهب الاجتماعیه والسیاسیه هم من اولئک خفیفی المیزان والا فالعلماء والمثقفون اکثر ادبا وصونا لکلامهم وحرصا علی سلامه بیانهم وان تعصبوا وغالطوا. اما طلاب الحق المخلصون له من العلماء فهم النخبه المختاره من البشر الذین یندر وجودهم ندره الماس فی الفحم لا یتعصبون لغیر الحق ولا یغالطون الا فی الحق رحمه بالناس وشفقه علی عقائدهم والحقیقه عندهم فوق جمیع الاعتبارات

لا تأخذهم فیها لومه لائم.

وعلی کل حال فان هذه الامور الخارجه عن التبکیت الموجبه للمغالطه یمکن ارجاعها الی سبعه أمور :

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 2822


1- راجع الجوهر النضید : ص 238.

1- التشنیع علی الخصم بما هو مسلّم عنده أو بما اعترف به. وذلک بأن ینسبه الی القول بخلاف الحق أو المشهور سواء کان ما سلم به أو اعترف به حقیقه هو خلاف الحق أو المشهور أو انه یظهره بذلک تنکیلا به.

وهذا لا فرق بین ان یکون تشنیعه علیه بقول کان قد قاله سابقا أو یجره الیه بسؤال أو نحوه مثل ان یوجه الیه سؤالا یردده بین طرفین غیر مرددین بین النفی والاثبات فیکون لهما وجه ثالث أو رابع لا یذکره ویخفیه علی الخصم. ولا شک ان التردید بین شیئین فقط یوهم لاول وهله الحصر فیهما فقد یظن الخصم الحصر فیوقعه فیما یوجب التشنیع علیه. کأن یقول له مثلا : هل تعتقد ان طاعه الحکومه ضمیره او واجبه الدینی أو الوطنی وهذا شنیع فیکون الاعتراف به مجالا للتشنیع علیه. وان قال بالثانی فان هذا قد یوجب الاخلال بالنظام أو الوقوع فی المهالک وهذا شنیع أیضا فیکون الاعتراف به مجالا للتشنیع علیه. وقد یغفل الخصم المسؤول عن وجه ثالث فیه التفصیل بین الرأیین لینقذ نفسه من هذه الورطه.

وهذا ونحوه قد یوجب ارتباک الخصم وحیرته فیغلط فی اختیاره ورأیه ویضیع علیه وجه الصواب.

2- ان یدفعه الی القول الباطل أو الشنیع بأن یخدعه لیقول ذلک وهو غافل فیوقعه فی الغلط اما بسؤال أو مجاوره یوهمه فیها خلاف الواقع والمشهور.

3- ان یثیر فی نفسه الغضب أو الشعور بنقصه فیربک علیه تفکیره

وتوجه ذهنه مثل ان یشتمه أو یقدح فیه أو یخجله أو یحقره أو یستهزیء به او یسفهه او یسأله عن اشیاء یجهلها أو یلفت نظر الحاضرین الی ما فیه من عیوب جسمیه أو نفسیه.

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 2823

4- ان یستعمل معه الالفاظ الغریبه والمصطلحات غیر المتداوله والعبارات المغلقه فیحیره ولا یدری ما یجیب به فیغلط.

5- أن یدس فی کلامه الحشو والزوائد الخارجه عن الصدد أو الکلام غیر المفهوم أو یطول فی کلامه تطویلا مملا بما یجعله یفقد الاحاطه بجمیع الکلام وربط صدره بذیله.

6- ان یستعین علی اسکاته وارباکه برفع الصوت والصراخ وحرکات الیدین وضرب احدهما بالاخری والقیام والقعود ونحوها من الحرکات المثیره المهیجه والمربکه.

7- ان یعیره بعبارات تبدو أنها تفقد میزه آراء الخصم وصحتها فی نظر العامه أو تحمله علی التشکیک أو الزهد فیها. وهذا أمر یستعمله اکثر المتخاصمین من القدیم. مثل تعبیر خصوم اتباع آل البیت عنهم بالرافضه. وتعبیر ذوی السلطات عن المطالبین بحقوقهم فی هذا العصر بالثوار أو العصابات أو المفسدین أو قطاع الطریق او نحو ذلک. وتعبیر دعاه التجدد عن أهل الدین بالرجعیین وعن الآراء القدیمه بالخرافات. وتعبیر المتمسکین بالقدیم دعاه الاصلاح بالمتجددین أو الکافرین أو الزنادقه ... وهکذا یتخذ کل خصم لخصمه عبارات معیره ومعبره عن بطلان آرائه ومقاصده مما یطول شرحه.

عصمنا الله تعالی من المغالطات وقول الزور انه اکرم مسؤول!

انتهی الجزء الثالث

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 2824

ورد للمؤلف عده رسائل فی الثناء علی الکتاب حین صدور الطبعه الأولی للجزء الأول ، ونشرت کثیر من الصحف تعالیق مطوله حوله. والمؤلف یعتز بهذه الرساله التی وردته من العلامه الجلیل حجه الإسلام الشیخ المرتضی من آل یس وکان یومئذ بالکاظمیه ، ففضل نشرها فقط فی آخر الکتاب :

بسم الله الرحمن الرحیم

علیک منی أفضل التحیه والسلام.

وبعد فلا أکتمک أیها الأخ الکریم! إن طبعی لم یعد ذلک الطبع الفاره الذی یتسع أفقه لاصطناع الکلام أو التفنن فی القول فیما یعرض له من الموضوعات التی تدعو الحاجه إلی مواجهتها برأیه واضحا صریحا ، علی الرغم من أن هذا الانکماش الطبعی مما لا تقره الروح السائده فی هذا الجو الملئ بالمجاملات ، ولکن ماذا أصنع وقد منیت بهذا الانکماش فجأه لا بالاختیار ، فزهدنی فی الانصیاع لاحکام هذه الروح المتواضع علیها فی عرف المتخاطبین ، کما زهدنی فی کثیر من شؤون هذه الحیاه التی کنت أتوفر علیها فی کثیر من التذوق والرغبه. لذلک فإنی أعتذر إلیک مما سأضعه بین یدیک من کلمه صغیره خضع لها هذا الطبع الشاذ طیعا ، حین استحوذ علیه الشعور بالواجب ، فاندفع إلیها اندفاعا یسجل بها

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 2825

الحقیقه

الراهنه ، ویقرر بها الأمر الواقع لا أقل ولا أکثر ، دون أن یکون للمجامله فیها أی أثر یذکر.

وخلاصتها : أنی ما کدت أن أفرغ من مطالعه کتابک القیم کتاب «المنطق» - الذی نعمت بالاطلاع علیه أخیرا من حیث لا أحتسب - حتی وجدتنی قد امتلأت إعجابا به وتقدیرا لمؤلفه وإکبارا للجهود العظیمه الماثله فی کل شأن من شؤونه.

فقلت إذ ذاک مخاطبا إیاک کأنی أراک : ما أجدرک منذ الیوم أن تدعی «المظفر» حقا! إذ فتح الله علی یدیک هذا الفتح المبین ، وعسی أن یکون لهذا الفتح ما بعده من الفتوح فی میادین العلم والأدب ، حتی یتواصل الفتح ویتلاحق الظفر علی یدیک أیها البطل الفاتح المظفر! والسلام علیک وعلی شیخینا الجلیلین الحسن والحسین ورحمه الله وبرکاته.

16 / 2 / 1367 ه

مرتضی آل یس

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 2826

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 2827

فهرس المحتوی

الجزء الأول

مقدمه التحقیق............................................................. 3

الإهداء.................................................................... 5

المدخل

الحاجه إلی المنطق........................................................... 7

تعریفه..................................................................... 8

العلم - تمهید.............................................................. 10

تعریف العلم.............................................................. 13

التصور والتصدیق......................................................... 13

بماذا یتعلق التصور والتصدیق؟.............................................. 15

أقسام التصدیق........................................................... 16

الجهل وأقسامه............................................................ 18

العلم ضروری ونظری...................................................... 21

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 2828

توضیح فی الضروری....................................................... 22

تعریف الفکر............................................................. 24

خلاصه تقسیم العلم...................................................... 26

تمرینات.................................................................. 26

أبحاث المنطق............................................................. 28

الباب الأول مباحث الألفاظ

الحاجه إلی مباحث الألفاظ................................................ 34

الدلاله - تعریفها وأقسامها.................................................. 40

الدلاله اللفظیه............................................................ 42

أقسامها : المطابقیه ، التضمنیه ، الالتزامیه................................... 43

شرط الدلاله الالتزامیه..................................................... 44

تمرینات.................................................................. 45

تقسیمات الألفاظ :

1- المختص ، المشترک ، المنقول ، المرتجل ، الحقیقه والمجاز..................... 47

تنبیهان.................................................................. 49

تمرینات.................................................................. 50

2- الترادف والتباین....................................................... 51

قسمه الألفاظ المتبائنه..................................................... 52

أقسام التقابل............................................................. 55

تمرینات.................................................................. 58

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 2829

3- المفرد والمرکب......................................................... 59

أقسام المرکب : التام و الناقص............................................... 61

الخبر والإنشاء............................................................ 61

أقسام المفرد.............................................................. 63

تمرینات.................................................................. 65

الباب الثانی مباحث الکلی

الکلی والجزئی............................................................ 68

الجزئی الإضافی........................................................... 70

المتواطئ والمشکک........................................................ 71

تمرینات.................................................................. 72

المفهوم والمصداق.......................................................... 73

العنوان والمعنون........................................................... 73

تمرینات.................................................................. 75

النسب الأربع............................................................ 77

النسب بین نقیضی الکلیین................................................ 79

تمرینات.................................................................. 84

الکلیات الخمسه :

النوع.................................................................... 86

الجنس................................................................... 86

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 2830

الفصل................................................................... 88

تقسیمات................................................................ 89

1- النوع : حقیقی وإضافی................................................ 90

2- الجنس : قریب وبعید ومتوسط.......................................... 91

3- النوع الإضافی : عال وسافل ومتوسط.................................... 91

4- الفصل : قریب وبعید ومقوم ومقسم..................................... 92

الذاتی والعرضی........................................................... 93

الخاصه والعرض العام...................................................... 94

تنبیهات وتوضیحات :

1- اجتماع الخاصه والعرض العام........................................... 95

2- اجتماع العرض والذاتی................................................. 95

3- تقسیم الخاصه والفصل إلی مفرد ومرکب.................................. 95

4- الصنف.............................................................. 96

5- الحمل وأنواعه......................................................... 97

الحمل طبعی ووضعی...................................................... 98

الحمل ذاتی وشایع....................................................... 100

الحمل مواطاه واشتقاق................................................... 101

6- العروض معناه الحمل................................................. 102

تقسیمات العرضی :

العرضی لازم ومفارق.................................................... 103

أقسام اللازم............................................................ 104

أقسام المفارق........................................................... 105

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 2831

الکلی المنطقی ، والطبیعی ، والعقلی....................................... 105

تمرینات................................................................ 107

الباب الثالث المعرف

«وتلحق به القسمه»

المقدمه : فی مطلب ما وأی وهل ولم....................................... 110

تلخیص وتعقیب........................................................ 113

فروع المطالب........................................................... 114

التعریف - تمهید.......................................................... 115

أقسام التعریف :

الحد التام............................................................... 117

الحد الناقص............................................................ 118

الرسم التام............................................................. 119

الرسم الناقص........................................................... 119

إناره................................................................... 120

التعریف بالمثال.......................................................... 121

التعریف بالتشبیه........................................................ 122

شروط التعریف.......................................................... 123

القسمه : تعریفها ، فائدتها............................................... 127

أصول القسمه :

1- لابد من ثمره........................................................ 129

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 2832

2- لابد من تباین الأقسام............................................... 129

3- أساس القسمه....................................................... 131

4- جامعه مانعه........................................................ 132

أنواع القسمه :

1- قسمه الکل إلی أجزائه............................................... 132

2- قسمه الکلی إلی جزئیاته.............................................. 133

أسالیب القسمه :

1- طریقه القسمه الثنائیه................................................. 134

2- طریقه القسمه التفصیلیه.............................................. 137

التعریف بالقسمه........................................................ 138

کسب التعریف بالقسمه................................................. 138

طریقه التحلیل العقلی.................................................... 140

طریقه القسمه المنطقیه الثنائیه............................................. 144

تمرینات................................................................ 145

* * *

الجزء الثانی الباب الرابع القضایا وأحکامها

«وفیه فصلان»

الفصل الأول القضایا :

القضیه................................................................. 152

أقسام القضایا :

القضیه حملیه وشرطیه.................................................... 153

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 2833

الشرطیه متصله ومنفصله................................................. 155

الموجبه والسالبه......................................................... 155

أجزاء القضیه........................................................... 156

أقسام القضیه باعتبار الموضوع............................................ 157

لا اعتبار إلا بالمحصورات................................................. 159

السور وألفاظه.......................................................... 161

تقسیم الشرطیه إلی شخصیه ومهمله ومحصوره.............................. 162

السور فی الشرطیه....................................................... 164

تقسیمات الحملیه :

1- الذهنیه ، الخارجیه ، الحقیقیه.......................................... 165

2- المعدوله والمحصله..................................................... 167

تنبیه................................................................... 168

3- الموجهات........................................................... 169

ماده القضیه............................................................ 169

جهه القضیه............................................................ 172

أنواع الموجهات :

تنقسم إلی بسیطه ومرکبه................................................. 174

أهم البسائط ثمان....................................................... 174

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 2834

أقسام المرکبه............................................................ 177

أهم القضایا المرکبه المتعارفه ست.......................................... 179

تمرینات................................................................ 182

تقسیمات الشرطیه الأخری :

اللزومیه والاتفاقیه........................................................ 183

أقسام المنفصله :

العنادیه ، والاتفاقیه...................................................... 184

الحقیقیه ، ومانعه الجمع ، ومانعه الخلو..................................... 185

تنبیهان :

1- تألیف الشرطیات.................................................... 188

2- المنحرفات........................................................... 189

تطبیقات علی التنبیهین.................................................. 190

تمرینات علی التنبیهین.................................................... 191

الفصل الثانی أحکام القضایا :

تمهید.................................................................. 193

التناقض - الحاجه إلی هذا البحث والتعریف به............................... 194

تعریف التناقض ، شروطه................................................. 195

الوحدات الثمان........................................................ 196

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 2835

الاختلاف بالکم والکیف والجهه.......................................... 197

التداخل والتضاد والدخول تحت التضاد.................................... 199

العکوس :

العکس المستوی......................................................... 202

شروطه................................................................. 203

الموجبتان تنعکسان موجبه جزئیه.......................................... 203

السالبه الکلیه تنعکس سالبه کلیه......................................... 205

السالبه الجزئیه والمنفصله لا عکس لهما..................................... 206

عکس النقیض.......................................................... 207

قاعده عکس النقیض.................................................... 208

البرهان................................................................. 209

تمرینات................................................................ 216

من ملحقات العکوس : النقض

قاعده نقض المحمول..................................................... 218

تنبیهان :

1- طریقه تحویل الأصل.................................................. 220

2- تحویل معدوله المحمول................................................ 221

تمرینات................................................................ 222

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 2836

قاعده النقض التام ونقض الموضوع........................................ 222

لوح نسب المحصورات.................................................... 226

البدیهیه المنطقیه أو الاستدلال المباشر البدیهی.............................. 227

الباب الخامس مباحث الاستدلال

تصدیر................................................................. 232

طرق الاستدلال......................................................... 232

القیاس

تعریفه.................................................................. 235

الاصطلاحات العامه.................................................... 236

أقسام القیاس بحسب مادته وهیئته......................................... 238

الاقترانی الحملی :

حدوده................................................................. 241

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 2837

القواعد العامه للاقترانی................................................... 242

الأشکال الأربعه :

الشکل الأول........................................................... 247

الشکل الثانی........................................................... 251

الشکل الثالث.......................................................... 256

تنبیهات : 1- طریقه الخلف.............................................. 262

2- دلیل الافتراض....................................................... 263

3- الرد................................................................ 266

الشکل الرابع........................................................... 266

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 2838

تمرینات علی الأشکال................................................... 270

الاقترانی الشرطی :

تعریفه وحدوده وأقسامه.................................................. 271

1- المؤلف من المتصلات................................................. 274

2- المؤلف من المنفصلات................................................ 274

3- المؤلف من المتصله والمنفصله.......................................... 283

4- المؤلف من الحملیه والمتصله........................................... 285

5- المؤلف من الحملیه والمنفصله.......................................... 288

خاتمه.................................................................. 289

القیاس الاستثنائی :

تعریفه وتألیفه........................................................... 290

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 2839

حکم الاتصالی......................................................... 292

حکم الانفصالی........................................................ 293

خاتمه فی لواحق القیاس :

القیاس المضمر.......................................................... 295

کسب المقدمات بالتحلیل............................................... 296

القیاسات المرکبه :

تمهید وتعریف........................................................... 300

أقسام القیاس المرکب..................................................... 301

قیاس الخلف............................................................ 303

قیاس المساواه........................................................... 306

الاستقراء

تعریفه.................................................................. 309

أقسامه................................................................. 310

شبهه مستعصیه......................................................... 311

حل الشبهه............................................................. 311

التمثیل

تعریفه.................................................................. 315

أرکانه وقیمته العلمیه..................................................... 316

تمرینات عامه علی الأقیسه................................................ 318

* * *

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 2840

الجزء الثالث

الباب السادس الصناعات الخمس

تمهید.................................................................. 324

المقدمه فی مبادئ الأقیسه................................................ 326

1- الیقینیات :......................................................... 327

الأولیات............................................................... 328

المشاهدات والتجربیات.................................................. 330

المتواترات............................................................... 333

الحدسیات.............................................................. 334

الفطریات.............................................................. 336

تمرینات علی الیقینیات................................................... 337

2- المظنونات........................................................... 339

3- المشهورات.......................................................... 340

أقسام المشهورات........................................................ 341

4- الوهمیات............................................................ 348

5- المسلمات........................................................... 351

6- المقبولات........................................................... 352

7- المشبهات........................................................... 353

8- المخیلات........................................................... 354

أقسام الأقیسه بحسب الماده............................................... 355

جدول الصناعات الخمس................................................ 357

فائده الصناعات الخمس علی الإجمال..................................... 357

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 2841

الفصل الأول صناعه البرهان

1- حقیقه البرهان....................................................... 360

2- البرهان قیاس........................................................ 361

3- البرهان لمی وإنی..................................................... 362

4- أقسام البرهان الإنی.................................................. 363

5- الطریق الأساسی الفکری لتحصیل البرهان.............................. 365

6- البرهان اللمی مطلق وغیر مطلق....................................... 368

7- معنی العله فی البرهان اللمی........................................... 370

8- تعقیب وتوضیح فی أخذ العلل حدودا وسطی........................... 371

9- شروط مقدمات البرهان.............................................. 374

10- معنی الذاتی فی کتاب البرهان........................................ 376

11- معنی الأولی........................................................ 379

الفصل الثانی صناعه الجدل

المبحث الأول القواعد والأصول :

1- مصطلحات هذه الصناعه............................................ 382

2- وجه الحاجه إلی الجدل................................................ 383

3- المقارنه بین الجدل والبرهان............................................ 385

4- تعریف الجدل....................................................... 386

5- فوائد الجدل......................................................... 387

6- السؤال والجواب فی الجدل............................................. 388

7- مبادئ الجدل........................................................ 390

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 2842

8- مقدمات الجدل..................................................... 392

9- مسائل الجدل....................................................... 393

10- مطالب الجدل..................................................... 394

11- أدوات هذه الصناعه................................................ 395

المبحث الثانی المواضع :

1- معنی الموضع........................................................ 401

2- فائده الموضع وسر التسمیه............................................ 404

3- أصناف المواضع..................................................... 404

4- مواضع الإثبات والإبطال............................................. 408

5- مواضع الأولی والآثر.................................................. 409

المبحث الثالث الوصایا :

1- تعلیمات للسائل..................................................... 411

2- تعلیمات للمجیب................................................... 415

3- تعلیمات مشترکه للسائل والمجیب ، أو آداب المناظره..................... 417

الفصل الثالث صناعه الخطابه

المبحث الأول الأصول والقواعد :

1- وجه الحاجه إلی الخطابه............................................... 422

2- وظائف الخطابه وفوائدها............................................. 424

3- تعریف هذه الصناعه وبیان معنی الخطابه................................ 424

4- أجزاء الخطابه....................................................... 425

5- العمود.............................................................. 427

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 2843

6- الاستدراجات بحسب القائل.......................................... 428

7- الاستدراجات بحسب القول........................................... 429

8- الاستدراجات بحسب المخاطب....................................... 430

9- شهاده القول........................................................ 431

10- شهاده الحال...................................................... 432

11- الفرق بین الخطابه والجدل........................................... 433

12- أرکان الخطابه...................................................... 434

13- أصناف المخاطبات................................................. 435

14- صور تألیف الخطابه ومصطلحاته..................................... 437

15- الضمیر........................................................... 439

16- التمثیل............................................................ 440

المبحث الثانی الأنواع :

1- تمهید............................................................... 442

2- الأنواع المتعلقه بالمنافرات.............................................. 443

3- الأنواع المتعلقه بالمشاجرات............................................ 445

4- الأنواع المتعلقه بالمشاورات............................................ 447

ما یتعلق بالأمور العظام ، وهی أربعه : الأمور المالیه ، والحرب والسلم ، والمحافظه علی المدن ، والاجتماعیات العامه 447

ما یتعلق بالأمور الجزئیه غیر العظام........................................ 449

المبحث الثالث التوابع :

1- تمهید............................................................... 451

2- حال الألفاظ........................................................ 452

3- نظم وترتیب الأقوال الخطابیه.......................................... 454

4- الأخذ بالوجوه....................................................... 456

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 2844

الفصل الرابع صناعه الشعر

تمهید.................................................................. 460

تعریف الشعر وفائدته.................................................... 462

السبب فی تأثیره علی النفوس............................................. 463

بماذا یکون الشعر شعرا؟.................................................. 464

أکذبه أعذبه............................................................ 466

القضایا المخیلات وتأثیرها................................................ 468

هل هناک قاعده للقضایا المخیلات؟....................................... 470

من أین تتولد ملکه الشعر؟............................................... 471

صله الشعر بالعقل الباطن................................................ 472

الفصل الخامس صناعه المغالطه

المبحث الأول المقدمات :

1- معنی المغالطه وبماذا تتحقق............................................ 476

2- أغراض المغالطه...................................................... 478

3- فائده هذه الصناعه.................................................. 479

4- موضوع هذه الصناعه وموادها......................................... 480

5- أجزاء هذه الصناعه.................................................. 481

المبحث الثانی أجزاء الصناعه الذاتیه :

تمهید.................................................................. 482

المغالطات اللفظیه :...................................................... 483

1- المغالطه باشتراک الاسم............................................... 484

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 2845

2- المغالطه فی هیئه اللفظ الذاتیه.......................................... 485

3- المغالطه فی الإعراب والإعجام......................................... 485

4- مغالطه المماراه....................................................... 486

5- مغالطه ترکیب المفصل................................................ 486

6- مغالطه تفصیل المرکب................................................ 488

جدول المغالطات اللفظیه................................................. 490

المغالطات المعنویه :..................................................... 491

جدول المغالطات المعنویه................................................. 493

1- ایهام الانعکاس...................................................... 494

2- أخذ ما بالعرض مکان ما بالذات..................................... 494

3- سوء اعتبار الحمل.................................................... 495

4- جمع المسائل فی مسأله واحده......................................... 496

5- سوء التألیف........................................................ 498

6- المصادره علی المطلوب............................................... 499

7- وضع ما لیس بعله عله............................................... 500

المبحث الثالث أجزاء الصناعه العرضیه :

من یلتجئ إلیها غالبا.................................................... 502

إرجاع هذه الأمور إلی سبعه.............................................. 503

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 2846

عقاید

شیعه در اسلام

مشخصات کتاب

سرشناسه : طباطبائی، سیدمحمدحسین، 1281 - 1360.

عنوان و نام پدیدآور : شیعه در اسلام/ سیدمحمدحسین طباطبائی؛ به کوشش سیدهادی خسروشاهی.

مشخصات نشر : قم : بوستان کتاب، 1397.

مشخصات ظاهری : 212 ص.

موضوع : شیعه -- عقاید

رده بندی کنگره : BP211/5

رده بندی دیویی : 297/4172

شماره کتابشناسی ملی : 1614718

توضیح : کتاب شیعه در اسلام، یکی از آثار مفید و بسیار ارزشمند مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی است. این کتاب اساسا برای معرفی تشیع به مغرب زمین تألیف شده؛ چرا که اغلب مطالعات و تحقیقات اندیشمندان مغرب زمین، پیرامون شیعه، عاری از تعصب و غرض ورزی نیست؛ چون مصادر تحقیقی آنان از اهل سنت و یا از فرقه اسماعیلیه می باشد.

این کتاب، یک تحقیق جدید با هدفی تازه است و هدف آن شناساندن شیعه و جوانب گوناگون آن به افرادی است که با عالم فکری اسلامی و شیعی آشنایی ندارند و مایلند از دیدگاهی کلی، نظری جامع به این بخش مهم از اسلام بیفکنند.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 2847

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 2848

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 2849

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 2850

فهرست مطالب

پیش گفتار١١

مقدمه دکتر سید حسین نصر١٣

آثار علامه طباطبائی٢١

مقدمه٢٥

بخش اول: کیفیت پیدایش و نشو و نمای شیعه

آغاز پیدایش شیعه و کیفت آن٢٩

سبب جدا شدن اقلیت شیعه از اکثریت سنی و بروز اختلاف٣٢

دو مسئله جانشینی و مرجعیت علمی٣٤

روش سیاسی خلافت انتخابی و مغایرت آن با نظر شیعه٣٥

انتقال خلافت به امیرالمؤمنین علی علیه السلام و روش آن حضرت٤١

بهره ای که شیعه از خلافت پنج ساله علی علیه السلام برداشت٤٤

انتقال خلافت به معاویه و تبدیل آن به سلطنت موروثی٤٦

سخت ترین روزگار برای شیعه٤٩

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 2851

استقرار سلطنت بنی امیه٥٠

شیعه در قرن دوم هجری٥٣

شیعه در قرن سوم هجری٥٥

شیعه در قرن چهارم هجری٥٦

شیعه در قرن پنجم تا نهم هجری٥٧

شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری٥٩

شیعه در قرن دوازدهم تا چهاردهم هجری٥٩

انشعابات شیعه٦٠

١- اصل انشعاب٦٠

٢- شیعه زیدیه٦٢

٣- شیعه اسماعیلیه و انشعاباتشان٦٣

٤- نزاریه، مستعلیه، دروزیه و مقنعه٦٦

شیعه دوازده امامی و تفاوت ایشان با زیدیه و اسماعیلیه٦٠

خلاصه تاریخچه شیعه دوازده امامی٦٩

بخش دوم: تفکر مذهبی شیعه

معنای تفکر مذهبی٧١

مأخذ اساسی تفکر مذهبی در اسلام٧١

راه هایی که قرآن کریم برای تفکر مذهبی نشان می دهد سه طریق است٧٢

تفاوت در میان سه طریق نامبرده٧٤

طریق اولی٧٥

ظواهر دینی، اقسام ظواهر دینی٧٥

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 2852

حدیث صحابه٧٦

بحث مجدد در کتاب و سنت٧٦

ظاهر و باطن قرآن٧٨

تأویل قرآن٨١

تتمه بحث در حدیث٨٤

روش شیعه در عمل به حدیث٨٥

تعلیم و تعلم عمومی در اسلام٨٦

شیعه و علوم نقلیه٨٧

طریق دوم بحث عقلی٨٩

تفکر عقلی فلسفی و کلامی٨٩

پیش قدمی شیعه در تفکر فلسفی و کلامی در اسلام٩٠

کوشش پایدار شیعه در فلسفه و سایرعلوم عقلیه٩٢

چرا فلسفه در شیعه باقی ماند٩٣

چند تن از نوابغ علمی شیعه٩٣

طریق سوم: کشف٩٥

انسان و در ک عرفانی٩٥

ظهور عرفان در اسلام٩٧

راهنمایی کتاب و سنت به عرفان نفس و برنامه آن٩٨

بخش سوم: اعتقادات اسلامی از نظر شیعه دوازده امامی

خداشناسی١٠١

نظری به جهان هستی و واقعیت - ضرورت وجود خدا١٠١

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 2853

نظری دیگر از راه ارتباط انسان و جهان١٠٢

خاتمه فصل١٠٥

وحدانیت خدا١٠٥

ذات و صفت١٠٧

معنای صفات خداوندی١٠٧

توضیح بیشتر در معنای صفات١٠٩

صفات فعل١١٠

قضا و قدر١١١

انسان و اختیار١١٣

پیغمبرشناسی١١٥

به سوی هدف - هدایت عمومی١١٥

هدایت خصوصی١١٧

خرد و قانون١١٩

شعور مرموزی که وحی نامیده می شود١٢٠

پیغمبران - عصمت نبوت١٢١

پیغمبران و دین آسمانی١٢٢

پیغمبران و حجت وحی و نبوت١٢٤

شماره پیغمبران خدا١٢٦

پیغمبران اولوالعزم صاحبان شریعت١٢٦

نبوت محمد صلی الله علیه وآله١٢٧

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و قرآن١٣١

معاد شناسی١٣٤

انسان از روح و بدن مرکب است١٣٥

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 2854

بحث در حقیقت روح از نظر دیگر١٣٧

مرگ از نظر اسلام١٣٨

برزخ١٣٨

روز قیامت - رستاخیز١٤٠

بیان دیگر١٤٤

استمرار و توالی آفرینش١٤٩

امام شناسی١٤٩

معنای امام١٥٠

امامت و جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حکومت اسلامی١٥١

در تأیید سخنان گذشته١٥٨

امامت در بیان معارف الهیه١٦٠

فرق میان نبی و امام١٦٢

امامت در باطن اعمال١٦٣

ائمه و پیشوایان اسلام١٦٧

اجمالی از تاریخ زندگی دوازده امام علیهم السلام١٦٨

امام اول١٦٨

امام دوم١٧٣

امام سوم١٧٥

امام چهارم١٨١

امام پنجم١٨٢

امام ششم١٨٣

امام هفتم١٨٦

امام هشتم١٨٦

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 2855

امام نهم١٨٩

امام دهم١٨٩

امام یازدهم١٩١

امام دوازدهم١٩٣

نواب خاص١٩٣

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر عمومی١٩٤

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر خصوصی١٩٥

اشکالی چند و پاسخ آنها١٩٦

خاتمه: پیام معنوی شیعه١٩٨

نمایه

آیات٢٠٣

اعلام٢٠٦

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 2856

به نام خدا

پیش گفتار

کتاب شیعه در اسلام - که اینک در برابر خود دارید - یکی دیگر از آثار ارزنده استاد علامه حضرت آقای سید محمد حسین طباطبائی - مدظله العالی - است که به منظور شناساندن حقیقت « شیعه » و « تشیع » در غرب ، نوشته شد ، ولی با توجه به این که متأسفانه تاکنون در زبان فارسی هم کتاب شایسته وجامع وکاملی در این زمینه در دسترس نبود ، ضرورت نشر آن به فارسی در آن مرحله از اهمیت قرار داشت که نشر آن به زبان های دیگر ... والبته مایه کمال خوش وقتی است که این امر مهم - شیعه شناسی - به وسیله شخصیت فرهیخته وبرجسته ای انجام گردیده که بی نیاز از معرفی است وبدین ترتیب ، مردم ایران ، به ویژه نسل جوان که از شناخت تشیع راستین به دور مانده اند ، می توانند با مطالعه این کتاب به خوبی نیاز فکری خود را در این زمینه برطرف سازند.

همان طور که در مقدمه جناب آقای دکتر نصر هم اشاره شده است ، این کتاب در محافل علمی جهان موقعیت والا وویژه ای یافت وترجمه انگلیسی آن نخست در آمریکا وسپس در اروپا به چاپ رسید ودر مقیاس وسیعی در سراسر غرب بر علاقه مندان عرضه شد ، ودر دانشگاه ها ومراکز تحقیقی - تاریخی ، به عنوان یک مأخذ ومنبع اصلی واصیل در شیعه شناسی ، مورد استفاده قرار گرفت ونیز در آکادمی های شناخت مذاهب ، تدریس شد.

... البته استاد معظم علامه طباطبائی در این تألیف خود نیز حقایق را آن طور که

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 2857

بوده وهست بیان داشته اند وبه علت اجتناب از تعصب های مرسوم وسنتی ، مقام برجسته ای را در بین بزرگان ومؤلفانی که درباره شیعه وتشیع آثاری دارند ، احراز نموده اند ... وبدون تردید تنها با چنین روش صحیح ومنطقی وچنین بررسی های منصفانه تاریخی وعلمی است که می توان روشنگر اذهان عمومی شد وحقیقت شیعه وتشیع را در سطح جهانی معرفی نمود ....

امیدواریم که روش علمی - تحقیقی استاد علامه ، مورد توجه وسرمشق پژوهش گران معاصر وهمه کسانی قرار گیرد که می خواهند در معرفی اسلام وتشیع راستین در سطح جهانی ، گامی بردارند وبه پژوهش بپردازند ... ویا « سخن » بگویند.

برای « مرکز بررسی های اسلامی » مایه افتخار است که این کتاب پر ارزش را درباره شیعه ، پس از کسب اجازه از استاد علامه ، منتشر می سازد. (1)

1356 ش / ربیع الاول ١٣٩٨ ه

قم - سید هادی خسروشاهی

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 2858


1- این مقدمه کوتاه در سال ١٣٥٦ برای نخستین چاپ کتاب از سوی مرکز بررسی های اسلامی نوشته شده بود که عیناً در چاپ جدید نیز نقل می گردد.

مقدمه دکتر سید حسین نصر

کتابی که اکنون از نظر خواننده می گذرد ، جزئی از طرحی است که جهت معرفی تشیع درمغرب زمین در شرف تحقق پذیرفتن است. گرچه در قرن گذشته دانشمندان مغرب زمین مطالعات زیادی درباره جوانب مختلف اسلام وتمدن اسلامی انجام داده اند ، اکثر این آثار با نهایت تعصب وغرض انجام گرفته وکوشش در تحریف اسلام در آنها دیده می شود.

وانگهی تقریبا تمام منابع اروپاییان در تحقیقاتی که درباره اسلام انجام می گیرد از منابع اهل تسنن است وهرگاه از قرآن وحدیث وسیره نبوی وفقه وکلام سخن به میان می آید معمولا مقصود همان نظر اهل سنت وجماعت است حتی اگر این نظر نیز بیشتر تحریف یافته ومغرضانه بیان شده است.

درآثار موجود به زبان های اروپایی ، تشیع به صورت یک فرقه فرعی معرفی شده وتمام دید وعلت وجودی آن به یک نزاع صرفا سیاسی واجتماعی تقلیل یافته وکمتر به علل دینی که باعث پیدایش شیعه گردید توجه شده است. حتی در تحقیقات درباره شیعه به طور کلی باز سهم اساسی از آن اسماعیلیه است وشیعه دوازده امامی حتی به اندازه مکتب اسماعیلی مورد نظر قرار نگرفته است.

شاید سوابق تاریخی مغرب زمین علت اصلی این محدودیت باشد. غرب تاکنون دوبار با اسلام تماس مستقیم داشته است ، با اعراب در اندلس وصقلیه

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 2859

( سیسیل ) وبا اتراک در شرق اروپا. در هر دو مورد تماس با اسلام به صورت سنی آن بود ورابطه با تشیع محدود به روابط نسبتاً سرّی ومحدود با برخی حوزه های اسماعیلی در فلسطین در جنگ های صلیبی وشاید در برخی مراکز اندلس گردید.

مغرب زمین هیچ گاه قبل از دوران جدید ، با عالم تشیع ومخصوصاً ایران شیعه تماسی نداشت وبا فرهنگ ایران اسلامی نیز برای اولین بار در هند آشنا شد.

به هرحال به این علل وشاید جهت کوشش غربیان در تحقیر آن جوانب از اسلام که جنبه عقلی آن قوی است ، تشیع هیچ گاه چنان که واقعاً در تاریخ اسلام وجود داشته وهنوز نیز مذهب ده ها میلیون فرد ایرانی وعرب وپاکستانی وهندی وغیره را تشکیل می دهد ، خارج از جهان پیروان این مذهب شناخته نشده است ودر مغرب زمین همان نظر مستشرقان قرن گذشته که تشیع را یک « بدعت » در اسلام می دانستند در اکثر محافل پذیرفته شده وحتی برخی تشیع را اختراع عده ای دشمنان اسلام در قرون بعدی می دانند. نگاهی به چند کتاب معروف موجود که یا مربوط به تشیع می باشد ویا در آن اشاره ای به تشیع شده است جهت اثبات این ادعا کافی است.

با توجه به این زمینه ونحوه تفکر جدیدی که به تدریج بر تحقیق درباره ادیان در مغرب زمین ومخصوصاً در ممالک انگلوساکسون حکمفرما می شود ، ضرورت یک سلسله تحقیقات اصیل درباره شیعه هر روز بیشتر احساس می شود.

بعد از جنگ بین المللی به تدریج در آمریکا وسپس انگلستان به این نکته برخوردند که بهترین معرّف یک دین ، فردی است که از درون آن دین به آن می نگرد ، وصرف توصیف « عینی » یک دین مخصوصاً توسط کسی که یا اصلا به دین اعتقاد ندارد ویا دین خاصی را که مورد مطالعه اوست ، از بدو امر مطرود وبی اساس می شمارد ، به هیچ وجه کافی نیست.

کشف این حقیقت توأم با احتیاج روز افزون خواص متفکران مغرب زمین و

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 2860

مخصوصاً جوانان به استفاده از ادیان مشرق زمین جهت پر کردن خلایی که به علت تضعیف مسیحیت وغلبه عجیب ماده گری در اروپا وآمریکا پیش آمده است باعث شد که در آمریکا به تدریج مراکزی به منظور تحقیق اصیل در ادیان تأسیس گردد وحتی المقدور از دانشمندان ومآخذ خود ادیان جهت درک آنها استفاده شود ، البته اسلام به طور کلی وتشیع بالاخص نمی توانست کاملاً از این امر مستثنا باشد.

یکی از صاحب قدمان وپیش کسوتان در این نهضت پروفسور کنث مورگان ( Kenneth Morgan ) دانشمند آمریکایی واستاد دانشگاه کولگیت ( colgate ) است که مدتی از عمر خود را در مشرق زمین گذرانیده ورابطه مستقیم با بسیاری از برجسته ترین علما واستادان وبزرگان معنوی تمام ادیان شرقی داشته است.

این استاد که شهرت او در جهان اسلامی بیشتر به علت تنظیم کتاب « اسلام صراط مستقیم » است که گروهی از دانشمندان مسلمان نوشته اند واستاد محمود شهابی نیز فصل تشیع آن را نگاشته اند ، چندین سال پیش مرکزی در دانشگاه « کولگیت » جهت اجتماع نمایندگان اصیل ادیان جهانی تأسیس کرد وخود اکنون ریاست آن را عهده دار است وگروهی دانشجوی برجسته را در تاریخ ادیان راهنمایی می کند.

پروفسور مورگان همواره در چاپ منابع مهم ادیان شرقی ومعرفی آنها به غربیان از نظرگاه اصیل پیروان واقعی این ادیان کوشیده است.

هنگامی که هشت سال پیش برای بار اول راقم این سطور از این مرکز دیدن کرد سخن از کمبود کتب اصیل درباره تشیع به میان آمد. البته پروفسور هنری کربن از دانشگاه « سوربن » خدمات ارزنده ای در معرفی تفکر شیعه انجام داده اند ، لکن اولاً :

آثار ایشان به زبان فرانسه در سطحی بسیار بالاست وثانیا : با عرفان وحکمت سرو کار دارد وجوانب عمومی تر دین را مطرح نمی سازد. دو سه کتاب ورساله دیگر که به زبان انگلیسی موجود است اکثرا تراوش فکر چند مبلغ مسیحی است که عمر خود را صرف از بین بردن تشیع ورد آن کرده اند.

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 2861

اتفاقاً یکی دو سال بعد در تابستان ١٩٦٤ پروفسور مورگان به ایران آمدند. در آن هنگام این جانب افتخار تلمذ درمحضر استاد ارجمند علامه سید محمد حسین طباطبائی را داشت وهفته ای چند بار به « درکه » به خانه تابستانی ایشان مشرف شده واز خرمن دانش بی کرانشان خوشه ای چند مطابق با استعداد محدود خود می چید.

روزی به اتفاق آقای مورگان خدمت علامه طباطبائی رسیدیم. از اولین لحظه ، حضور معنوی وروحانیت علامه طباطبائی پروفسور مورگان را شیفته خود ساخت واستاد آمریکایی فوراً احساس کرد که در حضور شخصی قرار گرفته است که علم وحکمت را از مرحله فکر به مقام عمل رسانیده وآنچه می گوید چشیده وپیموده است. در کوچه های تنگ وخاکی ودرعین حال پر لطف « درکه » در مراجعت از محضر استاد فورا طرح نگارش یک سلسه کتاب درباره شیعه برای مردم مغرب زمین توسط علامه طباطبائی وبا همکاری این جانب مطرح گردید وچندی بعد برنامه کار پی ریزی شد واستاد بزرگوار در عرض سه سال بعد دو اثر پرارزش نگاشتند : یکی کتاب فعلی ودیگری « قرآن از نظر شیعه » است ، که با این عمل ، خدمت بزرگی بر خدمات فراوان خود به علم ودانش اسلامی افزودند.

متن این کتاب دو سال پیش توسط این جانب به زبان انگلیسی ترجمه شد ومدتی نیز در آمریکا در سطح دانشگاهی تدریس شده است وبه زودی پس از اتمام این دوره تجربی وارزیابی عکس العمل دانشجویان در فهم اثری که مستقیما از قلم یک عالم بزرگ اسلامی تراوش کرده است ، به صورت نهایی انتشار خواهد یافت.

جلد دوم درباره قرآن ، در شرف ترجمه است وسومین اثر در این سلسله که به منظور شناساندن شیعه در جهان می باشد ترجمه منتخبی از گفتار امامان شیعه خواهد بود که تاکنون در غرب کتابی مکتوم وگنجی نهفته باقی مانده است.

بنابراین کتاب « شیعه در اسلام » تحقیقی جدید با هدفی تازه است. منظور آن شناساندن شیعه وجوانب گوناگون آن به افرادی است که با عالم فکری اسلامی و

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 2862

شیعی آشنایی ندارند ومایلند از دیدگاهی کلی ، نظری جامع به این بخش مهم از اسلام بیفکنند.

مؤلف محترم این هدف را بدون اهانت به اهل سنت وجماعت ودر عین حال دفاع از اصالت شیعه وبیان علت پیدایش آن دنبال کرده اند وکوشیده اند که نشان دهند تشیع جنبه ای کاملاً اصیل از اسلام است بدون این که کوچک ترین مقصودی در ایجاد تفرقه یا شکاف بین تشیع وتسنن در نظر باشد. برعکس با دفاع از اصالت شیعه گفت وگوی بین دو بخش اصلی اسلام را آسان تر ساخته اند.

از عجایب زمان ما این است که احتیاج به این کتاب به زبان فارسی شاید کمتر از انگلیسی نباشد. نه تنها ده ها وصدها بلکه هزارها جوان ایرانی امروزه دچار جهل ونادانی درباره دین خود می باشند ودر عین حال احساس احتیاج به آشنایی با آن می کنند ودانش آنها اکتفای استفاده از کتب عادی دینی را نمی کند.

در سالیان گذشته بین طبقه ای از جامعه ، مسئله تعلیمات دینی وضعی بس شگفت آور پیدا کرده است که شاید در کمتر جامعه ای دیده شود. در حالی که اقلیت های مذهبی ونیز خارجیان مقیم ایران در خانه ومدرسه نهایت کوشش را دارند که تا فرهنگ ودین خود را به فرزندان خود منتقل سازند ، بین مسلمانان که اکثریت قاطع را در جامعه ایرانی دارا می باشند ، در برخی طبقات تعلیمات دینی به کلی فراموش شده است. پدر ومادر مسئولیت را از خود سلب کرده وامید دارند به نحوی معجزه آسا مدارس از عهده این امر خطیر برآید ومدارس به نوبه خود با فقدان معلمان کافی برای تدریس دروس عادی طبعاً هیچ گونه صلاحیتی جهت تحقق دادن به این معجزه را ندارد.

لذا به تدریج عده ای پرورش یافته اند که به آنها همه نوع وسایل مادی داده شده وبرایشان هرچه دلخواه آنها در زندگی باشد فراهم شده است به جز معنا وجهت. آنها می دانند چگونه حرکت کنند لکن نمی دانند به کجا بروند. واز آن جا که انسان

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 2863

موجودی است هدف طلب ونمی تواند عمر خود را تماما درست ، مادی وشهوانی بگذراند ، عده ای از این بی تکلیفی رنج می برند وبسیاری از آنها در جست وجوی یک نوع تعلیم معنوی ودینی هستند لکن یافتن مربی وراهنما وحتی کتابی که به لسان آنان حقایق دینی وتفکر وتاریخ تشیع را برایشان تشریح کند ، بس مشکل است.

در چنین وضعی چاپ این کتاب که در بدو امر برای محققان ودانش طلبان مغرب زمین نگاشته شده بود ، برای ایرانیان نیز اهمیت فراوان دارد ومی توان گفت که این تصنیف در نوع خود بی نظیر است.

علامه طباطبائی با لسانی ساده تقریباً تمام جوانب شیعه را از تاریخ گرفته تا حکمت وعرفان توضیح داده ودر صفحاتی معدود بسیاری از مهم ترین حقایق معارف اسلامی وشیعی را بیان کرده اند.

با چاپ این اثر برای بار اول علاقه مند فارسی زبان می تواند با مطالعه یک کتاب به رئوس تفکر شیعی احاطه یافته وکلیدهایی جهت باز کردن راه های تحقیق وتفحص بعدی به دست آورد. در واقع این اثر نفیس راهنمایی است که با کمک آن فردی که تاکنون با جهان معنوی شیعه نامأنوس بوده است می تواند در این عالم وسیع قدم نهد وبا اتکای به این راهنمای موثق یقین داشته باشد که گمراه نخواهد گردید بلکه با توسل به این حبل متین به مقصد نهایی خواهد رسید.

تمام مراتب علم ومعرفت شیعی از نحوه پیدایش تاریخی آن وفقه وشریعت تا لطیف ترین حقایق معنوی به زبانی بس ساده که می تواند فقط متعلق به یک استاد واقعی باشد ، در چهار فصل کلی جمع آوری گردیده ، وبرای بار اول به زبان فارسی بحثی با چنین جامعیت ودر لباسی این چنین ساده آراسته شده وبه جامعه ایرانی که اکنون از هر زمان بیشتر محتاج به خودشناسی وارشاد است ، عرضه گردیده است. این مهم فقط می توانست از فکر وقلم توانایی با جامعیت وکمال علامه

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 2864

طباطبائی تراوش کند.

علامه سید محمد حسین طباطبائی از یکی از خاندان های بزرگ علم برخاسته اند وچهارده پشت ایشان از دانشمندان وعلمای به نام تبریز بوده اند.

ولادت ایشان در پایان سال ١٣٢١ هجری قمری مصادف با ١٢٨٢ شمسی در تبریز به وقوع پیوست وایشان در زادگاه خود تحصیلات مقدماتی را دنبال کردند.

پس از اتمام اولین مراحل علمی در ١٣٠٤ رهسپار نجف اشرف شدند وده سال در آن مرکز بزرگ تشیع به تکمیل معلومات خود در شعبه های مختلف علوم اسلامی پرداختند. فقه واصول را نزد استادان معروف : نائینی وکمپانی وفلسفه را نزد سید حسین بادکوبی که خود از شاگردان جلوه وآقاعلی مدرس بود وریاضیات را نزد آقا سید ابوالقاسم خوانساری واخلاق را در محضر حاج میرزا علی قاضی که در حکمت عملی وعرفان مقامی بس ارجمند داشتند تلمذ کرد. سپس در سال ١٣١٤ به زادگاه خود مراجعت فرمودند.

تحصیلات ایشان فقط محدود به سطوح عادی فقه نبود بلکه علاوه بر عمیق ترین تحصیلات در صرف ونحو وادبیات عرب وفقه واصول ، ایشان یک دوره کامل از ریاضیات قدیم از « اصول » اقلیدس تا « مجسطی » بطلمیوس ونیز فلسفه وکلام وعرفان وتفسیر را فرا گرفتند ودر این علوم به مرحله اجتهاد نائل آمدند.

شهرت علامه طباطبائی در تهران وحوزه های دیگر علمی ایران خارج از تبریز هنگامی آغاز شد که در اثر حوادث سیاسی جنگ دوم جهانی وعواقب بعد از آن ، ایشان از مسقط الرأس خود به قم مهاجرت کردند واز سال ١٣٢٥ شمسی در آن جا ساکن شدند ، وبدون کوچک ترین سرو صدا مجالس درس خود را در تفسیر وحکمت آغاز کردند ، ودر سفرهای پیاپی به تهران با علاقه مندان به حکمت ومعارف اسلامی نیز تماس حاصل کردند ، وحتی از بحث ومناظره با مخالفان دین و

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 2865

حکمت دریغ نورزیدند ، واز راه عقل ومنطق بسیاری از افرادی را که از طریق صواب منحرف شده بودند به درک حقایق دینی وحکمی نائل ساختند ، وتوانستند در عرض بیست وچند سال اخیر ، اثر عمیقی از خود نه تنها در طبقه روحانیت بلکه بین عده ای از طبقه متجدد وتحصیل کرده در غرب به جا گذارند. سالیان دراز هر پاییز بین ایشان واستاد هانری کُربن مجالسی با حضور جمعی از فضلا ودانشمندان تشکیل شده است که در آن مباحثی حیاتی درباره دین وفلسفه ومسائلی که جهان امروز در مقابل شخص معنوی وجوینده حقیقت قرار می دهد ، مطرح می شود واین جلسات نتایج بسیار مهمی به بار آورده است. بدون شک چنین جلساتی در سطحی آن چنان بالا وبا افقی آن چنان وسیع درجهان اسلامی امروز بی نظیر بوده است وحتی می توان گفت که از دوره قرون وسطی که تماس فکری ومعنوی اصیل بین اسلام ومسیحیت قطع شده چنین تماسی بین شرق اسلامی وغرب حاصل نشده است.

در حوزه علمیه قم ، خدمت بزرگ علامه طباطبائی ، احیای علوم عقلی ونیز تفسیر قرآن کریم بوده است. به تدریج ایشان تدریس سطوح اساسی حکمت مانند کتاب « شفاء » و « اسفار » را متداول ساختند. شخصیت بارز ایشان وتخلق به صفات حمیده وحسن سلوک در تماس با طلاب هر روز گروه بیشتری از افراد علاقه مند وبا استعداد را به سوی مجالس درس ایشان جلب کرد تا در سالیان اخیر در درس حکمت صدها طلبه حضور داشتند ودر طی بیست وچند سال گذشته عده کثیری دانشمند که برخی اکنون خود استادان حکمت هستند ، موفق به نیل به مقام اجتهاد در این علم نفیس تحت ارشاد علامه طباطبائی شدند.

شاید حتی مهم تر از خدمت ایشان به حکمت که از طریق تربیت عده کثیری از طلاب ونشر کتب انجام پذیرفته است ، توجه علامه طباطبائی به اهمیت تربیت اخلاقی وتزکیه نفس بین شاگردان خود بوده است. ایشان در واقع به تنهایی مکتب

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 2866

جدیدی در تربیت افرادی که علم واخلاق را توأماً توسعه داده اند تأسیس کرده واشخاصی بس لایق به جامعه تقدیم داشته اند وهمواره لزوم توأم کردن آموزش وپرورش را تأیید کرده اند ، امری که همیشه از اصول اولیه فرهنگ اسلامی ایران بوده است ومتأسفانه امروزه در نظام مدارس جدید وحتی در مدارس قدیم تا حدی فراموش شده است.

آثار علامه طباطبائی

١- تفسیر المیزان - که هفده جلد آن به اصل عربی وترجمه فارسی تاکنون چاپ شده است.

٢- اصول فلسفه رئالیسم - با حواشی آقای مرتضی مطهری که سه جلد از پنج جلد آن تاکنون چاپ شده وبقیه به صورت خطی باقی است. یک جلد عربی از آن نیز انتشار یافته است.

٣- حاشیه بر اسفار صدر الدین شیرازی. که بر چاپ جدید اسفار که زیر نظر علامه طباطبائی در شرف چاپ است ، وشش جلد آن تاکنون انتشار یافته است ، نوشته شده است.

٤- مصاحبات با استاد کربن ، در دو جلد که یک جلد آن در سالنامه مکتب تشیع ١٣٣٩ انتشار یافته وجلد دیگر در شرف چاپ است.

٥- رساله در حکومت اسلامی - که به فارسی وعربی وآلمانی چاپ شده است.

٦- حاشیه کفایه.

٧- رساله در قوه وفعل.

٨- رساله در اثبات ذات.

٩- رساله در صفات.

١٠- رساله در افعال.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 2867

١١- رساله در وسائط.

١٢- الانسان قبل الدنیا.

١٣- الانسان فی الدنیا.

١٤- الانسان بعد الدنیا.

١٥- رساله در نبوت.

١٦- رساله در ولایت.

١٧- رساله در مشتقات.

١٨- رساله در برهان.

١٩- رساله در مغالطه.

٢٠- رساله در تحلیل.

٢١- رساله در ترکیب.

٢٢- رساله در اعتبارات.

٢٣- رساله در نبوت ومنامات.

٢٤- منظومه در رسم الخط نستعلیق.

٢٥- علی والفلسفه الالهیه.

٢٦- قرآن در اسلام.

٢٧- شیعه در اسلام که همین کتاب مورد نظر است.

به علاوه از علامه طباطبائی مقالات متعددی در مجلات گوناگون مانند « مکتب تشیع » و « درسهایی از مکتب اسلام » و « راهنمای کتاب » به انتشار رسیده است.

مهم ترین اثر علامه طباطبائی یقینا همان تفسیر المیزان است. که تاکنون هفده جلد از آن که شامل بیش از نیمی از قرآن کریم است به اتمام رسیده است. این اثر نفیس از بزرگ ترین تفسیرهای این عصر است وهمان خدمتی را که تفاسیر بزرگ قدیم با توجه به علوم وفلسفه زمان خود در فهم قرآن به مسلمانان اعصار گذشته انجام داده

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 2868

است ، برای نسل فعلی انجام می دهد.

وانگهی علامه طباطبائی روش جدیدی در تفسیر به کار برده اند که مبتنی بر نص حدیث است وآن تفسیر آیات قرآنی توسط سایر آیات است. امروزه تمام وقت علامه طباطبائی مصروف تألیف این اثر بزرگ می شود وامید می رود که ایشان بتوانند آن را به پایان رسانند.

علامه طباطبائی با نهایت متانت وبدون توجه به جار وجنجال وسروصدا وزرق وبرق ظاهری ، زندگی ساده خود را در خدمت به علم ودین وتربیت شاگرد وتألیف کتب ارزنده ادامه می دهند.

کتاب مورد بحث فعلی بدون شک ایشان را برای بار اول به طبقه جدیدی از ایرانیان ونیز علاقه مندان به اسلام شناسی وایران شناسی در مغرب زمین معرفی می کند. البته ایشان را احتیاجی به معرفی به جامعه علمی ایران نیست واگر خوانندگان این کتاب نیز به این گروه محدود می بودند این جانب به خود اجازه نمی داد که سخنان ناچیز خود را در معرفی شخصیتی این چنین بارز به رشته تحریر درآورد. لکن از آن جا که گروه جدیدی بدون شک از راه این کتاب برای بار اول با آثار این استاد بزرگوار روبه رو می شوند راقم این سطور که سال ها سعادت تلمذ نزد ایشان را داشته ووظیفه مطبوع ترجمه این اثر را نیز به زبان انگلیسی عهده دار بوده است ، تکیلف خود دانست که نکاتی چند درباره علامه طباطبائی مرقوم دارد وبا کلمات نارسای خود تاحدی یکی از اساطین بزرگ علم وحکمت این عصر را معرفی کند.

البته قلم قاصر از معرفی شخصیت بزرگ ایشان است وکلام نمی تواند مراتب کمال وفضل ومقام روحانی ایشان را توصیف کند. این صفحات شرح قطره ای است از دریایی که سال ها با سکوت وآرامش به خدمتی بس اساسی به جامعه اسلامی وایرانی کمر همت بسته است ، واز آن جا که خود به مرتبه وصال

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 2869

به حقیقت نائل آمده است مانند مشعلی نورانی اطراف خود را منور ساخته وراه پای بسیاری از شاگردان وارادتمندان وخوانندگان آثار خود را از دور ونزدیک روشن ساخته وبه حیات فکری ومعنوی آنان روح وجهت ومعنا بخشیده است.

سید حسین نصر

1345- تهران

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 2870

این کتاب که به نام « شیعه در اسلام » نامیده می شود ، هویت واقعی مذهب تشیع را که یکی از دو مذهب بزرگ اسلامی ( تشیع وتسنن ) است بیان می کند. کیفیت پیدایش ونشو ونمای تشیع ، طرز تفکر مذهبی شیعه ، معارف اسلامی از نظر شیعه.

مقدمه

دین : تردید نیست در این که هر یک از افراد انسان در زندگی طبعاً به هم نوعان خود گراییده در محیط اجتماع وزندگی دسته جمعی اعمالی انجام می دهد وکارهایی که انجام می دهد از همدیگر بیگانه وبی رابطه نیستند واعمال گوناگون وی مانند خوردن ونوشیدن وخواب وبیداری وگفتن وشنیدن ونشستن وراه رفتن واختلاطها ومعاشرت ها در عین حال که صورتاً از همدیگر جدا ومتمایز می باشند با هم ارتباط کامل دارند ، هر کاری را در هر جا وبه دنبال هر کار دیگر نمی شود کرد بلکه حسابی در کار است.

پس اعمالی که انسان در مسیر زندگی انجام می دهد تحت نظامی است که از آن تخطی نمی کند ودر حقیقت از یک نقطه مشخصی سرچشمه می گیرد وآن این است که انسان می خواهد یک زندگی سعادت مندانه داشته باشد که در آن تا می تواند کامروا بوده بخواسته وآرزوهای خود برسد. وبه عبارت دیگر تا می تواند نیازمندی های خود را از جهت بقاء وجود به طور کامل تری رفع نماید.

واز این جاست که انسان پیوسته اعمال خود را به مقررات وقوانینی که به دلخواه

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 2871

خود وضع کرده یا از دیگران پذیرفته تطبیق می کند وروش معینی در زندگی خود اتخاذ می نماید ، برای تهیه وسایل زندگی کار می کند ، زیرا تهیه وسایل زندگی را یکی از مقررات می داند ، برای التذاذ ذائقه ورفع گرسنگی وتشنگی غذا می خورد وآب می آشامد ، زیرا که خوردن وآشامیدن را برای بقای سعادت مندانه خود ضروری می شمرد وبه همین قرار.

قوانین ومقررات نامبرده که در زندگی انسان حکومت می کند به یک اعتقاد اساسی استوارند وانسان در زندگی خود به آن تکیه داده است وآن تصوری است که انسان از جهان هستی که خود نیز جزئی از آن است دارد وقضاوتی است که در حقیقت آن می کند واین مسئله با تأمل در افکار مختلفی که مردم در حقیقت جهان دارند بسیار روشن است. کسانی که جهان هستی را همین جهان مادی محسوس وانسان را نیز پدیده ای صددرصد مادی ( که با دمیده شدن حیات پیدا وبا مرگ نابود می شود ) می دانند روش شان در زندگی این است که خواسته های مادی ولذایذ چند روزه دنیوی خود را تأمین کنند وهمه مساعی شان در این راه مبذول است که شرایط وعوامل طبیعت را برای خود رام سازند.

وکسانی که مانند عامه بت پرستان جهان طبیعت را آفریده خدایی بالاتر از طبیعت می دانند که جهان به ویژه انسان را آفریده وغرق نعمت های گوناگون خود ساخت تا از نیکی های وی برخوردار شوند اینان برنامه زندگی را طوری تنظیم می کنند که خشنودی خدا را جلب کنند وموجبات خشم او را فراهم نیاورند ، چه اگر خدا را خشنود کنند نعمت خود را برایشان فراوان وپاینده واگر خشمگین سازند نعمت خود را از دستشان خواهد گرفت.

وکسانی که علاوه بر ایمان تنها به خدا برای انسان زندگانی جاودانی قائل بوده او را مسئول خوب وبد اعمالش می دانند ودر نتیجه روز باز خواست وپاداش ( روز قیامت ) اثبات می کنند مانند مجوس ویهود ونصاری ومسلمین ، در زندگی

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 2872

خود راهی را می خواهند بپیمایند که این اصل اعتقادی در آن مراعات شود وسعادت این سر او آن سرا را تامین نماید.

مجموع این اعتقاد واساس ( اعتقاد در حقیقت انسان وجهان ) ومقررات متناسب با آن در مسیر زندگی مورد عمل قرار می گیرد « دین » نامیده می شود واگر انشعاباتی در دین پیدا آید هر شعبه را مذهب می نامند مانند مذهب تسنن ومذهب تشیع در اسلام ومذهب ملکانی ومذهب نسطوری در مسیحیت.

بنابر آنچه گذشت هرگز انسان - اگر چه به خدا نیز معتقد نباشد - از دین ( برنامه زندگی که بر اصل اعتقادی استوار است ) مستغنی نیست. پس دین همان روش زندگی است واز آن جدایی ندارد.

قرآن کریم معتقد است که بشر از دین گزیری ندارد وآن راهی است که خدای متعال برای بشر باز کرده که با پیمودن آن به وی برسند ؛ منتها کسانی که دین حق ( اسلام ) را پذیرفته به راستی راه خدا را می پیمایند وکسانی که دین حق را نپذیرفته اند راه خدا را کج کرده عوضی گرفته اند. (1)

اسلام : اسلام در لغت به معنای تسلیم وگردن گذاری است وقرآن کریم دینی را که به سوی آن دعوت می کند از این روی اسلام نامیده که برنامه کلی آن تسلیم شدن انسان است به خدای جهان وجهانیان (2) که در اثر این تسلیم پرستش نکند جز خدای یگانه را

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 2873


1- ﴿ لَعْنَهُ اللهِ عَلَی الظَّالِمِینَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ وَیَبْغُونَها عِوَجاً ﴾ . ( اعراف ، آیه ٤٤ ) آگاه باشید لعنت خدا بر ستم کاران باد کسانی که از راه ( دین ) خدا ، مردم را بر می گردانند وخودشان آن را کج ومعوج می خواهند ومی پذیرند
2- ﴿ وَمَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً ﴾ . ( نساء ، آیه ١٢٥ ) کدام دین بهتراز آن است که شخص خودش را تسلیم حکم خدا کند ونیکو کار هم باشد واز آیین پاک ومعتدل ابراهیم پیروی نماید. ﴿ قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللهَ وَلا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَلا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ﴾ . ( آل عمران ، آیه ٥٨ ) به اهل کتاب بگو بیایید در یک سخن مشترک با هم همکاری کنیم : جز خدا را عبادت نکنیم وشریکی برایش قرار ندهیم وبعضی از ما بعض دیگر را ارباب قرار ندهد اگر از این سخن اعراض کردند به ایشان بگو : پس گواه باشید ما تسلیم حق هستیم. ﴿ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً ﴾ . ( بقره ، آیه ٢٠٨ ) ای اهل ایمان همگی داخل در مقام تسلیم شوید

وطاعت نکند جز فرمان او را. چنان که قران کریم خبر می دهد اولین کسی که این دین را اسلام وپیروان آن را مسلمان نامید حضرت ابراهیم علیه السلام بود. (1)

شیعه : شیعه که در اصل لغت به معنای پیرو می باشد به کسانی گفته می شود که جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را حق اختصاصی خانواده رسالت می دانند ودر معارف اسلام پیرو مکتب اهل بیت می باشند. (2)

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 2874


1- ﴿ رَبَّنا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ ﴾ . ( بقره ، آیه ١٢٨ ) ( ابراهیم واسماعیل گفتند ) پروردگارا ما را تسلیم فرمان خود گردان واز فرزندان ما نیز امتی را مسلم قرار ده. « مِلَّهَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ » . ( حج ، آیه ٧٨ ) این آیین پدر شما ابراهیم است اوست که شما را مسلمان ( تسلیم شونده ) نامیده.
2- به طائفه ای از زیدیه که پیش از علی علیه السلام دو خلیفه دیگر اثبات می نمایند ودر فروع به فقه ابی حنیفه عمل می کنند نیز شیعه گفته می شود به مناسبت این که در برابر خلفای بنی امیه وبنی عباس خلافت را مختص علی واولاد علی می دانند.

بخش اول : کیفیت پیدایش و نشو و نمای شیعه

آغاز پیدایش شیعه و کیفت آن

آغاز پیدایش شیعه را که برای اولین بار به شیعه علی علیه السلام ( اولین پیشوا از پیشوایان اهل بیت علیهم السلام ) معروف شدند همان زمانِ حیات پیغمبراکرم باید دانست وجریان ظهور وپیشرفت دعوت اسلامی در بیست وسه سال زمان بعثت موجبات زیادی در برداشت که طبعاً پیدایش چنین جمعیتی را در میان یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله (1) ایجاب می کرد.

١- پیغمبر اکرم در اولین روزهای بعثت که به نص قرآن مأموریت یافت که خویشان نزدیک تر خود را بدین خود دعوت کند (2) صریحا به ایشان فرمود که هر یک از شما به اجابت دعوت من سبقت گیرد وزیر وجانشین ووصی من است علی علیه السلام پیش از همه مبادرت نموده اسلام را پذیرفت وپیغمبر اکرم ایمان او را پذیرفت ووعده های خود را (3) تقبل نمود. عادتاً محال است

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 2875


1- اولین اسمی که در زمان رسول خدا پیدا شد شیعه بود که سلمان وابوذر ومقداد وعمار با این اسم مشهور شدند. « حاضر العالم الاسلامی ، ج ١ ، ص ١٨٨ »
2- شعراء ، آیه ٢١٥
3- در ذیل این حدیث علی علیه السلام می فرماید : من که از همه کوچک تر بودم عرض کردم : من وزیر تو می شوم پیغمبردستش را به گردن من گذاشته فرمود : این شخص برادر ووصی وجانشین من می باشد باید از او اطاعت نمایید مردم می خندیدند وبه ابی طالب می گفتند : تو را امر کرد که از پسرت اطاعت کنی. « تاریخ طبری ، ج ٢ ، ص ٦٣ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١١٦ ؛ البدایه والنهایه ، ج ٣ ، ص ٣٩ ؛ غایه المرام ، ص ٣٢٠ »

که رهبر نهضتی در اولین روز نهضت وقیام خود یکی از یاران نهضت را به سمت وزیری وجانشینی به بیگانگان معرفی کند ، ولی به یاران ودوستان سر تا پا فداکار خود نشناساند یا تنها او را با امتیاز وزیری وجانشینی بشناسد وبشناساند ولی در تمام دوره زندگی ودعوت خود ، او را از وظایف وزیری معزول واحترام مقام جانشینی او را نادیده گرفته وهیچ گونه فرقی میان او ودیگران نگذارد.

٢- پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به موجب چندین روایت مستفیض ومتواتر که سنی وشیعه روایت کرده اند تصریح فرموده که علی علیه السلام (1) در قول وفعل خود ، از خطا ومعصیت مصون است هر سخنی که گوید وهر کاری که کند با دعوت دینی مطابقت کامل دارد وداناترین (2) مردم است به معارف وشرایع اسلام.

٣- علی علیه السلام خدمات گران بهایی انجام داده وفداکاری های شگفت انگیزی کرده بود مانند خوابیدن در بستر پیغمبر اکرم در شب هجرت (3) وفتوحاتی که در

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 2876


1- ام سلمه می گوید : پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود : علی همیشه با حق وقرآن است وحق وقرآن نیز همیشه با اوست وتاقیامت از هم جدا نخواهند شد. این حدیث با ١٥ طریق از عامه و١١ طریق از خاصه نقل شده وام سلمه وابن عباس وابوبکر وعائشه وعلی علیه السلام وابوسعید خدری وابولیلی وابوایوب انصاری از راویان آن هستند. « غایهالمرام بحرانی ص ٥٣٩ - ٥٤٠ » . پیغمبر فرمود : خدا علی را رحمت کند که همیشه حق با اوست. « البدایه والنهایه ، ج ٧ ، ص ٣٦ »
2- پیغمبر فرمود : حکمت ده قسمت شده نه جزء آن بهره علی ویک جزء آن در میان تمام مردم قسمت شده است « البدایه والنهایه ، ج ٧ ، ص ٣٥٩ »
3- هنگامی که کفار مکه تصمیم گرفتند محمد صلی الله علیه وآله را به قتل رسانند واطراف خانه اش را محاصره کردندپیغمبر صلی الله علیه وآله تصمیم گرفت به مدینه هجرت کند به علی فرمود : آیا تو حاضری شب در بستر من بخوابی تا گمان برند من خوابیده ام واز تعقیب ایشان در امان باشم علی در آن وضع خطرناک این پیشنهاد را با آغوش باز پذیرفت

جنگ های بدر واحد وخندق وخیبر به دست وی صورت گرفته بودکه اگر پای وی در یکی از این وقایع در میان نبود اسلام واسلامیان به دست دشمنان حق ریشه کن شده بودند. (1)

٤- جریان غدیر خم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در آن جا علی علیه السلام را به ولایت عامه مردم نصب ومعرفی کرده واو را مانند خود متولی قرار داده بود. (2)

بدیهی است این چنین امتیازها وفضائل اختصاصی دیگر که مورد اتفاق همگان بود (3) وعلاقه مفرطی (4) که پیغمبر اکرم به علی علیه السلام داشت طبعاً عده ای از یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را که شیفتگان فضیلت وحقیقت بودند بر این وا می داشت که علی علیه السلام را دوست داشته به دورش گرد آیند واز وی پیروی کنند چنان که عده ای را بر حسد وکینه آن حضرت وامی داشت.

گذشته از همه اینها عبارتِ « شیعه علی » و « شیعه اهل بیت » در سخنان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بسیار دیده می شود. (5)

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 2877


1- تواریخ وجوامع حدیث
2- حدیث غدیر از احادیث مسلمه میان سنی وشیعه می باشد ومتجاوز از صد نفر صحابی با سندها وعبارت های مختلف آن را نقل نموده اند ودر کتب عامه وخاصه ضبط شده برای تفصیل به کتاب غایهالمرام ، ص ٧٩ وعبقات الانوار والغدیر مراجعه شود
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٣٧ و١٤٠ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٥٦ ؛ صحیح بخاری ، ج ٤ ، ص ١٠٧ ؛ مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٤٣٧ ؛ ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٢٧ و١٦١
4- صحیح مسلم ، ج ٥ ، ص ١٧٦ ؛ صحیح بخاری ، ج ٤ ، ص ٢٠٧ ؛ مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٢٣ وج ٢ ، ص ٤٣٧ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٢٧ و١٨١
5- جابر می گوید : نزد پیغمبر بودیم که علی از دور نمایان شد پیغمبر فرمود : سوگند به کسی که جانم به دست اوست این شخص وشیعیانش در قیامت رستگار خواهند بود ، ابن عباس می گوید وقتی آیه : ﴿ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ ﴾ نازل شد پیغمبر به علی فرمود : مصداق این آیه تو وشیعیانت می باشید که در قیامت خشنود خواهید بود وخدا هم از شما راضی است این دو حدیث وچندین حدیث دیگر در کتاب الدرالمنثور ، ج ١ ، ص ٣٧٩ وغایه المرام ، ص ٣٢٦
سبب جدا شدن اقلیت شیعه از اکثریت سنی و بروز اختلاف

هواخواهان وپیروان علی علیه السلام نظر به مقام ومنزلتی که آن حضرت پیش پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وصحابه ومسلمانان داشت مسلم می داشتند که خلافت ومرجعیت پس از رحلت پیغمبر اکرم از آن علی علیه السلام می باشد وظواهر اوضاع واحوال نیز جز حوادثی که در روزهای بیماری پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به ظهور پیوست (1) نظر آنان را تأیید می کرد.

ولی برخلاف انتظار آنان درست در حالی که پیغمبر اکرم رحلت فرمود وهنوز جسد مطهرش دفن نشده بود واهل بیت وعده ای از صحابه سرگرم لوازم سوگواری وتجهیزاتی بودند که خبر یافتند عده ای دیگر که بعداً اکثریت را بردند با کمال عجله وبی آن که با اهل بیت وخویشاوندان پیغمبر اکرم وهوادارانشان مشورت کند وحتی کمترین اطلاعی بدهند از پیش خود در قیافه خیر خواهی برای مسلمانان خلیفه معین نموده اند وعلی ویارانش را در برابر کاری انجام یافته قرار داده اند (2) علی علیه السلام وهواداران او مانند عباس وزبیر وسلمان وابوذر ومقداد وعمار پس از فراغ از دفن پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واطلاع از جریان امر در مقام انتقاد برآمده به خلافت انتخابی وکار

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 2878


1- محمد صلی الله علیه وآله در مرض وفاتش لشگری را به سرداری اسامه بن زید مجهز کرده اصرار داشت که همه در این جنگ شرکت کنند واز مدینه بیرون روند عده ای از دستور پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله تخلف کردند که از آن جمله ابوبکر وعمر بودند واین قضیه پیغمبر را به شدت ناراحت کرد. « شرح ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٥٣ » . پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله هنگام وفاتش فرمود : دوات وقلم حاضر کنید تا نامه ای برای شما بنویسم که سبب هدایت شما شده گمراه نشوید ، عمر از این کار مانع شده گفت : مرضش طغیان کرده هذیان می گوید. تاریخ طبری ، ج ٢ ، ص ٤٣٦ ؛ صحیح بخاری ، ج ٣ ؛ صحیح مسلم ، ج ٥ ؛ البدایه والنهایه ، ج ٥ ، ص ٢٢٧ ؛ ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٣٣. همین قضیه در مرض موت خلیفه اول تکرار یافت وخلیفه اول به خلافت عمر وصیت کرد وحتی در اثنای وصیت بی هوش شد ولی عمر چیزی نگفت وخلیفه اول را به هذیان نسبت نداد در حالی که هنگام نوشتن وصیت بی هوش شده بود ولی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله معصوم ومشاعرش بجا بود. « روضه الصفا ، ج ٢ ، ص ٢٦٠ »
2- شرح ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٥٨ وص ١٢٣ - ١٣٥ ؛ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٠٢ ؛ تاریخ طبری ، ج ٢ ، ص ٤٤٥ - ٤٦٠

گردانان آن اعتراض نموده اجتماعاتی نیز کردند ولی پاسخ شنیدند که صلاح مسلمانان در همین بود. (1)

این انتقاد واعتراف بود که اقلیتی را از اکثریت جدا کرد وپیروان علی علیه السلام را به همین نام ( شیعه علی ) به جامعه شناسانید ودستگاه خلافت نیز به مقتضای سیاست وقت مراقب بودکه اقلیت نامبرده به این نام معروف نشوند وجامعه به دو دسته اقلیت واکثریت منقسم نگردد ، بلکه خلافت را اجماعی می شمردند ومعترض را متخلف از بیعت ومتخلف از جماعت مسلمان می نامیدند وگاهی با تعبیرات زشت دیگر یاد می کردند. (2)

البته شیعه همان روزهای نخستین محکوم سیاست وقت شده نتوانست به مجرد اعتراض ، کاری از پیش ببرد وعلی علیه السلام نیز به منظور رعایت مصلحت اسلام ومسلمین ونداشتن نیروی کافی دست به یک قیام خونین نزد ولی جمعیت معترضین از جهت عقیده تسلیم اکثریت نشدند وجانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ومرجعیت علمی را حق طلق علی علیه السلام می دانستند (3) ومراجعه علمی ومعنوی را تنها به آن حضرت روا می دیدند وبه سوی او دعوت می کردند. (4)

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 2879


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٠٣ - ١٠٦ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٥٦ و١٦٦ ؛ مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٣٠٧ و٣٥٢ ؛ ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٧ و١٣٤
2- عمروبن حریث به سعید بن زید گفت : آیا کسی با بیعت ابی ابکر مخالفت کرد ؟ پاسخ داد : هیچ کس مخالف نبود جز کسانی که مرتد شده بودند یا نزدیک بود مرتد شوند. « تاریخ طبری ، ج ٢ ، ص ٤٤٧ »
3- در حدیث معروف ثقلین می فرماید : من در میان شما دو چیز با ارزش را به امانت می گذارم که اگر به آنهامتمسک شوید هرگز گمراه نخواهید شد : قرآن واهل بیتم تا روز قیامت از هم جدا نخواهند شد. این حدیث با بیشتر از صد طریق از سی وپنج نفر از صحابه پیغمبر اکرم نقل شده است. « رجوع شود به عبقات الانوار ، ج ٢ ، ص ٣٤ ، ( حدیث ثقلین ) وغایه المرام ، ص ٢١١ » . پیغمبر فرمود : من شهر علمم وعلی درب آن می باشد پس هر که طالب علم است از درش وارد شود. « البدایه والنهایه ، ج ٧ ، ص ٣٥٩ »
4- یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٠٥ - ١٥٠ مکررا ذکر شده
دو مسئله جانشینی و مرجعیت علمی

شیعه طبق آنچه از تعالیم اسلامی به دست آورده بود معتقد بود که آنچه برای جامعه در درجه اول اهمیت است روشن شدن تعالیم اسلام وفرهنگ دینی است (1) ودر درجه تالی آن ، جریان کامل آنها در میان جامعه می باشد.

به عبارت دیگر ، اولا : افراد جامعه به جهان وانسان با چشم واقع بینی نگاه کرده وظایف انسانی خود را ( به طوری که صلاح واقعی است ) بدانند وبه جا آورند اگر چه مخالف دل خواهشان باشد.

ثانیا : یک حکومت دینی نظم واقعی اسلامی را در جامعه حفظ واجرا نماید به طوری که مردم کسی را جز خدا نپرستند واز آزادی کامل وعدالت فردی واجتماعی برخوردار شوند. این دو مقصود ، به دست کسی باید انجام یابد که عصمت ومصونیت خدایی داشته باشد وگرنه ممکن است کسانی مصدر حکم یا مرجع علم قرار گیرند که در زمینه وظایف محوله خود از انحراف فکر یا خیانت سالم نباشند وتدریجاً ولایت عادله آزادی بخش اسلامی به سلطنت استبدادی وملک کسرائی وقیصری تبدیل شود ومعارف پاک دینی مانند معارف ادیان دیگر دست خوشِ تحریف وتغییر دانشمندان بوالهوس وخودخواه گردد وتنها کسی که به تصدیق پیغمبر اکرم در اعمال واقوال خود مصیب وروش او با کتاب خدا وسنت پیغمبر مطابقت کامل داشت همان علی علیه السلام بود. (2)

واگر چنان که اکثریت می گفتند قریش با خلافت حقه علی مخالف بودند لازم بود مخالفین را به حق وادارند وسرکشان را به جای خود بنشانند چنان که با جماعتی که در

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 2880


1- کتاب خدا وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وائمه اهل بیت با ترغیب وتحریص به تحصیل علم تا جایی که پیغمبر اکرم می فرماید : « طلب العلم فریضه علی کل مسلم » ؛ طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است. « بحارالانوار ، ج ١ ، ص ٥٥ »
2- البدایه والنهایه ، ج ٧ ، ص ٣٦٠

دادن زکات امتناع داشتند ، جنگیدند واز گرفتن زکات صرف نظر نکردند نه این که از ترس مخالفت قریش حق را بکشند.

آری آنچه شیعه را از موافقت با خلافت انتخابی بازداشت ترس از دنباله ناگوار آن یعنی فساد روش حکومت اسلامی وانهدام اساس تعلیمات عالیه دین بود. اتفاقاً جریان بعدی حوادث نیز این عقیده ( یا پیش بینی ) را روز به روز روشن تر می ساخت ودر نتیجه ، شیعه نیز در عقیده خود استوارتر می گشت وبا این که در ظاهر با نفرات ابتدایی انگشت شمار خود به هضم اکثریت رفته بود ودر باطن به اخذ تعالیم اسلامی از اهل بیت ودعوت به طریقه خود اصرار می ورزیدند در عین حال برای پیشرفت وحفظ قدرت اسلام مخالفت علنی نمی کردند وحتی افراد شیعه دوش به دوش اکثریت به جهاد می رفتند ودر امور عامه دخالت می کردند وشخص علی در موارد ضروری اکثریت را به نفع اسلام راهنمایی می نمود. (1)

روش سیاسی خلافت انتخابی و مغایرت آن با نظر شیعه

شیعه معقتد بود که شریعت آسمانی اسلام که مواد آن در کتاب خدا وسنت پیغمبر اکرم روشن شده تا روز قیامت به اعتبار خود باقی وهرگز قابل تغییر نیست. (2)

وحکومت اسلامی با هیچ عذری نمی تواند از اجرای کامل آن سرپیچی نماید تنها

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 2881


1- تاریخ یعقوبی ص ١١١ و١٢٦ و١٢٩
2- خدای تعالی در سوره سجده ، آیه ٤٢ می فرماید : ﴿ وَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ * لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ ﴾ ؛ قرآن کتابی است گرامی که هرگز باطل از پیش وپس به آن راه نخواهد یافت. ودر سوره یوسف می فرماید : ﴿ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ ﴾ ؛ جز خدا کسی نباید حکم کند. یعنی شریعت تنها شریعت وقوانین خدا است که از راه نبوت باید به مردم برسد ومی فرماید : ﴿ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النَّبِیِّینَ ﴾ ( احزاب آیه ٤٠ ) وبا این آیه ختم نبوت وشریعت را با پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله اعلام می فرماید : ودر سوره مائده ، آیه ٤٤ می فرماید : ﴿ وَمَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ ﴾ ؛ هر کس مطابق حکم خدا حکم نکند کافر است

وظیفه حکومت اسلامی این است که با شورا در شعاع شریعت به حسب مصلحت وقت تصمیماتی بگیرد ولی از جریان بیعت سیاست آمیز وهم چنین از جریان حدیث دوات وقرطاس که در آخرین روزهای بیماری پیغمبر اکرم اتفاق افتاد پیدا بود که گردانندگان وطرفداران خلافت انتخابی معتقدند که کتاب خدا مانند یک قانون اساسی محفوظ بماند ، ولی سنت وبیانات پیغمبر اکرم را در اعتبار خود ثابت نمی دانند بلکه معتقدند که حکومت اسلامی می تواند به سبب اقتضای مصلحت از اجرای آنها صرف نظر نماید. واین نظر با روایت های بسیاری که بعداً در حق صحابه نقل شد ( صحابه مجتهدند ودر اجتهاد ومصلحت بینی خود اگر اصابت کنند مأجور واگر خطا کنند معذور می باشند ) تائید گردید ونمونه بارز آن وقتی اتفاق افتاد که خالدبن ولید - یکی از سرداران خلیفه - شبانه در منزل یکی از معاریف مسلمانان ( مالک بن نویره ) مهمان شد ومالک را غافل گیرانه کشت وسرش را در اجاق گذاشت وسوزانید وهمان شب با زن مالک همبستر شد وبه دنبال این جنایت های شرم آور ، خلیفه به عنوان این که حکومت وی به چنین سرداری نیازمند است مقررات شریعت را در حق خالد اجرا نکرد. (1)

هم چنین خمس را از اهل بیت وخویشان پیغمبر اکرم بریدند (2) ونوشتن احادیث پیغمبر اکرم به کلی قدغن شد واگر در جایی حدیث مکتوب کشف یا از کسی گرفته می شد آن را ضبط کرده می سوزانیدند (3) واین ممنوعیت ، در تمام زمان خلفای راشدین

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 2882


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١١٠ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٥٨
2- الدر المنثور ، ج ٣ ، ص ١٨٦ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٤٨. گذشته از اینها وجوب خمس در قرآن کریم منصوص می باشد : ﴿ وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی ﴾ سوره انفال ، آیه ٢١
3- ابوبکر در خلافتش پانصد حدیث جمع کرد عائشه می گوید یک شب تا صبح پدرم را مضطرب دیدم صبح به من گفت : احادیث را بیاور پس همه آنها را آتش زد. « کنزالعمال ، ج ٥ ، ص ٢٣٧ » . عمر به همه شهرها نوشت : نزد هر کس حدیث هست باید نابودش کند. « کنزالعمال ، ج ٥ ، ص ٢٣٧ » . محمد بن ابی بکر می گوید : در زمان عمر احادیث زیاد شد وقتی به نزدش آوردند دستور داد آنها را سوزانیدند. « طبقات ابن سعد ، ج ٥ ، ص ١٤٠ »

تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی ( ٩٩ - ١٠٢ ق ) استمرار داشت (1) ودر زمان خلافت خلیفه دوم ( ١٣ - ٢٥ ق ) این سیاست روشن تر شد ومقام خلافت عده ای از مواد شریعت را مانند حج تمتع ونکاح متعه وگفتن « حی علی خیر العمل » در اذان نماز ممنوع ساخت (2) ونفوذ سه طلاق را دایر کرد ونظایر آن ها. (3)

در خلافت وی بود که بیت المال در میان مردم با تفاوت تقسیم شد (4) که بعداً در میان مسلمانان اختلاف طبقاتی عجیب وصحنه های خونین دهشتناکی به وجود آورد ودر زمان وی معاویه در شام با رسومات سلطنتی کسری وقیصر حکومت می کرد وخلیفه او را کسرای عرب می نامید متعرض حالش نمی شد.

خلیفه دوم به سال ٢٣ هجری قمری به دست غلامی ایرانی کشته شد وطبق رأی اکثریت شورای شش نفری که به دستور خلیفه منعقد شد خلیفه سوم زمام امور را به دست گرفت وی در عهد خلافت خود خویشاوندان اموی خود را به مردم مسلط ساخته در حجاز وعراق ومصر وسایر بلاد اسلامی زمام امور را به دست ایشان

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 2883


1- تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٥١ وغیر آن
2- پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حجه الوداع عمل حج را برای حجاج که از دور به مکه وارد شوند ( طبق آیه « فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ ... » به شکل مخصوص مقرر داشت وعمر در خلافت خود آن را ممنوع ساخت وهم چنین در زمان رسول خدا متعه ( ازدواج موقت ) دائر بود ولی عمر در ایام خلافت خود آن را قدغن کرد وبرای متخلفین مقرر داشت که سنگسار شوند. هم چنین در زمان رسول خدا در اذان نماز « حی علی خیر العمل » ؛ مهیا باش برای بهترین اعمال که نماز است ، گفته می شد ولی عمر گفت : این کلمه مردم را از جهاد باز می دارد وقدغن کرد. هم چنین در زمان رسول خدا به دستور آن حضرت دریک مجلس یک طلاق بیشتر انجام نمی گرفت ولی عمر اجازه داد که در یک مجلس سه طلاق داده شود قضایای نامبرده در کتب حدیث وفقه وکلام سنی وشیعه مشهور است
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٣١ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٦٠
4- اسد الغابه ، ج ٤ ، ص ٣٨٦ ؛ الاصابه ، ج ٣

سپرد (1) . ایشان بنای بی بندو باری گذاشته آشکارا به ستم وبیداد وفسق وفجور ونقض قوانین جاریه اسلامی پرداختند ، سیل شکایت ها از هر سوی به دارالخلافه سرازیر شد ولی خلیفه که تحت تأثیر خویشاوندان اموی خود وخاصه مروان بن حکم (2) قرار داشت به شکایت های مردم ترتیب اثر نمی داد بلکه گاهی هم دستور تشدید وتعقیب شاکیان را صادر می کرد (3) تا بالاخره به سال ٣٥ هجری مردم بر وی شوریدند وپس از چند روز محاصره وزد وخورد وی را کشتند.

خلیفه سوم در عهد خلافت خود حکومت شام را که در رأس آن از خویشاوندهای اموی او معاویه قرار داشت بیش از بیش تقویت می کرد ودر حقیقت

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 2884


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٠ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٦٨ ؛ تاریخ طبری ، ج ٣ ، ص ٣٧٧ وغیر آنها
2- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٠ ؛ تاریخ طبری ، ج ٣ ، ص ٣٩٧
3- جماعتی از اهل مصر به عثمان شوریدند عثمان احساس خطر کرده از علی بن ابی طالب علیه السلام استمداد نموده اظهار ندامت کرد علی به مصریین فرمود : شما برای زنده کردن حق قیام کرده اید وعثمان توبه کرده می گوید : من از رفتار گذشته ام دست بر می دارم وتا سه روز دیگر به خواسته های شما ترتیب اثر خواهم داد وفرمانداران ستم کار را عزل می کنم پس علی از جانب عثمان برای ایشان قرار دادی نوشته وایشان مراجعت کردند. در بین راه غلام عثمان را دیدند که بر شتر او سوار وبه طرف مصر می رود از وی بدگمان شده او را تفتیش نمودند با او نامه ای یافتند که برای والی مصر نوشته بود بدین مضمون : به نام خدا وقتی عبدالرحمان بن عدیس نزد تو آمد صد تازیانه به او بزن وسر وریشش را بتراش وبه زندان طویل المده محکومش کن ومانند این عمل را درباره عمربن الحمق وسودان بن حمران وعروه بن نباع اجرا کن. نامه را گرفته وبا خشم به جانب عثمان برگشته اظهار داشتند : تو به ما خیانت کردی ! عثمان نامه را انکار نمود. گفتند : غلام تو حامل نامه بود. پاسخ داد بدون اجازه من این عمل را مرتکب شده. گفتند مرکوبش شتر تو بود. پاسخ داد شترم را دزدیده اند گفتند : نامه به خط منشی تو می باشد. پاسخ داد بدون اجازه واطلاع من این کار را انجام داد. گفتند : پس به هرحال تو لیاقت خلافت نداری وباید استعفا دهی ، زیرا اگر این کار به اجازه تو انجام گرفته خیانت پیشه هستی واگر این کارهای مهم بدون اجازه واطلاع تو صورت گرفته پس بی عرضه گی وعدم لیاقت تو ثابت می شود وبه هرحال یا استعفا کن ویا الان عمال ستمکار را عزل کن ، عثمان پاسخ داد : اگر من بخواهم مطابق میل شما رفتار کنم پس شما حکومت دارید. من چه کاره هستم ؟ آنان با حالت خشم از مجلس بلند شدند. « تاریخ طبری ، ج ٣ ، ص ٤٠٢ - ٤٠٩ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٠ - ١٥١ »

سنگینی خلافت در شام متمرکز بود وتشکیلات مدینه که دارالخلافه بود جز صورتی در برنداشت (1) . خلافت خلیفه اول با انتخاب اکثریت صحابه وخلیفه دوم با وصیت خلیفه اول وخلیفه سوم با شورای شش نفری که اعضا وآیین نامه آن را خیلفه دوم تعیین وتنظیم کرده بود مستقر شد. وروی هم رفته سیاست سه خلیفه که بیست وپنج سال خلافت کردند در اداره امور این بود که قوانین اسلامی طبق اجتهاد ومصلحت وقت که مقام خلافت تشخیص دهد ، درجامعه اجرا شود ودر معارف اسلامی این بود که تنها قرآن بی این که تفسیر شود یا مورد کنجکاوی قرار گیرد خوانده شود وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ( حدیث ) بی این که روی کاغذ بیاید روایت شود واز حدود زبان وگوش تجاوز نکند. کتابت به قرآن کریم انحصار داشت ودر حدیث ممنوع بود. (2)

پس از جنگ یمامه که در سال ١٢ هجری قمری خاتمه یافت وگروهی از صحابه که قاری قرآن بودند در آن جنگ کشته شدند عمربن خطاب به خلیفه اول پیشنهاد می کند که آیات قرآن در یک مصحف جمع آوری شود وی در پیشنهاد خود می گوید اگر جنگی رخ دهد وبقیه حاملان قرآن کشته شوند قرآن از میان ما خواهد رفت بنابراین لازم است آیات قرآنی را در یک مصحف جمع آوری کرده به قید کتابت دربیاوریم (3) . این تصمیم را درباره قرآن کریم گرفتند با این که حدیث پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که تالی قرآن بود نیز با همان خطر تهدید می شد واز مفاسد نقل به معنا وزیاده ونقیصه وجعل وفراموشی در امن نبود ولی توجهی به نگهداری حدیث نمی شد بلکه کتابت آن ممنوع وهر چه به دست می افتاد سوزانیده می شد تا در اندک زمانی کار به جایی کشید که در ضروریات اسلام مانند نماز روایات متضاد به وجود آمد ودر سایر رشته های علوم در این مدت قدمی برداشته نشد وآن همه تقدیس وتمجید که

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 2885


1- تاریخ طبری ، ج ٣ ، ص ٣٧٧
2- صحیح بخاری ، ج ٦ ، ص ٩٨ وتاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١١٣
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١١١ وتاریخ طبری ، ج ٣ ، ص ١٢٩ - ١٣٢

در قرآن وبیانات پیغمبر اکرم نسبت به علم وتأکید وترغیب در توسعه علوم وارد شده بی اثر ماند واکثریت مردم سرگرم فتوحات پی در پی اسلام ودل خوش به غنائم فزون از حد که از هر سو به جزیره العرب سرازیر می شد بودند ودیگر عنایتی به علوم خاندان رسالت که سر سلسله شان علی علیه السلام بود وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله او را آشناترین مردم به معارف اسلام ومقاصد قرآن معرفی کرده بود نشد. حتی در قضیه جمع آوری قرآن ( با این که می دانستند پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله مدتی در کنج خانه نشسته ومصحف را جمع آوری نموده است ) وی را مداخله ندادند حتی نام او را نیز به زبان نیاوردند. (1)

اینها ونظایر اینها اموری بود که پیروان علی علیه السلام را در عقیده خود راسخ تر ونسبت به جریان امور هشیارتر می ساخت وروز به روز بر فعالیت خود می افزودند. علی علیه السلام نیز که دستش از تربیت عمومی مردم کوتاه بود به تربیتِ خصوصی افراد می پرداخت.

در این بیست وپنج سال سه تن از چهارنفر یاران علی علیه السلام که در همه احوال در پیروی او ثابت قدم بودند ( سلمان فارسی ، ابوذر غفاری ومقداد ) درگذشتند ولی جمعی از صحابه وگروه انبوهی از تابعین درحجاز ویمن وعراق وغیر آنها در سلک پیروان علی علیه السلام درآمدند ودر نتیجه پس از کشته شدن خلیفه سوم از هر سوی به آن حضرت روی نموده وبه هر نحو بود با وی بیعت کردند ووی را برای خلافت برگزیدند.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 2886


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١١٣ ؛ ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٩. در روایات زیادی وارد شده که بعد از انعقاد بیعت ابوبکر ، وی پیش علی فرستاد واز وی بیعت خواست ، علی پاسخ داد : من عهد کرده ام که از خانه به جز برای نماز بیرون نروم تا قرآن را جمع کنم. باز وارد است که علی پس از شش ماه با ابوبکر بیعت کرد واین دلیل تمام کردن جمع قرآن می باشد ونیز وارد است که علی پس از جمع قرآن مصحف را به شتری بار کرده پیش مردم آورده نشان داد ونیز وارد است که جنگ یمامه که قرآن پس از آن تألیف شده در سال دوم خلافت ابوبکر بوده است مطالب نامبرده در غالب کتب تاریخ وحدیث که معترض قصه جمع مصحف شده اند یافت می شود
انتقال خلافت به امیرالمؤمنین علی علیه السلام و روش آن حضرت

خلافت علی علیه السلام در اواخر سال سی وپنج هجری قمری شروع شد وتقریباً چهار سال ونُه ماه ادامه یافت. علی علیه السلام در خلافت رویه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را معمول می داشت (1) وغالب تغییراتی را که در زمان خلافت پیشینیان پیدا شده بود به حالت اولی برگردانید وعمال نالایق را که زمام امور را در دست داشتند از کار برکنار کرد (2) ودر حقیقت یک نهضت انقلابی بود وگرفتاری های بسیاری در برداشت.

علی علیه السلام نخستین روز خلافت در سخنرانی که به مردم نمود چنین گفت :

« آگاه باشید گرفتاری که شما مردم هنگام بعثت پیغمبر خدا داشتید امروز دوباره به سوی شما برگشته ودامن گیرتان شده است. باید درست زیر وروی شوید وصاحبان فضیلت که عقب افتاده اند پیش افتند وآنان که بنا روا پیشی می گرفتند عقب افتند ( حق است وباطل وهر کدام اهلی دارد باید از حق پیروی کرد ) اگر باطل بسیار است چیز تازه ای نیست واگر حق کم است گاهی کم نیز پیش می افتد وامید پیشرفت نیز هست. البته کم اتفاق می افتد که چیزی که پشت به انسان کند دوباره برگشته وروی نماید. » (3)

علی علیه السلام به حکومت انقلابی خود ادامه داد وچنان که لازمه طبیعت هر نهضت انقلابی است عناصر مخالف که منافع شان به خطر می افتد از هر گوشه وکنار سر به مخالفت برافراشتند وبه نام خون خواهی خلیفه سوم جنگ های داخلی خونینی برپا کردند که تقریباً در تمام مدت خلافت علی علیه السلام ادامه داشت. به نظر شیعه مسببین این جنگ های داخلی جز منافع شخصی منظوری نداشتند وخون خواهی خلیفه سوم

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 2887


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٤
2- همان ، ص ١٥٥ ومروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٣٦٤
3- نهج البلاغه ، خطبه ١٥

دست آویز عوام فریبانه ای بیش نبود وحتی سوء تفاهم نیز در کار نبود. (1)

سبب جنگ اول که « جنگ جمل » نامیده می شود غائله اختلاف طبقاتی بود که از زمان خلیفه دوم در تقسیم مختلف بیت المال پیدا شده بود. علی علیه السلام پس از آن که به خلافت شناخته شد مالی در میان مردم بالسویه قسمت فرمود (2) ؛ چنان که سیرت پیغمبر اکرم نیز همان گونه بود واین روش زبیر وطلحه را سخت برآشفت وبنای تمرد گذاشتند وبه بهانه زیارت کعبه از مدینه به مکه رفتند وام المؤمنین عائشه را که در مکه بود وبا علی علیه السلام میانه خوبی نداشت با خود همراه ساخته به نام خون خواهی

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 2888


1- پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله اقلیت انگشت شمار به پیروی علی علیه السلام از بیعت تخلف کردند ودر رأس این اقلیت از صحابه سلمان وابوذر ومقداد وعمار بودند ودر آغاز خلافت علی علیه السلام نیز اقلیت قابل توجهی به عنوان مخالف از بیعت سرباز زدند واز جمله متخلفین ومخالفین سرسخت سعید بن عاص وولید بن عقبه ومروان بن حکم وعمرو بن عاص وبسر بن ارطاه وسمره بن جندب ومغیره بن شعبه وغیر ایشان بودند. مطالعه بیوگرافی این دو دسته وتامل دراعمالی که انجام داده اند وداستان هایی که تاریخ از ایشان ضبط کرده شخصیت دینی وهدف ایشان را به خوبی روشن می کند. دسته اولی از اصحاب خاص پیغمبر اکرم واز زهاد وعباد وفداکاران وآزادی خواهان اسلامی ومورد علاقه خاص پیغمبر اکرم بودند پیغمبر فرمود : خدا به من خبر داد که چهار نفر را دوست دارد ومرا نیز امر کرده که دوستشان دارم. نام ایشان را پرسیدند ، سه مرتبه فرمود : علی سپس نام ابوذر وسلمان ومقداد را برد. « سنن ابن ماجه ، ج ١ ، ص ٦٦ » . عایشه گوید رسول خدا فرمود : هر دو امری که بر عمار عرضه شود حتماً حق وارشد آنها را اختیار خواهد کرد. « ابن ماجه ، ج ١ ، ص ٦٦ » . پیغمبر فرمود : راست گوتر از ابوذر در میان زمین وآسمان وجود ندارد. « ابن ماجه ، ج ١ ، ص ٦٨ » . از اینان در همه مدت حیات یک عمل غیر مشروع نقل نشده وخونی بناحق نریخته اند ، به عرض کسی متعرض نشده اند ، مال کسی را نربوده اند یا با فساد وگمراهی مردم نپرداخته اند. ولی تاریخ از فجایع اعمال وتبهکاری های دسته دوم پر است وخون های ناحق که ریخته اند ومال های مسلمانان که ربوده اند واعمال شرم آور که انجام داده اند از شماره بیرون است وبا هیچ عذری نمی توان توجیه کرد جز این که گفته شود ( چنان که جماعت می گویند ) خدا از اینان راضی بود ودر هر جنایتی که می کردند آزاد بودند ومقررات اسلام که در کتاب وسنت است در حق دیگران وضع شده بوده است
2- مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٣٦٢ ؛ نهج البلاغه ، خطبه ١٢٢ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٦٠ وابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٨٠

خلیفه سوم نهضت وجنگ خونین جمل را برپا کردند. (1)

با این که همین طلحه وزبیر هنگام محاصره وقتل خلیفه سوم در مدینه بودند از وی دفاع نکردند (2) وپس از کشته شدن وی اولین کسی بودند که از طرف خود ومهاجرین به علی بیعت کردند (3) . هم چنین ام المؤمنین عایشه خود از کسانی بود که مردم را به قتل خلیفه سوم تحریص می کرد (4) وبرای اولین بار که قتل خلیفه سوم را شنید به وی دشنام داد واظهار مسرت نمود. اساساً مسببین اصلی قتل خلیفه صحابه بودند که از مدینه به اطراف نامه ها نوشته مردم را بر خلیفه می شورانیدند.

سبب جنگ دوم که « جنگ صفین » نامیده می شود ویک سال ونیم طول کشید طمعی بود که معاویه در خلافت داشت وبه عنوان خون خواهی خلیفه سوم این جنگ را برپا کرد وبیشتر از صدهزار خون ناحق ریخت. البته معاویه در این جنگ حمله می کرد نه دفاع ، زیرا خون خواهی هرگز به شکل دفاع صورت نمی گیرد.

عنوان این جنگ خون خواهی خلیفه سوم بود با این که خود خلیفه سوم در آخرین روزهای زندگی خود برای دفع آشوب از معاویه استمداد نمود وی با لشگری از شام به سوی مدینه حرکت نموده آن قدر عمداً در راه توقف کرد تا خلیفه را کشتند آن گاه به شام برگشته به خون خواهی خلیفه قیام کرد. (5)

هم چنین پس از آن که علی علیه السلام شهید شد ومعاویه خلافت را قبضه کرد دیگر خون

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 2889


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٧٢ ومروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٣٦٦
2- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٢
3- همان ، ص ١٥٤ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ١٧١
4- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٢
5- هنگامی که عثمان در محاصره شورشیان بود به وسیله نامه از معاویه استمداد کرد ، معاویه دوازده هزار لشکر مجهز تهیه کرده به سوی مدینه حرکت نمود ولی دستور داد در حدود شام توقف نمایند وخودش نزد عثمان آمده آمادگی لشکر را گزارش داد عثمان گفت : تو عمدا لشگر را در آن جا متوقف کردی تا من کشته شوم سپس خون خواهی مرا بهانه کرده قیام کنی. « تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٥٢ ؛ مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٢٥ وتاریخ طبری ، ص ٤٠٢ »

خلیفه سوم را فراموش کرده قتله خلیفه را تعقیب نکرد.

پس از جنگ صفین ، « جنگ نهروان » درگرفت. در این جنگ جمعی از مردم که در میان شان صحابی نیز یافت می شد در اثر تحریکات معاویه در جنگ صفین به علی علیه السلام شوریدند ودر بلاد اسلامی به آشوب گری پرداخته هر جا از طرفداران علی علیه السلام می یافتند می کشتند حتی شکم زنان آبستن را پاره کرده جنین ها را بیرون آورده سر می بریدند. (1)

علی علیه السلام این غائله را نیز خوابانید ولی پس از چندی در مسجد کوفه در سر نماز به دست برخی از این خوارج شهید شد.

بهره ای که شیعه از خلافت پنج ساله علی علیه السلام برداشت

علی علیه السلام در خلافت چهارسال ونه ماهه خود اگر چه نتوانست اوضاع درهم ریخته اسلامی را کاملاً به حال اولی که داشت برگرداند ولی از سه جهت عمده موفقیت حاصل کرد :

١- به واسطه سیرت عادله خود ، قیافه جذاب سیرت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را به مردم - خاصه به نسل جدید - نشان داد ، وی در برابر شوکت کسرایی وقیصری معاویه در زیِّ فقرا ومانند یکی از بینواترین مردم زندگی می کرد ، وی هرگز دوستان وخویشاوندان وخاندان خود را بر دیگران مقدم نداشت وتوان گری را به گدایی ونیرومندی را به ناتوانی ترجیح نداد.

٢- با آن همه گرفتاری های طاقت فرسا وسرگرم کننده ، ذخایر گران بهایی از معارف الهی وعلوم حقه اسلامی را میان مردم به یادگار گذاشت.

مخالفین علی علیه السلام می گویند : وی مرد شجاعت بود نه مرد سیاست ، زیرا او

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 2890


1- مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٤١٥

می توانست در آغاز خلافت خود با عناصر مخالف موقتاً از درِ آشتی وصفا درآمده آنان را با مداهنه راضی وخشنود نگه دارد وبدین وسیله خلافت خود را تحکیم کند سپس به قلع وقمع شان بپردازد.

ولی اینان این نکته را نادیده گرفته اند که خلافت علی یک نهضت انقلابی بود ونهضت های انقلابی باید از مداهنه وصورت سازی دور باشد مشابه این وضع در زمان بعثت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز پیش آمد وکفار ومشرکین بارها به آن حضرت پیشنهاد سازش دادند واین که آن حضرت به خدایانشان متعرض نشود ایشان نیز کاری با دعوت وی نداشته باشند ولی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نپذیرفت با این که می توانست در آن روزهای سخت مداهنه وسازش کرده موقع خود را تحکیم نماید سپس به مخالفت دشمنان قد علم کند. اساساً دعوت اسلامی هرگز اجازه نمی دهد که در راه زنده کردن حقی حق دیگری کشته شود یا باطلی را با باطل دیگری رفع نمایند وآیات زیادی در قرآن کریم در این باره موجود است. (1)

گذشته از این که مخالفین علی در راه پیروزی ورسیدن به هدف خود از هیچ جرم وجنایت ونقض قوانین صریح اسلام ( بدون استثنا ) فروگزاری نمی کردند وهر لکه را به نام این که صحابی هستند ومجتهدند توجیه می کردند ، ولی علی علیه السلام به قوانین اسلام پای بند بود.

از علی علیه السلام در فنون متفرقه عقلی ودینی واجتماعی نزدیک به یازده هزار کلمات قصار ضبط شده (2) ومعارف اسلام را (3) در سخنرانی های خود با بلیغ ترین لهجه و

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 2891


1- به شأن ونزول آیه ٥ ، سوره ص : ﴿ وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ ﴾ وآیه ٧٣ سوره اسری : ﴿ وَلَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً ﴾ وآیه ٩ سوره قلم : ﴿ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ ﴾ در تفاسیر روایتی مراجعه شود
2- غرر الحکم ودرر الکلم
3- مروج الذهب ، ج ٢ ، ص ٤٣١ وابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٨١

روان ترین بیان ایراد نموده است. (1) وی دستور زبان عربی را وضع کرد واساس ادبیات عربی را بنیاد نهاد. وی اول کسی است در اسلام که در فلسفه الهی غور کرده (2) به سبک استدلال آزاد وبرهان منطقی سخن گفت ومسائلی را که تا آن روز در میان فلاسفه جهان مورد توجه قرار نگرفته بود طرح کرده ودر این باب به حدی عنایت به خرج می داد که در بحبوحه (3) جنگ ها به بحث علمی می پرداخت.

٣- گروه انبوهی از رجال دینی ودانشمندان اسلامی را تربیت کرد (4) که در میان ایشان جمعی از زهاد واهل معرفت مانند اویس قرنی وکمیل بن زیاد ومیثم تمار ورشید هجری وجود دارند که در میان عرفای اسلامی مصادر عرفان شناخته شده اند وعده ای مصادر اولیه علم فقه وکلام وتفسیر وقرائت وغیر آنها می باشند.

انتقال خلافت به معاویه و تبدیل آن به سلطنت موروثی

پس از شهادت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به موجب وصیت آن حضرت وبیعت مردم ، حضرت حسن بن علی علیه السلام که پیش شیعه دوازده امامی ، امام دوم می باشد متصدی خلافت شد ، ولی معاویه آرام ننشسته به سوی عراق که مقر خلافت بود لشکر کشیده با حسن بن علی به جنگ پرداخت.

وی با دسیسه های مختلف ودادن پول های گزاف تدریجاً یاران وسرداران

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 2892


1- اشباه ونظایر سیوطی در نحو ، ج ٢ وابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٦
2- رجوع شود به نهج البلاغه
3- در بحبوحه جنگ جمل عربی خدمت علی علیه السلام عرض کرد : یا امیرالمؤمنین تو می گویی خدا واحد است ؟ مردم از هر طرف به او حمله کرده گفتند : ای عرب مگر پراکندگی قلب وتشویش خاطر علی را مشاهده نمی کنی که به بحث علمی می پردازی ؟ علی علیه السلام به اصحاب خود فرمود : این مرد را به حال خود بگذارید ، زیرا من در جنگ با این قوم هم جز روشن شدن عقاید درست ومقاصد دین منظوری ندارم ، سپس تفصیلا به پاسخ سؤال عرب پرداخت. « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ٦٥ »
4- ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٦ - ٩

حسن بن علی را فاسد کرده بالاخره حسن بن علی را مجبور نمود که به عنوان صلح خلافت را به وی واگذار کند وحسن بن علی نیز خلافت را به این شرط که پس از درگذشت معاویه ، به وی برگردد وبه شیعیان وی تعرض نشود ، به معاویه واگذار نمود. (1)

در سال چهل هجری معاویه بر خلافت اسلامی استیلا یافت وبلافاصله به عراق آمده در سخنرانی که کرده به مردم اخطار نموده گفت : « من با شما سَرِ نماز وروزه نمی جنگیدم بلکه می خواستم بر شما حکومت کنم وبه مقصود خود رسیدم. (2) » ونیز گفت : « پیمانی که با حسن بستم لغو وزیر پای من است. » (3) معاویه با این سخن اشاره می کرد که سیاست را از دیانت جدا خواهد کرد ونسبت به مقررات دینی ضمانتی نخواهد داشت وهمه نیروی خود را در زنده نگهداشتن حکومت خود به کار خواهد بست.

البته روشن است که چنین حکومتی سلطنت وپادشاهی است نه خلافت وجانشینی پیغمبر خدا. از این جا بودکه بعضی از کسانی که به حضور وی بار یافتند به عنوان پادشاهی سلامش دادند (4) وخودش نیز در برخی از مجالس خصوصی ، از حکومت خود با ملک وپادشاهی تعبیر می کرد ؛ (5) اگر چه در ملأ عام خود را خلیفه معرفی می نمود.

البته پادشاهی که بر پایه زور استوار باشد وراثت را به دنبال خود دارد وبالاخره نیز به نیت خود جامه عمل پوشانید وپسر خود یزید که جوانی بی بند وبار بود و

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 2893


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٩١ وسایر تواریخ
2- ابن ابی الحدید ، ج ٤ ، ص ١٦٠ ؛ تاریخ طبری ، ج ٤ ، ص ١٢٤ وابن اثیر ، الکامل ، ج ٣ ، ص ٢٠٣
3- همان مدارک
4- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٩٣
5- همان ، ص ٢٠٢

کمترین شخصیت دینی نداشت ولایت عهد داده به جانشینی خود برگزید (1) وآن همه حوادث ننگین به بار آورد.

معاویه با بیان گذشته خود اشاره می کرد که نخواهد گذاشت حسن علیه السلام پس از وی به خلافت برسد ؛ یعنی در خصوص خلافت بعد از خود فکری دیگر دارد وآن همان بود که حسن علیه السلام را با سم شهید کرد (2) وراه را برای فرزند خود یزید هموار ساخت.

معاویه با الغای پیمان نامبرده می فهمانید که هرگز نخواهد گذاشت شیعیان اهل بیت در محیط امن وآسایش به سر برند وکما فی السابق به فعالیت های دینی خود ادامه دهند وهمین معنا را نیز جامه عمل پوشانید. (3)

وی اعلام نمود که هر کس در مناقب اهل بیت حدیثی نقل کند هیچ گونه مصونیتی در جان ومال وعرض خود نخواهد داشت (4) ودستور داد هر که در مدح ومنقبت سایر صحابه وخلفا حدیثی بیاورد جایزه کافی بگیرد ودر نتیجه اخبار بسیاری در مناقب صحابه جعل شد (5) ودستور داد در همه بلاد اسلامی در منابر به علی علیه السلام ناسزا گفته شود ( واین دستور تا زمان عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی « ٩٩ - ١٠١ » اجرا می شد ) وی به دستیاری عمال وکارگردانان خود که جمعی از ایشان صحابی بودند خواص شیعه علی علیه السلام را کشت وسر برخی از آنان را به نیزه زده در شهرها گردانیدند وعموم شیعیان

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 2894


1- یزید مردی بود عیاش وهوسران ودائم الخمر لباس های حریر وجلف می پوشید سگ ومیمونی داشت که ملازم وهمبازی وی بودند ، مجالس شب نشینی او با طرب وساز وشراب برگزار می شد ، نام میمون او « ابوقیس » بود واو را لباس زیبا پوشانیده در مجلس شرابش حاضر می کرد ، گاهی هم سوار اسبش کرده به مسابقه می فرستاد. « یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٩٦ ؛ مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٧٧ »
2- مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٥ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ١٨٣
3- النصایح الکافیه ، ص ٧٢ ، نقل از کتاب الاحداث
4- روی ابوالحسن المدائنی فی کتاب الاحداث قال : کتب معاویه نسخه واحده الی عماله بعد عام الجماعه : انی برئت الذمه ممن روی شیئا من فضل ابی تراب واهل بیته کتاب النصائح الکافیه تألیف محمدبن عقیل چاپ نجف سال ١٣٨٦ هجری ، ص ٨٧ وباز النصایح الکافیه ، ص ١٩٤
5- النصایح الکافیه ، ص ٧٢ - ٧٣

را در هر جا بودند به ناسزا وبیزاری از علی تکلیف می کرد وهر که خودداری می کرد به قتل می رسید. (1)

سخت ترین روزگار برای شیعه

سخت ترین زمان برای شیعه در تاریخ تشیع همان زمان حکومت بیست ساله معاویه بودکه شیعه هیچ گونه مصونیتی نداشت واغلب شیعیان اشخاص شناخته شده ومارک دار بودند ودو تن از پیشوایان شیعه ( امام دوم وامام سوم ) که در زمان معاویه بودند کمترین وسیله ای برای برگردانیدن اوضاع ناگوار در اختیار نداشتند ، حتی امام سوم شیعه که در شش ماه اول سلطنت یزید قیام کرد وبا همه یاران وفرزندان خود شهید شد ، در مدت ده سالی که در خلافت معاویه می زیست تمکن این اقدام را نیز نداشت.

اکثریت تسنن این همه کشتارهای ناحق وبی بندوباری ها را که به دست صحابه وخاصه معاویه وکارگردانان وی انجام یافته است توجیه می کنند که آنان صحابه بودند وبه مقتضای احادیثی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله رسیده صحابه مجتهدند ومعذور وخداوند از ایشان راضی است وهر جرم وجنایتی که از ایشان سر بزند معفو است.

ولی شیعه این عذر را نمی پذیرد زیرا :

اولا : معقول نیست یک رهبر اجتماعی مانند پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای احیای حق وعدالت وآزادی برپاخواسته وجمعی را هم عقیده خود گرداند که همه هستی خود را در راه این منظور مقدس گذاشته آن را لباس تحقق بخشند ووقتی که به منظور خود نایل شد یاران خود را نسبت به مردم وقوانین مقدسه خود آزادی مطلق بخشد وهرگونه حق کشی وتبهکاری وبی بند وباری را از ایشان معفو داند ؛ یعنی با دست و

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 2895


1- النصایح الکافیه ، ص ٥٨ و٦٤ و٧٧ - ٧٨

ابزاری که بنایی را برپا کرده با همان دست وابزار آن را خراب کند.

ثانیا : این روایات که صحابه را تقدیس واعمال ناروا وغیرمشروع آنان را تصحیح می کند وایشان را آمرزیده ومصون معرفی می نماید از راه خود صحابه به ما رسیده وبه روایت ایشان نسبت داده شده است وخود صحابه به شهادت تاریخ قطعی با همدیگر معامله مصونیت ومعذوریت نمی کردند صحابه بودند که دست به کشتار وسب ولعن ورسوا کردن همدیگر گشودند وهرگز کمترین اغماض ومسامحه ای در حق همدیگر روا نمی داشتند.

بنابر آنچه گذشت به شهادت عمل خود صحابه این روایات صحیح نیستند واگر صحیح باشند مقصود از آنها معنای دیگری است غیر از مصونیت وتقدیس قانونی صحابه.

واگر فرضاً خدای متعال در کلام خود روزی از صحابه در برابر خدمتی که در اجرای فرمان او کرده اند اظهار (1) رضایت فرماید معنای آن تقدیر از فرمانبرداری گذشته آنان است نه این که در آینده می توانند هر گونه نافرمانی که دلشان می خواهد بکنند.

استقرار سلطنت بنی امیه

سال شصت هجری قمری معاویه درگذشت وپسرش یزید طبق بیعتی که پدرش از مردم برای وی گرفته بود زمام حکومت اسلامی را در دست گرفت.

یزید به شهادت تاریخ هیچ گونه شخصیت دینی نداشت. جوانی بود حتی در زمان حیات پدر اعتنایی به اصول وقوانین اسلام نمی کرد وجز عیاشی وبی بند وباری وشهوت رانی سرش نمی شد ودر سه سال حکومت خود فجایعی راه انداخت که در

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 2896


1- توبه ، آیه ١٠٠

تاریخ ظهور اسلام با آن همه فتنه ها که گذشته بود سابقه نداشت.

سال اول ، حضرت حسین بن علی علیه السلام را که سبط پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود با فرزندان وخویشان ویارانش با فجیع ترین وضعی کشت وزنان وکودکان واهل بیت پیغمبر را به همراه سرهای بریده شهدا در شهرها گردانید (1) ودر سال دوم مدینه را قتل عام کرد وخون ومال وعرض مردم را سه روز به لشکریان خود مباح ساخت (2) وسال سوم کعبه مقدسه را خراب کرده وآتش زد. (3)

پس از یزید ، آل مروان از بنی امیه زمام حکومت اسلامی را به تفصیلی که در تواریخ ضبط شده در دست گرفتند. حکومت این دسته یازده نفری که نزدیک به هفتاد سال ادامه داشت روزگار تیره وشومی برای اسلام ومسلمین به وجود آورد که در جامعه اسلامی جز یک امپراتوری عربی استبدادی که نام خلافت اسلامی بر آن گذاشته شده بود حکومت نمی کرد ودر دوره حکومت اینان کار به جایی کشید که خلیفه وقت که جانشین پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ویگانه حامی دین شمرده می شد بی محابا تصمیم گرفت بالای خانه کعبه غرفه ای بسازد تا در موسم حج در آن جا مخصوصاً به خوش گذرانی بپردازد. (4)

خلیفه وقت قرآن کریم را آماج تیر قرار داد ودر شعری که خطاب به قرآن انشاء کرد گفت : « روز قیامت که پیش خدای خود حضور می یابی بگوی خلیفه مرا پاره کرد. » (5)

البته شیعه که اساس اختلاف نظر اساسی شان با اکثریت تسنن در سر دو مسئله

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 2897


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢١٦ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ١٩٠ ؛ مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٦٤ وتواریخ دیگر
2- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٤٣ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ١٩٢ ومروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٧٨
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٢٤ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ١٩٢ ومروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٨١
4- ولیدبن یزید ، تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٧٣
5- ولیدبن یزید. مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٢٢٨

خلافت اسلامی ومرجعیت دینی بود ، در این دوره تاریک روزگاری تلخ ودشواری می گذرانیدند ولی شیوه بیدادگری وبی بندو باری حکومت های وقت وقیافه مظلومیت وتقوا وطهارت پیشوایان اهل بیت آنان را روز به روز در عقایدشان استوارتر می ساخت ومخصوصاً شهادت دل خراش حضرت حسین پیشوای سوم شیعه در توسعه یافتن تشیع وبه ویژه در مناطق دور از مرکز خلافت مانند عراق ویمن وایران کمک به سزایی کرد.

گواه این سخن این است که در زمان امامت پیشوای پنجم شیعه که هنوز قرن اول هجری تمام نشده وچهل سال از شهادت امام سوم نگذشته بود به مناسبت اختلال وضعفی که در حکومت اموی پیدا شده بود شیعه از اطراف کشور اسلامی مانند سیل به دور پیشوای پنجم ریخته به اخذ حدیث وتعلم معارف دینی پرداختند. (1) هنوز قرن اول هجری تمام نشده بود که چند نفر از امرای دولت شهر قم را در ایران بنیاد نهاده وشیعه نشین کردند ، (2) ولی در عین حال شیعه به حسب دستور پیشوایان خود در حال تقیه وبدون تظاهر به مذهب زندگی می کردند. بارها در اثر کثرت فشار سادات علوی برضد بیدادگری های حکومت قیام کردند. ولی شکست خوردند وبالاخره جان خود را در این راه گذاشتند وحکومت بی پروای وقت در پایمال کردنشان فروگذاری نکرد جسد زید را که پیشوای شیعه زیدیه بود از قبر بیرون آورده به دار آویختند وسه سال بر سر دار بود پس از آن پایین آورده وآتش زدند وخاکسترش را به باد دادند (3) به نحوی که اکثر شیعه معتقدند امام چهارم وپنجم نیز به دست بنی امیه با سم درگذشته اند (4) ودر گذشت امام دوم وسوم نیز به دست آنان بود.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 2898


1- بحث امام شناسی همین کتاب
2- معجم البلدان ماده ( قم )
3- مروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٢١٧ - ٢١٩ وتاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٦٦
4- بحارالانوار ، ج ١٢ وسایر مدارک شیعه

فجایع اعمال امویان به حدی فاش وبی پرده بود که اکثریت اهل تسنن با این که خلفا را عموما مفترض الطاعه می دانستند ناگزیر شده خلفا را به دو دسته تقسیم کردند. خلفای راشدین که چهار خلیفه اول پس از رحلت پیغمبر اکرم می باشد ( ابوبکر ، عمر ، عثمان وعلی ) وخلفای غیر راشدین که از معاویه شروع می شود.

امویین در دوران حکومت خود در اثر بیدادگری وبی بندو باری به اندازه ای نفرت عمومی را جلب کرده بودند که پس از شکست قطعی وکشته شدن آخرین خلیفه اموی دو پسر وی با جمعی از خانواده خلافت از دار الخلافه گریختند وبه هر جا روی آوردند پناهشان ندادند بالاخره پس از سرگردانی های بسیار که در بیابان های نوبه وحبشه وبجاوه کشیدند وبسیاری از ایشان از گرسنگی وتشنگی تلف شدند ، به جنوب یمن در آمدند وبه دریوزگی خرج راهی از مردم تحصیل کرده در زیِّ حمالان عازم مکه شدند وآن جا در میان مردم ناپدید گردیدند (1) .

شیعه در قرن دوم هجری

در اواخر ثلث اول قرن دوم هجری به دنبال انقلاب ها وجنگ های خونینی که در اثر بیدادگری وبدرفتاری های بنی امیه در همه جای کشورهای اسلامی ادامه داشت دعوتی نیز به نام اهل بیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در ناحیه خراسان ایران پیدا شده متصدی دعوت ابومسلم مروزی سردار ایرانی بود که به ضرر خلافت اموی قیام کرد وشروع به پیشرفت نمود تا دولت اموی را برانداخت (2) . این نهضت وانقلاب اگرچه از تبلیغات عمیق شیعه سرچشمه می گرفت وکم وبیش عنوان خون خواهی شهدای

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 2899


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٨٤
2- همان ، ج ٣ ، ص ٧٩ ؛ تاریخ ابوالفداء ، ج ١ ، ص ٢٠٨ وتواریخ دیگر

اهل بیت را داشت وحتی از مردم برای یک مرد پسندیده از اهل بیت ( سربسته ) بیعت می گرفتند با این همه به دستور مستقیم یا اشاره پیشوایان شیعه نبود. به گواهی این که وقتی که ابومسلم بیعت خلافت را به امام ششم شیعه امامیه در مدینه عرضه داشت وی جدا رد کرد وفرمود « تو از مردان من نیستی وزمان نیز زمان من نیست » . (1)

بالاخره بنی عباس به نام اهل بیت خلافت را ربودند (2) ودر آغاز کار روزی چند به مردم وعلویین روی خوش نشان دادند حتی به نام انتقام شهدای علویین ، بنی امیه را قتل عام کردند وقبور خلفای بنی امیه را شکافته هرچه یافتند آتش زدند. (3) ولی دیری نگذشت که شیوه ظالمانه بنی امیه را پیش گرفتند ودر بیدادگری وبی بند وباری هیچ گونه فروگذاری نکردند.

ابوحنیفه رئیس یکی از چهار مذهب اهل تسنن به زندان منصور رفت (4) وشکنجه ها دید وابن حنبل رئیس یکی از چهارمذهب ، تازیانه خورد (5) وامام ششم شیعه امامیه پس از آزار وشکنجه بسیار با سم درگذشت (6) وعلویین را دسته دسته گردن می زدند یا زنده زنده دفن می کردند یا لای دیوار یا زیر بناهای دولتی می گذاشتند.

هارون خلیفه عباسی که در زمان وی امپراتوری اسلامی به اوج قدرت ووسعت خود رسیده بود وگاهی خلیفه به خورشید نگاه می کرد وآن را مخاطب ساخته می گفت : « به هر کجا می خواهی بتاب که به جایی که از ملک من بیرون است نخواهی تافت » ، از طرفی لشکریان وی در خاور وباختر جهان پیش می رفتند ولی از طرفی در جسر بغداد که در چند قدمی قصر خلیفه بود بی اطلاع واجازه خلیفه ، مأمور گذاشته

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 2900


1- تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٨٦ ومروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٢٦٨
2- تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٨٦ ومروج الذهب ، ج ٣ ، ص ٢٧٠
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٩١ - ٩٦ وتاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ٢١٢
4- تاریخ ابی الفداء ، ج ٢ ، ص ٦
5- تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ١٩٨ وتاریخ ابی الفداء ، ج ٢ ، ص ٣٣
6- بحارالانوار ، ج ١٢ ، احوالات حضرت صادق علیه السلام

از عابرین حق عبور می گرفتند ؛ حتی روزی خود خلیفه که می خواست از جسر عبور کند جلوش راگرفته حق العبور مطالبه کردند. (1)

یک مغنّی با خواندن دو بیتِ شهوت انگیز ، امین خلیفه عباسی را سر شهوت آورد امین سه میلیون درهم نقره به وی بخشید ، مغنّی از شادی خود را به قدم خلیفه انداخته گفت : یا امیرالمؤمنین این همه پول را به من می بخشی ؟ خلیفه در پاسخ گفت اهمیتی ندارد ما این پول را از یک ناحیه ناشناخته کشور می گیریم. (2)

ثروت سرسام آوری که همه ساله از اقطار کشورهای اسلامی به عنوان بیت المال مسلمین به دارالخلافه سرازیر می شد به مصرف هوس رانی وحق کشی خلیفه وقت می رسید. شماره کنیزان پریوش ودختران وپسران زیبا در دربار خلفای عباسی به هزاران می رسید.

وضع شیعه از انقراض دولت اموی وروی کار آمدن بنی عباس کوچک ترین تغییری پیدا نکرد جز این که دشمنان بیدادگر وی تغییر اسم دادند.

شیعه در قرن سوم هجری

با شروع قرن سوم ، شیعه نفس تازه ای کشید وسبب آن اولا این بودکه کتب فلسفی وعلمی بسیاری از زبان یونانی وسریانی وغیر آنها به زبان عربی ترجمه شد ومردم به تعلیم علوم عقلی واستدلالی هجوم آوردند. علاوه بر آن ، مأمون خلیفه عباسیِ ( ١٩٥ - ٢١٨ ق ) معتزلی مذهب ، به استدلال عقلی در مذهب علاقه مند بود ودرنتیجه به تکلم استدلالی در ادیان ومذاهب رواج تام وآزادی کامل داده بود وعلما ومتکلمین شیعه از این آزادی استفاده کرده در فعالیت علمی ودر تبلیغ مذهب اهل بیت

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 2901


1- قصه جسر بغداد
2- الاغانی ، قصه امین

فروگذاری نمی کردند. (1)

ثانیا : مأمون عباسی به اقتضای سیاست خود به امام هشتم شیعه امامیه ولایت عهد داده بود ودر اثر آن علویین ودوستان اهل بیت تا اندازه ای از تعرض اولیای دولت مصون بوده وکم وبیش از آزادی بهره مند بودند ، ولی باز دیری نگذشت که دم بُرّنده شمشیر به سوی شیعه برگشت وشیوه فراموش شده گذشتگان به سراغ شان آمد ؛ خاصه در زمان متوکل عباسی ( ٢٣٢ - ٢٤٧ ق ) که مخصوصاً با علی وشیعیان وی دشمنی خاصی داشت وهم به امر وی بود که مزار امام سوم شیعه امامیه را در کربلا با خاک یک سان کردند. (2)

شیعه در قرن چهارم هجری

در قرن چهارم هجری عواملی به وجود آمد که برای وسعت یافتن تشیع ونیرومند شدن شیعه کمک به سزایی می کرد ؛ از آن جمله سستی ارکان خلافت بنی عباس وظهور پادشاهان آل بویه بود.

پادشاهان آل بویه که شیعه بودند کمال نفوذ را در مرکز خلافت که بغداد بود وهم چنین در خود خلیفه داشتند (3) واین قدرت قابل توجه به شیعه اجازه می داد که در برابر مدعیان مذهبی خود که پیوسته به اتکای قدرت خلافت آنان را خورد می کردند ، قد علم کرده آزادانه به تبلیغ مذهب بپردازند.

چنان که مورخین گفته اند در این قرن همه جزیرهالعرب یا قسمت معظم آن به استثنای شهرهای بزرگ ، شیعه بودند وبا این وصف برخی از شهرها نیز مانند هجر وعمان وصعده در عین حال شیعه بودند. در شهر بصره که پیوسته مرکز تسنن بود وبا

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 2902


1- تواریخ
2- ابی الفداء وتواریخ دیگر
3- به تواریخ مراجعه شود

شهر کوفه که مرکز تشیع شمرده می شد رقابت مذهبی داشت ، عده ای قابل توجه شیعه بودند وهم چنین در طرابلس ونابلس وطبریه وحلب وهرات شیعه بسیار بود واهواز وسواحل خلیج فارس از ایران ، مذهب شیعه (1) داشت.

در آغاز این قرن بودکه « ناصر اطروش » پس از سال ها تبلیغ که در شمال ایران به عمل آورد به ناحیه طبرستان استیلا یافت وسلطنت تأسیس کرد که تا چند پشت ادامه داشت وپیش از « اطروش » نیز حسن بن زید علوی سال ها در طبرستان سلطنت کرده بود. (2)

در این قرن فاطمیین که اسماعیلی بودند به مصر دست یافتند وسلطنت دامنه داری ( ٢٩٦ - ٥٢٧ ق ) تشکیل دادند (3)

بسیار اتفاق می افتاد که در شهرهای بزرگ مانند بغداد وبصره ونیشابور کشمکش وزد وخورد ومهاجمه هایی میان شیعه وسنی در می گرفت ودر برخی از آنها شیعه غلبه می کرد واز پیش می برد.

شیعه در قرن پنجم تا نهم هجری

از قرن پنچم تا اواخر قرن نهم شیعه به همان افزایش که در قرن چهارم داشت ادامه می داد وپادشاهانی نیز که مذهب شیعه داشتند به وجود آمده از تشیع ترویج می نمودند.

در اواخر قرن پنجم هجری دعوت اسماعیلیه در قلاع الموت ریشه انداخت واسماعیلیه نزدیک به یک قرن ونیم در وسط ایران در حال استقلال کامل می زیستند (4) و

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 2903


1- الحضاره الاسلامیه ، ج ١ ، ص ٩٧
2- مروج الذهب ، ج ٤ ، ص ٣٧٣ والملل والنحل ، ج ١ ، ص ٢٥٤
3- تاریخ ابی الفداء ، ج ٢ ، ص ٦٣ وج ٣ ، ص ٥٠
4- به تواریخ کامل وروضه الصفا وحبیب السیر مراجعه شود

سادات مرعشی در مازندران سال های متمادی سلطنت کردند (1)

شاه خدا بنده از پادشاهان مغول ، مذهب شیعه را اختیار کرد واعقاب او از پادشاهان مغول سالیان دراز در ایران سلطنت کردند واز تشیع ترویج می کردند.

هم چنین سلاطین آق قویونلو وقره قویونلو که در تبریز حکومت می کردند (2) ودامنه حکمرانی شان تا فارس وکرمان کشیده می شد وهم چنین حکومت فاطمیین نیز سالیان دراز در مصر برپا بود.

البته قدرت مذهبی جماعت با پادشاهان وقت تفاوت می کرد ؛ چنان که پس از برچیده شدن بساط فاطمیین وروی کار آمدن سلاطین آل ایوب صفحه برگشت وشیعه مصر وشامات ، آزادی مذهبی را به کلی از دست دادند وجمع کثیری از شیعه از دم شمشیر گذشتند. (3)

واز آن جمله شهید اول محمدبن محمد مکی ، یکی از نوابغ فقه شیعه در سال ٧٨٦ هجری در دمشق به جرم تشیع کشته شد. (4)

هم چنین شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی در حلب به جرم فلسفه به قتل رسید. (5)

روی هم رفته در این پنج قرن ، شیعه از جهت جمعیت در افزایش واز جهت قدرت وآزادی مذهبی تابع موافقت ومخالفت سلاطین وقت بوده اند وهرگز در این مدت ، مذهب تشیع در یکی از کشورهای اسلامی ، مذهب رسمی اعلام

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 2904


1- تاریخ کامل وابی الفداء ، ج ٣
2- تاریخ حبیب السیر
3- تاریخ حبیب السیر وابی الفداء وغیر آنها
4- روضات الجنات وریاض العلماء به نقل ریحانه الادب ، ج ٢ ، ص ٣٦٥
5- روضات وکتاب مجالس ووفیات الاعیان

نشده بود.

شیعه در قرن دهم و یازدهم هجری

سال ٩٠٦ هجری جوان سیزده ساله ای از خانواده شیخ صفی اردبیلی متوفای ( ٧٣٥ ق ) که از مشایخ طریقت در شیعه بود با سیصد نفر درویش از مریدان پدرانش به منظور ایجاد یک کشور مستقل ومقتدر شیعه از اردبیل قیام کرده شروع به کشور گشایی وبرانداختن آیین ملوک الطوایفی ایران نمود. وی پس از جنگ های خونین که با پادشاهان محلی ومخصوصاً با پادشاهان آل عثمان که زمام امپراتوری عثمانی را در دست داشتند ، موفق شد که ایران قطعه قطعه را به شکل یک کشور درآورده ومذهب شیعه را در قلمرو حکومت خود رسمیت دهد (1) . پس از درگذشت شاه اسمعیل صفوی پادشاهان دیگری از سلسله صفوی تا اواسط قرن دوازدهم هجری سلطنت کردند ویکی پس از دیگری رسمیت مذهب شیعه امامیه را تائید وتثبیت نمودند. حتی در زمانی که در اوج قدرت بودند ( زمان شاه عباس کبیر ) توانستند وسعت ارضی کشور وآمار جمعیت را به پیش از دو برابر ایران کنونی ( سال ١٣٨٤ ق ) برسانند. (2) گروه شیعه در این دو قرن ونیم تقریبا در سایر نقاط کشورهای اسلامی به همان حال سابق با افزایش طبیعی خود باقی بوده است.

شیعه در قرن دوازدهم تا چهاردهم هجری

در سه قرن اخیر پیشرفت مذهبی شیعه به همان شکل طبیعی سابقش بوده است وفعلاً که اواخر قرن چهاردهم هجری است تشیع در ایران مذهب رسمی عمومی شناخته می شود. هم چنین در یمن ودر عراق اکثریت جمعیت را شیعه تشکیل می دهد ودر همه ممالک مسلمان نشین جهان ، کم وبیش شیعه وجود دارد و

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 2905


1- روضه الصفا وحبیب السیر
2- همان مدارک

روی هم رفته در کشورهای مختلف جهان نزدیک به صد میلیون شیعه زندگی می کند.

انشعابات شیعه
اشاره

در این قسمت درباره این موضوعات بحث می کنیم :

١- اصل انشعاب وانقراض برخی از شعب ؛

٢- زیدیه ؛

٣- اسماعیلیه وانشعابات شان ؛

٤- نزاریه ، مستعلیه ، دروزیه ومقنعه ؛

٥- شیعه دوازده امامی وفرقشان با زیدیه واسماعیلیه ؛

٦- اشاره به تاریخچه شیعه دوازده امامی.

١- اصل انشعاب

هر مذهبی یک رشته مسائلی - کم یا زیاد - دارد که اصول اولیه آن را تشکیل می دهند ومسائلی دیگر که در درجه دوم واقعند واختلاف اهل مذهب در چگونگی مسائل اصلی ونوع آنها با حفظ اصل مشترک ، انشعاب نامیده می شود.

انشعاب در همه مذاهب وخاصه در چهار دین آسمانیِ کلیمی ، مسیحی ، مجوسی واسلام وحتی در شعب آنها نیز وجود دارد. مذهب شیعه در زمان سه پیشوای اول از پیشوایان اهل بیت ( حضرت امیرالمؤمنین علی ، حسن بن علی وحسین بن علی علیهم السلام ) هیچ گونه انشعابی نپذیرفت ، ولی پس از شهادت امام سوم ، اکثریت شیعه به امامت حضرت علی بن حسین سجاد قائل شدند واقلیتی معروف به « کیسانیه » پسر سوم علی علیه السلام محمد بن حنفیه را امام دانستند ومعتقد شدند که محمدبن حنفیه پیشوای چهارم وهمان مهدی موعود است که در کوه رضوی غایب شده وروزی ظاهر خواهد شد.

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 2906

پس از رحلت امام سجاد علیه السلام اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر علیه السلام معتقد شدند واقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد بود گرویدند وبه « زیدیه » موسوم شدند.

پس از رحلت امام محمد باقر شیعیان وی به فرزندش امام جعفر صادق علیه السلام ایمان آوردند وپس از درگذشت آن حضرت ، اکثریت ، فرزندش امام موسی کاظم علیه السلام را امام هفتم دانستند وجمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را که در حال حیات پدر بزرگوار خود درگذشته بود امام گرفتند واز اکثریت شیعه جدا شده به نام « اسماعیلیه » معروف شدند. بعضی پسر دیگر آن حضرت عبدالله افطح وبعضی فرزند دیگرش محمد را پیشوا گرفتند وبعضی در خود آن حضرت توقف کرده آخرین امامش پنداشتند.

پس از شهادت امام موسی کاظم علیه السلام اکثریت شیعه فرزندش امام رضا علیه السلام را امام هشتم دانستند وبرخی در امام هفتم توقف کردند که به « واقفیه » معروفند.

پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که پیش اکثریت شیعه مهدی موعود است انشعاب قابل توجهی به وجود نیامد واگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده چند روز بیش نپاییده وخود به خود منحل شده است ، مانند این که جعفر ، فرزند امام دهم پس از رحلت برادر خود ( امام یازدهم ) دعوی امامت کرد وگروهی به وی گرویدند ، ولی پس از روزی چند متفرق شدند وجعفر نیز دعوی خود را تعقیب نکرد. هم چنین اختلافات دیگری در میان رجال شیعه در مسائل علمی کلامی وفقهی وجود دارد که آنها را انشعاب مذهبی نباید شمرد.

فرقه های نامبرده که منشعب شده ودر برابر اکثریت شیعه قرار گرفته اند در اندک زمانی منقرض شدند جز دو فرقه زیدیه واسماعیلیه که پایدار مانده اند وهم اکنون گروهی از ایشان در مناطق مختلف مانند یمن ، هند ، لبنان وجاهای دیگر زندگی

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 2907

می کنند. از این روی تنها به ذکر این دو طایفه با اکثریت شیعه که دوازده امامی اند اکتفا می شود.

٢- شیعه زیدیه

زیدیه پیروان زید شهید فرزند امام سجاد می باشند. زید ، به سال ١٢١ هجری بر ضدّ خلیفه اموی هشام بن عبدالملک قیام کرد وگروهی با وی بیعت کردند ودر جنگی که در شهر کوفه میان او وکسانِ خلیفه درگرفت کشته شد.

وی پیش پیروان خود امام پنجم از امامان اهل بیت شمرده می شود وپس از وی فرزندش « یحیی بن زید » که بر خلیفه اموی ولید بن یزید قیام کرده وکشته شد ، به جای وی نشست وپس از وی محمدبن عبدالله وابراهیم بن عبدالله که بر خلیفه عباسی منصور دوانقی شوریده وکشته گردیدند ، برای امامت برگزیده شدند.

پس از آن تا زمانی امور زیدیه غیر منظم بود تا « ناصر اطروش » که از اعقاب برادر زید بود در خراسان ظهور کرد ودر اثر تعقیب حکومت محل ، از آن جا فرار کرده به سوی مازندران که هنوز اهالی آن اسلام نپذیرفته بودند رفت وپس از سیزده سال دعوت جمع کثیری را مسلمان کرده به مذهب زیدیه درآورد سپس به دستیاری آنان ناحیه طبرستان را مسخّر ساخته وبه امامت پرداخت وپس از وی اعقاب او تا مدتی در آن سامان امامت کردند.

به عقیده زیدیه هر فاطمی نژاد ، عالم زاهد شجاع ، سخی که به عنوان قیام به حق خروج کند می تواند امام باشد.

زیدیه در ابتدای حال ، مانند خود زید دو خلیفه اول را ( ابوبکر وعمر ) جزو ائمه می شمردند ولی پس از چندی جمعی از ایشان نام دو خلیفه را از فهرست ائمه برداشتند واز علی علیه السلام شروع کردند.

بنا به آنچه گفته اند زیدیه در اصول اسلام مذاق معتزله ودر فروع ، فقه ابی حنیفه

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 2908

رئیس یکی از چهار مذهب اهل سنت را دارند. اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست. (1)

٣- شیعه اسماعیلیه و انشعاباتشان

باطنیه : امام ششم شیعه فرزند پسری داشت به نام اسماعیل (2) که بزرگ ترین فرزندانش بود ودر زمان حیات پدر وفات نمود وآن حضرت به مرگ اسماعیل استشهاد کرد ، حتی حاکم مدینه را نیز شاهد گرفت. در این باره جمعی معتقد بودند که اسماعیل نمرده بلکه غیبت اختیار کرده است ودوباره ظهور می کند وهمان مهدی موعود است واستشهاد امام ششم به مرگ او یک نوع تعمد بوده که از ترس منصور خلیفه عباسی به عمل آورده است. وجمعی معتقد شدندکه امامت حق ، اسماعیل بود وبا مرگ او به پسرش محمد منتقل شد وجمعی معتقد شدند اسماعیل با این که در حال حیات پدر درگذشته امام می باشد وامامت پس از اسماعیل در محمدبن اسماعیل واعقاب اوست.

دو فرقه اولی پس از اندک زمانی منقرض شدند ولی فرقه سوم تاکنون باقی هستند وانشعاباتی نیز پیدا کرده اند.

اسماعیلیه به طور کلی فلسفه ای دارند شبیه به فلسفه ستاره پرستان که با عرفان هندی آمیخته می باشد ودر معارف واحکام اسلام برای هر ظاهری باطنی وبرای هر تنزیلی تأویلی قائلند. اسماعیلیه معتقدند که زمین هرگز خالی از حجت نمی شود وحجت خدا بر دو گونه است : ناطق وصامت ، ناطق پیغمبر وصامت ولیّ وامام است که وصیِّ پیغمبر می باشد ودر هر حال حجت مظهر تام ربوبیت است.

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 2909


1- مطالب فصل از ملل ونحل شهرستانی وکامل ابن اثیر مأخوذ است
2- مطالب فصل از کامل ابن اثیر وروضه الصفا وحبیب السر وابی الفداء وملل ونحل شهرستانی وبعضی جزئیات آن از تاریخ آقاخانیه مأخوذ است

اساس حجت پیوسته روی عدد هفت می چرخد به این ترتیب که یک نبی مبعوث می شود که دارای نبوت ( شریعت ) وولایت است وپس از وی هفت وصی دارای وصایت بوده وهمگی دارای یک مقام می باشند جز این که وصی هفتمین دارای نبوت نیز هست وسه مقام دارد : نبوت ووصایت وولایت. باز ، پس از وی هفت وصی که هفتمین دارای سه مقام می باشد وبه همین ترتیب.

می گویند : آدم علیه السلام مبعوث شد با نبوت وولایت ، وهفت وصی داشت که هفتمین آنان نوح ودارای نبوت ووصایت وولایت بود وابراهیم علیه السلام وصی هفتمین نوح وموسی وصی هفتمین وابراهیم وعیسی وصی هفتمین موسی ومحمد صلی الله علیه وآله وصی هفتمین عیسی ومحمدبن اسماعیل وصی هفتمین محمد صلی الله علیه وآله به این ترتیب محمد صلی الله علیه وآله وعلی وحسین وعلی بن حسین سجاد ومحمد باقر وجعفر صادق واسماعیل ومحمدبن اسماعیل ( امام دوم حضرت حسن بن علی را امام نمی دانند ) وپس از محمدبن اسماعیل هفت نفر از اعقاب محمدبن اسماعیل که نام ایشان پوشیده ومستور است وپس از آن هفت نفر اولی از ملوک فاطمیین مصر که اولشان عبیدالله مهدی بنیان گذار سلطنت فاطمیین مصر می باشد.

اسماعیلیه معتقدند که علاوه بر حجت خدا ، پیوسته در روی زمین دوازده نفر نقیب که حواریین وخواص حجت اند وجود دارد ولی بعضی از شعب ( دروزیه ) باطنیه شش نفر از نقباء را از ائمه می گیرند وشش نفر از دیگران.

در سال ٢٧٨ هجری ( چند سال قبل از ظهور عبیدالله مهدی در آفریقا ) شخصی خوزستانی ناشناسی که هرگز نام ونشان خود را اظهار نمی کرد در حوالی کوفه پیدا شد ، شخص نامبرده روزها را روزه می گرفت وشب ها را به عبادت می گذرانید واز دسترنج خود ارتزاق می کرد ومردم را به مذهب اسماعیلیه دعوت نمود.

بدین وسیله مردم انبوهی را به خود گروانید ودوازده نفر به نام نقباء از میان پیروان

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 2910

خود انتخاب کرد وخود عزیمت شام کرده از کوفه بیرون رفت ودیگر از او خبری نشد.

پس از مرد ناشناس ، احمد معروف بقرمط در عراق به جای وی نشست وتعلیمات باطنیه را منتشر ساخت وچنان که مورخین می گویند او نماز تازه ای را به جای نمازهای پنج گانه اسلام گذاشت وغسل جنابت را لغو وخمر را اباحه کرد ومقارن این احوال ، سران دیگری از باطنیه به دعوت قیام کرده گروهی از مردم را به دور خود گرد آوردند.

اینان برای جان ومال کسانی که از باطنیه کنار بودند هیچ گونه احترامی قائل نبودند واز این روی در شهرهایی از عراق وبحرین ویمن وشامات نهضت راه انداخته خون مردم را می ریختند ومالشان را به یغما می بردند وبارها راه قافله حج را زده ده ها هزار نفر از حجاح را کشتند وزاد وراحله شان را به یغما بردند.

ابوطاهر قرمطی یکی از سران باطنیه که در سال ٣١١ بصره را مسخّر ساخته واز کشتار وتاراج اموال مردم فرو گذاری نکرد ودر سال ٣١٧ با گروه انبوهی از باطنیه در موسم حج عازم مکه گردید وپس از درهم شکستن مقاومت مختصر دولتیان ، وارد شهر مکه شد ومردم شهر وحجاج تازه وارد را قتل عامل نمود وحتی در مسجد الحرام وداخل کعبه جوی خون روان ساخت پیراهن کعبه را در میان یاران خود قسمت نمود ودر کعبه را کند وحجرالاسود را از جای خود درآورده به یمن برد که مدت بیست ودو سال پیش قرامطه بود.

در اثر این اعمال بودکه عامه مسلمین از باطنیه برائت کرده آنان را خارج از آیین اسلام شمردند وحتی عبیدالله مهدی - پادشاه فاطمی - که آن روزها در افریقا طلوع کرده خود را مهدی موعود وامام اسماعیلیه معرفی می کرد ، از قرامطه بیزاری جست.

طبق اظهار مورخین ، مشخصه مذهبی باطنیه این است که احکام ومقررات ظاهری اسلام رابه مقامات باطنی عرفانی تاویل می کنند وظاهر شریعت را مخصوص

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 2911

کسانی می دانند که کم خرد واز کمال معنوی بی بهره بوده اند ، با این وصف گاهی برخی از مقررات از مقام امامت شان صادر می شود.

٤- نزاریه ، مستعلیه ، دروزیه و مقنعه

عبیدالله مهدی که سال ٢٩٦ هجری قمری در افریقا طلوع کرد به طریق اسماعیلیه به امامت خود دعوت کرد وسلطنت فاطمی را تأسیس نمود پس از وی اعقابش مصر را دارالخلافه قرار داده تا هفت پشت بدون انشعاب سلطنت وامامت اسماعیلیه را داشتند پس از هفتمین که مستنصر بالله سعدبن علی بود دو فرزند وی نزار ومستعلی سر خلافت وامامت منازعه کردند وپس از کشمکش بسیار وجنگ های خونین مستعلی غالب شد وبرادر خود نزار را دست گیر نموده زندانی ساخت تا مرد.

در اثر این کشمکش پیروان فاطمیین دو دسته شدند : « نزاریه ومستعلیه » .

نزاریه : گروندگان حسن صباح می باشند که از مقربان مستنصر بود وپس از مستنصر ، برای طرفداری که از نزار می نمود ، به حکم مستعلی از مصر اخراج شد وی به ایران آمده پس از چندی از قلعه الموت از توابع قزوین سردرآورد. قلعه الموت وچند قلعه دیگر مجاور را تسخیر کرد وبه سلطنت پرداخت در آغاز کار به نزار دعوت کرد. پس از مرگ حسن ( سال ٥١٨ ه . ق ) « بزرگ امید رودباری » وپس از وی فرزندش « کیا محمد » به شیوه وآیین حسن صباح سلطنت کردند وپس وی فرزندش « حسن علی ذکره السلام » پادشاه چهارم الموتی روش حسن صباح را که نزاری بود برگردانیده به باطنیه پیوست.

تا هلاکوخان مغول به ایران حمله کرد ، وی قلاع اسماعیلیه را فتح نمود وهمه اسماعیلیان را از دم شمشیر گذرانید بنای قلعه ها را نیز با خاک یک سان ساخت. پس از آن در سال ١٢٥٥ هجری آقاخان محلاتی که از نزاریه بود در ایران به محمد شاه قاجار یاغی شد ودر قیامی که در ناحیه کرمان نمود شکست خورده به بمبئی فرار کرد و

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 2912

دعوت باطنی نزاری را به امامت خود منتشر ساخت ودعوتشان تاکنون باقی است ونزاریه فعلا آقاخانیه نامیده می شوند.

مستعلیه : پیروان مستعلی فاطمی بودند که امامت شان در خلفای فاطمین مصر باقی ماند تا در سال ٥٥٧ هجری قمری منقرض شدند وپس از چندی فرقه « بهره » در هند بهمان مذهب ظهور کردند وتاکنون نیز می باشند.

دروزیه : طایفه دروزیه که در جبال دروز شامات ساکنند در آغاز کار پیروان خلفای فاطمیین مصر بودند تا در ایام خلیفه ششم فاطمی به دعوت « نشنگین دروزی » به باطنیه ملحق شدند. دروزیه در « الحاکم بالله » که به اعتقاد دیگران کشته شده متوقف گشته می گویند وی غیبت کرده وبه آسمان بالا رفته ودوباره به میان مردم خواهد برگشت.

مقنعه : در آغاز پیروان عطاء مروی معروف به مقنع بودند که طبق اظهار مورخین از اتباع ابومسلم خراسانی بوده است وپس از ابومسلم مدعی شد که روح ابومسلم در وی حلول نموده است وپس از چندی دعوی پیغمبری وسپس دعوی خدایی کرد وسرانجام در سال ١٦٢ در قلعه کیش از بلاد ماوراء النهر به محاصره افتاد وچون به دست گیری وکشته شدن خود یقین نمود آتش روشن کرده با چند تن از پیروان خود داخل آتش شده وسوخت. پیروان عطاء مقنع پس از چندی مذهب اسماعیلیه را اختیار کرده وبه فرقه باطنیه ملحق شدند.

شیعه دوازده امامی وتفاوتِ ایشان با زیدیه و اسماعیلیه

اکثریت شیعه که اقلیت های نامبرده از آن منشعب وجدا شده اند شیعه امامیه ودوازده امامی نامیده می شوند وچنان که گفتیم در آغاز پیدایش به عنوان انتقاد واعتراض در دو مسئله اساسی از مسائل اسلامی پیدا شده اند بی آن که در آیینی که طبق تعلیم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در میان مسلمین معاصر آن حضرت بود سخنی داشته باشند و

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 2913

آن دو مسئله « حکومت اسلامی ومرجعیت علمی » بود که شیعه آن را حق اختصاصی اهل بیت می دانستند.

شیعه می گفتند : خلافت اسلامی که البته ولایت باطنی وپیشوائی معنوی لازم لاینفک آن است از آن علی واولاد علی علیه السلام است که به موجب تصریح خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر ائمه اهل بیت ، دوازده تن می باشند ومی گفتند : تعلیمات ظاهری قرآن که احکام وقوانین شریعت می باشند ودر عین حال که به حیات معنوی کامل نیز مشتملند دارای اصالت واعتبارند وتا قیامت فسخ بردار نیستند واین احکام وقوانین را از راه اهل بیت باید به دست آورد وبس. واز این جا روشن می شود که :

فرق کلی میان شیعه دوازده امامی وشیعه زیدی این است که شیعه زیدی غالبا امامت را مختص به اهل بیت نمی داند وعدد ائمه را به دوازده منحصر نمی بیند واز فقه اهل بیت پیروی نمی کند ؛ برخلاف شیعه دوازده امامی. وتفاوت کلی میان شیعه دوازده امامی وشیعه اسماعیلی نیز این است که اسماعیلیه معتقدند که امامت به دور « هفت » گردش می کند ونوبت در حضرت محمد صلی الله علیه وآله ختم نشده است وتغییر وتبدیل در احکام شریعت بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانع ندارد برخلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد صلی الله علیه وآله را خاتم الانبیاء می دانند وبرای وی دوازده وصی وجانشین قائلند وظاهر شریعت را معتبر غیر قابل نسخ می بیند وبرای قرآن کریم هم ظاهر وهم باطن اثبات می کنند.

خاتمه فصل : دو طایفه شیخیه وکریمخانیه که در دو قرن اخیر در میان شیعه دوازده امامی پیدا شده اند نظر به این که اختلافشان با دیگران در توجیه پاره ای از مسائل نظری است نه در اثبات ونفی اصل مسائل ، جدایی ایشان را انشعاب نشمردیم.

وهم چنین فرقه « علی اللهی » از شیعه ١٢ امامی که غلات نیز نامیده می شوند ومانند باطنیه شیعه اسماعیلی تنها به باطن قائلند از این روی که هیچ گونه منطق منظمی ندارند به حساب نیاوردیم.

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 2914

خلاصه تاریخچه شیعه دوازده امامی

چنان که در فصول گذشته روشن شد اکثریت شیعه همان دوازده امامی بودند وهمان عده از دوستان وهواداران علی علیه السلام بودند که پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای احیای حقوق اهل بیت ، در خصوص خلافت ومرجعیت علمی به انتقاد واعتراض پرداختند واز اکثریت مردم جدا شدند.

شیعه در زمان خلفای راشدین ( ١١ - ٣٥ ه قمری ) پیوسته زیر فشار قرار داشتند وپس از آن در مدت خلافت بنی امیه ( ٤٠ - ١٣٢ ) هر گونه امن ومصونیت از جان ومال شان برداشته شده بود ولی هر چه فشار ستم وبیدادگری برایشان بیشتر می شد ، در عقیده خود استوارتر می گشتند ومخصوصاً از مظلومیت خود در پیشرفت عقیده بیشتر بهره می بردند واز آن پس در اواسط قرن دوم که خلفای عباسی زمام حکومت اسلامی را به دست گرفتند ، شیعه از فتوری که در این میان پیدا شد نفسی تازه کرد ولی با مهلت کمی باز عرصه برایشان تنگ شد تا اواخر قرن سوم هجری روز به روز تنگ تر می شد.

در اوایل قرن چهارم که سلاطین با نفوذ آل بویه که شیعه بودند روی کار آمدند شیعه قدرتی کسب کرد وتا حدود زیادی آزادی عمل یافت وبه مبارزه علنی پرداخت وتا آخر قرن پنجم جریان کار به همین ترتیب بود ودر اوایل قرن ششم که حمله مغول آغاز شد در اثر گرفتاری های عمومی وهم در اثر ادامه یافتن جنگ های صلیبی حکومت های اسلامی چندان فشار به عالم تشیع وارد نمی ساختند. ومخصوصاً شیعه شدن جمعی از سلاطین مغول در ایران ، وحکومت سلاطین مرعشی در مازندران در قدرت ووسعت جمیعت شیعه کمک به سزایی نمود ودر هر گوشه از ممالک اسلامی وخاصه در ایران تراکم میلیون ها نفر شیعه را محسوس ساخت واین وضع تا اواخر قرن نهم هجری ادامه داشت واز حدود افتتاح قرن دهم هجری در اثر

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 2915

ظهور سلطنت صفویه در ایران پهناور آن روز ، مذهب شیعه رسمیت یافت وتاکنون که اواخر قرن ١٤ هجری می باشد برسمیت خود باقی است وبه علاوه در همه نقاط جهان ده ها میلیون شیعه زندگی می کنند.

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 2916

بخش دوم : تفکر مذهبی شیعه

معنای تفکر مذهبی

تفکر مذهبی ، بحث وکنجکاوی را می گوییم که ماده ای از مواد مذهبی را که در تعالیم آن مذهب است نتیجه بدهد چنان که تفکر ریاضی مثلا تفکری را می گویند که یک نظریه ریاضی را نتیجه بدهد یا یک مسئله ریاضی را حل کند.

مأخذ اساسی تفکر مذهبی در اسلام

البته تفکر مذهبی نیز مانند سایر تفکرات ، مأخذی می خواهد که مواد فکری از آن سرچشمه بگیرد وبه آن تکیه بزند چنانچه در تفکر برای حل یک مسئله ریاضی یک رشته معلومات ریاضی را باید استخدام نمود که بالاخره به عملیات فن مربوط منتهی شود. یگانه مأخذی که دین آسمانی اسلام ( از آن جهت که به وحی آسمانی می رسد ) به آن اتکاء دارد همانا قرآن کریم است. قرآن کریم است که مدرک قطعی نبوت همگانی وهمیشگی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله است ومحتویات آن دعوت اسلامی می باشد.

البته تنها مأخذ بودن قرآن کریم مآخذ ومصادر دیگر تفکر صحیح وحجت های دیگر را الغاء نمی کند چنان که خواهیم گفت.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 2917

راه هایی که قرآن کریم برای تفکر مذهبی نشان می دهد سه طریق است

قرآن کریم درتعلیمات خود برای رسیدن ودرک نمودن مقاصد دینی ومعارف اسلامی سه راه در دسترس پیروان خود قرار داده ، به ایشان نشان می دهد. ظواهر دینی وحجت عقلی ودرک معنوی از راه اخلاص بندگی.

توضیح این که : ما می بینیم قرآن کریم دربیانات خود همه مردم را طرف خطاب قرار داده گاهی بی این که حجتی برای گفته خود اقامه کند بلکه به مجرد اتکای به فرمانروایی خدایی خود به پذیرفتن اصول اعتقادی مانند توحید ونبوت ومعاد واحکام عملی مانند نماز وروزه وغیر آنها امر می کند ودر برخی از اعمال نهی می نماید واگر این بیانات لفظی را حجیت نمی داد هرگز از مردم پذیرش وفرمان برداری آنها را نمی خواست ، پس ناگزیر باید گفت این گونه بیانات ساده قرآن راهی است برای فهم مقاصد دینی ومعارف اسلامی. ما این بیانات لفظی را مانند « آمنوا بالله ورسوله » و « اقیمواالصلاه » ظواهر دینی می نامیم.

واز سوی دیگر می بینیم قرآن کریم در آیات بسیاری به سوی حجت عقلی رهبری می کند ومردم را به تفکر وتعقل وتدبر در آیات آفاق وانفس دعوت می فرماید وخود نیز در موارد احقاق حقایق به استدلال عقلی آزاد می پردازد وحقا هیچ کتاب آسمانی علم ومعرفت برهانی را برای انسان مانند قرآن کریم نمی شناسد.

قرآن کریم با این بیانات اعتبار حجت عقلی واستدلال برهانی آزاد را مسلم می شمارد ؛ یعنی نمی گوید که اول حقانیت معارف اسلامی را بپذیرید سپس به احتجاج عقلی پرداخته معارف نامبرده را از آنها استنتاج کنید بلکه با اعتماد کامل به واقعیت خود می گوید : به احتجاج عقلی پرداخته حقانیت معارف نامبرده را از آن دریابید وبپذیرید وسخنانی که از دعوت اسلامی می شنوید تصدیق آنها را از آفرینش

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 2918

جهان که گواهی است راست گوی بپرسید وبشنوید وبالاخره تصدیق وایمان را از نتیجه دلیل به دست آورید نه این که اول ایمان بیاورید وبعد به قید مطابقت آن دلیل اقامه کنید پس تفکر فلسفی نیز راهی است که رسائی آن را قرآن کریم تصدیق می نماید ، واز سوی دیگر می بینیم قرآن کریم با بیانی جالب روشن می سازد که همه معارف حقیقیه از توحید وخداشناسی واقعی سرچشمه می گیرد واستنتاج می شود وکمال خداشناسی از آن کسانی است که خداوند آنان را از هر جای جمع آوری کرده وبرای خود اختصاص داده است. آنان هستند که خود را از همه کنار کشیده وهمه چیز را فراموش کرده اند ودر اثر اخلاص وبندگی همه قوای خود را متوجه عالم بالا ساخته دیده به نور پروردگار پاک روشن ساخته اند وبا چشم واقع بین حقایق اشیاء وملکوت آسمان وزمین را دیده اند ، زیرا در اثر اخلاص وبندگی به یقین رسیده اند ودر اثر یقین ملکوت آسمان وزمین وزندگی جاودانی جهان ابدیت بر ایشان مکشوف شده است.

با توجه در آیات کریمه ذیل این مدعی کاملاً روشن می شود :

﴿ وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ سُبْحانَ اللهِ عَمَّا یَصِفُونَ* إِلَّا عِبادَ اللهِ الْمُخْلَصِینَ ﴾(2) ومی فرماید : ﴿ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً ﴾(3)

ومی فرماید : ﴿ وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ ﴾(4) ومی فرماید : ﴿ « وَکَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ ﴾

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 2919


1- انبیاء ، آیه ٢٥. از آیه فهمیده می شود که پرستش در دین خدا فرع توحید وبر اساس آن تنظیم وبنا شده است
2- صافات ، آیه ١٥٩. توصیف فرع درک است واز آیه فهمیده می شود که کسی جز مخلصین وپاک شدگان خدا رابه نحوی که باید شناخته شود نمی شناسد وخدا از توصیف دیگران منزه است
3- کهف ، آیه ١١٠. از آیه فهمیده می شود که برای لقای حق جز توحید وعمل صالح راهی نیست
4- حجر ، آیه ٩٩. از آیه فهمیده می شود که پرستش واقعی خدا منتج یقین است

﴿ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ » ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ کَلَّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ* وَما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ* کِتابٌ مَرْقُومٌ* یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ ﴾(2)

ومی فرماید : ﴿ کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ* لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ﴾(3)

پس یکی از راه های درک معارف الهیه همان تهذیب نفس واخلاص در بندگی است.

تفاوت در میان سه طریق نامبرده

با بیان گذشته روشن شد که قرآن کریم برای درک معارف دینی سه راه نشان داده است : ظواهر دینی وعقل واخلاص در بندگی که موجب انکشاف حقایق ومشاهده باطنی آنهاست ولی باید دانست که این سه طریق از چند جهت با هم تفاوت دارند :

اولاً : ظواهر دینی چون بیاناتی هستند لفظی وبه ساده ترین زبانی القاء شده اند ، در دسترس مردم قرار دارند وهر کس به اندازه ظرفیت فهم خود از آنها بهره مند (4) می شود به خلاف دو طریق دیگر که اختصاص به گروه خاصی داشته همگانی نمی باشند.

ثانیاً : طریق ظواهر دینی راهی است که با پیمودن آن می توان به اصول وفروع

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 2920


1- انعام ، آیه ٧٥. از آیه فهمیده می شود که یکی از لوازم یقین مشاهده ملکوت آسمان ها وزمین است
2- مطففین ، آیه ٢١. از آیات فهمیده می شود که سرنوشت « ابرار » در کتابی است به نام علیین ( بسیار بلند ) که مقربان خدا آن را مشاهده می کنند وضمناً از لفظ « یشهده » پیداست که مراد کتاب مخطوط نیست بلکه عالم قرب وارتقاء است
3- تکاثر ، آیه ٥. واز این جاست که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در روایتی که عامه وخاصه نقل کرده اند می فرماید : « ما گروه پیامبران با مردم به اندازه خرد ایشان سخن می گوییم » بحارالانوار ، ج ١ ، ص ٣٧ واصول کافی ، ج ١ ، ص ٢٠٣
4- از آیه فهمیده می شود که علم یقین مورث مشاهده سرانجام حال اشقیاه که جحیم ( جهنم ) نامیده می شود ، می باشد

معارف اسلامی پی برده وموارد اعتقادی وعملی دعوت ( اصول معارف واخلاق ) را به دست آورد به خلاف دو طریق دیگر ، زیرا اگر چه از راه عقل می توان مسائل اعتقادی واخلاقی وکلیات مسائل عملی ( فروع دین ) را به دست آورد ولی جزئیات احکام نظر به این که مصالح خصوصی آنها در دسترس عقل قرار ندارند از شعاع عمل آن خارجند وهم چنین راه تهذیب نفس چون نتیجه آن انکشاف حقایق می باشد وآن علمی است خدادادی نمی توان نسبت به نتیجه آن وحقایقی که با این موهبت خدایی مکشوف ومشهود می شوند ، تحدیدی قائل شد یا اندازه ای گرفت اینان چون از همه جا بریده اند وهمه چیز را جز خدا فراموش کرده اند تحت ولایت وسرپرستی مستقیم خدا می باشند وآنچه را می خواهد ( نه آنچه خودشان می خواهند ) برایشان مشهود می شود.

طریق اولی : ظواهر دینی ، اقسام ظواهر دینی
اشاره

چنان که گذشت قرآن کریم که مأخذ اساسی تفکر مذهبی اسلام است به ظواهر الفاظ خود در برابر شنوندگان خود حجیت واعتبار داده است وهمان ظواهر آیات ، بیان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را تالی بیان قرآن قرار می دهد ومانند آن حجت می سازد چنان که می فرماید : ﴿ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَهَ ﴾(2)

ومی فرماید : ﴿ لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ ﴾(3) پُر روشن است که اگر

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 2921


1- نحل ، آیه ٤٤
2- جمعه ، آیه ٢
3- احزاب ، آیه ٢١

گفتار ورفتار پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وحتی سکوت وامضای آن حضرت برای ما ، مانند قرآن حجت نبود آیات مذکوره مفهوم درستی نداشت ، پس بیان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای کسانی که از آن حضرت می شنوند یا با نقل قابل اعتماد نقل می شود حجت ولازم الاتباع است وهم چنین با تواتر (1) قطعی از آن حضرت رسیده است که بیان اهل بیت وی مانند بیان خودش می باشد وبه موجب این حدیث واحادیث نبوی قطعی دیگر بیان اهل بیت تالی بیان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد واهل بیت در اسلام سمت مرجعیت علمی داشته در بیان معارف واحکام اسلام هرگز خطا نمی کنند وبیانشان به طریق مشافهه یا نقل قابل اعتماد وحجت است.

از این بیان روشن می شود که ظواهر دینی که در تفکر اسلامی مدرک ومأخذ می باشد دو گونه اند : کتاب وسنت ومراد از کتاب ظواهر آیات کریمه قرآنی می باشد ومراد از سنت حدیثی است که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت علیهم السلام رسیده باشد.

حدیث صحابه

اما احادیثی که از صحابه نقل می شود اگر متضمن قول یا فعل پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله باشد ومخالف با حدیث اهل بیت نباشد قابل قبول است واگر متضمن نظر ورأی خود صحابی باشد دارای حجیتی نیست وحکم صحابه مانند حکم سایر افراد مسلمانان است وخود صحابه نیز با یک نفر صحابی معامله یک نفر مسلمان می کردند.

بحث مجدد در کتاب و سنت

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 2922


1- مدرک روایت در بخش اول گذشت

کتاب خدا ( قرآن کریم ) مأخذ اساسی هر گونه تفکر اسلامی است. واوست که مآخذ دیگر دینی را اعتبار وحجیت می دهد واز همین جهت باید برای همگان قابل فهم باشد.

گذشته از این ، خود قرآن کریم ، خود را نور وروشن کننده همه چیز معرفی می کند وهم در مقام تحدی از مردم درخواست می کند که در آیات آن تدبر کرده ببینند که هیچ گونه اختلاف وتناقض وجود ندارد واگر می توانند ، کتابی مانند آن بسازند ومعارضه اش کنند. روشن است که اگر قرآن برای همگان قابل فهم نبود این گونه خطابات مورد نداشت.

البته نباید پنداشت که این مطلب ( که قرآن به خودی خود برای همه قابل فهم است ) با مطلب سابق که ( پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت او در معارف اسلامی که در حقیقت مضامین قرآن کریم می باشند ، مراجع علمی هستند ) منافات دارد ، زیرا بخشی از معارف اسلامی که احکام وقوانین شریعت می باشد قرآن کریم تنها کلیات آنها را متضمن است وروشن شدن تفاصیل آنها مانند احکام نماز وروزه وداد وستد وسایر عبادات ومعاملات به مراجعه سنت ( حدیث اهل بیت ) متوقف است.

وبخشی دیگر که معارف اعتقادی واخلاقی است اگر چه مضامین وتفاصیل آنها قابل فهم عموم می باشد ولی در درک معانی آنها روش اهل بیت را باید اتخاذ نمود وهر آیه قرآنی را با آیات دیگر قرآنی توضیح داد وتفسیر کرد نه به رأی ونظر خود که از عادات ورسوم معمولی برای ما دلنشین شده وبا آن مأنوس گردیده ایم. علی علیه السلام می فرماید : « برخی از قرآن با برخی دیگر به سخن در آمده معنای خود را می فهماند وبعضی از آن به بعضی دیگر گواهی می دهد » (1) . وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : « بخشی از قرآن بخش دیگر را تصدیق می کند » (2) . ونیز می فرماید : « هرکه قرآن را به رأی خود

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 2923


1- نهج البلاغه ، خطبه ٢٣١ ، در پاورقی « قرآن در اسلام » نیز هست
2- الدّر المنثور ، ج ٢ ، ص ٦

تفسیر کند برای خود در آتش جایگاه می سازد » (1) .

مثالی ساده برای تفسیر قرآن به قرآن : خدای تعالی در قصه عذاب قوم لوط در جایی می فرماید بر ایشان باران بد ، بارانیدیم (2) ودر جای دیگر این کلمه را به کلمه ای دیگر تبدیل کرده می فرماید برایشان سنگ بارانیدیم (3) واز انضمام آیه دوم به آیه اول روشن می شود که مراد از باران بد سنگ های آسمانی است. کسی که با نظر کنجکاوی در احادیث اهل بیت ودر روایاتی که از مفسرین صحابه وتابعین در دست است ، رسیدگی نماید تردید نمی کند که روش تفسیر قرآن به قرآن تنها روش ائمه اهل بیت علیهم السلام می باشد.

ظاهر و باطن قرآن

چنان که فهمیدیم قرآن کریم با بیان لفظی خود مقاصد دینی را روشن می کند ودستوراتی در زمینه اعتقاد وعمل به مردم می دهد ولی مقاصد قرآن تنها به این مرحله منحصر نیست بلکه در پناه همین الفاظ ودر باطن همین مقاصد مرحله ای معنوی ومقاصد عمیق تر ووسیع تر قرار دارد که خواص با دل های پاک خود می توانند بفهمند.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که معلم خدایی قرآن است می فرماید : (4) قرآن ظاهری انیق ( زیبا وخوش آیند ) وباطنی عمیق دارد ونیز می فرماید : (5) قرآن بطن دارد وبطنش نیز بطن

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 2924


1- تفسیر صافی ، ص ٨ وبحارالانوار ، ج ١٩ ، ص ٢٨
2- شعرا ، آیه ١٢٧
3- حجر ، آیه ٧٤
4- تفسیر صافی ، ص ٤
5- سفینه البحار وتفسیر صافی ، ص ١٥ ودر تفاسیر مرسلا از آن حضرت منقول است ودر کافی وتفسیر عیاشی ومعانی الاخبار روایاتی در این معنا نقل شده

دارد تاهفت بطن ودر کلمات ائمه اهل بیت نیز از باطن قرآن بسیار نامبرده شده است. (1)

ریشه اصلی این روایات مثلی است که خدای متعال در سوره رعد آیه ١٧ می زند ، خدای تعالی در این آیه افاضه های آسمانی را تشبیه فرموده به بارانی که از آسمان نازل می شود وحیات زمین واهل زمین بسته به آن است. با آمدن باران سیل راه می افتد ومسیل های گوناگون هر کدام به اندازه ظرفیت خود از آن سیل برداشته جریان پیدا می کند ، روی سیل در جریان خود با کفی پوشیده شده است ولی در زیر کف همان آب قرار دارد که حیات بخش وبه حال مردم سودمند می باشد.

چنان که این مثل اشاره می کند ظرفیت افهام مردم در فرا گرفتن این معارف آسمانی که حیات بخش دورن انسان هستند مختلف می باشد.

کسانی هستند که جز به ماده وزندگی مادی چند روزه این جهان گذران به چیزی اصالت نمی دهند وجز مشتهیات مادی به چیزی دل نمی بندند وجز محرومیت های مادی از چیزی نمی ترسند ، اینان با اختلاف مراتبی که دارند حداکثر آنچه از معارف آسمانی بپذیرند این است که اعتقادات اجمالی را باور کنند ودستورهای عملی اسلام را به طور جمود اجرا می نمایند وبالاخره خدای یگانه را به امید ثواب اخروی یا از ترس عقاب اخروی بپرستند. وکسانی هستند که در اثر صفای فطرت سعادت خود را در دلبستگی به لذایذ گذران وزندگی چند روزه این جهان نمی بینند وسود وزیان وشیرین وتلخ این سرا پیش ایشان جز پنداری فریبنده نیست ویاد گذشتگان کاروان هستی که کامروایان دیروز وافسانه های امروز می باشند درس عبرتی است که پیوسته برایشان تلقین می شود.

اینان طبعا با دل های پاک خودشان متوجه جهان ابدیت می شوند وبه نمودهای گوناگون این جهان ناپایدار بنظر آیه ونشانه نگاه می کنند وهیچ گونه اصالت واستقلالی به آنها نمی دهند.

آن وقت است که از دریچه آیات ونشانه های زمینی وآسمانی نور نامتناهی عظمت وکبریای خدای پاک را با درک معنوی مشاهده می کنند ودل های پاکشان

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 2925


1- بحارالانوار ، ج ١ ، ص ١١٧

یکجا شیفته درک رمزهای آفرینش می شود وبه جای این که در چاله تنگ سودپرستی شخصی زندانی شوند در فضای نامتناهی جهان ابدیت بپرواز در آمده اوج می گیرند. وقتی که از راه وحی آسمانی می شنوند که خدای تعالی از پرستش بت ها نهی می کند وظاهر آن مثلا نهی از سر فرود آوردن در برابر بت است ، به حسب تحلیل از این نهی می فهمند که غیر از خدا را نباید اطاعت کرد ، زیرا حقیقت اطاعت همان بندگی وسر فرود آوردن است واز آن بالاتر می فهمند که از غیر خدا نباید بیم وامید داشت واز آن بالاتر می فهمند که به خواست های نفس نباید تسلیم شد واز آن بالاتر می فهمند که نباید به غیر خدا توجه نمود.

وهم چنین وقتی که از زبان قرآن می شنوند که به نماز امر می کند وظاهر آن به جا آوردن عبادت مخصوص است ، به حسب باطن از آن می فهمند که باید با دل وجان کرنش ونیایش خدا را کرد واز آن بالاتر می فهمند که باید در برابر حق خود را هیچ شمرد وفراموش کرد وتنها به یاد خدا پرداخت.

چنان که پیداست معانی باطنی که در دو مثال بالایی یادآوری شد مدلول لفظی امر ونهی نامبرده نیست ولی درک آنها برای کسی که به تفکر وسیع تری پرداخته جهان بینی را به خودبینی ترجیح می دهد ، اجتناب ناپذیر می باشد.

با بیان گذشته معنای ظاهر وباطن قرآن روشن شد ونیز روشن شد که باطن قرآن ظاهر آن را ابطال والغاء نمی کند بلکه به منزله روحی است که جسم خود را حیات می بخشد واسلام که دینی است عمومی وابدی واصلاح جامعه بشری را در درجه اول اهمیت قرار می دهد ، از قوانین ظاهری خود که مصلح جامعه می باشند ، واز عقاید ساده خود که نگهبان قوانین نامبرده هستند هرگز دست بردار نیست.

چگونه ممکن است جامعه ای به دستاویز این که دل انسان باید پاک باشد وارزش برای عمل نیست با هرج ومرج زندگی کند وبه سعادت برسد ؟ وچگونه ممکن است کردار وگفتار ناپاک دلی پاک بپروراند یا از دل پاک کردار وگفتار ناپاک ترشح نماید ؟

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 2926

خدای تعالی در کتاب خود می فرماید « پاکان از آن پاکان وناپاکان از آن ناپاکانند » .

ومی فرماید : « زمین خوب نبات خود را خوب می رویاند وزمین بد جز محصول ناچیز نمی دهد » (1) .

از بیان گذشته روشن شد که قرآن کریم ظاهر وباطن وباطنش نیز مراتب مختلفه دارد وحدیث نیز که مبین مضمون قرآن کریم است به همان حال خواهد بود.

تأویل قرآن

در صدر اسلام در میان اکثریت تسنن معروف بود که قرآن کریم را در جایی که دلیل باشد می توان از ظاهرش صرف کرده به معنای خلاف ظاهر حمل کرد ومعمولاً معنای خلاف ظاهر ( تأویل ) نامیده می شد وآنچه در قرآن کریم به نام « تأویل » ذکر شده به همین معنا تفسیر می گردید.

در کتاب مذهبی جماعت وهم چنین در مناظره های مذاهب مختلفه که به تحریر درآمده بسیار به چشم می خورد که در مسئله ای که با اجماع علمای مذهب یا دلیل دیگری ثابت می شود اگر با ظاهر آیه ای از آیات قرآنی مخالف باشد آیه را تأویل نموده به معنای خلاف ظاهر حمل می کنند وگاهی دو طرف متخاصم برای دو قول متقابل با آیات قرآنی احتجاج می نمایند وهر کدام از دو طرف آیه طرف دیگر را تأویل می کند.

این رویه کم وبیش به شیعه نیز سرایت نموده است ودر برخی از کتب کلامی شان دیده می شود. ولی آنچه پس از تدبر کافی در آیات قرآنی واحادیث اهل بیت به دست می آید این است که قرآنی کریم در لهجه شیرین وبیان روشن ورسای خود هرگز شیوه لغز ومعما پیش نگرفته ومطلبی را جز با قالب لفظی خودش به مردم القاء نکرده

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 2927


1- اعراف ، آیه ٥٨

است وآنچه در قرآن کریم به نام « تأویل » ذکر شده است از قبیل مدلول لفظ نیست بلکه حقایق وواقعیت هایی است که بالاتر از درک عامه بوده که معارف اعتقادی واحکام عملی قرآن از آنها سرچشمه می گیرد. آری ، همه قرآن تأویل دارد وتأویل آن مستقیما از راه تفکر قابل درک نیست واز راه لفظ نیز قابل بیان نمی باشد وتنها پیامبران وپاکان از اولیای خدا که از آلایش های بشریت پاکند ، می توانند از راه مشاهده آنها را بیابند. آری ، تأویل قرآن روز رستاخیز برای همه مکشوف خواهد شد.

توضیح : به خوبی می دانیم آنچه بشر را وادار به سخن گویی ووضع لغت واستفاده از الفاظ نموده همانا نیازمندی های اجتماعی مادی است. بشر در زندگی اجتماعی خود ناگزیر است که منویات ومحتویات ضمیر خود را به همنوعان خود بفهماند ودر راه همین منظور از صدا وگوش استمداد جوید وگاهی کم وبیش از اشاره وچشم استفاده کند واز این جاست که در میان شخص گنگ ونابینا هیچ گونه تفاهم برقرار نمی شود ، زیرا آنچه نابینا به زبان می گوید گنگ نمی شنود وآنچه گنگ به اشاره می فهماند نابینا نمی بیند واز این روی در وضع لغات ونام گذاری اشیاء تأمین نیازمندی مادی منظور بوده وبرای چیزهایی واوضاع واحوالی لفظ ساخته شده که مادی ودر دسترس حس یا نزدیک به محسوس می باشد چنان که می بینیم در مواردی که مخاطب ما یکی از حواس را فاقد است اگر بخواهیم از چیزهایی که از راه همان حس مفقود درک می شود ، سخن بگوییم دست به یک نوع تمثیل وتشبیه می زنیم ؛ مثلاً اگر بخواهیم به یک نابینای مادرزاد از روشنایی ورنگ ، یا به کودکی که به حد بلوغ نرسیده از لذت عمل جنسی توصیف کنیم مقصود خود را با نوعی از مقایسه وتشبیه آوردن مثل مناسب تأدیه می کنیم. بنابراین اگر فرض کنیم در جهان هستی واقعیت هایی وجود دارد که از ماده وآلایش ماده منزه است ( وواقع امر هم همین است ) واز گروه بشر در هر عصر یک یا چند تن انگشت شمار استعداد درک و

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 2928

مشاهده آن را دارند ، چنین چیزهایی از راه بیان لفظی وتفکر عادی قابل فهم ودرک نخواهد بود وجز با تمثیل وتشبیه نمی توان به آنها اشاره کرد.

خدای متعال در کتاب خود می فرماید :

ما این کتاب را از قبیل لفظ خواندنی وعربی قرار دادیم شاید آن را تعقل کنید وبفهمید وتحقیقاً آن در حالی که در مادر کتاب در نزد ماست بلند ومحکم می باشد :

( فهم عادی به آن نمی رسد ودر آن رخنه نمی کند (1) .

ونیز می فرماید :

تحقیقاً این کتاب قرآنی است گرامی در کتابی که از انظار عادی پنهان است کسی به آن مس نمی کند مگر پاک شدگان (2) .

وهم چنین در حق پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت وی می فرماید :

خدای متعال می خواهد از شما اهل بیت هرگونه پلیدی را ببرد وشما را پاک گرداند (3) .

به دلالت این آیات ، قرآن کریم از مرحله ای سرچشمه می گیرد که افهام مردم از رسیدن به آن جا ونفوذ کردن در آن جا زبون است کسی را نمی رسد که کمترین درکی در آن جا داشته باشد جز بندگانی که خدا آنان را پاک گردانیده است واهل بیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از آن پاکانند.

ودر جای دیگر می فرماید : « اینان که ایمان به قرآن نمی آورند تکذیب کردند چیزی را که به علم او احاطه نیافته اند وهنوز تأویل آن برای آنها مشهود نشده است » ( یعنی روز قیامت که حقایق اشیاء بالعیان دیده می شود ) (4) .

وباز در جای دیگر می فرماید : « روزی که تأویل قرآن ( همه قرآن ) مشهود می شود

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 2929


1- زخرف ، آیات ٣ و٤
2- واقعه ، آیه ٧٩
3- احزاب ، آیه ٣٣
4- یونس ، آیه ٢٩

کسانی که آن را فراموش کرده بودند به راستی دعوت نبوت اعتراف خواهند کرد » (1) .

تتمه بحث در حدیث

اعتبار اصل حدیث که قرآن کریم آن را امضا کرده است در میان شیعه وسایر مسلمین جای گفت وگو نیست ولی در اثر تفریطی که از ناحیه فرمانروایان صدر اسلام در نگهداری حدیث وافراطی که از ناحیه صحابه وتابعین در ترویج حدیث به عمل آمد حدیث به سرنوشت اسف آوری گرفتار شد.

از یک سوی خلفای وقت از ثبت وکتابت حدیث منع می نمودند وهر چه اوراق حدیث به دست می آوردند می سوزانیدند وگاه از نقل حدیث منع می نمودند از این جهت بسیاری از حدیث دست خوشِ تغییر وتحریف وفراموشی ونقل به معنا گردید.

واز سوی دیگر ، صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که افتخار درک حضور واستماع حدیث پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را داشتند ومورد احترام خلفای وقت وعموم مسلمانان بودند ، به ترویج حدیث پرداختند وکار به جایی رسید که حدیث به قرآن حکومت می کرد وحتی گاهی حکم آیه با حدیث نسخ می شد (2) وبسیار اتفاق می افتاد که نقله حدیث برای استماع یک حدیث فرسنگ ها راه پیموده رنج سفر بر خود هموار می نمودند.

گروهی از بیگانگان به لباس اسلام درآمده بودند وجمعی از دشمنان خانگی اسلام به وضع وتغییر حدیث پرداختند وحدیث را از اعتبار ووثوق انداختند. (3)

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 2930


1- اعراف ، آیه ٥٣
2- مسئله نسخ قرآن به حدیث یکی از مسائل علم اصول است وجمعی از علمای عامه به آن قائلند واز قضیه فدک نیز معلوم می شود که خلیفه اول نیز به آن قائل بوده است
3- وگواه این مطلب تألیفات زیادی است که علما در اخبار موضوعه کرده اند وهم چنین در کتب رجال جماعتی از روات را کذّاب ووضّاع معرفی نموده اند

به همین سبب دانشمندان اسلامی به فکر چاره افتاده دو علم رجال ودرایه را وضع کردند تا حدیث درست را از نادرست تمیز دهند

ولی شیعه گذشته از این که در تنقیح سند حدیث می کوشد مطابقت متن حدیث را با قرآن در اعتبار آن لازم می داند

از طریق شیعه در اخبار زیادی (1) که سند آنها قطعی است از پیغمبر اکرم وائمه اهل بیت رسیده است که حدیثی که مخالف قرآن کریم باشد ارزشی ندارد وحدیثی را باید معتبر شمرد که با قرآن موافقت داشته باشد.

به موجب این اخبار ، شیعه به احادیثی که مخالف قرآن است عمل نمی کند واخباری که (2) مخالفت وموافقت آنها معلوم نیست طبق دستور دیگری که از ائمه اهل بیت رسیده بی این که رد کند یا قبول نماید مسکوت عنه می گذارد ، البته در شیعه نیز اشخاصی پیدا می شوند که مانند گروهی از اهل سنت به هر حدیثی که به دستشان رسد ، عمل می کنند

روش شیعه در عمل به حدیث

حدیثی که بلا واسطه از زبان خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله یا ائمه اهل بیت علیهم السلام شنیده شود حکم قرآن کریم را دارد ولی حدیثی که با وسائط به دست ما می رسد عمل شیعه در آن به ترتیب زیر است :

در معارف اعتقادی که به نص قرآن ، علم وقطع لازم است به خبر متواتر یا خبری که شواهد قطعی به صحت آن در دست است عمل می شود وبه غیر این دو قسم که خبر واحد نامیده می شود ، اعتباری نیست.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 2931


1- بحارالانوار ، ج ١ ، ص ١٣٩
2- همان ، ص ١١٧

ولی در استنباط (1) احکام شرعیه نظر به ادله ای که قائم شده علاوه به خبر متواتر وقطعی به خبر واحد نیز که نوعا مورد وثوق باشد عمل می شود.

پس خبر متواتر وقطعی پیش شیعه مطلقا حجت ولازم الاتباع است وخبر غیر قطعی ( خبر واحد ) به شرط این که مورد وثوق نوعی باشد تنها در احکام شرعیه حجت می باشد.

تعلیم و تعلم عمومی در اسلام

تحصیل علم یکی از وظایف دینی اسلام است ، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : (2) « طلب علم برای هر مسلمانی فریضه ( وظیفه واجب ) می باشد » . وطبق اخباری که با شواهد قطعیه تأیید شده است مراد از این علم دانستن اصول سه گانه اسلامی توحید ، نبوت ومعاد با لوازم قریب آنهاست ودانستن تفصیل احکام وقوانین اسلامی است برای هر فرد به اندازه ابتلاء واحتیاج وی.

البته روشن است که تحصیل علم به اصول دین ، اگرچه با دلیل اجمالی باشد برای همه میسر ودر خور توانایی است ولی تحصیل علم به تفصیل احکام وقوانین دینی از راه استفاده واستنباط فنی از مدارک اصلی کتاب وسنت ( فقه استدلالی ) کار همه کس نیست وتنها در خور توانایی برخی از افراد می باشد ودر اسلام حکم طاقت فرسا ( حرجی ) تشریع نشده است.

از این روی تحصیل علم به احکام وقوانین دینی از راه دلیل به طور واجب کفایی به بعضی از افراد که توانایی وصلاحیت آن را دارند اختصاص یافته ووظیفه بقیه افراد طبق قاعده عمومی وجوب رجوع جاهل به عالم ( قاعده رجوع به خبره ) آن است که

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 2932


1- بحث حجیت خبر واحد از علم اصول
2- بحارالانوار ، ج ١ ، ص ٥٥

به افراد نامبرده ( که مجتهدین وفقهاء نامیده می شوند ) مراجعه کنند ( واین مراجعه تقلید نامیده می شود ) البته این مراجعه وتقلید غیر از تقلید در اصول معارف است که به نص آیه کریمه ﴿ وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ﴾ ممنوع می باشد. (1)

باید دانست که شیعه تقلید ابتدایی را به مجتهد میت جایز نمی داند ؛ یعنی کسی که مسئله را از راه اجتهاد نمی داند وطبق وظیفه دینی باید از مجتهد تقلید کند نمی تواند به نظر مجتهدی که زنده نیست مراجعه کند مگر این که در همین مسئله به مجتهد زنده ای تقلید کرده باشد وپس از مرگ مرجع ومقلد خود به نظر وی باقی بماند این مسئله یکی از عوامل مهمه زنده وتروتازه ماندن فقه اسلامی شیعه است که پیوسته افرادی در راه تحصیل اجتهاد تلاش کرده به کنجکاوی در مسائل فقهی می پردازند لکن اهل سنت در اثر اجماعی که در قرن پنجم هجری بر لزوم اتباع مذهب یکی از فقهای اربعه شان ، ابوحنیفه ، مالک ، شافعی ، احمدبن جنبل ، نمودند اجتهاد آزاد را وهم چنین تقلیدغیر یکی از این چهار فقیه را جایز نمی دانند ودر نتیجه فقه شان در همان سطح تقریبا هزار ودویست سال پیش باقی مانده است ودر این اواخر جمعی از منفردین از اجماع نامبرده سرپیچیده به اجتهاد آزاد می پردازند.

شیعه و علوم نقلیه

علوم اسلامی که مرهون تدوین علمای اسلام می باشد به دو بخش عقلیه ونقلیه منقسم می شود ، علوم نقلیه علومی است که مسائل آنها به نقل متکی است مانند لغت وحدیث وتاریخ ونظایر آنها وعلوم عقلیه غیر آن است مانند فلسفه وریاضیات.

تردید نیست که عامل اصلی پیدایش علوم نقلیه در اسلام همانا قرآن کریم می باشد

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 2933


1- در این مسائل به بحث اجتهاد وتقلید از علم اصول مراجعه شود

وبه استثنای دو - سه فن مانند تاریخ وانساب وعروض عموماً خانه زاد این کتاب آسمانی هستند.

مسلمانان به راهنمایی بحث وکنجکاوی های دینی به تدوین این علوم پرداختند که عمده آنها از ادبیات عربی علم نحو ، صرف ، معانی ، بیان ، بدیع ، لغت ، می باشد واز فنون مربوط به ظواهر دینی علم قرائت ، تفسیر ، حدیث ، رجال ، درایه ، اصول ، فقه می باشد.

شیعه نیز به نوبت خود در تأسیس وتنقیح این علوم سهم به سزایی دارند بلکه مؤسس ومبتکر بسیاری از آنها شیعه بوده است چنان که نحو ( دستور زبان عربی را ) ابوالاسود دئلی که از صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وعلی علیه السلام بود به املأ وراهنمایی علی علیه السلام تدوین نمود ویکی از بزرگ ترین مؤسسین (1) علوم فصاحت وبلاغت ( معانی وبیان وبدیع ) صاحب بن عباد شیعی از وزرای آل بویه بود واولین کتاب لغت (2) کتاب العین است که تألیف دانشمند معروف خلیل بن احمد بصری شیعی است که واضع علم عروض بوده است وهم در علم نحو استاد سیبویه نحوی می باشد.

وقرائت عاصم (3) در قرآن به یک واسطه به علی علیه السلام می رسد وعبدالله بن عباس که در تفسیر مقدم ترین صحابه شمرده می شود شاگرد علی علیه السلام می باشد ومساعی اهل بیت علیهم السلام وشیعیان شان در حدیث وفقه واتصال فقهای اربعه وغیر آنها به امام پنجم وششم شیعه معروف است ودر اصول فقه نیز پیشرفت عجیبی که در زمان وحید بهبهانی ( متوفای ١٢٠٥ ) وبالاخص به دست شیخ مرتضی انصاری ( متوفای سال ١٢٨١ هجری قمری ) نصیب شیعه شده هرگز با اصول فقه اهل سنت قابل مقایسه نیست.

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 2934


1- ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، ص ٧٨ واعیان الشیعه ، ج ١١ ، ص ٢٣١
2- وفیات الاعیان ، ص ١٩٠ واعیان الشیعه وسایر کتب تراجم
3- سیوطی ، الاتقان
طریق دوم : بحث عقلی
اشاره

١- تفکر عقلی فلسفی وکلامی

٢- پیش قدمی شیعه در تفکر فلسفی وکلامی در اسلام

٣- کوشش پایدار شیعه در فلسفه وسایر علوم عقلیه

٤- چرا فلسفه در شیعه باقی ماند ؟

٥- چند تن از نوابغ علمی شیعه.

تفکر عقلی فلسفی وکلامی

سابقاً تذکر دادیم (1) که قرآن کریم تفکر عقلی را امضاء نموده وآن را جزء تفکر مذهبی قرار داده است البته بنحو تعاکس ، تفکر عقلی نیز پس از آن که حقانیت ونبوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را تصدیق نموده است ظواهر قرآن را که وحی آسمانی است وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله واهل بیت علیهم السلام گرامش را در صف حجت های عقلی قرار داده وحجتهای عقلی که انسان با فطرت خدادادی نظریات خود را با آنها اثبات می کند دو قسم است. برهان وجدل.

برهان حجتی است که مواد آن مقدماتی حق ( واقعی ) باشند اگرچه مشهود یا مسلم نباشند وبه عبارت دیگر قضایائی باشند که انسان با شعور خدادادی خود اضطراراً آنها را درک وتصدیق می کند چنان که می دانیم ( عدد سه از چهار کوچکتر است ) این گونه تفکر تفکر عقلی است ودر صورتیکه در کلیات جهان هستی انجام گیرد مانند تفکر در مبدأ آفرینش وسرانجام جهان وجهانیان تفکر فلسفی نامیده می شود.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 2935


1- بخش اول کتاب

وجدل حجتی است که همه یا برخی از مواد آن از مشهورات ومسلمات گرفته شود چنان که در میان گروندگان ادیان ومذاهب معمول است که در داخل مذهب خود نظریات مذهبی را با اصول مسلمه آن مذهب اثبات می کنند.

قرآن کریم هر دو شیوه را به کار بسته وآیات بسیاری در این کتاب آسمانی در هر یک از این دو شیوه موجود است.

اولا به تفکر آزاد در کلیات جهان هستی ودر نظام کلی عالم ودر نظام های خاص مانند نظام آسمان وستارگان وشب وروز وزمین ونباتات وحیوان وانسان وغیر آنها امر می کند وبا رساترین ستایش از کنجکاوی عقلی آزاد می ستاید وثانیا به تفکر عقلی جدلی که معمولاً بحث کلامی نامیده می شود مشروط به این که با بهترین صورتی ( بمنظور اظهار حق بی لجاجت متون باخلاق نیکو ) انجام گیرد ، امر نموده است چنان که می فرماید : ﴿ ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ ﴾(1)

پیش قدمی شیعه در تفکر فلسفی و کلامی در اسلام

کاملاً روشن است که از روز اول که گروه اقلیت شیعه از اکثریت تسنن جدا شده پیوسته با مخالفین خود

در نظریات خاصه ای که داشت بمحاجه می پرداخت. درست است که محاجه دو طرفی است ومتخاصمین هر دو در آن سهیم می باشند ولی پیوسته شیعه جانب حمله ودیگران جانب دفاع را به عهده داشته اند وپیشقدمی در تهیه وسایل کافیه مخاصمت درحقیقت از آن کسی است که بحمله می پردازد.

ونیز در پیشرفتی که تدریجاً نصیب مبحث کلامی شد ودر قرن دوم واوایل قرن سوم با شیوع مذهب اعتزال باوج ترقی رسید پیوسته علماء ومحققین شیعه که

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 2936


1- نحل ، آیه ١٢٥

شاگردان مکتب اهل بیت بودند در صف اول متکلمین قرار داشتند.

گذشته از این که (1) سلسله متکلمین اهل سنت از اشاعره ومعتزله وغیر ایشان به پیشوای اول شیعه علی علیه السلام می رسد.

واما کسانی که به آثار صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آشنائی دارند خوب می دانند که در میان اینهمه آثار که از صحابه ( که در حدود دوازده هزار نفر از ایشان ضبط شده ) در دست است حتی یک اثر که مشتمل بتفکر فلسفی باشد نقل نشده تنها امیرالمؤمنین علیه السلام است که بیانات جذاب وی در الهیات عمیق ترین تفکرات فلسفی را دارد.

صحابه وعلماء تابعین که به دنبال صحابه آمده اند وبالاخره عرب آن روز به تفکر آزاد فلسفی هیچ گونه آشنائی نداشتند. ودر سخنان دانشمندان دو قرن اول هجری نمونه ای از کنجکاوی فلسفی دیده نمی شود تنها بیانات عمیق پیشوایان شیعه وبالخصوص امام اول وهشتم شیعه است که ذخائر بیکرانی از افکار فلسفی را دارا است وآنان می باشند که گروهی از شاگردان خود را به این طرز تفکر آشنا ساختند.

آری عرب از طرز تفکر فلسفی دور بود تا نمونه ای از آن را در ترجمه ی برخی از کتب فلسفی یونان بعربی در اوایل قرن دوم هجری دید وپس از آن کتب بسیاری در اوائل قرن سوم هجری از یونانی وسریانی وغیر آن بعربی ترجمه شد وروش تفکر فلسفی در دسترس عموم قرار گرفت وبا اینحال اکثریت فقهاء ومتکلمین به فلسفه وسایر علوم عقلیه که مهمانان تازه واردی بودند روی خوشی نشان نمی دادند واین مخالفت اگر چه در آغاز کار به واسطه حمایتی که حکومت وقت از این علوم می کرد ، تأثیر قابل توجهی نداشت ولی پس از کمی صفحه برگشت وهمراه منع اکید کتب فلسفی را بدریا ریختند ورسائل اخوان الصفا که تراوش فکری یک عده مؤلفین

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 2937


1- شرح ابن ابی الحدید ، ج ١

گمنامی است یادگاری است از آن روز وگواهی است که چگونگی وضع ناهنجار آن وقت را نشان می دهد پس از این دوره در اوایل قرن چهارم هجری فلسفه توسط ابی نصر فارابی احیا شد ودر اوایل قرن پنجم در اثر مساعی فیلسوف معروف بوعلی سینا فلسفه توسعه کامل یافت ودر قرن ششم نیز فلسفه اشراق را شیخ سهروردی تنقیح نمود وبهمین جرم نیز به اشاره سلطان صلاح الدین ایوبی کشته شد ودیگر پس از آن داستان فلسفه از میان اکثریت برچیده شد وفیلسوفی نامی به وجود نیامد جز این که در قرن هفتم در اندلس که در حاشیه ممالک اسلامی واقع بود ابن رشد اندلسی به وجود آمد ودر تنقیح فلسفه کوشید. (1)

کوشش پایدار شیعه در فلسفه و سایرعلوم عقلیه

شیعه چنان که در آغاز ، برای پیدایش تفکر فلسفی عاملی مؤثر بود در پیشرفت این گونه تفکر وترویج علوم عقلیه نیز رکنی مهم بود وپیوسته بذل مساعی می کرد واز این روی با این که با رفتن ابن رشد ، فلسفه از میان اکثریت تسنن رفت هرگز از میان شیعه نرفت وپس از آن نیز فلاسفه ای نامی مانند خواجه طوسی ومیرداماد وصدر المتألهین به وجود آمده یکی پس از دیگری در تحصیل وتحریر فلسفه کوشیدند.

هم چنین در سایر علوم عقلیه کسانی مانند خواجه طوسی وبیرجندی وغیر ایشان به وجود آمدند.

همه این علوم وبه ویژه فلسفه الهی دراثر کوشش خستگی ناپذیر شیعه پیشرفت عمیق کرد چنان که با سنجش آثار خواجه طوسی وشمس الدین ترکه ومیرداماد وصدر المتألهین با آثار گذشتگان روشن است.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 2938


1- مطالب فوق را از اخبار الحکماء ووفیات وسایر کتب تراجم باید به دست آورد
چرا فلسفه در شیعه باقی ماند

چنان که عامل مؤثر در پیدایش تفکر فلسفی وعقلی در میان شیعه وبه وسیله شیعه در میان دیگران ذخایر علمی بوده که از پیشوایان شیعه به یادگار مانده عامل موثر در بقای این طرز تفکر در میان شیعه نیز همان ذخایر علمی است که پیوسته شیعه به سوی آنها با نظر تقدیس واحترام نگاه می کند وبرای روشن شدن این مطلب کافی است که ذخایر علمی اهل بیت علیهم السلام را با کتب فلسفی که با مرور تاریخ نوشته شده بسنجیم ، زیرا عیاناً خواهیم دید که روز به روز فلسفه به ذخایر علمی نامبرده نزدیک تر می شد تا در قرن یازده هجری تقریبا به همدیگر منطبق گشته وفاصله ای جز اختلاف تعبیر در میان نمانده است.

چند تن از نوابغ علمی شیعه

الف - ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی ( متوفایِ ٣٢٩ ه . ق ) . وی در شیعه اولین کسی است که روایات شیعه را از اصول ( هر یک از محدثین روایت هایی که از ائمه اهل بیت اخذ کرده بود در کتابی جمع آوری می کرده وکتاب نامبرده « اصل » نامیده می شد ) استخراج وتقطیع کرده وبه ترتیب ابواب فقه واعتقاد مرتب ساخته است.

کتاب وی که کافی نامیده می شود به سه بخش اصول وفروع وروضه ( متفرقات ) منقسم وبه شانزده هزار وصد ونود ونه حدیث مشتمل است ومعتبرترین ومعروف ترین کتاب حدیثی است که در عالم تشیع شناخته می شود وسه کتاب دیگر که تالی کافی می باشند.

کتاب فقیه شیخ صدوق محمدبن بابویه قمی ( متوفای ٣٨١ ه . ق ) . کتاب تهذیب وکتاب استبصار تألیف شیخ طوسی متوفای سال ٤٦٠ هجری قمری می باشد.

ب - ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی حلی معروف به محقق ( متوفای

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 2939

676 ه . ق ) . وی نابغه فقه وسرآمد فقهای شیعه می باشد واز شاهکارهای فقهی وی کتاب مختصر نافغ وکتاب شرائع الاسلام است که ٧٠٠ سال است در میان فقها دست به دست می گردند وبه نظر اعجاب وتجلیل دیده می شوند.

ودر زمینه تالی محقق ، شهید اول شمس الدین محمدبن مکی را باید شمرد که در سال هفتصد وهشتاد وشش هجری قمری در دمشق به جرم تشیع کشته شد واز شاهکارهای فقهی او کتاب لمعه دمشقیه است که پس از گرفتاری در هفت روز در زندان نوشته است وهم شیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی متوفای سال ١٢٢٧ را باید شمرد واز شاهکارهای فقهی وی کتاب کشف الغطاء است.

ج - شیخ مرتضی انصاری ششتری ( متوفای ١٢٨١ ه . ق ) . وی علم اصول فقه را تنقیح فرموده مجاری اصول عملیه را که مهم ترین بخش این فن است محرر ساخت واکنون بیشتر از صد سال است که مکتب وی پیش فقهای شیعه دایر است.

د خواجه نصیر الدین طوسی ( متوفای سال ٦٧٦ ه . ق ) وی اولین کسی است که علم کلام را به شکل فنی کامل درآورد واز شاهکارهای وی کتاب تجرید الکلام است که بیشتر از هفتصد سال می باشد اعتبار خود را در میان اهل فن حفظ کرده است وشروح وحواشی بی شمار از عامه وخاصه بر آن نوشته شده. خواجه ، علاوه بر نبوغی که در علم کلام دارد در فلسفه وریاضیات نیز یکی از نوابغ عصر خود به شمار می رود وبهترین گواه آن تالیفات ارزنده ای است که در همه علوم عقلیه دارد ورصدخانه مراغه هم از آثار اوست.

ه - صدر الدین محمد شیرازی ( متولد ٩٧٩ - ١٠٥٠ ه . ق ) ، وی اولین فیلسوفی است که مسائل فلسفه را ( پس از آن که قرن ها در اسلام سیر کرده بود ) از حالت پراکندگی درآورده مانند مسائل ریاضی روهم چید.

واز این روی اولا : امکان تازه ای به فلسفه داده شد که صدها مسئله فلسفی که در فلسفه قابل طرح نبود مطرح وحل شود وثانیا : یک سلسله از مسائل عرفانی ( که تا آن

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 2940

روز طوری ورای طور عقل ومعلوماتی بالاتر از درک تفکری شمرده می شدند ) به آسانی مورد بحث ونظر قرار گیرند وثالثا : ذخایر زیادی از ظواهر دینی وبیانات عمیق فلسفی پیشوایان اهل بیت علیهم السلام که قرن ها صفت معمای لاینحل را داشتند وغالبا از متشابهات شمرده می شدند حل وروشن شدند وبه این ترتیب ظواهر دینی وعرفان وفلسفه آشتی کامل پذیرفته ودر یک مسیر افتادند وپیش از صدر المتألهین نیز دانشمندانی مانند شیخ سهروردی مؤلف حکمه الاشراق از فلاسفه قرن ششم وشمس الدین محمد ترکه از فلاسفه قرن هشتم هجری قدم های مؤثری در این راه برداشته اند ولی موفقیت کامل نصیب صدرالمتألهین شد.

صدر المتألهین در پیرو این روش موفق شد که نظریه حرکت جوهری را به ثبوت برساند وبعد رابع ونظریه نسبیت را ( البته در خارج ذهن نه در فکر ) کشف نماید ونزدیک به پنجاه کتاب ورساله تألیف کرده واز شاهکارهای وی در فلسفه کتاب اسفار در چهار جلد می باشد.

طریق سوم : کشف
اشاره

١- انسان ودرک عرفانی ؛

٢- ظهور عرفان در اسلام ؛

٣- راهنمایی کتاب وسنت به عرفان نفس وبرنامه آن.

انسان و درک عرفانی

در عین حال که اکثریت قاطع افراد انسان سرگرم تنظیم امور معاش وتلاش در رفع حوایج زندگی روزانه هستند وبه معنویات نمی پردازند ، در نهاد این نوع غریزه ای به نام غریزه واقع بینی موجود است که گاهی در برخی از افراد به کار افتاده به یک رشته درک های معنوی وادارش می کند.

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 2941

هر انسان ( علی رغم سوفسطی ها وشکاکان که هر حقیقت وواقعیتی را پندار وخرافه می نامند ) به واقعیت ثابتی ایمان دارد وگاهی که با ذهنی صاف ونهادی پاک به واقعیت ثابت جهان آفرینش تماشا می کند ، از سوی دیگر ناپایداری اجزای جهان را درک می نماید. جهان وپدیده های جهان را مانند آیینه هایی می یابد که واقعیت ثابت زیبایی را نشان می دهند که لذت درک آن هر لذت دیگری را در چشم بیننده خوار وناچیز می نمایاند وطبعاً از نمونه های شیرین وناپایدار زندگی مادی باز می دارد.

این همان جذبه عرفانی است که انسان خداشناس را به عالم بالا متوجه ساخته وحجت خدای پاک را در دل انسان جایگزین می کند وهمه چیز را فراموش می دارد وگرداگرد همه آرزوهای دور ودراز وی خط بطلان می کشد وانسان را به پرستش وستایش خدای نادیده که از هر دیدنی وشنیدنی روشن تر وآشکارتر است وا می دارد ودر حقیقت هم این کشش باطنی است که مذاهب خداپرستی را در جهان انسانی به وجود آورده است. عارف کسی است که خدا را از راه مهر ومحبت پرستش می کند نه به امید ثواب (1) ونه از ترس عقاب واز این جا روشن است که عرفان را نباید در برابر مذاهب دیگر مذهبی شمرد بلکه عرفان راهی است از راه های پرستش - ( پرستش از راه محبت نه از راه بیم یا امید ) وراهی است برای درک حقایق ادیان در برابر راه ظواهر دینی وراه تفکر عقلی.

هر یک از مذاهب خداپرستی حتی وثنیت ، پیروانی دارد که از این راه سلوک می کنند وثنیت وکلیمیت ومسیحیت ومجوسیت واسلام عارف دارند وغیر عارف.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 2942


1- امام ششم می فرماید : عبادت سه نوع است گروهی خدا را از ترس می پرستند وآن پرستش بردگان می باشد وگروهی خدا را برای پاداش نیک می پرستند وآن پرستش مزدوران می باشد وگروهی خدا را به مهر ومحبت می پرستند وآن پرستش آزادمردان است وآن نیکوترین پرستش ها است. « بحار ، ج ١٥ ، ص ٢٠٨ »
ظهور عرفان در اسلام

در میان صحابه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ( که نزدیک به دوازده هزار نفر از ایشان در کتب رجال ضبط وشناخته شده اند ) تنها علی علیه السلام است که بیان بلیغ او از حقایق عرفانی ومراحل حیات معنوی به ذخایر بیکرانی مشتمل است ودر آثاری که از سایر صحابه در دست است خبری از این مسائل نیست. در میان یاران وشاگردان او کسانی مانند سلمان فارسی واویس قرنی وکمیل بن زیاد ورشید هجری ومیثم تمار پیدا می شود که عامه عرفا که در اسلام به وجود آمده اند ایشان را پس از علی علیه السلام در رأس سلسله های خود قرار داده اند وپس از این طبقه کسان دیگری مانند طاوس یمانی ومالک بن دینار وابراهیم ادهم وشقیق بلخی در قرن دوم هجری به وجود آمده اند که بی این که به عرفان وتصوف تظاهر کنند درزیِّ زهاد وپیش مردم ، اولیای حق ومردان وارسته بودند ولی در هر حال ارتباط تربیتی خود را به طبقه پیشین خود نمی پوشانیدند.

پس از این طبقه ، طایفه دیگری در اواخر قرن دوم وقرن سوم مانند بایزید بسطامی ومعروف کرخی وجنید بغدادی ونظایرشان به وجود آمدند که به سیرو سلوک عرفانی پرداختند وبه عرفان وتصوف تظاهر نمودند وسخنانی به عنوان کشف وشهود زدند که به واسطه ظواهر زننده ای که داشت فقها ومتکلمین وقت را برایشان می شورانید ودر نتیجه مشکلاتی برایشان به وجود می آورد وبسیاری از ایشان را به دخمه زندان یا زیر شکنجه یا پای دار می کشانید.

با این همه در طریقه خود در برابر مخالفین خود سماجت کردند وبدین ترتیب روز به روز ، طریقت در حال توسعه بود تا در قرن هفتم وهشتم هجری به اوج وسعت وقدرت خود رسید وپس از آن نیز گاهی در اوج وگاهی در حضیض ، تاکنون به هستی خود ادامه داده است. (1)

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 2943


1- به کتب تراجم وتذکره الاولیاء وطرائق وغیر آن مراجعه شود

اکثریت مشایخ عرفان که نام هایشان در تذکره ها ضبط شده است به حسب ظاهر مذهب تسنن را داشته اند وطریقت به شکلی که امروز مشاهده می کنیم ( مشتمل به یک رشته آداب ورسومی که در تعالیم کتاب وسنت خبری از آنها نیست ) یادگار آنان می باشد اگر چه برخی از آداب ورسوم شان به شیعه نیز سرایت نموده است.

چنان که گفته اند جماعت بر این بودند که در اسلام برنامه برای سیر وسلوک بیان نشده است بلکه طریق معرفت نفس طریقی است که مسلمین به آن پی برده اند ومقبول حق می باشد مانند طریق رهبانیت که بی این که در دعوت مسیح علیه السلام وارد شده باشد ، نصاری از پیش خود درآوردند ومقبول قرار گرفت. (1)

از این روی هر یک از مشایخ طریقت آنچه را از آداب ورسوم صلاح دیده در برنامه سیر وسلوک گذاشته وبه مریدان خود دستور داده است وتدریجاً برنامه وسیع ومستقلی به وجود آمده است.

مانند مراسم سرسپردگی وتلقین ذکر وخرقه واستعمال موسیقی وغنا ووجد در موقع ذکر وگاهی در بعضی سلسله ها کار به جایی کشیده که شریعت در سویی قرار گرفته وطریقت در سوی دیگر وطرفداران این روش عملاً به باطنیه ملحق شده اند ولی با ملاحظه موازین نظری شیعه آنچه از مدارک اصلی اسلام ( کتاب وسنت ) می توان استفاده نمود خلاف این است وهرگز ممکن نیست بیانات دینی به این حقیقت راهنمایی نکند یا در روشن کردن برخی از برنامه های آن اهمال ورزد یا در مورد کسی ( هر که باشد ) از واجبات ومحرمات خود صرف نظر نماید.

راهنمایی کتاب و سنت به عرفان نفس و برنامه آن

خدای متعال در چندین جا از کلام خود امر می کند که مردم در قرآن تدبر و

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 2944


1- خدای متعال می فرماید : « ورهبانیتی که نصاری از خود درآورده بودند ما آن را در حقشان ننوشته بودیم جز این که در این کار رضای خدا را منظور داشتند » حدید ، آیه ٢٧

دنباله گیری کنند وبه مجرد ادراک سطحی قناعت ننمایند ودر آیات بسیاری جهان آفرینش وهر چه را که در آن است ( بی استثناء ) آیات وعلامات ونشانه های خود معرفی می کند.

با کمی تعمق وتدبر در معنای آیه ونشانه روشن می شود که آیه ونشانه از این جهت آیه ونشانه است که دیگری را نشان دهد نه خود را مثلا چراغ قرمز که علامت خطر نصب می شود کسی که با دیدن آن متوجه خطر می شود چیزی جزخطر در نظرش نیست وتوجهی به خود چراغ ندارد واگردر شکل چراغ یا ماهیت شیشه یا رنگ آن فکر کند در متفکره خود صورت چراغ یا شیشه یا رنگ را دارد نه مفهوم خطر را.

بنابراین اگر جهان وپدیده های جهان همه واز هر روی آیات ونشانه های خدای جهان باشند هیچ استقلال وجودی از خود نخواهندداشت واز هر روی که دیده شوند جز خدای پاک را نشان نخواهند داد وکسی که به تعلیم وهدایت قرآن با چنین چشمی به چهره جهان وجهانیان نگاه می کند چیزی جز خدای پاک درک نخواهد کرد وبه جای این زیبایی که دیگران در نمود دلربای جهان می یابند وی زیبایی ودلربایی نامتناهی خواهد دید که از دریچه تنگ جهان ، خودنمایی وتجلی می نماید وآن وقت است که خرمن هستی خود را به تاراج داده دل را به دست محبت خدایی می سپارد.

این درک چنان که روشن است به وسیله چشم وگوش وحواس دیگر یا به وسیله خیال یا عقل نیست ، زیرا خود این وسیله ها وکار آنها نیز آیات ونشانه ها می باشند ودر این دلالت وهدایت مغفول عنه هستند. (1)

این راهرو که هیچ همتی جز یاد خدا وفراموش نمودن همه چیز ندارد وقتی که می شنود خدای متعال در جای دیگر از کلام خود می فرماید :

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 2945


1- علی علیه السلام می فرماید : خدا نیست آن که خود تحت احاطه معرفت درآید اوست که دلیل را به سوی خود هدایت می کند. « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ١٨٦ »

ای کسانی که ایمان آورده اید نفس خود را دریابید وقتی که شما راه را یافتید دیگران که گمراه می شوند به شما زیانی نخواهند رسانید. (1)

خواهد فهمید که یگانه شاهراهی که هدایتی واقعی وکامل را در بردارد همان راه نفس اوست وراهنمای حقیقی وی که خدای اوست او را موظف می دارد که خود را بشناسد وهمه راه ها را پشت سر انداخته راه نفس خود را در پیش گیرد وبه خدای خود از دریچه نفس خود نگاه کند که مطلوب واقعی خود را نخواهد یافت.

واز این روی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : « هرکه خود را شناخت خدا را شناخت » . (2)

ونیز می فرماید : « کسانی از شما خدا را بهتر می شناسد که خود را بهتر می شناسد » . (3)

واما برنامه سیر وسلوک این راه آیات قرآنی بسیاری است که به یاد خدا امر می کند مانند این که می فرماید : « مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم (4) » . وغیر آن واعمال صالحه ای است که کتاب وسنت تفصیل داده اند ودر اختتام آن فرموده اند : « از پیغمبر خود پیروی کنید » (5) . وچگونه ممکن ومتصور است اسلام راهی را راه خدا تشخیص دهد مردم را به پیمودن آن توصیه نکند یا آن را بشناساند ولی از بیان برنامه آن غفلت کند یا اهمال ورزد وحال آن که خدای متعال درکلام خود می فرماید :

ما قرآن را به سوی تو نازل کردیم در حالی که بیان روشنی است نسبت به هر چیزی که بدین ودنیای مردم ارتباط دارد. (6)

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 2946


1- مائده ، آیه ١٠٥.
2- من عرف نفسه ، عرف ربه.
3- اعرفکم بنفسه ، اعرفکم بربه.
4- بقره ، آیه ١٥٢.
5- احزاب ، آیه ٢١.
6- نحل ، آیه ٨٩.

بخش سوم : اعتقادات اسلامی از نظر شیعه دوازده امامی

خداشناسی
اشاره

١- نظری به جهان از راه هستی وواقعیت - ضرورت وجود خدا.

٢- نظری دیگر از راه ارتباط انسان وجهان - خاتمه فصل وحدانیت خدا.

٣- ذات وصفت

٤- معنای صفات خداوندی

٥- توضیح بیشتری در معنی صفات

٦- صفات فعل

٧- قضا وقدر

٨- انسان واختیار

نظری به جهان هستی و واقعیت - ضرورت وجود خدا

درک وشعور انسان که با پیدایش او توأم است در نخستین گامی که بر می دارد هستی خدای جهان وجهانیان را بر وی روشن می سازد ، زیرا به رغم آنان که در هستی خود ودرهمه چیز اظهار شک وتردید می کنند وجهان هستی را خیال وپندار می نامند ما می دانیم یک فرد انسان در آغاز پیدایش خود که با درک وشعور توأم است ،

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 2947

خود وجهان را می یابد ؛ یعنی شک ندارد که ( او هست وچیزهای دیگری جز اوهست ) وتا انسان انسان است این درک وعلم در او هست وهیچ گونه تردید بر نمی دارد وتغییر نمی پذیرید.

این واقعیت وهستی که انسان در برابر سوفسطی وشکاک اثبات می کند ثابت است وهرگز بطلان نمی پذیرد ؛ یعنی سخن سوفسطی وشکاک که در حقیقت نفی واقعیت می کند هرگز وهیچ گاه درست نیست پس جهان هستی واقعیت ثابتی در بر دارد.

ولی هر یک از این پدیده های واقعیت دار که در جهان می بینیم دیر یا زود واقعیت را از دست می دهد ونابود می شود واز این جا روشن می شود که جهان مشهود واجزای آن خودشان عین واقعیت ( که بطلان پذیر نیست ) نیستند بلکه به واقعیتی ثابت تکیه داده با آن واقعیت ، واقعیت دار می شوند وبه واسطه آن دارای هستی می گردند وتا با آن ارتباط واتصال دارند با هستی آن هستند وهمین که از آن بریدند نابود می شوند. (1) ما این واقعیت ثابت بطلان ناپذیر را ( واجب الوجود ) خدا می نامیم.

نظری دیگر از راه ارتباط انسان و جهان

راهی که در فصل گذشته برای اثبات وجود خدا پیموده شد ، راهی است بسیار ساده وروشن که انسان با نهاد خدادادی خود آن را می پیماید وهیچ گونه پیچ وخم ندارد ولی بیشتر مردم به واسطه اشتغال مداوم که به مادیات دارند واستغراقی که در لذایذ محسوسه پیدا کرده اند رجوع به نهاد خدادادی وفطرت ساده وبی آلایش برایشان بسیار سخت وسنگین می باشد.

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 2948


1- در کتاب خدا ( ابراهیم ، آیه ١٠ ) به این برهان اشاره کرده می فرماید : ﴿ قالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فِی اللهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ ﴾ ؛ آیا می شود در خدا شک کرد خدایی که آسمان ها وزمین را به وجود آورده - عدم را شکافته وآسمان ها وزمین را پدیدار ساخته است

از این روی اسلام که آیین پاک خود را همگانی معرفی می کند وهمه را در برابر مقاصد دینی مساوی می داند اثبات وجود خدا را با این گونه مردم از راه دیگر در میان می نهد واز همان راهی که فطرت ساده رااز توجه مردم به دور داشته با ایشان سخن گفته خدا را می شناساند.

قرآن کریم خداشناسی را از راه های مختلف به عامه مردم تعلیم می دهد وبیشتر از همه افکارشان را به آفرینش جهان ونظامی که در جهان حکومت می کند معطوف می دارد وبه مطالعه آفاق وانفس دعوت می نماید ، زیرا انسان در زندگی چند روزه خود هر راهی را پیش گیرد ودر هر حالی که مستغرق شود از جهان آفرینش ونظامی که در آن حکومت می کند بیرون نخواهد بود وشعور وادراک وی از تماشای صحنه شگفت آور آسمان وزمین چشم نخواهد پوشید.

این جهان پهناور هستی (1) که پیش چشم ماست - چنان که می دانیم - هر یک از اجزای آن ومجموع آنها پیوسته در معرض تغییر وتبدیل می باشد وهر لحظه در شکل تازه وبی سابقه ای جلوه می کند.

وتحت تأثیر قوانین استثناءناپذیر لباس تحقق می پوشد واز دورترین کهکشان ها گرفته تا کوچک ترین ذره ای که اجزای جهان را تشکیل می دهد هر کدام متضمن نظامی است واضح که با قوانین استثناءناپذیر خود به طور حیرت انگیزی در جریان می باشد وشعاع عملی خود را از پست ترین وضع به سوی کامل ترین حالات سوق می دهد وبه هدف کمال می رساند.

وبالاتر از نظام های خصوصی نظام های عمومی تر وبالاخره نظام همگانی جهانی که اجزای بیرون از شمار جهان را به همدیگر ربط می دهد ونظام های جزئی را به هم

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 2949


1- خدای تعالی می فرماید : ﴿ إِنَّ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ * وَفِی خَلْقِکُمْ وَما یَبُثُّ مِنْ دابَّهٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ * وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ وَما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ * تِلْکَ آیاتُ اللهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللهِ وَآیاتِهِ یُؤْمِنُونَ ﴾ جاثیه ، آیه ٣ - ٦

می پیوندد ودر جریان مداوم خود هرگز استثناء نمی پذیرد واختلال بر نمی دارد.

نظام آفرینش اگر انسانی را مثلا در زمین جای می دهد ساختمان وجودش را طوری ترکیب می کند که با محیط زندگی خود سازش کند ومحیط زندگی وی را طوری ترتیب می دهدکه مانند دایه ای با مهر وعطوفت به پرورشش پرداخته آفتاب وماه وستارگان وآب وخاک وشب وروز وفصول سال وابر وباد وباران وگنجینه های زیر زمینی وروی زمین وبالاخره همه سرمایه نیروی خود را در راه آسایش وآرامش خاطر وی گذاشته به کار می بندد. ما چنین ارتباط وسازشی را میان هر پدیده ومیان همسایگان دور ونزدیک وخانه ای که در آن زندگی می کند می یابیم.

این گونه پیوستگی وبه هم بستگی در تجهیزات داخلی هر یک از پدیده های جهان نیز پیداست. آفرینش اگر برای انسان نان داده برای تحصیل آن پای وبرای گرفتن آن دست وبرای خوردن آن دهان وبرای جویدن آن دندان داده است وآن را با یک رشته وسایلی که مانند حلقه های زنجیر به هم پیوسته اند به هدف کمالی این آفریده ( بقاء وکمال ) مرتبط ساخته است.

دانشمندان جهان تردید ندارند که روابط بی پایانی که در اثر تلاش علمی چندین هزار ساله خود به دست آورده اند طلیعه ناچیزی است از اسرار آفرینش که دنباله های تمام نشدنی به دنبال خود دارد وهر معلوم تازه ای مجهولات بی شماری را به بشر اخطار می کند.

آیا می توان گفت این جهان پهناور هستی که سرتاسر اجزای آن جدا جدا ودر حال وحدت واتصال با استحکام واتفاق حیرت انگیز خود از یک علم وقدرت نامتناهی حکایت می کند ، آفریدگاری نداشته وبی جهت وسبب به وجود آمده است ؟

آیا این نظام های جزئی وکلی وبالاخره نظام همگانی جهانی که با ایجاد رابطه های محکم وبی شمار جهان را یک واحد بزرگ قرار داده وبا قوانین استثناءناپذیر ودقیق خود در جریان است همه وهمه بدون نقشه وبه حسب اتفاق وتصادف بوده ؟ یا هر

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 2950

یک از این پدیده ها ومحیطهای کوچک وبزرگ جهان برای خود پیش از پیدایش نظامی برگزیده وراه ورسمی انتخاب کرده وپس از پیدایش ، آن را به موقع اجرا می گذارد ؟

یا این جهان با وحدت واتصال کاملی که دارد ویک واحد بیش نیست ساخته وپرداخته سبب های متعدد ومختلف می باشد ، با دستورهای گوناگون گردش می کند ؟

البته فردی که هر حادثه وپدیده ای را به علت وسببی نسبت می دهد وگاهی برای پیدا کردن سببی مجهول روزگارها با بحث وکوشش می گذراند ودنبال پیروزی علمی می گردد فردی که با مشاهده چند آجر که با نظم وترتیب روی هم چیده شده نسبت آن را به یک علم وقدرتی می دهد واتفاق وتصادف را نفی کرده به وجود نقشه وهدفی قضاوت می نماید هرگز حاضر نخواهد شد جهان را بی سبب پیدایش ، یا نظام جهان را اتفاقی وتصادفی فرض کند.

پس جهان با نظامی که در آن حکومت می کند آفریده آفریدگار بزرگی است که با علم وقدرت بی پایان خود آن را به وجود آورده وبه سوی هدفی سوق می دهد واسباب جزئیه که حوادث جزئیه را در جهان به وجود می آورند همه بالاخره به او منتهی می شوند واز هر سوی تحت تسخیر وتدبیر وی می باشند هر چیزی در هستی خود نیازمند به اوست واو به چیزی نیازمند نیست واز هیچ علت وشرطی سرچشمه نمی گیرد.

خاتمه فصل
وحدانیت خدا

هر واقعیتی را از واقعیت های جهان فرض کنیم واقعیتی است محدود یعنی بنا به فرض وتقدیری ( فرض وجود سبب وشرط ) هستی را دارا است وبنا به فرض و

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 2951

تقدیری ( فرض عدم سبب وشرط ) منفی است ودر حقیقت وجودش مرزی دارد که در بیرون آن مرز یافت نمی شود تنها خداست که هیچ حد ونهایتی برای وی فرض نمی توان کرد ، زیرا واقعیت وی مطلق است وبه هر تقدیر موجود می باشد وبه هیچ سبب وشرطی مرتبط ونیازمند نیست.

روشن است که در مورد امر نامحدود ونامتناهی نمی توان عدد فرض نمود ، زیرا هر دوم که فرض شود غیر از اولی خواهد بود ودر نتیجه هر دو محدود ومتناهی خواهند بود وبه واقعیت همدیگر مرز خواهند زد چنان که اگر حجمی را مثلا نامحدود ونامتناهی فرض کنیم در برابر آن حجمی دیگر نمی توان فرض کرد واگر هم فرض کنیم دومی همان اولی خواهد بود پس خدا یگانه است وشریک وجود ندارد. (1)

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 2952


1- مرد عربی در جنگ جمل با امیرالمؤمنین علی علیه السلام نزدیک شد وگفت : یا امیرالمؤمنین آیا می گویی : خدا یکی است ؟ مردم از هر سوی به مرد عرب حمله کرده گفتند : آیا نمی بینی که امیرالمؤمنین تا چه اندازه تقسم قلب ( تشویش خاطر ) دارد ؟ امیرالمؤمنین فرمود : او را به حال خود بگذارید ، زیرا آنچه این مرد عرب می خواهد همان است که ما از این جماعت می خواهیم. پس به مرد عرب فرمود : این که گفته می شود : « خدا یکی است چهار قسم است دو معنای از آن چهار معنا درست نیست ودو معنا درست است اما آن دو معنا که درست نیست یکی این است که کسی گوید خدا یکی است وعدد وشماره را در نظر گیرد این معنا درست نیست ، زیرا آن که دوم ندارد داخل عدد نمی شود آیا نمی بینی که کسانی که گفتند : خدا سوم سه تا است ( اشاره به قول نصاری ثالث ثلاثه ) کافر شدند ؟ ویکی این است که کسی بگوید : فلانی یکی از مردم است یعنی نوعی است از این جنس ( یا واحد است از این نوع ) این معنا نیز در خدا درست نیست ، زیرا تشبیه است وخدا از شبیه منزه است. واما دو معنا که در خدا درست است یکی این است که کسی گوید : خدا یکی است به این معنا که در میان اشیاء شبیه ندارد. خدا چنین است. یکی این که کسی گوید : خدا یکی است ( احد یعنی هیچ گونه کثرت وانقسام بر نمی دارد نه در خارج ونه در عقل ونه در وهم ) خدا چنین است. « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ٦٥ » . وباز علی علیه السلام می فرماید : شناختن خدا همان یگانه دانستن او است ( بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ١٨٦ ) یعنی اثبات وجود خدای تعالی که وجودی است نامتناهی وغیر محدود در اثبات وحدانیت وی کافی است ، زیرا دوم برای نامتناهی تصور ندارد
ذات و صفت

اگر انسانی را مثلا مورد بررسی عقلی قرار دهیم خواهیم دید ذاتی دارد که همان انسانیت شخصی اوست وصفاتی نیز همراه دارد که ذاتش با آنها شناخته می شود ماننداین که زاده ی فلان شخص است وپسر فلان کسی است داناست وتواناست وبلند قامت وزیباست یا خلاف این صفات را دارد.

این صفات اگرچه برخی از آنها مانند صفت اولی ودومی هرگز از ذات خود جدا نمی شوند وبرخی مانند دانایی وتوانایی امکان جدایی وتغییر را دارند ولی در هر حال همگی غیر از ذات وهم چنین هر یک از آنها غیر از دیگری می باشد.

این مطلب ( مغایرت ذات با صفات وصفات با همدیگر ) بهترین دلیل است بر این که ذاتی که صفت دارد وصفتی که معرف ذات است هر دو محدود ومتناهی می باشند ، زیرا اگر ذات نامحدود ونامتناهی بود صفات را نیز فرا می گرفت وهم چنین صفات نیز همدیگر را فرا می گرفتند ودر نتیجه همه یکی می شد ؛ مثلا ذات انسان مفروض همان توانایی بود وهم چنین توانایی ودانایی وبلند قامتی وزیبایی همه عین همدیگر وهمه این معانی یک معنا بیش نبود.

از بیان گذشته روشن می شود که برای ذات خداوندی عزوجل ، صفت ( به معنایی که گذشت ) نمی توان اثبات نمود ، زیرا صفت بی تحدید صورت نمی گیرد وذات مقدسش از هر تحدیدی منزه است ( حتی از همین تنزیه که در حقیقت اثبات صفتی است ) .

معنای صفات خداوندی

در جهان آفرینش کمالات زیادی سراغ داریم که در صورت صفات ظاهر شده اند اینها صفات مثبتی هستند که در هر جا ظاهر شوند مورد خود را کامل تر نموده ارزش

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 2953

وجودی بیشتری به آن می دهند چنان که از مقایسه یک موجود زنده مانند انسان با یک موجود بی روح مانند سنگ ، روشن است.

بی شک این کمالات را خدا آفریده وداده است واگر خودش آنها را نداشت به دیگران نمی بخشید وتکمیل شان نمی کرد واز این رو به قضاوت عقل سلیم باید گفت خدای آفرینش علم دارد قدرت دارد وهر کمال واقعی را دارد.

گذشته از این که چنان که گذشت آثار علم وقدرت ودر نتیجه آثار حیات از نظام آفرینش پیدا است.

ولی نظر به این که ذات خداوندی نامحدود ونامتناهی است این کمالات که در صورت صفات برای وی اثبات می شوند درحقیقت عین ذات وهم چنین عین یکدیگر می باشند (1) ومغایرتی که میان ذات وصفات وهم چنین در میان خود صفات دیده می شود تنها درمرحله مفهوم است وبه حسب حقیقت جز یک واحد غیر قابل تقسیم در میان نیست.

اسلام برای جلوگیری از این اشتباه ناروا ( تحدیدات به واسطه توصیف یا نفی اصل کمال ) عقیده پیروان خود را در میان نفی واثبات نگه می دارد (2) ودستور می دهد این گونه اعتقاد کنند که : خدا علم دارد نه مانند علم دیگران. قدرت دارد نه مانند قدرت

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 2954


1- امام ششم می فرماید : خدا هستی ثابت دارد وعلم او خود اوست ؛ در حالی که معلومی نبود وسمع او خوداوست در حالی که مسموعی نبود وبصر او خود او بود در حالی که مبصری نبود وقدرت او خود او بود در حالی که مقدوری نبود » « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ١٢٥ » . واخبار اهل بیت در این مسائل از شماره بیرون است به نهج البلاغه وتوحید وعیون وبحار ، ج ٢ مراجعه شود
2- امام پنجم وششم وهشتم علیهم السلام می فرمایند : خدای تعالی نوری است که با ظلمت مخلوط نیست وعلمی است که جهل در آن نیست وحیاتی است که مرگ در آن نیست « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ١٢٩ » . امام هشتم علیه السلام می فرماید : مردم در صفات سه مذهب دارند گروهی صفات را به خدا اثبات می کنند با تشبیه به دیگران وگروهی صفات را نفی می کنند وراه حق مذهب سوم وآن اثبات صفات است با نفی تشبیه به دیگران. « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ٩٤ »

دیگران. می شنود نه با گوش. می بیند نه با چشم وبه همین ترتیب.

توضیح بیشتر در معنای صفات

صفات بر دو قسمند : صفات کمال وصفات نقص. صفات کمال چنان که پیشتر اشاره شد معانیی هستند اثباتی ، که موجب ارزش وجودی بیشتر وآثار وجودی فزون تر برای موصوفات خود می باشند چنان که با مقایسه یک موجود زنده ودانا وتوانا با یک موجود دیگر مرده وبی علم وقدرت روشن است. وصفات نقص صفاتی هستند برخلاف آن.

وقتی که در معانی صفات نقص دقیق شویم خواهیم دید که به حسب معنا منفی بوده از فقدان کمال ونداشتن یک نوع ارزش وجود حکایت می کند مانند جهل وعجز وزشتی وناتندرستی ونظایر اینها.

بنابر آنچه گذشت نفی صفات نقص معنای صفات کمال می دهد مانند نفی نادانی که معنی دانایی ونفی ناتوانی که معنای توانایی می دهد.

واز این جاست که قرآن کریم هر صفت کمالی را مستقیماً برای خدای متعال اثبات می کند وهر صفت نقص را نیز نفی کرده منفی آن را برای وی اثبات می نمایند چنان که می فرماید : ﴿ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ ﴾ و﴿ هُوَ الْحَیُّ* ﴾ ، و﴿ لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَلا نَوْمٌ ﴾ ، ﴿ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللهِ ﴾.

نکته ای که نباید از نظر دور داشت ، این است که خدای متعال واقعیتی است مطلق که هیچ گونه حد ونهایت ندارد واز این روی (1) هر صفت کمالی هم که در موردش اثبات می شود ، معنای محدودیت را نخواهد داشت. وی مادی وجسمانی ومحدود

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 2955


1- امام ششم می فرماید : خداوند تبارک وتعالی با زمان ومکان وحرکت وانتقال وسکون متصف نمی شود بلکه اوآفریننده زمان ومکان وحرکت وسکون است « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ٩٦ »

به مکان وزمان نیست واز هر صفت حالی که حادث باشد منزه است وهر صفتی که حقیقتا برای وی اثبات می شود از معنای محدودیت تعریه وتخلیه شده است چنان که می فرماید : ﴿ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ﴾(1)

صفات فعل

صفات - علاوه بر آنچه گذشت - با انقسام دیگری منقسم می شوند به صفات ذات وصفات فعل.

توضیح این که : صفت گاهی با خود موصوف قائم است مانند حیات وعلم وقدرت که با شخص انسان زنده ودانا وتوانا قائم هستند وما می توانیم انسان را به تنهایی با آنها متصف فرض کنیم اگرچه غیر از وی چیز دیگر فرض نکنیم وگاهی تنها با موصوف قائم نیست وموصوف برای این که با آن صفت متصف شود ، نیازمند تحقق چیز دیگری است مانند نویسندگی وسخن گویی وخواستاری ونظایر آنها.

زیرا انسان وقتی می تواند نویسنده باشد که دوات وقلم وکاغذ مثلا فرض شود ووقتی سخنگو می شود که شنونده ای فرض شود ووقتی خواستار می شود که خواستنی وجود داشته باشد وتنها فرض انسان در تحقق این صفات کافی نیست.

از این جا روشن می شود که صفات حقیقی خدای متعال - چنان که گذشت - عین ذاتند ، تنها از قسم اول می باشند واما قسم دوم که در تحقق آنها پای غیر در میان است وهر چه غیر اوست آفریده او ودر پیدایش پس از اوست صفتی را که با پیدایش خود به وجود می آورد نمی شود صفت ذات وعین ذات خدای متعال گرفت.

صفاتی که برای خدای متعال بعد از تحقق آفرینش ثابت می شود مانند آفریدگار ، کردگار ، پروردگار ، زنده کننده ، میراننده ، روزی دهنده ونظایر آنها عین ذات نیستند

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 2956


1- شوری ، آیه ١١

بلکه زائد بر ذاتند وصفت فعلند.

مراد از صفت فعل این است که پس از تحقق فعل معنای صفت از فعل گرفته شود نه از ذات ، مانند آفریدگار ، که پس از تحقق آفرینش از آفریده ها آفریدگار بودن خدای متعال ماخوذ ومفهوم می شود وبا خود آفریده ها قائم است نه با ذات مقدس خدای متعال تا ذات با پیدایش صفت از حالی به حالی تغییر کند.

شیعه ، دو صفت اراده وکلام را به معنایی که از لفظ آنها فهمیده می شود ( اراده به معنای خواستن ، کلام یعنی کشف لفظی از معنا ) صفت فعل می دانند (1) ومعظم اهل سنت آنها را به معنای علم گرفته وصفت ذات می شمارند.

قضا و قدر

قانون علیت در جهان هستی ، به نحو استثناءناپذیر حکمفرما وجاری است. به مقتضای این قانون هر یک از پدیده های این جهان در پیدایش خود به عللی ( اسباب وشرایط تحقق ) بستگی دارد که با فرض تحقق همه آنها ( که علت تامه نامیده می شود ) پیدایش آن پدیده ( معلول مفروض ) ضروری ( جبری ) است وبا فرض فقدان همه آنها یا برخی از آنهاپیدایش پدیده نامبرده محال است.

با بررسی وکنجکاوی این نظریه ، دو مطلب زیرین برای ما روشن می شود :

١- اگر یک پدیده ( معلول ) را با مجموع علت تامه وهم چنین بااجزای علت تامه اش بسنجیم نسبت آن به علت تامه نسبت ضرورت ( جبر ) خواهد بود ونسبتش

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 2957


1- امام ششم می فرماید : خدا پیوسته در ذات خود عالم بود در حالی که معلومی نبود وقادر بود در حالی که مقدوری نبود راوی گوید : گفتم : ومتلکم بود ؟ فرمود : کلام حادث است. خدا بود ومتلکم نبود پس از آن کلام را احداث وایجاد کرد. « بحارالانوار ، ج ٢ ، ص ١٤٧ » . وامام هشتم علیه السلام می فرماید : اراده از مردم ضمیر است وپس از آن فعل پیدا می شود واز خدا احداث وایجاد اوست وبس زیرا خدا مانند ما تروی وهم ( قصد ) وتفکر ندارد. « بحارالانوار ، ( چاپ کمپانی ) ، ج ٢ ، ص ١٤٤ »

به هر یک از اجزای علت تامه ( که علت ناقصه نامیده می شود ) نسبت امکان است ، زیرا جزء علت نسبت به معلول تنها امکان وجود را می دهد ، نه ضرورت وجود را.

بنابراین جهان هستی که هر پدیده از اجزای آن در پیدایش خود بستگی ضروری به علت تامه خود دارد ، ضرورت در سراسر آن حکمفرما وپیکره آن از یک سلسله حوادث ضروری وقطعی تنظیم شده است با این حال صفت امکان در اجزای آن ( پدیده ها که به غیر علت تامه خود نسبت وارتباط دارند ) محفوظ می باشد.

قرآن کریم در تعلیم خود این حکم ضرورت را به نام قضای الهی نامیده ، زیرا همین ضرورت از هستی دهنده جهان هستی سرچشمه گرفته واز این روی حکم وقضائی است حتمی که قابل تخلف نیست وعادلانه می باشد که استثناء وتبعیض بر نمی دارد.

خدای متعال می فرماید : ﴿ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ﴾(1) ومی فرماید : ﴿ وَإِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ﴾(2) ومی فرماید : ﴿ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ ﴾(3)

٢- هر یک از اجزای علت اندازه والگویی مناسب خود نسبت به معلول می دهد وپیدایش معلول موافق ومطابق مجموع اندازه هایی است که علت تامه برایش معین می کند ؛ مثلا عللی که تنفس را برای انسان به وجود می آورد تنفس مطلق را ایجاد نمی کند بلکه اندازه معینی از هوای مجاور دهان وبینی را در زمان معین ومکان معین وشکل معین از مجرای تنفس به محوطه ریه می فرستد وعللی که ابصار را برای انسان به وجود می آورد ( وانسان نیز جزء آنها است ) ابصار بی قید وشرط را محقق نمی سازد بلکه ابصاری که به واسطه وسایل آن از هر جهت برای وی اندازه گرفته شده ایجاد می کند. این حقیقت در همه پدیده های جهان وحوادثی که در آن اتفاق می افتد

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 2958


1- اعراف ، آیه ٥٤
2- بقره ، آیه ١١٧
3- رعد ، آیه ٤١

بدون تخلف جاری است.

قرآن کریم در تعلیم خود این حقیقت را قدر نامیده وبه خدای متعال که سرچشمه آفرینش می باشد نسبت داده است چنان که می فرماید : ﴿ إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ ﴾(1) ومی فرماید : ﴿ وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ ﴾(2)

وچنان که به موجب قضای الهی هر پدیده وحادثه ای که در نظام آفرینش جای می گیرد ضروری الوجود وغیر قابل اجتناب است. هم چنین به موجب قدر هر پدیده وحادثه ای که به وجود می آید از اندازه ای که از جانب خدا برایش معین شده هرگز کمترین تخلف وتعدی نخواهد نمود.

انسان و اختیار

فعلی که انسان انجام می دهد یکی از پدیده های جهان آفرینش است وپیدایش آن مانند سایر پدیده های جهان بستگی کامل به علت دارد ونظر به این که انسان جزء جهان آفرینش وارتباط وجودی با اجزای دیگر جهان دارد ، اجزای دیگر را در فعل وی بی اثر نمی توان دانست.

مثلا لقمه نانی که انسان می خورد ، برای انجام این فعل چنان که وسایل دست وپا ودهان وعلم وقدرت واراده لازم است وجود نان در خارج ودر دسترس بودن ومانع نداشتن وشرایط دیگر زمانی ومکانی برای انجام عمل لازم است که با نبودن یکی از آنها فعل غیر مقدور است وبا تحقق همه آنها ( تحقق علت تامه ) تحقق فعل ضروری است.

وچنان که گذشت ضروری بودن فعل نسبت به مجموع اجزای علت تامه منافات

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 2959


1- قمر ، آیه ٤٩
2- حجر ، آیه ٢١. امام ششم علیه السلام می فرماید : « خدای تعالی وقتی که چیزی را اراده کرد مقدر می کند ووقتی که تقدیر کرد قضا می کند ووقتی که قضا کرد امضا ( اجرا ) می کند » . « بحارالانوار ، ( چاپ کمپانی ) ، ج ٣ ، ص ٣٤ »

با این ندارد که نسبت فعل به انسان که یکی از اجزای علت تامه است نسبت امکان باشد.

انسان امکان یعنی اختیار فعل را دارد وضروری بودن نسبت فعل به مجموع اجزای علت موجب ضروری بودن نسبت فعل به برخی از اجزای آن که انسان است نمی باشد.

درک ساده وبی آلایش انسان نیز این نظر را تأیید می کند ، زیرا ما می بینیم مردم با نهاد خدادادی خود میان امثال خوردن ونوشیدن ورفتن وآمدن ومیان صحت ومرض وبزرگی وکوچکی ، بلندی قامت فرق می گذارند وقسم اول را که با خواست واراده انسان ارتباط مستقیم دارد در اختیار شخص می دانند ومورد امر ونهی وستایش ونکوهش قرار می دهند برخلاف قسم دوم که در آنها تکلیفی متوجه انسان نیست.

در صدر اسلام میان اهل سنت درخصوص افعال انسان دو مذهب مشهور بود :

گروهی از این روی که افعال انسان متعلق اراده غیر قابل تخلف خدا است انسان را در افعال خود مجبور می دانستند وارزشی برای اختیار واراده انسان نمی دیدند وگروهی انسان را در فعل خود مستقل می دانستند ودیگر متعلق اراده خدایی ندیده از حکم قدر خارج می شمردند.

ولی به حسب تعلیم اهل بیت که با ظاهر تعلیم قرآن مطابقت دارد انسان در فعل خود مختار است ولی مستقل نیست بلکه خدای متعال از راه اختیار فعل را خواسته است وبه حسب تعبیر سابق ما خدای متعال از راه مجموع اجزای علت تامه که یکی از آنها اراده واختیار انسان می باشد فعل را خواسته وضرورت داده است ودر نتیجه این گونه خواست خدایی فعل ضروری وانسان نیز درآن مختار می باشد ؛ یعنی فعل نسبت به مجموع اجزای علت خود ضروری ونسبت به یکی از اجزا که انسان باشد اختیاری وممکن است.

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 2960

امام ششم علیه السلام می فرماید : « نه جبر است ونه تفویض بلکه امری است میان دو امر » . (1)

پیغمبرشناسی
اشاره

١- به سوی هدف - هدایت عمومی.

٢- هدایت خصوصی.

٣- خرد وقانون.

٤- شعور مرموزی که وحی نامیده می شود.

٥- پیغمبران وعصمت نبوت.

٦- پیغمبران ودین آسمانی.

٧- پیغمبران وحجت وحی ونبوت.

٨- شماره پیغمبران خدا.

٩- پیغمبران اولوالعزم صاحبان شریعت.

١٠- نبوت محمد صلی الله علیه وآله.

١١- پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وقرآن.

به سوی هدف - هدایت عمومی

دانه گندمی که در شکم خاک با شرایط مناسبی قرار می گیرد شروع به رشد ونمو کرده به شاهراه تحول می افتد وهر لحظه صورت وحالت تازه ای بخود گرفته با نظم و

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 2961


1- بحارالانوار ، ج ٣ ، ص ٥. از یزید شامی از امام هشتم علیه السلام وامام پنجم وششم علیه السلام فرمودند : خدا به آفرینش خود مهربان تر از آن است آنان را به گناه اجبار کند وپس از آن عذاب کند وخدا عزیزتر از آن است که امری را بخواهد ونشود. وباز امام ششم علیه السلام می فرماید : خدا اکرم از آن است که مردم را به چیزی که قدرت ندارند تکلیف کند واعز از آن است که در ملک او امری به وجود آید که وی نمی خواهد « بحارالانوار ، ج ٣ ، ص ١٥ » . اشاره به دو مذهب جبر وتفویض است

ترتیب مشخصی راهی را می پیماید تا یک بوته ای کامل دارای خوشه های گندم می شود واگر یکی از دانه های آن به زمین افتد باز مسیر گذشته را آغاز کرده به سرانجام می رساند. واگر هسته میوه ای است در مهد زمین آغاز حرکت نموده پوست را شکافته نوک سبزی می دهد وراه منظم ومشخصی را پیموده بالاخره درختی برومند وسرسبزی باردار می شود.

واگر نطفه حیوانی است در میان تخم یا در رحم مادر شروع به تکامل نموده راه مشخصی را که ویژه همان حیوان نطفه ایست سیر نموده فردی کامل از همان حیوان می شود.

این راه مشخص وسیر منظم در هر یک از انواع آفرینش که دراین جهان مشهودند برقرار ودر سرشت همان نوع است وهرگز بوته سبز گندم که از دانه شروع نموده به گوسفند یا بز یا فیل نمی رسد وهرگز حیوانی ماده که از بز خود باردار گشته خوشه گندم یا درخت چنار نمی زاید حتی اگر نقصی در ترکیب اعضاء یا درعمل طبیعی نوزادی پیدا شود ؛ مثلا گوسفندی بی چشم یا بوته گندمی بی خوشه به وجود آید ما تردید نمی کنیم که به یک آفت وسبب مخالف مستند می باشد.

نظم وترتیب مداوم در تحول وتکون اشیاء واختصاص هر نوع از انواع آفرینش در تحول وتکامل خود به نظامی خاص برای متتبع کنجکاو غیر قابل انکار می باشد.

از این نظریه روشن دو مسئله دیگر می توان نتیجه گرفت :

1- در میان مراحل که نوعی از انواع آفرینش از آغاز پیدایش تاانجام آن می پیماید یک اتصال وارتباطی برقرار است مانند این که نوع نامبرده در هر یک از مراحل تحول وتکون خود از پشت سر دفع واز پیش رو جذب می شود.

٢- نظر به اتصال وارتباط نامبرده آخرین مرحله سیر هر نوع از آغاز پیدایش مطلوب ومورد توجه تکوینی همان پدیده نوعی است چنان که مغز گردویی که در زیر خاک نوکی سبز می دهد از همان وقت متوجه یک درخت برومند گردویی است و

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 2962

جنین در تخم یا در رحم از آغاز تکون به سوی حیوان کاملی رهسپار می باشد.

قرآن کریم در تعلیم خود ( که مطلق آفرینش وپرورش اشیاء را به خدا نسبت می دهد ) این رهسپاری وکشش را که هر نوع از انواع آفرینش در راه کمال خود دارد به هدایت الهی ورهبری خدایی نسبت می دهد چنان که می فرماید : ﴿ الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی ﴾(1)

ومی فرماید : ﴿ الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی* وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدی ﴾(2) وبه نتیجه های نامبرده اشاره کرده می فرماید : ﴿ وَلِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها ﴾(3)

ومی فرماید : ﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ ﴾(4)

هدایت خصوصی

بدیهی است نوع انسان از این کلیات مستثنی نیست وهمین هدایت تکوینی که در همه انواع آفرینش حکومت می کند در وی نیز حکومت خواهد کرد وچنان که هر نوع با سرمایه اختصاصی خود به سوی کمال خود رهسپار می شود وهدایت می یابد انسان نیز با هدایت تکوینی به سوی کمال واقعی خود هدایت می یابد انسان در عین این که با انواع دیگر نباتی وحیوانی در بسیاری از خصایص شریک است خصیصه اختصاصی دارد که از دیگران تمیزش می دهد وآن ( خرد ) است.

خرد است که انسان به واسطه آن به تفکر پرداخته از هر وسیله ای ممکن به نفع

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 2963


1- طه ، آیه ٥٠. خدایی که به هر چیزی آفرینش ویژه اش را داده وپس از آن راهنمایی کرده ( به سوی هدف زندگی وآفرینش )
2- اعلی ، آیه ٣٢
3- بقره ، آیه ١٤٨. هر کدام هدف وغایتی دارد که آن را در پیش می گیرد
4- دخان ، آیه ٣٩. ما آسمان ها وزمین وآنچه را که در میان آنهاست برای این که بازی کنیم ، نیافریدیم ( بی هدف نیستند ) نیافریدیم آنها را مگر با آفرینش حق ( هدف وغرضی در میان است ) ولی بیشتر مردم نمی دانند

خود استفاده می نماید در فضای بیکران آسمان ها اوج می گیرد ودر اعماق دریاها شناوری می کند ودر سطح زمین از انواع جماد ونبات وحیوان استثمار واستخدام می نماید حتی از همنوعان خود تاجایی که می تواند سود می گیرد.

انسان به حسب طبع اولی سعادت وکمال خود را در آزادی مطلق خود می بیند ولی نظر به این که سازمان وجودیش سازمان اجتماعی است ونیازمندی های بی شمار دارد که هرگز به تنهایی توانایی رفع آنها را ندارد ودر صورت اجتماع وتعاون با همنوعان خود که آنان نیز همان غریزه خودخواهی وآزادی دوستی را دارند ناگزیر است مقداری از آزادی خود را در این راه از دست بدهد در برابر سودی که از دیگران می برد سودی بدهد ومعادل آن که از رنج دیگران بهره می گیرد از رنج خود بهره بدهد یعنی اجتماع تعاونی را از روی ناچاری می پذیرد.

این حقیقت از حال نوزادان وکودکان ، بسیار روشن است نوزادان در آغاز درخواست های خود به چیزی جز زور وگریه متوسل نمی شوند ونیز زیر بار هیچ قانون ومقرراتی نمی روند ولی تدریجاً به حسب تکامل فکر می فهمند که کار زندگی تنها با سرکشی وزورگویی پیش نمی رود وکم کم به حال فرد اجتماعی نزدیک می شوند تا در سن یک فرد اجتماعی که تفکر کامل دارد به همه مقررات اجتماعی محیط خود رام می گردند انسان به دنبال پذیرفتن اجتماع تعاونی وجود قانون را لازم می شمرد که در اجتماع حکومت کرده وظیفه هر یک از افراد را معین وسزای هر متخلف را مشخص سازد قانونی که با جریان عملی آن هر یک از افراد جامعه به سعادت واقعی خود برسند ونیک بختی را که معادل ارزش اجتماعی شان می باشد بیابند.

این قانون همان قانون عملی همگانی است که بشر از روز پیدایش تا امروز پیوسته خواهان وشیفته آن است وهمیشه آن را در سرلوحه آرزوهای خود قرار داده در برآوردن آن تلاش می کند بدیهی است اگر چنین چیزی امکان نداشت ودر سرنوشت

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 2964

بشریت نوشته نشده بود ، خواست همیشگی در بشر قرار نمی گرفت (1) .

خدای متعال به حقیقت این اجتماع بشری اشاره نموده می فرماید : ﴿ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا ﴾(2)

در معنای خودخواهی وانحصارطلبی انسان می فرماید : ﴿ إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَإِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً ﴾(3)

خرد و قانون

اگر درست دقت کنیم خواهیم دید قانونی که بشر پیوسته در آرزوی آن است ومردم تنها ودسته دسته با نهاد خدادادی لزوم چنان مقرراتی را که سعادتشان را تأمین کند ، درک می کنند ، همانا قانونی است که جهان بشریت را از آن جهت که جهان بشری است بی تبعیض واستثناء به نیک بختی رسانیده در میانشان کمال عمومی را برقرار سازد وبدیهی است تاکنون در دوره های گوناگون زندگی بشر چنین قانونی که تنظیم یافته عقل وخرد باشد ، درک نشده است واگر چنین قانونی به حسب تکوین به عهده

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 2965


1- افراد انسان حتی ساده ترین وبی فکرترین آنان به حسب طبع دوست دارد که جهان انسانی وضعی داشته باشد که همه با آسایش وصلح وصفا زندگی کنند واز نظر فلسفی خواستن ومیل ورغبت واشتها اوصافی هستند اضافی وارتباطی وبا دو طرف قائمند مانند خواهان وخواسته ودوست دارنده ودوست داشته شده وروشن است اگر دوست داشتنی امکان نداشت دوست داشتن آن معنا نداشت وبالاخره همه این گونه به درک نقص بر می گردد واگر کمال امکان نداشت نقص معنا نداشت
2- زخرف ، آیه ٣٢. ما معیشت وزندگی مردم را در میان شان قسمت نمودیم ( هر فرد متکفل بخشی از آن است ) وبرخی از ایشان را برتری دادیم تا بعضی از ایشان بعضی را تحت تسخیر بیاورند چنان که هر یک از کارگر وکارفرما با موقع اختصاصی خود دیگری را مسخر دارد وهم چنین رئیس ومرئوس وموجر ومستأجر وخریدار وفروشنده
3- معارج ، آیه ٢١. انسان هلوع ( حریص ) آفریده شده وقتی که به وی شر وناگواری مس کرد ( رسید ) جزع ، ووقتی که خیری به او برسد ، دیگران را منع می کند

خرد گذاشته شده بود البته در این روزگاران دراز برای بشریت درک ومفهوم می شد بلکه همه افراد مردم که با جهاز تعقل مجهز می باشند آن را تفصیلا درک می کردند چنان که لزوم آن را در جامعه خود درک می کنند.

وبه عبارت روشن تر ، قانون کامل مشترکی ، که باید سعادت جامعه بشری را تأمین کند وباید بشر از راه آفرینش وتکوین به سوی آن هدایت شود ، اگر تکویناً به عهده خرد گذاشته شده بود هر انسان با خردی آن را درک می کرد چنان که سود وزیان وسایر ضروریات زندگی خود را درک می کند ، ولی از چنین قانونی تاکنون خبری نیست وقوانینی که خود به خود یا با وضع یک فرد فرمانروا یا افراد یا ملل که تاکنون درجامعه های بشری جریان یافته ، برای جمعی مسلم وبرای غیر آنان غیر مسلم است ودسته ای از آن بااطلاع ودسته ای بی اطلاع می باشند وهرگز همه مردم که در ساختمان بشری مساوی وهمه با خرد خدادادی مجهزند درک مشترکی در این باب ندارند.

شعور مرموزی که وحی نامیده می شود

با بیان گذشته روشن شد که قانونی را که سعادت جامعه بشری را تأمین کند خرد درک نمی کند وچون به مقتضای نظریه هدایت عمومی وجود چنین درکی در نوع انسانی ضروری است ناگزیر دستگاه درک کننده دیگری در میان نوع انسانی باید وجود داشته باشد که وظایف واقعی زندگی را به آنان بفهماند ودر دسترس همگان گذارد واین شعور ودرک که غیر از عقل وحس می باشد ، شعور وحی نامیده می شود.

البته لازمه پیدایش چنین نیرویی در انسانیت این نیست که درهمه افراد پیدا شود چنان که نیروی تناسل در انسانیت آفریده شده ولی درک لذت ازدواج ومهیا شدن برای آن تنها در افرادی پیدا می شود که به سن بلوغ برسند وشعور وحی در افرادی که ظهور نکرده شعوری است مرموز ، چنان که درک لذت ازدواج برای افراد نابالغ انسان

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 2966

درکی است مرموز.

خدای متعال در کلام خود در خصوص وحی شریعت خود ونارسایی عقل در این خصوص اشاره کرده می فرماید : ﴿ إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ ... رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ﴾(1)

پیغمبران - عصمت نبوت

ظهور پیغامبران خدا نظریه وحی را که در فصل سابق گذشت تأیید می کند.

پیغامبران خدا مردانی بودند که دعوی وحی ونبوت نمودندو به دعوی خود حجت قاطع اقامه کردند ومواد دین خدا راکه همان قانون سعادت بخش خدایی است به مردم تبلیغ نموده در دسترس عموم گذاشتند وچون پیغمبران که با وحی ونبوت مجهز بودند ، در هر زمان که ظاهر شدند بیش از یک فرد یا چند فرد نبودند ، خدای متعال هدایت بقیه مردم را با مأموریت دعوت وتبلیغ که به پیغمبران خود داده ، تتمیم وتکمیل فرمود.

واز این جاست که پیغمبر خدا باید با صفت عصمت متصف باشد یعنی در گرفتن وحی از جانب خدا ودر نگهداری آن ودر رسانیدن آن به مردم از خطا مصون باشد ومعصیت ( تخلف از قانون خود ) نکند زیرا چنان که گذشت تلقی وحی وحفظ وتبلیغ آن سه رکن هدایت تکوینی می باشند وخطا در تکوین معنایی ندارد.

گذشته از این که معصیت وتخلف از مؤدای دعوت وتبلیغ خود ، دعوتی است عملی به ضد دعوت وموجب سلب وثوق واطمینان مردم است از راستی ودرستی دعوت ودر نتیجه غرض وهدف دعوت را تباه می کند.

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 2967


1- نساء ، آیه ١٦٢ : ما وحی کردیم به سوی تو چنان که وحی کردیم به سوی نوح وپیغمبرانی که بعد از او بودند - پیغمبرانی که نوید دهندگان وترسانندگان بشر بودند برای این که پس از فرستادن پیغمبران مردم به خدا حجتی نداشته باشند. بدیهی است که اگر عقل در اتمام حجت خدا کافی بود حاجتی به پیغمبران در اتمام حجت نبود

خدای متعال در کلام خود به عصمت پیغامبران اشاره نموده می فرماید :

﴿ وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ﴾(1)

وباز می فرماید : ﴿ عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً* إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ ﴾(2)

پیغمبران و دین آسمانی

آنچه پیغمبران خدا از راه وحی به دست آورده وبه عنوان پیغام وسفارش خدایی به مردم رسانیدند دین بود ؛ یعنی روش زندگی ووظایف انسانی که سعادت واقعی انسان را تأمین می کند. (3)

دین آسمانی به طور کلی از دو بخش اعتقادی وعملی مرکب می باشد بخش اعتقادی یک رشته اعتقادات اساسی وواقع بینی هاست که باید انسان پایه زندگی خود را به روی آنها گذارد وآنها سه اصل کلی توحید ونبوت ومعاد است که با اختلال یکی از آنها پیروی دین صورت نبندد.

وبخش عملی یک رشته وظایف اخلاقی وعملی است که مشتمل است بر وظایفی که انسان نسبت به پیشگاه خدای جهان ووظایفی که انسان در برابر جامعه بشری دارد.

واز این جاست ک وظایف فرعی که در شرایع آسمانی برای انسان تنظیم شده بر دو گونه است : اخلاق واعمال وهر یک از آنها نیز بر دو قسم است :

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 2968


1- انعام ، آیه ٨٧ : وپیغمبران را به سوی خود جمع آوری کردیم ( به غیر ما نمی پردازند واز غیرما اطاعت نمی کنند ) وبه راهی راست رسانیدیم
2- جن ، آیه ٢٨ : تنها اوست که داننده غیب است وبه غیب خود کسی را مسلط نمی کند مگر پسندیدگان را از پیغمبران ودر این صورت از پس وپیش او ( پیغمبر یا وحی ) مراقبت کامل ورصدی به راه می اندازد که محققاً پیام های خدای خود را برسانند
3- به مقدمه کتاب مراجعه شود

قسمی اخلاق واعمالی است که به پیشگاه خداوندی ارتباط دارد مانند خلق وصفت ایمان واخلاص وتسلیم ورضا وخشوع ومانند عمل نماز وروزه وقربانی واین دسته از اعمال به ویژه عبادات نامیده می شود وخضوع وبندگی انسان را نسبت به پیشگاه خدایی مسجل می سازد.

وقسمی اخلاق واعمال شایسته ای است که به جامعه ارتباط دارد ماننداخلاق وصفات بشر دوستی وخیرخواهی وعدالت وسخاوت ومانند وظایف معاشرت وداد وستد وغیر آنهاو این قسم از اعمال به ویژه معاملات نامیده می شود.

واز طرف دیگر نوع انسانی تدریجاً متوجه کمال است وجامعه بشری به مرور زمان کامل تر می شود. ظهور این تکامل در شرایع آسمانی نیز ضروری است وقرآن کریم نیز همین تکامل تدریجی را ( چنان که از راه عقل به دست می آید ) تأیید می کند وچنان که از آیاتش استفاده می شود هر شریعت لاحق از شریعت سابق کامل تر است می فرماید : ﴿ وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَمُهَیْمِناً عَلَیْهِ ﴾(1)

والبته چنان که نظریات علمی نشان می دهد وقرآن کریم نیز تصریح می کند زندگی جامعه انسانی در این جهان ابدی نیست وطبعاً تکامل نوع وی نامتناهی نخواهد بود واز این روی کلیات وظایف انسانی از جهات اعتقاد وعمل ناگزیر در مرحله ای واقع خواهد شد بالتبع نبوت وشریعت نیز روزی که از جهت کمال اعتقاد وتوسعه مقررات عملی به آخر مرحله رسید ، ختم خواهد گردید.

واز این جاست قرآن کریم برای روشن ساختن این که اسلام - دین محمد صلی الله علیه وآله - آخرین وکامل ترین ادیان آسمانی است خود را کتاب آسمانی غیر قابل نسخ و

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 2969


1- مائده ، آیه ٤٨ : وفرستادیم کتاب ( قرآن ) را به سوی تو به حق در حالی که کتابی ( مانند تورات وانجیل ) را که در برابر خود دارد تصدیق می کند وتسلط وبرتری دارد نسبت به آن

پیغمبر اکرم را خاتم انبیاء ودین اسلام را مشتمل به همه وظایف ، معرفی می کند چنان که می فرماید :

﴿ وَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ* لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ ﴾(1) ومی فرماید :

﴿ ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللهِ وَخاتَمَ النَّبِیِّینَ ﴾(2) ومی فرماید :

﴿ وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ ﴾(3)

پیغمبران و حجت وحی و نبوت

بسیاری از دانشمندان امروزی که در وحی ونبوت کنجکاوی کرده اند مسئله وحی ونبوت ومسائل مربوط به آن را با اصول روانی اجتماعی توجیه نموده اند می گویند پیغمبران خدا مردانی پاک نهاد ، بلند همت وبشر دوست بوده اند که برای پیشرفت مادی ومعنوی بشر واصلاح جامعه های فاسد قوانین ومقرراتی تنظیم نموده ومردم را به سوی آن دعوت کرده اند وچون مردم آن روز زیر بار منطق عقل نمی رفته اند برای جلب اطاعت مردم ، خود وافکار خود را به عالم بالا نسبت داده اند وروح پاک خود را روح القدس وفکری که از آن ترشح می کند ( وحی ونبوت ) ووظایفی را که از آن نتیجه گرفته می شود ( شریعت آسمانی ) وبیاناتی که مشتمل به آنهاست مثلا ( کتاب آسمانی ) نامیده اند.

کسی که با انصاف ونظر عمیق به کتب آسمانی وبه ویژه به قرآن کریم وهم چنین به شریعت پیغمبران نگاه کند ، تردید نخواهد داشت که این نظریه درست نیست.

پیغمبران خدا مردان سیاست نبودند بلکه مردان حق وسراپا صدق وصفا بودند.

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 2970


1- سجده ، آیه ٤٢ : وتحقیقاً قرآن کتابی است گرامی واز حریم خود منع کننده که هیچ باطلی را از پس وپیش نمی پذیرد
2- احزاب ، آیه ٤٠ : محمد پدر کسی از شما نیست بلکه پیغمبر خدا وختم کننده پیغمبران می باشد
3- نحل ، آیه ٨٩ : ونازل کردیم به سوی تو کتاب را در حالی که روشن کننده هر چیز است

چیزی را که درک می کردند بی کم وکاست می گفتند وآنچه را می گفتند می کردند وآنچه مدعی بودند شعور مرموزی بودکه با مدد غیبی به ایشان افاضه می شد واز آن راه وظایف اعتقادی وعملی مردم را از پیشگاه خدایی فرا گرفته به مردم تبلیغ می کردند.

واز این جا روشن می شود که برای ثبوت دعوی نبوت ، حجت ودلیل لازم است ومجرد این که شریعتی که پیغمبر می آورد مطابق عقل می باشد ، در صدق دعوی پیغمبری کافی نیست زیرا کسی که دعوی پیغمبری می کند علاوه بر دعوی صحت شریعت خود دعوی دیگری دارد وآن این است که با عالم بالا رابطه وحی ونبوت دارد واز جانب خدا مأموریت دعوت یافته است واین دعوی در جای خود دلیل می خواهد.

واز این روی بود که ( چنان که قرآن کریم خبر می دهد ) پیوسته مردم با ذهن ساده خود از پیغمبران خدا برای اثبات صدق دعوی نبوت معجزه می خواسته اند.

ومعنای این منطق ساده ودرست این است که وحی ونبوت که پیغمبر خدا دعوی می کند در سایر مردم که مانند وی انسانند یافت نمی شود وناچار نیرویی است غیبی که خدا به طور خرق عادت به پیغمبر خود داده که به وسیله آن سخن خدا را شنیده از روی مأموریت ، به مردم برساند اگر راست است ، پس پیغمبر از خدای خود بخواهد که خارق عادت دیگری به وجود آورد که مردم به وسیله آن صدق نبوت پیغمبر ( مدعی نبوت ) را باور کنند.

چنان که روشن است درخواست معجزه از پیغمبران طبق منطقی است درست وبر پیغمبر خداست که برای اثبات نبوت خود ابتدا یا طبق درخواست مردم ، معجزه بیاورد وقرآن کریم نیز این منطق را تأیید کرده از بسیاری از پیغمبران ابتدا یا پس از درخواست مردم معجزه نقل می فرماید.

البته بسیاری از کنجکاوان تحقق معجزه ( خرق عادت ) را انکار نموده اند ولی سخنشان به دلیل قابل توجهی تکیه نمی دهد وعلل واسبابی که برای حوادث تاکنون

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 2971

با تجربه وفحص به دست ما رسیده هیچ گونه دلیلی نداریم که آنها دائمی هستند وهیچ حادثه ای هرگز با غیر علل واسباب عادی خود متحقق نمی شود معجزاتی که به پیغمبران خدا نسبت داده شده محال وخلاف عقل ( مانند زوج بودن عدد سه ) نیستند بلکه خرق عادت می باشند در صورتی که اصل خرق عادت از اهل ریاضت بسیار دیده وشنیده شده.

شماره پیغمبران خدا

به حسب نقل در گذشته تاریخ ، پیغمبران بسیاری آمده اند وقرآن کریم نیز کثرت ایشان را تأیید فرموده وعده هایی از ایشان را به نام ونشان یاد کرده ولی عدد مشخص برای ایشان ذکر ننموده است.

از راه نقل قطعی شماره ایشان به دست نیامده جز این که در روایت معروف که از ابی ذر غفاری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله است عدد ایشان صد وبیست وچهار هزار تعیین شده است.

پیغمبران اولوالعزم صاحبان شریعت

به حسب آنچه از قرآن کریم استفاده می شود همه پیغمبران خدا شریعت نیاورده اند بلکه پنج نفر از ایشان که حضرات نوح وابراهیم وموسی وعیسی ومحمد صلی الله علیه وآله هستند اولوالعزم وصاحبان شریعت می باشند ودیگران در شریعت تابع اولوالعزم بوده اند. خدای متعال در کلام خود می فرماید : ﴿ شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحاً وَالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَمُوسی وَعِیسی ﴾(1)

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 2972


1- شوری ، آیه ١٢ : « خدا تشریع فرمود برای شما از دین آنچه به نوح علیه السلام توصیه کرده وآنچه را که به خودت وحی کردیم وآنچه را که به ابراهیم وموسی وعیسی علیه السلام توصیه کردیم » . آیه در مقام امتنان است ومعلوم است در این صورت اگر غیر از این پنج تن که در آیه ذکر شده اند اگر پیغمبر دیگری صاحب شریعت بود ذکر می شد

ومی فرماید : ﴿ وَإِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَمِنْکَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْراهِیمَ وَمُوسی وَعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَأَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً ﴾(1)

نبوت محمد صلی الله علیه وآله

آخرین پیغمبران خدا حضرت محمد صلی الله علیه وآله می باشد که صاحب کتاب وشریعت است ومسلمانان به وی ایمان آورده اند.

حضرت محمد صلی الله علیه وآله پنجاه وسه سال پیش از شروع تاریخ هجری قمری در شهر مکه از حجاز در میان خانواده بنی هاشم از قریش که گرامی ترین خانواده عربی شناخته می شد ، تولد یافت.

پدر آن حضرت عبدالله ومادرش آمنه نام داشت ودر همان اوایل کودکی پدر ومادر را از دست داد ودر کفالت جد پدری خود عبدالمطلب قرار گرفت. به زودی عبدالمطلب نیز بدرود زندگی گفت وعمویش ابوطالب به سرپرستی او قیام کرده او را به خانه خود آورد.

آن حضرت در خانه عموی خود بزرگ شد وضمناً پیش از بلوغ با عموی خود همراه مال التجاره سفر شامی کرد.

آن حضرت درس نخوانده بود ونوشتن یاد نگرفته بود ولی پس از بلوغ ورشد با عقل وادب وامانت معروف شد ودر نتیجه عقل وامانت ، یکی از بانوان قریش که به ثروت معروف بود او را سرپرست اموال خود قرار داد واداره امر تجارت خود را به او واگذار کرد.

آن حضرت سفری دیگر نیز با مال التجاره به شام نمود ودر اثر نبوغی که از خود نشان داد ، سود فراوانی عاید گردید ودیری نگذشت که آن بانو پیشنهاد ازدواج به

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 2973


1- احزاب ، آیه ٧ : ووقتی که از پیغمبران پیمان شان راگرفتیم واز تو وابراهیم وموسی وعیسی واز ایشان پیمان محکمی گرفتیم

آن حضرت نمود واو نیز پذیرفت وپس از ازدواج که در بیست وپنج سالگی آن حضرت واقع شد تا سن چهل سالگی در همان حال بود وشهرت به سزایی در عقل وامانت پیدا کرد جز این که بت نپرستید ( با این که مذهب معمولی عرب حجاز بت پرستی بود ) وگاهی به خلوت رفته با خدا به راز ونیاز می پرداخت. تا در سن چهل سالگی که در غار حراء ( غاری است در کوه های تهامه در نزدیکی مکه ) خلوت کرده بود از جانب خدای متعال برای نبوت برگزیده شد ومأموریت تبلیغ یافت واولین سوره قرآنی ( سوره علق ) بر وی نازل شد وهمان روز به خانه خود مراجعت ودر راه پسر عموی خود علی بن ابی طالب را دید وپس از بیان واقعه علی علیه السلام به وی ایمان آورد وپس از ورود به منزل همسرش نیز اسلام را پذیرفت.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای اولین بار که گروه مردم را دعوت کرد با عکس العمل طاقت فرسا ودردناکی روبه رو شد وناچار پس از آن مدتی دعوت سری می کرد تا دوباره مأمور شد که خویشاوندان بسیار نزدیک خود را دعوت کند ولی این دعوت نتیجه ای نداد وکسی از آنان جز علی بن ابی طالب اجابت ننمود.

( ولی طبق مدارکی که از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل وبه استناد اشعاری که از ابوطالب در دست است شیعه معتقد است که وی به اسلام گرویده بود ولی چون یگانه حامی پیغمبر اکرم بود ایمان خود را از مردم کتمان می فرمود تا قدرت ظاهری خود را پیش قریش حفظ کند ) پس از آن پیغمبر اکرم طبق مأموریت خدایی به دعوت علنی پرداخت. شروع دعوت علنی توأم بود با شروع سخت ترین عکس العمل ودردناک ترین آزارها وشکنجه ها از ناحیه اهل مکه نسبت به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ومردمانی که تازه مسلمان شده بودند تا سخت گیری قریش به جایی رسید که گروهی از مسلمانان خانه وزندگی خود را ترک نموده به حبشه مهاجرت کردند وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله با عموی خود ابوطالب وخویشاوندان خود از بنی هاشم سه سال در شعب ابوطالب ( حصاری بود در یکی از دره های مکه ) در نهایت سختی وتنگی متحصن

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 2974

شدند وکسی با آنان معامله ومعاشرت نمی کرد وقدرت بیرون آمدن نداشتند.

بت پرستان مکه با این که هر گونه فشار وشکنجه از زدن وکوبیدن واهانت واستهزاء وکارشکنی در حق وی روا می داشتند گاهی نیز برای این که او را از دعوت خود منصرف کنند از راه ملاطفت پیش آمده وعده مال های گزاف وریاست وسلطنت به وی می دادند ولی پیش آن حضرت وعده ووعید آنان مساوی بود وجز تشدید همت وتصمیم عزیمت نتیجه ای نمی بخشید در یکی از مراجعه هایی که به آن حضرت کرده ووعده مال گزاف وریاست می دادند آن حضرت به عنوان تمثیل به آنان فرمود اگر خورشید را در کف راست وماه را درکف چپ من بگذارید از فرمانبرداری خدای یگانه وانجام مأموریت خود روی بر نخواهم تافت.

در حوالی سال دهم بعثت که آن حضرت از شعب ابی طالب بیرون آمد کمی بعد از آن ابوطالب عمو ویگانه حامی وی بدرود زندگی گفت وهم چنین یگانه همسر باوفای وی درگذشت.

دیگر برای آن حضرت هیچ گونه امن جانی وپناهگاهی نبود وبالاخره بت پرستان مکه نقشه محرمانه ای برای کشتن وی طرح کرده شبانه خانه اش را از هر سوی به محاصره درآوردند که آخر شب ریخته در بستر خواب قطعه قطعه اش کنند.

ولی خدای متعال ، مطلعش ساخته به هجرت یثرب مأمورش کرد آن حضرت ، علی علیه السلام را در بستر خواب خود خوابانید شبانه به نگهداری خدایی از خانه بیرون آمد واز میان گروه دشمنان بگذشت ودرچند فرسخی مکه به غاری پناهنده شد وپس از سه روز که دشمنان به هر سوی گشته واز دست گیری او نومید شده به مکه باز گشتند ، از غار بیرون آمده راه یثرب را در پیش گرفت.

اهل یثرب که بزرگانشان پیش از آن به آن حضرت ایمان آورده وبیعت کرده بودند مقدمش را با آغوش باز پذیرفتند وجان ومال خودشان را در اختیارش گذاشتند.

آن حضرت برای اولین بار در شهر یثرب یک جامعه کوچک اسلامی تشکیل داده

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 2975

با طوایف یهود که در شهر واطراف آن ساکن بودند وهم چنین با قبایل نیرومند عرب آن نواحی پیمان ها بست وبه نشر دعوت اسلامی قیام فرمود وشهر یثرب به مدینه الرسول معروف شد.

اسلام روز به روز رو به توسعه وترقی پیش می رفت ومسلمانانی که در مکه در چنگال بیدادگری قریش گرفتار بودند تدریجاً خانه وزندگی خود را ریخته به مدینه مهاجرت نمودند وپروانه وار به دور شمع وجود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله گرد آمدند و « مهاجرین » نامیده شدند ؛ چنان که یاوران یثربی آن حضرت به « انصار » شهرت یافتند.

اسلام با سرعت تمام پیشرفت می کند ولی با این حال بت پرستان قریش وطوایف یهود حجاز از کارشکنی وماجرا جویی هیچ گونه فروگذاری نمی کردند وبه دستیاری گروه منافقین که در داخل جمعیت مسلمانان بودند وبه هیچ سمت خاصی شناخته نمی شدند هر روز مصیبت تازه ای برای مسلمانان به وجود می آوردند. تا بالاخره کار به جنگ کشید وجنگ های بسیاری میان اسلام ووثنیت عرب ویهود اتفاق افتاد که در غلب آنها پیروزی با لشگر اسلام بود. شماره این جنگ ها به هشتاد وچند جنگ بزرگ وکوچک می رسد ودر همه جنگ های بزرگ مانند جنگ بدر واحد وخندق وخیبر وغیر آنها پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله شخصاً حاضر معرکه جنگ می شد ودر همه جنگ های خونین بزرگ وبسیاری از جنگ های کوچک گوی پیروزی به دست علی علیه السلام ربوده می شد وتنها کسی بود که هرگز در جنگی از آن همه جنگ ها پا به عقب نگذاشت ودر همه این جنگ ها که در مدت ده سال پس از هجرت در گرفته از مسلمانان کمتر از دویست واز کفار کمتر از هزار تن کشته شده است.

در اثر فعالیت آن حضرت وفداکاری های مهاجرین وانصار در مدت ده سال پس از هجرت ، اسلام شبه جزیره عربستان را فرا گرفت ونامه های دعوتی به پادشاه کشورهای دیگر مانند ایران وروم ومصر وحبشه نوشته شد.

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 2976

آن حضرت در زیِّ فقرا می زیست وبا فقر افتخار (1) می کرد ولحظه ای از وقت خود را بیهوده نمی گذرانید بلکه وقت خود را سه بخش کرده بود : بخشی اختصاص به خدا داشت وبا عبادت ویاد خدا می گذشت وبخشی به خود واهل خانه ونیازمندی های منزل می پرداخت وبخشی از آن مردم بود ودر این بخش به نشر وتعلیم معارف دینی واداره امور جامعه اسلامی واصلاح مقاصد آن وسعی در رفع حوایج مسلمین وتحکیم روابط داخلی وخارجی وسایر امور مربوطه می پرداخت.

آن حضرت پس از ده سال اقامت مدینه در اثر سمی که زنی یهودی در غذای وی خورانیده بود نقاهت پیدا نمود پس از چند روز رنجوری رحلت فرمود وچنان که در روایاتی وارد است آخرین کلمه ای که از زبانش شنیده شد توصیه بردگان وزنان بود.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و قرآن

از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز مانند سایر پیغمبران معجزه می خواستند وآن حضرت نیز وجود معجزه را در پیغمبران تأیید می کرد چنان که در قرآن کریم بالصراحه تأیید شده.

از آن حضرت معجزات بسیاری رسیده که نقل برخی از آنها قطعی وقابل اعتماد می باشد ولی معجزه باقیه آن حضرت که هم اکنون زنده است همانا قرآن کریم است که کتاب آسمانی اوست. قرآن کریم کتابی است آسمانی که به شش هزار وچند صد آیه مشتمل است وبه صد وچهارده سوره بزرگ وکوچک تقسیم می شود.

آیات کریمه قرآنی در مدت بیست وسه سال ایام بعثت ودعوت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله تدریجاً نازل شده از کمتر از یک آیه تا یک سوره تمام ، در حالات مختلفه شب وروز ، سفر وحضر وجنگ وصلح وروزهای سخت ولحظات آسودگی وحی گردیده است.

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 2977


1- در روایت مشهور می فرماید : « الفقر فخری » در مطالب این فصل به کتاب سیره ابن هشام وسیره حلبی وبحارالانوار ، ج ٦ وغیر آن مراجعه شود

قرآن کریم در آیات بسیاری با صراحت لهجه خود را معجزه معرفی می کند وعرب آن روز را به شهادت تاریخ وراقی ترین درجات فصاحت وبلاغت رسیده بود ودر شیرینی زبان وروانی بیان پیشتازان میدان سخنوری شمرده می شدند به معارضه ومبارزه می طلبد ومی گوید : اگر چنین می پندارید که قرآن کریم سخن بشر وساخته خود محمد صلی الله علیه وآله است یا از کسی یاد گرفته وتعلیم یافته مانند او را (1) یا مانند ده سوره (2) یا یک سوره (3) از سوره های آن را بیاورند واز هر وسیله ممکن در این کار استفاده کنند.

سخنوران نامی عرب پاسخی که در برابر این درخواست آماده کردند این بودکه گفتند قرآن سحر است واز عهده ما بیرون (4) .

قرآن کریم تنها از راه فصاحت وبلاغت تحدی نمی کند وبه معاوضه نمی طلبد بلکه گاهی از جهت معنا نیز پیشنهاد معارضه می نماید وبه نیروی فکری همه جن وانس تحدی می نماید.

زیرا کتابی است که به برنامه کامل زندگی جهان انسانی مشتمل است واگر به دقت کنجکاوی شود پایه این برنامه وسیع وپهناور که هر گوشه وکنار اعتقادات واخلاق واعمال بیرون از شمار انسانیت را فرا گرفته وبه تمام دقایق وجزئیات آن رسیدگی می نماید همانا ( حق ) قرار داده وآن را ( دین حق ) نامیده ( اسلام دینی است که مقررات

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 2978


1- چنان که در سوره طور ، آیه ٣٤ می فرماید : ﴿ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ ﴾ ؛ اگر راست می گویند سخنی مانند قرآن بیاورند
2- چنان که در سوره هود ، آیه ١٥ می فرماید : ﴿ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللهِ ﴾ ؛ بلکه می گویند : محمد صلی الله علیه وآله قرآن را به خدا تهمت بسته بگو بنابراین ده سوره افترایی مانند قرآن بیاورید واز هر که می توانید استمدادکنید
3- چنان که در سوره یونس ، آیه ٣٨ می فرماید : ﴿ أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ ﴾ ؛ بلکه می گویند : قرآن دروغی است که به خدا بسته بگو : بنابراین یک سوره مانند قرآن بیاورید :
4- چنان که از یکی از سخنوران عرب نقل می کند : ﴿ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ ﴾ مدثر ، آیه ٢٤ - ٢٥ : ( ولید پس از فکر بسیار پشت به حق کرده وسرکشی نموده ) گفت : این قرآن جز سحر ( جذاب ) نیست این قرآن جز سخن بشر نیست

آن از حق وصلاح واقعی سرچشمه می گیرد نه از خواست وتمایل اکثریت مردم یا دل خواه یک فرد توانا وفرمانروا ) .

اساس این برنامه وسیع گرامی ترین کلمه حق که ایمان به خدای یگانه باشد ، قرار داده شد وهمه اصول ومعارف از توحید استنتاج گردیده است واز آن پس ، پسندیده ترین اخلاق انسانی از اصول معارف استنتاج وجزء برنامه شده است.

واز آن پس کلیات وجزئیات بیرون از شمار اعمال انسانی واوضاع واحوال فردی واجتماعی بشر بررسی ووظایف مربوط به آنها که از یگانه پرستی سرچشمه می گیرد تنظیم گشته است.

در آیین اسلام ارتباط واتصال میان اصول وفروع به نحوی است که هر حکم فرعی از هر باب باشد اگر تجزیه وتحلیل شود به همان کلمه توحید تنها بر می گردد وکلمه توحید نیز با ترکیب همان احکام ومقررات فرعی می شود.

البته گذشته از تنظیم نهایی چنین آیین پهناوری با چنین وحدت وارتباط حتی تنظیم فهرست ابتدایی آن نیز از نیروی عادی یک نفر از بهترین حقوق دانان جهان در حال عادی بیرون است چه برسد به کسی که در زمان ناچیزی در میان هزاران گرفتاری جانی ومالی وشخصی وعمومی وجنگ های خونین وکارشکنی های خارجی وداخلی قرار گیرد وبالاخره در برابر جهانی تنها بیفتد.

گذشته از این که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله آموزگاری ندیده بود وخواندن ونوشتن یاد نگرفته بود وپیش از دعوت (1) دو سوم زندگی خود را در میان قومی به سر برده بود که

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 2979


1- چنان که در سوره یونس ، آیه ١٦ از زبان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : ﴿ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ﴾ ؛ من در میان شما پیش از نبوت ونزول قرآن عمری بوده وگذرانیده ام آیا تعقل نمی کنید ؟ ودر سوره عنکبوت ، آیه ٤٨ می فرماید : « وَما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَلا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ » ؛ تو پیش از نزول قرآن نوشته ای را نمی خواندی وبا دست خود نمی نوشتی. وباز در سوره بقره ، آیه ٢٣ می فرماید : ﴿ وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ ﴾ ؛ واگر از قرآنی که بنده خودمان نازل کردیم درشک می باشید یک سوره از شخصی که در شرایط وجود ( نخواندن وننوشتن ومربی ندیدن » مانند محمد صلی الله علیه وآله باشد بیاورید تا معلوم شود که قرآن سخن خدا نیست

از فرهنگ عاری بودند وبویی از مدنیت وحضارت نشنیده بودند ودر زمینی بی آب وعلف وهوایی سوزان با پست ترین شرایط زندگی می کردند وهر روز زیر تسلط یکی از دول همجوار خود می رفتند.

گذشته از اینها قرآن کریم از راه دیگر تحدی می کند وآن این است که این کتاب تدریجاً با شرایطی کاملاً مختلف وگوناگون از گرفتاری وآسودگی وجنگ وصلح وقدرت وضعف وغیر آنها در مدت بیست وسه سال نازل شده است اگر از جانب خدا نبود وساخته وپرداخته بشر بود تناقض وتضاد بسیاری در آن پدید می آمد وناگزیر آخر آن از اولش بهتر ومترقی تر بود چنان که لازمه تکامل تدریجی بشر همین است وحال آن که آیات مکی این کتاب با آیات مدنی آن یک نواخت می باشد وآخرش از اولش متفاوت نیست وکتابی است متشابه الاجزاء ودر قدرت بیان حیرت انگیز خود به یک نسق (1) .

معاد شناسی
اشاره

١- انسان از روح وبدن مرکب است.

٢- بحث در حقیقت روح از نظر دیگر.

٣- مرگ از نظر اسلام.

٤- برزخ.

٥- روز قیامت - رستاخیز.

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 2980


1- چنان که در سوره نساء ، آیه ٨٢ می فرماید : ﴿ أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً ﴾ ؛ آیا در قرآن تدبر نمی کنند ؟ واگر از پیش غیر خدا بود در آن اختلاف بسیاری می یافتند

٦- بیانی دیگر.

٧- استمرار وتوالی آفرینش.

انسان از روح و بدن مرکب است

کسانی که به معارف اسلامی تا اندازه ای آشنایی دارند می دانند که در خلال بیانات کتاب وسنت سخن روح وجسم یا نفس وبدن بسیار به میان می آید وبا این که تصور جسم وبدن که به کمک حس درک می شود تا اندازه ای آسان است تصور روح ونفس خالی از ابهام وپیچیدگی نیست.

اهل بحث از متکلمین وفلاسفه شیعه وسنی در حقیقت روح نظریات مختلفی دارند ولی تا اندازه ای مسلم است که روح وبدن در نظر اسلام دو واقعیت مخالف همدیگر می باشند. بدن به واسطه مرگ خواص حیات را از دست می دهد وتدریجاً متلاشی می شود ولی روح نه این گونه است بلکه حیات بالاصاله از آن روح است وتا روح به بدن متعلق است بدن نیز از وی کسب حیات می کند وهنگامی که روح از بدن مفارقت نمود وعلقه خود را برید ( مرگ ) بدن از کار می افتد وروح هم چنان به حیات خود ادامه می دهد.

آنچه با تدبر در آیات قرآن کریم وبیانات ائمه اهل بیت علیهم السلام به دست می آید این است که روح انسانی پدیده ای است غیر مادی که با پدیده بدن یک نوع همبستگی ویگانگی دارد. خدای متعال در کتاب خود می فرماید :

﴿ وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ ﴾(1)

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 2981


1- مؤمنون ، آیات ١٢ - ١٤

تحقیقاً ما انسان را از خلاصه ای که ازگل گرفته شده بود آفریدیم. سپس او را نطفه ای قرار دادیم در جایگاه آرامی سپس نطفه را خونی بسته کردیم پس خون بسته را گوشتی جویده شده کردیم سپس گوشت جویده شده را استخوان هایی کردیم پس استخوان ها را گوشت پوشانیدیم پس از آن او را آفریده دیگری بی سابقه قرار دادیم.

از سیاق آیات روشن است که صدر آیات ، آفرینش تدریجی مادی را وصف می کند ودر ذیل که به پیدایش روح یا شعور واراده اشاره می کند آفرینش دیگری را بیان می کند که با نوع آفرینش قبلی مغایر است.

ودر جای دیگر در پاسخ استبعاد منکرین معاد به این مضمون که انسان پس از مرگ ومتلاشی شدن بدن وگم شدن او در میان اجزای زمین چگونه آفرینش تازه ای پیدا کرده انسان نخستین می شود ؟ می فرماید :

بگو فرشته مرگ شما را از ابدانتان می گیرد پس از آن به سوی خدای خودتان بر می گردید یعنی آنچه پس از مرگ متلاشی گشته ودر میان اجزای زمین گم می شود بدن های شماست ولی خودتان « ارواح » به دست فرشته مرگ از بدن هایتان گرفته شده اید وپیش ما محفوظید (1) .

گذشته از این گونه آیات ، قرآن کریم با بیانی جامع مطلق روح را غیر مادی معرفی می کند چنان که می فرماید :

از تو حقیقت روح را می پرسند بگو روح از سنخ امر خدای من است (2) .

ودر جای دیگر در معرفی امر خود می گوید :

امر خدا وقتی که چیزی را خواست این است وبس که بفرماید بشو آن چیز بی توقف می شود وملکوت هر شیء همین است (3) .

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 2982


1- سجده ، آیه ١١.
2- اسراء ، آیه ٨٥.
3- یس ، آیه ٨٣.

مقتضای این آیات آن است که فرمان خدا در آفرینش اشیاء تدریجی نیست ودر تحت تسخیر زمان ومکان نمی باشد پس روح که حقیقتی جز فرمان خداوند ندارد مادی نیست. ودر وجود خود خاصیت مادیت را که تدریج وزمان ومکان است ندارد.

بحث در حقیقت روح از نظر دیگر

کنجکاوی عقلی نیز نظریه قرآن کریم را درباره روح تأیید می کند. هر یک از ما افراد انسان از خود حقیقتی را درک می نماید که از آن « من » تعبیر می کند واین درک پیوسته درانسان موجود است. حتی گاهی سرو دست وپا وسایر اعضا حتی همه بدن خود را فراموش می کند ولی تا خود هست خود « من » از درک او بیرون نمی رود این « مشهود » چنان که مشهود است قابل انقسام وتجزی نیست وبا این که بدن انسان پیوسته در تغییر وتبدیل است وامکنه مختلف برای خود اتخاذ می کند وزمان های گوناگون بروی می گذرد حقیقت نامبرده « من » ثابت است ودر واقعیت خود تغییر وتبدیل نمی پذیرد وروشن است که اگر مادی بود خواص مادیت را که انقسام وتغییر زمان ومکان می باشد می پذیرفت.

آری ، بدن همه این خواص را می پذیرد وبه واسطه ارتباط وتعلق روحی این خواص به روح نیز نسبت داده می شود ولی با کمترین توجهی برای انسان آفتابی می شود که این دم وآن دم واین جاو آن جا واین شکل وآن شکل واین سوی وآن سوی همه از خواص بدن می باشد وروح از این خواص منزه است وهر یک از این پیرایه ها از راه بدن به وی می رسد.

نظیر این بیان در خاصه درک وشعور ( علم ) که از خواص روح است جاری می باشد وبدیهی است که اگر علم خاصه مادی بود به تبع ماده انقسام تجزی وزمان ومکان را می پذیرفت.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 2983

البته این بحث عقلی دامنه دراز وپرسش ها وپاسخ های بسیاری به دنبال خود دارد که از گنجایش این کتاب بیرون است واین مقدار از آن بحث در این جا به عنوان اشاره گذاشته شد وبرای استقصای بحث به کتب فلسفی اسلامی باید مراجعه نمود.

مرگ از نظر اسلام

در عین این که نظر سطحی ، مرگ انسان را نابودی وی فرض می کند وزندگی انسان را تنها همین زندگی چند روزه که در میان زایش ودرگذشت محدود می باشد ، می پندارد ، اسلام مرگ را انتقال انسان از یک مرحله زندگی به مرحله دیگری تفسیر می نماید. به نظر اسلام انسان زندگانی جاویدانی دارد که پایانی برای آن نیست ومرگ که جدایی روح از بدن می باشد وی را وارد مرحله دیگری از حیات می کند که کامروایی وناکامی در آن بر پایه نیکوکاری وبدکاری در مرحله زندگی پیش از مرگ استوار می باشد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید : « گمان مبرید که با مردن نابود می شوید بلکه از خانه ای به خانه دیگری منتقل می شوید » (1) .

برزخ

طبق آنچه از کتاب وسنت استفاده می شود انسان در فاصله میان مرگ ورستاخیز عمومی یک زندگانی محدود وموقتی دارد که برزخ وواسطه میان حیات دنیا وحیات آخرت است. (2)

انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتی که داشته واعمال نیک وبدی که دراین دنیا

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 2984


1- بحارالانوار ، ج ٣ ، ص ١٦١ از اعتقادات صدوق
2- همان ، باب البرزخ

انجام داده مورد بازپرسی خصوصی قرار می گیرد وپس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه ای که گرفته شد به یک زندگی شیرین وگوارا یا تلخ وناگوار محکوم گردیده با همان زندگی در انتظار روز رستاخیز عمومی به سر می برد (1) .

حال انسان در زندگی برزخی بسیار شبیه است به حال کسی که برای رسیدگی اعمالی که از وی سرزده به یک سازمان قضائی احضار شود ومورد بازجویی وبازپرسی قرار گرفته به تنظیم وتکمیل پرونده اش بپردازند آن گاه در انتظار محاکمه در بازداشت به سر برد.

روح انسان در برزخ ، به صورتی که در دنیا زندگی می کرد ، به سر می برد اگر از نیکان است از سعادت ونعمت وجوار پاکان ومقربان درگاه خدا برخوردار می شود واگر از بدان است در نقمت وعذاب ومصاحبت شیاطین وپیشوایان ضلال می گذراند.

خدای متعال در وصف حال گروهی از اهل سعادت می فرماید :

﴿ وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ* یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ ﴾(2)

البته گمان مبر « ای پیغمبر » کسانی که در راه خدا کشته شده اند ، مرده اند بلکه زنده اند وپیش خدای خودشان « در مقام قرب » روزی داده می شوند از آنچه خدا از فضل خود به ایشان داده شاد هستند وبه کسانی از مؤمنین که به دنبال ایشان می باشند وهنوز به ایشان نرسیده اند مژده می دهند که هیچ گونه ترس واندوهی برایشان نیست. مژده می دهند با نعمت وفضل « وصف نشدنی » خدا واین که خدا مزد وپاداش مؤمنان را ضایع وتباه نمی کند.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 2985


1- همان
2- آل عمران ، آیه ١٦٩

ودر وصف حال گروهی دیگر که در زندگی دنیا از مال وثروت خود استفاده مشروع نمی کنند ، می فرماید :

﴿ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ ﴾(1)

تا آن دم که به یکی از آنان مرگ می رسد می گوید خدایا مرا ( به دنیا ) برگردانید شاید در ترکه خود کار نیکی انجام دهم. نه هرگز این سخنی است که او می گوید « به سخنش گوش داده نمی شود » ودر پیش شان برزخی است که تا روز رستاخیز ادامه دارد.

روز قیامت - رستاخیز

در میان کتب آسمانی ، قرآن کریم تنها کتابی است که از روز رستاخیز به تفصیل سخن رانده ودر عین این که تورات نامی از این روز به میان نیاورده وانجیل جز اشاره مختصری ننموده قرآن کریم در صدها مورد با نام های گوناگون روز رستاخیز را یاد کرده وسرنوشتی را که جهان وجهانیان در این روز دارند ، گاهی به اجمال وگاهی به تفصیل بیان نموده است.

وبارها تذکر داده که ایمان به روز جزا ( روز رستاخیز ) هم تراز ایمان به خدا ویکی از اصول سه گانه اسلام است که فاقد آن ( منکر معاد ) از آیین اسلام خارج وسرنوشتی جز هلاکت ابدی ندارد.

وحقیقت امر نیز همین است ، زیرا اگر از جانب خدا حسابی در کار ، وجزا وپاداشی در پیش نباشد ، دعوت دینی که مجموعه ای از فرمان های خدا واوامر ونواهی اوست ، کمترین اثری در بر نخواهد داشت ووجود وعدم دستگاه نبوت وتبلیغ دراثر ، مساوی خواهد بود بلکه عدم آن بر وجودش رجحان خواهد داشت ، زیرا

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 2986


1- مؤمنون ، آیات ٩٩ - ١٠٠

پذیرفتن دین وپیروی از مقررات شرع وآیین ، خالی از کلفت وسلب آزادی نیست ودر صورتی که متابعت آن اثری در بر نداشته باشد هرگز مردم نیز بار آن را نخواهند پذیرفت واز آزادی طبیعی دست برنخواهند داشت.

واز این جا روشن می شود که اهمیت تذکر ویادآوری روز رستاخیز ، معادل با اهمیت اصل دعوت دینی است.

وهم از این جا روشن می شود که ایمان به روز جزا مهم ترین عاملی است که انسان را به ملازمت تقوا واجتناب اخلاق ناپسندیده وگناهان بزرگ وادار می کند چنان که فراموش ساختن یا ایمان نداشتن به آن ریشه اصلی هربزه وگناهی است. خدای متعال در کتاب خود می فرماید :

﴿ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ ﴾(1)

کسانی که از راه خدا بیرون رفته وگمراه می شوند ، برای ایشان عذابی است سخت در مقابل این که روز حساب را فراموش کردند.

چنان که پیداست در آیه کریمه ، فراموشی روز حساب منشأ هر گمراهی گرفته شده است.

تأمل در آفرینش انسان وجهان وهم چنین در غرض وهدف شرائع آسمانی در پیش بودن چنین روزی ( روز رستاخیز ) را روشن می سازد.

ما وقتی که در کارهایی که در آفرینش تحقق می پذیرد ، دقیق می شویم می بینیم که هیچ کاری ( که به طور ضرورت به نوعی از حرکت نیز مشتمل است ) بدون غایت وهدف ثابت انجام نمی یابد وهرگز خودکار به طور اصالت واستقلال مقصود ومطلوب نیست بلکه پیوسته مقدمه هدف وغایتی است وبه پاس آن مطلوب می باشد حتی در کارهایی که به نظر سطحی بی غرض شمرده می شوند مانند

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 2987


1- ص ، آیه ٢٦

افعال طبیعی وبازی های بچه گانه ونظایر آنها اگر به دقت نگاه کنیم غایت ها وغرض هایی مناسب نوع کار می یابیم چنان که در کارهای طبیعی که عموماً از قبیل حرکت می باشد ، غایتی که حرکت به سوی آن است غایت وغرض آن است ودر بازی های بچگانه مناسب نوع بازی غایتی است خیالی ووهمی که مطلوب از بازی همانا رسیدن بدان است.

البته آفرینش انسان وجهان کار خداست وخدا منزه است از این که کار بیهوده وبی هدف انجام دهد وهمیشه بیافریند وروزی دهد وبمیراند وباز بیافریند وروزی دهد وبمیراند وهم چنین درست کند وبه هم زند بی این که از این آفرینش نیات ثابتی را بخواهد وغرض پابرجایی را تعقیب کند.

پس ناچار برای آفرینش جهان وانسان ، هدف وغرض ثابتی در کار است والبته سود وفایده آن به خدای بی نیاز نخواهد برگشت وهر چه باشد به سوی آفریده ها عاید خواهد شد ، پس باید گفت که جهان وانسان به سوی یک آفرینش ثابت ووجود کامل تری متوجهند که فنا وزوال نپذیرد.

ونیز وقتی که از نظر تربیت دینی ، در حال مردم دقیق می شویم می بینیم که در اثر راهنمایی خدایی وتربیت دینی ، مردم به دو گروه نیکوکاران وبدکاران منقسم می شوند ، با این حال در این نشئه زندگی تمیز وامتیازی در کار نیست بلکه غالباً پیشرفت وموفقیت از آن بدکاران وستمکاران می باشد ونیکوکاری همراه با گرفتاری وبدگذرانی وهر گونه محرومیت وستم کشی می باشد.

در این صورت ، مقتضای عدل الهی آن است که نشئه دیگری وجود داشته باشد که در آن نشئه هر یک از دو دسته نامبرده جزای عمل خود را بیابند وهر کدام مناسب حال خود زندگی کنند خدای متعال در کتاب خود به این دو حجت اشاره نموده می فرماید :

﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* ما خَلَقْناهُما إِلَّا

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 2988

بِالْحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ » ﴾(1)

وما آسمان ها وزمین وآنچه را که میان آنهاست به بازی نیافریدیم آنها را نیافریدیم مگر به حق ولی بسیاری از ایشان نمی دانند.

﴿ وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما باطِلاً ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ* أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ ﴾(2)

ما آسمان وزمین وآنچه را که در میان آنهاست بیهوده نیافریدیم این احتمال دور از خرد گمان کسانی است که به خدا کافر شدند وای به حال این کافران از آتش « که به کفار وعده داده شده » آیا ما کسانی را که ایمان آوردند وکارهای نیک کردند مانندکسانی قرار خواهیم داد که در زمین افساد می کنند ؟ یا پرهیزکارانی را مانند اهل فجور قرار خواهیم داد ؟ .

ودر جای دیگر که هر دو حجت را در یک آیه جمع نموده می فرماید :

﴿ أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَمَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ* وَخَلَقَ اللهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ ﴾(3)

آیا کسانی که به جرم وجنایت ها پرداخته اند ، گمان می برند که ما آنان را مانند کسانی که ایمان آورده وکارهای نیک انجام داده اند ، قرار خواهیم داد ، به طوری که زندگی ومرگشان برابر باشد. بدحکمی است که می کنند خدا آسمان ها وزمین را آفرید به حق ( نه بیهوده ) وبرای این که هر نفس به آنچه با عمل خود کسب کرده جزا داده شود بی این که به مردم ستم شود.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 2989


1- دخان ، آیه ٣٨
2- ص ، آیات ٢٧ - ٢٨
3- جاثیه ، آیات ٢١ - ٢٢
بیان دیگر

در بحث ظاهر وباطن قرآن در بخش دوم کتاب اشاره کردیم که معارف اسلامی در قرآن کریم ، از راه های گوناگون بیان شده است وراه های نامبرده به طور کلی به دو طریق ظاهر وباطن منقسم می شود.

بیان از طریق ظاهر بیانی است که مناسب سطح افکار ساده عامه می باشد به خلاف طریق باطن که اختصاص به خاصه دارد وبا روح حیات معنوی درک می شود.

بیانی که از طریق ظاهر سرچشمه می گیرد خدای متعال را فرمانروای علی الاطلاق جهان آفرینش معرفی می کند که سراسر جهان ملک اوست. خداوند جهان ، فرشتگان بسیار بیرون از شمار آفرید که فرمانبران ومجریان اوامری هستند که به هر سوی جهان صادر می فرماید وهر بخش از آفرینش ونظام آن ارتباط به گروه خاصی از فرشتگان دارد که موکل آن بخش هستند.

نوع انسان از آفریدگان وبندگان او هستند که باید از اوامر ونواهی او پیروی وفرمانبرداری کنند وپیغمبران حاملان پیام ها وآورنده شرایع وقوانین او هستند که به سوی مردم فرستاده وجریان آنها را خواسته است.

خدای متعال از این روی که به ایمان واطاعت ، وعده ثواب وپاداش نیک داده وبه کفر ومعصیت وعید عقاب وسزای بد داده ، وچنان که فرموده خلف وعده نخواهد نمود ، واز این روی که عادل است ومقتضای عدل او این است که در نشئه دیگری دو گروه نیکوکاران وبدکاران را که در این نشئه موافق خوبی وبدی خود زندگی نمی کنند از هم جدا کرده خوبان را زندگی خوب وگوارا وبدان را زندگی بد وناگوار عطا نماید.

خدای متعال به مقتضای عدل خود وعده ای که فرموده گروه انسان را که در این نشئه می باشند بدون استثنا پس از مرگ دوباره زنده می کند وبه جزئیات اعتقادات و

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 2990

اعمالشان رسیدگی حقیقی می نماید ومیان ایشان به حق قضاوت وداوری می فرماید ودر نتیجه حق هر ذی حق را به وی می رساند وداد هر مظلومی را از ظالمش ، می گیرد وپاداش عمل هر کس را به خودش می دهد گروهی به بهشت جاودان وگروهی به دوزخ جاودان محکوم می شوند.

این بیان ظاهری قرآن کریم است والبته راست ودرست می باشد ولی از موادی که مولود تفکر اجتماعی انسان است تألیف وتنظیم شده تا فایده اش عمومی تر وشعاع عملش وسیع تر باشد.

کسانی که در ساحت حقایق جای پایی وبه زبان باطنی قرآن کریم تا اندازه ای آشنایی دارند ، از این بیانات مطالبی می فهمند که بسی بالاتر از سطح فهم ساده وهمگانی است وقرآن کریم نیز در خلال بیانات روان خود گاه گاهی به آنچه مقصد باطنی این بیانات است ، گوشه ای می زند.

قرآن با اشاره های گوناگون خود ، اجمالا می رساند که جهان آفرینش با همه اجزای خود که یکی از آنها انسان است ، با سیر تکوینی خود ( که پیوسته رو به کمال است ) به سوی خدا در حرکت است وروزی خواهد رسید که به حرکت خود خاتمه داده ، در برابر عظمت وکبریای خدایی انیت واستقلال خود را به کلی از دست دهد.

انسان نیز که یکی از اجزای جهان وتکامل اختصاصی وی از راه شعور وعلم است شتابان به سوی خدای خود درحرکت می باشد وروزی که حرکت خود را به آخر رسانید حقانیت ویگانگی خدای یگانه را عیاناً مشاهده خواهد نمود او خواهد دید که قدرت وملک وهر صفت کمال در انحصار ذات مقدس خداوندی است واز همین راه حقیقت هر شیء چنان که هست بروی مکشوف خواهد شد.

این نخسیتن منزل از جهان ابدیت است ، اگر انسان به واسطه ایمان وعمل صالح در این جهان ارتباط واتصال والفت وانس با خدا ونزدیکان او داشته باشد با سعادتی که هرگز به وصف نمی آید در جوار خدای پاک وصحبت پاکان عالم بالا به سر می برد

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 2991

واگر به واسطه دلبستگی وپای بندی به زندگی این جهان ولذاید گذران وبی پایه آن از عالم بالا بریده وانس والفتی به خدای پاک وپاکان درگاهش نداشته باشد گرفتار عذابی دردناک وبدبختی ابدی خواهد شد.

درست است که اعمال نیک وبد انسان در این نشئه گذران است واز میان می رود ولی صور اعمال نیک وبد در باطن انسان مستقر می شود وهر جا برود همراه اوست وسرمایه زندگی شیرین یا تلخ آینده او می باشد.

مطالب گذشته را می توان از آیات ذیل استفاده نمود - خدای متعال می فرماید :

﴿ إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی ﴾(1) برگشت مطلقا به سوی خدای توست.

ومی فرماید : ﴿ أَلا إِلَی اللهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ ﴾(2) آگاه باشید همه امور به سوی خدا بر می گردد. ومی فرماید : ﴿ وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ﴾(3) امروز امر یک سره از آن خداست.

﴿ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی ﴾(4)

ای نفس که اطمینان وآرامش یافته ای ( با یاد خدا ) به سوی خدای خود برگرد ، در حالی که خشنودی واز تو خشنود شده ، پس داخل شو در میان بندگان من وداخل شو در بهشت من.

ودر حکایت خطابی که روز قیامت به بعضی از افراد بشر می شود ، می فرماید :

﴿ لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ﴾(5)

تو از اینها که مشاهده می کنی در غفلت بوده ای اینک پرده را از پیش چشمت برداشتیم ودر نتیجه چشم تو امروز تیز بین است.

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 2992


1- علق ، آیه ٨
2- شوری ، آیه ٥٣
3- انفطار ، آیه ١٩
4- فجر ، آیات ٢٧ - ٣٠
5- ق ، آیه ٢٢

درمورد تأویل قرآن کریم ( حقایقی که قرآن کریم از آنها سرچشمه می گیرد ) می فرماید :

﴿ هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ ﴾(1)

آیا کسانی که قرآن را نمی پذیرند ، جز تأویل آن چیزی را منتظرند روزی که تأویلش مشهود می شود ، کسانی که قبلا آن را فراموش کرده اند خواهند گفت پیغمبران خدای ما به حق آمدند پس آیا برای ما نیز شفاعت کنندگانی هستند که برای ما شفاعت کنند یا این که برگردانده شویم ( به دنیا ) وعملی غیر از آن عمل که انجام می دادیم ، انجام دهیم ؟ اینان نفس های خود را زیان کردند وافترایی که می بستند گم نمودند.

ومی فرماید :

﴿ یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ وَیَعْلَمُونَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِینُ ﴾(2)

در چنین روزی خدا پاداش واقعی ایشان را می دهد ومی دانند که خدا واقعیتی آشکار وبی پرده است وبس.

ومی فرماید :

﴿ یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ ﴾(3)

ای انسان تو با رنج به سوی خدای خود در کوشش می باشی پس او را ملاقات خواهی کرد.

ومی فرماید :

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 2993


1- اعراف ، آیه ٥٣
2- نور ، آیه ٢٥
3- انشقاق ، آیه ٦

﴿ مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ ﴾(1)

هر که ملاقات خدا را امیدوار باشد موقعی را که خدا برای ملاقات مقرر فرموده خواهد آمد.

ومی فرماید :

﴿ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُشْرِکْ بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً ﴾(2)

پس هر که به ملاقات خدای خود امیدوار باشد باید عمل صالح ( کار سزاوار ) بکند وبه پرستش خدای خود کسی را شریک ننماید.

ومی فرماید :

﴿ یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ* ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَادْخُلِی جَنَّتِی ﴾(3)

ومی فرماید :

﴿ فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّهُ الْکُبْری * یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی * وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری * فَأَمَّا مَنْ طَغی * وَآثَرَ الْحَیاهَ الدُّنْیا* فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی * وَأَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوی ﴾(4)

وقتی که بزرگ ترین داهیه « روز رستاخیز » رسید روزی که انسان هر گونه تلاش وکوشش خود را به یاد می آورد وآتشی که برای عذاب روشن شده آشکار گردید ، « مردم دو گروه می شوند » اما کسی که طغیان نموده وزندگی دنیا را برای خود انتخاب نمود ، آتش نامبرده جایگاه اوست واما کسی که از مقام خدای خود ترسیده ونفس خود را از هوی « دلخواه ناپسند » نهی کرد بهشت جایگاه اوست وبس.

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 2994


1- عنکبوت ، آیه ٥
2- کهف ، آیه ١١٠
3- فجر ، آیات ٢٧ - ٣٠
4- نازعات ، آیات ٣٤ - ٤١

ودر بیان هویت جزای اعمال می فرماید :

﴿ یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ﴾(1)

ای کسانی که کافر شدید اعتذار مجویید امروز ( روز رستاخیز ) جزایی که به شما داده می شود همان خود اعمالی است که انجام می دادید.

استمرار و توالی آفرینش

این جهان آفرینش که مشهود ماست ، عمر بی پایان ندارد وروزی خواهد رسید که بساط این جهان وجهانیان برچیده شود چنان که قرآن همین معنا را تأیید می کند خدای متعال می فرماید :

﴿ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالْأَرْضَ وَما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّی ﴾(2)

نیافریدم آسمان ها وزمین وآنچه را که در میان آنهاست مگر به حق واجل معین.

« برای مدت محدود ومعینی که نام برده شده است » . آیا پیش از پیدایش این جهان فعلی ونسل موجود انسانی ، جهان دیگری آفریده شده وانسانی بوده است ؟ آیا پس از برچیده شدن بساط جهان وجهانیان که قرآن کریم نیز از آن خبر می دهد ، جهان دیگری به وجود خواهد آمد وانسانی آفریده خواهد شد ، پرسش هایی است که پاسخ صریح آنهارا در قرآن کریم نمی توان یافت - جز اشاراتی - ولی در روایاتی که از ائمه اهل بیت نقل شده ، به این پرسش ها پاسخ مثبت داده شده است (3) .

امام شناسی
اشاره

١- معنای امام.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 2995


1- تحریم ، آیه ٧
2- احقاف ، آیه ٣
3- بحارالانوار ، ( چاپ کمپانی ) ، ج ١٤ ، ص ٧٩

٢- امامت وجانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حکومت اسلامی.

٣- در تأیید سخنان گذشته.

٤- امامت در بیان معارف الهیه.

٥- فرق میان نبی وامام.

٦- امامت در باطن اعمال.

٧- ائمه وپیشوایان اسلام.

٨- اجمالی از تاریخ زندگی دوازده امام علیه السلام.

٩- بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر عمومی.

١٠- بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر خصوصی.

معنای امام

امام وپیشوا به کسی گفته می شودکه پیش جماعتی افتاده رهبری ایشان را در یک مسیر اجتماعی یا مرام سیاسی یا مسلک علمی یا دینی به عهده گیرد والبته به واسطه ارتباطی که با زمینه خوددارد در وسعت وضیق تابع زمینه خود خواهد بود.

آیین مقدس اسلام ( چنان که از فصل های گذشته روشن شد ) زندگانی عموم بشر را از هر جهت در نظر گرفته ، دستور می دهد.

از جهت حیات معنوی مورد بررسی قرار داده وراهنمایی می کند ودر حیات صوری نیز از جهت زندگی فردی واداره آن مداخله می نماید چنان که از جهت زندگی اجتماعی وزمامداری آن ( حکومت ) مداخله می نماید.

بنابر جهاتی که شمرده شد امامت وپیشوایی دینی در اسلام از سه جهت ممکن است مورد توجه قرار گیرد : از جهت حکومت اسلامی واز جهت بیان معارف واحکام اسلام واز جهت رهبری وارشاد حیات معنوی.

شیعه معتقد است چنان که جامعه اسلامی به هر سه جهت نامبرده نیازمندی

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 2996

ضروری دارد ، کسی که متصدی اداره جهات نامبرده است وپیشوایی جماعت را در آن جهات به عهده دارد ، از ناحیه خدا ورسول باید تعیین شود. والبته پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز به امر خدا تعیین فرموده است.

امامت و جانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حکومت اسلامی

انسان با نهاد خدادادی خود بدون هیچ گونه تردید درک می کند که هرگز جامعه متشکلی مانند یک کشور یا یک شهر یا ده یا قبیله وحتی یک خانه که از چند تن انسان تشکیل یابد ، بدون سرپرست وزمامداری که چرخ جامعه را به کار اندازد واراده او به اراده های جزو حکومت کند ، وهر یک از اجزای جامعه را به وظیفه اجتماعی خود وا دارد ، نمی تواند به بقای خود ادامه دهد ودر کمترین وقتی اجزای آن جامعه متلاشی شده وضع عمومیش به هرج ومرج گرفتار خواهد شد.

به همین دلیل کسی که زمامدار وفرمانروای جامعه ای است ( اعم از جامعه بزرگ یا کوچک ) وبه سمت خود وبقای جامعه عنایت دارد ، اگر بخواهد به طور موقت یا غیر موقت از سر کار خود غیبت کند البته جانشینی به جای خود می گذارد وهرگز حاضر نمی شود که قلمرو فرمانروایی وزمامداری خود را سر خود رها کرده از بقا وزوال آن چشم پوشد.

رئیس خانواده ای که برای سفر چند روزه یا چند ماهه می خواهد خانه واهل خانه را وداع کند ، یکی از آنان را ( یا کسی دیگر را ) برای خود جانشین معرفی کرده امورات منزل را به وی می سپارد. رئیس مؤسسه یا مدیر مدرسه یا صاحب دکانی که کارمندان یا شاگردان چندی زیر دست دارد ، حتی برای چند ساعت غیبت ، یکی از آنان را به جای خود نشانیده دیگران را به وی ارجاع می کند وبه همین ترتیب.

اسلام دینی است که به نص کتاب وسنت بر اساس فطرت استوار است وآیینی است اجتماعی که هر آشنا وبیگانه این نشانی را از سیمای آن مشاهده می کند وعنایتی

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 2997

که خدا وپیغمبر به اجتماعیت این دین مبذول داشته اند هرگز قابل انکار نبوده وبا هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز مسئله عقد اجتماع را در هر جایی که اسلام در آن نفوذ پیدا می کرد ، ترک نمی کرد وهر شهر یا دهکده ای که به دست مسلمین می افتاد ، در اقرب وقت والی وعاملی در آن جا نصب وزمام اداره امور مسلمین را به دست وی می سپرد حتی درلشگرهایی که به جهاد اعزام می فرمود ، گاهی برای اهمیت مورد بیش از یک رئیس وفرمانده به نحو ترتب برای ایشان نصب می نمود ؛ حتی در جنگ موته چهار نفر رئیس تعیین فرمود که اگر اولی کشته شد دومی را ، واگر دومی کشته شد سومی را ، وهم چنین ... به ریاست وفرماندهی بشناسند.

وهم چنین به مسئله جانشینی عنایت کامل داشت وهرگز در مورد لزوم ، از نصب جانشین فروگذاری نمی نمود وهر وقت از مدینه غیبت می فرمود والی به جای خود معین می کرد حتی در موقعی که از مکه به مدینه هجرت می نمود وهنوز خبری نبود ، برای اداره چند روزه امور شخصی خود در مکه وپس دادن امانت هایی که از مردم پیشش بود ، علی علیه السلام را جانشین خود قرار داد وهم چنین پس از رحلت نسبت به دیون وکارهای شخصی اش علی علیه السلام را جانشین نمود.

شیعه می گوید : به همین دلیل ، هرگز متصور نیست پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله رحلت فرماید وکسی را جانشین خود قرار ندهد وسرپرستی برای اداره امور مسلمین وگردانیدن چرخ جامعه اسلامی ، نشان ندهد.

این که پیدایش جامعه ای بستگی دارد به یک سلسله مقررات ورسوم مشترکی که اکثریت احزاب جامعه آنها را عملاً بپذیرند ، وبقا وپایداری آن بستگی کامل دارد به یک حکومت عادله ای که اجرای کامل آنها را به عهده بگیرد ، مسئله ای نیست که فطرت انسانی در ارزش واهمیت آن شک داشته باشد یا برای عاقلی پوشیده بماند یا فراموشش کند در حالی که نه در وسعت ودقت شریعت اسلامی می توان شک نمود و

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 2998

نه در اهمیت وارزشی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای آن قائل بود ودر راه آن فداکاری واز خود گذشتگی می نمود می توان تردید نمود ونه در نبوغ فکر وکمال عقل واصابت نظر وقدرت تدبیر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ( گذشته از تأیید وحی ونبوت ) می توان مناقشه کرد.

پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به موحب اخبار متواتری که عامه وخاصه در جوامع حدیث ( در باب فتن وغیر آن ) نقل کرده اند ، از فتن وگرفتاری هایی که پس از رحلتش دامن گیر جامعه اسلامی شد ، وفسادهایی که در پیکره اسلام رخنه کرد ، مانند حکومت آل مروان وغیر ایشان که آیین پاک را فدای ناپاکی ها وبی بندوباری های خود ساختند ، تفصیلاً خبر داده است وچگونه ممکن است که از جزئیات حوادث وگرفتاری های سال ها وهزاران سال ها پس از خود غفلت نکند ، وسخن گوید ولی از مهم ترین وضعی که باید در اولین لحظات پس از مرگش به وجود آید غفلت کند یا اهمال ورزد وامری به این سادگی ( از یک طرف ) وبه این اهمیت ( از طرف دیگر ) بنا چیز گیرد وبااین که به طبیعی ترین وعادی ترین کارها مانند خوردن ونوشیدن وخوابیدن مداخله وصدها دستور صادر نموده از چنین مسئله با ارزشی به کلی سکوت ورزیده کسی را به جای خود تعیین نفرماید ؟ .

واگر به فرض محال تعیین زمامدار جامعه اسلامی در شرع اسلام به خود مردم مسلمان واگذار شده بود باز لازم بود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بیانات شافی در این خصوص کرده باشد ودستورات کافی به امت بدهد تا مردم در مسئله ای که اساساً بقا ورشد جامعه اسلامی وحیات شعائر دین به آن متوقف واستوار است ، بیدار وهشیار باشند.

وحال آن که از چنین بیان نبوی ودستور دینی خبری نیست واگر بود کسانی که پس از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله زمام امور را به دست گرفتند مخالفتش نمی کردند در صورتی که خلیفه اول خلافت را به خلیفه دوم با وصیت منتقل ساخت وهم چنین خلیفه چهارم به فرزندش وصیت نمود وخلیفه دوم خلیفه سوم را با یک شورای شش نفری که

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 2999

خودش اعضای آن وآیین نامه آن را تعیین وتنظیم کرده بود ، روی کار آورد ومعاویه امام حسن را به زور به صلح وادار نموده خلافت را به این طریق برد وپس از آن خلافت به سلطنت موروثی تبدیل شد وتدریجاً شعائر دینی از جهاد وامر به معروف ونهی از منکر واقامه حدود وغیر آنها یکی از پس از دیگری از جامعه هجرت کرد ومساعی شارع اسلام نقش بر آب گردید. (1)

شیعه از راه بعثت وکنجکاوی در درک فطری بشر وسیره مستمره عقلا انسان وتعمق در نظر اساسی آیین اسلام که احیای فطرت می باشد ، وروش اجتماعی پیغمبر اکرم ، ومطالعه حوادث اسف آوری که پس از رحلت به وقوع پیوسته ، وگرفتاری هایی که دامن گیر اسلام ومسلمین گشته ، وبه تجزیه وتحلیل در کوتاهی وسهل انگاری حکومت های اسلامی قرون اولیه هجرت بر می گردد ، به این نتیجه می رسد که از ناحیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله نص کافی در خصوص تعیین امام وجانشین پیغمبر رسیده است. آیات واخبار متواتر قطعی مانند آیه ولایت وحدیث (2) غدیر و

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3000


1- درباره مطالب مربوط به امامت وجانشینی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وحکومت اسلامی به مدارک زیر مراجعه شود : تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٦ - ٦١ ؛ سیره ابن هشام ، ج ٢ ، ص ٢٢٣ - ٢٧١ ؛ تاریخ ابی الفداء ، ج ١ ، ص ١٢٦ ؛ غایهالمرام ، ص ٦٦٤ از مسند احمد وغیر آن
2- برای اثبات خلافت علی بن ابی طالب به آیاتی از قرآن استدلال شده واز جمله آنها این آیه است : ﴿ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُمْ راکِعُونَ ﴾ ( مائده ، آیه ٥٥ ) ولیِّ امر وصاحب اختیار شما فقط خدا ورسولش ومؤمنان هستند که نماز می خوانند ودر حال رکوع صدقه وزکوه می دهند. مفسرین سنی وشیعی اتفاق دارند که آیه مذکور در شأن علی بن ابی طالب نازل شده است وروایات کثیری از عامه وخاصه نیز بر آن دلالت دارد. ابوذر غفاری می گوید : روزی نماز ظهر را با پیغمبر خواندیم سائلی از مردم تقاضای کمک نمود ، ولی کسی به او چیزی نداد سائل دستش را به جانب آسمان بلند کرده گفت : خدایا شاهد باش در مسجد پیغمبر کسی به من چیزی نداد. علی بن ابی طالب در حال رکوع بود با انگشتش به سائل اشاره کرد ، او انگشتر را از دست آن حضرت گرفته رفت. پیغمبر که جریان را مشاهده می فرمود سرش را به جانب آسمان بلند کرده عرضه داشت : خدایا برادرم موسی به تو گفت : خدا شرح صدری به من عطا کن وکارهایم را آسان گردان وزبان گویایی به من بده تا سخنانم را بفهمند وبرادرم هارون را وزیر وکمک من قرار بده. پس وحی نازل شده که : ما بازوی تو را به واسطه برادرت محکم می گردانیم ونفوذ وتسلطی به شما عطا خواهیم نمود. خدایا ! من هم پیغمبر تو هستم ، شرح صدری برایم عطا کن وکارهایم را آسان گردان وعلی را وزیر وپشتیبانم قرار بدهد ، ابوذر می گوید : هنوز سخن پیغمبر تمام نشده بود که آیه نازل گشت « طبری ، ذخائر العقبی ، ط قاهره ، سال ١٣٥٦ ، ص ١٦ » حدیث مذکور با اندکی اختلاف در الدّر المنثور ، ج ٢ ، ص ٢٩٣ نیز نقل شده. بحرانی در کتاب غایه المرام ، ص ١٠٣ ، ٢٤ حدیث از کتب عامه و١٩ حدیث از کتب خاصه در شأن نزول آیه نقل کرده است. از جمله آیات این آیه است : ﴿ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ﴾ . ﴿ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً ﴾ ( مائده ، آیه ٦ ) : کفار امروز از برچیده شدن دستگاه اسلام نا امید شدند پس دیگر از آنان نهراسید ، ولی از من بترسید. امروز دین شما را کامل ونعمت خود را بر شما تمام نمودم واسلام را برای شما برگزیدم. ظاهر آیه این است که : قبل از نزول آیه کفار امیدوار بودند که : روزی خواهد آمد که دستگاه اسلام برچیده شود ولی خداوند متعال به واسطه انجام کاری آنان را برای همیشه از نابودی اسلام مأیوس گردانیده وهمان کار سبب کمال واستحکام اساس دین بوده است ولابد از امور جزئی مانند جعل حکمی از احکام نبوده بلکه موضوع قابل توجه ومهمی بوده که بقای اسلام مربوط به آن بوده است. ظاهراً این آیه با آیه ای که در اواخر این سوره نازل گشته بی ربط نباشد. ﴿ یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ﴾ ( مائده ، آیه ٧٢ ) : ای پیغمبر ! موضوعی را که به تو دستور دادیم به مردم ابلاغ کن که اگر ابلاغ نکنی رسالت خدا را انجام نداده ای. وخدا تو را از هر گونه خطری که متوجه تو باشد در امان خواهد داشت. این آیه دلالت می کند که ، خدا موضوع قابل توجه وبسیار مهمی را که اگر انجام نگیرد اساس اسلام ورسالت در خطر واقع می شود به پیغمبر دستور داده ولی از بس با اهمیت بوده پیغمبر از مخالفت وکارشکنی مردم می ترسیده وبه انتظار موقعیت مناسب آن را به تأخیر می انداخته است. تا این که از جانب خدا امر مؤکد وفوری صادر شده که : باید در انجام این دستور تعلل نورزی واز هیچ کس نهراسی. این موضوع هم لابد از قبیل احکام نبوده ، زیرا تبلیغ یک یا چندقانون نه آن اهمیت را دارد که از عدم بینش اساس اسلام واژگون گردد ونه پیغمبر اسلام از بیان قوانین ترسی داشته است. این قرائن وشواهد مؤید اخباری هستند که دلالت دارند که : آیه های مذکور در غدیر خم درباره ولایت علی بن ابی طالب نازل گشته است. وبسیاری از مفسرین شیعه وسنی نیز آن را تأیید نموده اند. ابوسعید خدری می گوید : پیغمبر در غدیر خم مردم را به سوی علی دعوت نموده بازوهای او را گرفته به طوری بلند کرد که سفیدی زیر بغل رسول خدا نمایان شد سپس آیه نازل شد : ﴿ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً ﴾ پس پیغمبر فرمود : الله اکبر از کامل شدن دین وتمامی نعمت ورضایت خدا وولایت علی بعد از من سپس فرمود : هر کس من صاحب اختیار ومتصدی امور او هستم علی صاحب اختیارش می باشد. خدایا ! با دوست علی دوست باش وبا دشمنش دشمنی کن. هر کس او را یاری نمود تو یاریش کن وهر کس او را رها کرد تو نیز او را رها کن. بحرانی در کتاب غایه المرام ص ٣٣٦ ، ٦ حدیث از طرق عامه و١٥ حدیث از طرق خاصه در شأن نزول آیه نقل کرده است. خلاصه سخن : دشمنان اسلام که در راه نابودی آن از هیچ کاری خودداری نمی نمودند واز همه جا مأیوس گشتند فقط به یک جهت امیدوار بودند آنها فکر می کردند که چون حافظ ونگهبان اسلام پیغمبر است وقتی از دنیا رفت اسلام بی قیم وسرپرست می گردد ونابودی برایش حتمی خواهد بود. ولی در غدیر خم اندیشه آنان باطل گشت وپیغمبر علی را به عنوان سرپرست ومتصدی اسلام به مردم معرفی نمود وپس از علی هم این وظیفه سنگین وضروری به عهده دودمان پیغمبر که از نسل علی به وجود می آیند خواهد بود. برای توضیح بیشتر رجوع شود به « تفسیر المیزان ، ج ٥ ، ص ١٧٧ - ٢١٤ وج ٦ ، ص ٥٠ - ٦٤ » . حدیث غدیر : پیغمبر اسلام بعد از مراجعت از حجه الوداع در غدیر خم توقف نموده مسلمین را گرد آورده پس از ادای خطبه ای علی را به ولایت وپیشوایی مسلمین منصوب کرد. براء می گوید : در سفر حجه الوداع خدمت رسول خدا بودم وقتی به غدیر خم رسیدیم دستور داد آن مکان را پاکیزه نمودند ، سپس دست علی را گرفته طرف راست خودش قرار داده فرمود : آیا اختیار دار شما نیستم پاسخ دادند : اختیار ما به دست شماست. پس فرمود : هر کس من مولا وصاحب اختیار او هستم علی مولای او خواهد بود. خدایا ! با دوست علی دوستی وبا دشمنش دشمنی کن. پس عمر بن خطاب به علی گفت : این مقام گوارایت باد که تو مولای من وتمام مؤمنین شدی. « البدایه والنهایه ، ج ٥ ، ص ٢٠٨ وج ٧ ، ص ٣٤٦ ؛ ذخائر العقبی طبری ( ط قاهره سال ١٣٥٦ ) ص ٦٧ وفصول المهمه ابن صباغ ، ج ٢ ، ص ٢٣ » . خصائص نسائی ( ط نجف سال ١٣٦٩ هجری ) ص ٣١ ، بحرانی در غایه المرام ، ص ٧٩ ، مانند این حدیث را به ٨٩ طریق از عامه و٤٣ طریق از خاصه نقل کرده است. حدیث سفینه : ابن عباس می گوید : پیغمبر فرمود : مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است که هر کس در آن سوار شد نجات یافت وهر کس تخلف نمود غرق گشت. ذخائر العقبی ، ص ٢٠ والصواعق المحرقه ابن حجر ( ط قاهره ) ص ٨٤ و١٥٠. تاریخ الخلفاء جلال الدین سیوطی ، ص ٣٠٧ ؛ نور الابصار تألیف شبلنجی ( ط مصر ) ص ١١٤ وبحرانی در غایه المرام ، ص ٢٣٧ حدیث مذکور را به یازده طریق از عامه وهفت طریق از خاصه نقل کرده است. حدیث ثقلین : زیدبن ارقم از پیغمبر نقل کرده که فرمود : گویا خدا مرا به سوی خویش دعوت نموده باید اجابت کنم ولی دو چیز بزرگ ووزین را در بین شما می گذارم : کتاب خدا واهل بیتم مواظب باشید که چگونه با آنها رفتار می کنید آن دو امر هرگز از هم جدا نخواهند شد تا این که در کوثر بر من وارد شوند. « البدایه والنهایه ، ج ٥ ، ص ٢٠٩ ؛ ذخائر العقبی ، ص ١٦ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٢ ؛ خصائص ، ص ٣٠ ، الصواعق المحرقه ، ص ١٤٧ » . در غایهالمرام ، ٣٩ حدیث از عامه و٨٢ حدیث از خاصه نقل شده است. حدیث ثقلین از احادیث مسلم وقطعی است که به سندهای بسیار وعبارت های مختلفی روایت شده وسنی وشیعه به صحتش اعتراف واتفاق دارند. از این حدیث وامثالش چند مطلب مهم استفاده می شود : ١ - چنانچه قرآن تا قیامت در بین مردم باقی می ماند عترت پیغمبر نیز تا قیامت باقی خواهند ماند ؛ یعنی هیچ زمانی از وجود امام ورهبر حقیقی خالی نمی گردد. ٢ - پیغمبر اسلام به وسیله این دو امانت بزرگ تمام احتیاجات علمی ودینی مسلمین را تأمین نموده واهل بیتش را به عنوان مرجع علم ودانش به مسلمین معرفی کرده اقوال واعمالشان را معتبر دانسته است. ٣ - قرآن واهل بیت نباید از هم جدا شوند وهیچ مسلمانی حق ندارد از علوم اهل بیت اعراض کند وخودش را از تحت ارشاد وهدایت آنان بیرون نماید. ٤ - مردم اگر از اهل بیت اطاعت کنند وبه اقول آنان تمسک جویند گمراه نمی شوند وهمیشه حق در نزد آنهاست. ٥ - جمیع علوم لازم واحتیاجات دینی مردم در نزد اهل بیت موجود است وهر کس از آنها پیروی نماید در ضلالت واقع نمی شود وبه سعادت حقیقی نائل می گردد. یعنی اهل بیت از خطا واشتباه معصومند. وبه واسطه همین قرینه معلوم می شود که : مراد از اهل بیت وعترت ، تمام خویشان واولاد پیغمبر نیست بلکه افراد معینی می باشند که از جهت علوم دین کامل باشند وخطا وعصیان در ساحت وجودشان راه نداشته باشد تا صلاحیت رهبری داشته باشند وآنها عبارتند از علی بن ابی طالب ویازده فرزندش که یکی پس از دیگری به امامت منصوب شدند. چنانچه در روایات نیز به همین معنا تفسیر شده است. از باب نمونه : ابن عباس می گوید : به پیغمبر اکرم گفتم : خویشان تو که دوست داشتن آنها واجب است کیانند ؟ فرمود : علی وفاطمه وحسن وحسین ( ینابیع الموده ، ص ٣١١ ) جابر می گوید پیغمبر فرمود : خدا ذریه هر پیغمبری را در صلب خودش قرار داد ولی ذریه مرا در صلب علی قرار داد. ( همان ، ص ٣١٨. ) حدیث حق : ام سلمه می گوید : از رسول خدا شنیدم که می فرمود : علی با حق وقرآن می باشد وحق وقرآن نیز با علی خواهند بود واز هم جدا نمی شوند تا این که بر کوثر بر من وارد شوند. در غایه المرام ، ص ٥٣٩ به این مضمون چهارده حدیث از عامه وده حدیث از خاصه نقل شده است. حدیث منزله : سعدبن وقاص می گوید : رسول خدا به علی فرمود : آیا راضی نیستی که تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی باشی جز این که بعد از من پیغمبری نخواهد بود ؟ البدایه والنهایه ، ج ٧ ، ص ٣٣٩ ؛ ذخائر العقبی ، ص ٦٣ ؛ فصول المهمه ، ص ٢١ ، کفایه الطالب گنجی شافعی ، ص ١٤٨ - ١٥٤ ؛ خصائص ، ص ١٩ - ٢٥ الصواعق المحرقه ، ص ١٧٧. در غایه المرام ، ص ١٠٩ ، صد حدیث از عامه

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3001

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3002

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3003

حدیث سفینه وحدیث ثقلین وحدیث حق وحدیث منزلت وحدیث دعوت عشیره اقربین وغیر آنها به این معنا دلالت داشته ودارند ولی نظر به پاره ای دواعی تأویل شده وسرپوشی روی آنها گذاشته شده است.

در تأیید سخنان گذشته

آخرین روزهای بیماری پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود وجمعی از صحابه حضور داشتند آن حضرت فرمود دوات وکاغذی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از من ( با رعایت آن ) هرگز گمراه نشوید بعضی از حاضرین گفتند : « این مرد هذیان می گوید کتاب خدا برای ما بس است » ، آن گاه هیاهوی حضار بلند شد. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود : برخیزید واز پیش من بیرون روید ، زیرا پیش پیغمبر نباید هیاهو کنند. (1)

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3004


1- البدایه والنهایه ، ج ٥ ، ص ٢٢٧ ؛ شرح ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٣٣ ؛ الکامل فی التاریخ ، ج ٢ ، ص ٢١٧ وتاریخ الرسل والملوک ، طبری ، ج ٢ ، ص ٤٣٦

با توجه به مطالب فصل گذشته وتوجه به این که کسانی که در این قضیه از عملی شدن تصمیم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله جلوگیری کردند همان اشخاصی بودند که فردای همان روز از خلافت انتخابی بهره مند شدند وبه ویژه این که انتخاب خلیفه را بی اطلاع علی علیه السلام ونزدیکانش نموده ، آنان را در برابر کار انجام یافته قرار دادند آیا می توان شک نمود که مقصود پیغمبر اکرم در حدیث بالا تعیین شخص جانشین خود ومعرفی علی علیه السلام بود ؟

ومقصود از این سخن ایجاد قیل وقال بود که در اثر آن پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از تصمیم خود منصرف شود نه این که معنای جدی آن ( سخن نابه جای گفتن از راه غلبه مرض ) منظور باشد.

زیرا اولاً : گذشته از این که در تمام مدت بیماری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حتی یک حرف نابه جا شنیده نشده وکسی هم نقل نکرده است ، روی موازین دینی ، مسلمانی نمی تواند پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را که با عصمت الهی مصون است به هذیان وبیهوده گویی نسبت دهد.

ثانیاً : اگر منظور از این سخن معنای جدیش بود محلی برای جمله بعدی ( کتاب خدا برای ما بس است ) نبود وبرای اثبات نابه جا بودن سخن پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله با بیماریش استدلال می شد نه با این که با وجود قرآن نیازی به سخن پیغمبر نیست ، زیرا برای یک نفر صحابی نبایست پوشیده بماند که همان کتاب خدا ، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را مفترض الطاعه وسخنش را سخن خدا قرار داده وبه نص قرآن کریم مردم در برابر حکم خدا ورسول هیچ گونه اختیار وآزادی عمل ندارند.

ثالثاً : این اتفاق در مرض موت خلیفه اول تکرار یافت ووی به خلافت خلیفه دوم وصیت کرد وقتی که عثمان به امر خلیفه ، وصیت نامه را می نوشت ، خلیفه بی هوش شد با این حال خلیفه دوم سخنی را که درباره پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله گفته بود درباره

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3005

خلیفه اول تکرار نکرد. (1)

گذشته از اینها خلیفه دوم در حدیث (2) ابن عباس به این حقیقت اعتراف می نماید ، وی می گوید : من فهمیدم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می خواهد خلافت علی را تسجیل کند ، ولی برای رعایت مصلحت به هم زدم. می گوید : خلافت از آن علی بود (3) ولی اگر به خلافت می نشست مردم را به حق وراه راست وادار می کرد وقریش زیر بار آن نمی رفتند از این روی وی را از خلافت کنار زدیم.

با این که طبق موازین دینی باید متخلف از حق را به حق وادار نمود نه حق را برای خاطر متخلف ترک نمود موقعی که برای خلیفه اول خبر آوردند که جمعی از قبایل مسلمان از دادن زکات امتناع می ورزند ، دستور جنگ داد وگفت : « اگر عقالی را که به پیغمبر خدا می دادند به من ندهند با ایشان می جنگم » . (4) والبته مراد از این سخن این بود که به هر قیمت تمام شود باید حق احیا شود البته موضوع خلافت حقه از یک عقال مهم تر وبا ارزش تر بود.

امامت در بیان معارف الهیه

در بحث های پیغمبرشناسی گذشت که طبق قانون ثابت وضروری هدایت عمومی ، هر نوع از انواع آفرینش از راه تکوین وآفرینش به سوی کمال وسعادت نوعی خود هدایت ورهبری می شود.

نوع انسان نیز که یکی از انواع آفرینش است از کلیت این قانون عمومی مستثنا نیست واز راه غریزه واقع بینی وتفکر اجتماعی ، در زندگی خود به روش خاصی باید

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 3006


1- ابن اثیر ، الکامل ، ج ٢ ، ص ٢٩٢ وشرح ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ٥٤
2- شرح ابن ابی الحدید ، ج ١ ، ص ١٣٤
3- تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ١٣٧
4- البدایه والنهایه ، ج ٦ ، ص ٣١١

هدایت شود که سعادت دنیا وآخرتش را تأمین نماید وبه عبارت دیگر باید سلسله اعتقادات ووظایف عملی را درک نموده روش زندگی خود را به آنها تطبیق کند تا سعادت وکمال انسانی خود را به دست آورد وگفته شد که راه درک این برنامه زندگی که به نام دین نامیده می شود راه عقل نیست بلکه راه دیگری است به نام وحی ونبوت که در برخی از پاکان جهان بشریت به نام انبیاء ( پیغمبران خدا ) یافت می شود.

پیغمبرانند که وظایف انسانی مردم را به وسیله وحی از جانب خدا دریافت داشته به مردم می رسانند تا در اثر به کار بستن آنها تأمین سعادت کنند.

روشن است که این دلیل ، چنان که لزوم وضرورت چنین درکی را در میان افراد بشر به ثبوت می رساند ، هم چنین لزوم وضرورت پیدایش افرادی را که پیکره دست نخورده این برنامه راحفظ کنند ودر صورت لزوم به مردم برسانند ، به ثبوت می رساند.

چنان که از راه عنایت خدایی لازم است اشخاصی پیدا شوند که وظایف انسانی را از راه وحی درک نموده به مردم تعلیم کنند ، هم چنان لازم است که این وظایف انسانی آسمانی برای همیشه در جهان انسانی محفوظ بماند ودر صورت لزوم به مردم عرض وتعلیم شود ؛ یعنی پیوسته اشخاصی وجود داشته باشندکه دین خدا نزدشان محفوظ باشد ودر وقت لزوم به مصرف برسد.

کسی که متصدی حفظ ونگهداری دین آسمانی است واز جانب خدا به این سمت اختصاص یافته ، « امام » نامیده می شود چنان که کسی که حامل روح وحی ونبوت ومتصدی اخذ ودریافت احکام وشرایع آسمانی از جانب خدا می باشد « نبی » نام دارد وممکن است نبوت وامامت در یک جا جمع شوند وممکن است از هم جدا باشند وچنان که دلیل نامبرده عصمت پیغمبران رااثبات می کرد ، عصمت ائمه وپیشوایان را نیز اثبات می کند ، زیرا باید خدا برای همیشه دین واقعی دست نخورده وقابل تبلیغی در میان بشر داشته باشد واین معنا بدون عصمت ومصونیت خدایی صورت نبندد.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3007

فرق میان نبی و امام

دلیل گذشته در مورد دریافت داشتن احکام وشرایع آسمانی که به واسطه پیغمبران انجام می گیرد همین قدر اصل وحی یعنی گرفتن احکام آسمانی را اثبات می کند نه استمرار وهمیشگی آن را به خلاف حفظ ونگهداری آن که طبعاً امری است استمراری ومداوم. واز این جاست که لزوم ندارد پیوسته پیغمبری در میان بشر وجود داشته باشد ولی وجود امام که نگهدارنده دین آسمانی است پیوسته در میان بشر لازم است وهرگز جامعه بشری از وجود امام خالی نمی شود بشناسند یا نشناسند وخدای متعال در کتاب خود می فرماید :

﴿ فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ ﴾(1)

واگر به هدایت ما ، که هرگز تخلف نمی کند ، کافران ایمان نیاوردند ما گروهی را به آن موکل کرده ایم که هرگز به آن کافر نخواهند شد.

وچنان که اشاره شد نبوت وامامت گاهی جمع می شود ویک فرد دارای هر دو منصب پیغمبری وپیشوایی ( اخذ شریعت آسمانی وحفظ بیان آن ) می شود وگاهی از هم جدا می شوند چنان که در ازمنه ای که از پیغمبران خالی است در هر عصر امام حقی وجود دارد وبدیهی است عدد پیغمبران خدا محدود وهمیشه وجود نداشته اند.

خدای متعال در کتاب خود جمعی از پیغمبران را به امامت معرفی فرموده است چنان که درباره حضرت ابراهیم می فرماید :

﴿ وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ ﴾(2)

وقتی که خدای ابراهیم او را به کلمه هایی امتحان کرد پس آنها را تمام کرده وبه آخر

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3008


1- انعام ، آیه ٨٩
2- بقره ، آیه ٢٤

رسانید فرمود : من تو را برای مردم امام وپیشوا قرار می دهم ابراهیم گفت واز فرزندان من ، فرمود عهد وفرمان من به ستمکاران نمی رسد.

ومی فرماید :

﴿ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا ﴾(1)

وما ایشان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت ورهبری می کردند.

امامت در باطن اعمال

امام چنان که نسبت به ظاهر اعمال مردم پیشوا وراهنماست هم چنان درباطن نیز سمت پیشوایی ورهبری دارد واوست قافله سالار کاروان انسانیت که از راه باطن به سوی خدا سیر می کند.

برای روشن شدن این حقیقت به دو مقدمه زیرین باید عطف توجه نمود :

اول : جای تردید نیست که به نظر اسلام وسایر ادیان آسمانی یگانه وسیله سعادت وشقاوت ( خوشبختی وبدبختی ) واقعی وابدی انسان ، همانا اعمال نیک وبد اوست که دین آسمانی تعلیمش می کند وهم از راه فطرت ونهاد خدادادی نیکی وبدی آنها را درک می نماید.

وخدای متعال از راه وحی ونبوت این اعمال را مناسب طرز تفکر ما گروه بشر با زبان اجتماعی خودمان ، در صورت امر ونهی وتحسین وتقبیح بیان فرموده ودر مقابل طاعت وتمرد آنها ، برای نیکوکاران وفرمانبرداران ، زندگی جاوید شیرینی که مشتمل بر همه خواست های کمالی انسان می باشد ، نوید داده وبرای بدکاران وستمگران زندگی جاوید تلخی که متضمن هرگونه بدبختی وناکامی می باشد خبر داده است.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 3009


1- انبیاء ، آیه ٧٣

وجای شک وتردید نیست که خدای آفرینش که از هر جهت بالاتر از تصور ماست ، مانند ما تفکر اجتماعی ندارد واین سازمان قراردادی آقایی وبندگی وفرمانروایی وفرمانبری وامر ونهی ومزد وپاداش در بیرون از زندگی اجتماعی ما وجود ندارد ودستگاه خدایی همانا دستگاه آفرینش است که در آن هستی وپیدایش هر چیز به آفرینش خدا طبق روابط واقعی بستگی دارد وبس.

وچنان که در قرآن کریم (1) وبیانات پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله اشاره شده دین مشتمل به حقایق ومعارفی است بالاتر از فهم عادی ما که خدای متعال آنها را با بیانی که با سطح فکر ما مناسب وبا زبانی که نسبت به ما قابل فهم است ، برای ما نازل فرموده است.

از این بیان باید نتیجه گرفت که میان اعمال نیک وبد ومیان آنچه در جهان ابدیت از زندگی وخصوصیات زندگی هست ، رابطه واقعی برقرار است که خوشی وناخوشی زندگی آینده به خواست خدا مولود آن است.

وبه عبارت ساده تر در هر یک از اعمال نیک وبد ، در درون انسان واقعیتی به وجود می آید که چگونگی زندگی آینده او مرهون آن است.

انسان بفهمد یا نفهمد ، درست مانند کودکی است که تحت تربیت قرار می گیرد ، وی جز دستورهایی که از مربی با لفظ « بکن ونکن » می شنود وپیکر کارهایی که انجام می دهد ، چیزی نمی فهمد ولی پس از بزرگ شدن وگذرانیدن ایام تربیت به واسطه ملکات روحی ارزنده ای که در باطن خود مهیا کرده در اجتماع به زندگی سعادتمندی نائل خواهد شد واگر از انجام دستورهای مربی نیک خواه خود سر باز زده باشد جز بدبختی بهره ای نخواهد داشت.

یا مانند کسی که طبق دستور پزشک به دوا وغذا وورزش مخصوصی مداومت

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3010


1- از باب نمونه : ﴿ وَالْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ ﴾ . ( زخرف ، آیه ٤ ) . یعنی : قسم به این کتاب روشن. ما قرآن را عربی قرار دادیم شاید تعقل کنید. واین قرآن در ام الکتاب نزد ما عالی وحکیم است

می نماید وی جز گرفتن وبه کار بستن دستور پزشک با چیزی سرو کار ندارد ولی با انجام دستور ، نظم وحالت خاصی در ساختمان داخلی خود پیدا می کند که مبدأ تندرستی وهرگونه خوشی وکامیابی است.

خلاصه ، انسان در باطن این حیات ظاهری حیات دیگر باطنی ( حیات معنوی ) دارد که از اعمال وی سرچشمه می گیرد ورشد می کند وخوشبختی وبدبختی وی در زندگی آن سرا ، بستگی کامل به آن دارد.

قرآن کریم نیز این بیان عقلی را تأیید می کند ودر آیات (1) بسیاری برای نیکوکاران واهل ایمان حیات دیگر وروح دیگری بالاتر از این حیات وروشن تر از این روح اثبات می نماید ونتایج باطنی اعمال را پیوسته همراه انسان می داند ودر بیانات نبوی نیز به همین معنا بسیار اشاره شده است. (2)

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3011


1- مانند این آیات : ﴿ وَجاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَشَهِیدٌ* لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ﴾ ( ق ، آیه ٢١ ) یعنی : تمام نفوس با گواه ومأمور در قیامت مبعوث می گردند ( وبه آنان گفته می شود ) تو از این زندگی غافل بودی ، پس ما پرده غفلت را از دیدگانت برداشتیم ، واکنون دیده ات تیزبین شده است. ﴿ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً ﴾ ( نحل ، آیه ٩٧ ) یعنی : هر کس عمل نیکی انجام دهد ومؤمن باشد ، ما او را زنده می کنیم ، زندگی پاکیزه وخوبی. ﴿ اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ ﴾ ( انفال ، آیه ٣٤ ) یعنی : وقتی که خدا ورسول شما را به چیزی دعوت کردند که زنده تان می کند اجابت کنید. ﴿ یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ ﴾ ( آل عمران ، آیه ٣٠ ) یعنی : روزی که هر کس هر کار خوب وبدی انجام داده حاضر بیابد. ﴿ إِنَّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَنَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ ﴾ ( یس ، آیه ١٢ ) یعنی : ما مردگان را زنده می کنیم واعمال وآثارشان را ثبت می کنیم ، وهمه چیز را در امام مبین احصا کرده ایم
2- از باب نمونه : خداوند متعال درحدیث معراج به پیغمبر می فرماید : « فَمَن عمل برضائی ألزمه ثَلث خصال أعرضه شکراً لایخالطه الجهل وذکراً لایخالطه النسیان ومحبهً لا یؤثر علی محبتی محبه المخلوقین. فإذا أحبنی ، أحببته وأفتح عین قلبه إلی جلالی ولا اخفی علیه خاصه خلقی واناجیه فی ظلم اللیل ونور النهار حتی ینقطعَ حدیثه مع المخلوقین ومجالسته معهم وأسمعه کلامی وکلام ملائکتی وأعرفه السرّ الذی سترته عن خلقی وألبسه

دوم این که بسیار اتفاق می افتد که یکی از ما کسی را به امری نیک باید راهنمایی کند در حالی که خودش به گفته خود عامل نباشد ولی هرگز در پیغمبران وامامان که هدایت ورهبریشان به امر خداست ، این حال تحقق پیدا نمی کند. ایشان به دینی که هدایت می کنند ورهبری آن را به عهده گرفته اند ، خودشان نیز عاملند وبه سوی حیات معنوی که مردم را سوق می دهند ، خودشان نیز دارای همان حیات معنوی می باشند ، زیرا خدا تا کسی را خود هدایت نکند هدایت دیگران را به دستش نمی سپارد وهدایت خاص خدایی هرگز تخلف بردار نیست.

واز این بیان می توان نتایج زیر را به دست آورد :

١- در هر امتی ، پیغمبر وامام آن امت در کمال حیات معنوی دینی که به سوی آن دعوت وهدایت می کنند ، مقام اول را حائز می باشند ، زیرا چنان که شاید وباید به دعوت خودشان عامل بوده وحیات معنوی آن را واجدند.

٢- چون اولند وپیشرو وراهبر همه هستند از همه افضلند.

٣- کسی که رهبری امتی را به امر خدا به عهده دارد چنان که در مرحله اعمال ظاهری رهبر وراهنماست در مرحله حیات معنوی نیز رهبر وحقایق اعمال با رهبری او سیر می کند (1) .

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3012


1- ﴿ وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَأَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ ﴾ ؛ ما آنها را امام قرار دادیم که به وسیله امر ما مردم را هدایت کنند وانجام کارهای نیک را به آنها وحی کردیم. ( انبیا ، آیه ٧٣ ) ﴿ وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا ﴾ ؛
ائمه و پیشوایان اسلام

به حسب آن که از فصل های گذشته نتیجه گرفته می شود ، در اسلام پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در میان امت اسلامی پیوسته امامی ( پیشوای منصوب ) از جانب خدا بوده وخواهد بود.

واحادیث انبوهی (1) از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در توصیف ایشان ودر عددایشان ودر این که همه شان از قریشند واز اهل بیت پیغمبرند ودر این که ( مهدی موعود ) از ایشان وآخرینشان خواهد بود ، نقل شده است.

وهم چنین نصوص (2) از پیغمبر اکرم درامامت علی علیه السلام که امام اول است وارد شده است وهم چنین نصوص قطعی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وعلی علیه السلام در امامت امام دوم وبه همین ترتیب گذشتگان ائمه به امامت آیندگانشان نص قطعی نموده اند.

به مقتضای این نصوص ، ائمه اسلام دوازده تن می باشند ونام های مقدس شان

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 3013


1- از باب نمونه : « عن جابر بن سمره قال : سمعت رسول الله یقول : لا یزال هذا الدین عزیزاً إلی اثنی عشر خلیفه. قال فکبر الناس وضجوا ثم قال کلمه خفیه. قلت لأبی : یا أبه ، ما قال ؟ قال : قال کلهم من قریش » . « صحیح ابی داود ، ج ٢ ، ص ٢٠٧ ومسند احمد ، ج ٥ ، ص ٩٢ » وچندین حدیث دیگر قریب به همین مضمون. « عن سلمان الفارسی قال : دخلت علی النبی صلی الله علیه وآله فإذا الحسین علی فخذیه وهو یقبل عینیه ویقبل فاه ویقول : أنت سید ابن سید ، وأنت امام ابن امام ، وأنت حجه ابن حجه ، وأنت أبوحجج تسعه ، تاسعهم قائمهم » . « ینابیع الموده ، ( چاپ هفتم ) ص ٣٠٨ »
2- ر. ک : الغدیر ، علامه امینی ؛ غایه المرام ، سیدهاشم بحرانی ؛ اثبات الهداه ، محمدبن حسن حر عاملی ؛ ذخائر العقبی ، محب الدین احمد بن عبدالله طبری ؛ مناقب ، خوارزمی ؛ تذکره الخواص ، سبط ابن جوزی ؛ ینابیع الموده ، سلیمان ابراهیم حنفی ؛ فصول المهمه ، ابن صباغ ؛ دلائل الامامه ، محمد بن جریر طبری ؛ النص والاجتهاد ، شرف الدین موسوی ؛ اصول کافی ، ج اول ، محمدبن یعقوب کلینی والارشاد ، مفید

به این ترتیب است :

١- علی بن ابی طالب ٢. حسن بن علی ٣. حسین بن علی

٤- علی بن حسین ٥. محمدبن علی ٦. جعفر بن محمد

٧- موسی بن جعفر ٨. علی بن موسی ٩. محمدبن علی

١٠- علی بن محمد ١١. حسن بن علی ١٢. مهدی علیهم السلام

اجمالی از تاریخ زندگی دوازده امام علیهم السلام
امام اول

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، وی فرزند ابوطالب ؛ شیخ بنی هاشم ، عموی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود که پیغمبر اکرم را سرپرستی نموده ودر خانه خود جای داده وبزرگ کرده بود وپس از بعثت نیز تا زنده بود از آن حضرت حمایت کرد وشر کفار عرب وخاصه قریش را از وی دفع نمود.

علی علیه السلام ( بنا به نقل مشهور ) ده سال پیش از بعثت متولد شد وپس از شش سال در اثر قحطی که در مکه وحوالی آن اتفاق افتاد ، بنا به درخواست پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله از خانه پدر به خانه پسر عموی خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله منتقل گردید وتحت سرپرستی وپرورش مستقیم آن حضرت درآمد. (1)

پس از چند سال که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به موهبت نبوت نائل شد وبرای نخستین بار در غار حرا وحی آسمانی به وی رسید وقتی که از غار رهسپار شهر وخانه خود شد شرح حال را فرمود ، علی علیه السلام به آن حضرت ایمان آورد (2) وباز در مجلسی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خویشاوندان نزدیک خود را جمع وبه دین خود دعوت نموده فرمود :

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 3014


1- فصول المهمه ، ص ١٤ ومناقب خوارزمی ، ص ١٧
2- ذخائر العقبی ، ( چاپ قاهره ، سال ١٣٥٦ ) ص ٥٨ ومناقب خوارزمی ( چاپ نجف سال ١٣٥٨ هجری ) ص ١٦ - ٢٢ وینابیع الموده ( چاپ هفتم ) ص ٦٨ - ٧٢

نخستین کسی که از شما دعوت مرا بپذیرد خلیفه ووصی ووزیر من خواهد بود ، تنها کسی که از جای خود بلند شد وایمان آورد علی علیه السلام بود وپیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ایمان او را پذیرفت ووعده های خود را درباره اش امضا نمود (1) واز این روی علی علیه السلام نخستین کسی است دراسلام که ایمان آورد ونخستین کسی است که هرگز غیر خدای یگانه را نپرستید.

علی علیه السلام پیوسته ملازم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود تا آن حضرت از مکه به مدینه هجرت نمود ودر شب هجرت نیز که کفر خانه آن حضرت را محاصره کرده بودند وتصمیم داشتند آخر شب به خانه ریخته وآن حضرت رادر بستر خواب قطعه قطعه نمایند ، علی علیه السلام در بستر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خوابیده وآن حضرت از خانه بیرون آمده ورهسپار مدینه گردید (2) وپس از آن حضرت مطابق وصیتی که کرده بود ، امانت های مردم را به صاحبانش رد کرده مادر خود ودختر پیغمبر را با دو زن دیگر برداشته به مدینه حرکت نمود (3) .

در مدینه نیز ملازم پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود وآن حضرت در هیچ خلوت وجلوتی علی علیه السلام را کنار نزد ویگانه دختر محبوبه خود فاطمه را به وی تزویج نمود. ودر موقعی که میان اصحاب خود عقد اخوت می بست او را برادر خود قرار داد (4) . علی علیه السلام در همه جنگ ها که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله شرکت فرموده ، حاضر شد جز جنگ تبوک که آن حضرت او را در مدینه به جای خود نشانیده بود (5) ودر هیچ جنگی پای به عقب نگذاشت واز هیچ حریفی روی نگردانید ودر هیچ امری مخالفت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3015


1- ارشاد مفید ( چاپ تهران سال ١٣٧٧ ) ص ٤ وینابیع الموده ، ص ١٢٢
2- فصول المهمه ، ص ٢٨ - ٣٠ ؛ تذکره الخواص ( چاپ نجف سال ١٣٨٣ هجری ) ص ٣٤ ؛ ینابیع الموده ، ص ١٠٥ ومناقب خوارزمی ، ص ٧٣ - ٧٤
3- فصول المهمه ، ص ٣٤
4- همان ، ص ٢٠ ؛ تذکره الخواص ، ص ٢٠ - ٢٤ وینابیع الموده ، ص ٦٣ - ٦٥
5- تذکره الخواص ، ص ١٨ ؛ فصول المهمه ، ص ٢١ ومناقب خوارزمی ، ص ٧٤

نکرد چنان که آن حضرت فرمود : « هرگز علی از حق وحق از علی جدا نمی شوند » . (1) علی علیه السلام روز رحلت پیغمبر اکرم سی وسه سال داشت وبا این که در همه فضائل دینی سرآمد ودر میان اصحاب پیغمبر ممتاز بود ، به عنوان این که وی جوان است ومردم به واسطه خون هایی که در جنگ ها پیشاپیش پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ریخته با وی دشمنند از خلافت کنارش زدند وبه این ترتیب دست آن حضرت از شئونِ عمومی به کلی قطع شد وی نیز گوشه خانه گرفته به تربیت افراد پرداخت وبیست وپنج سال که زمان سه خلیفه پس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود ، گذرانید وپس از کشته شدن خلیفه سوم مردم به آن حضرت بیعت نموده وبه خلافتش برگزیدند.

آن حضرت در خلافت خود که چهار سال ونه ماه تقریباً طول کشید سیرت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله را داشت وبه خلافت خود صورت نهضت وانقلاب داد ، به اصلاحات پرداخت والبته این اصلاحات به ضرر برخی از سود جویان تمام می شد واز این روی عده ای از صحابه که پیشاپیش آنها ام المؤمنین « عائشه » و « طلحه » و « زبیر » و « معاویه » بود ، خون خلیفه سوم را دستاویز قرار داده سر به مخالفت برافراشتند وبنای شورش وآشوب گری گذاشتند.

آن حضرت برای خوابانیدن فتنه ، جنگی با ام المؤمنین عائشه وطلحه وزبیر در نزدیکی بصره کرد که به « جنگ جمل » معروف است وجنگی دیگر با معاویه در مرز عراق وشام کرد که به جنگ « صفین » معروف است ویک سال ونیم ادامه یافت وجنگی دیگر با خوارج در نهروان کرد که به جنگ « نهروان » معروف است وبه این ترتیب بیشتر مساعی آن حضرت در ایام خلافت خود صرف رفع اختلاف داخلی بود وپس از کمی ، صبح روز نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجری در مسجد کوفه در سر

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3016


1- ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، ( چاپ قم ) ج ٣ ، ص ٦٢ و٢١٨ ؛ غایه المرام ، ص ٥٣٩ وینابیع الموده ، ص ١٠٤

نماز به دست بعضی از خوارج ضربتی خورده ودر شب بیست ویکم ماه شهید شد. (1)

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به شهادت تاریخ واعتراف دوست ودشمن در کمالات انسانی نقیصه ای نداشته ودر فضائل اسلامی نمونه کاملی از تربیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود.

بحث هایی که در اطراف شخصیت او شده وکتاب هایی که در این باره شیعه وسنی وسایر مطلعین وکنجکاوان نوشته اند ، درباره هیچ یک از شخصیت های تاریخ اتفاق نیفتاده است.

علی علیه السلام در علم ودانش داناترین یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایراهل اسلام بود ونخستین کسی است در اسلام که در بیانات علمی خود ، در استدلال آزاد وبرهان را باز کرد ودر معارف الهیه بحث فلسفی نمود ودر باطن قرآن سخن گفت وبرای نگهداری لفظش دستور زبان عربی را وضع فرمود وتواناترین عرب بود ؟ در سخنرانی ( چنان که در بخش ١ کتاب نیز اشاره شد ) علی علیه السلام در شجاعت ضرب المثل بود در آن همه جنگ ها که در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وپس از آن شرکت کرد ، هرگز ترس واضطراب از خود نشان نداد وبا این که بارها وضمن حوادثی مانند جنگ احد وجنگ حنین وجنگ خیبر وجنگ خندق ، یاران پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ولشکریان اسلام لرزیدند ویا پراکنده شده فرار نمودند ، وی هرگز پشت به دشمن نکرد وهرگز نشد که کسی از ابطال ومردان جنگی با وی درآویزد وجان به سلامت برد ودر عین حال با کمال توانایی ناتوانی را نمی کشت وفراری را دنبال نمی کرد وشبیخون نمی زد وآب بر روی دشمن نمی بست.

از مسلمات تاریخ است که آن حضرت در جنگ خیبر در حمله ای که به قلعه نمود دست به حلقه در رسانیده با تکانی در قلعه را کنده به دور انداخت. (2)

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3017


1- مناقب آل ابی طالب ، ج ٣ ، ص ٣١٢ ؛ فصول المهمه ، ص ١١٣ - ١٢٣ وتذکره الخواص ، ص ١٧٢ - ١٨٣
2- تذکره الخواص ، ص ٢٧

وهم چنین روز فتح مکه که پیغبمر اکرم صلی الله علیه وآله امر به شکستن بت ها نمود بت ( هبل ) که بزرگ ترین بت های مکه ومجسمه عظیم الجثه ای از سنگ بود که بر بالای کعبه نصب کرده بودند علی علیه السلام به امر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله پای روی دوش آن حضرت گذاشته بالای کعبه رفت و « هبل » را از جای خود کند وپایین انداخت. (1)

علی علیه السلام در تقوای دینی وعبادت حق نیز یگانه بود ، پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در پاسخ کسانی که نزد وی از تندی علی علیه السلام گله می کردند می فرماید : « علی را سرزنش نکنید ، زیرا وی شیفته خداست » (2) .

ابودردا صحابی ، جسد آن حضرت را در یکی از نخلستان های مدینه دید که مانند چوب خشک افتاده است برای اطلاع به خانه آن حضرت آمد وبه همسر گرامی وی که دختر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله بود ، درگذشت همسرش را تسلیت گفت ، دختر پیغمبر صلی الله علیه وآله فرمود : پسر عم من نمرده است بلکه در عبادت از خوف خدا غش نموده است واین حال برای وی بسیار اتفاق می افتاد.

علی علیه السلام در مهربانی به زیر دستان ودل سوزی به بینوایان وبیچارگان وکرم وسخا به فقرا ومستمندان قصص وحکایات بسیار دارد. آن حضرت هر چه را به دستش می رسید در راه خدا به مستمندان وبیچارگان می داد وخود با سخت ترین وساده ترین وضعی زندگی می کرد. آن حضرت کشاورزی را دوست می داشت وغالباً به استخراج قنوات ودرخت کاری وآباد کردن زمین های بایر می پرداخت ولی از این راه هر ملکی را که آباد می کرد ویا هر قناتی را که بیرون می آورد وقف فقرا می فرمود واوقاف آن حضرت که به صدقات علی معروف بود در اواخر عهد وی عواید سالیانه قابل توجهی ( بیست وچهار هزار دینار طلا ) داشت (3) .

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3018


1- همان ، ص ٢٧ ومناقب خوارزمی ، ص ٧١.
2- مناقب آل ابی طالب ، ج ٣ ، ص ٢٢١ ومناقب خوارزمی ، ص ٩٢.
3- نهج البلاغه ، جز ٣ ، کتاب ٢٤.
امام دوم

امام حسن مجتبی علیه السلام ( آن حضرت وبرادرش امام حسین علیه السلام ) دو فرزند امیرالمؤمنین علی علیه السلام بودند از حضرت فاطمه علیها السلام دختر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وپیغمبر اکرم بارها می فرمود که حسن وحسین فرزندان منند وبه پاس همین کلمه علی علیه السلام به سایر فرزندان خود می فرمود : « شما فرزندان من هستید وحسن وحسین فرزندان پیغمبر خدایند (1) . »

امام حسن علیه السلام سال سوم هجرت در مدینه متولد شد (2) وهفت سال واندی جد خود را درک نمود ودر آغوش مهر آن حضرت به سر برد وپس از رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که با رحلت حضرت فاطمه سه ماه یا شش ماه بیشتر فاصله نداشت تحت تربیت پدر بزرگوار خود قرار گرفت.

امام حسن علیه السلام پس از شهادت پدر بزرگوار خود به امر خدا وطبق وصیت آن حضرت ، به امامت رسید ومقام خلافت ظاهری را نیز اشغال کرده نزدیک به شش ماه به اداره امور مسلمین پرداخت ودر این مدت معاویه که دشمن سرسخت ( علی ) وخاندان او بود وسال ها به طمع خلافت ( در ابتدا به نام خون خواهی خلیفه سوم واخیراً به دعوی صریح خلافت ) جنگیده بود به عراق که مقر خلافت امام حسن علیه السلام بود لشکر کشید وجنگ آغاز کرد واز سوی دیگر سرداران لشکریان امام حسن را تدریجاً با پول های گزاف ونویدهای فریبنده اغوا نمود ولشکریان را بر آن حضرت شورانید (3) .

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 3019


1- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٢١ و٢٥ وذخائر العقبی ، ص ٦٧ و١٢١.
2- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٢٨ ؛ دلائل الامامه طبری ( چاپ نجف سال ١٣٦٩ هجری ) ص ٦٠ ؛ فصول المهمه ، ص ١٣٣ ؛ تذکره الخواص ، ص ١٩٣ ؛ تاریخ یعقوبی ( چاپ نجف سال ١٣١٤ هجری ) ج ٢ ، ص ٢٠٤ واصول کافی ، ج ١ ، ص ٤١٦.
3- ارشاد مفید ، ص ١٧٢ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٣ وفصول المهمه ، ص ١٤٤.

بالاخره آن حضرت به صلح مجبور شده خلافت ظاهری را با شرایطی ( به شرط این که پس از درگذشت معاویه دوباره خلافت به امام حسن علیه السلام برگردد وخاندان وشیعیانش از تعرض مصون باشند ) به معاویه واگذار نمود (1) .

معاویه به این ترتیب خلافت اسلامی را قبضه کرد ووارد عراق شده ودر سخنرانی عمومی رسمی شرایط صلح را الغاء نموده (2) واز هر راه ممکن استفاده کرده سخت ترین فشار وشکنجه را بر اهل بیت وشیعیان ایشان روا داشت.

امام حسن علیه السلام در تمام مدت امامت خود که ده سال طول کشید در نهایت شدت واختناق زندگی کرد وهیچ گونه امنی حتی درداخل خانه خود نداشت وبالاخره در سال پنجاه هجری به تحریک معاویه به دست همسر خود مسموم وشهید شد (3) .

امام حسن علیه السلام در کمالات انسانی یادگار پدر ونمونه کامل جد بزرگوار خود بود وتا پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در قید حیات بود ، او وبرادرش در کنار آن حضرت جای داشتند وگاهی آنان را بر دوش خود سوار می کرد.

عامه وخاصه از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرده اندکه درباره حسن وحسین علیهما السلام فرمود : (4) « این دو فرزند من امام می باشند خواه برخیزند وخواه بنشینند » ( کنایه است از تصدی مقام خلافت ظاهری وعدم تصدی آن ) وروایات بسیار از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وامیرالمؤمنین علی علیه السلام در امامت آن حضرت بعد از پدر بزرگوارش ،

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3020


1- ارشاد مفید ، ص ١٧٢ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٣ ؛ الامامه والسیاسه ، ج ١ ، ص ١٦٣ ؛ فصول المهمه ، ص ١٤٥ وتذکره الخواص ، ص ١٩٧
2- ارشاد مفید ، ص ١٧٣ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٥ والامامه والسیاسه ، ج ١ ، ص ١٦٤
3- ارشاد مفید ، ص ١٧٤ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٤٢ ؛ فصول المهمه ، ص ١٤٦ وتذکره الخواص ، ص ٢١١
4- ارشاد مفید ، ص ١٨١ واثبات الهداه ، ج ٥ ، ص ١٢٩ و١٣٤

وارد شده است.

امام سوم

امام حسین ( سیدالشهدا ) فرزند دوم علی علیه السلام از فاطمه علیها السلام دختر پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله که در سال چهارم هجری متولد شده است. آن حضرت پس از شهادت برادر بزرگوار خود امام حسن مجتبی علیه السلام به امر خدا وطبق وصیت وی به امامت رسید (1) .

امام حسین علیه السلام ده سال امامت نمود وتمام این مدت را به استثنای ( تقریبا ) شش ماه آخر در خلافت معاویه واقع بود ودر سخت ترین اوضاع وناگوارترین احوال با نهایت اختناق زندگی می فرمود ، زیرا گذشته از این که مقررات وقوانین دینی اعتبار خود را از دست داده بود وخواسته های حکومت جایگزین خواسته های خدا ورسول شده بود وگذشته از این که معاویه ودستیاران او از هر امکانی برای خرد کردن واز میان بردن اهل بیت وشیعیانشان ومحو نمودن نام علی وآل علی استفاده می کردند ، معاویه در صدد تحکیم اساس خلافت فرزند خود یزید بر آمده بود وگروهی از مردم به واسطه بی بند وباری یزید ، از این امر خشنود نبودند. معاویه برای جلوگیری از ظهور مخالفت به سخت گیری های بیشتر وتازه تری دست زده بود.

امام حسین علیه السلام خواه ناخواه این روزگار تاریک را می گذرانید وهر گونه شکنجه وآزار روحی را از معاویه ودستیاران وی تحمل می کرد تا در اواسط سال شصت هجری معاویه درگذشت وپسرش یزید به جای پدر نشست. (2)

بیعت یک سنت عربی بود که در کارهای مهم مانند سلطنت وامارت اجرا می شد وزیر دستان وبه ویژه سرشناسانشان دست بیعت وموافقت وطاعت به سلطان یا امیر مثلاً می دادند ومخالفت بعد از بیعت عار وننگ قومی بود ومانند تخلف از امضای

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 3021


1- ارشاد مفید ، ص ١٧٩ ؛ اثبات الهداه ، ج ٥ ، ص ١٦٨ - ٢١٢ واثبات الوصیه مسعودی ، ص ١٢٥
2- ارشاد مفید ، ص ١٨٢ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٢٦ - ٢٢٨ وفصول المهمه ، ص ١٦٣

قطعی جرمی مسلم شمرده می شد ودر سیره پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله فی الجمله ، یعنی در جایی که به اختیار وبدون اجبار انجام می یافت ، اعتبار داشت.

معاویه نیز از معاریف قوم برای یزید بیعت گرفته بود ولی متعرض حال امام حسین علیه السلام نشده وبه آن حضرت تکلیف بیعت ننموده بود وبالخصوص به یزید وصیت کرده بود (1) که اگر حسین بن علی از بیعت وی سرباز زند پی گیری نکند وباسکوت واغماض بگذراند ، زیرا پشت وروی مسئله را درست تصور کرده عواقب وخیم آن را می دانست.

ولی یزید در اثر خودبینی وبی باکی که داشت وصیت پدر را فراموش کرده بی درنگ پس از درگذشت پدر به والی مدینه دستور داد که از امام حسین برای وی بیعت گیرد وگرنه سرش را به شام فرستد (2) .

پس از آن که والی مدینه درخواست یزید را به امام حسین علیه السلام ابلاغ کرد آن حضرت برای تفکر در اطراف قضیه مهلت گرفت وشبانه با خاندان خود به سوی مکه حرکت فرمود وبه حرم خدا که در اسلام مأمن رسمی می باشد پناهنده شد.

این واقعه در اواخر ماه رجب واوایل ماه شعبان سال شصت هجری بود وامام حسین علیه السلام تقریباً چهار ماه در شهر مکه در حال پناهندگی به سر برد واین خبر تدریجاً در اقطار بلاد اسلامی منتشر شد از یک سوی بسیاری از مردم که از بیدادگری های دوره معاویه دلخور بودند وخلافت یزید بر نارضایتیشان می افزود به آن حضرت مراوده واظهار همدردی می کردند واز یک سوی سیل نامه از عراق وبه ویژه از شهر کوفه به شهر مکه سرازیر می شد واز آن حضرت می خواستند که به عراق رفته وبه پیشوایی ورهبری جمعیت پرداخته برای برانداختن بیداد وستم

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3022


1- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٨٨
2- همان ، ص ٨٨ ؛ ارشاد مفید ، ص ١٨٢ ؛ الامامه والسیاسه ، ج ١ ، ص ٢٠٣ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٢٩ ؛ فصول المهمه ، ص ١٦٣ وتذکره الخواص ، ص ٢٣٥

قیام کند والبته این جریان برای یزید خطرناک بود.

اقامت امام حسین علیه السلام در مکه ادامه داشت تا موسم حج رسید ومسلمانان جهان به عنوان حج گروه ، گروه ودسته دسته وارد مکه ومهیای انجام عمل حج می شدند آن حضرت اطلاع پیدا کرد که جمعی از کسان یزید درزی حجاج وارد مکه شده اند ومأموریت دارند با سلاحی که در زیر لباس احرام بسته اند آن حضرت را در اثنای عمل حج به قتل رسانند (1) .

آن حضرت عمل خود را مخفف ساخته تصمیم به حرکت گرفت ودر میان گروه انبوه مردم سرپا ایستاده سخنرانی کوتاهی کرده (2) حرکت خود را به سوی عراق خبر داد وی در این سخنرانی کوتاه شهادت خود را گوشزد می نماید واز مسلمانان استمداد می کند که در این هدف یاریش نمایند وخون خود را در راه خدا بذل کنند وفردای آن روز با خاندان وگروهی از یاران خود رهسپار عراق شد.

امام حسین علیه السلام تصمیم قطعی گرفته بودکه بیعت نکند وبه خوبی می دانست که کشته خواهد شد ونیروی جنگی شگرف ودهشتناک بنی امیه که با فساد عمومی وانحطاط فکری وبی ارادگی مردم وخاصه اهل عراق تأیید می شد ، او را خورد ونابود خواهد کرد.

جمعی از معاریف به عنوان خیر خواهی سر راه را بروی گرفته وخطر این حرکت ونهضت را تذکر دادند ولی آن حضرت در پاسخ فرمود که من بیعت نمی کنم وحکومت ظلم وبیداد را امضا نمی نمایم ومی دانم که به هر جا روم ، ودر هر جا باشم ، مرا خواهند کشت واین که مکه را ترک می گویم برای رعایت حرمت خانه خداست که با ریختن خون من هتک نشود (3) .

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3023


1- ارشاد مفید ، ص ٢٠١
2- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٨٩
3- ارشاد مفید ، ص ٢٠١ وفصول المهمه ، ص ١٦٨

امام حسین علیه السلام راه کوفه را پیش گرفت در اثنای راه که هنوز چند روز راه تا کوفه داشت ، خبر یافت که والی یزید در کوفه نماینده امام را با یک نفر از معاریف شهر که طرفدار جدی بود ، کشته وبه دستور وی ریسمان به پایشان بسته درکوچه وبازار کوفه کشیده اند (1) وشهر ونواحی آن تحت مراقبت شدید درآمده وسپاه بیرون از شمار دشمن در انتظار وی به سر می برند وراهی جز کشته شدن در پیش نیست همین جا بود که امام تصمیم قطعی خود را به کشته شدن بی تردید اظهار داشت وبه سیر خود ادامه داد (2) .

در هفتادکیلومتری کوفه ( تقریبا ) در بیابانی به نام کربلا ، آن حضرت وکسانش به محاصره لشگریان یزید درآمدند وهشت روز توقف داشتند که هر روز حلقه محاصره تنگ تر وسپاه دشمن افزون تر می شد وبالاخره آن حضرت وخاندان وکسانش با شماره ناچیز ، در میان حلقه های متشکل از سی هزار نفر مرد جنگی قرار گرفتند (3) .

در این چند روز امام به تحکیم موضع خود پرداخته یاران خود را تصفیه نمود شبانه عموم همراهان خود را احضار فرمود در ضمن سخنرانی کوتاهی اظهار داشت که : ما جز مرگ وشهادت در پیش نداریم واینان با کسی جز من کار ندارند من بیعت خود را از شما برداشتم هر که بخواهد می تواند از تاریکی شب استفاده نموده جان خود را از این ورطه هولناک برهاند.

پس از آن فرمود چراغ ها را خاموش کردند واکثر همراهان که برای مقاصد مادی همراه بودند پراکنده شدند وجز جماعت کمی از شیفتگان حق ( نزدیک به چهل تن از

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3024


1- ارشاد مفید ، ص ٢٠٤ ؛ فصول المهمه ، ص ١٧٠ ومقاتل الطالبیین ، ص ٧٣
2- ارشاد مفید ، ص ٢٠٥ ؛ فصول المهمه ، ص ١٧١ ومقاتل الطالبیین ، ص ٧٣
3- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٩٨

یاران امام ) وعده ای از بنی هاشم کسی نماند.

امام علیه السلام بار دیگر بازماندگان را جمع کرده وبه مقام آزمایش درآورده در خطابی که به یاران وخویشاوندان هاشمی خود کرد ، اظهار داشت :

که این دشمنان تنها با من کار دارند هر یک از شما می تواند از تاریکی شب استفاده کرده از خطر نجات یابد ولی این بار هر یک از یاران باوفای امام با بیان های مختلف پاسخ دادند که ما هرگز از راه حق که تو پیشوای آنی روی نخواهیم تافت ودست از دامن پاک تو نخواهیم برداشت وتا رمقی در تن وقبضه شمشیر به دست داریم از حریم تو دفاع خواهیم نمود. (1)

آخر روز نهم ماه محرم آخرین تکلیف ( یا بیعت یا جنگ ) از جانب دشمن به امام رسید وآن حضرت شب را برای عبادت مهلت گرفت ومصمم جنگ فردا شد. (2)

روز دهم محرم سال شصت ویک هجری ، امام با جمعیت کم خود ( روی هم رفته کمتر از نود نفر که چهل نفر ایشان از همراهان سابق امام وسی وچند نفر در شب وروز جنگ از لشکر دشمن به امام پیوسته بودند ومابقی خویشاوندان هاشمی امام ، از فرزندان وبرادران وبرادر زادگان وخواهر زادگان وعموزادگان بودند ) در برابر لشگر بیکران دشمن صف آرایی نمودند وجنگ درگرفت.

آن روز از بامداد تا واپسین جنگیدند وامام علیه السلام وسایر جوانان هاشمی ویاران وی تا آخرین نفر شهید شدند ( در میان کشته شدگان دو فرزند خردسال امام حسن ویک کودک خردسال ویک فرزند شیرخوار امام حسین را نیز باید شمرد ) (3) .

لشگر دشمن پس از خاتمه یافتن جنگ ، حرم سرای امام را غارت کردند وخیمه وخرگاه را آتش زدند وسرهای شهدا را بریده بدن های ایشان را لخت کرده بی این که به خاک بسپارند ، به زمین انداختند سپس اهل حرم را که همه زن ودختر بی پناه بودند با

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3025


1- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٩٩ وارشاد مفید ، ص ٢١٤
2- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٩٨ وارشاد مفید ، ص ٢١٤
3- بحارالانوار ( چاپ کمپانی ) ج ١٠ ، ص ٢٠٠ - ٢٠٢ و٢٠٣

سرهای شهدا به سوی کوفه حرکت دادند ( در میان اسیران از جنس ذکور تنی چند بیش نبود که از جمله آنان فرزند بیست ودو ساله امام حسین ، که سخت بیمار بود ؛ یعنی امام چهارم ودیگر فرزند چهار ساله وی محمدبن علی که امام پنجم باشد ودیگر حسن مثنی فرزند امام دوم که داماد امام حسین علیه السلام بود ودر جنگ زخم کاری خورده ودر میان کشتگان افتاده بود او را نیز در آخرین رمق یافتند وبه شفاعت یکی از سرداران سر نبریدند وبا اسیران به کوفه بردند ) واز کوفه نیز به سوی دمشق پیش یزید بردند.

واقعه کربلا واسیری زنان ودختران اهل بیت وشهر به شهر گردانیدن ایشان وسخنرانی هایی که دختر امیرالمؤمنین علیه السلام وامام چهارم « که جزء اسیران بودند » درکوفه وشام نمودند بنی امیه را رسوا کرد وتبلیغات چندین ساله معاویه را از کار انداخت وکار به جایی کشید که یزید از عمل مأمورین خود در ملأ عام بیزاری جست وواقعه کربلا عامل مؤثری بود که با تأثیر مؤجل خود حکومت بنی امیه را برانداخت وریشه شیعه را استوارتر ساخت واز آثار معجل آن انقلابات وشورش هایی بود که به همراه جنگ های خونین تا دوازده سال ادامه داشت واز کسانی که در قتل امام شرکت جسته بودند حتی یک نفر از دست انتقام نجستند.

کسی که در تاریخ حیات امام حسین علیه السلام ویزید واوضاع واحوالی که آن روز حکومت می کرد ، دقیق شود ، ودر این بخش از تاریخ کنجکاوی نماید ، شک نمی کند که آن روز ، در برابر امام حسین علیه السلام یک راه بیشتر نبود وآن همان کشته شدن بود وبیعت یزید که نتیجه ای جز پایمال کردن علنی اسلام نداشت ، برای امام مقدور نبود.

زیرا یزید با این که احترامی برای آیین اسلام ومقررات آن قائل نبود ، وبند وباری نداشت ، به پایمال کردن مقدسات وقوانین اسلامی بی باکانه تظاهر نیز می کرد.

ولی گذشتگان وی اگر با مقررات دینی مخالفت می کردند ، آنچه می کردند در لفافه دین می کردند وصورت دین را محترم شمرده با یاری پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر مقامات

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3026

دینی که مردم برای ایشان معتقد بودند ، افتخار می نمودند.

واز این جا روشن می شود که آنچه برخی از مفسرین حوادث گفته اند که این دو پیشوا ( امام حسن وامام حسین ) دو سلیقه مختلف داشتند وامام حسن مسلک صلح را می پسندید به خلاف امام حسین که جنگ را ترجیح می داد چنان که آن برادر با داشتن چهل هزار مرد جنگی با معاویه صلح کرد واین برادر با چهل نفر به جنگ یزید برخاست ، سخنی است نابه جا.

زیرا می بینیم که همین امام حسین که یک روز زیر بار بیعت یزید نرفت ده سال در حکومت معاویه مانند برادرش امام حسن ( که او نیز ده سال با معاویه به سر برده بود ) به سر برد وهرگز سر به مخالفت بر نداشت وحقا اگر امام حسن یا امام حسین با معاویه می جنگیدند کشته می شدند وبرای اسلام کمترین سودی نمی بخشید ودر برابر سیاست حق به جانبی معاویه ، که خود را صحابی وکاتب وحی وخال المؤمنین معرفی کرده وهر دسیسه را به کار می برد ، تأثیری نداشت.

گذشته از این که با تمهیدی که داشت می توانست آنان را به دست کسان خودشان بکشد وخود به عزای شان نشسته به مقام خون خواهی بیاید چنان که با خلیفه سوم نظیر همین معامله را کرد.

امام چهارم

امام سجاد ( علی بن حسین ملقب به زین العابدین وسجاد ) وی فرزند امام سوم بود که از شاه زنان دختر یزدجرد شاهنشاه ایران متولد شده بود وتنها فرزند امام سوم بود که باقی مانده بود ، زیرا سه برادر دیگرش در واقعه کربلا به شهادت رسیدند (1) وآن حضرت نیز همراه پدر به کربلا آمده بود ولی چون سخت بیمار بود وتوانایی حمل

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 3027


1- مقاتل الطالبیین ، ص ٥٢ و٥٩

اسلحه وجنگ نداشت ، از جهاد وشهادت بازماند وبا اسیران حرم به شام اعزام گردید.

پس از گذرانیدن دوران اسیری ، به امر یزید برای استمالت افکار عمومی محترماً به مدینه روانه گردید آن حضرت را بار دوم نیز به امر عبدالملک خلیفه اموی ، با بند وزنجیر از مدینه به شام جلب کرده اند وبعد به مدینه برگشته است (1) .

امام چهارم پس از مراجعت به مدینه گوشه خانه را گرفته ودر به روی بیگانه بسته مشغول عبادت پروردگار بود وبا کسی جز خواص شیعه مانند « ابوحمزه ثمالی » و « ابوخالد کابلی » وامثال ایشان تماس نمی گرفت. البته خواص ، معارفی را که از آن حضرت اخذ می کردند در میان شیعه نشر می دادند واز این راه تشیع توسعه فراوانی یافت که اثر آن در زمان امامت امام پنجم به ظهور پیوست.

از جمله آثار امام چهارم ادعیه ای است به نام ادعیه صحیفه وآن پنجاه وهفت دعاست که به دقیق ترین معارف الهیه مشتمل می باشد وزبور آل محمدش می گویند.

امام چهارم پس از سی وپنج سال امامت به حسب بعضی از روایات شیعه به تحریک هشام خلیفه اموی ، به دست ولید بن عبدالملک مسموم شد (2) ودر سال نود وپنج هجری درگذشت.

امام پنجم

امام محمدبن علی ( باقر ) لفظ « باقر » به معنای شکافنده است ولقبی است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله به آن حضرت داده بود (3) .

آن حضرت فرزند امام چهارم ودر سال پنجاه وهفت هجری متولد شده بود در

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 3028


1- تذکره الخواص ، ص ٣٢٤ ؛ اثبات الهداه ، ج ٥ ، ص ٢٤٢
2- مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ١٧٦ ؛ دلائل الامامه ، ص ٨٠ وفصول المهمه ، ص ١٩٠
3- ارشاد مفید ، ص ٢٤٦ ؛ فصول المهمه ، ص ١٩٣ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ١٩٧

واقعه کربلا چهارساله وحاضر بود وپس از پدر بزرگوارش به امر خدا ومعرفی گذشتگان خود ، به امامت رسید ودر سال صد وچهارده ویا صدو هفده هجری ( به حسب بعضی از روایات شیعه (1) توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک برادر زاده هشام خلیفه اموی مسموم شده ) درگذشت.

در عهد امام پنجم از طرفی در اثر مظالم بنی امیه ، هر روز در قطری از اقطار بلاد اسلامی انقلاب وجنگ هایی رخ می داد واز خود خاندان اموی نیز اختلافات بروز می کرد واین گرفتاری ها دستگاه خلافت را مشغول وتا اندازه ای از تعرض به اهل بیت صرف می کرد.

واز طرفی وقوع فاجعه کربلا ومظلومیت اهل بیت که ممثل آن ، امام چهارم بود مسلمانان را مجذوب وعلاقه مند اهل بیت می ساخت. این عوامل دست به دست داده مردم وخاصه شیعه را مانند سیل به سوی مدینه وحضور امام پنجم سرازیر ساخت وامکاناتی در نشر حقایق اسلامی ومعارف اهل بیت برای آن حضرت به وجود آمد که برای هیچ یک از پیشوایان گذشته اهل بیت میسر نشده بود وگواه این مطلب اخبار واحادیث بی شماری است که از امام پنجم نقل شده وگروه انبوهی است از رجال علم ودانشمندان شیعه که در فنون متفرقه معارف اسلامی در مکتب آن حضرت پرورش یافته اند ودر فهرست ها وکتب رجال اسامیشان ضبط شده است. (2)

امام ششم

امام جعفربن محمد ( صادق ) فرزندامام پنجم که در سال هشتاد وسه هجری متولد

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 3029


1- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٦٩ ؛ ارشاد مفید ، ص ٢٤٥ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٠٢ و٢٠٣ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٦٣ ؛ تذکره الخواص ، ص ٣٤٠ ؛ دلائل الامامه ، ص ٩٤ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٢١٠
2- ارشاد مفید ، ص ٢٤٥ - ٢٥٣. رجوع شود رجال کشی ورجال الطوسی. وفهرست طوسی وسایر کتاب های رجال

ودر سال صد وچهل وهشت هجری ( طبق روایات شیعه ) به تحریک منصور خلیفه عباسی مسموم وشهید شده است. (1)

در عهد امامت امام ششم در اثر انقلابات کشورهای اسلامی وخصوصاً قیامی که مسوده برای برانداختن خلافت بنی امیه کرده بودند وجنگ های خونینی که منجر به سقوط خلافت وانقراض بنی امیه گردید ودر اثر آنها زمینه خوبی که امام پنجم در بیست سال زمان امامت خود با نشر حقایق اسلامی ومعارف اهل بیت مهیا کرده بود ، برای امام ششم امکانات بیشتر ومحیط مناسب تری برای نشر تعالیم دینی پیدا شد.

آن حضرت تا اواخر زمان امامت خود که مصادف با آخر خلافت بنی امیه واول خلافت بنی عباس بود از فرصت استفاده نموده به نشر تعالیم دینی پرداخت وشخصیت های علمی بسیاری در فنون مختلفه عقلی ونقلی مانند « زراره » و « محمد ابن مسلم » و « مؤمن طاق » و « هشام بن حکم » و « ابان بن تغلب » و « هشام بن سالم » و « حریز » و « هشام کلبی نسابه » و « جابر بن حیان صوفی » شیمیائی وغیر ایشان را پرورش داد حتی عده ای از رجال علمی عامه نیز مانند « سفیان ثوری » و « ابوحنیفه » رئیس مذهب حنفیه و « قاضی سکونی » و « قاضی ابوالبختری » وغیر ایشان افتخار تلمذش را پیدا کردند ( معروف است که از مجلس درس وحوزه تعلیم امام ششم چهار هزار نفر محدث ودانشمند بیرون آمده است ) (2) .

احادیثی که از صادقین یعنی از امام پنجم وششم مأثور است ، از مجموع احادیثی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وده امام دیگر ضبط شده است ، بیشتر است.

ولی دراواخر عهد خود دچار منصور خلیفه عباسی شد وتحت مراقبت و

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3030


1- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٧٢ ؛ دلائل الامامه ، ص ١١١ ؛ ارشاد مفید ، ص ٢٥٤ ؛ تاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ١١٩ ؛ فصول المهمه ، ص ٢١٢ ؛ تذکره الخواص ، ص ٣٤٦ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٢٨٠
2- ارشاد مفید ، ص ٢٥٤ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٠٤ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٢٤٧

محدودیت شدید درآمد منصور آزارها وشکنجه ها وکشتارهای بی رحمانه ای در حق سادات علویین روا دید که از بنی امیه با آن همه سنگدلی وبیباکی سرنزده بود. به دستور وی آنان را دسته دسته می گرفتند ودر قعر زندان های تاریک با شکنجه وآزار به زندگی شان خاتمه می دادند وجمعی را گردن می زدند وگروهی را زنده زیر خاک می کردند وجمعی را در پی ساختمان ها یا میان دیوارها گذاشته رویشان بنا می کردند.

منصور دستور جلب امام ششم را از مدینه صادر کرد ( امام ششم پیش از آن نیز یک بار به امر سفاح خلیفه عباسی به عراق وپیش از آن نیز در حضور امام پنجم به امر هشام خلیفه اموی به دمشق جلب شده بود ) .

مدتی امام را زیر نظر گرفتند وبارها عزم کشتن آن حضرت را نموده وهتک ها کرد ولی بالاخره اجازه مراجعه به مدینه را داده وامام به مدینه مراجعت فرمود وبقیه عمر را با تقیه شدید ونسبتاً با عزلت وگوشه نشینی برگزار می کرد تا به دسیسه منصور مسموم وشهید شد (1) .

منصور پس از آن که خبر شهادت امام ششم را دریافت داشت به والی مدینه نوشت که به عنوان تفقد بازماندگان ، به خانه امام برود ووصیت نامه آن حضرت را خواسته وبخواند وکسی را که وصی امام معرفی شده فی المجلس گردن بزند والبته مقصود منصور از جریان این دستور این بود که به مسئله امامت خاتمه دهد وزمزمه تشیع را به کلی خاموش کند ولی برخلاف توطئه وی وقتی که والی مدینه طبق دستور ، وصیت نامه را خواند دید امام پنج نفر را برای وصایت تعیین فرموده. خود خلیفه ووالی مدینه وعبدالله افطح فرزند بزرگ وموسی فرزند کوچک آن حضرت وحمیده وبه این ترتیب تدبیر منصور نقش بر آب شد (2) .

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3031


1- فصول المهمه ، ص ٢١٢ ؛ دلائل الامامه ، ص ١١١ واثبات الوصیه ، ص ١٤٢
2- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٣١٠
امام هفتم

امام موسی بن جعفر ( کاظم ) فرزند امام ششم در سال صد وبیست وهشت هجری متولد شد وسال صد وهشتاد وسه هجری در زندان مسموماً شهید شد (1) .

آن حضرت پس از درگذشت پدر بزرگوار خود به امر خدا ومعرفی گذشتگان خود به امامت رسید.

امام هفتم از خلفای عباسی با منصور وهادی ومهدی وهارون معاصر ودر عهد بسیار تاریک ودشوار با تقیه سخت می زیست تا اخیراً هارون در سفر حج به مدینه رفت وبه امر وی امام را در حالی که در مسجد پیغمبر مشغول نماز بود گرفته وبه زنجیر بسته زندانی کردند واز مدینه به بصره واز بصره به بغداد بردند وسال ها از زندانی به زندانی منتقل می نمودند وبالاخره در بغداد در زندان سندی ابن شاهک با سمّ درگذشت (2) ودر مقابر قریش که فعلاً شهر کاظمیه می باشد مدفون گردید.

امام هشتم

امام علی بن موسی ( رضا ) فرزند امام هفتم که ( بنا به اشهر تواریخ ) سال صد وچهل وهشت هجری

متولد وسال دویست وسه هجری درگذشته است (3) .

امام هشتم پس از پدر بزرگوار خود به امر خدا ومعرفی گذشتگان خود به امامت رسید ومدتی از زمان خود با هارون خلیفه عباسی وپس از آن با پسرش امین وپس از

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 3032


1- همان ، ص ٤٧٦ ؛ ارشاد مفید ، ص ٢٧٠ ؛ فصول المهمه ، ص ٢١٤ - ٢٢٣ ؛ دلائل الامامه ، ص ١٤٦ - ١٤٨ وتذکره الخواص ، ص ٣٤٨ - ٣٥٠
2- ارشاد مفید ، ص ٢٧٩ - ٢٨٣ ؛ دلائل الامامه ، ص ١٤٨ و١٥٤ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٢٢ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٢٣ و٣٢٧ وتاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ١٥٠
3- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٨٦ ؛ ارشاد مفید ، ص ٢٨٤ - ٢٩٦ ؛ دلائل الامامه ، ص ١٧٥ - ١٧٧ ؛ فصل المهمه ، ص ٢٢٥ - ٢٤٦ وتاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ١٨٨

آن با پسر دیگرش مأمون معاصر بود.

مأمون پس از پدر اختلافاتی با برادر خود امین پیدا کرد که منجر به جنگ های خونین وبالاخره کشته شدن امین گردید ومأمون به سریر خلافت استیلا یافت. (1)

تا آن روز سیاست خلافت بنی عباس نسبت به سادات علوی ، سیاست خشونت آمیز وخونینی بوده پیوسته رو به سختی می رفت وهر چند گاهی یکی از علویین قیام کرده جنگ خونین وآشوبی برپا می شد واین خود برای دستگاه خلافت گرفتاری سختی بود.

وائمه وپیشوایان شیعه از اهل بیت اگر چه با نهضت وقیام کنندگان همکاری نمی کردند ومداخله ای نداشتند ولی شیعه که آن روز جمعیت قابل توجهی بودند پیوسته ائمه اهل بیت را پیشوایان دینی مفترض الطاعه وخلفای واقعی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می دانستند ودستگاه خلافت را که قیافه دربار کسری وقیصر داشت ، وبه دست یک مشت مردم بی بند وبار اداره می شد ، دستگاهی ناپاک ودور از ساحت قدس پیشوایان خود می دیدند ودوام وپیشرفت این وضع برای دستگاه خلافت خطرناک بود وآن را به شدت تهدید می کرد.

مأمون به فکر افتاد که به این گرفتاری ها که سیاست کهنه وهفتاد ساله پیشینیان وی نتوانست چاره کند ، با سیاست تازه دیگری خاتمه بخشد وآن این بود که امام هشتم را ولایت عهد بدهد واز این راه هر گرفتاری را رفع کند ، زیرا سادات علوی پس از آن که دست خودشان به خلافت بند شد دیگر به ضرر دستگاه قیام نمی کردند وشیعه نیز پس از آن که آلودگی امام خود را به خلافتی که پیوسته آن را وکار گردانان آن را پلید وناپاک می شمردند ، مشاهده کردند ، دیگر آن اعتقاد معنوی وارادت باطنی را که در حق

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3033


1- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٨٨ وفصول المهمه ، ص ٢٣٧

امامان اهل بیت داشتند ، از دست می دهند وتشکل مذهبیشان سقوط کرده دیگر خطری از این راه متوجه دستگاه خلافت نخواهد گردید (1) .

بدیهی است که پس از حصول مقصود ، از بین بردن امام برای مأمون اشکالی نداشت. مأمون برای تحقق دادن به این تصمیم ، امام رااز مدینه به مرو احضار کرد وپس از حضور ، اول خلافت وپس از آن ولایت عهد خود را به امام پیشنهاد نمود وآن حضرت اعتذار جسته نپذیرفت ولی بالاخره به هر ترتیب بود قبولانید وامام نیز به این شرط که در کارهای حکومتی وعزل ونصب عمال دولت مداخله نکند ولایت عهد را پذیرفت. (2)

این واقعه در سال دویست هجری اتفاق افتاد ولی چیزی نگذشت که مأمون از پیشرفت سریع شیعه وبیشتر شدن ارادت ایشان نسبت به ساحت امام واقبال عجیب عامه مردم وحتی سپاهیان واولیای امور دولتی ، به اشتباه خود پی برد وبه صدد چاره جویی آمده آن حضرت را مسموم وشهید ساخت.

امام هشتم پس از شهادت در شهر طوس ایران که فعلا شهر مشهد نامیده می شود مدفون گردید.

مأمون عنایت بسیاری به ترجمه علوم عقلی به عربی نشان می داد ومجلس علمی منعقد کرده بود که دانشمندان ادیان ومذاهب در آن حضور یافته به مناظره علمی می پرداختند امام هشتم نیز در آن مجلس شرکت می فرمود وبا علمای ملل وادیان به مباحثه ومناظره می پرداخت وبسیاری از این مناظره ها در جوامع حدیث شیعه مضبوط است. (3)

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3034


1- دلائل الامامه ، ص ١٩٧ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٦٣
2- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٨٩ ؛ ارشاد مفید ، ص ٢٩٠ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٣٧ ، تذکره الخواص ، ص ٣٥٢ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٦٣
3- مناقب این شهر آشوب ، ج ٤ ، ص ٣٥١ واحتجاج طبری ، ج ٢ ، ص ١٧٠ - ٢٣٧
امام نهم

امام محمدبن علی ( تقی وگاهی به لقب امام جواد وابن الرضا نیز ذکر می شود ) فرزند امام هشتم که سال ١٩٥ هجری در مدینه متولد شده وطبق روایات شیعه سال دویست وبیست هجری به تحریک معتصم خلیفه عباسی به دست همسر خود که مأمون خلیفه عباسی بود مسموم وشهید شده در جوار جد خود امام هفتم در کاظمیه مدفون گردید.

پس از پدر بزرگوار خود به امر خدا ومعرفی گذشتگان خود به امامت رسید.

امام نهم موقع درگذشت پدر بزرگوار خود در مدینه بود مأمون وی را به بغداد که آن روز عاصمه خلافت بود ، احضار کرده به حسب ظاهر محبت وملاطفت بسیاری نمود ودختر خود را به عقد ازدواج وی درآورد ودر بغداد نگهداشت ودر حقیقت می خواست به این وسیله امام رااز خارج وداخل تحت مراقبت کامل درآورد.

امام مدتی در بغداد بود سپس از مأمون استجازه کرده به مدینه رفت تا آخر عهد مأمون درمدینه بود وپس از درگذشت مأمون که معتصم زمام خلافت را به دست گرفت دوباره امام را به بغداد احضار کرده تحت نظر گرفت وبالاخره چنان که گذشت به تحریک معتصم ، آن حضرت به دست همسر خود مسموم شد ودرگذشت (1) .

امام دهم

امام علی ابن محمد ( نقی وگاهی به لقب امام هادی ذکر می شود ) فرزند امام نهم در سال ٢١٢ در مدینه متولد شده ودر سال ٢٥٤ ( طبق روایات شیعه ) معتز خلیفه عباسی

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 3035


1- ارشاد مفید ، ص ٢٩٧ ؛ اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٩٢ - ٤٩٧ ؛ دلائل الامامه ، ص ٢٠١ - ٢٠٩ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٣٧٧ - ٣٩٩ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٤٧ - ٢٥٨ وتذکره الخواص ، ص ٣٥٨

با سم شهیدش کرده است (1) .

امام دهم در ایام حیات خود با هفت نفر از خلفای عباسی. مأمون ومعتصم وواثق ومتوکل ومنتصر ومستعین ومعتز معاصر بوده است.

در عهد معتصم ، سال دویست وبیست بود که پدر بزرگوارش در بغداد با سم درگذشت. وی در مدینه بود وبه امر خدا ومعرفی امامان گذشته به امامت رسید وبه نشر تعالیم دینی می پرداخت تا زمان متوکل رسید.

متوکل در سال دویست وچهل وسه در اثر سعایت هایی که کرده بودند یکی از امرای دولت خود را مأموریت داد که آن حضرت را از مدینه به سامرا که آن روز عاصمه خلافت بود جلب کند ونامه ای مهرآمیز با کمال تعظیم به آن حضرت نوشته تقاضای حرکت وملاقات نمود (2) والبته پس از ورود آن حضرت به سامرا ، در ظاهر اقداماتی به عمل نیامد ولی در عین حال آنچه می توانست در فراهم آوردن وسایل اذیت وهتک آن حضرت کوتاهی نمی کرد وبارها به منظور قتل با هتک ، ما را احضار کرده وبه امر وی خانه اش را تفتیش نمودند.

متوکل در دشمنی با خاندان رسالت در میان خلفاء عباسی نظیر نداشت وبه ویژه با علی علیه السلام دشمن سرسخت بود وآشکارا ناسزا می گفت ومرد مقلدی را موظف داشت که در بزم های عیش تقلید آن حضرت را در می آورد وخلیفه می خندید. ودر سال دویست وسی وهفت بود که امر کرد قبه ضریح حضرت امام حسین را در کربلا وهم چنین خانه های بسیاری که در اطرافش ساخته بودند ، خراب وبا زمین یک سان نمودند ودستور داد که آب به حرم امام بستند ودستور داد زمین قبر مطهر را شخم و

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3036


1- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٤٩٧ - ٥٠٢ ؛ ارشاد مفید ، ص ٣٠٧ ؛ دلائل الامامه ، ص ٢١٦ - ٢٢٢ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٥٩ - ٢٦٥ ؛ تذکره الخواص ، ص ٣٦٢ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٤٠١ - ٤٢٠
2- ارشاد مفید ، ص ٣٠٧ - ٣١٣ ؛ اصول کافی ، ج ١ ، ص ٥٠١ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٦١ ؛ تذکره الخواص ، ص ٣٥٩ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٤١٧ ؛ اثبات الوصیه ، ص ١٧٦ وتاریخ یعقوبی ، ج ٣ ، ص ٢١٧

زراعت کنند تا به کلی اسم ورسم مزار فراموش شود. (1)

در زمان متوکل وضع زندگی سادات علوی ، که در حجاز بودند به مرحله رقت باری رسیده بود چنان که زن های ایشان ساتر نداشتند وعده ای از ایشان یک چادر کهنه داشتند که در اوقات نماز آن را به نوبه پوشیده نماز می خواندند (2) ونظیر این فشارها را به سادات علوی که در مصر بودند نیز وارد می ساخت.

امام دهم به شکنجه وآزار متوکل صبر می فرمود تا وی درگذشت وپس از وی منتصر ومستعین ومعتز روی کار آمدند وبه دسیسه معتز آن حضرت مسموم وشهید شد.

امام یازدهم

امام حسن بن علی ( عسکری ) فرزند امام دهم در سال ٢٣٢ هجری متولد شده ودر سال ٢٦٠ هجری ( بنا به بعضی از روایات شیعه ) به دسیسه معتمد خلیفه عباسی مسموماً در گذشته است (3) .

امام یازدهم پس از درگذشت پدر بزرگوار خود به امر خدا وحسب التعیین پیشوایان گذشته به امامت رسید وهفت سالی که امامت کرد به واسطه سخت گیری بیرون از اندازه مقام خلافت ، با تقیه بسیار شدید رفتار می کرد در به روی مردم حتی عامه شیعه بسته جز خواص شیعه کسی را بار نمی داد با این حال اکثر اوقات زندانی بود. (4)

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 3037


1- مقاتل الطالبیین ، ص ٣٩٥
2- همان ، ص ٣٩٥ و٣٩٦
3- ارشاد مفید ، ص ٣١٥ ؛ دلائل الامامه ، ص ٢٢٣ ؛ فصول المهمه ، ص ٢٦٦ - ٢٧٢ ؛ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٤٢٢ واصول کافی ، ج ١ ، ص ٥٠٣
4- ارشاد مفید ، ص ٣٢٤ ؛ اصول کافی ، ج ١ ، ص ٥١٢ ومناقب ابن شهرآشوب ، ج ٤ ، ص ٤٢٩ و٤٣٠

وسبب این همه فشار این بودکه اولا : در آن ازمنه جمعیت شیعه کثرت وقدرتشان به حد قابل توجهی رسیده بود واین که شیعه به امامت قائلند برای همگان روشن وآفتابی شده بود وامامان شیعه نیز شناخته می شدند واز این روی مقام خلافت بیش از پیش ائمه را تحت مراقبت درآورده واز هر راه بود با نقشه هایی مرموز در محو ونابود کردن ایشان می کوشیدند.

ثانیا : مقام خلافت پی برده بودکه خواص شیعه برای امام یازدهم فرزند معتقدند وطبق روایاتی که از خود امام یازدهم وهم از پدرانش نقل می کنند فرزند او را همان مهدی موعودی می شناسند که به موجب اخبار متواتره از طرق عامه وخاصه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خبر داده بود (1) واو را امام دوازدهم می دانند.

بدین سبب امام یازدهم بیشتر از سایر ائمه تحت مراقبت مقام خلافت درآمده بود وخلیفه وقت تصمیم قطعی گرفته بود که به هر طریق باشد به داستان امامت شیعه خاتمه بخشد ودر این خانه را برای همیشه ببندد.

واز این روی همین که بیماری امام یازدهم را به معتمد خلیفه وقت گزارش دادند ، طبیب نزد آن حضرت فرستاد وچندتن از معتمدان خود وچند نفر از قضات را به منزلش گماشت که پیوسته ملازم وی ومراقب اوضاع داخلی منزل بوده باشند وپس از شهادت امام نیز خانه را تفتیش وتوسط قابله ها وکنیزان آن حضرت را معاینه کردند وتا دو سال مأمورین آگاهی خلیفه در خط پیدا کردن خلف آن حضرت مشغول فعالیت بودند تا به کلی نومید شدند (2) .

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3038


1- ر. ک : صحیح ترمذی ، ج ٩ ، باب ماجاء فی المهدی ؛ صحیح ابی داود ، ج ٢ ، کتاب المهدی ؛ صحیح ابن ماجه ، ج ٢ ، باب خروج المهدی ؛ ینابیع الموده ؛ البیان فی اخبار صاحب الزمان ، محمدبن یوسف شافعی ؛ نور الابصار ، شبلنجی ؛ مشکوه المصابیح ، محمدبن عبدالله خطیب ؛ الصواعق المحرقه ، ابن حجر ؛ اسعاف الراغبین ، محمد الصبان ؛ فصول المهمه ؛ صحیح مسلم ؛ الغیبه ، محمدبن ابراهیم نعمانی ؛ کمال الدین ، شیخ صدوق ؛ اثبات الهداه ، محمدبن حسن حر عاملی وبحارالانوار ، مجلسی ، ج ٥١ و٥٢
2- اصول کافی ، ج ١ ، ص ٥٠٥ وارشاد مفید ، ص ٣١٩

امام یازدهم پس از درگذشت در خانه خودش در شهر سامرا پهلوی پدر بزرگوارش به خاک سپردند.

وباید دانست که ائمه اهل بیت در دوره زندگی شان گروه انبوهی از علما ومحدثین پرورش دادند که شماره ایشان ، به صدها تن می رسد وما برای رعایت اختصار در این کتاب متعرض فهرست اسامی خودشان ومؤلفات وآثار علمی وشرح احوالشان نشدیم (1) .

امام دوازدهم
اشاره

حضرت مهدی موعود ( که غالباً به لقب امام عصر وصاحب الزمان ذکر می شود ) فرزند امام یازدهم که اسمش مطابق اسم پیغمبر اکرم بود در سال ٢٥٦ یا ٢٥٥ هجری در سامرا متولد شده وتا سال ٢٦٠ هجری که پدر بزرگوارش شهید شد تحت کفالت وتربیت پدر می زیست واز مردم پنهان وپوشیده بودوجز عده ای از خواص شیعه کسی به شرف ملاقات وی نائل نمی شد.

وپس از شهادت امام یازدهم که امامت در آن حضرت مستقر شد به امر خدا غیبت اختیار کرد وجز با نواب خاص خود به کسی ظاهر نمی شد جز در موارد استثنائی (2) .

نواب خاص

آن حضرت چندی عثمان بن سعید عمری راکه از اصحاب جد وپدرش بود وثقه وامین ایشان قرار داشت نائب خود قرار داد وبه توسط وی به عرایض وسؤالات

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 3039


1- ر. ک : رجال کشی ، رجال طوسی وفهرست طوسی وسایر کتاب های رجال
2- بحارالانوار ، ج ٥١ ، ص ٢ - ٣٤ و٣٤٣ - ٣٦٦. الغیبه ، طوسی ، ص ٢١٤ - ٢٤٣ واثبات الهداه ، ج ٦ ، و٧

شیعه جواب می داد.

وپس از عثمان بن سعید ، فرزندش محمدبن عثمان به نیابت امام منصوب شد وپس از وفات محمدبن عثمان عمری ابوالقاسم حسین ابن روح نوبختی نائب خاص بود وپس از وفات حسین بن روح نوبختی علی بن محمد سمری نیابت ناحیه مقدسه امام را داشت.

وچند روز به مرگ علی بن محمد سمری ( که در سال سیصد وبیست ونه هجری اتفاق افتاد ) مانده بود که از ناحیه مقدسه توقیعی صادر شد که در آن به علی بن محمد سمری ابلاغ شده بود که تا شش روز بدرود زندگی خواهد گفت وپس ازآن در نیابت خاصه بسته وغیبت کبری واقع خواهد شد وتا روزی که خدا در ظهور آن حضرت اذن دهد غیبت دوام خواهد یافت (1) وبه مقتضای این توقیع غیبت امام زمان علیه السلام به دو بخش منقسم می شود.

اول غیبت صغری که از سال دویست وشصت هجری شروع نموده ودر سال سیصد وبیست ونه خاتمه می یابد وتقریباً هفتاد سال مدت امتداد آن می باشد.

دوم غیبت کبری که از سال سیصد وبیست ونه شروع کرده وتا وقتی که خدا بخواهد ادامه خواهد یافت. پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله در حدیث متفق علیه می فرمایند : « اگر نمانده باشد از دنیا مگر یک روز خدا آن روز را دراز می کند تا مهدی از فرزندان من ظهور نموده دنیا را پر از عدل وداد کند چنان که از ظلم وجور پر شده باشد » (2) .

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر عمومی

در بحث نبوت وامامت اشاره کردیم که به موجب قانون هدایت عمومی که در

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 3040


1- بحارالانوار ، ج ٥١ ، ص ٣٦٠ - ٣٦١ والغبیه شیخ طوسی ، ص ٢٤٢
2- از باب نمونه : عبدالله بن مسعود قال ، قال النبی صلی الله علیه وآله : لو لم یبق من الدنیا إلّایوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث فیه رجلاً من امتی ومن أهل بیتی یواطی اسمه اسمی یملأ الأرض قسطاً وعدلاً کما ملئت جوراً وظلماً. « فصول المهمه ، ص ٢٧١ »

همه انواع آفرینش جاری است ، نوع انسان به حکم ضرورت با نیرویی ( نیروی وحی ونبوت ) مجهز است که او را به سوی کمال انسانیت وسعادت نوعی راهنمایی می کند وبدیهی است که اگر این کمال وسعادت برای انسان که زندگی اش زندگی اجتماعی است ، امکان وقوع نداشته باشد اصل تجهیز لغو وباطل خواهد بود ولغو در آفرینش وجود ندارد.

وبا بیانی دیگر بشر از روزی که در بسیط زمین سکنی ورزیده پیوسته در آرزوی یک زندگی اجتماعی مقرون به سعادت ( به تمام معنا ) می باشد وبه امید رسیدن چنین روزی قدم بر می دارد واگر این خواسته تحقق خارجی نداشت هرگز چنین آرزو وامیدی در نهاد وی نقش نمی بست چنان که اگر غذایی نبود گرسنگی نبود واگر آبی نبود تشنگی تحقق نمی گرفت واگر تناسلی نبود تمایل جنسی تصور نداشت.

از این روی به حکم ضرورت ( جبر ) آینده جهان روزی را در برخواهد داشت که در آن روز جامعه بشری پر از عدل وداد شده وبا صلح وصفا هم زیستی نماید وافراد انسانی غرق فضیلت وکمال شوند.

والبته استقرار چنین وضعی به دست خود انسان خواهد بود ورهبر چنین جامعه ای منجی جهان بشری وبه لسان روایات مهدی خواهد بود.

در ادیان ومذاهب گوناگون که در جهان حکومت می کنند ، مانند وثنیت وکلیمیت ومسیحیت ومجوسیت واسلام ، از کسی که نجات دهنده بشریت است ، سخن به میان آمده وعموماً ظهور او را نوید داده اند ؛ اگر چه در تطبیق اختلاف دارند وحدیث متفق علیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله : « المهدی من ولدی » ؛ - مهدی معهود از فرزندان من « از نسل من » می باشد. اشاره به همین معناست.

بحث در ظهور مهدی علیه السلام از نظر خصوصی

علاوه بر احادیث بی شماری که از طریق عامه وخاصه از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 3041

ائمه اهل بیت علیهم السلام در ظهور مهدی علیه السلام واین که از نسل پیغمبر می باشد وبا ظهور خود جامعه بشری را به کمال واقعی خواهد رسانید وحیات معنوی خواهد بخشید (1) .

روایات بی شمار دیگری وارد است که مهدی فرزند بلافاصله امام حسن عسکری ( امام یازدهم ) می باشد (2) وپس از تولد وغیبت طولانی ظهور کرده جهان را پر از عدل وداد خواهد کرد چنان که با ظلم وجور پر شده باشد.

اشکالی چند و پاسخ آنها

مخالفین شیعه اعتراض می کند که طبق اعتقاد این طایفه ، امام غایب باید تاکنون نزدیک به دوازده قرن عمر کرده باشد در صورتی که هرگز انسان عمر به این درازی نمی کند.

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 3042


1- از باب نمونه : قال ابو جعفر علیه السلام : اذا قام قائمنا وضع الله یده علی رؤس العباد فجمع به عقولهم وکملت به أحلامهم. « بحارالانوار ، ج ٥٢ ، ص ٣٢٨ و٣٣٦ » . قال ابوعبدالله علیه السلام : العلم سبعه وعشرون حرفاً فجمیع ما جائت به الرسل حرفان ، فلم یعرف الناس حتی الیوم غیر الحرفین. فاذا قام قائمنا أخرج الخمسه والعشرین حرفاً فبثّها فی الناس وضمّ إلیها الحرفین حتی یبثّها سبعه وعشرین حرفاً » . « بحارالانوار ، ج ٥٢ ، ص ٣٣٦ »
2- از باب نمونه : قال علی بن موسی الرضا علیه السلام فی حدیث ( إلی أن قال ) الإمام بعدی محمد ابنی وبعد محمد ابنه علی وبعد علی ابنه الحسن وبعد الحسن ابنه الحجه القائم المنتظر فی غیبته المطاع فی ظهوره لو لم یبق من الدنیا إلّایوم واحد لطوّل الله ذلک الیوم حتی یخرج فیملأ الأرض ، عدلاً کما ملئت جوراً وأمّامتی فاخبار عن الوقت ولقد حدثنی أبی عن أبیه عن آبائه عن علی أن النبی قیل له یا رسول الله متی یخرج القائم من ذرّیتک فقال : مثله مثل الساعه لا یجلّیها لوقتها إلّاهو ثقلت فی السموات والأرض لایأتیکم إلا بغته. « بحارالانوار ، ج ٥١ ، ص ١٥٤ » . صفر بن ابی دلف قال : سمعت أبا جعفر محمدبن الرضا علیه السلام یقول : الإمام بعدی ابنی علی ، أمره أمری وقوله قولی وطاعته طاعتی ، والامام بعده ابنه الحسن ، أمره أمر أبیه وقوله قول أبیه وطاعته طاعه أبیه. ثم سکت ، فقلت له یابن رسول الله فمَن الإمام بعد الحسن ، فبکی بکاء شدیداً ثم قال : ان من بعد الحسن ابنه القائم بالحق المنتظر - « بحارالانوار ، ج ٥١ ، ص ١٥٨ » . موسی بن جعفر البغدادی قال : سمعت أبا محمد الحسن بن علی یقول : کأنّی بکم وقد اختلفتم بعدی فی الخلف منی اما إنّ المقرّ بالائمّه بعد رسول الله المنکر لولدی کمن أقرّ بجمیع انبیاء الله ورسله ثم أنکر نبوّه محمد رسول الله والمنکر لرسول الله کمن أنکر جمیع الأنبیاء لأنّ طاعه آخرنا کطاعه أوّلنا والمنکر لآخرنا کالمنکر لأولنا اما إنّ لولدی غیبه یرتاب فیها الناس إلّامن عصمه الله. « بحارالانوار ، ج ٥١ ، ص ١٦٠ »

پاسخ : بنای اعتراض به استبعاد است والبته عمر به این درازی وبیشتر از این قابل استبعاد می باشد ولی کسی که به اخباری که در خصوص امام غایب از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسایر ائمه اهل بیت علیهم السلام وارد شده مراجعه نماید خواهد دید نوع زندگی امام غائب را به طریق خرق عادت معرفی می کنند.

والبته خرق عادت غیر از محال است واز راه علم هرگز نمی توان خرق عادت را نفی کرد ، زیرا هرگز نمی توان اثبات کرد که اسباب وعواملی که در جهان کار می کنند تنها همان ها هستند که ما آنها را دیده ایم ومی شناسیم ودیگر اسبابی که ما از آنها خبر نداریم ، یا آثار واعمال آنها را ندیده ایم ، یا نفهمیده ایم ، وجود ندارد. از این روی ممکن است در فردی یا افرادی از بشر اسباب وعواملی به وجود آید که عمری بسیار طولانی هزار یا چندین هزار ساله برای ایشان تأمین نماید واز این جاست که جهان پزشکی تاکنون از پیدا کردن راهی برای عمرهای بسیار طولانی نومید ومأیوس نشده است.

این اعتراض از ملیین مانند کلیمیت ومسیحیت واسلام که به موجب کتاب های آسمانی خودشان ، خرق عادت ومعجزات پیغمبران خدا را قبول دارند ، بسیار شگفت آور است.

مخالفین شیعه اعتراض می کنند که شیعه وجود امام را برای بیان احکام دین وحقایق آیین وراهنمایی مردم لازم می دانند وغیبت امام ناقض این غرض است ، زیرا امامی که به واسطه غیبتش ، مردم هیچ گونه دسترسی به وی ندارند ، فایده ای بر وجودش مترتب نیست واگر خدا بخواهد امامی را برای اصلاح جهان بشری برانگیزد قادر است که در موقع لزوم او را بیافریند دیگر به آفرینش چندین هزار سال پیش از موقع وی نیازی نیست.

پاسخ : اینان به حقیقت معنای امامت پی نبرده اند ، زیرا در بحث امامت روشن شد

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3043

که وظیفه امام تنها بیان صوری معارف وراهنمایی ظاهری مردم نیست وامام چنان که وظیفه راهنمایی صوری مردم را به عهده دارد هم چنان ولایت ورهبری باطنی اعمال را به عهده دارد واوست که حیات معنوی مردم را تنظیم می کند وحقایق اعمال را به سوی خدا سوق می دهد.

بدیهی است که حضور وغیبت جسمانی امام دراین باب تأثیری ندارد وامام از راه باطن به نفوس وارواح مردم اشراف واتصال دارد اگرچه از چشم جسمانی ایشان مستور است ووجودش پیوسته لازم است ؛ اگرچه موقع ظهور واصلاح جهانی اش تاکنون نرسیده است.

خاتمه : پیام معنوی شیعه

پیام معنوی شیعه به جهانیان یک جمله بیش نیست آن این است که « خدا را بشناسید » وتعبیر دیگر راه خداشناسی را پیش گیرند تا سعادتمند ورستگار شوند واین همان جمله ای است که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله برای نخستین بار دعوت جهانی خود را با آن افتتاح فرمود : « ای مردم خدا را به یگانگی بشناسید واعتراف کنید تا رستگار شوید » درتوضیح این پیام به طور اجمال می گوییم :

ما افراد بشر به حسب طبع دلداده بسیاری از مقاصد زندگی ولذایذ مادی هستیم خوردنی ها ونوشیدنی های گوارا وپوشیدنی های شیک وکاخ ها ومنظره های فریبنده ، همسر زیبا ودلنواز ، دوستان صمیمی وثروت سنگین یا از راه قدرت وسیاست مقام وجاه وبسط سلطه وفرمانروایی وخورد کردن هر چیزی که با خواسته های ما مخالفت می کند می خواهیم ودوست داریم.

ولی با نهاد خدادادی خود می فهمیم که این همه لذایذ ومطالب برای انسان آفریده شده نه انسان برای آنها ، وآنها به دنبال انسان باید باشند نه انسان به دنبال آنها.

هدف نهایی بودن شکم وپایین تر از شکم منطق گاو وگوسفند است ودریدن و

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 3044

بریدن وبیچاره کردن دیگران منطق ببر وگرگ وروباه است منطق انسان منطق فطری خرد می باشد وبس.

منطق خرد با واقع بینی خود ، ما را به سوی پیروی حق هدایت می کند نه به سوی دلخواه انواع شهوترانی وخودبینی وخودخواهی. منطق خرد انسان را جزئی از جمله آفرینش می داند که هیچ گونه استقلال وسرخودی ندارد ، وبرخلاف آنچه انسان خود را فرمانروای آفرینش پنداشته به گمان خود طبیعت سرکش را به خواسته های خود رام می کند وبه زانو در می آورد خودش نیز آلت دست طبیعت ویکی از دستیاران وفرمانبرداران آن است.

منطق خردانسان را دعوت می کندکه در درکی که از هستی این جهان گذاران دارد دقیق شود تا روشن گردد که هستی جهان وهر چه در آن است از پیش خودشان نیست بلکه جهان وهر چه در آن است از یک منبع نامتناهی سرچشمه می گیرد تا روشن گردد که این همه زشت وزیبا وموجودات زمینی وآسمانی که در صورت واقعیت های مستقل در دیده انسان جلوه می کند ، در پناه واقعیت دیگری واقعیت دار می نمایند ودر زیر پرتو آن پیدا وهویدا شده اند نه از خود ونه از پیش خود وچنان که واقعیت ها وقدرت ها وعظمت های دیروزی ، امروز وافسانه ای بیش نیستند واقعیت های امروزی نیز هم چنانند وبالاخره همه چیز در پیش خود افسانه ای بیش نیست.

تنها خداست که واقعیتی است غیر قابل زوال وهمه چیز در پناه هستی او رنگ هستی می یابند وبا روشنایی ذات او روشن وپیدا می شوند.

هنگامی که انسان با چنین درکی مجهز شود آن وقت است که خیمه هستی او در پیش چشمش مانند حباب روی آب فرو می خوابد وعیاناً مشاهده می کند که جهان وجهانیان به یک هستی نامحدود وحیات وقدرت وعلم وهرگونه کمال نامتناهی تکیه زده اند وانسان وهر پدیده دیگر جهانی مانند دریچه های گوناگونی هستند که هر کدام به اندازه ظرفیت خود ماوراء خود را که جهان ابدیت است نشان می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3045

آن وقت است که انسان اصالت واستقلال را از خود واز هر چیز گرفته به صاحبش رد می کند ودل از هر جا کنده به خدای یگانه می پیوندد ودر برابر عظمت وکبریای وی به چیزی جز وی سر تعظیم فرود نمی آورد.

آن وقت است که انسان تحت ولایت وسرپرستی پروردگار پاک قرار می گیرد هر چه را بشناسد با خدا می شناسد وباهدایت ورهبری خدا با اخلاقی پاک واعمالی نیک ( آیین اسلام وتسلیم حق که آیین فطرت است ) متلبس می گردد.

این است آخرین درجه کمال انسانی ومقام انسان کامل یعنی امام که به موهبت خدایی به این مقام رسیده وکسانی که از راه اکتساب به این کمال نائل شوند با اختلاف درجاتی که دارند پیروان حقیقی امام می باشند.

واز این جا روشن می شود که خداشناسی وامام شناسی هرگز از هم جدا نمی شوند چنان که خداشناسی وخودشناسی از هم جدا نمی شوند ، زیرا کسی که هستی مجازی خود را بشناسد هستی حقیقی خدای بی نیاز را شناخته است.

پایان

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3046

نمایه

اشاره

آیات

اعلام

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 3047

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3048

آیات

أُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکْمَهِ ، ٩٠

إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً ، ١١٩

أَلا إِلی اللهِ تَصِیرُ الأُمُورُ ، ١٤٦

إِلّا عِبادَ اللهِ المُخْلَصِینَ ، ٧٣

أَلا لَهُ الخَلْقُ وَالأَمْرُ ، ١١٢

إِلّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ ، ١٢٢

الَّذِی خَلَقَ فَسَوّی ، ١١٧

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ ، ١٤٣

أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ ، ١٤٣

إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا ، ١٢١

إِنّا کُلَّ شَیءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ ، ١١٣

إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً ، ١١٩

إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ ، ١٤١

إِنَّ إِلی رَبِّک الرُّجْعی ، ١٤٦

ارْجِعِی إِلی رَبِّک راضِیَهً مَرْضِیَّهً ، ١٤٦ ، ١٤٨

الَّذِی أَعْطی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ، ١١٧

بِالحَقِّ وَلکِنَّ ، ١٤٣

ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ، ١٣٥

ثُمَّ خَلَقْنا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنا ، ١٣٥

حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ، ١٤٠

سُبْحانَ اللهِ عَمّا یَصِفُونَ ، ٧٣

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً ، ١٢٦

عالِمُ الغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ ، ١٢٢

فَادْخُلِی فِی عِبادِی ، ١٤٦ ، ١٤٨

فَإِذا جاءَتِ الطّامَّهُ الکُبْری ، ١٤٨

فَأَمّا مَنْ طَغی ، ١٤٨

فَإِنَّ الجَحِیمَ هِیَ المَأْوی ، ١٤٨

فَإِنَّ الجَنَّهَ هِیَ المَأْوی ، ١٤٨

فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا ، ١٦٢

فَمَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ ، ١٤٨

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 3049

قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی ، ٧٣

کِتابٌ مَرْقُومٌ ، ٧٤

کَلّا إِنَّ کِتابَ الأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ ، ٧٤

کَلّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الیَقِینِ ، ٧٤

لایَأْتِیهِ الباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ ، ١٢٤

لَتَرَوُنَّ الجَحِیمَ ، ٧٤

لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ ، ١٤٠

لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ ، ٧٥

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَهٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا ، ١٤٦

لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ ، ١١٠

لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ ، ١٢٢

ماخَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَمابَیْنَهُما ، ١٤٩

ما خَلَقْناهُما إِلّا بِالحَقِّ وَلکِنَّ أَکْثَرَهُمْ ، ١١٧

ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ ، ١٢٤

مَلَکُوتَ السَّمواتِ ، ٧٤

مَنْ کانَ یَرْجُو لِقاءَ اللهِ فَإِنَّ ، ١٤٨

نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الحَیاهِ ، ١١٩

وَآثَرَ الحَیاهَ الدُّنْیا ، ١٤٨

وَ إِذْ أَخَذنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ ، ١٢٧

وَ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ ، ١١٢

وَ إِذا مَسَّهُ الخَیْرُ مَنُوعاً ، ١١٩

وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ ، ١٦٢

وَالأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ، ١٤٦

وَالَّذِی قَدَّرَ فَهَدی ، ١١٧

وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی ، ١٤٨

وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ، ٧٥

وَأَنْزَلْنا إِلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً ، ١٢٣

وَ إِنْ مِنْ شَیءٍ إِلّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ ، ١١٣

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ ، ١٢٤

وَاجْتَبَیْناهُمْ وَهَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ ، ١٢٢

وَادْخُلِی جَنَّتِی ، ١٤٨

وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ الیَقِینُ ، ٧٣

وَبُرِّزَتِ الجَحِیمُ لِمَنْ یَری ، ١٤٨

وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا ، ١٦٣

وَخَلَقَ اللهُ السَّمواتِ وَالأَرْضَ بِالحَقِّ ، ١٤٣

وَکَذ لِکَ نُرِی إِبْراهِیم

وَلاتَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ ، ١٣٩

وَلاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ، ٨٧

وَلَقَدْ خَلَقْنا الإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ ، ١٣٥

وَلِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها ، ١١٧

وَما أَدْراک ما عِلِّیُّونَ ، ٧٤

وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ ، ٧٣

وَما خَلَقْنَا السَّماءَ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما ، ١٤٣

وَماخَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ ، ١٤٢

وَما خَلَقْنا السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَمابَیْنَهُما لاعِبِینَ ، ١١٧

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3050

وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ ، ١٢٤

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ یَأْتِی ، ١٤٧

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً ، ٧٥

یا أَیَّتُها النَّفْسُ المُطْمَئِنَّهُ ، ١٤٨

یا أَیُّها الإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ ، ١٤٧

یا أَیُّها الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الیَوْمَ ، ١٤٩

یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ الله وَفَضْلٍ ، ١٣٩

یَشْهَدُهُ المُقَرَّبُونَ ، ٧٤

یَوْمَئِذٍ یُوَفِّیهِمُ اللهُ دِینَهُمُ الْحَقَّ ، ١٤٧

یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الإِنْسانُ ما سَعی ، ١٤٨

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3051

اعلام

آدم علیه السلام ، ٦٤

آقاخان محلاتی ، ٦٦

آقاخانیه ، ٦٣ ، ٦٧

آق قویونلو ، ٥٨

آل ایوب ، ٥٨

آل بویه ، ٥٦ ، ٦٩ ، ٨٨

آل عثمان ، ٥٩

آل علی ، ١٧٥

آل مروان ، ٥١ ، ١٥٣

آمنه ، ١٢٧

ابراهیم ، ٢٧ ، ٢٨ ، ٦٤ ، ١٢٦ ، ١٢٧ ، ١٦٢ ، ١٦٣

ابراهیم ادهم ، ٩٧

ابراهیم بن عبدالله ، ٦٢

ابراهیم بن ولید ، ١٨٣

ابن حنبل ، ٥٤

ابن رشد ، ٩٢

ابن عباس ، ٣٠ ، ٣١ ، ١٥٤ ، ١٦٠

ابوالقاسم حسین بن روح ، ١٩٤

ابوبکر ، ٣٠ ، ٣٢ ، ٣٦ ، ٥٣ ، ٦٢

ابوحمزه ثمالی ، ١٨٢

ابوحنیفه ، ٥٤ ، ٨٧ ، ١٨٤

ابوخالد کابلی ، ١٨٢

ابودردا ، ١٧٢

ابوذر ، ٢٩ ، ٣٢ ، ٤٠ ، ٤٢ ، ١٥٤

ابوطالب ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٢٩ ، ١٥٤ ، ١٦٨

ابوطاهر قرمطی ، ٦٥

ابومسلم مروزی ، ٥٣

احد ، ٣١ ، ٤٦ ، ٨٥ ، ٨٦ ، ١٠٤ ، ١١١ ، ١٣٠ ، ١٧١ ، ١٩٤

احمد قرمط ، ٦٥

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 3052

اردبیل ، ٥٩

اسماعیل ، ٢٨ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤

اسماعیلی ، ٥٧ ، ٦٨

اسماعیلیه ، ١٣ ، ٥٧ ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ٦٧

ام المؤمنین ، ٤٢ ، ٤٣ ، ١٧٠

امام جعفر صادق علیه السلام ، ٦١ ، ٦٤ ، ٩٣ ، ٩٤ ، ١٦٨ ، ١٨٣

امام جواد علیه السلام ، ١٨٩

امام حسین بن علی علیه السلام ، ٥١ ، ٦٠ ، ١٦٨ ، ١٧٦

امام رضا علیه السلام ، ٦١

امام سجاد علیه السلام ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٢ ، ٦٤ ، ١٨١

امام علی علیه السلام / امیرالمؤمنین ، علی علیه السلام ، ٢٨ - ٣٤ ، ٤١ ، ٤٢ ، ٤٤ ، ٤٦ ، ٤٨ ، ٥٥ ، ٦٠ ، ٧٧ ، ٨٨ ، ٩٩ ، ٩١ ، ١٠٦ ، ١٥٩ ، ١٦٨ ، ١٦٩ ، ١٧١ - ١٧٣ ، ١٧٤ ، ١٧٥ ، ١٨٠

امام محمد باقر علیه السلام ، ٦١ ، ٦٤

امام محمد تقی علیه السلام ، ١٨٩

امین ، ٥٥ ، ١٨٦ ، ١٨٧ ، ١٩٣

اندلس ، ١٣ ، ١٤ ، ٩٢

انصاری ، شیخ مرتضی ، ٨٨ ، ٩٤

اویس قرنی ، ٤٦ ، ٩٧

اهواز ، ٥٧

ایران ، ١٤ ، ١٦ ، ١٧ ، ١٩ ، ٢١ ، ٢٣ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٧ ، ٥٨ ، ٥٩ ، ٦٦ ، ٦٩ ، ٧٠ ، ١٣٠ ، ١٨١ ، ١٨٨

باطنیه ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ٦٧ ، ٦٨

باقر ، ١٨٢

بایزید بسطامی ، ٩٧

بحرین ، ٦٥

بدر ، ٣١ ، ٥٣ ، ٩١ ، ١١٩ ، ١٢٧ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٩٤

بزرگ امید رودباری ، ٦٦

بصره ، ٥٦ ، ٥٧ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٨٦

بغداد ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ٥٧ ، ١٨٦ ، ١٨٩ ، ١٩٠

بمبئی ، ٦٦

بنی امیه ، ٢٨ ، ٥٠ ، ٥١ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٤ ، ٦٩ ، ١٧٧ ، ١٨٠ ، ١٨٣ ، ١٨٤ ، ١٨٥

بنی عباس ، ٢٨ ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ١٨٤ ، ١٨٧

بنی هاشم ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٦٨ ، ١٧٨

بوعلی سینا ، ٩٢

بهره ، ٦٧

بیرجندی ، ٩٢

تبریز ، ١٩ ، ٥٨

تبوک ، ١٦٩

جابر بن حیان صوفی ، ١٨٤

جزیره العرب ، ٤٠ ، ٥٦

جمل ، ٤٢ ، ٤٣ ، ٤٦ ، ١٠٦ ، ١٧٠

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3053

جنید بغدادی ، ٩٧

حاکم بالله ، ٦٧

حبشه ، ٥٣ ، ١٣٠

حجاز ، ٣٧ ، ٤٠ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٣٠ ، ١٩١

حرا ، ١٢٨ ، ١٦٨ ، ١٧٧

حریز ، ١٨٤

حسن بن زید ، ٥٧

حسن بن علی علیه السلام ، ٤٦ ، ٤٧ ، ٦٠ ، ٦٤ ، ١٦٨ ، ١٩١

حسن صباح ، ٦٦

حسن مثنی ، ١٨٠

حکمه الاشراق ، ٩٥

حلب ، ٥٧ ، ٥٨

حمیده ، ٢٠ ، ١٨٥

حنین ، ١٧١

خال المؤمنین ، ١٨١

خالد بن ولید ، ٣٦

خراسان ، ٥٣ ، ٦٢

خلفاء راشدین ، ٣٦ ، ٥٣ ، ٦٩

خلیج فارس ، ٥٧

خلیل بن احمد بصری ، ٨٨

خندق ، ٣١ ، ١٣٠ ، ١٧١

خواجه طوسی ، ٩٢

خوارج ، ٤٤ ، ١٧٠ ، ١٧١

خیبر ، ٣١ ، ١٣٠ ، ١٧١

دروزیه ، ٦٠ ، ٦٤ ، ٦٦ ، ٦٧

دمشق ، ٥٨ ، ٩٤ ، ١٨٠

رشید هجری ، ٤٦ ، ٩٧

روم ، ١٣٠ ، ١٧٧

زبیر ، ٣٢ ، ٤٣ ، ١٧٠

زراره ، ١٨٤

زید ، ٣٢ ، ٥٢ ، ٦١ ، ٦٢

زیدیه ، ٢٨ ، ٥٢ ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٢ ، ٦٧

سامرا ، ١٩٠ ، ١٩٣

سفاح ، خلیفه عباسی ، ١٨٥

سفیان ثوری ، ١٨٤

سلمان فارسی ، ٤٠ ، ٩٧

سندی ابن شاهک ، ١٨٦

سوفسطی ، ١٠٢

سهروردی ، ٩٢ ، ٩٥

سیبویه ، ٨٨

شافعی ، ٨٧ ، ١٥٤ ، ١٩٢

شام ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٨٠

شامات ، ٥٨ ، ٦٥ ، ٦٧

شاه اسمعیل صفوی ، ٥٩

شاه خدا بنده ، ٥٨

شاه عباس کبیر ، ٥٩

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3054

شمس الدین ترکه ، ٩٢ ، ٩٥

شمس الدین محمد بن مکی ، ٩٤

شیخ اشراق ، شهاب الدین سهروردی ، ٥٨

شیخیه ، ٦٨

صاحب بن عباد ، ٨٨

صادقین علیهما السلام ، ١٨٤

صدرالدین محمد شیرازی صدرالمتالهین ، ٩٢ ، ٩٤ ، ٩٥

صدوق ، ( شیخ صدوق ) ، ٩٣ ، ١٩٢

صعده ، ٥٦

صفوی ، ٥٩

صفی اردبیلی ، شیخ ، ٥٩

صفین ، ٤٣ ، ٤٤ ، ١٧٠

طاوس یمانی ، ٩٧

طبرستان ، ٥٧ ، ٦٢

طبریه ، ٥٧

طرابلس ، ٥٧

طلحه ، ٤٣ ، ١٧٠

طوس ، ١٨٨

طوسی ، محمد بن حسن ( شیخ طوسی ) ، ٩٣ ، ١٩٤

عائشه ، ٣٠ ، ٣٦ ، ٤٢ ، ١٧٠

عاصم ، ٨٨

عباس ، ٢٨ ، ٣١ ، ٣٢ ، ٥٤ ، ٥٥ ، ٥٦ ، ٥٩ ، ١٨٧

عبدالله ، ١٢٧

عبدالله افطح ، ٦١ ، ١٨٥

عبدالله بن عباس ، ٨٨

عبدالمطلب ، ١٢٧

عبدالملک ، ١٨٢

عبیدالله مهدی ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦

عثمان ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٥٣ ، ٥٩ ، ١٥٩ ، ١٩٤

عثمان بن سعید ، ١٩٣ ، ١٩٤

عراق ، ٣٧ ، ٤٠ ، ٤٦ ، ٥٢ ، ٥٩ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٧٤ ، ١٧٦ ، ١٧٧

عطاء مروی ، ٦٧

علی اللهی ، ٦٨

علی بن حسین علیه السلام امام سجاد ، ٦٠ ، ٦٤ ، ١٦٨ ، ١٨١

علی بن محمد علیه السلام امام علی النقی ، ١٦٨ ، ١٩٤

علی بن موسی علیه السلام امام رضا ، ١٦٨ ، ١٨٦ ، ١٩٦

عمار ، ٢٩ ، ٣٢ ، ٤٢

عمان ، ٥٦

عمر بن خطاب ، ٣٩

عمر بن عبدالعزیز ، ٣٧ ، ٤٨

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3055

عیسی ، ٦٤ ، ١٢٦ ، ١٢٧

غدیر خم ، ٣١ ، ١٥٤

فارابی ، ابی نصر ، ٩٢

فاطمه علیها السلام ، ١٥٤ ، ١٦٩ ، ١٧٣ ، ١٧٥

قاضی ابوالبختری ، ١٨٤

قاضی سکونی ، ١٨٤

قرامطه ، ٦٥

قره قویونلو ، ٥٨

قریش ، ٣٤ ، ٣٥ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٣٠ ، ١٦٠ ، ١٦٧ ، ١٦٨ ، ١٨٦

قزوین ، ٦٦

قم ، ١٥ ، ١٩ ، ٢٠ ، ٢٣ ، ٥٢

قیصر ، ٣٧ ، ٤٤ ، ١٨٧

کاظم ، ١٨٦

کاظمیه ، ١٨٦ ، ١٨٩

کربلا ، ٥٦ ، ١٧٨ ، ١٨٠ ، ١٨١ ، ١٨٣ ، ١٩٠

کرمان ، ٥٨ ، ٦٦

کریمخانیه ، ٦٨

کشف الغطاء ، ٩٤

کمیل بن زیاد ، ٤٦ ، ٩٧

کوفه ، ٥٧ ، ٦٢ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ١٧٠ ، ١٧٦ ، ١٧٨ ، ١٨٠

کیا محمد ، ٦٦

کیسانیه ، ٦٠

لبنان ، ٦١

مازندران ، ٥٨ ، ٦٩

مالک ، ٣٦ ، ٨٧ ، ١٦٥

مالک بن دینار ، ٩٧

مالک بن نویره ، ٣٦

مأمون ، ٥٥ ، ٥٦ ، ١٨٧ ، ١٨٨ ، ١٨٩ ، ١٩٠

متوکل عباسی ، ٥٦

محمد بن اسماعیل ، ٦٣ ، ٦٤

محمد بن حنفیه ، ٦٠

محمد بن عبدالله ، ٦٢ ، ١٩٢

محمد بن علی علیه السلام ، ١٦٨ ، ١٨٠ ، ١٨٢ ، ١٨٩

محمد بن محمد مکی ، ٥٨

محمد بن مسلم ، ١٨٤

محمد صلی الله علیه وآله ، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله ، پیغبمر اکرم صلی الله علیه وآله ، ٢٨ ، ٢٩ ، ٣٠ ، ٣١ ، ٣٢ ، ٣٩ ، ٤٠ ، ٤٤ ، ٤٩ ، ٥١ ، ٦٤ ، ٦٧ ، ٦٨ ، ٧٥ ، ٧٦ ، ٧٨ ، ٨٤ ، ٨٦ ، ٨٩ ، ٩٧ ، ١١٧ ، ١٢٨ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٣٣ ، ١٣٥ ، ١٥٣ ، ١٥٥ ، ١٦١ ، ١٦٩ ، ١٧١ ، ١٧٢ ، ١٧٤ ، ١٧٧ ، ١٩٤ ، ٢٠٠

محمد شاه قاجار ، ٦٦

مراغه ، ٩٤

مرعشی ، ٥٨ ، ٦٩

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3056

مرو ، ١٨٨

مروان بن حکم ، ٣٨ ، ٤٢

مستعلی ، ٦٦ ، ٦٧

مستنصر بالله سعدبن علی ، ٦٦

مسیح ، ٩٨

مصر ، ٢٣ ، ٣٢ ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٥٨ ، ٦٤ ، ٦٦ ، ٦٧ ، ١٣٠ ، ١٥٤ ، ١٩١

معاویه ، ٣٧ ، ٣٨ ، ٤٣ ، ٤٤ ، ٤٦ ، ٤٧ ، ٤٨ ، ٤٩ ، ٥٠ ، ٥٣ ، ١٥٤ ، ١٧٠ ، ١٧٣ ، ١٧٤ ، ١٧٥ ، ١٧٦ ، ١٨٠ ، ١٨١

معتصم ، ١٨٩ ، ١٩٠

معتمد خلیفه عباسی ، ١٩١

معروف کرخی ، ٩٧

مغول ، ٥٨ ، ٦٩

مقداد ، ٢٩ ، ٣٢ ، ٤٠ ، ٤٢

مقنعه ، ٦٠ ، ٦٦ ، ٦٧

مکه ، ٤٢ ، ٥٣ ، ٦٥ ، ١٢٧ ، ١٢٨ ، ١٢٩ ، ١٣٠ ، ١٥٢ ، ١٦٨ ، ١٦٩ ، ١٧٢ ، ١٧٦ ، ١٧٧

ملکانی ، ٢٧

منتصر ، ١٩٠ ، ١٩١

منصور ، ٥٤ ، ٦٢ ، ٦٣ ، ١٨٤ ، ١٨٥ ، ١٨٦

موته ، ١٥٢

موسی علیه السلام ، ٦٤ ، ١٢٦ ، ١٢٧ ، ١٥٤ ، ١٨٥

موسی بن جعفر علیه السلام ، ٦١ ، ١٦٨ ، ١٨٦

مهدی علیه السلام ، ٦٠ ، ٦١ ، ٦٣ ، ٦٤ ، ٦٥ ، ٦٦ ، ١٥٠ ، ١٦٧ ، ١٦٨ ، ١٨٦ ، ١٩٢ ، ١٩٣ ، ١٩٤ ، ١٩٥ ، ١٩٦

میثم تمار ، ٤٦ ، ٩٧

میرداماد ، ٩٢

مؤمن طاق ، ١٨٤

ناصر اطروش ، ٥٧ ، ٦٢

نزار ، ٦٦

نزاریه ، ٦٠ ، ٦٦ ، ٦٧

نسطوری ، ٢٧

نشنگین دروزی ، ٦٧

نقی ، ١٨٩

نوبه ، ١٧ ، ٥٣

نوح علیه السلام ، ٦٤ ، ١٢١ ، ١٢٦ ، ١٥٤

نهروان ، ٤٤ ، ١٧٠

نیشابور ، ٥٧

واثق ، ١٩٠

واقفیه ، ٦١

وحید بهبهانی ، ٨٨

ولید بن عبدالملک ، ١٨٢ ، ١٨٣

ولید بن یزید ، ٦٢

هادی ، ١٨٦ ، ١٨٩

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3057

هارون ، ٥٤ ، ١٥٤ ، ١٨٦

هبل ، ١٧٢

هشام بن حکم ، ١٨٤

هشام بن سالم ، ١٨٤

هشام بن عبدالملک ، ٦٢

هشام کلبی نسابه ، ١٨٤

هلاکوخان مغول ، ٦٦

هند ، ٦٧

یثرب ، ١٢٩ ، ١٣٠

یحیی بن زید ، ٦٢

یزدجرد ، ١٨١

یزید ، ٤٧ ، ٤٨ ، ٤٩ ، ٥٠ ، ٥١ ، ٦٢ ، ٩٧ ، ١١٥ ، ١٧٥ ، ١٧٦ ، ١٧٧ ، ١٧٨ ، ١٨٠ ، ١٨١ ، ١٨٢

یمامه ، ٣٩ ، ٤٠

یمن ، ٤٠ ، ٥٢ ، ٥٣ ، ٥٩ ، ٦١ ، ٦٥

یونانی ، ٥٥ ، ٩١

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3058

تفسیر

برگزیده تفسیر نمونه جلد اول

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : برگزیده تفسیر نمونه/ مکارم شیرازی، تنظیم احمد-علی بابایی

مشخصات نشر : تهران : دارالکتب اسلامیه، 1386

مشخصات ظاهری : 5 جلد.

شماره کتابشناسی ملی : 1096055

توضیح : «برگزیده تفسیر نمونه»، چکیده تفسیر نمونه است که به اهتمام آقای احمد علی بابایی، در پنج جلد و در حدود سه هزار صفحه و طی سه سال کار فراهم آمده است

حجم کتاب «برگزیده تفسیر نمونه»، در حدود یک پنجم اصل آن است و مشتمل بر متن و ترجمه آیات و تفسیر فشرده ای از آن ها می باشد.

جلد اول: تفسیر سوره «فاتحه الکتاب» تا «انعام» است.

جلد دوم: تفسیر سوره «اعراف» تا «اسراء»( جزء پانزدهم قرآن مجید)

جلد سوم: تفسیر سوره «کهف» تا «احزاب»

جلد چهارم:تفسیر سوره «سبأ» تا «نجم»

جلد پنجم: تفسیر سوره «قمر» تا «ناس»( در حدود سه جزء قرآن)

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 3059

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 3060

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3061

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 3062

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 3063

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 3064

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 3065

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 3066

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 3067

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 3068

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 3069

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 3070

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 3071

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 3072

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 3073

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 3074

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 3075

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 3076

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

پیشگفتار گزیده تفسیر نمونه

بزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است. معارف، احکام، برنامه زندگی، سیاست اسلامی، راه به سوی قرب خدا، همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانی می یابیم.

بنابر این، وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینی خود روز به روز آشناتر شود این از یکسو.

از سوی دیگر آوازه اسلام که بر اثر بیداری مسلمین، در عصر ما، و بخصوص بعد از انقلاب اسلامی در سراسر جهان پیچیده است، حس کنجکاوی مردم غیر مسلمان جهان را برای آشنایی بیشتر به این کتاب آسمانی برانگیخته است، به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضای ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهای زنده دنیا می رسد، هر چند متأسفانه جوابگویی کافی برای این تقاضاها نیست، ولی به هر حال باید تلاش کرد و خود را آماده برای پاسخگویی به این تقاضاهای مطلوب کنیم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگی مسلمانان جهان و بخصوص در محیط کشور ما روز به روز افزایش پیدا می کند، قاریان بزرگ، حافظان ارجمند، مفسران آگاه در جامعه امروز ما بحمد اللّه کم نیستند، رشته تخصصی تفسیر در حوزه علمیه قم به صورت یکی از رشته های تخصصی مهم درآمده و متقاضیان بسیاری دارد، درس تفسیر نیز از دروس رسمی حوزه ها و از مواد امتحانی است، و در همین راستا «تفسیر نمونه» نوشته شد، که تفسیری است سلیس و روان و در عین حال پرمحتوا

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 3077

«تفسیر نمونه» نوشته شد، که تفسیری است سلیس و روان و در عین حال پرمحتوا و ناظر به مسائل روز و نیازهای زمان، و شاید یکی از دلایل گسترش سریع آن همین اقبال عمومی مردم به قرآن مجید است.

گرچه برای تهیه این تفسیر به اتفاق گروهی از فضلای گرامی حوزه علمیه قم (دانشمندان و حجج اسلام آقایان: محمد رضا آشتیانی- محمد جعفر امامی- داود الهامی- اسد اللّه ایمانی- عبد الرسول حسنی- سید حسن شجاعی- سید نور اللّه طباطبائی- محمود عبد اللهی- محسن قرائتی و محمد محمدی اشتهاردی) در مدت پانزده سال زحمات زیادی کشیده شد، ولی با توجه به استقبال فوق العاده ای که از سوی تمام قشرها و حتی برادران اهل تسنن از آن به عمل آمد، تمام خستگی تهیه آن برطرف گشت و این امید در دل دوستان بوجود آمد که ان شاء اللّه اثری است مقبول در پیشگاه خدا.

متن فارسی این تفسیر دهها بار چاپ و منتشر شده، و ترجمه کامل آن به زبان «اردو» در (27) جلد نیز بارها به چاپ رسیده است، و ترجمه کامل آن به زبان «عربی» نیز به نام تفسیر «الأمثل» اخیرا در بیروت به چاپ رسید و در نقاط مختلف کشورهای اسلامی انتشار یافت.

ترجمه آن به زبان «انگلیسی» هم اکنون در دست تهیه است که امیدواریم آن هم به زودی در افق مطبوعات اسلامی ظاهر گردد.

بعد از انتشار تفسیر نمونه گروه کثیری خواهان نشر «خلاصه» آن شدند.

چرا که مایل بودند بتوانند در وقت کوتاهتر و با هزینه کمتر به محتوای اجمالی آیات، و شرح فشرده ای آشنا شوند، و در بعضی از کلاسهای درسی که تفسیر قرآن مورد توجه است به عنوان متن درسی از آن بهره گیری شود.

این درخواست مکرّر، ما را بر آن داشت که به فکر تلخیص تمام دوره (27) جلدی تفسیر نمونه، در پنج جلد بیفتیم ولی این کار آسانی نبود، مدتی در باره آن مطالعه و برنامه ریزی شد و بررسیهای لازم به عمل آمد

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 3078

تا این که فاضل محترم جناب آقای احمد- علی بابایی که سابقه فعالیت و پشتکار و حسن سلیقه ایشان در تهیه «فهرست موضوعی تفسیر نمونه» بر ما روشن و مسلّم بود عهده دار انجام این مهمّ گردید و در مدت دو سال کار مستمر شبانه روزی این مهمّ به وسیله ایشان انجام گردید.

اینجانب نیز با فکر قاصر خود کرارا بر نوشته های ایشان نظارت کردم و در مواردی که نیاز به راهنمایی بود به اندازه توانایی مسائل لازم را تذکر دادم، و در مجموع فکر می کنم بحمد اللّه اثری ارزنده و پربار به وجود آمده که هم قرآن با ترجمه سلیس را در بر دارد و هم تفسیر فشرده و گویایی، برای کسانی که می خواهند با یک مراجعه سریع از تفسیر آیات آگاه شوند، می باشد.

و نام آن برگزیده تفسیر نمونه نهاده شد.

و من به نوبه خود از زحمات بی دریغ ایشان تشکر و قدردانی می کنم، امیدوارم این خلاصه و فشرده که گزیده ای است از قسمتهای حساس، و حدیث مجملی از آن مفصل، نیز مورد قبول اهل نظر و عموم قشرهای علاقه مند به قرآن گردد و ذخیره ای برای همه ما در «یوم الجزاء» باشد.

قم- حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی 13 رجب 1414 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت علی علیه السّلام مطابق با 6/ 10/ 1372

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 3079

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 3080

آغاز جزء اول قرآن مجید

سوره فاتحه الکتاب (حمد)
اشاره

این سوره در «مکّه» نازل شده و دارای هفت آیه است»

ویژگیهای سوره حمد:

1- این سوره اساسا با سوره های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد زیرا در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است. آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع و با ابراز ایمان به مبدء و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه و با تقاضاها و نیازهای بندگان پایان می گیرد.

2- سوره حمد، اساس قرآن است، در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم که: «الحمد امّ القرآن» و این به هنگامی بود که «جابر بن عبد اللّه انصاری» خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله رسید، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به او فرمود: «آیا برترین سوره ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم». جابر عرض کرد آری پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله سوره حمد که امّ الکتاب است به او آموخت.

سپس اضافه فرمود: «این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ».

«امّ» به معنی اساس و ریشه است.

شاید به همین دلیل «ابن عباس» مفسر معروف می گوید: «هر چیزی اساس و شالوده ای دارد ... و اساس و زیر بنای قرآن، سوره حمد است».

3- در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 3081

معرفی شده، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که می فرماید: «ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دوبار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم» (1)

محتوای سوره حمد:

از یک نظر این سوره به دو بخش تقسیم می شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: خداوند متعال چنین فرموده: «من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم کردم نیمی از آن برای من و نیمی از آن برای بنده من است. و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد (2).

در فضیلت این سوره

از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نقل شده: «هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او باندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده (و طبق نقل دیگری پاداش کسی است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است».

همچنین در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد نخستین بار روزی بود که از درگاه خداوند رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد صلّی اللّه علیه و اله بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بار زمانی بود که سوره «حمد» نازل شد»!

چرا نام این سوره فاتحه الکتاب است؟

«فاتحه الکتاب» به معنی آغازگر کتاب (قرآن) است، و از روایات استفاده می شود که این سوره در زمان خود پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نیز به همین نام شناخته می شده است.

از اینجا دریچه ای به سوی مسأله مهمّی از مسائل اسلامی گشوده می شود و آن اینکه بر خلاف آنچه در میان گروهی مشهور است که قرآن در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به صورت پراکنده بود، بعد در زمان ابو بکر یا عمر یا عثمان جمع آوری شد، قرآن در زمان خود پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به همین صورت امروز جمع آوری شده بود

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 3082


1- رجوع کنید به «تفسیر نمونه» جلد یازدهم، ذیل آیه 87 سوره «حجر».
2- نقل از «تفسیر المیزان» جلد اول صفحه 37، البته به خاطر طولانی بودن حدیث قسمتی از آن ذکر شد.

و سر آغازش همین سوره حمد بوده است، مدارک متعددی در دست است که قرآن به صورت مجموعه ای که در دست ماست در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و به فرمان او جمع آوری شده بود «علی بن ابراهیم» از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به علی علیه السّلام فرمود: «قرآن در قطعات حریر و کاغذ و امثال آن پراکنده است آن را جمع آوری کنید».

سپس اضافه می کند: علی علیه السّلام از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگی جمع آوری نمود سپس بر آن مهر زد.

به علاوه حدیث مشهور «ثقلین» که شیعه و سنّی آن را نقل کرده اند که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود من از میان شما می روم و دو چیز گرانبها را به یادگار می گذارم «کتاب خدا» و «خاندانم» خود نشان می دهد که قرآن به صورت یک کتاب جمع آوری شده بود.

و در پاسخ این سؤال که در میان گروهی از دانشمندان معروف است که قرآن پس از پیامبر جمع آوری شده (به وسیله علی علیه السّلام یا کسان دیگر) باید گفت:

قرآنی که علی علیه السّلام جمع آوری کرد تنها خود قرآن نبود بلکه مجموعه ای بود از قرآن و تفسیر و شأن نزول آیات و مانند آن.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

سوره الفاتحه (1): آیه 1
اشاره

(آیه 1)- میان همه مردم جهان رسم است که هر کار مهم و پر ارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز می کنند، یعنی آن کار را با آن شخصیت مورد نظر از آغاز ارتباط می دهند. ولی آیا بهتر نیست که برای پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتباط دهیم که فنا در ذات او راه ندارد، از میان تمام موجودات آنکه ازلی و ابدی است تنها ذات پاک خداست و به همین دلیل باید همه چیز و هر کار را با نام او آغاز کرد و از او استمداد نمود لذا در نخستین آیه قرآن می گوئیم: «بنام خداوند بخشنده بخشایشگر» (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ).

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 3083

و در حدیث معروفی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم: کلّ امر ذی بال لم یذکر فیه اسم اللّه فهو ابتر: «هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود بی فرجام است».

و نیز امام باقر علیه السّلام می فرماید: «سزاوار است هنگامی که کاری را شروع می کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللّه بگوئیم تا پر برکت و میمون باشد».

کوتاه سخن اینکه: پایداری و بقاء عمل بسته به ارتباطی است که با خدا دارد به همین مناسبت خداوند به پیامبر دستور می دهد که در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ (سوره علق آیه 1)، و می بینیم حضرت نوح در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتی برای پیروزی بر مشکلات به یاران خود دستور می دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتی «بسم اللّه» بگویند (سوره هود آیه 41 و 48).

و آنها نیز این سفر را سر انجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند.

و نیز سلیمان در نامه ای که به ملکه سبا می نویسد سر آغاز آن را «بِسْمِ اللَّهِ» قرار می دهد (سوره نحل آیه 30).

روی همین اصل، تمام سوره های قرآن- با بسم اللّه آغاز می شود تا هدف اصلی از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود و تنها سوره توبه است که بسم اللّه در آغاز آن نمی بینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکّه و پیمان شکنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به «رحمان و رحیم» سازگار نیست.

نکته ها:
1- آیا بسم اللّه جزء سوره است؟

در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافی نیست که بسم اللّه جزء سوره حمد و همه سوره های قرآن است، اصولا ثبت «بسم اللّه» در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است، زیرا می دانیم در متن قرآن چیزی اضافه نوشته نشده است، و ذکر «بسم اللّه» در آغاز سوره ها از زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تاکنون معمول بوده است. به علاوه سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بسم اللّه را در آغاز هر سوره ای می خواندند، و متواترا نیز ثابت

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 3084

شده که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آن را تلاوت می فرمود، چگونه ممکن است چیزی جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند.

به هر حال مسأله آنقدر روشن است که می گویند: یک روز معاویه در دوران حکومتش در نماز جماعت بسم اللّه را نگفت، بعد از نماز جمعی از مهاجران و انصار فریاد زدند أسرقت أم نسیت؟ آیا بسم اللّه را دزدیدی یا فراموش کردی!

2- اللّه جامعترین نام خداست:

زیرا بررسی نامهای خدا که در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامی آمده نشان می دهد که هر کدام از آن یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس می سازد، تنها نامی که جامع صفات جلال و جمال است همان «اللّه» می باشد. به همین دلیل اسماء دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت برای کلمه «اللّه» گفته می شود به عنوان نمونه: «غفور» و «رحیم» که به جنبه آمرزش خداوند اشاره می کند (فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)- سوره بقره آیه 266.

«سمیع» اشاره به آگاهی او از مسموعات، و «علیم» اشاره به آگاهی او از همه چیز است (فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)- بقره: 227.

و در یک آیه بسیاری از این اسماء، وصف «اللّه» قرار می گیرند. هُوَ اللَّهُ الَّذِی لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ:

«اوست اللّه که معبودی جز وی نیست، اوست حاکم مطلق، منزه از ناپاکیها، از هر گونه ظلم و بیدادگری، ایمنی بخش، نگاهبان همه چیز، توانا و شکست ناپذیر، قاهر بر همه موجودات، و با عظمت».

یکی از شواهد جامعیت این نام آن است که ابراز ایمان و توصیه تنها با جمله لا اله الّا اللّه می توان کرد.

3- رحمت عام و خاص خدا:

مشهور در میان گروهی از مفسران این است که صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خداست که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار می باشد، زیرا «باران رحمت بی حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده».

ولی «رحیم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 3085

و صالح و فرمانبردار است. و تنها چیزی که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آن است که «الرَّحْمنِ» در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آن است، در حالی که «الرَّحِیمِ» گاهی به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند (وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً) «خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است» (احزاب: 43).

در روایتی نیز از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است»

4- چرا صفات دیگر خدا در «بسم اللّه» نیامده است؟

و تنها روی صفت «رحمانیت و رحیمیّت» او تکیه می شود. امّا با توجه به یک نکته، پاسخ این سؤال روشن می شود و آن اینکه در آغاز هر کار لازم است از صفتی استمداد کنیم که آثارش بر سراسر جهان پرتوافکن است، همه موجودات را فرا گرفته و گرفتاران را در لحظات بحرانی نجات بخشیده است.

بهتر است این حقیقت را از زبان قرآن بشنوید آنجا که می گوید: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ «رحمت من همه چیز را فرا گرفته است» (اعراف- 156).

از سوی دیگر می بینیم پیامبران برای نجات خود از چنگال حوادث سخت و دشمنان خطرناک دست به دامن رحمت خدا می زدند، در مورد «هود» و پیروانش می خوانیم: فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا: «هود و پیروانش را به وسیله رحمت خویش (از چنگال دشمنان) رهائی بخشیدیم» (اعراف- 72).

پس اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائی دارد چنانکه در دعا می خوانیم: یا من سبقت رحمته غضبه «ای خدائی که رحمتت بر غضبت پیشی گرفته است». انسانها نیز باید در برنامه زندگی اساس و پایه کار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را برای مواقع ضرورت بگذارند.

سوره الفاتحه (1): آیه 2

(آیه 2)- بعد از «بسم اللّه» که آغازگر سوره بود، نخستین وظیفه بندگان آن است که به یاد مبدء بزرگ عالم هستی و نعمتهای بی پایانش بیفتند، همان نعمتهای فراوانی که راهنمای ما در شناخت پروردگار و انگیزه مادر راه عبودیت است.

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 3086

اینکه می گوئیم: انگیزه، به خاطر آن است که هر انسانی به هنگامی که نعمتی به او می رسد فورا می خواهد، بخشنده نعمت را بشناسد، و طبق فرمان فطرت به سپاسگزاری برخیزد و حق شکر او را ادا کند به همین جهت علمای علم کلام (عقائد) در نخستین بحث این علم «وجوب شکر منعم» را که یک فرمان فطری و عقلی است به عنوان انگیزه خداشناسی، یادآور می شوند.

و اینکه می گوئیم: راهنمای ما در شناخت پروردگار نعمتهای اوست، زیرا بهترین و جامعترین راه برای شناخت مبدء، مطالعه در اسرار آفرینش و رازهای خلقت و مخصوصا وجود نعمتها در رابطه با زندگی انسانها است.

به این دو دلیل سوره فاتحه الکتاب با این جمله شروع می شود «حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است» (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

«حمد» در لغت به معنی ستایش کردن در برابر کار یا صفت نیک اختیاری است.

1- هر انسانی که سر چشمه خیر و برکتی است و هر پیامبر و رهبر الهی که نور هدایت در دلها می پاشد، هر شخص سخاوتمندی که بخشش می کند، و هر طبیبی که مرهمی بر زخم جانکاهی می نهد، ستایش آنها از ستایش خدا سر چشمه می گیرد، چرا که همه این مواهب در اصل از ناحیه ذات پاک او است، و نیز اگر خورشید نورافشانی می کند، ابرها باران می بارند، و زمین برکاتش را به ما تحویل می دهد، همه از ناحیه او است.

2- جالب اینکه «حمد» تنها در آغاز کار نیست، بلکه پایان کارها نیز چنانکه قرآن به ما تعلیم می دهد با حمد خواهد بود، در مورد بهشتیان می خوانیم: «سخن آنها در بهشت نخست منزه شمردن خداوند از هر عیب و نقص و تحیت آنها سلام، و آخرین سخنشان الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ است». (یونس: 10) 3- امّا کلمه «ربّ» در اصل به معنی مالک و صاحب چیزی است که به تربیت و اصلاح آن می پردازد.

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 3087

4- کلمه «الْعالَمِینَ» جمع «عالم» است و عالم به معنی مجموعه ای است از موجودات مختلف و هنگامی که به صورت «عالمین» جمع بسته می شود اشاره به تمام مجموعه های این جهان است.

در روایتی از علی علیه السّلام چنین می خوانیم که در ضمن تفسیر آیه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» فرمود: «رَبِّ الْعالَمِینَ اشاره به مجموع همه مخلوقات است اعم از موجودات بیجان و جاندار».

سوره الفاتحه (1): آیه 3

(آیه 3)- «خداوندی که بخشنده و بخشایشگر است» و رحمت عام و خاصش همه را رسیده. (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ).

معنی «رحمن» و «رحیم» و همچنین تفاوت میان این دو کلمه را در تفسیر «بسم اللّه» خواندیم. نکته ای که باید اضافه کنیم این است که این دو صفت در نمازهای روزانه ما حد اقل 30 بار تکرار می شوند (در هر یک از دو رکعت اول نماز دوازده بار) و به این ترتیب 60 مرتبه خدا را به صفت رحمتش می ستائیم. و این درسی است برای همه انسانها که خود را در زندگی بیش از هر چیز به این اخلاق الهی متخلق کنند.

به علاوه اشاره ای است به این واقعیت که اگر ما خود را عبد و بنده خدا می دانیم مبادا رفتار مالکان بی رحم نسبت به بردگانشان در نظرها تداعی شود.

نکته دیگر اینکه «رحمان و رحیم» بعد از «رَبِّ الْعالَمِینَ» اشاره به این است که ما در عین قدرت نسبت به بندگان خویش، با مهربانی و لطف رفتار می کنیم.

سوره الفاتحه (1): آیه 4

(آیه 4)- دومین اصل مهم اسلام یعنی قیامت و رستاخیز: «خداوندی که مالک روز جزاست» (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ).

در اینجا تعبیر به «مالکیت خداوند» شده است، که نهایت سیطره و نفوذ او را بر همه چیز و همه کس در آن روز مشخص می کند، روزی که همه انسانها در آن دادگاه بزرگ برای حساب. حاضر می شوند و در برابر مالک حقیقی خود قرار می گیرند، تمام گفته ها و کارها و حتی اندیشه های خود را حاضر می بینند، هیچ چیز حتی به اندازه سر سوزنی نابود نشده و به دست فراموشی نیفتاده است،

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 3088

و اکنون این انسان است که باید بار همه مسئولیتهای اعمال خود را بردوش کشد! حتی در آنجا که بنیانگزار سنت و برنامه ای است، باز باید سهم خویش را از مسئولیت بپذیرد! بدون شک مالکیت خداوند نسبت به جهان هستی مالکیت حقیقی است نه مالکیت اعتباری نظیر مالکیت ما نسبت به آنچه در این جهان ملک ما است.

و به تعبیر دیگر این مالکیت نتیجه خالقیت و ربوبیت است، آنکس که موجودات را آفریده و لحظه به لحظه فیض وجود هستی به آنها می بخشد، مالک حقیقی موجودات است.

و در پاسخ این سؤال که مگر خداوند مالک تمام این جهان نیست که ما از او تعبیر به «مالک روز جزا» می کنیم؟ باید بگوئیم: مالکیت خداوند گر چه شامل «هر دو جهان» می باشد، اما بروز و ظهور این مالکیت در قیامت بیشتر است، چرا که در آن روز همه پیوندهای مادی و مالکیتهای اعتباری بریده می شود، و هیچ کس در آنجا چیزی از خود ندارد، حتّی اگر شفاعتی صورت گیرد باز به فرمان خداست.

اعتقاد به روز رستاخیز، اثر فوق العاده نیرومندی در کنترل انسان در برابر اعمال نادرست و ناشایست دارد و یکی از علل جلوگیری کردن نماز از فحشاء و منکرات همین است که نماز انسان را هم به یاد مبدئی می اندازد که از همه کار او با خبر است و هم به یاد دادگاه بزرگ عدل خدا.

در حدیثی از امام سجّاد علیه السّلام می خوانیم: هنگامی که به آیه «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» می رسید، آنقدر آن را تکرار می کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند.

امّا کلمه «یَوْمِ الدِّینِ»: در قرآن در تمام موارد به معنی قیامت آمده است، و اینکه چرا آن روز، روز دین معرفی شده؟ به خاطر این است که آن روز روز جزا است و «دین» در لغت به معنی «جزا» می باشد، و روشنترین برنامه ای که در قیامت اجرا می شود همین برنامه جزا و کیفر و پاداش است.

سوره الفاتحه (1): آیه 5

(آیه 5)- انسان در پیشگاه خدا: از اینجا گوئی «بنده» پروردگار خود را مخاطب ساخته نخست از عبودیت خویش در برابر او، و سپس از امدادها

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 3089

و کمکهای او سخن می گوید: «تنها تو را می پرستم و تنها از تو یاری می جویم» (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ).

در واقع آیات گذشته سخن از توحید ذات و صفات می گفت و در اینجا سخن از توحید عبادت، و توحید افعال است. توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگی و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم، توحید افعال آن است که تنها مؤثر حقیقی را در عالم او بدانیم، نه اینکه دنبال سبب نرویم بلکه معتقد باشیم هر سببی هر تأثیری دارد به فرمان خداست. این تفکر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند می دهد.

سوره الفاتحه (1): آیه 6

(آیه 6)- «ما را به راه راست هدایت فرما» (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ).

پس از اظهار تسلیم در برابر پروردگار و وصول بر مرحله عبودیت و استمداد از ذات پاک او نخستین تقاضای بنده این است که او را به راه راست، راه پاکی و نیکی، راه عدل و داد، و راه ایمان و عمل صالح هدایت فرماید، در اینجا این سؤال که چرا ما همواره درخواست هدایت به صراط مستقیم از خدا می کنیم مگر ما گمراهیم! مطرح می شود. وانگهی این سخن از پیامبر و امامان که نمونه انسان کامل بودند چه معنی دارد؟! در پاسخ می گوئیم: انسان در مسیر هدایت هر لحظه بیم لغزش و انحراف در باره او می رود، به همین دلیل باید خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را بر راه راست ثابت نگهدارد. دوم اینکه، هدایت همان پیمودن طریق تکامل است که انسان تدریجا مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد. بنابراین جای تعجب نیست که حتی پیامبران و امامان از خدا تقاضای هدایت «صراط مستقیم» کنند، چه اینکه کمال مطلق تنها خدا است، و همه بدون استثناء در مسیر تکاملند، چه مانعی دارد که آنها نیز تقاضای درجات بالاتری را از خدا بنمایند.

امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه می فرماید: «خداوندا! ما را بر راهی که به

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 3090

محبت تو می رسد و به بهشت واصل می گردد، و مانع از پیروی هوسهای کشنده و آراء انحرافی و هلاک کننده است ثابت بدار».

صراط مستقیم چیست؟ «صراط مستقیم» همان آئین خدا پرستی و دین حق و پایبند بودن به دستورات خداست، چنانکه در سوره انعام آیه 161 می خوانیم: «بگو: خداوند مرا به صراط مستقیم هدایت کرده، به دین استوار آئین ابراهیم که هرگز به خدا شرک نورزید»

سوره الفاتحه (1): آیه 7
اشاره

دو خط انحرافی! «مرا به راه کسانی هدایت فرما که آنان را مشمول انواع نعمتهای خود قرار دادی (نعمت هدایت، نعمت توفیق، نعمت رهبری مردان حق و نعمت علم و عمل و جهاد و شهادت) نه آنها که بر اثر اعمال زشت و انحراف عقیده غضب تو دامنگیرشان شد و نه آنها که جاده حق را رها کرده و در بیراهه ها گمراه و سرگردان شده» (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ).

در حقیقت خدا به ما دستور می دهد طریق و خط پیامبران و نیکوکاران و آنها که مشمول نعمت و الطاف او شده اند را بخواهیم و به ما هشدار می دهد که در برابر شما همیشه دو خط انحرافی قرار دارد، خط «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و خط «الضَّالِّینَ».

1- «الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» کیانند؟

سوره نساء آیه 69 این گروه را تفسیر کرده است: «کسانی که دستورات خدا و پیامبر را اطاعت کنند، خدا آنها را با کسانی قرار می دهد که مشمول نعمت خود ساخته، از پیامبران و رهبران صادق و راستین و جانبازان و شهیدان راه خدا و افراد صالح، و اینان رفیقان خوبی هستند». بنابراین ما در سوره حمد از خدا می خواهیم که در خط این چهار گروه قرار گیریم که در هر مقطع زمانی باید در یکی از این خطوط، انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نمائیم.

2- «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «الضَّالِّینَ» کیانند؟

از موارد استعمال این دو کلمه در قرآن مجید چنین استفاده می شود که «الضَّالِّینَ» گمراهان عادی هستند، و «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» گمراهان لجوج و منافق، به همین دلیل در بسیاری از موارد،

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 3091

غضب و لعن خداوند در مورد آنها ذکر شده.

در آیه 6 سوره فتح آمده است: «خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک و آنها را که در باره خدا گمان بد می برند مورد غضب خویش قرار می دهد، و آنها را لعن می کند، و از رحمت خویش دور می سازد، و جهنم را برای آنان آماده ساخته است».

به هر حال «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» آنها هستند که علاوه بر کفر، راه لجاجت و عناد و دشمنی با حق را می پیمایند و حتّی از اذیت و آزار رهبران الهی و پیامبران در صورت امکان فرو گذار نمی کنند.

پایان سوره حمد

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 3092

سوره بقره
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 286 آیه است

محتوا و فضیلت سوره بقره:

جامعیت این سوره از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی (عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) قابل انکار نیست. چه اینکه در این سوره: 1- بحثهائی پیرامون توحید و شناسائی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است. 2- بحثهائی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ، مخصوصا مثالهای حسّی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغها و داستان عزیر 3- بحثهائی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی. 4- بحثهائی بسیار مفصل در باره یهود و منافقان و موضع گیریهای خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنیهای آنان در این رابطه. 5- بحثهائی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و موسی علیهما السّلام. 6- بحثهائی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله نماز، روزه، جهاد، حجّ و تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت، و قسمت مهمی از احکام ربا و مخصوصا بحثهائی در زمینه انفاق در راه خدا، و همچنین مسأله قصاص و تحریم قسمتی از گوشتهای حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیّت و مانند آن.

در فضیلت این سوره

از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله پرسیدند: «کدامیک از سوره های قرآن برتر است؟ فرمود: سوره بقره، عرض کردند کدام آیه از آیات سوره بقره افضل است؟ فرمود: «آیه الکرسی».

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 3093

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

سوره البقره (2) : آیه 1
اشاره

(آیه 1)- تحقیق در باره حروف مقطعه قرآن: «الم» (الم). در آغاز 29 سوره از قرآن با حروف مقطعه برخورد می کنیم. و این حروف همیشه جزء کلمات اسرار آمیز قرآن محسوب می شده، و با گذشت زمان و تحقیقات جدید دانشمندان، تفسیرهای تازه ای برای آن پیدا می شود. و جالب اینکه در هیچ یک از تواریخ ندیده ایم که عرب جاهلی و مشرکان وجود حروف مقطعه را در آغاز بسیاری از سوره های قرآن بر پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله خرده بگیرند، و آن را وسیله ای برای استهزاء و سخریه قرار دهند و این می رساند که گویا آنها نیز از اسرار وجود حروف مقطعه کاملا بی خبر نبوده اند. به هر حال چند تفسیر که هماهنگ با آخرین تحقیقاتی است که در این زمینه به عمل آمده، و ما آنها را به تدریج در آغاز این سوره، و سوره های «آل عمران» و «اعراف» بیان خواهیم کرد، اکنون به مهمترین آنها می پردازیم:

این حروف اشاره به این است که این کتاب آسمانی با آن عظمت و اهمیتی که تمام سخنوران عرب و غیر عرب را متحیّر ساخته، و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است، از نمونه همین حروفی است که در اختیار همگان قرار دارد در عین اینکه قرآن از همان حروف «الف باء» و کلمات معمولی ترکیب یافته به قدری کلمات آن موزون است و معانی بزرگی دربردارد، که در اعماق دل و جان انسان نفوذ می کند، روح را مملو از اعجاب و تحسین می سازد، و افکار و عقول را در برابر خود وادار به تعظیم می نماید.

درست همانطور که خداوند بزرگ از خاک، موجوداتی همچون انسان، با آن ساختمان شگفت انگیز، و انواع پرندگان زیبا، و جانداران متنوع، و گیاهان و گلهای رنگارنگ، می آفریند و ما از آن کاسه و کوزه و مانند آن می سازیم، همچنین خداوند از حروف الفبا و کلمات معمولی، مطالب و معانی بلند را در قالب الفاظ زیبا و کلمات موزون ریخته و اسلوب خاصی در آن بکار برده، آری همین حروف در اختیار انسانها نیز هست ولی توانائی ندارند که ترکیبها و جمله بندیهائی بسان قرآن ابداع کنند.

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 3094

عصر طلائی ادبیات عرب:

عصر جاهلیت یک عصر طلائی از نظر ادبیات بود، همان اعراب بادیه نشین، همان پا برهنه ها با تمام محرومیتهای اقتصادی و اجتماعی دلهائی سرشار از ذوق ادبی و سخن سنجی داشتند، عربها در زمان جاهلیت یک بازار بزرگ سال به نام «بازار عکاظ» داشتند که در عین حال یک «مجمع مهم ادبی» و کنگره سیاسی و قضائی نیز محسوب می شد. در این بازار علاوه بر فعالیتهای اقتصادی عالیترین نمونه های نظم و نثر عربی از طرف شعراء و سخنسرایان توانا در این کنگره عرضه می گردید، و بهترین آنها به عنوان «شعر سال» انتخاب می شد، و البته موفقیت در این مسابقه بزرگ ادبی افتخار بزرگی برای سراینده آن شعر و قبیله اش بود.

در چنین عصری قرآن آنها را دعوت به مقابله به مثل کرد و همه از آوردن مانند آن اظهار عجز کردند، و در برابر آن زانو زدند، گواه زنده این تفسیر حدیثی است که از امام سجاد علیه السّلام رسیده آنجا که می فرماید: «قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند گفتند: قرآن سحر است، آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است، خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم ذلک الکتاب» یعنی: ای محمّد! کتابی که بر تو فرو فرستادیم از همین حروف مقطعه (الف- لام- میم) و مانند آن است که همان حروف الفبای شما است.

سوره البقره (2) : آیه 2
اشاره

(آیه 2)- بعد از بیان حروف مقطعه، قرآن اشاره به عظمت این کتاب آسمانی کرده می گوید: «این همان کتاب با عظمت است که هیچ گونه تردید در آن وجود ندارد» (ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ).

اینکه می گوید هیچ گونه شکّ و تردید در آن وجود ندارد این یک ادعا نیست بلکه آنچنان آثار صدق و عظمت و انسجام و استحکام و عمق معانی و شیرینی و فصاحت لغات و تعبیرات در آن نمایان است که هر گونه وسوسه و شکّ را از خود دور می کند. جالب اینکه گذشت زمان نه تنها طراوت آن را نمی کاهد بلکه هر قدر علم به سوی تکامل پیش می رود درخشش این آیات بیشتر می شود، سپس در ادامه می افزاید: این کتاب «مایه هدایت پرهیزکاران است» (هُدیً لِلْمُتَّقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 3095

هدایت چیست؟
کلمه «هدایت» در قرآن به دو معنی بازگشت می کند:
1- «هدایت تکوینی»

و منظور از آن رهبری موجودات به وسیله پروردگار زیر پوشش نظام آفرینش و قانونمندی های حساب شده جهان هستی است.

2- «هدایت تشریعی»

که به وسیله پیامبران و کتابهای آسمانی انجام می گیرد و انسانها با تعلیم و تربیت آنها در مسیر تکامل پیش می روند.

چرا هدایت قرآن ویژه پرهیزکاران است؟

مسلما قرآن برای هدایت همه جهانیان نازل شده، ولی چرا در آیه فوق هدایت قرآن مخصوص پرهیزکاران معرفی گردیده؟ علت آن این است که تا مرحله ای از تقوا در وجود انسان نباشد (مرحله تسلیم در مقابل حق و پذیرش آنچه هماهنگ با عقل و فطرت است) محال است انسان از هدایت کتابهای آسمانی و دعوت انبیاء بهره بگیرد. «زمین شوره زار هرگز سنبل برنیارد، اگر چه هزاران مرتبه باران بر آن ببارد». سرزمین وجود انسانی نیز تا از لجاجت و عناد و تعصّب پاک نشود، بذر هدایت را نمی پذیرد، و لذا خداوند می فرماید: «قرآن هادی و راهنمای متقیان است».

سوره البقره (2) : آیه 3 ]

(آیه 3)- آثار تقوا در روح و جسم انسان! قرآن در آغاز این سوره، مردم را در ارتباط با برنامه و آئین اسلام به سه گروه متفاوت تقسیم می کند: 1- «متقین» (پرهیزکاران) که اسلام را در تمام ابعادش پذیرا گشته اند 2- «کافران» که در نقطه مقابل گروه اول قرار گرفته و به کفر خود معترفند. 3- «منافقان» که دارای دو چهره اند، با مسلمانان ظاهرا مسلمان و با گروه مخالف، مخالف اسلامند، البته چهره اصلی آنها همان چهره کفر است، بدون شکّ زیان این گروه برای اسلام بیش از گروه دوم است و به همین سبب قرآن با آنها برخورد شدیدتری دارد.

در این آیه سخن از گروه اوّل است، ویژگیهای آنها را از نظر ایمان و عمل در پنج عنوان مطرح می کند، 1- ایمان به غیب: نخست می گوید: «آنها کسانی هستند که ایمان به غیب دارند» (الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ).

«غیب و شهود» دو نقطه مقابل یکدیگرند، عالم شهود عالم محسوسات است، و جهان غیب، ماوراء حسّ، زیرا «غیب» در لغت بمعنی چیزی است که

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 3096

پوشیده و پنهان است و چون عالم ماوراء محسوسات از حسّ ما پوشیده است به آن غیب گفته می شود، ایمان به غیب درست نخستین نقطه ای است که مؤمنان را از غیر آنها جدا می سازد و پیروان ادیان آسمانی را در برابر منکران خدا و وحی و قیامت قرار می دهد و به همین دلیل نخستین ویژگی پرهیزکاران ایمان به غیب ذکر شده است.

«مؤمنان به غیب» عقیده دارند، سازنده این عالم آفرینش، علم و قدرتی بی انتها، و عظمت و إدراکی بی نهایت دارد، او ازلی و ابدی است، و مرگ به معنی فنا و نابودی نیست بلکه دریچه ای است به جهان وسیعتر و پهناورتر، در حالی که یک فرد مادّی معتقد است جهان هستی محدود است به آنچه ما می بینیم و قوانین طبیعت بدون هیچ گونه نقشه و برنامه ای پدید آورنده این جهان است، و پس از مرگ همه چیز پایان می گیرد.

آیا این دو انسان با هم قابل مقایسه اند؟! اولی نمی تواند از حق و عدالت و خیر خواهی و کمک به دیگران صرف نظر کند، و دومی دلیلی برای هیچ گونه از این امور نمی بیند، به همین دلیل در دنیای مؤمنان راستین برادری است و تفاهم، پاکی است و تعاون، امّا در دنیای مادّیگری استعمار است و استثمار، خونریزی است و غارت و چپاول و این سیر قهقهرائی را تمدّن و پیشرفت و ترقی نام می نهند! و اگر می بینیم قرآن نقطه شروع تقوی را در آیه فوق، ایمان به غیب دانسته دلیلش همین است.

«غیب» در این جا دارای مفهوم وسیع کلمه می باشد و اگر در بعضی روایات غیب در آیه فوق تفسیر به امام غائب حضرت مهدی (عج) شده در حقیقت می خواهد وسعت معنی ایمان به غیب را حتّی نسبت به امام غائب (عج) مجسّم کند بی آنکه به آن مصداق محدود باشد.

2- ارتباط با خدا: ویژگی دیگر پرهیزکاران آن است که: «نماز را برپا می دارند» (وَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ). «نماز» که رمز ارتباط با خداست، مؤمنانی را که به جهان ماوراء طبیعت راه یافته اند در یک رابطه دائمی و همیشگی با آن مبدء بزرگ

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 3097

آفرینش نگه می دارد، آنها تنها در برابر خدا سر تعظیم خم می کنند، چنین انسانی احساس می کند از تمام مخلوقات دیگر فراتر رفته، و ارزش آن را پیدا کرده که با خدا سخن بگوید، و این بزرگترین عامل تربیت او است.

3- ارتباط با انسانها: آنها علاوه بر ارتباط دائم با پروردگار رابطه نزدیک و مستمری با خلق خدا دارند، و به همین دلیل سومین ویژگی آنها را قرآن چنین بیان می کند: «و از تمام مواهبی که به آنها روزی داده ایم انفاق می کنند» (وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ).

قابل توجه اینکه قرآن نمی گوید: من اموالهم ینفقون (از اموالشان انفاق می کنند) بلکه می گوید: «مِمَّا رَزَقْناهُمْ» (از آنچه به آنها روزی داده ایم) و به این ترتیب مسأله «انفاق» را آنچنان تعمیم می دهد که تمام مواهب مادی و معنوی را در بر می گیرد.

بنابراین مردم پرهیزگار آنها هستند که نه تنها از اموال خود، بلکه از علم و عقل و دانش و نیروهای جسمانی و مقام و موقعیت اجتماعی خود، و خلاصه از تمام سرمایه های خویش به آنها که نیاز دارند می بخشند، بی آنکه انتظار پاداشی داشته باشند.

سوره البقره (2) : آیه 4

(آیه 4)- ویژگی چهارم پرهیزکاران ایمان به تمام پیامبران و برنامه های الهی است، قرآن می گوید: «آنها کسانی هستند که به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده ایمان دارند» (وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ).

ویژگی پنجم: ایمان به رستاخیز، صفتی است که در این سلسله از صفات برای پرهیزکاران بیان شده است «آنها به آخرت قطعا ایمان دارند» (وَ بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ). آنها یقین دارند که انسان عبث و بی هدف آفریده نشده، آفرینش برای او خط سیری تعیین کرده است که با مرگ هرگز پایان نمی گیرد، او اعتراف دارد که عدالت مطلق پروردگار در انتظار همگان است و چنان نیست که اعمال ما در این جهان، بی حساب و پاداش باشد. این اعتقاد به او آرامش می بخشد، از فشارهائی که در طریق انجام مسئولیتها بر او وارد می شود نه تنها رنج نمی برد بلکه از آن استقبال

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 3098

می کند و مطمئن است کوچکترین عمل نیک و بد پاداش و کیفر دارد، بعد از مرگ به جهانی وسیعتر که خالی از هر گونه ظلم و ستم است انتقال می یابد و از رحمت وسیع و الطاف پروردگار بزرگ بهره مند می شود.

ایمان به رستاخیز اثر عمیقی در تربیت انسانها دارد، به آنها شهامت و شجاعت می بخشد زیرا بر اساس آن، اوج افتخار در زندگی این جهان، «شهادت» در راه یک هدف مقدس الهی است که آغازی است برای یک زندگی ابدی و جاودانی. و ایمان به قیامت انسان را در برابر گناه کنترل می کند، و به هر نسبت که ایمان قویتر باشد گناه کمتر است.

سوره البقره (2) : آیه 5].
اشاره

(آیه 5)- این آیه، اشاره ای است به نتیجه و پایان کار مؤمنانی که صفات پنجگانه فوق را در خود جمع کرده اند، می گوید: «اینها بر مسیر هدایت پروردگارشان هستند» (أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ). «و اینها رستگارانند» (أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ). در حقیقت هدایت آنها و همچنین رستگاریشان از سوی خدا تضمین شده است. جالب اینکه می گوید: «عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ» اشاره به اینکه هدایت الهی همچون مرکب راهواری است که آنها بر آن سوارند، و به کمک این مرکب به سوی رستگاری و سعادت پیش می روند.

حقیقت تقوا چیست؟

«تقوا» در اصل بمعنی نگهداری یا خویشتن داری است و به تعبیر دیگر یک نیروی کنترل درونی است که انسان را در برابر طغیان شهوات حفظ می کند، و در واقع نقش ترمز نیرومندی را دارد که ماشین وجود انسان را در پرتگاهها حفظ و از تندرویهای خطرناک، باز می دارد. و معیار فضیلت و افتخار انسان و مقیاس سنجش شخصیت او در اسلام محسوب می شود تا آنجا که جمله «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» به صورت یک شعار جاودانی اسلام در آمده است.

ضمنا باید توجه داشت که تقوا دارای شاخه ها و شعبی است، تقوای مالی و اقتصادی، تقوای جنسی، و اجتماعی، و تقوای سیاسی و مانند اینها.

سوره البقره (2) : آیه 6

(آیه 6)- گروه دوم، کافران لجوج و سرسخت! این گروه درست در نقطه مقابل متقین و پرهیزکاران قرار دارند و صفات آنها در این آیه و آیه بعد بطور فشرده

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 3099

بیان شده است. در این آیه می گوید «آنها که کافر شدند (و در کفر و بی ایمانی سخت و لجوجند) برای آنها تفاوت نمی کند که آنان را از عذاب الهی بترسانی یا نترسانی ایمان نخواهند آورد» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ). این دسته چنان در گمراهی خود سرسختند که هر چند حق بر آنان روشن شود حاضر به پذیرش نیستند و اصولا آمادگی روحی برای پیروی از حق و تسلیم شدن در برابر آن را ندارند

سوره البقره (2) : آیه 7
اشاره

(آیه 7)- این آیه اشاره به دلیل این تعصب و لجاجت می کند و می گوید: آنها چنان در کفر و عناد فرو رفته اند که حسّ تشخیص را از دست داده اند «خدا بر دلها و گوشهایشان مهر نهاده و بر چشمهاشان پرده افکنده شده» (خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ) به همین دلیل نتیجه کارشان این شده است که «برای آنها عذاب بزرگی است» (وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ). مسلما انسان تا به این مرحله نرسیده باشد قابل هدایت است، هر چند گمراه باشد، امّا به هنگامی که حس تشخیص را بر اثر اعمال زشت خود از دست داد دیگر راه نجاتی برای او نیست، چرا که ابزار شناخت ندارد و طبیعی است که عذاب عظیم در انتظار او باشد.

نکته ها
1- آیا سلب قدرت تشخیص، دلیل بر جبر نیست؟

اگر طبق آیه فوق خداوند بر دلها و گوشهای این گروه مهر نهاده، و بر چشمهایشان پرده افکنده، آنها مجبورند در کفر باقی بمانند، آیا این جبر نیست؟ پاسخ این سؤال را خود قرآن در اینجا و آیات دیگر داده است و آن اینکه: اصرار و لجاجت آنها در برابر حق، تکبر و ادامه به ظلم و ستم و بیدادگری و کفر و پیروی از هوسهای سرکش سبب می شود که پرده ای بر حسّ تشخیص آنها بیفتد، که در واقع این حالت عکس العمل و بازتاب اعمال خود انسان است نه چیز دیگر.

2- مهر نهادن بر دلها!

در آیات فوق و بسیاری دیگر از آیات قرآن برای بیان سلب حسّ تشخیص و درک واقعی از افراد، تعبیر به «ختم» شده است، و احیانا تعبیر به «طبع» و «رین». این معنی از آنجا گرفته شده است که در میان مردم رسم بر این بوده هنگامی که اشیائی را در کیسه ها یا ظرفهای مخصوصی قرار می دادند، و یا

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 3100

نامه های مهمی را در پاکت می گذاردند، برای آنکه کسی سر آن را نگشاید و دست به آن نزند آن را می بستند و گره می کردند و بر گره مهر می نهادند، امروز نیز معمول است کیسه های پستی را لاک و مهر می کنند. در لغت عرب برای این معنی کلمه «ختم» به کار می رود، البّته این تعبیر در باره افراد بی ایمان و لجوجی است که بر اثر گناهان بسیار در برابر عوامل هدایت نفوذ ناپذیر شده اند، و لجاجت و عناد در برابر مردان حق در دل آنان چنان رسوخ کرده که درست همانند همان بسته و کیسه سر به مهر هستند که دیگر هیچ گونه تصرّفی در آن نمی توان کرد، و به اصطلاح قلب آنها لاک و مهر شده است. «طبع» نیز در لغت به همین معنی آمده است امّا «رین» به معنی زنگار یا غبار یا لایه کثیفی است که بر اشیاء گرانقیمت می نشیند این تعبیر در قرآن نیز برای کسانی که بر اثر خیره سری و گناه زیاد قلبشان نفوذ ناپذیر شده بکار رفته است. و مهم آن است که انسان مراقب باشد اگر خدای ناکرده گناهی از او سر می زند در فاصله نزدیک آن را با آب توبه و عمل صالح بشوید، تا مبادا به صورت رنگ ثابتی برای قلب در آید و بر آن مهر نهد.

3- مقصود از «قلب» در قرآن:

«قلب» در قرآن به معانی گوناگونی آمده است. از جمله: 1- به معنی عقل و درک چنانکه در آیه 37 سوره «ق» می خوانیم:

إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ: «در این مطالب تذکر و یادآوری است برای آنان که نیروی عقل و درک داشته باشند». 2- به معنی روح و جان چنانکه در سوره احزاب آیه 10 آمده است: «هنگامی که چشمها از وحشت فرو مانده و جانها به لب رسیده بود» 3- به معنی مرکز عواطف، آیه 12 سوره انفال شاهد این معنی است:

«بزودی در دل کافران ترس ایجاد می کنم».

توضیح اینکه: در وجود انسان دو مرکز نیرومند به چشم می خورد: 1- مرکز ادراکات که همان «مغز و دستگاه اعصاب است» 2- مرکز عواطف که عبارت است از همان قلب صنوبری که در بخش چپ سینه قرار دارد و مسائل عاطفی در مرحله اول روی همین مرکز اثر می گذارد، ما بالوجدان هنگامی که با مصیبتی رو برو می شویم فشار آن را روی همین قلب صنوبری احساس می کنیم، و همچنان وقتی که

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 3101

به مطلب سرورانگیزی بر می خوریم فرح و انبساط را در همین مرکز احساس می کنیم، نتیجه اینکه اگر در قرآن مسائل عاطفی به قلب (همین عضو مخصوص) و مسائل عقلی به قلب (به معنی عقل یا مغز) نسبت داده شده، دلیل آن همان است که گفته شد و سخنی به گزاف نرفته است.

سوره البقره (2) : آیه 8

(آیه 8)- گروه سوم (منافقان). اسلام در یک مقطع خاص تاریخی خود با گروهی رو برو شد که نه اخلاص و شهامت برای ایمان آوردن داشتند و نه قدرت و جرأت بر مخالفت صریح، این گروه که قرآن از آنها به عنوان «منافقین» (1) یاد می کند و ما در فارسی از آن تعبیر به «دورو» یا «دو چهره» می کنیم، در صفوف مسلمانان واقعی نفوذ کرده بودند، و از آنجا که ظاهر اسلامی داشتند، غالبا شناخت آنها مشکل بود ولی قرآن نشانه های دقیق و زنده ای برای آنها بیان می کند که خط باطنی آنها را مشخص می سازد و الگوئی در این زمینه به دست مسلمانان برای همه قرون و اعصار می دهد. نخست تفسیری از خود نفاق دارد می گوید: «بعضی از مردم هستند که می گویند به خدا و روز قیامت ایمان آورده ایم در حالی که ایمان ندارند» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 9

(آیه 9)- آنها این عمل را یک نوع زرنگی و به اصطلاح تاکتیک جالب، حساب می کنند: «آنها با این عمل می خواهند خدا و مؤمنان را بفریبند» (یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا). «در حالی که تنها خودشان را فریب می دهند، امّا نمی فهمند» (وَ ما یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 10

(آیه 10)- سپس قرآن به این واقعیت اشاره می کند که نفاق در واقع یک نوع بیماری است می گوید: «در دلهای آنها بیماری خاصی است» (فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ). امّا از آنجا که در نظام آفرینش، هر کس در مسیری قرار گرفت و وسائل آن را فراهم ساخت در همان مسیر، رو به جلو می رود قرآن اضافه می کند: «خداوند هم بر بیماری آنها می افزاید» (فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً).

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 3102


1- «منافق» از ماده «نفق» به معنی کانالها و نقب هائی است که زیر زمین می زنند تا برای استتار یا فرار از آن استفاده کنند.

و از آنجا که سرمایه اصلی منافقان دروغ است، تا بتوانند تناقضها را که در زندگیشان دیده می شود با آن توجیه کنند، در پایان آیه می فرماید: «برای آنها عذاب الیمی است بخاطر دروغهائی که می گفتند» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 11

(آیه 11)- سپس به ویژگیهای آنها اشاره می کند که نخستین آنها داعیه اصلاح طلبی است در حالی که مفسد واقعی همانها هستند: «هنگامی که به آنها گفته شود در روی زمین فساد نکنید می گویند: ما فقط اصلاح کننده ایم»! (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ). ما برنامه ای جز اصلاح در تمام زندگی خود نداشته ایم و نداریم!

سوره البقره (2) : آیه 12

(آیه 12)- قرآن اضافه می کند: «بدانید اینها همان مفسدانند و برنامه ای جز فساد ندارند ولی خودشان هم نمی فهمند»! (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ). بلکه اصرار و پافشاری آنها در راه نفاق و خو گرفتن با این برنامه های زشت و ننگین سبب شده که تدریجا گمان کنند این برنامه ها مفید و سازنده و اصلاح طلبانه است.

سوره البقره (2) : آیه 13

(آیه 13)- نشانه دیگر اینکه: آنها خود را عاقل و هوشیار و مؤمنان را سفیه و ساده لوح و خوش باور می پندارند، آن چنانکه قرآن می گوید: «هنگامی که به آنها گفته می شود ایمان بیاورید آنگونه که توده های مردم ایمان آورده اند، می گویند: آیا ما همچون این سفیهان ایمان بیاوریم»؟! (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ). و به این ترتیب افراد پاکدل و حق طلب و حقیقت جو را که با مشاهده آثار حقانیت در دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و محتوای تعلیمات او، سر تعظیم فرو آورده اند به سفاهت متهم می کنند لذا قرآن در پاسخ آنها می گوید: «بدانید سفیهان واقعی اینها هستند امّا نمی دانند» (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا یَعْلَمُونَ).

آیا این سفاهت نیست که انسان خط زندگی خود را مشخص نکند و در میان هر گروهی به رنگ آن گروه درآید، استعداد و نیروی خود را در طریق شیطنت و توطئه و تخریب به کار گیرد، و در عین حال خود را عاقل بشمرد؟!

سوره البقره (2) : آیه 14

(آیه 14)- سومین نشانه آنها آن است که هر روز به رنگی در می آیند و در

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 3103

میان هر جمعیتی با آنها هم صدا می شوند، آنچنانکه قرآن می گوید: «هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات کنند می گویند ایمان آوردیم» (وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا).

ما از شما هستیم و پیرو یک مکتبیم، از جان و دل اسلام را پذیرا گشتیم و با شما هیچ فرقی نداریم! «امّا هنگامی که با دوستان شیطان صفت خود به خلوتگاه می روند می گویند ما با شمائیم»! (وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ). «و اگر می بینید ما در برابر مؤمنان اظهار ایمان می کنیم ما مسخره شان می کنیم»! (إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ).

سوره البقره (2) : آیه 15

(آیه 15)- سپس قرآن با یک لحن کوبنده و قاطع می گوید: «خدا آنها را مسخره می کند» (اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ). «و خدا آنها را در طغیانشان نگه می دارد تا به کلی سرگردان شوند» (وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 16
اشاره

(آیه 16)- این آیه، سرنوشت نهائی آنها را که سرنوشتی است بسیار غم انگیز و شوم و تاریک چنین بیان می کند: «آنها کسانی هستند که در تجارتخانه این جهان، هدایت را با گمراهی معاوضه کرده اند» (أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ بِالْهُدی). و به همین دلیل «تجارت آنها سودی نداشته» بلکه سرمایه را نیز از کف داده اند (فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ). «و هرگز روی هدایت را ندیده اند» (وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ).

خلاصه دوگانگی شخصیت و تضاد برون و درون که صفت بارز منافقان است پدیده های گوناگونی در عمل و گفتار و رفتار فردی و اجتماعی آنها دارد که به خوبی می توان آن را شناخت.

وسعت معنی نفاق-

گرچه نفاق به مفهوم خاصش، صفت افراد بی ایمانی است که ظاهرا در صف مسلمانانند، امّا باطنا دل در گرو کفر دارند، ولی نفاق معنی وسیعی دارد که هر گونه دوگانگی ظاهر و باطن، گفتار و عمل را شامل می شود هر چند در افراد مؤمن باشد که ما از آن به عنوان «رگه های نفاق» نام می بریم مثلا در حدیثی می خوانیم: سه صفت است که در هر کس باشد منافق است هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند: کسی که در امانت خیانت می کند، و کسی که

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 3104

به هنگام سخن گفتن دروغ می گوید، و کسی که وعده می دهد و خلف وعده می کند». مسلما این گونه افراد رگه هائی از نفاق در وجود آنها هست، مخصوصا در باره ریاکاران از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «ریا و ظاهر سازی، درخت (شوم و تلخی) است که میوه ای جز شرک خفی ندارد و اصل و ریشه آن نفاق است»

فریب دادن وجدان-

آیه فوق، اشاره روشنی به مسأله فریب وجدان دارد و اینکه بسیار می شود که انسان منحرف و آلوده، برای رهائی از سرزنش و مجازات وجدان، کم کم برای خود این باور را به وجود می آورد که این عمل من نه تنها زشت و انحرافی نیست بلکه اصلاح است و مبارزه با فساد (إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ). تا با فریب وجدان آسوده خاطر به اعمال خلاف خود ادامه دهد.

سوره البقره (2) : آیه 17

(آیه 17)- دو مثال جالب برای ترسیم حال منافقان.

1- در مثال اول می گوید: «آنها مانند کسی هستند که آتشی (در شب ظلمانی) افروخته» تا در پرتو نور آن راه را از بیراهه بشناسد و به منزل مقصود برسد» (مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً) «ولی همین که این شعله آتش اطراف آنها را روشن ساخت، خداوند آن را خاموش می سازد، و در ظلمات رهاشان می کند، به گونه ای که چیزی را نبینند» (فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ).

آنها فکر می کردند با این آتش مختصر و نور آن می توانند با ظلمتها به پیکار برخیزند، امّا ناگهان بادی سخت بر می خیزد و یا باران درشتی فرو می ریزد، و یا بر اثر پایان گرفتن مواد آتش افروز، آتش به سردی و خاموشی می گراید و بار دیگر در تاریکی وحشتزا سرگردان می شوند. این نور مختصر، یا اشاره به فروغ وجدان و فطرت توحیدی است و یا اشاره به ایمان نخستین آنهاست که بعدا بر اثر تقلیدهای کورکورانه و تعصبهای غلط و لجاجتها و عداوتها پرده های ظلمانی و تاریک بر آن می افتد.

سوره البقره (2) : آیه 18

(آیه 18)- سپس اضافه می کند: «آنها کر هستند و گنگ و نابینا، و چون هیچ یک از وسائل اصلی درک حقایق را ندارند از راهشان باز نمی گردند» (صُمٌّ بُکْمٌ

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 3105

عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ)

. به هر حال این تشبیه در حقیقت، یک واقعیت را در زمینه نفاق روشن می سازد، و آن اینکه نفاق و دوروئی برای مدت طولانی نمی تواند مؤثر واقع شود و این امر همچون شعله ضعیف و کم دوامی که در یک بیابان تاریک و ظلمانی در معرض وزش طوفانهاست دیری نمی پاید، و سر انجام چهره واقعی آنها آشکار می گردد.

سوره البقره (2) : آیه 19

(آیه 19)- در مثال دوم قرآن صحنه زندگی آنها را به شکل دیگری ترسیم می نماید: شبی است تاریک و ظلمانی پرخوف و خطر، باران به شدت می بارد، از کرانه های افق برق پر نوری می جهد، صدای غرش وحشتزا و مهیب رعد، نزدیک است پرده های گوش را پاره کند، انسانی بی پناه در دل این دشت وسیع و ظلمانی، حیران و سرگردان مانده است، باران پرپشت، بدان او را مرطوب ساخته، نه پناهگاه مورد اطمینانی وجود دارد که به آن پناه برد و نه ظلمت اجازه می دهد گامی به سوی مقصد بردارد. قرآن در یک عبارت کوتاه، حال چنین مسافر سرگردانی را بازگو می کند: «یا همانند بارانی که در شب تاریک، توأم با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذرانی) ببارد» (أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ).

سپس اضافه می کند: «آنها از ترس مرگ انگشتها را در گوش خود می گذارند تا صدای وحشت انگیز صاعقه ها را نشنوند» (یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ). و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند به کافران احاطه دارد» و آنها هر کجا بروند در قبضه قدرت او هستند (وَ اللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 20
اشاره

(آیه 20)- برقها پی درپی بر صفحه آسمان تاریک جستن می کند: «نور برق آنچنان خیره کننده است که نزدیک است چشمهای آنها را برباید» (یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ).

«هر زمان که برق می زند و صفحه بیابان تاریک، روشن می شود، چند گامی در پرتو آن راه می روند، ولی بلافاصله ظلمت بر آنها مسلط می شود و آنها در جای خود متوقف می گردند» (کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا).

آنها هر لحظه خطر را در برابر خود احساس می کنند، چرا که در دل این بیابان

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 3106

نه کوهی به چشم می خورد، و نه درختی تا از خطر رعد و برق و صاعقه جلوگیری کند، هر آن ممکن است هدف صاعقه ای قرار گیرند و در یک لحظه خاکستر شوند! حتّی این خطر وجود دارد که غرش رعد، گوش آنها را پاره و نور خیره کننده برق چشمشان را نابینا کند، آری «اگر خدا بخواهد گوش و چشم آنها را از میان می برد چرا که خدا به هر چیزی توانا است» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

افسوس که به پناهگاه مطمئن ایمان پناه نبرده اند تا از شرّ صاعقه های مرگبار مجازات الهی و جهاد مسلحانه مسلمین نجات یابند.

لزوم شناخت منافقین در هر جامعه:

اگر چه شأن نزول این آیات، منافقان عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است اما با توجه به اینکه خط نفاق در هر عصر و زمانی، در برابر خط انقلابهای راستین وجود داشته و دارد به منافقان همه اعصار و قرون گسترش می یابد، و ما با چشم خود تمام این نشانه ها را یک به یک و مو به مو در مورد منافقان عصر خویش می یابیم، سرگردانی آنها، وحشت و اضطرابشان و خلاصه بی پناهی و بدبختی و سیه روزی و رسوائی آنها را درست همانند همان مسافری که قرآن به روشنترین وجهی حال او را ترسیم کرده است مشاهده می کنیم.

سوره البقره (2) : آیه 21

(آیه 21)- اینچنین خدائی را بپرستید! بعد از بیان حال سه دسته (پرهیزکاران، کافران و منافقان) این آیه، خط سعادت و نجات را که پیوستن به گروه اول است مشخص ساخته می گوید: «ای مردم پروردگارتان را پرستش کنید که هم شما و هم پشینیان را آفرید تا پرهیزکار شوید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

خطاب «یا أَیُّهَا النَّاسُ» (ای مردم) که در قرآن حدود بیست بار تکرار شده و یک خطاب جامع و عمومی است نشان می دهد که قرآن مخصوص نژاد و قبیله و طایفه و قشر خاصی نیست، بلکه همگان را در این دعوت عام شرکت می دهد، همه را دعوت به پرستش خدای یگانه، و مبارزه با هر گونه شرک و انحراف از خط توحید می کند.

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 3107

سوره البقره (2) : آیه 22
اشاره

(آیه 22)- نعمت زمین و آسمان: در این آیه به قسمت دیگری از نعمتهای بزرگ خدا که می تواند انگیزه شکر گزاری باشد اشاره کرده، نخست از آفرینش زمین سخن می گوید: «همان خدائی که زمین را بستر استراحت شما قرار داد» (الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً).

این مرکب راهواری که شما را بر پشت خود سوار کرده و با سرعت سرسام آوری در این فضا به حرکات مختلف خود ادامه می دهد، بی آنکه کمترین لرزشی بر وجود شما وارد کند، یکی از نعمتهای بزرگ او است. نیروی جاذبه اش که به شما اجازه حرکت و استراحت و ساختن خانه و لانه و تهیه باغها و زراعتها و انواع وسائل زندگی می دهد، نعمت دیگری است، هیچ فکر کرده اید که اگر جاذبه زمین نبود در یک چشم بر هم زدن همه ما و وسائل زندگیمان بر اثر حرکت دورانی زمین به فضا پرتاپ و در فضا سرگردان می شد! سپس به نعمت آسمان می پردازد و می گوید:

«آسمان را همچون سقفی بر بالای سر شما قرار داد» (وَ السَّماءَ بِناءً).

کلمه «سماء» که در این آیه به آن اشاره شده است همان جوّ زمین است، یعنی قشر هوای متراکمی که دور تا دور کره زمین را پوشانده، و طبق نظریه دانشمندان ضخامت آن، چند صد کیلومتر است. اگر این قشر مخصوص هوا که همچون سقفی بلورین، اطراف ما را احاطه کرده نبود، زمین دائما در معرض رگبار سنگهای پراکنده آسمانی بود و عملا آرامش از مردم جهان سلب می شد.

بعد از آن به نعمت باران پرداخته می گوید: «و از آسمان آبی نازل کرد» (وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً). امّا چه آبی؟ حیاتبخش، و زندگی آفرین، و مایه همه آبادیها و شالوده همه نعمتهای مادی.

قرآن سپس به انواع میوه هائی که از برکت باران و روزیهائی که نصیب انسانها می شود اشاره کرده چنین می گوید: «خداوند به وسیله باران، میوه هائی را به عنوان روزی شما از زمین خارج ساخت» (فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ).

این برنامه الهی از یکسو، رحمت وسیع و گسترده خدا را بر همه بندگان مشخص می کند و از سوی دیگر بیانگر قدرت او است که چگونه از آب بی رنگ

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 3108

صد هزاران رنگ از میوه ها و دانه های غذائی با خواص متفاوت برای انسانها، و همچنین جانداران دیگر آفریده، یکی از زنده ترین دلائل وجود او است لذا بلافاصله اضافه می کند: «اکنون که چنین است برای خدا شریکهائی قرار ندهید در حالی که می دانید» (فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

«أنداد» جمع «ند» به معنی چیزی است که از نظر گوهر و ذات شریک و شبیه چیز دیگری باشد.

بت پرستی در شکلهای مختلف

- بطور کلی هر چه را در ردیف خدا در زندگی مؤثر دانستن یک نوع شرک است، ابن عباس مفسر معروف در اینجا تعبیر جالبی دارد می گوید: «أنداد، همان شرک است که گاهی پنهان تر است از حرکت مورچه بر سنگ سیاه در شب تاریک، از جمله اینکه انسان بگوید: به خدا سوگند، به جان تو سوگند، به جان خودم سوگند ... (یعنی خدا و جان دوستش را در یک ردیف قرار بدهد) و بگوید این سگ اگر دیشب نبود دزدان آمده بودند! (پس نجات دهنده ما از دزدان این سگ است) یا به دوستش بگوید: هر چه خدا بخواهد و تو بخواهی، همه اینها بوئی از شرک می دهد».

در تعبیرات عامیانه روزمره نیز بسیار می گویند: «اول خدا، دوم تو»! باید قبول کرد که این گونه تعبیرات نیز مناسب یک انسان موحد کامل نیست.

سوره البقره (2) : آیه 23

(آیه 23)- قرآن معجزه جاویدان: از آنجا که نفاق و کفر گاهی از عدم درک محتوای نبوت و اعجاز پیامبر صلّی اللّه علیه و اله سر چشمه می گیرد، در اینجا انگشت روی معجزه جاویدان «قرآن» می گذارد می گوید: «اگر در باره آنچه بر بنده خود نازل کرده ایم، شک و تردید دارید لا اقل سوره ای همانند آن بیاورید» (وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ).

و به این ترتیب قرآن همه منکران را دعوت به مبارزه با قرآن و همانند یک سوره مانند آن می کند تا عجز آنها دلیلی باشد، روشن بر اصالت این وحی آسمانی در رسالت الهی آورنده آن، سپس می گوید: تنها خودتان به این کار قیام نکنید بلکه «تمام گواهان خود را جز خدا دعوت کنید (تا شما را در این کار یاری کنند) اگر در

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 3109

ادّعای خود صادقید که این قرآن از طرف خدا نیست» (وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

کلمه «شُهَداءَ» در اینجا اشاره به گواهانی است که آنها را در نفی رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کمک می کردند، و جمله «مِنْ دُونِ اللَّهِ» اشاره به این است که حتی اگر همه انسانها جز «اللَّهِ» دست به دست هم بدهند، برای اینکه یک سوره همانند سوره های قرآن بیاورند قادر نخواهند بود.

سوره البقره (2) : آیه 24
اشاره

(آیه 24)- در این آیه، می گوید: «اگر شما این کار را انجام ندادید- و هرگز انجام نخواهید داد- از آتشی بترسید که هیزم آن بدنهای مردم بی ایمان و همچنین سنگها است»! (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ). «آتشی که هم اکنون برای کافران آماده شده است» و جنبه نسیه ندارد! (أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ).

«وَقُودُ» به معنی «آتشگیره» است یعنی ماده قابل اشتعال مانند هیزم. و در اینکه منظور از «الْحِجارَهُ» چیست؟ آنچه با ظاهر آیات فوق، سازگارتر به نظر می رسد این است که آتش دوزخ از درون خود انسانها، و سنگها، شعله ور می شود، و با توجه به این حقیقت که امروز ثابت شده همه اجسام جهان در درون خود، آتشی عظیم نهفته دارند، درک این معنی مشکل نیست. در آیه 6 و 7 سوره همزه می خوانیم: «آتش سوزان پروردگار، که از درون دلها سر چشمه می گیرد و بر قلبها سایه می افکند، و از درون به برون سرایت می کند» (به عکس آتشهای این جهان که از بیرون به درون می رسد)

چرا پیامبران به معجزه نیاز دارند؟

همانطور که از لفظ «معجزه» پیداست، باید پیامبر قدرت بر انجام اعمال خارق العاده ای داشته باشد که دیگران از انجام آن «عاجز» باشند. پیامبری که دارای معجزه است لازم است مردم را به «مقابله به مثل» دعوت کند، او باید علامت و نشانه درستی گفتار خود را معجزه خویش معرفی نماید تا اگر دیگران می توانند همانند آن را بیاورند، و این کار را در اصطلاح «تحدّی» گویند.

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 3110

قرآن معجزه جاودانی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله.

از میان معجزات و خارق عاداتی که از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله صادر شده قرآن برترین سند زنده حقانیت او است. علت آن این است که قرآن معجزه ای است «گویا»، «جاودانی»، «جهانی» و «روحانی» پیامبران پیشین می بایست همراه معجزات خود باشند در حقیقت معجزات آنها خود زبان نداشت و گفتار پیامبران، آن را تکمیل می کرد ولی قرآن یک معجزه گویاست، نیازی به معرفی ندارد خودش به سوی خود دعوت می کند، مخالفانی را به مبارزه می خواند محکوم می سازد، و از میدان مبارزه، پیروز بیرون می آید لذا پس از گذشت قرنها از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله همانند زمان حیات او، به دعوت خود ادامه می دهد، هم دین است و هم معجزه، هم قانون است و هم سند قانون.

جاودانی و جهانی بودن:

قرآن مرز «زمان و مکان» را در هم شکسته و همچنان به همان قیافه ای که 1400 سال قبل در محیط تاریک حجاز تجلّی کرد، امروز بر ما تجلّی می کند، پیداست هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت، بدیهی است که یک دین جهانی و جاودانی باید یک سند حقانیت جهانی و جاودانی هم در اختیار داشته باشد اما «روحانی بودن قرآن» امور خارق العاده ای که از پیامبران پیشین به عنوان گواه صدق گفتار آنها دیده شده معمولا جنبه جسمانی داشته زنده کردن مردگان، سخن گفتن کودک نوزاد در گاهواره، و ... همه جنبه جسمی دارند و چشم و گوش انسان را تسخیر می کنند، ولی الفاظ قرآن که از همین حروف الفبا و کلمات معمولی ترکیب یافته در اعمال دل و جان انسان نفوذ می کند، افکار و عقول را در برابر خود وادار به تعظیم می نماید معجزه ای که تنها با مغزها و اندیشه ها و ارواح انسانها سر و کار دارد، برتری چنین معجزه ای بر معجزات جسمانی احتیاج به توضیح ندارد.

سوره البقره (2) : آیه 25
اشاره

(آیه 25)- ویژگی نعمتهای بهشتی! از آنجا که در آیه قبل، کافران و منکران قرآن به عذاب دردناکی تهدید شدند، در این آیه سرنوشت مؤمنان را بیان می کند نخست می گوید: «به آنها که ایمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند بشارت ده که برای آنها باغهائی از بهشت است که نهرها از زیر درختانش جریان دارد» (وَ بَشِّرِ

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 3111

الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ)

.می دانیم باغهائی که آب دائم ندارند و باید گاهگاه از خارج، آب برای آنها بیاورند، طراوت زیادی نخواهند داشت، طراوت از آن باغی است که همیشه آب در اختیار دارد، آبهائی که متعلق به خود آن است و هرگز قطع نمی شود، خشکسالی و کمبود آب آن را تهدید نمی کند و چنین است باغهای بهشت، سپس ضمن اشاره به میوه های گوناگون این باغها می گوید: «هر زمان از این باغها میوه ای به آنها داده می شود می گویند: این همان است که از قبل به ما داده شده است» (کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَهٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ). سپس اضافه می کند: «و میوه هائی برای آنها می آورند که با یکدیگر شبیهند» (وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً). یعنی همه از نظر خوبی و زیبائی همانندند، آنچنان در درجه اعلا قرار دارند که نمی شود یکی را بر دیگری ترجیح داد، یک از یک خوشبوتر، یک از یک شیرینتر و یک از یک جالبتر و زیباتر! و بالاخره آخرین نعمت بهشتی که در این آیه به آن اشاره شده همسران پاک و پاکیزه است می فرماید: «برای آنها در بهشت همسران مطهر و پاکی است» (وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَهٌ). پاک از همه آلودگیهایی که در این جهان ممکن است داشته باشند، پاک از نظر روح و قلب و پاک از نظر جسم و تن. و در پایان آیه می فرماید: «مؤمنان جاودانه در آن باغهای بهشت خواهند بود» (وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

همسران پاک:

جالب اینکه تنها وصفی که برای همسران بهشتی در این آیه بیان شده وصف «مُطَهَّرَهٌ» (پاک و پاکیزه) است و این اشاره ای است به اینکه: اولین و مهمترین شرط همسر، پاکی و پاکیزگی است، و غیر از آن همه تحت الشعاع آن قرار دارد، حدیث معروفی که از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نقل شده نیز این حقیقت را روشن می کند آنجا که می فرماید: «از گیاهان سر سبزی که بر مزبله ها می روید بپرهیزید! عرض کردند: ای پیامبر! منظور شما از این گیاهان چیست؟ فرمود: زن زیبائی است که در خانواده آلوده ای پرورش یافته».

نعمتهای مادی و معنوی در بهشت-

گر چه در بسیاری از آیات قرآن، سخن از نعمتهای مادی بهشت است ولی در کنار این نعمتها اشاره به نعمتهای

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 3112

معنوی مهمتری نیز شده است، مثلا در آیه 72 سوره توبه می خوانیم: «خداوند به مردان و زنان با ایمان، باغهائی از بهشت وعده داده که از زیر درختانش نهرها جاری است، جاودانه در آن خواهند بود، و مسکن های پاکیزه در این بهشت جاودان دارند، همچنین خشنودی پروردگار که از همه اینها بالاتر است و این است رستگاری بزرگ»

سوره البقره (2) : آیه 26
اشاره

آیه 26- شأن نزول: هنگامی که در آیات قرآن، مثلهائی به «الذُّبابُ» (مگس) و «عنکبوت» نازل گردید، جمعی از مشرکان این موضوع را بهانه قرار داده زبان به انتقاد گشودند و مسخره کردند که این چگونه وحی آسمانی است که سخن از «عنکبوت» و «مگس» می گوید؟ آیه نازل شد و با تعبیراتی زنده به آنها جواب داد.

تفسیر:
اشاره

آیا خدا هم مثال می زند؟! نخست می گوید: «خداوند از اینکه به موجودات ظاهرا کوچکی مانند پشه و یا بالاتر از آن مثال بزند هرگز شرم نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها). مثال وسیله ای است برای تجسم حقیقت، گاهی که گوینده در مقام تحقیر و بیان ضعف مدعیان است بلاغت سخن ایجاب می کند که برای نشان دادن ضعف آنها، موجود ضعیفی را برای مثال انتخاب کند. مثلا در آیه 73 سوره حجّ می خوانیم: «آنها که مورد پرستش شما هستند هرگز نمی توانند «مگسی» بیافرینند اگر چه دست به دست هم بدهند، حتی اگر مگس چیزی از آنها برباید آنها قدرت پس گرفتن آن را ندارند، هم طلب کننده ضعیف است و هم طلب شونده».

در اینکه منظور از «فَما فَوْقَها» (پشه یا بالاتر از آن) چیست؟ مفسران دو گونه تفسیر کرده اند: گروهی گفته اند «بالاتر از آن در کوچکی» است، زیرا مقام، مقام بیان کوچکی مثال است، و برتری نیز از این نظر می باشد، این درست به آن می ماند که گاه به کسی بگوئیم تو چرا برای یک تومان اینهمه زحمت می کشی شرم نمی کنی؟

او می گوید شرمی ندارد من برای بالاتر از آن هم زحمت می کشم حتی برای یک ریال! بعضی دیگر گفته اند: مراد «بالاتر از نظر بزرگی» است، یعنی خداوند هم مثالهای کوچک را مطرح می کند و هم مثالهای بزرگ را- ولی تفسیر اول مناسبتر

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 3113

بنظر می رسد- سپس در دنبال این سخن می فرماید: «امّا کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن مطلب حقی است از سوی پروردگارشان» (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ). آنها در پرتو ایمان و تقوا از لجاجت و عناد و کینه توزی با حق دورند. «ولی آنها که کافرند می گویند: خدا چه منظوری از این مثال داشته که مایه تفرقه و اختلاف شده، گروهی را به وسیله آن هدایت کرده، و گروهی را گمراه»؟! (وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً).

ولی خداوند به آنها پاسخ می گوید که «تنها فاسقان و گنهکارانی را که دشمن حقند به وسیله آن گمراه می سازد». (وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ). منظور از «الْفاسِقِینَ» کسانی هستند که از راه و رسم عبودیت و بندگی پا بیرون نهاده اند زیرا «فسق» از نظر لغت به معنی خارج شدن هسته از درون خرما است سپس در این معنی توسعه داده شده و به کسانی که از جاده بندگی خداوند بیرون می روند اطلاق شده است.

هدایت و اضلال الهی

- هدایت و ضلالت در قرآن به معنی اجبار بر انتخاب راه درست یا غلط نیست، بلکه به شهادت آیات متعددی از خود قرآن «هدایت» به معنی فراهم آوردن وسائل سعادت و «اضلال» به معنی از بین بردن زمینه های مساعد است، بدون اینکه جنبه اجباری به خود بگیرد.

سوره البقره (2) : آیه 27
اشاره

(آیه 27)- زیانکاران واقعی! از آنجا که در آیه قبل، سخن از اضلال فاسقان بود در این آیه با ذکر سه صفت فاسقان را معرفی می کند: 1- «فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را پس از آنکه محکم ساختند می شکنند» (الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ). انسانها در واقع پیمانهای مختلفی با خدا بسته اند، پیمان توحید و خداشناسی، پیمان عدم تبعیت از شیطان و هوای نفس، فاسقان همه این پیمانها را شکسته، و از خواسته های دل و شیطان پیروی می کنند.

این پیمان کجا و چگونه بسته شد؟

در واقع خداوند هر موهبتی به انسان ارزانی می دارد، همراه آن عملا پیمانی با زبان آفرینش از او می گیرد، به او چشم می دهد، یعنی با این چشم حقایق را ببین، گوش می دهد یعنی صدای حق را بشنو ...

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 3114

و به این ترتیب هرگاه انسان از آنچه در درون فطرت او است بهره نگیرد و یا از نیروهای خداداد در مسیر خطا استفاده کند، پیمان خدا را شکسته است. آری فاسقان، همه یا قسمتی از این پیمانهای فطری الهی را زیر پا می گذارند.

2- سپس به دومین نشانه آنها اشاره کرده می گوید: «آنها پیوندهائی را که خدا دستور داده برقرار سازند قطع می کنند» (وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ). این پیوندها شامل پیوند خویشاوندی، پیوند دوستی، پیوندهای اجتماعی، پیوند و ارتباط با رهبران الهی و پیوند و رابطه با خداست.

3- نشانه دیگر فاسقان، فساد در روی زمین است می فرماید: «آنها فساد در زمین می کنند» (وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ). و در پایان آیه می گوید: «آنها همان زیانکارانند» (أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ). چه زیانی از این برتر که انسان همه سرمایه های مادی و معنوی خود را در طریق فنا و نیستی و بدبختی و سیه روزی خود به کار برد؟

اهمیت صله رحم در اسلام

- گر چه آیه فوق از احترام به همه پیوندهای الهی سخن می گفت، ولی پیوند خویشاوندی یک مصداق روشن آن است. اسلام نسبت به صله رحم و کمک و حمایت و محبت نسبت به خویشاوندان اهمیت فوق العاده ای قائل شده است و قطع رحم و بریدن رابطه از خویشاوندان و بستگان را شدیدا نهی کرده است، زشتی و گناه قطع رحم به حدی است که امام سجّاد علیه السّلام به فرزند خود نصیحت می کند که از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد، یکی از آن پنج گروه کسانی هستند که قطع رحم کرده اند: «بپرهیز از معاشرت با کسی که قطع رحم کرده که قرآن او را ملعون و دور از رحمت خدا شمرده است».

سوره البقره (2) : آیه 28
اشاره

(آیه 28)

نعمت اسرارآمیز حیات!

قرآن دلائلی را که در گذشته (آیه 21 و 22 همین سوره) در زمینه شناخت خدا ذکر کرده بود تکمیل می کند و در اینجا برای اثبات وجود خدا از نقطه ای شروع کرده که برای احدی جای انکار باقی نمی گذارد و آن مسأله پیچیده حیات و زندگی است. نخست می گوید: «چگونه خدا را انکار می کنید در حالی که اجسام بی روحی بودید و او شما را زنده کرد و لباس

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 3115

حیات بر تنتان پوشانید» (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ).

قرآن به همه ما یادآوری می کند که قبل از این شما مانند سنگها و چوبها و موجودات بی جان مرده بودید، و نسیم حیات اصلا در کوی شما نوزیده بود. ولی اکنون دارای نعمت حیات و هستی می باشید، اعضاء و دستگاههای مختلف، حواس و ادراک به شما داده شده، و این مسأله آنقدر اسرار آمیز است که افکار میلیونها دانشمند و کوششهایشان تاکنون از درک آن عاجز مانده! آیا هیچ کس می تواند چنین امر فوق العاده دقیق و ظریف را که نیازمند به یک علم و قدرت فوق العاده است به طبیعت بی شعور که خود فاقد حیات بوده است نسبت دهد! اینجاست که می گوئیم پدیده حیات در جهان طبیعت بزرگترین سند اثبات وجود خدا است، پس از یادآوری این نعمت، دلیل آشکار دیگری را یادآور می شود و آن مسأله «مرگ» است می گوید: «سپس خداوند شما را می میراند» (ثُمَّ یُمِیتُکُمْ).

آری آفریننده حیات همان آفریننده مرگ است، چنانکه در آیه 2 سوره ملک می خوانیم: «او خدائی است که حیات و مرگ را آفریده که شما را در میدان حسن عمل بیازماید».

قرآن پس از ذکر این دو دلیل روشن بر وجود خدا به ذکر مسأله معاد و زنده شدن پس از مرگ پرداخته، می گوید: «سپس بار دیگر شما را زنده می کند» (ثُمَّ یُحْیِیکُمْ). البته این زندگی پس از مرگ به هیچ وجه جای تعجب نیست، و با توجه به دلیل اول یعنی اعطای حیات به موجود بی جان، پذیرفتن اعطای حیات پس از متلاشی شدن بدن، نه تنها کار مشکلی نیست بلکه از نخستین بار آسانتر است (هر چند آسان و مشکل برای وجودی که قدرتش بی انتهاست مفهومی ندارد!). و در پایان آیه می گوید: «سپس به سوی او بازگشت می کنید» (ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ). مقصود از رجوع به سوی پروردگار بازگشت به سوی نعمتهای خداوند می باشد، یعنی در قیامت و روز رستاخیز به نعمتهای خداوند بازگشت می کنید.

سوره البقره (2) : آیه 29
اشاره

آیه 29)- پس از ذکر نعمت حیات و اشاره به مسأله مبدء و معاد، به یکی

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 3116

دیگر از نعمتهای گسترده خداوند اشاره کرده می گوید: «او خدائی است که آنچه روی زمین است برای شما آفریده» (هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً).

و به این ترتیب ارزش وجودی انسانها و سروری آنان را نسبت به همه موجودات زمینی مشخص می کند، آری او عالیترین موجود در این صحنه پهناور است و از تمامی آنها ارزشمندتر.

تنها این آیه نیست که مقام والای انسان را یادآور می شود بلکه در قرآن آیات فراوانی می یابیم که انسان را هدف نهائی آفرینش کل موجودات جهان معرفی می کند (1).

بار دیگر به دلائل توحید بازگشته می گوید: «سپس خداوند به آسمان پرداخت و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود، و او به هر چیز آگاه است» (ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ) جمله «اسْتَوی» از ماده «استواء» در لغت به معنی تسلّط و احاطه کامل و قدرت بر خلقت و تدبیر است.

آسمانهای هفت گانه-

در اینکه مقصود از آسمانهای هفتگانه چیست؟

آنچه صحیحتر به نظر می رسد، این است که مقصود همان معنی واقعی آسمانهای هفتگانه است و از آیات قرآن چنین استفاده می شود که تمام کرات و ثوابت و سیاراتی را که ما می بینیم همه جزء آسمان اول است، و شش عالم دیگر وجود دارد که از دسترس دید ما و ابزارهای علمی امروز ما بیرون است و مجموعا هفت عالم را به عنوان هفت آسمان تشکیل می دهند شاهد این سخن اینکه، قرآن می گوید: «ما آسمان پائین را با چراغهای ستارگان زینت دادیم». (فصلت: 12).

امّا اینکه گفتیم شش آسمان دیگر برای ما مجهول است و ممکن است علوم از روی آن در آینده پرده بردارد، به این دلیل است که علوم ناقص بشر به هر نسبت که پیش می رود از عجائب آفرینش تازه هائی را به دست می آورد.

سوره البقره (2) : آیه 30

(آیه 30)- انسان نماینده خدا در زمین! در آیات گذشته خواندیم که

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 3117


1- برای توضیح بیشتر رجوع کنید به «تفسیر نمونه» جلد دهم صفحه 120 و 349.

خدا همه مواهب زمین را برای انسان آفریده است و در این سلسله آیات که از آیه 30 شروع و به آیه 39 پایان می یابد سه مطلب اساسی مطرح شده است:

1- خبر دادن پروردگار به فرشتگان راجع به خلافت و سرپرستی انسان در زمین.

2- دستور خضوع و تعظیم فرشتگان در برابر نخستین انسان.

3- تشریح وضع آدم و زندگی او در بهشت و حوادثی که منجر به خروج او از بهشت گردید و سپس توبه آدم، و زندگی او و فرزندانش در زمین.

این آیه از نخستین مرحله سخن می گوید، خواست خداوند چنین بود که در روی زمین موجودی بیافریند که نماینده او باشد، صفاتش پرتوی از صفات پروردگار، و مقام و شخصیتش برتر از فرشتگان.

لذا نخست می گوید: «بخاطر بیاور هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد» (وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً).

«خلیفه» به معنی جانشین است،- همانگونه که بسیاری از محققان پذیرفته اند- منظور خلافت الهی و نمایندگی خدا در زمین است، زیرا سؤالی که بعد از این فرشتگان می کنند و می گویند نسل آدم ممکن است مبدء فساد و خونریزی شود و ما تسبیح و تقدیس تو می کنیم متناسب همین معنی است، چرا که نمایندگی خدا در زمین با این کارها سازگار نیست.

به هر حال خدا می خواست موجودی بیافریند که گل سرسبد عالم هستی باشد و شایسته، مقام خلافت الهی و نماینده «اللّه» در زمین گردد.

سپس در این آیه اضافه می کند: فرشتگان به عنوان سؤال برای درک حقیقت و نه به عنوان اعتراض «عرض کردند: آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد کند و خونها بریزد»؟! (قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ).

«در حالی که ما تو را عبادت می کنیم تسبیح و حمدت بجا می آوریم و تو را از آنچه شایسته ذات پاکت نیست پاک می شمریم» (وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ).

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 3118

ولی خداوند در اینجا پاسخ سر بسته به آنها داد که توضیحش در مراحل بعد آشکار گردید «فرمود: من چیزهائی می دانم که شما نمی دانید»! (قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ).

آنها فکر می کردند اگر هدف عبودیت و بندگی است که ما مصداق کامل آن هستیم، همواره غرق در عبادتیم و از همه کس سزاوارتر به خلافت! بی خبر از این که عبادت آنها با توجه به این که شهوت و غضب و خواستهای گوناگون در وجودشان راه ندارد با عبادت و بندگی این انسان که امیال و شهوات او را احاطه کرده و شیطان از هر سو او را وسوسه می کند تفاوت فراوانی دارد، اطاعت و فرمانبرداری این موجود طوفان زده کجا، و عبادت آن ساحل نشینان آرام و سبکبار کجا؟! آنها چه می دانستند که از نسل این آدم پیامبرانی همچون محمد و ابراهیم و نوح و موسی و عیسی و امامانی همچون ائمه اهل بیت علیهم السّلام و بندگان صالح و شهیدان جانباز و مردان و زنانی که همه هستی خود را عاشقانه در راه خدا می دهند قدم به عرصه وجود خواهند گذاشت، افرادی که گاه فقط یک ساعت تفکر آنها برابر با سالها عبادت فرشتگان است!

سوره البقره (2) : آیه 31
اشاره

(آیه 31)

فرشتگان در بوته آزمایش!

آدم به لطف پروردگار دارای استعداد فوق العاده ای برای درک حقایق هستی بود. خداوند این استعداد او را به فعلیت رسانید و به گفته قرآن «به آدم همه اسماء (حقایق و اسرار عالم هستی) را تعلیم داد» (وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها).

البته این آگاهی از علوم مربوط به جهان آفرینش و اسرار و خواص مختلف موجودات عالم هستی، افتخار بزرگی برای آدم بود.

در حدیثی داریم که از امام صادق علیه السّلام پیرامون این آیه سؤال کردند، فرمود:

«منظور زمینها، کوهها، درّه ها و بستر رودخانه ها (و خلاصه تمامی موجودات) می باشد، سپس امام علیه السّلام به فرشی که زیر پایش گسترده بود نظری افکند فرمود: حتی این فرش هم از اموری بوده که خدا به آدم تعلیم داد»! همچنین استعداد نام گذاری اشیاء را به او ارزانی داشت تا بتواند اشیاء را

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 3119

نام گذاری کند و در مورد احتیاج با ذکر نام آنها را بخواند و این خود نعمتی است بزرگ! «سپس خداوند به فرشتگان فرمود: اگر راست می گوئید اسماء اشیاء و موجوداتی را که مشاهده می کنید و اسرار و چگونگی آنها را شرح دهید» (ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَهِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 32

(آیه 32)- ولی فرشتگان که دارای چنان احاطه علمی نبودند در برابر این آزمایش فرو ماندند لذا در پاسخ «گفتند: خداوندا! منزهی تو، جز آنچه به ما تعلیم داده ای چیزی نمی دانیم»! (قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا).

«تو خود عالم و حکیمی» (إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ).

سوره البقره (2) : آیه 33

(آیه 33)- در اینجا نوبت به آدم رسید که در حضور فرشتگان اسماء موجودات و اسرار آنها را شرح دهد. «خداوند فرمود: ای آدم فرشتگان را از اسماء و اسرار این موجودات با خبر کن»! (قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ).

«هنگامی که آدم آنها را از این اسماء آگاه ساخت خداوند فرمود: به شما نگفتم که من از غیب آسمانها و زمین آگاهم، و آنچه را که شما آشکار یا پنهان می کنید می دانم» (فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ).

در اینجا فرشتگان در برابر معلومات وسیع و دانش فراوان این انسان سر تسلیم فرود آوردند، و بر آنها آشکار شد که لایق خلافت زمین تنها او است!.

سوره البقره (2) : آیه 34
اشاره

(آیه 34)- آدم در بهشت- قرآن در تعقیب بحثهای گذشته پیرامون مقام و عظمت انسان به فصل دیگری از این بحث پرداخته، نخست چنین می گوید:

«بخاطر بیاورید هنگامی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده و خضوع کنید» (وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ). «آنها همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید» (فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَرَ).

آری او استکبار کرد «و بخاطر همین استکبار و نافرمانی از کافران شد» (وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ).

به راستی کسی که لایق مقام خلافت الهی و نمایندگی او در زمین است.

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 3120

شایسته هر نوع احترامی است. ما در برابر انسانی که چند فرمول علمی را می داند چه اندازه کرنش می کنیم پس چگونه است حال نخستین انسان با آن معلومات سرشار از جهان هستی!

1- چرا ابلیس مخالفت کرد؟

می دانیم «شیطان» اسم جنس است شامل نخستین شیطان و همه شیطانها می شود ولی «ابلیس» اسم خاص است و اشاره به همان شیطانی است که اغواگر آدم شد، او طبق صریح آیات قرآن از جنس فرشتگان نبود، بلکه در صف آنها قرار داشت او از طایفه جنّ بود که مخلوق مادی است.

انگیزه او در این مخالفت کبر و غرور و تعصب خاصی بود که بر فکر او چیره شد، او چنین می پنداشت که از آدم برتر است (1) و علت کفر او نیز همین بود که فرمان حکیمانه پروردگار را نادرست شمرد.

نه تنها عملا عصیان کرد از نظر اعتقاد نیز معترض بود، و به این ترتیب خودبینی و خودخواهی، محصول یک عمر ایمان و عبادت او را بر باد داد، و آتش به خرمن هستی او افکند، و کبر و غرور از این آثار بسیار دارد!

2- آیا سجده برای خدا بود یا آدم؟

شک نیست که «سجده» به معنی «پرستش» برای خداست، و معنی توحید عبادت همین است که غیر از خدا را پرستش نکنیم. بنابراین جای تردید نخواهد بود که فرشتگان برای آدم «سجده پرستش» نکردند، بلکه سجده برای خدا بود ولی بخاطر آفرینش چنین موجود شگرفی، و یا اینکه سجده برای آدم کردند اما سجده به معنی «خضوع» نه پرستش. در حدیثی از امام «علی بن موسی الرضا» علیه السّلام می خوانیم: «سجده فرشتگان پرستش خداوند از یک سو، و اکرام و احترام آدم از سوی دیگر بود، چرا که ما در صلب آدم بودیم»!

سوره البقره (2) : آیه 35

(آیه 35)- به هر حال بعد از این ماجرا و ماجرای آزمایش فرشتگان به آدم دستور داده شد او و همسرش در بهشت سکنی گزیند، چنانکه قرآن می گوید:

«به آدم گفتیم تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و هر چه می خواهید از نعمتهای

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 3121


1- برای شرح بیشتر از معنی رجوع کنید به «تفسیر نمونه» ذیل آیه 12 سوره اعراف.

آن گوارا بخورید»! (وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّهَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما).

«ولی به این درخت مخصوص نزدیک نشوید که از ظالمان خواهید شد» (وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمِینَ).

از آیات قرآن استفاده می شود که آدم برای زندگی در روی زمین، همین زمین معمولی آفریده شده بود، ولی در آغاز خداوند او را ساکن بهشت که یکی از باغهای سرسبز پر نعمت این جهان بود ساخت.

شاید علت این جریان آن بوده که آدم با زندگی کردن روی زمین هیچ گونه آشنائی نداشت، و تحمل زحمتهای آن بدون مقدمه برای او مشکل بود، و از چگونگی کردار و رفتار در زمین باید اطلاعات بیشتری پیدا کند او در این محیط می بایست تا حدی پخته شود و بداند زندگی روی زمین توأم با برنامه ها و تکالیف و مسئولیتها است که انجام صحیح آنها باعث سعادت و تکامل و بقای نعمت است، و سر باز زدن از آن سبب رنج و ناراحتی، آری این خود یک سلسله تعلیمات لازم بود که می بایست فرا گیرد، و با داشتن این آمادگی به روی زمین قدم بگذارد.

سوره البقره (2) : آیه 36
اشاره

(آیه 36)- در اینجا «آدم» خود را در برابر فرمان الهی در باره خودداری از درخت ممنوع دید، ولی شیطان اغواگر که سوگند یاد کرده بود که دست از گمراه کردن آدم و فرزندانش برندارد به وسوسه گری مشغول شد، چنانکه قرآن می گوید:

«سر انجام شیطان آن دو را به لغزش واداشت و از آنچه در آن بودند (بهشت) بیرون کرد» (فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فِیهِ).

آری از بهشتی که کانون آرامش و آسایش و دور از درد و رنج بود بر اثر فریب شیطان اخراج شدند.

و چنانکه قرآن می گوید: «ما به آنها دستور دادیم که به زمین فرود آئید در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود» آدم و حوّا از یکسو و شیطان از سوی دیگر (وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ). منظور از هبوط و نزول آدم به زمین نزول مقامی است نه مکانی یعنی از مقام ارجمند خود و از آن بهشت سرسبز پائین آمد.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 3122

«و برای شما تا مدت معینی در زمین قرارگاه و وسیله بهره برداری است» (وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ).

اینجا بود که آدم متوجه شد راستی به خویشتن ستم کرده و از محیط آرام و پرنعمت بهشت بخاطر تسلیم شدن در برابر وسوسه های شیطان بیرون رانده شده، درست است که آدم پیامبر بود و معصوم از گناه ولی، هرگاه ترک اولی از پیامبر سرزند خداوند نسبت به او سخت می گیرد، همانند گناهی که از افراد عادی سر بزند و این جریمه سنگینی بود که آدم در برابر آن نافرمانی پرداخت.

1- بهشت آدم کدام بهشت بود؟

در پاسخ این پرسش باید توجه داشت که بهشت موعود نیکان و پاکان نبود. بلکه یکی از باغهای پرنعمت و روح افزای یکی از مناطق سرسبز زمین بوده است.

زیرا: بهشت موعود قیامت، نعمت جاودانی است که در آیات بسیاری از قرآن به این جاودانگی بودنش اشاره شده، و بیرون رفتن از آن ممکن نیست و دوم این که ابلیس آلوده و بی ایمان را در آن بهشت راهی نخواهد بود.

سوم این که در روایاتی که از طرق اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده این موضوع صریحا آمده است. یکی از راویان حدیث می گوید از امام صادق علیه السّلام راجع به بهشت آدم پرسیدم امام علیه السّلام در جواب فرمود: «باغی از باغهای دنیا بود که خورشید و ماه بر آن می تابید، و اگر بهشت جاودان بود هرگز آدم از آن بیرون رانده نمی شد».

2- خدا چرا شیطان را آفرید؟

بسیاری می پرسند شیطان که موجود اغواگری است اصلا چرا آفریده شد و فلسفه وجود او چیست؟ در پاسخ می گوئیم:

خداوند شیطان را، شیطان نیافرید، به این دلیل که سالها همنشین فرشتگان و بر فطرت پاک بود، ولی بعد از آزادی خود سوء استفاده کرد و بنای طغیان و سرکشی گذارد.

دوم اینکه: از نظر سازمان آفرینش وجود شیطان برای افراد با ایمان و آنها که می خواهند راه حق را بپویند زیانبخش نیست. بلکه وسیله پیشرفت و تکامل آنها

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 3123

است، چه اینکه پیشرفت و ترقی و تکامل، همواره در میان تضادها صورت می گیرد.

سوره البقره (2) : آیه 37

(آیه 37)- بازگشت آدم به سوی خدا! بعد از ماجرای وسوسه ابلیس و دستور خروج آدم از بهشت، آدم متوجه شد راستی به خویشتن ستم کرده، در اینجا به فکر جبران خطای خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد، توجهی آمیخته با کوهی از ندامت و حسرت! لطف خدا نیز در این موقع به یاری او شتافت و چنانکه قرآن در این آیه می گوید:

«آدم از پروردگار خود کلماتی دریافت داشت، سخنانی مؤثر و دگرگون کننده، و با آن توبه کرد و خدا نیز توبه او را پذیرفت» (فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ) (1).

«چرا که او توّاب و رحیم است» (إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

«توبه» در اصل به معنی «بازگشت» است، و در لسان قرآن به معنی بازگشت از گناه می آید، زیرا هر گنه کاری در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامی که توبه می کند به سوی او باز می گردد.

خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گوئی از آنها روی گردان می شود، هنگامی که خداوند به توبه توصیف می شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز می گرداند.

سوره البقره (2) : آیه 38

(آیه 38)- با اینکه توبه آدم پذیرفته گردید، ولی اثر وضعی کار او که هبوط به زمین بود تغییر نیافت، و چنانکه قرآن می گوید: «ما به آنها گفتیم: همگی (آدم و حوّا) به زمین فرود آئید، هر گاه از جانب ما هدایتی برای شما آید کسانی که از آن پیروی کنند، نه ترسی دارند و نه اندوهگین خواهند شد» (قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 39

(آیه 39)- «ولی آنان که کافر شوند و آیات ما را تکذیب کنند برای همیشه در آتش دوزخ خواهند ماند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 3124


1- در این که «کلمات» و سخنانی که خدا برای توبه به آدم تعلیم داد چه سخنانی بوده است به «تفسیر نمونه» جلد اول ذیل همین آیه مراجعه فرمائید.
سوره البقره (2) : آیه 40
اشاره

(آیه 40)- یاد نعمتهای خدا! از آنجا که داستان نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان و خلافت آنها در زمین، سپس فراموش کردن پیمان الهی و گرفتار شدن آنها در چنگال رنج و بدبختی شباهت زیادی به داستان آدم دارد، خداوند در این آیه روی سخن را به بنی اسرائیل کرده چنین می گوید: «ای بنی اسرائیل! به خاطر بیاورید نعمتهای مرا که به شما بخشیدم، و به عهد من وفا کنید تا من نیز به عهد شما وفا کنم، و تنها از من بترسید» (یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیَّایَ فَارْهَبُونِ) (1).

در حقیقت این سه دستور اساس تمام برنامه های الهی را تشکیل می دهد.

چرا یهودیان را بنی اسرائیل می گویند؟

«اسرائیل» یکی از نامهای یعقوب، پدر یوسف می باشد، در علت نامگذاری یعقوب به این نام مورخان غیر مسلمان مطالبی گفته اند که با خرافات آمیخته است.

چنانکه «قاموس کتاب مقدّس» می نویسد: «اسرائیل به معنی کسی است که بر خدا مظفر گشت»! وی اضافه می کند که «این کلمه لقب یعقوب بن اسحاق است که در هنگام مصارعه (کشتی گرفتن) با فرشته خدا به آن ملقب گردید»! ولی دانشمندان ما مانند مفسر معروف، «طبرسی» در «مجمع البیان» در این باره چنین می نویسد: «اسرائیل همان یعقوب فرزند اسحاق پسر ابراهیم (ع) است» ... او می گوید، «اسر» به معنی (عبد) و «ئیل» به معنی (اللّه) است، و این کلمه مجموعا معنی «عبد اللّه» را می بخشد.

بدیهی است داستان کشتی گرفتن اسرائیل با فرشته خداوند و یا با خود خداوند که در تورات تحریف یافته کنونی دیده می شود یک داستان ساختگی و کودکانه است که از شأن یک کتاب آسمانی به کلی دور است و این خود یکی از مدارک تحریف تورات کنونی است.

سوره البقره (2) : آیه 41
اشاره

آیه 41

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام چنین نقل شده که: «حیّی بن اخطب»

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 3125


1- در اینکه «عهد و پیمان خدا با یهود چه بوده» رجوع کنید به «تفسیر نمونه» ذیل آیه 83 و 84 سوره بقره و آیه 12 سوره مائده.

و «کعب ابن اشرف» و جمعی دیگر از یهود، هر سال مجلس میهمانی (پر زرق و برقی) از طرف یهودیان برای آنها ترتیب داده می شد، آنها حتی راضی نبودند که این منفعت کوچک به خاطر قیام پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله از میان برود، به این دلیل (و دلایل دیگر) آیات تورات را که در زمینه اوصاف پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بود تحریف کردند، این همان «ثمن قلیل» و بهای کم است که قرآن در این آیه به آن اشاره می کند.

تفسیر:

سودپرستی یهود- نخست می فرماید: «به آیاتی که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله نازل شده ایمان بیاورید، آیاتی که هماهنگ با اوصافی است که در تورات شما آمده است» (وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ). اکنون که می بینید صفات این پیامبر و ویژگیهای قرآن کاملا منطبق بر بشاراتی است که در کتب آسمانی شما آمده و هماهنگی همه جانبه با آن دارد چرا به آن ایمان نمی آورید؟

سپس می گوید: «شما نخستین کسی نباشید به این کتاب آسمانی کفر می ورزید و آن را انکار می کنید» (وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ).

یعنی اگر مشرکان و بت پرستان عرب، کافر شوند زیاد عجیب نیست، عجیب کفر و انکار شما است. چرا که اهل کتابید و در کتاب آسمانی شما این همه بشارات در باره ظهور چنین پیامبری داده شده! آری! بسیاری از یهودیان اصولا مردمی لجوجند، و اگر این لجاجت نبود باید آنها خیلی زودتر از دیگران ایمان آورده باشند.

در سومین جمله می گوید: «شما آیات مرا به بهای اندکی نفروشید» و آن را با یک میهمانی سالیانه معاوضه نکنید (وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا).

و در چهارمین دستور می گوید: تنها از من بپرهیزید» (وَ إِیَّایَ فَاتَّقُونِ) از این نترسید که روزی شما قطع شود و از این نترسید که جمعی از متعصبان یهود بر ضد شما سران قیام کنند، تنها از من یعنی از مخالفت فرمان من بترسید.

سوره البقره (2) : آیه 42

(آیه 42)- در پنجمین دستور می فرماید: «حق را با باطل نیامیزید» تا مردم به اشتباه بیفتند (وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ).

و در ششمین دستور از کتمان حق نهی کرده می گوید: «حق را مکتون ندارید

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 3126

در حالی که شما می دانید و آگاهید» (وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 43

(آیه 43)- و بالاخره هفتمین و هشتمین و نهمین دستور را به این صورت بازگو می کند: «نماز را به پا دارید، زکات را ادا کنید، و (عبادت دستجمعی را فراموش ننمایید) با رکوع کنندگان رکوع نمایید» (وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ).

جالب این که نمی گوید: نماز بخوانید، بلکه می گوید: أَقِیمُوا الصَّلاهَ (نماز را به پا دارید) یعنی تنها خودتان نماز خوان نباشید، بلکه چنان کنید که آیین نماز در جامعه انسانی بر پا شود، و مردم با عشق و علاقه به سوی آن بیایند.

در حقیقت در این سه دستور اخیر، نخست پیوند فرد با خالق (نماز) بیان شده، و سپس پیوند با مخلوق (زکات) و سر انجام پیوند دستجمعی همه مردم با هم در راه خدا!

سوره البقره (2) : آیه 44

(آیه 44)- به دیگران توصیه می کنید اما خودتان چرا؟! علماء و دانشمندان یهود قبل از بعثت محمد صلّی اللّه علیه و اله مردم را به ایمان به وی دعوت می کردند و بعضی از علمای یهود به بستگان خود که اسلام آورده بودند توصیه می کردند به ایمان خویش باقی و ثابت بمانند ولی خودشان ایمان نمی آوردند، لذا قرآن آنها را بر این کار مذمت کرده می گوید: «آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید ولی خودتان را فراموش می نمایید» (أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ). «با این که کتاب آسمانی را می خوانید آیا هیچ فکر نمی کنید» (وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

علمای یهود از این می ترسیدند که اگر به رسالت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله اعتراف کنند کاخ ریاستشان فرو ریزد و عوام یهود به آنها اعتنا نکنند. لذا صفات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را که در تورات آمده بود دگرگون جلوه دادند.

اصولا یک برنامه اساسی مخصوصا برای علماء و مبلبیت غین و داعیان راه حق این است که بیش از سخن، مردم را با عمل خود تبلیغ کنند همان گونه که در حدیث معروف از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «مردم را با عمل خود به نیکیها دعوت کنید نه با زبان خود».

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 3127

سوره البقره (2) : آیه 45

(آیه 45)- قرآن برای این که انسان بتواند بر امیال و خواسته های دل پیروز گردد و حبّ جاه و مقام را از سر بیرون کند در این آیه چنین می گوید: «از صبر و نماز یاری جویید» و با استقامت و کنترل خویشتن بر هوسهای درونی پیروز شوید (وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ). سپس اضافه می کند: «این کار جز برای خاشعان سنگین و گران است» (وَ إِنَّها لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 46
اشاره

(آیه 46)- در این آیه خاشعان را چنین معرفی می کند: «همانها که می دانند پروردگار خود را ملاقات خواهند کرد و به سوی او باز می گردند» (الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ).

1- «لقاء اللّه» چیست؟

تعبیر به «لقاء اللّه» در قرآن مجید کرارا آمده است، و همه به معنی حضور در صحنه «قیامت» می باشد، بدیهی است منظور از «لقاء» و ملاقات خداوند ملاقات حسی، مانند ملاقات افراد بشر با یکدیگر نیست، چه این که خداوند نه جسم است و نه رنگ و مکان دارد که با چشم ظاهر دیده شود، بلکه منظور یا مشاهده آثار قدرت او در صحنه قیامت و پاداشها و کیفرها و نعمتها و عذابهای او است یا به معنی یک نوع شهود باطنی و قلبی است، زیرا انسان گاه به جایی می رسد که گویی خدا را با چشم دل در برابر خود مشاهده می کند، بطوری که هیچ گونه شک و تردیدی برای او باقی نمی ماند.

2- راه پیروزی بر مشکلات!

برای پیشرفت و پیروزی بر مشکلات دو رکن اساسی لازم است، یکی پایگاه نیرومند درونی و دیگر تکیه گاه محکم برونی، در آیات فوق به این دو رکن اساسی با تعبیر «صبر» و «صلاه» اشاره شده است: صبر آن حالت استقامت و شکیبایی و ایستادگی در جبهه مشکلات است، و نماز پیوندی است با خدا و وسیله ارتباطی است با این تکیه گاه محکم، در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: «هنگامی که با غمی از غمهای دنیا رو برو می شوید وضو گرفته، به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید، زیرا خداوند دستور داده (وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ).

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 3128

سوره البقره (2) : آیه 47

(آیه 47)- خیالهای باطل یهود. در این آیه بار دیگر خداوند روی سخن را به بنی اسرائیل کرده و نعمتهای خدا را به آنها یادآور می شود و می گوید: «ای بنی اسرائیل نعمتهایی را که به شما دادم به خاطر بیاورید» (یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ).

این نعمتها دامنه گسترده ای دارد، از نعمت هدایت و ایمان گرفته تا رهایی از چنگال فرعونیان و بازیافتن عظمت و استقلال همه را شامل می شود.

سپس از میان این نعمتها به نعمت فضیلت و برتری یافتن بر مردم زمان خود که ترکیبی از نعمتهای مختلف است اشاره کرده، می گوید: «من شما را بر جهانیان برتری بخشیدم» (وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 48
اشاره

(آیه 48)- در این آیه، قرآن خط بطلانی بر خیالهای باطل یهود می کشد، زیرا آنها معتقد بودند که چون نیاکان و اجدادشان پیامبران خدا بودند آنها را شفاعت خواهند کرد، و یا گمان می کردند می توان برای گناهان فدیه و بدل تهیه نمود، همان گونه که در این جهان متوسل به رشوه می شدند.

قرآن می گوید: «از آن روز بترسید که هیچ کس از دیگری دفاع نمی کند» (وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً).

«و نه شفاعتی (بی اذن پروردگار) پذیرفته می شود» (وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ).

«و نه غرامت و بدلی قبول خواهد شد» (وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ).

«و نه کسی برای یاری انسان به پا می خیزد» (وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ).

خلاصه حاکم و قاضی آن صحنه کسی است که جز عمل پاک را قبول نمی کند.

در حقیقت آیه فوق اشاره به این است که در این دنیا چنین معمول است که برای نجات مجرمان از مجازات از طرق مختلفی وارد می شوند: گاه یک نفر جریمه دیگری را پذیرا می شود و آن را اداء می کند. اگر این معنی ممکن نشد متوسل به شفاعت می گردد و اشخاصی را بر می انگیزد که از او شفاعت کنند. باز اگر این هم نشد سعی می کنند که با پرداختن غرامت خود را آزاد سازند.

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 3129

اینها طرق مختلف فرار از مجازات در دنیا است، ولی قرآن می گوید: اصول حاکم بر مجازاتها در قیامت بکلی از این امور جداست، و هیچ یک از این امور در آنجا به کار نمی آید، تنها راه نجات، پناه بردن به سایه ایمان و تقوا است و استمداد از لطف پروردگار.

بررسی عقاید بت پرستان یا منحرفین اهل کتاب نشان می دهد که این گونه افکار خرافی در میان آنها کم نبوده، مثلا در حالات یهود می خوانیم که آنها برای کفاره گناهانشان قربانی می کردند، اگر دسترسی به قربانی بزرگ نداشتند یک جفت کبوتر قربانی می کردند.

1- قرآن و مسأله شفاعت

(1)

بدون شک مجازاتهای الهی چه در این جهان و چه در قیامت جنبه انتقامی ندارد، بلکه همه آنها در حقیقت ضامن اجرا برای اطاعت از قوانین و در نتیجه پیشرفت و تکامل انسانهاست، بنابراین هر چیز که این ضامن اجرا را تضعیف کند باید از آن احتراز جست تا جرأت و جسارت بر گناه در مردم پیدا نشود.

از سوی دیگر نباید راه بازگشت و اصلاح را بکلی بر روی گناهکاران بست بلکه باید به آنها امکان داد که خود را اصلاح کنند و به سوی خدا و پاکی تقوا بازگردند.

«شفاعت» در معنی صحیحش برای حفظ همین تعادل است، و وسیله ای است برای بازگشت گناهکاران و آلودگان، و در معنی غلط و نادرستش موجب تشویق و جرأت بر گناه است.

کسانی که جنبه های مختلف شفاعت و مفاهیم صحیح آن را از هم تفکیک نکرده اند گاه بکلی منکر مسأله شفاعت شده، آن را با توصیه و پارتی بازی در برابر

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 3130


1- کلمه «شفاعت» از ریشه «شفع» به معنی (جفت) و «ضمّ الشی ء الی مثله» گرفته شده و نقطه مقابل آن «وتر» به معنی تک و تنها است، سپس به ضمیمه شدن فرد برتر و قویتر برای کمک به فرد ضعیفتر اطلاق گردیده است.

سلاطین و حاکمان ظالم برابر می دانند! و گاه مانند و هابیان آیه فوق را که می گوید: «وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَهٌ» در قیامت از کسی شفاعت پذیرفته نمی شود بدون توجّه به آیات دیگر دستاویز قرار داده و بکلی شفاعت را انکار کرده اند.

2- شرایط گوناگون شفاعت.

آیات شفاعت به خوبی نشان می دهد که مسأله شفاعت از نظر منطق اسلام یک موضوع بی قید و شرط نیست بلکه قیود و شرایطی، از نظر جرمی که در باره آن شفاعت می شود از یکسو، شخص شفاعت شونده از سوی دیگر، و شخص شفاعت کننده از سوی سوم دارد که چهره اصلی شفاعت و فلسفه آن را روشن می سازد. مثلا گناهانی همانند ظلم و ستم بطور کلی از دایره شفاعت بیرون شمرده شده و قرآن می گوید: ظالمان «شفیع مطاعی» ندارند! از طرف دیگر طبق آیه 28 سوره انبیاء تنها کسانی مشمول بخشودگی از طریق شفاعت می شوند که به مقام «ارتضاء» رسیده اند و طبق آیه 87 سوره مریم دارای «عهد الهی» هستند.

این دو عنوان همان گونه که از مفهوم لغوی آنها، و از روایاتی که در تفسیر این آیات وارد شده، استفاده می شود به معنی ایمان به خدا و حساب و میزان و پاداش و کیفر و اعتراف به حسنات و سیئات- نیکی اعمال نیک و بدی اعمال بد- و گواهی به درستی تمام مقرراتی است که از سوی خدا نازل شده، ایمانی که در فکر و سپس در زندگی آدمی انعکاس یابد، و نشانه اش این است که خود را از صف ظالمان طغیانگر که هیچ اصل مقدّسی را به رسمیت نمی شناسند بیرون آورد و به تجدید نظر در برنامه های خود وا دارد.

و در مورد شفاعت کنندگان نیز این شرط را ذکر کرده که باید گواه بر حق باشند «إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ» (زخرف: 87).

و به این ترتیب شفاعت شونده باید یک نوع ارتباط و پیوند با شفاعت کننده برقرار سازد، پیوندی از طریق توجه به حقّ و گواهی قولی و فعلی به آن، که این خود نیز عامل دیگری برای سازندگی و بسیج نیروها در مسیر حقّ است.

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 3131

سوره البقره (2) : آیه 49
اشاره

(آیه 49)- نعمت آزادی! قرآن در این آیه به یکی دیگر از نعمتهای بزرگی که به قوم بنی اسرائیل ارزانی داشته اشاره می کند و آن نعمت آزادی از چنگال ستمکاران است که از بزرگترین نعمتهای خدا است. به آنها یادآور می شود که:

«به خاطر بیاورید زمانی را که شما را از دست فرعونیان نجات بخشیدیم» (وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ). «همانها که دائما شما را به شدیدترین وجهی آزار می دادند» (یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ). «پسرانتان را سر می بریدند، و زنان شما را برای کنیزی و خدمت، زنده نگه می داشتند» (یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ). «و در این ماجرا آزمایش سختی از سوی پروردگارتان برای شما بود» (وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ).

قرآن این جریان را یک آزمایش سخت و عظیم، برای بنی اسرائیل می شمرد- یکی از معانی «بلاء» آزمایش است- و به راستی تحمل این همه ناملایمات، آزمایش سختی بوده است.

بردگی دختران در آن روز و امروز-

قرآن زنده گذاردن دختران و سر بریدن پسران بنی اسرائیل را عذاب می خواند، و آزادی از این شکنجه را نعمت خویش می شمارد. گویا می خواهد هشدار دهد که انسانها بایست سعی کنند آزادی صحیح خویش را به هر قیمت که هست به دست آورند و حفظ نمایند.

چنانکه علی علیه السّلام به این مطلب در گفتار خود اشاره می فرماید: «زنده بودن و زیر دست بودن برای شما مرگ است، و مرگ برای شما در راه به دست آوردن آزادی زندگی است».

دنیای امروز با گذشته این فرق را دارد که در آن زمان فرعون با استبداد مخصوص خود پسران و مردان را از جمعیت مخالفش می گرفت، و دختران آنها را آزاد می گذارد، ولی در دنیای امروز تحت عناوین دیگری روح مردانگی در افراد کشته می شود و دختران به اسارت شهوات افراد آلوده در می آیند.

سوره البقره (2) : آیه 50

(آیه 50)- نجات از چنگال فرعونیان! از آنجا که در آیه قبل اشاره اجمالی به نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان شد، این آیه در حقیقت توضیحی بر

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 3132

چگونگی این نجات است، می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که دریا را برای شما شکافتیم» (وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ). «و شما را نجات دادیم و فرعونیان را غرق کردیم در حالی که تماشا می کردید» (فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).

ماجرای غرق شدن فرعونیان در دریا و نجات بنی اسرائیل از چنگال آنها در سوره های متعدّدی از قرآن آمده است، از جمله سوره اعراف، آیه 136- انفال، آیه 54- اسراء، آیه 103- شعراء، آیه 63 و 66- زخرف، آیه 55 و دخان، آیه 17 به بعد.

در این سوره ها تقریبا همه جزئیات این ماجرا شرح داده شده، ولی در این آیه، تنها اشاره ای از نظر نعمت و لطف خداوند به بنی اسرائیل شده، تا آنها را به پذیرش اسلام، آیین نجات بخش جدید، تشویق کند.

در ضمن این آیه درسی است برای انسانها که اگر در زندگی به خدا تکیه کنند، به آن نیروی بی زوال، اعتماد داشته باشند، و در مسیر صحیح از هیچ گونه کوشش و تلاش باز نایستند، در سخت ترین دقایق، خداوند یار و مددکار آنها است.

سوره البقره (2) : آیه 51

(آیه 51)- بزرگترین انحراف بنی اسرائیل! قرآن در این آیه از بزرگترین انحراف بنی اسرائیل در طول تاریخ زندگیشان سخن می گوید، و آن انحراف از اصل توحید، به شرک و گوساله پرستی است، نخست می گوید: «به خاطر بیاورید زمانی را که با موسی چهل شب وعده گذاشتیم» (وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَهً).

هنگامی که او از شما جدا شد، و میعاد سی شبه او به چهل شب تمدید گردید «شما گوساله را بعد از او به عنوان معبود انتخاب کردید، در حالی که با این عمل، به خود ستم می کردید» (ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ) (1).

سوره البقره (2) : آیه 52

(آیه 52)- در این آیه خداوند می گوید: «با این گناه بزرگ باز شما را عفو کردیم شاید شکر نعمتهای ما را بجا آورید» (ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 3133


1- شرح این ماجرا در سوره اعراف از آیه 142 به بعد، و در سوره طه آیه 86 مشروحا خواهد آمد.
سوره البقره (2) : آیه 53

(آیه 53)- در ادامه آیه قبل می فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که به موسی کتاب و وسیله تشخیص حق از باطل بخشیدیم، تا شما هدایت شوید» (وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 54
اشاره

(آیه 54)- سپس در زمینه تعلیم توبه از این گناه می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که موسی به قوم خود گفت: ای جمعیّت شما با انتخاب گوساله به خود ستم کردید» (وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ).

«اکنون که چنین است توبه کنید و به سوی آفریدگارتان باز گردید» (فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ). «توبه شما باید به این گونه که یکدیگر را به قتل برسانید»! (فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ). «این کار برای شما در پیشگاه خالقتان بهتر است» (ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ). «و به دنبال این ماجرا خداوند توبه شما را پذیرفت که او توّاب رحیم است» (فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

گناه عظیم و توبه بی سابقه

شک نیست که پرستش گوساله سامری، کار کوچکی نبود، ملّتی که بعد از مشاهده آن همه آیات خدا و معجزات پیامبر بزرگشان موسی (ع) همه را فراموش کنند و با یک غیبت کوتاه پیامبرشان بکلی اصل اساسی توحید و آیین خدا را زیر پا گذارده بت پرست شوند. اگر این موضوع برای همیشه از مغز آنها ریشه کن نشود وضع خطرناکی بوجود خواهد آمد، و بعد از هر فرصتی مخصوصا بعد از مرگ موسی (ع) ممکن است تمام آیات دعوت او از میان برود، و سرنوشت آیین او بکلی به خطر افتد لذا فرمان شدیدی از طرف خداوند، صادر شد، و آن این که ضمن دستور توبه و بازگشت به توحید، فرمان اعدام دستجمعی گروه کثیری از گنهکاران به دست خودشان صادر شد.

این فرمان به نحو خاصی می بایست اجرا شود، یعنی خود آنها باید شمشیر به دست گیرند و اقدام به قتل یکدیگر کنند که هم کشته شدنش عذاب است و هم کشتن دوستان و آشنایان.

طبق نقل بعضی از روایات موسی (ع) دستور داد در یک شب تاریک تمام کسانی که گوساله پرستی کرده بودند غسل کنند و کفن بپوشند و صف کشیده

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 3134

شمشیر در میان یکدیگر نهند! ممکن است چنین تصور شود که این توبه چرا با این خشونت انجام گیرد؟ آیا ممکن نبود خداوند توبه آنها را بدون این خونریزی قبول فرماید؟

پاسخ به این سؤال از سخنان بالا روشن می شود، زیرا مسأله انحراف از اصل توحید و گرایش به بت پرستی مسأله ساده ای نبود.

در حقیقت همه اصول ادیان آسمانی را می توان در توحید و یگانه پرستی خلاصه کرد، تزلزل این اصل معادل است با از میان رفتن تمام مبانی دین، اگر مسأله گوساله پرستی ساده تلقی می شد، شاید سنتی برای آیندگان می گشت، لذا باید چنان گوشمالی به آنها داد که خاطره آن در تمام قرون و اعصار باقی بماند و کسی هرگز بعد از آن به فکر بت پرستی نیفتد!

سوره البقره (2) : آیه 55

(آیه 55)- تقاضای عجیب! این آیه نشان می دهد چگونه بنی اسرائیل مردمی لجوج و بهانه گیر بودند و چگونه مجازات سخت الهی دامانشان را گرفت، نخست می گوید، «به خاطر بیاورید هنگامی را که گفتید، ای موسی! ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر این که خدا را آشکارا با چشم خود ببینیم»! (وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَهً).

این درخواست ممکن است به خاطر جهل آنها بوده، چرا که درک افراد نادان فراتر از محسوساتشان نیست، حتی می خواهند خدا را با چشم خود ببینند. و یا به خاطر لجاجت و بهانه جویی بوده است که یکی از ویژگیهای این قوم بوده! به هر حال در اینجا چاره ای جز این نبود که یکی از مخلوقات خدا که آنها تاب مشاهده آن را ندارند ببینند، و بدانند چشم ظاهر ناتوانتر از این است که حتی بسیاری از مخلوقات خدا را ببیند، تا چه رسد به ذات پاک پروردگار، صاعقه ای فرود آمد و بر کوه خورد، برق خیره کننده و صدای رعب انگیز و زلزله ای که همراه داشت آن چنان همه را در وحشت فرو برد که بی جان به روی زمین افتادند.

چنانکه قرآن به دنبال جمله فوق می گوید: «سپس در همین حال صاعقه شما را گرفت در حالی که نگاه می کردید» (فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 3135

سوره البقره (2) : آیه 56

(آیه 56)- موسی از این ماجرا سخت ناراحت شد، چرا که از بین رفتن هفتاد نفر از سران بنی اسرائیل در این ماجرا بهانه بسیار مهمّی به دست ماجرا جویان بنی اسرائیل می داد که زندگی را بر او تیره و تار کند، لذا از خدا تقاضای بازگشت آنها را به زندگی کرد، و این تقاضای او پذیرفته شد، چنانکه قرآن می گوید: «سپس شما را بعد از مرگتان حیات نوین بخشیدیم شاید شکر نعمت خدا را بجا آورید» (ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) (1).

سوره البقره (2) : آیه 57
اشاره

(آیه 57)- نعمتهای گوناگون! آن گونه که از آیات (20 تا 22) سوره مائده بر می آید پس از آن که بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان نجات یافتند، خداوند به آنها فرمان داد که به سوی سرزمین مقدّس فلسطین حرکت کنند و در آن وارد شوند، اما بنی اسرائیل زیر بار این فرمان نرفتند و گفتند: تا ستمکاران (قوم عمالقه) از آنجا بیرون نروند ما وارد این سرزمین نخواهیم شد، به این هم اکتفا نکردند، بلکه به موسی گفتند: «تو و خدایت به جنگ آنها بروید پس از آن که پیروز شدید ما وارد خواهیم شد»! موسی از این سخن سخت ناراحت گشت و به پیشگاه خداوند شکایت کرد.

سر انجام چنین مقرّر شد که بنی اسرائیل مدّت چهل سال در بیابان (صحرای سینا) سرگردان بمانند.

گروهی از آنها از کار خود سخت پشیمان شدند و به درگاه خدا روی آوردند، خدا بار دیگر بنی اسرائیل را مشمول نعمتهای خود قرار داد که به قسمتی از آن در این آیه اشاره می کند: «ما ابر را بر سر شما سایبان قرار دادیم» (وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ).

پیدا است مسافری که روز از صبح تا غروب در بیابان، در دل آفتاب، راهپیمایی می کند از یک سایه گوارا (همچون سایه ابر که نه فضا را بر انسان محدود می کند و نه مانع نور و وزش نسیم است) چقدر لذّت می برد.

از سوی دیگر رهروان این بیابان خشک و سوزان، آن هم برای مدت طولانی

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 3136


1- توضیح بیشتر این سرگذشت عجیب و نکته های آموزنده آن را در «تفسیر نمونه» ذیل آیه 155، سوره اعراف مطالعه فرمایید.

چهل ساله نیاز به مواد غذایی کافی دارند، این مشکل را نیز خداوند برای آنها حل کرد چنانکه در دنباله همین آیه می فرماید: «ما من و سلوی را (که غذایی لذیذ و نیروبخش بود) بر شما نازل کردیم» (وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی).

«از این خوراکهای پاکیزه ای که به شما روزی دادیم بخورید «و از فرمان خدا سرپیچی نکنید و شکر نعمتش را بگذارید» (کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ).

ولی باز هم آنها از در سپاسگزاری وارد نشدند «آنها به ما ظلم و ستم نکردند بلکه تنها به خویشتن ستم می کردند» (وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ).

«من» و «سلوی» چیست؟

بعضی از مفسران احتمال داده اند که «من» یک نوع عسل طبیعی بوده که بنی اسرائیل در طول حرکت خود در آن بیابان به مخازنی از آن می رسیدند، چرا که در حواشی بیابان تیه، کوهستانها و سنگلاخهایی وجود داشته که نمونه های فراوانی از عسل طبیعی در آن به چشم می خورده است.

این تفسیر به وسیله تفسیری که بر عهدین (تورات و انجیل) نوشته شده تأیید می شود آنجا که می خوانیم: «اراضی مقدّسه به کثرت انواع گلها و شکوفه ها معروف است، و بدین لحاظ است که جماعت زنبوران همواره در شکاف سنگها و شاخ درختان و خانه های مردم می نشینند، بطوری که فقیرترین مردم عسل را می توانند خورد» (1).

در مورد «سلوی» بعضی مفسران آن را یک نوع پرنده دانسته اند، که از اطراف بطور فراوان در آن سرزمین می آمده، در تفسیری که بعضی از مسیحیان به عهدین نوشته اند تأیید این نظریّه را می بینیم آنجا که می گوید:

بدان که «سلوی» از آفریقا بطور زیاد حرکت کرده به شمال می روند که در جزیره کاپری، 16 هزار از آنها را در یک فصل صید نمودند ... این مرغ از راه دریای قلزم آمده، خلیج عقبه و سوئز را قطع نموده، در شبه جزیره سینا داخل می شود، و از کثرت تعب و زحمتی که در بین راه کشیده است به آسانی با دست گرفته

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 3137


1- قاموس کتاب مقدّس، ص 612.

می شود، و چون پرواز نماید غالبا نزدیک زمین است (1).

از این نوشته نیز استفاده می شود که مقصود از «سلوی» همان پرنده مخصوص پرگوشتی است که شبیه و اندازه کبوتر است.

سوره البقره (2) : آیه 58

(آیه 58)- لجاجت شدید بنی اسرائیل! در اینجا به فراز دیگری از زندگی بنی اسرائیل برخورد می کنیم که مربوط به ورودشان در سرزمین مقدّس است.

نخست می گوید: «به خاطر بیاورید زمانی را که به آنها گفتیم داخل این قریه (یعنی سرزمین قدس) شوید» (وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَهَ).

«قریه» گر چه در زبان روزمره ما به معنی روستا است، ولی در قرآن و لغت عرب به معنی هر محلی است که مردم در آن جمع می شوند، خواه شهرهای بزرگ باشد یا روستاها، در اینجا و منظور در اینجا بیت المقدس و اراضی قدس است.

سپس اضافه می کند: «از نعمتهای آن بطور فراوان هر چه می خواهید بخورید» (فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً).

«و از در (بیت المقدس) با خضوع و تواضع وارد شوید» (وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً). و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز» (وَ قُولُوا حِطَّهٌ).

«تا خطاهای شما را ببخشیم و به نیکوکاران- علاوه بر مغفرت و بخشش گناهان- پاداش بیشتری خواهیم داد» (نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ).

باید توجه داشت که «حِطَّهٌ» از نظر لغت به معنی ریزش و پایین آوردن است، و در اینجا معنی آن این است که: «خدایا از تو تقاضای ریزش گناهان خود را داریم».

سوره البقره (2) : آیه 59

(آیه 59)- ولی چنانکه می دانیم، و از لجاجت و سرسختی بنی اسرائیل اطلاع داریم، عده ای از آنها حتی از گفتن این جمله نیز امتناع کردند و به جای آن کلمه نامناسبی بطور استهزاء گفتند لذا قرآن می گوید: «اما آنها که ستم کرده بودند این سخن را به غیر آنچه به آنها گفته شده بود تغییر دادند» (فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ).

«ما نیز بر این ستمگران به خاطر فسق و گناهشان، عذابی از آسمان فرو

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 3138


1- قاموس کتاب مقدّس (مستر هاکس)، ص 483.

فرستادیم» (فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 60

(آیه 60)- جوشیدن چشمه آب در بیابان! باز در این آیه خداوند به یکی دیگر از نعمتهای مهمّی که به بنی اسرائیل ارزانی داشت اشاره کرده می گوید:

«به خاطر بیاورید هنگامی که موسی (در آن بیابان خشک و سوزان که بنی اسرائیل از جهت آب سخت در مضیقه قرار داشتند) از خداوند خود برای قومش تقاضای آب کرد» (وَ إِذِ اسْتَسْقی مُوسی لِقَوْمِهِ).

و خدا این تقاضا را قبول فرمود، چنانکه قرآن می گوید: «ما به او دستور دادیم که عصای خود را بر آن سنگ مخصوص بزن» (فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ).

«ناگهان آب از آن جوشیدن گرفت و دوازده چشمه آب (درست به تعداد قبائل بنی اسرائیل) از آن با سرعت و شدّت جاری شد» (فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْناً). هر یک از این چشمه ها به سوی طایفه ای سرازیر گردید، به گونه ای که اسباط و قبایل بنی اسرائیل «هر کدام به خوبی چشمه خود را می شناختند» (قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ).

در این که این سنگ چگونه سنگی بوده، بعضی از مفسران گفته اند: این سنگ صخره ای بوده است در یک قسمت کوهستانی مشرف بر آن بیابان، و تعبیر به «فَانْبَجَسَتْ» که در آیه 160 سوره اعراف آمده نشان می دهد که آب در آغاز به صورت کم از آن سنگ بیرون آمد، سپس فزونی گرفت به حدّی که هر یک از قبایل بنی اسرائیل و حیوانی که همراهشان بود از آن سیراب گشتند، و جای تعجّب نیست که از قطعه سنگی در کوهستان چنین آبی جاری شود، ولی مسلّما همه اینها با یک نحوه «اعجاز» آمیخته بود.

به هر حال خداوند از یکسو بر آنها من و سلوی نازل کرد، و از سوی دیگر آب بقدر کافی در اختیارشان گذاشت، و به آنها فرمود: «از روزی خداوند بخورید و بنوشید اما فساد و خرابی در زمین نکنید» (کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ).

در حقیقت به آنها گوشزد می کند که حد اقل به عنوان سپاسگزاری در برابر

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 3139

این نعمتهای بزرگ هم که باشد لجاجت و خیره سری و آزار پیامبران را کنار بگذارید.

سوره البقره (2) : آیه 61

(آیه 61)- تمنّای غذاهای رنگارنگ! به دنبال مواهب فراوانی که خداوند به بنی اسرائیل ارزانی داشت، در این آیه، چگونگی کفران و ناسپاسی آنها را در برابر این نعمتهای بزرگ منعکس می کند و نشان می دهد که آنها چگونه مردم لجوجی بوده اند که شاید در تمام تاریخ دیده نشده است، نخست می گوید: «و به خاطر بیاورید زمانی را که گفتید: ای موسی! ما هرگز نمی توانیم به یک نوع غذا قناعت کنیم» من و سلوی هر چند خوب و لذیذ است، اما ما غذای متنوّع می خواهیم (وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ).

«بنابراین از خدایت بخواه تا از آنچه از زمین می روید برای ما قرار دهد از سبزیها، خیار، سیر، عدس و پیاز» (فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها).

ولی موسی به آنها گفت: «آیا شما غذای پست تر را در مقابل آنچه بهتر است انتخاب می کنید»؟ (قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ).

«اکنون که چنین است از این بیابان بیرون روید و کوشش کنید وارد شهری شوید، زیرا آنچه می خواهید در آنجا است» (اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ).

سپس قرآن اضافه می کند: «خداوند مهر ذلّت و فقر را بر پیشانی آنها زد» (وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ وَ الْمَسْکَنَهُ).

و بار دیگر به غضب الهی گرفتار شدند» (وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ).

«این به خاطر آن بود که آنها آیات الهی را انکار می کردند و پیامبران را بناحق می کشتند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ).

و «این به خاطر آن بود که آنها گناه می کردند و تعدّی و تجاوز داشتند» (ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ).

آیا تنوّع طلبی جزء طبیعت انسان نیست؟ بدون شک، تنوّع از لوازم زندگی و جزء خواسته های بشر است، کاملا طبیعی است که انسان پس از مدّتی از غذای یکنواخت خسته شود، این کار خلافی نیست پس چگونه بنی اسرائیل با

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 3140

درخواست تنوّع مورد سرزنش قرار گرفتند؟

پاسخ این سؤال با ذکر یک نکته روشن می شود و آن این که در زندگی بشر حقایقی وجود دارد که اساس زندگی او را تشکیل می دهد و نباید فدای خورد و خواب و لذائذ متنوّع گردد. زمانهایی پیش می آید که توجه به این امور انسان را از هدف اصلی، از ایمان و پاکی و تقوی، از آزادگی و حرّیّت باز می دارد، در اینجاست که باید به همه آنها پشت پا بزند.

تنوّع طلبی در حقیقت دام بزرگی است از سوی استعمارگران دیروز و امروز که با استفاده از آن، افراد آزاده را چنان اسیر انواع غذاها و لباسها و مرکبها و مسکنها می کنند که خویشتن خویش را بکلّی به دست فراموشی بسپارند و حلقه اسارت آنها را بر گردن نهند.

سوره البقره (2) : آیه 62

(آیه 62)- قانون کلی نجات! در تعقیب بحثهای مربوط به بنی اسرائیل در اینجا قرآن به یک اصل کلی و عمومی، اشاره کرده می گوید: آنچه ارزش دارد واقعیّت و حقیقت است، نه تظاهر و ظاهر سازی، در پیشگاه خداوند بزرگ ایمان خالص و عمل صالح پذیرفته می شود «کسانی که (به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله) ایمان آورده اند و همچنین یهودیان و نصاری و صابئان (پیروان یحیی یا نوح یا ابراهیم) آنها که ایمان به خدا و روز قیامت آورند و عمل صالح انجام دهند پاداش آنها نزد پروردگارشان ثابت است» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ) (1).

و بنابراین «نه ترسی از آینده دارند و نه غمی از گذشته» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

یک سؤال مهم: بعضی از بهانه جویان آیه فوق را دستاویزی برای افکار نادرستی از قبیل صلح کلی و این که پیروان هر مذهبی باید به مذهب خود عمل کنند قرار داده اند، آنها می گویند بنابراین آیه لازم نیست یهود و نصاری و پیروان

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 3141


1- در این که «صابئان» چه کسانی هستند و عقاید آنها چیست؟ رجوع کنید به «تفسیر نمونه» جلد اول، ذیل همین آیه.

ادیان دیگر اسلام را پذیرا شوند، همین قدر که به خدا و آخرت ایمان داشته باشند و عمل صالح انجام دهند کافی است.

پاسخ: به خوبی می دانیم که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند، قرآن در آیه 85 سوره آل عمران می گوید: وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ: «هر کس دینی غیر از اسلام برای خود انتخاب کند پذیرفته نخواهد شد».

به علاوه آیات قرآن پر است از دعوت یهود و نصاری و پیروان سایر ادیان به سوی این آیین جدید اگر تفسیر فوق صحیح باشد با بخش عظیمی از آیات قرآن تضاد صریح دارد، بنابراین باید به دنبال معنی واقعی آیه رفت.

در اینجا دو تفسیر از همه روشنتر و مناسبتر بنظر می رسد.

1- اگر یهود و نصاری و مانند آنها به محتوای کتب خود عمل کنند مسلّما به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله ایمان می آورند چرا که بشارت ظهور او با ذکر صفات و علایم مختلف در این کتب آسمانی آمده است.

2- این آیه ناظر به سؤالی است که برای بسیاری از مسلمانان در آغاز اسلام مطرح بوده، آنها در فکر بودند که اگر راه حق و نجات تنها اسلام است، پس تکلیف نیاکان و پدران ما چه می شود؟، آیا آنها به خاطر عدم درک زمان پیامبر اسلام و ایمان نیاوردن به او مجازات خواهند شد؟

در اینجا آیه فوق نازل گردید و اعلام داشت هر کسی که در عصر خود به پیامبر بر حق و کتاب آسمانی زمان خویش ایمان آورده و عمل صالح کرده است اهل نجات است، و جای هیچ گونه نگرانی نیست.

بنابراین یهودیان مؤمن و صالح العمل قبل از ظهور مسیح، اهل نجاتند، همان گونه مسیحیان مؤمن قبل از ظهور پیامبر اسلام.

این معنی از شأن نزولی که برای آیه فوق ذکر شده نیز استفاده می شود.

شرح این شأن نزول را در «تفسیر نمونه» جلد اول ذیل همین آیه مطالعه کنید.

سوره البقره (2) : آیه 63

(آیه 63)- آیات خدا را با قوت بگیرید! در این آیه مسأله پیمان گرفتن از بنی اسرائیل، برای عمل به محتویات تورات و سپس تخلّف آنها از این پیمان اشاره

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 3142

شده است، نخست می گوید: «به خاطر بیاورید زمانی را که از شما پیمان گرفتیم» (وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ).

«و طور را بالای سر شما قرار دادیم» (وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ).

«و گفتیم آنچه را از آیات الهی به شما داده ایم با قدرت و قوت بگیرید» (خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ).

«و آنچه را در آن است دقیقا به خاطر داشته باشید (و به آن عمل کنید) تا پرهیزکار شوید» (وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 64
اشاره

(آیه 64)- ولی شما پیمان خود را به دست فراموشی سپردید «و بعد از این ماجرا، روی گردان شدید» (ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ).

«و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، از زیانکاران بودید» (فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ).

1- چگونه کوه بالای سر بنی اسرائیل قرار گرفت؟

مفسر بزرگ اسلام مرحوم طبرسی از قول «ابن زید» چنین نقل می کند: هنگامی که موسی (ع) از کوه طور بازگشت و تورات را با خود آورد، به قوم خویش اعلام کرد کتاب آسمانی آورده ام که حاوی دستورات دینی و حلال و حرام است، دستوراتی که خداوند برنامه کار شما قرار داده، آن را بگیرید و به احکام آن عمل کنید.

یهود به بهانه این که تکالیف مشکلی برای آنان آورده، بنای نافرمانی و سرکشی گذاشتند، خدا هم فرشتگان را مأمور کرد، تا قطعه عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهند.

در این هنگام موسی (ع) اعلام کرد چنانچه پیمان ببندید و به دستورات خدا عمل کنید و از سرکشی و تمرّد توبه نمایید این عذاب و کیفر از شما بر طرف می شود و گر نه همه هلاک خواهید شد.

آنها تسلیم شدند و تورات را پذیرا گشتند و برای خدا سجده نمودند، در حالی که هر لحظه انتظار سقوط کوه را بر سر خود می کشیدند، ولی به برکت توبه

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 3143

سر انجام این عذاب الهی از آنها دفع شد».

اما در چگونگی قرار گرفتن کوه بالای سر بنی اسرائیل: این احتمال وجود دارد که قطعه عظیمی از کوه به فرمان خدا بر اثر زلزله و صاعقه شدید از جا کنده شد، و از بالای سر آنها گذشت بطوری که چند لحظه، آن را بر فراز سر خود دیدند و تصوّر کردند که بر آنها فرو خواهد افتاد.

2- پیمان اجباری چه سودی دارد؟

در پاسخ این سؤال می توان گفت: هیچ مانعی ندارد که افراد متمرّد و سرکش را با تهدید به مجازات در برابر حق تسلیم کنند، این تهدید و فشار که جنبه موقتی دارد، غرور آنها را در هم می شکند و آنها را وادار به اندیشه و تفکّر صحیح می کند و در ادامه راه با اراده و اختیار به وظایف خویش عمل می کند.

و به هر حال، این پیمان، بیشتر مربوط به جنبه های عملی آن بوده است و گر نه اعتقاد را نمی توان با اکراه تغییر داد.

سوره البقره (2) : آیه 65

(آیه 65)- عصیانگران روز شنبه! این آیه به روح عصیانگری و نافرمانی حاکم بر یهود و علاقه شدید آنها به امور مادّی اشاره می کند، نخست می گوید:

«قطعا حال کسانی را که از میان شما در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند دانستید» (وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ).

و نیز دانستید که «ما به آنها گفتیم: به صورت بوزینه گان طرد شده ای درآیید و آنها چنین شدند» (فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَهً خاسِئِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 66

(آیه 66)- «ما این امر را کیفر و عبرتی برای مردم آن زمان و زمانهای بعد قرار دادیم» (فَجَعَلْناها نَکالًا لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها).

«و همچنین پند و اندرزی برای پرهیزکاران» (وَ مَوْعِظَهً لِلْمُتَّقِینَ).

شرح این ماجرا ذیل آیات (163 تا 166) سوره اعراف خواهد آمد.

و خلاصه آن چنین است: «خداوند به یهود دستور داده بود، روز «شنبه» را تعطیل کنند، گروهی از آنان که در کنار دریا می زیستند به عنوان آزمایش دستور یافتند از دریا در آن روز ماهی نگیرند، ولی از قضا روزهای شنبه که می شد، ماهیان فراوانی بر

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 3144

صفحه آب ظاهر می شدند، آنها به فکر حیله گری افتادند و با یک نوع کلاه شرعی روز شنبه از آب ماهی گرفتند، خداوند آنان را به جرم این نافرمانی مجازات کرد و چهره شان را از صورت انسان به حیوان دگرگون ساخت»

سوره البقره (2) : آیه 67

(آیه 67)- ماجرای گاو بنی اسرائیل! از این آیه به بعد بر خلاف آنچه تا به حال در سوره بقره پیرامون بنی اسرائیل خوانده ایم که همه بطور فشرده و خلاصه بود، ماجرایی به صورت مشروح آمده.

ماجرا (آن گونه که از قرآن و تفاسیر بر می آید) چنین بود که یکنفر از بنی اسرائیل به طرز مرموزی کشته می شود، در حالی که قاتل به هیچ وجه معلوم نیست.

در میان قبایل و اسباط بنی اسرائیل نزاع درگیر می شود، داوری را برای فصل خصومت نزد موسی (ع) می برند و حل مشکل را از او خواستار می شوند.

موسی (ع) با استمداد از لطف پروردگار از طریق اعجاز آمیزی به حل این مشکل چنانکه در تفسیر آیات می خوانید می پردازد.

نخست می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که موسی به قوم خود گفت باید گاوی را سر ببرید» (وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَهً).

آنها از روی تعجّب «گفتند: آیا ما را به مسخره گرفته ای»؟! (قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً). «موسی در پاسخ آنان گفت: به خدا پناه می برم که از جاهلان باشم» (قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ).

یعنی استهزا نمودن و مسخره کردن، کار افراد نادان و جاهل است، و پیامبر خدا هرگز چنین نیست.

سوره البقره (2) : آیه 68

(آیه 68)- پس از آن که آنها اطمینان پیدا کردند استهزایی در کار نیست و مسأله جدّی می باشد «گفتند: اکنون که چنین است از پروردگارت بخواه برای ما مشخص کند که این چگونه گاوی باید باشد»؟! (قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ).

به هر حال، موسی در پاسخ آنها «گفت: خداوند می فرماید باید ماده گاوی باشد که نه پیر و از کار افتاده و نه بکر و جوان بلکه میان این دو باشد» (قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ).

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 3145

و برای این که آنها بیش از این مسأله را کش ندهند، و با بهانه تراشی فرمان خدا را به تأخیر نیندازند در پایان سخن خود اضافه کرد: «آنچه به شما دستور داده شده است انجام دهید» (فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 69

(آیه 69)- ولی باز آنها دست از پرگویی و لجاجت برنداشتند و «گفتند: از پروردگارت بخواه که برای ما روشن کند که رنگ آن باید چگونه باشد»؟! (قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها).

موسی (ع) در پاسخ «گفت: خدا می فرماید: گاو ماده ای باشد زرد یکدست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد» (قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ).

عجب این است که باز هم به این مقدار اکتفا نکردند و هر بار با بهانه جویی کار خود را مشکلتر ساخته، و دایره وجود چنان گاوی را تنگتر نمودند.

سوره البقره (2) : آیه 70

(آیه 70)- باز «گفتند: از پروردگارت بخواه برای ما روشن کند این چگونه گاوی باید باشد»؟ از نظر نوع کار کردن (قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ).

«چرا که این گاو برای ما مبهم شده» (إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَیْنا).

«و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد»! (وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 71

(آیه 71)- مجدّدا «موسی گفت: خدا می فرماید: گاوی باشد که برای شخم زدن، رام نشده، و برای زراعت آبکشی نکند» (قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَهٌ لا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ).

«و از هر عیبی بر کنار باشد» (مُسَلَّمَهٌ).

و حتی «هیچ گونه رنگ دیگری در آن نباشد» (لا شِیَهَ فِیها).

در اینجا که گویا سؤال دیگری برای مطرح کردن نداشتند «گفتند: حالا حق مطلب را ادا کردی»! (قالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ).

سپس گاو را با هر زحمتی بود به دست آوردند «و آن را سر بریدند، ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند»! (فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 72

(آیه 72)- قرآن بعد از ذکر ریزه کاریهای این ماجرا، باز آن را بصورت

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 3146

خلاصه و کلی در این آیه و آیه بعد چنین مطرح می کند: «به خاطر بیاورید هنگامی که انسانی را کشتید، سپس در باره قاتل آن به نزاع پرداختید و خداوند (با دستوری که در آیات بالا آمد) آنچه را مخفی داشته بودید آشکار ساخت» (وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِیها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 73

(آیه 73)- «سپس گفتیم قسمتی از گاو را به مقتول بزنید» تا زنده شود و قاتل خود را معرّفی کند (فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها)

.«آری! خدا این گونه مردگان را زنده می کند» (کَذلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتی)

.«و این گونه آیات خود را به شما نشان می دهد تا تعقّل کنید» (وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ)

سوره البقره (2) : آیه 74
اشاره

(آیه 74)- در این آیه به مسأله قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل پرداخته می گوید: «بعد از این ماجراها و دیدن این گونه آیات و معجزات و عدم تسلیم در برابر آنها دلهای شما سخت شد همچون سنگ یا سختتر» (ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً).

چرا که «پاره ای از سنگها می شکافد و از آن نهرها جاری می شود» (وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَهِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ).

یا لا اقل «بعضی از آنها شکاف می خورد و قطرات آب از آن تراوش می نماید» (وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ).

و گاه «پاره ای از آنها (از فراز کوه) از خوف خدا فرو می افتد» (وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ).

اما دلهای شما از این سنگها نیز سخت تر است، نه چشمه عواطف و علمی از آن می جوشد و نه قطرات محبتی از آن تراوش می کند، و نه هرگز از خوف خدا می طپد.

و در آخرین جمله می فرماید: «خداوند از آنچه انجام می دهید غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

و این تهدیدی است سر بسته برای این جمعیّت بنی اسرائیل و تمام کسانی که خط آنها را ادامه می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 3147

نکات آموزنده این داستان-

این داستان عجیب، علاوه بر این که دلیل بر قدرت بی پایان پروردگار بر همه چیز است، دلیلی بر مسأله معاد نیز می باشد.

از این گذشته این داستان به ما درس می دهد که سختگیر نباشیم تا خدا بر ما سخت نگیرد به علاوه انتخاب گاو برای کشتن شاید برای این بوده که بقایای فکر گوساله پرستی و بت پرستی را از مغز آنها بیرون براند.

سوره البقره (2) : آیه 75

(آیه 75)- انتظار بیجا! در این آیه قرآن، ماجرای بنی اسرائیل را رها کرده، روی سخن را به مسلمانان نموده و نتیجه گیری آموزنده ای می کند، می گوید: «شما چگونه انتظار دارید که این قوم به دستورات آیین شما ایمان بیاورند، با این که گروهی از آنان سخنان خدا را می شنیدند و پس از فهم و درک آن را تحریف می کردند، در حالی که علم و اطلاع داشتند»؟! (أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 76

(آیه 76)- شأن نزول: در مورد نزول این آیه و آیه بعد از امام باقر علیه السّلام چنین نقل کرده اند: «گروهی از یهود که دشمنی با حق نداشتند هنگامی که مسلمانان را ملاقات می کردند از آنچه در تورات پیرامون صفات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمده بود به آنها خبر می دادند، بزرگان یهود از این امر آگاه شدند و آنها را از این کار نهی کردند، و گفتند شما صفات محمد صلّی اللّه علیه و اله را که در تورات آمده برای آنها بازگو نکنید تا در پیشگاه خدا دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند، این دو آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت».

تفسیر: این آیه پرده از روی حقیقت تلخ دیگری پیرامون قوم یهود، این جمعیت حیله گر و منافق بر می دارد و می گوید: «پاکدلان آنها هنگامی که مؤمنان را ملاقات می کنند اظهار ایمان می نمایند» و صفات پیامبر را که در کتبشان آمده است خبر می دهند (وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا).

«اما در پنهانی و خلوت، جمعی از آنها می گویند: «چرا مطالبی را که خداوند در تورات برای شما بیان کرده به مسلمانان می گویید»؟ (وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ).

«تا در قیامت در پیشگاه خدا بر ضدّ شما به آن استدلال کنند، آیا

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 3148

نمی فهمید»؟ (لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که ایمان این گروه منافق در باره خدا آن قدر ضعیف بود که او را همچون انسانهای عادی می پنداشتند و تصور می کردند اگر حقیقتی را از مسلمانان کتمان کنند از خدا نیز مکتوم خواهد ماند!

سوره البقره (2) : آیه 77

(آیه 77)- در این آیه با صراحت می گوید: «آیا اینها نمی دانند که خداوند از اسرار درون و برونشان آگاه است» (أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ).

سوره البقره (2) : الآیات 78 الی 79
اشاره

(آیه 78 و 79)

شأن نزول:

جمعی از دانشمندان یهود اوصافی را که برای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در تورات آمده بود تغییر دادند و این تغییر به خاطر حفظ موقعیّت خود و منافعی بود که همه سال از ناحیه عوام به آنها می رسید.

هنگامی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله مبعوث شد، و اوصاف او را با آنچه در تورات آمده بود مطابق دیدند ترسیدند که در صورت روشن شدن این واقعیّت منافع آنها در خطر قرار گیرد، لذا بجای اوصاف واقعی مذکور در تورات، صفاتی بر ضدّ آن نوشتند.

عوام یهود که تا آن زمان کم و بیش صفات واقعی او را شنیده بودند، از علمای خود می پرسیدند: آیا این همان پیامبر موعود نیست که بشارت ظهور او را می دادید؟

آنها آیات تحریف شده تورات را بر آنها می خواندند تا به این وسیله قانع شوند.

تفسیر:

نقشه های یهود برای استثمار عوام! در تعقیب آیات گذشته پیرامون خلافکاریهای یهود، در اینجا جمعیّت آنها را به دو گروه مشخص تقسیم می کند، «عوام» و «دانشمندان حیله گر» می گوید: «گروهی از آنها افرادی هستند که از دانش بهره ای ندارند، و از کتاب خدا جز یک مشت خیالات و آرزوها نمی دانند، و تنها به پندارهایشان دل بسته اند» (وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ).

سوره البقره (2) : آیه 79

(آیه 79)- دسته ای دیگر دانشمندان آنها بودند که حقایق را به سود خود تحریف می کردند چنانکه قرآن می گوید: «وای بر آنها که مطالب خود را به دست خود می نویسند، و بعد می گویند اینها از سوی خداست» (فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 3149

«و هدفشان این است که با این کار، بهای کمی به دست آورند» (لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا). «وای بر آنها از آنچه با دست خود می نویسند» (فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ).

«و وای بر آنها از آنچه با این خیانتها به دست می آورند» (وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ).

از جمله های اخیر این آیه بخوبی استفاده می شود که آنها هم وسیله نامقدسی داشتند، و هم نتیجه نادرستی می گرفتند.

سوره البقره (2) : آیه 80

(آیه 80)- بلند پروازی و ادّعاهای توخالی! قرآن در اینجا به یکی از گفته های بی اساس یهود که آنان را به خود مغرور ساخته و سر چشمه قسمتی از انحرافات آنها شده بود اشاره کرده و به آن پاسخ می گوید، نخست می فرماید: «آنها گفتند: هرگز آتش دوزخ، جز چند روزی به ما نخواهد رسید» (وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَهً).

«بگو آیا پیمانی نزد خدا بسته اید که هرگز خداوند از پیمانش تخلّف نخواهد کرد یا این که چیزی را به خدا نسبت می دهید که نمی دانید»؟! (قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

اعتقاد به برتری نژادی ملت یهود، و این که آنها تافته ای جدا بافته اند، و گنهکارانشان فقط چند روزی کیفر و مجازات می بینند. سپس بهشت الهی برای ابد در اختیار آنان است این امتیاز طلبی با هیچ منطقی سازگار نیست. به هر حال آیه فوق، این پندار غلط را ابطال می کند و می گوید این گفتار شما از دو حال خارج نیست: یا باید عهد و پیمان خاصّی از خدا در این زمینه گرفته باشید- که نگرفته اید- و یا دروغ و تهمت به خدا می بندید!

سوره البقره (2) : آیه 81

(آیه 81)- در این آیه یک قانون کلی و عمومی را که از هر نظر منطقی است بیان می کند می گوید: «آری! کسانی که تحصیل گناه کنند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند آنها اهل دوزخند، و همیشه در آن خواهند بود» (بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَهً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

مفهوم احاطه گناه این است که انسان آن قدر در گناه فرو رود که زندانی برای خود بسازد، زندانی که منافذ آن بسته باشد.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 3150

سوره البقره (2) : آیه 82
اشاره

(آیه 82)- و اما در مورد مؤمنان پرهیزگار، نیز یک قانون کلی و همگانی وجود دارد. چنانکه قرآن می گوید: «کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند آنها اصحاب بهشتند و جاودانه در آن خواهند بود» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

نژاد پرستی یهود

- از این آیات استفاده می شود که روح تبعیض نژادی یهود که امروز نیز در دنیا سر چشمه بدبختیهای فراوان شده، از آن زمان در یهود بوده است، و امتیازات موهومی برای نژاد بنی اسرائیل قائل بوده اند، و متأسفانه بعد از گذشتن هزاران سال هنوز هم آن روحیه بر آنها حاکم است، و در واقع منشأ پیدایش کشور غاصب اسرائیل نیز همین روح نژاد پرستی است.

سوره البقره (2) : آیه 83

(آیه 83)- پیمان شکنان! در آیات گذشته نامی از پیمان بنی اسرائیل به میان آمد. در اینجا، قرآن مجید یهود را شدیدا مورد سرزنش قرار می دهد که چرا این پیمانها را شکستند؟ و آنها را در برابر این نقض پیمان به رسوایی در این جهان و کیفر شدید در آن جهان تهدید می کند.

در پیمان بنی اسرائیل این مطالب آمده است: 1- توحید و پرستش خداوند یگانه، چنانکه نخستین جمله آیه می گوید: «به یاد آورید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم جز اللّه (خداوند یگانه) را پرستش نکنید» و در برابر هیچ بتی سر تعظیم فرود نیاورید (وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ).

2- «و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید» (وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).

3- «نسبت به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان نیز به نیکی رفتار نمایید» (وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ).

4- «و با سخنان نیکو با مردم سخن گویید» (وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً).

5- «نماز را بر پا دارید» و در همه حال به خدا توجه داشته باشید (وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ).

6- «در ادای زکات و حق محرومان، کوتاهی روا مدارید» (وَ آتُوا الزَّکاهَ).

«اما شما جز گروه اندکی سرپیچی کردید، و از وفای به پیمان خود،

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 3151

روی گردان شدید» (ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 84

(آیه 84)- هفت: و به یاد آرید «هنگامی که از شما پیمان گرفتیم خون یکدیگر را نریزید» (وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ).

8- «یکدیگر را از خانه ها و کاشانه های خود بیرون نکنید» (وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ).

9- چنانچه کسی در ضمن جنگ از شما اسیر شد، همه برای آزادی او کمک کنید، فدیه دهید و او را آزاد سازید- این ماده از پیمان از جمله أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ که بعدا خواهد آمد استفاده می شود.

«شما به همه این مواد اقرار کردید و بر این پیمان گواه بودید» (ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 85

(آیه 85)- ولی شما بسیاری از مواد این میثاق الهی را زیر پا گذاشتید «شما همانها بودید که یکدیگر را به قتل می رساندید و جمعی از خود را از سرزمینشان آواره می کردید» (ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ).

«و در انجام این گناه و تجاوز به یکدیگر کمک می کنید» (تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ). اینها همه بر ضدّ پیمانی بود که با خدا بسته بودید.

«ولی در این میان هنگامی که بعضی از آنها به صورت اسیران نزد شما بیایند فدیه می دهید و آنها را آزاد می سازید» (وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری تُفادُوهُمْ).

در حالی که بیرون ساختن آنها از خانه و کاشانه شان از آغاز بر شما حرام بود» (وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ).

و عجب این که شما در دادن فدا و آزاد ساختن اسیران به حکم تورات و پیمان الهی استناد می کنید «آیا به بعضی از دستورات کتاب الهی ایمان می آورید و نسبت به بعضی کافر می شوید»؟! (أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ).

«جزای کسی از شما که چنین تبعیضی را در مورد احکام الهی روا دارد چیزی جز رسوایی در زندگی این دنیا نخواهد بود» (فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 3152

فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا).

«و در روز رستاخیز به اشدّ عذاب باز می گردند» (وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذابِ).

«و خداوند از اعمال شما غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

و همه آن را دقیقا احصا کرده و بر طبق آن شما را در دادگاه عدل خود محاکمه می کند.

سوره البقره (2) : آیه 86

(آیه 86)- این آیه در حقیقت انگیزه اصلی این اعمال ضدّ و نقیض را بیان کرده می گوید: «آنها کسانی هستند که زندگی دنیا را به قیمت از دست دادن آخرت خریداری کردند» (أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاهَ الدُّنْیا بِالْآخِرَهِ).

و به همین دلیل «عذاب آنها تخفیف داده نمی شود و کسی آنها را یاری نخواهد کرد» (فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 87
اشاره

(آیه 87)- دلهایی که در غلاف است! باز روی سخن در این آیه و آیه بعد به بنی اسرائیل است، هر چند مفاهیم و معیارهای آن عمومیّت دارد و همگان را در بر می گیرد.

نخست می گوید «ما به موسی کتاب آسمانی (تورات) دادیم» (وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ).

«و بعد از او پیامبرانی پشت سر یکدیگر فرستادیم» (وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ).

پیامبرانی همچون داود و سلیمان و یوشع و زکریّا و یحیی و ....

«و به عیسی بن مریم دلایل روشن دادیم، و او را به وسیله روح القدس تأیید نمودیم» (وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ).

«ولی آیا این پیامبران بزرگ با این برنامه های سازنده، هر کدام مطلبی بر خلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او استکبار نمودید و زیر بار فرمانش نرفتید»؟! (أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ).

این حاکمیّت هوی و هوس بر شما آن چنان شدید بود که: «گروهی از آنها را

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 3153

تکذیب کردید و گروهی را به قتل رساندید» (فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ).

اگر تکذیب شما مؤثّر می افتاد و منظورتان عملی می شد شاید به همان اکتفا می کردید و اگر نه دست به خون پیامبران الهی آغشته می ساختید!

روح القدس چیست؟

مفسران در باره روح القدس، تفسیرهای گوناگونی دارند:

1- برخی گفته اند منظور جبرئیل است، بنابراین معنی آیه فوق چنین خواهد بود «خداوند عیسی را به وسیله جبرئیل کمک و تأیید کرد».

اما جبرئیل را روح القدس می گویند به خاطر این که جنبه روحانیّت در فرشتگان مسأله روشنی است و اطلاق کلمه «روح» بر آنها کاملا صحیح است، و اضافه کردن آن به «القدس» اشاره به پاکی و قداست فوق العاده این فرشته است.

2- بعضی دیگر معتقدند «روح القدس» همان نیروی غیبی است که عیسی علیه السّلام را تأیید می کرد، و با همان نیروی مرموز الهی مردگان را به فرمان خدا زنده می نمود.

سوره البقره (2) : آیه 88
اشاره

(آیه 88)- این آیه می گوید: «آنها در برابر دعوت انبیاء- یا دعوت تو- از روی استهزاء گفتند: دلهای ما در غلاف است» و ما از این سخنان چیزی درک نمی کنیم (وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ).

آری! همین طور است، «خداوند آنها را به خاطر کفرشان لعنت کرده و از رحمت خویش دور ساخته است (به همین دلیل چیزی درک نمی کنند) و کمتر ایمان می آورند» (بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ).

آیه فوق بیانگر این واقعیّت است که انسان بر اثر پیروی از هوسهای سرکش آن چنان از درگاه خدا رانده می شود و بر قلب او پرده ها می افتد که حقیقت کمتر به آن راه می یابد.

دلهای بی خبر و مستور!

یهود در مدینه در برابر تبلیغات رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله ایستادگی به خرج می دادند، و از پذیرفتن دعوت او امتناع می ورزیدند، هر زمانی بهانه ای برای شانه خالی کردن از زیر بار دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می تراشیدند که در آیه فوق به یکی از سخنان آنها اشاره شده است.

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 3154

آنها می گفتند دلهای ما در حجاب و غلاف است و آنچه بر ما می خوانی ما نمی فهمیم! مسلّما آنها این گفته را از روی استهزاء و سخریه می گفتند، اما قرآن می فرماید: مطلب همان است که آنها می گویند، زیرا به واسطه کفر و نفاق دلهای آنها در حجابهایی از ظلمت و گناه و کفر قرار گرفته و خداوند آنها را از رحمت خود دور داشته است، و به همین دلیل بسیار کم ایمان می آورند.

سوره البقره (2) : الآیات 89 الی 90
اشاره

آیه 89 و 90

شأن نزول:

از امام صادق علیه السّلام ذیل این دو آیه چنین نقل شده که: یهود در کتابهای خویش دیده بودند هجرتگاه پیامبر اسلام بین کوه «عیر» و کوه «احد» (دو کوه در دو طرف مدینه) خواهد بود، یهود از سرزمین خویش بیرون آمدند و در جستجوی سرزمین مهاجرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله پرداختند، در این میان به کوهی به نام «حداد» رسیدند، گفتند: «حداد» همان «احد» است در همانجا متفرّق شدند و هر گروهی در جایی مسکن گزیدند. بعضی در سرزمین «تیما» و بعضی دیگر در «فدک» و عده ای در «خیبر».

آنان که در «تیما» بودند میل دیدار برادران خویش نمودند، در این اثنا عربی عبور می کرد مرکبی را از او کرایه کردند، وی گفت من شما را از میان کوه «عیر» و «احد» خواهم برد، به او گفتند: هنگامی که بین این دو کوه رسیدی ما را آگاه نما.

مرد عرب هنگامی که به سرزمین مدینه رسید اعلام کرد که اینجا همان سرزمین است که بین دو کوه عیر واحد قرار گرفته است، سپس اشاره کرد و گفت این عیر است و آن هم احد، یهود از مرکب پیاده شدند و گفتند: ما به مقصود رسیدیم دیگر احتیاج به مرکب تو نیست، و هر جا می خواهی برو.

آنها در سرزمین مدینه ماندند و اموال فراوانی کسب نمودند این خبر به سلطانی به نام «تبع» رسید با آنها جنگید، یهود در قلعه های خویش متحصّن شدند، وی آنها را محاصره کرد و سپس به آنها امان داد، آنها به نزد سلطان آمدند. تبع گفت:

من این سرزمین را پسندیده ام و در این سرزمین خواهم ماند، در پاسخ وی گفتند:

این چنین نخواهد شد، زیرا این سرزمین هجرتگاه پیامبری است که جز او کسی

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 3155

نمی تواند به عنوان ریاست در این سرزمین بماند.

تبع گفت: بنابراین، من از خاندان خویش کسانی را در اینجا قرار خواهم داد تا آن زمانی که پیامبر موعود بیاید وی را یاری نمایند، لذا او دو قبیله معروف اوس و خزرج را در آن مکان ساکن نمود.

این دو قبیله هنگامی که جمعیّت فراوانی پیدا کردند به اموال یهود تجاوز نمودند، یهودیان به آنها می گفتند هنگامی که محمد صلّی اللّه علیه و اله مبعوث گردد شما را از سرزمین ما بیرون خواهد کرد! هنگامی که محمد صلّی اللّه علیه و اله مبعوث شد، اوس و خزرج که به نام انصار معروف شدند به او ایمان آوردند و یهود وی را انکار نمودند. این است معنی آیه «وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا»

تفسیر:

خود مبلّغ بوده خود کافر شدند! یهود با عشق و علاقه مخصوصی برای ایمان به رسولخدا صلّی اللّه علیه و اله در سرزمین مدینه سکنی گزیده بودند و با بی صبری در انتظار ظهورش بودند «ولی هنگامی که از طرف خداوند کتابی (قرآن) به آنها رسید که موافق نشانه هایی بود که یهود با خود داشتند با این که پیش از این جریان خود را به ظهور این پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نوید می دادند و با ظهور این پیامبر صلّی اللّه علیه و اله امید فتح بر دشمنان داشتند. آری! هنگامی که این کتاب و پیامبری را که از قبل شناخته بودند، نزدشان آمد نسبت به او کافر شدند» (وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ).

«لعنت خداوند بر کافران باد» (فَلَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ).

آری! گاه انسان عاشقانه به دنبال حقیقتی می دود، ولی هنگامی که به آن رسید و آن را مخالف منافع شخصی خود دید بر اثر هوی پرستی به آن پشت پا می زند.

سوره البقره (2) : آیه 90

(آیه 90)- اما در حقیقت یهود معامله زیان آوری انجام داده اند، لذا قرآن می گوید: «آنها در برابر چه بهای بدی خود را فروختند»؟ (بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ).

«آنها به آنچه خداوند نازل کرده بود به خاطر حسد کافر شدند، و معترض بودند چرا خداوند آیات خود را بر هر کس از بندگان خود بخواهد به فضل خویش

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 3156

نازل می کند» (أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

و در پایان آیه می گوید: «لذا شعله های خشم خداوند یکی پس از دیگری آنها را فرو گرفت و برای کافران مجازات خوار کننده ای است» (فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ).

سوره البقره (2) : آیه 91

(آیه 91)- تعصبهای نژادی یهود! در تفسیر آیات گذشته خواندیم که یهود به خاطر این که این پیامبر از بنی اسرائیل نیست، و منافع شخصی آنها را به خطر می اندازد از اطاعت و ایمان به او سر باز زدند.

در تعقیب آن در این آیه به جنبه تعصّبات نژادی یهود که در تمام دنیا به آن معروفند اشاره کرده، چنین می گوید: «هنگامی که به آنها گفته شود به آنچه خداوند نازل فرموده ایمان بیاورید، می گویند: ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده باشد (نه بر اقوام دیگر) و به غیر آن کافر می شوند» (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ).

آنها نه به انجیل ایمان آوردند و نه به قرآن، بلکه تنها جنبه های نژادی و منافع خویش را در نظر می گرفتند «در حالی که این قرآن حق است و منطبق بر نشانه های و علامتهایی است که در کتاب خویش خوانده بودند» (وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ).

پس از آن پرده از روی دروغ آنان برداشته و می گوید: اگر بهانه عدم ایمان شما این است که محمد صلّی اللّه علیه و اله از شما نیست پس چرا به پیامبران خودتان در گذشته ایمان نیاوردید؟ «بگو: پس چرا آنها را کشتید اگر راست می گویید و ایمان دارید»؟! (قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 92

(آیه 92)- اگر به راستی آنها به تورات ایمان داشتند، توراتی که قتل نفس را گناه بزرگی می شمرد نمی بایست پیامبران بزرگ خدا را به قتل برسانند.

قرآن برای روشنتر ساختن دروغ و کذب آنها، سند دیگری را بر ضدّ آنها افشا می کند و می گوید: «موسی آن همه معجزات و دلایل روشن را برای شما آورد، ولی شما بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ظالم و ستمگر بودید»! (وَ لَقَدْ

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 3157

جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ)

.اگر شما راست می گویید و به پیامبر خودتان ایمان دارید پس این گوساله پرستی بعد از آن همه دلایل روشن توحیدی چه بود؟

سوره البقره (2) : آیه 93

(آیه 93)- این آیه سند دیگری بر بطلان این ادّعا به میان می کشد و می گوید: «ما از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سرتان قرار دادیم و به شما گفتیم دستوراتی را که می دهیم محکم بگیرید و درست بشنوید. اما آنها گفتند:

شنیدیم و مخالفت کردیم» (وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا).

«آری! دلهای آنها به خاطر کفرشان با محبّت گوساله آبیاری شده بود»! (وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ).

شگفتا! این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا می سازد و هم گوساله پرستی را اجازه می دهد، و هم میثاقهای محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد؟! آری «اگر شما مؤمنید ایمانتان بد دستوراتی به شما می دهد» (قُلْ بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 94

(آیه 94)- گروه از خود راضی! از تاریخ زندگی یهود- علاوه بر آیات مختلف قرآن مجید- چنین بر می آید که آنها خود را یک نژاد برتر می دانستند، و معتقد بودند گل سر سبد جامعه انسانیّتند، بهشت به خاطر آنها آفریده شده! و آتش جهنّم با آنها چندان کاری ندارد! آنها فرزندان خدا و دوستان خاصّ او هستند، و خلاصه آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند! قرآن مجید در این آیه و دو آیه بعد به این پندارهای موهوم پاسخ دندانشکنی می دهد می گوید: «اگر (آنچنان که شما مدّعی هستید) سرای آخرت نزد خدا مخصوص شما است نه سایر مردم پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گویید» (قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَهُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَهً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 3158

یهود با گفتن این سخنها که بهشت مخصوص ما است می خواستند مسلمانان را نسبت به آیینشان دلسرد کنند. ولی قرآن پرده از روی دروغ و تزویر آنان بر می دارد، زیرا آنها به هیچ وجه حاضر به ترک زندگی دنیا نیستند و این خود دلیل محکمی بر کذب آنها است.

سوره البقره (2) : آیه 95

(آیه 95)- در این آیه، قرآن اضافه می کند: «آنها هرگز تمنّای مرگ نخواهند کرد، به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستادند» (وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ).

«و خداوند از ستمگران، آگاه است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ).

آری! آنها می دانستند در پرونده اعمالشان چه نقطه های سیاه و تاریک وجود دارد، آنها از اعمال زشت و ننگین خود مطّلع بودند، خدا نیز از اعمال این ستمگران آگاه است، بنابراین سرای آخرت برای آنها سرای عذاب و شکنجه و رسوایی است و به همین دلیل خواهان آن نیستند.

سوره البقره (2) : آیه 96

(آیه 96)- این آیه از حرص شدید آنها به مادّیات چنین سخن می گوید: «تو آنها را حریصترین مردم بر زندگی می بینی» (وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلی حَیاهٍ).

«حتی حریصتر از مشرکان» (وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا).

حریص در اندوختن مال و ثروت، حریص در قبضه کردن دنیا، حریص در انحصارطلبی، آن چنان علاقه به دنیا دارند که: «هر یک از آنها دوست دارد هزار سال عمر کند». (یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَهٍ).

برای جمع ثروت بیشتر یا به خاطر ترس از مجازات! آری! هر یک تمنّای عمر هزار ساله دارد «ولی این عمر طولانی او را از عذاب خداوند باز نخواهد داشت» (وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ).

و اگر گمان کنند که خداوند از اعمالشان آگاه نیست، اشتباه می کنند «و خداوند نسبت به اعمال آنها بصیر و بینا است» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 97
اشاره

(آیه 97)

شأن نزول:

هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به مدینه آمد، روزی ابن صوریا (یکی از علمای یهود) با جمعی از یهود فدک نزد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله آمدند، و سؤالات

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 3159

گوناگونی از حضرتش کردند، و نشانه هایی را که گواه نبوّت و رسالت او بود جستجو نمودند، از جمله گفتند: ای محمد! خواب تو چگونه است؟ زیرا به ما اطلاعاتی در باره خواب پیامبر موعود داده شده است. فرمود: تنام عینای و قلبی یقظان! «چشم من به خواب می رود اما قلبم بیدار است» گفتند: راست گفتی ای محمد! و پس از سؤالات متعدد دیگر، ابن صوریا گفت: یک سؤال باقی مانده که اگر آن را صحیح جواب دهی به تو ایمان می آوریم و از تو پیروی خواهیم کرد، نام آن فرشته ای که بر تو نازل می شود چیست؟ فرمود: جبرئیل است.

«ابن صوریا» گفت: او دشمن ما است، دستورهای مشکل در باره جهاد و جنگ می آورد، اما میکائیل همیشه دستورهای ساده و راحت آورده، اگر فرشته وحی تو میکائیل بود به تو ایمان می آوردیم!

تفسیر:

ملت بهانه جو! بررسی شأن نزول این آیه، انسان را بار دیگر به یاد بهانه جوییهای ملت یهود می اندازد که از زمان پیامبر بزرگوار، موسی (ع) تاکنون این برنامه را دنبال کرده اند در اینجا تنها بهانه این است که چون جبرئیل فرشته وحی تو است و تکالیف سنگین خدا را ابلاغ می کند ما ایمان نمی آوریم.

از اینان باید پرسید مگر فرشتگان الهی با یکدیگر از نظر انجام وظیفه فرق دارند؟ اصولا مگر آنها طبق خواسته خودشان عمل می کنند یا از پیش خود چیزی می گویند؟

به هر حال قرآن در پاسخ این بهانه جوییها چنین می گوید: «به آنها بگو: هر کس دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است» (قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ).

«قرآنی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می کند» و هماهنگ با نشانه های آنها است (مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ).

«قرآنی که مایه هدایت و بشارت برای مؤمنان است» (وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 3160

سوره البقره (2) : آیه 98

(آیه 98)- این آیه موضوع فوق را با تأکید بیشتر توأم با تهدید بیان می کند و می گوید: «هر کس دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او و جبرئیل و میکائیل باشد خداوند دشمن اوست، خدا دشمن کافران است» (مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ).

اشاره به این که اینها قابل تفکیک نیستند: اللّه، فرشتگان او، فرستادگان او، جبرئیل، میکائیل و هر فرشته دیگر، و در حقیقت دشمنی با یکی دشمنی با بقیه است.

سوره البقره (2) : آیه 99
اشاره

(آیه 99)

شأن نزول:

«ابن عباس مفسر معروف، نقل می کند: «ابن صوریا» دانشمند یهودی از روی لجاج و عناد به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله گفت: تو چیزی که برای ما مفهوم باشد نیاورده ای! و خداوند نشانه روشنی بر تو نازل نکرده تا ما از تو تبعیت کنیم، آیه نازل شد و به او صریحا پاسخ گفت.

تفسیر:

پیمان شکنان یهود- نخست قرآن به این حقیقت اشاره می کند که دلایل کافی و نشانه های روشن و آیات بیّنات در اختیار پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله قرار دارد و آنها که انکار می کنند در حقیقت، پی به حقانیت دعوت او برده و به خاطر اغراض خاصی به مخالفت برخاسته اند، می گوید: «ما بر تو آیات بیّنات نازل کردیم و جز فاسقان کسی به آنها کفر نمی ورزد» (وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 100

(آیه 100)- سپس به یکی از اوصاف بسیار بد جمعی از یهود، یعنی پیمان شکنی که گویا با تاریخ آنها همراه است اشاره کرده، می گوید: «آیا هر بار آنان پیمانی با خدا و پیامبر بستنϠجمعی از آنها آن را دور نیفکندند و با آن مخالفت نکردند»؟! (أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ).

آری! «اکثرشان ایمان نمی آورند» (بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

خداوند از آنها در کوه طور پیمان گرفت که به فرمانهای تورات عمل کنند ولی سر انجام این پیمان را شکستند و فرمان او را زیر پا گذاردند.

و نیز از آنها پیمان گرفته شده بود که به پیامبر موعود (پیامبر اسلام که بشارت آمدنش در تورات داده شده بود) ایمان بیاورند به این پیمان نیز عمل نکردند.

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 3161

سوره البقره (2) : آیه 101

(آیه 101)- در این آیه، تأکید صریحتر و گویاتری روی همین موضوع دارد می گوید: «هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سراغ آنها آمد و با نشانه هایی که نزد آنها بود مطابقت داشت، جمعی از آنان که دارای کتاب بودند کتاب الهی را پشت سر افکندند، آن چنانکه گویی اصلا از آن خبر ندارند» (وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 102

(آیه 102)- سلیمان و ساحران بابل! از احادیث چنین بر می آید که در زمان سلیمان پیامبر گروهی در کشور او به عمل سحر و جادوگری پرداختند، سلیمان دستور داد تمام نوشته ها و اوراق آنها را جمع آوری کرده در محل مخصوصی نگهداری کنند.

پس از وفات سلیمان گروهی آنها را بیرون آورده و شروع به اشاعه و تعلیم سحر کردند، بعضی از این موقعیت استفاده کرده و گفتند: سلیمان اصلا پیامبر نبود، گروهی از بنی اسرائیل هم از آنها تبعیت کردند و سخت به جادوگری دل بستند، تا آنجا که دست از تورات نیز برداشتند.

هنگامی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله ظهور کرد و ضمن آیات قرآن اعلام نمود سلیمان از پیامبران خدا بوده است، بعضی از احبار و علمای یهود گفتند: از محمد تعجب نمی کنید که می گوید سلیمان پیامبر است؟

این گفتار یهود علاوه بر این که تهمت و افترای بزرگی نسبت به این پیامبر الهی محسوب می شد لازمه اش تکفیر سلیمان (ع) بود.

به هر حال این آیه فصل دیگری از زشتکاریهای یهود را معرّفی می کند که پیامبر بزرگ خدا سلیمان را به سحر و جادوگری متهم ساختند، می گوید: «آنها از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند» (وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ). سپس قرآن به دنبال این سخن اضافه می کند:

«سلیمان هرگز کافر نشد» (وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ).

او هرگز به سحر توسل نجست، و از جادوگری برای پیشبرد اهداف خود

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 3162

استفاده نکرد، «ولی شیاطین کافر شدند، و به مردم تعلیم سحر دادند» (وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ) (1).

«آنها (یهود) همچنین از آنچه بر دو فرشته بابل، هاروت و ماروت نازل گردید پیروی کردند» (وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ).

«در حالی که دو فرشته الهی (تنها هدفشان این بود که مردم را به طریق ابطال سحر ساحران آشنا سازند) و لذا «به هیچ کس چیزی یاد نمی دادند، مگر این که قبلا به او می گفتند: ما وسیله آزمایش تو هستیم، کافر نشو»! و از این تعلیمات سوء استفاده مکن (وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَهٌ فَلا تَکْفُرْ).

خلاصه، این دو فرشته زمانی به میان مردم آمدند که بازار سحر داغ بود و مردم گرفتار چنگال ساحران، آنها مردم را به طرز ابطال سحر ساحران آشنا ساختند ولی از آنجا که خنثی کردن یک مطلب (همانند خنثی کردن یک بمب) فرع بر این است که انسان نخست از خود آن مطلب آگاه باشد و بعد طرز خنثی کردن آن را یاد بگیرد، ناچار بودند فوت و فن سحر را قبلا شرح دهند.

ولی سوء استفاده کنندگان یهود همین را وسیله قرار دادند برای اشاعه هر چه بیشتر سحر و تا آنجا پیش رفتند که پیامبر بزرگ الهی، سلیمان را نیز متهم ساختند که اگر عوامل طبیعی به فرمان او است یا جن و انس از او فرمان می برند همه مولود سحر است. آری! این است راه و رسم بدکاران که همیشه برای توجیه مکتب خود، بزرگان را متهم به پیروی از آن می کنند.

به هر حال آنها از این آزمایش الهی پیروز بیرون نیامدند «از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند» (فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ).

ولی قدرت خداوند مافوق همه این قدرتها است، «آنها هرگز نمی توانند بدون فرمان خدا به احدی ضرر برسانند» (وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 3163


1- «سحر» نوعی اعمال خارق العاده است که آثاری از خود در وجود انسانها به جا می گذارد و گاهی یک نوع چشم بندی و تردستی است، و گاه تنها جنبه روانی و خیالی دارد. [.....]

«آنها قسمتهایی را یاد می گرفتند که برای ایشان ضرر داشت و نفع نداشت» (وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ).

آری! آنها این برنامه سازنده الهی را تحریف کردند به جای این که از آن به عنوان وسیله اصلاح و مبارزه با سحر استفاده کنند، آن را وسیله فساد قرار دادند «با این که می دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد بهره ای در آخرت نخواهد داشت» (وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ).

«چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند اگر علم و دانشی می داشتند» (وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 103
اشاره

(آیه 103)- آنها آگاهانه به سعادت و خوشبختی خود پشت پا زدند و در گرداب کفر و گناه غوطه ور شدند «در حالی که اگر ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند پاداشی که نزد خدا بود برای آنان از همه این امور بهتر بود، اگر توجه داشتند» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ).

هیچ کس بدون اذن خدا قادر بر کاری نیست-

در آیات فوق خواندیم که ساحران نمی توانستند بدون اذن پروردگار به کسی زیان برسانند این به آن معنی نیست که جبر و اجباری در کار باشد، بلکه اشاره به یکی از اصول اساسی توحید است که همه قدرتها در این جهان از قدرت پروردگار سر چشمه می گیرد، حتی سوزندگی آتش و برّندگی شمشیر بی اذن و فرمان او نمی باشد، چنان نیست که ساحر بتواند بر خلاف اراده خدا در عالم آفرینش دخالت کند و چنین نیست که خدا را در قلمرو حکومتش محدود نماید بلکه اینها خواص و آثاری است که او در موجودات مختلف قرار داده، بعضی از آن حسن استفاده می کنند و بعضی سوء استفاده، و این آزادی و اختیار که خدا به انسانها داده نیز وسیله ای است برای آزمودن و تکامل آنها.

سوره البقره (2) : آیه 104
اشاره

آیه 104

شأن نزول:

«ابن عباس» نقل می کند: مسلمانان صدر اسلام هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مشغول سخن گفتن بود و بیان آیات و احکام الهی می کرد گاهی از او می خواستند کمی با تأنّی سخن بگوید تا بتوانند مطالب را خوب درک

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 3164

کنند، و سؤالات و خواسته های خود را نیز مطرح نمایند، برای این درخواست جمله «راعنا» که از ماده «الرعی» به معنی مهلت دادن است به کار می بردند.

ولی یهود همین کلمه «راعنا» را از ماده «الرعونه» که به معنی کودنی و حماقت است استعمال می کردند (در صورت اول مفهومش این است «به ما مهلت بده» ولی در صورت دوم این است که «ما را تحمیق کن»!).

در اینجا برای یهود دستاویزی پیدا شده بود که با استفاده از همان جمله ای که مسلمانان می گفتند، پیامبر یا مسلمانان را استهزاء کنند، آیه نازل شد و برای جلوگیری از این سوء استفاده به مؤمنان دستور داد به جای جمله «راعنا»، جمله «انْظُرْنا» را به کار برند که همان مفهوم را می رساند، و دستاویزی برای دشمن لجوج نیست.

تفسیر:

دستاویز به دشمن ندهید؟ با توجه به آنچه در شأن نزول گفته شد، نخست آیه می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید (هنگامی که از پیامبر تقاضای مهلت برای درک آیات قرآن می کنید) نگویید راعنا بلکه بگویید انظرنا چرا که همان مفهوم را دارد و دستاویزی برای دشمن نیست (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا). «و آنچه به شما دستور داده می شود بشنوید، و برای کافران و استهزاء کنندگان عذاب دردناکی است» (وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که مسلمانان باید در برنامه های خود مراقب باشند که هرگز بهانه به دست دشمن ندهند، حتی از یک جمله کوتاه که ممکن است سوژه ای برای سوء استفاده دشمنان گردد احتراز جویند.

از اینجا تکلیف مسلمانان در مسائل بزرگتر و بزرگتر روشن می شود، هم اکنون گاهی اعمالی از ما سر می زند که از سوی دشمنان داخلی، یا محافل بین المللی سبب تفسیرهای سوء و بهره گیری بلندگوهای تبلیغاتی آنان می شود، وظیفه ما این است که از این کارها جدا بپرهیزیم و بی جهت بهانه به دست این مفسدان داخلی و خارجی ندهیم.

سوره البقره (2) : آیه 105

(آیه 105)- این آیه، پرده از روی کینه توزی و عداوت گروه مشرکان و گروه اهل کتاب نیست به مؤمنان برداشته، می گوید: «کافران اهل کتاب و همچنین

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 3165

مشرکان دوست ندارند خیر و برکتی از سوی خدا بر شما نازل گردد» (ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

ولی این تنها آرزویی بیش نیست زیرا: «خداوند رحمت و خیر و برکت خویش را به هر کس بخواهد اختصاص می دهد» (وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ).

«و خداوند دارای بخشش و فضل عظیم است» (وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

آری! دشمنان از شدّت کینه توزی و حسادت حاضر نبودند این افتخار و موهبت را بر مسلمانان ببینند که پیامبری بزرگ، صاحب یک کتاب آسمانی با عظمت از سوی خداوند بر آنها مبعوث گردد، ولی مگر می توان جلو فضل و رحمت خدا را گرفت؟

سوره البقره (2) : آیه 106

(آیه 106)- هدف از نسخ (1) باز در این آیه سخن از تبلیغات سوء یهود بر ضدّ مسلمانان است.

آنها گاه به مسلمانان می گفتند: دین، دین یهود است و قبله، قبله یهود، و لذا پیامبر شما به سوی قبله ما (بیت المقدس) نماز می خواند، اما هنگامی که حکم قبله تغییر یافت و طبق آیه 144 همین سوره مسلمانان موظف شدند به سوی کعبه نماز بگذارند این دستاویز از یهود گرفته شد، آنها نغمه تازه ای ساز کردند و گفتند:

اگر قبله اولی صحیح بود پس دستور دوم چیست؟ و اگر دستور دوم صحیح است اعمال گذشته شما باطل است؟

قرآن به ایرادهای آنها پاسخ می گوید و قلوب مؤمنان را روشن می سازد.

می گوید: «هیچ حکمی را نسخ نمی کنیم، و یا نسخ آن را به تأخیر نمی اندازیم مگر بهتر از آن یا همانندش را جانشین آن می سازیم» (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها).

و این برای خداوند آسان است «آیا نمی دانی که خدا بر همه چیز قادر است» (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 3166


1- «نسخ» از نظر لغت به معنی از بین بردن و زائل نمودن است، و در منطق شرع، تغییر دادن حکمی و جانشین ساختن حکم دیگر به جای آن است.
سوره البقره (2) : آیه 107

(آیه 107)- «آیا نمی دانی حکومت آسمانها و زمین از آن خدا است» (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

او حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلی در احکامش طبق مصالح بدهد، و او نسبت به مصالح بندگانش از همه آگاهتر و بصیرتر است.

«و آیا نمی دانی که جز خدا سرپرست و یاوری برای شما نیست»؟ (وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

سوره البقره (2) : آیه 108
اشاره

آیه 108

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: «وهب بن زید» و «رافع بن حرمله» نزد رسولخدا صلّی اللّه علیه و اله آمدند و گفتند: از سوی خدا نامه ای به عنوان ما بیاور تا آن را قرائت کنیم و سپس ایمان بیاوریم! و یا نهرهایی برای ما جاری فرما تا از تو پیروی کنیم! آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

بهانه های بی اساس- شاید پس از ماجرای تغییر قبله بود که جمعی از مسلمانان و مشرکان بر اثر وسوسه یهود، تقاضاهای بی مورد و نابجایی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله کردند.

خداوند بزرگ آنها را از چنین پرسشهایی نهی کرده می فرماید: «آیا شما می خواهید از پیامبرتان همان تقاضاهای نامعقول را بکنید که پیش از این از موسی کردند» و با این بهانه جوییها شانه از زیر بار ایمان خالی کنید (أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ).

و از آنجا که این کار، یک نوع مبادله «ایمان» با «کفر» است، در پایان آیه اضافه می کند: «کسی که کفر را به جای ایمان بپذیرد، از راه مستقیم گمراه شده است» (وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ).

در واقع قرآن می خواهد به مردم هشدار دهد که اگر شما دنبال چنین تقاضاهای نامعقول بروید، بر سرتان همان خواهد آمد که بر سر قوم موسی آمد.

اشتباه نشود اسلام هرگز از پرسشهای علمی و سؤالات منطقی و همچنین تقاضای معجزه برای پی بردن به حقّانیّت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله جلوگیری نمی کند چرا که راه درک و فهم و ایمان همینها است.

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 3167

سوره البقره (2) : آیه 109

(آیه 109)- حسودان لجوج! بسیاری از اهل کتاب مخصوصا یهود بودند که تنها به این قناعت نمی کردند که خود آیین اسلام را نپذیرند بلکه اصرار داشتند که مؤمنان نیز از ایمانشان باز گردند، قرآن به انگیزه آنان در این امر اشاره کرده می گوید:

«بسیاری از اهل کتاب به خاطر حسد دوست داشتند شما را بعد از اسلام و ایمان به کفر باز گردانند با این که حق برای آنها کاملا آشکار شده است» (وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ).

در اینجا قرآن به مسلمانان دستور می دهد که در برابر این تلاشهای انحرافی و ویرانگر «شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خدا فرمان خودش را بفرستد چرا که خداوند بر هر چیزی توانا است» (فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره البقره (2) : آیه 110

(آیه 110)- این آیه دو دستور سازنده مهم به مؤمنان می دهد یکی در مورد نماز که رابطه محکمی میان انسان و خدا ایجاد می کند و دیگری در مورد زکات که رمز همبستگی های اجتماعی است و این هر دو برای پیروزی بر دشمن لازم است، می گوید: «نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید» و با این دو وسیله روح و جسم خود را نیرومند سازید (وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ).

سپس اضافه می کند: تصوّر نکنید کارهای نیکی را که انجام می دهید و اموالی را که در راه خدا انفاق می کنید از بین می رود، نه «آنچه از نیکیها از پیش می فرستید آنها را نزد خدا (در سرای دیگر) خواهید یافت» (وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ).

«خداوند به تمام اعمال شما بصیر است» (إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ). او بطور دقیق می داند کدام عمل را به خاطر او انجام داده اید و کدام یک را برای غیر او.

سوره البقره (2) : آیه 111

(آیه 111)- انحصار طلبان بهشت! قرآن در این آیه اشاره به یکی دیگر از ادّعاهای پوچ و نابجای گروهی از یهودیان و مسیحیان کرده و سپس پاسخ دندان شکن به آنها می گوید: «آنها گفتند: هیچ کس جز یهود و نصاری داخل بهشت

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 3168

نخواهد شد» (وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری).

در پاسخ ابتدا می فرماید: «این تنها آرزویی است که دارند» و هرگز به این آرزو نخواهند رسید (تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ).

بعد روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده می گوید: «به آنها بگو هر ادّعایی دلیلی می خواهد چنانچه در این ادّعا صادق هستید دلیل خود را بیاورید» (قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 112

(آیه 112)- پس از اثبات این واقعیّت که آنها هیچ دلیلی بر این مدّعی ندارند و ادّعای انحصاری بودن بهشت، تنها خواب و خیالی است که در سر می پرورانند، معیار اصلی و اساسی ورود در بهشت را به صورت یک قانون کلی بیان کرده، می گوید: آری! کسی که در برابر خداوند تسلیم گردد و نیکوکار باشد پاداش او نزد پروردگارش ثابت است» (بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ).

چنین کسانی نیکوکاری وصف آنها شده و در عمق جانشان نفوذ کرده است، و بنابراین «چنین کسانی نه ترسی خواهند داشت و نه غمگین می شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

نفی خوف و غم از پیروان خط توحید، دلیلش روشن است، چرا که آنها تنها از خدا می ترسند، و از هیچ چیز دیگر وحشت ندارند، ولی مشرکان خرافی از همه چیز ترس دارند، از گفته های این و آن، از فال بد زدن، از سنتهای خرافی و از بسیاری چیزهای دیگر.

سوره البقره (2) : آیه 113
اشاره

آیه 113

شأن نزول:

جمعی از مفسران از ابن عباس چنین نقل کرده اند:

هنگامی که گروهی از مسیحیان «نجران» خدمت رسولخدا صلّی اللّه علیه و اله آمدند، عده ای از علمای یهود نیز در آنجا حضور یافتند، بین آنها و مسیحیان در محضر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نزاع و مشاجره در گرفت، «رافع بن حرمله» (یکی از یهودیان) رو به جمعیت مسیحیان کرد و گفت: آیین شما پایه و اساسی ندارد و نبوّت عیسی و کتاب او انجیل را انکار کرد، مردی از مسیحیان نجران نیز عین این جمله را در پاسخ آن یهودی تکرار نمود و گفت: آیین یهود پایه و اساسی ندارد، در این هنگام آیه نازل

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 3169

شد و هر دو دسته را به خاطر گفتار نادرستشان ملامت نمود.

تفسیر:

تضادهای ناشی از انحصار طلبی- در آیات گذشته گوشه ای از ادّعاهای بی دلیل جمعی از یهود و نصاری را دیدیم آیه مورد بحث نشان می دهد که وقتی پای ادّعای بی دلیل به میان آید نتیجه اش انحصار طلبی و سپس تضاد است.

می گوید: «یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی نزد خدا ندارند، و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان هیچ موقعیتی ندارند و بر باطلند»! (وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری عَلی شَیْ ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْ ءٍ).

سپس اضافه می کند: «آنها این سخنان را می گویند در حالی که کتاب آسمانی را می خوانند»! (وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ). یعنی با در دست داشتن کتابهای الهی که می تواند راهگشای آنها در این مسائل باشد این گونه سخنان که سر چشمه ای جز تعصّب و عناد و لجاجت ندارد بسیار عجیب است.

سپس قرآن اضافه می کند: «مشرکان نادان نیز همان چیزی را می گفتند که اینها می گویند» با این که اینها اهل کتابند و آنها بت پرست (کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ).

در پایان آیه آمده است «خداوند داوری این اختلاف را در قیامت به عهده خواهد گرفت) (فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ).

آنجاست که حقایق روشنتر می شود و اسناد و مدارک هر چیز آشکار است، کسی نمی تواند حق را منکر شود.

سوره البقره (2) : آیه 114
اشاره

آیه 114

شأن نزول:

شأن نزولهایی برای این آیه نقل شده، از جمله: در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که این آیه در مورد قریش نازل گردید، در آن هنگام که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را از ورود به شهر مکّه و مسجد الحرام جلوگیری می کردند.

تفسیر:

ستمکارترین مردم- بررسی شأن نزولهای آیه نشان می دهد که روی سخن در آیه با سه گروه، یهود و نصاری و مشرکان است.

قرآن در برابر این سه گروه و تمام کسانی که در راهی مشابه آنها گام بر می دارند می گوید: «چه کسی ستمکارتر است از آنها که از بردن نام خدا در مساجد

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 3170

الهی جلوگیری می کنند و سعی در ویرانی آنها دارند»! (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعی فِی خَرابِها).

سپس در ذیل این آیه می گوید: «شایسته نیست آنها جز با ترس و وحشت وارد این اماکن شوند» (أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلَّا خائِفِینَ).

یعنی مسلمانان و موحّدان جهان باید آنچنان محکم بایستند که دست این ستمگران از این اماکن مقدس کوتاه گردد.

و در پایان آیه مجازات دنیا و آخرت این ستمکاران را با تعبیر تکان دهنده ای بیان کرده، می گوید: «برای آنها در دنیا رسوایی است و در آخرت عذاب عظیم» (لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظِیمٌ).

در حقیقت هر عملی که نتیجه آن تخریب مساجد و از رونق افتادن آن باشد نیز مشمول همین حکم است.

سوره البقره (2) : آیه 115
اشاره

آیه 115

شأن نزول:

ابن عباس می گوید: این آیه مربوط به تغییر قبله است، هنگامی که قبله مسلمانان از بیت المقدس به کعبه تغییر یافت یهود در مقام انکار برآمدند و به مسلمانان ایراد کردند که مگر می شود قبله را تغییر داد؟ آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد که شرق و غرب جهان از آن خدا است.

تفسیر:

به هر سو رو کنید خدا آنجاست! در آیه قبل سخن از ستمگرانی بود که مانع از مساجد الهی می شدند، و در تخریب آن می کوشیدند این آیه دنباله همین سخن است، می گوید: «مشرق و مغرب از آن خداست، و به هر طرف رو کنید خدا آنجاست» (وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ).

منظور از مشرق و مغرب در آیه فوق اشاره به دو سمت خاص نیست بلکه این تعبیر کنایه از تمام جهات است.

چنین نیست که اگر شما را از رفتن به مساجد و پایگاههای توحید مانع شوند، راه بندگی خدا بسته شود، مگر جایی هست که از خدا خالی باشد، اصولا خدا مکان ندارد. و لذا در پایان آیه می فرماید: «خداوند نامحدود و بی نیاز و دانا است» (إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 3171

سوره البقره (2) : آیه 116

(آیه 116)- خرافات یهود و نصاری و مشرکان! این عقیده خرافی که خداوند دارای فرزندی است هم مورد قبول مسیحیان است، هم گروهی از یهود، و هم مشرکان آیه شریفه برای کوبیدن این خرافه چنین می گوید: «آنها گفتند:

خداوند فرزندی برای خود انتخاب کرده است، پاک و منزّه است او از این نسبتهای ناروا» (وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً سُبْحانَهُ).

خدا چه نیازی دارد که فرزندی برای خود برگزیند؟ آیا نیازمند است؟

احتیاج به کمک دارد؟ احتیاج به بقاء نسل دارد؟ «برای او است آنچه در آسمانها و زمین است» (بَلْ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

«و همگان در برابر او خاضعند» (کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 117
اشاره

(آیه 117)- او نه تنها مالک همه موجودات عالم هستی است، بلکه «ایجاد کننده همه آسمانها و زمین اوست» (بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و حتی بدون نقشه قبلی و بدون احتیاج به وجود ماده، همه آنها را ابداع فرموده است.

او چه نیازی به فرزند دارد در حالی که: «هر گاه فرمان وجود چیزی را صادر کند به او می گوید: موجود باش، و آن فورا موجود می شود»! (وَ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

این جمله از حاکمیّت خداوند در امر خلقت سخن می گوید.

دلایل نفی فرزند-

این سخن که خداوند فرزندی دارد بدون شک زاییده افکار ناتوان انسانهایی است که خدا را در همه چیز با وجود محدود خودشان مقایسه می کردند.

انسان به دلایل مختلفی نیاز به وجود فرزند دارد: از یکسو عمرش محدود است و برای ادامه نسل تولد فرزند لازم است.

از سوی دیگر قدرت او محدود است، و مخصوصا به هنگام پیری و ناتوانی نیاز به معاونی دارد که به او در کارهایش کمک کند.

از سوی سوم جنبه های عاطفی، و روحیه انس طلبی، ایجاب می کند که انسان

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 3172

مونسی در محیط زندگی خود داشته باشد که آن هم به وسیله فرزندان تأمین می گردد.

بدیهی است هیچ یک از این امور در مورد خداوندی که آفریننده عالم هستی و قادر بر همه چیز و ازلی و ابدی است مفهوم ندارد.

به علاوه داشتن فرزند لازمه اش جسم بودن است که خدا از آن نیز منزّه می باشد.

سوره البقره (2) : آیه 118

(آیه 118)- بهانه دیگر: چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟! به تناسب بهانه جوییهای یهود، در این آیه سخن از گروه دیگری از بهانه جویان است که ظاهرا همان مشرکان عرب بودند، می گوید: «افراد بی اطلاع گفتند: چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟ و چرا آیه و نشانه ای بر خود ما نازل نمی شود»؟ (وَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِینا آیَهٌ).

قرآن در پاسخ این ادّعاهای لجوجانه و خودخواهانه می گوید: «پیشینیان آنها نیز همین گونه سخنان داشتند، دلها و افکارشان مشابه است، ولی ما آیات و نشانه ها را (به مقدار کافی) برای آنها که حقیقت جو و اهل یقین هستند روشن ساختیم» (کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ).

اگر به راستی منظور آنها درک حقیقت و واقعیت است، همین آیات را که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله نازل کردیم نشانه روشنی بر صدق گفتار او است، چه لزومی دارد که بر هر یک یک از افراد مستقیما و مستقلا آیاتی نازل شود؟ و چه معنی دارد که من اصرار کنم باید خدا مستقیما با خود من سخن بگوید؟!

سوره البقره (2) : آیه 119

(آیه 119)- در این آیه روی سخن را به پیامبر کرده و وظیفه او را در برابر درخواست معجزات اقتراحی و بهانه جوییهای دیگر مشخص می کند می گوید:

«ما تو را به حق برای بشارت و انذار (مردم جهان) فرستادیم» (إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً).

تو وظیفه داری دستورات ما را برای همه مردم بیان کنی، معجزات را به آنها نشان دهی و حقایق را با منطق تبیین نمایی، و این دعوت باید توأم با تشویق

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 3173

نیکوکاران، و بیم دادن بدکاران، باشد این وظیفه تو است.

«اما اگر گروهی از آنها بعد از انجام این رسالت ایمان نیاوردند تو مسؤول گمراهی دوزخیان نیستی» (وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِیمِ).

سوره البقره (2) : آیه 120
اشاره

آیه 120

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: یهود مدینه و نصارای نجران انتظار داشتند که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله همواره در قبله با آنها موافقت کند، هنگامی که خداوند قبله مسلمانان را از بیت المقدس به سوی کعبه گردانید آنها از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله مأیوس شدند (و شاید در این میان بعضی از طوایف مسلمانان ایراد می کردند که نباید کاری کرد که باعث رنجش یهود و نصاری گردد).

آیه نازل شد و به پیامبر اعلام کرد که این گروه از یهود و نصاری نه با هماهنگی در قبله و نه با چیز دیگر از تو راضی نخواهند شد، جز این که آیین آنها را دربست بپذیری.

تفسیر:

جلب رضایت این گروه ممکن نیست- از آنجا که در آیه قبل سلب مسؤولیّت از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در برابر گمراهان لجوج می کند، قرآن در ادامه همین بحث به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می گوید: اصرار بر جلب رضایت یهود و نصاری نداشته باش، چه این که «آنها هرگز از تو راضی نخواهند شد مگر این که بطور کامل تسلیم خواسته های آنها و پیرو آیینشان شوی» (وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لَا النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ). تو وظیفه داری «به آنها بگویی که هدایت، تنها هدایت الهی است» (قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی).

هدایتی که آمیخته با خرافات و افکار منحط افراد نادان نشده است.

سپس اضافه می کند: «اگر تسلیم تعصبها و هوسها و افکار کوتاه آنها شوی بعد از آن که در پرتو وحی الهی حقایق برای تو روشن شده، هیچ سرپرست و یاوری از ناحیه خدا برای تو نخواهد بود» (وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ).

سوره البقره (2) : آیه 121
اشاره

آیه 121

شأن نزول:

بعضی از مفسران معتقدند که این آیه در باره افرادی که با «جعفر بن أبی طالب» از حبشه آمدند و از کسانی بودند که در آنجا به او پیوستند نازل شد، آنها چهل نفر بودند، سی و دو نفر اهل حبشه، و هشت نفر از راهبان شام

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 3174

که «بحیرا» راهب معروف نیز جزء آنان بود.

بعضی دیگر معتقدند که آیه در باره افرادی از یهود همانند «عبد اللّه بن سلام» و «سعید بن عمرو» و «تمام بن یهودا» و امثال آنها نازل شده که اسلام را پذیرفتند و به راستی مؤمن شدند.

تفسیر:
اشاره

از آنجا که جمعی از حق طلبان یهود و نصاری، دعوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را لبّیک گفتند و این آیین را پذیرا شدند، قرآن پس از مذمت گروه سابق از اینها به نیکی یاد می کند و می گوید: «کسانی که کتاب آسمانی را به آنها دادیم و از روی دقت آن را تلاوت کرده و حق تلاوتش را (که تفکر و اندیشه و سپس عمل است) ادا کردند به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله ایمان می آورند» (الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ). «و آنها که نسبت به آن کافر شدند به خودشان ظلم کردند، همان زیانکارانند» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ).

1- جلب رضایت دشمن، حسابی دارد-

درست است که انسان باید با نیروی جاذبه اخلاق دشمنان را به سوی حق دعوت کند، ولی این در مقابل افراد انعطاف پذیر است، اما کسانی که هرگز تسلیم حرف حق نیستند، نباید در فکر جلب رضایت آنها بود، اینجا است که اگر ایمان نیاوردند باید گفت: به جهنّم! و بیهوده نباید وقت صرف آنها کرد.

2- حق تلاوت چیست؟

این تعبیر پر معنایی است. در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه می خوانیم که فرمود: «منظور این است که آیات آن را با دقّت بخوانند و حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل بنمایند، به وعده های آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستانهای آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند، به خدا سوگند منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره ها و یاد گرفتن اعشار و اخماس (1) آن نیست- آنها حروف قرآن

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 3175


1- منظور از «اعشار» و «اخماس» تقسیماتی که در قرآن می شود مانند: تقسیم به سی جزء و یا هر جزء به چهار حزب و امثال آن است.

را حفظ کردند اما حدود آن را ضایع ساختند، منظور تنها این است که در آیات قرآن بیندیشند و به احکامش عمل کنند، چنانکه خداوند می فرماید: این کتابی است پر برکت که ما بر تو نازل کردیم تا در آیاتش تدبّر کنند»

سوره البقره (2) : آیه 122

(آیه 122)- بار دیگر خداوند روی سخن را به بنی اسرائیل کرده می فرماید:

«ای بنی اسرائیل به خاطر بیاورید نعمتهایی را که به شما ارزانی داشتم و نیز به خاطر بیاورید که من شما را بر جهانیان (بر تمام مردمی که در آن زمان زندگی می کردند) برتری بخشیدم» (یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعالَمِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 123

(آیه 123)- ولی از آنجا که هیچ نعمتی بدون مسؤولیّت نخواهد بود، بلکه خداوند در برابر بخشیدن هر موهبتی تکلیف و تعهّدی بر دوش انسان می گذارد در این آیه به آنها هشدار می دهد و می گوید: «از آن روز بترسید که هیچ کس از دیگری دفاع نمی کند» (وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً).

«و چیزی به عنوان غرامت و یا فدیه که بلاگردان آنها باشد پذیرفته نمی شود» (وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ).

«و هیچ شفاعتی (جز به اذن پروردگار) او را سود ندهد» (وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ).

و اگر فکر می کنید کسی در آنجا- جز خدا- می تواند انسان را کمک کند اشتباه است چرا که «هیچ کس در آنجا یاری نمی شود» (وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 124
اشاره

(آیه 124)- «امامت» اوج افتخار ابراهیم (ع). از این آیات به بعد سخن از ابراهیم قهرمان توحید و بنای خانه کعبه و اهمیّت این کانون توحید و عبادت است که ضمن هیجده آیه این مسائل را بر شمرده است.

هدف از این آیات در واقع سه چیز است: نخست این که مقدمه ای برای مسأله تغییر قبله است، و دیگر این که یهود و نصاری ادعا می کردند ما وارثان ابراهیم و آیین او هستیم و این آیات مشخص می سازد که آنها تا چه حد از آیین ابراهیم بیگانه اند.

سوم این که مشرکان عرب نیز پیوند ناگسستنی میان خود و ابراهیم قائل

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 3176

بودند، باید به آنها نیز فهمانده شود که برنامه شما هیچ ارتباطی با برنامه این پیامبر بزرگ بت شکن ندارد.

در این آیه به مهمترین فرازهای زندگی ابراهیم (ع) اشاره کرده، می گوید:

«به خاطر بیاورید هنگامی را که خداوند ابراهیم را با وسایل گوناگون آزمود و او را عهده آزمایش به خوبی بر آمد» (وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ).

خداوند می باید جایزه ای به او بدهد «فرمود: من تو را امام و رهبر و پیشوای مردم قرار دادم» (قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً).

«ابراهیم تقاضا کرد که از دودمان من نیز امامانی قرار ده» تا این رشته نبوّت و امامت قطع نشود و قائم به شخص من نباشد (قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی).

اما خداوند در پاسخ او «فرمود: پیمان من، یعنی مقام امامت، به ظالمان هرگز نخواهد رسید» (قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ).

تقاضای تو را پذیرفتیم، ولی تنها آن دسته از ذریّه تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند! از آیه فوق اجمالا چنین استفاده می شود: مقام امامتی که به ابراهیم بعد از پیروزی در همه این آزمونها بخشیده شد. فوق مقام نبوّت و رسالت بود. این حقیقت اجمالا در حدیث پر معنی و جالبی از امام صادق علیه السّلام نقل شده، آنجا که می فرماید:

«خداوند ابراهیم را بنده خاصّ خود قرار داد پیش از آن که پیامبرش قرار دهد، و خداوند او را به عنوان نبی انتخاب کرد پیش از آن که او را رسول خود سازد، و او را رسول خود انتخاب کرد پیش از آن که او را به عنوان خلیل خود برگزیند، و او را خلیل خود قرار داد پیش از آن که او را امام قرار دهد، هنگامی که همه این مقامات را جمع کرد فرمود: من تو را امام مردم قرار دادم، این مقام به قدری در نظر ابراهیم بزرگ جلوه کرد که عرض نمود: خداوندا! از دودمان من نیز امامانی انتخاب کن، فرمود: پیمان من به ستمکاران آنها نمی رسد ... یعنی شخص سفیه هرگز امام افراد با تقوا نخواهد شد».

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 3177

نکته ها:
1- منظور از «کلمات» چیست؟

از بررسی آیات قرآن چنین استفاده می شود که مقصود از «کلمات» (جمله هایی که خداوند ابراهیم را به آن آزمود) یک سلسله وظایف سنگین و مشکل بوده که خدا بر دوش ابراهیم گذارده بود.

این دستورات عبارت بودند از: بردن فرزند به قربانگاه و آمادگی جدّی برای قربانی او به فرمان خدا! بردن زن و فرزند و گذاشتن آنها در سرزمین خشک و بی آب و گیاه مکّه! قیام در برابر بت پرستان بابل و شکستن بتها و دفاع بسیار شجاعانه در آن محاکمه تاریخی و قرار گرفتن در دل آتش! مهاجرت از سرزمین بت پرستان و پشت پا زدن به زندگی خود، و مانند اینها که هر یک آزمایشی بسیار سنگین بود، اما او با قدرت و نیروی ایمان از عهده همه آنها برآمد و اثبات کرد شایستگی مقام «امامت» را دارد.

2- فرق نبوت و امامت و رسالت:
اشاره

بطوری که از آیات و احادیث بر می آید کسانی که از طرف خدا مأموریت داشتند دارای مقامات مختلفی بودند:

مقام نبوت-

یعنی دریافت وحی از خداوند، بنابراین «نبی» کسی است که وحی بر او نازل می شود.

مقام رسالت-

یعنی مقام ابلاغ وحی و تبلیغ و نشر احکام خداوند و تربیت نفوس از طریق تعلیم و آگاهی بخشیدن، بنابراین رسول کسی است که موظف است در حوزه مأموریت خود به تلاش و کوشش برخیزد، و برای یک انقلاب فرهنگی و فکری و عقیدتی تلاش نماید.

مقام امامت-

یعنی رهبری و پیشوایی خلق، در واقع امام کسی است که با تشکیل یک حکومت الهی سعی می کند احکام خدا را عملا اجرا و پیاده نماید.

به عبارت دیگر وظیفه امام اجرای دستورات الهی است در حالی که وظیفه رسول ابلاغ این دستورات می باشد.

3- امامت یا آخرین سیر تکاملی ابراهیم-

مقام امامت، مقامی است بالاتر و حتی برتر از نبوت و رسالت، این مقام نیازمند شایستگی فراوان در جمیع جهات

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 3178

است که ابراهیم پس از امتحان شایستگی از طرف خداوند دریافت داشت و این آخرین حلقه سیر تکاملی ابراهیم بود.

سوره البقره (2) : آیه 125

(آیه 125)- عظمت خانه خدا! بعد از اشاره به مقام والای ابراهیم در آیه قبل، در این آیه به بیان عظمت خانه کعبه که به دست ابراهیم ساخته و آماده شد پرداخته، می فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که خانه کعبه را «مثابه» (محل بازگشت و توجه) مردم قرار دادیم و مرکز امن و امان» (وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَهً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً).

از آنجا که خانه کعبه مرکزی بوده است برای موحدان که همه سال به سوی آن رو می آوردند، نه تنها از نظر جسمانی که از نظر روحانی نیز بازگشت به توحید و فطرت نخستین می کردند، از این رو به عنوان «مثابه» معرفی شده، اما این که خانه کعبه از طرف پروردگار به عنوان یک پناهگاه و کانون امن و امان اعلام شده، می دانیم: در اسلام مقررات شدیدی برای اجتناب از هر گونه نزاع و کشمکش و جنگ و خونریزی در این سرزمین مقدس وضع شده است، بطوری که نه تنها افراد انسان بلکه حیوانات و پرندگان نیز در آنجا در امن و امان به سر می برند و این در حقیقت اجابت یکی از درخواستهایی است که ابراهیم از خداوند کرد.

سپس اضافه می کند: «از مقام ابراهیم نمازگاهی برای خود انتخاب کنید» (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی). و آن همان مقام معروف ابراهیم است که محلی است در نزدیکی خانه کعبه و حجّاج بعد از انجام طواف به نزدیک آن می روند و نماز طواف بجا می آورند.

سپس اشاره به پیمانی که از ابراهیم و فرزندش اسماعیل در باره طهارت خانه کعبه گرفته است می فرماید: و می گوید: «ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان (نماز گزاران) پاکیزه دارند» (وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ).

منظور از طهارت و پاکیزگی در اینجا پاک ساختن ظاهری و معنوی این خانه

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 3179

توحید از هر گونه آلودگی است.

چرا خانه خدا! در آیه فوق از خانه کعبه به عنوان «بَیْتِیَ» (خانه من) تعبیر شده در حالی که روشن است خداوند نه جسم است و نه نیاز به خانه دارد، منظور از این اضافه همان «اضافه تشریفی» است به این معنی که برای بیان شرافت و عظمت چیزی آن را به خدا نسبت می دهند، ماه رمضان را «شهر اللّه» و خانه کعبه را «بیت اللّه» می گویند.

سوره البقره (2) : آیه 126

(آیه 126)- خواسته های ابراهیم از پیشگاه پروردگار! در این آیه ابراهیم دو درخواست مهم از پروردگار برای ساکنان این سرزمین مقدس می کند که به یکی از آنها در آیه قبل نیز اشاره شد.

قرآن می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی که ابراهیم عرض کرد پروردگارا! این سرزمین را شهر امنی قرار ده» (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً).

دوّمین تقاضایش این است که: «اهل این سرزمین را- آنها که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده اند- از ثمرات گوناگون روزی ببخش» (وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

جالب این که ابراهیم نخست تقاضای «امنیت» و سپس درخواست «مواهب اقتصادی» می کند، و این خود اشاره ای است به این حقیقت که تا امنیّت در شهر یا کشوری حکمفرما نباشد فراهم کردن یک اقتصاد سالم ممکن نیست! خداوند در پاسخ این تقاضای ابراهیم چنین «فرمود: اما آنها که راه کفر را پوییده اند بهره کمی (از این ثمرات به آنها خواهم داد» و بطور کامل محروم نخواهم کرد! (قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا).

اما در سرای آخرت «آنها را به عذاب آتش می کشانم و چه بد سر انجامی دارند» (ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

سوره البقره (2) : آیه 127

(آیه 127)- ابراهیم خانه کعبه را بنا می کند! از آیات مختلف قرآن و احادیث و تواریخ اسلامی بخوبی استفاده می شود که خانه کعبه پیش از ابراهیم، حتی از زمان آدم بر پا شده بود، سپس در طوفان نوح فرو ریخت و بعد به دست

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 3180

ابراهیم و فرزندش اسماعیل تجدید بنا گردید. اتفاقا تعبیری که در این آیه به چشم می خورد نیز همین معنی را می رساند آنجا که می گوید: «بیاد آورید هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند، و می گفتند: پروردگارا! از ما بپذیر تو شنوا و دانایی» (وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

این تعبیر می رساند که شالوده های خانه کعبه وجود داشته و ابراهیم و اسماعیل پایه ها را بالا بردند.

در دو آیه بعد ابراهیم و فرزندش اسماعیل، پنج تقاضای مهمّ از خداوند جهان می کنند.

سوره البقره (2) : آیه 128

(آیه 128)- نخست عرضه می دارند: «پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خودت قرار ده» (رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ).

بعد تقاضا می کنند: «از دودمان ما نیز امّتی مسلمان و تسلیم در برابر فرمانت قرار ده» (وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ).

سپس تقاضا می کنند: «طرز پرستش و عبادت خودت را به ما نشان ده، و ما را از آن آگاه ساز» (وَ أَرِنا مَناسِکَنا).

تا بتوانیم آن گونه که شایسته مقام تو است عبادتت کنیم.

بعد از خدا تقاضای توبه کرده، می گویند: «توبه ما را بپذیر و رحمتت را متوجّه ما گردان که تو توّاب و رحیمی» (وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

سوره البقره (2) : آیه 129
اشاره

(آیه 129)- پنجمین تقاضای آنها این است که: «پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان مبعوث کن» (رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ).

«تا آیات تو را بر آنها بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و آنها را پاکیزه کند» (یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ).

«چرا که تو توانا هستی و بر تمام این کارها قدرت داری» (إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ)

پیامبری از میان خود آنها-

این تعبیر که رهبران و مربیان انسان باید از نوع

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 3181

خود او باشند، با همان صفات و غرایز بشری، تا بتوانند از نظر جنبه های عملی، سرمشقهای شایسته ای باشند، بدیهی است اگر از غیر جنس بشر باشند نه آنها می توانند دردها، نیازها، مشکلات، و گرفتاریهای مختلف انسانها را درک کنند و نه انسانها می توانند از آنها سرمشق بگیرند.

سوره البقره (2) : آیه 130

(آیه 130)- ابراهیم انسان نمونه! در آیات گذشته بعضی از خدمات ابراهیم و خواسته ها و تقاضاهای او که جامع جنبه های مادی و معنوی بود مورد بررسی قرار گرفت.

از مجموع این بحثها به خوبی استفاده شد که مکتب این پیامبر بزرگ می تواند به عنوان یک مکتب انسان ساز مورد استفاده همگان قرار گیرد.

بر اساس همین مطلب در این آیه چنین می گوید: «چه کسی جز افرادی که خود را به سفاهت افکنده اند از آیین پاک ابراهیم روی گردان خواهد شد» (وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّهِ إِبْراهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ).

آیا این سفاهت نیست که انسان، آیینی را که هم آخرت در آن است و هم دنیا، رها کرده و به سراغ برنامه هایی برود که دشمن خرد و مخالف فطرت و تباه کننده دین و دنیا است! سپس اضافه می کند: «ما ابراهیم را (بخاطر این امتیازات بزرگش) برگزیدیم و او در جهان دیگر از صالحان است» (وَ لَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَهِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 131

(آیه 131)- این آیه به عنوان تأکید به یکی دیگر از ویژگیهای برگزیده ابراهیم که در واقع ریشه بقیه صفات او است اشاره کرده می گوید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که پروردگار به او گفت: در برابر فرمان من تسلیم باش، او گفت: در برابر پروردگار جهانیان تسلیم شدم» (إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 132

(آیه 132)- وصیت و سفارشی که در آخرین ایام عمر خود به فرزندانش نمود آن نیز نمونه بود، چنانکه قرآن می گوید: «ابراهیم و یعقوب فرزندان خود را در باز پسین لحظات عمر به این آیین پاک توحیدی وصیت کردند» (وَ وَصَّی بِها

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 3182

إِبْراهِیمُ بَنِیهِ وَ یَعْقُوبُ)

.هر کدام به فرزندان خود گفتند: «فرزندان من! خداوند این آیین توحید را برای شما برگزیده است» (یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی لَکُمُ الدِّینَ).

«بنابراین جز بر این آیین رهسپار نشوید و جز با قلبی مملو از ایمان و تسلیم جهان را وداع نگویید» (فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 133
اشاره

آیه 133

شأن نزول:

اعتقاد جمعی از یهود این بود که «یعقوب» به هنگام مرگ، فرزندان خویش را به دینی که هم اکنون یهود به آن معتقدند (با تمام تحریفاتش) توصیه کرد، خداوند در رد اعتقاد آنان این آیه را نازل فرمود.

تفسیر:

همه مسؤول اعمال خویشند- چنانکه در شأن نزول آیه خواندیم جمعی از منکران اسلام مطلب نادرستی را به یعقوب پیامبر خدا نسبت می دادند.

قرآن برای رد این ادعای بی دلیل می گوید: «مگر شما به هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید حاضر بودید» که چنان توصیه ای را به فرزندانش کرد (أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ).

آری! آنچه شما به او نسبت می دهید نبود، آنچه بود این بود که: «در آن هنگام از فرزندان خود پرسید، بعد از من چه چیز را می پرستید»؟ (إِذْ قالَ لِبَنِیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی).

آنها در پاسخ گفتند: «خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می پرستیم خداوند یگانه یکتا» (قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبائِکَ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً).

«و ما در برابر فرمان او تسلیم هستیم» (وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 134

(آیه 134)- این آیه گویا پاسخ به یکی از اشتباهات یهود است، چرا که آنها بسیار روی مسأله نیاکان و افتخار آنها و عظمتشان در پیشگاه خدا تکیه می کردند.

قرآن می گوید: «آنها امتی بودند که در گذشتند، و اعمالشان مربوط به خودشان است، و اعمال شما نیز مربوط به خود شما است» (تِلْکَ أُمَّهٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 3183

«و شما هرگز مسؤول اعمال آنها نخواهید بود» همان گونه که آنها مسؤول اعمال شما نیستند (وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ).

بنابراین به جای این که تمام هم خود را مصروف به تحقیق و مباهات و افتخار نسبت به نیاکان خود کنید در اصلاح عقیده و عمل خویش بکوشید.

سوره البقره (2) : آیه 135
اشاره

آیه 135

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و دو آیه بعد از ابن عباس چنین نقل شده که: چند نفر از علمای یهود و مسیحیان نجران با مسلمان بحث و گفتگو داشتند، هر یک از این دو گروه خود را اولی و سزاوارتر به آیین حق می دانست و دیگری را نفی می کرد، یهودیان می گفتند: موسی پیامبر ما از همه پیامبران برتر است و کتاب ما تورات بهترین کتاب است، عین همین ادعا را مسیحیان داشتند که مسیح بهترین راهنما و انجیل برترین کتب آسمانی است، و هر یک از پیروان این دو مذهب مسلمانان را به مذهب خویش دعوت می کردند، این سه آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

تنها ما بر حقیم! خودپرستی و خودمحوری معمولا سبب می شود که انسان حق را در خودش منحصر بداند، همه را بر باطل بشمرد و سعی کند دیگران را به رنگ خود در آورد چنانکه قرآن در این آیه می گوید: «اهل کتاب گفتند:

یهودی یا مسیحی شوید تا هدایت یابید»! (وَ قالُوا کُونُوا هُوداً أَوْ نَصاری تَهْتَدُوا).

بگو آیینهای تحریف یافته هرگز نمی تواند موجب هدایت بشر گردد «بلکه پیرو آیین خالص ابراهیم گردید تا هدایت شوید و او هرگز از مشرکان نبود» (قُلْ بَلْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 136

(آیه 136)- این آیه به مسلمانان دستور می دهد که به مخالفان خود «بگویید: ما به خدا ایمان آورده ایم، و به آنچه از ناحیه او بر ما نازل شده و به آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران اسباط بنی اسرائیل نازل گردید و همچنین به آنچه به موسی و عیسی و پیامبران دیگر از ناحیه پروردگارشان داده شده ایمان داریم» (قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 3184

«ما هیچ فرقی میان آنها نمی گذاریم و در برابر فرمان حق تسلیم هستیم» (لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ). هدف همه آنها یک چیز بیشتر نبود و آن هدایت بشر در پرتو توحید خالص و حق و عدالت، هر چند هر یک از آنها در مقطعهای خاص زمانی خود وظایف و ویژگیهایی داشتند.

سوره البقره (2) : آیه 137

(آیه 137)- سپس اضافه می کند: «اگر آنها به همین امور که شما ایمان آورده اید ایمان بیاورند هدایت یافته اند» (فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا).

«و اگر سرپیچی کنند از حق جدا شده اند» (وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما هُمْ فِی شِقاقٍ).

و در پایان آیه به مسلمانان دلگرمی می دهد که از توطئه های دشمنان نهراسند می گوید: «خداوند دفع شر آنها را از شما می کند و او شنونده و دانا است» سخنانشان را می شنود و از توطئه هاشان آگاه است (فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

سوره البقره (2) : آیه 138

(آیه 138)- رنگهای غیر خدایی را بشویید! به دنبال دعوتی که در آیات سابق از عموم پیروان ادیان، دائر به تبعیت از برنامه های همه انبیاء شده بود، در این آیه، به همه آنها فرمان می دهد که «تنها رنگ خدایی را بپذیرید» که همان رنگ ایمان و توحید خالص است (صِبْغَهَ اللَّهِ).

و به این ترتیب قرآن فرمان می دهد همه رنگهای نژادی و قبیلگی و سایر رنگهای تفرقه انداز را از میان بردارند و همگی به رنگ الهی درآیند.

سپس اضافه می کند: «چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟ و ما منحصرا او را پرستش می کنیم» (وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 139

(آیه 139)- و از آنجا که یهود و غیر آنها گاه با مسلمانان به محاجه و گفتگو بر می خاستند و می گفتند: تمام پیامبران از میان جمعیت ما برخاسته، و دین ما قدیمی ترین ادیان و کتاب ما کهنترین کتب آسمانی است، اگر محمد نیز پیامبر بود باید از میان ما مبعوث شده باشد! قرآن خط بطلان به روی همه این پندارها کشیده، نخست به پیامبر می گوید:

«به آنها بگو: آیا در باره خداوند با ما گفتگو می کنید؟ در حالی که او پروردگار ما

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 3185

و پروردگار شما است» (قُلْ أَ تُحَاجُّونَنا فِی اللَّهِ وَ هُوَ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ).

این را نیز بدانید که «ما در گرو اعمال خویشیم و شما هم در گرو اعمال خود» و هیچ امتیازی برای هیچ کس جز در پرتو اعمالش نمی باشد) (وَ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ).

با این تفاوت که «ما با اخلاص او را پرستش می کنیم و موحد خالصیم» اما بسیاری از شما توحید را به شرک آلوده کرده اند (وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 140

(آیه 140)- این آیه به قسمت دیگری از این ادعاهای بی اساس پاسخ گفته می فرماید: «آیا شما می گویید: ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط همگی یهودی یا نصرانی بوده اند»)؟ (أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ کانُوا هُوداً أَوْ نَصاری).

«آیا شما بهتر می دانید یا خدا»؟! (قُلْ أَ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ).

خدا بهتر از همه کس می داند که آنها، نه یهودی بودند، و نه نصرانی.

شما هم کم و بیش می دانید و اگر هم ندانید باز بدون اطلاع، چنین نسبتی را به آنها دادن تهمت است و گناه، و کتمان حقیقت «و چه کسی ستمکارتر از آن کسی است که شهادت الهی را که نزد او است کتمان کند»؟ (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهادَهً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ).

سوره البقره (2) : آیه 141

(آیه 141)- در این آیه به گونه دیگری به آنها پاسخ می گوید، می فرماید: به فرض این که همه این ادعاها درست باشد «آنها گروهی بودند که در گذشتند و پرونده اعمالشان بسته شد، و دورانشان سپری گشت و اعمالشان متعلق به خودشان است» (تِلْکَ أُمَّهٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ).

«و شما هم مسؤول اعمال خویش هستید و هیچ گونه مسؤولیتی در برابر اعمال آنها ندارید» (وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 3186

آغاز جزء دوم قرآن مجید

ادامه سوره بقره
سوره البقره (2) : آیه 142

(آیه 142)- ماجرای تغییر قبیله! این آیه و چند آیه بعد به یکی از تحولات مهم تاریخ اسلام اشاره می کند.

توضیح این که: پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله مدت سیزده سال پس از بعثت در مکه، و چند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خدا به سوی «بیت المقدس» نماز می خواند، ولی بعد از آن قبله تغییر یافت و مسلمانان مأمور شدند به سوی «کعبه» نماز بگذارند.

یهود از این ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شیوه دیرینه خود به بهانه جویی و ایرادگیری پرداختند چنانکه قرآن در این آیه می گوید: «بزودی بعضی از سبک مغزان مردم می گویند چه چیز آنها (مسلمانان) را از قبله ای که بر آن بودند برگردانید»؟ (سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها).

اگر قبله اول صحیح بود این تغییر چه معنی دارد؟ و اگر دومی صحیح است چرا سیزده سال و چند ماه به سوی بیت المقدس نماز خواندید؟! خداوند به پیامبرش دستور می دهد: «به آنها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می کند» (قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

این یک دلیل قاطع و روشن در برابر بهانه جویان بود که بیت المقدس و کعبه و همه جا ملک خدا است، اصلا خدا خانه و مکانی ندارد، مهم آن است که تسلیم فرمان او باشید. و تغییر قبله در حقیقت مراحل مختلف آزمایش و تکامل است و هر یک مصداقی است از هدایت الهی.

سوره البقره (2) : آیه 143
اشاره

(آیه 143)- امّت وسط: در این آیه به قسمتی از فلسفه و اسرار تغییر قبله اشاره شده است. نخست می گوید: «همان گونه (که قبله شما یک قبله میانه است) شما را نیز یک امت میانه قرار دادیم» (وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً).

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 3187

قبله مسلمانان، قبله میانه است زیرا مسیحیان برای ایستادن به سوی محل تولد عیسی که در بیت المقدس بود ناچار بودند به سمت مشرق بایستند.

ولی یهود که بیشتر در شامات و بابل و مانند آن به سر می بردند رو به سوی بیت المقدس که برای آنان تقریبا در سمت غرب بود می ایستادند.

اما «کعبه» که نسبت به مسلمانان آن روز (مسلمانان مدینه) در سمت جنوب و میان مشرق و مغرب قرار داشت یک خط میانه محسوب می شد.

جالب این که توجه خاص مسلمانان به تعیین سمت کعبه سبب شد که علم هیئت و جغرافیا در آغاز اسلام در میان مسلمانان به سرعت رشد کند، زیرا که محاسبه سمت قبله در نقاط مختلف روی زمین بدون آشنایی با این علوم امکان نداشت.

سپس اضافه می کند: «هدف این بود که شما گواه بر مردم باشید و پیامبر هم گواه بر شما باشد» (لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً).

یعنی شما با داشتن این عقاید و تعلیمات، امتی نمونه هستید همانطور که پیامبر در میان شما یک فرد نمونه است.

سپس به یکی دیگر از اسرار تغییر قبله اشاره کرده می گوید: «ما آن قبله ای را که قبلا بر آن بودی (بیت المقدس) تنها برای این قرار دادیم که افرادی که از رسولخدا پیروی می کنند از آنها که به جاهلیت باز می گردند باز شناخته شوند» (وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ).

سپس اضافه می کند: «اگر چه این کار جز برای کسانی که خداوند هدایتشان کرده دشوار بود» (وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ).

آری! تا هدایت الهی نباشد، آن روح تسلیم مطلق در برابر فرمان او فراهم نمی شود. و از آنجا که دشمنان وسوسه گر یا دوستان نادان، فکر می کردند با تغییر قبله ممکن است اعمال و عبادات سابق ما باطل باشد، و اجر ما بر باد رود، در آخر آیه اضافه می کند: «خدا هرگز ایمان (نماز) شما را ضایع نمی گرداند، زیرا خداوند نسبت به همه مردم رحیم و مهربان است» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 3188

دستورهای او همچون نسخه های طبیب است یک روز این نسخه نجاتبخش است، و روز دیگر نسخه دیگر، هر کدام در جای خود نیکو است، و ضامن سعادت و تکامل، بنابراین تغییر قبله نباید هیچ گونه نگرانی برای شما نسبت به نمازها و عبادات گذشته یا آینده ایجاد نماید که همه آنها صحیح بوده و هست.

اسرار تغییر قبله-

از آنجا که خانه کعبه در آن زمان کانون بتهای مشرکان بود، دستور داده شد مسلمانان موقتا به سوی بیت المقدس نماز بخوانند و به این ترتیب صفوف خود را از مشرکان جدا کنند.

اما هنگامی که به مدینه هجرت کردند و تشکیل حکومت و ملتی دادند و صفوف آنها از دیگران کاملا مشخص شد، دیگر ادامه این وضع ضرورت نداشت در این هنگام به سوی کعبه قدیمی ترین مرکز توحید و پرسابقه ترین کانون انبیاء بازگشتند.

بدیهی است هم نماز خواندن به سوی بیت المقدس برای آنها که خانه کعبه را سرمایه معنوی نژاد خود می دانستند مشکل بود، و هم بازگشت به سوی کعبه بعد از بیت المقدس بعد از عادت کردن به قبله نخست.

مسلمانان به این وسیله در بوته آزمایش قرار گرفتند، تا آنچه از آثار شرک در وجودشان است در این کوره داغ بسوزد، و پیوندهای خود را از گذشته شرک آلودشان ببرند و روح تسلیم مطلق در برابر فرمان حق در وجودشان پیدا گردد.

سوره البقره (2) : آیه 144

(آیه 144)- همه جا رو به سوی کعبه کنید! در این آیه که فرمان تغییر قبله در آن صادر گردیده نخست می فرماید: «ما نگاههای انتظار آمیز تو را به آسمان (مرکز نزول وحی) می بینیم» (قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ).

«اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن راضی خواهی بود باز می گردانیم» (فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها).

«هم اکنون صورت خود را به سوی مسجد الحرام و خانه کعبه باز گردان» (فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

نه تنها در مدینه، «هر جا باشید، روی خود را به سوی مسجد الحرام کنید»

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 3189

(وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ).

جالب این که تغییر قبله یکی از نشانه های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله در کتب پیشین ذکر شده بود، چه این که آنها خوانده بودند که او به سوی دو قبله نماز می خواند «یصلّی الی القبلتین».

لذا قرآن اضافه می کند: «کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده شده است، می دانند این فرمان حقی است از ناحیه پروردگارشان» (وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ).

و در پایان اضافه می کند: «خداوند از اعمال آنها غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ).

یعنی آنها به جای این که این تغییر قبله را به عنوان یک نشانه صدق او که در کتب پیشین آمده معرفی کنند، کتمان کرده و به عکس روی آن جنجال به راه انداختند، خدا، هم از اعمالشان آگاه است، و هم از نیاتشان.

سوره البقره (2) : آیه 145

(آیه 145)- آنها به هیچ قیمت راضی نمی شوند! در تفسیر آیه قبل خواندیم که اهل کتاب می دانستند تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه نه تنها ایرادی بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله نیست، بلکه از جمله نشانه های حقانیت او است، ولی تعصبها نگذاشت آنها حق را بپذیرند.

لذا قرآن در این آیه با قاطعیت می گوید: «سوگند که اگر هر گونه آیه و نشانه و دلیلی برای (این گروه از) اهل کتاب بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد» (وَ لَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ بِکُلِّ آیَهٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَکَ).

بعدا اضافه می کند: «تو نیز هرگز تابع قبله آنها نخواهی شد» (وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ).

یعنی اگر آنها تصور می کنند با این قال و غوغاها بار دیگر قبله مسلمانان تغییر خواهد کرد کور خوانده اند، این قبله همیشگی و نهایی مسلمین است.

سپس می افزاید: و آنها نیز آنچنان در عقیده خود متعصبند که «هیچ یک از آنها پیرو قبله دیگری نیست» (وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَهَ بَعْضٍ).

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 3190

نه یهود از قبله نصاری پیروی می کنند و نه نصاری از قبله یهود.

و باز برای تأکید و قاطعیت بیشتر به پیامبر اخطار می کند که «اگر پس از این آگاهی که از ناحیه خدا به تو رسیده تسلیم هوسهای آنان شوی و از آن پیروی کنی مسلما از ستمگران خواهی بود» (وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 146

(آیه 146)- آنها به خوبی او را می شناسند! در تعقیب بحثهای گذشته پیرامون لجاجت و تعصب گروهی از اهل کتاب، این آیه می گوید: «علمای اهل کتاب پیامبر اسلام را به خوبی همچون فرزندان خود می شناسند» (الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ).

و نام و نشان و مشخصات او را در کتب مذهبی خود خوانده اند.

«ولی گروهی از آنان سعی دارند آگاهانه حق را کتمان کنند» (وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 147

(آیه 147)- سپس به عنوان تأکید بحثهای گذشته پیرامون تغییر قبله، یا احکام اسلام بطور کلی می فرماید: «این فرمان حقی است که از سوی پروردگار تو است و هرگز از تردید کنندگان نباش» (الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ).

و با این جمله پیامبر را دلداری می دهد و تأکید می کند در برابر سمپاشیهای دشمنان ذره ای تردید، چه در مسأله تغییر قبله و چه در غیر آن به خود راه ندهد.

سوره البقره (2) : آیه 148

(آیه 148)- هر امّتی قبله ای دارد! این آیه در حقیقت پاسخی به قوم یهود است که دیدیم سر و صدای زیادی پیرامون موضوع تغییر قبله به راه انداخته بودند، می گوید: «هر گروه و طایفه ای قبله ای دارد که خداوند آن را تعیین کرده است»َ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها)

.در طول تاریخ انبیاء قبله های مختلفی بوده، قبله همانند اصول دین نیست که تغییر ناپذیر باشد، بنابراین زیاد در باره قبله گفتگو نکنید و به جای آن «در اعمال خیر و نیکیها بر یکدیگر سبقت جویید»َاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ)

.- این مضمون در آیه 177 همین سوره نیز آمده است.

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 3191

سپس به عنوان یک هشدار به خرده گیران، و تشویق نیکوکاران می فرماید: «هر جا باشید خداوند همه شما را حاضر خواهد کرد»َیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً)

.در آن دادگاه بزرگ رستاخیز که صحنه نهایی پاداش و کیفر است.

و از آنجا که ممکن است برای بعضی این جمله عجیب باشد که چگونه خداوند ذرات خاکهای پراکنده انسانها را هر جا که باشد جمع آوری می کند و لباس حیات نوینی بر آنها می پوشاند؟ بلافاصله می گوید: «و خداوند بر هر کاری قدرت دارد»ِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ)

سوره البقره (2) : آیه 149

(آیه 149)- تنها از خدا بترس! این آیه و آیه بعد همچنان مسأله تغییر قبله و پی آمدهای آن را دنبال می کند.

نخست روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله کرده و به عنوان یک فرمان مؤکد می گوید:

«از هر جا (و از هر شهر و دیار) خارج شدی (به هنگام نماز) روی خود را به جانب مسجد الحرام کن» (وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

و باز به عنوان تأکید بیشتر اضافه می کند: «این فرمان دستور حقی است از سوی پروردگارت» (وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ).

و در پایان این آیه به عنوان تهدیدی نسبت به توطئه گران و هشداری به مؤمنان می گوید: «و خدا از آنچه انجام می دهید غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 150

(آیه 150)- در این آیه، حکم عمومی توجه به مسجد الحرام را در هر مکان و هر نقطه ای تکرار می کند، می گوید: «از هر جا خارج شدی و به هر نقطه روی آوردی، صورت خود را به هنگام نماز متوجه مسجد الحرام کن» (وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

درست است که روی سخن در این جمله به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است ولی مسلما منظور عموم نمازگزاران می باشد، ولی در جمله بعد برای تأکید و تصریح اضافه می کند: «و هر جا شما بوده باشید روی خود را به سوی آن کنید» (وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ).

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 3192

سپس در ذیل همین آیه به سه نکته مهم اشاره می کند:

1- کوتاه شدن زبان مخالفان! می گوید: «این تغییر قبله بخاطر آن صورت گرفت که مردم حجتی بر ضد شما نداشته باشند» (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ).

هر گاه این تغییر قبله صورت نمی گرفت از یکسو زبان یهود به روی مسلمانان باز می شد و می گفتند: ما در کتب خود خوانده ایم که نشانه پیامبر موعود این است که به سوی دو قبله نماز می خواند و این نشانه در محمد صلّی اللّه علیه و اله نیست، و از سوی دیگر مشرکان ایراد می کردند که او مدعی است برای احیاء آیین ابراهیم آمده، پس چرا خانه کعبه را، که پایه گزارش ابراهیم است فراموش نموده، اما حکم تغییر قبله موقت به قبله دائمی، زبان هر دو گروه را بست.

ولی از آنجا که همیشه افراد بهانه جو و ستمگری هستند که در برابر هیچ منطقی تسلیم نمی شوند، استثنایی برای این موضوع قائل شده، می گوید: «مگر کسانی از آنها که ستم کرده اند» (إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ).

این بهانه جویان به حق شایسته نام ستمگر و ظالمند، چرا که هم بر خود ستم می کنند و هم بر مردم که سد راه هدایت آنها می شوند.

2- از آنجا که عنوان کردن این گروه لجوج را با نام «ستمگر» ممکن بود در بعضی تولید وحشت کند می گوید: «از آنها هرگز نترسید، و تنها از من بترسید» (فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی).

این یکی از اصول کلی و اساسی تربیت توحیدی اسلامی است که از هیچ چیزی و هیچ کس جز خدا نباید ترس داشت.

3- تکمیل نعمت خداوند به عنوان آخرین هدف برای تغییر قبله ذکر شده، می فرماید: این بخاطر آن بود که شما را تکامل بخشم و از قید تعصب برهانم «و نعمت خود را بر شما تمام کنم تا هدایت شوید» (وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 151

(آیه 151)- برنامه های رسول اللّه! خداوند در آخرین جمله از آیه قبل یکی از دلایل تغییر قبله را تکمیل نعمت خود بر مردم و هدایت آنان بیان کرد، در این آیه با ذکر کلمه «کما» اشاره به این حقیقت می کند که تغییر قبله تنها نعمت خدا بر شما

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 3193

نبود، بلکه نعمتهای فراوان دیگری به شما داده است «همان گونه که رسولی در میان شما از نوع خودتان فرستادیم» (کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولًا مِنْکُمْ).

او از نوع بشر است و تنها بشر می تواند مربی و رهبر و سرمشق انسانها گردد و از دردها و نیازها و مسائل او آگاه باشد که این خود نعمت بزرگی است.

بعد از ذکر این نعمت به چهار نعمت دیگر که از برکت این پیامبر، عاید مسلمین شد اشاره می کند:

1- «آیات ما را بر شما می خواند» (یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا).

2- «و شما را پرورش می دهد» و بر کمالات معنوی و مادی شما می افزاید.

(وَ یُزَکِّیکُمْ).

3- «و کتاب و حکمت به شما می آموزد» (وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ).

گر چه «تعلیم» بطور طبیعی مقدم بر «تربیت» است، اما قرآن مجید برای اثبات این حقیقت که هدف نهایی «تربیت» است غالبا آن را مقدم بر تعلیم آورده است.

4- «و آنچه را نمی دانستید به شما یاد می دهد» (وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 152
اشاره

(آیه 152)- این آیه به مردم اعلام می کند که جا دارد شکر این نعمتهای بزرگ را بجا آورند و با بهره گیری صحیح از این نعمتها، حق شکر او را ادا کنند، می فرماید: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکر مرا به جا آورید و کفران نکنید» (فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ).

جمله «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» اشاره به یک اصل تربیتی است یعنی به یاد من باشید، به یاد ذات پاکی که سر چشمه تمام خوبیها و نیکیها است، توجه شما به این ذات پاک شما را در فعالیتها مخلصتر، مصمم تر، نیرومندتر، و متحدتر می سازد.

همان گونه که منظور از «شکرگزاری و عدم کفران» آن است که هر نعمتی را درست به جای خود مصرف کنید و در راه همان هدفی که برای آن آفریده شده اید به کار گیرید.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 3194

ذکر خدا چیست؟-

مسلم است منظور از ذکر خدا تنها یادآوری به زبان نیست، که زبان ترجمان قلب است، به همین دلیل در احادیث متعددی از پیشوایان اسلام نقل شده است که منظور از ذکر خدا یادآوری عملی است، در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم که به علی علیه السّلام وصیت فرمود و از جمله وصایایش این بود:

«سه کار است که این امت توانایی انجام آن را (بطور کامل) ندارند، مواسات و برابری با برادر دینی در مال، و ادای حق مردم با قضاوت عادلانه نسبت به خود و دیگران، و خدا را در هر حال یاد کردن، منظور سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر نیست، بلکه منظور این است هنگامی که کار حرامی در مقابل او قرار می گیرد از خدا بترسد و آن را ترک گوید».

سوره البقره (2) : آیه 153

(آیه 153)- استقامت و توجّه به خدا! در آیات گذشته سخن از تعلیم و تربیت و ذکر و شکر بود و در این آیه سخن از صبر و پایداری که بدون آن، مفاهیم گذشته هرگز تحقق نخواهد یافت. نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از صبر و نماز کمک بگیرید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ).

و با این دو نیرو (استقامت و توجه به خدا) به جنگ مشکلات و حوادث سخت بروید که پیروزی از آن شماست «زیرا خداوند با صابران است» (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ).

به عکس آنچه بعضی تصور می کنند، «صبر» هرگز به معنی تحمل بدبختیها و تن دادن به ذلت و تسلیم در برابر عوامل شکست نیست، بلکه صبر و شکیبایی به معنی پایداری و استقامت در برابر هر مشکل و هر حادثه است.

موضوع دیگری که در آیه بالا به عنوان یک تکیه گاه مهم در کنار صبر، معرفی شده «صلاه» (نماز) است، لذا در احادیث اسلامی می خوانیم: «هنگامی که علی علیه السّلام با مشکلی رو برو می شد به نماز برمی خاست و پس از نماز به دنبال حل مشکل می رفت و این آیه را تلاوت می فرمود: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ ...»

بنابراین آیه فوق در حقیقت به دو اصل توصیه می کند یکی اتکای به خداوند که نماز مظهر آن است و دیگری مسأله خودیاری و اتکای به نفس که به عنوان صبر از آن یاد شده است.

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 3195

سوره البقره (2) : آیه 154
اشاره

آیه 154

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: این آیه در باره کشته شدگان میدان جنگ بدر نازل گردید، آنها چهارده تن بودند، شش نفر از مهاجران، و هشت نفر از انصار، بعد از پایان جنگ عده ای تعبیر می کردند فلان کس مرد، آیه نازل شد و با صراحت آنها را از اطلاق کلمه «میت» بر شهیدان نهی کرد.

تفسیر:

شهیدان زنده اند ...! به دنبال مسأله صبر و استقامت در این آیه، سخن از حیات جاویدان شهیدان می گوید که پیوند نزدیکی با استقامت و صبرشان دارد.

نخست می گوید: «هرگز به آنها که در راه خدا کشته می شوند و شربت شهادت می نوشند مرده مگویید» (وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ).

سپس برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «بلکه آنها زندگانند، اما شما درک نمی کنید!» (بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ).

اصولا در هر نهضتی گروهی راحت طلب و ترسو خود را کنار می کشند و علاوه بر این که خودشان کاری انجام نمی دهند سعی در دلسرد کردن دیگران دارند.

گروهی از این قماش مردم در آغاز اسلام بودند که هر گاه کسی از مسلمانان در میدان جهاد به افتخار شهادت نائل می آمد می گفتند: فلانی مرد! و با اظهار تأسف از مردنش، دیگران را مضطرب می ساختند. خداوند در پاسخ این گفته های مسموم با صراحت می گوید: شما حق ندارید کسانی را که در راه خدا جان می دهند مرده بخوانید آنها زنده اند، زنده جاویدان، و از روزیهای معنوی در پیشگاه خدا بهره می گیرند، اما شما که در چهار دیواری محدود عالم ماده محبوس و زندانی هستید این حقایق را نمی توانید درک کنید.

ضمنا از این آیه موضوع بقای روح و زندگی برزخی انسانها (زندگی پس از مرگ و قبل از رستاخیز) به روشنی اثبات می شود.

شرح بیشتر در باره این موضوع و همچنین مسأله حیات جاویدان شهیدان و پاداش مهم و مقام والای کشتگان راه خدا در سوره آل عمران ذیل آیه 169 خواهد آمد.

سوره البقره (2) : آیه 155

(آیه 155)- جهان صحنه آزمایش الهی است! بعد از ذکر مسأله شهادت در راه خدا، و زندگی جاویدان شهیدان، در این آیه به مسأله «آزمایش و چهره های

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 3196

گوناگون آن اشاره می کند می فرماید: «بطور مسلم ما همه شما را با اموری همچون ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها آزمایش می کنیم» (وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ).

و از آنجا که پیروزی در این امتحانات جز در سایه مقاومت و پایداری ممکن نیست در پایان آیه می فرماید: «و بشارت ده صابران و پایداران را» (وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ).

آنها هستند که از عهده این آزمایشهای سخت به خوبی بر می آیند و بشارت پیروزی متعلق به آنها است، اما سست عهدان بی استقامت از بوته این آزمایشها سیه روی در می آیند.

سوره البقره (2) : آیه 156

(آیه 156)- این آیه صابران را معرفی کرده می گوید: «آنها کسانی هستند که هر گاه مصیبتی به آنها رسد می گویند ما از آن خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم» (الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ).

توجه به این واقعیت که همه از او هستیم این درس را به ما می دهد که از زوال نعمتها هرگز ناراحت نشویم، چرا که همه این مواهب بلکه خود ما تعلق به او داریم، یک روز می بخشد و روز دیگر از ما باز می گیرد و هر دو صلاح ما است.

و توجه به این واقعیت که ما همه به سوی او باز می گردیم به ما اعلام می کند که اینجا سرای جاویدان نیست، زوال نعمتها و کمبود مواهب و یا کثرت و وفور آنها همه زود گذر است، و همه اینها وسیله ای است برای پیمودن مراحل تکامل، توجه به این دو اصل اساسی اثر عمیقی در ایجاد روح استقامت و صبر دارد.

بدیهی است منظور از گفتن جمله إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ تنها ذکر زبانی آن نیست، بلکه توجه به حقیقت و روح آن است که یک دنیا توحید و ایمان در عمق آن نهفته است.

سوره البقره (2) : آیه 157
اشاره

(آیه 157)- در این آیه الطاف بزرگ الهی را برای صابران و سخت کوشان که از عهده این امتحانات بزرگ برآمده اند بازگو می کند و می گوید: «اینها کسانی هستند که لطف و رحمت خدا و درود الهی بر آنها است» و (أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 3197

مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ)

.این الطاف و رحمتها آنها را نیرو می بخشد که در این راه پر خوف و خطر گرفتار اشتباه و انحراف نشوند، لذا در پایان آیه می فرماید: «و آنها هستند هدایت یافتگان» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ).

نکته ها
1- چرا خدا مردم را آزمایش می کند؟

در زمینه مسأله آزمایش الهی بحث فراوان است، نخستین سؤالی که به ذهن می رسد این است که مگر آزمایش برای این نیست که اشخاص یا چیزهایی مبهم و ناشناخته را بشناسیم و از میزان جهل و نادانی خود بکاهیم؟ اگر چنین است خداوندی که علمش به همه چیز احاطه دارد و از اسرار درون و برون همه کس و همه چیز آگاه است، غیب آسمان و زمین را با علم بی پایانش می داند، چرا امتحان می کند؟ مگر چیزی بر او مخفی است.

در پاسخ این سؤال باید گفت: مفهوم آزمایش و امتحان در مورد خداوند با آزمایشهای ما بسیار متفاوت است.

آزمایشهای ما برای شناخت بیشتر و رفع ابهام و جهل است، اما آزمایش الهی در واقع همان «پرورش و تربیت» است. همان گونه که فولاد را برای استحکام بیشتر در کوره می گدازند تا به اصطلاح آبدیده شود، آدمی را نیز در کوره حوادث سخت پرورش می دهد تا مقاوم گردد.

سربازان را برای این که از نظر جنگی نیرومند و قوی شوند به مانورها و جنگهای مصنوعی می برند و در برابر انواع مشکلات تشنگی، گرسنگی، گرما و سرما، حوادث دشوار، موانع سخت، قرار می دهند تا ورزیده و آبدیده شوند.

و این است رمز آزمایشهای الهی!

2- آزمایش خدا همگانی است-

از آنجا که نظام حیات در جهان هستی نظام تکامل و پرورش است و تمامی موجودات زنده مسیر تکامل را می پیمایند، همه مردم از انبیاء گرفته تا دیگران طبق این قانون عمومی می بایست آزمایش شوند

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 3198

و استعدادات خود را شکوفا سازند.

گر چه امتحانات الهی متفاوت است، گاهی با وفور نعمت و کامیابیها و گاه به وسیله حوادث سخت و ناگوار، بعضی مشکل، بعضی آسان و قهرا نتایج آنها نیز با هم فرق دارد، اما به هر حال آزمایش برای همه هست.

3- رمز پیروزی در امتحان-

حال که همه انسانها در یک امتحان گسترده الهی شرکت دارند، راه موفقیت در این آزمایشها چیست؟ در پاسخ باید بگوییم:

نخستین و مهمترین گام برای پیروزی همان است که در جمله کوتاه و پر معنی وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ در آیه فوق آمده است، این جمله با صراحت می گوید: رمز پیروزی در این راه، صبر و پایداری است و به همین دلیل بشارت پیروزی را تنها به صابران و افراد با استقامت می دهد.

دیگر این که توجه به گذرا بودن حوادث این جهان و سختیها و مشکلاتش و این که این جهان گذرگاهی بیش نیست عامل دیگری برای پیروزی محسوب می شود که در جمله إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ (ما از آن خدا هستیم و به سوی خدا باز می گردیم) آمده است.

سوره البقره (2) : آیه 158
اشاره

آیه 158

شأن نزول:

در بسیاری از روایات که از طرق شیعه و اهل تسنن آمده، چنین می خوانیم که: در عصر جاهلیت مشرکان در بالای کوه «صفا» بتی نصب کرده بودند به نام «اساف» و بر کوه «مروه» بت دیگر به نام «نائله» و به هنگام سعی از این دو کوه بالا می رفتند و آن دو بت را به عنوان تبرک با دست خود مسح می کردند، مسلمانان بخاطر این موضوع از سعی میان صفا و مروه کراهت داشتند و فکر می کردند در این شرایط سعی صفا و مروه کار صحیحی نیست، آیه نازل شد و به آنها اعلام داشت که صفا و مروه از شعائر خداوند است اگر مردم نادان آنها را آلوده کرده اند دلیل بر این نیست که مسلمانان فریضه سعی را ترک کنند.

تفسیر:
اشاره

اعمال جاهلان نباید مانع کار مثبت گردد- این آیه با توجه به شرایط خاص روانی که در شأن نزول گفته شد نخست به مسلمانان خبر می دهد که:

«صفا و مروه از شعائر و نشانه های خداست» (إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 3199

و از این مقدمه چنین نتیجه گیری می کند: «کسی که حجّ خانه خدا یا عمره را بجا آورد گناهی بر او نیست که به این دو طواف کند» (فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما).

هرگز نباید اعمال بی رویه مشرکان که این شعائر الهی را با بتها آلوده کرده بودند از اهمیت این دو مکان مقدس بکاهد.

و در پایان آیه می فرماید: «کسانی که کار نیک به عنوان اطاعت خدا انجام دهند خداوند شاکر و علیم است» (وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ).

در برابر اطاعت و انجام کار نیک به وسیله پاداش نیک از اعمال بندگان تشکر می کند، و از نیتهای آنها به خوبی آگاه است، می داند چه کسانی به بتها علاقه مندند و چه کسانی از آن بیزار.

1- صفا و مروه-

«صفا» و «مروه» نام دو کوه کوچک در مکه است که امروز بر اثر توسعه مسجد الحرام در ضلع شرقی مسجد در سمتی که حجر الاسود و مقام حضرت ابراهیم قرار دارد، می باشد.

و در لغت، صفا به معنی سنگ محکم و صافی است که با خاک و شن آمیخته نباشد و مروه به معنی سنگ محکم و خشن است.

«شعائر اللّه» علامتهایی است که انسان را به یاد خدا می اندازد و خاطره ای از خاطرات مقدس را در نظرها تجدید می کند.

2- جنبه تاریخی صفا و مروه-

با این که ابراهیم (ع) به سن پیری رسیده بود ولی فرزندی نداشت از خدا درخواست اولاد نمود، در همان سن پیری از کنیزش هاجر فرزندی به او عطا شد که نام وی را «اسماعیل» گذارد.

همسر اول او «ساره» نتوانست تحمل کند که ابراهیم از غیر او فرزند داشته باشد خداوند به ابراهیم دستور داد تا مادر و فرزند را به مکه که در آن زمان بیابانی بی آب و علف بود ببرد و سکنی دهد.

ابراهیم فرمان خدا را امتثال کرد و آنها را به سرزمین مکه برد، همین که

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 3200

خواست تنها از آنجا برگردد همسرش شروع به گریه کرد که یک زن و یک کودک شیر خوار در این بیابان بی آب و گیاه چه کند؟

اشکهای سوزان او که با اشک کودک شیر خوار آمیخته می شد قلب ابراهیم را تکان داد، دست به دعا برداشت و گفت: «خداوندا! من بخاطر فرمان تو، همسر و کودکم را در این بیابان سوزان و بدون آب و گیاه تنها می گذارم، تا نام تو بلند و خانه تو آباد گردد» این را گفت و با آنها در میان اندوه و عشقی عمیق وداع گفت.

طولی نکشید غذا و آب ذخیره مادر تمام شد و شیر در پستان او خشکید، بی تابی کودک شیر خوار و نگاههای تضرع آمیز او، مادر را آنچنان مضطرب ساخت که تشنگی خود را فراموش کرد و برای به دست آوردن آب به تلاش و کوشش برخاست، نخست به کنار کوه «صفا» آمد، اثری از آب در آنجا ندید، برق سرابی از طرف کوه «مروه» نظر او را جلب کرد و به گمان آب به سوی آن شتافت و در آنجا نیز خبری از آب نبود، از آنجا همین برق را بر کوه «صفا» دید و به سوی آن باز گشت و هفت بار این تلاش و کوشش برای ادامه حیات و مبارزه با مرگ تکرار شد، در آخرین لحظات که طفل شیر خوار شاید آخرین دقایق عمرش را طی می کرد از نزدیک پای او- با نهایت تعجب- چشمه زمزم جوشیدن گرفت! مادر و کودک از آن نوشیدند و از مرگ حتمی نجات یافتند.

کوه صفا و مروه به ما درسی می دهد که: برای احیای نام حق و به دست آوردن عظمت آیین او همه حتی کودک شیر خوار باید تا پای جان بایستند.

سعی صفا و مروه به ما می آموزد در نومیدیها بسی امیدهاست.

سعی صفا و مروه به ما می گوید: قدر این آیین و مرکز توحید را بدانید، افرادی خود را تا لب پرتگاه مرگ رساندند تا این مرکز توحید را امروز برای شما حفظ کردند.

به همین دلیل خداوند بر هر فردی از زائران خانه اش واجب کرده با لباس و وضع مخصوص و عاری از هر گونه امتیاز و تشخص هفت مرتبه برای تجدید آن خاطره ها بین این دو کوه را بپیماید.

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 3201

کسانی که در اثر کبر و غرور حاضر نبودند حتی در معابر عمومی قدم بردارند و ممکن نبود در خیابانها به سرعت راه بروند در آنجا باید بخاطر امتثال فرمان خدا گاهی آهسته و زمانی «هروله کنان» با سرعت پیش بروند و بنا به روایات متعدد، اینجا مکانی است که دستوراتش برای بیدار کردن متکبران است!

سوره البقره (2) : آیه 159
اشاره

آیه 15

شأن نزول:

از ابن عباس چنین نقل شده که: چند نفر از مسلمانان همچون «معاذ بن جبل» و «سعد بن معاذ» و «خارجه بن زید» سؤالاتی از دانشمندان یهود پیرامون مطالبی از تورات (که ارتباط با ظهور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داشت) کردند، آنها واقع مطلب را کتمان کرده و از توضیح خودداری کردند. این آیه در باره آنها نازل شد، و مسؤولیت کتمان حق را به آنها گوشزد کرد.

تفسیر:

کتمان حق ممنوع! گر چه روی سخن در این آیه طبق شأن نزول، به علمای یهود است، ولی این معنی مفهوم آیه را که یک حکم کلی در باره کتمان کنندگان حق بیان می کند محدود نخواهد کرد.

آیه شریفه، این افراد را با شدیدترین لحنی مورد سرزنش قرار داده می گوید:

«کسانی که دلایل روشن و وسائل هدایت را که نازل کرده ایم بعد از بیان آن برای مردم در کتاب آسمانی، کتمان می کنند خدا آنها را لعنت می کند (نه فقط خدا) بلکه همه لعنت کنندگان نیز آنها را لعن می کنند» (إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدی مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ).

در حقیقت «کتمان حق» عملی است که خشم همه طرفداران حق را بر می انگیزد و مسلما منحصر به کتمان آیات خدا و نشانه های نبوت نیست، بلکه اخفای هر چیزی که مردم را می تواند به واقعیتی برساند در مفهوم وسیع این کلمه درج است، حتی گاهی سکوت در جایی که باید سخن گفت و افشاگری کرد، مصداق کتمان حق می شود.

سوره البقره (2) : آیه 160
اشاره

(آیه 160)- و از آنجا که قرآن به عنوان یک کتاب هدایت هیچ گاه روزنه امید و راه بازگشت را به روی مردم نمی بندد و آنها را هر قدر آلوده به گناه باشند از رحمت خدا مأیوس نمی کند، در این آیه راه نجات و جبران در برابر این گناه بزرگ را

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 3202

چنین بیان می کند: «مگر آنها که توبه کنند و به سوی خدا باز گردند و در مقام جبران و اصلاح اعمال خود برآیند، و حقایقی را که پنهان کرده بودند برای مردم آشکار سازند من این گونه افراد را می بخشم و رحمت خود را که از آنها قطع کرده بودم تجدید می کنم، چرا که من باز گشت کننده و مهربانم» (إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ).

جالب این که نمی گوید شما توبه کنید تا توبه شما را پذیرا شوم، می گوید:

«شما باز گردید من نیز باز می گردم» و این دلالت بر نهایت محبت و کمال مهربانی پروردگار نسبت به توبه کاران می کند.

کتمان حق در احادیث اسلامی-

در احادیث اسلامی نیز شدیدترین حملات متوجه دانشمندان کتمان کننده حقایق شده، از جمله پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می فرماید: «هرگاه از دانشمندی چیزی را که می داند سؤال کنند و او کتمان نماید روز قیامت افساری از آتش بر دهان او می زنند»! در حدیث دیگری می خوانیم که از امیر مؤمنان علی علیه السّلام پرسیدند: «بدترین خلق خدا بعد از ابلیس و فرعون ... کیست؟».

امام در پاسخ فرمود: «آنها دانشمندان فاسدند که باطل را اظهار و حق را کتمان می کنند و همانها هستند که خداوند بزرگ در باره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت کنندگان بر آنها خواهد بود»!

سوره البقره (2) : آیه 161

(آیه 161)- آنها که کافر می میرند! در آیات گذشته، نتیجه کتمان حق را دیدیم، این آیه و آیه بعد در تکمیل آن اشاره به افراد کافری می کند که به اجابت و کتمان و کفر و تکذیب حق تا هنگام مرگ ادامه می دهند، نخست می گوید:

«کسانی که کافر شدند و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنها خواهد بود» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ).

این گروه نیز همانند کتمان کنندگان حق گرفتار لعن خدا و فرشتگان و مردم می شوند با این تفاوت که چون تا آخر عمر بر کفر، اصرار ورزیده اند طبعا راه

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 3203

بازگشتی برایشان باقی نمی ماند.

سوره البقره (2) : آیه 162

(آیه 162)- سپس اضافه می کند: «آنها جاودانه در این لعنت الهی و لعنت فرشتگان و مردم خواهند بود، بی آن که عذاب خدا از آنها تخفیف یابد و یا مهلت و تأخیری به آنها داده شود» (خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 163

(آیه 163)- و از آنجا که اصل توحید به همه این بدبختیها پایان می دهد در این آیه می گوید: «معبود شما خداوند یگانه است» (وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ).

باز برای تأکید بیشتر اضافه می کند: «هیچ معبودی جز او نیست، و هیچ کس غیر او شایسته پرستش نمی باشد» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

و در آخرین جمله به عنوان دلیل می فرماید: «او خداوند بخشنده مهربان است» (الرَّحْمنُ الرَّحِیمُ).

آری! کسی که از یکسو رحمت عامش همگان را فرا گرفته و از دیگر سو برای مؤمنان رحمت ویژه ای قرار داده، شایسته عبودیت است نه آنها که سر تا پا نیازند و محتاج.

سوره البقره (2) : آیه 164

(آیه 164)- جلوه های ذات پاک او در پهنه هستی! از آنجا که در آیه قبل سخن از توحید پروردگار به میان آمد این آیه شریفه در واقع دلیلی است بر همین مسأله اثبات وجود خدا و توحید و یگانگی ذات پاک او.

مقدمتا باید به این نکته توجه داشت که همه جا «نظم و انسجام» دلیل بر وجود علم و دانش است، و همه جا «هماهنگی» دلیل بر وحدت و یگانگی است.

روی این اصل، ما به هنگام برخورد به مظاهر نظم در جهان هستی از یکسو، و هماهنگی و وحدت عمل این دستگاههای منظم از سوی دیگر، متوجه مبدء علم و قدرت یگانه و یکتایی می شویم که این همه آوازه ها از اوست.

در این آیه به شش بخش از آثار نظم در جهان هستی که هر کدام آیت و نشانه ای از آن مبدء بزرگ است اشاره شده:

1- «در آفرینش آسمان و زمین ...» (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...)

امروز دانشمندان به ما می گویند: هزاران هزار کهکشان در عالم بالا وجود

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 3204

دارد که منظومه شمسی ما جزئی از یکی از این کهکشانها است، تنها در کهکشان ما صدها میلیون خورشید و ستاره درخشان وجود دارد که روی محاسبات دانشمندان در میان آنها میلیونها سیاره مسکونی است با میلیاردها موجود زنده!، وه چه عظمت و چه قدرتی؟! 2- «و نیز در آمد و شد شب و روز ...» (وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ ...).

آری! این دگرگونی شب و روز، و این آمد و رفت روشنایی و تاریکی با آن نظم خاص و تدریجیش که دائما از یکی کاسته و بر دیگری افزوده می شود، و به کمک آن فصول چهارگانه بوجود می آید، و درختان و گیاهان و موجودات زنده مراحل تکاملی خود را در پرتو این تغییرات تدریجی، گام به گام طی می کنند، اینها نشانه دیگری از ذات و صفات متعالی او هستند.

3- «و کشتیهایی که در دریاها به سود مردم به حرکت در می آیند ...» (وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ ...).

آری! انسان به وسیله کشتیهای بزرگ و کوچک، صحنه اقیانوسها و دریاها را می نوردد، و به این وسیله به نقاط مختلف زمین، برای انجام مقاصد خود سفر می کند.

4- «و آبی که خداوند از آسمان فرو فرستاده و به وسیله آن، زمینهای مرده را زنده کرده و انواع جنبندگان را در آن گسترده است ...» (وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ ...).

آری! دانه های حیاتبخش باران و قطرات پرطراوت و با برکت که با نظام خاصی ریزش می کند و آن همه موجودات و جنبدگانی که از این مایع بی جان، جان می گیرند همه پیام آور قدرت و عظمت او هستند.

5- «و حرکت دادن و وزش منظم بادها ...» (وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ ...).

که نه تنها بر دریاها می وزند و کشتیها را حرکت می دهند، بلکه گاهی گرده های نر را بر قسمتهای ماده گیاهان می افشانند و به تلقیح و باروری آنها کمک می کنند، بذرهای گوناگون را می گسترانند، و میوه ها به ما هدیه می کنند. و زمانی با جابه جا کردن هوای مسموم و فاقد اکسیژن شهرها به بیابانها و جنگلها، وسائل

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 3205

تصفیه و تهویه را برای بشر فراهم می سازند.

آری! وزش بادها با این همه فواید و برکات، نشانه دیگری از حکمت و لطف بی پایان او است.

6- «و ابرهایی که در میان زمین و آسمان معلقند ...» (وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ...).

این ابرهای متراکم که بالای سر ما در گردشند و میلیاردها تن آب را بر خلاف قانون جاذبه در میان زمین و آسمان، معلق نگاه داشته، خود نشانه ای از عظمت اویند.

آری! همه اینها «نشانه ها و علامات ذات پاک او هستند اما برای مردمی که عقل و هوش دارند و می اندیشند» (لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ).

نه برای بی خبران سبک مغز و چشم داران بی بصیرت و گوش داران کر!

سوره البقره (2) : آیه 165

(آیه 165)- بیزاری پیشوایان کفر از پیروان خود! در این آیه روی سخن متوجه کسانی است که از دلایل وجود خدا چشم پوشیده و در راه شرک و بت پرستی و تعدد خدایان گام نهاده اند، سخن از کسانی است که در مقابل این معبودان پوشالی سر تعظیم فرود آورده و به آنها عشق می ورزند، عشقی که تنها شایسته خداوند است که منبع همه کمالات و بخشنده همه نعمتها است.

نخست می گوید: «بعضی از مردم معبودهایی غیر خدا برای خود انتخاب می کنند» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً).

نه فقط بتها را معبود خود انتخاب کرده اند بلکه «آنچنان به آنها عشق می ورزند که گویی به خدا عشق می ورزند» (یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ).

«اما کسانی که ایمان به خدا آورده اند عشق و علاقه بیشتری به او دارند» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ).

عشق مؤمنان از عقل و علم معرفت سر چشمه می گیرد. اما عشق کافران از جهل و خرافه و خیال! به همین دلیل ثبات و دوامی ندارد.

لذا در ادامه آیه می فرماید: «این ظالمان هنگامی که عذاب الهی را

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 3206

مشاهده می کنند و می دانند که تمام قدرتها به دست خدا است و او دارای مجازات شدید است» (وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ).

سوره البقره (2) : آیه 166

(آیه 166)- در این هنگام پرده های جهل و غرور و غفلت از مقابل چشمانشان کنار می رود و به اشتباه خود پی می برند و اعتراف می کنند که انسانهای منحرفی بوده اند، ولی از آنجا که هیچ تکیه گاه و پناهگاهی ندارند از شدت بیچارگی بی اختیار دست به دامن معبودان و رهبران خود می زنند اما «در این هنگام رهبران گمراه آنها دست رد به سینه آنان می کوبند و از پیروان خود تبری می جویند» (إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا). منظور از معبودها در اینجا انسانهای جبار و خود کامه و شیاطینی هستند که این مشرکان، خود را دربست در اختیارشان گذاردند.

«و در همین حال عذاب الهی را با چشم خود می بینند و دستشان از همه جا کوتاه می شود» (وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ).

سوره البقره (2) : آیه 167

(آیه 167)- اما این پیروان گمراه که بی وفایی معبودان خود را چنین آشکارا می بینند برای تسلی دل خویشتن می گویند: «ای کاش ما بار دیگر به دنیا باز می گشتیم تا از آنها تبری جوییم، همان گونه که آنها امروز از ما تبری جستند»! (وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ کَما تَبَرَّؤُا مِنَّا).

اما چه سود که کار از کار گذشته و باز گشتی به سوی دنیا نیست.

و در پایان آیه می فرماید: آری! «این چنین خداوند اعمالشان را به صورت مایه حسرت به آنها نشان می دهد» (کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ).

اما حسرتی بیهوده، چرا که نه موقع عمل است و نه جای جبران! «و آنها هرگز از آتش دوزخ خارج نخواهند شد» (وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ).

سوره البقره (2) : آیه 168
اشاره

آیه 168

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: بعضی از طوایف عرب همانند «ثقیف» و «خزاعه» و غیر آنها قسمتی از انواع زراعت و حیوانات را بدون دلیل بر خود حرام کرده بودند (حتی تحریم آن را به خدا نسبت می دادند) آیه نازل شد و آنها را از این عمل ناروا باز داشت.

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 3207

تفسیر:

گامهای شیطان! در آیات گذشته نکوهش شدیدی از شرک و بت پرستی شده بود، یکی از انواع شرک این است که انسان غیر خدا را قانونگذار بداند، آیه شریفه این عمل را یک کار شیطانی معرفی کرده، می فرماید: «ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً).

«و از گامهای شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شما است» (وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

سوره البقره (2) : آیه 169
اشاره

(آیه 169)- این آیه دلیل روشنی بر دشمنی سرسختانه شیطان که جز بدبختی و شقاوت انسان هدفی ندارد بیان کرده، می گوید: «او شما را فقط به انواع بدیها و زشتیها دستور می دهد» (إِنَّما یَأْمُرُکُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ).

«فحشا» به معنی هر کاری است که از حد اعتدال خارج گردد و صورت «فاحش» به خود بگیرد، بنابراین شامل تمامی منکرات و قبایح واضح و آشکار می گردد.

«و نیز شما را وادار می کند که به خدا افترا ببندید، و چیزهایی را که نمی دانید به او نسبت دهید» (وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ).

انحرافات تدریجی-

جمله «خطوات الشّیطان» (گامهای شیطان) گویا اشاره به یک مسأله دقیق تربیتی دارد، و آن این که انحرافها و تبهکاریها غالبا بطور تدریج در انسان نفوذ می کند، وسوسه های شیطان معمولا، انسان را قدم به قدم و تدریجا در پشت سر خود به سوی پرتگاه می کشاند، این موضوع منحصر به شیطان اصلی نیست، بلکه تمام دستگاههای شیطانی و آلوده برای پیاده کردن نقشه های شوم خود از همین روش «خُطُواتِ» (گام به گام) استفاده می کنند، لذا قرآن می گوید: از همان گام اول باید به هوش بود و با شیطان همراه نشد!

سوره البقره (2) : آیه 170

(آیه 170)- تقلید کورکورانه از نیاکان! در این جا اشاره به منطق سست مشرکان در مسأله تحریم بی دلیل غذاهای حلال، و یا بت پرستی، کرده می گوید:

«هنگامی که به آنها گفته شود از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید می گویند ما از آنچه پدران و نیاکان خود را بر آن یافتیم پیروی می کنیم» (وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا).

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 3208

قرآن بلافاصله این منطق خرافی و تقلید کورکورانه از نیاکان را با این عبارت کوتاه و رسا محکوم می کند: «آیا نه این است که پدران آنها چیزی نمی فهمیدند و هدایت نیافتند»؟! (أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ).

یعنی اگر نیاکان آنها دانشمندان صاحب نظر و افراد هدایت یافته ای بودند جای این بود که از آنها تبعیت شود، اما پیشینیان آنها نه خود مردی آگاه بودند، نه رهبر و هدایت کننده ای آگاه داشتند، و می دانیم تقلیدی که خلق را بر باد می دهد همین تقلید نادان از نادان است که «ای دو صد لعنت بر این تقلید باد»!

سوره البقره (2) : آیه 171

(آیه 171)- در این آیه به بیان این مطلب می پردازد که چرا این گروه در برابر این دلایل روشن انعطافی نشان نمی دهند؟ و همچنان بر گمراهی و کفر اصرار می ورزند؟ می گوید: «مثال تو در دعوت این قوم بی ایمان به سوی ایمان و شکستن سد تقلیدهای کورکورانه همچون کسی است که گوسفندان و حیوانات را (برای نجات از خطر) صدا می زند ولی آنها جز سر و صدا چیزی را درک نمی کنند» (وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً).

و در پایان آیه برای تأکید و توضیح بیشتر اضافه می کند: «آنها کر و لال و نابینا هستند و لذا چیزی درک نمی کنند»! (صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ).

و به همین دلیل آنها تنها به سنتهای غلط و خرافی پدران خود چسبیده اند و از هر دعوت سازنده ای رویگردانند!

سوره البقره (2) : آیه 172

(آیه 172)- طیّبات و خبائث! از آنجا که قرآن در مورد انحرافات ریشه دار از روش تأکید و تکرار در لباسهای مختلف استفاده می کند، در این آیه و آیه بعد بار دیگر به مسأله تحریم بی دلیل پاره ای از غذاهای حلال و سالم در عصر جاهلیت به وسیله مشرکان باز می گردد، منتهی روی سخن را در اینجا به مؤمنان می کند، می فرماید: «ای افراد با ایمان از نعمتهای پاکیزه که به شما روزی داده ایم بخورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ).

«و شکر خدا را بجا آورید اگر او را می پرستید» (وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 3209

این نعمتهای پاک و حلال که ممنوعیتی ندارد و موافق طبع و فطرت سالم انسانی است برای شما آفریده شده است چرا از آن استفاده نکنید؟

سوره البقره (2) : آیه 173

(آیه 173)- در این آیه برای روشن ساختن غذاهای حرام و ممنوع و قطع کردن هر گونه بهانه چنین می گوید: «خداوند تنها گوشت مردار، خون، گوشت خوک، و گوشت هر حیوانی را که به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن گفته شود تحریم کرده است» (إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ).

و از آنجا که گاه ضرورتهایی پیش می آید که انسان برای حفظ جان خویش مجبور به استفاده از بعضی غذاهای حرام می شود قرآن در ذیل آیه آن را استثنا کرده و می گوید: «ولی کسی که مجبور شود (برای نجات جان خویش از مرگ) از آنها بخورد گناهی بر او نیست، به شرط این که ستمگر و متجاوز نباشد»! (فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ).

به این ترتیب برای این که اضطرار بهانه و دستاویزی برای زیاده روی در خوردن غذاهای حرام نشود با دو کلمه «غَیْرَ باغٍ» (یعنی طلب لذت کردن) و «لا عادٍ» (یعنی متجاوز از حد ضرورت) گوشزد می کند که این اجازه تنها برای کسانی است که خواهان لذت از خوردن این محرمات نباشند و از مقدار لازم که برای نجات از مرگ ضروری است تجاوز نکنند.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند غفور و رحیم است» (إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

همان خداوندی که این گوشتها را تحریم کرده با رحمت خاصش در موارد ضرورت اجازه استفاده از آن را داده است (1)

سوره البقره (2) : آیه 174
اشاره

آیه 174

شأن نزول:

به اتفاق همه مفسران این آیه و دو آیه بعد در مورد اهل کتاب نازل شده است، و به گفته بسیاری مخصوصا به علمای یهود نظر دارد که پیش از ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله صفات و نشانه های او را مطابق آنچه در کتب خود یافته بودند برای مردم بازگو می کردند، ولی پس از ظهور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مشاهده

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 3210


1- پیرامون «فلسفه تحریم گوشتهای حرام» به بحث جالبی که در «تفسیر نمونه» جلد اول ذیل همین آیه آمده است رجوع کنید.

گرایش مردم به او ترسیدند که اگر همان روش سابق را ادامه دهند منافع آنها به خطر بیفتد و هدایا و میهمانیهایی که برای آنها ترتیب می دادند از دست برود!، لذا اوصاف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را که در تورات نازل شده بود کتمان کردند، این سه آیه نازل شد و سخت آنها را نکوهش کرد.

تفسیر:

باز هم نکوهش از کتمان حق- این آیه تأکیدی است بر آنچه در آیه 159 همین سوره در زمینه کتمان حق گذشت. نخست می گوید: «کسانی که کتمان می کنند کتابی را که خدا نازل کرده و آن را به بهای کمی می فروشند آنها در حقیقت جز آتش چیزی نمی خورند»! (إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ).

آری! هدایا و اموالی را که از این راه تحصیل می کنند آتشهای سوزانی است که در درون وجود آنان وارد می شود.

سپس به یک مجازات مهم معنوی آنها که از مجازات مادی بسیار دردناکتر است پرداخته، می گوید: «خداوند روز قیامت با آنها سخن نمی گوید، و آنان را پاکیزه نمی کند، و عذاب دردناکی در انتظارشان است»! (وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

یکی از بزرگترین مواهب الهی در جهان دیگر این است که خدا با مردم با ایمان از طریق لطف سخن می گوید. یعنی با قدرت بی پایانش امواج صوتی را در فضا می آفریند به گونه ای که قابل درک و شنیدن باشد و یا از طریق الهام و با زبان دل با بندگان خاصش سخن می گوید.

سوره البقره (2) : آیه 175

(آیه 175)- این آیه وضع این گروه را مشخص تر می سازد و نتیجه کارشان را در این معامله زیانبار چنین باز گو می کند: «اینها کسانی هستند که گمراهی را با هدایت و عذاب را با آمرزش مبادله کرده اند» (أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَهَ بِالْهُدی وَ الْعَذابَ بِالْمَغْفِرَهِ).

و به این ترتیب از دو سو گرفتار زیان خسران شده اند.

لذا در پایان آیه اضافه می کند، راستی عجیب است که «چقدر در برابر آتش

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 3211

خشم و غضب خدا جسور و خونسردند»؟! (فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ).

سوره البقره (2) : آیه 176

(آیه 176)- در این آیه می گوید: «این تهدیدها و وعده های عذاب که برای کتمان کنندگان حق بیان شده است به خاطر این است که خداوند کتاب آسمانی قرآن را به حق و توأم با دلایل روشن نازل کرده تا جای هیچ گونه شبهه و ابهامی برای کسی باقی نماند» (ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ).

با این حال گروهی بخاطر حفظ منافع کثیف خویش دست به توجیه و تحریف می زنند و در کتاب آسمانی اختلافها بوجود می آورند.

«چنین کسانی که اختلاف در کتاب آسمانی می کنند بسیار از حقیقت دورند» (وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتابِ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ).

سوره البقره (2) : آیه 177

آیه 177- شأن نزول: چون تغییر قبله سر و صدای زیادی در میان مردم بخصوص یهود و نصاری به راه انداخت، یهود که بزرگترین سند افتخار خود (پیروی مسلمین از قبله آنان) را از دست داده بودند زبان به اعتراض گشودند، که قرآن در آیه 142 با جمله (سَیَقُولُ السُّفَهاءُ) به آن اشاره کرده است. این آیه نازل گردید و تأیید کرد که این همه گفتگو در مسأله قبله صحیح نیست بلکه مهم تر از قبله مسائل دیگری است که معیار ارزش انسانهاست و باید به آنها توجه شود و آن مسائل را در این آیه شرح داده است.

تفسیر:

ریشه و اساس همه نیکیها- در تفسیر آیات تغییر قبله گذشت که مخالفین اسلام از یک سو و تازه مسلمانان از سوی دیگر چه سر و صدایی پیرامون تغییر قبله به راه انداختند.

این آیه روی سخن را به این گروهها کرده، می گوید: «نیکی تنها این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی شرق و غرب کنید و تمام وقت خود را صرف این مسأله نمایید» (لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ).

قرآن سپس به بیان مهمترین اصول نیکیها در ناحیه ایمان و اخلاق و عمل ضمن بیان شش عنوان پرداخته چنین می گوید: «بلکه نیکی (نیکوکار) کسانی هستند که به خدا و روز آخر و فرشتگان و کتابهای آسمانی و پیامبران ایمان

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 3212

آورده اند» (وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ).

پس از ایمان به مسأله انفاق و ایثار و بخششهای مالی اشاره می کند، و می گوید: «مال خود را با تمام علاقه ای که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه، و سائلان و بردگان می دهند» (وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ). بدون شک گذشتن از مال و ثروت برای همه کس کار آسانی نیست. چرا که حبّ آن تقریبا در همه دلها است، و تعبیر عَلی حُبِّهِ نیز اشاره به همین حقیقت است که آنها در برابر این خواسته دل برای رضای خدا مقاومت می کنند.

سومین اصل از اصول نیکیها را برپا داشتن نماز می شمرد و می گوید: «آنها نماز را برپا می دارند» (وَ أَقامَ الصَّلاهَ).

چهارمین برنامه آنها را ادای زکات و حقوق واجب مالی ذکر کرده، می گوید:

«آنها زکات را می پردازند» (وَ آتَی الزَّکاهَ).

بسیارند افرادی که در پاره ای از موارد حاضرند به مستمندان کمک کنند اما در ادای حقوق واجب سهل انگار می باشند، و به عکس گروهی غیر از ادای حقوق واجب به هیچ گونه کمک دیگری تن در نمی دهند، آیه فوق نیکوکار را کسی می داند که در هر دو میدان انجام وظیفه کند.

پنجمین ویژگی آنها را وفای به عهد می شمرد، و می گوید: «کسانی هستند که به عهد خویش به هنگامی که پیمان می بندند وفا می کنند» (وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا).

چرا که سرمایه زندگی اجتماعی اعتماد متقابل افراد جامعه است، لذا در روایات اسلامی چنین می خوانیم که مسلمانان موظفند سه برنامه را در مورد همه انجام دهند، خواه طرف مقابل، مسلمان باشد یا کافر، نیکوکار باشد یا بدکار، و آن سه عبارتند از: وفای به عهد، ادای امانت و احترام به پدر و مادر.

و بالاخره ششمین و آخرین برنامه این گروه نیکوکار را چنین شرح می دهد:

«کسانی هستند که در هنگام محرومیت و فقر، و به هنگام بیماری و درد، و همچنین

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 3213

در موقع جنگ با دشمن، صبر و استقامت به خرج می دهند، و در برابر این حوادث زانو نمی زنند» (وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ).

و در پایان آیه به عنوان جمع بندی و تأکید بر شش صفت عالی گذشته می گوید: «آنها کسانی هستند که راست می گویند و آنان پرهیزکارانند» (أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ).

راستگویی آنها از اینجا روشن می شود که اعمال و رفتارشان از هر نظر با اعتقاد و ایمانشان هماهنگ است، و تقوا و پرهیزکاریشان از اینجا معلوم می شود که آنها هم وظیفه خود را در برابر «اللّه» و هم در برابر نیازمندان و محرومان و کل جامعه انسانی و هم در برابر خویشتن خویش انجام می دهند.

جالب این که شش صفت برجسته فوق هم شامل اصول اعتقادی و اخلاقی و هم برنامه های عملی است.

سوره البقره (2) : آیه 178
اشاره

آیه 178

شأن نزول:

عادت عرب جاهلی بر این بود که اگر کسی از قبیله آنها کشته می شد تصمیم می گرفتند تا آنجا که قدرت دارند از قبیله قاتل بکشند، و این فکر تا آنجا پیش رفته بود که حاضر بودند بخاطر کشته شدن یک فرد تمام طایفه قاتل را نابود کنند این آیه نازل شد و حکم عادلانه قصاص را بیان کرد.

این حکم اسلامی، در واقع حد وسطی بود میان دو حکم مختلف که آن زمان وجود داشت بعضی قصاص را لازم می دانستند و بعضی تنها دیه را لازم می شمردند، اسلام قصاص را در صورت عدم رضایت اولیای مقتول، و دیه را به هنگام رضایت طرفین قرار داد.

تفسیر:

قصاص مایه حیات شماست! از این آیه به بعد یک سلسله از احکام اسلامی مطرح می شود نخست از مسأله حفظ احترام خونها آغاز می کند، و خط بطلان بر آداب و سنن جاهلی می کشد، مؤمنان را مخاطب قرار داده چنین می گوید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید حکم قصاص در مورد کشتگان بر شما نوشته شده است» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی).

انتخاب واژه «قصاص» نشان می دهد که اولیاء مقتول حق دارند نسبت به

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 3214

قاتل همان را انجام دهند که او مرتکب شده.

ولی به این مقدار قناعت نکرده، در دنباله آیه مسأله مساوات را با صراحت بیشتر مطرح می کند و می گوید: «آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، و زن در برابر زن» (الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی).

البته این مسأله دلیل بر برتری خون مرد نسبت به زن نیست و توضیح آن خواهد آمد.

سپس برای این که روشن شود که مسأله قصاص حقی برای اولیای مقتول است و هرگز یک حکم الزامی نیست، و اگر مایل باشند می توانند قاتل را ببخشند و خونبها بگیرند، یا اصلا خونبها هم نگیرند، اضافه می کند: «اگر کسی از ناحیه برادر دینی خود مورد عفو قرار گیرد (و حکم قصاص با رضایت طرفین تبدیل به خونبها گردد) باید از روش پسندیده ای پیروی کند (و برای پرداخت دیه طرف را در فشار نگذارد) و او هم در پرداختن دیه کوتاهی نکند» (فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْ ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسانٍ).

در پایان آیه برای تأکید و توجه دادن به این امر که تجاوز از حد از ناحیه هر کس بوده باشد مجازات شدید دارد می گوید: «این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگارتان، و کسی که بعد از آن از حد خود تجاوز کند عذاب دردناکی در انتظار او است» (ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَهٌ فَمَنِ اعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ).

این دستور عادلانه «قصاص» و «عفو» از یکسو روش فاسد عصر جاهلیت را که همچون دژخیمان عصر فضا، گاه در برابر یک نفر صدها نفر را به خاک و خون می کشیدند محکوم می کند.

و از سوی دیگر راه عفو را به روی مردم نمی بندد، و از سوی سوم می گوید بعد از برنامه عفو و گرفتن خونبها هیچ یک از طرفین حق تعدی ندارند، بر خلاف اقوام جاهلی که اولیای مقتول گاهی بعد از عفو و حتی گرفتن خونبها قاتل را می کشتند! اما جنایتکارانی که به جنایت خود افتخار می کنند و از آن ندامت و پشیمانی ندارند نه شایسته نام برادرند و نه مستحق عفو و گذشت!

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 3215

سوره البقره (2) : آیه 179
اشاره

(آیه 179)- این آیه با یک عبارت کوتاه و بسیار پرمعنی پاسخ بسیاری از سؤالات را در زمینه مسأله قصاص بازگو می کند و می گوید: «ای خردمندان! قصاص برای شما مایه حیات و زندگی است، باشد که تقوا پیشه کنید» (وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

این آیه آن چنان جالب است که به صورت یک شعار اسلامی در اذهان همگان نقش بسته، و به خوبی نشان می دهد که قصاص اسلامی به هیچ وجه جنبه انتقامجویی ندارد. از یکسو ضامن حیات جامعه است، زیرا اگر حکم قصاص به هیچ وجه وجود نداشت و افراد سنگدل احساس امنیت می کردند. جان مردم بی گناه به خطر می افتاد. همان گونه که در کشورهایی که حکم قصاص به کلی لغو شده آمار قتل و جنایت به سرعت بالا رفته است.

و از سوی دیگر مایه حیات قاتل است، چرا که او را از فکر آدمکشی تا حد زیادی باز می دارد و کنترل می کند.

آیا خون مرد رنگین تر است؟

ممکن است بعضی ایراد کنند که در آیات قصاص دستور داده شده که نباید «مرد» بخاطر قتل «زن» مورد قصاص قرار گیرد، مگر خون مرد از خون زن رنگین تر است؟ در پاسخ باید گفت: مفهوم آیه این نیست که مرد نباید در برابر زن قصاص شود، بلکه اولیای زن مقتول می توانند مرد جنایتکار را به قصاص برسانند به شرط آن که نصف مبلغ دیه را بپردازند.

توضیح این که: مردان غالبا در خانواده عضو مؤثر اقتصادی هستند و مخارج خانواده را متحمل می شوند، بنابراین تفاوت میان از بین رفتن «مرد» و «زن» از نظر اقتصادی و جنبه های مالی بر کسی پوشیده نیست، لذا اسلام با قانون پرداخت نصف مبلغ دیه در مورد قصاص مرد، رعایت حقوق همه افراد را کرده و از این خلاء اقتصادی و ضربه نابخشودنی، که به یک خانواده می خورد جلوگیری نموده است.

اسلام هرگز اجازه نمی دهد که به بهانه لفظ «تساوی» حقوق افراد دیگری مانند فرزندان شخصی که مورد قصاص قرار گرفته پایمال گردد.

سوره البقره (2) : آیه 180

(آیه 180)- وصیّتهای شایسته! در آیات گذشته سخن از مسائل جانی

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 3216

و قصاص در میان بود، در این آیه و دو آیه بعد به قسمتی از احکام وصایا که ارتباط با مسائل مالی دارد می پردازد و به عنوان یک حکم الزامی می گوید: «بر شما نوشته شده هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد اگر چیز خوبی (مالی) از خود بجای گذارده وصیت بطور شایسته برای پدر و مادر و نزدیکان کند» (کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّهُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ).

و در پایان آیه اضافه می کند «این حقی است بر ذمه پرهیزکاران» (حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ).

جالب این که در اینجا به جای کلمه «مال» کلمه «خیر» گفته شده است.

این تعبیر نشان می دهد که اسلام ثروت و سرمایه ای را که از طریق مشروع به دست آمده باشد و در مسیر سود و منفعت اجتماع بکار گرفته شود خیر و برکت می داند و بر افکار نادرست آنها که ذات ثروت را چیز بدی می دانند خط بطلان می کشد.

ضمنا این تعبیر اشاره لطیفی به مشروع بودن ثروت است، زیرا اموال نامشروعی که انسان از خود به یادگار می گذارد خیر نیست بلکه شر و نکبت است.

سوره البقره (2) : آیه 181

(آیه 181)- هنگامی که وصیت جامع تمام ویژگیهای بالا باشد، از هر نظر محترم و مقدس است، و هر گونه تغییر و تبدیل در آن ممنوع و حرام است، لذا این آیه می گوید: «کسی که وصیت را بعد از شنیدنش تغییر دهد گناهش بر کسانی است که آن را تغییر می دهند» (فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ ما سَمِعَهُ فَإِنَّما إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ).

و اگر گمان کنند که خداوند از توطئه هایشان خبر ندارد سخت در اشتباهند.

«خداوند شنوا و دانا است» (إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

آیه فوق اشاره به این حقیقت است که خلافکاریهای «وصی» (کسی که عهده دار انجام وصایا است) هرگز اجر و پاداش وصیت کننده را از بین نمی برد، او به اجر خود رسیده، تنها گناه بر گردن وصی است که تغییری در کمیت یا کیفیت و یا اصل وصیت داده است.

سوره البقره (2) : آیه 182
اشاره

(آیه 182)- تا به اینجا این حکم اسلامی کاملا روشن شد که هر گونه تغییر

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 3217

و تبدیل در وصیتها به هر صورت و به هر مقدار باشد گناه است، اما از آنجا که هر قانونی استثنایی دارد، در این آیه می گوید: «هر گاه وصی بیم انحرافی در وصیت کننده داشته باشد- خواه این انحراف ناآگاهانه باشد یا عمدی و آگاهانه- و آن را اصلاح کند گناهی بر او نیست (و مشمول قانون تبدیل وصیت نمی باشد) خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

1- فلسفه وصیّت:

از قانون ارث تنها یک عده از بستگان آن هم روی حساب معینی بهره مند می شوند در حالی که شاید عده دیگری از فامیل، و احیانا بعضی از دوستان و آشنایان نزدیک، نیاز مبرمی به کمکهای مالی داشته باشند.

و نیز در مورد بعضی از وارثان گاه مبلغ ارث پاسخگوی نیاز آنها نیست، لذا در کنار قانون ارث قانون وصیت را قرار داده و به مسلمانان اجازه می دهد نسبت به یک سوم از اموال خود (برای بعد از مرگ) خویش تصمیم بگیرند.

از اینها گذشته گاه انسان مایل است کارهای خیری انجام دهد، اما در زمان حیاتش به دلایلی موفق نشده، منطق عقل ایجاب می کند برای انجام این کارهای خیر لا اقل برای بعد از مرگش محروم نماند. مجموع این امور موجب شده است که قانون وصیت در اسلام تشریع گردد.

در روایات اسلامی تأکیدهای فراوانی در زمینه وصیت شده از جمله، در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که بدون وصیت از دنیا برود مرگ او مرگ جاهلیت است».

2- عدالت در وصیّت:

در روایات اسلامی تأکیدهای فراوانی روی «عدم جور» و «عدم ضرار» در وصیت دیده می شود که از مجموع آن استفاده می شود همان اندازه که وصیت کار شایسته و خوبی است تعدی در آن مذموم و از گناهان کبیره است در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «کسی که در وصیتش عدالت را رعایت کند همانند این است که همان اموال را در حیات خود در راه خدا

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 3218

داده باشد. و کسی که در وصیتش تعدی کند نظر لطف پروردگار در قیامت از او بر گرفته خواهد شد».

سوره البقره (2) : آیه 183

(آیه 183)- روزه سر چشمه تقوا- به دنبال چند حکم مهم اسلامی در اینجا به بیان یکی دیگر از این احکام که از مهمترین عبادات محسوب می شود می پردازد و آن روزه است، و با همان لحن تأکید آمیز گذشته می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته شده است آن گونه که بر امتهایی که قبل از شما بودند، نوشته شده بود» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

و بلافاصله فلسفه این عبادت انسان ساز و تربیت آفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان می کند: «شاید پرهیزکار شوید» (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 184

(آیه 184)- در این آیه برای این که باز از سنگینی روزه کاسته شود چند دستور دیگر را در این زمینه بیان می فرماید، نخست می گوید: «چند روز معدودی را باید روزه بدارید» (أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ).

دیگر این که: «کسانی که از شما بیمار یا مسافر باشند و روزه گرفتن برای آنها مشقت داشته باشد از این حکم معافند و باید روزهای دیگر را بجای آن روزه بگیرند» (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ).

سوم: «کسانی که با نهایت زحمت باید روزه بگیرند (مانند پیرمردان و پیرزنان و بیماران مزمن که بهبودی برای آنها نیست) لازم نیست مطلقا روزه بگیرند، بلکه باید بجای آن کفاره بدهند، مسکینی را اطعام کنند» (وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ).

«و آن کس که مایل باشد بیش از این در راه خدا اطعام کند برای او بهتر است» (فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ).

و بالاخره در پایان آیه این واقعیت را بازگو می کند که: «روزه گرفتن برای شما بهتر است اگر بدانید» (وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

و این جمله تأکید دیگری بر فلسفه روزه است.

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 3219

سوره البقره (2) : آیه 185
اشاره

(آیه 185)- این آیه زمان روزه و قسمتی از احکام و فلسفه های آن را شرح می دهد، نخست می گوید: «آن چند روز معدود را که باید روزه بدارید ماه رمضان است» (شَهْرُ رَمَضانَ).

«همان ماهی که قرآن در آن نازل شد» (الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ).

«همان قرآنی که مایه هدایت مردم، و دارای نشانه های هدایت، و معیارهای سنجش حق و باطل است» (هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ).

سپس بار دیگر حکم مسافران و بیماران را به عنوان تأکید بازگو کرده، می گوید: «کسانی که در ماه رمضان در حضر باشند باید روزه بگیرند، اما آنها که بیمار یا مسافرند روزهای دیگر را بجای آن روزه می گیرند» (فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ).

در قسمت آخر آیه بار دیگر به فلسفه تشریع روزه پرداخته، می گوید:

«خداوند راحتی شما را می خواهد و زحمت شما را نمی خواهد» (یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ).

سپس اضافه می کند: «هدف آن است که شما تعداد این روزها را کامل کنید» (وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ).

و در آخرین جمله می فرماید: «تا خدا را بخاطر این که شما را هدایت کرده بزرگ بشمرید، و شاید شکر نعمتهای او را بگذارید» (وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

1- اثرات تربیتی، اجتماعی و بهداشتی روزه-
اشاره

از فواید مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف»، و اراده انسان را «قوی»، و غرایز او را «تعدیل» می کند.

روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد، و عملا ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او می تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد، و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 3220

در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانی و معنوی آن است.

خلاصه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقی داده و به جهان فرشتگان صعود می دهد، جمله «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (باشد که پرهیزکار شوید) اشاره به همه این حقایق است.

و نیز حدیث معروف الصّوم جنّه من النّار: «روزه سپری است در برابر آتش دوزخ» اشاره به همین موضوع است.

و نیز در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «بهشت دری دارد به نام «ریان» (سیراب شده) که تنها روزه داران از آن وارد می شوند.

اثر اجتماعی روزه-

بر کسی پوشیده نیست روزه یک درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است. در حدیث معروفی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که «هشام بن حکم» از علت تشریع روزه پرسید، امام علیه السّلام فرمود: «روزه به این دلیل واجب شده که میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد، و این بخاطر آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق کند، چرا که اغنیاء معمولا هر چه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می خواهد میان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند».

اثر بهداشتی و درمانی روزه-

در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجزه آسای «امساک» در درمان انواع بیماریها به ثبوت رسیده، زیرا می دانیم: عامل بسیاری از بیماریها، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است، چون مواد اضافی، جذب نشده به صورت چربیهای مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربی و قند اضافی در خون باقی می ماند، این مواد اضافی در لابلای عضلات بدن در واقع لجنزارهای متعفنی برای پرورش انواع میکروبهای بیماریهای عفونی است، و در این حال بهترین راه برای مبارزه با این بیماریها نابود کردن این لجنزارها از طریق امساک و روزه است! روزه زباله ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی» می کند.

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 3221

در حدیث معروفی پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله اسلام می فرماید: «صوموا تصحّوا»: «روزه بگیرید تا سالم شوید».

و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله رسیده است (المعده بیت کلّ داء و الحمیه رأس کلّ دواء): «معده خانه تمام دردها است و امساک بالاترین داروها»

2- روزه در امّتهای پیشین-

از تورات و انجیل فعلی نیز بر می آید که روزه در میان یهود و نصاری بوده و اقوام و ملل دیگر هنگام مواجه شدن با غم و اندوه روزه می گرفته اند، و نیز از تورات برمی آید که موسی (ع) چهل روز روزه داشته است، و همچنین به هنگام توبه و طلب خشنودی خداوند، یهود روزه می گرفتند.

حضرت مسیح نیز چنانکه از «انجیل» استفاده می شود، چهل روز، روزه داشته.

به این ترتیب اگر قرآن می گوید «کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» (همان گونه که بر پیشینیان نوشته شد) شواهد تاریخی فراوانی دارد که در منابع مذاهب دیگر- حتی بعد از تحریف- به چشم می خورد.

3- امتیاز ماه مبارک رمضان-

این که ماه رمضان برای روزه گرفتن انتخاب شده در آیه مورد بحث نکته برتری آن چنین بیان شده که قرآن در این ماه نازل گردیده، و در روایات اسلامی نیز چنین آمده است که همه کتابهای بزرگ آسمانی «تورات»، «انجیل»، «زبور»، «صحف» و «قرآن» همه در این ماه نازل شده اند.

امام صادق علیه السّلام می فرماید: «تورات» در ششم ماه مبارک رمضان، «انجیل» در دوازدهم و «زبور» در هیجدهم و «قرآن مجید» در شب قدر نازل گردیده است.

به این ترتیب ماه رمضان همواره ماه نزول کتابهای بزرگ آسمانی و ماه تعلیم و تربیت بوده است. برنامه تربیتی روزه نیز باید با آگاهی هر چه بیشتر و عمیقتر از تعلیمات آسمانی هماهنگ گردد، تا جسم و جان آدمی را از آلودگی گناه شستشو دهد.

سوره البقره (2) : آیه 186
اشاره

آیه 186

شأن نزول:

کسی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرسید: آیا خدای ما نزدیک است تا آهسته با او مناجات کنیم؟ یا دور است تا با صدای بلند او را بخوانیم؟ آیه نازل شد (و به آنها پاسخ داد که خدا به بندگانش نزدیک است).

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 3222

تفسیر:

سلاحی به نام دعا و نیایش- از آنجا که یکی از وسائل ارتباط بندگان با خدا مسأله دعا و نیایش است در این آیه روی سخن را به پیامبر کرده، می گوید:

«هنگامی که بندگانم از تو در باره من سؤال کنند بگو من نزدیکم» (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ).

نزدیکتر از آنچه تصور کنید، نزدیکتر از شما به خودتان، و نزدیکتر از شریان گردنهایتان، چنانکه در جای دیگر می خوانیم: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (سوره ق، آیه 16).

سپس اضافه می کند: «من دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می خواند اجابت می کنم» (أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ).

«بنابراین باید بندگان من دعوت مرا بپذیرند» (فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی).

«و به من ایمان آورند» (وَ لْیُؤْمِنُوا بِی).

«باشد که راه خود را پیدا کنند و به مقصد برسند» (لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ).

جالب این که در این آیه خداوند هفت مرتبه به ذات پاک خود اشاره کرده و هفت بار به بندگان! و از این نهایت پیوستگی و قرب و ارتباط، محبت خود را نسبت به آنان مجسم ساخته است! «دعا» یک نوع خود آگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند باطنی با مبدء همه نیکیها و خوبیهاست.

«دعا» یک نوع عبادت و خضوع و بندگی است، و انسان به وسیله آن توجه تازه ای به ذات خداوند پیدا می کند، و همانطور که همه عبادات اثر تربیتی دارد «دعا» هم دارای چنین اثری خواهد بود.

و این که می گویند: «دعا فضولی در کار خداست! و خدا هر چه مصلحت باشد انجام می دهد» توجه ندارند که مواهب الهی بر حسب استعدادها و لیاقتها تقسیم می شود، هر قدر استعداد و شایستگی بیشتر باشد سهم بیشتری از آن مواهب نصیب انسان می گردد.

لذا می بینیم امام صادق علیه السّلام می فرماید: انّ عند اللّه عزّ و جلّ منزله لا تنال الّا

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 3223

بمسأله: «در نزد خداوند مقاماتی است که بدون دعا کسی به آن نمی رسد»! دانشمندی می گوید: «وقتی که ما نیایش می کنیم خود را به قوه پایان ناپذیری که تمام کائنات را به هم پیوسته است متصل و مربوط می سازیم»

سوره البقره (2) : آیه 187
اشاره

آیه 187

شأن نزول:

از روایات اسلامی چنین استفاده می شود که در آغاز نزول حکم روزه، مسلمانان تنها حق داشتند قبل از خواب شبانه، غذا بخورند، چنانچه کسی در شب به خواب می رفت سپس بیدار می شد خوردن و آشامیدن بر او حرام بود.

و نیز در آن زمان آمیزش با همسران در روز و شب ماه رمضان مطلقا تحریم شده بود.

یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام «مطعم بن جبیر» که مرد ضعیفی بود با این حال روزه می داشت، هنگام افطار وارد خانه شد، همسرش رفت برای افطار او غذا حاضر کند بخاطر خستگی خواب او را ربود، وقتی بیدار شد گفت من دیگر حق افطار ندارم، با همان حال شب را خوابید و صبح در حالی که روزه دار بود برای حفر خندق (در آستانه جنگ احزاب) در اطراف مدینه حاضر شد، در اثناء تلاش و کوشش به واسطه ضعف و گرسنگی مفرط بیهوش شد، پیامبر بالای سرش آمد و از مشاهده حال او متأثر گشت.

و نیز جمعی از جوانان مسلمان که قدرت کنترل خویشتن را نداشتند شبهای ماه رمضان با همسران خود آمیزش می نمودند.

در این هنگام آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد که در تمام طول شب می توانند غذا بخورند و با همسران خود آمیزش جنسی داشته باشند.

تفسیر:
اشاره

توسعه ای در حکم روزه- چنانکه در شأن نزول خواندیم در آغاز اسلام آمیزش با همسران در شب و روز ماه رمضان مطلقا ممنوع بود، و همچنین خوردن و آشامیدن پس از خواب و این شاید آزمایشی بود برای مسلمین و هم برای آماده ساختن آنها نسبت به پذیرش احکام روزه. این آیه که شامل چهار حکم اسلامی در زمینه روزه و اعتکاف است نخست در قسمت اول می گوید: «در شبهای

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 3224

ماه روزه آمیزش جنسی با همسرانتان برای شما حلال شده است» (أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ).

سپس به فلسفه این موضوع پرداخته، می گوید: «زنان لباس شما هستند و شما لباس آنها» (هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ).

لباس از یکسو انسان را از سرما و گرما و خطر بر خورد اشیا به بدن حفظ می کند، و از سوی دیگر عیوب او را می پوشاند. و از سوی سوم زینتی است برای تن آدمی، این تشبیه که در آیه فوق آمده اشاره به همه این نکات است.

سپس قرآن علت این تغییر قانون الهی را بیان کرده می گوید: «خداوند می دانست که شما به خویشتن خیانت می کردید (و این عمل را که ممنوع بود بعضا انجام می دادید) خدا بر شما توبه کرد، و شما را بخشید» (عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ وَ عَفا عَنْکُمْ).

آری! برای این که شما آلوده گناه بیشتر نشوید خدا به لطف و رحمتش این برنامه را بر شما آسان ساخت و از مدت محدودیت آن کاست.

اکنون که چنین است با آنها آمیزش کنید و آنچه را خداوند بر شما مقرر داشته طلب نمایید» (فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ).

سپس به بیان دومین حکم می پردازد و می گوید: «بخورید و بیاشامید تا رشته سپید صبح از رشته سیاه شب برای شما آشکار گردد» (وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ).

بعد به بیان سومین حکم پرداخته می گوید: «سپس روزه را تا شب تکمیل کنید» (ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ).

این جمله تأکیدی است بر ممنوع بودن خوردن و نوشیدن و آمیزش جنسی در روزها برای روزه داران، و نیز نشان دهنده آغاز و انجام روزه است که از طلوع فجر شروع و به شب ختم می شود.

سر انجام به چهارمین و آخرین حکم پرداخته می گوید: «هنگامی که در مساجد مشغول اعتکاف هستید با زنان آمیزش نکنید» (وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 3225

عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ)

.بیان این حکم مانند استثنایی است برای حکم گذشته زیرا به هنگام اعتکاف که حد اقل مدت آن سه روز است روزه می گیرند اما در این مدت نه در روز حق آمیزش جنسی با زنان دارند و نه در شب.

در پایان آیه، اشاره به تمام احکام گذشته کرده چنین می گوید: «اینها مرزهای الهی است به آن نزدیک نشوید» (تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها).

زیرا نزدیک شدن به مرز وسوسه انگیز است، و گاه سبب می شود که انسان از مرز بگذرد و در گناه بیفتد.

آری! این چنین خداوند آیات خود را برای مردم روشن می سازد، شاید پرهیزکاری پیشه کنند» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

آغاز و پایان، تقواست-

جالب این که در نخستین آیه مربوط به احکام روزه خواندیم که هدف نهایی از آن تقوا است، همین تعبیر عینا در پایان آخرین آیه نیز آمده است (لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ) و این نشان می دهد که تمام این برنامه ها وسیله ای هستند برای پرورش روح تقوا و خویشتنداری و ملکه پرهیز از گناه و احساس مسؤولیت در انسانها!

سوره البقره (2) : آیه 188
اشاره

(آیه 188)- این آیه اشاره به یک اصل کلی و مهم اسلامی می کند که در تمام مسائل اقتصادی حاکم است، و به یک معنی می شود تمام ابواب فقه اسلامی را در بخش اقتصاد زیر پوشش آن قرار داد، نخست می فرماید: «اموال یکدیگر را در میان خود به باطل و ناحق نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ) (1) مفهوم آیه فوق عمومیت دارد و هر گونه تصرف در اموال دیگران از غیر طریق صحیح و به ناحق مشمول این نهی الهی است. و تمام معاملاتی که هدف صحیحی را تعقیب نمی کند و پایه و اساس عقلایی ندارد مشمول این آیه است.

جالب این که قرار گرفتن آیه مورد بحث بعد از آیات روزه (182- 187) نشانه

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 3226


1- «باطل» به معنی زایل و از بین رونده است.

یک نوع همبستگی در میان این دو است، در آنجا نهی از خوردن و آشامیدن بخاطر انجام یک عبادت الهی می کند و در اینجا نهی از خوردن اموال مردم به ناحق (که این هم نوع دیگری از روزه و ریاضت نفوس است) و در واقع هر دو شاخه هایی از تقوا محسوب می شود، همان تقوایی که به عنوان هدف نهایی روزه معرفی شده است.

سپس در ذیل آیه، انگشت روی یک نمونه بارز «اکل مال به باطل» (خوردن اموال مردم به ناحق) گذاشته که بعضی از مردم آن را حق خود می شمرند به گمان این که به حکم قاضی، آن را به چنگ آورده اند، می فرماید: «برای خوردن قسمتی از اموال مردم به گناه و بخشی از آن را به قضات ندهید در حالی که می دانید» (وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

رشوه خواری بلای بزرگ جامعه ها!

یکی از بلاهای بزرگی که از قدیمترین زمانها دامنگیر بشر شده و امروز با شدت بیشتر ادامه دارد بلای رشوه خواری است که یکی از بزرگترین موانع اجرای عدالت اجتماعی بوده و هست. و سبب می شود قوانین که قاعدتا باید حافظ منافع طبقات ضعیف باشد، به سود مظالم طبقات نیرومند که باید قانون آنها را محدود کند به کار بیفتد.

بدیهی است که اگر باب رشوه گشوده شود قوانین درست نتیجه معکوس خواهد داد و قوانین بازیچه ای در دست اقویا برای ادامه ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ضعفا خواهد شد. لذا در اسلام رشوه خواری یکی از گناهان کبیره محسوب می شود.

ولی قابل توجه است که زشتی رشوه سبب می شود که این هدف شوم در لابلای عبارات و عناوین فریبنده دیگر انجام گیرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نامهایی مانند هدیه، تعارف، حق الزحمه و انعام استفاده کنند. ولی این تغییر نامها به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمی دهد و در هر صورت پولی که از این طریق گرفته می شود حرام و نامشروع است.

در نهج البلاغه در داستان هدیه آوردن «اشعث بن قیس» می خوانیم که: او برای پیروزی بر طرف دعوای خود در محکمه عدل علی علیه السّلام متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ به در خانه علی علیه السّلام آورد و نام آن را هدیه گذاشت

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 3227

علی علیه السّلام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزایت اشک بریزند، آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق باز داری؟ ... به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنها است به من دهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم هرگز نخواهم کرد، دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزشتر است علی را با نعمتهای فانی و لذتهای زود گذر چه کار؟ ...»

اسلام رشوه را در هر شکل و قیافه ای محکوم کرده است، در تاریخ زندگی پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم که: به او خبر دادند یکی از فرماندارانش رشوه ای در شکل هدیه پذیرفته، حضرت برآشفت و به او فرمود: کیف تأخذ ما لیس لک بحقّ:

«چرا آن که حق تو نیست می گیری»؟ او در پاسخ با معذرت خواهی گفت: «آنچه گرفتم هدیه ای بود ای پیامبر خدا» پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «اگر شما در خانه بنشینید و از طرف من فرماندار محلی نباشید آیا مردم به شما هدیه می دهند؟! سپس دستور داد هدیه را گرفتند و در بیت المال قرار دادند و وی را از کار بر کنار کرد».

چه خوبست مسلمانان از کتاب آسمانی خود الهام بگیرند و همه چیز را پای بت رشوه خواری قربانی نکنند.

سوره البقره (2) : آیه 189
اشاره

آیه 189

شأن نزول:

جمعی از یهود از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند هلال ماه برای چیست؟ و چه فایده دارد؟ آیه نازل شد- و فواید مادی و معنوی آن را در نظام زندگی انسانها بیان کرد.

تفسیر:
اشاره

همان طور که در شأن نزول آمده است گروهی در مورد هلال ماه از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پرسشهایی داشتند، قرآن سؤال آنها را به این صورت منعکس کرده است، می فرماید: «در باره هلالهای ماه از تو سؤال می کنند» (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّهِ).

سپس می فرماید: «بگو: اینها بیان اوقات (طبیعی) برای مردم و حجّ است» (قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ).

هم در زندگی روزانه از آن استفاده می کنند و هم در عبادتهایی که وقت معینی در سال دارد، در حقیقت ماه یک تقویم طبیعی برای افراد بشر محسوب می شود. که مردم اعم از باسواد و بی سواد در هر نقطه ای از جهان باشند می توانند از این تقویم

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 3228

طبیعی استفاده کنند، و اصولا یکی از امتیازات قوانین اسلام این است که دستورات آن بر طبق مقیاسهای طبیعی قرار داده شده است. زیرا مقیاسهای طبیعی وسیله ای است که در اختیار همگان قرار دارد و گذشت زمان اثری بر آن نمی گذارد.

سپس در ذیل آیه به تناسب سخنی که از حجّ و تعیین موسم آن به وسیله هلال ماه در آغاز آیه آمده به یکی از عادات و رسوم خرافی جاهلیت در مورد حجّ اشاره نموده و مردم را از آن نهی می کند و می فرماید: «کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید بلکه نیکی آن است که تقوا پیشه کنید و از در خانه ها وارد شوید و از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید» (وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

این آیه مفهوم گسترده ای دارد و از همین جا می توان پیوند میان آغاز و پایان آیه را پیدا کرد و آن این که برای اقدام در هر کار خواه دینی باشد یا غیر دینی باید از طریق صحیح وارد شد و نه از طرق انحرافی و وارونه و عبادتی همچون حجّ نیز باید در وقت مقرر که در هلال ماه تعیین می شود انجام گیرد.

جمله لَیْسَ الْبِرَّ ... ممکن است اشاره به نکته لطیف دیگری نیز باشد، که سؤال شما از اهله ماه به جای سؤال از معارف دینی همانند عمل کسی است که راه اصلی خانه را گذاشته و از سوراخی که پشت در خانه زده وارد می شود چه کار نازیبایی!

سؤالات مختلف از شخص پیامبر-

در پانزده مورد از آیات قرآن جمله یَسْئَلُونَکَ آمده که نشان می دهد مردم کرارا سؤالات مختلفی در مسائل گوناگون از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله داشتند و جالب این که پیامبر نه تنها ناراحت نمی شد بلکه با آغوش باز از آن استقبال می کرد و از طریق آیات قرآنی به آنها پاسخ می داد.

سؤال کردن یکی از حقوق مردم در برابر رهبران است، سؤال کلید حل مشکلات است، سؤال دریچه علوم است، سؤال وسیله انتقال دانشهاست. اصولا طرح سؤالات مختلف در هر جامعه نشانه جنب و جوش افکار و بیداری اندیشه ها است و وجود این همه سؤال در عصر پیامبر نشانه تکان خوردن افکار مردم آن محیط در پرتو قرآن و اسلام است.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 3229

سوره البقره (2) : آیه 190
اشاره

آیه 190

شأن نزول:

این آیه اولین آیه ای بود که در باره جنگ با دشمنان اسلام نازل شد و پس از نزول این آیه پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله با آنها که از در پیکار در آمدند، پیکار کرد و نسبت به آنان که پیکار نداشتند خودداری می کرد، و این ادامه داشت تا دستور فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ که اجازه پیکار با همه مشرکان را می داد نازل گشت.

تفسیر:

در این آیه قرآن، دستور مقاتله و مبارزه با کسانی که شمشیر به روی مسلمانان می کشند صادر کرده، می فرماید: «با کسانی که با شما می جنگند در راه خدا پیکار کنید» (وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ).

تعبیر به فِی سَبِیلِ اللَّهِ، هدف اصلی جنگهای اسلامی را روشن می سازد که جنگ در منطق اسلام هرگز بخاطر انتقامجویی یا جاه طلبی یا کشورگشایی یا به دست آوردن غنایم نیست. همین هدف در تمام ابعاد جنگ اثر می گذارد، کمیت و کیفیت جنگ، نوع سلاحها، چگونگی رفتار با اسیران، را به رنگ فِی سَبِیلِ اللَّهِ درمی آورد.

سپس قرآن توصیه به رعایت عدالت، حتی در میدان جنگ و در برابر دشمنان کرده می فرماید: «از حد تجاوز نکنید» (وَ لا تَعْتَدُوا).

«چرا که خداوند، تجاوزکاران را دوست نمی دارد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ).

آری! هنگامی که جنگ برای خدا و در راه خدا باشد، هیچ گونه تعدی و تجاوز، نباید در آن باشد، و درست به همین دلیل است که در جنگهای اسلامی- بر خلاف جنگهای عصر ما- رعایت اصول اخلاقی فراوانی توصیه شده است، مثلا افرادی که سلاح به زمین بگذارند، و کسانی که توانایی جنگ را از دست داده اند، یا اصولا قدرت بر جنگ ندارند، همچون مجروحان، پیرمردان، زنان و کودکان نباید مورد تعدی قرار بگیرند، باغستانها و گیاهان و زراعتها را نباید از بین ببرند، و از مواد سمی برای زهر آلود کردن آبهای آشامیدنی دشمن (جنگ شیمیایی و میکروبی) نباید استفاده کنند.

سوره البقره (2) : آیه 191

(آیه 191)- این آیه که دستور آیه قبل را تکمیل می کند، با صراحت بیشتری سخن می گوید، می فرماید: «آنها (همان مشرکانی که از هیچ گونه ضربه زدن به مسلمین خودداری نمی کردند) را هر کجا بیابید به قتل برسانید و از آنجا که شما را

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 3230

بیرون ساختند (مکه) آنها را بیرون کنید» چرا که این یک دفاع عادلانه و مقابله به مثل منطقی است. (وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ).

سپس می افزاید: «فتنه از کشتار هم بدتر است» (وَ الْفِتْنَهُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ).

«فتنه» به معنی قرار دادن طلا در آتش، برای ظاهر شدن میزان خوبی آن از بدی است.

از آنجا که آیین بت پرستی و فسادهای گوناگون فردی و اجتماعی مولود آن، در سرزمین مکه رایج شده بود، و حرم امن خدا را آلوده کرده بود، و فساد آن از قتل و کشتار هم بیشتر بود آیه مورد بحث می گوید: «بخاطر ترس از خونریزی، دست از پیکار با بت پرستی بر ندارید که بت پرستی از قتل، بدتر است».

سپس قرآن به مسأله دیگری در همین رابطه اشاره، کرده می فرماید:

«مسلمانان باید احترام مسجد الحرام را نگهدارند، و این حرم امن الهی باید همیشه محترم شمرده شود، و لذا «با آنها (مشرکان) نزد مسجد الحرام پیکار نکنید، مگر آن که آنها در آنجا با شما بجنگند» (وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّی یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ).

«ولی اگر آنها با شما در آنجا جنگ کردند، آنها را به قتل برسانید، چنین است جزای کافران» (فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ).

چرا که وقتی آنها حرمت این حرم امن را بشکنند دیگر سکوت در برابر آنان جایز نیست. و باید پاسخ محکم به آنان داده شود تا از قداست و احترام حرم امن خدا هرگز سوء استفاده نکنند.

سوره البقره (2) : آیه 192

(آیه 192)- ولی از آنجا که اسلام همیشه نیش و نوش و انذار و بشارت را با هم می آمیزد تا معجون سالم تربیتی برای گنهکاران فراهم کند در این آیه راه بازگشت را به روی آنها گشوده می فرماید: «اگر (دست از شرک بردارند) و از جنگ خودداری کنند، خداوند غفور و مهربان است» (فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره البقره (2) : آیه 193
اشاره

(آیه 193)- در این آیه به هدف جهاد در اسلام اشاره کرده می فرماید: «با آنها پیکار کنید تا فتنه از میان برود» (وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ).

«و دین مخصوص خدا باشد» (وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 3231

سپس اضافه می کند: «اگر آنها (از اعتقاد و اعمال نادرست خود) دست بردارند (مزاحم آنان نشوید زیرا) تعدی جز بر ستمکاران روا نیست» (فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ).

در ظاهر سه هدف برای جهاد در این آیه ذکر شده، از میان بردن فتنه ها و محو شرک و بت پرستی، و جلوگیری از ظلم و ستم.

مسأله جهاد در اسلام:
اشاره

از آنجا که همیشه افراد زورمند و خودکامه و فرعونها و نمرودها و قارونها اهداف انبیاء را مزاحم خویش می دیده اند در برابر آن ایستاده و جز به محو دین و آیین خدا راضی نبودند. از طرفی دینداران راستین در عین تکیه بر عقل و منطق و اخلاق باید در مقابل این گردنکشان ظالم و ستمگر بایستند و راه خود را با مبارزه و در هم کوبیدن آنان به سوی جلو باز کنند.

اصولا جهاد یک قانون عمومی در عالم حیات است. و تمام موجودات زنده برای بقای خود، با عوامل نابودی خود در حال مبارزه اند. به هر حال یکی از افتخارات ما مسلمانان آمیخته بودن دین با مسأله حکومت و داشتن دستور جهاد در برنامه های دینی است. منتهی جهاد اسلامی اهدافی را تعقیب می کند و آنچه ما را از دیگران جدا می سازد همین است. چنانکه در آیات فوق خواندیم جهاد در اسلام برای چند هدف مجاز شمرده شده است.

1- جهاد برای خاموش کردن فتنه ها-

و به تعبیر دیگر جهاد ابتدایی آزادیبخش. می دانیم: خداوند دستورها و برنامه هایی برای سعادت و آزادی و تکامل و خوشبختی و آسایش انسانها طرح کرده است، و پیامبران خود را موظف ساخته که این دستورها را به مردم ابلاغ کنند، حال اگر فرد یا جمعیتی ابلاغ این فرمانها را مزاحم منافع پست خود ببیند و بر سر راه دعوت انبیاء موانعی ایجاد نماید آنها حق دارند نخست از طریق مسالمت آمیز و اگر ممکن نشد با توسل به زور این موانع را از سر راه دعوت خود بردارند و آزادی تبلیغ را برای خود کسب کنند. تا مردم از قید اسارت و بردگی فکری و اجتماعی آزاد گردند.

2- جهاد دفاعی-

تمام قوانین آسمانی و بشری به شخص یا جمعیتی که

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 3232

مورد هجوم واقع شده حق می دهد برای دفاع از خویشتن به پا خیزد و آنچه در قدرت دارد به کار برد، و از هر گونه اقدام منطقی برای حفظ موجودیت خویش فروگذار نکند این نوع جهاد را، جهاد دفاعی می نامند.

جنگهایی مانند جنگ احزاب واحد و موته و تبوک و حنین و بعضی دیگر از غزوات اسلامی جزء این بخش از جهاد بوده و جنبه دفاعی داشته است.

3- جهاد برای محو شرک و بت پرستی-

اسلام در عین این که آزادی عقیده را محترم می شمرد هیچ کس را با اجبار دعوت به سوی این آیین نمی کند، به همین دلیل به اقوامی که دارای کتاب آسمانی هستند، فرصت کافی می دهد که با مطالعه و تفکر، آیین اسلام را بپذیرند، و اگر نپذیرفتند با آنها به صورت یک «اقلیت» هم پیمان (اهل ذمه) معامله می کند، و با شرایط خاصی که نه پیچیده است و نه مشکل با آنها همزیستی مسالمت آمیز برقرار می کند. در عین حال نسبت به شرک و بت پرستی، سختگیر است. زیرا، شرک و بت پرستی نه دین است و نه آیین، بلکه یک خرافه است و انحراف و حماقت و در واقع یک نوع بیماری فکری و اخلاقی که باید به هر قیمت ممکن آن را ریشه کن ساخت.

از آنچه تاکنون گفتیم روشن می شود که اسلام جهاد را با اصول صحیح و منطق عقل هماهنگ ساخته است. ولی می دانیم دشمنان اسلام- مخصوصا ارباب کلیسا و مستشرقان مغرض- با تحریف حقایق، سخنان زیادی بر ضد مسأله جهاد اسلامی ایراد کرده اند، و به این قانون الهی سخت هجوم برده اند، بنظر می رسد وحشت آنها از پیشرفت اسلام در جهان، بخاطر معارف قوی و برنامه های حساب شده، سبب شده که از اسلام چهره دروغین وحشتناکی بسازند، تا جلو پیشرفت اسلام را در جهان بگیرند.

4- جهاد برای حمایت از مظلومان-

حمایت از مظلومان در مقابل ظالمان در اسلام یک اصل است که باید مراعات شود، حتی اگر به جهاد منتهی گردد، اسلام اجازه نمی دهد مسلمانان در برابر فشارهایی که به مظلومان جهاد وارد می شود بی تفاوت باشند، و این دستور یکی از ارزشمندترین دستورات اسلامی

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 3233

است که از حقانیت این آیین خبر می دهد.

سوره البقره (2) : آیه 194

(آیه 194)- مشرکان مکه می دانستند که جنگ در ماههای حرام (ذی القعده و ذی الحجه و محرم و رجب) از نظر اسلام جایز نیست به همین دلیل در نظر داشتند مسلمانان را غافلگیر ساخته و در ماههای حرام به آنها حمله ور شوند و شاید گمانشان این بود، که اگر آنها احترام ماههای حرام را نادیده بگیرند مسلمانان به مقابله برنمی خیزند، آیه مورد بحث به این پندارها پایان داد و نقشه های احتمالی آنها را نقش بر آب کرد، و دستور داد اگر آنها در ماههای حرام دست به اسلحه ببرند، مسلمانان در مقابل آنها بایستند، می فرماید: «ماه حرام در برابر ماه حرام است» (الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ).

یعنی اگر دشمنان احترام آن را شکستند و در آن با شما پیکار کردند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید زیرا: «حرمات، قصاص دارد» (وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ).

این در واقع یک نوع قصاص است تا هرگز مشرکان به فکر سوء استفاده از احترام ماه حرام یا سرزمین محترم مکه نیفتند.

سپس به یک دستور کلی و عمومی اشاره کرده می گوید: «هر کس به شما تجاوز کند، به مانند آن بر او تجاوز کنید ولی از خدا بپرهیزید (و زیاده روی نکنید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است» (فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ).

اسلام بر خلاف مسیحیت کنونی که می گوید: «... هر کس که به رخساره راست تو طپانچه زند رخساره دیگر را به سوی او بگردان» (1) چنین دستوری نمی دهد، چرا که این دستور انحرافی باعث جرأت و جسارت ظالم و تجاوزگر است، حتی مسیحیان جهان امروز نیز هرگز به چنین دستوری عمل نمی کنند و کمترین تجاوزی را با پاسخی شدیدتر که آن هم بر خلاف دستور اسلام است جواب می گویند.

اسلام به هر کس حق می دهد که اگر به او تعدی شود، به همان مقدار مقابله کند، تسلیم در برابر متجاوز مساوی است با مرگ و مقاومت مساوی است

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 3234


1- انجیل متی باب پنجم، شماره 39.

با حیات، این است منطق اسلام.

و این که می گوید خدا با پرهیزکاران است، اشاره به این است که آنها را در مشکلات تنها نمی گذارد و یاری می دهد.

سوره البقره (2) : آیه 195
اشاره

(آیه 195)- این آیه تکمیلی است بر آیات جهاد، زیرا جهاد به همان اندازه که به مردان با اخلاص و کار آزموده نیازمند است به اموال و ثروت نیز احتیاج دارد.

زیرا از سربازان که عامل تعیین کننده سرنوشت جنگ هستند بدون وسائل و تجهیزات کافی (اعم از سلاح، مهمات، وسیله نقل و انتقال، مواد غذایی، وسائل درمانی) کاری ساخته نیست.

لذا در اسلام تأمین وسائل جهاد با دشمنان از واجبات شمرده شده در این آیه با صراحت دستور می دهد و می فرماید: «در راه خدا انفاق کنید و خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید» (وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَهِ).

در آخر آیه دستور به نیکوکاری داده، می فرماید: «نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد» (وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

انفاق سبب پیشگیری از هلاکت جامعه است!- ....

این آیه گر چه در ذیل آیات جهاد آمده است ولی بیانگر یک حقیقت کلی و اجتماعی است و آن این که انفاق بطور کلی سبب نجات جامعه ها از مفاسد کشنده است، زیرا هنگامی که مسأله انفاق به فراموشی سپرده شود، و ثروتها در دست گروهی معدود جمع گردد و در برابر آنان اکثریتی محروم و بینوا وجود داشته باشد دیری نخواهد گذشت که انفجار عظیمی در جامعه بوجود می آید، که نفوس و اموال ثروتمندان هم در آتش آن خواهد سوخت، بنابراین انفاق، قبل از آن که به حال محرومان مفید باشد به نفع ثروتمندان است، زیرا تعدیل ثروت حافظ ثروت است.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام در یکی از کلمات قصارش می فرماید: حصّنوا اموالکم بالزّکاه: «اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید».

سوره البقره (2) : آیه 196
اشاره

(آیه 196)- قسمتی از احکام مهم حجّ! در این آیه، احکام زیادی بیان شده است.

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 3235

1- در ابتدا یک دستور کلی برای انجام فریضه حجّ و عمره بطور کامل و برای اطاعت فرمان خدا داده، می فرماید: «حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید» (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ).

در واقع قبل از هر چیز به سراغ انگیزه های این دو عبادت رفته و توصیه می کند که جز انگیزه الهی و قصد تقرب به ذات پاک او، چیز دیگری در کار نباید باشد.

2- سپس به سراغ کسانی می رود که بعد از بستن احرام بخاطر وجود مانعی مانند بیماری شدید و ترس از دشمن، موفق به انجام حجّ عمره نمی شوند، می فرماید: «اگر محصور شدید (و موانعی به شما اجازه نداد که پس از احرام بستن وارد مکه شوید) آنچه از قربانی فراهم شود» ذبح کنید و از احرام خارج شوید (فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ).

3- سپس به دستور دیگری اشاره کرده می فرماید: «سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلش برسد» و در قربانگاه ذبح شود (وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ).

4- سپس می فرماید: «اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت (و به هر حال ناچار بود سر خود را قبل از آن موقع بتراشد) باید فدیه (کفاره ای) از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد» (فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً) أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ).

در واقع شخص مخیر در میان این سه کفاره (روزه- صدقه- ذبح گوسفند) می باشد.

5- سپس می افزاید: «و هنگامی که (از بیماری و دشمن در امان بودید) از کسانی که عمره را تمام کرده و حجّ را آغاز می کنند، آنچه میسر از قربانی است» ذبح کنند. (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ).

اشاره به این که در حجّ تمتع، قربانی کردن لازم است و فرق نمی کند این قربانی شتر باشد یا گاو و یا گوسفند، و بدون آن از احرام خارج نمی شود.

6- سپس به بیان حکم کسانی می پردازد که در حال حجّ تمتع قادر به قربانی

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 3236

نیستند، می فرماید: «کسی که (قربانی) ندارد، باید سه روز در ایام حجّ، و هفت روز به هنگام بازگشت، روزه بدارد، این ده روز کامل است» (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ).

بنابراین اگر قربانی پیدا نشود، یا وضع مالی انسان اجازه ندهد، جبران آن ده روز روزه است.

7- بعد به بیان حکم دیگری پرداخته، می گوید: «این برنامه حجّ تمتع برای کسی است که خانواده او نزد مسجد الحرام نباشد» (ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ).

بنابراین کسانی که اهل مکه یا اطراف مکه باشند، حجّ تمتع ندارند و وظیفه آنها حجّ قران یا افراد است- که شرح این موضوع در کتب فقهی آمده است.

بعد از بیان این احکام هفتگانه در پایان آیه دستور به تقوا می دهد و می فرماید: «از خدا بپرهیزید و تقوا پیشه کنید و بدانید خداوند عقاب و کیفرش شدید است». (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ).

این تأکید شاید به این جهت است که مسلمانان در هیچ یک از جزئیات این عبادت مهم اسلامی کوتاهی نکنند چرا که کوتاهی در آن گاهی سبب فساد حجّ و از بین رفتن برکات مهم آن می شود.

اهمیت حجّ در میان وظایف اسلامی!

حجّ از مهمترین عباداتی است که در اسلام تشریع شده و دارای آثار و برکات فراوان و بیشماری است، حجّ مراسمی است که پشت دشمنان را می لرزاند و هر سال خون تازه ای در عروق مسلمانان جاری می سازد.

حجّ عبادتی است که امیر مؤمنان آن را «پرچم» و «شعار مهم» اسلام نامیده و در وصیت خویش در آخرین ساعت عمرش فرموده: «خدا را خدا را! در مورد خانه پروردگارتان تا آن هنگام که هستید آن را خالی نگذارید که اگر خالی گذارده شود مهلت داده نمی شوید». (و بلای الهی شما را فرا خواهد گرفت).

اقسام حجّ:

فقهای بزرگ ما با ابهام از آیات قرآن و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و ائمه

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 3237

اهل بیت علیهم السّلام حجّ را به سه قسم تقسیم کرده اند: حجّ تمتع، حجّ قران و افراد.

حجّ تمتع مخصوص کسانی است که فاصله آنها از مکه 48 میل یا بیشتر باشد (حدود 86 کیلومتر) و حجّ قران و افراد، مربوط به کسانی است که در کمتر از این فاصله زندگی می کنند.

در حجّ تمتع، نخست عمره را بجا می آورند، سپس از احرام بیرون می آیند، بعدا مراسم حجّ را در ایام مخصوصش انجام می دهند، ولی در حجّ قران و افراد، اول مراسم حجّ بجا می آورده می شود، و بعد از پایان آن مراسم عمره، با این تفاوت که در حجّ قران، قربانی به همراه می آورند و در حجّ افراد این قربانی نیست.

سوره البقره (2) : آیه 197

(آیه 197)- قرآن در این آیه احکام حجّ را تعقیب می کند و دستورات جدیدی می دهد.

1- نخست می فرماید: «حجّ در ماههای معینی است» (الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ). منظور از این ماهها، ماههای شوال، ذی القعده و ذی الحجه است.

2- سپس به دستور دیگری، در مورد کسانی که با احرام بستن شروع به مناسک حجّ می کنند، اشاره کرده می فرماید: «آنها که حجّ را بر خود فرض کرده اند (و احرام بسته اند باید بدانند) در حجّ آمیزش جنسی، و گناه و جدال نیست» (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ).

به این ترتیب محیط حجّ باید از تمتعات جنسی و همچنین گناهان و گفتگوهای بی فایده و جر و بحثها و کشمکشهای بیهوده پاک باشد، زیرا محیطی است که روح انسان باید از آن نیرو بگیرد و یکباره از جهان ماده جدا شود، و به عالم ماوراء ماده راه یابد، و در عین حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادری در میان مسلمانان محکم گردد و هر کاری که با این امور منافات دارد ممنوع است.

3- در مرحله بعد به مسائل معنوی حجّ، و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره کرده، می فرماید: «آنچه را از کارهای خیر انجام می دهید خدا می داند» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ).

و این بسیار لذتبخش است که اعمال خیر در محضر او انجام می شود.

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 3238

و در ادامه همین مطلب می فرماید: «زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه ها پرهیزکاری است و از من بپرهیزید ای صاحبان عقل» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ).

این جمله ممکن است اشاره لطیفی به این حقیقت بوده باشد که در سفر حجّ موارد فراوانی برای تهیه زادهای معنوی وجود دارد که باید از آن غفلت نکنید، در آنجا تاریخ مجسم اسلام است و صحنه های زنده فداکاری ابراهیم (ع) و جلوه های خاصی از مظاهر قرب پروردگار دیده می شود آنها که روحی بیدار و اندیشه ای زنده دارند می توانند برای یک عمر از این سفر بی نظیر روحانی توشه معنوی فراهم سازند.

سوره البقره (2) : آیه 198

(آیه 198)- در این آیه به رفع پاره ای از اشتباهات در زمینه مسأله حجّ پرداخته می فرماید: «گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان (و منافع اقتصادی در ایام حجّ) بر خوردار شوید» (لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ).

در زمان جاهلیت هنگام مراسم حجّ هر گونه معامله و تجارت و بارکشی و مسافربری را گناه می دانستند و حجّ کسانی را که چنین می کردند باطل می شمردند آیه فوق این حکم جاهلی را بی ارزش و باطل اعلام کرد و فرمود هیچ مانعی ندارد که در موسم حجّ از معامله و تجارت حلال که بخشی از فضل خداوند بر بندگان است بهره گیرید و یا کار کنید و از دست رنج خود استفاده کنید، علاوه بر این، مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف به سوی خانه خدا می تواند پایه و اساسی برای یک جهش اقتصادی عمومی در جوامع اسلامی گردد.

سپس در ادامه همین آیه عطف توجه به مناسک حجّ کرده می فرماید:

«هنگامی که از عرفات کوچ کردید خدا را در نزد مشعر الحرام یاد کنید» (فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ).

«او را یاد کنید همان گونه که شما را هدایت کرد هر چند پیش از آن از گمراهان بودید» (وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ).

سوره البقره (2) : آیه 199
اشاره

(آیه 199)- باز در ادامه همین معنی می فرماید: «سپس از آنجا که مردم کوچ می کنند (از مشعر الحرام به سوی سرزمین منی) کوچ کنید» (ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 3239

حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ)

.در روایات آمده است که قبیله قریش در جاهلیت امتیازات نادرستی برای خود قائل بودند از جمله این که می گفتند: ما نباید در مراسم حجّ به عرفات برویم زیرا عرفات از حرم مکه بیرون است. قرآن در آیه فوق خط بطلان بر این اوهام کشید و به مسلمانان دستور داد همه با هم در عرفات وقوف کنند و از آنجا همگی به سوی مشعر الحرام و از آنجا به سوی منی کوچ کنند.

و در پایان دستور به استغفار و توبه می دهد می فرماید: «از خدا طلب آمرزش کنید که خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

و طلب آمرزش کنید از آن افکار و خیالات جاهلی که مخالف روح مساوات و برابری حجّ است.

در این بخش از آیات به سه موقف حجّ اشاره شده، عرفات که محلی در 20 کیلومتری مکه است سپس وقوف در مشعر الحرام- یا مزدلفه- و سوم سرزمین منی که محل قربانی و رمی جمرات و پایان داده به احرام و انجام مراسم عید است.

نکته ها:
1- نخستین موقف حجّ-

زائران خانه خدا بعد از انجام مراسم عمره راهی مراسم حجّ می شوند و نخستین مرحله همان وقوف در عرفات است- در نامگذاری سرزمین عرفات به این نام ممکن است اشاره به این حقیقت باشد که این سرزمین محیط بسیار آماده ای برای معرفت پروردگار و شناسایی ذات پاک اوست و به راستی آن جذبه معنوی و روحانی که انسان به هنگام ورود در عرفات پیدا می کند با هیچ بیان و سخنی قابل توصیف نیست تنها باید رفت و مشاهده کرد- همه یکنواخت، همه بیابان نشین، همه از هیاهوی دنیای مادی و زرق و برقش فرار کرده در زیر آن آسمان نیلی و در آن هوای پاک از آلودگی گناه، در آنجا که از لابلای نسیمش صدای زمزمه جبرئیل و آهنگ مردانه ابراهیم خلیل و طنین حیاتبخش صدای پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله شنیده می شود در این سرزمین خاطره انگیز که گویا دریچه ای به جهان ماورای طبیعت در آن گشوده شده انسان نه تنها از نشئه عرفان

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 3240

پروردگار سرمست می شود و لحظه ای با زمزمه تسبیح عمومی خلقت هماهنگ می گردد بلکه در درون وجود خود، خودش را هم که عمری است گم کرده و به دنبالش می گردد پیدا می کند و به حال خویشتن نیز عارف می گردد. آری! این سرزمین را «عرفات» می نامند چه اسم جالب و مناسبی!

2- مشعر الحرام: دوّمین موقف حجّ-

«مشعر» از ماده «شعور» است در آن شب تاریخی (شب دهم ذی الحجه) که زائران خانه خدا پس از طی دوران تربیت خود در عرفات به آنجا کوچ می کنند و شبی را تا به صبح روی ماسه های نرم در زیر آسمان پرستاره در سرزمینی که نمونه کوچکی از محشر کبری و پرده ای از رستاخیز بزرگ قیامت است. آری! در چنان محیط بی آلایش و با صفا و تکان دهنده در درون جامه معصومانه احرام و روی آن ماسه های نرم انسان جوشش چشمه های تازه ای از اندیشه و فکر و شعور در درون خود احساس می کند و صدای ریزش آن را در اعماق قلب خود به روشنی می شنود آنجا را «مشعر» می نامند!

سوره البقره (2) : آیه 200
اشاره

آیه 200

شأن نزول:

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام می خوانیم که: در ایام جاهلیت هنگامی که از مراسم حجّ فارغ می شدند در آنجا اجتماع می کردند و افتخارات نیاکان خود را بر می شمردند (و افتخارات موهومی برای خود بر می شمردند) آیه نازل شد و به آنها دستور داد که به جای این کار (نادرست) ذکر خدا گویند و از نعمتهای بی دریغ خداوند و مواهب او یاد کنند.

تفسیر:

این آیه همچنان ادامه بحثهای مربوط به حجّ است نخست می گوید:

«هنگامی که مناسک (حجّ) خود را انجام دادید ذکر خدا گویید همان گونه که پدران و نیاکانتان را یاد می کردید بلکه از آن بیشتر و برتر» (فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً).

منظور از این تعبیر این نیست که هم نیاکانتان را ذکر کنید و هم خدا را، بلکه اشاره ای است به این واقعیت که اگر آنها بخاطر پاره ای از مواهب لایق یادآوری هستند پس چرا به سراغ خدا نمی روید که تمام عالم هستی و تمام نعمتهای جهان از ناحیه اوست صاحب صفات جلال و جمال و ولی نعمت همگان است.

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 3241

«ذکر خدا» در این جا تمام اذکار الهی بعد از مراسم را شامل می شود.

در اینجا مردم را به دو گروه تقسیم می کند می فرماید: «گروهی از مردم می گویند خداوندا! در دنیا به ما نیکی عطا فرما ولی در آخرت بهره ای ندارند» (فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلاقٍ).

سوره البقره (2) : آیه 201

(آیه 201)- «و گروهی می گویند پروردگارا! به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیکی مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاهدار» (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ).

در حقیقت این قسمت از آیات اشاره به خواسته های مردم و اهداف آنها در این عبادت بزرگ است، زیرا گروهی هم مواهب مادی دنیا را می خواهند و هم مواهب معنوی را بلکه زندگی دنیا را نیز به عنوان مقدمه تکامل معنوی می طلبند! در این که منظور از «حَسَنَهً» در آیه چیست؟ در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: «کسی که خدا به او قلبی شاکر و زبان مشغول به ذکر حق، و همسری با ایمان که او را در امور دنیا و آخرت یاری کند ببخشد، نیکی دنیا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش باز داشته شده».

البته «حسنه» به معنی هر گونه خیر و خوبی است و مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که تمام مواهب مادی و معنوی را شامل می شود، بنابراین آنچه در روایت فوق آمده بیان مصداق روشن آن است.

سوره البقره (2) : آیه 202

(آیه 202)- در این آیه اشاره به گروه دوم کرده (همان گروهی که حسنه دنیا و آخرت را از خدا می طلبند) می فرماید: «آنها نصیب و بهره ای از کسب خود دارند و خداوند سریع الحساب است» (أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ).

در حقیقت این آیه نقطه مقابل جمله ای است که در آیات قبل در باره گروه اول آمد که می فرماید: «آنها نصیبی در آخرت ندارند».

سوره البقره (2) : آیه 203

(آیه 203)- این آیه آخرین آیه است که در اینجا در باره مراسم حجّ، سخن می گوید و سنتهای جاهلی را در رابطه با تفاخرهای موهوم نسبت به نیاکان و گذشتگان در هم می شکند و به آنها توصیه می کند که (بعد از مراسم عید) به یاد خدا باشند

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 3242

می فرماید: «خدا را در روزهای معینی یاد کنید» (وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ).

در این که منظور از این اذکار چیست؟ در احادیث اسلامی به این صورت تعیین شده که بعد از پانزده نماز که آغازش نماز ظهر روز عید قربان، و پایانش نماز روز سیزدهم است، جمله های الهام بخش زیر تکرار گردد: اللّه اکبر اللّه اکبر لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر و للّه الحمد اللّه اکبر علی ما هدانا اللّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمه الانعام.

سپس در دنبال این دستور می افزاید: «کسانی که تعجیل کنند و (ذکر خدا را) در دو روز انجام دهند گناهی بر آنان نیست، و کسانی که تأخیر کنند (و سه روز انجام دهند نیز) گناهی بر آنها نیست، برای کسانی که تقوا پیشه کنند» (فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی).

این تعبیر در حقیقت، اشاره به نوعی تخییر در اداء ذکر خدا، میان دو روز و سه روز می باشد.

و در پایان آیه، یک دستور کلی به تقوا داده می فرماید: «تقوای الهی پیشه کنید و بدانید شما به سوی او محشور خواهید شد» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

این جمله می تواند اشاره به این باشد که مراسم روحانی حجّ، گناهان گذشته شما را پاک کرده، و همچون فرزندی که از مادر متولد شده است پاک از این مراسم باز می گردید، اما مراقب باشید بعدا خود را آلوده نکنید.

سوره البقره (2) : آیه 204
اشاره

آیه 204

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد گفته اند: این آیات در باره «اخنس بن شریق» نازل شده که مردی زیبا و خوش زبان بود و تظاهر به دوستی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می کرد و خود را مسلمان جلوه می داد، و سوگند می خورد که آن حضرت را دوست دارد و به خدا ایمان آورده، پیامبر هم که مأمور به ظاهر بود با او گرم می گرفت، ولی او در باطن مرد منافقی بود، در یک ماجرا زراعت بعضی از مسلمانان را آتش زد و چهارپایان آنان را کشت.

این سه آیه نازل شد و به این ترتیب پرده از روی کار او برداشته شد.

تفسیر:

در این آیه، اشاره سر بسته ای به بعضی از منافقان کرده، می فرماید:

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 3243

«و بعضی از مردم چنین هستند که گفتار او در زندگی دنیا مایه اعجاب تو می شود (ولی در باطن چنین نیست) و خداوند بر آنچه در قلب او است گواه می باشد، و او سرسخت ترین دشمنان است» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ).

سوره البقره (2) : آیه 205

(آیه 205)- سپس می افزاید: «نشانه دشمنی باطنی او این است که وقتی روی بر می گرداند و از نزد تو خاј̠می شود، کوشش می کند که در زمین، فساد به راه بیندازد، و زراعت و چهارپایان را نابود کند با این که می داند خدا فساد را دوست ندارد» (وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ).

آری! اگر اینها در اظهار دوستی و محبت به پیامبر اسلام و پیروان او صادق بودند هرگز دست به فساد و تخریب نمی زدند، ظاهر آنان دوستی خالصانه است، اما در باطن، بی رحم ترین، و سرسخت ترین دشمنانند.

سوره البقره (2) : آیه 206

(آیه 206)- در این آیه می افزاید: هنگامی که او را از این عمل زشت نهی کنند «و به او گفته شود از خدا بترس (آتش لجاجت در درونش شعله ور می گردد) و لجاج و تعصب، او را به گناه می کشاند» (وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ).

او نه به اندرز ناصحان، گوش فرا می دهد، و نه به هشدارهای الهی بلکه پیوسته با غرور و نخوت مخصوص به خود، بر خلاف کاریهایش می افزاید چنین کسی را جز آتش دوزخ رام نمی کند، و لذا در پایان آیه می فرماید: «آتش دوزخ برای آنها کافی است و چه بد جایگاهی است» (فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ).

سوره البقره (2) : آیه 207
اشاره

آیه 207

شأن نزول:

مفسر معروف اهل تسنن «ثعلبی» می گوید: هنگامی که پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تصمیم گرفت مهاجرت کند، و مشرکان اطراف خانه او را برای حمله به او، محاصره کرده بودند دستور داد علی علیه السّلام در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگی که مخصوص به خود پیغمبر بود روی خود بکشد.

در این هنگام خداوند به «جبرئیل» و «میکائیل» وحی فرستاد که من بین شما برادری ایجاد کردم و عمر یکی از شما را طولانی تر قرار دادم کدامیک از شما حاضر

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 3244

است ایثار به نفس کند؟ هیچ کدام حاضر نشدند به آنها وحی شد اکنون علی علیه السّلام در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فدای او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید هنگامی که جبرئیل بالای سر و میکائیل پایین پای علی علیه السّلام نشسته بودند جبرئیل می گفت: «به به آفرین به تو ای علی خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات می کند»! در این هنگام آیه نازل گردید و به همین دلیل آن شب تاریخی به نام «لیله المبیت» نامیده شده است.

تفسیر:

گر چه این آیه در مورد هجرت پیغمبر و فداکاری علی علیه السّلام نازل شده، ولی مفهوم و محتوای کلی و عمومی دارد. و در واقع نقطه مقابل چیزی است که در آیات قبل در مورد منافقان وارد شده بود، می فرماید: «از میان مردم کسانی هستند که جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است» (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).

جمله (وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ) ممکن است اشاره به این باشد که خداوند در عین این که بخشنده جان به انسان است همان را خریداری می کند و بالاترین بها را که همان خشنودی اوست به انسان می پردازد! قابل توجه این که فروشنده «انسان» و خریدار «خدا» و متاع «جان» و بهای معامله خشنودی ذات پاک اوست، در حالی که در موارد دیگر بهای این گونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ ذکر کرده است.

به هر حال آیه فوق با توجه به شأن نزول یکی از بزرگترین فضائل علی علیه السّلام است که در اکثر منابع اسلامی ذکر شده است.

سوره البقره (2) : آیه 208

(آیه 208)- صلح جهانی تنها در سایه ایمان! بعد از اشاره به دو گروه (گروه مؤمنان بسیار خالص و منافقان مفسد) در آیات گذشته، همه مؤمنان را در این آیه مخاطب ساخته می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی در صلح و آشتی درآیید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً).

از مفهوم این آیه چنین استفاده می شود که صلح و آرامش تنها در پرتو ایمان

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 3245

امکان پذیر است. اصولا در مقابل عوامل پراکندگی (زبان و نژاد و ...) یک حلقه محکم اتصال در میان قلوب بشر لازم است، این حلقه اتصال تنها ایمان به خدا است که مافوق این اختلافات است.

سپس می افزاید: «از گامهای شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شما است» (وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

در اینجا نیز این حقیقت تکرار شده که انحراف از صلح و عدالت و تسلیم شدن در برابر انگیزه های دشمنی و عداوت و جنگ و خونریزی از مراحل ساده و کوچک شروع می شود، و به مراحل حاد و خطرناک منتهی می گردد.

جمله إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ متضمن استدلال زنده و روشنی است، می گوید دشمنی شیطان با شما چیزی مخفی و پوشیده نیست، او از آغاز آفرینش آدم برای دشمنی با او کمر بست، با این حال چگونه تسلیم وسوسه های او می شوید!

سوره البقره (2) : آیه 209

(آیه 209)- در این آیه به همه مؤمنان هشدار می دهد که «اگر بعد از (این همه) نشانه ها و برنامه های روشن که به سراغ شما آمده لغزش کنید و تسلیم وسوسه های شیطان شوید و گامی بر خلاف صلح و سلام بردارید بدانید (از پنجه عدالت خداوند فرار نتوانید کرد) چرا که خداوند توانا و شکست ناپذیر و حکیم است» (فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

برنامه روشن، راه روشن و مقصد هم معلوم است با این حال جایی برای لغزش و قبول وسوسه های شیطانی نیست! اگر منحرف شوید قطعا مقصر خود شمایید و بدانید خداوند قادر حکیم شما را مجازات عادلانه خواهد کرد.

سوره البقره (2) : آیه 210
اشاره

(آیه 210)- این آیه گر چه از آیات پیچیده قرآن بنظر می رسد لکن دقت روی تعبیرات آن ابهام را بر طرف می سازد، در اینجا روی سخن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، می فرماید: «آیا آنها انتظار دارند که خداوند و فرشتگان در سایه های ابرها به سوی آنها بیایند» و دلایل دیگری در اختیارشان بگذارند با این که چنین چیزی محال است و به فرض که محال نباشد چه ضرورتی دارد (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکَهُ).» در حالی که کار پایان گرفته است» (وَ قُضِیَ الْأَمْرُ).

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 3246

در این که منظور از پایان گرفتن کار چیست؟ آنچه به نظر می رسد این است که اشاره به نزول عذاب الهی به کافران لجوج باشد زیرا ظاهر آیه مربوط به این جهان است.

و در پایان آیه می فرماید: «و همه کارها به سوی خدا باز می گردد» (وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

امور مربوط به ارسال پیامبران و نزول کتابهای آسمانی و تبیین حقایق بازگشت به او می کند همان گونه که امر حساب و مجازات و کیفر و پاداش به او باز می گردد.

رؤیت خداوند-

بی شک مشاهده حسی تنها در مورد اجسامی صورت می گیرد که دارای رنگ و مکان و محل است بنابراین، در مورد ذات خداوند که مافوق زمان و مکان است معنی ندارد ذات پاک او نه در دنیا با این چشم دیده می شود و نه در آخرت دلایل عقلی این مسأله به قدری روشن است که ما را بی نیاز از شرح و بسط می کند.

البته مشاهده خداوند با چشم دل هم در این جهان ممکن است و هم در جهان دیگر و مسلما در قیامت که ذات پاک او ظهور و بروز قوی تری دارد این مشاهده قوی تر خواهد بود (1).

سوره البقره (2) : آیه 211

(آیه 211)- این آیه در حقیقت، یکی از مصادیق آیات گذشته است، چرا که در آیات گذشته سخن از مؤمنان و کافران و منافقان بود، کافرانی که بر اثر لجاجت، آیات و دلایل روشن را نادیده گرفته به بهانه جویی می پرداختند، و بنی اسرائیل یکی از مصادیق واضح این معنی هستند می فرماید: «از بنی اسرائیل بپرس، چه نشانه های روشنی به آنها دادیم؟» ولی آنها این نشانه های روشن را نادیده گرفتند، و نعمتهای الهی را در راه غلط صرف کردند (سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَهٍ بَیِّنَهٍ).

سپس می افزاید: «کسی که نعمت خدا را بعد از آن که به سراغ او آمد تبدیل کند (و از آن سوء استفاده نماید، گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد) زیرا خداوند

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 3247


1- برای شرح بیشتر رجوع کنید به «تفسیر نمونه» ذیل آیه 103 سوره انعام و «پیام قرآن» جلد 4، صفحه 221 تا 250.

شدید العقاب است» (وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ).

منظور از تبدیل نعمت این است که انسان امکانات و منابع مادی و معنوی را که در اختیار دارد، در مسیرهای انحرافی و گناه به کار گیرد، مسأله تبدیل نعمت، و سرنوشت دردناک ناشی از آن منحصر به بنی اسرائیل نیست، هم اکنون دنیای صنعتی گرفتار این بدبختی بزرگ است زیرا با این که خداوند مواهب و نعمتها و امکاناتی در اختیار انسان امروز قرار داده که در هیچ دورانی از تاریخ سابقه نداشته، ولی بخاطر دوری از تعلیمات الهی پیامبران گرفتار تبدیل نعمت شده و آنها را به صورت وحشتناکی در راه فنا و نیستی خود به کار گرفته و از آن مخربترین سلاحها، برای ویرانی جهان ساخته و یا از قدرت مادی خویش برای توسعه ظلم و استعمار و استثمار بهره گرفته و دنیا را به جایگاهی ناامن از هر نظر مبدل کرده است.

سوره البقره (2) : آیه 212
اشاره

آیه 212

شأن نزول:

ابن عباس مفسر معروف می گوید: این آیه در باره اقلیت اشرافی و رؤسای قریش نازل شد که زندگی بسیار مرفهی داشتند، و جمعی از مؤمنان ثابت قدم که از نظر زندگی مادی فقیر و تهیدست بودند را به باد استهزاء می گرفتند و می گفتند: اگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شخصیتی داشت و از طرف خدا بود، اشراف بزرگان از او پیروی می کردند، آیه نازل شد و به سخنان بی اساس آنها پاسخ داد.

تفسیر:

شأن نزول این آیه مانع از آن نیست که یک قاعده کلی و عمومی از آن استفاده کرده یا آن را مکمل آیه پیشین در باره یهود بدانیم آیه می گوید: «زندگی دنیا برای کافران زینت داده شده است» (زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاهُ الدُّنْیا).

لذا از باده غرور سرمست شده «و افراد با ایمان را که احیانا دستشان تهی است به باد مسخره می گیرند» (وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا).

این در حالی است که «این افراد با ایمان و تقوا در قیامت برتر از آنها هستند» آنها در اعلی علیین بهشتند و اینها در درکات جهنم (وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

زیرا در آن جهان مقامات معنوی صورت عینی به خود می گیرد و مؤمنان در درجات بالایی قرار خواهند گرفت، آنها گویی بر فراز آسمانها سیر می کنند در حالی

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 3248

که اینها در اعماق زمین می روند و این جای تعجب نیست «زیرا خداوند هر کس را بخواهد بی حساب روزی می دهد» (وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).

اینها در حقیقت بشارت و آرامشی است برای مؤمنان فقیر و هشدار و تهدیدی است برای ثروتمندان مغرور و بی ایمان.

بی حساب بودن روزی خداوند نسبت به افراد با ایمان اشاره به این است که هرگز پاداشها و مواهب الهی به اندازه اعمال ما نیست بلکه مطابق کرم و لطف او است و می دانیم لطف و کرمش حد و حدودی ندارد.

سوره البقره (2) : آیه 213

(آیه 213)- بعد از بیان حال مؤمنان و منافقان و کفار در آیات پیشین، در این آیه به سراغ یک بحث اصولی و کلی و جامع در مورد پیدایش دین و مذهب و اهداف و مراحل مختلف آن می رود نخست می فرماید: «انسانها (در آغاز) همه امت واحدی بودند» (کانَ النَّاسُ أُمَّهً واحِدَهً).

و در آن روز تضادی در میان آنها وجود نداشت، زندگی بشر و اجتماع او ساده بود، فطرتها دست نخورده، و انگیزه های هوی و هوس و اختلاف و کشمکش در میان آنها ناچیز بود. (این مرحله اول زندگی انسانها بود) سپس زندگی انسانها شکل اجتماعی به خود گرفت زیرا انسان برای تکامل آفریده شده و تکامل او تنها در دل اجتماع تأمین می گردد (و این مرحله دوم زندگی انسانها بود) ولی به هنگام ظهور اجتماع، اختلافها و تضادها به وجود آمد چه از نظر ایمان و عقیده، و چه از نظر عمل و تعیین حق و حقوق هر کس و هر گروه در اجتماع، و اینجا بشر تشنه قوانین و تعلیمات انبیاء و هدایتهای آنها می گردد تا به اختلافات او در جنبه های مختلف پایان دهد (و این مرحله سوم بود) در اینجا «خداوند پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت دهند و انذار کنند» (فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ). و این مرحله چهارم بود.

در اینجا انسانها با هشدارهای انبیاء و توجه به مبدء و معاد و جهان دیگر که در آنجا پاداش و کیفر اعمال خویش را در می یابند برای گرفتن احکام و قوانین الهی آمادگی پیدا کردند و لذا می فرماید: «خداوند با آنها کتاب آسمانی به حق نازل کرد تا

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 3249

در میان مردم در آنچه اختلاف داشتند حکومت کند» (وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ).

و به این ترتیب ایمان به انبیاء و تمسک به تعلیمات آنها و کتب آسمانی، آبی بر آتش اختلافات فرو ریخت و آن را خاموش ساخت- و این مرحله پنجم بود.

این وضع مدتی ادامه یافت ولی کم کم وسوسه های شیطانی و امواج خروشان هوای نفس، کار خود را در میان گروهی کرد لذا آیه می فرماید: «در آن اختلاف نکردند مگر کسانی که کتاب آسمانی را دریافت داشته بودند و بینات و نشانه های روشن به آنها رسیده بود. آری! آنها، بخاطر انحراف از حق و ستمگری در آن اختلاف کردند» (وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ). و این مرحله ششم بود.

در اینجا مردم به دو گروه تقسیم شدند مؤمنان راستین که در برابر حق تسلیم بودند آنها برای پایان دادن به اختلافات جدید به کتب آسمانی و تعلیمات انبیاء باز گشتند و به حق رسیدند و لذا می فرماید: «خداوند مؤمنان از آنها را به حقیقت آنچه در آن اختلاف داشتند به فرمان خود هدایت فرمود» در حالی که افراد بی ایمان و ستمگر خود خواه همچنان در گمراهی و اختلاف باقی ماندند (فَهَدَی اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ). و این مرحله هفتم بود.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند هر که را بخواهد و لایق ببیند به راه مستقیم هدایت می کند» (وَ اللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

اشاره به این که مشیت الهی که آمیخته با حکمت او است گزاف و بی حساب نیست و از هر گونه تبعیض ناروا بر کنار است. تمام کسانی که دارای نیت پاک و روح تسلیم در برابر حقند مشمول هدایتهای او می شوند، اشتباهات عقیدتی آنها اصلاح می گردد و از روشن بینیهای مخصوصی بر خوردار می شوند و آنها را از اختلافات و مشاجرات دنیا پرستان بی ایمان بر کنار می دارد و آرامش روح و اطمینان خاطر و سلامت جسم و جان به آنها می بخشد.

سوره البقره (2) : آیه 214
اشاره

آیه 214

شأن نزول:

بعضی از مفسران گفته اند: هنگامی که در جنگ

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 3250

احزاب ترس و خوف و شدت بر مسلمانان غالب شد و در محاصره قرار گرفتند این آیه نازل شد و آنان را به صبر و استقامت دعوت نمود و یاری نصرت به آنها داد.

تفسیر:

از این آیه چنین بر می آید که جمعی از مؤمنان می پنداشتند که عامل اصلی ورود در بهشت تنها اظهار ایمان به خدا است بی آن که تلاش و کوششی به خرج دهند، قرآن در برابر این تفکر نادرست می فرماید: «آیا گمان کردید داخل بهشت می شوید بی آن که حوادثی همچون حوادث سخت گذشتگان به شما برسد» (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ).

«همانها که شداید و زیانهای فراوان به آنها رسید و آنچنان ناراحت و متزلزل شدند که پیامبر الهی و افرادی که ایمان آورده بودند گفتند: پس یاری خدا کجاست!» (مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ).

البته آنها این جمله را به عنوان اعتراض و ایراد نمی گفتند بلکه به عنوان تقاضا و انتظار مطرح می کردند. و چون آنها نهایت استقامت خود را در برابر این حوادث به خرج دادند و دست به دامن الطاف الهی زدند به آنها گفته شد «آگاه باشید یاری خدا نزدیک است» (أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ).

در حقیقت این آیه به یکی از سنن الهی که در همه اقوام جاری بوده است اشاره می کند و به مؤمنان در همه قرون و اعصار هشدار می دهد که برای پیروزی و موفقیت و نایل شدن به مواهب بهشتی، باید به استقبال مشکلات بروند و فداکاری کنند و این آزمونی است که مؤمنان را پرورش می دهد.

سوره البقره (2) : آیه 215
اشاره

آیه 215

شأن نزول:

«عمرو بن جموح» پیرمردی بزرگ و ثروتمند بود به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد از چه چیز صدقه بدهم و به چه کسانی؟ این آیه نازل شد و به او پاسخ گفت.

تفسیر:

در قرآن مجید آیات فراوانی در باره انفاق و بخشش در راه خدا آمده است همین امر سبب می شد که در باره جزئیات از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سؤال کنند لذا در آیه مورد بحث می فرماید: «از تو سؤال می کنند چه چیز را انفاق کنند» (یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 3251

سپس می افزاید: «بگو هر خیر و نیکی (و هر گونه سرمایه سودمند مادی و معنوی) که انفاق می کنید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه، باید باشد» (قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ).

مسلما ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداقهای روشن است و گر نه منحصر به آنها نمی باشد.

و در پایان آیه می فرماید: «و هر کار خیری انجام می دهید خداوند از آن آگاه است» (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).

لزومی ندارد تظاهر کنید، و مردم را از کار خویش آگاه سازید، چه بهتر که برای اخلاص بیشتر انفاقهای خود را پنهان سازید، زیرا کسی که پاداش می دهد از همه چیز با خبر است و کسی که جزا به دست اوست حساب همه نزد او است.

جمله «وَ ما تَفْعَلُوا» معنی وسیعی دارد که تمام اعمال خیر را شامل می شود.

و جمله «ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ» (آنچه از نیکیها انفاق می کنید) می گوید: انفاق از هر موضوع خوبی می تواند باشد، و تمام نیکیها را شامل می شود از اموال باشد یا خدمات، از موضوعات مادی باشد یا معنوی.

در ضمن تعبیر به «خیر» نشان می دهد که مال و ثروت ذاتا چیز بدی نیست، بلکه یکی از بهترین وسایل خیر است، مشروط بر این که به نیکی از آن بهره گیری شود.

سوره البقره (2) : آیه 216

(آیه 216)- آیه گذشته عمدتا در مورد انفاق اموال بود و در این آیه سخن از انفاق جانها در راه خدا است و این هر دو در میدان فداکاری دوش به دوش یکدیگر قرار دارند. می فرماید: «جنگ (با دشمن) بر شما مقرر شده است در حالی که از آن اکراه دارید» (کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ).

تعبیر به «کُتِبَ» (نوشته شده) اشاره به حتمی بودن و قطعی بودن این فرمان الهی است.

برای انسانهای معمولی یک امر طبیعی است که جنگ و لو با دشمن و در راه خدا خوشایند نیست زیرا در جنگ هم تلف اموال و هم نفوس و هم جراحتها

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 3252

و مشقتها است البته برای عاشقان شهادت در راه حق و کسانی که در سطح بالایی از معرفت قرار دارند جنگ با دشمنان حق شربت گوارایی است که همچون تشنه کامان به دنبال آن می روند و مسلما حساب آنها از حساب توده مردم جدا است.

سپس به یک قانون کلی و اصل اساسی که حاکم بر قوانین تکوینی و تشریعی خداوند است اشاره می کند، می فرماید: «چه بسا شما از چیزی اکراه داشته باشید در حالی که برای شما خیر است و مایه سعادت و خوشبختی» (وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ).

به عکس کناره گیری از جنگ و عافیت طلبی ممکن است خوشایند شما نباشد در حالی که واقعا چنین نیست «چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن برای شما شرّ است» (وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ).

و در پایان می فرماید: «و خدا می داند و شما نمی دانید» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

پروردگار جهان با این لحن قاطع می گوید که افراد بشر نباید تشخیص خودشان را در مسائل مربوط به سرنوشتشان حاکم سازند چرا که علم آنها از هر نظر محدود و ناچیز است و معلوماتشان در برابر مجهولات همچون قطره ای در برابر دریا است. آنها با توجه به علم محدود خود نباید در برابر احکام الهی روی در هم کشند. باید بطور قطع بدانند که خداوند اگر جهاد و روزه و حجّ را تشریع کرده همه به سود آنها است، توجه به این حقیقت روح انضباط و تسلیم در برابر قوانین الهی را در انسان پرورش می دهد، و درک و دید او را از محیطهای محدود فراتر می برد و به نامحدود یعنی علم بی پایان خدا پیوند می دهد.

سوره البقره (2) : آیه 217
اشاره

آیه 217

شأن نزول:

پیش از جنگ «بدر» پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله «عبد اللّه بن جحش» را طلبید و نامه ای به او داد، به او فرمان داد پس از آن که دو روز راه پیمود، نامه را بگشاید و طبق آن عمل کند، او پس از دو روز طی طریق نامه را گشود و چنین یافت: «پس از آن که نامه را باز کردی تا «نخله» (زمینی که بین مکه و طائف است) پیش برو و در آنجا وضع قریش را زیر نظر بگیر».

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 3253

هنگامی که به «نخله» رسیدند به قافله ای از قریش بر خورد کردند به آنها حمله کردند «عمر و بن حضرمی» را کشتند و قافله را با دو نفر نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آوردند، پیغمبر به آنان فرمود: من به شما دستور نداده بودم که در ماههای حرام نبرد کنید، مشرکان نیز زبان به طعن گشودند که محمد صلّی اللّه علیه و آله جنگ و خونریزی را در ماههای حرام حلال شمرده، آیه مورد بحث نازل شد و سپس «عبد اللّه بن جحش» و همراهانش اظهار کردند که در این راه برای درک ثواب جهاد کوشش کرده اند و از پیامبر پرسیدند که آیا اجر مجاهدان را دارند یا نه؟ آیه بعد (آیه 218) نازل گردید.

تفسیر:

این آیه در صدد پاسخ گویی به پاره ای از سؤالات در باره جهاد و استثناهای آن است، نخست می فرماید: «از تو در باره جنگ کردن در ماههای حرام سؤال می کنند» (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ).

سپس می افزاید: «به آنها بگو: جنگ در آن (گناه) بزرگی است» (قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ).

و به این ترتیب سنتی را که از زمانهای قدیم و اعصار انبیای پیشین در میان عرب در مورد تحریم پیکار در ماههای حرام (رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرم) وجود داشته با قاطعیت امضا می کند.

سپس می فرماید: چنین نیست که این قانون استثنایی نداشته باشد، نباید اجازه داد گروهی فاسد و مفسد زیر چتر این قانون هر ظلم و فساد و گناهی را مرتکب شوند درست است که جهاد در ماه حرام مهم است «ولی جلوگیری از راه خدا و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و خارج کردن و تبعید نمودن ساکنان آن، نزد خداوند از آن مهمتر است» (وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ).

سپس می افزاید: «ایجاد فتنه (و منحرف ساختن مردم از دین خدا) از قتل هم بالاتر است» (وَ الْفِتْنَهُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ).

چرا که آن جنایتی است بر جسم انسان و این جنایتی است بر جان و روح و ایمان انسان، و بعد چنین ادامه می دهد که مسلمانان نباید تحت تأثیر تبلیغات

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 3254

انحرافی مشرکان قرار گیرند، زیرا «آنها دائما با شما می جنگند تا اگر بتوانند شما را از دینتان باز گردانند» و در واقع به کمتر از این قانع نیستند (وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا).

بنابراین، محکم در برابر آنها بایستید، و به وسوسه های آنها در زمینه ماه حرام و غیر آن اعتنا نکنید و بعد به مسلمانان در زمینه بازگشت از دین خدا هشدار جدی داده می گوید: «هر کس از شما مرتد شود و از دینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک او در دنیا و آخرت بر باد می رود و آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن می مانند» (وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

چه مجازاتی از این سخت تر و وحشتناکتر که تمام اعمال نیک انسان نابود شود.

سوره البقره (2) : آیه 218

(آیه 218)- در این آیه به نقطه مقابل این گروه اشاره کرده و می فرماید:

«کسانی که ایمان آوردند و کسانی که هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند (و بر ایمان خود استوار ماندند) آنها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

آری! این گروه در پرتو این سه کار بزرگ (ایمان، هجرت و جهاد) اگر مرتکب اشتباهاتی نیز بشوند ممکن است مشمول عنایات و مغفرت الهی گردند.

سوره البقره (2) : آیه 219
اشاره

آیه 219

شأن نزول: .

در مورد نزول این آیه گفته اند: گروهی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خدمتش آمدند و عرض کردند حکم شراب و قمار، که عقل را زایل و مال را تباه می کند بیان فرما. آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد.

تفسیر:

این آیه از یک سؤال در باره شراب و قمار شروع می شود می فرماید:

«از تو در باره شراب و قمار سؤال می کنند» (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ).

«خمر» در اصطلاح شرع به معنی هر مایع مست کننده است هر چند در لغت برای هر یک از انواع مشروبات الکلی اسمی قرار داده شده است. «میسر» به معنی سهل و آسان است و از آنجا که قمار در نظر بعضی از مردم وسیله آسانی برای نیل به

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 3255

مال و ثروت است به آن میسر گفته شده است.

سپس در جواب می فرماید: «بگو در این دو، گناه بزرگی است و منافعی (از نظر ظاهر و جنبه مادی) برای مردم ولی گناه آنها از نفعشان بیشتر است» (قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما).

بنابراین، هیچ انسان عاقلی بخاطر آن نفع کم به این همه زیان تن در نمی دهد.

دومین سؤالی که در این آیه مطرح است، سؤال در باره انفاق است، می فرماید: «از تو سؤال می کنند چه چیز انفاق کنند» (وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ).

«بگو: از مازاد نیازمندیهایتان» (قُلِ الْعَفْوَ).

«عفو» به معنی از بین بردن اثر، حد وسط و میانه هر چیز و مقدار اضافی چیزی، و بهترین قسمت مال آمده است و ممکن است در اینجا به معنی مغفرت و گذشت از لغزش دیگران باشد، و مطابق این معنی تفسیر آیه چنین می شود: «بگو:

بهترین انفاق، انفاق عفو و گذشت است».

با توجه به اوضاع اجتماعی عرب جاهلی و محل نزول قرآن، مخصوصا مکه و مدینه که از نظر دشمنی و کینه توزی، و عدم گذشت در حد اعلا بودند، هیچ مانعی ندارد که آنها سؤال از انفاق اموال کنند، ولی نیاز شدید به انفاق عفو، سبب شود که قرآن آنچه را لازمتر است، در پاسخ بیان کند و این یکی از شؤون فصاحت و بلاغت است که گوینده پاسخ طرف را رها کرده و به مهمتر از آن می پردازد.

و بالاخره در پایان آیه می فرماید: «خداوند آیات خود را چنین بیان می کند شاید تفکر و اندیشه کنید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 220
اشاره

آیه 220

شأن نزول:

پس از نزول آیاتی (1) که در آن از نزدیک شدن به اموال و دارایی یتیمان و نیز از خوردن اموال آنها نهی شده مردمی که یتیمی در خانه داشتند، از کفالت وی فاصله گرفتند و حتی گروهی آنان را از خانه خود بیرون کردند و یا در خانه برای آنان وضعی به وجود آورده بودند که کمتر از بیرون کردن نبود، این عمل هم برای سرپرستان و هم برای یتیمان مشکلات فراوانی به بار می آورد،

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 3256


1- آیه 34، سوره اسراء و آیه 10، سوره نساء.

خدمت پیامبر رسیده و از این طرز عمل سؤال کردند در پاسخ آنها این آیه نازل شد.

تفسیر:

در این آیه مرکز اصلی فکر و اندیشه را چنین بیان می کند: «در دنیا و آخرت» (فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ).

در حقیقت با این که انسان مأمور است در برابر خدا و پیامبران وی تسلیم باشد، در عین حال موظف است که این اطاعت فرمان را با فکر و اندیشه انجام دهد، نه این که کورکورانه پیروی کند. و به عبارت روشنتر، باید از اسرار احکام الهی آگاه گردد، و با درک صحیح آنها را انجام دهد.

سپس به پاسخ سومین سؤال می پردازد و می فرماید: «از تو در باره یتیمان سؤال می کنند» (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامی). «بگو: اصلاح کار آنان بهتر است» (قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ). «و اگر زندگی خود را با آنان بیامیزید (مانعی ندارد) آنها برادر شما هستند» (وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ).

به این ترتیب قرآن، به مسلمانان گوشزد می کند که شانه خالی کردن از زیر بار مسؤولیت سر پرستی یتیمان، و آنها را به حال خود واگذاردن، کار درستی نیست.

سپس اضافه می کند که «خداوند مفسد را از مصلح می شناسد» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ).

آری! و از نیات همه شما آگاه است و آنها را که قصد سوء استفاده از اموال یتیمان دارند، و با آمیختن اموال آنها با اموال خود، به حیف و میل اموال یتیمان می پردازند، از دلسوزان پاکدل واقعی می شناسد.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند اگر بخواهد می تواند کار را بر شما سخت بگیرد و شما را به زحمت اندازد (و در عین دستور دادن به سرپرستی یتیمان، دستور دهد که اموال آنها را به کلی از اموال خود جدا سازید، ولی خدا هرگز چنین نمی کند) زیرا او توانا و حکیم است». (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

سوره البقره (2) : آیه 221
اشاره

آیه 221

شأن نزول:

شخصی به نام «مرثد» از طرف پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مأمور شد، که از مدینه به مکه برود، وی به قصد انجام فرمان رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله وارد مکه شد، و در آنجا با زن زیبایی به نام «عناق» که در زمان جاهلیت او را می شناخت برخورد

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 3257

نمود آن زن او را مانند گذشته به گناه دعوت کرد، اما «مرثد» که مسلمان شده بود تسلیم خواسته او نشد آن زن تقاضای ازدواج نمود، «مرثد» جریان را به اطلاع پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله رساند، این آیه نازل شد و بیان داشت که زنان مشرک و بت پرست شایسته همسری و ازدواج با مردان مسلمان نیستند.

تفسیر:

مطابق شأن نزول، این آیه در واقع پاسخ به سؤال دیگری در باره ازدواج با مشرکان است، می فرماید: «با زنان مشرک و بت پرست مادام که ایمان نیاروده اند ازدواج نکنید» (وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّی یُؤْمِنَّ).

سپس در یک مقایسه می افزاید: «کنیزان با ایمان از زن آزاد بت پرست بهترند، هر چند زیبایی او شما را به اعجاب وا دارد» (وَ لَأَمَهٌ مُؤْمِنَهٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَهٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ).

بنابراین، هدف از ازدواج تنها کامجویی جنسی نیست، زن شریک عمر انسان و مربی فرزندان اوست نیمی از شخصیت او را تشکیل می دهد، با این حال چگونه می توان شرک و عواقب شوم آن را با زیبایی ظاهری و مقداری مال و ثروت، مبادله کرد.

سپس به بخش دیگری از این حکم پرداخته می فرماید: «دختران خود را نیز به مردان بت پرست مادامی که ایمان نیاورده اند ندهید (هر چند ناچار شوید آنها را به همسری غلامان با ایمان درآورید زیرا) یک غلام با ایمان از یک مرد آزاد بت پرست بهتر است، هر چند (مال و موقعیت و زیبایی او) شما را به اعجاب آورد» (وَ لا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّی یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ).

بنابراین ازدواج مردان مشرک با زنان مؤمنه نیز ممنوع است بلکه مسأله در این بخش از حکم، سخت تر و مشکلتر است، چرا که تأثیر شوهر بر زن معمولا از تأثیر زن بر شوهر بیشتر است.

در پایان آیه نیز دلیل این حکم الهی را برای به کار انداختن اندیشه ها بیان می کند، می فرماید: «آنها- یعنی مشرکان- به سوی آتش دعوت می کنند، در حالی که خدا (و مؤمنانی که مطیع فرمان او هستند) دعوت به بهشت و آمرزش به فرمانش

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 3258

می کند» (أُولئِکَ یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّهِ وَ الْمَغْفِرَهِ بِإِذْنِهِ).

سپس می افزاید: «و آیات خود را برای مردم روشن می سازد، شاید متذکر شوند» (وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ).

بعضی از مفسران معاصر، اشاره به نکته ظریفی نموده اند و آن این که آیه مورد بحث و 21 آیه دیگر که به دنبال آن می آید احکام مربوط به تشکیل خانواده را در ابعاد مختلف بیان می کند و در این آیات دوازده حکم در این رابطه بیان شده است: 1- حکم ازدواج با مشرکان 2- تحریم نزدیکی در حال حیض 3- حکم قسم به عنوان مقدمه ای بر مسأله ایلاء (منظور از ایلاء آن است که کسی سوگند یاد کند با همسرش نزدیکی نکند) 4- حکم ایلاء و به دنبال آن طلاق 5- عدّه نگهداشتن زنان مطلّقه، عدد طلاقها 7- نگهداشتن زن با نیکی یا رها کردن با نیکی 8- حکم شیر دادن نوزادان 9- عدّه زنی که شوهرش وفات کرده 10- خواستگاری زن قبل از تمام شدن عدّه او 11- مهر زنان مطلّقه قبل از دخول 12- حکم متعه، و این احکام با تذکرات اخلاقی و تعبیراتی که نشان می دهد مسأله تشکیل خانواده نوعی عبادت پروردگار است، باید همراه با فکر و اندیشه باشد آمیخته شده است.

سوره البقره (2) : آیه 222
اشاره

(آیه 222)

شأن نزول:

زنان در هر ماه به مدت، حد اقل سه روز و حد اکثر ده روز، قاعده می شوند، و آن عبارت از خونی است که با اوصاف خاصی که در کتب فقه آمده از رحم زن خارج می گردد، زن را در چنین حال «حائض» و آن خون را خون حیض می گویند.

جمعی از یهود می گویند معاشرت مردان با این گونه زنان مطلقا حرام است، و لو این که به صورت غذا خوردن سر یک سفره و یا زندگی در یک اتاق باشد.

در مقابل این گروه، نصاری می گویند: هیچ گونه فرقی میان حالت حیض زن و غیر حیض نیست، همه گونه معاشرت حتی آمیزش جنسی با آنان بی مانع می باشد! مشرکین عرب، کم و بیش به خلق و خوی یهود انس گرفته بودند و با زنان حائض مانند یهود رفتار می کردند، همین اختلاف در آیین و افراط و تفریطهای غیر قابل گذشت، سبب شد که بعضی از مسلمانان از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در این باره

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 3259

سؤال کنند، در پاسخ آنان این آیه نازل گردید.

تفسیر:

در این آیه به سؤال دیگری برخورد می کنیم و آن در باره عادت ماهیانه زنان است، می فرماید: «از تو در باره (خون) حیض سؤال می کنند بگو چیز زیان آوری است» (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذیً).

و بلافاصله می افزاید: حال که چنین است «از زنان در حالت قاعدگی کناره گیری نمایید، و با آنها آمیزش جنسی نکنید تا پاک شوند» (فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ).

زیرا آمیزش جنسی در چنین حالتی، علاوه بر این که تنفرآور است، زیانهای بسیاری به بار می آورد، که طب امروز نیز آن را اثبات کرده، از جمله احتمال عقیم شدن مرد و زن، و ایجاد یک محیط مساعد برای پرورش میکرب بیماریهای آمیزشی (مانند: سفلیس و سوزاک) و نیز التهاب اعضاء تناسلی زن و وارد شدن خون آلوده به داخل عضو تناسلی مرد، لذا پزشکان، آمیزش جنسی با چنین زنانی را ممنوع اعلام می کنند.

«ولی هنگامی که پاک شوند، از طریقی که خدا به شما فرمان داده با آنها آمیزش کنید که خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد» (فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 223

(آیه 223)- در این آیه اشاره زیبایی به هدف نهایی آمیزش جنسی کرده می فرماید: «همسران شما محل بذرافشانی شما هستند» (نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ).

«بنابراین هر زمان بخواهید می توانید با آنها آمیزش نمایید» (فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّی شِئْتُمْ).

در اینجا زنان تشبیه به مزرعه شده اند، و این تشبیه ممکن است برای بعضی سنگین آید که چرا اسلام در باره نیمی از نوع بشر چنین تعبیری کرده است در حالی که نکته باریکی در این تشبیه نهفته است، در حقیقت قرآن می خواهد ضرورت وجود زن را در اجتماع انسانی نشان دهد که زن وسیله اطفاء شهوت و هوسرانی مردان نیست، بلکه وسیله ای است برای حفظ حیات نوع بشر، این سخن در برابر

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 3260

آنها که نسبت به جنس زن همچون یک بازیچه یا وسیله هوسبازی می نگرند، هشداری محسوب می شود.

سپس در ادامه آیه می افزاید: «با اعمال صالح و پرورش فرزندان صالح، آثار نیکی برای خود از پیش بفرستید» (وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ).

اشاره به این که هدف نهایی از آمیزش جنسی، لذت و کامجویی نیست بلکه باید از این موضوع، برای ایجاد و پرورش فرزندان، شایسته استفاده کرد و آن را به عنوان یک ذخیره معنوی برای فردای قیامت از پیش بفرستید، بنابراین در انتخاب همسر، باید اصولی را رعایت کنید که به این نتیجه مهم منتهی شود.

و در پایان آیه، دستور به تقوا می دهد و می فرماید: «تقوای الهی پیشه کنید و بدانید او را ملاقات خواهید کرد، و به مؤمنان بشارت دهید» بشارت رحمت الهی و سعادت و نجات در سایه تقوا (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 224
اشاره

(آیه 224)

شأن نزول:

میان داماد و دختر یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام عبد اللّه بن رواحه اختلافی روی داد، او سوگند یاد کرد که برای اصلاح کار آنها هیچ گونه دخالتی نکند و در این راه گامی بر ندارد آیه نازل شد و این گونه سوگندها را ممنوع و بی اساس قلمداد کرد.

تفسیر:

این آیه و آیه بعد ناظر به سوء استفاده از مسأله سوگند است. و مقدمه ای محسوب می شود برای بحث آیات آینده که سخن از «ایلاء» و سوگند در مورد ترک آمیزش جنسی با همسران می گوید، نخست می فرماید: «خداوند را در معرض سوگندهای خود برای ترک نیکی و تقوا و اصلاح در میان مردم قرار ندهید و (بدانید) خدا شنوا و داناست» سخنان شما را می شنود و از نیات شما آگاه است (وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَهً لِأَیْمانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

به این ترتیب سوگند یاد کردن جز در مواردی که هدف مهمی در کار باشد عمل نامطلوبی است.

سوره البقره (2) : آیه 225

(آیه 225)- در این آیه برای تکمیل این مطلب مهم که قسم نباید مانع کارهای خیر شود، می فرماید: «خداوند شما را بخاطر سوگندهایی که بدون توجه

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 3261

یاد می کنید مؤاخذه نخواهد کرد» (لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ).

اما به آنچه دلهای شما کسب کرده (و سوگندهایی که از روی اراده و اختیار یاد می کنید) مؤاخذه می کند و خداوند آمرزنده و دارای حلم است» (وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ).

در این آیه خداوند به دو نوع سوگند اشاره کرده، نوع اول قسم های لغو است که هیچ گونه اثری ندارد و نباید به آن اعتنا کرد و مخالفت آن کفاره ندارد زیرا از روی اراده و تصمیم نیست. نوع دوم سوگندهایی است که از روی اراده و تصمیم انجام می گیرد و به تعبیر قرآن قلب انسان آن را کسب می کند، این گونه قسم معتبر است و باید به آن پایبند بود، و مخالفت با آن، هم گناه دارد، و هم موجب کفاره می شود.

سوره البقره (2) : آیه 226

(آیه 226)- در دوران جاهلیت زن هیچ گونه ارزش و مقامی در جامعه عرب نداشت و به همین جهت برای جدایی از او و یا تحت فشار قرار دادن زن، طرق زشتی وجود داشت که یکی از آنها «ایلاء» بود به این ترتیب که هر زمان مردی از همسر خود متنفر می شد، سوگند یاد می کرد که با او همبستر نگردد و با این راه غیر انسانی همسر خود را در تنگنای شدیدی قرار می داد، نه او را رسما طلاق می داد و نه بعد از این سوگندها حاضر می شد آشتی کند و زندگی مطلوبی داشته باشد. البته مردان غالبا تحت فشار قرار نمی گرفتند، چون همسران متعددی داشتند آیه مورد بحث با این سنت غلط مبارزه کرده، و طریق گشودن این سوگند را بیان می کند، می فرماید: «کسانی که از زنان خود ایلاء می کنند (سوگند برای ترک آمیزش جنسی می خورند) حق دارند چهار ماه انتظار کشند» (لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ).

این چهار ماه مهلت برای این است که وضع خویش را با همسر خود روشن کنند و زن را از این نابسامانی، نجات دهند. سپس می افزاید: «اگر (در این فرصت) تصمیم به بازگشت گرفتند، خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

آری! خداوند گذشته او را در این مسأله و همچنین شکستن سوگند را بر او

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 3262

می بخشد- هر چند کفاره آن چنانکه خواهیم گفت به وقت خود باقی است.

سوره البقره (2) : آیه 227

(آیه 227)- «و اگر تصمیم به جدایی گرفتند (آن هم با شرایطش مانعی ندارد) خداوند شنوا و دانا است» (وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

و هر گاه مرد هیچ یک از این دو راه را انتخاب نکند، نه به زندگی سالم زناشویی باز گردد، و نه او را با طلاق رها سازد، در اینجا حاکم شرع دخالت می کند و مرد را به زندان می اندازد و بر او سخت می گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه مجبور شود یکی از دو راه را انتخاب کند و زن را از حال بلاتکلیفی در آورد.

سوره البقره (2) : آیه 228

(آیه 228)- در آیه قبل سخن از طلاق بود و در این آیه بخشی از احکام طلاق و آنچه مربوط به آن است بیان می شود و در مجموع پنج حکم در آن بیان شده، نخست در باره عدّه می فرماید: «زنان مطلّقه باید به مدت سه بار پاک شدن را انتظار بکشند» (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ).

«قُرُوءٍ» در آیه فوق به معنی ایام پاکی زن می باشد، و از آنجا که طلاق باید در حال پاکی که با شوهر خود آمیزش جنسی نکرده باشد انجام گیرد این پاکی یک مرتبه محسوب می شود، و هنگامی که بعد از آن دو بار عادت ببیند و پاک شود، به محض این که پاکی سوم به اتمام رسید و لحظه ای عادت شد عدّه تمام شده و ازدواج او در همان حال جایز است.

دومین حکم، این است که «برای آنها حلال نیست که آنچه را در رحم آنان آفریده شده کتمان کنند، اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند» (وَ لا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

قابل توجه این که مسأله آغاز و پایان ایام عدّه را که معمولا خود زن می فهمد، نه دیگری بر عهده او گذارده و گفتار او را سند قرار داده است.

سومین حکمی که از آیه استفاده می شود، این است که شوهر در عدّه طلاق رجعی، حق رجوع دارد، می فرماید: «همسران آنها برای رجوع به آنها (و از سر گرفتن زندگی زناشویی) در این مدت عدّه (از دیگران) سزاوارترند هرگاه خواهان اصلاح باشند» (وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذلِکَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً).

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 3263

در واقع در موقعی که زن در عدّه طلاق رجعی است، شوهر می تواند بدون هیچ گونه تشریفات، زندگی زناشویی را از سر گیرد، با هر سخن و یا عملی که به قصد بازگشت باشد این معنی حاصل می شود.

سپس به بیان چهارمین حکم پرداخته می فرماید: «و برای زنان همانند وظایفی که بر دوش آنها است حقوق شایسته ای قرار داده شده و مردان بر آنها برتری دارند» (وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ).

بنابراین همانطور که برای مرد حقوقی بر عهده زنان گذارده شده، همچنین زنان حقوقی بر مردان دارند که آنها موظف به رعایت آنند.

با توجه به اختلاف دامنه داری که بین نیروهای جسمی و روحی زن و مرد وجود دارد مدیریت خانواده بر عهده مرد و معاونت آن بر عهده زن گذارده شده است و این تفاوت مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوی و دانش و تقوی گروهی از زنان از بسیاری از مردان پیشرفته تر باشند.

واژه «معروف» که به معنی کار نیک و معقول و منطقی است، در این آیات دوازده بار تکرار شده تا هشداری به مردان و زنان باشد که هرگز از حق خود سوء استفاده نکنند بلکه با احترام به حقوق متقابل یکدیگر در تحکیم پیوند زناشویی و جلب رضای الهی بکوشند.

و بالاخره در پایان آیه می خوانیم: «خداوند توانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). و این اشاره ای است به این که حکمت و تدبیر الهی، ایجاب می کند که هر کس در جامعه به وظایفی بپردازد که قانون آفرینش برای او تعیین کرده است، و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است. حکمت خداوند ایجاب می کند که در برابر وظایفی که بر عهده زنان گذارده، حقوق مسلّمی قرار گیرد، تا تعادلی میان وظیفه حق برقرار شود.

سوره البقره (2) : آیه 229
اشاره

(آیه 229)

شأن نزول:

زنی خدمت یکی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید و از شوهرش شکایت کرد که او پیوسته وی را طلاق می دهد و سپس رجوع می کند تا به این وسیله به زیان و ضرر افتد و در جاهلیت چنین بود که مرد حق داشت همسرش

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 3264

را هزار بار طلاق بدهد و رجوع کند و حدی بر آن نبود، هنگامی که این شکایت به محضر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله رسید، آیه نازل شد و حد طلاق را سه بار قرار داد.

تفسیر:

در آیه قبل به اینجا رسیدیم که قانون «عده» و «رجوع» برای اصلاح وضع خانواده و جلوگیری از جدایی و تفرقه است، ولی بعضی از تازه مسلمانان مطابق دوران جاهلیت، از آن سوء استفاده می کردند، و برای این که همسر خود را تحت فشار قرار دهند پی در پی او را طلاق داده و رجوع می کردند این آیه نازل شد و از این عمل زشت و ناجوانمردانه جلوگیری کرد، می فرماید: «طلاق (منظور طلاقی است که رجوع و بازگشت دارد) دو مرتبه است» (الطَّلاقُ مَرَّتانِ).

البته باید در جلسات متعدد واقع شود و در یک مجلس انجام نمی شود.

سپس می افزاید: «در هر یک از این دو بار باید همسر خود را بطور شایسته نگاهداری کند و آشتی نماید، یا با نیکی او را رها سازد و برای همیشه از او جدا شود» (فَإِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسانٍ).

بنابراین طلاق سوم، رجوع و بازگشتی ندارد، و هنگامی که دو نوبت کشمکش و طلاق و سپس صلح و رجوع انجام گرفت، باید کار را یکسره کرد.

منظور از جدا شدن با احسان و نیکی این است که حقوق آن زن را بپردازد و بعد از جدایی پشت سر او سخنان نامناسب نگوید، و مردم را نسبت به او بدبین نسازد، و امکان ازدواج را از او نگیرد. بنابراین جدایی نیز باید توأم با احسان گردد.

و لذا در ادامه آیه می فرماید: «برای شما حلال نیست که چیزی را از آنچه به آنها داده اید پس بگیرید» (وَ لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً).

بنابراین، شوهر نمی تواند هنگام جدایی چیزی را که به عنوان مهر به زن داده است باز پس گیرد.

در ادامه آیه به مسأله طلاق خلع اشاره کرده می گوید: تنها در یک فرض باز پس گرفتن مهر مانعی ندارد و آن در صورتی است که زن تمایل به ادامه زندگی زناشویی نداشته باشد، و «دو همسر از این بترسند که با ادامه زندگی زناشویی حدود الهی را برپا ندارند» (إِلَّا أَنْ یَخافا أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 3265

سپس می افزاید: «اگر بترسید که حدود الهی را رعایت نکنند، گناهی بر آن دو نیست که زن فدیه (عوضی) بپردازد» و طلاق بگیرد (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ).

در حقیقت در اینجا سر چشمه جدایی، زن است، و او باید غرامت این کار را بپردازد و به مردی که مایل است، با او زندگی کند اجازه دهد با همان مهر، همسر دیگری انتخاب کند.

و در پایان آیه به تمام احکامی که در این آیه بیان شده اشاره کرده می فرماید:

«اینها حدود و مرزهای الهی است از آن تجاوز نکنید و آنها که از آن تجاوز می کنند ستمگرانند» (تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 230
اشاره

(آیه 230)

شأن نزول:

در حدیثی آمده است که زنی خدمت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله رسید و عرض کرد: من همسر پسر عمویم بودم او سه بار مرا طلاق داد، پس از او با مردی ازدواج کردم، اتفاقا او هم مرا طلاق داد، آیا می توانم به شوهر اولم باز گردم؟

حضرت فرمود: نه، تنها در صورتی می توانی که با همسر دوم آمیزش جنسی کرده باشی، در این هنگام آیه نازل شد.

تفسیر:

این آیه در حقیقت حکم تبصره ای دارد که به حکم سابق ملحق می شود می فرماید: «اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار دیگر) او را طلاق داد، زن بر او بعد از آن حلال نخواهد شد مگر این که همسر دیگری (به ازدواج دائمی) انتخاب کند (و با او آمیزش جنسی نماید در این صورت اگر همسر دوم) او را طلاق داد، گناهی ندارد که آن دو بازگشت کنند، (و آن زن با همسر اولش بار دیگر ازدواج نماید) مشروط بر این که امید داشته باشد که حدود الهی را محترم می شمرند» (فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یَتَراجَعا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ).

و در پایان تأکید می کند «اینها حدود الهی است که برای افرادی که آگاهند بیان می کند» (وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُها لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 231

(آیه 231)- باز هم محدودیتهای دیگر طلاق! به دنبال آیات گذشته این

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 3266

آیه نیز اشاره به محدودیتهای دیگری در امر طلاق می کند تا از نادیده گرفتن حقوق زن جلوگیری کند در آغاز می گوید: «هنگامی که زنان را طلاق دادید و به آخرین روزهای عدّه رسیدند (باز می توانید با آنها آشتی کنید) یا به طرز پسندیده ای آنها را نگاه دارید، و یا به طرز پسندیده ای رها سازید» (وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ).

یا صمیمانه تصمیم به ادامه زندگی زناشویی بگیرید و یا اگر زمینه را مساعد نمی بینید با نیکی از هم جدا شوید.

سپس به مفهوم مقابل آن اشاره کرده می فرماید: «هرگز بخاطر ضرر زدن و تعدی کردن آنها را نگه ندارید» (وَ لا تُمْسِکُوهُنَّ ضِراراً لِتَعْتَدُوا).

این جمله تفسیر کلمه «معروف» است، زیرا در جاهلیت گاه بازگشت به زناشویی را وسیله انتقامجویی قرار می دادند، لذا با لحن قاطعی می گوید: «هرگز نباید چنین فکری در سر بپرورانید».

«چرا که هر کس چنین کند به خویشتن ظلم و ستم کرده» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ).

سپس به همگان هشدار می دهد و می فرماید: «آیات خدا را به استهزاء نگیرید» (وَ لا تَتَّخِذُوا آیاتِ اللَّهِ هُزُواً).

بنابراین نباید با چشم پوشی از روح احکام الهی و چسبیدن به ظواهر خشک و قالبهای بی روح، آیات الهی را بازیچه و ملعبه خود قرار داد که گناه این کار شدیدتر، و مجازاتش دردناکتر است. سپس می افزاید: «نعمت خدا را بر خود به یاد آورید و آنچه از کتاب آسمانی و دانش بر شما نازل کرده و شما را با آن پند می دهد» (وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتابِ وَ الْحِکْمَهِ یَعِظُکُمْ بِهِ).

«و تقوای الهی پیشه کنید و بدانید خداوند به هر چیزی داناست» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

جمله فوق، هشدار می دهد که در مورد حقوق زنان، از موقعیت خود سوء استفاده نکنند و بدانند که خداوند حتی از نیات آنها آگاه است.

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 3267

سوره البقره (2) : آیه 232
اشاره

(آیه 232)

شأن نزول:

یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام «معقل بن یسار» خواهری به نام جملاء داشت که از همسرش طلاق گرفته بود، بعد از پایان عدّه مایل بود بار دیگر به عقد همسرش درآید، ولی برادرش از این کار مانع شد، آیه نازل شد و او را از مخالفت با چنین ازدواجی نهی کرد.

تفسیر:

شکستن یکی دیگر از زنجیرهای اسارت- در زمان جاهلیت زنان در زنجیر اسارت مردان بودند و مجبور بودند زندگی خود را طبق تمایلات مردان خودکامه تنظیم کنند.

از جمله در انتخاب همسر به خواسته و میل زن هیچ گونه اهمیتی داده نمی شد، حتی اگر زن با اجازه ولی، ازدواج می کرد سپس از همسرش جدا می شد باز پیوستن او به همسر اول بستگی به اراده مردان فامیل داشت و بسیار می شد با این که زن و شوهر بعد از جدایی علاقه به باز گشت داشتند مردان خویشاوند روی پندارها و موهوماتی مانع می شدند، قرآن صریحا این روش را محکوم کرده می گوید:

«هنگامی که زنان را طلاق دادید و عدّه خود را به پایان رسانیدند، مانع آنها نشوید که با همسران (سابق) خویش ازدواج کنند اگر در میان آنها رضایت به طرز پسندیده ای حاصل شود» (وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ یَنْکِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَیْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ).

سپس در ادامه آیه، بار دیگر هشدار می دهد و می فرماید: «این دستوری است که تنها افرادی از شما که ایمان به خدا و روز قیامت دارند از آن پند می گیرند» (ذلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

و باز برای تأکید بیشتر می گوید: «این برای پاکی و نموّ (خانواده های شما) مؤثرتر و برای شستن آلودگیها مفیدتر است و خدا می داند و شما نمی دانید» (ذلِکُمْ أَزْکی لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

این بخش از آیه، در واقع می گوید: این احکام همه به نفع شما بیان شده منتهی کسانی می توانند از آن بهره گیرند که سرمایه ایمان به مبدء و معاد را داشته باشند، و بتوانند تمایلات خود را کنترل کنند.

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 3268

سوره البقره (2) : آیه 233

(آیه 233)- هفت دستور در باره شیر دادن نوزادان! این آیه که در واقع ادامه بحثهای مربوط به مسائل ازدواج و زناشویی است، به سراغ یک مسأله مهم یعنی مسأله «رضاع» (شیر دادن) رفته و جزئیات آن را باز گو می کند.

1- نخست می گوید: «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند» (وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ).

بنابراین، هر چند ولایت بر اطفال صغیر به عهده پدر گذاشته شده است اما حق شیر دادن در دو سال شیر خوارگی به مادر داده شده و او است که می تواند در این مدت از فرزند خود نگاهداری کند و به اصطلاح حق حضانت در این مدت از آن مادر است. و این یک حق دو جانبه است که هم برای رعایت حال فرزند است و هم رعایت عواطف مادر.

2- سپس می افزاید: «این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل کند» (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ).

یعنی مدت شیر دادن طفل لازم نیست، همواره دو سال باشد، دو سال برای کسی است که می خواهد شیر دادن را کامل کند، ولی مادران حق دارند با توجه به وضع و رعایت سلامت او این مدت را کمتر کنند.

3- هزینه زندگی مادر از نظر غذا و لباس در دوران شیر دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطری آسوده بتواند فرزند را شیر دهد. لذا در ادامه آیه می فرماید:

«و بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده (پدر) لازم است، خوراک و پوشاک مادران را بطور شایسته بپردازد» (وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

در اینجا تعبیر به «الْمَوْلُودِ لَهُ» (کسی که فرزند برای او متولد شده) به جای تعبیر به «اب» (پدر) قابل توجه است، گویی می خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظیفه مزبور، بسیج کند، یعنی اگر هزینه کودک و مادرش در این موقع بر عهده مرد گذاشته شده به خاطر این است که فرزند او و میوه دل اوست، نه یک فرد بیگانه.

توصیف به «معروف» (بطور شایسته) نشان می دهد که پدران در مورد لباس و غذای مادر، باید آنچه شایسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 3269

بگیرند، نه سختگیری کنند و نه اسراف.

و برای توضیح بیشتر می فرماید: «هیچ کس موظف نیست بیش از مقدار توانایی خود را انجام دهد» (لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها).

4- سپس به بیان حکم مهم دیگری پرداخته، می فرماید: «نه مادر (بخاطر اختلاف با پدر) حق دارد به کودک ضرر زند، و نه پدر (بخاطر اختلاف با مادر)» (لا تُضَارَّ والِدَهٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ).

یعنی هیچ یک از این دو حق ندارند سرنوشت کودک را مال المصالحه اختلاف خویش قرار دهند و بر جسم و روح نوزاد، ضربه وارد کنند.

5- سپس به حکم دیگری مربوط به بعد از مرگ پدر می پردازد می فرماید:

«و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد» (وَ عَلَی الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ).

یعنی: آنها باید نیازهای مادر را در دورانی که به کودک شیر می دهد تأمین کنند.

6- در ادامه آیه، سخن از مسأله باز داشتن کودک از شیر به میان آمده اختیار آن را به پدر و مادر واگذاشته، هر چند در جمله های سابق، زمانی برای شیر دادن کودک تعیین شده بود ولی پدر و مادر با توجه به وضع جسمی و روحی او، و توافق با یکدیگر می توانند کودک را در هر موقع مناسب از شیر باز دارند، می فرماید: «اگر آن دو با رضایت و مشورت یکدیگر بخواهند کودک را (زودتر از دو سال یا بیست و یک ماه) از شیر باز گیرند گناهی بر آنها نیست» (فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما).

7- گاه می شود که مادر از حق خود در مورد شیر دادن و حضانت و نگاهداری فرزند خودداری می کند و یا به راستی مانعی برای او پیش می آید، در این صورت باید راه چاره ای اندیشید و لذا در ادامه آیه می فرماید: «اگر (با عدم توانایی یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست، هر گاه حق گذشته مادر را بطور شایسته بپردازید» (وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ).

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 3270

بنابراین، انتخاب دایه به جای مادر، بی مانع است مشروط بر این که این امر سبب از بین رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود.

و در پایان آیه به همگان هشدار می دهد که «تقوای الهی پیشه کنید و بدانید خدا به آنچه انجام می دهید بیناست» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

مبادا کشمکش میان مرد و زن، روح انتقامجویی را در آنها زنده کند و سرنوشت یکدیگر و یا کودکان مظلوم را به خطر اندازد، همه باید بدانند خدا دقیقا مراقب آنها است.

سوره البقره (2) : آیه 234

(آیه 234)- خرافاتی که زنان را بیچاره می کرد! یکی از مسائل و مشکلات اساسی زنان ازدواج بعد از مرگ شوهر است. از طرفی رعایت حریم زندگانی زناشویی حتی بعد از مرگ همسر موضوعی است فطری و لذا همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی برای این منظور بوده است گر چه گاهی در این رسوم آن چنان افراط می کردند که عملا زنان را در بن بست و اسارت قرار می دادند و گاهی جنایت آمیزترین کارها را در مورد او مرتکب می شدند به عنوان نمونه! بعضی از قبایل پس از مرگ شوهر، زن را آتش زده و یا بعضی او را با مرد دفن می کردند، برخی زن را برای همیشه از ازدواج مجدد محروم ساخته و گوشه نشین می کردند و در پاره ای از قبایل زنها موظف بودند مدتی کنار قبر شوهر زیر خیمه سیاه و چرکین با لباسهای مندرس و کثیف دور از هر گونه آرایش و زیور و حتی شستشو به سر برده و بدین وضع شب و روز خود را بگذرانند. این آیه بر تمام این خرافات و جنایات خط بطلان کشیده و به زنان بیوه اجازه می دهد بعد از نگاهداری عدّه و حفظ حریم زوجیت گذشته اقدام به ازدواج کنند، می فرماید: «کسانی که از شما می میرند و همسرانی از خود باقی گذارند، آنها باید چهار ماه و ده روز انتظار بکشند و هنگامی که مدّتشان سر آمد، گناهی بر شما نیست که هر چه می خواهند در باره خودشان بطور شایسته انجام دهند» و با مرد دلخواه خود ازدواج کنند. (وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 3271

و از آنجا که گاه اولیاء و بستگان زن، دخالتهای بی مورد در کار او می کنند و یا منافع خویش را در ازدواج آینده زن در نظر می گیرند، در پایان آیه خداوند به همه هشدار می دهد و می فرماید: «خداوند از هر کاری که انجام می دهید آگاه است» و هر کس را به جزای اعمال نیک و بد خود می رساند (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

سوره البقره (2) : آیه 235

(آیه 235)- در این آیه به یکی از احکام مهم زنانی که در عدّه هستند (به تناسب بحثی که در باره عدّه وفات گذشت) اشاره کرده، می فرماید: «گناهی بر شما نیست که از روی کنایه (از زنانی که در عدّه وفات هستند) خواستگاری کنید، و یا در دل تصمیم داشته باشید، خدا می دانست شما به یاد آنها خواهید افتاد، ولی با آنها در تنهایی با صراحت وعده ازدواج نگذارید، مگر این که به طرز شایسته ای (با کنایه) اظهار کنید» (وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَهِ النِّساءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لکِنْ لا تُواعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفاً).

در حقیقت این یک امر طبیعی است که با فوت شوهر، زن به سرنوشت آینده خود فکر می کند و مردانی نیز ممکن است- بخاطر شرایط سهلتر که زنان بیوه دارند- در فکر ازدواج با آنان باشند.

سپس در ادامه آیه می فرماید: « (ولی در هر حال) عقد نکاح را نبندید تا عدّه آنها به سر آید» (وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَهَ النِّکاحِ حَتَّی یَبْلُغَ الْکِتابُ أَجَلَهُ).

و بطور مسلم اگر کسی در عدّه، عقد ازدواج ببندد باطل است، بلکه اگر آگاهانه این کار را انجام دهد سبب می شود که آن زن برای همیشه نسبت به او حرام گردد.

و به دنبال آن می فرماید: «بدانید خداوند آنچه را در دل دارید می داند، از مخالفت او بپرهیزید و بدانید که خداوند آمرزنده و دارای حلم است» و در مجازات بندگان عجله نمی کند (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ).

سوره البقره (2) : آیه 236

(آیه 236)- باز در ادامه احکام طلاق در این آیه و آیه بعد احکام دیگری

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 3272

بیان شده است نخست می فرماید: «گناهی بر شما نیست اگر زنان را قبل از این که با آنها تماس پیدا کنید (و آمیزش جنسی انجام دهید) و تعیین مهر نمایید، طلاق دهید» (لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَهً).

البته این در صورتی است که مرد یا زن و مرد بعد از عقد ازدواج و پیش از عمل زناشویی، متوجه شوند که به جهاتی نمی توانند با هم زندگی کنند، چه بهتر که در این موقع با طلاق از هم جدا شوند، زیرا در مراحل بعد کار مشکلتر می شود.

سپس به بیان حکم دیگری در این رابطه می پردازد و می فرماید: «در چنین حالی باید آنها را (با هدیه مناسبی) بهره مند سازید» (وَ مَتِّعُوهُنَّ).

ولی در پرداخت این هدیه، قدرت و توانایی شوهر نیز باید در نظر گرفته شود، و لذا در دنباله آیه می گوید: «بر آن کسی که توانایی دارد به اندازه تواناییش، و بر آن کس که تنگدست است به اندازه خودش هدیه شایسته ای لازم است، و این حقی است بر نیکوکاران» (عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ).

توانگران باید به اندازه خود و تنگدستان نیز در خور تواناییشان این هدیه را بپردازند از آنجا که این هدیه اثر قابل ملاحظه ای در جلوگیری از حس انتقامجویی و رهایی زن از عقده هایی که ممکن است، بر اثر گسستن پیوند زناشویی حاصل شود در آیه فوق آن را وابسته به روحیه نیکوکاری و احسان کرده و می گوید: «این عمل بر نیکوکاران لازم است» یعنی باید آمیخته با روح نیکوکاری و مسالمت باشد.

سوره البقره (2) : آیه 237

(آیه 237)- در این آیه سخن از زنانی به میان آمده که برای آنها تعیین مهر شده است ولی قبل از آمیزش و عروسی، جدا می شوند، می فرماید: «اگر آنها را طلاق دهید پیش از آن که با آنان تماس پیدا کنید (و آمیزش انجام شود) در حالی که مهری برای آنها تعیین کرده اید، لازم است نصف آنچه را تعیین کرده اید به آنها بدهید» (وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً فَنِصْفُ ما فَرَضْتُمْ).

این حکم قانونی مسأله است، که به زن حق می دهد نصف تمام مهریه را بدون کم و کاست بگیرد هر چند آمیزشی حاصل نشده باشد.

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 3273

ولی بعد به سراغ جنبه های اخلاقی و عاطفی می رود و می فرماید: «مگر این که آنها حق خود را ببخشند (و یا اگر صغیر و سفیه هستند، ولی آنها یعنی) آن کس که گره ازدواج به دست اوست آن را ببخشد» (إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَهُ النِّکاحِ).

در جمله بعد می گوید: «عفو و گذشت شما (و پرداختن تمام مهر) به پرهیزکاری نزدیکتر است و گذشت و نیکوکاری را در میان خود فراموش نکنید که خداوند به آنچه انجام می دهید بیناست» (وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

لحن مجموعه آیه، بر اصل اساسی «معروف» و «احسان» در این مسائل تأکید می کند، که حتی طلاق و جدایی آمیخته با نزاع و کشمکش و تحریک روح انتقامجویی نباشد بلکه بر اساس بزرگواری و احسان و عفو و گذشت، قرار گیرد.

سوره البقره (2) : آیه 238
اشاره

(آیه 238)

شأن نزول:

جمعی از منافقان گرمی هوا را بهانه برای ایجاد تفرقه در صفوف مسلمین قرار داده بودند و در نماز جماعت شرکت نمی کردند، و به دنبال آنها بعضی از مؤمنین نیز از شرکت در جمات خودداری کرده بودند، پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از این جهت ناراحت بود حتی آنها را تهدید به مجازات شدید کرد، لذا در حدیثی نقل شده که پیامبر در گرمای فوق العاده نیمروز تابستان نماز (ظهر) را با جماعت می گذارد و این نماز برای اصحاب و یاران سخت ترین نماز بود، بطوری که پشت سر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یک صف یا دو صف بیشتر نبود، در اینجا فرمود: من تصمیم گرفته ام خانه کسانی که در نماز ما شرکت نمی کنند بسوزانم، آیه نازل شد و اهمیت نماز ظهر را (با جماعت) تأکید کرد.

تفسیر:

اهمیت نماز، مخصوصا نماز وسطی- از آنجا که نماز مؤثرترین رابطه انسان با خداست، در آیات قرآن تأکید فراوانی روی آن شده، از جمله در آیه مورد بحث می فرماید: «در انجام همه نمازها مخصوصا نماز وسطی، مداومت کنید و در حفظ آن کوشا باشید» (حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاهِ الْوُسْطی).

«و با خضوع و خشوع و توجه کامل، برای خدا بپا خیزید» (وَ قُومُوا لِلَّهِ

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 3274

قانِتِینَ)

.مبادا گرما و سرما گرفتاریهای دنیا و پرداختن به مال و همسر و فرزند، شما را از این امر مهم باز دارد. منظور از «صلاه وسطی» (نماز میانه) همان نماز ظهر است.

تأکید روی این نماز بخاطر این بوده که بر اثر گرمی هوای نیمروز تابستان، یا گرفتاریهای شدید کسب و کار نسبت به آن کمتر اهمیت می دادند.

سوره البقره (2) : آیه 239

(آیه 239)- در این آیه تأکید می کند که در سخت ترین شرایط حتی در صحنه جنگ نباید نماز فراموش شود. منتها در چنین وضعی، بسیاری از شرایط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام رکوع و سجود بطور متعارف، ساقط می شود.

لذا می فرماید: «و اگر (بخاطر جنگ یا خطر دیگری) بترسید باید (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید» و رکوع و سجود را با ایماء و اشاره بجا آورید (فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُکْباناً).

بنابراین، محافظت بر نمازها، تنها در حال امنیت نیست، بلکه در همه حال باید نماز را بجا آورد.

«اما به هنگامی که امنیت خود را باز یافتید، خدا را یاد کنید، آن چنانکه به شما، چیزهایی را تعلیم داد که نمی دانستید» و نماز را در این حال به صورت معمولی و با تمام آداب و شرایط انجام دهید (فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَما عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ).

روشن است شکرانه این تعلیم الهی که طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسانها آموخته، همان عمل کردن بر طبق آن است.

سوره البقره (2) : آیه 240

(آیه 240)- قرآن بار دیگر به مسأله ازدواج و طلاق و اموری در این رابطه بازگشته و نخست در باره شوهرانی سخن می گوید که در آستانه مرگ قرار گرفته و همسرانی از خود بجای می گذارند، می فرماید: «و کسانی که از شما می میرند- یعنی در آستانه مرگ قرار می گیرند- و همسرانی از خود باقی می گذارند باید برای همسران خود وصیت کنند که تا یک سال آنها را بهره مند سازند، و از خانه بیرون نکنند» در خانه شوهر باقی بمانند و هزینه زندگی آنها پرداخت شود (وَ الَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 3275

یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِیَّهً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْراجٍ)

.البته این در صورتی است که آنها از خانه شوهر بیرون نروند «و اگر بیرون روند (حقی در هزینه و سکنی ندارند ولی) گناهی بر شما نیست، نسبت به آنچه در باره خود از کار شایسته (مانند انتخاب شوهر مجدد بعد از تمام شدن عدّه) انجام می دهند» (فَإِنْ خَرَجْنَ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِی ما فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ).

در پایان آیه، گویا برای این که چنین زنانی از آینده خود نگران نباشند آنها را دلداری داده می فرماید: خداوند قادر است که راه دیگری بعد از فقدان شوهر پیشین در برابر آنها بگشاید، و اگر مصیبتی به آنها رسیده حتما حکمتی در آن بوده است، زیرا «خداوند توانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

اگر از روی حکمتش دری را ببندد، به لطفش در دیگری را خواهد گشود و جای نگرانی نیست.

بسیاری از مفسران معتقدند که این آیه به وسیله آیه 234 همین سوره که قبلا گذشت و در آن، عدّه وفات چهار ماه و ده روز تعیین شده بود نسخ شده است و مقدم بودن آن آیه بر این آیه از نظر ترتیب و تنظیم قرآنی دلیل بر این نیست که قبلا نازل شده است.

سوره البقره (2) : آیه 241

(آیه 241)- در این آیه به یکی دیگر از احکام طلاق پرداخته می فرماید:

«برای زنان مطلّقه، هدیه شایسته ای این حقی است بر پرهیزکاران» که از طرف شوهر پرداخته می شود (وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ).

حکم در این آیه به قرینه آیه 236 که گذشت، در مورد زنانی است که مهری برای آنها به هنگام عقد قرار داده نشده و قبل از آمیزش جنسی، طلاق داده می شوند.

سوره البقره (2) : آیه 242

(آیه 242)- در این آیه که آخرین آیه مربوط به طلاق است، می فرماید: «این چنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می دهد شاید اندیشه کنید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

بدیهی است که منظور از اندیشه کردن و تعقل، آن است که مبدء حرکت به سوی عمل باشد، و گر نه اندیشه تنها در باره احکام نتیجه ای نخواهد داشت.

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 3276

سوره البقره (2) : آیه 243
اشاره

(آیه 243)

شأن نزول:

در یکی از شهرهای شام بیماری طاعون راه یافت و مردم یکی پس از دیگری از دنیا می رفتند در این میان عده بسیاری به این امید که شاید از چنگال مرگ رهایی یابند آن محیط و دیار را ترک گفتند از آنجا که پس از فرار از محیط خود و رهایی از مرگ در خود احساس قدرت و استقلالی نموده و با نادیده گرفتن اراده الهی و چشم دوختن به عوامل طبیعی دچار غرور شدند پروردگار آنها را نیز در همان بیابان به همان بیماری نابود ساخت.

تفسیر:

این آیه اشاره سر بسته، و در عین حال آموزنده ای است، به سرگذشت عجیب یکی از اقوام پیشین، که بیماری مسری وحشتناکی در محیط آنها ظاهر گشت، و هزاران نفر، از آن منطقه فرار کردند، می فرماید: «آیا ندیدی کسانی را که از خانه خود از ترس مرگ فرار کردند در حالی که هزاران نفر بودند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ).

سپس به عاقبت کار آنها اشاره کرده می فرماید: «خداوند به آنها فرمود:

بمیرید» و به آن بیماری که آن را بهانه قرار داده بودند مردند (فَقالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا).

«سپس خداوند آنها را زنده کرد» تا ماجرای زندگی آنان درس عبرتی برای دیگران باشد (ثُمَّ أَحْیاهُمْ).

این امر تکوینی، همانند امری است که در آیه 82 سوره یس آمده، آنجا که می فرماید: «امر او تنها این است که هنگامی که چیزی را اراده کند می گوید: ایجاد شو و فورا موجود می شود»! جمله «ثُمَّ أَحْیاهُمْ» اشاره به زنده شدن آن جمعیت است که به دعای حزقیل پیامبر، صورت گرفت و از آنجا که بازگشت آنان به حیات، یکی از نعمتهای روشن الهی بود، (هم از نظر خودشان، و هم از نظر عبرت مردم) در پایان آیه می فرماید:

«خداوند نسبت به بندگان خود احسان می کند، ولی بیشتر مردم، شکر او را بجا نمی آورند» (إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ).

نه تنها این گروه، بلکه همه انسانها مشمول الطاف و عنایات و نعمتهای اویند.

دانشمند معروف شیعه مرحوم صدوق- ره- به این آیه برای امکان مسأله

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 3277

«رجعت» استدلال کرده و می گوید: یکی از عقاید ما اعتقاد به رجعت است (که گروهی از انسانهای پیشین بار دیگر در همین دنیا به زندگی باز می گردند).

و نیز می تواند این آیه سندی برای مسأله معاد و احیای مردگان در قیامت باشد.

سوره البقره (2) : آیه 244

(آیه 244)- از اینجا آیات جهاد شروع می شود، نخست می فرماید: «در راه خدا پیکار کنید، و بدانید خداوند شنوا و داناست» سخنان شما را می شنود و از انگیزه های درونی شما و نیّانتان در امر جهاد آگاه است (وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

سوره البقره (2) : آیه 245
اشاره

(آیه 245)

شأن نزول:

چنین نقل شده که روزی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هر کس صدقه ای بدهد دو برابر آن در بهشت خواهد داشت، ابو الدحداح انصاری عرض کرد ای رسول خدا من دو باغ دارم اگر یکی از آنها را به عنوان صدقه بدهم دو برابر آن در بهشت خواهم داشت، فرمود: آری! سپس او باغی را که بهتر بود به عنوان صدقه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داد، آیه نازل شد، و صدقه او را دو هزار هزار برابر برای او کرد و این است معنی «أَضْعافاً کَثِیرَهً».

تفسیر:

در این آیه می فرماید: «کیست که به خدا وام نیکویی دهد (و از اموالی که او بخشیده است در طریق جهاد و در طریق حمایت مستمندان، انفاق کند) تا خداوند آن را برای او، چندین برابر کند» (مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثِیرَهً).

بنابراین وام دادن به خداوند به معنی انفاقهایی است که در راه جهاد می شود.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند (روزی بندگان را) محدود و گسترده می کند و همه شما به سوی او باز می گردید» (وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).

اشاره به این که تصور نکنید انفاق و بخشش، اموال شما را کم می کند زیرا گسترش و محدودیت روزی شما به دست خداست.

چرا تعبیر به قرض؟ در چندین آیه از قرآن مجید در مورد انفاق در راه خدا

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 3278

تعبیر به قرض و وام دادن به پروردگار آمده است، و این نهایت لطف خداوند نسبت به بندگان را از یکسو و کمال اهمیت مسأله انفاق را از سوی دیگر می رساند، در نهج البلاغه علی علیه السّلام می فرماید: «خداوند از شما درخواست قرض کرده در حالی که گنجهای آسمان و زمین از آن اوست و بی نیاز و ستوده (آری، اینها نه از جهت نیاز اوست) بلکه می خواهد شما را بیازماید که کدامیک نیکوکارترید».

سوره البقره (2) : آیه 246

(آیه 246)- یک ماجرای عبرت انگیز! قوم یهود که در زیر سلطه فرعونیان ضعیف و ناتوان شده بودند بر اثر رهبریهای خردمندانه موسی (ع) از آن وضع اسف انگیز نجات یافته و به قدرت و عظمت رسیدند خداوند به برکت این پیامبر نعمتهای فراوانی به آنها بخشیده که از جمله صندوق عهد (1) بود.

ولی همین پیروزیها و نعمتها کم کم باعث غرور آنها شد و تن به قانون شکنی دادند. سر انجام به دست فلسطینیان شکست خورده و قدرت و نفوذ خویش را همراه صندوق عهد از دست دادند این وضع سالها ادامه داشت تا آن که خداوند پیامبری به نام «اشموئیل» را برای نجات و ارشاد آنها برانگیخت آنها گرد او اجتماع کردند و از او خواستند رهبر و امیری برای آنها انتخاب کند تا همگی تحت فرمان او با دشمن نبرد کنند تا عزت از دست رفته را باز یابند.

«اشموئیل» به درگاه خداوند روی آورده و خواسته قوم را به پیشگاه وی عرضه داشت به او وحی شد که «طالوت» را به پادشاهی ایشان برگزیدم. در این آیه، روی سخن را به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله کرده می فرماید: «آیا ندیدی جمعی از اشراف

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 3279


1- «صندوق عهد» یا «تابوت» همان صندوقی بود که مادر موسی او را در آن نهاد و به دریا افکند و هنگامی که به وسیله عمّال فرعون از دریا گرفته شد و موسی را از آن بیرون آوردند همچنان در دستگاه فرعون نگاهداری می شد و سپس به دست بنی اسرائیل افتاد، بنی اسرائیل این صندوق خاطره انگیز را محترم می شمردند و به آن تبرّک می جستند، موسی در واپسین روزهای عمر خود الواح مقدّس را که احکام خدا بر آن نوشته شده بود به ضمیمه زره خود و یادگارهای دیگری در آن نهاد، و به وصیّ خویش «یوشع بن نون» سپرد به این ترتیب اهمیت این صندوق در نظر بنی اسرائیل بیشتر شد، و لذا در جنگها آن را با خود می بردند و اثر روانی و معنوی خاصّی در آنها می گذارد ولی تدریجا مبانی دین آنها ضعیف شد، و دشمنان بر آنها چیره شدند و آن صندوق را از آنها گرفتند اما «اشموئیل» به آنها وعده داد که صندوق عهد به عنوان یک نشانه بر صدق گفتار او به آنها باز خواهد گشت.

بنی اسرائیل را بعد از موسی (ع) که به پیامبر خود گفتند زمامداری برای ما انتخاب کن تا (تحت فرماندهی او) در راه خدا پیکار کنیم» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

قابل توجه این که آنها نام این مبارزه را «فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (در راه خدا) گذاردند از این تعبیر روشن می شود که آنچه به آزادی و نجات انسانها از اسارت و رفع ظلم کمک کند فی سبیل اللّه محسوب می شود. به هر حال پیامبرشان که از وضع آنان نگران بود، و آنها را ثابت قدم در عهد و پیمان نمی دید به آنها «گفت: اگر دستور پیکار به شما داده شود شاید (سرپیچی کنید و) در راه خدا پیکار نکنید» (قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا).

آنها در پاسخ گفتند: «چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه و فرزندانمان رانده شدیم»! و شهرهای ما به وسیله دشمن اشغال و فرزندانمان اسیر شده اند (قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا).

اما هیچ یک از اینها نتوانست جلو پیمان شکنی آنها را بگیرد، و لذا در ادامه آیه می خوانیم: «هنگامی که دستور پیکار به آنها داده شد جز عده کمی همگی سر پیچی کردند و خداوند ستمکاران را می داند» و می شناسد و به آنها کیفر می دهد (فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ).

بعضی عده وفاداران را 313 نفر نوشته اند، همانند سربازان وفادار اسلام در جنگ بدر.

سوره البقره (2) : آیه 247

(آیه 247)- در هر صورت پیامبرشان، طبق وظیفه ای که داشت به درخواست آنها پاسخ گفت، و طالوت را به فرمان خدا برای زمامداری آنان برگزید «و به آنها گفت: خداوند طالوت را برای زمامداری شما برانگیخته است» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً).

از تعبیر ملکا چنین برمی آید که طالوت، تنها فرمانده لشگر نبود بلکه زمامدار کشور هم بود. از اینجا مخالفت شروع شد، گروهی گفتند: «چگونه او بر ما حکومت

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 3280

داشته باشد با این که ما از او شایسته تریم، و او ثروت زیادی ندارد» (قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَهً مِنَ الْمالِ).

در واقع آنها به انتخاب خداوند اعتراض کردند- طالوت جوانی از یک قبیله گمنام بنی اسرائیل و از نظر مالی یک کشاورز ساده بود- ولی قرآن پاسخ دندانشکنی را که آن پیامبر به گمراهان بنی اسرائیل داد چنین بازگو می کند «گفت:

خداوند او را بر شما برگزیده و علم و (قدرت) جسم او را وسعت بخشیده» (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ).

نخست: این که این گزینش خداوند حکیم است و دوم این که شما سخت در اشتباهید و شرایط اساسی رهبری را فراموش کرده اید، نسب عالی و ثروت، هیچ امتیازی برای رهبری نیست.

سپس می افزاید: «خداوند ملک خود را به هر کس بخواهد می بخشد و خداوند (احسانش) وسیع و گسترده و دانا (به لیاقت و شایستگی افراد) است» (وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

این جمله ممکن است اشاره به شرط سومی برای رهبری باشد و آن فراهم شدن امکانات و وسایل مختلف از سوی خداست.

سوره البقره (2) : آیه 248

(آیه 248)- این آیه نشان می دهد که گویا بنی اسرائیل هنوز به مأموریت طالوت از سوی خداوند حتی با تصریح پیامبرشان اشموئیل، اطمینان پیدا نکرده بودند و از او خواهان نشانه و دلیل شدند، «پیامبر آنها به آنها گفت: نشانه حکومت او این است که صندوق عهد به سوی شما خواهد آمد که در آن آرامشی از سوی پروردگارتان برای شما است، همان صندوقی که یادگارهای خاندان موسی و هارون در آن است، در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند، در این موضوع، نشانه روشنی برای شما است، اگر ایمان داشته باشید» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَهَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّهٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 249

(آیه 249)- سر انجام به رهبری و فرماندهی طالوت تن در دادند و او

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 3281

لشگرهای فراوانی را بسیج کرد و به راه افتاد، و در اینجا بود که بنی اسرائیل در برابر آزمون عجیبی قرار گرفتند بهتر است این سخن را از زبان قرآن بشنویم، می فرماید:

«هنگامی که طالوت (به فرماندهی لشگر بنی اسرائیل منصوب شد سپاهیان را با خود بیرون برد، به آنها گفت: خداوند شما را با یک نهر آب امتحان می کند، آنها که از آن بنوشند از من نیستند و آنها که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نچشند از منند» (فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ).

در اینجا لشگریان طالوت در برابر آزمون بزرگی قرار گرفتند، و آن مسأله مقاومت شدید در برابر تشنگی، و چنین آزمونی برای این لشگر- مخصوصا با سابقه بدی که بنی اسرائیل در بعضی جنگها داشتند- ضرورت داشت.

ولی اکثریت آنها از بوته این امتحان سالم بیرون نیامدند، چنانکه قرآن می گوید: «آنها همگی- جز عده کمی از آنها، از آن آب نوشیدند» (فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ).

سپس می افزاید: «هنگامی که او (طالوت) و افرادی که به وی ایمان آورده بودند (و از بوته آزمایش سالم به در آمدند) از آن نهر گذشتند، گفتند: امروز ما (با این جمعیت اندک) توانایی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم» (فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَهَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ).

و در ادامه می فرماید: «آنها که می دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد (و به رستاخیز و وعده های الهی ایمان داشتند) گفتند: چه بسیار گروههای کوچکی که به فرمان خدا بر گروههای عظیمی پیروز شدند و خداوند با صابران (و استقامت کنندگان) همراه است» (قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ).

سوره البقره (2) : آیه 250

(آیه 250)- در این آیه مسأله رویارویی دو لشگر مطرح می شود، می فرماید: «هنگامی که آنها (لشگر طالوت و بنی اسرائیل) در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا! صبر و استقامت را بر ما فرو ریز گامهای

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 3282

ما را استوار بدار، و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان» (وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

در حقیقت طالوت و سپاه او سه چیز طلب کردند. نخست صبر و استقامت، دومین تقاضای آنها از خدا این بود که گامهای ما را استوار بدار تا از جا کنده نشود و فرار نکنیم در واقع دعای اول جنبه باطنی و درونی داشت و این دعا جنبه ظاهری و برونی دارد و مسلما ثبات قدم از نتایج روح استقامت و صبر است، سومین تقاضای آنها این بود که «ما را بر این قوم کافر یاری فرما و پیروز کن» که نتیجه نهایی صبر و استقامت و ثبات قدم است.

سوره البقره (2) : آیه 251

(آیه 251)- به یقین خداوند چنین بندگانی را تنها نخواهد گذاشت هر چند عدد آنها کم و عدد دشمن زیاد باشد، لذا در این آیه می فرماید: «آنها به فرمان خدا سپاه دشمن را شکست دادند و به هزیمت واداشتند» (فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ).

«و داود (جوان کم سن و سال و نیرومند شجاعی که در لشگر طالوت بود) جالوت را کشت» (وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ).

این جوان با فلاخنی که در دست داشت، یکی دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب کرد که درست بر پیشانی و سر جالوت کوبیده شد و در آن فرو نشست و فریادی کشید و فرو افتاد، و ترس و وحشت تمام سپاه او را فرا گرفت و به سرعت فرار کردند، گویا خداوند می خواست قدرت خویش را در اینجا نشان دهد که چگونه پادشاهی با آن عظمت و لشگری انبوه به وسیله نوجوان تازه به میدان آمده ای آن هم با یک سلاح ظاهرا بی ارزش، از پای در می آید! سپس می افزاید: «خداوند حکومت و دانش را به او بخشید و از آنچه می خواست به او تعلیم داد» (وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَهَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ).

گر چه در این آیه تصریح نشده که این داود همان داود، پیامبر بزرگ بنی اسرائیل، پدر سلیمان است ولی جمله فوق نشان می دهد که او به مقام نبوت رسید.

و در پایان آیه به یک قانون کلی اشاره فرموده می گوید: «و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند سراسر روی زمین فاسد می شود، ولی

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 3283

خداوند نسبت به تمام جهانیان، لطف و احسان دارد» (وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ).

این آیات، بشارت است برای مؤمنان که در مواقعی که در فشار شدید از سوی طاغوتها و جباران قرار می گیرند در انتظار نصرت و پیروزی الهی باشند.

سوره البقره (2) : آیه 252

(آیه 252)- این آیه اشاره به داستانهای متعددی است که در آیات گذشته در باره بنی اسرائیل بیان شده است که هر کدام نشانه ای از قدرت و عظمت پروردگار است و پاک از هر گونه خرافه و افسانه و اساطیر بر پیامبر نازل گردیده و در آن می فرماید: «اینها آیات خداست که به حق بر تو می خوانیم و تو از رسولان هستی» (تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ).

آغاز جزء سوم قرآن مجید

ادامه سوره بقره
سوره البقره (2) : آیه 253

(آیه 253)- نقش پیامبران در زندگی انسانها! این آیه اشاره ای به درجات انبیاء و مراتب آنها و گوشه ای از رسالت آنها در جامعه انسانی می کند، نخست می فرماید: «آن رسولان را بعضی بر بعضی برتری دادیم» (تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ).

تعبیر به فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ به روشنی می رساند که همه پیامبران الهی با این که از نظر نبوت و رسالت، همانند بودند از جهت مقام یکسان نبودند.

سپس به ویژگی بعضی از آنان پرداخته می فرماید: «بعضی از آنان را خدا با او سخن گفت» (مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ).

و منظور از آن موسی (ع) است که به «کلیم اللّه» معروف شده است.

سپس می افزاید: «و درجات بعضی را بالا برد» (وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ). که نمونه کامل آن پیامبر گرامی اسلام است که آیینش کاملترین و آخرین آیینها بود، و یا منظور از آن بعضی از پیامبران پیشین مانند ابراهیم و امثال اوست.

سپس به سراغ امتیاز حضرت مسیح (ع) رفته می فرماید: «ما به عیسی بن مریم نشانه های روشن دادیم، و او را با روح القدس تأیید کردیم» (وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 3284

مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)

.نشانه های روشن، اشاره به معجزاتی مانند شفای بیماران غیر قابل علاج و احیای مردگان، و معارف عالی دینی است. و منظور از روح القدس پیک وحی خداوند یعنی جبرئیل، یا نیروی مرموز معنوی خاصی است که در اولیاء اللّه با تفاوتهایی وجود دارد.

در ادامه آیه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبیاء کرده می فرماید:

«اگر خدا می خواست کسانی که بعد از آنان بودند، پس از آن که آن همه نشانه های روشن برای آنان آمد، به جنگ و ستیز با یکدیگر نمی پرداختند» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ).

یعنی اگر خدا می خواست، قدرت داشت که آنها را به اجبار از جنگ و ستیز باز دارد، ولی سنت الهی بر این بوده و هست که مردم را در انتخاب راه آزاد گذارد.

ولی آنها از آزادی خود سوء استفاده کردند «و راه اختلاف پیمودند» (وَ لکِنِ اخْتَلَفُوا). در حقیقت اختلافات میان پیروان راستین و حقیقی مذاهب نبوده بلکه «میان» پیروان و «مخالفان» مذهب صورت گرفته است. «پس بعضی از آنها ایمان آوردند و بعضی کافر شدند» (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ).

بار دیگر تأکید می کند که این کار برای خدا آسان بود که به حکم اجبار جلو اختلافات آنها را بگیرد، زیرا «اگر خدا می خواست هرگز آنها با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آن را که اراده کرده (و بر طبق حکمت و هماهنگ با هدف آفرینش انسان است و آن آزادی اراده و مختار بودن است) به جا می آورد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لکِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ).

بدون شک گروهی از این آزادی نتیجه منفی می گیرند ولی در مجموع وجود آزادی از مهمترین ارکان تکامل انسان است، زیرا تکامل اجباری تکامل محسوب نمی شود.

سوره البقره (2) : آیه 254

(آیه 254)- انفاق یکی از مهمترین اسباب نجات در قیامت! در این آیه روی سخن را به مسلمانان کرده و به یکی از وظایفی که سبب

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 3285

وحدت جامعه و تقویت حکومت و بنیه دفاعی و جهاد می شود اشاره می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ).

از تهدیدی که در ذیل آیه آمده استفاده می شود منظور، انفاق واجب یعنی زکات است.

سپس می افزاید: امروز که توانایی دارید انفاق کنید «پیش از آن که روزی فرا رسد که نه خرید و فروش در آن است و نه رابطه دوستی و نه شفاعت» (مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّهٌ وَ لا شَفاعَهٌ).

و در پایان آیه می فرماید: «کافران همان ظالمانند» (وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

اشاره به این که آنها که انفاق و زکات را ترک می کنند هم به خویشتن ستم روا می دارند و هم به دیگران.

«کفر» در اینجا به معنی سر پیچی و گناه و تخلف از دستور خداست.

سوره البقره (2) : آیه 255
اشاره

(آیه 255)- «آیه الکرسی» یکی از مهمترین آیات قرآن! در اهمیت و فضیلت این آیه همین بس که از پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که از ابیّ بن کعب سؤال کرد و فرمود: کدام آیه برترین آیه کتاب اللّه است؟ عرض کرد: اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دست بر سینه او زد و فرمود: دانش بر تو گوارا باد، سوگند به کسی که جان محمد صلّی اللّه علیه و آله در دست اوست این آیه دارای دو زبان و دو لب است که در پایه عرش الهی تسبیح و تقدیس خدا می گویند.

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام آمده است: «هر کس آیه الکرسی را یکبار بخواند، خداوند هزار امر ناخوشایند از امور ناخوشایند دنیا، و هزار امر ناخوشایند از آخرت را از او برطرف می کند که آسانترین ناخوشایند دنیا، فقر، و آسانترین ناخوشایند آخرت، عذاب قبر است»

تفسیر:

ابتدا از ذات اقدس الهی و مسأله توحید و اسماء حسنی و صفات او شروع می کند می فرماید: «خداوند هیچ معبودی جز او نیست» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«اللَّهُ» نام مخصوص خداوند و به معنی ذاتی است که جامع همه صفات کمال

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 3286

و جلال و جمال است.

سپس می افزاید: «خداوندی که زنده و قائم به ذات خویش است و موجودات دیگر عالم، قائم به او هستند» (الْحَیُّ الْقَیُّومُ).

بدیهی است که حیات در خداوند حیات حقیقی است چرا که حیاتش عین ذات و مجموعه علم و قدرت اوست نه همچون موجودات زنده در عالم خلقت که حیات آنها عارضی است. لذا پس از مدتی می میرند! اما در خداوند چنین نیست چنانکه در آیه 58 سوره فرقان می خوانیم: «توکل بر ذات زنده ای کن که هرگز نمی میرد».

سپس در ادامه آیه می افزاید: «هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمی گیرد» و لحظه ای از تدبیر جهان غافل نمی شود (لا تَأْخُذُهُ سِنَهٌ وَ لا نَوْمٌ).

«سِنَهٌ» خوابی است که به چشم عارض می شود، اما وقتی عمیقتر شد و به قلب عارض شد «نَوْمٌ» گفته می شود. این جمله اشاره به این حقیقت است که فیض و لطف تدبیر خداوند دائمی است، و لحظه ای قطع نمی گردد.

سپس به مالکیت مطّلقه خداوند اشاره کرده می فرماید: «برای اوست آنچه در آسمانها و زمین است» (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

و این پنجمین وصف از اوصاف الهی است که در این آیه آمده، زیرا قبل از آن اشاره به توحید و حیّ و قیوم بودن، و عدم غلبه خواب بر ذات پاک او شده است.

ناگفته پیداست توجه به این صفت که همه چیز مال خداست اثر تربیتی مهمی در انسانها دارد زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از خودشان نیست و چند روزی به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده بطور مسلم انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز می دارد.

در ششمین توصیف می فرماید: «کیست که در نزد او جز به فرمانش شفاعت کند» (مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ).

در واقع با یک استفهام انکاری می گوید هیچ کس بدون فرمان خدا نمی تواند در پیشگاه او شفاعت کند.

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 3287

در باره «شفاعت» در ذیل آیه 48 سوره بقره بحث کردیم.

در هفتمین توصیف می فرماید: «آنچه را پیش روی آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست می داند و از گذشته و آینده آنان آگاه است» (یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).

و به این ترتیب پهنه زمان و مکان، همه در پیشگاه علم او روشن است پس هر کار- حتی شفاعت- باید به اذن او باشد.

در هشتمین توصیف، می فرماید: «آنها جز به مقداری که او بخواهد احاطه به علم او ندارند» و تنها بخش کوچکی از علوم را که مصلحت دانسته در اختیار دیگران گذارده است. (وَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ).

و به این ترتیب علم و دانش محدود دیگران، پرتوی از علم بی پایان اوست.

از جمله فوق دو نکته دیگر نیز استفاده می شود: نخست این که هیچ کس از خود علمی ندارد و تمام علوم و دانشهای بشری از ناحیه خداست.

دیگر این که خداوند ممکن است بعضی از علوم پنهان و اسرار غیب را در اختیار کسانی که می خواهد قرار دهد.

در نهمین و دهمین توصیف می فرماید: «کرسی (حکومت) او آسمانها و زمین را دربرگرفته و حفظ و نگاهداری آسمان و زمین برای او گران نیست» (وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یَؤُدُهُ حِفْظُهُما).

به این ترتیب حکومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمین را فرا گرفته و کرسی علم و دانش او به همه این عوالم احاطه دارد و چیزی از قلمرو حکومت و نفوذ علم او بیرون نیست.

حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که کرسی به مراتب از آسمانها و زمین وسیعتر است چنانکه از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: «آسمانها و زمین در برابر کرسی همچون حلقه انگشتری است در وسط یک بیابان و کرسی در برابر عرش همچون حلقه ای است در وسط یک بیابان».

البته هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از این معنی پرده بردارد.

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 3288

و در یازدهمین و دوازدهمین، توصیف می گوید: «و اوست بلند مقام و با عظمت» (وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ).

و خداوندی که عظیم و بزرگ است و بی نهایت هیچ کاری برای او مشکل نیست و هیچ گاه از اداره و تدبیر جهان هستی خسته و ناتوان و غافل و بی خبر نمی گردد و علم او به همه چیز احاطه دارد.

قابل توجه این که آیه الکرسی بر خلاف آنچه مشهور و معروف است همین یک آیه بیشتر نیست.

سوره البقره (2) : آیه 256
اشاره

(آیه 256)

شأن نزول:

مردی از اهل مدینه به نام «ابو حصین» دو پسر داشت برخی از بازرگانانی که به مدینه کالا وارد می کردند هنگام برخورد با این دو پسر آنان را به عقیده و آیین مسیح دعوت کردند، آنها هم سخت تحت تأثیر قرار گرفتند.

«ابو حصین» از این جریان سخت ناراحت شد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اطلاع داد و از حضرت خواست که آنان را به مذهب خود برگرداند و سؤال کرد آیا می تواند آنان را با اجبار به مذهب خویش باز گرداند؟ آیه نازل شد و این حقیقت را بیان داشت که:

«در گرایش به مذهب اجبار و اکراهی نیست».

تفسیر:

آیه الکرسی در واقع مجموعه ای از توحید و صفات جمال و جلال خدا بود که اساس دین را تشکیل می دهد، و چون در تمام مراحل با دلیل عقل قابل استدلال است و نیازی به اجبار و اکراه نیست در این آیه می فرماید: «در قبول دین هیچ اکراهی نیست (زیرا) راه درست از بیراهه آشکار شده است» (لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ).

این آیه پاسخ دندانشکنی است به آنها که تصور می کنند اسلام در بعضی از موارد جنبه تحمیلی و اجباری داشته و با زور و شمشیر و قدرت نظامی پیش رفته است.

سپس به عنوان یک نتیجه گیری از جمله گذشته می افزاید: «پس کسی که به طاغوت (بت و شیطان و انسانهای طغیانگر) کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکمی دست زده است که گسستن برای آن وجود ندارد (فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها).

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 3289

و در پایان می فرماید: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

اشاره به این که مسأله کفر و ایمان چیزی نیست که با تظاهر انجام گیرد، زیرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشکارا می گویند یا در جلسات خصوصی و نهانی، همه را می شنود.

سوره البقره (2) : آیه 257

(آیه 257)- با اشاره ای که در مسأله ایمان و کفر در آیه قبل آمده بود در اینجا وضع مؤمنان و کافران را از نظر راهنما و رهبر مشخص می کند، می فرماید:

«خداوند ولی و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند» (اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا).

و در پرتو این ولایت و رهبری «آنها را از ظلمتها به سوی نور خارج می سازد» (یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ).

سپس می افزاید: «اما کسانی که کافر شدند، اولیاء آنها طاغوت (بت و شیطان و افراد جبار و منحرف) هستند که آنها را از نور به سوی ظلمتها بیرون می برند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ).

به همین دلیل «آنها اهل آتشند و برای همیشه در آن خواهند بود» (أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره البقره (2) : آیه 258

(آیه 258)- ابراهیم در برابر طاغوت زمان خود نمرود! به دنبال آیه قبل که از هدایت مؤمنان در پرتو ولایت و راهنمایی پروردگار و گمراهی کافران بر اثر پیروی از طاغوت سخن می گفت خداوند چند نمونه ذکر می کند که یکی از آنها نمونه روشنی است که در این آیه آمده و آن گفتگو و محاجّه ابراهیم قهرمان بت شکن با جبار زمان خود، نمرود است، می فرماید: «آیا ندیدی (آگاهی نداری) از کسی که با ابراهیم در باره پروردگارش محاجّه و گفتگو کرد» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ).

و در یک جمله اشاره به انگیزه اصلی این محاجه می کند و می گوید: «بخاطر این بود که خداوند به او حکومت داده بود» و بر اثر کمی ظرفیت از باده کبر و غرور، سرمست شده بود (أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ).

و چه بسیارند کسانی که در حال عادی، انسانهای معتدل، سربه راه، مؤمن و بیدارند اما هنگامی که به مال و مقام و نوایی برسند همه چیز را به دست فراموشی

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 3290

می سپارند و مهمترین مقدسات را زیر پا می نهند! و در ادامه می افزاید: در آن هنگام که از ابراهیم (ع) پرسید خدای تو کیست که به سوی او دعوت می کنی؟ «ابراهیم گفت: همان کسی که زنده می کند و می میراند» (إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ).

در حقیقت ابراهیم (ع) بزرگترین شاهکار آفرینش یعنی قانون حیات و مرگ را به عنوان نشانه روشنی از علم و قدرت پروردگار مطرح ساخت.

ولی نمرود جبار، راه تزویر و سفسطه را پیش گرفت و برای اغفال مردم و اطرافیان خود «گفت من نیز زنده می کنم و می میرانم» و قانون حیات و مرگ در دست من است (قالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ).

ولی ابراهیم (ع) برای خنثی کردن این توطئه، دست به استدلال دیگری زد که دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه کند، «ابراهیم گفت: خداوند خورشید را (از افق مشرق) می آورد (اگر تو راست می گویی که حاکم بر جهان هستی می باشی) خورشید را از طرف مغرب بیاور»! (قالَ إِبْراهِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ).

اینجا بود که «آن مرد کافر، مبهوت و وامانده شد» (فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ).

آری! «خداوند قوم ظالم را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

و به این ترتیب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام، خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهیم (ع) سخنی بگوید.

سوره البقره (2) : آیه 259

(آیه 259)- در این آیه سرگذشت یکی دیگر از انبیاء پیشین بیان شده، که مشتمل بر شواهد زنده ای بر مسائل معاد است.

آیه اشاره به سرگذشت کسی می کند که در اثنای سفر خود در حالی که بر مرکبی سوار بود و مقداری آشامیدنی و خوراکی همراه داشت از کنار یک آبادی گذشت در حالی که به شکل وحشتناکی در هم ریخته و ویران شده بود و اجساد و استخوانهای پوسیده ساکنان آن به چشم می خورد هنگامی که این منظره وحشتزا را دید گفت چگونه خداوند این مردگان را زنده می کند؟ شرح بیشتر این ماجرا را از

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 3291

زبان قرآن بشنویم. می فرماید: «یا همانند کسی که از کنار یک آبادی عبور می کرد در حالی که دیوارهای آن به روی سقفها فرو ریخته بود، (و اجساد و استخوانهای اهل آن در هر سو پراکنده بود، او از روی تعجب با خود) گفت: چگونه خدا اینها را بعد از مرگ زنده می کند»! (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ وَ هِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها قالَ أَنَّی یُحْیِی هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها).

در ادامه می فرماید: «خداوند او را یکصد سال میراند، سپس او را زنده کرد و به او گفت: چقدر درنگ کردی؟ گفت: یک روز یا قسمتی از یک روز، فرمود (نه) بلکه یکصد سال درنگ کردی» (فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَهَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ کَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عامٍ).

سپس برای این که آن پیامبر، اطمینان بیشتری به این مسأله پیدا کند، به او دستور داده شد که به غذا و نوشیدنی و همچنین مرکب سواریش که همراه داشته، نگاهی بیفکند که اولی کاملا سالم مانده بود و دومی به کلی متلاشی شده بود، تا هم گذشت زمان را مشاهده کند، و هم قدرت خدا را بر نگهداری هر چه اراده داشته باشد، می فرماید: به او گفته شد «پس حالا نگاه کن به غذا و نوشیدنیت (که همراه داشتی ببین که با گذشت سالها) هیچ گونه تغییر نیافته» (فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ).

بنابراین، خدایی که می تواند غذا و نوشیدنی تو را که قاعدتا باید زود فاسد گردد، به حال اول نگهدارد، زنده کردن مردگان برای او مشکل نیست، زیرا ادامه حیات چنین غذای فاسد شدنی که عمر آن معمولا بسیار کوتاه است، در این مدت طولانی ساده تر از زنده کردن مردگان نیست.

سپس می افزاید: «ولی نگاه به الاغ خود کن (که چگونه از هم متلاشی شده برای این که اطمینان به زندگی پس از مرگ پیدا کنی) و تو را نشانه ای برای مردم قرار دهیم» آن را زنده می سازیم (وَ انْظُرْ إِلی حِمارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَهً لِلنَّاسِ).

به هر حال در تکمیل همین مسأله می افزاید: «به استخوانها نگاه کن (که از مرکب سواریت باقی مانده) و ببین چگونه آنها را بر می داریم و به هم پیوند می دهیم

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 3292

و گوشت بر آن می پوشانیم» (وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظامِ کَیْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَکْسُوها لَحْماً).

و در پایان آیه می فرماید: «هنگامی که با مشاهده این نشانه های واضح (همه چیز) برای او روشن شد گفت: می دانم که خدا بر هر کاری قادر است» (فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

در باره این که او کدامیک از پیامبران بوده مشهور و معروف این است که «عزیر» بوده و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام این موضوع تأیید شده است.

سوره البقره (2) : آیه 260

(آیه 260)- صحنه دیگری از معاد در این دنیا! به دنبال داستان عزیر در مورد معاد داستان دیگری از ابراهیم (ع) در اینجا مطرح شده است، و آن این که:

روزی ابراهیم (ع) از کنار دریایی می گذشت مرداری را دید که در کنار دریا افتاده، در حالی که مقداری از آن داخل آب و مقداری دیگر در خشکی قرار داشت و پرندگان و حیوانات دریا و خشکی از دو سو آن را طعمه خود قرار داده اند، این منظره ابراهیم را به فکر مسأله ای انداخت که همه می خواهند چگونگی آن را بدانند و آن کیفیت زنده شدن مردگان پس از مرگ است. چنانکه قرآن می گوید: «بخاطر بیاور، هنگامی را که ابراهیم (ع) گفت: خدایا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می کنی» (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی).

او می خواست با رؤیت و شهود، ایمان خود را قویتر کند، به همین دلیل در ادامه این سخن، هنگامی که خداوند «فرمود: آیا ایمان نیاورده ای؟» (قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ).

او در جواب عرض کرد: «آری، ایمان آوردم ولی می خواهم قلبم آرامش یابد» (قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی).

در اینجا به ابراهیم دستور داده می شود که برای رسیدن به مطلوبش دست به اقدام عجیبی بزند، آن گونه که قرآن در ادامه این آیه بیان کرده، می گوید: «خداوند فرمود: حال که چنین است چهار نوع از مرغان را انتخاب کن و آنها را (پس از ذبح کردن) قطعه قطعه کن (و در هم بیامیز) سپس بر هر کوهی قسمتی از آن را قرار بده، بعد آنها را بخوان به سرعت به سوی تو می آیند» (قالَ فَخُذْ أَرْبَعَهً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 3293

إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً)

.ابراهیم (ع) این کار را کرد، و آنها را صدا زد، در این هنگام اجزای پراکنده هر یک از مرغان، جدا و جمع شده و به هم آمیختند و زندگی را از سر گرفتند و این موضوع به ابراهیم نشان داد، که همین صحنه در مقیاس بسیار وسیعتر، در رستاخیز انجام خواهد شد.

و در پایان آیه می فرماید: این را ببین «و بدان خداوند توانا و حکیم است» (وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ). هم تمام ذرات بدن مردگان را بخوبی می شناسد، و هم توانایی بر جمع آنها دارد.

سوره البقره (2) : آیه 261
اشاره

(آیه 261)- آغاز آیات انفاق! مسأله انفاق یکی از مهمترین مسائلی است که اسلام روی آن تأکید دارد و شاید ذکر آیات آن پشت سر آیات مربوط به معاد از این نظر باشد که یکی از مهمترین اسباب نجات در قیامت، انفاق و بخشش در راه خداست.

نخست می فرماید: «مثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند همانند بذری است که هفت خوشه برویاند» (مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ). «و در هر خوشه ای یکصد دانه باشد» که مجموعا از یک دانه هفتصد دانه بر می خیزد (فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ).

تازه پاداش آنها منحصر به این نیست، بلکه: «خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی در آنها و انفاق آنها از نظر نیت و اخلاص و کیفیت و کمیت ببیند) دو یا چند برابر می کند» (وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ).

و این همه پاداش از سوی خدا عجیب نیست «چرا که او (از نظر رحمت و قدرت) وسیع و از همه چیز آگاه است» (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

انفاق یکی از مهمترین طرق حل مشکل فاصله طبقاتی

با دقت در آیات قرآن مجید آشکار می شود که یکی از اهداف اسلام این است که اختلافات غیر عادلانه ای که در اثر بی عدالتیهای اجتماعی در میان طبقه غنی و ضعیف پیدا می شود از بین برود و سطح زندگی کسانی که نمی توانند نیازمندیهای زندگیشان را بدون کمک دیگران رفع کنند بالا بیاید و حد اقل لوازم زندگی را داشته

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 3294

باشند، اسلام برای رسیدن به این هدف برنامه وسیعی در نظر گرفته است- تحریم ربا خواری بطور مطلق، و وجوب پرداخت مالیاتهای اسلامی از قبیل زکات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشویق به انفاق- وقف و قرض الحسنه و کمکهای مختلف مالی قسمتی از این برنامه را تشکیل می دهد، و از همه مهمتر زنده کردن روح ایمان و برادری انسانی در میان مسلمانان است.

سوره البقره (2) : آیه 262

(آیه 262)- چه انفاقی با ارزش است؟ در آیه قبل اهمیت انفاق در راه خدا بطور کلی بیان شد، ولی در این آیه بعضی از شرایط آن ذکر می شود، می فرماید:

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند سپس به دنبال انفاقی که کرده اند منت نمی گذارند و آزاری نمی رسانند پاداش آنها، نزد پروردگارشان است» (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لا یُتْبِعُونَ ما أَنْفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذیً لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

«علاوه بر این نه ترسی بر آنها است و نه غمگین می شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

بنابراین کسانی که در راه خدا بذل مال می کنند ولی به دنبال آن منت می گذارند یا کاری که موجب آزار و رنجش است می کنند در حقیقت با این عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بین می برند، بلکه می توان گفت چنین افراد در بسیاری از موارد بدهکارند نه طلبکار! زیرا آبروی انسان و سرمایه های روانی و اجتماعی او به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.

جمله «لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ» به انفاق کنندگان اطمینان می دهد که پاداششان نزد پروردگار محفوظ است تا با اطمینان خاطر در این راه گام بردارند بلکه تعبیر «رَبِّهِمْ» (پروردگارشان) اشاره به این است که خداوند آنها را پرورش می دهد و بر آن می افزاید.

سوره البقره (2) : آیه 263

(آیه 263)- این آیه در حقیقت تکمیلی است نسبت به آیه قبل، در زمینه ترک منت و آزار به هنگام انفاق، می فرماید: «گفتار پسندیده (در برابر ارباب حاجت) و عفو و گذشت (از خشونتهای آنان) از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 3295

بهتر است» (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً).

این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق می کنید در واقع برای نجات خویشتن ذخیره می نمایید، «و خداوند (از آن) بی نیاز و (در برابر خشونت و ناسپاسی شما) بردبار است» (وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ).

پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در حدیثی گوشه ای از آداب انفاق را روشن ساخته می فرماید:

«هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزی که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته ای او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤال کننده «فرشته ای» باشد که مأمور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهایی که خداوند به شما ارزانی داشته چگونه عمل می کنید»!

سوره البقره (2) : آیه 264

(آیه 264)- دو مثال جالب در باره انگیزه های انفاق! در این آیه و آیه بعد، نخست اشاره به این حقیقت شده که افراد با ایمان نباید انفاقهای خود را به خاطر منت و آزار، باطل و بی اثر سازند، سپس دو مثال جالب برای انفاقهای آمیخته با منت و آزار و ریاکاری و خودنمایی و همچنین انفاقهایی که از ریشه اخلاص و عواطف دینی و انسانی سر چشمه گرفته، بیان می کند.

می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، بخششهای خود را با منت و آزار باطل نسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی).

سپس این عمل را تشبیه به انفاقهایی که توأم با ریاکاری و خودنمایی است می کند می فرماید: «این همانند کسی است که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارد» (کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

و بعد می افزاید: « (کار او) همچون قطعه سنگ صافی است که بر آن (قشر نازکی از) خاک باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) و باران درشت به آن برسد، (و خاکها و بذرها را بشوید) و آن را صاف رها سازد آنها از کاری که انجام داده اند چیزی به دست نمی آورند» (فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَکَهُ

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 3296

صَلْداً لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا)

.این گونه است اعمال ریاکارانه و انفاقهای آمیخته با منت و آزار که از دلهای سخت و قساوتمند سر چشمه می گیرد و صاحبانش هیچ بهره ای از آن نمی برند و تمام زحماتشان بر باد می رود.

و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند» (وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ).

اشاره به این که خداوند توفیق هدایت را از آنها می گیرد چرا که با پای خود، راه کفر و ریا و منت و آزار را پوییدند، و چنین کسانی شایسته هدایت نیستند.

سوره البقره (2) : آیه 265

(آیه 265)- در این آیه مثال زیبای دیگری برای نقطه مقابل این گروه بیان می کند، آنها کسانی هستند که در راه خدا از روی ایمان و اخلاص، انفاق می کنند می فرماید: «و مثل کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و استوار کردن (ملکات عالی انسانی) در روح خود انفاق می کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد، و بارانهای درشت و پی در پی به آن برسد (و به خاطر بلند بودن مکان، از هوای آزاد و نور آفتاب به حد کافی بهره گیرد و آن چنان رشد و نمو کند که) میوه خود را دو چندان دهد» (وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ).

سپس می افزاید: «و اگر باران درشتی بر آن نبارد لا اقل بارانهای ریز و شبنم بر آن می بارد» و باز هم میوه و ثمر می دهد و شاداب و باطراوت است (فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ).

و در پایان می فرماید: «خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

او می داند آیا انفاق انگیزه الهی دارد یا ریاکارانه است، آمیخته با منت و آزار است یا محبت و احترام.

سوره البقره (2) : آیه 266

(آیه 266)- یک مثال جالب دیگر! در این آیه مثال گویای دیگری، برای مسأله انفاق آمیخته با ریا کاری و منت و آزار و این که چگونه این کارهای نکوهیده

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 3297

آثار آن را از بین می برد بیان شده است، می فرماید: «آیا هیچ یک از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انواع انگور داشته باشد که از زیر درختانش نهرها جاری باشد، و برای او در آن باغ از تمام انواع میوه ها موجود باشد، و در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (خرد سال و) ضعیف دارد، ناگهان در این هنگام گردبادی شدید که در آن آتش سوزانی است به آن برخورد کند و شعله ور گردد و بسوزد» (أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّهٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّهٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ).

آری، زحمت فراوانی کشیده اند، و در آن روز که نیاز به نتیجه آن دارند، همه را خاکستر می بینند چرا که گردباد آتشبار ریا و منت و آزار آن را سوزانده است.

و در پایان آیه به دنبال این مثال بلیغ و گویا، می فرماید: «این گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند، شاید بیندیشید» و راه حق را از باطل تشخیص دهید (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ).

آری! سر چشمه بدبختیهای انسان مخصوصا کارهای ابلهانه ای همچون منت گذاردن و ریا که سودش ناچیز و زیانش سریع و عظیم است ترک اندیشه و تفکر است، و خداوند همگان را به اندیشه و تفکر دعوت می کند.

سوره البقره (2) : آیه 267
اشاره

(آیه 267)

شأن نزول:

از امام صادق علیه السّلام نقل شده که این آیه در باره جمعی نازل شد که ثروتهایی از طریق رباخواری در زمان جاهلیت جمع آوری کرده بودند و از آن در راه خدا انفاق می کردند، خداوند آنها را از این کار نهی کرد، و دستور داد از اموال پاک و حلال در راه خدا انفاق کنند.

تفسیر:

از چه اموالی باید انفاق کرد؟ در این آیه که ششمین آیه، از سلسله آیات در باره انفاق است، سخن از چگونگی اموالی است که باید انفاق گردد.

نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از اموال پاکیزه ای که (از طریق تجارت) به دست آورده اید و از آنچه از زمین برای شما خارج کرده ایم (از منابع و معادن زیر زمینی و از کشاورزی و زراعت و باغ) انفاق کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 3298

آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ)

.در واقع قرآن می گوید، ما منابع اینها را در اختیار شما گذاشتیم بنابراین نباید از انفاق کردن بخشی از طیّبات و پاکیزه ها و «سر گل» آن در راه خدا دریغ کنید.

سپس برای تأکید هر چه بیشتر می افزاید: «به سراغ قسمتهای ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید در حالی که خود شما حاضر نیستید آنها را بپذیرید، مگر از روی اغماض و کراهت» (وَ لا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ).

از آنجا که بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق کنند این جمله صریحا مردم را از این کار نهی می کند.

در حقیقت، آیه به نکته لطیفی اشاره می کند که انفاق در راه خدا، یک طرفش مؤمنان نیازمندند، و طرف دیگر خدا و با این حال اگر عمدا اموال پست و بی ارزش انتخاب شود، از یک سو تحقیری است نسبت به نیازمندان که ممکن است علی رغم تهیدستی مقام بلندی از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوی دیگر سوء ادبی است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

و در پایان آیه می فرماید: «بدانید خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است» (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ).

یعنی نه تنها نیازی به انفاق شما ندارد، و از هر نظر غنی است، بلکه تمام نعمتها را او در اختیار شما گذارده و لذا حمید و شایسته ستایش است.

سوره البقره (2) : آیه 268

(آیه 268)- مبارزه با موانع انفاق! در ادامه آیات انفاق در اینجا به یکی از موانع مهم آن برخورد می کنیم و آن وسوسه های شیطانی در زمینه انفاق است، در این راستا می فرماید: «شیطان (به هنگام انفاق) به شما وعده فقر و تهیدستی می دهد» (الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ).

و می گوید: تأمین آینده خود و فرزندانتان را فراموش نکنید و از امروز فردا را ببینید و آنچه بر خویشتن رواست بر دیگری روا نیست و امثال این وسوسه های

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 3299

گمراه کننده به علاوه «او شما را وادار به معصیت و گناه می کند» (وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ) «ولی خداوند به شما وعده آمرزش و فزونی می دهد» (وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلًا). زیرا انفاق اگر چه به ظاهر، چیزی از شما کم می کند در واقع چیزهایی بر سرمایه شما می افزاید، هم از نظر معنوی و هم از نظر مادی، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود: هنگام انفاق دو چیز از طرف خداست و دو چیز از ناحیه شیطان آنچه از جانب خداست یکی «آمرزش گناهان» و دیگری «وسعت و افزونی اموال» و آنچه از طرف شیطان است یکی «وعده فقر و تهیدستی» و دیگری «امر به فحشاء» است.

و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند قدرتش وسیع و (به هر چیز) داناست» به همین دلیل به وعده خود وفا می کند (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

در واقع اشاره به این حقیقت شده که چون خداوند قدرتی وسیع و علمی بی پایان دارد می تواند به وعده خویش عمل کند بنابراین، باید به وعده او دلگرم بود نه وعده شیطان «فریبکار» و «ناتوان» که انسان را به گناه می کشاند.

سوره البقره (2) : آیه 269

(آیه 269)- برترین نعمت الهی! با توجه به آنچه در آیه قبل گذشت، که به هنگام انفاق، وسوسه های شیطانی دایر به فقر و جذبه های رحمانی در باره مغفرت و فضل الهی آدمی را به این سو و آن سو می کشد، در آیه مورد بحث سخن از حکمت و معرفت و دانش می گوید، چرا که تنها حکمت است که می تواند بین این دو کشش الهی و شیطانی فرق بگذارد، و انسان را به وادی مغفرت و فضل بکشاند و از وسوسه های گمراه کننده ترس از فقر برهاند، می فرماید: «خداوند دانش را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می دهد» (یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ).

«حکمت» معنی وسیعی دارد که «معرفت و شناخت اسرار جهان هستی» و «آگاهی از حقایق قرآن» و «رسیدن به حق از نظر گفتار و عمل» حتی نبوت را شامل می شود.

سپس می فرماید: «و هر کس که به او دانش داده شده است خیر فراوانی داده شده است» (وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً).

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 3300

و به گفته آن حکیم: «هر کس را که عقل دادی چه ندادی و هر کس را که عقل ندادی چه دادی!» و در پایان آیه می فرماید: «تنها خردمندان متذکر می شوند» (وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ).

منظور از «اولوا الالباب» (صاحبان عقل و خرد) آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار می گیرند و در پرتو این چراغ پرفروغ، راه زندگی و سعادت را می یابند.

سوره البقره (2) : آیه 270

(آیه 270)- چگونگی انفاقها! در این آیه و آیه بعد سخن از چگونگی انفاقها و علم خداوند نسبت به آن است. نخست می فرماید: «آنچه را که انفاق می کنید یا نذرهایی که (در این زمینه کرده اید) خداوند همه آنها را می داند» (وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَهٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ).

کم باشد یا زیاد، خوب باشد یا بد، از طریق حلال تهیه شده باشد یا حرام، همراه با منت و آزار باشد یا بدون آن خدا از تمام جزئیات آن آگاه است.

و در پایان آیه می فرماید: «و ظالمان یاوری ندارند» (وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ).

«ظالمان» در اینجا اشاره به ثروت اندوزان بخیل و انفاق کنندگان ریاکار، و منت گذاران و مردم آزاران است که خداوند آنها را یاری نمی کند، و انفاقشان نیز در دنیا و آخرت یاورشان نخواهد بود.

آری! آنها نه در دنیا یار و یاوری دارند و نه در قیامت شفاعت کننده ای و این خاصیت ظلم و ستم، در هر چهره و به هر شکل است.

ضمنا این آیه دلالت بر مشروعیت نذر می کند.

سوره البقره (2) : آیه 271

(آیه 271)- در این آیه سخن از چگونگی انفاق از نظر آشکار و پنهان بودن است می فرماید: «اگر انفاقها را آشکار کنید، چیز خوبی است، و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است» (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ).

در بعضی احادیث تصریح شده که انفاقهای واجب بهتر است اظهار گردد

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 3301

و اما انفاقهای مستحب، بهتر است مخفیانه انجام گیرد. «و بخشی از گناهان شما را می پوشاند (و در پرتو این کار بخشوده خواهید شد) و خداوند به آنچه انجام می دهید، آگاه است» (وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

سوره البقره (2) : آیه 272
اشاره

(آیه 272)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: مسلمانان حاضر نبودند به غیر مسلمین انفاق کنند. آیه نازل شد و به آنها اجازه داد که در مواقع لزوم این کار را انجام دهند.

تفسیر:

انفاق بر غیر مسلمانان؟- در این آیه سخن از جواز انفاق به غیر مسلمانان است، می فرماید: «هدایت آنها (بطور اجبار) بر تو نیست» (لَیْسَ عَلَیْکَ هُداهُمْ).

بنابراین، ترک انفاق بر آنها برای اجبار آنها به اسلام صحیح نمی باشد. این سخن گر چه خطاب به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است، ولی در واقع همه مسلمانان را شامل می شود.

سپس می افزاید: «ولی خداوند هر که را بخواهد (و شایسته بداند) هدایت می کند» (وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ).

و بعد از این یاد آوری، به ادامه بحث فواید انفاق در راه خدا می پردازد و می گوید: «آنچه را از خوبیها انفاق کنید برای خودتان است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ). «ولی جز برای خدا انفاق نکنید» (وَ ما تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ).

و در آخرین جمله باز به عنوان تأکید بیشتر می فرماید: «و آنچه را از خوبیها انفاق می کنید به شما تحویل داده می شود، و هرگز ستمی بر شما نخواهد شد» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

یعنی گمان نکنید که از انفاق خود سود مختصری می برید، بلکه تمام آنچه انفاق می کنید بطور کامل به شما باز می گرداند، آن هم در روزی که شدیدا به آن نیازمندید، بنابراین همیشه در انفاقهای خود کاملا دست و دل باز باشید.

البته نباید تصور کرد که سود انفاق تنها جنبه اخروی دارد، بلکه از نظر این دنیا نیز به سود شماست هم از جنبه مادی و هم از جنبه معنوی!

سوره البقره (2) : آیه 273
اشاره

(آیه 273)

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که: «این آیه در باره

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 3302

اصحاب «صفّه» نازل شده است (اصحاب صفّه در حدود چهار صد نفر از مسلمانان مکّه و اطراف مدینه بودند که هیچ منزلگاهی برای سکونت نداشتند از این جهت در مسجد پیامبر سکنی گزیده بودند) ولی چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار نبود، دستور داده شد به صفّه (سکوی بزرگ و وسیع) که در بیرون مسجد قرار داشت منتقل شوند. آیه نازل شد و به مردم دستور داد که به این دسته از برادران خود از کمکهای ممکن مضایقه نکنند، آنها هم چنین کردند.

تفسیر:
اشاره

بهترین مورد انفاق- در این آیه بهترین مواردی که انفاق در آنجا باید صورت گیرد، بیان شده است، و آن کسانی هستند که دارای صفات سه گانه ای که در این آیه آمده است باشند در بیان اولین صفت می فرماید: انفاق شما مخصوصا «باید برای کسانی باشد که در راه خدا، محصور شده اند» (لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

یعنی کسانی که به خاطر اشتغال به مسأله جهاد در راه خدا و نبرد با دشمن و یادگیری فنون جنگی از تلاش برای معاش و تأمین هزینه زندگی بازمانده اند.

سپس برای تأکید می افزاید: «همانها که نمی توانند سفری کنند» و سرمایه ای به دست آورند (لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ).

و در دومین توصیف از آنان، می فرماید: «کسانی که افراد نادان و بی اطلاع آنها را از شدت عفاف، غنی می پندارند» (یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ).

ولی این سخن به آن مفهوم نیست که این نیازمندان با شخصیت قابل شناخت نیستند. لذا می افزاید: «آنها را از چهره هایشان می شناسی» (تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ).

یعنی در چهره هایشان نشانه هایی از رنجهای درونی وجود دارد که برای افراد فهمیده آشکار است. آری! «رنگ رخساره خبر می دهد از سرّ درون».

و در سومین توصیف، می فرماید: آنها چنان بزرگوارند که «هرگز چیزی با اصرار از مردم نمی خواهند» (لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً).

معمول نیازمندان عادی اصرار در سؤال است ولی آنها یک نیازمند عادی نیستند.

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 3303

و در پایان آیه، باز همگان را به انفاق از هر گونه خیرات خصوصا به افرادی که دارای عزت نفس و طبع بلندند تشویق کرده، می فرماید: «و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).

سؤال کردن بدون حاجت حرام است-

یکی از گناهان بزرگ تکدی و سؤال و تقاضای از مردم بدون نیاز است، و در روایات متعددی از این کار، نکوهش شده. در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: لا تحلّ الصّدقه لغنیّ:

«صدقات برای افراد بی نیاز حرام است».

سوره البقره (2) : آیه 274
اشاره

(آیه 274)

شأن نزول:

در احادیث بسیاری آمده است که این آیه در باره علی علیه السّلام نازل شده است زیرا آن حضرت چهار درهم داشت، درهمی را در شب و درهمی را در روز و درهمی را آشکارا و درهمی را نهان انفاق کرد و این آیه نازل شد.

تفسیر:

انفاق به هر شکل و صورت- باز در این آیه سخن از مسأله دیگری در ارتباط با انفاق در راه خداست و آن کیفیات مختلف و متنوع انفاق است، می فرماید: «آنها که اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می کنند پاداششان نزد پروردگارشان است» (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

ناگفته پیداست که انتخاب این روشهای مختلف، رعایت شرایط بهتر برای انفاق است. یعنی انفاق کنندگان باید در انفاق خود به هنگام شب یا روز، پنهان یا آشکار، جهات اخلاقی و اجتماعی را در نظر بگیرند.

ممکن است مقدم داشتن شب بر روز، و پنهان بر آشکار (در آیه) اشاره به این باشد که مخفی بودن انفاق بهتر است، هر چند در همه حال و به هر شکل، نباید انفاق فراموش شود.

مسلما چیزی که نزد پروردگار است چیز کم یا کم ارزشی نخواهد بود، و تناسب با الطاف و عنایات پروردگار خواهد داشت.

سپس می افزاید: «نه ترسی بر آنها است و نه غمگین می شوند» (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 3304

زیرا می دانند در مقابل چیزی که از دست داده اند به مراتب بیشتر از فضل پروردگار و از برکات فردی و اجتماعی آن در این جهان و آن جهان بهره مند خواهند شد.

سوره البقره (2) : آیه 275

(آیه 275)- بلای رباخواری! به دنبال بحث در باره انفاق در راه خدا و بذل مال برای حمایت از نیازمندان در این آیه و دو آیه بعد، از مسأله رباخواری که درست بر ضد انفاق و یکی از عوامل مهم زندگی طبقاتی و طغیان اشراف بود، سخن می گوید. نخست در یک تشبیه گویا و رسا، حال رباخواران را مجسم می سازد، می فرماید: «کسانی که ربا می خورند، بر نمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان با او دیوانه شده» و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند، گاه به زمین می خورد و گاه بر می خیزد (الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ).

آری! رباخواران که قیامشان در دنیا بی رویه و غیر عاقلانه و آمیخته با «ثروت اندوزی جنون آمیز» است، در جهان دیگر نیز بسان دیوانگان محشور می شوند.

سپس به گوشه ای از منطق رباخواران اشاره کرده می فرماید: «این به خاطر آن است که آنها گفتند: بیع هم مانند ربا است» و تفاوتی میان این دو نیست. (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا).

یعنی: هر دو از انواع مبادله است که با رضایت طرفین انجام می شود، ولی قرآن در پاسخ آنها می گوید: چگونه این دو ممکن است یکسان باشد «حال آن که خداوند بیع را حلال کرده و ربا را حرام» (وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا).

مسلما این تفاوت، دلیل و فلسفه ای داشته که خداوند حکیم به خاطر آن چنین حکمی را صادر کرده است، و عدم توضیح بیشتر قرآن در این باره شاید به خاطر وضوح آن بوده است.

سپس راه را به روی توبه کاران باز گشوده، می فرماید: «هر کس اندرز الهی به او رسد و (از رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق (قبل از حکم تحریم ربا) به دست آورده مال او است و کار او به خدا واگذار می شود» و گذشته او را خدا خواهد بخشید (فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 3305

«اما کسانی که (به خیره سری ادامه دهند و) باز گردند (و این گناه را همچنان ادامه دهند) آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن می مانند» (وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ). به این ترتیب رباخواری مستمر و دائم سبب می شود که آنها بدون ایمان از دنیا بروند و عاقبتشان تیره و تار گردد.

سوره البقره (2) : آیه 276

(آیه 276)- در این آیه مقایسه ای بین ربا و انفاق در راه خدا می کند، می فرماید: «خداوند ربا را نابود می کند و صدقات را افزایش می دهد» (یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ).

سپس می افزاید: «و خداوند هیچ انسان بسیار ناسپاس گنهکار را (که آن همه برکات انفاق را فراموش کرده و به سراغ آتش سوزان رباخواری می رود) دوست نمی دارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ).

جمله فوق می گوید: رباخواران نه تنها با ترک انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نیازمندیهای عمومی شکر نعمتی که خداوند به آنها ارزانی داشته به جای نمی آورند بلکه آن را وسیله هر گونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار می دهند و طبیعی است که خدا چنین کسانی را دوست نمی دارد.

سوره البقره (2) : آیه 277

(آیه 277)- در این آیه سخن از گروه با ایمانی می گوید که درست نقطه مقابل ربا خوارانند، می فرماید: «کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و زکات را پرداختند اجر و پاداششان نزد خداست، نه ترسی بر آنان است و نه غمگین می شوند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُا الزَّکاهَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

در برابر رباخواران ناسپاس و گنهکار، کسانی که در پرتو ایمان، خود پرستی را ترک گفته و عواطف فطری خود را زنده کرده و علاوه بر ارتباط با پروردگار و برپاداشتن نماز، به کمک و حمایت نیازمندان می شتابند و از این راه از تراکم ثروت و به وجود آمدن اختلافات طبقاتی و به دنبال آن هزار گونه جنایت جلوگیری می کنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتیجه عمل نیک خود بهره مند می شوند.

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 3306

طبیعی است دیگر، عوامل اضطراب و دلهره برای این دسته به وجود نمی آید خطری که در راه سرمایه داران مفت خوار بود و لعن و نفرینهایی که به دنبال آن نثار آنها می شد برای این دسته نیست.

سوره البقره (2) : آیه 278
اشاره

(آیه 278)

شأن نزول:

پس از نزول آیه ربا «خالد بن ولید» خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله حاضر شده عرضه داشت: پدرم چون با «طائفه ثقیف» معاملات ربوی داشت و مطالباتش را وصول نکرده بود وصیت کرده است مبلغی از سودهای اموال او که هنوز پرداخت نشده است تحویل بگیرم آیا این عمل برای من جائز است؟ این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و مردم را به شدت از این کار نهی کرد.

تفسیر:

رباخواری یک گناه بی نظیر- در این آیه خداوند افراد با ایمان را مخاطب قرار داده و برای تأکید بیشتر در مسأله تحریم ربا می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بپرهیزید و آنچه از ربا باقی مانده رها کنید اگر ایمان دارید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

جالب این که: آیه فوق هم با ایمان به خدا شروع شده و هم با ایمان ختم شده است و در واقع تأکیدی است بر این معنی که رباخواری با روح ایمان سازگار نیست.

سوره البقره (2) : آیه 279

(آیه 279)- در این آیه لحن سخن را تغییر داده و پس از اندرزهایی که در آیات پیشین گذشت با شدت با رباخواران برخورد کرده هشدار می دهد که اگر به کار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و به مکیدن خون مردم محروم مشغول باشند، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله ناچار است با توسل به جنگ جلو آنها را بگیرد، می فرماید: «اگر چنین نمی کنید بدانید با جنگ با خدا و رسول او رو برو خواهید بود» (فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ).

این همان جنگی است که طبق قانون فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ (1) «با گروهی که متجاوز است پیکار کنید تا به فرمان خدا گردن نهد» انجام می گیرد.

در هر حال از آیه بالا برمی آید که حکومت اسلامی می تواند با توسل به زور

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 3307


1- سوره حجرات آیه 9.

جلو رباخواری را بگیرد. سپس می افزاید: اگر توبه کنید سرمایه های شما از آن شما است نه ستم می کنید، و نه ستم بر شما می شود» (وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ).

یعنی اگر توبه کنید و دستگاه رباخواری را بر چینید حق دارید سرمایه های اصلی خود را که در دست مردم دارید (به استثنای سود) از آنها جمع آوری کنید و این قانون کاملا عادلانه است زیرا که هم از ستم کردن شما بر دیگران جلوگیری می کند و هم از ستم وارد شدن بر شما، و در این صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم.

جمله لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ در حقیقت یک شعار وسیع پرمایه اسلامی است که می گوید: به همان نسبت که مسلمانان باید از ستمگری بپرهیزند از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب کنند اصولا اگر ستمکش نباشد ستمگر کمتر پیدا می شود!

سوره البقره (2) : آیه 280

(آیه 280)- در این آیه می فرماید: «اگر (بدهکار) دارای سختی و گرفتاری باشد او را تا هنگام توانایی مهلت دهید» (وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ).

در این جا یکی از حقوق بدهکاران را بیان می فرماید که اگر آنها از پرداختن اصل بدهی خود (نه سود) نیز عاجز باشند، نه تنها نباید به رسم جاهلیت سود مضاعفی بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد، بلکه باید برای پرداختن اصل بدهی نیز به آنها مهلت داده شود و این یک قانون کلی در باره تمام بدهکاران است.

و در پایان آیه می فرماید: «و (چنانچه قدرت پرداخت ندارند) ببخشید برای شما بهتر است اگر بدانید» (وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

این در واقع گامی فراتر از مسائل حقوقی است، این یک مسأله اخلاقی و انسانی است که بحث حقوقی سابق را تکمیل می کند و احساس کینه توزی و انتقام را به محبت و صمیمیت مبدل می سازد.

سوره البقره (2) : آیه 281

(آیه 281)- در این آیه با یک هشدار شدید، مسأله ربا را پایان می دهد و می فرماید: «از روزی بپرهیزید که در آن به سوی خدا باز می گردید» (وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ). «سپس به هر کس آنچه را انجام داده باز پس داده می شود» (ثُمَّ

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 3308

تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ)

. «و به آنها ستمی نخواهد شد» بلکه هر چه می بینند نتیجه اعمال خودشان است (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

جالب توجه این که در تفاسیر نقل شده که این آیه آخرین آیه ای است که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است و با توجه به مضمون آن این موضوع هیچ بعید به نظر نمی رسد.

«رباخواری» از نظر اخلاقی اثر فوق العاده بدی در روحیه وام گیرنده به جا می گذارد و کینه او را در دل خودش می یابد و پیوند تعاون و همکاری اجتماعی را بین افراد و ملتها سست می کند.

در روایات اسلامی در مورد تحریم ربا می خوانیم: هشام بن سالم می گوید، امام صادق علیه السّلام فرمودند: انّما حرّم اللّه عزّ و جلّ الرّبوا لکیلا یمتنع النّاس من اصطناع المعروف: «خداوند ربا را حرام کرده تا مردم از کار نیک امتناع نورزند» (1).

سوره البقره (2) : آیه 282

(آیه 282)- تنظیم اسناد تجاری در طولانی ترین آیه قرآن.

بعد از بیان احکامی که مربوط به انفاق در راه خدا و همچنین مسأله رباخواری بود در این آیه که طولانی ترین آیه قرآن است، احکام و مقررات دقیقی برای امور تجاری و اقتصادی بیان کرده تا سرمایه ها هر چه بیشتر رشد طبیعی خود را پیدا کنند و بن بست و اختلاف و نزاعی در میان مردم رخ ندهد.

در این آیه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالی به ترتیب ذیل بیان شده است. 1- در نخستین حکم می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که بدهی مدت داری (به خاطر وام دادن یا معامله) به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ).

ضمنا از این تعبیر، هم مسأله مجاز بودن قرض و وام روشن می شود و هم تعیین مدت برای وامها. همچنین آیه مورد بحث شامل عموم بدهیهایی می شود که در معاملات وجود دارد مانند سلف و نسیه، در عین این که قرض را هم شامل می شود.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 3309


1- برای شرح بیشتر در باره زیانهای رباخواری به کتاب «خطوط اساسی اقتصاد اسلامی» نوشته آیه اللّه مکارم شیرازی مراجعه فرمائید.

2 و 3- سپس برای این که جلب اطمینان بیشتری شود، و قرار داد از مداخلات احتمالی طرفین سالم بماند، می افزاید: «باید نویسنده ای از روی عدالت (سند بدهکاری را) بنویسد» (وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ).

بنابراین این قرار داد باید به وسیله شخص سومی تنظیم گردد و آن شخص عادل باشد.

4- «کسی که قدرت بر نویسندگی دارد نباید از نوشتن خودداری کند و همانطور که خدا به او تعلیم داده است باید بنویسد» (وَ لا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ).

یعنی به پاس این موهبتی که خدا به او داده نباید از نوشتن قرار داد شانه خالی کند، بلکه باید طرفین معامله را در این امر مهم کمک نماید.

5- «و آن کس که حق بر ذمه اوست باید املاء کند» (وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ).

6- «بدهکار باید از خدا بپرهیزد و چیزی را فرو گذار نکند» (وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً).

7- «هر گاه کسی که حق بر ذمه اوست (بدهکار) سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف (و مجنون) و یا (به خاطر لال بودن) توانایی بر املاء کردن ندارد، باید ولیّ او املاء کند» (فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ).

بنابراین در مورد سه طایفه، «ولی» باید املاء کند، کسانی که سفیه اند و نمی توانند ضرر و نفع خویش را تشخیص دهند و امور مالی خویش را سر و سامان بخشند (هر چند دیوانه نباشند) و کسانی که دیوانه اند یا از نظر فکری ضعیفند و کم عقل مانند کودکان کم سن و سال و پیران فرتوت و کم هوش، و افراد گنگ و لال، و یا کسانی که توانایی املاء کردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.

از این جمله احکام دیگری نیز بطور ضمنی استفاده می شود، از جمله ممنوع بودن تصرفات مالی سفیهان و ضعیف العقل ها و همچنین جواز دخالت ولیّ در این گونه امور.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 3310

8- «ولی» نیز باید در املاء و اعتراف به بدهی کسانی که تحت ولایت او هستند «عدالت را رعایت کند» (بِالْعَدْلِ).

9- سپس اضافه می کند: «علاوه بر این دو شاهد بگیرید» (وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ).

10 و 11- این دو شاهد باید «از مردان شما باشد» (مِنْ رِجالِکُمْ).

یعنی هم بالغ، هم مسلمان باشند.

12- «و اگر دو مرد نباشند کافی است یک مرد و دو زن شهادت دهند» (فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ).

13- «از کسانی که مورد رضایت و اطمینان شما باشند» (مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ).

از این جمله مسأله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمینان بودن شهود، استفاده می شود.

14- در صورتی که شهود مرکب از دو مرد باشند هر کدام می توانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتی که یک مرد و دو زن باشند، باید آن دو زن به اتفاق یکدیگر اداء شهادت کنند «تا اگر یکی انحرافی یافت، دیگری به او یادآوری کند» (أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما فَتُذَکِّرَ إِحْداهُمَا الْأُخْری).

زیرا زنان به خاطر عواطف قوی ممکن است تحت تأثیر واقع شوند، و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشی یا جهات دیگر، مسیر صحیح را طی نکنند.

15- یکی دیگر از احکام این باب این است که «هرگاه، شهود را (برای تحمل شهادت) دعوت کنند، خودداری ننمایند» (وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا).

بنابراین تحمل شهادت به هنگام دعوت برای این کار، واجب است.

16- بدهی کم باشد یا زیاد باید آن را نوشت چرا که سلامت روابط اقتصادی که مورد نظر اسلام است ایجاب می کند که در قراردادهای مربوط به بدهکاریهای کوچک نیز از نوشتن سند کوتاهی نشود، و لذا در جمله بعد می فرماید:

«و از نوشتن (بدهی) کوچک یا بزرگی که دارای مدت است ملول و خسته نشوید»

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 3311

(وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلی أَجَلِهِ).

سپس می افزاید: «این در نزد خدا به عدالت نزدیکتر و برای شهادت مستقیم تر، و برای جلوگیری از شک و تردید بهتر است» (ذلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَهِ وَ أَدْنی أَلَّا تَرْتابُوا).

در واقع این جمله اشاره به فلسفه احکام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتی است و به خوبی نشان می دهد که اسناد تنظیم شده می تواند به عنوان شاهد و مدرک مورد توجه قضات قرار گیرد.

17- سپس یک مورد را از این حکم استثناء کرده می فرماید: «مگر این که داد و ستد نقدی باشد که (جنس و قیمت را) در میان خود دست به دست کنید، در آن صورت گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید» (إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَهً حاضِرَهً تُدِیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلَّا تَکْتُبُوها).

18- در معامله نقدی گر چه تنظیم سند و نوشتن آن لازم نیست ولی شاهد گرفتن برای آن بهتر است، زیرا جلو اختلافات احتمالی آینده را می گیرد لذا می فرماید: «هنگامی که خرید و فروش (نقدی) می کنید، شاهد بگیرید» (وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبایَعْتُمْ).

19- در آخرین حکمی که در این آیه ذکر شده می فرماید: «هیچ گاه نباید نویسنده سند و شهود (به خاطر ادای حق و عدالت) مورد ضرر و آزار قرار گیرند» (وَ لا یُضَارَّ کاتِبٌ وَ لا شَهِیدٌ).

«که اگر چنین کنید از فرمان خدا خارج شدید» (فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ).

و در پایان آیه، بعد از ذکر آن همه احکام، مردم را دعوت به تقوا و پرهیزکاری و امتثال اوامر خداوند می کند (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).

و سپس یاد آوری می نماید که «خداوند آنچه مورد نیاز شما در زندگی مادی و معنوی است به شما تعلیم می دهد» (وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ).

قرار گرفتن دو جمله فوق در کنار یکدیگر این مفهوم را می رساند که تقوا و پرهیزگاری و خدا پرستی اثر عمیقی در آگاهی و روشن بینی و فزونی علم و دانش دارد.

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 3312

«و او از همه مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خیر و صلاح آنهاست برای آنها مقرر می دارد» (وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

سوره البقره (2) : آیه 283

(آیه 283)- تکمیلی بر بحث گذشته. این آیه در حقیقت با ذکر چند حکم دیگر در رابطه با مسأله تنظیم اسناد تجاری مکمل آیه قبل است، و آنها عبارتند از: 1- «هر گاه در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید (تا اسناد معامله را برای شما تنظیم کند و قرار داد را بنویسد) گروگان بگیرید» (وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلی سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَهٌ).

البته در وطن نیز اگر دسترسی به تنظیم کننده سند نباشد اکتفا کردن به گروگان مانعی ندارد.

2- گروگان حتما باید قبض شود و در اختیار طلبکار قرار گیرد تا اثر اطمینان بخشی را داشته باشد، لذا می فرماید: فَرِهانٌ مَقْبُوضَهٌ گروگان گرفته شده.

3- سپس به عنوان یک استثناء در احکام فوق می فرماید: «اگر بعضی از شما نسبت به بعضی دیگر اطمینان داشته باشد (می تواند بدون نوشتن سند و رهن با او معامله کند و امانت خویش را به او بسپارد) در این صورت کسی که امین شمرده شده است باید امانت (و بدهی خود را به موقع) بپردازد و از خدایی که پروردگار اوست بپرهیزد» (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ).

قابل توجه این که در اینجا طلب طلبکار به عنوان یک امانت، ذکر شده که خیانت در آن، گناه بزرگی است.

4- سپس همه مردم را مخاطب ساخته و یک دستور جامع در زمینه شهادت بیان می کند و می فرماید: «شهادت را کتمان نکنید و هر کس آن را کتمان کند قلبش گناهکار است» (وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَهَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ).

بنابراین کسانی که از حقوق دیگران آگاهند موظفند به هنگام دعوت برای ادای شهادت آن را کتمان نکنند.

و از آنجا که کتمان شهادت و خودداری از اظهار آن، به وسیله دل و روح انجام می شود آن را به عنوان یک گناه قلبی معرفی کرده و می گوید: «کسی که چنین

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 3313

کند قلب او گناهکار است» و باز در پایان آیه برای تأکید و توجه بیشتر نسبت به حفظ امانت و ادای حقوق یکدیگر و عدم کتمان شهادت هشدار داده می فرماید:

«خداوند نسبت به آنچه انجام می دهید داناست» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ).

ممکن است مردم ندانند چه کسی قادر به ادای شهادت است و چه کسی نیست، و نیز ممکن است مردم ندانند در آن جا که اسناد و گروگانی وجود ندارد، چه کسی طلبکار و چه کسی بدهکار است، ولی خداوند همه اینها را می داند و هر کس را طبق اعمالش جزا می دهد.

سوره البقره (2) : آیه 284

(آیه 284)- همه چیز از آن اوست! این آیه در حقیقت آنچه را که در جمله آخر آیه قبل آمد تکمیل می کند می گوید: «آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست و (به همین دلیل) اگر آنچه را در دل دارید آشکار سازید یا پنهان کنید خداوند شما را مطابق آن محاسبه می کند» (لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ).

«سپس هر کس را که بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد و هر کس را بخواهد (و مستحق ببیند) مجازات می کند» (فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ).

یعنی تصور نکنید اعمالی همچون کتمان شهادت و گناهان قلبی دیگر بر او مخفی می ماند کسی که حاکم بر جهان هستی و زمین و آسمان است، هیچ چیز بر او مخفی نخواهد بود.

و در پایان آیه می فرماید: «و خداوند بر هر چیز قادر است» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

هم آگاهی دارد نسبت به همه چیز این جهان و هم قادر است لیاقتها و شایستگیها را مشخص کند و هم متخلفان را کیفر دهد.

سوره البقره (2) : آیه 285
اشاره

(آیه 285)

شأن نزول:

هنگامی که آیه سابق نازل شد که اگر چیزی در دل پنهان دارید یا آشکار کنید خداوند حساب آن را می رسد، گروهی از اصحاب ترسان شدند (و می گفتند: هیچ کس از ما خالی از وسوسه های باطنی و خطورات قلبی نیست و همین معنی را خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند). آیه نازل شد و راه

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 3314

و رسم ایمان و تضرع به درگاه خداوند و اطاعت و تسلیم را به آنان آموخت.

تفسیر:

راه و رسم ایمان- سوره بقره با بیان بخشی از معارف و اعتقادات حق آغاز شد و با همین معنی که در این آیه و آیه بعد می باشد نیز پایان می یابد و به این ترتیب آغاز و پایان آن هماهنگ است.

به هر حال قرآن می فرماید: «پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنچه از طرف پروردگارش نازل شده است ایمان آورده» (آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ).

و این امتیازات انبیای الهی است که عموما به مرام و مکتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلی در اعتقاد خود نداشته اند، قبل از همه خودشان مؤمن بودند، و بیش از همه استقامت و پایمردی داشتند.

سپس می افزاید: «مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگان وی همگی ایمان آورده اند (و می گویند) ما در میان پیامبران او هیچ گونه فرقی نمی گذاریم» و به همگی ایمان داریم (وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ).

سپس می افزاید که مؤمنان علاوه بر این ایمان راسخ و جامع، در مقام عمل نیز «گفتند: ما شنیدیم (و فهمیدیم) و اطاعت کردیم پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم) و بازگشت (همه ما) به سوی توست» (وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ).

به این ترتیب ایمان به مبدء و معاد و رسولان الهی با التزام عملی به تمام دستورات الهی همراه و هماهنگ می گردد.

سوره البقره (2) : آیه 286

(آیه 286)- این آیه می گوید: «خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانائیش تکلیف نمی کند» (لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها).

تمام احکام با همین آیه تفسیر و تقیید می گردد، و به مواردی که تحت قدرت انسان است اختصاص می یابد.

سپس می افزاید: «هر کار (نیکی) انجام دهد برای خود انجام داده و هر کار (بدی) کند به زیان خود کرده است» (لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ).

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 3315

آیه فوق با این بیان مردم را به مسؤولیت خود و عواقب کار خویش متوجه می سازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات دیگر از این قبیل خط بطلان می کشد.

و به دنبال این دو اصل اساسی (تکلیف به مقدار قدرت است و هر کس مسؤول اعمال خویش است) از زبان مؤمنان هفت درخواست از درگاه پروردگار بیان می کند که در واقع آموزشی است برای همگان که چه بگویند و چه بخواهند نخست می گوید: «پروردگارا! اگر ما فراموش کردیم یا خطا نمودیم ما را مؤاخذه مکن» (رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا).

بنابراین فراموشکاریهایی که زاییده سهل انگاری است قابل مجازات است.

آنها چون می دانند مسؤول اعمال خویشند لذا با تضرعی مخصوص، خدا را به عنوان «رب» و کسی که لطف خاصی در پرورش آنان دارد می خوانند و می گویند:

زندگی به هر حال خالی از فراموشی و خطا و اشتباه نیست ما می کوشیم به سراغ گناه عمدی نرویم، اما خطاها و لغزشها را تو بر ما ببخش! سپس به بیان دومین درخواست آنان پرداخته می گوید: «پروردگارا! بار سنگین بر دوش ما قرار مده آن چنانکه بر کسانی که پیش از ما بودند (به کیفر گناهان و طغیانشان) قرار دادی» (رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا).

در سومین درخواست می گویند: «پروردگارا! مجازاتهایی که طاقت تحمل آن را نداریم برای ما مقرر مدار» (رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَهَ لَنا بِهِ).

این جمله ممکن است اشاره به آزمایشهای طاقت فرسا یا مجازاتهای سنگین دنیا و آخرت و یا هر دو باشد.

و در چهارمین و پنجمین و ششمین تقاضا می گویند: «ما را ببخش و گناهان ما را بپوشان و مشمول رحمت خود قرار ده» (وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا).

و بالأخره در هفتمین و آخرین درخواست می گویند: «تو مولی و سرپرست مائی، پس ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان» (أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

و به این ترتیب تقاضاهای آنان شامل دنیا و آخرت و پیروزیهای فردی و اجتماعی و عفو و بخشش و رحمت الهی می گردد، و این تقاضایی است بسیار جامع.

پایان سوره بقره

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 3316

سوره آل عمران
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و دارای 200 آیه است

محتوای سوره:

1- بخش مهمی از این سوره از توحید و صفات خداوند و معاد و معارف اسلامی بحث می کند.

2- بخش دیگری پیرامون جهاد و دستورات مهم آن و حیات جاویدان شهیدان راه خدا همچنین درسهای عبرتی که در دو غزوه بدر و احد بود سخن می گوید.

3- در قسمتی از این سوره، به یک سلسله احکام اسلامی در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه کعبه و فریضه حج و امر بمعروف و نهی از منکر و تولی و تبری و مسأله امانت، و انفاق در راه خدا، ترک دروغ و مقاومت و پایمردی در مقابل دشمن و صبر و شکیبایی در مقابل مشکلات و آزمایشهای مختلف الهی و ذکر خداوند در هر حال، اشارات پرمعنایی شده است.

4- برای تکمیل این بحثها، بخشی از تاریخ انبیاء از جمله آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سایر انبیاء علیهم السّلام و داستان مریم و مقامات این زن بزرگ نیز ذکر شده است.

در مورد فضیلت این سوره در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: من قرء سوره آل عمران اعطی بکلّ آیه منها امانا علی جسر جهنّم: «هر کس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آیات آن، امانی بر پل دوزخ به او می دهند».

شأن نزول:

بعضی از مفسران می گویند: هشتاد و چند آیه از این سوره در باره

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 3317

فرستادگان و مسیحیان نجران نازل شده است.

فرستادگان شصت نفر بودند که چهارده نفر آنان از اشراف و برجستگان نجران محسوب می شدند، سه نفر از این چهارده نفر سمت ریاست داشتند و مسیحیان آن سامان در کارها و مشکلات خود به آن سه نفر مراجعه می کردند.

این گروه شصت نفری در لباس مردان قبیله بنی کعب به مدینه آمدند و به مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وارد شدند، موقعی که آنها وارد مسجد شدند، هنگام نمازشان بود، طبق مراسم خود، ناقوس را نواختند و مشغول نماز شدند. پس از نماز «عاقب» و «سید» که اولی امیر و رئیس قوم خود محسوب می شد و دیگری سرپرست تشریفات و تنظیم برنامه سفر و مورد اعتماد مسیحیان بود خدمت پیامبر رسیدند و با او آغاز سخن کردند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها پیشنهاد کرد: به آیین اسلام در آیید و در پیشگاه خداوند تسلیم گردید.

عاقب و سید گفتند: ما پیش از تو اسلام آورده و تسلیم خداوند شده ایم! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: شما چگونه بر آیین حق هستید، با اینکه اعمالتان حاکی از این است که تسلیم خداوند نیستید، چه اینکه برای خدا فرزند قائلید و عیسی را پسر خدا می دانید، و صلیب را عبادت و پرستش می کنید و گوشت خوک می خورید، با این که تمام این امور مخالف آیین حق است! عاقب و سید گفتند: اگر عیسی پسر خدا نیست، پس پدرش که بوده است؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا شما قبول دارید که هر پسری شباهتی به پدر خود دارد؟

گفتند آری. فرمود: آیا اینطور نیست که خدای ما به هر چیزی، احاطه دارد و قیوم است و روزی موجودات با اوست، گفتند: آری، همین طور است، فرمود:

آیا عیسی این اوصاف را داشت، گفتند: نه. فرمود: آیا چنین نیست که عیسی را مادرش مانند سایر کودکان در رحم حمل کرد، و بعد همچون مادرهای دیگر، او را به دنیا آورد؟ و عیسی پس از ولادت، چون اطفال دیگر غذا می خورد! گفتند:

آری چنین بود. فرمود: پس چگونه عیسی پسر خداست با این که هیچ گونه شباهتی به پدرش ندارد؟!

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 3318

سخن که به اینجا رسید، همگی خاموش شدند، در این هنگام، هشتاد و چند آیه از اوایل این سوره برای توضیح معارف و برنامه های اسلام نازل گردید.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

سوره الفاتحه (1):آیه 3
تفسیر:

باز در آغاز این سوره به حروف مقطعه برخورد می کنیم (الم) در باره حروف مقطعه قرآن، در اول سوره بقره، توضیحات لازم گفته شد که نیازی به تکرار آن نیست.

سوره آل عمران(3): آیه 2

(آیه 2)- در این آیه می فرماید: «خداوند تنها معبود یگانه یکتای جاویدان و پایدار است که همه چیز به وجود او بستگی دارد» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ).

- شرح و تفسیر این آیه در سوره بقره آیه 255 گذشت.

سوره آل عمران(3): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه خطاب به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می فرماید: خداوندی که پاینده و قیوم است «قرآن را بر تو فرستاد که با نشانه های کتب آسمانی پیشین کاملا تطبیق می کند همان خدایی که تورات و انجیل را پیش از قرآن برای راهنمایی و هدایت بشر نازل کرد» (نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدیً لِلنَّاسِ).

سوره آل عمران(3): آیه 4

(آیه 4)- سپس می افزاید: «همچنین قرآن را که حق را از باطل جدا می سازد نازل کرد» (وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ).

سپس می افزاید: بعد از اتمام حجت و نزول آیات از سوی خداوند و گواهی فطرت و عقل بر صدق دعوت پیامبران، راهی جز مجازات نیست، و لذا در آیه مورد بحث به دنبال بحثی که در باره حقانیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قرآن مجید گذشت می فرماید: «کسانی که به آیات خدا کافر شدند کیفر شدیدی دارند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ).

و برای روشن ساختن این که، توانایی خداوند بر تحقق بخشیدن تهدیداتش جای تردید نیست، می افزاید: «خداوند توانا و صاحب انتقام است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ).

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 3319

سوره آل عمران(3): آیه 5

(آیه 5)- این آیه در حقیقت، تکمیل آیات قبل است، می فرماید: «هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا مخفی نمی ماند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَخْفی عَلَیْهِ شَیْ ءٌ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ).

چگونه ممکن است چیزی بر او مخفی بماند در حالی که او در همه جا حاضر و ناظر است و به حکم این که وجودش از هر نظر بی پایان و نامحدود است جایی از او خالی نیست و به ما از خود ما نزدیکتر است، بنابراین در عین این که محل و مکانی ندارد به همه چیز احاطه دارد. و این احاطه به معنی علم و آگاهی او بر همه چیز است.

سوره آل عمران(3): آیه 6

(آیه 6)- سپس به گوشه ای از علم و قدرت خود که در حقیقت یکی از شاهکارهای عالم آفرینش و از مظاهر بارز علم و قدرت خداست اشاره کرده است می فرماید: «او کسی است که شما را در رحم (مادران) آن گونه که می خواهد تصویر می کند» (هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ). «آری! هیچ معبودی جز آن خداوند توانا و حکیم نیست» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

صورتبندی انسان در شکم مادر و نقش بر آب زدن در آن محیط تاریک ظلمانی آن هم نقشهای بدیع و عجیب و پی در پی، راستی شگفت آور است، مخصوصا با آن همه تنوعی که از نظر شکل و صورت و جنسیت و انواع استعدادهای متفاوت و صفات مختلف وجود دارد و اگر می بینیم معبودی جز او نیست به خاطر همین است، که شایسته عبودیت جز ذات پاک او نمی باشد.

سوره آل عمران(3): آیه 7
اشاره

(آیه 7)

شأن نزول:

در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: چند نفر از یهود به اتفاق «حیّ بن اخطب» و برادرش خدمت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمدند و حروف مقطعه «الم» را دستاویز خود قرار داده گفتند: طبق حساب ابجد الف مساوی یک و لام مساوی 30 و میم مساوی 40 می باشد و به این ترتیب خبر داده ای که، دوران بقای امت تو بیش از هفتاد و یک سال نیست!.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای جلوگیری از سوء استفاده آنها فرمود: شما چرا تنها «الم» را محاسبه کرده اید مگر در قرآن «المص و الر» و سایر حروف مقطعه نیست، اگر این

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 3320

حروف اشاره به مدت بقاء امت من باشد چرا همه را محاسبه نمی کنید؟! (در صورتی که منظور از این حروف چیز دیگری است) سپس آیه مورد بحث نازل شد.

تفسیر:

محکم و متشابه در قرآن- در آیات پیشین سخن از نزول قرآن به عنوان یکی از دلایل آشکار نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به میان آمده بود، و در این آیه یکی از ویژگیهای قرآن و چگونگی بیان مطلب در این کتاب بزرگ آسمانی آمده است، نخست می فرماید: «او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکم (صریح و روشن) است که اساس و شالوده این کتاب است (و آیات پیچیده دیگر را تفسیر می کند) و بخشی از آن متشابه است» آیاتی که به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا جهات دیگر، در آغاز پیچیده بنظر می رسد (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ).

این آیات متشابه محکی است برای آزمایش افراد که عالمان راستین و فتنه گران لجوج را از هم جدا می سازد، لذا به دنبال آن می فرماید: «اما کسانی که در قلوبشان انحراف است پیروی از متشابهات می کنند تا فتنه انگیزی کنند و تفسیر (نادرستی بر طبق امیال خود) برای آن می طلبند (تا مردم را گمراه سازند) در حالی که تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند» (فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ).

سپس می افزاید: آنها هستند که بر اثر درک صحیح معنی محکمات و متشابهات «می گویند ما به همه آنها ایمان آورده ایم (چرا که) همه از سوی پروردگار ما است» (یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا).

آری! «جز صاحبان فکر و خردمندان، متذکر نمی شوند» (وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ).

از آیه فوق چنین استفاده می شود که: آیات قرآن بر دو دسته هستند مفهوم قسمتی از آیات آن چنان روشن است که جای هیچ گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست، و آنها را «محکمات» گویند و قسمتی به خاطر بالا بودن

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 3321

سطح مطلب یا گفتگو در باره عوالمی که از دسترس ما بیرون است مانند عالم غیب، و جهان رستاخیز و صفات خدا، چنان هستند که معنی نهایی و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه خاص علمی دارد که آنها را «متشابهات» گویند.

افراد منحرف معمولا می کوشند این آیات را دستاویز قرار داده و تفسیری بر خلاف حق برای آنها درست کنند، تا در میان مردم، فتنه انگیزی نمایند، و آنها را از راه حق گمراه سازند، اما خداوند و راسخان در علم، اسرار این آیات را می دانند و برای مردم تشریح می کنند.

البته آنها که از نظر علم و دانش در ردیف اولند (همچون پیامبر و ائمه هدی) از همه اسرار آن آگاهند در حالی که دیگران هر یک به اندازه دانش خود از آن چیزی می فهمند، و همین حقیقت است که مردم حتی دانشمندان را به دنبال معلمان الهی برای درک اسرار قرآن می فرستد.

سوره آل عمران(3): آیه 8

(آیه 8)- رهایی از لغزشها! از آنجا که آیات متشابه و اسرار نهانی آن ممکن است لغزشگاهی برای افراد گردد، و از کوره این امتحان، سیه روی در آیند راسخون در علم و اندیشمندان با ایمان، علاوه بر به کار گرفتن سرمایه های علمی خود در فهم معنی این آیات به پروردگار خویش پناه می برند و این آیه و آیه بعد که از زبان راسخون در علم می باشد روشنگر این حقیقت است آنها می گویند: «پروردگارا! دلهای ما را بعد از آن که ما را هدایت نمودی، منحرف مگردان، و از سوی خود رحمتی بر ما ببخش زیرا تو بسیار بخشنده ای» (رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ).

سوره آل عمران(3): آیه 9

(آیه 9)- و از آنجا که عقیده به معاد و توجه به روز رستاخیز از هر چیز برای کنترل امیال و هوسها مؤثرتر است، راسخون در علم، به یاد آن روز می افتند، و می گویند: «پروردگارا! تو مردم را در آن روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد زیرا خداوند از وعده خود تخلف نمی کند» (رَبَّنا إِنَّکَ جامِعُ النَّاسِ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ).

و به این ترتیب از هوی و هوسها و احساسات افراطی که موجب لغزش

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 3322

می گردد خود را بر کنار می دارند و می توانند آیات خدا را آنچنانکه هست بفهمند!

سوره آل عمران(3): آیه 10

(آیه 10)- در آیات گذشته وضع مؤمنان و غیر مؤمنان در برابر آیات محکم و متشابه بیان شده بود، در ادامه این بحث از وضع دردناک کافران در روز قیامت پرده بر می دارد و عواقب شوم اعمالشان را برای آنها مجسم می سازد، می فرماید:

«کسانی که کافر شدند اموال و ثروتها و فرزندانشان آنها را از خداوند بی نیاز نمی کند (و در برابر عذاب الهی به آنان کمک نمی نماید) و آنها آتشگیره دوزخند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ أُولئِکَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ).

سوره آل عمران(3): آیه 11

(آیه 11)- سپس به یک نمونه روشن از اقوامی که دارای ثروت و نفرات فراوان بودند ولی به هنگام نزول عذاب، این امور نتوانست مانع نابودی آنان گردد اشاره کرده می فرماید: «وضع اینها همچون وضع آل فرعون و کسانی است که قبل از آنها بودند، آیات ما را تکذیب کردند (و به فزونی اموال و نفرات و فرزندان مغرور شدند) خداوند آنها را به کیفر گناهانشان گرفت و خداوند کیفرش شدید است» (کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ).

سوره آل عمران(3): آیه 12
اشاره

(آیه 12)

شأن نزول:

پس از جنگ «بدر» و پیروزی مسلمانان جمعی از یهود گفتند: آن پیامبر که ما وصف او را در کتاب دینی خود (تورات) خوانده ایم که در جنگ مغلوب نمی شود همین پیغمبر است، بعضی دیگر گفتند: عجله و شتاب نکنید تا نبرد دیگری واقع شود، هنگامی که جنگ احد پیش آمد و ظاهرا به شکست مسلمانان پایان یافت گفتند: نه به خدا سوگند آن پیامبری که در کتاب ما بشارت به آن داده شده این نیست در این هنگام آیه نازل شد و پاسخ دندانشکنی به آنها داد که نتیجه را در پایان کار حساب کنید و بدانید همگی مغلوب خواهید شد.

تفسیر:

با توجه به شأن نزول فوق معلوم می شود کفاری که به اموال و ثروتها و فرزندان مغرور بودند انتظار شکست اسلام را داشتند، قرآن روی سخن را به پیامبر کرده، می فرماید: «به کافران بگو: به زودی مغلوب خواهید شد (در این دنیا خوار و بی مقدار و در قیامت) به سوی جهنم محشور و رانده خواهید شد و چه بد جایگاهی است دوزخ» (قُلْ لِلَّذِینَ کَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلی جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 3323

در قرآن مجید اخبار غیبی فراوانی است که از ادله عظمت و اعجاز قرآن می باشد و یک نمونه آن آیه فوق است که خداوند صریحا به پیامبر خود بشارت پیروزی بر همه دشمنان را می دهد.

طولی نکشید که مضمون آیه، تحقق یافت، یهودیان مدینه (بنی قریظه و بنی نضیر) در هم شکسته شدند و در غزوه خیبر مهمترین مرکز قدرت آنان از هم متلاشی شد و مشرکان نیز در فتح مکه برای همیشه مغلوب گشتند.

سوره آل عمران(3): آیه 13
اشاره

(آیه 13)

شأن نزول:

این آیه گوشه ای از ماجرای بدر را بازگو می کند. در جنگ بدر تعداد مسلمانان (313) نفر بود (77) نفر آنها را مهاجران و (236) نفر آنها از انصار بودند پرچم مهاجران به دست علی علیه السّلام و سعد بن عباده پرچمدار انصار بود آنان تنها با داشتن هفتاد شتر و دو اسب و شش زره و هشت شمشیر در این نبرد شرکت کرده بودند با این که سپاه دشمن بیش از هزار نفر با اسلحه و تجهیزات کافی بودند مسلمانان بر آنها غالب شدند و با پیروزی کامل به مدینه مراجعت کردند.

تفسیر:

این آیه در حقیقت بیان نمونه ای است از آنچه در آیات قبل گذشت و به کافران هشدار می دهد که به اموال و ثروت و کثرت نفرات مغرور نشوند که سودی به حالشان ندارد یک شاهد زنده این موضوع جنگ بدر است، می فرماید:

«در آن دو جمعیت (که در میدان جنگ بدر) با هم رو برو شدند نشانه و درس عبرتی برای شما بود» (قَدْ کانَ لَکُمْ آیَهٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا).

«یک گروه در راه خدا نبرد می کرد و گروه دیگر کافر بود» و در راه شیطان و بت (فِئَهٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْری کافِرَهٌ).

سپس می افزاید: «آنها (مشرکان) این گروه (مؤمنان) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده می کردند» (یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ).

خدا می خواست قبل از شروع جنگ تعداد مسلمانان در نظر آنان کم جلوه کند تا با غرور و غفلت وارد جنگ شوند- چنانچه در آیه 44 سوره انفال بدان اشاره شده است- و پس از شروع جنگ، دو برابر جلوه کند تا وحشت و اضطراب، آنها را فرا گیرد و منتهی به شکست آنان گردد ولی به عکس خداوند عدد دشمنان را در

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 3324

نظر مسلمانان، کم جلوه داد تا بر قدرت و قوت روحیه آنها بیفزاید.

سپس می افزاید: «خداوند هر کس را بخواهد با یاری خود تقویت می کند» (وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ). در پایان آیه می فرماید: «در این عبرتی است برای صاحبان چشم و بینش» (إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصارِ).

آری! آنها که چشم بصیرت دارند، و حقیقت را آنچنان که هست می بینند از این پیروزی همه جانبه افراد با ایمان درس عبرت می گیرند و می دانند سرمایه اصلی پیروزی ایمان است و ایمان.

سوره آل عمران(3): آیه 14

(آیه 14)- در آیات گذشته سخن از کسانی بود که تکیه بر اموال و فرزندانشان در زندگی دنیا داشتند و به آن مغرور شدند و خود را از خدا بی نیاز دانستند، این آیه در حقیقت تکمیلی است بر آن سخن، می فرماید: «امور مورد علاقه، از جمله زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهای ممتاز و چهار پایان و زراعت و کشاورزی در نظر مردم جلوه داده شده است» تا به وسیله آن آزمایش شوند (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ).

در تفسیر آیه آنچه صحیح بنظر می رسد این است که زینت دهنده خداوند است زیرا اوست که عشق به فرزندان و مال و ثروت را در نهاد آدمی ایجاد کرده تا او را آزمایش کند و در مسیر تکامل و تربیت به پیش ببرد.

«ولی اینها سرمایه های زندگی دنیا است، (و هرگز نباید هدف اصلی انسان را تشکیل دهد) و سر انجام نیک (و زندگی جاویدان) نزد خداست» (ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ).

درست است که بدون این وسایل، نمی توان زندگی کرد، و حتی پیمودن راه معنویت و سعادت نیز بدون وسایل مادی غیر ممکن است اما استفاده کردن از آنها در این مسیر مطلبی است، و دلبستگی فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهایی بودن مطلب دیگر- دقت کنید.

سوره آل عمران(3): آیه 15

(آیه 15)- با توجه به آنچه در آیه قبل در باره اشیاء مورد علاقه انسان در

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 3325

زندگی مادی دنیا آمده بود در اینجا در یک مقایسه، اشاره به مواهب فوق العاده خداوند در جهان آخرت و بالاخره قوس صعودی تکامل انسان کرده می فرماید:

«بگو: آیا شما را از چیزی آگاه کنم که از این (سرمایه های مادی) بهتر است» (قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِکُمْ).

سپس به شرح آن پرداخته می افزاید: «برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند در نزد پروردگارشان باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر درختانش جاری است همیشه در آن خواهند بود، و همسرانی پاکیزه و (از همه بالاتر) خوشنودی خداوند نصیب آنها می شود، و خدا به بندگان بینا است» (لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَهٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).

قرآن مجید در این آیه، به افراد با ایمان اعلام می کند که اگر به زندگی حلال دنیا قناعت کنند و از لذات نامشروع و هوسهای سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذاتی برتر و بالاتر در جهت مادی و معنوی که از هر گونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است نصیب آنها خواهد کرد.

سوره آل عمران(3): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه به معرفی بندگان پرهیزکار که در آیه قبل به آن اشاره شده بود پرداخته و شش صفت ممتاز برای آنها بر می شمرد.

1- نخست این که: آنان با تمام دل و جان متوجه پروردگار خویشند و ایمان، قلب آنها را روشن ساخته و به همین دلیل در برابر اعمال خویش به شدت احساس مسؤولیت می کنند، می فرماید: «همان کسانی که می گویند پروردگارا! ما ایمان آورده ایم، گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش نگاهدار» (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ).

2- «آنها که صبر و استقامت دارند» (الصَّابِرِینَ).

و در برابر حوادث سخت که در مسیر اطاعت پروردگار پیش می آید، و همچنین در برابر گناهان و به هنگام پیش آمدن شداید و گرفتاریهای فردی و اجتماعی، شکیبایی و ایستادگی به خرج می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 3326

3- «آنها که راستگو و درست کردارند» و آنچه در باطن به آن معتقدند در ظاهر به آن عمل می کنند و از نفاق و دروغ و تقلب و خیانت دورند (وَ الصَّادِقِینَ).

4- «آنها که خاضع و فروتن هستند» و در طریق بندگی و عبودیت خدا بر این کار مداومت دارند (وَ الْقانِتِینَ).

5- «آنها که در راه خدا انفاق می کنند» نه تنها از اموال، بلکه از تمام مواهب مادی و معنوی که در اختیار دارند به نیازمندان می بخشند (وَ الْمُنْفِقِینَ).

6- «و آنها که سحرگاهان، استغفار و طلب آمرزش می کنند» (وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ).

در آن هنگام که چشمهای غافلان و بی خبران در خواب است و غوغاهای جهان مادی فرو نشسته و به همین دلیل حالت حضور قلب و توجه خاص به ارزشهای اصیل در قلب مردان خدا زنده می شود به پا می خیزند و در پیشگاه با عظمتش سجده می کنند و از گناهان خود آمرزش می طلبند و محو انوار جلال کبریایی او می شوند.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه می خوانیم که فرمود: «هر کس در نماز وتر (آخرین رکعت نماز شب) هفتاد بار بگوید (استغفر اللّه ربّی و اتوب الیه) و تا یک سال این عمل را ادامه دهد خداوند او را از استغفار کنندگان در سحر «وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ» قرار می دهد و او را مشمول عفو و رحمت خود می سازد»

سوره آل عمران(3): آیه 18

(آیه 18)- به دنبال بحثی که در باره مؤمنان راستین در آیات قبل آمده بود در این آیه اشاره به گوشه ای از دلایل توحید و خداشناسی و بیان روشنی این راه پرداخته می گوید: «خداوند (با ایجاد نظام شگرف عالم هستی) گواهی می دهد که معبودی جز او نیست» (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

«و نیز فرشتگان و صاحبان علم و دانشمندان (هر کدام به گونه ای و با استناد به دلیل و آیه ای) به این امر گواهی می دهند» (وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ).

«این در حالی است که خداوند قیام به عدالت در جهان هستی فرموده» که این عدالت نیز نشانه بارز وجود اوست (قائِماً بِالْقِسْطِ).

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 3327

آری! با این اوصاف که گفته شد «هیچ معبودی جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است» (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

بنابراین شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان همصدا شوید و نغمه توحید سر دهید.

این آیه از آیاتی است که همواره مورد توجه رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده و کرارا در مواقع مختلف آن را تلاوت می فرمود. زبیر بن عوام می گوید: «شب عرفه در خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بودم، شنیدم که مکررا این آیه را می خواند».

سوره آل عمران(3): آیه 19

(آیه 19)- روح دین همان تسلیم در برابر حق است! بعد از بیان یگانگی معبود به یگانگی دین پرداخته می فرماید: «دین در نزد خدا، اسلام است» (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ).

یعنی آیین حقیقی در پیشگاه خدا همان تسلیم در برابر فرمان اوست، و در واقع روح دین در هر عصر و زمان چیزی جز تسلیم در برابر حق نبوده و نخواهد بود.

سپس به بیان سر چشمه اختلافهای مذهبی که علی رغم وحدت حقیقی دین الهی به وجود آمده می پردازد و می فرماید: «آنها که کتاب آسمانی به آنها داده شده بود در آن اختلاف نکردند مگر بعد از آن که آگاهی و علم به سراغشان آمد و این اختلاف به خاطر ظلم و ستم در میان آنها بود» (وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ).

بنابراین ظهور اختلاف اولا بعد از علم و آگاهی بود و ثانیا انگیزه ای جز طغیان و ظلم و حسد نداشت.

مثلا پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله علاوه بر معجزات آشکار، از جمله قرآن مجید و دلایل روشنی که در متن این آیین آمده، اوصاف و مشخصاتش در کتب آسمانی پیشین که بخشهایی از آن در دست یهود و نصاری وجود داشت بیان شده بود و به همین دلیل دانشمندان آنها قبل از ظهور او بشارت ظهورش را با شوق و تأکید فراوان می دادند، اما همین که مبعوث شد چون منافع خود را در خطر می دیدند از روی طغیان و ظلم و حسد همه را نادیده گرفتند. به همین دلیل در پایان آیه سرنوشت آنها و امثال آنها

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 3328

را بیان کرده می گوید: «هر کس به آیات خدا کفر ورزد (خدا حساب او را می رسد زیرا) خداوند حسابش سریع است» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

آری! کسانی که آیات الهی را بازیچه هوسهای خود قرار دهند، نتیجه کار خود را در دنیا و آخرت می بینند.

سوره آل عمران(3): آیه 20

(آیه 20)- به دنبال بیان سر چشمه اختلافات دینی به گوشه ای از این اختلاف که همان بحث و جدال یهود و نصاری، با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بود در این آیه اشاره می کند می فرماید: «اگر با تو، به گفتگو و ستیز برخیزند (با آنها) مجادله نکن و بگو: من و پیروانم در برابر خداوند، تسلیم شده ایم» (فَإِنْ حَاجُّوکَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ).

خداوند در این آیه به پیامبرش دستور می دهد که از بحث و مجادله با آنها دوری کن و به جای آن برای راهنمایی و قطع مخاصمه «بگو: به آنها که اهل کتاب هستند (یهود و نصاری) و همچنین درس نخوانده ها (مشرکان) آیا شما هم (همچون من که تسلیم فرمان حقم) تسلیم شده اید»؟ (وَ قُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَ الْأُمِّیِّینَ أَ أَسْلَمْتُمْ).

«اگر براستی تسلیم شوند هدایت یافته اند، و اگر روی گردان شوند و سرپیچی کنند بر تو ابلاغ (رسالت) است» و تو مسؤول اعمال آنها نیستی (فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ).

بدیهی است منظور تسلیم زبانی و ادعایی نیست، بلکه منظور تسلیم حقیقی و عملی در برابر حق است.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند به اعمال و افکار بندگان خود بیناست» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ).

از این آیه به خوبی روشن می شود که روش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هرگز تحمیل فکر و عقیده نبوده است. بلکه کوشش و مجاهدت داشته که حقایق بر مردم روشن شود و سپس آنان را به حال خود وا می گذاشته که خودشان تصمیم لازم را در پیروی از حق بگیرند.

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 3329

سوره آل عمران(3): آیه 21

(آیه 21)- در تعقیب آیه قبل که بطور ضمنی نشان می داد یهود و نصاری و مشرکانی که با پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به گفتگو و ستیز برخاسته بودند تسلیم حق نبودند در این آیه به بعضی از نشانه های این مسأله اشاره می کند می فرماید: «کسانی که به آیات خدا کافر می شوند، و پیامبران را به ناحق می کشند و (همچنین) کسانی را از مردم که امر به عدل و داد می کنند به قتل می رسانند، آنها را به مجازات دردناک (الهی) بشارت بده» (إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ).

در این آیه به سه گناه بزرگ آنها اشاره شده که ثابت می کند آنها تسلیم فرمان حق نیستند، بلکه صدای حق گویان را در گلو خفه می کنند.

سوره آل عمران(3): آیه 22

(آیه 22)- در آیه قبل به یک کیفر آنها (عذاب الیم) اشاره شد، و در این آیه به دو کیفر دیگر آنها اشاره می فرماید: «آنها کسانی هستند که اعمال نیکشان در دنیا و آخرت نابود گشته» و اگر اعمال نیکی انجام داده اند تحت تأثیر گناهان بزرگ آنان اثر خود را از دست داده است. (أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ).

دیگر این که «آنها در برابر مجازاتهای سخت الهی هیچ یار و یاور (و شفاعت کننده ای) ندارند» (وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 23
اشاره

(آیه 23)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله زن و مردی از یهود مرتکب زنای محصنه شدند با این که در تورات دستور مجازات سنگباران در باره این چنین اشخاص داده شده بود، چون آنها از طبقه اشراف بودند بزرگان یهود از اجرای این دستور در مورد آنها سر باز زدند و پیشنهاد شد که به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مراجعه کرده داوری طلبند.

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: همین تورات فعلی میان من و شما داوری می کند آنها پذیرفتند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد قسمتی از تورات را که آیه «رجم» (سنگباران) در آن بود پیش روی دانشمند یهود «ابن صوریا» بگذارند. او که قبلا از جریان آگاه شده بود هنگامی که به این آیه رسید دست روی آن گذاشت و جمله های بعد را خواند «عبد اللّه بن سلام» که نخست از دانشمندان یهود بود و سپس اسلام اختیار کرده بود

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 3330

فورا متوجه پرده پوشی «ابن صوریا» شد و برخاست و دست او را از روی این جمله برداشت و آن را از متن تورات قرائت کرد، سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد مجازات مزبور طبق آیین آنها در مورد این دو مجرم اجرا شود. جمعی از یهود خشمناک شدند و این آیه در باره وضع آنها نازل گردید.

تفسیر:

به دنبال آیات گذشته که سخن از محاجّه و بحث و گفتگوهای لجوجانه گروهی از اهل کتاب به میان آورد، در اینجا روشن می سازد که آنها تسلیم پیشنهادهای منطقی نبودند و انگیزه های این عمل و نتایج آن را نیز بازگو می کند.

آیه نخست می فرماید: «آیا مشاهده نکردی کسانی را که بهره ای از کتاب آسمانی داشتند و دعوت به سوی کتاب الهی شدند تا در میان آنها داوری کند ولی عده ای از آنها روی گرداندند و از قبول حق اعراض نمودند» این در حالی بود که کتاب آسمانی آنها حکم الهی را بازگو کرده بود و آنها از آن آگاهی داشتند. (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللَّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلَّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ).

از جمله «اوتوا نصیبا من الکتاب» بر می آید که تورات و انجیلی که در دست یهود و نصاری در آن عصر بود، تنها قسمتی از آن بود و احتمالا قسمت بیشتر از این دو کتاب آسمانی، از میان رفته یا تحریف شده بود.

آری! آنها به همان حکم موجود در کتاب مذهبی خویش نیز گردن ننهادند و با بهانه جویی و مطالب بی اساس از اجرای حدود الهی سرپیچی کردند.

سوره آل عمران(3): آیه 24

(آیه 24)- در این آیه دلیل مخالفت و سرپیچی آنها را شرح می دهد که آنها بر اساس یک فکر باطل معتقد بودند از نژاد ممتازی هستند (همان گونه که امروز نیز چنین فکر می کنند) به همین دلیل برای خود مصونیتی در مقابل مجازات الهی قائل بودند. لذا قرآن می گوید: این اعمال و رفتار به خاطر آن است که «گفتند: جز چند روزی آتش دوزخ به ما نمی رسد» و اگر مجازاتی داشته باشیم بسیار محدود است (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ).

سپس می افزاید: آنها این امتیازات دروغین را به خدا نسبت می دادند «و این

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 3331

افتراء و دروغی را که به خدا بسته بودند آنها را در دینشان مغرور ساخته بود» (وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 25

(آیه 25)- در این آیه، خط بطلان بر تمام این ادعاهای واهی و خیالات باطل می کشد و می گوید: «پس چگونه خواهد بود هنگامی که آنها را در روزی که در آن شکی نیست جمع کنیم، و به هر کس آنچه را به دست آورده، داده شود و به آنها ستم نخواهد شد» (فَکَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

آری! در آن روز همه در دادگاه عدل الهی حاضر خواهند شد، و هر کس نتیجه کشته خود را درو می کند، و آن روز است که می فهمند هیچ امتیازی بر دیگران ندارند.

سوره آل عمران(3): آیه 26
اشاره

(آیه 26)

شأن نزول:

هنگامی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مکه را فتح نمود، به مسلمانان نوید داد که به زودی کشور ایران و روم نیز زیر پرچم اسلام قرار خواهد گرفت، منافقان که دلهایشان به نور ایمان روشن نشده بود و روح اسلام را درک نکرده بودند، این مطلب را اغراق آمیز تلقی کرده و با تعجب گفتند: محمد صلّی اللّه علیه و آله به مدینه و مکه قانع نیست و طمع در فتح ایران و روم دارد، در این هنگام آیه نازل شد.

تفسیر:

همه چیز به دست اوست- در آیات قبل سخن از امتیازاتی بود که اهل کتاب (یهود و نصاری) برای خود قائل بودند و خود را از خاصّان خداوند می پنداشتند، خداوند در این آیه و آیه بعد ادعای باطل آنان را با این بیان جالب، رد می کند می فرماید: «بگو: بار الها! مالک ملکها تویی، تو هستی که به هر کس بخواهی و شایسته بدانی حکومت می بخشی و از هر کس بخواهی حکومت را جدا می سازی» (قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ).

«هر کس را بخواهی بر تخت عزت می نشانی، و هر کس را اراده کنی بر خاک مذلت قرار می دهی» (وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ).

و در یک جمله «کلید تمام خوبیها به دست توانای توست، زیرا تو به هر چیز توانایی» (بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

ناگفته پیداست که منظور از اراده و مشیت الهی در این آیه این نیست که بدون

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 3332

حساب و بی دلیل چیزی را به کسی می بخشد و یا از او می گیرد بلکه مشیت او از روی حکمت و مراعات نظام و مصلحت و حکمت جهان آفرینش و عالم انسانیت است و گاه این حکومتها به خاطر شایستگیها است، و گاه حکومت ظالمان هماهنگ ناشایستگی امتهاست.

خلاصه اینکه خواست خداوند همان است که در عالم اسباب آفریده تا چگونه ما از عالم اسباب استفاده کنیم.

سوره آل عمران(3): آیه 27

(آیه 27)- در این آیه برای تکمیل معنی فوق و نشان دادن حاکمیت خداوند بر تمام عالم هستی می افزاید: «شب را در روز داخل می کنی و روز را در شب و موجود زنده را از مرده خارج می سازی و مرده را از زنده، و به هر کس اراده کنی بدون حساب روزی می بخشی» (تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).

و اینها نشانه بارزی از قدرت مطلقه اوست.

منظور از دخول شب در روز و روز در شب همان تغییر محسوسی است که در شب و روز در طول سال مشاهده می کنیم، این تغییر بر اثر انحراف محور کره زمین نسبت به مدار آن که کمی بیش از 23 درجه است، و تفاوت زاویه تابش خورشید می باشد و این تدریجی بودن تغییر شب و روز آثار سودمندی در زندگانی انسان و موجودات کره زمین دارد زیرا پرورش گیاهان و بسیاری از جانداران در پرتو نور و حرارت تدریجی آفتاب صورت می گیرد.

منظور از بیرون آوردن «زنده» از «مرده» همان پیدایش حیات از موجودات بی جان است، زیرا می دانیم آن روز که زمین آماده پذیرش حیات شد موجودات زنده از مواد بی جان به وجود آمدند، از این گذشته دائما در بدن ما و همه موجودات زنده عالم، مواد بی جان، جزو سلولها شده، تبدیل به موجودات زنده می گردند.

پیدایش مردگان از موجودات زنده، نیز دائما در مقابل چشم ما مجسم است.

سوره آل عمران(3): آیه 28

(آیه 28)- پیوند با بیگانگان ممنوع! در آیات گذشته سخن از این بود که عزت و ذلت و تمام خیرات به دست خداست و در این آیه به همین مناسبت

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 3333

مؤمنان را از دوستی با کافران شدیدا نهی می کند، می فرماید: «افراد با ایمان نباید غیر از مؤمنان (یعنی) کافران را دوست و ولی و حامی خود انتخاب کنند» (لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ).

«و هر کس چنین کند در هیچ چیز از خداوند نیست» و رابطه خود را بکلی از پروردگارش گسسته است (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْ ءٍ).

این آیه در واقع یک درس مهم سیاسی- اجتماعی به مسلمانان می دهد که بیگانگان را به عنوان دوست و حامی و یار و یاور هرگز نپذیرند.

سپس به عنوان یک استثنا از این قانون کلی می فرماید: «مگر این که از آنها بپرهیزید و تقیه کنید» (إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاهً).

همان تقیه ای که برای حفظ نیروها و جلوگیری از هدر رفتن قوا و امکانات و سر انجام پیروزی بر دشمن است.

مسأله تقیه در جای خود یک حکم قاطع عقلی و موافق فطرت انسانی است.

و در پایان آیه، هشداری به همه مسلمانان داده می فرماید: «خداوند شما را از (نافرمانی) خود بر حذر می دارد، و بازگشت (همه شما) به سوی خداست» (وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اللَّهِ الْمَصِیرُ).

دو جمله فوق بر مسأله تحریم دوستی با دشمنان خدا تأکید می کند، از یک سو می گوید از مجازات و خشم و غضب خداوند بپرهیزید، و از سوی دیگر می فرماید: «اگر مخالفت کنید بازگشت همه شما به سوی اوست و نتیجه اعمال خود را خواهید گرفت».

سوره آل عمران(3): آیه 29

(آیه 29)- در آیه قبل، دوستی و همکاری با کافران و دشمنان خدا شدیدا مورد نهی واقع شده، در این آیه به کسانی که ممکن است از حکم تقیه سوء استفاده کنند، هشدار داده می فرماید: «بگو: اگر آنچه را در سینه های شماست، پنهان سازید یا آشکار کنید، خداوند آن را می داند» (قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللَّهُ).

نه تنها اسرار درون شما را می داند بلکه «آنچه را که در آسمانها و آنچه را در

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 3334

زمین است (نیز) می داند (و علاوه بر این آگاهی وسیع) خداوند بر هر چیزی تواناست» (وَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 30

(آیه 30)- این آیه تکمیلی است بر آنچه در آیه قبل آمد، و از حضور اعمال نیک و بد در قیامت پرده بر می دارد، می فرماید: «به یاد آورید روزی را که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر می بیند و همچنین آنچه را از کار بد، انجام داده است» (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ).

«در حالی که دوست می دارد میان او و آن اعمال بد فاصله زمانی زیادی باشد» (تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً).

در پایان آیه، باز برای تأکید بیشتر می فرماید: «خداوند شما را از (نافرمانی) خویش بر حذر می دارد و در عین حال خدا نسبت به همه بندگان مهربان است» (وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).

در واقع این جمله معجونی است از بیم و امید، از یک سو اعلام خطر می کند و هشدار می دهد، از سوی دیگر بندگان را به لطفش امیدوار می سازد تا تعادلی میان خوف و رجا که عامل مهم تربیت انسان است برقرار شود.

سوره آل عمران(3): آیه 31
اشاره

(آیه 31)

شأن نزول:

جمعی در حضور پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله ادعای محبت پروردگار کردند، در حالی که «عمل» به برنامه های الهی در آنها کمتر دیده می شد، این آیه و آیه بعد نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

محبت واقعی- این آیه مفهوم دوستی واقعی را تبیین می کند، نخست می فرماید: «بگو: اگر خدا را دوست می دارید از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد که خدا آمرزنده مهربان است» (قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

یعنی محبت یک علاقه قلبی ضعیف و خالی از هر گونه اثر نیست، بلکه باید آثار آن، در عمل انسان منعکس باشد.

این آیه نه تنها به مدعیان محبت پروردگار در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پاسخ می گوید، بلکه یک اصل کلی در منطق اسلام برای همه اعصار و قرون است آنها که شب

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 3335

و روز دم از عشق پروردگار یا عشق و محبت پیشوایان اسلام و مجاهدان راه خدا و صالحان و نیکان می زنند اما در عمل، کمترین شباهتی به آنها ندارند، مدعیان دروغینی بیش نیستند.

سوره آل عمران(3): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه بحث را ادامه داده می فرماید: «بگو: اطاعت کنید خدا و فرستاده او را» (قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ).

بنابراین، چون شما مدعی محبت او هستید باید با اطاعت از فرمان او و پیامبرش این محبت را عملا اثبات کنید.

سپس می افزاید: «اگر آنها سرپیچی کنند، خداوند کافران را دوست ندارد» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ).

سرپیچی آنها نشان می دهد که محبت خدا را ندارند. بنابراین، خدا هم آنها را دوست ندارد زیرا محبت یکطرفه بی معنی است.

سوره آل عمران(3): آیه 33

(آیه 33)- این آیه سرآغازی است برای بیان سرگذشت مریم و اشاره ای به مقامات اجداد او و نمونه بارزی است از محبت واقعی به پروردگار و ظهور آثار این محبت در عمل، که در آیات گذشته به آن اشاره شده بود، نخست می فرماید:

«خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر عالمیان برگزید» (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ).

ممکن است این گزینش، تکوینی باشد و یا تشریعی، به این معنی که خداوند آفرینش آنها را از آغاز، آفرینش ممتازی قرار داد، هر چند با داشتن آفرینش ممتاز با اراده و اختیار خود راه حق را پیمودند، سپس به خاطر اطاعت فرمان خدا و کوشش در راه هدایت انسانها، امتیازهای جدیدی کسب کردند که با امتیاز ذاتی آنها آمیخته شد.

سوره آل عمران(3): آیه 34

(آیه 34)- در این آیه می افزاید: «آنها فرزندان و دودمانی بودند که بعضی از بعضی دیگر گرفته شده بودند» (ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ).

این برگزیدگان الهی از نظر اسلام و پاکی و تقوا و مجاهده برای راهنمایی بشر همانند یکدیگر بودند.

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 3336

و در پایان آیه اشاره به این حقیقت می کند که خداوند مراقب کوششها و تلاشهای آنها بوده، و سخنانشان را شنیده است و از اعمالشان آگاه است می فرماید: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

در آیات فوق علاوه بر آدم، به تمام پیامبران اولوا العزم اشاره شده است. نام نوح صریحا آمده، و آل ابراهیم هم خود او و هم موسی و عیسی و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را شامل می شود.

سوره آل عمران(3): آیه 35

(آیه 35)- به دنبال اشاره ای که به عظمت آل عمران در آیات قبل آمده بود در اینجا، سخن از عمران و دخترش مریم به میان می آورد و بطور فشرده چگونگی تولد و پرورش و بعضی از حوادث مهم زندگی این بانوی بزرگ را بیان می کند.

از بعضی روایات استفاده می شود که خداوند به عمران وحی فرستاده بود که پسری به او خواهد داد که به عنوان پیامبر به سوی بنی اسرائیل فرستاده می شود. او این جریان را با همسر خود «حنّه» در میان گذاشت لذا هنگامی که او باردار شد تصور کرد فرزند مزبور همان است که در رحم دارد بی خبر از این که کسی که در رحم اوست مادر آن فرزند (مریم) می باشد و به همین دلیل نذر کرد که پسر را خدمتگزار خانه خدا «بیت المقدس» نماید، اما به هنگام تولد مشاهده کرد که دختر است.

در این آیه می فرماید: به یاد آرید «هنگامی را که همسر عمران گفت:

خداوندا! آنچه را در رحم دارم برای تو نذر کردم که محرّر (و آزاد برای خدمت خانه تو) باشد آن را از من بپذیر که تو شنوا و دانایی» (إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَکَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

سوره آل عمران(3): آیه 36

(آیه 36)- سپس می افزاید: «هنگامی که فرزند خود را به دنیا آورد (او را دختر یافت) گفت: پروردگارا! من او را دختر آوردم» (فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّی وَضَعْتُها أُنْثی). «البته خدا از آنچه او به دنیا آورده بود آگاهتر بود» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ). سپس افزود: «تو می دانی که دختر و پسر (برای هدفی که من نذر کرده ام) یکسان نیستند» (وَ لَیْسَ الذَّکَرُ کَالْأُنْثی).

دختر، پس از بلوغ، عادت ماهانه دارد و نمی تواند در مسجد بماند، به علاوه

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 3337

نیروی جسمی آنها یکسان نیست و نیز مسائل مربوط به حجاب و بارداری و وضع حمل، ادامه این خدمت را برای دختر مشکل می سازد و لذا همیشه پسران را نذر می کردند.

سپس افزود: «من او را مریم نام گذاردم و او و فرزندانش را از (وسوسه های) شیطان رجیم و رانده شده (از درگاه خدا) در پناه تو قرار می دهم» (وَ إِنِّی سَمَّیْتُها مَرْیَمَ وَ إِنِّی أُعِیذُها بِکَ وَ ذُرِّیَّتَها مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ).

مریم در لغت، زن عبادتکار و خدمتگزار است و از آنجا که این نامگذاری به وسیله مادرش بعد از وضع حمل انجام شد، نهایت عشق و علاقه این مادر با ایمان را برای وقف فرزندش در مسیر بندگی و عبادت خدا نشان می دهد.

سوره آل عمران(3): آیه 37

(آیه 37)- این آیه ادامه بحث آیه قبل در باره سرگذشت مریم است، می فرماید: «پروردگارش او را به طرز نیکویی پذیرفت و بطور شایسته ای (گیاه وجود) او را رویانید و پرورش داد» (فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً).

جمله اخیر اشاره به نکته لطیفی دارد و آن اینکه کار خداوند، انبات و رویانیدن است یعنی همان گونه که در درون بذر گلها و گیاهان استعدادهایی نهفته است، در درون وجود آدمی و اعماق روح و فطرت او نیز همه گونه استعدادهای عالی نهفته شده است که اگر انسان خود را تحت تربیت مربیان الهی که باغبانهای باغستان جهان انسانیتند قرار دهد، به سرعت پرورش می یابد و آن استعدادهای خداداد آشکار می شود.

سپس می افزاید: «خداوند زکریا را سرپرست و کفیل او قرار داد» (وَ کَفَّلَها زَکَرِیَّا).

هر چه بر سن مریم افزوده می شد، آثار عظمت و جلال در وی نمایانتر می گشت و به جایی رسید که قرآن در ادامه این آیه در باره او می گوید: «هر زمان زکریا وارد محراب او می شد غذای جالب خاصی نزد او می یافت» (کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً).

زکریا از روی تعجب، روزی «به او گفت این غذا را از کجا آوردی»! (قالَ یا

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 3338

مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا)

.مریم در جواب «گفت: این از طرف خداست و اوست که هر کس را بخواهد بی حساب روزی می دهد» (قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ).

از روایات متعددی استفاده می شود که آن غذا یک نوع میوه بهشتی بوده که در غیر فصل، در کنار محراب مریم به فرمان پروردگار حاضر می شده است و این موضوع جای تعجب نیست که خدا از بنده پرهیزگارش این چنین پذیرایی کند!

سوره آل عمران(3): آیه 38

(آیه 38)- از این به بعد گوشه ای از زندگی پیامبر الهی، زکریا را در ارتباط با داستان مریم بیان می کند.

همسر زکریا و مادر مریم خواهر یکدیگر بودند و اتفاقا هر دو در آغاز، نازا و عقیم بودند. با این که سالیان درازی از عمر زکریا و همسرش گذشته و از نظر معیارهای طبیعی بسیار بعید به نظر می رسید که صاحب فرزندی شود، با ایمان به قدرت پروردگار و مشاهده وجود میوه های تازه در غیر فصل، قلب او لبریز از امید گشت که شاید در فصل پیری، میوه فرزند بر شاخسار وجودش آشکار شود، به همین دلیل هنگامی که مشغول نیایش بود از خداوند تقاضای فرزند کرد، آن گونه که قرآن در این آیه می گوید: «در این هنگام زکریا پروردگار خویش را خواند و گفت:

پروردگارا! فرزند پاکیزه ای از سوی خودت به من (نیز) عطا فرما که تو دعا را می شنوی» و اجابت می کنی (هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ).

سوره آل عمران(3): آیه 39

(آیه 39)- «در این موقع فرشتگان به هنگامی که او در محراب ایستاده و مشغول نیایش بود، وی را صدا زدند که خداوند تو را به یحیی بشارت می دهد، در حالی که کلمه خدا (حضرت مسیح) را تصدیق می کند و آقا و رهبر خواهد بود، از هوی و هوس بر کنار و پیامبری از صالحان است» (فَنادَتْهُ الْمَلائِکَهُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ).

نه تنها خداوند اجابت دعای او را به وسیله فرشتگان خبر داد، بلکه پنج

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 3339

وصف از اوصاف این فرزند پاکیزه را بیان داشت.

سوره آل عمران(3): آیه 40

(آیه 40)- زکریا از شنیدن این بشارت، غرق شادی و سرور شد و در عین حال نتوانست شگفتی خود را از چنین موضوعی پنهان کند، «عرض کرد پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که پیری به من رسیده و همسرم ناز است» (قالَ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عاقِرٌ).

در اینجا خداوند به او پاسخ داد و «فرمود: این گونه خداوند هر کاری را که بخواهد انجام می هد» (قالَ کَذلِکَ اللَّهُ یَفْعَلُ ما یَشاءُ).

و با این پاسخ کوتاه که تکیه بر نفوذ اراده و مشیت الهی داشت، زکریا قانع شد.

سوره آل عمران(3): آیه 41

(آیه 41)- در اینجا زکریا تقاضای نشانه ای بر این بشارت می کند، تا قلبش مالامال از اطمینان شود همان گونه که ابراهیم خلیل تقاضای مشاهده صحنه معاد برای آرامش هر چه بیشتر قلب می نمود زکریا عرضه داشت: «پروردگارا! نشانه ای برای من قرار ده» (قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَهً).

در پاسخ خداوند به او «گفت: نشانه تو آن است که سه روز با مردم جز به اشاره و رمز سخن نخواهی گفت» و زبان تو بدون هیچ عیب و علت برای گفتگوی با مردم از کار می افتد (قالَ آیَتُکَ أَلَّا تُکَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَهَ أَیَّامٍ إِلَّا رَمْزاً).

«ولی پروردگار خود را (به شکرانه این نعمت) بسیار یاد کن و هنگام شب و صبحگاهان او را تسبیح گوی» (وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ).

به این ترتیب خداوند درخواست زکریا را پذیرفت و سه شبانه روز زبان او بدون هیچ عامل طبیعی از سخن گفتن با مردم باز ماند در حالی که به ذکر خدا مترنم بود، این وضع عجیب نشانه ای از قدرت پروردگار بر همه چیز بود، خدایی که می تواند زبان بسته را به هنگام ذکرش بگشاید، قادر است از رحم عقیم و بسته، فرزندی با ایمان که مظهر یاد پروردگار باشد به وجود آورد.

سوره آل عمران(3): آیه 42

(آیه 42)- قرآن بار دیگر به داستان مریم باز می گردد، و از دوران شکوفایی او سخن می گوید و مقامات والای او را برمی شمرد.

نخست از گفتگوی فرشتگان با مریم، بحث می کند، می فرماید: به یاد آور

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 3340

«هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان برتری داده است» (وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمِینَ).

و این برگزیدگی و برتری مریم بر تمام زنان جهان، نبود جز در سایه تقوا و پرهیزگاری آری او برگزیده شده تا پیامبری همچون عیسای مسیح به دنیا آورد.

سوره آل عمران(3): آیه 43

(آیه 43)- در این آیه سخن از خطاب دیگری از فرشتگان به مریم است، می گویند: «ای مریم! (به شکرانه این نعمتهای بزرگ) برای پروردگارت سجده کن و همراه رکوع کنندگان رکوع نما» (یا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 44

(آیه 44)- این آیه اشاره به گوشه دیگری از داستان مریم می کند و می گوید:

«آنچه را در باره سرگذشت مریم و زکریا برای تو بیان کردیم از خبرهای غیبی است که به تو وحی می کنیم» (ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ).

زیرا این داستانها به این صورت (صحیح و خالی از هر گونه خرافه) در هیچ یک از کتب پیشین که تحریف یافته است، وجود ندارد و سند آن تنها وحی آسمانی قرآن است.

سپس در ادامه این سخن می گوید: «در آن هنگام که آنها قلمهای خود را برای (قرعه کشی و) تعیین سرپرستی مریم در آب می افکندند، تو حاضر نبودی و نیز به هنگامی که (علمای بنی اسرائیل برای کسب افتخار سرپرستی او) با هم کشمکش داشتند حضور نداشتی» و ما همه اینها را از طریق وحی به تو گفتیم (وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ).

از این آیه و آیاتی که در سوره صافات در باره یونس آمده استفاده می شود که برای حل مشکل و یا در هنگام مشاجره و نزاع و هنگامی که کار به بن بست کامل می رسد و هیچ راهی برای پایان دادن به نزاع دیده نمی شود می توان از «قرعه» استمداد جست.

سوره آل عمران(3): آیه 45

(آیه 45)- از این آیه به بعد به بخش دیگری از زندگی مریم یعنی جریان

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 3341

تولد فرزندش حضرت مسیح (ع) می پردازد، نخست می فرماید: «به یاد آور: هنگامی را که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را به کلمه ای (وجود با عظمتی) از سوی خودش بشارت می دهد که نامش مسیح، عیسی (ع) پسر مریم است» (إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَهُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ).

«در حالی که هم در این جهان و هم در جهان دیگر، آبرومند و با شخصیت و از مقربان (درگاه خدا) خواهد بود» (وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 46

(آیه 46)- در این آیه به یکی از فضایل و معجزات حضرت مسیح (ع) اشاره می کند می گوید: «او با مردم در گهواره، و در حال کهولت (میانسال شدن) سخن خواهد گفت و او از صالحان است» (وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ).

ذکر «فی المهد» و «کهلا» ممکن است اشاره به این باشد که او در گهواره همان گونه سخن می گفت که در موقع رسیدن به کمال عمر، سخنانی سنجیده و پرمحتوا و حساب شده، نه سخنانی کودکانه!

سوره آل عمران(3): آیه 47

(آیه 47)- باز در این آیه داستان مریم ادامه می یابد، او هنگامی که بشارت تولد عیسی (ع) را شنید، چنین «گفت: پروردگارا! چگونه فرزندی برای من خواهد بود، در حالی که هیچ انسانی با من تماس نگرفته» و هرگز همسری نداشته ام. (قالَتْ رَبِّ أَنَّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ).

ولی خداوند به این شگفتی حضرت مریم پایان داد و «فرمود: این گونه خدا هر چه را بخواهد می آفریند» (قالَ کَذلِکِ اللَّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ).

سپس برای تکمیل این سخن می فرماید: «هنگامی که چیزی را مقرر کند (و فرمان وجود آن را صادر نماید) تنها به آن می گوید: موجود باش، آن نیز فورا موجود می شود» (إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ).

سوره آل عمران(3): آیه 48

(آیه 48)- به دنبال صفات چهارگانه ای که در آیات قبل برای حضرت مسیح (ع) بیان شده بود (آبرومند در دنیا و آخرت بودن، از مقربان بودن، و سخن گفتن در گاهواره و از صالحان بودن) به دو وصف دیگر آن پیامبر بزرگ اشاره می کند.

نخست می فرماید: «خداوند به او کتاب و دانش و تورات و انجیل می آموزد»

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 3342

(وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ).

جمله فوق نخست به تعلیم کتاب و حکمت بطور کلی اشاره می کند و بعد دو مصداق روشن این کتاب و حکمت، یعنی تورات و انجیل را بیان می نماید.

سوره آل عمران(3): آیه 49

(آیه 49)- در این آیه به معجزات حضرت مسیح اشاره کرده می فرماید:

«و (خداوند) او را رسول و فرستاده به سوی بنی اسرائیل قرار می دهد» (وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ).

سپس می افزاید: او مأمور بود به آنها بگوید: «من نشانه ای از سوی پروردگارتان برای شما آورده ام» (أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

نه یک نشانه بلکه نشانه های متعدد! «من از گل چیزی به شکل پرنده می سازم، سپس در آن می دمم و به فرمان خدا پرنده ای می گردد» (أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ).

سپس به بیان دومین معجزه یعنی درمان بیماریهای صعب العلاج یا غیر قابل علاج از طریق عادی پرداخته می گوید: «من کور مادر زاد و مبتلا به برص (پیسی) را بهبودی می بخشم» (وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ).

شک نیست که این موضوعات مخصوصا برای پزشکان و دانشمندان آن زمان معجزات غیر قابل انکاری بوده است.

در سومین مرحله، اشاره به معجزه دیگری می کند و آن این که: «من مردگان را به فرمان خدا زنده می کنم» (وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ).

چیزی که در هر عصر و زمانی جزء معجزات و کارهای خارق العاده است.

و در مرحله چهارم موضوعات خبر دادن از اسرار نهانی مردم را مطرح می کند، زیرا هر کس معمولا در زندگی فردی و شخصی خود، اسراری دارد که دیگران از آن آگاه نیستند مسیح می گوید: «من شما را از آنچه می خورید و در خانه ها ذخیره می کنید خبر می دهم» (وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ).

و در پایان به تمام این چهار معجزه اشاره کرده می گوید: «مسلما در اینها

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 3343

نشانه ای است برای شما اگر ایمان داشته باشید» و در جستجوی حقیقت باشید (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

از مفاد آیه فوق و آیات مشابه آن استفاده می شود که فرستادگان و اولیای خدا به اذن او می توانند به هنگام لزوم در جهان تکوین و آفرینش تصرف کنند و بر خلاف عادت و جریان طبیعی حوادثی به وجود آورند و این چیزی است بالاتر از ولایت تشریعی یعنی سرپرستی مردم که نام آن ولایت تکوینی است.

سوره آل عمران(3): آیه 50

(آیه 50)- این آیه نیز ادامه سخنان حضرت مسیح است، و در واقع بخشی از اهداف بعثت خود را شرح می دهد می گوید: «من آمده ام تورات را تصدیق کنم و مبانی و اصول آن را تحکیم بخشم» (وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراهِ).

و نیز آمده ام تا پاره ای از چیزهایی که (بر اثر ظلم و گناه) بر شما تحریم شده بود (مانند ممنوع بودن گوشت شتر و پاره ای از چربیهای حیوانات و بعضی از پرندگان و ماهیها) بر شما حلال کنم» (وَ لِأُحِلَّ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی حُرِّمَ عَلَیْکُمْ).

سپس می افزاید: «من نشانه ای از سوی پروردگارتان برای شما آورده ام» (وَ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

و در پایان آیه چنین نتیجه گیری می کند: «بنابراین، از (مخالفت) خداوند بترسید و مرا اطاعت کنید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ).

سوره آل عمران(3): آیه 51

(آیه 51)- در این آیه، از زبان حضرت مسیح برای رفع هر گونه ابهام و اشتباه و برای این که تولد استثنایی او را دستاویزی برای الوهیت او قرار ندهند چنین نقل می کند: «مسلما خداوند پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را پرستش کنید (نه من و نه چیز دیگر را) این راه مستقیم است» راه توحید و یکتاپرستی نه راه شرک و دوگانه و چندگانه پرستی (إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ).

در آیات دیگر قرآن نیز کرارا می خوانیم که حضرت مسیح (ع) روی مسأله عبودیت و بندگی خود در پیشگاه خدا، تکیه می فرمود، و بر خلاف آنچه در انجیلهای تحریف یافته کنونی که از زبان مسیح (ع) نقل شده که او غالبا کلمه پدر را در باره خدا به کار می برد قرآن مجید کلمه «رب» (پروردگار) و مانند آن را از او نقل

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 3344

می کند که دلیلی است بر نهایت توجه او نسبت به مبارزه با شرک، و یا دعوی الوهیت حضرت مسیح و لذا تا زمانی که حضرت مسیح (ع) در میان مردم بود هیچ کس جرأت پیدا نکرد او را یکی از خدایان معرفی کند بلکه به اعتراف محققان مسیحی مسأله تثلیث و اعتقاد به خدایان سه گانه از قرن سوم میلادی پیدا شد.

سوره آل عمران(3): آیه 52

(آیه 52)- مطابق پیشگویی و بشارت موسی (ع)، جمعیت یهود قبل از آمدن عیسی (ع) منتظر ظهور او بودند اما هنگامی که ظاهر گشت و منافع نامشروع جمعی از منحرفان بنی اسرائیل به خطر افتاد، تنها گروه محدودی گرد مسیح (ع) را گرفتند آیه می گوید: «هنگامی که عیسی (ع) احساس کفر (و مخالفت) از آنها کرد، گفت: چه کسانی یاور من به سوی خدا (برای تبلیغ آیین او) خواهند بود؟» (فَلَمَّا أَحَسَّ عِیسی مِنْهُمُ الْکُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ).

در اینجا تنها گروه اندکی به این دعوت پاسخ مثبت دادند، قرآن از این افراد پاک به عنوان «حواریون» نام برده است «حواریون (شاگردان ویژه مسیح) گفتند: ما یاوران (آیین) خدا هستیم، به او ایمان آوردیم و تو گواه باش که ما اسلام آورده و تسلیم آیین حق شده ایم» (قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ).

حواریون برای اثبات اخلاص خود در پاسخ گفتند: ما یاوران خداییم و آیین او را یاری می کنیم و نگفتند ما یاور توایم!

سوره آل عمران(3): آیه 53

(آیه 53)- در این آیه حمله هایی نقل شده که بیانگر نهایت توحید و اخلاص حواریون است آنها ایمان خویش را به پیشگاه خداوند چنین عرضه داشتند و گفتند: «پروردگارا! ما به آنچه نازل کرده ای ایمان آوردیم و از فرستاده (تو حضرت مسیح) پیروی نمودیم، پس ما را در زمره گواهان بنویس» (رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 54

(آیه 54)- پس از شرح ایمان حواریون، در این آیه اشاره به نقشه های شیطانی یهود کرده می گوید: «آنها (یهود و سایر دشمنان مسیح برای نابودی او و آئینش) نقشه کشیدند و خداوند (برای حفظ او و آئینش) چاره جویی کرد،

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 3345

و خداوند بهترین چاره جویان است» (وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ).

بدیهی است نقشه های خدا بر نقشه های همه پیشی می گیرد، چرا که آنها معلوماتی اندک و قدرتی محدود دارند و علم و قدرت خداوند بی پایان است.

سوره آل عمران(3): آیه 55

(آیه 55)- این آیه همچنان ادامه آیات مربوط به زندگی حضرت مسیح (ع) است. معروف در میان مفسران اسلام، به استناد آیه 157 سوره نساء، این است که مسیح (ع) هرگز کشته نشد و خداوند او را به آسمان برد آیه مورد بحث ناظر به همین معنی است، می فرماید: به یاد آورید! «هنگامی را که خدا به عیسی گفت من تو را بر می گیرم و به سوی خود بالا می برم» (إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیَّ). سپس می افزاید: «و تو را از کسانی که کافر شدند پاک می سازم» (وَ مُطَهِّرُکَ مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا).

منظور از این پاکیزگی، یا نجات او از چنگال افراد پلید و بی ایمان است و یا از تهمتهای ناروا و توطئه های ناجوانمردانه، که در سایه پیروزی آیین او حاصل شد.

سپس می افزاید: «ما پیروان تو را تا روز رستاخیز بر کافران برتری می دهیم» (وَ جاعِلُ الَّذِینَ اتَّبَعُوکَ فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ).

این آیه یکی از آیات اعجاز آمیز و از پیشگوییها و اخبار غیبی قرآن است که می گوید پیروان مسیح همواره بر یهود که مخالف مسیح بودند برتری خواهند داشت.

و در پایان آیه می فرماید: «سپس بازگشت همه شما به سوی من است، و من در میان شما در آنچه اختلاف داشتید داوری می کنم» (ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأَحْکُمُ بَیْنَکُمْ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

یعنی آنچه از پیروزیها گفته شد مربوط به این جهان است محاکمه نهایی و گرفتن نتیجه اعمال چیزی است که در آخرت خواهد آمد.

سوره آل عمران(3): آیه 56

(آیه 56)- این آیه و آیه بعد خطاب به حضرت مسیح (ع) است می فرماید:

بعد از آن که مردم به سوی خدا باز گشتند و او در میان آنان داوری کرد، صفوف از هم جدا می شود «اما کسانی که کافر شدند (و حق را شناختند و انکار کردند) آنها را مجازات شدیدی در دنیا و آخرت خواهم کرد و یاورانی ندارند» (فَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 3346

فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیداً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ)

سوره آل عمران(3): آیه 57

(آیه 57)- سپس به گروه دوم اشاره کرده می فرماید: «اما کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، خداوند پاداش آنها را بطور کامل خواهد داد» (وَ أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ). و باز تأکید می کند «خداوند هرگز ستمگران را دوست ندارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ).

بنابراین، خدایی که ظالمان را دوست ندارد هرگز در حق بندگان ستم نخواهد کرد و اجر آنها را بطور کامل خواهد داد.

سوره آل عمران(3): آیه 58

(آیه 58)- پس از شرح داستان مسیح (ع)، در این آیه روی سخن را به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده می گوید: «اینها را که بر تو می خوانیم از نشانه های حقانیت تو و یادآوری حکیمانه است» که به صورت آیات قرآن بر تو نازل گردیده و خالی از هر گونه باطل و خرافه است (ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ).

این در حالی است که دیگران سرگذشت این پیامبر بزرگ را به هزار گونه افسانه دروغین و خرافات و بدعتها آلوده اند.

سوره آل عمران(3): آیه 59
اشاره

(آیه 59)

شأن نزول:

قبلا گفتیم مقدار زیادی از آیات این سوره در پاسخ گفتگوهای مسیحیان نجران نازل شده است، آنها در یک هیأت شصت نفری برای گفتگو با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مدینه وارد شده بودند. از جمله مسائلی که در این گفتگو مطرح شد این بود که آنها از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند ما را به چه چیز دعوت می کنی، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: به سوی خداوند یگانه و این که مسیح بنده ای از بندگان اوست و حالات بشری داشت، آنها این سخن را نپذیرفتند و به ولادت عیسی (ع) بدون پدر اشاره کرده و آن را دلیل بر الوهیت او خواندند آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد و چون حاضر به قبول پاسخ نشدند آنها را دعوت به مباهله کرد.

تفسیر:

آیه ناظر به کسانی است که ولادت حضرت مسیح (ع) را بدون پدر، دلیل بر فرزندی او نسبت به خدا، و یا الوهیتش می گرفتند، آیه می گوید: «مثل عیسی نزد خدا همچون مثل آدم است که او را از خاک آفرید، سپس به او فرمود:

موجود باش، او نیز بلافاصله موجود شد» (إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 3347

مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)

.بنابراین، اگر مسیح بدون پدر به دنیا آمد، جای تعجب نیست، زیرا موضوع آدم (ع) از این هم شگفت انگیزتر بود، او بدون پدر و مادر به دنیا آمد، سپس به غافلان می فهماند که هر کاری در برابر اراده حق، سهل و آسان است تنها کافی است بفرماید: موجود باش آن هم موجود می شود!

سوره آل عمران(3): آیه 60

(آیه 60)- در این آیه برای تأکید آنچه در آیات قبل آمد، می فرماید: «اینها را (که در باره حضرت مسیح (ع) و چگونگی ولادت او و مقاماتش) بر تو می خوانیم حقی است از سوی پروردگارت، و چون حق است، هرگز از تردید کنندگان در آن مباش» (الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُنْ مِنَ الْمُمْتَرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 61
اشاره

(آیه 61)

شأن نزول:

این آیه و دو آیه قبل از آن در باره هیأت نجرانی نازل شده است. آنها خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و عرض کردند: آیا هرگز دیده ای فرزندی بدون پدر متولد شود؟ در این هنگام آیه انّ مثل عیسی عند اللّه ... نازل شد و هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را به مباهله (1) دعوت کرد آنها تا فردای آن روز از حضرتش مهلت خواستند. فردا که شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد در حالی که دست علی بن أبی طالب علیه السّلام را گرفته بود و حسن و حسین علیهما السّلام در پیش روی او راه می رفتند و فاطمه علیها السّلام پشت سرش بود.

در روایتی آمده است اسقف مسیحیان به آنها گفت: «من صورتهایی را می بینم که اگر از خداوند تقاضا کنند کوهها را از جا برکند چنین خواهد کرد هرگز با آنها مباهله نکنید که هلاک خواهید شد، و یک نصرانی تا روز قیامت بر صفحه زمین نخواهد ماند.

تفسیر:

این آیه به دنبال آیات قبل و استدلالی که در آنها بر نفی خدا بودن مسیح (ع) شده بود، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد: «هر گاه بعد از علم و دانشی که (در باره مسیح) برای تو آمده (باز) کسانی با تو در آن به محاجّه و ستیز برخاستند، به

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 3348


1- به معنی نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است بدین ترتیب که افرادی که با هم گفتگو در باره یک مسأله مهم مذهبی دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خدا تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.

آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت می کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت می نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود (کسانی که به منزله جان ما هستند) دعوت می کنیم، شما هم از نفوس خود دعوت کنید، سپس مباهله می کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می دهیم» (1). (فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 62

(آیه 62)- پس از شرح زندگی مسیح در این آیه به عنوان تأکید هر چه بیشتر می فرماید: «اینها سرگذشت واقعی (مسیح) است» نه ادعاهایی همچون الوهیت مسیح یا فرزند خدا بودنش (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ).

نه مدعیان خدایی او سخن حقی می گفتند و نه آنهایی که العیاذ باللّه فرزند نامشروعش می خوانند. حق آن است که تو آوردی و تو گفتی او بنده خدا و پیامبر بود که با یک معجزه الهی از مادری پاک، بدون پدر تولد یافت.

باز برای تأکید بیشتر می افزاید: «و هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست».

(وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ).

«و خداوند یگانه قدرتمند و توانا و حکیم است» و تولد فرزندی بدون پدر در برابر قدرتش مسأله مهمی نیست (وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

آری! چنین کسی سزاوار پرستش است نه غیر او.

سوره آل عمران(3): آیه 63

(آیه 63)- در این آیه کسانی را که از پذیرش این حقایق سر باز می زنند مورد تهدید قرار داده می فرماید: «اگر (با این همه دلایل و شواهد روشن باز هم) روی بگردانند (بدان که در جستجوی حق نیستند و فاسد و مفسدند) زیرا خداوند از مفسدان آگاه است» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 64

(آیه 64)- دعوت به سوی وحدت! در آیات گذشته دعوت به سوی اسلام با تمام خصوصیات بود ولی در این آیه دعوت به نقطه های مشترک میان اسلام و آیینهای اهل کتاب است روی سخن را به پیامبر کرده می فرماید: «بگو: ای اهل

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 3349


1- شرح جامع پیرامون «آیه مباهله» را در «تفسیر نمونه» ذیل همین آیه مطالعه فرمایید.

کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما مشترک است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را شریک او قرار ندهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را غیر از خداوند یگانه به خدایی نپذیرد» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ).

با این طرز استدلال به ما می آموزد اگر کسانی حاضر نبودند در تمام اهداف مقدس با شما همکاری کنند بکوشید لا اقل در اهداف مهم مشترک همکاری آنها را جلب کنید و آن را پایه ای برای پیشبرد اهداف مقدستان قرار دهید.

سپس در پایان آیه می فرماید: «اگر آنها (بعد از این دعوت منطقی به سوی نقطه مشترک توحید باز) سر تابند و روی گردان شوند بگویید گواه باشید که ما مسلمانیم» و تسلیم حق هستیم و شما نیستید (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ).

بنابراین دوری شما از حق در روح ما کمترین اثری نمی گذارد و ما همچون به راه خود یعنی راه اسلام ادامه خواهیم داد تنها خدا را می پرستیم و تنها قوانین او را به رسمیت می شناسیم و بشرپرستی به هر شکل و صورت در میان ما نخواهد بود.

سوره آل عمران(3): آیه 65
اشاره

(آیه 65)

شأن نزول:

در اخبار اسلامی آمده است که دانشمندان یهود و نصارای نجران نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به گفتگو و نزاع در باره حضرت ابراهیم برخاستند، یهود می گفتند: او تنها یهودی بود و نصاری می گفتند: او فقط نصرانی بود (به این ترتیب هر کدام مدعی بودند که او از ما است) این آیه و سه آیه بعد از آن نازل شد و آنها را در این ادعاهای بی اساس تکذیب کرد.

تفسیر:

در ادامه بحثهای مربوط به اهل کتاب در این آیه روی سخن را به آنها کرده می فرماید: «ای اهل کتاب چرا در باره ابراهیم به گفتگو و نزاع می پردازید (و هر کدام او را از خود می دانید) در حالی که تورات و انجیل بعد از او نازل شده (و دوران او قبل از موسی و مسیح بود) آیا اندیشه نمی کنید؟» (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِی إِبْراهِیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراهُ وَ الْإِنْجِیلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 66

(آیه 66)- در این آیه از طریق دیگری آنها را مورد سرزنش قرار داده می فرماید: «شما کسانی هستید که در باره آنچه نسبت به آن آگاهی داشتید بحث

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 3350

و گفتگو کردید ولی چرا در باره آنچه به آن آگاهی ندارید، بحث و گفتگو می کنید»؟

(ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ).

یعنی شما در مسائل مربوط به مذهب خودتان که از آن آگاهی داشتید بحث و گفتگو کردید و دیدید که حتی در این مباحث گرفتار چه اشتباهات بزرگی شده اید و چه اندازه از حقیقت دور افتاده اید (و در واقع علم شما جهل مرکب بود) با این حال چگونه در چیزی که از آن اطلاع ندارید بحث و گفتگو می کنید! سپس برای تأکید مطالب گذشته و آماده ساختن برای بحث آینده می گوید:

«خدا می داند و شما نمی دانید» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

آری، او می داند که در چه تاریخی آیین خود را بر ابراهیم نازل کرده!

سوره آل عمران(3): آیه 67

(آیه 67)- سپس با صراحت تمام به این مدعیان پاسخ می گوید که: «ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه موحد خالص و مسلمان (پاک نهادی) بود» (ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً).

خداوند پس از توصیف ابراهیم (ع) به عنوان حنیف و مسلم، می فرماید: «او هرگز از مشرکان نبود» (وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

تا هر گونه ارتباطی میان ابراهیم و بت پرستان عرب را نفی کند.

سوره آل عمران(3): آیه 68

(آیه 68)- بنابر آنچه گفته شد معلوم شد که ابراهیم پیرو هیچ یک از این آیینها نبوده، تنها چیزی که در اینجا باقی می ماند این است که چگونه می توان خود را پیرو این پیامبر بزرگ که همه پیروان ادیان الهی برای او عظمت قائل هستند دانست! در آیه مورد بحث به این معنی پرداخته و می گوید: «سزاوارترین مردم به ابراهیم آنها هستند که از او پیروی کردند و این پیامبر (پیامبر اسلام) و کسانی که به او ایمان آورده اند می باشند» (إِنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا).

اهل کتاب با عقاید شرک آمیز خود که اساسی ترین اصل دعوت ابراهیم (ع) یعنی توحید را زیر پاگذارده اند، و یا بت پرستان عرب که درست در نقطه مقابل آیین ابراهیم (ع) قرار گرفته اند چگونه می توانند خود را پیرو ابراهیم و در خط او بدانند!

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 3351

و در پایان آیه به آنها که پیرو واقعی مکتب پیامبران بزرگ خدا بودند بشارت می دهد که «خداوند ولیّ و سرپرست مؤمنان است» (وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 69
اشاره

(آیه 69)

شأن نزول:

جمعی از یهود کوشش داشتند افراد سرشناس و مبارزی از مسلمانان پاکدل چون «معاذ» و «عمّار» و بعضی دیگر را به سوی آیین خود دعوت کنند و با وسوسه های شیطانی از اسلام باز گردانند. آیه نازل شد و به همه مسلمانان در این زمینه اخطار کرد!

تفسیر:

این آیه ضمن افشای نقشه دشمنان اسلام برای دور ساختن تازه مسلمانان از اسلام، به آنها یاد آور می شود که دست از کوشش بیهوده خود بردارند، می فرماید: «جمعی از اهل کتاب دوست داشتند شما را گمراه کنند» (وَدَّتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یُضِلُّونَکُمْ).

غافل از این که تربیت مسلمانان در مکتب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اندازه ای حساب شده و آگاهانه بود که احتمال بازگشت وجود نداشت، آنها اسلام را با تمام هستی خود دریافته بودند بنابراین دشمنان نمی توانستند آنها را گمراه سازند، بلکه به گفته قرآن در ادامه این آیه «آنها تنها خودشان را گمراه می کنند و نمی فهمند» (وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ).

زیرا آنها با القاء شبهات و نسبت دادن خلافها به اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روح بدبینی را در روح خود پرورش می دادند.

سوره آل عمران(3): آیه 70

(آیه 70)- در ادامه گفتگو در باره فعالیتهای تخریبی اهل کتاب در این آیه و آیه بعد روی سخن را به آنها کرده، و به خاطر کتمان حق و عدم تسلیم در برابر آن، آنها را شدیدا مورد سرزنش قرار می دهد، می فرماید: «ای اهل کتاب چرا به آیات خدا کافر می شوید در حالی که (به صحّت و صدق آن) گواهی می دهید» (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ).

شما نشانه های پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را در تورات و انجیل خوانده اید و نسبت به آن آگاهی دارید، چرا راه انکار را در پیش می گیرید؟

سوره آل عمران(3): آیه 71

(آیه 71)- در این آیه بار دیگر آنها را مخاطب ساخته می گوید: «ای اهل

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 3352

کتاب! چرا حق را با باطل می آمیزید و مشتبه می کنید (تا مردم را به گمراهی بکشانید و خودتان نیز گمراه شوید) و چرا حق را پنهان می دارید در حالی که می دانید»! (یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 72
اشاره

(آیه 72)

شأن نزول:

نقل شده که: دوازده نفر از یهود با یکدیگر تبانی کردند که صبحگاهان خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برسند و ظاهرا ایمان بیاورند و مسلمان شوند، ولی در آخر روز از این آیین برگردند و هنگامی که از آنها سؤال شود چرا چنین کرده اند بگویند: ما صفات محمد صلّی اللّه علیه و آله را از نزدیک مشاهده کردیم و دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است تطبیق نمی کند و لذا برگشتیم، و به این وسیله بعضی از مؤمنان متزلزل می گردند.

تفسیر:

یهود برای متزلزل ساختن ایمان مسلمانان از هر وسیله ای استفاده می کردند، تهاجم نظامی، سیاسی و اقتصادی این آیه اشاره به بخشی از تهاجم فرهنگی آنها دارد. می فرماید: «گروهی از اهل کتاب گفتند: (بروید و ظاهرا) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید (و کفر خود را آشکار سازید) شاید آنها (مؤمنان) نیز متزلزل شده باز گردند» (وَ قالَتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

این توطئه در افراد ضعیف النفس اثر قابل ملاحظه ای خواهد داشت به خصوص این که عده مزبور از دانشمندان یهود بودند، و همه می دانستند که آنها نسبت به کتب آسمانی و نشانه های آخرین پیامبر، آشنایی کامل دارند و این امر لا اقل پایه های ایمان تازه مسلمانان را متزلزل می سازد.

سوره آل عمران(3): آیه 73

(آیه 73)- ولی برای این که پیروان خود را از دست ندهند تأکید کردند که ایمان شما باید تنها جنبه صوری داشته و کاملا محرمانه باشد «شما جز به کسی که از آیینتان پیروی می کند (واقعا) ایمان نیاورید» (وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِینَکُمْ).

سپس در یک جمله معترضه که از کلام خداوند است، می فرماید: «به آنها بگو: هدایت تنها هدایت الهی است» و این توطئه های شما در برابر آن بی اثر است

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 3353

(قُلْ إِنَّ الْهُدی هُدَی اللَّهِ).

بار دیگر به ادامه سخنان یهود باز می گردد، و می فرماید: آنها گفتند «هرگز باور نکنید به کسی همانند شما (کتاب آسمانی) داده شود، (بلکه نبوت مخصوص شماست) و همچنین تصور نکنید آنها می توانند در پیشگاه پروردگارتان با شما بحث و گفتگو کنند» (أَنْ یُؤْتی أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِیتُمْ أَوْ یُحاجُّوکُمْ عِنْدَ رَبِّکُمْ).

به این ترتیب روشن می شود که آنها گرفتار خود برتربینی عجیبی بودند خود را بهترین نژادهای جهان می پنداشتند و همیشه در این فکر بودند که برای خود مزیّتی بر دیگران قائل شوند.

در پایان آیه خداوند جواب محکمی به آنها می دهد و با بی اعتنایی به آنها روی سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده می فرماید: «بگو: فضل و موهبت به دست خداست و به هر کس بخواهد و شایسته ببیند می دهد و خداوند واسع (دارای مواهب گسترده) و آگاه (از موارد شایسته) می باشد» (قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِیَدِ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

یعنی بگو مواهب الهی اعم از مقام والای نبوت و همچنین موهبت عقل و منطق و افتخارات دیگر همه از ناحیه اوست، و به شایستگان می بخشد.

سوره آل عمران(3): آیه 74
اشاره

(آیه 74)- در این آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «خدا هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) ویژه رحمت خود می کند و خداوند دارای فضل عظیم است» و هیچ کس نمی تواند مواهب او را محدود سازد (یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ).

بنابراین، اگر فضل و موهبت الهی شامل بعضی می شود نه بعضی دیگر، به خاطر محدود بودن آن نیست بلکه به خاطر تفاوت شایستگیهاست.

توطئه های کهن!

آیات فوق که از آیات اعجاز آمیز قرآن بوده و پرده از روی اسرار یهود و دشمنان اسلام برمی داشت امروز هم به مسلمانان در برابر این جریان هشدار می دهد، زیرا در عصر ما نیز وسایل تبلیغاتی دشمن که از مجهزترین وسایل تبلیغاتی جهان است در این جهت به کار گرفته شده که عقاید اسلامی را در افکار

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 3354

مسلمین مخصوصا نسل جوان ویران سازند آنها در این راه از هر وسیله و هر کس در لباسهای «دانشمند، خاورشناس، مورخ و روزنامه نگار و حتی بازیگران سینما و ...»

استفاده می کنند و این حقیقت را مکتوم نمی دارند که هدفشان این نیست که مسلمانان به آیین مسیح یا یهود درآیند بلکه هدف آنها ویرانی افکار و بی علاقه ساختن جوانان نسبت به مفاخر آیین و سنتشان است!

سوره آل عمران(3): آیه 75
اشاره

(آیه 75)

شأن نزول:

این آیه در باره دو نفر از یهود نازل گردیده که یکی امین و درستکار و دیگری خائن و پست بود نفر اول «عبد اللّه بن سلام» بود که مرد ثروتمندی 1200 اوقیّه (1) طلا نزد او به امانت گذارد، عبد اللّه همه آن را به موقع به صاحبش رد کرد و به واسطه امانت داری خداوند او را در آیه مورد بحث می ستاید.

نفر دوم «فنحاص» است که مردی از قریش یک دینار به او امانت سپرد «فنحاص» در آن خیانت کرد خداوند او را بواسطه خیانت در امانت نکوهش می کند.

تفسیر: ..... ص :

خائنان و امینان- جمعی از یهود عقیده داشتند که مسؤول حفظ امانتهای دیگران نیستند، منطق آنها این بود که می گفتند ما اهل کتابیم! و پیامبر الهی و کتاب آسمانی او در میان ما بوده است، ولی در مقابل اینها گروهی از آنان خود را موظف به پرداخت حقوق دیگران می دانستند.

در این آیه قرآن به هر دو گروه اشاره کرده حق هر کدام را ادا می کند، می فرماید: «در میان اهل کتاب کسانی هستند که اگر ثروت زیادی به رسم امانت به آنها بسپاری به تو باز می گردانند (و به عکس) کسانی هستند که اگر یک دینار به عنوان امانت به آنها بسپاری به تو باز نمی گردانند مگر تا زمانی که بالای سر آنها ایستاده (و بر آنها مسلط) باشی» (وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَیْهِ قائِماً).

به این ترتیب قرآن مجید به خاطر غلط کاری گروهی از آنها، همه آنها را محکوم نمی کند و این یک درس مهم اخلاقی به همه مسلمین است.

ضمنا نشان می دهد آن گروهی که خود را در تصرف و غصب اموال دیگران

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 3355


1- «اوقیّه» یک دوازدهم رطل، معادل هفت مثقال است.

مجاز و مأذون می دانستند هیچ منطقی جز منطق زور و سلطه را پذیرا نیستند و نمونه آن را بطور گسترده در دنیای امروز در صهیونیستها مشاهده می کنیم و این در حقیقت از مسائل جالبی است که در قرآن مجید در آیه فوق پیشگویی شده، و به همین دلیل مسلمانان برای استیفای حقوق خود از آنان هیچ راهی جز کسب قدرت ندارند.

سپس در ادامه آیه منطق این گروه را در مورد غصب اموال دیگران بیان می کند، می فرماید: «این به خاطر آن است که آنها می گویند ما در برابر «امّیّین» (غیر اهل کتاب) مسؤول نیستیم» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ).

آری! آنها با این خود برتربینی و امتیاز دروغین به خود حق می دادند که اموال دیگران را به هر اسم و عنوان تملک کنند، و این منطق از اصل خیانت آنها در امانت، به مراتب بدتر و خطرناکتر بود.

قرآن مجید در پاسخ آنها در پایان همین آیه با صراحت می گوید: «آنها به خدا دروغ می بندند در حالی که می دانند» (وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

آنها به خوبی می دانستند که در کتب آسمانیشان به هیچ وجه اجازه خیانت در امانتهای دیگران به آنان داده نشده، در حالی که آنها برای توجیه اعمال ننگین خویش چنین دروغهایی را می ساختند و به خدا نسبت می دادند.

سوره آل عمران(3): آیه 76

(آیه 76)- این آیه ضمن نفی کلام اهل کتاب که می گفتند: خوردن اموال غیر اهل کتاب برای ما حرام نیست! و به همین دلیل برای خود آزادی عمل قائل بودند همان آزادی که امروز هم در اعمال بسیاری از آنها می بینیم که هر گونه تعدی و تجاوز به حقوق دیگران را برای خود مجاز می دانند، می فرماید: «آری، کسی که به پیمان خود وفا کند و پرهیزکاری پیشه نماید (خدا او را دوست دارد زیرا) خداوند پرهیزکاران را دوست می دارد» (بَلی مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ وَ اتَّقی فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ).

یعنی معیار برتری انسان و مقیاس شخصیت و ارزش آدمی، وفای به عهد و عدم خیانت در امانت و تقوا و پرهیزکاری به طور عام است.

سوره آل عمران(3): آیه 77
اشاره

(آیه 77)

شأن نزول:

جمعی از دانشمندان یهود به هنگامی که موقعیت

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 3356

اجتماعی خود را در میان یهود در خطر دیدند کوشش کردند که نشانه هایی که در تورات در باره آخرین پیامبر وجود داشت و شخصا در نسخی از تورات با دست خود نگاشته بودند تحریف نمایند و حتی سوگند یاد کنند که آن جمله های تحریف شده از ناحیه خداست! آیه نازل شد و شدیدا به آنها اخطار کرد.

تفسیر:

در این آیه به بخش دیگری از خلافکاریهای یهود و اهل کتاب اشاره شده می فرماید: «کسانی که پیمان الهی و سوگندهای خود را (به نام مقدس او) با بهای کمی معامله می کنند بهره ای در آخرت نخواهند داشت» (إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ).

البته آیه به صورت کلی ذکر شده هر چند شأن نزول آن گروهی از علمای اهل کتاب است و قرآن در این آیه، پنج مجازات برای آنها ذکر می کند نخست این که آنها از مواهب بی پایان عالم دیگر بهره ای نخواهند داشت- چنانکه در بالا ذکر شد.

دیگر این که «خداوند در قیامت با آنها سخن نخواهد گفت» (وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ). و نیز «نظر لطف خود را در آن روز از آنها برمی گیرد و نگاهی به آنها نمی کند» (وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

روشن است که منظور از سخن گفتن خداوند سخن گفتن با زبان نیست زیرا خداوند از جسم و جسمانیات پاک و منزه است بلکه منظور سخن گفتن از طریق الهام قلبی و یا ایجاد امواج صوتی در فضا است همانند سخنانی که موسی (ع) از شجره طور شنید. و همچنین نظر کردن خداوند به آنان اشاره به توجه و عنایت خاص اوست نه نگاه با چشم جسمانی- آنچنان که بعضی ناآگاهان پنداشته اند.

و بالاخره مجازات چهارم و پنجم آنان این است «خداوند آنان را (از گناه) پاک نمی کند و برای آنها عذاب دردناکی است» (وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

و از اینجا روشن می شود که گناه پنهان ساختن آیات الهی و شکستن عهد و پیمان او و استفاده از سوگندهای دروغین تا چه حد سنگین است که تهدید به این همه مجازاتهای روحانی و جسمانی و محرومیت کامل از الطاف و عنایات الهی شده است.

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 3357

سوره آل عمران(3): آیه 78
اشاره

(آیه 78)

شأن نزول:

این آیه نیز در باره گروهی از علماء یهود نازل شده که با دست خود چیزهایی بر خلاف آنچه در تورات آمده بود در باره صفات پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله می نوشتند و آن را به خدا نسبت می دادند (و با زبان خود حقایق تورات را تحریف می کردند).

تفسیر:

باز در این آیه سخن از بخش دیگری از خلافکاریهای بعضی از علمای اهل کتاب است می فرماید: «بعضی از آنها زبان خود را به هنگام تلاوت کتاب خدا چنان می پیچند و منحرف می کنند که گمان کنید آنچه را می خوانند از کتاب خداست در حالی که از کتاب الهی نیست» (وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ).

آنها به این کار نیز قناعت نمی کردند بلکه صریحا «می گفتند این از سوی خدا نازل شده در حالی که از سوی خدا نبود» (وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

سپس قرآن بر این امر تأکید می کند که این کار به خاطر این نبود که گرفتار اشتباهی شده باشند بلکه «به خدا دروغ می بندند در حالی که عالم و آگاهند» (وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

ضمنا از این آیه و آیات قبل خطر مهم علماء و دانشمندان منحرف برای یک امت و ملت روشن می شود.

سوره آل عمران(3): آیه 79
اشاره

(آیه 79)

شأن نزول:

در باره شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده که: کسی نزد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آمد و اظهار داشت ما به تو همانند دیگران «سلام» می کنیم در حالی که به نظر ما چنین اعترافی کافی نیست تقاضا داریم به ما اجازه دهی امتیازی برایت قائل شویم و تو را سجده کنیم! پیامبر فرمود: «سجده برای غیر خدا جایز نیست، پیامبر خود را تنها به عنوان یک بشر احترام کنید ولی حق او را بشناسید و از او پیروی نمایید»!

تفسیر:

این آیه همچنان افکار باطل گروهی از اهل کتاب را نفی و اصلاح می کند، مخصوصا به مسیحیان گوشزد می نماید که هرگز مسیح (ع) ادعای الوهیّت

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 3358

نکرد و نیز به درخواست کسانی که می خواستند این گونه ادعاها را در باره پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تکرار کنند صریحا پاسخ می گوید می فرماید: «برای هیچ بشری سزاوار نیست که خداوند کتاب آسمانی و حکم و نبوت به او دهد سپس او به مردم بگوید غیر از خدا مرا پرستش کنید» (ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّهَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ).

نه پیامبر اسلام و نه هیچ پیغمبر دیگری حق ندارد چنین سخنی را بگوید و این گونه نسبتها که به انبیاء داده شده همه ساخته و پرداخته افراد ناآگاه و دور از تعلیمات آنهاست.

سپس می افزاید: «بلکه (سزاوار مقام او این است که بگوید) افرادی باشید الهی آنگونه که تعلیم کتاب الهی به شما داده شده و درس خوانده اید» و هرگز غیر خدا را پرستش نکنید (وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ).

آری! فرستادگان الهی هیچ گاه از مرحله بندگی و عبودیت تجاوز نکردند و همیشه بیش از هر کس در برابر خداوند خاضع بودند.

از جمله مزبور استفاده می شود که هدف انبیاء تنها پرورش افراد نبوده، بلکه هدف تربیت عالمان ربانی و مصلحان اجتماعی و افراد دانشمند بوده تا بتوانند محیطی را با علم و ایمان خود روشن سازند.

سوره آل عمران(3): آیه 80

(آیه 80)- این آیه تکمیلی است نسبت به آنچه در آیه قبل آمد می گوید:

همانطور که پیامبران مردم را به پرستش خویش دعوت نمی کردند، به پرستش فرشتگان و سایر پیامبران هم دعوت نمی نمودند می فرماید: «و سزاوار نیست این که به شما دستور دهد فرشتگان و پیامبران را پروردگار خود انتخاب کنید» (وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَهَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً).

این جمله از یکسو پاسخی است به مشرکان عرب که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند و نوعی ربوبیت برای آنها قائل بودند و با این حال خود را پیرو آیین ابراهیم معرفی می کردند.

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 3359

و از سوی دیگر پاسخی است به صابئان که خود را پیرو یحیی (ع) می دانستند ولی مقام فرشتگان را تا سر حد پرستش بالا می بردند.

و نیز پاسخی است به یهود و نصارا که عزیز یا مسیح (ع) را فرزند خدا معرفی می کردند.

و در پایان آیه برای تأکید بیشتر می افزاید: «آیا شما را به کفر دعوت می کند پس از آن که (تسلیم فرمان حق گشته و) مسلمان شدید» (أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

یعنی، چگونه ممکن است پیامبری پیدا شود و نخست مردم را به ایمان و توحید دعوت کند سپس راه شرک را به آنها نشان دهد! آیه ضمنا اشاره سر بسته ای به معصوم بودن پیامبران و عدم انحراف آنها از مسیر فرمان خدا می کند.

سوره آل عمران(3): آیه 81

(آیه 81)- پیمان مقدس! به دنبال اشاراتی که در آیات پیشین در باره وجود نشانه های روشن پیامبر اسلام در کتب انبیاء قبل آمده بود در اینجا اشاره به یک اصل کلی در این رابطه می کند و می فرماید: «و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که خداوند پیمان مؤکد از پیامبران (و پیروان آنها) گرفت که هرگاه کتاب و دانش به شما دادم سپس پیامبری به سوی شما آمد که آنچه را با شما است تصدیق می کند (و نشانه های او موافق چیزی است که با شما است) حتما به او ایمان بیاورید و او را یاری کنید» (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَهٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ).

در آیات قرآن کرارا اشاره به وحدت هدف پیغمبران خدا شده است و این آیه نمونه زنده ای از آن می باشد.

سپس برای تأکید می افزاید: خداوند به آنها فرمود: «آیا اقرار به این موضوع دارید؟ و پیمان مؤکد مرا بر آن گرفتید؟ گفتند: آری، اقرار داریم فرمود: بر این پیمان گواه باشید و من هم با شما گواهم» (قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 3360

سوره آل عمران(3): آیه 82

(آیه 82)- در این آیه قرآن مجید پیمان شکنان را مورد مذمت و تهدید قرار می دهد و می گوید: «پس هر کس (بعد از این همه پیمانهای مؤکد و میثاقهای محکم) سرپیچی کند و روی گرداند (و به پیامبری همچون پیامبر اسلام که بشارات ظهورش همراه نشانه های او در کتب پیشین آمده ایمان نیاورد) فاسق و خارج از اطاعت فرمان خداست» (فَمَنْ تَوَلَّی بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ).

و می دانیم که خداوند این گونه فاسقان لجوج و متعصب را هدایت نمی کند- همان گونه که در آیه 80 سوره توبه آمده است- و کسی که مشمول هدایت الهی نشد سرنوشتش دوزخ و عذاب شدید الهی است.

سوره آل عمران(3): آیه 83

(آیه 83)- برترین آیین الهی! در اینجا بحث در باره اسلام آغاز می شود و توجه اهل کتاب و پیروان ادیان گذشته را به آن جلب می کند.

نخست می فرماید: «آیا آنها غیر از آیین خدا را می طلبند»؟ آیین او همین اسلام است (أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ).

سپس می افزاید: «تمام کسانی که در آسمانها و زمینند چه از روی اختیار یا اجبار اسلام آورده اند (و در برابر فرمان او تسلیمند) و همه به سوی او بازگردانده می شوند» بنابراین، اسلام آیین همه جهان هستی و عالم آفرینش است (وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ).

در اینجا قرآن مجید «اسلام» را به معنی وسیعی تفسیر کرده و می گوید: تمام کسانی که در آسمان و زمینند و تمام موجوداتی که در آنها وجود دارند مسلمانند.

یعنی در برابر فرمان او تسلیمند زیرا، روح اسلام همان تسلیم در برابر حق است منتهی گروهی از روی اختیار (طوعا) در برابر «قوانین تشریعی» او تسلیمند و گروهی بی اختیار (کرها) در برابر «قوانین تکوینی» او.

سوره آل عمران(3): آیه 84

(آیه 84)- در این آیه خداوند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله (و همه پیروان او) دستور می دهد که نسبت به همه تعلیمات انبیاء و پیامبران پیشین، علاوه بر آنچه بر پیغمبر اسلام نازل شده ایمان داشته باشند می فرماید: «بگو: ایمان به خدا آوردیم و به آنچه بر ما و بر ابراهیم و بر اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط (پیامبران تیره های

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 3361

بنی اسرائیل) نازل شده و آنچه به موسی و عیسی و همه پیامبران از سوی پروردگارشان داده شده است نیز ایمان آورده ایم ما در میان آنها فرقی نمی گذاریم و ما در برابر او (خداوند) تسلیم هستیم» (قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عِیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 85

(آیه 85)- و بالاخره در این آیه به عنوان یک نتیجه گیری کلی می فرماید:

«هر کس غیر از اسلام آیینی برای خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و در آخرت از زیانکاران است» (وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 86
اشاره

(آیه 86)

شأن نزول:

یکی از انصار (مسلمانان مدینه) دستش به خون بی گناهی آلوده گشت و از ترس مجازات از اسلام برگشت و به مکّه فرار کرد (و یازده نفر از پیروان او که مسلمان شده بودند نیز مرتد شدند) پس از ورود به مکه از کار خود سخت پشیمان گشت، یک نفر را به سوی خویشان خود به مدینه فرستاد تا از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله سؤال کنند آیا برای او راه بازگشتی وجود دارد یا نه؟

آیه نازل شد و قبولی توبه او را با شرایط خاصی اعلام داشت.

تفسیر:

در آیات گذشته سخن از آیین اسلام بود که تنها آیین مقبول الهی است در اینجا سخن از کسانی است که اسلام را پذیرفته و سپس از آن برگشته اند که در اصطلاح «مرتد» نامیده می شوند.

می فرماید: «چگونه خداوند جمعیتی را هدایت می کند که بعد از ایمان و گواهی به حقانیت رسول، و آمدن نشانه های روشن برای آنها کافر شدند و خدا جمعیت ستمکاران را هدایت نمی کند» (کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

چرا خداوند آنها را هدایت نمی کند؟ دلیل آن روشن است آنها پیامبر را با نشانه های روشن شناخته اند و به رسالت او گواهی داده اند بنابراین، در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند و کسی که آگاهانه ظلم و ستم می کند

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 3362

لایق هدایت الهی نیست او زمینه های هدایت را در وجود خود از میان برده است.

سوره آل عمران(3): آیه 87

(آیه 87)- سپس می افزاید: «آنها کیفرشان این است که لعن خداوند و فرشتگان و همه مردم بر آنهاست» (أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَهَ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 88

(آیه 88)- در این آیه می افزاید: «این در حالی است که آنها همواره در این لعن و طرد و نفرت می مانند و مجازات آنها تخفیف نمی یابد و به آنها مهلت داده نمی شود» (خالِدِینَ فِیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ).

در واقع اگر این لعن و طرد جاودانی نبود و یا جاودانی بود و تدریجا تخفیف می یافت و یا حد اقل مهلتی به آنها داده می شد تحملش آسانتر بود ولی هیچ یک از اینها در باره آنها نیست عذابشان دردناک و جاودانی و غیر قابل تخفیف و بدون هیچ گونه مهلت است.

سوره آل عمران(3): آیه 89

(آیه 89)- در این آیه راه بازگشت را به روی این افراد می گشاید و به آنان اجازه توبه می دهد چرا که هدف قرآن در همه جا اصلاح و تربیت است.

می فرماید: «مگر کسانی که بعد از آن توبه کنند و اصلاح نمایند و در مقام جبران برآیند (که توبه آنان پذیرفته می شود) زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِکَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

از این تعبیر استفاده می شود که گناه نقصی در ایمان انسان ایجاد می کند که بعد از توبه باید تجدید ایمان کند تا این نقص بر طرف گردد.

سوره آل عمران(3): آیه 90
اشاره

(آیه 90)

شأن نزول:

بعضی گفته اند این آیه در مورد اهل کتاب که قبل از بعث پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله به او ایمان آورده بودند، اما پس از بعثت به او کفر ورزیدند نازل شده است.

تفسیر:

توبه بی فایده- در آیات قبل سخن از کسانی در میان بود که از راه انحرافی خود پشیمان شده و توبه حقیقی نموده بودند و لذا توبه آنها قبول شد ولی در این آیه سخن از کسانی است که توبه آنها پذیرفته نیست، می فرماید: «کسانی که بعد از ایمان آوردن کافر شدند سپس بر کفر خود افزودند (و در این راه اصرار

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 3363

ورزیدند) هیچ گاه توبه آنان قبول نمی شود (چرا که از روی ناچاری صورت می گیرد) و آنها گمراهانند» چرا که هم راه خدا را گم کرده اند و هم راه توبه را (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ).

توبه آنها ظاهری است چرا که وقتی پیروزی طرفداران حق را ببینند از روی ناچاری اظهار پشیمانی و توبه می کنند و طبیعی است که چنین توبه ای پذیرفته نشود.

سوره آل عمران(3): آیه 91

(آیه 91)- در این آیه به دنبال اشاره ای که در آیه قبل به توبه های بیهوده شد سخن از کفّاره بیهوده می گوید، می فرماید: «کسانی که کافر شدند و در حال کفر از دنیǠرفتند اگر تمام روی زمین پر از طلا باشد و آن را به عنوان «فدیه» (و کفاره اعمال زشت خویش) بپردازند هرگز از آنها پذیرفته نخواهد شد» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدی بِهِ).

روشن است کفر تمام اعمال نیک انسان را بر باد می دهد و اگر تمام روی زمین پر از طلا باشد و در راه خدا انفاق کنند پذیرفته نخواهد شد و صد البته اگر چنین چیزی در قیامت در اختیار آنها باشد و بدهند پذیرفته نیست.

و در پایان آیه به نکته دیگری اشاره فرموده می گوید: «آنها کسانی هستند که مجازات دردناک دارند و یاوری ندارند» (أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ).

یعنی، نه تنها فدیه و انفاق به حال آنها سودی ندارد بلکه شفاعت شفاعت کنندگان نیز شامل حال آنها نمی شود زیرا شفاعت شرایطی دارد که یکی از مهمترین آنها ایمان به خداست و اصولا شفاعت به اذن خدا است.

آنها هرگز از چنین افراد نالایق شفاعت نمی کنند که شفاعت نیز لیاقتی لازم دارد چرا که اذن الهی شامل افراد نالایق نمی شود.

آغاز جزء چهارم قرآن مجید

ادامه سوره آل عمران
سوره آل عمران(3): آیه 92
اشاره

(آیه 92)- در این آیه به یک نشانه ایمان اشاره کرده، می گوید: «شما هرگز به حقیقت برّ و نیکی نمی رسید مگر این که از آنچه دوست می دارید در راه خدا

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 3364

انفاق کنید» (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ).

«برّ» معنی وسیعی دارد که به تمام نیکیها اعم از ایمان و اعمال پاک گفته می شود، چنانکه از آیه 177 سوره بقره استفاده می شود که «ایمان به خدا، و روز جزا، و پیامبران، و کمک به نیازمندان، و نماز و روزه، وفای به عهد، و استقامت در برابر مشکلات و حوادث» همه از شعب «برّ» محسوب می شوند.

بنابراین رسیدن به مقام نیکوکاران واقعی، شرایط زیادی دارد که یکی از آنها انفاق کردن از اموالی است که مورد علاقه انسان است و این گونه انفاق مقیاسی است برای سنجش ایمان و شخصیت! در پایان آیه برای جلب توجه انفاق کنندگان می فرماید: «آنچه در راه خدا انفاق می کنید (کم یا زیاد از اموال مورد علاقه یا غیر مورد علاقه) از همه آنها آگاه است» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ).

و بنابراین هرگز گم نخواهد شد و نیز چگونگی آن بر او مخفی نخواهد ماند.

نفوذ آیات قرآن در دلهای مسلمانان-

نفوذ آیات قرآن در دلهای مسلمانان به قدری سریع و عمیق بود که بلافاصله بعد از نزول آیات اثر آن ظاهر می گشت، به عنوان نمونه در تواریخ و تفاسیر اسلامی در مورد آیه فوق چنین می خوانیم:

1- یکی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام ابو طلحه انصاری در مدینه نخلستان و باغی زیبا و پر در آمد داشت، پس از نزول آیه فوق به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید و عرض کرد: می دانی که محبوبترین اموال من همین باغ است، و من می خواهم آن را در راه خدا انفاق کنم تا ذخیره ای برای رستاخیز من باشد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بخّ بخّ ذلک مال رابح لک: آفرین بر تو، آفرین بر تو، این ثروتی است که برای تو سودمند خواهد بود، سپس فرمود: من صلاح می دانم که آن را به خویشاوندان نیازمند خود بدهی، ابو طلحه دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را عمل کرد و آن را در میان بستگان خود تقسیم کرد.

2- زبیده همسر هارون الرشید قرآنی بسیار گرانقیمت داشت که آن را با زر

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 3365

و زیور و جواهرات تزیین کرده بود و علاقه فراوانی به آن داشت، یک روز هنگامی که از همان قرآن تلاوت می کرد به آیه لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ رسید، با خواندن آیه در فکر فرو رفت و با خود گفت هیچ چیز مثل این قرآن نزد من محبوب نیست و باید آن را در راه خدا انفاق کنم، کسی را به دنبال جواهر فروشان فرستاد و تزیینات و جواهرات آن را بفروخت و بهای آن را در بیابانهای حجاز برای تهیه آب مورد نیاز بادیه نشینان مصرف کرد که می گویند: امروز هم بقایای آن چاه ها وجود دارد و به نام او نامیده می شود.

سوره آل عمران(3): آیه 93
اشاره

(آیه 93)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد از روایات استفاده می شود که یهود، دو ایراد در گفتگوهای خود به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کردند، نخست این که چگونه پیامبر اسلام گوشت و شیر شتر را حلال می داند با این که در آیین ابراهیم (ع) حرام بوده، و به همین دلیل یهود هم به پیروی از ابراهیم آنها را بر خود حرام می دانند، نه تنها ابراهیم، بلکه نوح هم اینها را تحریم کرده بود با این حال چگونه کسی که آنها را حرام نمی داند دم از آیین ابراهیم می زند؟! دیگر این که چگونه پیامبر اسلام خود را وفادار به آیین پیامبران بزرگ خدا مخصوصا ابراهیم (ع) می داند در حالی که تمام پیامبرانی که از دودمان اسحاق فرزند ابراهیم بودند «بیت المقدس» را محترم می شمردند، و به سوی آن نماز می خواندند، ولی پیامبر اسلام از آن قبله روی گردانده و کعبه را قبله گاه خود انتخاب کرده است؟! آیه مورد بحث به ایراد اول پاسخ گفته و دروغ آنها را روشن می سازد، و آیات آینده به ایراد دوم پاسخ می گوید.

تفسیر:

تهمت یهود بر پیغمبر خدا- همان گونه که در شأن نزول خواندیم یهود حلال بودن گوشت و شیر شتر را از طرف پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله منکر شده بودند.

قرآن با صراحت تمام تهمتهای یهود در مورد تحریم پاره ای از غذاهای پاک- مانند شیر و گوشت شتر- را ردّ می کند و می گوید: «در آغاز، تمام این غذاها برای بنی اسرائیل حلال بود، جز آنچه اسرائیل (یعقوب) پیش از نزول تورات بر خود

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 3366

تحریم کرده بود» (کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلًّا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراهُ).

در باره این که اسرائیل (اسرائیل نام دیگر یعقوب است) چه نوع غذایی را بر خود تحریم کرده بود؟ از روایات اسلامی برمی آید که: هنگامی که یعقوب گوشت شتر می خورد بیماری عرق النساء (1) بر او شدت می گرفت و لذا تصمیم گرفت که از خوردن آن برای همیشه خودداری کند، پیروان او هم در این قسمت به او اقتدا کردند، و تدریجا امر بر بعضی مشتبه شد، و تصور کردند این یک تحریم الهی است و آن را به خدا نسبت دادند. قرآن در آیه فوق نسبت دادن این موضوع به خداوند را یک تهمت می شمارد.

در جمله بعد خداوند به پیامبرش دستور می دهد که از یهود دعوت کند همان تورات موجود نزد آنها را بیاورند و آن را بخوانند تا معلوم شود که ادعای آنها در مورد تحریم غذاها نادرست است، می فرماید: «بگو: اگر راست می گویید تورات را بیاورید و بخوانید» این نسبتهایی که به پیامبران پیشین می دهید حتی در تورات تحریف شده شما نیست (قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراهِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

ولی آنها حاضر به چنین کاری نشدند، چون می دانستند در تورات چنین چیزی وجود ندارد.

سوره آل عمران(3): آیه 94

(آیه 94)- در این آیه می گوید، اکنون که آنها حاضر به آوردن تورات نشدند و افترا بستن آنها بر خدا مسلم شد باید بدانند: «آنها که بعد از این به خدا دروغ می بندند ستمگرند» زیرا از روی علم و عمد چنین می کنند (فَمَنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ)

سوره آل عمران(3): آیه 95

(آیه 95)- در این آیه روی سخن را به پیامبر کرده می گوید: «بگو: خدا راست گفته (و اینها در آیین پاک ابراهیم نبوده است) بنابراین، از آیین ابراهیم پیروی کنید که به حق گرایش داشت و از مشرکان نبود» (قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 3367


1- عرق النساء یک نوع بیماری عصبی است که امروز به آن «سیاتیک» می گویند. [.....]

اکنون که می بینید من در دعوت خود صادق و راستگویم، پس از آیین من که همان آیین پاک و بی آلایش ابراهیم است پیروی کنید. او هرگز از مشرکان نبود و این که مشرکان عرب خود را بر آیین او می دانند کاملا بی معنی است، «بت پرست» کجا و «بت شکن» کجا!

سوره آل عمران(3): آیه 96

(آیه 96)- نخستین خانه مردم! این آیه و آیه بعد به پاسخ دومین ایراد یهود که در باره فضیلت بیت المقدس و برتری آن بر کعبه بوده می پردازد، نخست می فرماید: «نخستین خانه ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شده همان است که در سرزمین مکّه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است» (إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ).

به این ترتیب اگر کعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است جای تعجب نیست، زیرا نخستین خانه توحید است.

تاریخ و منابع اسلامی هم به ما می گوید که خانه کعبه به دست آدم (ع) ساخته شد و سپس در توفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد.

جالب این که در آیه فوق خانه کعبه به عنوان خانه مردم معرفی شده و این بیانگر این حقیقت است که آنچه به نام خدا و برای خداست باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خداست برای خدا محسوب می شود.

قابل توجه این که در این آیه برای کعبه علاوه بر امتیاز «نخستین پرستشگاه بودن» به دو امتیاز «مبارک» و «مایه هدایت جهانیان» بودن آن نیز اشاره شده است.

سوره آل عمران(3): آیه 97

(آیه 97)- در این آیه به دو امتیاز دیگر آن اشاره کرده می فرماید: «در آن نشانه های روشن (از جمله) مقام ابراهیم است» (فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ).

و نشانه دیگر آن آرامش و امنیت حاکم بر این شهر است چنانکه قرآن می گوید: «و هر کس داخل آن شود در امان خواهد بود» (وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً).

در جمله بعد دستور حجّ به همه مردم داده می گوید: «و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند» (وَ لِلَّهِ عَلَی

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 3368

النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا)

.از این دستور تعبیر به یک بدهی و دین الهی شده که بر ذمّه عموم مردم می باشد، زیرا فرموده است «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ» «برای خدا بر مردم است ...».

فریضه حجّ از زمان آدم (ع) تشریع شده بود، ولی رسمیت یافتن آن بیشتر مربوط به زمان ابراهیم (ع) است.

تنها شرطی که در آیه برای وجوب حج ذکر شده مسأله استطاعت و توانایی است که از جمله داشتن زاد و توشه و مرکب، و توانایی جسمی را شامل می شود.

ضمنا از آیه فوق استفاده می شود که این قانون مانند سایر قوانین اسلامی اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه همه موظفند آن را انجام بدهند.

در پایان آیه برای تأکید و بیان اهمیت مسأله حجّ می فرماید: «و هر کس کفر بورزد (و حج را ترک کند به خود زیان رسانیده زیرا) خداوند از همه جهانیان بی نیاز است» (وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ).

واژه «کفر» در اصل به معنی پوشانیدن است و از نظر اصطلاح دینی معنی وسیعی دارد و هر گونه مخالفت با حق، چه در مرحله عقاید و چه در مرحله دستورات فرعی را شامل می شود، لذا در آیه فوق در مورد «ترک حجّ» به کار رفته است.

در باره اهمیت فوق العاده حجّ در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که به علی علیه السّلام فرمود: ای علی! کسی که حج را ترک کند با این که توانایی دارد کافر محسوب می شود، زیرا خداوند می فرماید: بر مردمی که استطاعت دارند به سوی خانه خدا بروند لازم است حج به جا بیاورند و کسی که کفر بورزد (آن را ترک کند) به خود زیان رسانیده است، و خداوند از آنان بی نیاز است، ای علی! کسی که حجّ را به تأخیر بیاندازد تا این که از دنیا برود خداوند او را در قیامت یهودی یا نصرانی محشور می کند!

سوره آل عمران(3): آیه 98
اشاره

(آیه 98)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و سه آیه بعد از مجموع آنچه در کتب شیعه و اهل تسنن نقل شده چنین استفاده می شود که: یکی از یهودیان به نام

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 3369

«شاس بن قیس» که پیرمردی تاریک دل و در کفر و عناد کم نظیر بود، روزی از کنار مجمع مسلمانان می گذشت، دید جمعی از طایفه «اوس» و «خزرج» که سالها با هم جنگهای خونینی داشتند، مجلس انسی به وجود آورده اند، با خود گفت اگر اینها تحت رهبری محمد صلّی اللّه علیه و آله از همین راه پیش روند موجودیت یهود بکلی در خطر می افتد در این حال یکی از جوانان یهودی را دستور داد که به جمع آنها بپیوندد، و حوادث خونین «بغاث» (محلی که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه واقع شد) را به یاد آنها بیاورد.

اتفاقا این نقشه، مؤثر واقع گردید و جمعی از مسلمانان از شنیدن این جریان به گفتگو پرداختند، چیزی نمانده بود که آتش خاموش شده دیرین بار دیگر شعله ور گردد.

خبر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید، فورا با جمعی از مهاجرین به سراغ آنها آمد، و با اندرزهای مؤثر و سخنان تکان دهنده خود آنها را بیدار ساخت.

جمعیت چون سخنان آرام بخش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را شنیدند، سلاحها را بر زمین گذاشته، و دانستند این از نقشه های دشمنان اسلام بوده است، و صلح و صفا و آشتی بار دیگر کینه هایی را که می خواست زنده شود شستشو داد.

در این هنگام چهار آیه نازل شد که در دو آیه نخست، یهودیان اغواکننده را نکوهش می کند، و در دو آیه بعد به مسلمانان هشدار می دهد.

تفسیر:

نفاق افکنان- در این آیه نخست روی سخن را به اهل کتاب (یهود) نموده و خداوند به پیغمبرش فرمان می دهد که با زبان ملامت و سرزنش از آنها بپرسد انگیزه آنها در کفر ورزیدن به آیات خدا چیست؟ در حالی که می دانند خداوند از اعمال آنان آگاه است. می فرماید: «بگو: ای اهل کتاب! چرا به آیات خدا کفر می ورزید با آن که خدا گواه است بر اعمالی که انجام می دهید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ شَهِیدٌ عَلی ما تَعْمَلُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 99

(آیه 99)- در این آیه آنها را ملامت می کند و می فرماید: «بگو: ای اهل کتاب! چرا افرادی را که ایمان آورده اند از راه خدا باز می دارید و می خواهید

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 3370

این راه را کج سازید در حالی که شما (به درستی این راه) گواه هستید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ).

چرا علاوه بر انحراف خود بار سنگینی مسؤولیت انحراف دیگران را نیز بر دوش می کشید؟ در حالی که شما باید نخستین دسته ای باشید که این منادی الهی را «لبیک» گویید، زیرا بشارت ظهور این پیامبر قبلا در کتب شما داده شده و شما گواه بر آنید.

در پایان آیه آنها را تهدید می کند که: «خداوند هرگز از اعمال شما غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 100

(آیه 100)- در این آیه روی سخن را به مسلمانان اغفال شده کرده می گوید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر از جمعی از اهل کتاب (که کارشان نفاق افکنی و شعله ور ساختن آتش کینه و عداوت در میان شماست) اطاعت کنید شما را پس از ایمان آوردن به کفر باز می گردانند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ یَرُدُّوکُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ کافِرِینَ).

بنابراین به وسوسه های آنها ترتیب اثر ندهید و اجازه ندهید در میان شما نفوذ کنند.

سوره آل عمران(3): آیه 101

(آیه 101)- در این آیه به صورت تعجب از مؤمنان سؤال می کند: «و چگونه ممکن است شما کافر شوید با این که (در دامان وحی قرار گرفته اید) و آیات خدا بر شما خوانده می شود و پیامبر او در میان شماست» (وَ کَیْفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ).

بنابراین، اگر دیگران گمراه شوند زیاد جای تعجب نیست، تعجب در این است افرادی که پیامبر را در میان خود می بینند و دائما با عالم وحی در تماس هستند چگونه ممکن است گمراه گردند و مسلما اگر چنین اشخاصی گمراه شوند مقصر اصلی خود آنها هستند و مجازاتشان بسیار دردناک خواهد بود.

در پایان آیه به مسلمانان توصیه می کند که برای نجات خود از وسوسه های دشمنان، و برای هدایت یافتن به صراط مستقیم، دست به دامن لطف پروردگار

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 3371

بزنند، و به ذات پاک او و آیات قرآن مجید متمسک شوند، می فرماید: «و هر کس به خدا تمسک جوید به راه مستقیم هدایت شده است» (وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره آل عمران(3): آیه 102
اشاره

(آیه 102)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد گفته اند: روزی دو نفر از قبیله «اوس» و «خرزج» به نام «ثعلبه بن غنم» و «اسعد بن زراره» در برابر یکدیگر قرار گرفتند، و هر کدام افتخاراتی را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود بر می شمرد، «ثعلبه» گفت: خزیمه بن ثابت (ذو الشهادتین) و حنظله (غسیل الملائکه) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند، و همچنین عاصم بن ثابت، و سعد بن معاذ از ما می باشند.

در برابر او «اسعد بن زراره» که از طایفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگی انجام دادند: ابی بن کعب، و معاذ بن جبل، و زید بن ثابت، و أبو زید، به علاوه «سعد بن عباده» رئیس و خطیب مردم مدینه از ماست.

کم کم کار به جای باریک کشید، و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند، و دست به اسلحه کرده، در برابر یکدیگر قرار گرفتند، بیم آن می رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعله ور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود! خبر به پیامبر رسید، حضرت فورا به محل حادثه آمد، و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد، و صلح و صفا را در میان آنها برقرار نمود. آیه نازل گردید و به صورت یک حکم عمومی همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدی دعوت به اتحاد نمود.

تفسیر:

دعوت به تقوی- در این آیه نخست دعوت به تقوی شده است تا مقدمه ای برای دعوت به سوی اتحاد باشد، در حقیقت دعوت به اتحاد بدون استمداد از یک ریشه اخلاقی و عقیده ای بی اثر و یا بسیار کم اثر است، به همین دلیل در این آیه کوشش شده است تا عوامل ایجاد کننده اختلاف و پراکندگی در پرتو ایمان و تقوی تضعیف گردند. لذا افراد با ایمان را مخاطب ساخته، می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 3372

«ای کسانی که ایمان آورده اید! آن گونه که حق تقوی و پرهیزکاری است از خدا بپرهیزید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ).

«حق تقوی» آخرین و عالیترین درجه پرهیزکاری است، که پرهیز از هر گونه گناه و عصیان و تعدی و انحراف از حق و نیز اطاعت از فرمان خداوند و شکر نعمتهای او را شامل می شود.

در پایان آیه به طایفه اوس و خزرج و همه مسلمانان جهان هشدار می دهد که به هوش باشند، تا عاقبت و پایان کار آنها به بدبختی نگراید، لذا با تأکید می فرماید:

«و از دنیا نروید مگر این که مسلمان باشید» باید گوهر ایمان را تا پایان عمر حفظ کنید (وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 103

(آیه 103)- دعوت به سوی اتحاد! در این آیه بحث نهایی که همان «مسأله اتحاد و مبارزه با هر گونه تفرقه» باشد مطرح شده، می فرماید: «و همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید، و از هم پراکنده نشوید» (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا).

در باره «بِحَبْلِ اللَّهِ» (ریسمان الهی) مفسران احتمالات مختلفی ذکر کرده اند و در روایات اسلامی نیز تعبیرات گوناگونی دیده می شود ولی هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند زیرا منظور از «ریسمان الهی» هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است، خواه این وسیله اسلام باشد، یا قرآن، یا پیامبر و اهل بیت او.

سپس قرآن به نعمت بزرگ اتحاد و برادری اشاره کرده و مسلمانان را به تفکر در وضع اندوهبار گذشته، و مقایسه آن «پراکندگی» با این «وحدت» دعوت می کند، می گوید: «و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود به یاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او در میان دلهای شما الفت ایجاد کرد، و به برکت نعمت او برادر شدید» (وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً).

در اینجا مسأله تألیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده می گوید: «خدا در میان دلهای شما الفت ایجاد کرد» با این تعبیر، اشاره به یک معجزه اجتماعی اسلام نموده، زیرا اگر سابقه دشمنی و عداوت پیشین عرب را درست بررسی کنیم

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 3373

خواهیم دید که چگونه یک موضوع جزئی و ساده کافی بود آتش جنگ خونین در میان آنها بیفروزد و ثابت می گردد که از طرق عادی امکان پذیر نبود که از چنان ملت پراکنده و نادان و بی خبر، ملتی واحد و متحد و برادر بسازند.

اهمیت وحدت و برادری در میان قبایل کینه توز عرب حتی از نظر دانشمندان و مورّخان غیر مسلمان مخفی نمانده و همگی با اعجاب فراوان از آن یاد کرده اند! سپس قرآن می افزاید: «شما در گذشته در لبه گودالی از آتش بودید که هر آن ممکن بود در آن سقوط کنید و همه چیز شما خاکستر گردد» (وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَهٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها).

اما خداوند شما را نجات داد و از این پرتگاه به نقطه امن و امانی که همان نقطه «برادری و محبت» بود رهنمون ساخت.

«نار» (آتش) در آیه فوق کنایه از جنگها و نزاعهایی بوده که هر لحظه در دوران جاهلیت به بهانه ای در میان اعراب شعله ور می شد.

در پایان آیه برای تأکید بیشتر می گوید: «خداوند این چنین آیات خود را بر شما روشن می سازد شاید قبول هدایت کنید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).

بنابر این، هدف نهایی هدایت و نجات شماست، پس باید به آنچه گفته شد اهمیت فراوان دهید.

سوره آل عمران(3): آیه 104

(آیه 104)- دعوت به حق و مبارزه با فساد! در این آیه دستور داده شده که: «همواره در میان شما مسلمانان باید امتی باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعی را انجام دهند: مردم را به نیکیها دعوت کنند، و از بدیها باز دارند» (وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

و در پایان آیه تصریح می کند که فلاح و رستگاری تنها از این راه ممکن است «و آنها همان رستگارانند» (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).

پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله در ضمن یک مثال جالب، منطقی بودن وظیفه امر

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 3374

به معروف و نهی از منکر را مجسم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشتهاست، بر شمرده و می فرماید: «یک فرد گنهکار، در میان مردم همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود، و هنگامی که در وسط دریا قرار گیرد تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد، و هر گاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در سهم خود تصرف می کنم! اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند؟ طولی نمی کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده و یکباره همگی در دریا غرق می شوند».

سوره آل عمران(3): آیه 105

(آیه 105)- در این آیه مجددا پیرامون مسأله اتحاد و پرهیز از تفرقه و نفاق بحث می کند، می فرماید: «و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند» (وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا).

اصرار قرآن در این آیات در باره اجتناب از تفرقه و نفاق، اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آنها وقوع خواهد یافت زیرا هر کجا قرآن در ترساندن از چیزی زیاد اصرار نموده اشاره به وقوع و پیدایش آن می باشد.

لذا در پایان آیه می فرماید: «کسانی که با بودن ادله روشن در دین چنان اختلاف کنند به عذاب عظیم و دردناکی گرفتار می گردند» (مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

جامعه ای که اساس قدرت و ارکان همبستگیهای آنان با تیشه های تفرقه در هم کوبیده شود، سرزمین آنان برای همیشه جولانگاه بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران خواهد بود، راستی چه عذاب بزرگی است!

سوره آل عمران(3): آیه 106

(آیه 106)- چهره های نورانی و تاریک! به دنبال هشداری که در آیات سابق در باره تفرقه و نفاق و بازگشت به آثار دوران کفر و جاهلیت داده شد در این آیه و آیه بعد به نتایج نهایی آن اشاره می کند که چگونه کفر موجب رو سیاهی و اسلام، و ایمان موجب رو سفیدی است، می فرماید: «در روز رستاخیز چهره هایی سفید و نورانی و چهره هایی تاریک و سیاه خواهد بود» (یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ).

سپس می فرماید: به آنها که چهره های سیاه و تاریک دارند گفته می شود:

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 3375

«چرا بعد از ایمان، راه کفر را پیمودید (؟) و چرا بعد از اتحاد در پرتو اسلام، راه نفاق و جاهلیت را پیش گرفتید»؟ (فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمانِکُمْ).

در پایان آیه به عذابی که در انتظار آنهاست اشاره کرده، می گوید: «پس (اکنون) بچشید عذاب را در برابر آنچه کفر ورزیدید» (فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 107

(آیه 107)- ولی در مقابل مؤمنان متحد غرق در دریای رحمت الهی خواهند بود و جاودانه در آن زندگی آرام بخش به سر می برند چنانکه قرآن می گوید:

«و اما آنها که چهره هایشان سفید شده در رحمت خداوند خواهند بود، و جاودانه در آن می مانند» (وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 108

(آیه 108)- این آیه اشاره به بحثهای مختلف گذشته در باره اتحاد و اتفاق و ایمان و کفر و امر به معروف و نهی از منکر و نتایج و عواقب آنها کرده می فرماید:

«اینها آیات خداست که به حق بر تو می خوانیم» (تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ).

سپس می افزاید: آنچه بر اثر تخلف از این دستورات دامنگیر افراد می شود، نتیجه اعمال خود آنهاست «و خداوند (هیچ گاه) ستمی برای (احدی از) جهانیان نمی خواهد» (وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعالَمِینَ).

بلکه این آثار شوم، همان است که با دست خود برای خود فراهم ساختند.

سوره آل عمران(3): آیه 109

(آیه 109)- این آیه مشتمل دلیل بر عدم صدور ظلم و ستم از ناحیه خداست، می فرماید: «و (چگونه ممکن است خدا ستم کند در حالی که) آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست و همه کارها به سوی او باز می گردد» و به فرمان او است (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ).

سوره آل عمران(3): آیه 110

(آیه 110)- باز هم مبارزه با فساد و دعوت به حق! در این آیه بار دیگر به مسأله امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خدا باز گشته و می فرماید: «شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه این که) امر به معروف می کنید و نهی از منکر، و به خدا ایمان دارید» (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 3376

بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ)

.جالب این که دلیل بهترین امت بودن مسلمانان «امر به معروف و نهی از منکر کردن، و ایمان بخدا داشتن» ذکر گردیده، و این می رساند که اصلاح جامعه بشری بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. به علاوه انجام این دو فریضه، ضامن گسترش ایمان و اجرای همه قوانین فردی و اجتماعی می باشد و ضامن اجرا عملا بر خود قانون مقدم است.

سپس اشاره می کند که مذهبی به این روشنی و قوانینی با این عظمت منافعش برای هیچ کس قابل انکار نیست، بنابراین «اگر اهل کتاب (یهود و نصاری) ایمان بیاورند به سود خودشان است (اما متأسفانه تنها) اقلیتی از آنها پشت پا به تعصبهای جاهلانه زده اند و اسلام را با آغوش باز پذیرفته اند در حالی که اکثریت آنها از تحت فرمان پروردگار خارج شده اند» (وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتابِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 111
اشاره

(آیه 111)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: هنگامی که بعضی از بزرگان روشن ضمیر یهود همچون عبد اللّه بن سلام با یاران خود آیین پیشین را ترک گفته و به آیین اسلام گرویدند، جمعی از رؤسای یهود به نزد آنها آمدند و زبان به سرزنش و ملامت آنان گشودند و حتی آنها را تهدید کردند که چرا آیین پدران و نیاکان خود را ترک گفته و اسلام آورده اند؟ آیه به عنوان دلداری و بشارت به آنها و سایر مسلمانان نازل گردید.

تفسیر:

این آیه و آیه بعد در حقیقت متضمن چند پیشگویی و بشارت مهم به مسلمانان است که همه آنها در زمان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله عملی گردید:

1- «اهل کتاب هیچ گاه نمی توانند ضرر مهمی به شما (مسلمانان) برسانند، و زیانهای آنها جزئی و زود گذر است» (لَنْ یَضُرُّوکُمْ إِلَّا أَذیً).

2- «هر گاه در جنگ با شما رو برو شوند سر انجام شکست خواهند خورد و پیروزی نهایی از آن شما (مسلمانان) است و کسی به حمایت از آنان بر نخواهد خاست» (وَ إِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 3377

سوره آل عمران(3): آیه 112

(آیه 112)- سوم: آنها هیچ گاه روی پای خود نمی ایستند، و همواره ذلیل و بیچاره خواهند بود، مگر این که در برنامه خود تجدید نظر کنند و راه خدا پیش گیرند یا به دیگران متوسل شوند و موقتا از نیروی آنها استفاده کنند (ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ أَیْنَ ما ثُقِفُوا).

طولی نکشید که این سه وعده و بشارت آسمانی در زمان خود پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله تحقق یافت.

سپس در ذیل این جمله می فرماید: تنها در دو صورت است که می توانند این مهر ذلت را از پیشانی خود پاک کنند، نخست «بازگشت و پیوند با خدا و ایمان به آیین راستین او» (إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ).

«و یا وابستگی به مردم و اتکاء به دیگران» (وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ).

بنابراین، یا باید در برنامه زندگی خود تجدید نظر کنند و به سوی خدا باز گردند و خاطره خیال شیطنت و کینه توزی را از افکار خود بشویند، و یا از طریق وابستگی به این و آن به زندگی نفاق آلود خود ادامه دهند.

سپس قرآن به ذلّتی که یهود بدان گرفتار آمده اشاره کرده، می گوید: «و در خشم خدا مسکن گزیده اند، و مهر بیچارگی بر آنها زده شده» (وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الْمَسْکَنَهُ).

به این ترتیب یهود بر اثر خلافکاریها نخست از طرف دیگران مطرود شدند و به خشم خداوند گرفتار آمدند و سپس تدریجا این موضوع به صورت یک صفت ذاتی «احساس حقارت» در آمد.

در پایان آیه دلیل این سرنوشت شوم یهودیان را بیان می کند، می فرماید: اگر آنها به چنین سرنوشتی گرفتار شدند، نه به خاطر نژاد و یا خصوصیات دیگر آنهاست، بلکه به خاطر اعمالی است که مرتکب می شدند، «چرا که آنها به آیات خدا کفر می ورزیدند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ).

و دوم این که: اصرار در کشتن رهبران الهی و پیشوایان خلق و نجات دهندگان بشر یعنی انبیای پروردگار داشتند «و پیامبران را به ناحق می کشتند» (وَ یَقْتُلُونَ

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 3378

الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ)

.و سوم این که: آلوده به انواع گناهان مخصوصا ظلم و ستم و تعدی به حقوق دیگران و تجاوز به منافع سایر مردم بوده اند و اگر چنین ذلیل شدند «به خاطر آن است که گناه کردند و به حقوق دیگران تجاوز می نمودند» (ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ).

و مسلما هر قوم و ملتی که دارای چنین اعمالی باشند سرنوشتی مشابه آنها خواهند داشت.

سوره آل عمران(3): آیه 113
اشاره

(آیه 113)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و دو آیه بعد، گویند هنگامی که «عبد اللّه بن سلام» که از دانشمندان یهود بود با جمع دیگری از آنها اسلام آوردند یهودیان و مخصوصا بزرگان آنها از این حادثه بسیار ناراحت شدند، و در صدد برآمدند که آنها را متهم به شرارت سازند تا در انظار یهودیان، پست جلوه کنند، و عمل آنها سر مشقی برای دیگران نشود، لذا علمای یهود این اشعار را در میان آنها پخش کردند که تنها جمعی از اشرار ما به اسلام گرویده اند! اگر آنها افراد درستی بودند آیین نیاکان خود را ترک نمی گفتند و به ملت یهود خیانت نمی کردند، آیه نازل شد و از این دسته دفاع کرد.

تفسیر:

روح حق جویی اسلام- به دنبال مذمتهای شدیدی که در ایات گذشته از قوم یهود به عمل آمد، قرآن در این آیه برای رعایت عدالت و احترام به حقوق افراد شایسته و اعلام این حقیقت که همه آنها را نمی توان با یک چشم نگاه کرد می گوید: «اهل کتاب همه یکسان نیستند، و در برابر افراد تبهکار، کسانی در میان آنها یافت می شوند که در اطاعت خداوند و قیام بر ایمان ثابت قدمند» (لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّهٌ قائِمَهٌ).

صفت دیگر آنها این است که: «پیوسته در دل شب آیات خدا را تلاوت می کنند» (یَتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آناءَ اللَّیْلِ).

و در پایان آیه از خضوع آنها یاد می کند و می فرماید: «و در برابر عظمت پروردگار به سجده می افتند» (وَ هُمْ یَسْجُدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 3379

سوره آل عمران(3): آیه 114

(آیه 114)- در این آیه اضافه می کند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند» (یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ).

«و به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنند» (وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ).

«و در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت می گیرند» (وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ).

و بالاخره «آنها از افراد صالح و با ایمان هستند» (وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 115

(آیه 115)- در این آیه که در حقیقت مکمل آیات قبل است، به عاقبت افراد صالح و با ایمان اشاره کرده و می فرماید: «و (این دسته از اهل کتاب) آنچه از اعمال نیک انجام می دهند هرگز کفران نخواهد شد» و پاداش شایسته همه آن را می بینند (وَ ما یَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَلَنْ یُکْفَرُوهُ).

یعنی: هر چند در گذشته مرتکب خلافهایی شده باشند اکنون که در روش خود تجدید نظر به عمل آورده اند و در صف متقین و پرهیزکاران قرار گرفته اند، نتیجه اعمال نیک خود را خواهند دید و هرگز از خدا، ناسپاسی نمی بینند! با این که خداوند به همه چیز آگاهی دارد در پایان آیه می فرماید: «خداوند از پرهیزکاران آگاه است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ).

بنابراین اعمال نیک آنها، کم باشد یا زیاد، هرگز ضایع نمی شود.

سوره آل عمران(3): آیه 116

(آیه 116)- نقطه مقابل افراد با ایمان و حق جویی که وصف آنها در آیه قبل آمد افراد بی ایمان و ستمگری هستند که در این آیه و آیه بعد توصیف شده اند.

نخست می فرماید: «آنها که راه کفر را پیش گرفتند هرگز نمی توانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خویش ار مجازات خدا در امان بمانند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً).

در این که از امکانات مادی تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده، به خاطر آن است که مهمترین سرمایه های مادی، یکی نیروی انسانی است که به عنوان فرزندان ذکر شده است و دیگری سرمایه های اقتصادی می باشد و بقیه امکانات مادی از این دو سر چشمه می گیرد.

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 3380

قرآن با صراحت می گوید: امتیازهای مالی، و قدرت جمعی، به تنهایی نمی تواند در برابر خداوند، امتیازی محسوب شود، و تکیه کردن بر آنها اشتباه است، مگر هنگامی که در پرتو ایمان و نیت پاک در مسیرهای صحیح به کار گرفته شوند، در غیر این صورت «آنها (صاحبان اموال) اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند بود» (أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 117

(آیه 117)- در این آیه اشاره به وضع بذل و بخششها و انفاقهای ریاکارانه آنها نموده و ضمن یک مثال جالب سرنوشت آن را تشریح می کند و می گوید: «آنچه آنها در این زندگی دنیا انفاق می کنند همانند باد سوزانی است که به زراعت قومی که بر خود ستم کرده اند (و در غیر محل یا وقت مناسب کشت نموده اند) بوزد و آن را نابود سازد»َثَلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَکَتْهُ)

.افراد بی ایمان و آلوده چون انگیزه صحیحی در انفاق خود ندارند روح خودنمایی و ریاکاری همچون باد سوزان و خشک کننده ای بر مزرعه انفاق آنها می وزد و آن را بی اثر می سازد.

در پایان می فرماید: «خداوند به آنها ستمی نکرده، بلکه آنها خودشان ستم به خویشتن کرده اند»َ ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)

.به این ترتیب سرمایه های خود را بیهوده از بین می برند، زیرا عمل فاسد جز اثر فاسد چه نتیجه ای می تواند داشته باشد؟

سوره آل عمران(3): آیه 118
اشاره

(آیه 118)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده این آیه و دو آیه بعد هنگامی نازل شد که عده ای از مسلمانان با یهودیان، به سبب قرابت، یا همسایگی، یا حقّ رضاع، و یا پیمانی که پیش از اسلام بسته بودند، دوستی داشتند و به قدری با آنها صمیمی بودند که اسرار مسلمانان را به آنان می گفتند، بدین وسیله قوم یهود که دشمن سرسخت اسلام و مسلمین بودند و به ظاهر خود را دوست مسلمانان قلمداد می کردند، از اسرار مسلمانان مطلع می شدند، آیه نازل شد و به آن عده از مسلمانان هشدار داد که چون آنها در دین شما نیستند، نباید آنان را محرم اسرار خود قرار دهید.

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 3381

تفسیر:

بیگانگان را محرم اسرار خود نسازید- این آیه به دنبال آیاتی که مناسبات مسلمانان را با کفار بیان کرد به یکی از مسائل حساس اشاره کرده و ضمن تشبیه لطیفی به مؤمنان هشدار می دهد، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! غیر از هم مسلکان خود برای خود، دوست و همرازی انتخاب نکنید، و بیگانگان را از اسرار و رازهای درونی خود با خبر نسازید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَهً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالًا).

هرگز سوابق دوستی و رفاقت آنها با شما مانع از آن نیست که به خاطر جدایی در مذهب و مسلک آرزوی زحمت و زیان شما را در دل خود نپرورانند، بلکه «پیوسته علاقه آنها این است که شما در رنج و زحمت باشید» (وَدُّوا ما عَنِتُّمْ).

آنها برای این که شما از مکنونات ضمیرشان آگاه نشوید، و رازشان فاش نگردد، معمولا در سخنان و رفتار خود مراقبت می کنند، و با احتیاط و دقت حرف می زنند، ولی با وجود این «آثار عداوت و دشمنی از لابلای سخنان آنها آشکار است» (قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ).

خلاصه این که خداوند بدین وسیله طریقه شناسایی باطن دشمنان را نشان داده، و از ضمیر باطن و راز درونیشان خبر می دهد و می فرماید: «آنچه از عداوت و دشمنی در دل خود پنهان کرده اند، به مراتب از آنچه بر زبان می آورند بزرگتر است» (وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ).

سپس اضافه نموده: «ما برای شما این آیات را بیان کردیم، که اگر در آن تدبّر کنید» به وسیله آن می توانید دوست خود را از دشمن تمیز دهید، و راه نجات را از شرّ دشمنان پیدا کنید (قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 119

(آیه 119)- در این آیه می فرماید: «شما ای جمعیت مسلمانان آنان را روی خویشاوندی و یا همجواری و یا به علل دیگر دوست می دارید، غافل از این که آنها شما را دوست نمی دارند، در حالی که شما به تمام کتابهایی که از طرف خداوند نازل شده (اعم از کتاب خودتان و کتابهای آسمانی آنها) ایمان دارید، ولی آنان به کتاب آسمانی شما ایمان ندارند» (ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا یُحِبُّونَکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 3382

وَ تُؤْمِنُونَ بِالْکِتابِ کُلِّهِ)

.سپس قرآن چهره اصلی آنها را معرفی کرده، می گوید: «این دسته از اهل کتاب منافق هستند، چون با شما ملاقات کنند، می گویند ما ایمان داریم و آیین شما را تصدیق می کنیم، ولی چون تنها شوند، از شدت کینه و عداوت و خشم سر انگشتان خود را به دندان می گیرند» (وَ إِذا لَقُوکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ).

ای پیامبر! «بگو: با همین خشمی که دارید، بمیرید» و این غصّه تا روز مرگ دست از شما برنخواهد داشت (قُلْ مُوتُوا بِغَیْظِکُمْ).

شما از وضع آنها آگاه نبودید، و خدا آگاه است «زیرا خداوند از اسرار درون سینه ها باخبر است» (إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

سوره آل عمران(3): آیه 120

(آیه 120)- در این آیه یکی از نشانه های کینه و عداوت آنها بازگو شده است که «اگر فتح و پیروزی و پیشامد خوبی برای شما رخ دهد، آنها ناراحت می شوند، و چنانچه حادثه ناگواری برای شما رخ دهد خوشحال می شوند» (إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَهٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَهٌ یَفْرَحُوا بِها).

«اما اگر در برابر کینه توزیهای آنها استقامت کنید، و پرهیزکار و خویشتن دار باشید، آنان نمی توانند به وسیله نقشه های خائنانه خود به شما لطمه ای وارد کنند، زیرا خداوند به آنچه می کنید کاملا احاطه دارد» (وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 121

(آیه 121)- از این به بعد آیاتی شروع می شود که در باره یک حادثه مهم و پردامنه اسلامی یعنی جنگ «احد» نازل شده.

در آغاز اشاره به بیرون آمدن پیامبر از مدینه برای انتخاب لشکرگاه در دامنه احد کرده و می گوید: «به خاطر بیاور ای پیامبر! آن روز را که صبحگاهان از مدینه از میان بستگان و اهل خود بیرون آمدی تا برای مؤمنان پایگاههایی برای نبرد با دشمن آماده سازی و خداوند شنوا و داناست» (وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 3383

سپس به گوشه دیگری از این ماجرا اشاره کرده می فرماید: «در آن هنگام دو طایفه از مسلمانان (که طبق نقل تواریخ «بنو سلمه» از قبیله اوس و «بنو حارثه» از قبیله خزرج بودند) تصمیم گرفتند که سستی به خرج دهند و از وسط راه به مدینه باز گردند» (إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا).

علت این تصمیم شاید این بود که آنها از طرفداران نظریه «جنگ در شهر» بودند و پیامبر با نظر آنها مخالفت کرده بود، اما چنانکه از ذیل آیه استفاده می شود آن دو طایفه به زودی از تصمیم خود بازگشتند، و به همکاری با مسلمانان ادامه دادند، لذا قرآن می گوید: «خداوند یاور و پشتیبان این دو طایفه بود و افراد با ایمان باید بر خدا تکیه کنند» (وَ اللَّهُ وَلِیُّهُما وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) (1).

سوره آل عمران(3): آیه 123

(آیه 123)- از اینجا به بعد آیاتی است که برای تقویت روحیه، شکست خورده مسلمانان در یک حالت بحرانی نازل گردید، نخست در آن اشاره به پیروزی چشمگیر مسلمانان در میدان بدر شده تا با یادآوری آن خاطره، به آینده خویش دلگرم شوند و لذا می فرماید: «خداوند شما را در بدر پیروزی داد در حالی که نسبت به دشمن ضعیف، و از نظر عده و تجهیزات قابل مقایسه با آنها نبودید» (وَ لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّهٌ).

عدد شما 313 نفر با تجهیزات کم، و مشرکان بیش از هزار نفر و با تجهیزات فراوان بودند.

«حال که چنین است، از خدا بپرهیزید، و از تکرار مخالفت فرمان پیشوای خود، یعنی پیامبر اجتناب کنید تا شکر نعمتهای گوناگون او را بجای آورده باشید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 124

(آیه 124)- سپس خاطره یاری مسلمانان را در میدان بدر به وسیله فرشتگان یادآوری کرده و می گوید: «در آن هنگام که تو، به مؤمنان می گفتی: آیا کافی نیست پروردگارتان شما را به سه هزار نفر از فرشتگان که (از آسمان) فرود آیند

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 3384


1- مشروح ماجرای احد را ذیل همین آیه در «تفسیر نمونه» مطالعه فرمایید.

یاری کند»! (إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلاثَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُنْزَلِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 125

(آیه 125)- «آری! امروز هم اگر استقامت به خرج دهید و به استقبال سپاه قریش بشتابید، و تقوا را پیشه کنید، و مانند روز گذشته، با فرمان پیامبر مخالفت ننمایید، اگر در این حال مشرکان به سرعت به سوی شما برگردند، خداوند به وسیله پنج هزار نفر از فرشتگان که همگی دارای نشانه های مخصوصی هستند شما را یاری خواهد کرد» (بَلی إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُسَوِّمِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 126

(آیه 126)- «اما توجه داشته باشید که آمدن فرشتگان به یاری شما، تنها برای تشویق و بشارت و اطمینان خاطر و تقویت روحیه شماست، و گر نه پیروزی تنها از ناحیه خداوندی است که بر همه چیز قادر و در همه کار حکیم است» هم راه پیروزی را می داند و هم قدرت بر اجرای آن دارد (وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْری لَکُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُکُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ).

سوره آل عمران(3): آیه 127

(آیه 127)- در این آیه خداوند می فرماید: «این که به شما وعده داده شده است که فرشتگان را در برخورد جدید با دشمن به یاری شما بفرستد، برای این است که قسمتی از پیکر لشکر مشرکان را قطع کند، و آنها را با ذلّت و رسوایی باز گرداند» (لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْ یَکْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خائِبِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 128
اشاره

(آیه 128)

شأن نزول:

پس از آن که دندان و پیشانی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در جنگ «احد» شکست و آن همه ضربات سخت بر پیکر مسلمین وارد شد، پیامبر از آینده مشرکان نگران گردید و پیش خود فکر می کرد چگونه این جمعیت قابل هدایت خواهند بود و فرمود: «چگونه چنین جمعیتی رستگار خواهند شد که با پیامبر خود چنین رفتار می کنند در حالی که وی آنها را به سوی خدا دعوت می کند».

آیه نازل شد و به پیامبر دلداری داد که تو مسؤول هدایت آنها نیستی بلکه تنها موظف به تبلیغ آنها می باشی.

تفسیر:

در تفسیر این آیه سخن بسیار رفته است ولی این موضوع مسلم است

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 3385

که پس از جنگ احد نازل شده و مربوط به حوادث آن است.

به هر حال آیه می گوید: «در باره سرنوشت (کافران یا مؤمنان فراری از جنگ) کاری از دست تو ساخته نیست مگر این که خدا بخواهد آنها را ببخشد یا به خاطر ستمی که کرده اند مجازاتشان کند» (لَیْسَ لَکَ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ أَوْ یُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 129

(آیه 129)- این آیه در حقیقت تأکیدی است برای آیه قبل، می گوید:

«و آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد و هر کس را بخواهد مجازات می کند» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ).

سپس می افزاید: در عین حال که مجازات او شدید است «او آمرزنده و مهربان است» و رحمت او بر غضب او پیشی می گیرد (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 130

(آیه 130)- تحریم رباخواری! این آیه و هشت آیه بعد از آن محتوی یک سلسله برنامه های اقتصادی، اجتماعی و تربیتی است. در این آیه روی سخن را به مؤمنان کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَهً).

عرب در زمان جاهلیت آلودگی شدیدی به رباخواری داشت، به همین دلیل قرآن برای ریشه کن ساختن رباخواری حکم تحریم را تدریجا و در چهار مرحله بیان کرده است:

1- در آیه 39 سوره روم در باره «ربا» به یک پند اخلاقی قناعت شده.

2- در آیه 161 سوره نساء «ربا» به عنوان یک عادت زشت یهود مورد سرزنش قرار گرفته است.

3- در آیات 275 تا 279 سوره بقره، نیز هر گونه رباخواری را ممنوع و در حکم جنگ با خدا ذکر نموده است.

4- و بالاخره در آیه مورد بحث، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده، امّا تنها به یک نوع از انواع ربا که نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 3386

منظور از «ربا فاحش» این است که سرمایه به شکل تصاعدی در مسیر ربا سیر کند یعنی سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعا مورد ربا قرار گیرند.

در پایان آیه می فرماید: «اگر می خواهید رستگار شوید باید تقوی را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 131

(آیه 131)- در این آیه، مجددا روی حکم تقوی تأکید کرده، می فرماید:

«و از آتشی بپرهیزید، که برای کافران آماده شده است» (وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ).

از تعبیر «کافرین» استفاده می شود که اصولا رباخواری با روح ایمان سازگار نیست و رباخواران از آتشی که در انتظار کافران است سهمی دارند.

سوره آل عمران(3): آیه 132

(آیه 132)- تهدید آیه قبل با تشویقی که در این آیه برای مطیعان و فرمانبرداران ذکر شده تکمیل می گردد، می فرماید: «فرمان خدا و پیامبر را اطاعت کنید و رباخواری را ترک گویید تا مشمول رحمت الهی شوید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 133

(آیه 133)- مسابقه در مسیر سعادت! به دنبال آیات گذشته که بدکاران را تهدید به مجازات آتش و نیکوکاران را تشویق به رحمت الهی می کرد، در این آیه کوشش و تلاش نیکوکاران را تشبیه به یک مسابقه معنوی کرده که هدف نهایی آن آمرزش الهی و نعمتهای جاویدان بهشت است، می فرماید: «برای رسیدن به آمرزش الهی بر یکدیگر سبقت بگیرید» (وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ).

از آنجا که رسیدن به هر مقام معنوی بدون آمرزش و شستشوی از گناه ممکن نیست، هدف این مسابقه معنوی در درجه اول مغفرت و دومین هدف آن بهشت قرار داده شده «بهشتی که وسعت آن، پهنه آسمانها و زمین است» (وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ).

در پایان آیه تصریح می کند که: «این بهشت، با آن عظمت، برای پرهیزکاران آماده شده است» (أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 3387

سوره آل عمران(3): آیه 134

(آیه 134)- سیمای پرهیزکاران! از آنجا که در آیه قبل وعده بهشت جاویدان به پرهیزکاران داده شده در این آیه پرهیزکاران را معرفی می کند و پنج صفت از اوصاف عالی و انسانی برای آنها ذکر نموده است:

1- «آنها در همه حال انفاق می کنند چه موقعی که در راحتی و وسعتند و چه زمانی که در پریشانی و محرومیتند» (الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ).

جالب توجه این که در اینجا نخستین صفت برجسته پرهیزکاران «انفاق» ذکر شده، زیرا این آیات نقطه مقابل صفاتی را که در باره رباخواران و استثمارگران در آیات قبل ذکر شد، بیان می کند، به علاوه گذشت از مال و ثروت آن هم در حال خوشی و تنگدستی روشنترین نشانه مقام تقواست.

2- «آنها بر خشم خود مسلّطند» (وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ).

3- «آنها از خطای مردم می گذرند» (وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ).

فرو بردن خشم بسیار خوب است اما به تنهایی کافی نیست زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند، در این حال برای پایان دادن به حالت عداوت باید «کظم غیظ» با «عفو و بخشش» توأم گردد.

4- آنها نیکوکارند «و خداوند نیکوکاران را دوست دارد» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

در اینجا اشاره به مرحله عالیتر از عفو شده، که انسان با نیکی کردن در برابر بدی (آنجا که شایسته است) ریشه دشمنی را در دل طرف بسوزاند و قلب او را نسبت به خویش مهربان گرداند.

سوره آل عمران(3): آیه 135

(آیه 135)- پنجم: «و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود طلب آمرزش می کنند» (وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ).

از آیه فوق استفاده می شود که انسان تا به یاد خداست مرتکب گناه نمی شود، اما این فراموشکاری و غفلت در افراد پرهیزکار دیری نمی پاید، به زودی به یاد خدا می افتند و گذشته را جبران می کنند «و کیست جز خدا که گناهان را

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 3388

ببخشد»؟ (وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ).

در پایان آیه برای تأکید می گوید: «آنها هرگز با علم و آگاهی بر گناه خویش اصرار نمی ورزند و تکرار گناه نمی کنند» (وَ لَمْ یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلُوا وَ هُمْ یَعْلَمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 136

(آیه 136)- در این آیه پاداش پرهیزکارانی که صفات آنها در دو آیه گذشته آمد توضیح داده، می گوید: «آنها پاداششان آمرزش پروردگار و بهشتهایی است که از زیر درختانش نهرها جاری است (و لحظه ای آب از آنها قطع نمی شود) بهشتی که بطور جاودان در آن خواهند بود» (أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَهٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

و در پایان آیه می گوید: «این چه پاداش نیکی است برای آنها که اهل عمل هستند» (وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ).

نه افراد واداده و تنبل که همیشه از تعهدات و مسؤولیتهای خویش می گریزند.

سوره آل عمران(3): آیه 137

(آیه 137)- بررسی تاریخ گذشتگان! قرآن مجید پیوند فکری و فرهنگی نسل حاضر با گذشتگان برای درک حقایق، لازم و ضروری می داند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسؤولیت آیندگان روشن می شود، در آیه مورد بحث می فرماید: «خداوند سنتهایی در اقوام گذشته داشته که این سنن هرگز جنبه اختصاصی ندارد و به صورت یک سلسله قوانین حیاتی در باره همگان اجرا می شود» (قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ).

در این سنن پیشرفت و تعالی افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیش بینی شده و شکست و نابودی ملتهای پراکنده و بی ایمان و آلوده به گناه نیز پیش بینی گردیده که در تاریخ بشریت ثبت است.

روی این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور می دهد «بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهای گذشته و زمامداران و فراعنه گردنکش و جبار دقت کنید، و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند، و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سر انجام کار آنها به کجا رسید»؟ (فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 3389

سوره آل عمران(3): آیه 138

(آیه 138)- در این آیه می گوید: «آنچه در آیات فوق گفته شد بیانیه روشنی است برای همه انسانها و وسیله هدایت و اندرزی است برای همه پرهیزکاران» (هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَهٌ لِلْمُتَّقِینَ).

یعنی در عین این که این بیانات جنبه همگانی و مردمی دارد تنها پرهیزکاران و افراد با هدف از آن الهام می گیرند و هدایت می شوند.

سوره آل عمران(3): آیه 139
اشاره

(آیه 139)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و چهار آیه بعد از آن روایات متعددی وارد شده که از آنها استفاده می شود این چند آیه دنباله آیاتی است که در باره جنگ احد داشتیم، و این آیات تجزیه و تحلیلی است روی نتایج جنگ احد، زیرا همانطور که گفتیم جنگ احد بر اثر نافرمانی و عدم انضباط نظامی جمعی از سربازان اسلام، در پایان به شکست انجامید و جمعی از شخصیتها و چهره های برجسته اسلام از جمله «حمزه» عموی پیامبر، در این میدان شربت شهادت نوشیدند.

پیامبر همان شب با یاران خود به میان کشتگان رفت و برای بزرگداشت ارواح شهداء بر سر جنازه یکایک آنها می نشست و اشک می ریخت و طلب آمرزش می نمود، و سپس اجساد همه آنها در دامنه کوه احد در میان اندوه فراوان به خاک سپرده شد، در این لحظات حساس که مسلمانان نیاز شدید به تقویت روحی و هم استفاده معنوی از نتایج شکست داشتند این آیات نازل گردید.

تفسیر:

نتایج جنگ احد- در این آیه به مسلمانان هشدار داده، می گوید افراد بیدار همانطور که از پیروزیها استفاده می کنند از شکستها نیز درس می آموزند و در پرتو آن نقاط ضعفی را که سر چشمه شکست شده، پیدا می کنند و با برطرف ساختن آن برای پیروزی نهایی آماده می شوند، لذا آیه شریفه می فرماید: «و سست نشوید و غمگین مگردید شما برترید اگر ایمان داشته باشید» (وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ) یعنی، شکست شما در حقیقت به خاطر از دست دادن روح ایمان و آثار آن بوده.

سوره آل عمران(3): آیه 140

(آیه 140)- در این آیه درس دیگری برای رسیدن به پیروزی نهایی به

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 3390

مسلمانان داده شده است که: «اگر به شما جراحتی رسید به آنها هم جراحتی همانند آن رسید» (إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ).

بنابراین، سستی و اندوه شما برای چیست؟! سپس اشاره به یکی از سنن الهی شده است که در زندگی بشر حوادث تلخ و شیرین رخ می دهد که هیچ کدام پایدار نیست، و «خداوند این ایام را در میان مردم بطور مداوم گردش می دهد» تا سنت تکامل از لابلای این حوادث آشکار شود (وَ تِلْکَ الْأَیَّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النَّاسِ).

و سپس اشاره به نتیجه این حوادث ناگوار کرده، می فرماید: «اینها به خاطر آن است که افراد با ایمان، از مدعیان ایمان شناخته شوند» (وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا).

«و یکی از نتایج این شکست دردناک این بود که شما شهیدان و قربانیانی، در راه اسلام بدهید» (وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَداءَ).

اصولا ملتی که قربانی در راه اهداف مقدس خود ندهد همیشه آنها را کوچک می شمرد اما به هنگامی که قربانی داد هم خود او، و هم نسلهای آینده او، به دیده عظمت به آن می نگرند.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند ستمگران را دوست نمی دارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ) و بنابراین از آنها حمایت نخواهد کرد.

سوره آل عمران(3): آیه 141

(آیه 141)- در این آیه به یکی دیگر از نتایج طبیعی شکست جنگ احد اشاره شده است و آن این که این گونه شکستها نقاط ضعف و عیوب جمعیتها را آشکار می سازد و وسیله مؤثری است برای شستشوی این عیوب، قرآن می گوید:

«خدا می خواست در این میدان جنگ، افراد با ایمان را خالص گرداند و نقاط ضعفشان را به آنها نشان بدهد و کافران را تدریجا نابود سازد» (وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 142

(آیه 142)- در این آیه قرآن با استفاده از حادثه احد برای تصحیح یک اشتباه فکری مسلمانان اقدام می کند و می گوید: «آیا شما چنین پنداشتید که بدون

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 3391

جهاد و استقامت در راه خدا می توانید در بهشت برین جای گیرید (شما گمان کردید داخل شدن در آن سعادت معنوی تنها با انتخاب نام مسلمان و یا عقیده بدون عمل ممکن است؟) در حالی که هنوز خداوند مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته است» (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 143

(آیه 143)- بعد از جنگ بدر و شهادت پرافتخار جمعی از مسلمانان عده ای در جلسات می نشستند و پیوسته آرزوی شهادت می کردند که ای کاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود، مطابق معمول در میان آنها جمعی صادق بودند و عده ای متظاهر و دروغگو، اما چیزی طول نکشید که جنگ وحشتناک احد پیش آمد، مجاهدان راستین با شهامت جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند و به آرزوی خود رسیدند اما جمعی از دروغگویان هنگامی که آثار شکست را در ارتش اسلام مشاهده کردند از ترس کشته شدن فرار کردند، این آیه آنها را سرزنش می کند، می گوید: «و شما تمنّای مرگ (و شهادت در راه خدا) را پیش از آن که با آن رو برو شوید می کردید، سپس آن را با چشم خود دیدید در حالی که به آن نگاه می کردید» و حاضر نبودید به آن تن در دهید، چقدر میان گفتار و کردار شما فاصله است! (وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 144
اشاره

(آیه 144)

شأن نزول:

این آیه نیز ناظر به یکی دیگر از حوادث جنگ احد است و آن این که: در همان حال که آتش جنگ میان مسلمانان و بت پرستان به شدت شعله ور بود ناگهان صدایی بلند شد و کسی گفت: محمّد را کشتم ... محمّد را کشتم ...!

جمعی که اکثریت را تشکیل می دادند به دست و پا افتاده و از میدان جنگ به سرعت خارج می شدند، اما در مقابل آنها اقلیتی فداکار و پایدار همچون علی علیه السّلام و أبو دجانه و طلحه و بعضی دیگر بودند که بقیه را به استقامت دعوت می کردند.

آیه در این مورد نازل گردید و دسته اول را سخت نکوهش کرد.

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 3392

تفسیر:

فرد پرستی ممنوع- مسأله فرد پرستی یکی از بزرگترین خطراتی است که مبارزات هدفی را تهدید می کند، وابستگی به شخص معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن کوشش و تلاش برای پیشرفت، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این وابستگی یکی از نشانه های بارز عدم رشد اجتماعی است.

قرآن در آیه مورد بحث با صراحت می گوید: «محمّد تنها فرستاده خداست، پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند آیا اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایی کنید؟ و به آیین بت پرستی باز گردید»؟ (وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ).

سپس می فرماید: «آنها که عقب گرد کنند و به دوران کفر و بت پرستی باز گردند تنها به خود زیان می رسانند نه به خدا» (وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً).

زیرا با این عمل نه تنها چرخهای سعادت خود را متوقف می سازند بلکه آنچه را به دست آورده اند نیز به سرعت از دست خواهند داد.

در پایان آیه به اقلیتی که در جنگ احد علی رغم همه مشکلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر، دست از جهاد برنداشتند اشاره کرده و کوششهای آنها را می ستاید و آنها را به عنوان شاکران و کسانی که از نعمتها در راه خدا استفاده کردند معرفی می کند می گوید: «خداوند این شاکران را پاداش نیک می دهد» (وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 145

(آیه 145)- همان طور که گفتیم شایعه بی اساس شهادت پیامبر در احد عده زیادی از مسلمانان را به وحشت افکند تا آنجا که از میدان جنگ فرار کردند و حتی بعضی می خواستند از اسلام هم برگردند، در این آیه مجددا برای تنبیه و بیداری این دسته می فرماید: «مرگ به دست خدا و فرمان اوست و برای هر کس اجلی مقرّر شده است که نمی تواند از آن فرار کند» (وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتاباً مُؤَجَّلًا).

بنابراین اگر پیامبر در این میدان شربت شهادت می نوشید چیزی جز انجام

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 3393

یافتن یک سنت الهی نبود.

از سوی دیگر فرار از میدان جنگ نمی تواند از فرا رسیدن اجل جلوگیری کند همان طور که شرکت در میدان جهاد نیز اجل انسان را جلو نمی اندازد.

در پایان آیه می فرماید: سعی و کوشش انسان هیچ گاه ضایع نمی شود «اگر هدف کسی تنها نتیجه های مادی و دنیوی باشد (و همانند بعضی از رزمندگان احد تنها به خاطر غنیمت تلاش کند) بالاخره بهره ای از آن به دست می آورد اما اگر هدف عالیتر بود، و کوششها در مسیر حیات جاویدان و فضایل انسانی به کار افتاد، باز به هدف خود خواهد رسید» (وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْها).

بنابراین، حالا که رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به کوشش است، پس چرا انسان سرمایه های وجودی خود را در مسیر دوم که یک مسیر عالی و پایدار است به کار نیندازد؟

سپس بار دیگر تأکید می کند که «پاداش شاکران را به زودی خواهیم داد» (وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 146

(آیه 146)- مجاهدان پیشین! به دنبال حوادث احد با یادآوری شجاعت و ایمان و استقامت مجاهدان و یاران پیامبران گذشته مسلمانان را به شجاعت و فداکاری و پایداری تشویق می کند و در ضمن آن دسته ای را که از میدان احد فرار کردند سرزنش می نماید و می گوید: «پیامبران بسیاری بودند که خدا پرستان مبارزی در صف یاران آنها قرار داشتند، آنها هیچ گاه در برابر آنچه (از تلفات سنگین و جراحات سخت) در راه خدا به آنان می رسید سست نشدند و ناتوان نگردیدند و تن به تسلیم ندادند» (وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا).

«بدیهی است خداوند هم، چنین افرادی را دوست دارد که دست از مقاومت برنمی دارند» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 147

(آیه 147)- آنها به هنگامی که احیانا بر اثر اشتباهات یا سستی ها، یا

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 3394

لغزشهایی گرفتار مشکلاتی در برابر دشمن می شدند، به جای این که میدان را به او بسپارند و یا تسلیم شوند و یا فکر ارتداد و بازگشت به کفر در مغز آنها پیدا شود، روی به درگاه خدا می آوردند و «گفتار آنها فقط این بود که پروردگارا! گناهان ما را ببخش، و از تندرویهای ما در کارها صرف نظر کن، قدمهای ما را استوار بدار، و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان»! (وَ ما کانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 148

(آیه 148)- آنها با این طرز تفکر و عمل به زودی پاداش خود را از خدا می گرفتند «لذا خداوند هم پاداش این جهان که فتح و پیروزی بر دشمن بود و هم پاداش نیک آن جهان را به آنها داد» (فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَهِ).

و در پایان آیه آنها را جزء نیکوکاران شمرده و می فرماید: «خدا نیکوکاران را دوست دارد» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 149

(آیه 149)- اخطارهای مکرر! بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یک سلسله تبلیغات مسموم کننده در لباس نصیحت و دلسوزی تخم تفرقه در میان مسلمانان می پاشیدند و آنها را نسبت به اسلام بدبین می کردند در این آیه به مسلمانان اخطار می کند و از پیروی آنها بر حذر می دارد و می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر از کفار پیروی کنید شما را به عقب بر می گردانند (و پس از پیمودن راه پرافتخار تکامل معنوی و مادی در پرتو تعلیمات اسلام) به نقطه اول که نقطه کفر و فساد بود سقوط می دهند و در این موقع بزرگترین زیانکاری دامنگیر شما خواهد شد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا یَرُدُّوکُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ).

چه زیانی از این بالاتر که انسان اسلام را با کفر، و سعادت را با شقاوت، و حقیقت را با باطل معاوضه کند.

سوره آل عمران(3): آیه 150

(آیه 150)- در این آیه تأکید می کند که «خدا پشتیبان و سر پرست شماست و او بهترین یاوران است» (بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ).

یاوری است که هرگز مغلوب نمی شود و هیچ قدرتی با قدرت او برابری

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 3395

ندارد در حالی که یاوران دیگر ممکن است گرفتار شکست و نابودی شوند.

(آیه 151)-

در این آیه اشاره به نجات معجزه آسای مسلمانان بعد از جنگ احد می کند و می فرماید: «ما به زودی در دل کفار رعب و وحشت می افکنیم» یعنی، همان طور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید (سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ).

و در جمله بعد، علت افکندن رعب و ترس را در دلهای آنها چنین بیان می کند: «به این جهت که آنها چیزهایی را بدون دلیل شریک خدا قرار داده بودند» (بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً).

در پایان آیه به سرنوشت این افراد اشاره کرده، می فرماید: این افراد به خود و اجتماع خود ستم کرده اند «و بنابراین جایگاهی جز آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهی است» (وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 152

(آیه 152)- شکست پس از پیروزی! در ماجرای جنگ احد گفتیم:

مسلمانان در آغاز جنگ با اتحاد و شجاعت خاصی جنگیدند، و به زودی پیروز شدند، ولی نافرمانی جمعی از تیراندازان که سنگر خود را رها کردند و به جمع آوری غنایم مشغول شدند سبب شد که ورق برگردد و شکست سختی به لشگر اسلام وارد گردد. هنگامی که مسلمانان با دادن تلفات و خسارات سنگینی به مدینه باز می گشتند با یکدیگر می گفتند مگر خداوند به ما وعده فتح و پیروزی نداده بود؟

پس چرا در این جنگ شکست خوردیم؟

از این به بعد قرآن ضمن پاسخ آنها، علل شکست را توضیح می دهد، می فرماید: «وعده خدا در باره پیروزی شما کاملا درست بود و به همین دلیل در آغاز جنگ پیروز شدید و به فرمان خدا دشمنان را به قتل می رساندید و این وعده تا زمانی که دست از استقامت و پیروی فرمان پیغمبر برنداشته بودید ادامه داشت، شکست از آن زمان شروع شد که سستی و نافرمانی شما را فرا گرفت» (وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّی إِذا فَشِلْتُمْ).

یعنی، اگر تصور کردید که وعده پیروزی بدون قید و شرط بوده، سخت در

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 3396

اشتباه بوده اید تمام وعده های پیروزی مشروط به پیروی از فرمان خداست.

سپس قرآن می گوید: «پس از مشاهده آن پیروزی چشم گیر که مورد علاقه شما بود راه عصیان پیش گرفتید و (بر سر رها کردن سنگرها) به نزاع پرداختید» (وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراکُمْ ما تُحِبُّونَ).

سپس می افزاید: «در این موقع جمعی از شما خواستار دنیا و جمع غنایم بودید در حالی که جمعی دیگر ثابت قدم و خواستار آخرت و پاداشهای الهی بودند» (مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَهَ).

در اینجا ورق برگشت «و خداوند پیروزی شما را به شکست تبدیل کرد تا شما را بیازماید و تنبیه کند و پرورش دهد» (ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ).

«سپس خداوند همه این نافرمانیها و گناهان شما را بخشید (در حالی که سزاوار مجازات بودید) زیرا خداوند نسبت به مؤمنان از هر گونه نعمتی فرو گذار نمی کند» (وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 153

(آیه 153)- در این آیه صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآوری می کند و می فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که به هر طرف پراکنده می شدید و فرار می کردید و هیچ گاه به عقب سر نمی کردید که سایر برادران شما در چه حالند در حالی که پیامبر از پشت سر شما را صدا می زد» (إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ).

فریاد می زد که: «بندگان خدا! به سوی من باز گردید، به سوی من باز گردید، من رسول خدایم».

ولی هیچ یک از شما به سخنان او توجه نداشتید «در این هنگام غم و اندوه یکی پس از دیگری به سوی شما رو آورد» (فَأَثابَکُمْ غَمًّا بِغَمٍّ).

هجوم سیل غم و اندوه به سوی شما «برای این بود که دیگر به خاطر از دست رفتن غنایم جنگی غمگین نشوید و از جراحاتی که در میدان جنگ در راه پیروزی به شما می رسد نگران نباشید و خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است» (لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 3397

سوره آل عمران(3): آیه 154

(آیه 154)- شب بعد از جنگ احد، شب دردناک و پر اضطرابی بود، مسلمانان پیش بینی می کردند که سربازان فاتح قریش بار دیگر به مدینه باز گردند. در این میان مجاهدان راستین و توبه کنندگانی که از فرار احد پشیمان شده بودند، به لطف پروردگار اعتماد داشتند و به وعده های پیغمبر دلگرم بودند آیه مورد بحث ماجرای آن شب را تشریح می کند و می گوید: «سپس بعد از آن همه غم و اندوه روز احد، آرامش را بر شما نازل کرد» (ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَهً).

«این آرامش همان خواب سبکی بود که جمعی از شما را فرا گرفت، اما جمع دیگری بودند که تنها به فکر جان خود بودند و به چیزی جز نجات خویش نمی اندیشدند و به همین جهت آرامش را بکلی از دست داده بودند» (نُعاساً یَغْشی طائِفَهً مِنْکُمْ وَ طائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ).

سپس به تشریح گفتگوها و افکار منافقان و افراد سست ایمان که در آن شب بیدار ماندند پرداخته می گوید: «آنها در باره خدا گمانهای نادرست همانند گمانهای دوران جاهلیت و قبل از اسلام داشتند و در افکار خود احتمال دروغ بودن وعده های پیامبر را می دادند» (یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّهِ).

و به یکدیگر و یا خویشتن می گفتند: «آیا ممکن است با این وضع دلخراشی که می بینیم پیروزی نصیب ما بشود»؟ (هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَیْ ءٍ).

یعنی، بسیار بعید و یا غیر ممکن است، قرآن در جواب آنها می گوید: «بگو:

آری! پیروزی به دست خداست و اگر او بخواهد و شما را شایسته ببیند نصیب شما خواهد شد» (قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ).

«آنها در دل خود اموری را پنهان می دارند که برای تو آشکار نمی سازند» (یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ).

گویا آنها چنین می پنداشتند که شکست احد نشانه نادرست بودن آیین اسلام است و لذا «می گفتند: اگر ما بر حق بودیم و سهمی از پیروزی داشتیم در اینجا این همه کشته نمی دادیم» (یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَیْ ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا).

خداوند در پاسخ آنها به دو مطلب اشاره می کند، می فرماید: «بگو: اگر هم

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 3398

در خانه های خود بودید آنهایی که کشته شدن بر آنها مقرر شده بود قطعا به سوی آرامگاه خود بیرون می آمدند» و آنها را به قتل می رساندند (قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ).

دیگر این که «باید این حوادث پیش بیاید که خداوند آنچه در دل دارید بیازماید و صفوف مشخص گردد (و به علاوه افراد تدریجا پرورش یابند) و نیات آنها خالص و ایمان آنها محکم و قلوب آنها پاک شود» (وَ لِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فِی صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ).

در پایان آیه می گوید: «خداوند اسرار درون سینه ها را می داند» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

و به همین دلیل تنها به اعمال مردم نگاه نمی کند بلکه می خواهد قلوب آنها را نیز بیازماید و از هر گونه آلودگی به شرک و نفاق و شک و تردید پاک سازد.

سوره آل عمران(3): آیه 155

(آیه 155)- گناه سر چشمه گناه دیگر است! این آیه که باز ناظر به حوادث جنگ احد است حقیقت دیگری را بازگو می کند و آن این که: لغزشهایی که بر اثر وسوسه های شیطانی به انسان دست می دهد بر اثر گناهان پیشین در انسان فراهم شده، و گر نه وسوسه های شیطانی در دلهای پاک که آثار گناهان سابق در آن نیست اثری در آن نمی گذارد و لذا می فرماید: «آنهایی که در میدان احد فرار کردند شیطان آنان را به سبب پاره ای از اعمالشان به لغزش انداخت، اما خدا آنها را بخشید، خداوند آمرزنده و حلیم است» (إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 156

(آیه 156)- بهره برداری منافقان! حادثه احد زمینه را برای سمپاشی دشمنان و منافقان آماده ساخت، به همین دلیل آیات زیادی برای خنثی کردن این سمپاشیها نازل گردید در این آیه نیز به منظور درهم کوبیدن فعالیتهای تخریبی منافقان و هشدار به مسلمانان، نخست به مؤمنان خطاب کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! شما همانند کافران نباشید که هنگامی که برادرانشان (در راه خدا) به مسافرتی می روند و یا در صف مجاهدان قرار می گیرند و کشته می شوند

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 3399

می گویند: افسوس اگر نزد ما بودند نمی مردند و کشته نمی شدند» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ إِذا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کانُوا غُزًّی لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا).

اگر شما مؤمنان تحت تأثیر سخنان گمراه کننده آنان قرار گیرید و همان حرفها را تکرار کنید طبعا روحیه شما ضعیف گشته و از رفتن به میدان جهاد و سفر در راه خدا خودداری خواهید کرد و آنها به هدف خود نائل می شوند، ولی شما این گونه سخنان را نگویید «تا خدا این حسرت را بر دل آنها (کافران) بگذارد» (لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذلِکَ حَسْرَهً فِی قُلُوبِهِمْ).

سپس قرآن به سمپاشی آنها سه پاسخ منطقی می دهد:

1- مرگ و حیات در هر حال به دست خداست (و مسافرت و یا حضور در میدان جنگ نمی تواند مسیر قطعی آن را تغییر دهد) و خداوند زنده می کند و می میراند و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست» (وَ اللَّهُ یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 157

(آیه 157)- دوم: «تازه اگر در راه خدا بمیرید یا کشته شوید (و به گمان منافقان مرگی زودرس دامن شما را بگیرد چیزی از دست نداده اید) زیرا آمرزش و رحمت پروردگار از تمام اموالی که شما یا منافقان با ادامه حیات برای خود جمع آوری می کنید بالاتر است» (وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَهٌ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 158

(آیه 158)- سوم: از همه گذشته مرگ به معنی فنا و نابودی نیست که این قدر از آن وحشت دارید بلکه دریچه ای است به سوی زندگانی دیگری در سطحی بسیار وسیعتر و آمیخته با ابدیت «و اگر بمیرید و یا کشته شوید به سوی خدا باز می گردید» (وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللَّهِ تُحْشَرُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 159

(آیه 159)- فرمان عفو عمومی! این آیه نیز ناظر به حوادث احد است، زیرا بعد از مراجعت مسلمانان از احد، کسانی که از جنگ فرار کرده بودند، اطراف پیامبر را گرفته و ضمن اظهار ندامت، تقاضای عفو و بخشش می کردند.

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 3400

خداوند در این آیه، عفو عمومی آنها را صادر کرد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آغوش باز، خطاکاران توبه کار را پذیرفت.

نخست اشاره به یکی از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند» (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ).

سپس دستور می دهد که «از تقصیر آنان بگذر، و آنها را مشمول عفو خود گردان و برای آنها طلب آمرزش کن» (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ).

بعد از فرمان عفو عمومی، برای زنده کردن شخصیت مسلمانان و تجدید حیات فکری و روحی آنان دستور می دهد که باز هم «در کارها با آنها مشورت کن و رأی و نظر آنها را بخواه» (وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ).

سپس قرآن در ادامه می افزاید: «اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد» (فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ).

همان اندازه که به هنگام مشورت باید، نرمش و انعطاف به خرج داد، در موقع اتخاذ تصمیم نهایی باید قاطع بود. بنابراین، پس از برگزاری مشاوره و روشن شدن نتیجه مشورت، باید هر گونه تردید و دو دلی و آراء پراکنده را کنار زد و با قاطعیت تصمیم گرفت و این همان چیزی است که در آیه فوق از آن تعبیر به «عزم» شده است و آن تصمیم قاطع می باشد.

ضمنا از این آیه استفاده می شود که توکل باید حتما بعد از مشورت و استفاده از همه امکاناتی که انسان در اختیار دارد قرار گیرد.

سوره آل عمران(3): آیه 160

(آیه 160)- نتیجه توکل! در این آیه که مکمل آیه قبل است، نکته توکل بر خداوند بیان شده است و آن این که: قدرت او بالاترین قدرتهاست و «اگر خداوند شما را یاری کند هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد، و اگر دست از یاری شما بردارد کیست که بعد از او شما را یاری کند» (إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 3401

فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ)

.در آیه گذشته روی سخن به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بود و به او دستور می داد، اما در این آیه روی سخن به همه مؤمنان است و به آنها می گوید: همانند پیامبر، باید بر ذات پاک خدا تکیه کنند، و لذا در پایان آیه می خوانیم: «و مؤمنان تنها بر ذات خداوند، باید توکل کنند» (وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 161

(آیه 161)- هر گونه خیانتی ممنوع! هنگامی که بعضی از تیراندازان احد می خواستند سنگر خود را برای جمع آوری غنیمت تخلیه کنند، امیر آنان، دستور داد از جای خود حرکت نکنید رسول خدا شما را از غنیمت محروم نخواهد کرد.

ولی آن دنیاپرستان برای پنهان ساختن چهره واقعی خود گفتند: ما می ترسیم پیغمبر در تقسیم غنایم ما را از نظر دور دارد.

قرآن در پاسخ آنها می گوید: آیا شما چنین پنداشتید که پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به شما خیانت خواهد کرد «در حالی که هیچ پیغمبری ممکن نیست، خیانت کند» (وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ).

البته روشن است خیانت برای هیچ کس مجاز نیست خواه پیامبر باشد یا غیر پیامبر، ولی از آنجا که گفتگوی عذرتراشان جنگ «احد» در باره پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود آیه نیز نخست سخن از پیامبران می گوید و سپس اضافه می نماید: «هر کس خیانت کند، روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده، به عنوان مدرک جنایت بر دوش خویش حمل می کند و یا همراه خود به صحنه محشر می آورد» و به این ترتیب، در برابر همگان رسوا می شود (وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

«سپس به هر کس آنچه انجام داده و به دست آورده، داده می شود و در باره هیچ کس ظلم و ستمی نمی شود» (ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 162

(آیه 162)- آنها که در جهاد شرکت نکردند! در آیات گذشته در جوانب مختلف جنگ احد و نتایج آن بحث شد.

اکنون نوبت منافقان و مؤمنان سست ایمانی است که به پیروی از آنها در میدان جنگ حضور نیافتند، آیه مورد بحث سرنوشت آنها را تشریح می کند

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 3402

و می گوید: «آیا کسانی که فرمان خدا را اطاعت کردند و از خشنودی او پیروی نمودند، همانند کسانی هستند که به سوی خشم خدا باز گشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان کار آنها، زشت و ناراحت کننده است» (أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ).

سوره آل عمران(3): آیه 163

(آیه 163)- در این آیه می فرماید: «هر یک از آنها (منافقان و مجاهدان) برای خود درجه و موقعیتی در پیشگاه خدا دارند» (هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند نسبت به اعمال همه آنها بیناست» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ).

و به خوبی می داند هر کس طبق نیت و ایمان و عمل خود شایسته کدامین درجه است.

سوره آل عمران(3): آیه 164

(آیه 164)- بزرگترین نعمت خداوند! در این آیه، سخن از بزرگترین نعمت الهی یعنی نعمت «بعثت پیامبر اسلام» به میان آمده است و در حقیقت، پاسخی است به سؤالاتی که در ذهن بعضی از تازه مسلمانان، بعد از جنگ احد خطور می کرد، که چرا ما این همه گرفتار مشکلات و مصائب شویم؟ قرآن به آنها می گوید: «خداوند بر مؤمنان منت گذارد (نعمت بزرگی بخشید) هنگامی که در میان آنها پیامبری برانگیخت» (لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا).

سپس می فرماید: یکی از مزایای این پیامبر این است که: «او از جنس خود آنها و از نوع بشر است» (مِنْ أَنْفُسِهِمْ).

سپس می گوید: این پیامبر سه برنامه مهم را در باره آنها اجرا می کند نخست این که «آیات پروردگار را بر آنها بخواند و (دیگر این که) آنان را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند» (یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

تعلیم، یعنی وارد ساختن حقایق دین در درون جان آنها و به دنبال آن تزکیه نفوس و تربیت ملکات اخلاقی و انسانی و از آنجا که هدف اصلی و نهایی تربیت است در آیه، قبل از تعلیم ذکر شده، در حالی که از نظر ترتیب طبیعی، تعلیم بر

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 3403

تربیت مقدم است.

مردم دنیا بویژه مردم جزیره العرب در زمان بعثت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در ضلالت و گمراهی روشنی بودند، سیه روزی و بدبختی، جهل و نادانی، و آلودگیهای گوناگون معنوی در آن عصر، تمام نقاط جهان را فرا گرفته بود، و این وضع نابسامان بر کسی پوشیده نبود.

سوره آل عمران(3): آیه 165

(آیه 165)- بررسی دیگری روی جنگ احد! جمعی از مسلمانان از نتایج دردناک جنگ، غمگین و نگران بودند، خداوند در این آیه سه نکته را به آنها گوشزد می کند.

1- شما نباید از نتیجه یک جنگ نگران باشید، بلکه همه برخوردهای خود را با دشمن روی هم محاسبه کنید «اگر به شما در این میدان، مصیبتی رسید در میدان دیگر (میدان جنگ بدر) دو برابر آن را به دشمن وارد ساختید» (أَ وَ لَمَّا أَصابَتْکُمْ مُصِیبَهٌ قَدْ أَصَبْتُمْ مِثْلَیْها).

زیرا آنها در احد هفتاد نفر از شما را شهید کردند، در حالی که هیچ اسیر نگرفتند ولی شما در بدر هفتاد نفر از آنها را به قتل رساندید و هفتاد نفر را اسیر کردید.

2- «شما می گویید: این مصیبت از کجا دامنگیرتان شد» (قُلْتُمْ أَنَّی هذا).

ولی «ای پیامبر! به آنها بگو: این مصیبت از وجود خود شما سر چشمه گرفته و عوامل شکست را باید در خودتان جستجو کنید» (قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِکُمْ).

3- شما نباید از آینده، نگران باشید «زیرا خداوند بر همه چیز قادر و تواناست» و اگر نقاط ضعف خود را جبران کنید، مشمول حمایت او خواهید شد (إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 166

(آیه 166)- باید صفوف مشخص شود! آیه مورد بحث این نکته را تЙØѠمی دهد که هر مصیبتی (مانند مصیبت احد) که پیش می آید علاوه بر این که بدون علت نیست وسیله آزمایشی است برای جدا شدن صفوف مجاهدان راستین از منافقان و یا افراد سست ایمان، لذا در قسمت اول آیه می فرماید: «آنچه در روز احد آن روز که جمعیت مسلمانان با بت پرستان به هم در آویختند بر شما وارد شد به

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 3404

فرمان خدا بود و طبق خواست و اراده او صورت گرفت» (وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ).

منظور از «اذن الله» (فرمان خدا) همان اراده و مشیت اوست که به صورت قانون علیت در عالم هستی منعکس شده است.

و در پایان آیه می فرماید: یکی دیگر از آثار این جنگ، این بود که: «صفوف مؤمنان و منافقان از هم مشخص شود و افراد با ایمان از سست ایمان شناخته گردند» (وَ لِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 167

(آیه 167)- در این آیه به اثر دیگری اشاره کرده، می فرماید: «تا کسانی که نفاق ورزیدند شناخته شوند» (وَ لِیَعْلَمَ الَّذِینَ نافَقُوا).

سپس قرآن گفتگویی که میان بعضی از مسلمانان و منافقین، قبل از جنگ رد و بدل شد به این صورت بیان می کند: بعضی از مسلمانان (که طبق نقل ابن عباس «عبد اللّه بن عمر بن حزام» بوده است) هنگامی که دید «عبد اللّه بن ابی سلول» با یارانش خود را از لشکر اسلام کنار کشیده و تصمیم بازگشت به مدینه دارند «گفت: بیایید یا به خاطر خدا و در راه او پیکار کنید و یا لا اقل در برابر خطری که وطن و خویشان شما را تهدید می کند دفاع نمایید» (وَ قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا).

ولی آنها به یک بهانه واهی دست زدند و «گفتند: ما اگر می دانستیم جنگ می شود بی گمان از شما پیروی می کردیم» (قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناکُمْ).

اینها بهانه ای بیش نبود، هم وقوع جنگ حتمی بود و هم مسلمانان در آغاز پیروز شدند و اگر شکستی دامنگیرشان شد، بر اثر اشتباهات و خلافکاریهای خودشان بود، خداوند می گوید: آنها دروغ می گفتند: «آنها در آن روز به کفر نزدیکتر از ایمان بودند» (هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمانِ).

از جمله فوق استفاده می شود که کفر و ایمان دارای درجاتی است که به عقیده و طرز عمل انسان بستگی دارد.

«آنها به زبان چیزی می گویند که در دل ندارند» (یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 3405

آنها به خاطر لجاجت روی پیشنهاد خود، دائر به جنگ کردن در خود مدینه، و با ترس از ضربات دشمن و یا بی علاقگی به اسلام از شرکت در میدان جنگ خودداری کردند.

«ولی خداوند به آنچه منافقان کتمان می کنند آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ).

هم در این جهان پرده از چهره آنان برداشته و قیافه آنها را به مسلمانان نشان می دهد و هم در آخرت به حساب آنها رسیدگی خواهد کرد.

سوره آل عمران(3): آیه 168

(آیه 168)- گفته های بی اساس منافقان! منافقان علاوه بر این که خودشان از جنگ احد کناره گیری کردند به هنگام بازگشت مجاهدان زبان به سرزنش آنها گشودند قرآن در این آیه به گفتار بی اساس آنها پاسخ می دهد و می گوید: «آنها که از جنگ کناره گیری کردند و در باره برادران خود گفتند اگر از ما اطاعت کرده بودند هیچ گاه کشته نمی شدند، به آنها بگو: اگر قادر به پیش بینی حوادث آینده هستید مرگ را از خودتان دور سازید اگر راست می گویید» (الَّذِینَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِکُمُ الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 169

(آیه 169)- زندگان جاوید! این آیه و دو آیه بعد از آن، بعد از حادثه احد نازل شده است. اما مضمون و محتوای آن تعمیم دارد و همه شهدا حتی شهدای بدر را که چهارده نفر بودند شامل می شود و در آن مقام شامخ و بلند شهیدان را یاد کرده و می گوید: «ای پیامبر! هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شدند مرده اند» (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً).

در اینجا روی سخن فقط به پیامبر است تا دیگران حساب خود را بکنند.

«بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند»! (بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ).

منظور از حیات و زندگی در اینجا همان حیات و زندگی برزخی است که ارواح در عالم پس از مرگ دارند و این اختصاصی به شهیدان ندارد، ولی از آنجا که شهیدان به قدری غرق مواهب حیات معنوی هستند که گویا زندگی سایر برزخیان

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 3406

در مقابل آنها چیزی نیست، تنها از آنها نام برده شده است.

سوره آل عمران(3): آیه 170

(آیه 170)- در این آیه به گوشه ای از مزایا و برکات فراوان زندگی برزخی شهیدان اشاره کرده و می فرماید: «آنها به خاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند» (فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).

خوشحالی دیگرشان به خاطر برادران مجاهد آنهاست، همان طور که قرآن می گوید: «و به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده اند (مجاهدان و شهیدان آینده، نیز) شادمانند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند) که نه ترسی بر آنهاست و نه غمی» از روز رستاخیز و حوادث وحشتناک آن (وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

سوره آل عمران(3): آیه 171

(آیه 171)- این آیه در حقیقت تأکید و توضیح بیشتری در باره بشارتهایی است که شهیدان بعد از کشته شدن دریافت می کنند «آنها از دو جهت خوشحال و مسرور می شوند: نخست از این جهت که نعمتهای خداوند را دریافت می دارند، نه تنها نعمتهای او بلکه فضل او (که همان افزایش و تکرار نعمت است) نیز شامل حال آنها می شود» (یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ).

دیگر این که «آنها می بینند که خدا پاداش مؤمنان را ضایع نمی کند» نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان راستینی که شربت شهادت ننوشیدند (وَ أَنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 172

(آیه 172)- غزوه حمراء الأسد: گفتیم در پایان جنگ احد، لشکر فاتح ابو سفیان، پس از پیروزی به سرعت راه مکه را پیش گرفتند، هنگامی که به سرزمین «روحاء» رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم به مراجعت به مدینه و نابود کردن باقیمانده مسلمانان گرفتند، این خبر به پیامبر رسید، فورا دستور داد لشکر احد خود را برای شرکت در جنگ دیگری آماده کنند این خبر به لشکر قریش رسید و از این مقاومت عجیب به وحشت افتادند! در این موقع جریان دیگری روحیه آنها را ضعیفتر ساخت، و آن این که یکی از مشرکان به نام «معبد الخزاعی» مشاهده وضع پیامبر و یارانش او را به سختی

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 3407

تکان داد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: مشاهده وضع شما برای ما بسیار ناگوار است. این سخن را گفت و از آنجا گذشت و در سرزمین «روحاء» به لشکر ابو سفیان رسید، ابو سفیان از او در باره پیامبر اسلام سؤال کرد، او در جواب گفت: محمد را دیدم با لشکری انبوه در تعقیب شما هستند! ابو سفیان و یاران او تصمیم به عقب نشینی گرفتند، و از جمعی از قبیله عبد القیس که از آنجا می گذشتند خواهش کردند که به پیامبر اسلام خبر برسانند که ابو سفیان و بت پرستان قریش با لشکر انبوهی به سوی مدینه می آیند تا بقیه یاران پیامبر را از پای در آورند.

هنگامی که این خبر به پیامبر و مسلمانان رسید، گفتند: حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ «خدا ما را کافی است و او بهترین مدافع ما است».

اما هر چه انتظار کشیدند خبری از لشکر دشمن نشد، لذا پس از سه روز توقف، به مدینه بازگشتند. این آیه و دو آیه بعد، اشاره به این ماجرا می کند، و می گوید:

«آنها که دعوت خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را اجابت کردند و بعد از آن همه جراحاتی که روز احد پیدا نمودند (آماده شرکت در جنگ دیگری با دشمن شدند) از میان این افراد برای آنها که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند (یعنی با نیت پاک و اخلاص کامل در میدان شرکت کردند) پاداش بزرگی خواهد بود» (الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 173

(آیه 173)- در این آیه یکی از نشانه های زنده پایمردی و استقامت آنها را به این صورت بیان می کند «اینها همان کسانی بودند که جمعی از مردم (اشاره به کاروان عبد القیس و به روایتی اشاره به نعیم بن مسعود است که آورنده این خبر بودند) به آنها گفتند: لشکر دشمن اجتماع کرده و آماده حمله اند، از آنها بترسید اما آنها نترسیدند، بلکه بعکس بر ایمان آنها افزوده شد و گفتند: خدا ما را کافی است و او بهترین حامی است» (الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ).

سوره آل عمران(3): آیه 174

(آیه 174)- به دنبال آن ایمان و پایمردی آشکار، قرآن در این آیه نتیجه

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 3408

عمل آنها را بیان کرده، چنین می گوید: «آنها از این میدان، با نعمت و فضل پروردگار برگشتند» (فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَهٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ).

سپس به عنوان تأکید می فرماید: «آنها در این جریان، کوچکترین ناراحتی ندیدند» (لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ). با این که «خشنودی خدا را به دست آوردند و از فرمان او متابعت کردند» (وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ). «و خداوند، فضل و انعام بزرگی دارد که در انتظار مؤمنان واقعی و مجاهدان راستین است» (وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِیمٍ).

سوره آل عمران(3): آیه 175

(آیه 175)- این آیه دنباله آیاتی است که در باره غزوه «حمراء الاسد» نازل گردید و در آن می فرماید: «این فقط شیطان است که پیروان خود را (با سخنان و شایعات بی اساس) می ترساند از آنها نترسید و تنها از من بترسید اگر ایمان دارید» (إِنَّما ذلِکُمُ الشَّیْطانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیاءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

تعبیر از نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس به شیطان یا به خاطر این است که عمل آنها به راستی عمل شیطانی بود و یا منظور از شیطان، خود این اشخاص می باشند و این از مواردی است که شیطان بر مصداق انسانی آن گفته شده.

بنابراین معنی آیه چنین است: عمل نعیم بن مسعود و یا کاروان عبد القیس فقط یک عمل شیطانی است که برای ترساندن دوستان شیطان صورت گرفته.

سوره آل عمران(3): آیه 176

(آیه 176))- تسلیت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این آیه روی سخن به پیامبر است و به دنبال حادثه دردناک احد خداوند او را تسلیت داده، می گوید: «ای پیامبر! از این که می بینی جمعی در راه کفر بر یکدیگر پیشی می گیرند، و گویا با هم مسابقه گذاشته اند، هیچ گاه غمگین مباش» (وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ).

«زیرا، آنها هرگز هیچ گونه زیانی به خداوند نمی رسانند» (إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً).

اصولا نفع و ضرر برای موجوداتی است که وجودشان از خودشان نیست اما خداوند ازلی و ابدی که از هر جهت بی نیاز است کفر و ایمان مردم کوششها و تلاشهای آنها در این راه چه اثری برای خداوند می تواند داشته باشد؟

و اگر می بینی آنها به اراده خود راه کفر را در پیش می گیرند «خدا می خواهد

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 3409

(آنها را در این راه، آزاد بگذارد و چنان به سرعت راه کفر را بپویند) که کمترین بهره ای در آخرت نداشته باشند، بلکه عذاب عظیم در انتظار آنها باشد» (یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 177

(آیه 177))- در این آیه مطلب را بطور وسیعتر، عنوان کرده و می فرماید: نه تنها افرادی که به سرعت در راه کفر، پیش می روند چنین هستند «بلکه تمام کسانی که به نوعی راه کفر را پیش گرفته اند و ایمان را از دست داده و در مقابل آن، کفر خریداری نموده اند، هرگز به خدا زیان نمی رسانند» و زیان آن، دامنگیر خودشان می شود (إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیْمانِ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً).

و در پایان آیه می فرماید: «آنها عذاب دردناکی دارند» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 178

(آیه 178))- سنگین بارها! این آیه نیز بحثهای مربوط به حادثه احد و حوادث بعد از آن را تکمیل می کند زیرا، یک جا روی سخن را به پیامبر و در جای دیگر به مؤمنان و در اینجا روی سخن به مشرکان است و در باره سرنوشت شومی که در پیش دارند سخن می گوید، و می فرماید: «گمان نکنند آنهایی که کافر شدند، مهلتی که به ایشان می دهیم برای آنها خوب است» (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ).

سپس می فرماید: «بلکه مهلت می دهیم تا به گناه و طغیان خود بیفزایند» (إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً).

و در پایان آیه به سرنوشت آنها اشاره کرده می فرماید: «و برای آنها عذاب خوار کننده ای است» (وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ).

آیه فوق به آنها اخطار می کند که هرگز نباید امکاناتی را که خدا در اختیارشان گذاشته و پیروزیهایی که گاهگاه نصیبشان می شود و آزادی عملی که دارند دلیل بر این بگیرند که افرادی صالح و درستکار هستند و یا نشانه ای از خشنودی خدا نسبت به خودشان فکر کنند.

ضمنا، آیه فوق به این سؤال که در ذهن بسیاری وجود دارد، پاسخ می گوید که چرا جمعی از ستمگران و افراد گنهکار و آلوده این همه غرق نعمتند و مجازات

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 3410

نمی بینند. قرآن می گوید: اینها افراد غیر قابل اصلاحی هستند که طبق سنت آفرینش و اصل آزادی اراده و اختیار به حال خود واگذار شده اند، تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حد اکثر مجازات شوند.

سوره آل عمران(3): آیه 179

(آیه 179))- مسلمانان تصفیه می شوند! قبل از حادثه احد موضوع «منافقان» زیاد مطرح نبود، اما بعد از شکست احد و آماده شدن زمینه برای فعالیت منافقان، مسلمانان فهمیدند دشمنانی خطرناکتر دارند و این یکی از نتایج حادثه احد بود.

آیه مورد بحث که آخرین آیه ای است که در اینجا از حادثه احد بحث می کند این حقیقت را به صورت یک قانون کلی بیان نموده و می گوید: «چنین نبود که خداوند مؤمنان را به همان صورت که شما هستید واگذارد (و آنها را تصفیه نکند) مگر آن که ناپاک را از پاک متمایز و جدا سازد» (ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ).

این یک حکم عمومی است که هر کس ادعای ایمان کند به حال خود رها نمی شود بلکه با آزمایشهای پی در پی خداوند، بالاخره اسرار درون او فاش می گردد.

در اینجا ممکن بود سؤالی مطرح شود و آن این که خدا که از اسرار درون همه کس آگاه است چه مانعی دارد که مردم را از وضع آنها آگاه کند و از طریق علم غیب، مؤمن از منافق شناخته شود.

قسمت دوم آیه به این سؤالات پاسخ می گوید که: «هیچ گاه خداوند اسرار پنهانی و علم غیب را در اختیار شما نخواهد گذارد» (وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ).

زیرا آگاهی بر اسرار نهانی مشکلی را برای مردم حل نمی کند بلکه باعث از هم پاشیدن پیوندهای اجتماعی و از بین رفتن تلاش و کوشش در میان توده مردم می گردد.

و از همه مهمتر این که باید ارزش اشخاص از طریق اعمال آنها روشن گردد.

سپس پیامبران خدا را، از این حکم استثناء کرده و می فرماید: «خداوند هر زمان بخواهد از میان پیامبرانش، کسانی را انتخاب می کند و گوشه ای از «علم غیب»

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 3411

بی پایان خود و اسرار درون مردم را که شناخت آن برای تکمیل رهبری آنها لازم است در اختیار آنان قرار می دهد» (وَ لکِنَّ اللَّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ).

منظور از «مشیت» و خواست خدا، همان «اراده آمیخته با حکمت» است یعنی خدا هر کس را شایسته ببیند و حکمتش اقتضا کند، به اسرار غیب آگاه می سازد.

در پایان آیه، خاطر نشان می سازد، اکنون که میدان زندگی میدان آزمایش و جدا سازی پاک از ناپاک و مؤمن از منافق است، پس شما برای این که از این بوته آزمایش، خوب به درآیید «به خدا و پیامبران او ایمان آورید» (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ).

اما تنها به ایمان آوردن اکتفا نمی کند و می فرماید «اگر ایمان بیاورید و تقوا پیشه کنید، اجر و پاداش بزرگ در انتظار شماست» (وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَکُمْ أَجْرٌ عَظِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 180

(آیه 180))- طوق سنگین اسارت! این آیه سرنوشت بخیلان را در روز رستاخیز، توضیح می دهد، همانها که در جمع آوری و حفظ ثروت می کوشند و از انفاق کردن در راه بندگان خدا، خود داری می کنند.

گر چه در آیه، نامی از زکات و حقوق واجب مالی برده نشده، ولی در روایات اهل بیت علیهم السّلام و گفتار مفسران، آیه به مانعان زکات تخصیص داده شده است.

آیه می گوید: «افرادی که بخل می ورزند و از آنچه خداوند از فضل خود به آنها داده در راه او نمی دهند، تصور نکنند به سود آنهاست، بلکه این کار به زیان آنها تمام می شود» (وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ).

«بلکه (بر خلاف تصور آنها) این کار به زیان آنها تمام می شود» (بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ).

سپس سرنوشت آنها را در رستاخیز، چنین توصیف می کند: «به زودی در روز قیامت آنچه (اموالی) را که نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی در گردنشان می افکنند» (سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

از این جمله استفاده می شود، اموالی که حقوق واجب آن، پرداخت نشده

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 3412

و اجتماع از آن بهره ای نگرفته است و تنها در مسیر هوسهای فردی و گاهی مصارف جنون آمیز به کار گرفته شده و یا بی دلیل روی هم انباشته گردیده، همانند سایر اعمال زشت انسان، در روز رستاخیز طبق قانون «تجسم اعمال» تجسم می یابد. و به صورت عذاب دردناکی در خواهد آمد.

سپس آیه اشاره به یک نکته دیگر می کند، و می گوید: این اموال چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود بالاخره از صاحبان آن جدا خواهد شد «و خداوند وارث همه میراثهای زمین و آسمان خواهد بود» (وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

اکنون که چنین است چه بهتر که پیش از جدا شدن از آنها، از برکات معنوی آن بهره مند گردند، نه تنها از حسرت و مسؤولیت آن! و در پایان آیه می فرماید: «خدا از اعمال شما آگاه است» (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ).

بنابراین، اگر بخل بورزید می داند و اگر در راه کمک به جامعه انسانی از آن استفاده کنید آن را نیز می داند و به هر کس پاداش مناسبی خواهد داد.

سوره آل عمران(3): آیه 181
اشاره

(آیه 181))

شأن نزول:

این آیه و آیه بعد در باره توبیخ و سرزنش یهود نازل شده است. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نامه ای به یهود «بنی قینقاع» نوشت و در طی آن، آنها را به انجام نماز و پرداخت زکات، و دادن قرض به خدا (منظور از این جمله انفاق در راه خداست که برای تحریک حد اکثر عواطف مردم از آن چنین تعبیر شده است) دعوت نمود.

فرستاده پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به خانه ای که مرکز تدریس مذهبی یهودیان بود و بیت المدارس نام داشت وارد شد، و نامه را به دست «فنحاص» دانشمند بزرگ یهود داد، او پس از مطالعه نامه، با لحن استهزا آمیزی گفت: اگر سخنان شما راست باشد، باید گفت: خدا فقیر است و ما غنی و بی نیاز! زیرا اگر او فقیر نبود، از ما قرض نمی خواست! به علاوه محمد صلّی اللّه علیه و آله معتقد است، خدا شما را از رباخواری نهی کرده، در

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 3413

حالی که خود او در برابر انفاقها به شما وعده ربا و فزونی می دهد! ولی بعدا «فنحاص» انکار کرد چنین سخنانی را گفته باشد در این موقع این دو آیه نازل گشت.

تفسیر:

در این آیه می گوید: «خدا سخن کفرآمیز آنان (یهود) را که گفتند:

خداوند فقیر است و ما غنی هستیم شنید» (لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ).

بنابراین، انکار آنها بیهوده است، سپس می گوید: نه تنها سخنان آنها را می شنویم «بلکه همه آنها را خواهیم نوشت و (همچنین) به قتل رسانیدن پیامبران را به ناحق» می نویسیم (سَنَکْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ).

ثبت و حفظ اعمال آنها برای این است که روز رستاخیز آن را در برابر آنها قرار می دهیم «و می گوییم اکنون نتیجه اعمال خود را به صورت عذاب سوزان بچشید» (وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ).

سوره آل عمران(3): آیه 182

(آیه 182))- در این آیه می افزاید: «این عذاب دردناک (که هم اکنون، تلخی آن را می چشید) نتیجه اعمال خود شماست، این شما بودید که به خود ستم کردید، خدا هرگز به کسی ستم نخواهد کرد» (ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ).

اصولا اگر امثال شما جنایتکاران، مجازات اعمال خود را نبینید و در ردیف نیکوکاران قرار گیرید، این نهایت ظلم است و اگر خدا، چنین نکند «بِظَلَّامٍ» (بسیار ظلم کننده) خواهد بود.

سوره آل عمران(3): آیه 183
اشاره

(آیه 183)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: جمعی از بزرگان یهود به حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: تو ادعا می کنی که خداوند تو را به سوی ما فرستاده و کتابی هم بر تو نازل کرده است، در حالی که خداوند در تورات از ما پیمان گرفته است به کسی که ادعای نبوت کند، ایمان نیاوریم مگر این که برای ما حیوانی را قربانی کند و آتش (صاعقه ای) از آسمان بیاید و آن را بسوزاند اگر تو نیز چنین کنی ما به تو ایمان خواهیم آورد، این دو آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 3414

تفسیر:

بهانه جویی یهود- یهود، برای این که از قبول اسلام، سر باز زنند، بهانه های عجیبی می آوردند از جمله همان است که در شأن نزول، به آن اشاره شد، آنها می گفتند: «خداوند از ما پیمان گرفته که دعوت هیچ پیامبری را نپذیریم، تا برای ما قربانی بیاورد که آتش، آن را بخورد» (الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ).

سپس می افزاید: در پاسخ این بهانه جوییها به آنها «بگو: گروهی از پیامبران بنی اسرائیل پیش از من آمدند و نشانه های روشنی با خود آوردند و حتی چنین قربانی برای شما آوردند اگر راست می گویید چرا به آنها ایمان نیاوردید و چرا آنها را کشتید» اشاره به زکریا و یحیی و جمع دیگری از پیامبران بنی اسرائیل است که به دست خود آنان به قتل رسیدند (قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سوره آل عمران(3): آیه 184

(آیه 184))- در این آیه خداوند پیامبر خود را دلداری می دهد، می فرماید:

«پس اگر (این بهانه جویان) تو را تکذیب کنند (چیز تازه ای نیست) رسولان پیش از تو (نیز) تکذیب شدند» (فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ).

«در حالی که آن پیامبران، هم نشانه های روشن و معجزات آشکار با خود داشتند» (جاؤُ بِالْبَیِّناتِ). «و هم نوشته های متین و محکم و کتاب روشنی بخش آورده بودند» (وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ).

سوره آل عمران(3): آیه 185

(آیه 185))- قانون عمومی مرگ! این آیه نخست اشاره به قانونی می کند که حاکم بر تمام موجودات زنده جهان است و می گوید: «تمام زندگان خواه و ناخواه روزی مرگ را خواهند چشید» (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ).

گر چه بسیاری از مردم مایلند، که فناپذیر بودن خود را فراموش کنند، ولی این واقعیتی است که اگر ما آن را فراموش کنیم، آن هرگز ما را فراموش نخواهد کرد.

سپس می گوید: بعد از زندگی این جهان، مرحله پاداش و کیفر اعمال شروع می شود «و شما پاداش خود را بطور کامل در روز قیامت خواهید گرفت» (وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 3415

سپس اضافه می کند: «کسانی که از تحت تأثیر جاذبه آتش دوزخ دور شوند و داخل در بهشت گردند، نجات یافته، و محبوب و مطلوب خود را پیدا کرده اند» (فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فازَ).

گویا دوزخ با تمام قدرتش انسانها را به سوی خود جذب می کند، و راستی عواملی که انسان را به سوی آن می کشاند جاذبه عجیبی دارند. آیا هوسهای زود گذر، لذات جنسی نامشروع، مقامها و ثروتهای غیر مباح، برای هر انسانی جاذبه ندارد؟! در جمله بعد بحث گذشته را تکمیل می کند، می گوید: «و زندگی دنیا چیزی جز تمتع و بهره برداری غرورآمیز نیست» (وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ).

مهم این است که جهان ماده و لذات آن هدف نهایی انسان قرار نگیرد، و گر نه استفاده از جهان ماده و مواهب آن به عنوان یک وسیله برای نیل به تکامل انسانی، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه لازم و ضروری می باشد.

سوره آل عمران(3): آیه 186
اشاره

(آیه 186)

شأن نزول:

هنگامی که مسلمانان، از مکّه به مدینه مهاجرت نمودند و از خانه و زندگی خود دور شدند مشرکان دست تجاوز به اموال آنها دراز کرده و به تصرف خود در آوردند.

و به هنگامی که به مدینه آمدند، در آنجا گرفتار بدگویی و آزار یهودیان مدینه شدند، مخصوصا یکی از آنان به نام کعب بن اشرف شاعری بدزبان و کینه توز بود که پیوسته پیامبر و مسلمانان را به وسیله اشعار خود هجو می کرد، حتی زنان و دختران مسلمان را موضوع غزلسرایی و عشقبازی خود قرار می داد. خلاصه کار وقاحت را به جایی رسانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به ناچار دستور قتل او را صادر کرد، و به دست مسلمانان کشته شد.

تفسیر:

از مقاومت خسته نشوید- این آیه در حقیقت هشدار و آماده باشی است به همه مسلمانان که گمان نکنند حوادث سخت زندگی آنها، پایان یافته و یا مثلا با کشته شدن کعب بن اشرف، شاعر بدزبان و آشوب طلب، دیگر ناراحتی و زخم زبان از دشمن نخواهند دید، نخست می فرماید: «شما در جان و مالتان

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 3416

مورد آزمایش قرار خواهید گرفت» (لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ).

در جمله بعد می گوید: «بطور مسلم در آینده از اهل کتاب (یهود و نصاری) و مشرکان سخنان ناراحت کننده فراوانی خواهید شنید» (وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً).

سپس قرآن به وظیفه ای که مسلمانان در برابر این گونه حوادث سخت و دردناک دارند اشاره کرده و می گوید: «اگر استقامت به خرج دهید، شکیبا باشید، و تقوی و پرهیزکاری پیشه کنید، این از کارهایی است که (نتیجه آن روشن است و لذا) هر انسان عاقلی باید تصمیم انجام آن را بگیرد» (وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ).

تقارن «صبر» و «تقوا» در آیه گویا اشاره به این است که بعضی افراد در عین استقامت و شکیبایی، زبان به ناشکری و شکایت باز می کنند، ولی مؤمنان واقعی صبر و استقامت را همواره با تقوا می آمیزند، و از این امور دورند.

سوره آل عمران(3): آیه 187

(آیه 187))- به دنبال ذکر پاره ای از خلافکاریهای اهل کتاب، این آیه به یکی دیگر از اعمال زشت آنها که مکتوم ساختن حقایق بوده اشاره می کند، و می گوید:

«به یاد آور زمانی را که خداوند از اهل کتاب پیمان گرفت که آیات کتاب را برای مردم آشکار سازید، و هرگز آن را کتمان نکنید» (وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ).

اما با این همه در این پیمان محکم الهی خیانت کردند و حقایق کتب آسمانی را کتمان نمودند و لذا می گوید: «آنها کتاب خدا را پشت سر انداختند» (فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ).

در جمله بعد اشاره به دنیا پرستی شدید و انحطاط فکری آنها می کند و می گوید: «آنها با این کار تنها بهای ناچیزی به دست آوردند و چه بد متاعی خریدند» (وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ).

آیه فوق گر چه در باره دانشمندان اهل کتاب (یهود و نصاری) وارد شده ولی در حقیقت اخطاری به تمام دانشمندان و علمای مذهبی است که آنها موظفند در

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 3417

تبیین و روشن ساختن فرمانهای الهی و معارف دینی بکوشند و خداوند از همه آنها پیمان مؤکدی در این زمینه گرفته است.

سوره آل عمران(3): آیه 188
اشاره

آیه 188

شأن نزول:

نقل کرده اند: جمعی از یهود به هنگامی که آیات کتب آسمانی خویش را تحریف و کتمان می کردند، از این عمل خود بسیار شاد و مسرور بودند، و در عین حال دوست می داشتند که مردم آنها را عالم و دانشمند و حامی دین و وظیفه شناس بدانند، آیه نازل شد و به پندار غلط آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

از خود راضیها- این آیه در پاسخ جمعی از دانشمندان یهود که آیات خدا را تحریف می کردند می فرماید: «گمان مبر آنها که از اعمال (زشت) خود خوشحالند، و دوست دارند، در برابر کار (نیکی) که انجام نداده اند، از آنها تقدیر شود گمان مبر که ایشان از عذاب پروردگار بدورند، و نجات خواهند یافت» بلکه نجات برای کسانی است که از کار بد خود شرمنده اند (لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَهٍ مِنَ الْعَذابِ).

در پایان آیه می گوید: نه تنها این گونه اشخاص از خود راضی و مغرور اهل نجات نیستند، بلکه «عذاب دردناکی در انتظار آنهاست» (وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره آل عمران(3): آیه 189

(آیه 189))- در این آیه که بشارتی است برای مؤمنان و تهدیدی است نسبت به کافران، می فرماید: «و حکومت آسمانها و زمین از آن خداست، و خداوند بر همه چیز قادر است» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

یعنی، دلیلی ندارد که مؤمنان برای پیشرفت خود از راههای انحرافی وارد شوند، آنها می توانند در پرتو قدرت خداوند با استفاده از طرق مشروع و صحیح به پیشروی خود ادامه دهند.

سوره آل عمران(3): آیه 190

(آیه 190))- روشن ترین راه خداشناسی! آیات قرآن تنها برای خواندن نیست، بلکه برای فهم و درک مردم نازل شده و تلاوت و خواندن آیات مقدمه ای است، برای اندیشیدن، لذا در آیه مورد بحث اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین کرده و می گوید: «در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه های روشنی برای صاحبان خرد و اندیشمندان است» (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 3418

وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ)

سوره آل عمران(3): آیه 191

(آیه 191))- نقشه دلربا و شگفت انگیز این جهان آنچنان قلوب صاحبان خرد را به خود جذب می کند که در جمیع حالات به یاد پدید آوردنده این نظام و اسرار شگرف آن می باشند لذا آیه شریفه می فرماید: «خردمندان آنها هستند که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند» (الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

یعنی همیشه و در همه حال غرق این تفکر حیات بخشند.

لذا خردمندان، با توجه به این حقیقت، این زمزمه را سر می دهند که:

«خداوندا! این (دستگاه با عظمت) را بیهوده، نیافریده ای» و همه روی حکمت و هدف صحیحی آفریده شده (رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا).

در این موقع متوجه مسؤولیتهای خود می شوند، و از خدا تقاضای توفیق انجام آنها را می طلبند، تا از کیفر او در امان باشند و لذا می گویند: «خداوندا! تو منزه و پاکی ما را از عذاب آتش نگاهدار» (سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ).

سوره آل عمران(3): آیه 192

(آیه 192))- «بار الها! هر که را تو (بر اثر اعمالش) به دوزخ افکنی او را خوار و رسوا ساخته ای، و برای افراد ستمگر، یاوری نیست» (رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ).

از این آیه استفاده می شود که دردناکترین عذاب رستاخیز، همان رسوایی در پیشگاه خدا و بندگان خداست.

سوره آل عمران(3): آیه 193

(آیه 193)- صاحبان عقل و خرد، پس از دریافت هدف آفرینش، این نکته را نیز متوجه می شوند، که این راه پرفراز و نشیب را بدون رهبران الهی، هرگز نمی توانند بپیمایند. لذا همواره منتظر شنیدن صدای منادیان ایمان هستند و تا نخستین ندای آنها را بشنوند به سرعت به سوی آنها می شتابند، و با تمام وجود ایمان می آورند و به پیشگاه پروردگار خود عرض می کنند: «بار الها! ما صدای منادی توحید را شنیدیم که ما را دعوت به سوی ایمان به پروردگارمان می کرد، و به

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 3419

دنبال آن ایمان آوردیم» (رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا).

بار الها! اکنون ما با تمام وجود خود ایمان آوردیم، اما از آنجا که در معرض وزش توفانهای شدید غرایز گوناگون قرار داریم، گاهی لغزشهایی از ما سر می زند و مرتکب گناهانی می شویم، «خداوندا! ما را ببخش و گناهان ما را بیامرز و لغزشهای ما را پوشیده دار و ما را با نیکان و در راه و رسم آنان، بمیران» (رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ).

سوره آل عمران(3): آیه 194

(آیه 194)- آنها در آخرین مرحله و پس از پیمودن راه توحید و ایمان به رستاخیز و اجابت دعوت پیامبران و انجام وظایف و مسؤولیتهای خویش از خدای خود تقاضا می کنند و می گویند اکنون که ما به پیمان خویش وفا کردیم «بار الها! آنچه را تو به وسیله پیامبرانت به ما وعده فرمودی (و مژده دادی) به ما مرحمت کن، و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو هر چه را وعده دهی تخلّف ناپذیر است» (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ).

پنج آیه فوق از فرازهای تکان دهنده قرآن است که مجموعه ای از معارف دینی آمیخته با لحن لطیف مناجات و نیایش، در شکل یک نغمه آسمانی می باشد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز دستور داده شده که هر کس برای نماز شب بر می خیزد این آیات را تلاوت کند.

سوره آل عمران(3): آیه 195
اشاره

(آیه 195)

شأن نزول:

این آیه دنباله آیات پیشین در باره صاحبان عقل و خرد، و نتیجه اعمال آنها می باشد و در مورد نزول آن نقل شده که: «امّ سلمه» (یکی از همسران رسول خدا) خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: در قرآن از جهاد و هجرت و فداکاری مردان، فراوان بحث شده آیا زنان هم در این قسمت سهمی دارند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.

تفسیر:

نتیجه برنامه خردمندان- در پنج آیه گذشته، فشرده ای از ایمان و برنامه های عملی و درخواستهای صاحبان فکر و خرد و نیایشهای آنها بیان شد در این آیه می فرماید: «پروردگارشان و بلافاصله درخواستهای آنها را اجابت می کند» (فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 3420

و برای این که اشتباه نشود و ارتباط پیروزی و نجات آدمی با اعمال و کردار او قطع نگردد بلافاصله می فرماید: «من هرگز عمل هیچ عمل کننده ای از شما را ضایع نمی کنم» (أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ).

سپس برای این که تصور نشود که این وعده الهی اختصاص به دسته معینی دارد صریحا می فرماید: «این عمل کننده خواه مرد باشد یا زن، تفاوتی نمی کند» (مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی).

از اینجا روشن می شود این که پاره ای از افراد بی اطلاع گاهی اسلام را متهم می کنند که اسلام دین مردهاست نه زنها، چه اندازه از حقیقت دور است! زیرا همه شما در آفرینش به یکدیگر بستگی دارید «بعضی از شما از بعض دیگر تولد یافته اید» زنان از مردان و مردان از زنان (بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ).

در جمله بعد چنین نتیجه گیری می کند، می فرماید: «آنها که در راه خدا هجرت کردند، و از خانه های خود بیرون رانده شدند، و در راه من آزار دیدند، و جنگ کردند و کشته شدند، به یقین گناهانشان را می بخشم» (فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ).

سپس می فرماید: علاوه بر این که گناهان آنها را می بخشم، بطور مسلم «آنها را در بهشتی جای می دهم که از زیر درختان آن، نهرها در جریان است و مملو از انواع نعمتهاست» (وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«این پاداشی است که به پاس فداکاری آنها از ناحیه خداوند، به آنها داده می شود و بهترین پاداشها و اجرها در نزد پروردگار است» (ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ).

اشاره به این که پاداشهای الهی برای مردم این جهان بطور کامل قابل توصیف نیست همین اندازه باید بدانند که از هر پاداشی بالاتر است.

سوره آل عمران(3): آیه 196
اشاره

(آیه 196)

شأن نزول:

بسیاری از مشرکان مکه و یهودیان مدینه تجارت پیشه بودند، و در ناز و نعمت به سر می بردند در حالی که مسلمانان در آن زمان به خاطر شرایط خاص زندگی و از جمله مسأله مهاجرت از مکه به مدینه و محاصره

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 3421

اقتصادی از ناحیه دشمنان نیرومند، از نظر وضع مادی بسیار در زحمت بودند، و به عسرت زندگی می کردند، مقایسه این دو حالت این سؤال را برای بعضی طرح کرده بود که چرا افراد بی ایمان این چنین در ناز و نعمتند، اما افراد با ایمان در رنج و عذاب و فقر و پریشانی زندگی می کنند؟ آیه نازل شد و به این سؤال پاسخ گفت.

تفسیر:

یک سؤال ناراحت کننده- سؤالی که در شأن نزول بالا برای جمعی از مسلمانان عصر پیامبر، مطرح بود یک سؤال عمومی و همگانی برای بسیاری از مردم در هر عصر و زمان است، آنها غالبا زندگی مرفّه و پرناز و نعمت گردنکشان فراعنه و افراد بی بندوبار را، با زندگی پرمشقت جمعی از افراد با ایمان مقایسه می کنند، و گاهی این موضوع در افراد سست ایمان ایجاد شک و تردید می کند.

این سؤال اگر به دقت بررسی شود پاسخهای روشنی دارد که آیه مورد بحث به بعضی از آنها اشاره کرده است، می گوید: «رفت و آمد پیروزمندانه کافران در شهرهای مختلف هرگز تو را نفریبد» (لا یَغُرَّنَّکَ تَقَلُّبُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی الْبِلادِ).

سوره آل عمران(3): آیه 197

(آیه 197)- در این آیه می فرماید: «این پیروزیها و در آمدهای مادی بی قید و شرط، پیروزیهای زود گذر و اندکند» (مَتاعٌ قَلِیلٌ).

یعنی: پیروزیهای طغیانگران و ستمکاران ابعاد محدودی دارد، همانطور که محرومیتها و ناراحتیهای بسیاری از افراد با ایمان نیز محدود است.

سپس اضافه می کند: «به دنبال این پیروزیها عواقب شوم و مسؤولیتهای آن دامان آنها را خواهد گرفت و جایگاهشان دوزخ است چه جایگاه بد و آرامگاه نامناسبی» (ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ).

بنابراین نمی توان حال این دو را با هم مقایسه کرد، زیرا افراد بی ایمان از هر طریقی خواه مشروع یا نامشروع و حتی با مکیدن خون بی نوایان برای خود ثروت اندوزی می کنند در حالی که مؤمنان برای رعایت اصول حق و عدالت محدودیتهایی دارند و باید هم داشته باشند.

سوره آل عمران(3): آیه 198

(آیه 198)- در آیه قبل سر انجام افراد بی ایمان تشریح شده بود، و در این آیه پایان کار پرهیزکاران بیان می گردد، می فرماید: «ولی آنها که پرهیزکاری پیشه

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 3422

کردند (و برای رسیدن به سرمایه های مادی موازین حق و عدالت را در نظر گرفتند، و یا به خاطر ایمان به خدا از وطنهای خود آواره شدند و در محاصره اجتماعی و اقتصادی قرار گرفتند) در برابر این مشکلات، خداوند باغهایی از بهشت در اختیار آنان می گذارد که نهرهای آب از زیر درختان آن جاری است و جاودانه در آن می مانند» (لکِنِ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

سپس می افزاید: «باغهای بهشت با آن همه مواهب مادی نخستین وسیله پذیرایی از پرهیزکاران می باشد» (نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

و اما پذیرایی مهم و عالیتر همان نعمتهای روحانی و معنوی است که در پایان آیه به آن اشاره شده، می فرماید: «آنچه نزد خداست برای نیکان بهتر است» (وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ).

سوره آل عمران(3): آیه 199
اشاره

(آیه 199)

شأن نزول:

در سال نهم هجری در ماه رجب نجاشی وفات یافت، خبر درگذشت او با یک الهام در همان روز به پیامبر رسید، پیامبر به مسلمانان فرمود: حاضر شوید تا به پاس خدماتی که در حق مسلمانان کرده است بر او نماز گذاریم، آنگاه به قبرستان بقیع آمد و از دور بر او نماز گذاشت. بعضی از منافقان گفتند: محمد صلّی اللّه علیه و آله بر مردی کافری که هرگز او را ندیده است نماز می گذارد، و حال آن که آیین او را نپذیرفته است آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

این آیه در باره مؤمنان اهل کتاب است، و سخن از اقلیتی به میان می آورد که دعوت پیغمبر را اجابت کردند، و برای آنها پنج صفت ممتاز بیان می کند: 1- «و از اهل کتاب کسانی هستند که (از جان و دل) به خدا ایمان می آورند» (وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَمَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ).

2- «آنها به قرآن و آنچه بر شما مسلمانان نازل شده است، ایمان می آورند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ).

3- ایمان آنها به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در حقیقت از ایمان واقعی به کتاب آسمانی خودشان و بشاراتی که در آن آمده است سر چشمه می گیرد بنابراین: «آنها به آنچه بر خودشان نازل شده نیز ایمان دارند» (وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ).

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 3423

4- «آنها در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند» (خاشِعِینَ لِلَّهِ).

و همین خضوع آنهاست که انگیزه ایمان واقعی شده و میان آنها و تعصبهای جاهلانه، جدایی افکنده است.

5- «آنها هرگز آیات الهی را به بهای ناچیز نمی فروشند» (لا یَشْتَرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلًا).

با داشتن آن برنامه روشن و زنده و صفات عالی انسانی «اینها پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت» (أُولئِکَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ).

در پایان آیه می فرماید: «خداوند به سرعت حساب بندگان را رسیدگی می کند» (إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

بنابراین، نه نیکوکاران برای دریافت پاداش خود گرفتار مشکلی می شوند و نه مجازات بدکاران به تأخیر می افتد.

سوره آل عمران(3): آیه 200

(آیه 200)- این آیه آخرین آیه سوره آل عمران و محتوی یک برنامه جامع چهار ماده ای که ضامن سر بلندی و پیروزی مسلمین است، می باشد.

1- نخست روی سخن را به همه مؤمنان کرده و به اولین ماده این برنامه اشاره می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! در برابر حوادث ایستادگی کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا).

صبر و استقامت در برابر مشکلات و هوسها و حوادث، در حقیقت ریشه اصلی هر گونه پیروزی مادی و معنوی را تشکیل می دهد.

2- در مرحله دوم قرآن به افراد با ایمان دستور به استقامت در برابر دشمن می دهد و می فرماید: «و در برابر دشمنان نیز استقامت به خرج دهید» (وَ صابِرُوا).

3- در جمله بعد به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی می دهد و می فرماید: «از مرزهای خود، مراقبت به عمل آورید» (وَ رابِطُوا).

این دستور به خاطر آن است که مسلمانان هرگز گرفتار حملات غافلگیرانه دشمن نشوند. و در برابر حملات شیطان و هوسهای سرکش همیشه آماده و مراقب باشند.

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 3424

4- بالاخره در آخرین دستور که همچون چتری بر همه دستورهای سابق سایه می افکند، می فرماید: «و از خدا بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ).

سپس می گوید: «شاید رستگار شوید» (لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

یعنی شما در سایه به کار بستن این چهار دستور، می توانید رستگار شوید و با تخلف از آنها راهی به سوی رستگاری نخواهید داشت.

به هر حال اگر روح استقامت و پایمردی در مسلمانان زنده شود، اگر در برابر افزایش تلاش و کوشش دشمنان، مسلمانان تلاش و کوشش بیشتری از خود نشان دهند و پیوسته از مرزهای جغرافیایی و عقیده ای خود مراقبت نمایند و علاوه بر همه اینها با تقوای فردی و اجتماعی، گناه و فساد را از جامعه خود دور کنند پیروزی آنها تضمین خواهد شد.

پایان سوره آل عمران

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 3425

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 3426

سوره نساء
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 176 آیه است.

سوره نساء از نظر ترتیب نزول، بعد از سوره «ممتحنه» قرار دارد.

زیرا می دانیم ترتیب کنونی سوره های قرآن مطابق ترتیب نزول سوره ها نیست.

همچنین از نظر تعداد کلمات و حروف، این سوره طولانی ترین سوره های قرآن بعد از سوره «بقره» می باشد و نظر به این که بحثهای فراوانی در مورد احکام و حقوق زنان در آن آمده، به سوره «نساء» نامیده شده است.

محتوای سوره:

بحثهای مختلف این سوره عبارتند از:

1- دعوت به ایمان و عدالت و قطع رابطه دوستانه با دشمنان سرسخت.

2- قسمتی از سرگذشت پیشینیان برای آشنایی به سرنوشت جامعه های ناسالم.

3- حمایت از نیازمندان، مانند یتیمان.

4- قانون ارث بر اساس یک روش طبیعی و عادلانه.

5- قوانین مربوط به ازدواج و برنامه هایی برای حفظ عفت عمومی.

6- قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی.

7- معرفی دشمنان جامعه اسلامی و بیدارباش به مسلمانان در برابر آنها.

8- حکومت اسلامی و لزوم اطاعت از رهبر چنین حکومتی.

9- اهمیت هجرت و موارد لزوم آن.

فضیلت تلاوت این سوره:

پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله طبق روایتی فرمود: «هر کس

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 3427

سوره نساء را بخواند، گویا به اندازه هر مسلمانی که طبق مفاد این سوره ارث می برد، در راه خدا انفاق کرده است و همچنین پاداش کسی را که برده ای را آزاد کرده به او می دهند».

بدیهی است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن، منظور تنها خواندن آیات نیست بلکه خواندن، مقدمه ای است برای فهم و درک، و آن نیز به نوبه خود مقدمه ای است برای پیاده ساختن آن در زندگی فردی و اجتماعی.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

سوره نساء (4): آیه 1

(آیه 1)- مبارزه با تبعیضها! روی سخن در نخستین آیه این سوره به تمام افراد انسان است و آنها را دعوت به تقوی و پرهیزکاری می کند و می فرماید: «ای مردم از پروردگارتان بپرهیزید» (یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ).

سپس برای معرفی خدایی که نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به یکی از صفات او اشاره می کند که ریشه وحدت اجتماعی بشر است «آن خدایی که همه شما را از یک انسان پدید آورد» (الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ).

«نَفْسٍ واحِدَهٍ» اشاره به نخستین انسانی است که قرآن او را به نام آدم پدر انسانهای امروز معرفی کرده و تعبیر «بنی آدم» در آیات قرآن نیز اشاره به همین است.

سپس در جمله بعد می گوید: «همسر آدم را از او آفرید» (وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها).

و معنی آن این است که همسر آدم را از جنس او قرار داد نه از اعضای بدن او و طبق روایتی از امام باقر علیه السّلام، خلقت حوّا از یکی از دنده های آدم شدیدا تکذیب شده و تصریح شده که حوّا از باقیمانده خاک آدم آفریده شده است.

سپس در جمله بعد می فرماید: «خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانی به وجود آورد» (وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً).

از این تعبیر استفاده می شود که تکثیر نسل فرزندان آدم تنها از طریق آدم و همسرش صورت گرفته است و موجود دیگری در آن دخالت نداشته است.

سپس به خاطر اهمیتی که تقوا در ساختن زیر بنای یک جامعه سالم دارد

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 3428

مجددا در ذیل آیه مردم را به پرهیزکاری و تقوا دعوت می کند و می فرماید: «از خدایی بپرهیزید که در نظر شما عظمت دارد و به هنگامی که می خواهید چیزی از دیگری طلب کنید نام او را می برید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ).

و اضافه می کند: «از خویشاوندان خود و (قطع پیوند آنها) بپرهیزید» (وَ الْأَرْحامَ).

ذکر این موضوع در اینجا نشانه اهمیت فوق العاده ای است که قرآن برای صله رحم قائل است.

در پایان آیه می افزاید: «خداوند مراقب شماست» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً).

و تمام اعمال و نیات شما را می بیند و در ضمن نگهبان شما در برابر حوادث است.

سوره نساء (4): آیه 2
اشاره

(آیه 2)

شأن نزول:

شخصی از قبیله «بنی غطفان» برادر ثروتمندی داشت که از دنیا رفت، و او به عنوان سرپرستی از یتیمان برادر، اموال او را به تصرف در آورد، و هنگامی که برادرزاده به حدّ رشد رسید، از دادن حق او امتناع ورزید، موضوع را به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند، آیه نازل گردید، و مرد غاصب بر اثر شنیدن آن توبه کرد و اموال را به صاحبش بازگرداند و گفت: اعوذ باللّه من الحوب الکبیر: «به خدا پناه می برم از این که آلوده به گناه بزرگی شوم».

تفسیر:

خیانت در اموال یتیمان ممنوع- در هر اجتماعی بر اثر حوادث گوناگون پدرانی از دنیا می روند و فرزندان صغیری از آنها باقی می مانند.

در این آیه سه دستور مهم در باره اموال یتیمان داده شده است.

1- نخست دستور می دهد که: «اموال یتیمان را (به هنگامی که رشد پیدا کنند) به آنها بدهید» (وَ آتُوا الْیَتامی أَمْوالَهُمْ).

یعنی، تصرف شما در این اموال تنها به عنوان امین و ناظر است نه مالک.

2- دستور بعد برای جلوگیری از حیف و میلهایی است، که گاهی سرپرستهای یتیمان به بهانه این که تبدیل کردن مال به نفع یتیم است یا تفاوتی با هم ندارد، و یا اگر بماند ضایع می شود، اموال خوب و زبده یتیمان را بر می داشتند

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 3429

و اموال بد و نامرغوب خود را به جای آن می گذاشتند قرآن می گوید: «و هیچ گاه اموال پاکیزه آنها را با اموال ناپاک و پست خود تبدیل نکنید» (وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ).

3- «و اموال آنها را با اموال خود نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلی أَمْوالِکُمْ).

یعنی، اموال یتیمان را با اموال خود مخلوط نکنید بطوری که نتیجه اش تملّک همه باشد، و یا این که اموال بد خود را با اموال خوب آنها مخلوط نسازید که نتیجه اش پایمال شدن حق یتیمان باشد.

در پایان آیه، برای تأکید و اثبات اهمیت موضوع می فرماید: «این گونه تعدی و تجاوز به اموال یتیمان، گناه بزرگی است» (إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبِیراً)

سوره نساء (4): آیه 3
اشاره

(آیه 3)

شأن نزول:

قبل از اسلام معمول بود که بسیاری از مردم حجاز، دختران یتیم را به عنوان تکفّل و سرپرستی به خانه خود می بردند، و بعد با آنها ازدواج کرده و اموال آنها را هم تملک می کردند، و چون همه کار، دست آنها بود حتی مهریّه آنها را کمتر از معمول قرار می دادند، و هنگامی که کمترین ناراحتی از آنها پیدا می کردند به آسانی آنها را رها می ساختند.

در این هنگام آیه نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتی با دختران یتیم ازدواج کنند که عدالت را بطور کامل در باره آنها رعایت نمایند.

تفسیر:

در این آیه اشاره به یکی دیگر از حقوق یتیمان می کند و می فرماید:

«اگر می ترسید به هنگام ازدواج با دختران یتیم رعایت حق و عدالت را در باره حقوق زوجیت و اموال آنان ننمایید از ازدواج با آنها چشم بپوشید و به سراغ زنان دیگر بروید» (وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامی فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ).

سپس می فرماید: «از آنها دو نفر یا سه نفر یا چهار نفر به همسری خود انتخاب کنید» (مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ).

سپس بلافاصله می گوید: این در صورت حفظ عدالت کامل است «اما اگر می ترسید عدالت را (در مورد همسران متعدد) رعایت ننمایید تنها به یک همسر اکتفا کنید» تا از ظلم و ستم بر دیگران بر کنار باشید (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَهً).

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 3430

«و یا (به جای انتخاب همسر دوم) از کنیزی که مال شما است استفاده کنید» زیرا شرایط آنها سبکتر است، اگر چه آنها نیز باید از حقوق حقه خود برخوردار باشند (أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

«این کار (انتخاب یک همسر و یا انتخاب کنیز) از ظلم و ستم و انحراف از عدالت، بهتر جلوگیری می کند» (ذلِکَ أَدْنی أَلَّا تَعُولُوا).

در باره عدالت همسران، آنچه مرد موظف به آن است رعایت عدالت در جنبه های عملی و خارجی است چه این که عدالت در محبتهای قلبی خارج از قدرت انسان است (1).

سوره نساء (4): آیه 4
اشاره

(آیه 4)- مهر زنان! به دنبال بحثی که در آیه گذشته در باره انتخاب همسر بود، در این آیه اشاره به یکی از حقوق مسلم زنان می کند و تأکید می نماید که: مهر زنان را بطور کامل به عنوان یک عطیه (الهی) بپردازید» (وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَهً).

سپس در ذیل آیه برای احترام گذاردن به احساسات طرفین و محکم شدن پیوندهای قلبی و جلب عواطف می گوید: «اگر زنان با رضایت کامل خواستند مقداری از مهر خود را ببخشند برای شما حلال و گواراست» (فَإِنْ طِبْنَ لَکُمْ عَنْ شَیْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً).

تا در محیط زندگی زناشویی تنها قانون و مقررات خشک حکومت نکند، بلکه به موازات آن عاطفه و محبت نیز حکمفرما باشد.

«مهر» یک پشتوانه اجتماعی برای زن-

در عصر جاهلیت نظر به این که برای زنان ارزشی قائل نبودند، غالبا مهر را که حق مسلم زن بود در اختیار اولیای او قرار می دادند، و آن را ملک مسلم آنها می دانستند، گاهی نیز مهر یک زن را ازدواج زن دیگری قرار می دادند، اسلام بر تمام این رسوم ظالمانه خط بطلان کشید و مهر را به عنوان یک حق مسلم به زن اختصاص داد.

و اگر بعضی برای «مهر» تفسیر غلطی کرده اند و آن را یک نوع «بهای زن» پنداشته اند ارتباط به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام «مهر» به هیچ وجه جنبه بها

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 3431


1- بحث جالبی که پیرامون «تعدّد همسر» در ذیل همین آیه در «تفسیر نمونه» آمده، مطالعه فرمایید.

و قیمت کالا ندارد، و بهترین دلیل آن همان صیغه ازدواج است که در آن رسما «مرد» و «زن» به عنوان دو رکن اساسی پیمان ازدواج به حساب آمده اند و مهر یک چیز اضافی و در حاشیه قرار گرفته است به همین دلیل اگر در صیغه عقد اسمی از مهر نبرند، عقد باطل نیست، در حالی که اگر در خرید و فروش و معاملات اسمی از قیمت برده نشود مسلما باطل خواهد بود.

سوره نساء (4): آیه 5

(آیه 5)- سفیه کیست؟ به دنبال بحثی که در آیات پیش در باره یتیمان گذشت این آیه و آیه بعد، آن را تکمیل می کند، و می فرماید: «اموال و ثروتهای خود را به دست افراد سفیه نسپارید» (وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ). و بگذارید در مسائل اقتصادی رشد پیدا کنند تا اموال شما در معرض مخاطره و تلف قرار نگیرد.

منظور از «سفاهت» در این جمله، عدم رشد کافی در خصوص امور مالی است بطوری که شخص نتواند سرپرستی اموال خود را به عهده گیرد و در مبادلات، منافع خود را تأمین نماید.

در جمله بعد قرآن تعبیر جالبی در باره اموال و ثروتها کرده و می گوید: «این سرمایه های شما که قوام زندگانی و اجتماع شما به آن است و بدون آن نمی توانید کمر راست کنید» به دست سفیهان و اسرافکاران نسپارید (الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیاماً).

از این تعبیر به خوبی اهمیتی را که اسلام برای مسائل مالی و اقتصادی قائل است روشن می شود، و به عکس آنچه در انجیل کنونی (1) می خوانیم که «شخص پولدار هرگز وارد ملکوت آسمانها نمی شود» اسلام می گوید ملتی که فقیر باشد هرگز نمی تواند کمر راست کند و عجب این است که آنها با آن تعلیمات غلط به کجا رسیده اند و ما با این تعلیمات عالی در چه مرحله ای سیر می کنیم! در پایان آیه دو دستور مهم در باره یتیمان می دهد نخست این که «خوراک و پوشاک آنها را از طریق اموالشان تأمین کنید» (وَ ارْزُقُوهُمْ فِیها وَ اکْسُوهُمْ).

تا با آبرومندی بزرگ شوند و به حد بلوغ برسند.

دیگر این که: «با یتیمان بطور شایسته سخن گویید» (وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً).

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 3432


1- انجیل متی باب 19 شماره 23.

یعنی، با عبارات و سخنان دلنشین و شایسته هم کمبود روانی آنها را برطرف سازید و هم به «رشد عقلی» آنها کمک کنید تا به موقع بلوغ از رشد عقلی کافی برخوردار باشند، و به این ترتیب برنامه سازندگی شخصیت آنها نیز جزء وظایف سرپرستان خواهد بود.

سوره نساء (4): آیه 6

(آیه 6)- در این آیه دستور دیگری در باره یتیمان و سرنوشت اموال آنها داده و می فرماید: «یتیمان را بیازمایید تا هنگامی که به حد بلوغ برسند» (وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتَّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ).

«و اگر در این موقع در آنها رشد (کافی) برای اداره اموال خود یافتید، اموالشان را به آنها بازگردانید» (فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ).

سپس بار دیگر به سرپرستان تأکید می کند، می گوید: «و پیش از آن که بزرگ شوند اموالشان را از روی اسراف نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا).

و دیگر این که: «سرپرستان ایتام اگر متمکّن و ثروتمندند نباید به هیچ عنوانی از اموال ایتام استفاده کنند و اگر فقیر و نادار باشند تنها می توانند (در برابر زحماتی که به خاطر حفظ اموال یتیم متحمل می شوند) با رعایت عدالت و انصاف، حق الزحمه خود را از اموال آنها بردارند» (وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقِیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ).

سپس به آخرین حکم در باره اولیاء ایتام اشاره کرده، می فرماید: «هنگامی که می خواهید اموال آنها را به دست آنها بسپارید گواه بگیرید» تا جای اتهام و نزاع و گفتگو باقی نماند» (فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ).

در پایان آیه می فرماید: اما بدانید که حساب کننده واقعی خداست و مهمتر از هر چیز این است که حساب شما نزد او روشن باشد، اوست که اگر خیانتی از شما سر زند و بر گواهان مخفی بماند به حساب آن رسیدگی خواهد کرد «و خداوند برای محاسبه کافی است» (وَ کَفی بِاللَّهِ حَسِیباً).

سوره نساء (4): آیه 7
اشاره

(آیه 7)

شأن نزول:

در عصر جاهلیت عرب، رسم چنین بود که تنها مردان را وارث می شناختند، و زنان و کودکان را از ارث محروم می ساختند و ثروت میت را

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 3433

(در صورتی که مرد نزدیکی نبود) در میان مردان دورتر قسمت می کردند، تا این که یکی از انصار به نام «اوس بن ثابت» از دنیا رفت، عموزاده های وی اموال او را میان خود تقسیم کردند، و به همسر و فرزندان خردسال او چیزی ندادند، همسر او به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شکایت کرد.

در این موقع آیه نازل شد و پیامبر آنها را خواست و دستور داد در اموال مزبور، هیچ گونه دخالت نکنند و آن را برای بازماندگان درجه اول او بگذارند.

تفسیر:

گام دیگری برای حفظ حقوق زن- اعراب با رسم غلط و ظالمانه ای که داشتند زنان و فرزندان خردسال را از حق ارث محروم می ساختند، آیه مورد بحث روی این قانون غلط خط بطلان کشیده، می فرماید: «مردان از اموالی که پدر و مادر و نزدیکان به جای می گذارند سهمی دارند و زنان نیز از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان می گذارند سهمی، خواه آن مال کم باشد یا زیاد» (لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ). بنابراین، هیچ یک حق ندارد سهم دیگری را غصب کند.

سپس در پایان آیه برای تأکید مطلب می فرماید: «این سهمی است تعیین شده و لازم الاداء» تا هیچ گونه تردید در این بحث باقی نماند (نَصِیباً مَفْرُوضاً).

سوره نساء (4): آیه 8

(آیه 8)- یک حکم اخلاقی! این آیه مسلما بعد از قانون تقسیم ارث، نازل شده، زیرا می گوید: «هرگاه در مجلس تقسیم ارث، خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند چیزی از آن به آنها بدهید» (وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ).

کلمه «یتامی» و «مساکین» اگر چه بطور مطلق ذکر شده ولی منظور از آن ایتام و نیازمندان فامیل است.

در پایان آیه دستور می دهد که «به این دسته از محرومان، با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید» (وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً).

سوره نساء (4): آیه 9

(آیه 9)- جلب عواطف به سوی یتیمان! قرآن برای برانگیختن عواطف مردم در برابر وضع یتیمان اشاره به حقیقتی می کند که گاهی مردم از آن غافل

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 3434

می شوند، می فرماید: «کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند از آینده آنان می ترسند باید (از ستم در باره یتیمان مردم) بترسند» (وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّهً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ).

اصولا مسائل اجتماعی همواره به شکل یک سنت از امروز به فردا، و از فردا به آینده دوردست سرایت می کند. بنابراین، آنها که اساس ظلم و ستم بر ایتام را در اجتماع می گذارند بالاخره روزی این بدعت غلط، دامان فرزندان خود آنها را خواهد گرفت.

در پایان آیه می فرماید: «اکنون که چنین است باید سرپرستان ایتام، از مخالفت با احکام خدا بپرهیزند و با یتیمان، با زبان ملایم و عباراتی سرشار از عواطف انسانی سخن بگویند» (فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلًا سَدِیداً).

تا ناراحتی درونی و زخمهای قلب آنها به این وسیله التیام یابد.

این دستور عالی اسلامی اشاره به یک نکته روانی در مورد پرورش یتیمان می کند و آن این که: نیازمندی کودک یتیم، منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه باید علاوه بر مراقبتهای جسمی از نظر تمایلات روانی نیز اشباع شود و گر نه کودکی سنگدل، شکست خورده، فاقد شخصیت و خطرناک به عمل خواهد آمد.

سوره نساء (4): آیه 10

(آیه 10)- چهره باطنی اعمال ما! در آغاز این سوره تعبیر شدیدی پیرامون تصرفهای ناروا در اموال یتیمان دیده می شود که صریحترین آنها آیه مورد بحث است. می گوید: «کسانی که اموال یتیمان را به ناحق تصرف می کنند (در حقیقت) در شکمشان تنها آتش می خورند» (إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً).

سپس در پایان آیه می گوید: علاوه بر این که آنها در همین جهان در واقع آتش می خورند «به زودی در جهان دیگر داخل در آتش برافروخته ای می شوند» که آنها را به شدت می سوزاند (وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً).

از این آیه استفاده می شود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهری خود، یک چهره واقعی نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان است اما این چهره های درونی در جهان دیگر ظاهر می شوند و مسأله «تجسّم اعمال» را تشکیل می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 3435

سوره نساء (4): آیه 11
اشاره

آیه 11)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد، از «جابر بن عبد اللّه» نقل شده که می گوید: بیمار شده بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از من عیادت کرد، من بی هوش بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آبی خواست و با مقداری از آن وضو گرفت، و بقیه را بر من پاشید، من به هوش آمدم، عرض کردم ای رسولخدا! تکلیف اموال من بعد از من چه خواهد شد؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خاموش گشت، چیزی نگذشت که آیه نازل گردید و سهم ورّاث در آن تعیین شد.

تفسیر:
اشاره

سهام ارث- در این آیه حکم طبقه اول وارثان (فرزندان و پدران و مادران) بیان شده است.

در جمله نخست می گوید: «خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش می کند که برای پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید» (یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ).

و این یک نوع تأکید روی ارث بردن دختران و مبارزه با سنتهای جاهلی است که آنها را بکلی محروم می کردند.

سپس می فرماید: «اگر فرزندان میت، منحصرا دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آنهاست» (فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَکَ).

«ولی اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست» (وَ إِنْ کانَتْ واحِدَهً فَلَهَا النِّصْفُ).

اما میراث پدران و مادران که آنها نیز جزء طبقه اول و هم ردیف فرزندان می باشند، سه حالت دارد.

حالت اول: «شخص متوفی، فرزند یا فرزندانی داشته باشد که در این صورت برای پدر و مادر او هر کدام یک ششم میراث است» (وَ لِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ).

حالت دوم: «فرزندی در میان نباشد و وارث، تنها پدر و مادر او باشند در این صورت سهم مادر یک سوم مجموع مال و بقیه از آن پدر است» (فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ).

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 3436

حالت سوم: این است که وارث تنها پدر و مادر باشند و فرزندی در کار نباشد، «ولی شخص متوفی برادرانی (از طرف پدر و مادر، یا تنها از طرف پدر) داشته باشد، در این صورت سهم مادر از یک سوم به یک ششم تنزل می یابد و پنج ششم باقیمانده برای پدر است» (فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَهٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ).

در واقع برادران با این که ارث نمی برند، مانع مقدار اضافی ارث مادر می شوند و به همین جهت آنها را «حاجب» می نامند.

سپس قرآن می گوید: «همه اینها بعد از انجام وصیتی است که او (میت) کرده است و بعد از ادای دین است» بنابراین، اگر وصیتی کرده یا دیونی دارد باید نخست به آنها عمل کرد (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ).

البته انسان فقط می تواند در باره یک سوم از مال خود وصیت کند و اگر بیش از آن وصیت کند صحیح نیست مگر این که ورثه اجازه دهند.

و در جمله بعد می فرماید: «شما نمی دانید پدران و فرزندانتان کدامیک بیشتر به نفع شما هستند» (آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً).

و در پایان آیه می فرماید: «این قانونی است که از طرف خدا فرض و واجب شده و او دانا و حکیم است» (فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً).

این جمله برای تأکید مطالب گذشته است، تا جای هیچ گونه چانه زدن برای مردم در باره قوانین مربوط به سهام ارث باقی نماند.

چرا ارث مرد دو برابر زن می باشد؟

با مراجعه به آثار اسلامی به این نکته پی می بریم که این سؤال از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاه بیگاه از پیشوایان اسلام در این زمینه پرسشهایی می کردند از جمله از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود: «این که سهم زنان از میراث نصف سهم مردان است به خاطر آن است که زن هنگامی که ازدواج می کند چیزی (مهر) می گیرد و مرد ناچار است چیزی بدهد، به علاوه هزینه زندگی زنان بر دوش مردان است، در حالی که زن در برابر هزینه زندگی مرد و خودش مسؤولیتی ندارد».

سوره نساء (4): آیه 12

(آیه 12)- سهم ارث همسران از یکدیگر! در این آیه چگونگی ارث زن

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 3437

و شوهر از یکدیگر توضیح داده شده، آیه می گوید: «و برای شما نصف میراث زنانتان است اگر فرزندی نداشته باشند» (وَ لَکُمْ نِصْفُ ما تَرَکَ أَزْواجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ).

«ولی اگر فرزند و یا فرزندانی برای آنها باشد (حتی اگر از شوهر دیگری باشد) تنها یک چهارم از آن شماست» (فَإِنْ کانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ).

البته این تقسیم نیز «بعد از پرداخت بدهیهای همسر و انجام وصیتهای مالی اوست» (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِینَ بِها أَوْ دَیْنٍ).

«و برای زنان شما یک چهارم میراث شماست اگر فرزندی نداشته باشید» (وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ).

«و اگر برای شما فرزندی باشد (اگر چه این فرزند از همسر دیگری باشد) سهم زنان به یک هشتم می رسد» (فَإِنْ کانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ).

این تقسیم نیز همانند تقسیم سابق «بعد از انجام وصیتی که کرده اید و ادای دین» است (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَیْنٍ).

سپس حکم ارث خواهران و برادران را بیان می کند و می گوید: «اگر مردی از دنیا برود و برادران و خواهران از او ارث ببرند، یا زنی از دنیا برود و برادر و یا خواهری داشته باشد هر یک از آنها یک ششم مال را به ارث می برند» (وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ).

«کلاله» به خواهران و برادران مادری که از شخص متوفی ارث می برند گفته می شود. این در صورتی است که از شخص متوفی یک برادر و یک خواهر (مادری) باقی بماند «اما اگر بیش از یکی باشند مجموعا یک سوم می برند» یعنی باید ثلث مال را در میان خودشان تقسیم کنند (فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ).

سپس اضافه می کند: «این در صورتی است که وصیت قبلا انجام گیرد و دیون از آن خارج شود» (مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِی بِها أَوْ دَیْنٍ).

«به شرط آن که (از طریق وصیت و اقرار به دین) به آنها (ورثه) ضرر نزند» (غَیْرَ مُضَارٍّ).

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 3438

و در پایان آیه برای تأکید می فرماید: «این سفارش خداست، و خدا دانا و بردبار است» (وَصِیَّهً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ).

یعنی، این توصیه ای است الهی که باید آن را محترم بشمرید، زیرا خداوند به منافع و مصالح شما آگاه است که این احکام را مقرر داشته و نیز از نیات وصیت کنندگان آگاه می باشد، در عین حال حلیم است و کسانی را که بر خلاف فرمان او رفتار می کنند فورا مجازات نمی نماید!

سوره نساء (4): آیه 13

(آیه 13)- به دنبال بحثی که در آیات گذشته در باره قوانین ارث گذشت در این آیه از این قوانین به عنوان حدود الهی یاد کرده می فرماید: «اینها حدود و مرزهای الهی است» (تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ).

که عبور و تجاوز از آنها ممنوع است، و آنها که از حریم آن بگذرند و تجاوز کنند، گناهکار و مجرم شناخته می شوند.

سپس می فرماید: «کسانی که خداوند و پیامبر را اطاعت کنند (و این مرزها را محترم شمارند) بطور جاودان در باغهایی از بهشت خواهند بود، که آب از پای درختان آنها قطع نمی گردد» (وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها).

در پایان آیه می فرماید: «این رستگاری و پیروزی بزرگی است» (وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره نساء (4): آیه 14

(آیه 14)- در این آیه به نقطه مقابل کسانی که در آیه قبل بیان شد اشاره کرده، می فرماید: «آنها که نافرمانی خدا و پیامبر کنند و از مرزها تجاوز نمایند جاودانه در آتش خواهند بود» (وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِیها).

و در پایان آیه به سر انجام آنها اشاره کرده، می فرماید: «آنها عذاب خوارکننده و آمیخته با توهینی دارند» (وَ لَهُ عَذابٌ مُهِینٌ).

در جمله قبل جنبه جسمانی مجازات الهی منعکس شده بود، و در این جمله که مسأله اهانت به میان آمده به جنبه روحانی آن اشاره می کند.

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 3439

سوره نساء (4): آیه 15

(آیه 15)- این آیه اشاره به مجازات زنان شوهرداری است که آلوده «فحشاء» می شوند، نخست می فرماید: «و کسانی از زنان (همسران) شما که مرتکب زنا شوند چهار نفر از مسلمانان را به عنوان شاهد بر آنها بطلبید» (وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَیْهِنَّ أَرْبَعَهً مِنْکُمْ).

سپس می فرماید: «اگر این چهار نفر به موضوع (زنا) گواهی دادند، آنها را در خانه های (خود) محبوس سازید، تا مرگ آنها فرا رسد» (فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِکُوهُنَّ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ).

بنابراین، مجازات عمل منافی عفت برای زنان شوهردار در این آیه «حبس ابد» تعیین شده است.

ولی بلافاصله می گوید: «و یا این که خداوند راهی برای آنها قرار بدهد» (أَوْ یَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِیلًا).

از تعبیر فوق استفاده می شود که این حکم، یک حکم موقت بوده است.

سوره نساء (4): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه حکم زنا و عمل منافی عفت «غیر محصنه» را بیان می کند، و می فرماید: «مرد و زنی که (همسر ندارند و) اقدام به ارتکاب این عمل زشت می کنند، آنها را آزار (و مجازات) کنید» (وَ الَّذانِ یَأْتِیانِها مِنْکُمْ فَآذُوهُما).

مجازات مذکور در این آیه یک مجازات کلی است، و آیه 2 سوره نور که حدّ زنا را یکصد تازیانه برای هر یک از طرفین بیان کرده می تواند، تفسیر و توضیحی برای این آیه بوده باشد.

در پایان آیه اشاره به مسأله توبه و عفو و بخشش از این گونه گناهکاران کرده، و می فرماید: «اگر آنها به راستی توبه کنند و خود را اصلاح نمایند و به جبران گذشته بپردازند، از مجازات آنها صرف نظر کنید، زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است» (فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ تَوَّاباً رَحِیماً).

از این حکم ضمنا استفاده می شود که هرگز نباید افرادی را که توبه کرده اند در برابر گناهان سابق مورد ملامت قرار داد.

سوره نساء (4): آیه 17

(آیه 17)- در آیه قبل مسأله سقوط حد و مجازات مرتکبین اعمال منافی

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 3440

عفت در پرتو توبه صریحا بیان شد، در این آیه پاره ای از شرایط آن را بیان می کند و می فرماید: «پذیرش توبه از سوی خدا تنها برای کسانی است که کار بدی (گناهی) را از روی جهالت انجام می دهند» (إِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَهٍ).

منظور از «جهالت» در آیه فوق طغیان غرایز و تسلط هوسهای سرکش و چیره شدن آنها بر نیروی عقل و ایمان است، و در این حالت، علم و دانش انسان به گناه گر چه از بین نمی رود اما تحت تأثیر آن غرایز سرکش قرار گرفته و عملا بی اثر می گردد، و هنگامی که علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانی برابر خواهد بود.

در جمله بعد قرآن به یکی دیگر از شرایط توبه اشاره کرده، می فرماید: «سپس به زودی توبه می کنند» (ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ).

یعنی، به زودی از کار خود پشیمان شوند و به سوی خدا باز گردند، زیرا توبه کامل آن است که آثار و رسوبات گناه را بطور کلی از روح و جان انسان بشوید.

پس از ذکر شرایط توبه در پایان آیه می فرماید: «خداوند توبه چنین اشخاصی را می پذیرد و خداوند دانا و حکیم است» (فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).

سوره نساء (4): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه اشاره به کسانی که توبه آنها پذیرفته نمی شود نموده، می فرماید: «کسانی که در آستانه مرگ قرار می گیرند و می گویند اکنون از گناه خود توبه کردیم توبه آنان پذیرفته نخواهد شد» (وَ لَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ).

دسته دوم، از کسانی که توبه آنها پذیرفته نمی شود آنها هستند که در حال کفر از جهان می روند، در آیه مورد بحث در باره آنها چنین می فرماید: «و آنها که در حال کفر می میرند توبه برای آنها نیست» (وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ).

در حقیقت آیه می گوید: کسانی که از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ایمان توبه کرده اند ولی در حال مرگ با ایمان از دنیا نرفتند، توبه های گذشته آنها نیز بی اثر است.

در پایان آیه می فرماید: «اینها (هر دو دسته) کسانی هستند که عذاب

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 3441

دردناکی برای آنان مهیا کرده ایم» (أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 19
اشاره

(آیه 19)

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: این آیه در باره کسانی نازل گردیده که همسران خود را بدون این که همچون یک همسر با آنها رفتار کنند، نگه می داشتند، به انتظار این که آنها بمیرند، و اموالشان را تملک کنند.

تفسیر:

باز هم دفاع از حقوق زنان- در این آیه به دو عادت ناپسند دوران جاهلیت اشاره گردیده و به مؤمنان هشدار داده شده که آلوده آنها نشوند.

1- آیه می گوید: «ای افراد با ایمان! برای شما حلال نیست که از زنان از روی اکراه (و ایجاد ناراحتی برای آنها) ارث ببرید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً).

2- یکی دیگر از عادات نکوهیده آنها این بود که زنان را با وسایل گوناگون، تحت فشار می گذاشتند تا مهر خود را ببخشند و طلاق گیرند، آیه مورد بحث این کار را ممنوع ساخته، می فرماید: «آنها را تحت فشار قرار ندهید به خاطر این که قسمتی از آنچه را به آنها داده اید (از مهر) تملک کنید» (وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ).

ولی این حکم، استثنایی دارد که در جمله بعد به آن اشاره شده و آن این است که اگر آنها مرتکب عمل زشت گردند شوهران می توانند آنها را تحت فشار قرار دهند، تا مهر خود را حلال کرده و طلاق بگیرند. همان طور که آیه می گوید: «مگر این که عمل زشت آشکاری انجام دهند» (إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ).

منظور از «بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ» (عمل زشت آشکار) در آیه فوق هر گونه مخالفت شدید زن و نافرمانی و ناسازگاری او را شامل می شود.

سپس دستور معاشرت شایسته و رفتار انسانی مناسب با زنان را صادر می کند، می فرماید: و با آنها بطور شایسته معاشرت کنید» (وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

و به دنبال آن اضافه می کند، حتی «اگر به جهانی از همسران خود رضایت کامل نداشته باشید و بر اثر اموری آنها در نظر شما ناخوشایند باشند (فورا تصمیم به جدایی نگیرید و تا آنجا که قدرت دارید مدارا کنید، زیرا ممکن است شما در

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 3442

تشخیص خود گرفتار اشتباه شده باشید) و ای بسا آنچه را نمی پسندید خداوند در آن خیر و برکت و سود فراوانی قرار داده باشد» (فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً).

سوره نساء (4): آیه 20
اشاره

(آیه 20)

شأن نزول:

پیش از اسلام رسم بر این بود که اگر می خواستند همسر سابق را طلاق گویند و ازدواج جدیدی کنند برای فرار از پرداخت مهر، همسر خود را به اعمال منافی عفت متهم می کردند، و بر او سخت می گرفتند، تا حاضر شود مهر خویش را که معمولا قبلا دریافت می شد بپردازد، و طلاق گیرد، و همان مهر را برای همسر دوم قرار می دادند.

آیه نازل شد و این کار زشت را مورد نکوهش قرار داد.

تفسیر:

این آیه نیز برای حفظ قسمت دیگری از حقوق زنان نازل گردیده و می گوید: «و اگر تصمیم گرفتید که همسر دیگری به جای همسر خود انتخاب کنید و مال فراوانی (به عنوان مهر) به او پرداخته اید، چیزی از آن را نگیرید» (وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَکانَ زَوْجٍ وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً).

سپس اشاره به طرز عمل دوران جاهلیت در این باره که همسر خود را متهم به اعمال منافی عفت می کردند نموده، می فرماید: «آیا برای باز پس گرفتن (مهر) زنان متوسل به تهمت و گناه می شوید» (أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً).

یعنی، اصل عمل، ظلم است و گناه، و متوسل شدن به یک وسیله ناجوانمردانه و غلط، گناه آشکار دیگری است.

سوره نساء (4): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه مجددا برای تحریک عواطف انسانی مردان اضافه می کند که شما و همسرانتان مدتها در خلوت و تنهایی با هم بوده اید همانند یک روح در دو بدن «چگونه آن (مهر) را باز پس می گیرید در حالی که با یکدیگر تماس و آمیزش کامل داشته اید» و همچون بیگانه ها و دشمنان با یکدیگر رفتار می کنید، و حقوق مسلم آنها را پایمال می نمایید! (وَ کَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضی بَعْضُکُمْ إِلی بَعْضٍ).

سپس می فرماید: از این گذشته «همسران شما پیمان محکمی به هنگام عقد ازدواج از شما گرفته اند» چگونه این پیمان مقدس و محکم را نادیده می گیرید

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 3443

و اقدام به پیمان شکنی آشکار می کنید؟ (وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً).

سوره نساء (4): آیه 22
اشاره

(آیه 22)

شأن نزول:

پس از اسلام، حادثه ای برای یکی از مسلمانان پیش آمد و آن این که: یکی از انصار به نام «ابو قیس» از دنیا رفت، فرزندش به نامادری خود پیشنهاد ازدواج نمود، آن زن گفت: من تو را فرزند خود می دانم و چنین کاری را شایسته نمی بینم ولی با این حال از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله کسب تکلیف می کنم، سپس موضوع را خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد، و کسب تکلیف نمود، آیه نازل شد و از این کار (که در زمان جاهلیت معمول بود) به شدت نهی کرد.

تفسیر:

همان طور که در شأن نزول نیز اشاره شد، آیه خط بطلان به یکی از اعمال ناپسند دوران جاهلیت می کشد و می گوید: «با زنانی که پدران شما با آنها ازدواج کرده اند هرگز ازدواج نکنید» (وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ).

اما از آنجا که هیچ قانونی معمولا شامل گذشته نمی شود، اضافه می فرماید:

«مگر ازدواجهایی که (پیش از نزول این حکم) انجام شده است» (إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ).

سپس برای تأکید مطلب، سه تعبیر شدید در باره این نوع ازدواج بیان کرده، می گوید: «زیرا این کار، عمل زشتی است» (إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً).

و بعد اضافه می کند: «عملی است که موجب تنفر» در افکار مردم است یعنی طبع بشر آن را نمی پسندد (وَ مَقْتاً).

و در پایان می فرماید: «روش نادرستی است» (وَ ساءَ سَبِیلًا).

حتی در تاریخ می خوانیم که مردم جاهلی نیز این نوع ازدواج را «مقت» (تنفرآمیز) و فرزندانی که ثمره آن بودند «مقیت» (فرزندان مورد تنفر) می نامیدند.

سوره نساء (4): آیه 23

(آیه 23)- تحریم ازدواج با محارم! در این آیه به محارم یعنی زنانی که ازدواج با آنها ممنوع است اشاره کرده، و بر اساس آن محرمیت از سه راه ممکن است پیدا شود:

1- ولادت که از آن تعبیر به «ارتباط نسبی» می شود.

2- از طریق ازدواج که به آن «ارتباط سببی» می گویند.

3- از طریق شیرخوارگی که به آن «ارتباط رضاعی» گفته می شود.

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 3444

نخست اشاره به محارم نسبی که هفت دسته هستند کرده و می فرماید:

«مادران شما و دخترانتان و خواهرانتان و عمه ها و خاله هایتان و دختران برادر و دختران خواهرانتان بر شما حرام شده اند» (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ وَ عَمَّاتُکُمْ وَ خالاتُکُمْ وَ بَناتُ الْأَخِ وَ بَناتُ الْأُخْتِ).

باید توجه داشت که منظور از مادر فقط آن زنی که انسان بلاواسطه از او متولد شده نیست، بلکه جدّه و مادر جدّه و مادر پدر و مانند آن را شامل می شود همان طور که منظور از دختر، تنها دختر بلاواسطه نیست بلکه، دختر و دختر پسر و دختر دختر و فرزندان آنها را نیز در بر می گیرد و همچنین در مورد پنج دسته دیگر.

سپس به محارم رضاعی اشاره کرده و می فرماید: «و مادرانی که شما را شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، بر شما حرامند» (وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ مِنَ الرَّضاعَهِ).

و در آخرین مرحله اشاره به دسته سوم از محارم کرده و آنها را تحت چند عنوان بیان می کند.

1- «و مادران همسرانتان» (وَ أُمَّهاتُ نِسائِکُمْ).

یعنی، به مجرد این که زنی به ازدواج مردی درآمد و صیغه عقد، جاری گشت مادر او، و مادر مادر او، و هر چه بالاتر روند بر او حرام ابدی می شوند.

2- «و دختران همسرتان که در دامان شما قرار دارند به شرط این که با آن همسر آمیزش جنسی پیدا کرده باشید» (وَ رَبائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ).

به دنبال این قسمت برای تأکید مطلب اضافه می کند که: «اگر با آنها آمیزش جنسی نداشته اید دخترانشان بر شما حرام نیستند» (فَإِنْ لَمْ تَکُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ).

3- «و همسران فرزندانتان که از نسل شما هستند» (وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُمْ).

در حقیقت تعبیر «مِنْ أَصْلابِکُمْ» (فرزندانی که از نسل شما باشند) برای این

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 3445

است که روی یکی از رسوم غلط دوران جاهلیت (و آن فرزند خواندگی و احکام آن است) خط بطلان کشیده شود.

4- «و برای شما جمع در میان دو خواهر ممنوع است» (وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ).

و از آنجا که در زمان جاهلیت ازدواج با محارم و جمع میان دو خواهر رایج بود، و افرادی مرتکب چنین ازدواجهایی شده بودند قرآن بعد از جمله فوق می گوید: «مگر آنچه در گذشته واقع شده» (إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ).

یعنی، اگر کسانی قبل از نزول این قانون، چنین ازدواجی انجام داده اند، کیفر و مجازاتی ندارند، اگر چه اکنون باید یکی از آن دو را انتخاب کرده و دیگری را رها کنند.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً).

آغاز جزء پنجم قرآن مجید

ادامه سوره نساء
سوره نساء (4): آیه 24
اشاره

(آیه 24)- این آیه، بحث آیه گذشته را در باره زنانی که ازدواج با آنها حرام است دنبال می کند و اضافه می نماید که: «ازدواج و آمیزش جنسی با زنان شوهردار نیز حرام است» (وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ).

تنها استثنایی که به این حکم خورده است در مورد زنان غیر مسلمانی است که به اسارت مسلمانان در جنگها در می آیند، همان گونه که آیه می فرماید: «مگر آنها را که (از طریق اسارت) مالک شده اید» (إِلَّا ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

زیرا اسارت آنها به حکم طلاق است و اسلام اجازه می دهد بعد از تمام شدن عدّه با آنان ازدواج کنند و یا همچون یک کنیز با آنان رفتار شود.

سپس برای تأکید احکام گذشته که در مورد محارم و مانند آن وارد شده می فرماید: «اینها احکامی است که خداوند برای شما مقرر داشته و نوشته است» (کِتابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ). بنابراین، به هیچ وجه قابل تغییر و عدول نیست.

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 3446

سپس می گوید: غیر از این چند طایفه «زنان دیگر غیر از اینها (که گفته شد) برای شما حلال است، که با اموال خود آنان را اختیار کنید در حالی که پاکدامن باشید و از زنا خودداری کنید» (وَ أُحِلَّ لَکُمْ ما وَراءَ ذلِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ).

جمله أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِکُمْ اشاره به این است که رابطه زناشویی یا باید به شکل ازدواج با پرداخت مهر و یا به شکل مالک شدن کنیز با پرداخت قیمت باشد.

در قسمت بعد، اشاره به مسأله ازدواج موقت و به اصطلاح «متعه» کرده، می گوید: «زنانی را که متعه می کنید مهر آنها را به عنوان یک واجب باید بپردازید» (فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً).

بعد از ذکر لزوم پرداخت مهر اشاره به این مطلب می فرماید که: «اگر طرفین عقد، با رضایت خود مقدار مهر را بعدا کم و زیاد کنند مانعی ندارد» (وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ فِیما تَراضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَهِ).

احکامی که در آیه به آن اشاره شد، احکامی است که متضمن خیر و سعادت افراد بشر است زیرا: «خداوند از مصالح بندگان آگاه و در قانونگذاری خود حکیم است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً).

قابل ذکر است که اصل مشروع بودن این نوع ازدواج در زمان پیامبر قطعی است و هیچ گونه دلیل قابل اعتمادی در باره نسخ شدن آن در دست نیست.

ازدواج موقت یک ضرورت اجتماعی-

این موضوع را نمی توان انکار کرد که غریزه جنسی یکی از نیرومندترین غرایز انسانی است، تا آنجا که پاره ای از روانکاوان آن را تنها غریزه اصیل انسان می دانند و تمام غرایز دیگر را به آن باز می گردانند.

این موضوع مخصوصا در عصر ما که سن ازدواج بر اثر طولانی شدن دوره تحصیل و مسائل پیچیده اجتماعی بالا رفته، و کمتر جوانی می تواند در سنین پایین یعنی در داغ ترین دوران غریزه جنسی اقدام به ازدواج کند، شکل حادّتری به خود گرفته است.

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 3447

با این وضع چه باید کرد؟

یا باید «فحشاء» را مجاز بدانیم (همان طور که دنیای مادی امروز عملا بر آن صحه گذارده و آن را به رسمیت شناخته) و یا طرح ازدواج موقت را بپذیریم، معلوم نیست آنها که با ازدواج موقت و فحشاء مخالفند چه جوابی برای این سؤال فکر کرده اند؟! در حالی که طرح ازدواج موقت، نه شرایط سنگین ازدواج دائم را دارد که با عدم تمکن مالی یا اشتغالات تحصیلی و مانند آن نسازد و نه زیانهای فجایع جنسی و فحشاء را در بر دارد.

سوره نساء (4): آیه 25

(آیه 25)- ازدواج با کنیزان! در تعقیب بحثهای مربوط به ازدواج، این آیه، شرایط ازدواج با کنیزان را بیان می کند، نخست می گوید: «کسانی که قدرت ندارند که با زنان (آزاد) پاکدامن با ایمان ازدواج کنند می توانند با کنیزان با ایمان ازدواج نمایند» که مهر و سایر مخارج آن معمولا سبکتر و سهلتر است (وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلًا أَنْ یَنْکِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ فَتَیاتِکُمُ الْمُؤْمِناتِ).

سپس می گوید: شما برای تشخیص ایمان آنها مأمور به ظاهر اظهارات آنان هستید، و اما در باره باطن و اسرار درونی آنان «خداوند به ایمان و عقیده شما آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِیمانِکُمْ).

و از آنجا که بعضی در مورد ازدواج با کنیزان کراهت داشتند، قرآن می گوید:

شما همه از یک پدر و مادر به وجود آمده اید «و بعضی از بعض دیگرید» (بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ). بنابراین، نباید از ازدواج با آنها کراهت داشته باشید.

سپس به یکی از شرایط این ازدواج اشاره کرده، می فرماید: «این ازدواج باید به اجازه مالک صورت گیرد» و بدون اجازه او باطل است (فَانْکِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ).

در جمله بعد می فرماید: «و مهرشان را به خودشان بدهید» (وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).

از این جمله استفاده می شود که باید مهر متناسب و شایسته ای برای آنها قرار

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 3448

داد و آن را به خود آنان داد. همچنین استفاده می شود که بردگان نیز می توانند مالک اموالی گردند که از طرق مشروع به آن دست یافته اند.

یکی دیگر از شرایط این ازدواج آن است که کنیزانی انتخاب شوند «که پاکدامن باشند، نه مرتکب زنا بطور آشکار شوند» (مُحْصَناتٍ غَیْرَ مُسافِحاتٍ).

«و نه دوست پنهانی بگیرند» (وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ).

در جمله بعد به تناسب احکامی که در باره ازدواج با کنیزان و حمایت از حقوق آنها گفته شد بحثی در باره مجازات آنها به هنگام انحراف از جاده عفت به میان آمده، و آن این که اگر مرتکب عمل منافی عفت شوند، نصف مجازات زنان آزاد در باره آنان، جاری می شود» یعنی تنها پنجاه تازیانه باید به آنها زد (فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفاحِشَهٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَی الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ).

سپس می گوید: «این ازدواج با کنیزان برای کسانی است که از نظر غریزه جنسی شدیدا در فشار قرار گرفته اند، و قادر به ازدواج با زنان آزاد نیستند» بنابراین، برای غیر آنها مجاز نیست (ذلِکَ لِمَنْ خَشِیَ الْعَنَتَ مِنْکُمْ).

اما بعد می فرماید: «خودداری کردن از ازدواج با کنیزان (تا آنجا که توانایی داشته باشید و دامان شما آلوده گناه نگردد) به سود شماست» (وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَیْرٌ لَکُمْ).

در پایان آیه می فرماید: «و خداوند (نسبت به آنچه در گذشته بر اثر بی خبری انجام داده اید) آمرزنده و مهربان است» (وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره نساء (4): آیه 26

(آیه 26)- این محدودیتها برای چیست؟ به دنبال احکام مختلف در زمینه ازدواج که در آیات پیش بیان شد ممکن است این سؤال پیش آید که منظور از این همه محدودیتها و قید و بندهای قانونی چیست؟ در این آیه و دو آیه بعد پاسخ به این سؤالات می دهد، و می گوید: «خداوند می خواهد (با این دستورات راههای خوشبختی و سعادت را) برای شما آشکار سازد» (یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ).

وانگهی شما در این برنامه تنها نیستید «و (خداوند می خواهد شما را) به سنتهای (صحیح) پیشینیان رهبری کند» (وَ یَهْدِیَکُمْ سُنَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ).

علاوه بر این «توبه شما را بپذیرد» (وَ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 3449

و نعمتهای خود را که بر اثر انحرافات شما قطع شده بار دیگر به شما باز گرداند و این در صورتی است که شما از آن راههای انحرافی که در زمان جاهلیت و قبل از اسلام داشتید، باز گردید.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند دانا و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

از اسرار احکام خود آگاه، و روی حکمت خود آنها را برای شما تشریع کرده است.

سوره نساء (4): آیه 27

(آیه 27)- در این آیه مجددا تأکید می کند، که «خدا می خواهد شما را ببخشد (و از آلودگی پاک نماید) و نعمتها و برکات را به شما بازگرداند» (وَ اللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ).

«ولی شهوت پرستانی که در امواج گناهان غرق هستند، می خواهند شما از طریق سعادت بکلی منحرف شوید» و همانند آنها از فرق تا قدم آلوده انواع گناهان گردید (وَ یُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیماً).

اکنون شما فکر کنید، آیا آن محدودیت آمیخته با سعادت و افتخار برای شما بهتر است، یا این آزادی و بی بندوباری توأم با آلودگی و نکبت و انحطاط؟! این آیات در حقیقت به افرادی که در عصر و زمان ما نیز به قوانین مذهبی مخصوصا در زمینه مسائل جنسی ایراد می کنند، پاسخ می گوید، که این آزادیهای بی قید و شرط سرابی بیش نیست و نتیجه آن گرفتار شدن در بیراهه ها و پرتگاههاست که نمونه های زیادی از آن را با چشم خودمان به شکل متلاشی شدن خانواده ها، انواع جنایات جنسی و فرزندان نامشروع جنایت پیشه مشاهده می کنیم.

سوره نساء (4): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه می گوید: «خدا می خواهد (با دستورهای مربوط به ازدواج با کنیزان و مانند آن) کار را بر شما سبک کند» (یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُخَفِّفَ عَنْکُمْ).

و در بیان علت آن می فرماید: «زیرا انسان، ضعیف آفریده شده» (وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً).

و در برابر توفان غرایز گوناگون که از هر سو به او حمله ور می شود باید طرق مشروعی برای ارضای غرایز به او ارائه شود تا بتواند خود را از انحراف حفظ کند.

سوره نساء (4): آیه 29

(آیه 29)- بستگی سلامت اجتماع به سلامت اقتصاد! این آیه در واقع

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 3450

زیر بنای قوانین اسلامی را در مسائل مربوط به «معاملات و مبادلات مالی» تشکیل می دهد، و به همین دلیل فقهای اسلام در تمام ابواب معاملات به آن استدلال می کنند، آیه خطاب به افراد با ایمان کرده و می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال یکدیگر را به باطل (و از طرق نامشروع) نخورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ).

بنابراین، هر گونه تجاوز، تقلب، غش، معاملات ربوی، معاملاتی که حد و حدود آن کاملا مشخص نباشد، خرید و فروش اجناسی که فایده منطقی و عقلایی در آن نباشد، خرید و فروش وسایل فساد و گناه، همه در تحت این قانون کلی قرار دارد.

در جمله بعد به عنوان یک استثناء می فرماید: «مگر این که (تصرف شما در اموال دیگران از طریق) تجارتی باشد که با رضایت شما انجام می گیرد» (إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ).

در پایان آیه، مردم را از قتل نفس باز می دارد و ظاهر آن به قرینه آخرین جمله آیه نهی از خودکشی و انتحار است، می فرماید: «و خودکشی نکنید، خداوند نسبت به شما مهربان است» (وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً).

در حقیقت قرآن با ذکر این دو حکم پشت سر هم اشاره به یک نکته مهم اجتماعی کرده است و آن این که اگر روابط مالی مردم بر اساس صحیح استوار نباشد و اقتصاد جامعه به صورت سالم پیش نرود و در اموال یکدیگر به ناحق تصرف کنند، جامعه گرفتار یک نوع خودکشی و انتحار خواهد شد، و علاوه بر این که انتحارهای شخصی افزایش خواهد یافت، انتحار اجتماعی هم از آثار ضمنی آن است.

سوره نساء (4): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه به مجازات کسانی که از قوانین الهی سرپیچی کنند اشاره کرده و می فرماید: «و هر کس این عمل را از روی تجاوز و ستم انجام دهد (و خود را آلوده خوردن اموال دیگران به ناحق سازد و یا دست به انتحار و خودکشی زند، نه تنها به آتش این جهان می سوزد بلکه) در آتش قهر و غضب پروردگار (نیز) خواهد سوخت» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِیهِ ناراً).

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 3451

در پایان آیه می فرماید: «و این کار برای خدا آسان است» (وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً).

سوره نساء (4): آیه 31

(آیه 31)- گناهان کبیره و صغیره! این آیه با صراحت می گوید: «اگر گناهان کبیره ای که از آن نهی شده ترک گویید گناهان کوچک شما را می پوشانیم و می بخشیم و در جایگاه نیکویی شما را وارد می کنیم» (إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً).

از این تعبیر استفاده می شود که گناهان بر دو دسته اند، دسته ای که قرآن نام آنها را «کبیره» و دسته ای که نام آنها را «سیّئه» گذاشته است، و در آیه 32 سوره نجم به جای «سیئه» تعبیر به «لمم» نموده است، و در آیه 49 سوره کهف در برابر کبیره، «صغیره» را ذکر فرموده است.

«کبیره» هر گناهی است که از نظر اسلام بزرگ و پراهمیت است، و نشانه اهمیت آن می تواند این باشد که در قرآن مجید، تنها به نهی از آن قناعت نشده، بلکه به دنبال آن تهدید به عذاب دوزخ گردیده است، مانند قتل نفس و رباخواری و زنا و امثال آنها.

البته گناهان «صغیره» در صورتی صغیره هستند که تکرار نشوند و علاوه بر آن به عنوان بی اعتنایی و یا غرور و طغیان و کوچک شمردن گناه انجام نگیرند.

سوره نساء (4): آیه 32
اشاره

(آیه 32)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه چنین نقل شده که: امّ سلمه (یکی از همسران پیامبر) به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد: «چرا مردان به جهاد می روند و زنان جهاد نمی کنند؟ و چرا برای ما نصف میراث آنها مقرر شده؟ ای کاش ما هم مرد بودیم و همانند آنها به جهاد می رفتیم، و موقعیت اجتماعی آنها را داشتیم».

آیه نازل گردید و به این سؤالات و مانند آن پاسخ گفت.

تفسیر:

تفاوت سهم ارث مردان و زنان برای جمعی از مسلمانان به صورت یک سؤال درآمده بود، آنها گویا توجه نداشتند که این تفاوت به خاطر آن است که هزینه زندگی، عموما بر دوش مردان می باشد، و زنان از آن معافند، به علاوه هزینه خود آنها نیز بر دوش مردان است، و همان طور که سابقا اشاره شد سهمیه زنان عملا

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 3452

دو برابر مردان خواهد بود، لذا آیه شریفه می گوید: «برتریهایی را که خداوند برای بعضی از شما نسبت به بعضی دیگر قائل شده هرگز آرزو نکنید» (وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ).

زیرا این تفاوتها هر کدام اسراری دارد که از شما پوشیده و پنهان است.

البته نباید اشتباه کرد که آیه اشاره به تفاوتهای واقعی و طبیعی می کند نه تفاوتهای ساختگی که بر اثر «استعمار» و «استثمار» طبقاتی به وجود می آید.

لذا بلافاصله می فرماید: «مردان و زنان هر کدام بهره ای از کوششها و تلاشها و موقعیت خود دارند» (لِلرِّجالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ).

خواه موقعیت طبیعی باشد (مانند تفاوت دو جنس مرد و زن با یکدیگر) و یا تفاوت به خاطر تلاشها و کوششهای اختیاری.

سپس می فرماید: «به جای آرزو کردن این گونه تفاوتها، از فضل خدا و لطف و کرم او تمنا کنید که به شما از نعمتهای مختلف و موقعیتها و پاداشهای نیک ارزانی دارد» (وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ). و در نتیجه افرادی خوشبخت و سعادتمند باشید.

و در پایان می فرماید: «چون خداوند به همه چیز داناست» (إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً).

و می داند برای نظام اجتماعی چه تفاوتهایی از نظر طبیعی و یا حقوقی لازم است، و نیز از اسرار درون مردم باخبر است و می داند چه افرادی آرزوهای نادرست در دل می پرورانند و چه افرادی به آنچه مثبت و سازنده است می اندیشند.

سوره نساء (4): آیه 33

(آیه 33)- بار دیگر قرآن در این آیه به مسائل ارث بازگشته و می گوید:

«برای هر کس (اعم از زن و مرد) وارثانی قرار دادیم که از میراث پدر و مادر و نزدیکان ارث ببرند» (وَ لِکُلٍّ جَعَلْنا مَوالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ).

سپس اضافه می کند: «کسانی که با آنها پیمان بسته اید، نصیب و سهم آنها را از ارث بپردازید» (وَ الَّذِینَ عَقَدَتْ أَیْمانُکُمْ فَآتُوهُمْ نَصِیبَهُمْ).

در باره «هم پیمانها» یی که باید سهم ارث آنها را پرداخت آنچه به مفهوم آیه نزدیکتر است همان پیمان «ضمان جریره» می باشد که قبل از اسلام وجود داشت،

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 3453

و آن چنین بود که: «دو نفر با هم قرار می گذاشتند که در کارها «برادروار» به یکدیگر کمک کنند، و در برابر مشکلات، یکدیگر را یاری نمایند و به هنگامی که یکی از آنها از دنیا برود، شخصی که بازمانده از وی ارث ببرد اسلام این «پیمان دوستی» و برادری را به رسمیت شناخت، ولی تأکید کرد که ارث بردن چنین هم پیمانی منحصرا در زمانی است که خویشاوندی برای میت وجود نداشته باشد.

سپس در پایان آیه می فرماید: اگر در دادن سهام صاحبان ارث کوتاهی کنید و یا حق آنها را کاملا ادا نمایید در هر حال خدا آگاه است «زیرا خداوند شاهد و ناظر بر هر کار و هر چیزی می باشد» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیداً).

سوره نساء (4): آیه 34

(آیه 34)- سرپرستی در نظام خانواده. خانواده یک واحد کوچک اجتماعی است و همانند یک اجتماع بزرگ باید رهبر و سر پرست واحدی داشته باشد، زیرا رهبری و سرپرستی دسته جمعی که زن و مرد مشترکا آن را به عهده بگیرند مفهومی ندارد در نتیجه مرد یا زن یکی باید «رئیس» خانواده و دیگری «معاون» و تحت نظارت او باشد، قرآن در اینجا تصریح می کند که مقام سرپرستی باید به مرد داده شود، می گوید: «مردان سرپرست و نگهبان زنانند» (الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّساءِ).

البته مقصود از این تعبیر استبداد و اجحاف و تعدی نیست، بلکه منظور رهبری واحد منظم با توجه به مسؤولیتها و مشورتهای لازم است.

جمله بعد که دو بخش است در قسمت اول می فرماید: «این سرپرستی به خاطر برتریهایی است که (از نظر نظام اجتماع) خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است» (بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ).

و در قسمت دوم می فرماید: «و نیز این سرپرستی به خاطر تعهداتی است که مردان در مورد پرداختهای مالی در برابر زنان و خانواده به عهده دارند» (وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ).

سپس اضافه می کند که زنان در برابر وظایفی که در خانواده به عهده دارند به دو دسته اند:

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 3454

دسته اول: «و زنان صالح، زنانی هستند که متواضعند و در غیاب (همسر خود) حفظ اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، می کنند» (فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ).

یعنی مرتکب خیانت چه از نظر مال و چه از نظر ناموس و چه از نظر حفظ شخصیت شوهر و اسرار خانواده در غیاب او نمی شوند، و وظایف و مسؤولیتهای خود را به خوبی انجام می دهند.

دسته دوم: زنانی هستند که از وظایف خود سرپیچی می کنند و نشانه های ناسازگاری در آنها دیده می شود، مردان در مقابل این گونه زنان وظایفی دارند که باید مرحله به مرحله اجرا گردد، در مرحله اول می فرماید: «زنانی را که از طغیان و سرکشی آنها می ترسید پند و اندرز دهید» (وَ اللَّاتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ).

در مرحله دوم می فرماید: «در صورتی که اندرزهای شما سودی نداد، در بستر از آنها دوری کنید» (وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ).

و در مرحله سوم: در صورتی که سرکشی و پشت پا زدن به وظایف و مسؤولیتها از حد بگذرد و همچنان در راه قانون شکنی با لجاجت و سرسختی گام بردارند، نه اندرزها تأثیر کند، و نه جدا شدن در بستر، و کم اعتنایی نفعی نبخشد، و راهی جز «شدت عمل» باقی نماند «آنها را تنبیه بدنی کنید» (وَ اضْرِبُوهُنَّ).

مسلم است که اگر یکی از این مراحل مؤثر واقع شود و زن به انجام وظیفه خود اقدام کند مرد حق ندارد بهانه گیری کرده، در صدد آزار زن برآید، لذا به دنبال این جمله می فرماید: «پس اگر آنها از شما اطاعت کردند، راهی برای تعدّی بر آنها مجویید» (فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلًا).

و در پایان آیه مجددا به مردان هشدار می دهد که از موقعیت سرپرستی خود در خانواده سوء استفاده نکنند و به قدرت خدا که بالاتر از همه قدرتهاست بیندیشند «زیرا خداوند بلند مرتبه و بزرگ است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیًّا کَبِیراً).

سوره نساء (4): آیه 35

(آیه 35)- محکمه صلح خانوادگی! در این آیه اشاره به مسأله بروز اختلاف و نزاع میان دو همسر کرده، می گوید: «و اگر از جدایی و شکاف میان آنان

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 3455

(دو همسر) بیم داشته باشید یک داور از خانواده شوهر، و داوری از خانواده زن انتخاب کنید» تا به کار آنان رسیدگی کنند (وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها).

سپس می فرماید: «اگر این دو داور (با حسن نیت و دلسوزی وارد کار شوند و) هدفشان اصلاح میان دو همسر بوده باشد، خداوند کمک می کند و به وسیله آنان میان دو همسر الفت می دهد» (إِنْ یُرِیدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُما).

و برای این که به داوران هشدار دهد که حسن نیت به خرج دهند در پایان آیه می فرماید: «خداوند (از نیت آنها) با خبر و آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً خَبِیراً).

محکمه صلح خانوادگی که در آیه فوق به آن اشاره شده یکی از شاهکارهای اسلام است. این محکمه امتیازاتی دارد که سایر محاکم فاقد آن هستند، از جمله:

1- در محیط خانواده نمی توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقررات بی روح گام برداشت، لذا دستور می دهد که داوران این محکمه کسانی باشند که پیوند خویشاوندی به دو همسر دارند و می توانند عواطف آنها را در مسیر اصلاح تحریک کنند.

2- در محاکم عادی قضایی طرفین دعوا مجبورند برای دفاع از خود، هر گونه اسراری که دارند فاش سازند. مسلم است که اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه و اجنبی اسرار زناشویی خود را فاش سازند احساسات یکدیگر را چنان جریحه دار می کنند که اگر به اجبار به منزل و خانه باز گردند، دیگر از آن صمیمیت و محبت سابق خبری نخواهد بود.

3- داوران در محاکم معمولی، در جریان اختلافات غالبا بی تفاوتند در حالی که در محکمه صلح فامیلی حکمین نهایت کوشش را به خرج می دهند که صلح و صمیمیت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته، به جوی باز گردد! 4- از همه اینها گذشته چنین محکمه ای هیچ یک از مشکلات و هزینه های سرسام آور و سرگردانی محاکم معمولی را ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 3456

سوره نساء (4): آیه 36

(آیه 36)- در این آیه یک سلسله از حقوق اعم از حق خدا و بندگان و آداب معاشرت با مردم بیان شده است، و روی هم رفته ده دستور از آن استفاده می شود.

1- نخست مردم را دعوت به عبادت و بندگی پروردگار و ترک شرک و بت پرستی که ریشه اصلی تمام برنامه های اسلامی است می کند، دعوت به توحید و یگانه پرستی روح را پاک، و نیت را خالص، و اراده را قوی، و تصمیم را برای انجام هر برنامه مفیدی محکم می سازد، و از آنجا که آیه بیان یک رشته از حقوق اسلامی است، قبل از هر چیز اشاره به حق خداوند بر مردم کرده، می گوید: «و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید» (وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً).

2- سپس می گوید: «و به پدر و مادر نیکی کنید» (وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).

حق پدر و مادر از مسائلی است که در قرآن مجید زیاد روی آن تکیه شده و کمتر موضوعی است که این قدر مورد تأکید واقع شده باشد، و در چهار مورد از قرآن، بعد از توحید قرار گرفته است.

3- «همچنین به خویشاوندان» نیکی کنید (وَ بِذِی الْقُرْبی).

این موضوع نیز از مسائلی است که در قرآن تأکید فراوان در باره آن شده است، گاهی به عنوان «صله رحم»، و گاهی به عنوان «احسان و نیکی به خویشاوندان».

4- سپس اشاره به حقوق «ایتام» کرده، و افراد با ایمان را توصیه به نیکی در حق «یتیمان» می کند (وَ الْیَتامی). زیرا در هر اجتماعی بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمی وجود دارند که فراموش کردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر می افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر می اندازد.

5- بعد از آن حقوق «مستمندان» را یاد آوری می کند (وَ الْمَساکِینِ).

زیرا در هر اجتماعی افرادی معلول و از کار افتاده و مانند آن وجود دارند که فراموش کردن آنها بر خلاف تمام اصول انسانی است.

6- سپس توصیه به نیکی در حق «همسایگان نزدیک» می کند (وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی).

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 3457

7- سپس در باره «همسایگان دور» سفارش می کند (وَ الْجارِ الْجُنُبِ).

«حق همسایگی» در اسلام به قدری اهمیت دارد که در وصایای معروف امیر مؤمنان علیه السّلام می خوانیم: ما زال (رسول اللّه) یوصی بهم حتّی ظننا انّه سیورّثهم:

«آنقدر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره آنها سفارش کرد، که ما فکر کردیم شاید دستور دهد همسایگان از یکدیگر ارث ببرند».

در حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که در یکی از روزها سه بار فرمود:

و اللّه لا یؤمن: «به خدا سوگند چنین کسی ایمان ندارد ...».

یکی پرسید چه کسی؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: الّذی لا یأمن جاره بوائقه: «کسی که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست»! 8- سپس قرآن در باره کسانی که با انسان دوستی و مصاحبت دارند، توصیه کرده، می فرماید: «و به دوست و همنشین» نیکی کنید (وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ).

البته «صاحب بالجنب» معنایی وسیعتر از دوست و رفیق دارد، به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلی برای حسن معاشرت نسبت به تمام کسانی که با انسان ارتباط دارند می باشد، اعم از دوستان واقعی، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.

9- دسته دیگری که در اینجا در باره آنها سفارش شده، کسانی هستند که در سفر و بلاد غربت احتیاج پیدا می کنند و با این که ممکن است در شهر خود افراد متمکنی باشند، در سفر به علتی وا می مانند می فرماید: «و واماندگان» (وَ ابْنِ السَّبِیلِ).

10- در آخرین مرحله توصیه به نیکی کردن نسبت به بردگان کرده، می فرماید: «و بردگانی که مالک آنها هستید» (وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ).

در حقیقت آیه با حق خدا شروع شده و با حقوق بردگان ختم می گردد و تنها این آیه نیست که در آن در باره بردگان توصیه شده، بلکه در آیات مختلف دیگر نیز در این زمینه بحث شده است.

در پایان آیه هشدار می دهد و می گوید: «خداوند افراد متکبر و فخر فروش را

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 3458

دوست نمی دارد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالًا فَخُوراً).

به این ترتیب هر کس از فرمان خدا سرپیچی کند و به خاطر تکبر، از رعایت حقوق خویشاوندان، پدر و مادر، یتیمان، مسکینان، ابن السبیل و دوستان سر باز زند محبوب خدا و مورد لطف او نیست. و هر کس که مشمول لطف او نباشد از هر خیر و سعادتی محروم است.

سوره نساء (4): آیه 37

(آیه 37)- انفاقهای ریایی و الهی! این آیه در حقیقت، دنباله آیات پیش و اشاره به افراد متکبر و خودخواه است «آنها کسانی هستند که (نه تنها خودشان از نیکی کردن به مردم) بخل می ورزند، بلکه مردم را نیز به بخل دعوت می کنند» (الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَ یَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ).

علاوه بر این سعی دارند «آنچه را که خداوند از فضل (و رحمت) خود به آنان داده کتمان کنند» مبادا افراد اجتماع از آنها توقعی پیدا کنند (وَ یَکْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).

سپس سر انجام و عاقبت کار آنها را چنین بیان می کند که: «ما برای کافران عذاب خوارکننده ای مهیا ساخته ایم» (وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً).

شاید سرّ تعبیر به «کافرین» آن باشد که «بخل» غالبا از کفر سر چشمه می گیرد، زیرا افراد بخیل، در واقع ایمان کامل به مواهب بی پایان پروردگار نسبت به نیکوکاران ندارند، و این که می گوید: «عذاب آنها خوارکننده است» برای این است که جزای «تکبر» و «خود برتربینی» را از این راه ببینند.

سوره نساء (4): آیه 38

(آیه 38)- در این آیه به یکی دیگر از صفات متکبران خود خواه اشاره کرده، می فرماید: «و آنها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم (و کسب شهرت و مقام) انفاق می کنند و ایمان به خدا و روز رستاخیز ندارند» (وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ).

و از آنجا که هدف آنها جلب رضایت خالق نیست بلکه خدمت به خلق است، دائما در این فکرند که چگونه انفاق کنند تا بیشتر بتوانند از آن بهره برداری به سود خود نموده، و موقعیت خود را تثبیت کنند.

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 3459

آنها شیطان را دوست و رفیق خود انتخاب کردند «و کسی که شیطان قرین اوست بد قرینی برای خود انتخاب کرده» و سرنوشتی بهتر از این نخواهد داشت (وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطانُ لَهُ قَرِیناً فَساءَ قَرِیناً).

از این آیه استفاده می شود که رابطه «متکبران» با «شیطان و اعمال شیطانی» یک رابطه مستمر است نه موقت و گاهگاهی.

سوره نساء (4): آیه 39
اشاره

(آیه 39)- در این آیه به عنوان اظهار تأسف به حال این عده می فرماید: «چه می شد اگر آنها (از این بیراهه ها باز می گشتند و) ایمان به خدا و روز رستاخیز می آوردند و از مواهبی که خداوند در اختیار آنها گذاشته با اخلاص نیت و فکر پاک به بندگان خدا می دادند» و از این راه برای خود کسب سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت می کردند (وَ ما ذا عَلَیْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ).

«و در هر حال خداوند از نیات و اعمال آنها باخبر است» و بر طبق آن به آنها جزا و کیفر می دهد» (وَ کانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِیماً).

( (40)- این آیه به افراد بی ایمان و بخیل که حال آنها در آیات قبل گذشت می گوید: «خداوند حتی به اندازه سنگینی ذره ای ستم نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّهٍ).

«ذرّه» در اصل به معنی مورچه های بسیار کوچکی است که به زحمت دیده می شود، ولی تدریجا به هر چیز کوچکی ذرّه گفته شده است، و امروز به «اتم» که کوچکترین جزء اجسام است نیز ذرّه گفته می شود. و از آنجا که «مثقال» به معنی «سنگینی» است، تعبیر «مثقال ذرّه» به معنی سنگینی یک جسم فوق العاده کوچک می باشد.

سپس اضافه می کند، خداوند تنها ستم نمی کند، بلکه «اگر کار نیکی انجام شود آن را مضاعف می نماید، و پاداش عظیم از طرف خود در برابر آن می دهد» (وَ إِنْ تَکُ حَسَنَهً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً).

چرا خداوند ظلم نمی کند؟!

از آنجا که ظلم و ستم معمولا یا بر اثر جهل است و یا احتیاج و یا کمبودهای روانی، کسی که نسبت به همه چیز و همه کس

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 3460

عالم و از همه بی نیاز و هیچ کمبودی در ذات مقدس او نیست، ظلم کردن در باره او ممکن نیست نه این که نمی تواند ظلم کند، بلکه در عین توانایی به خاطر این که حکیم و عالم است از ظلم کردن، خودداری می نماید.

سوره نساء (4): آیه 41

(آیه 41)- در تعقیب آیات گذشته که در مورد مجازاتها و پاداشهای بدکاران و نیکوکاران سخن می گفت، این آیه اشاره به مسأله شهود و گواهان رستاخیز کرده، می گوید: «حال این افراد چگونه خواهد بود آن روز که برای هر امتی گواهی بر اعمال آنها می آوریم و تو را گواه بر آنان خواهیم آورد» (فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً).

و به این ترتیب علاوه بر گواهی اعضای پیکر آدمی، و گواهی زمینی که بر آن زیست کرده، و گواهی فرشتگان خدا بر اعمال او، هر پیامبری نیز گواه اعمال امت خویش است، و بدکاران با وجود این همه گواه چگونه می توانند حقیقتی را انکار کنند و خود را از کیفر اعمال خویش دور دارند.

سوره نساء (4): آیه 42

(آیه 42)- در این آیه به نتیجه اعمال آنها اشاره کرده، می گوید: «در آن روز آنها که کافر شدند، و با فرستاده پروردگار به مخالفت برخاستند (دادگاه عدل خدا را می بینند و شهود و گواهان غیر قابل انکاری در این دادگاه مشاهده می کنند، آن چنان از کار خود پشیمان می شوند که) آرزو می کنند ای کاش خاک بودند و با خاکهای زمین یکسان می شدند» (یَوْمَئِذٍ یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّی بِهِمُ الْأَرْضُ). «و در آن روز (با آن همه گواهان) سخنی را نمی توانند از خدا پنهان کنند» (وَ لا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدِیثاً).

زیرا با آن همه شهود و گواهان راهی برای انکار نیست.

سوره نساء (4): آیه 43
اشاره

(آیه 43)- چند حکم فقهی! از این آیه چند حکم اسلامی استفاده می شود:

1- باطل بودن نماز در حال مستی:

آیه شریفه می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ).

فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوی بنده و راز و نیاز او با خداست

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 3461

و باید در نهایت هوشیاری انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه اند

2- باطل بودن نماز در حال جنابت:

همان گونه که قرآن می گوید:

«و همچنین هنگامی که جنب هستید» به نماز نزدیک نشوید (وَ لا جُنُباً).

سپس استثنایی برای این حکم بیان فرموده، می گوید: «مگر این که مسافر باشید» و در مسافرت گرفتار بی آبی شوید (إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ). که در این حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است.

3- سپس در مورد جواز نماز خواندن و یا عبور از مسجد می فرماید:

«تا غسل کنید» (حَتَّی تَغْتَسِلُوا).

4- تیمم برای معذورین-

در جمله بعد که در حقیقت تمام موارد تشریع تیمم جمع است، نخست به موردی که آب رای بدن ضرر داشته باشد اشاره کرده و می فرماید: «و اگر بیمار باشید و یا در سفر» (وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ).

و یا «هنگامی که یکی از شما از قضای حاجت برگشت و یا با زنان آمیزش جنسی داشته اید» (أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ).

«و در این حال آب برای وضو یا غسل نیابید» (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً).

«در این موقع با خاک پاکیزه ای تیمم کنید» (فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً).

در جمله بعد طرز تیمم را بیان فرموده، می گوید: «سپس صورت و دستهای خود را مسح کنید» (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ).

در پایان آیه اشاره به این حقیقت می کند که دستور مزبور، یک نوع تسهیل و تخفیف برای شماست «چون خداوند بخشنده و آمرزنده است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً).

سوره نساء (4): آیه 44

(آیه 44)- در این آیه خداوند با تعبیری حاکی از تعجب به پیامبر خود، خطاب می کند که: «آیا ندیدی جمعیتی که بهره ای از کتاب آسمانی را در اختیار داشتند، (اما به جای این که با آن، هدایت و سعادت برای خود و دیگران بخرند) هم برای خود گمراهی خریدند هم می خواهند شما گمراه شوید» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَهَ وَ یُرِیدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِیلَ).

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 3462

و به این ترتیب آنچه وسیله هدایت خود و دیگران بود بر اثر سوء نیّاتشان تبدیل به وسیله گمراه شدن و گمراه کردن گشت، چرا که آنها هیچ گاه دنبال حقیقت نبودند، بلکه به همه چیز با عینک سیاه نفاق و حسد و مادیگری می نگریستند.

سوره نساء (4): آیه 45

(آیه 45)- در این آیه می فرماید: اینها اگر چه در لباس دوست، خود را جلوه می دهند، دشمنان واقعی شما هستند «و خداوند از دشمنان شما آگاهتر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ).

چه دشمنی از آن بالاتر که با سعادت و هدایت شما مخالفند، گاهی به زبان خیرخواهی و گاهی از طریق بدگویی و هر زمان به شکلی به دنبال تحقق بخشیدن به اهداف شوم خود هستند.

ولی شما هرگز از عداوت آنها وحشت نکنید، شما تنها نیستید «همین قدر کافی است که خداوند رهبر و ولیّ شما باشد و کافی است که خدا یاور شما باشد» (وَ کَفی بِاللَّهِ وَلِیًّا وَ کَفی بِاللَّهِ نَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 46

(آیه 46)- گوشه دیگری از اعمال یهود! این آیه به دنبال آیات قبل، صفات جمعی از دشمنان اسلام را تشریح می کند و به گوشه ای از اعمال آنها اشاره می نماید.

یکی از کارهای آنها، تحریف حقایق و تغییر چهره دستورهای خداوند بوده است، آیه می فرماید: «جمعی از یهودیان سخنان را از محل خود تحریف می نمایند» (مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ).

این تحریف ممکن است جنبه لفظی داشته باشد و یا جنبه معنوی و عملی، اما جمله های بعد می رساند که منظور از تحریف در اینجا همان تحریف لفظی و تغییر عبارت است زیرا آنها می گویند: «ما شنیدیم و مخالفت کردیم»! (وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا).

یعنی، به جای این که بگویند: سمعنا و اطعنا «شنیدیم و فرمانبرداریم» می گویند شنیدیم و مخالفیم.

و بعد اشاره به قسمت دیگری از سخنان عداوت آمیز و آمیخته با جسارت

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 3463

و بی ادبی آنها کرده، می گوید: آنها می گویند: «بشنو که هرگز نشنوی» (وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ). علاوه بر این از روی سخریه می گفتند: (راعِنا).

توضیح این که: مسلمانان راستین در آغاز دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای این که بهتر سخنان او را بشنوند و به دل بسپارند در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این جمله را می گفتند:

راعنا یعنی، ما را مراعات کن و به ما مهلت بده! ولی این دسته از یهود این جمله را دستاویز قرار داده و آن را مقابل حضرت تکرار می کردند و منظورشان معنی عبری این جمله که «بشنو که هرگز نشنوی» بود و یا معنی دیگر عربی آن را یعنی «ما را تحمیق کن»! اراده می کردند.

تمام اینها به منظور آن بود که «با زبان خود حقایق را از محور اصلی بگردانند و در آیین حق طعن زنند» (لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ).

اما اگر آنها به جای این همه لجاجت و دشمنی با حق و جسارت و بی ادبی، راه راست را پیش می گرفتند و می گفتند: «ما کلام خدا را شنیدیم و از در اطاعت در آمدیم، سخنان ما را بشنو و ما را مراعات کن و به ما مهلت بده (تا حقایق را کاملا درک کنیم) به نفع آنها بود و با عدالت و منطق و ادب کاملا تطبیق داشت» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ).

«اما آنها بر اثر کفر و سرکشی و طغیان از رحمت خدا به دور افتاده اند (و دلهای آنها آن چنان مرده است که به این زودی در برابر حق، زنده و بیدار نمی گردد) فقط دسته کوچکی از آنها افراد پاکدلی هستند که آمادگی پذیرش حقایق را دارند و سخنان حق را می شنوند و ایمان می آورند» (وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 47

(آیه 47)- سرنوشت افراد لجوج! در دنبال بحثی که در آیات سابق در باره اهل کتاب بود، در اینجا روی سخن را به خود آنها کرده می فرماید: «ای کسانی که کتاب آسمانی به شما داده شده است ایمان بیاورید به آنچه نازل کردیم (آیات قرآن مجید) که هماهنگ است با نشانه هایی که در کتب شما در باره آن وارد شده است» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 3464

و مسلما شما با داشتن این همه نشانه ها از دیگران سزاوارترید که به این آیین پاک بگروید.

سپس آنها را تهدید می کند که سعی کنید پیش از آن که گرفتار یکی از دو عقوبت شوید در برابر حق تسلیم گردید، نخست این که: «صورتهای شما را بکلی محو کرده (و تمام اعضایی که به وسیله آن حقایق را می بینید و می شنوید و درک می کنید از میان برده) سپس صورتهای شما را به پشت سر بازگردانیم» (مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها).

و اما مجازات دوم که به آن تهدید شده اند این است که: «آنها را از رحمت خود دور می سازیم همان طور که اصحاب سبت را دور ساختیم» (أَوْ نَلْعَنَهُمْ کَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ) (1).

به این ترتیب اهل کتاب با اصرار و پافشاری در مخالفت با حق عقب گرد و سقوط می کنند و یا نابود می شوند، منظور از «طمس و محو و بازگرداندن به عقب» در آیه فوق همان محو فکری و روحی و عقب گرد معنوی است.

در پایان آیه برای تأکید این تهدیدها می فرماید: «فرمان خدا در هر حال انجام می شود» و هیچ قدرتی مانع از آن نخواهد بود (وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا).

سوره نساء (4): آیه 48
اشاره

(آیه 48)- امیدبخش ترین آیات قرآن! این آیه صریحا اعلام می کند که همه گناهان ممکن است مورد عفو و بخشش واقع شوند، ولی «خداوند (هرگز) شرک را نمی بخشد و پایین تر از آن را برای هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می بخشد» (إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ).

ارتباط این آیه با آیات سابق از این نظر است که یهود و نصاری هر یک به نوعی مشرک بودند، و قرآن به وسیله این آیه به آنها اعلام خطر می کند که این عقیده را ترک گویند که گناهی است غیر قابل بخشش، سپس در پایان آیه دلیل این موضوع را بیان کرده می فرماید: «کسی که برای خدا شریکی قائل شود گناه بزرگی مرتکب شده است» (وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً).

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 3465


1- شرح سرگذشت «اصحاب سبت» در سوره اعراف ذیل آیه 163 خواهد آمد.

طبق روایتی که از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده این آیه امیدبخش ترین آیات قرآن است و افراد موحد را به لطف و رحمت پروردگار دلگرم می سازد، زیرا در این آیه خداوند امکان بخشش همه گناهان را غیر از شرک بیان کرده است.

اسباب بخشودگی گناهان-

از آیات قرآن استفاده می شود که وسائل آمرزش و بخشودگی گناه متعدد است از جمله:

1- توبه و بازگشت به سوی خدا که توأم با پشیمانی از گناهان گذشته و تصمیم بر اجتناب از گناه در آینده و جبران عملی اعمال بد به وسیله اعمال نیک بوده باشد.

2- کارهای نیک فوق العاده ای که سبب آمرزش اعمال زشت می گردد.

3- شفاعت که شرح آن در ذیل آیه 48 سوره بقره گذشت.

4- پرهیز از گناهان «کبیره» که موجب بخشش گناهان «صغیره» می باشد.

5- عفو الهی که شامل افرادی می شود که شایستگی آن را دارند.

سوره نساء (4): آیه 49
اشاره

(آیه 49)

شأن نزول:

یهود و نصاری برای خود امتیازاتی قائل بودند و همان طور که در آیات قرآن نقل شده گاهی می گفتند: «ما فرزندان خداییم» (مائده: 18) و گاهی می گفتند: «بهشت مخصوص ماست و غیر از ما، در آن راهی ندارد». (بقره: 111) این آیه و آیه بعد نازل شد و به این پندارهای باطل پاسخ گفت.

تفسیر:

خودستایی- در این آیه به یکی از صفات نکوهیده اشاره شده که گریبانگیر بسیاری از افراد و ملتها می شود و آن خودستایی و خویشتن را پاک نشان دادن و فضیلت برای خود ساختن است، می گوید. «آیا ندیدی کسانی را که خودستایی می کنند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ).

سپس می فرماید: «خداوند هر که را بخواهد می ستاید» (بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ).

و تنها اوست که از روی حکمت و مشیت بالغه بدون کم و زیاد، افراد را طبق شایستگیهایی که دارند، مدح و ستایش می کند «و هرگز به هیچ کس، سر سوزنی ستم نخواهد شد» (وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا).

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 3466

در حقیقت فضیلت چیزی است که خداوند آن را فضیلت بداند نه آنچه خودستایان برای خود از روی خودخواهی قائل می شوند و به خویش و دیگران ستم می کنند.

سوره نساء (4): آیه 50

(آیه 50)- در این آیه برتری طلبیها را یک نوع افترا و دروغ به خدا بستن و گناه بزرگ و آشکار معرفی می کند، می فرماید: «ببین این جمعیت چگونه با ساختن فضائل دروغین و نسبت دادن آنها به خدا، به پروردگار خویش دروغ می بندند، آنها اگر گناهی جز همین گناه نداشته باشند، برای مجازات آنان کافی است» (انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَ کَفی بِهِ إِثْماً مُبِیناً).

سوره نساء (4): آیه 51
اشاره

(آیه 51)

شأن نزول:

بعد از حادثه «احد» یکی از بزرگان یهود به نام «کعب بن اشرف» به اهل مکه پیشنهاد کرد که سی نفر از شما و سی نفر از ما به کنار خانه کعبه برویم و شکمهای خود را بر دیوار خانه کعبه بگذاریم و با پروردگار کعبه عهد کنیم که در نبرد با محمد کوتاهی نکنیم، این برنامه انجام شد، و پس از پایان آن، ابو سفیان رو به «کعب» کرده، گفت: تو مرد دانشمندی هستی و ما بیسواد و درس نخوانده! به عقیده تو، «ما» و «محمد» کدام به حق نزدیکتریم، کعب گفت: آیین خود را برای من کاملا تشریح کن. ابو سفیان گفت: ما برای حاجیان، شتران بزرگ قربانی می کنیم، و به آنها آب می دهیم، میهمان را گرامی می داریم، و اسیران را آزاد کرده، و صله رحم به جا می آوریم، خانه پروردگار خود را آباد نگه می داریم، و بر گرد آن طواف می کنیم، و ما اهل حرم خدا سرزمین مکّه ایم! ولی محمد قطع پیوند خویشاوندی کرده، و از حرم خدا و آیین کهن ما بیرون رفته و آیین محمد آیینی است تازه و نوپا- کعب گفت: به خدا سوگند آیین شما از آیین محمد بهتر است! در این هنگام آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

سازشکاران- این آیه یکی دیگر از صفات ناپسند یهود را منعکس می کند که آنها برای پیشبرد اهدافشان آن چنان سازشکاری با هر جمعیتی نشان می دادند که حتی برای جلب نظر بت پرستان در برابر بتهای آنها سجده می کردند و آنچه را که در باره عظمت اسلام و صفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دیده یا خوانده بودند زیر پا

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 3467

می گذاشتند، و حتی برای خوشایند بت پرستان آیین خرافی و مملو از ننگ آنها را بر اسلام ترجیح می دادند، با این که اهل کتاب بودند و قدر مشترکشان با اسلام به مراتب بیش از بت پرستان بود، لذا آیه به عنوان تعجب می گوید: «آیا ندیدی کسانی را که سهمی از کتاب خدا داشتند، اما در برابر بت سجده کردند و به طغیانگران اظهار ایمان نمودند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ).

به این هم قناعت نکردند «و در باره مشرکان می گویند: آنان از کسانی که ایمان آورده اند هدایت یافته ترند»! (وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدی مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 52

(آیه 52)- در این آیه، سرنوشت این گونه سازشکاران را بیان کرده می فرماید: «آنها کسانی هستند که خدا آنان را از رحمت خود دور ساخته و کسی که خدا او را از رحمت خویش دور کند، هیچ یاوری برای او نخواهی یافت» (أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 53

(آیه 53)- در تفسیر دو آیه قبل گفته شد که یهود به خاطر جلب توجه بت پرستان مکّه گواهی دادند که بت پرستی قریش از خدا پرستی مسلمانان بهتر است! و حتی خود آنان در مقابل بتها سجده کردند! در این آیه و آیه بعد این نکته یادآوری شده که قضاوت آنان به دو دلیل فاقد ارزش و اعتبار است:

1- «آیا آنها (یهود) سهمی در حکومت دارند (که بخواهند چنین داوری کنند؟) در حالی که اگر چنین بود به مردم کمترین حق را نمی دادند» و همه چیز را در انحصار خود می گرفتند (أَمْ لَهُمْ نَصِیبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً).

سوره نساء (4): آیه 54

(آیه 54)- دوم این که: آنها بر اثر ظلم و ستم و کفران نعمت، مقام نبوت و حکومت را از دست دادند، و به همین جهت مایل نیستند این موقعیت الهی به دست هیچ کس سپرده شود «یا این که نسبت به مردم (پیامبر و خاندانش) در برابر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می ورزند» و با آن گونه قضاوتهای بی اساس می خواهند آبی بر شعله های آتش حسد خویش بپاشند (أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 3468

سپس می فرماید: چرا از اعطای چنین منصبی به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و خاندان بنی هاشم تعجب و وحشت می کنید و حسد می ورزید در حالی که «ما به آل ابراهیم (که یهود از خاندان او هستند نیز) کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیارشان (پیامبران بنی اسرائیل) قرار دادیم» (فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً).

اما متأسفانه شما مردم ناخلف آن سرمایه های معنوی و مادی پرارزش را بر اثر شرارت و قساوت از دست دادید.

در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که در باره این آیه سؤال کردند، فرمود:

نحن المحسودون: یعنی «ماییم که مورد حسد دشمنان قرار گرفته ایم».

زیانهای معنوی و مادی، فردی و اجتماعی «حسد» فوق العاده زیاد است که در روایات پیشوایان اسلام به آن اشاره شده، از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود: «حسد و بدخواهی از تاریکی قلب و کوردلی است و از انکار نعمتهای خدا به افراد سر چشمه می گیرد، و این دو (کوردلی و ایراد بر بخشش خدا) دو بال کفر هستند، به سبب حسد بود که فرزند آدم در یک حسرت جاودانی فرو رفت و به هلاکتی افتاد که هرگز از آن رهایی نمی یابد».

سوره نساء (4): آیه 55

(آیه 55)- در این آیه می گوید: «جمعی از مردم آن زمان به کتاب آسمانی که بر آل ابراهیم نازل شده بود ایمان آوردند و بعضی دیگر (نه تنها ایمان نیاوردند بلکه) در راه پیشرفت آن ایجاد مانع کردند و شعله فروزان آتش دوزخ برای آنها کافی است» (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً).

همچنین کسانی که به این کتاب آسمانی که بر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نازل گردیده کفر می ورزند به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

سوره نساء (4): آیه 56

(آیه 56)- در این آیه و آیه بعد سرنوشت افراد با ایمان و بی ایمان تشریح شده است، در این آیه می گوید: «کسانی که به آیات ما کافر شدند به زودی آنها را در آتشی وارد می کنیم که هر گاه پوستهای تنشان (در آن) بریان گردد (و بسوزد) پوستهای دیگری را به جای آن قرار می دهیم تا کیفر (الهی) را بچشند» (إِنَّ الَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 3469

کَفَرُوا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ)

.البته پوستهای جدید از همان مواد پوستهای پیشین تشکیل می گردد، و این نتیجه اصرار در زیر پا گذاشتن حق و عدالت و انحراف از فرمان خداست.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند (نسبت به انجام این گونه مجازاتها) هم قادر و توانا و هم حکیم است» و روی حساب کیفر می دهد (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَزِیزاً حَکِیماً).

سوره نساء (4): آیه 57

(آیه 57)- در آیات گذشته سخن از مجازات کافران بود، در این آیه به پاداش مؤمنان اشاره کرده، می فرماید: «و کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند به زودی آنها را در باغهایی از بهشت وارد می کنیم که نهرها از زیر درختانش جاری است، همیشه در آن خواهند ماند، و همسرانی پاکیزه برای آنها خواهد بود، و آنان را در سایه های گسترده (و فرحبخش) جای می دهد» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَهٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 58
اشاره

(آیه 58)

شأن نزول:

این آیه زمانی نازل گردید که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با پیروزی کامل وارد شهر مکّه گردید، عثمان بن طلحه را که کلیددار خانه کعبه بود احضار کرد و کلید را از او گرفت، تا درون خانه کعبه را از وجود بتها پاک سازد، عباس عموی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پس از انجام این مقصود تقاضا کرد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با تحویل کلید خانه خدا به او، مقام کلیدداری بیت اللّه را که در میان عرب یک مقام برجسته و شامخ بود، به او بسپارد. ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر خلاف این تقاضا پس از تطهیر خانه کعبه از لوث بتها در خانه را بست و کلید را به «عثمان بن طلحه» تحویل داد، در حالی که آیه مورد بحث را تلاوت می نمود.

تفسیر:

امانت و عدالت در اسلام- این آیه که یک حکم عمومی و همگانی از آن استفاده می شود، صریحا می گوید: «خداوند به شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید» (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها).

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 3470

در قسمت دوم آیه، اشاره به دستور مهم دیگری شده و آن مسأله «عدالت در حکومت» است.

آیه می گوید، خداوند نیز به شما فرمان داده که: «به هنگامی که میان مردم داوری می کنید، از روی عدالت حکم کنید» (وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ).

سپس برای تأکید این دو فرمان مهم می گوید: «خداوند پند و اندرزهای خوبی به شما می دهد» (إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ).

باز تأکید می کند و می گوید: «در هر حال خدا (مراقب اعمال شماست) هم سخنان شما را می شنود و هم کارهای شما را می بیند» (إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمِیعاً بَصِیراً).

روشن است «امانت» معنی وسیعی دارد و هر گونه سرمایه مادی و معنوی را شامل می شود و هر مسلمانی طبق صریح این آیه وظیفه دارد که در هیچ امانتی نسبت به هیچ کس خیانت نکند، خواه صاحب امانت، مسلمان باشد یا غیر مسلمان، و این در واقع یکی از مواد «اعلامیه حقوق بشر در اسلام» است.

حتی دانشمندان در جامعه، امانت دارانی هستند که موظفند حقایق را کتمان نکنند، فرزندان انسان نیز امانتهای الهی هستند که نباید در تعلیم و تربیت آنان کوتاهی شود، و از آن بالاتر وجود و هستی خود انسان و تمام نیروهایی که خدا به او داده امانت پروردگارند که انسان موظف است در حفظ آنها بکوشد.

در روایتی از امام صادق علیه السّلام در باره اهمیت «امانت» می خوانیم که به یکی از دوستان خود فرمود: «اگر قاتل علی علیه السّلام امانتی پیش من می گذاشت و یا از من نصیحتی می خواست و یا با من مشورتی می کرد و من آمادگی خود را برای این امور اعلام می داشتم، قطعا حق امانت را ادا می نمودم».

سوره نساء (4): آیه 59
اشاره

(آیه 59)- این آیه و چند آیه بعد، در باره یکی از مهمترین مسائل اسلامی، یعنی مسأله رهبری بحث می کند و مراجع واقعی مسلمین را در مسائل مختلف دینی و اجتماعی مشخص می سازد.

نخست به مردم با ایمان دستور می دهد، می گوید: «ای کسانی که ایمان

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 3471

آورده اید! اطاعت کنید خدا را» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ).

بدیهی است برای یک فرد با ایمان همه اطاعتها باید به اطاعت پروردگار منتهی شود، و هر گونه رهبری باید از ذات پاک او سر چشمه گیرد، و طبق فرمان او باشد، زیرا حاکم و مالک تکوینی جهان هستی اوست، و هر گونه حاکمیت و مالکیت باید به فرمان او باشد.

در مرحله بعد می فرماید: «و اطاعت کنید پیامبر خدا را» (وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ).

پیامبری که معصوم است و هرگز از روی هوی و هوس، سخن نمی گوید، پیامبری که نماینده خدا در میان مردم است و سخن او سخن خداست، و این منصب و موقعیت را خداوند به او داده است.

و در مرحله سوم می فرماید: اطاعت کنید «اولی الامر (اوصیای پیامبر) را» (وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ). که از متن جامعه اسلامی برخاسته و حافظ دین و دنیای مردمند.

سپس می فرماید: «اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ارجاع دهید اگر ایمان به پروردگار و روز باز پسین دارید، این برای شما بهتر و پایان و عاقبتش نیکوتر است» (فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا).

«اولی الامر» چه کسانی هستند؟

همه مفسران شیعه در این زمینه اتفاق نظر دارند که منظور از «اولی الامر» امامان معصوم می باشند که رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی، در تمام شؤون زندگی از طرف خداوند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها سپرده شده است، و غیر آنها را شامل نمی شود.

و البته کسانی که از طرف آنها به مقامی منصوب شوند و پستی را در جامعه اسلامی به عهده بگیرند، با شروط معینی اطاعت آنها لازم است نه به خاطر این که اولی الامرند، بلکه به خاطر این که نمایندگان اولی الامر می باشند.

سوره نساء (4): آیه 60
اشاره

(آیه 60)

شأن نزول:

یکی از یهودیان مدینه با یکی از مسلمانان منافق اختلافی داشت، بنا گذاشتند یک نفر را به عنوان داور در میان خود انتخاب کنند، مرد یهودی چون به عدالت و بی نظری پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله اطمینان داشت گفت: من به

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 3472

داوری پیامبر شما راضیم ولی مرد منافق یکی از بزرگان یهود به نام «کعب بن اشرف» را انتخاب کرد و به این ترتیب با داوری پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مخالفت کرد.

آیه شریفه نازل شد و چنین افرادی را شدیدا سرزنش کرد

تفسیر:

حکومت طاغوت- این آیه در واقع مکمل آیه قبل است، زیرا در آنجا، مؤمنان را به اطاعت فرمان خدا و پیامبر و اولو الأمر و به داوری طلبیدن کتاب و سنت دعوت نمود و این آیه از اطاعت و پیروی و داوری طاغوت، نهی می نماید.

قرآن مسلمانانی را که برای داوری به نزد حکام جور می رفتند ملامت می کند، می گوید: «آیا ندیدی کسانی را که گمان می کنند به آنچه (از کتب آسمانی) بر تو و بر پیشینیان نازل شده ایمان آورده اند ولی می خواهند طاغوت و حکّام باطل را به داوری بطلبند با این که به آنها دستور داده شده به طاغوت کافر شوند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ).

سپس اضافه می کند: «مراجعه به طاغوت یک دام شیطانی است و شیطان می خواهد آنان را گمراه کند و به بیراهه های دوردستی بیفکند» (وَ یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالًا بَعِیداً).

سوره نساء (4): آیه 61

(آیه 61)- نتیجه داوری طاغوت. به دنبال نهی شدید از مراجعه به طاغوت، و داوران جور، نتایج این گونه داوریها و دستاویزهایی که منافقان برای توجیه کار خود به آن متشبث می شدند، در این آیه و دو آیه بعد مورد بررسی قرار گرفته است.

در آیه مورد بحث می فرماید: این گونه مسلمان نماها نه تنها برای داوری به سراغ طاغوت می روند، بلکه هنگامی که به آنها گفته شود به سوی آنچه خداوند نازل کرده، و به سوی پیامبر بیایید، منافقان را می بینی که از (قبول دعوت) تو اعراض می کنند» و با اصرار روی این کار می ایستند (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً).

یعنی: مقاومت و اصرار آنها در این کار نشان دهنده روح نفاق و ضعف ایمان آنهاست، و گر نه با دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیدار می شدند و به اشتباه خود معترف می گشتند.

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 3473

سوره نساء (4): آیه 62

(آیه 62)- باز در این آیه روی سخن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، می فرماید: «پس چگونه موقعی که بر اثر اعمالشان گرفتار مصیبتی می شوند سپس به سراغ تو می آیند»! (فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ثُمَّ جاؤُکَ).

و در این موقع «سوگند یاد می کنند که منظور و هدف ما (از بردن داوری نزد دیگران) جز نیکی کردن و ایجاد توافق در میان (طرفین نزاع) نبوده است» (یَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا إِحْساناً وَ تَوْفِیقاً).

سوره نساء (4): آیه 63

(آیه 63)- ولی خدا در این آیه نقاب از چهره آنها کنار می زند و این گونه تظاهرات دروغین را ابطال می کند، و می فرماید: «اینها کسانی هستند که خداوند اسرار درون دلهای آنها را می داند» (أُولئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فِی قُلُوبِهِمْ).

ولی در عین حال به پیامبر خود دستور می دهد که: «از مجازات آنها صرف نظر کن» (فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ).

و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همواره با منافقان به خاطر اظهار اسلام تا آنجا که ممکن بود مدارا می کرد، زیرا مأمور به ظاهر بود و جز در موارد استثنایی آنها را مجازات نمی کرد.

سپس دستور می دهد که: «آنها را موعظه کن و اندرز ده و با بیانی رسا (که در دل و جان آنها نفوذ کند) نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد کن» (وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغاً).

سوره نساء (4): آیه 64

(آیه 64)- قرآن در آیات گذشته مراجعه به داوران جور را شدیدا محکوم نمود، در این آیه به عنوان تأکید می گوید.

«ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این منظور که به فرمان خدا از وی اطاعت شود» و هیچ گونه مخالفتی نسبت به آنها انجام نگردد (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ).

زیرا آنها هم رسول و فرستاده خدا بوده اند و هم رئیس حکومت الهی، بنابراین، مردم موظف بوده اند هم از نظر بیان احکام خداوند و هم از نظر چگونگی اجرای آن از آنها پیروی کنند، و تنها به ادعای ایمان قناعت نکنند.

سپس در دنباله آیه راه بازگشت را به روی گناهکاران و آنها که به طاغوت

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 3474

مراجعه کردند، و یا به نحوی از انحاء مرتکب گناهی شدند، گشوده و می فرماید:

«اگر آنها هنگامی که به خویش ستم کردند، به سوی تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می نمودند و پیامبر هم برای آنها طلب آمرزش می نمود، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً).

اشاره به این که فایده اطاعت فرمان خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله متوجه خود شما می شود و مخالفت با آن یک نوع ستم به خویشتن است زیرا زندگی مادی شما را به هم می ریزد و از نظر معنوی مایه عقب گرد شماست.

از این آیه ضمنا پاسخ کسانی که توسل جستن به پیامبر و یا امام را یک نوع شرک می پندارند روشن می شود، زیرا این آیه صریحا می گوید که آمدن به سراغ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و او را بر درگاه خدا شفیع قرار دادن، و وساطت و استغفار او برای گنهکاران مؤثر است، و موجب پذیرش توبه، و رحمت الهی است.

سوره نساء (4): آیه 65
اشاره

(آیه 65)

شأن نزول:

«زبیر بن عوام» که از مهاجران بود با یکی از انصار (مسلمانان مدینه) بر سر آبیاری نخلستانهای خود که در کنار هم قرار داشتند، اختلافی پیدا کرده بودند، هر دو برای حل اختلاف خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند، پیامبر نیز در میان آنها داوری کرد.

اما این مرد انصاری به ظاهر مسلمان، از داوری عادلانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ناراحت شد و گفت: آیا این قضاوت به خاطر آن بود که زبیر، عمه زاده توست؟! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از این سخن بسیار ناراحت شد به حدی که رنگ رخسار او دگرگون گردید، در این موقع آیه نازل شد و به مسلمانان هشدار داد.

تفسیر: .

تسلیم در برابر حق- این آیه مکمل بحث آیات قبل است و در آن خداوند سوگند یاد کرده که: «به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود مگر این که تو را در اختلافات خود به داوری بطلبند» و به بیگانگان مراجعه ننمایند (فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ).

سپس می فرماید: نه فقط داوری را به نزد تو آورند بلکه هنگامی که تو در

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 3475

میان آنها حکمی کردی، خواه به سود آنها باشد یا به زیان آنها، علاوه بر این که اعتراض نکنند «در دل خود از داوری تو احساس ناراحتی ننمایند و کاملا تسلیم باشند» (ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً).

از آیه فوق در ضمن دو مطلب مهم استفاده می شود:

1- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله معصوم است، زیرا در آن دستور به تسلیم مطلق از نظر گفتار و کردار در برابر همه فرمانهای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داده شده.

2- هر گونه اجتهاد در مقابل نصّ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و اظهار عقیده در مواردی که حکم صریح از طرف خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره آن رسیده باشد ممنوع است.

سوره نساء (4): آیه 66

(آیه 66)- در اینجا برای تکمیل بحث گذشته در باره کسانی که از داوریهای عادلانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گاهی احساس ناراحتی می کردند اشاره به پاره ای از تکالیف طاقت فرسای امم پیشین کرده و می گوید: ما تکلیف شاق و مشکلی بر دوش اینها نگذاشتیم، اگر همانند بعضی از امم پیشین (مانند یهود که پس از بت پرستی و گوساله پرستی به آنها دستور داده شد که یکدیگر را به کفاره این گناه بزرگ به قتل برسانند و یا از وطن مورد علاقه خود بیرون روند) به اینها نیز چنین دستور سنگین و سختی را می دادیم، چگونه در برابر انجام آن طاقت می آورند، اینها که در باره آبیاری کردن یک نخلستان و داوری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نسبت به آن، تسلیم نیستند، چگونه می توانند از عهده آزمایشهای دیگر در آیند «مسلما اگر به آنان دستور می دادیم که یکدیگر را بکشید و یا از وطن و خانه خود خارج شوید، تنها عده کمی از آنها آن را انجام می دادند» (وَ لَوْ أَنَّا کَتَبْنا عَلَیْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِیارِکُمْ ما فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِیلٌ مِنْهُمْ).

سپس به دو فایده انجام دستورات الهی اشاره کرده، می فرماید: «اگر آنها اندرزهای خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بپذیرند هم به سودشان است، و هم باعث تقویت ایمان آنهاست» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا ما یُوعَظُونَ بِهِ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَشَدَّ تَثْبِیتاً).

از فرمانها و احکام الهی تعبیر به موعظه و اندرز شده، اشاره به این که این احکام چیزی نیست که به سود فرمان دهنده (خدا) بوده باشد، بلکه اندرزهایی

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 3476

است که به سود خود شماست.

جالب این که می گوید: «هر قدر انسان در مسیر اطاعت فرمان خدا گام بردارد ثبات و استقامت او بیشتر می شود» در واقع اطاعت فرمان خدا یک نوع ورزش روحی برای انسان است.

سوره نساء (4): آیه 67

(آیه 67)- در این آیه سومین فایده تسلیم و اطاعت در برابر خدا را بیان کرده، می گوید: «در این هنگام (علاوه بر آنچه گفته شد) پاداش عظیمی از ناحیه خود نیز به آنها خواهیم داد» (وَ إِذاً لَآتَیْناهُمْ مِنْ لَدُنَّا أَجْراً عَظِیماً).

سوره نساء (4): آیه 68

(آیه 68)- و در این آیه به چهارمین نتیجه اشاره کرده، می فرماید: «و ما آنها را به راه راست هدایت می کنیم» (وَ لَهَدَیْناهُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً).

منظور از این هدایت، الطاف تازه ای است که از طرف خداوند به صورت هدایت ثانوی و به عنوان پاداشی به این گونه افراد شایسته داده می شود

سوره نساء (4): آیه 69
اشاره

آیه 69

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: یکی از صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام «ثوبان» که نسبت به آن حضرت، محبت و علاقه شدیدی داشت، روزی با حال پریشان خدمتش رسید، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از سبب ناراحتی او سؤال نمود، در جواب عرض کرد: امروز در این فکر فرو رفته بودم که فردای قیامت اگر من اهل بهشت باشم، مسلما در مقام جایگاه شما نخواهم بود، و اگر اهل بهشت نباشم که تکلیفم روشن است، و بنابراین در هر حال از درک حضور شما محروم خواهم شد، با این حال چرا افسرده نباشم؟! این دو آیه نازل شد و به این گونه اشخاص بشارت داد که افراد مطیع پروردگار در بهشت نیز همنشین پیامبران و برگزیدگان خدا خواهند بود، سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: به خدا سوگند، ایمان مسلمانی کامل نمی شود مگر این که مرا از خود و پدر و مادر و همه بستگان بیشتر دوست دارد، و در برابر گفتار من تسلیم باشد.

تفسیر:

دوستان بهشتی- در آیات قبل امتیازات مطیعان فرمان خدا را می شمرد این آیه آن را تکمیل کرده، می فرماید: «و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خداوند نعمت خود را بر آنها

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 3477

تمام کرده» (وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ).

و همان طور که در سوره حمد، بیان شده است کسانی که مشمول این نعمتند، همواره در جاده مستقیم گام برمی دارند و کوچکترین انحراف و گمراهی ندارند.

سپس در توضیح این جمله اشاره به چهار طایفه کرده، می فرماید: «از پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان» (مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ).

1- «انبیاء» و فرستادگان مخصوص پروردگار که نخستین گام را برای هدایت و رهبری مردم و دعوت به صراط مستقیم برمی دارند.

2- «راستگویان» کسانی که هم در سخن راست می گویند و هم با عمل و کردار صدق گفتار خود را اثبات می کنند و نشان می دهند که مدعی ایمان نیستند بلکه به راستی به فرمانهای الهی ایمان دارند.

3- «شهدا» و کشته شدگان در راه هدف و عقیده پاک الهی، و یا افراد برجسته ای که روز قیامت شاهد و گواه اعمال انسانها هستند.

4- «صالحان» و افراد شایسته و برجسته ای که با انجام کارهای مثبت و سازنده و مفید و پیروی از اوامر انبیاء به مقامات برجسته ای نائل شده اند.

در پایان می فرماید: «آنها رفیقهای خوبی هستند» (وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً).

از آیه فوق این حقیقت به روشنی استفاده می شود که موضوع معاشران خوب و همنشینهای با ارزش به قدری اهمیت دارد که حتی در عالم آخرت برای تکمیل نعمتهای بهشتی این نعمت بزرگ به «مطیعان» ارزانی می گردد.

سوره نساء (4): آیه 70

(آیه 70)- برای بیان اهمیت این امتیاز بزرگ (همنشینی با برگزیدگان) می فرماید: «این موهبتی از ناحیه خداست، و کافی است که خدا از حال بندگان و نیات و شایستگیهای آنها) آگاه است» (ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ عَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 71

(آیه 71)- آماده باش دائمی! در این آیه قرآن خطاب به عموم مسلمانان کرده و دو دستور مهم، برای حفظ موجودیت اجتماعشان به آنها می دهد.

نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! با کمال دقت مراقب دشمن

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 3478

باشید مبادا غافلگیر شوید و از ناحیه آنها خطری به شما برسد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَکُمْ).

سپس دستور می دهد که برای مقابله با دشمن از روشها و تاکتیکهای مختلف استفاده کنید و «در دسته های متعدد یا به صورت اجتماع، برای دفع دشمن حرکت کنید» (فَانْفِرُوا ثُباتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِیعاً).

این آیه دستور جامع و همه جانبه ای به تمام مسلمانان، در همه قرون و اعصار، می دهد که برای حفظ امنیت خود و دفاع از مرزهای خویش، دائما مراقب باشند، و یک نوع آماده باش مادی و معنوی بطور دائم بر اجتماع آنها حکومت کند.

سوره نساء (4): آیه 72

(آیه 72)- به دنبال فرمان عمومی جهاد و آماده باش در برابر دشمن که در آیه قبل بیان شد در این آیه اشاره به حال جمعی از منافقان کرده می فرماید: «این افراد دو چهره که در میان شما هستند با اصرار می کوشند از شرکت در صفوف مجاهدان راه خدا خودداری کنند» (وَ إِنَّ مِنْکُمْ لَمَنْ لَیُبَطِّئَنَّ).

«ولی هنگامی که مجاهدان از میدان جنگ باز می گردند و یا اخبار میدان جنگ به آنها می رسد، در صورتی که شکست و یا شهادتی نصیب آنها شده باشد، اینها با خوشحالی می گویند چه نعمت بزرگی خداوند به ما داد که همراه آنها نبودیم تا شاهد چنان صحنه های دلخراشی بشویم» (فَإِنْ أَصابَتْکُمْ مُصِیبَهٌ قالَ قَدْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیَّ إِذْ لَمْ أَکُنْ مَعَهُمْ شَهِیداً).

سوره نساء (4): آیه 73

(آیه 73)- ولی اگر باخبر شوند که مؤمنان واقعی پیروز شده اند، و طبعا به غنائمی دست یافته اند، اینها همانند بیگانه ای که گویا هیچ ارتباطی در میان آنها و مؤمنان برقرار نبوده از روی تأسف و حسرت می گویند: «ای کاش ما هم با مجاهدان بودیم و سهم بزرگی عاید ما می شد»! (وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ مِنَ اللَّهِ لَیَقُولَنَّ کَأَنْ لَمْ تَکُنْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُ مَوَدَّهٌ یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیماً).

روشن است کسی که شهادت در راه خدا را یک نوع بلا می شمرد، و عدم درک شهادت را یک نعمت الهی می پندارد، پیروزی و فوز عظیم و رستگاری بزرگ از نظر او چیزی جز پیروزی مادی و غنایم جنگی نخواهد بود.

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 3479

سوره نساء (4): آیه 74

(آیه 74)- آماده ساختن مؤمنان برای جهاد. در این آیه و چند آیه بعد از آن افراد با ایمان با منطق مؤثر و هیجان انگیزی دعوت به جهاد در راه خدا شده اند، در آغاز آیه می فرماید: «آنهایی باید در راه خدا پیکار کنند که آماده اند زندگی پست جهان ماده را با زندگی ابدی و جاویدان سرای دیگر مبادله نمایند» (فَلْیُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا بِالْآخِرَهِ). یعنی تنها کسانی می توانند جزء مجاهدان واقعی باشند که آماده چنین معامله ای گردند.

سپس در ذیل آیه می فرماید: «سرنوشت چنین مجاهدانی کاملا روشن است، زیرا از دو حال خارج نیست یا شهید می شوند و یا دشمن را در هم می کوبند و بر او پیروز می گردند، در هر صورت پاداش بزرگی به آنها خواهیم داد» (وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً).

مسلما چنین سربازانی با چنین روحیه ای شکست در قاموسشان وجود ندارد و در هر دو صورت خود را پیروز می بینند، حتی دانشمندان بیگانه ای که در باره اسلام و پیروزیهای سریع مسلمین، در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و بعد از آن، بحث کرده اند، این منطق را یکی از عوامل مؤثر پیشرفت آنها دانسته اند.

سوره نساء (4): آیه 75

(آیه 75)- استمداد از عواطف انسانی. در آیه قبل از مؤمنان دعوت به جهاد شده، ولی روی ایمان به خدا و رستاخیز، و استدلال سود و زیان تکیه شده است، اما این آیه دعوت به سوی جهاد بر اساس تحریک عواطف انسانی می کند و می گوید: «چرا شما در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکان مظلوم و بی دفاعی که در چنگال ستمگران گرفتار شده اند مبارزه نمی کنید آیا عواطف انسانی شما اجازه می دهد که خاموش باشید و این صحنه های رقت بار را تماشا کنید»؟ (وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ).

سپس برای شعله ور ساختن عواطف انسانی مؤمنان می گوید: «این مستضعفان همانها هستند که می گویند خدایا! ما را از این شهر (مکه) که اهلش ستمگرند بیرون ببر» (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَهِ الظَّالِمِ أَهْلُها).

و نیز از خدای خود تقاضا می کنند که «ولی و سرپرستی برای حمایت ما از

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 3480

طرف خود قرار بده» (وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا). «و برای ما از طرف خود یار و یاوری تعیین فرما» (وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیراً).

در حقیقت آیه فوق اشاره به این است که خداوند دعای آنها را مستجاب کرده و این رسالت بزرگ انسانی را بر عهده شما گذاشته، شما «ولیّ» و «نصیری» هستید که از طرف خداوند برای حمایت و نجات آنها تعیین شده اید.

سوره نساء (4): آیه 76

(آیه 76)- در این آیه برای تشجیع مجاهدان و ترغیب آنها به مبارزه با دشمن و مشخص ساختن صفوف و اهداف مجاهدان، چنین می فرماید: «افراد با ایمان در راه خدا و آنچه به سود بندگان خداست پیکار می کنند، ولی افراد بی ایمان در راه طاغوت یعنی قدرتهای ویرانگر» (الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ).

یعنی در هر حال زندگی خالی از مبارزه نیست منتها جمعی در مسیر حق و جمعی در مسیر باطل و شیطان پیکار دارند.

و به دنبال آن می گوید: «با یاران شیطان پیکار کنید و از آنها وحشت نداشته باشید» (فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ).

طاغوت و قدرتهای طغیانگر و ظالم هر چند به ظاهر بزرگ و قوی جلوه کنند، اما از درون، زبون و ناتوانند، از ظاهر مجهز و آراسته آنها نهراسید، زیرا درون آنها خالی است و «نقشه های آنها همانند قدرتهایشان سست و ضعیف است» چون متکی به نیروی لایزال الهی نیست. بلکه متکی به نیروهای شیطانی می باشد (إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً).

سوره نساء (4): آیه 77
اشاره

(آیه 77)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: جمعی از مسلمانان هنگامی که در مکه بودند، و تحت فشار و آزار شدید مشرکان قرار داشتند، خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: ما قبل از اسلام عزیز و محترم بودیم، اما آن عزت و احترام را از دست دادیم، و همواره مورد آزار دشمنان قرار داریم، اگر اجازه دهید با دشمن می جنگیم تا عزت خود را باز یابیم آن روز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من فعلا مأمور به مبارزه نیستم- ولی هنگامی که دستور جهاد نازل گردید بعضی از آن افراد داغ و آتشین

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 3481

برای شرکت در میدان جهاد مسامحه می کردند، آیه نازل شد و به عنوان تشجیع مسلمانان و ملامت از افراد مسامحه کار حقایقی را بیان نمود.

تفسیر:

آنها که مرد سخنند- قرآن در اینجا می گوید: «راستی شگفت انگیز است حال جمعیتی که در یک موقعیت نامناسب با حرارت و شور عجیبی تقاضا می کردند که به آنها اجازه جهاد داده شود، و به آنها دستور داده شد که فعلا خودداری کنید و به خودسازی و انجام نماز و تقویت نفرات خود و ادای زکات بپردازید، اما هنگامی که زمینه از هر جهت آماده شد و دستور جهاد نازل گردید، ترس و وحشت یکباره وجود آنها را فرا گرفت، و زبان به اعتراض در برابر این دستور گشودند» (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ قِیلَ لَهُمْ کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَخْشَوْنَ النَّاسَ کَخَشْیَهِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْیَهً).

آنها در اعتراض خود صریحا «می گفتند: خدایا چرا به این زودی دستور جهاد را نازل کردی؟ چه خوب بود این دستور مدتی به تأخیر می افتاد!» و یا این که این رسالت به عهده نسلهای آینده واگذار می شد! (وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ).

قرآن به این گونه افراد دو جواب می دهد: نخست جوابی است که لابلای عبارت: یخشون النّاس کخشیه اللّه او اشدّ خشیه. گذشت یعنی آنها به جای این که از خدای قادر قاهر بترسند از بشر ضعیف و ناتوان وحشت دارند، بلکه وحشتشان از چنین بشری بیش از خداست! دیگر این که به چنین افراد باید گفته شود به فرض این که با ترک جهاد چند روزی آرام زندگی کنید، بالاخره «این زندگی فانی و بی ارزش است، ولی جهان ابدی برای پرهیزکاران با ارزشتر است، به خصوص این که پاداش خود را بطور کامل خواهند یافت و کمترین ستمی به آنها نمی شود» (قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 78

(آیه 78)- با توجه به آیات قبل و آیات بعد چنین استفاده می شود که این آیه و آیه بعد نیز مربوط به جمعیتی از منافقان است که در صفوف مسلمانان

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 3482

جای گرفته بودند، آنها از شرکت در میدان جهاد وحشت داشتند و هنگامی که دستور جهاد صادر گردید ناراحت شدند، قرآن به آنها در برابر این طرز تفکر دو پاسخ می گوید: قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِمَنِ اتَّقی.

پاسخ دوم همان است که در این آیه می خوانیم و آن این که فرار از مرگ چه سودی می تواند برای شما داشته باشد! «در حالی که در هر کجا باشید مرگ به دنبال شما می شتابد و بالاخره روزی شما را در کام خود فرو خواهد برد حتی اگر در برجهای محکم باشید» (أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ).

درست است که قلعه های محکم گاهی جلو مرگهای غیر طبیعی را می گیرند ولی بالاخره چه سود؟ مرگ را بطور کلی نمی توانند از بین ببرند، چند روز دیگر مرگ طبیعی به سراغ آدمی خواهد آمد. پس چه بهتر که این مرگ حتمی و اجتناب ناپذیر در یک مسیر سازنده و صحیح همچون جهاد صورت گیرد، نه بیهوده و بی اثر.

قرآن در ذیل همین آیه به یکی دیگر از سخنان بی اساس و پندارهای باطل منافقان اشاره کرده می گوید: «آنها هر گاه به پیروزی برسند و نیکیها و حسناتی به دست آورند می گویند از طرف خداست» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَهٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ). یعنی ما شایسته بوده ایم که خدا چنین مواهبی را به ما داده! ولی هنگامی که شکستی دامنگیر آنها شود و یا در میدان جنگ آسیبی ببینند می گویند: «اینها بر اثر سوء تدبیر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و عدم کفایت نقشه های نظامی او بوده است» (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَهٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ).

قرآن به آنها پاسخ می گوید که از نظر یک موحد و خداپرست تیزبین «همه این حوادث و پیروزیها و شکستها از ناحیه خداست» که بر طبق لیاقتها و ارزشهای وجودی مردم به آنها داده می شود (قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

و در پایان آیه به عنوان اعتراض به عدم تفکر و تعمق آنها در موضوعات مختلف زندگی می گوید: «پس چرا اینها حاضر نیستند حقایق را درک کنند» (فَما لِهؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً).

سوره نساء (4): آیه 79

(آیه 79)- سپس در این آیه چنین می فرماید: «تمام نیکیها و پیروزیها

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 3483

و حسناتی که به تو می رسد از ناحیه خداست و آنچه از بدیها و ناراحتیها و شکستها دامنگیر تو می شود از ناحیه خود توست»! (ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ).

و در پایان آیه به آنها که شکستها و ناکامیهای خود را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نسبت می دادند و به اصطلاح اثر قدم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دانستند پاسخ می گوید که: «ما تو را فرستاده خود به سوی مردم قرار دادیم (و خداوند گواه بر این مطلب است) و گواهی او کافی است» (وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً).

سوره نساء (4): آیه 80

(آیه 80)- سنت پیامبر همچون وحی الهی است! در این آیه موقعیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در برابر مردم و «حسنات» و «سیئات» آنان، بیان شده است.

نخست می فرماید: «هر کس اطاعت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کند اطاعت خدا کرده است» (مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ).

بنابراین اطاعت خدا از اطاعت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نمی تواند جدا باشد، زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هیچ گامی بر خلاف خواست خداوند برنمی دارد.

سپس می فرماید: «اگر کسانی سرپیچی کنند و با دستورات تو به مخالفت برخیزند مسؤولیتی در برابر اعمال آنها نداری و موظف نیستی که به حکم اجبار آنها را از هر خلافکاری بازداری، وظیفه تو تبلیغ رسالت و امر به معروف و نهی از منکر و راهنمایی افراد گمراه و بی خبر است» (وَ مَنْ تَوَلَّی فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً).

باید توجه داشت که این آیه یکی از روشنترین آیات قرآن است که دلیل بر حجیت سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و قبول احادیث او می باشد، و هنگامی که می بینیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله طبق حدیث ثقلین، صریحا احادیث اهل بیت علیهم السّلام را سند و حجت شمرده است استفاده می کنیم که اطاعت از فرمان اهل بیت نیز از اطاعت فرمان خدا جدا نیست.

سوره نساء (4): آیه 81

(آیه 81)- در این آیه اشاره به وضع جمعی از منافقان و یا افراد ضعیف الایمان کرده و می گوید: آنها به هنگامی که در صف مسلمانان در کنار پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله قرار می گیرند برای حفظ منافع و یا دفع ضرر از خویش با دیگران

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 3484

همصدا شده و اظهار اطاعت فرمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می کنند «و می گویند با جان و دل حاضریم از او پیروی کنیم» (وَ یَقُولُونَ طاعَهٌ).

«اما هنگامی که مردم از خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خارج شدند، آن دسته از منافقان و افراد ضعیف الایمان گفته ها (و پیمانهای خویش را به دست فراموشی می سپارند) و در جلسات شبانه تصمیمهایی بر ضد سخنان پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله می گیرند و خداوند آنچه را در این جلسات می گویند می نویسد» (فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَهٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ).

ولی خداوند به پیغمبرش دستور می دهد که «از آنها روی بگردان و از نقشه های آنها وحشت نکن و هیچ گاه آنها را تکیه گاه در برنامه های خود قرار مده، تنها بر خدا تکیه کن خدایی که بهترین یار و مددکار و مدافع است» (فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 82

(آیه 82)- سند زنده ای بر اعجاز قرآن! به دنبال نکوهشهایی که در آیات قبل از منافقان به عمل آمد، در اینجا به آنها و همه کسانی که در حقانیت قرآن مجید شک و تردید دارند اشاره کرده می فرماید: «آیا آنها در باره وضع خاص این قرآن اندیشه نمی کنند و نتایج آن را بررسی نمی نمایند این قرآن اگر از ناحیه غیر خدا نازل شده بود حتما تناقض ها و اختلافهای فراوانی در آن می یافتند، اکنون که در آن هیچ گونه اختلاف و تناقض نیست باید بدانند که از طرف خداوند نازل شده است» (أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً).

بنابراین، مردم موظفند که در باره اصول دین و مسائلی همانند صدق دعوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و حقانیت قرآن مطالعه و بررسی کنند و از تقلید و قضاوتهای کورکورانه بپرهیزند!

سوره نساء (4): آیه 83
اشاره

(آیه 83)- پخش شایعات! در این آیه به یکی دیگر از اعمال نادرست منافقان و یا افراد ضعیف الایمان اشاره کرده، می فرماید: «آنها کسانی هستند که هنگامی که اخباری مربوط به پیروزی و یا شکست مسلمانان به آنان برسد، بدون تحقیق، آن را همه جا پخش می کنند» (وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 3485

زیرا بسیار می شود که این اخبار، بی اساس بوده و از طرف دشمنان به منظورهای خاصی جعل شده و اشاعه آن به زیان مسلمانان تمام می گردد.

«در حالی که اگر آن را به پیامبر و پیشوایان- که قدرت تشخیص کافی دارند- بازگردانند، از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد» (وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ).

و بدون جهت نه مسلمانان را گرفتار عواقب غرور ناشی از پیروزیهای خیالی می کردند و نه روحیه آنها را به خاطر شایعات دروغین مربوط به شکست تضعیف می نمودند.

زیانهای شایعه سازی و نشر شایعات-

از بلاهای بزرگی که دامنگیر جوامع مختلف می شود و روح اجتماعی و تفاهم و همکاری را در میان آنها می کشد، مسأله شایعه سازی و نشر شایعات است، بطوری که گاه یک نفر منافق مطلب نادرستی جعل می کند و آن را به چند نفر می گوید، و افرادی بدون تحقیق در نشر آن می کوشند، و شاید شاخ و برگهایی هم از خودشان به آن می افزایند، و بر اثر آن اضطراب و نگرانی در مردم ایجاد می کنند.

گر چه اجتماعاتی که در فشار و خفقان قرار دارند گاهی شایعه سازی و نشر شایعات را به عنوان یک نوع مبارزه و یا انتقامجویی تعقیب می کنند ولی برای اجتماعات سالم نشر شایعات زیانهای فراوانی به بار می آورد.

به همین دلیل اسلام صریحا هم با «شایعه سازی» مبارزه کرده و جعل و دروغ و تهمت را ممنوع می شمارد و هم با نشر شایعات، و آیه فوق نمونه ای از آن است.

سپس در پایان آیه اشاره به این حقیقت می کند که «اگر فضل و رحمت الهی شامل حال شما نمی شد (و به وسیله راهنماییهای پروردگار از چنگال این گونه شایعات و عواقب وخیم آن نجات نمی یافتید) بسیاری از شما در راههای شیطانی گام می نهادید و تنها عده کمی بودند که می توانستند خود را از پیروی شیطان بر کنار دارند» (وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلَّا قَلِیلًا).

یعنی تنها پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و صاحب نظران و دانشمندان مو شکاف و باریک بینند که

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 3486

می توانند خود را از وساوس شایعات و شایعه سازان برکنار دارند، و اما اکثریت اجتماع اگر از رهبری صحیحی محروم بمانند گرفتار عواقب دردناک شایعه سازی و نشر شایعات خواهند شد.

سوره نساء (4): آیه 84
اشاره

(آیه 84)

شأن نزول:

هنگامی که ابو سفیان و لشکر قریش پیروزمندانه از میدان احد بازگشتند ابو سفیان با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قرار گذاشت که در موسم بدر صغری (یعنی بازاری که در ماه ذی القعده در سرزمین بدر تشکیل می شد) بار دیگر رو برو شوند، هنگامی که موعد مقرر فرا رسید، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مسلمانان را دعوت به حرکت به محل مزبور کرد، ولی جمعی از مسلمانان که خاطره تلخ شکست احد را فراموش نکرده بودند شدیدا از حرکت خودداری می نمودند.

این آیه نازل شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مسلمانان را مجددا دعوت به حرکت کرد، در این موقع تنها هفتاد نفر در رکاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله در محل مزبور حاضѠشدند، ولی ابو سفیان (بر اثر وحشتی که از رو برو شدن با سپاه اسلام داشت) از حضور در آنجا خودداری کرد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با همراهان سالم به مدینه بازگشتند.

تفسیر:

هر کس مسؤول وظیفه خویش است- به دنبال آیات مربوط به جهاد، دستور فوق العاده ای در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داده شده است، می فرماید: «در راه خدا پیکار کن، تنها مسؤول وظیفه خود هستی، و مؤمنان را (بر این کار) تشویق نما» (فَقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ).

در حقیقت آیه، یک دستور مهم اجتماعی را مخصوصا در باره رهبران در بر دارد، و آن این که آنها باید آنقدر در کار خود مصمم و ثابت قدم و قاطع باشند که حتی اگر هیچ کس دعوت آنها را «لبیک» نگوید، دست از تعقیب هدف مقدس خویش برندارند و هیچ رهبری تا چنین آمادگی نداشته باشد قادر به انجام رهبری و پیشبرد اهداف خود نیست مخصوصا رهبران الهی که تکیه گاه اصلی آنها خداست خدایی که سر چشمه تمام نیروها و قدرتهاست.

و لذا به دنبال این دستور می فرماید: «امید است خداوند با کوششها و تلاشهای تو حتی اگر تنها بوده باشی، قدرت و نیروی دشمنان را در هم بشکند،

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 3487

زیرا قدرت او مافوق قدرتها و مجازات او مافوق مجازاتهاست» (عَسَی اللَّهُ أَنْ یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَ أَشَدُّ تَنْکِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 85

(آیه 85)- تشویق کار نیک یا بد! همانطور که در تفسیر آیه قبل اشاره شد، قرآن می گوید: هر کسی در درجه اول مسؤول کار خویش است، نه مسؤول کار دیگران، اما برای این که از این مطلب سوء استفاده نشود در این آیه می گوید:

«درست است که هر کسی مسؤول کارهای خود می باشد ولی هر انسانی که دیگری را به کار نیک وادارد، سهمی از آن خواهد داشت و هر کس، دیگری را به کار بدی دعوت کند بهره ای از آن خواهد داشت» (مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَهً حَسَنَهً یَکُنْ لَهُ نَصِیبٌ مِنْها وَ مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَهً سَیِّئَهً یَکُنْ لَهُ کِفْلٌ مِنْها).

بنابراین، مسؤولیت هر کس در برابر اعمال خویش به آن معنی نیست که از دعوت دیگران به سوی حق و مبارزه با فساد چشم بپوشد و روح اجتماعی اسلام را تبدیل به فردگرایی و بیگانگی از اجتماع کند، و در لاک خود فرو رود.

در پایان آیه می فرماید: «خداوند تواناست و اعمال شما را حفظ و محاسبه کرده و در برابر حسنات و سیئات پاداش مناسب خواهد داد» (وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ مُقِیتاً).

سوره نساء (4): آیه 86

(آیه 86)- هر گونه محبتی را پاسخ گویید! این آیه یک حکم کلی و عمومی است در زمینه تمام تحیّتها و اظهار محبتهایی که از طرف افراد مختلف می شود، در آغاز می گوید: «هنگامی که کسی به شما تحیت گوید پاسخ آن را به طرز بهتر بدهید و یا لااقل بطور مساوی پاسخ گویید» (وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّهٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها).

«تحیّت» در لغت از ماده «حیات» و به معنی دعا برای حیات دیگری کردن است، ولی معمولا این کلمه هر نوع اظهار محبتی را که افراد به وسیله سخن یا عمل، با یکدیگر می کنند شامل می شود که روشنترین مصداق آن همان موضوع سلام کردن است.

و در پایان آیه برای این که مردم بدانند چگونگی «تحیتها» و «پاسخها»

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 3488

و برتری یا مساوات آنها، در هر حد و مرحله ای، بر خداوند پوشیده و پنهان نیست می فرماید: «خداوند حساب همه چیز را دارد» (إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ حَسِیباً).

سوره نساء (4): آیه 87

(آیه 87)- این آیه تکمیلی برای آیات قبل و مقدمه برای آیات بعد است زیرا در آیه قبل پس از دستور به «ردّ تحیّت» فرمود: خداوند حساب همه اعمال شما را دارد، در این آیه اشاره به مسأله رستاخیز و دادگاه عمومی بندگان در روز قیامت کرده و آن را با مسأله توحید و یگانگی خدا که رکن دیگری از ایمان است می آمیزد، و می فرماید: «خداوند، معبودی جز او نیست و بطور قطع در روز قیامت شما را دسته جمعی مبعوث می کند، همان روز قیامتی که هیچ شک و تردیدی در آن نیست» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ لا رَیْبَ فِیهِ).

و در پایان برای تأکید مطلب می فرماید: «کیست که راستگوتر از خدا باشد» (وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً).

بنابراین، هر گونه وعده ای در باره روز قیامت و غیر آن می دهد نباید جای تردید باشد، زیرا دروغ یا از جهل سر چشمه می گیرد یا از ضعف و نیاز، اما خداوندی که از همه آگاهتر و از همگان بی نیاز است، از هر کس راستگوتر است و اصولا دروغ برای او مفهومی ندارد.

سوره نساء (4): آیه 88
اشاره

(آیه 88)

شأن نزول-

مطابق نقل جمعی از مفسران از ابن عباس، عده ای از مردم مکه ظاهرا مسلمان شده بودند، ولی در واقع در صف منافقان قرار داشتند، به همین دلیل حاضر به مهاجرت به مدینه نشدند، اما سر انجام مجبور شدند از مکه خارج شوند (و شاید هم به خاطر موقعیت ویژه ای که داشتند برای هدف جاسوسی این عمل را انجام دادند).

مسلمانان از جریان آگاه شدند، ولی به زودی در باره چگونگی برخورد با این جمع در میان مسلمین اختلاف افتاد، عده ای معتقد بودند که باید این عده را طرد کرد، زیرا در واقع پشتیبان دشمنان اسلامند، ولی بعضی از افراد ظاهربین و ساده دل با این طرح مخالفت کردند و گفتند: عجبا! ما چگونه با کسانی که گواهی به توحید و نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داده اند بجنگیم؟

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 3489

آیه نازل شد و دسته دوم را در برابر این اشتباه ملامت و سپس راهنمایی کرد.

تفسیر:

با توجه به شأن نزول بالا پیوند این آیه و آیات بعد از آن با آیاتی که قبلا در باره منافقان بود کاملا روشن است.

در آغاز آیه می فرماید: «چرا در مورد منافقان دو دسته شده اید و هر کدام طوری قضاوت می کنید» (فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ).

سپس می فرماید: «این عده از منافقان به خاطر اعمال زشت و ننگینی که انجام داده اند خداوند توفیق و حمایت خویش را از آنها برداشته و افکارشان را به کلی واژگونه کرده، همانند کسی که به جای ایستادن به روی پا، با سر بایستد» (وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا).

و در پایان آیه خطاب به افراد ساده دلی که حمایت از این دسته منافقان می نمودند کرده، می فرماید: «آیا شما می خواهید کسانی را که خدا بر اثر اعمال زشتشان از هدایت محروم ساخته هدایت کنید در حالی که هر کس را خداوند گمراه کند راهی برای او نخواهی یافت» (أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا).

زیرا، این یک سنت فناناپذیر الهی است که اثر اعمال هیچ کس از او جدا نمی شود چگونه می توانید انتظار داشته باشید افرادی که فکرشان آلوده و قلبشان مملوّ از نفاق و عملشان حمایت از دشمنان خداست مشمول هدایت شوند؟ این یک انتظار بی دلیل و نابجاست!

سوره نساء (4): آیه 89

(آیه 89)- در تعقیب آیه قبل در باره منافقانی که بعضی از مسلمانان ساده دل به حمایت از آنها برخاسته و از آنها شفاعت می کردند و قرآن بیگانگی آنها را از اسلام بیان داشت در این آیه می فرماید: تاریکی درون آنها به قدری است که نه تنها خودشان کافرند، بلکه «دوست می دارند که شما هم همانند آنان کافر شوید و مساوی یکدیگر گردید» (وَدُّوا لَوْ تَکْفُرُونَ کَما کَفَرُوا فَتَکُونُونَ سَواءً).

بنابراین، آنها از کافران عادی نیز بدترند زیرا کفار معمولی دزد و غارتگر عقاید دیگران نیستند اما اینها هستند، و فعالیتهای پی گیری برای تخریب عقاید دیگران دارند.

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 3490

اکنون که آنها چنین هستند «هرگز نباید شما مسلمانان، دوستانی از میان آنها انتخاب کنید» (فَلا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِیاءَ).

«مگر این که (در کار خود تجدید نظر کنند و دست از نفاق و تخریب بردارند و نشانه آن این است که از مرکز کفر و نفاق به مرکز اسلام) در راه خدا مهاجرت نمایند» (حَتَّی یُهاجِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

«اما اگر آنها حاضر به مهاجرت نشدند (بدانید که دست از کفر و نفاق خود برنداشته اند و اظهار اسلام آنها فقط به خاطر اغراض جاسوسی و تخریبی است) و در این صورت می توانید هر جا بر آنها دست یافتید، آنها را اسیر کنید و یا در صورت لزوم به قتل برسانید» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ).

و در پایان آیه بار دیگر تأکید می کند که «هیچ گاه دوست و یار و یاوری از میان آنها انتخاب نکنید» (وَ لا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً).

نجات یک جامعه زنده که در مسیر یک انقلاب اصلاحی گام بر می دارد، از چنگال دشمنان دوست نما و جاسوسان خطرناک، راهی جز این شدت عمل ندارد.

سوره نساء (4): آیه 90
اشاره

(آیه 90)

شأن نزول:

از روایات مختلفی که در شأن نزول آیه وارد شده چنین استفاده می شود که: دو قبیله در میان قبایل عرب به نام «بنی ضمره» و «اشجع» وجود داشتند که قبیله اول با مسلمانان پیمان ترک تعرض بسته بودند و طایفه اشجع نیز با بنی ضمره هم پیمان بودند.

بعضی از مسلمانان از قدرت طایفه بنی ضمره و پیمان شکنی آنها بیمناک بودند، لذا به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله پیشنهاد کردند که پیش از آن که آنها حمله را آغاز کنند مسلمانان به آنها حمله ور شوند.

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «نه، هرگز چنین کاری نکنید، زیرا آنها در میان تمام طوایف عرب نسبت به پدر و مادر خود نیکوکارترند، و از همه نسبت به اقوام و بستگان مهربانتر، و به عهد و پیمان خود از همه پایبندترند»! پس از مدتی مسلمانان باخبر شدند که طایفه اشجع به سرکردگی «مسعود بن رجیله» که هفتصد نفر بودند به نزدیکی مدینه آمده اند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نمایندگانی نزد

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 3491

آنها فرستاد تا از هدف مسافرتشان مطلع گردد، آنها اظهار داشتند: ما از یک طرف توانایی مبارزه با دشمنان شما را نداریم، چون عدد ما کم است، و نه قدرت و تمایل به مبارزه با شما داریم، زیرا محل ما به شما نزدیک است لذا آمده ایم با شما پیمان ترک تعرّض ببندیم.

در این هنگام آیه نازل شد و دستورهای لازم را در این زمینه به مسلمانان داد.

تفسیر:

استقبال از پیشنهاد صلح- به دنبال دستور به شدت عمل در برابر منافقانی که با دشمنان اسلام همکاری نزدیک داشتند، در این آیه دستور می دهد که دو دسته از این قانون مستثنا هستند:

1- «آنها که با یکی از هم پیمانان شما ارتباط دارند و پیمان بسته اند» (إِلَّا الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلی قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ).

2- «کسانی که از نظر موقعیت خاص خود در شرایطی قرار دارند که نه قدرت مبارزه با شما را در خود می بینند، و نه توانایی همکاری با شما و مبارزه با قبیله خود دارند» (أَوْ جاؤُکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ یُقاتِلُوکُمْ أَوْ یُقاتِلُوا قَوْمَهُمْ).

سپس برای این که مسلمانان در برابر این پیروزیهای چشمگیر مغرور نشوند و آن را مرهون قدرت نظامی و ابتکار خود ندانند و نیز برای این که احساسات انسانی آنها در برابر این دسته از بیطرفان تحریک شود می فرماید: «اگر خداوند بخواهد می تواند آن (جمعیت ضعیف) را بر شما مسلط گرداند تا با شما پیکار کنند» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقاتَلُوکُمْ).

بنابراین، همواره در پیروزیها به یاد خدا باشید و هیچ گاه به نیروی خود مغرور نشوید و نیز گذشت از ضعیفان را برای خود خسارتی نشمرید.

در پایان آیه بار دیگر نسبت به دسته اخیر تأکید کرده و با توضیح بیشتری چنین می فرماید: «اگر آنها از پیکار با شما کناره گیری کنند و پیشنهاد صلح نمایند، خداوند به شما اجازه تعرّض نسبت به آنها را نمی دهد» و موظفید دستی را که به منظور صلح به سوی شما دراز شده بفشارید (فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقاتِلُوکُمْ وَ أَلْقَوْا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَما جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلًا).

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 3492

سوره نساء (4): آیه 91
اشاره

آیه 91

شأن نزول- ..

نقل شده: جمعی از مردم مکّه به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می آمدند و از روی خدعه و نیرنگ اظهار اسلام می کردند، اما همین که در برابر قریش و بتهای آنها قرار می گرفتند و به نیایش و عبادت بتها می پرداختند، و به این ترتیب می خواستند از ناحیه اسلام و قریش هر دو آسوده خاطر باشند، از هر دو طرف سود ببرند و از هیچ یک زیان نبینند، و به اصطلاح در میان این دو دسته دو دوزه بازی کنند آیه نازل شد و دستور داد مسلمانان در برابر این دسته شدت عمل به خرج دهند.

تفسیر:

سزای آنها که دو دوزه بازی می کنند! در اینجا با دسته دیگری رو برو می شویم که درست در مقابل دسته ای قرار دارند که در آیه پیش دستور صلح نسبت به آنها داده شده بود، آنها کسانی هستند که می خواهند برای حفظ منافع خود در میان مسلمانان و مشرکان آزادی عمل داشته باشند و برای تأمین این نظر، راه خیانت و نیرنگ پیش گرفته، با هر دو دسته اظهار همکاری و همفکری می کنند، می فرماید: «به زودی جمعیت دیگری را می یابید که می خواهند هم از ناحیه شما و هم از ناحیه قوم خودشان در امان باشند» (سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَنْ یَأْمَنُوکُمْ وَ یَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ).

و به همین دلیل «هنگامی که میدان فتنه جویی و بت پرستی پیش آید همه برنامه ها آنها وارونه می شود و با سر در آن فرو می روند»! (کُلَّما رُدُّوا إِلَی الْفِتْنَهِ أُرْکِسُوا فِیها). اینها درست بر ضد دسته سابقند.

سپس در جمله بعد سه تفاوت برای آنها می شمرد، می فرماید: «اگر آنها از درگیری با شما کنار نرفتند و پیشنهاد صلح نکردند و دست از شما برنداشتند» (فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ).

«هر کجا آنان را یافتید اسیر کنید و در صورت مقاومت به قتل برسانید» (فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ).

همین تفاوتها موجب گردیده که حکم اینها از دسته سابق به کلی جدا شود.

و از آنجا که به اندازه کافی نسبت به آنها اتمام حجت شده در پایان آیه

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 3493

می فرماید: «آنان کسانی هستند که ما تسلط آشکاری برای شما نسبت به آنها قرار دادیم» (وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبِیناً).

این تسلط می تواند از نظر منطقی بوده باشد چه این که منطق مسلمانان بر مشرکان کاملا پیروز بود و یا از نظر ظاهری و خارجی، زیرا در زمانی این آیات نازل شد که مسلمین به قدر کافی نیرومند شده بودند.

سوره نساء (4): آیه 92
اشاره

(آیه 92)

شأن نزول:

یکی از بت پرستان مکّه به نام «حارث بن یزید» با دستیاری «ابو جهل» مسلمانی را به نام «عیاش بن ابی ربیعه» به جرم گرایش به اسلام مدتها شکنجه می داد، پس از هجرت مسلمانان به مدینه، «عیاش» نیز به مدینه هجرت کرد.

اتفاقا روزی در یکی از محله های اطراف مدینه با شکنجه دهنده خود حارث بن یزید رو برو شد، و از فرصت استفاده کرده، او را به قتل رسانید، به گمان این که دشمنی را از پای درآورده است، در حالی که توجه نداشت که «حارث» توبه کرده و مسلمان شده به سوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می رود جریان را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کردند آیه نازل شد و حکم قتلی را که از روی اشتباه و خطا واقع شده بیان کرد.

تفسیر:

احکام قتل خطا- چون در آیات گذشته به مسلمانان آزادی عمل برای در هم کوبیدن منافقان و دشمنان خطرناک داخلی داده شده، برای این که مبادا کسانی از این قانون سوء استفاده کنند و با افرادی که دشمنی دارند به نام منافق بودن تصفیه حساب خصوصی نمایند در این آیه و آیه بعد احکام قتل خطا و قتل عمد بیان شده است، نخست در این آیه می فرماید: «برای هیچ مؤمنی مجاز نیست که فرد با ایمانی را جز از روی خطا به قتل برساند» (وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلَّا خَطَأً).

سپس جریمه و کفاره قتل خطا را در سه مرحله بیان می کند:

صورت نخست این که فرد بیگناهی که از روی اشتباه کشته شده متعلق به خانواده مسلمانی باشد که در این صورت، قاتل باید دو کار کند، یکی این که برده مسلمانی را آزاد نماید و دیگر این که خونبهای مقتول را به صاحبان خون بپردازد، آیه شریفه می فرماید: «کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل رساند، باید یک برده

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 3494

مؤمن را آزاد کند و خونبهایی به کسان او بپردازد» (وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ وَ دِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلی أَهْلِهِ).

«مگر این که خاندان مقتول با رضایت خاطر از دیه بگذرند» (إِلَّا أَنْ یَصَّدَّقُوا).

صورت دوم این که «مقتول مؤمن وابسته به خاندانی باشد که با مسلمانان خصومت و دشمنی دارند، در این صورت کفاره قتل خطا تنها آزاد نمودن برده مسلمان است» (فَإِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ).

پرداخت دیه به جمعیتی که تقویت بنیه مالی آنان خطری برای مسلمانان محسوب خواهد شد ضرورت ندارد، به علاوه اسلام ارتباط این فرد را با خانواده خود که همگی از دشمنان اسلامند بریده است و بنابراین، جایی برای جبران خسارت نیست.

صورت سوم این که: «خاندان مقتول از کفاری باشند که با مسلمانان هم پیمانند، در این صورت برای احترام به پیمان باید علاوه بر آزاد کردن یک برده مسلمان خونبهای او را به بازماندگانش بپردازند» (وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیثاقٌ فَدِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلی أَهْلِهِ وَ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ).

ظاهرا منظور از مقتول در اینجا «مقتول مؤمن» است.

و در پایان آیه در مورد کسانی که دسترسی به آزاد کردن برده ای ندارند یعنی قدرت مالی ندارند و یا برده ای برای آزاد کردن نمی یابند می فرماید: «و آن کس که دسترسی (به آزاد کردن برده) ندارد، دو ماه پی در پی روزه می گیرد» (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ).

و در پایان می گوید: «این (تبدیل شدن آزاد کردن برده به دو ماه روزه گرفتن یک نوع تخفیف و توبه الهی است، یا این که آنچه در آیه به عنوان کفاره قتل خطا گفته شد همگی) برای انجام یک توبه الهی است و خداوند همواره از هر چیز باخبر و همه دستوراتش بر طبق حکمت است» (تَوْبَهً مِنَ اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).

سوره نساء (4): آیه 93
اشاره

(آیه 93)

شأن نزول:

«مقیس بن صبابه کنانی» که یکی از مسلمانان بود، کشته برادر خود «هشام» را در محله «بنی النجّار» پیدا کرد، جریان را به عرض

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 3495

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسانید، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را به اتفاق «قیس بن هلال» نزد بزرگان «بنی النجار» فرستاد و دستور داد که اگر قاتل «هشام» را می شناسند، او را تسلیم نمایند و اگر نمی شناسند، خونبها و دیه او را بپردازند. آنان هم چون قاتل را نمی شناختند، دیه را به صاحب خون پرداختند و او هم تحویل گرفت و به اتفاق «قیس بن هلال» به طرف مدینه حرکت کردند، در بین راه بقایای افکار جاهلیت «مقیس» را تحریک نمود و با خود گفت: قبول دیه موجب سرشکستگی و ذلت است، لذا همسفر خود را که از قبیله «بنی النجار» بود به انتقام خون برادر کشت و به طرف مکّه فرار نمود و از اسلام نیز کناره گیری کرد.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هم در مقابل این خیانت خون او را مباح نمود، و آیه مورد بحث به همین مناسبت نازل شد که مجازات قتل عمد در آن بیان شده است.

تفسیر:

مجازات قتل عمد- بعد از بیان حکم قتل خطا در اینجا به مجازات کسی که فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند اشاره کرده، و چهار مجازات و کیفر شدید اخروی (علاوه بر مسأله قصاص که مجازات دنیوی است) ذکر می کند، می فرماید:

1- «و هر کسی فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است که برای همیشه در آن می ماند» (وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها).

2- «و خداوند بر او غضب می کند» (وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ).

3- «و از رحمتش او را دور می سازد» (وَ لَعَنَهُ).

4- و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است» (وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً).

از آنجا که آدمکشی یکی از بزرگترین جنایات و گناهان خطرناک است و اگر با آن مبارزه نشود، امنیت که یکی از مهمترین شرایط یک اجتماع سالم است به کلی از بین می رود، قرآن قتل بی دلیل یک انسان را همانند کشتن تمام مردم روی زمین معرفی می کند انسانی را بدون این که قاتل باشد و یا در زمین فساد کند بکشد، گویا همه مردم را کشته است».

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 3496

سوره نساء (4): آیه 94
اشاره

(آیه 94)

شأن نزول:

نقل شده که: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بعد از بازگشت از جنگ خیبر «اسامه بن زید» را با جمعی از مسلمانان به سوی یهودیانی که در یکی از روستاهای «فدک» زندگی می کردند فرستاد، تا آنها را به سوی اسلام و یا قبول شرایط ذمّه دعوت کنند.

یکی از یهودیان به نام «مرداس» که از آمدن سپاه اسلام باخبر شده بود به استقبال مسلمانان شتافت، در حالی که به یگانگی خدا و نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گواهی می داد.

اسامه بن زید به گمان این که مرد یهودی از ترس جان و برای حفظ مال اظهار اسلام می کند و در باطن مسلمان نیست به او حمله کرد و او را کشت.

هنگامی که خبر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید، سخت از این جریان ناراحت شد و فرمود: تو مسلمانی را کشتی، «اسامه» ناراحت شد و عرض کرد این مرد از ترس جان و برای حفظ مالش اظهار اسلام کرد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: تو که از درون او آگاه نبودی، چه می دانی؟ شاید به راستی مسلمان شده است، در این موقع آیه نازل شد.

تفسیر:

در این آیه یک دستور احتیاطی برای حفظ جان افراد بیگناهی که ممکن است مورد اتهام قرار گیرند بیان می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که در راه جهاد گام برمی دارید، تحقیق و جستجو کنید و به کسانی که اظهار اسلام می کنند نگویید مسلمان نیستید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً).

سپس اضافه می کند که «مبادا به خاطر نعمتهای ناپایدار این جهان افرادی را که اظهار اسلام می کنند متهم کرده و آنها را به عنوان یک دشمن به قتل برسانید و اموال آنها را به غنیمت بگیرید» (تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاهِ الدُّنْیا). «در حالی که غنیمتهای جاودانی و ارزنده در پیشگاه خداست» (فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثِیرَهٌ). «گر چه در گذشته چنین بودید و در دوران جاهلیت جنگهای شما انگیزه غارتگری داشت» (کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ). «ولی اکنون در پرتو اسلام و منّتی که خداوند بر شما نهاده است (از آن وضع نجات یافته اید، بنابراین به شکرانه این نعمت بزرگ) لازم است

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 3497

که در کارها تحقیق کنید» (فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا) «و این را بدانید که خداوند از اعمال و نیّات شما آگاه است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً).

جهاد یک قانون عمومی در عالم آفرینش است و همه موجودات جهان اعم از نباتات و حیوانات به وسیله جهاد موانع را از سر راه خود برمی دارند تا بتوانند به کمالات مطلوب خود برسند.

البته باید توجه داشت که جهاد علاوه بر نبردهای دفاعی و گاهی تهاجمی، مبارزات علمی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را نیز دربرمی گیرد.

سوره نساء (4): آیه 95

(آیه 95)- در آیات گذشته سخن از جهاد در میان بود، این آیه مقایسه ای در میان مجاهدان و غیر مجاهدان به عمل آورده، می گوید: «افراد با ایمانی که از شرکت در میدان جهاد خودداری می کنند، و بیماری خاصی که آنها را از شرکت در این میدان مانع شود ندارند، هرگز با مجاهدانی که در راه خدا و اعلای کلمه حق با مال و جان خود جهاد می کنند یکسان نیستند» (لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ).

سپس برتری مجاهدان را بار دیگر به صورت صریحتر و آشکارتر بیان کرده، می فرماید: «خداوند مجاهدانی را که با مال و جان خود در راهش پیکار می کنند بر خودداری کنندگان از شرکت در میدان جهاد برتری عظیمی بخشیده» (فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَهً).

ولی چون نقطه مقابل این دسته از مجاهدان افرادی هستند که جهاد برای آنها واجب عینی نبوده و یا این که به خاطر بیماری و ناتوانی و علل دیگر قادر به شرکت در میدان جنگ نبوده اند لذا برای این که پاداش نیت صالح و ایمان و سایر اعمال نیک آنها نادیده گرفته نشود به آنها نیز وعده نیک داده، می فرماید: «به هر دو دسته (مجاهدان و غیر مجاهدان) وعده نیک داده است» (وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی).

ولی از آنجا که اهمیت جهاد در منطق اسلام از این هم بیشتر است بار دیگر به سراغ مجاهدان رفته و تأکید می کند که «خداوند مجاهدان را بر قاعدان اجر عظیمی بخشیده است» (وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً).

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 3498

سوره نساء (4): آیه 96

(آیه 96)- این اجر عظیم در این آیه چنین تفسیر شده: «درجات مهمی از طرف خداوند و آمرزش و رحمت او» (دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَهً وَ رَحْمَهً).

و در پایان آیه می فرماید: اگر در این میان افرادی ضمن انجام وظیفه خویش مرتکب لغزشهایی شده اند و از کرده خویش پشیمانند خدا به آنها نیز وعده آمرزش داده «زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً).

سوره نساء (4): آیه 97
اشاره

(آیه 97)

شأن نزول:

قبل از آغاز جنگ بدر سران قریش اخطار کردند که همه افراد ساکن مکّه که آمادگی برای شرکت در میدان جنگ دارند، باید برای نبرد با مسلمانان حرکت کنند و هر کس مخالفت کند خانه او ویران و اموالش مصادره می شود، به دنبال این تهدید، عده ای از افرادی که ظاهرا اسلام آورده بودند ولی به خاطر علاقه شدید به خانه و زندگی و اموال خود حاضر به مهاجرت نشده بودند، نیز با بت پرستان به سوی میدان جنگ حرکت کردند، و در میدان در صفوف مشرکان ایستادند و از کمی نفرات مسلمانان به شک و تردید افتادند و سر انجام در این میدان کشته شدند، آیه نازل گردید و سرنوشت شوم آنها را شرح داد.

تفسیر:

در تعقیب بحثهای مربوط به جهاد، در این آیه اشاره به سرنوشت شوم کسانی می شود که دم از اسلام می زدند ولی برنامه مهم اسلامی یعنی «هجرت» را عملی نساختند، قرآن می گوید: «کسانی که فرشتگان قبض روح، روح آنها را گرفتند در حالی که به خود ستم کرده بودند، و از آنها پرسیدند (شما اگر مسلمان بودید) پس چرا در صفوف کفار قرار داشتید و با مسلمانان جنگیدید»؟

(إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ).

از جمله فوق استفاده می شود که گرفتن ارواح به دست یک فرشته معین نیست و اگر می بینیم که در بعضی آیات این موضوع به ملک الموت (فرشته مرگ) نسبت داده شده از این نظر است که او بزرگ فرشتگان مأمور قبض ارواح است.

آنها در پاسخ به عنوان عذرخواهی می گویند: «ما در محیط خود تحت فشار بودیم و به همین جهت توانایی بر اجرای فرمان خدا نداشتیم» (قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ).

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 3499

اما این اعتذار از آنان پذیرفته نمی شود و به زودی «از فرشتگان خدا پاسخ می شنوند که: مگر سرزمین پروردگار وسیع و پهناور نبود که مهاجرت کنید و خود را از آن محیط آلوده و خفقان بار برهانید»! (قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَهً فَتُهاجِرُوا فِیها).

و در پایان به سرنوشت آنان اشاره کرده، می فرماید: «این گونه اشخاص) که با عذرهای واهی و مصلحت اندیشی های شخصی شانه از زیر بار هجرت خالی کردند و زندگی در محیط آلوده و خفقان بار را بر آن ترجیح دادند) جایگاهشان دوزخ و بد سر انجامی دارند» (فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 98

(آیه 98)- در این آیه مستضعفان و ناتوانهای واقعی (نه مستضعفان دروغین) را استثناء کرده، می فرماید: «مردان و زنان و کودکانی که هیچ چاره ای برای هجرت و هیچ طریقی برای نجات از آن محیط آلوده نمی یابند، از این حکم مستثنا هستند» زیرا واقعا این دسته معذورند و خداوند ممکن نیست تکلیف ما لا یطاق کند (إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 99
اشاره

(آیه 99)- در این آیه می فرماید: «ممکن است اینها مشمول عفو خداوند شوند و خداوند همواره بخشنده و آمرزنده بوده است» (فَأُولئِکَ عَسَی اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً).

مستضعف کیست؟

از بررسی آیات قرآن و روایات استفاده می شود افرادی که از نظر فکری یا بدنی یا اقتصادی آنچنان ضعیف باشند که قادر به شناسایی حق از باطل نشوند، و یا این که با تشخیص عقیده صحیح بر اثر ناتوانی جسمی یا ضعف مالی و یا محدودیتهایی که محیط بر آنها تحمیل کرده قادر به انجام وظایف خود بطور کامل نباشند و نتوانند مهاجرت کنند آنها را مستضعف می گویند.

از امام موسی بن جعفر علیه السّلام پرسیدند که مستضعفان چه کسانی هستند؟ امام در پاسخ این سؤال نوشتند: «مستضعف کسی است که حجت و دلیل به او نرسیده باشد و به وجود اختلاف (در مذاهب و عقاید که محرک بر تحقیق است) پی نبرده باشد، اما هنگامی که به این مطلب پی برد، دیگر مستضعف نیست».

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 3500

سوره نساء (4): آیه 100

(آیه 100)- هجرت یک دستور سازنده اسلامی! به دنبال بحث در باره افرادی که بر اثر کوتاهی در انجام فریضه مهاجرت، به انواع ذلتها و بدبختیها تن در می دهند، در این آیه با قاطعیت تمام در باره اهمیت هجرت در دو قسمت بحث شده است: نخست اشاره به آثار و برکات هجرت در زندگی این جهان کرده، می فرماید: «و کسانی که در راه خدا و برای خدا مهاجرت کنند، در این جهان پهناور خدا، نقاط امن فراوان و وسیع پیدا می کنند» که می توانند حق را در آنجا اجرا کنند و بینی مخالفان را به خاک بمالند (وَ مَنْ یُهاجِرْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ یَجِدْ فِی الْأَرْضِ مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَهً).

سپس به جنبه معنوی و اخروی مهاجرت اشاره کرده می فرماید: «اگر کسانی از خانه و وطن خود به قصد مهاجرت به سوی خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خارج شوند و پیش از رسیدن به هجرتگاه، مرگ آنها را فرا گیرد، اجر و پاداششان بر خداست، و خداوند آمرزنده و مهربان است» و گناهان آنها را می بخشد (وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً).

بنابراین مهاجران در هر دو صورت به پیروزی نائل می گردند.

جالب این است که هجرت- آن هم نه برای حفظ خود، بلکه برای حفظ آیین اسلام- مبدء تاریخ مسلمانان می باشد، و زیر بنای همه حوادث سیاسی، تبلیغی و اجتماعی ما را تشکیل می دهد، و در هر عصر و زمان و مکانی اگر همان شرایط پیش آید، مسلمانان موظف به هجرتند!

سوره نساء (4): آیه 101

(آیه 101)- نماز مسافر. در تعقیب آیات گذشته که در باره «جهاد» و «هجرت» بحث می کرد در این آیه به مسأله «نماز مسافر» اشاره کرده، می فرماید:

«هنگامی که مسافرت کنید مانعی ندارد که نماز را کوتاه کنید اگر از خطرات کافران بترسید، زیرا کافران دشمن آشکار شما هستند» (وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاهِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ یَفْتِنَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنَّ الْکافِرِینَ کانُوا لَکُمْ عَدُوًّا مُبِیناً).

البته جای شک نیست که نماز مسافر اختصاصی به حالت ترس ندارد.

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 3501

سوره نساء (4): آیه 102
اشاره

(آیه 102)- هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با عده ای از مسلمانان به عزم «مکّه» وارد سرزمین «حدیبیه» شدند و جریان به گوش قریش رسید، خالد بن ولید به سرپرستی یک گروه دویست نفری برای جلوگیری از پیشروی مسلمانان به سوی مکّه، در کوههای نزدیک مکّه مستقر شد، هنگام ظهر «بلال» اذان گفت و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با مسلمانان نماز ظهر را به جماعت ادا کردند، خالد از مشاهده این صحنه در فکر فرو رفت و به نفرات خود گفت در موقع نماز عصر باید از فرصت استفاده کرد و در حال نماز کار مسلمانان را یکسره ساخت در این هنگام آیه نازل شد و دستور نماز خوف را به مسلمانان داد، و این خود یکی از نکات اعجاز قرآن است که قبل از اقدام دشمن، نقشه های آنها را نقش بر آب کرد.

تفسیر:

در تعقیب آیات مربوط به جهاد، این آیه کیفیت نماز خوف را که به هنگام جنگ باید خوانده شود به مسلمانان تعلیم می دهد، آیه خطاب به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «هنگامی که در میان آنها هستی و برای آنها نماز جماعت بر پا می داری باید مسلمانان به دو گروه تقسیم شوند، نخست عده ای با حمل اسلحه با تو به نماز بایستند» (وَ إِذا کُنْتَ فِیهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاهَ فَلْتَقُمْ طائِفَهٌ مِنْهُمْ مَعَکَ وَ لْیَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ).

سپس هنگامی که این گروه سجده کردند (و رکعت اول نماز آنها تمام شد، تو در جای خود توقف می کنی) و آنها با سرعت رکعت دوم را تمام نموده و به میدان نبرد باز می گردند و در برابر دشمن می ایستند و گروه دوم که نماز نخوانده اند، جای گروه اول را می گیرند و با تو نماز می گزارند» (فَإِذا سَجَدُوا فَلْیَکُونُوا مِنْ وَرائِکُمْ وَ لْتَأْتِ طائِفَهٌ أُخْری لَمْ یُصَلُّوا فَلْیُصَلُّوا مَعَکَ).

«گروه دوم نیز باید وسایل دفاعی و اسلحه را با خود داشته باشند و بر زمین نگذارند» (وَ لْیَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ أَسْلِحَتَهُمْ).

این طرز نماز گزاردن برای این است که دشمن شما را غافلگیر نکند، «زیرا دشمن همواره در کمین است که از فرصت استفاده کند و دوست می دارد که شما از سلاح و متاع خود غافل شوید و یکباره به شما حمله ور شود» (وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 3502

تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَ أَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُمْ مَیْلَهً واحِدَهً)

.ولی از آنجا که ممکن است ضرورتهایی پیش بیاید که حمل سلاح و وسایل دفاعی هر دو با هم به هنگام نماز مشکل باشد، در پایان آیه چنین دستور می دهد:

«و گناهی بر شما نیست اگر از باران ناراحت باشید و یا بیمار شوید که در این حال سلاح خود را بر زمین بگذارید» (وَ لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ کانَ بِکُمْ أَذیً مِنْ مَطَرٍ أَوْ کُنْتُمْ مَرْضی أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَکُمْ).

«ولی در هر صورت از همراه داشتن وسایل محافظتی و ایمنی (مانند زره و خود و امثال آن) غفلت نکنید و حتی در حال عذر، حتما آنها را با خود داشته باشید» که اگر احیانا دشمن حمله کند بتوانید تا رسیدن کمک، خود را حفظ کنید (وَ خُذُوا حِذْرَکُمْ).

شما این دستورات را به کار بندید و مطمئن باشید پیروزی با شماست «زیرا خداوند برای کافران مجازات خوارکننده ای آماده کرده است» (إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً).

سوره نساء (4): آیه 103

(آیه 103)- اهمیت فریضه نماز! به دنبال دستور نماز خوف در آیه قبل و لزوم بپاداشتن نماز حتی در حال جنگ در این آیه می فرماید: «پس از اتمام نماز یاد خدا را فراموش نکنید، و در حال ایستادن و نشستن و زمانی که بر پهلو خوابیده اید به یاد خدا باشید و از او کمک بجویید» (فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاهَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُمْ).

منظور از یاد خدا در حال قیام و قعود و بر پهلو خوابیدن، ممکن است همان حالات مختلف جنگی که سربازان گاهی در حال ایستادن و زمانی نشستن و زمانی به پهلو خوابیدن، سلاحهای مختلف جنگی از جمله وسیله تیراندازی را به کار می برند، بوده باشد.

آیه فوق در حقیقت اشاره به یک دستور مهم اسلامی است، که معنی نماز خواندن در اوقات معین این نیست که در سایر حالات انسان از خدا غافل بماند.

سپس قرآن می گوید: دستور نماز خوف یک دستور استثنایی است و «به

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 3503

مجرد این که حالت خوف زائل گشت، باید نماز را به همان طرز عادی انجام دهید» (فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاهَ).

و در پایان سرّ این همه سفارش و دقت را در باره نماز چنین بیان می دارد:

«زیرا نماز وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است» (إِنَّ الصَّلاهَ کانَتْ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً).

سوره نساء (4): آیه 104
اشاره

(آیه 104)

شأن نزول:

از ابن عباس چنین نقل شده که: پس از حوادث دردناک جنگ احد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بر فراز کوه احد رفت و أبو سفیان نیز بر کوه احد قرار گرفت و با لحنی فاتحانه فریاد زد: «ای محمد! یک روز پیروز شدیم و روز دیگر شما» یعنی این پیروزی ما در برابر شکستی که در بدر داشتیم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مسلمانان فرمود: فورا به او پاسخ گویید، مسلمانان گفتند: «هرگز وضع ما با شما یکسان نیست، شهیدان ما در بهشتند و کشتگان شما در دوزخ».

ابو سفیان فریاد زد: «لنا العزّی و لا عزّی لکم ما دارای بت بزرگ «عزّی» هستیم و شما ندارید.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: شما هم در برابر شعار آنها بگویید: اللّه مولینا و لا مولی لکم سرپرست و تکیه گاه ما خداست و شما سرپرست و تکیه گاهی ندارید.

ابو سفیان که خود را در مقابل این شعار زنده اسلامی ناتوان دید، دست از بت «عزّی» برداشت و به دامن بت «هبل» درآویخت و فریاد زد: اعل هبل! سر بلند باد هبل.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد که این شعار جاهلی را نیز با شعاری نیرومندتر و محکم تر بکوبند و بگویند: اللّه اعلی و اجلّ! خداوند برتر و بالاتر است.

ابو سفیان که از این شعارهای گوناگون خود بهره ای نگرفت فریاد زد: میعادگاه ما سرزمین بدر صغری است.

مسلمانان از میدان جنگ بازگشتند در حالی که از حوادث دردناک احد سخت ناراحت بودند در این هنگام آیه نازل شد و به آنها هشدار داد که در تعقیب مشرکان کوتاهی نکنند و از این حوادث دردناک ناراحت نشوند.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 3504

این شأن نزول به ما می آموزد که مسلمانان باید هیچ یک از تاکتیکهای دشمن را از نظر دور ندارند در برابر منطق دشمنان، منطقهای نیرومندتر و در برابر سلاحهای آنها سلاحهای برتر و گر نه حوادث به نفع دشمن تغییر شکل خواهد داد.

و بنابراین، در عصری همچون عصر ما باید به جای تأسف خوردن در برابر حوادث دردناک و مفاسد وحشتناکی که مسلمانان را از هر سو احاطه کرده بطور فعالانه دست به کار شوند، در برابر کتابها و مطبوعات ناسالم، کتب و مطبوعات سالم فراهم کنند، و در مقابل وسایل تبلیغاتی مجهز دشمنان از مجهزترین وسایل تبلیغاتی روز استفاده کنند، و در مقابل طرحها و تزها و دکترین هایی که مکتبهای مختلف سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ارائه می دهند طرحهای جامع اسلامی را به شکل روز در اختیار همگان قرار دهند، تنها با استفاده از این روش است که می توانند موجودیت خود را حفظ کرده و به صورت یک گروه پیشرو در جهان درآیند.

تفسیر:

به دنبال آیات مربوط به جهاد و هجرت، این آیه برای زنده کردن روح فداکاری در مسلمانان چنین می گوید: «هرگز از تعقیب دشمن سست نشوید» (وَ لا تَهِنُوا فِی ابْتِغاءِ الْقَوْمِ).

اشاره به این که در مقابل دشمنان سرسخت، روح تهاجم را در خود حفظ کنید زیرا از نظر روانی اثر فوق العاده ای در کوبیدن روحیه دشمن دارد.

سپس استدلال زنده و روشنی برای این حکم بیان می کند و می گوید: چرا شما سستی به خرج دهید «در حالی که اگر شما در جهاد گرفتار درد و رنج می شوید دشمنان شما نیز از این ناراحتیها سهمی دارند، با این تفاوت که شما امید به کمک و رحمت وسیع پروردگار عالم دارید و آنها فاقد چنین امیدی هستند» (إِنْ تَکُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ کَما تَأْلَمُونَ وَ تَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ ما لا یَرْجُونَ).

و در پایان برای تأکید بیشتر می فرماید: «فراموش نکنید که تمام این ناراحتیها و رنجها و تلاشها و کوششها و احیانا سستی ها و مسامحه کاریهای شما از دیدگاه علم خدا مخفی نیست» (وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً).

و بنابراین، نتیجه همه آنها را خواهید دید.

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 3505

سوره نساء (4): آیه 105
اشاره

(آیه 105)

شأن نزول:

در شأن نزول این آیه و آیه بعد نقل شده که: طایفه بنی ابیرق طایفه ای نسبتا معروف بودند سه برادر از این طایفه به نام «بشر» و «بشیر» و «مبشر» نام داشتند، «بشیر» به خانه مسلمانی به نام «رفاعه» دستبرد زد و شمشیر و زره و مقداری از مواد غذایی را به سرقت برد، فرزند برادر او به نام «قتاده» که از مجاهدان بدر بود جریان را به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کرد.

برادران سارق وقتی باخبر شدند، یکی از سخنوران قبیله خود را دیدند که با جمعی به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بروند و با قیافه حق به جانب سارق را تبرئه کنند، و قتاده را به تهمت ناروا زدن متهم سازند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله طبق وظیفه «عمل به ظاهر» شهادت این جمعیت را پذیرفت و قتاده را مورد سرزنش قرار داد، قتاده که بیگناه بود از این جریان بسیار ناراحت شد و به سوی عموی خود بازگشت و جریان را با اظهار تأسف فراوان بیان کرد، عمویش او را دلداری داد و گفت: نگران مباش خداوند پشتیبان ما است.

این آیه و آیه بعد نازل شد و این مرد بیگناه را تبرئه کرد و خائنان واقعی را مورد سرزنش شدید قرار داد.

تفسیر:

از خائنان حمایت نکنید- در این آیه خداوند نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله توصیه می کند که هدف از فرستادن این کتاب آسمانی این است که اصول حق و عدالت در میان مردم اجرا شود، می فرماید: «ما این کتاب را به حق بر تو فرستادیم تا به آنچه خداوند به تو آموخته است در میان مردم قضاوت کنی» (إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ).

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هشدار می دهد، می گوید: «هرگز از کسانی مباش که از خائنان حمایت نمایی» (وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً).

گر چه روی سخن در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است ولی شک نیست که این حکم یک حکم عمومی نسبت به تمام قضات و داوران می باشد، و به همین دلیل چنین خطابی مفهومش این نیست که ممکن است چنین کاری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سر بزند!

سوره نساء (4): آیه 106

(آیه 106)- در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «و از پیشگاه خداوند

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 3506

طلب آمرزش نما» (وَ اسْتَغْفِرِ اللَّهَ).

«زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً).

سوره نساء (4): آیه 107

(آیه 107)- به دنبال دستورهای گذشته در باره عدم حمایت از خائنان، قرآن چنین ادامه می دهد که: «هیچ گاه از خائنان و آنها که به خود خیانت کردند، حمایت نکن» (وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ)

«چرا که خداوند، خیانت کنندگان گنهکار را دوست نمی دارد» (إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ خَوَّاناً أَثِیماً)

سوره نساء (4): آیه 108

(آیه 108)- سپس این گونه خائنان را مورد سرزنش قرار داده، می گوید:

«آنها شرم دارند که باطن اعمالشان برای مردم روشن شود ولی از خدا، شرم ندارند!» (یَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَ لا یَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ)

«خداوندی که همه جا با آنهاست، و در آن هنگام که در دل شب، نقشه های خیانت را طرح می کنند و سخنانی که خدا از آن راضی نبود می گفتند، با آنها بود و به همه اعمال آنها احاطه دارد» (وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ یُبَیِّتُونَ ما لا یَرْضی مِنَ الْقَوْلِ وَ کانَ اللَّهُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطاً)

سوره نساء (4): آیه 109

(آیه 109)- سپس روی سخن را به طایفه شخص سارق که از او دفاع کردند نموده، می گوید: «گیرم که شما در زندگی این جهان از آنها دفاع کنید ولی کیست که در روز قیامت بتواند از آنها دفاع نماید و یا به عنوان و کیل کارهای آنها را سامان بخشد، و گرفتاریهای آنها را برطرف سازد»؟! (ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ جادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا فَمَنْ یُجادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَمْ مَنْ یَکُونُ عَلَیْهِمْ وَکِیلًا)

.بنابراین دفاع شما از آنها بسیار کم اثر است، زیرا در زندگی جاویدان آن هم در برابر خداوند، هیچ گونه مدافعی برای آنها نیست. در حقیقت در سه آیه فوق، نخست به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و همه قاضیان به حق توصیه شده که کاملا مراقب باشند، افرادی با صحنه سازی و شاهدهای دروغین حقوق دیگران را پایمال نکنند.

سپس به افراد خیانتکار، و بعد به مدافعان آنها هشدار داده شده که مراقب نتایج سوء اعمال خود در این جهان و جهان دیگر باشند.

سوره نساء (4): آیه 110

(آیه 110)- قرآن در تعقیب بحثهای مربوط به خیانت و تهمت که در آیات قبل گذشت سه حکم کلی بیان می کند:

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 3507

1- نخست اشاره به این حقیقت می کند که راه توبه، به روی افراد بدکار به هر حال باز است و «کسی که به خود یا دیگری ستم کند و بعد حقیقتا پشیمان شود و از خداوند طلب آمرزش کند و در مقام جبران برآید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت» (وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً)

.از جمله فوق استفاده می شود که توبه حقیقی آنچنان اثر دارد که انسان در درون جان خود نتیجه آن را می یابد.

سوره نساء (4): آیه 111

(آیه 111)- دوم: این آیه توضیح همان حقیقی است که اجمال آن در آیات قبل بیان شد و آن این که: «هر گناهی که انسان مرتکب می شود نهایتا و در نتیجه به خود ضرر زده و به زیان خود گام برداشته است» (وَ مَنْ یَکْسِبْ إِثْماً فَإِنَّما یَکْسِبُهُ عَلی نَفْسِهِ)

. و به این ترتیب گناهان اگر چه در ظاهر مختلفند، ولی آثار سوء آن قبل از همه در روح و جان خود شخص ظاهر می شود.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند هم عالم است و از اعمال بندگان باخبر، و هم حکیم است» و هر کس را طبق استحقاق خود مجازات می کند (وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً)

سوره نساء (4): آیه 112
اشاره

(آیه 112)- سوم: در این آیه اشاره به اهمیت گناه تهمت زدن نسبت به افراد بیگناه کرده، می فرماید: «هر کس خطا یا گناهی مرتکب شود و آن را به گردن بیگناهی بیفکند، بهتان و گناه آشکاری انجام داده است» (وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَهً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً)

جنایت تهمت-

تهمت زدن به بیگناه از زشت ترین کارهایی است که اسلام آن را به شدت محکوم ساخته است.

از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «کسی که به مرد یا زن با ایمان تهمت بزند و یا در باره او چیزی بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تلّی از آتش قرار می دهد تا از مسؤولیت آنچه گفته است در آید».

در حقیقت رواج این کار ناجوانمردانه در یک محیط، سبب به هم ریختن نظام و عدالت اجتماعی و آلوده شدن حق به باطل و گرفتار شدن بیگناه و تبرئه گنهکار

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 3508

و از میان رفتن اعتماد عمومی می شود.

سوره نساء (4): آیه 113

(آیه 113)- این آیه اشاره به گوشه دیگری از حادثه بنی ابیرق است که در چند آیه قبل تحت عنوان شأن نزول به آن اشاره شد، آیه چنین می گوید: «اگر فضل و رحمت پروردگار شامل حال تو نبود جمعی از منافقان یا مانند آنها تصمیم داشتند تو را از مسیر حق و عدالت، منحرف سازند، ولی لطف الهی شامل حال تو شد و تو را حفظ کرد» (وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَهٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ)

.آنها می خواستند با متهم ساختن یک فرد بیگناه و سپس کشیدن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به این ماجرا، هم ضربه ای به شخصیت اجتماعی و معنوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بزنند و هم اغراض سوء خود را در باره یک مسلمان بیگناه عملی سازند، ولی خداوندی که حافظ پیامبر خویش است، نقشه های آنها را نقش بر آب کرد! سپس قرآن می گوید: «اینها فقط خود را گمراه می کنند و هیچ گونه زیان به تو نمی رسانند» (وَ ما یُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ)

.سر انجام علت مصونیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از گمراهی و خطا و گناه، چنین بیان می کند که «خدا، کتاب و حکمت بر تو نازل کرد و آنچه را نمی دانستی به تو آموخت» (وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ)

.و در پایان آیه می فرماید: «فضل خداوند بر تو بسیار بزرگ بوده است» (وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً)

.در جمله فوق یکی از دلایل اساسی مسأله عصمت بطور اجمال آمده است و آن این که خداوند علوم و دانشهایی به پیامبر آموخته که در پرتو آن در برابر گناه و خطا بیمه می شود، زیرا علم و دانش (در مرحله نهایی) موجب عصمت است.

سوره نساء (4): آیه 114

(آیه 114)- سخنان در گوشی! در آیات گذشته اشاره ای به جلسات مخفیانه شبانه و شیطنت آمیز بعضی از منافقان یا مانند آنها شده بود، در این آیه بطور مشروحتر از آن تحت عنوان نجوی بحث می شود.

«نجوی» تنها به معنی سخنان در گوشی نیست، بلکه هر گونه جلسات سرّی و مخفیانه را نیز شامل می شود.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 3509

آیه می گوید: «در غالب جلسات محرمانه و مخفیانه آنها که بر اساس نقشه های شیطنت آمیز بنا شده خیر و سودی نیست» (لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ).

سپس برای این که گمان نشود هر گونه نجوی و سخن در گوشی یا جلسات سرّی مذموم و ممنوع است، چند مورد را به صورت استثناء در ذیل آیه ذکر کرده می فرماید: «مگر این که کسی در نجوای خود، توصیه به صدقه و کمک به دیگران، یا انجام کار نیک، و یا اصلاح در میان مردم می نماید» (إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَهٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ).

و این گونه نجوی ها اگر به خاطر تظاهر و ریاکاری نباشد بلکه منظور از آن کسب رضای پروردگار بوده باشد، خداوند پاداش بزرگی برای آن مقرر خواهد فرمود، آیه می گوید: «و هر کس برای خشنودی پروردگار چنین کند، پاداش بزرگی به او خواهیم داد» (وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً).

اصولا نجوی و سخنان در گوشی و تشکیل جلسات سرّی در قرآن به عنوان یک عمل شیطانی معرفی شده است. در آیه 10 سوره مجادله می فرماید: إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ نجوی از شیطان است.

اساسا نجوی اگر در حضور جمعیت انجام پذیرد سوء ظن افراد را برمی انگیزد، و گاهی حتی در میان دوستان ایجاد بدبینی می کند، به همین دلیل بهتر است که جز در موارد ضرورت از این موضوع استفاده نشود و فلسفه حکم مزبور در قرآن نیز همین است.

سوره نساء (4): آیه 115
اشاره

(آیه 115)

شأن نزول:

در شأن نزول آیات سابق گفتیم که بشیر بن ابیرق، پس از سرقت از مسلمانی، شخص بیگناهی را متهم ساخت و با صحنه سازی در حضور پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله خود را تبرئه کرد ولی با نزول آیات گذشته رسوا شد، و به دنبال آن رسوایی به جای این که توبه کند، راه کفر را پیش گرفت و رسما از زمره مسلمانان خارج گردید، آیه نازل شد و ضمن اشاره به این موضوع، یک حکم کلی و عمومی را بیان ساخت.

تفسیر:

هنگامی که انسان مرتکب خلافی می شود، پس از آگاهی دو راه در

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 3510

پیش دارد، راه بازگشت و توبه که اثر آن در شستشوی گناه در چند آیه پیش بیان گردید راه دیگر، راه لجاجت و عناد است که به نتیجه شوم آن در این آیه اشاره شده می فرماید: «کسی که بعد از آشکار شدن حق از در مخالفت و عناد در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در آید و راهی جز راه مؤمنان انتخاب نماید، ما او را به همان راه که می رود می کشانیم و در قیامت به دوزخ می فرستیم و چه جایگاه بدی در انتظار اوست» (وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 116

(آیه 116)- شرک گناه نابخشودنی! در اینجا بار دیگر به دنبال بحثهای مربوط به منافقان و مرتدّان یعنی کسانی که بعد از قبول اسلام به سوی کفر باز می گردند، اشاره به اهمیت گناه شرک می کند که گناهی است غیر قابل عفو و بخشش و هیچ گناهی بالاتر از آن متصور نیست، نخست می فرماید: «خداوند شرک به او را نمی آمرزد (ولی) کمتر از آن را برای هر کس بخواهد (و شایسته بیند) می آمرزد» (إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ).

این مضمون در آیه 48 همین سوره گذشت، منتها ذیل دو آیه با هم تفاوت مختصری دارد، در اینجا می فرماید: «هر کس برای خدا شریکی قائل شود در گمراهی دوری گرفتار شده» (وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً).

ولی در گذشته فرمود: وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً: «کسی که برای خدا شریک قائل شود دروغ و افترای بزرگی زده است».

در حقیقت در آنجا اشاره به مفسده بزرگ شرک از جنبه الهی و شناسایی خدا شده و در اینجا زیانهای غیر قابل جبران آن برای خود مردم بیان گردیده است.

سوره نساء (4): آیه 117

(آیه 117)- نقشه های شیطان! این آیه توضیحی است برای حال مشرکان، که در آیه قبل به سرنوشت شوم آنها اشاره شد و در حقیقت علت گمراهی شدید آنها را بیان می کند و می گوید: آنها به قدری کوتاه فکرند که خالق و آفریدگار جهان پهناور هستی را رها کرده و در برابر موجوداتی سر تعظیم فرود می آورند که کمترین اثر مثبتی ندارند و «آنچه غیر از خدا می خوانند، فقط بتهایی است (بی روح)، که

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 3511

هیچ اثری ندارد و (یا) شیطان سرکش و ویرانگر است» (إِنْ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا إِناثاً وَ إِنْ یَدْعُونَ إِلَّا شَیْطاناً مَرِیداً).

قابل توجه این که: معبودهای مشرکان در این آیه منحصر به دو چیز شناخته شده «اناث» و «شیطان مرید».

«اناث» جمع «انثی» به معنی موجود نرم و قابل انعطاف است.

یعنی آنها معبودهایی را می پرستیدند که مخلوق ضعیفی بیش نبودند و به آسانی در دست آدمی به هر شکل درمی آمدند، تمام وجودشان تأثر و «انعطاف پذیری» و تسلیم در برابر حوادث بود، و به عبارت روشنتر، موجودهایی که هیچ گونه اراده و اختیاری از خود نداشتند و سر چشمه سود و زیان نبودند.

اما «شیطان مرید» یعنی شیطانی که تمام صفات فضیلت از شاخسار وجودش فرو ریخته و چیزی از نقاط قوت در او باقی نمانده است.

سوره نساء (4): آیه 118

(آیه 118)- سپس در آیات بعد اشاره به صفات شیطان و اهداف او و عداوت خاصی که با فرزندان آدم دارد کرده و قسمتهای مختلفی از برنامه های او را شرح می دهد و قبل از هر چیز می فرماید: «خداوند او را از رحمت خویش دور ساخته» (لَعَنَهُ اللَّهُ). و در حقیقت ریشه تمام بدبختیها و ویرانگریهای او همین دوری از رحمت خداست که بر اثر کبر و نخوت دامنش را گرفت.

سپس می فرماید: شیطان سوگند یاد کرده که چند برنامه را اجرا کند:

1- «و گفت: از بندگان تو نصیب معینی خواهم گرفت» (وَ قالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً مَفْرُوضاً).

او می داند قدرت بر گمراه ساختن همه بندگان خدا را ندارد، و تنها افراد هوسباز و ضعیف الایمان و ضعیف الاراده هستند که در برابر او تسلیم می شوند.

سوره نساء (4): آیه 119

(آیه 119)- دوم: «آنها را گمراه می کنم» (وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ).

3- «با آرزوهای دور و دراز و رنگارنگ آنها را سرگرم می سازم» (وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ).

4- آنها را به اعمال خرافی دعوت می کنم، از جمله «فرمان می دهم که گوشهای چهارپایان را بشکافند و یا قطع کنند» (وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ).

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 3512

و این اشاره به یکی از اعمال زشت جاهلی است که در میان بت پرستان رایج بود که گوش بعضی از چهار پایان را می شکافتند و یا به کلی قطع می کردند و سوار شدن بر آن را ممنوع می دانستند و هیچ گونه از آن استفاده نمی نمودند.

5- «آنها را وادار می سازم که آفرینش پاک خدایی را تغییر دهند» (وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ). و این ضرر غیر قابل جبرانی است که شیطان بر پایه سعادت انسان می زند.

این جمله اشاره به آن است که خداوند در نهاد اولی انسان توحید و یکتاپرستی و هر گونه صفت و خوی پسندیده ای را قرار داده است ولی وسوسه های شیطانی و هوی و هوسها انسان را از این مسیر صحیح منحرف می سازد و به بیراهه ها می کشاند.

و در پایان یک اصل کلی را بیان کرده، می فرماید: «هر کس شیطان را به جای خداوند به عنوان ولیّ و سرپرست خود انتخاب کند زیان آشکاری کرده» (وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً).

سوره نساء (4): آیه 120

(آیه 120)- در این آیه چند نکته که به منزله دلیل برای مطلب سابق است بیان شده: «شیطان پیوسته به آنها وعده های دروغین می دهد، و به آرزوهای دورو دراز سرگرم می کند ولی جز فریب و خدعه، کاری برای آنها انجام نمی دهد» (یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً).

سوره نساء (4): آیه 121

(آیه 121)- در این آیه، سرنوشت نهایی پیروان شیطان چنین بیان شده:

«آنها جایگاهشان دوزخ است و هیچ راه فراری از آن ندارند» (أُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً).

سوره نساء (4): آیه 122

(آیه 122)- در آیات گذشته چنین خواندیم: کسانی که شیطان را ولیّ خود انتخاب کنند، در زیان آشکاری هستند، شیطان به آنها وعده دروغین می دهد و با آرزوها سرگرم می سازد، و وعده شیطان جز فریب و مکر نیست، در برابر آنها در این آیه سر انجام کار افراد با ایمان را بیان کرده، می فرماید: «و آنها که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند به زودی در باغهایی از بهشت وارد می شوند که نهرها از

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 3513

زیر درختان آن می گذرد» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ). این نعمت همانند نعمتهای این دنیا زود گذر و ناپایدار نیست، بلکه «مؤمنان برای همیشه در آن خواهند ماند» (خالِدِینَ فِیها أَبَداً). این وعده همانند وعده های دروغین شیطان نیست، بلکه «وعده ای است حقیقی و از ناحیه خدا» (وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا). بدیهی است «هیچ کس نمی تواند صادق تر از خدا وعده ها و سخنانش باشد» (وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا). زیرا تخلّف از وعده، یا به خاطر ناتوانی است، یا جهل و نیاز، که تمام اینها از ساحت مقدّس او دور است.

سوره نساء (4): آیه 123
اشاره

(آیه 123)

شأن نزول:

نقل شده که: مسلمانان و اهل کتاب هر کدام بر دیگری افتخار می کردند، اهل کتاب می گفتند: پیامبر ما قبل از پیامبر شما بوده است، کتاب ما از کتاب شما سابقه دارتر است، و مسلمانان می گفتند: پیامبر ما خاتم پیامبران است، و کتابش آخرین و کاملترین کتب آسمانی است، بنابراین ما بر شما امتیاز داریم، این آیه و آیه بعد نازل شد و بر این ادعاها قلم بطلان کشید، و ارزش هر کس را به اعمالش معرفی کرد.

تفسیر:

امتیازات واقعی و دروغین- در این آیه و آیه بعد یکی از اساسی ترین پایه های اسلام بیان شده است، که ارزش وجودی اشخاص و پاداش و کیفر آنها هیچ گونه ربطی به ادعاها و آرزوهای آنها ندارد، بلکه تنها بستگی به عمل و ایمان دارد، این اصلی است ثابت و سنتی تغییر ناپذیر، و قانونی است که تمام ملتها در برابر آن یکسانند لذا نخست می فرماید: «فضیلت و برتری به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست» (لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ).

سپس اضافه می کند: «هر کس عمل بدی انجام دهد کیفر خود را در برابر آن خواهد گرفت و هیچ کس را جز خدا ولی و یاور خویش نمی یابد» (مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 124

(آیه 124)- «و هم چنین کسانی که عمل صالح به جا آورند و با ایمان باشند اعم از مرد و زن آنها وارد بهشت خواهند شد و کمترین ستمی به آنها نمی شود» (وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ وَ لا

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 3514

یُظْلَمُونَ نَقِیراً)

.و به این ترتیب قرآن به تعبیر ساده معمولی به اصطلاح «آب پاک» به روی دست همه ریخته است و وابستگیهای ادعایی و خیالی و اجتماعی و نژادی و مانند آن را نسبت به یک مذهب به تنهایی بی فایده می شمرد، و اساس را ایمان به مبانی آن مکتب و عمل به برنامه های آن معرفی می کند.

سوره نساء (4): آیه 125

(آیه 125)- در آیه قبل، سخن از تأثیر ایمان و عمل بود و این که انتساب به هیچ مذهب و آیینی، به تنهایی اثری ندارد، در عین حال در این آیه برای این که سوء تفاهمی از بحث گذشته پیدا نشود، برتری آیین اسلام را بر تمام آیینها به این تعبیر بیان کرده است: «چه آیینی بهتر است از آیین کسی که با تمام وجود خود، در برابر خدا تسلیم شده، و دست از نیکوکاری برنمی دارد و پیرو آیین پاک خالص ابراهیم است» (وَ مَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ وَ اتَّبَعَ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً).

در این آیه سه چیز مقیاس بهترین آیین شمرده شده:

نخست تسلیم مطلق در برابر خدا «اسلم وجهه للّه»، دیگری نیکوکاری «و هو محسن» منظور از نیکوکاری در اینجا هر گونه نیکی با قلب و زبان و عمل است.

و دیگری پیروی از آیین پاک ابراهیم است «وَ اتَّبَعَ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً».

در پایان آیه دلیل تکیه کردن روی آیین ابراهیم را چنین بیان می کند که «خداوند ابراهیم را به عنوان خلیل و دوست خود انتخاب کرد» (وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 126

(آیه 126)- در این آیه اشاره به مالکیت مطلقه پروردگار و احاطه او به همه اشیاء می کند و می فرماید: «آنچه در آسمانها و زمین است ملک خداست، زیرا خداوند به همه چیز احاطه دارد» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ مُحِیطاً).

اشاره به این که اگر خداوند ابراهیم را دوست خود انتخاب کرد نه به خاطر نیاز به او بود، زیرا خدا از همگان بی نیاز است بلکه به خاطر سجایا و صفات

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 3515

فوق العاده و برجسته ابراهیم بود.

سوره نساء (4): آیه 127

(آیه 127)- باز هم حقوق زنان! این آیه به پاره ای از سؤالات و پرسشهایی که در باره زنان (مخصوصا دختران یتیم) از طرف مردم می شده است پاسخ می گوید، می فرماید: «ای پیامبر! از تو در باره احکام مربوط به حقوق زنان، سؤالاتی می کنند بگو: خداوند در این زمینه به شما فتوا و پاسخ می دهد» (وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّساءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ).

سپس اضافه می کند: «و آنچه در قرآن مجید در باره دختران یتیمی که حقوقشان را نمی دهید و می خواهید با آنها ازدواج کنید، به قسمتی دیگر از سؤالات شما پاسخ می دهد» و زشتی این عمل ظالمانه را آشکار می سازد (وَ ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ فِی یَتامَی النِّساءِ اللَّاتِی لا تُؤْتُونَهُنَّ ما کُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْکِحُوهُنَّ).

سپس در باره پسران صغیر که طبق رسم جاهلیت از ارث ممنوع بودند توصیه کرده و می فرماید: «خداوند به شما توصیه می کند که حقوق کودکان ضعیف را رعایت کنید» (وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدانِ).

بار دیگر در باره حقوق یتیمان بطور کلی تأکید کرده و می گوید: «و خدا به شما توصیه می کند که در مورد یتیمان به عدالت رفتار کنید» (وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامی بِالْقِسْطِ).

و در پایان به این مسأله توجه می دهد که «هر گونه عمل نیکی (مخصوصا در باره یتیمان و افراد ضعیف) از شما سر زند از دیدگاه علم خداوند مخفی نمی ماند» و پاداش مناسب آن را خواهید یافت (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِهِ عَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 128
اشاره

(آیه 128)

شأن نزول:

نقل شده که: رافع بن خدیج دو همسر داشت یکی مسن و دیگری جوان (بر اثر اختلافی) همسر مسن خود را طلاق داد، و هنوز مدت عدّه، تمام نشده بود به او گفت: اگر مایل باشی با تو آشتی می کنم، ولی باید اگر همسر دیگرم را بر تو مقدم داشتم صبر کنی و اگر مایل باشی صبر می کنم مدت عدّه تمام شود و از هم جدا شویم، زن پیشنهاد اول را قبول کرد و با هم آشتی کردند.

آیه شریفه نازل شد و حکم این کار را بیان داشت.

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 3516

تفسیر:

صلح بهتر است! در آیه 34 و 35 همین سوره احکام مربوط به نشوز زن بیان شده بود، ولی در اینجا اشاره ای به مسأله نشوز مرد کرده و می فرماید:

«هر گاه زنی احساس کند که شوهرش بنای سرکشی و اعراض دارد، مانعی ندارد که برای حفظ حریم زوجیت، از پاره ای از حقوق خود صرف نظر کند، و با هم صلح نمایند» (وَ إِنِ امْرَأَهٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یُصْلِحا بَیْنَهُما صُلْحاً).

سپس برای تأکید موضوع می فرماید: «به هر حال صلح کردن بهتر است» (وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ).

این جمله کوتاه و پرمعنی گر چه در مورد اختلافات خانوادگی در آیه فوق ذکر شده ولی بدیهی است یک قانون کلی و عمومی و همگانی را بیان می کند که در همه جا اصل نخستین، صلح و صفا و دوستی و سازش است، و نزاع و کشمکش و جدایی بر خلاف طبع سلیم انسان و زندگی آرام بخش او است، و لذا جز در موارد ضرورت و استثنایی نباید به آن متوسل شد! و به دنبال آن اشاره به سر چشمه بسیاری از نزاعها و عدم گذشتها کرده می فرماید: «مردم ذاتا و طبق غریزه حبّ ذات، در امواج بخل قرار دارند» (وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ). و هر کسی سعی می کند تمام حقوق خود را بی کم و کاست دریافت دارد، و همین سر چشمه نزاعها و کشمکشهاست.

بنابراین اگر زن و مرد به این حقیقت توجه کنند که سر چشمه بسیاری از اختلافات بخل است، سپس در اصلاح خود بکوشند و گذشت پیشه کنند، نه تنها ریشه اختلافات خانوادگی از بین می رود، بلکه بسیاری از کشمکشهای اجتماعی نیز پایان می گیرد.

ولی در عین حال برای این که مردان از حکم فوق سوء استفاده نکنند، در پایان آیه روی سخن را به آنها کرده و توصیه به نیکوکاری و پرهیزکاری نموده و به آنان گوشزد می کند که «اگر مراقب اعمال و کارهای خود باشید و از مسیر حق و عدالت منحرف نشوید، خداوند از همه اعمال شما آگاه است» و پاداش شایسته

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 3517

به شما خواهد داد (وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً).

سوره نساء (4): آیه 129

(آیه 129)- عدالت شرط تعدّد همسر! از جمله ای که در پایان آیه قبل گذشت و در آن دستور به احسان و تقوی و پرهیزکاری داده شده بود، یک نوع تهدید در مورد شوهران استفاده می شود، که آنها باید مراقب باشند کمترین انحرافی از مسیر عدالت در مورد همسران خود پیدا نکنند، اینجاست که این توهّم پیش می آید که مراعات عدالت حتی در مورد محبت و علاقه قلبی امکان پذیر نیست، بنابراین در برابر همسران متعدد چه باید کرد؟

این آیه به این سؤال پاسخ می گوید که «عدالت از نظر محبت، در میان همسران امکان پذیر نیست، هر چند در این زمینه کوشش شود» (وَ لَنْ تَسْتَطِیعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَیْنَ النِّساءِ وَ لَوْ حَرَصْتُمْ).

در عین حال برای این که مردان از این حکم، سوء استفاده نکنند به دنبال این جمله می فرماید: «اکنون که نمی توانید مساوات کامل را از نظر محبت، میان همسران خود، رعایت کنید لااقل تمام تمایل قلبی خود را متوجه یکی از آنان نسازید، که دیگری به صورت بلاتکلیف درآید و حقوق او نیز عملا ضایع شود» (فَلا تَمِیلُوا کُلَّ الْمَیْلِ فَتَذَرُوها کَالْمُعَلَّقَهِ).

و در پایان آیه به کسانی که پیش از نزول این حکم، در رعایت عدالت میان همسران خود کوتاهی کرده اند هشدار می دهد که «اگر راه اصلاح و تقوا پیش گیرید و گذشته را جبران کنید خداوند شما را مشمول رحمت و بخشش خود قرار خواهد داد» (وَ إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً).

سوره نساء (4): آیه 130

(آیه 130)- سپس در این آیه اشاره به این حقیقت می کند: اگر ادامه همسری برای طرفین طاقت فرساست، و جهاتی پیش آمده که افق زندگی برای آنها تیره و تار است و به هیچ وجه اصلاح پذیر نیست، آنها مجبور نیستند چنان ازدواجی را ادامه دهند، و تا پایان عمر با تلخ کامی در چنین زندگی خانوادگی زندانی باشند بلکه می توانند از هم جدا شوند و در این موقع باید شجاعانه تصمیم بگیرند و از آینده وحشت نکنند، زیرا «اگر با چنین شرایطی از هم جدا شوند خداوند بزرگ هر دو را با

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 3518

فضل و رحمت خود بی نیاز خواهد کرد و امید است همسران بهتر و زندگانی روشنتری در انتظار آنها باشد» (وَ إِنْ یَتَفَرَّقا یُغْنِ اللَّهُ کُلًّا مِنْ سَعَتِهِ). «زیرا خداوند فضل و رحمت وسیع آمیخته با حکمت دارد» (وَ کانَ اللَّهُ واسِعاً حَکِیماً).

سوره نساء (4): آیه 131

(آیه 131)- در آیه قبل به این حقیقت اشاره شد که اگر ضرورتی ایجاب کند که دو همسر از هم جدا شوند، و چاره ای از آن نباشد، اقدام بر این کار بی مانع است و از آینده نترسند، زیرا خداوند آنها را از فضل و کرم خود بی نیاز خواهد کرد، در این آیه اضافه می کند: ما قدرت بی نیاز نمودن آنها را داریم زیرا «آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ملک خداست» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

کسی که چنین ملک بی انتها و قدرت بی پایان دارد از بی نیاز ساختن بندگان خود عاجز نخواهد بود، سپس برای تأکید در باره پرهیزکاری در این مورد و هر مورد دیگر، می فرماید: «به یهود و نصارا و کسانی که قبل از شما دارای کتاب آسمانی بودند و همچنین به شما، سفارش کرده ایم که پرهیزکاری را پیشه کنید» (وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ).

بعد روی سخن را به مسلمانان کرده، می گوید: اجرای دستور تقوا به سود خود شماست، و خدا نیازی به آن ندارد «و اگر سرپیچی کنید و راه طغیان و نافرمانی پیش گیرید، زیانی به خدا نمی رسد، آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست، و او بی نیاز و در خور ستایش است» (وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ غَنِیًّا حَمِیداً).

سوره نساء (4): آیه 132

(آیه 132)- در این آیه برای سومین بار، روی این جمله تکیه می کند که:

«آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است ملک خداست و خدا آنها را محافظت و نگهبانی و اداره می کند» (وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 133

(آیه 133)- سپس می فرماید: «برای خدا هیچ مانعی ندارد که شما را از بین ببرد، و جمعیتی آماده تر و مصمّم تر جانشین شما کند، که در راه اطاعت او کوشاتر باشند و خداوند توانایی بر این کار را دارد» (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ أَیُّهَا النَّاسُ وَ یَأْتِ بِآخَرِینَ وَ کانَ اللَّهُ عَلی ذلِکَ قَدِیراً).

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 3519

سوره نساء (4): آیه 134

(آیه 134)- در این آیه، سخن از کسانی به میان آمده که دم از ایمان به خدا می زنند، و در میدانهای جهاد شرکت می کنند و دستورات اسلام را به کار می بندند، بدون این که هدف الهی داشته باشند، بلکه منظورشان به دست آوردن نتایج مادی همانند غنایم جنگی و مانند آن است، می فرماید: «کسانی که تنها پاداش دنیا می طلبند (در اشتباهند) زیرا در نزد پروردگار پاداش دنیا و آخرت، هر دو می باشد» (مَنْ کانَ یُرِیدُ ثَوابَ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ) پس چرا به دنبال هر دو نمی روند؟ «و خداوند از نیات همگان آگاه است و هر صدایی را می شنود، و هر صحنه ای را می بیند و از اعمال منافق صفتان اطلاع دارد» (وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً بَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 135

(آیه 135)- عدالت اجتماعی! به تناسب دستورهایی که در آیات گذشته در باره اجرای عدالت در مورد یتیمان، و همسران داده شده، در این آیه یک اصل اساسی و یک قانون کلی در باره اجرای عدالت در همه موارد بدون استثناء ذکر می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید کاملا قیام به عدالت کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ). یعنی، باید آنچنان عدالت را اجرا کنید که کمترین انحرافی به هیچ طرف پیدا نکنید.

سپس برای تأکید مطلب مسأله «شهادت» را عنوان کرده، می فرماید: به خصوص در مورد شهادت باید همه ملاحظات را کنار بگذارید «و فقط به خاطر خدا شهادت به حق دهید، اگر چه به زیان شخص شما یا پدر و مادر و یا نزدیکان تمام شود» (شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ).

از این جمله استفاده می شود که بستگان می توانند با حفظ اصول عدالت به سود یا به زیان یکدیگر شهادت دهند.

سپس به قسمت دیگری از عوامل انحراف از اصل عدالت اشاره کرده می فرماید: «نه ملاحظه ثروت ثروتمندان باید مانع شهادت به حق گردد و نه عواطف ناشی از ملاحظه فقر فقیران، زیرا «اگر آن کس که شهادت به حق به زیان او تمام می شود، ثروتمند یا فقیر باشد، خداوند نسبت به حال آنها آگاهتر است» نه صاحبان زر و زور می توانند در برابر حمایت پروردگار، زیانی به شاهدان بر حق

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 3520

برسانند، و نه فقیر با اجرای عدالت گرسنه می ماند» (إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً فَاللَّهُ أَوْلی بِهِما).

باز برای تأکید دستور می دهد که «از هوی و هوس پیروی نکنید تا مانعی در راه اجرای عدالت ایجاد گردد» (فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی أَنْ تَعْدِلُوا).

از این جمله به خوبی استفاده می شود که سر چشمه مظالم و ستمها، هوی پرستی است و اگر اجتماعی هوی پرست نباشد، ظلم و ستم در آن راه نخواهد داشت! بار دیگر به خاطر اهمیتی که موضوع اجرای عدالت دارد، روی این دستور تکیه کرده می فرماید: «اگر مانع رسیدن حق به حقدار شوید و یا حق را تحریف نمایید و یا پس از آشکار شدن حق از آن اعراض کنید، خداوند از اعمال شما آگاه است» (وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً).

آیه فوق توجه فوق العاده اسلام را به مسأله عدالت اجتماعی در هر شکل و هر صورت کاملا روشن می سازد و انواع تأکیداتی که در این چند جمله به کار رفته است نشان می دهد که اسلام تا چه اندازه در این مسأله مهم انسانی و اجتماعی، حساسیت دارد، اگر چه با نهایت تأسف میان عمل مسلمانان، و این دستور عالی اسلامی، فاصله از زمین تا آسمان است!، و همین یکی از اسرار عقب ماندگی آنهاست.

سوره نساء (4): آیه 136
اشاره

(آیه 136)

شأن نزول:

از «ابن عباس» نقل شده که این آیه در باره جمعی از بزرگان اهل کتاب نازل گردید مانند عبد اللّه بن سلام و اسد بن کعب و برادرش اسید بن کعب و جمعی دیگر، زیرا آنها در آغاز خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: ما به تو و کتاب آسمانی تو و موسی و تورات و عزیر ایمان می آوریم ولی به سایر کتابهای آسمانی و همچنین سایر انبیاء ایمان نداریم.

آیه نازل شد و به آنها تعلیم داد که باید به همه ایمان داشته باشید.

تفسیر:

با توجه به شأن نزول، روی سخن در آیه به جمعی از مؤمنان اهل کتاب است که آنها پس از قبول اسلام روی تعصبهای خاصی تنها اظهار ایمان به

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 3521

مذهب سابق خود و آیین اسلام می کردند، اما قرآن به آنها توصیه می کند که تمام پیامبران و کتب آسمانی را به رسمیت بشناسند، زیرا همه از طرف یک مبدء مبعوث شده اند. بنابراین، معنی ندارد که بعضی از آنها را بپذیرند و بعضی را نپذیرند، مگر یک حقیقت واحد تبعیض بردار است؟ و مگر تعصبها می تواند جلو واقعیات را بگیرد؟ لذا آیه می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید به خدا و پیامبرش (پیامبر اسلام) و کتابی که بر او نازل شده، و کتب آسمانی پیشین، همگی ایمان بیاورید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلی رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذِی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ).

و در پایان آیه سرنوشت کسانی را که از این واقعیتها غافل بشوند بیان کرده، چنین می فرماید: «کسی که به خدا و فرشتگان، و کتب الهی، و فرستادگان او، و روز بازپسین، کافر شود، در گمراهی دور و درازی افتاده است» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً).

در حقیقت ایمان به پنج اصل در این آیه لازم شمرده شده، یعنی علاوه بر ایمان به مبدء و معاد، ایمان به کتب آسمانی و انبیاء و فرشتگان نیز لازم است.

سوره نساء (4): آیه 137

(آیه 137)- سرنوشت منافقان لجوج! به تناسب بحثی که در آیه قبل در باره کافران و گمراهی دور و دراز آنها بود در اینجا قرآن اشاره به حالت جمعی از آنان کرده که هر روز شکل تازه ای به خود می گیرند، روزی در صف مؤمنان، و روز دیگر در صف کفار، و باز در صف مؤمنان و سپس در صفوف کافران متعصب و خطرناک قرار می گیرند خلاصه همچون «بت عیّار» هر لمحه به شکلی و هر روز به رنگی در می آیند و سر انجام در حال کفر و بی ایمانی جان می دهند! این آیه در باره سرنوشت چنین کسانی می گوید: «آنها که ایمان آوردند سپس کافر شدند باز ایمان آوردند و بار دیگر راه کفر پیش گرفتند و سپس بر کفر خود افزودند، هرگز خداوند آنها را نمی آمرزد و به راه راست هدایت نمی کند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا).

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 3522

سوره نساء (4): آیه 138

(آیه 138)- در این آیه می گوید: «به این دسته از منافقان بشارت بده که عذاب دردناکی برای آنها است» (بَشِّرِ الْمُنافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 139

(آیه 139)- و در این آیه این دسته از منافقان چنین توصیف شده اند: «آنها کافران را به جای مؤمنان دوست خود انتخاب می کنند» (الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ). سپس می گوید: هدف آنها از این انتخاب چیست؟ «آیا راستی می خواهند آبرو و حیثیتی از طریق این دوستی برای خود کسب کنند»؟! (أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّهَ). «در حالی که تمام عزتها مخصوص خداست» (فَإِنَّ الْعِزَّهَ لِلَّهِ جَمِیعاً) زیرا عزت همواره از «علم» و «قدرت» سر چشمه می گیرد و اینها که قدرت و علمشان ناچیز است، کاری از دستشان ساخته نیست که بتوانند منشأ عزتی باشند.

این آیه به همه مسلمانان هشدار می دهد که عزت خود را در همه شؤون زندگی اعم از شؤون اقتصادی و فرهنگی و سیاسی و مانند آن، در دوستی با دشمنان اسلام نجویند، زیرا هر روز که منافع آنها اقتضا کند فورا صمیمی ترین متحدان خود را رها کرده و به سراغ کار خویش می روند که گویی هرگز با هم آشنایی نداشتند، چنانکه تاریخ معاصر شاهد بسیار گویای این واقعیت است!

سوره نساء (4): آیه 140
اشاره

(آیه 140)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده که: جمعی از منافقان در جلسات دانشمندان یهود می نشستند، جلساتی که در آن نسبت به آیات قرآن استهزاء می شد، آیه نازل گشت و عاقبت شوم این عمل را روشن ساخت.

تفسیر:

در مجلس گناه ننشینید- در سوره انعام آیه 68 صریحا به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داده است که: «اگر مشاهده کنی کسانی نسبت به آیات قرآن استهزاء می کنند و سخنان ناروا می گویند، از آنها اعراض کن».

این آیه بار دیگر این حکم اسلامی را تأکید می کند و به مسلمانان هشدار می دهد که: «در قرآن به شما قبلا دستور داده شده که هنگامی بشنوید افرادی نسبت به آیات قرآن کفر می ورزند و استهزاء می کنند با آنها ننشینید تا از این کار صرف نظر کرده، به مسائل دیگری بپردازند» (وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 3523

یُکْفَرُ بِها وَ یُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ)

.سپس نتیجه این کار را چنین بیان می کند که: «اگر شما در این گونه مجالس شرکت کردید همانند آنها خواهید بود» و سرنوشتتان، سرنوشت آنهاست (إِنَّکُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ).

باز برای تأکید این مطلب اضافه می کند شرکت در این گونه جلسات نشانه روح نفاق است «و خداوند همه منافقان و کافران را در دوزخ جمع می کند» (إِنَّ اللَّهَ جامِعُ الْمُنافِقِینَ وَ الْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعاً).

سوره نساء (4): آیه 141

(آیه 141)- صفات منافقان! این آیه و آیات بعد قسمتی دیگر از صفات منافقان و اندیشه های پریشان آنها را بازگو می کند، می گوید: «منافقان کسانی هستند که همیشه می خواهند از هر پیشامدی به نفع خود بهره برداری کنند، اگر پیروزی نصیب شما شود فورا خود را در صف مؤمنان جا زده، می گویند آیا ما با شما نبودیم و آیا کمکهای ارزنده ما مؤثر در غلبه و پیروزی شما نبود؟ بنابراین، ما هم در تمام این موفقیتها و نتایج معنوی و مادی آن شریک و سهیمیم» (الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ).

اما اگر بهره ای از این پیروزی نصیب دشمنان اسلام شود، فورا خود را به آنها نزدیک کرده، مراتب رضامندی خویش را به آنها اعلام می دارند و می گویند: «این ما بودیم که شما را تشویق به مبارزه با مسلمانان و عدم تسلیم در برابر آنها کردیم بنابراین، ما هم در این پیروزیها سهمی داریم»! (وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرِینَ نَصِیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

به این ترتیب این دسته با فرصت طلبی مخصوص خود، گاهی «رفیق قافله» اند و گاهی «شریک دزد» و عمری را با این دو دوزه بازی کردن می گذرانند! ولی قرآن سر انجام آنها را با یک جمله کوتاه بیان می کند و می گوید: بالاخره روزی فرا می رسد که پرده ها بالا می رود و نقاب از چهره زشت آنان برداشته می شود. آری! «در روز قیامت خداوند در میان شما قضاوت می کند» (فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ).

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 3524

و برای این که مؤمنان واقعی مرعوب آنان نشوند در پایان آیه اضافه می کند:

«هیچ گاه خداوند راهی برای پیروزی و تسلط کافران بر مسلمانان قرار نداده است» (وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا).

یعنی کافران نه تنها از نظر منطق بلکه از نظر نظامی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و خلاصه از هیچ نظر بر افراد با ایمان، چیره نخواهند شد.

و اگر پیروزی آنها را بر مسلمانان در میدانهای مختلف با چشم خود می بینیم به خاطر آن است که بسیاری از مسلمانان مؤمنان واقعی نیستند، نه خبری از اتحاد و اخوت اسلامی در میان آنان است و نه علم و آگاهی لازم که اسلام آن را از لحظه تولد تا لحظه مرگ بر همه لازم شمرده است دارند، و چون چنانند طبعا چنینند!

سوره نساء (4): آیه 142

(آیه 142)- در این آیه و آیه بعد پنج صفت دیگر از صفات منافقان در عبارات کوتاهی آمده است:

1- آنها برای رسیدن به اهداف شوم خود از راه خدعه و نیرنگ وارد می شوند و حتی می خواهند: به خدا خدعه و نیرنگ زنند در حالی که در همان لحظات که در صدد چنین کاری هستند در یک نوع خدعه واقع شده اند، زیرا برای به دست آوردن سرمایه های ناچیزی سرمایه های بزرگ وجود خود را از دست می دهند بطوری که آیه می گوید: «منافقان می خواهند خدا را فریب دهند در حالی که او آنها را فریب می دهد» (إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ)

.2- آنها از خدا دورند و از راز و نیاز با او لذت نمی برند و به همین دلیل:

«هنگامی که به نماز برخیزند سر تا پای آنها غرق کسالت و بی حالی است» (وَ إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاهِ قامُوا کُسالی)

.3- آنها چون به خدا و وعده های بزرگ او ایمان ندارند، «اگر عبادت یا عمل نیکی انجام دهند آن نیز از روی ریاست نه به خاطر خدا»! (یُراؤُنَ النَّاسَ)

.4- «آنها گاهی ذکری هم بگویند و یادی از خدا کنند از صمیم دل و از روی آگاهی و بیداری نیست و اگر هم باشد بسیار کم است» (وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا)

سوره نساء (4): آیه 143

(آیه 143)- پنجم: «آنها افراد سرگردان و بی هدف و فاقد برنامه و مسیر

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 3525

مشخص اند، نه جزء مؤمنانند و نه در صف کافران»! (مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ).

و در پایان آیه سرنوشت آنها را چنین بیان می کند آنها افرادی هستند که بر اثر اعمالشان خدا حمایتش را از آنان برداشته و در بیراهه ها گمراهشان ساخته «و هر کس را خدا گمراه کند هیچ گاه راه نجاتی برای آنان نخواهی یافت» (وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 144

(آیه 144)- در آیات گذشته اشاره به گوشه ای از صفات منافقان و کافران شد و در این آیه نخست می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! کافران (و منافقان) را به جای مؤمنان تکیه گاه و ولیّ خود انتخاب نکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ).

چرا که این عمل یک جرم و قانون شکنی آشکار و شرک به خداوند است و با توجه به قانون عدالت پروردگار موجب استحقاق مجازات شدیدی است لذا به دنبال آن می فرماید: «آیا می خواهید دلیل روشنی بر ضد خود در پیشگاه پروردگار درست کنید» (أَ تُرِیدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً مُبِیناً).

سوره نساء (4): آیه 145

(آیه 145)- در این آیه برای روشن ساختن حال منافقانی که این دسته از مسلمانان غافل، طوق دوستی آنان را بر گردن می نهند، می فرماید: «منافقان در پایین ترین و نازلترین مراحل دوزخ قرار دارند و هیچ گونه یاوری برای آنها نخواهی یافت» (إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که از نظر اسلام نفاق بدترین انواع کفر، و منافقان دورترین مردم از خدا هستند، و به همین دلیل جایگاه آنها بدترین و پست ترین نقطه دوزخ است.

سوره نساء (4): آیه 146

(آیه 146)- اما برای این که روشن شود حتی این افراد فوق العاده آلوده، راه بازگشت به سوی خدا و اصلاح موقعیت خویشتن دارند، اضافه می کند: «مگر آنها که توبه کرده و اعمال خود را اصلاح نمایند (و گذشته را جبران کنند) و به دامن لطف پروردگار چنگ بزنند و دین و ایمان خود را برای خدا خالص گردانند» (إِلَّا

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 3526

الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلَّهِ)

. «چنین کسانی (سر انجام اهل نجات خواهند شد) و با مؤمنان قرین می گردند» (فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ). «و خداوند پاداش عظیمی به همه افراد با ایمان خواهد داد» (وَ سَوْفَ یُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً).

سوره نساء (4): آیه 147

(آیه 147)- مجازاتهای خدا انتقامی نیست! در این آیه به یک «واقعیت مهم» اشاره می شود و آن این که مجازاتهای دردناک الهی نه به خاطر آن است که خداوند بخواهد از بندگان عاصی «انتقام» بگیرد و یا «قدرت نمایی» کند، و یا زیانی که از رهگذر عصیان آنها بدو رسیده است «جبران» نماید، زیرا همه اینها لازمه نقایص و کمبودهاست که ذات پاک خدا از آنها مبرّاست، بلکه این مجازاتها همگی بازتابها و نتایج سوء اعمال و عقاید خود انسانهاست.

و لذا آیه می فرماید: «خدا چه نیازی به مجازات شما دارد اگر شما شکر گزاری کنید و ایمان بیاورید»؟ و (ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ).

یعنی، اگر شما ایمان و عمل صالحی داشته باشید و از مواهب الهی سوء استفاده نکنید، بدون شک کمترین مجازاتی دامن شما را نخواهد گرفت.

و برای تأکید این موضوع اضافه می کند: «خداوند هم از اعمال و نیات شما آگاه است و هم در برابر اعمال نیک شما شاکر و پاداش دهنده است» (وَ کانَ اللَّهُ شاکِراً عَلِیماً).

در آیه فوق موضوع «شکرگزاری» بر «ایمان» مقدم شده است و این به خاطر آن است که تا انسان نعمتها و مواهب خدا را نشناسد و به مقام شکرگزاری نرسد، نمی تواند خود او را بشناسد- دقت کنید.

آغاز جزء ششم قرآن مجید

ادامه سوره نساء
سوره نساء (4): آیه 148

(آیه 148)- در این آیه و آیه بعد اشاره به بخشی از دستورات اخلاقی اسلام شده، نخست می فرماید: «خدا دوست نمی دارد که بدگویی شود و یا عیوب و اعمال زشت اشخاص با سخن برملا شود» (لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ).

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 3527

زیرا همان گونه که خداوند «ستّار العیوب» است، دوست ندارد که افراد بشر پرده دری کنند و عیوب مردم را فاش سازند و آبروی آنها را ببرند.

سپس به بعضی از امور که مجوز این گونه بدگوییها و پرده دریها می شود اشاره کرده، می فرماید: «مگر کسی که مظلوم واقع شده» (إِلَّا مَنْ ظُلِمَ).

چنین افراد برای دفاع از خویشتن در برابر ظلم ظالم حق دارند اقدام به شکایت کنند و یا از مظالم و ستمگریها آشکارا مذمت و انتقاد و غیبت نمایند و تا حق خود را نگیرند و دفع ستم ننمایند از پای ننشینند.

و در پایان آیه- همان طور که روش قرآن است- برای این که افرادی از این استثناء نیز سوء استفاده نکنند و به بهانه این که مظلوم واقع شده اند عیوب مردم را بدون جهت آشکار نسازند می فرماید: «خداوند سخنان را می شنود و از نیات آگاه است» (وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً عَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 149

(آیه 149)- در این آیه، به نقطه مقابل این حکم اشاره کرده، می فرماید: «اگر نیکیهای افراد را اظهار کنید و یا مخفی نمایید مانعی ندارد (به خلاف بدیها که مطلقا جز در مواردی استثنایی باید کتمان شود) و نیز اگر در برابر بدیهایی که افراد به شما کرده اند راه عفو و بخشش را پیش گیرید بهتر است زیرا این کار در حقیقت یک نوع کار الهی است که با داشتن قدرت بر هر گونه انتقام، بندگان شایسته خود را مورد عفو قرار می دهد» (إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً).

سوره نساء (4): آیه 150

(آیه 150)- میان پیامبران تبعیض نیست! در این آیه و آیه بعد توصیفی از حال جمعی از کافران و مؤمنان و سرنوشت آنها آمده است و آیات گذشته را که در باره منافقان بود تکمیل می کند.

نخست به کسانی که میان پیامبران الهی فرق گذاشته، بعضی را بر حق و بعضی را بر باطل می دانند اشاره کرده، می فرماید: «آنها که به خدا و پیامبرانش کافر می شوند و می خواهند میان خدا و پیامبران تفرقه بیندازند و اظهار می دارند که ما نسبت به بعضی از آنها ایمان داریم اگر چه بعضی دیگر را به رسمیت نمی شناسیم، و به گمان خود می خواهند در این میان راهی پیدا کنند ...» (إِنَّ الَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 3528

یَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ وَ یُرِیدُونَ أَنْ یَتَّخِذُوا بَیْنَ ذلِکَ سَبِیلًا).

در حقیقت این جمله حال یهودیان و مسیحیان را روشن می سازد که یهودیان مسیح را به رسمیت نمی شناختند، و هر دو، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را، در حالی که طبق کتب آسمانی آنها نبوت این پیامبران بر ایشان ثابت شده بود.

بنابراین، ایمان آنها حتی در مواردی که نسبت به آن اظهار ایمان می کنند، بی ارزش قلمداد شده است، چرا که از روح حق جویی سر چشمه نمی گیرد.

سوره نساء (4): آیه 151

(آیه 151)- در این آیه ماهیت این افراد را بیان کرده، می فرماید: «آنها کافران واقعی هستند» (أُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ حَقًّا).

و در پایان آنها را تهدید کرده، می گوید: «ما برای کافران عذاب توهین آمیز و خوارکننده ای فراهم ساخته ایم» (وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ عَذاباً مُهِیناً).

سوره نساء (4): آیه 152

(آیه 152)- در این آیه به وضع مؤمنان و سرنوشت آنها اشاره کرده و می گوید: «کسانی که ایمان به خدا و همه پیامبران او آورده اند و در میان هیچ یک از آنها تفرقه نینداختند (و با این کار، «تسلیم و اخلاص» خود در برابر حق، و مبارزه با هر گونه «تعصب» نابجا را اثبات نمودند) به زودی خداوند پاداشهای آنها را به آنها خواهد داد» (وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ أُولئِکَ سَوْفَ یُؤْتِیهِمْ أُجُورَهُمْ).

و در پایان آیه به این مطلب اشاره می شود که اگر این دسته از مؤمنان در گذشته مرتکب چنان تعصبها و تفرقه ها و گناهان دیگر شدند اگر ایمان خود را خالص کرده و به سوی خدا بازگردند خداوند آنها را می بخشد «و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده و هست» (وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً).

سوره نساء (4): آیه 153
اشاره

(آیه 153)

شأن نزول:

جمعی از یهود نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: اگر تو پیغمبر خدایی کتاب آسمانی خود را یکجا به ما عرضه کن، همانطور که موسی تورات را یکجا آورد، این آیه و آیه بعد نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

بهانه جویی یهود- در این آیه، نخست اشاره به درخواست اهل

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 3529

کتاب (یهود) می کند و می گوید: «اهل کتاب از تو تقاضا می کنند که کتابی از آسمان (یکجا) بر آنها نازل کنی» (یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتاباً مِنَ السَّماءِ).

شک نیست که آنها در این تقاضای خود حسن نیت نداشتند، زیرا هدف از نزول کتاب آسمانی همان ارشاد و هدایت و تربیت است، گاهی این هدف با نزول کتاب آسمانی یکجا تأمین می شود، و گاهی تدریجی بودن آن به این هدف بیشتر کمک می کند.

لذا به دنبال این تقاضا خداوند به عدم حسن نیت آنها اشاره کرده، و ضمن دلداری به پیامبرش، سابقه لجاجت و عناد و بهانه جویی یهود را در برابر پیامبر بزرگشان موسی بن عمران بازگو می کند.

نخست می گوید: «اینها از موسی چیزهایی بزرگتر و عجیبتر از این خواستند و گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان بده»! (فَقَدْ سَأَلُوا مُوسی أَکْبَرَ مِنْ ذلِکَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَهً).

این درخواست عجیب و غیر منطقی که نوعی از عقیده بت پرستان را منعکس می ساخت و خدا را جسم و محدود معرفی می کرد و بدون شک از لجاجت و عناد سر چشمه گرفته بود، سبب شد که «صاعقه آسمانی به خاطر این ظلم و ستم آنها را فرا گرفت» (فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ).

سپس به یکی دیگر از اعمال زشت آنها که مسأله «گوساله پرستی» بود، اشاره می کند و می گوید: «آنها پس از مشاهده آن همه معجزات و دلایل روشن، گوساله را به عنوان معبود خود انتخاب کردند»! (ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّناتُ).

ولی با این همه برای این که به راه بازگردند «ما آنها را بخشیدیم و به موسی برتری و حکومت آشکاری دادیم» و بساط رسوای سامری و گوساله پرستان را برچیدیم» (فَعَفَوْنا عَنْ ذلِکَ وَ آتَیْنا مُوسی سُلْطاناً مُبِیناً).

سوره نساء (4): آیه 154

(آیه 154)- باز آنها از خواب غفلت بیدار نشدند و از مرکب غرور و لجاجت پایین نیامدند، به همین جهت «ما کوه طور را بر بالای سر آنها به حرکت

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 3530

درآوردیم، و در همان حال از آنها پیمان گرفتیم و به آنها گفتیم که به عنوان توبه از گناهانتان از در بیت المقدس با خضوع و خشوع وارد شوید، و نیز به آنها تأکید کردیم که در روز شنبه دست از کسب و کار بکشید و راه تعدی و تجاوز را پیش نگیرید (و از ماهیان دریا که در آن روز صیدش حرام بود استفاده نکنید) و در برابر همه اینها پیمان شدید از آنان گرفتیم» اما آنها به هیچ یک از این پیمانهای مؤکد وفا نکردند! (وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِیثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِی السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً).

سوره نساء (4): آیه 155

(آیه 155)- گوشه دیگری از خلافکاریهای یهود! در اینجا قرآن به قسمتهای دیگری از خلافکاریهای بنی اسرائیل و کارشکنیها و دشمنیهای آنها با پیامبران خدا اشاره کرده است.

نخست، به پیمان شکنی و کفر جمعی از آنها و قتل پیامبران به دست آنان اشاره کرده چنین می فرماید: «ما آنها را به خاطر پیمان شکنی» از رحمت خود دور ساختیم یا قسمتی از نعمتهای پاکیزه را بر آنان تحریم نمودیم (فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ).

آنها به دنبال این پیمان شکنی، «آیات پروردگار را انکار کردند و راه مخالفت پیش گرفتند» (وَ کُفْرِهِمْ بِآیاتِ اللَّهِ).

و به این نیز قناعت نکردند، «بلکه دست به جنایت بزرگ دیگری که قتل و کشتن راهنمایان و هادیان راه حق یعنی پیامبران زدند و بدون هیچ مجوزی آنها را از بین بردند» (وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ).

آنها به قدری در اعمال خلاف جسور و بی باک بودند که گفتار پیامبران را به باد استهزاء می گرفتند و صریحا به آنها «گفتند: بر دلهای ما پرده افکنده شده که مانع شنیدن و پذیرش دعوت شماست»! (وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ).

در اینجا قرآن اضافه می کند: دلهای آنها به کلی مهر شده و هیچ گونه حقی در آن نفوذ نمی کند ولی عامل آن کفر و بی ایمانی، خود آنها هستند و به همین دلیل جز افراد کمی که خود را از این گونه لجاجتها برکنار داشته اند ایمان نمی آورند، می فرماید: «آری! خداوند به علت کفرشان، بر دلهای آنها مهر زده، که جز عده کمی

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 3531

(که راه حق می پویند و لجاج ندارند) ایمان می آورند» (بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِیلًا).

سوره نساء (4): آیه 156

(آیه 156)- «آنها در راه کفر آن چنان سریع تاختند که به مریم پاکدامن، مادر پیامبر بزرگ خدا که به فرمان الهی بدون همسر باردار شده بود تهمت بزرگی زدند» (وَ بِکُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلی مَرْیَمَ بُهْتاناً عَظِیماً).

سوره نساء (4): آیه 157

(آیه 157)- حتی آنها به کشتن پیامبران افتخار می کردند «و می گفتند ما مسیح عیسی بن مریم رسولخدا را کشته ایم» (وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِیحَ عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ رَسُولَ اللَّهِ). و شاید تعبیر به رسول اللّه را در مورد مسیح از روی استهزاء و سخریه می گفتند.

در حالی که در این ادعای خود نیز کاذب بودند، «آنها هرگز مسیح را نکشتند و نه به دار آویختند، بلکه دیگری را که شباهت به او داشت اشتباها به دار زدند» (وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ).

سپس قرآن می گوید: «آنها که در باره مسیح اختلاف کردند، خودشان در شک بودند و هیچ یک به گفته خود ایمان نداشتند و تنها از تخمین و گمان پیروی می کردند» (وَ إِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِیهِ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ).

آنگاه قرآن به عنوان تأکید مطلب می گوید: «و قطعا او را نکشتند» (وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً).

سوره نساء (4): آیه 158

(آیه 158)- «بلکه خداوند او را به سوی خود برد و خداوند قادر و حکیم است» (بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً).

اگر می بینیم قرآن مخصوصا روی مصلوب نشدن مسیح (ع) تکیه کرده، به خاطر این است که عقیده خرافی فداء و بازخرید گناهان امت را به شدت بکوبد، تا مسیحیان نجات را در گروه اعمال خویش ببینند، نه در پناه بردن به صلیب!

سوره نساء (4): آیه 159

(آیه 159)- در تفسیر این آیه دو احتمال است که هر یک به جهاتی قابل ملاحظه است:

1- آیه می فرماید: «هیچ کس از اهل کتاب نیست مگر این که به مسیح (ع) پیش از مرگ خود ایمان می آورد» (وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ).

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 3532

و آن هنگامی است که انسان در آستانه مرگ قرار می گیرد و ارتباط او با این جهان ضعیف و با جهان بعد از مرگ قوی می گردد، پرده ها از برابر چشم او کنار می رود و بسیاری از حقایق را می بیند، در این موقع است که چشم حقیقت بین او مقام مسیح را مشاهده می کند و در برابر او تسلیم می گردد، آنها که منکر او شدند به او مؤمن می شوند و آنها که او را خدا دانستند به اشتباه خود پی می برند در حالی که این ایمان هیچ گونه سودی برای آنها ندارد- پس چه بهتر اکنون که ایمان مفید است مؤمن شوند! 2- منظور این است که تمام اهل کتاب به حضرت مسیح (ع) پیش از «مرگ او» ایمان می آوردند یهودیان او را به نبوت می پذیرند و مسیحیان دست از الوهیت او می کشند و این به هنگامی است که مسیح (ع) طبق روایات اسلامی در موقع ظهور حضرت مهدی (عج) از آسمان فرود می آید، و پشت سر او نماز می گذارد و یهود و نصارا نیز او را می بینند و به او و مهدی (عج) ایمان می آورند، و روشن است که مسیح به حکم این که آیینش مربوط به گذشته بوده وظیفه دارد در این زمان از آیین موجود یعنی آیین اسلام که مهدی (عج) مجری آن است پیروی کند.

و در پایان آیه می فرماید: «در روز رستاخیز، مسیح گواه بر آنها خواهد بود» (وَ یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً).

منظور از گواهی مسیح بر ضد آنها این است که او گواهی می دهد که تبلیغ رسالت کرده و آنها را هیچ گاه به خدایی و الوهیت خود دعوت ننموده بلکه به ربوبیت پروردگار دعوت کرده است.

سوره نساء (4): آیه 160

(آیه 160)- سرنوشت صالحان و ناصالحان یهود! در آیات گذشته به چند نمونه از خلافکاریهای یهود اشاره شد، در این آیه و دو آیه بعد نیز پس از ذکر چند قسمت دیگر از اعمال ناشایست آنها، کیفرهایی را که بر اثر این اعمال در دنیا و آخرت دامان آنها را گرفته و می گیرد، بیان می دارد.

نخست می فرماید: «به خاطر ظلم و ستمی که یهود کردند، و به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 3533

باز داشتن مردم از راه خدا، قسمتی از چیزهای پاک و پاکیزه را که بر آنها حلال بود تحریم کردیم» و آنان را از استفاده کردن از آن محروم ساختیم (فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً) (1)

سوره نساء (4): آیه 161

(آیه 161)- و نیز به خاطر این که «رباخواری می کردند با این که از آن نهی شده بودند، و همچنین اموال مردم را به ناحق می خوردند، همه اینها سبب شد که گرفتار آن محرومیت شوند» (وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ).

گذشته از این کیفر دنیوی، ما آنها را به کیفرهای اخروی گرفتار خواهیم ساخت «و برای کافران آنها عذاب دردناکی آماده کرده ایم» (وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 162

(آیه 162)- در این آیه به واقعیت مهمی اشاره شده که قرآن کرارا به آن تکیه کرده است و آن این که مذمت و نکوهش قرآن از یهود به هیچ وجه جنبه مبارزه نژادی و طائفه ای ندارد، اسلام هیچ نژادی را به عنوان «نژاد» مذمت نمی کند بلکه نکوهشها و حملات آن تنها متوجه آلودگان و منحرفان است، لذا در این آیه افراد با ایمان و پاکدامن یهود را استثناء کرده، و مورد ستایش قرار داده و پاداش بزرگی به آنها نوید می دهد، و می گوید: «ولی آن دسته از یهود که در علم و دانش راسخند و مؤمنان (از دست اسلام) به آنچه بر تو نازل شده و آنچه بر پیامبران پیشین نازل گردیده ایمان می آورند (همچنین) نمازگزاران و زکات دهندگان و ایمان آورندگان به خدا و روز قیامت به زودی پاداش بزرگی به آنها خواهیم داد» (لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقِیمِینَ الصَّلاهَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولئِکَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْراً عَظِیماً).

به همین دلیل می بینیم که جمعی از بزرگان یهود به هنگام ظهور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و مشاهده دلایل حقانیت او به اسلام گرویدند و با جان و دل از آن

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 3534


1- در مور تحریم طیّبات رجوع کنید به سوره انعام (6) آیه 146.

حمایت کردند و مورد احترام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سایر مسلمانان بودند.

سوره نساء (4): آیه 163

(آیه 163)- در آیات گذشته خواندیم که یهود در میان پیامبران خدا تفرقه می افکندند بعضی را تصدیق و بعضی را انکار می کردند در این آیه، بار دیگر به آنها پاسخ می گوید که: «ما بر تو وحی فرستادیم همانطور که بر نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم و همانطور که بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبرانی که از فرزندان یعقوب بودند و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم و به داود کتاب زبور دادیم» (إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً).

سوره نساء (4): آیه 164

(آیه 164)- در این آیه اضافه می کند پیامبرانی که وحی بر آنان نازل گردید منحصر به اینها نبودند بلکه «پیامبران دیگری که قبلا سرگذشت آنها را برای تو بیان کرده ایم و پیامبرانی را که هنوز سرگذشت آنها را شرح نداده ایم همگی همین مأموریت را داشتند و وحی الهی بر آنها نازل گردید» (وَ رُسُلًا قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ). و از این بالاتر «خداوند رسما با موسی سخن گفت» (وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً).

سوره نساء (4): آیه 165

(آیه 165)- بنابراین، رشته وحی همیشه در میان بشر بوده است و چگونه ممکن است ما افراد انسان را بدون راهنما و رهبر بگذرانیم و در عین حال برای آنها مسؤولیت و تکلیف قائل شویم؟ لذا «ما این پیامبران را بشارت دهنده و انذارکننده قرار دادیم تا به رحمت و پاداش الهی، مردم را امیدوار سازند و از کیفرهای او بیم دهند تا اتمام حجت بر آنها شود و بهانه ای نداشته باشند» (رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ).

خداوند برنامه ارسال این رهبران را دقیقا تنظیم و اجرا نموده، چرا چنین نباشد با این که: «او بر همه چیز توانا و حکیم است» (وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً).

حکمت او ایجاب می کند که این کار عملی شود و قدرت او راه را هموار می سازد.

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 3535

سوره نساء (4): آیه 166

(آیه 166)- و در این آیه به پیامبر دلداری و قوت قلب می بخشد که اگر این جمعیت نبوت و رسالت تو را انکار کردند اهمیتی ندارد، زیرا: «خداوند گواه چیزی است که بر تو نازل کرده است» (لکِنِ اللَّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ).

و البته انتخاب تو برای این منصب بی حساب نبوده بلکه «این آیات را از روی علم به لیاقت و شایستگی تو برای مأموریت، نازل کرده است» (أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ).

و در پایان اضافه می کند که نه تنها خداوند گواهی بر حقانیت تو می دهد، بلکه «فرشتگان پروردگار نیز گواهی می دهند اگر چه گواهی خدا کافی است» (وَ الْمَلائِکَهُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً).

سوره نساء (4): آیه 167

(آیه 167)- در آیات گذشته بحثهایی در باره افراد بی ایمان و با ایمان ذکر شده بود، در این آیه اشاره به دسته ای دیگر می کند که بدترین نوع کفر را انتخاب کردند، آنها کسانی هستند که علاوه بر گمراهی خود، کوشش برای گمراه ساختن دیگران می کنند، نه خود راه هدایت را پیمودند و نه می گذارند دیگران این راه را بپیمایند آیه می فرماید: «کسانی که کافر شدند و مردم را از گام گذاشتن در راه خدا مانع گشتند، در گمراهی دور و درازی گرفتار شده اند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً).

سوره نساء (4): آیه 168

(آیه 168)- در این آیه اضافه می فرماید: «آنها که کافر شدند و ستم کردند (هم ستم به حق کردند که آنچه شایسته آن بود انجام ندادند و هم ستم به خویش که خود را از سعادت محروم ساختند و در درّه ضلالت سقوط کردند و هم به دیگران ستم کردند که آنها را از راه حق بازداشتند) چنین افرادی هرگز مشمول آمرزش پروردگار نخواهند شد و خداوند آنها را به هیچ راهی هدایت نمی کند» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ طَرِیقاً).

سوره نساء (4): آیه 169

(آیه 169)- «مگر به سوی دوزخ! و آنها برای همیشه در دوزخ می مانند» (إِلَّا طَرِیقَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً).

آنها باید بدانند که این تهدید الهی صورت می پذیرد، زیرا: «این کار برای خدا آسان است و قدرت بر آن دارد» (وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیراً).

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 3536

سوره نساء (4): آیه 170

(آیه 170)- در آیات گذشته سرنوشت افراد بی ایمان بیان شد، و در این آیه دعوت به سوی ایمان آمیخته با ذکر نتیجه آن می کند، و با تعبیرات مختلفی که شوق و علاقه انسان را برمی انگیزد همه مردم را به این هدف عالی تشویق می نماید.

نخست می گوید: «ای مردم همان پیامبری که در انتظار او بودید و در کتب آسمانی پیشین به او اشاره شده بود با آیین حق به سوی شما آمده است» (یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ). سپس می فرماید: «این پیامبر از طرف آن کس که پرورش و تربیت شما را بر عهده دارد آمده است» (مِنْ رَبِّکُمْ).

بعد اضافه می کند: «اگر ایمان بیاورید به سود شماست» به دیگری خدمت نکرده اید، بلکه به خودتان خدمت نموده اید (فَآمِنُوا خَیْراً لَکُمْ).

و در پایان می فرماید: «فکر نکنید اگر شما راه کفر پیش گیرید به خدا زیانی می رسد چنین نیست، زیرا خداوند مالک آنچه در آسمانها و زمین است می باشد» (وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

به علاوه چون «خداوند، عالم و حکیم است» (وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً) دستورهایی را که به شما داده و برنامه هایی را که تنظیم کرده همگی روی فلسفه و مصالحی بوده و به سود شماست.

سوره نساء (4): آیه 171

(آیه 171)- تثلیث موهوم است! در این آیه و آیه بعد به تناسب بحثهایی که در باره اهل کتاب و کفار بود به یکی از مهمترین انحرافات جامعه مسیحیت یعنی «مسأله تثلیث و خدایان سه گانه» اشاره کرده و با جمله ای کوتاه و مستدل آنها را از این انحراف بزرگ برحذر می دارد.

نخست به آنان اخطار می کند که: «ای اهل کتاب! در دین خود راه غلو را نپویید و جز حق، در باره خدا نگویید» (یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ).

مسأله «غلوّ» در باره پیشوایان، یکی از مهمترین سر چشمه های انحراف در ادیان آسمانی بوده است، به همین جهت اسلام در باره غلات سختگیری شدیدی کرده و در کتب «عقاید» و «فقه» غلات از بدترین کفار معرفی شده اند!

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 3537

سپس به چند نکته که هر کدام در حکم دلیلی بر ابطال تثلیث و الوهیت مسیح است اشاره می کند:

1- «عیسی فقط فرزند مریم بود» (إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ).

این تعبیر خاطرنشان می سازد که مسیح همچون سایر افراد انسان در رحم مادر قرار داشت و دوران جنینی را گذراند و همانند سایر افراد بشر متولد شد، شیر خورد و در آغوش مادر پرورش یافت یعنی، تمام صفات بشری در او بود، چگونه ممکن است چنین کسی که مشمول و محکوم قوانین طبیعت و تغییرات جهان ماده است خداوندی ازلی و ابدی باشد.

2- «عیسی فرستاده خدا بود» (رَسُولُ اللَّهِ)- این موقعیت نیز تناسبی با الوهیت او ندارد.

3- «عیسی کلمه خدا بود که به مریم القا شد» (وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ).

این تعبیر به خاطر آن است که اشاره به مخلوق بودن مسیح کند، همانطور که «کلمات» مخلوق ما است، موجودات عالم آفرینش هم مخلوق خدا هستند.

4- «عیسی روحی است که از طرف خدا آفریده شد» (وَ رُوحٌ مِنْهُ).

این تعبیر که در مورد آفرینش آدم و به یک معنی آفرینش تمام بشر نیز در قرآن آمده است اشاره به عظمت آن روحی است که خدا آفرید و در وجود انسانها عموما و مسیح و پیامبران خصوصا قرار داد.

سپس قرآن به دنبال این بیان می گوید: «اکنون که چنین است به خدای یگانه و پیامبران او ایمان بیاورید و نگویید خدایان سه گانه اند و اگر از این سخن بپرهیزید، به سود شماست» (فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَهٌ انْتَهُوا خَیْراً لَکُمْ).

بار دیگر تأکید می کند که: «تنها خداوند معبود یگانه است» (إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ).

یعنی، شما قبول دارید که در عین تثلیث، خدا یگانه است در حالی که اگر فرزندی داشته باشد شبیه او خواهد بود و با این حال یگانگی معنی ندارد.

«چگونه ممکن است خداوند فرزندی داشته باشد در حالی که او از نقیصه احتیاج

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 3538

به همسر و فرزند و نقیصه جسمانیت و عوارض جسم بودن مبرّاست» (سُبْحانَهُ أَنْ یَکُونَ لَهُ وَلَدٌ).

به علاوه «او مالک آنچه در آسمانها و زمین است می باشد، همگی مخلوق اویند و او خالق آنهاست، و مسیح نیز یکی از این مخلوقات اوست» (لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ).

چگونه می توان یک حالت استثنایی برای وی قائل شد؟ آیا مملوک و مخلوق می تواند فرزند مالک و خالق خود باشد؟ خداوند نه تنها خالق و مالک آنهاست بلکه مدبّر و حافظ و رازق و سرپرست آنها نیز می باشد «و برای تدبیر و سرپرستی آنها خداوند کافی است» (وَ کَفی بِاللَّهِ وَکِیلًا).

اصولا خدایی که ازلی و ابدی است، و سرپرستی همه موجودات را از ازل تا ابد بر عهده دارد چه نیازی به فرزند دارد، مگر او همانند ما است که فرزندی برای جانشین بعد از مرگ خود بخواهد؟!

سوره نساء (4): آیه 172
اشاره

(آیه 172)

شأن نزول:

روایت شده که: طایفه ای از مسیحیان نجران خدمت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و عرض کردند: چرا نسبت به پیشوای ما خرده می گیری؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من چه عیبی بر او گذاشتم؟ گفتند: تو می گویی او بنده خدا و پیامبر او بوده است. آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

مسیح بنده خدا بود- پیوند و ارتباط این آیه با آیات گذشته که در باره نفی الوهیت مسیح و ابطال مسأله تثلیث بود آشکار است.

نخست با بیان دیگری مسأله الوهیت مسیح را ابطال می کند و می گوید شما چگونه معتقد به الوهیت عیسی هستید در حالی که «نه مسیح استنکاف از عبودیت و بندگی پروردگار داشت و نه فرشتگان مقرب پروردگار استنکاف دارند»َنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَهُ الْمُقَرَّبُونَ)

.و مسلم است کسی که خود عبادت کننده است معنی ندارد که معبود باشد.

در حدیثی می خوانیم که امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام برای محکوم ساختن مسیحیان منحرف که مدعی الوهیت او بودند به «جاثلیق» بزرگ مسیحیان فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 3539

عیسی (ع) همه چیزش خوب بود تنها یک عیب داشت و آن این که عبادت چندانی نداشت، مرد مسیحی برآشفت و به امام گفت چه اشتباه بزرگی می کنی؟

اتفاقا او از عابدترین مردم بود، امام فورا فرمود: او چه کسی را عبادت می کرد؟

آیا کسی جز خدا را می پرستید؟ بنابراین، به اعتراف خودت مسیح بنده و مخلوق و عبادت کننده خدا بود، نه معبود و خدا، مرد مسیحی خاموش شد و پاسخی نداشت! سپس قرآن اضافه می کند: «کسانی که از عبادت و بندگی پروردگار امتناع ورزند و این امتناع از تکبر و خودبینی سر چشمه بگیرد، خداوند همه آنها را در روز رستاخیز حاضر خواهد ساخت» و به هر کدام کیفر مناسب خواهد دادَ مَنْ یَسْتَنْکِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یَسْتَکْبِرْ فَسَیَحْشُرُهُمْ إِلَیْهِ جَمِیعاً)

سوره نساء (4): آیه 173

(آیه 173)- «در آن روز آنها که دارای ایمان و عمل صالح بوده اند پاداششان را بطور کامل خواهد داد، و از فضل و رحمت خدا بر آن خواهد افزود، آنها که از بندگی خدا امتناع ورزیدند و راه تکبر را پیش گرفتند به عذاب دردناکی گرفتار خواهد کرد و غیر از خدا هیچ سرپرست و حامی و یاوری نخواهند یافت» (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِیماً وَ لا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً).

سوره نساء (4): آیه 174

(آیه 174)- نور آشکار! در تعقیب بحثهایی که در باره انحرافات اهل کتاب از اصل توحید و اصول تعلیمات انبیاء در آیات سابق گذشت در این آیه و آیه بعد سخن نهایی گفته شده و راه نجات مشخص گردیده است، نخست عموم مردم جهان را مخاطب ساخته، می گوید: «ای مردم از طرف پروردگار شما پیامبری آمده است که براهین و دلایل آشکار دارد و همچنین نور آشکاری به نام قرآن با او فرستاده شده که روشنگر راه سعادت شماست» (یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً).

منظور از «برهان» شخص پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است و منظور از «نور» قرآن مجید

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 3540

است که در آیات دیگر نیز از آن تعبیر به نور شده است.

سوره نساء (4): آیه 175

(آیه 175)- در این آیه نتیجه پیروی از این برهان و نور را چنین شرح می دهد: «اما آنها را که به خدا ایمان آوردند و به این کتاب آسمانی چنگ زدند به زودی در رحمت واسعه خود وارد خواهد کرد، و از فضل و رحمت خویش بر پاداش آنها خواهد افزود و به صراط مستقیم و راه راست هدایتشان می کند» (فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ یَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِراطاً مُسْتَقِیماً).

سوره نساء (4): آیه 176
اشاره

(آیه 176)

شأن نزول:

از «جابر بن عبد اللّه انصاری» چنین نقل کرده اند که می گوید: من شدیدا بیمار بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عیادت من آمد و در آنجا وضو گرفت و از آب وضوی خود بر من پاشید، من که در اندیشه مرگ بودم به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرض کردم: وارث من فقط خواهران منند، میراث آنها چگونه است؟

این آیه که آیه فرائض نام دارد نازل شد و میراث آنها را روشن ساخت.

و به عقیده بعضی این آخرین آیه ای است که در باره احکام اسلام بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده.

تفسیر:

این آیه مقدار ارث برادران و خواهران را بیان می کند، و همان طور که در اوایل این سوره در تفسیر آیه 12 گفتیم در باره ارث خواهران و برادران، دو آیه در قرآن نازل شده است یکی همان آیه 12 که ناظر به برادران و خواهران «مادری» است، و دیگر آیه مورد بحث که در باره خواهران و برادران «پدری و مادری» یا «پدری تنها» سخن می گوید، می فرماید: «از تو در این باره سؤال می کنند، بگو:

خداوند حکم کلاله (برادران و خواهران را) برای شما بیان می کند» (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَهِ).

سپس به چندین حکم اشاره می نماید:

1- «هر گاه مردی از دنیا برود و فرزندی نداشته باشد و یک خواهر داشته باشد نصف میراث او به آن یک خواهر می رسد» (إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ).

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 3541

2- و اگر زنی از دنیا برود «و فرزندی نداشته باشد و یک برادر (برادر پدر و مادری یا پدری تنها) از خود به یادگار بگذارد تمام ارث او به یک برادر می رسد» (وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ).

3- «اگر کسی از دنیا برود و دو خواهر از او به یادگار بماند دو ثلث از میراث او را می برند» (فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ).

4- «اگر ورثه شخص متوفی، چند برادر و خواهر باشند (از دو نفر بیشتر) تمام میراث او را در میان خود تقسیم می کنند بطوری که سهم هر برادر دو برابر سهم یک خواهر شود» (وَ إِنْ کانُوا إِخْوَهً رِجالًا وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ).

در پایان آیه می فرماید: «خداوند این حقایق را برای شما بیان می کند تا گمراه نشوید و راه سعادت را بیابید (و حتما راهی را که خدا نشان می دهد راه صحیح و واقعی است) زیرا به هر چیزی دانا است» (یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

پایان سوره نساء

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 3542

سوره مائده
اشاره

این سوره در «مدینه» نازل شده و 120 آیه است.

محتوای سوره:

این سوره محتوی یک سلسله از معارف و عقاید اسلامی و یک سلسله از احکام و وظایف دینی است.

در قسمت اول به مسأله ولایت و رهبری بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مسأله تثلیث مسیحیان و قسمتهایی از مسائل مربوط به قیامت و رستاخیز و بازخواست از انبیاء در مورد امتهایشان اشاره شده است.

و در قسمت دوم، مسأله وفای به پیمانها، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل و تحریم قتل نفس (و به تناسب آن داستان فرزندان آدم و قتل هابیل بوسیله قابیل) و همچنین توضیح قسمتهایی از غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احکام وضو و تیمم آمده است.

و نامگذاری آن به «سوره مائده» به خاطر این است که داستان نزول مائده (1) برای یاران مسیح در آیه 114 این سوره ذکر شده است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

سوره مائده(5): آیه 1

(آیه 1)- لزوم وفا به عهد و پیمان! بطوری که از روایات اسلامی و سخنان مفسران بزرگ استفاده می شود، این سوره آخرین سوره (و یا از آخرین سوره هایی) است که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است.

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 3543


1- «مائده» در اصل به طبقی گویند که در آن غذا باشد.

در این سوره- به خاطر همین موقعیت خاص- تأکید روی یک سلسله مفاهیم اسلامی و آخرین برنامه های دینی و مسأله رهبری امت و جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شده است و شاید به همین جهت است که با مسأله لزوم وفای به عهد و پیمان، شروع شده، و در نخستین جمله می فرماید: «ای افراد با ایمان به عهد و پیمان خود وفا کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ).

تا به این وسیله افراد با ایمان را ملزم به پیمانهایی که در گذشته با خدا بسته اند و یا در این سوره به آن اشاره شده است بنماید.

جمله فوق دلیل بر وجوب وفا به تمام پیمانهایی است که میان افراد انسان با یکدیگر، و یا افراد انسان با خدا، بطور محکم بسته می شود، و به این ترتیب تمام پیمانهای الهی و انسانی و پیمانهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و تجاری و زناشویی و مانند آن را در بر می گیرد و یک مفهوم کاملا وسیع دارد، حتی عهد و پیمانهایی را که مسلمانان با غیر مسلمانان می بندند نیز شامل می شود.

در اهمیت وفای به عهد در نهج البلاغه در فرمان مالک اشتر چنین می خوانیم:

«در میان واجبات الهی هیچ موضوعی همانند وفای به عهد در میان مردم جهان- با تمام اختلافاتی که دارند- مورد اتفاق نیست به همین جهت بت پرستان زمان جاهلیت نیز پیمانها را در میان خود محترم می شمردند زیرا عواقب دردناک پیمان شکنی را دریافته بودند».

سپس به دنبال دستور وفای به پیمانها که تمام احکام و پیمانهای الهی را شامل می شود یک سلسله از احکام اسلام را بیان کرده، که نخستین آن حلال بودن گوشت پاره ای از حیوانات است، می فرماید: «چهارپایان (یا جنین آنها) برای شما حلال شده است» (أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَهُ الْأَنْعامِ) (1).

سپس در ذیل آیه دو مورد را از حکم حلال بودن گوشت چهارپایان استثناء کرده، می فرماید: «به استثنای گوشتهایی که تحریم آن به زودی برای شما بیان می شود» (إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 3544


1- «انعام» جمع «نعم» به معنی شتر و گاو و گوسفند است.

«و به استثنای حال احرام (برای انجام مناسک حجّ یا انجام مناسک عمره) که در این حال صید کردن حرام است» (غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ).

و در پایان می فرماید: «خداوند هر حکمی را بخواهد صادر می کند» (إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ ما یُرِیدُ). یعنی، چون آگاه از همه چیز و مالک همه چیز می باشد هر حکمی را که به صلاح و مصلحت بندگان باشد و حکمت اقتضا کند تشریع می نماید.

سوره مائده(5): آیه 2

(آیه 2)- هشت دستور در یک آیه! در این آیه چند دستور مهم اسلامی از آخرین دستوراتی که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است بیان گردیده که همه یا اغلب آنها مربوط به حجّ و زیارت خانه خداست:

1- نخست خطاب به افراد با ایمان کرده، می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! شعائر الهی را نقض نکنید و حریم آنها را حلال نشمرید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ). منظور از «شعائر اللّه» مناسک و برنامه های حجّ است.

2- «احترام ماههای حرام را نگاه دارید و از جنگ کردن در این ماهها خودداری کنید» (وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ).

3- «قربانیانی را که برای حج می آورند، اعم از این که بی نشان باشند- هدی- و یا نشان داشته باشند- قلائد- حلال نشمرید و بگذارید که به قربانگاه برسند و در آنجا قربانی شوند» (وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ).

4- تمام زائران خانه خدا باید از آزادی کامل در این مراسم بزرگ اسلامی بهره مند باشند و هیچ گونه امتیازی در این قسمت در میان قبایل و افراد و نژادها و زبانها نیست بنابراین «نباید کسانی را که برای خشنودی پروردگار و جلب رضای او و حتی به دست آوردن سود تجاری به قصد زیارت خانه خدا حرکت می کنند مزاحمت کنید خواه با شما دوست باشند یا دشمن همین اندازه که مسلمانند و زائر خانه خدا مصونیت دارند» (وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً).

5- تحریم صید محدود به زمان احرام است، بنابراین «هنگامی که از احرام (حج یا عمره) بیرون آمدید، صید کردن برای شما مجاز است» (وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا).

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 3545

6- اگر جمعی از بت پرستان در دوران جاهلیت (در جریان حدیبیه) مزاحم زیارت شما از خانه خدا شدند و نگذاشتند مناسک زیارت خانه خدا را انجام دهید، «نباید این جریان سبب شود که بعد از اسلام آنها، کینه های دیرینه را زنده کنید و مانع آنها از زیارت خانه خدا شوید» (وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا).

از جمله فوق یک قانون کلی استفاده می شود و آن این که مسلمانان هرگز نباید «کینه توز» باشند و در صدد انتقام حوادثی که در زمانهای گذشته واقع شده برآیند.

7- سپس برای تکمیل بحث گذشته می فرماید: شما بجای این که دست به هم بدهید تا از دشمنان سابق و دوستان امروز خود انتقام بگیرید «باید دست اتحاد در راه نیکیها و تقوا به یکدیگر بدهید نه این که تعاون و همکاری بر گناه و تعدی نمایید» (وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ).

8- در پایان آیه برای تحکیم و تأکید احکام گذشته می فرماید: «پرهیزکاری را پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید که مجازات و کیفرهای خدا شدید است» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ).

سوره مائده(5): آیه 3
اشاره

(آیه 3)- در آغاز این سوره اشاره به حلال بودن گوشت چهارپایان به استثنای آنچه بعدا خواهد آمد شده این آیه در حقیقت همان استثناهایی است که وعده داده شد، در اینجا حکم به تحریم یازده چیز شده است.

نخست می فرماید: «مردار بر شما حرام شده است» (حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ).

«و همچنین خون» (وَ الدَّمُ) «و گوشت خوک» (وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ). «و حیواناتی که طبق سنت جاهلیت به نام بتها و اصولا به غیر نام خدا ذبح شوند» (وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ).

«و نیز حیواناتی که خفه شده باشند حرامند» (وَ الْمُنْخَنِقَهُ).

خواه بخودی خود و یا بوسیله دام و خواه بوسیله انسان این کار انجام گردد چنانکه در زمان جاهلیت معمول بوده گاهی حیوان را در میان دو چوب یا در میان دو شاخه درخت سخت می فشردند تا بمیرد و از گوشتش استفاده کنند «و حیواناتی که با شکنجه و ضرب، جان بسپارند و یا به بیماری از دنیا بروند» (وَ الْمَوْقُوذَهُ).

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 3546

در تفسیر قرطبی نقل شده که در میان عرب معمول بوده که بعضی از حیوانات را به خاطر بتها آنقدر می زدند تا بمیرد و آن را یک نوع عبادت می دانستند! «و حیواناتی که بر اثر پرت شدن از بلندی بمیرند» (وَ الْمُتَرَدِّیَهُ).

«و حیواناتی که به ضرب شاخ مرده باشند» (وَ النَّطِیحَهُ).

«و حیواناتی که بوسیله حمله درندگان کشته شوند» (وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ).

سپس به دنبال تحریم موارد فوق می فرماید: «اگر قبل از آن که این حیوانات جان بسپرند به آنها برسند و با آداب اسلامی آنها را سر ببرند و خون بقدر کافی از آنها بیرون بریزد، حلال خواهد بود» (إِلَّا ما ذَکَّیْتُمْ).

در زمان جاهلیت بت پرستان سنگهایی در اطراف کعبه نصب کرده بودند که شکل و صورت خاصی نداشت، آنها را «نصب» می نامیدند در مقابل آنها قربانی می کردند و خون قربانی را به آنها می مالیدند، و فرق آنها با بت همان بود که بتها همواره دارای اشکال و صور خاصی بودند اما «نصب» چنین نبودند، اسلام در آیه مورد بحث این گونه گوشتها را تحریم کرده و می گوید: «حیوانهایی که روی بتها یا در برابر آنها ذبح شوند همگی بر شما حرام است» (وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ).

روشن است که تحریم این نوع گوشت جنبه اخلاقی و معنوی دارد نه جنبه مادی و جسمانی.

نوع دیگری از حیواناتی که تحریم آن در آیه آمده آنهاست که بصورت «بخت آزمایی» ذبح و تقسیم می گردیده و آن چنین بوده که: ده نفر با هم شرط بندی می کردند و حیوانی را خریداری و ذبح نموده سپس ده چوبه تیر، که روی هفت عدد از آنها عنوان «برنده» و سه عدد عنوان «بازنده» ثبت شده بود در کیسه مخصوصی می ریختند و به صورت قرعه کشی آنها را به نام یک یک از آن ده نفر بیرون می آوردند، هفت چوبه برنده به نام هر کس می افتاد سهمی از گوشت برمی داشت، و چیزی در برابر آن نمی پرداخت، ولی آن سه نفر که تیرهای بازنده را دریافت داشته بودند، باید هر کدام یک سوم قیمت حیوان را بپردازند، بدون این که سهمی از گوشت داشته باشند، این چوبه های تیر را «ازلام» می نامیدند، اسلام

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 3547

خوردن این گوشتها را تحریم کرد، نه به خاطر این که اصل گوشت حرام بوده باشد، بلکه به خاطر این که جنبه قمار و بخت آزمایی دارد و می فرماید: «و (همچنین) قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی» بر شما حرام شده است (وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ).

روشن است که تحریم قمار و مانند آن اختصاص به گوشت حیوانات ندارد، بلکه در هر چیز انجام گیرد ممنوع است و تمام زیانهای «فعالیتهای حساب نشده اجتماعی» و برنامه های خرافی در آن جمع می باشد.

و در پایان برای تأکید بیشتر روی تحریم آنها می فرماید: «تمام این اعمال فسق است و خروج از اطاعت پروردگار» (ذلِکُمْ فِسْقٌ).

اعتدال در استفاده از گوشت-

آنچه از مجموع بحثهای فوق و سایر منابع اسلامی استفاده می شود این است که روش اسلام در مورد بهره برداری از گوشتها- همانند سایر دستورهایش- یک روش کاملا اعتدالی است، یعنی نه همانند مردم زمان جاهلیت که از گوشت سوسمار و مردار و خون و امثال آن می خوردند، و یا همانند بسیاری از غربیهای امروز که حتی از خوردن گوشت خرچنگ و کرمها چشم پوشی نمی کنند، و نه مانند هندوها که مطلقا خوردن گوشت را ممنوع می دانند، بلکه گوشت حیواناتی که دارای تغذیه پاک بوده و مورد تنفر نباشد حلال کرده و روی روشهای افراطی و تفریطی خط بطلان کشیده و برای استفاده از گوشتها شرایطی مقرر داشته است.

بعد از بیان احکام فوق دو جمله پرمعنی در آیه مورد بحث به چشم می خورد نخست می گوید: «امروز کافران از دین شما مأیوس شدند بنابراین، از آنها نترسید و تنها از (مخالفت) من بترسید» (الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ).

و سپس می گوید: «امروز دین و آیین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم» (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 3548

وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً).

روز اکمال دین کدام روز است-

منظور از «الیوم» (امروز) که در دو جمله بالا تکرار شده چیست؟ آنچه تمام مفسران شیعه آن را در کتب خود آورده اند و روایات متعددی از طرق معروف اهل تسنن و شیعه آن را تأیید می کند و با محتویات آیه کاملا سازگار است این که: منظور روز غدیر خم است، روزی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله امیر مؤمنان علی علیه السّلام را رسما برای جانشینی خود تعیین کرد، آن روز بود که آیین اسلام به تکامل نهایی خود رسید و کفار در میان امواج یأس فرو رفتند، زیرا انتظار داشتند که آیین اسلام قائم به شخص باشد، و با از میان رفتن پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله اوضاع به حال سابق برگردد، و اسلام تدریجا برچیده شود، اما هنگامی که مشاهده کردند مردی که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در میان مسلمانان بی نظیر بود به عنوان جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله انتخاب و از مردم برای او بیعت گرفته شد یأس و نومیدی نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت و فهمیدند که آیینی است ریشه دار و پایدار.

نکته جالبی که باید در اینجا به آن توجه کرد این است که قرآن در سوره نور آیه 55 چنین می گوید: «خداوند به آنهایی که از شما ایمان آوردند و عمل صالح انجام داده اند وعده داده است که آنها را خلیفه در روی زمین قرار دهد همان طور که پیشینیان آنان را چنین کرد، و نیز وعده داده آیینی را که برای آنان پسندیده است مستقر و مستحکم گرداند و بعد از ترس به آنها آرامش بخشد».

در این آیه خداوند می فرماید: آیینی را که برای آنها «پسندیده»، در روی زمین مستقر می سازد، با توجه به این که سوره نور قبل از سوره مائده نازل شده است و با توجه به جمله «رضیت لکم الاسلام دینا» که در آیه مورد بحث، در باره ولایت علی علیه السّلام نازل شده، چنین نتیجه می گیریم که اسلام در صورتی در روی زمین مستحکم و ریشه دار خواهد شد که با «ولایت» توأم باشد، زیرا این همان اسلامی است که خدا «پسندیده» و وعده استقرار و استحکامش را داده است، و به عبارت روشن تر اسلام در صورتی عالمگیر می شود که از مسأله ولایت اهل بیت جدا نگردد.

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 3549

مطلب دیگری که از ضمیمه کردن «آیه سوره نور» با آیه مورد بحث استفاده می شود این است که در آیه سوره نور سه وعده به افراد با ایمان داده شده است نخست خلافت در روی زمین، و دیگر امنیت و آرامش برای پرستش پروردگار، و سوم استقرار آیینی که مورد رضایت خداست.

این سه وعده در روز غدیر خم با نزول آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ...» جامه عمل بخود پوشید زیرا نمونه کامل فرد با ایمان و عمل صالح، یعنی علی علیه السّلام به جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نصب شد و به مضمون جمله الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ مسلمانان در آرامش و امنیت نسبی قرار گرفتند و نیز به مضمون و رضیت لکم الاسلام دینا آیین مورد رضایت پروردگار در میان مسلمانان استقرار یافت.

در پایان آیه بار دیگر به مسائل مربوط به گوشتهای حرام برگشته، و حکم صورت اضطرار را بیان می کند و می گوید: «کسانی که به هنگام گرسنگی ناگزیر از خوردن گوشتهای حرام شوند در حالی که تمایل به گناه نداشته باشند خوردن آن برای آنها حلال است، زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» و به هنگام ضرورت بندگان خود را به مشقت نمی افکند و آنها را کیفر نمی دهد (فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 4
اشاره

(آیه 4)

شأن نزول:

در باره این آیه شأن نزولهایی ذکر کرده اند که مناسبتر از همه این است: «زید الخیر» و «عدی بن حاتم» که دو نفر از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند خدمتش رسیدند و عرض کردند: ما جمعیتی هستیم که با سگها و بازهای شکاری صید می کنیم، و سگهای شکاری ما حیوانات وحشی حلال گوشت را می گیرند، بعضی از آنها زنده به دست ما می رسد و آن را سر می بریم، ولی بعضی از آنها بوسیله سگها کشته می شوند، و ما فرصت ذبح آنها را پیدا نمی کنیم و با این که می دانیم خدا گوشت مردار را بر ما حرام کرده، تکلیف ما چیست؟ آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

صید حلال- به دنبال احکامی که در باره گوشتهای حلال و حرام در دو آیه گذشته بیان شد در این آیه نیز به قسمتی دیگر از آنها اشاره کرده و به عنوان

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 3550

پاسخ سؤالی که در این زمینه شده است، چنین می فرماید: «از تو در باره غذاهای حلال سؤال می کنند» (یَسْئَلُونَکَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ).

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که نخست به آنها «بگو: هر چیز پاکیزه ای برای شما حلال است» (قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ).

یعنی تمام آنچه را اسلام تحریم کرده در زمره خبائث و ناپاکها است و هیچ گاه قوانین الهی، موجود پاکیزه ای که طبعا برای استفاده و انتفاع بشر آفریده شده است تحریم نمی کند.

سپس به سراغ صیدها رفته، می گوید: «صید حیوانات صیاد که تحت تعلیم شما قرار گرفته اند، یعنی از آنچه خداوند به شما تعلیم داده به آنها آموخته اید، برای شما حلال است» (وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللَّهُ).

حیوانی را که سگها شکار می کنند اگر زنده به دست آید، باید طبق آداب اسلامی ذبح شود ولی اگر پیش از آن که به آن برسند جان دهد، حلال است، اگر چه ذبح نشده باشد.

سپس در ذیل آیه اشاره به دو شرط دیگر از شرایط حلیت چنین صیدی کرده، می فرماید: «از صیدی که سگهای شکاری برای شما نگاه داشته اند بخورید» (فَکُلُوا مِمَّا أَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ).

بنابراین، اگر سگهای شکاری عادت داشته باشند قسمتی از صید خود را بخورند و قسمتی را واگذارند، چنان صیدی حلال نیست و در حقیقت چنین سگی نه تعلیم یافته است و نه آنچه را که نگاه داشته مصداق «علیکم» (برای شما) می باشد، بلکه برای خود صید کرده است.

دیگر این که «به هنگامی که سگ شکاری رها می شود، نام خدا را ببرید» (وَ اذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهِ).

و در پایان برای رعایت تمام این دستورات، می فرماید: «از خدا بپرهیزید، زیرا خداوند، سریع الحساب است» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ).

سوره مائده(5): آیه 5
اشاره

(آیه 5)- خوردن غذای اهل کتاب و ازدواج با آنان! در این آیه که مکمل

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 3551

آیات قبل است، نخست می فرماید: «امروز آنچه پاکیزه است برای شما حلال شده و غذاهای اهل کتاب برای شما حلال و غذاهای شما برای آنها حلال است» (الْیَوْمَ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حِلٌّ لَکُمْ وَ طَعامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ).

منظور از «طعام اهل کتاب» غیر از گوشتهایی است که ذبیحه آنها باشد.

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که، در تفسیر آیه چنین فرمود:

«منظور از طعام اهل کتاب حبوبات و میوه هاست، نه ذبیحه های آنها، زیرا هنگام ذبح کردن نام خدا را نمی برند»

ازدواج با زنان غیر مسلمان-

بعد از بیان حلیت طعام اهل کتاب، این آیه در باره ازدواج با زنان پاکدامن از مسلمانان و اهل کتاب سخن می گوید و می فرماید:

«زنان پاک دامن از مسلمانان و از اهل کتاب برای شما حلال هستند و می توانید با آنها ازدواج کنید به شرط این که مهر آنها را بپردازید» (وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ إِذا آتَیْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ).

«به شرط این که از طریق ازدواج مشروع باشد نه به صورت زنای آشکار، و نه بصورت دوست پنهانی انتخاب کردن» (مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسافِحِینَ وَ لا مُتَّخِذِی أَخْدانٍ).

در حقیقت این قسمت از آیه نیز محدودیتهایی را که در مورد ازدواج مسلمانان با غیر مسلمانان بوده تقلیل می دهد و ازدواج آنها را با زنان اهل کتاب با شرایطی تجویز می نماید- شرح بیشتر در این باره باید از کتب فقهی مطالعه شود.

ناگفته نماند که در دنیای امروز که بسیاری از رسوم جاهلی در اشکال مختلف زنده شده است این تفکر نیز به وجود آمده که انتخاب دوست زن یا مرد برای افراد مجرد بی مانع است نه تنها به شکل پنهانی، آن گونه که در زمان جاهلیت قبل از اسلام وجود داشت، بلکه به شکل آشکار نیز هم! در حقیقت دنیای امروز در آلودگی و بی بندوباری جنسی از زمان جاهلیت پا را فراتر نهاده، زیرا اگر در آن زمان تنها انتخاب دوست پنهانی را مجاز می دانستند، اینها آشکارش را نیز بی مانع می دانند و حتی با نهایت وقاحت به آن افتخار می کنند،

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 3552

این رسم ننگین که یک فحشای آشکار و رسوا محسوب می شود از سوغاتهای شومی است که از غرب به شرق انتقال یافته و سر چشمه بسیاری از بدبختیها و جنایات شده است.

از آنجا که تسهیلات فوق در باره معاشرت با اهل کتاب و ازدواج با زنان آنها ممکن است مورد سوء استفاده بعضی قرار گیرد، و آگاهانه یا غیر آگاهانه به سوی آنها کشیده شوند در پایان آیه به مسلمانان هشدار داده، می گوید: «کسی که نسبت به آنچه باید به آن ایمان بیاورد کفر بورزد و راه مؤمنان را رها کرده، در راه کافران قرار گیرد، اعمال او بر باد می رود و در آخرت در زمره زیانکاران خواهد بود» (وَ مَنْ یَکْفُرْ بِالْإِیمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرِینَ).

اشاره به این که تسهیلات مزبور علاوه بر این که گشایشی در زندگی شما ایجاد می کند باید سبب نفوذ و توسعه اسلام در میان بیگانگان گردد، نه این که شما تحت تأثیر آنها قرار گیرید، و دست از آیین خود بردارید که در این صورت مجازات شما بسیار سخت و سنگین خواهد بود.

سوره مائده(5): آیه 6

(آیه 6)- پاک سازی جسم و جان! در آیات سابق، بحثهای گوناگونی در باره «طیبات جسمی و مواهب مادی» مطرح شد، در این آیه به «طیبات روح» و آنچه باعث پاکیزگی جان انسان می گردد، اشاره شده است و قسمت قابل ملاحظه ای از احکام وضو و غسل و تیمم که موجب صفای روح است، تشریح گردیده، نخست خطاب به افراد با ایمان کرده، احکام وضو را به این ترتیب بیان می کند: «ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که برای نماز بپا خاستید صورت و دستهای خود را تا آرنج بشویید و قسمتی از سر و همچنین پا را تا مفصل (یا برآمدگی پشت پا) مسح کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ).

بنابراین، فقط مقداری از دست که باید شسته شود در آیه ذکر شده، و اما کیفیت آن در سنت پیامبر که بوسیله اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده آمده است و آن شستن آرنج است به طرف سر انگشتان.

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 3553

سپس به توضیح حکم غسل پرداخته، می فرماید: «و اگر جنب باشید غسل کنید» (وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا).

روشن است که مراد از جمله «فاطّهّروا» شستن تمام بدن می باشد.

«جنب» همان طور که در ذیل آیه 43 سوره نساء گذشت به معنی «دور شونده» است، و اگر شخص «جنب» به این عنوان نامیده می شود به خاطر آن است که باید در آن حال، از نماز و توقف در مسجد و مانند آن دوری کند.

ضمنا از این که قرآن در آیه فوق می گوید به هنگام نماز اگر جنب هستید غسل کنید استفاده می شود که غسل جنابت جانشین وضو نیز می گردد.

سپس به بیان حکم تیمم پرداخته و می گوید: «و اگر از خواب برخاسته اید و قصد نماز دارید و بیمار یا مسافر باشید و یا اگر از قضای حاجت برگشته اید و یا آمیزش جنسی با زنان کرده اید و دسترسی به آب ندارید با خاک پاکی تیمم کنید» (وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً).

سپس طرز تیمم را اجمالا بیان کرده، می گوید: «بوسیله آن صورت و دستهای خود را مسح کنید» (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ) (1).

و در پایان آیه، برای این که روشن شود هیچ گونه سختگیری در دستورات گذشته در کار نبوده بلکه همه آنها به خاطر مصالح قابل توجهی تشریع شده است، می فرماید: «خداوند نمی خواهد شما را به زحمت بیفکند، بلکه می خواهد شما را پاکیزه سازد و نعمت خود را بر شما تمام کند تا سپاس نعمتهای او را بگویید» (ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

در حقیقت جمله های فوق بار دیگر این واقعیت را تأکید می کند که تمام دستورهای الهی و برنامه های اسلامی به خاطر مردم و برای حفظ منافع آنها قرار

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 3554


1- پیرامون «فلسفه وضو، تیمم و غسل» بحث جالبی که در «تفسیر نمونه» ذیل همین آیه آمده، مطالعه فرمایید.

داده شده و به هیچ وجه هدف دیگری در کار نبوده است، خداوند می خواهد با این دستورها هم طهارت معنوی و هم جسمانی برای مردم فراهم شود.

جمله ما یرید اللّه لیجعل علیکم من حرج این قانون کلی را بیان می کند، که احکام الهی در هیچ مورد به صورت تکلیف شاق و طاقت فرسا نیست.

سوره مائده(5): آیه 7

(آیه 7)- پیمانهای الهی! در این آیه بار دیگر مسلمانان را به اهمیت نعمتهای بی پایان خداوند که مهمترین آنها نعمت ایمان و هدایت است، توجه داده می فرماید: «نعمتهای خدا بر خودتان را به یاد بیاورید» (وَ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ).

چه نعمتی از آن بالاتر که در سایه اسلام، همه گونه مواهب و افتخارات و امکانات نصیب مسلمانان شد و جمعیتی که قبلا کاملا پراکنده و جاهل و گمراه و خونخوار و فاسد و مفسد بودند به صورت جمعیتی متشکل و متحد و دانا با امکانات مادی و معنوی فراوان درآمدند.

سپس پیمانی را که با خدا بسته اند، یادآور شده می گوید: «پیمانی را که بطور محکم خدا با شما بست فراموش نکنید، آن زمان که گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم» (وَ مِیثاقَهُ الَّذِی واثَقَکُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا).

این آیه می تواند اشاره به تمام پیمانهای تکوینی و تشریعی (پیمانهایی که خدا به حکم فطرت گرفته و یا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مراحل مختلف از مسلمانان گرفته) باشد.

و در پایان آیه برای تأکید این معنی می فرماید: «پرهیزکاری پیشه کنید خداوند از اسرار درون سینه ها آگاه است» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).

سوره مائده(5): آیه 8

(آیه 8)- دعوت اکید به عدالت! این آیه دعوت به قیام به عدالت می کند و نظیر آن با تفاوت مختصری در سوره نساء آیه 135 گذشت.

نخست خطاب به افراد با ایمان کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید همواره قیام برای خدا کنید و به حق و عدالت گواهی دهید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ).

سپس به یکی از عوامل انحراف از عدالت اشاره نموده، به مسلمانان چنین

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 3555

هشدار می دهد که: «نباید کینه ها و عداوتهای قومی و تصفیه حسابهای شخصی مانع از اجرای عدالت و موجب تجاوز به حقوق دیگران گردد، زیرا عدالت از همه اینها بالاتر است» (وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا).

بار دیگر به خاطر اهمیت موضوع روی مسأله عدالت تکیه کرده، می فرماید:

«عدالت پیشه کنید که به پرهیزکاری نزدیکتر است» (اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی).

و از آنجا که عدالت مهمترین رکن تقوا و پرهیزکاری است، برای سومین بار به عنوان تأکید اضافه می کند: «از خدا بپرهیزید، زیرا خداوند از تمام اعمال شما آگاه است» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 9

(آیه 9)- سپس در این آیه- طبق سنت قرآن- که پس از احکام خاصی برای تأکید و تکمیل آن اشاره به قوانین و اصول کلی می کند در اینجا نیز برای تأکید مسأله اجرای عدالت و گواهی به حق چنین می فرماید: «خداوند به کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند و عده آمرزش و پاداش عظیم داده است» (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَهٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 10

(آیه 10)- و در مقابل: «کسانی که خدا را انکار کنند و آیات او را تکذیب نمایند از اصحاب دوزخند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ).

قابل توجه این که آمرزش و اجر عظیم به عنوان یک وعده الهی در آیه ذکر شده و فرموده: وعد اللّه ... ولی کیفر دوزخ به صورت نتیجه عمل بیان شده و می فرماید: «کسانی که دارای چنین اعمالی باشند، چنان سرنوشتی خواهند داشت» و این در حقیقت اشاره به مسأله فضل و رحمت خدا در مورد پاداشهای سرای دیگر است، که به هیچ وجه برابری با اعمال ناچیز انسان ندارد، همانطور که مجازاتهای آن جهان جنبه انتقامی نداشته بلکه نتیجه اعمال خود آدمی است.

سوره مائده(5): آیه 11

(آیه 11)- به دنبال یادآوری نعمتهای الهی در چند آیه قبل، در این آیه روی سخن را بار دیگر به مسلمانان کرده و قسمتی دیگر از نعمتهای خود را به یاد آنها می آورد تا به شکرانه آن در اطاعت فرمان خدا و اجرای اصول عدالت بکوشند،

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 3556

می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید در آن زمان که جمعیتی تصمیم گرفته بودند، دست به سوی شما دراز کنند و شما را از میان بردارند، ولی خداوند شرّ آنها را از شما دفع کرد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ).

در حقیقت این آیه مسلمانان را متوجه خطراتی که ممکن بود برای همیشه نامشان را از صفحه روزگار براندازد می کند، و به آنها هشدار می دهد که به پاس این نعمتها «تقوا را پیشه کنید و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند» و بدانید اگر پرهیزکار باشید، در زندگی تنها نخواهید ماند و آن دست غیبی که همیشه حافظ شما بوده، باز هم از شما حمایت خواهد کرد (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

سوره مائده(5): آیه 12

(آیه 12)- در این سوره از آغاز اشاره به مسأله وفای به عهد شده، و شاید فلسفه این همه تأکید برای اهمیت دادن به مسأله پیمان غدیر است که در آیه 67 همین سوره خواهد آمد.

در این آیه می فرماید: «ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که به دستورات ما عمل کنند و به دنبال این پیمان دوازده رهبر و سرپرست برای آنها برگزیدیم» تا هر یک سرپرستی یکی از طوایف دوازده گانه بنی اسرائیل را بر عهده گیرد (وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً).

سپس وعده خدا را به بنی اسرائیل چنین تشریح می کند که خداوند به آنها گفت: «من با شما خواهم بود و از شما حمایت می کنم» (وَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ).

اما به چند شرط:

1- «به شرط این که نماز را بر پا دارید» (لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاهَ).

2- «و زکات خود را بپردازید» (وَ آتَیْتُمُ الزَّکاهَ).

3- «به پیامبران من ایمان بیاورید و آنها را یاری کنید» (وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ).

4- علاوه بر این، از انفاقهای مستحب که یک نوع قرض الحسنه با خداست خودداری ننمایید» (وَ أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً).

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 3557

«اگر به این پیمان عمل کنید، من سیئات و گناهان گذشته شما را می بخشم» (لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ).

«و شما را در باغهای بهشت که از زیر درختان آن نهرها جاری است داخل می کنم» (وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ).

«ولی آنها که راه کفر و انکار و عصیان را پیش گیرند مسلما از طریق مستقیم گمراه شده اند» (فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ).

سوره مائده(5): آیه 13

(آیه 13)- در تعقیب بحثی که در باره پیمان خدا با بنی اسرائیل در آیه قبل گذشت، در این آیه اشاره به پیمان شکنی آنها و عواقب این پیمان شکنی می کند و می فرماید: «چون آنها پیمان خود را نقض کردند ما آنها را طرد کردیم و از رحمت خود دور ساختیم و دلهای آنها را سخت و سنگین نمودیم» (فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَهً).

در حقیقت آنها به جرم پیمان شکنی با این دو مجازات، کیفر دیدند، هم از رحمت خدا دور شدند، و هم افکار و قلوب آنها متحجر و غیر قابل انعطاف شد.

سپس آثار این قساوت را چنین شرح می دهد: «آنها کلمات را تحریف می کنند و از محل و مسیر آن بیرون می برند» (یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ).

و نیز «قسمتهای قابل ملاحظه ای از آنچه به آنها گفته شده بود به دست فراموشی می سپارند» (وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ).

بعید نیست قسمتی را که آنها به دست فراموشی سپردند، همان نشانه ها و آثار پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله باشد که در آیات دیگر قرآن به آن اشاره شده است، و نیز ممکن است این جمله اشاره به آن باشد که می دانیم تورات در طول تاریخ مفقود شده، سپس جمعی از دانشمندان یهود به نوشتن آن مبادرت کردند و طبعا قسمتهای فراوانی از میان رفت و قسمتی تحریف یا به دست فراموشی سپرده شد، و آنچه به دست آنها آمد بخشی از کتاب واقعی موسی (ع) بود که با خرافات زیادی آمیخته شده بود و آنها همین بخش را نیز گاهی به دست فراموشی سپردند.

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 3558

سپس اضافه می فرماید: «هر روز به خیانت تازه ای از آنها پی می بری، مگر دسته ای از آنها که از این جنایتها برکنارند و در اقلیتند» (وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلی خائِنَهٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ).

و در پایان به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «از آنها صرف نظر کن و چشم بپوش، زیرا خداوند نیکوکاران را دوست دارد» (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

بطور مسلم این گذشت و عفو در مورد آزارهایی است که به شخص پیامبر رسانیدند نه در مسائل هدفی و اصولی اسلام که در آنها گذشت معنی ندارد.

سوره مائده(5): آیه 14

(آیه 14)- دشمنان جاویدان! در آیه قبل سخن از پیمان شکنی بنی اسرائیل در میان بود و در این آیه به پیمان شکنی نصاری اشاره کرده، می فرماید: «جمعی از کسانی که ادعای نصرانیت می کنند، با این که از آنها پیمان وفاداری گرفته بودیم، دست به پیمان شکنی زدند و قسمتی از دستوراتی را که به آنها داده شده بود به دست فراموشی سپردند» (وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری أَخَذْنا مِیثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ).

آری! آنها نیز با خدا پیمان بسته بودند که از حقیقت توحید منحرف نشوند و دستورات الهی را به دست فراموشی نسپارند و نشانه های آخرین پیامبر را کتمان نکنند، ولی آنها نیز به همان سرنوشت یهود گرفتار شدند.

باید توجه داشت «نصاری» جمع «نصرانی» است و نامگذاری مسیحیان به این اسم ممکن است به خاطر آن باشد که هنگامی که مسیح ناصران و یارانی از مردم طلبید، آنها دعوت او را اجابت کردند همان طور که قرآن می گوید: کَما قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ:

«همان گونه که عیسی بن مریم به حواریّون گفت: چه کسانی در راه خدا یاوران من هستند؟

حواریّون گفتند: ما یاوران خدا هستیم». (صف: 14) سپس قرآن نتیجه اعمال مسیحیان را چنین شرح می دهد که: «به جرم

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 3559

اعمالشان تا دامنه قیامت در میان آنها عداوت و دشمنی افکندیم» (فَأَغْرَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ).

و مجازات دیگر آنها که در آخرین جمله آیه به آن اشاره شده این است که «در آینده خداوند نتایج اعمال آنها را به آنها خبر خواهد داد و عملا با چشم خود خواهند دید» (وَ سَوْفَ یُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ).

سوره مائده(5): آیه 15

(آیه 15)- در تعقیب آیاتی که در باره یهود و نصاری و پیمان شکنیهای آنها بحث می کرد، این آیه اهل کتاب را بطور کلی مخاطب قرار داده و از آنها دعوت به سوی اسلام کرده، نخست می گوید: «ای اهل کتاب فرستاده ما به سوی شما آمد، تا بسیاری از حقایق کتب آسمانی را که شما کتمان کرده بودید آشکار سازد، و در عین حال از بسیاری از آنها (که نیازی به ذکر نبوده و مربوط به دورانهای گذشته است) صرف نظر می کند» (یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ).

سپس اشاره به اهمیت و عظمت قرآن مجید و اثرات عمیق آن در هدایت و تربیت بشر کرده می گوید: «از طرف خداوند نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد» (قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ).

سوره مائده(5): آیه 16

(آیه 16)- «همان نوری که خداوند بوسیله آن کسانی را که در پی کسب خشنودی او باشند به طرق سلامت هدایت می کند» (یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ).

و علاوه بر این «آنها را از انواع ظلمتها و تاریکیها (ظلمت شرک، ظلمت جهل، ظلمت پراکندگی و نفاق و ...) به سوی نور توحید، علم و اتحاد رهبری می کند» (وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ).

و از همه گذشته «آنها را به جاده مستقیم که هیچ گونه کجی در آن از نظر اعتقاد و برنامه عملی نیست هدایت می نماید» (وَ یَهْدِیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره مائده(5): آیه 17

(آیه 17)- چگونه ممکن است مسیح، خدا باشد! برای تکمیل بحثهای گذشته در این آیه شدیدا به ادعای الوهیت مسیح (ع) حمله شده و آن را یک کفر

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 3560

آشکار شمرده و می گوید: «بطور مسلم کسانی که گفتند: مسیح بن مریم خدا است کافر شدند و در حقیقت خدا را انکار کرده اند» (لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ).

برای روشن شدن مفهوم این جمله باید بدانیم که مسیحیان چند ادعای بی اساس در مورد خدا دارند نخست این که: عقیده به خدایان سه گانه دارند، آیه 170 سوره نساء به آن اشاره کرده و آن را ابطال می کند.

دیگر این که: آنها خدای آفریننده عالم هستی را یکی از خدایان سه گانه می شمرند و به او خدای پدر می گویند، قرآن این عقیده را نیز در آیه 73 همین سوره ابطال می کند.

دیگر این که خدایان سه گانه در عین تعدد حقیقی، یکی هستند که گاهی از آن تعبیر به وحدت در تثلیث می شود، و این همان چیزی است که در آیه فوق به آن اشاره شده که آنها می گویند خدا همان مسیح بن مریم و مسیح بن مریم همان خدا است! و این دو با روح القدس یک واحد حقیقی و در عین حال سه ذات متعدد را تشکیل می دهند! سپس برای ابطال عقیده الوهیت مسیح قرآن چنین می گوید: «اگر خدا بخواهد مسیح و مادرش مریم و تمام کسانی را که در زمین زندگی می کنند هلاک کند چه کسی می تواند جلو آن را بگیرد» (قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ یُهْلِکَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً).

اشاره به این که مسیح مانند مادرش مریم و مانند همه افراد بشر انسانی بیش نبود و به همین دلیل فنا و نیستی در ذات او راه دارد و چنین چیزی، چگونه ممکن است خداوند ازلی و ابدی باشد! و در پایان آیه به گفتار آنهایی که تولد مسیح را بدون پدر دلیلی بر الوهیت او می گیرند پاسخ داده، می گوید: «خداوند حکومت آسمانها و زمین و آنچه را میان این دو است در اختیار دارد هر گونه مخلوقی بخواهد می آفریند (خواه انسانی بدون پدر و مادر مانند آدم، و خواه انسانی از پدر و مادر مانند انسانهای

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 3561

معمولی، و خواه فقط از مادر مانند مسیح، این تنوع خلقت دلیل بر قدرت اوست و دلیل بر هیچ چیز دیگر نیست) و خداوند بر هر چیزی تواناست» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره مائده(5): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه به یکی از ادعاهای بی اساس و امتیازات موهومی که یهود و نصاری داشتند اشاره کرده می گوید: «یهود و نصاری گفتند: ما فرزندان خدا و دوستان او هستیم»! (وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ)! اما می دانیم که قرآن با تمام این امتیازات موهوم مبارزه می کند و امتیاز هر انسانی را تنها در ایمان و عمل صالح و پرهیزکاری او می شمرد، لذا در ادامه آیه برای ابطال این ادعا چنین می گوید: «بگو: پس چرا شما را در مقابل گناهانتان مجازات می کند»؟ (قُلْ فَلِمَ یُعَذِّبُکُمْ بِذُنُوبِکُمْ).

این مجازات گناهکاران نشانه آن است که ادعای ارتباط فوق العاده با خدا! تا آنجا که خود را دوستان، بلکه فرزندان خدا می شمارید، ادعایی بی اساس است.

به علاوه تاریخ شما نشان می دهد که گرفتار یک سلسله مجازاتها و کیفرهای الهی در همین دنیا نیز شده اید و این دلیل دیگری بر بطلان ادعای شماست.

سپس برای تأکید مطلب اضافه می کند: «شما بشری هستید از مخلوقات خدا، همانند سایر انسانها» (بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ).

و این یک قانون عمومی است که «خدا هر که را بخواهد (و شایسته ببیند) می بخشد و هر که را بخواهد (و مستحق ببیند) کیفر می دهد» (یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ).

از این گذشته «همه مخلوق خدا هستند و بنده و مملوک او، بنابراین نام فرزند خدا بر کسی گذاشتن منطقی نیست» (وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما).

«و سر انجام هم تمام مخلوقات به سوی او باز می گردند» (وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ).

سوره مائده(5): آیه 19

(آیه 19)- باز در این آیه روی سخن به اهل کتاب است: «ای اهل کتاب

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 3562

و ای یهود و نصاری پیامبر ما به سوی شما آمد و در عصری که میان پیامبران الهی فترت و فاصله ای واقع شده بود حقایق را برای شما بیان کرد، مبادا بگویید از طرف خدا بشارت دهنده و بیم دهنده به سوی ما نیامد» (یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَهٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِیرٍ وَ لا نَذِیرٍ).

آری! «بشیر» و «نذیر» یعنی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله (که افراد با ایمان و نیکوکار را به رحمت و پاداش الهی بشارت داده و افراد بی ایمان و گنهکار و آلوده را از کیفرهای الهی بیم می دهد به سوی شما آمد» (فَقَدْ جاءَکُمْ بَشِیرٌ وَ نَذِیرٌ).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند بر هر چیز تواناست» (وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ). یعنی مبعوث ساختن پیامبران و برانگیختن جانشینان آنها برای نشر دعوت حق در برابر قدرت او ساده و آسان است.

سوره مائده(5): آیه 20

(آیه 20)- بنی اسرائیل و سرزمین مقدس! از این به بعد قرآن برای زنده کردن روح حق شناسی در یهود، و بیدار کردن وجدان آنها در برابر خطاهایی که در گذشته مرتکب شدند، تا به فکر جبران بیفتند، نخست چنین می گوید: به خاطر بیاورید «زمانی را که موسی به پیروان خود گفت: ای بنی اسرائیل نعمتهایی را که خدا به شما ارزانی داشته است بیاد آورید» (وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ).

سپس به سه نعمت مهم اشاره کرده، نخست می گوید: «هنگامی که در میان شما پیامبرانی قرار داد» و زنجیر فرعونی را شکست (إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ).

در پرتو این نعمت بود که از درّه هولناک شرک و بت پرستی و گوساله پرستی رهایی یافتند، و این بزرگترین نعمت معنوی در حق آنها بود.

سپس به بزرگترین موهبت مادی که به نوبه خود مقدمه مواهب معنوی نیز می باشد اشاره کرده می فرماید: «شما را صاحب اختیار جان و مال و زندگی خود قرار داد» (وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً).

زیرا بنی اسرائیل سالیان دراز در زنجیر اسارت و بردگی فرعون و فرعونیان بودند و هیچ گونه «اختیاری» از خود نداشتند، خداوند به برکت قیام موسی آنها را

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 3563

صاحب اختیار هستی و زندگی خود ساخت.

و در آخر آیه بطور کلی به نعمتهای مهم و برجسته ای که در آن زمان به احدی داده نشده بود اشاره فرموده، می گوید: «به شما چیزهایی داده که به احدی از عالمیان نداد» (وَ آتاکُمْ ما لَمْ یُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ).

این نعمتهای متنوع، فراوان بودند، که شرح آن در آیه 57 سوره بقره گذشت.

سوره مائده(5): آیه 21

(آیه 21)- در این آیه جریان ورود بنی اسرائیل را به سرزمین مقدس چنین بیان می کند: «موسی به قوم خود گفت: شما به سرزمین مقدسی که خداوند برایتان مقرر داشته است وارد شوید، و برای ورود به آن از مشکلات نترسید و از فداکاری مضایقه نکنید، اگر به این فرمان پشت کنید زیان خواهید دید» (یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَهَ الَّتِی کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلی أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ).

سوره مائده(5): آیه 22

(آیه 22)- اما بنی اسرائیل در برابر این پیشنهاد موسی- همانطور که روش افراد ضعیف و ترسو و بی اطلاع است که مایلند همه پیروزیها در سایه تصادفها و یا معجزات برای آنها فراهم شود و به اصطلاح لقمه را بگیرند و در دهانشان بگذارند «به او گفتند: ای موسی! تو که می دانی در این سرزمین جمعیتی جبار و زورمند زندگی می کنند و ما هرگز در آن گام نخواهیم گذاشت تا آنها این سرزمین را تخلیه کرده و بیرون روند، هنگامی که آنها خارج شوند ما فرمان تو را اطاعت خواهیم کرد و گام در این سرزمین مقدس خواهیم گذاشت» (قالُوا یا مُوسی إِنَّ فِیها قَوْماً جَبَّارِینَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّی یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ یَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ).

این پاسخ بنی اسرائیل به خوبی نشان می دهد که استعمار فرعونی در طول سالیان دراز چه اثر شومی روی نسل آنها گذارده بود.

سوره مائده(5): آیه 23

(آیه 23)- سپس قرآن می گوید: «در این هنگام دو نفر از مردان با ایمان که ترس از خدا در دل آنها جای داشت و به همین دلیل مشمول نعمتهای بزرگ او شده بودند (و روح استقامت و شهامت را با دوراندیشی و آگاهی اجتماعی و نظامی آمیخته بودند برای دفاع از پیشنهاد موسی بپا خاستند و به بنی اسرائیل) گفتند: شما

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 3564

از دروازه شهر وارد بشوید، هنگامی که وارد شدید (و آنها را در برابر عمل انجام شده قرار دادید) پیروز خواهید شد» (قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا ادْخُلُوا عَلَیْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّکُمْ غالِبُونَ).

«ولی باید در هر صورت از روح ایمان استمداد کنید و بر خدا تکیه نمایید تا به این هدف برسید» (وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره مائده(5): آیه 24

(آیه 24)- ولی بنی اسرائیل هیچ یک از این پیشنهادها را نپذیرفتند و به خاطر ضعف و زبونی که در روح و جان آنها لانه کرده بود، صریحا به موسی خطاب کرده، گفتند: «ما تا آنها در این سرزمینند هرگز و ابدا وارد آن نخواهیم شد تو و پروردگارت که به تو وعده پیروزی داده است بروید و با عمالقه بجنگید هنگامی که پیروز شدید ما را خبر کنید ما در اینجا نشسته ایم» (قالُوا یا مُوسی إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِیها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ).

این آیه نشان می دهد که بنی اسرائیل جسارت را در مقابل پیامبر خود به حد اکثر رسانیده بودند.

سوره مائده(5): آیه 25

(آیه 25)- در این آیه می خوانیم که موسی بکلی از جمعیت مأیوس گشت و دست به دعا برداشت و جدایی خود را از آنها با این عبارت تقاضا کرد:

«پروردگارا! من تنها اختیاردار خود و برادرم هستم، خداوندا! میان ما و جمعیت فاسقان و متمردان جدایی بیفکن» تا نتیجه اعمال خود را ببینند و اصلاح شوند (قالَ رَبِّ إِنِّی لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ).

البته کاری که بنی اسرائیل کردند یعنی رد صریح فرمان پیامبرشان در سر حد کفر بود و اگر می بینیم قرآن لقب «فاسق» به آنها داده است به خاطر آن است که فاسق معنی وسیعی دارد و هر نوع خروج از رسم عبودیت و بندگی خدا را شامل می شود.

سوره مائده(5): آیه 26

(آیه 26)- سر انجام دعای موسی به اجابت رسید و بنی اسرائیل نتیجه شوم اعمال خود را گرفتند زیرا از طرف خداوند به موسی چنین وحی فرستاده شد که: «این جمعیت از ورود در این سرزمین مقدس که مملو از انواع مواهب

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 3565

مادی و معنوی بود تا چهل سال محروم خواهند ماند» (قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَهٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَهً). «به علاوه در این چهل سال باید در بیابانها سرگردان باشند» (یَتِیهُونَ فِی الْأَرْضِ).

سپس به موسی می گوید: هر چه بر سر جمعیت این سرزمین در این مدت بیاید به جا است «هیچ گاه در باره فاسقان از این سرنوشت غمگین مباش» (فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ).

سوره مائده(5): آیه 27

(آیه 27)- نخستین قتل در روی زمین! از این آیه به بعد داستان فرزند آدم، و قتل یکی به وسیله دیگری، شرح داده شده است و شاید ارتباط آن با آیات سابق- که در باره بنی اسرائیل بود- این باشد که انگیزه بسیاری از خلافکاریهای بنی اسرائیل مسئله «حسد» بود، و خداوند در اینجا به آنها گوشزد می کند که سر انجام حسد چگونه ناگوار و مرگبار می باشد که حتی به خاطر آن برادر دست به خون برادر خود می آلاید! نخست می فرماید: «ای پیامبر! داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنها بخوان» (وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ).

ذکر کلمه «بالحقّ» ممکن است اشاره به این باشد که سرگذشت مزبور در «عهد قدیم» (تورات) با خرافاتی آمیخته شده است، اما آنچه در قرآن آمده عین واقعیتی است که روی داده است.

سپس به شرح داستان می پردازد و می گوید: «در آن هنگام که هر کدام کاری برای تقرب به پروردگار انجام دادند، اما از یکی پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد» (إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ).

و همین موضوع سبب شد برادری که عملش قبول نشده بود دیگری را تهدید به قتل کند، و «سوگند یاد نماید که تو را خواهم کشت»! (قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ).

اما برادر دوم او را نصیحت کرد که اگر چنین جریانی پیش آمده گناه من نیست بلکه ایراد متوجه خود تو است که عملت با تقوا و پرهیزکاری همراه نبوده است و «گفت: خدا تنها از پرهیزکاران می پذیرد» (قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 3566

سوره مائده(5): آیه 28

(آیه 28)- سپس اضافه کرد: حتی «اگر تو، به تهدیدت جامه عمل بپوشانی و دست به کشتن من دراز کنی، من هرگز مقابله به مثل نخواهم کرد و دست به کشتن تو دراز نمی کنم» (لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ).

«چرا که من از خدا می ترسم» و هرگز دست به چنین گناهی نمی آلایم» (إِنِّی أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 29

(آیه 29)- به علاوه من نمی خواهم بار گناه دیگری را به دوش بکشم «بلکه می خواهم تو بار گناه من و خویش را به دوش بکشی» (إِنِّی أُرِیدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِی وَ إِثْمِکَ). و مسلما با قبول این مسؤولیت بزرگ «از دوزخیان خواهی بود و همین است جزای ستمکاران» (فَتَکُونَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 30

(آیه 30)- پرده پوشی بر جنایت! در این آیه و آیه بعد دنباله ماجرای فرزندان آدم تعقیب شده، نخست می گوید: «سر انجام، نفس سرکش قابیل او را مصمم به کشتن برادر کرد و او را کشت» (فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ).

سپس می گوید: «و بر اثر این عمل زیانکار شد» (فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرِینَ).

چه زیانی از این بالاتر که عذاب وجدان و مجازات الهی و نام ننگین را تا دامنه قیامت برای خود خرید.

سوره مائده(5): آیه 31

(آیه 31)- در روایتی از امام صادق علیه السّلام نقل شده، هنگامی که قابیل برادر خود را کشت، او را در بیابان افکنده بود، و نمی دانست چه کند! چیزی نگذشت که درندگان به سوی جسد هابیل روی آوردند، در این موقع همانطور که قرآن می گوید:

«خداوند زاغی را فرستاد که خاکهای زمین را کنار بزند (و با پنهان کردن جسد بی جان زاغ دیگر، و یا با پنهان کردن قسمتی از طعمه خود، آنچنان که عادت زاغ است) به قابیل نشان دهد که چگونه جسد برادر خویش را به خاک بسپارد» (فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوارِی سَوْأَهَ أَخِیهِ).

سپس قرآن اضافه می کند در این موقع قابیل از غفلت و بی خبری خود ناراحت شد و «فریاد برآورد که ای وای بر من! آیا من باید از این زاغ هم ناتوانتر باشم و نتوانم همانند او جسد برادرم را دفن کنم» (قالَ یا وَیْلَتی أَ عَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذَا

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 3567

الْغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَهَ أَخِی)

.اما به هر حال «سر انجام از کرده خود نادم و پشیمان شد» (فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِینَ). البته این ندامت دلیل بر توبه او از گناه نخواهد بȘϮ

در حدیثی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «خون هیچ انسانی به ناحق ریخته نمی شود مگر این که سهمی از مسؤولیت آن بر عهده قابیل است که این سنت شوم آدمکشی را در دنیا بنا نهاد».

سوره مائده(5): آیه 32

(آیه 32)- پیوند انسانها! پس از ذکر داستان فرزندان آدم یک نتیجه گیری کلی و انسانی در این آیه شده است، نخست می فرماید: «به خاطر همین موضوع بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هر گاه کسی انسانی را بدون ارتکاب قتل، و بدون فساد در روی زمین به قتل برساند، چنان است که گویا همه انسانها را کشته است و کسی که انسانی را از مرگ نجات دهد گویا همه انسانها را از مرگ نجات داده است» (مِنْ أَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً).

چگونه قتل یک انسان مساوی است با قتل همه انسانها و نجات یک نفر مساوی با نجات همه انسانها؟

آنچه می توان گفت این است که: قرآن در این آیه یک حقیقت اجتماعی و تربیتی را بازگو می کند زیرا: کسی که دست به خون انسان بیگناهی می آلاید در حقیقت چنین آمادگی را دارد که انسانهای بیگناه دیگری را به قتل برساند، او در حقیقت یک قاتل است و طعمه او انسان بیگناه، و می دانیم تفاوتی در میان انسانهای بیگناه از این نظر نیست، همچنین کسی که به خاطر نوع دوستی و عاطفه انسانی، دیگری را از مرگ نجات بخشد این آمادگی را دارد که این برنامه انسانی را در مورد هر بشر دیگری انجام دهد و با توجه به این که قرآن می گوید: «فکأنّما ...»

استفاده می شود که مرگ و حیات یک نفر اگر چه مساوی با مرگ و حیات اجتماع نیست اما شباهتی به آن دارد.

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 3568

قابل توجه این که، کسی از امام صادق علیه السّلام تفسیر این آیه را پرسید، امام فرمود: منظور از «کشتن» و «نجات از مرگ» که در آیه آمده نجات از آتش سوزی یا غرقاب و مانند آن است، سپس امام سکوت کرد و بعد فرمود: تأویل اعظم و مفهوم بزرگتر آیه این است که دیگری را دعوت به سوی راه حق یا باطل کند و او دعوتش را بپذیرد.

در پایان آیه اشاره به قانون شکنی بنی اسرائیل کرده می فرماید: «پیامبران ما با دلایل روشن برای ارشاد آنها آمدند ولی بسیاری از آنها قوانین الهی را در هم شکستند و راه اسراف را در پیش گرفتند» (وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ).

«اسراف» در لغت، معنی وسیعی دارد که هر گونه تجاوز و تعدی از حد را شامل می شود اگر چه غالبا در مورد بخششها و هزینه ها و مخارج به کار می رود.

سوره مائده(5): آیه 33
اشاره

(آیه 33)

شأن نزول:

نقل شده که: جمعی از مشرکان خدمت پیامبر آمدند و مسلمان شدند اما آب و هوای مدینه به آنها نساخت، رنگ آنها زرد و بدنشان بیمار شد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای بهبودی آنها دستور داد به خارج مدینه، در نقطه خوش آب و هوایی از صحرا که شتران زکات را در آنجا به چرا می بردند بروند و ضمن استفاده از آب و هوای آنجا از شیر تازه شتران به حد کافی استفاده کنند، آنها چنین کردند و بهبود یافتند اما به جای تشکر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چوپانهای مسلمان را دست و پا بریده و چشمان آنها را از بین بردند و سپس دست به کشتار آنها زدند و از اسلام بیرون رفتند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد آنها را دستگیر کردند و همان کاری که با چوپانها انجام داده بودند به عنوان مجازات در باره آنها انجام یافت، آیه در باره این گونه اشخاص نازل گردید و قانون اسلام را در مورد آنها شرح داد.

تفسیر:

کیفر آنها که به جان و مال مردم حمله می برند- این آیه در حقیقت بحثی را که در مورد قتل نفس در آیات سابق بیان شد تکمیل می کند و جزای افراد متجاوزی را که اسلحه به روی مسلمانان می کشند و با تهدید به مرگ و حتی کشتن، اموالشان را به غارت می برند، با شدت هر چه تمامتر بیان می کند، و می گوید: «کیفر

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 3569

کسانی که با خدا و پیامبر به جنگ برمی خیزند و در روی زمین دست به فساد می زنند این است که (یکی از چهار مجازات در مورد آنها اجرا شود. نخست:) این که کشته شوند، (دیگر) این که به دار آویخته شوند، (سوم) این که دست و پای آنها بطور مخالف (دست راست با پای چپ) بریده شود (چهارم) این که از زمینی که در آن زندگی می کنند تبعید گردند» (إِنَّما جَزاءُ الَّذِینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ).

در پایان آیه می فرماید: «این مجازات و رسوایی آنها در دنیا است و (تنها به این مجازات قناعت نخواهد شد بلکه) در آخرت نیز کیفر سخت و عظیمی خواهند داشت» (ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظِیمٌ).

از این جمله استفاده می شود که حتی اجرای حدود و مجازاتهای اسلامی مانع از کیفرهای آخرت نخواهد گردید.

سوره مائده(5): آیه 34

(آیه 34)- سپس برای این که راه بازگشت را حتی به روی این گونه جانیان خطرناک نبندد، می گوید: «مگر کسانی که پیش از دسترسی به آنها توبه و بازگشت کنند که مشمول عفو خداوند خواهند شد و بدانید خداوند غفور و رحیم است» (إِلَّا الَّذِینَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَیْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

البته توبه آنها، تنها تأثیر در ساقط شدن حق اللّه و مجازات محارب دارد و اما حق الناس بدون رضایت صاحب حق، ساقط نخواهد شد- دقت کنید.

سوره مائده(5): آیه 35

(آیه 35)- حقیقت توسل! در این آیه روی سخن به افراد با ایمان است و به آنها سه دستور برای رستگار شدن داده شده.

نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوا و پرهیزکاری پیشه کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ). سپس دستور می دهد که: «وسیله ای برای تقرب به خدا انتخاب نمایید» (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ). و سر انجام «دستور به جهاد در راه خدا می دهد» (وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ). و نتیجه همه آنها این است که «در مسیر رستگاری قرار گیرید» (لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 3570

«وسیله» در آیه فوق معنی بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه مقدس پروردگار می شود شامل می گردد که مهمترین آنها را علی علیه السّلام در «نهج البلاغه» این چنین برمی شمرد:

«بهترین چیزی که به وسیله آن می توان به خدا نزدیک شد ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه خداست که قلّه کوهسار اسلام است، و همچنین جمله اخلاص (لا اله الّا اللّه) که همان فطرت توحید است، و بر پاداشتن نماز که آیین اسلام است، و زکوه که فریضه واجبه است، و روزه ماه رمضان که سپری است در برابر گناه و کیفرهای الهی، و حج و عمره که فقر و پریشانی را دور می کنند و گناهان را می شوید، و صله رحم که ثروت را زیاد و عمر را طولانی می کند، انفاقهای پنهانی که جبران گناهان می نماید و انفاق آشکار که مرگهای ناگوار و بد را دور می سازد و کارهای نیک که انسان را از سقوط نجات می دهد».

و نیز شفاعت پیامبران و امامان و بندگان صالح خدا که طبق صریح قرآن باعث تقرب به پروردگار می گردد، در مفهوم وسیع توسل داخل است.

لازم به تذکر است که هرگز منظور از «توسل» این نیست چیزی را از شخص پیامبر یا امام مستقلا تقاضا کنند، بلکه منظور این است با اعمال صالح یا پیروی از پیامبر و امام، یا شفاعت آنان و یا سوگند دادن خداوند به مقام و مکتب آنها (که خود یک نوع احترام و اهتمام به موقعیت آنها و یک نوع عبادت است) از خداوند چیزی را بخواهند و این معنی، نه بوی شرک می دهد و نه بر خلاف آیات دیگر قرآن است و نه از عموم آیه فوق بیرون می باشد- دقت کنید.

سوره مائده(5): آیه 36

(آیه 36)- در تعقیب آیه قبل که به مؤمنان دستور تقوا و جهاد و تهیه وسیله می داد، در این آیه به عنوان بیان علت دستور سابق به سرنوشت افراد بی ایمان و آلوده اشاره کرده، می فرماید: «افرادی که کافر شدند اگر تمام آنچه روی زمین است و همانند آن را داشته باشند تا برای نجات از مجازات روز قیامت بدهند از آنها پذیرفته نخواهد شد و عذاب دردناکی خواهند داشت» (إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِیَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ یَوْمِ الْقِیامَهِ ما تُقُبِّلَ

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 3571

مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)

.تنها در پرتو ایمان و تقوا و جهاد و عمل می توان رهایی یافت.

سوره مائده(5): آیه 37

(آیه 37)- سپس به دوام این کیفر اشاره کرده، می گوید: «آنها پیوسته می خواهند از آتش دوزخ خارج شوند ولی توانایی بر آن را ندارند و کیفر آنها ثابت و برقرار خواهد بود» (یُرِیدُونَ أَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنْها وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 38

(آیه 38)- مجازات دزدان! در چند آیه قبل احکام «محارب» بیان شد، در این آیه، به همین تناسب حکم دزد یعنی کسی که بطور پنهانی و مخفیانه اموال مردم را می برد بیان گردیده است، نخست می فرماید: «دست مرد و زن سارق را قطع کنند» (وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَهُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما).

از روایات اهل بیت علیه السّلام استفاده می شود که تنها چهار انگشت از دست راست بریده می شود، نه بیشتر، اگر چه فقهای اهل تسنن بیش از آن گفته اند! در اینجا مرد دزد بر زن دزد مقدم داشته شده در حالی که در آیه حدّ زناکار، زن زانیه بر مرد زانی مقدم ذکر شده است، این تفاوت شاید به خاطر آن باشد که در مورد دزدی عامل اصلی بیشتر مردانند و در مورد ارتکاب زنا عامل و محرک مهمتر زنان بی بندوبار! سپس می گوید: «این کیفری است در برابر اعمالی که انجام داده اند و مجازاتی است از طرف خداوند» (جَزاءً بِما کَسَبا نَکالًا مِنَ اللَّهِ).

و در پایان آیه برای رفع این توهم که مجازات مزبور عادلانه نیست می فرماید: «خداوند توانا (قدرتمند) و حکیم است» (وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).

بنابراین دلیلی ندارد که از کسی انتقام بگیرد و کسی را بی حساب مجازات کند.

سوره مائده(5): آیه 39

(آیه 39)- در این آیه راه بازگشت را به روی آنها گشوده و می فرماید: «کسی که بعد از این ستم توبه کند و در مقام اصلاح و جبران برآید خداوند او را خواهد بخشید زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است» (فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 3572

اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)

.آیا بوسیله توبه تنها گناه او بخشوده می شود و یا این که حد سرقت (بریدن دست) نیز ساقط خواهد شد؟

معروف در میان فقهای ما این است که: اگر قبل از ثبوت سرقت در دادگاه اسلامی توبه کند حدّ سرقت نیز از او برداشته می شود، ولی هنگامی که از طریق دو شاهد عادل، جرم او ثابت شد با توبه حدّ از بین نمی رود.

سوره مائده(5): آیه 40

(آیه 40)- به دنبال حکم توبه سارقان روی سخن را به پیامبر بزرگ اسلام صلّی اللّه علیه و آله کرده، می فرماید: «آیا نمی دانی که خداوند مالک آسمان و زمین است (و هر گونه صلاح بداند در آنها تصرف می کند) هر کس را که شایسته مجازات بداند، مجازات و هر کس را که شایسته بخشش ببیند، می بخشد و او بر هر چیز تواناست» (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

سوره مائده(5): آیه 41
اشاره

(آیه 41)

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: یکی از اشراف یهود خیبر که دارای همسر بود، با زن شوهرداری که او هم از خانواده های سرشناس خیبر محسوب می شد عمل منافی عفت انجام داد، یهودیان از اجرای حکم تورات (سنگسار کردن) در مورد آنها ناراحت بودند، این بود که به هم مسلکان خود در مدینه پیغام فرستادند که حکم این حادثه را از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بپرسند (تا اگر در اسلام حکم سبکتری بود آن را انتخاب کنند و در غیر این صورت آن را نیز به دست فراموشی بسپارند و شاید از این طریق می خواستند توجه پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را نیز به خود جلب کنند و خود را دوست مسلمانان معرفی نمایند).

در این موقع حکم سنگباران کردن کسانی که مرتکب زنای محصنه می شود نازل گردید، ولی آنها از پذیرفتن این حکم شانه خالی کردند! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اضافه کرد: این همان حکمی است که در تورات شما نیز آمده، آیا موافقید که یکی از شما را به داوری بطلبم و هر چه او از زبان تورات نقل کرد بپذیرید.

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 3573

گفتند: آری.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: ابن صوریا که در فدک زندگی می کند چگونه عالمی است؟

گفتند: او از همه یهود به تورات آشناتر است، به دنبال او فرستادند و هنگامی که نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد به او فرمود: آیا حکم سنگباران کردن در چنین موردی در تورات بر شما نازل شده است یا نه؟

او در پاسخ گفت: آری! چنین حکمی در تورات آمده است.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: چرا از اجرای این حکم سرپیچی می کنید؟

او در جواب گفت: حقیقت این است که ما در گذشته این حد را در باره افراد عادی اجرا می کردیم، ولی در مورد ثروتمندان و اشراف خودداری می نمودیم، این بود که گناه مزبور در طبقات مرفّه جامعه ما رواج یافت. به همین جهت ما قانونی سبکتر از قانون سنگسار کردن تصویب نمودیم.

در این هنگام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داد که آن مرد و زن را در مقابل مسجد سنگسار کنند.

و فرمود: خدایا من نخستین کسی هستم که حکم تو را زنده نمودم بعد از آن که یهود آن را از بین بردند.

در این هنگام آیه نازل شد و جریان مزبور را بطور فشرده بیان کرد.

تفسیر:

داوری میان دوست و دشمن- از این آیه و چند آیه بعد از آن استفاده می شود که قضات اسلام حق دارند با شرایط خاصی در باره جرایم و جنایات غیر مسلمانان نیز قضاوت کنند.

آیه مورد بحث با خطاب (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ) «ای فرستاده!» آغاز شده، گویا به خاطر اهمیت موضوع می خواهد حس مسؤولیت را در پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیشتر تحریک کند و اراده او را تقویت نماید.

سپس به دلداری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان مقدمه ای برای حکم بعد پرداخته و می فرماید: «آنها که با زبان، مدعی ایمانند و قلب آنها هرگز ایمان نیاورده و در کفر بر یکدیگر سبقت می جویند هرگز نباید مایه اندوه تو شوند» زیرا این وضع تازگی

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 3574

ندارد (لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ).

بعد از ذکر کارشکنیهای منافقان و دشمنان داخلی به وضع دشمنان خارجی و یهود پرداخته و می گوید: «همچنین کسانی که از یهود نیز این مسیر را می پیمایند نباید مایه اندوه تو شوند» (وَ مِنَ الَّذِینَ هادُوا).

بعد اشاره به پاره ای از اعمال نفاق آلود کرده، می گوید: «آنها زیاد به سخنان تو گوش می دهند) اما این گوش دادن برای درک و اطاعت نیست، بلکه برای این است) که دستاویزی برای تکذیب و افترا بر تو پیدا کنند» (سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ).

این جمله تفسیر دیگری نیز دارد، «آنها به دروغهای پیشوایان خود فراوان گوش می دهند. ولی حاضر به پذیرش سخن حق نیستند».

صفت دیگر آنها این است که نه تنها برای دروغ بستن به مجلس شما حاضر می شوند، بلکه «در عین حال جاسوسهای دیگران که نزد تو نیامده اند نیز می باشند» (سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِینَ لَمْ یَأْتُوکَ).

یکی دیگر از صفات آنها این است که «سخنان خدا را تحریف می کنند (خواه تحریف لفظی و یا تحریف معنوی هر حکمی را بر خلاف منافع و هوسهای خود تشخیص دهند) آن را توجیه و تفسیر و یا بکلی رد می کنند» (یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ).

عجب تر این که آنها پیش از آن که نزد تو بیایند تصمیم خود را گرفته اند، «بزرگان آنها به آنان دستور داده اند که اگر محمد حکمی موافق خواست ما گفت، بپذیرید و اگر بر خلاف خواست ما بود از آن دوری کنید» (یَقُولُونَ إِنْ أُوتِیتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا».

اینها در گمراهی فرو رفته اند و به این ترتیب امیدی به هدایت آنها نیست، و خدا می خواهد به این وسیله آنها را مجازات کرده و رسوا کند «و کسی که خدا اراده مجازات و رسوایی او را کرده است هرگز تو قادر بر دفاع از او نیستی» (وَ مَنْ یُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً).

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 3575

آنها به قدری آلوده اند که قابل شستشو نمی باشند به همین دلیل «آنها کسانی هستند که خدا نمی خواهد قلب آنها را شستشو دهد» (أُولئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ).

در پایان آیه می فرماید: «آنها هم در این دنیا رسوا و خوار خواهند شد و هم در آخرت کیفر عظیمی خواهند داشت» (لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 42

(آیه 42)- در این آیه بار دیگر قرآن تأکید می کند که «آنها گوش شنوا برای شنیدن سخنان تو و تکذیب آن دارند» و یا گوش شنوایی برای شنیدن دروغهای بزرگانشان دارند (سَمَّاعُونَ لِلْکَذِبِ).

این جمله به عنوان تأکید و اثبات این صفت زشت برای آنها تکرار شده است.

علاوه بر این «آنها زیاد اموال حرام و ناحق و رشوه می خورند» (أَکَّالُونَ لِلسُّحْتِ). سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اختیار می دهد که «هرگاه این گونه اشخاص برای داوری به تو مراجعه کردند می توانی در میان آنها داوری به احکام اسلام کنی و می توانی از آنها روی گردانی» (فَإِنْ جاؤُکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ).

و برای تقویت روح پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله اضافه می کند: «اگر صلاح بود که از آنها روی بگردانی هیچ زیانی نمی توانند به تو برسانند» (وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ یَضُرُّوکَ شَیْئاً). «و اگر خواستی در میان آنها داوری کنی حتما باید اصول عدالت را رعایت نمایی، زیرا خداوند افراد دادگر و عدالت پیشه را دوست دارد» (وَ إِنْ حَکَمْتَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ).

سوره مائده(5): آیه 43

(آیه 43)- این آیه بحث در باره یهود را در مورد داوری خواستن از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که در آیه قبل آمده بود تعقیب می کند و از روی تعجب می گوید: «چگونه اینها تو را به داوری می طلبند در حالی که تورات نزد آنهاست و حکم خدا در آن آمده است و به آن ایمان دارند»! (وَ کَیْفَ یُحَکِّمُونَکَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراهُ فِیها حُکْمُ اللَّهِ).

باید دانست که حکم مزبور یعنی (حکم سنگسار کردن زن و مردی که زنای

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 3576

محصنه کرده اند) در تورات کنونی در فصل بیست و دوم از سفر تثنیه آمده است.

عجب این که «بعد از انتخاب تو برای داوری، حکم تو را که موافق حکم تورات است چون بر خلاف میل آنهاست نمی پذیرند» (ثُمَّ یَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ).

«حقیقت این است که آنها اصولا ایمان ندارند» و گر نه با احکام خدا چنین بازی نمی کردند» (وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ).

سوره مائده(5): آیه 44

(آیه 44)- این آیه و آیه بعد، بحث گذشته را تکمیل کرده، و اهمیت کتاب آسمانی موسی، یعنی تورات را چنین شرح می دهد: «ما تورات را نازل کردیم که در آن هدایت و نور بود» هدایت به سوی حق و نور و روشنایی برای برطرف ساختن تاریکیهای جهل و نادانی (إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراهَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ).

«به همین جهت پیامبران الهی که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند و بعد از نزول تورات روی کار آمدند همگی بر طبق آن برای یهود، حکم می کردند» (یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا).

نه تنها آنها چنین می کردند بلکه «علمای بزرگ یهود و دانشمندان با ایمان و پاک آنها، بر طبق این کتاب آسمانی که به آنها سپرده شده بود، و بر آن گواه بودند داوری می کردند» (وَ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ).

در اینجا روی سخن را به آن دسته از دانشمندان اهل کتاب که در آن عصر می زیستند کرده، می گوید: «از مردم نترسید (و احکام واقعی خدا را بیان کنید) بلکه از مخالفت من بترسید» که اگر حق را کتمان کنید مجازات خواهید شد (فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ). و همچنین «آیات خدا را به بهای کمی نفروشید» (وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا).

در حقیقت سر چشمه کتمان حق و احکام خدا یا ترس از مردم و عوامزدگی است و یا جلب منافع شخصی و هر کدام باشد نشانه ضعف ایمان و سقوط شخصیت است، و در جمله های بالا به هر دو اشاره شده است.

و در پایان آیه، حکم قاطعی در باره این گونه افراد که بر خلاف حکم خدا

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 3577

داوری می کنند صادر کرده، می فرماید: «آنها که بر طبق احکام خدا داوری نمی کنند، کافرند» (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ).

سوره مائده(5): آیه 45

(آیه 45)- قصاص و گذشت! این آیه قسمت دیگری از احکام جنایی و حدود الهی تورات را شرح می دهد، و می فرماید: «ما در تورات قانون قصاص را مقرر داشتیم که اگر کسی عمدا بیگناهی را به قتل برساند اولیای مقتول می توانند قاتل را در مقابل اعدام نمایند» (وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ).

«و اگر کسی آسیب به چشم دیگری برساند و آن را از بین ببرد او نیز می تواند، چشم او را از بین ببرد» (وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ). «و همچنین در مقابل بریدن بینی، جایز است بینی جانی بریده شود» (وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ). «و نیز در مقابل بریدن گوش، بریدن گوش طرف، مجاز است» (وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ). «و اگر کسی دندان دیگری را بشکند او می تواند دندان جانی را در مقابل بشکند» (وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ). «و بطور کلی هر کس جراحتی و زخمی به دیگری بزند، در مقابل می توان قصاص کرد» (وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ).

بنابراین، حکم قصاص بطور عادلانه و بدون هیچ گونه تفاوت از نظر نژاد و طبقه اجتماعی و طایفه و شخصیت اجرا می گردد.

ولی برای آن که این توهم پیش نیاید که خداوند قصاص کردن را الزامی شمرده و دعوت به مقابله به مثل نموده است، به دنبال این حکم می فرماید: «اگر کسی از حق خود بگذرد و عفو و بخشش کند، کفاره ای برای گناهان او محسوب می شود، و به همان نسبت که گذشت به خرج داده خداوند از او گذشت می کند» (فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَهٌ لَهُ).

و در پایان آیه می فرماید: «کسانی که بر طبق حکم خداوند، داوری نکنند ستمگرند» (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ).

چه ظلمی از این بالاتر که ما گرفتار احساسات و عواطف کاذبی شده و از شخص قاتل به بهانه این که خون را با خون نباید شست بکلی صرف نظر کنیم!

سوره مائده(5): آیه 46

(آیه 46)- در تعقیب آیات مربوط به تورات، در این آیه اشاره به وضع

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 3578

انجیل کرده، می گوید: «پس از رهبران و پیامبران پیشین، مسیح را مبعوث کردیم، در حالی که (به حقانیت تورات اعتراف داشت و) نشانه های او کاملا با نشانه هایی که تورات داده بود تطبیق می کرد» (وَ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراهِ).

سپس می گوید: «انجیل را در اختیار او گذاشتیم که در آن هدایت و نور بود» (وَ آتَیْناهُ الْإِنْجِیلَ فِیهِ هُدیً وَ نُورٌ).

اطلاق نور به این دو کتاب در قرآن، ناظر به تورات و انجیل اصلی است.

بار دیگر به عنوان تأکید، روی این مطلب تکیه می کند که «نه تنها عیسی بن مریم، تورات را تصدیق می کرد، بلکه انجیل کتاب آسمانی او نیز گواه صدق تورات بود» (وَ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ التَّوْراهِ).

و در پایان می فرماید: «این کتاب آسمانی مایه هدایت و اندرز پرهیزکاران بود» (وَ هُدیً وَ مَوْعِظَهً لِلْمُتَّقِینَ).

سوره مائده(5): آیه 47

(آیه 47)- آنها که به قانون خدا حکم نمی کنند! پس از اشاره به نزول انجیل در آیات گذشته، در این آیه می فرماید: «ما به اهل انجیل دستور دادیم که به آنچه خدا در آن نازل کرده است، داوری کنند» (وَ لْیَحْکُمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ).

منظور این است، که ما پس از نزول انجیل بر عیسی (ع) به پیروان او دستور دادیم که به آن عمل کنند و طبق آن داوری نمایند.

و در پایان آیه، بار دیگر تأکید می کند: «کسانی که بر طبق حکم خدا داوری نکنند فاسقند» (وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ).

سوره مائده(5): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه اشاره به موقعیت قرآن بعد از ذکر کتب پیشین انبیاء شده است. نخست می فرماید: «ما این کتاب آسمانی را به حق بر تو نازل کردیم در حالی که کتب پیشین را تصدیق کرده (و نشانه های آن، بر آنچه در کتب پیشین آمده تطبیق می کند) و حافظ و نگاهبان آنهاست» (وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ).

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 3579

اساسا تمام کتابهای آسمانی، در اصول مسائل هماهنگی دارند و هدف واحد یعنی، تربیت و تکامل انسان را تعقیب می کنند.

سپس دستور می دهد که چون چنین است «طبق احکامی که بر تو نازل شده است در میان آنها داوری کن» (فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ).

بعد اضافه می کند: «از هوی و هوسهای آنها (که مایلند احکام الهی را بر امیال و هوسهای خود تطبیق دهند) پیروی مکن و از آنچه به حق بر تو نازل شده است روی مگردان» (وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ).

و برای تکمیل این بحث می گوید: «برای هر کدام از شما آیین و شریعت و طریقه و راه روشنی قرار دادیم» (لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَ مِنْهاجاً).

سپس می فرماید: «خداوند می توانست همه مردم را امت واحدی قرار دهد و همه را پیرو یک آیین سازد ولی خدا می خواهد شما را در آنچه به شما بخشیده بیازماید» و استعدادهای مختلف شما را پرورش دهد (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ).

سر انجام، همه اقوام و ملل را مخاطب ساخته و آنها را دعوت می کند که به جای صرف نیروهای خود در اختلاف و مشاجره «در نیکیها بر یکدیگر پیشی بگیرید» (فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ).

زیرا «بازگشت همه شما به سوی خداست و اوست که شما را از آنچه در آن اختلاف می کنید در روز رستاخیز آگاه خواهد ساخت» (إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

سوره مائده(5): آیه 49
اشاره

(آیه 49)

شأن نزول:

از ابن عباس نقل شده: جمعی از بزرگان یهود توطئه کردند و گفتند: نزد محمد صلّی اللّه علیه و آله می رویم شاید بتوانیم او را از آیین خود منحرف سازیم، پس از این تبانی، نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و گفتند: ما دانشمندان و اشراف یهودیم و اگر ما از تو پیروی کنیم سایر یهودیان نیز به ما اقتدا می کنند ولی در میان ما و جمعیتی، نزاعی است (در مورد یک قتل یا چیز دیگر) اگر در این نزاع به نفع ما داوری کنی ما به تو ایمان خواهیم آورد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از چنین قضاوتی (که عادلانه

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 3580

نبود) خودداری کرد و این آیه نازل شد.

تفسیر:

در این آیه بار دیگر خداوند به پیامبر خود تأکید می کند که «در میان اهل کتاب بر طبق حکم خداوند داوری کن و تسلیم هوی و هوسهای آنها نشو» (وَ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ).

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هشدار می دهد که «اینها تبانی کرده اند تو را از بعض احکامی که خدا بر تو نازل کرده منحرف سازند مراقب آنها باش» (وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکَ). «و اگر اهل کتاب در برابر داوری عادلانه تو تسلیم نشوند، بدان این نشانه آن است که (گناهان آنها دامانشان را گرفته است و توفیق را از آنها سلب کرده) و خدا می خواهد آنها را به خاطر بعضی از گناهانشان مجازات کند» (فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّما یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ).

و در پایان آیه می فرماید: اگر آنها در راه باطل این همه پافشاری می کنند، نگران مباش «زیرا بسیاری از مردم فاسقند» (وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ لَفاسِقُونَ).

سوره مائده(5): آیه 50

(آیه 50)- در این آیه به عنوان استفهام انکاری می فرماید: آیا اینها که مدعی پیروی از کتب آسمانی هستند «انتظار دارند با احکام جاهلی و قضاوتهای آمیخته با انواع تبعیضات در میان آنها داوری کنی» (أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّهِ یَبْغُونَ).

«در حالی که هیچ داوری برای قومی که اهل یقین هستند، بالاتر و بهتر از حکم خدا نیست» (وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ).

سوره مائده(5): آیه 51
اشاره

(آیه 51)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد نقل کرده اند که: بعد از جنگ بدر، عباده بن صامت خزرجی خدمت پیامبر رسید و گفت: من هم پیمانانی از یهود دارم که از نظر عدد زیاد و از نظر قدرت نیرومندند، اکنون که آنها ما را تهدید به جنگ می کنند و حساب مسلمانان از غیر مسلمانان جدا شده است من از دوستی و هم پیمانی با آنان برائت می جویم، هم پیمان من تنها خدا و پیامبر اوست.

عبد اللّه بن أبی گفت: ولی من از هم پیمانی با یهود برائت نمی جویم، زیرا از حوادث مشکل می ترسم و به آنها نیازمندم.

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 3581

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او فرمود: آنچه در مورد دوستی با یهود بر عباده می ترسیدیم، بر تو نیز می ترسم (و خطر این دوستی و هم پیمانی برای تو از او بیشتر است) عبد اللّه گفت: چون چنین است من هم می پذیرم و با آنها قطع رابطه می کنم، آیه نازل شد و مسلمانان را از هم پیمانی با یهود و نصاری بر حذر داشت.

تفسیر:

قرآن، مسلمانان را از همکاری با یهود و نصاری بشدت برحذر می دارد، نخست می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، یهود و نصاری را تکیه گاه و هم پیمان خود قرار ندهید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ).

یعنی ایمان به خدا ایجاب می کند که به خاطر جلب منافع مادی با آنها همکاری نکنید.

سپس با یک جمله کوتاه، دلیل این نهی را بیان کرده، می گوید: «هر یک از آن دو طایفه، دوست و هم پیمان هم مسلکان خود هستند» (بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ).

یعنی، تا زمانی که منافع خودشان و دوستانشان مطرح است، هرگز به شما نمی پردازند.

روی این جهت، «هر کس از شما طرح دوستی و پیمان با آنها بریزد، از نظر تقسیم بندی اجتماعی و مذهبی جزء آنها محسوب خواهد شد» (وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ). و شک نیست که «خداوند چنین افراد ستمگری را که به خود و برادران و خواهران مسلمان خود خیانت کرده و بر دشمنانشان تکیه می کنند، هدایت نخواهد کرد» (إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 52

(آیه 52)- در این آیه اشاره به عذرتراشیهایی می کند که افراد بیمارگونه برای توجیه ارتباطهای نامشروع خود با بیگانگان، انتخاب می کنند، و می گوید:

«آنهایی که در دلهایشان بیماری است، اصرار دارند که آنان را تکیه گاه و هم پیمان خود انتخاب کنند، و عذرشان این است که می گویند: ما می ترسیم قدرت به دست آنها بیفتد و گرفتار شویم» (فَتَرَی الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصِیبَنا دائِرَهٌ).

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 3582

قرآن در پاسخ آنها می گوید: همانطور که آنها احتمال می دهند روزی قدرت به دست یهود و نصاری بیفتد، این احتمال را نیز باید بدهند که «ممکن است سر انجام، خداوند مسلمانان را پیروز کند و قدرت به دست آنها بیفتد و این منافقان، از آنچه در دل خود پنهان ساختند، پشیمان گردند» (فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 53

(آیه 53)- در این آیه به سر انجام کار منافقان اشاره کرده می گوید: در آن هنگام که فتح و پیروزی نصیب مسلمانان راستین شود، و کار منافقان برملا گردد «مؤمنان از روی تعجب می گویند آیا این افراد منافق، همانها هستند که این همه ادعا داشتند و با نهایت تأکید قسم یاد می کردند که با ما هستند، چرا سر انجام کارشان به اینجا رسید» (وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ).

و به خاطر همین نفاق، «همه اعمال نیک آنها بر باد رفت (زیرا از نیت پاک و خالص سر چشمه نگرفته بود، و) به همین دلیل زیانکار شدند» هم در این جهان و هم در جهان دیگر (حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرِینَ).

سوره مائده(5): آیه 54

(آیه 54)- پس از بحث در باره منافقان، سخن از مرتدانی که طبق پیش بینی قرآن بعدها از این آیین مقدس روی برمی گرداندند به میان می آورد و به عنوان یک قانون کلی به همه مسلمانان اخطار می کند: «اگر کسانی از شما از دین خود بیرون روند (زیانی به خدا و آیین او و جامعه مسلمین و آهنگ سریع پیشرفت آنها نمی رسانند) زیرا خداوند در آینده جمعیتی را برای حمایت از این آیین برمی انگیزد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ).

سپس صفات کسانی که باید این رسالت بزرگ را انجام دهند، چنین شرح می دهد:

1- آنها به خدا عشق می ورزند و جز به خشنودی او نمی اندیشند «هم خدا آنها را دوست دارد و هم آنها خدا را دوست دارند» (یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ).

2 و 3- «در برابر مؤمنان خاضع و مهربان و در برابر دشمنان و ستمکاران،

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 3583

سرسخت و خشن و پرقدرتند» (أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکافِرِینَ).

4- «جهاد در راه خدا بطور مستمر از برنامه های آنهاست» (یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ).

5- آخرین امتیازی که برای آنان ذکر می کند این است که: «در راه انجام فرمان خدا و دفاع از حق، از ملامت هیچ ملامت کننده ای نمی هراسند» (وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ).

و در پایان می گوید: «به دست آوردن این امتیازات (علاوه بر کوشش انسان) مرهون فضل الهی است که هر کس بخواهد و شایسته ببیند می دهد» (ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ). «و خداوند دایره فضل و کرمش، وسیع و به آنها که شایستگی دارند آگاه است» (وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 55
اشاره

(آیه 55)

شأن نزول

آیه ولایت: در مورد نزول این آیه از «عبد اللّه بن عباس» نقل شده که: روزی در کنار چاه زمزم نشسته بود و برای مردم از قول پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حدیث نقل می کرد، ناگهان مردی که عمامه ای بر سر داشت و صورت خود را پوشانیده بود نزدیک آمد و هر مرتبه که ابن عباس از پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله حدیث نقل می کرد او نیز با جمله «قال رسول اللّه» حدیث دیگری از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل می نمود.

ابن عباس او را قسم داد تا خود را معرفی کند، او صورت خود را گشود و صدا زد ای مردم! هر کس مرا نمی شناسد بداند من أبو ذر غفاری هستم با این گوشهای خودم از رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم، و اگر دروغ می گویم هر دو گوشم کر باد، و با چشمان خود این جریان را دیدم و اگر دروغ می گویم هر دو چشمم کور باد، که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: علیّ قائد البرره و قاتل الکفره منصور من نصره مخذول من خذله «علی علیه السّلام پیشوای نیکان است، و کشنده کافران، هر کس او را یاری کند، خدا یاریش خواهد کرد، و هر کس دست از یاریش بردارد، خدا دست از یاری او برخواهد داشت».

سپس أبو ذر اضافه کرد: ای مردم! روزی از روزها با رسولخدا صلّی اللّه علیه و آله در مسجد نماز می خواندم، سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد، ولی کسی

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 3584

چیزی به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد، در همین حال علی علیه السّلام که در حال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد. سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که در حال نماز بود جریان را مشاهده کرد، هنگامی که از نماز فارغ شد، سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خداوندا! برادرم موسی از تو تقاضا کرد که روح او را وسیع گردانی و کارها را بر او آسان سازی و گره از زبان او بگشایی تا مردم گفتارش را درک کنند، و نیز موسی درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و بوسیله او نیرویش را زیاد کنی و در کارهایش شریک سازی.

خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینه مرا گشاده کن و کارها را بر من آسان ساز، از خاندانم علی علیه السّلام را وزیر من گردان تا بوسیله او، پشتم قوی و محکم گردد».

أبو ذر می گوید: هنوز دعای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پایان نیافته بود که جبرئیل نازل شد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: بخوان! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: چه بخوانم؟ گفت: بخوان انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الّذین آمنوا ..

تفسیر:

این آیه با کلمه «انّما» که در لغت عرب به معنی انحصار می آید شروع شده و می گوید: «ولیّ و سرپرست و متصرف در امور شما سه کس است: خدا و پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند، و نماز را برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند» (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ).

منظور از «ولیّ» در آیه فوق ولایت به معنی، سرپرستی و تصرف و رهبری مادی و معنوی است. بخصوص این که این ولایت در ردیف ولایت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و ولایت خدا قرار گرفته و هر سه با یک جمله ادا شده است.

و به این ترتیب، آیه از آیاتی است که به عنوان یک نصّ قرآنی دلالت بر

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 3585

ولایت و امامت علی علیه السّلام می کند.

سوره مائده(5): آیه 56

(آیه 56)- این آیه تکمیلی برای مضمون آیه پیش است و هدف آن را تأکید و تعقیب می کند، و به مسلمانان اعلام می دارد که: «کسانی که ولایت و سرپرستی و رهبری خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و افراد با ایمانی را که در آیه قبل به آنها اشاره شد بپذیرند پیروز خواهند شد، زیرا آنها در حزب خدا خواهند بود و حزب خدا پیروز است» (وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ).

در این آیه قرینه دیگری بر معنی ولایت که در آیه پیش اشاره شد دیده می شود، زیرا تعبیر به «حزب اللّه» و «غلبه آن» مربوط به حکومت اسلامی است، نه یک دوستی ساده و عادی و این خود می رساند که ولایت در آیه به معنی سرپرستی و حکومت و زمامداری اسلام و مسلمین است، زیرا در معنی حزب یک نوع تشکل و همبستگی و اجتماع برای تأمین اهداف مشترک افتاده است.

سوره مائده(5): آیه 57
اشاره

(آیه 57)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه، مفسران نقل کرده اند که: دو نفر از مشرکان به نام «رفاعه» و «سوید» اظهار اسلام کردند و سپس جزء دار و دسته منافقان شدند، بعضی از مسلمانان با این دو نفر رفت و آمد داشتند و اظهار دوستی می کردند، آیه نازل شد و به آنها اخطار کرد که از این عمل بپرهیزید.

تفسیر:

در این آیه بار دیگر خداوند به مؤمنان دستور می دهد که از انتخاب منافقان و دشمنان به عنوان دوست بپرهیزید، منتها برای تحریک عواطف آنها و توجه دادن به فلسفه این حکم، چنین می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! آنها که آیین شما را به باد استهزاء و یا به بازی می گیرند، چه آنها که از اهل کتابند و چه آنها که از مشرکان و منافقانند، هیچ یک از آنان را به عنوان دوست انتخاب نکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ الْکُفَّارَ أَوْلِیاءَ).

و در پایان آیه این موضع را تأکید می کند که طرح دوستی با آنان، با تقوا و ایمان سازگار نیست بنابراین «از خدا بترسید، اگر ایمان دارید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 3586

سوره مائده(5): آیه 58
اشاره

(آیه 58)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه که دنباله آیه قبل است نقل شده که: جمعی از یهود و بعضی از نصاری صدای مؤذن را که می شنیدند و یا قیام مسلمانان را به نماز می دیدند شروع به مسخره و استهزاء می کردند، قرآن مسلمانان را از طرح دوستی با این گونه افراد برحذر داشت.

تفسیر:

در این آیه در تعقیب بحث گذشته در مورد نهی از دوستی با منافقان و جمعی از اهل کتاب که احکام اسلام را به باد استهزاء می گرفتند، اشاره به یکی از اعمال آنها به عنوان شاهد و گواه کرده، می گوید: «هنگامی که (اذان می گویید و مسلمانان را) به سوی نماز دعوت می کنید، آن را به باد استهزاء و بازی می گیرند» (وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً).

قابل ذکر این که همانطور که در روایات اهل بیت علیه السّلام وارد شده است اذان از طریق وحی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تعلیم داده شد.

سپس علت عمل آنها را چنین بیان می کند: «این به خاطر آن است که آنها جمعیت نادانی می باشند و از درک حقایق بدورند» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 59
اشاره

(آیه 59)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد از ابن عباس نقل شده که: جمعی از یهود نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند و درخواست کردند عقاید خود را برای آنها شرح دهد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: من به خدای بزرگ و یگانه ایمان دارم و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و همه پیامبران الهی نازل شده حق می دانم، و در میان آنها جدایی نمی افکنم، آنها گفتند: ما عیسی را نمی شناسیم و به پیامبری نمی پذیریم، سپس افزودند: ما هیچ آیینی بدتر از آیین شما سراغ نداریم! این دو آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

در این آیه، خداوند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که از اهل کتاب سؤال کن و «بگو: چه کار خلافی از ما سر زده که شما از ما عیب می گیرید و انتقاد می کنید؟ جز این که ما به خدای یگانه ایمان آورده ایم و در برابر آنچه بر ما و بر انبیاء پیشین نازل شده تسلیم هستیم» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ هَلْ تَنْقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلُ).

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 3587

و در پایان آیه جمله ای می بینیم که در حقیقت بیان علت جمله قبل است، می گوید: اگر شما توحید خالص و تسلیم در برابر تمام کتب آسمانی را بر ما ایراد می گیرید به خاطر آن است که بیشتر شما فاسق و آلوده به گناه شده اید» چون خود شما آلوده و منحرفید اگر کسانی پاک و بر جاده حق باشند در نظر شما عیب است (وَ أَنَّ أَکْثَرَکُمْ فاسِقُونَ).

سوره مائده(5): آیه 60

(آیه 60)- در این آیه عقاید تحریف شده و اعمال نادرست اهل کتاب و کیفرهایی که دامنگیر آنها گردیده است با وضع مؤمنان راستین و مسلمان، مقایسه گردیده، تا معلوم شود کدامیک از این دو دسته در خور انتقاد و سرزنش هستند و این یک پاسخ منطقی است که برای متوجه ساختن افراد لجوج و متعصب به کار می رود، در این مقایسه چنین می گوید: ای پیامبر! به آنها بگو:

آیا ایمان به خدای یگانه و کتب آسمانی داشتن در خور سرزنش و ایراد است، یا اعمال ناروای کسانی که گرفتار آن همه مجازات الهی شدند «به آنها بگو: آیا شما را آگاه کنم از کسانی که پاداش کارشان در پیشگاه خدا از این بدتر است» (قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَهً عِنْدَ اللَّهِ).

سپس به تشریح این مطلب پرداخته و می گوید: «آنها که بر اثر اعمالشان مورد لعن و غضب پروردگار واقع شدند و آنان را به صورت «میمون» و «خوک» مسخ کرد، و آنها که پرستش طاغوت و بت نمودند، مسلما این چنین افراد، موقعیتشان در این دنیا و محل و جایگاهشان در روز قیامت بدتر خواهد بود، و از راه راست و جاده مستقیم گمراهترند» (مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَیْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَهَ وَ الْخَنازِیرَ وَ عَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ).

سوره مائده(5): آیه 61

(آیه 61)- در این آیه- برای تکمیل بحث در باره منافقان اهل کتاب- پرده از روی نفاق درونی آنها برداشته و به مسلمانان چنین اعلام می کند: «هنگامی که نزد شما می آیند می گویند ایمان آوردیم در حالی که با قلبی مملو از کفر داخل می شوند و به همان حال نیز از نزد شما بیرون می روند و منطق و استدلال و سخنان شما در قلب آنها کمترین اثری نمی بخشد» (وَ إِذا جاؤُکُمْ قالُوا آمَنَّا وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْکُفْرِ وَ هُمْ

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 3588

قَدْ خَرَجُوا بِهِ).

و در پایان آیه به آنها اخطار می کند که «با تمام این پرده پوشیها، خداوند از آنچه آنها کتمان می کنند، آگاه و باخبر است» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما کانُوا یَکْتُمُونَ).

سوره مائده(5): آیه 62

(آیه 62)- در این آیه نشانه های دیگری از نفاق آنها را بازگو می کند، از جمله این که می گوید: «بسیاری از آنها را می بینی که در مسیر گناه و ستم و خوردن اموال حرام بر یکدیگر سبقت می جویند» (وَ تَری کَثِیراً مِنْهُمْ یُسارِعُونَ فِی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ).

یعنی، آنچنان آنها در راه گناه و ستم گام برمی دارند که گویا به سوی اهداف افتخارآمیزی پیش می روند، و بدون هیچ گونه شرم و حیا، سعی می کنند از یکدیگر پیشی گیرند.

و در پایان آیه برای تأکید زشتی اعمال آنها می گوید: «چه عمل زشت و ننگینی آنها انجام می دهند» و بر آن مداومت دارند (لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 63

(آیه 63)- سپس در این آیه، حمله را متوجه دانشمندان آنها کرده که با سکوت خود آنان را به گناه، تشویق می نمودند و می گوید: «چرا دانشمندان مسیحی و علمای یهود، آنها را از سخنان گناه آلود و خوردن اموال نامشروع باز نمی دارند» (لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ).

یعنی، دانشمندان برای اصلاح یک اجتماع فاسد، نخست باید افکار و اعتقادات نادرست آنها را تغییر دهند، و به این ترتیب آیه، راه اصلاح جامعه فاسد را که باید از انقلاب فکری شروع شود به دانشمندان نشان می دهد.

و در پایان آیه، قرآن به همان شکل که گناهکاران اصلی را مذمت نمود، دانشمندان ساکت و ترک کننده امر به معروف و نهی از منکر را مورد مذمت قرار داده، می گوید: «چه زشت است کاری که آنها انجام می دهند» (لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ).

و به این ترتیب روشن می شود که سرنوشت کسانی که وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر را ترک می کنند- بخصوص اگر از دانشمندان و علما

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 3589

باشند- سرنوشت همان گناهکاران است و در حقیقت شریک جرم آنها محسوب می شوند.

از ابن عباس مفسر معروف نقل شده که می گفت: این آیه شدیدترین آیه ای است که دانشمندان وظیفه نشناس و ساکت را توبیخ و مذمت می کند.

بدیهی است این حکم اختصاصی به علمای خاموش و ساکت یهود و نصاری ندارد، و تمام رهبران فکری و دانشمندانی که به هنگام آلوده شدن مردم به گناه و سرعت گرفتن در راه ظلم و فساد، خاموش می نشینند در بر می گیرد، زیرا حکم خدا، در باره همگان یکسان است! در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم: که در خطبه ای فرمود: «اقوام گذشته به این جهت هلاک و نابود گشتند که مرتکب گناهان می شدند و دانشمندانشان سکوت می کردند، و نهی از منکر نمی نمودند، در این هنگام بلاها و کیفرهای الهی بر آنها فرود می آمد، پس شما ای مردم! امر به معروف کنید و نهی از منکر نمایید، تا به سرنوشت آنها دچار نشوید».

سوره مائده(5): آیه 64

(آیه 64)- در این آیه یکی از مصداقهای روشن سخنان ناروا و گفتار گناه آلود یهود که در آیه قبل بطور کلی به آن اشاره شد، آمده است.

توضیح این که: تاریخ نشان می دهد که یهود زمانی در اوج قدرت می زیستند، و بر قسمت مهمی از دنیای آباد آن زمان حکومت داشتند، که زمان داود و سلیمان بن داود را به عنوان نمونه می توان یادآور شد، و در اعصار بعد نیز، قدرت آنها با نوسانهایی ادامه داشت، ولی با ظهور اسلام، مخصوصا در محیط حجاز، ستاره قدرت آنها افول کرده، مبارزه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با یهود «بنی النضیر» و «بنی قریظه» و «یهود خیبر» موجب نهایت تضعیف آنها گردید در این موقع بعضی از آنها با در نظر گرفتن قدرت و عظمت پیشین از روی استهزاء گفتند: دست خدا به زنجیر بسته شده و به ما بخششی نمی کند! و از آنجا که بقیه نیز به گفتار او راضی بودند، قرآن این سخن را به همه آنها نسبت داده، می گوید: «یهود گفتند: دست خدا به زنجیر بسته شده»! (وَ قالَتِ

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 3590

الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ)

.خداوند در پاسخ آنها نخست به عنوان نکوهش و مذمت از این عقیده ناروا می گوید: «دست آنها در زنجیر باد، و به خاطر این سخن ناروا از رحمت خدا بدور گردند» (غُلَّتْ أَیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا).

سپس برای ابطال این عقیده ناروا می گوید: «هر دو دست خدا گشاده است، و هر گونه بخواهد و به هر کس بخواهد می بخشد» (بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ).

نه اجباری در کار او هست، نه محکوم جبر عوامل طبیعی و جبر تاریخ می باشد، بلکه اراده او بالاتر از هر چیز و نافذ در همه چیز است.

بعد می گوید: «حتی این آیات که پرده از روی گفتار و عقاید آنان برمی دارد به جای این که اثر مثبت در آنها بگذارد و از راه غلط بازگرداند، بسیاری از آنها را روی دنده لجاجت می افکند و طغیان و کفر آنها بیشتر می شود» (وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً).

اما در مقابل این گفته ها و اعتقادات ناروا و لجاجت و یکدندگی در طریق طغیان و کفر، خداوند مجازات سنگینی در این جهان برای آنها قائل شده، می فرماید: «و در میان آنها عداوت و دشمنی تا روز قیامت افکندیم» (وَ أَلْقَیْنا بَیْنَهُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ).

و در قسمت اخیر آیه اشاره به کوششها و تلاشهای یهود برای برافروختن آتش جنگها و لطف خدا در مورد رهایی مسلمانان از این آتشهای نابود کنند کرده، می فرماید: «هر زمان آتشی برای جنگ افروختند، خداوند آن را خاموش ساخت و شما را از آن حفظ کرد» (کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ).

و این در حقیقت یکی از نکات اعجاز آمیز زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

قرآن اضافه می کند: «آنها برای پاشیدن بذر فساد در روی زمین تلاش و کوشش پی گیر و مداومی دارند» (وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً).

در حالی که خداوند مفسدان را دوست نمی دارد» (وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 3591

سوره مائده(5): آیه 65

(آیه 65)- به دنبال انتقادات گذشته از برنامه و روش اهل کتاب، در این آیه و آیه بعد آنچنان که اصول تربیتی اقتضا می کند، قرآن برای بازگرداندن منحرفان اهل کتاب به راه راست، و تقدیر از اقلیتی که با اعمال خلاف آنها همگام نبود، نخست چنین می گوید: «اگر اهل کتاب ایمان بیاورند و پرهیزکاری پیشه کنند، گناهان گذشته آنها را می پوشانیم و از آن صرف نظر می کنیم» (وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ). نه تنها گناهان آنها را می بخشیم «بلکه در باغهای بهشت که کانون انواع نعمتها است آنها را وارد می کنیم» (وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ).

این در زمینه نعمتهای معنوی و اخروی است.

سوره مائده(5): آیه 66

(آیه 66)- سپس به اثر عمیق ایمان و تقوا حتی در زندگی مادی انسانها، اشاره کرده می گوید: «اگر آنها تورات و انجیل را برپا دارند (و آن را به عنوان یک دستور العمل زندگی در برابر چشم خود قرار دهند) و بطور کلی به همه آنچه از طرف پروردگارشان بر آنها نازل شده اعم از کتب آسمانی پیشین و قرآن بدون هیچ گونه تبعیض و تعصب عمل کنند، از آسمان و زمین، نعمتهای الهی آنها را فرا خواهد گرفت» (وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ).

شک نیست که منظور از برپاداشتن تورات و انجیل، آن قسمت از تورات و انجیل واقعی است که در آن زمان در دست آنها بود.

در حقیقت آیه فوق یکبار دیگر، این اصل اساسی را مورد تأکید قرار می دهد که پیروی از تعلیمات آسمانی انبیاء تنها برای سر و سامان دادن به زندگی پس از مرگ نیست، بلکه بازتاب گسترده ای در سرتاسر زندگی مادی انسانها نیز دارد، جمعیتها را قوی، و صفوف را فشرده، و نیروها را متراکم، و نعمتها را پربرکت، و امکانات را وسیع، و زندگی را مرفه، و امن و امان می سازد.

نظری به ثروتهای عظیم مادی و نیروهای فراوان انسانی که امروز در دنیای بشریت بر اثر انحراف از این تعلیمات نابود می گردد، دلیل زنده این حقیقت است.

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 3592

امروز مغزهای متفکری که برای تکمیل و توسعه و تولید سلاحهای مرگبار و کشمکشهای استعماری کار می کند، قسمت مهمی از نیروهای ارزنده انسانی را تشکیل می دهد، و چقدر نوع بشر، به این نوع سرمایه ها و این مغزهایی که بیهوده از بین می رود، برای رفع نیازمندیهایش محتاج است، و چقدر چهره دنیا زیبا و خواستنی و جالب بود اگر همه اینها در راه آبادی به کار گرفته می شدند! در پایان آیه، اشاره به اقلیت صالح این جمعیت کرده، می گوید: «با این که بسیاری از آنها بدکارند ولی جمعیتی معتدل و میانه رو در میان آنها وجود دارد» که حسابشان با حساب دیگران در پیشگاه خدا و در نظر خلق خدا جداست (مِنْهُمْ أُمَّهٌ مُقْتَصِدَهٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ).

نظیر این تعبیر در باره اقلیت صالح اهل کتاب، در آیه 159 سوره اعراف و آیه 75 آل عمران نیز دیده می شود.

سوره مائده(5): آیه 67
اشاره

(آیه 67)- انتخاب جانشین نقطه پایان رسالت! در این آیه روی سخن، فقط به پیامبر است، و تنها وظیفه او را بیان می کند، با خطاب «ای پیامبر!» (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ). شروع شده و با صراحت و تأکید دستور می دهد، که «آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است (به مردم) برسان» (بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ).

سپس برای تأکید بیشتر به او اخطار می کند که: «اگر از این کار خودداری کنی (که هرگز خودداری نمی کرد) رسالت خدا را تبلیغ نکرده ای»! (وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ).

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که گویا از واقعه خاصی اضطراب و نگرانی داشته، دلداری و تأمین می دهد و به او می گوید: از مردم در ادای این رسالت وحشتی نداشته باش» زیرا خداوند تو را از خطرات آنها نگاه خواهد داشت» (وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ).

و در پایان آیه به عنوان یک تهدید و مجازات، به آنهایی که این رسالت مخصوص را انکار کنند و در برابر آن از روی لجاجت کفر بورزند، می گوید: «خداوند کافران لجوج را هدایت نمی کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 3593

راستی چه مسأله مهمی در این آخرین ماههای عمر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مطرح بوده که در آیه فوق عدم تبلیغ آن مساوی با عدم تبلیغ رسالت شمرده شده است.

در کتابهای مختلف دانشمندان شیعه و اهل تسنن روایات زیادی دیده می شود که با صراحت می گوید آیه فوق در باره تعیین جانشین برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سرنوشت آینده اسلام و مسلمین در غدیر خم نازل شده است.

خلاصه جریان غدیر-

در آخرین سال عمر پیامبر مراسم حجّه الوداع، با شکوه هر چه تمامتر در حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به پایان رسید.

نه تنها مردم مدینه در این سفر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را همراهی می کردند بلکه، مسلمانان نقاط مختلف جزیره عربستان نیز برای کسب یک افتخار تاریخی بزرگ به همراه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند.

آفتاب حجاز آتش بر کوهها و درّه ها می پاشید، اما شیرینی این سفر روحانی بی نظیر، همه چیز را آسان می کرد، ظهر نزدیک شده بود، کم کم سرزمین جحفه و سپس بیابانهای خشک و سوزان «غدیر خم» از دور نمایان می شد.

روز پنج شنبه سال دهم هجرت بود، و درست هشت روز از عید قربان می گذشت، ناگهان دستور توقف از طرف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به همراهان داده شد.

مؤذن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با صدای اللّه اکبر مردم را به نماز ظهر دعوت کرد، مردم بسرعت آماده نماز می شدند، اما هوا بقدری داغ بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را به زیر پا و طرف دیگر آن را به روی سر بیفکنند.

نماز ظهر تمام شد، مسلمانان تصمیم داشتند فورا به خیمه های کوچکی که با خود حمل می کردند پناهنده شوند، ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آنها اطلاع داد که همه باید برای شنیدن یک پیام تازه الهی که در ضمن خطبه مفصلی بیان می شد خود را آماده کنند. کسانی که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فاصله داشتند قیافه ملکوتی او را در لابلای جمعیت نمی توانستند مشاهده کنند.

لذا منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار بجا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 3594

مخاطب ساخت و چنین فرمود: «من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می روم، من مسؤولم، شما هم مسؤولید، شما در باره من چگونه شهادت می دهید»؟

مردم صدا بلند کردند و گفتند: نشهد انّک قد بلّغت و نصحت و جهدت فجزاک اللّه خیرا: «ما گواهی می دهیم تو وظیفه رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی، خداوند تو را جزای خیر دهد».

سپس فرمود: «آیا شما گواهی به یگانگی خدا و رسالت من و حقانیت روز رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان در آن روز نمی دهید»؟! همه گفتند: «آری! گواهی می دهیم» فرمود: خداوندا! گواه باش»! ...

بار دیگر فرمود: ای مردم! آیا صدای مرا می شنوید؟ ... گفتند: آری، و بدنبال آن، سکوت سراسر بیابان را فرا گرفت و جز صدای زمزمه باد چیزی شنیده نمی شد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: ... اکنون بنگرید با این دو چیز گرانمایه و گرانقدر که در میان شما به یادگار می گذارم چه خواهید کرد؟

یکی از میان جمعیت صدا زد، کدام دو چیز گرانمایه یا رسول اللّه؟!.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بلافاصله گفت: اول ثقل اکبر، کتاب خداست که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شماست، دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید، و اما دومین یادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپیوندند، از این دو پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهید شد.

ناگهان مردم دیدند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اطراف خود نگاه کرد گویا کسی را جستجو می کند و همین که چشمش به علی علیه السّلام افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد، آنچنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه مردم او را دیدند و شناختند که او همان افسر شکست ناپذیر اسلام علی علیه السّلام است، در اینجا صدای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رساتر و بلندتر شد و فرمود: ایّها النّاس من اولی النّاس بالمؤمنین من

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 3595

انفسهم: «چه کسی از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟!».

گفتند: خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داناترند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: خدا، مولی و رهبر من است، و من مولی و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم (و اراده من بر اراده آنها مقدم) سپس فرمود: فمن کنت مولاه فعلیّ مولاه: «هر کس من مولا و رهبر او هستم علی مولا و رهبر اوست» و این سخن را سه بار و به گفته بعضی از راویان حدیث، چهار بار تکرار کرد.

و بدنبال آن سر به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و احبّ من احبّه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحقّ معه حیث دار: «خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس که او را محبوب دارد، و مبغوض بدار آن کس که او را مبغوض دارد، یارانش را یاری کن، و آنها را که ترک یاریش کنند، از یاری خویش محروم ساز، و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن».

سپس فرمود: الا فلیبلّغ الشّاهد الغائب: «آگاه باشید، همه حاضران وظیفه دارند این خبر را به غایبان برسانند».

خطبه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به پایان رسید، عرق از سر و روی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام و مردم فرو می ریخت، و هنوز صفوف جمعیت از هم متفرق نشده بود که امین وحی خدا نازل شد و این آیه را بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خواند: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی ... «امروز آیین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: اللّه اکبر، اللّه اکبر علی اکمال الدّین و اتمام النّعمه و رضی الرّبّ برسالتی و الولایه لعلیّ من بعدی: «خداوند بزرگ است، خداوند بزرگ است همان خدایی که آیین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد، و از نبوت و رسالت من و ولایت علی علیه السّلام پس از من راضی و خشنود گشت».

در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد و به علی علیه السّلام این موقعیت را تبریک می گفتند و از افراد سرشناسی که به او تبریک گفتند، أبو بکر و عمر بودند، که این جمله را در حضور جمعیت بر زبان جاری ساختند: بخّ بخّ لک یابن

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 3596

ابی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولا کلّ مؤمن و مؤمنه: «آفرین بر تو باد، آفرین بر تو باد، ای فرزند أبو طالب! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدی».

این بود خلاصه ای از حدیث معروف غدیر که در کتب دانشمندان اهل تسنن و شیعه آمده است.

سوره مائده(5): آیه 68
اشاره

(آیه 68)

شأن نزول:

نقل شده که جمعی از یهود خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمدند، نخست پرسیدند آیا تو اقرار نداری که تورات از طرف خداست؟

پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله جواب مثبت داد:

آنها گفتند: ما هم تورات را قبول داریم، ولی به غیر آن ایمان نداریم (در حقیقت تورات قدر مشترک میان ما و شماست اما قرآن کتابی است که تنها شما به آن عقیده دارید پس چه بهتر که تورات را بپذیریم و غیر آن را نفی کنیم!) آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

این آیه به گوشه دیگری از کارشکنیها و ایرادهای اهل کتاب (یهود و نصاری) اشاره می کند و می گوید: «بگو: ای اهل کتاب شما هیچ موقعیتی نخواهید داشت مگر آن زمانی که تورات و انجیل و تمام کتب آسمانی را که بر شما نازل شده بدون تبعیض و تفاوت برپا دارید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ).

زیرا این کتابها همه از یک مبدء صادر شده، و اصول اساسی آنها یکی است اگر چه آخرین کتاب آسمانی، کاملترین و جامع ترین آنهاست و به همین دلیل لازم العمل است.

ولی قرآن بار دیگر اشاره به وضع اکثریت آنها کرده، می گوید: «بسیاری از آنها نه تنها از این آیات پند نمی گیرند و هدایت نمی شوند بلکه به خاطر روح لجاجت بر طغیان و کفرشان افزوده می شود» (وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً).

و در پایان آیه پیامبر خود را در برابر سرسختی این اکثریت منحرف، دلداری

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 3597

می دهد و می گوید: «از مخالفتهای این جمعیت کافر غمگین مباش» (فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ).

زیرا زیان آن متوجه خود آنها خواهد شد و به تو ضرری نمی رساند! بدیهی است محتوای این آیه اختصاص به قوم یهود ندارد، مسلمانان نیز اگر تنها به ادعای اسلام قناعت کنند، و اصول تعلیمات انبیاء و مخصوصا کتاب آسمانی خود را برپا ندارند، هیچ گونه موقعیت و ارزشی نه در پیشگاه خدا، و نه در زندگی فردی و اجتماعی نخواهند داشت، و همیشه زبون و زیر دست و شکست خورده خواهند بود.

سوره مائده(5): آیه 69

(آیه 69)- در این آیه موضوع فوق را مورد تأکید قرار داده، می گوید: «تمام اقوام و ملتها و پیروان همه مذاهب بدون استثناء اعم از مسلمانان و یهودیان و صابئان و مسیحیان در صورتی اهل نجات خواهند بود، و از آینده خود وحشتی و از گذشته غمی نخواهند داشت که ایمان به خدا و روز جزا داشته باشند و عمل صالح انجام دهند» (إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

این آیه پاسخ دندانشکنی است به کسانی که نجات را در پناه ملیت خاصی می دانند و میل دارند میان دستورات انبیاء تبعیض قائل شوند، و دعوتهای مذهبی را با تعصب قومی بیامیزند.

سوره مائده(5): آیه 70

(آیه 70)- در سوره بقره و اوایل همین سوره اشاره به پیمان مؤکدی که خداوند از بنی اسرائیل گرفته بود شده است، در این آیه بار دیگر این پیمان را یادآوری کرده می فرماید: «ما پیمان (عمل به آنچه نازل کردیم) از بنی اسرائیل گرفتیم و پیامبرانی برای هدایت آنها و مطالبه وفای به این پیمان، به سوی آنان فرستادیم» (لَقَدْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ أَرْسَلْنا إِلَیْهِمْ رُسُلًا).

سپس اضافه می کند: آنها نه تنها به این پیمان عمل نکردند، بلکه «هر زمان پیامبری دستوری بر خلاف تمایلات و هوی و هوسهای آنها می آورد (به شدیدترین مبارزه بر ضد او دست می زدند) جمعی را تکذیب می کردند و جمعی را که با

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 3598

تکذیب نمی توانستند از نفوذشان جلوگیری کنند به قتل می رساندند» (کُلَّما جاءَهُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُهُمْ فَرِیقاً کَذَّبُوا وَ فَرِیقاً یَقْتُلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 71

(آیه 71)- در این آیه اشاره به غرور نابجای آنها در برابر این همه طغیان و جنایات کرده می فرماید: «با این حال آنها گمان می کردند که بلا و مجازاتی دامنشان را نخواهد گرفت» (وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَهٌ).

و همانطور که در آیات دیگر تصریح شده، خود را یک نژاد برتر می پنداشتند و به عنوان فرزندان خدا از خود یاد می کردند! سر انجام این غرور خطرناک و خود برتربینی همانند پرده ای بر چشم و گوش آنها افتاد و به خاطر آن «از دیدن آیات خدا نابینا و از شنیدن کلمات حق، کر شدند»! (فَعَمُوا وَ صَمُّوا).

اما به هنگامی که نمونه هایی از مجازاتهای الهی و سر انجام شوم اعمال خود را مشاهده کردند، پشیمان گشتند و توبه کردند و متوجه شدند که تهدیدهای الهی جدی است و آنها هرگز یک نژاد برتر نیستند «خداوند نیز توبه آنها را پذیرفت» (ثُمَّ تابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ).

ولی این بیداری و ندامت و پشیمانی دیری نپایید باز طغیان و سرکشی و پشت پا زدن به حق و عدالت شروع شد، و دیگر بار پرده های غفلت که از آثار فرو رفتن در گناه است بر چشم و گوش آنها افکنده شد «و باز از دیدن آیات حق نابینا و از شنیدن سخنان حق کر شدند و این حالت، بسیاری از آنها را فرا گرفت» (ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا کَثِیرٌ مِنْهُمْ).

و در پایان آیه، با یک جمله کوتاه و پر معنی می گوید: «خداوند هیچ گاه از اعمال آنها غافل نبوده و تمام کارهایی را که انجام می دهند می بیند» (وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 72

(آیه 72)- در تعقیب بحثهایی که در مورد انحرافات یهود، در آیات قبل، گذشت، این آیه و آیات بعد، از انحرافات مسیحیان سخن می گوید نخست از مهمترین انحراف مسیحیت یعنی مسأله «الوهیت مسیح» بحث کرده می گوید:

«بطور مسلم آنها که گفته اند خدا همان مسیح بن مریم است، کافر شدند» (لَقَدْ کَفَرَ

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 3599

الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ)

.در حالی که خود مسیح با صراحت به بنی اسرائیل گفت: «خداوند یگانه ای را پرستش کنید که پروردگار من و شماست» (وَ قالَ الْمَسِیحُ یا بَنِی إِسْرائِیلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ).

و نیز مسیح برای تأکید این مطلب و رفع هر گونه ابهام و اشتباه اضافه کرد:

«هر کس شریکی برای خدا قرار دهد خداوند بهشت را بر او حرام کرده و جایگاه او آتش است» (إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّهَ وَ مَأْواهُ النَّارُ).

و نیز برای تأکید بیشتر و اثبات این حقیقت که شرک و غلو یک نوع ظلم آشکار است به آنها گفت: «برای ستمگران و ظالمان هیچ گونه یار و یاوری وجود نخواهد داشت» (وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ).

آنچه در آیه فوق در مورد پافشاری مسیح (ع) روی مسأله توحید دیده می شود مطلبی است که با منابع موجود مسیحیت نیز هماهنگ است و از دلایل عظمت قرآن محسوب می شود.

سوره مائده(5): آیه 73

(آیه 73)- باید توجه داشت که آنچه در آیه قبل آمد مسأله غلو و وحدت مسیح با خدا بود، ولی در این آیه اشاره به مسأله «تعداد خدایان» از نظر مسیحیان یعنی «تثلیث در توحید» کرده می گوید: «آنها که گفته اند خداوند سومین اقنوم از اقانیم سه گانه است بطور مسلم کافر شده اند» (لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَهٍ).

قرآن بطور قاطع در پاسخ آنها می گوید: «هیچ معبودی جز معبود یگانه نیست» (وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا إِلهٌ واحِدٌ).

و دگر بار با لحن شدید و مؤکّد به آنها اخطار می کند که «اگر دست از این عقیده برندارند عذاب دردناکی در انتظار کسانی که بر این کفر باقی بمانند خواهد بود» (وَ إِنْ لَمْ یَنْتَهُوا عَمَّا یَقُولُونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 74

(آیه 74)- در این آیه از آنها دعوت می کند که از این عقیده کفرآمیز توبه کنند تا خداوند آنها را مشمول عفو و بخشش خود قرار دهد لذا می گوید: «آیا بعد از این همه، آنها به سوی خدای یگانه بازنمی گردند و از این شرک و کفر طلب آمرزش

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 3600

نمی کنند با این که خداوند غفور و رحیم است»؟ (أَ فَلا یَتُوبُونَ إِلَی اللَّهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 75

(آیه 75)- در این آیه با دلایل روشنی در چند جمله کوتاه اعتقاد مسیحیان به الوهیت مسیح را ابطال می کند، نخست می گوید: «چه تفاوتی در میان مسیح و سایر پیامبران بود که عقیده به الوهیت او پیدا کرده اید، مسیح پسر مریم نیز فرستاده خدا بود و پیش از آن رسولان و فرستادگان دیگری از طرف خدا آمدند» (مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ).

اگر رسالت از ناحیه خدا دلیل بر الوهیت و شرک است پس چرا در باره سایر پیامبران این مطلب را قائل نمی شوید؟

سپس برای تأیید این سخن می گوید: «مادر او، زن بسیار راستگویی بود» (وَ أُمُّهُ صِدِّیقَهٌ).

اشاره به این که کسی که دارای مادر است و در رحم زنی پرورش پیدا می کند چگونه می تواند خدا باشد؟

و دوم این که اگر مادر او محترم است به خاطر این است که او هم در مسیر رسالت مسیح با او هماهنگ بود و از رسالتش پشتیبانی می کرد، و به این ترتیب بنده خاص خدا بود و نباید او را همچون یک معبود همانطور که در میان مسیحیان رایج است که در برابر مجسمه او تا سر حد پرستش خضوع می کنند، عبادت کرد.

بعد به یکی دیگر از دلایل نفی ربوبیت مسیح اشاره کرده، می گوید: «او و مادرش هر دو غذا می خوردند» (کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ).

و در پایان آیه اشاره به روشنی این دلایل از یک طرف و سرسختی و نادانی آنها در برابر این دلایل آشکار از طرف دیگر کرده، می گوید: «بنگر چگونه دلایل را به روشنی برای آنها شرح می دهیم و سپس بنگر چگونه اینها از قبول حق بازگردانده می شوند» (انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ).

سوره مائده(5): آیه 76

(آیه 76)- در این آیه برای تکمیل استدلال گذشته می گوید: شما می دانید

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 3601

که مسیح خود سر تا پا نیازهای بشری داشت و مالک سود و زیان خویش هم نبود تا چه رسد به این که مالک سود و زیان شما باشد «بگو: آیا چیزی را پرستش می کنید که نه مالک زیان شماست، و نه مالک سود شما» (قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً).

و به همین دلیل بارها در دست دشمنان گرفتار شد و یا دوستانش گرفتار شدند و اگر لطف خدا شامل حال او نبود هیچ گامی نمی توانست بردارد.

و در پایان به آنها اخطار می کند که گمان نکنید خداوند سخنان ناروای شما را نمی شنود و یا از درون شما آگاه نیست «خداوند هم شنواست و هم دانا» (وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

سوره مائده(5): آیه 77

(آیه 77)- در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که به دنبال روشن شدن اشتباه اهل کتاب در زمینه غلو در باره پیامبران الهی با استدلالات روشن از آنها دعوت کند که از این راه رسما بازگردند و می گوید: «بگو: ای اهل کتاب! در دین خود، غلوّ و تجاوز از حد نکنید و غیر از حق چیزی مگویید» (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ).

البته غلو نصاری روشن است و اما در مورد غلو یهود که خطاب «یا اهل الکتاب» شامل آنها نیز می شود بعید نیست که اشاره به سخنی باشد که در باره عزیر پیغمبر خدا می گفتند و او را فرزند خدا می دانستند.

و از آنجا که سر چشمه غلو غالبا پیروی از هوی و هوس گمراهان است، برای تکمیل این سخن می گوید: «از هوسهای اقوامی که پیش از شما گمراه شدند و بسیاری را نیز گمراه کردند و از راه مستقیم منحرف گشتند، پیروی نکنید» (وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا کَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ).

این جمله اشاره به چیزی است که در تاریخ مسیحیت نیز منعکس است که مسأله تثلیث و غلوّ در باره مسیح (ع) در قرون نخستین مسیحیت در میان آنها وجود نداشت بلکه هنگامی که بت پرستان هندی و مانند آنها به آیین مسیح پیوستند، چیزی از بقایای آیین سابق را که تثلیث و شرک بود به مسیحیت افزودند.

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 3602

سوره مائده(5): آیه 78

(آیه 78)- در این آیه و دو آیه بعد برای این که از تقلیدهای کورکورانه اهل کتاب از پیشینیانشان جلوگیری کند اشاره به سرنوشت شوم آنها کرده و می گوید:

«کافران از بنی اسرائیل بر زبان داود و عیسی بن مریم، لعن شدند و این دو پیامبر بزرگ از خدا خواستند که آنها را از رحمت خویش دور سازد» (لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ).

آیه فوق اشاره به این است که بودن جزء نژاد بنی اسرائیل و یا جزء اتباع مسیح، مادام که هماهنگی با برنامه های آنها نبوده باشد باعث نجات کسی نخواهد شد، بلکه خود این پیامبران از این گونه افراد ابراز تنفر و انزجار کرده اند.

جمله آخر آیه نیز این مطلب را تأکید می کند و می گوید: «این اعلام تنفر و بیزاری به خاطر آن بود که آنها گناهکار و متجاوز بودند» (ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ).

سوره مائده(5): آیه 79

(آیه 79)- به علاوه آنها به هیچ وجه مسؤولیت اجتماعی برای خود قائل نبودند و «یکدیگر را از کار خلاف نهی نمی کردند، و حتی جمعی از نیکان آنها با سکوت و سازشکاری، افراد گناهکار را عملا تشویق می کردند» (کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوهُ).

و به این ترتیب «برنامه اعمال آنها بسیار زشت و ناپسند بود» (لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 80

(آیه 80)- در این آیه به یکی دیگر از اعمال خلاف آنها اشاره کرده، می گوید: «بسیاری از آنان را می بینی که طرح دوستی و محبت با کافران می ریزند» (تَری کَثِیراً مِنْهُمْ یَتَوَلَّوْنَ الَّذِینَ کَفَرُوا).

بدیهی است که دوستی آنها ساده نبود، بلکه دوستی آمیخته با انواع گناه و تشویق آنان به اعمال و افکار غلط بود، و لذا در آخر آیه می فرماید: «چه بد اعمالی از پیش برای معاد خود فرستادند، اعمالی که نتیجه آن، خشم و غضب الهی بود و در عذاب الهی جاودانه خواهند ماند» (لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ فِی الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 3603

سوره مائده(5): آیه 81

(آیه 81)- این آیه راه نجات از این برنامه غلط و نادرست را به آنها نشان می دهد که «اگر راستی ایمان به خدا و پیامبر و آنچه بر او نازل شده است می داشتند هیچ گاه تن به دوستی بیگانگان و دشمنان خدا در نمی دادند و آنان را به عنوان تکیه گاه خود انتخاب نمی کردند» (وَ لَوْ کانُوا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِیِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِیاءَ).

ولی متأسفانه در میان آنها کسانی که مطیع فرمان الهی باشند کمند «و بسیاری از آنها از دایره فرمان خدا خارج شده، راه فسق را پیش گرفته اند» (وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ).

سوره مائده(5): آیه 82
اشاره

(آیه 82)

شأن نزول:

نخستین مهاجران اسلام! در شأن نزول سلسله آیات 82 تا 86- نقل کرده اند که این آیات در باره نجاشی زمامدار حبشه در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و یاران او نازل شده است.

آنچه در باره این موضوع نقل شده، چنین است: در سالهای نخستین بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و دعوت عمومی او، مسلمانان در اقلیت شدیدی قرار داشتند، قریش به قبائل عرب توصیه کرده بود که هر کدام، افراد وابسته خود را که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ایمان آورده است تحت فشار شدید قرار دهند و به این ترتیب هر یک از مسلمانان از طرف قوم و قبیله خود سخت تحت فشار قرار داشت.

آن روز تعداد مسلمانان برای دست زدن به یک «جهاد آزادیبخش» کافی نبود، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای حفظ این دسته کوچک، و تهیه پایگاهی برای مسلمانان در بیرون حجاز، به آنها دستور مهاجرت به حبشه داد.

یازده مرد و چهار زن از مسلمانان راه حبشه را پیش گرفتند، و این در ماه رجب سال پنجم بعثت بود، و این مهاجرت، مهاجرت اول نام گرفت.

چیزی نگذشت که «جعفر بن أبو طالب» و جمعی دیگر از مسلمانان به حبشه رفتند و هسته اصلی یک جمعیت متشکل اسلامی را که از 82 نفر مرد و عدّه قابل ملاحظه ای زن و کودک تشکیل می شد بوجود آوردند.

طرح این مهاجرت برای بت پرستان سخت دردناک بود، و برای به هم زدن

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 3604

این موقعیت دست به کار شدند، و دو نفر از جوانان با هوش و حیله گر و پشت هم انداز یعنی «عمرو عاص» و «عماره بن ولید» را انتخاب کردند و با هدایای فراوانی به حبشه فرستادند، این دو نفر با مقدماتی به حضور نجاشی بار یافتند.

«عمرو عاص» با نجاشی چنین گفت: «ما فرستادگان بزرگان مکّه ایم، تعدادی از جوانان سبک مغز در میان ما پرچم مخالفت برافراشته اند و از آیین نیاکان خود برگشته و به بدگویی از خدایان ما پرداخته و آشوب و فتنه به پا کرده و از موقعیت سرزمین شما سوء استفاده کرده و به اینجا پناه آوردند، ما از آن می ترسیم که در اینجا نیز دست به اخلال گری زنند، بهتر این است که آنها را به ما بسپارید تا به محل خود بازگردانیم ....»

این را گفتند و هدایایی را که با خود آورده بودند تقدیم داشتند.

نجاشی گفت: تا من با نمایندگان این پناهندگان به کشورم تماس نگیرم نمی توانم در این زمینه سخن بگویم! روز دیگری در یک جلسه مهم که اطرافیان نجاشی و جمعی از دانشمندان مسیحی و جعفر بن أبی طالب به عنوان نمایندگی مسلمانان، و نمایندگان قریش، حضور داشتند، نجاشی پس از استماع سخنان نمایندگان قریش رو به جعفر کرد و از او خواست که نظر خود را در این زمینه بیان کند.

«جعفر پس از ادای احترام چنین گفت: نخست از اینها بپرسید آیا ما جزء بردگان فراری این جمعیتیم؟

عمرو گفت: نه شما آزادید.

جعفر- و نیز سؤال کنید آیا آنها دینی بر ذمه ما دارند که آن را از ما می طلبند؟

عمرو- نه ما هیچ گونه مطالبه ای از شما نداریم.

جعفر- آیا خونی از شما ریخته ایم؟ که آن را از ما می طلبید؟

عمرو- نه چنین چیزی در کار نیست.

سپس جعفر رو به نجاشی کرد و گفت: ما جمعی نادان بودیم، بت پرستی می کردیم، گوشت مردار می خوردیم، انواع کارهای زشت و ننگین انجام می دادیم،

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 3605

قطع رحم می کردیم و نسبت به همسایگان خویش بدرفتاری داشتیم، و نیرومندان ما حق ضعیفان را می خوردند! ولی خداوند پیامبری در میان ما مبعوث کرد که به ما دستور داده است هر گونه شبیه و شریک را از خدا دور سازیم و فحشاء و منکرات و ظلم و ستم و قمار را ترک گوییم، به ما دستور داده نماز بخوانیم، زکات بدهیم، عدالت و احسان پیشه کنیم و بستگان خود را کمک نماییم.

نجاشی گفت: عیسای مسیح نیز برای همین مبعوث شده بود! سپس از جعفر پرسید: آیا چیزی از آیاتی که بر پیامبر شما نازل شده است حفظ داری؟

جعفر گفت: آری! و سپس شروع به خواندن سوره «مریم» کرد.

حسن انتخاب جعفر، در مورد آیات تکان دهنده این سوره که مسیح و مادرش را از هر گونه تهمتهای ناروا پاک می سازد، اثر عجیبی گذاشت تا آنجا که قطره های اشک شوق، از دیدگان دانشمندان مسیحی سرازیر گشت، و نجاشی صدا زد به خدا سوگند نشانه های حقیقت در این آیات نمایان است! هنگامی که «عمرو» خواست در اینجا سخنی بگوید و تقاضای سپردن مسلمانان را به دست وی کند، نجاشی دست بلند کرد، و محکم بر صورت عمرو کوبید و گفت: خاموش باش به خدا سوگند اگر بیش از این سخنی در مذمت این جمعیت بگویی تو را مجازات خواهم کرد! سالها گذشت، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هجرت کرد و کار اسلام بالا گرفت، و عهدنامه «حدیبیه» امضا شد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله متوجه فتح «خیبر» گشت، در آن روز که مسلمانان از فرط شادی به خاطر در هم شکستن بزرگترین کانون خطر یهود در پوست نمی گنجیدند، از دور شاهد حرکت دسته جمعی عده ای به سوی سپاه اسلام بودند، چیزی نگذشت که معلوم شد این جمعیت همان مهاجران حبشه اند که به آغوش وطن باز می گردند! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با مشاهده «جعفر» و مهاجران حبشه، این جمله تاریخی را فرمود:

لا ادری انا بفتح خیبر اسرّ ام بقدوم جعفر؟!: «نمی دانم از پیروزی خیبر خوشحالتر

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 3606

باشم یا از بازگشت جعفر»؟

می گویند، علاوه بر مسلمانان، هشت نفر از شامیان که در میان آنها یک راهب مسیحی بود و تمایل شدید به اسلام پیدا کرده بود، خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و پس از شنیدن آیات سوره یس به گریه افتادند و مسلمان شدند و گفتند: چقدر این آیات به تعلیمات راستین مسیح شباهت دارد آیات 82 تا 86- نازل شد و از این مؤمنان تجلیل کرد.

تفسیر:

کینه توزی یهود و نرمش نصاری! در سلسله آیات 82 تا 86- مقایسه ای میان یهودیان و مسیحیانی که معاصر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بوده اند شده است، نخست آیه یهود و مشرکان را در یک صف و مسیحیان را در صف دیگر قرار داده، می گوید: «بطور مسلم سرسخت ترین دشمنان مؤمنان را یهود و مشرکان خواهی یافت، و با محبت ترین آنها نسبت به مؤمنان مدعیان مسیحیتند» (لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَداوَهً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا وَ لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّهً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاری).

تاریخ اسلام به خوبی گواه این حقیقت است، زیرا در بسیاری از صحنه های نبرد ضد اسلامی، یهود بطور مستقیم یا غیر مستقیم دخالت داشتند.

در حالی که در غزوات اسلامی، کمتر مسلمانان را مواجه با مسیحیان می بینیم، سپس قرآن دلیل این تفاوت روحیه و خط مشی اجتماعی را طی چند جمله بیان کرده، می گوید: مسیحیان معاصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امتیازاتی داشتند که در یهود نبود. نخست این که: «در میان آنها جمعی دانشمند بودند که به اندازه دانشمندان دنیاپرست یهود در کتمان حقیقت کوشش نداشتند» (ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ).

و نیز در میان آنها جمعی «تارک دنیا بودند» که درست در نقطه مقابل حریصان یهود گام برمی داشتند (وَ رُهْباناً). «و بسیاری از آنها در برابر پذیرش حق خاضع بودند، و تکبری از خودشان نمی دادند» (وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ).

در حالی که اکثریت یهود به خاطر این که خود را نژاد برتر می دانستند، از قبول آیین اسلام که از نژاد یهود برنخاسته بود سر باز می زدند.

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 3607

آغاز جزء هفتم قرآن مجید

ادامه سوره مائده
سوره مائده(5): آیه 83

(آیه 83)- به علاوه «جمعی از آنان (همانند همراهان جعفر و جمعی از مسیحیان حبشه» هنگامی که آیات قرآن را می شنیدند، اشک شوق از دیدگانشان به خاطر دست یافتن به حق سرازیری می شد» (وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ).

«و با صراحت و شهامت و بی نظری صدا می زدند: پروردگارا! ما ایمان آوردیم، ما را از گواهان حق و همراهان محمد صلّی اللّه علیه و آله و یاران او قرار ده» (یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ).

سوره مائده(5): آیه 84

(آیه 84)- آنها بقدری تحت تأثیر آیات تکان دهنده این کتاب آسمانی قرار می گرفتند که می گفتند: «چگونه ممکن است ما به خداوند یگانه و حقایقی که از طرف او آمده است ایمان نیاوریم در حالی که انتظار داریم ما را در زمره جمعیت صالحان قرار دهد» (وَ ما لَنا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما جاءَنا مِنَ الْحَقِّ وَ نَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنا رَبُّنا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ).

سوره مائده(5): آیه 85

(آیه 85)- در این آیه و آیه بعد به سرنوشت این دو طایفه و پاداش و کیفر آنها اشاره شده، نخست می گوید: «آنها که در برابر افراد با ایمان، محبت نشان دادند، و در مقابل آیات الهی سر تسلیم فرود آوردند، و با صراحت ایمان خود را اظهار داشتند، خداوند در برابر این به آنها باغهای بهشت را پاداش می دهد که از زیر درختان آن نهرها جاری است و جاودانه در آن می مانند و این است جزای نیکوکاران» (فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ ذلِکَ جَزاءُ الْمُحْسِنِینَ).

سوره مائده(5): آیه 86

(آیه 86)- و در مقابل «آنها که راه دشمنی را پیمودند و کافر شدند و آیات خدا را تکذیب کردند اهل دوزخند» (وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحِیمِ).

سوره مائده(5): آیه 87
اشاره

(آیه 87)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد نقل شده است:

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 3608

روزی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره رستاخیز و وضع مردم در آن دادگاه بزرگ الهی بیاناتی فرمود، این بیانات مردم را تکان داد و جمعی گریستند، به دنبال آن جمعی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تصمیم گرفتند، پاره ای از لذائذ و راحتیها را بر خود تحریم کرده و به جای آن به عبادت پردازند.

روزی همسر «عثمان بن مظعون» نزد عایشه آمد، او زن جوان و صاحب جمالی بود، عایشه از وضع او متعجب شد و گفت: چرا به خودت نمی رسی، و زینت نمی کنی؟! در پاسخ گفت: برای چه کسی زینت کنم؟ همسرم مدتی است که مرا ترک گفته و رهبانیت پیش گرفته است، این سخن به گوش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسید، فرمان داد همه مسلمانان به مسجد آیند، هنگامی که مردم در مسجد اجتماع کردند، بالای منبر قرار گرفت، پس از حمد و ثنای پروردگار گفت: من سنت خود را برای شما بازگو می کنم هر کس از آن روی گرداند از من نیست، من قسمتی از شب را می خوابم و با همسرانم آمیزش دارم و همه روزها را روزه نمی گیرم.

آگاه باشید! من هرگز به شما دستور نمی دهم که مانند کشیشان مسیحی و رهبانها ترک دنیا گویید زیرا این گونه مسائل و همچنین دیرنشینی در آیین من نیست، رهبانیت امت من در جهاد است، آنها که سوگند یاد کرده بودند، برخاستند و گفتند: ای پیامبر! ما در این راه سوگند یاد کرده ایم وظیفه ما در برابر سوگندمان چیست؟ آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر: .

از حد تجاوز نکنید! در این آیه و آیات بعد یک سلسله احکام مهم اسلامی مطرح شده است.

نخست، اشاره به تحریم قسمتی از مواهب الهی به وسیله بعضی از مسلمین شده، و آنها را از تکرار این کار نهی می کند، و می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید «طیبات» و امور پاکیزه ای را که خداوند برای شما حلال کرده بر خود حرام مکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکُمْ).

با بیان این حکم، اسلام صریحا بیگانگی خود را از مسأله رهبانیت و ترک دنیا

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 3609

آن چنان که مسیحیان و مرتاضان دارند اعلام داشته است.

سپس برای تأکید این موضوع می گوید: «از حد و مرزها فراتر نروید، زیرا خداوند تجاوزکنندگان را دوست ندارد» (وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ).

سوره مائده(5): آیه 88

(آیه 88)- در این آیه نیز مجددا روی مطلب تأکید کرده، منتها در آیه گذشته نهی از تحریم بود و در این آیه امر به بهره گرفتن مشروع از مواهب الهی کرده، می فرماید: «از آنچه خداوند به شما روزی داده است حلال و پاکیزه بخورید» (وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً).

تنها شرط آن این است که «از (مخالفت) خداوندی که به او ایمان دارید بپرهیزید» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ).

یعنی، ایمان شما به خدا ایجاب می کند که همه دستورات او را محترم بشمرید، هم در بهره گرفتن از مواهب الهی و هم رعایت اعتدال و تقوی.

سوره مائده(5): آیه 89

(آیه 89)- سوگند و کفّاره سوگند! در این آیه در باره سوگندهایی که در زمینه تحریم حلال و غیر آن خورده می شود، بطور کلی بحث کرده و قسمها را به دو قسمت تقسیم می کند:

نخست می گوید: «خداوند شما را در برابر قسمهای لغو مؤاخذه و مجازات نمی کند» (لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ).

منظور از سوگند لغو چنانکه مفسران و فقها گفته اند، سوگندهایی است که دارای هدف مشخص نیست و از روی اراده و تصمیم سرنمی زند.

قسم دوم از سوگندها، سوگندهایی است که از روی اراده و تصمیم و بطور جدّی یاد می شود، در باره این نوع قسمها، قرآن در ادامه آیه چنین می گوید: «خداوند شما را در برابر چنین سوگندهایی که گره آن را محکم کرده اید مؤاخذه می کند و شما را موظف به عمل کردن به آن می سازد» (وَ لکِنْ یُؤاخِذُکُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَیْمانَ).

البته جدّی بودن سوگند به تنهایی برای صحت آن کافی نیست بلکه باید محتوای سوگند لااقل یک امر مباح بوده باشد و باید دانست که سوگند جز به نام خدا معتبر نیست.

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 3610

بنابراین اگر کسی به نام خدا سوگند یاد کند واجب است به سوگند خود عمل کند و اگر آن را شکست کفاره دارد. «و کفاره چنین سوگندی (یکی از سه چیز است: نخست) اطعام ده نفر مسکین» (فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَهِ مَساکِینَ).

منتها برای این که بعضی از اطلاق این حکم چنین استفاده نکنند که می توان از هر نوع غذای پست و کم ارزشی برای کفاره استفاده کرد، تصریح می کند که «این غذا باید لااقل یک غذای حد وسط بوده باشد که معمولا در خانواده خود از آن تغذیه می کنید» (مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ).

دوم: «پوشاندن لباس، بر ده نفر نیازمند» (أَوْ کِسْوَتُهُمْ).

البته ظاهر آیه این است که لباسی بوده باشد که بطور معمول تن را بپوشاند و بر حسب فصول و مکانها و زمانها تفاوت پیدا می کند.

در این که آیا از نظر کیفیت حد اقل کافی است و یا در اینجا نیز باید حد وسط مراعات شود، به مقتضای اطلاق آیه هر گونه لباس کافی است.

سوم: «آزاد کردن یک برده» (أَوْ تَحْرِیرُ رَقَبَهٍ).

اما ممکن است کسانی باشند که قدرت بر هیچ یک از اینها نداشته باشند و لذا بعد از بیان این دستور می فرماید: «آنهایی که دسترسی به هیچ یک ندارند باید سه روز، روزه بگیرند» (فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ).

سپس برای تأکید می گوید: «کفاره سوگندهای شما این است که گفته شد» (ذلِکَ کَفَّارَهُ أَیْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ).

ولی برای این که کسی تصور نکند با دادن کفاره، شکستن سوگندهای صحیح حرام نیست می گوید: «سوگندهای خود را حفظ کنید» (وَ احْفَظُوا أَیْمانَکُمْ).

و در پایان آیه می فرماید: «این چنین خداوند آیاتش را برای شما بیان می کند، تا شکر او را بگذارید و در برابر این احکام و دستوراتی که ضامن سعادت و سلامت فرد و اجتماع است، او را سپاس گویید» (کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ).

سوره مائده(5): آیه 90
اشاره

(آیه 90)

شأن نزول:

در تفاسیر شیعه و اهل تسنن شأن نزولهای مختلفی در

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 3611

باره این آیه ذکر شده است که تقریبا با یکدیگر شباهت دارند از جمله این که در «مسند احمد» و «سنن ابی داود» و «نسائی» و «ترمذی» چنین نقل شده است که:

عمر (که طبق تصریح تفسیر فی ظلال جلد سوم، صفحه 33، علاقه شدیدی به نوشیدن شراب داشت) دعا می کرد، و می گفت: خدایا بیان روشنی در مورد خمر برای ما بفرما، هنگامی که آیه 219، سوره بقره (یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ ...)

نازل شد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آیه را برای او قرائت کرد ولی او باز به دعای خود ادامه می داد، و می گفت: خدایا بیان روشنتری در این زمینه بفرما، تا این که آیه 43 سوره نساء (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکاری) نازل شد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن را نیز بر او خواند، باز به دعای خود ادامه می داد! تا این که آیه مورد بحث که صراحت فوق العاده ای در این موضوع دارد، نازل گردید، هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آیه را بر او خواند، گفت: انتهینا انتهینا! «از نوشیدن شراب خودداری می کنیم، خودداری می کنیم»

تفسیر:

حکم قطعی در باره شراب و مراحل تدریجی آن- همانطور که در ذیل آیه 43 سوره نساء اشاره کردیم، شرابخوری و میگساری در زمان جاهلیت و قبل از ظهور اسلام فوق العاده رواج داشت و به صورت یک بلای عمومی درآمده بود، تا آنجا که بعضی از مورّخان می گویند عشق عرب جاهلی در سه چیز خلاصه می شد: شعر و شراب و جنگ! روشن است که اگر اسلام می خواست بدون رعایت اصول روانی و اجتماعی با این بلای بزرگ عمومی به مبارزه برخیزد ممکن نبود، و لذا از روش تحریم تدریجی و آماده ساختن افکار و اذهان برای ریشه کن کردن میگساری که به صورت یک عادت ثانوی در رگ و پوست آنها نفوذ کرده بود، استفاده کرد، به این ترتیب که نخست در بعضی از سوره های مکّی اشاراتی به زشتی این کار نمود، ولی عادت زشت شرابخواری از آن ریشه دارتر بود، که با این اشاره ها ریشه کن شود، لذا هنگامی که مسلمانان به مدینه منتقل شدند و نخستین حکومت اسلامی تشکیل شد، دومین دستور- آیه 219، سوره بقره- در زمینه منع شرابخواری به صورت قاطع تری نازل

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 3612

گشت، آشنایی مسلمانان به احکام اسلام سبب شد که دستور نهایی- همین آیه مورد بحث- با صراحت کامل و بیان قاطع که حتی بهانه جویان نیز نتوانند به آن ایراد گیرند نازل گردد.

در این آیه با تعبیرات گوناگون ممنوعیت این کار مورد تأکید قرار گرفته، تا جایی که شرابخواری در ردیف بت پرستی و قمار و ازلام و از اعمال شیطانی و پلید قلمداد شده است می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید شراب و قمار و بتها و ازلام (یک نوع بخت آزمایی) پلیدند و از عمل شیطانند از آنها دوری کنید تا رستگار شوید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

«انصاب» بتهایی که شکل مخصوصی نداشتند و تنها قطعه سنگی بودند و قرار گرفتن شراب و قمار هم ردیف آن نشانگر خطر بسیار زیاد شراب و قمار است به همین دلیل در روایتی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم: شارب الخمر کعابد الوثن:

«شرابخور همانند بت پرست است».

سوره مائده(5): آیه 91

(آیه 91)- در این آیه به پاره ای از زیانهای آشکار شراب و قمار پرداخته نخست می گوید: «شیطان می خواهد از طریق شراب و قمار در میان شما تخم عداوت و دشمنی بپاشد و از نماز و ذکر خدا باز دارد» (إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاهِ).

در پایان این آیه به عنوان یک استفهام تقریری، می گوید: «آیا شما خودداری خواهید کرد؟» (فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ).

یعنی پس از این همه تأکید باز جای بهانه جویی یا شک و تردید در مورد ترک این دو گناه بزرگ باقی مانده است؟! و لذا می بینیم که حتی «عمر» که تعبیرات آیات گذشته را به خاطر علاقه ای که (طبق تصریح مفسران عامه) به شراب داشت وافی نمی دانست پس از نزول این آیه، گفت که این تعبیر کافی و قانع کننده است.

سوره مائده(5): آیه 92

(آیه 92)- و در این آیه به عنوان تأکید این حکم نخست به مسلمانان دستور

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 3613

می دهد که «خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و از مخالفت او بپرهیزید» (وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا).

و سپس مخالفان را تهدید می کند که: «اگر از اطاعت فرمان پروردگار سرباز زنید، مستحق کیفر و مجازات خواهید بود و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد» (فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ).

سوره مائده(5): آیه 93
اشاره

(آیه 93)

شأن نزول:

در تفاسیر چنین آمده است که، پس از نزول آیه تحریم شراب و قمار، بعضی از یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفتند: اگر این دو کار این همه گناه دارد پس تکلیف برادران مسلمان ما که پیش از نزول این آیه از دنیا رفته اند و هنوز این دو کار را ترک نکرده بودند چه می شود؟ آیه نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

تفسیر:

در این آیه در پاسخ کسانی که نسبت به وضع گذشتگان قبل از نزول تحریم شراب و قمار و یا نسبت به وضع کسانی که این حکم هنوز به گوش آنها نرسیده، و در نقاط دور دست زندگی داشتند، سؤال می کردند، می گوید: «آنهایی که ایمان و عمل صالح داشته اند و این حکم به آنها نرسیده بوده، اگر شرابی نوشیده اند و یا از درآمد قمار خورده اند گناهی بر آنها نیست» (لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا).

سپس این حکم را مشروط به این می کند که «آنها تقوا را پیشه کنند و ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند» (إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) بار دیگر همین موضوع را تکرار کرده، می گوید: «سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند» (ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا).

و برای سومین بار با کمی تفاوت همین موضوع را تکرار نموده، می گوید:

«سپس تقوا پیشه کنند و نیکی نمایند» (ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا).

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند نیکوکاران را دوست می دارد» (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).

هر یک از این سه تقوا، اشاره به مرحله ای از احساس مسؤولیت و پرهیزکاری است.

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 3614

سوره مائده(5): آیه 94
اشاره

(آیه 94)

شأن نزول:

نقل شده: هنگامی که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و مسلمانان در سال حدیبیّه برای عمره با حال احرام حرکت کردند، در وسط راه با حیوانات وحشی فراوانی رو برو شدند، بطوری که می توانستند آنها را با دست و نیزه ها صید کنند! این شکارها بقدری زیاد بودند که بعضی نوشته اند دوش به دوش مرکبها و از نزدیک خیمه ها رفت و آمد می کردند.

این آیه و دو آیه بعد نازل شد و مسلمانان را از صید آنها برحذر داشت، و به آنها اخطار کرد که این نوع امتحان برای آنها محسوب می شود.

تفسیر:

احکام صید در حال احرام- این آیه و دو آیه بعد ناظر به یکی از احکام عمره و حجّ، یعنی مسأله شکار حیوانات صحرایی و دریایی در حال احرام می باشد. نخست اشاره به جریانی که مسلمانان در سال «حدیبیه» با آن رو برو بودند کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خداوند شما را با چیزی از شکار می آزماید، شکارهایی که بقدری به شما نزدیک می شوند که حتی با نیزه و دست می توانید آنها را شکار کنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّکُمُ اللَّهُ بِشَیْ ءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنالُهُ أَیْدِیکُمْ وَ رِماحُکُمْ).

سپس به عنوان تأکید می فرماید: «این جریان برای آن بوده است که افرادی که از خدا با ایمان به غیب می ترسند، از دیگران شناخته شوند» (لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ).

و در پایان آیه می فرماید: «پس هر کس بعد از آن تجاوز کند مجازات دردناکی خواهد داشت» (فَمَنِ اعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 95

(آیه 95)- در این آیه با صراحت و قاطعیّت بیشتر و بطور عموم فرمان تحریم صید را در حال احرام صادر کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال احرام شکار نکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ).

سپس به کفاره صید در حال احرام اشاره کرده، می گوید: «کسی که عمدا صیدی را به قتل برساند، باید کفاره ای همانند آن از چهارپایان بدهد» یعنی، آن را

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 3615

قربانی کرده و گوشت آن را به مستمندان بدهد (وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ).

در اینجا منظور از «مثل» همانندی در شکل و اندازه حیوان است به این معنی که مثلا اگر کسی حیوان وحشی بزرگی را همانند شترمرغ صید کند، باید کفاره آن را شتر انتخاب کند و یا اگر آهو صید کند باید گوسفند که تقریبا به اندازه آن است قربانی نماید.

و از آنجا که ممکن است مسأله همانندی برای بعضی مورد شک و تردید واقع شود، قرآن در این زمینه دستور داده است که «باید این موضوع زیر نظر دو نفر از افراد مطلع و عادل انجام پذیرد» (یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ).

و در باره این که این کفاره در کجا باید ذبح شود، دستور می دهد که به صورت «قربانی و «هدی» اهداء به کعبه شود و به سرزمین کعبه برسد» (هَدْیاً بالِغَ الْکَعْبَهِ).

سپس اضافه می کند که، لازم نیست حتما کفاره به صورت قربانی باشد، بلکه دو چیز دیگر نیز هر یک می توانند جانشین آن شوند، نخست این که «معادل پول آن را در راه اطعام مساکین مصرف کند» (أَوْ کَفَّارَهٌ طَعامُ مَساکِینَ).

«و یا معادل آن روزه بگیرد» (أَوْ عَدْلُ ذلِکَ صِیاماً).

«این کفارات به خاطر آن است که کیفر کار خلاف خود را ببیند» (لِیَذُوقَ وَبالَ أَمْرِهِ).

اما از آنجایی که هیچ حکمی معمولا شامل گذشته نمی شود، تصریح می کند که «خدا از تخلفاتی که در این زمینه در گذشته انجام داده اید، عفو فرموده است» (عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ). «و هر گاه کسی به این اخطارهای مکرر و حکم کفاره اعتنا نکند و باز هم مرتکب صید در حال احرام شود، خداوند از چنین کسی انتقام خواهد گرفت و خداوند تواناست، و به موقع انتقام می گیرد» (وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقامٍ).

سوره مائده(5): آیه 96
اشاره

(آیه 96)- در این آیه پیرامون صیدهای دریا سخن به میان آورده، می گوید:

«صید دریا و طعام آن برای شما (در حال احرام) حلال است» (أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 3616

الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ)

.منظور از «طعام» همان خوراکی است که از ماهیان صید شده ترتیب داده می شود، زیرا آیه می خواهد دو چیز را مجاز کند نخست صید کردن و دیگر خوردن غذای صید شده.

سپس به فلسفه این حکم اشاره کرده می گوید: «این به خاطر این است که شما و مسافران بتوانید بهره ببرید» (مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیَّارَهِ).

یعنی به خاطر این که در حال احرام برای تغذیه به زحمت نیفتید و بتوانید از یک نوع صید بهره مند شوید، این اجازه در مورد صید دریا به شما داده شده است.

بار دیگر به عنوان تأکید به حکم سابق بازگشته، می گوید: «مادام که در حال احرام هستید صیدهای صحرایی بر شما حرام است» (وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً).

و در پایان آیه برای تأکید تمام احکامی که ذکر شد می فرماید: «از خداوندی که در قیامت در پیشگاه او محشور خواهید شد بپرهیزید» و با فرمان او مخالفت ننمایید (وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

فلسفه تحریم صید در حال احرام-

می دانیم، حجّ و عمره از عباداتی است که انسان را از جهان ماده جدا کرده و در محیطی مملو از معنویت فرو می برد. تعیّنات زندگی مادی، جنگ و جدالها، خصومتها، هوسهای جنسی، لذات مادی، در مراسم حجّ و عمره بکلی کنار می روند و انسان به یک نوع ریاضت مشروع الهی دست می زند، و به نظر می رسد که تحریم صید در حال احرام نیز به همین منظور است.

از این گذشته اگر صید کردن برای زوّار خانه خدا کار مشروعی بود، با توجه به این همه رفت و آمدی که هر سال در این سرزمینهای مقدس می شود، نسل بسیاری از حیوانات در آن منطقه که به حکم خشکی و کم آبی، حیواناتش نیز کم است، برچیده می شد، مخصوصا با توجه به این که در غیر حال احرام نیز صید حرام،

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 3617

و همچنین کندن درختان و گیاهان آن ممنوع است، روشن می شود که این دستور ارتباط نزدیکی با مسأله حفظ محیط زیست و نگهداری گیاهان و حیوانات آن منطقه از فنا و نابودی دارد.

سوره مائده(5): آیه 97

(آیه 97)- در تعقیب آیات گذشته که در زمینه تحریم صید در حال احرام، بحث می کرد، در این آیه به اهمیت «مکّه» و اثر آن در سازمان زندگی اجتماعی مسلمانها اشاره کرده، نخست می فرماید: «خداوند کعبه، بیت الحرام را وسیله ای برای اقامه امر مردم قرار داده است» (جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ).

و از آنجا که این مراسم باید در محیطی امن و امان از جنگ و کشمکش و نزاع صورت گیرد اشاره به اثر ماههای حرام (ماههایی که جنگ مطلقا در آن ممنوع است) در این موضوع کرده، می فرماید: «و همچنین ماه حرام» (وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ).

و نیز نظر به این که وجود «قربانیهای بی نشان- هدی- و قربانیهای نشاندار- قلائد» که تغذیه مردم را در ایامی که اشتغال به مراسم حج و عمره دارند تأمین کرده و فکر آنها را از این جهت آسوده می کند، تأثیری در تکمیل این برنامه دارد به آنها نیز اشاره کرده می گوید: (وَ الْهَدْیَ وَ الْقَلائِدَ).

در پایان آیه چنین می گوید: «خداوند این برنامه های منظم را به خاطر این قرار داد تا بدانید علم او به اندازه ای وسیع است که آنچه در آسمانها و زمین است می داند و از همه چیز- مخصوصا نیازمندیهای روحی و جسمی بندگانش- باخبر است» (ذلِکَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 98

(آیه 98)- در این آیه برای تأکید دستورات گذشته و تشویق مردم به انجام آنها و تهدید مخالفان و معصیت کاران می فرماید: «بدانید خدا شدید العقاب و نیز غفور و رحیم است» (اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

سوره مائده(5): آیه 99

(آیه 99)- و باز برای تأکید بیشتر می گوید: مسؤول اعمال شما خودتان هستید و «پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مسؤولیتی جز ابلاغ رسالت و رساندن دستورات خدا ندارد» (ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ). «و در عین حال خداوند از نیات شما، و از کارهای

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 3618

آشکار و پنهانی همگی آگاه و باخبر است» (وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَکْتُمُونَ).

سوره مائده(5): آیه 100

(آیه 100)- اکثریت دلیل «پاکی» نیست! در آیات گذشته سخن از تحریم مشروبات الکلی و قمار و انصاب و ازلام و صید کردن در حال احرام بود، از آنجا که بعضی از افراد ممکن است برای ارتکاب این گونه گناهان عمل اکثریت را در پاره ای از محیطها دستاویز قرار دهند.

خداوند یک قاعده کلی و اساسی را در یک عبارت کوتاه بیان کرده، می فرماید: «بگو ای پیامبر! هیچ گاه ناپاک و پاک یکسان نخواهد بود، اگر چه فزونی ناپاک و کثرت آلوده ها تو را به شگفتی فرو برد»! (قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَهُ الْخَبِیثِ).

بنابراین، خبیث و طیب در آیه به معنی هر گونه موجود پاک و ناپاک اعم از غذاها و افکار است.

و در پایان آیه، اندیشمندان را مخاطب ساخته و می گوید: «از (مخالفت) خدا بپرهیزید ای صاحبان خرد، تا رستگار شوید» (فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).

سوره مائده(5): آیه 101
اشاره

(آیه 101)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد، از علی بن أبی طالب علیه السّلام نقل شده است که: «روزی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خطبه ای خواند و دستور خدا را در باره حج بیان کرد، شخصی به نام عکاشه- و به روایتی سراقه- گفت: آیا این دستور برای هر سال است، و همه سال باید حج به جا بیاوریم؟

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به سؤال او پاسخ نگفت، ولی او لجاجت کرد، و دوبار، و یا سه بار، سؤال خود را تکرار نمود، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: وای بر تو، چرا این همه اصرار می کنی اگر در جواب تو بگویم بلی، حجّ در همه سال بر همه شما واجب می شود و اگر در همه سال واجب باشد توانایی انجام آن را نخواهید داشت و اگر با آن مخالفت کنید گناهکار خواهید بود، بنابراین، مادام که چیزی به شما نگفته ام روی آن اصرار نورزید.

آیه نازل شد و آنها را از این کار بازداشت.

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 3619

تفسیر:

سؤالات بیجا! شک نیست که سؤال کردن، کلید فهم حقایق است، و در آیات و روایات اسلامی نیز به مسلمانان دستور اکید داده شده است که هر چه را نمی دانند بپرسند، ولی از آنجا که هر قانونی معمولا استثنایی دارد، این اصل اساسی تعلیم و تربیت نیز استثنایی دارد و آن این که گاهی پاره ای از مسائل پنهان بودنش برای حفظ نظام اجتماع و تأمین مصالح افراد بهتر است در این گونه موارد جستجوها و پرسشهای پی در پی، برای پرده برداشتن، از روی واقعیت، نه تنها فضیلتی نیست بلکه مذموم و ناپسند نیز می باشد.

قرآن در این آیه به این موضوع اشاره کرده، صریحا می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از اموری که افشای آنها باعث ناراحتی و دردسر شما می شود پرسش نکنید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ).

ولی از آنجا که سؤالات پی در پی از ناحیه افراد و پاسخ نگفتن به آنها ممکن است موجب شک و تردید برای دیگران گردد و مفاسد بیشتری ببار آورد اضافه می کند» اگر در این گونه موارد زیاد اصرار کنید به وسیله آیات قرآن بر شما افشاء می شود» و به زحمت خواهید افتاد (وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حِینَ یُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَکُمْ).

سپس اضافه می کند: تصور نکنید اگر خداوند از بیان پاره ای از مسائل سکوت کرده است از آن غفلت داشته، بلکه می خواسته است شما را در توسعه قرار دهد و «آنها را بخشوده است، و خداوند بخشنده حلیم است» (عَفَا اللَّهُ عَنْها وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ).

در حدیثی از علی علیه السّلام می خوانیم: «خداوند واجباتی برای شما قرار داده آنها را ضایع مکنید، و حدود و مرزهایی تعیین کرده از آنها تجاوز ننمایید و از اموری نهی کرده، در برابر آنها پرده دری نکنید، و از اموری ساکت شده و صلاح در کتمان آن دیده و هیچ گاه این کتمان از روی نسیان نبوده، در برابر این گونه امور، اصراری در افشاء نداشته باشید».

سوره مائده(5): آیه 102

(آیه 102)- در این آیه برای تأکید مطلب می گوید: «بعضی از اقوام پیشین، این گونه سؤالات را داشتند و به دنبال پاسخ آنها به مخالفت و عصیان برخاستند»

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 3620

(قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها کافِرِینَ).

و در پایان این بحث ذکر این نکته را لازم می دانیم که آیه های فوق به هیچ وجه راه سؤالات منطقی و آموزنده و سازنده را به روی مردم نمی بندد، بلکه منحصرا مربوط به سؤالات نابجا و جستجو از اموری است که نه تنها مورد نیاز نیست بلکه مکتوم ماندن آن بهتر و حتی گاهی لازم است.

سوره مائده(5): آیه 103

(آیه 103)- در این آیه، اشاره به چهار «بدعت» نابجا شده که در میان عرب جاهلی معمول بود، آنها بر پاره ای از حیوانات به جهتی از جهات علامت و نامی گذارده و خوردن گوشت آن را ممنوع می ساختند و یا حتی خوردن شیر و چیدن پشم و سوار شدن بر پشت آنها را مجاز نمی شمردند، یعنی عملا حیوان را بلااستفاده و بیهوده رها می ساختند.

قرآن مجید می گوید: «خداوند هیچ یک از این احکام را به رسمیت نمی شناسد، نه بحیرهای قرار داده و نه سائبه و نه وصیله و نه حام (ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَهٍ وَ لا سائِبَهٍ وَ لا وَصِیلَهٍ وَ لا حامٍ).

و اما توضیح این چهار نوع حیوان:

1- بحیره به حیوانی می گفتند که پنج بار زاییده بود و پنجمین آنها ماده و به روایتی نر بود، گوش چنین حیوانی را شکاف وسیعی می دادند و آن را به حال خود آزاد می گذاشتند و از کشتن آن صرف نظر می کردند.

2- سائبه شتری بوده که دوازده- و به روایتی ده- بچه می آورد، آن را آزاد می ساختند و حتی کسی سوار بر آن نمی شد، تنها گاهی از شیر آن می دوشیدند و به میهمان می دادند.

3- وصیله به گوسفندی می گفتند که هفت بار فرزند می آورد و به روایتی به گوسفندی می گفتند: که دوقلو می زایید، کشتن چنان گوسفندی را نیز حرام می دانستند.

4- حام به حیوان نری می گفتند که ده بار از آن برای تلقیح حیوانات ماده استفاده می کردند و هر بار فرزندی از نطفه آن به وجود می آمد.

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 3621

کوتاه سخن این که منظور حیواناتی بوده که در واقع خدمات فراوان و مکرری به صاحبان خود از طریق «انتاج» می کردند، و آنها هم در مقابل یک نوع احترام و آزادی بر این حیوانات قائل می شدند.

سپس می فرماید: «افراد کافر و بت پرست اینها را به خدا نسبت می دادند و می گفتند: قانون الهی است» (وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ).

«و اکثر آنها در این باره کمترین فکر و اندیشه ای نمی کردند و عقل خود را به کار نمی گرفتند» بلکه کورکورانه از دیگران تقلید می نمودند (وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 104

(آیه 104)- در این آیه اشاره به دلیل و منطق آنها در این تحریمهای نابجا و بی مورد کرده، می گوید: «هنگامی که به آنها گفته شود به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیایید، آنها از این کار سر باز زده، می گویند همان رسوم و آداب نیاکان ما، ما را بس است»! (وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلی ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا).

در حقیقت خلافکاریها و بت پرستیهای آنها از یک نوع بت پرستی دیگر یعنی تسلیم بدون قید و شرط در برابر آداب و رسوم خرافی نیاکان سر چشمه می گرفت قرآن صریحا به آنها پاسخ می گوید: که «مگر نه این است که پدران آنها دانشی نداشتند و هدایت نیافته بودند» (أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ).

بنابراین، کار شما مصداق روشن تقلید «جاهل» از «جاهل» است که در میزان عقل و خرد بسیار ناپسند می باشد؟

سوره مائده(5): آیه 105

(آیه 105)- هر کس مسؤول کار خویش است! در آیه قبل سخن از تقلید کورکورانه مردم عصر جاهلیت از نیاکان گمراه، به میان آمد و قرآن به آنها صریحا اخطار کرد که چنین تقلیدی، با عقل و منطق سازگار نیست، به دنبال این موضوع طبعا این سؤال در ذهن آنها می آمد که اگر ما حسابمان را از نیاکانمان در اینگونه مسائل جدا کنیم، پس سرنوشت آنها چه خواهد شد، به علاوه اگر ما دست از چنان تقلیدی برداریم سرنوشت بسیاری مردم که تحت تأثیر چنین تقالیدی هستند، چه می شود، آیه شریفه در پاسخ این گونه سؤالات می گوید: «ای کسانی که ایمان

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 3622

آورده اید شما مسؤول خویشتنید، اگر شما هدایت یافتید گمراهی دیگران (اعم از نیاکان و یا دوستان و بستگان هم عصر شما) لطمه ای به شما نخواهد زد» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ).

سپس اشاره به موضوع رستاخیز و حساب و رسیدگی به اعمال هر کس کرده، می گوید: «بازگشت همه شما به سوی خداست، و به حساب هر یک از شما جداگانه رسیدگی می کند، و شما را از آنچه انجام می دادید آگاه می سازد» (إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره مائده(5): آیه 106
اشاره

(آیه 106)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و دو آیه بعد نقل شده که: یک نفر از مسلمانان به نام «ابن ابی ماریه» به اتفاق دو نفر از مسیحیان عرب به نام «تمیم» و «عدی» که دو برادر بودند به قصد تجارت از مدینه خارج شدند در اثنای راه «ابن ماریه» که مسلمان بود بیمار شد، وصیت نامه ای نوشت و آن را در میان اثاث خود مخفی کرد، و اموال خویش را به دست دو همسفر نصرانی سپرد، وصیت کرد که آنها را به خانواده او برسانند، و از دنیا رفت، همسفران متاع او را گشودند و چیزهای گرانقیمت و جالب آن را برداشتند و بقیه را به ورثه بازگرداندند.

ورثه هنگامی که متاع را گشودند، قسمتی از اموالی که ابن ابی ماریه با خود برده بود در آن نیافتند، ناگاه چشمان آنها به وصیت نامه افتاد، دیدند، صورت تمام اموال مسروقه در آن ثبت است، مطلب را با آن دو نفر مسیحی همسفر در میان گذاشتند آنها انکار کرده و گفتند: هر چه به ما داده بود به شما تحویل داده ایم! ناچار به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شکایت کردند، آیه نازل شد و حکم آن را بیان کرد.

تفسیر:

از مهمترین مسائلی که اسلام روی آن تکیه می کند، مسأله حفظ حقوق و اموال مردم و بطور کلی اجرای عدالت اجتماعی است.

نخست برای این که حقوق ورثه در اموال میت از میان نرود و حق بازماندگان و ایتام و صغار پایمال نشود، به افراد با ایمان دستور می دهد و می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که مرگ یکی از شما فرا رسد باید به هنگام وصیت کردن دو نفر از افراد عادل مسلمان را به گواهی بطلبید و اموال خود را به عنوان

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 3623

امانت برای تحویل دادن به ورثه به آنها بسپارید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا شَهادَهُ بَیْنِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حِینَ الْوَصِیَّهِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ).

البته شهادت در اینجا توأم با وصایت است، یعنی این دو نفر هم «وصیند» و هم «گواه»، سپس اضافه می کند: «اگر در مسافرتی باشید و مصیبت مرگ برای شما فرا رسد (و از مسلمانان وصی و شاهدی پیدا نکنید) دو نفر از غیر مسلمانها را برای این منظور انتخاب نمایید» (أَوْ آخَرانِ مِنْ غَیْرِکُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَأَصابَتْکُمْ مُصِیبَهُ الْمَوْتِ).

منظور از غیر مسلمانان تنها اهل کتاب یعنی، یهود و نصاری می باشد زیرا اسلام برای مشرکان و بت پرستان در هیچ مورد اهمیتی قائل نشده است.

سپس دستور می دهد که: «اگر به هنگام ادای شهادت در صدق آنها شک کردید آنها را بعد از نماز نگاه می دارید و وادار کنید تا سوگند یاد کنند (و شهادت دهند) که ما حاضر نیستیم حق را به چیزی (منافع مادی) بفروشیم (و به ناحق گواهی دهیم) اگر چه در مورد خویشاوندان ما باشد» (تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاهِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لا نَشْتَرِی بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی).

«و ما هیچ گاه شهادت الهی را کتمان نمی کنیم که در این صورت از گناهکاران خواهیم بود» (وَ لا نَکْتُمُ شَهادَهَ اللَّهِ إِنَّا إِذاً لَمِنَ الْآثِمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 107

(آیه 107)- در این آیه سخن از مواردی به میان آمده که ثابت شود، دو شاهد مرتکب خیانت و گواهی بر ضد حق شده اند- همانطور که در شأن نزول آیه آمده بود- در چنین موردی دستور می دهد که: «اگر اطلاعاتی حاصل شود که آن دو نفر مرتکب گناه و جرم و تعدی شده اند و حق را پایمال کرده اند، دو نفر دیگر از کسانی که گواهان نخست به آنها ستم کرده اند (یعنی ورثه میت) به جای آنها قرار گرفته و برای احقاق حق خود شهادت و گواهی می دهند» (فَإِنْ عُثِرَ عَلی أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیانِ).

و در ذیل آیه وظیفه دو شاهد دوم را چنین بیان می کند که «آنها باید به خدا سوگند یاد کنند که گواهی ما از گواهی دو نفر اول شایسته تر و به حق نزدیکتر

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 3624

است و ما مرتکب تجاوز و ستمی نشده ایم و اگر چنین کرده باشیم از ظالمان و ستمگران خواهیم بود» (فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 108

(آیه 108)- این آیه در حقیقت فلسفه احکامی را که در زمینه شهادت در آیات قبل گذشت بیان می کند که: «اگر طبق دستور بالا عمل شود (یعنی دو شاهد را بعد از نماز و در حضور جمع به گواهی بطلبند، و در صورت بروز خیانت آنها، افراد دیگری از ورثه جای آنها را بگیرند و حق را آشکار سازند) این برنامه سبب می شود که شهود در امر شهادت دقت به خرج دهند و آن را بر طبق واقع- به خاطر ترس از خدا یا به خاطر ترس از خلق خدا- انجام دهند مبادا سوگندهایی جای سوگندهای آنها را بگیرد» (ذلِکَ أَدْنی أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَهِ عَلی وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ).

در حقیقت این کار سبب می شود که حد اکثر ترس از مسؤولیت در برابر خدا و یا بندگان خدا در آنها بیدار گردد و از محور حق منحرف نشوند.

و در آخر آیه برای تأکید روی تمام احکام گذشته دستور می دهد: «پرهیزکاری پیشه کنید و گوش به فرمان خدا فرا دهید و بدانید خداوند جمعیت فاسقان را هدایت نخواهد کرد» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ).

سوره مائده(5): آیه 109

(آیه 109)- این آیه در حقیقت مکملی برای آیات قبل است، زیرا در ذیل آیات گذشته که مربوط به مسأله شهادت حق و باطل بود دستور به تقوا و ترس از مخالفت فرمان خدا داده شده، در این آیه می گوید: «از آن روز بترسید که خداوند پیامبران را جمع می کند و از آنها در باره رسالت و مأموریتشان سؤال می کند و می گوید مردم در برابر دعوت شما چه پاسخی گفتند» (یَوْمَ یَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ).

آنها از خود نفی علم کرده و همه حقایق را موکول به علم پروردگار کرده می گویند: «خداوندا! ما علم و دانشی نداریم، تو آگاه بر تمام غیوب و پنهانیها هستی» (قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ).

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 3625

و به این ترتیب سر و کار شما با چنین خداوند علام الغیوب و با چنین دادگاهی است، بنابراین در گواهیهای خود مراقب حق و عدالت باشید.

سوره مائده(5): آیه 110

(آیه 110)- مواهب الهی بر مسیح! این آیه و آیات بعد تا آخر سوره مائده مربوط به سرگذشت حضرت مسیح و مواهبی است که به او و امتش ارزانی داشته که برای بیداری و آگاهی مسلمانان در اینجا بیان شده است.

نخست می گوید: «به یاد بیاور هنگامی را که خداوند به عیسی بن مریم فرمود: «نعمتی را که بر تو و بر مادرت ارزانی داشتم متذکر باش» (إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیْکَ وَ عَلی والِدَتِکَ).

سپس به ذکر مواهب خود پرداخته، نخست می گوید «تو را با روح القدس تقویت کردم» (إِذْ أَیَّدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ) (1).

دیگر از مواهب الهی بر تو این است که «به تأیید روح القدس با مردم در گهواره و به هنگام بزرگی و پختگی سخن می گفتی» (تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا).

اشاره به این که سخنان تو در گاهواره همانند سخنان تو در بزرگی، پخته و حساب شده بود، نه سخنان کودکانه و بی ارزش.

دیگر این که «کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو تعلیم دادم» (وَ إِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ).

دیگر از مواهب این که از «گل به فرمان من چیزی شبیه پرنده می ساختی سپس در آن می دمیدی و به اذن من پرنده زنده ای می شد» (وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیها فَتَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِی).

دیگر این که: «کور مادرزاد و کسی که مبتلا به بیماری پیسی بود به اذن من شفا می دادی» (وَ تُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِی).

«و نیز مردگان را به اذن من زنده می کردی» (وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتی بِإِذْنِی).

و بالاخره یکی دیگر از مواهب من بر تو این بود که «بنی اسرائیل را از آسیب رساندن به تو باز داشتم در آن هنگام که کافران آنها در برابر دلایل روشن تو به پا

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 3626


1- در باره معنی «روح القدس» رجوع کنید به «تفسیر نمونه» جلد اول، ذیل آیه 87 سوره بقره.

خاستند و آنها را سحر آشکاری معرفی کردند» (وَ إِذْ کَفَفْتُ بَنِی إِسْرائِیلَ عَنْکَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ) من در برابر این همه هیاهو و دشمنان سرسخت و لجوج تو را حفظ کردم تا دعوت خود را پیش ببری.

قابل توجه این که در این آیه چهار بار کلمه «باذنی» (به فرمان من) تکرار شده است، تا جایی برای غلو و ادعای الوهیت در مورد حضرت مسیح باقی نماند، او بنده ای بود سر بر فرمان خدا و هر چه داشت از طریق استمداد از نیروی لایزال الهی بود.

سوره مائده(5): آیه 111

(آیه 111)- داستان نزول مائده بر حواریون! به دنبال بحثی که در باره مواهب الهی در باره مسیح و مادرش در آیه قبل بیان شد در آیات بعد به موهبتهایی که به حواریون یعنی یاران نزدیک مسیح بخشید، اشاره می کند: نخست می فرماید:

«به خاطر بیاور زمانی را که بر حواریین وحی فرستادم که به من و فرستاده ام مسیح ایمان بیاورید و آنها دعوت مرا اجابت کردند و گفتند: ایمان آوردیم، خداوندا گواه باش که ما مسلمانان و در برابر فرمان تو تسلیم هستیم» (وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُونَ).

سوره مائده(5): آیه 112

(آیه 112)- سپس اشاره به جریان معروف نزول مائده آسمانی کرده، می گوید: «یاران خاص مسیح به عیسی گفتند: آیا پروردگار تو می تواند غذایی از آسمان برای ما بفرستد»؟ (إِذْ قالَ الْحَوارِیُّونَ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ هَلْ یَسْتَطِیعُ رَبُّکَ أَنْ یُنَزِّلَ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ).

مسیح از این تقاضا که بوی شک و تردید می داد پس از آوردن آن همه آیات و نشانه های دیگر نگران شد و به آنها هشدار داد و گفت: «از خدا بترسید اگر ایمان دارید» (قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).

سوره مائده(5): آیه 113

(آیه 113)- ولی به زودی به اطلاع عیسی رسانیدند که ما هدف نادرستی از این پیشنهاد نداریم، و غرض ما لجاجت ورزی نیست بلکه «گفتند: می خواهیم از این مائده بخوریم (و علاوه بر نورانیتی که بر اثر تغذیه از غذای آسمانی در قلب ما پیدا می شود، زیرا تغذیه بطور مسلم در روح انسان مؤثر است) قلب ما اطمینان

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 3627

و آرامش پیدا کند و با مشاهده این معجزه بزرگ به سر حد عین الیقین برسیم و بدانیم آنچه به ما گفته ای راست بوده و بتوانیم بر آن گواهی دهیم» (قالُوا نُرِیدُ أَنْ نَأْکُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَکُونَ عَلَیْها مِنَ الشَّاهِدِینَ).

سوره مائده(5): آیه 114

(آیه 114)- هنگامی که عیسی از حسن نیت آنها در این تقاضا آگاه شد، خواسته آنها را به پیشگاه پروردگار به این صورت منعکس کرد: «خداوندا! مائده ای از آسمان برای ما بفرست که عیدی برای اول و آخر ما باشد، و نشانه ای از ناحیه تو محسوب شود و به ما روزی ده، تو بهترین روزی دهندگان هستی» (قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَهً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ).

سوره مائده(5): آیه 115

(آیه 115)- خداوند این دعایی را که از روی حسن نیت و اخلاص صادر شده بود اجابت کرد، و به آنها «فرمود: من چنین مائده ای را بر شما نازل می کنم، ولی توجه داشته باشید، بعد از نزول این مائده مسؤولیت شما بسیار سنگین تر می شود و با مشاهده چنین معجزه آشکاری هر کس بعد از آن، راه کفر را بپوید او را چنان مجازاتی خواهم کرد که احدی از جهانیان را چنین مجازاتی نکرده باشم»! (قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِینَ).

سوره مائده(5): آیه 116

(آیه 116)- بیزاری مسیح از شرک پیروانش! این آیه و دو آیه بعد پیرامون گفتگوی خداوند با حضرت مسیح (ع) در روز رستاخیز بحث می کند، می گوید:

«خداوند در روز قیامت به عیسی می گوید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را علاوه بر خداوند معبود خویش قرار دهید، و پرستش کنید»؟ (وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

مسیح با نهایت احترام در برابر این سؤال چند جمله در پاسخ می گوید:

1- نخست زبان به تسبیح خداوند از هر گونه شریک و شبیه گشوده و می گوید: «خداوندا! پاک و منزهی از هر گونه شریک» (قالَ سُبْحانَکَ).

2- «چگونه ممکن است چیزی را که شایسته من نیست بگویم» (ما یَکُونُ لِی

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 3628

أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ).

در حقیقت نه تنها گفتن این سخن را از خود نفی می کند، بلکه می گوید اساسا من چنین حقی را ندارم و چنین گفتاری با مقام و موقعیت من هرگز سازگار نیست.

3- سپس استناد به علم بی پایان پروردگار کرده، می گوید: «گواه من این است که اگر چنین می گفتم می دانستی، زیرا تو از آنچه در درون روح و جان من است آگاهی، در حالی که من از آنچه در ذات پاک توست بی خبرم، زیرا تو علام الغیوب و باخبر از تمام رازها و پنهانیها هستی» (إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ).

سوره مائده(5): آیه 117

(آیه 117)- چهار: «تنها چیزی که من به آنها گفتم، همان بوده است که به من مأموریت دادی که آنها را دعوت به عبادت تو کنم و بگویم خداوند یگانه ای را که پروردگار من و شما است، پرستش نکنید» (ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ).

5- «و تا آن زمان که در میانشان بودم مراقب و گواه آنها بودم و نگذاشتم راه شرک را پیش گیرند، اما به هنگامی که مرا از میان آنها برگرفتی تو مراقب و نگاهبان آنها بودی، و تو گواه بر هر چیزی هستی» (وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ).

سوره مائده(5): آیه 118

(آیه 118)- ششم: و با این همه باز امر، امر تو و خواست، خواست توست «اگر آنها را در برابر این انحراف بزرگ مجازات کنی بندگان تواند (و قادر به فرار از زیر بار این مجازات نخواهند بود، و این حق برای تو در برابر بندگان نافرمانت ثابت است) و اگر آنها را ببخشی و از گناهانشان صرف نظر کنی، توانا و حکیم هستی» نه بخشش تو نشانه ضعف است، و نه مجازاتت خالی از حکمت و حساب (إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

سوره مائده(5): آیه 119

(آیه 119)- رستگاری بزرگ! در تعقیب ذکر گفتگوی خداوند با حضرت مسیح، در این آیه می خوانیم: «خداوند پس از این گفتگو، می فرماید: امروز

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 3629

روزی است که راستی راستگویان به آن سود می بخشد» (قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ).

سپس پاداش صادقان را چنین بیان می کند: «برای آنها باغهایی از بهشت است که از زیر درختان آن نهرها جاری است، و جاودانه و برای همیشه در آن خواهند ماند» (لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً).

و از این نعمت مادی مهمتر این است که «هم خداوند از آنها راضی است و هم آنها از خداوند راضی و خشنودند» (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ).

«و شک نیست که این موهبت بزرگ که جامع میان موهبت مادی و معنوی است رستگاری بزرگ محسوب می شود» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ).

سوره مائده(5): آیه 120

(آیه 120)- در این آیه اشاره به مالکیت و حکومت خداوند کرده، می گوید:

«حکومت آسمانها و زمین و آنچه در آنهاست، از آن خداست و او بر هر چیزی تواناست» (لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما فِیهِنَّ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

پایان تفسیر سوره مائده

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 3630

سوره انعام
اشاره

سوره مبارزه با انواع شرک و بت پرستی این سوره در «مکّه» نازل شده و 165 آیه است.

محتوای سوره:

گفته می شود این سوره شصت و نهمین سوره ای است که در مکّه بر پیامبر نازل گردید، و از روایات اهل بیت علیه السّلام استفاده می شود که تمام آیاتش یکجا نازل شده است و هدف اساسی این سوره، همانند سایر سوره های مکّی، دعوت به اصول سه گانه «توحید»، «نبوت» و «معاد» است، ولی بیش از همه روی مسأله یگانه پرستی و مبارزه با شرک و بت پرستی دور می زند.

دقت در آیات این سوره می تواند روح نفاق و پراکندگی را از میان مسلمانان برچیند، و گوشها را شنوا، و چشمها را بینا و دلها را دانا سازد.

به خاطر همین موضوع است که در روایاتی که پیرامون فضیلت این سوره وارد شده می خوانیم: «سوره انعام را هفتاد هزار فرشته، به هنگام نزول بدرقه کردند، و کسی که آن را بخواند (و در پرتو آن روح و جانش از سر چشمه توحید سیراب گردد) تمام آن فرشتگان برای او آمرزش می طلبند»! ولی عجیب این است که بعضی از این سوره، تنها به خواندن الفاظ آن قناعت می کنند، و جلسات عریض و طویلی برای «ختم انعام» و حل مشکلات شخصی و خصوصی خود با تشریفات ویژه ای تشکیل می دهند که به نام جلسات ختم انعام نامیده می شود، مسلما اگر در این جلسات به محتوای سوره دقت شود، نه تنها مشکلات شخصی، بلکه مشکلات عمومی مسلمانان نیز حل خواهد شد، اما

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 3631

افسوس که بسیاری از مردم به قرآن به عنوان یک سلسله «اوراد» که دارای خواص مرموز و ناشناخته است می نگرند و جز به خواندن الفاظ آن نمی اندیشند، در حالی که قرآن سراسر درس است و مکتب، برنامه است و بیداری، رسالت است و آگاهی.

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

سوره انعام(6): آیه 1

(آیه 1)- این سوره با حمد و ستایش پروردگار آغاز شده است. نخست از طریق آفرینش عالم کبیر (آسمان و زمین) و نظامات آنها، و سپس از طریق آفرینش «عالم صغیر یعنی انسان»، مردم را متوجه اصل توحید می سازد، می گوید: «حمد و سپاس برای خدایی است که آسمانها و زمین را آفرید» (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ). «خداوندی که مبدء نور و ظلمت (و بر خلاف عقیده دوگانه پرستان) آفریننده همه چیز است» (وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ).

«اما مشرکان و کافران به جای این که از این نظام واحد درس توحید بیاموزند برای پروردگار خود شریک و شبیه می سازند» (ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ).

کلمه «ثمّ» بیانگر این حقیقت است که در آغاز، توحید به عنوان یک اصل فطری و عقیده عمومی و همگانی بشر بوده است و شرک بعدا به صورت یک انحراف از این اصل فطری به وجود آمده.

سوره انعام(6): آیه 2

(آیه 2)- و در این آیه توجه به عالم صغیر یعنی انسان می دهد و در این مورد به شگفت انگیزترین مسأله یعنی، آفرینش او از خاک و گل اشاره کرده و می فرماید: «اوست خدایی که شما را از گل آفرید» (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ).

از آنجا که آفرینش انسان نخستین از خاک و گل بوده، درست است که به ما نیز چنین خطابی بشود.

سپس به مراحل تکاملی عمر انسان اشاره کرده می گوید: «پس از آن مدتی را مقرر ساخت که در این مدت انسان در روی زمین پرورش و تکامل پیدا کند» (ثُمَّ قَضی أَجَلًا).

سپس برای تکمیل این بحث می گوید: «اجل مسمّی در نزد خداست»

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 3632

(وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ).

و بعد می گوید: «شما افراد مشرک (در باره آفریننده ای که انسان را از این اصل بی ارزش، یعنی گل آفریده و از این مراحل حیرت انگیز و حیرت زا گذرانده است) شک و تردید به خود راه می دهید» (ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ).

موجودات بی ارزشی همچون بتها را در ردیف او قرار داده، یا در قدرت پروردگار بر رستاخیز و زنده کردن مردگان شک و تردید دارید.

در این که منظور از «اجل مسمّی» و «اجلا» در آیه چیست؟ آنچه از آیات قرآن و روایات اهل بیت علیه السّلام استفاده می شود این است که «اجل» به تنهایی به معنی عمر و وقت و مدت غیر حتمی، و «اجل مسمّی» به معنی عمر و مدت حتمی است، و به عبارت دیگر «اجل مسمّی» مرگ طبیعی و «اجل» مرگ زودرس است. ولی به هر حال هر دو اجل از ناحیه خداوند تعیین می شود.

سوره انعام(6): آیه 3

(آیه 3)- در این آیه برای پاسخ گفتن به کسانی که برای هر دسته ای از موجودات خدایی قائلند و می گویند خدای باران، خدای جنگ، خدای صلح، خدای آسمان و مانند آن (1) چنین می گوید: «اوست خداوندی که بر تمام آسمانها و زمین حکومت می کند» (وَ هُوَ اللَّهُ فِی السَّماواتِ وَ فِی الْأَرْضِ).

بدیهی است کسی که در همه جا حکومت می کند و تدبیر همه چیز به دست او است و در همه جا حضور دارد، تمام اسرار و نهانها را می داند، و لذا در جمله بعد می گوید: «چنین پروردگاری پنهان و آشکار شما را می داند و نیز از آنچه انجام می دهید و به دست می آورید باخبر است» (یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ).

سوره انعام(6): آیه 4

(آیه 4)- گفتیم در سوره انعام روی سخن بیشتر با مشرکان است، و قرآن به انواع وسائل برای بیداری و آگاهی آنها متوسل می شود، در این آیه به روح لجاجت و بی اعتنایی و تکبر مشرکان در برابر حق و نشانه های خدا اشاره کرده، می گوید: «آنها چنان لجوج و بی اعتنا هستند که هر نشانه ای از نشانه های پروردگار را می بینند، فورا از آن روی برمی گردانند» (وَ ما تَأْتِیهِمْ مِنْ آیَهٍ مِنْ آیاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا کانُوا عَنْها مُعْرِضِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 3633


1- . و این همان عقیده ارباب انواع می باشد که در یونان قدیم نیز وجود داشته است.

این روحیه منحصر به دوران جاهلیت و مشرکان عرب نبوده، الان هم بسیاری را می بینیم که در یک عمر شصت ساله حتی، زحمت یک ساعت تحقیق و جستجو در باره خدا و مذهب به خود نمی دهند، سهل است اگر کتاب و نوشته ای در این زمینه به دست آنها بیفتد به آن نگاه نمی کنند، و اگر کسی با آنها در این باره سخن گوید، گوش فرا نمی دهند، اینها جاهلان لجوج و بی خبری هستند که ممکن است گاهی در کسوت دانشمند ظاهر شوند!

سوره انعام(6): آیه 5

(آیه 5)- سپس به نتیجه این عمل آنها اشاره کرده، و می گوید: «نتیجه این شد که آنها حق را به هنگامی که به سراغشان آمد تکذیب کردند» (فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ).

در حالی که اگر در آیات و نشانه های پروردگارت دقت می نمودند، حق را به خوبی می دیدند و می شناختند و باور می کردند.

«و نتیجه این تکذیب را به زودی دریافت خواهند داشت، و خبر آنچه را به باد مسخره گرفتند به آنها می رسد» (فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْباءُ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

در دو آیه فوق در حقیقت اشاره به سه مرحله از کفر شده که مرحله به مرحله تشدید می گردد، نخست مرحله اعراض و روی گردانیدن، سپس مرحله تکذیب و بعدا مرحله استهزاء و مسخره کردن حقایق و آیات خدا.

سوره انعام(6): آیه 6

(آیه 6)- سرنوشت طغیانگران! از این آیه به بعد، قرآن یک برنامه تربیتی مرحله به مرحله را، برای بیدار ساختن بت پرستان و مشرکان- به تناسب انگیزه های مختلف شرک و بت پرستی- عرضه می کند.

نخست برای کوبیدن عامل غرور که یکی از عوامل مهم طغیان و سرکشی و انحراف است، دست به کار شده و با یادآوری وضع اقوام گذشته و سر انجام دردناک آنها، به این افراد، که پرده غرور بر چشمانشان افتاده است هشدار می دهد و می گوید: «آیا اینها مشاهده نکردند چه اقوامی را پیش از آنها هلاک کردیم، اقوامی که امکاناتی در روی زمین در اختیار آنها گذاشتیم که در اختیار شما نگذاشتیم» (أَ لَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ ما لَمْ

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 3634

نُمَکِّنْ لَکُمْ)

. از جمله این که «بارانهای پربرکت و پشت سر هم برای آنها فرستادیم» (وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَیْهِمْ مِدْراراً).

«و دیگر این که نهرهای آب جاری را از زیر آبادیهای آنها و در دسترس آنها جاری ساختیم» (وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمْ).

اما به هنگامی که راه طغیان را پیش گرفتند، هیچ یک از این امکانات نتوانست آنها را از کیفر الهی بر کنار دارد «و ما آنها را به خاطر گناهانشان نابود کردیم» (فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ). «و بعد از آنها اقوام دیگری روی کار آوردیم» (وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ).

سوره انعام(6): آیه 7

(آیه 7)- آخرین درجه لجاجت! قرآن در اینجا اشاره به تقاضای جمعی از بت پرستان کرده و می گوید: «اگر همانطور که آنها تقاضا کردند، نوشته ای بر صفحه ای از کاغذ و مانند آن بر تو نازل کنیم، و علاوه بر مشاهده کردن، با دست خود نیز آن را لمس کنند باز می گویند: این یک سحر آشکار است»! (وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَیْکَ کِتاباً فِی قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَیْدِیهِمْ لَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ).

یعنی دایره لجاجت آنها تا حدی توسعه یافته که روشنترین محسوسات را انکار می کنند و به بهانه سحر از تسلیم شدن در برابر آن سرباز می زنند.

سوره انعام(6): آیه 8

(آیه 8)- بهانه جوییها! یکی دیگر از عوامل کفر و انکار، بهانه جویی است از جمله بهانه جوییهایی که مشرکان در برابر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله داشتند و در چندین آیه از قرآن به آن اشاره شده و در این آیه نیز آمده، این است که آنها می گفتند: چرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به تنهایی به این مأموریت بزرگ دست زده است؟ «چرا موجودی از غیر جنس بشر و از جنس فرشتگان او را در این مأموریت همراهی نمی کند»؟ (وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ). مگر می تواند انسانی را که از جنس ما است به تنهایی بار رسالت را بر دوش کشد؟

قرآن با دو جمله که هر کدام استدلالی را دربردارد به آنها پاسخ می گوید:

نخست این که «اگر فرشته ای نازل شود، و سپس آنها ایمان نیاورند، به حیات همه آنان خاتمه داده خواهد شد و دیگر به آنها مهلت داده نمی شود» (وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 3635

لَقُضِیَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ)

.

سوره انعام(6): آیه 9

(آیه 9)- لذا قرآن در جواب دوم می گوید «اگر ما او را فرشته قرار می دادیم و به پیشنهاد آنها عمل می کردیم، باز لازم بود تمام صفات انسان را در او ایجاد کنیم، و او را به صورت و سیرت مردی قرار دهیم» (وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا).

سپس نتیجه می گیرد که «با این حال همان ایرادات سابق را بر ما تکرار می کردند که چرا به انسانی مأموریت رهبری داده ای و چهره حقیقت را بر ما پوشانیده ای» (وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ).

سوره انعام(6): آیه 10

(آیه 10)- در این آیه، خداوند به پیامبرش دلداری می دهد و می گوید از مخالف و لجاجت و سرسختی آنها نگران نباش، زیرا «جمعی از پیامبران پیش از تو را نیز به باد استهزاء و مسخره گرفتند اما سر انجام آنچه را، مسخره می کردند، دامانشان را گرفت و عذاب الهی بر آنها نازل شد» (وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

در حقیقت این آیه هم مایه تسلی خاطری است برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و هم تهدیدی است برای مخالفان لجوج که به عواقب شوم و دردناک کار خود بیندیشند.

سوره انعام(6): آیه 11

(آیه 11)- قرآن در اینجا برای بیدار ساختن این افراد لجوج و خودخواه از راه دیگری وارد شده و به پیامبر دستور می دهد که به آنها سفارش کن «بگو: در زمین به سیر و سیاحت بپردازید و عواقب کسانی که حقایق را تکذیب کردند با چشم خود ببینید، شاید بیدار شوید» (قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ).

شک نیست که مشاهده آثار گذشتگان و اقوامی که بر اثر پشت پا زدن به حقایق راه فنا و نابودی را پیمودند، تأثیرش بسیار بیشتر از مطالعه تاریخ آنها در کتابها است، زیرا این آثار حقیقت را محسوس و قابل لمس می سازد.

سوره انعام(6): آیه 12

(آیه 12)- در ادامه بحث با مشرکان، در این آیه با اشاره به اصل توحید، مسأله رستاخیز و معاد از طریق جالبی تعقیب می گردد.

1- نخست می گوید: «بگو: آنچه در آسمانها و زمین است برای کیست»؟

(قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ). و بلافاصله به دنبال آن می گوید: خودت از زبان

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 3636

فطرت و جان آنها پاسخ بده «بگو: برای خدا» (قُلْ لِلَّهِ).

2- پروردگار عالم سر چشمه تمام رحمتهاست «اوست که رحمت را بر عهده خویش قرار داده» و مواهب بی شمار، به همه ارزانی می دارد (کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ).

همین رحمت ایجاب می کند انسان را که استعداد بقاء و زندگی جاودانی دارد پس از مرگ در لباس حیاتی نوین و در عالمی وسیعتر درآورد و در این سیر ابدی تکامل دست رحمتش پشت سر او باشد.

لذا به دنبال این دو مقدمه می گوید: «بطور مسلم همه شما را در روز رستاخیز، روزی که هیچ گونه شک و تردیدی در آن نیست جمع خواهد کرد» (لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ لا رَیْبَ فِیهِ).

در پایان آیه به سرنوشت و عاقبت کار مشرکان لجوج اشاره کرده می گوید:

«آنها که در بازار تجارت زندگی، سرمایه وجود خود را از دست داده اند به این حقایق ایمان نمی آورند» (الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

سوره انعام(6): آیه 13

(آیه 13)- در آیه قبل اشاره به مالکیت خداوند نسبت به همه موجودات از طریق قرار گرفتن آنها در افق «مکان» شده بود، و این آیه اشاره به مالکیت او از طریق قرار گرفتن در افق و پهنه «زمان» کرده، می گوید: «و از آن اوست آنچه در شب و روز قرار گرفته است» (وَ لَهُ ما سَکَنَ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهارِ).

و در پایان آیه پس از ذکر توحید اشاره به دو صفت بارز خداوند کرده می گوید: «و اوست شنونده دانا» (وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

اشاره به این که وسعت جهان هستی و موجوداتی که در افق زمان و مکان قرار گرفته اند هیچ گاه مانع از آن نیست که خدا از اسرار آنها آگاه باشد.

سوره انعام(6): آیه 14

(آیه 14)- پناهگاهی غیر از خدا نیست! در این آیه نیز هدف، اثبات توحید و مبارزه با شرک و بت پرستی است، مشرکان با این که آفرینش جهان را مخصوص ذات خداوند می دانستند بتها را به عنوان تکیه گاه و پناهگاه برای خود انتخاب کرده بودند.

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 3637

قرآن برای از بین بردن این پندار غلط به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله چنین دستور می دهد: «به آنها بگو: آیا غیر خدا را ولی و سرپرست و پناهگاه خود انتخاب کنم! در حالی که او آفریننده آسمانها و زمین، و روزی دهنده همه موجودات است بدون این که خود نیازی به روزی داشته باشد» (قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ یُطْعِمُ وَ لا یُطْعَمُ).

قابل توجه این که: در میان صفات خدا در اینجا تنها روی اطعام بندگان و روزی دادن آنها تکیه شده است این تعبیر شاید به خاطر آن است که بیشتر وابستگیها در زندگی مادی بشر بر اثر همین نیاز مادی است، همین به اصطلاح «خوردن یک لقمه نان» است که افراد را به خضوع در برابر اربابان زر و زور وامی دارد، و گاهی تا سر حد پرستش در مقابل آنها کرنش می کنند.

قرآن در آیه فوق می گوید: روزی شما به دست اوست نه به دست این گونه افراد.

سپس برای پاسخ گفتن به پیشنهاد کسانی که از او دعوت می کردند به آیین شرک، بپیوندد می گوید: علاوه بر این که عقل به من فرمان می دهد که تنها تکیه بر کسی کنم که آفریننده آسمان و زمین می باشد «بگو: وحی الهی نیز به من دستور داده است که نخستین مسلمان باشم و به هیچ وجه در صف مشرکان قرار نگیرم» (قُلْ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

سوره انعام(6): آیه 15

(آیه 15)- من نیز به نوبه خود احساس مسؤولیت می کنم و از قوانین الهی به هیچ وجه مستثنا نیستم، «بگو: من نیز اگر از دستور پروردگار منحرف شوم و راه سازشکاری با مشرکان را بپیمایم و عصیان و نافرمانی او کنم از مجازات آن روز بزرگ- روز رستاخیز- ترسان و خائفم» (قُلْ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ).

سوره انعام(6): آیه 16

(آیه 16)- در این آیه برای این که ثابت شود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز بدون تکیه بر لطف و رحمت خدا کاری نمی تواند بکند و هر چه هست به دست اوست و حتی شخص پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله چشم امیدش را به رحمت بی پایان پروردگار دوخته و نجات و پیروزی خود را از او می طلبد می گوید: «هر کس در آن روز بزرگ از مجازات

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 3638

پروردگار رهایی یابد مشمول رحمت خدا شده است و این یک موفقیت و پیروزی آشکار است» (مَنْ یُصْرَفْ عَنْهُ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَ ذلِکَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ).

سوره انعام(6): آیه 17

(آیه 17)- قدرت قاهره پروردگار! گفتیم هدف این سوره در درجه اول ریشه کن ساختن عوامل شرک و بت پرستی است.

در این آیه و آیه بعد نیز همین حقیقت تعقیب شده است. نخست می گوید:

چرا شما به غیر خدا توجه می کنید، و برای حل مشکلات و دفع زیان و ضرر و جلب منفعت به معبودهای ساختگی پناه می برید با این که «اگر کمترین زیانی به تو برسد برطرف کننده آن، کسی جز خدا نخواهد بود، و اگر خیر و برکت و پیروزی و سعادتی نصیب تو شود از پرتو قدرت اوست، زیرا او بر همه چیز تواناست» (وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ یَمْسَسْکَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ).

در حقیقت توجه به غیر خدا به خاطر این است که آنها را سر چشمه خیرات و یا برطرف کننده مصائب و مشکلات می دانند.

سوره انعام(6): آیه 18

(آیه 18)- در این آیه برای تکمیل بحث فوق می گوید: «اوست که بر تمام بندگان قاهر و مسلط است» (وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ).

اما برای این که این توهم پیش نیاید که خداوند مانند بعضی از صاحبان قدرت ممکن است کمترین سوء استفاده ای از قدرت نامحدود خود کند در پایان آیه می فرماید: «و با این حال او حکیم است و همه کارش روی حساب، و خبیر و آگاه است و کمترین اشتباه و خطا در اعمال قدرت ندارد» (وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).

سوره انعام(6): آیه 19

(آیه 19)- بالاترین شاهد! عده ای از مشرکان مکّه نزد پیامبر آمدند و گفتند: تو چگونه پیامبری هستی که احدی را با تو موافق نمی بینیم حتی از یهود و نصاری در باره تو تحقیق کردیم آنها نیز گواهی و شهادتی به حقانیت تو بر اساس محتویات تورات و انجیل ندادند، لااقل کسی را به ما نشان ده که گواه بر رسالت تو باشد.

در مقابل این مخالفان لجوج که چشم بر هم نهاده، و این همه نشانه های حقانیت دعوت او را نادیده گرفته بودند و باز هم مطالبه گواه و شاهد می کردند

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 3639

خداوند به پیامبر دستور می دهد «بگو: به عقیده شما بالاترین شهادت، شهادت کیست»؟ (قُلْ أَیُّ شَیْ ءٍ أَکْبَرُ شَهادَهً).

غیر از این است که بالاترین شهادت، شهادت پروردگار است؟ «بگو:

خداوند بزرگ گواه میان من و شما است» (قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ).

و بهترین دلیل آن این است که: «این قرآن بر من وحی شده است» (وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ).

قرآنی که ممکن نیست ساخته فکر بشری آن هم در آن عصر و زمان و در آن محیط و مکان بوده باشد قرآنی که محتوای انواع شواهد اعجاز می باشد.

سپس به هدف نزول قرآن پرداخته و می گوید: «این قرآن به این جهت بر من نازل شده است که شما و تمام کسانی را که سخنان من در طول تاریخ بشر و پهنه زمان و در تمام نقاط جهان به گوش آنها می رسد از مخالفت فرمان خدا بترسانم و به عواقب دردناک این مخالفت توجه دهم» (لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ).

سپس به دنبال این سخن به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که از آنها سؤال کند «آیا به راستی شما گواهی می دهید که خدایان دیگری با خداست»؟ (أَ إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَهً أُخْری). بعد می گوید: «با صراحت به آنها بگو: من هرگز چنین گواهی نمی دهم، بگو: اوست خداوند یگانه و من از آنچه شما برای او شریک قرار داده اید بیزارم» (قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).

سوره انعام(6): آیه 20

(آیه 20)- در این آیه به آنها که مدّعی بودند اهل کتاب هیچ گونه گواهی در باره پیامبر اسلام نمی دهند صریحا پاسخ می دهد و می گوید: «آنهایی که کتاب آسمانی بر آنها نازل کردیم به خوبی پیامبر را می شناسند همان گونه که فرزندان خود را می شناسند»! (الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ).

و در پایان آیه به عنوان یک نتیجه نهایی اعلام می دارد: «تنها کسانی به این پیامبر (با این همه نشانه های روشن) ایمان نمی آورند که در بازار تجارت زندگی همه چیز خود را از دست داده و سرمایه وجود خود را باخته اند» (الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 3640

سوره انعام(6): آیه 21

(آیه 21)- بزرگترین ظلم! در تعقیب برنامه کوبیدن همه جانبه «شرک و بت پرستی» در این آیه با صراحت می گوید: «چه کسی ستمکارتر از مشرکانی است که بر خدا دروغ بسته و شریک برای او قرار داده و یا آیات او را تکذیب نموده اند» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ).

در حقیقت جمله اول اشاره به انکار توحید است، و جمله دوم اشاره به انکار نبوت، و به راستی ظلمی از این بالاتر نمی شود که انسان جماد، بی ارزش و یا انسان ناتوانی را همتای وجود نامحدودی قرار دهد که بر سراسر جهان هستی حکومت می کند.

«مسلما هیچ ستمگری روی سعادت و رستگاری نخواهد دید» (إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ) مخصوصا چنین ستمگرانی که ستم آنها همه جانبه است.

سوره انعام(6): آیه 22

(آیه 22)- در این آیه پیرامون سرنوشت مشرکان در رستاخیز بحث می شود، تا روشن گردد آنها با اتکاء به مخلوقات ضعیفی همچون بتها نه آرامشی برای خود در این جهان فراهم ساختند و نه در جهان دیگر، می گوید: «آن روز که همه اینها را یکجا مبعوث می کنیم به مشرکان می گوییم معبودهای ساختگی شما که آنها را شریک خدا می پنداشتید کجا هستند»؟ (وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ). چرا به یاری شما نمی شتابند؟ چرا هیچ گونه اثری از قدرت نمایی آنها در این عرصه وحشتناک دیده نمی شود؟

سوره انعام(6): آیه 23

(آیه 23)- آنها در بهت و حیرت و وحشت عجیبی فرو می روند «سپس پاسخی در برابر این سؤال ندارند جز این که سوگند یاد کنند، می گویند به خداوندی که پروردگار ماست قسم، ما هیچ گاه مشرک نبودیم» به گمان این که در آنجا نیز می توان حقایق را انکار کرد» (ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ).

سوره انعام(6): آیه 24

(آیه 24)- در این آیه برای این که مردم از سرنوشت رسوای این افراد عبرت گیرند می گوید: «درست توجه کن ببین اینها کارشان به کجا می رسد که بکلی از روش و مسلک خویش بیزاری جسته و آن را انکار می کنند و حتی به خودشان نیز دروغ می گویند» (انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ). «و تمام تکیه گاههایی که برای خود

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 3641

انتخاب کرده بودند و آنها را شریک خدا می پنداشتند همه را از دست می دهند و دستشان به جایی نمی رسد» (وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 25

(آیه 25)- نفوذ ناپذیران! در این آیه اشاره به وضع روانی بعضی از مشرکان شده که در برابر شنیدن حقایق کمترین انعطاف از خود نشان نمی دهند- سهل است- به دشمنی با آن نیز برمی خیزند و با وصله های تهمت، خود و دیگران را از آن دور نگاه می دارند، قرآن در باره اینها چنین می گوید: «بعضی از آنان به سوی تو گوش می دهند ولی بر دلهای آنها پرده هایی افکنده ایم تا آن را درک نکنند و در گوشهای آنها سنگینی ایجاد کرده ایم تا آن را نشنوند»! (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً).

البته اگر این گونه مسائل به خدا نسبت داده می شود در حقیقت اشاره به قانون «علّیت» و خاصیت «عمل» است، یعنی استمرار در کجروی و اصرار در لجاجت اثرش این است که روح و روان آدمی را به شکل خود درمی آورد.

تجربه این حقیقت را ثابت کرده است که افراد بدکار و گناهکار در آغاز از کار خود احساس ناراحتی می کنند، اما تدریجا به آن خو گرفته و شاید روزی فرا رسد که اعمال زشت خود را واجب و لازم بشمرند لذا می گوید کار اینها به جایی رسیده است که «اگر تمام آیات و نشانه های خدا را ببینند باز ایمان نمی آورند» (وَ إِنْ یَرَوْا کُلَّ آیَهٍ لا یُؤْمِنُوا بِها).

و از این بالاتر «هنگامی که به نزد تو بیایند هدفی جز مجادله و پرخاشگری و خرده گیری ندارند» (حَتَّی إِذا جاؤُکَ یُجادِلُونَکَ).

به جای این که گوش جان را به سخنان تو متوجه سازند و حد اقل به صورت یک جستجوگر، به احتمال یافتن حقیقتی پیرامون آن بیندیشند، با روح و فکر منفی در برابر تو ظاهر می شوند. آنها با شنیدن سخنان تو که از سر چشمه وحی تراوش کرده و بر زبان حقگوی تو جاری شده است متوسل به ضربه تهمت شده، می گویند:

«اینها چیزی جز افسانه ها و داستانهای ساختگی پیشینیان نیست»! (یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 3642

سوره انعام(6): آیه 26

(آیه 26)- در این آیه می گوید آنها به این مقدار نیز قناعت نمی کنند و علاوه بر این که خود گمراهند پیوسته تلاش می کنند افراد حق طلب را با سمپاشیهای گوناگون از پیمودن این مسیر باز دارند، لذا «آنها را از نزدیک شدن به پیامبر نهی می کنند» (وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ).

«و خودشان نیز از او فاصله می گیرند» (وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ).

بی خبر از این که هر کس با حق درافتد تیشه بر ریشه خود زده و سر انجام طبق سنت آفرینش، حق با جاذبه ای که دارد پیروز خواهد شد.

بنابراین «تلاش و فعالیت آنها به شکست خودشان منتهی خواهد شد و جز خود را هلاک نمی کنند، ولی قدرت بر درک این حقیقت ندارند» (وَ إِنْ یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 27

(آیه 27)- بیداری زود گذر و بی اثر! در دو آیه گذشته به قسمتی از اعمال لجوجانه مشرکان اشاره شد، در این آیه و آیه بعد صحنه ای از نتایج اعمال آنها مجسم گردیده است تا بدانند چه سرنوشت شومی در پیش دارند و بیدار شوند یا لااقل وضع آنها عبرتی برای دیگران گردد! نخست می گوید: «اگر حال آنها را به هنگامی که در روز رستاخیز در برابر آتش دوزخ قرار گرفته اند ببینی تصدیق خواهی کرد که به چه عاقبت دردناکی گرفتار شده اند» (وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلَی النَّارِ).

آنها در آن حالت چنان منقلب می شوند که «فریاد برمی کشند ای کاش برای نجات از این سرنوشت شوم، و جبران کارهای زشت گذشته بار دیگر به دنیا باز می گشتیم، و در آنجا آیات پروردگار خود را تکذیب نمی کردیم و در صف مؤمنان قرار می گرفتیم» (فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ).

سوره انعام(6): آیه 28

(آیه 28)- در این آیه اضافه می کند که این آرزوی دروغینی بیش نیست، بلکه به خاطر آن است که در آن جهان «آنچه را از عقاید و نیات و اعمال شوم خویش مخفی می داشتند همه برای آنها آشکار گردیده» و موقتا بیدار شده اند (بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا یُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ).

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 3643

ولی این بیداری، بیداری پایدار و پابرجا نیست، و به خاطر شرایط و اوضاع خاص و رو برو شدن با مجازاتهای عینی پدید آمده است، و لذا «اگر به فرض محال بار دیگر به این جهان برگردند به سراغ همان کارهایی می روند که از آن نهی شده بودند» (وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ). بنابراین «آنها در آرزو و ادّعای خویش صادق نیستند و دروغ می گویند» (وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).

سوره انعام(6): آیه 29

(آیه 29)- این آیه دنباله سخنان مشرکان لجوج و سرسخت است که به هنگام مشاهده صحنه های رستاخیز، آرزو می کنند بار دیگر به دنیا بازگردند و جبران کنند، ولی قرآن می گوید اگر اینها بازگردند نه تنها به فکر جبران نخواهند بود و به کارهای خود ادامه «خواهند داد، بلکه اساسا رستاخیز و قیامت را هم انکار خواهند کرد، و با نهایت تعجب خواهند گفت: زندگی تنها همین زندگی دنیاست و ما هرگز برانگیخته نخواهیم شد»! (وَ قالُوا إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ).

سوره انعام(6): آیه 30

(آیه 30)- در این آیه قرآن به سرنوشت آنها در روز رستاخیز اشاره کرده، می گوید: «اگر آنها را مشاهده کنی در آن هنگام که در پیشگاه پروردگارشان ایستاده اند و به آنها گفته می شود، آیا این حق نیست»؟ (وَ لَوْ تَری إِذْ وُقِفُوا عَلی رَبِّهِمْ قالَ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ). «آنها در پاسخ خواهند گفت: آری، سوگند به پروردگار ما، این حق است»! (قالُوا بَلی وَ رَبِّنا).

بار دیگر «به آنها گفته می شود پس بچشید مجازات را به خاطر این که آن را انکار می کردید و کفر می ورزیدید»! (قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ).

مسلما منظور از «وقوف در برابر پروردگار» این نیست که خداوند مکانی داشته باشد، بلکه به معنی ایستادن در برابر صحنه های مجازات اوست- همانطور که بعضی از مفسران گفته اند- و یا کنایه از حضور در دادگاه الهی است، همانطور که انسان به هنگام نماز می گوید من در برابر خداوند ایستاده ام.

سوره انعام(6): آیه 31

(آیه 31)- در این آیه اشاره به خسران و زیان منکران معاد و رستاخیز کرده می فرماید: «آنها که ملاقات پروردگار را انکار کردند مسلما گرفتار زیان شدند» (قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ).

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 3644

منظور از «ملاقات پروردگار» یا ملاقات معنوی و ایمان شهودی است، (شهود باطنی) و یا ملاقات صحنه های رستاخیز و پاداش و جزای او.

سپس می گوید: این انکار برای همیشه ادامه نخواهد یافت، و تا زمانی خواهد بود که «ناگهان رستاخیز برپا شود، و آنها در برابر این صحنه های وحشتناک قرار گیرند و نتایج اعمال خود را با چشم خود ببینند، در این موقع فریاد آنها بلند می شود: ای وای بر ما چقدر کوتاهی در باره چنین روزی کردیم» (حَتَّی إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَهُ بَغْتَهً قالُوا یا حَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فِیها).

منظور از «ساعه» روز قیامت است و «بغته» به معنی این است که بطور ناگهانی و جهش آسا که هیچ کس جز خدا وقت آن را نمی داند واقع می شود.

سپس قرآن می گوید: «آنها بار گناهانشان را بر دوش دارند» (وَ هُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلی ظُهُورِهِمْ).

و در پایان آیه می فرماید: «چه بد باری بر دوش می کشند» (أَلا ساءَ ما یَزِرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 32

(آیه 32)- در این آیه برای بیان موقعیت زندگی دنیا در برابر زندگی آخرت چنین می گوید: «زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی نیست» (وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ).

تشبیه زندگی دنیا به بازی و سرگرمی از این نظر است که بازیها و سرگرمیها معمولا کارهای توخالی و بی اساس هستند که از متن زندگی حقیقی دورند.

بسیار دیده می شود که کودکان دور هم می نشینند و بازی را شروع می کنند، یکی را «امیر» و دیگری را «وزیر»، و یکی را «دزد» و دیگری را «قافله» اما ساعتی نمی گذرد که نه خبری از امیر است و نه وزیر، و نه دزد و نه قافله، و یا در نمایشنامه هایی که به منظور سرگرمی انجام می شود صحنه هایی از جنگ یا عشق یا عداوت مجسّم می گردد اما پس از ساعتی خبری از هیچ کدام نیست.

سپس زندگانی سرای دیگر را با آن مقایسه کرده می فرماید: «سرای آخرت برای افراد با تقوا بهتر است آیا اندیشه و تعقل نمی کنید» (وَ لَلدَّارُ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 3645

یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ)

.زیرا حیاتی است جاویدان و فناناپذیر در جهانی وسیعتر و سطح بسیار بالاتر، در عالمی که سر و کار آن با حقیقت است نه مجاز، و با واقعیت است نه خیال.

سوره انعام(6): آیه 33

(آیه 33)- همواره در راه مصلحان مشکلات بوده! شک نیست که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در گفتگوهای منطقی و مبارزات فکری که با مشرکان لجوج و سرسخت داشت گاهی از شدت لجاجت آنها و عدم تأثیر سخن در روح آنان و گاهی از نسبتهای ناروایی که به او می دادند غمگین و اندوهناک می شد، خداوند بارها در قرآن مجید پیامبرش را در این مواقع دلداری می داد، تا با دلگرمی و استقامت بیشتر، برنامه خویش را تعقیب کند، در این آیه نیز می فرماید: «ما می دانیم که سخنان آنها تو را محزون و اندوهگین می کند» (قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِی یَقُولُونَ).

«ولی بدان که آنها تو را تکذیب نمی کنند و در حقیقت آیات ما را انکار می کنند و بنابراین طرف آنها در حقیقت ما هستیم نه تو» (فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ).

و نظیر این سخن در گفتگوهای رایج میان ما نیز دیده می شود که گاهی شخص «برتر» به هنگام ناراحت شدن نماینده اش به او می گوید: غمگین مباش طرف آنها در واقع منم و اگر مشکلی ایجاد شود برای من است نه برای تو، و به این وسیله مایه تسلّی خاطر او را فراهم می سازد.

سوره انعام(6): آیه 34

(آیه 34)- در این آیه، برای تکمیل این دلداری، به وضع انبیای پیشین اشاره کرده می گوید: این موضوع منحصر به تو نبوده است «رسولان پیش از تو نیز تکذیب شدند» (وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ). «اما آنها در برابر تکذیبها و آزارها استقامت ورزیدند تا نصرت و یاری ما به سراغشان آمد و سر انجام پیروز شدند» (فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا). «و این یک سنت الهی است که هیچ چیز نمی تواند آن را دگرگون کند» (وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ).

بنابراین، تو هم در برابر تکذیبها و آزارها و حملات دشمنان لجوج و سرسخت روح صبر و استقامت را از دست مده، و بدان طبق همین سنت،

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 3646

امدادهای الهی و الطاف بی کران پروردگار به سراغ تو خواهد آمد، و سر انجام بر تمام آنها پیروز خواهی شد «و اخباری که از پیامبران پیشین به تو رسیده است که چگونه در برابر مخالفتها و شداید استقامت کردند و پیروز شدند گواه روشنی برای تو است» (وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ).

در حقیقت آیه فوق به یک اصل کلی اشاره می کند و آن این که همیشه رهبران صالح اجتماع که برای هدایت توده های مردم به وسیله ارائه مکتب و طرحهای سازنده با افکار منحط و خرافات و سنن غلط جامعه به پا می خاستند با مخالفت سرسختانه جمعی سودجو و زورگو که با پر و بال گرفتن مکتب جدید، منافعشان به خطر می افتاد، رو برو می شدند. اما شک نیست که شرط اساسی این پیروزی بردباری و مقاومت و استقامت است.

سوره انعام(6): آیه 35

(آیه 35)- مردگان زنده نما! این آیه و آیه بعد دنباله دلداری و تسلی دادن به پیامبر است که در آیات قبل گذشت.

از آنجا که فکر و روح پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از گمراهی و لجاجت مشرکان زیاد ناراحت و پریشان بود، و علاقه داشت با هر وسیله ای که شده آنها را به صف مؤمنان بکشاند، خداوند می فرماید: «اگر اعراض و رو گردانی زیاد آنها بر تو سخت و سنگین است چنانچه بتوانی اعماق زمین را بشکافی و در آن نقبی بزنی و جستجو کنی و یا نردبانی به آسمان بگذاری و اطراف آسمانها را نیز جستجو کنی و آیه و نشانه دیگری برای آنها بیاوری چنین کن» ولی بدان آنان به قدری لجوجند که باز ایمان نخواهند آورد (وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِیَ نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ فَتَأْتِیَهُمْ بِآیَهٍ).

خداوند با این جمله به پیامبر خود می فهماند که هیچ گونه نقصی در تعلیمات و دعوت و تلاش و کوشش تو نیست، بلکه نقص از ناحیه آنها است، آنها تصمیم گرفته اند حق را نپذیرند. لذا هیچ گونه کوششی اثر نمی بخشد، نگران مباش! ولی برای این که کسی توهم نکند که خداوند قادر نیست آنها را وادار به تسلیم کند، بلافاصله می فرماید: «اگر خدا بخواهد می تواند همه آنها را بر هدایت

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 3647

مجتمع کند» یعنی وادار به تسلیم در برابر دعوت تو و اعتراف به حق و ایمان کند (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی).

ولی روشن است که این چنین ایمان اجباری بیهوده است، آفرینش بشر برای تکامل بر اساس اختیار و آزادی اراده می باشد، تنها در صورت آزادی اراده است که ارزش «مؤمن» از «کافر» و «نیکان» از «بدان» شناخته می شود.

سپس می گوید: «اینها را برای این گفتیم که تو از جاهلان نباشی» (فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ).

یعنی: بیتابی مکن و صبر و استقامت را از دست مده و بیش از اندازه خود را به خاطر کفر و شرک آنها ناراحت مکن و بدان راه همین است که تو می پیمایی.

شک نیست که پیامبر از این حقایق باخبر بود، اما خداوند اینها را به عنوان یادآوری و دلداری برای پیامبرش بازگو می کند.

سوره انعام(6): آیه 36

(آیه 36)- در این آیه برای تکمیل این موضوع و دلداری بیشتر به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «تنها کسانی که گوش شنوا دارند دعوت تو را اجابت می کنند و می پذیرند» (إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ). «و اما آنها که عملا در صف مردگانند ایمان نمی آورند، تا زمانی که خداوند آنها را در روز قیامت برانگیزند و به سوی او بازگشت کنند» (وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ).

آن روز است که با مشاهده صحنه های رستاخیز ایمان می آورند، ولی ایمانشان هم سودی ندارد.

سوره انعام(6): آیه 37

آیه 37)- در این آیه یکی از بهانه جوییهای مشرکان مطرح شده است، بطوری که در بعضی از روایات آمده جمعی از رؤسای قریش هنگامی که از معارضه و مقابله با قرآن عاجز ماندند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفتند: اینها فایده ندارد اگر راست می گویی معجزاتی همانند عصای موسی، و ناقه صالح، برای ما بیاور.

قرآن در این باره می گوید: «آنها گفتند: چرا آیه و معجزه ای از طرف پروردگار بر این پیامبر نازل نشده است»؟! (وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ).

روشن است که آنها این پیشنهاد را از روی حقیقت جویی نمی گفتند، زیرا

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 3648

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به اندازه کافی برای آنها معجزه آورده بود.

لذا قرآن در پاسخ آنها می گوید: «به آنها بگو: خداوند قادر است آیه و معجزه ای (که شما پیشنهاد می کنید) بر پیامبر خود نازل کند» (قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَهً).

ولی این کار یک اشکال دارد که غالب شما از آن بی خبرید و آن این که اگر به این گونه تقاضاها که از سر لجاجت می کنید ترتیب اثر داده شود سپس ایمان نیاورید همگی گرفتار مجازات الهی شده، نابود خواهید گشت، زیرا این نهایت بی حرمتی نسبت به ساحت مقدس پروردگار و فرستاده او و آیات و معجزات اوست، لذا در پایان آیه می فرماید «ولی اکثر آنها نمی دانند» (وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ).

سوره انعام(6): آیه 38
اشاره

(آیه 38)- این آیه به دنبال آیات گذشته که در باره مشرکان بحث می کرد و آنها را به سرنوشتی که در قیامت دارند متوجه می ساخت، سخن از «حشر» و رستاخیز عمومی تمام موجودات زنده، و تمام انواع حیوانات به میان آورده، نخست می گوید: «هیچ جنبنده ای در زمین، و هیچ پرنده ای که با دو بال خود پرواز می کند نیست مگر این که امتهایی همانند شما هستند» (وَ ما مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ).

و به این ترتیب هر یک از انواع حیوانات و پرندگان برای خود امتی هستند همانند انسانها یعنی: آنها نیز در عالم خود دارای علم و شعور و ادراک هستند، خدا را می شناسند و به اندازه توانایی خود او را تسبیح و تقدیس می گویند، اگر چه فکر آنها در سطحی پایین تر از فکر و فهم انسانهاست.

سپس در جمله بعد می گوید: «ما در این کتاب هیچ چیز را فروگذار نکردیم» (ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ).

و در پایان آیه می گوید «تمام آنها به سوی خدا در رستاخیز جمع می شوند» (ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ).

روی این جهت آیه به مشرکان اخطار می کند خداوندی که تمام اصناف حیوانات را آفریده، و نیازمندیهای آنها را تأمین کرده، و مراقب تمام افعال آنهاست

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 3649

و برای همه رستاخیزی قرار داده، چگونه ممکن است برای شما حشر و رستاخیزی قرار ندهد و به گفته بعضی از مشرکان چیزی جز زندگی دنیا و حیات و مرگ آن در کار نباشد.

آیا رستاخیز برای حیوانات هم وجود دارد؟

شک نیست که نخستین شرط حساب و جزا مسأله عقل و شعور و به دنبال آن تکلیف و مسؤولیت است، طرفداران این عقیده می گویند: زندگی بسیاری از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزی است که روشنگر سطح عالی فهم و شعور آنهاست، کیست که در باره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آنها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو، سخنانی نشنیده باشد. و مسلم است آنها را به آسانی نمی توان ناشی از غریزه دانست، زیرا غریزه معمولا سر چشمه کارهای یکنواخت و مستمر است، اما اعمالی که در شرایط خاصی که قابل پیش بینی نبوده به عنوان عکس العمل انجام می گردد، به فهم و شعور شبیه تر است تا به غریزه.

مثلا گوسفندی که در عمر خود گرگ را ندیده برای نخستین بار که آن را می بیند به خوبی خطرناک بودن این دشمن را تشخیص داده و به هر وسیله که بتواند برای دفاع از خود و نجات از خطر متوسل می شود.

از همه اینها گذشته، در آیات متعددی از قرآن، مطالبی دیده می شود که دلیل قابل ملاحظه ای برای فهم و شعور بعضی از حیوانات محسوب می شود، داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان، و داستان آمدن هدهد به منطقه «سبا و یمن» و آوردن خبرهای هیجان انگیز برای سلیمان شاهد این مدعاست.

در روایات اسلامی نیز احادیث متعددی در زمینه رستاخیز حیوانات دیده می شود، از جمله: از أبو ذر نقل شده که می گوید: ما خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودیم که در پیش روی ما دو بز به یکدیگر شاخ زدند، پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود، می دانید چرا اینها به یکدیگر شاخ زدند؟ حاضران عرض کردند: نه، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود ولی خدا می داند چرا؟ و به زودی در میان آنها داوری خواهد کرد.

سوره انعام(6): آیه 39

(آیه 39)- کر و لالها! بار دیگر قرآن به بحث از منکران لجوج می پردازد،

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 3650

می گوید: «و آنها که آیات ما را تکذیب کردند کر و لال هستند، و در ظلمت و تاریکی قرار گرفته اند» (وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا صُمٌّ وَ بُکْمٌ فِی الظُّلُماتِ).

نه گوش شنوایی دارند که حقایق را بشنوند، و نه زبان حقگویی که اگر حقیقتی را درک کردند برای دیگران بازگو کنند.

و به دنبال آن می فرماید: «خداوند هر کس را بخواهد گمراه می کند و هر کس را بخواهد بر جاده مستقیم قرار می دهد» (مَنْ یَشَأِ اللَّهُ یُضْلِلْهُ وَ مَنْ یَشَأْ یَجْعَلْهُ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

گاهی اعمال فوق العاده زشتی از انسان سر می زند که بر اثر تاریکی وحشتناکی روح او را احاطه خواهد کرد، چشمان حقیقت بین از او گرفته می شود، و گوش او صدای حق را نمی شنود، و زبان او از گفتن حق باز می ماند.

اما به عکس گاهی چنان کارهای نیک فراوان از او سر می زند که یک دنیا نور و روشنایی به روح او می پاشد، دید و درک او وسیعتر و فکر او پرفروغتر و زبان او در گفتن حق، گویاتر می شود، این است معنی هدایت و ضلالت که به اراده خدا نسبت داده می شود.

سوره انعام(6): آیه 40

(آیه 40)- توحید فطری! بار دیگر روی سخن را به مشرکان کرده و از راه دیگری برای توحید و یگانه پرستی، در برابر آنها، استدلال می کند، به این طریق که لحظات فوق العاده سخت و دردناک زندگی را به خاطر آنها می آورد، و از وجدان آنها استمداد می کند که در این گونه لحظات که همه چیز را به دست فراموشی می سپارند آیا پناهگاهی جز «خدا» برای خودشان فکر می کنند! «ای پیامبر! به آنها بگو: اگر عذاب دردناک خداوند به سراغ شما بیاید و یا قیامت با آن همه هول و هیجان و حوادث وحشتناک برپا شود، راست بگویید آیا غیر خدا را برای برطرف ساختن شداید خود می خوانید»! (قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَهُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

روح معنی این آیه نه تنها برای مشرکان، بلکه برای همه کس به هنگام بروز شداید و حوادث سخت، قابل درک است، ممکن است در حال عادی و در

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 3651

حوادث کوچک انسان به غیر خدا متوسل گردد، اما هنگامی که حادثه فوق العاده شدید باشد انسان همه چیز را فراموش می کند ولی در همین حال در اعماق دل خود یک نوع امیدواری به نجات که از منبع قدرت مرموز و نامشخصی سر چشمه می گیرد احساس می کند این همان توجه به خدا و حقیقت توحید است.

سوره انعام(6): آیه 41

(آیه 41)- در این آیه می فرماید: «بلکه تنها او را می خوانید، او هم اگر بخواهد مشکل شما را برطرف می کند، و شریکهایی که برای خدا درست کرده بودید همه را فراموش می کنید» (بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ).

سوره انعام(6): آیه 42

(آیه 42)- سر انجام زندگی اندرز ناپذیران! قرآن همچنان گفتگو با گمراهان و مشرکان را ادامه می دهد و از راه دیگری برای بیدار ساختن آنها موضوع را تعقیب می کند، یعنی دست آنها را گرفته و به قرون و زمانهای گذشته می برد.

نخست می گوید: «ما پیامبرانی به سوی امم پیشین فرستادیم و چون اعتنا نکردند آنها را به منظور بیداری و تربیت با مشکلات و حوادث سخت، با فقر و خشکسالی و قحطی با بیماری و درد و رنج و بأساء و ضرّاء (1) مواجه ساختیم شاید متوجه شوند و به سوی خدا بازگردند» (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ).

سوره انعام(6): آیه 43

(آیه 43)- در این آیه می گوید: «چرا آنها از این عوامل دردناک و بیدارکننده پند و اندرز نگرفتند و بیدار نشدند و به سوی خدا بازنگشتند» (فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا).

در حقیقت علت عدم بیداری آنها دو چیز بود، نخست این که «بر اثر زیادی گناه و لجاجت در شرک، قلبهای آنها تیره و سخت و روح آنها انعطاف ناپذیر شده بود» (وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ).

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 3652


1- «بأساء» در اصل به معنی شدت و رنج است و به معنی جنگ نیز به کار می رود، همچنین در قحطی و خشکسالی و فقر و مانند اینها، ولی «ضرّاء» به معنی ناراحتی روحی است مانند غم و اندوه و جهل و نادانی و یا ناراحتیهایی که از بیماری و از دست دادن مقام و مال و ثروت پیدا می شود.

دیگر این که «شیطان (با استفاده از روح هوی پرستی آنها) اعمالشان را در نظرشان زینت داده بود، و هر عمل زشتی را انجام می دادند زیبا و هر کار خلافی را صواب می پنداشتند» (وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 44

(آیه 44)- در این آیه اضافه می کند: هنگامی که سختگیریها و گوشمالیها در آنها مؤثر نیفتاد از راه لطف و محبت وارد شدیم «و به هنگامی که درسهای نخست را فراموش کردند، درس دوم را برای آنها آغاز کردیم و درهای انواع نعمتها را بر آنها گشودیم» شاید بیدار شوند و به آفریننده و بخشنده آن نعمتها توجه کنند، و راه راست را بازیابند» (فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ).

ولی این همه نعمت در واقع خاصیت دو جانبه داشت هم ابراز محبتی برای بیداری بود و هم مقدمه ای برای عذاب دردناک در صورتی که بیدار نشوند.

لذا می گوید «آنقدر به آنها نعمت دادیم تا کاملا خوشحال شدند اما بیدار نشدند، لذا ناگاه آنها را گرفتیم و مجازات کردیم، و تمام درهای امید به روی آنها بسته شد» (حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَهً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ).

سوره انعام(6): آیه 45

(آیه 45)- «و به این ترتیب جمعیت ستمکاران ریشه کن شد، و نسل دیگری از آنها به پا نخاست» (فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا).

و از آنجا که خداوند در به کار گرفتن عوامل تربیت در مورد آنها هیچ گونه کوتاهی نکرده، در پایان آیه می فرماید: «ستایش و حمد مخصوص خداوندی است که پروردگار و مربی همه جهانیان است» (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

این جمله نشانه آن است که قطع ریشه ظلم و فساد و نابود شدن نسلی که بتواند این کار را ادامه دهد، به قدری اهمیت دارد که جای شکر و سپاس است.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم: «هر کس بقای ستمگران را دوست دارد، مفهومش این است که دوست می دارد معصیت خدا شود (موضوع ظلم به اندازه ای مهم است که) خداوند تبارک و تعالی در برابر نابود ساختن ظالمان خود را حمد و ستایش کرده است و فرموده: دنباله قوم ستمگر بریده شد و سپاس مخصوص خداوند پروردگار جهانیان است».

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 3653

سوره انعام(6): آیه 46

(آیه 46)- بخشنده نعمتها را بشناسید! روی سخن همچنان با مشرکان است، نخست می گوید: «اگر خداوند نعمتهای گرانبهایش را همچون گوش و چشم از شما بگیرد، و بر دلهایتان مهر بگذارد بطوری که نتوانید میان خوب و بد و حق و باطل تمیز دهید چه کسی جز خدا می تواند این نعمتها را به شما بازگرداند»؟! (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ).

در حقیقت مشرکان نیز قبول داشتند که خالق و روزی دهنده خداست، و بتها را به عنوان شفیعان در پیشگاه خدا می پرستیدند.

سپس می گوید: «ببین چگونه آیات و دلایل را به گونه های مختلف برای آنها شرح می دهیم، ولی باز آنها از حق روی برمی گردانند» (انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ).

سوره انعام(6): آیه 47

(آیه 47)- در این آیه به دنبال ذکر این سه نعمت بزرگ الهی (چشم و گوش و فهم) که سر چشمه تمام نعمتهای دنیا و آخرت است اشاره به امکان سلب همه نعمتها بطور کلی کرده، می گوید: «به آنها بگو: اگر عذاب خداوند ناگهانی و بدون مقدمه، و یا آشکارا و با مقدمه، به سراغ شما بیاید آیا جز ستمکاران نابود می شوند»! (قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَهً أَوْ جَهْرَهً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ).

منظور این است تنها کسی که قادر به انواع مجازات و گرفتن نعمتهاست خداست، و بتها هیچ نقشی در این میان ندارند.

بنابراین، دلیلی ندارد که به آنها پناه ببرید.

سوره انعام(6): آیه 48

(آیه 48)- در این آیه به وضع پیامبران الهی اشاره کرده، می گوید: «نه تنها بتهای بی جان کاری از آنها ساخته نیست، انبیای بزرگ و رهبران الهی نیز کاری جز ابلاغ رسالت، و بشارت و انذار، و تشویق و تهدید ندارند، و هر نعمتی هست به فرمان خدا و از ناحیه اوست و آنها هم هر چه بخواهند از او می خواهند» (وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ).

سپس می گوید: «راه نجات منحصر در دو چیز است آنها که ایمان بیاورند و خویشتن را اصلاح کنند (و عمل صالح انجام دهند) نه ترسی از مجازاتهای الهی

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 3654

دارند، و نه غم و اندوهی از اعمال گذشته خود» (فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

سوره انعام(6): آیه 49

(آیه 49)- «و در مقابل، کسانی که آیات ما را تکذیب کنند، در برابر این فسق و نافرمانی گرفتار مجازات الهی خواهند شد» (وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ).

سوره انعام(6): آیه 50

(آیه 50)- آگاهی از غیب! این آیه دنباله پاسخگویی به اعتراضات گوناگون کفار و مشرکان است و به سه قسمت از ایرادهای آنها در جمله های کوتاه پاسخ داده شده است:

نخست این که آنها به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیشنهاد معجزات عجیب و غریبی می کردند، و هر یک به میل خود پیشنهادی داشتند، حتی به مشاهده معجزات مورد درخواست دیگران نیز قانع نبودند گاهی خانه هایی از طلا، و گاهی نزول فرشتگان، و زمانی تبدیل سرزمین خشک و سوزان مکّه به یک باغستان پر آب و میوه! گویا آنها با این تقاضاهای عجیب و غریب یک نوع مقام الوهیت و مالکیت زمین و آسمان برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله انتظار داشتند.

لذا خداوند در پاسخ این افراد، به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «بگو: من هرگز ادعا نمی کنم که خزائن الهی به دست من است» (قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللَّهِ).

«خزائن» جمع «خزینه» به معنی منبع و مرکز هر چیزی است و به این ترتیب خزائن اللّه، منبع همه چیز را دربرمی گیرد که از ذات بی انتهای او که سر چشمه جمیع کمالات و قدرتهاست، می باشد.

سپس در برابر افرادی که انتظار داشتند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را از تمام اسرار آینده و گذشته آگاه سازد، و حتی به آنها بگوید در آینده چه حوادثی مربوط به زندگی آنها روی می دهد، تا برای دفع ضرر و جلب منفعت بپا خیزند، می گوید: «من هرگز ادعا نمی کنم که از همه امور پنهانی و اسرار غیب آگاهم» (وَ لا أَعْلَمُ الْغَیْبَ).

و در جمله سوم به پاسخ ایراد کسانی که انتظار داشتند خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرشته

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 3655

باشد، و یا فرشته ای همراه او باشد، و هیچ گونه عوارض بشری از خوردن غذا و راه رفتن در کوچه و بازار در او دیده نشود، می گوید: «و من هرگز ادعا نمی کنم فرشته ام» (وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ).

بلکه «من تنها از دستورات و تعلیماتی پیروی می کنم که از طریق وحی از ناحیه پروردگار به من می رسد» (إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ).

و در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داده می شود که: «بگو: آیا افراد نابینا و بینا همانندند؟ و آنها که چشم و اندیشه و عقلشان بسته است با کسانی که حقایق را به خوبی می بینند و درک می کنند برابرند؟ آیا فکر نمی کنید» (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 51

(آیه 51)- در پایان آیه قبل فرمود که نابینا و بینا یکسان نیستند، و به دنبال آن در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «به وسیله قرآن کسانی را انذار و بیدار کن که از روز رستاخیز بیم دارند» (وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ أَنْ یُحْشَرُوا إِلی رَبِّهِمْ).

یعنی کسانی که تا این اندازه چشم قلب آنها گشوده است که احتمال می دهند حساب و کتابی در کار باشد، در پرتو این احتمال، و ترس از مسؤولیت، آمادگی برای پذیرش حق یافته اند.

سپس می گوید: این گونه افراد بیدار دل از آن روز می ترسند که «جز خدا پناهگاه و شفاعت کننده ای وجود ندارد» (لَیْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ).

آری! این گونه افراد را انذار کن و دعوت به سوی حق بنما «زیرا امید تقوا و پرهیزکاری در باره آنها هست» (لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

سوره انعام(6): آیه 52
اشاره

(آیه 52)

شأن نزول:

در مورد نزول این آیه و آیه بعد نقل شده: جمعی از قریش از کنار مجلس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گذشتند در حالی که «صهیب» و «عمّار»، «بلال» و «خباب» و امثال آنها از مسلمانان کم بضاعت و کارگر، در خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودند.

آنها از مشاهده این صحنه تعجب کردند.

گفتند: ای محمد! آیا به همین افراد از جمعیت قناعت کرده ای؟ اینها هستند که خداوند از میان ما انتخاب کرده! ما پیرو اینها بوده باشیم؟ هر چه زودتر

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 3656

آنها را از اطراف خود دور کن، شاید ما به تو نزدیک شویم و از تو پیروی کنیم.

آیه نازل شد و این پیشنهاد را به شدت رد کرد.

بعضی از مفسران اهل تسنن مانند نویسنده «المنار» حدیثی شبیه به این شأن نزول نقل کرده و سپس اضافه می کند: «عمر بن خطاب» در آنجا حاضر بود، و به پیامبر پیشنهاد کرد چه مانعی دارد که پیشنهاد آنها را بپذیریم؟ و ما ببینیم اینها چه می کنند.

آیات فوق پیشنهاد او را نیز رد کرد.

تفسیر:
اشاره

مبارزه با فکر طبقاتی- در این آیه به یکی دیگر از بهانه جوییهای مشرکان اشاره شده و آن این که آنها انتظار داشتند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله امتیازاتی برای ثروتمندان نسبت به طبقه فقیر قائل شود، بی خبر از این که اسلام آمده تا به این گونه امتیازات پوچ و بی اساس پایان دهد، لذا آنها روی این پیشنهاد اصرار داشتند که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این دسته را از خود براند، اما قرآن صریحا و با ذکر دلایل زنده پیشنهاد آنها را نفی می کند، نخست می گوید: «کسانی را که صبح و شام پروردگار خود را می خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، هرگز از خود دور مکن» (وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ).

در حقیقت آنها روی یک سنت دیرین غلط امتیاز افراد را به ثروت آنها می دانستند، و معتقد بودند باید طبقات اجتماع که بر اساس ثروت به وجود آمده همواره محفوظ بماند، و هر آیین و دعوتی بخواهد زندگی طبقاتی را بر هم زند، و این امتیاز را نادیده بگیرد، در نظر آنها مطرود و غیر قابل قبول است.

در جمله بعد می فرماید: «دلیلی ندارد که این گونه اشخاص با ایمان را از خود دور سازی، برای این که نه حساب آنها بر توست و نه حساب تو بر آنها» (ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ).

«با این حال اگر آنها را از خود برانی از ستمگران خواهی بود» (فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمِینَ).

قرآن پاسخ می دهد به فرض این که آنها چنین بوده باشند، ولی حسابشان با خداست، همین اندازه که ایمان آورده اند و در صف مسلمین قرار گرفته اند، به

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 3657

هیچ قیمتی نباید رانده شود، و به این ترتیب جلو بهانه جوییهای اشراف قریش را می گیرد.

یک امتیاز بزرگ اسلام-

می دانیم در مسیحیت کنونی دایره اختیارات رؤسای مذهبی به طرز مضحکی توسعه یافته تا آنجا که آنها برای خود حق بخشیدن گناه قائل هستند، و به همین جهت می توانند کسانی را با کوچکترین چیزی طرد و تکفیر کنند، و یا بپذیرند.

قرآن در آیه فوق و آیات دیگر صریحا یادآور می شود که نه تنها علمای مذهبی، بلکه شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز حق طرد کسی را که اظهار ایمان می کند، و کاری که موجب خروج از اسلام بشود، انجام نداده، ندارد. آمرزش گناه و حساب و کتاب بندگان تنها به دست خداست، و هیچ کس جز او حق دخالت در چنین کاری ندارد.

سوره انعام(6): آیه 53

(آیه 53)- در این آیه به ثروتمندان بی ایمان هشدار می دهد که این جریانات آزمایشهایی است برای آنها، و اگر از کوره این آزمایشها نادرست بیرون آیند، باید عواقب دردناک آن را تحمل کنند، می گوید: «این چنین، بعضی از آنها را با بعض دیگر آزمودیم» (وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ).

«فتنه» در اینجا به معنی آزمایش است.

سپس اضافه می کند: کار این توانگران به جایی می رسد که با نگاه تحقیرآمیز به مؤمنان راستین نگریسته و می گویند: «آیا اینها هستند که خداوند از میان ما برگزیده، و نعمت ایمان و اسلام را به آنها ارزانی داشته است» آیا اینها قابل چنین حرفهایی هستند! (لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا).

و بعد به آنها پاسخ می گوید که این افراد با ایمان مردمی هستند که شکر نعمت علم و تشخیص را به جا آورده و آن را به کار بسته اند، و هم چنین شکر نعمت دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به جا آورده و از او پذیرا شده اند. چه نعمتی از آن بزرگتر و چه شکری از آن بالاتر و به خاطر همین، خداوند ایمان را در قلوب آنها راسخ گردانیده است «آیا خداوند شاکران را بهتر نمی شناسد»! (أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ).

سوره انعام(6): آیه 54

(آیه 54)- این آیه به صورت یک قانون کلی به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 3658

تمام افراد با ایمان را هر چند گناهکار باشند، نه تنها طرد نکند، بلکه به خوبی بپذیرد، چنین می گوید: «هر گاه کسانی که به آیات ما ایمان آورده اند به سراغ تو بیایند، به آنها بگو: سلام بر شما» (وَ إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ).

این سلام ممکن است از ناحیه خدا و به وسیله پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بوده باشد، و یا مستقیما از ناحیه خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و در هر حال دلیل بر پذیرا شدن و استقبال کردن و تفاهم و دوستی با آنهاست.

در جمله دوم اضافه می کند، که «پروردگار شما رحمت را بر خود فرض کرده است» (کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ).

و در جمله سوم که در حقیقت توضیح و تفسیر رحمت الهی است، با تعبیری محبت آمیز چنین می گوید: «هر کس از شما کاری از روی جهالت انجام دهد، سپس توبه کند و اصلاح و جبران نماید، خداوند آمرزنده و مهربان است» (أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَهٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

منظور از «جهالت» در این گونه موارد، همان غلبه و طغیان شهوت است و مسلما چنین کسی در برابر گناه خود مسؤول است.

سوره انعام(6): آیه 55

(آیه 55)- در این آیه برای تأکید مطلب می فرماید: «ما آیات و نشانه ها و دستورات خود را این چنین روشن و مشخص می کنیم، تا هم راه حق جویان و مطیعان آشکار گردد و هم راه گنهکاران لجوج و دشمنان حق» (وَ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لِتَسْتَبِینَ سَبِیلُ الْمُجْرِمِینَ).

منظور از «مجرم» همان گناهکاران لجوج و سرسختی است که با هیچ وسیله تسلیم حق نمی شوند.

یعنی بعد از این دعوت عمومی و همگانی به سوی حق، حتی دعوت از گناهکارانی که از کار خود پشیمانند، راه و رسم مجرمان لجوج و غیر قابل انعطاف کاملا شناخته خواهد شد.

سوره انعام(6): آیه 56

(آیه 56)- اصرار بیجا! در این آیه و دو آیه بعد همچنان روی سخن به

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 3659

مشرکان و بت پرستان لجوج است- همانطور که بیشتر آیات این سوره نیز همین بحث را دنبال می کند- لحن این آیات چنان است که گویا آنها از پیامبر دعوت کرده بودند به آئینشان گرایش پیدا کند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مأمور می شود که به آنها «بگو: من از پرستش کسانی که غیر از خدا می خوانید نهی شده ام» (قُلْ إِنِّی نُهِیتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ).

سپس می فرماید: «بگو: ای پیامبر! من پیروی از هوی و هوسهای شما نمی کنم» (قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَکُمْ). و این پاسخ روشنی به پیشنهاد بی اساس آنهاست و آن این که بت پرستی هیچ دلیل منطقی ندارد.

و در آخرین جمله برای تأکید بیشتر می گوید: «اگر من چنین کاری را کنم مسلما گمراه شده ام و از هدایت یافتگان نخواهم بود» (قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِینَ).

سوره انعام(6): آیه 57

(آیه 57)- در این آیه پاسخ دیگری به آنها می دهد و آن این که «من بیّنه و دلیل روشنی از طرف پروردگارم دارم اگر چه شما آن را نپذیرفته و تکذیب کرده اید» (قُلْ إِنِّی عَلی بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّی وَ کَذَّبْتُمْ بِهِ).

خلاصه در این آیه نیز پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مأمور است روی این نکته تکیه کند که مدرک من در مسأله خداپرستی و مبارزه با بت کاملا روشن و آشکار می باشد و انکار و تکذیب شما چیزی از اهمیت آن نمی کاهد.

سپس به یکی از بهانه جوییهای آنها اشاره می کند و آن این که آنها می گفتند اگر تو بر حق هستی کیفرهایی که ما را به آن تهدید می کنی زودتر بیاور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در پاسخ آنها می فرماید: «آنچه را شما در باره آن عجله دارید به دست من نیست» (ما عِنْدِی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ).

«تمام کارها و فرمانها همه به دست خداست» (إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ).

یعنی: هر گونه فرمان در عالم آفرینش و تکوین و در عالم احکام دینی و تشریع به دست خداست، همچنین هر منصبی اعم از رهبری الهی و قضاوت و حکمیت به کسی سپرده شده است آن هم از ناحیه پروردگار است.

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 3660

و بعد به عنوان تأکید می گوید: «اوست که حق را از باطل جدا می کند و او بهترین جداکنندگان حق از باطل است» (یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ).

زیرا کسی که علمش از همه بیشتر و قدرت کافی برای اعمال علم و دانش خود نیز داشته باشد او بهترین جداکنندگان حق از باطل است.

سوره انعام(6): آیه 58

(آیه 58)- در این آیه به پیامبر دستور می دهد که در برابر مطالبه عذاب و کیفر از ناحیه این جمعیت لجوج و نادان به آنها «بگو: اگر آنچه را که شما با عجله از من می طلبید در قبضه قدرت من بود و من به درخواست شما ترتیب اثر می دادم کار من با شما پایان گرفته بود» (قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِی ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِیَ الْأَمْرُ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ).

اما برای این که تصور نکنند مجازات آنها به دست فراموشی سپرده شده در پایان می گوید: «خداوند از همه کس بهتر ستمکاران و ظالمان را می شناسد و به موقع آنها را کیفر خواهد داد» (وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِینَ).

سوره انعام(6): آیه 59

(آیه 59)- اسرار غیب! در آیات گذشته سخن از علم و قدرت خدا و وسعت دایره حکم و فرمان او در میان بود، از این به بعد آنچه در آیات قبل اجمالا بیان شد، مشروحا توضیح داده می شود، نخست به موضوع علم خدا پرداخته، می گوید: «کلیدهای غیب (یا خزانه های غیب) همه در نزد خداست، و جز او کسی آنها را نمی داند» (وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ).

سپس برای توضیح و تأکید بیشتر می گوید: «آنچه در برّ و بحر است خدا می داند» (وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

«برّ» به معنی مکان وسیع است، و معمولا به خشکیها گفته می شود، و «بحر» نیز در اصل به معنی محل وسیعی است که آب زیاد در آن مجتمع باشد، و معمولا به دریاها و گاهی به نهرهای عظیم نیز گفته می شود.

در هر حال آگاهی خدا از آنچه در خشکیها و دریاهاست، به معنی احاطه علم او بر همه چیز است.

یعنی، او از جنبش میلیاردها موجود زنده، کوچک و بزرگ، در اعماق دریاها،

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 3661

از شماره واقعی سلولهای بدن هر انسان و گلبولهای خونها. از حرکات مرموز تمام الکترونها در دل اتمها. و بالاخره از تمام اندیشه هایی که از لابلای پرده های مغز ما می گذرد، و تا اعماق روح ما نفوذ می کند ....

آری! از همه اینها بطور یکسان باخبر است.

باز در جمله بعد برای تأکید احاطه علمی خداوند، اشاره بخصوص در این مورد کرده و می فرماید: «هیچ برگی از درختی جدا نمی شود، مگر این که آن را می داند» (وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُها).

یعنی، تعداد این برگها و لحظه جدا شدنشان از شاخه ها و گردش آنها در وسط هوا و لحظه قرار گرفتنشان روی زمین، همه اینها در پیشگاه علم او روشن است. «و هم چنین هیچ دانه ای در مخفیگاه زمین قرار نمی گیرد» مگر این که تمام خصوصیات آن را می داند (وَ لا حَبَّهٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ).

در حقیقت دست روی دو نقطه حساس گذارده شده است، که برای هیچ انسانی هر چند میلیونها سال از عمر او بگذرد، و دستگاههای صنعتی تکامل حیرت انگیز پیدا کند، احاطه بر آن ممکن نیست.

چه کسی می داند بادها در هر شبانه روز در سرتاسر کره زمین چه بذرهایی را از گیاهان جدا کرده و به چه نقطه ای می پاشد، کدام مغز الکترونیکی می تواند، تعداد برگهایی که در یک روز از شاخه درختان جنگلها جدا می شود حساب کند؟! نگاه به منظره یک جنگل مخصوصا در فصل پاییز، و منظره بدیعی که سقوط پی درپی برگها پیدا می کند، به خوبی این حقیقت را ثابت می کند، که این گونه علوم هیچ گاه ممکن نیست در دسترس انسان قرار گیرد.

در واقع سقوط برگها لحظه مرگ آنهاست، و سقوط دانه ها در مخفیگاه زمین گامهای نخستین حیات و زندگی آنهاست، اوست که از نظام این مرگ و زندگی باخبر است.

بیان این موضوع یک اثر «فلسفی» دارد و یک اثر «تربیتی»، اما اثر فلسفی آن این است که پندار کسانی را که علم خدا را منحصر به کلیات می دانند، و معتقدند که

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 3662

خدا از جزئیات این جهان آگاهی ندارد، نفی می کند، و صریحا می گوید که خدا از همه کلیات و جزئیات آگاهی کامل دارد.

و اما اثر تربیتی آن روشن است، زیرا ایمان به این علم وسیع پهناور به انسان می گوید تمام اسرار وجود تو، اعمال و گفتار تو، نیات و افکار تو، همگی برای ذات پاک او آشکار است با چنین ایمانی چگونه ممکن است انسان مراقب حال خویش نباشد و اعمال و گفتار و نیّات خود را کنترل نکند.

و در پایان آیه می فرماید: «هیچ تر و خشکی نیست، مگر این که در کتاب مبین (و در مقام علم پروردگار) ثبت است» (وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ).

سوره انعام(6): آیه 60

(آیه 60)- در این آیه بحث را به احاطه علم خداوند به اعمال انسان که هدف اصلی است، کشانیده و قدرت قاهره خدا را نیز مشخص می سازد، تا مردم از مجموع این بحث نتایج تربیتی لازم را بگیرند.

نخست می گوید «او کسی است که روح شما را در شب قبض می کند، و از آنچه در روز انجام می دهید و به دست می آورید آگاه است» (وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ).

سپس می گوید: این نظام خواب و بیداری تکرار می شود، شب می خوابید «و روز شما را بیدار می کند و این وضع هم چنان ادامه دارد تا پایان زندگی شما فرا رسد» (ثُمَّ یَبْعَثُکُمْ فِیهِ لِیُقْضی أَجَلٌ مُسَمًّی).

سر انجام نتیجه نهایی بحث را چنین بیان می کند: «سپس بازگشت همه به سوی خداست و شما را از آنچه انجام داده اید آگاه می سازد» (ثُمَّ إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ ثُمَّ یُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 61

(آیه 61)- در این آیه باز برای توضیح بیشتر روی احاطه علمی خداوند نسبت به اعمال بندگان، و نگاهداری دقیق حساب آنها برای روز رستاخیز چنین می گوید: «او تسلط کامل بر بندگان خود دارد و حافظان و مراقبانی بر شما می فرستد که حساب اعمالتان را دقیقا نگاهداری کنند» (وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 3663

وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَهً)

.سپس می فرماید: «نگاهداری این حساب تا لحظه پایان زندگی و فرا رسیدن مرگ ادامه دارد» (حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ). «و در این هنگام فرستادگان ما که مأمور قبض ارواحند روح او را می گیرند» (تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا).

و در پایان اضافه می کند که «این فرشتگان به هیچ وجه در انجام مأموریت خود کوتاهی و قصور و تفریط ندارند، نه لحظه ای گرفتن روح را مقدم می دارند، و نه لحظه ای مؤخر» (وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ).

سوره انعام(6): آیه 62

(آیه 62)- در این آیه اشاره به آخرین مرحله کار انسان کرده، می گوید: «افراد بشر پس از طی دوران خود با این پرونده های تنظیم شده که همه چیز در آنها ثبت است، در روز رستاخیز به سوی پروردگاری که مولای حقیقی آنهاست باز می گردند» (ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ). و در آن دادگاه، «دادرسی و حکم و قضاوت مخصوص ذات پاک خداست» (أَلا لَهُ الْحُکْمُ).

و با آن همه اعمال و پرونده هایی که افراد بشر در طول تاریخ پرغوغای خود داشته اند «به سرعت به تمام حسابهای آنها رسیدگی می کند» (وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ).

تا آنجا که در بعضی از روایات وارد شده، انّه سبحانه یحاسب جمیع عباده علی مقدار حلب شاه!: «خداوند حساب تمام بندگان را در زمان کوتاهی به اندازه دوشیدن یک گوسفند، رسیدگی می کند»!

سوره انعام(6): آیه 63

(آیه 63)- نوری که در تاریکی می درخشد! بار دیگر قرآن دست مشرکان را گرفته و به درون فطرتشان می برد و در آن مخفیگاه اسرار آمیز نور توحید و یکتا پرستی را به آنها نشان می دهد و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد به آنها «بگو: چه کسی شما را از تاریکیهای برّ و بحر رهایی می بخشد»! (قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

ظلمت و تاریکی گاهی جنبه حسی دارد و گاهی جنبه معنوی: ظلمت حسی آن است که نور بکلی قطع شود یا آن چنان ضعیف شود که انسان جایی را نبیند یا به زحمت ببیند، و ظلمت معنوی همان مشکلات، گرفتاریها و پریشانیها و آلودگیهایی

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 3664

است که عاقبت آنها تاریک و ناپیداست.

اگر این تاریکی با حوادث وحشتناکی آمیخته شود و مثلا انسان در یک سفر دریایی «شب تاریک و بیم موج و گردابی حائل» محاصره شود وحشت آن به درجات بیش از مشکلاتی است که به هنگام روز پدید می آید. در چنین لحظاتی است که انسان همه چیز را به دست فراموشی می سپارد و جز خودش و نور تابناکی که در اعماق جانش می درخشد و او را بسوی مبدئی می خواند که تنها اوست که می تواند چنان مشکلاتی را حل کند، از یاد می برد.

این گونه حالات دریچه هایی هستند به جهان توحید و خداشناسی.

لذا در جمله بعد می گوید: «در چنین حالی شما از لطف بی پایان او استمداد می کنید گاهی آشکارا و با تضرّع و خضوع و گاهی پنهانی و در درون دل و جان، او را می خوانید» (تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً).

«و در چنین حالی فورا با آن مبدء بزرگ عهد و پیمان می بندید که اگر ما را از کام خطر برهاند بطور قطع، شکر نعمتهای او را انجام خواهیم داد، و جز به او دل نخواهیم بست» (لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ).

سوره انعام(6): آیه 64

(آیه 64)- «ولی ای پیامبر به آنها بگو: خداوند شما را از این تاریکیها و از هر گونه غم و اندوه دیگر نجات می دهد (و بارها نجات داده است) ولی پس از رهایی باز همان راه شرک و کفر را می پویید» (قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ).

سوره انعام(6): آیه 65

(آیه 65)- عذابهای رنگارنگ! در این آیه برای تکمیل طرق مختلف تربیتی، تکیه روی مسأله تهدید به عذاب و مجازات الهی شده، یعنی همانطور که خداوند ارحم الراحمین و پناه دهنده بی پناهان است همچنین در برابر طغیانگران و سرکشان، قهار و منتقم نیز می باشد.

در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داده شده است که مجرمان را به سه نوع مجازات تهدید کند: عذابهایی از طرف بالا و پایین و مجازات اختلاف کلمه و بروز جنگ و خونریزی، لذا می گوید: «بگو: خداوند قادر است که مجازاتی از طرف بالا

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 3665

یا از طرف پایین بر شما بفرستد» (قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ). «و یا این که شما را به صورت دسته های پراکنده به یکدیگر مخلوط کند و طعم جنگ و خونریزی را به بعضی به وسیله بعضی دیگر بچشاند» (أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ).

مسأله اختلاف کلمه و پراکندگی در میان جمعیت به قدری خطرناک است که در ردیف عذابهای آسمانی و صاعقه ها و زلزله ها قرار گرفته است، و راستی چنین است، بلکه گاهی ویرانیهای ناشی از اختلاف و پراکندگی به درجات بیشتر از ویرانیهای ناشی از صاعقه ها و زلزله هاست، کرارا دیده شده است کشورهای آباد در سایه شوم نفاق و تفرقه به نابودی مطلق کشیده شده است و این جمله هشداری است به همه مسلمانان جهان! و در پایان آیه اضافه می کند: «بنگر که چگونه نشانه ها و دلایل مختلف را برای آنها بازگو می کنیم، شاید درک کنند و به سوی حق بازگردند» (انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ).

سوره انعام(6): آیه 66

(آیه 66)- این آیه و آیه بعد در حقیقت تکمیل بحثی است که پیرامون دعوت به سوی خدا و معاد و حقایق اسلام و ترس از مجازات الهی در آیات پیشین گذشت.

نخست می گوید: «قوم و جمعیت تو یعنی قریش و مردم مکّه تعلیمات تو را تکذیب کردند در حالی که همه حق است» و دلایل گوناگونی از طریق عقل و فطرت و حس آنها را تأیید می کند (وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ).

بنابراین، تکذیب و انکار آنان از اهمیت این حقایق نمی کاهد، هر چند مخالفان و منکران زیاد باشند.

سپس دستور می دهد که «به آنها بگو: وظیفه من تنها ابلاغ رسالت است، و من ضامن قبول شما نیستم» (قُلْ لَسْتُ عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ).

منظور از «و کیل» کسی است که مسؤول هدایت عملی و ضامن دیگران بوده باشد.

سوره انعام(6): آیه 67

(آیه 67)- در این آیه با یک جمله کوتاه و پرمعنی به آنها هشدار می دهد،

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 3666

و به دقت کردن در انتخاب راه صحیح دعوت می کند، و می گوید: «هر خبری که خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به شما داده سر انجام در این جهان یا جهان دیگر قرارگاهی دارد، و بالاخره در موعد مقرر انجام خواهد یافت، و به زودی باخبر خواهید شد» (لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ).

سوره انعام(6): آیه 68
اشاره

(آیه 68)

شأن نزول:

از امام باقر علیه السّلام نقل شده که: چون این آیه نازل گردید و مسلمانان از مجالست با کفار و استهزاکنندگان آیات الهی نهی شدند جمعی از مسلمانان گفتند: اگر بخواهیم در همه جا به این دستور عمل کنیم باید هرگز به مسجد الحرام نرویم، طواف خانه خدا نکنیم (زیرا آنها در گوشه و کنار مسجد پراکنده اند و به سخنان باطل پیرامون آیات الهی مشغولند و در هر گوشه ای از مسجد الحرام ما مختصر توقفی کنیم ممکن است سخنان آنها به گوش ما برسد) در این موقع آیه بعد (69) نازل شد و به مسلمانان دستور داد که در این گونه مواقع آنها را نصیحت کنند و تا آنجا که در قدرت دارند به ارشاد و راهنمایی آنها بپردازند.

تفسیر:

دوری از مجالس اهل باطل! از آنجا که بحثهای این سوره بیشتر ناظر به وضع مشرکان و بت پرستان است در این آیه و آیه بعد به یکی دیگر از مسائل مربوط به آنها اشاره می شود، نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «هنگامی که مخالفان لجوج و بی منطق را مشاهده کنی که آیات خدا را استهزاء می کنند، از آنها روی بگردان تا از این کار صرف نظر کرده به سخنان دیگری بپردازند» (وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ).

سپس اضافه می کند این موضوع به اندازه ای اهمیت دارد که «اگر شیطان تو را به فراموشی افکند و با این گونه اشخاص سهوا همنشین شدی به مجرد این که متوجه موضوع گشتی فورا از آن مجلس برخیز و با این ستمکاران منشین» (وَ إِمَّا یُنْسِیَنَّکَ الشَّیْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْری مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ).

سؤال: مگر ممکن است شیطان بر پیامبر مسلط گردد و باعث فراموشی او شود؟

در پاسخ این سؤال می توان گفت که روی سخن در آیه گر چه به پیامبر است،

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 3667

اما در حقیقت منظور پیروان او هستند که اگر گرفتار فراموشکاری شدند و در جلسات آمیخته به گناه کفار شرکت کردند به محض این که متوجه شوند باید از آنجا برخیزند و بیرون روند، و نظیر این بحث در گفتگوهای روزانه ما در ادبیات زبانهای مختلف دیده می شود که انسان روی سخن را به کسی می کند اما هدفش این است که دیگران بشنوند.

سوره انعام(6): آیه 69

(آیه 69)- در این آیه یک مورد استثناء کرده و می گوید: «اگر افراد با تقوا برای نهی از منکر در جلسات آنها شرکت کنند و به امید پرهیزکاری و بازگشت آنها از گناه، آنان را متذکر سازند مانعی ندارد و گناهان آنها را بر چنین اشخاصی نخواهند نوشت، زیرا در هر حال قصد آنها خدمت و انجام وظیفه بوده است» (وَ ما عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ وَ لکِنْ ذِکْری لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ).

باید توجه داشت تنها کسانی می توانند از این استثناء استفاده کنند که طبق تعبیر آیه دارای مقام تقوا و پرهیزکاری باشند و نه تنها تحت تأثیر آنها واقع نشوند، بلکه بتوانند آنها را تحت تأثیر خود قرار دهند.

سوره انعام(6): آیه 70

(آیه 70)- آنها که دین حق را به بازی گرفته اند! این آیه در حقیقت بحث آیه قبل را تکمیل می کند و به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد «از کسانی که دین و آیین خود را به شوخی گرفته اند و یک مشت بازی و سرگرمی را به حساب دین می گذارند و زندگی دنیا و امکانات مادی آنها را مغرور ساخته، اعراض کن و آنها را به حال خود واگذار» (وَ ذَرِ الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا).

در حقیقت آیه فوق اشاره به این است که آیین آنها از نظر محتوا پوچ و واهی است و نام دین را بر یک مشت اعمالی که به کارهای کودکان و سرگرمیهای بزرگسالان شبیه تر است گذارده اند، این چنین افراد قابل بحث و گفتگو نیستند و لذا دستور می دهد از آنها روی بگردان و به آنها و مذهب توخالیشان اعتنا مکن.

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «به آنها در برابر این اعمال هشدار بده که روزی فرا می رسد که هر کس تسلیم اعمال خویش است و راهی برای فرار از چنگال آن ندارد» (وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ). «و در آن روز جز خدا نه

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 3668

حامی و یاوری دارد و نه شفاعت کننده ای» (لَیْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیٌّ وَ لا شَفِیعٌ).

کار آنها در آن روز به قدری سخت و دردناک است و چنان در زنجیر اعمال خود گرفتارند که «هر گونه غرامت و جریمه آن را (فرضا داشته باشند و) بپردازند که خود را از مجازات نجات دهند از آنها پذیرفته نخواهد شد» (وَ إِنْ تَعْدِلْ کُلَّ عَدْلٍ لا یُؤْخَذْ مِنْها). چرا که «آنها گرفتار اعمال خویش شده اند» (أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا). نه راه جبران در آن روز باز است و نه زمان، زمان توبه است. به همین دلیل راه نجاتی برای آنها تصور نمی شود.

سپس به گوشه ای از مجازاتهای دردناک آنها اشاره کرده، می گوید: «نوشابه ای دارند از آب داغ و سوزان به همراه عذاب دردناک در برابر پشت پا زدنشان به حق و حقیقت» (لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ).

آنها از درون به وسیله آب سوزان می سوزند و از برون به وسیله آتش!

سوره انعام(6): آیه 71

(آیه 71)- این آیه در برابر اصراری که مشرکان برای دعوت مسلمانان به کفر و بت پرستی داشتند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که با یک دلیل دندانشکن به آنها پاسخ بده و «بگو: آیا شما می گویید ما چیزی را شریک خدا قرار دهیم که نه سودی به حال ما دارد که به خاطر سودش به سوی او برویم و نه زیانی دارد که از زیان او بترسیم»؟! (قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا).

این جمله در حقیقت اشاره به آن است که معمولا کارهای انسان از یکی از دو سر چشمه ناشی می شود، یا به خاطر جلب منفعت است و یا به خاطر دفع ضرر سپس به استدلال دیگری در برابر مشرکان دست می زند و می گوید: «اگر ما به سوی بت پرستی بازگردیم و پس از هدایت الهی در راه شرک گام نهیم به عقب بازگردانده شده ایم» این بر خلاف قانون تکامل است که قانون عمومی عالم حیات می باشد (وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ).

و بعد با یک مثال، مطلب را روشنتر می سازد و می گوید بازگشت از توحید به شرک «همانند آن است که کسی بر اثر وسوسه های شیطان (یا غولهای بیابانی، به پندار عرب جاهلیت که تصور می کردند در راهها کمین کرده اند و مسافران را به

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 3669

بیراهه ها می کشانند!) راه مقصد را گم کرده و حیران و سرگردان در بیابان مانده است» (کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ).

«در حالی که یارانی دارد که او را به سوی هدایت و شاهراه دعوت می کنند و فریاد می زنند به سوی ما بیا» (لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا) ولی آنچنان حیران و سرگردان است که گویی سخنان آنان را نمی شنود و یا قادر بر تصمیم گرفتن نیست.

و در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که بگو: «هدایت، تنها هدایت خداست و ما مأموریت داریم که فقط در برابر پروردگار عالمیان تسلیم شویم» (قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ).

این جمله در حقیقت دلیل دیگری بر نفی مذهب مشرکان است زیرا تنها در برابر کسی باید تسلیم شد که مالک و آفریدگار و مربی جهان هستی است نه بتها که هیچ نقشی در ایجاد و اداره این جهان ندارند.

سوره انعام(6): آیه 72

(آیه 72)- در این آیه دنباله دعوت الهی را چنین شرح می دهد که، گذشته از توحید به ما دستور داده شده: «نماز را بر پا دارید و از او بپرهیزید و اوست که به سوی او محشور خواهید شد» (وَ أَنْ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ اتَّقُوهُ وَ هُوَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 73

(آیه 73)- این آیه در حقیقت دلیلی است بر مطالب آیه قبل و دلیلی است بر لزوم تسلیم در برابر پروردگار، و پیروی از رهبری او، لذا نخست می گوید: «او خدایی است که آسمانها و زمین را به حق آفریده است» (وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ).

تنها چنین کسی که مبدء عالم هستی است، شایسته رهبری می باشد و باید تنها در برابر فرمان او تسلیم بود، زیرا همه چیز را برای هدف صحیحی آفریده است.

سپس می فرماید: نه تنها مبدء عالم هستی اوست، بلکه رستاخیز و قیامت نیز به فرمان او صورت می گیرد «و آن روز که فرمان می دهد رستاخیز برپا شود فورا بر پا خواهد شد» (وَ یَوْمَ یَقُولُ کُنْ فَیَکُونُ).

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 3670

بعد اضافه می کند که «گفتار خداوند حق است» (قَوْلُهُ الْحَقُّ).

یعنی همانطور که آغاز آفرینش بر اساس هدف و نتیجه و مصلحت بود، رستاخیز نیز همان گونه خواهد بود.

«و در آن روز که در صور دمیده می شود و قیامت بر پا می گردد، حکومت و مالکیت مخصوص ذات پاک اوست» (وَ لَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ).

درست است که مالکیت و حکومت خداوند بر تمام عالم هستی از آغاز جهان بوده و تا پایان جهان و در عالم قیامت ادامه خواهد داشت، ولی از آنجا که در این جهان یک سلسله عوامل و اسباب در پیشبرد هدفها و انجام کارها مؤثر است گاهی این عوامل و اسباب انسان را از خداوند که مسبب الاسباب است غافل می کند، اما در آن روز که همه این اسباب از کار می افتد، مالکیت و حکومت او از هر زمان آشکارتر و روشنتر می گردد.

و در پایان آیه اشاره به سه صفت از صفات خدا کرده، می گوید: «خداوند از پنهان و آشکار باخبر است» (عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ). «و کارهای او همه از روی حکمت می باشد، و از همه چیز آگاه است» (وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ). یعنی، به مقتضای علم و آگاهیش اعمال بندگان را می داند و به مقتضای قدرت و حکمتش به هر کس جزای مناسب می دهد.

سوره انعام(6): آیه 74

(آیه 74)- از آنجا که این سوره جنبه مبارزه با شرک و بت پرستی دارد، در اینجا به گوشه ای از سرگذشت ابراهیم، قهرمان بت شکن اشاره کرده، می گوید:

ابراهیم پدر (عموی) خود را مورد سرزنش قرار داد و به او چنین «گفت: آیا این بتهای بی ارزش و موجودات بی جان را خدایان خود انتخاب کرده ای»؟! (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَهً).

«بدون شک من، تو و جمعیت پیروان و هم مسلکان تو را در گمراهی آشکاری می بینم» (إِنِّی أَراکَ وَ قَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).

چه گمراهی از این آشکارتر که انسان مخلوق خود را معبود خود قرار دهد، و موجود بی جان و بی شعوری را پناهگاه خود بپندارد و حل مشکلات خود را از

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 3671

آنها بخواهد.

جمعی از مفسران سنّی، آزر را پدر واقعی ابراهیم می دانند، در حالی که تمام مفسران و دانشمندان شیعه معتقدند آزر پدر ابراهیم نبود، بعضی او را پدر مادر و بسیاری او را عموی ابراهیم دانسته اند.

سوره انعام(6): آیه 75

(آیه 75)- دلایل توحید در آسمانها! در تعقیب نکوهشی که ابراهیم از بتها داشت، قرآن به مبارزات منطقی ابراهیم با گروههای مختلف بت پرستان اشاره می کند نخست می گوید: «همانطور که ابراهیم را از زیانهای بت پرستی آگاه ساختیم همچنین مالکیت مطلقه و تسلط پروردگار را بر تمام آسمان و زمین به او نشان دادیم» (وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

و در پایان آیه می فرماید: «و هدف ما این بود که ابراهیم اهل یقین گردد» (وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ).

شک نیست که ابراهیم یقین استدلالی و فطری به یگانگی خدا داشت، اما با مطالعه در اسرار آفرینش این یقین به سر حد کمال رسید.

سوره انعام(6): آیه 76

(آیه 76)- از این به بعد موضوع فوق را بطور مشروح بیان کرده و استدلال ابراهیم را از افول و غروب ستاره و خورشید بر عدم الوهیت آنها روشن می سازد.

می گوید: «هنگامی که پرده تاریک شب جهان را در زیر پوشش خود قرار داد ستاره ای در برابر دیدگان او خودنمایی کرد، ابراهیم صدا زد این خدای من است! اما به هنگامی که غروب کرد با قاطعیت تمام گفت: من هیچ گاه غروب کنندگان را دوست نمی دارم» و آنها را شایسته عبودیت و ربوبیت نمی دانم (فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ رَأی کَوْکَباً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ).

سوره انعام(6): آیه 77

(آیه 77)- بار دیگر چشم بر صفحه آسمان دوخت، این بار قرص سیم گون ماه با فروغ و درخشش دلپذیر خود بر صفحه آسمان ظاهر شده بود «هنگامی که ابراهیم ماه را دید، صدا زد این است پروردگار من! اما سر انجام ماه به سرنوشت همان ستاره گرفتار شد و چهره خود را در پرده افق فرو کشید، ابراهیم جستجوگر گفت: اگر پروردگار من، مرا به سوی خود رهنمون نشود در صف گمراهان قرار

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 3672

خواهم گرفت» (فَلَمَّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّی فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنِی رَبِّی لَأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّینَ).

سوره انعام(6): آیه 78

(آیه 78)- در این هنگام شب به پایان رسیده بود و پرده های تاریک خود را جمع کرده و از صحنه آسمان می گریخت، خورشید از افق مشرق سربرآورده و نور زیبا و لطیف خود را همچون یک پارچه زر بافت بر کوه و دشت و بیابان می گسترد، «همین که چشم حقیقت بین ابراهیم بر نور خیره کننده آن افتاد صدا زد خدای من این است؟! این که از همه بزرگتر و پرفروغتر است!، اما با غروب آفتاب و فرو رفتن قرص خورشید (در دهان هیولای شب، ابراهیم آخرین سخن خویش را ادا کرد و) گفت: ای جمعیت، من از همه این معبودهای ساختگی که شریک خدا قرار داده اید بیزارم» (فَلَمَّا رَأَی الشَّمْسَ بازِغَهً قالَ هذا رَبِّی هذا أَکْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ).

سوره انعام(6): آیه 79

(آیه 79)- اکنون که فهمیدم در ماورای این مخلوقات متغیر و محدود و اسیر چنگال قوانین طبیعت، خدایی است قادر و حاکم بر نظام کائنات «من روی خود را به سوی کسی می کنم که آسمانها و زمین را آفرید و در این عقیده خود کمترین شرک راه نمی دهم، من موحد خالصم و از مشرکان نیستم» (إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

در این که چگونه ابراهیم موحد و یکتاپرست، به ستاره آسمان اشاره کرده و می گوید: «هذا ربّی» (این خدای من است) باید بگوییم ابراهیم (ع) این را به عنوان یک خبر قطعی نگفت، بلکه به عنوان یک فرض و احتمال برای تفکر و اندیشیدن، این سخن را بر زبان جاری کرد.

و یا مفهوم آن این است که «به اعتقاد شما این خدای من است».

سوره انعام(6): آیه 80

(آیه 80)- قرآن در باره ادامه گفتگوی ابراهیم با قوم و جمعیت بت پرست می گوید: «قوم ابراهیم با او به گفتگو و محاجّه پرداختند» (وَ حاجَّهُ قَوْمُهُ).

ابراهیم در پاسخ آنها گفت: «چرا در باره خداوند یگانه با من گفتگو و مخالفت می کنید، در حالی که خداوند مرا در پرتو دلایل منطقی و روشن به راه

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 3673

توحید هدایت کرده است»؟ (قالَ أَ تُحاجُّونِّی فِی اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ) از این آیه به خوبی استفاده می شود که جمعیت بت پرست قوم ابراهیم تلاش و کوشش داشتند که به هر قیمتی که ممکن است او را از عقیده خود بازدارند.

لذا او را تهدید به کیفر و خشم خدایان و بتها کردند، و او را از مخالفت آنان بیم دادند، زیرا در دنباله آیه از زبان ابراهیم چنین می خوانیم: «من هرگز از بتهای شما نمی ترسم زیرا آنها قدرتی ندارند که به کسی زیان برسانند مگر این که خدا چیزی را بخواهد» (وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً).

گویا ابراهیم با این جمله می خواهد یک پیشگیری احتمالی کند و بگوید اگر در گیرودار این مبارزه ها فرضا حادثه ای هم برای من پیش بیاید هیچ گونه ارتباطی به بتها ندارد، بلکه مربوط به خواست پروردگار است.

سپس می گوید: «علم و دانش پروردگار من آن چنان گسترده و وسیع است که همه چیز را دربرمی گیرد» (وَسِعَ رَبِّی کُلَّ شَیْ ءٍ عِلْماً).

و سر انجام برای تحریک فکر و اندیشه، آنان را مخاطب ساخته می گوید: «آیا با این همه باز متذکر و بیدار نمی شوید»؟ (أَ فَلا تَتَذَکَّرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 81

(آیه 81)- در این آیه منطق و استدلال دیگری را از ابراهیم بیان می کند که به جمعیت بت پرست می گوید: «چگونه ممکن است من از بتها بترسم و در برابر تهدیدهای شما وحشتی به خود راه دهم با این که هیچ گونه نشانه ای از عقل و شعور و قدرت در این بتها نمی بینم، اما شما با این که به وجود خدا ایمان دارید و قدرت و علم او را می دانید، و هیچ گونه دستوری به شما در باره پرستش بتها نازل نکرده است، با این همه از خشم او نمی ترسید من چگونه از خشم بتها بترسم»؟ (وَ کَیْفَ أَخافُ ما أَشْرَکْتُمْ وَ لا تَخافُونَ أَنَّکُمْ أَشْرَکْتُمْ بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً).

اکنون انصاف بدهید کدام یک از این دو دسته (بت پرستان و خداپرستان) شایسته تر به ایمنی (از مجازات) هستند اگر می دانید»! (فَأَیُّ الْفَرِیقَیْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

در واقع منطق ابراهیم در اینجا یک منطق عقلی بر اساس این واقعیت است

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 3674

که شما مرا تهدید به خشم بتها می کنید در حالی که تأثیر وجودی آنها موهوم است، ولی از خشم خداوند بزرگ که من و شما هر دو او را پذیرفته ایم- و هیچ گونه دستوری از طرف او در باره پرستش بتها نرسیده- ترس و وحشتی ندارید.

سوره انعام(6): آیه 82

(آیه 82)- در این آیه، پاسخی از زبان ابراهیم به سؤالی که خودش در آیه قبل مطرح نمود نقل شده است و این یک شیوه جالب در استدلالات علمی است که گاهی شخص استدلال کننده سؤالی از طرف مقابل می کند و خودش بلافاصله به پاسخ آن می پردازد اشاره به این که مطلب به قدری روشن است که هر کس پاسخ آن را باید بداند.

می گوید: «آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را با ظلم و ستم نیامیختند امنیت برای آنهاست، و هدایت مخصوص آنان» (الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ).

سوره انعام(6): آیه 83

(آیه 83)- این آیه به تمام بحثهای گذشته که در زمینه توحید و مبارزه با شرک از ابراهیم نقل شد اشاره کرده، می گوید: «اینها دلایلی بود که ما به ابراهیم در برابر قوم و جمعیتش دادیم» (وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْراهِیمَ عَلی قَوْمِهِ).

سپس برای تکمیل این بحث می فرماید: «درجات هر کس را بخواهیم بلند می کنیم» (نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ).

اما برای این که اشتباهی پیش نیاید که گمان کنند خداوند در این ترفیع درجه تبعیضی قائل می شود می فرماید: «پروردگار تو، حکیم و عالم است» (إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

و درجاتی را که می دهد روی آگاهی به شایستگی آنها و موافق موازین حکمت است و تا کسی شایسته نباشد از آن برخوردار نخواهد شد.

سوره انعام(6): آیه 84

(آیه 84)- از این به بعد به قسمتی از مواهبی که خداوند به ابراهیم داده است اشاره شده، و آن مواهب فرزندان صالح و نسل لایق و برومند است که یکی از بزرگترین مواهب الهی محسوب می شود.

نخست می گوید: «ما به ابراهیم، اسحاق و یعقوب (فرزندان اسحاق) را

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 3675

بخشیدیم» (وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ).

سپس برای این که افتخار این دو تنها در جنبه پیغمبرزادگی نبود، بلکه شخصا در پرتو فکر صحیح و عمل صالح نور هدایت را در قلب خود جای داده بودند، می گوید: «هر یک از آنها را هدایت کردیم» (کُلًّا هَدَیْنا).

و به دنبال آن برای این که تصور نشود، در دورانهای قبل از ابراهیم، پرچمدارانی برای توحید نبودند، و این موضوع از زمان او شروع شده اضافه می کند، «نوح را نیز پیش از آن هدایت و رهبری کردیم» (وَ نُوحاً هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ).

در حقیقت با اشاره به موقعیت نوح که از اجداد ابراهیم است و موقعیت جمعی از پیامبران که از دودمان و فرزندان او هستند، موقعیت ممتاز ابراهیم را از نظر «وراثت و ریشه» و «ثمره» وجودی مشخص می سازد.

و در تعقیب آن نام جمع کثیری از پیامبران را که از دودمان ابراهیم بودند می برد، نخست می گوید: «از دودمان ابراهیم، داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون را هدایت کردیم» (وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ أَیُّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ).

و در پایان آیه می فرماید: «این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم» (وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ). به این ترتیب روشن می کند که مقام و موقعیت آنان در پرتو اعمال و کردار آنها بود.

سوره انعام(6): آیه 85

(آیه 85)- و در این آیه اضافه می کند: «و (همچنین) زکریا و یحیی و عیسی و الیاس هر کدام از صالحان بودند» (وَ زَکَرِیَّا وَ یَحْیی وَ عِیسی وَ إِلْیاسَ کُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ). یعنی، مقامات آنها جنبه تشریفاتی و اجباری نداشت بلکه در پرتو عمل صالح در پیشگاه خدا شخصیت و عظمت یافتند.

سوره انعام(6): آیه 86

(آیه 86)- در این آیه نیز نام چهار نفر دیگر از پیامبران و رهبران الهی را ذکر کرده، می فرماید: «و اسماعیل و الیسع و یونس و لوط و هر کدام را بر مردم عصر خود برتری بخشیدیم» (وَ إِسْماعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ یُونُسَ وَ لُوطاً وَ کلًّا فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ).

سوره انعام(6): آیه 87

(آیه 87)- و در این آیه یک اشاره کلی به پدران و فرزندان و برادران صالح

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 3676

پیامبران نامبرده که بطور تفصیل اسم آنها در اینجا نیامده است کرده، می گوید: «از میان پدران آنها و فرزندانشان و برادرانشان، افرادی را فضیلت دادیم و برگزیدیم و به راه راست هدایت کردیم» (وَ مِنْ آبائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ).

سوره انعام(6): آیه 88

(آیه 88)- سه امتیاز مهم! به دنبال ذکر نام گروههای مختلفی از پیامبران الهی در آیات گذشته، در اینجا اشاره به خطوط کلی و اصلی زندگانی آنها شده، نخست می فرماید: «این هدایت خداست که به وسیله آن هر کس از بندگانش را بخواهد هدایت و رهبری می کند» (ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

سپس برای این که کسی تصور نکند آنها به اجبار در این راه گام گذاشتند و همچنین کسی تصور نکند که خداوند نظر خاص و استثنایی و بی دلیل در مورد آنها داشته است، می فرماید: «اگر فرضا این پیامبران با آن همه مقام و موقعیتی که داشتند مشرک می شدند، تمام اعمالشان بر باد می رفت» (وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

یعنی آنها نیز مشمول همان قوانین الهی هستند که در باره دیگران اجرا می گردد و تبعیضی در کار نیست.

سوره انعام(6): آیه 89

(آیه 89)- در این آیه به سه امتیاز مهم که پایه همه امتیازات انبیاء بوده اشاره کرده، می فرماید: «اینها کسانی بودند که هم کتاب آسمانی به آنان داده ایم و هم مقام حکم و هم نبوت» (أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّهَ).

«حکم» در اصل به معنی منع و جلوگیری است، و از آنجا که عقل جلو اشتباهات و خلافکاریها را می گیرد، همچنین قضاوت صحیح مانع از ظلم و ستم است، و حکومت عادل جلو حکومتهای ناروای دیگران را می گیرد، در هر یک از این سه معنی استعمال می شود.

سپس می فرماید: «اگر این جمعیت- یعنی مشرکان و اهل مکّه و مانند آنها- این حقایق را نپذیرند، دعوت تو بدون پاسخ نمی ماند، زیرا ما جمعیتی را مأموریت داده ایم که نه تنها آن را بپذیرند بلکه آن را محافظت و نگهبانی کنند جمعیتی که در

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 3677

راه کفر گام برنمی دارند و در برابر حق تسلیمند» (فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ).

سوره انعام(6): آیه 90

(آیه 90)- در این آیه، برنامه این پیامبران بزرگ را به عنوان یک سرمشق عالی هدایت به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله معرفی کرده، و می گوید: «اینها کسانی هستند که مشمول هدایت الهی شده اند، پس به هدایت آنها اقتدا کن» (أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ).

این آیه بار دیگر تأکید می کند که اصول دعوت همه پیامبران الهی یکی است، گر چه آیینهای بعدی کاملتر از آیینهای قبلی بوده است.

«هدایت» مفهوم وسیعی دارد که هم توحید و سایر اصول اعتقادی را شامل می شود و هم صبر و استقامت، و هم سایر اصول اخلاق و تعلیم و تربیت.

سپس به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور داده می شود که «به مردم بگو: من هیچ گونه اجر و پاداشی در برابر رسالت خود از شما تقاضا نمی کنم» همانطور که پیامبران پیشین چنین درخواستی نکردند، من هم از این سنت همیشگی پیامبران پیروی کرده و به آنها اقتدا می کنم (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً).

«به علاوه این قرآن و رسالت و هدایت یک بیدار باش و یادآوری به همه جهانیان است» (إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْری لِلْعالَمِینَ).

و چنین نعمت عمومی و همگانی، همانند نور آفتاب و امواج هوا و بارش باران است که جنبه عمومی و جهانی دارد، و هیچ گاه خرید و فروش نمی شود و کسی در برابر آن اجر و پاداشی نمی گیرد.

سوره انعام(6): آیه 91
اشاره

(آیه 91)

شأن نزول:

نقل شده که جمعی از یهودیان گفتند: ای محمد! آیا راستی خداوند کتابی بر تو فرستاده است؟! پیامبر فرمود: آری! آنها گفتند: به خدا سوگند که خداوند هیچ کتابی از آسمان فرو نفرستاده است!

تفسیر:

خدانشناسان! از شأن نزول فوق و لحن آیه در می یابیم این آیه در باره یهود است نه مشرکان، از طرفی بعضی معتقدند که این آیه استثنائا در مدینه نازل شده است و به دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به تناسب خاصی در وسط این سوره مکّی

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 3678

قرار گرفته و این موضوع در قرآن نمونه های فراوانی دارد.

اکنون می پردازیم به تفسیر آیه، نخست می گوید: «آنها خدا را آن چنانکه شایسته است نشناختند زیرا گفتند: خدا هیچ کتابی بر هیچ انسانی نازل نکرده است»! (وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْ ءٍ).

خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در جواب آنها «بگو: چه کسی کتابی را که موسی آورد و نور و هدایت برای مردم بود نازل گردانید»؟ (قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِی جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُدیً لِلنَّاسِ).

«همان کتابی که آن را به صفحات پراکنده ای تبدیل کرده اید، بعضی را که به سود شماست آشکار می کنید و بسیاری را که به زبان خود می دانید پنهان می دارید» (تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ کَثِیراً). «و در این کتاب آسمانی مطالبی به شما تعلیم داده شده که نه شما و نه پدرانتان از آن باخبر نبودید و بدون تعلیم الهی نمی توانستید باخبر شوید» (وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ).

در پایان آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که «تنها خدا را یاد کن و آنها را در اباطیل و لجاجت و بازیگری خود رها ساز» زیرا آنها جمعیتی هستند که کتاب الهی و آیات او را به بازی گرفته اند (قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ).

سوره انعام(6): آیه 92
اشاره

(آیه 92)- در تعقیب بحثی که در باره کتاب آسمانی یهود در آیه گذشته عنوان شد در اینجا به قرآن که یک کتاب دیگر آسمانی است اشاره می شود، و در حقیقت ذکر تورات مقدمه ای است برای ذکر قرآن تا تعجب و وحشتی از نزول یک کتاب آسمانی، بر یک بشر، نکنند.

نخست می گوید: «این کتابی است که ما آن را نازل کردیم» (وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ). «کتابی است بسیار پربرکت، زیرا سر چشمه انواع خیرات و نیکیها و پیروزیها است» (مُبارَکٌ). «به علاوه کتبی را که پیش از آن نازل شده اند همگی تصدیق می کند» (مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ).

منظور از این که قرآن کتب مقدسه پیشین را تصدیق می کند آن است که تمام نشانه هایی که در آنها آمده است بر آن تطبیق می نماید.

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 3679

بنابراین، هم از نظر محتوا و هم از نظر اسناد و مدارک تاریخی نشانه های حقانیت در آن آشکار است.

سپس هدف نزول قرآن را چنین توضیح می دهد که «آن را فرستادیم تا امّ القری (مکّه) و تمام آنها که در گرد آن هستند، انذار کنی» و به مسؤولیتها و وظایفشان آگاه سازی (وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها).

اگر به مکّه «امّ القری» می گویند به خاطر این است که اصل و آغاز پیدایش تمام خشکیهای روی زمین است در روایات متعددی می خوانیم، خشکیهای زمین از زیر خانه کعبه گسترده شدند و از آن به نام «دحو الارض» (گسترش زمین) یاد شده است. بنابراین «و من حولها» (کسانی که پیرامون آن هستند) تمام مردم روی زمین را شامل می شود.

و در پایان آیه می گوید: «کسانی که به روز رستاخیز و حساب پاداش اعمال ایمان دارند به این کتاب ایمان خواهند آورد و مراقب نمازهای خود خواهند بود» (وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ).

اهمیت نماز-

در آیه فوق از میان تمام دستورات دینی، تنها اشاره به نماز شده است و همانطور که می دانیم نماز مظهر پیوند با خدا و ارتباط با اوست و به همین دلیل از همه عبادات برتر و بالاتر است و به عقیده بعضی هنگام نزول این آیات تنها فریضه اسلامی همین نماز بود.

سوره انعام(6): آیه 93
اشاره

(آیه 93)

شأن نزول:

این آیه در مورد شخصی به نام «عبد اللّه بن سعد» که از کاتبان وحی بود و سپس خیانت کرد و پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله او را طرد نمود و پس از آن ادعا کرد که من می توانم همانند آیات قرآن بیاورم نازل گردیده.

جمعی از مفسران نیز گفته اند که آیه یا قسمتی از آن در باره «مسیلمه کذاب» که از مدعیان دروغین نبوت بود نازل گردیده است.

و در هر حال آیه همانند سایر آیات قرآن که در شرایط خاصی نازل شده مضمون و محتوای آن کلی و عمومی است و همه مدعیان نبوت و مانند آنها را شامل می شود.

تفسیر:

به دنبال آیات گذشته که اشاره به گفتار یهود در باره نفی نزول کتاب

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 3680

آسمانی بر هیچ کس نبوده بود، در این آیه سخن از گناهکاران دیگری است که در نقطه مقابل آنها قرار دارند و ادعای نزول وحی آسمانی بر خود می کنند، در حالی که دروغ می گویند. و در حقیقت به سه دسته از این گونه افراد در آیه مورد بحث اشاره شده است. نخست می گوید: «چه کسی ستمکارتر است از کسانی که بر خدا دروغ می بندند و آیه ای را تحریف و سخنی از سخنان خدا را تغییر می دهند» (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً).

دسته دوم «آنها که ادعای نبوت و وحی می کنند، در حالی که نه پیامبرند و نه وحی بر آنها نازل شده است» (أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ).

دسته سوم آنها که به عنوان انکار نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یا از روی استهزاء «می گویند ما هم می توانیم همانند این آیات نازل کنیم» در حالی که دروغ می گویند و کمترین قدرتی بر این کار ندارند (وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ).

آری! همه اینها ستمگرند و کسی ستمکارتر از آنها نیست هم خود گمراهند و هم دیگران را به گمراهی می کشانند، چه ظلمی از این بالاتر که افرادی که صلاحیت رهبری ندارند، ادعای رهبری کنند آن هم رهبری الهی و آسمانی.

سپس مجازات دردناک این گونه افراد را چنین بیان می کند: «اگر تو ای پیامبر! این ستمکاران را به هنگامی که در شداید مرگ و جان دادن فرو رفته اند مشاهده کنی، در حالی که فرشتگان قبض ارواح دست گشوده اند به آنها می گویند: جان خود را خارج سازید، خواهی دید که وضع آنها بسیار دردناک و اسفبار است» (وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَهُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ).

در این حال فرشتگان عذاب به آنها می گویند: «امروز گرفتار مجازات خوارکننده ای خواهید شد به خاطر دو کار: نخست این که بر خدا دروغ بستید و دیگر این که در برابر آیات او سر تسلیم فرود نیاوردید» (الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 94
اشاره

(آیه 94)

شأن نزول:

یکی از مشرکان به نام «نضربن حارث» گفت: «لات» و «عزی» (دو بت بزرگ و معروف عرب) در قیامت از من شفاعت خواهند کرد، آیه

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 3681

نازل شد و به او و امثال او پاسخ گفت.

تفسیر:

گمشده ها- در آیه گذشته به قسمتی از حالات ظالمان در آستانه مرگ اشاره شد در این آیه گفتاری که خداوند به هنگام مرگ یا به هنگام ورود در صحنه قیامت به آنها می گوید، منعکس شده است.

در آغاز می فرماید: «امروز همه به صورت تنها، همان گونه که روز اول شما را آفریدیم، به سوی ما بازگشت نمودید» (وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ).

«و اموالی که به شما بخشیده بودیم و تکیه گاه شما در زندگی بود، همه را پشت سر گذاردید» و با دست خالی آمدید (وَ تَرَکْتُمْ ما خَوَّلْناکُمْ وَراءَ ظُهُورِکُمْ).

همچنین «بتهایی که آنها را شفیع خود می پنداشتید، و شریک در تعیین سرنوشت خود تصور می کردید هیچ کدام را با شما نمی بینیم» (وَ ما نَری مَعَکُمْ شُفَعاءَکُمُ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِیکُمْ شُرَکاءُ). در حقیقت «جمع شما به پراکندگی گرایید و تمام پیوندها از شما بریده شد» (لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ).

«تمام پندارها و تکیه گاههایی که فکر می کردید نابود گشتند و گم شدند» (وَ ضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ).

مشرکان و بت پرستان عرب روی سه چیز تکیه داشتند: «قبیله و عشیره» که به آن وابسته بودند، و «اموال و ثروتهایی» که برای خود گرد آورده بودند، و «بتهایی» که آنها را شریک خدا در تعیین سرنوشت انسان و شفیع در پیشگاه او می پنداشتند، در هر یک از سه جمله آیه، به یکی از این سه موضوع اشاره شده که چگونه به هنگام مرگ، همه آنها با انسان وداع می گویند، و او را تک و تنها به خود وامی گذارند.

در آن روز بطور کلی تمام پیوندها و علائق مادی و همه تکیه گاهها و معبودهای خیالی و ساختگی از او جدا می شود، او می ماند و اعمالش، و به تعبیر قرآن گم می شوند، یعنی آنچنان حقیر و پست و ناشناس خواهند بود که به چشم نمی آیند!

سوره انعام(6): آیه 95

(آیه 95)- شکافنده صبح! بار دیگر روی سخن را به مشرکان کرده و دلایل توحید را در ضمن عبارات جالب و نمونه های زنده ای از اسرار مشرکان و نظام آفرینش و شگفتیهای خلقت، شرح می دهد.

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 3682

در این آیه، به سه قسمت از این شگفتیها که در زمین است اشاره شده، نخست می گوید: «خداوند شکافنده دانه و هسته است» (إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی).

جالب این که دانه و هسته گیاهان غالبا بسیار محکمند، یک نگاه به هسته خرما و میوه هایی مانند هلو و شفتالو و دانه های محکم بعضی از حبوبات نشان می دهد که چگونه آن نطفه حیاتی که در حقیقت نهال و درخت کوچکی است در دژی فوق العاده محکم محاصره شده است، ولی دستگاه آفرینش آنچنان خاصیت تسلیم و نرمش به این دژ نفوذ ناپذیر، و آنچنان قدرت و نیرو به آن جوانه بسیار لطیف و ظریفی که در درون هسته و دانه پرورش می یابد، می دهد که بتواند دیواره آن را بشکافد و از میان آن قد برافرازد.

به راستی این حادثه در جهان گیاهان حادثه شگرفی است که قرآن به عنوان یک نشانه توحید انگشت روی آن گذاشته است.

سپس می گوید: «موجود زنده را از مرده بیرون می فرستد، و موجودات مرده را از زنده» (یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ).

و این یک نظام دائمی و عمومی در جهان آفرینش است مسأله حیات و زندگی موجودات زنده از پیچیده ترین مسائلی است که هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است پرده از روی اسرار آن بردارد و به مخفیگاه آن گام بگذارد که چگونه عناصر طبیعی و مواد آلی با یک جهش عظیم، تبدیل به یک موجود زنده می شوند.

لذا می بینیم قرآن برای اثبات وجود خدا بارها روی این مسأله تکیه کرده است، و پیامبران بزرگی همچون ابراهیم و موسی در برابر گردنکشانی همچون نمرود و فرعون، به وسیله پدیده حیات و حکایت آن از وجود مبدء قادر و حکیم جهان استدلال می کردند.

و در پایان آیه به عنوان تأکید و تحکیم مطلب می فرماید: «این است خدای شما و این است آثار قدرت و علم بی پایان او، با این حال چگونه از حق منحرف، و به راه باطل کشانده می شوید» (ذلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ).

سوره انعام(6): آیه 96

(آیه 96)- در این آیه به سه نعمت از نعمتهای جوّی و آسمانی اشاره شده

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 3683

است. نخست می گوید: «خداوند شکافنده صبح است» (فالِقُ الْإِصْباحِ).

قرآن در اینجا روی مسأله صبح تکیه می کند که یکی از نعمتهای بزرگ پروردگار است زیرا می دانیم این پدیده آسمانی نتیجه وجود جوّ زمین (یعنی قشر ضخیم هوا که دور تا دور این کره را پوشانیده) می باشد، اگر اطراف کره زمین همانند کره ماه جوّی وجود نداشت نه بین الطلوعین و فلق وجود داشت و نه سپیدی آغاز شب و شفق، اما وجود جوّ زمین و فاصله ای که در میان تاریکی شب، و روشنایی روز به هنگام طلوع و غروب آفتاب قرار دارد، انسان را تدریجا برای پذیرا شدن هر یک از این دو پدیده متضاد آماده می سازد، و انتقال از نور به ظلمت و از ظلمت به نور، به صورت تدریجی و ملایم و کاملا مطبوع و قابل تحمل انجام می گردد.

ولی برای این که تصور نشود شکافتن صبح دلیل این است که تاریکی و ظلمت شب، چیز نامطلوب و یا مجازات و سلب نعمت است بلافاصله می فرماید: خداوند «شب را مایه آرامش قرار داد» (وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً).

این موضوع مسلم است که انسان در برابر نور و روشنایی تمایل به تلاش و کوشش دارد، جریان خون متوجه سطح بدن می شود، و تمام سلولها آماده فعالیت می گردند، و به همین دلیل خواب در برابر نور چندان آرام بخش نیست.

ولی هر قدر محیط تاریک بوده باشد خواب عمیقتر و آرام بخش تر است، زیرا در تاریکی، خون متوجه درون بدن می گردد و بطور کلی سلولها در یک آرامی و استراحت فرو می روند، به همین دلیل در جهان طبیعت نه تنها حیوانات، بلکه گیاهان نیز به هنگام تاریکی شب به خواب فرو می روند و با نخستین اشعه صبحگاهان جنب و جوش و فعالیت را شروع می کنند، به عکس دنیای ماشینی که شب را تا بعد از نیمه بیدار می مانند، و روز را تا مدت زیادی بعد از طلوع آفتاب در خواب فرو می روند، و نشاط و سلامت خود را از دست می دهند.

سپس اشاره به سومین نعمت و نشانه عظمت خود کرده، می گوید: «و خورشید و ماه را وسیله حساب در زندگی شما قرار داد» (وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً).

این موضوع بسیار جالب توجه است که میلیونها سال کره زمین به دور

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 3684

خورشید، و ماه به دور زمین گردش می کند، و این گردش به قدری حساب شده است که حتی لحظه ای پس و پیش نمی شود، و این ممکن نیست مگر در سایه یک علم و قدرت بی انتها که هم طرح آن را بریزد و هم آن را دقیقا اجرا کند.

و لذا در پایان آیه می گوید: «این اندازه گیری خداوندی است که هم توانا است و هم دانا» (ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ).

سوره انعام(6): آیه 97

(آیه 97)- در تعقیب آیه قبل که اشاره به نظام گردش آفتاب و ماه شده بود، در اینجا به یکی دیگر از نعمتهای پروردگار اشاره کرده و می گوید: «او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در پرتو آنها راه خود را در تاریکی صحرا و دریا، در شبهای ظلمانی، بیابید» (وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ).

و در پایان آیه می فرماید: «نشانه ها و دلایل خود را برای افرادی که اهل فکر و فهم و اندیشه اند روشن ساختیم» (قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

انسان هزاران سال است که با ستارگان آسمان و نظام آنها آشنا است، لذا برای جهت یابی در سفرهای دریایی و خشکی بهترین وسیله او، همین ستارگان بودند.

مخصوصا در اقیانوسهای وسیع که هیچ نشانه ای برای پیدا کردن راه مقصد در دست نیست و در آن زمان دستگاه قطب نما نیز اختراع نشده بود وسیله مطمئنی جز ستارگان آسمان وجود نداشت، همانها بودند که میلیونها بشر را از گمراهی و غرقاب نجات می دادند و به سر منزل مقصود می رسانیدند.

سوره انعام(6): آیه 98

(آیه 98)- در این آیه نیز دلایل توحید و خداشناسی تعقیب شده است، زیرا قرآن برای این هدف گاهی انسان را در آفاق و جهانهای دور دست سیر می دهد، و گاهی او را به سیر در درون وجود خویش دعوت می نماید، نخست می گوید: «او کسی است که شما را از یک انسان آفرید» (وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ).

یعنی، شما با این همه چهره های گوناگون، ذوقها و افکار متفاوت، و تنوع وسیع در تمام جنبه های وجودی، همه از یک فرد آفریده شده اید، و این نهایت عظمت خالق و آفریدگار را می رساند که چگونه از یک مبدء این همه چهره های

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 3685

متفاوت آفریده است؟

سپس می فرماید: «جمعی از افراد بشر مستقر هستند و جمعی مستودع» (فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ).

«مستقرّ» به معنی ناپایدار می آید، و «مستودع» به معنی ناپایدار.

احتمال دارد دو تعبیر فوق، اشاره به اجزای اولیه تشکیل دهنده نطفه انسان بوده باشد، زیرا چنانکه می دانیم نطفه انسان از دو جزء یکی «اوول» (نطفه ماده) و دیگری «اسپرم» (نطفه نر) تشکیل شده است، نطفه ماده در رحم تقریبا ثابت و مستقر است، ولی نطفه های نر به صورت جانداران متحرک به سوی او با سرعت حرکت می کنند و نخستین فرد «اسپرم» که به «اوول» می رسد با او می آمیزد و بقیه را عقب می راند و تخمه اولی انسان را تشکیل می دهد.

در پایان آیه بار دیگر می گوید: «ما نشانه های خود را برشمردیم تا آنها که دارای فهم و درکند بیندیشند» (قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ).

سوره انعام(6): آیه 99

(آیه 99)- این آیه، آخرین آیه ای است که در این سلسله بحثها ما را به شگفتیهای جهان آفرینش، و شناسایی خداوند از طریق آن دعوت می کند.

در آغاز به یکی از مهمترین و اساسی ترین نعمتهای پروردگار که می توان آن را ریشه و مادر سایر نعمتها دانست اشاره می کند و آن پیدایش و رشد و نمو گیاهان و درختان در پرتو آن است، و می گوید: «او کسی است که از آسمان آبی (برای شما) فرستاد» (وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً).

این که می گوید از طرف آسمان به خاطر آن است که تمام منابع آب روی زمین اعم از چشمه ها و نهرها و قناتها و چاههای عمیق به آب باران منتهی می گردد لذا کمبود باران در همه آنها اثر می گذارد و اگر خشکسالی ادامه یابد همگی خشک می شوند.

سپس به اثر بارز نزول باران اشاره کرده، می گوید: «به واسطه آن روییدنیها را از همه نوع از زمین خارج ساختیم» (فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ ءٍ).

جالب این که خداوند از یک زمین و یک آب، غذای مورد نیاز همه جانداران

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 3686

را تأمین کرده است و جالبتر این که نه تنها گیاهان صحرا و خشکیها از برکت آب باران پرورش می یابند، بلکه گیاهان بسیار کوچکی که در لابلای امواج آب دریاها می رویند و خوراک عمده ماهیان دریاست از پرتو نور آفتاب و دانه های باران رشد می کنند، سپس به شرح این جمله پرداخته و موارد مهمی را از گیاهان و درختان که به وسیله آب باران پرورش می یابند خاطرنشان می سازد.

نخست می گوید: «ما به وسیله آن ساقه های سبز گیاهان و نباتات را از زمین خارج ساختیم» و از دانه کوچک و خشک ساقه ای با طراوت و سرسبز که لطافت و زیبایی آن چشم را خیره می کند آفریدیم» (فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً).

«و از آن ساقه سبز، دانه های روی هم چیده شده، (همانند خوشه گندم و ذرت) بیرون آوردیم (نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً).

«همچنین به وسیله آن از درختان نخل خوشه سر بسته ای بیرون فرستادیم که پس از شکافته شدن رشته های باریک و زیبایی که دانه های خرما را بر دوش خود حمل می کنند و از سنگینی به طرف پایین متمایل می شوند خارج می گردد» (وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَهٌ). «همچنین باغهایی از انگور و زیتون و انار پرورش دادیم» (وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ).

سپس اشاره به یکی دیگر از شاهکارهای آفرینش در این درختان کرده می فرماید: «هم با یکدیگر شباهت دارند و هم ندارند» (مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ).

دو درخت زیتون و انار از نظر شکل ظاهری و ساختمان شاخه ها و برگها شباهت زیادی به هم دارند، در حالی که از نظر میوه و طعم و خاصیت آن بسیار با هم متفاوتند.

یکی دارای ماده چربی مؤثر و نیرومند، و دیگری دارای ماده اسیدی و یا قندی است، که با یکدیگر کاملا متفاوتند، به علاوه این دو درخت گاهی درست در یک زمین پرورش می یابند و از یک آب مشروب می شوند یعنی، هم با یکدیگر تفاوت زیاد دارند و هم شباهت.

سپس از میان تمام اعضای پیکر درخت بحث را روی میوه برده می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 3687

«نگاهی به ساختمان میوه آن به هنگامی که به ثمر می نشیند و همچنین نگاهی به چگونگی رسیدن میوه ها کنید که در اینها نشانه های روشنی است از قدرت و حکمت خدا برای افرادی که اهل ایمان هستند» (انْظُرُوا إِلی ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ).

با توجه به آنچه امروز در گیاه شناسی از چگونگی پیدایش میوه ها و رسیدن آنها می خوانیم نکته این اهمیت خاص که قرآن برای میوه قائل شده است روشن می شود، زیرا پیدایش میوه ها درست همانند تولد فرزند در جهان حیوانات است، نطفه های نر با وسایل مخصوصی (وزش باد یا حشرات و مانند آنها) از کیسه های مخصوص جدا می شوند، و روی قسمت مادگی گیاه قرار می گیرند، پس از انجام عمل لقاح و ترکیب شدن با یکدیگر، نخستین تخم و بذر تشکیل می گردد، و در اطرافش انواع مواد غذایی همانند گوشتی آن را دربرمی گیرند.

این مواد غذایی از نظر ساختمان بسیار متنوع و همچنین از نظر طعم و خواص غذایی و طبی فوق العاده متفاوتند، گاهی یک میوه (مانند انار و انگور) دارای صدها دانه است که هر دانه ای از آنها خود جنین و بذر درختی محسوب می شود و ساختمانی بسیار پیچیده و تو در تو دارد.

این از یک سو، از سوی دیگر مراحل مختلفی را که یک میوه از هنگامی که نارس است تا موقعی که کاملا رسیده می شود، می پیماید، بسیار قابل ملاحظه است زیرا لابراتوارهای درونی میوه دائما مشغول کارند، و مرتبا ترکیب شیمیایی آن را تغییر می دهند، تا هنگامی که به آخرین مرحله برسد و وضع ساختمان شیمیایی آن تثبیت گردد.

هر یک از این مراحل خود نشانه ای از عظمت و قدرت آفریننده است.

ولی باید توجه داشت که به تعبیر قرآن تنها افراد با ایمان یعنی افراد حق بین و جستجوگران حقیقت، این مسائل را می بینند و گر نه با چشم عناد و لجاج و یا با بی اعتنایی و سهل انگاری ممکن نیست هیچ یک از این حقایق را ببینیم.

سوره انعام(6): آیه 100

(آیه 100)- خالق همه اشیاء اوست! در این آیه و آیات بعد به گوشه ای از

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 3688

عقاید نادرست و خرافات مشرکان و صاحبان مذاهب باطله و جواب منطقی آنها اشاره شده است.

نخست می گوید: «آنها شریکهایی برای خداوند از جن قائل شدند» (وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ الْجِنَّ).

سپس به این پندار خرافی پاسخ گفته و می گوید: «با این که خداوند آنها را (یعنی جن را) آفریده است» (وَ خَلَقَهُمْ).

یعنی، چگونه ممکن است مخلوق کسی شریک او بوده باشد، زیرا شرکت نشانه سنخیت و هم افق بودن است در حالی که مخلوق هرگز در افق خالق نخواهد بود.

خرافه دیگر این که «آنها برای خدا پسران و دخترانی از روی نادانی قائل شدند» (وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَ بَناتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ).

و در حقیقت بهترین دلیل باطل بودن این گونه عقاید خرافی همان است که از جمله «بغیر علم» استفاده می شود، یعنی هیچ گونه دلیل و نشانه ای برای این موهومات در دست نداشتند.

اما این که چه طوائفی برای خدا پسرانی قائل بودند، قرآن نام دو طایفه را در آیات دیگر برده است یکی مسیحیان که عقیده داشتند عیسی پسر خداست و دیگر یهود که عزیز را فرزند او می دانستند. ولی از آیه 30 سوره توبه، استفاده می شود که اعتقاد به وجود فرزند پسر برای خدا منحصر به مسیحیان و یهود نبوده، بلکه در میان مذاهب خرافی پیشین نیز وجود داشته است.

اما در مورد اعتقاد به وجود دختران برای خدا، خود قرآن در سوره زخرف، آیه 19 می فرماید: «آنها (مشرکان) فرشتگان را که بندگان خدا هستند، دختران قرار دادند».

ولی در پایان این آیه قلم سرخ بر تمام این مطالب خرافی و پندارهای موهوم و بی اساس کشیده و با جمله رسا و بیدار کننده ای همه این اباطیل را نفی می کند و می گوید: «منزه است خداوند و برتر و بالاتر است از این اوصافی که برای او

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 3689

می گویند» (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ).

سوره انعام(6): آیه 101

(آیه 101)- در این آیه به پاسخ این عقاید خرافی پرداخته نخست می گوید:

«خداوند کسی است که آسمانها و زمین را ابداع و ایجاد کرد» (بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ).

«بدیع» به معنی وجود آورنده چیزی بدون سابقه است یعنی، خداوند آسمان و زمین را بدون هیچ ماده و یا طرح و نقشه قبلی ایجاد کرده است.

به علاوه «چگونه ممکن است او فرزندی داشته باشد در حالی که همسری ندارد» (أَنَّی یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ صاحِبَهٌ).

اصولا چه نیازی به همسر دارد، وانگهی چه کسی ممکن است همسر او باشد با این که همه مخلوق او هستند.

بار دیگر مقام خالقیت او را نسبت به همه چیز و همه کس و احاطه علمی او را نسبت به تمام آنها تأکید کرده، می گوید: «همه چیز را آفرید و او به هر چیزی داناست» (وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ).

سوره انعام(6): آیه 102

(آیه 102)- در این آیه پس از ذکر خالقیت، نسبت به همه چیز و ابداع و ایجاد آسمانها و زمین و منزه بودن او از عوارض جسم و جسمانی و همسر و فرزند و احاطه علمی او به هر کار و هر چیز، چنین نتیجه می گیرد: «خداوند و پروردگار شما چنین کسی است (و چون هیچ کس دارای چنین صفات نیست) هیچ کӠغیر او نیز شایسته عبودیت نخواهد بود، پروردگار اوست و آفریدگار هم اوست (بنابراین معبود هم تنها او می تواند باشد) پس او را بپرستید» (ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ).

و در پایان آیه برای این که هر گونه امیدی را به غیر خدا قطع کند و ریشه هر گونه شرک و بطور کلی تکیه به غیر خدا را بسوزاند، می گوید: «حافظ و نگهبان و مدبر همه چیز اوست» (وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ).

سوره انعام(6): آیه 103
اشاره

(آیه 103)- در آیه برای اثبات حاکمیت و نگاهبانی او نسبت به همه چیز و همچنین برای اثبات تفاوت او با همه موجودات می گوید: «چشمها او را

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 3690

نمی بینند، اما او همه چشمها را ادراک می کند و او بخشنده انواع نعمتها و با خبر از تمام ریزه کاریها و آگاه از همه چیز است» مصالح بندگان را می داند و از نیازهای آنها باخبر است و به مقتضای لطفش با آنها رفتار می کند (لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ).

در حقیقت کسی که می خواهد حافظ و مربی و پناهگاه همه چیز باشد باید این صفات را دارا باشد.

چشمها، خدا را نمی بیند!

دلایل عقلی گواهی می دهد که خداوند هرگز با چشم دیده نخواهد شد، زیرا چشم تنها اجسام یا صحیحتر بعضی از کیفیات آنها را می بیند و چیزی که جسم نیست و کیفیت جسم هم نمی باشد، هرگز با چشم مشاهده نخواهد شد و به تعبیر دیگر، اگر چیزی با چشم دیده شود، حتما باید دارای مکان و جهت و ماده باشد، در حالی که او برتر از همه اینهاست، او وجودی است نامحدود و به همین دلیل بالاتر از جهان ماده است، زیرا در جهان ماده همه چیز محدود است.

سوره انعام(6): آیه 104

(آیه 104)- وظیفه تو اجبار کردن نیست! از این به بعد قرآن یک نوع خلاصه و نتیجه گیری از آیات گذشته می کند، نخست می گوید: «دلایل و نشانه های روشن در زمینه توحید و خداشناسی و نفی هرگونه شرک که مایه بصیرت و بینایی است برای شما آمد» (قَدْ جاءَکُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ).

سپس برای این که روشن سازد این دلایل به قدر کافی حقیقت را آشکار می سازد و جنبه منطقی دارد، می گوید: «آنهایی که به وسیله این دلایل چهره حقیقت را بنگرند به سود خود گام برداشته اند، و آنها که همچون نابینایان از مشاهده آن خود را محروم سازند به زیان خود عمل کرده اند» (فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها).

و در پایان آیه از زبان پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله می گوید: «من نگاهبان و حافظ شما نیستم» (وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ).

سوره انعام(6): آیه 105

(آیه 105)- در این آیه برای تأکید این موضوع که تصمیم نهایی در انتخاب

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 3691

راه حق و باطل با خود مردم است، می گوید: «این چنین ما آیات و دلایل را در شکلهای گوناگون و قیافه های مختلف بیان کردیم» (وَ کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ).

ولی جمعی به مخالفت برخاستند و بدون مطالعه و هیچ گونه دلیل، گفتند:

«این درسها را از دیگران (از یهود و نصاری و کتابهای آنها) فرا گرفته ای» (وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ). ولی «هدف ما این است که آن را برای کسانی که علم و آگاهی دارند روشن سازیم» (وَ لِنُبَیِّنَهُ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ).

سوره انعام(6): آیه 106

(آیه 106)- در اینجا وظیفه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در برابر لجاجتها و کینه توزیها و تهمتهای مخالفان، مشخص ساخته، می گوید: «وظیفه تو آن است که از آنچه از طرف پروردگار بر تو وحی می شود، پیروی کنی، خدایی که هیچ معبودی جز او نیست» (اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).

و نیز «وظیفه تو این است که به مشرکان و نسبتهای ناروا و سخنان بی اساس آنها اعتنا نکنی» (وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ).

در حقیقت این آیه یک نوع دلداری و تقویت روحیه نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، که در برابر این گونه مخالفان در عزم راسخ و آهنینش کمترین سستی حاصل نشود.

سوره انعام(6): آیه 107

(آیه 107)- در این آیه، بار دیگر این حقیقت را تأیید می کند که خداوند نمی خواهد آنها را به اجبار وادار به ایمان سازد و «اگر می خواست همگی ایمان می آوردند و هیچ کس مشرک نمی شد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکُوا).

همچنین تأکید می کند: «و ما تو را مسؤول (اعمال) آنها قرار ندادیم» (وَ ما جَعَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً). همانطور که «تو وظیفه نداری آنها را به اجبار (به ایمان) دعوت کنی» (وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ).

لحن این آیات از این نظر بسیار قابل ملاحظه است که ایمان به خدا و مبانی اسلام هیچ گونه جنبه تحمیلی نمی تواند داشته باشد، بلکه از طریق منطق و استدلال و نفوذ در فکر و روح افراد باید پیشروی کند، زیرا ایمان اجباری ارزشی ندارد، مهم این است که مردم حقایق را درک کنند و با اراده و اختیار خویش آن را بپذیرند.

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 3692

سوره انعام(6): آیه 108

(آیه 108)- به دنبال بحثی که در باره منطقی بودن تعلیمات اسلام و لزوم دعوت از راه استدلال، نه از راه اجبار، در آیات قبل گذشت، در این آیه تأکید می کند که «هیچ گاه بتها و معبودهای مشرکان را دشنام ندهید، زیرا این عمل سبب می شود که آنها نیز نسبت به ساحت قدس خداوند همین کار را از روی ظلم و ستم و جهل و نادانی انجام دهند» (وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ).

بطوری که از بعضی روایات استفاده می شود، جمعی از مؤمنان بر اثر ناراحتی شدید که از مسأله بت پرستی داشتند، گاهی بتهای مشرکان را به باد ناسزا گرفته و به آنها دشنام می دادند، قرآن صریحا از این موضوع، نهی کرد و رعایت اصول ادب و عفت و نزاکت در بیان را، حتی در برابر خرافی ترین و بدترین ادیان، لازم می شمرد. زیرا با دشنام و ناسزا نمی توان کسی را از مسیر غلط باز داشت چرا که هر گروه و ملتی نسبت به عقاید و اعمال خود، تعصب دارد، همانطور که قرآن در جمله بعد می گوید: «ما این چنین برای هر جمعیتی عملشان را زینت دادیم» (کَذلِکَ زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّهٍ عَمَلَهُمْ).

و در پایان آیه می فرماید: «بازگشت همه آنها به سوی خداست، و به آنها خبر می دهد که چه اعمالی انجام داده اند» (ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 109
اشاره

(آیه 109)

شأن نزول:

نقل کرده اند که: عده ای از قریش خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند: تو برای موسی و عیسی، خارق عادات و معجزات مهمی نقل می کنی، و همچنین در باره انبیای دیگر، تو نیز امثال این کارها را برای ما انجام ده تا ما ایمان آوریم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: مایلید برای شما چه کار کنم؟ گفتند: از خدا بخواه کوه صفا را تبدیل به طلا کند، و بعضی از مردگان پیشین ما زنده شوند و از آنها در باره حقانیت دعوت تو سؤال کنیم، و نیز فرشتگان را به ما نشان بده که در باره تو گواهی دهند، و یا خداوند و فرشتگان را دسته جمعی با خود بیاور!.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: اگر بعضی از این کارها را بجا بیاورم ایمان می آورید؟

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 3693

گفتند: به خدا سوگند چنین خواهیم کرد، همین که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آماده دعا کردن شد، که بعضی از این پیشنهادها را از خدا بخواهد (زیرا بعضی از آنها نامعقول و محال بود) پیک وحی خدا نازل شد، چنین پیام آورد که اگر بخواهی دعوت تو اجابت می شود، ولی در این صورت (چون از هر نظر اتمام حجت خواهد شد و موضوع جنبه حسّی و شهود به خود خواهد گرفت) اگر ایمان نیاورند همگی سخت کیفر می بینند (و نابود خواهند شد) اما اگر به خواسته آنها ترتیب اثر داده نشود و آنها را به حال خود واگذاری، ممکن است بعضی از آنها در آینده توبه کنند و راه حق را پیش گیرند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پذیرفت و آیه نازل گردید.

تفسیر:

در آیات گذشته دلایل منطقی متعددی در زمینه توحید، ذکر شد که برای اثبات یگانگی خدا و نفی شرک و بت پرستی کافی بود، اما با این حال جمعی از مشرکان لجوج و متعصب، تسلیم نشدند و شروع به بهانه جویی کردند.

قرآن در این آیه وضع آنها را چنین نقل می کند: «با نهایت اصرار سوگند یاد کردند که اگر معجزه ای برای آنها بیاید ایمان خواهند آورد» (وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آیَهٌ لَیُؤْمِنُنَّ بِها).

قرآن در پاسخ آنها دو حقیقت را بازگو می کند: نخست به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اعلام می کند که به آنها بگوید این کار در اختیار من نیست که هر پیشنهادی بکنید انجام دهم، «بگو: معجزات تنها از ناحیه خداست و به فرمان اوست» (قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ).

سپس روی سخن را به مسلمانان ساده دلی که تحت تأثیر سوگندهای غلیظ و شدید مشرکان قرار گرفته بودند کرده، می گوید: «شما نمی دانید که اینها دروغ می گویند و اگر این معجزات و نشانه های مورد درخواست آنها انجام شود باز ایمان نخواهند آورد» (وَ ما یُشْعِرُکُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا یُؤْمِنُونَ).

صحنه های مختلف برخورد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با آنها نیز گواه این حقیقت است که این دسته در جستجوی حق نبودند، بلکه هدفشان این بود که با بهانه جوییها مردم را سرگرم ساخته و بذر شک و تردید در دلها بپاشند.

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 3694

سوره انعام(6): آیه 110

(آیه 110)- در این آیه علت لجاجت آنها چنین توضیح داده شده است که آنها بر اثر اصرار در کجروی و تعصبهای جاهلانه و عدم تسلیم در مقابل حق، درک و دید سالم را از دست داده اند، و گیج و گمراه در سرگردانی به سر می برند، و چنین می گوید: «ما دلها و چشمهای آنها را وارونه و دگرگون می نماییم، آنچنان که در آغاز و ابتدای دعوت ایمان نیاوردند» (وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّهٍ).

و در پایان آیه می فرماید: «ما آنها را در حال طغیان و سرکشی به حال خود وا می گذاریم تا سرگردان شوند» (وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ).

آغاز جزء هشتم قرآن مجید

ادامه سوره أنعام
سوره انعام(6): آیه 111

(آیه 111)- چرا افراد لجوج به راه نمی آیند؟ این آیه با آیات قبل مربوط است، هدف این چند آیه این است که روشن سازد جمعی از تقاضا کنندگان معجزات عجیب و غریب در تقاضاهای خود صادق نیستند و هدفشان پذیرش حق نمی باشد، لذا بعضی از خواسته های آنها (مثل آمدن خدا در برابر آنان!) اصولا محال است.

قرآن در این آیه با صراحت می گوید: «اگر ما (آنطور که درخواست کرده بودند) فرشتگان را بر آنها نازل می کردیم و مردگان می آمدند و با آنها سخن می گفتند و خلاصه هر چه می خواستند در برابر آنها گرد می آوردیم، باز ایمان نمی آوردند» (وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَهَ وَ کَلَّمَهُمُ الْمَوْتی وَ حَشَرْنا عَلَیْهِمْ کُلَّ شَیْ ءٍ قُبُلًا ما کانُوا لِیُؤْمِنُوا).

سپس برای تأکید مطلب می فرماید: «تنها در یک صورت ممکن است ایمان بیاورند و آن این که خداوند با مشیت اجباری خود آنها را وادار به قبول ایمان کند» (إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ). و بدیهی است که این گونه ایمان هیچ فایده تربیتی و اثر تکاملی نخواهد داشت.

و در پایان آیه اضافه می کند که «بیشتر آنها جاهل و بی خبرند» (وَ لکِنَّ

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 3695

أَکْثَرَهُمْ یَجْهَلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 112

(آیه 112)- در آیات قبل گفتیم وجود دشمنان سرسخت و لجوج در برابر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله منحصر به او نبود در این آیه می فرماید: «این چنین در برابر هر پیامبری دشمنی از شیاطین انس و جن قرار دادیم» (وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ).

و کار آنها این بوده که «سخنان فریبنده ای برای اغفال یکدیگر بطور اسرار آمیز و احیانا در گوشی به هم می گفتند» (یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً).

ولی اشتباه نشود «اگر خداوند می خواست می توانست به اجبار جلو همه آنها را بگیرد» (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ ما فَعَلُوهُ).

ولی خداوند این کار را نکرد، زیرا می خواست مردم آزاد باشند تا میدانی برای آزمایش و تکامل و پرورش آنها وجود داشته باشد.

لذا در پایان آیه به پیامبرش دستور می دهد که به هیچ وجه به این گونه شیطنتها اعتنا نکند «و آنها و تهمتهایشان را به حال خود واگذارد» (فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 113

(آیه 113)- در این آیه نتیجه تلقینات و تبلیغات فریبنده شیاطین را چنین بازگو می کند که: «سر انجام کار آنها این خواهد شد که افراد بی ایمان یعنی آنها که به روز رستاخیز عقیده ندارند به سخنان آنها گوش فرا دهند و دلهایشان به آن متمایل گردد» (وَ لِتَصْغی إِلَیْهِ أَفْئِدَهُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ).

سپس می فرماید: «سر انجام این تمایل، رضایت کامل به برنامه های شیطانی خواهد شد» (وَ لِیَرْضَوْهُ).

و پایان همه آنها ارتکاب انواع گناهان و اعمال زشت و ناپسند خواهد بود «و هر گناهی که بخواهند انجام دهند» (وَ لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ).

سوره انعام(6): آیه 114

(آیه 114)- این آیه در حقیقت نتیجه آیات قبل است، و می گوید: با این همه آیات روشنی که در زمینه توحید گذشت چه کسی را باید به داوری پذیرفت؟

«آیا غیر خدا را به داوری بپذیرم» (أَ فَغَیْرَ اللَّهِ أَبْتَغِی حَکَماً).

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 3696

«با این که اوست که این کتاب بزرگ آسمانی را که تمام نیازمندیهای تربیتی انسان در آن آمده و میان حق و باطل، نور و ظلمت، کفر و ایمان، جدایی افکنده به سوی شما نازل کرده است» (وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا).

سپس می گوید: نه تنها تو و مسلمانان می دانید که این کتاب از طرف خدا است بلکه «اهل کتاب (یهود و نصاری) که نشانه های این کتاب آسمانی را در کتب خود دیده اند می دانند از سوی پروردگار تو به حق نازل شده است» (وَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ).

بنابراین، جای هیچ گونه شک و تردیدی در آن نیست «و تو ای پیامبر هرگز در آن تردید مکن» (فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ).

سوره انعام(6): آیه 115

(آیه 115)- در این آیه می فرماید: «کلام پروردگار تو با صدق و عدل تکمیل شد و هیچ کس قادر نیست کلمات او را دگرگون سازد و او شنونده و داناست» (وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ).

منظور از «کلمه» در آیه فوق، قرآن است زیرا در آیات قبل نیز سخن از «قرآن» در میان بوده است.

در حقیقت آیه می گوید: به هیچ وجه قرآن جای تردید و شک نیست، زیرا از هر نظر کامل و بی عیب است، تواریخ و اخبار آن، همه صدق و احکام و قوانین آن همه عدل است.

بعضی از مفسران با این آیه استدلال بر عدم امکان راه یافتن تحریف در قرآن کرده اند، زیرا جمله «لا مبدّل لکلماته» اشاره به این است که هیچ کس نمی تواند تغییر و تبدیلی نه از نظر لفظ و نه از نظر اخبار و نه از نظر احکام در قرآن ایجاد کند، و همیشه این کتاب آسمانی که باید تا آخر دنیا راهنمای جهانیان باشد از دستبرد خائنان و تحریف کنندگان مصون و محفوظ خواهد بود.

سوره انعام(6): آیه 116

(آیه 116)- می دانیم آیات این سوره در مکّه نازل شد و در آن زمان مسلمانان شدیدا در اقلیت بودند، گاهی اقلیت آنها و اکثریت قاطع بت پرستان و مخالفان اسلام، ممکن بود این توهم را برای بعضی ایجاد کند که اگر آیین آنها

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 3697

باطل و بی اساس است چرا این همه پیرو دارد و اگر ما بر حقیم چرا این قدر کم هستیم؟! در این آیه برای دفع این توهم پیامبر خود را مخاطب ساخته، می گوید: «اگر از اکثر مردمی که در روی زمین هستند پیروی کنی تو را از راه حق گمراه و منحرف خواهند ساخت»! (وَ إِنْ تُطِعْ أَکْثَرَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ).

در جمله بعد دلیل این موضوع را بیان می کند و می گوید: «علت آن این است که آنها بر اساس منطق و فکر صحیح کار نمی کنند «راهنمای آنها یک مشت گمانهای آلوده به هوی و هوس و یک مشت دروغ و فریب و تخمین است» (إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ).

سوره انعام(6): آیه 117

(آیه 117)- از آنجا که مفهوم آیه قبل این است که اکثریت به تنهایی نمی تواند راه حق را نشان دهد نتیجه آن، این می شود که راه حق را تنها باید از خداوند گرفت هر چند طرفداران راه حق در اقلیت بوده باشند.

لذا در این آیه دلیل این موضوع را روشن می سازد که: «پروردگارت که از همه چیز باخبر و آگاه است و در علم بی پایان او کمترین اشتباه راه ندارد، بهتر می داند راه ضلالت و هدایت کدام است و گمراهان و هدایت یافتگان را بهتر می شناسد» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ یَضِلُّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ).

سوره انعام(6): آیه 118

(آیه 118)- تمام آثار شرک باید برچیده شود! در آیات گذشته با بیانات گوناگونی حقیقت توحید، اثبات و بطلان شرک و بت پرستی آشکار گردید.

یکی از نتایج این مسأله آن است که مسلمانان باید از خوردن گوشت حیواناتی که به نام «بتها» ذبح می شد خودداری کنند، و تنها از گوشت حیواناتی که به نام خدا ذبح می گردید استفاده نماید، لذا نخست می گوید: «از چیزهایی بخورید که نام خدا بر آن برده شده است، اگر به آیاتش ایمان دارید» (فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ بِآیاتِهِ مُؤْمِنِینَ).

یعنی، ایمان تنها ادّعا و گفتار و عقیده نیست بلکه باید در لابلای عمل نیز آشکار گردد. کسی که به خدای یکتا ایمان دارد تنها از این گوشتها می خورد.

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 3698

سوره انعام(6): آیه 119

(آیه 119)- در این آیه همین موضوع به عبارت دیگری که توأم با استدلال بیشتری است آمده، می فرماید: «چرا از حیواناتی نمی خورید که نام خدا بر آنها گفته شده؟ در حالی که آنچه را بر شما حرام است خداوند شرح داده است» (وَ ما لَکُمْ أَلَّا تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُمْ).

سپس یک صورت را استثناء نموده، و می گوید: «مگر در صورتی که ناچار شوید» (إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ).

خواه این اضطرار بخاطر گرفتاری در بیابان و گرسنگی شدید بوده باشد و یا گرفتار شدن در چنگال مشرکان و اجبار کردن آنها به این موضوع.

بعد اضافه می کند که «بسیاری از مردم، دیگران را از روی جهل و نادانی و هوی و هوسها گمراه می سازند» (وَ إِنَّ کَثِیراً لَیُضِلُّونَ بِأَهْوائِهِمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ).

در پایان آیه می فرماید: «پروردگار تو نسبت به آنها که تجاوزکارند آگاهتر است» (إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ).

همانها که با دلایل واهی نه تنها از راه حق منحرف می شوند بلکه سعی دارند دیگران را نیز منحرف سازند.

سوره انعام(6): آیه 120

(آیه 120)- و از آنجا که ممکن است بعضی این کار حرام را در پنهانی مرتکب شوند در تعقیب آن، در این آیه به عنوان یک قانون کلی می گوید: «گناه آشکار و پنهان را رها سازید» (وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْإِثْمِ وَ باطِنَهُ).

می گویند: در زمان جاهلیت عده ای عقیده داشتند که عمل منافی عفت (زنا) اگر در پنهانی باشد عیبی ندارد تنها اگر آشکارا باشد گناه است! هم اکنون نیز عملا عده ای این منطق جاهلی را پذیرفته و تنها از گناهان آشکار وحشت دارند، اما گناهان پنهانی را بدون احساس ناراحتی مرتکب می شوند! آیه فوق به شدت این منطق را محکوم می سازد.

سپس به عنوان یادآوری و تهدید گناهکاران به سرنوشت شومی که در انتظار آنهاست چنین می گوید: «آنها که تحصیل گناه کنند به زودی تکفیر اعمال خود را خواهند دید» (إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمَ سَیُجْزَوْنَ بِما کانُوا یَقْتَرِفُونَ).

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 3699

سوره انعام(6): آیه 121

(آیه 121)- در آیات گذشته روی جنبه مثبت مسأله، یعنی خوردن از گوشتهای حلال تکیه شده بود، ولی در این آیه- برای تأکید هر چه بیشتر- روی جنبه منفی و مفهوم آن تکیه نموده و می گوید: «از گوشتهایی که نام خدا به هنگام ذبح بر آنها برده نشده است نخورید» (وَ لا تَأْکُلُوا مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ).

سپس با یک جمله کوتاه مجددا این عمل را محکوم کرده می گوید: «این کار فسق و گناه و خروج از راه و رسم بندگی و اطاعت فرمان خداست» (وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ).

و برای این که بعضی از مسلمانان ساده دل تحت تأثیر وسوسه های شیطانی آنها قرار نگیرند اضافه می کند: «شیاطین مطالب وسوسه انگیزی بطور مخفیانه به دوستان خود القا می کنند، تا با شما به مجادله برخیزند» (وَ إِنَّ الشَّیاطِینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ لِیُجادِلُوکُمْ).

ولی به هوش باشید «اگر تسلیم وسوسه های آنها شوید، شما هم در صف مشرکان قرار خواهید گرفت» (وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ).

این مجادله و وسوسه شاید اشاره به همان منطقی باشد که مشرکان به یکدیگر القا می کردند (و بعضی گفته اند مشرکان عرب آن را از مجوسیان آموخته بودند) که اگر ما گوشت حیوان مرده را می خوریم به خاطر آن است که خدا آن را کشته یعنی نخوردن مردار یک نوع بی اعتنایی به کار خداست! غافل از آن که آنچه به مرگ طبیعی می میرد علاوه بر این که غالبا بیمار است، سر بریده نیست و خونهای کثیف در لابلای گوشتهای آن می ماند و فاسد می شود و گوشت را هم آلوده و فاسد می کند.

سوره انعام(6): آیه 122
اشاره

(آیه 122)

شأن نزول:

نقل شده است: «أبو جهل» که از دشمنان سرسخت اسلام و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود روزی سخت آن حضرت را آزاد داد، «حمزه» عموی شجاع پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که تا آن روز اسلام را نپذیرفته بود و همچنان در باره آیین او مطالعه و اندیشه می کرد، و در آن روز از جریان کار أبو جهل و برادرزاده خویش باخبر شد، سخت برآشفت و یکسره به سراغ أبو جهل رفت و چنان بر سر- یا بینی او- کوفت که خون جاری شد، ولی أبو جهل با تمام نفوذی که داشت، به ملاحظه شجاعت

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 3700

فوق العاده حمزه از نشان دادن عکس العمل خودداری کرد.

سپس حمزه به سراغ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و اسلام را پذیرفت و تا واپسین دم عمر، از این آیین آسمانی دفاع می کرد.

آیه در باره این حادثه نازل گردید و وضع ایمان حمزه و پافشاری أبو جهل را در کفر و فساد مشخص ساخت.

از بعضی روایات نیز استفاده می شود که آیه در مورد ایمان آوردن عمار یاسر و اصرار أبو جهل در کفر نازل گردیده است.

تفسیر:

ایمان و روشن بینی- ارتباط این آیه و آیه بعد با آیات قبل از این نظر است که در آیات گذشته اشاره به دو دسته مؤمن خالص و کافر لجوج شده بود، در اینجا نیز با ذکر دو مثال جالب و روشن وضع این دو طایفه مجسم گردیده است.

نخست این که افرادی را که در گمراهی بودند، سپس با پذیرش حق و ایمان تغییر مسیر داده اند تشبیه به مرده ای می کند که به اراده و فرمان خدا زنده شده است (أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ).

ایمان افراد را دگرگون می سازد و در سراسر زندگی آنها اثر می گذارد و آثار حیات را در تمام شؤون آنها آشکار می نماید.

سپس می گوید: «ما برای چنین افراد نوری قرار دادیم که با آن در میان مردم راه بروند» (وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ).

منظور از این «نور» تنها قرآن و تعلیمات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیست، بلکه علاوه بر این، ایمان به خدا، بینش و درک تازه ای به انسان می بخشد افق دید او را از زندگی محدود مادی و چهار دیوار عالم ماده فراتر برده و در عالمی فوق العاده وسیع فرو می برد.

در پرتو این نور می تواند راه زندگی خود را در میان مردم پیدا کند، و از بسیاری اشتباهات که دیگران به خاطر آز و طمع، و به علت تفکر محدود مادی، و یا غلبه خودخواهی و هوی و هوس، گرفتار آن می شوند مصون و محفوظ بماند.

و این که در روایات اسلامی می خوانیم: المؤمن ینظر بنور اللّه «انسان

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 3701

با ایمان با نور خدا نگاه می کند» اشاره به همین حقیقت است.

سپس چنین فرد زنده و فعال و نورانی و مؤثری را با افراد بی ایمان لجوج مقایسه کرده، می گوید: «آیا چنین کسی همانند شخصی است که در امواج ظلمتها و تاریکیها فرو رفته و هرگز از آن خارج نمی گردد»؟! (کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها).

از هستی و وجود این گونه افراد در حقیقت چیزی جز یک شبح، یک قالب، یک مثال و یک مجسمه باقی مانده است، هیکلی دارند بی روح و مغز و فکری از کار افتاده! و در پایان آیه اشاره به علت این سرنوشت شوم کرده، می گوید: «این چنین اعمال کافران در نظرشان جلوه داده شده است» (کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 123

(آیه 123)- و از آنجا که قهرمان این ماجرا در جهت نفی «ابو جهل» بود، و او از سردمداران مشرکان مکّه و قریش محسوب می شد در این آیه اشاره به وضع این رهبران گمراه و زعمای کفر و فساد کرده می فرماید: «این چنین قرار دادیم در هر شهر و آبادی بزرگانی را که طریق گناه پیش گرفتند و با مکر و فریب و نیرنگ مردم را از راه منحرف ساختند» (وَ کَذلِکَ جَعَلْنا فِی کُلِّ قَرْیَهٍ أَکابِرَ مُجْرِمِیها لِیَمْکُرُوا فِیها).

یعنی، سر انجام نافرمانی و گناه فراوان این شد که رهزن راه حق شدند و بندگان خدا را از راه منحرف ساختند.

و در پایان آیه می گوید: «آنها جز به خودشان نیرنگ نمی زنند ولی نمی فهمند و متوجه نیستند» (وَ ما یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که مفاسد و بدبختیهایی که دامن اجتماعات را می گیرد از بزرگترها و سردمداران اقوام سر چشمه می گیرد و آنها هستند که با انواع حیله و نیرنگ راه خدا را دگرگون ساخته و چهره حق را بر مردم می پوشانند.

سوره انعام(6): آیه 124
اشاره

(آیه 124)

شأن نزول:

نقل شده که: این آیه در باره ولید بن مغیره (که از سران

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 3702

معروف بت پرستان بود و به اصطلاح مغز متفکر آنها محسوب می شد) نازل گردیده است، او به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می گفت: اگر نبوت راست باشد من به احراز این مقام از تو سزاوارترم، زیرا هم سنّم از تو بیشتر است و هم مالم!

تفسیر:

انتخاب پیامبر به دست خداست- در این آیه اشاره ای کوتاه و پرمعنی به طرز تفکّر و ادعاهای مضحک این سردمداران باطل و «اکابر مجرمیها» کرده می گوید: «هنگامی که آیه ای از طرف خدا برای هدایت آنها فرستاده می شد می گفتند: ما هرگز ایمان نمی آوریم، مگر این که به ما نیز همان مقامات و آیاتی که به فرستادگان خدا اعطا شده است داده شود» (وَ إِذا جاءَتْهُمْ آیَهٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ).

قرآن پاسخ روشنی به آنها می دهد و می گوید لازم نیست شما به خدا درس بدهید که چگونه پیامبران و رسولان خویش را اعزام دارد و از میان چه افرادی انتخاب کند! زیرا «خداوند از همه بهتر می داند رسالت خود را در کجا قرار دهد» (اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ).

روشن است رسالت نه ارتباطی به سن و مال دارد و نه به موقعیت قبایل، بلکه شرط آن قبل از هر چیز آمادگی روحی، پاکی ضمیر، سجایای اصیل انسانی، فکر بلند و اندیشه قوی، و بالاخره تقوی و پرهیزکاری فوق العاده ای در مرحله عصمت است، و وجود این صفات مخصوصا آمادگی برای مقام عصمت چیزی است که جز خدا نمی داند، و چقدر فرق است میان این شرایط و میان آنچه آنها فکر می کردند.

جانشین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیز تمام صفات و برنامه های او را، به جز وحی و تشریع، دارد یعنی هم حافظ شرع و شریعت است و هم پاسدار مکتب و قوانین او و هم رهبر معنوی و مادی مردم، لذا باید او هم دارای مقام عصمت و مصونیت از خطا و گناه باشد تا بتواند رسالت خویش را به ثمر برساند و رهبری مطاع و سرمشقی مورد اعتماد گردد.

و به همین دلیل انتخاب او نیز به دست خداست نه از طریق انتخاب مردم

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 3703

و شوری و خدا می داند این مقام را در چه جایی قرار دهد نه خلق خدا! و در آخر آیه سرنوشتی را که در انتظار این گونه مجرمان و رهبران پر ادعای باطل است بیان کرده، می گوید: «به زودی این گنهکاران به خاطر مکر و فریبی که برای گمراه ساختن مردم به کار زدند، گرفتار کوچکی و حقارت در پیشگاه خدا و عذاب شدید خواهند شد» (سَیُصِیبُ الَّذِینَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما کانُوا یَمْکُرُونَ).

این خودخواهان می خواستند با کارهای خلاف خود موقعیت و بزرگی خویش را حفظ کنند، ولی خدا آنها را آنچنان «تحقیر» خواهد کرد که دردناکترین شکنجه های روحی را احساس کنند.

سوره انعام(6): آیه 125

(آیه 125)- امدادهای الهی! در تعقیب آیات گذشته که در زمینه مؤمنان راستین و کافران لجوج، بحث می کرد در اینجا مواهب بزرگی را که در انتظار دسته اول، و بی توفیقیهایی را که دامنگیر دسته دوم می شود شرح می دهد.

نخست می گوید: «هر کس را خدا بخواهد هدایت کند سینه اش را برای پذیرش حق گشاده می سازد و آن کس را که بخواهد گمراه سازد سینه اش را آن چنان تنگ و محدود می کند که گویا می خواهد به آسمان بالا رود» (فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ).

و برای تأکید این موضوع اضافه می کند: «خداوند این چنین، پلیدی و رجس را، بر افراد بی ایمان قرار می دهد» و سراپای آنها را نکبت و سلب توفیق فرا خواهد گرفت (کَذلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ).

کرارا گفته ایم که منظور از «هدایت» و «اضلال» الهی فراهم ساختن یا از میان بردن مقدمات هدایت در مورد کسانی است که آمادگی و عدم آمادگی خود را برای پذیرش حق با اعمال و کردار خویش اثبات کرده اند.

سوره انعام(6): آیه 126

(آیه 126)- در این آیه به عنوان تأکید بحث گذشته می گوید: «این مطلب (که مددهای الهی شامل حال حق طلبان می گردد و سلب موفقیت به سراغ دشمنان

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 3704

حق می رود) یک سنت مستقیم و ثابت و دگرگونی ناپذیر الهی است» (وَ هذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً).

در پایان آیه باز تأکید می کند که: «ما نشانه ها و آیات خود را برای آنها که دلی پذیرا و گوشی شنوا دارند شرح دادیم» (قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّکَّرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 127

(آیه 127)- در این آیه دو قسمت از بزرگترین موهبتهایی را که به افراد بیدار و حق طلب می دهد بیان می کند، نخست این که: «برای آنها خانه امن و امان نزد پروردگارشان است» (لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ). و دیگر این که: «ولی و سرپرست و حافظ و ناصر آنها خداست» (وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ). «و تمام اینها به خاطر اعمال نیکی است که انجام می دادند» (بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

چه افتخاری از این بالاتر که سرپرستی و کفالت امور انسان را خداوند بر عهده گیرد و او حافظ و یار و یاورش باشد.

و چه موهبتی از این عظیمتر که «دار السّلام» یعنی محلی که در آن نه جنگ است نه خونریزی، نه خشونت است و نه رقابتهای کشنده و طاقت فرسا، نه تصادم منافع است و نه دروغ و افترا و تهمت و حسد و کینه و نه غم و اندوه، که از هر نظر قرین آرامش است، در انتظار انسان باشد.

سوره انعام(6): آیه 128

(آیه 128)- در این آیه مجددا قرآن به سرنوشت مجرمان گمراه و گمراه کننده باز می گردد و بحثهای آیات گذشته را با آن تکمیل می کند.

آنها را به یاد روزی می اندازد که رو در روی شیاطینی که از آنها الهام گرفته اند می ایستند و از این پیروان و آن پیشوایان سؤال می شود.

نخست می گوید: «آن روز که خداوند همه را جمع و محشور می سازد، ابتدا می گوید: ای جمعیت جن و شیاطین اغواگر! شما افراد زیادی از انسانها را گمراه ساختید» (وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً یا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَکْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ).

منظور از کلمه «جن» در اینجا همان شیاطین است، زیرا جن در اصل به معنی هر موجود ناپیدا می باشد و در آیه 50 سوره کهف در باره رئیس شیاطین «ابلیس» می خوانیم: کانَ مِنَ الْجِنِّ یعنی او از جن بود.

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 3705

اما شیاطین اغواگر گویا در برابر این سخن پاسخی ندارند و سکوت می کنند، ولی «پیروان آنها از بشر چنین می گویند: پروردگارا! آنها از ما بهره گرفتند و ما هم از آنها، تا زمانی که اجل ما پایان گرفت» (وَ قالَ أَوْلِیاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنا).

منظور از «اجل» در این آیه پایان زندگی است، زیرا اجل به این معنی در بسیاری از آیات قرآن به کار رفته است.

اما خداوند همه این پیشوایان و پیروان مفسد و فاسد را مخاطب ساخته می گوید: «جایگاه همه شما آتش است و جاودانه در آن خواهید ماند مگر آنچه خدا بخواهد» (قالَ النَّارُ مَثْواکُمْ خالِدِینَ فِیها إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ).

و در پایان آیه می فرماید: «پروردگار تو حکیم و داناست» (إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

هم کیفرش روی حساب است و هم عفو و بخشش، و به خوبی از موارد آنها آگاه می باشد.

سوره انعام(6): آیه 129

(آیه 129)- در این آیه اشاره به یک قانون همیشگی الهی در مورد این گونه اشخاص کرده می گوید: ستمگران و طاغیان در این دنیا حامی و پشتیبان یکدیگر و رهبر و راهنمای هم بودند و در مسیرهای غلط همکاری نزدیک داشتند «همان طور که در جهان دیگر نیز آنها را به یکدیگر وامی گذاریم و این به خاطر اعمالی است که در این جهان انجام دادند» (وَ کَذلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضاً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).

تعبیر «بما کانوا یکسبون» نشان می دهد که این سیه روزی و بدبختی به خاطر اعمال خودشان است و این یک سنت الهی و قانون آفرینش است که رهسپران راههای تاریک جز سقوط در چاه و درّه بدبختی فرجامی نخواهند داشت.

سوره انعام(6): آیه 130

(آیه 130)- اتمام حجت! در آیات گذشته سرنوشت شیطان صفتان ستمگر در روز رستاخیز بیان شده، برای این که تصور نشود آنها در حال غفلت دست به چنین اعمالی زدند در این آیه و دو آیه بعد روشن می سازد که به اندازه

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 3706

کافی هشدار به آنها داده شده و اتمام حجت گردیده است.

لذا خداوند در روز قیامت به آنها می گوید: «ای جمعیت جن و انس آیا رسولانی از شما به سوی شما نیامدند و آیات مرا بازگو نکردند و در باره ملاقات چنین روزی به شما اخطار ننمودند»ا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَقُصُّونَ عَلَیْکُمْ آیاتِی وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا)

.سپس می گوید: از آنجا که روز رستاخیز روز کتمان نیست و نشانه های همه چیز آشکار است و هیچ کس نمی تواند چیزی را پنهان دارد، «همگی در برابر این پرستش الهی، اظهار می دارند: ما بر ضد خود گواهی می دهیم و اعتراف می کنیم» که چنین رسولانی آمدند و پیامهای تو را به ما رسانیدند اما مخالفت کردیم الُوا شَهِدْنا عَلی أَنْفُسِنا)

.آری! دلایل کافی از طرف پروردگار در اختیار آنها بود و آنها راه را از چاه می شناختند «ولی زندگی فریبنده دنیا و زرق و برق وسوسه انگیز آن، آنها را فریب داد»َ غَرَّتْهُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا)

. بار دیگر قرآن تأکید می کند که «آنها با صراحت به زبان خود گواهی می دهند که راه کفر پوییدند و در صف منکران حق قرار گرفتند»َ شَهِدُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کانُوا کافِرِینَ)

سوره انعام(6): آیه 131

(آیه 131)- در این آیه همان مضمون آیه گذشته را، اما به صورت یک قانون کلی و سنت همیشگی الهی، بازگو می کند که «این به خاطر آن است که پروردگار تو هیچ گاه مردم شهرها و آبادیها را به خاطر ستمگریهایشان، در حالی که غافلند، هلاک نمی کند» مگر این که رسولانی به سوی آنها بفرستد و آنها را متوجه زشتی اعمالشان سازد و گفتنیها را بگوید (ذلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ الْقُری بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُونَ).

ممکن است کلمه «بظلم» به این معنی باشد که خدا افراد غافل را از روی ظلم و ستم کیفر نمی دهد زیرا کیفر دادن آنها در این حال، ظلم و ستم است و خداوند برتر از این است که در باره کسی ستم کند.

سوره انعام(6): آیه 132

(آیه 132)- و سر انجام آنها را در این آیه خلاصه کرده، چنین می گوید: «هر یک از این دسته ها (نیکوکار و بدکار، فرمانبردار و قانون شکن، حق طلب و ستمگر)

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 3707

درجات و مراتبی بر طبق اعمال خود در آنجا دارند و پروردگارت هیچ گاه از اعمال آنها غافل نیست، بلکه همه را می داند و به هر کس آنچه لایق است می دهد» (وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ).

این آیه بار دیگر بر این حقیقت تأکید می کند که تمام مقامها و «درجات» و «درکات» زاییده اعمال خود آدمی است و نه چیز دیگر.

سوره انعام(6): آیه 133

(آیه 133)- این آیه در واقع استدلالی است برای آنچه در آیات پیش در زمینه عدم ظلم پروردگار بیان شد، می گوید: «پروردگار تو، هم بی نیاز است، و هم رحیم و مهربان» (وَ رَبُّکَ الْغَنِیُّ ذُو الرَّحْمَهِ).

بنابراین، دلیلی ندارد که بر کسی کوچکترین ستم روا دارد، زیرا کسی ستم می کند که یا نیازمند باشد یا خشن و سنگدل به علاوه نه نیازی به اطاعت شما دارد و نه بیمی از گناهانتان، زیرا «اگر بخواهد همه شما را می برد و به جای شما کسان دیگری را که بخواهد جانشین می سازد همان طور که شما را از دودمان انسانهای دیگری که در بسیاری از صفات با شما متفاوت بودند آفرید» (إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِکُمْ ما یَشاءُ کَما أَنْشَأَکُمْ مِنْ ذُرِّیَّهِ قَوْمٍ آخَرِینَ).

بنابراین، او هم بی نیاز و هم مهربان و هم قادر بر هر چیز است با این حال تصور ظلم در باره او ممکن نیست.

سوره انعام(6): آیه 134

(آیه 134)- و با توجه به قدرت بی پایان او روشن است که: «آنچه به شما در زمینه رستاخیز و پاداش و کیفر وعده داده خواهد آمد و کمترین تخلفی در آن نیست» (إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ). «و شما هرگز نمی توانید از قلمرو حکومت او خارج شوید و از پنجه عدالت او فرار کنید» (وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ).

سوره انعام(6): آیه 135

(آیه 135)- سپس به پیامبر دستور می دهد که «آنها را تهدید کن و بگو: ای قوم من! هر کار از دستتان ساخته است انجام دهید من هم آنچه خدا به من دستور داده انجام خواهم داد، اما به زودی خواهید دانست سر انجام نیک و پیروزی نهایی با کیست اما بطور مسلم ظالمان و ستمگران پیروز نخواهند شد و روی سعادت را نخواهند دید» (قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَکُونُ

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 3708

لَهُ عاقِبَهُ الدَّارِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ).

سوره انعام(6): آیه 136

(آیه 136)- بار دیگر برای ریشه کن ساختن افکار بت پرستی از مغزها به ذکر عقاید و رسوم و آداب و عبادات خرافی مشرکان پرداخته و با بیان رسا خرافی بودن آنها را روشن می سازد.

نخست می گوید: «کفار مکّه و سایر مشرکان سهمی از زراعت و چهارپایان خود را برای خدا و سهمی نیز برای بتها قرار می دادند، و می گفتند: این قسمت مال خداست و این هم مال شرکای ما، یعنی بتهاست» (وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَکائِنا).

سپس اشاره به داوری عجیب آنها در این باره کرده، می گوید: «سهمی را که برای بتها قرار داده بودند هرگز به خدا نمی رسید و اما سهمی را که برای خدا قرار داده بودند به بتها می رسید» (فَما کانَ لِشُرَکائِهِمْ فَلا یَصِلُ إِلَی اللَّهِ وَ ما کانَ لِلَّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلی شُرَکائِهِمْ).

هر گاه بر اثر حادثه ای قسمتی از سهمی که برای خدا از زراعت و چهارپایان قرار داده بودند آسیب می دید و نابود می شد می گفتند: مهم نیست خداوند بی نیاز است، اما اگر از سهم بتها از بین می رفت سهم خدا را به جای آن قرار می دادند و می گفتند: بتها نیاز بیشتری دارند.

در پایان آیه با یک جمله کوتاه این عقیده خرافی را محکوم می سازد و می گوید: «چه بد حکم می کنند» (ساءَ ما یَحْکُمُونَ).

چه حکمی از این زشت تر و ننگین تر که انسان قطعه سنگ و چوب بی ارزشی را بالاتر از آفریننده جهان هستی فکر کند، آیا انحطاط فکری از این بالاتر تصور می شود؟!

سوره انعام(6): آیه 137

(آیه 137)- قرآن در این آیه اشاره به یکی دیگر از زشتکاریهای بت پرستان و جنایتهای شرم آور آنها کرده می گوید: «همان طور (که تقسیم آنها در مورد خداوند و بتها در نظرشان جلوه داشت و این عمل زشت و خرافی و حتی مضحک را کاری پسندیده می پنداشتند) همچنین شرکای آنها قتل فرزندان را در نظر بسیاری از بت پرستان

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 3709

جلوه داده بود» (وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ).

تا آنجا که کشتن بچه های خود را یک نوع افتخار و یا عبادت محسوب می داشتند.

منظور از «شرکاء» در اینجا بتها هستند که به خاطر آنان گاهی فرزندان خود را قربانی می نمودند و یا نذر می کردند که اگر فرزندی نصیب آنها شد آن را برای بت قربانی کنند، همان طور که در تاریخ بت پرستان قدیم گفته شده است.

و بنابراین نسبت «تزیین» به بتها به خاطر آن است که علاقه و عشق به بت آنها را وادار به این عمل جنایت بار می کرد.

سپس قرآن می گوید: «نتیجه این گونه اعمال زشت این بود که «بتها و خدمه آن، مشرکان را به هلاکت بیفکنند و دین و آیین حق را مشتبه سازند و آنها را از رسیدن به یک آیین پاک محروم نمایند» (لِیُرْدُوهُمْ وَ لِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ).

قرآن می گوید: «اما با این همه اگر خدا می خواست می توانست به اجبار جلو آنها را بگیرد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ).

ولی اجبار بر خلاف سنت خداست، خداوند خواسته بندگان، آزاد باشند تا راه تربیت و تکامل هموار گردد زیرا در اجبار نه تربیت است و نه تکامل.

و در پایان می فرماید: اکنون که چنین است و آنها در میان یک چنین اعمال خرافی زشت و ننگینی غوطه ورند و حتی قبح آن را درک نمی کنند، و از همه بدتر این که گاهی آن را به خدا نیز نسبت می دهند «آنها و تهمتهایشان را به حال خود واگذار» و به تربیت دلهای آماده و مستعد بپرداز (فَذَرْهُمْ وَ ما یَفْتَرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 138

(آیه 138)- در این آیه و آیات بعد به چند قسمت از احکام خرافی بت پرستان که حکایت از کوتاهی سطح فکر آنها می کند اشاره شده است.

نخست می گوید بت پرستان می گفتند: «این قسمت از چهارپایان و زراعت که مخصوص بتهاست و سهم آنها می باشد بطور کلی برای همه ممنوع است، مگر آنهایی که ما می خواهیم و به پندار آنها تنها این دسته حلال بود نه بر دیگران» (وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ).

و منظورشان همان خدمه و متولیان بت و بتخانه بود، تنها این دسته بودند که

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 3710

به پندار آنها حق داشتند از سهم بتها بخورند.

سپس اشاره به دومین چیزی می کند که آنها تحریم کرده بودند و می گوید:

آنها معتقد بودند که «قسمتی از چهارپایان هستند که سوار شدن بر آنها حرام است» (وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها).

بعد سومین قسمت از احکام ناروای آنها را بیان کرده می گوید: «نام خدا را بر قسمتی از چهارپایان نمی بردند» (وَ أَنْعامٌ لا یَذْکُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا).

این جمله ممکن است اشاره به حیواناتی باشد که به هنگام ذبح تنها نام بت را بر آنها می بردند و یا حیواناتی بوده است که سوار شدن بر آنها را برای حج تحریم کرده بودند.

عجیب این است که به این احکام خرافی قناعت نمی کردند، بلکه «به خدا افترا می بستند و آن را به او نسبت می دادند» (افْتِراءً عَلَیْهِ).

در پایان آیه پس از ذکر این احکام ساختگی می گوید: «خداوند به زودی کیفر آنها را در برابر این افترائات خواهد داد» (سَیَجْزِیهِمْ بِما کانُوا یَفْتَرُونَ).

سوره انعام(6): آیه 139

(آیه 139)- در این آیه نیز به یکی دیگر از احکام خرافی بت پرستان در مورد گوشت حیوانات اشاره کرده می فرماید: «آنها گفتند: جنین هایی که در شکم این حیوانات است مخصوص مردان ما است، و بر همسران ما حرام است ولی اگر مرده متولد شود، همگی در آن شریکند» (وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَهٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلی أَزْواجِنا وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَهً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ).

قرآن به دنبال این حکم جاهلی، با این جمله مطلب را تمام کرده و می گوید:

«به زودی خداوند کیفر این گونه توصیفات آنها را می دهد» (سَیَجْزِیهِمْ وَصْفَهُمْ).

و در پایان آیه می فرماید: «او حکیم و داناست» (إِنَّهُ حَکِیمٌ عَلِیمٌ).

هم از اعمال و گفتار و تهمتهای ناروای آنان باخبر است و هم روی حساب، آنها را مجازات می کند.

سوره انعام(6): آیه 140

(آیه 140)- در تعقیب چند آیه گذشته که سخن از قسمتی از احکام خرافی و آداب زشت و ننگین عصر جاهلیت عرب به میان آورد، در این آیه به شدت همه

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 3711

این اعمال و احکام را محکوم کرده و با «هفت تعبیر مختلف» در جمله هایی کوتاه اما بسیار رسا و جالب، وضع آنها را روشن می سازد.

نخست می گوید: «کسانی که فرزندان خود را از روی سفاهت و جهل کشتند، زیان کردند» (قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ).

هم از نظر انسانی و اخلاقی، و هم از نظر عاطفی، و هم از نظر اجتماعی گرفتار خسارت و زیان گشتند و از همه بالاتر خسارت معنوی در جهان دیگر! هر یک از این تعبیرهای سه گانه به تنهایی برای معرفی زشتی عمل آنها کافی است. کدام علم و دانش اجازه می دهد که انسان چنین عملی را به عنوان یک سنت و یا قانون در جامعه خود بپذیرد؟! اینجاست که به یاد گفتار ابن عباس می افتیم که می گفت: اگر کسی بخواهد میزان عقب ماندگی اقوام جاهلی را بداند آیات سوره انعام (یعنی آیات فوق) را بخواند.

سپس قرآن می گوید: «اینان آنچه را خدا به آنان روزی داده بود و مباح و حلال ساخته بود، بر خود تحریم کردند و به خدا افترا زدند که خدا آنها را حرام کرده است» (وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَی اللَّهِ).

در این جمله با دو تعبیر دیگر اعمال آنها محکوم شده است، زیرا آنها نعمتی را که خدا به آنان «روزی» داده بود و حتی برای ادامه حیاتشان لازم و ضروری بود بر خود تحریم کردند و قانون خدا را زیر پا گذاشتند و دیگر این که به خدا «افترا» بستند که او چنین دستوری داده است، با آن که ابدا چنین نبود.

و در پایان آیه با دو تعبیر دیگر آنان را محکوم می سازد، نخست می گوید:

«آنها بطور مسلم گمراه شدند» (قَدْ ضَلُّوا).

سپس اضافه می کند «آنها هیچ گاه در مسیر هدایت نبوده اند» (وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ).

سوره انعام(6): آیه 141

(آیه 141)- یک درس بزرگ توحید! در این آیه به چند موضوع اشاره شده است که هر کدام در حقیقت نتیجه دیگری است.

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 3712

نخست می گوید: «خداوند همان کسی است که انواع باغها و زراعتها با درختان گوناگون آفریده است که بعضی روی داربستها قرار گرفته (و با منظره بدیع و دل انگیز خود چشمها را متوجه خویش می سازند، و با میوه های لذیذ و پربرکت کام انسان را شیرین می کنند) و بعضی بدون احتیاج به داربست بر سر پا ایستاده و سایه بر سر آدمیان گسترده، و با میوه های گوناگون به تغذیه انسان کمک می کنند» (وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ).

سپس اشاره به دو قسمت از باغها و جنات کرده، می گوید: «و همچنین درختان نخل و زراعت را آفرید» (وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ).

بعد اضافه می کند که: «این درختان از نظر میوه و طعم با هم متفاوتند» (مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ). یعنی با این که از زمین واحدی می رویند هر کدام طعم و عطر و خاصیتی مخصوص به خود دارند، که در دیگری دیده نمی شود.

سپس اشاره به دو قسمت دیگر از میوه هایی می کند که فوق العاده مفید و دارای ارزش حیاتی هستند، و می گوید: «همچنین زیتون و انار» را آفرید (وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ).

انتخاب این دو، ظاهرا به خاطر آن است که این دو درخت در عین این که از نظر ظاهر با هم شباهت دارند، از نظر میوه و خاصیت غذایی بسیار با هم متفاوتند.

لذا بلافاصله می فرماید «هم با یکدیگر شبیهند و هم غیر شبیه» (مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ).

پس از ذکر این همه نعمتهای گوناگون پروردگار، می گوید: «از میوه آنها به هنگامی که به ثمر نشست، بخورید ولی فراموش نکنید که به هنگام چیدن، حق آن را باید ادا کنید» (کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ).

و در پایان، فرمان می دهد که «اسراف نکنید، زیرا خداوند مسرفان را دوست نمی دارد» (وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ).

سوره انعام(6): آیه 142

(آیه 142)- در این آیه و دو آیه بعد در باره حیوانات حلال گوشت و خدمات آنها سخن می گوید.

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 3713

نخست می گوید: خداوند کسی است که از چهارپایان برای شما حیوانات بزرگ و باربر و حیوانات کوچک آفرید» (وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَهً وَ فَرْشاً).

«فرش» به همان معنی معروف است، ولی در اینجا به معنی گوسفند و نظیر آن از حیوانات کوچک تفسیر شده است.

سپس چنین نتیجه می گیرد، اکنون که همه اینها مخلوق خداست و حکم آن به دست اوست، به شما اجازه می دهد که «از آنچه خدا به شما روزی داده است بخورید» (کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ).

و برای تأکید این سخن و ابطال احکام خرافی مشرکان، می فرماید: «از گامهای شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شماست» دشمنی که از آغاز خلقت آدم با شما اعلان جنگ داده است (وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

سوره انعام(6): آیه 143

(آیه 143)- در این آیه به عنوان توضیح، قسمتی از حیوانات حلال گوشت و قسمتی از حیواناتی را که هم باربرند و هم برای تغذیه انسان قابل استفاده اند، شرح می دهد و می گوید: «خداوند هشت جفت از چهارپایان را برای شما آفرید، از گوسفند و میش یک جفت (نر و ماده) و از بز یک جفت (نر و ماده)» (ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ).

پس از ذکر این چهار زوج بلافاصله به پیامبرش دستور می دهد که «از آنها صریحا بپرس: آیا خداوند نرهای آنها را حرام کرده یا ماده ها را»؟ (قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ). «یا حیواناتی که در شکم میشها یا بزهای ماده است» (أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ).

بعد اضافه می کند: «اگر راست می گویید و بر تحریم هر یک از این حیوانات از روی علم و دانش دلیلی دارید به من خبر دهید» (نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ).

سوره انعام(6): آیه 144

(آیه 144)- در این آیه، چهار زوج دیگر را بیان می کند و می فرماید: «از شتر، دو زوج (نر و ماده) و از گاو هم دو زوج (نر و ماده) قرار دادیم، بگو: کدامیک از اینها را خدا حرام کرده است، نرها یا ماده ها را و یا حیواناتی که در شکم شترها یا

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 3714

گاوهای ماده است»؟ (وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ قُلْ آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَیَیْنِ).

حکم به حلال بودن یا حرام بودن این حیوانات تنها به دست خداوندی است که آفریننده آنها و آفریدگار بشر و تمام جهان هستی است.

در آیه قبل تصریح شده بود که هیچ گونه دلیل علمی و عقلی برای تحریم این حیوانات در اختیار مشرکان نبود، و چون آنها ادعای نبوت و وحی نیز نداشتند، بنابراین، احتمال سوم باقی می ماند که ادعا کنند به هنگام صدور این فرمان، از پیامبران الهی، حاضر و گواه بوده اند.

لذا می فرماید: «آیا شما شاهد و گواه این مطلب بودید، هنگامی که خداوند شما را به این موضوع توصیه کرد» (أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ وَصَّاکُمُ اللَّهُ بِهذا).

و چون جواب این سؤال نیز منفی بوده، ثابت می شود که آنها جز تهمت و افتراء در این باره سرمایه ای نداشتند.

لذا در پایان آیه اضافه می کند: «چه کسی ستمکارتر است از آنها که بر خدا دروغ می بندند تا مردم را از روی جهل گمراه سازند، مسلما خداوند هیچ گاه ستمگران را هدایت نخواهد کرد» (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ، إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ).

از آیه فوق استفاده می شود که دروغ بستن به خدا یکی از بزرگترین ستمها است، ستم به مقام مقدس پروردگار، و ستم به بندگان خدا، و ستم به خویشتن!

سوره انعام(6): آیه 145

(آیه 145)- بخشی از حیوانات حرام. برای روشن ساختن محرمات الهی از بدعتهایی که مشرکان در آیین حق گذاشته بودند، در این آیه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دستور می دهد که: «صریحا به آنها بگو: در آنچه بر من وحی شده هیچ غذای حرامی را برای هیچ کس (اعم از زن و مرد، کوچک و بزرگ) نمی یابم» (قُلْ لا أَجِدُ فِی ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ).

مگر چند چیز «نخست این که مردار باشد» (إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَهً).

«یا خونی که از بدن حیوان بیرون می ریزد» (أَوْ دَماً مَسْفُوحاً).

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 3715

نه خونهایی که پس از بریدن رگهای حیوان و خارج شدن مقدار زیادی از خون در لابلای رگهای مویین در وسط گوشتها باقی می ماند «یا گوشت خوک» (أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ). زیرا «همه اینها رجس و پلیدی است» و مایه تنفر طبع سالم آدمی و منبع انواع آلودگیها و سر چشمه زیانهای مختلف (فَإِنَّهُ رِجْسٌ).

سپس به نوع چهارم اشاره کرده می گوید: «یا حیواناتی که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آنها برده شده است» (أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ). که از نظر اخلاقی و معنوی نشانه بیگانگی از خدا و دوری از مکتب توحید است.

بنابراین، شرایط ذبح اسلامی، بر دو گونه است، بعضی مانند بریدن رگهای چهارگانه و بیرون ریختن خون حیوان، جنبه بهداشتی دارد، و بعضی مانند رو به قبله بودن و گفتن «بسم اللّه» و ذبح به وسیله مسلمان، جنبه معنوی.

در پایان آیه کسانی را که از روی ناچاری و اضطرار، و نیافتن هیچ غذای دیگر برای حفظ جان خویش، از این گوشتهای حرام استفاده می کنند، استثناء کرده و می گوید: «کسانی که اضطرار پیدا کنند، گناهی بر آنها نیست، مشروط بر این که تنها به خاطر حفظ جان باشد نه به خاطر لذت و یا حلال شمردن حرام الهی و نه زیاد از حد، بخورند، در این صورت پروردگار آمرزنده مهربان، آنها را معاف خواهد ساخت» (فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).

در حقیقت این دو شرط برای آن است که افرادی اضطرار را دستاویز برای تجاوز به حریم قوانین الهی نسازند.

سوره انعام(6): آیه 146

(آیه 146)- محرمات بر یهود. در این آیه اشاره به قسمتی از محرمات بر یهود می کند تا روشن شود، که احکام مجعول و خرافی بت پرستان نه با آیین اسلام سازگار است و نه با آیین یهود، (و نه با آیین مسیح که معمولا در احکامش از آیین یهود پیروی می کند). لذا نخست می گوید: «بر یهودیان، هر حیوان ناخن داری را حرام کردیم» (وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِی ظُفُرٍ).

بنابراین، تمام حیواناتی که «سم چاک» نیستند اعم از چهارپایان یا پرندگان، بر یهود تحریم شده بود.

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 3716

سپس می فرماید: «پیه و چربی موجود در بدن گاو و گوسفند را نیز بر آنها حرام کرده بودیم» (وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما).

و به دنبال آن، سه مورد را استثناء می کند، نخست «چربیهایی که در پشت این دو حیوان قرار دارد» (إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما). «و چربیهایی که در پهلوها و لابلای امعاء قرار گرفته» (أَوِ الْحَوایا). «و چربیهایی که با استخوان آمیخته شده است» (أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ).

ولی در پایان آیه تصریح می کند که اینها در حقیقت بر یهود حرام نبود، «اما به خاطر ظلم و ستمی که می کردند، از این گونه گوشتها و چربیها که مورد علاقه آنها بود به حکم خدا محروم شدند» (ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِبَغْیِهِمْ).

و برای تأکید اضافه می کند: «این یک حقیقت است و ما راست می گوییم» (وَ إِنَّا لَصادِقُونَ).

سوره انعام(6): آیه 147

(آیه 147)- از آنجا که لجاجت یهود و مشرکان روشن بوده و امکان داشته پافشاری کنند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را تکذیب نمایند، در این آیه خداوند به پیامبرش دستور می دهد که «اگر تو را تکذیب کنند به آنها بگو: پروردگارتان رحمت وسیع و پهناوری دارد» (فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ رَبُّکُمْ ذُو رَحْمَهٍ واسِعَهٍ).

و شما را زود مجازات نمی کند بلکه مهلت می دهد، شاید از اشتباهات خود برگردید و از کرده خود پشیمان شوید و به سوی خدا باز آیید.

ولی اگر از مهلت الهی باز هم سوء استفاده کنید، و به تهمتهای ناروای خود ادامه دهید، بدانید کیفر خداوند قطعی است، و سر انجام دامان شما را خواهد گرفت، زیرا «مجازات او از جمعیت مجرمان دفع شدنی نیست» (وَ لا یُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ).

این آیه به خوبی عظمت تعلیمات قرآن را روشن می سازد که بعد از شرح این همه خلافکاریهای یهود و مشرکان، باز آنها را فورا تهدید به عذاب نمی کند بلکه نخست با تعبیرهای آکنده از محبت راه بازگشت را به سوی آنها گشوده، تا تشویق شوند و به سوی حق بازگردند، اما برای این که رحمت پهناور الهی باعث جرأت

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 3717

و جسارت و طغیان آنان نگردد، و دست از لجاجت بردارند در آخرین جمله آنها را تهدید به مجازات قطعی خدا می کند.

سوره انعام(6): آیه 148

(آیه 148)- فرار از مسؤولیت به بهانه «جبر»! به دنبال سخنانی که از مشرکان در آیات سابق گذشت، در این آیه اشاره به پاره ای از استدلالات واهی و پاسخ آن شده است، نخست می گوید: «به زودی مشرکان (در پاسخ ایرادات تو در زمینه شرک و تحریم روزیهای حلال) چنین می گویند که اگر خداوند می خواست نه ما مشرک می شدیم و نه نیاکان ما بت پرست بودند، و نه چیزی را تحریم می کردیم»، پس آنچه ما کرده ایم و می گوییم همه خواست اوست (سَیَقُولُ الَّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَکْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَیْ ءٍ).

مشرکان مانند بسیاری از گناهکاران می خواستند با استتار تحت عنوان جبر از مسؤولیت خلافکاریهای خود فرار کنند. در حقیقت آنها مدعی بوده اند سکوت خدا در برابر بت پرستی و تحریم پاره ای از حیوانات، دلیل بر رضایت اوست زیرا اگر راضی نبود می بایست به نوعی ما را از این کار بازدارد.

اما قرآن در پاسخ آنها به طرز قاطعی بحث کرده، نخست می گوید: تنها اینها نیستند که چنین دروغهایی را بر خدا می بندند «بلکه جمعی از اقوام گذشته نیز همین دروغها را می گفتند ولی سر انجام گرفتار عواقب سوء اعمالشان شدند و طعم مجازات ما را چشیدند» (کَذلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّی ذاقُوا بَأْسَنا).

آنها در حقیقت با این گفته های خود، هم دروغ می گفتند و هم انبیاء را تکذیب می کردند، اگر او به این اعمال راضی بود چگونه پیامبران خود را برای دعوت به توحید می فرستاد، اصولا دعوت انبیاء خود مهمترین دلیل برای آزادی اراده و اختیار انسان است.

سپس می گوید: «به آنها بگو: آیا راستی دلیل قطعی و مسلّمی بر این ادعا دارید اگر دارید چرا نشان نمی دهید» (قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا).

و سر انجام اضافه می کند که «شما بطور قطع هیچ دلیلی بر این ادعاها ندارید، تنها از پندارها و خیالات خام پیروی می کنید» (إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 3718

إِلَّا تَخْرُصُونَ).

سوره انعام(6): آیه 149

(آیه 149)- در این آیه برای ابطال ادعای مشرکان دلیل دیگری ذکر می کند، و می گوید: «بگو خداوند دلایل صحیح و روشن در زمینه توحید و یگانگی خویش و همچنین احکام حلال و حرام اقامه کرده است» هم به وسیله پیامبران خود و هم از طریق عقل، بطوری که هیچ گونه عذری برای هیچ کس باقی نماند (قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّهُ الْبالِغَهُ).

بنابراین، آنها هرگز نمی توانند ادعا کنند که خدا با سکوت خویش، عقاید و اعمال ناروایشان را امضا کرده است، و نیز نمی توانند ادعا کنند که در اعمالشان مجبورند، زیرا اگر مجبور بودند، اقامه دلیل و فرستادن پیامبران و دعوت و تبلیغ آنان بیهوده بود، اقامه دلیل، دلیل بر آزادی اراده است.

و در پایان آیه می فرماید: «خداوند اگر بخواهد، همه شما را از طریق اجبار هدایت خواهد کرد» (فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ).

ولی نه چنان ایمانی ارزش خواهد داشت و نه اعمالی که در پرتو آن انجام می گیرد، بلکه فضیلت و تکامل انسان در آن است که راه هدایت و پرهیزکاری را با پای خود و به اراده و اختیار خویش بپیماید.

از امام کاظم علیه السّلام چنین نقل شده است که فرمود: «خداوند بر مردم دو حجت دارد، حجت آشکار و حجت پنهان، حجت آشکار، رسولان و انبیاء و امامانند، و حجت باطنه، عقول و افکارند».

سوره انعام(6): آیه 150

(آیه 150)- در این آیه برای این که بطلان سخنان آنها روشنتر شود، و نیز اصول صحیح قضاوت و داوری رعایت گردد، از آنها دعوت می کند که اگر شهود معتبری دارند، که خداوند حیوانات و زراعتهایی را که آنها مدّعی تحریم آن هستند.

تحریم کرده، اقامه کنند.

لذا می گوید: «ای پیامبر! به آنها بگو: گواهان خود را که گواهی بر تحریم اینها می دهند بیاورید». (قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَکُمُ الَّذِینَ یَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا).

سپس اضافه می کند: اگر آنها دسترسی به گواهان معتبری پیدا نکردند

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 3719

(و قطعا پیدا نمی کنند) «و تنها به گواهی و ادعای خویش قناعت نمودند، تو هرگز با آنها هم صدا نشو و مطابق شهادت و ادعای آنان گواهی مده» (فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ).

قرائن گواهی می دهد که این احکام ساختگی، صرفا از هوی و هوس و تقلیدهای کورکورانه سر چشمه گرفته، چه این که هیچ سند و مدرکی از انبیای الهی و کتب آسمانی بر تحریم این امور ندارند.

لذا در جمله بعد می گوید: «از هوی و هوسهای کسانی که آیات ما را تکذیب کردند و آنها که به آخرت ایمان ندارند و آنها که برای خدا شریک قائل شده اند، پیروی مکن» (وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ).

یعنی، بت پرستی آنها و انکار قیامت و رستاخیز و خرافات و هوی پرستی آنان گواه زنده ای است، که این احکام آنان نیز ساختگی است و ادعایشان در مورد تحریم این موضوعات از طرف خدا، بی اساس و بی ارزش است.

سوره انعام(6): آیه 151

(آیه 151)- فرمانهای دهگانه! پس از نفی احکام ساختگی مشرکان که در آیات قبل گذشت، این آیه و دو آیه بعد اشاره به اصول محرمات در اسلام کرده و گناهان کبیره ردیف اول را ضمن بیان کوتاه و پر مغز و جالبی در ده قسمت بیان می کند، نخست می گوید: «به آنها بگو: بیایید تا آنچه را خدا بر شما تحریم کرده است بخوانم و برشمرم» (قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ).

1- «این که هیچ چیز را شریک و همتای خدا قرار ندهید» (أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً).

2- «نسبت به پدر و مادر نیکی کنید» (وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً).

3- «فرزندان خود را به خاطر تنگدستی و فقر نکشید» (وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ). «زیرا روزی شما و آنها همه به دست ماست و ما همه را روزی می دهیم» (نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ).

4- «به اعمال زشت و قبیح نزدیک نشوید، خواه آشکار باشد، خواه پنهان»

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 3720

(وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ).

یعنی، نه تنها انجام ندهید، بلکه به آن نزدیک هم نشوید.

5- «دست به خون بی گناهان نیالایید و نفوسی را که خداوند محترم شمرده و ریختن خون آنها مجاز نیست به قتل نرسانید مگر این که طبق قانون الهی اجازه قتل آنها داده شده باشد» مثل این که قاتل باشند (وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ). و به دنبال این پنج قسمت برای تأکید بیشتر می فرماید: «اینها اموری است که خداوند به شما توصیه کرده، تا دریابید و از ارتکاب آنها خودداری نمایید» (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ).

سوره انعام(6): آیه 152

(آیه 152)- ششم: «هیچ گاه جز به قصد اصلاح نزدیک مال یتیمان نشوید، تا هنگامی که به حدّ بلوغ برسند» (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ)

.7- «کم فروشی نکنید و حق پیمانه و وزن را با عدالت ادا کنید» (وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ)

.و از آنجا که هر قدر انسان دقت در پیمانه و وزن کند باز ممکن است، مختصر کم و زیادی صورت گیرد که سنجش آن با پیمانه ها و ترازوهای معمولی امکان پذیر نیست، به دنبال این جمله اضافه می کند: «هیچ کس را جز به اندازه توانایی تکلیف نمی کنیم» (لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها)

.8- «هر گاه به هنگام داوری یا شهادت و یا در مورد دیگر سخنی می گویید عدالت را رعایت کنید و از مسیر حق منحرف نشوید، هر چند در مورد خویشاوندان شما باشد و داوری و شهادت به حق به زیان آنها تمام گردد» (وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی)

.9- «به عهد الهی وفا کنید و آن را نشکنید» (وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا)

.منظور از «عهد الهی» همه پیمانهای الهی اعم از پیمانهای «تکوینی» و «تشریعی» و تکالیف الهی و هر گونه عهد و نذر و قسم است.

و باز برای تأکید در پایان این چهار قسمت، می فرماید: «اینها اموری است که

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 3721

خداوند به شما توصیه می کند، تا متذکر شوید» (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)

سوره انعام(6): آیه 153
اشاره

(آیه 153)- دهم: «این راه مستقیم من، راه توحید، راه حق و عدالت، راه پاکی و تقواست، از آن پیروی کنید و هرگز در راههای انحرافی و پراکنده گام ننهید که شما را از راه خدا منحرف و پراکنده می کند و تخم نفاق و اختلاف را در میان شما می پاشد» (وَ أَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ).

و در پایان برای سومین بار تأکید می کند که: «اینها اموری است که خداوند به شما توصیه می کند تا پرهیزکار شوید» (ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).

1- اهمیت نیکی به پدر و مادر!

ذکر نیکی به پدر و مادر، بلافاصله بعد از مبارزه با شرک، و قبل از دستورهای مهمی همانند تحریم قتل نفس، و اجرای اصول عدالت، دلیل بر اهمیت فوق العاده حق پدر و مادر در دستورهای اسلامی است.

این موضوع وقتی روشنتر می شود که توجه کنیم به جای «تحریم آزار پدر و مادر» که هماهنگ با سایر تحریمهای این آیه است، موضوع احسان و نیکی کردن، ذکر شده است، یعنی نه تنها ایجاد ناراحتی برای آنها حرام است بلکه علاوه بر آن، احسان و نیکی در مورد آنان نیز لازم و ضروری است.

و جالبتر این که کلمه «احسان» را به وسیله «ب» متعدی ساخته و فرموده است «و بالوالدین احسانا» بنابراین، آیه تأکید می کند که موضوع نیکی به پدر و مادر را باید آنقدر اهمیت داد که شخصا و بدون واسطه به آن اقدام نمود.

2- قتل فرزندان به خاطر گرسنگی!

از این آیات برمی آید که عربهای دوران جاهلی نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصبهای غلط، زنده به گور می کردند، بلکه پسران را که سرمایه بزرگی در جامعه آن روز محسوب می شد، نیز از ترس فقر و تنگدستی به قتل می رسانیدند.

با نهایت تأسف این عمل جاهلی در عصر و زمان ما در شکل دیگری تکرار می شود، و به عنوان کمبود احتمالی مواد غذایی روی زمین، کودکان بی گناه در عالم

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 3722

جنین، از طریق «کورتاژ» به قتل می رسند.

گر چه امروز برای سقط جنین دلایل بی اساس دیگری نیز ذکر می کنند، ولی مسأله فقر و کمبود مواد غذایی یکی از دلایل عمده آن است.

اینها و مسائل دیگری شبیه به آن، نشان می دهد که عصر جاهلیت در زمان ما به شکل دیگری تکرار می شود و «جاهلیت قرن بیستم» حتی در جهاتی وحشتناکتر و گسترده تر از جاهلیت قبل از اسلام است.

سوره انعام(6): آیه 154

(آیه 154)- پاسخ قاطع به بهانه جویان. در آیات قبل، سخن از ده حکم اساسی و اصولی در میان بود، که نه تنها در اسلام بلکه در تمام ادیان بوده است. به دنبال آن در این آیه می گوید: «سپس به موسی، کتاب آسمانی دادیم و نعمت خود را بر افراد نیکوکار و آنها که تسلیم فرمان ما و پیرو حق بودند کامل ساختیم» (ثُمَّ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ تَماماً عَلَی الَّذِی أَحْسَنَ).

«و در آن هر چیز را که مورد نیاز بود، و در مسیر تکامل انسان اثر داشت، بازگو کردیم» (وَ تَفْصِیلًا لِکُلِّ شَیْ ءٍ). «و نیز این کتاب، که بر موسی نازل شد، مایه هدایت و رحمت بود» (وَ هُدیً وَ رَحْمَهً). «تمام این برنامه ها به خاطر آن بود که به روز رستاخیز و لقای پروردگار ایمان بیاورند» و با ایمان به معاد، افکار و گفتار و رفتارشان پاک شود (لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ).

سوره انعام(6): آیه 155

(آیه 155)- در این آیه، اشاره به نزول قرآن و تعلیمات آن کرده و بحث آیه گذشته را تکمیل می نماید و می گوید: «این کتابی است که ما نازل کرده ایم، کتابی است با عظمت و پربرکت و سر چشمه انواع خیرات و نیکیها» (وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ). و «چون چنین است بطور کامل از آن پیروی کنید، و پرهیزکاری پیشه نمایید و از مخالفت با آن بپرهیزید شاید مشمول رحمت خدا گردید» (فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ).

سوره انعام(6): آیه 156

(آیه 156)- در این آیه، تمام راههای فرار و بهانه جوییها را به روی مشرکان بسته، نخست به آنها می گوید: «ما این کتاب آسمانی را با این امتیازات نازل کردیم تا نگویید که تنها بر دو طایفه پیشین (یهود و نصاری) کتاب آسمانی نازل شده، و ما از

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 3723

بحث و بررسی و مطالعه آنها غافل بوده ایم، و اگر از فرمان تو سرپیچی کردیم به خاطر این بوده است که فرمان تو در دست دیگران بود و به دست ما نرسید» (أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِینَ).

سوره انعام(6): آیه 157

(آیه 157)- در این آیه همان بهانه به صورت دامنه دارتر و آمیخته با ادعا و غرور بیشتر از آنها نقل شده است، و آن این که، اگر قرآن بر آنها نازل نمی شد، ممکن بود ادعا کنند ما بقدری برای انجام فرمان الهی آمادگی داشتیم که هیچ ملتی به اندازه ما آمادگی نداشت، آیه می فرماید: تا نگویید «اگر کتاب آسمانی بر ما نازل می شد، ما از همه آنها پذیراتر و هدایت یافته تر بودیم» (أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَیْنَا الْکِتابُ لَکُنَّا أَهْدی مِنْهُمْ).

قرآن در برابر این ادعاها می گوید: خداوند تمام راههای بهانه جویی را بر شما بسته است زیرا «آیات و دلایل روشن از طرف پروردگار برای شما آمد، آمیخته با هدایت الهی و رحمت پروردگار» (فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَهٌ).

«با این حال آیا کسی ستمکارتر از آنها که تکذیب آیات خدا می کنند و از آن اعراض می نمایند پیدا می شود؟» (فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَذَّبَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها).

اشاره به این که آنها نه تنها از آیات خدا روی گردانیدند بلکه با شدت از آن فاصله گرفتند.

در پایان آیه، مجازات دردناک این گونه افراد لجوج و بی فکری را که مطالعه نکرده حقایق را به شدت انکار می کنند و از آن می گریزند حتی سد راه دیگران می شوند، در یک جمله کوتاه و رسا بیان کرده می گوید: «به زودی کسانی را که از آیات ما روی می گردانند، گرفتار مجازاتهای شدید خواهیم کرد، و این به خاطر همان اعراض بی رویه و بی دلیل آنهاست» (سَنَجْزِی الَّذِینَ یَصْدِفُونَ عَنْ آیاتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما کانُوا یَصْدِفُونَ).

سوره انعام(6): آیه 158

(آیه 158)- انتظارات بیجا و محال! در آیات گذشته این حقیقت بیان شد که ما حجت را بر مشرکان تمام کردیم و کتاب آسمانی یعنی قرآن را برای هدایت همگان فرستادیم. این آیه می گوید: اما این افراد لجوج به اندازه ای در کار خود

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 3724

سرسختند، که این برنامه روشن نیز در آنها تأثیر نمی کند، گویا انتظار نابودی خویش، یا از میان رفتن آخرین فرصت، و یا انتظار امور محالی را می کشند.

نخست می گوید: «آیا آنها جز این انتظار دارند که فرشتگان مرگ به سراغشان بیایند»! (هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمُ الْمَلائِکَهُ).

«یا این که پروردگارت به سراغ آنها بیاید» و او را ببینند، و ایمان بیاورند!! (أَوْ یَأْتِیَ رَبُّکَ). در حقیقت آنها انتظار امر محالی را می کشند.

سپس می گوید: «یا این که بعضی از آیات و نشانه های پروردگار (که در آستانه رستاخیز و پایان جهان، واقع می شود، و به دنبال آن درهای توبه بسته خواهد شد) انجام گیرد» (أَوْ یَأْتِیَ بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ).

و به دنبال آن اضافه می کند: «آن روز که چنین آیات صورت پذیرد، ایمان آوردن افرادی که قبلا ایمان نیاورده اند و آنها که عمل نیکی انجام نداده اند، پذیرفته نخواهد شد» (یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّکَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَکُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً). و درهای توبه به روی آنان بسته می شود، زیرا توبه و ایمان در آن هنگام، صورت اجباری و اضطراری به خود می گیرد، و ارزش ایمان و توبه اختیاری را نخواهد داشت.

در پایان آیه با لحنی تهدید آمیز به این افراد لجوج می گوید: «اکنون که شما چنین انتظاری را دارید در انتظار خویش بمانید، ما هم در انتظار (کیفر دردناک شما) خواهیم بود» (قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ).

از نکات جالبی که از آیه فوق استفاده می شود این است که راه نجات را در ایمان، آن هم ایمانی که در پرتو آن اکتساب خیری شود و اعمال نیک انجام گیرد، معرفی می کند.

سوره انعام(6): آیه 159

(آیه 159)- بیگانگی از نفاق افکنان! در تعقیب دستورات دهگانه ای که در آیات قبل گذشت و در آخر آن فرمان به پیروی از «صراط مستقیم خدا» و مبارزه با هر گونه نفاق و اختلاف داده شده بود، این آیه در حقیقت تأکید و تفسیری روی همین مطلب است. نخست می فرماید: «آنها که آیین و مذهب خود را پراکنده کردند

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 3725

و به دسته های مختلف تقسیم شدند، در هیچ چیز با آنها ارتباط نداری و آنها نیز هیچ گونه ارتباطی با مکتب تو ندارند» (إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ).

زیرا مکتب تو، مکتب توحید و صراط مستقیم است و صراط مستقیم و راه راست همواره یکی بیش نیست.

سپس به عنوان تهدید و توبیخ این گونه افراد تفرقه انداز، می گوید: «کار اینها واگذار به خداست، و آنها را از اعمالشان آگاه خواهد ساخت» (إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ یُنَبِّئُهُمْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ).

قابل ذکر این که محتوای آیه یک حکم عمومی و همگانی در باره تمام افراد تفرقه انداز است، که با ایجاد انواع بدعتها، میان بندگان خدا، بذر نفاق و اختلاف می پاشند اعم از آنها که در امتهای پیشین بودند، یا آنها که در این امتند.

این آیه بار دیگر، این حقیقت را که اسلام آیین وحدت و یگانگی است و از هر گونه نفاق و تفرقه و پراکندگی بیزار است با تأکید تمام بازگو می کند.

سوره انعام(6): آیه 160

(آیه 160)- پاداش بیشتر، مجازات کمتر: در این آیه، اشاره به رحمت و پاداش وسیع خداوند که در انتظار افراد نیکوکار است، کرده و تهدیدهای آیه را با این تشویقها تکمیل می کند و می گوید: «هر کسی کار نیکی به جا آورد، ده برابر به او پاداش داده می شود» (مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها).

«و هر کس کار بدی انجام دهد، جز به همان مقدار، کیفر داده نمی شود» (وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها).

و برای تأکید این جمله را نیز اضافه می کند که «به آنها هیچ گونه ستمی نخواهد شد» و تنها به مقدار عملشان کیفر می بینند (وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).

منظور از «حسنه» و «سیئه» در آیه فوق، هر گونه «کار نیک و فکر نیک و عقیده نیک و یا بد» است.

سوره انعام(6): آیه 161

(آیه 161)- این است راه مستقیم من! این آیه و آیات بعد از آن سوره انعام با آن پایان می پذیرد در حقیقت خلاصه ای است از بحثهای این سوره که در

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 3726

زمینه مبارزه با شرک و بت پرستی بیان شده، نخست در برابر عقاید و ادعاهای دور از منطق مشرکان و بت پرستان، خداوند به پیامبرش دستور می دهد که «بگو:

پروردگار من! مرا به راه راست که نزدیکترین راههاست هدایت کرده است» (قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ). این راه راست همان جاده توحید و یکتاپرستی و درهم کوبیدن آیین شرک و بت پرستی است.

سپس «صراط مستقیم» را در این آیه و دو آیه بعد توضیح می دهد: نخست می گوید: «آیینی است مستقیم در نهایت راستی و درستی، ابدی و جاویدان و قائم به امور دین و دنیا و جسم و جان» (دِیناً قِیَماً).

و از آنجا که عربها علاقه خاصی به ابراهیم نشان می دادند و حتی آیین خود را به عنوان آیین ابراهیم معرفی می کردند، اضافه می کند که «آیین واقعی ابراهیم همین است که من به سوی آن دعوت می کنم» نه آنچه شما به او بسته اید (مِلَّهَ إِبْراهِیمَ).

همان ابراهیمی که «از آیین خرافی زمان و محیط، اعراض کرد، و به حق یعنی آیین یکتاپرستی روی آورد» (حَنِیفاً).

این تعبیر گویا پاسخی است به گفتار مشرکان که مخالفت پیامبر را با آیین بت پرستی که آیین نیاکان عرب بود، نکوهش می کردند، پیامبر در پاسخ آنها می گوید: این سنت شکنی و پشت پا زدن به عقاید خرافی محیط، تنها کار من نیست، ابراهیم که مورد احترام همه ما است نیز چنین کرد.

سپس برای تأکید می افزاید که «او هیچ گاه از مشرکان و بت پرستان نبود» (وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).

بلکه او قهرمان بت شکن و مبارز پویا و پی گیر با آیین شرک بود.

سوره انعام(6): آیه 162

(آیه 162)- در این آیه اشاره به این می کند که «بگو: (نه تنها از نظر عقیده من موحّد و یکتاپرستم بلکه از نظر عمل، هر کار نیکی که می کنم) نماز من و تمام عبادات من و حتی مرگ و حیات من همه برای پروردگار جهانیان است» (قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ).

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 3727

برای او زنده ام به خاطر او می میرم و در راه او هر چه دارم فدا می کنم تمام هدف من و تمام عشق من و تمام هستی من اوست!

سوره انعام(6): آیه 163

(آیه 163)- در این آیه برای تأکید و ابطال هر گونه شرک و بت پرستی، اضافه می کند: «پروردگاری که هیچ شریک و شبیهی برای او نیست» (لا شَرِیکَ لَهُ).

سر انجام می فرماید: «و به این موضوع، من دستور یافته ام و من اولین مسلمانم» (وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ).

اولین مسلمان بودن پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یا از نظر کیفیت و اهمیت اسلام اوست، زیرا درجه تسلیم و اسلام او بالاتر از همه انبیاء بود و یا اولین فرد از این امت بود که آیین قرآن و اسلام را پذیرفت.

سوره انعام(6): آیه 164

(آیه 164)- در این آیه از طریق دیگری منطق مشرکان را مورد انتقاد قرار می دهد و می گوید: «به آنها بگو: و از آنها بپرس آیا سزاوار است غیر از خداوند یگانه را پروردگار خود بدانم، در حالی که او مالک و مربی و پروردگار همه چیز است» و حکم و فرمان او در تمام ذرات این جهان جاری است! (قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ ءٍ).

سپس به جمعی از مشرکان کوتاه فکر که خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسیدند و گفتند:

«تو از آیین ما پیروی کن، اگر بر خطا باشد، گناه تو به گردن ما» پاسخ می گوید:

«هیچ کسی جز برای خود عملی انجام نمی دهد و هیچ گنهکاری بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد» (وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْری).

و «سر انجام، همه شما به سوی خدا بازمی گردید، و شما را به آنچه در آن اختلاف داشتید، آگاه می سازد» (ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).

سوره انعام(6): آیه 165
اشاره

(آیه 165)- در این آیه که آخرین آیه سوره انعام است به اهمیت مقام انسان و موقعیت او در جهان هستی اشاره می کند تا بحثهای گذشته در زمینه تقویت پایه های توحید و مبارزه با شرک، تکمیل گردد.

لذا در جمله نخست می فرماید: «او کسی است که شما را جانشینان (و نمایندگان خود) در روی زمین قرار داد» (وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ).

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 3728

انسانی که نماینده خدا در روی زمین است، و تمام منابع این جهان در اختیار او گذارده شده، و فرمان فرمانرواییش بر تمام این موجودات از طرف پروردگار صادر شده است، نباید آنچنان خود را سقوط دهد که از جمادی هم پست تر گردد و در برابر آن سجده کند.

سپس اشاره به اختلاف استعدادها و تفاوت مواهب جسمانی و روحی مردم و هدف از این اختلاف و تفاوت کرده، می گوید: «و بعضی از شما را بر بعض دیگر درجاتی برتری داد تا به وسیله این مواهب و امکانات که در اختیارتان قرار داده است شما را بیازماید» (وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ).

و در پایان آیه ضمن اشاره به آزادی انسان در انتخاب راه خوشبختی و بدبختی نتیجه این آزمایشها را چنین بیان می کند: «پروردگار تو (در برابر آنها) که از بوته این آزمایشها سیه روی بیرون می آیند «سریع العقاب» و در برابر آنها که در صدد اصلاح و جبران اشتباهات خویش برآیند آمرزنده و مهربان است» (إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).

تفاوت در میان انسانها و اصل عدالت-

شک نیست که در میان افراد بشر یک سلسله تفاوتهای مصنوعی وجود دارد که نتیجه مظالم و ستمگری بعضی از انسانها نسبت به بعض دیگر است، مثلا جمعی مالک ثروتهای بی حسابند، و جمعی بر خاک سیاه نشسته اند، عده ای به خاطر کمبود تغذیه و فقدان مسائل بهداشتی علیل و بیمارند، در حالی که عده دیگری بر اثر فراهم بودن همه گونه امکانات، در نهایت سلامت به سر می برند.

این گونه اختلافها: ثروت و فقر، علم و جهل، و سلامت و بیماری، غالبا زاییده استعمار و استثمار و اشکال مختلف بردگی و ظلمهای آشکار و پنهان است.

مسلما اینها را به حساب دستگاه آفرینش نمی توان گذارد، و دلیلی ندارد که از وجود این گونه اختلافات بی دلیل دفاع کنیم.

افراد انسان روی هم رفته نیز یک درخت بزرگ و بارور را تشکیل می دهند که هر دسته بلکه هر فردی رسالت خاصی در این پیکر بزرگ بر عهده دارد، و متناسب

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 3729

آن ساختمان مخصوص به خود، و این است که قرآن می گوید این تفاوتها وسیله آزمایش شماست زیرا «آزمایش» در مورد برنامه های الهی به معنی «تربیت و پرورش» است.

خلافت انسان در روی زمین:

قرآن کرارا انسان را به عنوان «خلیفه» و «نماینده خدا در روی زمین» معرفی کرده است، این تعبیر ضمن روشن ساختن مقام بشر، این حقیقت را نیز بیان می کند که اموال و ثروتها و استعدادها و تمام مواهبی که خدا به انسان داده، در حقیقت مالک اصلیش اوست، و انسان تنها نماینده و مجاز و مأذون از طرف او می باشد و بدیهی است که هر نماینده ای در تصرفات خود استقلال ندارد بلکه باید تصرفاتش در حدود اجازه و اذن صاحب اصلی باشد و از اینجا روشن می شود که مثلا در مسأله مالکیت، اسلام هم از اردوگاه «کمونیسم» فاصله می گیرد و هم از اردوگاه «کاپیتالیسم» و سرمایه داری.

اسلام می گوید: مالکیت نه برای فرد است و نه برای اجتماع، بلکه در واقع برای خداست، و انسانها و کیل و نماینده اویند و به همین دلیل اسلام، هم در طرز درآمد افراد نظارت می کند، و هم در چگونگی مصرف، و برای هر دو قیود و شروطی قائل شده است که اقتصاد اسلامی را به عنوان یک مکتب مشخص در برابر مکاتب دیگر قرار می دهد.

پایان سوره انعام و جلد اول برگزیده تفسیر نمونه و آخر دعوانا ان الحمد للّه ربّ العالمین

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 3730

اخلاق

منیه المرید فی أدب المفید و المستفید

اشاره

سرشناسه : شهیدثانی، زین الدین بن علی، 911 - 965ق.

عنوان و نام پدیدآور : منیه المرید فی ادب المفید و المستفید/ زین الدین بن علی العاملی المروف بالشهید الثانی؛ تحقیق رضا المختاری.

مشخصات نشر : قم : الحوزه العلمیه بقم، مکتب العلوم الاسلامی مرکز النشر، 1418ق. = 1376.

مشخصات ظاهری : 496 ص.

موضوع : اخلاق اسلامی

رده بندی کنگره : BP254/4/ش 9م 8 1376

رده بندی دیویی : 297/653

شماره کتابشناسی ملی : م 78-16040

توضیح : «منیه المرید فی ادب المفید و المستفید» تألیف شیخ زین الدین بن علی عاملی، معروف به شهید ثانی (م 965 ه_ .ق) در بیان آداب تعلیم و تعلم و بیان وظایف متقابل استاد و شاگرد و دیگر موضوعات اخلاقی می باشد.

در این کتاب به موضوعاتی مانند ارزش علم و تکالیف شاگرد و استاد، مفتی و مستفی، آداب مناظره و مباحثه، کتابت، آداب تعلیم و تعلم برای علوم اسلامی و مراتب علوم و دهها مسائل با ارزش دیگر اشاره شده و از بدو نگارش تا به امروز مورد توجه ویژه علماء و طلاب و علم آموزان بوده است.

از ویژگی های کتاب این است که مؤلف آن در والاترین درجه علم و معرفت و اخلاق بوده و بعد از کسب تجارب زیاد و ممارست طولانی، برای هدایت علماء و طلاب این کتاب را نوشته است. در نگارش و تألیف کتاب از آیات، روایات و اقوال علماء به مناسبت در هر بابی استفاده شده است.

اسلوب تنظیم و تحریر کتاب منیه المرید در چهار باب و یک خاتمه که شامل نصایحی برای طلاب است تنظیم شده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 3731

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 3732

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 3733

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 3734

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 3735

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 3736

[المدخل]

المیرزا الشیرازی الکبیر رحمه اللّه تعالی:

چقدر شایسته است که أهل علم مواظبت نمایند به مطالعۀ این کتاب شریف، و متأدّب شوند به آداب مزبورۀ در آن.

-ما أخری بأهل العلم أن یواظبوا علی مطالعه هذا الکتاب الشریف و أن یتأدّبوا بالآداب المذکوره فیه.

(انظر هذا الکتاب، ص 55، مقدّمه التحقیق)

یری النّاس دهنا فی قواریر صافیا

و لم ندر ما یجری علی رأس سمسم

[شماره صفحه واقعی : ٧]

ص: 3737

دلیل الکتاب

مقدّمه التحقیق:٩

الفصل الأول: تحقیق فی تاریخ حیاه الشهید الثانی ٩

الفصل الثانی: حول کتاب «منیه المرید»5٣

من الکتاب:٨٩

تقدیم ٩١

المقدّمه: فضل العلم من الکتاب و اسنه و الأثر و دلیل العقل ٩٣

الباب الأوّل: آداب المعلّم و المتعلّم ١٢٩

الباب الثانی: آداب الفتوی و المفتی و المستفتی ٢٧٧

الباب الثالث: المناظره و شروطها و آدابها و آفاتها ٣٠٩

الباب الرابع: آداب الکتابه و الکتب و ما یتعلّق بها ٣٣٧

الخاتمه: مطالب مهمّه فی أقسام العلوم الشرعیه و الفرعیه و غیرها ٣6٣

تتمّه الکتاب: نصائح مهمّه لطلاّب العلوم ٣٩١

الفهارس العامّه:٣٩5

١-مصادر التحقیق ٣٩٧

٢-الآیات الکریمه 4٢٣

٣-الأحادیث الشریفه 4٢٨

4-الآثار 4٣٨

5-الاشعار 44٢

6-الأعلام الوارده فی المتن 445

٧-الأعلام الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق 45٢

٨-الکتب الوارده فی المتن 46٩

٩-الکتب الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق 4٧٠

١٠-الموضوعات 4٨٣

[شماره صفحه واقعی : ٨]

ص: 3738

مقدّمه التحقیق

الفصل الأوّل : تحقیق فی تاریخ حیاه الشهید الثانی
أ-مصادر ترجمه الشهید الثانی

کان المرحوم الشیخ زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی الشامیّ (٩١١-٩65 ه) المعروف بالشهید الثانی من مشاهیر الفقهاء المتبحرین العظام، و من الوجوه المشرقه فی التاریخ الدموی للإسلام. و قد خلّف هذا الفقید السعید الذی حظی بفیض الشهاده فی سبیل الرساله، خلّف فی عمره القصیر (54 سنه) زهاء سبعین کتابا و رساله صغیره و کبیره فی مختلف الموضوعات، کان الکثیر منها و لا یزال المورد الصافی لإفاده العلماء و المحققین.

و لقد کانت حیاته ممتزجه بالقداسه و التقوی، قد بلغ فی ذلک إلی درجات سامیه، حتی کانت له کرامات و خوارق عادات قد سجّلها التاریخ، لا مجال هنا لذکرها.

وردت ترجمه هذا العالم المجاهد الدءوب فی کثیر من کتب التراجم سنأتی فی هذا المقال علی التعریف بها. و قد کتب الشهید نفسه رساله خاصّه فی حیاته، ضمّنها تلمیذه العالم الجلیل ابن العودی فی رساله کتبها فی تاریخ حیاه أستاذه سمّاها «بغیه

[شماره صفحه واقعی : ٩]

ص: 3739

المرید فی الکشف عن أحوال الشیخ زین الدین الشهید» و نأسف أن قد فقد أکثر فصول هذه الرساله و لم یبق إلاّ بعض الفصول منها أوردها الشیخ علیّ بن محمّد بن الحسن بن زین الدین، حفید ابن الشهید فی کتابه «الدّرّ المنثور» و قد طبع هذا الکتاب قبل عشره أعوام بمدینه قم المقدّسه. و قد کتب ابن العودی عن دافعه إلی کتابه هذه الرساله بشأن الشهید یقول:

«. . . شیخنا و مولانا و مرجعنا و مقتدانا، و منقذنا من الجهاله و هادینا، و مرشدنا إلی الخیرات و مربّینا، بدیع زمانه و نادره أوانه، و فرید عصره و غرّه دهره، الشیخ الإمام الفاضل، و الحبر العالم العامل، و النحریر المحقق الکامل، خلاصه الفضلاء المحققین، و زبده العلماء المدقّقین، الشیخ زین الملّه و الدّین ابن الشیخ الإمام نور الدین علی ابن الشیخ الفاضل أحمد بن جمال الدین بن تقیّ الدین صالح-تلمیذ العلامه-ابن مشرف العاملی، أفاض اللّه علی روحه المراحم الربّانیه، و أسکنه فی جنانه العلیه، و جعلنا اللّه من المقتدین بآثاره، و المهتدین بأنواره بمحمّد و آله علیه و علیهم أفضل الصلاه و أتمّ السلام.

و لمّا کان هذا الضعیف الملهوف علیه، المحزون علی طیب عیش من لدیه، مملوکه و خادمه: محمّد بن علیّ بن الحسن العودی الجزّینی ممّن حاز علی حظّ وافر من خدمته، و تشرّف بمده مدیده من ملازمته-کان ورودی إلی خدمته فی عاشر ربیع الأوّل سنه ٩45 (1)إلی یوم انفصالی عنه بالسفر إلی خراسان فی عاشر ذی القعده سنه 962؛

فکأنّها أحلام نوّم لم تکن

یا لیتها دامت و لم تتصرّم

و تمتّعت منها القلوب و نارها

من فرقه طفئت و لم تتضرّم (2)

فوا شوقاه إلی تلک الأوقات، و وا أسفاه علی ما فات-وجب أن نوجّه الهمّه إلی جمع تاریخ یشتمل علی ما تمّ من أمره، من حین ولادته إلی انقضاء عمره، تأدیه لبعض

[شماره صفحه واقعی : ١٠]

ص: 3740


1- و فی موضع آخر من نفس هذه الرساله («الدّر المنثور» ج ٢/١5٩-١6٠) یقول: «و کنت أنا إذ ذاک فی خدمته أسمع الدرس.» ، و الکلام عن عام ٩4٢؛ و أیضا یقول فیها («الدّر المنثور» ج ٢/١6١) : «ثمّ ودّعناه و سافر من دمشق یوم الأحد نصف ربیع الأوّل سنه ٩4٢.» ، و علی هذا فالظاهر أنّ ٩45 فی الأصل ٩4٠، و أنّ رقم 5 مصحّف عن الصفر، کما صحّفت سنه وفاه المحقق الکرکی فی کلام ابن العودی فی «الدّر المنثور» ج ٢/١4٠، من ٩4٠ إلی ٩45، و مثل هذا کثیرا ما یتّفق.
2- المصراع فی الکتاب: «من فرقه طغیت و لم تتضرّم» و رجّحنا نقل المصراع عن «أعیان الشیعه» ج ٧/١46، مع إصلاح.

شکره، و امتثالا لما سبق إلیّ من أمره؛ فإنّه قدّس سرّه کان کثیرا ما یشیر إلیّ بذلک علی الخصوص. . . فجمعت هذه النبذه الیسیره و سمّیتها «بغیه المرید فی الکشف عن أحوال الشیخ زین الدین الشهید» و رتّبتها علی مقدّمه و فصول و خاتمه» (1).

و کانت رساله ابن العودی تشتمل علی عشره فصول و مقدّمه و خاتمه و لکن قد مرّ أنّ أکثر فصولها لم تصلنا. و لا ریب أنّها أوّل و أحسن مصدر لترجمه الشیخ الشهید، و لکن إذا جزنا هذه الرساله فنجد ترجمته مفصّله أو مختصره فی المصادر الآتیه.

و من المعلوم أنّنا لا نری فی أکثر هذه المصادر شیئا جدیدا فی ترجمه الشهید، بل إنّما هی مکرّرات سائر الکتب. و یکفی المحقق فی ذلک-مضافا إلی مراجعه «الدّر المنثور» -أن یراجع الأرقام التالیه منها:١-٨،١٢،١٣،١6،١٩،٢٨.

١- «أمل الآمل» ، ج ١/٨5-٩١؛

٢- «تکمله أمل الآمل» /٢١٢-٢١٧؛

٣- «ریاض العلماء» ، ج ٢/٣65-٣٨6؛

4- «روضات الجنّات» ، ج ٣/٣5٢-٣٨٧.

5- «مستدرک الوسائل» ، ج ٣/4٢5،4٢٨،

6- «شهداء الفضیله» /١٣٢-١64؛

٧- «الکنی و الألقاب» ، ج ٢/٣٨١-٣٩١؛

٨- «الفوائد الرضویه» /١٨6-١٩٢.

٩- «هدیه الأحباب» /١6٧-١6٨؛

١٠- «تنقیح المقال» ، ج ١/4٧٢-4٧٣؛

١١- «معجم رجال الحدیث» ، ج ٧/٣٧٢-٣٧٧؛

١٢- «أعیان الشیعه» ، ج ٧/١4٣-١5٨؛

١٣- «لؤلؤه البحرین» /٢٨-٣6؛

١4- «قصص العلماء» /٢4٨-٢6٣؛

١5- «ریحانه الأدب» ، ج ٣/٢٨٠-٢٨٨؛

١6- «الذریعه» ، فی مختلف الأجزاء، سیأتی بعض مواردها قریبا فی بحث

[شماره صفحه واقعی : ١١]

ص: 3741


1- «الدّر المنثور» ج ٢/١5٠-١5٢.

«تاریخ استشهاد الشهید الثانی» ؛

١٧- «جامع الرواه» ، ج ١/٣46؛

١٨- «مقابس الأنوار» /١5؛

١٩-مقدّمه «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» للشیخ محمّد مهدی الآصفی، ج ١/١4٩-١٩4، و نعبّر عنها فی هذا المقال بمقدّمه «شرح اللمعه» ؛

٢٠- «معجم المؤلّفین» ، ج 4/١٩٣، و ج ٧/١٢؛

٢١- «طرائق الحقائق» ، ج ١/٢٢٨-٢4٨.

٢٢- «تحفه العالم فی شرح خطبه المعالم» ، ج ١/١٣٩-١5٠؛

٢٣- «سفینه البحار» ، ج ١/٧٢٣، ماده «شهد» ؛

٢4- «نقد الرجال» /١45؛

٢5- «مصفّی المقال فی مصنّفی علم الرجال» /١٨٣؛

٢6- «بهجه الآمال فی شرح زبده المقال» ، ج 4/٢54-٣٠٢؛

٢٧- «الأعلام» ، ج ٣/64؛

٢٨- «إحیاء الداثر من القرن العاشر» (من «طبقات أعلام الشیعه») /٩٠-٩٢، و غیر هذه الصفحات؛

٢٩- «کشف الحجب و الأستار عن أحوال الکتب و الأسفار» ، فی مختلف الصفحات.

و من المؤسف أنا نجد فی تاریخ حیاه الشهید الثانی و کتبه و تاریخ تألیفها و غیر ذلک أخطاء متعدّده، و حیث لم یکن من المتداول سابقا التحلیل و التحقیق فی التاریخ لذلک کان المتأخرون إذا وجدوا موضوعا فی کتاب التاریخ أو التراجم نقلوا ذلک فی کتبهم بدون أیّ تحقیق أو تحلیل أو مقارنه بالقرائن و الشواهد التاریخیه الأخری، و کانت هذه الأخطاء بالتدریج تتحوّل إلی أغلاط مشهوره تتکرّر فی الکتب المتأخّره بمحض الاستناد إلی ذکرها فی ذلک الکتاب السابق. و حیث قد تکفّلت هذه المصادر المذکوره آنفا بترجمه الشیخ الشهید، و لا یتحمّل هذا المقال کلاما أوسع ممّا فی تلک المصادر، لذلک فسوف أقتصر فی جهدی فی هذا المقال علی التحقیق فی بعض المسائل و الموضوعات التی جاءت فی تاریخ حیاه الشهید، للمذاکره حول بعض الأغلاط المشهوره بهذا الشأن، رجاء أن لا تتکرّر فیما سیکتب عنه بعد هذا، عسی أن نؤدّی بهذا

[شماره صفحه واقعی : ١٢]

ص: 3742

بعض حقّ هذا الرجل العظیم.

و من الجدیر بالذکر أن أقول: إنّی قد بدأت بتصنیف کتاب کبیر فی حیاه الشهید الثانی، أرجو أن أوفّق لنشره-بعنایه اللّه و رعایته-قبل عام ١4١١ ه، المصادف لمرور خمسه قرون علی میلاده (قده) . و هنا الآن إلیکم بعض تلک الأخطاء.

ب-تاریخ استشهاد الشهید الثانی

١-فی تاریخ شهاده الشهید الثانی قولان، و قد یذکران علی التردید؛ أحدهما أنّها کانت فی سنه ٩65 ه، و الآخر أنّها کانت فی سنه ٩66 ه، و الأکثر الثانی کما فی موارد متعدّده من «إحیاء الداثر» -منها: ص ٣٢،55،6٣،٩٠،٩١،١٠٢، ١١٧،١٢٧،١6٢،١٨١،٢٣٠،٢٣4،٢45،٢٧٧-و «الذریعه» منها: ج ١/٢٢، ٩٣،٢١٨؛ ج ٢/٨6،٢٢٨،٢44؛ ج ٣/5٨،١٣6؛ ج 4/4،٣٩٢،4٣٣،45٢؛ ج 5/١٩6،١٩٩،٢٠5،٢٠6،٢٧٨؛ ج 6/١5،٢٣،٨٢،٩4،١٠6،٢4٣؛ ج ٧/٣٠،٣١،١٧5؛ ج ٨/٧6؛ ج ١٠/4٢؛ ج ١١/١5٩،١٧٠،٢٧5،٢٩٠؛ ج ١٢/١٢4،١٩٨؛ ج ١5/١٠٩،٧١؛ ج ١6/6٨،٣٨١؛ ج ١٧/١٠٠؛ ج ١٨/٣6؛ ج ١٩/١٨،٢6،٣5؛ ج ٢٠/١٩5،٢٠٩،٢١٢،٣٧١،٣٧٨؛ ج ٢١/١،٣٨٢، 4٠٠؛ ج ٢٣/١4١؛ ج ٢4/44،65،4٣٩. و لم أر فیهما حتّی موردا واحدا یذکر فیه التاریخ الأول، مع أنّنا مع الالتفات إلی الشواهد و الأدله التی سنذکرها نقطع بأنّ الصحیح هو ٩65 و أنّ ٩66 خطأ. و قبل أن نقیم الأدله و الشواهد لمدّعانا، أذکّر بأنّ أوّل من ذکر سنه ٩66-حسب اطلاعی-هو المرحوم السیّد مصطفی التفرشی فی «نقد الرجال» (/١45) ، ثمّ نقلا عنه و تبعا له المرحوم الأردبیلی فی «جامع الرواه» (ج ١/٣46) ، و لم یذکر هذا التاریخ أحد من معاصری الشهید أو تلامذته و أقربائه، بل ذکر بعضهم عام ٩65 تاریخا لشهاده الشهید الثانی کما ستلاحظون:

کتب المرحوم حسن بیگ روملو، و هو من معاصری الشهید فی کتابه الفارسیّ «أحسن التواریخ» الذی أنهاه حوالی سنه ٩٨٠ ه، (1)کتب فی حوادث سنه 965، یقول بالفارسیه ما ترجمته:

[شماره صفحه واقعی : ١٣]

ص: 3743


1- «أحسن التواریخ» /٢١، المقدّمه.

«و فی هذه السنه استشهد الشیخ الفاضل حاوی المعقول و المنقول، جامع الفروع و الأصول الشیخ زین الدین الجبل عاملی. و سبب شهادته هو أنّ جمعا من أهل السنه قالوا لرستم پاشا الوزیر الأعظم [للدوله العثمانیه]: إنّ الشیخ زین الدین یدّعی الاجتهاد، و یأتیه کثیر من علماء الشیعه و یقرءون عنده کتب الإمامیّه، و غرضهم إشاعه الرفض الذی هو لدی التحقیق کفر محض! فأرسل رستم پاشا رجالا لطلب الشیخ، و کان آنذاک-و هو أفضل الفقهاء-فی مکّه المکرّمه، فقبضوا علیه و أتوا به إلی إسلامبول و قتلوه من دون أن یعرضوه علی السلطان سلیمان [؟ !]. . .» (1).

و کتب القاضی أحمد الغفّاری القزوینیّ (المتوفی ٩٧5 ه) الذی کان هو أیضا من معاصری الشهید، فی کتابه الفارسیّ «تاریخ جهان آرا» الذی ألّفه حوالی سنه ٩٧٢ و ذکر الحوادث حتّی تلک السنه (2)، کتب ضمن حوادث عام 965، یقول بالفارسیه ما ترجمته:

«و فی هذه السنه أخذ الرومیون [أی الأتراک العثمانیون]فی مکّه المکرمه، المغفور له الشیخ زین الدین الجبل عاملی، و ذهبوا به إلی استانبول، و قتلوه للعصبیه المذهبیه فی یوم الخمیس منتصف شهر رجب الحرام» (3).

و قد ذکر تاریخ شهاده الشهید فی شهر رجب و أنّه أخذ من مکّه المکرمه تلمیذه السیّد علی الصائغ فی آخر نسخه من الجزء الثالث من «المسالک» أیضا (4)و هو یعدّ تأییدا لمقال صاحب «تاریخ جهان آرا» .

و کتب محمود بن محمّد بن علیّ بن حمزه اللاهجانی تلمیذ الشهید الثانی، الذی کان حین إلقاء القبض علیه معه و هو یستنسخ «المسالک» مقارنا لتألیفه تقریبا، کتب فی نسخته من «المسالک» یقول:

«إنّ الشارح قد کتب الجزء الثالث و ما بعده حینما کان متخفیا خوفا من أعدائه-کما قال هو نفسه: مع تراکم صروف الحدثان-و کان خوفا منهم یلوذ من جبل إلی جبل و من قریه إلی قریه، و أنا کتبت هذا القسم من الکتاب فی هذه الحال کذلک،

[شماره صفحه واقعی : ١4]

ص: 3744


1- «أحسن التواریخ» /5٢٠-5٢١.
2- «تاریخ جهان آرا» /ح، المقدّمه.
3- «تاریخ جهان آرا» /٣٠4.
4- «الدّر المنثور» ج ٢/١٩٠.

و حاولت أن أفکّه من السجن فسجنونی معه، فبقی فی السجن اثنین و أربعین یوما ثمّ بعثوا به إلی الروم [أی ترکیا]و أطلقت فی ٢٠/ج ١/٩65 ه، و هو یوم الجمعه و النیروز، فکنت أعیش فی مکّه متظاهرا حتّی بلغنی خبر شهادته فی ذی القعده من نفس هذه السنه، و أرادوا أن یقبضوا علیّ مرّه أخری و لکنّی فررت منهم و اختفیت و بعد أداء الحجّ استنسخت هذا الشرح متخفیا، و فی آخر شهر صفر خرجت من مکّه المکرمه، و أنهیت هذا المجلد فی یوم الأحد 4/ج ١/٩66» (1).

و قد نقل کلام اللاهجانی هذا المرحوم الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ قدّس سرّه فی «إحیاء الداثر» (/٢4٢) و لکنّه بدّل ٩65 إلی ٩66 تصحیحا أو تصحیفا، و واضح أنّ هذا لا یکون نقضا لکلام اللاهجانی.

و فی فهرس مخطوطات مکتبه حرم السیّده فاطمه المعصومه بقم المقدّسه نقل عن خطّ محمّد بن أحمد ابن السیّد ناصر الدین الحسینی-أحد علماء القرن العاشر و المعاصر للشهید تقریبا (2)-علی ظهر نسخه من شرح اللمعه: أنّه قتل الشهید فی ١٧ شهر رمضان عام ٩65 (3).

و نقل عن خطّ والد الشیخ البهائی تلمیذ الشهید أنّه استشهد سنه ٩65 (4).

و کتب المرحوم الشیخ یوسف البحرانیّ صاحب «الحدائق» یقول:

«وجدت فی بعض الکتب المعتمده فی حکایه قتله رحمه اللّه تعالی ما صورته: قبض شیخنا الشهید الثانی طاب ثراه بمکّه المشرفه فی خامس شهر ربیع الأوّل سنه خمس و ستین و تسعمائه، و کان القبض علیه بالمسجد الحرام بعد فراغه من صلاه العصر و أخرجوه إلی بعض دور مکّه و بقی محبوسا هناک شهرا و عشره أیّام، ثمّ ساروا به علی طریق البحر إلی قسطنطنیه و قتلوه بها فی تلک السنه، و بقی مطروحا ثلاثه أیّام، ثم ألقوا جسده الشریف فی البحر، قدّس اللّه روحه کما شرّف خاتمته» (5).

و نقل ابن العودی و صاحب «الریاض» قصه رؤیا الشیخ محمّد الجبانی [أو

[شماره صفحه واقعی : ١5]

ص: 3745


1- نشره «نسخه های خطی» ، العدد السابع/6١4، النسخه المرقمه 5١٢.
2- راجع «إحیاء الداثر» /٢٢٧.
3- «فهرست نسخ خطی کتابخانۀ آستانۀ مقدسۀ قم» /١٢٢.
4- «فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» ج ١6/4٠٩-4١٠.
5- «لؤلؤه البحرین» /٣4.

الحیانی]-الذی عدّه السیّد الأمین فی تلامذه الشهید (1)-بطولها، و ما یرتبط من تلک القصه بما نحن فیه هو أنّ الشیخ محمّد الجبانی یصل إلی قریه جزّین من جبل عامل فی ٢٢ ذی الحجه عام ٩65 بعد تحمّل مشاقّ السفر، و هو یقصد أن یبقی بها مدّه، و لکنّه یبتلی بمرض شدید، و فی لیله ٢٨ من شهر ذی الحجه یری فی الرؤیا أمورا منها ما یتعلق بالشهید الثانی، و یعلم ممّا قاله أنّ الشهید الثانی کان قد نال الشهاده قبل هذا التاریخ أی ٢٨ ذی الحجه ٩65 (2). و إن فرض ورود بعض الإیرادات علی القصه من جهات، لا تخلّ بما نحن بصدده.

و أحکم من الکل أنّ الشیخ علی حفید الشیخ صاحب «المعالم» یقول:

«رأیت بخطّ جدّی المبرور الشیخ حسن قدّس اللّه روحه ما صورته: ولد الوالد قدّس اللّه نفسه فی یوم الثلاثاء ثالث عشر شهر شوال سنه إحدی عشره و تسعمائه، و استشهد فی سنه خمس و ستین و تسعمائه» (3).

و علی هذا فواضح أنّه مع الالتفات إلی کل هذه الشواهد و القرائن، و کلام ابن الشهید و اللاهجانی تلمیذه، و اثنین من المورّخین المعاصرین للشهید ممن کانوا یهتمّون بضبط الحوادث التاریخیه طبق الحوادث و حسب ترتیب السنین، لا یبقی مجال لقبول قول التفرشی فی «نقد الرجال» بل علینا أن نسلّم بأنّ شهاده الشهید قد وقعت فی سنه ٩65 ه. و أمّا فی أی شهر و فی أیّ یوم وقعت هذه الواقعه الهائله؟ فالأقوال و إن کانت مختلفه، إلاّ أنّ الذی یبدو للنظر هو صحه کلام صاحب «تاریخ جهان آرا» بوقوعها فی یوم الخمیس [أو الجمعه]من العشر الأواسط فی شهر رجب الحرام، المتأیّد بمقال السیّد علی الصائغ تلمیذ الشهید، و لا ینافیه مقال اللاهجانی التلمیذ الآخر للشهید بأنّ خبر شهادته بلغه فی شهر ذی القعده ٩65، کما هو واضح.

و لا بأس بالتذکیر بهذه النقطه: و هی أنّ بعض المعاصرین کتب فی ترجمه الشهید:

«بما أنّ ابن العودی و السیّد علی الصائغ و هما تلمیذان من تلامذه الشهید أرّخا شهادته بسنه ٩66، لذا فنحن أیضا اتّخذنا تاریخهما سندا فی هذا المورد.» و هذا المبنی باطل و کذلک المبنیّ علیه؛ فإنّ ابن العودی-فیما هو بأیدینا من کتابه-لم یشر إلی هذا

[شماره صفحه واقعی : ١6]

ص: 3746


1- «أعیان الشیعه» ج ٧/١5٨.
2- «ریاض العلماء» ج ٢/٣٧٧-٣٨١؛ «الدّر المنثور» ج ٢/١٩٢-١٩٧.
3- «الدّر المنثور» ج ٢/١٨٩، و ج ٢/٢٠٠.

الموضوع بأیّه إشاره أبدا، و السیّد علی الصائغ-کما مرّ-قال بوقوع هذه الواقعه فی شهر رجب فحسب من دون ذکر السنه. و قد رأینا وجود شواهد عدیده علی وقوع الشهاده فی سنه ٩65 علی العکس من سنه ٩66 التی لم یشهد لها إلاّ کلام التفرشی فی «نقد الرجال» الذی لا یقاوم حتّی واحده من شواهد القول الآخر فضلا عن جمیعها.

٢-جاء فی «لؤلؤه البحرین» (/٣4) و نقلا عنه و تبعا له فی «ریحانه الأدب» (ج ٣/٢٨٧) و کذلک فی «فرهنگ فارسی» لمحمد معین (ج 5/٩45) : «أنّ الشهید قبض علیه و قتل علی عهد السلطان سلیم [الثانی]الخلیفه العثمانی و بأمره» . و لکن الصحیح بدل السلطان سلیم: السلطان سلیمان القانونی العثمانی، فإنّ السلطان سلیم الثانی جلس علی العرش سنه ٩٧4 ه و قد استشهد الشهید فی سنه ٩65، و علی هذا فالشهاده کانت فی عهد السلطان سلیمان القانونی والد السلطان سلیم لا نفسه (1).

ج-اسم الشهید الثانی و کنیته و نسبه و أولاده

٣-جاء فی بعض الکتب اسم الشهید و نسبه هکذا: «زین الدین علیّ بن أحمد الجبعی العاملی» . و هذا سهو قطعا؛ فإنّ اسمه لم یکن «علیّا» جزما، بل هو اسم ابیه. بل الصحیح: «زین الدین بن علیّ بن أحمد الجبعی العاملی» ، و قد رأیت بنفسی موارد عدیده من خطّ نفس الشهید أنّه کتب اسمه و نسبه هکذا: «زین الدین بن علی بن أحمد. . .» . و قد حقّق الموضوع السیّد الأمین فی «أعیان الشیعه» (ج ٧/١44) و نقل موارد عدیده من خطّ الشهید ذکر اسمه و نسبه فیها کما ذکرناه.

و لیعلم أنّه نقل من خطّ الشهید أنّ «زین الدین» لقبه أیضا، و اسمه لقبه (2).

4-لقّب الشهید فی بعض الکتب ب «نور الدین» . و هذا أیضا سهو، بل هو لقب أبیه قطعا.

5-جاء فی بعض المصادر-منها «روضات الجنّات» (ج ٣/٣5٣) و خاتمه «مستدرک الوسائل» (ج ٣/4٢5) ، تبعا للحرّ العاملی فی «أمل الآمل» (ج ١/١١٨) -: أنّ والد الشهید کان معروفا بابن الحاجه-أو ابن الحجه.

بینما الذی یظهر من المصادر هو أنّ الشهید نفسه کان معروفا بذلک و لا دلیل علی

[شماره صفحه واقعی : ١٧]

ص: 3747


1- راجع «شهداء الفضیله» /١٣6-١٣٧، الهامش؛ «فرهنگ فارسی» ج 5/٧٩5، قسم الأعلام.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٧١، الهامش.

ما قاله الحرّ العاملیّ، و نحن ننکر أن یکون والده مشتهرا بهذه الکنیه و لا ننکر إطلاقها علیه مطلقا، فلا ننکر أن تکون قد أطلقت علیه هذه الکنیه، بل الذی ننکره إنّما هو شهرته و کونه معروفا بهذه الکنیه، و لا ننفی أن یکون إطلاقها علی والده صحیحا، و لکنّه غیر مشهور بها.

و الذی یستفاد من إجازات الشهید و مکتوباته و اجازات و مکتوبات تلامذته و سائر العلماء هو أنّ الشهید کان مشتهرا بها، و سوی الإجازات قد أطلقها علیه کثیر من العلماء بعده فی مؤلّفاتهم، منها:١- «ریاض العلماء» ج ٢/٣65؛٣6٨؛٢- «تحفه العالم» ج ١/١٣٩؛٣- «لؤلؤه البحرین» /٢٨؛4- «شهداء الفضیله» /١٣٢؛5- «قصص العلماء» /٢4٩؛6- «أعیان الشیعه» ج ٧/١4٣؛٧- «تکمله أمل الآمل» /١١4؛٨- «معجم المؤلّفین» ج 4/١4٧، ج ٧/١٢.

و إلیکم بعض الموارد من إجازات الشهید و مکتوباته و تلامذته و سائر العلماء، ممّا ذکر فیه الشهید بعنوانه المشهور یومئذ: ابن الحاجه:

١- «. . . و کتب هذه الأحرف بیده الفانیه زین الدین بن علیّ بن أحمد شهر بابن الحاجه» (1)؛

٢- «. . . و ذلک فی سابع شهر شعبان المبارک سنه ثلاثین و تسعمائه و کتب أفقر العباد زین الدین بن علی الشهیر بابن الحجه» (2)؛

٣- «. . . مثل إجازه الشیخ السعید و المحقق الشهید خاتمه المجتهدین الشیخ زین الدین بن علیّ بن أحمد الشامیّ العاملی شهر بابن الحاجه» (3)؛

4- «. . . و ذلک فی سابع شهر شعبان المبارک سنه ثلاثین و تسعمائه، و کتب أفقر العباد زین الدین بن علی الشهیر بابن الحجه» (4)؛

5- «. . . کتبه زین الدین بن علیّ بن أحمد عرف بابن الحاجه العاملی فی یوم الأحد ٣/ج ١/٩5٠» (5)؛

[شماره صفحه واقعی : ١٨]

ص: 3748


1- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٧١، من إجازه الشهید لوالد الشیخ البهائی.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٣6، مما کتبه الشهید الثانی فی طریق روایته ل «تهذیب الأحکام» .
3- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٧6، من إجازه المولی محمود اللاهجانی تلمیذ الشهید للسیّد الأمیر صدر جهان.
4- «بحار الأنوار» ج ١١٠/4٩، ممّا کتبه الشهید فی طریق روایته للصحیفه السجّادیه.
5- «إحیاء الداثر» /١4١، من إجازه الشهید لعطاء اللّه بن بدر الدین حسن الحسینی الموسوی.

6- «. . . و قد فرغ من تسوید هذه الرساله. . . زین الدین بن علیّ العاملی الشهیر بابن الحجه، و کان زمان تألیفها و رقمها من أولها إلی آخرها فی جزء یسیر من یوم قصیر و هو الخامس عشر من شهر شوال من شهور سنه تسع و أربعین و تسعمائه» (1)؛

٧- «. . . و کتب مالکه زین الدین بن علی الشهیر بابن الحاجه کان اللّه له» (2)؛

٨- «. . . و کل ما روی و صنّف الشیخ السعید و الفقیه النبیه الشهید. . . الشیخ زین الدین بن أحمد الشهیر بابن الحجه» (3)؛

٩- «. . . و جمیع ما روی و ألّف الشیخ السعید و الفقیه النبیه. . . الشیخ زین الدین بن أحمد شهر بابن الحاجه» (4)؛

١٠- «. . . عن شیخ علماء المحققین زین الدین بن علی الشهیر بابن الحجه» (5)؛

١١- «. . . الشیخ السعید المحقق الشهید زین الملّه و الدین عرف بابن الحجه» (6)؛

١٢- «. . . الشیخ زین الدین [بن]علی بن أحمد المعروف بابن الحجه و المشهور بالشهید الثانی» (7)

إنّ أکثر هذه الموارد-و هو ما عدا الثانی و الرابع و السادس و السابع و العاشر-صریح فی أنّ «ابن الحاجه» شهره الشهید نفسه، و بقیه الموارد الخمسه و إن کانت غیر صریحه إلاّ أنّ ظاهرها هو ذلک أیضا، و تکون الموارد الصریحه قرینه علی حمل الموارد الخمسه علی ظاهرها. فلا مجال للتشکیک فی اشتهار الشهید بهذه الکنیه. و الآن لنری هل لنا دلیل علی شهره والده بهذه الکنیه أیضا؟ و من الجدیر بالذکر أن الشهید کان فی حیاته مشتهرا بابن الحاجه، و أمّا بعد شهادته فقد غطّی لقب «الشهید» علی هذه الکنیه فقلّ

[شماره صفحه واقعی : ١٩]

ص: 3749


1- «فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ دانشگاه تهران» ج 5/١٩5٧، من عباره الشهید فی آخر رسالته فی عدم جواز تقلید الأموات من المجتهدین.
2- «فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» ج ١5/4٢٣١، مما کتبه الشهید فی نسخه من کتاب «الخلاصه» للعلامه الحلی (قده) .
3- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٨٢، من إجازه المولی محمود اللاهجانی تلمیذ الشهید للسیّد عماد الدین.
4- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٨6، من إجازه المولی محمود اللاهجانی تلمیذ الشهید للسیّد الأمیر معین الدین. و اعلم أن فی الطبعه الحدیثه ل «بحار الأنوار» قد صحّف «اللاهجانی» ب «الإهمالی» فی أربعه مواضع من المجلّد ١٠٨، فی ص ١٨5 و ١٨٧، و هو سهو و تصحیف بلا ریب.
5- «بحار الأنوار» ج ١١٠/5١، مما کتبه العلامه محمّد تقیّ المجلسی فی طریق روایته للصحیفه السجّادیه.
6- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٢٩.
7- «قاموس الرجال» ج ١١، من إجازه المولی أحمد النراقی لولده.

إطلاقها علیه؛ و لعلّه لهذا استغرب البعض ذلک و منهم الحرّ العاملیّ و قال: کان والده مشتهرا بهذه. و هو أوّل من قال هذا و تبعه الآخرون و أخذوا منه و نقلوا عنه. و لو کان والد الشهید أیضا مشتهرا بابن الحاجه، کان ینبغی أن یشیر إلیه نفس الشهید أو ابنه أو تلامذته أو صاحب «الدرّ المنثور» حفید صاحب «المعالم» و لو لمرّه واحده علی الأقلّ، فکیف لم یذکر ذلک أحد من هؤلاء و إنّما التفت لذلک الشیخ الحرّ العاملیّ بعد قرن تقریبا من شهاده الشهید؟ و لما ذا لم یذکر الشیخ الحرّ و الناقلون عنه کصاحب «الروضات» و «المستدرک» اشتهار الشهید بها مع أنّها شهرته قطعا؟ کلّ ذلک یدلّ علی أنّ الحرّ رحمه الله قد خلط بین الوالد و الولد فحسب شهره الولد للوالد، و طبّق کل مورد عبّر فیه عن الشهید بابن الحاجه علی أبیه. أضف إلی ذلک أنّ الشیخ الحرّ منفرد فی هذا الکلام-و الآخرون إنّما نقلوا عنه تقلیدا لا تحقیقا-و قد ارتکب فی صفحات ترجمه الشهید عدّه أخطاء أخری کبری و عجیبه فی تاریخ حیاه الشهید، و علی هذا فلا یکون کلامه حجه فی هذا الموضوع. و لو کان لنا مجال فی هذا المقال لنقلنا لکم موارد من اعتراضات و انتقادات صاحب «الریاض» علی صاحب «أمل الآمل» کی لا تستغربوا هذا الکلام. فتأمّل فی المقام.

6-ورد فی بعض المصادر: «أنّه قد استشهد الشهید و عمر ولده [الشیخ حسن صاحب «المعالم»]أربع أو سبع سنین» . و قد ولد صاحب «المعالم» فی ٢٧ شهر رمضان المعظم سنه ٩5٩ (1)، و علی هذا فیکون عمره حین شهاده والده سنه ٩65 ست سنین، و إذا کانت شهادته سنه ٩66-علی القول الآخر الباطل، کما مرّ-یکون لولده الشیخ حسن سبع سنین. و علی هذا فالاحتمال الأول أعنی أربع سنین علی کلا الفرضین غیر صحیح.

٧-جاء فی «أعیان الشیعه» (ج ٧/١44،١55) : «أنّ أمّ صاحب «المدارک» بعد وفاه والده تزوجها الشهید الثانی، و کان ثمره هذا الزواج هو الشیخ حسن صاحب «المعالم» ، فصاحب «المعالم» أخو صاحب «المدارک» لأمّه، و کان صاحب «المدارک» ربیب الشهید» . و هذا سهو، و شرح ذلک کما یلی:

إنّ السیّد علی والد صاحب «المدارک» تزوّج ابنه الشهید الثانی التی کانت من

[شماره صفحه واقعی : ٢٠]

ص: 3750


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/٢٠٠؛ و راجع «ریحانه الأدب» ج ٣/٣٩4.

زوجته الأولی أی بنت الشیخ علی المیسی، و ولد السیّد محمّد صاحب «المدارک» فی سنه ٩46 (1)من هذا الزواج، و علی هذا فیکون الشهید الثانی جدّ صاحب «المدارک» لأمّه. و بعد شهاده الشهید الثانی تزوّج السیّد علی-صهر الشهید و والد صاحب «المدارک» -تزوّج أمّ صاحب «المعالم» أی الزوجه الأخری للشهید؛ و علی هذا فیکون صاحب «المعالم» ربیب السیّد علی-والد صاحب «المدارک» -و خال صاحب «المدارک» أیضا، و ولد من هذا الزواج الثانی السیّد نور الدین جدّ العلامه السیّد حسن الصدر، و علی هذا یکون السیّد نور الدین أخا لصاحب «المعالم» من ناحیه أمّه، و أخا لصاحب «المدارک» من ناحیه أبیه (2).

و جاء فی «إحیاء الداثر» (/١64) : «أنّ السیّد علی والد صاحب «المدارک» بعد شهاده الشهید تزوّج بأمّ صاحب «المعالم» و ولد له صاحب «المدارک» . و هذا أیضا غیر تامّ، و الصحیح ما مرّ، من أنّ صاحب «المدارک» أکبر من صاحب «المعالم» بعدّه سنین کما رأیت.

٨-جاء فی «روضات الجنّات» (ج ٣/٣٧٩) و «أعیان الشیعه» (ج ٧/١56) ، و مقدّمه الطبعه الجدیده لکتاب «مسکّن الفؤاد» (/6-٧) ، فی بیان عله کتابته:

«أنّه ابتلی بموت أولاده فی مقتبل أعمارهم حتّی أصبح لا یثق ببقاء أحد منهم و لم یسلم منهم إلاّ ولده الشیخ حسن الذی کان الشهید یشکّ فی بقائه. . . فألّف کتابه «مسکّن الفؤاد» ، و قلبه یقطر ألما و حسره و هو یری أولاده أزهارا یانعه تقطف أمام عینیه» .

و یرد علی هذا المقال إشکالان: الأول: أنّ الشیخ حسن لم یکن الولد الوحید الباقی للشهید بعد أوان الطفوله، بل-کما مرّ-إنّ أمّ صاحب «المدارک» أیضا من أولاد الشهید و قد بقیت حتّی تزوّجت و أنجبت؛ الثانی: من المقطوع به أنّ تألیف «مسکّن الفؤاد» انتهی فی سنه ٩54 و أنّ صاحب المعالم قد ولد فی ٩5٩ فکیف یمکن أن یقال: بما أنّه فقد أولاده إلاّ الشیخ حسن لذلک کتب هذا الکتاب؟ فتأمّل.

[شماره صفحه واقعی : ٢١]

ص: 3751


1- ذکر هذا التاریخ فی «أعیان الشیعه» ج ١٠/6؛ و «الفوائد الرضویه» /55٩، و یحتمل أن یکون الصحیح:٩56.
2- راجع «تکمله أمل الآمل» /١٣٨،٣٨٩،٢٩٠،٣٠٣؛ «إحیاء الداثر» /6٣.
د-أساتذه الشهید الثانی و تلامذته

٩-عدّ بعضهم السیّد عبد الرحیم العباسیّ صاحب «معاهد التنصیص» فی زمره أساتذه الشهید و قال: «هو ممن طلب العلم لدیه الشهید» . بینما لم یتلمذ الشهید لدی السیّد عبد الرحیم أبدا، بل إنّما لاقاه فی القسطنطنیه سنه ٩5٢ (1)-و هی من سنت أواخر عمر الشهید، و الطبیعی أن یکون آنذاک غنیا عن الأستاذ-و کان صدیقا له و یروی عنه «القاموس» . و یقول صاحب «المعالم» فی إجازته الکبیره بهذا الشأن:

«و کان اجتماعه به فی قسطنطنیه، و رأیت له کتابه إلی الوالد تدلّ علی کثره مودّته له و مزید اعتنائه بشأنه» (2).

١٠-ورد فی کتب عدیده منها «روضات الجنّات» (ج ٣/٣5٩) و «أعیان الشیعه» (ج ٧/١46) و «إحیاء الداثر» (/٢٢٩) و «الذریعه» (ج ٣/١٣6، و ج ٨/٧6) :

«أنّ ابن العودی تلمیذ الشهید و ملازمه بدأت صحبته مع الشهید من سنه ٩45 و لازمه حتّی سنه ٩6٢، أی ثلاث سنین قبل شهادته» . بینما یستفاد من موارد متعدّده من رساله ابن العودی أنّه قد تشرّف بمحضر الشهید قبل هذا التاریخ (3)-کما مرّ-و لهذا یبدو لنا أنّ ٩45 مصحّف من ٩4٠، کما صحّفت سنه وفاه المحقق الکرکی فی کلام ابن العودی المنقول فی «الدّر المنثور» (ج ٢/١4٠) من ٩4٠ إلی ٩45 ه.

١١-قال بعضهم: «کان الشهید الثانی من تلامذه المحقق الکرکی قبل مجیء المحقق الکرکی إلی إیران» . و هذا أیضا لا یتمّ؛ فإنّ الشهید لم یتتلمذ لدی المحقق الکرکی و أیضا لیست له منه إجازه، بل یروی عنه بواسطه کما صرّح بهذا ابن العودی (4). و من الشواهد لهذا ما جاء فی إجازه الشهید لوالد الشیخ البهائی، قال: «و عن الشیخ جمال الدین أحمد-و جماعه من الأصحاب الأخیار-عن الشیخ الإمام المحقق نادره الزمان و یتیمه الأوان الشیخ نور الدین علیّ بن عبد العالی الکرکی قدّس اللّه تعالی

[شماره صفحه واقعی : ٢٢]

ص: 3752


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٧6-١٧٧.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٩/٧٩.
3- «الدرّ المنثور» ج ٢/١5٩-١6٠،١6١.
4- «الدرّ المنثور» ج ٢/١6٠.

روحه» (1). و نقرأ فی نفس هذه الإجازه: «و منها عن شیخنا الجلیل المتقن الفاضل جمال الدین أحمد. . .» عن الشیخ الإمام ملک العلماء و المحققین الشیخ نور الدین علی بن عبد العالی الکرکی المولد الغروی الخاتمه» (2).

و کتب المحدّث النوریّ مشیرا إلی نفس هذه النقطه فی خاتمه «مستدرک الوسائل» (ج ٣/4١6) یقول: «إنّ عدم روایه الشهید عن المحقق الثانی لم یکن لتأخّر زمانه بل لعدم ملاقاته.» . و جاء فی «مقابس الأنوار» (/١5) : «أنه روی [یعنی الشهید]عن الکرکی بواسطه، و عن المیسی بها و بدونها» . و الظاهر أن السبب فی هذا السهو هو اتّحاد الاسم بین المحقق الکرکی و الفاضل المیسی و اطلاق «علی بن عبد العالی» علی کلیهما کثیرا.

١٢-جاء فی مقدّمه الشیخ محمّد مهدی الآصفی ل «شرح اللمعه» (ج ١/١54-١55) ، بصدد بیان رحلات الشهید العلمیه:

«أنّه طلبا لمزید العلم رحل إلی قریه میس و قرأ فیها علی العالم الکبیر الشیخ علی بن عبد العالی الکرکی من سنه ٩٢5 حتّی ٩٣٣ کتب «الشرائع» و «الإرشاد» و أکثر «القواعد» ، و فی هذا التاریخ بدا له أن یترک میس إلی کرک نوح، حیث یقیم الشیخ علی المیسی، و کان الشیخ علی زوج خاله الشهید و تزوّج الشهید بعد ذلک ابنه الشیخ علی» .

و فی هذا الکلام عدّه أخطاء:

أوّلا: تصوّر الشیخ الآصفی أنّ الشیخ علیّ بن عبد العالی الذی قرأ الشهید علیه «الشرائع» و أکثر «القواعد» و «الإرشاد» هو غیر الشیخ علی المیسی زوج خالته، بینما هو هو لا غیره؛

ثانیا: کان الشیخ علیّ بن عبد العالی المیسی شیخ الشهید مقیما فی میس لا کرک نوح، و الصحیح هو علیّ بن عبد العالی المیسی لا الکرکی، بل علیّ بن عبد العالی الکرکی هو المحقق الکرکی المعروف بالمحقق الثانی و هو غیر هذا؛

ثالثا: أصل الزواج و أنّ زواجه هذا بابنه خالته ابنه الشیخ علی المیسی کان أوّل

[شماره صفحه واقعی : ٢٣]

ص: 3753


1- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١5١.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١56. و راجع «ریاض العلماء» ج ٢/٣6٧؛ و «مشجره مواقع النجوم» /٢٣؛ و «مشجره إجازات علماء الإمامیّه» /١٢؛ و «أعیان الشیعه» ج ٧/١5٨؛ و «بحار الأنوار» ج ١٠٩/4٩، و ج ١٠٨/١٧6.

تزویج له، متیقّن مقطوع به، و لکن لا دلیل علی ما قال: «إنّه بعد سفره هذا [أی سفره فی عام ٩٣٣]تزوّج بها» ؛ و قد عکس بعض آخر و قال: «إنّه تزوّج بها قبل سفره فی عام ٩٣٣» و هذا أیضا لا دلیل علیه و إن کان یرجح فی النظر.

١٣-کتب محقّق کتاب «أحسن التواریخ» فی تعالیقه علی الکتاب (فی ص 6٩٧) و أحد مترجمی کتاب «مسکّن الفؤاد» (1)للشهید بالفارسیه، فی مقدّمه ترجمته عدّ الشهید من تلامذه العلاّمه الحلّی! و السهو فی هذا الکلام أظهر من الشمس، فمحال أن یکون المولود فی ٩١١ ه تلمیذا للعلامه الحلّی المتوفّی ٧٢6 ه! و السبب فی هذا السهو کأنّه هو ما جاء فی بعض کتب التراجم أنّ أحد أجداد الشهید کان من تلامذه العلامه الحلّی. و هذا ممّا یذکر فی نسب الشهید، إلاّ أنّ هذین الکاتبین تصوّرا أنّ هذا یرجع إلی نفس الشهید.

ه-تألیفات الشهید الثانی و ما نسب إلیه
کتاب «جواهر الکلمات»

١4-نسب کتاب «جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الإیقاعات» إلی الشهید الثانی فی کتب:

١- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٨٠؛٢- «ریحانه الأدب» ج ٣/٢٨٢؛٣- «شهداء الفضیله» /١٣٨؛4-مقدّمه «شرح اللمعه» ج ١/١٨١؛

و فی «إحیاء الداثر» /4٠ بعنوان «صیغ العقود» . إلاّ أنّ ما قمنا به من تحقیق دلّ علی

[شماره صفحه واقعی : ٢4]

ص: 3754


1- قد ترجم «مسکن الفؤاد» إلی الفارسیه المرحوم المیرزا إسماعیل مجد الأدباء الخراسانیّ بعنوان «تسلیه العباد فی ترجمه مسکّن الفؤاد» و طبع فی مشهد فی سنه ١٣٢١ ه، أی قبل ٨٧ عاما. و أخیرا ترجم أربع ترجمات و طبعت و نشرت! و هذا نموذج من العمل المکرّر غیر المثمر، بل ما یبدّد الطاقات و الإمکانات المادیّه و المعنویه للبلاد! و ما أکثر العمل المکرّر الخفیف فی میزان الثقافه فی بلادنا، و هذه فاجعه کبری. و لنا نماذج اخری من ذلک، منها الترجمات المتعدّده لکتاب «آداب المتعلمین» إذ ترجم الکتاب باسم «هدایه الطالبین» و طبعت منذ عدّه أعوام، و قبل نحو ثلاث سنین ترجم مره اخری ترجمه أحسن من الأولی باسم «شیوۀ دانش پژوهی» و مع ذلک ترجم و طبع أخیرا باسم «أنیس الطالبین» و هی أدون من الثانیه و لا تزید علی الأولی شیئا. و کان یهون الأمر لو کان الکتاب للخواجه نصیر الدین الطوسیّ، مع أنّ التحقیق یدلّ علی أنّ الکتاب لیس له و انّما هو «تعلیم المتعلم» لبرهان الدین الزرنوجی مع تغییرات طفیفه. و للتحقیق بهذا الشأن راجع مجله «راهنمای کتاب» السنه ١٩، ص 4٢٧-4٢٨.

أن الشهید الثانی لم یکن له کتاب بعنوان «جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الإیقاعات» و أنّ ما ورد فی الکتب المذکوره من نسبه هذا الکتاب إلی الشهید الثانی فإنّما هو خطأ قطعا. و الآن قبل أن نعرض للدلیل علی هذه الدعوی نری من الضروری أن نلفت النظر إلی عدّه نقاط:

من المسلّم به أنّ للعالم الکبیر المرحوم الصیمری کتابا بنفس هذا الاسم، و قد عرّف المرحوم الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ عدّه نسخ مخطوطه منه، و رأی نسخته بخط نفس المؤلّف (1). و منها نسخ مخطوطه فی مکتبه المسجد الأعظم بقم المقدّسه برقم ٣٨١٢، و مکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه.

و من المسلّم به أیضا أنّ للمحقق الکرکی کتابا باسم «صیغ العقود» و هو مطبوع ضمن مجموعه باسم «کلمات المحققین» (/445-466) . و قد ذکر المحقق الکرکی هذا الکتاب فی إجازته للقاضی صفی الدین إذ کتب یقول: «و أجزت له. . . أن یروی عنّی جمیع ما صنّفته و ألّفته. . . و من ذلک المختصر المتکفّل ببیان صیغ العقود و الإیقاعات. . .» (2). و قد عرّف هذا الکتاب فی «الذریعه» (ج 5/٢٧٩، ج ١5/١١٠) و قد یسمّی «جواهر الکلمات» -و إن کانت هذه التسمیه خطأ کما یأتی-و هو موجود بخط نفس المؤلّف فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام فی مشهد برقم ٢٧٨، من کتب الفقه، یبدأ بقوله: «الحمد للّه حمدا کثیرا کما هو أهله. . . فهذه جمله کافله ببیان صیغ العقود و الإیقاعات. . .» (3)و ینتهی بقوله «صوره حکم الحاکم الذی لا ینقض، و أنّ الإقرار لیس من العقود و لا الإیقاعات» (4).

لم یذکر الشهید الثانی و لا أحد من تلامذته فی إجازاتهم و مکتوباتهم کتابا بهذا الاسم فی عداد مؤلّفات الشهید. و کذلک لم ینسبه إلیه تلمیذه الملازم له ابن العودی.

و کذلک حفید ابن الشهید صاحب «الدّر المنثور» بعد ذکره أسامی الکتب التی ذکرها ابن العودی فی مؤلّفات الشهید، ذکر زهاء عشرین کتابا آخر للشهید-لم یذکرها ابن

[شماره صفحه واقعی : ٢5]

ص: 3755


1- «الذریعه» ج 5/٢٧٩-٢٨٠، ج ٢/5٠٨، ج ١5/١٠٩.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/٧٩.
3- «کلمات المحققین» /445.
4- «کلمات المحققین» /465-466.

العودی-و لم یذکر «جواهر الکلمات» (1). و کذلک لم ینسب هذا الکتاب إلی الشهید فی کتب: «أمل الآمل» ج ١/٨5-٩١ و «معجم رجال الحدیث» (ج ٧/٣٧٢-٣٧4) و «لؤلؤه البحرین» (/٢٨-٣6) و «الفوائد الرضویه» (/١٨6-١٩٠) و «قصص العلماء» (/٢6٠-٢6١) و شکّ فی ذلک الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ فی «الذریعه» (ج 5/٢٧٨) .

و الآن و بعد أن اتّضحت هذه المقدمات، نضیف أنّ منشأ هذا الخطأ فی کلمات مؤلّفی «شهداء الفضیله» و «ریحانه الأدب» و مقدّمه الشیخ الآصفی ل «شرح اللمعه» ، إنّما هو خطأ صاحب «روضات الجنّات» الذی نسب هذا الکتاب إلی الشهید، و الذی طرأ له لعدم إمعانه النظر فی کلام صاحب «ریاض العلماء» إذ قال: «و من مؤلّفاته التی عثرنا علیها-سوی ما سبق-کتاب «جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الإیقاعات» رأیت منه نسخه فی خزانه الحضره الرضویه بمشهد الرضا علیه السلام.

لکن الحق عندی کونه من مؤلّفات غیره و هو الشیخ حسن بن مفلح الصیمری المشهور» (2). و صاحب «روضات الجنّات» لم یلتفت إلی ذیل کلام صاحب «الریاض» و نقل صدره فقال: «و من جمله مصنّفاته-غیر المذکوره فی «الأمل» أیضا- علی ما ذکره صاحب «ریاض العلماء» . . . و منها رساله فی «تحقیق الإجماع» ، و کتاب «جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الإیقاعات» (3).

تلاحظون أنّ صاحب «الروضات» یجعل مستنده کلام صاحب «الریاض» بینما لم ینسب صاحب «الریاض» هذا الکتاب إلی الشهید بل قال بعد ذکره: «و لکن الحق عندی کونه من مؤلّفات غیره» ، فنقل الآخرون کلام صاحب «الروضات» من دون تحقیق فی ذلک، اللّهمّ إلاّ صاحب «أعیان الشیعه» فإنّه بعد ذکر عنوان الکتاب أورد عین عباره صاحب «الریاض» المذکوره آنفا فی عدم صحه هذه النسبه (4)

[شماره صفحه واقعی : ٢6]

ص: 3756


1- راجع «الدّر المنثور» ج ٢/١٨٩.
2- «ریاض العلماء» ج ٢/٣٨4، کذا فی «ریاض العلماء» ج ٢/٣٨4، و لکن الصحیح «الشیخ مفلح بن حسن الصیمری» بدل «الشیخ حسن بن مفلح الصیمری» کما فی «الذریعه» ج ٢/5٠٨، و ج ٣/٣٣5، و ج 5/٢٧٩؛ و «إحیاء الداثر» /66؛ و «ریاض العلماء» ج 5/٢١5.
3- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٨٠.
4- «أعیان الشیعه» ج ٧/١56.

أما صاحب «الذریعه» فإنّه یذکر هذا الکتاب فی موضعین من «الذریعه» (ج 5/٢٧٨، ج ١5/١٠٩) و یذکر له من الخصائص ما یفید أنّه هو کتاب «صیغ العقود» للمحقّق الکرکی؛ فمثلا کتب یقول: «أولها: الحمد للّه کثیرا کما هو أهله. . .

فهذه جمله کامله [ظ: کافله]ببیان صیغ العقود و الایقاعات. . . و آخرها: صوره حکم الحاکم الذی لا یجوز ردّه» (1). و کذلک یذکر «صیغ العقود» للمحقق الکرکی فی موضعین: مره بعنوان «جواهر الکلمات» و اخری بعنوان «صیغ العقود» و یقول:

«جواهر الکلمات؛ للمحقق الکرکی، نسب ذلک إلیه فی بعض الفهارس، و الظاهر أنّ المراد هو المعروف بصیغ العقود الموجوده نسخته بخط المؤلّف فی الخزانه الرضویه، و طبع مکرّرا. أوله: الحمد للّه [کثیرا]کما هو أهله. . .» (2). و کتب یقول أیضا:

«صیغ العقود و الإیقاعات للمحقق الکرکی. . . أولها: الحمد للّه [کثیرا]کما هو أهله. و لعلها «جواهر الکلمات» المنسوبه إلیه کما مرّ، و طبعت. . . فی مجموعه «کلمات المحققین» . . . و نسخه خطّ المؤلّف فی المکتبه الرضویه» (3).

و کتب صاحب «الریاض» فی ترجمه الصیمری یقول: «و له رساله سمّاها: جواهر الکلمات فی العقود و الإیقاعات. . . و رأیت مکتوبا علی ظهر نسخه من «جواهر الکلمات» -و کانت عتیقه فی خزانه الکتب الموقوفه علی الروضه الرضویه-أنّه من تآلیف الشهید الثانی. و لعلّهما اثنان» (4).

و فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام فی مشهد نسختان من «جواهر الکلمات» للصیمری، برقم ١١6، و ١١٩ من کتب الفقه؛ و نسخ من «صیغ العقود» للکرکی، منها نسختان برقم ٢٧٨، و ٢٧٩ من کتب الفقه؛ و لیس فیها-علی ما فی فهرسها- کتاب بأحد هذین العنوانین من تآلیف الشهید. فنستنتج ممّا مضی أمورا هی:

١-أن لیس للشهید الثانی کتاب باسم «جواهر الکلمات» .

٢-الظاهر أنّ النسخه التی رآها صاحب «الریاض» من «جواهر الکلمات» فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام لم تکن للصیمری؛ بل هی «صیغ العقود» للمحقق الکرکی.

[شماره صفحه واقعی : ٢٧]

ص: 3757


1- «الذریعه» ج ١5/١٠٩.
2- «الذریعه» ج 5/٢٧٩.
3- «الذریعه» ج ١5/١١٠.
4- «ریاض العلماء» ج 5/٢١5.

٣-أنّ الصیمری قد کتب کتابا باسم «جواهر الکلمات» و توجد منه نسخ مخطوطه متعدّده.

4-الظاهر أنّ تسمیه «صیغ العقود» للکرکی ب «جواهر الکلمات» خطأ؛ فإنّه لم یذکر-فی أیّ کتاب من کتب التراجم و لا فی إجازات المحقق الکرکی و تلامیذه- هذا الکتاب بهذا العنوان، و أنّ وجود هذا الاسم خطأ علی نسخه من «صیغ العقود» فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام أوهم صاحب «الریاض» بأن ینسبه إلی الصیمری.

و هنا نقطه اخری هی أنّ اشتراک المحقق الکرکی لقبا مع الشهید الثانی فی اسم «زین الدین» قد یکون له أثر فی عروض هذا الخطأ لصاحب «الریاض» ، و لعلّه کتب علی ظهر النسخه أنّه للشیخ زین الدین، فتوهم صاحب «الریاض» أنّه هو الشهید الثانی، بینما کان المراد منه المحقق الکرکی الملقّب بزین الدین.

کتاب «غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد»

١5-نسب هذا الکتاب فی کتاب «شهداء الفضیله» (/١٣٩) إلی الشهید الثانی، فی حین أنّه للشهید الأول قطعا، و اسم شرح «الإرشاد» للشهید الثانی إنّما هو «روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان» . و کأنّ هذا السهو و المسامحه لکاتب «شهداء الفضیله» قدّس اللّه نفسه الزکیه، إنّما نشأ من أنّ العلامه العظیم و الفقیه و المحدّث الجلیل المرحوم المولی محمّد باقر المجلسی قدّس اللّه نفسه الزکیه، نسب هذا الکتاب إلیه (1)فی مقدّمه کتابه الشریف «بحار الأنوار» ضمن تعداده لآثار الشهید الثانی، مع أنّه فی ذکره لمؤلّفات الشهید الأول أیضا نسب کتاب «نکت الإرشاد» -الذی هو نفس «غایه المراد» -إلی الشهید الأول (2). فهو هنا بدل أن یکتب «روض الجنان» کتب «غایه المراد» سهوا، و هذا سهو قلمی کتبی لا علمی، فهو قدّس سرّه، أجلّ و أرفع من أن یقع فی مثل هذا الاشتباه.

و کتب صاحب «الریاض» بهذا الشأن یقول:

«و قال الأستاذ الاستناد أیّده اللّه تعالی، فی أول «البحار» : . . . و کتاب الروضه البهیه و کتاب

[شماره صفحه واقعی : ٢٨]

ص: 3758


1- «بحار الأنوار» ج ١/١٩.
2- «بحار الأنوار» ج ١/١٠.

غایه المراد و. . . للشهید الثانی. و أقول: غایه المراد للشهید الأول فی شرح الإرشاد، و امّا شرح الشهید الثانی علیه فقد سمّاه روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان» (1).

***

١6-کتب الشیخ المامقانی (قده) فی عداد آثار الشهید فی ترجمته: «. . . و شرح الدرایه، للشهید الأول، سمّاه: «الرعایه فی شرح الدرایه» (2). و هو سهو واضح؛ فإنّ «البدایه فی الدرایه» و شرحه کلیهما للشهید الثانی.

١٧. و نسب المرحوم المحدث النوریّ (قده) کتاب «الدرّه الباهره من الأصداف الطاهره» إلی للشهید الثانی (3). و هو إمّا خطأ مطبعی أو من سهو القلم؛ فإنّ الکتاب قطعا لیس من الشهید الثانی و إنّما هو منسوب إلی الشهید الأوّل، کما فی «بحار الأنوار» (ج ١/١٠،٢٩-٣٠) و «الذریعه» (ج ٨/٩٠) . قال العلاّمه المجلسی علیه الرحمه: «. . . و کتاب الدرّه الباهره من الأصداف الطاهره، له [أی للشهید الأول] قدّس سرّه أیضا کما أظنّ، و الأخیر عندی منقولا عن خطّه رحمه اللّه» (4)؛ «و مؤلّفات الشهید مشهوره. . . إلاّ. . . الدرّه الباهره؛ فإنّه لم یشتهر اشتهار سائر کتبه. . .» (5). و علی فرض أن لا یکون للشهید الأول فلیس للثانی قطعا.

کتاب «مسالک الأفهام»

١٨-ورد فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١٧٧) و بعض الکتب الأخری، هکذا: «مسالک الأفهام: شرح مزجی لشرائع الإسلام» . و لا حاجه للتدلیل علی عدم صحه هذا الکلام؛ فواضح لمن ألقی نظره علی المسالک، کوضوح النار علی المنار و الشمس فی رابعه النهار، أنّ المسالک لیس شرحا مزجیا للشرائع، بل هو کالحاشیه له و علی طریقه قوله. . . قوله؛ و ان کان کبیرا مبسوطا فی سبعه أجزاء و طبع فی مجلدین کبیرین. و الاسم الصحیح لهذا الکتاب کما ذکره الشهید فی أوله و صرّح به

[شماره صفحه واقعی : ٢٩]

ص: 3759


1- «ریاض العلماء» ج ٢/٣6٨.
2- «تنقیح المقال» ج ١/4٧٣.
3- «مستدرک الوسائل» ج ١/١٧٧، کتاب الصلاه.
4- «بحار الأنوار» ج ١/١٠.
5- «بحار الأنوار» ج ١/٢٩-٣٠.

فی بعض إجازاته هو: «مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام» و لیس هو «مسالک الأفهام إلی شرح شرائع الإسلام» ، علی أنّه لو کان هذا اسمه مع ذلک لم یکن لیدل علی الشرح المزجی.

١٩-جاء فی بعض الکتب منها «روضات الجنّات» (ج ٣/٣٧٨) و مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١٨٣) ، نقلا عن «الروضات» : «أنّه یقال: إنّه صنّف ذلک الکتاب [أی المسالک]أیضا فی مدّه تسعه أشهر» .

مع أن الذی یبدو لنا من الشواهد و القرائن هو خلاف هذا أیضا. و قبل أن نأخذ فی بیان أدله دعوانا هذه، من الضروری أن نذکّر بأنّ هذا ممّا لم یذکره الشهید و لا ابنه و تلمیذه؛ و لم یقله حتّی صاحب «الدّر المنثور» و «أمل الآمل» و «ریاض العلماء» ، مع أن الأول جمع إلی ما ذکره ابن العودی بعض الإضافات الأخری ممّا فاته. و إنّما نقله صاحب «الروضات» (ج ٣/٣٧٨) و ذلک بعباره: «و یقال إنّه صنّف ذلک الکتاب فی مده تسعه أشهر» ممّا یبدو أنّه لا سند له فی ذلک و إنّما یستند إلی «یقال» . و فی «الذریعه» (ج ٢٠/٣٧٨) : «و حکی عن الشیخ علی النباطی عن والده: أنّ مده تصنیفه تسعه أشهر» . و هو أیضا «حکی عن. . .» . و بما أنّ هذا الأمر موضوع مهم، فلو کان واقعا حقیقه کان ینبغی أن یذکره الشهید فی رسالته فی ترجمه نفسه أو فی إجازاته أو فی نفس «المسالک» ، و کان ینبغی لابنه أو تلمیذه ابن العودی أو سائر تلامذته أن یذکروا ذلک؛ و لو لم یکن لنا أیّ دلیل علی بطلان هذه الدعوی لم یکن لنا أن نستند إلی «یقال» کما فی «الروضات» ، و لا إلی «حکی عن» کما فی «الذریعه» ، علی أنّ لنا دلیلا لإبطالها هو:

أنّ «المسالک» قد طال تألیفه علی الأقل ثلاث عشره سنه (٩5١-٩64) ؛ فإنّه فی سبعه أجزاء، و یظهر من الفهارس و «الذریعه» (ج ٢٠/٣٧٨) ، و نسخها المخطوطه (1)أنّ الشهید قد أنهی الجزء الأول منه فی شهر رمضان ٩5١، و الجزء الثانی فی أول ربیع الأول ٩56 و الجزء الثالث فی ربیع الأوّل سنه ٩6٣، و الجزء الرابع فی أواخر جمادی الآخره ٩6٣ أیضا، و کتاب النذر فی شهر رمضان ٩6٣ أیضا و الجزء السادس فی

[شماره صفحه واقعی : ٣٠]

ص: 3760


1- منها: مخطوطتان فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام فی مشهد، الرقم ٣5٨ و ٣٧٠ من کتب الفقه؛ و مخطوطات فی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران، الرقم ٧6٢، و ٧6٣، و ١١٢١؛ و مخطوطات فی مکتبه المدرسه الفیضیه بقم المقدّسه.

ذی الحجه ٩6٣ أیضا، و الجزء الأخیر فی ربیع الآخر ٩64 (1).

و علی هذا، فالقول بأنّ من الممکن أن یکون الشهید قد توقّف عن العمل بعد البدء به مدّه، ثمّ رجع إلیه فی سنه ٩6١ مثلا-کما تفوّه به بعض-کلام فی غیر محلّه و لا یفید شیئا لردّ دعوانا. أضف إلی ذلک أنّه یستفاد من إجازه الشهید للشیخ تاج الدین أنّه لم یکن یکمل بتمامه کمالا نهائیّا حتّی فی ربیع الآخر ٩64، حیث قال الشهید فی تلک الإجازه-التی تاریخها ١4 شهر ذی الحجه الحرام من سنه ٩64-:

«فاستخرت اللّه تعالی و أجزته جمیع ما جری به قلمی من المصنّفات المختصره و المطوّله، و الحواشی و الفوائد المفرده، و الفتاوی و هی کثیره شهیره، لا یقتضی الحال ذکرها، و من أهمّها کتاب «مسالک الأفهام فی تنقیح شرائع الإسلام» -وفّق اللّه تعالی لإکماله-فی سبع مجلّدات کبیره. . .» (2).

و امّا ما قاله المولی محمود بن محمّد اللاهجانی-و هو من تلامذه الشهید الملازمین له فی أواخر عمره-: «إنّ الشهید کتب الجزء الثالث من «المسالک» و ما بعده فی مدّه اختفائه خوفا من أعدائه» -کما مرّ-فلا یکون دلیلا علی أنّ الجزء الثالث من «المسالک» و ما بعده قد کتب فی السنه الأخیره من عمر الشهید قرب شهادته؛ فإن الشهید لم یکن مختفیا خوفا من أعدائه فی السنه الأخیره من عمره فقط، بل کان قبل ذلک و فی سنه ٩56 أیضا یعیش مختفیا کذلک، کما قال ابن العودی:

«و کان فی منزلی بجزّین متخفیا من الأعداء لیله الاثنین حادی عشر شهر صفر ٩56» (3).

و قال أیضا-إشاره إلی سنه ٩55-:

«و هذا التاریخ کان خاتمه أوقات الأمان، و السلامه من الحدثان، ثمّ نزل به

[شماره صفحه واقعی : ٣١]

ص: 3761


1- و قال الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ قدّس سرّه فی «إحیاء الداثر» /٢٧6 فی ترجمه یوسف الشامیّ: «. . . و هو تلمیذ الشهید الثانی. رأیت الجزء الثالث من «المسالک» للشهید الذی فرغ من تألیفه ٢4/ع ١/٩64، و فرغ صاحب الترجمه من کتابته ٣٠ شعبان من تلک السنه، أی خمسه أشهر بعد تألیفه. و النسخه فی مکتبه الشیخ علی کاشف الغطاء، فیظهر أنّه قبل تشرّفه إلی النجف کان تلمیذ الشهید فی الشام، یقرأ علیه و یکتب تصانیفه شیئا فشیئا. . .» .
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١4٣-١45.
3- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٣.

ما نزل. . .» (1).

و علی هذا فإنّ کتاب «المسالک» کان علی الأقل من سنه ٩5١ حتّی ٩64 أی فی طول ثلاث عشره سنه تحت قید التألیف. و من الواضح أننا لا نرید بذلک أن الشهید فی طول ثلاثه عشر عاما کان مشتغلا بکتابه «المسالک» من دون أن یکتب کتابا آخر، بل نقصد بهذا نفی ما قیل: إنّه کتب الکتاب فی مدّه تسعه أشهر. و إذا قیل: إنّ معنی هذه العباره هو أن مجموع المده المتناثره التی صرفها فی تألیفه له کانت تسعه أشهر، و لو کان الکتاب قید التألیف فی مده ثلاثه عشر عاما. فالجواب: أنّ هذا تأویل علی خلاف ظاهر العباره، ثمّ لا دلیل علیه.

و خلاصه الکلام: هو أنّ الذین یدّعون أنّ الشهید قد ألّف «المسالک» فی مدّه تسعه أشهر-علی فرض ثبوت الأمر فی الواقع-ما هو دلیلهم لإثباته؟ و کیف لهم أن یقولوا بهذا بالقطع و الیقین؟ !

«الروض» و «الروضه»

٢٠-جاء فی کثیر من المصادر أن أول تألیف للشهید الثانی هو کتاب «روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان» ، و آخر تألیف له هی «الروضه» - «شرح اللمعه» .

و بهذا المعنی تکرّرت فی الکتب هذه الجمله «أوّلها الروض، و آخرها الروضه» ، و هی فی بعض الکتب نقل نصفها الأول: «أولها الروض» ، و هی عباره عن الکتب التالیه:

١- «معجم رجال الحدیث» ج ٧/٣٧٣؛٢- «الدّر المنثور» ج ٢/١٨4؛٣- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٧٣،٣٧٨؛4-مقدّمه «شرح اللمعه» ج ١/١٧٧؛5- «مقابس الأنوار» /١5؛6- «أمل الآمل» ج ١/٨6.

و البعض الآخر من المصادر التی ذکرت الجمله کامله هی کما یلی:

١- «تکمله أمل الآمل» /٢١4؛٢- «أعیان الشیعه» ج ٧/١54،١55؛٣- «ریحانه الأدب» ج ٣/٢٨٠؛4- «مستدرک الوسائل» ج ٣/4٢٧.

و الجمله بشطریها فی جمیع هذه المصادر ترجع إلی مصدرین: «الدّر المنثور» و «أمل

[شماره صفحه واقعی : ٣٢]

ص: 3762


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٢.

الآمل» . و تثبت لنا القرائن و الشواهد و الدلائل التاریخیه أن الشطر الثانی من هذه الجمله غلط قطعا، بل الأقوی فی الشطر الأوّل منها کذلک أیضا، و لا أقلّ من عدم دلیل لإثباته. و قبل ذلک نری من الضروری أن نذکر أن المصدر الأول للشطر الأول من الجمله هو مقال ابن العودی تلمیذ الشهید الثانی إذ قال:

«فأول ما أفرغه فی قالب التصنیف الشرح المذکور [یعنی روض الجنان]. . . خرج منه مجلّد ضخم، ثمّ قطع عنه علی آخر کتاب الصلاه، و التفت إلی التعلق بأحوال الألفیه» (1).

هذه الدعوی لابن العودی صریحه فی أنّ الشهید الثانی ألّف-أوّل ما ألّف- «روض الجنان» ثم أقبل علی سائر کتبه. إذا فاحتمال أن یکون مراد من قال تبعا لابن العودی: «أولها الروض» أنّه شرع فی تألیفه و من الممکن أن یکون فی خلال ذلک قد ألّف کتبا اخری، هذا الاحتمال منتف قطعا، بل مرادهم: أنه أنهی فی أوّل أمره تألیف «روض الجنان» إلی آخر کتاب الصلاه-و لم یکتب منه أکثر من هذا المقدار-ثم شرع فی کتابه سائر کتبه. و علی افتراض عدم دلاله الأدله التی تقام قریبا علی بطلان هذه الدعوی، فلا أقلّ من أنّها تعارضها و لا یمکن معها الاستناد إلیها. و إلیک أدله هذا الکلام:

أ-الدلیل علی عدم کون «روض الجنان» أول تألیف للشهید هو:

أوّلا: أنّ کتاب «روض الجنان» -أعنی کتابی الطهاره و الصلاه منه فقط، إذ لم یکتب منه أکثر من هذا المقدار (2)-انهی فی یوم الجمعه ٢5 ذی القعده سنه ٩4٩، کما قال الشهید فی آخره-کما فی نسخه الأصل بخط نفس الشهید المحفوظه فی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام برقم ٢٧٧٠-:

«تم الجزء الأول من کتاب «روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان» و یتلوه فی الجزء الثانی کتاب الزکاه. و اتفق الفراغ منه یوم الجمعه الخامس و العشرین من شهر ذی القعده. . . سنه تسع و أربعین و تسعمائه علی ید مصنّفه. . . زین الدین بن علی بن أحمد العاملی، عامله اللّه بفضله، و عفا عنهم بمنّه، و وفّقه لإکماله، و جعله خالصا لوجهه الکریم» (3).

[شماره صفحه واقعی : ٣٣]

ص: 3763


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨4.
2- راجع «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٣-١٨4؛ «الذریعه» ج ١١/٢٧5.
3- و راجع النسخه المخطوطه من «روض الجنان» فی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران، الرقم ٧٧6؛ و التی فی مکتبه-

مع أن الشهید کان قبل هذا التاریخ کتب کتبا اخری مثل:

١-حاشیته علی «الألفیه» ؛ فإنّه کتب علی ظهر حاشیته علی الألفیه إجازه لحسین بن زمعه المدنی، تاریخها أوائل شوال من سنه ٩4٨، فیظهر أنّه ألّف هذا الکتاب قبل هذا التاریخ أی أکثر من سنه قبل إنهائه لتألیف «روض الجنان» ، و إلیک ما قاله الطهرانیّ (قده) بشأن هذه الإجازه فی ترجمه المجاز المشار إلیه:

«حسین المدنی عزّ الدین: ابن زمعه المدنی من تلامیذ الشهید الثانی. و قد کتب له بخطّه إجازه («الذریعه» ج ١، الرقم ١٠٠١) علی ظهر حاشیته علی «الألفیه» بهذه الصوره: قد أجزت للشیخ الصالح التقی افتخار الأخیار الشیخ عزّ الدین حسین بن زمعه المدنی أن یروی عنی و یعمل بما تضمّنه هذه الحاشیه من الفتاوی و الأحکام و التمست منه إجرائی علی خاطره الشریف فی تلک البقاع الشریفه بصالح الدعوات و الزیارات حسب ما یسمح به کرمه، عسی أن یهب نسمات تلک الأنوار المعظمه علی هذه البریه المظلمه فیورق أغصان عودها و یطلع شمس سعودها و یقبل وارد وفودها، و ذلک فی أوائل شهر شوّال من سنه ثمان و أربعین و تسعمائه و کتب مؤلّفها الفقیر إلی اللّه تعالی زین الدین بن علی بن الحاجه تجاوز اللّه عن سیئاته و وفّقه لمرضاته.

و النسخه عند الآقا نجفی التبریزی المرعشیّ بقم.» (1)

٢-و «کشف الریبه» أنهاه فی ١٣ صفر ٩4٩ کما صرّح به الشهید فی آخره.

٣-رساله فی «عدم جواز تقلید المیت» التی قال عنها السیّد الأمین و الطهرانیّ أنّها کتبت فی 5[ظ ١5]شوال ٩4٩ (2)، و تقدّم نقل تصریح الشهید فی آخره بذلک.

4- «شرح الألفیه» الذی قال عنه السیّد الأمین أنّه فرغ من تألیفه فی ٢٧

٣)

-الإمام الرضا علیه السلام فی مشهد، الرقم ٢٠٨ من کتب الفقه. و انظر أیضا «الذریعه» ج ١١/٢٧5؛ و «إحیاء الداثر» /٨٧. قال الطهرانیّ (قده) فی «إحیاء الداثر» /6٣-64: «حسین الحسینی بن محمّد بن علی بن أحمد، من تلامیذ الشهید الثانی. کتب بخطّه «روض الجنان» للشهید الثانی الذی فرغ من تألیفه یوم دحو الأرض ٩4٩، و فرغ من کتابته 6/ع ١/٩5٨، و کتب بخطّه حواشی کثیره من إملاء المصنّف سلّمه اللّه؛ یظهر أنّه کتبها حین قراءته علی الشهید المصنّف زین الدین فی حیاته، و فی آخر بعضها: «منه لا زال کاسمه» یعنی من المصنّف لا زال زینا للدین کاسمه زین الدین. . . . و النسخه عند عبد الحسین الحجه بکربلاء» .

[شماره صفحه واقعی : ٣4]

ص: 3764


1- «إحیاء الداثر» /٧٢؛ و راجع أیضا «الذریعه» ج ١/١٩٣، ج 6/٢٣.
2- «أعیان الشیعه» ج ٧/١55؛ «الذریعه» ج 4/٣٩٢؛ «إحیاء الداثر» /6٣.

رجب ٩٢٩ (1). و من الممکن أن یکون قد وقع تصحیف فی هذا التاریخ فی «أعیان الشیعه» و أن یکون الصحیح فیه ٩٣٩، و مهما یکن فهو أیضا شاهد لنا. و یحتمل اتّحاد هذا الکتاب مع ما سبق بعنوان «حاشیه الألفیه» .

5- «تفسیر البسمله» ، فرغ منها فی غرّه شهر رمضان سنه ٩4٠، کما قال الشهید فی آخره، و نسخته المخطوطه توجد عند حجه الإسلام السیّد محمّد علی الروضاتی بأصبهان.

و فی آخر هذه النسخه جاء التصریح بتاریخ الفراغ منها کما ذکرنا.

6-و من کتب الشهید المذکوره فی «الدّر المنثور» (ج ٢/١٨٨) کتاب «الرجال و النسب» الذی کتب عنه صاحب «الریاض» یقول:

«و قد أخرج و اختار من کل من کتاب «معالم العلماء» لابن شهرآشوب، و من کتاب «رجال ابن داود» ، و کتاب «حل الإشکال فی معرفه الرجال» للسیّد جمال الدین ابن طاوس، جمله من الأسامی و جعل کل واحد منها رساله مفرده. و قد کان نسخه «حلّ الإشکال» بخطّ مؤلّفه عنده، و أنا رأیت تلک الرسائل، و عندنا نسخه من بعضها، و کان تاریخ اختیاره من کتاب «حل الإشکال» المذکور سنه ٩4١» (2).

و هکذا تلاحظون أن الشهید قد کتب قسما من کتابه «الرجال و النسب» فی سنه ٩4١ أی قبل إنهاء تألیفه للروض بثمان سنین!

إنّ هذه الموارد خیر دلیل لدعوانا، و هی أنّه کان قد کتب قبل إتمامه لتألیف «الروض» کتبا اخری (3)، و لسنا نقصد أنّه لم یبدأ بکتابته للروض قبل إنهائه لهذه الکتب.

ثانیا: أن نفس الشهید الثانی-حسب تتبعی الناقص-قد أشار فی ثلاثه مواضع من «روض الجنان» إلی سائر کتبه و أرجع القراء إلیها، هی:

«و قد أفردنا لتحقیق الإجماع فی حال الغیبه رساله تنفع فی هذا المقام، من أرادها وقف علیها، و إنّما أطنبنا القول فی هذه المسأله لفوائد، و لشدّه الحاجه إلیها. . .» (4).

و فی بحث «صلاه المسافر» کتب یقول:

«إنّ هذه المسأله لیست من المسائل المنصوصه. . . و نحن قد أفردنا لتحقیقها و ذکر أقسامها

[شماره صفحه واقعی : ٣5]

ص: 3765


1- «أعیان الشیعه» ج ٧/١55.
2- «ریاض العلماء» ج ٢/٣٧١، الهامش.
3- «أعیان الشیعه» ج ٧/١55.
4-

و ما یتم فیه قول کلّ واحد من الأصحاب رساله مفرده، من أراد الاطلاع علی الحال فلیقف علیها» (1).

و فی بحث «صلاه القضاء و فروعاتها» کتب یقول:

«و قد أفردنا لتحقیق هذه المسأله رساله مفرده، من أرادها وقف علیها» (2).

فهذه الجمل صریحه أو ظاهره فی أنّ «الروض» لیس أول کتبه، و أنّ الرسائل التی أشار إلیها قد کتبها قبل «الروض» أو فی خلال تألیفه له، و علی کلا الفرضین فهی شواهد لمدّعانا، و إلحاق المؤلّف لهذه العبارات بالروض بعد إتمام تألیفه بعید، و علی فرض ثبوته لا یضرّ بمدّعانا بعد تلک الأدلّه.

ثالثا: و ممّا قد یؤیّد مدّعانا هو أن الشهید استشهد فی سنه ٩65، و قد فرغ من کتابته للروض فی سنه ٩4٩، فیکون بینهما ست عشره سنه، و هذا بعید فی حدّ نفسه أن یکون الشهید قد کتب نحو سبعین کتابا و رساله فی مدّه ست عشره سنه، و بعضها عدّه مجلّدات مثل «المسالک» .

و نستنبط من مجموع ما قلناه أنّه لا یمکن أن نتمسّک فی هذا الموضوع بدعوی (3)ابن العودی، و أنّ دعواه لیست بصحیحه.

ب-أمّا أن لا یکون «شرح اللمعه» آخر تألیف للشهید فهو واضح جدّا، و ذلک لأنّه:

أوّلا: أنّ الشهید قد فرغ من تألیفه فی سنه ١5٧ کما کتب فی آخر المجلد الثانی منه یقول:

«و فرغ من تسویده مؤلّفه الفقیر. . . خاتمه لیله السبت و هی الحادیه و العشرون من شهر جمادی الأولی سنه سبع و خمسین و تسعمائه» .

و قد کتب بعد هذا التاریخ عدّه کتب اخری مؤرّخه فی نهایاتها هی:

«تمهید القواعد» فی سنه ٩5٨ (4)؛

«شرح البدایه فی علم الدرایه» فی سنه ٩5٩ (5)؛

[شماره صفحه واقعی : ٣6]

ص: 3766


1- «روض الجنان» /٣٩٩.
2- «روض الجنان» /٣5٧.
3- «روض الجنان» /٣٩٩.
4- و کما فی «أعیان الشیعه» ج ٧/١56؛ «الذریعه» ج ١٣/١٢4.
5-

رساله فی «وجوب صلاه الجمعه» فی سنه ٩6٢ (1)؛

کتاب الدیات من کتابه «المسالک» فی سنه ٩64 (2).

ثانیا: یعلم من إجازه الشهید للشیخ تاج الدین الصادره فی سنه ٩64 (3)، أن تألیف «شرح اللمعه» کان قد انتهی فی هذا التاریخ بینما لم یتم کتاب «المسالک» .

ثالثا: استشهد الشهید فی سنه ٩65 و قد فرغ من تألیف المجلد الثانی من «شرح اللمعه» -کما مرّ-فی سنه ٩5٧، فهل من المحتمل أن یکون قد أمسک یده فی طول هذه الفتره (ثمان سنین) عن الکتابه، مع ما خلّف من الکتب فی عمر أقلّ من 55 سنه؟ !

و لیست هذه التواریخ المذکوره بشأن نهایات الکتب المذکوره محصوره علی النسخ المطبوعه من هذه الکتب، بل قد ذکرت هذه التواریخ فی النسخ المخطوطه منها أیضا، حتی کتب الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ یقول: إنّه قد زار نسخه من «شرح اللمعه» من کتاب الإقرار إلی آخره بخط نفس الشهید، و کان قد کتب فی آخره: أنّه فرغ من تألیفه فی شهر جمادی الأولی سنه ٩5٧ (4). و هذه النسخه موجوده فی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران برقم 709، من کتب السیّد المشکاه المهداه إلی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران، و إنّی أیضا رأیت خطّ نفس الشهید فی آخره، و هو کما نقلناه آنفا و نقله الطهرانیّ قدّس سرّه.

أضف إلی ذلک کلّه: أنّ من لازم قول من یقولون: «أولها الروض و آخرها الروضه» ؛ مع أنّ «الروض» قد تمّ فی سنه ٩4٩، و «الروضه» - «شرح اللمعه» فی سنه ٩5٧: أنّ الشهید إنّما کان مشتغلا بأمر التألیف و الکتابه فی حدود ثمان سنین فقط! و بطلان هذا الأمر-حسب الدلائل الماضیه و الآتیه-کالشمس فی رابعه النهار.

٢١-و هناک شیء آخر یتعلّق بهذا الموضوع أیضا هو أنّه قد ذکر فی مصادر کثیره: أنّه لمّا أتت الشرطه للقبض علی الشهید-و قتل الشهید بعد ذلک بقلیل- کان الشهید فی کرم له مشتغلا بتألیف «شرح اللمعه» . و إلیکم بعض هذه المصادر:

[شماره صفحه واقعی : ٣٧]

ص: 3767


1- و کما فی «أعیان الشیعه» ج ٧/١55.
2- و کما فی «الذریعه» ج ٢٠/٣٧٨، و بعض المصادر الأخری.
3- راجع «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١4٣-١45.
4- «الذریعه» ج ١١/٢٩١.

١- «أمل الآمل» ج ١/٩٠؛

٢- «تکمله أمل الآمل» /٢١5؛

٣- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٨١؛

4- «مستدرک الوسائل» ج ٣/4٢٧؛

5- «معجم رجال الحدیث» ج ٧/٣٧6؛

6- «أعیان الشیعه» ج ٧/١5٧؛

٧- «سفینه البحار» ج ١/٧٢6؛

٨- «ریحانه الأدب» ج ٣/٢٨6؛

٩-مقدّمه «شرح اللمعه» ج ١/١٩٣.

و المصدر الأصل لهذا القول هو کتاب «أمل الآمل» ، و عنه أخذت سائر المصادر.

و مع ملاحظه الأدله الآتیه یتّضح المسامحه و الخطأ و السهو فی هذا أیضا.

و من الجدیر بالذکر أنّ ابن العودی و هو التلمیذ الملازم للشهید لم یقل مقالا من هذا القبیل قطّ، و أقدم مأخذ له هو-کما مرّ- «أمل الآمل» .

و الآن إلیکم الشواهد و المؤیّدات علی وهن هذا الموضوع:

١-یقول صاحب «ریاض العلماء» إنّه رأی فی آخر شرح اللمعه بخط تلمیذ الشهید الشیخ علیّ بن أحمد: أنّ تألیف الکتاب قد تمّ فی ٢١ جمادی الأولی سنه ٩5٧ (1).

٢-کانت فی مکتبه الأستاذ الشیخ رضا الأستادی الطهرانیّ دام تأییده نسخه مخطوطه من المجلّد الثانی من «شرح اللمعه» بخط ناصر الدین. . . الحسینی العلوی، أنهی کتابتها فی العشرین من ربیع الأوّل ٩5٩، أی بعد سنتین من تألیف «شرح اللمعه» و ستّ سنین قبل شهاده الشهید.

٣-عرّف الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ (قده) نسخه مخطوطه من «شرح اللمعه» کتب فی سنه ٩5٩، أی سنتین بعد تألیف «شرح اللمعه» و ست سنین قبل شهاده الشهید.

و قال: و النسخه فی مدرسه فاضل خان (الفاضلیه) (2).

4-عرّف الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ (قده) أیضا نسخه مخطوطه من «شرح اللمعه» بخط الشیخ علیّ بن أحمد بن أبی جامع، کتبها فی سنه ٩6٠ أی قبل شهاده الشهید

[شماره صفحه واقعی : ٣٨]

ص: 3768


1- «ریاض العلماء» ج ٢/٣٨٣.
2- «الذریعه» ج ١١/٢٩٠؛ «إحیاء الداثر» /٢4٢.

بخمس سنین، و قد قرأها علی الشهید، و کتب الشهید بخطّه إجازه له (1).

5-کتب الشهید إجازه لجمال الدین الحسن بن نور الدین علی الشهیر بابن أبی الحسن علی نسخه «شرح اللمعه» التی قرأها علیه، و صورتها بعد البسمله:

«الحمد للّه و سلامه علی عباده الذین اصطفی. و بعد: فقد قرأ علیّ أکثر هذا الکتاب و سمع سائره المولی الأجلّ الفاضل الکامل، السیّد السند، شرف العتره، جمال الأسره، غرّه آل الرسول، و قرّه عین البتول، جمال الدین الحسن ابن السیّد الجلیل الصالح نور الدین علی الشهیر نسبه بابن أبی الحسن الحسینی الموسوی-أدام اللّه تعالی شرفه و خصّ بالرحمه و العاطفه و الرضوان رهطه و سلفه-قراءه مواتیه مرعیّه مضبوطه، و قد أجزت له روایه الکتاب و العمل بما اشتمل علیه من الفتاوی و کذلک جمیع ما صنّفته و ألّفته. . .» (2).

6-قال الطهرانیّ (قده) : «رأیت بخط علیّ بن الصائغ المجلّد الأول من «الروضه البهیه» فرغ من نسخه ١5/صفر/٩5٨، و کتب استاذه المؤلّف فی آخره إجازه له تاریخها ٣/ج ١/٩5٨، و صوره الإجازه:

«أنهاه أحسن اللّه تعالی توفیقه و تأییده و أجزل من کل عارفه حظّه و مزیده، قراءه و سماعا و فهما و استشراحا و تحقیقا فی مجالس آخرها یوم الأحد لثلاثه خلت من شهر جمادی الأولی سنه ٩5٨» (3).

٧-کتب الشهید فی إجازته للسیّد علیّ بن الصائغ فی خاتمه شهر جمادی الأولی من سنه ٩5٨ ه، أی قبل شهادته بسبع سنین، و ذلک بعد أن استنسخ السیّد علی «شرح اللمعه» لنفسه بخطّه و قرأه علی الشهید، کتب یقول:

«. . . و بعد فقد قرأ علیّ بعض هذا الکتاب و سمع سائره المولی الأجل. . . نور الملّه و الدین علی ابن السیّد الجلیل النبیل الفاضل عزّ الدین حسین الشهیر نسبه بالصائغ الحسینی الموسوی. . . قراءه بحث و تحقیق و تنقیح و تدقیق، جمع فیها بین توضیح المسائل و تنقیح الدلائل، و إبراز النکات، و تبیین المواضع المشکلات، دلّت علی جوده فهمه و استناره قریحته. . . و کتب هذه الأحرف بیده الفانیه الفقیر إلی عفو اللّه تعالی و رحمته

[شماره صفحه واقعی : ٣٩]

ص: 3769


1- «الذریعه» ج ١١/٢٩٢، و ج ١/٢١٣.
2- «إحیاء الداثر» /5١.
3- «إحیاء الداثر» /١56؛ و راجع «الذریعه» ج ١١/٢٩١.

زین الدین بن علیّ بن أحمد الشامیّ مصنّف الکتاب یوم الخمیس خاتمه شهر جمادی الأولی سنه ثمان و خمسین و تسعمائه» (1).

و کتب الشیخ محمّد حفید الشهید بهذا الشأن:

«هذه إجازه کتبها جدّی المبرور زین الملّه و الدین قدّس سرّه، للمرحوم السیّد علی الصائغ فی آخر «شرح اللمعه» الذی کتبه بخطّه و قرأه علی المصنّف رحمهما اللّه» (2).

و تلاحظون أنّ هذا کله مضافا إلی ما تقدّم آنفا من الأدلّه علی أنّ «الروضه» لیس آخر تألیف للشهید دلیل علی أنّ تألیف «الروضه» قد تمّت قبل شهاده الشهید بعدّه سنین، و أنّ تلامذه الشهید استنسخوه و قرءوه علیه قبل شهادته بعدّه سنین أیضا. و مع هذا فهل یصحّ أن نقول إنّ الشهید کان فی أواخر عمره-و قد جاءت الشرطه للقبض علیه و قتل بعده بقلیل-مشتغلا بتألیفه؟ !

٢٢-إنّ «شرح اللمعه» -کما مرّ-لیس آخر تألیف للشهید، و إنّما هو سهو وقع فیه جماعه. و لتصحیح خطأ هؤلاء کتب بعضهم یقول: «من الممکن أن یکون تبییض الکتاب تمّ فی آخر عمره، و یحتمل أن یکون کلام من قال ذلک ناظرا إلی هذا أیضا» . مع أنّه قد تبیّن من ردودنا علی أصل المقال عدم صحّه هذا الاحتمال أیضا مائه بالمائه.

٢٣-کتب محقّق کتاب «أحسن التواریخ» فی تعالیقه علی الکتاب یقول: «إنّ الشهید الثانی کتب «شرح اللمعه» فی السجن» (3). و هو کلام واضح البطلان کوضوح النهار، و لم یذکر فی أیّ مصدر کلام کهذا.

٢4-جاء فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١٧٧) و بعض الکتب الأخری أنّ «الذی یظهر من رساله ابن العودی أنّ هذا الکتاب [أی روض الجنان]هو أول کتاب کتبه الشهید فی الفقه الاستدلالی» . و قد مرّ أنّ ابن العودی یقول: إنّ الکتاب هو أوّل کتاب للشهید، لا فی خصوص الفقه الاستدلالی.

٢5-نقرأ فی کتب کثیره مرجعها جمیعا کتاب «أمل الآمل» (ج ١/٩٠) : أنه یستفاد من نسخه الأصل ل «شرح اللمعه» -أی نسخه خطّ الشهید-أنّه ألّفه فی مدّه

[شماره صفحه واقعی : 4٠]

ص: 3770


1- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٣٩-١4٢.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٣٩.
3- «أحسن التواریخ» /6٩6.

سته أشهر و سته أیّام، لأنّه کتب علی ظهر النسخه تاریخ ابتداء التألیف. و من هذه الکتب التی جاء فیها هذا الموضوع:

١- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٧٧؛

٢-خاتمه «مستدرک الوسائل» ج ٣/4٢٧؛

٣- «تکمله أمل الآمل» /٢١4؛

4- «ریحانه الأدب» ج ٣/٢٨٢؛

5- «تنقیح المقال» ج ١/4٧٣؛

6- «أعیان الشیعه» ج ٧/١55؛

٧-مقدّمه «شرح اللمعه» ج ١/١٩٣.

و بشأن المدّه التی طال فیها تألیف «شرح اللمعه» جاءت أمور اخری فی الکتب و فی جمیعها یدّعی أنّه «یظهر من نسخه الأصل» أو «یظهر ممّا نقل عن خطه» ؛ فمثلا:

قال صاحب «ریاض العلماء» :

«رأیت منقولا عن خطّه رحمه الله : أنّه شرع فی «شرح اللمعه» مفتتح شهر ربیع الأوّل ٩56، و صرّح فی آخر الکتاب أنّه فرغ منه لیله السبت الحادیه و العشرین من جمادی الأولی سنه ٩5٧. و علی هذا فقد کان مدّه تألیفه قریبا من خمسه عشر شهرا و هو غریب» (1).

قال الطهرانیّ (قده) :

«و فی نسخه موجوده عند المشکاه-و هی منقوله عن خطّ المؤلّف-نقلا عن خط المؤلّف فی ظهر النسخه: أنّ شروعه فی المجلّد الأوّل کان فی مفتتح ربیع الأوّل ٩56.

فکان تمام المجلّد الأول فی ثلاثه أشهر و سته أیام» (2).

أقول: هذه النسخه موجوده الآن فی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران، برقم ٧١٠.

قال الشیخ علی حفید صاحب «المعالم» :

«کتب فی أوّل المجلّد الأول ابتداء تصنیفه، و مع تاریخ آخره یکون مدّه ذلک ثلاثه أشهر و أیّاما» (3).

[شماره صفحه واقعی : 4١]

ص: 3771


1- «ریاض العلماء» ج ٢/٣6٩-٣٧٠، الهامش؛ و راجع أیضا «روضات الجنّات» ج ٣/٣٧٧.
2- «الذریعه» ج ١١/٢٩١.
3- «الدّر المنثور» ج ٢/١٨4، الهامش.

بینما کلام الحرّ فی «أمل الآمل» (ج ١/٩٠) هو أنّه یقول: «و یظهر من نسخه الأصل أنّه ألّفه فی ستّه أشهر و سته أیام، لأنّه کتب علی ظهر النسخه تاریخ ابتداء التألیف» .

و هکذا تلاحظون أنّ خلاصه ما جاء فی المصادر بهذا الصدد هو أنّه:

-تمّ المجلّدان فی سته أشهر و سته أیام، کما فی «أمل الآمل» ؛

-تم المجلّدان فی حدود خمسه عشر شهرا، کما فی «ریاض العلماء» ؛

-تمّ المجلد الأول فقط فی ثلاثه أشهر و ستّه أیام، کما فی «الذریعه» و «الدر المنثور» حسبما للفظه من ظهور.

و الذی یبدو لنا من القرائن هو أنّ الصحیح قول صاحب «الریاض» بأنّ مدّه تألیف الشهید ل «شرح اللمعه» کان خمسه عشر شهرا؛ لأنّ تألیف المجلّد الأول منه قد انتهی فی السادس من شهر جمادی الآخره سنه ٩56، و المجلد الثانی منه انتهی فی ٢١ شهر جمادی الأولی سنه ٩5٧، کما قیّد ذلک الشهید فی آخر نسخته، و کتب عنه فی النسخ المخطوطه الموجوده و نقلت عنها فی طبعات الکتاب. و علی هذا فالکتاب امتدّ تألیفه أکثر من سته أشهر و سته أیام. فإننا حینما نلتفت إلی أنّ بدء الشهید بتألیفه کان فی أول ربیع الأوّل ٩56، و انتهاؤه منه کان فی ٢١ جمادی الأولی سنه ٩5٧، نعلم أنّ المدّه من یوم الشروع إلی الختام کانت فی حدود خمسه عشر شهرا. و هذا لا ینافی کلام صاحب «الذریعه» و لا کلام صاحب «الدّر المنثور» من قبل؛ فإنّهما إنّما قالا بأن کتابه المجلّد الأوّل فقط طالت ثلاثه أشهر و سته أیام، و لم یتکلّما عن مدّه تألیف المجلّدین. و المصادر تؤیّد أن بدء التألیف کان فی أول ربیع الأوّل ٩56 و لم ینقل ما یخالفه فیما نقل.

و الخلاصه: أنّ الصحیح فی المقام کلام صاحب «الریاض» ، و لا یتم کلام صاحب «أمل الآمل» و ما نقل عنه؛ و لا دلیل علیه. و بدیهی أنّنا لا نرید بهذا أن الشهید کان فی جمیع هذه المده مشتغلا بتألیف هذا الشرح و لم یدع القلم جانبا حتّی یوم واحد. و لا ننسی أنّ صاحب «أمل الآمل» القائل بهذه المدّه-سته أشهر و سته أیام-هو القائل بأنّ الشهید لمّا جاءت الشرطه للقبض علیه کان مشتغلا بتألیف الشرح! و من هنا نعلم أنّ کلامه بهذا الشأن لا ینبغی أن یعتمد علیه.

[شماره صفحه واقعی : 4٢]

ص: 3772

کتاب «منار القاصدین»

٢6-جاء فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١٨٢) و تبعا لها فی بعض الکتب المتأخّره بشأن کتاب «منار القاصدین فی أسرار معالم الدین» للشهید الثانی أنّه:

«یبدو من اسم هذا الکتاب أنّه یبحث عن أسرار الأحکام الشرعیه الموضوعه علی المکلفین و العلل المسببه لوضع الواجبات و المحرمات و غیرهما» .

و هذا الکلام سهو أیضا قطعا، فقد ذکّر الشهید الثانی نفسه فی موضعین من «منیه المرید» بأنّ «منار القاصدین» کتاب أخلاقی یحتوی علی بحوث أخلاقیه مثل «منیه المرید» (1)فقال فی مقدّمته:

«. . . بل لتحصیله شرائط، و لترتیبه ضوابط. . . و کم رأینا بغاه هذا العلم الشریف دأبوا فی تحصیله. . . ثم بعضهم لم یجد لذلک الطلب ثمره. . . و ما کان سبب ذلک و غیره من القواطع الصادّه لهم عن بلوغ الکمال، إلاّ إخلالهم بمراعاه الأمور المعتبره فیه من الشرائط و الآداب، و غیرها من الأحوال. و قد وفّق اللّه سبحانه بمنّه و کرمه فیما خرج من کتابنا الموسوم ب «منار القاصدین فی أسرار معالم الدین» لتفصیل جمله شریفه من هذه الأحکام، مغنیه لمن وقف علیها من الأنام، و قد رأینا فی هذه الرساله [یعنی «منیه المرید»]إفراد نبذه من شرائط العلم و آدابه، و ما یتبع ذلک من وظائفه، نافعه-إن شاء اللّه تعالی-لمن تدبّرها. . . و سمّیتها «منیه المرید فی أدب المفید و المستفید» (2).

و فی «منیه المرید» أیضا فی بحث المراء و الجدال یقول:

«. . . و علاج ذلک أن یکسر الکبر الباعث له علی إظهار فضله. . . بالأدویه النافعه فی علاج الکبر و الغضب من کتابنا المتقدّم ذکره فی «أسرار معالم الدین» أو غیره من الکتب المؤلّفه فی ذلک» (3).

و-هل الشهید الثانی أوّل من ألّف فی الدرایه من الشیعه؟

٢٧-من المشهور أنّ الشهید الثانی أول عالم من الشیعه کتب کتابا فی

[شماره صفحه واقعی : 4٣]

ص: 3773


1- راجع أیضا «فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ دانشگاه تهران» ج 5/6٨٢.
2- «منیه المرید» /٩١-٩٢، هذه الطبعه.
3- «منیه المرید» /١٧٣، هذه الطبعه.

علم الدرایه، و لم یکتب قبله أحد من علماء الشیعه کتابا فی هذا العلم و قالوا: «و هذا العلم لم یسبقه أحد من علمائنا إلی التصنیف فیه» . جاء هذا الکلام-من جمله ما جاء فیه-فی الکتب التالیه:

١- «الدّر المنثور» ج ٢/١٨٨؛

٢- «أمل الآمل» ج ١/٨5؛

٣- «ریاض العلماء» ج ٢/٣6٨-٣6٩؛

4- «روضات الجنّات» ج ٣/٣٧6؛

5- «ریحانه الأدب» ج ٣/٢٨٠؛

6- «معجم رجال الحدیث» ج ٧/٣٧٢؛

٧-مقدّمه «شرح اللمعه» ج ١/١٨١.

و إنّ المرجع الأول لکلّ هذه المصادر-مباشره أو بالواسطه-هو کلام ابن العودی المنقول فی «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٨.

و هذا الکلام وهم، و قد کتب بعض علماء الشیعه قبل الشهید الثانی کتابا فی هذا العلم؛ مثل:

ابن أبی جمهور الأحسائی الذی ألّف کتابه «تحفه القاصدین فی معرفه اصطلاح المحدثین» قبل الشهید بعدّه أعوام. کتب الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ یقول بهذا الشأن:

«تحفه القاصدین فی معرفه اصطلاح المحدثین، للشیخ محمّد بن علیّ بن إبراهیم بن أبی جمهور الأحسائی، قال فی آخر کتابه «کاشفه الحال» المؤلّف سنه ٨٨٨ عند ذکره لأنواع الحدیث و أقسامه: و من أراد الاستقصاء مع ذکر الأمثله فعلیه بکتابنا «تحفه القاصدین فی معرفه اصطلاح المحدثین» . و یأتی «غنیه القاصدین» للشهید الثانی» (1).

«قال العلامه السیّد حسن الصدر (قده) :

«إنّ أوّل من دوّن علم درایه الحدیث هو أبو عبد اللّه الحاکم النیسابوریّ (2). . . فاعلم أنّ أول من صنّف فیه بعد الحاکم المؤسس: السیّد جمال الدین أحمد بن موسی بن طاوس أبو الفضائل المتوفّی سنه 6٧٣. . . و أمّا الذین صنّفوا فی علم الدرایه فکثیرون؛

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 3774


1- «الذریعه» ج ٣/46١.
2- هذا الکلام سهو؛ فإنّه ألّف بعض العلماء قبل الحاکم النیسابوریّ کتابا فی علم الدرایه، کالرامهرمزی مؤلّف کتاب «المحدّث الفاصل» .

منهم السیّد علیّ بن عبد الحمید النجفیّ، له «شرح أصول درایه الحدیث» ، من علماء أول المائه الثامنه، یروی عن العلامه الحلّی (1)و هو أستاذ ابن فهد الحلّی. . .» (2).

«. . . و صنّف بعد أبی عبد اللّه الحاکم فی علم درایه الحدیث جماعه من شیوخ علم الحدیث من الشیعه، کالسیّد جمال الدین أحمد بن طاوس أبو الفضائل. . . ثمّ صنّف السیّد العلاّمه علیّ بن عبد الحمید «شرح أصول درایه الحدیث» . . . و للشیخ زین الدین المعروف بالشهید الثانی «البدایه فی علم الدرایه» . . .» (3).

کذلک کتب آیه النجفیّ المرعشیّ بهذا الشأن یقول:

«. . . فللّه درّ أصحابنا شیعه آل الرسول الأکرم صلی الله علیه و آله حیث جادت أقلامهم فی هذا الشأن، فکم لهم من آثار فی هذین العلمین [یعنی الدرایه و الرجال]کالعلامه الشیخ ابن أبی جمهور الأحسائی صاحب کتابی «المجلی» و «العوالی» ؛ و العلامه الشیخ ضیاء الدین علی العاملی نجل شیخنا السعید أبی عبد اللّه محمّد بن مکی الشهید الأول، و العلامه الفاضل المقداد السیوری الحلّی صاحب «کنز العرفان» ؛ و العلاّمه السیّد أبی الرضا فضل اللّه الحسنی الراوندیّ الکاشانی. . .» (4).

و بعد هذا، فقد نقل الشهید فی موضعین من کتاب «شرح البدایه» عن السیّد أحمد بن طاوس رحمه الله ما قد یشعر بمدّعانا، فمثلا قال:

«. . . و ظاهر کلام الأصحاب فی قبول مراسیل ابن أبی عمیر هو المعنی الأول، و دون إثباته خرط القتاد، و قد نازعهم صاحب «البشری» [یعنی ابن طاوس]فی ذلک، و منع تلک الدعوی» (5).

«. . . و أمّا تسمیه صاحب «البشری» مثل ذلک تدلیسا فهو سهو أو اصطلاح غیر ما یعرفه المحدّثون» (6).

و علی فرض ورود الإشکال و التشکیک فی بعض الموارد المذکوره آنفا-و الظاهر أنّه کذلک-فمع ذلک یثبت من مجموعها أن الشهید الثانی لم یکن أوّل من ألّف فی ذا

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 3775


1- الذی یظهر من المصادر أنّه یروی عن فخر المحققین ولد العلامه الحلّی، لا عن العلامه الحلّی، فلاحظ.
2- «تأسیس الشیعه» /٢٩4-٢٩5.
3- «الشیعه و فنون الإسلام» /4٠.
4- «شرح البدایه» /١٠-١١، المقدّمه، الطبعه الجدیده بتحقیق بقال.
5- «شرح البدایه» /4٩، ط. النجف؛ و ص ١٣٨ من الطبعه الجدیده بتحقیق بقال.
6- «شرح البدایه» /54، ط. النجف؛ و ص ١4٩ من الطبعه الجدیده بتحقیق بقال.

الفنّ من علماء الشیعه.

ز-بحوث اخری حول تاریخ حیاه الشهید الثانی

٢٨-جاء فی کتب کثیره ینتهی جمیعها إلی «الدّر المنثور» (ج ٢/١٨٣) : أن الشهید الثانی بلغ الاجتهاد فی سنه ٩44 و له ٣٣ سنه.

و لعلّ هذا غیر تامّ، و تدلّ القرائن و الشواهد بخلافه؛ منها: أنّ الشهید قد أجاز والد الشیخ البهائی فی سنه ٩4١ (1)، و یقول فی هذه الإجازه:

«. . . فقرأ علی هذا الضعیف و سمع کتبا کثیره فی الفقه و الاصولین و المنطق و غیرها.

فمما قرأه من کتب أصول الفقه «مبادئ الوصول» و «تهذیب الوصول» . . . و شرحه «جامع البین من فوائد الشرحین» . . . و من کتب المنطق رسائل کثیره منها. . . و سمع من کتب الفقه بعض کتاب «الشرائع» و «الإرشاد» ، و قرأ جمیع کتاب «قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام» . . . قراءه مهذّبه محقّقه، جمعت بین تهذیب المسائل و تنقیح الدلائل، حیث ما وسعته الطاقه، و اقتضاه الحال، و قرأ و سمع کتبا اخری» (2).

و تلاحظون أن والد الشیخ البهائی کان قد قرأ علیه و سمع منه کتبا کثیره. و من ناحیه أخری فقد عبّر الشهید فی هذه الإجازه بتعبیرات یستفاد منها أنّ تلمیذه کان مجتهدا فی ذلک التاریخ ٩4١ (3)، کقوله:

«ثمّ إنّ الأخ فی اللّه. . . و المترقّی عن حضیض التقلید إلی أوج الیقین. . . عضد الإسلام و المسلمین، عزّ الدنیا و الدین. . . ممّن انقطع بکلیته إلی طلب المعالی. . . حتی أحرز السبق فی مجاری میدانه. . . و صرف برهه جمیله من زمانه فی تحصیل هذا العلم و حصل منه علی أکمل نصیب و أوفر سهم» (4).

«. . . و آخذ علیه فی ذلک بما اخذ علیّ من العهد بملازمه تقوی اللّه سبحانه فیما یأتی و یذر، و دوام مراقبته، و الأخذ بالاحتیاط التام فی جمیع أموره، خصوصا فی الفتیا؛ فإنّ

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 3776


1- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٧١.
2- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١4٨-١4٩.
3- قال الطهرانیّ فی ترجمه والد الشیخ البهائی فی «إحیاء الداثر» /6٢: «. . . المجاز من الشهید الثانی بالإجازه المسطوره فی آخر «البحار» تاریخها ٩4١، . . . کان من أجلّ تلامذه الشهید مصدّقا منه بالاجتهاد فی تاریخ الإجازه» .
4- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١4٨.

المفتی علی شفیر جهنّم. . .» (1)

و علی هذا فلا یمکن القول بأنّ الشهید و هو شیخه و استاذه قد بلغ الاجتهاد فی سنه ٩44، أی بعد هذه الإجازه بثلاث سنین. فتأمّل فی ذلک جیّدا.

***

٢٩-جاء فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١4٩) و تبعا لها فی بعض کتب اخری بعدها:

«فکان [أی الشهید الثانی]یدرّس الفقه فی بعلبک علی المذاهب الخمسه، و یستعرض رأی کل مذهب من المذاهب الخمسه، و یشفعه بما یستدلّ له، ثمّ یقارن فیما بینها» .

و منشأ هذا الکلام ما نقله ابن العودی عن قول شیخه الشهید یقول: «ثمّ أقمنا ببعلبک و درسنا فیها مدّه فی المذاهب الخمسه و کثیر من الفنون» (2). و نظره إلی أنّه کان یدرّس علی المذاهب الخمسه کل علی حدثه لا کالفقه المقارن.

و دلیلنا لدعوانا هذه هو ما أضافه ابن العودی بعد هذا فقال: «و لا أنسی و هو فی أعلی مقام. . . و مفتی کل فرقه بما یوافق مذهبها و یدرّس فی المذاهب کتبها» (3).

و الدلیل الآخر لکلامنا هذا هو من المحدّث الجزائریّ، أنّه کتب فی کتابه «الجواهر الغوالی فی شرح عوالی اللآلی» یقول:

«حکی لی عالم من أولاد شیخنا الشهید الثانی طاب ثراه: أنّ بعض الناس کان یتّهم الشیخ فی زمن حیاته بالتسنّن؛ لأنّه کان یدرّس فی بعلبک و غیرها من بلاد المخالفین علی المذاهب الأربعه نهارا، و یدرّس علی دین الإمامیّه لیلا. و کان معرفته بفقه المذاهب الأربعه و اطلاعه طاب ثراه علی کتب أحادیثهم و فروعهم أعلی من معرفتهم بمذاهبهم» (4).

و لا أقل من عدم دلیل علی تدریسه الفقه المقارن و التطبیقی.

٣٠-کتب بعضهم فی ترجمه الشهید یقول: «کما أن الشیخ الطوسیّ ابتکر فی تألیف کتاب بعنوان «الخلاف فی الفقه» ، کذلک الشهید الثانی کان أوّل من درّس

[شماره صفحه واقعی : 4٧]

ص: 3777


1- «بحار الأنوار» ج ١٠٨/١٧٠.
2- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٢.
3- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٢.
4- راجع «عوالی اللآلی» ج ١/١٠-١١.

الفقه المقارن» .

و کلا الموضوعین لا واقع لهما؛ فقد مرّ آنفا أنّ الشهید لم یکن یدرّس الفقه المقارن فی بعلبک، و علی فرض القول بأنّه کان یدرّس الفقه علی المذاهب الخمسه، مع ذلک لم یکن اوّل من درّس الفقه المقارن، بل کلّ من درّس «الخلاف» للشیخ أو «التذکره» للعلامه قبل الشهید الثانی-و هم کثیرون-یعتبر سابقا علی الشهید فی تدریس الفقه المقارن.

و کذلک الشیخ الطوسیّ لم یکن أوّل من کتب فی موضوع الفقه المقارن؛ فإنّ الشیخ المفید کتب کتابا فی هذا الموضوع باسم «الإعلام فیما اتّفقت علیه الإمامیّه من الأحکام» ، و کذلک السیّد المرتضی کتب کتابا فی هذا الباب باسم «الانتصار» .

و کذلک للسیّد الرضیّ کتاب فی هذا الموضوع (1).

و قد کتب المحقق الفاضل السیّد محمّد رضا الموسوی الخرسان بهذا الشأن یقول:

«. . . و یلوح لی أن السیّد المرتضی بعمله هذا فی «الانتصار» یکون أوّل من خطا خطوه جادّه بیّنه فی إشاعه الفقه المقارن و تعمیمه، بتصنیفه کتابا تنتظم فیه کلّ أبواب الفقه من العبادات و المعاملات و العقود و الإیقاعات و الحدود و الدیات و المواریث. کما یبدو لی أنّه نمط فذّ من أنماط الفقه المقارن. . .» (2).

و علی افتراض الإیراد علی هذه الکتب من جهه عدم استیعابها ما یعمّه و یشمله «الخلاف» ، مع ذلک لا یکون الشیخ الطوسیّ أول من ولج الباب، إذ أن السیّد المرتضی قد کتب کتابا آخر فی الفقه المقارن باسم «مسائل الخلاف» -القریب فی العنوان من کتاب الشیخ الطوسیّ-و فی مواضع عدیده من «الانتصار» یذکر کتابه ذلک و یرجع إلیه، فمن تلک الموارد:

- «و قد استقصینا الکلام فی هذه المسأله فیما أفردناه من الکلام علی مسائل الخلاف و رددنا علی کلّ مخالف فی هذه المسأله لنا بما یعمّ و یخصّ من أبی حنیفه و الشافعی و مالک بما فیه کفایه» (3)؛

[شماره صفحه واقعی : 4٨]

ص: 3778


1- کما جاء فی نشره «تراثنا» ، العدد الخامس/١٠٧.
2- «الانتصار» /54-55، المقدّمه.
3- «الانتصار» /٨.

- «و قد تکلّمنا علی هذه المسأله فی «مسائل الخلاف» بما استوفیناه» (1)؛

- «و قد استوفینا الکلام فی هذه المسأله فی کتابنا المفرد لمسائل الخلاف» (2)؛

- «و قد استقصینا أیضا الکلام علی هذه المسأله فی «مسائل الخلاف» و رددنا علی کلّ مخالف لنا بما فیه کفایه» (3)؛

- «و هذه المسأله ممّا استقصینا علیها فی «مسائل الخلاف» و بلغنا فیها أقصی الغایات فانتهینا فی تفریع الکلام و تشعیبه إلی ما لا یوجد فی شیء من الکتب، غیر أنّا لا نخلّی هذا الموضع من جمله کافیه» (4).

و نقرأ فی مقاله عن الشیخ الطوسیّ و الحقوق التطبیقیه (المقارنیه) من مقالات الذکری الألفیه للشیخ الطوسیّ فی مشهد، ما ترجمته: «یبدو لنا من تاریخ الفقه أن أول من کتب فی باب الفقه المقارن کتابا مستقلا هو عالم القرن الرابع: ابن الجنید الإسکافی» .

من مجموع ما مرّ نفهم بصوره قطعیه أن الشیخ الطوسیّ لیس أول مؤلف فی الفقه المقارن من علماء الشیعه، کما أن الشهید الثانی-علی فرض القول بأنّه کان یدرّس الفقه المقارن-لیس أول من درّس الفقه المقارن.

***

٣١-جاء فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١5٨) ضمن تعداد الکتب التی قرأها الشهید الثانی علی الشیخ أحمد الرملی الشافعی: «. . . و منها شرح التصریف الغربی» .

و قد جاء اسم هذا الکتاب فی «الدّر المنثور» (ج ٢/١6٢) بعنوان: «شرح تصریف العربی» و فی «روضات الجنّات» (ج ٨/١٣٣) : «تصریف الغری» . و کلّها خطأ، و الصحیح-کما فی «أعیان الشیعه» (ج ٧/١4٨) -: «شرح تصریف العزّی» . إذ لمّا کان مؤلف کتاب «التصریف» هو عزّ الدین الزنجانیّ، فیعرف الکتاب ب «تصریف العزّی» (5). و لهذا «التصریف» شرح قرأه الشهید الثانی علی الرملی الشافعی.

***

[شماره صفحه واقعی : 4٩]

ص: 3779


1- «الانتصار» /٩.
2- «الانتصار» /١4.
3- «الانتصار» /١5.
4- «الانتصار» /٢١؛ و راجع أیضا ص ١6،١٧،٢٠،٢٢،٢٣،٢٨،٢٩،٣5،١5١ کما فی «الانتصار» /45، مقدّمه التحقیق.
5- راجع «ریحانه الأدب» ج ٢/٣٨6.

٣٢-نقرأ فی تلک المقدّمه (ج ١/١5٧) أیضا و بعض الکتب الأخری ضمن رحلات و أسفار الشهید الثانی: «فصمّم [أی الشهید]سنه ٩4٣ أو ٩44 أن یغادر دمشق إلی مصر» . و نقطع بالسهو فی التاریخین جزما؛ فإنّه کما فی تراجمه و منها «الدرّ المنثور» (ج ٢/١5٢) -نقلا عن الشهید نفسه-عزم علی السفر إلی مصر فی سنه ٩4٢، و رحل إلیها فی هذه السنه قطعا و جزما.

***

٣٣-جاء فی إحدی ترجمات «مسکن الفؤاد» للشهید الثانی: «أن الشهید سافر مرّه إلی میس (دشت میشان) المعروف الیوم ب «دشت آزادگان» و تتلمذ لدی الشیخ علی بن عبد العالی المیسی» . و کما لا یخفی علی القراء الأعزّاء و أهل العلم و المطالعه أنّ «میس» إنّما هی قریه من قری منطقه جبل عامل، و لا علاقه لها بدشت میشان أو دشت آزادگان!

***

٣4-قال بعضهم فی ترجمه الشهید:

«إن ما قاله العلامه النوریّ: إن الشهید کان یکتب عشرین بل ثلاثین سطرا بغمسه واحده فی الدواه. إنّما هو من عدم ملاحظه المرحوم النوریّ؛ فإنه لو کان یکتب بأیّ قلم و بأیّ مقدار من السرعه لم یکن لیتمکن أن یکتب أکثر من عدّه سطور قصیره فقط، و التجربه أکبر برهان» .

أقول: أولا، قد نقل هذا قبل المرحوم النوریّ صاحب «المقابس» و نقلا عنه صاحب «الروضات» ؛ فإنّهما کتبا یقولان: «و من کرامته المشهوره کتابته بغمسه واحده فی الدواه عشرین أو ثلاثین سطرا» (1). و قبل هذین قد نقل القول هذا الشیخ علی حفید صاحب «المعالم» (2)و هو من أهل البیت.

ثانیا، لا یمکن ردّ هذا المقال بأنّ التجربه تدلّ علی عدم إمکان کتابه أکثر من عدّه أسطر قصیره بأیّ قلم کان و بأیّه سرعه کانت؛ فإنهم قد عدّوا هذا من کرامات الشهید و نقلوه بهذا العنوان، و علی هذا فلا یمکن القول بأن التجربه أکبر برهان للبطلان! فإنّ هذا القول کأنّ یقول أحد: إنّ عصا موسی علیه السلام لم تکن لتتبدّل

[شماره صفحه واقعی : 5٠]

ص: 3780


1- «مقابس الأنوار» /١5؛ «روضات الجنّات» ج ٣/٣٧٨.
2- «الدرّ المنثور» ج ٢/٢٠4.

إلی حیّه و التجربه أکبر برهان! فلا بدّ أن یورد علی هذا الموضوع بغیر هذا الأسلوب، کأن یقال: لم تثبت هذه الکرامه. و الظاهر أنّه لا یمکن الإیراد علیه؛ فإنّ هناک شواهد تدلّ علی صحته، هی أنّ حفید صاحب «المعالم» یقول:

«و ممّا تواتر عنه رحمه اللّه أنّه کان إذا غمس القلم فی الدواه ربما یکتب عشرین سطرا أو ثلاثین سطرا، و هذا من جمله التأییدات الإلهیه. . .» (1).

و لهذا فإنّ ابن العودی تلمیذ الشهید قد خصّص فصلا من کتابه بهذا الأمر فعنونه یقول:

«[الفصل]الرابع: فی ذکر أمره من الکتابه و ما له فیها من الآیات و محاسن الکرامات» (2).

و علی هذا، فإن کلام ابن العودی تلمیذ الشهید یکفی فی إثبات هذه الدعوی و هی أنّه کانت للشهید کرامه فی هذا الأمر. و لعلّ ما یؤید ذلک أن الحرّ العاملیّ (قده) یقول:

«و أخبرنی من أثق به أنّه خلف ألفی کتاب، منها مائتا کتاب کانت بخطّه من مؤلّفاته و غیرها» (3).

***

٣5-جاء فی مقدّمه «شرح اللمعه» (ج ١/١٨٧،١٨٨) و تبعا لها فی بعض کتب اخری تحت عنوان «شعر الشهید» :

«و قال [الشهید]حینما بشّر بمولود ذکر ولد له فی غیبته:

و قد منّ مولانا الکریم بفضله

علیکم بمولود غلام من البشر

فیا ربّ متّعنا بطول بقائه

و أحی به قلبا له الوصل قد هجر

و هذا أیضا سهو واضح، و إنّما نظم هذین البیتین تلمیذه ابن العودی و کتبها إلیه فی رساله، کما هو واضح أیضا من قوله: «علیکم بمولود» . و یقول ابن العودی بهذا الشأن:

[شماره صفحه واقعی : 5١]

ص: 3781


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/٢٠4.
2- «الدرّ المنثور» ج ٢/١5٢.
3- «أمل الآمل» ج ١/٩٠؛ «ریاض العلماء» ج ٢/٣٧4؛ «معجم رجال الحدیث» ج ٧/٣٧5.

«. . . البشاره کانت فی بیتین أنشأتهما فی رساله کتبتها إلیه فی تاریخ ولاده المولود المذکور، و هما: و قد منّ مولانا الکریم بفضله. . .» (1).

***

٣6-أرجع الشیخ الآصفی فی مقدّمته ل «شرح اللمعه» کثیرا من المواضیع إلی الرساله المخطوطه لابن العودی فی ترجمه الشهید و استند إلیها، ممّا قد یبعث علی تصوّر أنّ الشیخ الآصفی کان یملک فی حوزته رساله ابن العودی أو قد رآها. بینما مرّ فی صدر هذا المقال أنّه-و مع الأسف-لا توجد الیوم حتّی نسخه واحده من هذه الرساله، و إنّما بقی قسم منها و هو الذی نقله مؤلف کتاب «الدرّ المنثور» فی کتابه عینا و طبع ضمن الکتاب المذکور فی سنه ١٣٩٨ ه، فی قم. و لا ینبغی أن یبعث إرجاع الشیخ الآصفی إلی تلک الرساله علی التشکیک فیما قلناه من ضیاع هذه الرساله؛ فإنّی قد سألت الشیخ الآصفی عن هذا فقال فی الجواب: «إنّی لم أر رساله ابن العودی و إنّما نقلت عنها بواسطه «الروضات» أو «أعیان الشیعه» .

***

و فی الختام، من الضروری أن نذکّر بأن هذه الاشتباهات، لا تقلّل من قیمه هذه الکتب و المصادر القیّمه شیئا، و أنّ وقوع هکذا أخطاء فی کتب التواریخ و التراجم أمر طبیعی تماما. و قدیما قیل:

و من ذا الذی ترضی سجایاه کلّها

کفی المرء نبلا أن تعدّ معایبه

[شماره صفحه واقعی : 5٢]

ص: 3782


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٧6.
الفصل : الثانی حول کتاب «منیه المرید»
أ-القیمه الثقافیه لکتاب «منیه المرید» و أقوال أبطال العلم بشأن الکتاب

«منیه المرید فی أدب المفید و المستفید» کتاب قیّم فی بیان قیمه العلم و تکالیف التلامذه و الأساتذه، و المفتی و المستفتی، و آداب المناظره و الکتابه، و آداب التعلیم و التعلم للعلوم الإسلامیه و مراتب العلوم، و عشرات المسائل القیّمه ممّا هو مورد ابتلاء المتعلّمین و المعلّمین. و قد کان منذ بدء تألیفه إلی الآن محطّ أنظار العلماء و الطلاب الأذکیاء، و لا زال محل عنایتهم و مراجعتهم لا بعنوان کتاب دوّن للقراءه مرّه واحده ثمّ الوضع جانبا.

و لا یصل الإنسان إلی خصائص هذا الکتاب إلاّ بالمطالعه العمیقه و الدقیقه و التأمل فی شراشره. و فی هذه المقدّمه سنقرّر مواضیع بهذا الصدد کی یحصل قارئ الکتاب قبل قراءته علی معرفه مقتضبه بشأنه:

إنّ المیزه المهمه لهذا الکتاب هی أن مؤلّفه من القمم العالیه فی العلم و المعرفه، فهو من العلماء المتعمّقین المتبحّرین، و المتضلّعین فی کثیر من العلوم الإسلامیه، قد رأی کثیرا من الأساتذه و أصبح عالما مجرّبا محنّکا؛ و من ناحیه أخری فهو علی جانب عظیم

[شماره صفحه واقعی : 5٣]

ص: 3783

من التقوی، و زاهد یؤمن بالمعاد و یخشی ربّه، ممّن یعمل و یثبت علی قوله قبل أن یقول.

أنهی الشهید الثانی تألیف هذا الکتاب فی یوم الخمیس العشرین من شهر ربیع الأول عام ٩54، أی فی حدود إحدی عشره سنه قبل شهادته، و هذا بعد أن رأی کثیرا من الحوزات العلمیه یومئذ و اشتغل فی کثیر منها بالتعلّم أو التعلیم. إن الشهید الثانی بالإضافه إلی تتلمذه لدی علماء الشیعه فی جبل عامل و غیرها، کان قد تتلمذ لدی کبراء علماء العامّه فی دمشق و مصر و غیرهما و تعرّف علی کثیر من طرقهم و أسالیبهم. و بعد المطالعه و التحقیق الواسع فی مختلف الکتب، و بعد النضج و التجارب الکثیره و الممارسات الطویله کتب «منیه المرید» لهدایه العلماء و الطلاب. و فرق بین من لا یلمس الواقع بیده و من جرّب مختلف حوادث الأیّام و کان فی صمیمها.

و إنّ أسلوب تنظیم و تحریر «المنیه» حسن جدّا، فهو مشحون بالآیات و الروایات و أقوال العلماء و الأبیات المناسبه لکلّ باب، و قد ذکر فیها الآداب و القواعد لطلب العلم بصوره طبیعیه تحکی عن النظر الدقیق و الفکر المنظم و المنطقی للمؤلّف: فقد دوّن الکلیات کفضیله العلم و محاسنه و محاسن العالم و المتعلم فی المقدّمه، و ما یتعلّق بالمعلّم و المتعلّم فی باب مستقل، و ما یرتبط بآداب المفتی و المستفتی و أدب الکاتب و آداب المناظره فی فصول و أبواب مستقله أیضا و بکیفیه منتظمه، و جاء بالفقرات فی ذیل هذه الأبواب مرقّمه بالأعداد، و هذا الترتیب ینتقش فی ذهن القارئ أسرع، و کذلک یجد المراجع ما یحتاج إلیه فیه بدون إتلاف للوقت و الجهد. و الخلاصه فهو کما قال بعض أهل الفضل:

«هو من أحسن کتب الإمامیّه فی کیفیه البلوغ إلی أقصی الغایه، و الترقی إلی المقامات العالیه الإنسانیه، و بیان فضل العلم و أهله و آداب تعلیمه و تعلّمه، و شرائط الفتوی و المفتی و آدابهما و شرائط المستفتی، و غیر ذلک ممّا یتعلّق بالعلم و العمل و تهذیب الأخلاق الإنسانیه، و الوصول إلی الدرجات الملکیه، و اللحوق بالنفوس الکامله القدسیه» (1).

إنّ عنایه کبار العلماء بهذا الکتاب تدلّ علی أهمیته و عظمته، و إلیکم الآن نماذج

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 3784


1- «منیه المرید» /١، طبع الهند.

من أقوال کبار العلماء فی موضوع هذا الکتاب الکریم:

کتب المیرزا الشیرازی الکبیر (قده) حامل رایه نهضه مقاومه مؤامره التبغ البریطانیه فی تقریظه للطبعه الأولی للکتاب فی سنه ١٣٠١ ه أی قبل مائه و سبع سنین، یقول ما ترجمته:

«ما أحری بأهل العلم أن یواظبوا علی مطالعه هذا الکتاب الشریف و أن یتأدّبوا بالآداب المذکوره فیه» (1).

و کتب العالم المتتبّع المرحوم السیّد محسن الأمین (قده) بشأن الکتاب یقول:

«منیه المرید فی آداب [ظ: أدب]المفید و المستفید، مشتمل علی آداب و فوائد جلیله، و هو نعم المهذّب لأخلاق الطلاب لمن عمل به» (2).

و یقول بشأن مؤلّفه:

«و تفرّد بالتألیف فی مواضیع لم یطرقها غیره، أو طرقها و لم یستوف الکلام فیها، مثل آداب المعلّم و المتعلّم. . . ألّف «منیه المرید» فلم یبق بعدها منیه لمرید. . . و غیر ذلک مما لم یسبق إلیه» (3).

و أمّا ابن العودی التلمیذ الخاص و الملازم للشهید (قده) فهو یقول بهذا الشأن:

«مجلّد مشتمل علی مهمّات جلیله و فوائد نبیله، تحمل علی غایه الانبعاث و الترغیب فی اکتساب الفضائل و اجتناب الرذائل، و التحلّی بشیم الأخیار و العلماء الأبرار» (4).

و کتب المرحوم الشیخ عبد اللّه المامقانی صاحب «تنقیح المقال» فی کتابه «مرآه الرشاد» الحاوی لوصایاه إلی أولاده و ذرّیته، یقول:

«و علیک بنیّ. . . بمراجعه «منیه المرید» التی ألّفها الشهید الثانی (قده) فی آداب المفید و المستفید، و العمل بها؛ فإنّ کل عمل من غیر آدابه غیر ممدوح و لا مستحسن.

و من أهمّ ما هناک إکرام العلماء العاملین» (5).

و کتب فی «مقباس الهدایه فی علم الدرایه» بعد ذکره لبعض آداب الروایه:

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 3785


1- «منیه المرید» /٢، طبع الهند.
2- «أعیان الشیعه» ج ٧/١56.
3- «أعیان الشیعه» ج ٧/١45.
4- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨6.
5- «مرآه الرشاد» /١٨5.

«و من أراد شرح ذلک کلّه فلیراجع «منیه المرید» ؛ فإنّه قد استوفی المقال و استقصی الحال جزاه اللّه عنّا و عن الإسلام و المسلمین خیرا» (1).

و کتب صدر المتألهین (قده) فی شرحه لاصول الکافی بعد ذکره لموارد من آداب المتعلّم یقول:

«فهذه ستّ وظائف من وظائف الطالب المتعلّم، خصّصناها بالذکر؛ فإنّ لکل من المعلّم و المتعلّم وظائف و آدابا کثیره، و إنّما اختصرنا و أوردنا ما هو أهم و أدق و أشرف، و ترکنا سائر الآداب الحسیه و الوظائف الفعلیه؛ تعویلا علی المذکور فی کتب الأخلاق و غیرها، کرساله. . . و اخری لزین الملّه و الدین» (2).

و قبل أن ینقل کلاما عن «منیه المرید» کتب یقول:

«و من عجیب ما ذکر فی هذا الباب ما نقله الشیخ الفاضل العامل، ناهج مسلک الورع و الیقین، قدوه المجتهدین، زین الملّه و الحقیقه و الدین العاملی طاب ثراه فی بعض رسائله [أی منیه المرید]عن بعض المحققین. . .» (3).

مما یجلب الانتباه أنّ هذا الکتاب لم یبق غیر معروف لدی الأجانب و الغربیّین بل قد اطّلع کثیر منهم علی أهمیته. کتب بهذا الشأن الفاضل الفقید علی أصغر حکمت، قبل أکثر من ستین عاما فی ١٣٠4 ه ش. یقول ما ترجمته:

«لعلّ کثیرا من الذین افتتنوا بظواهر الحضاره الاروبیه الحدیثه. . . یظلّوا غافلین عن العلوم و الفنون الشرقیه و الإسلامیه التی کان عظماؤنا طوال القرون المتوالیه قد تتبّعوها و استقصوها و بحثوا عنها و قرءوا فیها و خلقوا بشأنها کتبا کثیره. و علی خلاف هؤلاء نری هواه العلوم و المعارف فی أصقاع بلاد الغرب ینظرون إلی بلاد الشرق و کأنّها خرائب ملیئه من کنوز العلوم و الفنون الدفینه؛ فتراهم بشوق وافر و مع تحمّل أنواع الشدائد یکتشفون کنوز الفضائل الشرقیه فی سفراتهم أو بالتتبع فی مکتباتهم، فینشرونها مترجمه مشروحه.

فمن ذلک ما اتّفق لی أن تحدّث إلیّ أحد فضلاء الغرب عن کتاب «منیه المرید» فأثر کلامه فیّ، فحصلت علی نسخه منه و قرأته فوجدته کنزا مشحونا من جواهر الحکم

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 3786


1- «مقباس الهدایه» المطبوع مع «تنقیح المقال» ج ٣/١١٣-١١4.
2- «شرح أصول الکافی» /١56.
3- «شرح أصول الکافی» /5.

و المعارف ملیئا من لآلی الآداب و الفضائل.

و الکتاب المذکور و إن کان دستورا للمعلّمین و المتعلمین فی العلوم الإسلامیه العالیه، و لا یناسب مع موضوع «علوم التربیه» الذی هو بمعنی إرشاد الأطفال، و هو علم مستحدث جدید؛ مع ذلک فإنّ له مکانه مرموقه و رفیعه و لا سیّما من زاویه تاریخ العلوم التربویه. و کذلک ینبغی قراءه هذا الکتاب بالنظر إلی ما فیه من دروس أدبیه و أخلاقیه. فرأیت من المناسب أن أکتب مذکّرات عن هذا الکتاب و اقدّمها إلی قرّاء مجله «التعلیم و التربیه» (1).

***

هذه نماذج من مقالات العظماء بشأن هذا التألیف المنیف و الکتاب الشریف.

و النقطه الأخری التی تعکس لنا عن عظمه هذا الکتاب هی أنّه أصبح فی عداد المصادر المهمه لما بعده من الکتب التربویه و التعلیمیه و الروائیه، و إلیکم نماذج منها:

نقل الفیض الکاشانی مقاطع کثیره منه بعین عباراتها فی «المحجّه البیضاء» ، منها فی المجلّد الأول، ص ١٠-١٣؛١٧-٣4؛٣5-٣٧؛٩٩-١٠١؛١44-١45؛ ١5٧-١5٨.

و نقل المحدث الشهیر السیّد نعمه اللّه الجزائریّ (قده) مقاطع مهمّه من هذا الکتاب فی کتابه «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣٣٨-٣٨٠، بعنوان «نور فی أحوال العالم و المتعلّم و کیفیه آدابهما» و کتب فی نهایتها:

«و اعلم أن ترتیب العلوم علی نحو ما ذکر مأخوذ من کلام شیخنا الشهید الثانی نوّر اللّه ضریحه، بل أکثر فوائد هذا النور مأخوذه من کلامه، و لا عیب علینا فی أخذ کلامه، لأنّه البحر الذی غرف منه المتأخّرون بأسرهم» (2).

و نقل العالم الکبیر المرحوم السیّد محمّد بن محمّد بن الحسن بن القاسم الحسینی العاملی صاحب کتاب «الاثنا عشریه فی المواعظ العددیّه» فی الفصول التاسع و العاشر و الحادی عشر من الباب الثانی عشر من کتابه هذا مقاطع مهمّه من الکتاب.

و کتب محمّد معصوم الشیرازی فی «طرائق الحقائق» -بعد ترجمه الشهید الثانی تفصیلا-ما ترجمته:

[شماره صفحه واقعی : 5٧]

ص: 3787


1- مجله «تعلیم و تربیت» -بالفارسیه-السنه الأولی، العدد الخامس/٢٠-٢١، لعام ١٣٠4 ه ش.
2- «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣٨٠.

«و هنا اترجم لکم [بالفارسیه]بعض الکلمات الحکمیه التی قالها جنابه فی کتابه «منیه المرید» من باب التبرک بها لتکون مسک الختام لترجمته» (1).

ثمّ ذکر ترجمه مقاطع من «منیه المرید» بالفارسیه.

و بعد أن سمع علی أصغر حکمت وصف «منیه المرید» من أحد الغربیّین-کما مرّ-یشتاق إلی هذا الکتاب، و یفهرس له و یترجم تلخیصا له فینشره فی مجله «تعلیم و تربیت» بالفارسیه، السنه الأولی، العدد الخامس/٢٠-٣٢، لعام ١٣٠4 ه ش.

و أیضا نقل المحقق الأردبیلی (قده) کلاما من «منیه المرید» فی أواخر کتاب الاعتکاف من «مجمع الفائده و البرهان» (ج 5/٣٩٨-٣٩٩) و عبّر عنه ب «الآدابیّه» ؛ و کذلک نقل المحدّث البحرانیّ کلاما منه فی أوائل کتاب التجاره من کتابه «الحدائق الناضره» (ج ١٨/١٠-١١) .

و من الجدیر بالذکر أنّ «منیه المرید» من مصادر الکتاب القیّم و العظیم «بحار الأنوار» للعلامه المجلسی محیی أحادیث العتره و قمه العلم و المعرفه (قده) و قد کتب فی أوائل الکتاب فی «الفصل الأول فی بیان الأصول و الکتب المأخوذ منها» یقول:

«. . . و کتاب. . . منیه المرید. . . للشهید الثانی رفع اللّه درجته» (2). و فی «الفصل الثانی فی توثیق مصادر البحار» یقول: «و اشتهار الشهید الثانی و المحقّق أغنانا عن التعرّض لحال کتبهما نوّر اللّه ضریحهما» (3).

و کذلک من مصادر کتاب «الجواهر السنیه» للشیخ الحرّ العاملیّ (قده) و یعبّر عنه ب «کتاب الآداب» ، و قد کتب فی مصادر کتابه:

«. . . نقلت الأحادیث المودعه فیه من کتب صحیحه معتبره، و أصول معتمده محرّره» (4)؛ «جامعا له من کتب متعدّده و أصول ممهّده و مصنّفات معتمده، قد نصّ علی صحّتها العلماء الأخیار و اشتهرت اشتهار الشمس فی رابعه النهار» (5).

***

[شماره صفحه واقعی : 5٨]

ص: 3788


1- «طرائق الحقائق» ج ١/٢46.
2- «بحار الأنوار» ج ١/١٩.
3- «بحار الأنوار» ج ١/٣٧.
4- «الجواهر السنیه» /٧.
5- «الجواهر السنیه» /٢٨6.

و من الجدیر بالذکر أنّ المرحوم الشیخ عبد الرحیم بن محمّد علی التستریّ-المتوفّی سنه ١٣١٣ ه. فی النجف الأشرف-قد نظم «منیه المرید» فی ١٢5٠ بیتا من الشعر، سمّاها «محاسن الآداب» فرغ من نظمها سنه ١٢٩٠ ه، و هی مخطوطه لم تطبع بعد ظاهرا. و قد رأی صاحب «الذریعه» نسخه منها بخطّ ناظمها، و قال: «أدرج کلها المرحوم السیّد محمّد صادق بحر العلوم فی المجموع الرائق» (1). یبدأ بهذه الأبیات:

أعوذ باللّه من الشیطان

و من شقاء النفس فی الطغیان

یقول بسم اللّه للتعظیم

لربّه الرحمن و الرحیم

مستنصرا، نجل محمّد علی

عبد الرحیم، رق طه و علی

سمّیتها «محاسن الآداب»

للطالبین من أولی الألباب

حوت لباب «منیه المرید»

و هو کتاب شیخنا الشهید

و تنتهی بهاتین البیتین:

و هاهنا قد تمّت الرساله

فی غایه السرعه و العجاله

فی مأتین بعد ألف وقعا

بعدهما تسعون حیث اجتمعا (2)

و قد لخّص الشهید «منیه المرید» و سمّاها «بغیه المرید» (3). و هذا أیضا یبیّن اهتمام المؤلّف بهذا الکتاب. و قد کتب آخر فی نفس هذه المباحث بعنوان «منار القاصدین فی أسرار معالم الدین» یذکره فی أوائل «منیه المرید» (ص ٩٢ و،١٧٣) و الظاهر أنّ حوادث الأیّام قد أتت علی «منار القاصدین» و کذلک «بغیه المرید» و أتلفتهما، و حسب تتبّعی الناقص فی کتب التراجم و الفهارس لا توجد الیوم حتی نسخه واحده من هذین الکتابین فی أیّ من المکاتب المفهرسه العامّه و الخاصّه.

و یذکر الشیخ علی حفید صاحب «المعالم» بعض الحوادث المؤلمه المؤدیه بکثیر من کتب الشهید و اسرته، و یقول:

«جزی اللّه عنّا سوء الجزاء من حرمنا من الکتب التی کانت عندنا؛ اجتمعت فی زمن الشیخ زین الدین و الشیخ حسن رحمهما اللّه، و أضیف إلیها کتب الشیخ محیی الدین رحمه اللّه، و قد وقع علیها الفتور غیر مرّه؛ منها: قریب ألف کتاب احترقت، و أنا إذ

[شماره صفحه واقعی : 5٩]

ص: 3789


1- «الذریعه» ج ٢٠/١٢4-١٢5.
2- «الذریعه» ج ٢٠/١٢4-١٢5.
3- «الدرّ المنثور» ج ٢/١٨٩؛ «الذریعه» ج ٢٠/٢١٢؛ «أعیان الشیعه» ج ٧/١56.

ذاک ابن نحو سبع سنین أو ثمان، حرقها أهل البغی. و لمّا سافرت إلی العراق کان الباقی لنا فی الجبل و دمشق و غیرهما ما یقرب من ألف کتاب و أکثرها [کذا]منه ما أخذه الناس و منه ما تلف من النقل و الوضع تحت الأرض، و الباقی نحو مائه کتاب وصلت إلیّ بعد السعی التامّ. و من العجب أنّه لمّا فارقت ما فارقت من الکتب کان فیما بقی بعد الفتور الأول ما یزید عن مائه کتاب بخط جدّی الشیخ زین الدین رحمه اللّه، و ما کان بخطّه فیما تلف و احترق لا یعلم مقداره. و بالجمله، فبذهاب هذه الکتب ذهب کثیر من فوائده و فوائد جدّی و والدی رحمهم اللّه. و حرمنا الاطّلاع علیها و الانتفاع منها» (1).

***

و بملاحظه ما تلونا علیک و ما کان یقوله أحد کبار العلماء بأنّ علی الطلاب أن یقرءوا «منیه المرید» عشر مرّات علی الأقلّ! و بملاحظه ما یمکن أن یکون لها من دور فی تربیه و تزکیه الطلاب و إرشادهم؛ فمن المناسب أن یقرّر الکتاب ضمن الکتب الدراسیه للحوزات العلوم الدینیه، و أن یدرّس الکتاب لهم کسائر الکتب الدراسیه الإلزامیه. و یبدو لی أنّ کثیرا من المشاکل التربویه و الأخلاقیه فی الحوزات العلمیه ستحلّ بالعمل بمضامین هذا الکتاب.

ب-تقریر عن الطبعات المختلفه لکتاب «منیه المرید»

طبع «منیه المرید» حتی الیوم فی الهند و إیران و النجف الأشرف مرّات عدیده، و قد راجعنا جمیعها فی هذه الطبعه و قابلنا نسختنا هذه بجمیعها مع عدم الفائده الکثیره فی بعضها، و الآن نبیّن لکم هنا تاریخ تلک الطبعات، و التعریف بها، و رموزنا الاختصاریه إلیها فی هذه الطبعه:

١-طبع لأول مرّه فی المطبع الحسنی فی بمبئی الهند سنه ١٣٠١ ه. بالقطع الرقعی و بخط جمیل، بهمّه المرحوم الشیخ علی المحلاتی رحمه الله فی ١٩6 صفحه. و هو یفضل سائر طبعات الکتاب من حیث صحّه المتن و حسن الخط، باستثناء طبعه حجه الإسلام الشیخ المصطفویّ الآتی ذکره. و الرمز إلیها «ه» .

[شماره صفحه واقعی : 6٠]

ص: 3790


1- «الدرّ المنثور» ج ٢/٢٠٣-٢٠4.

٢-و طبع بالقطع الکبیر الرحلی فی ٨١ صفحه، مع الکتاب الآخر للشهید «روض الجنان» فی سنه ١٣٠٧ ه. فی إیران، بهمّه المرحوم الشیخ محمّد رضا الطهرانیّ، و قد صحّح المصحّح لهذه الطبعه-و هو الشیخ محمّد رضا الطهرانیّ رحمه الله -تصحیحات قیاسیه کثیره، أکثرها أخطاء. و الرمز إلیها «عمرو» .

٣-و طبع بالقطع الجیبی بتصحیح و همّه حجه الإسلام الشیخ حسن المصطفویّ دامت تأییداته، فی طهران فی سنه ١٣66 ه فی ٢56 صفحه. و تمتاز هذه الطبعه علی سائر الطبعات من حیث صحه المتن. و الرمز إلیها فی هذه الطبعه «ط» .

4-و طبع بالقطع الرقعی طبعه حروفیه فی ١٨4 صفحه فی مطبعه الغریّ بالنجف الأشرف، فی سنه ١٣٧٠ ه و أخطاء هذه الطبعه کثیره. و أعادت مکتبه الصحفی فی قم هذه الطبعه بالاوفست، بالقطع الجیبی. و الرمز لهذه النسخه فی طبعتنا هذه «ن» .

5-طبع بالقطع الوزیری طبعه حروفیه فی ٢١٣ صفحه، أعدّه للطبع السیّد أحمد الحسینی الإشکوری، و طبعه «مجمع الذخائر الإسلامیه» بمدینه قم المقدّسه سنه ١4٠٢ ه. و هذه الطبعه أدون الطبعات و أردؤها من حیث عدم صحّه المتن. و یا لیته لم ینتشر هذا التألیف القیّم للشهید الثانی بهذه الوضعیه الردیئه مع أنّه کان قد طبع قبل هذا أحسن من هذا بعدّه مرّات! و لا مجال لنا هنا أن نعدّ بعض الأغلاط العجیبه الموحشه لهذه الطبعه. و علی کل حال فرمز هذه النسخه حرف الحاء «ح» .

6-نشر بتحقیق الشیخ أحمد حبیب قصیر العاملی، طبعه حروفیه، بالقطع الوزیری فی ٢64 صفحه، من مؤسّسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرّسین بقم المشرفه، سنه ١4٠5 ه. و فی هذه الطبعه أیضا عرضت أخطاء کثیره. و إن کانت هی تمتاز علی الطبعات السابقه من حیث ذکر مصادر کثیر من الأحادیث. لکنّا-لعلل کثیره -لم نعتمد علی ما استخرج فیها من مصادر الرویات، بل ذکرنا مصادرها بمراجعه و استخراج مباشر، و سنتحدّث إلیکم عن هذا الأمر فیما یأتی. و رمزنا لهذه النسخه حرف العین «ع» .

هذه طبعات الکتاب إلی الآن (1)، و هی و إن کانت تختلف من حیث صحه المتن

[شماره صفحه واقعی : 6١]

ص: 3791


1- کتب خان بابا مشار فی کتابه «فهرست کتابهای چاپی عربی» /٩٣١ فی بحث تعداد طبعات «منیه المرید» یقول: «إنّه طبع فی سنه ١٣٠٣ ه فی طهران، بالقطع المتوسط فی ٨١ صفحه أیضا» . و بالرغم من الفحص الکثیر لم أظفر علی هذه الطبعه فی المکتبات، و أظنّ أنّ ما قاله مشار سهو. -

و إتقانه، و لکنّها تشترک کلها فی کثره الأخطاء، و سنذکر فیما یأتی نماذج منها.

ج-ترجمات الکتاب بالفارسیه

حسب اطلاعی، قد ترجم الکتاب حتّی الیوم ثلاث مرّات إلی الفارسیه بأقلام ثلاثه من الفضلاء المعاصرین، و إلیکم التعریف بها حسب الترتیب الزمنی:

١-ترجمه الشیخ محمّد باقر الساعدی الخراسانیّ بعنوان «ترجمه منیه المرید» أتمّها قبل أربعین عاما تقریبا أی فی سنه ١٣6٩ ه. و طبعتها المکتبه العلمیه الإسلامیه فی طهران سنه ١٣٧٢ بالقطع الرقعی فی ٣٧٣ صفحه، و جدّدت هذه الطبعه فی طهران عام ١4٠١ ه.

٢-ترجمه السیّد محمود الدهسرخی الأصفهانیّ المقیم بمدینه قم المقدّسه باسم «سراج المبتدئین» ؛ أتمّها قبل خمس و ثلاثین سنه تقریبا أی فی سنه ١٣٧4 ه.

و طبعت بأصفهان فی سنه ١٣٧6 ه فی ٢٣٢ صفحه بالقطع الرقعی. و أخیرا جدّدت هذه الطبعه مکتبه بصیرتی بقم المقدّسه.

٣-ترجمه الدکتور السیّد محمّد باقر الحجتی؛ فرغ منها فی سنه ١4٠٠ ه و طبعت حتّی الیوم أربع عشره مرّه من قبل «دفتر نشر فرهنگ إسلامی» (مکتب نشر الثقافه الإسلامیه) فی طهران.

و نذکّر بأنّه توجد فی هذه الترجمات الثلاث أخطاء کثیره؛ أکثرها فی الأولیین، مع عبارات ضعیفه، و حذف بعض المواضع الصعبه من دون إشاره إلی الحذف فیهما! و لا مجال فی هذه المقدّمه لذکر نماذج من أخطائها، نوکل هذه المهمّه إلی مقال مستقل فی ذلک (1).

١)

-و کذلک عدّ الدکتور أحمد شلبی «منیه المرید» من مصادر کتابه «تاریخ التربیه الإسلامیه» ، و ذکر أنّه طبعه القاهره، سنه ١٩46 م. -انظر «تاریخ التربیه الإسلامیه» /4٢٧،4٢٨-و لم أعثر أیضا بهذه الطبعه، و لم أر من أشار إلیها، بالرغم من التتبّع و الفحص الکثیر. و اعلم أنّه قد أدرج الدکتور عبد الأمیر شمس الدّین کتاب «منیه المرید» فی کتابه الموسوم ب «زین الدین بن أحمد فی منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» الذی طبعه دار الکتاب اللبنانی و مکتبه المدرسه لأوّل مرّه فی بیروت، سنه ١4٠٣ ه؛ و تطرّقت إلی هذه الطبعه أغلاط کثیره و أخطاء فاحشه.

[شماره صفحه واقعی : 6٢]

ص: 3792


1- طبع هذا المقال فی مجله «نور علم» ، العدد ٢٩،٣٢.
د-امتیازات هذه الطبعه من «منیه المرید»
نسخ الکتاب المخطوطه

النسخ المخطوطه للکتاب کثیره فی المکتبات کما جاء فی فهارسها، نعدّ هنا بعضها و نعرّف بالنسخ الممتازه التی أفدنا منها فی تحقیق الکتاب:

١-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٠١٧، للمکتبه المرکزیه لجامعه طهران، و التی هی من الکتب المهداه إلیها من المرحوم السیّد محمّد المشکاه.

٢-نسخه مکتبه المرحوم الآخوند المولی محمّد حسین القمشهی الکبیر المتوفّی سنه ١٣٣6 ه فی النجف الأشرف.

٣-النسخه المرقمه ١6٨٣ لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی.

4-النسخه المرقمه ١6٨4 لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی.

5-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه 4٣4٢ لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی، کتبت سنه ١٢٢6 ه.

6-نسخه مکتبه المرحوم السیّد أحمد الزنجانیّ (قده) .

٧-النسخه المرقمه ٣4٩٠ لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام.

٨-النسخه المرقمه 6٢5٠ لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام. لیس فیها تاریخ الکتابه.

٩-النسخه المرقمه ١٨6٢ لمکتبه المدرسه الفیضیه بمدینه قم المقدّسه. لیس فیها تاریخ الکتابه.

١٠-النسخه المرقمه ١٩٢٨ لمکتبه المدرسه الفیضیه بمدینه قم المقدّسه، کتبت سنه ١٠٠٧ ه.

١١-النسخه المرقمه 5٨4 لمکتبه المسجد الأعظم بمدینه قم المقدّسه، کتبت سنه ١٠٨6 ه.

١٢-النسخه المرقمه ٢٩5٣ لمکتبه المسجد الأعظم بمدینه قم المقدّسه، کتبت سنه ١٢5٢ ه.

١٣-النسخه الثانیه من المجموعه المرقمه ٢٢5٧ لمکتبه المسجد الأعظم بمدینه قم

[شماره صفحه واقعی : 6٣]

ص: 3793

المقدّسه کتبت سنه ١٢٢٧ ه.

١4-النسخه الثانیه من المجموعه المرقمه 444 لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه کتبت سنه ١٠٨٧ ه.

١5-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١6٧٣ لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه کتبت سنه ١٢64 ه.

١6-النسخه المرقمه ٢٢٠4 لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه کتبت سنه ١٠٨٢ ه.

١٧-النسخه الثانیه من المجموعه المرقمه ٢5٣١ لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه و لیس فیها تاریخ الکتابه.

١٨-النسخه الخامسه من المجموعه المرقمه ٣٧٣٣ لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه و لیس فیها تاریخ الکتابه.

١٩-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه 5١٠٠ لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه کتبت سنه ١٢6٠ ه.

٢٠-النسخه المرقمه 556٨ لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه کتبت فی القرن ١١ ه.

٢١-نسخه مکتبه المرحوم المحدث النوریّ صاحب «المستدرک» . و لا علم لنا بکیفیه هذه النسخه و وضعها الحاضر.

٢٢-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٠5٩ لمکتبه الوزیری فی مدینه یزد، کتبت سنه ١٠5٩ ه.

٢٣-النسخه المرقمه ١656 لمکتبه الوزیری فی مدینه یزد، کتبت فی القرن ١١ ه.

٢4-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ٢٣٠5 لمکتبه الوزیری فی مدینه یزد، کتبت سنه ١٢٣5 ه.

٢5-النسخه المرقمه ٢٣6٩ لمکتبه الوزیری فی مدینه یزد، کتبت سنه ١١٠٩ ه.

٢6-النسخه المرقمه ٣٨٣ لمکتبه آیه اللّه الگلپایگانی فی مدینه قم المقدّسه، و لیس فیها تاریخ الکتابه.

٢٧-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ٧46١ لمکتبه مدرسه سپهسالار فی طهران، کتبت سنه ١٠46 ه.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 3794

٢٨-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ٧54٢ لمکتبه مدرسه سپهسالار فی طهران، کتبت فی القرن ١٢ ه.

٢٩-النسخه الثالثه من المجموعه المرقمه ٨١٣٨ لمکتبه مدرسه سپهسالار فی طهران، کتبت سنه ١٢٩٢ ه.

٣٠-النسخه المرقمه ١٢٢/أ، من فئه المرقمه ٨٩5 لمکتبه جامعه لوس أنجلس فی الولایات المتّحده، کتبت سنه ٩٨٨ ه(کما جاء فی فهرسها فی نشره «نسخه های خطی» (-النسخ الخطیه) العدد الحادی عشر و الثانی عشر، ص ٣٧٢) .

٣١-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٣6، لمکتبه الحسینیه الشوشتریه الواقعه فی النجف الأشرف. لیس فیها تاریخ الکتابه.

٣٢-النسخه المرقمه ٨٢٧ لمکتبه کلیه الإلهیات و المعارف الإسلامیه فی مشهد الرضا علیه السلام، کتبت سنه ١٢٢٩ ه.

٣٣-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١4٢٢، لمکتبه کلیه الالهیات و المعارف الإسلامیه فی مشهد الرضا علیه السلام کتبت سنه ١٠٩6 ه.

٣4-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٠٨5 لمکتبه کلیه الإلهیات و المعارف الإسلامیه فی مشهد الرضا علیه السلام لیس فیها تاریخ الکتابه.

٣5-النسخه المرقمه ٨٠٢5 لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام، کتبت سنه ١٢٨٨ ه.

٣6-النسخه المرقمه ١٠6٠ لمکتبه ملک فی طهران، کتبت فی القرن ١١ ه.

٣٧-النسخه الثانیه من المجموعه المرقمه 56٨5 لمکتبه آیه اللّه النجفیّ المرعشیّ العامّه، کتبت سنه ١٠٣4 ه ظاهرا.

٣٨-النسخه المرقمه ٩٠١، لمکتبه جامع گوهرشاد فی مشهد المقدّسه، کتبت سنه ١٠6٩ ه.

٣٩-النسخه المرقمه ١١٢٨، لمکتبه جامع گوهرشاد فی مشهد المقدّسه، کتبت فی القرن ١٢ ه.

4٠-النسخه الثانیه من المجموعه المرقمه ١١5٧، لمکتبه جامع گوهرشاد فی مشهد المقدّسه، کتبت سنه ١٠٧٣ ه.

4١-النسخه المرقمه ٩١٣٣، لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام، کتبت سنه ١١4٠ ه.

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 3795

4٢-النسخه المرقمه ١٢٩٠٠، لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام، کتبت سنه ١٢٣٨ ه.

4٣-النسخه المرقمه ١٣٢١٨، لمکتبه الإمام الرضا علیه السلام، کتبت سنه ١٠5٧ ه.

44-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ٨4١ لمکتبه المدرسه الفیضیّه بمدینه قم المقدّسه، کتبت سنه ١٢٩٣ ه.

45-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١66١ لمکتبه المدرسه الفیضیّه بمدینه قم المقدّسه، کتبت سنه ١٢55 ه.

46-النسخه المرقمه 4٨١ لمکتبه المدرسه الحجتیه بقم، کتبت فی القرن ١١،١٢ ه.

و قد کانت بأیدینا عشر من هذه النسخ نفید منها فی التحقیق سنقوم بتعریفها فیما یلی.

النسخه الأولی و الثانیه من هذه النسخ أحسن النسخ و أکثرها اعتبارا؛ فقد کتبهما تلمیذا الشهید قلیلا بعد تألیفه الکتاب، و قد سمعاه عن الشهید و علیهما خطّه و إنهاؤه.

و قد کتب المرحوم الشیخ آقا بزرگ الطهرانیّ بشأن النسخه الثانیه، أی نسخه مکتبه المرحوم القمشهی (قده) ذیل ترجمه سلمان بن محمّد الجبعی العاملی من تلامذه الشهید، کتب یقول:

«سلمان بن محمّد العاملی من تلامذه الشهید الثانی؛ رأیت بخط الشهید إجازته لصاحب الترجمه (راجع «الذریعه» ج ١/١٩4، الرقم ١٠٠٣) علی ظهر «منیه المرید» تاریخها یوم الخمیس ٢ ذی القعده ٩54 ه ق، رأیته فی کتب مولانا الآخوند محمّد حسین بن محمّد قاسم القمشهی المتوفی فی النجف ١٣٣6، ضمن مجموعه خمس رسائل کلّها للشهید: أوّلها «نتائج الأفکار» ثمّ «المنیه» ثمّ «کشف الریبه» ثمّ «مسکّن الفؤاد» ثمّ «مسأله فی الطلاق» کلّها بخطّ صاحب الترجمه، و صوره خطّ الشهید هذه: الحمد للّه حقّ حمده. سمع علیّ هذا الکتاب کاتبه المولی الأجل الفاضل خلاصه الأخیار الشیخ سلمان-أحسن اللّه تعالی توفیقه و سهّل إلی کل خیر طریقه- فی مجالس آخرها: یوم الخمیس ثانی شهر ذی القعده الحرام عام أربع و خمسین و تسعمائه من الهجره النبویّه. و کتب مؤلّفه العبد الفقیر إلی اللّه تعالی زین الدین بن علیّ بن أحمد حامدا للّه تعالی مصلّیا مسلّما» (1).

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 3796


1- «إحیاء الداثر» /٩٧؛ و راجع «الذریعه» ج ٢٣/٢٠٩.

و قد انتقلت مکتبه المرحوم القمشهی إلی مکتبه الحسینیه الشوشتریه الواقعه فی النجف الأشرف (1)-و کانت هذه النسخه موجوده فیها ضمن المجموعه المرقمه ١4٠ کما ذکر فی فهرسها (2)-و علی هذا فلا تصل إلیها أیدینا الیوم.

و لهذا فقد اخترنا من بین سائر النسخ الموجوده أحسن النسخ و أفدنا منها. و سائر النسخ من الرقم ٨-46، و 5 لا میزه لها، ما عدا النسخ ٢١،٣٠،٣١ التی لا تصل إلیها أیدینا الیوم أیضا حتّی نراجعها و نری قیمتها و اعتبارها. و مع ذلک فقد أفدنا من النسخ ٩-١٣، أضف إلیها خمس نسخ اخری إلیک وصفها جمیعا:

النسخ التی اعتمدنا علیها حسب قیمتها و اعتبارها

١-النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٠١٧، للمکتبه المرکزیه لجامعه طهران، التی هی من جمله الکتب المهداه إلیها من قبل المرحوم السیّد محمّد المشکاه. هذه النسخه بخط حسین بن مسلم بن حسین بن محمّد الشهیر بابن شعیر العاملی تلمیذ الشهید. أنهاها فی یوم الخمیس ٢٣ شهر جمادی الأولی لسنه ٩54 أی بعد شهرین و ثلاثه أیّام بعد إتمام الشهید لها، و قد کتب فی آخرها:

«و فرغ من نسخها مملوکه حقّا: فقیر عفو اللّه و کرمه المعترف بالخطإ و الخلل فی القول و العمل: حسین بن مسلم بن حسین بن محمّد الشهیر بابن شعیر العاملی، عامله اللّه بلطفه الخفی، ضحی یوم الخمیس ثالث عشری جمادی الأولی سنه أربع و خمسین و تسعمائه- جعله اللّه تعالی ممن یمتثل بما کتب و یقوم بوظیفته ما وجب. . .» .

و قد کتب الشهید علی الورقه الأولی بخطّه:

«کتاب منیه المرید فی أدب المفید و المستفید، لهذا العبد الفقیر إلی اللّه تعالی زین الدین بن علیّ بن أحمد الشامیّ العاملی، عامله اللّه بلطفه الخفی، و عفا عنه بفضله» .

و فی هوامش متعدّده من النسخه بخط الشهید: «بلغ سماعا وفقه اللّه تعالی» مثل الأوراق:٧ ب،١٢ ب،٢5 ألف،٣٢ ألف،٣٧ ألف،4٣ ألف (3).

و فی هامش الورقه 5٨ ألف، جاء بخط الشهید:

[شماره صفحه واقعی : 6٧]

ص: 3797


1- «الذریعه» ج 6/4٠٠.
2- نشره «نسخه های خطی» العدد الحادی عشر و الثانی عشر، ص ٨٣6.
3- راجع «فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ دانشگاه تهران» ج ٣/6٨٢-6٨٣.

«أنهاه-أحسن اللّه تعالی توفیقه و تسدیده، و أجزل من کلّ مثوبه و خیر نصیبه و تأییده و مزیده-سماعا معتبرا و تصحیحا و تدبّرا، فی مجالس آخرها یوم الخمیس ثانی شهر ذی القعده الحرام عام أربع و خمسین و تسعمائه. و کتب مؤلّفه العبد الفقیر إلی عفو اللّه تعالی و کرمه و مغفرته: زین الدین بن علیّ بن أحمد، حامدا مصلیا مسلّما» .

و فی هذه النسخه سقطات کما یلی: من الصفحه ٢45-٢٧١، و ٢٧٩-٣4٠، و ٣4٣- ٣٧٧ من هذه الطبعه. و هذه هی لنا النسخه الأم و هی الأساس فی تحقیقنا، و نرمز إلیها ب «ه» .

٢-نسخه مکتبه المرحوم آیه اللّه السیّد أحمد الزنجانیّ (قده) التی أعارنا إیاها نجله الأستاذ السیّد موسی الشبیری الزنجانیّ. و هی نسخه کامله، فهی بعد نسخه «ه» من أکثر النسخ اعتبارا، کتبها الفضل لأخیه الشیخ خلیفه بن عطاء اللّه بعد ١٢ عاما تقریبا من شهاده المؤلّف، و قد قابلها السیّد أبو القاسم بن فتح اللّه الحسینی حین خروجه من النجف الأشرف إلی الجزائر بنسخه قوبلت بنسخه الأصل فی شهر جمادی الأولی لسنه ٩٧٧ ه.

و رمز هذه النسخه النفیسه «ز» .

٣-النسخه المرقمه ١6٨٣ لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی، بخط علاء الدین محمّد الحسنی الحسینی الحمزوی تمّ کتابتها بعد خمس سنین من شهاده المؤلّف أی فی شهر شعبان سنه ٩٧٠ ه. و هی بخط واضح جمیل، و هی أیضا نسخه کامله-ما عدا عدّه أسطر من وسطها-و جعلنا رمزها «م» .

4-النسخه المرقمه ١6٨4 لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی، بخط محمّد بن مظفر بن إبراهیم المدعوّ بالتقی الصوفی القزوینیّ الأبهررودی، و قد أتم کتابتها فی لیله الجمعه ٢٣ من شهر رمضان ١٠٢٧ ه و هو فی اعتکاف فی الجامع الکبیر بمدینه سمنان. و هی ناقصه قد سقط منها أکثر من نصفها من السطر ١٨ من الصفحه ١٨٣ حتی السطر ٣ من الصفحه ٣٧5 من هذه الطبعه. و لکن کاتبها کان من العلماء فکتب علیها حواشی کثیره، و یستفاد من حاشیته علی الورقه ١٠ ألف، حیث یروی المؤلّف أحادیث عن التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکریّ علیه السلام: أنّ الکاتب کان مجازا من المرحوم الشیخ البهائی علیه الرحمه؛ فقد کتب فیها یقول:

«هذا التفسیر المنسوب إلی سیدنا أبی محمّد الحسن العسکریّ سلام اللّه علیه. . . لیس من تصنیفه علیه السلام، بل إنّما سمع منه المحدثان محمّد بن زیاد و محمّد بن سنان و ألّفاه. روینا التفسیر المذکور عن شیخنا الأعظم سلطان المفسّرین بهاء الملّه و الدین

[شماره صفحه واقعی : 6٨]

ص: 3798

محمد العاملی، أدام اللّه ظلّه البهی، إجازه عن والده الإمام العارف حسین بن عبد الصمد العاملی، قدس اللّه روحه عن الإمام المصنّف رحمه اللّه بإسناده عن الصدوق أبی جعفر محمّد بن بابویه القمّیّ، عن محمّد بن القاسم الأسترآبادی، عن یوسف بن محمّد بن زیاد، و علیّ بن محمّد بن سنان، عن أبویهما عن الإمام علیه السلام.»

و رمز هذه النسخه «س» .

5-النسخه المرقمه 4٨، قسم کتب الأخلاق (الرقم العام ٣4٩٠) بمکتبه الإمام الرضا علیه السلام، و حیث قد سقطت منها عدّه أوراق من آخرها: من السطر 4 من الصفحه ٣4٧ إلی آخر الکتاب من طبعتنا هذه، لذلک لا یدری متی کتبت و من الکاتب. و علی أیّ حال فهی بخط حسن قلیل الخطأ، و رمزها «ق» . وقفها علی مکتبه الإمام الرضا علیه السلام أحد أحفاد السیّد نعمه اللّه الجزائریّ علیه الرحمه فی سنه ١٣٠٩ ه.

و ما عدا هذه النسخ، فقد أفدنا أیضا من خمس نسخ مخطوطه لمکتبه المدرسه الفیضیه و المسجد الأعظم بمدینه قم المقدّسه، و لا سیما فی الموارد الساقطه من النسخه الأساس، للتأیید و التأکید، و لکنّها لا میزه لها، و لذلک فقد أمسکنا عن التعریف بموارد اختلاف هذه النسخ مع الخمس السابقه. و قد قابلنا عملنا بجمیع النسخ المطبوعه، و إن کان لم یترتّب علی کثیر منها کثیر فائده.

إنّ أسلوب علمنا فی التحقیق هو أن نشخص بالسعی و الجدّ الوافر الضبط الصحیح فندرجه فقط، و اتّقینا أن نذکر اختلاف النسخ المغلوطه غیر المفیده التی لا تفید سوی تشتیت ذهن القارئ و زیاده حجم الکتاب، و إن کان ثقل هذا العمل علی عاتق المحقّق و المصحّح أکثر بکثیر، حیث یجب علیه أن یجد الضبط الصحیح بجد مجهد فینقذ بذلک القارئ من الحیره و تشتّت الذهن، و لو لا رعایه هذه الجهات لکان بالإمکان أن نجعل نسخه أساسا للعمل و نذکر اختلاف النسخ فی الهامش، و لا نتحمل عشر ما تحملناه الآن من تعب و عناء؛ و لکنا نری أنّ هذا الأسلوب غیر صحیح و لا مطلوب کما لا یخفی علی أهل الکمال. و علی کل حال فإنّ ذکر جمیع اختلافات النسخ یزید فی حجم الکتاب بدون أن یترتّب علیه أقل ثمره مفیده، بل مفاسده عدیده.

[شماره صفحه واقعی : 6٩]

ص: 3799

تعیین مصادر المؤلّف للکتاب

إنّ المؤلّف فی تألیفه لهذا الکتاب القیم-إضافه إلی مشاهداته و تجربیاته الوافره- قد أفاد من مصادر و کتب کثیره، صرّح هو من بینها بهذه الکتب:

١- «الکافی» للکلینی قدّس سرّه؛

٢- «الأمالی» للصدوق قدّس سرّه؛

٣- «الخصال» للصدوق قدّس سرّه؛

4- «التوحید» للصدوق قدّس سرّه؛

5- «التفسیر» المنسوب للإمام الحسن العسکریّ علیه السلام.

و لم یشر المؤلّف ما عدا هذه الکتب-و «شرح مسلم» فی ص ١٠٨ و «معجم الأدباء» فی ص ٢4٨-إلی أیّ مصدر آخر. و لکنّنا بالتتبع و الاستقصاء الواسع وجدنا بعض المصادر الأخری التی قد أفاد منها المؤلّف مباشره، منها ما نقطع به، و هی:

١- «شرح المهذّب» للنووی؛ فی المقدّمه و الباب الأوّل و الثانی و المطلب الثانی من خاتمه کتاب «منیه المرید» ؛

٢- «إحیاء علوم الدین» للغزالی؛ فی الباب الأوّل و الثالث من الکتاب؛

٣- «تذکره السامع و المتکلم» لابن جماعه الکنانیّ؛ فی الباب الأوّل و الرابع منه؛

4- «تفسیر الرازیّ» (-مفاتیح الغیب) للفخر الرازیّ؛ فی المقدّمه و القسم الثانی من النوع الثالث من الباب الأوّل منه؛

5- «فتح الباقی بشرح ألفیه العراقی» لزکریا بن محمّد بن أحمد الأنصاری الشافعی؛ فی الباب الرابع منه.

هذه کتب أفاد منها المؤلّف مباشره و بلا واسطه. و قد عیّنّا فی هوامش الکتاب موارد الإفاده منها مباشره بعباره «لاحظ» ، فمثلا نقول: «لاحظ شرح المهذّب» أو «لاحظ تذکره السامع و المتکلم» مع ذکر مجلّد المأخذ و صفحته. و عرّفنا بهذه الکتب و مؤلّفیها فی بحث «مصادر التحقیق» ، و لذلک لا نری ضروره للتعریف بها هنا. لکن من الجدیر أن نذکّر بأنّ ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع و المتکلم» بدوره قد استفاد کثیرا من «شرح المهذّب» للنووی-أو قد استفاد کلاهما من کتاب ثالث علی احتمال بعید جدّا-و قد کرّر النووی بعض المواضع من «شرح المهذّب» فی

[شماره صفحه واقعی : ٧٠]

ص: 3800

کتابه الآخر «التبیان فی آداب حمله القرآن» و أرجع فیه الی کتابه «شرح المهذّب» .

و قد استفاد النووی کثیرا من کتاب «أدب المفتی و المستفتی» لابن الصلاح، کما یظهر لمن راجع «شرح المهذّب» و «أدب المفتی و المستفتی» ، و النووی صرّح بهذه النکته حیث قال فی «شرح المهذّب» (ج ١/6٧) فی أوّل باب الفتوی و المفتی و المستفتی:

«اعلم أنّ هذا الباب مهمّ جدّا فأحببت تقدیمه لعموم الحاجه إلیه، و قد صنّف فی هذا جماعه من أصحابنا؛ منهم أبو القاسم الصیمری شیخ صاحب «الحاوی» ، ثمّ الخطیب أبو بکر الحافظ البغدادیّ، ثمّ الشیخ أبو عمرو بن الصلاح؛ و کلّ منهم ذکر نفائس لم یذکرها الآخران، و قد طالعت کتب الثلاثه و لخّصت منها جمله مختصره مستوعبه لکلّ ما ذکروه من المهمّ، و ضممت إلیها نفائس من متفرّقات کلام الأصحاب، و باللّه التوفیق» .

و کذلک استفاد النووی فی المجلد الأوّل من «شرح المهذّب» من بعض کتب الغزّالی کما یظهر لمن راجع إلیه.

إنّ هذا الأمر-أی تعیین مصادر المؤلّف-و إن استغرق منّا فرصا کثیره، و لکنّه أمر لا یخلو عن ثمره، بل هی کثیره جدّا کما لا یخفی علی أهل التحقیق.

تخریج الأخبار و الآثار و الأشعار

قد استخرجنا فی الکتاب مصادر الأخبار و أقوال العلماء و العظماء-و هی کثیره- من بین المصادر المتقدمه علی الشهید کما تلاحظون ذلک، بل عیّنّا-مهما أمکن- القائل لکثیر من الکلمات التی نقلها المؤلّف بتعبیر «قیل» ، و کذلک مصادر الأشعار و ناظمیها، إلاّ ما شذّ و ندر.

و من الضروری بشأن مصادر الکتاب أن نذکّر بأنّا اخترنا کلّ ذلک ممّا تقدّم علی الشهید، کما أنّ اللازم أن یکون الأمر کذلک، و إن کنّا ذکرنا إلی جانب المصادر الأولیه ما وجدناه فی الکتب المتأخره عنه مثل «بحار الأنوار» أو «کنز العمّال» لمزید الفائده، و إلاّ فنحن نعلم أنّه لیس لنا أن نردّ الروایات من کتاب مثل «منیه المرید» إلی کتاب مثل «بحار الأنوار» الذی هو متأخّر عن الأول بل هو ناقل عنه! و أنّ هذا الأمر السهل و الیسیر لیس فی الحقیقه استخراجا للمصادر، بل هو ذکر

[شماره صفحه واقعی : ٧١]

ص: 3801

لکتاب آخر جاءت فیه تلک الأخبار مثلا أیضا! و مع ذلک نری-من المؤسف-فی بعض الکتب التی هی تعدّ من مصادر «البحار» لم یعیّنوا المصدر الأصلی للأخبار بل ردّوها إلی «البحار» نقلا عن نفس الکتاب و هذا-کما هو واضح-کالدّور الباطل!

فمثلا نری کثیرا فی هوامش «عوالی اللآلی» أنهم بدل أن یتحمّلوا جهد الفحص و التتبع الواسع و المضنی و الظفر بالمصادر الأصلیه، قد ردّوا أخباره إلی «البحار» أو «المستدرک» أو «إثبات الهداه» نقلا عن «عوالی اللآلی» ! منها فی الجزء الثانی ص:

٩،١6،٢٧،٢٩،4٨،١٠٣،١6٣،٢4٢ و ٣4٩؛ و فی الجزء الرابع ص:5٨،6٠، 6١،64،6٨،6٩،٧٠،٧٧،٧٩،٨5،٨6.

نعم قد نحتاج إلی تعیین موضع روایه فی «البحار» و أضرابه مزیدا للفائده، أو من أجل تأیید النسخه بأنّها-أو النسخه المشابهه لها-هی التی اعتمدها مثل العلامه المجلسی قدّس سرّه، و أین هذا من ذاک؟ !

أما أنا فقد أفرغت کل جهدی و طاقتی کی أقف علی المصادر الأصلیه، و بحمد اللّه فقد ظفرت بجمیعها و ذکرتها ما عدا بعض الموارد المعدوده الآتی ذکرها. و قد کان بعض المتقدّمین من المحققین أبدوا الیأس من الحصول علی المصدر الأصلی لبعض الروایات، فلم یکن إظهارهم للیأس یورثنی یأسا أیضا، بل استمرّ سعیی و فحصی حتّی وصلت بحمد اللّه فیها إلی النتائج المرجوّه؛ فمثلا، کتب الأستاذ المحقّق و المتتبّع الجلیل الشیخ علی أکبر الغفّاری دام تأییده فی حواشیه لکتابی «المحجه البیضاء» و «شرح الکافی» للمرحوم المولی صالح المازندرانی (قده) بشأن بعض الروایات:

«ما عثرت علیه إلاّ فی منیه المرید» منها فی:

١-حدیث «کفی بالعلم شرفا أن یدّعیه من لا یحسنه و یفرح به إذا نسب إلیه، و کفی بالجهل ذمّا أن یبرأ منه من هو فیه.» (1)و هو فی ص ١١٠ من الکتاب.

٢-حدیث «کفی بالعلم شرفا أن یدّعیه من لا یحسنه و یفرح به إذا نسب إلیه، و کفی بالجهل ذمّا أن یبرأ منه من هو فیه.» (2)و هو فی ص ١١٠ من الکتاب.

٢-حدیث «العلم أفضل من المال بسبعه. . . السابع: العلم یقوّی الرجل علی المرور علی الصراط و المال یمنعه.» (3)و هو فی ص ١١٠ من الکتاب.

٣-حدیث «من أحبّ أن ینظر إلی عتقاء اللّه من النار فلینظر إلی المتعلّمین. . .» (4).

[شماره صفحه واقعی : ٧٢]

ص: 3802


1- «المحجه البیضاء» ج ١/٢5، الهامش 4.
2- «المحجه البیضاء» ج ١/٢5، الهامش 4.
3- «المحجه البیضاء» ج ١/١٨، الهامش ٢.
4-

و هو فی ص ١٠٠ من الکتاب.

4-حدیث «إنّ بابا من العلم یتعلّمه الرجل خیر له من أن لو کان أبو قبیس ذهبا فأنفقه فی سبیل اللّه.» (1)و هو فی ص ١٠٠ من الکتاب.

و تشاهدون أننا قد وجدنا بحمد اللّه تعالی جمیع هذه الروایات فی المصادر المتقدمه علی «منیه المرید» بل قد وجدنا لبعضها أکثر من مصدر و ذکرنا مصادرها.

بل قد راعینا أن لا نکتفی بأن نری الحدیث فی الکتب المتقدّمه علی «المنیه» حتی نجده فی المصادر الأصلیه للحدیث لا غیره حتّی و لو کان من الکتب الفقهیّه المعتبره؛ فمثلا ورد هذا الحدیث: «هو الطهور ماؤه الحلّ میتته» -المنقوله فی ص ٢٩5 من طبعتنا هذه -فی کتب «الخلاف» للشیخ و «المعتبر» للمحقّق الحلّی و «التذکره» للعلاّمه، و کان بالإمکان أن نذکر هذه الکتب کمصادر للحدیث، لکنّی ذهبت لأتفقّد عن المصدر الأصلی للحدیث فوجدته فی کتب العامّه-المتقدمه علی «الخلاف» و «المعتبر» و «التذکره» -ک «مسند أحمد» و «سنن أبی داود» و «سنن الدارمیّ» و «سنن ابن ماجه» ، و هی المصادر لتلک الکتب الفقهیّه أیضا.

و إذا شاهدتم الإرجاعات إلی مصادر العامّه أکثر من مصادر الخاصّه فهذا لیس إلاّ لأنّ المؤلّف نقل عنهم حیث لم یجد محذورا فی ذلک، کما نقل کبار العلماء المتقدمین أحادیث من هذا القبیل فی جوامعهم الحدیثیه لنفس الملاحظه، و لم یکن ذلک من عدم اطّلاعهم علی المصادر الأصلیه للحدیث بل مع کامل اطّلاعهم تعمّدوا ذلک؛ فنری العلاّمه المجلسی قدّس سرّه فی موسوعته «بحار الأنوار» بعد نقله لروایات من بعض کتب الشهید کتب یقول:

«أقول: هذه الأخبار أکثرها عامیّه، أوردناها تبعا للشیخ المتقدّم ذکره قدّس اللّه لطیفه.» (2)

و فی موضع آخر کتب یقول:

«أقول: یشکل التخصیص بهذه الروایه العامیه و إن قیل إنّ ضعفها منجبر بالشهره.

و کذا کثیر من الصلوات التی أوردناها من طرق العامّه تبعا للشیخ و السیّد و غیرهما، حیث أوردوه فی کتبهم، لمساهلتهم فی المستحبّات. و یشکل العمل بها فیما کان مخالفا

[شماره صفحه واقعی : ٧٣]

ص: 3803


1- «المحجه البیضاء» ج ١/١٨، الهامش ٣؛ «شرح الکافی» ج ٢/١١، الهامش.
2- «بحار الأنوار» ج ٨٩/٢١5.

للهیئات المنقوله، و إن کان الحکم بالمنع أیضا مشکلا.» (1)

و علی هذا فلم یکن هؤلاء لیجدوا محذورا فی نقل هکذا أحادیث من مصادر العامّه.

و استخرجنا و ذکرنا-ما عدا الروایات-مصادر الآثار و أقوال العظماء و الأشعار إلاّ ما شذّ و ندر، و ذلک بتحمّل مشقه کثیره، و هکذا انحلّ لنا کثیر من مواضع الإشکال و السقط فی متن الکتاب، و للنموذج نذکر موردا واحدا لا یخلو عن فائده:

نقل الشهید فی المقدّمه ص ١٢٣ عن بعضهم: «من جلس مع ثمانیه أصناف من الناس زاده اللّه ثمانیه أشیاء» ثم یذکر سبعه أصناف و لم یذکر الصنف الآخر فی أیّ نسخه من المخطوط و المطبوع، و بعد أن وجدنا المصدر تبیّن أنّ ذلک الصنف، أی عباره: «. . . [من اللهو و المزاح، و مع الفساق ازداد]. . .» قد سقطت من جمیع النسخ و لعلّه من سقط قلم المؤلّف (قده) ؛ و العباره الصحیحه هکذا: «. . . و مع الصبیان ازداد [من اللهو و المزاح، و مع الفسّاق ازداد]من الجرأه. . .» .

و لا یفوتنا هنا أن نقول: إنّ الذی لم نجد مصدره من جمیع الکتاب إنّما هو أقلّ من عشره موارد من خبر و شعر و قول مأثور فی الصفحات:١4٨،١٧4،١٧٩،١٩١،٢٢٠، ٢٢6،٢4٢،٢45،٢5٨ و قد ذکّرنا بها فی الهوامش. و لهذا نرجو ممّن یطّلع علی مصادرها ممّا تقدّم علی «منیه المرید» أن یعلمنا بها لیتمّ هذا العمل و یکمل.

أمّا فی طبع «مؤسّسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرّفه» - أعنی «ع» -لم تذکر مصادر الأقوال المأثوره للعظماء، و کذلک الأشعار بل و کثیر من الروایات، و فیما ذکر فیه من مصادر الروایات من الأخطاء ما جعلنا لا نعتمد علی شیء منها، فلم نذکر أیّ مصدر إلاّ بعد مراجعه مجدّده مباشره. و شواهد ما قلناه کثیره إذا أردنا إیرادها طال المقال، و من کان له إشکال علی ما قلناه فأنا حاضر لإثبات ما قلته.

***

و من ممیزات هذه الطبعه أیضا ذکر العناوین للفصول و الأقسام التی لم یکن لها عنوان فی المتن، جعلناها بین معقوفتین هکذا []، و أعربنا الآیات و الکلمات

[شماره صفحه واقعی : ٧4]

ص: 3804


1- «بحار الأنوار» ج ٨٩/٣٨4.

المشکله من الأحادیث و الآثار و غیرهما، و استفدنا فی إعراب روایات الخاصّه-عدا عن کتب اللغه-من شروح «الکافی» و الطبعه المشکوله المعربه من «أصول الکافی» ؛ و فی إعراب روایات العامّه من «صحیح البخاریّ بشرح الکرمانی» و «فیض القدیر» و بعض کتبهم المعربه المشکوله.

و من الممیّزات أیضا: تدوین فهارس مختلفه فی آخر الکتاب، شرح و توضیح ما ابهم من الکتاب و وضع ما یحتاجه من علامات الترقیم الحدیثه حسب المعمول بین أهل الفن، و وحده سیاق الإرجاعات و رسم الخط و کذا سائر الأمور.

ه-إشاره إلی کثره أخطاء الطبعات السابقه للکتاب

لقد مرّ أنّنا نجد أخطاء کثیره عرضت للطبعات السابقه للکتاب، لعلّها تصل فی کلّ طبعه إلی أکثر من أربعمائه غلطه صغیره أو کبیره، و لا أقلّ من هذا العدد من الغلط فی نسخه «ح» و نسخه «ع» ، و قد تری فی صفحه واحده أکثر من خمسه أخطاء غیر محتمله الصحه. و حیث لا فائده فی ذکر نماذج کثیره منها هنا بل هی تسبّب فی تطویل هذه المقدّمه أکثر من المناسب، فنحن نشیر هنا إلی ثلاث نماذج من الصفحتین الأولی و الثانیه اللتین هما کبیت القصیده للکتاب، و جدیرتان بعنایه أکثر و أکبر:

١-حرّفت عباره «و سمّیتها منیه المرید فی أدب المفید و المستفید» فی ص ٩٢ فی جمیع النسخ المطبوعه علی الجلد و صفحه عنوان الکتاب و المقدّمه، إلی «. . . آداب المفید. . .» مع أنّه إضافه إلی ضبط العباره فی نسخه «ه» و هی أصحّ النسخ و أکثرها اعتبارا ب «أدب المفید» فقد کتب الشهید بخط یده اسم الکتاب کذلک علی الورقه الأولی من تلک النسخه کما مرّ، و الصحیح هو هذا قطعا، کما هو فی اسم نظیره المتقدم علیه «تذکره السامع و المتکلم فی أدب العالم و المتعلّم» .

٢-جاء فی أوّل «منیه المرید» : «الحمد للّه الذی علّم بالقلم. . . و صلّی اللّه علی حبیبه و عبده و نبیّه محمّد أفضل من علم و علّم، و علی آله و أصحابه المتأدّبین بآدابه و سلّم» ، و قد توهّم بعضهم أنّ فی العباره سقطا و خطأ فبدّلها إلی «. . . و علی آله و أصحابه المتأدّبین بآدابه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم» ! مع أنّ سیاق العباره یشهد بالغلط فی هذه الإضافه التحریفیّه، و کذلک تشهد به جمیع النسخ المخطوطه التی راجعناها و استفدنا منها.

[شماره صفحه واقعی : ٧5]

ص: 3805

٣-فی أکثر النسخ المطبوعه جاءت الآیه الشریفه ١٢ من سوره الطلاق: «اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ. . .» فی ص ٩٣ هکذا: «وَ هُوَ اَلَّذِی خَلَقَ. . .» .

هذه نماذج ثلاثه من الصفحتین الأولی و الثانیه للکتاب، و هما جدیرتان بعنایه أکبر و أکثر.

و-شکر و ثناء

ساعدنی فی تحقیق الکتاب و تصحیحه و نشره بهذه الصوره عدد من الأساتذه الکرام و الأصدقاء الأعزّاء، فأنا إذ اقدّم لهم من الصمیم شکری لجمیعهم و دعائی لهم بالتوفیق المطرّد و المتنامی، ازیّن هذه الصفحه بأسمائهم الکریمه:

أعارنی المحقّق الرجالی المعاصر حجه الإسلام و المسلمین الأستاذ السیّد موسی الشبیری الزنجانیّ نسخه «ز» ؛ و الأستاذ المحقّق حجه الإسلام الشیخ رضا الأستادی نسخه «ض» ؛ و حجه الإسلام الشیخ حسن المصطفویّ نسخه «ن» و أیضا نسخه «ه» ، و تفضّل بعضهم علیّ ببعض الإرشادات القیّمه، و کذلک تفضّل علیّ الأستاذ حجه الإسلام السیّد محمّد رضا الحسینی الجلالی بإرشادات و إصلاحات قیّمه جدّا. و منّ علیّ الإخوان الفضلاء الشیخ أحمد العابدی و الشیخ محمّد علی المهدوی و السیّد علی میرشریفی بإعارتی کتبهم. و بعض الأصدقاء لم یبخلوا علیّ بأیّه مساعده ممکنه: الأخ الشیخ علی أکبر زمانی نژاد فی المقابله بنسخه «ط» ؛ و الأخ الجلیل الشیخ علی المختاری فی المقابله بنسخ «ز» ، «م» ، «س» و «ه» ؛ و الأخ السیّد أبو الحسن المطلبی فی المقابله بنسخه «ه» . و المسئولون بقسم المخطوطات للمکتبه المرکزیه لجامعه طهران أعارونی نسخه الام: «ه» و لم یبخلوا علیّ بکلّ مساعده ممکنه. و علی اللّه أجرهم جمیعا.

و لقد صادف اشتغالی بکتابه هذه المقدّمه هجوم أعداء الإسلام و عمّال الاستعمار، أعنی الصدّامیین البعثیین الکافرین، علی مدن إیران الإسلامیّه و لا سیّما مدینه قم و طهران، و قصفها بالطائرات الغادره الخائنه و الصواریخ المدمّره البعیده المدی السوفیاتیه، و قد استشهدت بسبب ذلک المآت من أبناء الإسلام الأبریاء، فنحن نهدی ثواب هذا العمل إلی أرواح شهدائنا الطاهره، و نسأل اللّه تعالی أن ینصر

[شماره صفحه واقعی : ٧6]

ص: 3806

جیوش الإسلام فی جبهات الحرب علی البعثیّین الصدّامیّین الکفّار، و یدیم علی رءوسنا ظلال سیدنا، قائد الثوره الإسلامیّه فی إیران، آیه اللّه العظمی الإمام الخمینی، حفظه اللّه تعالی من الشرور و الآفات.

و الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی حبیبه و نبیّه سیدنا محمد، و وصیّه و خلیفته مولانا أمیر المؤمنین و أهل بیته أجمعین.

قم المقدّسه ٢٢ شعبان المعظم ١4٠٨ ه ٢٢/١/١٣6٧ ه. ش.

رضا المختاری

[شماره صفحه واقعی : ٧٧]

ص: 3807

صوره الصفحه الأولی من نسخه «ه»

[شماره صفحه واقعی : ٧٨]

ص: 3808

صوره الصفحه الثانیه من نسخه «ه»

[شماره صفحه واقعی : ٧٩]

ص: 3809

صوره الصفحه الأخیره من نسخه «ه» ؛ و یری فی الهامش إنهاء الکتاب بخطّ المؤلّف قدّس سرّه

[شماره صفحه واقعی : ٨٠]

ص: 3810

صوره الصفحه الأولی من نسخه «ز»

[شماره صفحه واقعی : ٨١]

ص: 3811

صوره الصفحه الأخیره من نسخه «ز»

[شماره صفحه واقعی : ٨٢]

ص: 3812

صوره الصفحه الأولی من نسخه «م»

[شماره صفحه واقعی : ٨٣]

ص: 3813

صوره الصفحه الأخیره من نسخه «م»

[شماره صفحه واقعی : ٨4]

ص: 3814

صوره الصفحه الأولی من نسخه «س»

[شماره صفحه واقعی : ٨5]

ص: 3815

صوره الصفحه الأخیره من نسخه «س»

[شماره صفحه واقعی : ٨6]

ص: 3816

صوره الصفحه الأولی من نسخه «ق»

[شماره صفحه واقعی : ٨٧]

ص: 3817

رموز النسخ

قد ذکرنا العلامات الاختصاریه و الرموز إلی النسخ التی أفدنا منها و راجعنا إلیها فی تصحیح و تحقیق هذا الکتاب مع التعریف بها فی مقدّمه التحقیق، و نکرّر ذکرها هنا للتیسیر:

١- «ه» : رمز إلی النسخه الأولی من المجموعه المرقمه ١٠١٧ للمکتبه المرکزیه لجامعه طهران، من الکتب المهداه إلیها من قبل المرحوم المشکاه.

٢- «ز» : رمز إلی نسخه مکتبه آیه اللّه المرحوم السیّد أحمد الزنجانیّ.

٣- «م» : رمز إلی النسخه المرقمه ١6٨٣ لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی.

4- «س» : رمز إلی النسخه المرقمه ١6٨4 لمکتبه مجلس الشوری الإسلامی.

5- «ق» : رمز إلی نسخه مکتبه الإمام الرضا علیه السلام فی مشهد، الرقم 4٨ من کتب الأخلاق.

6- «ه» : رمز إلی «منیه المرید» طبعه الهند.

٧- «ض» : رمز إلی «منیه المرید» الطبعه الملحقه ب «روض الجنان» ، طبع ایران.

٨- «ط» : رمز إلی «منیه المرید» طبعه حجه الإسلام المصطفویّ بطهران.

٩- «ن» : رمز إلی «منیه المرید» طبعه النجف الأشرف، مطبعه الغری.

١٠- «ح» : رمز إلی «منیه المرید» طبعه مجمع الذخائر الإسلامیه بقم المقدّسه.

١١- «ع» : رمز إلی «منیه المرید» طبعه مؤسّسه النشر الإسلامی بقم المقدّسه.

[شماره صفحه واقعی : ٨٨]

ص: 3818

[شماره صفحه واقعی : ٨٩]

ص: 3819

[شماره صفحه واقعی : ٩٠]

ص: 3820

[خطبه المؤلف]

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ الحمد لله اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ اَلْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ و صلی الله علی حبیبه و عبده و نبیه محمد أفضل من علم و علم و علی آله و أصحابه المتأدبین بآدابه و سلم. أما بعد فإن کمال الإنسان إنما هو بالعلم الذی یضاهی به ملائکه السماء و یستحق به رفیع الدرجات فی العقبی مع جمیل الثناء فی الدنیا و یتفضل مداده علی دماء الشهداء و تضع الملائکه أجنحتها تحت رجلیه إذا مشی و یستغفر له الطیر فی الهواء و الحیتان فی الماء و یفضل نومه لیله من لیالیه علی عباده العابد سبعین سنه و ناهیک بذلک جلاله و عظما. لکن لیس جمیع العلم یوجب الزلفی و لا تحصیله کیف اتفق یثمر الرضا بل لتحصیله شرائط و لترتیبه ضوابط و للمتلبس به آداب و وظائف و لطلبه أوضاع و معارف لا بد لمن أراد شیئا منه من الوقوف علیها و الرجوع فی مطلوبه إلیها لئلا یضیع سعیه و لا یخمد جده. و کم رأینا بغاه هذا العلم الشریف دأبوا فی تحصیله و أجهدوا نفوسهم فی طلبه و نیله ثم بعضهم لم یجد لذلک الطلب ثمره و لا حصل منه علی غایه معتبره و بعضهم حصل شیئا منه فی مده مدیده طویله کان یمکنه تحصیل أضعافه فی برهه یسیره قلیله و بعضهم لم یزده العلم إلا بعدا عن الله تعالی و قسوه و قلبا مظلما مع قول الله سبحانه و هو أصدق القائلین إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ

[شماره صفحه واقعی : ٩١]

ص: 3821

مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ

(1)

و ما کان سبب ذلک و غیره من القواطع الصاده لهم عن بلوغ الکمال إلا إخلالهم بمراعاه الأمور المعتبره فیه من الشرائط و الآداب و غیرها من الأحوال. و قد وفق الله سبحانه بمنه و کرمه فیما خرج من کتابنا الموسوم ب منار القاصدین فی أسرار معالم الدین (2)لتفصیل جمله شریفه من هذه الأحکام مغنیه لمن وقف علیها من الأنام و قد رأینا فی هذه الرساله إفراد نبذه من شرائط العلم و آدابه و ما یتبع ذلک من وظائفه نافعه إن شاء الله تعالی لمن تدبرها موصله له إلی بغیته إذا راعاها و نقشها علی صحائف خاطره و کررها مستنبطه من کلام الله تعالی و کلام رسوله و الأئمه ع و کلام أساطین الحکمه و الدین و العلماء الراسخین و سمیتها منیه المرید فی أدب المفید و المستفید . و أنا أسأل الله تعالی من فضله العمیم و جوده القدیم أن ینفع بها نفسی و خاصتی و أحبائی و من یوفق لها من المسلمین و أن یجزل علیها أجری و ثوابی و یثبت لی بها قدم صدق یوم الدین إنه جواد کریم. و هی مرتبه علی مقدمه و أبواب و خاتمه.

[شماره صفحه واقعی : ٩٢]

ص: 3822


1- سوره فاطر (٣5) :٢٨.
2- الظاهر أنّ هذا الکتاب قد فقد و ذهب فیما ذهب من کتب الشهید الثانی رحمه اللّه؛ و لم نقف علی نسخه له حتّی الیوم فی فهارس المخطوطات.

[مقدمه المؤلف]

اشاره

أما المقدمه

فتشتمل علی جمله من التنبیه علی فضله من الکتاب و السنه و الأثر و دلیل العقل و فضل حاملیه و متعلمیه و اهتمام الله سبحانه بشأنهم و تمییزهم عمن سواهم

فصل 1 : فی فضل العلم من القرآن

١ فصل (1)فی فضل العلم من القرآن

اعلم أن الله سبحانه جعل العلم هو السبب الکلی لخلق هذا العالم العلوی و السفلی طرا و کفی بذلک جلاله و فخرا قال الله تعالی فی محکم الکتاب تذکره و تبصره لأولی الألباب اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ اَلْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اَللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اَللّٰهَ قَدْ أَحٰاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْماً . و کفی بهذه الآیه دلیلا علی شرف العلم لا سیما علم التوحید الذی هو أساس کل علم و مدار کل معرفه و جعل سبحانه العلم أعلی شرف و أول منه امتن بها

[شماره صفحه واقعی : ٩٣]

ص: 3823


1- سوره الطلاق (65) :١٢.

علی ابن آدم بعد خلقه و إبرازه من ظلمه العدم إلی ضیاء الوجود فقال سبحانه فی أول سوره أنزلها علی نبیه محمد ص اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ اَلَّذِی خَلَقَ خَلَقَ اَلْإِنْسٰانَ مِنْ عَلَقٍ اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ اَلْأَکْرَمُ اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ اَلْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ (1). فتأمل کیف افتتح کتابه الکریم المجید الذی لاٰ یَأْتِیهِ اَلْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لاٰ مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ (2)بنعمه الإیجاد ثم أردفها بنعمه العلم فلو کان ثم منه أو توجد نعمه بعد نعمه الإیجاد هی أعلی من العلم لما خصه الله تعالی بذلک و صدر به نور الهدایه و طریق الدلاله علی الصراط المستقیم الأخذ بحجزه البراعه و دقائق المعانی و حقائق البلاغه. و قد قیل (3)فی وجه التناسب بین الآی المذکوره فی صدر هذه السوره التی قد اشتمل بعضها علی خلق الإنسان من علق و فی بعضها تعلیمه ما لم یعلم لیحصل النظم البدیع فی ترتیب آیاته إنه تعالی ذکر أول حال الإنسان و هو کونه علقه مع أنها أخس الأشیاء و آخر حاله و هو صیرورته عالما و هو أجل المراتب کأنه تعالی قال کنت فی أول حالک فی تلک الدرجه التی هی غایه الخساسه فصرت فی آخر حالک فی هذه الدرجه التی هی الغایه فی الشرف و النفاسه و هذا إنما یتم لو کان العلم أشرف المراتب إذ لو کان غیره أشرف لکان ذکر ذلک الشیء فی هذا المقام أولی. و وجه آخر (4)أنه تعالی قال وَ رَبُّکَ اَلْأَکْرَمُ اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ اَلْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ (5).

[شماره صفحه واقعی : ٩4]

ص: 3824


1- سوره العلق (٩6) :١-5.
2- سوره فصّلت (4١) :4٢.
3- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨6، ج ٣٢/١6.
4- أی وجه آخر فی بیان دلاله الآی المذکوره فی صدر سوره العلق علی فضل العلم. لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨6.
5- سوره العلق (٩6) :٣-5.

و قد تقرر فی أصول الفقه أن ترتب الحکم علی الوصف مشعر بکون الوصف عله و هذا یدل علی أن الله سبحانه اختص بوصف الأکرمیه لأنه علم الإنسان العلم فلو کان شیء أفضل من العلم و أنفس لکان اقترانه بالأکرمیه المؤداه بأفعل التفصیل أولی (1). و بنی الله (2)سبحانه ترتب قبول الحق و الأخذ به علی التذکر و التذکر علی الخشیه و حصر الخشیه فی العلماء فقال سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشیٰ (3)و إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ (4). و سمی الله سبحانه العلم بالحکمه و عظم أمر الحکمه فقال وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً (5). و حاصل ما فسروه فی الحکمه مواعظ القرآن و العلم و الفهم و النبوه فی قوله تعالی وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ (6)وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحُکْمَ صَبِیًّا (7)فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ (8)و الکل یرجع إلی العلم (9). و رجح العالمین علی کل من سواهم فقال سبحانه

[شماره صفحه واقعی : ٩5]

ص: 3825


1- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨6.
2- جاء فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨6 فی بیان فضیله العلم من الآیات: «. . . الثالث: قوله سبحانه: إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ؛ و هذه الآیه فیها وجوه من الدلائل علی فضل العلم، أحدها: دلالتها علی أنّهم من أهل الجنّه، و ذلک لأنّ العلماء من أهل الخشیه، و من کان من أهل الخشیه کان من أهل الجنه فالعلماء من أهل الجنه، فبیان أنّ العلماء من أهل الخشیه قوله تعالی: إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ . و بیان أنّ أهل الخشیه من أهل الجنه قوله تعالی: جَنّٰاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا اَلْأَنْهٰارُ -إلی قوله تعالی-: ذٰلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ ؛ و یدلّ علیه أیضا قوله تعالی: وَ لِمَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ جَنَّتٰانِ. . .» . و تدلّ الآیتان ٩ و ١٠ من سوره الأعلی (٨٧) -: «فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ اَلذِّکْریٰ سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشیٰ» -علی ترتّب قبول الحقّ و الأخذ به علی التذکّر.
3- سوره الأعلی (٨٧) :١٠.
4- سوره فاطر (٣5) :٢٨.
5- سوره البقره (٢) :٢6٩.
6- سوره البقره (٢) :٢6٩.
7- سوره مریم (١٩) :١٢.
8- سوره النساء (4) :54.
9- هذا الکلام فی بیان فضل العلم مأخوذ من «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٧٩، و حیث إنّ المؤلّف رحمه اللّه لخّص کلام.

هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ

(1)

. و فرق (2)فی کتابه العزیز بین عشره بین الخبیث و الطیب قُلْ لاٰ یَسْتَوِی اَلْخَبِیثُ وَ اَلطَّیِّبُ (3)و بین الأعمی و البصیر و الظلمه و النور و الجنه و النار و الظل و الحرور (4)و إذا تأملت تفسیر ذلک وجدت مرجعه جمیعا إلی العلم. و قرن سبحانه أولی العلم بنفسه و ملائکته فقال

٩)

-الرازیّ-و لذا تعسّر فهم وجه دلاله هذه الآیات علی فضل العلم-فإنّا نأتی بنصّ کلامه و هو هذا: «. . . إنّ اللّه تعالی سمّی العلم بالحکمه ثمّ إنّه تعالی عظّم أمر الحکمه و ذلک یدلّ علی عظم شأن العلم، بیان أنّه تعالی سمّی العلم بالحکمه ما یروی عن مقاتل، أنّه قال: تفسیر الحکمه فی القرآن علی أربعه أوجه: أحدها: مواعظ القرآن، قال فی البقره: «وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ اَلْکِتٰابِ وَ اَلْحِکْمَهِ» یعنی مواعظ القرآن، و فی النساء: «وَ أَنْزَلَ اَللّٰهُ عَلَیْکَ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ» یعنی مواعظ القرآن، و مثلها فی آل عمران؛ و ثانیها: الحکمه بمعنی الفهم و العلم، قوله تعالی: «وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحُکْمَ صَبِیًّا» و فی لقمان: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰا لُقْمٰانَ اَلْحِکْمَهَ» یعنی الفهم و العلم، و فی الأنعام: «أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحُکْمَ وَ اَلنُّبُوَّهَ» ؛ و ثالثها: الحکمه بمعنی النبوّه، فی النساء: «فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ» یعنی النبوّه، و فی ص: «وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحِکْمَهَ» یعنی النبوّه، و فی البقره: «وَ آتٰاهُ اَللّٰهُ اَلْمُلْکَ وَ اَلْحِکْمَهَ» ؛ و رابعها: القرآن، فی النحل: «اُدْعُ إِلیٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ» و فی البقره: «وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً» ؛ و جمیع هذه الوجوه عند التحقیق ترجع إلی العلم» .

[شماره صفحه واقعی : ٩6]

ص: 3826


1- سوره الزمر (٣٩) :٩.
2- فی جمیع النسخ المخطوطه و کذلک المطبوعه: «قرن» بدل «فرّق» و الظاهر أنّ ما أثبتناه هو الصحیح و ذلک لأنّ هذا الکلام مأخوذ من «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٧٩، و هو دلیل علی ما قلناه و إلیک نصّ عبارته: «. . . الثانی: قوله تعالی: «قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ» ؛ و قد فرّق بین سبع نفر [کذا، ظ: بین عشره نفر]فی کتابه: فرّق بین الخبیث و الطیّب فقال: «لاٰ یَسْتَوِی اَلْخَبِیثُ وَ اَلطَّیِّبُ» یعنی الحلال و الحرام، و فرّق بین الأعمی و البصیر فقال: «قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلْأَعْمیٰ وَ اَلْبَصِیرُ» ؛ و فرّق بین النور و الظلمه، فقال: «أَمْ هَلْ تَسْتَوِی اَلظُّلُمٰاتُ وَ اَلنُّورُ» و فرّق بین الجنه و النّار، و بین الظلّ و الحرور، و إذا تأمّلت وجدت کلّ ذلک مأخوذا من الفرق بین العالم و الجاهل» . و انظر ایضا «مفتاح دار السعاده» ج ١/5٢ و ١٨٢؛ و «درّه التاج» ج ١/٢5-٢6. و اعلم أنّ فی بعض النسخ: «بین سبعه» بدل «بین عشره» -کما فی «تفسیر الرازیّ» و «درّه التاج» أیضا-و هو لا یوافق مع کلام المصنّف عند تعدادهم، کما تری.
3- سوره المائده (5) :١٠٠.
4- إشاره إلی الآیات ١٩-٢٢ من سوره فاطر (٣5) : «وَ مٰا یَسْتَوِی اَلْأَعْمیٰ وَ اَلْبَصِیرُ وَ لاَ اَلظُّلُمٰاتُ وَ لاَ اَلنُّورُ وَ لاَ اَلظِّلُّ وَ لاَ اَلْحَرُورُ وَ مٰا یَسْتَوِی اَلْأَحْیٰاءُ وَ لاَ اَلْأَمْوٰاتُ» و الآیه ٢٠ من سوره الحشر (5٩) : «لاٰ یَسْتَوِی أَصْحٰابُ اَلنّٰارِ وَ أَصْحٰابُ اَلْجَنَّهِ» .

شَهِدَ اَللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ اَلْمَلاٰئِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ

(1)

. و زاد (2)فی إکرامهم علی ذلک مع الاقتران المذکور بقوله تعالی وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّٰهُ وَ اَلرّٰاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ (3). و بقوله تعالی قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتٰابِ (4). و قال تعالی یَرْفَعِ اَللّٰهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجٰاتٍ (5)و قد ذکر الله سبحانه الدرجات لأربعه أصناف للمؤمنین من أهل بدر إِنَّمَا اَلْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ إِذٰا ذُکِرَ اَللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ . إلی قوله لَهُمْ دَرَجٰاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ (6). و للمجاهدین وَ فَضَّلَ اَللّٰهُ اَلْمُجٰاهِدِینَ (7). و لمن عمل الصالحات

[شماره صفحه واقعی : ٩٧]

ص: 3827


1- سوره آل عمران (٣) :١٨.
2- قال الرازیّ: «ثمّ انظر إلی هذه المرتبه فإنّه تعالی ذکر العالم فی موضعین من کتابه فی المرتبه الثانیه؛ قال: شَهِدَ اَللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ اَلْمَلاٰئِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ. و قال: أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ. ثمّ إنّه سبحانه و تعالی زاد فی الإکرام، فجعلهم فی المرتبه الأولی فی آیتین؛ فقال تعالی: وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّٰهُ وَ اَلرّٰاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ. و قال: قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ اَلْکِتٰابِ» . («تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٧٩) .
3- سوره آل عمران (٣) :٧.
4- سوره الرعد (١٣) :4٣.
5- سوره المجادله (5٨) :١١.
6- سوره الأنفال (٨) :٢-4.
7- سوره النساء (4) :٩5.

وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ اَلصّٰالِحٰاتِ فَأُولٰئِکَ لَهُمُ اَلدَّرَجٰاتُ اَلْعُلیٰ

(1)

و للعلماء یَرْفَعِ اَللّٰهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجٰاتٍ (2). ففضل أهل بدر علی غیرهم من المؤمنین بدرجات و فضل العلماء علی جمیع الأصناف بدرجات فوجب کون العلماء أفضل الناس (3). و قد خص الله سبحانه فی کتابه العلماء بخمس مناقب الأولی الإیمان وَ اَلرّٰاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّٰا بِهِ (4). الثانیه التوحید شَهِدَ اَللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَ اَلْمَلاٰئِکَهُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ (5). الثالثه البکاء و الحزن إِنَّ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إلی قوله وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ یَبْکُونَ (6). الرابعه الخشوع إِنَّ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ (7)الآیه. الخامسه الخشیه إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ (8).

[شماره صفحه واقعی : ٩٨]

ص: 3828


1- سوره طه (٢) :٧5.
2- سوره المجادله (5٨) :١١.
3- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٧٩-١٨٠.
4- سوره آل عمران (٣) :٧.
5- سوره آل عمران (٣) :١٨.
6- سوره الإسراء (١٧) :١٠٧-١٠٩.
7- سوره الإسراء (١٧) :١٠٧-١٠٩.
8- سوره فاطر (٣5) :٢٨.

و قال تعالی مخاطبا لنبیه آمرا له مع ما آتاه من العلم و الحکمه وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً (1)و قال تعالی بَلْ هُوَ آیٰاتٌ بَیِّنٰاتٌ فِی صُدُورِ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ (2). و قال تعالی وَ تِلْکَ اَلْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ وَ مٰا یَعْقِلُهٰا إِلاَّ اَلْعٰالِمُونَ (3). فهذه نبذه من فضائله التی نبه الله علیها فی کتابه الکریم

فصل 2 : فیما روی عن النبی ص فی فضل العلم

: و أما السنه فهی فی ذلک کثیره تنبو عن الحصر فمنها

١4- قَوْلُ اَلنَّبِیِّ ص مَنْ یُرِدِ اَللَّهُ بِهِ خَیْراً یُفَقِّهْهُ فِی اَلدِّینِ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص طَلَبُ اَلْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ (5).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ طَلَبَ عِلْماً فَأَدْرَکَهُ کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ کِفْلَیْنِ مِنَ اَلْأَجْرِ وَ مَنْ طَلَبَ عِلْماً فَلَمْ یُدْرِکْهُ

[شماره صفحه واقعی : ٩٩]

ص: 3829


1- سوره طه (٢) :١١4.
2- سوره العنکبوت (٢٩) :4٩.
3- سوره العنکبوت (٢٩) :4٣.
4- «صحیح البخاریّ» ج ٢/٣6-٣٧، کتاب العلم، الحدیث ٧٠؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٠، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٠؛ «سنن الترمذی» ج 5/٢٨، کتاب العلم (4٢) ، الباب ١، الحدیث ٢645؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢٩٧؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٣-٢5؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/٢-٨؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢١، کتاب العلم.
5- «سنن ابن ماجه» ، ج ١/٨١، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢4؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٨-١٨؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١١٩-١٢٠. و هو أیضا فی «الکافی» ج ١/٣٠، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم، الحدیث ١.

کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ کِفْلاً مِنَ اَلْأَجْرِ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَنْظُرَ إِلَی عُتَقَاءِ اَللَّهِ مِنَ اَلنَّارِ فَلْیَنْظُرْ إِلَی اَلْمُتَعَلِّمِینَ فَوَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا مِنْ مُتَعَلِّمٍ یَخْتَلِفُ إِلَی بَابِ اَلْعَالِمِ إِلاَّ کَتَبَ اَللَّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبَادَهَ سَنَهٍ وَ بَنَی اَللَّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ مَدِینَهً فِی اَلْجَنَّهِ وَ یَمْشِی عَلَی اَلْأَرْضِ وَ هِیَ تَسْتَغْفِرُ لَهُ وَ یُمْسِی وَ یُصْبِحُ مَغْفُوراً لَهُ وَ شَهِدَتِ اَلْمَلاَئِکَهُ أَنَّهُمْ عُتَقَاءُ اَللَّهِ مِنَ اَلنَّارِ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ طَلَبَ اَلْعِلْمَ فَهُوَ کَالصَّائِمِ نَهَارَهُ اَلْقَائِمِ لَیْلَهُ وَ إِنَّ بَاباً مِنَ اَلْعِلْمِ یَتَعَلَّمُهُ اَلرَّجُلُ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَکُونَ أَبُو قُبَیْسٍ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ جَاءَهُ اَلْمَوْتُ وَ هُوَ یَطْلُبُ اَلْعِلْمَ لِیُحْیِیَ بِهِ اَلْإِسْلاَمَ کَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اَلْأَنْبِیَاءِ دَرَجَهٌ وَاحِدَهٌ فِی اَلْجَنَّهِ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص فَضْلُ اَلْعَالِمِ عَلَی اَلْعَابِدِ سَبْعُونَ (5)دَرَجَهً بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ حُضْرُ اَلْفَرَسِ (6)سَبْعِینَ عَاماً وَ ذَلِکَ لِأَنَّ اَلشَّیْطَانَ یَضَعُ اَلْبِدْعَهَ لِلنَّاسِ فَیُبْصِرُهَا اَلْعَالِمُ فَیُزِیلُهَا وَ اَلْعَابِدُ یُقْبِلُ عَلَی عِبَادَتِهِ (7).

١4- وَ قَوْلُهُ ص

[شماره صفحه واقعی : ١٠٠]

ص: 3830


1- «الترغیب و الترهیب» ج ١/٩6؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/5٣؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢٣.
2- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠؛ «درّه التاج» ج ١/5٢-5٣، و فیهما: «باب عالم» بدل «باب العالم» .
3- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠.
4- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠-مطابقا لما فی المتن حرفا بحرف-؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٠، و فیه: «فبینه و بین النبیین» بدل «کان بینه و بین الأنبیاء» .
5- فی النسخ المعتمده مخطوطها و مطبوعها: «سبعین» بدل «سبعون» و لعلّ الصواب «سبعون» -کما فی «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٠٢-أو «بسبعین» ، کما فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠.
6- «الحضر: ارتفاع الفرس فی عدوه» («لسان العرب» ج 4/٢٠١، «حضر») .
7- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٠٢، الحدیث ٣6-مع اختلاف یسیر فی اللفظ، و المعنی واحد، و الجمله الأخیره فیه هکذا: «و العابد مقبل علی عباده ربّه لا یتوجّه لها و لا یعرفها» -؛ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠.

فَضْلُ اَلْعَالِمِ عَلَی اَلْعَابِدِ کَفَضْلِی عَلَی أَدْنَاکُمْ إِنَّ اَللَّهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ وَ أَهْلَ اَلسَّمَاوَاتِ وَ اَلْأَرْضِ حَتَّی اَلنَّمْلَهَ فِی جُحْرِهَا وَ حَتَّی اَلْحُوتَ فِی اَلْمَاءِ لَیُصَلُّونَ عَلَی مُعَلِّمِ اَلنَّاسِ اَلْخَیْرَ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ خَرَجَ فِی طَلَبِ اَلْعِلْمِ فَهُوَ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ حَتَّی یَرْجِعَ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ خَرَجَ یَطْلُبُ بَاباً مِنَ اَلْعِلْمِ لِیَرُدَّ بِهِ بَاطِلاً إِلَی حَقٍّ وَ ضَالاًّ إِلَی هُدًی کَانَ عَمَلُهُ کَعِبَادَهِ أَرْبَعِینَ عَاماً (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص لِعَلِیٍّ ع لَأَنْ یَهْدِیَ اَللَّهُ بِکَ رَجُلاً وَاحِداً خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ لَکَ حُمْرُ اَلنَّعَمِ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص لِمُعَاذٍ لَأَنْ یَهْدِیَ اَللَّهُ بِکَ رَجُلاً وَاحِداً خَیْرٌ لَکَ مِنَ اَلدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا (5): وَ رُوِیَ ذَلِکَ أَنَّهُ قَالَهُ لِعَلِیٍّ ع أَیْضاً (6).

١4- وَ قَوْلُهُ ص رَحِمَ اَللَّهُ خُلَفَائِی فَقِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ اَلَّذِینَ یُحْیُونَ سُنَّتِی وَ

[شماره صفحه واقعی : ١٠١]

ص: 3831


1- «سنن الترمذی» ج 5/5٠، کتاب العلم، الباب ١٩، الحدیث ٢6٨5، مع اختلاف یسیر فی اللفظ لا یضرّ بالمعنی.
2- «سنن الترمذی» ج 5/٢٩، کتاب العلم، الباب ٢، الحدیث ٢64٧؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/66.
3- «أمالی الطوسیّ» ج ٢/٢٣١؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١6١، الحدیث ٢٨٨٣5، مع اختلاف یسیر فی اللفظ، و الجمله الأخیره فیهما هکذا: «. . . کعباده متعبد أربعین عاما» .
4- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١4٧؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/65؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/٣٢؛ «الأذکار» /٢٧٨. و قوله علیه السّلام: «حمر النعم» ، قال النووی: «هی إبل الحمر و هی أنفس أموال العرب، یضربون بها المثل فی نفاسه الشیء، و أنّه لیس هناک أعظم منه» («المحجه البیضاء» ج ١/١٩، الهامش) .
5- «إحیاء علوم الدین» ، ج ١/٩.
6- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١4٧؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١٢٢، حرف اللام، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/٢5٩، الحدیث ٧٢١٩؛ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٠؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ٣/5٩٨. و فیها: «. . . ممّا طلعت علیه الشمس» .

یُعَلِّمُونَهَا عِبَادَ اَللَّهِ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص إِنَّ مَثَلَ مَا بَعَثَنِیَ اَللَّهُ بِهِ مِنَ اَلْهُدَی وَ اَلْعِلْمِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَصَابَ أَرْضاً وَ کَانَ مِنْهَا طَائِفَهٌ طَیِّبَهً فَقَبِلَتِ اَلْمَاءَ فَأَنْبَتَتِ اَلْکَلَأَ وَ اَلْعُشْبَ اَلْکَثِیرَ وَ کَانَ مِنْهَا أَجَادِبُ (2)أَمْسَکَتِ اَلْمَاءَ فَنَفَعَ اَللَّهُ بِهَا اَلنَّاسَ وَ شَرِبُوا مِنْهَا وَ سَقَوْا وَ زَرَعُوا وَ أَصَابَ طَائِفَهً مِنْهَا أُخْرَی إِنَّمَا هِیَ قِیعَانٌ لاَ تُمْسِکُ مَاءً وَ لاَ تُنْبِتُ کَلَأً فَذَلِکَ مَثَلُ مَنْ فَقِهَ فِی دِینِ اَللَّهِ وَ نَفَعَهُ مَا بَعَثَنِی اَللَّهُ بِهِ فَعَلِمَ وَ عَلَّمَ وَ مَثَلُ مَنْ لَمْ یَرْفَعْ بِذَلِکَ رَأْساً وَ لَمْ یَقْبَلْ هُدَی اَللَّهِ اَلَّذِی أُرْسِلْتُ بِهِ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص لاَ حَسَدَ یَعْنِی لاَ غِبْطَهَ (4)إِلاَّ فِی اِثْنَیْنِ رَجُلٍ آتَاهُ اَللَّهُ مَالاً فَسَلَّطَهُ عَلَی هَلَکَتِهِ فِی اَلْحَقِّ وَ رَجُلٍ آتَاهُ اَللَّهُ اَلْحِکْمَهَ فَهُوَ یَقْضِی بِهَا وَ یُعَلِّمُهَا (5).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ دَعَا إِلَی هُدًی کَانَ لَهُ مِنَ اَلْأَجْرِ مِثْلُ أُجُورِ مَنْ تَبِعَهُ لاَ یَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْئاً وَ مَنْ دَعَا إِلَی ضَلاَلَهٍ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ اَلْإِثْمِ مِثْلُ آثَامِ مَنْ تَبِعَهُ

[شماره صفحه واقعی : ١٠٢]

ص: 3832


1- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/55؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٢٩، الحدیث ٢٩٢٠٩. و یأتی سائر مصادر الحدیث الشریف فی الصفحه ٣٧١، التعلیقه ٣.
2- «أجادب: هی الأرض التی لا تنبت کلأ، و قال الخطابی: هی الأرض التی لا تمسک الماء فلا یسرع فیها النضوب، و قالوا: هو جمع جدب علی غیر قیاس کما قالوا فی حسن الصوره: محاسن و القیاس أنّه جمع محسن؛ أو جمع جدیب و هو من الجدب الذی هو القحط. . .» («شرح صحیح البخاریّ» ، ج ٢/56) .
3- «صحیح البخاریّ» ج ٢/55-56، کتاب العلم، الحدیث ٧٨؛ «جامع بیان العلم و فضله» ، ج ١/١٧، مع اختلاف فی اللفظ.
4- جمله «یعنی لا غبطه» لیست من الحدیث، بل توضیح له. قال الراغب فی «الذریعه إلی مکارم الشریعه» /١٨٣: «قیل عنی بالحسد هنا الغبطه، و قد تسمّی بالحسد من حیث إنّهما الغمّ الذی ینال الإنسان من خیر یناله غیره. . .» و قال النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/٣٢، فی ذیل الحدیث: «و المراد بالحسد الغبطه و هی أن یتمنّی مثله» .
5- «سنن ابن ماجه» ج ٢/١4٠٧، کتاب الزهد (٣٧) ، باب الحسد (٢٢) ، الحدیث 4٢٠٨؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٠؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/١٠-١١ و فیها: «حکمه» بدل «الحکمه» ، و: «اثنتین» بدل «اثنین» .

لاَ یَنْقُصُ ذَلِکَ مِنْ آثَامِهِمْ شَیْئاً (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص إِذَا مَاتَ اِبْنُ آدَمَ اِنْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثٍ صَدَقَهٍ جَارِیَهٍ أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص خَیْرُ مَا یُخَلِّفُ اَلرَّجُلُ مِنْ بَعْدِهِ ثَلاَثٌ وَلَدٌ صَالِحٌ یَدْعُو لَهُ وَ صَدَقَهٌ تَجْرِی یَبْلُغُهُ أَجْرُهَا وَ عِلْمٌ یُعْمَلُ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ رِضاً بِمَا یَصْنَعُ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص اُطْلُبُوا اَلْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّینِ (5).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ غَدَا فِی طَلَبِ اَلْعِلْمِ أَظَلَّتْ عَلَیْهِ اَلْمَلاَئِکَهُ وَ بُورِکَ لَهُ فِی مَعِیشَتِهِ وَ لَمْ یَنْقُصْ مِنْ رِزْقِهِ (6).

[شماره صفحه واقعی : ١٠٣]

ص: 3833


1- «سنن الترمذی» ج 5/4٣، کتاب العلم، الباب ١5، الحدیث ٢6٧4؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٠؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/١٣٠-١٣١؛ «صحیح مسلم» ج 4/٢٠6٠، کتاب العلم (4٧) ، الباب 6؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/65.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ١/١٠؛ «الجامع الصغیر» ج ١/٣5، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ١/4٣٧، الحدیث ٨5٠؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١١٠؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٣. و انظر: «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٧-١٨.
3- «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٨، المقدّمه، الباب ٢٠، الحدیث ٢4١، «الترغیب و الترهیب» ج ١/١١٨.
4- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٨؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٣٩. و انظر «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠٠-١٠١.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ١/٨؛ «الجامع الصغیر» ج ١/44، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ١/54٢، الحدیث ١١١٠.
6- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/54؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١6٢، الحدیث ٢٨٨4١، و فیه: «صلّت علیه الملائکه. . .» .

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یَلْتَمِسُ بِهِ عِلْماً سَهَّلَ اَللَّهُ لَهُ طَرِیقاً إِلَی اَلْجَنَّهِ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص نَوْمٌ مَعَ عِلْمٍ خَیْرٌ مِنْ صَلاَهٍ عَلَی جَهْلٍ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص فَقِیهٌ أَشَدُّ عَلَی اَلشَّیْطَانِ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص إِنَّ مَثَلَ اَلْعُلَمَاءِ فِی اَلْأَرْضِ کَمَثَلِ اَلنُّجُومِ فِی اَلسَّمَاءِ یُهْتَدَی بِهَا فِی ظُلُمَاتِ اَلْبَرِّ وَ اَلْبَحْرِ فَإِذَا اِنْطَمَسَتْ أَوْشَکَ أَنْ تَضِلَّ اَلْهُدَاهُ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص أَیُّمَا نَاشِئٍ نَشَأَ فِی اَلْعِلْمِ وَ اَلْعِبَادَهِ حَتَّی یَکْبُرَ أَعْطَاهُ اَللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ثَوَابَ اِثْنَیْنِ وَ سَبْعِینَ صِدِّیقاً (5).

١4- وَ قَوْلُهُ ص یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْعُلَمَاءِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِنِّی لَمْ أَجْعَلْ عِلْمِی وَ حِلْمِی فِیکُمْ إِلاَّ وَ أَنَا أُرِیدُ

[شماره صفحه واقعی : ١٠4]

ص: 3834


1- «سنن الترمذی» ج 5/٢٨، کتاب العلم، الباب ٢، الحدیث ٢646؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١6؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/٨٩.
2- «کنز العمّال» ج ١٠/١4٠، الحدیث ٢٨٧١١؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١٨٨، حرف النون، و شرحه: «فیض القدیر» ج 6/٢٩١، الحدیث ٩٢٩4، و فیها: «نوم علی علم خیر. . .» .
3- «سنن الترمذی» ج 5/4٨، کتاب العلم، الباب ١٩، الحدیث ٢6٨١؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /6٠؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٨١، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٣١-٣٢؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/٢4؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١55، الحدیث ٢٨٧٩٣.
4- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٠٠-١٠١؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢١؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١5١، الحدیث ٢٨٧6٩؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٧٠؛ «مسند أحمد» ج ٣/١5٧؛ مع اختلاف یسیر فی بعض الألفاظ.
5- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٩٨؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١5١، الحدیث ٢٨٧٧٣، و فیه: «فی طلب العلم» بدل «فی العلم» . و اعلم أنّ فی المصدر و نسخه «ز» ، «م» ، «ق» ، «س» ، «ض» ، «ح» ، «ع» : «سبعین» کما أثبتناه، و لکن فی «مجمع الزوائد» ج ١/١٢5، و سائر النسخ: «تسعین» ، بدل «سبعین» .

أَنْ أَغْفِرَ لَکُمْ عَلَی مَا کَانَ مِنْکُمْ وَ لاَ أُبَالِی (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَا جُمِعَ شَیْءٌ إِلَی شَیْءٍ أَفْضَلُ مِنْ عِلْمٍ إِلَی حِلْمٍ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَا تَصَدَّقَ اَلنَّاسُ بِصَدَقَهٍ مِثْلَ عِلْمٍ یُنْشَرُ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَا أَهْدَی اَلْمَرْءُ اَلْمُسْلِمُ إِلَی أَخِیهِ هَدِیَّهً أَفْضَلَ مِنْ کَلِمَهِ حِکْمَهٍ یَزِیدُهُ اَللَّهُ بِهَا هُدًی وَ یَرُدُّهُ عَنْ رَدًی (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص أَفْضَلُ اَلصَّدَقَهِ أَنْ یَعْلَمَ اَلْمَرْءُ عِلْماً ثُمَّ یُعَلِّمُهُ أَخَاهُ (5).

١4- وَ قَوْلُهُ ص اَلْعَالِمُ وَ اَلْمُتَعَلِّمُ شَرِیکَانِ فِی اَلْأَجْرِ وَ لاَ خَیْرَ فِی سَائِرِ اَلنَّاسِ (6).

١4- وَ قَوْلُهُ ص قَلِیلُ اَلْعِلْمِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرِ اَلْعِبَادَهِ (7).

[شماره صفحه واقعی : ١٠5]

ص: 3835


1- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٠١؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢6؛ «کنز العمّال» ج ١/١٧٢، الحدیث ٢٨٨٩5. و انظر «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/5٧.
2- «مجمع الزوائد» ج ١/١٢١؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١45، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/4٣٩، الحدیث ٧٨٨٧.
3- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١١٩؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١44، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/4٣، الحدیث ٧٨4٧.
4- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٧٣؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١4٣، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/4٣، الحدیث ٧٨4٧.
5- «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٩، المقدّمه، الباب ٢٠، الحدیث ٢4٣؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/٩٨ و فیهما: «المرء المسلم» بدل «المرء» ، و «أخاه المسلم» بدل «أخاه» .
6- «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٣، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٧.
7- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٠؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/١5؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/٨٧ حرف القاف، و شرحه: «فیض القدیر» ج 4/5٢6، الحدیث 6١5٠؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٧٧، الحدیث ٢٨٩٢٢؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢٠، کتاب العلم. و فی «غرر الحکم» ج 4/5٠6، الحدیث 6٧٧٢: «قلیل العلم مع العمل خیر-

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ غَدَا إِلَی اَلْمَسْجِدِ لاَ یُرِیدُ إِلاَّ لِیَتَعَلَّمَ خَیْراً أَوْ لِیُعَلِّمَهُ کَانَ لَهُ أَجْرُ مُعْتَمِرٍ تَامِّ اَلْعُمْرَهِ وَ مَنْ رَاحَ إِلَی اَلْمَسْجِدِ لاَ یُرِیدُ إِلاَّ لِیَتَعَلَّمَ خَیْراً أَوْ لِیُعَلِّمَهُ فَلَهُ أَجْرُ حَاجٌّ ٍّ تَامِّ اَلْحِجَّهِ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص اُغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً وَ لاَ تَکُنِ اَلْخَامِسَهَ فَتَهْلِکَ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص إِذَا مَرَرْتُمْ فِی رِیَاضِ اَلْجَنَّهِ فَارْتَعُوا قَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا رِیَاضُ اَلْجَنَّهِ قَالَ حَلَقُ اَلذِّکْرِ فَإِنَّ لِلَّهِ سَیَّارَاتٍ مِنَ اَلْمَلاَئِکَهِ یَطْلُبُونَ حَلَقَ اَلذِّکْرِ فَإِذَا أَتَوْا عَلَیْهِمْ حَفُّوا بِهِمْ (3).

قال بعض العلماء (4)حلق الذکر هی مجالس الحلال و الحرام کیف تشتری و تبیع و تصلی و تصوم و تنکح و تطلق و تحج و أشباه ذلک.

١4- وَ خَرَجَ رَسُولُ اَللَّهِ ص فَإِذَا فِی اَلْمَسْجِدِ مَجْلِسَانِ مَجْلِسٌ یَتَفَقَّهُونَ وَ مَجْلِسٌ یَدْعُونَ اَللَّهَ تَعَالَی وَ یَسْأَلُونَهُ فَقَالَ کِلاَ اَلْمَجْلِسَیْنِ إِلَی خَیْرٍ أَمَّا هَؤُلاَءِ فَیَدْعُونَ اَللَّهَ وَ أَمَّا هَؤُلاَءِ فَیَتَعَلَّمُونَ وَ یُفَقِّهُونَ اَلْجَاهِلَ هَؤُلاَءِ أَفْضَلُ بِالتَّعْلِیمِ أُرْسِلْتُ ثُمَّ قَعَدَ مَعَهُمْ (5).

١4- وَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ عَسَّالٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ: أَتَیْتُ اَلنَّبِیَّ ص

٧)

-من کثیره بلا عمل» .

[شماره صفحه واقعی : ١٠6]

ص: 3836


1- «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/٩١؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢٣، و فیه بعض الحدیث.
2- «الجامع الصغیر» ج ١/4٨، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٢/١٧، الحدیث ١٢١٣؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١4٣، الحدیث ٢٨٧٣٠.
3- «شرح المهذّب» ج ١/٣5؛ «الأذکار» /٨؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/١٢؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٢4؛ و فیها «بریاض الجنه» بدل «فی ریاض الجنه» و لعلّه أصحّ.
4- هو عطاء الخراسانیّ کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٣5؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ١/١٣؛ و «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٢4؛ و «الأذکار» /٩-١٠.
5- «الفقیه و المتفقه» ج ١/١١؛ «شرح المهذّب» ج ١/٣5. و فی «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٣، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٩؛ و «سنن الدارمیّ» ج ١/٩٩-١٠٠؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/١٠؛ و «کنز العمّال» ج ١٠/١4٧، الحدیث ٢٨٧5١، و ج ١٠/١6٩، الحدیث ٢٨٨٧٣، ما یطابق المتن معنی و مضمونا مع اختلاف کثیر فی الألفاظ.

وَ هُوَ فِی اَلْمَسْجِدِ مُتَّکِئٌ عَلَی بُرْدٍ لَهُ أَحْمَرَ فَقُلْتُ لَهُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ إِنِّی جِئْتُ أَطْلُبُ اَلْعِلْمَ فَقَالَ مَرْحَباً بِطَالِبِ اَلْعِلْمِ إِنَّ طَالِبَ اَلْعِلْمِ لَتَحُفُّهُ اَلْمَلاَئِکَهُ بِأَجْنِحَتِهَا ثُمَّ یَرْکَبُ بَعْضُهَا بَعْضاً حَتَّی یَبْلُغُوا سَمَاءَ اَلدُّنْیَا مِنْ مَحَبَّتِهِمْ لِمَا یَطْلُبُ (1)

.

١4- وَ عَنْ کَثِیرِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ: کُنْتُ جَالِساً مَعَ أَبِی اَلدَّرْدَاءِ فِی مَسْجِدِ دِمَشْقَ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا اَلدَّرْدَاءِ إِنِّی أَتَیْتُکَ مِنَ اَلْمَدِینَهِ مَدِینَهِ اَلرَّسُولِ ص لِحَدِیثٍ بَلَغَنِی عَنْکَ أَنَّکَ تُحَدِّثُهُ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ ص قَالَ فَمَا جَاءَ بِکَ تِجَارَهٌ قَالَ لاَ فَقَالَ وَ لاَ جَاءَ بِکَ غَیْرُهُ قَالَ لاَ ثُمَّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ ص یَقُولُ مَنْ سَلَکَ طَرِیقاً یَلْتَمِسُ فِیهِ عِلْماً سَلَکَ اَللَّهُ بِهِ طَرِیقاً إِلَی اَلْجَنَّهِ وَ إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا رِضًا لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ وَ إِنَّ اَلْعَالِمَ لَیَسْتَغْفِرُ لَهُ مَنْ فِی اَلسَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ حَتَّی اَلْحِیتَانُ فِی اَلْمَاءِ وَ فَضْلُ اَلْعَالِمِ عَلَی اَلْعَابِدِ کَفَضْلِ اَلْقَمَرِ عَلَی سَائِرِ اَلْکَوَاکِبِ إِنَّ اَلْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ اَلْأَنْبِیَاءِ إِنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَ لاَ دِرْهَماً إِنَّمَا وَرَّثُوا اَلْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ بِهِ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ (2).

١٧- وَ أَسْنَدَ بَعْضُ اَلْعُلَمَاءِ إِلَی أَبِی یَحْیَی زَکَرِیَّا بْنِ یَحْیَی اَلسَّاجِیِّ (3)أَنَّهُ قَالَ: کُنَّا نَمْشِی فِی أَزِقَّهِ اَلْبَصْرَهِ إِلَی بَابِ بَعْضِ اَلْمُحَدِّثِینَ فَأَسْرَعْنَا فِی اَلْمَشْیِ وَ کَانَ مَعَنَا رَجُلٌ مَاجِنٌ فَقَالَ اِرْفَعُوا أَرْجُلَکُمْ عَنْ أَجْنِحَهِ اَلْمَلاَئِکَهِ کَالْمُسْتَهْزِئِ فَمَا زَالَ عَنْ مَکَانِهِ حَتَّی جَفَّتْ رِجْلاَهُ (4).

[شماره صفحه واقعی : ١٠٧]

ص: 3837


1- «الترغیب و الترهیب» ج ١/٩5.
2- «سنن ابن ماجه» ج ١/٨١، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٣؛ «سنن أبی داود» ج ٣/٣١٧، مع اختلاف فی اللفظ لا یضر بالمعنی.
3- هو زکریا بن یحیی بن عبد الرحمن بن محمّد بن عدیّ الضّبّی البصری الساجی، محدّث البصره فی عصره، توفّی سنه ٣٠٧ ه. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ٣/4٧؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/١٨4.
4- «الرحله فی طلب الحدیث» /45؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/6٨.

١4- وَ أَسْنَدَ أَیْضاً إِلَی أَبِی دَاوُدَ اَلسِّجِسْتَانِیِّ (1)أَنَّهُ قَالَ: کَانَ فِی أَصْحَابِ اَلْحَدِیثِ رَجُلٌ خَلِیعٌ إِلَی أَنْ سَمِعَ بِحَدِیثِ اَلنَّبِیِّ ص : إِنَّ اَلْمَلاَئِکَهَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ. فَجَعَلَ فِی رِجْلَیْهِ مِسْمَارَیْنِ مِنْ حَدِیدٍ وَ قَالَ أُرِیدُ أَنْ أَطَأَ أَجْنِحَهَ اَلْمَلاَئِکَهِ فَأَصَابَتْهُ اَلْآکِلَهُ فِی رِجْلَیْهِ (2). وَ ذَکَرَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ اَلتَّمِیمِیُّ (3)هَذِهِ اَلْحِکَایَهَ فِی شَرْحِ مُسْلِمٍ (4)وَ قَالَ فَشُلَّتْ رِجْلاَهُ وَ سَائِرُ أَعْضَائِهِ .

فصل 3 : فیما روی عن طریق الخاصه فی فضل العلم

١4- وَ مِنْ طَرِیقِ اَلْخَاصَّهِ مَا رَوَیْنَاهُ بِالْإِسْنَادِ اَلصَّحِیحِ إِلَی أَبِی اَلْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی اَلرِّضَا ع عَنْ آبَائِهِ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: طَلَبُ اَلْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ فَاطْلُبُوا اَلْعِلْمَ فِی مَظَانِّهِ وَ اِقْتَبِسُوهُ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ لِلَّهِ تَعَالَی حَسَنَهٌ وَ طَلَبَهُ عِبَادَهٌ وَ اَلْمُذَاکَرَهَ بِهِ تَسْبِیحٌ وَ اَلْعَمَلَ بِهِ جِهَادٌ وَ تَعْلِیمَهُ مَنْ لاَ یَعْلَمُهُ صَدَقَهٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَهٌ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی لِأَنَّهُ مَعَالِمُ اَلْحَلاَلِ

[شماره صفحه واقعی : ١٠٨]

ص: 3838


1- هو أبو داود سلیمان بن الأشعث بن إسحاق الأزدی السّجستانی (٢٠٢-٢٧5 ه) ، انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج ٢/4٠4-4٠5؛ و «الأعلام» ج ٣/١٢٢؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/٢55-٢56.
2- «مفتاح دار السعاده» ج ١/6٨.
3- هو أبو عبد اللّه محمّد بن علیّ بن عمر التمیمی المازری المالکی المتوفّی سنه 5٣6 ه-کما فی «وفیات الأعیان» ج 4/٢٨5؛ و «الأعلام» ج 6/٢٧٧؛ و «معجم المؤلّفین» ، ج ١١/٣٢-لا کما ذکره المصنّف رحمه اللّه. و انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی تلک الکتب فی هذه المواضع المذکوره.
4- اسمه «المعلم بفوائد مسلم» و هذا الکتاب مخطوط و لم یطبع بعد، کما فی «الأعلام» ج 6/٢٧٧، و یظهر من «تاریخ الأدب العربی» ج ٣/١٨٠-١٨١؛ و «تاریخ التراث العربی» ، المجلّد الأوّل، ج ١/٢64-٢65، أیضا. و انظر للاطّلاع علی مخطوطات الکتاب و أماکن وجودها «تاریخ الأدب العربی» ج ٣/١٨١؛ و «تاریخ التراث العربی» ، المجلّد الأوّل، ج ١/٢64-٢65.

وَ اَلْحَرَامِ وَ مَنَارُ سَبِیلِ اَلْجَنَّهِ وَ اَلْمُؤْنِسُ فِی اَلْوَحْشَهِ وَ اَلصَّاحِبُ فِی اَلْغُرْبَهِ وَ اَلْوَحْدَهِ وَ اَلْمُحَدِّثُ فِی اَلْخَلْوَهِ وَ اَلدَّلِیلُ عَلَی اَلسَّرَّاءِ وَ اَلضَّرَّاءِ وَ اَلسِّلاَحُ عَلَی اَلْأَعْدَاءِ وَ اَلزَّیْنُ عِنْدَ اَلْأَخِلاَّءِ یَرْفَعُ اَللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً فَیَجْعَلُهُمْ فِی اَلْخَیْرِ قَادَهً تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ یُقْتَدَی بِفِعَالِهِمْ وَ یُنْتَهَی إِلَی آرَائِهِمْ تَرْغَبُ اَلْمَلاَئِکَهُ فِی خَلَّتِهِمْ وَ بِأَجْنِحَتِهَا تَمْسَحُهُمْ وَ فِی صَلَوَاتِهَا تُبَارِکُ عَلَیْهِمْ یَسْتَغْفِرُ لَهُمْ کُلُّ رَطْبٍ وَ یَابِسٍ حَتَّی حِیتَانُ اَلْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ وَ سِبَاعُ اَلْبَرِّ وَ أَنْعَامُهُ إِنَّ اَلْعِلْمَ حَیَاهُ اَلْقُلُوبِ مِنَ اَلْجَهْلِ وَ ضِیَاءُ اَلْأَبْصَارِ مِنَ اَلظُّلْمَهِ وَ قُوَّهُ اَلْأَبْدَانِ مِنَ اَلضَّعْفِ یَبْلُغُ بِالْعَبْدِ مَنَازِلَ اَلْأَخْیَارِ وَ مَجَالِسَ اَلْأَبْرَارِ وَ اَلدَّرَجَاتِ اَلْعُلاَ فِی اَلْآخِرَهِ وَ اَلْأُولَی اَلذِّکْرُ فِیهِ یَعْدِلُ بِالصِّیَامِ وَ مُدَارَسَتُهُ بِالْقِیَامِ بِهِ یُطَاعُ اَلرَّبُّ وَ یُعْبَدُ وَ بِهِ تُوصَلُ اَلْأَرْحَامُ وَ یُعْرَفُ اَلْحَلاَلُ وَ اَلْحَرَامُ وَ اَلْعِلْمُ إِمَامٌ وَ اَلْعَمَلُ تَابِعُهُ یُلْهِمُهُ اَلسُّعَدَاءَ وَ یَحْرِمُهُ اَلْأَشْقِیَاءَ فَطُوبَی لِمَنْ لَمْ یَحْرِمْهُ اَللَّهُ مِنْ حَظِّهِ (1).

١- وَ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ ع أَیُّهَا اَلنَّاسُ اِعْلَمُوا أَنَّ کَمَالَ اَلدِّینِ طَلَبُ اَلْعِلْمِ وَ اَلْعَمَلُ بِهِ أَلاَ وَ إِنَّ طَلَبَ اَلْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَیْکُمْ مِنْ طَلَبِ اَلْمَالِ إِنَّ اَلْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَکُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَیْنَکُمْ وَ قَدْ ضَمِنَهُ وَ سَیَفِی لَکُمْ وَ اَلْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ [وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ] (2)فَاطْلُبُوهُ (3).

١- وَ عَنْهُ ع اَلْعَالِمُ أَفْضَلُ مِنَ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ اَلْمُجَاهِدِ وَ إِذَا مَاتَ اَلْعَالِمُ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَهٌ لاَ یَسُدُّهَا إِلاَّ خَلَفٌ مِنْهُ (4).

[شماره صفحه واقعی : ١٠٩]

ص: 3839


1- «أمالی الطوسیّ» ج ٢/١٠٢-١٠٣؛ «بحار الأنوار» ج ١/١٧١، نقلا عنه.
2- ما بین المعقوفین ساقط من جمیع النسخ المخطوطه و أکثر النسخ المطبوعه و هو موجود فی المصدر، و المعنی یقتضیه أیضا.
3- «الکافی» ج ١/٣٠، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث 4.
4- «درّه التاج» ج ١/4٢؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٧؛ «بصائر الدرجات» /4-5، باب ثواب العالم و المتعلّم ، الحدیث ١٠.

١- وَ عَنْهُ ع کَفَی بِالْعِلْمِ شَرَفاً أَنْ یَدَّعِیَهُ مَنْ لاَ یُحْسِنُهُ وَ یَفْرَحَ بِهِ إِذَا نُسِبَ إِلَیْهِ وَ کَفَی بِالْجَهْلِ ذَمّاً أَنْ یَبْرَأَ مِنْهُ مَنْ هُوَ فِیهِ (1).

١- وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ قَالَ لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ یَا کُمَیْلُ اَلْعِلْمُ خَیْرٌ مِنَ اَلْمَالِ اَلْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ اَلْمَالَ وَ اَلْعِلْمُ حَاکِمٌ وَ اَلْمَالُ مَحْکُومٌ عَلَیْهِ وَ اَلْمَالُ تَنْقُصُهُ اَلنَّفَقَهُ وَ اَلْعِلْمُ یَزْکُو عَلَی اَلْإِنْفَاقِ (2).

١- وَ عَنْهُ ع أَیْضاً اَلْعِلْمُ أَفْضَلُ مِنَ اَلْمَالِ بِسَبْعَهٍ اَلْأَوَّلُ أَنَّهُ مِیرَاثُ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ اَلْمَالَ مِیرَاثُ اَلْفَرَاعِنَهِ اَلثَّانِی اَلْعِلْمُ لاَ یَنْقُصُ بِالنَّفَقَهِ وَ اَلْمَالُ یَنْقُصُ بِهَا اَلثَّالِثُ یَحْتَاجُ اَلْمَالُ إِلَی اَلْحَافِظِ وَ اَلْعِلْمُ یَحْفَظُ صَاحِبَهُ اَلرَّابِعُ اَلْعِلْمُ یَدْخُلُ فِی اَلْکَفَنِ وَ یَبْقَی اَلْمَالُ اَلْخَامِسُ اَلْمَالُ یَحْصُلُ لِلْمُؤْمِنِ وَ اَلْکَافِرِ وَ اَلْعِلْمُ لاَ یَحْصُلُ إِلاَّ لِلْمُؤْمِنِ اَلسَّادِسُ جَمِیعُ اَلنَّاسِ یَحْتَاجُونَ إِلَی اَلْعَالِمِ فِی أَمْرِ دِینِهِمْ وَ لاَ یَحْتَاجُونَ إِلَی صَاحِبِ اَلْمَالِ اَلسَّابِعُ اَلْعِلْمُ یُقَوِّی اَلرَّجُلَ عَلَی اَلْمُرُورِ عَلَی اَلصِّرَاطِ وَ اَلْمَالُ یَمْنَعُهُ (3).

١- وَ عَنْهُ ع قِیمَهُ کُلِّ اِمْرِئٍ مَا یَعْلَمُهُ (4): وَ فِی لَفْظٍ آخَرَ مَا یُحْسِنُهُ (5).

4- وَ عَنْ زَیْنِ اَلْعَابِدِینَ عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ ع

[شماره صفحه واقعی : ١١٠]

ص: 3840


1- «شرح المهذب» ج ١/٣٣؛ «تذکره السامع» /١٠؛ «المحاسن و المساوئ» /٣٩٩؛ «معجم الأدباء» ج ١/66، و فیهما: «خمولا» بدل «ذمّا» و فی آخره زیاده «و یغضب إذا نسب إلیه» ؛ «دستور معالم الحکم» /٢4، و لیس فیه الشطر الأخیر أعنی «و کفی بالجهل ذمّا أن یبرأ منه من هو فیه» .
2- «نهج البلاغه» ، ص 4٩6، قسم الحکم، الحکمه ١4٧، مع زیاده علی ما ذکره المؤلّف رحمه اللّه؛ و أیضا «تحف العقول» /١١٨، مع اختلاف یسیر فی بعض الألفاظ؛ و لکن ما فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/٧؛ و «درّه التاج» ج ١/٣٩-4٠ مطابق لما فی المتن حرفا بحرف.
3- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٢-١٨٣، مع اختلاف فی بعض الألفاظ. و اعلم أنّ المؤلّف قد عقد هذا الفصل للأخبار التی رویت عن طریق الخاصّه، و الظاهر أنّ هذا الحدیث لم یرو عن طریق الخاصّه.
4- «غرر الحکم» ج 4/5٠٢، الحدیث 6٧5٢.
5- «نهج البلاغه» ، ص 4٨٢، قسم الحکم، الحکمه ٨١.

لَوْ یَعْلَمُ اَلنَّاسُ مَا فِی طَلَبِ اَلْعِلْمِ لَطَلَبُوهُ وَ لَوْ بِسَفْکِ اَلْمُهَجِ وَ خَوْضِ اَللُّجَجِ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی أَوْحَی إِلَی دَانِیَالَ أَنَّ أَمْقَتَ عِبَادِی إِلَیَّ اَلْجَاهِلُ اَلْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ اَلْعِلْمِ اَلتَّارِکُ لِلاِقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِیدِی إِلَیَّ اَلتَّقِیُّ اَلطَّالِبُ لِلثَّوَابِ اَلْجَزِیلِ اَللاَّزِمُ لِلْعُلَمَاءِ اَلتَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ اَلْقَابِلُ عَنِ اَلْحُکَمَاءِ (1).

5- وَ عَنِ اَلْبَاقِرِ ع قَالَ: مَنْ عَلَّمَ بَابَ هُدًی فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ لاَ یُنْقَصُ أُولَئِکَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْئاً وَ مَنْ عَلَّمَ بَابَ ضَلاَلَهٍ کَانَ عَلَیْهِ مِثْلُ أَوْزَارِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ لاَ یُنْقَصُ أُولَئِکَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَیْئاً (2).

5- وَ عَنْهُ ع عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ (3).

5- وَ عَنْهُ ع إِنَّ اَلَّذِی یُعَلِّمُ اَلْعِلْمَ مِنْکُمْ لَهُ أَجْرُ اَلْمُتَعَلِّمِ وَ لَهُ اَلْفَضْلُ عَلَیْهِ فَتَعَلَّمُوا اَلْعِلْمَ مِنْ حَمَلَهِ اَلْعِلْمِ وَ عَلِّمُوهُ إِخْوَانَکُمْ کَمَا عَلَّمَکُمُوهُ اَلْعُلَمَاءُ (4).

5- وَ عَنْهُ ع لَمَجْلِسٌ أَجْلِسُهُ إِلَی مَنْ أَثِقُ بِهِ أَوْثَقُ فِی نَفْسِی مِنْ عَمَلِ سَنَهٍ (5).

6- وَ عَنِ اَلصَّادِقِ ع مَنْ عَلَّمَ خَیْراً فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ قُلْتُ فَإِنْ عَلَّمَهُ غَیْرَهُ یَجْرِی ذَلِکَ لَهُ قَالَ إِنْ عَلَّمَهُ اَلنَّاسَ کُلَّهُمْ جَرَی لَهُ قُلْتُ فَإِنْ مَاتَ قَالَ وَ إِنْ مَاتَ (6).

[شماره صفحه واقعی : ١١١]

ص: 3841


1- «الکافی» ج ١/٣5، کتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلّم، الحدیث 5.
2- «الکافی» ج ١/٣5، کتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلّم، الحدیث 4.
3- «الکافی» ج ١/٣٣، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٨؛ «بصائر الدرجات» /6، باب فضل العالم علی العابد، الحدیث ١.
4- «الکافی» ج ١/٣5، کتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلّم، الحدیث ٢، و فیه «له أجر مثل أجر» بدل «له أجر» .
5- «الکافی» ج ١/٣٩، کتاب فضل العلم، باب مجالسه العلماء، الحدیث 5.
6- «الکافی» ج ١/٣5، کتاب فضل العلم، باب ثواب العلم و المتعلّم، الحدیث ١١.

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: تَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ فَإِنَّ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی اَلدِّینِ فَهُوَ أَعْرَابِیٌّ وَ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (1).

6- وَ عَنْهُ ع عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اَللَّهِ وَ لاَ تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اَللَّهَ لَمْ یَنْظُرِ اَللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلاً (2).

6- وَ عَنْهُ ع لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِی ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّیَاطِ حَتَّی یَتَفَقَّهُوا (3).

6- وَ عَنْهُ ع إِنَّ اَلْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ اَلْأَنْبِیَاءِ إِنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِرْهَماً وَ لاَ دِینَاراً وَ إِنَّمَا وَرَّثُوا أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَکُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِینَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فِی کُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ اَلْغَالِینَ وَ اِنْتِحَالَ اَلْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ اَلْجَاهِلِینَ (4).

6- وَ عَنْهُ ع إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَقَّهَهُ فِی اَلدِّینِ (5).

6- وَ قَالَ مُعَاوِیَهُ بْنُ عَمَّارٍ لِلصَّادِقِ ع رَجُلٌ رَاوِیَهٌ (6)لِحَدِیثِکُمْ یَبُثُّ ذَلِکَ فِی

[شماره صفحه واقعی : ١١٢]

ص: 3842


1- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث 6. و الآیه فی سوره التوبه (٩) :١٢٢.
2- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ٧.
3- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ٨.
4- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٢؛ «بصائر الدرجات» /١٠-١١، و فیهما: «و ذاک أنّ الأنبیاء» بدل: «إنّ الأنبیاء» ، و فی «الکافی» : «أورثوا» بدل «ورّثوا» .
5- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٣.
6- التاء فی «الروایه» للمبالغه کما فی العلامه و النسابه، و معناه: کثیر الروایه.

اَلنَّاسِ وَ یُشَدِّدُهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ قُلُوبِ شِیعَتِکُمْ وَ لَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِیعَتِکُمْ لَیْسَتْ لَهُ هَذِهِ اَلرِّوَایَهُ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ اَلرَّاوِیَهُ لِحَدِیثِنَا یَشُدُّ بِهِ قُلُوبَ شِیعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ (1).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ یَمُوتُ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَحَبَّ إِلَی إِبْلِیسَ مِنْ مَوْتِ فَقِیهٍ (2).

6- وَ عَنْهُ ع إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ اَلْفَقِیهُ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَهٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ (3).

٧- وَ عَنِ اَلْکَاظِمِ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ بَکَتْ عَلَیْهِ اَلْمَلاَئِکَهُ وَ بِقَاعُ اَلْأَرْضِ اَلَّتِی کَانَ یَعْبُدُ اَللَّهَ عَلَیْهَا وَ أَبْوَابُ اَلسَّمَاءِ اَلَّتِی کَانَ یَصْعَدُ مِنْهَا أَعْمَالُهُ وَ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَهٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ لِأَنَّ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْفُقَهَاءَ حُصُونُ اَلْإِسْلاَمِ کَحِصْنِ سُورِ اَلْمَدِینَهِ لَهَا (4).

١4- وَ عَنْهُ ع قَالَ: دَخَلَ رَسُولُ اَللَّهِ ص اَلْمَسْجِدَ فَإِذَا جَمَاعَهٌ قَدْ أَطَافُوا بِرَجُلٍ فَقَالَ مَا هَذَا فَقِیلَ عَلاَّمَهٌ فَقَالَ وَ مَا اَلْعَلاَّمَهُ فَقَالُوا أَعْلَمُ اَلنَّاسِ بِأَنْسَابِ اَلْعَرَبِ وَ وَقَائِعِهَا وَ أَیَّامِ اَلْجَاهِلِیَّهِ وَ اَلْأَشْعَارِ اَلْعَرَبِیَّهِ قَالَ فَقَالَ اَلنَّبِیُّ ص ذَاکَ عِلْمٌ لاَ یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لاَ یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص إِنَّمَا اَلْعِلْمُ ثَلاَثَهٌ آیَهٌ مُحْکَمَهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ عَادِلَهٌ أَوْ سُنَّهٌ قَائِمَهٌ وَ مَا خَلاَهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ (5)

.

[شماره صفحه واقعی : ١١٣]

ص: 3843


1- «الکافی» ج ١/٣٣، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٩.
2- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ١ و 4.
3- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ٢.
4- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ٣، و فیه: «کان یصعد فیها بأعماله» بدل «کان یصعد منها أعماله» .
5- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ١.
فصل 4 : فی ما روی عن التفسیر المنسوب إلی العسکری علیه السلام فی فضل العلم

١١,١4- مِنْ تَفْسِیرِ اَلْعَسْکَرِیِّ ع (1)فِی قَوْلِهِ تَعَالَی وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ لاٰ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اَللّٰهَ إِلَی قَوْلِهِ وَ اَلْیَتٰامیٰ (2)قَالَ اَلْإِمَامُ ع وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اَلْیَتٰامیٰ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ ص قَالَ حَثَّ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَی بِرِّ اَلْیَتَامَی لاِنْقِطَاعِهِمْ عَنْ آبَائِهِمْ فَمَنْ صَانَهُمْ صَانَهُ اَللَّهُ وَ مَنْ أَکْرَمَهُمْ أَکْرَمَهُ اَللَّهُ وَ مَنْ مَسَحَ یَدَهُ بِرَأْسِ یَتِیمٍ رِفْقاً بِهِ جَعَلَ اَللَّهُ تَعَالَی لَهُ فِی اَلْجَنَّهِ بِکُلِّ شَعْرَهٍ مَرَّتْ تَحْتَ یَدِهِ قَصْراً أَوْسَعَ مِنَ اَلدُّنْیَا بِمَا فِیهَا وَ فِیهَا مَا تَشْتَهِی اَلْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ اَلْأَعْیُنُ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ قَالَ اَلْإِمَامُ ع وَ أَشَدُّ مِنْ یُتْمِ هَذَا اَلْیَتِیمِ یَتِیمٌ اِنْقَطَعَ عَنْ إِمَامِهِ لاَ یَقْدِرُ عَلَی اَلْوُصُولِ إِلَیْهِ وَ لاَ یَدْرِی کَیْفَ حُکْمُهُ فِیمَا یُبْتَلَی بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِینِهِ أَلاَ فَمَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا فَهَذَا اَلْجَاهِلُ بِشَرِیعَتِنَا اَلْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا یَتِیمٌ فِی حِجْرِهِ أَلاَ فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِیعَتَنَا کَانَ مَعَنَا فِی اَلرَّفِیقِ اَلْأَعْلَی حَدَّثَنِی بِذَلِکَ أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ ص

١- وَ قَالَ عَلِیٌّ ع

[شماره صفحه واقعی : ١١4]

ص: 3844


1- للاطّلاع علی أقوال العلماء حول هذا التفسیر راجع الرساله التی ألّفها العلامه البلاغی، و الرساله التی ألّفها الأستاذ الشیخ رضا الأستاذی بشأنه، و طبعت کلتاهما فی مجلّه «نور علم» ، العدد ١٣. و انظر روایات هذا الفصل فی «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣5-١٣٨، ط. القدیمه، و ص ٣٣٩-٣45، ط. الحدیثه؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/٢-٧، نقلا عنه، و نقل بعضها عن «الاحتجاج» أیضا.
2- سوره البقره (٢) :٨٣.

مَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا عَالِماً بِشَرِیعَتِنَا فَأَخْرَجَ ضُعَفَاءَ شِیعَتِنَا مِنْ ظُلْمَهِ جَهْلِهِمْ إِلَی نُورِ اَلْعِلْمِ اَلَّذِی حَبَوْنَاهُ بِهِ جَاءَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَلَی رَأْسِهِ تَاجٌ مِنْ نُورٍ یُضِیءُ لِأَهْلِ تِلْکَ اَلْعَرَصَاتِ وَ [عَلَیْهِ] حُلَّهٌ لاَ یَقُومُ (1)لِأَقَلِّ سِلْکٍ مِنْهَا اَلدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا ثُمَّ یُنَادِی مُنَادٍ هَذَا عَالِمٌ مِنْ بَعْضِ تَلاَمِذَهِ آلِ مُحَمَّدٍ أَلاَ فَمَنْ أَخْرَجَهُ فِی اَلدُّنْیَا مِنْ حَیْرَهِ جَهْلِهِ فَلْیَتَشَبَّثْ بِنُورِهِ لِیُخْرِجَهُ مِنْ حَیْرَهِ ظُلْمَهِ هَذِهِ اَلْعَرَصَاتِ إِلَی نُزْهِ اَلْجِنَانِ فَیُخْرِجُ کُلَّ مَنْ کَانَ عَلَّمَهُ فِی اَلدُّنْیَا خَیْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ اَلْجَهْلِ قُفْلاً أَوْ أَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَهٍ.

١5,١4- قَالَ: وَ حَضَرَتِ اِمْرَأَهٌ عِنْدَ فَاطِمَهَ اَلصِّدِّیقَهِ ع فَقَالَتْ إِنَّ لِی وَالِدَهً ضَعِیفَهً وَ قَدْ لُبِّسَ عَلَیْهَا فِی أَمْرِ صَلاَتِهَا شَیْءٌ وَ قَدْ بَعَثَتْنِی إِلَیْکِ أَسْأَلُکِ فَأَجَابَتْهَا عَنْ ذَلِکَ ثُمَّ ثَنَّتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ ثَلَّثَتْ إِلَی أَنْ عَشَّرَتْ فَأَجَابَتْ ثُمَّ خَجِلَتْ مِنَ اَلْکَثْرَهِ وَ قَالَتْ لاَ أَشُقُّ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اَللَّهِ قَالَتْ فَاطِمَهُ ع هَاتِی سَلِی عَمَّا بَدَا لَکِ أَ رَأَیْتِ مَنِ اُکْتُرِیَ (2)یَصْعَدُ یَوْماً إِلَی سَطْحٍ بِحِمْلٍ ثَقِیلٍ وَ کِرَاهُ مِائَهُ أَلْفِ دِینَارٍ أَ یَثْقُلُ عَلَیْهِ قَالَتْ لاَ فَقَالَتْ أُکْرِیتُ [اِکْتَرَیْتُ]أَنَا لِکُلِّ مَسْأَلَهٍ بِأَکْثَرَ مِنْ مِلْءِ مَا بَیْنَ اَلثَّرَی إِلَی اَلْعَرْشِ لُؤْلُؤاً فَأَحْرَی أَنْ لاَ یَثْقُلَ عَلَیَّ سَمِعْتُ أَبِی ص یَقُولُ إِنَّ عُلَمَاءَ شِیعَتِنَا یُحْشَرُونَ فَیُخْلَعُ عَلَیْهِمْ مِنْ خِلَعِ اَلْکَرَامَاتِ عَلَی قَدْرِ کَثْرَهِ عُلُومِهِمْ وَ جِدِّهِمْ فِی إِرْشَادِ عِبَادِ اَللَّهِ حَتَّی یُخْلَعَ عَلَی اَلْوَاحِدِ مِنْهُمْ أَلْفُ أَلْفِ خِلْعَهٍ مِنْ نُورٍ ثُمَّ یُنَادِی مُنَادِی رَبِّنَا عَزَّ وَ جَلَّ أَیُّهَا اَلْکَافِلُونَ لِأَیْتَامِ آلِ مُحَمَّدِ اَلنَّاعِشُونَ لَهُمْ عِنْدَ اِنْقِطَاعِهِمْ عَنْ آبَائِهِمُ اَلَّذِینَ هُمْ أَئِمَّتُهُمْ هَؤُلاَءِ تَلاَمِذَتُکُمْ وَ اَلْأَیْتَامُ اَلَّذِینَ کَفَلْتُمُوهُمْ وَ نَعَشْتُمُوهُمْ فَاخْلَعُوا عَلَیْهِمْ خِلَعَ اَلْعُلُومِ فِی اَلدُّنْیَا فَیَخْلَعُونَ عَلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْ أُولَئِکَ اَلْأَیْتَامِ عَلَی قَدْرِ مَا أَخَذَ عَنْهُمْ مِنَ اَلْعُلُومِ حَتَّی إِنَّ فِیهِمْ یَعْنِی فِی اَلْأَیْتَامِ لَمَنْ یُخْلَعُ عَلَیْهِ مِائَهُ أَلْفِ حُلَّهٍ

[شماره صفحه واقعی : ١١5]

ص: 3845


1- «لا یقوّم، بتشدید الواو، من التقویم، أو بالتخفیف، أی لا یقاومها و لا یعاد لها» («بحار الأنوار» ج ٢/٣) .
2- فی جمیع النسخ المطبوعه و کذلک المخطوطه: «من الذی» بدل «من اکتری» و الصواب هو الثانی کما فی «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣6، ط. القدیمه، و ص ٣4٠ ط. الحدیثه؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/٣، نقلا عنه.

وَ کَذَلِکَ یَخْلَعُ هَؤُلاَءِ اَلْأَیْتَامُ عَلَی مَنْ تَعَلَّمَ مِنْهُمْ ثُمَّ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَعِیدُوا عَلَی هَؤُلاَءِ اَلْعُلَمَاءِ اَلْکَافِلِینَ لِلْأَیْتَامِ حَتَّی تُتِمُّوا لَهُمْ خِلَعَهُمْ وَ تُضَعِّفُوهَا فَیَتِمُّ لَهُمْ مَا کَانَ لَهُمْ قَبْلَ أَنْ یَخْلَعُوا عَلَیْهِمْ وَ یُضَاعَفُ لَهُمْ وَ کَذَلِکَ مَرْتَبَتُهُمْ مِمَّنْ خَلَعَ عَلَیْهِمْ عَلَی مَرْتَبَتِهِمْ قَالَتْ فَاطِمَهُ ع یَا أَمَهَ اَللَّهِ إِنَّ سِلْکاً مِنْ تِلْکَ اَلْخِلَعِ لَأَفْضَلُ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ اَلشَّمْسُ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّهٍ وَ مَا فَضَلَ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ اَلشَّمْسُ فَإِنَّهُ مَشُوبٌ بِالتَّنْغِیصِ وَ اَلْکَدَرِ .

٢- وَ قَالَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع فَضْلُ کَافِلِ یَتِیمِ آلِ مُحَمَّدٍ اَلْمُنْقَطِعِ عَنْ مَوَالِیهِ اَلنَّاشِبِ فِی تِیهِ اَلْجَهْلِ یُخْرِجُهُ مِنْ جَهْلِهِ وَ یُوضِحُ لَهُ مَا اِشْتَبَهَ عَلَیْهِ [عَلَی فَضْلِ کَافِلِ یَتِیمٍ] (1)یُطْعِمُهُ وَ یَسْقِیهِ کَفَضْلِ اَلشَّمْسِ عَلَی اَلسُّهَا.

٣- وَ قَالَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع مَنْ کَفَلَ لَنَا یَتِیماً قَطَعَتْهُ عَنَّا مِحْنَتُنَا بِاسْتِتَارِنَا فَوَاسَاهُ مِنْ عُلُومِنَا اَلَّتِی سَقَطَتْ إِلَیْهِ حَتَّی أَرْشَدَهُ بِهُدَاهُ [وَ هَدَاهُ] قَالَ لَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا أَیُّهَا اَلْعَبْدُ اَلْکَرِیمُ اَلْمُوَاسِی إِنِّی أَوْلَی بِهَذَا اَلْکَرَمِ اِجْعَلُوا لَهُ یَا مَلاَئِکَتِی فِی اَلْجِنَانِ بِعَدَدِ کُلِّ حَرْفٍ عَلَّمَهُ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ وَ ضُمُّوا إِلَیْهَا مَا یَلِیقُ بِهَا مِنْ سَائِرِ اَلنِّعَمِ.

4- وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ ع أَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی ع حَبِّبْنِی إِلَی خَلْقِی وَ حَبِّبْ خَلْقِی إِلَیَّ قَالَ یَا رَبِّ کَیْفَ أَفْعَلُ قَالَ ذَکِّرْهُمْ آلاَئِی وَ نَعْمَائِی لِیُحِبُّونِی فَلَأَنْ تَرُدَّ آبِقاً عَنْ بَابِی أَوْ ضَالاًّ عَنْ فِنَائِی أَفْضَلُ لَکَ مِنْ عِبَادَهِ مِائَهِ سَنَهٍ صِیَامٍ [بِصِیَامِ]نَهَارُهَا وَ قِیَامٍ لَیْلُهَا قَالَ مُوسَی ع وَ مَنْ هَذَا اَلْعَبْدُ اَلْآبِقُ مِنْکَ قَالَ

[شماره صفحه واقعی : ١١6]

ص: 3846


1- ما بین المعقوفین زیاده من «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣6، ط. القدیمه، و ص ٣4١، ط. الحدیثه. و «بحار الأنوار» ج ٢/٣ نقلا عن التفسیر المذکور، و قد سقطت من المخطوطات و المطبوعات، و المعنی یقتضیها کما لا یخفی؛ و أیضا قد سقطت کلمه «المنقطع» و کلمه «تیه» فی جمله: «المنقطع عن موالیه الناشب فی تیه الجهل» من: جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه سوی نسخه «ض» ، «ح» و «ع» .

اَلْعَاصِی اَلْمُتَمَرِّدُ قَالَ فَمَنِ اَلضَّالُّ عَنْ فِنَائِکَ قَالَ اَلْجَاهِلُ بِإِمَامِ زَمَانِهِ تُعَرِّفُهُ اَلْغَائِبَ عَنْهُ بَعْدَ مَا عَرَفَهُ اَلْجَاهِلُ بِشَرِیعَهِ دِینِهِ تُعَرِّفُهُ شَرِیعَتَهُ وَ مَا یَعْبُدُ بِهِ رَبَّهُ وَ یَتَوَصَّلُ بِهِ إِلَی مَرْضَاتِهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ ع فَأَبْشِرُوا مَعَاشِرَ عُلَمَاءِ شِیعَتِنَا بِالثَّوَابِ اَلْأَعْظَمِ وَ اَلْجَزَاءِ اَلْأَوْفَرِ.

5- وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ع اَلْعَالِمُ کَمَنْ مَعَهُ شَمْعَهٌ تُضِیءُ لِلنَّاسِ فَکُلُّ مَنْ أَبْصَرَ بِشَمْعَتِهِ دَعَا لَهُ بِخَیْرٍ کَذَلِکَ اَلْعَالِمُ مَعَهُ شَمْعَهٌ یُزِیلُ بِهَا ظُلْمَهَ اَلْجَهْلِ وَ اَلْحَیْرَهِ فَکُلُّ مَنْ أَضَاءَتْ لَهُ فَخَرَجَ بِهَا مِنْ حَیْرَهٍ أَوْ نَجَا بِهَا مِنْ جَهْلٍ فَهُوَ مِنْ عُتَقَائِهِ مِنَ اَلنَّارِ وَ اَللَّهُ تَعَالَی یُعَوِّضُهُ عَنْ ذَلِکَ بِکُلِّ شَعْرَهٍ لِمَنْ أَعْتَقَهُ مَا هُوَ أَفْضَلُ لَهُ مِنَ اَلصَّدَقَهِ بِمِائَهِ أَلْفِ قِنْطَارٍ عَلَی غَیْرِ اَلْوَجْهِ اَلَّذِی أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ بَلْ تِلْکَ اَلصَّدَقَهُ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهَا لَکِنْ یُعْطِیهِ اَللَّهُ مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْ مِائَهِ أَلْفِ رَکْعَهٍ بَیْنَ یَدَیِ اَلْکَعْبَهِ .

- وَ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ع عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا مُرَابِطُونَ فِی اَلثَّغْرِ اَلَّذِی یَلِی إِبْلِیسُ وَ عَفَارِیتُهُ یَمْنَعُونَهُمْ عَنِ اَلْخُرُوجِ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ یَتَسَلَّطَ إِبْلِیسُ وَ شِیعَتُهُ اَلنَّوَاصِبُ أَلاَ فَمَنِ اِنْتَصَبَ لِذَلِکَ مِنْ شِیعَتِنَا کَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ اَلرُّومَ وَ اَلتُّرْکَ وَ اَلْخَزَرَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّهٍ لِأَنَّهُ یَدْفَعُ عَنْ أَدْیَانِ مُحِبِّینَا وَ ذَاکَ یَدْفَعُ عَنْ أَبْدَانِهِمْ.

٧- وَ قَالَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ ع فَقِیهٌ وَاحِدٌ یُنْقِذُ یَتِیماً مِنْ أَیْتَامِنَا اَلْمُنْقَطِعِینَ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا وَ اَلتَّعَلُّمِ مِنْ عُلُومِنَا أَشَدُّ عَلَی إِبْلِیسَ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ لِأَنَّ اَلْعَابِدَ هَمُّهُ ذَاتُ نَفْسِهِ فَقَطْ وَ هَذَا هَمُّهُ مَعَ ذَاتِ نَفْسِهِ ذَاتُ عِبَادِ اَللَّهِ وَ إِمَائِهِ لِیُنْقِذَهُمْ مِنْ یَدِ إِبْلِیسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ کَذَلِکَ هُوَ أَفْضَلُ عِنْدَ اَللَّهِ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ عَابِدٍ وَ أَلْفِ أَلْفِ عَابِدَهٍ.

٨- وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی ع یُقَالُ لِلْعَابِدِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ نِعْمَ اَلرَّجُلُ کُنْتَ هِمَّتُکَ ذَاتُ نَفْسِکَ وَ کَفَیْتَ اَلنَّاسَ مَئُونَتَکَ فَادْخُلِ اَلْجَنَّهَ أَلاَ إِنَّ اَلْفَقِیهَ مَنْ أَفَاضَ عَلَی اَلنَّاسِ خَیْرَهُ وَ أَنْقَذَهُمْ مِنْ

[شماره صفحه واقعی : ١١٧]

ص: 3847

أَعْدَائِهِمْ وَ وَفَّرَ عَلَیْهِمْ نِعَمَ جِنَانِ اَللَّهِ وَ فَصَّلَ [حَصَّلَ]لَهُمْ رِضْوَانَ اَللَّهِ تَعَالَی وَ یُقَالُ لِلْفَقِیهِ أَیُّهَا اَلْکَافِلُ لِأَیْتَامِ آلِ مُحَمَّدِ اَلْهَادِی لِضُعَفَاءِ مُحِبِّیهِ وَ مَوَالِیهِ قِفْ حَتَّی تَشْفَعَ لِکُلِّ مَنْ أَخَذَ عَنْکَ أَوْ تَعَلَّمَ مِنْکَ فَیَقِفُ فَیَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ مَعَهُ فِئَامٌ وَ فِئَامٌ حَتَّی قَالَ عَشْراً وَ هُمُ اَلَّذِینَ أَخَذُوا عَنْهُ عُلُومَهُ وَ أَخَذُوا عَمَّنْ أَخَذَ عَنْهُ إِلَی یَوْمِ اَلْقِیَامَهِ فَانْظُرُوا کَمْ فَرْقٌ مَا بَیْنَ اَلْمَنْزِلَتَیْنِ.

٩- وَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ ع إِنَّ مَنْ تَکَفَّلَ بِأَیْتَامِ آلِ مُحَمَّدٍ اَلْمُنْقَطِعِینَ عَنْ إِمَامِهِمْ اَلْمُتَحَیِّرِینَ فِی جَهْلِهِمْ اَلْأُسَرَاءِ فِی أَیْدِی شَیَاطِینِهِمْ وَ فِی أَیْدِی اَلنَّوَاصِبِ مِنْ أَعْدَائِنَا فَاسْتَنْقَذَهُمْ مِنْهُمْ وَ أَخْرَجَهُمْ مِنْ حَیْرَتِهِمْ وَ قَهَرَ اَلشَّیَاطِینَ بِرَدِّ وَسْوَاسِهِمْ وَ قَهَرَ اَلنَّاصِبِینَ بِحُجَجِ رَبِّهِمْ وَ دَلِیلِ أَئِمَّتِهِمْ لِیُفَضَّلُوا عِنْدَ اَللَّهِ عَلَی اَلْعَابِدِ بِأَفْضَلِ اَلْمَوَاقِعِ بِأَکْثَرَ مِنْ فَضْلِ اَلسَّمَاءِ عَلَی اَلْأَرْضِ وَ اَلْعَرْشِ عَلَی اَلْکُرْسِیِّ وَ اَلْحُجُبِ عَلَی اَلسَّمَاءِ وَ فَضْلُهُمْ عَلَی هَذَا اَلْعَابِدِ (1)کَفَضْلِ اَلْقَمَرِ لَیْلَهَ اَلْبَدْرِ عَلَی أَخْفَی کَوْکَبٍ فِی اَلسَّمَاءِ.

١٠- وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ ع لَوْ لاَ مَنْ یَبْقَی بَعْدَ غَیْبَهِ قَائِمِکُمْ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ اَلدَّاعِینَ إِلَیْهِ وَ اَلدَّالِّینَ عَلَیْهِ وَ اَلذَّابِّینَ عَنْ دِینِهِ بِحُجَجِ اَللَّهِ وَ اَلْمُنْقِذِینَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اَللَّهِ مِنْ شِبَاکِ إِبْلِیسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخَاخِ اَلنَّوَاصِبِ اَلَّذِینَ یُمْسِکُونَ أَزِمَّهَ قُلُوبِ ضُعَفَاءِ اَلشِّیعَهِ کَمَا یُمْسِکُ اَلسَّفِینَهَ سُکَّانُهَا (2)لَمَا بَقِیَ أَحَدٌ إِلاَّ اِرْتَدَّ عَنْ دِینِ اَللَّهِ أُولَئِکَ هُمُ اَلْأَفْضَلُونَ عِنْدَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.

١١- وَ قَالَ اَلْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع

[شماره صفحه واقعی : ١١٨]

ص: 3848


1- کلمه «هذا» موجوده فی جمیع النسخ المخطوطه و کذلک المطبوعه و «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣٨، ط. القدیمه، و ص ٣44، ط. الحدیثه، و لعلّها هنا زائده ناشئه عن قلم الکاتب.
2- فی «بحار الأنوار» ج ٢/6؛ و «المحجه البیضاء» ج ١/٣٢؛ و «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣٨، ط. القدیمه، و ص ٣45، ط. الحدیثه: «کما یمسک صاحب السفینه سکّانها» .

یَأْتِی عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا اَلْقَوَّامُونَ بِضُعَفَاءِ مُحِبِّینَا وَ أَهْلِ وَلاَیَتِنَا یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ اَلْأَنْوَارُ تَسْطَعُ مِنْ تِیجَانِهِمْ وَ عَلَی رَأْسِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ تَاجُ بَهَاءٍ (1)قَدِ اِنْبَثَّتْ تِلْکَ اَلْأَنْوَارُ فِی عَرَصَاتِ اَلْقِیَامَهِ وَ دَوْرُهَا مَسِیرَهُ ثَلاَثِ مِائَهِ أَلْفِ سَنَهٍ فَشُعَاعُ تِیجَانِهِمْ یَنْبَثُّ فَلاَ یَبْقَی هُنَاکَ یَتِیمٌ قَدْ کَفَلُوهُ مِنْ ظُلْمَهِ اَلْجَهْلِ وَ عَلَّمُوهُ وَ مِنْ حَیْرَهِ اَلتِّیهِ أَخْرَجُوهُ إِلاَّ تَعَلَّقَ بِشُعْبَهٍ مِنْ أَنْوَارِهِمْ فَرَفَعَتْهُمْ إِلَی اَلْعُلُوِّ حَتَّی یُحَاذَی بِهِمْ فَوْقَ اَلْجِنَانِ ثُمَّ یُنْزِلُونَهُمْ عَلَی مَنَازِلِهِمُ اَلْمُعَدَّهِ لَهُمْ فِی جِوَارِ أُسْتَاذِیهِمْ وَ مُعَلِّمِیهِمْ وَ بِحَضْرَهِ أَئِمَّتِهِمُ اَلَّذِینَ کَانُوا إِلَیْهِمْ یَدْعُونَ وَ لاَ یَبْقَی نَاصِبٌ مِنَ اَلنَّوَاصِبِ یُصِیبُهُ مِنْ شُعَاعِ تِلْکَ اَلتِّیجَانِ إِلاَّ عَمِیَتْ عَیْنَاهُ وَ صَمَّتْ أُذُنَاهُ وَ أَخْرَسَ لِسَانُهُ وَ تَحَوَّلَ عَلَیْهِ أَشَدَّ مِنْ لَهَبِ اَلنِّیرَانِ فَتَحْمِلُهُمْ حَتَّی تَدْفَعَهُمْ إِلَی اَلزَّبَانِیَهِ فَتَدُعُّوهُمْ إِلیٰ سَوٰاءِ اَلْجَحِیمِ (2). فهذه نبذه مما ورد فی فضائل العلم من الحدیث اقتصرنا علیها إیثارا للاختصار و مناسبه للرساله

فصل 5 : فی فضل العلم من الکتب السالفه و الحکم القدیمه

١6- " وَ مِنَ اَلْحِکْمَهِ اَلْقَدِیمَهِ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ یَا بُنَیَّ اِخْتَرِ اَلْمَجَالِسَ عَلَی عَیْنِکَ فَإِنْ رَأَیْتَ قَوْماً یَذْکُرُونَ اَللَّهَ فَاجْلِسْ مَعَهُمْ فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً نَفَعَکَ عِلْمُکَ وَ إِنْ تَکُنْ جَاهِلاً عَلَّمُوکَ وَ لَعَلَّ اَللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِرَحْمَتِهِ فَتَعُمَّکَ مَعَهُمْ وَ إِذَا رَأَیْتَ قَوْماً لاَ یَذْکُرُونَ اَللَّهَ فَلاَ تَجْلِسْ مَعَهُمْ

[شماره صفحه واقعی : ١١٩]

ص: 3849


1- ما أثبتناه فی المتن مطابق لما فی «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣٨، ط. القدیمه، و ص ٣45، ط. الحدیثه؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/٧ نقلا عنه؛ و «المحجه البیضاء» ج ١/٣٣؛ و لکن فی جمیع النسخ المخطوطه و «ه» : «بهاء تاج» ، و فی النسخ المطبوعه سوی «ه» : «تاج» .
2- انظر الروایات التی نقلت من أوّل الفصل إلی هنا فی «تفسیر العسکریّ» علیه السّلام، ص ١٣5-١٣٨، ط. القدیمه، و ص ٣٣٩-45 ٣، ط. الحدیثه؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/٢-٧، نقلا عنه.

فَإِنْ تَکُنْ عَالِماً لَمْ یَنْفَعْکَ عِلْمُکَ وَ إِنْ کُنْتَ جَاهِلاً یَزِیدُوکَ جَهْلاً وَ لَعَلَّ اَللَّهَ أَنْ یُظِلَّهُمْ بِعُقُوبَهٍ فَتَعُمَّکَ مَعَهُمْ (1).

١6- وَ فِی اَلتَّوْرَاهِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی لِمُوسَی ع عَظِّمِ اَلْحِکْمَهَ فَإِنِّی لاَ أَجْعَلُ اَلْحِکْمَهَ فِی قَلْبِ أَحَدٍ إِلاَّ وَ أَرَدْتُ أَنْ أَغْفِرَ لَهُ فَتَعَلَّمْهَا ثُمَّ اِعْمَلْ بِهَا ثُمَّ اُبْذُلْهَا کَیْ تَنَالَ بِذَلِکَ کَرَامَتِی فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ (2).

١6- وَ فِی اَلزَّبُورِ قُلْ لِأَحْبَارِ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَ رُهْبَانِهِمْ حَادِثُوا مِنَ اَلنَّاسِ اَلْأَتْقِیَاءَ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِیهِمْ تَقِیّاً فَحَادِثُوا اَلْعُلَمَاءَ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا عَالِماً فَحَادِثُوا اَلْعُقَلاَءَ فَإِنَّ اَلْتُّقَی وَ اَلْعِلْمَ وَ اَلْعَقْلَ ثَلاَثُ مَرَاتِبَ مَا جَعَلْتُ وَاحِدَهً مِنْهُنَّ فِی خَلْقِی وَ أَنَا أُرِیدُ هَلاَکَهُ (3).

قیل (4)و إنما قدم التقی لأن التقی لا یوجد بدون العلم کما تقدم من أن الخشیه لا تحصل إلا بالعلم و لذلک قدم العلم علی العقل لأن العالم لا بد و أن یکون عاقلا.

١6- وَ فِی اَلْإِنْجِیلِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی فِی اَلسُّورَهِ اَلسَّابِعَهَ عَشْرَهَ مِنْهُ وَیْلٌ لِمَنْ سَمِعَ بِالْعِلْمِ وَ لَمْ یَطْلُبْهُ کَیْفَ یُحْشَرُ مَعَ اَلْجُهَّالِ إِلَی اَلنَّارِ اُطْلُبُوا اَلْعِلْمَ وَ تَعَلَّمُوهُ فَإِنَّ اَلْعِلْمَ إِنْ لَمْ یُسْعِدْکُمْ لَمْ یُشْقِکُمْ وَ إِنْ لَمْ یَرْفَعْکُمْ لَمْ یَضَعْکُمْ وَ إِنْ لَمْ یُغْنِکُمْ لَمْ یُفْقِرْکُمْ وَ إِنْ لَمْ یَنْفَعْکُمْ لَمْ یَضُرَّکُمْ وَ لاَ تَقُولُوا نَخَافُ أَنْ نَعْلَمَ فَلاَ نَعْمَلَ وَ لَکِنْ قُولُوا نَرْجُو أَنْ نَعْلَمَ وَ نَعْمَلَ وَ اَلْعِلْمُ یَشْفَعُ لِصَاحِبِهِ وَ حَقٌّ عَلَی اَللَّهِ أَنْ لاَ یُخْزِیَهُ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ یَا مَعْشَرَ اَلْعُلَمَاءِ مَا ظَنُّکُمْ بِرَبِّکُمْ فَیَقُولُونَ ظَنَنَّا أَنْ یَرْحَمَنَا وَ یَغْفِرَ لَنَا فَیَقُولُ تَعَالَی فَإِنِّی قَدْ فَعَلْتُ إِنِّی قَدِ اِسْتَوْدَعْتُکُمْ حِکْمَتِی لاَ لِشَرٍِّّ أَرَدْتُهُ بِکُمْ بَلْ لِخَیْرٍ أَرَدْتُهُ بِکُمْ فَادْخُلُوا فِی صَالِحِ

[شماره صفحه واقعی : ١٢٠]

ص: 3850


1- «الکافی» ج ١/٣٩، کتاب فضل العلم، باب مجالسه العلماء و صحبتهم، الحدیث ١؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٢٨-١٢٩.
2- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٨؛ «درّه التاج» ج ١/٣٣.
3- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٨؛ «درّه التاج» ج ١/٣4-٣5.
4- القائل الفخر الرازیّ. راجع «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٨.

عِبَادِی إِلَی جَنَّتِی بِرَحْمَتِی (1).

١6- وَ قَالَ مُقَاتِلُ بْنُ سُلَیْمَانَ (2)وَجَدْتُ فِی اَلْإِنْجِیلِ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی قَالَ لِعِیسَی ع عَظِّمِ اَلْعُلَمَاءَ وَ اِعْرِفْ فَضْلَهُمْ فَإِنِّی فَضَّلْتُهُمْ عَلَی جَمِیعِ خَلْقِی إِلاَّ اَلنَّبِیِّینَ وَ اَلْمُرْسَلِینَ کَفَضْلِ اَلشَّمْسِ عَلَی اَلْکَوَاکِبِ وَ کَفَضْلِ اَلْآخِرَهِ عَلَی اَلدُّنْیَا وَ کَفَضْلِی عَلَی کُلِّ شَیْءٍ (3).

١6- وَ مِنْ کَلاَمِ اَلْمَسِیحِ ع مَنْ عَلِمَ وَ عَمِلَ فَذَاکَ یُدْعَی عَظِیماً فِی مَلَکُوتِ اَلسَّمَاءِ (4).

فصل 6 : فی فضل العلم من الآثار و تحقیقات بعض العلماء

١٧- " وَ مِنَ اَلْآثَارِ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ بَابٌ مِنَ اَلْعِلْمِ نَتَعَلَّمُهُ أَحَبُّ إِلَیْنَا مِنْ أَلْفِ رَکْعَهٍ تَطَوُّعاً (5).

١4- وَ قَالَ سَمِعْنَا رَسُولَ اَللَّهِ ص یَقُولُ

[شماره صفحه واقعی : ١٢١]

ص: 3851


1- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٨-١٨٩؛ «درّه التاج» ج ١/٣٣-٣4.
2- هو أبو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر الأزدی الخراسانیّ المتوفّی سنه ١5٠ ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج 5/٢55-٢5٧؛ و «الأعلام» ج ٧/٢٨١.
3- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٩. قال العلامه الطباطبائی صاحب «المیزان فی تفسیر القرآن» فی تعلیقته علی «بحار الأنوار» فی ذیل هذا الکلام: «الجمله و إن أمکن توجیهها بتکلّف، لکنّها ممّا توهن الروایه أشدّ الوهن؛ فإنّ ظاهر معنی التشبیه لا یرجع إلی محصّل» . («بحار الأنوار» ج ٢/٢5، الهامش) .
4- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١5٠ و ج ٢/6؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٩-١٠ م، و فیهما: «من علم و عمل و علّم» بدل «علم و عمل» ، و «السماوات» بدل «السماء» .
5- «الفقیه و المتفقه» ج ١/١6؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٣٠؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٢4-١٢5؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢4؛ «تفسیر کشف الأسرار» ج ١٠/٢٠؛ «تذکره السامع» /١٢-١٣؛ «شرح المهذّب» ج ١/٣6، نقلا عن أبی ذر رضی اللّه عنه و أبی هریره، مع زیاده «و باب من العلم نعلمه، عمل به أو لم یعمل أحبّ إلینا من مائه رکعه تطوّعا» .

إِذَا جَاءَ اَلْمَوْتُ طَالِبَ اَلْعِلْمِ وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ اَلْحَالِ مَاتَ شَهِیداً (1).

١٧- " وَ عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ (2)یَتَشَعَّبُ مِنَ اَلْعِلْمِ اَلشَّرَفُ وَ إِنْ کَانَ صَاحِبُهُ دَنِیّاً وَ اَلْعِزُّ وَ إِنْ کَانَ مَهِیناً وَ اَلْقُرْبُ وَ إِنْ کَانَ قَصِیّاً وَ اَلْغِنَی وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً وَ اَلنُّبْلُ وَ إِنْ کَانَ حَقِیراً وَ اَلْمَهَابَهُ وَ إِنْ کَانَ وَضِیعاً وَ اَلسَّلاَمَهُ وَ إِنْ کَانَ سَقِیماً (3).

١٧- وَ قَالَ بَعْضُ اَلْعَارِفِینَ (4)أَ لَیْسَ اَلْمَرِیضُ إِذَا مُنِعَ عَنْهُ اَلطَّعَامُ وَ اَلشَّرَابُ وَ اَلدَّوَاءُ یَمُوتُ کَذَا اَلْقَلْبُ إِذَا مُنِعَ عَنْهُ اَلْعِلْمُ وَ اَلْفِکْرُ وَ اَلْحِکْمَهُ یَمُوتُ (5).

١٧,١٣- وَ قَالَ آخَرُ (6)مَنْ جَلَسَ عِنْدَ اَلْعَالِمِ وَ لَمْ یُطِقِ اَلْحِفْظَ مِنْ عِلْمِهِ فَلَهُ سَبْعُ کَرَامَاتٍ یَنَالُ فَضْلَ اَلْمُتَعَلِّمِینَ وَ تُحْبَسُ عَنْهُ اَلذُّنُوبُ مَا دَامَ عِنْدَهُ وَ تَنْزِلُ اَلرَّحْمَهُ عَلَیْهِ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ طَالِباً لِلْعِلْمِ وَ إِذَا جَلَسَ فِی حَلْقَهِ اَلْعَالِمِ نَزَلَتِ اَلرَّحْمَهُ عَلَیْهِ فَحَصَلَ لَهُ مِنْهَا نَصِیبٌ (7)وَ مَا دَامَ فِی اَلاِسْتِمَاعِ یُکْتَبُ لَهُ طَاعَهٌ وَ إِذَا اِسْتَمَعَ وَ لَمْ یَفْهَمْ

[شماره صفحه واقعی : ١٢٢]

ص: 3852


1- «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٣٠،5٣،١١5؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/١6؛ «شرح المهذّب» ج ١/٣6؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٢5؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢4؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٣٧-١٣٨؛ الحدیث ٢٨6٩٣.
2- هو أبو عبد اللّه وهب بن منبّه الصنعانی (٣4-١١4 ه) وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «تذکره الحفّاظ» ج ١/١٠١؛ و «الأعلام» ج ٨/١٢5-١٢6؛ و «وفیات الأعیان» ج 6/٣5-٣6.
3- «شرح المهذّب» ج ١/٣٣، و فیه: «و السلامه و إن کان سفیها» ؛ «تذکره السامع» /١٠-١١، و لکن لیس فیها الجمله الأخیره، أعنی «و السلامه و إن کان سقیما» . و فی «تحف العقول» /١٣، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: «و أمّا العلم فیتشعب منه الغنی و إن کان فقیرا، و الجود و إن کان بخیلا، و المهابه و إن کان هیّنا، و السلامه و إن کان سقیما، و القرب و إن کان قصیا، و الحیاء و إن کان صلفا، و الرفعه و إن کان وضیعا، و الشرف و إن کان رذلا و الحکمه و الحظوه» . و فی «رسائل إخوان الصفاء و خلان الوفاء» ج ١/٣4٨، الرساله التاسعه: «و العلم یکسب صاحبه عشر خصال محموده: أوّلها الشرف و إن کان دنیا؛ و العزّ و إن کان مهینا؛ و الغنی و إن کان فقیرا؛ و القوّه و إن کان ضعیفا؛ و النّبل و إن کان حقیرا؛ و القرب و إن کان بعیدا؛ و القدر و إن کان ناقصا؛ و الجود و إن بخیلا؛ و الحیاء و إن کان صلفا؛ و المهابه و إن کان وضیعا؛ و السلامه و إن کان سقیما» . و هذه المذکورات إحدی عشره خصله لا عشر، فتأمّل.
4- هو فتح الموصلی، کما فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨١؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/٨؛ و «درّه التاج» ج ١/4٣.
5- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٨؛ «درّه التاج» ج ١/4٣؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٢٩، مع اختلاف یسیر فی اللفظ فی المصادر الثلاثه الأخیره.
6- هو الفقیه أبو اللیث کما فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣.
7- هذه الجمله وردت فی المصدر هکذا: «. . . و إذا جلس فی حلقه العلم، فإذا نزلت الرحمه علیهم حصل له منها نصیب» . و هی أصحّ ممّا ورد فی المتن.

ضَاقَ قَلْبُهُ بِحِرْمَانِهِ عَنْ إِدْرَاکِ اَلْعِلْمِ فَیَصِیرُ ذَلِکَ اَلْغَمُّ وَسِیلَهً إِلَی حَضْرَهِ اَللَّهِ تَعَالَی لِقَوْلِهِ تَعَالَی أَنَا عِنْدَ اَلْمُنْکَسِرَهِ قُلُوبُهُمْ (1). وَ یَرَی إِعْزَازَ اَلْمُسْلِمِینَ لِلْعَالِمِ وَ إِذْلاَلَهُمْ لِلْفُسَّاقِ فَیُرَدُّ قَلْبُهُ عَنِ اَلْفِسْقِ وَ تَمِیلُ طَبِیعَتُهُ إِلَی اَلْعِلْمِ وَ لِهَذَا أَمَرَ ص بِمُجَالَسَهِ اَلصَّالِحِینَ (2).

١4- وَ قَالَ أَیْضاً- مَنْ جَلَسَ مَعَ ثَمَانِیَهِ أَصْنَافٍ مِنَ اَلنَّاسِ زَادَهُ اَللَّهُ ثَمَانِیَهَ أَشْیَاءَ مَنْ جَلَسَ مَعَ اَلْأَغْنِیَاءِ زَادَهُ اَللَّهُ حُبَّ اَلدُّنْیَا وَ اَلرَّغْبَهَ فِیهَا وَ مَعَ اَلْفُقَرَاءِ حَصَلَ لَهُ اَلشُّکْرُ وَ اَلرِّضَا بِقَسْمِ اَللَّهِ تَعَالَی وَ مَعَ اَلسُّلْطَانِ زَادَهُ اَللَّهُ اَلْقَسْوَهَ وَ اَلْکِبْرَ وَ مَعَ اَلنِّسَاءِ زَادَهُ اَللَّهُ اَلْجَهْلَ وَ اَلشَّهْوَهَ وَ مَعَ اَلصِّبْیَانِ اِزْدَادَ [مِنَ اَللَّهْوِ وَ اَلْمِزَاحِ وَ مَعَ اَلْفُسَّاقِ اِزْدَادَ] (3)مِنَ اَلْجُرْأَهِ عَلَی اَلذُّنُوبِ وَ تَسْوِیفِ اَلتَّوْبَهِ وَ مَعَ اَلصَّالِحِینَ اِزْدَادَ رَغْبَهً فِی اَلطَّاعَاتِ وَ مَعَ اَلْعُلَمَاءِ اِزْدَادَ مِنَ اَلْعِلْمِ (4).

١6- عَلَّمَ اَللَّهُ (5)تَعَالَی سَبْعَهَ نَفَرٍ سَبْعَهَ أَشْیَاءَ آدَمَ اَلْأَسْمَاءَ کُلَّهَا وَ اَلْخَضِرَ عِلْمَ اَلْفَرَاسَهِ وَ یُوسُفَ عِلْمَ اَلتَّعْبِیرِ وَ دَاوُدَ صَنْعَهَ اَلدُّرُوعِ وَ سُلَیْمَانَ مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ وَ عِیسَی اَلتَّوْرَاهَ وَ اَلْإِنْجِیلَ (6)وَ یُعَلِّمُهُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ وَ اَلتَّوْرٰاهَ وَ اَلْإِنْجِیلَ وَ مُحَمَّداً ص عِلْمَ اَلشَّرْعِ وَ اَلتَّوْحِیدِ [ وَ عَلَّمَکَ مٰا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ ] (7)وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتٰابَ

[شماره صفحه واقعی : ١٢٣]

ص: 3853


1- روی هذا الحدیث القدسی فی «تفسیر کشف الأسرار» ج ١/١٣5،٧١٠، و ج 6/١٧١، و ج ٩/٢٨٣؛ و «تذکره الأولیاء» /١٨6؛ و «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣؛ و «بدایه الهدایه» /4٢. و فی «بحار الأنوار» ج ٧٣/١5٧-نقلا عن «نوادر الراوندیّ» -: «و سئل [رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله]أین اللّه؟ فقال: عند المنکسره قلوبهم» . و فی «غرر الحکم» ج 4/٢٣٨، الحدیث 5٩٣٧: «طوبی للمنکسره قلوبهم من أجل اللّه» .
2- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣.
3- ما بین المعقوفین ساقط من جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه و لکن موجود فی المصدر، و المعنی یقتضیه أیضا، لأنّ المؤلّف رحمه اللّه قال: «من جلس مع ثمانیه أصناف. . .» و لکن ذکر سبعه أصناف؛ فسقط ما بین المعقوفین من قلمه الشریف أو من قلم النسّاخ.
4- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣.
5- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣-١٨4.
6- سوره آل عمران (٢) :4٨.
7- ما بین المعقوفین زیاده من المصدر أعنی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨4 و لیس فی النسخ المخطوطه و المطبوعه.

وَ اَلْحِکْمَهَ

(1)

[ اَلرَّحْمٰنُ عَلَّمَ اَلْقُرْآنَ ] (2)فَعِلْمُ آدَمَ ع کَانَ سَبَباً فِی سُجُودِ اَلْمَلاَئِکَهِ لَهُ وَ اَلرِّفْعَهِ عَلَیْهِمْ وَ عِلْمُ اَلْخَضِرِ کَانَ سَبَباً لِوُجُودِ مُوسَی تِلْمِیذاً لَهُ وَ یُوشَعَ ع وَ تَذَلُّلِهِ لَهُ کَمَا یُسْتَفَادُ مِنَ اَلْآیَاتِ اَلْوَارِدَهِ فِی اَلْقِصَّهِ (3)وَ عِلْمُ یُوسُفَ کَانَ سَبَباً لِوِجْدَانِ اَلْأَهْلِ وَ اَلْمَمْلَکَهِ وَ اَلاِجْتِبَاءِ وَ عِلْمُ دَاوُدَ کَانَ سَبَباً لِلرِّئَاسَهِ وَ اَلدَّرَجَهِ وَ عِلْمُ سُلَیْمَانَ کَانَ سَبَبَ وِجْدَانِ بِلْقِیسَ وَ اَلْغَلَبَهِ وَ عِلْمُ عِیسَی کَانَ سَبَباً لِزَوَالِ اَلتُّهَمَهِ عَنْ أُمِّهِ وَ عِلْمُ مُحَمَّدٍ ع کَانَ سَبَباً فِی اَلشَّفَاعَهِ (4). طَرِیقُ (5)اَلْجَنَّهِ فِی أَیْدِی أَرْبَعَهٍ اَلْعَالِمِ وَ اَلزَّاهِدِ وَ اَلْعَابِدِ وَ اَلْمُجَاهِدِ فَإِذَا صَدَقَ اَلْعَالِمُ فِی دَعْوَاهُ رُزِقَ اَلْحِکْمَهَ وَ اَلزَّاهِدُ یُرْزَقُ اَلْأَمْنَ وَ اَلْعَابِدُ اَلْخَوْفَ وَ اَلْمُجَاهِدُ اَلثَّنَاءَ.

١٧,١4- قَالَ بَعْضُ اَلْمُحَقِّقِینَ (6)اَلْعُلَمَاءُ ثَلاَثَهٌ عَالِمٌ بِاللَّهِ غَیْرُ عَالِمٍ بِأَمْرِ اَللَّهِ فَهُوَ عَبْدٌ اِسْتَوْلَتِ اَلْمَعْرِفَهُ اَلْإِلَهِیَّهُ عَلَی قَلْبِهِ فَصَارَ مُسْتَغْرَقاً بِمُشَاهَدَهِ نُورِ اَلْجَلاَلِ وَ اَلْکِبْرِیَاءِ فَلاَ یَتَفَرَّغُ لِتَعَلُّمِ عِلْمِ اَلْأَحْکَامِ إِلاَّ مَا لاَ بُدَّ مِنْهُ وَ عَالِمٌ بِأَمْرِ اَللَّهِ غَیْرُ عَالِمٍ بِاللَّهِ وَ هُوَ اَلَّذِی عَرَفَ اَلْحَلاَلَ وَ اَلْحَرَامَ وَ دَقَائِقَ اَلْأَحْکَامِ لَکِنَّهُ لاَ یَعْرِفُ أَسْرَارَ جَلاَلِ اَللَّهِ وَ عَالِمٌ بِاللَّهِ وَ بِأَمْرِ اَللَّهِ فَهُوَ جَالِسٌ عَلَی اَلْحَدِّ اَلْمُشْتَرَکِ بَیْنَ عَالَمِ اَلْمَعْقُولاَتِ وَ عَالَمِ اَلْمَحْسُوسَاتِ فَهُوَ تَارَهً مَعَ اَللَّهِ بِالْحُبِّ لَهُ وَ تَارَهً مَعَ اَلْخَلْقِ بِالشَّفَقَهِ وَ اَلرَّحْمَهِ فَإِذَا رَجَعَ مِنْ رَبِّهِ إِلَی اَلْخَلْقِ صَارَ مَعَهُمْ کَوَاحِدٍ مِنْهُمْ کَأَنَّهُ لاَ یَعْرِفُ اَللَّهَ وَ إِذَا خَلاَ بِرَبِّهِ

[شماره صفحه واقعی : ١٢4]

ص: 3854


1- سوره الجمعه (6٢) :٢. و فی جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه: «یعلّمک» بدل «یعلّمهم» و هو خطأ، إذ لا توجد آیه بهذا النصّ فی المصحف الشریف، و ما أثبتناه مطابق للمصدر أیضا.
2- ما بین المعقوفین زیاده من المصدر أعنی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨4، و لیس فی النسخ. و هی الآیه ١ و ٢ من سوره الرحمن (55) .
3- سوره الکهف (١٨) :6٠-٨٢.
4- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣-١٨4، و قد نقل الرازیّ الآیات الدالّه علی تعلیمه تعالی هؤلاء الأنبیاء هذه العلوم، و أسقطها المؤلّف رحمه اللّه روما للاختصار.
5- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨4.
6- هو شقیق البلخیّ، کما فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨١.

مُشْتَغِلاً بِذِکْرِهِ وَ خِدْمَتِهِ فَکَأَنَّهُ لاَ یَعْرِفُ اَلْخَلْقَ فَهَذَا سَبِیلُ اَلْمُرْسَلِینَ وَ اَلصِّدِّیقِینَ وَ هُوَ اَلْمُرَادُ بِقَوْلِهِ ص سَائِلِ اَلْعُلَمَاءَ وَ خَالِطِ اَلْحُکَمَاءَ وَ جَالِسِ اَلْکُبَرَاءَ (1)فَالْمُرَادُ بِقَوْلِهِ ص سَائِلِ اَلْعُلَمَاءَ اَلْعُلَمَاءُ بِأَمْرِ اَللَّهِ تَعَالَی غَیْرُ اَلْعَالِمِینَ بِاللَّهِ فَأَمَرَ بِمُسَاءَلَتِهِمْ عِنْدَ اَلْحَاجَهِ إِلَی اَلاِسْتِفْتَاءِ وَ أَمَّا اَلْحُکَمَاءُ فَهُمُ اَلْعَالِمُونَ بِاللَّهِ اَلَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ أَوَامِرَ اَللَّهِ فَأَمَرَ بِمُخَالَطَتِهِمْ وَ أَمَّا اَلْکُبَرَاءُ فَهُمُ اَلْعَالِمُونَ بِهِمَا فَأَمَرَ بِمُجَالَسَتِهِمْ لِأَنَّ فِی مُجَالَسَتِهِمْ خَیْرَ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ وَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنَ اَلثَّلاَثَهِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ فَلِلْعَالِمِ بِأَمْرِ اَللَّهِ اَلذِّکْرُ بِاللِّسَانِ دُونَ اَلْقَلْبِ وَ اَلْخَوْفُ مِنَ اَلْخَلْقِ دُونَ اَلرَّبِّ وَ اَلاِسْتِحْیَاءُ مِنَ اَلنَّاسِ فِی اَلظَّاهِرِ وَ لاَ یَسْتَحِی مِنَ اَللَّهِ فِی اَلسِّرِّ وَ اَلْعَالِمُ بِاللَّهِ ذَاکِرٌ خَائِفٌ مُسْتَحْیٍ أَمَّا اَلذِّکْرُ فَذِکْرُ اَلْقَلْبِ لاَ اَللِّسَانِ وَ اَلْخَوْفُ خَوْفُ اَلرَّجَاءِ (2)لاَ خَوْفُ اَلْمَعْصِیَهِ وَ اَلْحَیَاءُ حَیَاءُ مَا یَخْطُرُ عَلَی اَلْقَلْبِ لاَ حَیَاءُ اَلظَّاهِرِ وَ اَلْعَالِمُ بِاللَّهِ وَ أَمْرِهِ لَهُ سِتَّهُ أَشْیَاءَ اَلثَّلاَثَهُ اَلْمَذْکُورَهُ لِلْعَالِمِ بِاللَّهِ فَقَطْ مَعَ ثَلاَثَهٍ أُخْرَی کَوْنُهُ جَالِساً عَلَی اَلْحَدِّ اَلْمُشْتَرَکِ بَیْنَ عَالَمِ اَلْغَیْبِ وَ عَالَمِ اَلشَّهَادَهِ وَ کَوْنُهُ مُعَلِّماً لِلْمُسْلِمِینَ (3)وَ کَوْنُهُ بِحَیْثُ یَحْتَاجُ اَلْفَرِیقَانِ اَلْأَوَّلاَنِ إِلَیْهِ وَ هُوَ مُسْتَغْنٍ عَنْهُمَا فَمَثَلُ اَلْعَالِمِ بِاللَّهِ وَ بِأَمْرِ اَللَّهِ کَمَثَلِ اَلشَّمْسِ لاَ تَزِیدُ وَ لاَ تَنْقُصُ وَ مَثَلُ اَلْعَالِمِ بِاللَّهِ فَقَطْ کَمَثَلِ اَلْقَمَرِ یَکْمُلُ تَارَهً وَ یَنْقُصُ أُخْرَی وَ مَثَلُ اَلْعَالِمِ بِأَمْرِ اَللَّهِ کَمَثَلِ اَلسِّرَاجِ یُحْرِقُ نَفْسَهُ وَ یُضِیءُ لِغَیْرِهِ (4).

[شماره صفحه واقعی : ١٢5]

ص: 3855


1- «تفسیر کشف الأسرار» ج ٢/٨٨؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢5؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٣٨، الحدیث ٢٩٢6٣؛ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨١. و فی «بحار الأنوار» ج ١/١٩٧، و ج ٧4/١٨٨-نقلا عن «نوادر الراوندیّ» -: «عن موسی بن جعفر عن آبائه، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: سائلوا العلماء و خالطوا الحکماء و جالسوا الفقراء» .
2- هکذا فی جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه، و فی المصدر: «خوف الرئاء» و الظاهر أنّه خطأ.
3- ما أثبتناه مطابق لجمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه، و لکن فی المصدر: «للقسمین الأولین» بدل «للمسلمین» و أیضا فی «المحجه البیضاء» ج ١/٣٧ نقلا عن «منیه المرید» : «للقسمین» و لعلّ ما فی المصدر أنسب.
4- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨١. و قال فی «علم القلوب» /٢٣: «قال سفیان: العلماء ثلاثه: عالم باللّه و بأمر اللّه-
فصل 7 : فی دلیل العقل علی فضل العلم

و أما دلیل العقل فنذکر منه وجهین أحدهما أن المعقولات تنقسم إلی موجوده و معدومه و العقول السلیمه تشهد بأن الموجود أشرف من المعدوم بل لا شرف للمعدوم أصلا ثم الموجود ینقسم إلی جماد و نام و النامی أشرف من الجماد ثم النامی ینقسم إلی حساس و غیره و الحساس أشرف من غیره ثم الحساس ینقسم إلی عاقل و غیر عاقل و لا شک أن العاقل أشرف من غیره ثم العاقل ینقسم إلی عالم و جاهل و لا شبهه فی أن العالم أشرف من الجاهل فتبین بذلک أن العالم أشرف المعقولات و الموجودات و هذا أمر یلحق بالواضحات. و الثانی (1)أن الأمور علی أربعه أقسام قسم یرضاه العقل و لا ترضاه الشهوه و قسم عکسه و قسم یرضیانه و قسم لا یرضیانه فالأول کالأمراض و المکاره فی الدنیا و الثانی المعاصی أجمع و الثالث العلم و الرابع الجهل. فمنزل العلم من الجهل بمنزله الجنه من النار فکما أن العقل و الشهوه لا یرضیان بالنار کذا لا یرضیان بالجهل و کما أنهما یرضیان بالجنه کذا یرضیان بالعلم فمن رضی بالعلم فقد خاض فی جنه حاضره و من رضی بالجهل فقد رضی بنار حاضره. ثم من اختار العلم یقال له بعد الموت تعودت المقام فی الجنه فادخلها

4)

-فذلک العالم الکامل؛ و عالم باللّه غیر عالم بأمر اللّه، فذلک التقیّ الخائف؛ و عالم بأمر اللّه غیر عالم باللّه، فذلک العالم الفاجر» .

[شماره صفحه واقعی : ١٢6]

ص: 3856


1- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨5-١٨6.

و للآخر تعودت النار فادخلها. و الدلیل علی أن العلم جنه و الجهل نار أن کمال اللذه فی إدراک المحبوب (1)و کمال الألم فی البعد عن المحبوب فالجراحه إنما تؤلم لأنها تبعد جزء من البدن عن جزء و المحبوب من تلک الأجزاء هو الاجتماع و الإحراق بالنار أشد إیلاما من الجرح لأن الجرح لا یفید (2)إلا تبعید جزء معین عن جزء معین و النار تغوص فی جمیع الأجزاء و تقتضی تبعید بعض الأجزاء عن بعض (3). و إذا تقرر ذلک فکلما کان الإدراک أغوص و أشد و المدرک أشرف و أکمل و المدرک أبقی و أنقی فاللذه أشرف و لا شک أن محل اللذه هو الروح و هو أشرف من البدن و أن إدراک العقل أغوص و أشرف و أما المعلوم فلا شک أنه أشرف لأنه هو الله رب العالمین و جمیع مخلوقاته من الملائکه و غیرهم و جمیع تکلیفاته و أی معلوم أشرف من ذلک (4). >فإذا قد تطابق العقل و النقل علی شرف العلم و ارتفاع محله و عظم جوهره و نفاسه ذاته و لنقتصر من المقدمه علی هذا القدر<

[شماره صفحه واقعی : ١٢٧]

ص: 3857


1- ما أثبتناه مطابق للمصدر، و یقتضیه نسق العباره، و مطابق أیضا لما نقله صدر المتألهین قدّس سرّه فی «شرح أصول الکافی» /١٣6، عن «تفسیر الرازیّ» ، و لکن فی جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه: «إدراک المخفیات» بدل «إدراک المحبوب» .
2- ما أثبتناه مطابق للمصدر، و المعنی یقتضیه أیضا، و فی جمیع النسخ: «لا یقبل» بدل «لا یفید» ، و هو لا یرجع إلی محصّل.
3- هذه الجمله وردت فی المصدر هکذا: «. . . تبعید جمیع الأعضاء بعضها عن بعض» و هو أولی و أصحّ.
4- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨5-١٨6، بما هو أبسط ممّا ذکره المؤلّف.

[شماره صفحه واقعی : ١٢8]

ص: 3858

الباب الأول : فی آداب المعلم و المتعلم

اشاره

>و هی ثلاثه أنواع النوع الأول آداب اشترکا فیها النوع الثانی آداب یختص بها المعلم النوع الثالث آداب یختص بها المتعلم<

[شماره صفحه واقعی : ١٢٩]

ص: 3859

[شماره صفحه واقعی : ١٣٠]

ص: 3860

النوع الأول : آداب اشترکا فیها
اشاره

و هی قسمان آدابهما فی أنفسهما و آدابهما فی مجلس الدرس

القسم الأول : آدابهما فی أنفسهما
اشاره

[الأمر الأول]-أول ما یجب علیهما

[١-] إخلاص النیه لله تعالی فی طلبه و بذله
اشاره

فإن مدار الأعمال علی النیات و بسببها یکون العمل تاره خزفه لا قیمه لها و تاره جوهره لا یعلم قیمتها لعظم قدرها و تاره وبال علی صاحبه مکتوب فی دیوان السیئات و إن کان بصوره الواجبات. فیجب علی کل منهما أن یقصد بعمله وجه الله تعالی و امتثال أمره و إصلاح نفسه و إرشاد عباده إلی معالم دینه و لا یقصد بذلک غرض الدنیا من تحصیل مال أو جاه أو شهره أو تمیز عن الأشباه أو المفاخره للأقران أو الترفع علی الإخوان و نحو ذلک من الأغراض الفاسده التی تثمر الخذلان من الله تعالی و توجب المقت

[شماره صفحه واقعی : ١٣١]

ص: 3861

و تفوت الدار الآخره و الثواب الدائم

[فصل [١]القرآن و الإخلاص]

فیصیر من الأخسرین أَعْمٰالاً اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی اَلْحَیٰاهِ اَلدُّنْیٰا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً (1). و الأمر الجامع للإخلاص تصفیه السر عن ملاحظه ما سوی الله تعالی بالعباده قال الله تعالی فَاعْبُدِ اَللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ أَلاٰ لِلّٰهِ اَلدِّینُ اَلْخٰالِصُ (2). و قال تعالی وَ مٰا أُمِرُوا إِلاّٰ لِیَعْبُدُوا اَللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ اَلدِّینَ حُنَفٰاءَ إلی قوله وَ ذٰلِکَ دِینُ اَلْقَیِّمَهِ (3)و قال تعالی فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَهِ رَبِّهِ أَحَداً (4)قیل نزلت فی من یعمل العمل و یحب أن یحمد علیه (5). و قال تعالی مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ اَلْآخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ اَلدُّنْیٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا وَ مٰا لَهُ فِی اَلْآخِرَهِ مِنْ نَصِیبٍ (6). و قال مَنْ کٰانَ یُرِیدُ اَلْعٰاجِلَهَ عَجَّلْنٰا لَهُ فِیهٰا مٰا نَشٰاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنٰا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاٰهٰا مَذْمُوماً مَدْحُوراً (7)

[فصل [٢]ما روی عن النبی ص و الإخلاص]

١4- وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص

[شماره صفحه واقعی : ١٣٢]

ص: 3862


1- سوره الکهف (١٨) :١٠٣-١٠4.
2- سوره الزمر (٣٩) :٢-٣.
3- سوره البیّنه (٩٨) :5.
4- سوره الکهف (١٨) :١١٠.
5- قاله ابن عبّاس کما فی «إحیاء علوم الدین» ج 4/٣٢١؛ و «تفسیر مجمع البیان» ج 6/٩٩.
6- سوره الشوری (4٢) :٢٠.
7- سوره الإسراء (١٧) :١٨.

إِنَّمَا اَلْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ وَ إِنَّمَا لِکُلِّ اِمْرِئٍ مَا نَوَی فَمَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَی اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَهِجْرَتُهُ إِلَی اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ مَنْ کَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَی دُنْیَا یُصِیبُهَا أَوِ اِمْرَأَهٍ یَنْکَحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَی مَا هَاجَرَ إِلَیْهِ (1). و هذا الخبر من أصول الإسلام و أحد قواعده و أول دعائمه قیل و هو ثلث العلم (2)و وجهه بعض الفضلاء (3)بأن کسب العبد یکون بقلبه و لسانه و بنانه فالنیه أحد أقسام کسبه الثلاثه و هی أرجحها لأنها تکون عباده بانفرادها بخلاف القسمین الآخرین. و کان السلف و جماعه من تابعیهم یستحبون استفتاح المصنفات بهذا الحدیث تنبیها للمطلع علی حسن النیه و تصحیحها و اهتمامه بذلک و اعتنائه به (4)

١4- وَ قَالَ ص نِیَّهُ اَلْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ: وَ فِی لَفْظٍ آخَرَ أَبْلَغُ مِنْ عَمَلِهِ (5).

١4- وَ قَالَ ص إِنَّمَا یُبْعَثُ اَلنَّاسُ عَلَی نِیَّاتِهِمْ (6).

١٣- وَ قَالَ ص مُخْبِراً عَنْ جَبْرَئِیلَ عَنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ قَالَ: اَلْإِخْلاَصُ سِرٌّ مِنْ أَسْرَارِی اِسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ أَحْبَبْتُ مِنْ عِبَادِی (7).

١4- وَ قَالَ ص

[شماره صفحه واقعی : ١٣٣]

ص: 3863


1- «صحیح البخاریّ» ج ١/١٧-١٨، باب کیف کان بدء الوحی؛ «سنن ابن ماجه» ج ٢/١4١٣، کتاب الزهد، باب النیه (٢6) ، الحدیث 4٢٢٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/٢٨؛ «سنن الدار قطنی» ج ١/5١.
2- قاله الشافعی و أحمد، کما فی «شرح صحیح البخاریّ» ج ١/٢٢؛ و «شرح المهذّب» ج ١/٢٨.
3- هو أبو بکر البیهقیّ، کما فی «شرح صحیح البخاریّ» ج ١/٢٢.
4- «الأذکار» /6، و فیه: «للمطالع» بدل «للمطّلع» ؛ «شرح المهذّب» ج ١/٢٨-٢٩، و فیه: «للطالب» بدل: «للمطلع» .
5- «الکافی» ج ٢/٨4، کتاب الإیمان و الکفر، باب النیه، الحدیث ٢، و فیه: «خیر من عمله» ؛ «أمالی الطوسیّ» ج ٢/6٩، و فیه: «أبلغ من عمله» .
6- «سنن ابن ماجه» ج ٢/١4١4، کتاب الزهد، باب النیّه (٢6) ، الحدیث 4٢٢٩.
7- «إحیاء علوم الدین» ج 4/٣٢٢.

إِنَّ أَوَّلَ اَلنَّاسِ یُقْضَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَلَیْهِ رَجُلٌ اُسْتُشْهِدَ فَأُتِیَ بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرَفَهَا قَالَ فَمَا عَمِلْتَ فِیهَا قَالَ قَاتَلْتُ فِیکَ حَتَّی اُسْتُشْهِدْتُ قَالَ کَذَبْتَ وَ لَکِنَّکَ قَاتَلْتَ لِیُقَالَ جَرِیءٌ فَقَدْ قِیلَ ذَلِکَ ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَی وَجْههِ حَتَّی أُلْقِیَ فِی اَلنَّارِ وَ رَجُلٌ تَعَلَّمَ اَلْعِلْمَ وَ عَلَّمَهُ وَ قَرَأَ اَلْقُرْآنَ فَأُتِیَ بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرَفَهَا قَالَ فَمَا عَمِلْتَ فِیهَا قَالَ تَعَلَّمْتُ اَلْعِلْمَ وَ عَلَّمْتُهُ وَ قَرَأْتُ فِیکَ اَلْقُرْآنَ قَالَ کَذَبْتَ وَ لَکِنَّکَ تَعَلَّمْتَ لِیُقَالَ عَالِمٌ وَ قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ لِیُقَالَ قَارِئُ اَلْقُرْآنِ فَقَدْ قِیلَ ذَلِکَ ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَی وَجْهِهِ حَتَّی أُلْقِیَ فِی اَلنَّارِ (1).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً مِمَّا یُبْتَغَی بِهِ وَجْهُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لاَ یَتَعَلَّمُهُ إِلاَّ لِیُصِیبَ بِهِ غَرَضاً مِنَ اَلدُّنْیَا لَمْ یَجِدْ عَرْفَ اَلْجَنَّهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ (2).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً لِغَیْرِ اَللَّهِ وَ أَرَادَ بِهِ غَیْرَ اَللَّهِ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ (3).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ طَلَبَ اَلْعِلْمَ لِیُجَارِیَ بِهِ اَلْعُلَمَاءَ أَوْ لِیُمَارِیَ بِهِ اَلسُّفَهَاءَ أَوْ یَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ اَلنَّاسِ إِلَیْهِ أَدْخَلَهُ اَللَّهُ اَلنَّارَ (4): وَ فِی رِوَایَهٍ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ (5).

[شماره صفحه واقعی : ١٣4]

ص: 3864


1- «شرح المهذّب» ج ١/٣٩؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/١٨؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣٢٢؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠٧؛ مع زیاده و اختلاف یسیر فی بعض الألفاظ فی المصادر الثلاثه الأخیره.
2- «سنن ابن ماجه» ج ١/٩٢-٩٣، المقدّمه، الباب ٢٣، الحدیث ٢5٢؛ «سنن أبی داود» ج ٣/٣٢٣، کتاب العلم، باب فی طلب العلم لغیر اللّه، الحدیث ٣664؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٣٢؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٩٣، الحدیث ٢٩٠٢٠-و فی هذه المصادر: «عرضا» بدل «غرضا» -؛ «شرح المهذّب» ج ١/٣٩؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/٨5، و فیهما: «غرضا» ، کالمتن.
3- «سنن الترمذی» ج 5/٣٣، کتاب العلم، الباب 6، الحدیث ٢655؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٩5، المقدّمه، الباب ٢٣، الحدیث ٢5٨، و فیهما: «أو أراد» بدل «و أراد» و ما أثبتناه مطابق لجمیع النسخ؛ و فی الثانی: «من طلب العلم» بدل «من تعلّم علما» .
4- «سنن الترمذی» ج 5/٣٣، کتاب العلم، الباب 6، الحدیث ٢654؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٩٧، الحدیث ٢٩٠٣6؛ «شرح المهذّب» ج ١/4٠.
5- «کنز العمّال» ج ١٠/٢٠١، الحدیث ٢٩٠5٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/4٠.

١4- وَ قَالَ ص لاَ تَعَلَّمُوا اَلْعِلْمَ لِتُمَارُوا بِهِ اَلسُّفَهَاءَ وَ تُجَادِلُوا بِهِ اَلْعُلَمَاءَ وَ لِتَصْرِفُوا بِهِ وُجُوهَ اَلنَّاسِ إِلَیْکُمْ وَ اِبْتَغُوا بِقَوْلِکُمْ مَا عِنْدَ اَللَّهِ فَإِنَّهُ یَدُومُ وَ یَبْقَی وَ یَنْفَدُ مَا سِوَاهُ کُونُوا یَنَابِیعَ اَلْحِکْمَهِ مَصَابِیحَ اَلْهُدَی أَحْلاَسَ اَلْبُیُوتِ (1)سُرُجَ اَللَّیْلِ جُدُدَ اَلْقُلُوبِ خُلْقَانَ اَلثِّیَابِ تُعْرَفُونَ فِی أَهْلِ اَلسَّمَاءِ وَ تُخْفَوْنَ فِی أَهْلِ اَلْأَرْضِ (2).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ طَلَبَ اَلْعِلْمَ لِأَرْبَعٍ دَخَلَ اَلنَّارَ لِیُبَاهِیَ بِهِ اَلْعُلَمَاءَ أَوْ یُمَارِیَ بِهِ اَلسُّفَهَاءَ أَوْ لِیَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ اَلنَّاسِ إِلَیْهِ أَوْ یَأْخُذَ بِهِ مِنَ اَلْأُمَرَاءِ (3).

١4- وَ قَالَ ص مَا اِزْدَادَ عَبْدٌ عِلْماً فَازْدَادَ فِی اَلدُّنْیَا رَغْبَهً إِلاَّ اِزْدَادَ مِنَ اَللَّهِ بُعْداً (4).

١4- وَ قَالَ ص کُلُّ عِلْمٍ وَبَالٌ عَلَی صَاحِبِهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِلاَّ مَنْ عَمِلَ بِهِ (5).

١4- وَ قَالَ ص أَشَدُّ اَلنَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَالِمٌ لَمْ یَنْفَعْهُ عِلْمُهُ (6).

١4- وَ قَالَ ص مَثَلُ اَلَّذِی یُعَلِّمُ اَلنَّاسَ اَلْخَیْرَ وَ یَنْسَی نَفْسَهُ مَثَلُ اَلْفَتِیلَهِ تُضِیءُ لِلنَّاسِ وَ تُحْرِقُ

[شماره صفحه واقعی : ١٣5]

ص: 3865


1- «أحلاس: جمع حلس، و هو مسح یبسط فی البیت و تجلّل به الدّابّه؛ و من المجاز: کن حلس بیتک، أی الزمه» . («أساس البلاغه» /٩٢، «حلس») .
2- «سنن الدارمیّ» ج ١/٨٠.
3- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٣.
4- «شرح المهذّب» ج ١/4٠؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٧، نسباه إلی سفیان؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١6٢، حرف المیم، و فیه: «من ازداد علما و لم یزدد فی الدنیا زهدا، لم یزدد من اللّه إلاّ بعدا» .
5- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٧، الحدیث ١4، مع زیاده فی أوّله و سقوط «یوم القیامه» منه.
6- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٧، الحدیث ١5؛ «الجامع الصغیر» ج ١/4٢، حرف الهمزه؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٨٧، الحدیث ٢٨٩٧٧؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨5.

نَفْسَهُ (1)وَ فِی رِوَایَهِ کَمَثَلِ اَلسِّرَاجِ (2).

١4- وَ قَالَ ص عُلَمَاءُ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ رَجُلاَنِ رَجُلٌ آتَاهُ اَللَّهُ عِلْماً فَبَذَلَهُ لِلنَّاسِ وَ لَمْ یَأْخُذْ عَلَیْهِ طُعْماً وَ لَمْ یَشْرِ بِهِ ثَمَناً فَذَلِکَ یَسْتَغْفِرُ لَهُ حِیتَانُ اَلْبَحْرِ وَ دَوَابُّ اَلْبَرِّ وَ اَلطَّیْرُ فِی جَوِّ اَلسَّمَاءِ وَ یَقْدُمُ عَلَی اَللَّهِ سَیِّداً شَرِیفاً حَتَّی یُرَافِقَ اَلْمُرْسَلِینَ وَ رَجُلٌ آتَاهُ اَللَّهُ عِلْماً فَبَخِلَ بِهِ عَنْ عِبَادِ اَللَّهِ وَ أَخَذَ عَلَیْهِ طُعْماً وَ شَرَی بِهِ ثَمَناً فَذَلِکَ یُلْجَمُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ وَ یُنَادِی مُنَادٍ هَذَا اَلَّذِی آتَاهُ اَللَّهُ عِلْماً فَبَخِلَ بِهِ عَنْ عِبَادِ اَللَّهِ وَ أَخَذَ عَلَیْهِ طُعْماً وَ اِشْتَرَی بِهِ ثَمَناً وَ کَذَلِکَ حَتَّی یَفْرُغَ مِنَ اَلْحِسَابِ (3).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ کَتَمَ عِلْماً أَلْجَمَهُ اَللَّهُ بِلِجَامٍ مِنَ اَلنَّارِ (4).

١4- وَ قَالَ ص اَلْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ فِی اَلْقَلْبِ فَذَاکَ اَلْعِلْمُ اَلنَّافِعُ وَ عِلْمٌ عَلَی اَللِّسَانِ فَذَاکَ حُجَّهُ اَللَّهِ عَلَی اِبْنِ آدَمَ (5).

١4- وَ قَالَ ص إِنِّی لاَ أَتَخَوَّفُ عَلَی أُمَّتِی مُؤْمِناً وَ لاَ مُشْرِکاً فَأَمَّا اَلْمُؤْمِنُ فَیَحْجُزُهُ إِیمَانُهُ وَ أَمَّا

[شماره صفحه واقعی : ١٣6]

ص: 3866


1- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢6، الحدیث ١١؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٨6، الحدیث ٢٨٩٧5؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨4.
2- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢6-١٢٧، الحدیث ١٣؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨4-١٨5.
3- «قوت القلوب» ج ١/١4٣-١44؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢4؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/55؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٠6، الحدیث ٢٩٠٩٠، مع اختلاف یسیر. و اعلم أنّ فی نسخه الأصل-أعنی «ه» -و «ه» و «ط» و «ن» : «طعما» -فی ثلاثه موارد فی الحدیث-کما أثبتناه؛ و لکن فی سائر النسخ و «قوت القلوب» و «إحیاء علوم الدین» و «کنز العمّال» و «مجمع الزوائد» : طمعا بدل «طعما» و لعلّ ما أثبتناه أنسب.
4- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/5؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢١، الحدیث ٢؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٢؛ «تحریر الاحکام الشرعیه» ج ١/٣، «عوالی اللآلی» ج 4/٧١؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢١٧، الحدیث ٢٩١4٧؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١6٣؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠٢.
5- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٢؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٢؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/٧٠، حرف العین؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٨٢، الحدیث ٢٨٩4٧.

اَلْمُشْرِکُ فَیَقْمَعُهُ کُفْرُهُ وَ لَکِنْ أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ مُنَافِقاً عَلِیمَ اَللِّسَانِ یَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ یَعْمَلُ مَا تُنْکِرُونَ (1).

١4- وَ قَالَ ص إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ بَعْدِی کُلُّ مُنَافِقٍ عَلِیمِ اَللِّسَانِ (2).

١4- وَ قَالَ ص أَلاَ إِنَّ شَرَّ اَلشَّرِّ شِرَارُ اَلْعُلَمَاءِ وَ إِنَّ خَیْرَ اَلْخَیْرِ خِیَارُ اَلْعُلَمَاءِ (3).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ قَالَ أَنَا عَالِمٌ فَهُوَ جَاهِلٌ (4).

١4- وَ قَالَ ص یَظْهَرُ اَلدِّینُ حَتَّی یُجَاوِزَ اَلْبِحَارَ وَ تُخَاضُ اَلْبِحَارُ فِی سَبِیلِ اَللَّهِ ثُمَّ یَأْتِی مِنْ بَعْدِکُمْ أَقْوَامٌ یَقْرَءُونَ اَلْقُرْآنَ یَقُولُونَ قَرَأْنَا اَلْقُرْآنَ مَنْ أَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ أَفْقَهُ مِنَّا وَ مَنْ أَعْلَمُ مِنَّا ثُمَّ اِلْتَفَتَ إِلَی أَصْحَابِهِ فَقَالَ هَلْ فِی أُولَئِکَ مِنْ خَیْرٍ قَالُوا لاَ قَالَ أُولَئِکَ مِنْکُمْ مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّهِ وَ أُولٰئِکَ هُمْ وَقُودُ اَلنّٰارِ (5).

فصل ٣ ما روی عن طریق الخاصه فی لزوم الإخلاص فی طلب العلم و بذله

١4- وَ مِنْ طَرِیقِ اَلْخَاصَّهِ رَوَی اَلْکُلَیْنِیُّ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَلِیٍّ ع قَالَ

[شماره صفحه واقعی : ١٣٧]

ص: 3867


1- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٧؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٩٩، الحدیث ٢٩٠46؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨٧.
2- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٨، الحدیث ١٨؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٧6، الحدیث ٢٨٩٧٠.
3- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠4؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/56.
4- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٣٠، الحدیث 4؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢4٣، الحدیث ٢٩٢٩٠، عن الطبرانی فی «الأوسط» ؛ «مسند الإمام موسی بن جعفر» علیهما السّلام/5٠، الحدیث 4٨؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨6.
5- «تفسیر القرطبیّ» ج ١/١٨؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٩-١٣٠، الحدیث ٢؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢١٢، الحدیث ٢٩١٢١؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨5-١٨6.

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص مَنْهُومَانِ لاَ یَشْبَعَانِ طَالِبُ دُنْیَا وَ طَالِبُ عِلْمٍ فَمَنِ اِقْتَصَرَ مِنَ اَلدُّنْیَا عَلَی مَا أَحَلَّ اَللَّهُ لَهُ سَلِمَ وَ مَنْ تَنَاوَلَهَا مِنْ غَیْرِ حِلِّهَا هَلَکَ إِلاَّ أَنْ یَتُوبَ وَ یُرَاجِعَ وَ مَنْ أَخَذَ اَلْعِلْمَ مِنْ أَهْلِهِ وَ عَمِلَ بِهِ نَجَا وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ اَلدُّنْیَا فَهِیَ حَظُّهُ (1).

5- وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی اَلْبَاقِرِ ع مَنْ طَلَبَ اَلْعِلْمَ لِیُبَاهِیَ بِهِ اَلْعُلَمَاءَ أَوْ یُمَارِیَ بِهِ اَلسُّفَهَاءَ أَوْ یَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ اَلنَّاسِ إِلَیْهِ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ إِنَّ اَلرِّئَاسَهَ لاَ تَصْلُحُ إِلاَّ لِأَهْلِهَا (2).

6- وَ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَرَادَ اَلْحَدِیثَ لِمَنْفَعَهِ اَلدُّنْیَا لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی اَلْآخِرَهِ نَصِیبٌ وَ مَنْ أَرَادَ بِهِ خَیْرَ اَلْآخِرَهِ أَعْطَاهُ اَللَّهُ خَیْرَ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ (3).

6- وَ عَنْهُ ع إِذَا رَأَیْتُمُ اَلْعَالِمَ مُحِبّاً لِلدُّنْیَا فَاتَّهِمُوهُ عَلَی دِینِکُمْ فَإِنَّ کُلَّ مُحِبٍّ لِشَیْءٍ یَحُوطُ مَا أَحَبَّ وَ قَالَ أَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ ع لاَ تَجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْیَا فَیَصُدَّکَ عَنْ طَرِیقِ مَحَبَّتِی فَإِنَّ أُولَئِکَ قُطَّاعُ طَرِیقِ عِبَادِیَ اَلْمُرِیدِینَ إِنَّ أَدْنَی مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلاَوَهَ مُنَاجَاتِی مِنْ قُلُوبِهِمْ (4).

١4- وَ عَنْهُ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص اَلْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ اَلرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی اَلدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی اَلدُّنْیَا قَالَ اِتِّبَاعُ اَلسُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَی دِینِکُمْ (5).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ:

[شماره صفحه واقعی : ١٣٨]

ص: 3868


1- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث ١.
2- «الکافی» ج ١/4٧، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث 6.
3- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث ٢.
4- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث 4.
5- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث 5.

طَلَبَهُ اَلْعِلْمِ ثَلاَثَهٌ فَاعْرِفُوهُمْ بِأَعْیَانِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْجَهْلِ وَ اَلْمِرَاءِ وَ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلاِسْتِطَالَهِ وَ اَلْخَتْلِ وَ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلتَّفَقُّهِ وَ اَلْعَمَلِ فَصَاحِبُ اَلْجَهْلِ وَ اَلْمِرَاءِ مُؤْذٍ مُمَارٍ مُتَعَرِّضٌ لِلْمَقَالِ فِی أَنْدِیَهِ اَلرِّجَالِ بِتَذَاکُرِ اَلْعِلْمِ وَ صِفَهِ اَلْحِلْمِ قَدْ تَسَرْبَلَ بِالْخُشُوعِ وَ تَخَلَّی مِنَ اَلْوَرَعِ فَدَقَّ اَللَّهُ مِنْ هَذَا خَیْشُومَهُ وَ قَطَعَ مِنْهُ حَیْزُومَهُ وَ صَاحِبُ اَلاِسْتِطَالَهِ وَ اَلْخَتْلِ ذُو خِبٍّ وَ مَلَقٍ یَسْتَطِیلُ عَلَی مِثْلِهِ مِنْ أَشْبَاهِهِ وَ یَتَوَاضَعُ لِلْأَغْنِیَاءِ مِنْ دُونِهِ فَهُوَ لِحُلْوَانِهِمْ هَاضِمٌ وَ لِدِینِهِ حَاطِمٌ فَأَعْمَی اَللَّهُ عَلَی هَذَا خَبَرَهُ وَ قَطَعَ مِنْ آثَارِ اَلْعُلَمَاءِ أَثَرَهُ وَ صَاحِبُ اَلْفِقْهِ [اَلتَّفَقُّهِ]وَ اَلْعَمَلِ ذُو کَآبَهٍ وَ حَزَنٍ وَ سَهَرٍ قَدْ تَحَنَّکَ فِی بُرْنُسِهِ وَ قَامَ اَللَّیْلَ فِی حِنْدِسِهِ یَعْمَلُ وَ یَخْشَی وَجِلاً دَاعِیاً مُشْفِقاً مُقْبِلاً عَلَی شَأْنِهِ عَارِفاً بِأَهْلِ زَمَانِهِ مُسْتَوْحِشاً مِنْ أَوْثَقِ إِخْوَانِهِ فَشَدَّ اَللَّهُ مِنْ هَذَا أَرْکَانَهُ وَ أَعْطَاهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ أَمَانَهُ (1).

6- وَ رَوَی اَلصَّدُوقُ فِی کِتَابِ اَلْخِصَالِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یُحِبُّ أَنْ یَجْمَعَ عِلْمَهُ وَ لاَ یُحِبُّ أَنْ یُؤْخَذَ عَنْهُ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلْأَوَّلِ مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ إِذَا وُعِظَ أَنِفَ وَ إِذَا وَعَظَ عَنَّفَ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلثَّانِی مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَرَی أَنْ یَضَعَ اَلْعِلْمَ عِنْدَ ذَوِی اَلثَّرْوَهِ وَ اَلشَّرَفِ وَ لاَ یَرَی لَهُ فِی اَلْمَسَاکِینِ وَضْعاً فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلثَّالِثِ مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَذْهَبُ فِی عِلْمِهِ مَذْهَبَ اَلْجَبَابِرَهِ وَ اَلسَّلاَطِینِ فَإِنْ رُدَّ عَلَیْهِ وَ [أَوْ]قُصِّرَ فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِهِ غَضِبَ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلرَّابِعِ مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَطْلُبُ أَحَادِیثَ اَلْیَهُودِ وَ اَلنَّصَارَی لِیَغْزُرَ بِهِ عِلْمُهُ وَ یَکْثُرَ بِهِ حَدِیثُهُ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلْخَامِسِ مِنَ اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَضَعُ نَفْسَهُ لِلْفُتْیَا وَ یَقُولُ سَلُونِی وَ لَعَلَّهُ لاَ یُصِیبُ حَرْفاً وَاحِداً وَ اَللَّهُ لاَ یُحِبُّ اَلْمُتَکَلِّفِینَ فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلسَّادِسِ مِنَ

[شماره صفحه واقعی : ١٣٩]

ص: 3869


1- «الکافی» ج ١/4٩، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث 5، و فیه: «للفقه و العقل» بدل «للتفقه و العمل» فی الموضعین.

اَلنَّارِ وَ مِنَ اَلْعُلَمَاءِ مَنْ یَتَّخِذُ اَلْعِلْمَ مُرُوَّهً وَ عَقْلاً فَذَاکَ فِی اَلدَّرْکِ اَلسَّابِعِ مِنَ اَلنَّارِ (1).

فصل 4 فی لزوم الإخلاص من الآثار و کلام الأنبیاء

١4- وَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّ مُوسَی ع لَقِیَ اَلْخَضِرَ (2)ع فَقَالَ أَوْصِنِی فَقَالَ اَلْخَضِرُ یَا طَالِبَ اَلْعِلْمِ إِنَّ اَلْقَائِلَ أَقَلُّ مَلاَلَهً مِنَ اَلْمُسْتَمِعِ فَلاَ تُمِلَّ جُلَسَاءَکَ إِذَا حَدَّثْتَهُمْ وَ اِعْلَمْ أَنَّ قَلْبَکَ وِعَاءٌ فَانْظُرْ مَا ذَا تَحْشُو بِهِ وِعَاءَکَ وَ اِعْرِفِ اَلدُّنْیَا وَ اِنْبِذْهَا وَرَاءَکَ فَإِنَّهَا لَیْسَتْ لَکَ بِدَارٍ وَ لاَ لَکَ فِیهَا مَحَلُّ قَرَارٍ وَ إِنَّهَا جُعِلَتْ بُلْغَهً لِلْعِبَادِ لِیَتَزَوَّدُوا مِنْهَا لِلْمَعَادِ یَا مُوسَی وَطِّنْ نَفْسَکَ عَلَی اَلصَّبْرِ تَلْقَ اَلْحُلُمَ وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ اَلتَّقْوَی تَنَلِ اَلْعِلْمَ وَ رُضْ نَفْسَکَ عَلَی اَلصَّبْرِ تَخَلَّصْ مِنَ اَلْإِثْمِ یَا مُوسَی تَفَرَّغْ لِلْعِلْمِ إِنْ کُنْتَ تُرِیدُهُ فَإِنَّمَا اَلْعِلْمُ لِمَنْ تَفَرَّغَ لَهُ وَ لاَ تَکُونَنَّ مِکْثَاراً بِالْمَنْطِقِ مِهْذَاراً إِنَّ کَثْرَهَ اَلْمَنْطِقِ تَشِینُ اَلْعُلَمَاءَ وَ تُبْدِی مَسَاوِئَ اَلسُّخَفَاءِ وَ لَکِنْ عَلَیْکَ بِذِی اِقْتِصَادٍ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنَ اَلتَّوْفِیقِ وَ اَلسَّدَادِ وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجُهَّالِ وَ اُحْلُمْ عَنِ اَلسُّفَهَاءِ فَإِنَّ ذَلِکَ فَضْلُ اَلْحُلَمَاءِ وَ زَیْنُ اَلْعُلَمَاءِ إِذَا شَتَمَکَ اَلْجَاهِلُ فَاسْکُتْ عَنْهُ سِلْماً وَ جَانِبْهُ حَزْماً فَإِنَّ مَا بَقِیَ مِنْ جَهْلِهِ عَلَیْکَ وَ شَتْمِهِ إِیَّاکَ أَکْثَرُ یَا اِبْنَ عِمْرَانَ لاَ تَفْتَحَنَّ بَاباً لاَ تَدْرِی مَا غَلَقُهُ وَ لاَ تَغْلِقَنَّ بَاباً لاَ تَدْرِی مَا فَتْحُهُ یَا اِبْنَ عِمْرَانَ مَنْ لاَ تَنْتَهِی عَنِ اَلدُّنْیَا نَهْمَتُهُ (3)وَ لاَ تَنْقَضِی فِیهَا رَغْبَتُهُ کَیْفَ یَکُونُ

[شماره صفحه واقعی : ١4٠]

ص: 3870


1- «الخصال» ج ٢/٣٩5، باب السبعه، الحدیث ٣٣ من الباب و ٨4٠ من الکتاب؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١٠٨-١٠٩، نقلا عن «الخصال» ؛ و ورد فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨٣، و نسب إلی القیل.
2- قال الکرمانی فی «شرح صحیح البخاریّ» ج ٢/4٣: «الخضر، بفتح الخاء و کسر الضاد، و یجوز إسکان الضاد مع کسر الخاء و فتحها کما جاء فی نظائره؛ و سبب التلقیب به ما جاء فی. . . الخ» .
3- «النهمه: بلوغ الهمه فی الشیء» («لسان العرب» ج ١٢/5٩٣، «نهم») .

عَابِداً مَنْ یُحَقِّرُ حَالَهُ وَ یَتَّهِمُ اَللَّهَ بِمَا قَضَی لَهُ کَیْفَ یَکُونُ زَاهِداً یَا مُوسَی تَعَلَّمْ مَا تَعَلَّمُ لِتَعْمَلَ بِهِ وَ لاَ تَعَلَّمْهُ لِتُحَدِّثَ بِهِ فَیَکُونَ عَلَیْکَ بُورُهُ وَ یَکُونَ عَلَی غَیْرِکَ نُورُهُ (1).

١6- وَ مِنْ کَلاَمِ عِیسَی ع تَعْمَلُونَ لِلدُّنْیَا وَ أَنْتُمْ تُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ عَمَلٍ وَ لاَ تَعْمَلُونَ لِلْآخِرَهِ وَ أَنْتُمْ لاَ تُرْزَقُونَ فِیهَا إِلاَّ بِالْعَمَلِ وَ إِنَّکُمْ (2)عُلَمَاءُ اَلسُّوءِ اَلْأَجْرَ تَأْخُذُونَ وَ اَلْعَمَلَ تُضَیِّعُونَ یُوشِکُ رَبُّ اَلْعَمَلِ أَنْ یَطْلُبَ عَمَلَهُ وَ تُوشِکُونَ أَنْ تَخْرُجُوا مِنَ اَلدُّنْیَا اَلْعَرِیضَهِ إِلَی ظُلْمَهِ اَلْقَبْرِ وَ ضِیقِهِ اَللَّهُ تَعَالَی نَهَاکُمْ عَنِ اَلْخَطَایَا کَمَا أَمَرَکُمْ بِالصِّیَامِ وَ اَلصَّلاَهِ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ اَلْعِلْمِ مَنْ سَخِطَ رِزْقَهُ وَ اِحْتَقَرَ مَنْزِلَتَهُ وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّ ذَلِکَ مِنْ عِلْمِ اَللَّهِ وَ قُدْرَتِهِ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ اَلْعِلْمِ مَنِ اِتَّهَمَ اَللَّهَ فِیمَا قَضَی لَهُ فَلَیْسَ یَرْضَی شَیْئاً أَصَابَهُ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ اَلْعِلْمِ مَنْ دُنْیَاهُ عِنْدَهُ آثَرُ مِنْ آخِرَتِهِ وَ هُوَ مُقْبِلٌ عَلَی دُنْیَاهُ وَ مَا یَضُرُّهُ أَحَبُّ إِلَیْهِ مِمَّا یَنْفَعُهُ کَیْفَ یَکُونُ مِنْ أَهْلِ اَلْعِلْمِ مَنْ یَطْلُبُ اَلْکَلاَمَ لِیُخْبِرَ بِهِ وَ لاَ یَطْلُبُ لِیَعْمَلَ بِهِ (3).

١4- وَ مِنْ کَلاَمِهِ ص وَیْلٌ لِعُلَمَاءِ اَلسَّوْءِ تَصْلَی عَلَیْهِمُ اَلنَّارُ (4)ثُمَّ قَالَ

[شماره صفحه واقعی : ١4١]

ص: 3871


1- «مجمع الزوائد» ج ١/١٣٠-١٣١، و ج ١٠/٢٣٢-٢٣٣ و نقله العلاّمه المجلسی قدّس سرّه فی «بحار الأنوار» ج ١/٢٢6-٢٢٧ عن «منیه المرید» .
2- هکذا فی جمیع النسخ و «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٣؛ و لکن فی «الکافی» ج ٢/٣١٩؛ و «أمالی الطوسیّ» ج ١/٢١١؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/١٠٩، نقلا عنه: «ویلکم! علماء السوء» بدل «و إنّکم علماء السوء» و لعلّه أولی.
3- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٣. اعلم أنّ فی «الکافی» ج ٢/٣١٩، کتاب الإیمان و الکفر، باب حبّ الدنیا و الحرص علیها، الحدیث ١٣؛ و «تنبیه الخواطر» ج ٢/١6٩؛ و «أخلاق العلماء» /١٠١؛ و «أمالی الطوسیّ» ج ١/٢١١؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/١٠٩، نقلا عنه، أکثر هذه الجمل؛ و شطره الأخیر فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/54؛ و تمامه فی «سنن الدارمیّ» کما مرّ.
4- «الکافی» ج ١/4٧، کتاب فضل العلم، باب لزوم الحجه علی العالم و تشدید الأمر علیه، الحدیث ٢، و فیه: -

اِشْتَدَّتْ مَئُونَهُ اَلدُّنْیَا وَ مَئُونَهُ اَلْآخِرَهِ أَمَّا مَئُونَهُ اَلدُّنْیَا فَإِنَّکَ لاَ تَمُدُّ یَدَکَ إِلَی شَیْءٍ مِنْهَا إِلاَّ وَجَدْتَ فَاجِراً قَدْ سَبَقَکَ إِلَیْهِ وَ أَمَّا مَئُونَهُ اَلْآخِرَهِ فَإِنَّکَ لاَ تَجِدُ أَعْوَاناً یُعِینُونَکَ عَلَیْهَا (1).

١6- وَ أَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ یَا دَاوُدُ لاَ تَجْعَلْ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ عَالِماً مَفْتُوناً بِالدُّنْیَا فَیَصُدَّکَ عَنْ طَرِیقِ مَحَبَّتِی فَإِنَّ أُولَئِکَ قُطَّاعُ طَرِیقِ عِبَادِیَ اَلْمُرِیدِینَ إِنَّ أَدْنَی مَا أَنَا صَانِعٌ بِهِمْ أَنْ أَنْزِعَ حَلاَوَهَ مُنَاجَاتِی مِنْ قُلُوبِهِمْ (2).

١٧- " وَ عَنْ أَبِی ذَرٍّ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ: مَنْ تَعَلَّمَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اَلْآخِرَهِ لِیُرِیدَ بِهِ عَرَضاً مِنْ عَرَضِ اَلدُّنْیَا لَمْ یَجِدْ رِیحَ اَلْجَنَّهِ (3).

فصل 5 فی مکاید الشیطان و أهمیه الإخلاص

هذه الدرجه و هی درجه الإخلاص عظیمه المقدار کثیره الأخطار دقیقه المعنی صعبه المرتقی یحتاج طالبها إلی نظر دقیق و فکر صحیح و مجاهده تامه و کیف لا یکون کذلک و هو مدار القبول و علیه یترتب الثواب و به تظهر ثمره عباده العابد و تعب العالم و جد المجاهد.

4)

- «ویل لعلماء السوء کیف تلظّی علیهم النار!» .

[شماره صفحه واقعی : ١4٢]

ص: 3872


1- «تنبیه الخواطر» ج ٢/١46، رواه عن أبی عبد اللّه علیه الصلاه و السلام، عن عیسی علیه السلام. و روی عن الإمام موسی بن جعفر سلام اللّه علیهما فی «تحف العقول» /٣٠١. و اعلم أنّ قوله: «اشتدّت مئونه الدنیا. . . الخ» حدیث مفرد، و قوله: «ویل لعلماء السوء کیف تصلی علیهم النار» حدیث آخر، و خلط بینهما المصنّف بحیث یوهم أنّهما حدیث واحد.
2- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث 4.
3- «السرائر» /4٩١، قسم المستطرفات، من کتاب أبی القاسم ابن قولویه؛ «مستطرفات السرائر» /١4٣، الحدیث ٩؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٣٣، الحدیث ٢٨، نقلا عن «السرائر» .

و لو فکر الإنسان فی نفسه و فتش عن حقیقه عمله لوجد الإخلاص فیه قلیلا و شوائب الفساد إلیه متوجهه و القواطع علیه متراکمه سیما المتصف بالعلم و طالبه فإن الباعث الأکثری سیما فی الابتداء لباغی العلم طلب الجاه و المال و الشهره و انتشار الصیت و لذه الاستیلاء و الفرح بالاستتباع و استثاره الحمد و الثناء و ربما یلبس علیهم الشیطان مع ذلک و یقول لهم غرضکم نشر دین الله و النضال عن الشرع الذی شرعه رسول الله ص . و المظهر لهذه المقاصد یتبین عند ظهور أحد من الأقران أکثر علما منه و أحسن حالا بحیث یصرف الناس عنه فلینظر حینئذ فإن کان حاله مع الموقر له و المعتقد لفضله أحسن و هو له أکثر احتراما و بلقائه أشد استبشارا ممن یمیل إلی غیره مع کون ذلک الغیر مستحقا للموالاه فهو مغرور و عن دینه مخدوع و هو لا یدری کیف و ربما انتهی الأمر بأهل العلم إلی أن یتغایروا تغایر النساء فیشق علی أحدهم أن یختلف بعض تلامذته إلی غیره و إن کان یعلم أنه منتفع بغیره و مستفید منه فی دینه. و هذا رشح الصفات المهلکه المستکنه فی سر القلب التی یظن العالم النجاه منها و هو مغرور فی ذلک و إنما ینکشف بهذه العلامات و نحوها. و لو کان الباعث له علی العلم هو الدین لکان إذا ظهر غیره شریکا أو مستبدا أو معینا علی التعلیم لشکر الله تعالی إذ کفاه و أعانه علی هذا المهم بغیره و کثر أوتاد الأرض و مرشدی الخلق و معلمیهم دین الله تعالی و محیی سنن المرسلین و ربما لبس الشیطان علی بعض العالمین و یقول إنما غمک لانقطاع الثواب عنک لا لانصراف وجوه الناس إلی غیرک إذ لو رجعوا إلیک أو اتعظوا بقولک و أخذوا عنک لکنت أنت المثاب و اغتمامک لفوات الثواب محمود و لا یدری المسکین أن انقیاده للحق و تسلیمه الأمر الأفضل [للأفضل]أجزل ثوابا و أعود علیه فی الآخره من انفراده. و لیعلم أن أتباع الأنبیاء و الأئمه لو اغتموا من حیث فوات هذه المرتبه لهم

[شماره صفحه واقعی : ١4٣]

ص: 3873

و اختصاص أهلها بها لکانوا مذمومین فی الغایه بل انقیادهم إلی الحق و تسلیم الأمر إلی أهله أفضل الأعمال بالنسبه إلیهم و أعود علیهم فی الدین. و هذا کله من غرور الشیطان و خدعه بل قد ینخدع بعض أهل العلم بغرور الشیطان و یحدث نفسه بأنه لو ظهر من هو أولی منه لفرح به و إخباره بذلک عن نفسه قبل التجربه و الامتحان غرور فإن النفس سهله القیاد فی الوعد بأمثال ذلک قبل نزول الأمر ثم إذا دهاه الأمر تغیر و رجع و لم یف بالوعد إلا من عصمه الله تعالی و ذلک لا یعرفه إلا من عرف مکایده النفس و طال اشتغاله بامتحانها (1). و من أحس فی نفسه بهذه الصفات المهلکه فالواجب علیه طلب علاجها من أرباب القلوب فإن لم یجدهم فمن کتبهم المصنفه فی ذلک و إن کان کلا الأمرین قد امتحی أثره و ذهب مخبره و لم یبق إلا خبره یسأل الله المعونه و التوفیق فإن عجز عن ذلک فالواجب علیه الانفراد و العزله و طلب الخمول و المدافعه مهما سئل إلا أن یحصل علی شریطه التعلم و العلم. و ربما یأتیه الشیطان هنا من وجه آخر و یقول هذا الباب لو فتح لاندرست العلوم و خرب الدین من بین الخلق لقله الملتفت إلی الشرائط و المتلبس بالإخلاص مع أن عماره الدین من أعظم الطاعات فلیجبه حینئذ بأن دین الإسلام لا یندرس بسبب ذلک ما دام الشیطان یحبب إلی الخلق الرئاسه و هو لا یفتر عن عمله إلی یوم القیامه بل ینتهض لنشر العلم أقوام لا نصیب لهم فی الآخره

١4- کَمَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِنَّ اَللَّهَ یُؤَیِّدُ هَذَا اَلدِّینَ بِأَقْوَامٍ لاٰ خَلاٰقَ لَهُمْ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص

[شماره صفحه واقعی : ١44]

ص: 3874


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج 4/٣٢5.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٣؛ «الجامع الصغیر» ج ١/٧4، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٢/٢٧٩، الحدیث ١٩٣٨؛ «مجمع الزوائد» ج 5/٣٠٢؛ «الکافی» ج 5/١٩، کتاب الجهاد، باب من یجب علیه الجهاد و من لا یجب، الحدیث ١.

إِنَّ اَللَّهَ یُؤَیِّدُ هَذَا اَلدِّینَ بِالرَّجُلِ اَلْفَاجِرِ (1). فلا ینبغی أن یغتر بهذه التلبیسات فیشتغل بمخالطه الخلق حتی یتربی فی قلبه حب الجاه و الثناء و التعظیم فإن ذلک بذر النفاق

١4- وَ قَالَ ص حُبُّ اَلْجَاهِ وَ اَلْمَالِ یُنْبِتُ اَلنِّفَاقَ فِی اَلْقَلْبِ کَمَا یُنْبِتُ اَلْمَاءُ اَلْبَقْلَ (2).

١4- وَ قَالَ ص مَا ذِئْبَانِ ضَارِیَانِ أُرْسِلاَ فِی زَرِیبَهِ غَنَمٍ بِأَکْثَرَ فَسَاداً فِیهَا مِنْ حُبِّ اَلْجَاهِ وَ اَلْمَالِ فِی دِینِ اَلْمَرْءِ اَلْمُسْلِمِ (3). فلیکن فکره فی التفطن لخفایا هذه الصفات من قلبه و فی استنباط طریق الخلاص منها فإن الفتنه و الضرر بهذه الصفات من العالم و المتعلم أعظم منها فی غیره بمراحل فإنه مقتدی به فیما یأتی و یذر فیقول الجاهل لو کان ذلک مذموما لکان العلماء أولی باجتنابه منا فیتلبسون بهذه الأخلاق الذمیمه إلا أن بین الذنبین بونا بعیدا فإن الجاهل یأتی القیامه بذنبه و العالم یأتی بذنبه الذی فعله و ذنب من تأسی و اقتدی بطریقته إلی یوم القیامه کما ورد فی الأخبار الصحیحه (4).

[شماره صفحه واقعی : ١45]

ص: 3875


1- «صحیح مسلم» ج ١/١٠6، کتاب الإیمان (١) ، الباب 4٧؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣٠٩؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢4١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٣؛ «مجمع الزوائد» ج 5/٣٠٢،٣٠٣، ج ٧/٢١٣.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢٠٠،٢4١ «تنبیه الخواطر» ج ١/١55،٢56. اعلم أنّ العراقی قال فی «المغنی» ج ٣/٢٠٠-المطبوع بهامش «الإحیاء» -: «حدیث حبّ المال و. . . لم أجده بهذا اللفظ» .
3- «سنن الدارمیّ» ج ٢/٣٠4؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢٠٠،٢4١؛ «مسند أحمد» ج ٣/456؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/١4-١5 و فی هذه المصادر الأربعه: «جائعان» بدل «ضاریان» -؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١55،١٨٣،٢56. و مثله فی «الکافی» -ج ٢/٢٩٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب طلب الرئاسه، الحدیث ١-عن أبی الحسن علیه السّلام. و انظر «مجمع الزوائد» ج ١٠/٢5٠.
4- لعلّه یرید الأخبار التی وردت بهذه المضامین و نحوها: أ) «تحف العقول» /٢١٧، عن أبی جعفر علیه السّلام: «من علّم باب هدی فله مثل أجر من عمل به و لا ینقص أولئک من أجورهم شیئا، و من علّم باب ضلال کان علیه مثل أوزار من عمل به و لا ینقص أولئک من أوزارهم شیئا» ؛ ب) «بحار الأنوار» ج ٢/٢4، الحدیث ٧5، نقلا عن «الاختصاص» : «قال العالم علیه السّلام: من استنّ بسنّه حسنه فله أجرها و أجر من عمل بها، من غیر أن ینقص من أجورهم شیء، و من استنّ بسنّه سیّئه فعلیه وزرها و وزر من عمل بها من غیر أن ینقص من أوزارهم شیء» ؛ ج) «بحار الأنوار» ج ٢/٢4، الحدیث ٧6-نقلا عن «نوادر الراوندیّ» : -

و بالجمله فمعرفه حقیقه الإخلاص و العمل به بحر عمیق یغرق فیه الجمیع إلا الشاذ النادر المستثنی فی قوله تعالی إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ (1)فلیکن العبد شدید التفقد و المراقبه لهذه الدقائق و إلا التحق بأتباع الشیاطین و هو لا یشعر (2). و الأمر الثانی

[٢-] استعمال ما یعلمه کل منهما شیئا فشیئا
[فصل [١]الروایات]

فإن العاقل همه الرعایه و الجاهل همه الروایه

١4- وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص اَلْعُلَمَاءُ رَجُلاَنِ رَجُلٌ عَالِمٌ آخِذٌ بِعِلْمِهِ فَهَذَا نَاجٍ وَ عَالِمٌ تَارِکٌ لِعِلْمِهِ فَهَذَا هَالِکٌ وَ إِنَّ أَهْلَ اَلنَّارِ لَیَتَأَذَّوْنَ مِنْ رِیحِ اَلْعَالِمِ اَلتَّارِکِ لِعِلْمِهِ وَ إِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ اَلنَّارِ نَدَامَهً وَ حَسْرَهً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَی اَللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَاسْتَجَابَ لَهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اَللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اَلْجَنَّهَ وَ أَدْخَلَ اَلدَّاعِیَ اَلنَّارَ بِتَرْکِهِ عِلْمَهُ وَ اِتِّبَاعِهِ اَلْهَوَی وَ طُولِ اَلْأَمَلِ أَمَّا اِتِّبَاعُ اَلْهَوَی فَیَصُدُّ عَنِ اَلْحَقِّ وَ طُولُ اَلْأَمَلِ یُنْسِی اَلْآخِرَهَ (3).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اَلْعَالِمَ إِذَا لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ اَلْقُلُوبِ کَمَا یَزِلُّ اَلْمَطَرُ عَنِ اَلصَّفَا (4).

4- وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَی عَلِیِّ بْنِ اَلْحُسَیْنِ ع فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَ ثُمَّ عَادَ لِیَسْأَلَ مِثْلَهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ اَلْحُسَیْنِ ع مَکْتُوبٌ فِی اَلْإِنْجِیلِ لاَ تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لاَ تَعْلَمُونَ وَ لَمَّا تَعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ فَإِنَّ اَلْعِلْمَ إِذَا لَمْ یُعْمَلْ بِهِ لَمْ یَزِدْ صَاحِبَهُ إِلاَّ کُفْراً وَ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اَللَّهِ إِلاَّ بُعْداً (5).

4)

- «بإسناده عن موسی بن جعفر عن آبائه علیهم السّلام، قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: من یشفع شفاعه حسنه، أو أمر بمعروف، أو نهی عن منکر، أو دلّ علی خیر، أو أشار به فهو شریک، و من أمر بسوء، أو دلّ علیه، أو أشار به فهو شریک» .

[شماره صفحه واقعی : ١46]

ص: 3876


1- سوره الحجر (١5) :4٠.
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج 4/٣٢5.
3- «الکافی» ج ١/44، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث ١.
4- «الکافی» ج ١/44، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث ٣.
5- «الکافی» ج ١/44، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث 4، و فیه: «لم یزدد صاحبه» بدل «لم یزد صاحبه» .

6- وَ سَأَلَ اَلْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع فَقَالَ بِمَ یُعْرَفُ اَلنَّاجِی قَالَ مَنْ کَانَ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً فَأَنْتَ لَهُ بِالشَّهَادَهِ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِعْلُهُ لِقَوْلِهِ مُوَافِقاً فَإِنَّمَا ذَلِکَ مُسْتَوْدَعٌ (1).

١- وَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع فِی کَلاَمٍ لَهُ خَطَبَهُ عَلَی اَلْمِنْبَرِ أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ إِنَّ اَلْعَالِمَ اَلْعَامِلَ بِغَیْرِهِ کَالْجَاهِلِ اَلْحَائِرِ اَلَّذِی لاَ یَسْتَفِیقُ عَنْ جَهْلِهِ بَلْ قَدْ رَأَیْتُ أَنَّ اَلْحُجَّهَ عَلَیْهِ أَعْظَمُ وَ اَلْحَسْرَهَ أَدْوَمُ عَلَی هَذَا اَلْعَالِمِ اَلْمُنْسَلِخِ مِنْ عِلْمِهِ مِنْهَا عَلَی هَذَا اَلْجَاهِلِ اَلْمُتَحَیِّرِ فِی جَهْلِهِ وَ کِلاَهُمَا حَائِرٌ بَائِرٌ لاَ تَرْتَابُوا فَتَشُکُّوا وَ لاَ تَشُکُّوا فَتَکْفُرُوا وَ لاَ تُرَخِّصُوا لِأَنْفُسِکُمْ فَتُدْهِنُوا وَ لاَ تُدْهِنُوا فِی اَلْحَقِّ فَتَخْسَرُوا وَ إِنَّ مِنَ اَلْحَقِّ أَنْ تَفَقَّهُوا وَ مِنَ اَلْفِقْهِ أَنْ لاَ تَغْتَرُّوا وَ إِنَّ مِنْ أَنْصَحِکُمْ لِنَفْسِهِ أَطْوَعَکُمْ لِرَبِّهِ وَ أَغَشِّکُمْ لِنَفْسِهِ أَعْصَاکُمْ لِرَبِّهِ وَ مَنْ یُطِعِ اَللَّهَ یَأْمَنْ وَ یَسْتَبْشِرْ وَ مَنْ یَعْصِ اَللَّهَ یَخِبْ وَ یَنْدَمْ (2).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَا اَلْعِلْمُ فَقَالَ اَلْإِنْصَاتُ قَالَ ثُمَّ مَهْ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ اَلاِسْتِمَاعُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ اَلْحِفْظُ قَالَ ثُمَّ مَهْ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ اَلْعَمَلُ بِهِ قَالَ ثُمَّ مَهْ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ نَشْرُهُ (3).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: کَانَ لِمُوسَی بْنِ عِمْرَانَ ع جلیسا [جَلِیسٌ]مِنْ أَصْحَابِهِ قَدْ وَعَی عِلْماً کَثِیراً فَاسْتَأْذَنَ مُوسَی فِی زِیَارَهِ أَقَارِبَ لَهُ فَقَالَ لَهُ مُوسَی إِنَّ لِصِلَهِ اَلْقَرَابَهِ

[شماره صفحه واقعی : ١4٧]

ص: 3877


1- «الکافی» ج ١/45، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث 5، و فیه: «فأثبت له الشهاده» بدل «فأنت له بالشهاده» . و انظر شرح الحدیث و اختلاف النسخ فی «مرآه العقول» ج ١/١44.
2- «الکافی» ج ١/45، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث 6. و فی النسخ المخطوطه و «ه» : «کالجاهل الخائن» بدل «کالجاهل الحائر» ، و ما أثبتناه مطابق للمصدر و «ط» و بعض النسخ الآخر؛ و أیضا فی المصدر: «و إنّ أنصحکم» بدل «و إنّ من أنصحکم» .
3- «الکافی» ج ١/4٨، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث 4.

لَحَقّاً وَ لَکِنْ إِیَّاکَ أَنْ تَرْکَنَ إِلَی اَلدُّنْیَا فَإِنَّ اَللَّهَ قَدْ حَمَّلَکَ عِلْماً فَلاَ تُضَیِّعْهُ وَ تَرْکَنَ إِلَی غَیْرِهِ فَقَالَ اَلرَّجُلُ لاَ یَکُونُ إِلاَّ خَیْراً وَ مَضَی نَحْوَ أَقَارِبِهِ فَطَالَتْ غَیْبَتُهُ فَسَأَلَ مُوسَی ع عَنْهُ فَلَمْ یُخْبِرْهُ أَحَدٌ بِحَالِهِ فَسَأَلَ جَبْرَئِیلَ ع عَنْهُ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی عَنْ جَلِیسِی فُلاَنٍ أَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ قَالَ نَعَمْ هُوَ ذَا (1)عَلَی اَلْبَابِ قَدْ مُسِخَ قِرْداً فِی عُنُقِهِ سِلْسِلَهٌ فَفَزِعَ مُوسَی ع إِلَی رَبِّهِ وَ قَامَ إِلَی مُصَلاَّهُ یَدْعُو اَللَّهَ وَ یَقُولُ یَا رَبِّ صَاحِبِی وَ جَلِیسِی فَأَوْحَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ یَا مُوسَی لَوْ دَعَوْتَنِی حَتَّی تَنْقَطِعَ تَرْقُوَتَاکَ مَا اِسْتَجَبْتُ لَکَ فِیهِ إِنِّی کُنْتُ حَمَّلْتُهُ عِلْماً فَضَیَّعَهُ وَ رَکَنَ إِلَی غَیْرِهِ (2).

١- وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع یَا طَالِبَ اَلْعِلْمِ إِنَّ اَلْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ کَثِیرَهٍ فَرَأْسُهُ اَلتَّوَاضُعُ وَ عَیْنُهُ اَلْبَرَاءَهُ مِنَ اَلْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ اَلْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ اَلصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ اَلْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ اَلنِّیَّهِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَهُ اَلْأَسْبَابِ وَ اَلْأُمُورِ وَ یَدُهُ اَلرَّحْمَهُ وَ رِجْلُهُ زِیَارَهُ اَلْعُلَمَاءِ وَ هِمَّتُهُ اَلسَّلاَمَهُ وَ حِکْمَتُهُ اَلْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ اَلنَّجَاهُ وَ قَائِدُهُ اَلْعَافِیَهُ وَ مَرْکَبُهُ اَلْوَفَاءُ وَ سِلاَحُهُ لِینُ اَلْکَلِمَهِ وَ سَیْفُهُ اَلرِّضَا وَ قَوْسُهُ اَلْمُدَارَاهُ وَ جَیْشُهُ مُحَاوَرَهُ اَلْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ اَلْأَدَبُ وَ ذَخِیرَتُهُ اِجْتِنَابُ اَلذُّنُوبِ وَ رِدَاؤُهُ اَلْمَعْرُوفُ وَ مَأْوَاهُ اَلْمُوَادَعَهُ وَ دَلِیلُهُ اَلْهُدَی وَ رَفِیقُهُ مَحَبَّهُ اَلْأَخْیَارِ (3).

6- وَ فِی حَدِیثِ عُنْوَانِ اَلْبَصْرِیِّ (4)اَلطَّوِیلِ عَنِ اَلصَّادِقِ ع

[شماره صفحه واقعی : ١4٨]

ص: 3878


1- انظر معنی هذه الکلمه و تفسیرها فی تعالیق الأستاذ المحقّق حسن زاده الآملی علی «کشف المراد» /5٨٠-5٨١.
2- «قوت القلوب» ج ١/١44؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/55، مع اختلاف کثیر فی الألفاظ، و لم أقف علیه بنص ألفاظه. و نقل فی «بحار الأنوار» ج ٢/4٠، عن «منیه المرید» فقط.
3- «الکافی» ج ١/4٨، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث ٢، و فیه: «و زاده المعروف» بدل «رداؤه المعروف» .
4- حدیث عنوان البصری مرویّ فی «مشکاه الأنوار» /٣٢5-٣٢٨، و «بحار الأنوار» ج ١/٢٢4-٢٢6، و نحن ننقله هنا بطوله-لما فیه من الفائده-عن «بحار الأنوار» . قال العلاّمه المجلسی، قدّس اللّه نفسه الزّکیّه: «أقول: وجدت بخط شیخنا البهائی قدّس اللّه روحه، ما هذا لفظه: قال الشیخ شمس الدین محمّد بن مکّیّ: نقلت من-

لَیْسَ اَلْعِلْمُ بِکَثْرَهِ اَلتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اَللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ فَإِذَا أَرَدْتَ اَلْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلاً فِی نَفْسِکَ حَقِیقَهَ اَلْعُبُودِیَّهِ وَ اُطْلُبِ اَلْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اِسْتَفْهِمِ

4)

-خطّ الشیخ أحمد الفراهانی رحمه اللّه عن عنوان البصریّ-و کان شیخا کبیرا قد أتی علیه أربع و تسعون سنه- قال: کنت أختلف إلی مالک بن أنس سنین، فلمّا قدم جعفر الصادق علیه السّلام المدینه، اختلفت إلیه و أحببت أن آخذ عنه کما أخذت عن مالک. فقال لی یوما: إنّی رجل مطلوب و مع ذلک لی أوراد فی کلّ ساعه من آناء اللیل و النهار، فلا تشغلنی عن وردی، و خذ عن مالک، و اختلف إلیه کما کنت تختلف إلیه؛ فاغتممت من ذلک، و خرجت من عنده و قلت فی نفسی: لو تفرّس فیّ خیرا لما زجرنی عن الاختلاف إلیه و الأخذ عنه، فدخلت مسجد الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّمت علیه، ثمّ رجعت من الغد إلی الروضه و صلّیت فیها رکعتین، و قلت أسألک یا اللّه یا اللّه! أن تعطف علیّ قلب جعفر و ترزقنی من علمه ما أهتدی به إلی صراطک المستقیم. و رجعت إلی داری مغتمّا و لم أختلف إلی مالک بن أنس لما أشرب قلبی من حبّ جعفر، فما خرجت من داری إلاّ إلی الصلاه المکتوبه حتّی عیل صبری، فلمّا ضاق صدری تنعّلت و تردّیت و قصدت جعفرا و کان بعد ما صلّیت العصر، فلمّا حضرت باب داره استأذنت علیه فخرج خادم له فقال ما حاجتک؟ فقلت: السلام علی الشریف، فقال: هو قائم فی مصلاه، فجلست بحذاء بابه فما لبثت إلاّ یسیرا إذ خرج خادم فقال: ادخل علی برکه اللّه، فدخلت و سلّمت علیه، فردّ السلام و قال: اجلس غفر اللّه لک، فجلست فأطرق ملیّا، ثمّ رفع رأسه، و قال: أبو من؟ قلت: أبو عبد اللّه، قال: ثبّت اللّه کنیتک و وفّقک، یا أبا عبد اللّه ما مسألتک؟ فقلت فی نفسی: لو لم یکن لی من زیارته و التسلیم غیر هذا الدعاء لکان کثیرا. ثمّ رفع رأسه، ثمّ قال: ما مسألتک؟ فقلت: سألت اللّه أن یعطف قلبک علیّ و یرزقنی من علمک، و أرجو أنّ اللّه تعالی أجابنی فی الشریف ما سألته، فقال: یا أبا عبد اللّه! لیس العلم بالتعلّم، إنّما هو نور یقع فی قلب من یرید اللّه تبارک و تعالی أن یهدیه، فإن أردت العلم فاطلب أوّلا فی نفسک حقیقه العبودیّه، و اطلب العلم باستعماله، و استفهم اللّه یفهمک، قلت: یا شریف! فقال: قل یا أبا عبد اللّه. قلت: یا أبا عبد اللّه! ما حقیقه العبودیّه؟ قال: ثلاثه أشیاء: أن لا یری العبد لنفسه فیما خوّله اللّه ملکا؛ لأنّ العبید لا یکون لهم ملک، یرون المال مال اللّه یضعونه حیث أمرهم اللّه به، و لا یدبّر العبد لنفسه تدبیرا، و جمله اشتغاله فیما أمره تعالی به و نهاه عنه، فإذا لم یر العبد لنفسه فیما خوّله اللّه تعالی ملکا هان علیه الإنفاق فیما أمره اللّه تعالی أن ینفق فیه، و إذا فوّض العبد تدبیر نفسه علی مدبّره هان علیه مصائب الدنیا، و إذا اشتغل العبد بما أمره اللّه تعالی و نهاه لا یتفرّغ منهما إلی المراء و المباهله مع الناس، فإذا أکرم اللّه العبد بهذه الثلاثه هان علیه الدنیا، و إبلیس، و الخلق؛ و لا یطلب الدنیا تکاثرا و تفاخرا، و لا یطلب ما عند الناس عزّا و علوّا، و لا یدع أیّامه باطلا، فهذا أوّل درجه التقی، قال اللّه تبارک و تعالی: «تِلْکَ اَلدّٰارُ اَلْآخِرَهُ نَجْعَلُهٰا لِلَّذِینَ لاٰ یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی اَلْأَرْضِ وَ لاٰ فَسٰاداً وَ اَلْعٰاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ» [سوره القصص (٢٨) :٨٣]. قلت: یا أبا عبد اللّه! أوصنی، قال: أوصیک بتسعه أشیاء فإنّها وصیّتی لمریدی الطریق إلی اللّه تعالی، و اللّه أسأل أن یوفقک لاستعماله، ثلاثه منها فی ریاضه النفس، و ثلاثه منها فی الحلم، و ثلاثه منها فی العلم، فاحفظها و إیّاک و التهاون بها. قال عنوان: ففرّغت قلبی له. فقال: أمّا اللواتی فی الریاضه: فإیّاک أن تأکل ما لا تشتهیه فإنّه یورث الحماقه و البله، و لا تأکل إلاّ عند الجوع، و إذا أکلت فکل حلالا و سمّ اللّه، و اذکر حدیث الرّسول صلّی اللّه علیه و آله: ما ملأ آدمیّ وعاء شرّا من بطنه. فإن کان و لا بدّ فثلث لطعامه و ثلث لشرابه و ثلث لنفسه. -

[شماره صفحه واقعی : ١4٩]

ص: 3879

اَللَّهَ یُفَهِّمْکَ (1).

فصل ٢ فی أن الغرض من طلب العلم هو العمل

اعلم أن العلم بمنزله الشجره و العمل بمنزله الثمره و الغرض من الشجره المثمره لیس إلا ثمرتها أما شجرتها بدون الاستعمال فلا یتعلق بها غرض أصلا فإن الانتفاع بها فی أی وجه کان ضرب من الثمره بهذا المعنی. و إنما کان الغرض الذاتی من العلم مطلقا العمل لأن العلوم کلها ترجع إلی أمرین علم معامله و علم معرفه فعلم المعامله هو معرفه الحلال و الحرام و نظائرهما من الأحکام و معرفه أخلاق النفس المذمومه و المحموده و کیفیه علاجها و الفرار منها و علم المعرفه کالعلم بالله تعالی و صفاته و أسمائه و ما عداهما من العلوم إما آلات لهذه العلوم أو یراد بها عمل من الأعمال فی الجمله کما لا یخفی علی من تتبعها و ظاهر أن علوم المعامله لا تراد إلا للعمل بل لو لا الحاجه إلیه لم یکن لها قیمه. و حینئذ فنقول (2)المحکم للعلوم الشرعیه و نحوها إذا أهمل تفقد جوارحه و حفظها عن المعاصی و إلزامها الطاعات و ترقیها من الفرائض إلی النوافل و من الواجبات إلی السنن اتکالا علی اتصافه بالعلم و إنه فی نفسه هو المقصود مغرور

4)

-و أمّا اللواتی فی الحلم: فمن قال لک: إن قلت واحده سمعت عشرا، فقل: إن قلت عشرا لم تسمع واحده، و من شتمک فقل له: إن کنت صادقا فیما تقول فأسأل اللّه أن یغفر لی، و إنّ کنت کاذبا فیما تقول فاللّه أسأل أن یغفر لک، و من وعدک بالخنی فعده بالنصیحه و الدعاء. و أمّا اللواتی فی العلم: فاسأل العلماء ما جهلت، و إیّاک أن تسألهم تعنّتا و تجربه، و إیّاک أن تعمل برأیک شیئا، و خذ بالاحتیاط فی جمیع ما تجد إلیه سبیلا، و اهرب من الفتیا هربک من الأسد، و لا تجعل رقبتک للناس جسرا. قم عنّی یا أبا عبد اللّه! فقد نصحت لک و لا تفسد علیّ وردی، فإنّی امرؤ ضنین بنفسی، و السّلام علی من اتّبع الهدی» .

[شماره صفحه واقعی : ١5٠]

ص: 3880


1- مرّ آنفا فی ضمن حدیث عنوان البصری.
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣4-٣٣5؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢١٩-٢٢١.

فی نفسه مخدوع عن دینه ملبس علیه عاقبه أمره و إنما مثله مثل مریض به عله لا یزیلها إلا دواء مرکب من أخلاط کثیره لا یعرفها إلا حذاق الأطباء فسعی فی طلب الطبیب بعد أن هاجر عن وطنه حتی عثر علی طبیب حاذق فعلمه الدواء و فصل له الأخلاط و أنواعها و مقادیرها و معادنها التی منها تجلب و علمه کیفیه دق کل واحد منها و کیفیه خلطها و عجنها فتعلم ذلک منه و کتب منه نسخه حسنه بحسن خط و رجع إلی بیته و هو یکررها و یقرأها و یعلمها المرضی و لم یشتغل بشربها و استعمالها أ فتری أن ذلک یغنی عنه من مرضه شیئا هیهات لو کتب منه ألف نسخه و علمه ألف مریض حتی شفی جمیعهم و کرره کل لیله ألف مره لم یغنه ذلک من مرضه شیئا إلی أن یزن الذهب و یشتری الدواء و یخلطه کما تعلم و یشربه و یصبر علی مرارته و یکون شربه فی وقته و بعد تقدیم الاحتماء و جمیع شروطه و إذا فعل جمیع ذلک کله فهو علی خطر من شفائه فکیف إذا لم یشربه أصلا هکذا الفقیه إذا أحکم علم الطاعات و لم یعمل بها و أحکم علم المعاصی الدقیقه و الجلیله و لم یجتنبها و أحکم علم الأخلاق المذمومه و ما زکی نفسه منها و أحکم علم الأخلاق المحموده و لم یتصف بها فهو مغرور فی نفسه مخدوع عن دینه إذ قال الله تعالی قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا (1)و لم یقل قد أفلح من تعلم کیفیه تزکیتها و کتب علمها و علمها الناس. و عند هذا یقول له الشیطان لا یغرنک هذا المثال فإن العلم بالدواء لا یزیل المرض و أما أنت فمطلبک القرب من الله تعالی و ثوابه و العلم یجلب الثواب و یتلو علیه الأخبار الوارده فی فضائل العلم فإن کان المسکین معتوها مغرورا وافق ذلک هواه فاطمأن إلیه و أهمل و إن کان کیسا فیقول للشیطان أ تذکرنی فضائل العلم و تنسینی ما ورد فی العالم الذی لا یعمل بعلمه کقوله تعالی فی وصفه مشیرا إلی بلعم بن باعوراء الذی کان فی حضرته اثنا عشر ألف مَحبَره یکتبون عنه

[شماره صفحه واقعی : ١5١]

ص: 3881


1- سوره الشمس (٩١) :٩.

العلم مع ما آتاه الله من الآیات المتعدده التی کان من جملتها أنه کان بحیث إذا نظر یری العرش (1)کما نقله جماعه من العلماء فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ اَلْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ (2). و قوله تعالی فی وصف العالم التارک لعلمه مَثَلُ اَلَّذِینَ حُمِّلُوا اَلتَّوْرٰاهَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهٰا أی لم یفعلوا الغایه المقصوده من حملها و هو العمل بها کَمَثَلِ اَلْحِمٰارِ یَحْمِلُ أَسْفٰاراً (3). فأی خزی أعظم من تمثیل حاله بالکلب و الحمار

١4- وَ قَدْ قَالَ ص مَنِ اِزْدَادَ عِلْماً وَ لَمْ یَزْدَدْ هُدًی لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اَللَّهِ إِلاَّ بُعْداً (4).

١4- وَ قَالَ ص یُلْقَی اَلْعَالِمُ فِی اَلنَّارِ فَتَنْدَلِقُ أَقْتَابُهُ (5)فَیَدُورُ بِهِ [بِهَا]کَمَا یَدُورُ اَلْحِمَارُ فِی اَلرَّحَی (6).

١6- وَ کَقَوْلِهِ ع

[شماره صفحه واقعی : ١5٢]

ص: 3882


1- «تفسیر القرطبیّ» ج ٧/٣١٩-٣٢١؛ «تفسیر البحر المحیط» ج 4/4٢٢.
2- سوره الأعراف (٧) :١٧6.
3- سوره الجمعه (6٢) :5.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٢، ج ٣/٣٣4؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢٠؛ «عدّه الداعی» /65؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٣٧، الحدیث 5، نقلا عنه؛ «میزان العمل» /١١5.
5- قال فی «لسان العرب» ج ١/66١، مادّه «قتب» : «القتب و القتب: المعی، أنثی، و الجمع: أقتاب، . . . و قیل: القتب: ما تحوّی من البطن، یعنی استدار، و هی الحوایا، و أمّا الأمعاء فهی الأقصاب، و فی الحدیث: فتندلق أقتاب بطنه» . و قال أیضا فی ج ١٠/١٠٢، ماده «دلق» : «اندلق بطنه: استرخی و خرج متقدّما، و طعنه فاندلقت أقتاب بطنه: خرجت أمعاؤه، و فی الحدیث. . . یؤتی بالرجل یوم القیامه فیلقی فی النار فتندلق أقتاب بطنه، قال أبو عبید: الاندلاق: خروج الشیء من مکانه، یرید خروج أمعائه من جوفه» . و قد علّق محمّد مصطفی عماره محقّق کتاب «الترغیب و الترهیب» علی الحدیث بقوله: «أی أمعاؤه تخرج من بطنه و یمرّ علیها کما یدور الحمار برحاه» («الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢4، الهامش) .
6- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣4. و فی «صحیح مسلم» ج 4/٢٢٩١، کتاب الزهد و الرقائق (5٣) ، الباب ٧؛ و «مسند أحمد» ج 5/٢٠5،٢٠٧؛ و «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢4، الحدیث ٢؛ و «تفسیر ابن کثیر» ج ١/٩٠، مثله بالمعنی و تقارب اللفظ؛ و فی جمیع هذه المصادر: «فیدور بها» بدل «فیدور به» .

شَرُّ اَلنَّاسِ اَلْعُلَمَاءُ اَلسَّوْءُ (1).

١٧- وَ قَوْلِ أَبِی اَلدَّرْدَاءِ وَیْلٌ لِلَّذِی لاَ یَعْلَمُ مَرَّهً وَ لَوْ شَاءَ اَللَّهُ لَعَلَّمَهُ وَ وَیْلٌ لِلَّذِی یَعْلَمُ [وَ لاَ یَعْمَلُ] (2)سَبْعَ مَرَّاتٍ (3). أی إن العلم حجه علیه إذ یقال له ما ذا عملت فیما علمت و کیف قضیت شکر الله تعالی.

١4- وَ قَالَ ص إِنَّ أَشَدَّ اَلنَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ عَالِمٌ لَمْ یَنْفَعْهُ اَللَّهُ بِعِلْمِهِ (4). فهذا و أمثاله مما قد أسلفناه فی صدر هذا الباب و غیره أکثر من أن یحصی و الذی أخبر بفضیله العلم هو الذی أخبر بذم العلماء المقصرین فی العمل بعلمهم و أن حالهم عند الله أشد من حال الجهال أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ اَلْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ (5). و أما علم المعرفه بالله تعالی و ما یتوقف علیه من العلوم العقلیه فمثل العالم به المهمل للعمل المضیع لأمر الله تعالی و حدوده فی شده غروره مثل من أراد خدمه ملک فعرف الملک و عرف أخلاقه و أوصافه و لونه و شکله و طوله و عرضه و عادته و مجلسه و لم یتعرف ما یحبه و یکرهه و یغضب علیه و ما یرضی به أو عرف ذلک إلا أنه قصد خدمته و هو ملابس لجمیع ما یغضب به و عاطل عن جمیع ما یحبه من زی و هیئه و حرکه و سکون فورد علی الملک و هو یرید التقرب منه و الاختصاص به متلطخا بجمیع ما یکرهه الملک عاطلا عن جمیع ما یحبه متوسلا إلیه بمعرفته له و لنسبه و اسمه و بلده و شکله و صورته و عادته فی سیاسه غلمانه و معامله رعیته.

[شماره صفحه واقعی : ١5٣]

ص: 3883


1- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣4؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢٠.
2- زیاده لازمه من المصدر، أعنی «إحیاء علوم الدین» و أیضا «حلیه الأولیاء» .
3- «حلیه الأولیاء» ج ١/٢١١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣4؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢٠؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/6. و فی «فیض القدیر» ج 5/5١٠: «قال أبو الدرداء: ویل لمن لا یعلم مرّه و ویل لمن علم و لم یعمل ألف مرّه» .
4- «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣، ج ٣/٣٣4؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢٠؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨5. «کنز العمّال» ج ١٠/٢٠٨، الحدیث ٢٩٠٩٩.
5- سوره البقره (٢) :٨5.

بل هذا مثال العالم بالقسمین معا التارک لما یعرفه و هو عین الغرور فلو ترک هذا العالم جمیع ما عرفه و اشتغل بأدنی معرفته و بمعرفه ما یحبه و یکرهه لکان ذلک أقرب إلی نیله المراد من قربته و الاختصاص به بل تقصیره فی العمل و اتباعه للشهوات یدل علی أنه لم ینکشف له من المعرفه إلا الأسامی دون المعانی إذ لو عرف الله حق معرفته لخشیه و اتقاه کما نبه الله علیه بقوله إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ (1). و لا یتصور أن یعرف الأسد عاقل ثم لا یتقیه و لا یخافه

١6- وَ قَدْ أَوْحَی اَللَّهُ تَعَالَی إِلَی دَاوُدَ ع خَفْنِی کَمَا تَخَافُ اَلسَّبُعَ اَلضَّارِیَ (2). نعم من یعرف من الأسد لونه و شکله و اسمه قد لا یخافه و کأنه ما عرف الأسد

١6- وَ فِی فَاتِحَهِ اَلزَّبُورِ رَأْسُ اَلْحِکْمَهِ خَشْیَهُ اَللَّهِ تَعَالَی (3).

فصل ٣ فی الغرور فی طلب العلم و المغترین من أهل العلم

و للعالم فی تقصیره فی العمل بعد أخذه بظواهر الشریعه و استعمال ما دونه الفقهاء من الصلاه و الصیام و الدعاء و تلاوه القرآن و غیرها من العبادات ضروب أخر فإن الأعمال الواجبه علیه فضلا عن غیر الواجبه غیر منحصره فیما ذکر بل من الخارج عن الأبواب التی رتبها الفقهاء ما هو أهم و معرفته أوجب و المطالبه به

[شماره صفحه واقعی : ١54]

ص: 3884


1- سوره فاطر (٣5) :٢٨.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢١.
3- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٢٢١. و فی «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج 4/٢٧٢، باب النوادر، و هو آخر أبواب الکتاب، الحدیث ٨٢٨، عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «رأس الحکمه مخافه اللّه عزّ و جلّ» .

و المناقشه علیه أعظم و هو تطهیر النفس عن الرذائل الخلقیه من الکبر و الریاء و الحسد و الحقد و غیرها من الرذائل المهلکات مما هو مقرر فی علوم تختص به و حراسه اللسان عن الغیبه و النمیمه و کلام ذی اللسانین و ذکر عیوب المسلمین و غیرها و کذا القول فی سائر الجوارح فإن لها أحکاما تخصها و ذنوبا مقرره فی محالها لا بد لکل أحد من تعلمها و امتثال حکمها و هی تکلیفات لا توجد فی کتاب البیوع و الإجارات و غیرها من کتب الفقه بل لا بد من الرجوع فیها إلی علماء الحقیقه العاملین و کتبهم المدونه فی ذلک. و ما أعظم اغترار العالم بالله تعالی فی رضاه بالعلوم الرسمیه و إغفاله إصلاح نفسه و إرضاء ربه تبارک و تعالی. و غرور من هذا شأنه یظهر لک من حیث العلم و من حیث العمل (1)أما العمل فقد ذکرنا وجه الغرور فیه و إن مثاله مثال المریض إذا تعلم نسخه الدواء و اشتغل بتکراره و تعلیمه لا بل مثاله مثال من به عله البواسیر و البرسام و هو مشرف علی الهلاک محتاج إلی تعلم الدواء و استعماله فاشتغل بتعلم دواء الاستحاضه و تکرار ذلک لیلا و نهارا مع علمه بأنه رجل لا یحیض و لا یستحیض و لکنه یقول ربما یقع عله الاستحاضه لامرأه و تسألنی عنه و ذلک غایه الغرور حیث ترک تعلم الدواء النافع لعلته مع استعماله و یشتغل بما ذکرناه کذلک المتفقه المسکین قد تسلط علیه اتباع الشهوات و الإخلاد إلی الأرض (2)و الحسد و الریاء و الغضب و البغضاء و العجب بالأعمال التی یظنها من الصالحات و لو فتش عن باطنها وجدها من المعاصی الواضحات فلیلتفت إلی

١4- قَوْلِهِ ص

[شماره صفحه واقعی : ١55]

ص: 3885


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣٨-٣٣٩.
2- تعبیر لطیف مستفاد من الآیه ١٧6 من سوره الأعراف (٧) : «. . . و لکنّه أخلد إلی الأرض و اتّبع هواه. . .» .

: أَدْنَی اَلرِّیَاءِ اَلشِّرْکُ (1). و إلی

١4- قَوْلِهِ ص: لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّهٍ مِنْ کِبْرٍ (2). و إلی

١4- قَوْلِهِ ص: اَلْحَسَدُ یَأْکُلُ اَلْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ اَلنَّارُ اَلْحَطَبَ (3). و إلی

١4- قَوْلِهِ ص: حُبُّ اَلْمَالِ وَ اَلشَّرَفِ یُنْبِتَانِ اَلنِّفَاقَ کَمَا یُنْبِتُ اَلْمَاءُ اَلْبَقْلَ (4). إلی غیر ذلک من الأخبار المدونه فی أبواب هذه المهلکات و کذلک یترک استعمال الدواء لسائر المهلکات الباطنه و ربما یختطفه الموت قبل التوبه و التلافی فیلقی الله و هو علیه غضبان فترک ذلک کله و اشتغل بعلم النحو و تصریف الکلمات و المنطق و بحث الدلالات و فقه الحیض و الاستحاضات و السلم و الإجارات و اللعان و الجراحات و الدعاوی و البینات و القصاص و الدیات و لا یحتاج إلی شیء من ذلک فی مده عمره إلا نادرا و إن احتاج إلیه أو احتاج إلیه غیره فهو من فروض الکفایات و غفل مع ذلک عن العلوم التی هی فرض عینی بإجماع المسلمین . فغایه تلک العلوم إذا قصد بها وجه الله تعالی العظیم و ثوابه الجسیم أنها فرض کفایه و مرتبه فرض الکفایه بعد تحصیل فرض العین فلو کان غرض هذا الفقیه العالم بعلمه وجه الله تعالی لاشتغل فی ترتیب العلوم بالأهم فالأهم و الأنفع فالأنفع فهو إما غافل مغرور و إما مراء فی دینه مخدوع طالب للرئاسه

[شماره صفحه واقعی : ١56]

ص: 3886


1- «المستدرک علی الصحیحین» ج ٣/٢٧٠؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5، و فیهما: «شرک» بدل «الشرک» .
2- «صحیح مسلم» ج ١/٩4، کتاب الإیمان، الباب 4٠؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5.
3- «الترغیب و الترهیب» ج ٣/54٧؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5؛ «الجامع الصغیر» ج ١/١5١، حرف الحاء؛ «روضه الواعظین» ج ٢/4٢4.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢٠٠،٢4١،٣٣5؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١55،٢56. قال العراقی فی «المغنی» ج ٣/٢٠٠-المطبوع بهامش «الإحیاء» -: «حدیث حبّ المال و. . . لم أجده بهذا اللفظ» .

و الاستعلاء و الجاه و المال فیجب علیه التنبه لدواء إحدی العلتین قبل أن تقوی علیه و تهلکه. و لیعلم مع ذلک أیضا أن مجرد تعلم هذه المسائل المدونه لیس هو الفقه عند الله تعالی و إنما الفقه عن الله (1)تعالی بإدراک جلاله و عظمته و هو العلم الذی یورث الخوف و الهیبه و الخشوع و یحمل علی التقوی و معرفه الصفات المخوفه فیجتنبها و المحموده فیرتکبها و یستشعر الخوف و یستثیر الحزن کما نبه الله تعالی علیه فی کتابه بقوله فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طٰائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ (2). و الذی یحصل به الإنذار غیر هذا العلم المدون فإن مقصود هذا العلم حفظ الأموال بشروط المعاملات و حفظ الأبدان بالأموال و بدفع القتل و الجراحات و المال فی طریق الله آله و البدن مرکب و إنما العلم المهم هو معرفه سلوک الطریق إلی الله تعالی و قطع عقبات القلب التی هی الصفات المذمومه و هی الحجاب بین العبد و بین الله تعالی فإذا مات ملوثا بتلک الصفات کان محجوبا عن الله تعالی و من ثم کان العلم موجبا للخشیه بل هی منحصره فی العالم کما نبه علیه تعالی بقوله إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ (3)أعم من أن یکونوا فقهاء أو غیر فقهاء. و مثال هذا الفقیه فی الاقتصار علی علم الفقه المتعارف مثال من اقتصر من سلوک طریق الحج علی علم خرز (4)الراویه و الخف و لا شک أنه لو لم یکن لتعطل

[شماره صفحه واقعی : ١5٧]

ص: 3887


1- کذا فی أکثر النسخ و نسخه «ه» و لکن فی بعضها «عند اللّه» بدل «عن اللّه» . قال الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣٩: «. . . و ترک علم تهذیب الأخلاق و ترک الفقه عن اللّه تعالی بإدراک جلاله و عظمته و هو العلم الذی یورث الخوف و الهیبه و الخشوع و یحمل علی التقوی. . . و سبب غروره ما سمع فی الشرع من تعظیم الفقه و لم یدر أنّ ذلک الفقه هو الفقه عن اللّه و معرفه صفاته المخوفه و المرجوّه لیستشعر القلب الخوف و یلازم التقوی. . .» .
2- سوره التوبه (٩) :١٢٢.
3- سوره فاطر (٣5) :٢٨.
4- «خرزت الجلد خرزا، من باب ضرب و قتل؛ و هو کالخیاطه فی الثیاب. و الخرز معروف، الواحده: خرزه مثل-

الحج و لکن المقتصر علیه لیس من الحاج فی شیء کذلک هذا الرجل لو لم یتعلم هذه العلوم لتعطلت معرفه الأحکام إلا أنها لیست المنجیه بنفسها کما حررناه بل هی مقدمه للمقصد الذاتی. و إذا کان هذا مثال حال الفقیه العارف بشرع الله و رسوله و أئمته و معالم دین الله فکیف حال من یصرف عمره فی معرفه عالم الکون و الفساد الذی مآله محض الفساد و الاشتغال بمعرفه الوجود و هل هو نفس الموجودات أو زائد علیها أو مشترک بینها أو غیر ذلک من المطالب التی لا ثمره لها بل لم یحصل لهم حقیقه ما طلبوا معرفته فضلا عن غیره. و إنما مثالهم فی ذلک مثال ملک اتخذ عبیدا و أمرهم بدخول داره و الاشتغال بخدمته و تکمیل نفوسهم فیما یوجب الزلفی لدی حضرته و اجتناب ما یبعد من جهته فلما أدخلهم داره لیشتغلوا بما أمرهم به أخذوا ینظرون إلی جدران داره و أرضها و سقفها حتی صرفوا عمرهم فی ذلک النظر و ماتوا و لم یعرفوا ما أراد منهم فی تلک الدار فکیف تری حالهم عند سیدهم المنعم علیهم المسدی جلیل إحسانه إلیهم مع هذا الإهمال العظیم لطاعته بل الانهماک الفظیع فی معصیته. و اعلم (1)أن مثال هؤلاء أجمع مثال بیت مظلم باطنه وضع السراج علی سطحه حتی استنار ظاهره بل مثال بئر الحش (2)ظاهرها جص و باطنها نتن أو کقبور الموتی ظاهرها مزینه و باطنها جیفه و کمثال رجل قصد ضیافه الملک إلی داره فجصص باب داره و ترک المزابل فی صدر داره و ذلک غرور واضح جلی بل أقرب مثال إلیه رجل زرع زرعا فنبت و نبت معه حشیش یفسده فأمر بتنقیه الزرع عن الحشیش بقلعه من أصله فأخذ یجز رأسه و یقطعه فلا یزال یقوی أصله

4)

-قصب و قصبه، و خرز الظهر: فقاره.» («المصباح المنیر» /٢٠٠، «خرز») .

[شماره صفحه واقعی : ١5٨]

ص: 3888


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٣٣5-٣٣6.
2- الحشّ: موضع قضاء الحاجه» راجع «المصباح المنیر» /١65-١66؛ و «لسان العرب» ج 6/٢٨6، «حشش» .

و ینبت لأن مغارس النقائص و منابت الرذائل هی الأخلاق الذمیمه فی القلب فمن لا یطهر القلب منها لا تتم له الطاعات الظاهره إلا مع الآفات الکثیره بل کمریض ظهر به الجرب و قد أمر بالطلاء و شرب الدواء أما الطلاء لیزیل ما علی ظاهره و الدواء لیقلع مادته من باطنه فقنع بالطلاء و ترک الدواء و بقی یتناول ما یزید فی الماده فلا یزال یطلی الظاهر و الجرب دائما یتزاید فی الباطن إلی أن أهلکه. نسأل الله تعالی أن یصلحنا لأنفسنا و یبصرنا بعیوبنا و ینفعنا بما علمنا و لا یجعله حجه علینا فإن ذلک بیده و هو أرحم الراحمین

فصل4 [ شرائط ترجع إلی الثانی]

و لکل واحد منهما شرائط متعدده و وظائف متبدده بعد هذین (1)إلا أنها بأسرها ترجع إلی الثانی أعنی استعمال العلم فإن العلم متناول لمکارم الأخلاق و حمید الأفعال و التنزه عن مساوئها فإذا استعمله علی وجهه أوصله إلی کل خیر یمکن طلبه و أبعده عن کل دنیه تشینه

[٣-] فی التوکل علی الله تعالی و الاعتماد علیه

فمما یلزم کل واحد منهما بعد تطهیر نفسه من الرذائل المذکوره و غیرها توجیه نفسه إلی الله تعالی و الاعتماد علیه فی أموره و تلقی الفیض الإلهی من عنده فإن العلم کما تقدم من کلام الصادق ع (2)لیس بکثره التعلم و إنما هو نور من الله تعالی ینزله علی من یرید أن یهدیه.

[شماره صفحه واقعی : ١5٩]

ص: 3889


1- یعنی الأمر الأوّل و الثانی، و هما إخلاص النیه و استعمال العلم.
2- فی الأمر الثانی من القسم الأوّل من النوع الأول، ص ١4٩.

و أن یتوکل علیه و یفوض أمره إلیه و لا یعتمد علی الأسباب فیوکل إلیها و تکون وبالا علیه و لا علی أحد من خلق الله تعالی بل یلقی مقالید أمره إلی الله تعالی فی أمره و رزقه و غیرهما یظهر علیه حینئذ من نفحات قدسه و لحظات أنسه ما یقوم به أوده (1)و یحصل مطلبه و یصلح به أمره

١4- وَ قَدْ وَرَدَ فِی اَلْحَدِیثِ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّ اَللَّهَ تَعَالَی قَدْ تَکَفَّلَ لِطَالِبِ اَلْعِلْمِ بِرِزْقِهِ خَاصَّهً عَمَّا ضَمِنَهُ لِغَیْرِهِ (2). بمعنی أن غیره یحتاج إلی السعی علی الرزق حتی یحصل غالبا و طالب العلم لا یکلفه بذلک بل بالطلب و کفاه مئونه الرزق إن أحسن النیه و أخلص العزیمه. و عندی فی ذلک من الوقائع و الدقائق ما لو جمعته بلغ ما یعلمه الله من حسن صنع الله تعالی بی و جمیل معونته منذ اشتغلت بالعلم و هو مبادئ عشر الثلاثین و تسع مائه إلی یومی هذا و هو منتصف شهر رمضان سنه ثلاث و خمسین و تسع مائه و بالجمله فلیس الخبر کالعیان.

6,١٣- وَ رَوَی شَیْخُنَا اَلْمُتَقَدِّمُ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ اَلْکُلَیْنِیُّ قَدَّسَ اَللَّهُ رُوحَهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی اَلْحُسَیْنِ بْنِ عُلْوَانَ قَالَ: کُنَّا فِی مَجْلِسٍ نَطْلُبُ فِیهِ اَلْعِلْمَ وَ قَدْ نَفِدَتْ نَفَقَتِی فِی بَعْضِ اَلْأَسْفَارِ فَقَالَ لِی بَعْضُ أَصْحَابِنَا مَنْ تُؤَمِّلُ لِمَا قَدْ نَزَلَ بِکَ فَقُلْتُ فُلاَناً فَقَالَ إِذَنْ وَ اَللَّهِ لاَ تُسْعَفُ حَاجَتُکَ وَ لاَ یَبْلُغُکَ أَمَلُکَ وَ لاَ تُنْجَحُ طَلِبَتُکَ قُلْتُ وَ مَا عَلَّمَکَ رَحِمَکَ اَللَّهُ قَالَ إِنَّ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع حَدَّثَنِی أَنَّهُ قَرَأَ فِی بَعْضِ اَلْکُتُبِ أَنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَقُولُ وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی وَ مَجْدِی وَ اِرْتِفَاعِی عَلَی عَرْشِی لَأُقَطِّعَنَّ أَمَلَ کُلِّ مُؤَمِّلٍ غَیْرِی بِالْیَأْسِ وَ لَأَکْسُوَنَّهُ ثَوْبَ اَلْمَذَلَّهِ عِنْدَ اَلنَّاسِ وَ لَأُنَحِّیَنَّهُ مِنْ قُرْبِی

[شماره صفحه واقعی : ١6٠]

ص: 3890


1- «فیه أود، أی عوج» («أساس البلاغه» /١٢، «أود») .
2- «الجامع الصغیر» ج ٢/١٧5، حرف المیم؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٣٩، الحدیث ٢٨٧٠١، و فیهما: «من طلب العلم تکفّل اللّه برزقه.» ؛ و فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/6؛ و «تعلیم المتعلّم» /٢٠؛ «من تفقّه فی دین اللّه کفاه اللّه تعالی ما أهمّه و رزقه من حیث لا یحتسب» .

وَ لَأُبْعِدَنَّهُ مِنْ وَصْلِی أَ یُؤَمِّلُ غَیْرِی فِی اَلشَّدَائِدِ وَ اَلشَّدَائِدُ بِیَدِی وَ یَرْجُو غَیْرِی وَ یَقْرَعُ بِالْفِکْرِ بَابَ غَیْرِی وَ بِیَدِی مَفَاتِیحُ اَلْأَبْوَابِ وَ هِیَ مُغْلَقَهٌ وَ بَابِی مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِی فَمَنِ اَلَّذِی أَمَّلَنِی لِنَوَائِبِهِ فَقَطَعْتُهُ دُونَهَا وَ مَنِ اَلَّذِی رَجَانِی لِعَظِیمَهٍ فَقَطَعْتُ رَجَاءَهُ مِنِّی جَعَلْتُ آمَالَ عِبَادِی عِنْدِی مَحْفُوظَهً فَلَمْ یَرْضَوْا بِحِفْظِی وَ مَلَأْتُ سَمَاوَاتِی مِمَّنْ لاَ یَمَلُّ مِنْ تَسْبِیحِی وَ أَمَرْتُهُمْ أَنْ لاَ یُغْلِقُوا اَلْأَبْوَابَ بَیْنِی وَ بَیْنَ عِبَادِی فَلَمْ یَثِقُوا بِقَوْلِی أَ لَمْ یَعْلَمْ مَنْ طَرَقَتْهُ نَائِبَهٌ مِنْ نَوَائِبِی أَنَّهُ لاَ یَمْلِکُ کَشْفَهَا أَحَدٌ غَیْرِی إِلاَّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِی فَمَا لِی أَرَاهُ لاَهِیاً عَنِّی أَعْطَیْتُهُ بِجُودِی مَا لَمْ یَسْأَلْنِی ثُمَّ اِنْتَزَعْتُهُ عَنْهُ فَلَمْ یَسْأَلْنِی رَدَّهُ وَ سَأَلَ غَیْرِی أَ فَیَرَانِی أَبْدَأُ بِالْعَطَاءِ قَبْلَ اَلْمَسْأَلَهِ ثُمَّ أُسْأَلُ فَلاَ أُجِیبُ سَائِلِی أَ بَخِیلٌ أَنَا فَیُبَخِّلُنِی عَبْدِی أَ وَ لَیْسَ اَلْجُودُ وَ اَلْکَرَمُ لِی أَ وَ لَیْسَ اَلْعَفْوُ وَ اَلرَّحْمَهُ بِیَدِی أَ وَ لَیْسَ أَنَا مَحَلَّ اَلْآمَالِ فَمَنْ یَقْطَعُهَا دُونِی أَ فَلاَ یَخْشَی اَلْمُؤَمِّلُونَ أَنْ یُؤَمِّلُوا غَیْرِی فَلَوْ أَنَّ أَهْلَ سَمَاوَاتِی وَ أَهْلَ أَرْضِی أَمَّلُوا جَمِیعاً ثُمَّ أَعْطَیْتُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ مِثْلَ مَا أَمَّلَ اَلْجَمِیعُ مَا اِنْتَقَصَ مِنْ مُلْکِی مِثْلَ عُضْوِ ذَرَّهٍ وَ کَیْفَ یَنْقُصُ مُلْکٌ أَنَا قَیِّمُهُ فَیَا بُؤْساً لِلْقَانِطِینَ مِنْ رَحْمَتِی وَ یَا بُؤْساً لِمَنْ عَصَانِی وَ لَمْ یُرَاقِبْنِی (1): وَ رَوَاهُ اَلشَّیْخُ اَلْمَبْرُورُ (2)رَحْمَهُ اَللَّهِ عَلَیْهِ بِسَنَدٍ آخَرَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ وَ فِی آخِرِهِ فَقُلْتُ یَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ أَمْلِ عَلَیَّ فَأَمْلاَهُ عَلَیَّ فَقُلْتُ لاَ وَ اَللَّهِ مَا أَسْأَلُهُ حَاجَهً بَعْدَهَا (3). أقول ناهیک بهذا الکلام الجلیل الساطع نوره من مطالع النبوه علی أفق الإمامه من الجانب القدسی حاثا علی التوکل علی الله تعالی و تفویض الأمر إلیه و الاعتماد فی جمیع المهمات علیه فما علیه مزید من جوامع الکلام فی هذا المقام.

[شماره صفحه واقعی : ١6١]

ص: 3891


1- «الکافی» ج ٢/66-6٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب التفویض إلی اللّه و التوکّل علیه، الحدیث ٧.
2- یعنی الشیخ الکلینی قدّس سرّه.
3- «الکافی» ج ٢/6٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب التفویض إلی اللّه و التوکّل علیه، الحدیث ٨.

و هذا هو الأمر الثالث من الآداب.

و الرابع

[4-] حسن الخلق زیاده علی غیرهما من الناس

[4-] حسن الخلق زیاده علی غیرهما (1)من الناس

و التواضع و تمام الرفق و بذل الوسع فی تکمیل النفس

6- رَوَی مُعَاوِیَهُ بْنُ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ اُطْلُبُوا اَلْعِلْمَ وَ تَزَیَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ اَلْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ اَلْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ اَلْعِلْمَ وَ لاَ تَکُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِینَ فَیَذْهَبَ بَاطِلُکُمْ بِحَقِّکُمْ (2).

١- وَ رَوَی اَلْحَلَبِیُّ فِی اَلصَّحِیحِ (3)عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ بِالْفَقِیهِ حَقَّ اَلْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ اَلنَّاسَ مِنْ رَحْمَهِ اَللَّهِ وَ لَمْ یُؤَمِّنْهُمْ مِنْ عَذَابِ اَللَّهِ وَ لَمْ یُرَخِّصْ لَهُمْ فِی مَعَاصِی اَللَّهِ وَ لَمْ یَتْرُکِ اَلْقُرْآنَ رَغْبَهً عَنْهُ فِی غَیْرِهِ أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِلْمٍ لَیْسَ فِیهِ تَفَهُّمٌ أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی قِرَاءَهٍ لَیْسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ أَلاَ لاَ خَیْرَ فِی عِبَادَهٍ لَیْسَ فِیهَا تَفَکُّرٌ (4). و اعلم أن المتلبس بالعلم منظور إلیه و متأسی بفعله و قوله و هیأته فإذا حسن سمته و صلحت أحواله و تواضعت نفسه و أخلص لله تعالی عمله انتقلت أوصافه إلی غیره من الرعیه و فشا الخیر فیهم و انتظمت أحوالهم و متی لم یکن کذلک کان الناس دونه فی المرتبه التی هو علیها فضلا عن مساواته فکان مع فساد نفسه منشأ لفساد النوع و خلله و ناهیک بذلک ذنبا و طردا عن الحق و بعدا و یا لیته إذا هلک انقطع عمله و بطل وزره بل هو باق ما بقی من تأسی به و استن بسنته. و قد قال بعض العارفین إن عامه الناس أبدا دون المتلبس بالعلم

[شماره صفحه واقعی : ١6٢]

ص: 3892


1- یعنی المعلّم و المتعلّم.
2- «الکافی» ج ١/٣6، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ١.
3- أی فی الخبر الصحیح کما لا یخفی علی من له أدنی دربه؛ و لقد توهّم بعض مترجمی «منیه المرید» بالفارسیّه توهّما فاسدا، فقال: «یعنی فی الخبر الصحیح أو الکتاب الصحیح» ! و هذا لعمری غلط فاحش و زلل فاضح و خطأ واضح، لا ینبغی أن یصدر ممّن یتصدّی لترجمه «منیه المرید» .
4- «الکافی» ج ١/٣6، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ٣، و فیه: «رغبه عنه إلی غیره» بدل «رغبه عنه فی غیره» .

بمرتبه فإذا کان ورعا تقیا صالحا تلبست العامه بالمباحات و إذا اشتغل بالمباح تلبست العامه بالشبهات فإن دخل فی الشبهات تعلق العامی بالحرام فإن تناول الحرام کفر العامی (1)و کفی شاهدا علی صدق هذه العیان و عدول الوجدان فضلا عن نقل الأعیان.

الخامس

[5-] أن یکون عفیف النفس

عالی الهمه منقبضا عن الملوک و أهل الدنیا لا یدخل إلیهم طمعا ما وجد إلی الفرار منهم سبیلا صیانه للعلم عما صانه السلف فمن فعل ذلک فقد عرض نفسه و خان أمانته و کثیرا ما یثمر عدم الوصول إلی البغیه و إن وصل إلی بعضها لم یکن حاله کحال المتعفف المنقبض و شاهده مع النقل الوجدان. قال بعض الفضلاء لبعض الأبدال ما بال کبراء زماننا و ملوکها لا یقبلون منا و لا یجدون للعلم مقدارا و قد کانوا فی سالف الزمان بخلاف ذلک فقال إن علماء ذلک الزمان کان یأتیهم الملوک و الأکابر و أهل الدنیا فیبذلون لهم دنیاهم و یلتمسون منهم علمهم فیبالغون فی دفعهم و رد منتهم عنهم فصغرت الدنیا فی أعین أهلها و عظم قدر العلم عندهم نظرا منهم إلی أن العلم لو لا جلالته و نفاسته ما آثره هؤلاء الفضلاء علی الدنیا و لو لا حقاره الدنیا و انحطاطها لما ترکوها رغبه عنها و لما أقبل علماء زماننا علی الملوک و أبناء الدنیا و بذلوا لهم علمهم التماسا لدنیاهم عظمت الدنیا فی أعینهم و صغر العلم لدیهم لعین ما تقدم (2). و قد سمعت جمله من الأخبار فی ذلک سابقا

١4- کَقَوْلِ اَلنَّبِیِّ ص

[شماره صفحه واقعی : ١6٣]

ص: 3893


1- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨5.
2- «أخلاق العلماء» /١٠٠، و فیه «. . . سمعت وهب بن منبه یقول لعطاء الخراسانیّ: کان العلماء قبلنا استغنوا بعلمهم عن دنیا غیرهم، فکانوا لا یلتفتون إلی دنیاهم فکان أهل الدنیا یبذلون لهم دنیاهم رغبه فی علمهم فأصبح أهل العلم منّا الیوم یبذلون لأهل الدنیا علمهم رغبه فی دنیاهم، فأصبح أهل الدنیا قد زهدوا فی علمهم لما رأوا من سوء موضعه عندهم» . و علی هذا فلعلّ مراد المؤلّف من بعض العلماء عطاء الخراسانیّ و من بعض الأبدال وهب بن منبه. و جاء نظیر هذا الکلام فی «سنن الدارمیّ» ج ١/١55. و انظر أیضا «أخلاق العلماء» /١٠٠؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٢٩،٢٣١؛ و «البیان و التبیین» /45٣.

اَلْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ اَلرُّسُلِ مَا لَمْ یَدْخُلُوا فِی اَلدُّنْیَا قِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا دُخُولُهُمْ فِی اَلدُّنْیَا قَالَ اِتِّبَاعُ اَلسُّلْطَانِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ فَاحْذَرُوهُمْ عَلَی دِینِکُمْ (1). و غیره من الأحادیث. و اعلم أن القدر المذموم من ذلک لیس هو مجرد اتباع السلطان کیف اتفق بل اتباعه لیکون توطئه له و وسیله إلی ارتفاع الشأن و الترفع علی الأقران و عظم الجاه و المقدار و حب الدنیا و الرئاسه و نحو ذلک أما لو اتبعه لیجعله وصله إلی إقامه نظام النوع و إعلاء کلمه الدین و ترویج الحق و قمع أهل البدع و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و نحو ذلک فهو من أفضل الأعمال فضلا عن کونه مرخصا و بهذا یجمع بین ما ورد من الذم و ما ورد أیضا من الترخیص فی ذلک (2)بل من فعل جماعه من الأعیان- کعلی بن یقطین و عبد الله النجاشی و أبی القاسم بن روح أحد الأبواب الشریفه و محمد بن إسماعیل بن بزیع و نوح بن دراج (3)و غیرهم من أصحاب الأئمه و من الفقهاء مثل السیدین الأجلین المرتضی و الرضی و أبیهما و الخواجه نصیر الدین الطوسی و العلامه بحر العلوم جمال الدین بن المطهر و غیرهم.

٨- وَ قَدْ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ وَ هُوَ اَلثِّقَهُ اَلصَّدُوقُ عَنِ اَلرِّضَا ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَی بِأَبْوَابِ اَلظَّالِمِینَ مَنْ نَوَّرَ اَللَّهُ بِهِ اَلْبُرْهَانَ وَ مَکَّنَ لَهُ فِی اَلْبِلاَدِ لِیَدْفَعَ بِهِمْ عَنْ أَوْلِیَائِهِ وَ یُصْلِحَ اَللَّهُ بِهِ أُمُورَ اَلْمُسْلِمِینَ لِأَنَّهُ مَلْجَأُ اَلْمُؤْمِنِینَ مِنَ اَلضَّرَرِ وَ إِلَیْهِ یَفْزَعُ ذُو اَلْحَاجَهِ مِنْ شِیعَتِنَا بِهِمْ یُؤْمِنُ اَللَّهُ رَوْعَهَ اَلْمُؤْمِنِ فِی دَارِ اَلظَّلَمَهِ أُولَئِکَ اَلْمُؤْمِنُونَ حَقّاً أُولَئِکَ أُمَنَاءُ اَللَّهِ فِی أَرْضِهِ أُولَئِکَ نُورُ اَللَّهِ تَعَالَی فِی رَعِیَّتِهِمْ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ

[شماره صفحه واقعی : ١64]

ص: 3894


1- «الکافی» ج ١/46، کتاب فضل العلم، باب المستأکل بعلمه و المباهی به، الحدیث 5؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٣6، الحدیث ٣٨، نقلا عن «نوادر الراوندیّ» .
2- مرّ آنفا بعض ما ورد من الذمّ، و یأتی بعید هذا بعض ما ورد من الترخیص فی ذلک.
3- انظر ترجمه هولاء الرواه الأعاظم فی «معجم رجال الحدیث» ج ١٢/٢٢٧-٢4٠، و ج ١٠/٣5٨-٣6٢، و ج 5/٢٣6، و ج ١5/٩5-١٠٢، و ج ١٩/١٧٩-١٨١، و انظر أیضا «رجال النجاشیّ» /٢٧٣، و ٢١٣، و ١٠٢. و للاطّلاع علی ترجمه و تاریخ حیاه أبی القاسم بن روح راجع «الغیبه» /٢٢٣-٢4١.

وَ یَزْهَرُ نُورُهُمْ لِأَهْلِ اَلسَّمَاوَاتِ کَمَا تَزْهَرُ اَلْکَوَاکِبُ الزهریه [اَلدُّرِّیَّهُ] لِأَهْلِ اَلْأَرْضِ أُولَئِکَ مِنْ نُورِهِمْ نُورُ اَلْقِیَامَهِ تُضِیءُ مِنْهُمُ اَلْقِیَامَهُ خُلِقُوا وَ اَللَّهِ لِلْجَنَّهِ وَ خُلِقَتِ اَلْجَنَّهُ لَهُمْ فَهَنِیئاً لَهُمْ مَا عَلَی أَحَدِکُمْ أَنْ لَوْ شَاءَ لَنَالَ هَذَا کُلَّهُ قَالَ قُلْتُ بِمَا ذَا جَعَلَنِیَ اَللَّهُ فِدَاکَ قَالَ تَکُونُ مَعَهُمْ فَتَسُرُّنَا بِإِدْخَالِ اَلسُّرُورِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِینَ مِنْ شِیعَتِنَا فَکُنْ مِنْهُمْ یَا مُحَمَّدُ (1). و اعلم أن هذا ثواب کریم لکنه موضع الخطر الوخیم و الغرور العظیم فإن زهره الدنیا و حب الرئاسه و الاستعلاء إذا نبتا فی القلب غطیا علیه کثیرا من طرق الصواب و المقاصد الصحیحه الموجبه للثواب فلا بد من التیقظ فی هذا الباب (2). السادس (3)أن یحافظ علی القیام بشعائر الإسلام و ظواهر الأحکام کإقامه الصلوات فی مساجد الجماعات محافظا علی شریف الأوقات و إفشاء السلام للخاص و العام مبتدئا و مجیبا و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و الصبر علی الأذی بسبب ذلک صادعا بالحق باذلا نفسه لله لا یخاف لومه لائم متأسیا فی ذلک بالنبی ص و غیره من الأنبیاء متذکرا ما نزل بهم من المحن عند القیام بأوامر الله تعالی. و لا یرضی من أفعاله الظاهره و الباطنه بالجائز بل یأخذ نفسه بأحسنها و أکملها فإن العلماء هم القدوه و إلیهم المرجع و هم حجه الله تعالی علی العوام و قد یراقبهم للأخذ منهم من لا ینظرون إلیه و یقتدی بهم من لا یعلمون به و إذا لم ینتفع العالم بعلمه فغیره أبعد عن الانتفاع به و لهذا عظمت زله العالم لما یترتب

[شماره صفحه واقعی : ١65]

ص: 3895


1- «رجال النجاشیّ» /٣٣١-٣٣٢، فی ترجمه محمّد بن إسماعیل بن بزیع، مع اختلاف یسیر جدّا فی بعض الألفاظ؛ منها: «الکواکب الدرّیّه» بدل «الکواکب الزهریه» .
2- قال المحدث الجزائریّ، رحمه اللّه، فی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣4٢: «. . . و من هذا بعد عنه العلماء الأعلام، و قد حدّثنی أوثق مشایخی أنّ السیّد الجلیل محمّد صاحب «المدارک» و الشیخ المحقّق الشیخ حسن صاحب «المعالم» قد ترکا زیاره المشهد الرضوی علی ساکنه أفضل الصلوات، خوفا من أن یکلّفهم الشاه عبّاس الأوّل بالدخول علیه. . . و لم یأتیا إلی بلاد العجم احترازا من ذلک المذکور» .
3- لاحظ «تذکره السامع» /٢٠-٢١،٢٣-٢4.

علیها من المفاسد. و یتخلق بالمحاسن التی ورد بها الشرع و حث علیها و الخلال (1)الحمیده و الشیم المرضیه من السخاء و الجود و طلاقه الوجه من غیر خروج عن الاعتدال و کظم الغیظ و کف الأذی و احتماله و الصبر و المروءه و التنزه عن دنی الاکتساب و الإیثار و ترک الاستئثار و الإنصاف و ترک الاستنصاف و شکر المفضل (2)و السعی فی قضاء الحاجات و بذل الجاه و الشفاعات و التلطف بالفقراء و التحبب إلی الجیران و الأقرباء و الإحسان إلی ما ملکت الأیمان و مجانبه الإکثار من الضحک و المزاح و التزام الخوف و الحزن و الانکسار و الإطراق و الصمت بحیث یظهر أثر الخشیه علی هیأته و سیرته و حرکته و سکونه و نطقه و سکوته لا ینظر إلیه ناظر إلا و کان نظره مذکرا لله تعالی و صورته دلیلا علی علمه. و ملازمه الآداب الشرعیه القولیه و الفعلیه الظاهره و الخفیه کتلاوه القرآن متفکرا فی معانیه ممتثلا لأوامره منزجرا عند زواجره واقفا عند وعده و وعیده قائما بوظائفه و حدوده و ذکر الله تعالی بالقلب و اللسان و کذلک ما ورد من الدعوات و الأذکار فی آناء اللیل و النهار و نوافل العبادات من الصلاه و الصیام و حج البیت الحرام و لا یقتصر من العبادات علی مجرد العلم فیقسو قلبه و یظلم نوره کما تقدم التنبیه علیه (3). و زیاده التنظیف بإزاله الأوساخ و قص الأظفار و إزاله الشعور المطلوب زوالها و اجتناب الروائح الکریهه و تسریح اللحیه مجتهدا فی الاقتداء بالسنه الشریفه و الأخلاق الحمیده المنیفه.

[شماره صفحه واقعی : ١66]

ص: 3896


1- «الخلّه: مثل الخصله وزنا و معنی، و الجمع: خلال» («المصباح المنیر» /٢١6، «خلل») .
2- هکذا فی النسخ، و لکن فی «تذکره السامع» /٢٣: «شکر التّفضّل» . بدل «شکر المفضل» . و المفضل اسم فاعل من أفضل علیه، أی أحسن إلیه.
3- لعلّه یرید التنبیه علی لزوم العمل و استعمال العلم، و قد تقدّم فی الأمر الثانی من القسم الأوّل من النوع الأوّل من هذا الباب، ص ١46-١5٩.

و یطهر نفسه من مساوئ الأخلاق و ذمیم الأوصاف من الحسد و الریاء و العجب و احتقار الناس و إن کانوا دونه بدرجات و الغل و البغی و الغضب لغیر الله و الغش و البخل و الخبث و البطر و الطمع و الفخر و الخیلاء و التنافس فی الدنیا و المباهاه بها و المداهنه و التزین للناس و حب المدح بما لم یفعل و العمی عن عیوب النفس و الاشتغال عنها بعیوب الناس و الحمیه و العصبیه لغیر الله و الرغبه و الرهبه لغیره و الغیبه و النمیمه و البهتان و الکذب و الفحش فی القول. و لهذه الأوصاف تفصیل و أدویه و ترغیب و ترهیب محرر فی مواضع تخصه و الغرض من ذکرها هنا تنبیه العالم و المتعلم عن أصولها لیتنبه لها ارتکابا و اجتنابا علی الجمله و هی و إن اشترکت بین الجمیع إلا أنها بهما أولی فلذلک جعلناها من وظائفهما لأن العلم کما قال بعض الأکابر (1)عباده القلب و عمارته و صلاه السر و کما لا تصح الصلاه التی هی وظیفه الجوارح إلا بعد تطهیرها من الأحداث و الأخباث فکذلک لا تصح عباده الباطن إلا بعد تطهیره من خبائث الأخلاق. و نور العلم لا یقذفه الله تعالی فی القلب المنجس بالکدورات النفسیه و الأخلاق الذمیمه

6- کَمَا قَالَ اَلصَّادِقُ ع لَیْسَ اَلْعِلْمُ بِکَثْرَهِ اَلتَّعَلُّمِ وَ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقْذِفُهُ اَللَّهُ تَعَالَی فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اَللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ (2).

١٧- "وَ نَحْوَهُ قَالَ اِبْنُ مَسْعُودٍ لَیْسَ اَلْعِلْمُ بِکَثْرَهِ اَلرِّوَایَهِ إِنَّمَا اَلْعِلْمُ نُورٌ یُقْذَفُ فِی اَلْقَلْبِ (3). و بهذا یعلم أن العلم لیس هو مجرد استحضار المعلومات الخاصه و إن کانت هی العلم فی العرف العامی و إنما هو النور المذکور الناشئ من ذلک العلم

[شماره صفحه واقعی : ١6٧]

ص: 3897


1- هو الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٣.
2- تقدّم فی الأمر الثانی من القسم الأوّل من النوع الأول من هذا الباب، ص ١4٩.
3- «إحیاء علوم الدین» ج ١/44.

الموجب للبصیره و الخشیه لله تعالی کما تقدم تقریره (1). فهذه جمله الوظائف المشترکه بینهما و أکثرها راجع إلی استعمال العلم إلا أنا أفردناها عنه اهتماما بشأنها و تنبیها علی أصول الفضائل

[شماره صفحه واقعی : ١6٨]

ص: 3898


1- فی الأمر الثانی من القسم الأوّل من النوع الأول من هذا الباب، ص ١54-١5٩.
القسم الثانی : آدابهما فی درسهما و اشتغالهما
اشاره

و هی أمور الأول

[١-] أن لا یزال کل منهما مجتهدا فی الاشتغال

قراءه و مطالعه و تعلیقا و مباحثه و مذاکره و فکرا و حفظا و إقراء (1)و غیرها و أن تکون ملازمه الاشتغال بالعلم هی مطلوبه و رأس ماله فلا یشتغل بغیره من الأمور الدنیویه مع الإمکان و بدونه یقتصر منه علی قدر الضروره و لیکن بعد قضاء وظیفته من العلم بحسب أوراده و من هنا قیل أعط العلم کلک یعطک بعضه (2).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ تَذَاکُرُ اَلْعِلْمِ بَیْنَ عِبَادِی مِمَّا تَحْیَا عَلَیْهِ اَلْقُلُوبُ اَلْمَیْتَهُ إِذَا هُمُ اِنْتَهَوْا فِیهِ إِلَی أَمْرِی (3).

5- وَ عَنِ اَلْبَاقِرِ ع رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً أَحْیَا اَلْعِلْمَ فَقِیلَ وَ مَا إِحْیَاؤُهُ قَالَ أَنْ یُذَاکِرَ بِهِ أَهْلَ اَلدِّینِ وَ اَلْوَرَعِ (4).

5- وَ عَنْهُ ع

[شماره صفحه واقعی : ١6٩]

ص: 3899


1- «إذا قرأ الرجل القرآن و الحدیث علی الشیخ، یقول: أقرأنی فلان، أی حملنی علی أن أقرأ علیه» («لسان العرب» ج ١/١٣٠، «قرأ») .
2- فی «محاضرات الأدباء» ج ١/5٠: «قال الخلیل: العلم لا یعطیک بعضه حتّی تعطیه کلّک» ؛ و مثله فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/44؛ و «میزان العمل» /١١6، و نسبه إلی القیل.
3- «الکافی» ج ١/4٠-4١، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٧.
4- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٧.

تَذَاکُرُ اَلْعِلْمِ دِرَاسَهٌ وَ اَلدِّرَاسَهُ صَلاَهٌ حَسَنَهٌ (1).

الثانی

[٢-] أن لا یسأل أحدا تعنتا و تعجیزا

بل سؤال متعلم لله أو معلم له منبه علی الخیر قاصد للإرشاد أو الاسترشاد فهناک تظهر زبده التعلیم و التعلم و تثمر شجرته فأما إذا قصد مجرد المراء و الجدل و أحب ظهور الفلج و الغلبه فإن ذلک یثمر فی النفس ملکه ردیئه و سجیه خبیثه و مع ذلک یستوجب المقت من الله تعالی و فیه مع ذلک عده معاصی کإیذاء المخاطب و تجهیل له و طعن فیه و ثناء علی النفس و تزکیه لها و هذه کلها ذنوب مؤکده و عیوب منهی عنها فی محالها من السنه المطهره و هو مع ذلک مشوش للعیش فإنک لا تماری سفیها إلا و یؤذیک و لا حلیما إلا و یقلیک. و قد أکد الله سبحانه علی لسان نبیه و أئمته ع تحریم المراء

١4- قَالَ اَلنَّبِیُّ ص لاَ تُمَارِ أَخَاکَ وَ لاَ تُمَازِحْهُ وَ لاَ تَعِدْهُ مَوْعِداً فَتُخْلِفَهُ (2).

١4- وَ قَالَ ص ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّهُ لاَ تُفْهَمُ حِکْمَتُهُ وَ لاَ تُؤْمَنُ فِتْنَتُهُ (3).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ هُوَ مُحِقٌّ بُنِیَ لَهُ بَیْتٌ فِی أَعْلَی اَلْجَنَّهِ وَ مَنْ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ هُوَ مُبْطِلٌ بُنِیَ لَهُ بَیْتٌ فِی رَبَضِ اَلْجَنَّهِ (4).

١4- وَ عَنْ أُمِّ سَلَمَهَ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِنَّ أَوَّلَ مَا عَهِدَ إِلَیَّ رَبِّی وَ نَهَانِی عَنْهُ بَعْدَ عِبَادَهِ اَلْأَوْثَانِ وَ شُرْبِ اَلْخَمْرِ مُلاَحَاهُ اَلرِّجَالِ (5).

[شماره صفحه واقعی : ١٧٠]

ص: 3900


1- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٩.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١5٩، ج ٣/١٠٠؛ «سنن الترمذی» ج 4/٣5٩، کتاب البرّ و الصله (٢٨) ، الباب 5٨، الحدیث ١٩٩5؛ «عوالی اللآلی» ج ١/١٩٠؛ «الأذکار» /٢٩٠.
3- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٠٠.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١5٨، ج ٣/١٠٠.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٠٠؛ و نظیره فی «أمالی الصدوق» /٣٣٩؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/١٢٧، الحدیث 4، -

١4- وَ قَالَ ص مَا ضَلَّ قَوْمٌ [بَعْدَ أَنْ هَدَاهُمُ اَللَّهُ] (1)إِلاَّ أُوتُوا اَلْجَدَلَ (2).

١4- وَ قَالَ ص لاَ یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَهَ اَلْإِیمَانِ حَتَّی یَدَعَ اَلْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً (3).

6,٣- وَ قَالَ اَلصَّادِقُ ع اَلْمِرَاءُ دَاءٌ دَوِیٌّ وَ لَیْسَ فِی اَلْإِنْسَانِ خَصْلَهٌ شَرٌّ مِنْهُ وَ هُوَ خُلُقُ إِبْلِیسَ وَ نِسْبَتُهُ فَلاَ یُمَارِی فِی أَیِّ حَالٍ کَانَ إِلاَّ مَنْ کَانَ جَاهِلاً بِنَفْسِهِ وَ بِغَیْرِهِ مَحْرُوماً مِنْ حَقَائِقِ اَلدِّینِ (4)وَ رُوِیَ أَنَّ رَجُلاً قَالَ لِلْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع اِجْلِسْ حَتَّی نَتَنَاظَرَ فِی اَلدِّینِ فَقَالَ یَا هَذَا أَنَا بَصِیرٌ بِدِینِی مَکْشُوفٌ عَلَیَّ هُدَایَ فَإِنْ کُنْتَ جَاهِلاً بِدِینِکَ فَاذْهَبْ فَاطْلُبْهُ مَا لِی وَ لِلْمُمَارَاهِ وَ إِنَّ اَلشَّیْطَانَ لَیُوَسْوِسُ لِلرَّجُلِ وَ یُنَاجِیهِ وَ یَقُولُ نَاظِرِ اَلنَّاسَ لِئَلاَّ یَظُنُّوا بِکَ اَلْعَجْزَ وَ اَلْجَهْلَ ثُمَّ اَلْمِرَاءُ لاَ یَخْلُو مِنْ أَرْبَعَهِ أَوْجُهٍ إِمَّا أَنْ تَتَمَارَی أَنْتَ وَ صَاحِبُکَ فِیمَا تَعْلَمَانِ فَقَدْ تَرَکْتُمَا بِذَلِکَ اَلنَّصِیحَهَ وَ طَلَبْتُمَا اَلْفَضِیحَهَ وَ أَضَعْتُمَا ذَلِکَ اَلْعِلْمَ أَوْ تَجْهَلاَنِهِ فَأَظْهَرْتُمَا جَهْلاً وَ خَاصَمْتُمَا جَهْلاً وَ إِمَّا تَعْلَمُهُ أَنْتَ فَظَلَمْتَ صَاحِبَکَ بِطَلَبِ عَثْرَتِهِ أَوْ یَعْلَمُهُ صَاحِبُکَ فَتَرَکْتَ حُرْمَتَهُ وَ لَمْ تُنَزِّلْهُ مَنْزِلَتَهُ وَ هَذَا کُلُّهُ مُحَالٌ فَمَنْ أَنْصَفَ وَ قَبِلَ اَلْحَقَّ وَ تَرَکَ اَلْمُمَارَاهَ فَقَدْ أَوْثَقَ إِیمَانَهُ

5)

-نقلا عنه، عن أبی عبد اللّه عن رسول اللّه، سلام اللّه علیهما.

[شماره صفحه واقعی : ١٧١]

ص: 3901


1- زیاده من المصدر، أعنی «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٧.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٧، ج ٣/١٠٠؛ «مسند أحمد» ج 5/٢5٢؛ «سنن الترمذی» ج 5/٣٧٩، کتاب تفسیر القرآن (4٨) ، الباب 45، الحدیث ٣٢5٣؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/١٩، المقدّمه، الباب ٧، الحدیث 4٨؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/٢٣٠-٢٣١؛ و فی هذه المصادر الأربعه: «ما ضلّ قوم بعد هدی کانوا علیه. . .» ؛ و فی «إحیاء علوم الدین» : «. . . بعد أن هداهم اللّه. . .» .
3- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٠٠.
4- «مصباح الشریعه» /١٩٩؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١٣4، الحدیث ٣١، نقلا عنه.

وَ أَحْسَنَ صُحْبَهَ دِینِهِ وَ صَانَ عَقْلَهُ (1). هذا کله (2)من کلام الصادق ع . و اعلم (3)أن حقیقه المراء الاعتراض علی کلام الغیر بإظهwار خلل فیه لفظا أو معنی أو قصدا لغیر غرض دینی أمر الله به و ترک المراء یحصل بترک الإنکار و الاعتراض بکل کلام یسمعه فإن کان حقا وجب التصدیق به بالقلب و إظهار صدقه حیث یطلب منه و إن کان باطلا و لم یکن متعلقا بأمور الدین فاسکت عنه ما لم یتمحض النهی عن المنکر بشروطه. و الطعن فی کلام الغیر إما فی لفظه بإظهار خلل فیه من جهه النحو أو اللغه أو جهه النظم و الترتیب بسبب قصور المعرفه أو طغیان اللسان و إما فی المعنی بأن یقول لیس کما تقول و قد أخطأت فیه لکذا و کذا و إما فی قصده مثل أن یقول هذا الکلام حق و لکن لیس قصدک منه الحق و ما یجری مجراه. و علامه فساد مقصد المتکلم تتحقق بکراهه ظهور الحق علی غیر یده لیتبین فضله و معرفته للمسأله و الباعث علیه الترفع بإظهار الفضل و التهجم علی الغیر بإظهار نقصه و هما شهوتان ردیئتان للنفس أما إظهار الفضل فهو تزکیه للنفس و هو من مقتضی ما فی العبد من طغیان دعوی العلو و الکبریاء و قد نهی الله تعالی عنه فی محکم کتابه فقال سبحانه فَلاٰ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ (4)و أما تنقیص الآخر فهو مقتضی طبع السبعیه فإنه یقتضی أن یمزق غیره و یصدمه و یؤذیه و هی مهلکه. و المراء و الجدال مقویان لهذه الصفات المهلکه و لا تنفک المماراه عن الإیذاء و تهییج الغضب و حمل المعترض علی أن یعود فینصر کلامه بما یمکنه من حق أو

[شماره صفحه واقعی : ١٧٢]

ص: 3902


1- «مصباح الشریعه» /١٩٩-٢٠١؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١٣5، الحدیث ٣٢، نقلا عنه.
2- أی من قوله «قال الصادق علیه السّلام» إلی هنا؛ و کلّه فی «مصباح الشریعه» /١٩٩-٢٠١، و قال العلامه الطباطبائی رحمه اللّه تعالی فی تعالیقه علی «بحار الأنوار» ج ٢/١٣5: «ثمّ المراء. . . إلی آخر ما نقل، لیس من الروایه کما هو ظاهر» . أقول: و لکنّه موجود فی «مصباح الشریعه» کما عرفت.
3- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٠١-١٠٢.
4- سوره النجم (5٣) :٣٢.

باطل و یقدح فی قائله بکل ما یتصور فیثور التشاجر بین المتماریین کما یثور التهارش بین الکلبین یقصد کل منهما أن یعض صاحبه إنما هو أعظم نکایه و أقوی فی إفحامه و إنکائه. و علاج ذلک أن یکسر الکبر الباعث له علی إظهار فضله و السبعیه الباعثه له علی تنقیص غیره بالأدویه النافعه فی علاج الکبر و الغضب من کتابنا المتقدم ذکره فی أسرار معالم الدین (1)أو غیره من الکتب المؤلفه فی ذلک. و لا ینبغی أن یخدعک الشیطان و یقول لک أظهر الحق و لا تداهن فیه فإنه أبدا یستجر الحمقی إلی الشر فی معرض الخیر فلا تکن ضحکه الشیطان یسخر بک فإظهار الحق حسن مع من یقبل منه إذا وقع علی وجه الإخلاص و ذلک من طریق النصیحه بالتی هی أحسن لا بطریق المماراه. و للنصیحه صفه و هیئه و یحتاج فیها إلی التلطف و إلا صارت فضیحه فکان فسادها أعظم من صلاحها. و من خالط متفقهه هذا الزمان و المتسمین بالعلم غلب علی طبعه المراء و الجدال و عسر علیه الصمت إذا ألقی علیه قرناء السوء أن ذلک هو الفضل ففر منهم فرارک من الأسد.

الثالث

[٣-] أن لا یستنکف من التعلم و الاستفاده ممن هو دونه

فی منصب أو سن أو شهره أو دین أو فی علم آخر بل یستفید ممن یمکن الاستفاده منه و لا یمنعه ارتفاع منصبه و شهرته من استفاده ما لا یعرفه فتخسر صفقته و یقل علمه و یستحق المقت من الله تعالی

١4- وَ قَدْ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص اَلْحِکْمَهُ ضَالَّهُ اَلْمُؤْمِنِ فَحَیْثُ وَجَدَهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا (2).

[شماره صفحه واقعی : ١٧٣]

ص: 3903


1- یعنی کتاب «منار القاصدین فی أسرار معالم الدین» الذی تقدّم ذکره فی أوّل الکتاب، و لم نقف علی نسخه له حتّی الیوم.
2- «سنن الترمذی» ج 5/5١، کتاب العلم (4٢) ، الباب ١٩، الحدیث ٢6٨٧؛ «سنن ابن ماجه» ج ٢/١٣٩5، کتاب الزهد (٣٧) ، باب الحکمه (١5) ، الحدیث 4١6٩، و فیهما: «الکلمه الحکمه» بدل «الحکمه» ؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/٩٩، الحدیث 5٨، نقلا عن «أمالی الطوسیّ» و فیه: «کلمه الحکمه» ؛ و انظر أیضا «أمالی-

١٧- وَ قَالَ سَعِیدُ بْنُ جُبَیْرٍ رَحِمَهُ اَللَّهُ لاَ یَزَالُ اَلرَّجُلُ عَالِماً مَا تَعَلَّمَ فَإِذَا تَرَکَ اَلتَّعَلُّمَ وَ ظَنَّ أَنَّهُ قَدِ اِسْتَغْنَی وَ اِکْتَفَی بِمَا عِنْدَهُ فَهُوَ أَجْهَلُ مَا یَکُونُ (1). و أنشد بعضهم فی ذلک و لیس العمی طول السؤال و إنما تمام العمی طول السکوت علی الجهل (2). و من هذا الباب أن یترک السؤال استحیاء و من هنا قیل من استحی من المسأله لم یستحی الجهل منه (3). و قیل أیضا من رق وجهه رق علمه (4).

٢)

-الطوسیّ» ج ٢/٢٣٨.

[شماره صفحه واقعی : ١٧4]

ص: 3904


1- «تذکره السامع» /٢٨،١٣5؛ «شرح المهذّب» ج ١/4٩؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١6٠ و فیه: «کان أجهل» بدل «فهو أجهل» . و انظر «عیون الأخبار» ج ٢/١١٨.
2- فی «أمالی المرتضی» ج ٢/١4٠: «. . . قال حدّثنا ابن أخی الأصمعی عن عمّه قال: لقیت أعرابیا بالبادیه فاسترشدته إلی مکان فأرشدنی و أنشدنی: لیس العمی طول السؤال و إنّما تمام العمی طول السکوت علی الجهل» ؛ و فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٠٧: «کان الأصمعی ینشد: «شفاء العمی طول السؤال و إنّما تمام العمی طول السکوت علی الجهل» ؛ و فی «المحدّث الفاصل» /٣6٢: «أنشدنا ثعلب عن ابن الأعرابی. تمام العمی طول السکوت و إنّما شفاء العمی یوما سؤالک من یدری» ؛ و فی «المحدّث الفاصل» /٣6٢: «أنشدنا ثعلب عن ابن الأعرابی. تمام العمی طول السکوت و إنّما شفاء العمی یوما سؤالک من یدری» ؛ و فی «أدب الدنیا و الدین» /66: «قال بشار بن برد: شفاء العمی طول السؤال و إنّما دوام العمی طول السکوت علی الجهل فکن سائلا عمّا عناک فإنّما دعیت أخا عقل لتبحث بالعقل» ؛ و فی «تذکره السامع» /١5٧: «و لبعض العرب: و لیس العمی طول السؤال و إنّما تمام العمی طول السکوت علی الجهل» ؛ و فی «کفایه الأثر» /٢5٢-٢5٣؛ و «بحار الأنوار» ج ٣6/٣5٩، الحدیث ٢٢٨-نقلا عنه-: «عن الباقر علیه السلام: ألا إنّ مفتاح العلم السؤال، و أنشأ یقول: شفاء العمی طول السؤال و إنّما تمام العمی طول السکوت علی الجهل» . .
3- لم أقف علی قائله.
4- قاله عمر بن الخطّاب و ابنه، کما فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٧١؛ و «فتح الباقی»٢/٢٢٩؛ و «شرح المهذّب» ج ١/4٩؛ أو ابنه کما فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١44؛ و «تذکره السامع» /١5٧؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/١4٧. و فی «سنن الدارمیّ» ج ١/١٣٧ نسبه إلی الشعبی و عمر؛ و فی «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٧٧، نسبه إلی الحسن [البصری]؛ و فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٢5: «قالوا: من رقّ وجهه رقّ علمه» ؛ و نقله المیدانی فی «مجمع الأمثال» ج ٢/٣٢٨، فی حرف المیم من کلام «المولّدین» . هذه مصادره من کتب-

و قیل أیضا لا یتعلم العلم مستحی و لا مستکبر (1).

6- وَ رَوَی زُرَارَهُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ بُرَیْدٌ اَلْعِجْلِیُّ قَالُوا قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع إِنَّمَا یَهْلِکُ اَلنَّاسُ لِأَنَّهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ (2).

6- وَ عَنْهُ ع إِنَّ هَذَا اَلْعِلْمَ عَلَیْهِ قُفْلٌ وَ مِفْتَاحُهُ اَلْمَسْأَلَهُ (3).

الرابع و هو من أهمها

[4-] الانقیاد للحق بالرجوع عند الهفوه

و لو ظهر علی ید من هو أصغر منه (4)فإنه مع وجوبه من برکه العلم و الإصرار علی ترکه کبر مذموم عند الله تعالی موجب للطرد و البعد

١4- قَالَ اَلنَّبِیُّ ص لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّهٍ مِنْ کِبْرٍ فَقَالَ بَعْضُ أَصْحَابِهِ هَلَکْنَا یَا رَسُولَ اَللَّهِ إِنَّ أَحَدَنَا یُحِبُّ أَنْ یَکُونَ نَعْلُهُ حَسَناً وَ ثَوْبُهُ حَسَناً. فَقَالَ اَلنَّبِیُّ ص لَیْسَ هَذَا اَلْکِبْرَ إِنَّمَا اَلْکِبْرُ بَطَرُ اَلْحَقِّ وَ غَمْصُ اَلنَّاسِ (5).

4)

-العامّه، و لکنّه روی فی «الکافی» ج ٢/٨٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحیاء، الحدیث ٣، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.

[شماره صفحه واقعی : ١٧5]

ص: 3905


1- قاله مجاهد، کما فی «شرح المهذّب» ج ١/4٩؛ «صحیح البخاریّ» ج ٢/١5٨، کتاب العلم؛ «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٧٧؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١44؛ «تدریب الراوی» ج ٢/١4٧؛ «فتح الباقی» ج ٢/٢٢٩؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/٢٢٩؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/١٣٨؛ «تذکره السامع» /١5٧. و فی «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٧٧، نسبه إلی بعض العلماء.
2- «الکافی» ج ١/4٠، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٢.
3- «الکافی» ج ١/4٠، کتاب فضل العلم، باب السؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٣.
4- قال المحدّث الجزائریّ فی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣45؛ «و قد کان لی شیخ جلیل قرأت علیه کثیرا من العربیه و الأصول، فما وجدت أحدا أنصف منه، و ذلک أنّه ربّما أشکلت المسأله علینا وقت الدرس، فإذا طالعتها أنا و کنت أصغر الشرکاء سنّا قال لی ذلک الشیخ: هذا الحقّ و غلطت أنا و جمیع هولاء، فیغلّط نفسه و الطلبه لأجل معرفته بصحّه کلامی، ثمّ یقول لی: أمل علیّ ما خطر بخاطرک، حتّی أعلّقه حاشیه علی کتابی، فأملی أنا علیه و هو یکتبه حاشیه و هو وقت تألیف هذا الکتاب فی بلاد حیدرآباد من بلاد الهند و اسمه الشیخ جعفر البحرینی، مدّ اللّه أیّام سعادته.» .
5- «صحیح مسلم» ج ١/٩٣، کتاب الإیمان، الباب ٣٩-و فیه: «غمط الناس» بدل «غمص الناس» -؛ «عوالی اللآلی» ج ١/4٣6-4٣٧. و ورد مثل العباره الأخیره، فی «الکافی» ج ٢/٣١٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ٩، عن أبی عبد اللّه عن رسول اللّه صلّی اللّه علیهما. و انظر أیضا «مجمع الزوائد» ج ١/٩٨، ج 5/١٣٣.

و المراد ببطر الحق رده علی قائله و عدم الاعتراف به بعد ظهوره و ذلک أعم من ظهوره علی یدی الصغیر و الکبیر و الجلیل و الحقیر و کفی بهذا زجرا و ردعا.

الخامس

[5-] أن یتأمل و یهذب ما یرید أن یورده

أو یسأل عنه قبل إبرازه و التفوه به لیأمن من صدور هفوه أو زله أو وهم أو انعکاس فهم فیصیر له بذلک ملکه صالحه و خلاف ذلک إذا اعتاد الإسراع فی السؤال و الجواب فیکثر سقطه و یعظم نقصه و یظهر خطاؤه فیعرف بذلک سیما إذا کان هناک من قرناء السوء من یخشی أن یصیر ذلک علیه وصمه و یجعله له عند نظرائه و حسدته وسمه.

السادس (1)

[6-] أن لا یحضر مجلس الدرس إلا متطهرا من الحدث و الخبث

متنظفا متطیبا فی بدنه و ثوبه لابسا أحسن ثیابه قاصدا بذلک تعظیم العلم و ترویح الحاضرین من الجلساء و الملائکه سیما إن کان فی المسجد و جمیع ما ورد من الترغیب فی ذلک لمطلق الناس (2)فهو فی حق العالم و المتعلم آکد

[شماره صفحه واقعی : ١٧6]

ص: 3906


1- راجع «أدب الإملاء و الاستملاء» /٢٧،46؛ «الخلاصه فی أصول الحدیث» /١44؛ «المحدّث الفاصل» /5٨5.
2- انظر بعض ما ورد فی ذلک فی «الکافی» ج ٣/٢٢-٢٣، کتاب الطهاره، باب السواک، و ج ٣/٧٠-٧٢، کتاب الطهاره، باب النوادر، الحدیث 5-١٠، و ج 6/4٣٨-5٣4، کتاب الزیّ و التجمّل و المروءه؛ و «بحار الأنوار» ج ٨٠/٢٣٧-٢٣٨، کتاب الطهاره، باب علل الوضوء، الحدیث ١١ و ١٢، و ج ٨٣/٣٨4، کتاب الصلاه، باب فضل المساجد و آدابها و احکامها، الحدیث 5٩.
النوع الثانی : آداب یختص بها المعلم
اشاره

اعلم أن التعلیم هو الأصل الذی به قوام الدین و به یؤمن انمحاق العلم فهو من أهم العبادات و آکد فروض الکفایات قال الله تعالی وَ إِذْ أَخَذَ اَللّٰهُ مِیثٰاقَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتٰابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّٰاسِ وَ لاٰ تَکْتُمُونَهُ (1). و قال الله تعالی إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ مٰا أَنْزَلْنٰا مِنَ اَلْبَیِّنٰاتِ وَ اَلْهُدیٰ مِنْ بَعْدِ مٰا بَیَّنّٰاهُ لِلنّٰاسِ فِی اَلْکِتٰابِ أُولٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اَللّٰهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اَللاّٰعِنُونَ (2). و من مشاهیر الأخبار

١4- قَوْلُهُ ع لِیُبَلِّغِ اَلشَّاهِدُ مِنْکُمُ اَلْغَائِبَ (3).

[شماره صفحه واقعی : ١٧٧]

ص: 3907


1- سوره آل عمران (٣) :١٨٧.
2- سوره البقره (٢) :١5٩.
3- «الکافی» ج ١/١٨٧، کتاب الحجّه، باب فرض طاعه الأئمّه، الحدیث ١٠؛ «أمالی الطوسیّ» ج ١/٢١؛ «معانی الأخبار» /٨٢؛ «تحف العقول» /٣٠؛ «صحیح البخاریّ» ج ٢/١٠٢-١٠٧، کتاب العلم، باب تبلیغ العلم، الحدیث ١٠4 و ١٠5.

و الأخبار بمعناه کثیره و قد مر جمله منها (1). و آدابه تنقسم ثلاثه أقسام آدابه فی نفسه و آدابه مع طلبته و آدابه فی مجلس درسه

[شماره صفحه واقعی : ١٧٨]

ص: 3908


1- قد مرّت جمله منها فی المقدّمه، و یأتی بعضها فی الفصل الأول من المطلب الأول من الخاتمه.
القسم الأول : آدابه فی نفسه مضافه إلی ما تقدم
اشاره

و هی أمور الأول

[١-] أن لا ینتصب للتدریس حتی تکمل أهلیته

و یظهر استحقاقه لذلک علی صفحات وجهه و نفحات لسانه و تشهد له به صلحاء مشایخه

١4- فَفِی اَلْخَبَرِ اَلْمَشْهُورِ اَلْمُتَشَبِّعُ بِمَا لَمْ یُعْطَ کَلاَبِسِ ثَوْبَیْ زُورٍ (1). و قال بعض الفضلاء من تصدر قبل أوانه فقد تصدی لهوانه (2). و قال آخر من طلب الرئاسه فی غیر حینه لم یزل فی ذل ما بقی (3)و أنشد بعضهم لا تطمحن إلی المراتب قبل أن تتکامل الأدوات و الأسباب إن الثمار تمر قبل بلوغها طعما و هن إذا بلغن عذاب (4)الثانی (5)

[٢-] أن لا یذل العلم

فیبذله لغیر أهله و یذهب به إلی مکان ینسب إلی من

[شماره صفحه واقعی : ١٧٩]

ص: 3909


1- «سنن أبی داود» ج 4/٣٠٠، کتاب الأدب، الحدیث 4٩٩٧؛ «النهایه» ج ٢/44١، و فیه: «بما لا یملک» بدل «بما لم یعط» . و انظر شرح الحدیث فی «لسان العرب» ج ١/٢46-٢4٧، «ثوب» ؛ و «مجمع الأمثال» ج ٢/١5٠ و یأتی هذا الحدیث و بعض الکلام حوله فی ص ٢١٧.
2- قاله أبو بکر الشبلی الزاهد کما فی «تذکره السامع» /45؛ و نسب فی «طبقات الصوفیه» /5٨4 إلی الخواجه سهل بن محمّد الصعلوکی المتوفی فی سنه 4٠4 ه. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «طبقات الصوفیه» /5٨4-5٨٧؛ و «وفیات الأعیان» ج ٢/4٣5-4٣6؛ و «الأعلام» ج ٣/١4٣؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/٢٨4-٢٨5.
3- قاله أبو حنیفه کما فی «تذکره السامع» /45.
4- لم أقف علی ناظمه.
5- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/4٨؛ و «تذکره السامع» /١6؛ و «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٢.

یتعلمه منه و إن کان المتعلم کبیر القدر بل یصون العلم عن ذلک کما صانه السلف و أخبارهم فی ذلک کثیره مشهوره مع الخلفاء و غیرهم (1)قال الزهری هوان العلم أن یحمله العالم إلی بیت المتعلم (2). اللهم إلا أن تدعو إلیه ضروره و تقتضیه مصلحه دینیه راجحه علی مفسده ابتذاله و یحسن فیه نیه صالحه فلا بأس و ما أحسن ما أنشده القاضی أبو الحسن علی بن عبد العزیز الجرجانی (3)لنفسه یقولون لی فیک انقباض و إنما رأوا رجلا عن موضع الذل أحجما أری الناس من داناهم هان عندهم و من أکرمته عزه النفس أکرما و ما کل برق لاح لی یستفزنی و لا کل من لاقیت أرضاه منعما و إنی إذا ما فاتنی الأمر لم أبت أقلب کفی نحوه متندما و لم أقض حق العلم إن کان کلما بدا طمع صیرته لی سلما إذا قیل هذا منهل قلت قد أری و لکن نفس الحر تحتمل الظمأ و لم أبتذل فی خدمه العلم مهجتی لأخدم من لاقیت لکن لأخدما أ أسقی به عزا و أسقیه ذله (4)إذا فاتباع الجهل قد کان أحزما و لو أن أهل العلم صانوه صانهم و لو عظموه فی النفوس لعظما و لکن أذلوه فهان و دنسوا محیاه بالأطماع حتی تجهما (5).

[شماره صفحه واقعی : ١٨٠]

ص: 3910


1- منها ما جری للخلیل بن أحمد الفراهیدی مع سلیمان بن حبیب والی فارس و الأهواز. انظر ذلک فی «وفیات الأعیان» ج ٢/٢45-٢46؛ «تهذیب التهذیب» ج ٣/١6٣؛ «أمالی القالی» ج ٢/٢6٩.
2- «تذکره السامع» /١6. و الزهری هو أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه بن شهاب الزهری المتوفی فی سنه ١٢4 ه. و قیل غیرها. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج 4/١٧٧-١٧٩؛ و «الأعلام» ج ٧/٩٧.
3- وردت ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج ١/٢٧٨-٢٨١؛ «طبقات الشافعیه» ج ٣/45٩-46٢؛ «المنتظم» ج ٧/٢٢١-٢٢٢؛ «یتیمه الدهر» ج 4/٣-٢6؛ «معجم المؤلّفین» ج ٧/١٢٣.
4- هذا المصراع فی «أدب الدنیا و الدین» /٩٢؛ و «تذکره السامع» /١٧؛ و «معجم الأدباء» ج ١4/١٨؛ و «طبقات الشافعیه» ج ٣/46١؛ و «یتیمه الدهر» ج 4/٢٢ و غیرها هکذا: «أ أشقی به غرسا و أجنیه ذلّه» .
5- قال ابن خلّکان فی «وفیات الأعیان» ج ١/٢٧٩-بعد ذکر البیت الأوّل من هذه الأبیات-: «هی أبیات طویله و مشهوره فلا حاجه إلی ذکرها» ؛ و اعلم أنّ هذه الأشعار کلها أو بعضها نقلت فی کتب متعدّده، و هی: «أدب الدنیا و الدین» /٩٢؛ «معجم الأدباء» ج ١4/١٧-١٨؛ «طبقات الشافعیه» ج ٣/46٠-46١؛ -

الثالث

[٣-] أن یکون عاملا بعلمه

زیاده علی ما تقدم فی الأمر المشترک قال الله تعالی أَ تَأْمُرُونَ اَلنّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ الآیه (1).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ (2)مَنْ صَدَّقَ فِعْلُهُ قَوْلَهُ وَ مَنْ لَمْ یُصَدِّقْ قَوْلَهُ فِعْلُهُ فَلَیْسَ بِعَالِمٍ (3).

6- وَ عَنْهُ ع اَلْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَی اَلْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَ اَلْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلاَّ اِرْتَحَلَ (4).

6- وَ عَنْهُ ع إِنَّ اَلْعَالِمَ إِذَا لَمْ یَعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ اَلْقُلُوبِ کَمَا یَزِلُّ اَلْمَطَرُ عَنِ اَلصَّفَا (5).

١- وَ قَالَ عَلِیٌّ ع قَصَمَ ظَهْرِی عَالِمٌ مُتَهَتِّکٌ وَ جَاهِلٌ مُتَنَسِّکٌ فَالْجَاهِلُ یَغُشُّ اَلنَّاسَ بِتَنَسُّکِهِ وَ اَلْعَالِمُ یُنَفِّرُهُمْ بِتَهَتُّکِهِ (6).

5)

- «الإعجاز و الإیجاز» /١٩5؛ «المنتظم» ج ٧/٢٢١؛ «یتیمه الدهر» ج 4/٢٢؛ «تذکره السامع» /١٧؛ «محاضرات الأدباء» ج ١/٣4؛ «تنبیه الخواطر» ج ٢/٢٧٢؛ «کنز الفوائد» ج ١/١٣٨-١٣٩، و غیرها.

[شماره صفحه واقعی : ١٨١]

ص: 3911


1- سوره البقره (٢) :44.
2- سوره فاطر (٣5) :٢٨.
3- «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ٢، و فیه: «من لم یصدّق فعله قوله» .
4- «الکافی» ج ١/44، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ٢. و مثله فی «غرر الحکم» ج ٢/٨٧، الحدیث ١٩44.
5- «الکافی» ج ١/44، کتاب فضل العلم، باب استعمال العلم، الحدیث ٣.
6- «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٢؛ «میزان العمل» /١٣6، و فیهما: «یغرّ» فی الموضعین، بدل «یغشّ» و «ینفّر» ؛ و فی «بحار الأنوار» -نقلا عن «منیه المرید» -: «یغرّهم» بدل «ینفّرهم» ؛ و فی «الذریعه إلی مکارم الشریعه» /١٢5، کما فی المتن، إلاّ أنّ فیه: «یغرّ» بدل «یغشّ» ؛ و فی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣4٧-نقلا عن «منیه المرید» -کما فی المتن. و فی «عوالی اللآلی» ج 4/٧١، مثله بالمعنی عن الصادق علیه السّلام، و فیه: «یصدّ النّاس» فی الموضعین؛ و أیضا مثله بنحو أبسط فی «الخصال» ج ١/٨٠، باب الاثنین، الحدیث ١٠٣. و فی «غرر الحکم» ج 6/٩٨، الحدیث ٩665: «ما قصم ظهری إلاّ رجلان: عالم متهتّک و جاهل متنسّک؛ هذا ینفّر عن حقّه بهتکه، و هذا یدعو إلی باطله بنسکه» ؛ و فی «علم القلوب» /١4٩: «قال علی رضی اللّه عنه: -

و قد أنشد ذلک بعضهم (1)فقال فساد کبیر عالم متهتک و أکبر منه جاهل متنسک هما فتنه للعالمین عظیمه لمن بهما فی دینه یتمسک.

الرابع

[4-] زیاده حسن الخلق فیه

و التواضع علی (2)الأمر المشترک و تمام الرفق و بذل الوسع فی تکمیل النفس فإن العالم الصالح فی هذا الزمان بمنزله نبی من الأنبیاء

١4- کَمَا قَالَ اَلنَّبِیُّ ص عُلَمَاءُ أُمَّتِی کَأَنْبِیَاءِ بَنِی إِسْرَائِیلَ (3). بل هم فی هذا الزمان أعظم لأن أنبیاء بنی إسرائیل کان یجتمع منهم فی العصر الواحد ألوف و الآن لا یوجد من العلماء إلا الواحد بعد الواحد و متی کان کذلک فلیعلم أنه قد علق فی عنقه أمانه عظیمه و حمل أعباء من الدین ثقیله فلیجتهد فی الدین جهده و لیبذل فی التعلیم جده عسی أن یکون من الفائزین.

6)

-ما قطع ظهری فی الإسلام إلاّ رجلان: مبتدع ناسک و عالم فاجر؛ فالعالم الفاجر یزهد النّاس فی علمه لما یرون من فجوره، و المبتدع الناسک یرغب النّاس فی بدعته لما یرون من نسکه، و عمل قلیل فی السنه خیر من عمل کثیر فی البدعه» .

[شماره صفحه واقعی : ١٨٢]

ص: 3912


1- قال فی «تعلیم المتعلّم» /5: «و أنشدنی. . . برهان الدین صاحب «الهدایه» لبعضهم: فساد کبیر. . . البیتین» .
2- حرف الجرّ «علی» متعلّق ب «زیاده» ، أی زیاده علی الأمر المشترک بینهما.
3- «تحریر الأحکام الشرعیه» ج ١/٣؛ «تذکره الأولیاء» /٩؛ «عوالی اللآلی» ج 4/٧٧، الحدیث 6٧؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٢٢، الحدیث 6٧، نقلا عن «عوالی اللآلی» . قال فی «مصابیح الأنوار» ج ١/4٣4-فی شرح هذا الحدیث-: «و هذا الحدیث لم نقف علیه فی أصولنا و أخبارنا بعد الفحص و التتبّع، و الظاهر أنّه من موضوعات العامّه و ممّن صرّح بوضعه من علمائنا المحدّث الحرّ العاملیّ فی «الفوائد الطوسیه» و المحدّث الشریف الجزائریّ. و کیف کان فیمکن توجیهه بوجهین؛ الأوّل: أنّ المراد بالعلماء الأئمّه، و وجه الشبه العصمه أو الحجیّه علی الخلق أو الفضل عند اللّه، و ذلک لا ینافی ما ثبت من کون کلّ من الأئمّه أفضل من کلّ واحد من أنبیاء بنی إسرائیل، لأنّ المراد التشبیه بالمجموع، و لو سلّم یکون من عکس التشبیه و هو شائع، و یؤیّد هذا الوجه ما تضافر من الأخبار الوارده عن الأئمّه الأطهار علیهم السّلام، و من قولهم علیهم السلام : نحن العلماء و شیعتنا المتعلّمون، و سائر النّاس غثاء. الثانی. . .» . و قال الشهید آیه اللّه القاضی الطباطبائی فی تعالیقه علی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣4٧: «هذا الحدیث مذکور فی کثیر من الکتب المتداوله و مذکور فی الألسنه و لکن لم یوجد فی الجوامع الحدیثیه للإمامیه من روایته و سنده عین و لا أثر، بل صرّح جمع من مهره المحدّثین و أساتذتهم أنّه من موضوعات العامّه» . و قال فی «کشف الخفاء» ج ٢/٨٣: «قال السیوطی: لا أصل له» .

١- وَ قَدْ رُوِیَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ إِنَّ لِلْعَالِمِ ثَلاَثَ عَلاَمَاتٍ اَلْعِلْمَ وَ اَلْحِلْمَ وَ اَلصَّمْتَ وَ لِلْمُتَکَلِّفِ ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ یُنَازِعُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِیَهِ وَ یَظْلِمُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَهِ وَ یُظَاهِرُ اَلظَّلَمَهَ (1).

١6- وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ رَفَعَهُ (2)قَالَ: قَالَ عِیسَی اِبْنُ مَرْیَمَ ع یَا مَعْشَرَ اَلْحَوَارِیِّینَ لِی إِلَیْکُمْ حَاجَهٌ اُقْضُوهَا لِی قَالُوا قُضِیَتْ حَاجَتُکَ یَا رُوحَ اَللَّهِ فَقَامَ فَغَسَلَ أَقْدَامَهُمْ فَقَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا یَا رُوحَ اَللَّهِ فَقَالَ إِنَّ أَحَقَّ اَلنَّاسِ بِالْخِدْمَهِ اَلْعَالِمُ إِنَّمَا تَوَاضَعْتُ هَکَذَا لِکَیْمَا تَتَوَاضَعُوا بَعْدِی فِی اَلنَّاسِ کَتَوَاضُعِی لَکُمْ ثُمَّ قَالَ عِیسَی ع بِالتَّوَاضُعِ تُعْمَرُ اَلْحِکْمَهُ لاَ بِالتَّکَبُّرِ وَ کَذَلِکَ فِی اَلسَّهْلِ یَنْبُتُ اَلزَّرْعُ لاَ فِی اَلْجَبَلِ (3).

الخامس (4)

[5-] أن لا یمتنع من تعلیم أحد لکونه غیر صحیح النیه

فربما عسر علی کثیر من المبتدءین بالاشتغال تصحیح النیه لضعف نفوسهم و انحطاطها عن إدراک السعاده الآجله و قله أنسهم بموجبات تصحیحها فالامتناع من تعلیمهم یؤدی إلی تفویت کثیر من العلم مع أنه یرجی ببرکه العلم تصحیحها إذا أنس بالعلم. و قد قال بعضهم طلبنا العلم لغیر الله فأبی أن یکون إلا لله (5)معناه صارت [کانت]عاقبته أن صار لله. و عن الحسن لقد طلب أقوام العلم ما أرادوا به الله و لا ما عنده فما زال بهم العلم حتی أرادوا به الله و ما عنده (6).

[شماره صفحه واقعی : ١٨٣]

ص: 3913


1- «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ٧.
2- للاطّلاع علی معنی الحدیث المرفوع راجع «شرح البدایه» /٣٠-٣١.
3- «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث 6.
4- لاحظ «شرح المهذب» ج ١/5٠-5١.
5- «أدب الدنیا و الدین» /٨٩، حکاه عن الثوری؛ «تذکره السامع» /4٧؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/٢٧-٢٨؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢١؛ «شرح المهذب» ج ١/5١؛ «اختصار علوم الحدیث» /5٣.
6- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٠٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/٢٨. و القائل هو الحسن بن یسار البصری-

لکن یجب علی المعلم إذا أشعر من المتعلم فساد النیه أن یستدرجه بالموعظه الحسنه و ینبهه علی خطر العلم الذی لا یراد به الله و یتلو علیه من الأخبار الوارده فی ذلک حالا فحالا حتی یقوده إلی القصد الصحیح فإن لم ینجع ذلک و یئس منه قیل یترکه حینئذ و یمنعه من التعلم فإن العلم لا یزیده إلا شرا و إلی ذلک أشار

١- عَلِیٌّ ع بِقَوْلِهِ: لاَ تُعَلِّقُوا اَلْجَوَاهِرَ فِی أَعْنَاقِ اَلْخَنَازِیرِ (1).

6- وَ عَنِ اَلصَّادِقِ ع قَالَ: قَامَ عِیسَی اِبْنُ مَرْیَمَ ع خَطِیباً فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ فَقَالَ یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تُحَدِّثُوا اَلْجُهَّالَ بِالْحِکْمَهِ فَتَظْلِمُوهَا وَ لاَ تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ (2). و لقد أحسن القائل و من منح الجهال علما أضاعه و من منع المستوجبین فقد ظلم (3). و فصل آخرون (4)فقالوا إن کان فساد نیته من جهه الکبر و المراء و نحوهما فالأمر کذلک و إن کان من جهه حب الرئاسه الدنیویه فینبغی مع الیأس من إصلاحه أن لا یمنعه لعدم ثوران المفسده و تعدیها و لأنه لا یکاد یخلص من هذه الرذیله أحد فی البدایه فإذا وصل إلی أصل العلم عرف أن العلم إنما یطلب للسعاده الأبدیه بالذات و الرئاسه لازمه له قصد أم لم یقصد.

6)

-المعروف بالحسن البصری (٢١-١١٠ ه.) . انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ٢/٢٢6-٢٢٧.

[شماره صفحه واقعی : ١٨4]

ص: 3914


1- «إحیاء علوم الدین» ج ١/5١، و نسبه إلی عیسی بن مریم علیهما السّلام؛ و فی «عیون الأخبار» ج ٢/١٢4: «قال المسیح علیه السّلام: یا بنی إسرائیل! لا تلقوا اللؤلؤ إلی الخنازیر، فإنّها لا تصنع به شیئا، و لا تؤتوا الحکمه من لا یریدها، فإنّ الحکمه أفضل من اللؤلؤ، و من لا یریدها شرّ من الخنازیر» ؛ و مثله فی «أدب الدنیا و الدین» /٨٩، و علی هذا فلا یبعد تصحیف عیسی بعلیّ صلوات اللّه علیه، فی المتن.
2- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب بذل العلم، الحدیث 4.
3- أنشأه الشافعی، کما فی «طبقات الشافعیه» ج ١/٢٩4؛ و «علم القلوب» /4٣؛ و «محاضرات الأدباء» ج ١/46. و نقل فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/5١؛ و «طبقات الشافعیه» ج ١/٢٩4؛ و «علم القلوب» /4٣ هذا البیت و أربعه أبیات أخر قبله.
4- منهم الغزالی فی «میزان العمل» /١٣١؛ و الماوردی فی «أدب الدنیا و الدین» /٨٩. و انظر «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٩-5٠.

السادس

[6-] بذل العلم عند وجود المستحق و عدم البخل به

فإن الله سبحانه أخذ علی العلماء من العهود و المواثیق ما أخذه علی الأنبیاء لیبیننه للناس و لا یکتمونه.

١- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: قَرَأْتُ فِی کِتَابِ عَلِیٍّ ع إِنَّ اَللَّهَ لَمْ یَأْخُذْ عَلَی اَلْجُهَّالِ عَهْداً بِطَلَبِ اَلْعِلْمِ حَتَّی أَخَذَ عَلَی اَلْعُلَمَاءِ عَهْداً بِبَذْلِ اَلْعِلْمِ لِلْجُهَّالِ لِأَنَّ اَلْعِلْمَ کَانَ قَبْلَ اَلْجَهْلِ (1).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع فِی هَذِهِ اَلْآیَهِ وَ لاٰ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّٰاسِ (2)قَالَ لِیَکُنِ اَلنَّاسُ عِنْدَکَ فِی اَلْعِلْمِ سَوَاءً (3).

5- وَ عَنْ جَابِرٍ اَلْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: زَکَاهُ اَلْعِلْمِ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اَللَّهِ (4).

السابع

[٧-] أن یحترز من مخالفه أفعاله لأقواله

و إن کانت علی الوجه الشرعی مثل أن یحرم شیئا و یفعله أو یوجب شیئا و یترکه أو یندب إلی فعل شیء و لا یفعله و إن کان فعله ذلک مطابقا للشرع بحسب حاله فإن الأحکام الشرعیه تختلف باختلاف الأشخاص کما لو أمر بتشییع الجنائز و باقی أحکامهم و أمر بالصیام و قضاء حوائج المؤمنین و أفعال البر و زیاره قبور الأنبیاء و الأئمه و لم یفعل ذلک لاشتغاله بما هو أهم منه بحیث ینافی اشتغاله بما یأمر به ما هو فیه و الحال أنه أفضل أو متعین و حینئذ فالواجب علیه مع خوف التباس الأمر أن یبین الوجه الموجب للمخالفه دفعا للوسواس الشیطانی من قلب السامع

١4- کَمَا اِتَّفَقَ لِلنَّبِیِّ ص حِینَ رَآهُ بَعْضُ أَصْحَابِهِ لَیْلاً یَمْشِی مَعَ بَعْضِ نِسَائِهِ إِلَی مَنْزِلِهَا فَخَافَ أَنْ

[شماره صفحه واقعی : ١٨5]

ص: 3915


1- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب بذل العلم، الحدیث ١. نرجو ممّن یرغب التوضیح حول هذا الحدیث مراجعه «شرح أصول الکافی» /١65.
2- سوره لقمان (٣١) :١٨.
3- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب بذل العلم، الحدیث ٢.
4- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب بذل العلم، الحدیث ٣.

یَتَوَهَّمَ أَنَّهَا لَیْسَتْ مِنْ نِسَائِهِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ هَذِهِ زَوْجَتِی فُلاَنَهُ (1). و نبهه علی العله لخوفه علیه من تلبیس إبلیس علیه و إن کان الواجب علی السامع من أول الأمر ترک الاعتراض عند اشتباه الحال بل عند احتمال المسوغ إلی أن یتحقق الفساد کما سیأتی إن شاء الله تعالی فی آداب المتعلم (2). و بالجمله فمثل العالم و المتعلم فی انتقاشه بأخلاقه و أفعاله مثل الفص و الشمع فإنه لا ینتقش فی الشمع إلا ما هو منقوش فی الفص و قد شاهدنا هذا عیانا فی جماعات من طلبه العلم مع مشایخهم علی اختلاف أفعالهم و أخلاقهم وَ لاٰ یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ (3).

الثامن

[٨-] إظهار الحق بحسب الطاقه من غیر مجامله لأحد

من خلق الله تعالی فإذا رأی من أحد میلا عن الحق أو تقصیرا فی الطاعه وعظه باللطف ثم بالعنف فإن لم یقبل هجره فإن لم ینجع توصل إلی نهیه و رده إلی الحق بمراتب الأمر بالمعروف. و هذا حکم یختص بالعالم زیاده فی التکلیف عن غیره و إن شارکه غیره من المکلفین فی أصل الوجوب لأن العالم بمنزله الرئیس الذی إلیه الأمر و النهی و لقوله أثر فی القلوب فعلیه فی ذلک زیاده تکلیف و لذلک

١4- قَالَ اَلنَّبِیُّ ص

[شماره صفحه واقعی : ١٨6]

ص: 3916


1- «صحیح مسلم» ج 4/١٧١٢، کتاب السلام (٣٩) ، الباب ٩؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٧٨، و هذا نصّه -من «صحیح مسلم» -: «. . . عن أنس أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم کان مع إحدی نسائه، فمرّ به رجل فدعاه. فجاء، فقال: یا فلان! هذه زوجتی فلانه. فقال: یا رسول اللّه! من کنت أظنّ به فلم أکن أظنّ بک. فقال رسول اللّه: إنّ الشیطان یجری من الإنسان مجری الدم» . و روی أیضا بنحو أبسط فی «صحیح مسلم» ح 4/١٧١٢، کتاب السلام (٣٩) ، الباب ٩؛ و «سنن أبی داود» ج 4/٢٩٨-٢٩٩، کتاب الأدب، الحدیث 4٩٩4، و هذا نصّه: «. . . عن صفیّه، قالت: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم معتکفا، فأتیته أزوره لیلا، فحدّثته و قمت فانقلبت، فقام معی لیقلبنی، و کان مسکنها فی دار أسامه بن زید، فمرّ رجلان من الأنصار. فلمّا رأیا النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم أسرعا، فقال النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم: علی رسلکما إنّها صفیّه بنت حییّ. قالا: سبحان اللّه یا رسول اللّه! قال: إنّ الشیطان یجری من الإنسان مجری الدم، فخشیت أن یقذف فی قلوبکما شیئا-أو قال: شرّا» .
2- یأتی فی الأمر العاشر من القسم الثانی من النوع الثالث، ص ٢46.
3- اقتباس من الآیه الشریفه ١4 من سوره فاطر (٣5) : «. . . یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لاٰ یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ» .

إِذَا ظَهَرَتِ اَلْبِدَعُ فِی أُمَّتِی فَلْیُظْهِرِ اَلْعَالِمُ عِلْمَهُ فَمَنْ لَمْ یَفْعَلْ فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اَللَّهِ (1). و ما جاءت الغفله فی الغالب و استیلاء الجهاله و التقصیر عن معرفه الفرائض الدینیه و القیام بالوظائف الشرعیه و السنن الحنیفیه و أداء الصلوات علی وجهها إلا من تقصیر العلماء عن إظهار الحق علی وجهه و إتعاب النفس فی إصلاح الخلق و ردهم إلی سلوک سبیل الله بِالْحِکْمَهِ وَ اَلْمَوْعِظَهِ اَلْحَسَنَهِ . بل لا یکتفی علماء السوء بالتقصیر عن ذلک حتی یمالئوهم (2)علی الباطل و یؤانسوهم فتزید رغبه الجاهل و انهماک الفاسد و یقل وقار العالم و یذهب ریح العلم و لقد قال بعض العلماء (3)و نعم ما قال إن کل قاعد فی بیته أینما کان فلیس خالیا عن المنکر من حیث التقاعد عن إرشاد الناس و تعلیمهم معالم الدین و حملهم علی المعروف سیما العلماء فإن أکثر الناس جاهلون بالشرع فی الواجبات العینیه کالصلاه و شرائطها سیما فی القری و البوادی. فیجب کفایه أن یکون فی کل بلد و قریه واحد یعلم الناس دینهم باذلا نفسه للإرشاد و التعلیم باللطف متوصلا إلیه بالرفق و کل ما یکون وسیله إلی قبولهم و أهمه قطع طمعه عنهم و عن أموالهم فإن من علموا منه الرغبه فی شیء من ذلک زهدوا فیه و فی علمه و اضمحل أمرهم بسبب ذلک و أما إذا قصد وجه الله تعالی و امتثال أمره وقع ذلک فی قلوب الخاصه و العامه و انقادوا لأمره و استقاموا علی نهج السداد. و هذا کله إذا لم یکن علیه خطر و لا علی أحد من المسلمین ضرر فی ذلک و إلا فالله أحق بالعذر.

5- رَوَی عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ سُلَیْمَانَ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ وَ عِنْدَهُ رَجُلٌ

[شماره صفحه واقعی : ١٨٧]

ص: 3917


1- «الکافی» ج ١/54، کتاب فضل العلم، باب البدع و الرأی و المقاییس، الحدیث ٢؛ «المحاسن» /٢٣١، الحدیث ١٧6؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٧٢، الحدیث ٣5، نقلا عن «المحاسن» .
2- «مالأه علی الأمر: ساعده و عاونه» («المعجم الوسیط» ج ٢/٨٨٢، «ملأ») .
3- هو الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٢٩٩.

مِنْ أَهْلِ اَلْبَصْرَهِ یُقَالُ لَهُ عُثْمَانُ اَلْأَعْمَی وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ اَلْحَسَنَ اَلْبَصْرِیَّ یَزْعُمُ أَنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ اَلْعِلْمَ یُؤْذِی رِیحُ بُطُونِهِمْ أَهْلَ اَلنَّارِ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع فَهَلَکَ إِذاً مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ مَا زَالَ اَلْعِلْمُ مَکْتُوماً مُنْذُ بَعَثَ اَللَّهُ نُوحاً فَلْیَذْهَبِ اَلْحَسَنُ یَمِیناً وَ شِمَالاً فَوَ اَللَّهِ لاَ یُوجَدُ اَلْعِلْمُ إِلاَّ هَاهُنَا (1).

[شماره صفحه واقعی : ١٨٨]

ص: 3918


1- «الکافی» ج ١/5١، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث ١5؛ «بصائر الدرجات» /١٠، الباب 6، الحدیث 6، و انظر أیضا الحدیث ٧؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٩٠-٩١، الحدیث ١6، و انظر أیضا الحدیث ١٧. من أراد شرح هذا الحدیث الشریف و توضیحه فلیراجع «مرآه العقول» ج ١/١٧٢-١٧٣؛ و «شرح أصول الکافی» /١٨5.
القسم الثانی : آداب المعلم مع طلبته
اشاره

و یجمعها أمور الأول (1)

[١-] أن یؤدبهم علی التدریج بالآداب السَنِیَّه

و الشیم المرضیه و ریاضه النفس بالآداب الدینیه و الدقائق الخفیه و یعودهم الصیانه فی جمیع أمورهم الکامنه و الجلیه سیما إذا آنس منهم رشدا. و أول ذلک أن یحرض الطالب علی الإخلاص لله تعالی فی علمه و سعیه و مراقبه الله تعالی فی جمیع اللحظات و أن یکون دائما علی ذلک حتی الممات و یعرفه أن بذلک ینفتح علیه أبواب المعارف و ینشرح صدره و ینفجر من قلبه ینابیع الحکمه و اللطائف و یبارک له فی حاله و علمه و یوفق للإصابه فی قوله و فعله و حکمه و یتلو علیه الآثار الوارده فی ذلک و یضرب له الأمثال الداله علی ما هنالک و یزهده فی الدنیا و یصرفه عن التعلق بها و الرکون إلیها و الاغترار بزخرفها و یذکره أنها فانیه و أن الآخره باقیه و التأهب للباقی و الإعراض عن الفانی هو طریق الحازمین و دأب عباد الله الصالحین و أنها إنما جعلت ظرفا و مزرعه لاقتناء الکمال و وقتا للعلم و العمل فیها لیحرز ثمرته فی دار الإقبال بصالح الأعمال.

الثانی (2)

[٢-] أن یرغبهم فی العلم

و یذکرهم بفضائله و فضائل العلماء و أنهم ورثه الأنبیاء ص و أنهم علی منابر من نور یغبطهم الأنبیاء و الشهداء و نحو ذلک مما ورد فی فضائل العلم و العلماء من الآیات و الأخبار و الآثار و الأشعار

[شماره صفحه واقعی : ١٨٩]

ص: 3919


1- لاحظ «شرح المهذب» ج ١/5١.
2- لاحظ «شرح المهذب» ج ١/5١؛ «تذکره السامع» /4٨-4٩.

و الأمثال ففی الأدله الخطابیه و الأمارات الشعریه هز عظیم للنفوس الإنسانیه و یرغبهم مع ذلک بالتدریج علی ما یعین علیه من الاقتصار علی المیسور و قدر الکفایه من الدنیا و القناعه بذلک عما یشغل القلب من التعلق بها و تفریق الهم بسببها.

الثالث

[٣-] أن یحب لهم ما یحب لنفسه

و یکره لهم ما یکره لنفسه من الشر فإن ذلک من تمام الإیمان و مقتضی المواساه

١6- فَفِی صَحِیحِ اَلْأَخْبَارِ لاَ یَؤُمِنُ أَحَدُکُمْ حَتَّی یُحِبَّ لِأَخِیهِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ (1). و لا شک أن المتعلم أفضل الإخوان بل الأولاد کما سیأتی (2)فإن العلم قرب روحانی و هو أجل من الجسمانی

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ أَکْرَمُ اَلنَّاسِ عَلَیَّ جَلِیسِیَ اَلَّذِی یَتَخَطَّی اَلنَّاسَ حَتَّی یَجْلِسَ إِلَیَّ لَوِ اِسْتَطَعْتُ أَنْ لاَ یَقَعَ اَلذُّبَابُ عَلَیْهِ لَفَعَلْتُ وَ فِی رِوَایَهٍ إِنَّ اَلذُّبَابَ لَیَقَعُ عَلَیْهِ فَیُؤْذِینِی (3).

5- وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ اَلْجَبَلِ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ عِنْدَ اَلْوَدَاعِ أَوْصِنِی فَقَالَ عَلَیْکَ بِتَقْوَی اَللَّهِ وَ بِرَّ أَخَاکَ (4)اَلْمُؤْمِنَ وَ أَحِبَّ لَهُ کَمَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اِکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ إِنْ سَأَلَکَ فَأَعْطِهِ وَ إِنْ کَفَّ عَنْکَ فَاعْرِضْ عَلَیْهِ وَ لاَ تُمِلَّهُ خَیْراً وَ إِنَّهُ لاَ یَمَلُّ لَکَ (5)کُنْ لَهُ عَضُداً وَ إِنَّهُ لَکَ عَضُدٌ وَ إِنْ وَجَدَ عَلَیْکَ فَلاَ تُفَارِقْهُ حَتَّی تَسْأَلَ [تَسُلَّ]

[شماره صفحه واقعی : ١٩٠]

ص: 3920


1- «صحیح البخاریّ» ج ١/٩5، کتاب الإیمان، الحدیث ١٢؛ «صحیح مسلم» ج ١/6٧، کتاب الإیمان (١) ، الباب ١٧؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/٢٠4، حرف لا؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /١٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/5١.
2- الظاهر أنّ مراده ما سیأتی فی الأمر الرابع عشر من هذا القسم، ص ١٩٩؛ و الأمر الثانی من القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢4٠-٢4٢؛ و الأمر الرابع من القسم الثالث من النوع الثانی من هذا الباب، ص ٢٠6.
3- «عیون الأخبار» ج ١/٣٠٧-٣٠٨؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١١١-١١٢؛ «تذکره السامع» /4٩؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/5١.
4- مفعول ل «برّ» فعل أمر من برّ، یبرّ، و عطف علی «علیک» ، و فی «أمالی الطوسیّ» ج ١/٩4؛ و «بحار الأنوار» ج ٧4/٢٢5: «أخیک» بدل «أخاک» و علیه فهو مضاف إلیه ل «برّ» و «برّ» مصدر مجرور عطف علی «تقوی اللّه» .
5- «الظاهر أنّه من أملیته بمعنی ترکته و أخرته، و الإملاء، أی الإمهال، و لامه یاء؛ و أمّا الإملال من «ملّ» فبعید، -

سَخِیمَتَهُ وَ إِنْ غَابَ فَاحْفَظْهُ فِی غَیْبَتِهِ وَ إِنْ شَهِدَ فَاکْفِهِ وَ اُعْضُدْهُ وَ آزِرْهُ وَ أَکْرِمْهُ وَ اُلْطُفْهُ فَإِنَّهُ مِنْکَ وَ أَنْتَ مِنْهُ (1). و کل خیر ورد فی حقوق الإخوان (2)آت هنا مع زیاده الرابع

[4-] أن یزجره عن سوء الأخلاق و ارتکاب المحرمات و المکروهات

أو ما یؤدی إلی فساد حال أو ترک اشتغال أو إساءه أدب أو کثره کلام لغیر فائده أو معاشره من لا تلیق به عشرته أو نحو ذلک بطریق التعریض ما أمکن لا بطریق التصریح مع الغنی عنه و بطریق الرحمه لا بطریق التوبیخ فإن التصریح یهتک حجاب الهیبه و یورث الجرأه علی الهجوم بالخلاف و یهیج الحرص علی الإصرار

١6- وَ قَدْ وَرَدَ لَوْ مُنِعَ اَلنَّاسُ عَنْ فَتِّ اَلْبَعْرِ لَفَتُّوهُ وَ قَالُوا مَا نُهِینَا عَنْهُ إِلاَّ وَ فِیهِ شَیْءٌ (3). و فی المعنی أنشد بعضهم النفس تهوی من یجور و یعتدی و النفس مائله إلی الممنوع و لکل شیء تشتهیه طلاوه مدفوعه إلا عن الممنوع (4).

و انظر إرشاد رسول الله ص و تلطفه مع الأعرابی الذی بال فی

5)

-کما قاله المولی صالح شارح «الکافی» . و قال الفیض فی «الوافی» : قوله: لا تمله خیرا و لا یملّ لک، أی لا تسأمه من جهه إکثارک الخیر، و لا یسأم هو من جهه إکثاره الخیر لک، یقال: مللته و مللت منه؛ إذا سأمه» («المحجه البیضاء» ج ٣/٣55، الهامش؛ «الکافی» ج ٢/١٧٠، الهامش) .

[شماره صفحه واقعی : ١٩١]

ص: 3921


1- «أمالی الطوسیّ» ج ١/٩4-٩5، و فیه: «حتی تحلّ سخیمته» ، و: «فأکنفه» بدل «فاکفه» ؛ «بحار الأنوار» ح ٧4/٢٢5، کتاب العشره، الباب ١5، الحدیث ١4، و فیه: «حتی تسلّ سخیمته» ؛ و مثل هذا الحدیث مع زیاده فی «الکافی» ج ٢/١٧٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب حقّ المؤمن علی أخیه و أداء حقّه، الحدیث 5، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.
2- راجع «مصادقه الإخوان» /٣٨-4٢؛ و «الکافی» ج ٢/١6٩-١٧4، کتاب الإیمان و الکفر، باب حقّ المؤمن علی أخیه و أداء حقّه.
3- فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٠؛ و «الذریعه إلی مکارم الشریعه» /١٢٠؛ و «میزان العمل» /١٣٢، نسب إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؛ و لکن قال العراقی فی «المغنی» ج ١/5٠-المطبوع بهامش «الإحیاء» -: «حدیث لو منع الناس عن فتّ البعر لفتّوه، لم أجده.» .
4- لم أقف علی ناظمه.

المسجد

(1)

و مع معاویه بن الحکم لما تکلم فی الصلاه (2). فإن انزجر لذکائه بما ذکر من الإشاره فبها و نعمت و إلا نهاه سرا فإن لم ینته نهاه جهرا و یغلظ القول علیه إن اقتضاه الحال لینزجر هو و غیره و یتأدب به کل سامع فإن لم ینته فلا بأس حینئذ بطرده و الإعراض عنه إلی أن یرجع سیما إذا خاف علی بعض رفقته من الطلبه موافقته. و کذلک یتعهد ما یعامل به بعض الطلبه بعضا من إفشاء السلام و حسن التخاطب فی الکلام و التحابب و التعاون علی البر و التقوی و علی ما هم بصدده. و بالجمله فکما یعلمهم مصالح دینهم لمعامله الله تعالی یعلمهم مصالح دنیاهم لمعامله الناس فیکمل لهم فضیله الحالتین.

الخامس (3)

[5-] أن لا یتعاظم علی المتعلمین

بل یلین لهم و یتواضع قال تعالی

[شماره صفحه واقعی : ١٩٢]

ص: 3922


1- «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٣٣٧؛ «سنن أبی داود» ج ١/١٠٣، کتاب الطهاره، الحدیث ٣٨٠؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/١٧6، کتاب الطهاره، الباب ٧٨، الأحادیث 5٢٨-5٣٠. و إلیک نصّ واحد منها؛ من «سنن ابن ماجه» ، الحدیث 5٢٩: «. . . دخل أعرابیّ المسجد و رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]جالس، فقال: اللّهمّ اغفر لی و لمحمّد و لا تغفر لأحد معنا. فضحک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قال: لقد احتظرت واسعا. ثمّ ولّی، حتّی إذا کان فی ناحیه المسجد فشج یبول؛ فقال الأعرابیّ-بعد أن فقه-: فقام إلیّ بأبی و أمیّ، فلم یؤنّب و لم یسبّ، فقال: إنّ هذا المسجد لا یبال فیه، و إنّما بنی لذکر اللّه و للصلاه، ثمّ أمر بسجل من ماء فأفرغ علی بوله» .
2- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٣6-١٣٧؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/٣5٣-٣54؛ «سنن أبی داود» ج ١/٢44-٢45، کتاب الصلاه، الحدیثان ٩٣٠-٩٣١، و إلیک نصّ واحد منها-من «سنن أبی داود» ج ١/٢45، الحدیث ٩٣١-: «. . . عن معاویه بن الحکم السلمی، قال: لمّا قدمت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم علمت أمورا من أمور الإسلام، فکان فیما علمت أن قال لی: إذا عطست فاحمد اللّه، و إذا عطس العاطس فحمد اللّه فقل یرحمک اللّه. قال: فبینما أنا قائم مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم فی الصلاه إذا عطس رجل فحمد اللّه، فقلت: یرحمک اللّه رافعا بها صوتی، فرمانی الناس بأبصارهم حتّی احتملنی ذلک، فقلت: ما لکم تنظرون إلیّ بأعین شزر؟ قال: فسبحوا، فلمّا قضی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم الصلاه قال: من المتکلّم؟ قیل: هذا الأعرابی، فدعانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم فقال لی: إنّما الصلاه لقراءه القرآن و ذکر اللّه جلّ و عزّ، فإذا کنت فیها فلیکن ذلک شأنک. فما رأیت معلّما قطّ أرفق من رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم» .
3- لاحظ «تذکره السامع» /64-66؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٢.

وَ اِخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ اِتَّبَعَکَ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ

(1)

١4- وَ قَالَ ص إِنَّ اَللَّهَ أَوْحَی إِلَیَّ أَنْ تَوَاضَعُوا (2).

١4- وَ قَالَ ص مَا نَقَصَتْ صَدَقَهٌ مِنْ مَالٍ وَ مَا زَادَ اَللَّهُ عَبْداً بِعَفْوٍ إِلاَّ عِزّاً وَ مَا تَوَاضَعَ أَحَدٌ لِلَّهِ إِلاَّ رَفَعَهُ اَللَّهُ (3). و هذا فی التواضع لمطلق الناس فکیف بهؤلاء الذین هم معه کالأولاد مع ما هم علیه من ملازمتهم له و اعتمادهم علیه فی طلب العلم النافع و مع ما هم علیه من حق الصحبه و حرمه التردد و شرف المحبه و صدق التودد.

١4- وَ فِی اَلْخَبَرِ عَنْهُ ص عَلِّمُوا وَ لاَ تُعَنِّفُوا فَإِنَّ اَلْمُعَلِّمَ خَیْرٌ مِنَ اَلْمُعَنِّفِ (4).

١4- وَ عَنْهُ ص لِینُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَ وَ لِمَنْ تَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ (5). و قد تقدم (6)خبر عیسی ع مع الحواریین و غسله أقدامهم و غیره من الأخبار.

[شماره صفحه واقعی : ١٩٣]

ص: 3923


1- سوره الشعراء (٢6) :٢١5.
2- «سنن أبی داود» ج 4/٢٧4، کتاب الأدب، الحدیث 4٨٩5؛ «الجامع الصغیر» ج ١/6٨، حرف الهمزه؛ «الأذکار» /٣١١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٧٢؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٢.
3- «شرح المهذّب» ج ١/5٢؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣٨6؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٧٢؛ -و مثله فی «الکافی» ج ٢/١٢١، کتاب الإیمان و الکفر، باب التواضع، الحدیث ١-؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١5٣، حرف المیم.
4- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٣٧؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/6٢، حرف العین؛ «أدب الدنیا و الدین» /٩٣؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢4١، الحدیث ٢٩٣٣١؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١55.
5- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١١٣؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٠؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٢؛ «تذکره السامع» /65. و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٣؛ و «أدب الدنیا و الدین» /٩٣؛ و «محاضرات الأدباء» ج ١/45: «وقّروا» بدل «لینوا» . و مثله مع زیاده فی «الکافی» ح ١/٣6، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث ١، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.
6- مرّ فی الأمر الرابع من القسم الأوّل من النوع الثانی، ص ١٨٢-١٨٣؛ و هو فی «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب صفه العلماء، الحدیث 6.

فعلی المعلم تحسین خلقه مع المتعلمین زیاده علی غیرهم و التلطف بهم إذا لقیهم و البشاشه و طلاقه الوجه و إظهار البشر و حسن الموده و إعلام المحبه و إظهار الشفقه و الإحسان إلیهم بعلمه و جاهه حسب ما یمکن. و ینبغی أن یخاطب کلا منهم سیما الفاضل المتمیز بکنیته و نحوها من أحب الأسماء إلیه و ما فیه تعظیم له و توقیر فلقد

١4- کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ ص یُکَنِّی أَصْحَابَهُ إِکْرَاماً لَهُمْ (1). فإن ذلک و نحوه أشرح لصدورهم و أبسط لسؤالهم و أجلب لمحبتهم. و یزید فی ذلک لمن یرجو فلاحه و یظهر صلاحه و لیمتثل

١4- وَصِیَّهَ رَسُولِ اَللَّهِ ص فِی قَوْلِهِ: إِنَّ اَلنَّاسَ لَکُمْ تَبَعٌ وَ إِنَّ رِجَالاً یَأْتُونَکُمْ مِنْ أَقْطَارِ اَلْأَرْضِ یَتَفَقَّهُونَ فِی اَلدِّینِ فَإِذَا أَتَوْکُمْ فَاسْتَوْصُوا بِهِمْ خَیْراً (2). و بالجمله فالعالم بالنسبه إلی المتعلم کالطبیب للمریض فکل ما یرجو به شفاءه فلیفعله فإن داء الجهاله النفسانیه أقوی من الأدواء البدنیه. و قد یتفق کون خلاف ما ذکرناه هو الصلاح و الدواء کما یختلف ذلک باختلاف الأمزجه و الطباع. السادس (3)

[6-السؤال عن أحوال الغائب زائدا علی العاده]

و هو من جنس السابق إذا غاب أحد منهم أو من ملازمی الحلقه زائدا علی العاده سأل عنه و عن أحواله و موجب انقطاعه فإن لم یخبر عنه بشیء أرسل إلیه أو قصد منزله بنفسه و هو أفضل کما

١4- کَانَ یَفْعَلُ رَسُولُ اَللَّهِ

[شماره صفحه واقعی : ١٩4]

ص: 3924


1- فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١١٩؛ و «شرح المهذّب» ج ١/5٢: «کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، یکنّی أصحابه إکراما لهم» ؛ و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٣٢٣: «و لقد کان یدعو أصحابه بکناهم إکراما لهم و استماله لقلوبهم، و یکنّی من لم تکن له کنیه فکان یدعی بما کنّاه» ؛ و راجع أیضا «المغنی» -المطبوع بذیل «الإحیاء» -ج ٢/٣٢٣.
2- «سنن الترمذی» ج 5/٣٠، کتاب العلم، الباب 4، الحدیث ٢65٠؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢46، الحدیث ٢٩٣١4؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /١٨؛ «شرح المهذّب» ج ١/46.
3- لاحظ «تذکره السامع» /6١-6٣.

ص

مَعَ أَصْحَابِهِ

(1)

فَإِنْ کَانَ مَرِیضاً عَادَهُ أَوْ فِی غَمَّ ٍّ خَفَّضَ عَنْهُ أَوْ مُسَافِراً تَفَقَّدَ أَهْلَهُ وَ مَنْ یَتَعَلَّقُ بِهِ وَ یَسْأَلُ عَنْهُمْ وَ تَعَرَّضَ لِحَوَائِجِهِمْ وَ وَصَلَهُمْ بِمَا أَمْکَنَ وَ إِنْ لَمْ یَحْتَاجُوا إِلَیْهِ فِی شَیْءٍ تَوَدَّدَ وَ دَعَا . السابع

[٧-] أن یستعلم أسماء طلبته

و حاضری مجلسه و أنسابهم و کناهم و مواطنهم و أحوالهم و یکثر الدعاء لهم و فی الحدیث المسلسل (2)بالسؤال عن الاسم و الکنیه و البلد و أین أنزل غنیه فی ذلک. الثامن

[٨-] أن یکون سمحا ببذل ما حصله من العلم

سهلا بإلقائه إلی مبتغیه

[شماره صفحه واقعی : ١٩5]

ص: 3925


1- «الجامع الصغیر» ج ٢/١٠٩، حرف الکاف؛ «مکارم الأخلاق» /٢٩، و فیه: «کان رسول اللّه إذا فقد الرجل من إخوانه ثلاثه أیّام سأل عنه، فإن کان غائبا دعا له، و إن کان شاهدا زاره، و إن کان مریضا عاده» ؛ و قال المناوی فی «فیض القدیر» ج 5/١5٢: «. . . و أخذ منه أنّه ینبغی للعالم إذا غاب بعض الطلبه فوق المعتاد أن یسأل عنه، فإن لم یخبر عنه بشیء أرسل إلیه، أو قصد منزله بنفسه و هو أفضل، فإن کان مریضا عاده، أو فی غمّ خفّض علیه، أو فی أمر یحتاج لمعونه أعانه، او مسافرا تفقّد أهله، و تعرّض لحوائجهم و وصلهم بما أمکن و إلاّ تودّد إلیه و دعا له» .
2- «الحدیث المسلسل: ما تتابع فیه رجال الأسناد علی صفه کالتشبیک بالأصابع، أو حاله کالقیام فی الراوی للحدیث؛ سواء کانت تلک الصفه أو الحاله قولا، کقوله: سمعت فلانا یقول: إلی المنتهی-أی منتهی الإسناد-؛ أو: أخبرنا فلان و اللّه، قال: أخبرنا فلان و اللّه، إلی آخر الإسناد؛ . . . أو فعلا کحدیث التشبیک بالید. . . ؛ أو بهما، أی بالقول و الفعل. . .» («شرح البدایه» /٣٨) و علی هذا فیرید المؤلّف رحمه اللّه من قوله: «الحدیث المسلسل بالسؤال. . .» الحدیث الذی سنده هکذا مثلا: حدّثنی شیخی فلان و سألنی عن اسمی و کنیتی و بلدی و أین أنزل، قال: حدّثنی شیخی فلان و سألنی عن اسمی و کنیتی و بلدی و أین أنزل. . . و هکذا. و ورد هذا الحدیث المسلسل الذی أشار إلیه المؤلّف رحمه اللّه، فی «الجواهر المکلّله فی الأحادیث المسلسله» /١٢6، فی ذیل الحدیث الثامن و الخمسون، و فیه: «. . . و نحو هذا من المسلسلات ما ذکره الکتانی مسلسلا بقول: سألنی عن اسمی و کنیتی و نسبی و بلدی و أین أنزل، ممّا اتّصل للسلفی من جهه الحسین بن علی ابن یزید الرفاعی عن أبی یعلی الموصلی الحافظ عن هدبه بن خالد عن حمّاد بن سلمه عن ثابت البنانی عن أنس رضی اللّه عنه، قال: لقیت النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، فسألنی کما سألتک، و قال: یا أنس، أکثر من الأصدقاء؛ فإنّکم شفعاء بعضکم علی بعض. و کذا أورده مسلسلا الدیلمیّ فی مسنده من طریق محمّد بن النضر الموصلی عن أبی یعلی. . .» . و راجع «الفردوس بمأثور الخطاب» ج 5/٣65، الحدیث ٨45. و فی «الکافی» ج ٢/6٧١، کتاب العشره، باب النوادر، الحدیث ٣: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: «إذا أحبّ أحدکم أخاه المسلم فلیسأله عن اسمه و اسم أبیه و اسم قبیلته و عشیرته؛ فإنّ من حقّه الواجب و صدق الإخاء أن یسأله عن ذلک، و إلاّ فإنّها معرفه حمق.» ؛ و مثله فی «مسند الإمام موسی بن جعفر» علیهما السّلام، ص 46، الحدیث ٢٠، عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

متلطفا فی إفاده طالبیه مع رفق و نصیحه و إرشاد إلی المهمات و تحریص علی حفظ ما یبذله لهم من الفوائد النفیسات و لا یدخر عنهم من أنواع العلم شیئا یحتاجون إلیه أو یسألون إذا کان الطالب أهلا لذلک. و لیکتم عنهم ما لم یتأهلوا له من المعارف لأن ذلک مما یفرق الهم و یفسد الحال فإن سأله الطالب شیئا من ذلک نبهه علی أن ذلک یضره و أنه لم یمنعه منه شحا بل شفقه و لطفا ثم یرغبه بعد ذلک فی الاجتهاد و التحصیل لیتأهل لذلک و غیره. و قد روی فی تفسیر «الربانی» أنه الذی یربی الناس بصغار العلم قبل کباره (1).

التاسع

[٩-] صد المتعلم أن یشتغل بغیر الواجب قبله

و بفرض الکفایه قبل فرض العین و من فرض العین إصلاح قلبه و تطهیر باطنه بالتقوی و یقدم علی ذلک مؤاخذته هو نفسه بذلک لیقتدی المتعلم أولا بأعماله ثم یستفید ثانیا من أقواله و کذلک یمنعه من علم الأدب قبل السنه و هکذا.

العاشر (2)

[١٠-] أن یکون حریصا علی تعلیمهم

باذلا وسعه فی تفهیمهم و تقریب الفائده إلی أفهامهم و أذهانهم مهتما بذلک مؤثرا له علی حوائجه و مصالحه ما لم یکن ضروره إلی ما هو أرجح منه و لا یدخر من نصحهم شیئا و یفهم کل واحد منهم بحسب فهمه و حفظه و لا یعطیه ما لا یحتمله ذهنه و لا یبسط الکلام بسطا لا یضبطه حفظه و لا یقصر به عما یحتمله بلا مشقه و یخاطب کل واحد منهم علی قدر درجته و بحسب فهمه فیلقی للمتمیز الحاذق الذی یفهم المسأله فهما محققا بالإشاره و یوضح لغیره لا سیما متوقف الذهن و یکررها لمن لا یفهمها إلا بتکرار و یبدأ بتصویر المسأله ثم یوضحها بالأمثله إن احتیج إلیه و یذکر الأدله و المآخذ

[شماره صفحه واقعی : ١٩6]

ص: 3926


1- «صحیح البخاریّ» ج ٢/٣١، کتاب العلم، ذیل الحدیث 66، و فیه: «قال ابن عبّاس: کونوا ربّانیّین: حلماء فقهاء. و یقال: الربّانیّ: الّذی یربّی الناس بصغار العلم قبل کباره» .
2- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/5٢.

لمحتملها و یبین الدلیل المعتمد لیعتمد و الضعیف لئلا یغتر به فیقول استدلوا بکذا و هو ضعیف لکذا مراعیا فی ذلک ما یجب مراعاته مع من یضعف قوله من العلماء بأن یقصد مجرد بیان الحق حیث یتوقف علی ذلک لا رفع نفسه علی غیره و لا هضم غیره. و یبین أسرار حکم المسأله و عللها و توجیه الأقوال و الأوجه الضعیفه و الجواب عنه [عنها] و ما یتعلق بتلک المسأله من أصل و فرع و ما یبنی علیها و ما یشبهها و حکمه حکمها و ما یخالفها و مأخذ الحکمین و الفرق بین المسألتین و ما یتعلق بالمسأله من النکت اللطیفه و الألغاز الظریفه و الأمثال و الأشعار و اللغات و ما یرد علیها أو علی عباره مثلها و جوابه إن أمکن. و ینبه علی غلط من غلط فیها من المصنفین فی حکم أو تخریج أو نقل و نحو ذلک لغرض صحیح لا لمجرد إظهار الخطأ و الصواب بل للنصیحه لئلا یغتر به کل ذلک مع أهلیه الملقی إلیه لذلک.

الحادی عشر (1)

[١١-] أن یذکر فی تضاعیف الکلام ما یناسبه

من قواعد الفن الکلیه التی لا تنخرم أو یضبط مستثنیاتها إن کانت کقوله کل رکن تبطل الصلاه بزیادته و نقصانه مطلقا إلا مواضع مخصوصه و یبینها و کلما اجتمع سبب و مباشره قدمت المباشره علی السبب و کل من قبض شیئا لغرضه لا یقبل قوله فی الرد إلی المالک و أن الحدود تسقط بالشبهه و أن الاعتبار فی الیمین بالله تعالی بنیه الحالف إلا أن یکون المستحلف قاضیا و قد استحلفه لدعوی اقتضته فالاعتبار بنیه القاضی أو نائبه المستحلف و أن کل یمین علی نفی فعل الغیر فهی علی نفی العلم إلا من ادعی علیه أن عبده جنی علی قول أو بهیمه [بهیمته]کذلک (2)و أن السید لا یثبت له فی ذمه عبده مال ابتداء و نحو ذلک.

[شماره صفحه واقعی : ١٩٧]

ص: 3927


1- لاحظ «تذکره السامع» /5٧-5٩؛ و «شرح المهذّب» ج ١/5٣-56.
2- انظر تفصیل ذلک فی «القواعد و الفوائد» ج ١/4١٩-4٢٢؛ و «تحریر الأحکام الشرعیه» ج ٢/١٩٢؛ و «جواهر الکلام» ج 4٠/٢4٢-٢44.

و یبین له جملا مما ینضبط و یحتاج إلیه من أصول الفقه کترتیب الأدله من الکتاب و السنه و الإجماع و القیاس علی وجه و الاستصحاب و أنواع الأقیسه و درجاتها و حدود ما ناسب تحدیده و جمله من أسماء المشهورین من الصحابه و التابعین و العلماء و تراجمهم و وفیاتهم و ضبط المشکل من أسمائهم و أنسابهم و المشتبه من ذلک و المختلف و المؤتلف (1)منه و نحو ذلک و جمله من الألفاظ اللغویه و العرفیه المتکرره فی العلم ضبطا لمشکلها فیقول هی مفتوحه أو مضمومه أو مکسوره مخففه أو مشدده و نحو ذلک کل ذلک تدریجا شیئا فشیئا فیجتمع لهم مع طول الزمان خیر عظیم.

الثانی عشر (2)

[١٢-] أن یحرّضهم علی الاشتغال فی کل وقت

و یطالبهم فی أوقات بإعاده محفوظاتهم و یسألهم عما ذکره لهم من المهمات و المباحث فمن وجده حافظا مراعیا أکرمه و أثنی علیه و أشاع ذلک ما لم یخف فساد حاله بإعجاب و نحوه و من وجده مقصرا عنفه فی الخلوه و إن رأی مصلحه فی الملأ فعل فإنه طبیب یضع الدواء حیث یحتاج إلیه و ینفع.

الثالث عشر

[١٣-] أن یطرح علی أصحابه ما یراه من مستفاد المسائل الدقیقه

و النکت الغریبه یختبر بذلک أفهامهم و یظهر فضل الفاضل لیتدربوا بذلک و یعتادوه و لا یعنف من غلط منهم فی ذلک إلا أن یری فی ذلک مصلحه.

١4- وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ اِبْنِ عُمَرَ أَنَّ اَلنَّبِیَّ ص قَالَ: إِنَّ مِنَ اَلشَّجَرَهِ شَجَرَهً لاَ یَسْقُطُ وَرَقُهَا وَ إِنَّهَا مِثْلُ اَلْمُسْلِمِ حَدِّثُونِی مَا هِیَ فَوَقَعَ اَلنَّاسُ فِی شَجَرِ اَلْبَوَادِی وَ وَقَعَ فِی نَفْسِی أَنَّهَا اَلنَّخْلَهُ فَاسْتَحْیَیْتُ ثُمَّ قَالُوا حَدِّثْنَا مَا هِیَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ هِیَ اَلنَّخْلَهُ فَقَالَ لَهُ أَبُوهُ لَوْ قُلْتَهَا لَکَانَ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْ کَذَا وَ کَذَا (3).

[شماره صفحه واقعی : ١٩٨]

ص: 3928


1- انظر توضیح هذا الاصطلاح فی «شرح البدایه» /١٣٠-١٣٣؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/٢٩٧-٣١5.
2- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/55،5٨.
3- «صحیح البخاریّ» ج ٢/١١-١٣،١6٠-١6١، کتاب العلم، الأحادیث 6٠،6١،١٣١؛ «سنن الترمذی» -

و کذلک إذا فرغ من شرح درس فلا بأس أن یطرح مسائل تتعلق به علی الطلبه و إعاده ذکر ما أشکل منه لیمتحن بذلک فهمهم و ضبطهم لما شرح لهم فمن ظهر استحکام فهمه له بتکرار الإصابه فی جوابه شکره و من لم یفهمه تلطف فی إعادته له. و ینبغی للشیخ أن یأمر الطلبه بالاجتماع فی الدرس لما یترتب علیه من الفائده التی لا تحصل مع الانفراد و إعاده ما وقع من التقریر بعد فراغه فیما بینهم لیثبت فی أذهانهم.

الرابع عشر

[١4-] أن ینصفهم فی البحث

فیعترف بفائده یقولها بعضهم و إن کان صغیرا فإن ذلک من برکه العلم قال بعض السلف (1)من برکه العلم و آدابه الإنصاف و من لم ینصف لم یفهم و لم یتفهم فیلازمه فی بحثه و خطابه و یسمع السؤال من مورده علی وجهه و إن کان صغیرا و لا یترفع عن سماعه فیحرم الفائده. و لا یحسد أحدا منهم لکثره تحصیله أو زیادته علی خاصته من ولد و غیره فالحسد حرام فکیف بمن هو بمنزله الولد و فضیلته یعود إلی معلمه منها أوفر نصیب فإنه مربیه و له فی تعلیمه و تخریجه فی الآخره الثواب الجزیل و فی الدنیا الدعاء المستمر و الثناء الجزیل. و ما رأینا و لا سمعنا بأحد من المشایخ اهتم بتفضیل ولده علی غیره من الطلبه و أفلح بل الأمر بید الله و العلم فَضْلُ اَللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اَللّٰهُ ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ .

الخامس عشر (2)

[١5-] أن لا یظهر للطلبه تفضیل بعضهم علی بعض عنده

فی موده أو اعتناء مع تساویهم فی الصفات من سن أو فضیله أو دیانه فإن ذلک ربما یوحش الصدر و ینفر القلب فإن کان بعضهم أکثر تحصیلا و أشد اجتهادا و أحسن أدبا فأظهر إکرامه و تفضیله و بین أن زیاده إکرامه لتلک الأسباب فلا بأس بذلک فإنه

٣)

-ج 5/١5١، کتاب الأمثال (45) الباب 4، الحدیث ٢٨6٧.

[شماره صفحه واقعی : ١٩٩]

ص: 3929


1- هو أبو عمر ابن عبد البر القرطبیّ، کما فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١5٩.
2- لاحظ «تذکره السامع» /5٩.

ینشط و یبعث علی الاتصاف بتلک الصفات المرجحه.

السادس عشر

[١6-] أن یقدم فی تعلیمهم إذا ازدحموا الأسبق فالأسبق

و لا یقدمه بأکثر من درس إلا برضا الباقین و یختار إذا کانت الدروس فی کتاب واحد باتفاق منهم و هو المسمی بالتقسیم أن یبدأ فی کل یوم بدرس واحد منهم فإن الدرس المبدأ به ربما حصل فیه من النشاط فی التقریر ما لا یحصل فی غیره إلا إذا علم من نفسه عدم الملاله و بقاء النشاط فیرتب الدروس بترتیب الکتاب فیقدم درس العبادات علی درس المعاملات و هکذا و إن رأی مع ذلک تقدیم الأسبق لیحض المتأخر علی التقدم کان حسنا. و ینبغی أن لا یقدم أحدا فی نوبه غیره و لا یؤخره عن نوبته إلا إذا رأی فی ذلک مصلحه کنحو ما ذکرنا فإن سمح بعضهم لغیره فی نوبته فلا بأس و إن جاءوا معا و تنازعوا أقرع بینهم بشرطه الآتی مع بیان المسأله مفصله إن شاء الله تعالی فی القسم الثالث من النوع الثالث.

السابع عشر (1)-

[١٧-إیصاء الطالب بالرفق إذا سلک فوق ما یقتضیه حاله ]

إذا سلک الطالب فی التحصیل فوق ما یقتضیه حاله أو تحمله طاقته و خاف ضجره أوصاه بالرفق بنفسه و ذکره

١4- بِقَوْلِ اَلنَّبِیِّ ص إِنَّ اَلْمُنْبَتَّ لاَ أَرْضاً قَطَعَ وَ لاَ ظَهْراً أَبْقَی (2).

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٠]

ص: 3930


1- لاحظ «تذکره السامع» /55-5٧.
2- «الکافی» ج ٢/٨٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب الاقتصاد فی العباده، الحدیث 6، و نصّ الحدیث هکذا: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: یا علی! إنّ هذا الدین متین، فأوغل فیه برفق، و لا تبغّض إلی نفسک عباده ربّک، [ف]إنّ المنبتّ-یعنی المفرط-لا ظهرا أبقی و لا أرضا قطع، فاعمل عمل من یرجو أن یموت هرما، و احذر حذر من یتخوّف أن یموت غدا» ؛ و اعلم أنّه قال الشریف الرضی فی «المجازات النبویّه» /٢6٠، فی شرح هذا الحدیث الشریف: «و وصف الدین بالمتانه هاهنا مجاز، و المراد أنّه صعب الظهر، شدید الأسر، مأخوذ من متن الإنسان و هو: ما اشتدّ من لحم منکبیه، و إنّما وصفه علیه الصلاه و السلام بذلک لمشقّه القیام بشرائطه و الأداء لوظائفه، فأمر علیه الصلاه و السلام أن یدخل الإنسان أبوابه مترفّقا، و یرقی هضابه متدرّجا، لیستمرّ علی تجشّم متاعبه، و یمرن علی امتطاء مصاعبه، و شبّه علی علیه الصلاه و السلام العابد الذی یحسر منّته، و یستنفد طاقته، بالمنبتّ و هو الذی یغذّ السیر، و یکدّ الظهر، منقطعا من رفقته و منفردا عن صحابته، فتحسر مطیّته و لا یقطع شقّته، و هذا من أحسن التمثیلات و أوقع التشبیهات، و ممّا یقوّی المراد بهذا الخبر. . .» . -

و نحو ذلک مما یحمله علی الأناه و الاقتصاد فی الاجتهاد. و کذلک إذا ظهر له منه نوع سآمه أو ضجر أو مبادئ ذلک أمره بالراحه و تخفیف الاشتغال و لیزجره عن تعلم ما لا یحتمله فهمه أو سنه من علم أو کتاب یقصر ذهنه عن فهمه فإن استشاره من لا یعرف حاله فی الفهم و الحفظ فی قراءه فن أو کتاب لم یشر علیه حتی یجرب ذهنه و یعلم حاله فإن لم یحتمل الحال التأخر أشار علیه بکتاب سهل من الفن المطلوب فإن رأی فهمه جیدا و ذهنه قابلا نقله إلی کتاب یلیق بذهنه و إلا ترکه لأن نقل الطالب إلی ما یدل نقله إلیه علی جوده ذهنه و کماله مما یزید انبساطه و یوفر نشاطه و إلی ما یدل علی قصوره بخلاف ذلک. و لا یمکن الطالب من الاشتغال فی فنین أو أکثر إذا لم یضبطهما بل یقدم الأهم فالأهم کما سیذکر إن شاء الله تعالی (1)و إذا علم أو غلب علی ظنه أنه لا یفلح فی فن أشار علیه بترکه و الانتقال إلی غیره مما یرجی فلاحه فیه.

الثامن عشر

[١٨-] إذا کان متکفلا ببعض العلوم لا غیر

لا ینبغی له أن یقبح فی نفس الطالب العلوم التی وراءه کما یتفق ذلک کثیرا لجهله المعلمین فإن المرء عدو ما جهل کمعلم العربیه و المعقول إذ عادته تقبیح الفقه و معلم الفقه تقبیح (2)علم الحدیث و التفسیر و أشباه ذلک.

٢)

-و قال ابن الأثیر فی «النهایه» ج ١/٩٢، ماده «بتت» : «و فیه [یعنی فی الحدیث]فإنّ المنبتّ لا أرضا قطع و لا ظهرا أبقی. یقال للرجل إذا انقطع به فی سفره و عطبت راحلته: قد انبتّ، من البتّ: القطع، و هو مطاوع بتّ، یقال: بتّه و أبتّه؛ یرید أنّه بقی فی طریقه عاجزا عن مقصده لم یقض وطره و قد أعطب ظهره» . و راجع أیضا «مجمع الأمثال» ج ١/٧؛ و «لسان العرب» ج ٢/٧-٨، «بتت» . و فی هذا المعنی قال سعدی-فی «گلستان» /64٩، الباب الثامن-: به چشم خویش دیدم در بیابان که آهسته سبق برد از شتابان سمند بادپای از تک فروماند شتربان همچنان آهسته می راند.

[شماره صفحه واقعی : ٢٠١]

ص: 3931


1- فی المطلب الثالث من الخاتمه، ص ٣٨5-٣٨٩.
2- هکذا فی النسخ سوی «ض» ، «ع» و «ح» فقد جاء فیها: «. . . و معلّم الفقه یقبّح علم الحدیث. . .» . و قال الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/5٠: «إنّ المتکفّل ببعض العلوم ینبغی ألاّ یقبّح فی نفس المتعلّم العلوم التی وراءه، کمعلّم اللغه إذ عادته تقبیح علم الفقه، و معلّم الفقه عادته تقبیح علم الحدیث و التفسیر. . .» .

و هکذا ینبغی أن یوسع علی الطالب طریق التعلم فی غیره و إذا رأی مرتبه العلم الذی بیده متأخره عما بید غیره یرشده إلی من بیده السابق فإن ذلک هو الواجب من نصح المسلمین و حفظ العلم و الدین و أتم الدلیل علی کمال المعلم و موجب الملکه الصالحه للمتعلم.

التاسع عشر (1)و هو من المهم

[١٩-] أن لا یتأذی ممن یقرأ علیه إذا قرأ علی غیره أیضا

لمصلحه راجعه إلی المتعلم فإن هذه مصیبه یبتلی بها جهله المعلمین و من لا یرید بعلمه وجه الله تعالی لغباوتهم و فساد نیاتهم. و هو من أوضح الأدله علی عدم إرادتهم بالتعلیم وجه الله الکریم و ثوابه الجسیم فإنه عبد مأمور بأداء رساله سیده إلی بعض عبیده فإذا أرسل السید عبدا آخر لأداء الرساله لا ینبغی للأول الغضب فإن ذلک لا ینقصه عند السید بل یزیده قدرا و رفعه عنده إذا وجده ممتثلا لما یریده منه أو من غیره. فالواجب علی المعلم إذا وجد من الطالب نشاطا و قوه علی تعدد الدرس و لم یقدر علی تحصیل غرضه بنفسه أن یرشده ابتداء إلی من یقرأ علیه درسا آخر فإن ذلک من تمام النصیحه و رعایه حفظ الأمانه و هذا أمر اتفق لی مع بعض مشایخی بمصر (2)أحسن الله جزاءه. هذا کله إذا کان المعلم الآخر الذی انتقل إلیه الطالب بنفسه أهلا أما لو کان جاهلا مع عدم علم الطالب أو فاسقا أو مبتدعا أو کثیر الغلط و نحو ذلک بحیث یفید الطالب ملکه ردیئه لا یرجح علیها ما یحصله من العلم علیه فالتحذیر من الاغترار به حسن مع مراعاه المقصد الصحیح المنجح وَ اَللّٰهُ یَعْلَمُ اَلْمُفْسِدَ مِنَ اَلْمُصْلِحِ (3). العشرون

[٢٠-] إذا تکمل الطالب

و تأهل للاستقلال بالتعلیم و استغنی عن التعلم

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٢]

ص: 3932


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/5٨.
2- تتلمذ المؤلّف، قدّس سرّه، علی جماعه من العلماء بمصر فی سنه ٩4٢-٩4٣ ه. مدّه ثمانیه عشر شهرا تقریبا، و من أراد الاطلاع علیهم فلیراجع «الدرّ المنثور» ج ٢/١5٩-١6٢.
3- اقتباس من الآیه ٢٢٠ من سوره البقره (٢) .

فینبغی أن یقوم المعلم بنظام أمره فی ذلک و یمدحه فی المحافل و یأمر الناس بالاشتغال علیه و الأخذ عنه فإن الجاهل بحاله قد لا یأنس و لا یطمئن به و إن تصدی للتعلیم بدون إرشاد من هو معلوم الحال و لینبه علی حاله مفصلا و مقدار معلوماته و تقواه و عدالته و نحو ذلک مما له مدخل فی إقبال الناس علی التعلم منه فإن ذلک سبب عظیم لانتظام العلم و صلاح الحال. کما أنه لو رأی منه میلا إلی الاستبداد و التدریس و یعلم قصوره عن المرتبه و احتیاجه إلی التعلم ینبغی أن یقبح ذلک عنده و یشدد النکیر علیه فی الخلاء فإن لم ینجع فلیظهر ذلک علی وجه صحیح المقصد حتی یرجع إلی الاشتغال و یتأهل للکمال. و مرجع الأمر کله إلی أن المعلم بالنسبه إلی المتعلم بمنزله الطبیب فلا بد له فی کل وقت من تأمل العله المحوجه إلی الإصلاح و مداواته علی الوجه الذی تقتضیه العله و للذکی فی تفصیل الحال ما لا یدخل تحت الضبط فإن لکل مقام مقالا صالحا و لکل مرض دواء ناجحا و الله الموفق

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٣]

ص: 3933

القسم : الثالث آدابه فی درسه
اشاره

و هی أمور الأول

[١-] أن لا یخرج إلی الدرس إلا کامل الأهبه

و ما یوجب له الوقار و الهیبه فی اللباس و الهیأه و النظافه فی الثوب و البدن و یختار له البیاض فإنه أفضل لباسا (1)و لا یعتنی بفاخر الثیاب بل بما یوجب الوقار و إقبال القلوب علیه کما ورد النص (2)به فی أئمه المحافل من الأعیاد و الجمعات و غیرهما. و قد اشتمل کتاب الزی و التجمل و المروءه من کتاب الکافی (3)علی الأخبار الصحیحه فی هذا الباب بما لا مزید علیه و یخرج التعرض له عن موضوع الرساله. و لیقصد بذلک تعظیم العلم و تبجیل الشریعه و لیتطیب و یسرح لحیته و یزیل کل ما یشینه کان بعض السلف (4)إذا جاءه الناس لطلب الحدیث یغتسل

[شماره صفحه واقعی : ٢٠4]

ص: 3934


1- فی «الکافی» ج 6/446، کتاب الزیّ و التجمل و المروءه، باب لباس البیاض و القطن، الحدیث 4: «قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: البسوا ثیاب القطن، فإنّها لباس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و هو لباسنا» .
2- راجع «الکافی» ج ٣/4٢١، کتاب الصلاه، باب تهیئه الإمام للجمعه و الخطبه و الإنصات، الحدیث ١، و ج ٣/46٠، کتاب الصلاه، باب صلاه العیدین و الخطبه فیهما، الحدیث ٣. و فی «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ١/٢٧4، الحدیث ١٢56: «و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذا کان یوم الجمعه و لم یصب طیبا دعا بثوب مصبوغ بزعفران فرشّ علیه الماء ثمّ مسح بیده ثمّ مسح به وجهه. [قال المؤلّف:]و یستحب أن یعتم الرجل یوم الجمعه و أن یلبس أحسن أثوابه و أنظفها و یتطیّب فیدهن بأطیب دهنه» .
3- «الکافی» ج 6/4٣٨-5٣4، کتاب الزیّ و التجمّل و المروءه.
4- هو مالک بن أنس کما فی «المحدّث الفاصل» /5٨5؛ «وفیات الأعیان» ج 4/١٣5-١٣6؛ «تذکره السامع» /٣١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٢4. و راجع أیضا «مقدّمه ابن الصلاح» /٣6٣؛ و «أدب الإملاء و الاستملاء» /٢٧،46؛ و «الخلاصه فی أصول الحدیث» /١44.

و یتطیب و یلبس ثیابا جددا و یضع رداءه علی رأسه ثم یجلس علی منصه (1)و لا یزال یبخر بالعود حتی یفرغ و یقول أحب أن أعظم حدیث رسول الله ص . الثانی (2)

[٢-] أن یدعو عند خروجه مریدا للدرس بالدعاء

١4- اَلْمَرْوِیِّ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ أَوْ أَزِلَّ أَوْ أُزَلَّ أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَجْهَلَ أَوْ یُجْهَلَ عَلَیَّ عَزَّ جَارُکَ وَ جَلَّ ثَنَاؤُکَ وَ لاَ إِلَهَ غَیْرُکَ . ثم یقول

١6- بِسْمِ اَللَّهِ حَسْبِیَ اَللَّهُ تَوَکَّلْتُ عَلَی اَللَّهِ وَ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِیِّ اَلْعَظِیمِ اَللَّهُمَّ ثَبِّتْ جَنَانِی وَ أَدِرِ اَلْحَقَّ عَلَی لِسَانِی (3). و یدیم ذکر الله تعالی إلی أن یصل إلی المجلس.

الثالث (4)

[٣-] أن یسلم علی من حضر إذا وصل إلی المجلس

و یصلی رکعتین تحیه المسجد إن کان مسجدا و إلا نوی بهما الشکر لله تعالی علی توفیقه و تأهیله لذلک أو الحاجه إلی تسدیده و تأییده و عصمته من الخطأ أو مطلقتین فإن الصلاه خیر موضوع (5)و أما استحبابهما لذلک بخصوصه فلم یثبت و إن استحبه

[شماره صفحه واقعی : ٢٠5]

ص: 3935


1- «نصّ النساء العروس نصّا: رفعنها علی المنصّه، و هی الکرسیّ الّذی تقف علیه فی جلائها، بکسر المیم لأنّها آله.» («المصباح المنیر» /٧44، «نصّ») .
2- لاحظ «تذکره السامع» /٣١-٣٢.
3- «سنن أبی داود» ج 4/٣٢5، کتاب الأدب، الحدیثان 5٠٩4،5٠٩5؛ «سنن ابن ماجه» ج ٢/١٢٧٨، کتاب الدعاء (٣4) ، الباب ١٨، الحدیثان ٣٨٨4،٣٨٨5، فی کلّ من هذه الروایات بعض هذا الدعاء، إلاّ الجمله الأخیره؛ و کلّه فی «تذکره السامع» /٣٠-٣١. و انظر أیضا «سنن الترمذی» ج 5/4٩٠، کتاب الدعوات (4٩) ، الباب ٣4 و ٣5.
4- لاحظ «تذکره السامع» /٣٢.
5- إشاره إلی الحدیث الذی روی عن الصادق علیه السّلام عن رسول اللّه صلوات اللّه علیه: «الصلاه خیر موضوع فمن شاء استقلّ و من شاء استکثر» («بحار الأنوار» ج ٨٢/٣٠٨-٣٠٩، الحدیث ٩ عن کتاب «جامع الأحادیث» لا «الإمامه و التبصره» کما توهّم) ؛ أو حدیث أبی ذر عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله-المرویّ فی «عوالی اللآلی» ج ١/٩٠-: «قلت یا رسول اللّه! ما الصلاه؟ فقال: خیر موضوع، فاستکثر أو استقلّ» و هو مرویّ فی «بحار الأنوار» ج ٨٢/٣٠٧، الحدیث ٣، نقلا عن «معانی الأخبار» و «الخصال» . و فی «طبقات الشافعیه» ج ١/٢55: «عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم: الصلاه خیر موضوع» .

بعض العلماء (1)ثم یدعو بعدهما بالتوفیق و الإعانه و العصمه.

الرابع

[4-] أن یجلس بسکینه و وقار

و تواضع و خشوع و إطراق ثانیا رجلیه أو محتبیا غیر متربع و لا مقع و لا غیر ذلک من الجلسات المکروهه (2)مع الاختیار و لا یمد رجلیه و لا إحداهما من غیر عذر و لا یتکئ إلی جنبه و لا وراء ظهره و نحو ذلک کل ذلک فی حال الدرس أما فی غیره فلا بأس لأن الطلبه بمنزله أولاده.

الخامس قیل (3)

[5-] یجلس مستقبل القبله

لأنه أشرف

١4- وَ لِقَوْلِهِ ص خَیْرُ اَلْمَجَالِسِ مَا اُسْتُقْبِلَ بِهَا (4). و یمکن أن یقال باستحباب استدباره لها لیخص الطلبه بالاستقبال لأنهم أکثر و کذا من یجلس إلیهم للاستماع. و مثله ورد فی القاضی (5)إلا أن لذلک مزیه زائده فی ذلک و هو کون الخصوم

[شماره صفحه واقعی : ٢٠6]

ص: 3936


1- الظاهر أنّه النووی فی «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٢، و تبعه ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع» /٣٢. و قال السمعانی فی «أدب الإملاء و الاستملاء» /٣5؛ «و یستحبّ أن یصلّی رکعتین قبل جلوسه» و لم یقیّد بکون الموضع مسجدا.
2- راجع «بحار الأنوار» ج ٧5/46٩، کتاب العشره، الباب ٩6.
3- القائل ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع» /٣٢؛ و النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/56.
4- «التبیان فی آداب حمله القرآن» /4٣؛ «مجمع الزوائد» ج ٨/5٩؛ «الترغیب و الترهیب» ج 4/5٩، و فیه: «أکرم المجالس ما استقبل به القبله، و إنّ أشرف المجالس ما استقبل به القبله» ؛ و الجمله الأخیره فی «تحف العقول» /٢6؛ و «بحار الأنوار» ج ٧٧/١٣٠، الحدیث ٣4، نقلا عنه. و فی «بحار الأنوار» ج ٧5/46٩، الحدیث 4-نقلا عن کتاب «الغایات» -أیضا: «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: إنّ لکلّ شیء شرفا و إنّ أشرف المجالس ما استقبل به القبله» ؛ و مثله فی «أدب الإملاء و الاستملاء» /44-45.
5- قال فی «جواهر الکلام» ج 4٠/٧4، کتاب القضاء، مبحث الآداب المستحبه للقاضی: «ثمّ یجلس مستدبر القبله کما عن الأکثر، لیکون وجه الخصوم إذا وقفوا بین یدیه إلیها، لیکون ذلک اردع لها عن کلام الباطل و خصوصا وقت الاستحلاف. و قیل-و القائل الشیخ فی محکیّ مبسوطه و ابن البرّاج علی ما حکی عنه-: یستقبل القبله، لقوله علیه السّلام: خیر المجالس ما استقبل به القبله. و هو أحق من غیره، و لکن الأول أظهر لما عرفت» . و قال المصنّف رحمه اللّه فی «مسالک الأفهام» ج ٢/٢٨٧؛ «و منها أن یجلس مستدبر القبله لیکون وجه الخصوم إذا وقفوا بین یدیه مستقبل القبله خصوصا فی وقت استحلافهم فیکون مراعاه جانب الاستقبال فیهم أهمّ من مراعاه جانبه نظرا إلی عموم المصلحه، و هذا اختیار الأکثر و منهم الشیخ فی «النهایه» و قال فی «المبسوط» یکون متوجّها إلی القبله لما روی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: خیر المجالس ما استقبل به القبله. و القاضی أحقّ بهذه الفضیله. . . و اختار المصنّف الأوّل و هو الأظهر» . و الظاهر أنّه لم یرد نصّ بالخصوص فی القاضی و لا فی-

إلی القبله تغلیظا علیهم فی الحذر من الکلام الباطل و فی حال الحلف و لا نص هنا علی الخصوص.

السادس

[6-] أن ینوی قبل شروعه بل حین خروجه من منزله تعلیم العلم و نشره

و بث الفوائد الشرعیه و تبلیغ الأحکام الدینیه التی اؤتمن علیها و أمر ببیانها و الازدیاد فی العلم بالمذاکره و إظهار الصواب و الرجوع إلی الحق و الاجتماع علی ذکر الله تعالی و الدعاء للعلماء الماضین و السلف الصالحین و غیر ذلک مما یحضره من المقاصد. فإن بإحضارها بالبال و کثرتها یزید ثواب العمل فإنما الأعمال بالنیات و لیس المراد بالنیه أن یقول أفعل کذا لأجل کذا و یرتب لها ألفاظا مخصوصه بل المراد بها بعث النفس و تصمیم العزم علی الفعل المخصوص لغرض التقرب إلی الله تعالی و طلب الزلفی لدیه حتی لو تلفظ و قال أفعل ذلک لله تعالی و الله مطلع علی قلبه یقصد غیر ذلک کقصد الظهور فی المحافل و ارتفاع الصیت و الترجیح علی الأمثال و النظراء فهو مخادع لله تعالی مُرَاءٍ للناس و اللهُ مطَّلع علی فساد نیته و خبث طویته فیستحق العقوبه علی هذه الذنوب و إن کانت بمظهر العباده أصلح الله تعالی بفضله و کرمه أعمالنا و سددنا فی أقوالنا و أخلص سرائرنا و مقاصدنا بمنه و فضله.

السابع

[٧-] أن یستقر علی سمت واحد مع الإمکان

فیصون بدنه عن الزحف و التنقل عن مکانه و التقلقل و یدیه عن العبث و التشبیک بهما و عینیه عن تفریق النظر بلا حاجه. و یتقی کثره المزاح و الضحک فإنه یقلل الهیبه و یسقط الحرمه و یزیل

5)

-المعلّم فی مجلس درسه. نعم فی «الکافی» ج 6/١65، کتاب الطلاق، باب اللعان، الحدیث ١١؛ و «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ٣/٣46-٣4٧، الحدیث ١664: «عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر قال: سألت أبا الحسن الرضا علیه السلام قلت له: أصلحک اللّه، کیف الملاعنه؟ قال؛ فقال: یقعد الإمام و یجعل ظهره إلی القبله، و یجعل الرجل عن یمینه و المرأه عن یساره.» ؛ و أیضا فی «الکافی» ج 6/١65، کتاب الطلاق، باب اللعان، الحدیث ١٠: «عن محمّد بن مسلم قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن الملاعن و الملاعنه کیف یصنعان؟ قال: یجلس الإمام مستدبر القبله، فیقیمهما بین یدیه مستقبلا [کذا]القبله بحذائه. . .» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٧]

ص: 3937

الحشمه و یذهب العزه من القلوب و أما القلیل من المزاح فمحمود کما کان یفعله النبی ص (1)و من بعده من الأئمه المهدیین (2)تأنیسا للجلساء و تألیفا للقلوب و قریب منه الضحک-

١4- فَقَدْ کَانَ اَلنَّبِیُّ ص یَضْحَکُ حَتَّی تَبْدُوَ نَوَاجِذُهُ (3). و لکن لا یعلو الصوت (4)و العدل التبسم.

الثامن

[٨-] أن یجلس فی موضع یبرز وجهه فیه لجمیع الحاضرین

و یلتفت إلیهم التفاتا خاصا بحسب الحاجه للخطاب و یفرق النظر علیهم و یخص من یکلمه أو یسأله أو یبحث معه علی الوجه بمزید التفات إلیه و إقبال علیه و إن کان صغیرا أو وضیعا فإن تخصیص المترفعین من أفعال المتجبرین و المراءین و القارئ من الحاضرین فی حکم الباحث فیخصه بما یتعلق بدرسه و یعطی غیره من الخطاب و النظر بحسب حاله و سؤاله.

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٨]

ص: 3938


1- «مکارم الأخلاق» /٢١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٣١٩.
2- قال ابن أبی الحدید فی «شرح نهج البلاغه» ج ١/٢5-٢6، فی وصف مولانا أمیر المؤمنین علیه أفضل صلوات المصلّین: «و أمّا سجاحه الأخلاق و بشر الوجه و طلاقه المحیّا و التّبسّم، فهو: المضروب به المثل فیه حتّی عابه بذلک أعداؤه؛ قال عمرو بن العاص لأهل الشام: إنّه ذو دعابه شدیده. و قال علیّ علیه السّلام فی ذاک: عجبا لابن النابغه! یزعم لأهل الشام أنّ فیّ دعابه و أنّی امرؤ تلعابه، أعافس و أمارس! و عمرو بن العاص إنّما أخذها عن عمر بن الخطّاب لقوله له لمّا عزم علی استخلافه: للّه أبوک لو لا دعابه فیک! إلاّ أنّ عمر اقتصر علیها، و عمرو زاد فیها و سمّجها. . . . قال معاویه لقیس بن سعد: رحم اللّه أبا حسن؛ فلقد کان هشّا بشّا ذا فکاهه، قال قیس: نعم، کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یمزح و یبتسم إلی أصحابه، و أراک تسرّ حسوا فی ارتغاء، و تعیبه بذلک! أما و اللّه لقد کان مع تلک الفکاهه و الطلاقه أهیب من ذی لبدتین قد مسّه الطّوی، تلک هیبه التّقوی، و لیس کما یهابک طغام أهل الشام! و قد بقی هذا الخلق متوارثا متناقلا فی محبّیه و أولیائه إلی الآن، کما بقی الجفاء و الخشونه و الوعوره فی الجانب الآخر، و من له أدنی معرفه بأخلاق الناس و عوائدهم یعرف ذلک» .
3- «مکارم الأخلاق» /٢١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٣٢5. و راجع «سنن الترمذی» ج 5/6٠١، کتاب المناقب، الباب ١٠، الحدیث ٣64١ و ٣64٢. و انظر الأحادیث التی حول الضحک و الدعابه فی «الکافی» ج ٢/66٣-665، کتاب العشره، باب الدعابه و الضحک؛ و «بحار الأنوار» ج ٧6/5٨-6١، کتاب العشره، الباب ١٠6.
4- قال أمیر المؤمنین علی علیه السّلام فی الخطبه التی یصف فیها المتقین: «. . . و إن ضحک لم یعل صوته» («نهج البلاغه» ص ٣٠6، الخطبه ١٩٣) .

التاسع

[٩-] أن یحسن خلقه مع جلسائه زیاده علی غیرهم

و یوقر فاضلهم بعلم أو سن أو صلاح أو شرف و نحو ذلک و یرفع مجالسهم علی حسب تقدیمهم فی الإمامه (1)و یتلطف بالباقین و یکرمهم بحسن السلام و طلاقه الوجه و البشاشه و الابتسام و بالقیام لهم علی سبیل الاحترام و لا کراهه فیه بوجه و إن کان فی بعض الأخبار ما یوهمه (2)و تحقیقه فی غیر هذا المحل.

[شماره صفحه واقعی : ٢٠٩]

ص: 3939


1- الظاهر أنّه یرید تقدیمهم فی إمامه الجماعه، و هو-کما فی «شرح اللمعه» ج ١/٣٩١-٣٩٣-هکذا. «. . . و یقدّم الأقرأ من الأئمّه. . . فالأفقه. . . فإن تساووا فی الفقه و القراءه فالأقدم هجره من دار الحرب إلی دار الإسلام. . . و فی زماننا قیل هو السبق إلی طلب العلم، . . . فإن تساووا فی ذلک سنّ مطلقا أو فی الإسلام. . . فإن تساووا فیه فالأصبح وجها. . . و لم یذکر هنا ترجیح الهاشمی، لعدم دلیل صالح لترجیحه، و جعله فی «الدروس» بعد الأفقه، و زاد بعضهم فی المرجّحات بعد ذلک الأتقی و الأورع. . . و بعض هذه المرجّحات ضعیف المستند و لکنّه مشهور» .
2- لعلّه یقصد بذلک-کما یظهر من «أدب الإملاء و الاستملاء» /٣4-مثل ما روی فی «سنن أبی داود» ج 4/٣5٨، کتاب الأدب، الحدیث 5٢٣٠: «عن أبی أمامه، قال: خرج علینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم، متوکّئا علی عصا، فقمنا إلیه، فقال: لا تقوموا کما تقوم الأعاجم یعظّم بعضها بعضا» . (و مثله فی «سنن ابن ماجه» ج ٢/١٢6١، کتاب الدعاء، الباب ٢، الحدیث ٣٨٣6، عن أبی أمامه) ؛ أو ما روی فی «سنن الترمذی» ج 5/٩٠، کتاب الأدب (44) ، الباب ١٣، الحدیث ٢٧54-؛ و «مکارم الأخلاق» /١6؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٨١-عن حمید بن أنس قال: لم یکن شخص أحبّ إلیهم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، قال: و کانوا إذا رأوه لم یقوموا لما یعلمون من کراهیته لذلک» . أو یقصد ما روی فی «کتاب سلیم بن قیس» -کما فی «بحار الأنوار» ج ٧5/466، الحدیث ١4-من أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: «أیّها الناس! عظّموا أهل بیتی فی حیاتی و من بعدی و أکرموهم و فضّلوهم؛ فإنّه لا یحلّ لأحد أن یقوم من مجلسه لأحد إلاّ لأهل بیتی» . و ممّا یدلّ علی عدم الکراهه-فیما نحن فیه-ما رواه البرقی فی «المحاسن» /٢٣٣، الحدیث ١٨6، و العلامه المجلسی، قدّس اللّه نفسه الزکیّه، فی «بحار الأنوار» ج ٧5/466-46٧، الحدیث ١٣ نقلا عن «المحاسن» : «عن إسحاق بن عمّار، قال قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: من قام من مجلسه تعظیما لرجل؟ قال: مکروه إلاّ لرجل فی الدین» . و قال الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٨١: «و القیام مکروه علی سبیل الإعظام لا علی سبیل الإکرام» ؛ و لعلّه یجمع بذلک بین الأحادیث المتعارضه، فتأمّل. و قال النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/56: «و قد ینکر القیام من لا تحقیق عنده، و قد جمعت جزء فیه الترخیص فیه و دلائله، و الجواب عمّا یوهم کراهته» . و قال أیضا فی «الأذکار» /٢٣٩: «و أمّا إکرام الداخل بالقیام، فالذی نختاره أنّه مستحب لمن کان فیه فضیله ظاهره من علم أو صلاح أو شرف، . . . و یکون هذا القیام للبرّ و الإکرام و الاحترام لا للرئاء و الإعظام، و علی هذا الذی اخترناه استمرّ عمل السلف و الخلف، و قد جمعت فی ذلک جزء جمعت فیه الأحادیث و الآثار و أقوال السلف و أفعالهم الدالّه علی ما ذکرته، ذکرت فیه ما خالفها و أوضحت الجواب عنه، فمن أشکل علیه من ذلک شیء و رغب فی مطالعه ذلک الجزء رجوت أن یزول إشکاله، إن شاء اللّه تعالی» . -

العاشر (1)

[١٠-] أن یقدم علی الشروع فی البحث و التدریس تلاوه ما تیسر من القرآن العظیم

تیمنا و تبرکا و یدعو عقیب القراءه لنفسه و للحاضرین و لسائر المسلمین ثم یستعیذ بالله من الشیطان الرجیم و یسمی الله تعالی و یحمده و یصلی و یسلم علی النبی ص و علی آله و أصحابه ثم یدعو للعلماء الماضین و السلف الصالحین و لمشایخه خاصه و لوالدیه و للحاضرین و إن کان فی مدرسه و نحوها دعا لواقف المکان. و هذا و إن لم یرد به نص علی الخصوص لکن فیه خیر عظیم و برکه و المحل موضع إجابه و فیه اقتداء بالسلف من العلماء فقد کانوا یستحبون ذلک (2). و ذکر بعض العلماء (3)أنه یقول من جمله الدعاء

١6- اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ أَوْ أَزِلَّ أَوْ أُزَلَّ أَوْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَجْهَلَ أَوْ یُجْهَلَ عَلَیَّ اَللَّهُمَّ اِنْفَعْنِی بِمَا عَلَّمْتَنِی وَ عَلِّمْنِی مَا یَنْفَعُنِی وَ زِدْنِی عِلْماً وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ عِلْمٍ لاَ یَنْفَعُ وَ مِنْ قَلْبٍ لاَ یَخْشَعُ وَ مِنْ نَفْسٍ لاَ تَشْبَعُ وَ مِنْ دُعَاءٍ لاَ یُسْمَعُ (4). و کان بعض العلماء (5)یختار قراءه سوره الأعلی و یزعم أنه متأس و متفأل بما فیها من قوله اَلْأَعْلَی و قوله قَدَّرَ فَهَدیٰ و قوله سَنُقْرِئُکَ فَلاٰ تَنْسیٰ و قوله فَذَکِّرْ و قوله

٢)

-راجع أیضا «أدب الإملاء و الاستملاء» /٣4-٣5،١٣٧-١٣٨؛ «فتح الباقی» ج ٢/٢٠٩-٢١٠؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/٢٠٩-٢١٠.

[شماره صفحه واقعی : ٢١٠]

ص: 3940


1- لاحظ «تذکره السامع» /٣4-٣5؛ «شرح المهذّب» ج ١/56.
2- انظر «شرح المهذّب» ج ١/56؛ «مقدّمه ابن الصلاح» /٣65؛ «الخلاصه فی أصول الحدیث» /١44.
3- هو النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/56.
4- الدعاء مرویّ فی «سنن ابن ماجه» ج ١/٩٢، المقدّمه، الباب ٢٣، الحدیث ٢5٠، و ج ٢/١٢6٠، کتاب الدعاء، الباب ٢، الحدیث ٣٨٣٣؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٩5؛ و «سنن أبی داود» ج 4/٣٢5، کتاب الأدب، الحدیث 5٠٩4؛ و «الجامع الصغیر» ج ١/5٩، حرف الهمزه؛ و «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠4، فی کلّ منها روی بعض هذا الدعاء؛ و الشطر الأخیر منه فی «مفاتیح الجنان» /١٧، فی تعقیب صلاه العصر أیضا، نقلا عن «مصباح المتهجّد» .
5- قال فی «فتح الباقی» ج ٢/٢١4: «. . . و اختار شیخنا تبعا للناظم [یعنی العراقی]أن تکون سوره الأعلی بمناسبه سَنُقْرِئُکَ فَلاٰ تَنْسیٰ» .

صُحُفِ إِبْرٰاهِیمَ وَ مُوسیٰ

(1)

١6- وَ رُوِیَ أَنَّ مَنِ اِجْتَمَعَ مَعَ جَمَاعَهٍ وَ دَعَا یَکُونُ مِنْ دُعَائِهِ اَللَّهُمَّ اِقْسِمْ لَنَا مِنْ خَشْیَتِکَ مَا یَحُولُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَعْصِیَتِکَ وَ مِنْ طَاعَتِکَ مَا تُبَلِّغُنَا بِهِ جَنَّتَکَ وَ مِنَ اَلْیَقِینِ مَا تُهَوِّنُ بِهِ عَلَیْنَا مَصَائِبَ اَلدُّنْیَا اَللَّهُمَّ مَتِّعْنَا بِأَسْمَاعِنَا وَ أَبْصَارِنَا وَ قُوَّتِنَا مَا أَحْیَیْتَنَا وَ اِجْعَلْهُ اَلْوَارِثَ مِنَّا وَ اِجْعَلْ ثَأْرَنَا عَلَی مَنْ ظَلَمَنَا وَ اُنْصُرْنَا عَلَی مَنْ عَادَانَا وَ لاَ تَجْعَلْ مُصِیبَتَنَا فِی دِینِنَا وَ لاَ تَجْعَلْ دُنْیَانَا أَکْبَرَ هَمِّنَا وَ لاَ مَبْلَغَ عِلْمِنَا وَ لاَ تُسَلِّطْ عَلَیْنَا مَنْ لاَ یَرْحَمُنَا (2).

الحادی عشر

[١١-] أن یتحری تفهیم الدرس بأیسر الطرق

و أعذب ما یمکنه من الألفاظ مترسلا مبینا موضحا مقدما ما ینبغی تقدیمه مؤخرا ما ینبغی تأخیره مرتبا من المقدمات ما یتوقف علیها تحقیق المحل واقفا فی موضع الوقف موصلا فی موضع الوصل مکررا ما یشکل من معانیه و ألفاظه مع حاجه الحاضرین أو بعضهم إلیه و إذا فرغ من تقریر المسأله سکت قلیلا حتی یتکلم من فی نفسه کلام علیه. و لا یذکر (3)فی الدرس شبهه فی الدین و یؤخر الجواب عنها إلی درس آخر بل یذکرهما جمیعا أو یؤخرهما جمیعا سیما إذا کان الدرس یجمع الخاص و العام و من یحتمل أن لا یعود إلی ذلک المقام فتقع الشبهه فی نفسه و لا یتفق له جوابها فیصیر سببا فی فتنته. الثانی عشر (4)

[١٢-] إذا تعددت الدروس فلیقدم منها الأشرف فالأشرف

و الأهم فالأهم فیقدم أصول الدین ثم التفسیر ثم الحدیث ثم أصول الفقه ثم الفقه ثم

[شماره صفحه واقعی : ٢١١]

ص: 3941


1- سوره الأعلی (٨٧) :١،٣،6،٩،١٩.
2- الدعاء مرویّ فی «سنن الترمذی» ج 5/5٢٨، کتاب الدعوات (45) ، الباب ٨٠، الحدیث ٣5٠٢؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٠٧؛ «عیون الأخبار» ج ٢/٢٧٩-٢٨٠؛ «الأذکار» /٢65-٢66؛ «الجامع الصغیر» ج ١/5٩، حرف الهمزه؛ «عوالی اللآلی» ج ١/١5٩-١6٠؛ «مفاتیح الجنان» /١64-١65، فی أعمال اللیله الخامسه عشره من شهر شعبان.
3- لاحظ «تذکره السامع» /٣٨.
4- لاحظ «تذکره السامع» /٣5-٣6.

النحو ثم المعانی و علی هذا قیاس باقی العلوم بحسب مرتبتها و الحاجه إلیها. و سیأتی (1)إن شاء الله ما یعین علی هذا الترتیب فی باب یخصه.

الثالث عشر (2)

[١٣-] أن لا یطول مجلسه تطویلا یملهم

أو یمنعهم فهم الدرس أو ضبطه لأن المقصود إفادتهم و ضبطهم فإذا صاروا إلی هذه الحاله فات المقصود. و لا یقصره تقصیرا یخل ببعض تقریره أو ضبطه أو فهمه لفوات المقصود و یراعی فی ذلک مصلحه الحاضرین فی الفائده و التطویل و استیفاء الأقسام فی التقسیم إذا کانوا من أهله.

الرابع عشر

[١4-] أن لا یشتغل بالدرس و به ما یزعجه و یشوش فکره

من مرض أو جوع أو عطش أو مدافعه حدث أو شده فرح أو غم أو غضب أو نعاس أو قلق أو برد أو حر مؤلمین حذرا من أن یقصر عن استیفاء المطلوب من البحث أو یفتی بغیر الصواب.

الخامس عشر

[١5-] أن لا یکون فی مجلسه ما یؤذی الحاضرین

من دخان أو غبار أو صوت مزعج أو شمس موجبه للحر الشدید أو نحو ذلک مما یمنع من تأدیه المطلوب بل یکون واسعا مصونا عن کل ما یشغل الفکر و یشوش النفس لیحصل فیه الغرض المطلوب.

السادس عشر (3)

[١6-] مراعاه مصلحه الجماعه

فی تقدیم وقت الحضور و تأخیره فی النهار إذا لم یکن علیه فیه ضروره و لا مزید کلفه و من الضروره الاشتغال فی الوقت الصالح بالمطالعه و التصنیف حیث یکون الاشتغال به أولی من التدریس.

السابع عشر (4)

[١٧-] أن لا یرفع صوته زیاده علی الحاجه

و لا یخفضه خفضا یمنع بعضهم من کمال فهمه

١4- وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص

[شماره صفحه واقعی : ٢١٢]

ص: 3942


1- فی المطلب الثالث من الخاتمه.
2- لاحظ «تذکره السامع» /٣٨.
3- لاحظ «تذکره السامع» /44.
4- لاحظ «تذکره السامع» /٣٩.

أَنَّ اَللَّهَ یُحِبُّ اَلصَّوْتَ اَلْخَفِیضَ وَ یُبْغِضُ اَلصَّوْتَ اَلرَّفِیعَ (1). و الأولی أن لا یجاوز صوته مجلسه و لا یقصر عن سماع الحاضرین فإن حضر فیهم ثقیل السمع فلا بأس بعلو صوته بقدر ما یسمعه و قد روی فی فضیله ذلک حدیث (2).

الثامن عشر (3)

[١٨-] أن یصون مجلسه عن اللغط

فإن الغلط تحت اللغط و عن رفع الأصوات و سوء الأدب فی المباحثه و اختلاف جهات البحث و العدول عن المسأله إلی غیرها قبل إکمالها. فإذا ظهر من أحد الباحثین شیء من مبادئ ذلک تلطف فی دفعه قبل انتشاره و ثوران النفوس و یذکر لجمله الحاضرین ما یقتضی قبح الانتقال المذکور و أن المقصود اجتماع القلوب علی إظهار الحق و تحصیل الفائده و الصفاء و الرفق و استفاده البعض من البعض و یذکرهم ما جاء فی ذم المماراه و المنافسه و الشحناء سیما أهل العلم المتسمین به و أن ذلک سبب العداوه

[شماره صفحه واقعی : ٢١٣]

ص: 3943


1- رواه الخطیب البغدادیّ فی «الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع [أو: آداب الواعی]» کما فی «تذکره السامع» /٣٩. و فی «مسند الإمام موسی بن جعفر» علیهما السّلام، ص 4٣، الحدیث ٧: «. . . کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله یعجبه (ظ) أن یکون الرجل خفیف الصوت و یکره أن یکون الرجل جهیر الصوت» . و فی «الجامع الصغیر» ج ٢/١٢٠، حرف الکاف، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/٢4٢، الحدیث ٧١4٧: «کان صلّی اللّه علیه و آله یکره أن یری الرجل جهیرا رفیع الصوت، و کان یحبّ أن یراه خفیض الصوت» . قال المناوی فی شرح الحدیث فی «فیض القدیر» ج 5/٢4٢؛ «أخذ منه أنّه یسنّ للعالم صون مجلسه عن اللغط و رفع الأصوات و غوغاء الطلبه و أنّه لا یرفع صوته بالتقریر فوق الحاجه. . .» . و مثله فی «کشف الخفاء» ج ١/٢٩٢. و فی «کنز العمّال» ج ٣/56٩، الحدیث ٧٩44: «إنّ اللّه لیکره الرجل الرفیع الصوت، و یحب الرجل الخفیض الصوت» .
2- فی «ثواب الأعمال» /١6٨، الحدیث 5؛ و «بحار الأنوار» ج ٧4/٣٨٨، الباب ٢5، نقلا عنه: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: إسماع الأصمّ من غیر تضجّر صدقه هنیئه.» و لم أجد غیر هذا حدیثا فی ذلک؛ و قال فی «تذکره السامع» /٣٩-کالمتن-: «و روی فی فضیله ذلک حدیث» و لم یذکر نصّ الحدیث. نعم قال السمعانی فی «أدب الإملاء و الاستملاء» /4٩: «ثمّ یرفع صوته بما یرید أن یملیه.» و احتجّ لذلک بهذا الحدیث: «. . . عن عبد اللّه بن عمر قال: تخلّف عنّا النبیّ فی سفره سفرناها فأدرکنا و قد رهقتنا الصلاه صلاه العصر، و نحن نتوضّأ فجعلنا نمسح أرجلنا، فنادی بأعلی صوته: ویل للأعقاب من النار مرّتین أو ثلاثا» . و انظر شرح هذا الحدیث فی «فیض القدیر» ج 6/٣66-٣6٧، الحدیث ٩64٣؛ و انظر أیضا «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١6٩.
3- لاحظ «تذکره السامع» /4٠-4١؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٧.

و البغضاء الموجبین [الموجبتین]لتشویش الکفر و ذهاب الدین و أن الواجب کون الاجتماع خالصا لله تعالی لیثمر الفائده فی الدنیا و السعاده فی الأخری.

التاسع عشر

[١٩-] أن یزجر من تعدی فی بحثه

أو ظهر منه لَدَدٌ أو سوء أدب أو ترک إنصاف بعد ظهور الحق أو أکثر الصیاح بغیر فائده أو أساء أدبه علی غیره من الحاضرین أو الغائبین أو ترفع علی من هو أولی منه فی المجلس أو نام أو تحدث مع غیره حاله الدرس بما لا ینبغی أو ضحک أو استهزأ بأحد أو فعل ما یخل بأدب الطالب فی الحلقه و سیأتی تفصیله (1)إن شاء الله تعالی. هذا کله إذا لم یترتب علی ذلک مفسده تربو علیه و هذا النوع مغایر لما مر من زجرهم و کفهم عن مساوئ الأخلاق لأن هذا خاص بالدرس و ذاک بما یتعلق بشأن أنفسهم و إن کان یمکن إدراجه فیه إلا أن الاهتمام بشأنه حسن ذکره علی الخصوص.

العشرون

[٢٠-] أن یلازم الإرفاق بهم فی خطابهم و سماع سؤالهم

و إذا عجز السائل عن تقریر ما أورده أو تحریر العباره فیه لحیاء أو قصور و وقع علی المعنی عبر عن مراده أولا و بین وجه إیراده و أجاب بما عنده. و إن اشتبه علیه مراده سأله عن الأمور التی یحتمل إرادته لها فیقول له أ ترید بقولک کذا فإن قال نعم أجابه و إلا ذکر محتملا آخر. و إن سأل عن شیء رکیک فلا یستهزئ به و لا یحتقر السائل فإن ذلک أمر لا حیله فیه و یتذکر أن الجمیع کانوا کذلک ثم تعلموا و تفقهوا.

الحادی و العشرون (2)

[٢١-] أن یتودد لغریب حضر عنده

و ینبسط له لینشرح صدره فإن للقادم دهشه سیما بین یدی العلماء. و لا یکثر النظر و الالتفات إلیه استغرابا له فإن ذلک یخجله و یمنعه من المساءله [المسأله]و المشارکه فی البحث إن کان من أهله.

[شماره صفحه واقعی : ٢١4]

ص: 3944


1- یعنی تفصیل أدب الطالب، و سیأتی فی النوع الثالث من هذا الباب.
2- لاحظ «تذکره السامع» /4٣-44.

الثانی و العشرون

[٢٢-] إذا أقبل بعض الفضلاء و قد شرع فی مسأله

أمسک عنها حتی یجلس و إن جاء و هو یبحث أعادها له أو مقصودها و إذا أقبل و قد بقی للفراغ و قیام الجماعه بقدر ما یصل إلی المجلس فلیؤخر تلک البقیه و یشتغل عنها ببحث أو غیره إلی أن یجلس ثم یعیدها أو یتمم تلک البقیه کیلا یخجل المقبل بقیامهم عند جلوسه.

الثالث و العشرون (1)و هو من أهم الآداب

[٢٣-] إذا سئل عن شیء لا یعرفه أو عرض فی الدرس ما لا یعرفه فلیقل لا أعرفه

أو لا أتحققه أو لا أدری أو حتی أراجع النظر فی ذلک و لا یستنکف عن ذلک فمن علم العالم أن یقول فیما لا یعلم لا أعلم و الله أعلم.

١- قَالَ عَلِیٌّ ع إِذَا سُئِلْتُمْ عَمَّا لاَ تَعْلَمُونَ فَاهْرُبُوا قَالُوا وَ کَیْفَ اَلْهَرَبُ قَالَ تَقُولُونَ اَللَّهُ أَعْلَمُ (2).

5- وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ ع قَالَ: مَا عَلِمْتُمْ فَقُولُوا وَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَقُولُوا اَللَّهُ أَعْلَمُ إِنَّ اَلرَّجُلَ لَیُسْرِعُ [لَیَشْرَعُ]بِالْآیَهِ مِنَ اَلْقُرْآنِ یَخِرُّ فِیهَا أَبْعَدَ مَا بَیْنَ اَلسَّمَاءِ [وَ اَلْأَرْضِ] (3).

5- وَ عَنْ زُرَارَهَ بْنِ أَعْیَنَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع مَا حَقُّ اَللَّهِ عَلَی اَلْعِبَادِ قَالَ أَنْ یَقُولُوا مَا یَعْلَمُونَ وَ یَقِفُوا عِنْدَ مَا لاَ یَعْلَمُونَ (4).

6- وَ عَنِ اَلصَّادِقِ ع

[شماره صفحه واقعی : ٢١5]

ص: 3945


1- لاحظ «تذکره السامع» /4٢-4٣؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٧-5٨.
2- «سنن الدارمیّ» ج ١/6٣.
3- «الکافی» ج ١/4٢، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث 4، و فیه: «لینتزع الآیه» بدل «لیسرع بالآیه» ؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١١٩، الحدیث ٢5-نقلا عن «المحاسن» -و فیه «لینتزع بالآیه» .
4- «الکافی» ج ١/4٣، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ٧؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١١٣، الحدیث ٢، عن «أمالی الصدوق» .

إِنَّ اَللَّهَ خَصَّ عِبَادَهُ بِآیَتَیْنِ مِنْ کِتَابِهِ أَنْ لاَ یَقُولُوا حَتَّی یَعْلَمُوا وَ لاَ یَرُدُّوا مَا لَمْ یَعْلَمُوا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثٰاقُ اَلْکِتٰابِ أَنْ لاٰ یَقُولُوا عَلَی اَللّٰهِ إِلاَّ اَلْحَقَّ (1)وَ قَالَ بَلْ کَذَّبُوا بِمٰا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّٰا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ (2).

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ إِذَا تَرَکَ اَلْعَالِمُ لاَ أَدْرِی أُصِیبَتْ مَقَاتِلُهُ (3).

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ مَسْعُودٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ إِذَا سُئِلَ أَحَدُکُمْ عَمَّا لاَ یَدْرِی فَلْیَقُلْ لاَ أَدْرِی فَإِنَّهُ ثُلُثُ اَلْعِلْمِ (4).

و قال آخر لا أدری ثلث العلم (5). و قال بعض الفضلاء ینبغی للعالم أن یورث أصحابه لا أدری (6)و معناه أن یکثر منها لتسهل علیهم و یعتادوها فیستعملوها فی وقت الحاجه. و قال آخر تعلم لا أدری فإنک إن قلت لا أدری علموک حتی تدری و إن قلت أدری سألوک حتی لا تدری (7).

[شماره صفحه واقعی : ٢١6]

ص: 3946


1- سوره الأعراف (٧) :١6٩.
2- سوره یونس (١) :٣٩. و الحدیث فی «الکافی» ج ١/4٣، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ٨؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١١٣، الحدیث ٣-نقلا عن «أمالی الصدوق» -و فیه: «عیّر» بدل «خصّ» .
3- هذا الکلام نسب إلی ابن عبّاس فی «البیان و التبیین» /٢٠٧؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٧٢؛ و «تذکره السامع» /4٢؛ و «صفه الفتوی» /٧؛ و «أدب الدنیا و الدین» /٨٢؛ و غیرها. و فی «قوت القلوب» ج ١/١٣6: «قال علیّ بن الحسین و محمّد بن عجلان: إذا أخطأ العالم قول لا أدری أصیبت مقالته» ؛ و فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/6١: «قال ابن مسعود: . . . جنّه العالم لا أدری، فإن أخطأها فقد أصیبت مقاتله» ؛ و نسب إلی محمّد بن عجلان فی «صفه الفتوی» /٧؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٠؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٧٣ أیضا؛ و لکن هذا کلام مولانا و مولی الموحدین یعسوب الدین أمیر المؤمنین علیه أفضل صلوات المصلّین، روی فی «نهج البلاغه» ص 4٨٢، قسم الحکم، الحکمه ٨5؛ و «غرر الحکم» ج 5/٣٧٧، الحدیث ٨٨٣5؛ و «بحار الأنوار» ج ٢/١٢٢، الحدیث 4١، نقلا عن «نهج البلاغه» ؛ و هذا نصّه: «من ترک قول لا أدری أصیبت مقاتله» .
4- «تذکره السامع» /4٢؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٨٠.
5- «تذکره السامع» /4٢.
6- «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٢٨6؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٧؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٧٣ و فیه: «. . . أخبرنی مالک ابن أنس أنّه سمع عبد اللّه بن یزید ابن هرمز، یقول: ینبغی للعالم. . . الخ» .
7- «قوت القلوب» ج ١/٩6؛ «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٨؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/6٨؛ «صفه الفتوی» /٩، و القائل أبو الذیال، کما فی المصدرین الأخیرین.

و اعلم أن قول العالم لا أدری لا یضع منزلته بل یزیدها رفعه و یزیده فی قلوب الناس عظمه تفضلا من الله تعالی علیه و تعویضا له بالتزامه الحق و هو دلیل واضح علی عظمه محله و تقواه و کمال معرفته و لا یقدح فی المعرفه الجهل بمسائل معدوده. و إنما یستدل بقوله لا أدری علی تقواه و أنه لا یجازف فی فتواه و أن المسأله من مشکلات المسائل و إنما یمتنع من لا أدری من قل علمه و عدمت تقواه و دیانته لأنه یخاف لقصوره أن یسقط من أعین الناس و هذه جهاله أخری منه فإنه بإقدامه علی الجواب فیما لا یعلم یبوء بالإثم العظیم و لا یصرفه عما عرف به من القصور بل یستدل به علی قصوره و یظهر الله تعالی علیه ذلک بسبب جرأته علی التقول فی الدین تصدیقا

١٣- لِمَا وَرَدَ فِی اَلْحَدِیثِ اَلْقُدْسِیِّ مَنْ أَفْسَدَ جَوَّانِیَّهُ أَفْسَدَ اَللَّهُ بَرَّانِیَّهُ (1). و من المعلوم أنه إذا رؤی المحققون یقولون فی کثیر من الأوقات لا أدری و هذا المسکین لا یقولها أبدا یعلم أنهم یتورعون لدینهم و تقواهم و أنه یجازف لجهله و قله دینه فیقع فیما فر منه و اتصف بما احترز عنه لفساد نیته و سوء طویته

١4- وَ قَدْ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص اَلْمُتَشَبِّعُ بِمَا لَمْ یُعْطَ کَلاَبِسِ ثَوْبَیْ زُورٍ (2).

[شماره صفحه واقعی : ٢١٧]

ص: 3947


1- فی «مشکاه الأنوار» /٣٢١: «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من عبد إلاّ و له جوّانیّ و برّانیّ، فمن أصلح جوّانیّه أصلح اللّه برّانیّه، و من أفسد جوّانیّه أفسد اللّه علیه برّانیّه. . .» ؛ و فی «النهایه» ج ١/٣١٩: «و فی حدیث سلمان رضی اللّه عنه: إنّ لکلّ امرئ جوّانیّا و برّانیّا، فمن یصلح جوّانیّه یصلح اللّه برّانیّه، و من یفسد جوّانیّه یفسد اللّه برّانیّه؛ أی باطنا و ظاهرا، و سرّا و علانیه، و هو منسوب إلی جوّ البیت و هو داخله، و زیاده الألف و النون للتأکید» ؛ و قال فی ج ١/١١٧: «. . . أراد بالبرّانیّ العلانیه، و الألف و النون و زیادات النّسب کما قالوا فی صنعاء: صنعانیّ. و أصله من قولهم خرج فلان برّا، أی خرج إلی البرّ و الصحراء. و لیس من قدیم الکلام و فصیحه» . و انظر أیضا «لسان العرب» ج ١4/١5٧، «جوا» ، و ج 4/54، «برر» .
2- «شرح المهذّب» ج ١/5٨؛ «سنن أبی داود» ج 4/٣٠٠، کتاب الأدب، الحدیث 4٩٩٧؛ «النهایه» ج ٢/44١، و فیه: «لا یملک» بدل «لم یعط» ، قال ابن الأثیر فی توضیح الحدیث: «أی المتکثّر بأکثر ممّا عنده یتجمّل بذلک، کالّذی یری أنّه شبعان، و لیس کذلک، و من فعله فإنّما یسخر من نفسه. و هو من أفعال ذوی الزّور، بل هو فی نفسه زور، أی کذب» ؛ و انظر «مجمع الأمثال» ج ٢/١5٠.

و قد أدب الله تعالی العلماء بقصه موسی و الخضر ع حین لم یرد موسی ع العلم إلی الله تعالی لما سئل هل أحد أعلم منک (1)بما حکاه الله عنهما من الآیات المؤذنه (2)بغایه الذل من موسی ع و غایه العظمه من الخضر ع و سیأتی (3)إن شاء الله تعالی فی هذه الرساله جمله من نکت القصه.

الرابع و العشرون

[٢4-] أنه إذا اتفق له تقریر أو جواب توهمه صوابا یبادر إلی التنبیه علی فساده

و تبیین خطائه قبل تفرق الحاضرین و لا یمنعه الحیاء أو غیره من المبادره و تحمله النفس الأماره بالسوء علی التأخیر إلی وقت آخر خال فإنه من خدع النفس و تلبیس إبلیس لعنه الله. و فیه ضرر عظیم من وجوه کثیره منها استقرار الخطأ فی قلوب الطلبه و منها تأخیر بیان الحق مع الحاجه إلیه و منها خوف عدم حضور بعض أهل المجلس فی الوقت الآخر فیستمر الخطأ فی فهمه و منها طاعه الشیطان فی الاستمرار علی الخطأ و هو موجب لطمعه فیه مره ثانیه و هلم جرا و مع تأدیته للواجب من ذلک یفید الطالبین ملکه صالحه تعقب خیرا عظیما یکون الراجع سببا فیه فیشارک فی أجره مضافا إلی ما استحقه من الأجر بفعل ما یجب علیه فقد غنمت حرکته و ربحت تجارته برجوعه إلی الحق و یرفعه الله تعالی بسبب ذلک خلاف ما یظنه الجاهل و یتوهمه الأحمق الغافل.

[شماره صفحه واقعی : ٢١٨]

ص: 3948


1- «صحیح البخاریّ» ج ٢/46-4٧، کتاب العلم، الحدیث ٧٣، و ج ٢/54، الحدیث ٧٧، و ج ٢/١4١-١45، الحدیث ١٢٣؛ «تفسیر مجمع البیان» ج 6/4٨١؛ «مسند أحمد» ج 5/١١6،١١٧،١١٨؛ «صحیح مسلم» ج 4/١٨4٧-١٨5٣، کتاب الفضائل (4٣) ، الباب 46؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢٩، الحدیث ١، و إلیک نصّ واحد منها مع التلخیص: «. . . سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم یقول: بینما موسی فی ملأ من بنی إسرائیل، جاءه رجل فقال له: هل تعلم أحدا أعلم منک؟ قال موسی: لا. فأوحی اللّه إلی موسی: بلی عبدنا خضر، فسأل موسی السبیل إلیه. . . الخ» . و مثله روی فی «تفسیر العیّاشی» ج ٢/٣٣4، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام.
2- سوره الکهف (١٨) :65-٨٢.
3- فی القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢٣5-٢٣٩.

الخامس و العشرون (1)

[٢5-] التنبیه عند فراغ الدرس أو إرادته بما یدل علیه إن لم یعرفه القارئ

و قد جرت عاده السلف أن یقولوا حینئذ و الله أعلم (2). و قال بعض العلماء (3)الأولی أن یقال قبل ذلک کلام یشعر بختمه الدرس کقوله هذا آخره أو ما بعده یأتی إن شاء الله تعالی و نحو ذلک لیکون قوله و الله أعلم خالصا لذکر الله تعالی و لقصد معناه و لهذا ینبغی أن یستفتح کل درس ب بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ لیکون ذاکرا لله تعالی فی بدایته و خاتمته و إذا جعل الذکر دلیلا علی الفراغ لم یتمحض له. السادس و العشرون

[٢6-] أن یختم الدرس بذکر شیء من الرقائق و الحکم و المواعظ

و تطهیر الباطن لیتفرقوا علی الخشوع و الخضوع و الإخلاص فإن البحث البحت یورث فی القلوب قوه و ربما أعقب قسوه فلیحرکه فی کل وقت إلی الإقبال و یلاحظه بالاستکمال و لا شیء أصلح من تلک الحاله. هذا کله إذا لم یکن بعد ذلک دروس حاضره بحیث یکون الاشتغال بها أولی فیؤخر ذلک إلی الآخر حسب ما یقتضیه الحال.

السابع و العشرون

[٢٧-] أن یختم المجلس بالدعاء کما بدأ به

بل هو الآن أولی و أقرب إلی الإجابه لما قد غشیهم من الرحمه و خصهم من المثوبه و لیتضمن دعاؤهم الأئمه الراشدین و العلماء السابقین و تعمیم جماعه المسلمین و أن یجعل أعمالهم خالصه لوجه الله مقربه إلی مرضاته.

١4- وَ قَدْ وَرَدَ أَنَّ اَلنَّبِیَّ ص کَانَ یَخْتِمُ مَجْلِسَهُ بِالدُّعَاءِ . و فیه حدیث مسلسل (4)بختمه به مشهور و متنه

[شماره صفحه واقعی : ٢١٩]

ص: 3949


1- لاحظ «تذکره السامع» /44-45.
2- «تذکره السامع» /44.
3- هو ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع» /44-45.
4- تقدّم معنی الحدیث المسلسل فی الصفحه ١٩5 التعلیقه ٢. اعلم أنّه قد عنی علماء الحدیث بهذا النوع جدّا فصنّفوا فیه مصنّفات خاصّه، ذکر بعضها محمّد عبد الحیّ الکتانی فی «فهرس الفهارس و الأثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات» المطبوع فی مدینه فاس بالمغرب الأقصی؛ و جاء اسم بعضها فی «الدرّ-

١4- أَنَّهُ ص کَانَ إِذَا فَرَغَ مِنْ حَدِیثِهِ وَ أَرَادَ أَنْ یَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ یَقُولُ اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لَنَا مَا أَخْطَأْنَا وَ مَا تَعَمَّدْنَا وَ مَا أَسْرَرْنَا وَ مَا أَعْلَنَّا وَ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنَّا أَنْتَ اَلْمُقَدِّمُ وَ أَنْتَ اَلْمُؤَخِّرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ (1).

الثامن و العشرون (2)

[٢٨-] أن یمکث قلیلا بعد قیام الجماعه

فإن فیه فوائد و آدابا له و لهم منها إن کان فی نفس أحد منهم بقایا سؤال تأخر و منها إن کان لأحد به حاجه و قد صبر علیها حتی فرغ یذکرها له و منها عدم مزاحمتهم و رفع الکلفه عنهم بخروجه قبلهم و خفق النعال خلفه و هو آفه عظیمه خطره و منها عدم رکوبه بینهم إن کان یرکب إلی غیر ذلک.

التاسع و العشرون (3)

[٢٩-] أن ینصب لهم نقیبا فطنا کیسا یرتب الحاضرین

و من یدخل علیه علی قدر منازلهم و یوقظ النائم و ینبه الغافل و یشیر إلی ما ینبغی فعله و ترکه و یأمر بسماع الدروس و الإنصات إلیها لمن لا یعرف و کذلک ینصب لهم رئیسا آخر یعلم الجاهل و یعید درس من أراد و یرجع إلیه فی کثیر مما یستحیا أن یلقی به العالم من مسأله أو درس فإن فیه ضبطا لوقت العالم و صلاحا لحال المتعلم.

الثلاثون (4)

[٣٠-] أن یقول إذا قام من مجلسه [. . .]

١4- سُبْحَانَکَ اَللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَسْتَغْفِرُکَ وَ أَتُوبُ إِلَیْکَ سُبْحٰانَ رَبِّکَ رَبِّ اَلْعِزَّهِ عَمّٰا یَصِفُونَ وَ سَلاٰمٌ عَلَی اَلْمُرْسَلِینَ وَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ .

4)

-الفرید» /١٣٣-١٣4، منها «عقد اللآلی فی الأحادیث المسلسله الغوالی» ؛ و «المسلسلات الکبری» . و رویت فی «الدرّ الفرید» /١٣٣-٢٣٧، خمسه و أربعون حدیثا مسلسلا. و لکن لم أجد فیه هذا الحدیث المسلسل الذی أشار إلیه المؤلّف رحمه اللّه، و لا فی «الجواهر المکلّله فی الأحادیث المسلسله» و لا فی «المسلسلات» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٠]

ص: 3950


1- هذا الدعاء روی فی «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/5٢٨،5٣6-5٣٧، مع اختلاف فی اللفظ، إلاّ أنّه لم یروه مسلسلا.
2- لاحظ «تذکره السامع» /45.
3- لاحظ «تذکره السامع» /4١.
4- لاحظ «تذکره السامع» /45.

رَوَاهُ جَمَاعَهٌ مِنْ فِعْلِ اَلنَّبِیِّ ص (1)وَ فِی بَعْضِ اَلرِّوَایَاتِ أَنَّ اَلثَّلاَثَ آیَاتٍ کَفَّارَهُ اَلْمَجْلِسِ (2). و کما یستحب ذلک للعالم یستحب لکل قائم لکنه فی حقه آکد

[شماره صفحه واقعی : ٢٢١]

ص: 3951


1- روی إلی قوله «و أتوب إلیک» فی «سنن أبی داود» ج 4/٢65، کتاب الأدب، الحدیث 4٨5٩؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢٨٣؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣6٩، ج 4/4٢٠، ج 6/٧٧؛ «الأذکار» /٢65؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢٧؛ «تذکره السامع» /45،٢٣6؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١١٣، حرف الکاف، و فیها: «کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]إذا جلس فی المجلس فأراد أن یقوم قال: سبحانک اللّهمّ و بحمدک، أشهد أن لا إلاّ أنت، أستغفرک و أتوب إلیک. فقالوا: یا رسول اللّه! إنّک لتقول الآن کلاما ما کنت تقوله فیما خلا. فقال: هذا کفّاره لما یکون فی المجالس.» ؛ و قال فی «فیض القدیر» ج 5/١٨٩: «و کان السلف یواظبون علیه و یسمّی ذلک کفّاره المجلس» .
2- یرید الآیات الثلاث الأخیره من سوره الصافّات (٣٧) و هی: «سُبْحٰانَ رَبِّکَ رَبِّ اَلْعِزَّهِ عَمّٰا یَصِفُونَ وَ سَلاٰمٌ عَلَی اَلْمُرْسَلِینَ وَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ» و الروایه التی أشار إلیها المؤلّف رحمه اللّه رویت فی «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ٣/٢٣٨-٢٣٩، الحدیث ١١٣٢، و هذا نصّه: «قال الصادق علیه السلام: کفّارات المجالس أن تقول عند قیامک منها: سبحان ربّک ربّ العزّه عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین» . و فی «الکافی» ج ٢/4٩6، کتاب الدعاء، باب ما یجب من ذکر اللّه عزّ و جلّ فی کلّ مجلس، الحدیث ٣؛ «تفسیر مجمع البیان» ج ٨/46٣؛ «تفسیر الکشّاف» ج 4/6٩؛ «الأذکار» /٢65؛ «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» ج ٨/٣٣٠؛ «عوالی اللآلی» ج ٢/٢6؛ «بحار الأنوار» ج ٧5/46٨، الحدیث ٢٠، نقلا عن «عدّه الداعی» ؛ و غیرها عدّه روایات بهذا المضمون: «من أراد أن یکتال بالمکیال الأوفی، فلیقل إذا أراد أن یقوم من مجلسه: سبحان ربّک ربّ العزّه عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین.» ؛ و فی «الجامع الصغیر» ج ٢/١٠٧، حرف الکاف: «کان إذا سلّم من الصلاه قال ثلاث مرّات: سبحان ربّک ربّ العزّه عمّا یصفون، و سلام علی المرسلین، و الحمد للّه ربّ العالمین.» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٢]

ص: 3952

النوع الثالث : فی الآداب المختصه بالمتعلم
اشاره

و هی تنقسم کما مر (1)ثلاثه أقسام آدابه فی نفسه و آدابه مع شیخه و آدابه فی مجلس درسه

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٣]

ص: 3953


1- یعنی أنّ الآداب المختصّه بالمتعلّم تنقسم ثلاثه أقسام کما أنّ الآداب المختصّه بالمعلّم أیضا کذلک؛ و إلاّ فلم یذکر رحمه اللّه فیما مضی تقسیم الآداب المختصّه بالمتعلّم إلی ثلاثه أقسام.
القسم الأول : آدابه فی نفسه
اشاره

و هی أمور الأول

[١-] أن یحسن نیته

و یطهر قلبه من الأدناس لیصلح لقبول العلم و حفظه و استمراره و قد تقدم ما یدل علیه (1)لکن أعید هنا لینبه علی کونه من أسباب التحصیل و هناک من أسباب الفائده الأخرویه. قال بعض الکاملین تطییب القلب للعلم کتطییب الأرض للزراعه فبدونه لا تنمو و لا تکثر برکته و لا یزکو کالزرع فی أرض بائره غیر مطیبه (2).

١4- وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص إِنَّ فِی اَلْجَسَدِ مُضْغَهً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ اَلْجَسَدُ کُلُّهُ وَ إِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ اَلْجَسَدُ کُلُّهُ أَلاَ وَ هِیَ اَلْقَلْبُ (3).

١٧- وَ قَالَ سَهْلُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ حَرَامٌ عَلَی قَلْبٍ أَنْ یَدْخُلَهُ اَلنُّورُ وَ فِیهِ شَیْءٌ مِمَّا یَکْرَهُهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ (4).

١٧- وَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ خَشْرَمٍ شَکَوْتُ إِلَی وَکِیعٍ (5)قِلَّهَ اَلْحِفْظِ فَقَالَ اِسْتَعِنْ عَلَی

[شماره صفحه واقعی : ٢٢4]

ص: 3954


1- تقدّم فی أوّل هذا الباب، أعنی الباب الأوّل.
2- «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٣؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٨-5٩.
3- «صحیح البخاریّ» ج ١/٢٠4-٢٠5، کتاب الإیمان، الحدیث 4٩؛ «مسند أحمد» ج 4/٢٧٠،٢٧4؛ «الترغیب و الترهیب» ج ٢/554، الحدیث ١؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٣.
4- «تذکره السامع» /6٧. و سهل بن عبد اللّه هو أبو محمّد سهل بن عبد اللّه بن یونس التستریّ (٢/٢٠٣- ٢٨٣/٢٧٣ ه) ، انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج ٢/4٢٩-4٣٠؛ و «طبقات الصوفیه» /١٣٣-١٣٨؛ و «الأعلام» ج ٣/١4٣؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/٢٨4.
5- هو وکیع بن الجراح بن ملیح (١٢٩-١٩٧ ه) ، تجد ترجمته و مصادر ترجمته فی «تهذیب التهذیب» -

اَلْحِفْظِ بِقِلَّهِ اَلذُّنُوبِ (1). و قد نظم بعضهم ذلک فی بیتین فقال شکوت إلی وکیع سوء حفظی فأرشدنی إلی ترک المعاصی و قال اعلم بأن العلم فضل و فضل الله لا یؤتاه عاصی (2).

الثانی

[٢-] أن یغتنم التحصیل فی الفراغ و النشاط

و حاله الشباب و قوه البدن و نباهه الخاطر و سلامه الحواس و قله الشواغل و تراکم العوارض سیما قبل ارتفاع المنزله و الاتسام بالفضل و العلم فإنه أعظم صاد عن درک الکمال بل سبب تام فی النقصان و الاختلال. قال بعضهم تفقهوا قبل أن تسودوا (3)أی تصیروا ساده فتأنفوا من التعلم أو تستحیوا منه بسبب المنزله فیفوتکم العلم. و قال آخر تفقه قبل أن تترأس فإذا رأست فلا سبیل إلی التفقه (4).

١6- وَ جَاءَ فِی اَلْخَبَرِ مَثَلُ اَلَّذِی یَتَعَلَّمُ اَلْعِلْمَ فِی صِغَرِهِ کَالنَّقْشِ عَلَی اَلْحَجَرِ وَ مَثَلُ اَلَّذِی یَتَعَلَّمُ اَلْعِلْمَ فِی

5)

-ج ١١/١٢٣-١٣١؛ و «الأعلام» ج ٨/١١٧؛ و «تذکره الحفاظ» ج ١/٣٠6-٣٠٩. قال ابن حجر فی ترجمته فی «تهذیب التهذیب» : «قیل: ما رأیت أحدا أحفظ من وکیع» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٢5]

ص: 3955


1- «تهذیب التهذیب» ج ١١/١٢٩، و فیه: «قال علیّ بن خشرم [بزنه جعفر]: رأیت وکیعا و ما رأیت بیده کتابا قطّ، إنّما هو یحفظ، فسألته عن دواء الحفظ، فقال: ترک المعاصی، ما جرّبت مثله للحفظ» . و انظر «روضه العقلاء» /٣٩. و اعلم أنّ فی جمیع نسخ «منیه المرید» : «علی بن حشرم» بالحاء المهمله؛ و الصواب «علی بن خشرم» بالخاء المعجمه، کما فی «تهذیب التهذیب» ج ١١/١٢٩، ج ٧/٣١6-٣١٧؛ و «تدریب الراوی» ج ١/٢٢4. و انظر ترجمه علیّ بن خشرم (١65-٢5٧ ه) فی «تهذیب التهذیب» ج ٧/٣١6-٣١٧.
2- «تعلیم المتعلّم» /٢6، و البیت الثانی فیه هکذا: «فإنّ الحفظ فضل من إله و فضل اللّه لا یهدی لعاصی» .
3- قاله عمر، کما فی «صحیح البخاریّ» ج ٢/4١، کتاب العلم؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/٧٩؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٠٣؛ «مختصر نصیحه أهل الحدیث» /٢٩؛ «أدب الدنیا و الدین» /5٨؛ «المحاسن و المساوئ» /١١؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /١؛ «شرح المهذّب» ج ١/64.
4- قاله الشافعی، کما فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٧٨،٧٩؛ «تذکره السامع» /١٣4؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/64.

کِبَرِهِ کَالَّذِی یَکْتُبُ عَلَی اَلْمَاءِ (1).

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ مَا أُوتِیَ عَالِمٌ عِلْماً إِلاَّ وَ هُوَ شَابٌّ (2). و قد نبه الله تعالی علی ذلک بقوله وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحُکْمَ صَبِیًّا (3)و هذا باعتبار الغالب و إلا فمن کبر لا ینبغی له أن یحجم عن الطلب فإن الفضل واسع و الکرم وافر و الجود فائض و أبواب الرحمه و الهبات مفتحه فإذا کان المحل قابلا تمت النعمه و حصل المطلوب قال الله تعالی وَ اِتَّقُوا اَللّٰهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اَللّٰهُ (4)و قال تعالی وَ لَمّٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اِسْتَویٰ آتَیْنٰاهُ حُکْماً وَ عِلْماً (5). و قال تعالی حکایه عن موسی ع فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّٰا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً (6)إلی غیر ذلک. و قد اشتغل جماعه من السلف (7)فی حال کبرهم فتفقهوا و صاروا أساطین فی الدین و علماء مصنفین فی الفقه و غیره فلیغتنم العاقل عمره و لیحرز شبابه عن التضییع فإن بقیه العمر لا ثمن لها کما قیل بقیه العمر عندی ما لها ثمن و ما مضی غیر محمود من الزمن یستدرک المرء فیها ما أفات و یحیا ما أمات و یمحو السوء بالحسن (8). الثالث (9)

[٣-] أن یقطع ما یقدر علیه من العوائق الشاغله

و العلائق المانعه عن تمام الطلب و کمال الاجتهاد و قوه الجد فی التحصیل و یرضی بما تیسر من القوت و إن

[شماره صفحه واقعی : ٢٢6]

ص: 3956


1- «الجامع الصغیر» ج ٢/١54، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/5٠٩، الحدیث ٨١٣٨؛ «أدب الدنیا و الدین» /5٧.
2- «مجمع الزوائد» ج ١/١٢5؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٨٩، و قبله فیهما: «ما بعث اللّه نبیّا إلاّ و هو شابّ. . .» .
3- سوره مریم (١٩) :١٢.
4- سوره البقره (٢) :٢٨٢.
5- سوره القصص (٢٨) :١4.
6- سوره الشعراء (٢6) :٢١.
7- منهم السکّاکی صاحب «مفتاح العلوم» ، کما یقال. و فی «فیض القدیر» ج 5/5٠٩: «. . . قد تفقه القفال و القدوری بعد الشیب ففاقوا الشباب» .
8- لم أقف علی ناظم البیتین.
9- لاحظ «تذکره السامع» /٧١-٧٢.

کان یسیرا و بما یستر مثله من اللباس و إن کان خَلَقاً فبالصبر علی ضیق العیش تنال سعه العلم و یجمع شمل القلب عن مفترقات الآمال لیتفجر عنه ینابیع الحکمه و الکمال. قال بعض السلف (1)لا یطلب أحد هذا العلم بعز النفس فیفلح و لکن من طلبه بذل النفس و ضیق العیش و خدمه العلماء أفلح. و قال أیضا لا یصلح طلب العلم إلا لمفلس. فقیل و لا الغنی المکفی فقال و لا الغنی المکفی (2). و قال آخر (3)لا یبلغ أحد من هذا العلم ما یرید حتی یضر به الفقر و یؤثره علی کل شیء. و قال بعضهم (4)لا ینال هذا العلم إلا من عطل دکانه و خرب بستانه و هجر إخوانه و مات أقرب أهله فلم یشهد جنازته. و هذا کله و إن کان فیه مبالغه فالمقصود به أنه لا بد فیه من جمع القلب و اجتماع الفکر. و بالغ بعض المشایخ فقال لبعض طلبته اصبغ ثوبک حتی لا یشغلک فکر غسله (5). و من هنا قیل العلم لا یعطیک بعضه حتی تعطیه کلک (6).

الرابع

[4-] أن یترک التزویج حتی یقضی وطره من العلم

فإنه أکبر شاغل

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٧]

ص: 3957


1- هو الشافعی کما فی «المحدّث الفاصل» /٢٢٠؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٩٣؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/١١٧؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/١4١-١4٢؛ و «تذکره السامع» /٧١-٧٢؛ و «فتح الباقی» ج ٢/٢٢4؛ و «شرح المهذّب» ج ١/5٩.
2- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٩4؛ «تذکره السامع» /٧٢؛ «فیض القدیر» ج 6/١٧5؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٩؛ و راجع أیضا «حلیه الأولیاء» ج ٩/١١٩.
3- هو مالک بن أنس، کما فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٩4؛ و «تذکره السامع» /٧٢؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٩.
4- نقله الخطیب البغدادیّ عن بعضهم فی «الجامع لأخلاق الراوی و آداب الواعی [أو السامع]» کما فی «تذکره السامع» /٧١.
5- «تذکره السامع» /٧١. قال الذهبی فی ترجمه شعبه بن الحجاج: «و کانت ثیابه لونها کالتراب» («تذکره الحفاظ» ج ١/١٩4) .
6- قاله الخلیل بن أحمد، کما فی «محاضرات الأدباء» ج ١/5٠. و نسب إلی القیل فی «الذریعه إلی مکارم الشریعه» /١١٧؛ و «میزان العمل» /١١6.

و أعظم مانع بل هو المانع جمله حتی قال بعضهم ذبح العلم فی فروج النساء (1).

١٧- وَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَدْهَمَ مَنْ تَعَوَّدَ أَفْخَاذَ اَلنِّسَاءِ لَمْ یُفْلِحْ (2). یعنی اشتغل بهن عن الکمال. و هذا أمر وجدانی مجرب واضح لا یحتاج إلی الشواهد کیف مع ما یترتب علیه علی تقدیر السلامه فیه من تشویش الفکر بهم الأولاد و الأسباب و من المثل السائر لو کلفت بصله ما فهمت مسأله (3). و لا یغتر الطالب بما ورد فی النکاح من الترغیب (4)فإن ذلک حیث لا یعارضه واجب أولی منه و لا شیء أولی و لا أفضل و لا واجب أضیق من العلم. سیما فی

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٨]

ص: 3958


1- لم أقف علی قائله و مصدره، نعم نقل فی «الأنوار النعمانیه» ج 4/٣١٢؛ و «جواهر الکلام» ج ٢٩/٣٢، و لکن لم ینسب فیهما إلی قائل معیّن. و قال فی «کشف الخفاء» ج ١/٣٧٠: «قال بعض العلماء: ضاع العلم بین أفخاذ النساء» . و قال فیه ج ١/5٠٠ أیضا: «ذبح العلم بین أفخاذ النساء، لیس بحدیث» ؛ و فیه ج ٢/44: «ضاع العلم بین أفخاذ النساء، لیس بحدیث، بل روی بمعناه عن بشر الحافی، فقال: لا یفلح من ألف أفخاذ النساء» .
2- «قوت القلوب» ج ٢/٢٣٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/5٩. و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٣١: «قال إبراهیم ابن أدهم: من تعوّد أفخاذ النساء لم یجئ منه شیء» ؛ و فی «حلیه الأولیاء» ج ٨/١١، عن إبراهیم بن أدهم: «من أحبّ اتّخاذ [کذا]النساء لم یفلح» و فیه أیضا ج ٧/١٢ عن الثوری: «من أحبّ أفخاذ النساء لم یفلح» . و إبراهیم بن أدهم هو أبو إسحاق إبراهیم بن أدهم بن منصور التمیمی. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ١/٣١.
3- فی «تذکره السامع» /٧١: «و ممّا یقال عن الشافعی أنّه قال: لو کلّفت شراء (خ ل: إلی شراء) بصله لما فهمت مسأله» . و الظاهر أنّه لیس بمثل سائر، بل هی کلمه هو-أعنی الشافعی-قائلها.
4- «الکافی» ج 5/٣٢٨-٣٣١، کتاب النکاح، و غیره. قال صاحب «الجواهر» قدّس سرّه: «. . . نعم ربما قیل بالتفصیل بین من کانت عبادته من الأعمال، فالتزویج أفضل منها؛ لإطلاق ما دلّ علی ذلک، و بین من کانت عبادته تحصیل العلوم الدینیّه، فهی أفضل منه، لأنّ کمال الإنسان العلم الذی هو الغرض الأصلی من خلقته-و ساق الکلام فی فضیله العلم إلی أن قال قده: -إلی غیر ذلک من الفضائل التی لا تحصی کثره علی وجه یقطع ذو الفطره السلیمه الواقف علی تمام ما ورد فی فضیله العلم و العلماء أنّه أفضل السعادات و أشرف الکمالات، و أنّه ینبغی تقدیمه علی کلّ فضیله، و إیثاره علی کلّ طاعه، سواء فی ذلک التزویج و غیره، و ما ورد فی الأخبار من فضل النکاح لیس ممّا یدانی فضیله العلم و لا ممّا یقاربه؛ فلا یصلح المعارضه به، و لا الشک فی أفضلیه العلم بسببه، و إن لم یذکر ذلک صریحا فیما ورد به، کما هو واضح بأدنی تأمّل، فالواجب حینئذ تقدیمه علی ما یضادّه و یعارضه، و الاجتهاد فی قطع ما یقدر علیه من العوائق الشاغله و العلائق المانعه عن تحصیله، أو عن الاستکمال فیه، و لا ریب أنّ التزویج من أکبر الشواغل و أعظم الموانع، حتی اشتهر «أنّ العلم ذبح فی فروج النساء» . لکن قد یناقش هنا بأنّ النزاع هنا. . . إلخ» («جواهر الکلام» ج ٢٩/٣١-٣٢) .

زماننا هذا فإنه و إن وجب علی الأعیان و الکفایه علی تفصیل فقد وجب فی زماننا هذا علی الأعیان مطلقا لأن فرض الکفایه إذا لم یقم به من فیه کفایه یصیر کالواجب العینی فی مخاطبه الکل به و تأثیمهم بترکه کما هو محقق فی الأصول .

الخامس (1)

[5-] أن یترک العشره مع من یشغله عن مطلوبه

فإن ترکها من أهم ما ینبغی لطالب العلم و لا سیما لغیر الجنس و خصوصا لمن قلت فکرته و کثر تعبه و بطالته فإن الطبع سراق. و أعظم آفات العشره ضیاع العمر بغیر فائده و ذهاب العرض و الدین إذا کانت لغیر أهل. و الذی ینبغی لطالب العلم أن لا یخالط إلا لمن یفیده أو یستفید منه فإن احتاج إلی صاحب فلیختر الصاحب الصالح الدَّیِّنَ التقی الذکی الذی إن نسی ذکره و إن ذکر أعانه و إن احتاج واساه و إن ضجر صبره فیستفید من خلقه ملکه صالحه فإن لم یتفق مثل هذا فالوحده و لا قرین السوء.

السادس (2)

[6-] أن یکون حریصا علی التعلم

مواظبا علیه فی جمیع أوقاته لیلا و نهارا سفرا و حضرا و لا یذهب شیئا من أوقاته فی غیر طلب العلم إلا بقدر الضروره لما لا بد منه من أکل و نوم و استراحه یسیره لإزاله الملل و مؤانسه زائر و تحصیل قوت و غیره مما یحتاج إلیه أو لألم و غیره مما یتعذر معه الاشتغال فإن بقیه العمر لا ثمن لها و من استوی یوماه فهو مغبون (3).

[شماره صفحه واقعی : ٢٢٩]

ص: 3959


1- لاحظ «تذکره السامع» /٨٣-٨4.
2- لاحظ «تذکره السامع» /٢6-٢٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٢-6٣.
3- حدیث نبویّ مرویّ فی «إرشاد القلوب» ج ١/٨٧؛ و «تفسیر کشف الأسرار» ج 4/45٩؛ و «عوالی اللآلی» ج ١/٢٨4. و هو أیضا مرویّ عن موسی بن جعفر علیهما السّلام فی «بحار الأنوار» ج ٧٨/٣٢٧، باب مواعظ أبی الحسن موسی-نقلا عن «کشف الغمّه» -و فی «بحار الأنوار» ج ٧٨/٢٧٧ عن الصادق علیه السّلام: «من اعتدل یوماه فهو مغبون» ؛ و أیضا فیه ج ٧١/١٧٣، الحدیث 5-نقلا عن «أمالی الصدوق» -عن الصادق علیه السّلام: «من استوی یوماه فهو مغبون» .

و لیس بعاقل من أمکنه الحصول علی درجه ورثها الأنبیاء ثم فوتها و من هنا قیل لا یستطاع العلم براحه الجسد (1)و قیل الجنه حفت بالمکاره (2). و قیل و لا بد دون الشهد من ألم النحل (3)و قیل لا تحسب المجد تمرا أنت آکله لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا (4).

السابع

[٧-] أن یکون عالی الهمه

فلا یرضی بالیسیر مع إمکان الکثیر و لا یسوف فی اشتغاله و لا یؤخر تحصیل فائده و إن قلت تمکن منها و إن أمن فوات حصولها بعد ساعه لأن للتأخیر آفات و لأنه فی الزمن التالی یحصل غیرها حتی لو عرض له مانع عن الدرس فلیشتغل بالمطالعه و الحفظ بجهده و لا یربط شیئا بشیء. و لیعلم أنه إن أراد التأخیر إلی زمن یکمل فیه الفراغ فهذا زمن لم یخلقه الله تعالی بعد بل لا بد فی کل وقت من موانع و عوائق و قواطع فقاطع ما أمکنک منها قبل أن یقطعک کلها کما

١6- وَرَدَ فِی اَلْخَبَرِ اَلْوَقْتُ سَیْفٌ فَإِنْ قَطَعْتَهُ وَ إِلاَّ قَطَعَکَ (5).

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٠]

ص: 3960


1- «المحدّث الفاصل» /٢٠٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٠٩؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٠٣؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٣؛ «تدریب الراوی» ج ٢/١4١؛ «فتح الباقی» ج ٢/٢٢4؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/٢٢4؛ «تذکره السامع» /٢٧، قاله یحیی بن أبی کثیر. و جاء فی «تذکره السامع» /٢٧: «الجسم» بدل «الجسد» ، و هو أنسب.
2- عن أمیر المؤمنین علیه أفضل صلوات المصلین: «. . . إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یقول: إنّ الجنّه حفّت بالمکاره، و إنّ النار حفّت بالشهوات» («نهج البلاغه» ص ٢5١، قسم الخطب، الخطبه ١٧6) .
3- هذا عجز بیت للمتنبّی، و البیت ورد فی «دیوان المتنبّی» /٢١4 هکذا: تریدین لقیان المعالی رخیصه و لا بدّ دون الشهد من إبر النحل و انظر «تذکره السامع» /٢٧؛ و «الأمثال و الحکم» /4٩.
4- «أمالی القالی» ج ١/١46، رواه عن أبی بکر بن درید عن بعض العرب؛ «شرح دیوان الحماسه» ج ٣/١5١١، رواه عن رجل من بنی أسد. و فی «لسان العرب» ج 4/44٢، «صبر» : «الصبر: عصاره شجر مرّ، واحدته: صبره، و جمعه: صبور. . . و لا یسکن إلاّ فی ضروره الشعر» . و راجع «الأمثال و الحکم» /4٩.
5- اعلم أنّی لم أجد هذا الکلام فی جوامع الحدیث للشیعه و لأهل السنه، و لیس حدیثا من أحادیث المعصومین سلام اللّه علیهم أجمعین، بل یعدّ من کلمات مشایخ الصوفیه، و إلیک ما قال بعضهم فی ذلک: فی «کشف المحجوب» /4٨٢: «و مشایخ گفته اند: الوقت سیف قاطع، از آنک صفت شمشیر بریدن است و صفت وقت بریدن؛ کی وقت بیخ مستقبل و ماضی را ببرد.» ؛ و فی «مشارق الدراری» /٢١4: «. . . پس از این جهت او را به شمشیر نسبت کرده اند و گفته اند که: الوقت سیف؛ یعنی زود از میان می گذرد چنانکه شمشیر.» ؛ و فی «تذکره الأولیاء» /٢54-نقلا عن الشافعی-: «. . . علم من در علم صوفیان نرسید و علم ایشان در علم یک سخن پیر من نرسید که گفت: الوقت سیف قاطع» . -

و إلی هذا المعنی أشار بعض الأولیاء الفضلاء (1)مشیرا إلی الحث علی مقامات العارفین و کن صارما کالوقت فالمقت فی عسی و إیاک علی فهی أخطر عله (2)و سر زمنا و انهض کسیرا فحظک البطاله ما أخرت عزما لصحه و أقدم و قدم ما قعدت له مع الخوالف و اخرج عن قیود التلفت و جد بسیف العزم سوف فإن تجد تجد نفسا فالنفس إن جدت جدت (3)

5)

-و قال سعدی الشیرازی فی «بوستان» /١٨5، الباب ٩: مکن عمر ضایع به افسوس و حیف که فرصت عزیز است و الوقت سیف و قال العارف الرومی: قال أطعمنی فإنّی جائع و اعتجل فالوقت سیف قاطع و علی هذا، فالجمله من کلمات مشایخ الصوفیه و لیس من أحادیث المعصومین علیهم السّلام، و صرّح بذلک فی «کشف الخفاء» ج ٢/45٧ و قال: «لیس بحدیث و هو من کلام بعض الحکماء» . و المؤلّف رحمه اللّه، إنّما عبّر عنه فی المتن بالخبر، و الخبر، کما فی «شرح البدایه» /6-٧، «أعمّ من أن یکون قول الرسول أو الإمام و الصحابیّ و التابعی و غیرهم من العلماء و الصلحاء، و قد یخصّ الحدیث بما جاء عن المعصوم علیه السّلام، و یخصّ الخبر بما جاء عن غیره، أو یجعل الحدیث أعمّ من الخبر مطلقا» . و جاء فی «إرشاد القلوب» ج ١/5١-نقلا عن بعض العلماء-: «اللیل و النهار یعملان فیک، فاعمل فیهما» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٣١]

ص: 3961


1- هو ابن الفارض فی تائیّته الکبری المعروفه، انظر «دیوان ابن الفارض» /6٣-64؛ «مشارق الدراری» /٢١4-٢١٩.
2- ورد فی المصدر: «علاّ» بدل «علیّ» ؛ و علّ لغه فی لعلّ.
3- قال فی «کشف الوجوه الغرّ لمعانی نظم الدّرّ» ج ١/١4٢-١46، فی شرح هذه الأبیات: «. . . و نصب زمنا و کسیرا علی الحال من الضمیر فی سروا نهض، . . . أی سر للحجّ فی حالکونک زمنا، و انهض و قم إلی الصلاه فی حالکونک کسیرا مریضا؛ لأنّک ما دمت أخّرت عزم العمل إلی زمان الصحه لم تحظّ بشیء سوی البطاله. -. . یعنی تقدّم فی السلوک، و قدّم سبیلک کلّ ما قعدت لأجله فی بیت الهوی من الحظوظ النفسانیّه و العصیان، و اخرج عن قیود الالتفات إلی الموانع لیفتح علیک أبواب العزائم. - «فإن تجد» : من جاد بنفسه یجود جودا: إذا مات؛ و قوله «تجد نفسا» : من وجد یجد وجدانا: إذا صادف؛ و قوله «إن جدت» : من جاد الفرس یجود جوده؛ إذا سار جیدا؛ و قوله «جدّت» : من جدّ یجدّ جدّا: إذا جهد؛ و الفاء فی «فالنفس» للتعلیل یتعلّق بقوله «و جدّ» ، أی و اقطع بسیف العزم الصحیح «سوف أفعل» یعنی تسویف النفس، و اشتغل بوظیفه الوقت، فإن تمت بعد ذلک تجد نفسا صالحا و ذلک هو الوقت الذی أدرکته بالطاعه و أمرت بها، لأنّ النفس إن سرت سیرا جیدا صارت مجدّه ساعیه فی العمل، فإنّها إذا بعثت علی الطاعه تدرّبت فیها و انتزعت الکراهه عنها، و حینئذ ینبعث منها داعیه العمل» . و شرح سعید الدین الفرغانی هذه الأبیات شرحا وافیا فی شرحه علی تائیه ابن الفارض الموسوم ب «مشارق-

الثامن

[٨-] أن یأخذ فی ترتیب التعلم بما هو الأولی

و یبدأ فیه بالأهم فالأهم فلا یشتغل فی النتائج قبل المقدمات و لا فی اختلاف العلماء فی العقلیات و السمعیات قبل إتقان الاعتقادیات فإن ذلک یحیر الذهن و یدهش العقل. و إذا اشتغل فی فن فلا ینتقل عنه حتی یتقن فیه کتابا أو کتبا إن أمکن و هکذا القول فی کل فن. و لیحذر التنقل من کتاب إلی کتاب و من فن إلی غیره من غیر موجب فإن ذلک علامه الضجر و عدم الفلاح فإذا تحققت أهلیته و تأکدت معرفته فالأولی له أن لا یدع فنا من العلوم المحموده و نوعا من أنواعها إلا و ینظر فیه نظرا یطلع به علی مقاصده و غایته ثم إن ساعده العمر و أنهضه التوفیق طلب التبحر فیه و إلا اشتغل بالأهم فالأهم فإن العلوم متقاربه و بعضها مرتبط ببعض غالبا. و اعلم أن العمر لا یتسع لجمیع العلوم فالحزم أن یأخذ من کل علم أحسنه

٣)

-الدراری» /٢١4-٢٢٠ و نحن ننقل هنا بعض کلامه و نحیل من أراد التفصیل إلیه: أ- «و بباش شمشیر برنده همچون وقت، أعنی زمان حاضر، که دشمن داشتن حقّ مر نفس تو را، در گفتار «اگر» توست؛ و دور باش از آنکه گوئی: «مگر من فردا چنین و چنین کنم» که این کلمۀ لعلّ خطرناکترین علّتی است مر نفس را. ب-و راه می رو همچنان که بر جای مانده ای؛ و برخیز در حال شکسته پایی که نصیب تو بی کاری است ما دام که در تأخیر می داری عزیمت خود را تا به وقت درست شدن، و همین معنی را بعینه بعضی از مشایخ به این عبارت گفته اند که «سیروا إلی اللّه عرجا و مکاسیر» ، پس کأنّه شیخ ناظم این معنی ایشان را به نظم آورده است. ج-و پیش آی و پیش آور، أعنی ترک کن هرچه را که تو از برای آن بازپس نشسته ای در خانۀ تن با زنان یا خسیسان، أعنی نفس و قوای حسّی او؛ و بیرون آی از بندهای واپس نگرستیها. د-و ببر به شمشیر عزم صحیح، تسویف و تسویل نفس را، پس اگر تو نیکو و تیزروی در راه عشق و فنا، آنگاه بیابی دمی خوش؛ چه نفس را اگر فدا کنی و به معشوق بخشی، بختیار شود یا وجودی نو یابد. در این بیت تجنیس الفاظ به کار برده است، اوّل: جدّ، از جدّ است به معنی قطع از باب مضاعف؛ و دوّم: فإن تجد، از جودت است به معنی نیکرفتار شدن اسب از أجوف، نعت او جواد آید؛ سوم: تجد، از وجدان به معنی یافتن است از معتل فاء؛ و چهارم: جدت، از جود به معنی جان دادن است از أجوف، نعت از وی جائد؛ و پنجم: جدّت، از جدّ به معنی بختیار شدن، یا از جدّه به معنی نو شدن است هم از باب مضاعف» . و لا یخفی بعض الاختلاف بین الشرحین فی تفسیر بعض الکلمات.

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٢]

ص: 3962

و یصرف جمام قوته فی العلم الذی هو أشرف العلوم و هو العلم النافع فی الآخره مما یوجب کمال النفس و تزکیتها بالأخلاق الفاضله و الأعمال الصالحه و مرجعه إلی معرفه الکتاب و السنه و علم مکارم الأخلاق و ما ناسبه

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٣]

ص: 3963

القسم الثانی : آدابه مع شیخه و قدوته
اشاره

و ما یجب علیه من تعظیم حرمته

[المقدمه]
[حق العالم علی المتعلم]

١- قَالَ اَلصَّادِقُ ع کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ إِنَّ مِنْ حَقِّ اَلْعَالِمِ أَنْ لاَ تُکْثِرَ عَلَیْهِ اَلسُّؤَالَ وَ لاَ تَأْخُذَ بِثَوْبِهِ وَ إِذَا دَخَلْتَ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ فَسَلِّمْ عَلَیْهِمْ جَمِیعاً وَ خُصَّهُ بِالتَّحِیَّهِ دُونَهُمْ وَ اِجْلِسْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لاَ تَجْلِسْ خَلْفَهُ وَ لاَ تَغْمِزْ بِعَیْنِکَ وَ لاَ تُشِرْ بِیَدِکَ وَ لاَ تُکْثِرْ مِنَ اَلْقَوْلِ قَالَ فُلاَنٌ وَ قَالَ فُلاَنٌ خِلاَفاً لِقَوْلِهِ وَ لاَ تَضْجَرْ لِطُولِ صُحْبَتِهِ وَ إِنَّمَا مَثَلُ اَلْعَالِمِ مَثَلُ اَلنَّخْلَهِ تَنْتَظِرُهَا مَتَی یَسْقُطُ عَلَیْکَ مِنْهَا شَیْءٌ وَ اَلْعَالِمُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ اَلْغَازِی فِی سَبِیلِ اَللَّهِ (1).

4- وَ فِی حَدِیثِ اَلْحُقُوقِ اَلطَّوِیلِ اَلْمَرْوِیِّ عَنْ سَیِّدِ اَلْعَابِدِینَ ع (2)وَ حَقُّ سَائِسِکَ بِالْعِلْمِ اَلتَّعْظِیمُ لَهُ وَ اَلتَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ اَلاِسْتِمَاعِ إِلَیْهِ وَ اَلْإِقْبَالُ عَلَیْهِ وَ أَلاَّ تَرْفَعَ عَلَیْهِ صَوْتَکَ وَ لاَ تُجِیبَ أَحَداً یَسْأَلُهُ عَنْ شَیْءٍ حَتَّی یَکُونَ هُوَ اَلَّذِی یُجِیبُ وَ لاَ تُحَدِّثَ فِی مَجْلِسِهِ أَحَداً وَ لاَ تَغْتَابَ عِنْدَهُ أَحَداً وَ أَنْ تَدْفَعَ عَنْهُ إِذَا ذُکِرَ عِنْدَکَ بِسُوءٍ وَ أَنْ تَسْتُرَ عُیُوبَهُ وَ تُظْهِرَ مَنَاقِبَهُ وَ لاَ تُجَالِسَ لَهُ عَدُوّاً وَ لاَ تُعَادِیَ لَهُ وَلِیّاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ شَهِدَتْ لَکَ مَلاَئِکَهُ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ بِأَنَّکَ قَصَدْتَهُ وَ تَعَلَّمْتَ

[شماره صفحه واقعی : ٢٣4]

ص: 3964


1- «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب حقّ العالم، الحدیث ١، و فیه: «بطول» بدل «لطول» و: «فإنّما» بدل «و إنّما» و: «حتی یسقط» بدل «متی یسقط» ؛ «المحاسن» /٢٣٣، الحدیث ١٨5؛ «بحار الأنوار» ج ٢/4٣ الحدیث ٩، نقلا عنه؛ «دستور معالم الحکم» /١٣١-١٣٢.
2- حدیث الحقوق مرویّ فی «کتاب من لا یحضره الفقیه»٢/٣٧6-٣٨١، الحدیث ١6٢6؛ و «مکارم الأخلاق» /4١٩-4٢4؛ و «تحف العقول» /١٨4-١٩5.

عِلْمَهُ لِلَّهِ جَلَّ اِسْمُهُ لاَ لِلنَّاسِ (1).

فیما حکاه الله عز و جل عن موسی ع حین خاطب الخضر ع

و فیما حکاه الله عز و جل عن موسی ع حین خاطب الخضر ع بقوله هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّٰا عُلِّمْتَ رُشْداً (2). و فی قوله سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اَللّٰهُ صٰابِراً وَ لاٰ أَعْصِی لَکَ أَمْراً (3). جمله جلیله من الآداب الواقعه من المتعلم لمعلمه مع جلاله قدر موسی ع و عظم شأنه و کونه من أولی العزم من الرسل ثم لم یمنعه ذلک من استعمال الآداب اللائقه بالمعلم و إن کان المتعلم أکمل منه من جهات أخری. و لو أردنا استقصاء ما اشتمل علیه تخاطبهما من الآداب و الدقائق لخرجنا عن وضع الرساله لکنا نشیر إلی ما یتعلق بالکلمه الأولی و هی قوله هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمّٰا عُلِّمْتَ رُشْداً (4). فقد دلت علی اثنتی عشره فائده من فوائد الأدب (5)>الأولی< جعل نفسه تبعا له المقتضی لانحطاط المنزله فی جانب المتبوع (6). >الثانیه< الاستئذان بهل أی هل تأذن لی فی اتباعک و هو مبالغه عظیمه فی التواضع.

[شماره صفحه واقعی : ٢٣5]

ص: 3965


1- «مکارم الأخلاق» /4٢٠؛ «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ٢/٣٧٧، الحدیث ١6٢6؛ «بحار الأنوار» ج ٢/4٢، الحدیث 6، نقلا عن «روضه الواعظین» و «الخصال» و «أمالی الصدوق» .
2- سوره الکهف (١٨) :66.
3- سوره الکهف (١٨) :6٩.
4- سوره الکهف (١٨) :66.
5- لاحظ «تفسیر الرازیّ» ج ٢١/١5١-١5٢.
6- هکذا فی النسخ المخطوطه و نسخه «ه» ، «ط» و «ن» و هو الصحیح قطعا؛ و حرف الجرّ «فی» متعلّق ب «انحطاط المنزله» ، أی انحطاط منزله التابع فی جانب المتبوع، و الجانب یکون بمعنی الجهه و الناحیه، من قولک «قعدت إلی جانب فلان» . و جاء فی نسخه «ص» ، «ح» و «ع» : «التابع» ، بدل «المتبوع» ، و هو خطأ قطعا.

>الثالثه< تجهیل نفسه و الاعتراف لمعلمه بالعلم بقوله عَلیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ . >الرابعه< الاعتراف له بعظیم النعمه بالتعلیم لأنه طلب منه أن یعامله بمثل ما عامله الله تعالی به أی یکون إنعامک علی کإنعام الله علیک و لهذا المعنی قیل أنا عبد من تعلمت منه (1)و من علم إنسانا مسأله ملک رقه (2). >الخامسه< أن المتابعه عباره عن الإتیان بمثل فعل الغیر لکونه فعله لا لوجه آخر و دل ذلک علی أن المتعلم یجب علیه من أول الأمر التسلیم و ترک المنازعه. >السادسه< الإتیان بالمتابعه من غیر تقیید بشیء بل اتباعا مطلقا لا یقید علیه فیه بقید (3)و هو غایه التواضع. >السابعه< الابتداء بالاتباع ثم بالتعلیم ثم بالخدمه ثم بطلب العلم. >الثامنه< أنه قال هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ أی لم أطلب علی تلک المتابعه إلا التعلیم کأنه قال لا أطلب منک علی تلک المتابعه مالا و لا جاها. >التاسعه< مِمّٰا عُلِّمْتَ إشاره إلی بعض ما علم أی لا أطلب منک المساواه بل بعض ما علمت فأنت أبدا مرتفع علی زائد القدر. >العاشره< قوله مِمّٰا عُلِّمْتَ اعتراف بأن الله علمه و فیه تعظیم للمعلِّم و العلم و تفخیم لشأنهما. >الحادیه عشره< قوله رُشْداً طلب الإرشاد و هو ما لو لا حصوله لغوی و ضل و فیه اعتراف بشده الحاجه إلی التعلم و هضم عظیم لنفسه و احتیاج بین لعلمه.

[شماره صفحه واقعی : ٢٣6]

ص: 3966


1- «تفسیر الرازیّ» ج ٢١/١5١. و فی «تذکره السامع» /٩٠-نقلا عن شعبه بن الحجاج-: «کنت إذا سمعت من الرجل الحدیث کنت له عبدا ما یحیی» . و فی «تذکره الأولیاء» /٢5٣، نقلا عن الشافعی: «گفت: من بندۀ کسی ام که مرا یک حرف از آداب تعلیم کرده است» .
2- فی إجازه الشیخ محمّد بن أبی جمهور الأحسائی للسیّد محمود بن علاء الدین الطالقانی: «قال سیّد العالمین: من علّم شخصا مسأله ملک رقّه، فقیل له: أ یبیعه؟ قال: لا؛ و لکن یأمره و ینهاه» («بحار الأنوار» ج ١٠٨/١6) .
3- کذا فی النسخ سوی نسخه «ض» ، «ح» و «ع» فقد جاء فیها: «لا تقیید فیه بقید» بدل «لا یقیّد علیه فیه بقید» و لعلّه أصحّ؛ و فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢١/١5١: «تاسعها: أنّ قوله «أتّبعک» یدلّ علی طلب متابعته مطلقا فی جمیع الأمور غیر مقیّد بشیء دون شیء» .

>الثانیه عشره< ورد (1)أن الخضر ع علم أولا أنه نبی بنی إسرائیل موسی ع صاحب التوراه الذی کلمه الله عز و جل بغیر واسطه و خصه بالمعجزات و قد أتی مع هذا المنصب بهذا التواضع العظیم بأعظم أبواب المبالغه فدل علی أن هذا هو الألیق لأن من کانت إحاطته بالعلوم أکثر کان علمه بما فیها من البهجه و السعاده أکثر فیشتد طلبه لها و یکون تعظیمه لأهل العلم أکمل. ثم مع هذه المعرفه من الخضر ع و هذه الغایه من الأدب و التواضع من موسی ع أجابه بجواب رفیع و کلام منیع مشتمل علی العظمه و القوه و عدم الأدب مع موسی ع بل وصفه بالعجز و عدم الصبر بقوله إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً (2).

[فوائد کثیره من أدب المعلم و إعزازه المستفاده من قصه الخضر مع موسی]

و قد دلت هذه الکلمه الوجیزه أیضا علی فوائد کثیره من أدب المعلم و إعزازه للعلم و إجلاله لمقامه علی وجه یقتضی التأسی به و لا دخل له بهذا الباب لکنا نذکر جمله منه لمناسبه المقام و له مدخل واضح فی أصل الرساله >الأولی< وصفه بعدم الصبر علی تعلم العلم المقتضی لانحطاط قدره و سقوط محله بالإضافه إلی مقام الصابرین الذین وعدهم الله تعالی بالکرامه و بشرهم بالصلاه و الرحمه (3). >الثانیه< نفیه عنه الاستطاعه علی الصبر الموجب لقطع طمعه فی السعی علیه و الاتصاف به و تحصیل أسبابه و هو فی الأغلب أمر مقدور للبشر و کان غایه ما یقتضی الحال من المعلم توصیته بالصبر لا تعجیزه عنه.

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٧]

ص: 3967


1- فی «تفسیر الرازیّ» ج ٢١/١4٩: «روی أنّ موسی علیه السّلام لمّا وصل إلیه قال: السلام علیک. فقال: و علیک السلام یا نبیّ بنی إسرائیل. فقال موسی علیه السّلام: من عرّفک هذا؟ قال: الذی بعثک إلیّ» . و فی «تفسیر مجمع البیان» ج 6/4٨٣: «و قیل: إنّه رآه علی طنفسه خضراء، فسلّم علیه فقال: و علیک السلام یا نبیّ بنی إسرائیل. فقال له موسی: و ما أدراک من أنا و من أخبرک أنّی نبیّ؟ قال: من دلّک علیّ» .
2- سوره الکهف (١٨) :6٧.
3- فی قوله تعالی فی سوره البقره (٢) :١55-١5٧: «وَ بَشِّرِ اَلصّٰابِرِینَ، اَلَّذِینَ إِذٰا أَصٰابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قٰالُوا إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ، أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ، وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْمُهْتَدُونَ» .

>الثالثه< نفی الاستطاعه بلن المقتضیه للنفی المؤبد علی رأی جماعه من المحققین منهم الزمخشری (1)و هو موجب للیأس منه لوقوع الإخبار به من معلم متبوع صادق. >الرابعه< توکید الجمله بإن و اسمیه الجمله و النفی بلن و غیرها من المؤکدات و هو غایه عظیمه فی التعجیز و التضعیف. >الخامسه< الإشاره إلی أنک إن تخیل لک أنک صابر علی حسب ما تجده من نفسک فأنت لا تعلم حالک عند صحبتی لأنک لم تصحبنی بعد و الصبر الذی أنفیه عنک هو الصبر معی و هذا أمر أنا أعلم به لعلمی بمقدار ما تطلب تعلمه و جهلک به. >السادسه< التنبیه علی عظم قدر العلم و جلاله شأنه و تفخیم أمره و أنه أمر یحتاج إلی الصبر العظیم الخارج عن عادات البشر إذ لا شک أن موسی کلیم الله و نبیه أعظم شأنا و أکبر نفسا و أقوی صبرا و أعظم کمالا من غیره من الناس. >السابعه <التنبیه علی أنه لا ینبغی أن یبذل العلم إلا لمن کان ذا صبر قوی و رأی سوی و نفس مستقیمه فإنه نور من الله تعالی لا ینبغی وضعه کیف اتفق و بذله لمن أراد بل لا بد من ممارسته قبل ذلک و اختباره و قابلیته له بکل وجه. >الثامنه< التنبیه علی أن علم الباطن أقوی مرتبه من علم الظاهر و أحوج إلی قوه الجنان و عزیمه الصبر فمن ثم کان موسی ع محیطا بعلم الظاهر علی حسب استعداده و حاملا له بقوه و خوفه الخضر ع مع ذلک من عجزه عن الصبر علی تحمل العلم الباطنی و حذره من قله الصبر و أراد ع بهذه المبالغه فی نفیه أنه مما یشق تحمله علیک و یعسر تجشمه علی جهه التأکید فی أمثال هذه

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٨]

ص: 3968


1- فی «الأنموذج» /٢٩٢-المطبوع ضمن «جامع المقدمات» -حیث قال: «و لن نظیره لا فی نفی المستقبل و لکن علی التأبید [خ ل: علی التأکید]» ؛ هذا، و لکن قال المحقّق الرضی الأسترآبادی قدّس سرّه فی «شرح الکافیه» ج ٢/٢٣5: «لن معناها نفی المستقبل، هی تنفی المستقبل نفیا مؤکّدا، و لیس للدوام و التأبید کما قال بعضهم» . و قال ابن هشام فی «مغنی اللبیب» /١4٨، الباب الأوّل، حرف اللام، ذیل کلمه «لن» : «و لا تفید لن توکید النفی خلافا للزمخشری فی کشّافه، و لا تأبیده خلافا له فی أنموذجه، و کلاهما دعوی بلا دلیل؛ قیل: و لو کانت للتأبید لم یقیّد منفیّها بالیوم فی «فَلَنْ أُکَلِّمَ اَلْیَوْمَ إِنْسِیًّا» ، و لکان ذکر الأبد فی «وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً» تکرارا و الأصل عدمه» .

الخطابیات لا أنه غیر مقدور البته و إلا لما قال له موسی ع بعد ذلک سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اَللّٰهُ صٰابِراً (1). و قس علی ما أشرنا إلیه من الآداب و الوظائف ما تحتمله بقیه الآیات فهی متقاربه فی إفاده المعنی فی هذا المقام و به یترقی من أراد التوصل إلی باقی المرام.

إذا تقرر ذلک فلنعد إلی ذکر الآداب المختصه بالمتعلم مع شیخه حسب ما قرره العلماء تفریعا علی المنصوص منها و هی أمور.

الأول (2)و هو أهمها

[١-] أن یقدم النظر فیمن یأخذ عنه العلم

و یکتسب حسن الأخلاق و الآداب منه فإن تربیه الشیخ لتلمیذه و نسبه إخراجه لأخلاقه الذمیمه و جعل مکانها خلقا حسنا کفعل الفلاح الذی یقلع الشوک من الأرض و یخرج منها النباتات الخبیثه من بین الزرع لیحسن نباته و یکمل ریعه. و لیس کل شیخ یتصف بهذا الوصف بل ما أقل ذلک فإنه فی الحقیقه نائب عن الرسول ص و لیس کل عالم یصلح للنیابه فلیختر من کملت أهلیته و ظهرت دیانته و تحققت معرفته و عرفت عفته و اشتهرت صیانته و سیادته و ظهرت مروته و حسن تعلیمه و جاد تفهیمه و قد تقدم جمله أوصافه (3). و لا یغتر الطالب بمن زاد علمه مع نقص فی ورعه أو دینه أو خلقه. فإن ضرره فی خلق المتعلم و دینه أصعب من الجهل الذی یطلب زواله و أشد ضررا. و عن جماعه من السلف هذا العلم دین فانظروا عمن تأخذون دینکم (4). و مما یؤنس به أن یکون له مع مشایخ عصره کثره بحث و طول اجتماع و زیاده

[شماره صفحه واقعی : ٢٣٩]

ص: 3969


1- سوره الکهف (١٨) :6٩.
2- لاحظ «تذکره السامع» /٨5-٨٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٠.
3- فی النوع الثانی من هذا الباب.
4- «سنن الدارمیّ» ج ١/١١٢،١١٣؛ «صحیح مسلم» ج ١/١4، المقدّمه، الباب 5؛ «المحدّث الفاصل» /٣٠4، 4١6؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٩6،٩٨،١٧٨؛ «تذکره السامع» /٨5؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٣.

ممارسه و ثناء منهم علی سمته و خلقه و بحثه. و لیحترز ممن أخذ علمه من بطون الکتب من غیر قراءه علی الشیوخ خوفا من وقوعه فی التصحیف و الغلط و التحریف. قال بعض السلف من تفقه من بطون الکتب ضیع الأحکام (1). و قال آخر إیاکم و الصحفیون (2)الذین یأخذون علمهم من الصحف فإن ما یفسدون أکثر مما یصلحون (3). و لیحذر من التقید بالمشهورین و ترک الأخذ من الخاملین فإن ذلک من الکبر علی العلم و هو عین الحماقه لأن الحکمه ضاله المؤمن یلتقطها حیث وجدها (4)و یغتنمها حیث ظفر بها و یتقلد المنه ممن ساقها إلیه و ربما یکون الخامل ممن ترجی برکته فیکون النفع به أعم و التحصیل من جهته أتم. و إذا سبرت أحوال السلف و الخلف لم تجد النفع غالبا إلا إذا کان للشیخ من التقوی و النصح و الشفقه للطلبه نصیب وافر و کذلک إذا اعتبرت المصنفات وجدت الانتفاع بتصنیف الأتقی أوفر و الفلاح بالاشتغال به أکثر و بالعکس حال العالم المجرد. الثانی

[٢-] أن یعتقد فی شیخه أنه الأب الحقیقی و الوالد الروحانی

هو أعظم من الوالد الجسمانی فیبالغ بعد الأدب فی حقه کما تقدم (5)فی رعایه حق أبوته و وفاء حق

[شماره صفحه واقعی : ٢4٠]

ص: 3970


1- قاله الشافعی کما فی «تذکره السامع» /٨٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/64.
2- هکذا فی النسخ المخطوطه و لعلّه من باب الحکایه، و إلاّ فالصحیح «و الصحفیّین» بالنصب، کما لا یخفی.
3- فی «تحریر الاحکام الشرعیه» ج ١/٣؛ و «عوالی اللآلی» ج 4/٧٨: «قال صلّی اللّه علیه و آله: خذ العلم من أفواه الرجال. و نهی عن الأخذ ممّن أخذ علمه من الدفاتر، و قال: لا یغرّنّکم الصحفیون» ؛ و فی «الکفایه فی علم الروایه» /١٩4، نقلا عن بعضهم: «لا تأخذوا العلم من الصحفیّین» ؛ و فی «محاضرات الأدباء» ج ١/١٠6: «قیل: لا تأخذوا العلم من صحفی» ؛ و فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٩٧: «. . . لا تأخذوا العلم من الصحفیین. . . لا یفتی الناس الصحفیون، و قال أبو زرعه: لا یفتی الناس صحفی و لا یقرئهم مصحفی» ؛ و فی «تذکره السامع» /٨٧-نقلا عن بعضهم-: «من أعظم البلیّه تشیّخ الصحیفه. أی الذین تعلّموا من الصحف» .
4- عن أمیر المؤمنین علیه السّلام: «الحکمه ضالّه المؤمن، فخذ الحکمه و لو من أهل النفاق» («نهج البلاغه» ، ص 4٨١، قسم الحکم، الحکمه ٨٠) ؛ و فی «محاضرات الأدباء» ج ١/5٠: «قال النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: الحکمه ضالّه المؤمن أینما وجدها قیّدها» .
5- فی أوّل القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢٣4-٢٣5.

تربیته و قد سئل الإسکندر ع ما بالک توقر معلمک أکثر من والدک فقال لأن المعلم سبب لحیاتی الباقیه و والدی لحیاتی الفانیه (1). و أیضا لم یقصد الوالد فی الأغلب فی مقاربه والدته وجوده و لا کمال وجوده و إنما قصد لذه نفسه فوجد هو و علی تقدیر قصده لذلک فالقصد المقترن بالفعل أولی من القصد الخالی عنه و أما المعلم فقصد تکمیل وجوده و سببه و بذل فیه جهده و لا شرف لأصل الوجود إلا بالإضافه إلی العدم فإنه حاصل للدیدان و الخنافس و إنما الشرف فی کماله و سببه المعلم. و قد روی أن السید الرضی الموسوی قدس الله روحه (2)کان عظیم النفس عالی الهمه أَبِیَّ الطبع لا یقبل لأحد منه (3)و له فی ذلک قصص غریبه مع الخلیفه العباسی حین أراد صلته بسبب مولود ولد له (4)و غیره و منها أن بعض مشایخه (5)قال له یوما بلغنی أن دارک ضیقه لا تلیق بحالک و لی دار واسعه صالحه لک قد وهبتها لک فانتقل إلیها فأبی فأعاد علیه الکلام فقال یا شیخ أنا لم أقبل بر أبی قط فکیف

[شماره صفحه واقعی : ٢4١]

ص: 3971


1- «محاضرات الأدباء» ج ١/45؛ «أخلاق ناصری» /٢٧١؛ «الذریعه إلی مکارم الشریعه» /١١٩.
2- نرجو من یرغب التفصیل عن حیاه الرضیّ و آثاره القیّمه أن یراجع نشره «تراثنا» العدد الخامس.
3- قال ابن أبی الحدید فی «شرح نهج البلاغه» ج ١/٣٣: «و کان عفیفا شریف النفس، عالی الهمّه ملتزما بالدین و قوانینه، و لم یقبل من أحد صله و لا جائزه، حتّی أنّه ردّ صلات أبیه، و ناهیک بذلک شرف نفس و شدّه ظلف؛ فأمّا بنو بویه فإنّهم اجتهدوا علی قبوله صلاتهم فلم یقبل» .
4- «شرح نهج البلاغه» ج ١/٣٩-4٠؛ قال فیه: «و قرأت بخطّ محمّد بن إدریس الحلّی الفقیه الإمامیّ، قال: حکی أبو حامد أحمد بن محمّد الأسفرایینی الفقیه الشافعی، قال: کنت یوما عند فخر الملک أبی غالب محمّد ابن خلف وزیر بهاء الدوله و ابنه سلطان الدوله، فدخل علیه الرضی أبو الحسن، فأعظمه و أجلّه و رفع من منزله، و خلّی ما کان بیده من الرقاع و القصص و أقبل علیه یحادثه إلی أن انصرف. . . فقال [یعنی فخر الملک]: هذا کتاب الرضی، اتّصل بی أنّه قد ولد له ولد، فأنفذت إلیه ألف دینار، قلت له: هذه للقابله فقد جرت العاده أن یحمل الأصدقاء إلی أخلائهم و ذوی مودّتهم مثل هذا فی مثل هذه الحال، فردّها و کتب إلیّ هذا الکتاب فاقرأه. قال [یعنی أبا حامد الأسفرایینی]: فقرأته، و هو اعتذار عن الردّ و فی جملته: إنّنا أهل بیت لا یطلع علی أحوالنا قابله غریبه، و إنّما عجائزنا یتولّین هذا الأمر من نسائنا و لسن ممّن یأخذن أجره و لا یقبلن صله. . .» و انظر لنقد و تزییف بعض هذه الحکایه-الذی لم ننقله-مقاله «الرضی و المرتضی کوکبان» ، المطبوع فی نشره «تراثنا» ، العدد الخامس، ص ٢4٨-٢6٢.
5- هو الشیخ أبی إسحاق إبراهیم بن أحمد بن محمّد الطبریّ الفقیه المالکی کما فی «شرح نهج البلاغه» ج ١/٣4.

من غیره فقال له الشیخ إن حقی علیک أعظم من حق أبیک لأنی أبوک الروحانی و هو أبوک الجسمانی فقال السید رحمه الله قد قبلت الدار (1)و من هنا قال بعض الفضلاء من علم العلم کان خیر أب ذاک أبو الروح لا أبو النطف (2).

الثالث

[٣-] أن یعتقد أنه مریض النفس

لأن المرض هو الانحراف عن المجری الطبیعی و طبع النفس العلم و إنما خرجت عن طبعها بسبب غلبه أخلاط القوی البدنیه و یعتقد أن شیخه طبیب مرضه لأنه یرده إلی المجری الطبیعی فلا ینبغی أن یخالفه فیما یشیر علیه کأن یقول له اقرأ الکتاب الفلانی أو اکتب بهذا القدر من الدرس لأنه إن خالفه کان بمنزله المریض یرد علی طبیبه فی وجه علاجه. و قد قیل فی الحکم مراجعه المریض طبیبه توجب تعذیبه (3)و کما أن الواجب علی المریض ترک تناول المؤذیات و الأغذیه المفسده للدواء فی حضره الطبیب و غیبته کذلک المتعلم فیجب أن یطهر نفسه من النجاسه المعنویه التی غایه المعلم النهی عنها من الحقد و الحسد و الغضب و الشره و الکبر و العجب و غیرها من الرذائل و یقطع ماده المرض رأسا لینتفع بالطبیب. الرابع (4)

[4-] أن ینظره بعین الاحترام

و الإجلال و الإکرام و یضرب صفحا عن عیوبه فإن ذلک أقرب إلی انتفاعه به و رسوخ ما یسمعه منه فی ذهنه. و لقد کان بعض السلف إذا ذهب إلی شیخه تصدق بشیء و قال اللهم استر عیب معلمی عنی و لا تذهب ببرکه علمه منی (5).

[شماره صفحه واقعی : ٢4٢]

ص: 3972


1- «شرح نهج البلاغه» ج ١/٣4.
2- «أدب الدنیا و الدین» /٧٧؛ و قبله: «آباء أجسادنا هم سبب لأن جعلنا عرائض التّلف» و فی البیت الثانی: «علّم الناس» بدل «علّم العلم» .
3- لم أجده فی کثیر من کتب الحکم و الأمثال الذی راجعته و تصفّحته.
4- لاحظ «تذکره السامع» /٨٨-٨٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٠-6١.
5- «تذکره السامع» /٨٨؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /١٢١؛ «شرح المهذّب» ج ١/6١.

و قال آخر کنت أصفح الورقه بین یدی شیخی صفحا رفیقا هیبه له لئلا یسمع وقعها أو قال رفعها (1). و قال آخر و الله ما اجترأت أن أشرب الماء و شیخی ینظر إلی هیبه له (2). و قال حمدان الأصفهانی کنت عند شریک (3)فأتاه بعض أولاد الخلیفه المهدی (4)فاستند إلی الحائط و سأله عن حدیث فلم یلتفت إلیه و أقبل علینا ثم عاد فعاد شریک لمثل ذلک فقال أ تستخف بأولاد الخلفاء قال لا و لکن العلم أجل عند الله من أن أضیعه فجثا علی رکبتیه فقال شریک هکذا یطلب العلم (5).

الخامس

[5-] أن یتواضع له زیاده علی ما أمر به من التواضع

للعلماء و غیرهم و یتواضع للعلم فبتواضعه له یناله و لیعلم أن ذله لشیخه عز و خضوعه له فخر و تواضعه له رفعه و تعظیم حرمته مثوبه و التشمر فی خدمته شرف

١4- وَ قَدْ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص تَعَلَّمُوا اَلْعِلْمَ وَ تَعَلَّمُوا لِلْعِلْمِ اَلسَّکِینَهَ وَ اَلْوَقَارَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تَعَلَّمُونَ مِنْهُ (6).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ عَلَّمَ أَحَداً مَسْأَلَهً مَلَکَ رِقَّهُ قِیلَ أَ یَبِیعُهُ وَ یَشْتَرِیهِ قَالَ بَلْ یَأْمُرُهُ وَ یَنْهَاهُ (7).

[شماره صفحه واقعی : ٢4٣]

ص: 3973


1- قاله الشافعی و أراد من شیخه مالک بن أنس، کما فی «تذکره السامع» /٨٨؛ و «شرح المهذّب» ج ١/6١؛ و «فیض القدیر» ج ٣/٢5٣، و فیه: «قال الشافعی: کنت أصفح الورقه بین یدی مالک برفق لئلا یسمع وقعها» .
2- قاله الربیع و أراد من شیخه الشافعی، کما فی «تذکره السامع» /٨٨؛ و «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٣-٢4؛ و «شرح المهذّب» ج ١/6١؛ و «فیض القدیر» ج ٣/٢5٣، و فیه: «قال الربیع: و اللّه ما اجترأت أن أشرب الماء و الشافعی ینظر» .
3- هو شریک بن عبد اللّه النخعیّ الکوفیّ المتوفّی سنه ١٧٧ ه. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ٣/١6٣؛ و «تذکره الحفاظ» ج ١/٢٣٢؛ و «وفیات الأعیان» ج ٢/464-46٨.
4- هو محمّد بن عبد اللّه المنصور بن محمّد بن علی العباسیّ، من خلفاء الدوله العباسیه، مات سنه ١6٩ ه انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج 6/٢٢١.
5- «شرح المهذّب» ج ١/6١؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٣٣.
6- «الجامع الصغیر» ج ١/١٣١، حرف التاء، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٣/٢5٣، الحدیث ٣٣٢٢؛ «قوت القلوب» ج ١/١4٠؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١4١، الحدیث ٢٨٧١٧.
7- فی إجازه الشیخ محمّد بن أبی جمهور الأحسائی للسیّد محمود بن علاء الدین الطالقانی: «قال سیّد العالمین: من علّم-

و أنشد بعض العلماء أهین لهم نفسی لکی یکرمونها و لن تکرم النفس التی لا تهینها (1).

السادس

[6-] أن لا ینکر علیه و لا یتأمر و لا یشیر علیه بخلاف رأیه

فیری أنه أعلم بالصواب منه بل ینقاد إلیه فی أموره کلها و یلقی إلیه زمام أمره رأسا و یذعن لنصحه و یتحری رضاه و إن خالف رأی نفسه و لا یستبق معه رأیا و لا اختیارا و یشاوره فی أموره کلها و یأتمر بأمره و لا یخرج عن رأیه و تدبیره باللسان و القلب قال بعض العلماء (2)خطأ المرشد أنفع للمسترشد من صوابه فی نفسه و فی قصه موسی و الخضر ع تنبیه علی ذلک (3).

٧)

-شخصا مسأله ملک رقّه، فقیل له: أ یبیعه؟ قال: لا؛ و لکن یأمره و ینهاه» («بحار الأنوار» ج ١٠٨/١6) . و فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١54: «. . . سمعت شعبه یقول: کل من سمعت منه حدیثا فأنا له عبد» .

[شماره صفحه واقعی : ٢44]

ص: 3974


1- فی «أمالی المرتضی» ج ١/٢٠5: «و قیل لأبی دؤاد الإیادی-و نظر إلی بنته تسوس فرسه-: أهنتها یا أبا دؤاد! فقال: أهنتها بکرامتی، کما أکرمتها بهوانی. و مثل ذلک قول أعرابی لحقه ذلّ علی باب السلطان: أهین لهم نفسی لأکرمها بهم و لن تکرم النفس التی لا تهینها» ؛ و فی «محاضرات الأدباء ج ١/٣٠٠: «و یروی عن الشافعی: أهین لهم. . . البیت» ؛ و فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١4٢: «. . . فأنشأ الشافعی: أهین لهم. . . البیت» ؛ و فی «قوت القلوب» ج ٢/٢٢٨: «. . . قال: کثیرا ما کنت أسمع الشافعی یقول: أهین لهم نفسی لکی یکرمونها و لن تکرم النفس التی لا تهینها» ؛ و فی «طبقات الشافعیه» ج ٢/١65: «قال الربیع: کتب إلیّ البویطی أن اصبر نفسک للغرباء و حسّن خلقک لأهل حلقتک، فإنّی لم أزل أسمع الشافعی یکثر أن یتمثل بهذا البیت: أهین لهم نفسی لکی یکرمونها و لن تکرم النفس التی لا تهینها» ؛ و فی «تذکره السامع» /٨٧: «یقال: إنّ الشافعی عوتب علی تواضعه للعلماء فقال: أهین لهم نفسی فهم یکرمونها و لن. . . البیت» . و مثل هذا البیت ما فی «تعلیم المتعلّم» /٢4: أری لک نفسا تشتهی أن تعزّها فلست تنال العزّ حتّی تذلّها» . .
2- هو الغزالی، قاله فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/45. و انظر أیضا «تذکره السامع» /٨٨؛ و «میزان العمل» /١١6.
3- فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/45: «. . . و قد نبّه اللّه تعالی بقصه الخضر و موسی علیهما السّلام؛ حیث قال الخضر: «إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً وَ کَیْفَ تَصْبِرُ عَلیٰ مٰا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً» ثمّ شرط علیه السکوت و التسلیم، فقال: «فَإِنِ اِتَّبَعْتَنِی فَلاٰ تَسْئَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتّٰی أُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْراً» ثمّ لم یصبر و لم یزل فی مرادته إلی أن کان ذلک سبب الفراق بینهما. و بالجمله کلّ متعلّم استبقی لنفسه رأیا و اختیارا دون اختیار المعلّم، فاحکم علیه بالإخفاق و الخسران» .

و نقل بعض الأفاضل عن بعض مشایخه قال حکیت لشیخی مناما لی فقلت رأیت أنک قلت لی کذا و کذا فقلت لک لم ذاک قال فهجرنی شهرا و لم یکلمنی و قال لو لا أنه کان فی باطنک تجویز المطالبه و إنکار ما أقوله لک لما جری ذلک علی لسانک فی المنام. و الأمر کما قال إذ قلما یری الإنسان فی منامه (1)خلاف ما یغلب فی الیقظه علی قلبه. السابع

[٧-] أن یبجله فی خطابه و جوابه فی غیبته و حضوره

و لا یخاطبه بتاء الخطاب و کافه و لا ینادیه من بعد بل یقول یا سیدی و یا أستاذ و ما أشبه ذلک و یخاطبه بصیغ الجمع تعظیما نحو ما تقولون فی کذا و ما رأیکم فی کذا و قلتم رضی الله عنکم أو تقبل الله منکم أو رحمکم الله. و لا یسمیه فی غیبته باسمه إلا مقرونا بما یشعر بتعظیمه کقوله قال الشیخ أو الأستاذ أو شیخنا أو شیخ الإسلام و نحو ذلک.

الثامن (2)

[٨-] تعظیم حرمته فی نفسه و اقتداؤه به

و مراعاه هدیه (3)فی غیبته و بعد موته فلا یغفل عن الدعاء له مده حیاته و یرد غیبته و یغضب لها (4)زیاده عما یجب رعایته فی غیره فإن عجز عن ذلک قام و فارق المجلس. و یرعی ذریته و أقاربه و أوداءه و محبیه فی حیاته و بعد موته و یتعاهد زیاره قبره و الاستغفار له و الترحم علیه و الصدقه عنه و یسلک فی السمت و الهدی مسلکه و یراعی فی العلم و الدین عادته و یقتدی بحرکاته و سکناته فی عباداته و عاداته و یتأدب بآدابه و من ثم کان الأهم تحصیل شیخ صالح لیحسن الاقتداء به. ثم إن قدر علی الزیاده علیه بعد الاتصاف بصفته فعل و إلا اقتصر علی

[شماره صفحه واقعی : ٢45]

ص: 3975


1- لم أظفر بناقل الحکایه و مصدرها.
2- لاحظ «تذکره السامع» /٩٠.
3- هکذا فی النسخ المخطوطه و «ه» ، و هو بمعنی: سیرته؛ قال فی «المصباح المنیر» /٧٨٣، ماده «هدی» : «و الهدی مثال فلس: السیره» ؛ و فی النسخ المطبوعه سوی «ه» : «هذه» بدل «هدیه» ، و هو خطأ کما لا یخفی، و یحتمل بعیدا أن یکون الصواب «هذین» ، إشاره إلی تعظیم حرمته فی نفسه و اقتدائه به. فتأمّل.
4- أی لحرمته کما فی هامش «ه» ، و یمکن أن یکون الضمیر عائدا إلی غیبته.

التأسی فبه یظهر أثر الصحبه.

التاسع (1)

[٩-] أن یشکر الشیخ علی توقیفه [توفیقه]له

علی ما فیه فضیله و علی توبیخه له علی ما فیه نقیصه أو کسل یعتریه أو قصور یعانیه أو غیر ذلک مما فی إیقافه علیه و توبیخه إرشاده و صلاحه (2)و یعد ذلک من الشیخ من جمله النعم علیه باعتناء الشیخ به و نظره إلیه فإن ذلک أمیل لقلب الشیخ و أبعث له علی الاعتناء بمصالحه. و إذا وقفه الشیخ علی دقیقه من أدب أو نقیصه صدرت منه و کان یعرف ذلک من قبل فلا یظهر أنه کان عارفا به و غفل عنه بل یشکر الشیخ علی إفادته ذلک و اعتنائه بأمره لیکون بذلک مستدعیا للعود إلی النصیحه فی وقت الحاجه فإن کان له فی ذلک عذر و کان إعلام الشیخ به أصلح فلا بأس به و إلا فیترکه إلا أن یترتب علی ترک بیان العذر مفسده فیتعین إعلامه به.

العاشر (3)

[١٠-] أن یصبر علی جفوه تصدر من شیخه أو سوء خلق

و لا یصده ذلک عن ملازمته و حسن عقیدته و اعتقاد کماله و یتأول أفعاله التی ظاهرها مذموم علی أحسن تأویل و أصحه فما یعجز عن ذلک إلا قلیل التوفیق. و یبدأ هو عند جفوه شیخه بالاعتذار و التوبه مما وقع و الاستغفار و ینسب الموجب إلیه و یجعل العتب فیه علیه فإن ذلک أبقی لموده شیخه و أحفظ لقلبه و أنفع للطالب فی آخرته و دنیاه. و عن بعض السلف من لم یصبر علی ذل التعلیم بقی عمره فی عمایه الجهاله و من صبر علیه آل أمره إلی عز الدنیا و الآخره (4).

[شماره صفحه واقعی : ٢46]

ص: 3976


1- لاحظ «تذکره السامع» /٩٢-٩٣.
2- هکذا فی «ه» ، «ط» ، «ن» و «تذکره السامع» /٩٣. و فی «ز» ، «م» و «ق» : «أو غیر ذلک ممّا فیه إشفاقه علیه و توبیخه و إرشاده و صلاحه» . و فی «ض» و «ح» : «أو غیر ذلک ممّا فیه إشفاقه علیه، و توبیخه إرشاده و صلاحه» ؛ و کیف ما کان فلا تخلو العباره من الاضطراب.
3- لاحظ «تذکره السامع» /٩١-٩٢؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٣.
4- «تذکره السامع» /٩١؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١١٨؛ «أدب الدنیا و الدین» /٧5؛ «عدّه-

١٧- "وَ مِنْهُ اَلْأَثَرُ اَلْمَشْهُورُ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُمَا ذَلَلْتُ طَالِباً (1)فَعَزَزْتُ مَطْلُوباً. و قال بعضهم مثل الذی یغضب علی العالم مثل الذی یغضب علی أساطین الجامع (2). و قیل لسفیان بن عیینه إن قوما یأتونک من أقطار الأرض تغضب علیهم یوشک أن یذهبوا و یترکوک فقال للقائل هم حمقی إذا مثلک أن یترکوا ما ینفعهم لسوء خلقی (3)و لبعضهم اصبر لدائک إن جفوت طبیبه و اصبر لجهلک إن جفوت معلما (4).

4)

-الداعی» /٧١؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢6؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٣. و فی «غرر الحکم» ج 5/4١١، الحدیث ٨٩٧١: «من لم یصبر علی مضض التعلیم بقی فی ذلّ الجهل» .

[شماره صفحه واقعی : ٢4٧]

ص: 3977


1- «عیون الأخبار» ج ٢/١٢٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١4٢؛ «أدب الدنیا و الدین» /٧5؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٩؛ «عدّه الداعی» /٧١؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢6؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٣.
2- قاله معافی بن عمران کما فی «أدب الإملاء و الاستملاء» /١46؛ و «تذکره السامع» /٩١.
3- «تذکره السامع» /٩١-٩٢. و انظر «أدب الإملاء و الاستملاء» /١45.
4- فی «أدب الدنیا و الدین» /٧5: «قال بعض الشعراء: إنّ المعلّم و الطبیب کلاهما لا ینصحان إذا هما لم یکرما فاصبر لدائک إن أهنت طبیبه و اصبر لجهلک إن جفوت معلّما» و مثله فی «محاضرات الأدباء» ج ١/5٣؛ و «تعلیم المتعلّم» /٩، إلاّ أنّ فیهما: «جفوت طبیبه» بدل «أهنت طبیبه» ؛ و فی «کلیله و دمنه» ، تحقیق مجتبی مینوی، ص ٩4: «فاصبر لدائک إن جفوت معالجا و اقنع بجهلک إن جفوت معلّما» و فی «کلیله و دمنه» ، تحقیق الأستاذ حسن زاده الآملی، ص ١٣٨: «إنّ المعلّم و الطبیب کلاهما لا ینصحان إذا هما لا یکرما فاصبر لدائک إن جفوت طبیبه و اقنع بجهلک إن أهنت معلّما» و علّق الأستاذ دام تأییده هنا بقوله-نقلا عن بعضهم-: «و الشعر من أبی العلاء المعرّی» . أقول: و لکنّی راجعت إلی بعض کتب المعرّی-أعنی «دیوان سقط الزند» ؛ و «اللزومیات أو لزوم ما لا یلزم» -و تصفّحتهما فلم أجده فیهما. نعم، أنشأ المعرّی-کما فی «اللزومیات أو لزوم ما لا یلزم» /٢٠6، و «إحیاء علوم الدین» ج 4/5٢-هذین البیتین: قال المنجّم و الطبیب کلاهما لا تحشر الأجساد قلت إلیکما إن صحّ قولکما فلست بخاسر أو صحّ قولی فالخسار علیکما و یحتمل بعیدا اشتباه هذا بذاک لمن نسبهما إلی المعرّی؛ و کیف ما کان، فضمیر طبیبه عائد إلی الداء، و أیضا، -

و للسلف الصالح فی صبرهم مع مشایخهم أقاصیص غریبه (1)لو أتینا علیها لطال الخطب. الحادی عشر

[١١-] أن یجتهد علی أن یسبق بالحضور إلی المجلس

قبل حضور الشیخ و یحمل علی ذلک نفسه و إن أنتظره علی باب داره لیخرج و یمشی معه إلی المجلس فهو أولی مع تیسره. و یحترز عن (2)أن یتأخر فی الحضور عن حضور الشیخ فیدع الشیخ فی انتظاره فإن فاعل ذلک من غیر ضروره أکیده معرض نفسه للمقت و الذم نسأل الله العافیه. حکی یاقوت (3)فی معجمه (4)عن هارون بن موسی القیسی

4)

- «کلاهما» فی قوله «إنّ المعلّم و الطبیب کلاهما» بالرفع صحیح، فلا یذهب علیک أنّ الصواب «کلیهما» بالنصب و الرفع خطأ، و انظر للاطلاع علی هذا البحث «مغنی اللبیب» /١٠6، حرف الکاف، ذیل «کلا و کلتا» .

[شماره صفحه واقعی : ٢4٨]

ص: 3978


1- أقول: منها ما وقع للمحدّث الجزائریّ مع بعض أساتذته، انظر لمزید الاطّلاع «الأنوار النعمانیه» ج 4/٣٠٣، ٣٠5.
2- فی «ز» ، «م» ، «ه» ، «ق» ، «ط» و «ن» : «و یحرص عن» بدل «یحترز عن» ، و ما أثبتناه مطابق لسائر النسخ و لعلّه الصواب، إلاّ أن یکون «یحرص عن» بمعنی «یرغب و یحترز عن» .
3- هو یاقوت بن عبد اللّه الرومی الحموی المتوفّی سنه 6٢6 ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج 6/١٢٧-١٣٩؛ و «الأعلام» ج ٨/١٣١؛ و «معجم المؤلّفین» ج ٣/١٧٨-١٧٩.
4- اعلم أنّی تصفّحت و تتبّعت جمیع «معجم الأدباء» و «معجم البلدان» لیاقوت الحموی مرّتین، و بذلت جهدی فی ذلک لیالی و أیّاما بما لا یتحمّل عاده؛ فلم أجد هذه الحکایه فی هذین الکتابین؛ نعم قال یاقوت فی کتابه «معجم البلدان» ج 5/5٨، ماده «مجر» : «مجریط. . . بلده بالأندلس، ینسب إلیها هارون بن موسی بن صالح بن جندل القیسی الأدیب القرطبیّ، أصله من مجریط، یکنّی أبا نصر، سمع من أبی عیسی اللیثی و أبی علی القالی. روی عنه الخولانی. و کان رجلا صالحا صحیح الأدب، و له قصّه مع القالی ذکرتها فی أخباره من کتاب الأدباء [یعنی «معجم الأدباء»]. و مات المجریطی لأربع بقین من ذی القعده سنه 4٠١. قاله ابن بشکوال» . و لکن لیس فی «معجم الأدباء» المطبوع ترجمه هارون بن موسی أصلا، و لم یذکر یاقوت هذه القصه فی ترجمه إسماعیل بن قاسم المعروف بأبی علی القالی فی «معجم الأدباء» ج ٧/٢5-٣٣، و لا فی ترجمه أحمد بن موسی بن عبّاس بن مجاهد فی ج 5/65-٧٣؛ فلا بدّ أن نقول: جاءت هذه القصه و ترجمه هارون بن موسی فی «معجم الأدباء» کما قال الشهید و یاقوت نفسه فی «معجم البلدان» ج 5/5٨؛ و لکن لم یطبع إلی الآن جمیع «معجم الأدباء» ، کما قال مؤلّف «الأعلام فی معجم البلدان» فی مقدّمه کتابه هذا، ص ١١، بشأن «معجم-

القرطبی

(1)

قال کنا نختلف إلی أبی علی القالی [وقت إملائه النوادر بجامع الزهراء ] (2)و نحن فی فصل الربیع فبینما أنا یوما فی بعض الطریق إذ أخذتنی سحابه فما وصلت إلی مجلسه حتی ابتلت ثیابی کلها و حول أبی علی أعلام أهل البلد فأمرنی بالدنو منه و قال لی مهلا یا أبا نصر لا تأسف علی ما عرض فهذا شیء یضمحل و یزول بسرعه بثیاب غیرها تبدلها ثم قال (3)کنت أختلف إلی ابن مجاهد (4)فادلجت (5)علیه لأتقرب منه فلما انتهیت إلی الدرب الذی کنت أخرج منه إلی منزله ألفیته مغلقا و تعسر علی فتحه فقلت سبحان الله أبکر

4)

-الأدباء» ، نقلا عن کتاب «تاریخ آداب اللغه العربیه» ج ٣/٩٣: «یدخل فی مجلّدات عده متفرقه فی مکاتب أروبا و الآستانه، لا یطمع فی الحصول علی نسخه کامله منها، فنشط الأستاذ مرجلیوث للاشتغال بجمع شتات هذا الکتاب و الوقوف علی طبعه، و اهتمّت لجنه تذکار جیب بنشر ما یمکن العثور علیه من أجزائه، فوفّقنا حتّی الآن إلی نشر خمسه أجزاء منه، و هی: الأوّل و الثانی و نصف الثالث من مکتبه آکسفورد و الخامس من مکتبه کوبرلی بالآستانه، و السادس تحت الطبع ینقص القسم الأخیر منه، و السعی متواصل فی البحث عن مظانّ سائر الأجزاء. و أخبرنا الأستاذ المشار إلیه أنّه ساع فی البحث عن أجزاء أخری یتوقّع وجودها فی لکنا و الهند، ثمّ جاءنا کتابه. . . أنّه لم یوفّق إلی وجود شیء هناک، و لا فی مکان آخر، لکن ذلک لا یمنع أن یکون منه شیء فی بعض المکتبات الخصوصیه التی لم یصله خبرها. . .» . نعم ظفرت علی هذه الحکایه فی «إنباه الرواه» ج ٣/٣6٢-٣6٣؛ و «الصله» ج ٢/656-65٧، و عبارات المؤلّف رحمه اللّه، أکثر انطباقا علی ما فی «إنباه الرواه» ممّا فی «الصله» .

[شماره صفحه واقعی : ٢4٩]

ص: 3979


1- هو أبو نصر هارون بن موسی بن صالح بن جندل القیسی القرطبیّ، المجریطی الأصل، توفی فی سنه 4٠١ ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «الصله» ج ٢/656-65٧؛ و «إنباه الرواه» ج ٣/٣6٢-٣6٣؛ و «الأعلام» ج ٨/6٣؛ و «معجم المؤلّفین» ج ١٣/١٣١.
2- تکمله حسنه من المصدر أعنی «إنباه الرواه» و «الصله» . و أبو علی القالی هو إسماعیل بن قاسم بن عبدون بن هارون المعروف بالقالی، المتوفّی فی سنه ٣56 ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج ١/٢٢6-٢٢٨؛ و «معجم الأدباء» ج ٧/٢5-٣٣؛ و «معجم المؤلّفین» ج ٢/٢٨6-٢٨٧.
3- یعنی أبا علی القالی.
4- هو أبو بکر أحمد بن موسی بن مجاهد التمیمی البغدادیّ المعروف بابن مجاهد (٢45-٣٢4 ه.) وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ١/٢6١؛ و «معجم المؤلّفین» ج ٢/١٨٨.
5- ادّلج-بتشدید الدال-: سار فی آخر اللیل. («أساس البلاغه» /١٣٣؛ «مختار الصحاح» /١64؛ «المصباح المنیر» /٢٣6، «دلج») .

هذا البکور و أغلب علی القرب منه فنظرت إلی سرب (1)بجنب الدرب فاقتحمته فلما توسطت ضاق بی و لم أقدر علی الخروج و لا علی الدخول فاقتحمته أشد اقتحام حتی تخلصت-بعد أن تخرقت ثیابی و أثر السرب فی لحمی حتی انکشف العظم-و من الله بالخروج فوافیت مجلس الشیخ علی تلک الحال ثم قال (2)فأین أنت مما عرض لی ثم أنشد بیت الحماسه (3)دببت للمجد و الساعون قد بلغوا جهد النفوس و ألقوا دونه الأزرا و کابدوا المجد حتی مل أکثرهم و فاز بالمجد من وافی و من صبرا (4)لا تحسب المجد تمرا أنت آکله لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا (5).

[شماره صفحه واقعی : ٢5٠]

ص: 3980


1- السرب: الطریق، یقال: خلّ سربه، أی طریقه. («أساس البلاغه» /٢٠٧؛ «المصباح المنیر» /٣٢٢، «سرب» .) .
2- یعنی أبا علی القالی.
3- هکذا فی جمیع النسخ، و لکن فی «الصله» ؛ و «إنباه الرواه» : «ثمّ أنشدنا» بدل «ثمّ أنشد بیت الحماسه» ؛ و کلاهما صحیح، لأنّ هذه الأبیات أیضا مرویّه فی کتاب «الحماسه» لأبی تمّام، و قد جرت عادتهم إذا نقلوا شیئا ممّا فیه أن یقولوا: بیت الحماسه، أو قال الحماسی و نحوه. قال البغدادیّ فی «شرح شواهد شرح الشافیه» : «و الحماسی: منسوب إلی کتاب الحماسه، و هو مجموعه أشعار من شعر الجاهلیه و الإسلام، انتقاها و اختارها أبو تمّام حبیب بن أوس الطائی الشاعر المشهور، . . . و قد رتّب أبو تمّام ما اختاره علی عدّه أبواب: أولها باب الحماسه. . . و قد اشتهر تسمیته بالجزء الأوّل منه، و الحماسه: الشجاعه. و قد جرت عاده المصنفین إذا استشهدوا بشیء ممّا فیه أن یقولوا: قال الحماسی، و نحوه، و المراد الشاعر المذکور فی کتاب الحماسه. . .» («شرح شافیه ابن الحاجب» ج 4/٨) ؛ و انظر أیضا ما یأتی فی تعالیقنا علی المطلب الثانی من الخاتمه، ص ٣٨٢، التعلیقه ١؛ و «شرح دیوان الحماسه» ج ١/٣-4،٧،١٠. و هذه الأبیات الثلاثه مذکوره فی باب الهجاء من کتاب «الحماسه» لأبی تمّام، انظر «شرح دیوان الحماسه» ج ٣/١5١١. و راجع للاطلاع علی کتاب الحماسه و طبعاته و مخطوطاته و شروحه «تاریخ الأدب العربی» ج ١/٧٧-٨٠.
4- فی جمیع النسخ: «قلّ» بدل «ملّ» و الصواب ما أثبتناه کما فی «أمالی القالی» ج ١/١46؛ و «الصله» ؛ و «إنباه الرواه» ؛ و «شرح دیوان الحماسه» ج ٣/١5١١. و أیضا فی هذه المصادر الأربعه: «و عانق المجد من أوفی. . .» بدل «و فاز بالمجد من وافی. . .» ؛ و أیضا فی «شرح دیوان الحماسه» : «فکابروا المجد» بدل «و کابدوا المجد» .
5- هذه الأبیات فی «أمالی القالی» ج ١/١46، رواها عن أبی بکر بن درید عن بعض العرب؛ و «شرح دیوان الحماسه» ج ٣/١5١١، عن رجل من بنی أسد. و تمام الحکایه فی «إنباه الرواه» ج ٣/٣6٢-٣6٣؛ و «الصله» ج ٢/656-65٧-کما قلنا-؛ و «تلخیص ابن مکتوم» ، المخطوط بعد، کما فی «إنباه الرواه» ج ٣/٣6٣، الهامش. و زاد ابن بشکوال فی «الصله» ج ٢/65٧: «قال أبو نصر: فکتبناها عنه من قبل أن یأتی موضعها فی نوادره، -

الثانی عشر (1)

[١٢-] أن لا یدخل علی الشیخ فی غیر المجلس العام بغیر إذنه

سواء کان الشیخ وحده أم معه غیره فإن استأذن بحیث یعلم الشیخ و لم یأذن انصرف و لا یکرر الاستئذان و إن شک فی علم الشیخ به کرره ثلاثا و لا یزید فی الاستئذان علیها أو ثلاث طرقات بالباب أو بالحلقه و لیکن طرق الباب خفیا بأظفار الأصابع (2)ثم بالأصابع ثم بالحلقه قلیلا قلیلا فإن کان الموضع بعیدا عن الباب فلا بأس برفع ذلک ابتداء بقدر ما یسمع لا غیر و إن أذن و کانوا جماعه تقدم أفضلهم فأسنهم بالدخول و السلام علیه ثم یسلم علیه الأفضل فالأفضل. الثالث عشر

[١٣-] أن یدخل علی الشیخ کامل الهیأه فارغ القلب من الشواغل

نشیطا منشرح الصدر صافی الذهن لا فی حال نعاس أو غضب أو جوع أو عطش و نحو ذلک متطهرا متنظفا بعد استعمال ما یحتاج إلیه من سواک و أخذ ظفر و شعر و إزاله رائحه کریهه لابسا أحسن ملبوسه سیما إذا کان یقصد مجلس العلم فإنه مجلس ذکر و اجتماع فی عباده و هذا الأمور من آدابها.

الرابع عشر

[١4-] أن لا یقرأ علی الشیخ عند شغل قلبه و ملله و نعاسه

و جوعه و عطشه و استیفازه و ألمه و قائلته و نحو ذلک مما یشق علیه فیه البحث. اللهم إلا أن یبتدئه الشیخ بطلب القراءه فلیجبه کیف کان.

5)

-و سلانی بما حکاه، و هان عندی ما عرض لی من تلک الثیاب و استکثرت من الاختلاف إلیه و لم أفارقه حتّی مات» . و قال المرزوقی فی «شرح دیوان الحماسه» ج ٣/١5١٢-فی شرح هذه الأبیات-: «یقول: تباطأ سعیک للمجد، و لمّا سعیت کان سعیک دبیبا و طلاّب المجد قد جهدوا أنفسهم، و ألقوا الأزر دونه، تخفیفا عن أنفسهم و تشهیرا فی طلبهم، و هذا مثل. و المراد أنّ ما یفعله الساعی فی سعیه إذا طلب شیئا من التجرّد و التخفّف لیدرک مطلوبه، قد فعلوه [کذا]. ثمّ أخذ یفصّل مجهودهم من بعد، فقال: کابروا المجد، أی جاهدوه لیبلغوه قسرا لا ختلا فمن صبر و أوفی ناله و احتواه ظافرا به معانقا له، و من ملّ و قصّر-و هم الأکثر- خاب و أخفق و رجع نادما لاهیا عنه. و قوله: لا تحسب المجد؛ تقریع، و المراد: لا تظنّن المجد یدرک بالسعی القصیر و استعمال التعذیر، و علی ملازمه الراحه دون توطین النفس علی الکدّ الشدید و المجاهده؛ فإنّه لن ینال إلاّ بتجرّع المرارات دونه، و اقتحام المعاطب بسببه، و یقال: لعقت الصّبر لعقا. و اسم ما یلعق هو اللعوق» .

[شماره صفحه واقعی : ٢5١]

ص: 3981


1- لاحظ «تذکره السامع» /٩٣-٩5؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢5-٢6.
2- «عن أنس بن مالک: أنّ أبواب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کانت تقرع بالأظافیر» («تذکره السامع» /٩4، الهامش؛ «مجمع الزوائد» ج ٨/4٣) .

الخامس عشر (1)

[١5-] إذا دخل علی الشیخ فی غیر المجلس العام

و عنده من یتحدث معه فسکتوا عن الحدیث أو دخل و الشیخ وحده یصلی أو یقرأ أو یذکر أو یطالع أو یکتب فترک ذلک و لم یبدأه بکلام أو بسط حدیث فلیسلم و یخرج سریعا إلا أن یحثه الشیخ علی المکث فإذا مکث فلا یطیل إلا أن یأمره بذلک خشیه أن یدخل فی عداد من أشغل مشغولا بالله أدرکه المقت فی الوقت.

السادس عشر

[١6-] إذا حضر مکان الشیخ فلم یجده انتظر

و لا یفوت علی نفسه درسه فإن کل درس یفوت لا عوض له و لا یطرق علیه لیخرج إلیه و إن کان نائما صبر حتی یستیقظ أو ینصرف ثم یعود و الصبر خیر له و لا یوقظه و لا یأمر به هکذا کان السلف یفعلون و نقل عن ابن عباس مثله (2).

السابع عشر

[١٧-] أن لا یطلب من الشیخ إقراء فی وقت یشق علیه فیه

أو لم تجر عادته بالإقراء فیه و لا یخترع (3)علیه وقتا خاصا به دون غیره و إن کان رئیسا لما فیه من الترفع و الحمق علی الشیخ و الطلبه و العلم و ربما استحیا الشیخ منه فیترک لأجله ما هو أهم عنده فی ذلک الوقت فلا یفلح الطالب فإن بدأه الشیخ بوقت معین أو خاص لعذر عائق له عن الحضور مع الجماعه أو لمصلحه رآها فلا بأس.

الثامن عشر

[١٨-] أن یجلس بین یدیه جلسه الأدب

بسکون و خضوع و إطراق رأس و تواضع و خشوع و الأولی له الافتراش أو التورک قیل و یحسن هنا الإقعاء و هو أن یفرش قدمیه و یجلس علی بطونهما و یتعاهد تغطیه أقدامه و إرخاء ثیابه (4).

التاسع عشر (5)و هو من جنس ما قبله

[١٩-] أن لا یستند بحضره الشیخ إلی حائط

أو

[شماره صفحه واقعی : ٢5٢]

ص: 3982


1- لاحظ «تذکره السامع» /٩5-٩٧.
2- «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢6؛ «شرح المهذّب» ج ١/64؛ «تذکره السامع» /١6، قال فیه: «فقد روی عن ابن عبّاس: کان یجلس فی طلب العلم علی باب زید بن ثابت حتّی یستیقظ، فیقال له: ألا نوقظه لک؟ فیقول: لا. و ربّما طال مقامه و قرعته الشمس. و کذلک کان السلف یفعلون» .
3- فی «تذکره السامع» /٩6، الهامش: «کذا فی الأصول، و لعلّه یقترح» .
4- «تذکره السامع» /٩٧-٩٩.
5- لاحظ «تذکره السامع» /٩٨،١٠٠.

مخده أو درابزین (1)و نحو ذلک أو یجعل یده علیه و لا یعطی الشیخ جنبه أو ظهره و لا یعتمد علی یده إلی ورائه أو جنبه أو ظهره و لا یضع رجله أو یده أو شیئا من بدنه أو ثیابه علی ثیاب الشیخ أو وسادته أو سجادته. قال بعضهم و من تعظیم الشیخ أن لا یجلس إلی جانبه و لا علی مصلاه أو وسادته و إن أمره الشیخ بذلک فلا یفعل إلا إذا جزم به جزما یشق علیه مخالفته فلا بأس بامتثال أمره فی تلک الحال ثم یعود إلی ما یقتضیه الأدب انتهی (2). و قد تکلم الناس فی أی الأمرین أولی امتثال الأمر أو سلوک الأدب فذهب إلی کل من الأمرین فریق من الصحابه علی ما نقل عنهم فضلا عمن بعدهم و التفصیل موجه (3). العشرون (4)هو من أهمها

[٢٠-] أن یصغی إلی الشیخ ناظرا إلیه

و یقبل بکلیته علیه متعقلا لقوله بحیث لا یحوجه إلی إعاده الکلام و لا یلتفت من غیر ضروره و ینظر إلی یمینه أو شماله أو فوقه أو أمامه لغیر حاجه و لا سیما عند بحثه معه أو کلامه له فلا ینبغی أن ینظر إلا إلیه و لا یضطرب لضجه یسمعها و لا یلتفت إلیها سیما عند بحثه. و لا ینفض کمیه و لا یحسر عن ذراعیه و لا یومئ بیده إلی وجه الشیخ أو صدره و لا یمس بها شیئا من بدنه أو ثیابه و لا یعبث بیدیه أو رجلیه أو غیرهما من أعضائه و لا یضع یده علی لحیته أو فمه أو یعبث بها فی أنفه و لا یفتح فاه

[شماره صفحه واقعی : ٢5٣]

ص: 3983


1- قال بعض اللغویّین: «الدربزین و الدرابزین و الدرابزون ج: درابزونات: قوائم منتظمه یعلوها متّکأ. یونانیّه» . و فی «فرهنگ فارسی» ج ٢/١4٨١، مادّه «دارافزین» : «درابزین. . . یونانی: . . . تکیه گاه طارمی» . و یوجد تصویره فی تلک الصفحه. و قال أیضا فی ج ٢/٢١٩5: «طارمی: نردۀ چوبی یا آهنی که اطراف محوطه یا باغی نصب کنند» .
2- «تذکره السامع» /١٠٠.
3- و التفصیل-کما فی «تذکره السامع» /١٠٠-هکذا: «فإن جزم بما أمّره به بحیث یشقّ علیه مخالفته، فامتثال الأمر أولی و إلاّ فسلوک الأدب أولی لجواز أن یقصد الشیخ إظهار احترامه و الاعتناء به، فیقابل هو ذلک بما یجب من تعظیم الشیخ و الأدب معه» .
4- لاحظ «تذکره السامع» /٩٧-٩٩.

و لا یقرع سنه و لا یضرب الأرض براحته أو یخط علیها بأصابعه و لا یشبک بیدیه و لا یعبث بأزراره و لا یفرقع أصابعه بل یلزم سکون بدنه و لا یکثر التنحنح من غیر حاجه و لا یبصق و لا یمتخط و لا یتنخع ما أمکنه و لا یلفظ النخامه من فیه بل یأخذها منه بمندیل و نحوه و لا یتجشأ و لا یتمطی و لا یکثر التثاؤب و إذا تثاءب ستر فاه بعد رده جهده و إذا عطس حفظ صوته جهده و ستر وجهه بمندیل و نحوه. و ذلک کله مما یقتضیه النظر المستقیم و الذوق السلیم.

الحادی و العشرون (1)و هو من جنس ما قبله

[٢١-] أن لا یرفع صوته رفعا بلیغا من غیر حاجه

و لا یسار فی مجلسه و لا یغمز أحدا و لا یکثر کلامه بغیر ضروره و لا یحکی ما یضحک منه أو ما فیه بذاءه أو یتضمن سوء مخاطبه أو سوء أدب بل و لا یتکلم بما لم یسأله و لا یتکلم ما لم یستأذنه أولا و لا یضحک لغیر عجب و لا لعجب دون الشیخ فإن غلبه تبسم تبسما بغیر صوت البته. و لیحذر کل الحذر من أن یغتاب أحدا فی مجلسه أو ینم له عن أحد أو یوقع بینه و بین أحد بنقل ما یسوؤه عنه کاستنقاص به أو تکلم فیه و رد ما قاله أو یقول کالحاث له علی الاعتناء بأمره. فلان یود أن أقرأ علیه أو أردت أن أقرأ علی فلان و ترکت لأجلک أو نحو ذلک ففاعل ذلک و أمثاله مع کونه ارتکب مکروها أو حراما أو کبیره مستحق للزجر و الإهانه و الطرد و البعد لحماقته و ریائه و قد تقدم فی حدیث علی ع (2)ما یدل علی ذلک.

الثانی و العشرون (3)

[٢٢-] أن یحسن خطابه مع الشیخ بقدر الإمکان

و لا یقول له لم و لا نسلم و لا من نقل هذا و لا أین موضعه و لا یقل المحفوظ أو المنقول غیر هذا و شبه ذلک فإن أراد استفاده أصله أو من نقله تلطف فی

[شماره صفحه واقعی : ٢54]

ص: 3984


1- لاحظ «تذکره السامع» /٩٨.
2- مرّ فی أوّل القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، الصفحه ٢٣4؛ و الحدیث فی «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب حقّ العالم، الحدیث ١.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١٠١-١٠٢-١٠4.

الوصول إلی ذلک ثم هو فی مجلس آخر أولی علی سبیل الاستفاده. و کذلک ینبغی أن یقول فی موضع لم و لا أسلم فإن قیل لنا کذا أو فإن منعنا کذا أو فإن سئلنا عن کذا أو فإن أورد کذا و شبهه لیکون مستفهما للجواب سائلا له بحسن أدب و لطف عباره. و إذا أصر الشیخ علی قول أو دلیل و لم یظهر له أو علی خلاف صواب سهوا فلا یغیر وجهه أو عینیه و لا یشیر إلی غیره کالمنکر لما قال بل یأخذه ببشر ظاهر و إن لم یکن الشیخ مصیبا لغفله أو سهو أو قصور نظر فی تلک الحال فإن العصمه فی البشر للأنبیاء و الأوصیاء ع. و لیحذر من مفاجأه الشیخ بصوره رد علیه فإنه یقع ممن لا یحسن الأدب من الناس کثیرا مثل أن یقول له الشیخ أنت قلت کذا فیقول ما قلت کذا أو یقول له الشیخ مرادک فی سؤالک کذا أو خطر لک کذا فیقول لا أو ما هذا مرادی أو ما خطر لی هذا و شبه ذلک بل طریقه أن یتلطف بالمکاشره علی المقصود فی الجواب. و کذلک إذا استفهمه الشیخ استفهام تقریر و جزم کقوله أ لم تقل کذا أو أ لیس مرادک کذا فلا یبادر بالرد علیه بقوله لا و نحو ذلک بل یسکت أو یوری عن ذلک بکلام لطیف یفهم الشیخ قصده منه فإن لم یکن بد من تحریر قصده و قوله فلیقل الآن أقول کذا أو أعود إلی قصد کذا و یعید کلامه و لا یقول الذی قلته أو الذی قصدته لتضمنه الرد علیه.

الثالث و العشرون و هو من جنس ما قبله

[٢٣-] إذا ذکر الشیخ تعلیلا و علیه تعقب و لم یتعقبه

أو بحثا و فیه إشکال و لم یستشکله أو إشکالا و عنه جواب و لم یذکره فلا یبادر إلی ذکر ذلک و لا إلی التعقب علی الشیخ بسبب إهماله له بل له أن یشیر إلی ذلک بألطف إشاره کقوله ما لمحتم عن الإشکال جوابا مثلا و نحو ذلک فإن تذکر الشیخ فبها و نعمت و إلا فالأولی السکوت عن ذلک إلا أن یأذن الشیخ أو یعلم منه أنه یؤثر ذلک منه.

[شماره صفحه واقعی : ٢55]

ص: 3985

الرابع و العشرون (1)و هو من جنس ما قبله أیضا

[٢4-] أن یتحفظ من مخاطبه الشیخ بما یعتاده بعض الناس فی کلامه

و لا یلیق خطابه به مثل أیش (2)بک و فهمت و سمعت و تدری و یا رجل مبارک و نحو ذلک و کذلک لا یحکی ما خوطب به غیره مما لا یلیق خطاب الشیخ به و إن کان حاکیا مثل قال فلان لفلان أنت قلیل الحیاء أنت قلیل البر و ما عندک خیر و أنت قلیل الفهم و نحو ذلک بل یقول إذا أراد الحکایه ما جرت العاده بالکنایه به مثل قال فلان لفلان الأبعد قلیل الخیر و ما عند الأبعد خیر و مثل هذه الکنایه وردت فی بعض الأخبار (3)أیضا أو یأتی بضمیر الغائب مکان ضمیر المخاطب و شبه ذلک.

الخامس و العشرون

[٢5-] إذا سبق لسان الشیخ إلی تحریف کلمه یکون لها توجیه مستهجن

أو نحو ذلک أن لا یضحک و لا یستهزئ و لا یعیدها کأنه یتبادر بها علیه و لا یغمز غیره و لا یشیر إلیه بل و لا یتأمل ما صدر منه و لا یدخله قلبه و لا یصغی إلیه سمعه و لا یحکیه لأحد فإن اللسان سباق و الإنسان غیر معصوم لا سیما فیما هو فیه معذور و فاعل شیء مما ذکر مع شیخه معرض نفسه للحرمان و البلاء و الخسران مستحق للزجر و التأدیب و الهجر و التأنیب مع ما یستوجبه من مقت الله سبحانه له و ملائکته و أنبیائه و خاصته. السادس و العشرون (4)

[٢6-] أن لا یسبق الشیخ إلی شرح مسأله أو جواب سؤال منه

[٢6-] أن لا یسبق الشیخ إلی شرح مسأله أو جواب سؤال (5)منه

أو من غیره لا سیما إذا کان من غیره و توقف و لا یساوقه فیه و لا یظهر معرفته به

[شماره صفحه واقعی : ٢56]

ص: 3986


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٠٢.
2- یعنی أیّ شیء بک؟ .
3- فی «النهایه» ج ١/١٣٩؛ و «لسان العرب» ج ٣/٩١، ماده «بعد» : «و فیه: إنّ رجلا جاء فقال: إنّ الأبعد قد زنی، معناه: المتباعد عن الخیر و العصمه؛ و أراد القائل من «الأبعد» نفسه» . فتأمّل.
4- لاحظ «تذکره السامع» /١٠6. و فی «شرح المهذب» ج ١/6٢: «و لا یسبقه إلی شرح مسأله أو جواب سؤال إلاّ أن یعلم من حال الشیخ إیثار ذلک لیستدلّ به علی فضیله المتعلّم» .
5- فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٣5: «قال أبو عمرو بن العلاء لیس من الأدب أن تجیب من لا یسألک، أو تسأل من لا یجیبک، أو تحدّث من لا ینصت لک. . . قال ابن المقفّع: کانت الحکماء تقول: لیس للعاقل أن یجیب عمّا یسأل عنه غیره» .

أو إدراکه له قبل الشیخ إلا أن یعلم من الشیخ إیثار ذلک منه أو عرض الشیخ علیه ذلک ابتداء و التمسه منه فلا بأس به حینئذ. السابع و العشرون (1)

[٢٧-] أن لا یقطع علی الشیخ کلامه

أی کلام کان و لا یسابقه فیه و لا یساوقه به بل یصبر حتی یفرغ الشیخ من کلامه ثم یتکلم. و لا یتحدث مع غیره و الشیخ یتحدث معه أو مع جماعه المجلس بل لا یجعل همه سوی الإصغاء إلی قول الشیخ و فهمه.

الثامن و العشرون

[٢٨-] إذا سمع الشیخ یذکر حکما فی مسأله أو فائده مستغربه [. . .]

أو یحکی حکایه أو ینشد شعرا و هو یحفظ ذلک أن یصغی إلیه إصغاء مستفید له فی الحال متعطش إلیه فرح به کأنه لم یسمعه قط. قال بعض السلف (2)إنی لأسمع الحدیث من الرجل و أنا أعلم به منه فأریه من نفسی أنی لا أحسن منه شیئا. و قال أیضا إن الشاب لیتحدث بحدیث فأستمع له کأنی لم أسمعه و لقد سمعته قبل أن یولد (3). فإن سأله الشیخ عند الشروع فی ذلک عن حفظه له فلا یجیب بنعم لما فیه من الاستغناء عن الشیخ فیه و لا یقول لا لما فیه من الکذب بل یقول أحب أن أستفیده من الشیخ أو أسمعه منه أو بعد عهدی به أو هو من جهتکم أصح و نحو ذلک فإن علم من حال الشیخ أنه یؤثر العلم بحفظه له مسره به أو أشار إلیه بإتمامه امتحانا لضبطه أو حفظه أو لإظهار تحصیله فلا بأس باتباع غرض الشیخ ابتغاء لمرضاته و ازدیادا لرغبته فیه.

التاسع و العشرون

[٢٩-] أنه لا ینبغی له أن یکرر سؤال ما یعلمه

و لا استفهام ما یفهمه فإنه یضیع الزمان و ربما أضجر الشیخ قال بعض السلف إعاده الحدیث أشد من

[شماره صفحه واقعی : ٢5٧]

ص: 3987


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٠4،١٠6،١٠٧.
2- هو عطاء بن أبی رباح، کما فی «تذکره السامع» /١٠5.
3- «تذکره السامع» /١٠5.

نقل الصخر (1). و ینبغی أن لا یقصر فی الإصغاء و التفهم أو یشغل ذهنه بفکر أو حدیث ثم یستعید الشیخ ما قاله لأن ذلک إساءه أدب بل یکون کما مر مصغیا لکلامه حاضر الذهن لما یسمعه من أول مره. و کان بعض المشایخ لا یعید لمثل هذا إذا استعاده و یزبره عقوبه له (2). أما إذا لم یسمع کلام الشیخ لبعده أو لم یفهمه مع الإصغاء إلیه و الإقبال علیه فله أن یسأل الشیخ إعادته أو تفهیمه بعد بیان عذره بسؤال لطیف. الثلاثون

[٣٠-] أن لا یسأل عن شیء فی غیر موضعه

ففاعل ذلک لا یستحق جوابا إلا أن یعلم من حال الشیخ أنه لا یکره ذلک و مع ذلک فالأولی أن لا یفعل و لا یلح علیه فی السؤال إلحاحا مضجرا و لا یسأله فی طریقه إلی أن یبلغ مقصده. و قد حکی عن بعض الأجلاء (3)أنه أوصی بعض طلبته فقال لا تسألنی عن أمر الدین و أنا ماش و لا و أنا أتحدث مع الناس و لا و أنا قائم و لا و أنا متَّکِئٌ فإن هذه أماکن لا یجتمع فیها عقل الرجل لا تسألنی إلا وقت اجتماع العقول.

الحادی و الثلاثون

[٣١-] أن یغتنم سؤاله عند طیب نفسه و فراغه

و یتلطف فی سؤاله و یحسن فی جوابه

١4- قَالَ ص اَلاِقْتِصَادُ فِی اَلنَّفَقَهِ نِصْفُ اَلْمَعِیشَهِ وَ اَلتَّوَدُّدُ إِلَی اَلنَّاسِ نِصْفُ اَلْعَقْلِ وَ حُسْنُ اَلسُّؤَالِ نِصْفُ اَلْعِلْمِ (4).

[شماره صفحه واقعی : ٢5٨]

ص: 3988


1- قاله الزهری کما فی «المحدّث الفاصل» /566؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١6٩؛ و «عیون الأخبار» ج ٢/١٧٩؛ و «تذکره السامع» /١٠6. و علّق الدکتور محمّد عجاج الخطیب-الذی حقّق «المحدّث الفاصل» بأحسن وجه-هنا بقوله: «إنّما کانوا یستثقلون إعاده الحدیث لأنّه لا یطلب إعادته إلاّ من غفل عن استماعه أوّل الأمر، و أمّا إعادته لبیانه و شرحه فلا استثقال فیها» . و فی «أدب الإملاء و الاستملاء» /٨٠: «إعاده الحدیث أثقل من نقل الصخر» .
2- «تذکره السامع» /١٠6. «زبره زبرا-من باب قتل-: زجره و نهره» . («المصباح المنیر» /٢٩6، «زبر») .
3- لم أقف علیه و لا علی حاکی هذه الحکایه و مصدرها.
4- «مجمع الزوائد» ج ١/١6٠؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٣٣. و فی «بحار الأنوار» ج ١/٢٢4، الحدیث ١4-نقلا عن «کنز الفوائد» -: «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: «التودّد إلی الناس نصف العقل، و حسن السؤال-

الثانی و الثلاثون

[٣٢-] أن لا یستحیی من السؤال عما أشکل علیه

بل یستوضحه أکمل استیضاح فمن رق وجهه رق علمه و من رق وجهه عند السؤال ظهر نقصه عند اجتماع الرجال (1).

6- قَالَ اَلصَّادِقُ ع إِنَّ هَذَا اَلْعِلْمَ عَلَیْهِ قُفْلٌ وَ مِفْتَاحُهُ اَلْمَسْأَلَهُ (2).

الثالث و الثلاثون (3)

[٣٣-] إذا قال له الشیخ أ فهمت فلا یقول نعم

قبل أن یتضح له المقصود اتضاحا [إیضاحا]جلیا لئلا یکذب و یفوته الفهم و لا یستحیی من قوله لم أفهم لأن استثباته یحصل له مصالح عاجله و آجله فمن العاجله حفظ المسأله و سلامته من الکذب و النفاق بإظهار فهم ما لم یکن فهمه و اعتقاد الشیخ اعتناؤه و رغبته و کمال عقله و ورعه و ملکته لنفسه و من الآجله ثبوت الصواب فی قلبه دائما و اعتیاده هذه الطریقه المرضیه و الأخلاق الرضیه. قال الخلیل بن أحمد العروضی رحمه الله منزله الجهل بین الحیاء و الأنفه (4).

الرابع و الثلاثون (5)

[٣4-] أن یکون ذهنه حاضرا فی جهه الشیخ

بحیث إذا أمره بشیء أو سأله عن شیء أو أشار إلیه لم یُحْوِجْهُ إلی إعادته ثانیا بل یبادر إلیه مسرعا و لم یعاوده فیه.

4)

-نصف العلم، و التقدیر فی النفقه نصف العیش» . و فی أدب الدنیا و الدین» /٧٩: «إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم قال: حسن السؤال نصف العلم» .

[شماره صفحه واقعی : ٢5٩]

ص: 3989


1- فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٠٩: «من رقّ وجهه عن السؤال رقّ علمه عند الرجال، و من ظنّ أنّ للعلم غایه فقد بخسه حقّه» .
2- «الکافی» ج ١/4٠، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث ٣.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١56-١5٨؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٢.
4- «عیون الأخبار» ج ٢/١٢٣؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١٠٩؛ «مفتاح دار السعاده» ج ١/١٧٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٢؛ «تذکره السامع» /١5٧. و فی «أدب الدنیا و الدین» /5٨: «قال الخلیل بن أحمد: یرتع الجهل بین الحیاء و الکبر فی العلم» . و انظر ترجمه و مصادر ترجمه الخلیل بن أحمد بن عمرو بن تمیم الفراهیدی الأزدی (١-١٧٠ ه.) فی «الأعلام» ج ٢/٣١4؛ و «وفیات الأعیان» ج ٢/٢44-٢4٨؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/١١٢-١١٣.
5- لاحظ «تذکره السامع» /١٠٧-١١٠.

الخامس و الثلاثون

[٣5-] إذا ناوله الشیخ شیئا تناوله بالیمنی

و إذا ناوله هو شیئا ناوله إیاه بالیمنی فإن کان ورقه یقرأها أو قصه مثلا نشرها ثم دفعها إلیه و لا یدفعها إلیه مَطْوِیَّهً إِلاَّ إذا علم أو ظن إیثار الشیخ لذلک. و إذا أخذ من الشیخ ورقه بادر إلی أخذها منشوره قبل أن یطویها أو یتربها ثم یطویها أو یتربها هو. و إذا ناول الشیخ کتابا ناوله إیاه مهیأ لفتحه و القراءه فیه من غیر احتیاج إلی إدارته فإن کان للنظر فی موضع معین فلیکن مفتوحا کذلک و یعین له المکان. و لا یرمی إلیه الشیء رمیا من کتاب أو ورقه أو غیرهما و لا یمد یده إلیه إذا کان بعیدا و لا یحوج الشیخ إلی مد یده أیضا لأخذه منه أو إعطائه بل یقوم إلیه قائما و لا یزحف زحفا. و إذا قام أو جلس بین یدیه لشیء من ذلک فلا یقرب منه کل القرب و لا یضع رجله أو یده أو شیئا من بدنه أو ثیابه علی ثیاب الشیخ أو وسادته و نحوهما کما تقدم (1).

السادس و الثلاثون

[٣6-] إذا ناوله قلما لیکتب به فلیعده قبل إعطائه إیاه للکتابه

[٣6-] إذا ناوله قلما لیکتب به فلیعده (2)قبل إعطائه إیاه للکتابه

و یتفقد أوصافه و یفرق بین سنیه إن کانتا ملتصقتین. و إن وضع بین یدیه دواه فلتکن مفتوحه الأغطیه مهیأه للکتابه منها. و إن ناوله سکینا فلا یصوّب إلیه شفرتها و لا نصابها و یده قابضه علی الشفره بل یکون عرضا و حد شفرتها إلی جهته قابضا علی طرف النصاب مما یلی النصل جاعلا نصابها علی یمین الأخذ.

السابع و الثلاثون

[٣٧-] إذا ناوله سجاده لیصلی علیها نشرها أولا

و أولی منه أن یفرشها هو عند قصد ذلک. قال بعض العلماء (3)و إذا فرشها و کان فیها صوره محراب تحری به القبله إن أمکن و إن کانت مثنیه جعل طرفیها إلی یسار المصلی انتهی.

[شماره صفحه واقعی : ٢6٠]

ص: 3990


1- فی الأمر التاسع عشر من القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢5٢-٢5٣.
2- فی «تذکره السامع» /١٠٩: «فلیمدّه» بدل «فلیعدّه» .
3- هو ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع» /١٠٩.

و لا یجلس بحضره الشیخ علی سجاده و لا یصلی علیها إذا کان المکان طاهرا إلا إذا اطردت العاده باستصحابها و استعمالها بحیث لا یکون شعارا علی الأکابر و المترفعین کما یتفق ذلک ببعض البلاد. الثامن و الثلاثون

[٣٨-] إذا قام الشیخ بادر القوم إلی أخذ السجاده

إن کانت مما تنقل له و إلی الأخذ بیده أو عضده إن احتاج إلیه و إلی تقدیم نعله إن لم یشق ذلک علی الشیخ و یقصد بذلک کله التقرب إلی الله تعالی بخدمته و القیام بحاجته و قد قیل أربعه لا یأنف الشریف منهن و إن کان أمیرا قیامه من مجلسه لأبیه و خدمته للعالم الذی یتعلم منه و السؤال عما لا یعلم و خدمته للضیف (1).

التاسع و الثلاثون

[٣٩-] أن یقوم لقیام الشیخ و لا یجلس و هو قائم

و لا یضطجع و هو قائم أو قاعد بل لا یضطجع بحضرته مطلقا إلا أن یکون فی وقت نوم و یأذن له و الأجود حینئذ أن لا ینام حتی ینام الشیخ إلا أن یأمره بالنوم فیطیعه.

الأربعون (2)

[4٠-] إذا مشی مع شیخه فلیکن أمامه باللیل و وراءه بالنهار

إلا أن یقتضی الحال خلاف ذلک لزحمه أو غیرها أو یأمره الشیخ بحاله فیمتثلها. و یتعین أن یتقدم علیه فی المواطئ المجهوله الحال لوحل أو حوض مثلا و المواطئ الخطره و یحترز من ترشیش ثیاب الشیخ و إذا کان فی زحمه صانه عنها بیدیه أما من قدامه أو من ورائه. و إذا مشی أمامه التفت إلیه بعد کل قلیل فإن کان وحده و الشیخ یکلمه حاله المشی و هما فی ظل فلیکن عن یمینه کالمأموم مع الإمام و یخلی له الجانب الیسار لعله یبصق أو یمتخط و قیل عن یساره متقدما علیه قلیلا ملتفتا إلیه و یعلم الشیخ بمن قرب منه أو قصده من الأعیان إن لم یعلم الشیخ به (3).

[شماره صفحه واقعی : ٢6١]

ص: 3991


1- «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٨5؛ «تذکره السامع» /١١٠، «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١64؛ «عیون الأخبار» ج ٢/١٢٨. و نظیرها فی «البیان و التبیین» /٢4٩.
2- لاحظ «تذکره السامع» /١١٠-١١٢.
3- «تذکره السامع» /١١٠ و فیه: «کوحل» بدل «لوحل» . و فی أکثر النسخ: «أو الشیخ» بدل «و الشیخ» .

و لا یمشی إلی جانبه إلا لحاجه أو إشاره منه و یحترز من مزاحمته بکتفه أو برکابه إن کانا راکبین و ملاصقه ثیابه و یؤثره بجهه الظل فی الصیف و بجهه الشمس فی الشتاء و بجهه الجدار فی الرصافات (1)و نحوها و بالجهه التی لا تقرع الشمس فیها وجهه إذا التفت إلیه. و لا یمشی بینه و بین من یحدثه و یتأخر عنهما إذا تحدثا أو یتقدم و لا یقرب و لا یستمع و لا یلتفت فإن أدخلاه فی الحدیث فلیأت من جانب آخر و لا یشق بینهما. و إذا مشی مع الشیخ اثنان فاکتنفاه فالأولی أن یکون أکبرهما عن یمینه و إن لم یکتنفاه تقدم أکبرهما و تأخر الأصغر. و إذا صادف الشیخ فی طریقه بدأه بالسلام و یقصده إن کان بعیدا و لا ینادیه و لا یسلم علیه من بعید و لا من ورائه بل یقرب منه ثم یسلم و لا یشیر ابتداء بالأخذ فی طریق حتی یستشیره و یبادر (2)فیما یستشیره فیه مطلقا بالرد إلی رأیه إلا أن یلزمه بإظهار ما عنده أو یکون ما رآه الشیخ خطأ فیظهر ما عنده بتلطف و حسن أدب کقوله یظهر أن المصلحه فی کذا و لا یقول الرأی عندی کذا أو الصواب کذا و نحو ذلک. و اعلم أن هذه الآداب مما قد دل النص علی جمله منها بل علی أشرفها و أهمها و الباقی مما یستنبط منه بإحدی الطرق التی تبنی علیها الأحکام التی أحدها مراعاه العاده المحکمه فی مثل ذلک و الله الموفق

[شماره صفحه واقعی : ٢6٢]

ص: 3992


1- قال فی «لسان العرب» ج ٩/١٢٠ ماده «رصف» : «الرصف: حجاره مرصوف بعضها إلی بعض. . . الرصفه -بالتحریک-: واحده الرصف، و هی الحجاره التی یرصف بعضها إلی بعض فی مسیل فیجتمع فیها ماء المطر» .
2- فی «تذکره السامع» /١١٠: «یتأدّب» بدل «یبادر» .
القسم الثالث : آدابه فی درسه و قراءته
اشاره

و ما یعتمده حینئذ مع شیخه و رفقته و هو أمور الأول (1)و هو أهمها

[١-] أن یبتدئ أولا بحفظ کتاب الله تعالی العزیز حفظا متقنا

فهو أصل العلوم و أهمها و کان السلف لا یعلمون الحدیث و الفقه إلا لمن حفظ القرآن (2). و إذا حفظه فلیحذر من الاشتغال عنه بغیره اشتغالا یؤدی إلی نسیان شیء منه أو تعریضه للنسیان بل یتعهد دراسته و ملازمه ورد منه کل یوم ثم أیام ثم جمعه دائما أبدا. و یجتهد بعد حفظه علی إتقان تفسیره و سائر علومه ثم یحفظ من کل فن مختصرا یجمع فیه بین طرفیه و یقدم الأهم فالأهم علی ما یأتی تفصیله إن شاء الله فی الخاتمه. ثم یشتغل باستشراح محفوظاته علی المشایخ و لیعتمد فی کل فن أکثرهم تحقیقا فیه و تحصیلا له و إن أمکن شرح دروس فی کل یوم فعل و إلا اقتصر علی الممکن من درس فأقل و قد تقدمت الإشاره إلیه.

الثانی

[٢-] أن یقتصر من المطالعه علی ما یحتمله فهمه

و ینساق إلیه ذهنه و لا یمجه طبعه و لیحذر من الاشتغال بما یبدد الفکر و یحیر الذهن من الکتب الکثیره و تفاریق التصانیف فإنه یضیع زمانه و یفرق ذهنه.

[شماره صفحه واقعی : ٢6٣]

ص: 3993


1- لاحظ «تذکره السامع» /١١٢-١١4؛ «شرح المهذّب» ج ١/64-65.
2- «شرح المهذّب» ج ١/64. و انظر «تذکره السامع» /١١٢-١١٣، الهامش.

و لیعط الکتاب الذی یقرؤه و الفن الذی یأخذه کلیته حتی یتقنه حذرا من الخبط و الانتقال المؤدی إلی التضییع و عدم الفلاح و من هذا الباب الاشتغال بکتب الخلاف فی العقلیات و نحوها قبل أن یصح فهمه و یستقر رأیه علی الحق و یحسن ذهنه فی فهم الجواب و هذا أمر یختلف باختلاف النفوس و الإنسان فیه عَلیٰ نَفْسِهِ بَصِیرَهٌ .

الثالث (1)

[٣-] أن یعتنی بتصحیح درسه الذی یحفظه قبل حفظه

تصحیحا متقنا علی الشیخ أو علی غیره ممن یعینه ثم یحفظه حفظا محکما ثم یکرره بعد حفظه تکرارا جیدا ثم یتعاهده فی أوقات یقررها لمواظبته (2)لیرسخ رسوخا متأکدا و یراعیه بحیث لا یزال محفوظا جیدا. و لا یحفظ ابتداء من الکتب استقلالا من غیر تصحیح لأدائه إلی التصحیف و التحریف و قد تقدم (3)أن العلم لا یؤخذ من الکتب فإنه من أضر المفاسد سیما الفقه . الرابع

[4-] أن یحضر معه الدواه و القلم و السکین للتصحیح

و یضبط ما یصححه لغه و إعرابا و إذا رد الشیخ علیه لفظه فظن أو علم أن رده خلاف الصواب کرر اللفظه مع ما قبلها لیتنبه لها الشیخ أو یأتی بلفظ الصواب علی وجه الاستفهام فربما وقع ذلک سهوا أو سبق لسان لغفله و لا یقل بل هی کذا فإن رجع الشیخ إلی الصواب فذاک و إلا ترک تحقیقها إلی مجلس آخر بتلطف و لا یبادر إلی إصلاحها علی الوجه الذی عرفه مع اطلاع الشیخ أو أحد الحاضرین علی المخالفه و کذلک إذا تحقق خطأ الشیخ فی جواب مسأله و کان لا یفوت تحقیقه و لا یعسر تدارکه فإن کان کذلک (4)

[شماره صفحه واقعی : ٢64]

ص: 3994


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٢١-١٢6؛ «شرح المهذّب» ج ١/64-65.
2- هکذا فی نسخه «ض» ، «ح» ، «ع» ، «ط» و «ن» . و فی سائر النسخ و «تذکره السامع» /١٢٢: «مواضیه» بدل «مواظبته» .
3- فی الأمر الأوّل من القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢4٠.
4- أی یفوت تحقیقه و یعسر تدارکه. و قوله «کذلک إذا تحقّق خطأ. . . الخ» أی یترک تحقیقها إلی مجلس آخر بتلطّف، إذا تحقّق خطأ الشیخ و لا یفوت تحقیقه و لا یعسر تدارکه.

کالکتابه فی رقاع الاستفتاء و کون السائل غریبا أو بعید الدار أو مشنعا تعین تنبیه الشیخ علی ذلک فی الحال بالإشاره ثم بالتصریح فإن ترک ذلک خیانه للشیخ فیجب نصحه بما أمکن من تلطف أو غیره. و إذا وقف علی مکان فی التصحیح کتب قبالته بلغ العرض أو بلغ التصحیح (1).

الخامس

[5-] بعد أن یرتب الأهم فالأهم فی الحفظ و التصحیح و المطالعه و یتقنها فلیذاکر بمحفوظاته

و یدیم الفکر فیها و یعتنی بما یحصل فیها من الفوائد و یذاکر بها بعض حاضری حلقه شیخه کما سیأتی تفصیله.

السادس (2)

[6-] أن یقسم أوقات لیله و نهاره علی ما یحصله

فإن الأوراد توجب الازدیاد و یغتنم ما بقی من عمره فإن بقیه العمر لا قیمه لها. و أجود الأوقات للحفظ الأسحار و للبحث الأبکار و للکتابه وسط النهار و للمطالعه و المذاکره اللیل و بقایا النهار. و مما قالوه (3)و دلت علیه التجربه أن حفظ اللیل أنفع من حفظ النهار و وقت الجوع أنفع من وقت الشبع و المکان البعید (4)عن الملهیات کالأصوات و الخضره و النبات و الأنهار الجاریات و قوارع الطرق التی تکثر فیها الحرکات لأنها تمنع من خلو القلب و تقسمه علی حسب تلک الحالات (5).

السابع

[٧-] أن یبکر بدرسه

لخبر

[شماره صفحه واقعی : ٢65]

ص: 3995


1- هکذا فی النسخ، و لکن جاء فی «تذکره السامع» /١٢6: «بلغ العرض و التصحیح» بدل «بلغ العرض أو التصحیح» .
2- لاحظ «تذکره السامع» /٧٢-٧٣.
3- قاله الخطیب البغدادیّ، کما فی «تذکره السامع» /٧٣.
4- فی هامش «ض» : «یمکن علی بعد عطفه علی مفعول یقسّم، و إلاّ ففی العباره سقط» . أقول: لا بدّ من تقدیر مبتدأ و جعل «المکان البعید. . . الخ» خبرا له حتّی یستقیم الکلام، و لعلّ الصواب تقدیر «أجود أماکن الحفظ» بعنوان المبتدأ ل «المکان البعید. . . الخ» -کما فی «شرح المهذّب» ج ١/6٣-و إلاّ فلا یستقیم الکلام.
5- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٠4، و إلیک نصّ عبارته: «و أجود أماکن الحفظ الغرف دون السفل، و کلّ موضع بعید ممّا یلهی و خلا القلب فیه ممّا یفزعه فیشغله، أو یغلب علیه فیمنعه، و لیس بالمحمود أن یتحفّظ الرجل بحضره النبات و الخضره، و لا علی شطوط الأنهار و لا علی قوارع الطرق، فلیس یعدم فی هذه المواضع غالبا ما یمنع من خلوّ القلب و صفاء السرّ» ؛ و انظر أیضا «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢٨.

١4- بُورِکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (1). و لخبر

١4- اُغْدُوا فِی طَلَبِ اَلْعِلْمِ فَإِنِّی سَأَلْتُ رَبِّی أَنْ یُبَارِکَ لِأُمَّتِی فِی بُکُورِهَا (2). و یجعل ابتداءه یوم الخمیس (3)و فی روایه یوم السبت أو الخمیس (4)

١4- وَ فِی خَبَرٍ آخَرَ عَنْهُ ص اُطْلُبُوا اَلْعِلْمَ یَوْمَ اَلاِثْنَیْنِ فَإِنَّهُ یُیَسِّرُ [یَتَیَسَّرُ]لِطَالِبِهِ (5).

١4- وَ رُوِیَ فِی یَوْمِ اَلْأَرْبِعَاءِ خَبَرُ: مَا مِنْ شَیْءٍ بُدِیءَ یَوْمَ اَلْأَرْبِعَاءِ إِلاَّ وَ قَدْ تَمَّ (6).

[شماره صفحه واقعی : ٢66]

ص: 3996


1- «الجامع الصغیر» ج ١/١٢6، حرف الباء؛ «مجمع الزوائد» ج 4/6٢؛ «صبح الأعشی» ج ١4/١6٨.
2- «المحدّث الفاصل» /٣٣٩،٣4٣؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٣٢؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢5٠، الحدیث ٢٩٣4١ -نقلا عن الطبرانی فی «الأوسط» -و فیهما زیاده «و یجعل ذلک یوم الخمیس» . و فی «مسند أحمد» ج ٣/4١6، 4١٧،4٣١،4٣٢، ج 4/٣٨4،٣٩٠؛ و «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢١4؛ و «أدب الإملاء و الاستملاء» /١١١؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٢٢5؛ و «مجمع الزوائد» ج 4/6١: «اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها» .
3- روی فی «تحف العقول» /٨٠ عن أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه: «إذا أراد أحدکم الحاجه فلیبکر فیها یوم الخمیس؛ فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکرتها یوم الخمیس» . و فی «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢١4؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٢٢5: «قلّما کان رسول اللّه یخرج إذا أراد سفرا إلاّ یوم الخمیس» . و قال المناوی فی «فیض القدیر» ج ١/54٣: «و یشارکه [یعنی یوم الاثنین]فی ندب الطلب فیه الخمیس لحدیث ابن عدی عن جابر: اطلبوا العلم لکلّ اثنین و خمیس؛ فإنّه میسّر لمن طلب» .
4- فی «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ١/٢٧4، الحدیث ١٢54؛ و «بحار الأنوار» ج ١٠٣/4١، الحدیث ١: «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم سبتها و خمیسها» . و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٢٢4: «روی أنس أنّه صلی الله علیه و آله قال: اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم السبت، و روی أبو هریره عنه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، أنّه قال: اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم سبتها و خمیسها» . و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/٢٢4: «روی أنس أنّه صلی الله علیه و آله قال: اللّهمّ بارک لأمتی فی بکورها یوم السبت، و روی أبو هریره عنه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، أنّه قال: اللّهمّ بارک لأمتی فی بکورها یوم خمیسها» ؛ و الخبر الثانی منقول أیضا فی «مجمع الزوائد» ج 4/6١،6٢. و فی «غرر الحکم» ج ٣/٢5٩، الحدیث 44٢٢: «بکر السبت و الخمیس برکه» .
5- «الجامع الصغیر» ج ١/44، حرف الهمزه؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢5٠، الحدیث ٢٩٣4، و فیهما: «فإنّه میسّر لطالبه» . قال المناوی فی «فیض القدیر» ج ١/54٣: «أی یتیسّر له أسباب تحصیله بدفع الموانع و تهیئه الأسباب إذا طلبه فیه و ذلک لأنّه الیوم الذی ولد فیه المصطفی صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، و جاء الوحی فیه» . فتأمّل فی ذلک.
6- «تعلیم المتعلّم» /١5. قال فی «کشف الخفاء» ج ٢/٢٣٧-نقلا عن بعضهم-: «لم أقف له علی أصل، و لکن ذکر برهان الإسلام فی کتابه «تعلیم المتعلّم» عن شیخه صاحب «الهدایه» أنّه کان یروی ذلک حدیثا، و یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: ما من شیء بدئ به یوم الأربعاء إلاّ و قد تمّ» .

و ربما اختار بعض العلماء الابتداء یوم الأحد و لم نقف علی مأخذه.

الثامن (1)

[٨-] أن یبکر بسماع الحدیث

و لا یهمل الاشتغال به و بعلومه و النظر فی إسناده و رجاله و معانیه و أحکامه و فوائده و لغته و تواریخه و صحیحه و حسنه و ضعیفه و مسنده و مرسله و سائر أنواعه فإنه أحد جناحی العالم بالشریعه و المبین للأحکام و الجناح الآخر القرآن (2). و لا یقنع من الحدیث بمجرد السماع بل یعتنی بالدرایه أکثر من الروایه فإنه المقصود من نقل الحدیث و تبلیغه. التاسع

[٩-] أن یعتنی بروایه کتبه التی قرأها أو طالعها

سیما محفوظاته فإن الأسانید أنساب الکتب. و أن یحترص علی کلمه یسمعها من شیخه أو شعر ینشده أو ینشئه أو مؤلف یؤلفه و یجتهد علی روایه الأمور المهمه و معرفه من أخذ شیخه عنه و أسناده و نحو ذلک. العاشر

[١٠-] إذا بحث محفوظاته [. . .]

أو غیرها من المختصرات و ضبط ما فیها من الإشکالات و الفوائد المهمات أن ینتقل إلی بحث المبسوطات و ما هو أکبر مما بحثه أولا مع المطالعه المتقنه و العنایه الدائمه المحکمه و تعلیق ما مر به فی المطالعه أو سمعه من الشیخ من الفوائد النفیسه و المسائل الدقیقه و الفروع الغریبه و حل المشکلات و الفرق بین أحکام المتشابهات من جمیع أنواع العلوم التی یذاکره فیها و لا یحتقر فائده یراها أو یسمعها فی أی فن کانت بل یبادر إلی کتابتها و حفظها

١4- وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: قَیِّدُوا اَلْعِلْمَ قِیلَ وَ مَا تَقْیِیدُهُ قَالَ کِتَابَتُهُ (3).

١4- وَ رُوِیَ أَنَّ رَجُلاً مِنَ اَلْأَنْصَارِ کَانَ یَجْلِسُ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص فَیَسْمَعُ مِنْهُ اَلْحَدِیثَ فَیُعْجِبُهُ وَ لاَ یَحْفَظُهُ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص فَقَالَ لَهُ

[شماره صفحه واقعی : ٢6٧]

ص: 3997


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٢6،١٣٠-١٣٣.
2- فی أکثر النسخ: «القراءه» بدل «القرآن» ، و الصحیح، ما أثبتنا کما فی «تذکره السامع» /١٣١.
3- «المحدّث الفاصل» /٣64؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠6؛ «عوالی اللآلی» ج ١/6٨.

رَسُولُ اَللَّهِ اِسْتَعِنْ بِیَمِینِکَ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ أَیْ خُطَّ (1). و من هنا قیل من لم یکتب علمه لم یعد علمه علما (2)و سیأتی إن شاء الله تعالی فی باب الکتابه أخبار أخر فی ذلک. الحادی عشر (3)

[١١-] أن یبالغ فی الجد و الطلب و التشمیر

و لا یقنع من إرث الأنبیاء بالیسیر و یغتنم وقت الفراغ و النشاط و شرح الشباب (4)قبل عوارض البطاله و موانع الرئاسه فإنها أدوی الأدواء و أعضل الأمراض. و لیحذر کل الحذر من نظر نفسه بعین الکمال و الاستغناء عن المشایخ فإن ذلک عین النقص و حقیقه الجهل و عنوان الحماقه و دلیل قله العلم و المعرفه لو تدبر. الثانی عشر

[١٢-] أن یلازم حلقه شیخه

بل جمیع مجالسه إذا أمکن فإن ذلک لا یزیده إلا خیرا و تحصیلا و أدبا و اطلاعا علی فوائد متبدده لا یکاد یجدها فی الدفاتر کما أشار إلیه

١- عَلِیٌّ ع فِی حَدِیثِهِ اَلسَّابِقِ بِقَوْلِهِ: وَ لاَ تَمَلَّ مِنْ طُولِ صُحْبَتِهِ فَإِنَّمَا هُوَ کَالنَّخْلَهِ تَنْتَظِرُ مَتَی یَسْقُطُ عَلَیْکَ مِنْهَا مَنْفَعَهٌ (5). و لا یقتصر علی سماع درس نفسه فقط فإن ذلک علامه قصور الهمه بل یعتنی بسائر الدروس فإنها کنوز مختلفه و جواهر متعدده فلیغتنم ما فتح له منها إن احتمل ذهنه ذلک فیشارک أصحابها حتی کأن کل درس له فإن عجز عن ضبط جمیعها اعتنی بالأهم فالأهم. هذا فی الدروس المفرقه و أما درس التقاسیم فشأنها کدرس واحد فمن لم یطق

[شماره صفحه واقعی : ٢6٨]

ص: 3998


1- «سنن الترمذی» ج 5/٣٩، کتاب العلم، الحدیث ٢666؛ «تقیید العلم» /65-6٨؛ «تدریب الراوی» ج ٢/66.
2- قاله معاویه بن قره، کما فی «حلیه الأولیاء» ج ٢/٣٠١؛ و «تقیید العلم» /١٠٩. و فی «تقیید العلم» /٩6: «قال أنس: کنّا لا نعدّ علم من لم یکتب علمه علما» .
3- لاحظ «تذکره السامع» /١٣٣-١٣5،١4٢-١4٣.
4- «شرخ الشباب: أوّله و نضارته و قوّته» («لسان العرب» ج ٣/٢٩، «شرخ») .
5- «الکافی» ج ١/٣٧، کتاب فضل العلم، باب حقّ العالم، الحدیث ١، و قد سبق فی أوّل القسم الثانی من النوع الثالث من هذا الباب، ص ٢٣4، و نقله هنا بالمعنی.

ضبطها لا یصلح لدخوله فیها (1).

الثالث عشر (2)

[١٣-] إذا حضر مجلس الشیخ فلیسلم علی الحاضرین بصوت یسمعهم

و یخص الشیخ بزیاده تحیه و إکرام. و عد بعضهم حلق العلم حال أخذهم فی البحث من المواضع التی لا یسلم فیها (3)و اختاره جماعه من الأفاضل (4)و هو متجه حیث یشغلهم رد السلام عما هم فیه من البحث و حضور القلب کما هو الغالب سیما إذا کان فی أثناء تقریر مسأله فإن قطعه علیهم أضر من کثیر من الموارد التی ورد أنه لا یسلم فیها (5). لکن متی أرید ذلک فلیجلس الداخل علیهم علی بعد من مقابله الشیخ بحیث لا یشعر به حتی یفرغ إن أمکن جمعا بین حق الأدب معه و حق البحث فی دفع الشواغل عنه.

الرابع عشر

[١4-] إذا سلم لا یتخطی رقاب الحاضرین إلی قرب الشیخ

إن لم یکن منزلته کذلک بل یجلس حیث ینتهی به المجلس کما ورد فی الحدیث (6)فإن صرح له الشیخ أو الحاضرون بالتقدم أو کانت منزلته أو کان یعلم إیثار الشیخ و الجماعه لذلک و کان جلوسه بقرب الشیخ مصلحه کأن یذاکره مذاکره ینتفع

[شماره صفحه واقعی : ٢6٩]

ص: 3999


1- مرّ فی الأمر السادس عشر من القسم الثانی من النوع الثانی من هذا الباب، ص ٢٠٠ معنی درس التقاسیم، فیعلم معنی الدروس المفرقه بالمقابله.
2- لاحظ «تذکره السامع» /١46-١4٧؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢4-٢5؛ «شرح المهذّب» ج ١/6١.
3- «تذکره السامع» /١46.
4- منهم ابن جماعه الکنانیّ فی «تذکره السامع» /١46، مع تفصیل.
5- فی «الکافی» ج ٢/645-646، کتاب العشره، باب التسلیم، الحدیث ١١، «کان أبو عبد اللّه علیه السّلام یقول: ثلاثه لا یسلّمون: الماشی مع الجنازه و الماشی إلی الجمعه، و فی بیت الحمام» ؛ و فی «الخصال» ج ٢/5٧١-5٧٢، باب الاثنی عشر، و «بحار الأنوار» ج ٧6/٩، الحدیث ٣٩-نقلا عن «الخصال» -: «لا تسلّموا علی. . . و لا علی المصلّی، و ذلک لأنّ المصلّی لا یستطیع أن یردّ السلام. . . و لا علی رجل جالس علی غائط، و لا علی الذی فی الحمام. . .» و انظر سائر روایات الباب فی «بحار الأنوار» ج ٧6/٨-٩؛ و راجع «الأذکار» /٢٧،٢٢4.
6- فی «أمالی الطوسیّ» ج ١/٣١٠: «قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لا ینبغی للمؤمن أن یجلس إلاّ حیث ینتهی به الجلوس؛ فإنّ تخطّی أعناق الرجل سخافه» ؛ راجع أیضا «مکارم الأخلاق» /٢6؛ «الترغیب و الترهیب» ج 4/5١؛ «سنن أبی داود» ج 4/٢5٨، کتاب الأدب، الحدیث 4٨٢5؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٢٣.

بها الحاضرون أو لکونه کبیر السن أو کثیر الفضیله و الصلاه فلا بأس.

الخامس عشر

[١5-] أن یحرص علی قربه من الشیخ حیث یکون منزلته

لیفهم کلامه فهما کاملا بلا مشقه و لکن لا یقرب منه قربا ینسب فیه إلی سوء الأدب و لا یضع شیئا من ثیابه أو بدنه علی ثیاب الشیخ أو وسادته أو سجادته کما مر (1). و اعلم أنه متی سبق إلی مکان من مجلس الدرس کان أحق به فلیس لغیره أن یزعجه منه و إن کان أحق به بحسب الأدب قیل و یبقی بعد ذلک أحق به کالمحترف إذا ألف مکانا من السوق أو الشارع فلا یسقط حقه منه لمفارقته و إن انقطع عن الدرس یوما أو یومین إذا حضر بعد ذلک (2)و هذا البحث آت فی مکان المصلی المشتمل علی فائده فی الصلاه کالذکر و نحوه.

السادس عشر

[١6-] أن یتأدب مع رفقته و حاضری المجلس

فإن تأدبه معهم تأدب مع الشیخ و احترام لمجلسه و لیحترم کبراءه و أقرانه و رفقته.

السابع عشر (3)

[١٧-] أن لا یزاحم أحدا فی مجلسه

و لا یؤثر قیام أحد له من محله فإن آثره غیره بمجلسه لم یقبله

١4- لِنَهْیِ اَلنَّبِیِّ ص عَنْ أَنْ یُقَامَ اَلرَّجُلُ مِنْ مَجْلِسِهِ وَ یَجْلِسَ فِیهِ آخَرُ قَالَ ص وَ لَکِنْ تَفَسَّحُوا وَ تَوَسَّعُوا (4). نعم لو کان جلوسه فی مجلس من آثره مصلحه للحاضرین و علم من خاطر المؤثر حب الإیثار بالقرائن فلا بأس.

[شماره صفحه واقعی : ٢٧٠]

ص: 4000


1- فی الأمر التاسع عشر من القسم الثانی من النوع الثالث، ص ٢5٢-٢5٣.
2- للتفصیل و الاطّلاع علی آراء و أقوال الفقهاء حول المسأله راجع الکتب الفقهیّه، کتاب إحیاء الموات.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١5٢-١56؛ «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢5؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٢.
4- «صحیح مسلم» ج 4/١٧١4-١٧١5، کتاب السلام (٣٩) ، الباب ١١؛ «مسند أحمد» ج ٢/٢٢،١٠٢؛ «سنن أبی داود» ج 4/٢5٨، کتاب الأدب، الحدیثان 4٨٢٧-4٨٢٨؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢٨١-٢٨٢؛ «الترغیب و الترهیب» ج 4/5١؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٢6؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/١66، ج ٢/١٨١؛ «عوالی اللآلی» ج ١/١4٣، و إلیک نصّ واحده من روایات الباب من «صحیح مسلم» : «عن النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، قال: لا یقیم الرجل الرجل من مقعده ثمّ یجلس فیه، و لکن تفسّحوا و توسّعوا» .

الثامن عشر

[١٨-] أن لا یجلس فی وسط الحلقه

و لا قدام أحد لغیر ضروره

١4- لِمَا رُوِیَ مِنْ أَنَّ اَلنَّبِیَّ ص لَعَنَ مَنْ جَلَسَ وَسْطَ اَلْحَلْقَهِ (1). نعم لو کان لضروره کضیق المجلس و کثره الزحام و استلزام ترکه عدم السماع فلا بأس به.

التاسع عشر

[١٩-] أن لا یجلس بین أخوین أو أب و ابن أو قریبین أو متصاحبین

إلا برضاهما معا

١4- لِمَا رُوِیَ أَنَّ اَلنَّبِیَّ ص نَهَی أَنْ یَجْلِسَ اَلرَّجُلُ بَیْنَ اَلرَّجُلَیْنِ إِلاَّ بِإِذْنِهِمَا (2). العشرون

[٢٠-] ینبغی للحاضرین إذا جاء القادم أن یرحبوا به

و یوسعوا له و یتفسحوا لأجله و یکرموه بما یکرم به مثله و إذا فسح له فی المجلس و کان حرجا ضم نفسه و لا یتوسع و لا یعطی أحدا منهم جنبه و لا ظهره و یتحفظ من ذلک و یتعهده عند بحث الشیخ له و لا یجنح علی جاره أو یجعل مرفقه قائما فی جنبه أو یخرج من بنیه الحلقه بتقدم أو تأخر. الحادی و العشرون

[٢١-] أن لا یتکلم فی أثناء درس غیره بما لا یتعلق به

أو بما یقطع علیه بحثه و إذا شرع بعضهم فی درس فلا یتکلم بکلام فی درس فرغ و لا بغیره مما لا تفوت فائدته إلا بإذن من الشیخ و صاحب الدرس.

الثانی و العشرون

[٢٢-] أن لا یشارک أحد من الجماعه أحدا فی حدیثه مع الشیخ

و لا سیما مشارکه الشیخ قال بعض الحکماء من الأدب أن لا یشارک الرجل فی حدیثه (3)و أنشد بعضهم (4)فی ذلک

[شماره صفحه واقعی : ٢٧١]

ص: 4001


1- «سنن أبی داود» ج 4/٢5٨، کتاب الأدب، الحدیث 4٨٢6؛ «الترغیب و الترهیب» ج 4/5٠؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/٣٠؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٢٧.
2- «سنن أبی داود» ج 4/٢6٢، کتاب الأدب، الحدیث 4٨44 و 4٨45؛ «الترغیب و الترهیب» ج 4/5١؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٢٩.
3- «تذکره السامع» /١56، و فیه زیاده: «و إن کان أعلم به منه» .
4- هو الخطیب البغدادیّ کما فی «تذکره السامع» /١56.

و لا تشارک فی الحدیث أهله

و إن عرفت فرعه و أصله.

فإن علم إیثار المتکلم بذلک فلا بأس. الثالث و العشرون

[٢٣-] إذا أساء بعض الطلبه أدبا علی غیره لم ینهه [لم ینهره]غیر الشیخ

إلا بإشارته أو سرا بینهما علی سبیل النصیحه و إن أساء أحد أدبا علی الشیخ تعین علی الجماعه انتهاره و ردعه و الانتصار للشیخ بقدر الإمکان و إن أظهر الشیخ المسامحه وفاء لحقه. الرابع و العشرون

[٢4-]

(1)

إذا أراد القراءه علی الشیخ فلیراع نوبته

تقدیما و تأخیرا فلا یتقدم علیها بغیر رضا من هی له

١4- وَ رُوِیَ أَنَّ أَنْصَارِیّاً جَاءَ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص یَسْأَلُهُ وَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ ثَقِیفٍ فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص یَا أَخَا ثَقِیفٍ إِنَّ اَلْأَنْصَارِیَّ قَدْ سَبَقَکَ بِالْمَسْأَلَهِ فَاجْلِسْ کَیْمَا نَبْدَأَ بِحَاجَهِ اَلْأَنْصَارِیِّ قَبْلَ حَاجَتِکَ (2). قیل و لا یؤثر بنوبته فإن الإیثار بالقرب نقص فإن رأی الشیخ المصلحه فی ذلک فی وقت فأشار به امتثل أمره معتقدا کمال رأیه و تصویب غرضه فی ذلک (3). قیل و یستحب للسابق أن یقدم علی نفسه من کان غریبا لتأکد حرمته و وجوب ذمته (4)و روی فی ذلک حدیث عن ابن عباس رضی الله عنه (5)و کذلک

[شماره صفحه واقعی : ٢٧٢]

ص: 4002


1- لاحظ «تذکره السامع» /١5٨-١6٢.
2- «تذکره السامع» /١5٨؛ و نقل مضمونه الخطیب البغدادیّ فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢٢.
3- تذکره السامع» /١5٩-١6٠؛ و القائل النووی فی «التبیان فی آداب حمله القرآن» /٢٧؛ و «شرح المهذّب» ج ١/65.
4- قاله الخطیب البغدادیّ کما فی «تذکره السامع» /١5٩.
5- فی «الجامع الصغیر» ج ١/١6، حرف الهمزه: «إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه» ، «إذا أتاکم الزائر فأکرموه» ؛ و الحدیث الأول مرویّ فی «مجمع الزوائد» ج ٨/١5،١6؛ و «مکارم الأخلاق» /٢4 أیضا. و فی «الکافی» ج ٢/65٩، کتاب العشره، باب إکرام الکریم، الحدیث ١: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: دخل رجلان علی أمیر المؤمنین علیه السّلام، فألقی لکلّ واحد منهما و ساده فقعد علیها أحدهما و أبی الآخر، فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام: اقعد علیها؛ فإنّه لا یأبی الکرامه إلاّ حمار، ثمّ قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه» . و قال الذهبی فی «تذکره الحفاظ» ج ٣/٩٩٣-نقلا عن الخطیب البغدادیّ-: «حدّثنا العتیقی، قال: حضرت مجلس الدارقطنی و جاءه أبو الحسن البیضاوی برجل غریب، و سأله-

إذا کان للمتأخر حاجه ضروریه و علمها المتقدم. و تحصل النوبه بتقدم الحضور فی مجلس الشیخ و إن ذهب بعده لضروره کقضاء حاجه و تجدید وضوء إذا لم یطل الزمان عاده و إذا تساویا أقرع بینهما هذا إذا کان العلم مما یجب تعلیمه و إلا تخیر و یستحب له حینئذ مراعاه الترتیب ثم القرعه. و لو جمعهم علی درس مع تقارب أفهامهم جاز أیضا و معید (1)المدرسه و مدرسها إذا شرط علیه إقراء أهلها فی وقت معین لا یجوز له تقدیم غیرهم علیهم بغیر إذنهم و إن سبق مع عدم وجوب التعلیم أو مع وجوب الجمیع أما لو وجب درس الخارج دون أهل المدرسه ففی استثنائه أو وجوب إقرائه و ترک ما یخصه من العوض ذلک الیوم أو تقدیم أهل المدرسه أوجه و الأوسط أوسط. الخامس و العشرون

[٢5-] أن یکون جلوسه بین یدی الشیخ علی ما تقدم تفصیله

و هیأته

5)

-أن یملی علیه أحادیث، فأملی علیه من حفظه مجلسا یزید أحادیثه علی العشرین، متون جمیعها: نعم الشیء الهدیّه أمام الحاجه، فانصرف الرجل ثمّ جاءه بعد و قد أهدی له شیئا فقربه إلیه، فأملی علیه من حفظه سبعه عشر حدیثا متونها: إذا جاءکم کریم قوم فأکرموه» : و أیضا هذه الحکایه منقوله فی «طبقات الشافعیه» ج ٣/465. و فی «إحیاء علوم الدین» ج ٢/١٧5: «و روی أنّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم دخل بعض بیوته، فدخل علیه أصحابه حتّی غصّ المجلس و امتلأ، فجاء جریر بن عبد اللّه البجلی فلم یجد مکانا فقعد علی الباب، فلفّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم رداءه، فألقاه إلیه و قال له: اجلس علی هذا، فأخذه جریر و وضعه علی وجهه و جعل یقبّله و یبکی، ثمّ لفّه و رمی به إلی النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، و قال: ما کنت لأجلس علی ثوبک، أکرمک اللّه کما أکرمتنی. فنظر النبیّ یمینا و شمالا ثمّ قال: إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه» .

[شماره صفحه واقعی : ٢٧٣]

ص: 4003


1- قال فی «تذکره السامع» /١5٠، الهامش: «المعید: الذی یعید الدرس بعد إلقاء الشیخ الخطبه علی الطلبه، کأنّه یعین الشیخ علی نشر علمه و تثبیت خطباته و إملائه فی أذهان الطلبه» ؛ و قال فی ص ٢٠4: «و ینبغی للمعید بالمدرسه. . . أن یعلم المدرّس أو الناظر بمن یرجی فلاحه لیزاد ما یستعین به و یشرح صدره، و أن یطالبهم بعرض محفوظاتهم إن لم یعیّن لذلک غیره، و یعید لهم ما توقّف فهمه علیهم من دروس المدارس و لهذا یسمّی معیدا» . قال ابن خلّکان فی ترجمه أبی إسحاق الشیرازی: «. . . تفقّه علی جماعه من الأعیان و صحب القاضی أبا الطیب الطبریّ کثیرا و انتفع به، و ناب عنه فی مجلسه، و رتّبه معیدا فی حلقته» («وفیات الأعیان» ج ١/٢٩) . و قال السبکی فی «طبقات الشافعیه» ج ٧/٢4٠، فی ترجمه أبی حفص عمر بن أحمد بن اللیث الطالقانی: «من أهل بلخ، فقیه أصولی صوفی. . . و کان معید المدرسه النظامیه ببلخ، توفّی فی شعبان سنه ستّ و ثلاثین و خمسمائه» .

فی أدبه مع شیخه و یحضر کتابه الذی یقرأ فیه معه و یحمله بنفسه و لا یضعه حال القراءه علی الأرض مفتوحا بل یحمله بیدیه و یقرأ منه.

السادس و العشرون

[٢6-] أن لا یقرأ حتی یستأذن الشیخ

ذکره جماعه من العلماء (1)فإذا أذن له استعاذ بالله من الشیطان الرجیم ثم سمی الله تعالی و حمده و صلی علی النبی و آله ص ثم یدعو للشیخ و لوالدیه و لمشایخه و للعلماء و لنفسه و لسائر المسلمین و إن خص مصنف الکتاب أیضا بدعوه کان حسنا. و کذلک یفعل کلما شرع فی قراءه درس أو تکراره أو مطالعته أو مقابلته فی حضور الشیخ أو فی غیبته إلا أنه یخص الشیخ بذکره فی الدعاء عند قراءته علیه و یترحم علی مصنف الکتاب کما ذکرناه. و إذا دعا الطالب للشیخ قال و رضی الله عنکم أو عن شیخنا و إمامنا و نحو ذلک قاصدا به الشیخ و إذا فرغ من الدرس دعا للشیخ أیضا. و یدعو الشیخ للطالب کلما دعا له فإن ترک الطالب الاستفتاح بما ذکرناه جهلا أو نسیانا نبهه علیه و علمه إیاه و ذکره به فإنه من أهم الآداب و قد ورد الحدیث بالأمر فی الابتداء بالأمور المهمه بتسمیه الله و تحمیده (2)و هذا من أهمها. السابع و العشرون (3)ینبغی

[٢٧-] أن یذاکر من یرافقه من مواظبی مجلس الشیخ بما وقع فیه من الفوائد

و الضوابط و القواعد و غیر ذلک و یعیدوا کلام الشیخ فیما بینهم فإن فی المذاکره نفعا عظیما قدم علی نفع الحفظ.

[شماره صفحه واقعی : ٢٧4]

ص: 4004


1- ذکره الخطیب البغدادیّ عن جماعه من السلف، کما فی «تذکره السامع» /١6١.
2- فی «سنن ابن ماجه» ج ١/6١٠، کتاب النکاح (٩) ، الباب ١٩، الحدیث ١٨٩4؛ و «النهایه» ج ١/٩٣؛ و «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» ج ١/١٢؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢٣؛ و «سنن الدارقطنی» ج ١/٢٢٩؛ و «تفسیر کشف الأسرار» ج ١/١١: «کلّ أمر ذی بال لا یبدأ فیه بالحمد أقطع» . و فی «تفسیر الرازیّ» ج ١/٢٠٨؛ و «تفسیر کشف الأسرار» ج ١٠/٧٨؛ و «تفسیر الکشّاف» ج ١/٣-4؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/١٨5: «کلّ أمر ذی بال لا یبدأ فیه ببسم اللّه فهو أبتر» ؛ و فی «مسند أحمد» ج ٢/٣5٩: «کلّ کلام-أو أمر-ذی بال لا یفتح بذکر اللّه عزّ و جلّ فهو أبتر، أو قال: أقطع» . و انظر «الأذکار» /١٠٣. و راجع «طبقات الشافعیه» ج ١/٧-٢4، تجد شرحا مشبعا حول ذلک.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١4٣،١45.

و ینبغی الإسراع بها بعد القیام من المجلس قبل تفرق أذهانهم و تشتت خواطرهم و شذوذ بعض ما سمعوه عن أفهامهم ثم یتذاکروه فی بعض الأوقات فلا شیء یتخرج (1)به الطالب فی العلم مثل المذاکره. فإن لم یجد الطالب من یذاکره ذاکر نفسه بنفسه و کرر معنی ما سمعه و لفظه علی قلبه و لیعلق ذلک بخاطره فإن تکرار المعنی علی القلب کتکرار اللفظ علی اللسان و قل أن یفلح من اقتصر علی الفکر و التعقل بحضره الشیخ خاصه ثم یترکه و یقوم و لا یعاوده. الثامن و العشرون

[٢٨-] أن تکون المذاکره المذکوره فی غیر مجلس الشیخ

أو فیه بعد انصرافه بحیث لا یسمع لهم صوتا فإن اشتغالهم بذلک و إسماعهم له قله أدب و جرأه سیما إذا کان لهم معید فإن تصدره للإعاده فی مجلس الشیخ من أقبح الصفات و أبعدها عن الآداب اللهم إلا أن یأمره الشیخ بذلک لمصلحه یراها. التاسع و العشرون

[٢٩-] علی الطلبه مراعاه الأدب المتقدم أو قریبا منه مع کبیرهم

و معیدهم فلا ینازعوه فیما یقوله لهم إذا وقع منهم فیه شک بل یترفقوا فی تحقیق الحال و یتوصلوا إلی بیان الحق بحسب الإمکان فإذا بقی الحق مشتبها راجعوا الشیخ فیه بلطف من غیر بیان من خالف و من وافق مقتصرین علی إراده بیان الصواب کیف کان. الثلاثون (2)

[٣٠-] یجب علی من علم منهم بنوع من العلم و ضرب من الکمال

أن یرشد رفقته و یرغبهم فی الاجتماع و التذاکر و التحصیل و یهون علیهم مئونته و یذکر لهم ما استفاده من الفوائد و القواعد و الغرائب علی جهه النصیحه و المذاکره فبإرشادهم یبارک الله له فی علمه و یستنیر قلبه و تتأکد المسائل عنده مع ما فیه من جزیل ثواب الله تعالی و جمیل نظره و عطفه.

[شماره صفحه واقعی : ٢٧5]

ص: 4005


1- قال فی «لسان العرب» ج ٢/٢5٠، ماده «خرج» : «معنی خرّجها: أدّبها کما یخرّج المعلّم تلمیذه، و قد خرّجه فی الأدب فتخرّج» .
2- لاحظ «تذکره السامع» /١6٢-١6٣؛ «شرح المهذّب» ج ١/65.

و من بخل علیهم بشیء من ذلک کان بضد ما ذکر و لم یثبت علمه و إن ثبت لم یثمر و لم یبارک الله له فیه و قد جرب ذلک لجماعه من السلف و الخلف. و لا یحسد أحدا منهم و لا یحتقره و لا یفتخر علیه و لا یعجب بفهم نفسه و سبقه لهم فقد کان مثلهم ثم من الله تعالی علیه فلیحمد الله تعالی علی ذلک و یستزیده منه بدوام الشکر فإذا امتثل ذلک و تکاملت أهلیته و اشتهرت فضیلته ارتقی إلی ما بعده من المراتب و الله ولی التوفیق

[شماره صفحه واقعی : ٢٧6]

ص: 4006

الباب الثانی : فی آداب الفتوی و المفتی و المستفتی

اشاره

> و یشتمل علی مقدمه و أربعه أنواع. المقدمه فی أهمیه الإفتاء. النوع الأول فی الأمور المعتبره فی کل مفت. النوع الثانی فی أحکام المفتی و آدابه. النوع الثالث فی آداب الفتوی. النوع الرابع فی أحکام المستفتی و آدابه و صفته<

[شماره صفحه واقعی : ٢٧٧]

ص: 4007

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 4008

المقدمه : فی أهمیه الإفتاء
اشاره

و لنذکر من ذلک المهم فإنه باب متسع و لنقدم علی ذلک مقدمه فنقول (1)اعلم أن الإفتاء عظیم الخطر کثیر الأجر کبیر الفضل جلیل الموقع لأن المفتی وارث الأنبیاء ص و قائم بفرض الکفایه لکنه معرض للخطأ و الخطر و لهذا قالوا المفتی موقع عن الله تعالی (2)فلینظر کیف یقول. و قد ورد فیه و فی آدابه و التوقف فیه و التحذیر منه من الآیات و الأخبار و الآثار أشیاء کثیره نورد جمله من عیونها

[التحذیر منه فی الآیات]

قال الله تعالی یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اَللّٰهُ یُفْتِیکُمْ (3). و قال تعالی

[شماره صفحه واقعی : ٢٧٩]

ص: 4009


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/6٧-6٩.
2- «شرح المهذّب» ج ١/6٧. قال ابن قیم الجوزیه فی «أعلام الموقّعین» ج 4/٢4١: «فخطر المفتی عظیم فإنّه موقّع عن اللّه و رسوله. . .» و قال فیه ج 4/٢٢٣ أیضا: «فالحاکم و المفتی و الشاهد، کلّ منهم مخبر عن حکم اللّه. . .» .
3- سوره النساء (4) :١٧6.

وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ

(1)

. و قال تعالی یُوسُفُ أَیُّهَا اَلصِّدِّیقُ أَفْتِنٰا فِی سَبْعِ بَقَرٰاتٍ سِمٰانٍ (2). و قال تعالی فی التحذیر وَ لاٰ تَقُولُوا لِمٰا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ اَلْکَذِبَ هٰذٰا حَلاٰلٌ وَ هٰذٰا حَرٰامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اَللّٰهِ اَلْکَذِبَ (3)الآیه. و قال تعالی وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اَللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ (4). و قال تعالی قُلْ أَ رَأَیْتُمْ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرٰاماً وَ حَلاٰلاً قُلْ آللّٰهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اَللّٰهِ تَفْتَرُونَ (5). فانظر کیف قسم مستند الحکم إلی القسمین فما لم یتحقق الإذن فأنت مفتر. و انظر إلی قوله تعالی حکایه عن رسوله ص أکرم خلقه علیه وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنٰا بَعْضَ اَلْأَقٰاوِیلِ لَأَخَذْنٰا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنٰا مِنْهُ اَلْوَتِینَ (6).

[شماره صفحه واقعی : ٢٨٠]

ص: 4010


1- سوره یونس (١) :5٣.
2- سوره یوسف (١٢) :46.
3- سوره النحل (١6) :١١6.
4- سوره البقره (٢) :١6٩.
5- سوره یونس (١) :5٩.
6- سوره الحاقه (6٩) :44-46. قال رضیّ الدین علیّ بن طاوس قدّس سرّه فی کتاب «الإجازات لکشف طرق المفازات فیما یحصی من الإجازات» : «و اعلم أنّنی إنّما اقتصرت علی تألیف کتاب «غیاث سلطان الوری لسکّان الثری» من کتب الفقه فی قضاء الصلوات من الأموات، و ما صنّفت غیر ذلک من الفقه و تقریر المسائل و الجوابات، لأنّی کنت قد رأیت مصلحتی و معاذی فی دنیای و آخرتی فی التفرّغ عن الفتوی فی الأحکام الشرعیه، لأجل ما وجدت من الاختلاف فی الروایه بین فقهاء أصحابنا فی التکالیف الفعلیه، و سمعت کلام اللّه جلّ جلاله یقول عن أعزّ موجود من الخلائق علیه محمّد صلّی اللّه علیه و آله: و لو تقوّل علینا بعض الأقاویل، لأخذنا منه بالیمین، ثمّ لقطعنا منه الوتین، فما منکم من أحد عنه حاجزین. فلو صنّفت کتبا فی الفقه یعمل بعدی علیها، کان ذلک نقضا لتورّعی عن الفتوی، و دخولا تحت خطر الآیه المشار إلیها، لأنّه جلّ جلاله إذا کان هذا تهدیده للرسول العزیز الأعلم لو تقوّل علیه، فکیف یکون حالی إذا تقوّلت علیه-

فإذا کان هذا تهدیده لأکرم خلقه علیه فکیف حال غیره إذا تقول علیه عند حضوره بین یدیه

١4- وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِنَّ اَللَّهَ لاَ یَقْبِضُ اَلْعِلْمَ اِنْتِزَاعاً یَنْتَزِعُهُ مِنَ اَلنَّاسِ وَ لَکِنْ یَقْبِضُ اَلْعِلْمَ بِقَبْضِ اَلْعُلَمَاءِ حَتَّی إِذَا لَمْ یَبْقَ عَالِماً اِتَّخَذَ اَلنَّاسُ رُؤَسَاءَ جُهَّالاً فَسُئِلُوا فَأَفْتَوْا بِغَیْرِ عِلْمٍ فَضَلُّوا وَ أَضَلُّوا (1).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ أَفْتَی بِفُتْیَا مِنْ غَیْرِ تَثَبُّتٍ وَ فِی لَفْظٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَی مَنْ أَفْتَاهُ (2).

١4- وَ قَالَ ص أَجْرَؤُکُمْ عَلَی اَلْفَتْوَی أَجْرَؤُکُمْ عَلَی اَلنَّارِ (3).

١4- وَ قَالَ ص أَشَدُّ اَلنَّاسِ عَذَاباً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ رَجُلٌ قَتَلَ نَبِیّاً أَوْ قَتَلَهُ نَبِیٌّ أَوْ رَجُلٌ یُضِلُّ اَلنَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ أَوْ مُصَوِّرٌ یُصَوِّرُ اَلتَّمَاثِیلَ (4).

١- وَ مِنْ کَلاَمِ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ ع إِنَّ مِنْ أَبْغَضِ اَلْخَلْقِ إِلَی اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَرَجُلَیْنِ رَجُلٌ وَکَلَهُ اَللَّهُ تَعَالَی إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ

6)

-جلّ جلاله و أفتیت أو صنّفت خطأ أو غلطا یوم حضوری بین یدیه» («بحار الأنوار» ج ١٠٧/4٢) .

[شماره صفحه واقعی : ٢٨١]

ص: 4011


1- «أمالی المفید» /٢٠-٢١؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١٢١، الحدیث ٣٧، نقلا عنه، و ج ٢/١١٠، الحدیث ١٩، نقلا عن «کنز الفوائد» ، و فیهما: «لم یبق عالم» بدل «لم یبق عالما» ؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/٧٧؛ «صحیح البخاریّ» ج ٢/٩٧-٩٨، کتاب العلم، الحدیث ٩٩؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٢٠؛ المقدّمه، الباب ٨، الحدیث 5٢؛ «صحیح مسلم» ج 4/٢٠5٨، کتاب العلم، الباب 5؛ «صفه الفتوی» /٧.
2- «سنن ابن ماجه» ج ١/٢٠، المقدّمه، الباب ٨، الحدیث 5٣؛ «صفه الفتوی» /6؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/5٧؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠٣؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٩٣، الحدیث ٢٩٠١٩، و فی هذه المصادر الخمسه: «ثبت» بدل «تثبّت» ؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/١66، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 6/٧٧، الحدیث ٨4٩٠؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠٣ أیضا و فیها: «بغیر علم» .
3- «سنن الدارمیّ» ج ١/5٧؛ «الجامع الصغیر» ج ١/١٠، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ١/١5٨، الحدیث ١٨٣؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٨4، الحدیث ٢٨٩6١.
4- «مسند أحمد» ج ١/4٠٧.

جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ اَلسَّبِیلِ مَشْغُوفٌ بِکَلاَمِ بِدْعَهٍ قَدْ لَهِجَ بِالصَّوْمِ وَ اَلصَّلاَهِ فَهُوَ فِتْنَهٌ لِمَنِ اِفْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْیِ مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اِقْتَدَی بِهِ فِی حَیَاتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِهِ حَمَّالٌ خَطَایَا غَیْرِهِ [رَهْنٌ بِخَطِیئَتِهِ] (1)وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً فِی جُهَّالِ اَلنَّاسِ عَانٍ بِأَغْبَاشِ اَلْفِتْنَهِ قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ اَلنَّاسِ عَالِماً وَ لَمْ یَغْنَ فِیهِ یَوْماً سَالِماً بَکَّرَ فَاسْتَکْثَرَ مَا قَلَّ مِنْهُ خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ حَتَّی إِذَا اِرْتَوَی مِنْ آجِنٍ وَ اِکْتَنَزَ مِنْ غَیْرِ طَائِلٍ جَلَسَ بَیْنَ اَلنَّاسِ قَاضِیاً ضَامِناً لِتَخْلِیصِ مَا اِلْتَبَسَ عَلَی غَیْرِهِ [وَ إِنْ خَالَفَ قَاضِیاً سَبَقَهُ لَمْ یَأْمَنْ أَنْ یَنْقُضَ حُکْمَهُ مَنْ یَأْتِی بَعْدَهُ کَفِعْلِهِ بِمَنْ کَانَ قَبْلَهُ وَ] (2)إِنْ نَزَلَتْ بِهِ إِحْدَی اَلْمُبْهَمَاتِ اَلْمُعْضِلاَتِ هَیَّأَ لَهَا حَشْواً مِنْ رَأْیِهِ ثُمَّ قَطَعَ [بِهِ] (3)فَهُوَ مِنْ لَبْسِ اَلشُّبُهَاتِ فِی مِثْلِ غَزْلِ اَلْعَنْکَبُوتِ لاَ یَدْرِی أَصَابَ أَمْ أَخْطَأَ لاَ یَحْسَبُ اَلْعِلْمَ فِی شَیْءٍ مِمَّا أَنْکَرَ وَ لاَ یَرَی أَنَّ وَرَاءَ مَا بَلَغَ فِیهِ مَذْهَباً [إِنْ قَاسَ شَیْئاً بِشَیْءٍ لَمْ یُکَذِّبْ نَظَرَهُ وَ إِنْ أَظْلَمَ عَلَیْهِ أَمْرٌ اِکْتَتَمَ بِهِ لِمَا یَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ لِکَیْلاَ یُقَالَ لَهُ لاَ یَعْلَمُ ثُمَّ جَسَرَ فَقَضَی] (4)فَهُوَ مِفْتَاحُ عَشَوَاتٍ رَکَّابُ شُبُهَاتٍ خَبَّاطُ جَهَالاَتٍ لاَ یَعْتَذِرُ مِمَّا لاَ یَعْلَمُ فَیَسْلَمَ وَ لاَ یَعَضُّ فِی اَلْعِلْمِ بِضِرْسٍ قَاطِعٍ فَیَغْنَمَ یَذْرُو اَلرِّوَایَاتِ ذَرْوَ [اَلرِّیحِ] (5)اَلْهَشِیمَ تَبْکِی مِنْهُ اَلْمَوَارِیثُ وَ تَصْرُخُ مِنْهُ اَلدِّمَاءُ یُسْتَحَلُّ بِقَضَائِهِ اَلْفَرْجُ اَلْحَرَامُ وَ یُحَرَّمُ بِقَضَائِهِ اَلْفَرْجُ اَلْحَلاَلُ لاَ مَلِیءٌ بِإِصْدَارِ مَا عَلَیْهِ وَرَدَ وَ لاَ هُوَ أَهْلٌ لِمَا مِنْهُ فَرَطَ مِنِ اِدِّعَائِهِ عِلْمَ اَلْحَقِّ (6).

5- وَ رَوَی زُرَارَهُ بْنُ أَعْیَنَ عَنِ اَلْبَاقِرِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ مَا حَقُّ اَللَّهِ تَعَالَی عَلَی اَلْعِبَادِ قَالَ أَنْ یَقُولُوا مَا یَعْلَمُونَ وَ یَقِفُوا عِنْدَ مَا لاَ یَعْلَمُونَ (7).

[شماره صفحه واقعی : ٢٨٢]

ص: 4012


1- ١-٢-٣-4-5) -ما بین المعقوفین فی هذه المواضع الخمسه زیادات من المصدر أعنی «الکافی» و لیس فی النسخ المخطوطه.
2- «الکافی» ج ١/55-56، کتاب فضل العلم، باب البدع و الرأی و المقابیس، الحدیث 6. اعلم أنّ المؤلّف رحمه الله نقل هذا الحدیث من «الکافی» و نحن قد قابلناه به أیضا-مضافا إلی النسخ المخطوطه-کما فی سائر المواضع. و جاء مضمونه أیضا مع اختلاف کثیر فی الألفاظ فی «نهج البلاغه» /5٩-6٠، الخطبه ١٧؛ «أمالی الطوسیّ» ج ١/٢4٠؛ «الاحتجاج» ج ١/٣٩٠؛ «دستور معالم الحکم» /١٢٢-١٢٣،١4١-١44.
3- «الکافی» ج ١/4٣، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ٧؛ و مثله عن أبی عبد اللّه-
4-
5-
6-
7-

5- وَ عَنْ أَبِی عُبَیْدَهَ اَلْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرَ ع یَقُولُ مَنْ أَفْتَی اَلنَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لاَ هُدًی لَعَنَتْهُ مَلاَئِکَهُ اَلرَّحْمَهِ وَ مَلاَئِکَهُ اَلْعَذَابِ وَ لَحِقَهُ وِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِفُتْیَاهُ (1).

6- وَ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع أَنْهَاکَ عَنْ خَصْلَتَیْنِ فِیهِمَا هَلَکَ اَلرِّجَالُ أَنْ تَدِینَ اَللَّهَ بِالْبَاطِلِ وَ تُفْتِیَ اَلنَّاسَ بِمَا لاَ تَعْلَمُ (2).

6,١4- وَ عَنِ اِبْنِ شُبْرُمَهَ (3)اَلْفَقِیهِ اَلْعَامِّیِّ قَالَ مَا ذَکَرْتُ حَدِیثاً سَمِعْتُهُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع إِلاَّ کَادَ أَنْ یَتَصَدَّعَ قَلْبِی قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ ص قَالَ اِبْنُ شُبْرُمَهَ وَ أُقْسِمُ بِاللَّهِ مَا کَذَبَ أَبُوهُ عَلَی جَدِّهِ وَ لاَ جَدُّهُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ ص قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص مَنْ عَمِلَ بِالْمَقَایِیسِ فَقَدْ هَلَکَ وَ أَهْلَکَ وَ مَنْ أَفْتَی اَلنَّاسَ وَ هُوَ لاَ یَعْلَمُ اَلنَّاسِخَ مِنَ اَلْمَنْسُوخِ وَ اَلْمُحْکَمَ مِنَ اَلْمُتَشَابِهِ فَقَدْ هَلَکَ وَ أَهْلَکَ (4). و عن بعض التابعین (5)قال أدرکت عشرین و مائه من الأنصار من أصحاب رسول الله ص یسأل أحدهم عن مسأله فیردها هذا إلی هذا و هذا إلی هذا حتی ترجع إلی الأول (6).

٧)

-علیه السّلام فی «الکافی» ج ١/5٠، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث ١٢.

[شماره صفحه واقعی : ٢٨٣]

ص: 4013


1- «الکافی» ج ١/4٢، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ٣، و ج ٧/4٠٩، کتاب القضاء و الأحکام، باب أنّ المفتی ضامن، الحدیث ٢.
2- «الکافی» ج ١/4٢، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ١.
3- قال العلاّمه المجلسی قدّس اللّه نفسه الزکیّه فی «مرآه العقول» ج ١/١4٠: «ابن شبرمه هو عبد اللّه بن شبرمه الکوفیّ-بضمّ المعجمه و سکون الموحده و ضمّ الراء-کان قاضیا لأبی جعفر المنصور علی سواد الکوفه» . أقول: توفّی فی سنه ١44 ه. انظر ترجمته فی «معجم رجال الحدیث» ج ١٠/٢١4-٢١6.
4- «الکافی» ج ١/4٣، کتاب فضل العلم، باب النهی عن القول بغیر علم، الحدیث ٩.
5- هو عبد الرحمن بن أبی لیلی کما فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢؛ و «قوت القلوب» ج ١/١٣١؛ و «تلبیس إبلیس» /١٢٠؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/6٢؛ و «سنن الدارمیّ» ج ١/5٣؛ و «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٩.
6- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢؛ «تلبیس إبلیس» /١٢١؛ «أعلام الموقّعین» ج ١/٣4؛ «قوت القلوب» ج ١/١٣١؛ -

و عنه قال لقد أدرکت فی هذا المسجد عشرین و مائه من أصحاب رسول الله ص ما أحد منهم یحدث حدیثا إلا ود أن أخاه کفاه الحدیث و لا یسأل عن فتیا إلا ود أن أخاه کفاه الفتیا (1). و قال البراء لقد رأیت ثلاثمائه من أهل بدر ما فیهم من أحد إلا و هو یحب أن یکفیه صاحبه الفتیا (2).

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُمَا مَنْ أَفْتَی اَلنَّاسَ فِی کُلِّ مَا یَسْأَلُونَهُ فَهُوَ مَجْنُونٌ (3). و عن بعض السلف (4)إن العالم بین الله و بین خلقه فلینظر کیف یدخل بینهم (5). و قال بعض الأکابر لبعض المفتین أراک تفتی الناس فإذا جاءک الرجل یسألک فلا یکن همک أن تخرجه مما وقع فیه و لتکن همتک أن تتخلص مما یسألک عنه (6).

6)

- «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «صفه الفتوی» /٧؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٩.

[شماره صفحه واقعی : ٢٨4]

ص: 4014


1- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٢-١٣؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/٢٠٠؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/6٢؛ «قوت القلوب» ج ١/١٣١،١٣٣؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/5٣؛ «تلبیس إبلیس» /١٢١؛ «أعلام الموقّعین» ج ١/٣4؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «صفه الفتوی» /٧؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٩.
2- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١65؛ «صفه الفتوی» /٧.
3- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩٧،١٩٨؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/٢٠١،٢٠٢. و فی «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/6٨،٢٠٣؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/6١؛ و «قوت القلوب» ج ١/١٣١؛ و «مجمع الزوائد» ج ١/١٨٣؛ و «سنن الدارمیّ» ج ١/6١؛ و «أعلام الموقّعین» ج 4/٢6٣، نسب هذا الکلام إلی ابن مسعود، و فی «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٩؛ و «صفه الفتوی» /٧، نسب إلی ابن مسعود و ابن عبّاس.
4- هو محمّد بن المنکدر، کما فی «سنن الدارمیّ» ج ١/5٣؛ و «حلیه الأولیاء» ج ٣/١5٣؛ و «شرح المهذّب» ج ١/6٧؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/١5٣؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧.
5- «شرح المهذّب» ج ١/6٧؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨؛ «الکفایه فی علم الروایه» /٢٠١؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١6٨؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/١١؛ «سنن الدارمیّ» ج ١/5٣، و فیه: «. . . فلیطلب لنفسه المخرج» .
6- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١6٩.

١٧- وَ عَنْ عَطَاءِ بْنِ اَلسَّائِبِ اَلتَّابِعِیِّ أَدْرَکْتُ أَقْوَاماً یُسْأَلُ أَحَدُهُمْ عَنِ اَلشَّیْءِ وَ إِنَّهُ لَیَرْعَدُ (1).

١4- وَ عَنْ ثَوْبَانَ مَرْفُوعاً سَیَکُونُ أَقْوَامٌ مِنْ أُمَّتِی یَتَعَاطَی فُقَهَاؤُهُمْ عُضْلَ اَلْمَسَائِلِ أُولَئِکَ شِرَارُ أُمَّتِی (2).

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ مَسْعُودٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ عَسَی رَجُلٌ أَنْ یَقُولَ إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَ بِکَذَا فَیَقُولَ اَللَّهُ لَهُ کَذَبْتَ (3).

١٧- وَ عَنْ یَحْیَی بْنِ سَعِیدٍ قَالَ: کَانَ اِبْنُ اَلْمُسَیَّبِ لاَ یُفْتِی فُتْیَا إِلاَّ قَالَ اَللَّهُمَّ سَلِّمْنِی وَ سَلِّمْ مِنِّی (4).

١٧- "وَ عَنْ مَالِکِ بْنِ أَنَسٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِینَ مَسْأَلَهً فَقَالَ فِی اِثْنَتَیْنِ وَ ثَلاَثِینَ مِنْهَا لاَ أَدْرِی (5)وَ فِی رِوَایَهٍ أُخْرَی أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ خَمْسِینَ مَسْأَلَهً فَلَمْ یُجِبْ فِی وَاحِدَهٍ مِنْهَا (6)وَ کَانَ یَقُولُ مَنْ أَجَابَ فِی مَسْأَلَهٍ فَیَنْبَغِی قَبْلَ اَلْجَوَابِ أَنْ یَعْرِضَ

[شماره صفحه واقعی : ٢٨5]

ص: 4015


1- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١6٧؛ «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٨؛ «صفه الفتوی» /٩؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٨. و انظر ترجمه عطاء بن السائب فی «معجم رجال الحدیث» ج ١١/١44-١45.
2- «مجمع الزوائد» ج ١/١55؛ «أخلاق العلماء» /١١6، مطابقا لما فی المتن حرفا بحرف؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢١١، الحدیث ٢٩١١5، و فیه «یغلّطون فقهاؤهم بعض المسائل» بدل «یتعاطی فقهاؤهم عضل المسائل» و الظاهر أنّ ما فی «مجمع الزوائد» و «أخلاق العلماء» أصحّ و أولی. و للاطّلاع علی معنی الحدیث المرفوع راجع «شرح البدایه» /٣٠-٣١. و ثوبان یکنّی أبا عبد اللّه و کان من أصحاب النبیّ صلّی اللّه علیه و آله. ورد اسمه فی «معجم رجال الحدیث» ج ٣/4١٣. و ترجمته و مصادر ترجمته وردت فی «الأعلام» ج ٢/١٠٢.
3- «مجمع الزوائد» ج ١/١٧٧؛ و راجع «أعلام الموقعین» ج 4/٢٢6.
4- «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١5؛ «صفه الفتوی» /١٠؛ «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٨. و یحیی بن سعید و هو أبو سعید یحیی بن سعید بن قیس الأنصاری من أهل المدینه المتوفّی سنه ١4٣ ه. انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ٨/١4٧. و ابن المسیّب هو أبو محمّد سعید بن المسیّب بن حزن بن أبی وهب المخزومی القرشیّ (١٣-٩4 ه) . انظر ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج ٢/٣٧5-٣٧٨؛ و «الأعلام» ج ٣/١٠٢.
5- «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٣؛ «صفه الفتوی» /٨؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٢4؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٢٨6. و مالک بن أنس هو أبو عبد اللّه مالک بن أنس بن مالک، إمام المالکیه المتوفّی سنه ١٧٩ ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «وفیات الأعیان» ج 5/١٣5-١٣٩؛ و «معجم المؤلّفین» ج ٨/١6٨-١6٩.
6- «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «صفه الفتوی» /٨؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٣.

نَفْسَهُ عَلَی اَلْجَنَّهِ وَ اَلنَّارِ وَ کَیْفَ خَلاَصُهُ ثُمَّ یُجِیبُ (1).

١٧- " وَ سُئِلَ یَوْماً عَنْ مَسْأَلَهٍ فَقَالَ لاَ أَدْرِی فَقِیلَ هِیَ مَسْأَلَهٌ خَفِیفَهٌ سَهْلَهٌ فَغَضِبَ وَ قَالَ لَیْسَ مِنَ اَلْعِلْمِ شَیْءٌ خَفِیفٌ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اَللَّهِ تَعَالَی إِنّٰا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً (2)فَالْعِلْمُ کُلُّهُ ثَقِیلٌ (3). و عن القاسم بن محمد بن أبی بکر (4)أحد فقهاء المدینه المتفق علی علمه و فقهه بین المسلمین أنه سئل عن شیء فقال لا أحسنه فقال السائل إنی جئت إلیک لا أعرف غیرک فقال القاسم لا تنظر إلی طول لحیتی و کثره الناس حولی و الله ما أحسنه فقال شیخ من قریش جالس إلی جنبه یا ابن أخی الزمها فو الله ما رأیتک فی مجلس أنبل منک مثل الیوم فقال القاسم و الله لأن یقطع لسانی أحب إلی أن أتکلم بما لا علم لی به (5). و عن الحسن بن محمد بن شرفشاه الأسترآبادی (6)أنه دخلت علیه یوما امرأه فسألته عن أشیاء مشکله فی الحیض فعجز عن الجواب فقالت له المرأه أنت عذبتک واصله إلی وسطک و تعجز عن جواب امرأه فقال یا خاله لو علمت کل مسأله یسأل عنها لوصلت عذبتی إلی قرن الثور (7).

[شماره صفحه واقعی : ٢٨6]

ص: 4016


1- «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «صفه الفتوی» /٨؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٣.
2- سوره المزّمل (٧٣) :5.
3- «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٨؛ «صفه الفتوی» /٨؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٣-١4.
4- هو أحد الفقهاء السبعه بالمدینه، توفّی سنه ١٠٧، أو ١٠١، أو ١٠٢، أو ١٠٨، أو ١١٢ ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمه فی «وفیات الأعیان» ج 4/5٩-6٠.
5- «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/66؛ «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧٨-٢٧٩؛ «صفه الفتوی» /٧-٨؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١١.
6- توفی فی سنه ٧١5 ه. وردت ترجمته و مصادر ترجمته فی «روضات الجنّات» ج ٣/٩6-٩٧؛ و «معجم المؤلّفین» ج ٣/٢٨٣؛ و «طبقات الشافعیه» ج ٩/4٠٧-4٠٨؛ و «الأعلام» ج ٢/٢١5.
7- «طبقات الشافعیه» ج ٩/4٠٨، الرقم ١٣4٧، و فی أولها زیاده «حکی أنّه کان مدرّسا بماردین بمدرسه هناک تسمّی مدرسه الشهید، فدخلت علیه یوما امرأه. . . إلخ» .

و أقوالهم فی هذا کثیره فلنقتصر علی هذا القدر و لنشرع فی الأنواع التی ینقسم إلیها الباب

[شماره صفحه واقعی : ٢٨٧]

ص: 4017

[شماره صفحه واقعی : ٢٨8]

ص: 4018

النوع الأول : الأمور المعتبره فی کل مفت

اعلم أن شرط المفتی کونه مسلما مکلفا عدلا فقیها و إنما یحصل له الفقه إذا کان قیما بمعرفه الأحکام الشرعیه مستنبطا لها من أدلتها التفصیلیه من الکتاب و السنه و الإجماع و أدله العقل و غیرها مما هو محقق فی محله و لا تتم معرفه ذلک إلا بمعرفه ما یتوقف علیه إثبات الصانع و صفاته التی یتم بها الإیمان و النبوه و الإمامه و المعاد من علم الکلام و معرفه ما یکتسب به الأدله من النحو و التصریف و اللغه من العربیه و شرائط الحد و البرهان من علم المنطق و معرفه أصول الفقه و ما یتعلق بالأحکام الشرعیه من آیات القرآن و معرفه الحدیث المتعلق بها و علومه متنا و إسنادا و لو بوجود أصل صحیح یرجع إلیه عند الحاجه إلی شیء منه و معرفه مواضع الخلاف و الوفاق بمعنی أن یعرف فی المسأله التی یفتی بها أن قوله فیها لا یخالف الإجماع بل یعلم أنه وافق بعض المتقدمین أو یغلب علی ظنه أن المسأله لم یتکلم فیها الأولون بل تولدت فی عصره أو ما قاربه و أن یکون له ملکه نفسانیه و قوه قدسیه یقتدر بها علی اقتناص الفروع من أصولها و رد کل قضیه إلی

[شماره صفحه واقعی : ٢٨٩]

ص: 4019

ما یناسبها من الأدله. و هذه شرائط المفتی المطلق المستقل أوردناها علی طریق الإجمال و تفصیلها موکول إلی أصول الفقه . فإذا اجتمعت هذه الأوصاف فی شخص وجب علیه فی کل مسأله فقهیه فرعیه یحتاج إلیها أو یسأل عنها استفراغ الوسع فی تحصیل حکمها بالدلیل التفصیلی و لا یجوز له تقلید غیره فی إفتاء غیره و لا لنفسه مع سعه وقت الفعل الذی تدخل فیه المسأله بحیث یمکنه فیه استنباطها بحیث لا ینافی الفعل و مع ضیقه یجوز له تقلید مجتهد حی و فی المیت وجهان و منهم من منع مطلقا

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٠]

ص: 4020

النوع الثانی : فی أحکام المفتی و آدابه
اشاره

و فیه مسائل الأولی (1)

[١-] الإفتاء فرض کفایه

و کذا تحصیل مرتبته فإذا سئل و لیس هناک غیره تعین علیه الجواب و إن کان ثم غیره و حضر فالجواب فی حقهما فرض کفایه و إن لم یحضر إلا واحد مع عدم المشقه فی السعی إلی الآخر ففی تعیین الجواب علی الحاضر وجهان و إذا لم یکن فی الناحیه مفت وجب السعی علی کل مکلف بها یمکنه تحصیل شرائطها کفایه فإن أخلوا جمیعا بالسعی اشترکوا جمیعا فی الإثم و الفسق و لا یسقط هذا الوجوب عن البعض باشتغال البعض بل بوصوله إلی المرتبه لجواز أن لا یصل المشتغل إلیها لموت و غیره و لا یکفی فی سقوط الوجوب ظن الوصول و إن قلنا بالاکتفاء به فی القیام بفرض الکفایه مع احتماله. الثانیه ینبغی

[٢-] ألا یفتی فی حال تغیر خلقه و شغل قلبه

و حصول ما یمعنه من

[شماره صفحه واقعی : ٢٩١]

ص: 4021


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/٧5-٧٩.

کمال التأمل کغضب و جوع و عطش و حزن و فرح غالب و نعاس و ملاله و مرض مقلق و حر مزعج و برد مؤلم و مدافعه الأخبثین و نحو ذلک ما لم یتضیق وجوبه فإن أفتی فی بعض هذه الأحوال معتقدا أنه لم یمنعه ذلک من إدراک الصواب صحت فتواه علی کراهه لما فیه من المخاطره. الثالثه

[٣-] إذا أفتی فی واقعه ثم تغیر اجتهاده

و علم المقلد برجوعه من مستفت أو غیره عمل بقوله الثانی فإن لم یکن عمل بالقول الأول لم یجز العمل به و إن کان قد عمل به قبل علمه بالرجوع لم ینقض و لو لم یعلم المستفتی برجوع المفتی فکأنه لم یرجع فی حقه و یلزم المفتی إعلامه برجوعه قبل العمل و بعده لیرجع عنه فی عمل آخر. الرابعه

[4-] إذا أفتی فی حادثه ثم حدث مثلها

فإن ذکر الفتوی الأولی و دلیلها أفتی بذلک ثانیا بلا نظر و إن ذکرها و لم یذکر دلیلها و لا طرأ ما یوجب رجوعه ففی جواز إفتائه بالأولی أو وجوب إعاده الاجتهاد قولان (1). و مثله تجدید الطلب فی التیمم و الاجتهاد فی القبله و القاضی إذا حکم بالاجتهاد ثم وقعت المسأله. الخامسه

[5-] لا یجوز أن یفتی بما یتعلق بألفاظ الأیمان

و الأقاریر و الوصایا و نحوها إلا من کان من أهل بلد اللافظ أو خبیرا بمرادهم فی العاده فتنبه له فإنه مهم (2).

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٢]

ص: 4022


1- «شرح المهذّب» ج ١/٧٨.
2- راجع «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٨٩-٢٩١؛ «صفه الفتوی» /٣6.
النوع الثالث : فی آداب الفتوی
اشاره

و فیه مسائل (1)الأولی

[١-] یلزم المفتی أن یبین الجواب بیانا یزیل الإشکال

ثم له الاقتصار علی الجواب شفاها فإن لم یعرف لسان المستفتی (2)کفاه ترجمه عدلین و قیل یکفی الواحد لأنه خبر (3). و له الجواب کتابه و إن کانت علی خطر و کان بعض السلف (4)کثیر الهرب من الفتوی فی الرقاع لما یتطرق إلیها من الاحتمالات فإن لکل حرف من لفظ

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٣]

ص: 4023


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/٧٩-٨٧.
2- یعنی لم یعرف المفتی لسان المستفتی، و یأتی أیضا فی أحکام المستفتی و آدابه، المسأله السابعه، الصفحه ٣٠6، قول المؤلّف: «و لو لم یعرف لغه المفتی افتقر إلی المترجم العدل، و هل یکفی الواحد أم یشترط عدلان؟ وجهان؛ أجودهما الثانی» و علی هذا فالصحیح هنا: «لسان المستفتی» کما فی المخطوطات و «شرح المهذّب» ج ١/٧٩؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٢، و لکن فی المطبوعات إلاّ «ع» : «لسان المفتی» بدل «لسان المستفتی» و هو غلط قطعا.
3- قاله النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/٧٩؛ و ابن الصلاح فی «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٢.
4- هو القاضی أبو حامد المرورودی، کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٧٩؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٢.

السائل مزیه فی الجواب و کثیرا ما شاهدنا سائلا برقعه یکون لفظه مخالفا لما فی رقعته فنرجع إلی لفظه بعد أن نکون کتبنا له الجواب و نخرق الرقعه. الثانیه

[٢-] أن تکون عبارته واضحه صحیحه

یفهمها العامه و لا یزدریها الخاصه و لیحترز من القلاقه و الاستهجان فیها و إعراب غریب أو ضعیف و ذکر غریب لغه و نحو ذلک.

الثالثه

[٣-] إذا کان فی المسأله تفصیل لا یطلق الجواب

فإنه خطأ ثم له أن یستفصل السائل إن حضر و یعید السؤال فی رقعه أخری إن کان السؤال فی رقعه ثم یجیب و هذا أولی و أسلم و له أن یقتصر علی جواب أحد الأقسام إذا علم أنه الواقع للسائل ثم یقول هذا إن کان الأمر کذا أو و الحال ما ذکر و نحو ذلک و له أن یفصل الأقسام فی جوابه و یذکر حکم کل قسم لکن هذا کرهه بعضهم (1)و قال هذا یعلم الناس الفجور بسبب اطلاعهم علی حکم ما یضر من الأقسام و ینفع.

الرابعه

[4-] إذا کان فی الرقعه مسائل فالأحسن ترتیب الجواب علی ترتیب السؤال

و لو ترک الترتیب مع التنبیه علی متعلق الجواب فلا بأس و یکون من قبیل قوله تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا اَلَّذِینَ اِسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ الآیتین (2). الخامسه قال بعضهم

[5-] لیس من الأدب کون السؤال بخط المفتی

فأما بإملائه و تهذیبه فواسع (3). السادسه

[6-] لیس له أن یکتب السؤال علی ما علمه من صوره الواقعه

إذا لم یکن فی الرقعه تعرض له بل علی ما فی الرقعه فإن أراد خلافه قال إن کان الأمر

[شماره صفحه واقعی : ٢٩4]

ص: 4024


1- هو أبو الحسن القابسی من أئمه المالکیه، کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٧٩؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٢؛ و انظر «أعلام الموقّعین» ج 4/٣٢٢.
2- سوره آل عمران (٣) :١٠6-١٠٧.
3- قاله أبو القاسم الصیمری کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٧٩؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٢. و انظر «صفه الفتوی» /6٣، و لتوضیح المقام انظر «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٨-٧٩.

کذا فجوابه کذا. و استحبوا (1)أن یزید علی ما فی الرقعه ما له تعلق بها مما یحتاج إلیه السائل-

١6- لِحَدِیثِ: هُوَ اَلطَّهُورُ مَاؤُهُ اَلْحِلُّ مَیْتَتُهُ (2). السابعه

[٧-] إذا کان المستفتی بعید الفهم فلیرفق به

و یصبر علی تفهم سؤاله و تفهیم جوابه فإن ثوابه جزیل.

الثامنه

[٨-] لیتأمل الرقعه کلمه کلمه تأملا شافیا

و لیکن اعتناؤه بآخر الکلام أشد فإن السؤال فی آخرها و قد یتقید الجمیع به و یغفل عنه (3)قال بعض العلماء (4)و ینبغی أن یکون توقفه فی المسأله السهله کالصعبه لیعتاده.

التاسعه

[٩-] إذا وجد فیها کلمه مشتبهه سأل المستفتی عنها

و نقطها و شکلها و کذا إن وجد لحنا أو خطأ یحیل (5)المعنی أصلحه و إن رأی بیاضا فی أثناء سطر أو

[شماره صفحه واقعی : ٢٩5]

ص: 4025


1- «شرح المهذّب» ج ١/٨٠؛ «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٠5.
2- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٨6؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/١٣6-١٣٧، کتاب الطهاره و سننها (١) ، الباب ٣٨، الأحادیث ٣٨6-٣٨٨؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١4١-١4٣؛ «تفسیر کشف الأسرار» ج ٣/٢٣١، ج ٧/46؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣6١، ج ٣/٣٧٣، ج 5/٣65؛ «سنن أبی داود» ج ١/٢١، کتاب الطهاره، الحدیث ٨٣؛ «سنن الدارقطنی» ج ١/٣4-٣٧. و اعلم أنّ وجه الاستدلال بهذا الحدیث علی استحباب زیاده المفتی علی ما فی الرقعه ممّا یحتاج إلیه السائل هو أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله سئل عن التوضّؤ بماء البحر، فأجاب صلی الله علیه و آله «هو الطهور ماؤه، الحلّ میتته» فزاد فی جواب السائل جمله «الحلّ میتته» لعلمه بأنّه محتاج إلیه، فاستنبط الفقهاء من هذا الأمر أنّه یستحبّ فی الجواب أن یزید علی سؤال السائل ما له تعلّق بها ممّا یحتاج إلیه. و «میته البحر» أی سمکه؛ قال صاحب «الجواهر» قدّس سرّه فی بیان وجه إطلاق المیته علی السمک: «. . . إنّ تذکیه السمک إثبات الید علیه علی أن لا یموت فی الماء. . . لا المعنی الذی هو التذکیه المخصوصه، و لعلّه لهذا المعنی أطلق علیه أنّه ذکیّ، بل أطلق علیه فی بعض النصوص اسم المیته، کقوله علیه السّلام فی البحر: الطهور ماؤه، احلّ میتته. إذ لیست تذکیته کتذکیه الحیوان المشتمله علی فری الأوداج و نحوها.» («جواهر الکلام» ج ٣6/١65) .
3- قال الخطیب البغدادیّ فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨٣: «فأوّل ما یجب علی المفتی أن یتأمّل رقعه الاستفتاء تأمّلا شافیا. . . و تکون عنایته باستقصاء آخر الکلام أتمّ منها فی أوّله، فإنّ السؤال یکون بیانه عند آخر الکلام، و قد یتقیّد جمیع السؤال و یترتّب کل الاستفتاء بکلمه فی آخر الرقعه» . و انظر «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٣.
4- هو الخطیب البغدادیّ فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨6. و فی «شرح المهذّب» ج ١/٨٠، نقله عن أبی القاسم الصیمری عن بعض العلماء.
5- یحیل المعنی، أی یفسده. («لسان العرب» ج ١١/١٨6، «حول») .

آخره خط علیه أو شغله لأنه ربما قصد المفتی بالإیذاء فکتب فی البیاض بعد فتواه ما یفسدها کما نقل أن ذلک وقع لبعض الأعیان (1).

العاشره یستحب

[١٠-] أن یقرأها علی حاضریه ممن هو أهل لذلک

و یستشیرهم و یباحثهم برفق و إنصاف و إن کانوا دونه و تلامذته للاقتداء بالسلف (2)و رجاء ظهور ما قد یخفی علیه فإن لکل خاطر نصیبا من فیض الله تعالی إلا أن یکون فیها ما یقبح إبداؤه أو یؤثر السائل کتمانه أو فی إشاعته مفسده.

الحادیه عشره

[١١-] لیکتب الجواب بخط واضح وسط

لا دقیق خاف و لا غلیظ جاف (3)و یتوسط فی سطوره بین توسعتها و تضییقها و استحب بعضهم أن لا تختلف أقلامه و خطه خوفا من التزویر و لئلا یشتبه خطه (4).

الثانیه عشره

[١٢-] إذا کتب الجواب أعاد نظره فیه و تأمله

خوفا من اختلال وقع فیه أو إخلال ببعض المسئول عنه و یختار أن یکون ذلک قبل کتابه اسمه و ختم الجواب.

الثالثه عشره

[١٣-] إذا کان هو المبتدئ

[١٣-] إذا کان هو المبتدئ (5)[. . .]

فالعاده قدیما و حدیثا أن یکتب فی الناحیه الیسری من الرقعه و لا یکتب فوق البسمله أو نحوه بحال.

الرابعه عشره

[١4-] یستحب عند إراده الإفتاء أن یستعیذ بالله

من الشیطان الرجیم و یسمی الله تعالی و یحمده و یصلی علی النبی و آله ص و یدعو و یقول رَبِّ اِشْرَحْ لِی صَدْرِی الآیه (6)کذا [الآیات].

[شماره صفحه واقعی : ٢٩6]

ص: 4026


1- قال الخطیب البغدادیّ فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨٣ بهذا الصدد: «و بلغنی أنّ القاضی أبا حامد المرورّوذی بلی بمثل ذلک عن قصد بعض الناس، فإنّه کتب. . . إلخ» ؛ و قال النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/٨٠؛ و ابن الصلاح فی «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧4: «. . . بلی به القاضی أبو حامد المرورّوذی» .
2- راجع «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨4-١٨6؛ «صفه الفتوی» /5٨-5٩.
3- جاف-کقاض-أی غلیظ، من «جفا» أی غلظ. («لسان العرب» ج ١4/١4٨-١4٩، «جفا») .
4- «شرح المهذّب» ج ١/٨٠؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧4.
5- یعنی المبتدی فی الجواب، بأن لا یکون فی الرقعه فتوی مفت آخر غیره، کما یظهر من «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧4.
6- سوره طه (٢) :٢5-٢٨.

و کان بعضهم (1)یقول- لا حول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم سُبْحٰانَکَ لاٰ عِلْمَ لَنٰا إِلاّٰ مٰا عَلَّمْتَنٰا (2)فَفَهَّمْنٰاهٰا سُلَیْمٰانَ الآیه (3)اللهم صل علی محمد و آله و صحبه و سائر النبیین و الصالحین اللهم وفقنی و اهدنی و سددنی و اجمع لی بین الصواب و الثواب و أعذنی من الخطأ و الحرمان . (4)الخامسه عشره

[١5-] أن یکتب فی أول فتواه الحمد لله

أو الله الموفق أو حسبنا الله أو حسبی الله أو الجواب و بالله التوفیق أو نحو ذلک و أحسنه الابتداء بالتحمید للحدیث (5)و ینبغی أن یقوله بلسانه و یکتبه ثم یختمه بقوله و الله أعلم أو و بالله التوفیق و یکتب بعده قاله أو کتبه فلان بن فلان الفلانی فینتسب إلی ما یعرف به من قبیله أو بلد أو صفه و نحوها. السادسه عشره قال بعضهم و ینبغی

[١6-] أن یکتب المفتی بالمداد دون الحبر

خوفا من الحک بخلاف کتب العلم فالأولی فیها الحبر لأنها تراد للبقاء و الحبر أبقی (6).

السابعه عشره ینبغی

[١٧-] أن یختصر جوابه غالبا

و یکون بحیث یفهمه العامه فهما جلیا حتی کان بعضهم (7)یکتب [تحت أ یجوز] (8)یجوز و لا یجوز و تحت أم لا لا أو نعم و نحوها.

الثامنه عشره قال بعضهم (9)

[١٨-] إذا سئل [مما ینبغی إراقه دم المستفتی]

عمن قال أنا أصدق من محمد بن عبد الله ص أو الصلاه لعب و نحوهما مما ینبغی إراقه دمه

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٧]

ص: 4027


1- هو ابن الصلاح کما فی «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧6.
2- سوره البقره (٢) :٣٢.
3- سوره الأنبیاء (٢١) :٧٩.
4- «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧6. و راجع «أعلام الموقّعین» ج 4/٣٢6؛ «صفه الفتوی» /5٩-6٠.
5- تقدّم الحدیث و مصادره فی تعالیق الصفحه ٢٧4، التعلیقه ٢.
6- «شرح المهذّب» ج ١/٨١. و انظر «أدب الإملاء و الاستملاء» /١4٧-١4٩. و للاطلاع علی کیفیه صنعه المداد و الحبر و أنواعهما راجع «صبح الأعشی» ج ٢/4٧5-4٧٧.
7- هو القاضی أبو حامد کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٨٢؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٧.
8- زیاده یقتضیها المعنی و لیست فی المخطوطات و المطبوعات، بل هی فی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣6٧، نقلا عن «منیه المرید» . و انظر «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧6-٧٧.
9- هو الخطیب البغدادیّ فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩٠؛ و أبو القاسم الصیمری، کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٨٢.

فلا یبادر بقوله هذا حلال الدم أو علیه القتل بل یقول إن ثبت ذا بإقراره أو ببینه کان الحکم کذا و إذا سئل عمن تکلم بشیء یحتمل الکفر و عدمه قال یسأل هذا القائل فإن قال أردت کذا فالجواب کذا و کذا و إن سئل عمن قتل أو قلع عینا أو غیرهما احتاط و ذکر شروط القصاص و إن سئل عمن فعل ما یقتضی تعزیرا ذکر ما یعزر به فیقول یضرب کذا و کذا و لا یزاد علی کذا (1).

التاسعه عشره (2)

[١٩-] إذا سئل عن میراث

فلیست العاده أن یشترط فی الإرث عدم الرق و الکفر و غیرهما من موانع المیراث بل المطلق محمول علی ذلک بخلاف ما إذا أطلق الإخوه و الأخوات و الأعمام و بنیهم فلا بد أن یقول فی الجواب من أبوین أو أب أو أم. و إن کان فی المذکورین فی رقعه الاستفتاء من لا یرث أفصح بسقوطه فیقول و سقط فلان و إن کان یسقط بحال دون حال قال و سقط فلان فی هذه الحاله أو نحو ذلک لئلا یتوهم أنه لا یرث بحال. و إذا سئل عن إخوه و أخوات و بنین و بنات فلا ینبغی أن یقول لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ (3)فإن ذلک قد یشکل علی العامی بل یقول یقتسمون الترکه علی کذا و کذا سهما لکل ذکر سهمان و لکل أنثی سهم مثلا و لو أتی بلفظ القرآن فلا بأس أیضا لقله خفاء معناه و إن کان الأول أوضح (4). و ینبغی أن یقول أولا تقسم الترکه بعد إخراج ما یجب تقدیمه من وصیه أو دین إن کانا إلی آخره.

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٨]

ص: 4028


1- انظر «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩٠؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/١٧٧.
2- راجع «أعلام الموقعین» ج 4/٢4٨.
3- سوره النساء (4) :١١.
4- قال النووی فی «شرح المهذّب» ج ١/٨4: «و إذا سئل عن إخوه و أخوات أو بنین و بنات، فلا ینبغی أن یقول: للذکر مثل حظّ الأنثیین، فإن ذلک قد یشکل علی العامی، بل یقول: یقتسمون الترکه. . . قال الشیخ: و نحن نجد فی تعمّد العدول عنه حزازه فی النفس لکونه لفظ القرآن العزیز، و أنّه قلّما یخفی معناه علی أحد» . و انظر «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٨.

العشرون ینبغی

[٢٠-] أن یلصق الجواب بآخر الاستفتاء و لا یدع فرجه

لئلا یزید السائل شیئا یفسدها و إذا کان موضع الجواب ملصقا کتب علی موضع الإلصاق و إذا ضاق موضع الجواب فلا یکتبه فی ورقه أخری بل فی ظهرها أو حاشیتها و إذا کتبه فی ظهرها کتبه فی أعلاها إلا أن یبتدئ من أسفلها متصلا بالاستفتاء فیضیق الموضع فیتمم فی أسفل ظهرها لیصل جوابه. الحادیه و العشرون

[٢١-] إذا ظهر للمفتی أن الجواب خلاف غرض المستفتی

و أنه لا یرضی بکتابته فی ورقته فلیقتصر علی مشافهته بالجواب و لیحذر أن یمیل فی فتواه أو خصمه بحیل شرعیه فإنه من أقبح العیوب و أشنع الخلال و من وجوه المیل أن یکتب فی جوابه ما هو له و یترک ما هو علیه. و لیس له أن یبدأ فی مسائل الدعوی و البینات بوجوه المخالص منها و لا أن یعلم أحدهما بما یدفع به حجه صاحبه کیلا یتوصل بذلک إلی إبطال حق. و ینبغی للمفتی إذا رأی للسائل طریقا ینفعه و لا یضر غیره ضررا بغیر حق أن یرشده إلیه کمن حلف لا ینفق علی زوجته شهرا حیث ینعقد الیمین فیقول أعطها من صداقها أو قرضا أو بیعا ثم أبرئها منه (1)و کما حکی أن رجلا قال لبعض العلماء حلفت أن أطأ امرأتی فی نهار رمضان و لا أکفر و لا أعصی فقال سافر بها (2). الثانیه و العشرون

[٢٢-] إذا رأی المفتی المصلحه أن یفتی العامی بما فیه تغلیظ

و تشدید و هو مما لا یعتقد ظاهره و له فیه تأویل جاز ذلک زجرا و تهدیدا فی مواضع الحاجه حیث لا یترتب علیه مفسده

١٧- "کَمَا رُوِیَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ تَوْبَهِ اَلْقَاتِلِ فَقَالَ لاَ تَوْبَهَ لَهُ وَ سَأَلَهُ آخَرُ فَقَالَ لَهُ تَوْبَهٌ ثُمَّ قَالَ أَمَّا اَلْأَوَّلُ فَرَأَیْتُ فِی عَیْنِهِ إِرَادَهَ اَلْقَتْلِ فَمَنَعْتُهُ وَ أَمَّا اَلثَّانِی فَجَاءَ مِسْکِیناً قَدْ قَتَلَ

[شماره صفحه واقعی : ٢٩٩]

ص: 4029


1- راجع «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩4-١٩6؛ «شرح المهذّب» ج ١/٨٣.
2- «شرح المهذّب» ج ١/٨٣؛ «تفسیر الرازیّ» ج ٢/١٩6، و أراد من «بعض العلماء» أبا حنیفه، کما فی «تفسیر الرازیّ» ؛ و «شرح المهذّب» . و نقل الخطیب نظیر هذه الحکایه فی «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩4.

فَلَمْ أُقَنِّطْهُ (1). لکن یجب علیه التوریه فی ذلک فیقول لا توبه له أی فی حاله إصراره علی الذنب أو و هو یرید القتل و نحو ذلک. الثالثه و العشرون

[٢٣-] یجب علی المفتی عند اجتماع رقاع بحضرته أن یقدم الأسبق فالأسبق

کما یفعله القاضی فی الخصوم و هذا فیما یجب فیه الإفتاء فإن تساووا أو جهل السابق أقرع قیل (2)و تقدم امرأه و مسافر شد رحله و یتضرر بتخلفه عن الرفقه و نحوهما إلا إذا کثروا بحیث یتضرر غیرهم تضررا ظاهرا فیعود إلی التقدیم بالسبق أو القرعه ثم لا یقدم أحدا إلا فی فتیا واحده. الرابعه و العشرون (3)

[٢4-] إذا رأی المفتی رقعه الاستفتاء و فیها خط غیره ممن هو أهل للفتوی

و إن کان دونه و وافق ما عنده کتب تحت خطه الجواب صحیح أو هذا جواب صحیح أو جوابی کذلک أو مثل هذا أو بهذا أقول و نحو ذلک و له أن یذکر الحکم بعباره أخصر و أرشق. و أما إذا رأی فیها خط من لیس أهلا للفتوی فلا یفتی معه لأن فی ذلک تقریرا منه لمنکر بل له أن یضرب علیه و إن لم یأذن له صاحب الرقعه لکن لا یحبسها عنده إلا بإذنه و له نهی السائل و زجره و تعریفه قبح ما فعله و أنه کان یجب علیه البحث عن أهل الفتوی. و إن رأی فیها اسم من لا یعرفه سأل عنه فإن لم یعرفه فله الامتناع من الفتوی معه خوفا مما قلناه و الأولی فی هذا الموضع أن یشار إلی صاحبها بإبدالها فإن أبی ذلک أجابه شفاها. و لو خاف فتنه من الضرب علی فتیا عادم الأهلیه و لم یکن خطأ عدل إلی الامتناع من الفتیا معه و أما إذا کانت خطأ وجب التنبیه علیه و حرم علیه الامتناع من الإفتاء تارکا للتنبیه علی خطئها بل یجب علیه الضرب علیها عند

[شماره صفحه واقعی : ٣٠٠]

ص: 4030


1- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩٢؛ «شرح المهذّب» ج ١/٨٣.
2- القائل ابن الصلاح فی «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨٣.
3- راجع «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٩١؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧٩.

تیسره أو الإبدال و یقطع الرقعه بإذن صاحبها و إذا تعذر ذلک و ما یقوم مقامه کتب صواب جوابه عند ذلک الخطأ و یحسن أن تعاد للمفتی المذکور بإذن صاحبها. و أما إذا وجد فتیا الأهل و هی علی خلاف ما یراه هو غیر أنه لا یقطع بخطئها فلیقتصر علی کتب جواب نفسه و لا یتعرض لفتیا غیره بتخطئه و لا اعتراض. الخامسه و العشرون

[٢5-] إذا لم یفهم المفتی السؤال أصلا

و لم یحضر صاحب الواقعه قیل (1)یکتب یزاد فی الشرح لنجیب عنه أو لم أفهم ما فیها و علی تقدیر أن یکتب فلتکن الکتابه فی محل لا یضر بحال الرقعه. و إذا فهم من السؤال صوره و هو یحتمل غیرها فلینص علیها فی أول جوابه فیقول إن کان قال کذا أو فعل کذا و ما أشبه ذلک فالأمر کذا و کذا أو یزید و إلا فکذا و کذا. السادسه و العشرون لیس بمنکر

[٢6-] أن یذکر المفتی فی فتواه حجه مختصره قریبه من آیه أو حدیث

و منعه بعضهم (2)لیفرق بین الفُتیا و التصنیف و فصل بعضهم (3)فقال إن أفتی عامیا لم یذکر الحجه و إن أفتی فقیها ذکرها و هو حسن بل قد یحتاج المفتی فی بعض الوقائع إلی أن یشدد و یبالغ فیقول هذا إجماع المسلمین أو لا أعلم فی هذا خلافا أو من خالف هذا فقد خالف الواجب و عدل عن الصواب أو الإجماع أو فقد أثم أو فسق أو و علی ولی الأمر أن یأخذ بهذا أو لا یهمل الأمر و ما أشبه هذه الألفاظ علی حسب ما تقتضیه المصلحه و توجبه الحال

[شماره صفحه واقعی : ٣٠١]

ص: 4031


1- القائل أبو القاسم الصیمری کما فی «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨١؛ و «شرح المهذّب» ج ١/٨٧.
2- هو صاحب «الحاوی» کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٨٧؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٧6-٧٧.
3- هو الصیمری کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٨6؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨٢.

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 4032

تیسره أو الإبدال و یقطع الرقعه بإذن صاحبها و إذا تعذر ذلک و ما یقوم مقامه کتب صواب جوابه عند ذلک الخطأ و یحسن أن تعاد للمفتی المذکور بإذن صاحبها. و أما إذا وجد فتیا الأهل و هی علی خلاف ما یراه هو غیر أنه لا یقطع بخطئها فلیقتصر علی کتب جواب نفسه و لا یتعرض لفتیا غیره بتخطئه و لا اعتراض. الخامسه و العشرون

النوع الرابع : فی أحکام المستفتی و آدابه و صفته
اشاره

و فیه مسائل (1)الأولی

[١-] فی صفته

کل من لم یبلغ درجه المفتی الجامع للعلوم المتقدمه فهو فیما یسأل عنه من الأحکام مستفت و یعبر عنه بالعامی أیضا و إن کان من أفاضل عصره بل ربما کان أعلم من المفتی فی علوم أخر لا یتوقف علیها الإفتاء فإن العامیه الاصطلاحیه تقابل الخاصیه بأی معنی اعتبرت فهاهنا یراد بالخاص المجتهدون و بالعام من دونهم. و یقال له أیضا مقلد و المراد بالتقلید قبول قول من یجوز علیه الخطأ بغیر حجه علی عین ما قبل قوله فیه تفعیل من القلاده کأنه یجعل ما یعتقده من الأحکام قلاده فی عنق من قلده. و یجب علی من ذکر الاستفتاء إذا نزلت به حادثه یجب علیه علم حکمها

[شماره صفحه واقعی : ٣٠٣]

ص: 4033


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/٨٩-٩5؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨5-٩٢.

فإن لم یجد ببلده من یستفتیه وجب علیه الرحیل إلی من یفتیه و إن بعدت داره و قد رحل (1)خلائق من السلف فی المسأله الواحده اللیالی و الأیام و فی بعضها من العراق إلی الحجاز و قد تقدم رحله رجل من الحجاز إلی الشام فی حدیث أبی الدَرْدَاءِ (2). الثانیه یلزم المقلد

[٢-] أن لا یستفتی إلا من عرف أو غلب علی ظنه علمه

بما یصیر به أهلا للافتاء و عدالته فإن جهل علمه لزمه البحث عما یحصل به أحد الأمرین إما بالممارسه المطلعه له علی حاله أو بشهاده عدلین به أو بشیاع حاله بکونه متصفا بذلک أو بإذعان جماعه من العلماء العالمین بالطریق و إن لم یکونوا عدولا بحیث یثمر قولهم الظن و إن جهلت عدالته رجع فیها إلی العشره المفیده لها أو الشیاع أو شهاده عدلین. الثالثه

[٣-] إذا اجتمع اثنان فأکثر ممن یجوز استفتاؤهم

فإن اتفقوا فی الفتوی أخذ بها و إن اختلفوا وجب علیه الرجوع إلی الأعلم الأتقی فإن اختلفوا فی الوصفین رجع إلی أعلم الورعین و أورع العالمین فإن تعارض الأعلم و الأورع قلد الأعلم فإن جهل الحال أو تساووا فی الوصف تخیر و إن بعد الفرض. و ربما قیل بالتخییر مطلقا لاشتراک الجمیع فی الأهلیه و هو قول أکثر العامه (3)و لا نعلم به قائلا منا بل المنصوص (4)عندنا هو الأول.

[شماره صفحه واقعی : ٣٠4]

ص: 4034


1- راجع «الرحله فی طلب الحدیث» /5٣-٧٢؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٧٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/٨٩.
2- تقدّم فی المقدّمه، ص ١٠٧.
3- راجع «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨6-٨٧؛ و «المستصفی من علم الأصول» ج ٢/٣٩٠-٣٩٢؛ و «شرح المهذّب» ج ١/٩٠؛ و «صفه الفتوی» /56.
4- إن أراد نصّ علماءنا علی ذلک-لا أنّه ورد بذلک حدیث أو آیه-فانظر ذلک، و البحث حول المسأله فی «الذریعه إلی أصول الشریعه» ج ٢/٨٠١؛ و «معارج الأصول» /٢٠١؛ و إن أراد من النصّ الحدیث فلا محاله هو مقبوله عمر بن حنظله-المرویّه فی «الکافی» ج ١/6٧-6٨، کتاب فضل العلم، باب اختلاف الحدیث، الحدیث ١٠-کما یستفاد من کلامه فی «تمهید القواعد» /46، حیث قال: «مسأله: قال فی «المحصول» : اتّفقوا علی أنّ العامی لا یجوز له أن یستفتی إلاّ من غلب علی ظنّه أنّه من أهل الاجتهاد و الورع، و ذلک بأن یراه منتصبا للفتوی بمشهد من الخلق، و یری إجماع المسلمین علی سؤاله، فإن سأل جماعه فاختلفت فتاواهم، فقال-

الرابعه

[4-] فی جواز تقلید المجتهد المیت

مع وجود الحی أو لا معه للجمهور أقوال (1)أصحها عندهم جوازه مطلقا لأن المذاهب لا تموت بموت أصحابها و لهذا یعتد بها بعدهم فی الإجماع و الخلاف و لأن موت الشاهد قبل الحکم لا یمنع الحکم بشهادته بخلاف فسقه. و الثانی لا یجوز مطلقا لفوات أهلیته بالموت و لهذا ینعقد الإجماع بعده و لا ینعقد فی حیاته علی خلافه و هذا هو المشهور بین أصحابنا خصوصا المتأخرین منهم بل لا نعلم قائلا بخلافه صریحا ممن یعتد بقوله لکن هذا الدلیل لا یتم علی أصولنا من أن العبره فی الإجماع إنما هو بدخول المعصوم کما لا یخفی. و الثالث المنع منه مع وجود الحی لا مع عدمه و تحقیق المقام فی غیر هذه الرساله (2).

الخامسه

[5-] لو تعدَّد المفتی و تساوَوْا فی العلم و الدین

أو قلنا بتخییره مطلقا قلد من شاء فیما نزل به ثم إذا حضرت واقعه أخری فهل یجب علیه الرجوع فیها إلی الأول وجهان و عدمه أوجه و کذا القول فی تلک الواقعه فی وقت آخر. السادسه

[6-] إذا استفتی فأجیب ثم حدثت تلک الواقعه مره أخری

فهل یلزمه تجدید السؤال فیه وجهان أحدهما نعم لاحتمال تغیر رأی المفتی و الثانی لا و هو الأقوی لثبوت الحکم و الأصل استمرار المفتی علیه و هذا یأتی فی تقلید

4)

-قوم: لا یجب علیه البحث عن أورعهم و أعلمهم، و قال آخرون: یجب علیه ذلک. و هذا هو الحقّ عندنا و هو مرویّ فی مقبول عمر بن حنظله المشهور. . .» .

[شماره صفحه واقعی : ٣٠5]

ص: 4035


1- راجع «صفه الفتوی» /٧٠-٧١؛ و «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٨٧؛ و «أعلام الموقّعین» ج 4/٢٧4-٢٧5، ج 4/٣٢٩-٣٣٠؛ و «شرح المهذّب» ج ١/٩٠.
2- ألّف المصنّف رحمه اللّه رساله خاصّه فی عدم جواز تقلید الأموات من المجتهدین، برسم الفاضل الصالح السیّد حسین بن أبی الحسن، و فی آخرها: «قد فرغ من تسوید هذه الرساله. . . زین الدین بن علیّ العاملی الشهیر بابن الحجه، و کان زمان تألیفها و رقمها من أوّلها إلی آخرها فی جزء یسیر من یوم قصیر و هو الخامس عشر من شهر شوّال من شهور سنه تسع و أربعین و تسعمائه» («فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ دانشگاه تهران» - «فهرس مکتبه المشکاه المهداه إلی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران» ج 5/١٩56-١٩5٧) . و هذه الرساله مخطوطه إلی الیوم و لم تطبع بعد.

الحی أما المیت فلا. السابعه

[٧-] له أن یستفتی بنفسه و أن یبعث ثقه یعتمد خبره أو رقعه

و له الاعتماد علی خط المفتی إذا أخبره عدل أنه خطه أو کان یعرف خطه و لم یشک فی کون ذلک الجواب بخطه و لو لم یعرف لغه المفتی افتقر إلی المترجم العدل و هل یکفی الواحد أم یشترط عدلان وجهان أجودهما الثانی. الثامنه ینبغی للمستفتی

[٨-] أن یتأدب مع المفتی

و یبجله فی خطابه و جوابه و نحو ذلک و لا یومئ بیده إلی وجهه و لا یقل له ما تحفظه فی کذا و لا إذا أجابه هکذا فهمت أو وقع لی أو نحو ذلک و لا أفتانی فلان أو غیرک بهذا أو بخلافه و لا إن کان جوابک موافقا لما کتب فاکتب و إلا فلا و لا یسأله و هو قائم و لا مستوفز (1)و لا مشغول بما یمنعه من تمام الفکر و لا یطالبه بدلیل و لا یقل لم قلت کذا فإن أحب أن تسکن نفسه بسماع الحجه طلبها فی مجلس آخر أو فی ذلک المجلس بعد قبول الفتوی مجرده. التاسعه

[٩-] إذا أراد جمع خط مفتیین فی ورقه واحده

فالأولی البدأه بالأعلم فالأعلم ثم بالأورع ثم بالأعدل ثم بالأسن و هکذا علی ترتیب المرجحات فی الإمامه (2)و لو أراد إفراد الأجوبه فی رقاع بدأ بمن شاء. و لتکن رقعه الاستفتاء واسعه لیتمکن المفتی من استیفاء الجواب واضحا لا مختصرا مضرا بالمستفتی. العاشره (3)ینبغی

[١٠-] أن یکون کاتب الرقعه ممن یحسن السؤال

و یضعه علی الغرض مع إبانه الخط و اللفظ و صیانتهما عما یتعرض للتصحیف و یبین مواضع

[شماره صفحه واقعی : ٣٠6]

ص: 4036


1- فی «لسان العرب» ج 5/4٣٠، ماده «وفز» : «استوفز فی قعدته؛ إذا قعد قعودا منتصبا غیر مطمئنّ. . . الوفزه: أن تری الإنسان مستوفزا قد استقلّ علی رجلیه و لمّا یستو قائما و قد تهیّأ للأفز و الوثوب و المضیّ، یقال له: اطمئنّ فإنّی أراک مستوفزا» ؛ و انظر «المعجم الوسیط» ج ٢/١٠46، «وفز» .
2- یرید المرجّحات فی إمامه الجماعه، و قد تقدّمت فی تعالیق الصفحه ٢٠٩، التعلیقه ١.
3- راجع «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨١؛ «صفه الفتوی» /٨٣-٨4. و لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/٩4.

السؤال و ینقط مواضع الاشتباه و یضبطها و إن کان من أهل العلم فهو أجود و کان بعض العلماء لا یکتب فتواه إلا فی رقعه کتبها رجل من أهل العلم (1). الحادیه عشره

[١١-] لا یدع الدعاء فی الرقعه للمفتی

فإن اقتصر علی فتوی واحد قال ما تقول رحمک الله أو رضی الله عنک أو وفقک الله أو أیدک أو سددک و رضی الله عن والدیک و نحو ذلک و لا یحسن أن یدخل نفسه فی الدعاء. و إن أراد جواب جماعه قال ما تقولون رضی الله عنکم أو ما قولکم أو ما قول الفقهاء سددهم الله أو أیدهم (2)و نحوه و إن أتی بعباره الجمع لتعظیم الواحد فهو أولی. و یدفع الرقعه إلی المفتی منشوره و یأخذها منشوره و لا یحوجه إلی نشرها و لا إلی طیها. الثانیه عشره

[١٢-] إذا لم یجد صاحب الواقعه مفتیا فی البلد وجب علیه الرحله إلیه

مع وجوب الحکم علیه کما تقدم (3)فإن لم یجده فی بلده و لا فی غیرها بناء علی أن المیت لا قول له و أن الزمان یجوز خلوه من المجتهد نعوذ بالله تعالی من ذلک وجب علیه الأخذ بالاحتیاط فی أمره ما أمکن فإن لم یتفق الاحتیاط فهل یکون مکلفا بشیء یصنعه فی واقعته فیه نظر

[شماره صفحه واقعی : ٣٠٧]

ص: 4037


1- «شرح المهذّب» ج ١/٩4؛ «صفه الفتوی» /٨4؛ «أدب المفتی و المستفتی» ج ١/٩٢.
2- «الفقیه و المتفقه» ج ٢/١٨٠؛ «شرح المهذّب» ج ١/٩4.
3- تقدّم آنفا فی المسأله الأولی من أحکام المستفتی و آدابه و صفته، ص ٣٠٣-٣٠4.

[شماره صفحه واقعی : ٣٠٨]

ص: 4038

الباب الثالث : فی المناظره و شروطها و آدابها

اشاره

>و آفاتها و فیه فصلان الفصل الأول فی شروطها و آدابها الفصل الثانی فی آفاتها و ما یتولد منها من مهلکات الأخلاق <

[شماره صفحه واقعی : ٣٠٩]

ص: 4039

[شماره صفحه واقعی : ٣١٠]

ص: 4040

الفصل الأول : فی شروطها و آدابها
اشاره

اعلم أن المناظره فی أحکام الدین من الدین و لکن لها شروط و محل و وقت فمن اشتغل بها علی وجهها و قام بشروطها فقد قام بحدودها و اقتدی بالسلف فیها فإنهم تناظروا فی مسائل و ما تناظروا إلا لله و لطلب ما هو حق عند الله تعالی. و لمن یناظر لله و فی الله علامات بها تتبین الشروط و الآداب الأولی

[١-] أن یقصد بها إصابه الحق

و طلب ظهوره کیف اتفق لا ظهور صوابه و غزاره علمه و صحه نظره فإن ذلک مراء قد عرفت ما فیه من القبائح و النهی الأکید (1). و من آیات هذا القصد أن لا یوقعها إلا مع رجاء التأثیر فأما إذا علم عدم قبول المناظر للحق و أنه لا یرجع عن رأیه و إن تبین له خطاؤه فمناظرته غیر جائزه لترتب الآفات الآتیه و عدم حصول الغایه المطلوبه منها.

[شماره صفحه واقعی : ٣١١]

ص: 4041


1- فی الأمر الثانی من القسم الثانی من النوع الأوّل من الباب الاوّل، ص ١٧٠-١٧٣.

الثانیه

[٢-] أن لا یکون ثم ما هو أهم من المناظره

فإن المناظره إذا وقعت علی وجهها الشرعی و کانت فی واجب فهی من فروض الکفایات فإذا کان ثم واجب عینی أو کفائی هو أهم منها لم یکن الاشتغال بها سائغا. و من جمله الفروض التی لا قائم بها فی هذا الزمان الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و قد یکون المناظر فی مجلس مناظرته مصاحبا لعده مناکیر (1)کما لا یخفی علی من سبر الأحوال المفروضه و المحرمه. ثم هو یناظر فیما لا یتفق أو یتفق نادرا من الدقائق العلمیه و الفروع الشرعیه بل یجری منه و من غیره فی مجلس المناظره من الإیحاش و الإفحاش و الإیذاء و التقصیر فیما یجب رعایته من النصیحه للمسلمین و المحبه و المواده ما یعصی به القائل و المستمع و لا یلتفت قلبه إلی شیء من ذلک ثم یزعم أنه یناظر لله تعالی. الثالثه (2)

[٣-] أن یکون المناظر فی الدین مجتهدا

یفتی برأیه لا بمذهب أحد حتی إذا بان له الحق علی لسان خصمه انتقل إلیه فأما من لا یجتهد فلیس له مخالفه مذهب من یقلده فأی فائده له فی المناظره و هو لا یقدر علی ترکه إن ظهر ضعفه ثم علی تقدیر أن یباحث مجتهدا و یظهر له ضعف دلیله ما ذا یضر المجتهد فإن فرضه الأخذ بما یترجح عنده و إن کان فی نفسه ضعیفا کما اتفق ذلک لسائر المجتهدین فإنهم یتمسکون بأدله ثم یظهر لهم أو لغیرهم أنها فی غایه الضعف فتتغیر فتواهم لذلک حتی فی المصنف الواحد بل فی الورقه الواحده (3).

[شماره صفحه واقعی : ٣١٢]

ص: 4042


1- قال فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٨: «و ربّما یکون المناظر فی مجلس مناظرته مشاهدا للحریر ملبوسا و مفروشا و هو ساکت، و یناظر فی مسأله لا یتفق وقوعها. . .» .
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٨-٣٩.
3- قال الغزالی فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٨: «الثالث: أن یکون المناظر مجتهدا یفتی برأیه لا بمذهب الشافعی و أبی حنیفه و غیرهما حتّی إذا ظهر له الحق من مذهب أبی حنیفه ترک ما یوافق رأی الشافعی و أفتی بما ظهر له، کما کان یفعله الصحابه و الأئمّه، فأمّا من لیس له رتبه الاجتهاد. . . و إنّما یفتی فیما یسأل عنه ناقلا عن مذهب صاحبه، فلو ظهر له ضعف مذهبه لم یجز له أن یترکه، فأیّ فائده له فی المناظره، و مذهبه معلوم و لیس له الفتوی بغیره؟ و ما یشکل علیه یلزمه أن یقول: لعلّ عند صاحب مذهبی جوابا عن هذا، فإنّی لست مستقلا بالاجتهاد فی أصل الشرع. و لو کانت مباحثته عن المسائل التی فیها وجهان أو قولان لصاحبه لکان أشبه، فإنه-

الرابعه

[4-] أن یناظر فی واقعه مهمه

أو فی مسأله قریبه من الوقوع و أن یهتم بمثل ذلک و المهم أن یبین الحق و لا یطول الکلام زیاده علی ما یحتاج إلیه فی تحقیق الحق. و لا یغتر بأن المناظره فی تلک المسائل النادره توجب ریاضه الفکر و ملکه الاستدلال و التحقیق کما یتفق ذلک کثیرا لقاصدی حظ النفوس من إظهار المعرفه فیتناظرون فی التعریفات و ما تشتمل علیه من النقوض و التزییفات و فی المغالطات و نحوها و لو اختبر حالهم حق الاختبار لوجد مقصدهم علی غیر ذلک الاعتبار. الخامسه (1)

[5-] أن تکون المناظره فی الخلوه أحب إلیه

منها فی المحفل و الصدور فإن الخلوه أجمع للهم و أحری لصفاء الفکر و درک الحق و فی حضور الخلق ما یحرک دواعی الریاء و الحرص علی الإفحام و لو بالباطل و قد یتفق لأصحاب المقاصد الفاسده الکسل عن الجواب عن المسأله فی الخلوه و تنافسهم فی المسأله فی المحافل و احتیالهم علی الاستئثار بها فی المجامع. السادسه

[6-] أن یکون فی طلب الحق کمنشد ضاله

یکون شاکرا متی وجدها و لا یفرق بین أن یظهر علی یده أو ید غیره فیری رفیقه معینا لا خصما و یشکره إذا عرفه الخطأ و أظهر له الحق کما لو أخذ طریقا فی طلب ضاله فنبهه غیره علی ضالته فی طریق آخر و الحق ضاله المؤمن یطلبه کذلک فحقه إذا ظهر الحق علی لسان خصمه أن یفرح به و یشکره لا أن یخجل و یسود وجهه و یربد (2)لونه و یجتهد فی مجاهدته و مدافعته جهده.

٣)

-ربما یفتی بأحدهما فیستفید من البحث میلا إلی أحد الجانبین. . .» .

[شماره صفحه واقعی : ٣١٣]

ص: 4043


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٩.
2- فی «لسان العرب» ج ٣/١٧٠، ماده «ربد» : «اربدّ وجهه و تربّد؛ احمرّ حمره فیها سواد عند الغضب. . . و یتربّد لونه من الغضب، أی یتلوّن. . . و یقال: اربدّ لونه کما یقال احمرّ و احمارّ، و إذا غضب الإنسان تربّد وجهه کأنّه یسودّ منه مواضع» . هذا، و فی بعض النسخ: «یزبد» و فی بعضها: «یزیل» بدل «یربد» ، و کلاهما خطأ. و اعلم أنّ فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٩: «فی مجاحدته» بدل «فی مجاهدته» ، و لعلّه أولی.

السابعه (1)

[٧-] أن لا یمنع معینه من الانتقال من دلیل إلی دلیل

و من سؤال إلی سؤال بل یمکنه من إیراد ما یحضره و یخرج من کلامه ما یحتاج إلیه فی إصابه الحق فإن وجده فی جملته أو استلزمه و إن کان غافلا عن اللزوم فلیقبله و یحمد الله تعالی فإن الغرض إصابه الحق و إن کان فی کلام متهافت إذا حصل منه المطلوب. فأما قوله هذا لا یلزمنی فقد ترکت کلامک الأول و لیس لک ذلک و نحو ذلک من أراجیف المناظرین فهو محض العناد و الخروج عن نهج السداد. و کثیرا ما تری المناظرات فی المحافل تنقضی بمحض المجادلات حتی یطلب المعترض الدلیل علیه و یمنع المدعی و هو عالم به و ینقضی المجلس علی ذلک الإنکار و الإصرار علی العناد و ذلک عین الفساد و الخیانه للشرع المطهر و الدخول فی ذم من کتم علمه. الثامنه (2)

[٨-] أن یناظر مع من هو مستقل بالعلم

لیستفید منه إن کان یطلب الحق و الغالب أنهم یحترزون من مناظره الفحول و الأکابر خوفا من ظهور الحق علی لسانهم و یرغبون فیمن دونهم طمعا فی ترویج الباطل علیهم. و وراء هذه الشروط و الآداب شروط أخر و آداب دقیقه لکن فیما ذکر ما یهدیک إلی معرفه المناظره لله و من یناظر لله (3)أو لعله

[شماره صفحه واقعی : ٣١4]

ص: 4044


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/٣٩.
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٠.
3- فی بعض النسخ: «لها» و فی بعضها: «له» ، و الصواب «للّه» -کما فی «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٠؛ و «المحجّه البیضاء» ج ١/١٠١-أو «له» .



الفصل الثانی : فی آفات المناظره و ما یتولد منها من مُهلکات الأخلاق
اشاره

اعلم أن المناظره الموضوعه لقصد الغلبه و الإفحام و المباهاه و التشوق لإظهار الفضل هی منبع جمیع الأخلاق المذمومه عند الله تعالی المحموده عند عدوه إبلیس و نسبتها إلی الفواحش الباطنه من الکبر و العجب و الریاء و الحسد و المنافسه و تزکیه النفس و حب الجاه و غیرها نسبه الخمر إلی الفواحش الظاهره من الزنا و القتل و القذف و کما أن من خیر بین الشرب و بین سائر الفواحش فاختار الشرب استصغارا له فدعاه ذلک إلی ارتکاب سائر الفواحش فکذلک من غلب علیه حب الإفحام و الغلبه فی المناظره و طلب الجاه و المباهاه دعاه ذلک إلی إظهار الخبائث کلها (1).

فأولها (2)

[1-] الاستکبار عن الحق و کراهته

و الحرص علی مدافعته بالمماراه فیه حتی إن أبغض الأشیاء إلی المناظر أن یظهر الحق علی لسان خصمه و مهما ظهر

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 4045


1- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج 1/40-43.
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج 1/42.

یشمر لجحده بما قدر علیه من التلبیس و المخادعه و المکر و الحیله ثم تصیر المماراه له عاده و طبیعه حتی لا یسمع کلاما إلا و تنبعث داعیته للاعتراض علیه إظهارا للفضل و استنقاصا بالخصم و إن کان محقا قاصدا إظهار نفسه لا إظهار الحق. و قد تلونا علیک بعض ما فی المِراء من الذم و ما یترتب علیه من المفاسد (1)و قد سوی الله تعالی بین من افتری علی الله کذبا و بین من کذب بالحق فقال تعالی وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اِفْتَریٰ عَلَی اَللّٰهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمّٰا جٰاءَهُ (2)و هو کبر أیضا لما تقدم (3)من أنه عباره عن رد الحق علی قائله و المراء یستلزم ذلک.

١4- وَ رُوِیَ عَنْ أَبِی اَلدَّرْدَاءِ وَ أَبِی أُمَامَهَ وَ وَاثِلَهَ وَ أَنَسٍ قَالُوا خَرَجَ عَلَیْنَا رَسُولُ اَللَّهِ ص یَوْماً وَ نَحْنُ نَتَمَارَی فِی شَیْءٍ مِنْ أَمْرِ اَلدِّینِ فَغَضِبَ غَضَباً شَدِیداً لَمْ یَغْضَبْ مِثْلَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ بِهَذَا ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ اَلْمُؤْمِنَ لاَ یُمَارِی ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ اَلْمُمَارِیَ قَدْ تَمَّتْ خَسَارَتُهُ ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ اَلْمُمَارِیَ لاَ أَشْفَعُ لَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَأَنَا زَعِیمٌ بِثَلاَثَهِ أَبْیَاتٍ فِی اَلْجَنَّهِ فِی رِبَاضِهَا [رُبُضِهَا] (4)، وَ أَوْسَطُهَا وَ أَعْلاَهَا لِمَنْ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ هُوَ صَادِقٌ ذَرُوا اَلْمِرَاءَ فَإِنَّ أَوَّلَ مَا نَهَانِی عَنْهُ رَبِّی بَعْدَ عِبَادَهِ اَلْأَوْثَانِ اَلْمِرَاءُ (5)

.

١4- وَ عَنْهُ ص ثَلاَثٌ مَنْ لَقِیَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِنَّ دَخَلَ اَلْجَنَّهَ مِنْ أَیِّ بَابٍ شَاءَ مَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ

[شماره صفحه واقعی : ٣١6]

ص: 4046


1- قد تقدّم بعض الکلام فی ذمّ المراء فی الأمر الثانی من القسم الثانی من النوع الأوّل من الباب الأوّل، ص ١٧٠-١٧٣.
2- سوره العنکبوت (٢٩) :6٨.
3- تقدّم فی الأمر الرابع من القسم الثانی من النوع الأوّل من الباب الأوّل، ص ١٧5-١٧6.
4- قال المنذری فی «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٣١: «ربض الجنّه-بفتح الراء و الباء الموحّده و بالضاد المعجمه-: ما حولها» ؛ و فی «لسان العرب» ج ٧/١5٢، ماده «ربض» : «و فی الحدیث: أنا زعیم ببیت فی ربض الجنه؛ هو بفتح الباء: ما حولها خارجا عنها تشبیها بالأبنیه التی تکون حول المدن و تحت القلاع» .
5- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٣١، باب الترهیب من المراء و الجدال، الحدیث ٢؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١56، رویاه عن الطبرانی فی «الکبیر» ، و فیهما «فی رباضها» کالمتن.

وَ خَشِیَ اَللَّهَ فِی اَلْمَغِیبِ وَ اَلْمَحْضَرِ وَ تَرَکَ اَلْمِرَاءَ وَ إِنْ کَانَ مُحِقّاً (1).

١- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع إِیَّاکُمْ وَ اَلْمِرَاءَ وَ اَلْخُصُومَهَ فَإِنَّهُمَا یُمْرِضَانِ اَلْقُلُوبَ عَلَی اَلْإِخْوَانِ وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِمَا اَلنِّفَاقُ (2).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: قَالَ جَبْرَئِیلُ لِلنَّبِیِّ ص إِیَّاکَ وَ مُلاَحَاهَ اَلرِّجَالِ (3).

و ثانیها (4)

[٢-] الریاء

و ملاحظه الخلق و الجهد فی استماله قلوبهم و صرف وجوههم نحوه لیصوبوا نظره و ینصروه علی خصمه و هذا هو عین الریاء بل بعضه (5)و الریاء هو الداء العضال و المرض المخوف و العله المهلکه قال الله تعالی وَ اَلَّذِینَ یَمْکُرُونَ اَلسَّیِّئٰاتِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُولٰئِکَ هُوَ یَبُورُ (6)قیل هم أهل الریاء (7)و قال تعالی فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَهِ رَبِّهِ أَحَداً (8)و الریاء هو الشرک الخفی

١4- وَ قَالَ ص إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ اَلشِّرْکُ اَلْأَصْغَرُ قَالُوا وَ مَا اَلشِّرْکُ اَلْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ هُوَ اَلرِّیَاءُ یَقُولُ اَللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ إِذَا جَازَی اَلْعِبَادَ بِأَعْمَالِهِمْ اِذْهَبُوا إِلَی

[شماره صفحه واقعی : ٣١٧]

ص: 4047


1- «الکافی» ج ٢/٣٠٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب المراء و الخصومه و معاداه الرجال، الحدیث ٢.
2- «الکافی» ج ٢/٣٠٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب المراء و الخصومه و معاداه الرجال، الحدیث ١.
3- «الکافی» ج ٢/٣٠١، کتاب الإیمان و الکفر، باب المراء و الخصومه و معاداه الرجال، الحدیث 6. قال فی «مرآه العقول» ج ١٠/١٣٩: «ملاحاه الرجال، أی مقاولتهم و مخاصمتهم، یقال: لحیت الرجل ألحاه، إذا لمته و عذلته؛ و لاحیته ملاحاه و لحاء إذا نازعته» .
4- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٢.
5- هکذا فی أکثر النسخ، و لکن فی «ض» و «ع» و «خ» لیس قوله: «بل بعضه» بل فیها: «و هذا هو عین الرئاء، و الرئاء هو الداء. . .» .
6- سوره فاطر (٣5) :١٠.
7- قاله مجاهد، کما فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢5٣.
8- سوره الکهف (١٨) :١١٠.

اَلَّذِینَ کُنْتُمْ تُرَاءُونَ فِی اَلدُّنْیَا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمُ اَلْجَزَاءَ (1).

١4- وَ قَالَ ص اِسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ اَلْخِزْیِ قِیلَ وَ مَا هُوَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ وَادٍ فِی جَهَنَّمَ أُعِدَّ لِلْمُرَائِینَ (2).

١4- وَ قَالَ ص إِنَّ اَلْمُرَائِیَ یُنَادَی یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ یَا فَاجِرُ یَا غَادِرُ یَا مُرَائِی ضَلَّ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ أَجْرُکَ اِذْهَبْ فَخُذْ أَجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ (3).

6- وَ رَوَی جَرَّاحٌ اَلْمَدَائِنِیُّ (4)عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صٰالِحاً وَ لاٰ یُشْرِکْ بِعِبٰادَهِ رَبِّهِ أَحَداً (5)قَالَ اَلرَّجُلُ یَعْمَلُ شَیْئاً مِنَ اَلثَّوَابِ لاَ یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اَللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَهَ اَلنَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ اَلنَّاسَ فَهَذَا اَلَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ (6).

١4- وَ عَنْهُ ع قَالَ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص إِنَّ اَلْمَلَکَ لَیَصْعَدُ بِعَمَلِ اَلْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ یَقُولُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِجْعَلُوهَا فِی سِجِّینٍ إِنَّهُ لَیْسَ إِیَّایَ أَرَادَ بِهِ (7).

١- وَ عَنْ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ ع

[شماره صفحه واقعی : ٣١٨]

ص: 4048


1- «مسند أحمد» ج 5/4٢٨؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/6٨-6٩، الحدیث ٢٣.
2- «الترغیب و الترهیب» ج ١/66-6٧، الحدیث ١6، و انظر أیضا الحدیث ١٧؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٧4، الحدیث ٢٩4٢٩؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢54؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٩4، المقدّمه، الباب ٢٣، الحدیث: ٢56، و فیها: «جبّ الحزن» بدل «جبّ الخزی» ، و: «للقرّاء المرائین» بدل «للمرائین» . و مع اختلاف یسیر فی بعض الألفاظ الآخر.
3- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/٢54.
4- انظر ترجمته فی «معجم رجال الحدیث» ج 4/٣٨-٣٩.
5- سوره الکهف (١٨) :١١٠.
6- «الکافی» ج ٢/٢٩٣-٢٩4، کتاب الإیمان و الکفر، باب الرئاء، الحدیث 4.
7- «الکافی» ج ٢/٢٩4-٢٩5، کتاب الإیمان و الکفر، باب الرئاء، الحدیث ٧، و فیه: «أراد بها» بدل «أراد به» .

ثَلاَثُ عَلاَمَاتٍ لِلْمُرَائِی یَنْشَطُ إِذَا رَأَی اَلنَّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذَا کَانَ وَحْدَهُ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ (1).

و ثالثها

[٣-] الغضب

و المناظر لا ینفک منه غالبا سیما إذا رد علیه کلامه أو اعترض علی قوله و زیف دلیله بمشهد من الناس فإنه یغضب لذلک لا محاله و غضبه قد یکون بحق و قد یکون بغیر حق و قد ذم الله تعالی و رسوله الغضب کیف کان و أکثرا من التوعد علیه قال الله تعالی إِذْ جَعَلَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ اَلْحَمِیَّهَ حَمِیَّهَ اَلْجٰاهِلِیَّهِ فَأَنْزَلَ اَللّٰهُ سَکِینَتَهُ عَلیٰ رَسُولِهِ (2)الآیه. فذم الکفار بما تظاهروا به من الحمیه الصادره عن الغضب و مدح المؤمنین بما أنعم علیهم من السکینه.

١٧- "وَ عَنْ عِکْرِمَهَ فِی قَوْلِهِ تَعَالَی سَیِّداً وَ حَصُوراً (3)قَالَ اَلسَّیِّدُ اَلَّذِی لاَ یَغْلِبُهُ اَلْغَضَبُ (4).

١4- وَ رُوِیَ أَنَّ رَجُلاً قَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مُرْنِی بِعَمَلٍ وَ أَقِلَّ قَالَ لاَ تَغْضَبْ ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ فَقَالَ لاَ تَغْضَبْ (5).

١4- وَ سُئِلَ ع مَا یُبْعِدُ مِنْ غَضَبِ اَللَّهِ تَعَالَی قَالَ لاَ تَغْضَبْ (6).

١4- وَ عَنْهُ ص مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ (7).

[شماره صفحه واقعی : ٣١٩]

ص: 4049


1- «الکافی» ج ٢/٢٩5، کتاب الإیمان و الکفر، باب الرئاء، الحدیث ٨.
2- سوره الفتح (4٨) :٢6.
3- سوره آل عمران (٣) :٣٩.
4- «تفسیر ابن کثیر» ج ١/٣6٩؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣.
5- «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢٢؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣، و فیه و فی «المحجه البیضاء» ج 5/٢٩٠-٢٩١: «و أقلل» بدل «و أقلّ» .
6- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣.
7- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣؛ و عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أیضا فی «الکافی» ج ٢/٣٠٣، کتاب الإیمان-

١4- وَ قَالَ أَبُو اَلدَّرْدَاءِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اَللَّهِ دُلَّنِی عَلَی عَمَلٍ یُدْخِلُنِی اَلْجَنَّهَ قَالَ لاَ تَغْضَبْ (1).

١4- وَ قَالَ ص اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ اَلْإِیمَانَ کَمَا یُفْسِدُ اَلصَّبِرُ اَلْعَسَلَ (2).

١4- وَ قَالَ ص مَا غَضِبَ أَحَدٌ إِلاَّ أَشْفَی عَلَی جَهَنَّمَ (3).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ أَتَی رَسُولَ اَللَّهِ ص رَجُلٌ بَدَوِیٌّ فَقَالَ إِنِّی أَسْکُنُ اَلْبَادِیَهَ فَعَلِّمْنِی جَوَامِعَ اَلْکَلاَمِ فَقَالَ آمُرُکَ أَنْ لاَ تَغْضَبَ فَأَعَادَ عَلَیْهِ اَلْأَعْرَابِیُّ اَلْمَسْأَلَهَ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ حَتَّی رَجَعَ اَلرَّجُلُ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ لاَ أَسْأَلُ عَنْ شَیْءٍ بَعْدَ هَذَا مَا أَمَرَنِی رَسُولُ اَللَّهِ ص إِلاَّ بِالْخَیْرِ (4).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص اَلْغَضَبُ یُفْسِدُ اَلْإِیمَانَ کَمَا یُفْسِدُ اَلْخَلُّ اَلْعَسَلَ (5).

5- وَ ذُکِرَ اَلْغَضَبُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ ع فَقَالَ إِنَّ اَلرَّجُلَ لَیَغْضَبُ فَمَا یَرْضَی أَبَداً حَتَّی یَدْخُلَ اَلنَّارَ (6).

5- وَ عَنْهُ ع قَالَ: مَکْتُوبٌ فِی اَلتَّوْرَاهِ فِیمَا نَاجَی اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ مُوسَی ع یَا مُوسَی

٧)

-و الکفر، باب الغضب، الحدیث 6.

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٠]

ص: 4050


1- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣.
3- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١4٣.
4- «الکافی» ج ٢/٣٠٣، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغضب، الحدیث 4.
5- «الکافی» ج ٢/٣٠٢، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغضب، الحدیث ١.
6- «الکافی» ج ٢/٣٠٢، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغضب، الحدیث ٢.

أَمْسِکْ غَضَبَکَ عَمَّنْ مَلَّکْتُکَ عَلَیْهِ أَکُفَّ عَنْکَ غَضَبِی (1).

5- وَ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ اَلثُّمَالِیِّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِنَّ هَذَا اَلْغَضَبَ جَمْرَهٌ مِنَ اَلشَّیْطَانِ تُوقَدُ فِی قَلْبِ اِبْنِ آدَمَ وَ إِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا غَضِبَ اِحْمَرَّتْ عَیْنَاهُ وَ اِنْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَ دَخَلَ اَلشَّیْطَانُ فِیهِ (2). و الأخبار فی ذلک کثیره

١6- وَ فِی اَلْأَخْبَارِ اَلْقَدِیمَهِ قَالَ نَبِیٌّ مِنَ اَلْأَنْبِیَاءِ لِمَنْ مَعَهُ مَنْ یَکْفُلُ لِی أَنْ لاَ یَغْضَبَ یَکُونُ مَعِی فِی دَرَجَتِی وَ یَکُونُ بَعْدِی خَلِیفَتِی فَقَالَ شَابٌّ مِنَ اَلْقَوْمِ أَنَا ثُمَّ أَعَادَ عَلَیْهِ فَقَالَ اَلشَّابُّ أَنَا وَ وَفَی بِهِ (3)فَلَمَّا مَاتَ کَانَ فِی مَنْزِلَتِهِ بَعْدَهُ وَ هُوَ ذُو اَلْکِفْلِ لِأَنَّهُ کَفَلَ لَهُ بِالْغَضَبِ وَ وَفَی بِهِ (4).

و رابعها (5)

[4-] الحقد

و هو نتیجه الغضب فإن الغضب إذا لزم کظمه لعجزه عن التشفی فی الحال رجع إلی الباطن و احتقن فیه فصار حقدا و معنی الحقد أن یلزم قلبه استثقاله و البغض له و النفار منه

١4- وَ قَدْ قَالَ ص اَلْمُؤْمِنُ لَیْسَ بِحَقُودٍ (6). فالحقد ثمره الغضب و الحقد یثمر أمورا فاحشه کالحسد و الشماته بما یصیبه من البلاء و الهجر و القطیعه و الکلام فیه بما لا یحل من کذب و غیبه و إفشاء سر و هتک ستر و غیره و الحکایه لما یقع منه المؤدی إلی الاستهزاء و السخریه منه

[شماره صفحه واقعی : ٣٢١]

ص: 4051


1- «الکافی» ج ٢/٣٠٢، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغضب، الحدیث ٧.
2- «الکافی» ج ٢/٣٠4-٣٠5، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغضب، الحدیث ١٢.
3- فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١44؛ و «المحجّه البیضاء» ج 5/٢٩5: «أنا أوفی به» بدل «أنا و وفی به» و لعلّه أولی ممّا فی المتن.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١44؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢٢-١٢٣؛ و مثله فی «بحار الأنوار» ج ١٣/4٠٧، نقلا عن «سعد السعود» لابن طاوس.
5- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٧-١5٨.
6- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٧، ج ١/4١. قال فی «المغنی» ج ١/4٠-المطبوع بذیل «إحیاء علوم الدین» -: «لم أقف لهذا الحدیث علی أصل» . أقول: روی مضمونه عن أمیر المؤمنین، علیه أفضل صلوات المصلّین فی «الکافی» ج ٢/٢٢6-٢٢٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب المؤمن و علاماته و صفاته، الحدیث ١، حیث قال علیه السّلام: «یا همّام! المؤمن. . . لا حقود و لا حسود» .

و الإیذاء بالقول و الفعل حیث یمکن و کل هذه الأمور بعض نتائج الحقد. و أقل درجات الحقد مع الاحتراز عن هذه الآفات المحرمه أن تستثقله فی الباطن و لا تنهی قلبک عن بغضه حتی تمتنع عما کنت تتطوع به من البشاشه و الرفق و العنایه و القیام علی بره و مواساته و هذا کله ینقص درجتک فی الدین و یحول بینک و بین فضل عظیم و ثواب جزیل و إن کان لا یعرضک لعقاب. و اعلم أن للحقود عند القدره علی الجزاء ثلاثه أحوال أحدها أن یستوفی حقه الذی یستحقه من غیر زیاده و لا نقصان و هو العدل و الثانی أن یحسن إلیه بالعفو و ذلک هو الفضل و الثالث أن یظلمه بما لا یستحقه و ذلک هو الجور و هو اختیار الأرذال و الثانی هو اختیار الصدیقین و الأول هو منتهی درجه الصالحین فلیتسم المؤمن بهذه الخصله إن لم یمکنه تحصیل فضیله العفو التی قد أمر الله تعالی بها و حض علیها رسوله و الأئمه ع قال الله تعالی خُذِ اَلْعَفْوَ (1)الآیه و قال تعالی وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ (2)

١4- وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص ثَلاَثٌ وَ اَلَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ إِنْ کُنْتُ لَحَالِفاً (3)عَلَیْهِنَّ مَا نَقَصَتْ صَدَقَهٌ مِنْ مَالٍ فَتَصَدَّقُوا وَ لاَ عَفَا رَجُلٌ عَنْ مَظْلِمَهٍ یَبْتَغِی بِهَا وَجْهَ اَللَّهِ تَعَالَی إِلاَّ زَادَهُ اَللَّهُ تَعَالَی بِهَا عِزّاً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ لاَ فَتَحَ رَجُلٌ بَابَ مَسْأَلَهٍ إِلاَّ فَتَحَ اَللَّهُ عَلَیْهِ بَابَ فَقْرٍ (4).

١4- وَ قَالَ ص اَلتَّوَاضُعُ لاَ یَزِیدُ اَلْعَبْدَ إِلاَّ رِفْعَهً فَتَوَاضَعُوا یَرْفَعْکُمُ اَللَّهُ وَ اَلْعَفْوُ لاَ یَزِیدُ اَلْعَبْدَ إِلاَّ عِزّاً فَاعْفُوا یُعِزَّکُمُ اَللَّهُ وَ اَلصَّدَقَهُ لاَ تَزِیدُ اَلْمَالَ إِلاَّ کَثْرَهً فَتَصَدَّقُوا یَرْحَمْکُمُ اَللَّهُ (5).

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٢]

ص: 4052


1- سوره الأعراف (٧) :١٩٩.
2- سوره البقره (٢) :٢٣٧.
3- فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٧: «لو کنت حلاّفا لحلفت علیهنّ» .
4- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٧-١5٨؛ «مسند أحمد» ج ١/١٩٣؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢5-١٢6؛ «مجمع الزوائد» ج ٣/١٠5.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٨؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢6؛ «الجامع الصغیر» ج ١/١٣5، حرف التاء، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٣/٢٨4-٢٨5، الحدیث ٣4١١.

١4- وَ قَالَ ص قَالَ مُوسَی ع یَا رَبِّ أَیُّ عِبَادِکَ أَعَزُّ عَلَیْکَ قَالَ اَلَّذِی إِذَا قَدَرَ عَفَا (1).

١4- وَ رَوَی اِبْنُ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ اَلصَّادِقِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص فِی خُطْبَتِهِ أَ لاَ أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ خَلاَئِقِ اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَکَ وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ اَلْإِحْسَانُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْکَ وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَکَ (2). و الأخبار فی هذا الباب کثیره لا تقتضی الرساله ذکرها.

و خامسها (3)

[5-] الحسد

و هو نتیجه الحقد و الحقد نتیجه الغضب کما مر. و المناظر لا ینفک منه غالبا فإنه تاره یغلب و تاره یغلب و تاره یحمد فی کلامه و تاره یحمد کلام غیره و متی لم یکن الغلب و الحمد له تمناه لنفسه دون صاحبه و هو عین الحسد فإن العلم من أکبر النعم فإذا تمنی أحد کون ذلک الغلب و لوازمه له فقد حسد صاحبه. و هذا أمر واقع بالمتناظرین إلا من عصمه الله تعالی و لذلک

١٧- "قَالَ اِبْنُ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ خُذُوا اَلْعِلْمَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُ وَ لاَ تَقْبَلُوا أَقْوَالَ اَلْفُقَهَاءِ بَعْضَهُمْ فِی بَعْضٍ فَإِنَّهُمْ یَتَغَایَرُونَ کَمَا تَتَغَایَرُ اَلتُّیُوسُ فِی اَلزَّرِیبَهِ (4). و أما ما جاء فی ذم الحسد و الوعید علیه فهو خارج عن حد الحصر و کفاک فی ذمه أن جمیع ما وقع من الذنوب و الفساد فی الأرض من أول الدهر إلی آخره کان من الحسد لما حسد إبلیس آدم فصار أمره إلی أن طرده الله و لعنه و أعد له عذاب جهنم خالدا فیها و تسلط بعد ذلک علی بنی آدم و جری فیهم مجری الدم

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٣]

ص: 4053


1- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١5٨؛ «الجامع الصغیر» ج ٢/٨5، حرف القاف، و شرحه: «فیض القدیر» ج 4/5٠١، الحدیث 6٠٨٠.
2- «الکافی» ج ٢/١٠٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب العفو، الحدیث ١.
3- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٠.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٠؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ٢/١٨5.

و الروح فی أبدانهم و صار سبب الفساد علی الآباء و هو أول خطیئه وقعت بعد خلق آدم و هو الذی أوجب قتل ابن آدم أخاه کما حکاه الله تعالی عنهما فی کتابه الکریم (1). و قد قرن الله تعالی الحاسد بالشیطان و الساحر فقال وَ مِنْ شَرِّ غٰاسِقٍ إِذٰا وَقَبَ وَ مِنْ شَرِّ اَلنَّفّٰاثٰاتِ فِی اَلْعُقَدِ وَ مِنْ شَرِّ حٰاسِدٍ إِذٰا حَسَدَ (2)

١4- وَ قَالَ ص اَلْحَسَدُ یَأْکُلُ اَلْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ اَلنَّارُ اَلْحَطَبَ (3).

١4- وَ قَالَ ص دَبَّ إِلَیْکُمْ دَاءُ اَلْأُمَمِ قَبْلَکُمْ اَلْحَسَدُ وَ اَلْبَغْضَاءُ وَ هِیَ اَلْحَالِقَهُ لاَ أَقُولُ حَالِقَهَ اَلشَّعْرِ وَ لَکِنْ حَالِقَهَ اَلدِّینِ وَ اَلَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لاَ تَدْخُلُونَ اَلْجَنَّهَ حَتَّی تُؤْمِنُوا وَ لَنْ تُؤْمِنُوا حَتَّی تَحَابُّوا (4).

١4- وَ قَالَ ص سِتَّهٌ یَدْخُلُونَ اَلنَّارَ قَبْلَ اَلْحِسَابِ بِسِتَّهٍ قِیلَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ مَنْ هُمْ قَالَ اَلْأُمَرَاءُ بِالْجَوْرِ وَ اَلْعَرَبُ بِالْعَصَبِیَّهِ وَ اَلدَّهَاقِینُ بِالْکِبْرِ وَ اَلتُّجَّارُ بِالْخِیَانَهِ وَ أَهْلُ اَلرُّسْتَاقِ بِالْجَهَالَهِ وَ اَلْعُلَمَاءُ بِالْحَسَدِ (5).

5- وَ رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنِ اَلْبَاقِرِ ع أَنَّهُ قَالَ:

[شماره صفحه واقعی : ٣٢4]

ص: 4054


1- سوره المائده (5) :٢٧-٣٢.
2- سوره الفلق (١١٣) :٣-5.
3- «سنن ابن ماجه» ج ٢/١4٠٨، کتاب الزهد، باب الحسد، الحدیث 4٢١٠؛ «الجامع الصغیر» ج ١/١5١، حرف الحاء، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٣/4١٣، الحدیث ٣٨١٧؛ و نظیره فی «الکافی» ج ٢/٣٠6، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحسد، الحدیث ١ عن أبی جعفر، و الحدیث ٢ عن أبی عبد اللّه علیهما السّلام.
4- «أدب الدنیا و الدین» /٢6٠؛ «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١6٣؛ «مسند أحمد» ج ١/١65،١6٧؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢٧؛ «کنز العمّال» ج ٣/46٢، الحدیث ٧44٣.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١6٣؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٢٧؛ و مثله عن أمیر المؤمنین علیه السّلام فی «بحار الأنوار» ج ٢/١٠٨، الحدیث ١، نقلا عن «الخصال» .

إِنَّ اَلرَّجُلَ لَیَأْتِی [بِأَیِّ] (1)بَادِرَهٍ فَیَکْفُرُ وَ إِنَّ اَلْحَسَدَ لَیَأْکُلُ اَلْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ اَلنَّارُ اَلْحَطَبَ (2).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع آفَهُ اَلدِّینِ اَلْحَسَدُ وَ اَلْعُجْبُ وَ اَلْفَخْرُ (3).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَی ع یَا اِبْنَ عِمْرَانَ لاَ تَحْسُدَنَّ اَلنَّاسَ عَلَی مَا آتَیْتُهُمْ مِنْ فَضْلِی وَ لاَ تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی ذَلِکَ وَ لاَ تُتْبِعْهُ نَفْسَکَ فَإِنَّ اَلْحَاسِدَ سَاخِطٌ لِنِعَمِی صَادٌّ لِقَسْمِیَ اَلَّذِی قَسَمْتُ بَیْنَ عِبَادِی وَ مَنْ یَکُ کَذَلِکَ فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنِّی (4).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ یَغْبِطُ وَ لاَ یَحْسُدُ وَ اَلْمُنَافِقَ یَحْسُدُ وَ لاَ یَغْبِطُ (5).

و سادسها

[6-] الهجر و القطیعه

و هو أیضا من لوازم الحقد فإن المتناظرین إذا ثارت بینهما المنافره و ظهر منهما الغضب و ادعی کل منهما أنه المصیب و أن صاحبه المخطئ و اعتقد و أظهر أنه مصر علی باطله مزمع علی خلافه لزم من حقده علیه و غضبه هجره و قطیعته و ذلک من عظائم الذنوب و کبائر المعاصی.

١4- رَوَی دَاوُدُ بْنُ کَثِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ قَالَ أَبِی قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص أَیُّمَا مُسْلِمَیْنِ تَهَاجَرَا فَمَکَثَا ثَلاَثاً لاَ یَصْطَلِحَانِ إِلاَّ کَانَا خَارِجَیْنِ مِنَ اَلْإِسْلاَمِ (6)وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا وَلاَیَهٌ وَ أَیُّهُمَا سَبَقَ إِلَی

[شماره صفحه واقعی : ٣٢5]

ص: 4055


1- ما بین المعقوفین زیاده من المصدر، و لیس فی النسخ المخطوطه و المطبوعه سوی «ض» ، «ح» و «ع» .
2- «الکافی» ج ٢/٣٠6، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحسد، الحدیث ١.
3- «الکافی» ج ٢/٣٠٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحسد، الحدیث 5.
4- «الکافی» ج ٢/٣٠٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحسد، الحدیث 6.
5- «الکافی» ج ٢/٣٠٧، کتاب الإیمان و الکفر، باب الحسد، الحدیث ٧.
6- فی «مرآه العقول» ج ١٠/٣6٢: «کأنّ الاستثناء من مقدّر، أی لم یفعلا ذلک إلاّ کانا خارجین، و هذا النوع من الاستثناء شائع فی الأخبار، و یحتمل أن یکون إلاّ هنا زائده» .

کَلاَمِ أَخِیهِ کَانَ اَلسَّابِقَ إِلَی اَلْجَنَّهِ یَوْمَ اَلْحِسَابِ (1).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: لاَ یَفْتَرِقُ رَجُلاَنِ عَلَی اَلْهِجْرَانِ إِلاَّ اِسْتَوْجَبَ أَحَدُهُمَا اَلْبَرَاءَهَ وَ اَللَّعْنَهَ وَ رُبَّمَا اِسْتَحَقَّ کِلاَهُمَا فَقَالَ لَهُ مُعَتِّبٌ (2)جَعَلَنِیَ اَللَّهُ فِدَاکَ هَذَا اَلظَّالِمُ فَمَا بَالُ اَلْمَظْلُومِ قَالَ لِأَنَّهُ لاَ یَدْعُو أَخَاهُ إِلَی صِلَتِهِ وَ لاَ یَتَغَامَسُ لَهُ عَنْ کَلاَمِهِ سَمِعْتُ أَبِی یَقُولُ إِذَا تَنَازَعَ اِثْنَانِ فَعَازَّ أَحَدُهُمَا اَلْآخَرَ فَلْیَرْجِعِ اَلْمَظْلُومُ إِلَی صَاحِبِهِ حَتَّی یَقُولَ لِصَاحِبِهِ أَیْ أَخِی أَنَا اَلظَّالِمُ حَتَّی یَقْطَعَ اَلْهِجْرَانَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ صَاحِبِهِ فَإِنَّ اَللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَکَمٌ عَدْلٌ یَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ اَلظَّالِمِ (3).

5- وَ رَوَی زُرَارَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ اَلشَّیْطَانَ یُغْرِی بَیْنَ اَلْمُؤْمِنِینَ مَا لَمْ یَرْجِعْ أَحَدُهُمْ عَنْ دِینِهِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ اِسْتَلْقَی عَلَی قَفَاهُ وَ تَمَدَّدَ ثُمَّ قَالَ فُزْتُ فَرَحِمَ اَللَّهُ اِمْرَأً أَلَّفَ بَیْنَ وَلِیَّیْنِ لَنَا یَا مَعْشَرَ اَلْمُؤْمِنِینَ تَأَلَّفُوا وَ تَعَاطَفُوا (4).

6- وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: لاَ یَزَالُ إِبْلِیسُ فَرِحاً مَا اِهْتَجَرَ اَلْمُسْلِمَانِ فَإِذَا اِلْتَقَیَا اِصْطَکَّتْ رُکْبَتَاهُ وَ تَخَلَّعَتْ أَوْصَالُهُ وَ نَادَی یَا وَیْلَهُ مَا لَقِیَ مِنَ اَلثُّبُورِ (5).

و سابعها

[٧-] الکلام فیه بما لا یحل

من کذب و غیبه و غیرهما و هو من لوازم الحقد بل من نتیجه المناظره فإن المناظر لا یخلو عن حکایه کلام صاحبه فی معرض التهجین و الذم و التوهین فیکون مغتابا و ربما یحرف کلامه فیکون کاذبا

[شماره صفحه واقعی : ٣٢6]

ص: 4056


1- «الکافی» ج ٢/٣45، کتاب الإیمان و الکفر، باب الهجره، الحدیث 5.
2- فی «مرآه العقول» ج ١٠/٣5٩: «معتّب، بضمّ المیم و فتح العین و تشدید التاء المکسوره، و کان من خیار موالی الصادق علیه السّلام، بل خیرهم کما روی فیه» .
3- «الکافی» ج ٢/٣44، کتاب الإیمان و الکفر، باب الهجره، الحدیث ١.
4- «الکافی» ج ٢/٣45، کتاب الإیمان و الکفر، باب الهجره، الحدیث 6.
5- «الکافی» ج ٢/٣46، کتاب الإیمان و الکفر، باب الهجره، الحدیث ٧.

مباهتا ملبسا و قد یصرح باستجهاله و استحماقه فیکون متنقصا مسببا (1). و کل واحد من هذه الأمور ذنب کبیر و الوعید علیه فی الکتاب و السنه کثیر یخرج عن حد الحصر و کفاک فی ذم الغیبه أن الله تعالی شبهها بأکل المیته فقال تعالی وَ لاٰ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ (2)

١4- وَ قَالَ اَلنَّبِیُّ ص کُلُّ اَلْمُسْلِمِ عَلَی اَلْمُسْلِمِ حَرَامٌ دَمُهُ وَ مَالُهُ وَ عِرْضُهُ (3). و الغیبه تتناول العرض.

١4- وَ قَالَ ص إِیَّاکُمْ وَ اَلْغِیبَهَ فَإِنَّ اَلْغِیبَهَ أَشَدُّ مِنَ اَلزِّنَا إِنَّ اَلرَّجُلَ قَدْ یَزْنِی فَیَتُوبُ فَیَتُوبُ اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنَّ صَاحِبَ اَلْغِیبَهِ لاَ یُغْفَرُ لَهُ حَتَّی یَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ (4).

١4- وَ قَالَ اَلْبَرَاءُ خَطَبَنَا رَسُولُ اَللَّهِ ص حَتَّی أَسْمَعَ اَلْعَوَاتِقَ فِی بُیُوتِهَا فَقَالَ یَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لاَ تَغْتَابُوا اَلْمُسْلِمِینَ وَ لاَ تَتَبَّعُوا عَوْرَاتِهِمْ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَهَ أَخِیهِ تَتَبَّعَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ یَفْضَحْهُ فِی جَوْفِ بَیْتِهِ (5)

.

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع مَا مِنْ مُؤْمِنٍ قَالَ فِی مُؤْمِنٍ مَا رَأَتْهُ عَیْنَاهُ وَ سَمِعَتْهُ أُذُنَاهُ فَهُوَ مِنَ اَلَّذِینَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اَلَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ اَلْفٰاحِشَهُ فِی اَلَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ (6).

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٧]

ص: 4057


1- اسم فاعل من «سبّبه» أی، أکثر سبّه؛ راجع «لسان العرب» ج ١/455، ماده «سبب» .
2- سوره الحجرات (4٩) :١٢.
3- «سنن أبی داود» ج 4/٢٧٠، کتاب الأدب، باب فی الغیبه، الحدیث 4٨٨٢.
4- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٢٣؛ «الترغیب و الترهیب» ج ٣/5١١؛ «مکارم الأخلاق» /4٧٠؛ «کنز العمّال» ج ٣/5٨6، الحدیث ٨٠٢6، و ج ٣/5٨٩، الحدیث ٨٠4٣.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٢٣؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١١5؛ و انظر «سنن أبی داود» ج 4/٢٧٠، کتاب الأدب، باب فی الغیبه، الحدیث 4٨٨٠؛ «کنز العمّال» ج ٣/5٨5، الحدیث ٨٠٢١.
6- سوره النور (٢4) :١٩، و الحدیث فی «الکافی» ج ٢/٣5١، کتاب الإیمان و الکفر، باب الغیبه و البهت، -

١4- وَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّ اَلْغِیبَهَ أَشَدُّ مِنْ ثَلاَثِینَ زَنْیَهً (1): وَ فِی حَدِیثٍ آخَرَ مِنْ سِتَّ ٍّ وَ ثَلاَثِینَ زَنْیَهً (2). و الکلام فی الغیبه یطول و الغرض هنا الإشاره إلی أصول هذه الرذائل

6- وَ رَوَی اَلْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ رَوَی عَنْ مُؤْمِنٍ رِوَایَهً یُرِیدُ بِهَا شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوءَتِهِ لِیَسْقُطَ مِنْ أَعْیُنِ اَلنَّاسِ أَخْرَجَهُ اَللَّهُ مِنْ وَلاَیَتِهِ إِلَی وَلاَیَهِ اَلشَّیْطَانِ فَلاَ یَقْبَلُهُ اَلشَّیْطَانُ (3).

6- وَ عَنْهُ ع فِی حَدِیثٍ عَوْرَهُ اَلْمُؤْمِنِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِ حَرَامٌ قَالَ مَا هُوَ أَنْ یَنْکَشِفَ فَتَرَی مِنْهُ شَیْئاً إِنَّمَا هُوَ أَنْ تَرْوِیَ عَنْهُ أَوْ تَعِیبَهُ (4).

5,6- وَ رَوَی زُرَارَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالاَ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ اَلْعَبْدُ إِلَی اَلْکُفْرِ أَنْ یُؤَاخِیَ اَلرَّجُلَ عَلَی اَلدِّینِ فَیُحْصِیَ عَلَیْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلاَّتِهِ (5).

١4- وَ رَوَی أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص سِبَابُ اَلْمُؤْمِنِ فُسُوقٌ وَ قِتَالُهُ کُفْرٌ وَ أَکْلُ لَحْمِهِ

6)

-الحدیث ٢، و فیه «من قال فی مؤمن. . . إلخ» .

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٨]

ص: 4058


1- قال الغزالی فی «بدایه الهدایه» /٣١: «. . . الغیبه أشدّ من ثلاثین زنیه فی الإسلام. کذلک ورد فی الخبر» .
2- لم أقف علیها بهذه العباره؛ نعم فی «إحیاء علوم الدین» ج ٣/١٢4؛ و «تنبیه الخواطر» ج ١/١١6: «و قال أنس: خطبنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فذکر الربا و عظّم شأنه، فقال: إنّ الدرهم یصیبه الرجل من الربا أعظم عند اللّه فی الخطیئه من ستّ و ثلاثین زنیه یزنیها الرجل، و أربی الربا عرض الرجل المسلم.» و نقلها المؤلّف رحمه اللّه، بالمعنی.
3- «الکافی» ج ٢/٣5٨، کتاب الإیمان و الکفر، باب الروایه علی المؤمن، الحدیث ١.
4- «الکافی» ج ٢/٣5٩، کتاب الإیمان و الکفر، باب الروایه علی المؤمن، الحدیث ٣. و فیه: «علیه» بدل «عنه» .
5- «الکافی» ج ٢/٣54، کتاب الإیمان و الکفر، باب من طلب عثرات المؤمنین و عوراتهم، الحدیث ١.

مَعْصِیَهٌ وَ حُرْمَهُ مَالِهِ کَحُرْمَهِ دَمِهِ (1).

6- وَ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ إِذَا قَالَ اَلْمُؤْمِنُ لِأَخِیهِ أُفٍّ خَرَجَ مِنْ وَلاَیَتِهِ وَ إِذَا قَالَ أَنْتَ عَدُوِّی کَفَرَ أَحَدُهُمَا وَ لاَ یَقْبَلُ اَللَّهُ تَعَالَی مِنْ مُؤْمِنٍ عَمَلاً وَ هُوَ مُضْمِرٌ عَلَی أَخِیهِ اَلْمُؤْمِنِ سُوءاً (2).

5- وَ رَوَی اَلْفُضَیْلُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا مِنْ إِنْسَانٍ یَطْعَنُ فِی عَیْنِ مُؤْمِنٍ إِلاَّ مَاتَ بِشَرِّ مِیتَهٍ وَ کَانَ قَمِناً أَنْ لاَ یَرْجِعَ إِلَی خَیْرٍ (3).

و ثامنها

[٨-] الکبر و الترفع

و المناظره لا تنفک عن التکبر علی الأقران و الأمثال و الترفع فوق المقدار فی الهیئات و المجالس و عن إنکار کلام خصمهم و إن لاح کونه حقا حذرا من ظهور غلبتهم و لا یصرحون عند ظهور الفلج علیهم بأنا مخطئون و أن الحق قد ظهر فی جانب خصمنا. و هذا عین الکبر الذی

١4- قَدْ أَخْبَرَ عَنْهُ اَلنَّبِیُّ ص بِأَنَّهُ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِنْهُ مِثْقَالٌ (4). و قد فسره ص فی الحدیث السابق (5)بأنه بطر الحق و غمص الناس و المراد ببطر الحق رده علی قائله و عدم الاعتراف به بعد ظهوره و غمص الناس بالصاد المهمله بعد المیم و الغین المعجمه احتقارهم. و هذا المناظر قد رد الحق علی قائله بعد ظهوره له و إن خفی علی غیره و ربما احتقره حیث یزعم أنه محق و أن خصمه هو المبطل الذی لم یعرف الحق و لا له ملکه العلم و القوانین المؤدیه إلیه.

[شماره صفحه واقعی : ٣٢٩]

ص: 4059


1- «الکافی» ج ٢/٣6٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب السباب، الحدیث ٢.
2- «الکافی» ج ٢/٣6١، کتاب الإیمان و الکفر، باب السباب، الحدیث ٨.
3- «الکافی» ج ٢/٣6١، کتاب الإیمان و الکفر، باب السباب، الحدیث ٩.
4- «صحیح مسلم» ج ١/٩4، کتاب الإیمان، الباب 4٠؛ «إحیاء علوم الدّین» ج ٣/٣٣5.
5- سبق الحدیث فی الأمر الرابع من القسم الثانی من النوع الأول من الباب الأوّل، الصفحه ١٧5، و هو فی «صحیح مسلم» ج ١/٩٣، کتاب الإیمان، الباب ٣٩-و فیه: «غمط الناس» بدل «غمص الناس» -؛ «عوالی اللآلی» ج ١/4٣6-4٣٧.

١٣- وَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ حَاکِیاً عَنِ اَللَّهِ تَعَالَی اَلْعَظَمَهُ إِزَارِی وَ اَلْکِبْرِیَاءُ رِدَائِی فَمَنْ نَازَعَنِی فِیهِمَا قَصَمْتُهُ (1).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِنَّ أَعْظَمَ اَلْکِبْرِ غَمْصُ اَلْخَلْقِ وَ سَفَهُ اَلْحَقِّ قَالَ قُلْتُ وَ مَا غَمْصُ اَلْخَلْقِ وَ سَفَهُ اَلْحَقِّ قَالَ یَجْهَلُ اَلْحَقَّ وَ یَطْعُنُ عَلَی أَهْلِهِ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ نَازَعَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رِدَاءَهُ (2).

6- وَ رَوَی اَلْحُسَیْنُ بْنُ أَبِی اَلْعَلاَءِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ اَلْکِبْرُ قَدْ یَکُونُ فِی شِرَارِ اَلنَّاسِ مِنْ کُلِّ جِنْسٍ وَ اَلْکِبْرُ رِدَاءُ اَللَّهِ فَمَنْ نَازَعَ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رِدَاءَهُ لَمْ یَزِدْهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلاَّ سَفَالاً (3).

6- وَ سُئِلَ ع عَنْ أَدْنَی اَلْإِلْحَادِ قَالَ إِنَّ اَلْکِبْرَ أَدْنَاهُ (4).

5,6- وَ رَوَی زُرَارَهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالاَ لاَ یَدْخُلُ اَلْجَنَّهَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّهٍ مِنْ کِبْرٍ (5).

6- وَ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع إِنِّی آکُلُ اَلطَّعَامَ اَلطَّیِّبَ وَ أَشَمُّ اَلرَّائِحَهَ اَلطَّیِّبَهَ وَ أَرْکَبُ اَلدَّابَّهَ اَلْفَارِهَهَ وَ یَتْبَعُنِی اَلْغُلاَمُ فَتَرَی فِی هَذَا شَیْئاً مِنَ اَلتَّجَبُّرِ فَلاَ أَفْعَلَهُ فَأَطْرَقَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا اَلْجَبَّارُ اَلْمَلْعُونُ مَنْ غَمَصَ اَلنَّاسَ وَ جَهِلَ اَلْحَقَّ قَالَ عُمَرُ فَقُلْتُ أَمَّا اَلْحَقُّ فَلاَ أَجْهَلُهُ وَ اَلْغَمْصُ لاَ أَدْرِی مَا هُوَ قَالَ مَنْ حَقَّرَ اَلنَّاسَ وَ تَجَبَّرَ عَلَیْهِمْ فَذَلِکَ اَلْجَبَّارُ (6).

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٠]

ص: 4060


1- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٠، ج ٣/٢٩٠؛ «سنن ابن ماجه» ج ٢/١٣٩٧، کتاب الزهد، الحدیث 4١٧4؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/١٩٨.
2- «الکافی» ج ٢/٣١٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ٩.
3- «الکافی» ج ٢/٣٠٩، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ٢.
4- «الکافی» ج ٢/٣٠٩، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ١.
5- «الکافی» ج ٢/٣١٠، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث 6.
6- «الکافی» ج ٢/٣١١، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ١٣.

١4- وَ عَنْ أَبِی حَمْزَهَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص ثَلاَثَهٌ لاٰ یُکَلِّمُهُمُ اَللّٰهُ وَ لاٰ یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ اَلْقِیٰامَهِ وَ لاٰ یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ وَ عَدَّ مِنْهُمُ اَلْجَبَّارَ (1).

و تاسعها (2)

[٩-] التجسس و تتبع العورات

و المناظر لا یکاد یخلو عن طلب عثرات مناظره فی کلامه و غیره لیجعله ذخیره لنفسه و وسیله إلی تسدیده و براءته أو دفع منقصته حتی أن ذلک قد یتمادی بأهل الغفله و من یطلب علمه للدنیا فیتفحص عن أحوال خصمه و عیوبه ثم إنه قد یعرض به فی حضرته أو یشافهه بها و ربما یتبجح به (3)و یقول کیف أخملته و أخجلته إلی غیر ذلک مما یفعله الغافلون عن الدین و أتباع الشیاطین و قد قال الله تعالی وَ لاٰ تَجَسَّسُوا (4)

١4- وَ قَالَ ص یَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِقَلْبِهِ لاَ تَتَبَّعُوا عَوْرَاتِ اَلْمُسْلِمِینَ فَمَنْ تَتَبَّعَ عَوْرَهَ مُسْلِمٍ تَتَبَّعَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ فَضَحَهُ وَ لَوْ فِی جَوْفِ بَیْتِهِ (5).

5- وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ اَلْبَاقِرِ ع أَقْرَبُ مَا یَکُونُ اَلْعَبْدُ إِلَی اَلْکُفْرِ أَنْ یُؤَاخِیَ اَلرَّجُلُ اَلرَّجُلَ عَلَی اَلدِّینِ فَیُحْصِیَ عَلَیْهِ زَلاَّتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهَا یَوْماً مَا (6).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع أَبْعَدُ مَا یَکُونُ اَلْعَبْدُ مِنَ اَللَّهِ أَنْ یَکُونَ اَلرَّجُلُ یُؤَاخِی اَلرَّجُلَ وَ هُوَ یَحْفَظُ زَلاَّتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهَا یَوْماً مَا (7).

١4- وَ عَنْهُ ع قَالَ

[شماره صفحه واقعی : ٣٣١]

ص: 4061


1- «الکافی» ج ٢/٣١١، کتاب الإیمان و الکفر، باب الکبر، الحدیث ١4، و تمام الحدیث: «. . . ألیم: شیخ زان و ملک جبّار و مقلّ مختال» .
2- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4١.
3- «بجح بالشیء من بابی نفع و تعب؛ إذا فخر به، و تبجّح به کذلک» («المصباح المنیر» /4٧، «بجح») .
4- سوره الحجرات (4٩) :١٢.
5- «الکافی» ج ٢/٣54-٣55، کتاب الإیمان و الکفر، باب من طلب عثرات المؤمنین و عوراتهم، الحدیثان ٢ و 4.
6- «الکافی» ج ٢/٣55، کتاب الإیمان و الکفر، باب من طلب عثرات المؤمنین و عوراتهم، الحدیث 6.
7- «الکافی» ج ٢/٣55، کتاب الإیمان و الکفر، باب من طلب عثرات المؤمنین و عوراتهم، الحدیث ٧.

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَهً کَانَ کَمُبْتَدِئِهَا وَ مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْءٍ لَمْ یَمُتْ حَتَّی یَرْکَبَهُ (1).

6- وَ عَنْهُ ع مَنْ لَقِیَ أَخَاهُ بِمَا یُؤَنِّبُهُ أَنَّبَهُ اَللَّهُ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَهِ (2).

١- وَ عَنْهُ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع فِی کَلاَمٍ لَهُ ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَی أَحْسَنِهِ حَتَّی یَأْتِیَکَ مَا یَغْلِبُکَ مِنْهُ وَ لاَ تَظُنَّنَّ بِکَلِمَهٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی اَلْخَیْرِ مَحْمِلاً (3).

و عاشرها (4)

[١٠-] الفرح بمساءه الناس و الغم بسرورهم

و من لا یحب لأخیه المسلم ما یحب لنفسه فهو ناقص الإیمان بعید عن أخلاق أهل الدین. و هذا غالب بین من غلب علی قلبهم محبه إفحام الأقران و ظهور الفضل علی الإخوان و قد ورد فی أحادیث کثیره (5)أن للمسلم علی المسلم حقوقا إن ضیع منها واحدا خرج من ولایه الله و طاعته و من جملتها ذلک.

6- رَوَی مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ اَلْکُلَیْنِیُّ قَدَّسَ اَللَّهُ رُوحَهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَی اَلْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَا حَقُّ اَلْمُسْلِمِ عَلَی اَلْمُسْلِمِ قَالَ لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ وَاجِبَاتٍ مَا مِنْهُنَّ حَقٌّ إِلاَّ وَ هُوَ وَاجِبٌ عَلَیْهِ إِنْ ضَیَّعَ مِنْهَا حَقّاً خَرَجَ مِنْ وَلاَیَهِ اَللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لِلَّهِ فِیهِ نَصِیبٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ وَ مَا هِیَ قَالَ یَا مُعَلَّی إِنِّی عَلَیْکَ شَفِیقٌ أَخَافُ

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٢]

ص: 4062


1- «الکافی» ج ٢/٣56، کتاب الإیمان و الکفر، باب التعییر، الحدیث ٢.
2- «الکافی» ج ٢/٣56، کتاب الإیمان و الکفر، باب التعییر، الحدیث 4.
3- «الکافی» ج ٢/٣6٢، کتاب الإیمان و الکفر، باب التهمه و سوء الظنّ، الحدیث ٣؛ و الشطر الأخیر منه فی «نهج البلاغه» ص 5٣٨، قسم الحکم، الحکمه ٣6٠.
4- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4١.
5- راجع «الکافی» ج ٢/١6٩-١٧4، کتاب الإیمان و الکفر، باب حقّ المؤمن علی أخیه و أداء حقّه، الحدیث ٢، 5،٧ و ١4.

أَنْ تُضَیِّعَ وَ لاَ تَحْفَظَ وَ تَعْلَمَ وَ لاَ تَعْمَلَ قَالَ قُلْتُ لَهُ لاٰ قُوَّهَ إِلاّٰ بِاللّٰهِ قَالَ أَیْسَرُ حَقٍّ مِنْهَا أَنْ تُحِبَّ لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ تَکْرَهَ لَهَ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ وَ اَلْحَقُّ اَلثَّانِی أَنْ تَجْتَنِبَ سَخَطَهُ وَ تَتَّبِعَ مَرْضَاتَهُ وَ تُطِیعَ أَمْرَهُ وَ اَلْحَقُّ اَلثَّالِثُ أَنْ تُعِینَهُ بِنَفْسِکَ وَ مَالِکَ وَ لِسَانِکَ وَ یَدِکَ وَ رِجْلِکَ وَ اَلْحَقُّ اَلرَّابِعُ أَنْ تَکُونَ عَیْنَهُ وَ دَلِیلَهُ وَ مِرْآتَهُ وَ اَلْحَقُّ اَلْخَامِسُ أَنْ لاَ تَشْبَعَ وَ یَجُوعُ وَ لاَ تَرْوَی وَ یَظْمَأُ وَ لاَ تَلْبَسَ وَ یَعْرَی وَ اَلْحَقُّ اَلسَّادِسُ أَنْ یَکُونَ لَکَ خَادِمٌ وَ لَیْسَ لِأَخِیکَ خَادِمٌ فَوَاجِبٌ أَنْ تَبْعَثَ خَادِمَکَ فَیَغْسِلَ ثِیَابَهُ وَ یَصْنَعَ طَعَامَهُ وَ یُمَهِّدَ فِرَاشَهُ وَ اَلْحَقُّ اَلسَّابِعُ أَنْ تُبِرَّ قَسَمَهُ وَ تُجِیبَ دَعْوَتَهُ وَ تَعُودَ مَرِیضَهُ وَ تَشْهَدَ جَنَازَتَهُ وَ إِذَا عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ حَاجَهً تُبَادِرُهُ إِلَی قَضَائِهَا وَ لاَ تُلْجِئُهُ أَنْ یَسْأَلَکَهَا وَ لَکِنْ تُبَادِرُهُ مُبَادَرَهً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ وَصَلْتَ وَلاَیَتَکَ بِوَلاَیَتِهِ وَ وَلاَیَتَهُ بِوَلاَیَتِکَ (1). و الأخبار فی هذا الباب کثیره (2).

و حادی عشرها (3)

[١١-] تزکیه النفس و الثناء علیها

و لا یخلو المناظر من الثناء علی نفسه إما تصریحا أو تلویحا و تعریضا بتصویب کلامه و تهجین کلام خصمه و کثیرا ما یصرح بقوله لست ممن یخفی علیه أمثال هذا و نحوه و قد قال الله تعالی فَلاٰ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ (4)و قیل لبعض العلماء ما الصدق القبیح قال ثناء المرء علی نفسه (5). و اعلم أن ثناءک علی نفسک مع قبحه و نهی الله تعالی عنه ینقص قدرک عند الناس و یوجب مقتک عند الله تعالی و إذا أردت أن تعرف أن ثناءک علی نفسک لا یزید فی قدرک عند غیرک فانظر إلی أقرانک إذا أثنوا علی أنفسهم

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٣]

ص: 4063


1- «الکافی» ج ٢/١6٩، کتاب الإیمان و الکفر، باب حقّ المؤمن علی أخیه و أداء حقّه الحدیث ٢.
2- روی فی «الکافی» ج ٢/١6٩-١٧4، کتاب الإیمان و الکفر، باب حقّ المؤمن علی أخیه و أداء حقّه،١6 حدیثا فی ذلک.
3- لاحظ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4١.
4- سوره النجم (5٢) :٣٢.
5- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4١؛ «بدایه الهدایه» /٣٢.

بالفضل کیف یستنکره قلبک و یستثقله طبعک و کیف تذمهم علیه إذا فارقتهم فاعلم أنهم أیضا فی حال تزکیتک نفسک یذمونک بقلوبهم ناجزا و یظهرونه بألسنتهم إذا فارقتهم.

و ثانی عشرها

[١٢-] النفاق

و المتناظرون یضطرون إلیه فإنهم یلقون الخصوم و الأقران و أتباعهم بوجه مسالم و قلب منازع و ربما یظهرون الحب و الشوق إلی لقائهم و فرائصهم مرتعده فی الحال من بغضهم و یعلم کل واحد من صاحبه أنه کاذب فیما یبدیه مضمر خلاف ما یظهره.

١4- وَ قَدْ قَالَ ص إِذَا تَعَلَّمَ اَلنَّاسُ اَلْعِلْمَ وَ تَرَکُوا اَلْعَمَلَ وَ تَحَابُّوا بِالْأَلْسُنِ وَ تَبَاغَضُوا بِالْقُلُوبِ وَ تَقَاطَعُوا فِی اَلْأَرْحَامِ لَعَنَهُمُ اَللّٰهُ عِنْدَ ذَلِکَ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمیٰ أَبْصٰارَهُمْ (1).

نسأل الله العافیه. فهذه اثنتا عشره خصله مهلکه أولها الکبر المحرم للجنه و آخرها النفاق الموجب للنار و المتناظرون یتفاوتون فیها علی حسب درجاتهم و لا ینفک أعظمهم دینا و أکثرهم عقلا من جمله مواد هذه الأخلاق و إنما غایتهم إخفاؤها و مجاهده النفس عن ظهورها للناس و عدم اشتغالهم بدوائها و الأمر الجامع لها طلب العلم لغیر الله. و بالجمله فالعلم لا یهمل العالم أبدا بل إما أن یهلکه و یشقیه أو یسعده و یقربه من الله تعالی و یدنیه فإن قلت فی المناظره فائدتان إحداهما ترغیب الناس فی العلم إذ لو لا حب الرئاسه لاندرست العلوم و فی سد بابها ما یفتر هذه الرغبه و الثانیه أن فیها تشحیذ الخاطر و تقویه النفس لدرک مآخذ العلم. قلنا صدقت و لم نذکر ما ذکرناه لسد باب المناظره بل ذکرنا لها ثمانیه

[شماره صفحه واقعی : ٣٣4]

ص: 4064


1- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٢.

شروط و اثنتی عشره آفه لیراعی المناظر شروطها و یحترز عن آفاتها ثم یستدر فوائدها من الرغبه فی العلم و تشحیذ الخاطر فإن کان غرضک أنه ینبغی أن یرخص فی هذه الآفات و تحتمل بأجمعها لأجل الرغبه فی العلم و تشحیذ الخاطر فبئس ما حکمت فإن الله تعالی و رسوله و أصفیاءه رغبوا الخلق فی العلم بما وعدوا من ثواب الآخره لا بالرئاسه. نعم الرئاسه باعث طبیعی و الشیطان موکل بتحریکه و الترغیب فیه و هو مستغن عن نیابتک عنه و معاونتک. و اعلم أن من تحرکت رغبته فی العلم بتحریک الشیطان فهو ممن

١4- قَالَ فِیهِمْ رَسُولُ اَللَّهِ ص : إِنَّ اَللَّهَ یُؤَیِّدُ هَذَا اَلدِّینَ بِالرَّجُلِ اَلْفَاجِرِ (1)وَ بِأَقْوَامٍ لاٰ خَلاٰقَ لَهُمْ (2). و من تحرکت رغبته بتحریک الأنبیاء ع و ترغیبهم فی ثواب الله تعالی فهو من ورثه الأنبیاء و خلفاء الرسل و أمناء الله تعالی علی عباده. و أما تشحیذ الخاطر فقد صدقت فلیشحذ الخاطر و لیجتنب هذه الآفات التی ذکرناها فإن کان لا یقدر علی اجتنابها فلیترکه و لیلزم المواظبه علی العلم و طول التفکر فیه و تصفیه القلب عن کدورات الأخلاق فإن ذلک أبلغ فی التشحیذ و قد تشحذت خواطر أهل الدین بدون هذه المناظره. و الشیء إذا کانت له منفعه واحده و آفات کثیره لا یجوز التعرض لآفاته لأجل تلک المنفعه الواحده بل حکمه فی ذلک حکم الخمر و المیسر قال الله تعالی

[شماره صفحه واقعی : ٣٣5]

ص: 4065


1- «صحیح مسلم» ج ١/١٠6، کتاب الإیمان (١) ، الباب 4٧؛ «مسند أحمد» ج ٢/٣٠٩؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢4١؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٣؛ «مجمع الزوائد» ج 5/٣٠٢،٣٠٣، ج ٧/٢١٣.
2- «إحیاء علوم الدین» ج ١/4٣، «الجامع الصغیر» ج ١/٧4، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٢/٢٧٩، الحدیث ١٩٣٨؛ «مجمع الزوائد» ج 5/٣٠٢؛ «الکافی» ج 5/١٩، کتاب الجهاد، باب من یجب علیه الجهاد و من لا یجب، الحدیث ١.

یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْخَمْرِ وَ اَلْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمٰا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ وَ إِثْمُهُمٰا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمٰا

(1)

. فحرمهما لذلک و أکد تحریمهما و الله الموفق

[شماره صفحه واقعی : ٣٣6]

ص: 4066


1- سوره البقره (٢) :٢١٩.

الباب الرابع : فی آداب الکتابه و الکتب التی هی آله العلم

اشاره

و ما یتعلق بتصحیحها و ضبطها و وضعها و حملها و شرائها و عاریتها و غیر ذلک

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٧]

ص: 4067

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٨]

ص: 4068

>آداب الکتابه و الکتب و ما یتعلق بها و فیه مسائل< الأولی

[١-] الکتابه من أجل المطالب الدینیه-

و أکبر أسباب المله الحنیفیه من الکتاب و السنه و ما یتبعهما من العلوم الشرعیه و ما یتوقفان علیه من المعارف العقلیه و هی منقسمه فی الأحکام حسب العلم المکتوب فإن کان واجبا علی الأعیان فهی کذلک حیث یتوقف حفظه علیها و إن کان واجبا علی الکفایه فهی کذلک و إن کان مستحبا فکتابته مستحبه. و هی فی زماننا هذا بالنسبه إلی الکتاب و السنه موصوفه بالوجوب مطلقا إذ لا یوجد من کتب الدین ما یقوم بفرض الکفایه بالنسبه إلی الأقطار سیما کتب التفسیر و الحدیث فإن معالمهما قد أشرفت علی الاندراس و رایات أعلامهما قد آذنت بالانتکاس فیجب علی کل مسلم الاهتمام بحالهما کتابه و حفظا و تصحیحا و روایه کفایه. و من القواعد المعلومه إن فرض الکفایه إذا لم یقم به من فیه کفایه یخاطب

[شماره صفحه واقعی : ٣٣٩]

ص: 4069

به کل مکلف و یأثم بالتقصیر فیه کل مکلف به فیکون فی ذلک کالواجب العینی إلی أن یوجد ما فیه کفایه. و قد ورد مع ذلک فی الحث علی الکتابه و الوعد بالثواب الجزیل علی فعلها کثیر من الآثار

١4- فَمِنْهُ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: قَیِّدُوا اَلْعِلْمَ قِیلَ وَ مَا تَقْیِیدُهُ قَالَ کِتَابَتُهُ (1).

١4- وَ رُوِیَ أَنَّ رَجُلاً مِنَ اَلْأَنْصَارِ کَانَ یَجْلِسُ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص یَسْتَمِعُ مِنْهُ اَلْحَدِیثَ فَیُعْجِبُهُ وَ لاَ یَحْفَظُهُ فَشَکَا ذَلِکَ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص فَقَالَ لَهُ اَلنَّبِیُّ اِسْتَعِنْ بِیَمِینِکَ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ أَیْ خُطَّ (2)

.

٢- وَ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ دَعَا بَنِیهِ وَ بَنِی أَخِیهِ فَقَالَ إِنَّکُمْ صِغَارُ قَوْمٍ وَ یُوشِکُ أَنْ تَکُونُوا کِبَارَ قَوْمٍ آخَرِینَ فَتَعَلَّمُوا اَلْعِلْمَ فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ أَنْ یَحْفَظَهُ فَلْیَکْتُبْهُ وَ لْیَضَعْهُ فِی بَیْتِهِ (3).

6- وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ اُکْتُبُوا فَإِنَّکُمْ لاَ تَحْفَظُونَ حَتَّی تَکْتُبُوا (4).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: اَلْقَلْبُ یَتَّکِلُ عَلَی اَلْکِتَابَهِ (5).

6- وَ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَهَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع

[شماره صفحه واقعی : ٣4٠]

ص: 4070


1- «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/١٠6؛ «المحدّث الفاصل» /٣64؛ «عوالی اللآلی» ج ١/6٨؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٩6.
2- «سنن الترمذی» ج 5/٣٩، کتاب العلم، الباب ١٢، الحدیث ٢666؛ «تقیید العلم» /65-6٨؛ «تدریب الراوی» ج ٢/66.
3- «سنن الدارمیّ» ج ١/١٣٠؛ «تقیید العلم» /٩١؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٨٢.
4- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ٩.
5- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ٨.

اِحْتَفِظُوا بِکُتُبِکُمْ فَإِنَّکُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَیْهَا (1).

6- وَ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع اُکْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَکَ فِی إِخْوَانِکَ فَإِنْ مِتَّ فَأَوْرِثْ کُتُبَکَ بَنِیکَ فَإِنَّهُ یَأْتِی عَلَی اَلنَّاسِ زَمَانُ هَرْجٍ لاَ یَأْنَسُونَ فِیهِ إِلاَّ بِکُتُبِهِمْ (2).

١4- وَ رَوَی اَلصَّدُوقُ فِی أَمَالِیهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اَلْمُؤْمِنَ إِذَا مَاتَ وَ تَرَکَ وَرَقَهً وَاحِدَهً عَلَیْهَا عِلْمٌ کَانَتِ اَلْوَرَقَهُ سِتْراً فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اَلنَّارِ وَ أَعْطَاهُ اَللَّهُ تَعَالَی بِکُلِّ حَرْفٍ مَدِینَهً أَوْسَعَ مِنَ اَلدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا وَ مَنْ جَلَسَ عِنْدَ اَلْعَالِمِ سَاعَهً نَادَاهُ اَلْمَلِکُ جَلَسْتَ إِلَی عَبْدِی وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی لَأُسْکِنَنَّکَ اَلْجَنَّهَ مَعَهُ وَ لاَ أُبَالِی (3).

الثانیه

[٢-] یجب علی الکاتب إخلاص النیه لله تعالی

فی کتابته کما یجب إخلاصها فی طلبه العلم لأنها عباده و ضرب من تحصیل العلم و حفظه و القصد بها لغیر الله تعالی من حظوظ النفس و الدنیا کالقصد بالعلم و قد تقدم (4)من ذمه و وعیده ما فیه کفایه. و یزید عنه خیرا أو شرا أنه موقع بیده ما یکون یوم القیامه حجه له أو علیه فلینظر ما یوقعه و یترتب علی خطه ما یترتب من خیر أو شر و من سنه أو بدعه یعمل بها فی حیاته و بعد موته دهرا طویلا فهو شریک فی أجر من ینتفع به أو وزره فلینظر ما یسببه. و یعلم من ذلک أن ثواب الکتابه ربما زاد علی ثواب العلم فی بعض الموارد بسبب کثره الانتفاع به و دوامه و من هنا جاء تفضیل مداد العلماء علی دماء

[شماره صفحه واقعی : ٣4١]

ص: 4071


1- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ١٠.
2- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ١١.
3- «أمالی الصدوق» /4٠-4١ باختلاف یسیر.
4- تقدّم فی أوّل الباب الأوّل.

الشهداء (1)حیث إن مدادهم ینفع بعد موتهم و دماء الشهداء لا تنفع بعد موتهم (2).

الثالثه (3)

[٣-] ینبغی لطالب العلم أن یعتنی بتحصیل الکتب المحتاج إلیها

فی العلوم النافعه ما أمکنه بکتابه أو شراء و إلا فبإجاره أو عاریه لأنها آله التحصیل و کثیرا ما تدرب بها الأفاضل فی الأزمنه السابقه و حصل لهم بواسطتها ترق زائد علی من لم یتمکن منها و لهم فی ذلک أقاصیص یطول الأمر بشرحها (4). و لا ینبغی للطالب أن یجعل تحصیلها و جمعها و کثرتها حظه من العلم و نصیبه من الفهم بل یحتاج مع ذلک إلی التعب و الجد و الجلوس بین یدی المشایخ و لقد أحسن القائل (5)إذا لم تکن حافظا واعیا فجمعک للکتب لا ینفع.

الرابعه

[4-] أن لا یشتغل بنسخها إن أمکنه تحصیلها بشراء و نحوه

لأن الاشتغال بتحصیل العلم أهم نعم لو تعذر الشراء لعدم الثمن أو لعزه الکاتب فلیکتب لنفسه و لا یرضی بالاستعاره مع إمکان تملکه.

[شماره صفحه واقعی : ٣4٢]

ص: 4072


1- «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج 4/٢٨4، الحدیث ٨4٩؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١4، نقلا عن «أمالی الصدوق» ؛ «عدّه الداعی» /6٧.
2- نقله فی «عدّه الداعی» /6٧، عن بعض العلماء. و نقل ابن أبی جمهور الأحسائی فی «عوالی اللآلی» ج 4/6١، الهامش، وجها آخر فی تفضیل مداد العلماء علی دماء الشهداء، عن العلامه الحلّی رحمه اللّه علیه.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١64.
4- و من ذلک ما نقله القفطی فی «تاریخ الحکماء» /4١5-4١6، عن أبی علیّ ابن سینا: «. . . ثمّ عدت إلی العلم الإلهی و قرأت کتاب «ما بعد الطبیعه» فما کنت أفهم ما فیه و التبس علیّ غرض واضعه حتّی أعدت قراءته أربعین مرّه و صار لی محفوظا و أنا مع ذلک لا أفهمه و لا المقصود به و أیست من نفسی، و قلت: هذا کتاب لا سبیل إلی فهمه. فإذا أنا فی یوم من الأیّام حضرت وقت العصر فی الورّاقین و بید دلال مجلّد ینادی علیه، فعرضه علیّ فرددته ردّ متبرّم معتقد أن لا فائده فی هذا العلم، فقال لی: اشتر منّی هذا؛ فإنّه رخیص أبیعکه بثلاثه دراهم و صاحبه محتاج إلی ثمنه. فاشتریته فإذا هو کتاب لأبی نصر الفارابی فی أغراض ما بعد الطبیعه، فرجعت إلی بیتی و أسرعت قراءته، فانفتح علیّ فی الوقت أغراض ذلک الکتاب بسبب أنّه قد صار لی علی ظهر القلب و فرحت بذلک و تصدّقت ثانی یومه بشیء کثیر علی الفقراء شکرا للّه تعالی» .
5- هو محمّد بن بشیر الأزدی کما فی «المحدث الفاصل» /٣٨٨؛ و «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٨٢؛ و «محاضرات الأدباء» ج ١/4٩؛ و «روضه العقلاء» /٣٨، و قبله: أ أشهد بالجهل فی مجلس و علمی فی الکتب مستودع.

و متی آل الحال إلی النسخ فلیشمر له فإن الله یعینه و لا یضیع به حظه من العلم و لا یفوت الحظ إلا بالکسل و من ضبط وقته حصل مطلبه و قد تقدم (1)جمله صالحه فی ذلک. الخامسه (2)

[5-] یستحب إعاره الکتب لمن لا ضرر علیه فیها

ممن لا ضرر منه بها استحبابا مؤکدا لما فیه من الإعانه علی العلم و المعاضده علی الخیر و المساعده علی البر و التقوی مع ما فی مطلق العاریه من الفضل و الأجر و قد قال بعض السلف برکه العلم إعاره الکتب (3)و قال آخر من بخل بالعلم ابتلی بإحدی ثلاث أن ینساه أو یموت فلا ینتفع به أو تذهب کتبه (4)و ینبغی للمستعیر أن یشکر للمعیر ذلک لإحسانه و یجزیه خیرا.

السادسه

[6-] إذا استعار کتابا وجب علیه حفظه

من التلف و التعیب و أن لا یلط به و لا یطل مقامه عنده بل یرده إذا قضی حاجته و لا یحبسه إذا استغنی عنه لئلا یفوت الانتفاع به علی صاحبه و لئلا یکسل عن تحصیل الفائده منه و لئلا یمنع صاحبه من إعاره غیره إیاه (5). و أما إذا طلبه المالک حرم علیه حبسه و یصیر ضامنا له و قد جاء فی ذم الإبطاء برد الکتب عن السلف أشیاء کثیره نظما و نثرا (6)و بسبب حبسها و التقصیر فی حفظها امتنع غیر واحد من إعارتها.

[شماره صفحه واقعی : ٣4٣]

ص: 4073


1- لعلّه یرید ما تقدّم فی القسم الأوّل من النوع الثالث من الباب الأوّل، ص ٢٢4-٢٣١.
2- لاحظ «تذکره السامع» /١6٧-١6٨؛ «شرح المهذّب» ج ١/6٧.
3- «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٧5؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٩٠. و فی «شرح المهذّب» ج ١/6٧ نسب إلی وکیع.
4- قاله سفیان الثوری کما فی «تدریب الراوی» ج ٢/٩٠؛ و «شرح المهذّب» ج ١/6٧. قال المحدّث الجزائریّ رحمه اللّه فی «الأنوار النعمانیه» ج ٣/٣٧١: «و هذا شیء شاهدناه مرارا کثیره، و قد کان لنا شیخ یحصل منه بعض البخل بالکتب، فبقیت کتبه بعده، قد باعتها بناته فی الأسواق بأبخس قیمه؛ و کان لنا شیخ آخر إذا طلبنا نحن أو غیرنا منه کتابا و کان له حاجه إلیه قلع الأوراق التی یحتاج إلیها و أعطی الباقی، فنمت کتبه و انتفع العلماء بها و أعطاه اللّه تعالی أولادا قابلین للعلم و فهمه» .
5- انظر «تقیید العلم» /١46-١5٠ فی «من سلک فی إعاره الکتاب طریق البخل و ضنّ به عمّن لیس له بأهل» .
6- راجع «تقیید العلم» /١46-١5٠؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٧6-١٧٩.

السابعه (1)

[٧-] لا یجوز أن یصلح کتاب غیره

المستعار أو المستأجر بغیر إذن صاحبه و لا یحشیه و لا یکتب شیئا فی بیاض فواتحه و خواتمه إلا إذا علم رضا مالکه و هو کما یکتبه المحدث علی جزء سمعه (2)و لا یسوده و لا یعیره غیره و لا یودعه لغیر ضروره حیث یجوز شرعا و لا ینسخ منه بغیر إذن صاحبه فإن النسخ انتفاع زائد علی الانتفاع بالمطالعه و أشق. فإن کان الکتاب وقفا علی من ینتفع به غیر معین فلا بأس بالنسخ منه لمن یجوز له إمساکه و الانتفاع به مع الاحتیاط و لا بأس بإصلاحه ممن هو أهل لذلک من الناظر فیه أو من یأذن له بل قد یجب فإن لم یکن له ناظر خاص فالنظر فیه إلی الحاکم الشرعی. و إذا نسخ منه بإذن صاحبه أو ناظره فلا یکتب منه و القرطاس فی بطنه و لا یضع المحبره علیه و لا یمر بالقلم الممدود (3)فوق الکتابه. و بالجمله فیجب حفظه من کل ما یعد عرفا تقصیرا و هو أمر زائد علی حفظ الإنسان کتابه فقد یجوز فیه ما لا یجوز فی المستعار خصوصا المتهاون بحفظ الکتب فإن کثیرا من الناس یمتهن کتابه فی الغایه بسبب الطبع البارد و هذا الأمر لا یسوغ فی المستعار بوجه.

الثامنه (4)

[٨-] إذا نسخ من الکتاب أو طالعه فلا یضعه علی الأرض مفروشا منشورا

بل یجعله بین کتابین مثلا أو کرسی علی الوجه المعروف (5)لئلا یسرع تقطیع حبکه و ورقه و جلده.

[شماره صفحه واقعی : ٣44]

ص: 4074


1- لاحظ «تذکره السامع» /١6٨-١6٩.
2- هکذا فی «تذکره السامع» /١6٩، و «ه» و «ن» ؛ و لکن فی سائر النسخ: «علی حسب ما سمعه» بدل «علی جزء سمعه» ، و کیف ما کان فلا تخلو العباره من الإبهام و الإجمال.
3- یعنی القلم الذی غمس فی الدواه و به مداد؛ قال فی «المصباح المنیر» /6٨، ماده «مدد» : «المداد ما یکتب به، و مددت من الدواه و استمددت منها: أخذت منها بالقلم للکتابه» .
4- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٠.
5- «کرسیّ الکتب هو الرحل للکتاب، و حبک الکتاب: شدّ أوراقه» («تذکره السامع» /١٧٠، الهامش) .

التاسعه (1)

[٩-] إذا وضع الکتب مصفوفه فلتکن علی کرسی أو تحتها خشب أو رف

و نحو ذلک و الأولی أن یکون بینها و بین الأرض خلو و لا یضعها علی الأرض کی لا تتندی أو تبلی. و إذا وضعها علی خشب أو نحوه جعل فوقها و تحتها ما یمنع من تأکل جلودها به و کذلک یجعل بینها و بین ما یصادمها أو یسندها من حائط أو غیره. و یراعی الأدب فی وضع الکتب باعتبار علومها و شرفها و شرف مصنفها فیضع الأشرف أعلی الکل ثم یراعی التدریج فإن کان فیها المصحف الکریم جعله أعلی الکل و الأولی أن یکون فی خریطه ذات عروه فی مسمار أو وتد فی حائط طاهر نظیف فی صدر المجلس ثم کتب الحدیث الصرف ثم تفسیر القرآن ثم تفسیر الحدیث ثم أصول الدین ثم أصول الفقه ثم الفقه ثم العربیه . و لا یضع ذات القطع الکبیر فوق ذوات الصغیر لئلا یکثر تساقطها و لا یکثر وضع الرده (2)فی أثنائه لئلا یسرع تکسرها. و ینبغی أن یکتب اسم الکتاب علیه فی جانب آخر الصفحات من أسفل (3)و فائدته معرفه الکتاب و تیسر إخراجه من بین الکتب.

العاشره (4)

[١٠-] أن لا یجعل الکتاب خزانه للکراریس أو غیرها

و لا مخده و لا مروحه و لا مکنسا (5)و لا مسندا [و لا مستندا]و لا متکئا و لا مقتله للبراغیث و غیرها لا سیما فی الورق و لا یطوی حاشیه الورقه أو زاویتها و لا یعلم بعود أو بشیء جاف بل بورقه لطیفه و نحوها و إذا ظفر فلا یکبس ظفره قویا.

[شماره صفحه واقعی : ٣45]

ص: 4075


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٠-١٧٢.
2- «الرده هی القطعه الزائده من الجلد فوق الدّفّه الیسری» («تذکره السامع» /١٧٢، الهامش) .
3- یعنی ما یطلق علیه الیوم «عطف الکتاب» ، و زاد فی «تذکره السامع» /١٧٢، هنا: «و یجعل رءوس حروف هذه الترجمه إلی الغاشیه التی من جانب البسمله» .
4- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٢-١٧٣.
5- هکذا فی جمیع النسخ المخطوطه، و یحتمل أن یکون الصواب «و لا مکبسا» کما فی «تذکره السامع» /١٧٢؛ و المکبس-کما فی «المعجم الوسیط» ج ٢/٧٧٣، ماده «کبس» -: «آله لکبس الصوف و الورق و ما أشبه» .

الحادیه عشره (1)

[١١-] إذا استعار کتابا ینبغی له أن یتفقده عند أخذه و رده

و إذا اشتری کتابا تعهد أوله و آخره و وسطه و ترتیب أبوابه و کراریسه و تصفح أوراقه و اعتبر صحته و مما یغلب علی ظنه صحته إذا ضاق الزمان عن تفتیشه أن یری إلحاقا أو إصلاحا فإنه من شواهد الصحه حتی قال بعضهم لا یضیء الکتاب حتی یظلم (2)یرید إصلاحه بالضرب و الکشط و الإلحاق و نحوها.

الثانیه عشره (3)

[١٢-] إذا نسخ شیئا من کتب العلم الشرعیه فینبغی أن یکون علی طهاره

مستقبلا طاهر البدن و الثیاب و الحبر و الورق و یبتدئ الکتاب بکتابه بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ و الحمد لله و الصلاه علی رسوله و آله و إن لم یکن المصنف قد کتبها لکن إن لم تکن من کلام المصنف أشعر بذلک بأن یقول بعد ذلک قال المصنف أو الشیخ و نحو ذلک. و کذلک یختم الکتاب بالحمدله و الصلاه و السلام بعد ما یکتب آخر الجزء الفلانی و یتلوه کذا و کذا إن لم یکن کمل الکتاب و یکتب إذا کمل تم الکتاب الفلانی أو الجزء الفلانی و بتمامه تم الکتاب و نحو ذلک ففیه فوائد کثیره. و کلما کتب اسم الله تعالی أتبعه بالتعظیم مثل تعالی أو سبحانه أو عز و جل أو تقدس و نحو ذلک و یتلفظ بذلک أیضا و کلما کتب اسم النبی ص کتب بعده الصلاه علیه و علی آله و السلام و یصلی و یسلم هو بلسانه أیضا. و لا یختصر الصلاه فی الکتاب و لا یسأم من تکریرها و لو وقعت فی السطر مرارا کما یفعل بعض المحرومین المتخلفین من کتابه صلعم أو صلم أو صم أو صلسم أو صله فإن ذلک کله خلاف الأولی و المنصوص بل قال بعض

[شماره صفحه واقعی : ٣46]

ص: 4076


1- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٢-١٧٣.
2- «تذکره السامع» /١٧٣.
3- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٣؛ «فتح الباقی» ج ٢/١٢٨-١٣٢.



العلماء إن أول من کتب صلعم قطعت یده (1). و أقل ما فی الإخلال بإکمالها تفویت الثواب العظیم علیها

14- فَقَدْ وَرَدَ عَنْهُ ص أَنَّهُ قَالَ: مَنْ صَلَّی عَلَیَّ فِی کِتَابٍ لَمْ تَزَلِ اَلْمَلاَئِکَهُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا دَامَ اِسْمِی فِی ذَلِکَ اَلْکِتَابِ (2). و إذا مر بذکر أحد من الصحابه سیما الأکابر کتب رضی الله عنه أو رضوان الله علیه أو بذکر أحد من السلف الأعلام کتب رحمه الله أو تغمده الله برحمته و نحو ذلک و قد جرت العاده باختصاص الصلاه و السلام بالأنبیاء و ینبغی أن یجعل للأئمه علیهم السلام السلام و إن جاز خلاف ذلک کله بل یجوز الصلاه علی کل مؤمن کما دل علیه القرآن و الحدیث (3).

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 4077


1- «فتح الباقی» ج 2/132؛ «تدریب الراوی» ج 2/77.
2- «الترغیب و الترهیب» ج 1/110-111، الحدیث 8؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /64؛ «شرف أصحاب الحدیث» /36،111؛ «مجمع الزوائد» ج 1/136-137؛ «إحیاء علوم الدین» ج 1/279؛ «تدریب الراوی» ج 2/74-75. و راجع للتوسّع «الکافی» ج 2/491-495، کتاب الدعاء، باب الصلاه علی النبیّ محمّد و أهل بیته علیهم السّلام.
3- دلّ علیه من القرآن الآیه 157 من سوره البقره (2) : «. . . أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ وَ أُولٰئِکَ هُمُ اَلْمُهْتَدُونَ» ، و الآیه 103 من سوره التوبه (9) : «. . . وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاٰتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ» ؛ و من الحدیث: ما روی فی «جامع الفوائد» -المطبوع فی أول «إیضاح الفوائد» ج 1/6؛ و «تفسیر ابن کثیر» ج 2/400؛ و «صحیح مسلم» ج 2/757، کتاب الزکاه (12) ، الباب 54؛ و «تفسیر کشف الأسرار» ج 4/196؛ و «صبح الأعشی» ج 6/228؛ و «عوالی اللآلی» ج 2/39-40، ج 2/232، من أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: «اللّهم صلّ علی آل أبی أوفی» ؛ و فی «سنن ابن ماجه» ج 1/572، کتاب الزکاه (8) ، الباب 8، الحدیث 1796: «عن عبد اللّه بن أبی أوفی: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]إذا أتاه الرجل بصدقه ماله صلّی علیه، فأتیته بصدقه مالی، فقال: اللّهم صلّ علی آل أبی أوفی» ؛ و فی «الجامع الصغیر» ج 2/100، حرف الکاف، و شرحه: «فیض القدیر» ج 5/88، الحدیث 6527؛ و «تفسیر ابن کثیر» ج 2/400: «کان [النبیّ صلّی اللّه علیه و آله]إذا أتاه قوم بصدقتهم قال: اللّهم صلّ علی آل أبی فلان. کنایه عمّن ینبسون إلیه» ؛ و فی «سنن أبی داود» ج 2/88-89، کتاب الصلاه، الحدیث 1533: «أنّ امرأه قالت للنبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم: صلّ علیّ و علی زوجی. فقال النبیّ صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم: صلّی اللّه علیک و علی زوجک» . و نقل فخر المحقّقین عن کتاب «نهایه الأحکام» لوالده قدّس سرّهما أنّه قال: «. . . و ذهبت الإمامیّه إلی-

و کتابه ما ذکر من الثناء و نحوه هو دعاء ینشئه لا کلام یرویه فلا یتقید فیه بالروایه و لا بإثبات المصنف بل یکتبه و إن سقط من الأصل المنقول أو المسموع منه. و إذا وجد شیئا من ذلک قد جاءت به الروایه أو مذکورا فی التصنیف کانت العنایه بإثباته و ضبطه أکثر هذا هو الراجح و مختار الأکثر و ذهب بعض العلماء (1)إلی إسقاط ذلک کله من الکتابه مع النطق بذلک و ینبغی أن یذکر السلام علی النبی مع الصلاه عملا بظاهر الآیه (2)و لو اقتصر علی الصلاه لم یکن به بأس. الثالثه عشره

[١٣-] لا یهتم المشتغل بالعلم بالمبالغه فی حسن الخط

و إنما یهتم بصحته و تصحیحه و یجتنب التعلیق جدا و هو خَلْطُ الحروف التی ینبغی تفریقها و المشق و هو سرعه الکتابه مع بعثره الحروف و قال بعضهم وزن الخط وزن القراءه أجود القراءه أبینها و أجود الخط أبینه (3). و ینبغی أن یجتنب الکتابه الدقیقه لأنه لا ینتفع بها أو لا یکمل الانتفاع بها لمن ضعف نظره و ربما ضعف نظر الکاتب نفسه بعد ذلک فلا ینتفع بها قال بعض السلف (4)لکاتب و قد رآه یکتب خطا دقیقا لا تفعل فإنه یخونک أَحْوَجَ

٣)

-جواز إطلاق صیغه «رضی اللّه عنه» علی کلّ مؤمن و مؤمنه، لأنّه لا دلیل علی الاختصاص، فالقول به یکون إدخالا فی الدین ما لیس منه» («جامع الفوائد» المطبوع مع «إیضاح الفوائد» ج ١/6) . و قال ابن أبی جمهور الأحسائی رحمه الله فی «عوالی اللآلی» ج ٢/4٠، الهامش: «و هذا الحدیث [یعنی: اللّهمّ صلّ علی آل أبی أوفی]دالّ علی جواز الصلاه لغیر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله، من سائر المؤمنین، تبعا له، فإنّه صلّی علی آل أبی أوفی، و هو نصّ فی الباب. . .» . و قال المحدّث الجزائریّ رحمه الله فی «الجواهر الغوالی فی شرح العوالی» : «لم یجوّز العامّه الصلاه علی آل محمّد وحده، مع جوازه علی آحاد المؤمنین، و علی آل أبی أوفی، و العذر ما قاله الزمخشری: إنّه صار شعارا للرافضه فلا ینبغی التشبه بهم!» («عوالی اللآلی» ج ٢/4٠، الهامش) .

[شماره صفحه واقعی : ٣4٨]

ص: 4078


1- هو أحمد بن حنبل، کما فی «فتح الباقی» ج ٢/١٢٩-١٣١؛ و «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠٨؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/٧6؛ و «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٢٩.
2- یعنی الآیه 56 من سوره الأحزاب (٣٣) : «إِنَّ اَللّٰهَ وَ مَلاٰئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی اَلنَّبِیِّ یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً» .
3- «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٢٢؛ «صبح الأعشی» ج ٣/٢١، و فی الأوّل: «ذکر ابن قتیبه عن ابن إبراهیم بن العباس: وزن الخط وزن. . .» .
4- هو أحمد بن حنبل، قاله لابن عمه حنبل بن إسحاق، کما فی «فتح الباقی» ج ٢/١٢١؛ و «تدریب الراوی» -

ما تکون إلیه. و قال بعضهم اکتب ما ینفعک وقت احتیاجک إلیه و لا تکتب ما لا تنتفع به وقت الحاجه أی وقت الکبر و ضعف البصر (1). و هذا کله فی غیر مُسْوَدَّاتِ المصنفین فإن تَأَنِّیَهُمْ فی الکتابه یُفَوِّتُ کثیرا من أغراضهم التی هی أهم من تجوید الکتابه فمن ثم نراها غالبا عسره القراءه مشتبکه الحروف و الکلمات لسرعه الکتابه و اشتغال الفکر بأمر آخر.

الرابعه عشره (2)قالوا

[١4-] لا ینبغی أن یکون القلم صلبا جدا

فیمنع سرعه الجری أو رخوا فیسرع إلیه الحفا قال بعضهم (3)إذا أردت أن تجود خطک فأطل جلفتک و أسمنها و حرف قطتک و أیمنها و لیکن السکین حاده جدا لبرایه الأقلام و کشط الورق خاصه لا تستعمل فی غیر ذلک و لیکن ما یقط (4)علیه القلم صلبا و یحمدون فی ذلک القصب الفارسی (5)الیابس جدا و الآبنوس (6)الصلب الصقیل.

الخامسه عشره

[١5-] ینبغی أن لا یقرمط الحروف

و یأتی بها مشتبهه بغیرها بل یعطی کل حرف حقه و کل کلمه حقها و یراعی من الآداب الوارده فی ذلک

١4- مَا رُوِیَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لِبَعْضِ کُتَّابِهِ

4)

-ج ٢/٧١؛ «و أدب الإملاء و الاستملاء» /١6٧؛ و «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠4، و فی هذه المصادر الثلاثه الأخیره: «لا تفعل أحوج ما تکون إلیه یخونک» .

[شماره صفحه واقعی : ٣4٩]

ص: 4079


1- «الخلاصه فی أصول الحدیث» /١4٨؛ و «تذکره السامع» /١٧٧.
2- لاحظ «تذکره السامع» /١٧٩-١٨٠. و انظر «أدب الإملاء و الاستملاء» /١5٧-١5٨.
3- هو عبد الحمید الکاتب، قاله لسلم بن قتیبه و رآه یکتب ردئیا، قال سلم بن قتیبه: ففعلت فجاد خطّی. کما فی «الافصاح فی فقه اللغه» ج ١/٢١٨.
4- «قططت القلم قطّا، من باب قتل: قطعت رأسه عرضا فی بریه» («المصباح المنیر» /6١٣، «قطط») .
5- «. . . قصب السکّر معروف، و القصب الفارسیّ منه صلب غلیظ یعمل منه المزامیر و یسقّف به البیوت و منه ما تتّخذ منه الأقلام» («المصباح المنیر» /6٠٨، «قصب») .
6- «الآبنوس، بضمّ الباء: خشب معروف، و هو معرب و یجلب من الهند و اسمه بالعربیّه سأسم، بهمزه وزان جعفر، و الآبنس بحذف الواو لغه فیه» («المصباح المنیر» /6، «ابن») .

أَلِقِ (1)اَلدَّوَاهَ وَ حَرِّفِ اَلْقَلَمَ (2)وَ اِنْصِبِ اَلْبَاءَ وَ فَرِّقِ اَلسِّینَ وَ لاَ تُعَوِّرِ اَلْمِیمَ وَ حَسِّنِ اَللَّهَ وَ مُدَّ اَلرَّحْمَنَ وَ جَوِّدِ اَلرَّحِیمَ وَ ضَعْ قَلَمَکَ عَلَی أُذُنِکَ اَلْیُسْرَی فَإِنَّهُ أَذْکَرُ لَکَ (3).

١4- وَ عَنْ زَیْدِ بْنِ ثَابِتٍ أَنَّهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِذَا کَتَبْتَ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ- فَبَیِّنِ اَلسِّینَ فِیهِ (4).

١4- وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص لاَ تَمُدَّ اَلْبَاءَ إِلَی اَلْمِیمِ حَتَّی تَرْفَعَ اَلسِّینَ (5).

١4- وَ عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِذَا کَتَبَ أَحَدُکُمْ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ- فَلْیَمُدَّ اَلرَّحْمَنَ (6).

١4- وَ عَنْهُ أَیْضاً

[شماره صفحه واقعی : ٣5٠]

ص: 4080


1- «لاقت الدواه یلیقها لیقا و لیقه، و ألاقها: جعل لها لیقه. و اللیقه: صوفه الدواه» («الإفصاح فی فقه اللغه» ج ١/٢١٩) .
2- «تحریف القلم: قطّه محرّفا» («مختار الصحاح» /٩٩، «حرف») .
3- «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٧٠، و لیست فیه الجمله الأخیره؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٣١4، الحدیث ٢٩566. و فی «صبح الأعشی» ج ٣/٣٩: «أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال لمعاویه: إذا کتبت کتابا فضع القلم علی أذنک. و قال لکاتبه: ضع القلم علی أذنک یکن أذکر لک. و قال لزید بن ثابت: ضع القلم علی أذنک فإنّه أذکر لک.» و راجع أیضا «مجمع الزوائد» ج ٧/١٠٧؛ «الجامع الصغیر» ج ١/٣4، حرف الهمزه. و فی «نهج البلاغه» ص 5٣٠، قسم الحکم، الحکمه ٣١5: «قال علیه السّلام لکاتبه عبید اللّه بن أبی رافع: ألق دواتک، و أطل جلفه قلمک، و فرّج بین السطور، و قرمط بین الحروف؛ فإنّ ذلک أجدر بصباحه الخطّ» . و مثله فی «غرر الحکم» ج ٢/٢٣٢، الحدیث ٢45٩.
4- «الجامع الصغیر» ج ١/٣4، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ١/4٣٣، الحدیث ٨٣5؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢44، الحدیث ٢٩٣٠٠.
5- فی «صبح الأعشی» ج 6/٢٢١: «و لا یمدّ الباء قبل السین ثمّ یکتب السین بعد المدّه، فروی. . . أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال: إذا کتب أحدکم بسم اللّه الرحمن الرحیم فلا یمدّها قبل السین. یعنی الباء» . و فی «الکافی» ج ٢/6٧٢، کتاب العشره، باب بدون العنوان قبل الباب الآخر، الحدیث ٢، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: «اکتب بسم اللّه الرحمن الرحیم من أجود کتابک و لا تمدّ الباء حتّی ترفع السین» .
6- «الجامع الصغیر» ج ١/٣4، حرف الهمزه؛ و شرحه: «فیض القدیر» ج ١/4٣٣، الحدیث ٨٣4، عن أنس؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢44، الحدیث ٢٩٢٩٩.

مَنْ کَتَبَ بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ- فَجَوَّدَهُ تَعْظِیماً لِلَّهِ غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ (1).

١- وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع أَنَّهُ قَالَ: تَنَوَّقَ رَجُلٌ فِی بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِیمِ- فَغُفِرَ لَهُ (2).

١4- وَ عَنْ جَابِرٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص إِذَا کَتَبَ أَحَدُکُمْ کِتَاباً فَلْیُتَرِّبْهُ فَإِنَّهُ أَنْجَحُ (3).

السادسه عشره (4)

[١6-] کرهوا فی الکتابه فصل مضاف اسم الله تعالی منه

کعبد الله أو رسول الله ص فلا یکتب عبد أو رسول فی آخر سطر و الله مع ما بعده أول سطر آخر لقبح الصوره و هذه الکراهه للتنزیه. و یلتحق بذلک أسماء النبی ص و أسماء الصحابه رضی الله عنهم و نحوها الموهم لخلل کقوله

١6- سَابُّ اَلنَّبِیِّ ص کَافِرٌ. فلا یکتب ساب مثلا فی آخر سطر و ما بعده فی أول آخر. بل و لا اختصاص للکراهه بالفصل بین المتضایفین فغیرهما مما یستقبح فیه الفصل کذلک و کذلک کرهوا جعل بعض الکلمه فی آخر سطر و بعضها فی أول آخر.

[شماره صفحه واقعی : ٣5١]

ص: 4081


1- «الإتقان» ج 4/١٨٢ عن أنس عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و فیه: «مجوّده» بدل «فجوّده» . و فی «تفسیر کشف الأسرار» ج ١/٨-٩؛ و «صبح الأعشی» ج 6/٢٢١: «من کتب بسم اللّه الرحمن الرحیم فحسّنه أحسن اللّه إلیه» .
2- «الإتقان» ج 4/١٨٢. و فی «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٩١؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٣١١، الحدیث ٢٩55٨: «. . . انّ علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه نظر إلی رجل یکتب بسم اللّه الرحمن الرحیم، فقال له: جوّدها؛ فإنّ رجلا جوّدها فغفر له» .
3- «سنن الترمذی» ج 5/66، الحدیث ٢٧١٣؛ «أدب الإملاء و الاستملاء» /١٧4؛ «محاضرات الأدباء» ج ١/١٠٣؛ «البیان و التبیین» /4٨٧؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢45، الحدیث ٢٩٣٠6؛ «صبح الأعشی» ج 6/٢٧١. و فی «الکافی» ج ٢/6٧٣، کتاب العشره، باب بدون العنوان قبل الباب الآخر، الحدیث ٨؛ و «تحف العقول» /٣٢6: «عن أبی الحسن الرضا علیه السّلام، أنّه کان یترّب الکتاب و قال لا بأس به» ؛ و فی «بحار الأنوار» ج ١٠٣/4١، -نقلا عن «الخصال» -عن رسول اللّه صلوات اللّه علیه و آله: «ترّبوا الکتاب فإنّه أنجح للحاجه. . .» .
4- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١٢6-١٢٧؛ و انظر «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠6؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٧4؛ «شرح ألفیّه العراقی» ج ٢/١٢٧؛ «صبح الأعشی» ج ٣/١4٨.

السابعه عشره (1)

[١٧-] علیه مقابله کتابه بأصل صحیح موثوق به

و أولاه ما کان مع مصنفه ثم ما کان مع غیره من أصل بخط المصنف ثم بأصل قوبل معه إذا کان علیه خطه ثم ما قوبل به مع غیره مما هو صحیح مجرب (2)لأن الغرض المطلوب أن یکون کتابه مطابقا لأصل المصنف (3). و بالجمله فمقابله الکتاب الذی یرام النفع منه علی أی وجه کان مما یفید الصحه متعینه فینبغی مزید الاهتمام بها. و قد قال بعض السلف (4)لابنه کتبت قال نعم قال عرضت کتابک قال لا قال لم تکتب و عن الأخفش (5)قال إذا نسخ الکتاب و لم یعارض ثم نسخ و لم یعارض خرج أعجمیا (6). و قد سبقه إلیه الخلیل بن أحمد رحمه الله فقال إذا نسخ الکتاب ثلاث مرات و لم یعارض تحول بالفارسیه (7)إلا أن الأخفش اقتصر علی مرتین.

[شماره صفحه واقعی : ٣5٢]

ص: 4082


1- راجع «تدریب الراوی» ج ٢/٧٧.
2- هکذا فی نسخه «م» ، «ز» ، «ض» ، «ح» و «ع» و لکن فی «ه» ، «ط» و «ن» : «مجرّد» بدل «مجرّب» و لعلّ الصواب «مجرّد» فیکون المراد مجرّدا عن خطّ المصنّف. فتأمّل.
3- فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١١، جاء بعد هذه الجمله: «. . . فسواء حصل ذلک بواسطه أو بغیر واسطه» .
4- هو عروه بن الزبیر، قال لابنه هشام کما فی «المحدّث الفاصل» /544؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٩٣؛ «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٠؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٧٧، «شرح ألفیّه العراقی» ج ٢/١٣4؛ «الکفایه فی علم الروایه» /٢٧٣.
5- اعلم أنّ المعروفین بالأخفش أحد عشر شخصا، و إذا أطلق الأخفش فالمراد به الأخفش الأوسط سعید بن مسعده -المتوفّی سنه ٢١5 ه-کما فی «الکنی و الألقاب» ج ٢/١6؛ و «هدیه الأحباب» /١١١. فیکون قائل هذا الکلام الأخفش الأوسط. و نقل عن الأخفش هذا الکلام عبد اللّه بن محمّد بن هانئ، کما فی «الکفایه فی علم الروایه» /٢٧٣. و یظهر من فهارس «مقدّمه ابن الصلاح» /6٨٣، أنّ قائل هذا الکلام هو الأخفش المحدّث أحمد بن عمران البصری النحوی المتوفّی قبل سنه ٢5٠ ه؛ و لعلّه بعید عن الصواب. و علی أیّ حال انظر ترجمه الأخفش الأوسط و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ٣/١٠١-١٠٢؛ و «وفیات الأعیان» ج ٢/٣٨٠-٣٨١؛ و «معجم المؤلّفین» ج 4/٢٣١-٢٣٢. و انظر ترجمه الأخفش المحدّث، أحمد بن عمران البصری و مصادر ترجمته فی «الأعلام» ج ١/١٨٩.
6- «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٠؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٧٧؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٣4؛ «الکفایه فی علم الروایه» /٢٧٣.
7- «تنبیه الخواطر» ج ١/٨4.

الثامنه عشره

[١٨-] إذا صحح الکتاب بالمقابله فینبغی أن یضبط مواضع الحاجه

فیعجم المعجم و یشکل المشکل و یضبط المشتبه و یتفقد مواضع التصحیف أما ما یفهم بلا نقط و شکل فلا ینبغی الاعتناء بنقطه و شکله لأنه اشتغال بما غیره أولی منه و تعب بلا فائده و ربما یحصل للکتاب به إظلام و لکن ینتفع به المبتدئ و کثیر من الناس (1).

6- وَ رَوَی جَمِیلُ بْنُ دَرَّاجٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع أَعْرِبُوا حَدِیثَنَا فَإِنَّا قَوْمٌ فُصَحَاءُ (2). و من مهمات الضبط ما یقع بسببه اختلاف المعنی کحدیث

١6- ذَکَاهُ اَلْجَنِینِ ذَکَاهُ أُمِّهِ (3). و کذلک ضبط الملتبس من الأسماء إذ هی سماعیه و إن احتاج إلی ضبطه فی الحاشیه قبالته فعل لأنه أبعد من الالتباس سیما عند

[شماره صفحه واقعی : ٣5٣]

ص: 4083


1- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١١٩-١٢٠.
2- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ١٣. قال العلامه الحاجّ المیرزا أبو الحسن الشعرانی رحمه اللّه فی تعالیقه علی «شرح الکافی» للمولی محمّد صالح المازندرانی رحمه اللّه، فی ذیل هذا الحدیث: «. . . الأظهر أنّ المراد من الإعراب معناه اللغوی، و هو الإفصاح و البیان، فمعنی الحدیث: إنّا قوم فصحاء لا نتکلّم بألفاظ مشتبهه و عبارات قاصره الدلاله، فإذا نقلتم حدیثنا لا تغیّروا ألفاظها و عباراتها بألفاظ مبهمه یختلّ بها فهم المعنی و یشتبه المقصود، کما یتفق کثیرا فی النقل بالمعنی» («شرح الکافی» ج ٢/٢٧٠-٢٧١) .
3- «الجامع الصغیر» ج ٢/١٩، حرف الذال؛ «الکافی» ج 6/٢٣4-٢٣5، کتاب الذبائح، باب الأجنّه التی تخرج من بطون الذبائح، الحدیث ١ و 4؛ «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ٣/٢٠٩، الحدیث ٩65 و ٩66؛ «مجمع الزوائد» ج 4/٣5؛ «سنن الدارقطنی» ج 4/٢٧4-٢٧5. قال الشهید الثانی فی «شرح اللمعه» ج ٧/٢4٨- ٢5٢، کتاب الذباحه: «. . . هذا لفظ الحدیث النبویّ صلی الله علیه و آله ، و عن أهل البیت علیهم السّلام مثله، و الصحیح روایه و فتوی أنّ ذکاه الثانیه مرفوعه خبرا عن الأولی، فتنحصر ذکاته فی ذکاتها، لوجوب انحصار المبتدأ فی خبره، فإنّه إمّا مساو أو أعمّ و کلاهما یقتضی الحصر، و المراد بالذکاه هنا السبب المحلّل للحیوان کذکاه السمک و الجراد. . . و ربّما أعربها بعضهم بالنصب علی المصدر، أی ذکاته کذکاه أمّه، فحذف الجارّ و نصب مفعولا، و حینئذ فتجب تذکیته کتذکیتها، و فیه مع التعسف مخالفه لروایه الرفع دون العکس، لإمکان کون الجارّ المحذوف «فی» ، أی داخله فی ذکاه أمّه، جمعا بین الروایتین، مع أنّه الموافق لروایه أهل البیت علیهم السّلام، و هم أدری بما فی البیت، و هو فی أخبارهم کثیر صریح فیه. . .» .

دقه الخط و ضیق الأسطر و إذا أوضحه فی الحاشیه کتب علیه فیها بیان أو حرف ن. و قد جرت العاده فی ضبط الأحرف بضبط الحروف المعجمه بالنقط و أما المهمله فلهم فی ضبطها طرق منها أن لا یتعرض لها و یجعل الإهمال علامه علیها و لم یرتضه جماعه فقد یغفل المعجم سهوا و نحوه فیشتبه بالمهمل. و منها (1)أن ینقطها من أسفل بنحو نقط نظیرها المعجم من أعلی فینقط الراء و الدال مثلا من أسفل نقطه و السین من أسفل ثلاثا و هکذا و استثنی منها الحاء فلا ینقط من أسفل لئلا یتلبس بالجیم. و منها أن یکتب مثل ذلک الحرف منفردا و الأولی أن یکون تحته و أن یکون أصغر مما فی الأصل. و منها أن یکتب علی المهمل شکله صغیره کالهلال أو کالقلامه (2)مضطجعه علی قفاها هکذا. و منها أن یخط علیها خطا صغیرا و هو موجود فی کثیر من الکتب القدیمه و لا یفطن له کثیر لخفائه و من الضبط أن یکتب فی باطن الکاف المعلقه (3)کاف

[شماره صفحه واقعی : ٣54]

ص: 4084


1- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١٢٣-١٢4؛ و راجع «تدریب الراوی» ج ٢/٧١؛ «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠5.
2- «القلامه، بالضمّ: هی المقلومه من طرف الظفر» («المصباح المنیر» /6٢٣، «قلم») . اعلم أنّه قال فی «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٢٣: «. . . الثالثه أن یجعل فوق الحرف المهمل صوره هلال کقلامه الظفر، مضجعه علی قفاها» ؛ و فی «فتح الباقی» ج ٢/١٢٣: «. . . أو یکتب فوقه قلامه أی صوره هلال کقلامه الظفر مضجعه علی قفاها لتکون فرجتها إلی فوق» .
3- فی «تدریب الراوی» ج ٢/٧٢: «. . . فالکاف إذا لم تکتب مبسوطه، تکتب فی بطنها کاف صغیره أو همزه.» ؛ و فی «صبح الأعشی» ج ٣/١55: «. . . و إن کانت معراه رسم علیها کاف صغیره مبسوطه لأنّها ربما التبست باللام» و فیه أیضا ج ٣/٨٠،٨١: «و أمّا المعراه فلا تکون إلاّ طرفا أخیرا و هذه الکاف لا تجمع أبدا؛ فإنّ مواضعها أواخر السطور. . . و أمّا المشکوله فلا تکون إلاّ مرکّبه و موضعها الابتداءات و الوسط، و لا تنفرد البته. . . فأمّا المبسوطه فتکون مفرده و مرکبه، و إفرادها قلیل، و المرکبه موضعها الابتداءات و الوسط، و لا تکون طرفا أخیرا بحال. . . و إنّما سمّیت مشکوله للجره التی علیها» . و علی هذا، فالکاف المعلقه هی التی لم تکن مشکوله و لا مبسوطه و کانت طرفا أخیرا أو مفرده، و هی الشبیهه باللام.

صغیره أو همزه و فی باطن اللام لام صغیره (1). التاسعه عشره (2)

[١٩-] ینبغی أن یکتب علی ما صححه و ضبطه فی الکتاب

و هو فی محل شک عند مطالعته أو تطرق احتمال صحه [صح]صغیره و یکتب فوق ما وقع فی التصنیف أو فی النسخ و هو خطأ کذا صغیره و یکتب فی الحاشیه صوابه کذا إن کان یتحققه أو لعله کذا إن غلب علی ظنه أنه کذلک أو یکتب علی ما أشکل علیه و لم یظهر له وجهه ص و هی صوره رأس صاد مهمله مختصره من صح قال بعضهم (3)و یجوز أن تکون معجمه مختصره من ضبه و تکتب فوق الکتابه غیر متصله بها لئلا یظن ضربا أو غیره فإذا تحققه هو أو غیره بعد ذلک و کان المنقول صوابا زاد تلک الصاد حاء فیصیر صح قیل (4)و أشاروا إلی أن الضبه نصف صح و أن الصحه لم تکمل فیما هی فوقه مع صحه روایته و مقابلته مثلا و إلی تنبیه الناظر فیه علی أنه منقب فی

[شماره صفحه واقعی : ٣55]

ص: 4085


1- فی «تدریب الراوی» ج ٢/٧٢: «و اللام یکتب فی بطنها لام، أی هذه الکلمه بحروفها الثلاثه لا صوره ل، هکذا: ل لام» .
2- لاحظ «تذکره السامع» /١٨٢.
3- هو زکریا بن محمّد الأنصاری الأزهری الشافعی، قاله فی «فتح الباقی» ج ٢/١4٣.
4- القائل زکریا بن محمّد الأنصاری فی کتابه «فتح الباقی» ج ٢/١44. و قوله: «إنّ الضبه نصف صحّ» لیس المراد به أنّ الضبّه نصف کلمه «صحّ» کما هو ظاهره؛ بل المراد أنّ هذه العلامه-: «ص» -التی تسمّی بالتضبیب و الضبه تشعر بأنّ الکلام الذی هی فوقها صحّ وروده کذلک، غیر أنّه فاسد لفظا أو معنی، أو ضعیف أو ناقص. قال یاقوت الحموی فی «معجم الأدباء» ج ٢/5-6، فی ترجمه إبراهیم بن محمّد بن زکریّا: «حکی عنه أنّه قال: کان شیوخنا من أهل الأدب یتعالمون أنّ الحرف إذا کتب علیه صحّ-بصاد و حاء- کان ذلک علامه لصحّه الحرف؛ لئلا یتوهّم متوهّم علیه خللا أو نقصا، فوضع حرف کامل علی حرف صحیح، و إذا کان علیه صاد ممدوده دون حاء، کان علامه أنّ الحرف سقیم، إذ وضع علیه حرف غیر تامّ، لیدلّ نقص الحرف علی اختلال الحرف، و یسمّی ذلک الحرف أیضا ضبّه، أی أنّ الحرف مقفل بها، لم یتّجه لقراءه کما أنّ الضّبّه مقفل بها. قال المؤلّف: و هذا کلام علی طلاوه من غیر فائده تامّه، و إنّما قصدوا بکتبهم علی الحرف «صحّ» أنّه کان شاکّا فی صحّه اللفظه، فلمّا صحّت له بالبحث خشی أن یعاوده الشک، فکتب علیها «صحّ» لیزول شکّه فیما بعد، و یعلم هو أنّه لم یکتب علیها صحّ إلاّ و قد انقضی اجتهاده فی تصحیحها. و أمّا الضّبّه التی صورتها «ص» فإنّما هو نصف صحّ، کتبه علی شیء فیه شکّ لیبحث عنه فیما یستأنفه، فإذا صحّت له أتمّها بحاء، فتصیر صحّ، و لو علّم علیها بغیر هذه العلامه لتکلّف الکشط و إعاده صحّ مکانها» .

نقله غیر غافل فلا یظن أنه غلط فیصلحه و قد یتجاسر بعضهم فیغیر ما الصواب إبقاؤه و استُعِیر لتلک الصوره اسم الضبه لشبهها بضَبَّه الإناء التی یصلح بها خلله بجامع أن کلا منهما جعل علی ما فیه خلل أو بضبه الباب لکون المحل مقفلا بها لا یتجه قراءته کما أن الضبه یقفل بها (1).

العشرون (2)

[٢٠-] إذا وقع فی الکتاب زیاده أو کتب فیه شیء علی غیر وجهه [. . .]

تخیر فیه بین ثلاثه أمور الأول الکشط و هو سَلْخُ الورق بِسِکِّینٍ و نحوها و یعبر عنه بالبشر بالباء الموحده و بالحک و سیأتی (3)أن غیره أولی منه و هو أولی فی إزاله نقطه أو شکله أو نحو ذلک. الثانی المحو و هو الإزاله بغیر سلخ إن أمکن بأن تکون الکتابه فی ورق صقیل جدا فی حال طراوه المکتوب و أمن نفوذ الحبر و هو أولی من الکشط لأنه أقرب زمنا و أسلم من فساد المحل غالبا و من الحیل الجیده علیه لعقه رطبا بخفه و لطافه و من هنا قال بعض السلف من المروءه أن یری فی ثوب الرجل و شفتیه مداد (4). و الثالث الضرب علیه و هو أجود من الکشط و المحو لا سیما فی کتب الحدیث لأن کلا منهما یضعف الکتاب و یحرک تهمه (5)و ربما أفسد الورق. و عن بعض المشایخ أنه کان یقول کان الشیوخ یکرهون حضور السکین مجلس السماع حتی لا یبشر شیء (6)و لأنه ربما یصح فی روایه أخری و قد یسمع الکتاب مره أخری علی شیخ آخر یکون ما بشر صحیحا فی روایته فیحتاج إلی

[شماره صفحه واقعی : ٣56]

ص: 4086


1- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١4٣-١44، و انظر للمزید «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١6؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/٨٣.
2- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١46-١5١.
3- یأتی بعد عدّه سطور.
4- قاله إبراهیم النخعیّ کما فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٩.
5- فی «المحدّث الفاصل» /6٠6؛ و «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٩: «قال: أصحابنا: الحکّ تهمه» .
6- «فتح الباقی» ج ٢/١4٧؛ «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٧.

إلحاقه بعد بشره و لو خط علیه فی روایه الأول و صح عند الآخر اکتفی بعلامه الآخر علیه بصحته و فی کیفیه الضرب خمسه أقوال (1)أحدها أن یصل بالحروف المضروب علیها و یخط بها خطا ممتدا و یسمی عند المغاربه بالشق (2)و أجوده ما کان دقیقا بینا یدل علی المقصود و لا یسود الورق و لا یطمس الحروف و لا یمنع قراءه ما تحته. و ثانیها أن یجعل الخط فوق الحروف منفصلا عنها منعطفا طرفاه علی أول المبطل و آخره و مثاله هکذا. . . . . . . و ثالثها أن یکتب لفظه لا أو لفظه من فوق أوله و لفظه إلی فوق آخره و معناه من هنا ساقط إلی هنا أو لا یصح مثلا هذا إلی هنا و مثل هذا یحسن فیما صح فی روایه و سقط فی أخری و مثاله هکذا لا. . . إلی أو هکذا من. . . إلی. و رابعها أن یکتب فی أول الکلام المبطل و فی آخره نصف دائره و مثاله هکذا. . . فإن ضاق المحل جعله فی أعلی کل جانب. و خامسها أن یکتب فی أول المبطل و فی آخره صفرا و هو دائره صغیره سمیت بذلک لخلو ما أشیر إلیه بها من الصحه کتسمیه الحساب لها بذلک لخلو موضعها من عدد مثاله هکذا. . . فإن ضاق المحل جعل ذلک فی أعلی کل جانب. و منهم من یصل بین المبطل مکان الخط نقطا متتالیه و لو کان المبطل أکثر من سطر فإن شئت علم بما ذکر فی الثلاثه الأخیره من الخمسه فی أول کل سطر و آخره و إن شئت علم بها فی طرف الزائد فقط. و إذا تکررت کلمه أو أکثر سهوا ضرب علی الثانیه لوقوع الأولی صوابا فی موضعها إلا إذا کانت الثانیه أجود صوره أو أدل علی القراءه و کذا إذا کانت

[شماره صفحه واقعی : ٣5٧]

ص: 4087


1- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١4٨؛ «و راجع «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٧؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٨4.
2- قال فی «تدریب الراوی» ج ٢/٨4: «و الشقّ عند أهل المغرب-و هو بفتح المعجمه و تشدید القاف-: من الشقّ و هو الصدع، أو من شقّ العصا، و هو التفریق، کأنّه فرق بین الزائد و ما قبله و بعده من الثابت بالضرب. . .» .

الأولی آخر سطر فإن الضرب علیها أولی صیانه لأول السطر. و إذا کان فی المکرر مضاف و مضاف إلیه أو صفه و موصوف أو متعاطفان أو مبتدأ و خبر فمراعاه عدم التفریق بین ما ذکرنا و الضرب علی المتطرف من المتکرر لا علی المتوسط لئلا یفصل بالضرب بین شیئین بینهما ارتباط أولی من مراعاه الأول أو الأخیر أو الأجود (1)إذ مراعاه المعانی أحق من تحسین الصوره فی الخط (2). و إذا ضرب علی شیء ثم تبین له أنه کان صحیحا و أراد عود إثباته کتب فی أوله و آخره صح صغیره و له أن یکررها علیه ما لم یؤد إلی تسوید الورق و یختار التکرار فیما إذا ضرب بالخط المتصل أو المنفصل أو النقط المتتالیه و عدمه فیما إذا ضرب بغیر ذلک من العلامات و یحسن حینئذ أن یضرب علی العلامه من من و لا و إلی و نصف الدائره و الصفر و یکتب لفظ صح. الحادیه و العشرون (3)

[٢١-] إذا أراد تخریج شیء سقط و یسمی اللحق [. . .]

بفتح الحاء مشتق من اللحاق بالفتح أی الإدراک فلیخرجه فی الحاشیه و هو أولی من جعله بین السطور لسلامته من تضییقها و تغلیس ما یقرأ سیما إذا کانت السطور ضیقه متلاصقه قالوا وجهه الیمین من الحواشی أولی إن أمکن بأن اتسعت لشرفها و لاحتمال سقط آخر فیخرجه إلی جهه الیسار فلو خرج الأول إلی الیسار ثم ظهر سقط آخر فی السطر فإن خرج له إلی الیسار أیضا اشتبه محل أحد السقطین بمحل الآخر أو إلی الیمین تقابل طرف (4)التخریجین و ربما التقیا لقرب السقطین (5)

[شماره صفحه واقعی : ٣5٨]

ص: 4088


1- یعنی الأجود منهما صوره أو أدلّ علی القراءه؛ و علی هذا فلا یضرب علی المتکرّر بینهما، بل علی الأوّل فی المضاف و الموصوف و المبتدأ، و علی الآخر فی المضاف إلیه و الصفه و الخبر.
2- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١5٠-١5١. و انظر للمزید «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٨.
3- لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١٣٧-١4١. و انظر «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٣؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٨٠.
4- فی «فتح الباقی» ج ٢/١٣٧؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/٨٠: «طرفا» بدل «طرف» و هو أولی.
5- عباره ابن الصلاح هنا أوضح، فلننقلها مزیدا للفائده، قال: «. . . و قلنا أیضا یخرّجه فی جهه الیمین، لأنّه لو خرّجه إلی جهه الشمال فربّما ظهر بعده فی السطر نفسه نقص آخر، فإن خرّجه قدّامه إلی جهه الشمال، أیضا وقع بین التخریجین إشکال، و إن خرّج الثانی إلی جهه الیمین التقت عطفه تخریج جهه الشمال و عطفه تخریج جهه الیمین أو تقابلتا، فأشبه ذلک الضرب علی ما بینهما؛ بخلاف ما إذا خرّج الأوّل إلی جهه الیمین، فإنّه حینئذ.

فیظن أن ذلک ضرب علی ما بینهما علی ما مر فی کیفیه الضرب فالابتداء بالیمین و جعله ضابطا یزیل الاشتباه إلا أن یکثر السقط فی السطر الواحد و هو نادر. نعم إن کان الساقط آخر سطر ألحقه بآخره مطلقا للأمن حینئذ [من نقص فیه بعده] (1)و لیکن متصلا بالأصل و لا یکتبه فی أول السطر بعده و لا یلحقه فی الحاشیه الیمنی نعم إن ضاق المحل لقرب الکتابه من طرف الورقه أو للتجلید خرج إلی الجهه الأخری. و لیکن کتب الساقط من أی جهه کان التخریج صاعدا لفوق إلی أعلی الورقه (2)لا نازلا به إلی أسفلها لاحتمال تخریج آخر بعده فلا یجد له محلا مقابله و یجعل رءوس الحروف إلی جهه الیمین سواء کان فی جهه یمین الکتابه أم یسارها. و ینبغی أن یحسب الساقط و ما یجیء منه من الأسطر قبل أن یکتبها فإن کان سطرین أو أکثر جعل السطور أعلی الطره (3)نازلا بها إلی أسفل بحیث تنتهی السطور إلی جهه الکتابه إن کان التخریج عن یمینها و إن کان عن یسارها ابتدأ الأسطر من جانب الکتابه بحیث تنتهی سطوره إلی طرف الورقه فإن انتهی الهامش قبل فراغ الساقط کمل فی أعلی الورقه أو أسفلها بحسب ما یکون من الجهتین. و لا یوصل الکتابه و الأسطر بحاشیه الورقه من أی جهه کانت بل یدع مقدارا یحتمل الحک عند حاجته مرات. ثم کیفیه التخریجه للساقط أن یجعل فی محله من السطر خطا صاعدا إلی تحت السطر الذی فوقه منعطفا قلیلا إلی جهه التخریج من الحاشیه لیکون إشاره إلیه [هکذا. . . . . . أو. . .].

5)

-یخرّج الثانی إلی جهه الشمال، فلا یلتقیان و لا یلزم إشکال» . («مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٣) . و لاحظ «فتح الباقی» ج ٢/١٣٧-١٣٨.

[شماره صفحه واقعی : ٣5٩]

ص: 4089


1- زیاده لازمه لتوضیح المراد من «فتح الباقی» ج ٢/١٣٨، و لیست فی المخطوطات و المطبوعات.
2- راجع لتوضیح المراد «فتح الباقی» ج ٢/١٣٨؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٣٩.
3- «الطرّه: حاشیه الکتاب» ، انظر «المعجم الوسیط» ج ٢/554؛ و «لسان العرب» ج 4/5٠٠.

و اختار جماعه من العلماء (1)أن یصل بین الخط و أول الساقط بخط ممتد بینهما هکذا و هو غیر مرضی عند الباقین (2)لاشتماله علی تسوید الکتاب سیما إن کثر التخریج نعم إن لم یکن ما یقابل محل السقوط خالیا و اضطر إلی کتابته بمحل آخر اختیر مد الخط إلی أول الساقط أو کتب قباله المحل یتلوه کذا فی المحل الفلانی أو نحوه مما یزیل اللبس. و إذا کتب الساقط فی التخریج و انتهی منه کتب فی آخره صح و تصغیرها أولی و بعضهم یکتب صح رجع و بعضهم یقتصر علی رجع (3).

الثانیه و العشرون

[٢٢-] إذا صحح الکتاب علی الشیخ أو فی المقابله [. . .]

علم علی موضع وقوفه ببلغ أو بلغت أو بلغ العرض أو نحو ذاک مما یفید معناه و إن کان ذلک بخط الشیخ فهو أولی ففیه فوائد جمه من أهمها الوثوق بالنسخه و الاعتماد علیها علی تطاول الأزمنه إذا کان الشیخ أو المقابل معروفا بالثقه و الضبط فإن ذلک مما یحتاج إلیه سیما فی هذا الزمان لضعف الهمه و فتور العزیمه فی الأزمنه المتقاربه لزماننا عن مباشره التصحیح و الضبط خصوصا لکتب الحدیث فالاعتماد علی تصحیح الثقات السابقین مع الاجتهاد فی تحقیق الحق بحسب الإمکان.

الثالثه و العشرون ینبغی

[٢٣-] أن یفصل بین کل کلامین أو حدیثین بدائره أو ترجمه أو قلم غلیظ

و لا یوصل الکتابه کلها علی طریقه واحده لما فیه من عسر استخراج المقصود و تضییع الزمان فیه.

[شماره صفحه واقعی : ٣6٠]

ص: 4090


1- منهم ابن خلاد، کما فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٣؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٨٠. و لاحظ أیضا «فتح الباقی» ج ٢/١4٠.
2- منهم ابن الصلاح فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٣.
3- راجع «مقدّمه ابن الصلاح» /٣١٣؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٨١؛ «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١4١؛ «فتح الباقی» ج ٢/١4١.

و رجحوا الدائره علی غیرها و عمل علیها غالب المحدثین (1)و اختار بعضهم (2)إغفال الدائره حتی یقابل و کل کلام یفرغ منه ینقط فی الدائره التی تلیه نقطه و فی المقابله الثانیه ثانیه و هکذا.

الرابعه و العشرون (3)

[٢4-] لا بأس بکتابه الحواشی و الفوائد

و التنبیهات المهمه علی غلط أو اختلاف روایه أو نسخه أو نحو ذلک علی حواشی کتاب یملکه أو لا یملکه بالإذن و لا یکتب فی آخر ذلک صح. و یخرج لها بأعلی وسط کلمه المحل التی کتبت الحاشیه لأجلها لا بین الکلمتین (4)أو یجعل بدل التخریجه إشاره بالهندی (5)و کل ذلک لیتمیز هذا عن تخریج الساقط فی الأصل. و بعضهم یکتب علی أول المکتوب من ذلک حاشیه أو فائده مثلا أو صوره حشه و بعضهم یکتب ذلک فی آخره (6). و لا ینبغی أن یکتب إلا الفوائد المهمه المتعلقه بذلک المحل و لا یسوده بنقل المباحث و الفروع الغریبه کما اتفق لبعض غفله أهل هذا العصر الذین لم یقفوا علی مصطلح العلماء فأفسدوا أکثر الکتب و لا ینبغی الکتابه بین الأسطر مطلقا.

الخامسه و العشرون

[٢5-] ینبغی کتابه التراجم و الأبواب و الفصول و نحو ذلک بالحمره

[شماره صفحه واقعی : ٣6١]

ص: 4091


1- راجع «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠6؛ «تدریب الراوی» ج ٢/٧٣.
2- هو الخطیب البغدادیّ کما فی «مقدّمه ابن الصلاح» /٣٠6؛ و «فتح الباقی» ج ٢/١٢6؛ و «شرح ألفیه العراقی» ج ٢/١٢5-١٢6؛ و «الخلاصه فی أصول الحدیث» /١4٨؛ و «تدریب الراوی» ج ٢/٧٣. و المراد بإغفال الدائره، ترکها من النقط بحیث یکون غفلا لا أثر بها، لا ترکها رأسا، کما لا یخفی؛ قال السیوطی: «و استحبّ الخطیب أن تکون الدائرات غفلا، فإذا قابل نقط وسطها، أی نقط وسط کلّ دائره عقب الحدیث الذی یفرغ منه» («تدریب الراوی» ج ٢/٧٣) ؛ و فی «فتح الباقی» ج ٢/١٢6: «إغفالها، أی ترکها من النقط بحیث تکون غفلا لا أثر بها إلی أن یقابل کتابه بالأصل أو نحوه. . .» .
3- لاحظ «تذکره السامع» /١٨6-١٩١؛ «فتح الباقی» ج ٢/١4٢.
4- راجع لتوضیح المراد «فتح الباقی» ج ٢/١4١-١4٢.
5- أی بالأرقام الهندیه، و هی علامات الأعداد المعروفه:١،٢،٣،4،5،6، الخ، و یقال إنّ منشأها من الهند، انظر فی ذلک «فرهنگ فارسی» ج ١/٢٠4، «أرقام» .
6- راجع «فتح الباقی» ج ٢/١4٢؛ «تذکره السامع» /١٨6-١٩١.

و نحوها فإنه أظهر فی البیان و فی فواصل الکلام و لک فی کتابه شرح ممزوج بالمتن أن تمیز المتن بکتابته بالحمره أو تخط علیه بها خطا منفصلا عنه ممتدا علیه کالصوره الثانیه من صور الضرب الماره لکن تمیزه عن الضرب بترک انعطاف الخط من طرفیه. و کتابه جمیع المتن بالحمره أجود لأنه قد یمتزج بحرف واحد و قد تکون الکلمه الواحده بعضها متن و بعضها شرح فلا یوضح ذلک بالخط إیضاحه بالحُمْرَهِ و الله الموفق

[شماره صفحه واقعی : ٣6٢]

ص: 4092

[خاتمه]

اشاره

و أما الخاتمه فتشتمل علی مطالب مهمه >المطلب الأول فی أقسام العلوم الشرعیه و ما تتوقف علیه المطلب الثانی فی مراتب أحکام العلم الشرعی و ما ألحق به المطلب الثالث فی ترتیب العلوم بالنظر إلی المتعلم<

[شماره صفحه واقعی : ٣6٣]

ص: 4093

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 4094

المطلب الأول : فی أقسام العلوم الشرعیه و ما تتوقف علیه من العلوم
اشاره

العقلیه و الأدبیه و فیه فصلان

الفصل الأول : فی أقسام العلوم الشرعیه الأصلیه
اشاره

و هی أربعه علم الکلام و علم الکتاب العزیز و علم الأحادیث النبویه و علم الأحکام الشرعیه المعبر عنها بالفقه .

فأما علم الکلام

و یعبر عنه بأصول الدین فهو أساس العلوم الشرعیه و قاعدتها لأن به یعرف الله تعالی و رسوله و خلیفته و غیرها [غیرهما]مما یشتمل علیه و به یعرف صحیح الآراء من فاسدها و حقها من باطلها. و قد جاء فی الحث علی تعلمه و فضله کثیر من الکتاب و السنه قال الله تعالی

[شماره صفحه واقعی : ٣65]

ص: 4095

فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ

(1)

. و قال تعالی أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا خَلَقَ اَللّٰهُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ (2). و قال تعالی أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ مٰا خَلَقَ اَللّٰهُ مِنْ شَیْءٍ (3). و مرجع ذلک إلی الأمر بالنظر و الاستدلال بالصنعه المحکمه و الآثار المتقنه علی الصانع الواحد القادر العالم الحکیم.

١4- وَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ اَلْخُدْرِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص مَا قُلْتُ وَ لاَ قَالَ اَلْقَائِلُونَ قَبْلِی مِثْلَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ (4).

١4- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ ص مَنْ مَاتَ لاَ یُشْرِکُ بِاللَّهِ شَیْئاً دَخَلَ اَلْجَنَّهَ (5).

١4- وَ عَنْهُ ع عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ جَزٰاءُ اَلْإِحْسٰانِ إِلاَّ اَلْإِحْسٰانُ (6)قَالَ عَلِیٌّ ع سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ ص یَقُولُ إِنَّ اَللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ مَا جَزَاءُ مَنْ أَنْعَمْتُ عَلَیْهِ بِالتَّوْحِیدِ إِلاَّ اَلْجَنَّهُ (7).

١4- وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِیٌّ إِلَی اَلنَّبِیِّ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اَللَّهِ عَلِّمْنِی مِنْ غَرَائِبِ

[شماره صفحه واقعی : ٣66]

ص: 4096


1- سوره محمّد (4٧) :١٩.
2- سوره الروم (٣) :٨.
3- سوره الأعراف (٧) :١٨5.
4- «التوحید» /١٨، باب ثواب الموحدین و العارفین (١) ، الحدیث ١.
5- «التوحید» /١٩، باب ثواب الموحدین و العارفین (١) ، الحدیث 5، و فیه: «. . . لا یشرک باللّه شیئا أحسن أو أساء دخل الجنّه» .
6- سوره الرحمن (54) :6٠.
7- «التوحید» /٢٨، باب ثواب الموحدین و العارفین (١) ، الحدیث ٢٩؛ و راجع «أمالی الطوسیّ» ج ٢/١٨٢.

اَلْعِلْمِ قَالَ مَا صَنَعْتَ فِی رَأْسِ اَلْعِلْمِ حَتَّی تَسْأَلَ عَنْ غَرَائِبِهِ قَالَ اَلرَّجُلُ مَا رَأْسُ اَلْعِلْمِ یَا رَسُولَ اَللَّهِ قَالَ مَعْرِفَهُ اَللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ قَالَ اَلْأَعْرَابِیُّ وَ مَا مَعْرِفَهُ اَللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ قَالَ تَعْرِفُهُ بِلاَ مِثْلٍ وَ لاَ شِبْهٍ وَ لاَ نِدٍَّّ وَ أَنَّهُ وَاحِدٌ أَحَدٌ ظَاهِرٌ بَاطِنٌ أَوَّلٌ آخِرٌ لاَ کُفْوَ لَهُ وَ لاَ نَظِیرَ فَذَلِکَ حَقُّ مَعْرِفَتِهِ (1). و الأثر فی ذلک عن أهل البیت ع کثیر جدا و من أراده فلیقف علی کتابَیِ التوحیدِ للکلینی (2)و الصدوق ابن بابویه رحمهما الله تعالی.

و أما علم الکتاب

فقد استقر الاصطلاح فیه علی ثلاثه فنون قد أفردت بالتصنیف و أطلق علیها اسم العلم >أحدها< علم التجوید و فائدته معرفه أوضاع حروفه و کلماته مفرده و مرکبه فیدخل فیه معرفه مخارج الحروف و صفاتها و مدها و إظهارها و إخفائها و إدغامها و إمالتها و تفخیمها و نحو ذلک. و >ثانیها< علم القراءه و فائدته معرفه الوجوه الإعرابیه و البنائیه التی نزل القرآن بها و نقلت عن النبی ص تواترا و یندرج فیه بعض ما سبق فی الفن الأول و قد یطلق علیهما علم واحد و یجمعهما تصنیف واحد. و >ثالثها< علم التفسیر و فائدته معرفه معانیه و استخراج أحکامه و حکمه لیترتب علیه است عماله فی الأحکام و المواعظ و الأمر و النهی و غیرها و یندرج فیه غالبا معرفه ناسخه و منسوخه و محکمه و متشابهه و غیرها و قد یفرد الناسخ و المنسوخ و یخص بعلم آخر إلا أن أکثر التفاسیر مشتمله علی المقصود منهما. و قد ورد فی فضله و آدابه و الحث علی تعلمه أخبار کثیره و آثار

١٧- "فَرُوِیَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ مَرْفُوعاً (3)فِی قَوْلِهِ تَعَالَی

[شماره صفحه واقعی : ٣6٧]

ص: 4097


1- «التوحید» /٢٨4-٢٨5، باب أدنی ما یجزی من معرفه التوحید (4) ، الحدیث 5.
2- راجع «الکافی» ج ١/٧٢-١6٧، کتاب التوحید.
3- للاطّلاع علی معنی الحدیث المرفوع راجع «شرح البدایه» /٣٠-٣١.

یُؤْتِی اَلْحِکْمَهَ مَنْ یَشٰاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً

(1)

قَالَ اَلْحِکْمَهُ اَلْقُرْآنُ (2).

١٧- وَ رُوِیَ عَنْهُ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ أَنَّهُ یَعْنِی تَفْسِیرَهُ فَإِنَّهُ قَدْ قَرَأَهُ اَلْبَرُّ وَ اَلْفَاجِرُ (3).

١٧- وَ عَنْهُ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ فِی تَفْسِیرِ اَلْآیَهِ أَنَّهُ قَالَ اَلْحِکْمَهُ اَلْمَعْرِفَهُ بِالْقُرْآنِ نَاسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ وَ مُحْکَمِهِ وَ مُتَشَابِهِهِ وَ مُقَدَّمِهِ وَ مُؤَخَّرِهِ وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ وَ أَمْثَالِهِ (4).

١4- وَ قَالَ ص أَعْرِبُوا اَلْقُرْآنَ وَ اِلْتَمِسُوا غَرَائِبَهُ (5).

١4- "وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ اَلسُّلَمِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مَنْ کَانَ یُقْرِئُنَا مِنَ اَلصَّحَابَهِ أَنَّهُمْ کَانُوا یَأْخُذُونَ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ ص عَشْرَ آیَاتٍ فَلاَ یَأْخُذُونَ فِی اَلْعَشْرِ اَلْأُخْرَی حَتَّی یَعْلَمُوا مَا فِی هَذِهِ مِنَ اَلْعِلْمِ وَ اَلْعَمَلِ (6)

.

١٧- "وَ عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اَللَّهُ عَنْهُ قَالَ: اَلَّذِی یَقْرَأُ اَلْقُرْآنَ وَ لاَ یُحْسِنُ تَفْسِیرَهُ کَالْأَعْرَابِیِّ یَهُذُّ اَلشِّعْرَ هَذّاً (7).

١4- وَ عَنِ اَلنَّبِیِّ ص مَنْ قَالَ فِی اَلْقُرْآنِ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ (8).

[شماره صفحه واقعی : ٣6٨]

ص: 4098


1- سوره البقره (٢) :٢6٩.
2- «الإتقان» ج 4/١٩٧؛ «تفسیر ابن کثیر» ج ١/٣٢٩.
3- «الإتقان» ج 4/١٩٧،٢4٩؛ «تفسیر ابن کثیر» ج ١/٣٢٩، و فیهما: «. . . عن ابن عبّاس مرفوعا: «یؤتی الحکمه» قال: القرآن، قال ابن عبّاس: یعنی تفسیره؛ فإنّه قد قرأه البرّ و الفاجر» .
4- «الإتقان» ج 4/١٩٧؛ «تفسیر التبیان» ج ٢/٣4٨؛ «تفسیر مجمع البیان» ج ٢/٣٨٢؛ «تفسیر ابن کثیر» ج ١/٣٢٩؛ «علم القلوب» /١٩.
5- «تفسیر مجمع البیان» ج ١/١٣؛ «الإتقان» ج 4/١٨٩؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٢٣؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ٢/4٣٩؛ «تفسیر کشف الأسرار» ج ١٠/6٧٩؛ «مجمع الزوائد» ج ٧/١6٣.
6- «تفسیر الطبریّ» ج ١/٢٨؛ «تفسیر ابن کثیر» ج ١/4؛ «الإتقان» ج 4/٢٠٢؛ «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» ج ١/١4؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٣٩؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١65؛ «تفسیر التبیان» ج ١/١٧.
7- «الإتقان» ج 4/١٩٨؛ «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» ج ١/١4.
8- «سنن الترمذی» ج 5/١٩٩، کتاب تفسیر القرآن، الباب ١، الحدیث ٢٩5٠؛ «مسند أحمد» ج ١/٢٣٣؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/5٧؛ «تفسیر الطبریّ» ج ١/٢٧. و للاطّلاع علی معنی «فلیتبوّأ مقعده من النار» و إعرابها راجع «مرآه العقول» ج ١/١5٠؛ و «فیض القدیر» -

١4- وَ قَالَ ص مَنْ تَکَلَّمَ فِی اَلْقُرْآنِ بِرَأْیِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ (1).

١4- وَ قَالَ ص مَنْ قَالَ فِی اَلْقُرْآنِ بِغَیْرِ مَا یَعْلَمُ جَاءَ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ مُلْجَماً بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ (2).

١4- وَ قَالَ ص أَکْثَرُ مَا أَخَافُ عَلَی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی رَجُلٌ یَتَأَوَّلُ اَلْقُرْآنَ یَضَعُهُ عَلَی غَیْرِ مَوَاضِعِهِ (3).

5- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَبِی مَا ضَرَبَ رَجُلٌ اَلْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلاَّ کَفَرَ (4). یعنی تفسیره برأیه من غیر علم.

١4- : وَ قَدْ تَقَدَّمَ (5)حَدِیثُ اَلْعَلاَّمَهِ اَلَّذِی قِیلَ لِلنَّبِیِّ ص إِنَّهُ أَعْلَمُ اَلنَّاسِ بِأَنْسَابِ اَلْعَرَبِ وَ وَقَائِعِهَا وَ أَیَّامِ اَلْجَاهِلِیَّهِ وَ اَلْأَشْعَارِ اَلْعَرَبِیَّهِ فَقَالَ اَلنَّبِیُّ ص ذَاکَ عِلْمٌ لاَ یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لاَ یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ ص إِنَّمَا اَلْعِلْمُ ثَلاَثَهٌ آیَهٌ مُحْکَمَهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ عَادِلَهٌ أَوْ سُنَّهٌ قَائِمَهٌ وَ مَا سِوَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ (6). و الکلام فی جمله ذلک مما یطول و یخرج عن وضع الرساله فلنقتصر منه علی هذا القدر.

و أما علم الحدیث

فهو أجل العلوم قدرا و أعلاها رتبه و أعظمها مثوبه بعد

٨)

-ج 6/٢١4؛ و «سنن ابن ماجه» ج ١/١٣-١4، الهامش؛ و «شرح أصول الکافی» /١٢6.

[شماره صفحه واقعی : ٣6٩]

ص: 4099


1- «سنن الترمذی» ج 5/٢٠٠، کتاب تفسیر القرآن، الباب ١، الحدیث ٢٩5٢؛ «تفسیر الطبریّ» ج ١/٢٧؛ «تفسیر القرطبیّ» ج ١/٣٢؛ «تفسیر التبیان» ج ١/4؛ «تفسیر مجمع البیان» ج ١/١٣؛ «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» ج ١/5.
2- «الترغیب و الترهیب» ج ١/١٢١، الحدیث ٣؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١6٣.
3- «الجامع الصغیر» ج ١/5٣، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٢/٨٠، الحدیث ١٣٨٣؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١٨٧، الحدیث ٢٨٩٧٨، و ج ١٠/٢٠٠، الحدیث ٢٩٠5٢ مع اختلاف یسیر فی اللفظ.
4- «الکافی» ج ٢/6٣٢،6٣٣، کتاب فضل القرآن، باب النوادر، الحدیثان ١٧ و ٢5.
5- تقدّم فی المقدّمه، ص ١١٣.
6- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ١.

القرآن و هو ما أضیف إلی النبی ص أو إلی الأئمه المعصومین ع قولا أو فعلا أو تقریرا أو صفه حتی الحرکات و السکنات و الیقظه و النوم و هو ضربان روایه و درایه. فالأول العلم بما ذکر. و الثانی و هو المراد بعلم الحدیث عند الإطلاق و هو علم یعرف به معانی ما ذکر و متنه و طرقه و صحیحه و سقیمه و ما یحتاج إلیه من شروط الروایه و أصناف المرویات لیعرف المقبول منه و المردود لیعمل به أو یجتنب. و هو أفضل العلمین فإن الغرض الذاتی منهما هو العمل و الدرایه هی السبب القریب له

6- وَ قَدْ رُوِیَ عَنِ اَلصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: خَبَرٌ تَدْرِیهِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفٍ تَرْوِیهِ (1).

6- وَ قَالَ ع عَلَیْکُمْ بِالدِّرَایَاتِ لاَ اَلرِّوَایَاتِ (2).

6- وَ عَنْ طَلْحَهَ بْنِ زَیْدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع رُوَاهُ اَلْکِتَابِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتُهُ قَلِیلٌ فَکَمْ مُسْتَنْسِخٍ لِلْحَدِیثِ مُسْتَغِشٌّ لِلْکِتَابِ وَ اَلْعُلَمَاءُ تُجْزِیهِمُ اَلدِّرَایَهُ وَ اَلْجُهَّالُ تُجْزِیهِمُ اَلرِّوَایَهُ (3). و مما جاء فی فضل علم الحدیث مطلقا من الأخبار و الآثار

١4- قَوْلُ اَلنَّبِیِّ ص لِیُبَلِّغِ اَلشَّاهِدُ اَلْغَائِبَ فَإِنَّ اَلشَّاهِدَ عَسَی أَنْ یُبَلِّغَ مَنْ هُوَ أَوْعَی لَهُ مِنْهُ (4).

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٠]

ص: 4100


1- «السرائر» /4٩٢، قسم المستطرفات؛ «مستطرفات السرائر» /١4٩، الحدیث 4؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٢٠6، نقلا عنه.
2- «السرائر» /4٩٢، قسم المستطرفات؛ «مستطرفات السرائر» /١5٠، الحدیث 5؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٢٠6، نقلا عنه.
3- «السرائر» /4٩٢، قسم المستطرفات؛ «مستطرفات السرائر» /١5٠، الحدیث 6؛ «بحار الأنوار» ج ٢/٢٠6، نقلا عنه.
4- «سنن ابن ماجه» ج ١/٨5، المقدّمه، الباب ١٨، الحدیث ٢٣٣؛ «شرف أصحاب الحدیث» /١6-١٧؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/4٨.

١4- وَ قَوْلُهُ ص نَضَّرَ اَللَّهُ اِمْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِیثاً فَحِفَظَهُ حَتَّی یُبَلِّغَهُ غَیْرَهُ فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَیْسَ بِفَقِیهٍ (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ أَدَّی إِلَی أُمَّتِی حَدِیثاً یُقَامُ بِهِ سُنَّهٌ أَوْ یُثْلَمُ بِهِ بِدْعَهٌ فَلَهُ اَلْجَنَّهُ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص رَحِمَ اَللَّهُ خُلَفَائِی قِیلَ وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ اَلَّذِینَ یَأْتُونَ مِنْ بَعْدِی فَیَرْوُونَ أَحَادِیثِی وَ یُعَلِّمُونَهَا اَلنَّاسَ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ حَفِظَ عَلَی أُمَّتِی أَرْبَعِینَ حَدِیثاً مِنْ أَمْرِ دِینِهَا بَعَثَهُ اَللَّهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَقِیهاً وَ کُنْتُ لَهُ شَافِعاً وَ شَهِیداً (4). هذا بعض ما ورد من ألفاظ هذا الحدیث.

[شماره صفحه واقعی : ٣٧١]

ص: 4101


1- «سنن أبی داود» ج ٣/٣٢٢، کتاب العلم، الحدیث ٣66٠؛ «تحف العقول» /٣6؛ «سنن الترمذی» ج 5/٣4، کتاب العلم، الباب ٧، الحدیث ٢656؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/46؛ «الفقیه و المتفقه» ج ٢/٧١؛ و راجع «المحدّث الفاصل» /١64؛ «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/٨٧-٨٨؛ «شرف أصحاب الحدیث» /١٨-١٩؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٣٧-١4٠.
2- «الجامع الصغیر» ج ٢/١6١، حرف المیم، و شرحه: «فیض القدیر» ج 6/46، الحدیث ٨٣6٣؛ «شرف أصحاب الحدیث» /٨٠.
3- «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج 4/٣٠٢، باب النوادر-و هو آخر أبواب الکتاب-الحدیث ٩١5؛ «الترغیب و الترهیب» ج ١/١١٠؛ «المحدث الفاصل» /١6٣؛ «شرف أصحاب الحدیث» /٣١؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/55؛ «تحریر الأحکام الشرعیه» ج ١/٢؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٢٩، الحدیث ٢٩٢٠٨ و ٢٩٢٠٩، و ج ١٠/٢٢١، الحدیث ٢٩١6٧؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١٢6؛ «أمالی الصدوق» /١5٢؛ «معانی الأخبار» /٣٧4-٣٧5؛ «بحار الأنوار» ج ٢/١44-١45، نقلا عن «أمالی الصدوق» و «معانی الأخبار» و «عیون أخبار الرضا» علیه السّلام، و ج ٢/٢5، نقلا عن «منیه المرید» .
4- «تحریر الأحکام الشرعیه» ج ١/4؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/6؛ «عوالی اللآلی» ج 4/٧٩-٨٠؛ «الخصال» ج ٢/64٣-644، الأحادیث ١5-١٧؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٢4، الحدیث ٢٩١٨4، و راجع «المحدث الفاصل» /١٧٢-١٧4؛ «شرف أصحاب الحدیث» /١٩-٢٠. و الحدیث مشهور و نقل بألفاظ مختلفه، و لأجله ألّف الکثیر من العلماء کتبا فیها أربعون حدیثا، کالشهید الأوّل، و العلاّمه المجلسی، و الشیخ البهائی، و ابن زهره الحلبیّ قدّس سرّهم؛ و غیرهم، و انظر فی ذلک «الذریعه» ج ١/4٠٩-4٣6.

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ تَعَلَّمَ حَدِیثَیْنِ اِثْنَیْنِ یَنْفَعُ بِهِمَا نَفْسَهُ أَوْ یُعَلِّمُهُمَا غَیْرَهُ فَیَنْتَفِعُ بِهِمَا کَانَ خَیْراً لَهُ مِنْ عِبَادَهِ سِتِّینَ سَنَهً (1).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ رَدَّ حَدِیثاً بَلَغَهُ عَنِّی فَأَنَا مُخَاصِمُهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ فَإِذَا بَلَغَکُمْ عَنِّی حَدِیثٌ لَمْ تَعْرِفُوهُ فَقُولُوا اَللَّهُ أَعْلَمُ (2).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً أَوْ رَدَّ شَیْئاً أَمَرْتُ بِهِ فَلْیَتَبَوَّأْ بَیْتاً فِی جَهَنَّمَ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص مَنْ بَلَغَهُ عَنِّی حَدِیثٌ فَکَذَّبَ بِهِ فَقَدْ کَذَّبَ ثَلاَثَهً اَللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اَلَّذِی حَدَّثَ بِهِ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص تَذَاکَرُوا وَ تَلاَقَوْا وَ تَحَدَّثُوا فَإِنَّ اَلْحَدِیثَ جِلاَءُ اَلْقُلُوبِ إِنَّ اَلْقُلُوبَ لَتَرِینُ کَمَا یَرِینُ اَلسَّیْفُ جِلاَؤُهَا اَلْحَدِیثُ (5).

6- وَ رَوَی عَلِیُّ بْنُ حَنْظَلَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ اِعْرِفُوا مَنَازِلَ اَلنَّاسِ عَلَی قَدْرِ رِوَایَتِهِمْ عَنَّا (6).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اَلْعُلَمَاءَ وَرَثَهُ اَلْأَنْبِیَاءِ وَ ذَاکَ أَنَّ اَلْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِرْهَماً وَ لاَ دِینَاراً وَ إِنَّمَا وَرَّثُوا

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٢]

ص: 4102


1- «شرف أصحاب الحدیث» /٨٠؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١6٣-١64، الحدیث ٢٨٨4٩.
2- «مجمع الزوائد» ج ١/١4٧؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٣6، الحدیث ٢٩٢4٩.
3- «مجمع الزوائد» ج ١/١4٢؛ «کنز العمّال» ج ١٠/٢٣4، الحدیث ٢٩٢٣6.
4- «مجمع الزوائد» ج ١/١4٨-١4٩.
5- «الکافی» ج ١/4١، کتاب فضل العلم، باب سؤال العلم و تذاکره، الحدیث ٨. و فی جمیع النسخ المخطوطه و المطبوعه: «جلاؤه» ، و الصواب «جلاؤها» کما فی «الکافی» .
6- «الکافی» ج ١/5٠، کتاب فضل العلم، باب النوادر، الحدیث ١٣.

أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَکُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِینَا أَهْلَ اَلْبَیْتِ فِی کُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ اَلْغَالِینَ وَ اِنْتِحَالَ اَلْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ اَلْجَاهِلِینَ (1).

6- وَ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع رَجُلٌ رَاوِیَهٌ لِحَدِیثِکُمْ یَبُثُّ ذَلِکَ فِی اَلنَّاسِ وَ یُشَدِّدُهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ قُلُوبِ شِیعَتِکُمْ وَ لَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِیعَتِکُمْ لَیْسَتْ لَهُ هَذِهِ اَلرِّوَایَهُ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ، اَلرَّاوِیَهُ لِحَدِیثِنَا یَشُدُّ بِهِ قُلُوبَ شِیعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ (2).

6- وَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَوْلُ اَللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ (3)قَالَ هُوَ اَلرَّجُلُ یَسْمَعُ اَلْحَدِیثَ فَیُحَدِّثُ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ لاَ یَزِیدُ فِیهِ وَ لاَ یَنْقُصُ مِنْهُ (4).

١- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا حَدَّثْتُمْ بِحَدِیثٍ فَأَسْنِدُوهُ إِلَی اَلَّذِی حَدَّثَکُمْ فَإِنْ کَانَ حَقّاً فَلَکُمْ وَ إِنْ کَانَ کَذِباً فَعَلَیْهِ (5).

6- وَ رَوَی هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ وَ حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ وَ غَیْرُهُمَا قَالُوا سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ حَدِیثِی حَدِیثُ أَبِی وَ حَدِیثُ أَبِی حَدِیثُ جَدِّی وَ حَدِیثُ جَدِّی حَدِیثُ اَلْحُسَیْنِ

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٣]

ص: 4103


1- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٢.
2- «الکافی» ج ١/٣٣، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٩.
3- سوره الزمر (٣٩) :١٨.
4- «الکافی» ج ١/5١، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ١.
5- «الکافی» ج ١/5٢، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسک بالکتب، الحدیث ٧.

وَ حَدِیثُ اَلْحُسَیْنِ حَدِیثُ اَلْحَسَنِ وَ حَدِیثُ اَلْحَسَنِ حَدِیثُ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ حَدِیثُ أَمِیرِ اَلْمُؤْمِنِینَ حَدِیثُ رَسُولِ اَللَّهِ ص وَ حَدِیثُ رَسُولِ اَللَّهِ ص قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ (1).

و أما الفقه

فأصله فی اللغه الفهم أو فهم الأشیاء الدقیقه و فی الاصطلاح علم بحکم شرعی فرعی مکتسب من دلیل تفصیلی سواء کان من نصه أم استنباطا منه و فائدته امتثال أوامر الله تعالی و اجتناب نواهیه المحصلان للفوائد الدنیویه و الأخرویه. و مما ورد فی فضله و آدابه خبر

6- مَنْ یُرِدِ اَللَّهُ بِهِ خَیْراً یُفَقِّهْهُ فِی اَلدِّینِ (2). و خبر

١6- فَقِیهٌ أَشَدُّ عَلَی اَلشَّیْطَانِ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ (3).

١4- وَ قَوْلُهُ ص خَصْلَتَانِ لاَ تَجْتَمِعَانِ فِی مُنَافِقٍ حُسْنُ سَمْتٍ وَ فِقْهٌ فِی اَلدِّینِ (4).

١4- وَ قَوْلُهُ ص أَفْضَلُ اَلْعِبَادَهِ اَلْفِقْهُ وَ أَفْضَلُ اَلدِّینِ اَلْوَرَعُ (5).

١4- "وَ خَبَرُ أَبِی سَعِیدٍ قَالَ:

[شماره صفحه واقعی : ٣٧4]

ص: 4104


1- «الکافی» ج ١/5٣، کتاب فضل العلم، باب روایه الکتب و الحدیث و فضل الکتابه و التمسّک بالکتب، الحدیث ١4.
2- «صحیح البخاریّ» ج ٢/٣6-٣٧، کتاب العلم، الحدیث ٧٠؛ «سنن الترمذی» ج 5/٢٨، کتاب العلم (4٢) ، الباب ١، الحدیث ٢645؛ «سنن الدارمیّ» ج ٢/٢٩٧؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٨٠، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٠؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٢٣-٢5؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/٢-٨.
3- «سنن الترمذی» ج 5/4٨، کتاب العلم، الحدیث ٢6٨١؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٨١، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢٢؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٣١-٣٢؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/٢4؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١55، الحدیث ٢٨٧٩٣.
4- «سنن الترمذی» ج 5/4٩-5٠، کتاب العلم، الحدیث ٢6٨4؛ «إحیاء علوم الدین» ج ١/6.
5- «الجامع الصغیر» ج ١/5٠، حرف الهمزه، و شرحه: «فیض القدیر» ج ٢/4٣، الحدیث ١٢٨٠؛ «کنز العمّال» ج ١٠/١5٠، الحدیث ٢٨٧6٣.

کَانَ اَلنَّبِیُّ ص وَ أَصْحَابُهُ إِذَا جَلَسُوا کَانَ حَدِیثُهُمُ اَلْفِقْهَ إِلاَّ أَنْ یَقْرَأَ رَجُلٌ سُورَهً أَوْ یَأْمُرَ رَجُلاً بِقِرَاءَهِ سُورَهٍ (1).

6- وَ رَوَی حَمَّادُ بْنُ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَقَّهَهُ فِی اَلدِّینِ (2).

6- وَ رَوَی بَشِیرٌ اَلدَّهَّانُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ ع لاَ خَیْرَ فِی مَنْ لاَ یَتَفَقَّهُ مِنْ أَصْحَابِنَا یَا بَشِیرُ إِنَّ اَلرَّجُلَ مِنْهُمْ إِذَا لَمْ یَسْتَغْنِ بِفِقْهِهِ اِحْتَاجَ إِلَیْهِمْ فَإِذَا اِحْتَاجَ إِلَیْهِمْ أَدْخَلُوهُ فِی بَابِ ضَلاَلَتِهِمْ وَ هُوَ لاَ یَعْلَمُ (3).

6- وَ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ عَلَیْکُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِی دِینِ اَللَّهِ وَ لاَ تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فِی دِینِ اَللَّهِ لَمْ یَنْظُرِ اَللَّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ وَ لَمْ یُزَکِّ لَهُ عَمَلاً (4).

6- وَ رَوَی أَبَانُ بْنُ تَغْلِبَ عَنْهُ ع قَالَ: لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِی ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّیَاطِ حَتَّی یَتَفَقَّهُوا (5).

6- وَ رُوِیَ عَنْهُ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ رَجُلٌ عَرَفَ هَذَا اَلْأَمْرَ لَزِمَ بَیْتَهُ وَ لَمْ یَتَعَرَّفْ إِلَی أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ قَالَ فَقَالَ کَیْفَ یَتَفَقَّهُ هَذَا فِی دِینِهِ (6).

6- وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ ع یَقُولُ

[شماره صفحه واقعی : ٣٧5]

ص: 4105


1- «المستدرک علی الصحیحین» ج ١/٩4؛ «الطبقات الکبیر» ج ٢/٣٧4، و لفظ الحدیث فی الثانی هکذا: «. . . عن أبی سعید الخدری قال: کان أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم، إذا قعدوا یتحدّثون کان حدیثهم الفقه إلاّ أن یأمروا رجلا فیقرأ علیهم سوره أو یقرأ رجل سوره من القرآن.» و فی «ز» ، «م» ، «ض» ، «ح» و «ع» : «یقرئ رجلا سوره» بدل «یقرأ رجل سوره» ، و ما أثبتناه مطابق لسائر النسخ و للمصدر، و الظاهر أنّه أصحّ و أنسب.
2- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث ٣.
3- «الکافی» ج ١/٣٣، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله و فضل العلماء، الحدیث 6.
4- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ٧.
5- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ٨.
6- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ٩.

تَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی اَلدِّینِ فَهُوَ أَعْرَابِیٌّ إِنَّ اَللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِی کِتَابِهِ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (1).

5- وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: اَلْکَمَالُ کُلُّ اَلْکَمَالِ اَلتَّفَقُّهُ فِی اَلدِّینِ وَ اَلصَّبْرُ عَلَی اَلنَّائِبَهِ وَ تَقْدِیرُ اَلْمَعِیشَهِ (2).

6- وَ رَوَی سُلَیْمَانُ بْنُ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ یَمُوتُ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَحَبَّ إِلَی إِبْلِیسَ مِنْ مَوْتِ فَقِیهٍ (3).

6- وَ عَنْهُ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ اَلْفَقِیهُ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَهٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ (4).

٧- وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَهَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا اَلْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ ع یَقُولُ إِذَا مَاتَ اَلْمُؤْمِنُ بَکَتْ عَلَیْهِ اَلْمَلاَئِکَهُ وَ بِقَاعُ اَلْأَرْضِ اَلَّتِی کَانَ یَعْبُدُ اَللَّهَ عَلَیْهَا وَ أَبْوَابُ اَلسَّمَاءِ اَلَّتِی کَانَ یُصْعَدُ فِیهَا بِأَعْمَالِهِ وَ ثُلِمَ فِی اَلْإِسْلاَمِ ثُلْمَهٌ لاَ یَسُدُّهَا شَیْءٌ لِأَنَّ اَلْمُؤْمِنِینَ اَلْفُقَهَاءَ حُصُونُ اَلْإِسْلاَمِ کَحِصْنِ سُورِ اَلْمَدِینَهِ لَهَا (5).

6- وَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ ع قَالَ: لاَ یَسَعُ اَلنَّاسَ حَتَّی یَسْأَلُوا وَ یَتَفَقَّهُوا وَ یَعْرِفُوا إِمَامَهُمْ وَ یَسَعُهُمْ أَنْ یَأْخُذُوا بِمَا یَقُولُ وَ إِنْ کَانَ تَقِیَّهً (6). فهذه نبذه من الأخبار المختصه بالعلوم الشرعیه مضافه إلی ما ورد فی مطلق

[شماره صفحه واقعی : ٣٧6]

ص: 4106


1- «الکافی» ج ١/٣١، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث 6؛ و الآیه فی سوره التوبه (٩) :١٢٢.
2- «الکافی» ج ١/٣٢، کتاب فضل العلم، باب صفه العلم و فضله، و فضل العلماء، الحدیث 4.
3- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ١ و 4.
4- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ٢.
5- «الکافی» ج ١/٣٨، کتاب فضل العلم، باب فقد العلماء، الحدیث ٣.
6- «الکافی» ج ١/4٠، کتاب فضل العلم، باب سؤال العالم و تذاکره، الحدیث 4، و فی جمیع النسخ: «کانت تقیّه» بدل «کان تقیّه» و ما أثبتناه مطابق للمصدر.

العلم و قد تقدم جمله منه (1)

الفصل الثانی : فی العلوم الفرعیه

>و هی التی تتوقف معرفه العلوم الشرعیه علیها< >أما المعرفه بالله تعالی< و ما یتبعه فلا یتوقف أصل تحققه علی شیء من العلوم بل یکفی فیه مجرد النظر و هو أمر عقلی یجب علی کل مکلف و هو أول الواجبات بالذات و إن کان الخوض فی مباحثه و تحقیق مطالبه و دفع شبه المبطلین فیه یتوقف علی بعض العلوم العقلیه- کالمنطق و غیره. و أما الکتاب العزیز فإنه بِلِسٰانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ فیتوقف معرفته علی علوم العربیه من النحو و التصریف و الاشتقاق و المعانی و البیان و البدیع و لغه العرب و أصول الفقه لیعرف به حکم عامه و خاصه و مطلقه و مقیده و محکمه و متشابهه و غیرها من ضروبه فمعرفه ما یتوقف علیه من هذه العلوم واجب کوجوبه فإن کان عینیا فهی عینیه و إن کان کفائیا فهی کفائیه و سیأتی تفصیله (2)إن شاء الله تعالی. و أما الحدیث النبوی فالکلام فیه کالکلام فی الکتاب و علومه علومه و یزید الحدیث عنه بمعرفه أحوال رواته من حیث الجرح و التعدیل لیعرف ما یجب قبوله منها و ما یجب رده و هو علم خاص بالرجال (3). و أما الفقه فیتوقف معرفته علی جمیع ما ذکر من العلوم الفرعیه و الأصلیه. أما الکلام فلتوقف معرفه الشرع علی شارعه و عدله و حکمته و معرفه مبلغه و حافظه.

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٧]

ص: 4107


1- تقدّم فی المقدّمه.
2- سیأتی فی المطلب الثانی.
3- یعنی علم الرجال، و المراد أنّ علم الرجال خاصّ بالبحث عن معرفه أحوال رواه الحدیث من حیث الجرح و التعدیل.

و أما الکتاب ففیه نحو خمس مائه آیه تشتمل علی أحکام شرعیه (1)فلا بد من معرفتها لمن یرید التفقه بطریق الاستدلال. و أما الحدیث فلا بد من معرفه ما یشتمل منه علی الأحکام لیستنبطها منه و من الآیات القرآنیه فإن لم یمکن استنباطها منهما رجع إلی بقیه الأدله التی یمکن استفادتها منها من الإجماع و دلیل العقل علی الوجه المقرر فی أصول الفقه . و المنطق آله شریفه لتحقیق الأدله مطلقا و معرفه الموصل منها إلی المطلوب من غیره. فهذه عشره علوم (2)یتوقف علیها العلوم الشرعیه و جمله ما یتوقف علیه الفقه اثنا عشر (3)و هی ترجع بحسب ما استقر علیه تدوین العلماء إلی ثمانیه فإن علم الاشتقاق قد أدرج فی أصول الفقه غالبا و فی بعض العلوم العربیه و علم المعانی و البیان و البدیع قد صار علما واحدا فی أکثر الکتب الموضوعه لها و التصریف داخل مع النحو فی أکثر الکتب و قل من أفرده علما خصوصا کتب المتقدمین فتدبر ذلک موفقا

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٨]

ص: 4108


1- فی «الإتقان» ج 4/4٠-4١: «قال الغزالی و غیره: آیات الأحکام خمسمائه آیه. و قال بعضهم: مائه و خمسون، قیل: و لعلّ مرادهم المصرّح به؛ فإنّ آیات القصص و الأمثال و غیرها یستنبط منها کثیر من الأحکام. قال الشیخ عزّ الدین بن عبد السّلام فی کتاب «الإمام فی أدلّه الأحکام» : معظم آی القرآن لا یخلو عن أحکام مشتمله علی آداب حسنه و أخلاق جمیله. . .» .
2- و هی: علم التصریف؛ و النحو؛ و اللغه؛ و الاشتقاق؛ و المعانی؛ و البیان و البدیع؛ و أصول الفقه؛ و المنطق؛ و الرجال.
3- و هی العلوم العشره المذکوره آنفا مع علم الحدیث و تفسیر آیات الأحکام.
المطلب الثانی : فی مراتب أحکام العلم الشرعی و ما ألحق به
اشاره

و هی ثلاثه فرض عین و فرض کفایه و سنه فالأول (1)ما لا یتأدی الواجب عینا إلا به و علیه حمل (2)حدیث

١4- طَلَبُ اَلْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ (3). و هو یرجع إلی اعتقاد و فعل و ترک. فالأول اعتقاد کلمتی الشهادتین و ما یجب لله و یمتنع علیه و الإذعان بالإمامه للإمام و التصدیق بما جاء به النبی ص من أحوال الدنیا و الآخره مما ثبت عنه تواترا کل ذلک بدلیل تسکن النفس إلیه و یحصل به الجزم.

[شماره صفحه واقعی : ٣٧٩]

ص: 4109


1- لاحظ «شرح المهذّب» ج ١/4١-46.
2- «شرح المهذّب» ج ١/4١؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/4٣-46.
3- «الکافی» ج ١/٣٠، کتاب فضل العلم، باب فرض العلم و وجوب طلبه و الحثّ علیه، الحدیث ١،٢ و 5؛ «أمالی الطوسیّ» ج ٢/١٨٢؛ «مجمع الزوائد» ج ١/١١٩-١٢٠؛ «سنن ابن ماجه» ج ١/٨١، المقدّمه، الباب ١٧، الحدیث ٢٢4؛ «جامع بیان العلم و فضله» ج ١/٨-١١.

و ما زاد علی ذلک من أدله المتکلمین و الخوض فی دقائق الکلام فهو فرض کفایه لصیانه الدین و دفع شبه المبطلین. و أما الفعل فتعلم واجب الصلاه عند التکلیف بها و دخول وقتها أو قبله بحیث یتوقف التعلم علیه و مثلها الزکاه و الصوم و الحج و الجهاد و الأمر بالمعروف و أما باقی أبواب الفقه من العقود و الإیقاعات فیجب تعلم أحکامها حیث یجب علی المکلف بأحد الأسباب المذکوره فی کتب الفقه و إلا فهی واجبه کفایه. و منه تعلم ما یحل و یحرم من المأکول و المشروب و الملبوس و نحوها مما لا غنی عنه و کذلک أحکام عشره النساء لمن له زوجه و حقوق الممالیک لمن له شیء منها. و أما الترک فیدخل فی بعض ما ذکر لیجتنب و مما یلحق به بل هو أهمه کما أسلفناه فی صدر الکتاب (1)تعلم ما یحصل به تطهیر القلب من الصفات المهلکه کالریاء و الحسد و العجب و الکبر و نحوها مما تحقق فی علم مفرد و هو من أجل العلوم قدرا إلا أنه قد اندرس بحیث لا یکاد تری له أثرا. و لو توقف تعلم بعض هذه الواجبات علی الاشتغال به قبل البلوغ لضیق وقته بعده و نحوه وجب علی الولی تعلیم الولد ذلک قبله من باب الحسبه بل ورد الأمر بتعلیم مطلق الأهل ما یحصل به النجاه من النار

١- قَالَ اَللَّهُ تَعَالَی یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً (2)قَالَ عَلِیٌّ ع وَ جَمَاعَهٌ مِنَ اَلْمُفَسِّرِینَ مَعْنَاهُ عَلِّمُوهُمْ مَا یَنْجُونَ بِهِ مِنَ اَلنَّارِ (3).

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٠]

ص: 4110


1- فی القسم الأوّل من النوع الأول من الباب الأوّل.
2- سوره التحریم (66) :6.
3- «شرح المهذّب» ج ١/4٣. فی «المستدرک علی الصحیحین» ج ٢/4٩4؛ و «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» ج 6/٢44: «عن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه فی قوله تعالی: قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نٰاراً [سوره التحریم (66) :6]قال: علّموا أنفسکم و أهلیکم الخیر و أدّبوهم.» ؛ و فی «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» ج 6/٢44، أیضا: «. . . عن ابن عبّاس، قال: اعملوا بطاعه اللّه و اتّقوا معاصی اللّه، و أمروا أهلیکم بالذکر ینجکم من النار. و. . . عن ابن عبّاس، قال: أدّبوا-

١4- وَ قَالَ ص کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ (1).

و أما فرض الکفایه فما لا بد للناس منه فی إقامه دینهم من العلوم الشرعیه کحفظ القرآن و الأحادیث و علومهما و الفقه و الأصول و العربیه و معرفه رواه الحدیث و أحوالهم و الإجماع و ما یحتاج إلیه فی قوام أمر المعاش کالطب و الحساب و تعلم الصنائع الضروریه کالخیاطه و الفلاحه حتی الحجامه و نحوها.

فرع

قال بعض العلماء (2)فرض الکفایه أفضل من فرض العین لأنه یصان بقیام البعض به جمیع المکلفین عن إثمهم المترتب علی ترکهم له بخلاف فرض العین فإنما یصان به عن الإثم القائم به فقط.

و أما السنه فکتعلم نفل العبادات و الآداب الدینیه و مکارم الأخلاق و شبه ذلک و هو کثیر و منه تعلم الهیأه للاطلاع علی عظمه الله تعالی و ما یترتب علیه من الهندسه و غیرها و بقی علوم أخر بعضها محرم مطلقا کالسحر و الشعبذه و بعض الفلسفه و کل ما یترتب علیه إثاره الشکوک و بعضها محرم علی وجه دون آخر کأحکام النجوم و الرمل فإنه یحرم تعلمها مع اعتقاد تأثیرها و تحقیق وقوعها و مباح مع اعتقاد کون الأمر مستندا إلی الله تعالی و أنه أجری العاده بکونها سببا فی بعض الآثار و علی

٣)

-أهلیکم. و عن مجاهد. . . قال: أوصوا أهلیکم بتقوی اللّه. و عن قتاده. . . قال: مروهم بطاعه اللّه و انهوهم عن معصیه اللّه.» ؛ و الجمله الأخیره منقوله عن مجاهد و قتاده فی «تفسیر التبیان» ج ١٠/5٠. و روی عن مقاتل فی «تفسیر مجمع البیان» ج ١٠/٣١٨؛ و «تفسیر الرازیّ» ج ٣٠/46: «هو أن یؤدّب الرجل المسلم نفسه و أهله و یعلّمهم الخیر و ینهاهم عن الشرّ.» ؛ و انظر «تفسیر ابن کثیر» ج 4/4١٧؛ و «الفقیه و المتفقه» ج ١/4٧.

[شماره صفحه واقعی : ٣٨١]

ص: 4111


1- «صحیح مسلم» ج ٣/١45٩، کتاب الإماره (٣٣) ؛ «مسند أحمد» ج ٢/5،54،١١١؛ «الفقیه و المتفقه» ج ١/4٧؛ «شرح المهذّب» ج ١/44؛ «مجمع الزوائد» ج 5/٢٠٧؛ «تنبیه الخواطر» ج ١/6.
2- هو إمام الحرمین کما فی «شرح المهذّب» ج ١/٣٧،45.

سبیل التفاؤل و بعضها مکروه کأشعار المولدین (1)المشتمله علی الغزل و تزجیه (2)الوقت بالبطاله و تضییع العمر بغیر فائده و بعضها مباح کمعرفه التواریخ و الوقائع و الأشعار الخالیه عما ذکر مما لا یدخل فی الواجب کأشعار العرب العاربه (3)التی تصلح للاحتجاج بها فی الکتاب و السنه فإنها ملحقه باللغه (4). و باقی العلوم من الطبیعی و الریاضی و الصناعی أکثره موصوف بالإباحه

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٢]

ص: 4112


1- قال البغدادیّ فی «خزانه الأدب» ج ١/٢٠-٢١: «الکلام الذی یستشهد به نوعان: شعر و غیره؛ فقائل الأول قد قسّمه العلماء علی طبقات أربع: الطبقه الأولی: الشعراء الجاهلیون و هم قبل الإسلام کامرئ القیس و الأعشی؛ و الثانیه: المخضرمون و هم الذین أدرکوا الجاهلیه و الإسلام کلبید و حسّان؛ و الثالثه: المتقدمون -و یقال لهم الإسلامیون-و هم الذین کانوا فی صدر الإسلام کجریر و الفرزدق؛ و الرابعه: المولّدون-و یقال لهم المحدّثون-و هم من بعدهم إلی زماننا، کبشّار بن برد و أبی نواس؛ فالطبقتان الأولیان یستشهد بشعرهما إجماعا، و أمّا الثالثه فالصحیح صحه الاستشهاد بکلامها. . . أمّا الرابعه فالصحیح أنّه لا یستشهد بکلامها مطلقا. و قیل: یستشهد بکلام من یوثق به منهم، و اختاره الزمخشری و تبعه الشارح المحقّق [یعنی الرضی رحمه اللّه]؛ فإنّه استشهد بشعر أبی تمّام فی عدّه مواضع من هذا الشرح، و استشهد الزمخشری أیضا فی تفسیر أوائل البقره ببیت من شعره، و قال: هو و إن کان محدثا لا یستشهد بشعره فی اللغه فهو من علماء العربیه، فأجعل ما یقوله بمنزله ما یرویه، ألا تری إلی قول العلماء: الدلیل علیه بیت الحماسه، فیقنعون بذلک لوثوقهم بروایته و إتقانه. و اعترض علیه. . . الخ» . و قال السیوطی فی «الاقتراح فی علم أصول النحو» /٧٠: «أجمعوا علی أنّه لا یحتجّ بکلام المولّدین و المحدثین فی اللغه و العربیه، و فی «الکشّاف» ما یقتضی تخصیص ذلک بغیر أئمّه اللغه و رواتها؛ فإنّها استشهد علی مسأله بقول حبیب بن أوس، ثمّ قال: و هو و إن کان محدثا لا یستشهد بشعره فی اللغه، فهو من علماء العربیّه، فأجعل ما یقوله بمنزله ما یرویه، ألا تری إلی قول العلماء: الدلیل علیه بیت الحماسه. فیقتنعون بذلک لتوثقهم بروایته و إتقانه» .
2- «التزجیه: دفع الشیء، یقال: کیف تزجّی الأیّام؟ أی کیف تدافعها» («لسان العرب» ج ١4/٣54-٣55 «زجا») .
3- «العرب العاربه هم الخلّص منهم، و أخذ من لفظه فأکّد به، کقولک: لیل لائل» («لسان العرب» ج ١/5٨6، «عرب») ، و هم الجاهلیون و المخضرمون، و المتقدّمون علی رأی-الذین یصحّ الاحتجاج بأشعارهم لإثبات قواعد الأدب و العربیّه.
4- فاتّضح ممّا ذکرناه فی هذه التعالیق أنّه یرید المصنّف رحمه اللّه من «أشعار المولّدین» أشعار الطبقه الرابعه؛ و حیث لا یجوز الاستشهاد بأشعار المولّدین لإثبات القواعد الأدبیّه فلا فائده فی تعلّمها، فلا تلحق باللغه التی یجب تعلّمها. و بعض هذه الأشعار المشتمل علی الغزل و تضییع العمر بغیر فائده، مکروه تعلّمه، و ما لم یکن مشتملا علی ذلک فتعلّمه مباح. و بعباره أخری: قد قسّم المصنّف الأشعار-من حیث حکمها الشرعی-إلی ثلاثه أقسام؛ الأوّل: أشعار العرب العاربه و هی أشعار الطبقه الأولی و الثانیه-و الثالثه علی قول-فإنّها ملحقه باللغه و حکمها حکم اللغه، الثانی: أشعار المولّدین المشتمله علی الغزل و تضییع العمر بغیر فائده، فإنّ تعلمها مکروه؛ الثالث: أشعار المولّدین الخالیه ممّا ذکر، فتعلمها مباح.

بالنظر إلی ذاته و قد یمکن جعله مندوبا لتکمیل النفس و إعدادها لغیره من العلوم الشرعیه بتقویتها فی القوه النظریه و قد یکون حراما إذا استلزم التقصیر فی العلم الواجب عینا أو کفایه کما یتفق کثیرا فی زماننا هذا لبعض المحرومین الغافلین عن حقائق الدین. و من هذا الباب الاشتغال فی العلوم التی هی آله العلم الشرعی زیاده عن القدر المعتبر منها فی الآلیه مع وجوب الاشتغال بالعلم الشرعی لعدم قیام من فیه الکفایه به و نحوه. و لتحریر أقسام العلوم و بیان أحکامها علی التفصیل محل آخر فإن ذکره هنا یخرج عن موضوع الرساله. و اعلم أن تخصیص العلوم الأربعه (1)بالشرعیه مصطلح جماعه من العلماء و ربما خصه بعضهم بالثلاثه الأخیره و یمکن رد کل علم واجب أو مندوب إلیه (2)و لا حرج فی ذلک فإنه مجرد اصطلاح لمناسبه و الله أعلم

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٣]

ص: 4113


1- و هی: علم الکلام و أصول الدین؛ و علم الکتاب العزیز؛ و علم الأحادیث؛ و علم الأحکام الشرعیه المعبّر عنها بالفقه.
2- أی إلی هذا المصطلح.

[شماره صفحه واقعی : ٣٨4]

ص: 4114

المطلب الثالث : فی ترتیب العلوم بالنظر إلی المتعلم

اعلم أن لکل علم من هذه العلوم مرتبه من التعلم لا بد لطالبه من مراعاتها لئلا یضیع سعیه أو یعسر علیه طلبه و لیصل إلی بغیته بسرعه و کم قد رأینا طلابا للعلم سنین کثیره لم یحصلوا منه إلا علی القلیل و آخرین حصلوا منه کثیرا فی مده قلیله بسبب مراعاه ترتیبه و عدمه. و لیعلم أیضا أن الغرض الذاتی لیس هو مجرد العلم بهذه العلوم بل الغرض موافقه مراد الله تعالی منها أما بالآلیه أو بالعلم أو بالعمل أو بإقامه نظام الوجود أو إرشاد عباده إلی ما یراد منهم أو غیر ذلک من المطالب و بسبب ذلک یختلف ترتیب التعلم. فمن کان تعلمه فی ابتداء أمره و ریعان شبیبته و هو قابل للترقی إلی مراتب العلوم و التأهل للتفقه فی الدین بطریق الاستدلال و البراهین فینبغی أن یشتغل فی أول أمره بحفظ کتاب الله تعالی و تجویده علی الوجه المعتبر لیکون مفتاحا صالحا و معینا ناجحا و لیستنیر القلب به و یستعد بسببه إلی درک باقی العلوم.

[شماره صفحه واقعی : ٣٨5]

ص: 4115

فإذا فرغ منه اشتغل بتعلم العلوم العربیه فإنها أول آلات الفهم و أعظم أسباب العلم الشرعی فیقرأ أولا علم التصریف و یتدرج فی کتبه من الأسهل إلی الأصعب و الأصغر إلی الأکبر حتی یتقنه و یحیط به علما. ثم ینتقل إلی النحو فیشتغل فیه علی هذا النهج و یزید فیه بالجد و الحفظ فإن له أثرا عظیما فی فهم المعانی و مدخلا جلیلا فی إتقان الکتاب و السنه لأنهما عربیان. ثم ینتقل منه إلی بقیه العلوم العربیه فإذا فرغ منها أجمع اشتغل بالمنطق و حقق مقاصده علی النمط الأوسط و لا یبالغ فیه مبالغته فی غیره لأن المقصود منه یحصل بدونه و فی الزیاده تضییع للوقت غالبا. ثم ینتقل منه إلی علم الکلام و یتدرج فیه کذلک و یطلع علی طبیعیاته لیحصل له بذلک ملکه البحث و الاطلاع علی مزایا العوالم و خواصها. ثم ینتقل منه إلی أصول الفقه متدرجا فی کتبه و مباحثه کذلک و هذا العلم أولی العلوم بالتحریر و أحقها بالتحقیق بعد علم النحو لمن یرید التفقه فی دین الله تعالی فلا یقتصر منه علی القلیل فبقدر ما یحققه تتحقق عنده المباحث الفقهیه و الأدله الشرعیه. ثم ینتقل منه إلی علم درایه الحدیث فیطالعه و یحیط بقواعده و مصطلحاته و لیس من العلوم الدقیقه و إنما هو مصطلحات مدونه و فوائد مجموعه. فإذا وقف علی مقاصده انتقل إلی قراءه الحدیث بالروایه و التفسیر و البحث و التصحیح علی حسب ما یقتضیه الحال و یسعه الوقت و لا أقل من أصل (1)منه یشتمل علی أبواب الفقه و أحادیثه. ثم ینتقل منه إلی البحث عن الآیات القرآنیه المتعلقه بالأحکام الشرعیه و قد

[شماره صفحه واقعی : ٣٨6]

ص: 4116


1- یرید من «الأصل» جامعا روائیا ک «الکافی» و «التهذیب» و «الاستبصار» و «کتاب من لا یحضره الفقیه» ، لا الأصل بمعناه الاصطلاحی، الذی منه الأصول الأربعمائه المشهوره.

أفردها العلماء (1)رضوان الله علیهم بالبحث و خصوها بالتصنیف فلیطالع فیها کتابا و لیبحث عن أسرارها و لیمعن النظر فی کشف أغوارها فلیس لها حد تقف علیه الأفهام إذ لیست کغیرها من کلام الأنام و إنما هی کلام الملک العلام و فهم الناس لها علی حسب ما تصل إلیه عقولهم و تدرکه أفهامهم. فإذا فرغ منها انتقل بعدها إلی قراءه الکتب الفقهیه فیقرأ منها أولا کتابا یطلع فیه علی مطالبه و رءوس مسائله و علی مصطلحات الفقهاء و قواعدهم فإنها لا تکاد تستفاد إلا من أفواه المشایخ بخلاف غیره من العلوم ثم یشرع ثانیا فی قراءه کتاب آخر بالبحث و الاستدلال و استنباط الفرع من أصوله و رده إلی ما یلیق به من العلوم و استفاده الحکم من کتاب أو سنه من جهه النص أو الاستنباط من عموم لفظ أو إطلاقه و من حدیث صحیح أو حسن أو غیرهما لیتدرب علی هذه المطالب علی التدریج فلیس من العلوم شیء أشد ارتباطا بغیره و لا أعم احتیاجا إلیها منه فلیبذل فیه جهده و لیعظم فیه جده فإنه المقصد الأقصی و المطلب الأسنی و وراثه الأنبیاء و لا یکفی ذلک کله إلا بهبه من الله تعالی إلهیه و قوه منه قدسیه (2)توصله إلی هذه البغیه و تبلغه هذه الرتبه و هی العمده فی فقه دین الله تعالی و لا حیله للعبد فیها بل هی منحه إلهیه و نفحه ربانیه یخص بها من یشاء من عباده إلا أن للجد و المجاهده و التوجه إلی الله تعالی و الانقطاع إلیه أثرا بینا فی إفاضتها من الجناب القدسی وَ اَلَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا وَ إِنَّ اَللّٰهَ لَمَعَ اَلْمُحْسِنِینَ (3).

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٧]

ص: 4117


1- منهم الفاضل المقداد و القطب الراوندیّ؛ و من المتأخرین عن المصنّف: المحقق الأردبیلی و الفاضل الجواد رحمهم اللّه تعالی، انظر تفصیل ذلک فی «الذریعه» ج ١/4٠-4٣.
2- قال المصنّف رحمه اللّه فی «شرح اللمعه» ج ٣/66، فی بیان شرائط الإفتاء: «. . . نعم یشترط مع ذلک کلّه أن یکون له قوّه یتمکّن بها من ردّ الفروع إلی أصولها و استنباطها منها، و هذه هی العمده فی هذا الباب، و إلاّ فتحصیل تلک المقدّمات قد صارت فی زماننا سهله، لکثره ما حقّقه العلماء و الفقهاء فیها و فی بیان استعمالها، و إنّما تلک القوّه بید اللّه تعالی یؤتیها من یشاء من عباده علی وفق حکمته و مراده، و لکثره المجاهده و الممارسه لأهلها مدخل عظیم فی تحصیلها، وَ اَلَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا [سوره العنکبوت (٢٩) :6٩]» .
3- سوره العنکبوت (٢٩) :6٩.

فإذا فرغ من ذلک کله شرع فی تفسیر الکتاب العزیز بأسره فکل هذه العلوم له مقدمه و إذا وفق له فلا یقتصر علی ما استخرجه المفسرون بأنظارهم فیه بل یکثر من التفکر فی معانیه و یصفی نفسه للتطلع علی خوافیه و یبتهل إلی الله تعالی فی أن یمنحه من لدنه فهم کتابه و أسرار خطابه فحینئذ یظهر علیه من الحقائق ما لم یصل إلیه غیره من المفسرین لأن الکتاب العزیز بحر لجی فی قعره درر و فی ظاهره خیر و الناس فی التقاط درره و الاطلاع علی بعض حقائقه علی مراتب حسب ما تبلغه قوتهم و یفتح الله به علیهم و من ثم نری التفاسیر مختلفه حسب اختلاف أهلها فیما یغلب علیهم من العلم فمنها ما یغلب علیه العربیه کالکشاف للزمخشری و منها ما یغلب علیه الحکمه و البرهان الکلامی کمفتاح أو مفاتیح الغیب للرازی و منها ما یغلب علیه القصص کتفسیر الثعلبی (1)و منها ما یسلط علی تأویل الحقائق دون تفسیر الظاهر کتأویل عبد الرزاق القاشی (2)إلی غیر ذلک من المظاهر و من المشهور ما روی من أن للقرآن تفسیرا و تأویلا و حقائق و دقائق و أن له ظهرا و بطنا و حدا و مطلعا (3). ذٰلِکَ فَضْلُ اَللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشٰاءُ وَ اَللّٰهُ ذُو اَلْفَضْلِ اَلْعَظِیمِ (4).

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٨]

ص: 4118


1- الموسوم ب «الکشف و البیان» ، انظر وصفه فی «الذریعه» ج ١٨/66-6٧.
2- «تأویل الآیات» أو «التأویلات» ، انظر وصفه فی «الذریعه» ج ٣/٣٠٣.
3- فی «تفسیر الطبریّ» ج ١/٩؛ و «إحیاء علوم الدین» ج ١/٨٨،٢6٠: «قال صلّی اللّه علیه [و آله]و سلّم: «إنّ للقرآن ظاهرا و باطنا و حدّا و مطلعا» ؛ و فی «تفسیر العیّاشیّ» ج ١/١١، الحدیث 5؛ و «بصائر الدرجات» /١٩6، الحدیث ٧: «عن الفضیل بن یسار، قال: سألت أبا جعفر علیه السّلام عن هذه الروایه: ما فی القرآن آیه إلاّ و لها ظهر و بطن، و ما فیه حرف إلاّ و له حدّ و لکلّ حدّ مطلع، ما یعنی بقوله: لها ظهر و بطن؟ قال: ظهره و بطنه تأویله. . .» ؛ و فی «المحاسن» /٢٧٠، الحدیث ٣6٠: «. . . قلت: و للقرآن بطن و ظهر؟ فقال: نعم، لأنّ لکتاب اللّه ظاهرا و باطنا و معاینا و ناسخا و منسوخا و محکما و متشابها و سننا و أمثالا و فصلا و وصلا و أحرفا و تصریفا. . .» و راجع أیضا «بحار الأنوار» ج ٩٢/٧٨-١٠6؛ «الإتقان» ج 4/٢٢5. و أمّا قوله «و حقائق و دقائق» فلم أجده فی الأحادیث و الروایات. نعم قال المکی فی «علم القلوب» /٢٧: «و قیل: ما من آیه فی القرآن إلاّ و لها سبع معان: ظاهر و باطن و إشارات و أمارات و لطائف و دقائق و حقائق؛ فالظاهر للعوام، و الباطن للخواصّ، و الإشارات لخاصّ الخواصّ، و الأمارات للأولیاء، و اللطائف للصدّیقین، و الدقائق للمحبّین، و الحقائق للنبیّین» .
4- سوره الجمعه (6٢) :4.

فإذا فرغ من ذلک و أراد الترقی و تکمیل النفس فلیطالع کتب الحکمه من الطبیعی و الریاضی و الحکمه العملیه المشتمله علی تهذیب الأخلاق فی النفس و ما خرج عنها من ضرورات دار الفناء. ثم ینتقل بعده إلی العلوم الحقیقیه و الفنون الحقیه فإنها لباب هذه العلوم و نتیجه کل معلوم و بها یصل إلی درجه المقربین و یحصل علی مقاعد الواصلین أوصلنا الله و إیاکم إلی ذلک الجناب إنه کریم وهاب. هذا کله ترتیب من هو أهل لهذه العلوم و له استعداد لتحصیلها و نفس قابله لفهمها فأما القاصرون عن درک هذا المقام و الممنوعون بالعوائق عن الوصول إلی هذا المرام فلیقتصروا منها علی ما یمکنهم الوصول إلیه متدرجین فیه حسب ما دللنا علیه فإن لم یکن لهم بد من الاقتصار فلا أقل من الاکتفاء بالعلوم الشرعیه و الأحکام الدینیه. فإن ضاق الوقت أو ضعفت النفس عن ذلک- فالفقه أولی من الجمیع فبه قامت النبوات و انتظم أمر المعاش و المعاد مضیفا إلیه ما یجب مراعاته من تهذیب النفس و إصلاح القلب من علم الطب النفسی لیترتب علیه العداله التی بها قامت السماوات و الأرض و التقوی التی هی ملاک الأمر. فإذا فرغ عما خلق له من العلوم فلیشتغل بالعمل الذی هو زبده العلم و عله الخلق قال الله تعالی وَ مٰا خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ (1). و هذه العلوم بمنزله الآلات القریبه أو البعیده للعمل کما حققناه فی الباب الأول (2)و ما أجهل و أخسر و أحمق من یتعلم صنعه لینتفع بها فی أمر معاشه ثم یصرف عمره و یجعل کَدَّهُ فی تحصیل آلاتِها من غیر أن یشتغل بها اشتغالا یحصل به الغرض منها فتدبر ذلک موفقا إن شاء الله تعالی

[شماره صفحه واقعی : ٣٨٩]

ص: 4119


1- سوره الذاریات (5١) :56.
2- فی الأمر الثانی من القسم الأوّل من النوع الأول من ذلک الباب.

[شماره صفحه واقعی : ٣90]

ص: 4120

تَتِمَّهُ الکتاب

اعلم وفقک الله تعالی أنی قد أوضحت لک السبیل و علمتک کیفیه المسیر و بینت لک کمال الآداب و حثثتک علی دخول هذا الباب فعلیک بالجد و التشمیر و اغتنام أیام عمرک القصیر فی اقتناء الفضائل النفسانیه و الحصول علی الملکات العلمیه فإنها سبب لسعادتک المؤبده و موجبه لکمال النعمه المخلَّده فإنها من کمالات نفسک الإنسانیه و هی باقیه أبدا لا تعدم کما تحقق فی العلوم الحکمیه و دلت علیه الآیات القرآنیه و الأخبار النبویه فتقصیرک فی تحصیل الکمال فی أیام هذه المهله القلیله موجب لدوام حسرتک الطویله. و اعتبر فی نفسک الآن إن کنت ذا بصیره أنک لا ترضی بالقصور عن أبناء نوعک من بلدک أو محلتک و تتألم بزیاده علمهم علی علمک و ارتفاع شأنهم علی شأنک مع أنک و هم فی دار خسیسه و عیشه دنیه زائله عما قلیل و لا یکاد یطلع علی نقصک من الخارجین عنک إلا القلیل فکیف ترضی لنفسک إن کنت عاقلا بأن تکون غدا فی دار البقاء عند اجتماع جمیع العوالم من الأنبیاء و المرسلین و الشهداء و الصالحین و العلماء الراسخین و الملائکه المقربین و منازلهم فی تلک

[شماره صفحه واقعی : ٣٩١]

ص: 4121

الدار علی قدر کمالاتهم التی حصلوها فی هذه الدار الفانیه و المده الزائله فی موقف صف النعال (1)و أنت الآن قادر علی درک الکمال ما هذا إلا قصور فی العقل أو سبات نعوذ بالله من سنه الغفله و سوء الزله. هذا کله علی تقدیر سلامتک فی تلک الدار من عظیم الأخطار و عذاب النار و أَنَّی لک بالأمان من ذلک و قد عرفت أن أکثر هذه العلوم واجب إما علی الأعیان أو الکفایه و أن الواجب الکفائی إذا لم یقم به من فیه کفایه یأثم الجمیع بترکه و یصیر حکمه فی ذلک کالواجب العینی. و أین القائم فی هذا الزمان بل فی أکثر الأزمان بالواجب من تحصیل هذه العلوم الشرعیه و الحاصل علی درجتها المرضیه سیما التفقه فی الدین فإن أقل مراتبه وجوبه علی الکفایه و أدنی ما یتأدی به هذا الواجب أن یکون فی کل قطر منه قائم به ممن فیه کفایه و هذا لا یحصل إلا مع وجود خلق کثیر من الفقهاء فی أقطار الأرض و متی اتفق ذلک فی هذه الأزمنه. هذا مع القیام بما یلزمه من العلوم و الکتب التی یتوقف علیها من الحدیث و غیره و تصحیحها و ضبطها و کل هذا أمر معدوم فی هذا الزمان فالتقاعد عنه و الاشتغال بغیر العلم و مقدماته قد صار من أعظم العصیان و إن کان بصوره العباده من دعاء أو قراءه القرآن فأین السلامه من أهوال القیامه للقاعد عن الاشتغال بالعلوم الشرعیه علی تقدیر رضاه بهمته الخسیسه عن ارتقاء مقام أهل الدرجه العلیه. و اعتبر ثالثا [ثانیا]علی تقدیر السلامه من ذلک کله أن امتیازک عن سائر جنسک من الحیوانات لیس إلا بهذه القوه العاقله التی قد خصک الله بها من بینها الممیزه بین الخطأ و الصواب الموجبه لتحصیل العلوم النافعه لک فی هذه الدار و فی دار المآب فقعودک عن استعمالها فیما خلقت له و انهماکک فی مهلکک

[شماره صفحه واقعی : ٣٩٢]

ص: 4122


1- «فی موقف صفّ النعال» خبر ل «تکون» .

من المأکل و المشرب و غیرهما من الأعمال التی یشارکک فیها سائر الحیوانات حتی الدیدان و الخنافس فإنها تأکل و تشرب و تجمع القوت و تتناکح و تتوالد مع أنک قادر علی أن تصیر من جمله الملائکه المقربین باستعمال قوتک فی العلم و العمل بل أعظم من الملائکه عین الخسران المبین (1). فتنبهوا معشر إخوانی و أحبائی أیقظنا الله و إیاکم من غفلتکم و اغتنموا أیام مهلتکم و تلافوا تفریطکم قبل زوال الإمکان و فوت الأوان و الحصول فی حیز کان فیا لها حسره لا یتدارک فارطها و ندامه تخلد محنتها. نبهنا الله و إیاکم من مراقد الطبیعه و جعل ما بقی من أیام هذه المهله مصروفا علی علوم الشریعه و أحلنا جمیعا فی دار کرامته بمنازلها الرفیعه إنه أکرم الأکرمین و أجود الأجودین. و علی هذا القدر نختم الرساله حامدین لله تعالی مصلین علی خاتم الرساله و علی آله أهل العصمه و العداله مسلمین مستغفرین من ذنوبنا إنه غفور رحیم. و فرغ منها مؤلفها الفقیر إلی عفو الله تعالی و رحمته زین الدین بن علی بن أحمد الشامی العاملی ضحی یوم الخمیس یوم العشرین من شهر ربیع الأول سنه أربع و خمسین و تسع مائه تقبلها الله برحمته و تلقاها بید کرمه و رأفته إنه جواد کریم وَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِینَ (2)

[شماره صفحه واقعی : ٣٩٣]

ص: 4123


1- «عین الخسران المبین» خبر لقوله: «فقعودک» .
2- قد فرغت-بحول اللّه و قوّته-من مقابله هذا الأثر الشریف و السفر المنیف و الکتاب القیّم، مع ستّ نسخ مطبوعه و أکثر من خمس نسخ مخطوطه-منها النسخه التی کتبها تلمیذ المؤلّف رحمه اللّه و سمعها منه و علیها خطّه- و تحقیقه و تخریج مصادر الروایات و أقوال الصحابه و العلماء و أکثر الأشعار، و التعلیق علیه و إعراب مواضعه المشکله، فی شهر جمادی الأولی من سنه ١4٠٩ ه. فی بلده قم المشرفه و کان شروعی فی ذلک فی شهر شعبان المعظّم من سنه ١4٠٧ ه. و الحمد للّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی سیّدنا و مولانا محمّد و آله الطیّبین الطاهرین، و أنا العبد رضا المختاری، غفر اللّه له و لوالدیه.

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 4124

الفهارس العامّه

اشاره

١-مصادر التحقیق

٢-الآیات الکریمه

٣-الأحادیث الشریفه

4-الآثار

5-الأشعار

6-الأعلام الوارده فی المتن

٧-الأعلام الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق

٨-الکتب الوارده فی المتن

٩-الکتب الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق

١٠-الموضوعات

[شماره صفحه واقعی : ٣٩5]

ص: 4125

تنبیهات

١-یشمل هذا الفهرس أسماء مصادر مقدّمه التحقیق و مصادر تحقیق متن الکتاب، و میّزنا ما یکون من مصادر مقدّمه التحقیق فقط دون مصادر تحقیق متن الکتاب بنجمه وضعناها قبل أسماء المصادر؛ فمثلا تری:

* «أعیان الشیعه» .

فیعلم أنّه من مصادر مقدّمه التحقیق فقط.

٢-التواریخ المذکوره فی هذا الفهرس و فی سائر المواضع، کلّها بالسنه الهجریه القمریه إلاّ ما صرّح بغیرها.

٣-ذکرنا أشهر الأقوال فی سنی ولاده المؤلّفین أو وفیاتهم غالبا.

4-حرف «م» قبل العدد یعنی: المتوفّی؛ و بعد العدد یعنی: السنه المیلادیه.

5-هذه العلامه «-» تعنی: انظر، و تعادل هذه العلامه «-» ؛ فمثلا تری:

«إرشاد الأریب إلی معرفه الأدیب» - «معجم الأدباء» .

یعنی للاطّلاع علی خصوصیات الکتاب انظر «معجم الأدباء» فی هذا الفهرس.

6-حین یعرف المصدر بتسمیه هی أکثر انتشارا من عنوانه الأصلی، مثل «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» ، و شهرته «شرح اللمعه» ؛ فقد استعملنا العنوان المشهور و أحلنا إلیه من العنوان الأصلی، مثل:

«الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» - «شرح اللمعه» .

٧-اعتمدنا فی إثبات ما وجدناه مذکورا فی المصدر من خصوصیات الطبعه و تاریخ الطبع و محلّه و غیر ذلک، و أهملنا ما لم نجده فیه إلاّ ما جعلناه بین المعقوفین.

٨-ذکرنا فی هذا الفهرس الاسم و العنوان الکامل للمصدر، بینما ذکرناه فی التعالیق و مقدّمه التحقیق باسمه المختصر غالبا، مثل:

«تذکره السامع و المتکلّم فی أدب العالم و المتعلّم» .

و ذکرناه فی التعالیق بعنوان «تذکره السامع» فقط.

[شماره صفحه واقعی : ٣٩6]

ص: 4126

١-فهرس مصادر التحقیق
أ: المصادر العربیه

١- «القرآن الکریم» .

«أ»

٢- «الإتقان فی علوم القرآن» . لجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (٨4٩-٩١١ ه) . تحقیق محمّد أبی الفضل إبراهیم. الطبعه الثانیه،4 أجزاء فی مجلّدین، قم، الرضی و بیدار،١٣6٣ ه ش.

٣- «الاحتجاج علی أهل اللجاج» . لأبی منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب الطبرسیّ (القرن السادس) . تحقیق السیّد محمّد باقر الخرسان. مجلّدان، النجف الأشرف، مطبعه النعمان، ١٣٨6 ه/١٩66 م.

4-* «إحیاء الداثر من القرن العاشر» (من «طبقات أعلام الشیعه») . للشیخ محمّد محسن آقا بزرگ الطهرانیّ. (١٢٩٣-١٣٨٩ ه) . تحقیق علی نقی المنزوی. الطبعه الأولی، طهران، جامعه طهران، ١٣66 ه ش.

5- «إحیاء علوم الدین» . لأبی حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزّالی (45-5٠5 ه)4 مجلّدات، مصر، مطبعه الحلبیّ،١٣4٧ ه.

6- «اختصار علوم الحدیث» . لأبی الفداء الحافظ إسماعیل بن کثیر (٧٠١-٧٧4 ه) . تحقیق محمد

[شماره صفحه واقعی : ٣٩٧]

ص: 4127

عبد الرزاق حمزه، الطبعه الأولی، مکّه المکرّمه، المطبعه الماجدیه،١٣5٣ ه.

٧- «أخلاق العلماء» . لأبی بکر محمّد بن حسین بن عبد اللّه الآجری (م ٣6٠ ه) . تحقیق فاروق حماده، الطبعه الأولی، دمشق، مکتبه العرفان،١٣٩٢ ه/١٩٧٢ م.

٨- «أدب الإملاء و الاستملاء» . لأبی سعد عبد الکریم بن محمّد بن منصور السمعانی (5٠6-56٢ ه) .

لیدن،١٩5٢ م.

٩- «أدب الدنیا و الدین» . لأبی الحسن علیّ بن محمّد بن حبیب البصری الماوردی (٣64-45٠ ه) :

تحقیق مصطفی السقا. الطبعه الرابعه، بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣٩٨ ه/١٩٧٨ م.

١٠- «أدب المفتی و المستفتی» . لأبی عمرو عثمان بن عبد الرحمن الشهرزوری المعروف بابن الصلاح (5٧٧-64٣ ه) . تحقیق عبد المعطی أمین قلعجی. طبع فی أوّل المجلّد الأوّل من کتاب «فتاوی و مسائل ابن الصلاح» : الطبعه الأولی، مجلّدان، بیروت، دار المعرفه،١4٠6 ه/١٩٨6 م.

١١- «الأذکار المنتخبه من کلام سیّد الأبرار» . لأبی زکریا یحیی بن شرف النّووی الشافعی (6٣١-6٧6 ه) . الطبعه الرابعه، مصر، مکتبه مصطفی البابی الحلبیّ و أولاده،١٣٧5 ه/١٩55 م.

[] «إرشاد الأریب إلی معرفه الأدیب» - «معجم الأدباء» .

١٢- «إرشاد القلوب إلی الصواب المنجی من عمل به من ألیم العقاب» . لأبی محمّد الحسن بن محمّد الدیلمیّ (م القرن الثامن) . جزآن فی مجلّد واحد، قم، الرضی.

١٣- «أساس البلاغه» . لأبی القاسم جار اللّه محمود بن عمر الزمخشری (46٧-5٣٨ ه) . تحقیق عبد الرحیم محمود. بیروت، دار المعرفه،١٣٩٩ ه/١٩٧٩ م.

١4- «الإعجاز و الإیجاز» . لأبی منصور عبد الملک بن محمّد بن إسماعیل الثعالبی النیسابوریّ (٣5-4٢٩ ه) . بیروت: دار صعب و بغداد: دار لسان.

١5- «الأعلام» . لخیر الدین الزّرکلی (١٣١-١٣٩6 ه) . الطبعه السادسه،٨ مجلّدات، بیروت، دار العلم للملایین،١٩٨4 م.

١6- «الأعلام فی کتاب معجم البلدان لیاقوت الحموی» . لعبد الحسین الشبستری. الطبعه الأولی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، تاریخ المقدّمه:١4٠5 ه.

١٧- «أعلام الموقّعین عن ربّ العالمین» . لشمس الدین محمّد بن أبی بکر المعروف بابن قیّم الجوزیه (6٩١-٧5١ ه) . تحقیق عبد الرحمن الوکیل.4 أجزاء فی مجلّدین، القاهره، دار الکتب الحدیثه، ١٣٨٩ ه.

١٨-* «أعیان الشیعه» للسیّد محسن بن عبد الکریم الأمین الحسینی العاملی الشقرائی (١٢٨4-١٣٧١ ه) . تحقیق السیّد حسن الأمین. الطبعه الخامسه،١٠ مجلّدات+الفهرس، بیروت، دار التعارف للمطبوعات،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

[شماره صفحه واقعی : ٣٩٨]

ص: 4128

١٩- «الإفصاح فی فقه اللغه» . لحسین یوسف موسی و عبد الفتاح الصعیدی. الطبعه الثالثه، مجلّدان، قم، مکتب الإعلام الإسلامی،١4٠4 ه.

٢٠- «الاقتراح فی علم أصول النحو» . لجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (٨4٩-٩١١ ه) . تحقیق أحمد محمّد قاسم، [مصر،١٣٩6 ه؟].

٢١- «أمالی الصدوق» . لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بابویه القمّیّ (بعد ٣٠4-٣٨١ ه) . الطبعه الخامسه، بیروت، الأعلمی،١4٠٠ ه/١٩٨٠ م.

٢٢- «أمالی الطوسیّ» . لأبی جعفر شیخ الطائفه محمّد بن الحسن الطوسیّ (٣٨5-46٠ ه) . تحقیق السیّد محمّد صادق بحر العلوم. مجلّدان، بغداد، المکتبه الأهلیّه،١٣٨4 ه/١٩64 م.

٢٣- «أمالی القالی» . لأبی علی إسماعیل بن القاسم البغدادیّ (٢٨٨-٣56 ه) . تحقیق محمّد عبد الجواد الأصمعی. جزآن فی مجلّد واحد، [القاهره]، دار الکتب المصریه،١٩٧5-١٩٧6.

٢4- «أمالی المرتضی» . لأبی القاسم علیّ بن الحسین المشهور بعلم الهدی و الشریف المرتضی (٣55-4٣6 ه) . تحقیق السیّد محمّد بدر الدین النعسانی الحلبیّ.4 أجزاء فی مجلّدین، قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠٣ ه. [بالأوفست عن طبعته السابقه،١٣٢5 ه/١٩٠٧ م].

٢5- «أمالی المفید» . لأبی عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان البغدادیّ المعروف بالشیخ المفید (٣٣6/٣٣٨-4١٣ ه) . تحقیق حسین أستاد ولی و علی أکبر الغفاری. قم، مؤسّسه النشر الإسلامی، ١4٠٣ ه.

٢6- «الأمثال و الحکم» . لمحمّد بن أبی بکر بن عبد القادر الرازیّ (کان حیا فی 666 ه) . تحقیق فیروز حریرچی. الطبعه الأولی، دمشق، المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الإسلامیه الإیرانیه بدمشق، ١4٠٨ ه/١٩٨٧ م.

٢٧-* «أمل الآمل فی علماء جبل عامل» لمحمّد بن الحسن الشیخ الحرّ العاملیّ (١٠٣٣-١١٠4 ه) .

تحقیق السیّد أحمد الحسینی. الطبعه الثانیه، مجلّدان، قم، دار الکتاب الإسلامی،١٣6٢ ه ش.

[بالأوفست عن طبعته الأولی، بغداد، مکتبه الأندلس].

٢٨- «إنباه الرواه علی أنباه النحاه» . لأبی الحسن جمال الدین علیّ بن یوسف القفطی (56٨-646 ه) . تحقیق محمّد أبی الفضل إبراهیم. الطبعه الأولی،4 مجلّدات، القاهره، دار الکتب المصریه،١٣٧4 ه.

٢٩-* «الانتصار» . لأبی القاسم علیّ بن الحسین المشهور بعلم الهدی و الشریف المرتضی (٣55-4٣6 ه) . قدّم له السیّد محمّد رضا الخرسان. النجف الأشرف، المطبعه الحیدریّه، ١٣٩١ ه/١٩٧١ م.

٣٠- «الأنموذج» لأبی القاسم جار اللّه محمود بن عمر الزمخشری (46٧-5٣٨ ه) . المطبوع فی کتاب

[شماره صفحه واقعی : ٣٩٩]

ص: 4129

«جامع المقدمات» ضمن «شرح الأنموذج» ، طهران، المکتبه الإسلامیه،١٣٧٩ ه.

٣١- «الأنوار النعمانیه فی معرفه النشأه الإنسانیه» . للمحدّث السیّد نعمه اللّه الموسوی الجزائریّ (١٠5-١١١٢ ه) . تحقیق محمّد علی القاضی الطباطبائی. [الطبعه الأولی]،4 أجزاء فی مجلّدین، تبریز، [١٣٨٢ ه].

«ب»

٣٢- «بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمّه الأطهار علیهم السلام» . للعلامه محمّد باقر بن محمّد تقیّ المجلسی (١٠٣٧-١١١٠ ه) . الطبعه الثالثه،١١٠ مجلّد (إلاّ 6 مجلّدات، من المجلّد ٢٩-٣4) + المقدّمه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

٣٣- «بدایه الهدایه» . لأبی حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزّالی (45-5٠5 ه) . مصر، المطبعه الوهبیه،١٢٨٣ ه.

٣4- «بصائر الدرجات» . لأبی جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ الصفّار (م ٢٩٠ ه) . تحقیق المیرزا محسن کوچه باغی. الطبعه الثانیه، إیران، [بعد ١٣٩١ ه].

٣5-* «بهجه الآمال فی شرح زبده المقال» . لملا علی العلیاری التبریزی (١٢٣6-١٣٢٧ ه) . الطبعه الأولی، صدرت منه حتّی الآن 5 مجلّدات، طهران، مؤسّسه کوشان پور،١٣٩5-١4٠٧ ه.

٣6- «البیان و التبیین» . لأبی عثمان عمرو بن بحر الملقّب بالجاحظ (م ٢55 ه) . تحقیق فوزی عطوی.

بیروت، مکتبه الطلاب و شرکه الکتاب اللبنانی،١٩6٨ م.

«ت»

٣٧- «تاریخ الأدب العربی» . لکارل بروکلمان (١٨6٨-١٩56 م) . ترجمه د. عبد الحلیم النجّار و سید یعقوب بکر و رمضان عبد التواب. الطبعه الأولی،6 مجلّدات، مصر، دار المعارف، ١٩5٩-١٩٧٧ م.

٣٨- «تاریخ التراث العربی» . لفؤاد سزگین. ترجمه محمود فهمی حجازی، و راجعه عرفه مصطفی و سعید عبد الرحیم. [الطبعه الأولی]، صدر حتّی الآن بعض مجلّداته، المملکه العربیه السعودیه، جامعه محمّد بن سعود الإسلامیه،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

٣٩-* «تاریخ التربیه الإسلامیه» . لأحمد شلبی، الطبعه الثالثه، القاهره، مکتبه النهضه المصریه، ١٩66 م.

4٠- «تاریخ الحکماء» . لأبی الحسن جمال الدین علیّ بن یوسف القفطی (56٨-646 ه) . لیبسک، ١٩٠٣ م.

[شماره صفحه واقعی : 4٠٠]

ص: 4130

4١-* «تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام» . للسیّد حسن الصدر (١٢٧٢-١٣54 ه) . طهران، الأعلمی.

4٢- «التبیان فی آداب حمله القرآن» . لأبی زکریا یحیی بن شرف الدین النووی الشافعی (6٣١-6٧٧ ه) . الطبعه الثانیه، دار الفکر،١٣٩٣ ه/١٩٧٣ م.

[] «التبیان فی تفسیر القرآن» - «تفسیر التبیان» .

4٣- «تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیّه» . للعلامه الحلی جمال الدین الحسن بن یوسف بن المطهّر (64٨-٧٢6 ه) . جزآن فی مجلّد واحد، قم، مؤسّسه آل البیت، [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

44-* «تحفه العالم فی شرح خطبه المعالم» . للسیّد جعفر ابن السیّد محمّد آل بحر العلوم (١٢٨١-١٣٧٧ ه) . الطبعه الثانیه، جزآن فی مجلّد واحد، طهران، مکتبه الصادق، ١4٠١ ه/١٣6٠ ه ش.

45- «تحف العقول عن آل الرسول» علیهم السلام. لأبی محمّد الحسن بن علیّ بن الحسین بن شعبه الحرّانیّ (القرن الرابع) . الطبعه الخامسه، بیروت، الأعلمی،١٣٩4 ه.

46- «تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی» . لجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (٨4٩-٩١١ ه) . تحقیق عبد الوهّاب عبد اللطیف. الطبعه الثانیه، جزآن فی مجلّد واحد، مصر، دار الکتب الحدیثه،١٣٨5 ه/١٩66 م.

4٧- «تذکره الحفاظ» . لأبی عبد اللّه محمّد بن أحمد الذهبی (6٧٣-٧4٨ ه) . تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلّمی.4 أجزاء فی مجلّدین، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

4٨- «تذکره السامع و المتکلّم فی أدب العالم و المتعلّم» . لمحمّد بن إبراهیم بن سعد اللّه بن جماعه الکنانیّ (6٣٩-٧٣٣ ه) . تحقیق السیّد محمّد هاشم الندوی. [الطبعه الأولی]، حیدرآباد الدکن، دائره المعارف العثمانیه،١٣54 ه.

4٩-[نشره] «تراثنا» . نشره فصلیه تصدرها مؤسّسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث فی قم.

(صدرت منها حتّی الآن ١4 عددا) العدد الخامس:١4٠6 ه.

5٠- «الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف» . لزکیّ الدین عبد العظیم بن عبد القوی المنذری (5٨١-656 ه) . تحقیق مصطفی محمّد عماره. الطبعه الثانیه،4 مجلّدات، دار الفکر.

5١- «تعلیم المتعلّم طریق التعلّم» . لبرهان الدین الزرنوجی (م. حوالی 5٩١ ه) . الطبعه الأولی، مصر، مطبعه التقدّم العلمیه،١٣١٩ ه.

5٢- «تفسیر ابن کثیر» . لأبی الفداء إسماعیل بن کثیر الدمشقی (م ٧٧4 ه) . قدّم له یوسف عبد الرحمن المرعشلی. الطبعه الأولی،4 مجلّدات+الفهرس، بیروت، دار المعرفه،

[شماره صفحه واقعی : 4٠١]

ص: 4131

١4٠6 ه/١٩٨6 م.

[] «تفسیر الإمام الرازیّ» - «تفسیر الرازیّ» .

5٣- «تفسیر البحر المحیط» . لأبی حیّان محمّد بن یوسف بن علی الأندلسی الغرناطی (654-٧45 ه) .

الطبعه الثانیه،٨ مجلّدات، دار الفکر،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

[] «تفسیر التبیان الجامع لعلوم القرآن» - «تفسیر التبیان» .

54- «تفسیر التبیان» . لأبی جعفر شیخ الطائفه محمّد بن الحسن الطوسیّ (٣٨5-46٠ ه) . تحقیق أحمد حبیب قصیر العاملی.١٠ مجلّدات، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

55- «تفسیر الرازیّ» . لمحمّد بن عمر الخطیب فخر الدین الرازیّ (54٣/544-6٠6 ه) . الطبعه الثالثه،٣٢ جزء فی ١6 مجلّدا.

56- «تفسیر الطبریّ» . لأبی جعفر محمّد بن جریر الطبریّ (٢٢4-٣١٠ ه) .٣٠ جزء فی ١٢ مجلّدا، بیروت، دار المعرفه،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م. [بالأوفست عن طبعته الأولی، بولاق، المطبعه الأمیریه، ١٣٢٣-١٣٣٠ ه].

5٧- «تفسیر العسکریّ» علیه السلام. المنسوب إلی الإمام أبی محمّد العسکریّ علیه أفضل صلوات المصلّین (٢٣٢-٢6٠ ه) . تبریز،١٣١5 ه.

* «تفسیر العسکریّ» علیه السلام. المنسوب إلی الإمام أبی محمّد العسکریّ علیه أفضل صلوات المصلّین (٢٣٢-٢6٠ ه.) . تحقیق مدرسه الإمام المهدیّ علیه السلام. الطبعه الأولی، قم، مدرسه الإمام المهدیّ علیه السلام،١4٠٩ ه.

5٨- «تفسیر العیّاشیّ» . لأبی النضر محمّد بن مسعود بن محمّد بن عیّاش السمرقندی (القرن الرابع) .

تحقیق السیّد هاشم الرسولی. الطبعه الأولی، مجلّدان، طهران، المکتبه العلمیه الإسلامیه.

[] «تفسیر القرآن العظیم» - «تفسیر ابن کثیر» .

5٩- «تفسیر القرطبیّ» . لأبی عبد اللّه محمّد بن أحمد الأنصاری القرطبیّ (م 6٧١ ه) . تحقیق أحمد عبد العلیم البردونی.٢٠ مجلّدا، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

[] «التفسیر الکبیر» - «تفسیر الرازیّ» .

6٠- «تفسیر الکشّاف» . لأبی القاسم جار اللّه محمود بن عمر الزمخشری (46٧-5٣٨ ه)4 مجلّدات، [قم]، نشر أدب الحوزه. [بالأوفست عن طبعته السابقه].

6١- «تفسیر مجمع البیان» . لأبی علی أمین الإسلام الفضل بن الحسن الطبرسیّ (46٩/46٨-54٨ ه) . تحقیق المیرزا أبی الحسن الشعرانی. الطبعه الخامسه،١٠ أجزاء فی 5 مجلّدات، طهران، المکتبه الإسلامیه،١٣٩5 ه.

[شماره صفحه واقعی : 4٠٢]

ص: 4132

6٢- «تقیید العلم» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢-46٣ ه) . تحقیق یوسف العش. الطبعه الثانیه، دار إحیاء السنه النبویّه،١٩٧4 م.

6٣-* «تکمله أمل الآمل» . للسیّد حسن الصدر (١٢٧٢-١٣54 ه) . تحقیق السیّد أحمد الحسینی.

الطبعه الأولی، قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠6 ه.

64- «تلبیس إبلیس» . لأبی الفرج عبد الرحمن بن علی المعروف بابن الجوزی (5١-5٩٧ ه) .

بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣6٨ ه.

65- «تمهید القواعد» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . -المطبوع مع «الذکری» للشهید الأول-قم، مکتبه بصیرتی. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

[] «تنبیه الخاطر و نزهه الناظر» - «تنبیه الخواطر و نزهه النواظر» .

66- «تنبیه الخواطر و نزهه النواظر» . لأبی الحسین ورّام بن أبی فراس المالکی الأشتری (م 6٠5 ه) .

جزآن فی مجلّد واحد. قم، مکتبه الفقیه. [بالأوفست عن طبعه بیروت، دار صعب و دار التعارف].

6٧-* «تنقیح المقال فی علم الرجال» . للشیخ عبد اللّه بن محمّد حسن المامقانی (١٢٩-١٣5١ ه) .

الطبعه الثانیه،٣ مجلّدات، [قم]. [بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، المطبعه المرتضویه، ١٣5٢ ه].

6٨- «التوحید» . لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ (بعد ٣٠4-٣٨١ ه) . تحقیق علی أکبر الغفّاری و السیّد هاشم الحسینی الطهرانیّ. [الطبعه الثانیه]، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی.

6٩- «تهذیب التهذیب» . لأبی الفضل أحمد بن علیّ بن حجر العسقلانی (٧٧٣-٨5٢/٨5٣ ه) . الطبعه الأولی،١٢ مجلّدا، حیدرآباد الدکن،١٣٢5-١٣٢٧ ه.

«ث»

٧٠- «ثواب الأعمال» . لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ (بعد ٣٠4-٣٨١ ه) . تحقیق علی أکبر الغفّاری. طهران: مکتبه الصدوق، و قم: کتبی النجفیّ.

«ج»

٧١- «جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله» . لأبی عمر یوسف بن عبد البرّ النمری القرطبیّ (٣6٨-46٣ ه) . تحقیق عبد الرحمن محمّد عثمان. الطبعه الثانیه، جزآن فی مجلّد واحد، المدینه المنوّره، المکتبه السلفیه،١٣٨٨ ه/١٩6٨ م.

[] «جامع البیان فی تفسیر القرآن» - «تفسیر الطبریّ» .

[شماره صفحه واقعی : 4٠٣]

ص: 4133

٧٢-* «جامع الرواه و إزاحه الاشتباهات عن الطرق و الأسناد» . لمحمّد بن علی الأردبیلی (م ١١٠١ ه) . مجلّدان، بیروت، دار الأضواء،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

[] «الجامع الصحیح» - «سنن الترمذی» .

٧٣- «الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر» . لجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (٨4٩-٩١١ ه) . الطبعه الرابعه، جزآن فی مجلّد واحد، بیروت، دار الکتب العلمیه.

٧4- «جامع الفوائد فی شرح خطبه القواعد» . لفخر المحققین محمّد بن الحسن بن یوسف الحلّی (6٨٢-٧٧١ ه) . المطبوع فی أوّل المجلّد الأول من «إیضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد» له أیضا، فی 4 مجلّدات، قم، إسماعیلیان،١٣6٣ ه ش.

[] «الجامع لأحکام القرآن» - «تفسیر القرطبیّ» .

٧5-* «الجواهر السنیه فی الأحادیث القدسیه» . لمحمّد بن الحسن الشیخ الحرّ العاملیّ (١٠٣٣-١١٠4 ه) . الطبعه الأولی، [قم؟]، نشر یس،١4٠٢ ه/١٩٨٢ م.

٧6- «جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام» . للشیخ محمّد حسن بن باقر النجفیّ (م ١٢66 ه) .

تحقیق عدّه من الفضلاء. الطبعه السادسه،4٣ مجلّدا، طهران، دار الکتب الإسلامیه، ١٣٩٨ ه.

٧٧- «الجواهر المکلّله فی الأحادیث المسلسله» . لمحمّد بن عبد الرحمن بن محمّد السخاوی (٨٣١-٩٠٢ ه) . مصوّره مؤسّسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث عن النسخه المخطوطه المحفوظه فی المکتبه القاسمیه فی مدینه سند باکستان.

«ح»

٧٨-* «الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره» . للشیخ یوسف بن أحمد البحرانیّ (١١٠٧-١١٨6 ه) . [الطبعه الأولی]،٢٣ مجلدا، النجف الأشرف: دار الکتب الإسلامیه؛ و قم: مؤسّسه النشر الإسلامی،١٣٧6-١4٠6 ه.

٧٩- «حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء» . لأبی نعیم أحمد بن عبد اللّه الأصفهانیّ (٣٣6-4٣٠ ه) .

الطبعه الثانیه،١٠ مجلّدات، بیروت، دار الکتاب العربی،١٣٨٧ ه/١٩6٧ م.

«خ»

٨٠- «خزانه الأدب و لبّ لباب لسان العرب» . لعبد القادر بن عمر البغدادیّ (١٠٣-١٠٩٣ ه)4 مجلّدات، القاهره، المطبعه السلفیه و مکتبتها و إداره الطباعه المنیریه،١٣4٧ ه.

٨١- «الخصال» . لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ (بعد

[شماره صفحه واقعی : 4٠4]

ص: 4134

٣٠4-٣٨١ ه) . -المطبوع مع ترجمته الفارسیه-جزآن فی مجلّد واحد، طهران، المکتبه العلمیه الإسلامیه.

٨٢- «الخلاصه فی أصول الحدیث» . للحسین بن عبد اللّه الطیبی (م ٧4٣ ه) . تحقیق صبحی السامرائی. بغداد،١٣٩١ ه/١٩٧١ م.

«د»

٨٣- «الدرّ الفرید الجامع لمتفرّقات الأسانید» . لعبد الواسع بن یحیی الواسعی الصنعانی (١٢٩5-١٣٧5 ه) . القاهره، مطبعه حجازی،١٣5٧ ه.

٨4- «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» . لجلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی (٨4٩-٩١١ ه) .

6 أجزاء فی ٣ مجلّدات، قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠4 ه. [بالأوفست عن طبعته السابقه].

٨5- «الدرّ المنثور من المأثور و غیر المأثور» (1). لعلی بن محمّد بن الحسن بن الشهید الثانی العاملی (١٠١4/١٠١٣-١١٠٣ ه) . تحقیق السیّد أحمد الحسینی. الطبعه الأولی، قم،١٣٩٨ ه.

٨6- «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» . لأبی عبد اللّه القاضی محمّد بن سلامه القضاعی (م 454 ه) . تحقیق محمّد عبد القادر سعید الرافعی. الطبعه الأولی، [مصر؟]، المکتبه الأزهریه، ١٣٣٢ ه.

٨٧- «دیوان ابن الفارض» . لأبی القاسم عمر بن أبی الحسن الحموی المصری المعروف بابن الفارض (5٧6-6٣٢ ه) . تحقیق کرم البستانی. بیروت، دار صادر و دار بیروت،١٣٨٢ ه.

٨٨- «دیوان المتنبّی» . لأبی الطیب أحمد بن الحسین المتنبی (٣٠٣-٣54 ه) . تحقیق نخبه من الأدباء.

بیروت، دار المعرفه.

«ذ»

٨٩- «الذریعه إلی أصول الشریعه» . لأبی القاسم علیّ بن الحسین المشهور بعلم الهدی و الشریف المرتضی (٣55-4٣6 ه) . تحقیق أبی القاسم الگرجی. الطبعه الأولی، مجلّدان، طهران، جامعه طهران،١٣4٨ ه ش.

[شماره صفحه واقعی : 4٠5]

ص: 4135


1- کلّما أرجعنا إلی هذا الکتاب ذکرنا اسمه المختصر أعنی «الدرّ المنثور» فقط؛ و إذا أرجعنا إلی «الدرّ المنثور» للسیوطی أتینا باسمه الکامل أی «الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور» ؛ تمییزا بینهما.

٩٠- «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» (1). للشیخ محمّد محسن آقا بزرگ الطهرانیّ (١٢٩٣-١٣٨٩ ه) .

الطبعه الثالثه،٢5 جزء فی ٢٨ مجلّدا، بیروت، دار الأضواء،١4٠٣ ه.

٩١- «الذریعه إلی مکارم الشریعه» . لأبی القاسم الحسین بن محمّد بن المفضّل المعروف بالراغب الأصفهانیّ (م حوالی 4٠٠ ه) (2). تحقیق طه عبد الرءوف سعد. الطبعه الأولی، [مصر؟]، مکتبه الکلیات الأزهریه،١٣٩٢ ه/١٩٧٢ م.

«ر»

٩٢- «رجال النجاشیّ» (: «فهرس أسماء مصنّفی الشیعه») . لأحمد بن علیّ بن أحمد بن عبّاس النجاشیّ (٣٧٢-45٠ ه) . تحقیق السیّد موسی الشبیری الزنجانیّ. الطبعه الأولی، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی،١4٠٧ ه.

٩٣- «الرحله فی طلب الحدیث» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢-46٣ ه) . تحقیق صبحی البدری السامرائی. طبعت ضمن مجموعه «رسائل فی علوم الحدیث» . المدینه المنوّره، المکتبه السلفیه،١٣٨٩ ه/١٩6٩ م.

٩4- «رسائل إخوان الصفاء، و خلان الوفاء» . لإخوان الصفاء (القرن الرابع)4 مجلّدات، قم، مکتب الإعلام الإسلامی،١4٠5 ه. [بالأوفست عن طبعته السابقه].

[] «الرعایه لحال البدایه فی علم الدرایه» - «شرح البدایه فی علم الدرایه» .

٩5- «روضات الجنّات فی أحوال العلماء و السادات» . للسیّد محمّد باقر الخوانساری الأصفهانیّ (١٢٢6-١٣١٣ ه) . تحقیق أسد اللّه إسماعیلیان.٨ مجلّدات، قم، اسماعیلیان،١٣٩٠ ه.

[] «الروضه البهیّه فی شرح اللمعه الدمشقیه» - «شرح اللمعه» .

٩6- «روضه العقلاء و نزهه الفضلاء» . لأبی حاتم محمّد بن حبّان البستی (م ٣54 ه) . تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید و محمّد عبد الرزاق حمزه و محمّد حامد الفقی. بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣٩٧ ه/١٩٧٧.

٩٧- «روضه الواعظین» . لمحمّد بن الحسن بن علیّ الفتّال النیسابوریّ (القرن السادس) . [الطبعه الثانیه]، جزآن فی مجلّد واحد، قم، الرضی. [بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، المکتبه الحیدریّه،١٣٨5 ه/١٩65 م.

[شماره صفحه واقعی : 4٠6]

ص: 4136


1- کلّما أرجعنا إلی هذا الکتاب ذکرنا اسمه المختصر أی «الذریعه» فقط؛ و إذا أرجعنا إلی «الذریعه» للشریف المرتضی، أو إلی «الذریعه» للراغب الأصفهانیّ أتینا باسمهما الکامل أعنی «الذریعه إلی أصول الشریعه» و «الذریعه إلی مکارم الشریعه» ؛ تمییزا بینها.
2- جاء فی کثیر من کتب التراجم أنّه توفّی حوالی 5٠٠ ه؛ و لکن المرحوم المیرزا محمّد خان القزوینیّ أثبت أنّ الصحیح أنّه مات حوالی 4٠٠ ه.

٩٨-* «روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام. [بالأوفست عن طبعته الحجریه، طهران، ١٣٠٧ ه].

٩٩-* «ریاض العلماء و حیاض الفضلاء» . للمولی عبد اللّه الأفندی الأصفهانیّ. (١٠6٧-حوالی ١١٣4 ه) . تحقیق السیّد أحمد الحسینی. الطبعه الأولی،6 مجلّدات، قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ، ١4٠١ ه.

«س»

١٠٠- «السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی» . لأبی عبد اللّه محمّد بن منصور بن أحمد بن إدریس العجلیّ الحلّی (54٣-5٩٨ ه) . الطبعه الثانیه، طهران، المعارف الإسلامیه،١٣٩٠ ه. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

١٠١-* «سفینه بحار الأنوار و مدینه الحکم و الآثار» . للشیخ عبّاس بن محمّد رضا القمّیّ (١٢٩4-١٣5٩ ه) . مجلّدان، طهران، مکتبه سنائی.

١٠٢- «سنن ابن ماجه» (1). لأبی عبد اللّه محمّد بن یزید بن ماجه القزوینیّ (٢٠٩-٢٧٣ ه) . تحقیق محمّد فؤاد عبد الباقی. مجلّدان، دار الفکر.

١٠٣- «سنن أبی داود» . لأبی داود سلیمان بن الأشعث السّجستانی (٢٠٢-٢٧5 ه) . تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید.4 مجلّدات، دار إحیاء السنه النبویّه.

١٠4- «سنن الترمذی» . لأبی عیسی محمّد بن عیسی بن سوره الترمذی (٢٠٩-٢٧٩ ه) . تحقیق أحمد محمّد شاکر.5 مجلّدات، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

١٠5- «سنن الدارقطنی» . لعلیّ بن عمر الدارقطنی (٣٠6-٣٨5 ه) . تحقیق السیّد عبد اللّه هاشم یمانی المدنی.4 أجزاء فی مجلّدین، بیروت، دار المعرفه.

١٠6- «سنن الدارمیّ» . لأبی محمّد عبد اللّه بن بهرام الدارمیّ (١٨١-٢55 ه) . مجلّدان، القاهره، دار الفکر،١٣٩٨ ه/١٩٧٨ م.

«ش»

١٠٧- «شرح أصول الکافی» . لصدر المتألّهین محمّد بن إبراهیم الشیرازی (٩٧٩-١٠5٠ ه) . طهران،

[شماره صفحه واقعی : 4٠٧]

ص: 4137


1- للاطّلاع علی کلمات الأعلام حول کلمه «ماجه» و هل هی بالتاء أو بالهاء، أو أنّ کلتیهما صحیحه؛ انظر «سنن ابن ماجه» ج ٢/١5٢٠-١5٢٢. و إنّی تبعا لما علی غلاف الکتاب و صفحه العنوان ضبطته فی جمیع المواضع بالتاء، کما تری، فلاحظ.

مکتبه المحمودی،١٣٩١ ه. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

١٠٨- «شرح ألفیّه العراقی» . لأبی الفضل عبد الرحیم بن الحسین بن عبد الرحمن الشافعی المعروف بالعراقی (٧٢5-٨٠6 ه) . -و متن «الألفیّه» له أیضا-تحقیق محمّد بن الحسین العراقی الحسینی.

الطبعه الأولی،٣ أجزاء فی مجلّد واحد، فاس، المطبعه الجدیده،١٣54-١٣5٧ ه.

١٠٩- «شرح البدایه فی علم الدرایه» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . قم، مکتبه المفید. [بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، مطبعه النعمان].

* «شرح البدایه فی علم الدرایه» (1). للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١- ٩65 ه) . تحقیق عبد الحسین محمّد علی بقّال. الطبعه الأولی، قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠٨ ه.

١١٠- «شرح دیوان الحماسه» . لأبی علی أحمد بن محمّد بن الحسن المرزوقی (م 4٢١ ه) . تحقیق أحمد أمین و عبد السلام هارون. الطبعه الأولی،4 مجلّدات، القاهره، لجنه التألیف و الترجمه و النشر، ١٣٧١ ه/١٩5١ م-١٣٧٣ ه/١٩5٣ م.

١١١- «شرح شافیه ابن الحاجب» . للشیخ رضیّ الدین محمّد بن الحسن الأسترآبادی (م حوالی 6٨٨ ه) . تحقیق محمّد نور الحسن و محمّد الزفزاف و محمّد محیی الدین عبد الحمید.4 مجلّدات- المجلّد الرابع خاصّ بشرح الشواهد لعبد القادر البغدادیّ (١٠٣-١٠٩٣ ه) -بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣٩5 ه/١٩٧5 م.

١١٢- «شرح صحیح البخاریّ» . لشمس الدین محمّد بن یوسف بن علیّ بن سعید الکرمانی البغدادیّ (٧١٧-٧٨6 ه) . -المطبوع بذیل «صحیح البخاریّ» -الطبعه الثانیه،٢5 جزء فی ٩ مجلّدات، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،١4٠١ ه/١٩٨١ م.

١١٣- «شرح الکافی» . للمولی محمّد صالح المازندرانی (م ١٠٨6 ه) . مع تعالیق المیرزا أبی الحسن الشعرانی، تحقیق علی أکبر الغفّاری. [الطبعه الأولی]،١٢ جزء فی 6 مجلّدات، طهران، المکتبه الإسلامیه،١٣٨٢ ه.

١١4- «شرح الکافیه» . للشیخ رضیّ الدین محمّد بن الحسن الأسترآبادی (م حوالی 6٨٨ ه) . الطبعه الثانیه، مجلّدان، بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣٩٩ ه/١٩٧٩ م.

* «شرح الکرمانی علی صحیح البخاریّ» - «شرح صحیح البخاریّ» .

١١5- «شرح اللمعه» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . تحقیق السیّد محمّد کلانتر، تقدیم الشیخ محمّد مهدی الآصفی.١٠ مجلّدات، بیروت، دار العالم الإسلامی.

[شماره صفحه واقعی : 4٠٨]

ص: 4138


1- إذا أرجعنا إلی هذه الطبعه لکتاب «شرح البدایه» أضفنا بعد ذکر اسم الکتاب و رقم الصفحه: «بتحقیق بقّال» ؛ تمییزا بینها و بین طبعه النجف الأشرف.

[بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، جامعه النجف الدینیه].

١١6- «شرح المهذّب» . لأبی زکریا یحیی بن شرف النّووی الشافعی (6٣١-6٧6 ه)١٨ مجلّدا، القاهره، مطبعه العاصمه.

١١٧- «شرح نهج البلاغه» . لعزّ الدین عبد الحمید بن محمّد بن أبی الحدید المعتزلی (5٨6-656 ه) .

تحقیق محمّد أبی الفضل إبراهیم. الطبعه الأولی،٢٠ مجلّدا، القاهره، دار إحیاء الکتب العربیه، ١٣٧٨ ه/١٩5٩ م.

١١٨- «شرف أصحاب الحدیث» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢- 46٣ ه) . تحقیق محمّد سعید خطیب أوغلی. أنقره، دار إحیاء السنه النبویّه.

١١٩-* «شهداء الفضیله» . للشیخ عبد الحسین الأمینی (١٣٢-١٣٩٠ ه) . قم، دار الشهاب.

١٢٠-* «الشیعه و فنون الإسلام» . للسیّد حسن الصدر (١٢٧٢-١٣54 ه) . بیروت، دار المعرفه.

«ص»

١٢١- «صبح الأعشی فی صناعه الإنشا» . لأبی العباس أحمد بن علی القلقشندی (٧5٧-٨٢١ ه) .

الطبعه الثانیه،١4 مجلّدا، القاهره، دار الکتب المصریه،١٣46 ه.

١٢٢- «صحیح البخاریّ» . -بشرح الکرمانی-لأبی عبد اللّه محمّد بن إسماعیل البخاری (١٩4- ٢56 ه) . الطبعه الثانیه،٢5 جزء فی ٩ مجلّدات، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ١4٠١ ه/١٩٨١ م.

١٢٣- «صحیح مسلم» . لمسلم بن الحجاج القشیری النیسابوریّ (٢٠6-٢6١ ه) . تحقیق محمّد فؤاد عبد الباقی، الطبعه الثانیه،5 مجلّدات، بیروت، دار الفکر،١٣٩٨ ه.

١٢4- «صفه الفتوی و المفتی و المستفتی» . لأحمد بن حمدان الحرّانی الحنبلی (6٠٣-6٩5 ه) . تحقیق محمّد ناصر الدین الألبانی. الطبعه الأولی، دمشق، المکتب الإسلامی،١٣٨٠ ه.

١٢5- «الصله» . لأبی القاسم خلف بن عبد الملک المعروف بابن بشکوال (4٩4-5٧٨ ه) . مجلّدان، مصر، الدار المصریه للتألیف و الترجمه،١٩66 م.

[]* «صیغ العقود» - «کلمات المحققین» .

«ط»

١٢6- «طبقات الشافعیه الکبری» . لأبی نصر عبد الوهّاب بن علیّ بن عبد الکافی السبکی (٧٢٧-٧٧١ ه) . تحقیق محمود محمّد الطناحی و عبد الفتّاح محمّد الحلو. الطبعه الأولی،١٠ مجلّدات، مصر، مطبعه عیسی البابی الحلبیّ و شرکاه،١٩٧4 م.

[شماره صفحه واقعی : 4٠٩]

ص: 4139

١٢٧- «الطبقات الکبیر» . لمحمّد بن سعد کاتب الواقدی (١6٨-٢٣٠ ه)٨ مجلّدات+المجلّد الفهرس، بیروت، دار صادر.

«ع»

١٢٨- «عدّه الداعی و نجاح الساعی» . لأبی العباس أحمد بن محمّد بن فهد الحلّی الأسدی (٧5٧-٨4١ ه) . تحقیق أحمد الموحدی القمّیّ. قم، مکتبه الوجدانی.

١٢٩- «علم القلوب» . لأبی طالب محمّد بن علی المکّی (م ٣٨6 ه) . تحقیق عبد القادر أحمد عطا.

الطبعه الأولی، مصر، مکتبه القاهره،١٣٨4 ه/١٩64 م.

[] «علوم الحدیث» - «مقدّمه ابن الصلاح» .

١٣٠- «عوالی اللآلی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه» . لمحمّد بن علیّ بن إبراهیم الأحسائی المعروف بابن أبی جمهور (م أوائل القرن العاشر) . تحقیق مجتبی العراقی. الطبعه الأولی،4 مجلّدات، قم، ١4٠٣-١4٠5 ه.

١٣١- «عیون الأخبار» . لعبد اللّه بن مسلم بن قتیبه الدینوری (٢١٣-٢٧٠ ه)4 أجزاء فی مجلّد واحد، مصر، الهیئه المصریه العامّه للکتاب،١٩٧٣ م.

«غ»

١٣٢- «غرر الحکم و درر الکلم» . لأبی الفتح عبد الواحد بن محمّد بن عبد الواحد الآمدی (م. حوالی 55٠ ه (1)) . -المطبوع مع شرحه بالفارسیه لجمال الدین الخوانساری-تحقیق جلال الدین الأرموی.

الطبعه الرابعه،٧ مجلّدات، طهران، جامعه طهران،١٣66 ه ش.

[] «غرر الفرائد و درر القلائد» - «أمالی المرتضی» .

[] «الغرر و الدّرر» - «أمالی المرتضی» .

١٣٣- «الغیبه» . لأبی جعفر شیخ الطائفه محمّد بن الحسن الطوسیّ (٣٨5-46٠ ه) . [الطبعه الثانیه]، طهران، مکتبه نینوی الحدیثه،١٣٩٨ ه. [بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف] «ف»

١٣4- «فتح الباقی بشرح ألفیّه العراقی» . لزکریا بن محمّد بن أحمد بن زکریا الأنصاری الأزهری (٨٢6/٨٢٣-٩٢٨/٩٢6 ه) . -المطبوع بذیل «شرح ألفیّه العراقی» -تحقیق محمّد بن الحسین العراقی

[شماره صفحه واقعی : 4١٠]

ص: 4140


1- کما فی «غرر الحکم» ج ١/عح؛ و «معجم المؤلّفین» ج 6/٢١٣.

الحسینی. الطبعه الأولی،٣ أجزاء فی مجلّد واحد، فاس، المطبعه الجدیده،١٣54- ١٣5٧ ه.

١٣5- «الفردوس بمأثور الخطاب مرتّبا علی کتاب الشهاب» . لأبی شجاع شیرویه بن شهردار بن شیرویه الدیلمیّ الهمذانی (445-5٠٩ ه) . تحقیق السعید بن بسیونی زغلول. الطبعه الأولی،5 مجلّدات+الفهرس. بیروت، دار الکتب العلمیه،١4٠6 ه/١٩٨6 م.

[] «الفقیه» - «کتاب من لا یحضره الفقیه» .

١٣6- «الفقیه و المتفقه» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢-46٣ ه) . جزآن فی مجلّد واحد، بیروت، دار إحیاء السنه النبویّه،١٣٩5 ه.

[] «فهرس النجاشیّ» - «رجال النجاشیّ» .

١٣٧- «فیض القدیر شرح الجامع الصغیر» . لمحمد عبد الرءوف المناوی (٩5٢-١٠٣١/١٠٢٩ ه) .

الطبعه الثانیه،6 مجلّدات، دار الفکر،١٣٩١ ه. /١٩٧٢ م.

«ق»

١٣٨-* «قاموس الرجال» . للشیخ محمّد تقیّ التستریّ. الطبعه الأولی،١١ مجلّدا، طهران، مرکز نشر الکتاب،١٣٧٩-١٣٩١ ه.

١٣٩- «القواعد و الفوائد» . للشهید الأول محمّد بن مکی العاملی (٧٣4-٧٨6 ه) . تحقیق عبد الهادی الحکیم، الطبعه الثانیه، مجلّدان، قم، مکتبه المفید. [بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، مطبعه الآداب،١٩٨٠ م].

١4٠- «قوت القلوب فی معامله المحبوب، و وصف طریق المرید إلی مقام التوحید» . لأبی طالب محمّد بن علی المکّی (م ٣٨6 ه) . جزآن فی مجلّد واحد، مصر، المطبعه المیمنیه،١٣١٠ ه.

«ک»

١4١- «الکافی» . لأبی جعفر ثقه الإسلام محمّد بن یعقوب بن إسحاق الکلینی الرازیّ (م ٣٢٩ ه) .

تحقیق علی أکبر الغفّاری. الطبعه الخامسه لقسم الأصول، و الثانیه لقسم الفروع، و الرابعه لقسم الروضه؛٨ مجلّدات (: المجلّد ١ و ٢ هو الأصول، و المجلّد ٣-٧ هو الفروع، و المجلّد ٨ هو الروضه) ، طهران، دار الکتب الإسلامیه،١٣6٢-١٣6٣ ه ش.

[] «کتاب الأذکار» - «الأذکار» .

[] «کتاب التوحید» - «التوحید.» .

[] «کتاب الخصال» - «الخصال» .

[شماره صفحه واقعی : 4١١]

ص: 4141

١4٢- «کتاب من لا یحضره الفقیه» (1). لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ (بعد ٣٠4-٣٨١ ه) . تحقیق السیّد حسن الموسوی الخرسان. الطبعه الخامسه،4 مجلّدات، طهران، دار الکتب الإسلامیه،١٣٩٠ ه.

[] «الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل» - «تفسیر الکشّاف» .

١4٣-* «کشف الحجب و الأستار عن أحوال الکتب و الأسفار» . للسیّد إعجاز حسین ابن السیّد محمّد قلی النیسابوریّ الکنتوری (١٢4-١٢٨6 ه) . تحقیق محمّد هدایت حسین. کلکته، ١٣٣٠ ه.

١44- «کشف الخفاء و مزیل الإلباس عمّا اشتهر من الأحادیث علی ألسنه الناس» . لإسماعیل بن محمّد العجلونی الجراحی (١٠٨٧-١١6٢ ه) . تحقیق أحمد القلاش. الطبعه الثانیه، مجلّدان، بیروت، مؤسّسه الرساله.

١45- «کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد» . للعلامه الحلّی جمال الدین الحسن بن یوسف بن المطهّر (64٨-٧٢6 ه) . تحقیق حسن حسن زاده الآملی. الطبعه الأولی، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی، ١4٠٧ ه.

١46- «کشف الوجوه الغرّ لمعانی نظم الدّرّ» (: شرح تائیه ابن الفارض) . لعزّ الدین محمود بن علی الکاشانی (2)(م ٧٣5 ه) . جزآن فی مجلّد واحد، مصر، المطبعه الخیریه،١٣١٠ ه.

١4٧- «کفایه الأثر فی النصّ علی الأئمّه الاثنی عشر» . لأبی القاسم علیّ بن محمّد بن علی الخزاز القمّیّ الرازیّ (القرن الرابع) . تحقیق السیّد عبد اللطیف الحسینی الکوه کمری، بیدار،١4٠١ ه.

١4٨- «الکفایه فی علم الروایه» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢-46٣ ه) . تحقیق أحمد عمر هاشم. الطبعه الثانیه، بیروت، دار الکتاب العربی، ١4٠6 ه/١٩٨6 م.

١4٩-* «کلمات المحققین» : مجموعه علمیه تحتوی علی ثلاثین رساله لعدّه من العلماء المحققین. منها «صیغ العقود» . للمحقّق الکرکی علیّ بن عبد العالی (م ٩4٠ ه) . قم، مکتبه المفید،١4٠٢ ه.

[بالأوفست عن طبعته الأولی الحجریه، طهران،١٣١5 ه].

١5٠- «الکنی و الألقاب» . للشیخ عبّاس بن محمّد رضا القمّیّ (١٢٩4-١٣5٩ ه) . الطبعه

[شماره صفحه واقعی : 4١٢]

ص: 4142


1- تجدر الإشاره هنا إلی أنّ الاسم الصحیح للکتاب هو «کتاب من لا یحضره الفقیه» کما ضبطناه؛ لا «فقیه من لا یحضره الفقیه» ، و لا «من لا یحضره الفقیه» کما اشتهر علی الألسنه-و لهذا ضبطنا فی جمیع المواضع الصحیح و أدرجناه هنا تحت حرف الکاف-راجع فی ذلک مجلّه «نور علم» العدد ٢١/٧5؛ و «کتاب من لا یحضره الفقیه» ج ١/٣.
2- نسب هذا الکتاب إلی عبد الرزاق الکاشانی، و لکن المرحوم جلال الدین همائی قال إنّه لعز الدین الکاشانی کما ذکرناه.

الرابعه،٣ مجلّدات، طهران، مکتبه الصدر،١٣٩٧ ه.

١5١- «کنز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال» . لعلاء الدین علی المتّقی بن حسام الدین الهندی (م ٩٧5 ه) . تحقیق بکری حیانی و صفوه السقا. الطبعه الخامسه،١6 مجلّدا، بیروت، مؤسّسه الرساله،١4٠5 ه/١٩٨5 م.

١5٢- «کنز الفوائد» . لأبی الفتح الشیخ محمّد بن علیّ بن عثمان الکراجکیّ الطرابلسی (م 44٩ ه) .

تحقیق عبد اللّه نعمه. [الطبعه الأولی]، مجلّدان، بیروت، دار الأضواء،١4٠5 ه/١٩٨5 م.

[] «الکواکب الدراری فی شرح صحیح البخاریّ» - «شرح صحیح البخاریّ» .

«ل»

١5٣- «اللزومیات أو لزوم ما لا یلزم» . لأبی العلاء أحمد بن عبد اللّه المعرّی (٣6٣-44٩ ه) . تحقیق عمر أبی النصر. [بیروت؟]،١٩6٩ م.

١54- «لسان العرب» . لجمال الدین محمّد بن مکرم بن منظور المصری (6٣-٧١١ ه) .١5 مجلّدا، قم، نشر أدب الحوزه،١4٠5 ه. [بالأوفست عن طبعه بیروت، دار بیروت و دار صادر، ١٣٧6 ه].

١55-* «لؤلؤه البحرین فی الإجازه لقرّتی العین» . للشیخ یوسف بن أحمد البحرانیّ (١١٠٧-١١٨6 ه) . تحقیق السیّد محمّد صادق بحر العلوم. الطبعه الثانیه، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام. [بالأوفست عن طبعه النجف؟ ، الکتبی].

«م»

١56- «المجازات النبویّه» . لأبی الحسن الشریف الرضی محمّد بن الحسین بن موسی (٣5٩-4٠6 ه) .

تحقیق طه محمّد الزینی. قم، مکتبه بصیرتی. [بالأوفست عن طبع مصر].

١5٧- «مجمع الأمثال» . لأحمد بن محمّد بن أحمد النیسابوریّ المیدانی (م 5١٨ ه) . تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید. مجلّدان، مطبعه السنه المحمدیه،١٣٧4 ه/١٩55 م.

[] «مجمع البیان لعلوم القرآن» - «تفسیر مجمع البیان» .

١5٨- «مجمع الزوائد و منبع الفوائد» ، لنور الدین علیّ بن أبی بکر الهیثمی (م ٨٠٧ ه) . بتحریر العراقی و ابن حجر. الطبعه الثانیه،١٠ مجلّدات، بیروت، دار الکتاب العربی،١٩6٧ م.

١5٩-* «مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان» . لأحمد بن محمّد المحقّق الأردبیلی (م ٩٩٣ ه) . تحقیق عدّه من الفضلاء. الطبعه الأولی،6 مجلّدات حتّی الآن، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی،١4٠٢-١4٠٧ ه.

[شماره صفحه واقعی : 4١٣]

ص: 4143

[] «مجموعه ورّام» - «تنبیه الخواطر و نزهه النواظر» .

[] «المجموع شرح المهذّب» - «شرح المهذّب» .

١6٠- «المحاسن» . لأبی جعفر أحمد بن محمّد بن خالد البرقی (م ٢٧4/٢٨٠ ه) . تحقیق جلال الدین الحسینی المشتهر بالمحدّث الأرموی. الطبعه الثانیه، قم، دار الکتب الإسلامیه.

١6١- «المحاسن و المساوئ» . لإبراهیم بن محمّد البیهقیّ (کان حیّا قبل ٣٢٠ ه) . بیروت، دار صادر و دار بیروت،١٣٨٠ ه/١٩6٠ م.

١6٢- «محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء» . لأبی القاسم الحسین بن محمّد بن المفضّل المعروف بالراغب الأصفهانیّ (م حوالی 4٠٠ ه)4 مجلّدات، بیروت، دار مکتبه الحیاه،١٩6١ م.

١6٣- «المحجّه البیضاء فی تهذیب الإحیاء» . لمحمّد بن المرتضی المولی محسن المعروف بالفیض الکاشانی (١٠٠٧-١٠٩١ ه) . تحقیق علی أکبر الغفّاری. الطبعه الثانیه،٨ أجزاء فی 4 مجلّدات، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی.

١64- «المحدّث الفاصل بین الراوی و الواعی» . للقاضی الحسن بن عبد الرحمن بن خلاّد الرامهرمزی (م ٣6٠ ه) . تحقیق محمّد عجاج الخطیب. الطبعه الأولی، بیروت، دار الفکر، ١٣٩١ ه/١٩٧١ م.

١65- «مختار الصحاح» . لمحمّد بن أبی بکر بن عبد القادر الرازیّ (کان حیّا فی 666 ه) . تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید و محمّد عبد اللطیف السبکی. طهران، ناصر خسرو،١٣6٣ ه ش. [بالأوفست].

١66- «مختصر نصیحه أهل الحدیث» . لأبی بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب البغدادیّ (٣٩٢-46٣ ه) . تحقیق صبحی البدری السامرائی. طبع ضمن مجموعه «رسائل فی علوم الحدیث» المدینه المنوّره، المکتبه السلفیه،١٣٨٩ ه/١٩6٩ م.

١6٧-* «مرآه الرشاد» . للشیخ عبد اللّه بن محمّد حسن المامقانی (١٢٩-١٣5١ ه) . تحقیق محیی الدین المامقانی. الطبعه الثالثه، قم، المطبعه العلمیه،١٣٩٧ ه.

١6٨- «مرآه العقول فی شرح أخبار الرسول» . للعلامه محمّد باقر بن محمّد تقیّ المجلسی (١٠٣٧-١١١٠ ه) . تحقیق هاشم الرسولی و محسن الحسینی الأمینی. الطبعه الأولی فی بعض المجلّدات و الثانیه فی بعضها، صدرت منه حتّی الآن ١٨ مجلّدا، طهران، دار الکتب الإسلامیه، ١4٠4-١4٠٧ ه.

١6٩- «مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . مجلّدان، قم، دار الهدی. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

١٧٠- «المستدرک علی الصحیحین» . لمحمّد بن عبد اللّه المعروف بالحاکم النیسابوریّ (٣٢١-4٠٣/4٠5)4 مجلّدات، بیروت، دار الفکر،١٣٩٨ ه/١٩٧٨ م.

[شماره صفحه واقعی : 4١4]

ص: 4144

١٧١-* «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» . للحاج المیرزا حسین النوریّ (١٢54-١٣٢٠ ه)٣ مجلّدات، قم، إسماعیلیان،١٣6٣ ه ش. [بالأوفست عن طبعته الحجریه الأولی].

١٧٢- «المستصفی من علم الأصول» . لأبی حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزالی (45-5٠5 ه) .

الطبعه الأولی، مجلّدان، القاهره، بولاق،١٣٢4 ه.

١٧٣- «مستطرفات السرائر» . لأبی عبد اللّه محمّد بن منصور بن أحمد بن إدریس العجلیّ الحلّی (54٣-5٩٨ ه) . تحقیق مدرسه الإمام المهدیّ علیه السلام. الطبعه الأولی، قم، مدرسه الإمام المهدیّ علیه السلام،١4٠٨ ه/١٩٨٧ م.

١٧4-* «مسکّن الفؤاد عند فقد الأحبّه و الأولاد» . للشهید الثانی زین الدین بن علیّ بن أحمد العاملی (٩١١-٩65 ه) . تحقیق مؤسّسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث. الطبعه الأولی، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث،١4٠٧ ه.

١٧5- «المسلسلات» . لأبی محمّد جعفر بن أحمد بن علی القمّیّ (القرن الرابع) . تحقیق المیرزا أبی الحسن الشعرانی. طهران، المکتبه الإسلامیه،١٣6٩ ه. (طبع مع عدّه رسائل أخر له أیضا مثل «جامع الأحادیث» و «نوادر الأثر») .

١٧6- «مسند أحمد» . لأحمد بن محمّد بن حنبل (١64-٢4١ ه)6 مجلّدات، مصر، المطبعه المیمنیه، ١٣١٣ ه.

١٧٧- «مسند الإمام موسی بن جعفر» علیهما السلام. لأبی عمران موسی بن إبراهیم المروزی (م حوالی أوائل القرن الثالث) . تحقیق محمّد حسین الحسینی الجلالی. الطبعه الرابعه، بیروت، دار الأضواء،١4٠6 ه.

١٧٨-* «مشجّره إجازات علماء الإمامیّه» . للسیّد أبی القاسم بن رضا الطباطبائی التبریزی (١٢٨6-١٣6٢ ه) . قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠6 ه. (طبع مع «مشجّره مواقع النجوم» الآتی) .

١٧٩-* «مشجّره مواقع النجوم و سلاسل الدرّ المنظوم» . للحاج میرزا حسین النوریّ (١٢54-١٣٢٠ ه) . قم، مکتبه آیه اللّه المرعشیّ،١4٠6 ه.

١٨٠- «مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار» . لأبی الفضل علیّ بن الحسن بن الفضل الطبرسیّ (م القرن السابع) . الطبعه الأولی، النجف الأشرف،١٣٨5 ه/١٩65 م.

١٨١- «مصابیح الأنوار فی حلّ مشکلات الأخبار» . للسیّد عبد اللّه الشّبّر (١١٨٨-١٢4٢ ه) . تحقیق السیّد علی نجل المؤلّف. الطبعه الثانیه، مجلّدان، قم، مکتبه بصیرتی. [بالأوفست عن طبعه بغداد].

١٨٢- «مصادقه الإخوان» . لأبی الحسن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمّیّ (م ٣٢٩ ه) .

[شماره صفحه واقعی : 4١5]

ص: 4145

تحقیق السیّد محمّد المشکاه. (المطبوع مع ترجمته الفارسیه) قم،١4٠٢ ه. [بالأوفست عن طبعته السابقه (1)].

١٨٣- «مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» . المنسوب إلی الإمام جعفر بن محمّد الصادق صلوات اللّه علیهما (٨-١4٨ ه) . -المطبوع مع ترجمته الفارسیه للشیخ حسن المصطفویّ-طهران، المجمع الإسلامی للفلسفه الإیرانیه،١4٠١ ه.

١٨4-* «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر» . لأحمد بن محمّد بن علی الفیّومی (م بعد ٧٧٠ ه) .

بیروت، دار الکتب العلمیه،١٣٩٨ ه/١٩٧٨ م.

١٨5-* «مصفّی المقال فی مصنّفی علم الرجال» . للشیخ محمّد محسن آقا بزرگ الطهرانیّ (١٢٩٣-١٣٨٩ ه) . تحقیق أحمد المنزوی. الطبعه الأولی، [طهران]،١٣٧٨ ه/١٣٣٧ ه ش.

١٨6- «معارج الأصول» . للمحقّق الحلّی نجم الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید الهذلی (6٠٢-6٧6 ه) . تحقیق محمّد حسین الرضوی. الطبعه الأولی، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام،١4٠٣ ه.

١٨٧- «معانی الأخبار» . لأبی جعفر الشیخ الصدوق محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمّیّ (بعد ٣٠4-٣٨١ ه) . تحقیق علی أکبر الغفّاری. [الطبعه الثانیه]، قم، مؤسّسه النشر الإسلامی، ١٣6١ ه ش.

١٨٨- «معجم الأدباء» . لیاقوت بن عبد اللّه الرومی الحموی (5٧4-6٢6 ه) . الطبعه الثالثه،٢٠ جزء فی ١٠ مجلّدات، بیروت، دار الفکر،١4٠٠ ه/١٩٨٠ م.

١٨٩- «معجم البلدان» . لیاقوت بن عبد اللّه الرومی الحموی (5٧4-6٢6 ه)5 مجلّدات، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،١٣٩٩ ه/١٩٧٨ م.

١٩٠- «معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه» . للسیّد أبی القاسم الموسوی الخوئی. الطبعه الثالثه،٢٣ مجلّدا، بیروت،١4٠٣ ه/١٩٨٣ م.

١٩١- «معجم المؤلّفین» . لعمر رضا کحّاله (م ١4٠٨ ه) .١5 جزء فی ٨ مجلّدات+ «المستدرک علی معجم المؤلّفین» فی مجلّد واحد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

١٩٢- «المعجم الوسیط» . لعدّه من الأدباء من أعضاء مجمع اللغه العربیه فی مصر. مجلّدان، طهران، ناصر خسرو. [بالأوفست عن طبعته الثانیه فی مصر].

١٩٣- «المغنی عن حمل الأسفار فی الأسفار فی تخریج ما فی الإحیاء من الأخبار» . لأبی الفضل

[شماره صفحه واقعی : 4١6]

ص: 4146


1- الکتاب الذی طبع بهذا العنوان و نسب إلی أبی جعفر محمّد بن بابویه الشیخ الصدوق، هو لعلی بن الحسین والد الشیخ الصدوق کما ذکرنا، لا للصدوق؛ و الظاهر أنّ اسمه الصحیح هو «الإخوان» لا «مصادقه الإخوان» ؛ انظر «الذریعه» ج ١/٣٨٢ و ج ٢١/٩٧.

عبد الرحیم بن الحسین بن عبد الرحمن الشافعی المعروف بالعراقی (٧٢5-٨٠6 ه) . -المطبوع بذیل «إحیاء علوم الدین» -4 مجلّدات، مصر، مطبعه الحلبیّ،١٣4٧ ه.

١٩4- «مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب» . لأبی محمّد عبد اللّه بن یوسف بن هشام الأنصاری المصری (٧٠٨-٧6١ ه) . طهران، المکتبه العلمیه الإسلامیه،١٣٩١ ه. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

١٩5- «مفاتیح الجنان» . للشیخ عبّاس بن محمّد رضا القمّیّ (١٢٩4-١٣5٩ ه) . قم، مکتبه الصحفی [بالأوفست عن طبعه طهران، مکتبه محمّد حسن العلمی،١٣56 ه].

[] «مفاتیح الغیب» - «تفسیر الرازیّ» .

١٩6- «مفتاح دار السعاده و منشور ولایه أهل العلم و الإراده» . لشمس الدین محمّد بن أبی بکر المعروف بابن قیّم الجوزیه (6٩١-٧5١ ه) . الطبعه الأولی، جزآن فی مجلّد واحد، مصر، مطبعه السعاده،١٣٢٣ ه.

١٩٧-* «مقابس الأنوار و نفائس الأسرار فی أحکام النبیّ المختار و عترته الأطهار» علیهم السلام.

للشیخ أسد اللّه بن إسماعیل التستریّ الکاظمی (حوالی ١١٨6؟ -١٢٣٧ ه) . قم، مؤسّسه آل البیت علیهم السلام. [بالأوفست عن طبعته الحجریه].

١٩٨-* «مقباس الهدایه فی علم الدرایه» . للشیخ عبد اللّه بن محمّد حسن المامقانی (١٢٩-١٣5١ ه) . -المطبوع مع «تنقیح المقال» له أیضا-الطبعه الثانیه،٣ مجلّدات، [قم].

[بالأوفست عن طبعه النجف الأشرف، المطبعه المرتضویه،١٣5٢ ه].

١٩٩- «مقدّمه ابن الصلاح» . لأبی عمرو عثمان بن عبد الرحمن الشهرزوری المعروف بابن الصلاح (5٧٧-64٣ ه) . تحقیق عائشه عبد الرحمن بنت الشاطئ. مصر، دار الکتب،١٩٧4 م.

٢٠٠- «مکارم الأخلاق» . لأبی نصر رضیّ الدین الحسن بن الفضل الطبرسیّ (القرن السادس) .

تحقیق محمّد حسین الأعلمی. الطبعه السادسه، بیروت، الأعلمی،١٣٩٢ ه/١٩٧٢ م.

٢٠١- «المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم» . لأبی الفرج عبد الرحمن بن علی المعروف بابن الجوزی (5١-5٩٧ ه) . الطبعه الأولی،5 مجلّدات، (من المجلّد 6-١٠) حیدرآباد الدکن، ١٣5٧-١٣5٩ ه.

[] «من لا یحضره الفقیه» - «کتاب من لا یحضره الفقیه» .

٢٠٢- «میزان العمل» . لأبی حامد محمّد بن محمّد بن محمّد الغزّالی (45-5٠5 ه) . الطبعه الثانیه، مصر، المطبعه العربیه،١٣4٢ ه.

«ن»

٢٠٣-* «نقد الرجال» . للسیّد مصطفی بن حسین الحسینی التفرشی (کان حیا فی ١٠44 ه) . الطبعه الأولی

[شماره صفحه واقعی : 4١٧]

ص: 4147

الحجریه، طهران،١٣١٨ ه.

٢٠4- «النهایه فی غریب الحدیث و الأثر» . للمبارک بن محمّد بن محمّد الجزری المعروف بابن الأثیر (544-6٠6 ه) . تحقیق طاهر أحمد الزاوی و محمود الطناحی.5 مجلّدات، بیروت، المکتبه الإسلامیه.

٢٠5- «نهج البلاغه» (: ما اختاره المؤلّف من کلام أمیر المؤمنین علیه أفضل صلوات المصلّین) . لأبی الحسن الشریف الرضیّ محمّد بن الحسین بن موسی (٣5٩-4٠6 ه) . تحقیق صبحی الصالح. قم، الهجره،١٣٩5 ه. [بالأوفست عن طبعه بیروت،١٣٨٧ ه].

«و»

٢٠6- «وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان» . لأبی العباس أحمد بن محمّد بن أبی بکر بن خلّکان (6٠٨-6٨١ ه) . تحقیق إحسان عبّاس. [الطبعه الثانیه؟]،٨ مجلّدات، قم، الرضی، ١٣64 ه ش. [بالأوفست عن طبعته السابقه].

«ی»

٢٠٧- «یتیمه الدهر فی محاسن أهل العصر» . لأبی منصور عبد الملک بن محمّد بن إسماعیل الثعالبی النیسابوریّ (٣5-4٢٩ ه) . تحقیق محمّد محیی الدین عبد الحمید. الطبعه الثانیه،4 أجزاء فی مجلّدین، بیروت، دار الفکر،١٣٩٣ ه/١٩٧٣ م.

[شماره صفحه واقعی : 4١٨]

ص: 4148

ب: المصادر الفارسیه

«أ»

٢٠٨-* «أحسن التواریخ» . لحسن بیگ روملو (٩٣٧-بعد ٩٨5 ه) . تحقیق عبد الحسین النوائی.

طهران، بابک،١٣5٧ ه ش.

٢٠٩- «أخلاق ناصری» . للخواجه نصیر الدین محمّد بن محمّد بن الحسن الطوسیّ (5٩٧-6٧٢ ه) .

تحقیق مجتبی مینوی و علی رضا الحیدری. الطبعه الثالثه، طهران، الخوارزمی،١٣64 ه ش.

«ب»

٢١٠- «بوستان» . لأبی محمّد مصلح الدین عبد اللّه بن مشرف بن مصلح المعروف بسعدی الشیرازی (م. حوالی 6٩١ ه) . تحقیق غلامحسین الیوسفی. الطبعه الثانیه، طهران، الخوارزمی،١٣6٣ ه ش.

«ت»

٢١١-* «تاریخ جهان آرا» . للقاضی أحمد الغفاری القزوینیّ (م ٩٧5 ه) . طهران، مکتبه حافظ، ١٣4٣ ه ش.

٢١٢- «تذکره الأولیاء» . لفرید الدین محمّد بن إبراهیم العطّار النیسابوریّ (حوالی 54٠-6١٨ ه) .

تحقیق محمّد الاستعلامی. الطبعه الثالثه، طهران، مکتبه زوّار،١٣6٠ ه ش.

٢١٣-*[مجله] «تعلیم و تربیت» . المدیر المسئول: علی أصغر حکمت (١٣١-١4٠٠ ه) . السنه الأولی، العدد الخامس، طهران،١٣٠4 ه ش.

٢١4- «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» . لجمال الدین حسین بن علیّ بن محمّد الخزاعیّ الرازیّ (کان حیّا فی 55٢ ه) . تحقیق مهدی الإلهی القمشهی. الطبعه الثانیه،١٠ مجلّدات، طهران، مکتبه محمّد حسن العلمی،١٣٢5 ه ش.

٢١5- «تفسیر کشف الأسرار» المعروف ب «تفسیر الخواجه عبد اللّه الأنصاری» (٣٩6-4٨١ ه) . لأبی الفضل رشید الدین بن أحمد بن محمّد بن محمود المیبدی (القرن السادس) . تحقیق علی أصغر حکمت.

الطبعه الثالثه،١٠ مجلّدات، طهران، أمیر کبیر،١٣5٧ ه ش.

[شماره صفحه واقعی : 4١٩]

ص: 4149

«د»

٢١6- «درّه التاج لغرّه الدّباج» . لمحمود بن مسعود قطب الدین الشیرازی (6٣4-٧١٠ ه) . تحقیق السیّد محمّد المشکاه. الطبعه الأولی،5 أجزاء فی مجلّد واحد، طهران، مطبعه مجلس الشوری، ١٣١٧-١٣٢٠ ه ش.

«ر»

٢١٧-*[مجله] «راهنمای کتاب» . المدیر المسئول: إیرج افشار. السنه التاسعه عشره، الأعداد 4-6، طهران،١٣55 ه ش.

[] «روح الجنان و روح الجنان» - «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» .

٢١٨-* «ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب» . للمیرزا محمّد علی المدرّس التبریزی (١٢٩6-١٣٧٣ ه) . الطبعه الثالثه،٨ مجلّدات، تبریز، مکتبه خیام.

«ط»

٢١٩- «طبقات الصوفیه» . للخواجه عبد اللّه الأنصاری (٣٩6-4٨١ ه) . تحقیق محمّد سرور مولائی.

طهران، طوس،١٣6٢ ه ش.

٢٢٠-* «طرائق الحقائق» . لمحمد معصوم الشیرازی (م ١٣44 ه) . تحقیق محمّد جعفر محجوب، الطبعه الثانیه،٣ مجلّدات، طهران، مکتبه سنائی.

«ف»

٢٢١- «فرهنگ فارسی» . لمحمد معین (١٢٩٧-١٣5٠ ه ش) . الطبعه الرابعه،6 مجلّدات، طهران، أمیر کبیر،١٣6٠ ه ش.

٢٢٢-* «الفوائد الرضویه فی أحوال علماء المذهب الجعفریه» . للشیخ عبّاس بن محمّد رضا القمّیّ (١٢٩4-١٣5٩ ه) . طهران. مکتبه مرکزی.

٢٢٣-* «فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» (: «فهرس مکتبه المشکاه المهداه إلی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران») . لعلی نقی المنزوی (المجلد ١ و ٢) و محمّد تقیّ دانش پژوه (المجلّد ٣-٧) . الطبعه الأولی،٧ مجلّدات، طهران، جامعه طهران، ١٣٣٠-١٣٣٨ ه ش.

٢٢4-* «فهرست کتابهای چاپی عربی» (: «فهرس کتب العربیه المطبوعه») . لخان بابا مشار.

[شماره صفحه واقعی : 4٢٠]

ص: 4150

الطبعه الأولی، طهران، انجمن کتاب،١٣44 ه ش.

٢٢5-* «فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ آستانۀ مقدسۀ قم» (: «فهرس مخطوطات مکتبه حرم السیّده معصومه سلام اللّه علیها بقم) . لمحمد تقیّ دانش پژوه. قم،١٣55 ه ش.

٢٢6-* «فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران» (: «فهرس مخطوطات المکتبه المرکزیه لجامعه طهران») . لمحمد تقیّ دانش پژوه. [الطبعه الأولی]،١٨ مجلّدا (المجلّد ١-٧ هو «فهرس مکتبه المشکاه المهداه إلی المکتبه المرکزیه لجامعه طهران») ، طهران، جامعه طهران، ١٣٣٠-١٣64 ه ش.

«ق»

٢٢٧-* «قصص العلماء» (1). للمیرزا محمّد بن سلیمان التنکابنی (م ١٣٠٢ ه) . طهران، المکتبه العلمیه الإسلامیّه.

«ک»

[] «کشف الأسرار و عدّه الأبرار» - «تفسیر کشف الأسرار» .

٢٢٨- «کشف المحجوب» . لأبی الحسن علیّ بن عثمان الجلالی الهجویری الغزنوی (م. حوالی 465 ه) . تحقیق والنتین ژوکوفسکی. طهران، مکتبه الطهوری،١٣٩٩ ه.

٢٢٩- «کلیله و دمنه» . ترجمه أبی المعالی نصر اللّه بن محمّد المنشئ (م 555/5٨٣ ه) . تحقیق حسن حسن زاده الآملی. الطبعه الثانیه، طهران، أمیر کبیر،١٣65 ه ش.

* «کلیله و دمنه» . ترجمه أبی المعالی نصر اللّه بن محمّد المنشئ (م 555/5٨٣ ه) . تحقیق مجتبی مینوی.

الطبعه السادسه، طهران، جامعه طهران،١٣6٢ ه ش.

«گ»

٢٣٠- «گلستان» . لأبی محمّد مصلح الدین عبد اللّه بن مشرف بن مصلح المعروف بسعدی الشیرازی (م. حوالی 6٩١ ه) . -المطبوع مع «شرح گلستان» لمحمد خزائلی-الطبعه الرابعه، طهران، جاویدان،١٣6١ ه ش.

[شماره صفحه واقعی : 4٢١]

ص: 4151


1- هذا الکتاب ضعیف جدّا، و لا ینبغی أن یعتمد علیه، و یوجد فیه کثیر من الأغالیط، و القصص غیر المطابقه للواقع. و إنّی لم أعتمد علیه بل ذکرته فی عداد مصادر ترجمه الشهید الثانی (قده) و من المعلوم أنّ المحقّق الباحث فی غنی عن مثله بعد مراجعه سائر المصادر.

«م»

٢٣١- «مشارق الدراری الزّهر فی کشف حقائق نظم الدّر» (: شرح تائیه ابن الفارض) .

لسعید الدین بن أحمد الفرغانی (م حوالی ٧٠٠ ه) . تحقیق جلال الدین الآشتیانی. [الطبعه الأولی].

مشهد الرضا علیه السلام، مجمع الفلسفه و العرفان الإسلامی،١٣٩٨ ه.

«ن»

٢٣٢-*[نشره] «نسخه های خطی» (: «النسخ الخطیه») . نشره تصدرها المکتبه المرکزیه لجامعه طهران، تحت إشراف: محمّد تقیّ دانش پژوه و إیرج افشار و إسماعیل الحاکمی. (صدر منها حتی الآن ١٢ عددا) العدد ٧: طهران، جامعه طهران،١٣5٣ ه ش؛ العدد ١١ و ١٢: طهران، جامعه طهران،١٣6٢ ه ش.

٢٣٣-[مجله] «نور علم» . مجله تصدرها جماعه المدرّسین للحوزه العلمیه بقم المشرّفه. المدیر المسئول:

محمّد الیزدیّ. (صدر منها حتّی الآن ٣٠ عددا) العدد ١٣:١4٠6 ه؛ و العدد ٢١:١4٠٧ ه.

«ه»

٢٣4- «هدیّه الأحباب» . للشیخ عبّاس بن محمّد رضا القمّیّ (١٢٩4-١٣5٩ ه) . الطبعه الثانیه، طهران، أمیر کبیر،١٣6٣ ه ش.

[شماره صفحه واقعی : 4٢٢]

ص: 4152

٢-فهرس الآیات الکریمه

٢-فهرس الآیات الکریمه (1)

الآیه/رقم الآیه/الصفحه

البقره (٢)

سُبْحٰانَکَ لاٰ عِلْمَ لَنٰا إِلاّٰ مٰا عَلَّمْتَنٰا ٣٢/٢٩٧

أَ تَأْمُرُونَ اَلنّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ. . . 44/١٨١

وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ. . . ٨٣/١١4

أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ اَلْکِتٰابِ وَ. . . ٨5/١5٣

وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً ٩5/٢٣٨

وَ بَشِّرِ اَلصّٰابِرِینَ اَلَّذِینَ. . . ١55-٢5٧/٢٣٧

أُولٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوٰاتٌ. . . ١5٧/٣4٧

إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ مٰا. . . ١5٩/١٧٧

وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَی اَللّٰهِ مٰا. . . ١6٩/٢٨٠

یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْخَمْرِ وَ. . . ٢١٩/٣٣6

وَ اَللّٰهُ یَعْلَمُ اَلْمُفْسِدَ مِنَ اَلْمُصْلِحِ ٢٢٠/٢٠٢

وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ. . . ٢٣١/٩6

وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ ٢٣٧/٣٢٢

وَ آتٰاهُ اَللّٰهُ اَلْمُلْکَ وَ اَلْحِکْمَهَ ٢5١/٩6

یُؤْتِی اَلْحِکْمَهَ مَنْ یَشٰاءُ وَ. . . ٢6٩/٣6٨

وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَهَ فَقَدْ. . . ٢6٩/٩5،٩6

وَ اِتَّقُوا اَللّٰهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اَللّٰهُ ٢٨٢/٢٢6

آل عمران (٣)

وَ مٰا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّٰهُ وَ. . . ٧/٩٧

وَ اَلرّٰاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ یَقُولُونَ. . . ٧/٩٨

شَهِدَ اَللّٰهُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ. . . ١٨/٧٩،٩٨

[شماره صفحه واقعی : 4٢٣]

ص: 4153


1- *) حسب ترتیب السّور القرآنیه. اعلم أنّه إذا لم نضع بعد الآیات ثلاث نقط، فهو إشاره إلی أنّ المؤلّف رحمه اللّه نقل هذا القدر من الآیات فقط؛ و کلّما وضعنا ثلاث نقط بعدها فهو إشاره إلی أنّ المؤلّف أورد أکثر من هذا القدر فی الکتاب.

سَیِّداً وَ حَصُوراً ٣٩/٣١٩

وَ یُعَلِّمُهُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ. . . 4٨/١٢٣

یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ. . . ١٠6-١٠٧/٢٩4

وَ إِذْ أَخَذَ اَللّٰهُ مِیثٰاقَ. . . ١٨٧/١٧٧

النساء (4)

لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ اَلْأُنْثَیَیْنِ ١١/٢٩٨

فَقَدْ آتَیْنٰا آلَ إِبْرٰاهِیمَ. . . 54/٩6

أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ. . . 5٩/٩٧

وَ فَضَّلَ اَللّٰهُ اَلْمُجٰاهِدِینَ ٩5/٩6

وَ أَنْزَلَ اَللّٰهُ عَلَیْکَ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ ١١٣/٩6

وَ عَلَّمَکَ مٰا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ ١١٣/١٢٣

یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اَللّٰهُ یُفْتِیکُمْ ١٧6/٢٧٩

المائده (5)

قُلْ لاٰ یَسْتَوِی اَلْخَبِیثُ وَ اَلطَّیِّبُ ١٠٠/٩6

الأنعام (6)

أُولٰئِکَ اَلَّذِینَ آتَیْنٰاهُمُ. . . ٨٩/٩6

الأعراف (٧)

أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِمْ مِیثٰاقُ. . . ١6٩/٢١6

وَ لٰکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی اَلْأَرْضِ. . . ١٧6/١55

فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ اَلْکَلْبِ إِنْ. . . ١٧6/١5٢

أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ. . . ١٨5/٣66

خُذِ اَلْعَفْوَ. . . ١٩٩/٣٢٢

الأنفال (٨)

إِنَّمَا اَلْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ إِذٰا. . . ٢-4/٩٧

التوبه (٩)

وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاٰتَکَ. . . ١٠٣/٣4٧

فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ. . . ١٢٢/١5٧

لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ. . . ١٢٢/١١٢،٣٧6

یونس (١)

بَلْ کَذَّبُوا بِمٰا لَمْ یُحِیطُوا. . . ٣٩/٢١6

وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ. . . 5٣/٢٨٠

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ مٰا أَنْزَلَ اَللّٰهُ. . . 5٩/٢٨٠

یوسف (١٢)

یُوسُفُ أَیُّهَا اَلصِّدِّیقُ أَفْتِنٰا. . . 46/٢٨٠

الرعد (١٣)

قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلْأَعْمیٰ وَ اَلْبَصِیرُ ١6/٩6

أَمْ هَلْ تَسْتَوِی اَلظُّلُمٰاتُ وَ اَلنُّورُ ١6/٩6

قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً. . . 4٣/٩٧

الحجر (١5)

إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ 4٠/١46

النحل (١6)

وَ لاٰ تَقُولُوا لِمٰا تَصِفُ. . . ١١6/٢٨٠

اُدْعُ إِلیٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ ١٢5/٩6

الإسراء (١٧)

مَنْ کٰانَ یُرِیدُ اَلْعٰاجِلَهَ. . . ١٨/١٣٢

إِنَّ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ. . . ١٠٧-١٠٩/٩٨

[شماره صفحه واقعی : 4٢4]

ص: 4154

الکهف (١٨)

هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلیٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ. . . 66/٢٣5،٢٣6

إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً. . . 6٧-6٨/٢٣٧،٢44

سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اَللّٰهُ صٰابِراً. . . 6٩/٢٣5،٢٣٩

فَإِنِ اِتَّبَعْتَنِی فَلاٰ تَسْئَلْنِی عَنْ. . . ٧٠/٢44

بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمٰالاً اَلَّذِینَ. . . ١٠٣-١٠4/١٣٢،٣١٧

فَمَنْ کٰانَ یَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ. . . . ١١٠/١٣٢،٣١٨

مریم (١٩)

وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحُکْمَ صَبِیًّا ١٢/٩5،٩6،٢٢6

فَلَنْ أُکَلِّمَ اَلْیَوْمَ إِنْسِیًّا ٢6/٢٣٨

طه (٢)

رَبِّ اِشْرَحْ لِی صَدْرِی. . . ٢5-٢٨/٢٩6

وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً. . . ٧5/٩٨

وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً ١١4/٩٩

الأنبیاء (٢١)

فَفَهَّمْنٰاهٰا سُلَیْمٰانَ. . . ٧٩/٢٩٧

النور (٢4)

إِنَّ اَلَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ. . . ١٩/٣٢٧

الشعراء (٢6)

فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمّٰا خِفْتُکُمْ. . . ٢١/٢٢6

وَ اِخْفِضْ جَنٰاحَکَ لِمَنِ. . . ٢١5/١٩٣

القصص (٢٨)

وَ لَمّٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اِسْتَویٰ. . . ١4/٢٢6

تِلْکَ اَلدّٰارُ اَلْآخِرَهُ نَجْعَلُهٰا. . . ٨٣/١4٩

العنکبوت (٢٩)

وَ تِلْکَ اَلْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا. . . 4٣/٩٩

بَلْ هُوَ آیٰاتٌ بَیِّنٰاتٌ فِی. . . 4٩/٩٩

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اِفْتَریٰ. . . 6٨/٣١6

وَ اَلَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا. . . 6٩/٣٨٧

الروم (٣)

أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ. . . ٨/٣66

لقمان (٣١)

وَ لَقَدْ آتَیْنٰا لُقْمٰانَ اَلْحِکْمَهَ ١٢/٩6

وَ لاٰ تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّٰاسِ ١٨/١٨5

الأحزاب (٣٣)

إِنَّ اَللّٰهَ وَ مَلاٰئِکَتَهُ یُصَلُّونَ. . . 56/٣4٨

فاطر (٣5)

وَ اَلَّذِینَ یَمْکُرُونَ اَلسَّیِّئٰاتِ لَهُمْ. . . ١٠/٣١٧

یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَ لاٰ یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ ١4/١٨6

وَ مٰا یَسْتَوِی اَلْأَعْمیٰ وَ اَلْبَصِیرُ وَ لاَ. . . ١٩-٢٢/٩6

إِنَّمٰا یَخْشَی اَللّٰهَ مِنْ عِبٰادِهِ اَلْعُلَمٰاءُ ٢٨/٩١،٩5،٩٨، ١54،١5٧،١٨١

الصّافّات (٣٧)

سُبْحٰانَ رَبِّکَ رَبِّ اَلْعِزَّهِ. . . ١٨٠-١٨٢/٢٢٠،٢٢١

ص (٣٨)

وَ آتَیْنٰاهُ اَلْحِکْمَهَ ٢٠/٩6

[شماره صفحه واقعی : 4٢5]

ص: 4155

الزمر (٣٩)

فَاعْبُدِ اَللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ اَلدِّینَ. . . ٢-٣/١٣٢

قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ. . . ٩/٩6

اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ١٨/٣٧٣

فصّلت (4١)

لاٰ یَأْتِیهِ اَلْبٰاطِلُ مِنْ بَیْنِ. . . 4٢/٩4

الشوری (4٢)

مَنْ کٰانَ یُرِیدُ حَرْثَ اَلْآخِرَهِ. . . ٢٠/١٣٢

محمّد (4٧)

فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ ١٩/٣66

الفتح (4٨)

إِذْ جَعَلَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا فِی. . . ٢6/٣١٩

الحجرات (4٩)

وَ لاٰ تَجَسَّسُوا ١٢/٣٣١

وَ لاٰ یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً. . . ١٢/٣٢٧

الذاریات (5١)

وَ مٰا خَلَقْتُ اَلْجِنَّ وَ اَلْإِنْسَ. . . 56/٣٨٩

النجم (5٣)

فَلاٰ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ ٣٢/١٧٢،٣٣٣

الرحمن (55)

اَلرَّحْمٰنُ، عَلَّمَ اَلْقُرْآنَ ١-٢/١٢4

وَ لِمَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ جَنَّتٰانِ 46/٩5

هَلْ جَزٰاءُ اَلْإِحْسٰانِ إِلاَّ اَلْإِحْسٰانُ 6٠/٣66

المجادله (5٨)

یَرْفَعِ اَللّٰهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا. . . ١١/٩٧،٩٨

الحشر (5٩)

لاٰ یَسْتَوِی أَصْحٰابُ اَلنّٰارِ وَ أَصْحٰابُ اَلْجَنَّهِ ٢٠/٩6

الجمعه (6٢)

وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ ٢/١٢٣

ذٰلِکَ فَضْلُ اَللّٰهِ یُؤْتِیهِ مَنْ. . . 4/١٩٩،٣٨٨

مَثَلُ اَلَّذِینَ حُمِّلُوا اَلتَّوْرٰاهَ. . . 5/١5٢

الطلاق (65)

اَللّٰهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ. . . ١٢/٧6،٩٣

التحریم (66)

یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا قُوا. . . 6/٣٨٠

الحاقّه (6٩)

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنٰا بَعْضَ. . . 44-46/٢٨٠

المزّمّل (٧٣)

إِنّٰا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً 5/٢٨6

الأعلی (٨٧)

اَلْأَعْلَی*

قَدَّرَ فَهَدیٰ. . . ١،٣،6،٩، ١٩/٢١٠-٢١١

فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ اَلذِّکْریٰ. . . ٩-١٠/٩5

[شماره صفحه واقعی : 4٢6]

ص: 4156

الشمس (٩١)

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا ٩/١5١

العلق (٩6)

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ اَلَّذِی خَلَقَ. . . ١-5/٩4

البیّنه (٩٨)

وَ مٰا أُمِرُوا إِلاّٰ لِیَعْبُدُوا اَللّٰهَ. . . 5/١٣٢

جَنّٰاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ. . . ٨/٩5

الفلق (١١٣)

وَ مِنْ شَرِّ غٰاسِقٍ إِذٰا وَقَبَ. . . ٣-5/٣٢4

[شماره صفحه واقعی : 4٢٧]

ص: 4157

٣-فهرس الأحادیث الشریفه

٣-فهرس الأحادیث الشریفه (1)

«آ»

آفه الدین: الحسد و العجب و الفخر ٣٢5

آمرک أن لا تغضب ٣٢٠

«أ»

أبعد ما یکون العبد من اللّه. . .٣٣١

أجرؤکم علی الفتوی أجرؤکم علی النار ٢٨١

اجعلوها فی سجّین إنّه لیس. . . *٣١٨

احتفظوا بکتبکم فإنّکم سوف تحتاجون إلیها ٣4١

الإخلاص سرّ من أسراری استودعته. . . *١٣٣

أدنی الرئاء الشرک ١56

إذا آتاکم الزائر فأکرموه ٢٧٢

إذا أتاکم کریم قوم فأکرموه ٢٧٢،٢٧٣

إذا أحبّ أحدکم أخاه المسلم. . .١٩5

إذا أخطأ العالم قول «لا أدری» . . .٢١6

إذا أراد أحدکم الحاجه فلیبکر. . .٢66

إذا أراد اللّه بعبد خیرا. . .١١٢،٣٧5

إذا تعلّم الناس العلم. . .٣٣4

إذا جاء الموت طالب العلم. . .١٢٢

إذا حدّثتم بحدیث فأسندوه. . .٣٧٣

إذا رأیتم العالم محبّا. . .١٣٨

إذا سئلتم عمّا لا تعلمون. . .٢١5

إذا ظهرت البدع فی. . .١٨٧

إذا قال المؤمن لأخیه: . . .٣٢٩

إذا کتب أحدکم بسم اللّه فلا یمدّها. . .٣5٠

إذا کتب أحدکم بسم اللّه فلیمدّ الرحمن ٣5٠

إذا کتب أحدکم کتابا. . .٣5١

[شماره صفحه واقعی : 4٢٨]

ص: 4158


1- *) یشمل هذا الفهرس الأحادیث القدسیه أیضا، و میّزنا الأحادیث القدسیه بنجمه وضعناها بعدها، هکذا: الإخلاص سرّ من أسراری استودعته. . . *١٣٣.

إذا کتبت بسم اللّه. . .٣5٠

إذا کتبت کتابا فضع. . .٣5٠

إذا مات ابن آدم انقطع. . .١٠٣

إذا مات المؤمن بکت. . .١١٣،٣٧6

إذا مات المؤمن الفقیه. . .١١٣

إذا مررتم فی ریاض. . .١٠6

اذهبوا إلی الذین کنتم. . . *٣١٧

استعن بیمینک. و أومأ بیده أی خطّ ٢6٨،٣4٠

استعیذوا باللّه من جبّ الخزی. . .٣١٨

إسماع الأصمّ من غیر تضجّر صدقه. . .٢١٣

اشتدّت مئونه الدنیا و مئونه الآخره. . .١4٢

أشدّ من یتم هذا الیتیم یتیم. . .١١4

أشدّ الناس عذابا یوم القیامه رجل. . .٢٨١

أشدّ الناس عذابا یوم القیامه عالم. . .١٣5

اطلبوا العلم لکلّ اثنین و خمیس. . .٢66

اطلبوا العلم و تزیّنوا معه. . .١6٢

اطلبوا العلم و لو بالصّین ١٠٣

اطلبوا العلم یوم الاثنین. . .٢66

أعربوا حدیثنا فإنّا قوم فصحاء ٣5٣

أعربوا القرآن و التمسوا غرائبه ٣6٨

اعرفوا منازل الناس علی قدر. . .٣٧٢

اغد عالما أو متعلّما أو. . .١٠6

اغدوا فی طلب العلم فإنّی. . .٢66

أفضل الصدقه أن یعلم المرء. . .١٠5

أفضل العباده الفقه و أفضل. . .٣٧4

الاقتصاد فی النفقه نصف المعیشه و. . .٢5٨

أقرب ما یکون العبد إلی. . .٣٢٨،٣٣١

اکتب بسم اللّه. . . من أجود. . .٣5٠

اکتب و بثّ علمک فی إخوانک. . .٣4١

اکتبوا فإنّکم لا تحفظون حتّی تکتبوا ٣4٠

أکثر ما أخاف علی أمّتی من. . .٣6٩

ألا أخبرکم بخیر خلائق الدنیا و. . .٣٢٣

ألا أخبرکم بخیر خلائق الدنیا و. . .٣٢٣

ألا أخبرکم بالفقیه حقّ الفقیه؟ . . .١6٢

ألا إنّ شرّ الشرّ شرار العلماء. . .١٣٧

ألا إنّ مفتاح العلم السؤال ١٧4

البسوا ثیاب القطن فإنّها الباس. . .٢٠4

الذی إذا قدر عفا*٣٢٣

ألق دواتک و أطل جلفه قلمک. . .٣5٠

ألق الدواه و حرّف القلم و. . .٣5٠

اللّهمّ اغفر لنا ما أخطأنا. . .٢٢٠

اللّهمّ اقسم لنا من خشیتک. . .٢١١

اللّهم إنّی أعوذ بک أن. . .٢٠5،٢١٠

اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم خمیسها ٢66

اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم السبت ٢66

اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم سبتها. . .٢66

اللّهمّ صلّ علی آل أبی أوفی ٣4٧،٣4٨

أمّا العلم فیتشعّب منه الغنی. . .١٢٢

إنّ أخوف ما أخاف علیکم. . .١٣٧

إنّ أخوف ما أخاف علیکم الشرک. . .٣١٧

أنا زعیم ببیت فی ربض الجنّه. . .٣١6

إنّ أشدّ الناس عذابا یوم. . .١5٣

إنّ أعظم الکبر غمص الخلق و سفه. . .٣٣٠

أنا عند المنکسره قلوبهم ١٢٣

إنّ أوّل ما عهد إلیّ ربّی و. . .١٧٠

إنّ أوّل الناس یقضی یوم. . .١٣4

إنّ بابا من العلم یتعلّمه الرجل. . .٧٣،١٠٠

إنّ الجنّه حفّت بالمکاره و إنّ. . .٢٣٠

إنّ الدرهم یصیبه الرجل من الربا. . .٣٢٨

إنّ رجلا جاء فقال: إنّ الأبعد. . .٢56

إنّ الرجل لیأتی [بأیّ]بادره. . .٣٢5

[شماره صفحه واقعی : 4٢٩]

ص: 4159

إنّ الرجل لیغضب فما یرضی أبدا. . .٣٢٠

إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کان یقول. . .٢٣٠

إنّ الشیطان یجری من الإنسان. . .١٨6

إنّ الشیطان یغری بین المؤمنین. . .٣٢6

الإنصات. (لمّا سئل ما العلم) . . .١4٧

إن ضحک لم یعل صوته ٢٠٨

إنّ العالم إذا لم یعمل بعلمه. . .١46،١٨١

إن العلماء ورثه الأنبیاء، إنّ. . .١١٢

إنّ العلماء ورثه الأنبیاء و ذاک. . .٣٧٢

إنّ الغیبه أشدّ من ثلاثین زنیه ٣٢٨

(إنّ الغیبه أشدّ) من ستّه. . .٣٢٨

إنّ فی الجسد مضغه إذا صلحت. . .٢٢4

إنّ الکبر أدناه [یعنی الإلحاد]٣٣٠

إنّکم صغار قوم و یوشک أن تکونوا. . .٣4٠

إنّ الذی یعلّم العلم منکم له. . .١١١

إنّ للعالم ثلاث علامات: العلم و. . .١٨٣

أنّ للقرآن تفسیرا و تأویلا و. . .٣٨٨

إنّ لکلّ امرئ جوّانیّا و برّانیّا. . .٢١٧

إنّ اللّه أوحی إلیّ أن تواضعوا ١٩٣

أنّ اللّه تبارک و تعالی یقول: و عزّتی و. . .١6٠

إنّ للّه تعالی بأبواب الظالمین. . .١64

أنّ اللّه تعالی قد تکفّل لطالب. . .١6٠

إنّ اللّه خصّ عباده بآیتین من. . .٢١6

إنّ اللّه عزّ و جلّ قال: ما جزاء. . .٣66

إنّ اللّه عزّ و جلّ یقول: تذاکر العلم. . .١6٩

إنّ اللّه لا یقبض العلم انتزاعا. . .٢٨١

إنّ اللّه لم یأخذ علی الجهّال. . .١٨5

إنّ اللّه لیکره الرجل الرفیع. . .٢١٣

إنّ اللّه یحبّ الصوت الخفیض. . .٢١٣

إنّ اللّه یؤیّد هذا الدین بأقوام. . .١44،٣٣5

إنّ اللّه یؤیّد هذا الدین بالرجل. . .١45،٣٣5

إنّما الأعمال بالنیّات. . .١٣٣

إنّما الجبّار الملعون. . .٣٣٠

إنّما الصلاه لقراءه القرآن. . .١٩٢

إنّما العلم ثلاثه: آیه. . .١١٣،٣6٩

إنّما هلک من کان. . .٣١6

إنّما یبعث الناس علی. . .١٣٣

إنّما یهلک الناس لأنّهم. . .١٧5

إنّ مثل العلماء فی الأرض. . .١٠4

إنّ مثل ما بعثنی اللّه به من. . .١٠٢

إنّ المرائی ینادی یوم. . .٣١٨

إنّ الملائکه لتضع. . .١٠٣،١٠٧،١٠٨

إنّ الملک لیصعد بعمل. . .٣١٨

إنّ من أبغض الخلق. . .٢٨١

إنّ المنبتّ لا أرضا قطع. . .٢٠٠،٢٠١

إنّ من تکفّل بأیتام آل. . .١١٨

إنّ من حقّ العالم أن. . .٢٣4

إنّ من الشجر شجره لا یسقط. . .١٩٨

إنّ من العلماء من یحبّ. . .١٣٩

إنّ موسی لقی الخضر علیهما السلام. . .١4٠

أنّ موسی لمّا وصل إلیه. . .٢٣٧

إنّ المؤمن إذا مات و ترک. . .٣4١

إنّ المؤمن یغبط و لا یحسد، . . .٣٢5

إنّ الناس لکم تبع و إنّ. . .١٩4

أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله کان مع. . .١٨6

أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله لعن. . .٢٧١

أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله نهی. . .٢٧١

أنهاک عن خصلتین فیهما هلک. . .٢٨٣

إنّ هذا العلم علیه قفل و. . .١٧5،٢5٩

إنّ هذا الغضب جمره من. . .٣٢١

[شماره صفحه واقعی : 4٣٠]

ص: 4160

أنّه صلّی اللّه علیه و آله دخل. . .٢٧٣

أنّه صلّی اللّه علیه و آله کان إذا. . .٢٢٠

أنّه علیه السلام کان یترّب. . .٣5١

أن یقولوا ما یعلمون. . .٢١5،٢٨٢

إنّی لا أتخوّف علی أمّتی. . .١٣6

إنّی لم أجعل علمی و حلمی. . . *١٠4

أوحی اللّه تعالی إلی داود. . .١٣٨

أوحی اللّه عزّ و جلّ إلی موسی. . .١١6

إیّاکم و الغیبه فإنّ. . .٣٢٧

إیّاکم و المراء و الخصومه. . .٣١٧

إیّاک و ملاحاه الرجال ٣١٧

أیسر حقّ منها أن تحبّ له ما. . .٣٣٣

أیّما مسلمین تهاجرا فمکثا ثلاثا. . .٣٢5

أیّما ناش نشأ فی العلم. . .١٠4

أیّها الناس إذا علمتم فاعملوا. . .١4٧

أیّها الناس اعلموا أنّ کمال الدین. . .١٠٩

أیّها الناس عظّموا أهل بیتی فی. . .٢٠٩

«ب»

بالتواضع تعمر الحکمه لا. . .١٨٣

بسم اللّه، حسبی اللّه، توکّلت. . .٢٠5

بکر السبت و الخمیس برکه ٢66

بینما موسی فی ملأ من بنی. . .٢١٨

«ت»

تخلّف عنّا النبیّ فی. . .٢١٣

تذاکر العلم بین عبادی ممّا. . . *١6٩

تذاکر العلم دراسه و الدراسه. . .١٧٠

تذاکروا و تلاقوا و تحدّثوا؛ . . .٣٧٢

ترّبوا الکتاب فإنّه أنجح. . .٣5١

تعرفه بلا مثل و. . . (لمّا سئل. . .)٣6٧

تعلّموا العلم و تعلّموا للعلم. . .٢4٣

تعملون للدنیا و أنتم ترزقون. . .١4١

تفقّهوا فی الدین فإنّ من. . .١١٢،٣٧6

تنوّق رجل فی بسم اللّه. . .٣5١

التواضع لا یزید العبد إلاّ رفعه. . .٣٢٢

التودّد إلی الناس نصف العقل. . .٢5٨

«ث»

ثلاثه لا یسلّمون: الماشی مع. . .٢6٩

ثلاثه لا یکلّمهم اللّه و لا ینظر إلیهم. . .٣٣١

ثلاث علامات للمرائی: ینشط إذا. . .٣١٩

ثلاث من لقی اللّه عزّ و جلّ بهنّ دخل. . .٣١6

ثلاث-و الذی نفسی بیده-إن. . .٣٢٢

«ج»

جلست إلی عبدی، و عزّتی. . . *٣4١

الجنّه حفّت بالمکاره ٢٣٠

جوّدها؛ فإنّ رجلا جوّدها فغفر له ٣5١

«ح»

حادثوا من الناس الأتقیاء. . . *١٢٠

حبّبنی إلی خلقی و حبّب خلقی. . . *١١6

حبّ الجاه و المال ینبت النفاق فی. . .١45

حبّ المال و الشرف ینبتان النفاق. . .١56

حثّ اللّه تعالی علی برّ الیتامی. . .١١4

حدیثی حدیث أبی و حدیث أبی. . .٣٧٣

الحسد یأکل الحسنات کما. . .١56،٣٢4

حسن السؤال نصف العلم ٢5٩

[شماره صفحه واقعی : 4٣١]

ص: 4161

حضرت امرأه عند فاطمه. . .١١5

حقّ سائسک بالعلم. . .٢٣4

الحکمه ضالّه المؤمن أینما. . .٢4٠

الحکمه ضالّه المؤمن فحیث. . .١٧٣

الحکمه ضالّه المؤمن فخذ الحکمه. . .٢4٠

«خ»

خبر تدریه خیر من ألف. . .٣٧٠

خذ العلم من أفواه الرجال ٢4٠

خرج رسول اللّه. . . فإذا فی المسجد. . .١٠6

خرج علینا رسول اللّه. . . متوکّئا. . .٢٠٩

خرج علینا رسول اللّه. . . یوما. . .٣١6

خصلتان لا تجمعان فی منافق. . .٣٧4

خطبنا رسول اللّه. . . حتّی. . .٣٢٧

خطبنا رسول اللّه. . . فذکر. . .٣٢٨

خفنی کما تخاف السبع الضاری*١54

خیر ما یخلف الرجل من. . .١٠٣

خیر المجالس ما استقبل بها ٢٠6

خیر المجالس ما استقبل به. . .٢٠6

خیر موضوع فاستکثر أو. . .٢٠5

«د»

دبّ إلیکم داء الأمم. . .٣٢4

دخل أعرابیّ المسجد و رسول. . .١٩٢

دخل رجلان علی أمیر المؤمنین. . .٢٧٢

دخل رسول اللّه. . . المسجد فإذا. . .١١٣

«ذ»

ذاک علم لا یضرّ من. . .١١٣،٣6٩

ذروا المراء فإنّه لا تفهم. . .١٧٠

ذکاه الجنین ذکاه أمّه ٣5٣

«ر»

رأس الحکمه خشیه اللّه تعالی*١54

رأس الحکمه مخافه اللّه عزّ و جلّ ١54

الراویه لحدیثنا یشدّ به. . .١١٣،٣٧٣

الرجل یعمل شیئا من. . .٣١٨

رحم اللّه خلفائی. . . الذین یأتون. . .٣٧١

رحم اللّه خلفائی. . . الذین یحیون. . .١٠١

رحم اللّه عبدا أحیا العلم. . .١6٩

رواه الکتاب کثیر و رعاته. . .٣٧٠

«ز»

زکاه العلم أن تعلّمه عباد اللّه ١٨5

«س»

سائل العلماء و خالط. . .١٢5

سائلوا العلماء و خالطوا. . .١٢5

سباب المؤمن فسوق و قتاله. . .٣٢٨

سبحانک اللّهمّ و بحمدک، أشهد. . .٢٢٠،٢٢١

سته یدخلون النار قبل الحساب. . .٣٢4

سیکون أقوام من أمّتی. . .٢٨5

سئل رسول اللّه. . . أین اللّه؟ . . .١٢٣

«ش»

شرّ الناس العلماء السوء ١5٣

«ص»

الصلاه خیر موضوع ٢٠5

الصلاه خیر موضوع فمن شاء. . .٢٠5

[شماره صفحه واقعی : 4٣٢]

ص: 4162

صلّی اللّه علیک و علی زوجک ٣4٧

«ض»

ضع أمر أخیک علی. . .٣٣٢

ضع القلم علی أذنک. . .٣5٠

ضع قلمک علی أذنک یکن. . .٣5٠

«ط»

طلبه العلم ثلاثه فاعرفوهم. . .١٣٩

طلب العلم فریضه علی کلّ. . .٩٩،٣٧٩

طلب العلم فریضه علی کلّ. . . فاطلبوا. . .١٠٨

طوبی للمنکسره قلوبهم. . .١٢٣

«ظ»

ظهره و بطنه تأویله. . .٣٨٨

«ع»

العالم أفضل من الصائم. . .١٠٩

العالم کمن معه شمعه تضیء. . .١١٧

العالم و المتعلّم شریکان فی. . .١٠5

عالم ینتفع بعلمه أفضل. . .١١١

عجبا لابن النابغه! یزعم. . .٢٠٨

العظمه إزاری و الکبریاء. . . *٣٣٠

عظّم الحکمه فإنّی لا أجعل. . . *١٢٠

عظّم العلماء و اعرف فضلهم. . . *١٢١

علماء أمّتی کأنبیاء بنی. . .١٨٢

العلماء رجلان: رجل عالم. . .١46

علماء شیعتنا مرابطون فی. . .١١٧

علماء هذه الأمّه رجلان: . . .١٣6

العلم أفضل من المال. . .٧٢،١١٠

العلم علمان: فعلم فی. . .١٣6

العلم مقرون إلی العمل، . . .١٨١

علّموا أنفسکم و أهلیکم. . .٣٨٠

علّموا و لا تعنّفوا؛ فإنّ. . .١٩٣

علّموهم ما ینجون به من. . .٣٨٠

علیکم بتقوی اللّه و برّ. . .١٩٠

علیکم بالتفقّه فی. . .١١٢،٣٧5

علیکم بالدرایات لا الروایات ٣٧٠

عند المنکسره قلوبهم ١٢٣

عوره المؤمن علی المؤمن. . .٣٢٨

«غ»

الغضب یفسد الإیمان کما یفسد الخلّ. . .٣٢٠

الغضب یفسد الإیمان کما یفسد الصبر. . .٣٢٠

الغیبه أشدّ من ثلاثین. . .٣٢٨

«ف»

فضل العالم علی العابد سبعون. . .١٠٠

فضل العالم علی العابد کفضلی. . .١٠١

فضل کافل یتیم آل محمّد. . .١١6

الفقهاء أمناء الرسل. . . .١٣٨،١64

فقیه أشدّ علی الشیطان. . .١٠4،٣٧4

فقیه واحد ینقذ یتیما من. . .١١٧

فهلک إذا مؤمن آل فرعون، . . .١٨٨

«ق»

قال عیسی بن مریم. . . یا معشر. . .١٨٣

قال لقمان لابنه: یا بنیّ. . .١١٩

قام عیسی بن مریم. . . خطیبا. . .١٨4

قرأت فی کتاب علی. . . : إنّ اللّه. . .١٨5

[شماره صفحه واقعی : 4٣٣]

ص: 4163

قصم ظهری عالم متهتّک. . .١٨١

القلب یتّکل علی الکتابه ٣4٠

قل لأحبار بنی إسرائیل. . . *١٢٠

قلّما کان رسول اللّه یخرج. . .٢66

قلیل العلم خیر من کثیر العباده ١٠5

قلیل العلم مع العمل. . .١٠5

قیّدوا العلم. . .٢6٧،٣4٠

(قیمه کل امرئ) ما یحسنه ١١٠

قیمه کل امرئ ما یعلمه ١١٠

«ک»

کان أبو عبد اللّه. . . یقول: ثلاثه. . .٢6٩

کان أصحاب رسول اللّه. . . إذا قعدوا. . .٣٧5

کان أمیر المؤمنین. . . یقول: إنّ للعالم. . .١٨٣

کان أمیر المؤمنین. . . یقول: إنّ من. . .٢٣4

کان رسول اللّه. . . إذا أتاه رجل. . .٣4٧

کان رسول اللّه. . . إذا جلس. . .٢٢١

کان رسول اللّه. . . إذا فقد. . .١٩5

کان رسول اللّه. . . إذا کان. . .٢٠4

کان رسول اللّه. . . معتکفا. . .١٨6

کان رسول اللّه. . . یکنّی. . .١٩4

کان رسول اللّه. . . یمزح. . .٢٠٨

کان صلّی اللّه علیه و آله إذا أتاه. . .٣4٧

کان صلّی اللّه علیه و آله إذا سلّم. . .٢٢١

کان صلّی اللّه علیه و آله یکره. . .٢١٣

کان لموسی بن عمران علیه السلام. . .١4٧

کان النبیّ. . . و أصحابه إذا. . .٣٧5

کان النبیّ. . . یضحک حتّی. . .٢٠٨

کان النبیّ. . . یعجبه أن. . .٢١٣

الکبر قد یکون فی شرار. . .٣٣٠

کفّارات المجالس أن تقول. . .٢٢١

کفی بالعلم شرفا أن. . .٧٢،١١٠

کلا المجلسین إلی خیر أمّا. . .١٠6

کل أمر ذی بال لا یبدأ فیه. . .٢٧4

کل علم و بال علی صاحبه. . .١٣5

کل کلام-أو أمر-ذی. . .٢٧٣

کلّکم راع و کلّکم مسئول. . .٣٨١

(الکلمه) الحکمه ضالّه المؤمن. . .١٧٣

کلّ المسلم علی المسلم. . .٣٢٧

الکمال کلّ الکمال التفقّه. . .٣٧6

کیف یتفقّه هذا فی دینه؟٣٧5

«ل»

لا تجعل بینی و بینک. . . *١٣٨،١4٢

لا تسلّموا علی. . . و لا علی. . .٢6٩

لا تطلبوا علم ما لا تعلمون و لمّا. . . *١46

لا تعلّقوا الجواهر فی أعناق. . .١٨4

لا تعلّموا العلم لتماروا به. . .١٣5

لا تغضب. (لمّا سئل ما یبعّد. . .)٣١٩

لا تغضب. (لمّا قیل له مرنی. . .)٣١٩

لا تغضب. (لمّا قیل له دلّنی. . .)٣٢٠

لا تقوموا کما تقوم الاعاجم. . .٢٠٩

لا تمار أخاک و لا تمازحه و لا. . .١٧٠

لا تمدّ الباء إلی المیم حتّی. . .٣5٠

لا حسد إلاّ فی اثنین: رجل. . .١٠٢

لا خیر فی من لا یتفقّه من. . .٣٧5

لأن یهدی اللّه بک رجلا. . .١٠١

لأن یهدی اللّه بک رجلا واحدا. . .١٠١

لا یدخل الجنّه من. . .١56،١٧5،٣٢٩،٣٣٠

لا یزال إبلیس فرحا. . .٣٢6

[شماره صفحه واقعی : 4٣4]

ص: 4164

لا یستکمل عبد حقیقه الإیمان. . .١٧١

لا یسع الناس حتّی یسألوا. . .٣٧6

لا یغرّنّکم الصحفیون ٢4٠

لا یفترق رجلان علی الهجران. . .٣٢6

لا یقیم الرجل الرجل من. . .٢٧٠

لا یؤمن أحدکم حتّی یحبّ. . .١٩٠

لا ینبغی للمؤمن أن یجلس. . .٢6٩

لقد کان. . . یدعو أصحابه بکناهم. . .١٩4

لقیت النبیّ. . . فسألنی کما. . .١٩5

لمجلس أجلسه إلی من. . .١١١

لوددت أنّ أصحابی. . .١١٢،٣٧5

لو لا من یبقی بعد غیبه. . .١١٨

لو منع الناس عن فتّ البعر. . .١٩١

لو یعلم الناس ما فی طلب العلم. . .١١١

له سبع حقوق. . . (لمّا قیل. . .)٣٣٢

لیبلّغ الشاهد الغائب فإنّ. . .٣٧٠

لیبلّغ الشاهد منکم الغائب ١٧٧

لیس العلم بکثره. . .١4٩،١6٧

لیّنوا لمن تعلّمون و لمن. . .١٩٣

«م»

ما ازداد عبد علما فازداد. . .١٣5

ما أهدی المرء المسلم إلی. . .١٠5

ما تصدّق الناس بصدقه مثل. . .١٠5

ما جزاء من أنعمت علیه بالتوحید. . .٣66

ما جمع شیء إلی شیء أفضل من. . .١٠5

ما ذئبان ضاریان أرسلا فی. . .١45

ما صنعت فی رأس العلم. . . ؟٣6٧

ما ضرب رجل القرآن بعضه. . .٣6٩

ما ضلّ قوم بعد أن هداهم. . .١٧١

ما علمتم فقولوا و ما لم تعلموا. . .٢١5

ما غضب أحد إلاّ أشفی. . .٣٢٠

ما قصم ظهری إلاّ رجلان: عالم. . .١٨١

ما قطع ظهری فی الإسلام إلاّ. . . .١٨٢

ما قلت و لا القائلون قبلی مثل. . .٣66

ما ملأ آدمیّ وعاء شرّا من. . .١4٩

ما من أحد یموت من. . .١١٣،٣٧6

ما من إنسان یطعن فی عین. . .٣٢٩

ما من شیء بدئ یوم الأربعاء. . .٢66

ما من عبد إلاّ و له جوّانیّ. . .٢١٧

ما من مؤمن قال فی مؤمن. . .٣٢٧

ما نقصت صدقه من مال. . .١٩٣

المتشبّع بما لم یعط کلابس. . .١٧٩،٢١٧

مثل الذی یتعلّم العلم. . .٢٢5

(مثل الذی یعلّم الناس) کمثل. . .١٣6

مثل الذی یعلّم الناس مثل. . .١٣5

المراء داء دویّ و لیس فی. . .١٧١

مرحبا بطالب العلم إنّ طالب. . .١٠٧

مکتوب فی الإنجیل: لا تطلبوا. . .١46

مکتوب فی التوراه فیما ناجی. . .٣٢٠

مکروه إلاّ لرجل فی الدین ٢٠٩

من أحبّ أن ینظر إلی. . .٧٢،١٠٠

من أدّی إلی أمّتی. . .٣٧١

من أذاع فاحشه کان. . .٣٣٢

من أراد أن یکتال بالمکیال. . .٢٢١

من أراد الحدیث لمنفعه الدنیا. . .١٣٨

من ازداد علما و لم یزدد فی. . .١٣5

من ازداد علما و لم یزدد هدی. . .١5٢

من استنّ بسنّه حسنه فله أجرها. . .١45

من استوی یوماه فهو مغبون ٢٢٩

[شماره صفحه واقعی : 4٣5]

ص: 4165

من اعتدل یوماه فهو مغبون ٢٢٩

(من أفتی) بغیر علم. . .٢٨١

من أفتی بفتیا من غیر تثبّت. . .٢٨١

من أفتی الناس بغیر علم و لا. . .٢٨٣

من أفسد جوّانیّه أفسد اللّه. (1).٢١٧

من ترک قول «لا أدری» أصیبت. . .٢١6

من ترک المراء و هو محقّ بنی. . .١٧٠

من تعلّم حدیثین اثنین ینفع. . .٣٧٢

من تعلّم علما لغیر اللّه و أراد. . .١٣4

من تعلّم علما ممّا یبتغی. . .١٣4

من تفقّه فی دین اللّه کفاه. . .١6٠

من تکلّم فی القرآن برأیه. . .٣6٩

من جاءه الموت و هو یطلب. . .١٠٠

من حفظ علی أمتی أربعین. . .٣٧١

من خرج فی طلب العلم. . .١٠١

من خرج یطلب بابا من. . .١٠١

من دعا إلی هدی کان له. . .١٠٢

من ردّ حدیثا بلغه عنّی. . .٣٧٢

من روی علی مؤمن روایه. . .٣٢٨

من سلک طریقا یلتمس به. . .١٠4

من سلک طریقا یلتمس فیه. . .١٠٧

من صدّق فعله قوله. . .١٨١

من صلّی علیّ فی کتاب. . .٣4٧

من طلب العلم تکفّل اللّه برزقه ١6٠

من طلب علما فأدرکه کتب. . .٩٩

من طلب العلم فهو کالصائم. . .١٠٠

من طلب العلم لأربع دخل. . .١٣5

من طلب العلم لیباهی به. . .١٣٨

من طلب العلم لیجاری به. . .١٣4

(من طلب العلم. . .) فلیتبوّأ. .١٣4

من علّم أحدا مسأله ملک. . .٢4٣

من علّم إنسانا مسأله. . .٢٣6

من علّم باب هدی فله. . .١١١،١45

من علّم خیرا فله مثل أجر. . .١١١

من علم و عمل فذاک یدعی. . .١٢١

من عمل بالمقاییس فقد هلک. . .٢٨٣

من غدا إلی المسجد لا یرید إلاّ. . .١٠6

من غدا فی طلب العلم أظلّت. . .١٠٣

من قال: أنا عالم. فهو جاهل ١٣٧

من قال فی القرآن بغیر علم. . .٣6٨

من قال فی القرآن بغیر ما یعلم. . .٣6٩

من کان فعله لقوله موافقا. . .١4٧

من کان من شیعتنا عالما. . .١١5

من کتب بسم اللّه. . . فجوّده. . .٣5١

من کتم علما ألجمه اللّه بلجام. . .١٣6

من کذب علیّ متعمّدا أو ردّ. . .٣٧٢

من کف غضبه ستر اللّه عورته ٣١٩

من کفل لنا یتیما قطعته عنّا. . .١١6

من لقی أخاه بما یؤنّبه. . .٣٣٢

من لم یصبر علی مضض التعلیم. . .٢4٧

من مات لا یشرک باللّه شیئا دخل الجنّه ٣66

منهومان لا یشبعان: طالب دنیا. . .١٣٨

من یرد اللّه به خیرا. . .٩٩،٣٧4

من یشفع شفاعه حسنه أو. . .١46

[شماره صفحه واقعی : 4٣6]

ص: 4166


1- ورد هذا الحدیث فی «تنبیه الخواطر» ج ٢/١٧5- مضافا إلی المصادر المذکوره فی ص ٢١٧-أیضا؛ و لم یرد فی هذه المصادر بعنوان الحدیث القدسی، و إنّما نقله المؤلّف رحمه اللّه، فی ص ٢١٧، بعنوان الحدیث القدسی.

من یکفل لی أن لا یغضب. . .٣٢١

المؤمن لیس بحقود ٣٢١

«ن»

نحن العلماء و شیعتنا المتعلّمون. . .١٨٢

نضّر اللّه امر أسمع منّا حدیثا. . .٣٧١

نعم لأنّ لکتاب اللّه ظاهرا. . .٣٨٨

نعم الشیء الهدیّه أمام الحاجه ٢٧٣

نوم مع علم خیر من صلاه علی جهل ١٠4

(نیّه المؤمن) أبلغ من عمله ١٣٣

نیّه المؤمن خیر من عمله ١٣٣

«و»

و عزّتی و جلالی. . . لأقطّعنّ. . . *١6٠

و لا تملّ من طول صحبته، فإنما. . .٢6٨

و لکن تفسّحوا و توسّعوا ٢٧٠

ویل للأعقاب من النار. مرّتین. . .٢١٣

ویل العلماء السوء تصلی علیهم النار ١4١،١4٢

ویل العلماء السوء کیف تلظّی. . .١4٢

ویل لمن سمع بالعلم و لم یطلبه. . . *١٢٠

«ه»

هو الرجل یسمع الحدیث. . .٣٧٣

هو الطّهور ماؤه الحلّ میتته ٧٣،٢٩5

«ی»

یا ابن عمران لا تحسدنّ الناس. . . *٣٢5

یا أخا ثقیف إنّ الأنصاری قد. . .٢٧٢

یا أنس أکثر من الأصدقاء. . .١٩5

یا بنیّ اختر المجالس علی. . .١١٩

یا بنی إسرائیل لا تحدّثوا الجهّال. . .١٨4

یا بنی إسرائیل لا تلقوا اللؤلؤ. . .١٨4

یأتی علماء شیعتنا القوّامون. . .١١٩

یا ربّ أیّ عبادک أعزّ علیک؟ . . .٣٢٣

یا طالب العلم إنّ العلم ذو. . .١4٨

یا طالب العلم إنّ العلم ذو. . .١4٨

یا طالب العلم إنّ القائل. . .١4٠

یا علی إنّ هذا الدین متین. . .٢٠٠

یا کمیل العلم خیر من المال. . .١١٠

یا معشر الحواریّین لی إلیکم. . .١٨٣

یا معشر من آمن بلسانه و. . .٣٢٧،٣٣١

یا موسی أمسک غضبک عمّن. . . *٣٢٠

یا موسی لو دعوتنی حتّی. . . *١4٨

یا هذا أنا بصیر بدینی مکشوف. . .١٧١

یا همّام المؤمن. . . لا حقود. . .٣٢١

یجلس الإمام مستدبر القبله. . .٢٠٧

یظهر الدین حتّی یجاوز. . .١٣٧

یقال للعابد یوم القیامه: . . .١١٧

یقعد الإمام و یجعل ظهره إلی. . .٢٠٧

یقول اللّه عزّ و جل للعلماء یوم. . .١٠4

یلقی العالم فی النار فتندلق. . .١5٢

یؤتی بالرجل یوم القیامه. . .١5٢

[شماره صفحه واقعی : 4٣٧]

ص: 4167

4-فهرس الآثار

«أ»

أدّبوا أهلیکم ٣٨٠

إذا أخطأ العالم قول لا أدری. . .٢١6

إذا أردت أن تجوّد خطّک. . . .٣4٩

إذا ترک العالم «لا أدری» أصیبت. . .٢١6

إذا سئل أحدکم عمّا لا یدری. . .٢١6

إذا نسخ الکتاب ثلاث مرّات. . .٣5٢

إذا نسخ الکتاب و لم یعارض. . .٣5٢

أراک تفتی الناس! فإذا جاءک. . .٢٨4

استعن علی الحفظ بقلّه الذنوب ٢٢4

اصبر نفسک للغرباء و حسّن خلقک. . .٢44

اصبغ ثوبک حتّی لا یشغلک فکر غسله ٢٢٧

إعاده الحدیث أثقل من نقل الصخر ٢5٨

إعاده الحدیث أشدّ من نقل الصخر ٢5٨

أعط العلم کلّک یعطک بعضه ١6٩

اعملوا بطاعه اللّه و اتّقوا معاصی. . .٣٨٠

أکتب ما ینفعک وقت احتیاجک. . .٣4٩

أکرم الناس علیّ جلیسی. . .١٩٠

اللّهمّ استر عیب معلّمی. . .٢4٢

أ لیس المریض إذا منع عنه. . .١٢٢

أنا عبد من تعلّمت منه ٢٣6

أنّ أبواب النبیّ. . . کانت. . .٢5١

إنّ أوّل من کتب «صلعم» . . .٣4٧

إنّ الشابّ لیتحدّث بحدیث. . .٢5٧

إنّ العالم بین اللّه و بین. . .٢٨4

إنّ عامّه الناس أبدا دون. . .١6٢

إنّی لأسمع الحدیث من الرجل. . .٢5٧

أوصوا أهلیکم بتقوی اللّه ٣٨١

إیّاکم و الصحفیون الذین یأخذون. . .٢4٠

«ب»

باب من العلم نتعلّمه. . .١٢١

برکه العلم إعاره الکتب ٣4٣

[شماره صفحه واقعی : 4٣٨]

ص: 4168

«ت»

تطییب القلب للعلم کتطییب. . .٢٢4

تعلّم «لا أدری» فإنّک إن قلت. . .٢١6

تفسیر الحکمه فی القرآن علی أربعه. . .٩6

تفقّه قبل أن تترأس فإذا رأست. . .٢٢5

تفقّهوا قبل أن تسوّدوا ٢٢5

«ج»

جنّه العالم «لا أدری» ، فإن. . .٢١6

«ح»

حدّثنا من کان یقرئنا من. . .٣6٨

حرام علی قلب أن یدخله النور. . .٢٢4

الحکّ تهمه ٣56

الحکمه: القرآن (یعنی) تفسیره فإنّه. . .٣6٨

الحکمه: المعرفه بالقرآن، ناسخه. . .٣6٩

حلق الذکر هی مجالس الحلال. . .١٠6

«خ»

خذوا العلم حیث وجدتموه، . . .٢٢٣

خطأ المرشد أنفع للمسترشد من. . .٢44

«ذ»

ذبح العلم فی فروج النساء ٢٢٨

ذللت طالبا فعززت مطلوبا ٢4٧

«ر»

الربّانی: الذی یربّی الناس. . .١٩6

رحم اللّه أبا حسن، فلقد کان هشّا. . .٢٠٨

«س»

السیّد: الذی لا یغلبه الغضب ٣١٩

سیروا إلی اللّه عرجا و مکاسیر ٢٣٢

«ض»

ضاع العلم بین أفخاذ النساء ٢٢٨

«ط»

طریق الجنه فی أیدی أربعه. . .١٢4

طلبنا العلم لغیر اللّه فأبی أن. . .١٨٣

«ع»

عسی رجل أن یقول: إنّ اللّه. . .٢٨5

العلماء ثلاثه: عالم باللّه غیر عالم. . .١٢4

العلماء ثلاثه: عالم باللّه و بأمر اللّه، . . .١٢5

علّم اللّه تعالی سبعه نفر سبعه. . .١٢٣

العلم لا یعطیک بعضه حتّی. . .١6٩،٢٢٧

العلم یکسب صاحبه عشر خصال. . .١٢٢

«ک»

کان ابن المسیّب لا یفتی فتیا. . .٢٨5

کان العلماء قبلنا استغنوا بعلمهم. . .١6٣

کلّ من سمعت منه حدیثا فأنا له عبد ٢44

کنّا لا نعدّ علم من لم یکتب علمه علما ٢6٨

کنت إذا سمعت من الرجل. . .٢٣6

کنت أصفح الورقه بین یدی. . .٢4٣

کونوا ربّانیّین: حلماء فقهاء ١٩6

[شماره صفحه واقعی : 4٣٩]

ص: 4169

«ل»

«لا أدری» ثلث العلم ٢١٠

لا تأخذوا العلم من صحفیّ ٢4٠

لا تأخذوا العلم من الصحفیّین ٢4٠

لا تسألنی عن أمر الدین و أنا. . .٢5٨

لا تفعل؛ فإنّه یخونک أحوج ما. . .٣4٨

لأنّ المعلّم سبب لحیاتی الباقیه. . .٢4١

لا، و لکن العلم أجلّ عند اللّه. . .٢4٣

لا یبلغ أحد من هذا العلم ما یرید. . .٢٢٧

لا یتعلّم العلم مستحی و لا مستکبر ١٧5

لا یزال الرجل عالما ما تعلّم، . . .١٧4

لا یستطاع العلم براحه الجسم ٢٣٠

لا یصلح طلب العلم إلاّ لمفلس. . .٢٢٧

لا یضیء الکتاب حتّی یظلم ٣46

لا یطلب أحد هذا العلم بعزّ النفس. . .٢٢٧

لا یفتی الناس صحفیّ و لا یقرئهم. . .٢4٠

لا یفتی الناس الصحفیون ٢4٠

لا یفلح من ألف أفخاذ النساء ٢٢٨

لا ینال هذا العلم إلاّ من عطّل. . .٢٢٧

الذی یقرأ القرآن و لا یحسن. . .٣6٨

لقد طلب أقوام العلم ما. . .١٨٣

لم یکن شخص أحبّ إلیهم من. . .٢٠٩

لو کلّفت بصله ما فهمت مسأله ٢٢٨

لیس العلم بکثره الروایه، إنّما. . .١6٧

لیس للعاقل أن یجیب عمّا. . .٢56

لیس من الأدب أن تجیب من. . .٢56

لیس من العلم شیء خفیف أما. . .٢٨6

اللیل و النهار یعملان فیک فاعمل فیهما ٢٣١

«م»

ما أوتی عالم علما إلاّ و هو شاب ٢٢6

ما من آیه فی القرآن إلاّ و لها. . .٣٨٨

مثل الذی یغضب علی العالم مثل. . .٢4٧

مراجعه المریض طبیبه توجب تعذیبه ٢4٢

مروهم بطاعه اللّه و انهوهم عن. . .٣٨١

المفتی موقّع عن اللّه تعالی ٢٧٩

من أجاب فی مسأله فینبغی. . .٢٨5

من أحبّ اتّخاذ النساء لم یفلح ٢٢٨

من أحبّ أفخاذ النساء لم یفلح ٢٢٨

من الأدب أن لا یشارک الرجل. . .٢٧١

من استحیا من المسأله لم یستحی. . .١٧4

من أعظم البلیّه تشیّخ الصحیفه ٢4٠

من أفتی الناس فی کلّ ما. . .٢٨4

من بخل بالعلم ابتلی بإحدی. . .٣4٣

من تصدّر قبل أوانه فقد تصدّی لهوانه ١٧٩

من تعلّم علما من علم الآخره. . .١4٢

من تعوّد أفخاذ النساء لم یفلح ٢٢٨

من تفقّه من بطون الکتب ضیّع الأحکام ٢4٠

من جلس عند العالم و لم یطق الحفظ. . .١٢٢

من جلس مع ثمانیه أصناف زاده. . .١٢٣

من رقّ وجهه رقّ علمه ١٧4

من رقّ وجهه عن السؤال رقّ. . .٢5٩

منزله الجهل بین الحیاء و الأنفه ٢5٩

من طلب الرئاسه فی غیر حینه. . .١٧٩

من لم یصبر علی ذلّ التعلیم. . .٢46

من لم یکتب علمه لم یعدّ علمه علما ٢6٨

[شماره صفحه واقعی : 44٠]

ص: 4170

«و»

الوقت سیف فإن قطعته و إلاّ قطعک ٢٣٠

و اللّه لأن یقطع لسانی أحبّ إلیّ. . .٢٨6

و اللّه ما اجترأت أن أشرب. . .٢4٣

ویل للذی لا یعلم مرّه و لو شاء اللّه. . .١5٣

ویل لمن لا یعلم مرّه و ویل لمن. . .١5٣

«ه»

هذا العلم دین فانظروا عمّن. . .٢٣٩

هم حمقی إذا مثلک إن. . .٢4٧

هوان العلم أن یحمله العالم. . .١٨٠

هو أن یؤدّب الرجل المسلم. . .٣٨١

«ی»

یا خاله! لو علمت کلّ مسأله. . .٢٨6

یتشعّب من العلم الشرف و إن. . .١٢٢

یرتع الجهل بین الحیاء و الکبر فی العلم ٢5٩

ینبغی أن یکون توقّفه فی. . .٢٩5

ینبغی للعالم أن یورّث أصحابه «لا أدری»٢١6

[شماره صفحه واقعی : 44١]

ص: 4171

5-فهرس الأشعار
«أ» : الأشعار العربیه

مطلع البیت عجز البیت عدد الأبیات/الصفحه

قافیه «ب»

لا تطمحنّ إلی المراتب قبل أن

تتکامل الأدوات و الأسباب

٢/١٧٩

سمّیتها «محاسن الآداب»

للطّالبین من أولی الألباب

١/5٩

و من ذا الّذی ترضی سجایاه کلّها

کفی المرء نبلا أن تعدّ معایبه

١/5٢

قافیه «ت»

و کن صارما کالوقت فالمقت فی «عسی»

و إیّاک «علی» فهی أخطر علّه

4/٢٣١

قافیه «د»

حوت کتاب «منیه المرید»

و هو کتاب شیخنا الشّهید

١/5٩

قافیه «ر»

لا تحسب المجد تمرا أنت آکله

لن تبلغ المجد حتّی تلعق الصّبرا

١/٢٣٠

تمام العمی طول السکوت و إنّما

شفاء العمی یوما سؤالک من یدری

١/١٧4

دببت للمجد و السّاعون قد بلغوا

جهد النّفوس و ألقوا دونه الأزرا

٣/٢5٠

و قد منّ مولانا الکریم بفضله

علیکم بمولود غلام من البشر

٢/5١

[شماره صفحه واقعی : 44٢]

ص: 4172

قافیه «ع»

قال أطعمنی فإنّی جائع

و اعتجل فالوقت سیف قاطع

١/٢٣١

أ أشهد بالجهل فی مجلس

و علمی فی الکتب مستودع

٢/٣4٢

فی مأتین بعد ألف وقعا

بعدهما تسعون حیث اجتمعا

١/5٩

النّفس تهوی من یجور و یعتدی

و النّفس مائله إلی الممنوع

٢/١٩١

قافیه «ف»

آباء أجسادنا هم سبب

لأن جعلنا عرائض التّلف

٢/٢4٢

قافیه «ک»

فساد کبیر عالم متهتّک

و أکبر منه جاهل متنسّک

٢/١٨٢

قافیه «ل»

تریدین لقیان المعالی رخیصه

و لا بدّ دون الشّهد من إبر النّحل

١/٢٣٠

و لا تشارک فی الحدیث أهله

و إن عرفت فرعه و أصله

١/٢٧٢

و لیس العمی طول السؤال و إنّما

تمام العمی طول السّکوت علی الجهل

٢/١٧4

قافیه «م»

یقولون لی فیک انقباض و إنّما

رأوا رجلا عن موقف الذلّ أحجما

١٠/١٨٠

فکأنّها أحلام نوم لم تکن

یا لیتها دامت و لم تتصرّم

٢/١٠

إنّ المعلّم و الطبیب کلاهما

لا ینصحان إذا هما لا یکرما

٢/٢4٧

یری الناس دهنا فی قواریر صافیا

و لم تدر ما یجری علی رأس سمسم

١/٧

و من منح الجهّال علما أضاعه

و من منع المستوجبین فقد ظلم

١/١٨4

قال المنجّم و الطبیب کلاهما

لا تحشر الأجساد قلت إلیکما

٢/٢4٧

یقول بسم اللّه للتّعظیم

لربّه الرّحمن و الرّحیم

١/5٩

قافیه «ن»

أعوذ باللّه من الشّیطان

و من شقاء النّفس فی الطّغیان

١/5٩

بقیّه العمر عندی ما لها ثمن

و ما مضی غیر محمود من الزّمن

٢/٢٢6

أهین لهم نفسی لکی یکرمونها

و لن تکرم النّفس التی لا تهینها

١/٢44

قافیه «ه»

أری لک نفسا تشتهی أن تعزّها

فلست تنال العزّ حتّی تذلّها

١/٢44

و هاهنا قد تمّت الرّساله

فی غایه السّرعه و العجاله

١/5٩

قافیه «ی»

شکوت إلی وکیع سوء حفظی

فأرشدنی إلی ترک المعاصی

٢/٢٢5

[شماره صفحه واقعی : 44٣]

ص: 4173

مستنصرا، نجل محمّد علی

عبد الرّحیم رقّ طه و علیّ

١/5٩

«ب» : الأشعار الفارسیه

قافیه «د»

سمند بادپای از تک فرو ماند

شتربان همچنان آهسته می راند

١/٢٠١

قافیه «ف»

مکن عمر ضایع به افسوس و حیف

که فرصت عزیز است و الوقت سیف

١/٢٣١

قافیه «ن»

به چشم خویش دیدم در بیابان

که آهسته سبق برد از شتابان

١/٢٠١

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 4174

6-فهرس الأعلام الوارده فی المتن

«آ»

آدم علیه السلام ١٢٣،١٢4،٣٢٣،٣٢4

«أ»

أبان بن تغلب ٣٧5

إبراهیم علیه السلام ٢١١

إبراهیم بن أدهم ٢٢٨

ابن أبی عمیر، محمد ٣٢٣

ابن بابویه القمّیّ-الصدوق، محمّد بن بابویه.

ابن بزیع، محمّد بن إسماعیل ١64،١65

ابن شبرمه، عبد اللّه ٢٨٣

ابن شهاب الزّهری-الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

ابن عبّاس، عبد اللّه ١٩٠،٢١6،٢٢6،٢4٧، ٢٧٢،٢٨4،٢٩٩،٣٢٣،٣5٠،٣66-٣6٨

ابن عمر، عبد اللّه ١٩٨

ابن عیینه، سفیان-سفیان بن عیینه بن أبی عمران، أبو محمد.

ابن مجاهد، أحمد بن موسی ٢4٩،٢5٠

ابن مسعود، عبد اللّه ١6٧،٢١6،٢٨5

ابن المسیّب، سعید ٢٨5

ابن المطهّر، الحسن بن یوسف-العلامه الحلّی، الحسن بن یوسف.

ابن یقطین، علی-علی بن یقطین.

أبو إبراهیم-الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام.

أبو أمامه (من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله)٣١6

أبو بصیر (من أصحاب الصادق علیه السلام) ٣٢6،٣٢٨،٣4٠،٣٧٣

أبو الحسن الجرجانیّ-القاضی علیّ بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ.

أبو الحسن الرضا-الإمام الرضا، علی بن موسی

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 4175

علیهما السلام.

أبو حمزه الثمالی، ثابت بن دینار ٣٢١،٣٢6،٣٣١

أبو داود السّجستانی، سلیمان بن الأشعث ١٠٨

أبو الدرداء، عویمر بن مالک ١٠٧،١5٣،٣١6، ٣٢٠

أبو ذرّ الغفاری ١٢١،١4٢

أبو سعید الأنصاری-یحیی بن سعید بن قیس، أبو- سعید الأنصاری.

أبو سعید الخدری ٣66،٣٧4

أبو عبد الرحمن السّلمی، عبد اللّه بن حبیب الکوفیّ ٣6٨

أبو عبد اللّه-الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام.

أبو عبیده الحذّاء، زیاد بن عیسی ٢٨٣

أبو علی القالی-القالی، أبو علی، إسماعیل بن القاسم.

أبو القاسم بن روح، حسین ١64

أبو نصر هارون بن موسی-القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی.

أبو یحیی الساجی-الضبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

الأخفش الأوسط، سعید بن مسعده ٣5٢

الأخفش، سعید بن مسعده-الأخفش الأوسط، سعید بن مسعده.

الأسترآبادی، الحسن بن محمّد بن شرفشاه ٢٨6

الإسکندر علیه السلام ٢4١

الإمام أمیر المؤمنین، علیّ بن أبی طالب علیهما السلام ١٠١،١٠٩،١١٠،١١4،١٣٧، ١46-١4٨،١6٢،١٨١،١٨٣-١٨5، ٢١5،٢٣4،٢54،٢٨١،٣١٧،٣١٨، ٣٣٢،٣5١،٣66،٣٧٣،٣٧4،٣٨٠

الإمام الباقر، محمّد بن علی علیهما السلام ١١١، ١١٧،١٣٨،١6٩،١٨5،١٨٧،١٨٨، ١٩٠،٢١5،٢٨٢،٢٨٣،٣٢٠،٣٢١،٣٢4- ٣٢6،٣٢٨-٣٣١،٣66،٣6٩،٣٧٣،٣٧6

الإمام الجواد، محمّد بن علی علیهما السلام ١١٨

الإمام الحسین بن علی علیهما السلام ١١6،١٧١، ٣4٠،٣٧٣،٣٧4

الإمام الرازیّ-الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر.

الإمام الرضا، علی بن موسی علیهما السلام ١٠٨، ١١٧،١64،١٧٧

الإمام زین العابدین-الإمام السجّاد، علی بن الحسین علیهما السلام.

الإمام السّجّاد، علیّ بن الحسین علیهما السلام ١١٠،١١6،١١٧،١46،٢٣4،٢٨٣، ٣66،٣٧٣

الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام ١١١-١١٣،١١٧،١٣٨،١٣٩، ١46-١4٨،١5٩-١6٢،١6٧،١6٩، ١٧١،١٧٢،١٧5،١٨١،١٨٣-١٨5، ٢١5،٢٣4،٢5٩،٢٨٣،٣١٧،٣١٨، ٣٢٠،٣٢٣،٣٢5-٣٣٣،٣4٠،٣4١، ٣5٣،٣66،٣6٩،٣٧٠،٣٧٢،٣٧٣، ٣٧5،٣٧6

الإمام العسکریّ، الحسن بن علیّ علیهما السلام ١١4،١١٨

الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام ١١٣،١١٧،٣٧6

الإمام المجتبی، الحسن بن علیّ علیهما السلام ١١6، ٣4٠،٣٧4

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 4176

الإمام المهدیّ، الحجه بن الحسن علیهما السلام ١١٨

الإمام الهادی، علی بن محمّد علیهما السلام ١١٨

أمّ سلمه (زوجه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله) ١٧٠

أمیر المؤمنین-الإمام أمیر المؤمنین، علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.

أنس بن مالک ٣١6،٣5٠

«ب»

الباقر علیه السلام-الإمام الباقر، محمّد بن علی علیهما السلام.

البراء بن عازب، أبو عامر ٢٨4،٣٢٧

برید العجلیّ ١٧5

بشیر الدّهّان ٣٧5

البصری، الحسن-الحسن البصری.

البصری الساجی، أبو یحیی-الضبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

بلعم بن باعورا ١5١

بلقیس ١٢4

«ت»

التّستری، سهل بن عبد اللّه-سهل التستریّ، أبو- محمّد سهل بن عبد اللّه.

التمیمی، محمّد بن علی-المازری المالکی، أبو- عبد اللّه محمّد بن علی التمیمی.

«ث»

الثعلبی النیسابوریّ، أبو إسحاق أحمد بن محمّد ٣٨٨

ثقه الإسلام الکلینی-الکلینی، محمّد بن یعقوب.

ثوبان، أبو عبد اللّه (مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله)٢٨5

«ج»

جابر بن عبد اللّه الأنصاری ٣5١

جابر الجعفی ١٨5

جبرئیل علیه السلام ١٣٣،٣١٧

جرّاح المدائنی ٣١٨

الجرجانیّ، أبو الحسن-القاضی علیّ بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ.

جمیل بن درّاج ٣5٣

«ح»

الحسن البصری ١٨٣،١٨٨

الحسین بن أبی العلاء ٣٣٠

حسین بن روح-أبو القاسم بن روح، حسین.

الحسین بن علوان ١6٠

الحلبیّ (من أصحاب الصادق علیه السلام)١6٢

حمّاد بن عثمان ٣٧٣،٣٧5

حمدان الأصفهانیّ، حمدان بن علی ٢4٣

الحلّی، العلامه-العلامه الحلّی، الحسن بن یوسف.

الحموی، یاقوت-یاقوت الحموی، أبو عبد اللّه شهاب الدین بن عبد اللّه الرومی.

«خ»

الخدری، أبو سعید-أبو سعید الخدری.

الخضر علیه السلام ١٢٣،١٢4،١4٠،٢١٨، ٢٣5-٢٣٩،٢44

الخلیل بن أحمد العروضی ٢5٩،٣5٢

[شماره صفحه واقعی : 44٧]

ص: 4177

الخواجه نصیر الدین-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

«د»

دانیال علیه السلام ١١١

داود علیه السلام ١٢٣،١٢4،١٣٨،١4٢، ١54

داود بن کثیر ٣٢5

«ذ»

ذو الکفل علیه السلام ٣٢١

«ر»

الرازیّ، الفخر-الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر.

رسول اللّه-النبیّ، محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

الرضا-الإمام الرضا، علی بن موسی علیهما السلام.

الرضی، السیّد-السیّد الرضیّ، محمّد بن الحسین.

«ز»

زراره بن أعین ١٧5،٢١5،٢٨٢،٣٢6،٣٢٨، ٣٣٠

الزمخشری، جار اللّه محمود بن عمر ٢٣٨،٣٨٨

الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه ١٨٠

زید بن ثابت ٣5٠

زین العابدین-الإمام السجّاد، علیّ بن الحسین علیهما السلام.

«س»

الساجی، أبو یحیی-الضّبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

السّجستانی، أبو داود-أبو داود السّجستانی، سلیمان بن الأشعث.

سعید بن جبیر الأسدی الکوفیّ ١٧4

سعید بن عبد الرحمن ١6١

سعید بن المسیّب-ابن المسیّب، سعید.

سفیان بن عیینه بن أبی عمران، أبو محمّد ٢4٧

سلیمان علیه السلام ١٢٣،١٢4

سلیمان بن خالد ٣٧6

سهل التّستری، أبو محمّد سهل بن عبد اللّه ٢٢4

السیّد الرضی، محمّد بن الحسین ١64،٢٠٠، ٢4١،٢4٢

السیّد المرتضی، علم الهدی، علیّ بن الحسین ١64

«ش»

الشریف الرضی-السیّد الرضی، محمّد بن الحسین.

الشریف المرتضی-السیّد المرتضی، علم الهدی، علیّ بن الحسین.

شریک بن عبد اللّه النخعیّ الکوفیّ ٢4٣

الشیخ الصدوق-الصدوق، محمّد بن بابویه.

«ص»

صاحب «الکشّاف» -الزمخشری، جار اللّه، محمود بن عمر.

الصادق-الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام.

[شماره صفحه واقعی : 44٨]

ص: 4178

الصدوق، محمّد بن بابویه ١٣٩،٣4١،٣6٧

صفوان بن عسّال ١٠6،١٠٧

الصنعانی، وهب بن منبّه-وهب بن منبّه الصنعانی.

«ض» الضّبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری ١٠٧

«ط»

الطاهر ذو المناقب أبو أحمد، الحسین بن موسی (والد السیّد المرتضی)١64،٢4١

طلحه بن زید ٣٧٠

الطوسیّ، الخواجه نصیر الدین-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

«ع»

عبد الرزاق القاشی-عبد الرزاق الکاشانی، کمال الدین أبو الغنائم.

عبد الرزاق الکاشانی، کمال الدین أبو الغنائم ٣٨٨

عبد اللّه بن سلیمان ١٨٧

عبد اللّه بن سنان ٣٢٣

عبد اللّه بن شبرمه-ابن شبرمه، عبد اللّه.

عبد اللّه بن عبّاس-ابن عبّاس، عبد اللّه.

عبد اللّه بن عمر-ابن عمر، عبد اللّه.

عبد اللّه بن مسعود-ابن مسعود، عبد اللّه.

عبد اللّه النجاشیّ (والی الأهواز) -النجاشیّ، عبد اللّه.

عبید بن زراره ٣4٠

عثمان الأعمی ١٨٨

العروضی-الخلیل بن أحمد العروضی.

العسکریّ-الإمام العسکریّ، الحسن بن علیّ علیهما السلام.

عطاء بن السائب التابعی ٢٨5

عکرمه بن عبد اللّه، أبو عبد اللّه (مولی ابن عبّاس) ٣١٩

العلامه الحلّی، الحسن بن یوسف ١64

علم الهدی-السیّد المرتضی، علم الهدی، علی بن الحسین.

علیّ بن أبی حمزه ٣٧5،٣٧6

علی بن حنظله ٣٧٢

علی بن خشرم ٢٢4

علی بن یقطین ١64

عمر بن الخطّاب ١٩٨

عمر بن یزید ٣٣٠

عنوان البصری ١4٨

عیسی علیه السلام ١٢١،١٢٣،١٢4،١4١، ١٨٣،١٨4،١٩٣

«ف»

فاطمه الزهراء علیها السلام ١١5،١١6

الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر ٣٨٨

الفضیل (من أصحاب الباقر علیه السلام)٣٢٩

«ق»

قابیل ٣٢4

القاسم بن محمّد بن أبی بکر ٢٨6

القاضی علیّ بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ ١٨٠

القالی، أبو علی، إسماعیل بن القاسم،٢4٩،٢5٠

[شماره صفحه واقعی : 44٩]

ص: 4179



القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی 248-250

«ک»

الکاشانی، عبد الرزاق-عبد الرّزاق الکاشانی، کمال الدین أبو الغنائم.

الکاظم-الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام.

کثیر بن قیس 107

الکلینی، محمّد بن یعقوب 137،138،160، 161،332،367

کمیل بن زیاد 110

«ل»

لقمان علیه السلام 119

«م»

المازری المالکی، أبو عبد اللّه محمّد بن علی التمیمی 108

مالک بن أنس 285

المالکی المازری-المازری المالکی، أبو عبد اللّه محمّد بن علی التمیمی.

المجریطی-القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی.

المحقّق الطوسیّ-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

محمّد بن إسماعیل بن بزیع-ابن بزیع، محمّد بن إسماعیل.

محمّد بن شهاب الزّهری-الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

محمّد بن سنان 183

محمّد بن مسلم بن ریاح 175،190،324

محمّد بن مسلم الزّهری-الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

المسیح-عیسی علیه السلام.

معاذ بن جبل 101

معاویه بن الحکم السلمی 192

معاویه بن عمّار 112،373

معاویه بن وهب 162

معتّب (من موالی الصادق علیه السلام)326

المعلّی بن خنیس 332،333

المفضّل بن عمر 147،283،328،341،375

مقاتل بن سلیمان الأزدی الخراسانیّ 121

موسی علیه السلام 116،120،124،140، 141،147،148،211،218،226، 235،239،244،320،321،323، 325

مؤمن آل فرعون 188

المهدیّ العباسیّ، محمّد بن عبد اللّه 243

«ن»

النبیّ، محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم 91،94،99-108،113-115، 121-125،132-138،140،143-147، 152،153،156،160،163،165، 169-171،173،175،182، 185-187،191،193-195،198، 200،205،206،208،210،212، 217،219-221،224،243،258، 266-268،270-272،280،281، 283-285،297،316-325،327-332، 334،335،340،341،346،347،

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 4180



349-351،365-372،374،375، 379،381،393

النجاشیّ، عبد اللّه (والی الأهواز)164

نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد 164

نوح علیه السلام 188

نوح بن درّاج 164

النیسابوریّ-الثعلبی-الثعلبی النیسابوریّ، أبو إسحاق أحمد بن محمّد.

«و»

واثله بن الأسقع بن عبد العزّی 316

والد السیّد المرتضی-الطاهر ذو المناقب أبو أحمد، الحسین بن موسی.

وکیع بن الجرّاح-224،225

وهب بن منبّه الصنعانی 122

«ه»

هابیل 324

هشام بن سالم 373

«ی»

یاقوت الحموی، أبو عبد اللّه شهاب الدین بن عبد اللّه الرومی 248

یحیی علیه السلام 226

یحیی بن سعید بن قیس، أبو سعید الأنصاری 285

یوسف علیه السلام 123،124،280

یوشع علیه السلام 124

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 4181



7-فهرس الأعلام الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق

«آ»

الآخوند القمشهی-القمشهی، الآخوند محمّد حسین بن محمّد قاسم.

الآصفی، الشیخ محمّد مهدی 12،23،26،52

آقا بزرگ الطهرانیّ، الشیخ محمّد محسن 15، 25-27،31،34،37-39،41،42،44، 46،59،66

الآملی، حسن زاده-حسن زاده الآملی، الشیخ حسن.

آیه اللّه العظمی الخمینی-الإمام الخمینی، آیه اللّه العظمی السیّد روح اللّه، أعلی اللّه کلمته «أ»

إبراهیم علیه السلام 96

إبراهیم بن أحمد الطبریّ، أبو إسحاق 241

إبراهیم بن أدهم 228

إبراهیم بن محمّد بن زکریا 355

إبراهیم النخعیّ 356

ابن إبراهیم بن العباس 348

ابن أبی أوفی-عبد اللّه بن أبی أوفی.

ابن أبی جامع العاملی، أحمد بن محمّد 22،23

ابن أبی جمهور الأحسائی، محمّد بن علی 44،45، 236،243،342،348

ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن محمّد 208،241

ابن أبی الحسن الحسینی الموسوی، الحسن بن علیّ (تلمیذ الشهید الثانی)39

ابن أبی رافع-عبید اللّه بن أبی رافع.

ابن أبی عمیر، محمد 45

ابن أبی لیلی، عبد الرحمن-عبد الرحمن بن أبی لیلی.

ابن الأثیر، المبارک بن محمّد 201،217

ابن أخی الأصمعی، عبد الرحمن بن عبد اللّه بن قریب 174

ابن إدریس الحلّی، محمّد بن منصور 241

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 4182



ابن الأعرابی، محمّد بن زیاد 174

ابن بابویه القمّیّ-الصدوق، محمّد بن بابویه.

ابن البرّاج، عبد العزیز بن نحریر 206

ابن بزیع، محمّد بن إسماعیل 165

ابن بشکوال، خلف بن عبد الملک 250

ابن جماعه الکنانیّ، محمّد بن إبراهیم 70،206، 219،260،269

ابن الجنید الإسکافی، محمّد بن أحمد 49

ابن الحاجه، زین الدین بن علی-الشهید الثانی.

ابن الحجه، زین الدین بن علی-الشهید الثانی.

ابن حجر العسقلانی، أحمد بن علی 225

ابن حنبل، أحمد-أحمد بن حنبل.

ابن الخطّاب، عمر-عمر بن الخطّاب.

ابن خلاّد الرامهرمزی-الرامهرمزی، ابن خلاد، الحسن بن عبد الرحمن.

ابن خلّکان، أحمد بن محمّد 180،273

ابن درید-أبو بکر بن درید، محمّد بن الحسن.

ابن زمعه المدنی، حسین (الراوی عن الشهید الثانی)34

ابن زهره الحلبیّ، حمزه بن علی 371

ابن سینا، حسین بن عبد اللّه 342

ابن شبرمه، عبد اللّه 283

ابن شعیر العاملی، حسین بن مسلم (تلمیذ الشهید الثانی)67،68،393

ابن شهاب الزهری-الزهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

ابو شهرآشوب، محمّد بن علی 35

ابن الصائغ، السیّد علی (تلمیذ الشهید الثانی) 14،16،17،39،40

ابن الصلاح، عثمان بن عبد الرحمن 71،293، 297،298،300،358

ابن طاوس، أحمد بن موسی 35،44،45

ابن طاوس، علی بن موسی 73،280،281، 321

ابن العاص، عمرو-عمرو بن العاص.

ابن عبّاس، عبد اللّه 132،196،216،252، 284،368،380

ابن عبد البرّ القرطبیّ، یوسف 199

ابن عدی 266

ابن عمر، عبد اللّه 174،213

ابن العودی، محمّد بن علی (تلمیذ الشهید الثانی) 9،10،15،16،22،25،30،31،33، 36،38،40،44،47،51،52،55

ابن الفارض، عمر بن علی 231

ابن فهد الحلّی، أحمد بن محمّد 45

ابن القابسی-أبو الحسن القابسی، علی بن محمّد المعافری.

ابن قتیبه، عبد اللّه بن مسلم 348

ابن قولویه، جعفر بن محمّد 142

ابن قیّم الجوزیّه، محمّد بن أبی بکر 279

ابن مجاهد، أحمد بن موسی 248،249

ابن مسعود، عبد اللّه 216،284

ابن المسیّب، سعید 285

ابن المطهّر، الحسن بن یوسف-العلاّمه الحلّی، الحسن بن یوسف.

ابن المعلّم، محمّد بن محمّد-المفید، محمّد بن محمّد.

ابن المقنع، عبد اللّه 256

ابن المنکدر، محمد 284

ابن هرمز، عبد اللّه بن یزید 216

ابن هشام، عبد اللّه بن یوسف 238

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 4183



أبو إبراهیم-الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام.

أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد الطبریّ-إبراهیم بن أحمد الطبریّ، أبو إسحاق.

أبو إسحاق الشیرازی، إبراهیم بن علی 273

أبو أمامه (من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله)209

أبو بکر بن درید، محمّد بن الحسن 230،250

أبو بکر البیهقیّ-البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین.

أبو بکر الشبلی، دلف بن جحدر 179

أبو تمّام، حبیب بن أوس الطائی 250،382

أبو جعفر المنصور-المنصور العباسیّ، أبو جعفر.

أبو حامد الأسفرایینی-الأسفرایینی، أحمد بن محمّد.

أبو حامد الغزّالی-الغزّالی، أبو حامد محمّد بن محمّد.

أبو الحسن البیضاوی 272

أبو الحسن الجرجانیّ-القاضی علیّ بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ.

أبو الحسن الرضا-الإمام الرضا، علی بن موسی علیهما السلام.

أبو الحسن القابسی، علی بن محمّد المعافری 294

أبو حفص، عمر بن أحمد الطالقانی 273

أبو حنیفه، النعمان بن ثابت 48،179،299، 312

أبو داود السّجستانی، سلیمان بن الأشعث 108

أبو الدرداء، عویمر بن مالک 153

أبو دؤاد الإیادی، حارثه بن حجاج 244

أبو ذرّ الغفاری 121،205

أبو الذیال، شویش الأعرابی العدوی 216

أبو زرعه الرازیّ، عبید اللّه بن عبد الکریم 240

أبو سعید الأنصاری-یحیی بن سعید بن سعید بن قیس، أبو سعید الأنصاری.

أبو سعید الخدری 375

أبو الطیب الطبریّ، طاهر بن عبد اللّه 273

أبو عبد اللّه، جعفر بن محمّد-الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام.

أبو عبید، القاسم بن سلام الهروی الأزدی 152

أبو العلاء المعرّی، أحمد بن عبد اللّه 247

أبو علی سینا-ابن سینا، حسین بن عبد اللّه.

أبو علی القالی-القالی، أبو علی، إسماعیل بن القاسم.

أبو عمرو بن الصلاح-ابن الصلاح، عثمان بن عبد الرحمن.

أبو عمرو بن العلاء 256

أبو عمر القرطبیّ-ابن عبد البرّ القرطبیّ، یوسف.

أبو عیسی اللیثی-اللیثی، أبو عیسی (شیخ أبی نصر، هارون بن موسی القرطبیّ) .

أبو القاسم بن روح، حسین 164

أبو القاسم بن فتح اللّه الحسینی، السیّد 68

أبو القاسم الصیمری-الصیمری، أبو القاسم (شیخ علیّ بن محمّد الماوردی) .

أبو اللیث السّمرقندی، نصر بن محمّد 122

أبو نصر الفارابی-الفارابی، محمّد بن محمّد.

أبو نصر هارون بن موسی-القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی.

أبو نواس، الحسن بن هانئ 382

أبو هریره 121،266

أبو یحیی الساجی-الضبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 4184

أبو یعلی الموصلی الحافظ، أحمد بن علیّ بن المثنی التمیمی ١٩5

الأحسائی، ابن أبی جمهور-ابن أبی جمهور الأحسائی، محمّد بن علی.

أحمد بن حنبل ١٣٣،٣4٨

أحمد بن طاوس-ابن طاوس، أحمد بن موسی.

أحمد بن عمران البصری-الأخفش المحدّث، أحمد بن عمران.

أحمد بن محمّد-ابن أبی جامع العاملی، أحمد بن محمّد.

أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی ٢٠٧

أحمد بن موسی-ابن مجاهد، أحمد بن موسی.

الأخفش الأوسط، سعید بن مسعده ٣5٢

الأخفش، سعید بن مسعده-الأخفش الأوسط، سعید بن مسعده.

الأخفش المحدّث، أحمد بن عمران ٣5٢

الأردبیلی، أحمد بن محمّد-المقدّس الأردبیلی، أحمد بن محمّد.

الأردبیلی، محمّد بن علی (صاحب «جامع الرواه») ١٣

أسامه بن زید ١٨6

الأستادی، الشیخ رضا ٣٨،٧6،١١4

الأسترآبادی، الحسن بن محمّد بن شرفشاه ٢٨6

الأسترآبادی، الرضیّ محمّد الحسن-الرضیّ الأسترآبادی، محمّد بن الحسن.

الأسترآبادی، محمّد بن القاسم 6٩

إسحاق بن عمّار ٢٠٩

الأسفرایینی، أحمد بن محمّد ٢4١

الإسکافی، ابن الجنید-ابن الجنید الإسکافی، محمّد بن أحمد.

الأصفهانیّ، الراغب-الراغب الأصفهانیّ، الحسین بن محمّد.

الأصمعی، أبو سعید عبد الملک بن قریب ١٧4

الأعشی ٣٨٢

الأفندی الأصفهانیّ، المیرزا عبد اللّه-صاحب «الریاض» ، المیرزا عبد اللّه الأفندی الأصفهانیّ.

الإمام أمیر المؤمنین، علیّ بن أبی طالب علیهما السلام ٧٧،١٨١،١٨4،٢٠٠،٢٠4،٢٠٨، ٢١6،٢٣٠،٢4٠،٢66،٢٧٢،٣٢١، ٣٢4،٣5٠،٣5١،٣٨٠

الإمام الباقر، محمّد بن علی علیهما السلام ١45، ١٧4،٢٠٧،٣٢4،٣٨٨

إمام الحرمین الجوینی، أبو المعالی عبد الملک بن عبد اللّه ٣٨١

الإمام الخمینی، آیه اللّه العظمی السیّد روح اللّه، أعلی اللّه کلمته

٧٧

الإمام الراضی-الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر.

الإمام الرضا، علی بن موسی علیهما السلام ٢5-٢٨،٣٠،٣٣،٣4،6٣،65،66، 6٩،٨٨،١65،٢٠٧،٣5١

الإمام زین العابدین-الإمام السجّاد، علی بن الحسین علیهما السلام.

الإمام السّجاد، علیّ بن الحسین علیهما السلام ٢١6 الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام ١4٢،١4٩،١٧١،١٧٢،١٧5،١٨١، ١٩١،١٩٣،١٩5،٢٠٠،٢٠5،٢٠٩، ٢١٣،٢١٨،٢٢١،٢٢٩،٢6٩،٢٧٢، ٢٨٢،٢٨٣،٣١٩،٣٢4،٣٢6،٣5٠

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 4185

الإمام العسکریّ، الحسن بن علیّ علیهما السلام 6٨،٧٠

الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام ١٢5،١4٢،١45،١46،٢٢٩

امرؤ القیس (الشاعر)٣٨٢

أمّ صاحب «المدارک» (بنت الشهید الثانی)٢٠، ٢١

أمّ صاحب «المعالم» (زوجه الشهید الثانی)٢١

الأمیر صدر جهان-صدر جهان، السیّد الأمیر.

الأمیر معین الدین، السیّد محمّد بن شاه أبو تراب ١٩

أمیر المؤمنین-الإمام أمیر المؤمنین، علیّ بن أبی طالب علیهما السلام.

الأمین، السیّد محسن بن عبد الکریم ١6،١٧،٢6، ٣4،55

الأمین العاملی-الأمین، السیّد محسن بن عبد الکریم.

الأمینی، الشیخ عبد الحسین-العلامه الأمینی، الشیخ عبد الحسین بن أحمد.

أنس بن مالک ١٨6،١٩5،٢5١،٢66،٢6٨، ٣٢٨،٣5٠،٣5١

«ب»

الباقر علیه السلام-الإمام الباقر، محمّد بن علی علیهما السلام.

البحرانیّ، یوسف بن أحمد-المحدّث البحرانیّ، یوسف بن أحمد.

بحر العلوم، محمد صادق 5٩

البحرینی، جعفر (شیخ المحدّث الجزائریّ)١٧5

البرقی، أحمد بن محمّد ٢٠٩

برهان الإسلام الزرنوجی-الزرنوجی، برهان الدین.

برهان الدین الزرنوجی-الزرنوجی، برهان الدین.

برهان الدین، علیّ بن أبی بکر-المرغینانی، برهان الدین علیّ بن أبی بکر (صاحب «الهدایه») .

بشار بن برد ١٧4،٣٨٢

بشر الحافی ٢٢٨

البصری، الحسن-الحسن البصری.

البصری الساجی، أبو یحیی-الضبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

البغدادیّ، الخطیب-الخطیب البغدادیّ، أحمد بن علی.

البغدادیّ، عبد القادر بن عمر ٢5٠،٣٨٢.

بقّال، عبد الحسین محمّد علی 45

البلاغی، العلامه محمّد جواد ١١4

البلخیّ، شقیق-شقیق البلخیّ.

بنت الشیخ علی المیسی (زوجه الشهید الثانی) ٢١،٢٢

البویطی، یوسف بن یحیی القرشیّ (صاحب الشافعی)٢44

بهاء الدوله بن عضد الدوله بن بویه ٢4١

البهائی، محمّد بن الحسین-الشیخ البهائی، محمّد بن الحسین.

البیضاوی، أبو الحسن-أبو الحسن البیضاوی.

البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین ١٣٣

«ت»

تاج الدین بن هلال الجزائریّ ٣١،٣٧

التبریزی الخیابانی-المدرّس، محمد علی الخیابانی التبریزی.

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 4186

التستریّ، أسد اللّه بن إسماعیل الکاظمی 5٠

التستریّ، سهل بن عبد اللّه-سهل التستریّ، أبو محمّد سهل بن عبد اللّه.

التستریّ، عبد الرحیم بن محمّد علی 5٩

التستریّ، محمد علی 5٩

التفرشی، مصطفی بن الحسین ١٣،١6،١٧

التقی الصوفی القزوینیّ، محمّد بن مظفر (تلمیذ الشیخ البهائی)6٨

التمیمی، محمّد بن علی-المازری المالکی، أبو عبد اللّه محمّد بن علیّ التمیمی.

«ث»

ثابت البنانی ١٩5

ثقه الإسلام الکلینی-الکلینی، محمّد بن یعقوب.

ثوبان، أبو عبد اللّه (مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله)٢٨5

الثوری، سفیان-سفیان الثوری، أبو عبد اللّه سفیان بن سعید.

«ج»

جابر بن عبد اللّه الأنصاری ٢66

جرّاح المدائنی ٣١٨

الجرجانیّ، أبو الحسن-القاضی علی بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ.

جریر بن عبد اللّه البجلی ٢٧٣

جریر بن عطیّه الشاعر ٣٨٢

الجزائریّ، تاج الدین بن هلال-تاج الدین بن هلال الجزائریّ.

الجزائریّ، السیّد نعمه اللّه-المحدّث الجزائریّ، السیّد نعمه اللّه الموسوی.

الجزری، المبارک بن محمّد-ابن الأثیر، المبارک ابن محمّد.

جلال الدین السیوطی-السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر.

الجواد الکاظمی-الفاضل الجواد بن سعد اللّه (تلمیذ الشیخ البهائی) .

الجوینی-إمام الحرمین الجوینی، أبو المعالی، عبد الملک بن عبد اللّه.

جیب ٢4٩

«ح»

الحاکم النیسابوریّ، محمّد بن عبد اللّه 44،45

حبیب بن أوس الطائی-أبو تمّام، حبیب بن أوس الطائی.

الحجّتی، السیّد محمّد باقر ابن السیّد محمّد 6٢

الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (صاحب «أمل الآمل»)١٧،١٨،٢٠،٣٠،4٢،5١،5٨، ١٨٢

حسّان بن ثابت ٣٨٢

الحسن البصری ١٧4،١٨٣،١٨4

حسن بیگ روملو-روملو، حسن بیگ.

حسن زاده الآملی، الشیخ حسن ٧6،١4٨،٢4٧

حسن الصدر-الصدر، السیّد حسن.

حسین بن روح-أبو القاسم بن روح، حسین.

حسین بن زمعه المدنی-ابن زمعه المدنی، حسین.

الحسینی الإشکوری، السیّد أحمد 6١

الحسینی الجلالی، السیّد محمّد رضا ٧6

الحسینی، الحسین بن محمّد (تلمیذ الشهید الثانی) ٣4

الحسینی الموسوی، الحسن بن علیّ-ابن أبی الحسن

[شماره صفحه واقعی : 45٧]

ص: 4187

الحسینی الموسوی، الحسن بن علیّ.

حکمت، علی أصغر 56،5٨

الحلبیّ، ابن زهره-ابن زهره الحلبیّ، حمزه بن علی.

الحلّی، ابن إدریس-ابن إدریس الحلّی، محمّد بن منصور.

الحلّی، ابن فهد-ابن فهد الحلّی، أحمد بن محمّد.

الحلّی، العلامه-العلامه الحلّی، الحسن بن یوسف.

الحلّی، المحقّق-المحقّق الحلّی، جعفر بن الحسن.

حمّاد بن سلمه ١٩5

الحموی، یاقوت-یاقوت الحموی، أبو عبد اللّه شهاب الدین بن عبد اللّه الرومی.

حمید بن أنس ٢٠٩

حنبل بن إسحاق (ابن عمّ أحمد بن حنبل)٣4٨

«خ»

الخدری-أبو سعید-أبو سعید الخدری.

الخرسان، محمد رضا الموسوی 4٨

الخضر علیه السلام ١4٠،٢١٨،٢٣٧،٢44.

الخطّابی، أبو سلیمان حمد بن محمّد البستی ١٠٢

الخطیب البغدادیّ، أحمد بن علی ٧١،٢١٣، ٢٢٧،٢65،٢٧١،٢٧٢،٢٧4، ٢٩5-٢٩٧،٢٩٩،٣6١

خلیفه بن عطاء اللّه 6٨

الخلیل بن أحمد العروضی ١6٩،١٨٠،٢٢٧، ٢5٩

الخمینی، الإمام-الإمام الخمینی، آیه اللّه العظمی السیّد روح اللّه، أعلی اللّه کلمته و لعن أعداءه و مخالفیه و حاسدیه.

الخواجه سهل بن محمّد-الصعلوکی، الخواجه سهل بن محمّد.

الخواجه نصیر الدین-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

الخوانساری الأصفهانیّ-صاحب «الروضات» ، السیّد محمّد باقر.

الخولانی، ابن الأبّار أحمد بن محمّد الأندلسی الإشبیلی ٢4٨

«د»

الدارقطنی، علی بن عمر ٣٧٢،٣٧٣

الدهسرخی، السیّد محمود 6٢

الدیلمیّ، شهردار بن شیرویه ١٩5

«ذ»

الذهبی، محمّد بن أحمد (صاحب «تذکره الحفاظ»)٢٢٧

«ر»

الرازیّ، الفخر-الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر.

الراغب الأصفهانیّ، الحسین بن محمّد ١٠٢

الرامهرمزی، ابن خلاّد الحسن بن عبد الرحمن 44

الراوندیّ، فضل اللّه الحسنی 45

الراوندیّ، قطب الدین سعید بن هبه اللّه ٣٨٧

الربیع بن سلیمان، أبو محمد (صاحب الشافعی) ٢4٣،٢44

رستم پاشا ١4

رسول اللّه-النبیّ، محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم.

الرضا-الإمام الرضا، علی بن موسی علیهما السلام.

الرضی الأسترآبادی، محمّد بن الحسن ٢٣٨،٣٨٢

[شماره صفحه واقعی : 45٨]

ص: 4188



الرضی، السیّد-السیّد الرضی، محمّد بن الحسین.

الرفاعی، الحسین بن علیّ بن یزید 195

الرملی الشافعی، أحمد 49

الروضاتی، السیّد محمّد علی 35

روملو، حسن بیگ 13،16

«ز»

الزّرنوجی، برهان الدین 24،266

زکریا الأنصاری، زکریا بن محمّد الشافعی 70، 355

زکیّ الدین المنذری-المنذری عبد العظیم بن عبد القوی.

الزمخشری، جار اللّه محمود بن عمر 238،348، 382

زمانی نژاد، الشیخ علی أکبر 76

الزنجانیّ، السیّد أحمد 63،68،88

الزنجانیّ، السیّد موسی الشبیری 68،76

الزنجانیّ، عزّ الدین عبد الوهّاب بن إبراهیم 49

زوجه الشیخ علی المیسی (خاله الشهید الثانی)23

الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه 180،258 زید بن ثابت 252،350

زین العابدین-الإمام السجّاد، علیّ بن الحسین علیهما السلام.

«س»

الساجی، أبو یحیی-الضّبی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری.

الساعدی الخراسانیّ، الشیخ محمّد باقر 62

السبکی، عبد الوهّاب بن علی 273

السجستانیّ، أبو داود-أبو داود السجستانیّ، سلیمان بن الأشعث.

سعدی الشیرازی 201،231

سعید بن المسیّب-ابن المسیّب، سعید.

سفیان الثوری، أبو عبد اللّه سفیان بن سعید 125، 135،183،228،343

السکاکی، یوسف بن محمّد 226

سلطان الدوله بن بهاء الدوله 241

السلطان سلیمان القانونی 14،17

السلطان سلیم الثانی 17

السّلفی، أحمد بن محمّد بن سلفه الأصبهانیّ 195

سلمان الفارسیّ 217

سلم بن قتیبه 349

سلیمان بن حبیب (والی الأهواز)180

السّمرقندی، أبو اللیث-السمرقندی، نصر بن محمّد.

السمعانی، عبد الکریم بن محمّد 206،213

سهل التستریّ، أبو محمّد سهل بن عبد اللّه 224

سهل الصعلوکی-الصعلوکی، الخواجه سهل بن محمّد.

السیّد الرضی، محمّد بن الحسین 48،200،241

السیّد المرتضی، علم الهدی، علیّ بن الحسین 48

السیوری، الفاضل المقداد-الفاضل المقداد السیوری.

السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر 182،361،382

«ش»

الشافعی، محمّد بن إدریس 48،133،184، 225،227،228،230،240،243، 244،312

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 4189



الشاه عبّاس الأول 165

الشبستری، عبد الحسین 248

الشبلی الزاهد-أبو بکر الشبلی، دلف بن جحدر.

الشریف الرضی-السیّد الرضی، محمّد بن الحسین.

الشریف المرتضی-السیّد المرتضی، علم الهدی، علیّ بن الحسین.

شریک بن عبد اللّه النخعیّ الکوفیّ 243

شعبه بن الحجاج 227،236،244

الشّعبی، أبو عمرو عامر بن شراحیل 174

الشعرانی، العلامه، المیرزا أبو الحسن 353

شقیق البلخیّ 124

شلبی، أحمد 62

شمس الدین، عبد الأمیر 62

شمس الدین محمّد بن مکّی-الشهید الأول، محمّد بن مکّی.

الشهید الأول، محمّد بن مکّی 28،29،45، 148،209،371

الشهید الثانی 5،6،8-62،67-71، 73-75،80،89،92،95،96،108، 110،123،124،127،142،163، 166،190،195،202،206،209، 220،221،223،231،248،249، 282،293،304،305،328،353، 382،387،393

الشیخ آقا بزرگ-آقا بزرگ الطهرانیّ، الشیخ محمّد محسن.

الشیخ البهائی، محمّد بن الحسین 15،18،22، 46،69،148،371

الشیخ الرئیس-ابن سینا، حسین بن عبد اللّه.

الشیخ الصدوق-الصدوق، محمّد بن بابویه.

شیخ الطائفه-الشیخ الطوسیّ، محمّد بن الحسن

الشیخ الطوسیّ، محمّد بن الحسن 47-49،73، 206

الشیخ المفید-المفید، محمّد بن محمّد

الشیرازی، محمد معصوم 57

الشیرازی، المیرزا محمّد حسن-المیرزا الشیرازی الکبیر، محمد حسن.

«ص»

الصادق-الإمام الصادق، جعفر بن محمّد علیهما السلام.

صاحب «الاثنا عشریه» -العاملی، محمّد بن محمّد الحسینی العیناثی.

صاحب «أعیان الشیعه» -الأمین، السیّد محسن بن عبد الکریم.

صاحب «أمل الآمل» -الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن.

صاحب «الجواهر» ، محمد حسن بن باقر النجفیّ 228،295

صاحب «الحاوی» -الماوردی، علی بن محمّد.

صاحب «الحدائق» -المحدّث البحرانیّ، یوسف بن أحمد.

صاحب «الدّرّ المنثور» ، علی بن محمّد العاملی 10،16،20،25،30،41،42،50، 51،59،60

صاحب «الروضات» ، السیّد محمّد باقر الخوانساری الأصفهانیّ 20،26،30

صاحب «الریاض» ، المیرزا عبد اللّه الأفندی الأصفهانیّ 15،20،26-28،30،35،

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 4190



38،41،42

صاحب «ریحانه الأدب» -المدرّس، محمد علی الخیابانی التبریزی.

صاحب «الکشّاف» -الزمخشری، جار اللّه، محمود بن عمر.

صاحب «المدارک» ، محمّد بن علی الموسوی العاملی 20،21،165

صاحب «المستدرک» -النوریّ، الحاجّ المیرزا حسین بن محمّد تقیّ.

صاحب «المعالم» ، الحسن بن زین الدین العاملی 16،20-22،41،50،51،59،60، 165

صاحب «الهدایه» -المرغینانی، برهان الدین علیّ بن أبی بکر.

صدر جهان، السیّد الأمیر (الراوی عن اللاهجانی) 18

صدر الدین الشیرازی، محمّد بن إبراهیم 56،127

الصدر، السیّد حسن 21،44

صدر المتألّهین-صدر الدین الشیرازی، محمّد بن إبراهیم.

الصدوق، محمّد بن بابویه 69،70،204

الصعلوکی، الخواجه سهل بن محمّد 179

صفیّه بنت حییّ بن أخطب 186

صفیّ الدین عیسی-القاضی صفی الدین عیسی (الراوی عن المحقق الکرکی) .

الصنعانی، وهب بن منبّه-وهب بن منبّه الصنعانی.

الصیمری، أبو القاسم (شیخ علیّ بن محمّد الماوردی)71،294،295،297،301

الصیمری، مفلح بن الحسن 25-28

«ض»

الضبّی الساجی، زکریا بن یحیی الساجی البصری 107

«ط»

الطالقانی، السیّد محمود بن علاء الدین 236،243

الطالقانی، عمر بن أحمد-أبو حفص، عمر بن أحمد الطالقانی.

الطباطبائی، السیّد محمّد حسین-العلامه الطباطبائی، السیّد محمّد حسین.

الطبرانی، سلیمان بن أحمد (صاحب «الأوسط») 137،316

الطبریّ، أبو الطیب-أبو الطیب الطبریّ، طاهر بن عبد اللّه.

الطوسیّ، الخواجه نصیر الدین-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

الطوسیّ، شیخ الطائفه-الشیخ الطوسیّ، محمّد بن الحسن.

الطهرانیّ، الشیخ محمّد رضا 61

«ع»

العابدی، الشیخ أحمد 76

العارف الرومی-المولوی، جلال الدین محمّد بن محمّد.

العاملی، الحسن بن زین الدین-صاحب «المعالم» ، الحسن بن زین الدین العاملی.

العاملی، حسین بن أبی الحسن الموسوی الجبعی 305

العاملی، الحسین بن عبد الصمد الحارثی 15،18،

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 4191



22،46،47،69

العاملی، حسین بن مسلم-ابن شعیر العاملی، حسین بن مسلم.

العاملی، سلمان بن محمّد الجبعی (تلمیذ الشهید الثانی)66

العاملی، علی بن أحمد (والد الشهید الثانی)17-20

العاملی، علی بن أحمد بن أبی جامع (تلمیذ الشهید الثانی)38

العاملی، علیّ بن الحسین (والد صاحب «المدارک»)20،21

العاملی، علی بن محمّد-صاحب «الدرّ المنثور» ، علی بن محمّد العاملی.

العاملی، علی بن محمّد بن مکی (ابن الشهید الأول) 45

العاملی، محسن الأمین-الأمین، السیّد محسن بن عبد الکریم.

العاملی، محمّد بن أحمد الحسینی (المعاصر للشهید الثانی)15،38

العاملی، محمّد بن الحسن-الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن.

العاملی، محمّد بن الحسن (حفید الشهید الثانی) 40،60

العاملی، محمّد بن الحسین-الشیخ البهائی، محمّد بن الحسین.

العاملی، محمّد بن محمّد الحسینی، العیناثی (صاحب «الاثنا عشریه»)57

العاملی، محیی الدین بن أحمد بن تاج الدین المیسی؟59

العاملی، نور الدین بن علی (أخو صاحب «المدارک» و «المعالم»)21

العاملی، یوسف بن محمّد الحسینی الشامیّ 31

العباسیّ، السیّد عبد الرحیم بن عبد الرحمن 22

عبد الحسین الحجه 34

عبد الحمید الکاتب (عبد الحمید بن یحیی)349

عبد الرحمن بن أبی لیلی 283

عبد الرحیم العباسیّ-العباسیّ، السیّد عبد الرحیم بن عبد الرحمن.

عبد اللّه ابن أبی أوفی 347

عبد اللّه بن شبرمه-ابن شبرمه، عبد اللّه.

عبد اللّه بن عبّاس-ابن عبّاس، عبد اللّه.

عبد اللّه بن عمر-ابن عمر، عبد اللّه.

عبد اللّه بن محمّد بن هانئ 352

عبد اللّه بن مسعود-ابن مسعود، عبد اللّه.

عبد اللّه بن یزید-ابن هرمز، عبد اللّه بن یزید.

عبید اللّه بن أبی رافع 350

العتیقی، أحمد بن محمّد بن أحمد 272

العراقی، عبد الرحیم بن الحسین 145،156،191، 210

عروه بن الزبیر 352

العروضی-الخلیل بن أحمد العروضی.

عزّ الدین بن عبد السلام، الشیخ 378

عزّ الدین الزنجانیّ-الزنجانیّ، عزّ الدین عبد الوهّاب بن إبراهیم.

العسقلانی-ابن حجر العسقلانی، أحمد بن علی.

العسکریّ-الإمام العسکریّ، الحسن بن علیّ علیهما السلام.

عطاء بن أبی رباح 257

عطاء بن السائب التابعی 285

عطاء الخراسانیّ، عطاء بن مسلم بن میسره 106، 163

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 4192

عطاء اللّه بن حسن الحسینی الموسوی (تلمیذ الشهید الثانی)١٨

علاء الدین محمّد الحسنی الحسینی الحمزوی (کاتب نسخه «م»)6٨

العلامه الأمینی، الشیخ عبد الحسین بن أحمد ٢6

العلامه البلاغی-البلاغی، العلامه محمّد جواد.

العلامه الحلّی، الحسن بن یوسف ١٠،١٩،٢4، 45،4٨،٧٣،١64،٣4٢،٣4٧

العلامه الطباطبائی، السیّد محمّد حسین ١٢١، ١٧٢

العلاّمه المجلسی، محمد باقر بن محمّد تقیّ ٢٨،٢٩، 5٨،٧٣،١4١،١4٨،٢٠٩،٢٨٣،٣٧١

العلاّمه المجلسی، محمد تقیّ بن المقصود علی ١٩

العلامه النوریّ-النوریّ، الحاجّ المیرزا حسین.

علم الهدی-السیّد المرتضی، علم الهدی، علی بن الحسین.

علی بن أحمد بن أبی جامع-العاملی، علی بن أحمد بن أبی جامع.

علی بن خشرم ٢٢5

علی بن الصائغ-ابن الصائغ، السیّد علی.

علی بن عبد الحمید النجفیّ-النجفیّ، السیّد علی بن عبد الحمید.

علی بن محمّد بن سنان 6٩

علی بن محمّد بن مکّی (ابن الشهید الأول) - العاملی، علی بن محمّد بن مکی.

عماد الدین، علی بن هاشم (الراوی عن اللاهجانی)١٩

عمر بن حنظله ٣٠4،٣٠5

عمر بن الخطّاب ١٧4،٢٠٨،٢٢5

عمرو بن العاص ٢٠٨

عنوان البصری ١4٨-١5٠

عیسی علیه السلام ١4٢،١٨4

«غ»

الغزّالی، أبو حامد محمّد بن محمّد ٧٠،٧١،١5٧، ١6٧،١٨4،١٨٧،٢٠١،٢٠٩،٢44، ٣١٢،٣٢٨،٣٧٨

الغفّاری القزوینیّ-القاضی أحمد الغفاری القزوینیّ.

الغفّاری، علی أکبر ٧٢

«ف»

الفارابی، محمّد بن محمّد ٣4٢

الفاضل الجواد (تلمیذ الشیخ البهائی) الفاضل الجواد بن سعد اللّه ٣٨٧

الفاضل المقداد السیوری 45،٣٨٧

الفاضل المیسی-المیسی، علی بن عبد العالی.

عبد العالی.

فاطمه المعصومه علیها السلام ١5

فتح الموصلی-١٢٢

فخر الإسلام-فخر المحققین، محمّد بن الحسن.

الفخر الرازیّ، محمّد بن عمر ٧٠،٩6،٩٧،١٢٠، ١٢4

فخر المحققین، محمّد بن الحسن 45،٣4٧

فخر الملک، أبو غالب محمّد بن خلف (وزیر بهاء الدوله)٢4١

الفراهانی، الشیخ أحمد ١4٩

الفرزدق، أبو فراس همام بن غالب ٣٨٢

الفرغانی، سعید الدین بن أحمد ٢٣١

الفضل (کاتب نسخه «ز»)6٨

[شماره صفحه واقعی : 46٣]

ص: 4193

الفضیل بن یسار ٣٨٨

الفیض الکاشانی، محمّد بن المرتضی، المولی محسن 5٧،١٩١

«ق»

القابسی-أبو الحسن القابسی، علی بن محمّد المعافری.

القاسم بن محمّد بن أبی بکر ٢٨6

القاضی ابن البرّاج-ابن البرّاج، عبد العزیز بن نحریر.

القاضی أبو حامد المرورّوذی-المروذی، أبو- حامد أحمد بن عامر.

القاضی أبو الطیب-أبو الطیب الطبریّ، طاهر بن عبد اللّه.

القاضی أحمد الغفّاری القزوینیّ ١4،١6

القاضی صفی الدین عیسی (الراوی عن المحقّق الکرکی)٢5

القاضی الطباطبائی، الشهید محمّد علی ١٨٢

القاضی علیّ بن عبد العزیز، أبو الحسن الجرجانیّ ١٨٠

القالی، أبو علی، إسماعیل بن القاسم ٢4٨-٢5١

قتاده بن دعامه الدوسی ٣٨١

القدوری-أبو الحسین أحمد بن محمّد ٢٢6

القرطبیّ، ابن عبد البرّ-ابن عبد البرّ القرطبیّ، یوسف.

القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی ٢4٨-٢5٠

القزوینیّ، القاضی أحمد-القاضی أحمد الغفاری القزوینیّ.

قصیر العاملی، أحمد حبیب 6١

قطب الدین الراوندیّ-الراوندیّ، قطب الدین سعید بن هبه اللّه.

القطب الراوندیّ-الراوندیّ، قطب الدین سعید بن هبه اللّه.

القفال المروزی، أبو بکر عبد اللّه بن أحمد ٢٢6

القفطی، أبو الحسن علیّ بن یوسف ٣4٢

القمشهی، الآخوند محمّد حسین بن محمّد قاسم 6٣،66،6٧

قیس بن سعد بن عباده ٢٠٨

«ک»

الکاشانی، الفیض-الفیض الکاشانی، محمّد بن المرتضی، المولی محسن.

کاشف الغطاء، الشیخ علی ٣١

الکاظم-الإمام الکاظم، موسی بن جعفر علیهما السلام.

الکتّانی، محمّد بن علیّ بن عبد الکریم؟١٩5

الکتّانی، محمد عبد الحیّ ٢١٩

الکرکی، علی بن عبد العالی-المحقّق الکرکی، علی بن عبد العالی.

الکرمانی، محمّد بن یوسف ١4٠

الکلینی، محمّد بن یعقوب ٧٠،١6١

الکنانیّ، ابن جماعه-ابن جماعه الکنانیّ، محمّد بن إبراهیم.

«گ»

الگلپایگانی، السیّد محمّد رضا 64

«ل»

اللاهجانی، محمود بن علی (تلمیذ الشهید الثانی) ١5،١6،١٨،١٩،٣١.

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 4194

لبید بن ربیعه العامری ٣٨٢

لقمان علیه السلام ٩6

اللیثی، أبو عیسی (شیخ أبی نصر، هارون بن موسی القرطبیّ)٢4٨

«م»

المازری المالکی، أبو عبد اللّه محمّد بن علی التمیمی ١٠٨

المازندرانی، ابن شهرآشوب-ابن شهرآشوب، محمّد بن علی.

المازندرانی، المولی محمّد صالح ٧٢،١٩١،٣5٣

مالک بن أنس 4٨،١4٩،٢٠4،٢١6،٢٢٧، ٢4٣،٢٨5

المالکی المازری-المازری المالکی، أبو عبد اللّه محمّد بن علی التمیمی.

المامقانی، عبد اللّه بن محمّد حسن ٢٩،55

الماوردی، علی بن محمّد (صاحب «الحاوی»)٧١، ١٨4،٣٠١

المتنبّی، أبو الطیب أحمد بن الحسین ٢٣٠

مجاهد بن جبر ٣١٧،٣٨١

مجد الأدباء الخراسانیّ، المیرزا إسماعیل ٢4

المجریطی-القرطبیّ، أبو نصر هارون بن موسی.

المجلسی، محمد باقر-العلاّمه المجلسی، محمد باقر بن محمّد تقیّ.

المجلسی، محمد تقیّ-العلاّمه المجلسی، محمد تقیّ بن المقصود علی.

المحدّث البحرانیّ، یوسف بن أحمد ١5،5٨

المحدّث الجزائریّ، السیّد نعمه اللّه الموسوی 4٧، 5٧،6٩،١٧5،١٨٢،٢4٨،٣4٣، ٣4٨

المحدّث العاملی-الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن.

المحدّث الکاشانی-الفیض الکاشانی، محمّد بن المرتضی، المولی محسن.

المحدّث المجلسی-العلاّمه المجلسی، محمد باقر بن محمّد تقیّ.

المحدّث النوریّ-النوریّ، الحاجّ المیرزا حسین.

المحقّق الأردبیلی-المقدّس الأردبیلی، أحمد بن محمّد.

المحقّق الأول-المحقّق الحلّی، جعفر بن الحسن.

المحقّق التستریّ-التستریّ، أسد اللّه بن إسماعیل الکاظمی.

المحقّق الثانی-المحقّق الکرکی، علی بن عبد العالی.

المحقّق الحلّی، جعفر بن الحسن ٧٣،٢٠6

المحقّق الرضی-الرضی الأسترآبادی، محمّد بن الحسن.

المحقّق الطوسیّ-نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد.

المحقّق الکرکی، علی بن عبد العالی ١٠،٢٢،٢٣، ٢5،٢٧،٢٨

المحلاّتی، الشیخ علی 6٠

محمّد بن إسماعیل بن بزیع-ابن بزیع، محمّد بن إسماعیل.

محمّد بن بشیر الأزدی ٣4٢

محمّد بن زیاد 6٨،6٩

محمّد بن سنان 6٨،6٩

محمّد بن شهاب الزهری-الزهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

محمّد بن عجلان ٢١6

محمّد بن القاسم الأسترآبادی-الأسترآبادی، محمّد بن القاسم.

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 4195



محمّد بن مسلم بن ریاح 207

محمّد بن مسلم الزّهری-الزّهری، أبو بکر محمّد بن مسلم بن عبید اللّه.

محمّد بن مظفر بن إبراهیم (تلمیذ الشیخ البهائی) - التقی الصوفی القزوینیّ، محمّد بن مظفر.

محمّد بن مکّی-الشهید الأول، محمّد بن مکّی.

محمّد بن المنکدر-ابن المنکدر، محمد.

محمّد بن النضر الموصلی 195

محمّد الجبانی [أو: الحیانی](المعاصر للشهید الثانی)15،16

محمّد رضا الطهرانیّ-الطهرانیّ، الشیخ محمّد رضا.

محمّد عجاج الخطیب 258

محمّد مصطفی عماره 152

محیی الدین-العاملی، محیی الدین بن أحمد بن تاج الدین المیسی.

المختاری، رضا (محقّق هذا الکتاب)5،6،77، 89،393

المختاری، الشیخ علی 76

المدرّس التبریزی، محمد علی-المدرّس، محمد علی الخیابانی التبریزی.

المدرّس، محمد علی الخیابانی التبریزی 26

المدنی، حسین بن زمعه-ابن زمعه المدنی، حسین.

مرجلیوث، دافید صمویل 249

المرزوقی، أبو علی أحمد بن محمّد 251

المرعشیّ النجفیّ-النجفیّ المرعشیّ، السیّد شهاب الدین.

المرغینانی، برهان الدین علیّ بن أبی بکر (صاحب «الهدایه»)182،266

المروروذی، أبو حامد، أحمد بن عامر 293، 296،297

المسیح-عیسی علیه السلام.

مشار، خان بابا 61

المشکاه، السیّد محمّد 37،41،63،67،88

المصطفویّ، الشیخ حسن 60،61،67،88

المطلبی، السیّد أبو الحسن 76

معافی بن عمران 247

معاویه بن أبی سفیان 208،350

معاویه بن الحکم السلمی 192

معاویه بن قره 268

معتّب (من موالی الصادق علیه السلام)326

المعرّی، أبو العلاء-أبو العلاء المعرّی، أحمد بن عبد اللّه.

معین، محمد 17

المفید، محمّد بن محمّد 48

مقاتل بن سلیمان الأزدی الخراسانیّ 96،121، 381

المقدّس الأردبیلی، أحمد بن محمّد 58،387

المکّی، أبو طالب محمّد بن علی 388

ملک، حسین بن محمّد کاظم (مؤسّس مکتبه ملک)65

المناوی، محمد عبد الرءوف 195،213،266

المنذری، عبد العظیم بن عبد القوی 316

المنصور الدوانقی، أبو جعفر 283

موسی علیه السلام 50،218،237،244

الموسوی الجبعی-العاملی، حسین بن أبی الحسن الموسوی الجبعی.

الموسوی الحسینی (تلمیذ الشهید الثانی) -عطاء اللّه بن حسن الحسینی الموسوی.

الموصلی، فتح-فتح الموصلی.

المولی أحمد الأردبیلی-المقدّس الأردبیلی، أحمد بن محمّد.

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 4196



المولی أحمد النراقی-النراقی، المولی أحمد بن مهدی.

المولی صدرا-صدر الدین الشیرازی، محمّد بن إبراهیم.

المولی محسن الفیض-الکاشانی، محمّد بن المرتضی، المولی محسن.

المولوی، جلال الدین محمّد بن محمّد 231

المهدوی، الشیخ محمّد علی 76

المهدیّ العباسیّ، محمّد بن عبد اللّه 243

المیرزا حسین النوریّ-النوریّ، الحاجّ المیرزا حسین بن محمّد تقیّ.

المیرزا الشیرازی الکبیر، محمد حسن 7،55

المیرزا عبد اللّه الأفندی-صاحب «الریاض» ، المیرزا عبد اللّه الأفندی الأصفهانیّ.

میرشریفی، السیّد علی 76

مینوی، مجتبی 247

المیدانی، أحمد بن محمّد النیسابوریّ 174

المیسی، علی بن عبد العالی 21،23،50

«ن»

النباطی، الشیخ علی 30

النبیّ، محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم 45،75،77،122،123،125،146، 149،154،171،175،186،191، 192،194،195،200،204-206، 209،213،217،218،221،230، 236،240،243،251،258،259، 266،270،272،273،280،285، 295،328،347،348،350،351، 375،388،393

النجفیّ، السیّد علیّ بن عبد الحمید (الراوی عن فخر المحققین)45

النجفیّ المرعشیّ، السیّد شهاب الدین 25،34، 45،64،65

النراقی، المولی أحمد بن مهدی 19

نصیر الدین الطوسیّ، محمّد بن محمّد 24

نعمه اللّه الجزائریّ-المحدّث الجزائریّ، السیّد نعمه اللّه الموسوی.

النوائی، عبد الحسین (محقّق «أحسن التواریخ») 24،40

النوریّ، الحاجّ المیرزا حسین بن محمّد تقیّ (صاحب «مستدرک الوسائل»)20،23،29،50، 64

النّووی الشافعی، أبو زکریا، محیی الدین یحیی بن شرف 70،71،101،102،206،209، 210،272،293،296،298

النیسابوریّ، الحاکم-الحاکم النیسابوریّ، محمّد بن عبد اللّه.

«و»

والد الشهید الثانی-العاملی، علی بن أحمد.

والد الشیخ البهائی-العاملی، الحسین بن عبد الصمد الحارثی.

والد صاحب «المدارک» -العاملی، علی بن الحسین.

الوزیری، السیّد علی محمد (مؤسّس مکتبه الوزیری)64

وکیع بن الجراح 224،225،343

وهب بن منبّه الصنعانی 122،163

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 4197



«ه»

هدبه بن خالد 195

هشام بن عروه بن الزبیر 352

همّام (من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام) 321

«ی»

یاقوت الحموی، أبو عبد اللّه شهاب الدین بن عبد اللّه الرومی 248،355

یحیی بن أبی کثیر 230

یحیی بن سعید بن قیس، أبو سعید الأنصاری 285

یوسف بن محمّد بن زیاد 69

یوسف الشامیّ-العاملی، یوسف بن محمّد الحسینی الشامیّ.

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 4198



8-فهرس الکتب الوارده فی المتن

8-فهرس الکتب الوارده فی المتن (1)

«أمالی الصدوق»341

«الإنجیل»120،121،123،146

«تأویل عبد الرزاق القاشی»388

«تفسیر الثعلبی»388

«تفسیر العسکریّ» علیه السلام 114

«التوراه»120،123،237،320

«التوحید»367

«الحماسه»250

«الخصال»139

«الزبور»120،154

«شرح مسلم»108

«الکافی»204،367

«الکشّاف»388

«معجم الأدباء»248

«مفاتیح الغیب»388

«منار القاصدین فی أسرار معالم الدین»92،173

«منیه المرید»92

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 4199


1- *) بنفس العنوان الذی ذکره المؤلّف قدّس سرّه.



9-فهرس الکتب الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق

9-فهرس الکتب الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق (1)

«آ»

«آداب المتعلمین» *24

«الآدابیه» - «منیه المرید» .

«أ»

«الإتقان»351،368،378،388

«إثبات الهداه» *72

«الاثنا عشریه فی المواعظ العددیّه» *57

«الاجازات لکشف طرق المفازات» *280

«الاحتجاج»114،282

«أحسن التواریخ»13،14،24،40

«إحیاء الداثر»12،13،15،18،21،22، 24،26،31،34،38،39،46،66

«إحیاء علوم الدین»70،101،103،106، 109،110،121،122،132،133، 136،137،141،144-146،148، 150،152-158،160،167، 169-172،181،184،186،187، 191-194،201،204،208،209، 216،228،244،247،266،270، 273،274،283-285،312-315، 317-324،327-335،347،371، 374،388

«اختصار علوم الحدیث»183

«الاختصاص» *145

«أخلاق العلماء»141،163،285

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 4200


1- *) وضعنا نجمه بعد أسماء الکتب التی کانت من مصادر التحقیق و مقدّمه التحقیق بواسطه، أو لم تکن من مصادرنا أصلا، هکذا مثلا: «البشری» *؛ فیعلم من هذه العلامه أنّ «البشری» لم یکن من مصادر التحقیق و مقدّمه التحقیق.



«أخلاق ناصری»241

«أدب الإملاء و الاستملاء»104،176،204، 206،209-211،213،243،247، 258،266،269-271،297،342، 347،349-351

«أدب الدنیا و الدین»174،180،183،184، 193،216،225،226،242،246، 247،259،324

«أدب المفتی و المستفتی»71،216،283-286، 293-298،300،301،303-305،307

«الأذکار»101،106،170،209،211، 221،269،274

«إرشاد الأذهان» *23،46

«إرشاد الأریب إلی معرفه الأدیب» - «معجم الأدباء» .

«إرشاد القلوب»229،231

«أساس البلاغه»135،160،249،250

«الاستبصار» *386

«أصول الکافی»56،75-أیضا «الکافی» .

«الإعجاز و الإیجاز»181

«الأعلام»12،107،108،121،122، 179،180،184،224،225،228، 243،248،249،259،285،286، 352

«الأعلام فی معجم البلدان»248

«الإعلام فیما اتّفقت علیه الإمامیّه من الأحکام» *48

«أعلام الموقّعین»216،279،283-286، 292،294،295،297،298،305

«أعیان الشیعه»10،11،16-18،20-23، 26،32،34-38،41،49،52،55، 59.

«أغراض ما بعد الطبیعه» *342

«الإفصاح فی فقه اللغه»349،350

«الاقتراح فی علم أصول النحو»382

«الألفیّه» *34

«أمالی الصدوق»70،170،215،216، 229،235،341،342،371

«أمالی الطوسیّ»101،109،133،141، 173،177،190،191،269،282، 366،379

«أمالی القالی»180،230،250

«أمالی المرتضی»174،244

«أمالی المفید»281

«الإمامه و التبصره» *205

«الإمام فی أدلّه الأحکام» *378

«الأمثال و الحکم»230

«أمل الآمل»11،17،20،26،30،32، 38،40،42،44،51

«إنباه الرواه»249،250

«الانتصار»48،49

«الأنموذج»238

«الأنوار النعمانیه»57،165،175،181، 182،228،248،297،342

«أنیس الطالبین» *24

«الأوسط» *137،266

«إیضاح الفوائد» *347،348

«ب»

«بحار الأنوار»17-19،23،25،28،29،

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 4201



31،37،40،46،47،58،71-74، 109،114-116،118،119،121، 123،125،140-142،145،148، 152،164،170-174،176،181، 182،187،188،190،191،205، 206،208،209،213،215،216، 229،234-236،244،258،266، 269،281،321،324،342،351، 370،388

«البدایه فی علم الدرایه» *29،45

«بدایه الهدایه»123،328،333

«البشری» *45

«بصائر الدرجات»109،111،112،188، 388

«بغیه المرید» *59

«بغیه المرید فی الکشف عن أحوال الشیخ زین الدین الشهید» *9،11،22،52

«بوستان»231

«بهجه الآمال فی شرح زبده المقال»12

«البیان و التبیین»163،216،261،351

«ت»

«تاریخ آداب اللغه العربیه» *249

«تاریخ الأدب العربی»108،250

«تاریخ التراث العربی»108

«تاریخ التربیه الإسلامیه»62

«تاریخ جهان آرا»14،16

«تاریخ الحکماء»342

«تأسیس الشیعه»45

«تأویل الآیات» أو «التأویلات» *388

«التبیان فی آداب حمله القرآن»71،179، 183،190،193،194،206،221، 225،239،242،243،247،251، 252،269،270،272

«التبیان فی تفسیر القرآن» - «تفسیر التبیان» .

«تحریر الأحکام الشرعیه»136،182،197، 240،371

«تحفه العالم»12،18

«تحفه القاصدین فی معرفه اصطلاح المحدّثین» * 44

«تحف العقول»110،122،142،145، 177،206،234،266،351،371

«تدریب الراوی»174،175،198،225، 227،230،268،340،342،347، 348،351،352،353-358،360،361

«تذکره الأولیاء»123،182،230،236

«تذکره الحفاظ»122،225،227،243، 272

«تذکره السامع»70،75،110،121،122، 165،166،174،179-181،183، 189،190،192-194،197،199، 200،204-206،210-216،219-221، 225-230،236،239،240، 242-247،251-254،256-265، 267-275،342-346،349،355،361

«تذکره الفقهاء» *48،73

«الترخیص فی القیام لذوی الفضل و المزیّه من أهل الإسلام» *209

[نشره] «تراثنا»48،241

«ترجمه منیه المرید» *62

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 4202



«ترجمه منیه المرید» *62

«ترجمه منیه المرید» *62

«الترغیب و الترهیب»100،103-105،107، 135-137،152،156،206،218، 224،269-271،316،318،327، 347،369،371

«تسلیه العباد فی ترجمه مسکّن الفؤاد» *24

«تصریف العزّی» *49

«تعلیم المتعلّم»24،160،182،225،244، 247،266

[مجلّه] «تعلیم و تربیت»57،58

«تفسیر ابن کثیر»152،319،347،368، 381

«تفسیر الإمام الرازیّ» - «تفسیر الرازیّ» .

«تفسیر أبی الفتوح الرازیّ»221،368،369

«تفسیر البحر المحیط»152

«تفسیر البسمله» *35

«تفسیر التبیان الجامع لعلوم القرآن» - «تفسیر التبیان» .

«تفسیر التبیان»368،369،381

«تفسیر الثعلبی» - «الکشف و البیان فی تفسیر القرآن» *.

«تفسیر الرازیّ»70،94-98،100،101، 110،120-127،140،163، 235-237،261،274،299،381

«تفسیر الطبریّ»368،369،388

«تفسیر العسکریّ» علیه السلام 68،70، 114-116،118،119

«تفسیر العیّاشیّ»218،388

«تفسیر القرآن العظیم» - «تفسیر ابن کثیر» .

«تفسیر القرطبیّ»103،134،137،152، 285،351،368،369

«التفسیر الکبیر» - «تفسیر الرازیّ» .

«تفسیر الکشّاف»221،238،274،382

«تفسیر کشف الأسرار»121،123،125، 229،274،295،347،351،368

«تفسیر مجمع البیان»132،218،221،237، 368،369،381

«تقیید العلم»268،340،342

«تکمله أمل الآمل»11،18،21،32،38، 41

«تلبیس إبلیس»283،284

«تلخیص ابن مکتوم» *250

«تمهید القواعد»36،304

«تمهید القواعد»36،304

«تنبیه الخاطر و نزهه الناظر» - «تنبیه الخواطر» .

«تنبیه الخواطر»141،142،145،150، 152-154،156،181،271،319، 321،322،324،327،328،330، 352،381

«تنقیح المقال»11،29،41،55،56

«التوحید»70،366،367

«تهذیب الأحکام» *18،386

«تهذیب التهذیب»180،224،225

«تهذیب الوصول» *46

«ث»

«ثواب الأعمال»213

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 4203



«ج»

«جامع الأحادیث» *205

«جامع بیان العلم و فضله»99-105، 120-122،134،136،145،153، 163،174،183،193،199،210، 213،216،225،227،230،244، 246،247،258،259،261،284، 286،323،340،342،352،370، 371،374،379

«جامع البیان فی تفسیر القرآن» - «تفسیر الطبریّ» .

«جامع البین من فوائد الشرحین» *46

«جامع الرواه»12،13

«الجامع الصحیح» - «سنن الترمذی» .

«الجامع الصغیر»101،103،106،135، 136،144،156،160،190،193، 195،210،211،213،221،226، 243،266،281،322-324،335، 347،350،353،369،371،374

«جامع الفوائد»347،348

«الجامع لأحکام القرآن» - «تفسیر القرطبیّ» .

«الجامع لأخلاق الراوی و آداب السامع» * 213،227

«جامع المقدّمات»238

«الجواهر السنیّه»58

«الجواهر الغوالی فی شرح عوالی اللآلی» *47، 348

«جواهر الکلام»197،206،228،295

«جواهر الکلمات» *24-28

«الجواهر المکلّله فی الأحادیث المسلسله»195، 220

«ح»

«حاشیه الألفیه» *34،35

«الحاوی» *71،301

«الحدائق الناضره»15،58

«حلّ الإشکال فی معرفه الرجال» *35

«حلیه الأولیاء»153،227،228،268،284

«الحماسه» *250

«خ»

«خزانه الأدب»382

«الخصال»70،140،181،205،235، 269،324،351،371

«خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال» *19

«الخلاصه فی أصول الحدیث»176،204، 349،361

«الخلاف فی الفقه» *47،48،73

«د»

«الدّرّه الباهره من الأصداف الطاهره» *29

«درّه التاج»96،100،109،110، 120-122

«الدّرّ الفرید»219،220

«الدّرّ المنثور»10،11،14،16،20،22، 25،26،30-33،35،41،42،44،46، 47،49-52،55،59،60،202

«الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور»274،380

«الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیّه» *209

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 4204

«دستور معالم الحکم»١١٠،٢٣4،٢٨٢

«دیوان ابن الفارض»٢٣١

«دیوان الحماسه» - «الحماسه» *.

«دیوان سقط الزند» *٢4٧

«دیوان المتنبّی»٢٣٠

«ذ»

«الذریعه إلی أصول الشریعه»٣٠4

«الذریعه»١١،١٣،٢٢،٢5-٢٧،٢٩،٣٠، ٣٣،٣4،٣6-٣٩،4١،4٢،44،5٩، 66،6٧،٣٧١،٣٨٧،٣٨٨

«الذریعه إلی مکارم الشریعه»١٠٢،١٨١، ١٩١،٢٢٧،٢4١

«ر»

[مجله] «راهنمای کتاب»٢4

«رجال ابن داود» *٣5

«رجال النجاشیّ»١64،١65

«الرجال و النسب» *٣5

«الرحله فی طلب الحدیث»١٠٧،٣٠4

«رسائل إخوان الصفا و خلاّن الوفاء»١٢٢

«رساله ابن العودی» - «بغیه المرید فی الکشف عن أحوال الشیخ زین الدین الشهید» *.

«رساله فی تحقیق الإجماع» *٢6،٣5

«رساله فی ترجمه الشهید الثانی» *٩

«رساله فی صلاه القضاء» *٣6

«رساله فی صلاه المسافر» *٣6

«رساله فی الطلاق» *66

«رساله فی عدم جواز تقلید الأموات» *١٩،٣4

«رساله فی وجوب صلاه الجمعه» *٣٧

«الرعایه لحال البدایه فی علم الدرایه» - «شرح البدایه» .

«روح الجنان و روح الجنان» - «تفسیر أبی الفتوح الرازیّ» .

«روضات الجنّات»١١،١٧،٢٠-٢٢،٢4، ٢6،٣٠،٣٨،4١،44،4٩،5٠،5٢، ٢٨6

«الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» - «شرح اللمعه» .

«روضه العقلاء»٢٢5،٣4٢

«روضه الواعظین»١56،٢٣5

«روض الجنان»٢٨،٢٩،٣٢-٣٧،4٠،6١

«ریاض العلماء»١١،١5،١6،١٨،٢٠،٢٣، ٢6-٣٠،٣5،٣٨،4١،4٢،44،5١

«ریحانه الأدب»١١،١٧،٢٠،٢4،٢6،٣٢، ٣٨،4١،44،4٩

«ز»

«زین الدین بن أحمد فی منیه المرید» *6٢

«س»

«السرائر»١4٢،٣٧٠

«سراج المبتدئین» - «ترجمه منیه المرید» *.

«سعد السعود» *٣٢١

«سفینه البحار»١٢،٣٨

«سنن ابن ماجه»٧٣،٩٩،١٠٢-١٠٧، ١٣٣،١٣4،١٧١،١٧٣،١٩٢،٢٠5، ٢٠٩،٢١٠،٢٨١،٢٩5،٣١٨،٣٢4، ٣4٧،٣6٩،٣٧٠،٣٧4،٣٧٩

«سنن أبی داود»٧٣،١٠٧،١٣4،١٧5،١٨6،

[شماره صفحه واقعی : 4٧5]

ص: 4205

١٩٢،١٩٣،٢٠5،٢٠٩،٢١٠،٢١٧، ٢٢١،٢6٩-٢٧١،٢٩5،٣٢٧،٣4٧، ٣٧١

«سنن الترمذی»٩٩،١٠١،١٠٣،١٠4،١٣4، ١٧٠،١٧١،١٧٣،١٩4،١٩٨،٢٠5، ٢٠٨،٢٠٩،٢6٨،٣4٠،٣5١،٣6٨، ٣6٩،٣٧١،٣٧4

«سنن الدارقطنی»١٣٣،٢٧4،٢٩5،٣5٣

«سنن الدارمیّ»٧٣،٩٩،١٠٠،١٠٣،١٠6، ١٣5-١٣٧،١4١،١45،١6٣،١٧4، ١٧5،١٨٣،١٩٢،٢١5،٢٢١،٢٢5، ٢٣٩،٢66،٢٧٠،٢٨١،٢٨٣،٢٨4، ٢٩5،٣٣5،٣4٠،٣٧4

«ش»

«شرائع الإسلام» *٢٣،٢٩،46

«شرح أصول درایه الحدیث» *45

«شرح أصول الکافی»56،١٢٧،١٨5،١٨٨، ٣6٩

«شرح الألفیه» *٣4

«شرح ألفیّه العراقی»١٧5،٢١٠،٢٣٠،٣4٨، ٣5١،٣5٢،٣54،٣5٩-٣6١

«شرح البدایه»٢٩،٣6،45،١٨٣،١٩5، ١٩٨،٢٣١،٢٨5،٣6٧

«شرح تصریف العزّی» *4٩

«شرح دیوان الحماسه»٢٣٠،٢5٠،٢5١

«شرح شافیه ابن الحاجب»٢5٠

«شرح شواهد شرح الشافیه»٢5٠

«شرح صحیح البخاریّ»١٠٢،١٣٣،١4٠

«شرح الکافی»٧٢،٧٣،٣5٣

«شرح الکافیه»٢٣٨

«شرح الکرمانی علی صحیح البخاریّ» - «شرح صحیح البخاریّ» .

«شرح اللمعه»١٢،١5،٢٣،٢4،٢6، ٢٨-٣٠،٣٢،٣6-44،4٧،4٩-5٢، ٢٠٩،٣5٣،٣٨٧

«شرح مسلم» *٧٠،١٠٨،١٢٢

«شرح المهذّب»٧٠،٧١،١٠١،١٠٢،١٠6، ١١٠،١٢١،١٣٣-١٣5،١٧4،١٧5، ١٧٩،١٨٣،١٨٩،١٩٠،١٩٢-١٩4، ١٩6-١٩٨،٢٠٢،٢١٠،٢١٣، ٢١5-٢١٧،٢٢4،٢٢5،٢٢٧-٢٣٠، ٢٣٩،٢4٠،٢4٢،٢4٣،٢46،٢4٧، ٢5٢،٢56،٢5٩،٢6٣-٢65،٢6٩، ٢٧٠،٢٧٢،٢٧5،٢٧٩،٢٨٣-٢٨6، ٢٩١-٣٠١،٣٠٣-٣٠٧،٣4٣،٣٧٩-٣٨١

«شرح نهج البلاغه»٢٠٨،٢4١،٢4٢

«شرف أصحاب الحدیث»٣4٧،٣٧٠- ٣٧٢

«شهداء الفضیله»١١،١٧،١٨،٢4،٢6،٢٨

«الشیعه و فنون الإسلام»45

«شیوۀ دانش پژوهی» *٢4

«ص»

«صبح الأعشی»٢66،٢٩٧،٣4٧،٣4٨، ٣5٠،٣5١،٣54

«صحیح البخاریّ»٧5،٩٩،١٠٢،١٣٣، ١٧5،١٧٧،١٩٠،١٩6،١٩٨،٢١٨، ٢٢4،٢٢5،٢٨١،٣٧4

«صحیح مسلم»١٠٣،١45،١5٢،١56،

[شماره صفحه واقعی : 4٧6]

ص: 4206

١٧5،١٨6،١٩٠،٢١٨،٢٣٩،٢٧٠، ٢٨١،٣٢٩،٣٣5،٣4٧،٣٨١

«الصحیفه السجّادیه» *١٨،١٩

«صفه الفتوی»٢١6،٢٨١،٢٨4-٢٨6،٢٩٢، ٢٩4،٢٩6،٢٩٧،٣٠4-٣٠٧

«الصله»٢4٩،٢5٠

«صیغ العقود»٢4،٢5،٢٧،٢٨

«ط»

«طبقات أعلام الشیعه»١٢

«طبقات الشافعیه»١٨٠،١٨4،٢٠5،٢44، ٢٧٣،٢٧4،٢٨6

«طبقات الصوفیه»١٧٩،٢٢4

«الطبقات الکبیر»٣٧5

«طرائق الحقائق»١٢،5٧،5٨

«ع»

«عقد اللآلی فی الأحادیث المسلسله الغوالی» * ٢٢٠

«عدّه الداعی»١5٢،٢٢١،٢46،٢4٧،٣4٢

«علم القلوب»١٢5،١٨١،١٨4،٣6٨،٣٨٨

«علوم الحدیث» - «مقدّمه ابن الصلاح» .

«عوالی اللآلی»45،4٧،٧٢،١٣6،١٧٠، ١٧5،١٨١،١٨٢،٢٠5،٢١١،٢٢١، ٢٢٩،٢4٠،٢6٧،٢٧٠،٣٢٩،٣4٠، ٣4٢،٣4٧،٣4٨،٣٧١

«عیون الأخبار»١٧4،١٨4،١٩٠،٢١١، ٢4٧،٢5٨،٢5٩،٢6١

«عیون أخبار الرضا» علیه السلام*٣٧١

«غ»

«الغایات» *٢٠6

«غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد» *٢٨،٢٩

«غرر الحکم»١٠5،١١٠،١٢٣،١٨١،٢١6، ٢4٧،٢66،٣5٠

«غرر الفرائد و درر القلائد» - «أمالی المرتضی» .

«الغرر و الدّرر» - «أمالی المرتضی» .

«غنیه القاصدین» *44

«غیاث سلطان الوری» *٢٨٠

«الغیبه»١64

«ف»

«فتح الباقی»٧٠،١٧4،١٧5،٢١٠،٢٢٧، ٢٣٠،٣46-٣4٨،٣5١-٣6١

«الفردوس بمأثور الخطاب»١٩5

«فرهنگ فارسی»١٧،٢5٣،٣6١

«الفقیه» - «کتاب من لا یحضره الفقیه» .

«الفقیه و المتفقه»٩٩،١٠4-١٠6،١٢١،١٢٢، ١٣6،١٧١،١٧4،١٧5،١٩٠، ١٩٢-١٩4،٢١6،٢٢١،٢٢5-٢٢٧، ٢٣٠،٢٣٩،٢4٠،٢56،٢5٨،٢65، ٢٧٢،٢٧4،٢٨٣-٢٨5،٢٩5-٣٠٠، ٣٠4،٣٠6،٣٠٧،٣6٨،٣٧١،٣٧4، ٣٧٩،٣٨١

«الفوائد الرضویه»١١،٢١،٢6

«الفوائد الطوسیه» *١٨٢

«فهرست کتابخانۀ إهدائی مشکاه به کتابخانۀ دانشگاه تهران»١٩،4٣،6٧،٣٠5

«فهرست کتابهای چاپی عربی»6١

«فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ آستانۀ

[شماره صفحه واقعی : 4٧٧]

ص: 4207

مقدسۀ قم»١5

«فهرست نسخه های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران»١5،١٩

«فهرس الفهارس و الأثبات» *٢١٩

«فهرس النجاشیّ» - «رجال النجاشیّ» .

«فیض القدیر»٧5،١٠١،١٠٣-١٠6،١44، ١5٣،١٩5،٢١٣،٢٢١،٢٢6،٢٢٧، ٢4٣،٢66،٢٨١،٣٢٢-٣٢4،٣٣5، ٣4٧،٣5٠،٣6٨،٣6٩،٣٧١،٣٧4

«ق»

«القاموس» *٢٢

«قاموس الرجال»١٩

«قصص العلماء»١١،١٨،٢6

«قواعد الأحکام» *٢٣،46

«القواعد و الفوائد»١٩٧

«قوت القلوب»١٣6،١4٨،٢١6،٢٢٨، ٢4٣،٢44،٢٨٣،٢٨4

«ک»

«کاشفه الحال» *44

«الکافی»٧5،٩٩،١٠٩،١١١-١١٣،١٢٠، ١٣٣،١٣٨،١٣٩،١4١-١4٢،١44- ١4٨،١6١،١6٢،١64،١6٩،١٧٠، ١٧5-١٧٧،١٨١،١٨٣-١٨5،١٨٧، ١٨٨،١٩١،١٩٣،١٩5،٢٠٠،٢٠4، ٢٠٧،٢٠٨،٢١5،٢١6،٢٢١،٢٢٨، ٢54،٢5٩،٢6٨،٢6٩،٢٧٢،٢٨٢، ٢٨٣،٣٠4،٣١٧-٣٢١،٣٢٣-٣٣٣، ٣٣5،٣4٠،٣4١،٣4٧،٣5٠،٣5١، ٣5٣،٣6٧،٣6٩،٣٧٢-٣٧6،٣٧٩، ٣٨6

«الکبیر» *٣١6

«کتاب الآداب» - «منیه المرید» .

«کتاب الأذکار» - «الأذکار» .

«کتاب التوحید» - «التوحید» .

«کتاب الخصال» - «الخصال» .

«کتاب سلیم بن قیس» *٢٠٩

«کتاب من لا یحضره الفقیه»١54،٢٠4،٢٠٧، ٢٢١،٢٣4،٢٣5،٢66،٣4٢،٣5٣، ٣٧١،٣٨6

«الکشّاف» - «تفسیر الکشّاف» .

«کشف الأسرار» - «تفسیر کشف الأسرار» .

«کشف الحجب و الأستار عن أحوال الکتب و الأسفار»١٢

«کشف الخفاء»١٨٢،٢١٣،٢٢٨،٢٣١، ٢66

«کشف الریبه» *٣4،66

«کشف الغمّه» *٢٢٩

«کشف المحجوب»٢٣٠

«کشف المراد»١4٨

«الکشف و البیان فی تفسیر القرآن» *٣٨٨

«کشف الوجوه الغرّ لمعانی نظم الدّرّ»٢٣١

«کفایه الأثر»١٧4

«الکفایه فی علم الروایه»٢4٠،٣5٢

«کلمات المحقّقین»٢5،٢٧

«کلیله و دمنه»٢4٧

«الکنی و الألقاب»١١،٣5٢

«کنز العرفان» *45

«کنز العمّال»٧١،١٠١،١٠٢-١٠6،١٢٢،

[شماره صفحه واقعی : 4٧٨]

ص: 4208

١٣4-١٣٧،١5٣،١6٠،١٩٣،١٩4، ٢١٣،٢4٣،٢66،٢٨١،٢٨5،٣١٨، ٣٢4،٣٢٧،٣5٠،٣5١،٣6٩،٣٧١، ٣٧٢،٣٧4

«کنز الفوائد»١٨١،٢5٨،٢٨١

«الکواکب الدراری فی شرح صحیح البخاریّ» - «شرح صحیح البخاریّ» .

«گ»

«گلستان»٢٠١

«ل»

«اللزومیات او لزوم ما لا یلزم»٢4٧

«لسان العرب»١٠٠،١4٠،١5٢،١5٨، ١6٩،١٧٩،٢٠١،٢١٧،٢٣٠،٢56، ٢6٢،٢6٨،٢٧5،٢٩5،٢٩6،٣٠6، ٣١٣،٣١6،٣٢٧،٣5٩،٣٨٢

«لؤلؤه البحرین»١١،١5،١٧،١٨،٢6

«م»

«ما بعد الطبیعه» *٣4٢

«مبادئ الوصول» *46

«المبسوط» *٢٠6

«المجازات النبویّه»٢٠٠

«المجلی» *45

«مجمع الأمثال»١٧4،١٧٩،٢٠١،٢١٧

«مجمع البیان لعلوم القرآن» - «تفسیر مجمع البیان» .

«مجمع الزوائد»٩٩،١٠٠،١٠4-١٠6،١٢١، ١٢٢،١٢5،١٣5-١٣٧،١4١،١44، ١45،١5٣،١٧5،٢٠6،٢١6،٢٢6، ٢5١،٢5٨،٢66،٢٧٢،٢٨4،٢٨5، ٣١6،٣٢٢،٣٣5،٣4٠،٣4٧،٣5٠، ٣5٣،٣6٨،٣6٩،٣٧١،٣٧٢،٣٧٩، ٣٨١

«مجمع الفائده و البرهان»5٨

«مجموعه ورّام» - «تنبیه الخواطر» .

«المجموع الرائق» *5٩

«المجموع شرح المهذّب» - «شرح المهذّب» .

«المحاسن»١٨٧،٢٠٩،٣٨٨

«محاسن الآداب» *5٩

«المحاسن و المساوئ»١١٠،٢٢5

«محاضرات الأدباء»١6٩،١٨١،١٨4،١٩٣، ٢٢٧،٢4٠،٢4١،٢44،٢4٧،٣4٢،٣5١

«المحجّه البیضاء»5٧،٧٢،٧٣،١٠١،١١٨، ١١٩،١٢5،١٩١،٣١4،٣١٩،٣٢١

«المحدّث الفاصل»44،١٧4،١٧6،٢٠4، ٢٢٧،٢٣٠،٢٣٩،٢5٨،٢66،٢6٧، ٣4٠،٣4٢،٣5٢،٣56،٣٧١

«المحصول» *٣٠4

«مختار الصحاح»٢4٩،٣5٠

«مختصر نصیحه أهل الحدیث»٢٢5

«المدارک» *٢٠،٢١،١65

«مرآه الرشاد»55

«مرآه العقول»١4٧،١٨٨،٢٨٣،٣١٧،٣٢5، ٣٢6،٣6٨

«مسأله فی الطلاق» - «رساله فی الطلاق» *.

«مسالک الأفهام»١4،٢٩-٣٢،٣6،٣٧،٢٠6

«مسائل الخلاف» *4٨،4٩

[شماره صفحه واقعی : 4٧٩]

ص: 4209

«المستدرک علی الصحیحین»١٠١،١٠٣،١٠4، ١٠6،١٣4،١٣6،١56،٢١٠،٢٢٠، ٢6٧،٢٨١،٢٩5،٣4٠،٣6٨،٣٧١، ٣٧5،٣٨٠

«مستدرک الوسائل»١١،١٧،٢٠،٢٣،٢٩، ٣٢،٣٨،4١،64،٧٢

«المستصفی من علم الأصول»٣٠4

«مستطرفات السرائر»١4٢،٣٧٠

«مسکّن الفؤاد»٢١،٢4،5٠،66

«المسلسلات»٢٢٠

«المسلسلات الکبری» *٢٢٠

«مسند أحمد»٧٣،١٠4،١٣4،١45،١5٢، ١٩٣،٢١٨،٢٢١،٢٢4،٢66،٢٧4، ٢٨١،٢٩5،٣١٨،٣٢٢،٣٢4،٣٣5، ٣6٨،٣٨١

«مسند الإمام موسی بن جعفر» علیهما السلام ١٣٧،١٩5،٢١٣

«مسند الفردوس» *١٩5

«مشارق الدراری»٢٣٠،٢٣١

«مشجّره إجازات علماء الإمامیّه»٢٣

«مشجّره مواقع النجوم»٢٣

«مشکاه الأنوار»١4٨،٢١٧

«مصابیح الأنوار»١٨٢

«مصادقه الإخوان»١٩١

«مصباح الشریعه»١٧١،١٧٢

«مصباح المتهجّد» *٢١٠

«المصباح المنیر»١5٨،١66،٢٠5،٢45، ٢4٩،٢5٠،٢5٨،٣٣١،٣44،٣4٩، ٣54

«مصفّی المقال فی مصنّفی علم الرجال»١٢

«معارج الأصول»٣٠4

«المعالم» *١6،٢٠-٢٢،4١،5٠،5١،5٩، ١65

«معالم العلماء» *٣5

«معانی الأخبار»١٧٧،٢٠5،٣٧١

«معاهد التنصیص» *٢٢

«المعتبر» *٧٣

«معجم الأدباء»٧٠،١١٠،١٨٠،٢4٨،٢4٩، ٣55

«المعجم الأوسط» - «الأوسط» *.

«معجم البلدان»٢4٨

«معجم رجال الحدیث»١١،٢6،٣٢،٣٨، 44،5١،١64،٢٨٣،٢٨5،٣١٨

«المعجم الکبیر» - «الکبیر» *.

«معجم المؤلّفین»١٢،١٨،١٠٧،١٠٨،١٧٩، ١٨٠،٢٢4،٢4٨،٢4٩،٢5٩،٣٨5، ٢٨6،٣5٢

«المعجم الوسیط»١٨٧،٣٠6،٣45، ٣5٩

«المعلم بفوائد مسلم» - «شرح مسلم» *.

«المغنی»١45،١56،١٩١،١٩4،٣٢١

«مغنی اللبیب»٢٣٨،٢4٨

«مفاتیح الجنان»٢١٠،٢١١

«مفاتیح الغیب» - «تفسیر الرازیّ» .

«مفتاح دار السعاده»٩6،١٠١،١٠٣،١٠6- ١٠٨،١٢١،١٢٢،١٧4،١٧5،٢5٩،

«مفتاح العلوم» *٢٢6

«مقابس الأنوار»١٢،٢٣،٣٢،5٠

«مقباس الهدایه»55،56

«مقدّمه ابن الصلاح»١٧4،١٧5،٢٠4،٢١٠،

[شماره صفحه واقعی : 4٨٠]

ص: 4210

٣4٨،٣4٩،٣5١،٣5٢،٣54،٣56- ٣6١

«مکارم الأخلاق»١٩5،٢٠٨،٢٠٩،٢٣4، ٢٣5،٢6٩،٢٧٢،٣٢٧

«منار القاصدین» *4٣،5٩،٩٢،١٧٣

«المنتظم»١٨٠،١٨١

«من لا یحضره الفقیه» - «کتاب من لا یحضره الفقیه» .

«منیّه المرید» (1)٣،5،6،٧،٨،4٣،5٣-٨٩، ١٢5،١4١،١4٨،١6٢،١٨١،٢٢5، ٢٩٧،٣٧١،٣٩٣

«میزان العمل»١5٢،١6٩،١٨١،١٨4، ١٩١،٢٢٧،٢44

«المیزان فی تفسیر القرآن» *١٢١

«ن»

«نتائج الأفکار» *66

[نشره] «نسخه های خطی»١5،65،6٧

«نقد الرجال»١٢،١6،١٧

«نکت الإرشاد» - «غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد» *.

«نوادر الراوندیّ» *١٢٣،١٢5،١45،١64

[مجلّه] «نور علم»6٢،١١4

«النهایه»١٧٩،٢٠١،٢١٧،٢56،٢٧4

«نهایه الأحکام» *٣4٧

«النهایه فی مجرّد الفقه و الفتاوی» *٢٠6

«نهج البلاغه»١١٠،٢٠٨،٢١6،٢٣٠،٢4٠، ٢٨٢،٣٣٢،٣5٠

«و»

«الوافی» *١٩١

«وفیات الأعیان»١٠٨،١٢١،١٢٢،١٧5، ١٨٠،٢٠4،٢٢4،٢4٣،٢4٩،٢5٩، ٢٧٣،٢٨5،٢٨6،٣5٢

«ه»

«هدایه الطالبین» *٢4

«الهدایه فی شرح البدایه» *١٨٢،٢66

«هدیّه الأحباب»١١،٣5٢

«ی»

«یتیمه الدهر»١٨٠،١٨١

[شماره صفحه واقعی : 4٨١]

ص: 4211


1- قال الشهید الثانی فی «منیه المرید» /١6٠: «. . . یومی هذا و هو منتصف شهر رمضان سنه ثلاث و خمسین و تسع مائه» . و قال فی آخر «منیه المرید» /٣٩٣: «و فرغ منها مؤلّفها. . . یوم العشرین من شهر ربیع الأوّل سنه أربع و خمسین و تسع مائه» . فیعلم من هذین التاریخین أنّه طال تألیف هذا الکتاب أکثر من ستّه أشهر؛ و تقدّم فی مقدّمه التحقیق، ص ١؛ -4٢ أنّه ألّف المجلّد الأول من «شرح اللمعه» فی مدّه ثلاثه أشهر أیّام.

[شماره صفحه واقعی : 4٨2]

ص: 4212

١٠-فهرس الموضوعات
مقدّمه التحقیق

الفصل الأوّل: تحقیق فی تاریخ حیاه الشهید الثانی ٩

أ-مصادر ترجمه الشهید الثانی ٩

ب-تاریخ استشهاد الشهید الثانی ١٣

ج-اسم الشهید الثانی و کنیته و نسبه و أولاده ١٧

د-أساتذه الشهید الثانی و تلامذته ٢٢

ه تألیفات الشهید الثانی و ما نسب إلیه ٢4

-کتاب «جواهر الکلمات»٢4

-کتاب «غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد»٢٨

-کتاب «مسالک الأفهام»٢٩

- «الروض» و «الروضه»٣٢

-کتاب «منار القاصدین»4٣

و-هل الشهید الثانی أوّل من ألّف فی الدرایه من الشیعه؟4٣

ز-بحوث أخری حول تاریخ حیاه الشهید الثانی 46

الفصل الثانی: حول کتاب «منیه المرید»5٣

[شماره صفحه واقعی : 4٨٣]

ص: 4213

أ-القیمه الثقافیه لکتاب «منیه المرید» و. . .5٣

ب-تقریر عن الطبعات المختلفه لکتاب «منیه المرید»6٠

ج-ترجمات الکتاب بالفارسیه 6٢

د-امتیازات هذه الطبعه من «منیه المرید»6٣

-نسخ الکتاب المخطوطه 6٣

-النسخ التی اعتمدنا علیها حسب قیمتها و اعتبارها 6٧

-تعیین مصادر المؤلّف للکتاب ٧٠

-تخریج الأخبار و الآثار و الأشعار ٧١

ه-إشاره إلی کثره أخطاء الطبعات السابقه للکتاب ٧5

و-شکر و ثناء ٧6

نماذج مصوّره من مخطوطات الکتاب ٧٨

رموز النسخ ٨٨

متن الکتاب

تقدیم ٩١

المقدّمه فی فضل العلم من الکتاب و السنه و الأثر و دلیل العقل ٩٣

الفصل الأوّل فی فضل العلم من القرآن ٩٣

الفصل الثانی فی ما روی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی فضل العلم ٩٩

الفصل الثالث فی ما روی عن طریق الخاصّه فی فضل العلم ١٠٨

الفصل الرابع فی ما روی عن «تفسیر العسکریّ» علیه السلام فی فضل العلم ١١4

الفصل الخامس فی فضل العلم من الکتب السالفه و. . .١١٩

الفصل السادس فی فضل العلم من الآثار و. . .١٢١

الفصل السابع فی دلیل العقل علی فضل العلم ١٢6

الباب الأوّل فی آداب المعلّم و المتعلّم ١٢٩

النوع الأول: آداب اشترکا فیها ١٣١

القسم الأوّل: آدابهما فی أنفسهما ١٣١

[شماره صفحه واقعی : 4٨4]

ص: 4214

١-إخلاص النیّه للّه تعالی فی طلب العلم و بذله ١٣١

-ما روی عن طریق الخاصّه فی لزوم الإخلاص فی طلب العلم و بذله ١٣٧

-لزوم الإخلاص من الآثار و کلام الأنبیاء ١4٠

-مکاید الشیطان و أهمیه الإخلاص ١4٢

٢-استعمال العلم ١46

-إنّ الغرض من طلب العلم هو العمل ١5٠

-الغرور فی طلب العلم و المغترّین من أهل العلم ١54

٣-التوکّل علی اللّه تعالی و الاعتماد علیه ١5٩

4-حسن الخلق و التواضع و تمام الرفق و بذل الوسع ١6٢

5-عفّه النفس و الانقباض عن الملوک و أهل الدنیا ١6٣

6-القیام بشعائر الإسلام و التخلّق بالخصال الحمیده ١65

القسم الثانی: آدابهما فی درسهما و اشتغالهما ١6٩

١-الاجتهاد فی الاشتغال قراءه و مطالعه و غیرهما ١6٩

٢-عدم المراء و السؤال تعنّتا و تعجیزا ١٧٠

٣-عدم الاستنکاف من التّعلّم ممّن هو دونه ١٧٣

4-الانقیاد للحقّ بالرجوع عند الهفوه ١٧5

5-تأمّل ما یرید أن یورده أو یسأل عنه قبل إبرازه ١٧6

6-عدم حضور مجلس الدرس إلاّ متطهّرا من الحدث و الخبث ١٧6

النوع الثانی: آداب یختصّ بها المعلّم ١٧٧

القسم الأوّل: آداب المعلّم فی نفسه مضافه إلی ما تقدم ١٧٩

١-عدم الانتصاب للتدریس حتّی تکمل أهلیّته ١٧٩

٢-صیانه العلم و ترک إذلاله و بذله لغیر أهله ١٧٩

٣-العمل بعلمه زیاده علی ما تقدّم فی الأمر المشترک ١٨١

4-حسن الخلق و التواضع زیاده علی الأمر المشترک ١٨٢

5-عدم الامتناع من تعلیم أحد لکونه غیر صحیح النیّه ١٨٣

6-بذل العلم عند وجود المستحقّ و عدم البخل به ١٨5

٧-الاحتراز من مخالفه أفعاله لأقواله ١٨5

[شماره صفحه واقعی : 4٨5]

ص: 4215

٨-إظهار الحقّ بحسب الطاقه من غیر مجامله لأحد ١٨6

القسم الثانی: آداب المعلّم مع طلبته ١٨٩

١-تأدیبهم بالآداب السّنیّه و تعویدهم الصیانه ١٨٩

٢-ترغیبهم فی العلم و تذکیرهم بفضائله و فضائل العلماء ١٨٩

٣-حبّه لهم ما یحبّ لنفسه و کراهته لهم ما یکره لنفسه ١٩٠

4-زجرهم عن سوء الأخلاق و ارتکاب المحرّمات و المکروهات ١٩١

5-التواضع للمتعلّمین و عدم التعاظم علیهم ١٩٢

6-السؤال عن أحوال الغائب زائدا علی العاده ١٩4

٧-استعلام أسماء طلبته و أنسابهم و کناهم ١٩5

٨-السّماحه ببذل ما حصّله من العلم، و التّلطّف فی الإفاده ١٩5

٩-صدّ المتعلّم عن أن یشتغل بغیر الواجب قبله ١٩6

١٠-الحرص علی تعلیمهم و الاهتمام بذلک و إیثاره علی حوائجه ١٩6

١١-ذکره فی تضاعیف الکلام ما یناسبه من قواعد الفن ١٩٧

١٢-تحریضهم علی الاشتغال و مطالبتهم بإعاده محفوظاتهم ١٩٨

١٣-طرح مستفاد المسائل الدقیقه لهم و اختبار أفهامهم ١٩٨

١4-إنصافهم فی البحث و الاعتراف بفائده یقولها بعضهم ١٩٩

١5-عدم إظهاره للطلبه تفضیل بعضهم علی بعض عنده ١٩٩

١6-تقدیم الأسبق فالأسبق فی التعلیم إذا ازدحموا ٢٠٠

١٧-إیصاء الطالب بالرّفق إذا سلک فوق ما یقتضیه حاله ٢٠٠

١٨-عدم تقبیح العلوم التی وراء ما یتکفّل به من العلوم ٢٠١

١٩-عدم التأذّی ممّن یقرأ علیه إذا قرأ علی غیره لمصلحه ٢٠٢

٢٠-القیام بنظام أمر الطالب و أمر الناس بالأخذ عنه إذا تأهّل للتّعلیم ٢٠٢

القسم الثالث: آداب المعلّم فی درسه ٢٠4

١-عدم الخروج إلی الدرس إلاّ کامل الأهبه ٢٠4

٢-الدعاء عند خروجه مریدا للدرس بالدعاء المرویّ ٢٠5

٣-التسلیم علی من حضر إذا وصل إلی المجلس و صلاه رکعتین ٢٠5

4-الجلوس بسکینه و وقار و تواضع و خشوع و إطراق ٢٠6

[شماره صفحه واقعی : 4٨6]

ص: 4216

5-الجلوس مستقبل القبله ٢٠6

6-نیّه تعلیم العلم و تبلیغ الأحکام قبل شروع الدرس ٢٠٧

٧-الاستقرار علی سمت واحد و الصیانه عن الزحف و کثره المزاح ٢٠٧

٨-الجلوس فی موضع یبرز وجهه فیه لجمیع الحاضرین ٢٠٨

٩-حسن خلقه مع جلسائه و القیام لهم ٢٠٩

١٠-تلاوه القرآن و الدعاء و نحوه قبل الشروع فی الدرس ٢١٠

١١-تفهیم الدرس بأیسر الطرق و أعذب ما یمکنه من الألفاظ ٢١١

١٢-تقدیم الأشرف فالأشرف من الدروس إذا تعدّدت ٢١١

١٣-عدم تطویل مجلسه تطویلا مملاّ و تقصیره تقصیرا مخلاّ ٢١٢

١4-عدم الاشتغال بالدرس و به ما یشوّش فکره ٢١٢

١5-عدم کون ما یؤذی الحاضرین فی مجلسه ٢١٢

١6-مراعاه مصلحه الجماعه فی تقدیم وقت الحضور و تأخیره ٢١٢

١٧-عدم رفع صوته زیاده علی الحاجه و خفضه ٢١٢

١٨-صیانه مجلسه عن اللّغط و اختلاف جهات البحث ٢١٣

١٩-زجر من تعدّی فی بحثه أو ظهر منه ترک إنصاف ٢١4

٢٠-الإرفاق بهم فی خطابهم و سماع سؤالهم ٢١4

٢١-التّودّد للغریب و الانبساط له ٢١4

٢٢-الإمساک عن مسأله شرع فیها إذا أقبل بعض الفضلاء حتّی یجلس ٢١5

٢٣-قول «لا أدری» و مثله إذا سئل عن شیء لا یعرفه ٢١5

٢4-المبادره إلی التنبیه علی فساد تقریر توهّمه صوابا ٢١٨

٢5-التنبیه عند فراغ الدرس أو إرادته بما یدلّ علیه ٢١٩

٢6-ختم الدرس بذکر شیء من الحکم و المواعظ ٢١٩

٢٧-ختم المجلس بالدعاء کما بدأبه ٢١٩

٢٨-المکث قلیلا بعد قیام الجماعه ٢٢٠

٢٩-نصب نقیب فطن کیّس لهم ٢٢٠

٣٠-الدعاء إذا قام من مجلسه بما ورد ٢٢٠

النوع الثالث: الآداب المختصّه بالمتعلّم ٢٢٣

[شماره صفحه واقعی : 4٨٧]

ص: 4217

القسم الأوّل: آدابه فی نفسه ٢٢4

١-تحسین نیّته و تطهیر قلبه من الأدناس ٢٢4

٢-اغتنام التحصیل فی الفراغ و حاله الشّباب ٢٢5

٣-قطع ما یقدر علیه من العوائق و العلائق المانعه ٢٢6

4-ترک التزویج حتّی قضاء وطره من العلم ٢٢٧

5-عدم العشره مع من یشغله عن مطلوبه ٢٢٩

6-الحرص علی التعلّم و المواظبه علیه فی جمیع الأوقات ٢٢٩

٧-علوّ الهمّه و عدم الرضا بالیسیر و ترک التسویف ٢٣٠

٨-الأخذ فی ترتیب التعلّم بالأولی و الأهمّ ٢٣٢

القسم الثانی: آدابه مع شیخه و قدوته و ما یجب علیه من تعظیم حرمته ٢٣4

المقدّمه: أ-حقّ العالم علی المتعلّم ٢٣4

ب-الآداب المستفاده للمتعلّم مع معلّمه من سؤال موسی علیه السلام ٢٣5

ج-فوائد من أدب المعلّم المستفاده من جواب الخضر علیه السلام ٢٣٧

١-تقدیم النظر فیمن یأخذ عنه العلم ٢٣٩

٢-الاعتقاد فی شیخه أنّه الأب الحقیقی و الوالد الروحانی ٢4٠

٣-اعتقاد أنّه مریض النفس و أنّ شیخه طبیب مرضه ٢4٢

4-نظر الشیخ بعین الاحترام و ضرب الصفح عن عیوبه ٢4٢

5-التواضع للشیخ زیاده علی التواضع للعلماء و غیرهم ٢4٣

6-عدم الإنکار علی الشیخ و التآمر علیه ٢44

٧-تبجیل الشیخ فی غیبته و حضوره ٢45

٨-تعظیم حرمه الشیخ فی نفسه و اقتداؤه به و مراعاه هدیه ٢45

٩-شکر الشیخ علی توقیفه له علی ما فیه فضیله و علی توبیخه له ٢46

١٠-الصبر علی جفوه تصدر من شیخه و تأویل أفعاله ٢46

١١-الاجتهاد علی السبق بالحضور إلی المجلس قبل حضور الشیخ ٢4٨

١٢-عدم الدخول علی الشیخ فی غیر المجلس العام بغیر إذنه ٢5١

١٣-الدخول علی الشیخ کامل الهیئه، فارغ القلب ٢5١

١4-عدم القراءه علی الشیخ عند شغل قلبه و ملله ٢5١

[شماره صفحه واقعی : 4٨٨]

ص: 4218

١5-التسلیم و الخروج إذا دخل علی الشیخ و عنده من یتحدّث فسکتوا ٢5٢

١6-انتظار الشیخ إذا حضر مکانه فلم یجده ٢5٢

١٧-عدم طلب الإقراء من الشیخ فی وقت یشقّ علیه ٢5٢

١٨-الجلوس بین یدی الشیخ جلسه الأدب بسکون و خضوع ٢5٢

١٩-عدم الاستناد بحضره الشیخ إلی حائط أو مخدّه و نحو ذلک ٢5٢

٢٠-الإصغاء إلی الشیخ و الإقبال بکلّیّه علیه ٢5٣

٢١-عدم رفع صوته رفعا بلیغا و المسارّه و غمز شخص، و نحو ذلک ٢54

٢٢-حسن خطابه مع الشیخ بقدر الإمکان ٢54

٢٣-عدم المبادره إلی ذکر إشکال لم یذکره و الإشاره إلی ذلک بألطف إشاره ٢55

٢4-التحفّظ من مخاطبه الشیخ بما لا یلیق خطابه به ٢56

٢5-عدم الاستهزاء إذا سبق لسان الشیخ إلی تحریف کلمه ٢56

٢6-عدم سبق الشیخ إلی شرح مسأله أو جواب سؤال ٢56

٢٧-عدم قطع کلام الشیخ و مسابقته فیه و مساوقته به ٢5٧

٢٨-الإصغاء إلی الشیخ إذا ذکر کلاما و هو یحفظ ذلک ٢5٧

٢٩-عدم تکرار سؤال ما یعلمه و استفهام ما یفهمه ٢5٧

٣٠-عدم السؤال عن شیء فی غیر موضعه ٢5٨

٣١-اغتنام سؤاله عند طیب نفسه و فراغه ٢5٨

٣٢-عدم الاستحیاء من السؤال عمّا أشکل علیه ٢5٩

٣٣-عدم قول: «نعم» إذا قال الشیخ: «أ فهمت» قبل اتّضاح المقصود ٢5٩

٣4-حضور ذهنه فی جهه الشیخ ٢5٩

٣5-تناول ما ناوله الشیخ بالیمنی و مناولته الشیخ بالیمنی ٢6٠

٣6-إعداد القلم للشیخ إذا ناوله لیکتب به ٢6٠

٣٧-نشر السجّاده أولا إذا ناول الشیخ إیّاها، و نحو ذلک ٢6٠

٣٨-المبادره إلی أخذ السجّاده إذا قام الشیخ، و نحو ذلک ٢6١

٣٩-القیام لقیام الشیخ و عدم الجلوس و هو قائم ٢6١

4٠-کونه أمام الشیخ باللیل و وراءه بالنهار، و نحو ذلک ٢6١

القسم الثالث: آدابه فی درسه و قراءته، و ما یعتمده حینئذ مع شیخه و رفقته ٢6٣

[شماره صفحه واقعی : 4٨٩]

ص: 4219

١-الابتداء أوّلا بحفظ کتاب اللّه تعالی حفظا متقنا ٢6٣

٢-الاقتصار من المطالعه علی ما یحتمله فهمه ٢6٣

٣-الاعتناء بتصحیح درسه قبل حفظه تصحیحا متقنا ٢64

4-إحضار الدواه و القلم للتصحیح، و ضبط ما یصحّحه ٢64

5-المذاکره بالمحفوظات و إدامه الفکر فیها ٢65

6-تقسیم أوقات لیله و نهاره علی ما یحصّله ٢65

٧-التبکیر بدرسه و جعل ابتدائه یوم الخمیس، أو غیره ٢65

٨-التبکیر بسماع الحدیث و عدم إهمال الاشتغال به ٢6٧

٩-الاعتناء بروایه کتبه التی قرأها أو طالعها ٢6٧

١٠-الانتقال إلی المبسوطات إذا بحث المختصرات ٢6٧

١١-المبالغه فی الجدّ و التشمیر و عدم القناعه بالیسیر ٢6٨

١٢-ملازمه حلقه شیخه بل جمیع مجالسه إذا أمکن ٢6٨

١٣-التسلیم علی الحاضرین و تخصیص الشیخ بزیاده تحیّه ٢6٩

١4-عدم تخطّی رقاب الحاضرین، و الجلوس حیث ینتهی به المجلس ٢6٩

١5-الحرص علی قربه من الشیخ حیث یکون منزلته ٢٧٠

١6-التأدّب مع رفقته و حاضری المجلس ٢٧٠

١٧-عدم مزاحمه غیره فی مجلسه و إیثار قیامه له ٢٧٠

١٨-عدم الجلوس فی وسط الحلقه و قدّام غیره لغیر ضروره ٢٧١

١٩-عدم الجلوس بین أخوین أو متصاحبین إلاّ برضاهما ٢٧١

٢٠-ترحیب الحاضرین بالقادم و التوسعه له إذا جاء ٢٧١

٢١-عدم التکلّم فی أثناء درس غیره بما لا یتعلّق به ٢٧١

٢٢-عدم المشارکه مع أحد من الجماعه فی حدیثه مع الشیخ ٢٧١

٢٣-عدم نهی من أساء علی غیره إلاّ بإشاره الشیخ ٢٧٢

٢4-مراعاه النوبه إذا أراد القراءه علی الشیخ ٢٧٢

٢5-الجلوس بین یدی الشیخ علی ما تقدّم تفصیله ٢٧٣

٢6-استیذان الشیخ قبل القراءه، و الاستعاذه و نحوه بعده ٢٧4

٢٧-مذاکره من یرافقه من مواظبی مجلس الشیخ ٢٧4

[شماره صفحه واقعی : 4٩٠]

ص: 4220

٢٨-کون المذاکره فی غیر مجلس الشیخ أو بعد انصرافه ٢٧5

٢٩-مراعاه الأدب المتقدّم أو قریبا منه مع کبیرهم و معیدهم ٢٧5

٣٠-وجوب إرشاد الرّفقه و ترغیبهم فی التحصیل علی من علم ٢٧5

الباب الثانی فی آداب الفتوی و المفتی و المستفتی ٢٧٧

المقدّمه: أهمیّه الإفتاء ٢٧٩

-ما ورد فیه و التحذیر منه من الآیات ٢٧٩

-ما ورد فیه و التحذیر منه من الأخبار ٢٨١

-ما ورد فیه و التحذیر منه من الآثار ٢٨٣

النوع الأول: الأمور المعتبره فی کلّ مفت ٢٨٩

النوع الثانی: أحکام المفتی و آدابه ٢٩١

١-الإفتاء و تحصیل مرتبته و کونهما فرضا کفایه ٢٩١

٢-عدم الإفتاء فی حال تغیّر خلقه و حصول المانع من التأمّل ٢٩١

٣-لزوم إعلامه المستفتی برجوعه إذا تغیّر اجتهاده ٢٩٢

4-عند حدوث حادثه أفتی فی مثلها له الإفتاء بذلک ٢٩٢

5-عدم الإفتاء بما یتعلّق بالأیمان و نحوها إلاّ لمن کان من بلد اللافظ ٢٩٢

النوع الثالث: آداب الفتوی ٢٩٣

١-لزوم تبیین الجواب بیانا یزیل الإشکال ٢٩٣

٢-لزوم کون عبارته واضحه صحیحه ٢٩4

٣-عدم إطلاق الجواب إذا کان فی المسأله تفصیل ٢٩4

4-ترتیب الجواب علی ترتیب السؤال ٢٩4

5-عدم کون السؤال بخطّ المفتی ٢٩4

6-عدم کتابه السؤال علی ما علمه إذا لم یکن فی الرّقعه تعرّض له ٢٩4

٧-الرّفق بالمستفتی إذا کان بعید الفهم ٢٩5

٨-تأمّل الرّقعه کلمه کلمه تأمّلا شافیا ٢٩5

٩-سؤال المستفتی عن کلمه مشتبهه فی الرّقعه و نقطها ٢٩5

١٠-قراءه الرّقعه علی من هو أهل لذلک و استشارتهم ٢٩6

[شماره صفحه واقعی : 4٩١]

ص: 4221

١١-کتابه الجواب بخطّ واضح وسط، و التوسّط فی سطوره ٢٩6

١٢-إعاده النظر فی الجواب و تأمّله بعد کتابته ٢٩6

١٣-کتابه الجواب فی الناحیه الیسری إذا کان هو المبتدئ ٢٩6

١4-الاستعاذه و التسمیه و الحمد و نحوه عند الإفتاء ٢٩6

١5-کتابه «الحمد للّه» أو «اللّه الموفّق» و نحو ذلک فی أوّل فتواه ٢٩٧

١6-کتابه الفتوی بالمداد دون الحبر ٢٩٧

١٧-اختصار الجواب ٢٩٧

١٨-عدم المبادره بقوله: «حلال الدم» عند السؤال عن قائل کلام یوجب إراقه دمه ٢٩٧

١٩-عدم لزوم اشتراط المفتی فی الإرث عدم الرّق و غیره ٢٩٨

٢٠-إلصاق الجواب بآخر الاستفتاء ٢٩٩

٢١-مشافهه المستفتی عند عدم رضاه بکتابته، و الحذر عن الحیل ٢٩٩

٢٢-جواز إفتائه العامّیّ بما فیه تغلیظ إذا رأی المصلحه ذلک ٢٩٩

٢٣-تقدیم الأسبق فالأسبق عند اجتماع رقاع بحضره المفتی ٣٠٠

٢4-الإفتاء فی رقعه فیها خطّ غیره، و عدم جوازه إذا رأی فیها خطّ من لیس باهل ٣٠٠

٢5-کتابه «یزاد فی الشرح لنجیب عنه» ، إذا لم یفهم السؤال ٣٠١

٢6-ذکر حجّه مختصره فی الفتوی ٣٠١

النوع الرابع: أحکام المستفتی و آدابه و صفته ٣٠٣

١-صفه المستفتی ٣٠٣

٢-عدم جواز استفتاء من لم یعرف أو لم یغلب علی ظنّه علمه و عدالته ٣٠4

٣-الرجوع إلی الأعلم الأتقی إن اختلفوا فی الفتوی ٣٠4

4-عدم جواز تقلید المیت مع وجود الحیّ عند أصحابنا ٣٠5

5-تقلید من شاء من المفتین لو تعدّدوا و تساووا ٣٠5

6-عدم تجدید السؤال إذا استفتی ثمّ حدثت تلک الواقعه ٣٠5

٧-الاستفتاء بنفسه، و بعث ثقه أو رقعه، و الاعتماد علی خطّ المفتی ٣٠6

٨-التأدّب مع المفتی و تبجیله ٣٠6

٩-البدأه بالأعلم فالأعلم عند إراده جمع خطّ مفتیین فی ورقه واحده ٣٠6

١٠-کون کاتب الرّقعه ممّن یحسن السؤال ٣٠6

[شماره صفحه واقعی : 4٩٢]

ص: 4222

١١-الدعاء للمفتی فی الرّقعه ٣٠٧

١٢-الرّحله إلی المفتی إذا لم یجد مفتیا فی البلد ٣٠٧

الباب الثالث فی المناظره و شروطها و آدابها و آفاتها ٣٠٩

الفصل الأول: شروطها و آدابها ٣١١

١-قصد إصابه الحقّ و طلب ظهوره کیف اتّفق ٣١١

٢-عدم الاشتغال بالمناظره و هناک ما هو أهمّ من المناظره ٣١٢

٣-کون المناظر مجتهدا یفتی برأیه لا بمذهب أحد ٣١٢

4-المناظره فی واقعه مهمّه أو فی مسأله قریبه من الوقوع ٣١٣

5-لزوم کون المناظره فی الخلوه أحبّ إلیه منها فی المحفل ٣١٣

6-لزوم کون المناظر فی طلب الحقّ کمنشد ضالّه ٣١٣

٧-عدم منع معینه من الانتقال من دلیل إلی دلیل ٣١4

٨-کون المناظره مع من هو مستقلّ بالعلم ٣١4

الفصل الثانی: آفات المناظره و ما یتولّد منها من مهلکات الأخلاق ٣١5

١-الاستکبار عن الحقّ و کراهته ٣١5

٢-الرئاء و ملاحظه الخلق ٣١٧

٣-الغضب ٣١٩

4-الحقد ٣٢١

5-الحسد ٣٢٣

6-الهجر و القطیعه ٣٢5

٧-الکلام فیه بما لا یحلّ من کذب و غیبه و غیرهما ٣٢6

٨-الکبر و الترفّع ٣٢٩

٩-التجسّس و تتبّع العورات ٣٣١

١٠-الفرح بمساءه الناس و الغمّ بسرورهم ٣٣٢

١١-تزکیه النفس و الثناء علیها ٣٣٣

١٢-النفاق ٣٣4

[شماره صفحه واقعی : 4٩٣]

ص: 4223

الباب الرابع فی آداب الکتابه و الکتب التی هی آله العلم ٣٣٧

١-أهمّیّه الکتابه و شرفها ٣٣٩

٢-وجوب إخلاص النیه علی الکاتب فی کتابته ٣4١

٣-الاعتناء بتحصیل الکتب المحتاج إلیها ٣4٢

4-عدم الاشتغال بنسخ الکتب مع إمکان تحصیلها بغیره ٣4٢

5-استحباب إعاره الکتب ٣4٣

6-حفظ الکتاب المستعار من التلف و التعیّب ٣4٣

٧-عدم إصلاح کتاب غیره بغیر إذن صاحبه ٣44

٨-عدم وضع الکتاب علی الأرض إذا نسخ منه أو طالعه ٣44

٩-کون الکتب علی کرسیّ و نحوه و مراعاه الأدب فی وضعها ٣45

١٠-عدم جعل الکتاب خزانه للکراریس أو غیرها، و نحو ذلک ٣45

١١-تفقّد الکتاب إذا استعاره أو اشتراه ٣46

١٢-الکون علی الطهاره و نحو ذلک و الحمد و نحوه عند النسخ ٣46

١٣-عدم الاهتمام بالمبالغه فی حسن الخطّ، و الاهتمام بصحّته ٣4٨

١4-عدم کون القلم صلبا جدّا أو رخوا ٣4٩

١5-اجتناب قرمطه الحروف و الإتیان بها مشتبهه بغیرها ٣4٩

١6-کراهه فصل مضاف اسم اللّه تعالی منه فی الکتابه ٣5١

١٧-مقابله الکتاب بأصل صحیح موثوق به ٣5٢

١٨-ضبط مواضع الحاجه إذا صحّح الکتاب بالمقابله ٣5٣

١٩-التصحیح و التکذیه و التضبیب ٣55

٢٠-نفی ما لیس من الکتاب بثلاث طرق ٣56

٢١-تخریج الساقط فی الحواشی و کیفیّته ٣5٨

٢٢-علامه البلاغ و المقابله ٣6٠

٢٣-الفصل بین کلّ حدیثین بدائره أو ترجمه ٣6٠

٢4-کتابه التنبیهات المهمّه علی حواشی الکتاب ٣6١

٢5-کتابه التراجم و الأبواب و الفصول بالحمره و نحو ذلک ٣6١

[شماره صفحه واقعی : 4٩4]

ص: 4224

الخاتمه فی مطالب مهمّه ٣6٣

المطلب الأوّل: أقسام العلوم الشرعیه و ما تتوقّف علیه من العلوم العقلیّه و الأدبیه ٣65

الفصل الأول: أقسام العلوم الشرعیه الأصلیه ٣65

١-علم الکلام ٣65

٢-علم الکتاب ٣6٧

٣-علم الحدیث ٣6٩

4-علم الفقه ٣٧4

الفصل الثانی: العلوم الفرعیه ٣٧٧

المطلب الثانی: مراتب أحکام العلم الشرعی و ما ألحق به ٣٧٩

١-فرض العین ٣٧٩

٢-فرض الکفایه ٣٨١

٣-السنه ٣٨١

العلوم المحرّمه و المکروهه و المباحه ٣٨١

المطلب الثالث: ترتیب العلوم بالنظر إلی المتعلّم ٣٨5

لزوم مراعاه مرتبه کلّ علم من العلوم ٣٨5

الغرض الذاتی موافقه مراد اللّه تعالی ٣٨5

الانتقال إلی الکتب الفقهیّه بعد الفراغ من العلوم العربیه و المنطق و نحوها ٣٨٧

الشروع فی تفسیر الکتاب العزیز بأسرها بعد الفراغ من العلوم الأخر ٣٨٨

الانتقال إلی العلوم الحقیقیه بعد الفراغ من سائر العلوم ٣٨٩

کون هذه العلوم بمنزله الآله للعمل ٣٨٩

تتمّه الکتاب فی نصائح مهمّه لطلاب العلوم ٣٩١

الفهارس العامّه

١-مصادر التحقیق ٣٩٧

٢-الآیات الکریمه 4٢٣

٣-الأحادیث الشریفه 4٢٨

[شماره صفحه واقعی : 4٩5]

ص: 4225

4-الآثار 4٣٨

5-الأشعار 44٢

6-الأعلام الوارده فی المتن 445

٧-الأعلام الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق 45٢

٨-الکتب الوارده فی المتن 46٩

٩-الکتب الوارده فی مقدّمه التحقیق و التعالیق 4٧٠

١٠-الموضوعات 4٨٣

[شماره صفحه واقعی : 4٩6]

ص: 4226

آداب تعلیم و تعلم در اسلام (ترجمه منیه المرید)

مشخصات کتاب

سرشناسه : شهیدثانی، زین الدین بن علی، 911 - 965ق.

عنوان و نام پدیدآور : آداب تعلیم و تعلم در اسلام / از شهید ثانی ؛ نگارش محمدباقر حجتی.

مشخصات نشر : تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364.

مشخصات ظاهری : 771 ص.

موضوع : اخلاق اسلامی

رده بندی کنگره : BP254/4/ش9م8041 1364

رده بندی دیویی : 297/4837

شماره کتابشناسی ملی : م 64-2318

توضیح : کتاب حاضر، ترجمه «منیه المرید» مرحوم شهید ثانی در باب آداب تعلیم و تعلم و بیان وظایف متقابل استاد و شاگرد و دیگر موضوعات اخلاقی می باشد.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 4227

زندگینامه شهید ثانی رحمه الله علیه

مقدمه

شهید ثانی یکی از اختران فروزان و ستارگان درخشان سپهر علوم و دانشهای اسلامی است که در سایه زندگانی پربارش ، برکاتی را برای دنیای اسلام به ارمغان آورده ، و آثار گرانبهائی در علوم مختلف دینی - در ظل مساعی آمیخته با اخلاص و موفقیت آمیزش - از او به جای مانده است که هر یک از این آثار همچون مهر تابان در میان تمام میراثهای علمی دانشمندان اسلامی ، برجسته و نمایان است و نظرهای فضلاء و دانشمندان را به خود معطوف می سازد

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 4228

. این دانشمند گرانمایه - چنانکه خواهیم دید - از فرهنگ و معارفی مایه و الهام می گرفت که باید آنها را محصول کوششهای بی دریغ او در تحصیلات و مطالعات مداومش در مذاهب مختلف اسلامی برشمرد . آری او در مکاتب فقهی مذاهب پنجگانه اسلامی ، اندوخته هائی سرشار و گرانبها در خویشتن فراهم آورد ، و با مسافرتها و گشت و گذارهای متعددی که به صوب ممالک اسلامی در پیش گرفته بود ، اساتید بزرگ و برجسته ای را درک کرد ، و از محضر زبده ترین دانشمندان این ممالک بهره های فراوانی در علوم متنوع کسب نمود ، و از ژرفای این ذخایر ارزشمند ، درر و اصدافی را بیرون کشید که در ساحل و کرانه های آثارش ، به رایگان در اختیار علاقه مندان قرار دارد .

شهید ثانی گامهای بلندی در پهنه علوم مختلف ، از قبیل : هیئت ، طب ، ریاضی ، ادب عربی ، فلسفه ، عرفان و سایر علوم برداشت که ثمرات آن عبارت از کتب و آثار پرارزشی است که در رابطه با این علوم و فنون از او به جای مانده ، و یا پاره ای از آنها از میان رفته ، و یا شناسایی نشده است .

این دانشمند عالیقدر - که در فقه اسلامی ، شخصیتی کم نظیر می باشد - فقیهی صاحب نظر و برخوردار از استقلال در استدلال و استنباط و اجتهاد بوده و نظریاتی را ارائه کرده است که باید آنها را گشایشگر مشکلات و عویصات علمی در ارتباط با فقه و اصول عقاید به شمار آورد .

یکی

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 4229

از نکات جالب و شگفت انگیز زندگانی این عالم بزرگوار این است : علیرغم آنکه فرصتهای او را می توان در مجموعه ای از مسافرتها و کوچشهای شاق و درازمدت و فرساینده خلاصه کرد ، معهذا در طی عمر نسبه کوتاهش به این همه ذخایر علمی دست یافت و آثار بسیار ارزشمندی در دسترس شیفتگان علم قرار داد . چنین موفقیت شایان توجهی را نمی توان تحت هیچگونه محاسبات و مساعی عادی قرار داده و در نتیجه ، آنرا بازده کوششهای بی دریغ او در تحصیلات و مطالعات ، تلقی کرد ؛ بلکه هر فرد واقع بینی ، چنان توفیق خارق العاده ای را محصول کوششهائی برمی شمارد که قرین و همپای با امداد غیبی و توفیقات الهی بوده است .

(آری ، باید او را دانشمندی برشمرد که شبانگاهانش به یاد خدا و استغفار و نماز و نیایش به درگاه پروردگار متعال ، و مجال و فرصتهای روزانه اش به تدریس و تاءلیف و رسیدگی به حوائج مردم و ارشاد آنها ، و اوقاتش غالبا در سفرهای علمی مصروف می گشت ، و لحظه ای از پویش علمی و یا خدمت به خلق بازنمی ایستاد .

بنابراین سراسر زندگانی این فقیه عالیمقدار عبارت از یک زنجیره پیوسته ای است که حلقات آنرا علم و عمل و تحصیل و تدریس و عبادت و جهاد در راه خدا تشکیل می دهد .

و از همه جالبتر آنکه : حلقات این زنجیره در نهایت ، با حلقه ای ارتباط می یابد که این شخصیت عظیم را به کاروان شهدائی می پیوندد که در راه فضیلت و علم

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 4230

، جان باختند) .

این چنین زندگانی نمونه و الگوپرداز ، توانست شخصیتی را بیافریند که باید او را مثل اعلای تقوی و عمل دانست . میراثهای علمی را که از او به یادگار ماند ، و نژاد پاک و خدمت گزاری که از او به ثمر رسید ، استمرار و تداوم چنان زندگانی پربرکتی بود که بایسته است سرمشق همه انسانهای پویای حقیقت و جویای سعادت باشد .

نام و نسب و بیت شهید ثانی

زین الدین بن نورالدین علی بن احمد بن محمد بن جمال الدین بن تقی بن صالح بن مشرف عاملی جبعی ، معروف به (شهید ثانی ) در سیزدهم شوال 911 ه ق در (جبع ) زاده شد ، و در روز جمعه ، رجب 966 یا 965 ه ق در (قسطنطنیه ) به شهادت رسید .

او در میان خاندانی پرورش یافت که به فضل و دانش و تقوی نامبردار بوده اند : پدرش ، شیخ امام نورالدین علی ، معروف به (ابن الحجه ) یا (ابن الحاجه ) از افاضل زمان خود به شمار می رفت ، و بدینسان نیاهای دیگرش : جمال الدین و تقی ، و نیز جد والاترش : شیخ صالح - که از شاگردان علامه حلی بود - همگی از دانشمندان و فضلاء زمان خویش محسوب می شدند .

خوانساری می نویسد :

(در زندگانی شهید ثانی ، آن نکته جالب و شگفت انگیزی (که بایسته است مورد توجه قرار گیرد این است ) که این بزرگوار ، همچون مرکز و کانونی به نظر می رسید که پیرامونش با دائره علوم ، احاطه شده ، و یا بسان نقطه میانینی بود

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 4231

که فضائل گروهی از ارباب فواضل ، اعم از سلف و نیاکانش و نیز خلف و بازماندگانشان با یک نسبت و شمار و عددی مساوی بدو می پیوست و به این نقطه مرکزی می رسید ، چون شش فرد از سلف و نیاکانش از فظلاء نامور زمان خود بوده اند ، چنانکه تا این زمان (یعنی زمان خوانساری ) دانشمندان ناموری با چنین شمارش و تعداد ، بلافاصله و از پی هم ، از او به ثمر رسیدند) . بدین مناسبت می توان گفت : اعطاء عنوان (سلسله الذهب ) به این بیت و خاندان ، عنوانی در خور و شایسته بوده است که در تاریخ ، چنین عنوانی را به این بیت ارزانی داشت .

شهید ثانی در چنان خاندانی پرورش یافت ؛ بدون تردید ، اصالت دینی و علمی خاندان و نیاکان بزرگوارش در تکوین شخصیت علمی و روانی او بی تاءثیر نبوده است ، چون ما نمی توانیم تاءثیر محیط پاکیزه و باارزشی مانند محیط خانواده عریق و اصیل شهید ثانی را در پیدائی شخصیتی چون او نادیده انگاریم . این انسان با فضیلت در خانواده ای دیده به جهان گشود که فضای آنرا علم و فقه و فضیلت و معنویت ، عطرآگین و روح افزا ساخته ، و سامعه این دانشمند بزرگوار از گاهواره تا گاه شکوفائی عقل و خردش با سخن و نغمه هائی از علم و فضیلت و فقه و بینش دینی آنچنان خو گرفته و بدآنهاانس یافته بود که تا واپسین لحظات حیات و رخداد شهادتش هرگز از رشته علم و فضیلت نگسسته و از کوشش های نستوهانه

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 4232

اش در راه دانش و دین حتی برای لحظه ای باز نایستاده بود .

سیما و اندام شهید ثانی

ابن العودی در رساله خود می نویسد : (شهید ثانی ، دارای اندامی خوش و معتدل و قامتی متوسط و در اواخر عمرش کمی فربه بود . چهره اش زیبا و دارای موهای صاف و متمایل به سرخی ، چشمان و ابروانی مشکی و اندامی سپید و بازوان و ساقهای ستبری بوده است . انگشتان دستهایش بسان قلم های سیمین جلوه گر بود . هر بینده ای که به چهره اش می نگریست و بیان دلنشین وی را می شنید حاضر نبود از او جدا شود ، و از گفت و شنود با وی از هر هم و غمی دل آرام می گشت ، چشمها از مهابتش سرشار می شد و دلها در برابر شکوه معنویتش به نشاط در می آمد . و سوگند به خداوند متعال ، که او برتر از آن اوصافی بود که من از آنها یاد کردم ، و خصلتهائی ستوده در وجودش جلب نظر می کرد که این خصلتها از آنچه بازگو کردم فزونتر بوده است ) .

شهید ثانی همزمان با حیات پدر

از آغاز طفولیت ، آثار نبوغ و هوش فوق العاده از رهگذر گفتار و رفتارش به چشم می خورد ، و با اینکه عمرش از نه سال تجاوز نمی کرد - طبق نوشته ابن العودی - قرائت قرآن کریم را ختم نمود ، و از آن پس به خواندن و فراگرفتن فنون ادبی و فقه نزد پدرش همت گماشت تا آنکه پدر در سال (925 ه ق ) درگذشت . از جمله کتابهائی که شهید ثانی نزد پدرش

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 4233

قرائت کرد ، کتاب (المختصر النافع ) از محقق حلی ، و (اللمعه الدمشقیه ) از شهید اول بود . این کتابها علاوه بر کتابهائی بود که در ادب عربی نزد پدر خواند . پدر در ازاء تحصیلات فرزندش ، شهریه ای را مقرر کرده و به او می پرداخت .

سفرهای علمی
1 - میس

علیرغم آنکه شهید ثانی ، پدر را از دست داده بود ، این حادثه نتوانست کمترین خللی در اراده او برای ادامه تحصیلاتش وارد سازد ، و با اینکه هنوز دوران نوجوانیش را پشت سر نگذاشته بود به منظور ادامه کارش به قریه (میس ) کوچید و در محضر استاد دانشمند و بزرگوار : علی بن عبد العالی کرکی از سال (925 ه ق ) تا (933 ه ق ) به تحصیلاتش ادامه داد ، و کتابهای (شرایع الاسلام ) محقق حلی ، و (ارشادالاذهان ) علامه حلی ، و نیز قسمت مهمی از کتاب (قواعدالاحکام ) همان علامه حلی را بر او خواند .

شهید ثانی آنچنان با محضر درس این استاد ، ماءنوس گشت که هیچیک از مجالس درس اختصاصی و درسهای عمومی دیگران را از دست نمی نهاد . و در تمام این مجالس درسی شرکت می جست و مدت هشت سال و سه ماه از محضر درس او مستفیض بود ؛ و تا گاهی که نزد این استاد به سر می برد و بالغ بر بیست و دو سال از عمرش را گذرانده بود همواره تا این ایام ، مشمول اهتمام و عنایت و توجه خاص استادش بوده ، و بهره های وافری از علم و فضیلت را از

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 4234

پیشگاهش کسب کرد .

2 - کرک نوح

شهید ثانی در این تاریخ ، یعنی سال (933 ه ق ) احساس کرد که باید برای پربار ساختن تحصیلاتش ، قریه (میس ) را به سوی (کرک نوح ) ترک گوید ، و آهنگ دیاری کند که شیخ علی میسی ، شوهرخاله او در آنجا مقیم بود . پس از چنین سفر بود که با دختر شیخ علی میسی ازدواج کرد ، و او همسر بزرگ و نخستین شهید ثانی بوده است .

در کرک نوح با سید حسن بن سید جعفر ، مؤ لف کتاب (المحجه البیضاء) آشنائی بهم رساند ، و این استاد جدید را آنچنان پذیرا گشت که پیوسته در محضر بحث و مذاکرات گوناگون او شرکت می کرد ، و کتاب (قواعد) میثم بحرانی ، و نیز کتابهای (التهذیب ) در اصول فقه ، و (العمده الجلیه فی الاصول الفقهیه ) - که از مؤ لفات استاد بوده است - و کتاب (الکافیه ) ابن حاجب در نحو را بر او خواند .

مراجعت به وطن

بیش از هفت ماه از اقامت شهید ثانی در (کرک نوح ) سپری نشده بود که اشتیاق و علاقه به زادبوم ، وی را در سال (934 ه ق ) به (جبع ) باز گرداند ، و تا سال (937 ه ق ) در وطن اقامت گزید ؛ و در طی این مدت همواره سرگرم بحث و مذاکره علمی و ارشاد مردم و برآوردن حوائج دینی آنها بود ، و ضمنا فضلاء و دانشمندان از اطراف و اکناف ، با او شد آمد برقرار ساخته و به مراوده با وی ماءنوس شدند

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 4235

. و سرانجام محضر او به صورت کانونی برای رفت و آمد متراکمی در آمد که در طی آنها با دلسوزیهای فراوانی به کارسازی و تدبیر امور مراجعان - در کنار درس و مطالعاتش - قیام می کرد .

3 - دمشق

شهید ثانی به دنبال گم گشته و نایافته ای در حال پویش و جستجو بسر می برد که موجودی معلوماتش و نیز شدآمدهای علمی و اقبال مردم به او ، نمی توانست روح پویای او را قانع و به گم گشته اش رهنمون سازد . لذا موقعیت علمی و اجتماعی او ، از دیدگاهش هیچ جاذبه و فریبائی نداشت و نتوانست وی را شیفته و فریفته سازد تا به همان مقدار بسنده کند . به همین جهت بر آن شد که (جبع ) را رها کرده و به سوی (دمشق ) ره سپرد . سرانجام در سال (937 ه ق ) از دیار خویش به دمشق کوچید ، و یکسال و اندی در آنجا درنگ نمود و به محضر درس شمس الدین محمد بن مکی ، فیلسوف محقق راه یافت ، و کتابهای (شرح الموجز) و (غایه القصد فی معرفه الفصد) - که در طب و از مؤ لفات همین استاد بود - و نیز کتاب (فصول فرغانی ) در هیئت و بخشی از (حکمه الاشراق ) سهروردی را بر او خواند و کتاب (شاطبیه ) در علم قرائت را نزد احمد بن جابر تحصیل کرد ، علاوه بر آن ، قرآن کریم را طبق قرائت نافع و ابن کثیر و ابی عمر و عاصم بر او قرائت نمود .

4 - مصر

اهتمام علمی شهید تا

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 4236

همینجا ، با مسافرت به دمشق و ادامه تحصیل در این دیار اشباع نشد و می خواست عرصه های گوناگون فکر و اندیشه را بازیافته و نمونه های متنوعی از فرهنگها و معارف را تحصیل کند ، لذا در سال (943 یا 944 هق ) تصمیم گرفت دمشق را پشت سر گذاشته و راه مصر را در پیش بگیرد تا فضای جدیدی از فکر و اندیشه را برای خود جستجو کرده و با جهات و ابعاد نوینی - در سایه ارتباط با شخصیتهای علمی و اجتماعی -آشنا گردد .

نکته قابل ذکر این است که هزینه های سفر شهید ثانی به وسیله فرد خیرخواهی به نام (حاج شمس الدین محمد بن هلال ) تاءمین می شد ، که این مرد شریف از دیرباز ، مقرری ویژه ای در ایام تحصیلش به او می پرداخت و نیز خرج و نفقه او و خانواده اش را به عهده گرفته بود . از این شخص بزرگوار ، اطلاع بیشتری در دست نیست و فقط آن نویسندگانی که از شرح حال شهید ثانی یاد کرده اند نوشته اند که شخص مذکور در سال (952 یا 956 ه ق ) در میان خانه اش با زن و فرزندانش - که یکی از آنها شیرخواره بوده است - به قتل رسید .

مدت مسافرت شهید ثانی از دمشق به مصر ، حدود یکماه به طول انجامید ، و کرامات و خوارق عاداتی در میان راه از او مشاهده شد که شاگرد او ، ابن العودی از آنها یاد کرده است .

مصر در آنروزگاران یکی از مراکز مهم جنبشهای علمی در

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 4237

میان بلاد و ممالک اسلامی به شمار می رفت . شهید ثانی در این سرزمین استادانی از مذاهب مختلف اسلامی را درک کرده بود که در فقه و حدیث و تفسیر از تخصص و کارآئی عمیقی برخوردار بوده اند .

هدف شهید ثانی چنین بوده است که می خواست از رهگذر شرکت در حلقات درس استادانمختلف ، اطلاعات گسترده و عمیقی را در مذاهب مختلف اسلامی کسب کند و به اهداف این مذاهبدست یابد ، و در نتیجه از ژرفای درون این مذاهب ، حق وباطل ، و درست و نادرست را دقیقا شناسائی نماید . (ما ضمن بر شمردن اساتید شهیدثانی ، مطالعات و تحصیلات او را در این دیار گزارش خواهیم کرد) .

شهید ثانی توانست در مدتی که در مصر به سر می برد موفق به تحصیل و مطالعات سودمندی شود ، و مجالس گوناگونی را - که به منظور درس و یامناقشات دائر می شد - درک کند و با اساتید بزرگی آشنا گردد .

با اینکه توقف او در مصر نسبه کوتاه بود توفیق یافت که ذخائر فراوان و جالب توجهی از علم و دانش را برای خویشتن فراهم آورده و کتابهای درسی متعددی را نزد اساتید نخبه و برجسته مصر بخواند .

هدف این فقیه عالیقدر و عارف گرانمایه از شرکت در مجالس درسی مصر ، چنان نبود که صرفا از محضر آنها علوم را فرا گیرد ؛ چون او اکثر این علوم را قبلا در (جبع ) ، (میس ) ، (کرک نوح ) و (دمشق ) تحصیل کرده بود ؛ علوم بلاغت و نحو و صرف ،

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 4238

قراءات ، و حدیث ، در مصر برای شهید ثانی مسائلی تازه و ناآشنا نبود . بنابراین در وراء این مطالعات باید هدف دیگری را شهید ثانی جستجو کرد ، و آن این بود که می خواست با روشهای متنوع - در رابطه با تدریس علوم - آشنا گردد ، و درباره مذاهب و مکاتب مختلف فکری احاطه ای به هم رساند ، و نحوه های گوناگون اندیشه های علمی را بازیابد . چنین هدفی بود که شهید ثانی را بر آن داشت که به مصر مسافرت کند و دمشق را ترک گوید . به همین جهت است که می بینیم توانست در مدت بسیار کوتاه توقفش در مصر ، به اندوخته های وافری در علوم دست یابد و کتابهای فراوانی را بخواند که معمولا حتی در مدتی کمتر از ربع قرن ، تحصیل این فراورده ها امکان پذیر نبوده است . مدت توقف شهید ثانی در مصر فقط هجده ماه به طول انجامید .

در سوی بازگشت به وطن
5 - سفر به حجاز

ماندن در مصر و یا دمشق از آن پس نمی توانست بر موجودی و ذخائر علمی شهید بیفزاید ؛ لذا مصر را در هفدهم شوال 943 ه ق ، به سوی حجاز ترک گفت ، و در این سفر به زیارت خانه خدا و انجام مراسم حج و عمره

و زیارت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) و ائمه بقیع (علیهم السلام ) موفق گردید و در ماه صفر 944 ه ق به وطن خویش بازگشت . و چون دارای سابقه شهرت علمی و فضل بود مردم شدیدا شائق مراجعت وی به زادبومش بودند که ابن العودی

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 4239

در این باره می نویسد :

(ورود شهید ثانی به سرزمین نیاکانش همچون باران رحمتی بود که زیر بارش معارف خود ، دلهای جهل زده و مرده را دوباره احیاء کرد و ارباب فضل و علم بدو روی آوردند ، آنهم در روزگارانی که ابواب علم ، فراسوی مردم ، بسته بود و با ورود شهید ثانی این درها گشوده شد ، و بازار علم و دانش که از رونق افتاده بود از برکات قدوم او سرشار ، و انوار فیضان وجودش بر تیرگیهای جهل پرتوافکن شد ، و قلوب اهل معارف ، بهجت و نورانیتی یافت . . . ) .

دانش جویان و مشتاقان علم از آن پس از نواحی مختلف ، آهنگ سوی او می کردند . و فضلاء پیرامون وی گرد می آمدند و او نیز دست اندرکار تدریس و ارشاد مردم و اداره شئون دینی آنها شد و مسجد و مؤ سسات دیگری را در آنجا بناء کرد .

6- زیارت اعتاب مقدسه در عراق

در صفر 946 ه ق ، به زیارت ائمه اطهاری که مراقدشان در عراق بود موفق گردید ، و در پنجم شعبان همانسال به موطن خود ، (جبع ) بازگشت و چند سال در آنجا ماند .

7- بیت المقدس

در ماه ذیحجه سال 948 ه ق ، مسافرت به بیت المقدس را در پیش گرفت ، و در آنجا در محضر شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف مقدسی ، بخشهائی از (صحیحین ) ، یعنی صحیح بخاری و صحیح مسلم را قرائت نمود و از او اجازه روایت را دریافت کرد . و پس از آن به موطن خود بازگشت و

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 4240

در آنجا سرگرم تحقیق و مطالعه گشت .

8- بلاد روم شرقی و قسطنطنیه

از این پس شهید ثانی به صوب روم شرقی ، عزم سفر نمود و می خواست - به منظور آنکه مقام استادی و تدریس را در پاره ای از مدارس آنجا احراز نماید - به قسطنطنیه برود ، و با مسئولان مربوطه در این زمینه ملاقاتی به عمل آورد . میان ترکهای آن زمان چنین معمول بود که باید مراجعان به پایتخت ، همراه خود دارای معرفی نامه ای از طرف قاضی آنجا باشند قاضی وقت هم شخصی به نام (معروف شامی ) و مقیم در صیدا بود . میان شهید ثانی و این قاضی ، سابقه آشنائی وجود داشت . شهید ثانی ، شاگردش : ابن العودی را به سوی او گسیل داشت تا صرفا آمدن او را - بدون درخواست معرفی نامه - به وی اعلام کند . ابن العودی نزد قاضی آمد و سفر شهید ثانی را به او گزارش نمود و درخواستی از او به عمل نیامد .

باری ، شهید ثانی به قسطنطنیه مسافرت کرد ، چنانکه خود می گوید :

(ورود ما به قسطنطنیه ، همزمان با روز دوشنبه ، هفدهم ربیع الاول 952 ه ق اتفاق افتاد ، و خداوند متعال برای ما منزلی فراهم فرمود که بسیار زیبا و مناسب ، و از بهترین مساکن آن شهر بوده ، و به حوائج خود نیز در این منزل دسترسی داشتیم . پس از ورود به این شهر ، هجده روز با هیچیک از بزرگان تماس برقرار نکردم . و قضاء الهی بر آن مقرر گردید که در این ایام

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 4241

کوتاه به نگارش رساله جالب توجهی توفیق یابم که حاوی ده مبحث مهم از مباحث عقلی و فقهی و تفسیر و امثال آنها بوده است . این رساله را نزد قاضی عسکر - که به (محمد بن قطب الدین بن محمد بن محمد بن قاضی زاده رومی ) نامبردار بود - فرستادم . این قاضی عسکر ، مردی فاضل و ادیبی خردمند و اندیشمند بود که از لحاظ اخلاق و ادب از بهترین شخصیتهای آن دیار به شمار می رفت . فرستادن این رساله ، تاءثیر مطلوبی در او به جای گذاشته ، و موقعیتی جالب برای من به ارمغان آورد ، و در نتیجه ، بهره ای عظیم عاید من گشت . و این قاضی عسکر فاضل ، نزد افاضل و دانشمندان آن شهر ، مرا بسیار می ستود ، و مرا بدآنها می شناساند . در این مدت میان من و قاضی مذکور ، بحث و مذاکراتی در مسائل مختلف علمی ، اتفاق افتاد .

پس از آنکه دوازده روز از مجالست ، با قاضی زاده رومی ، سپری گشت دفتری را که صورت وظائف و مدارس در آن ثبت و ضبط شده بود نزد من فرستاد ، و مرا در انتخاب هر مدرسه دلخواهم مخیر ساخت ؛ ولی تاءکید می کرد که تدریس در شام یا حلب را انتخاب کنم . شهید ثانی می گوید : من مدرسه (نوریه ) بعلبک را برای انجام وظیفه تدریس انتخاب کردم و این به دو علت بود : اولا آنجا را مقرون به صلاح می دیدم . و ثانیا استخاره نیز با انتخاب آنجا مساعد

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 4242

بود . پس از آنکه شهید ثانی مدت سه ماه و نیم در قسطنطنیه درنگ کرد ، تصمیم گرفت بلاد مهم روم شرقی (ترکیه فعلی ) را زیر پا گذاشته و بر تجاربی که اندوخته بود بیفزاید ، لذا به شهر (اسکدار) که در روبروی قسطنطنیه قرار داشت و فقط دریا در میان آنها فاصله انداخته بود - مسافرت کرد ، و در این شهر - طبق معمول - با شخصیتهای بزرگ علمی ارتباط و گردهم آئی برقرار ساخت که در میان آنها دانشمندی هندی که فاضل و آشنا به فنون متنوع ، از جمله : علم رمل و نجوم بود ، جلب نظر می کرد .

آهنگ زیارت دوباره اعتاب مقدسه در عراق
اشاره

سفر شهید ثانی در بلاد روم شرقی قریب نه ماه به طول انجامید که در خلال این مدت ، بسیاری از شهرهای آنرا درنوردید ، و یا بسیاری از دانشمندان و بزرگان آندیار ، ملاقات به عمل آورده ، و نوشته های دقیقی راجع به شهرهائی که از آنها بازدید کرده بود به نگارش آورد . همین نکته نمایانگر علاقه شدید شهید ثانی به فراهم آوردن اطلاعات و معلومات ، در هر جائی بود که وارد بر آن می شد . حتی از یاد کردن حال و هوای شهرها و انواع میوه ها و پاره ای از عادات محلی و امثال آنها دریغ نمی نمود .

9- ورود به عراق

شهید ثانی نمی خواست سفرش تا همینجا پایان گیرد و به موطن خود بازگردد ، و قبل از اینکه به زیارت اعتاب مقدسه در عراق توفیق یابد و دانشمندان آن دیار را درک کند راه بازگشت به زادبوم خویش را در

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 4243

پیش گیرد ، لذا آهنگ سوی عراق نموده و در روز چهارشنبه ، چهارم شوال 952 ه ق ، وارد (سامراء) گشت و در شهرهای عراق جابجا می شد و سرانجام این توفیق نصیبش شد که مشاهد مشرفه و مزار بزرگان دین در بغداد و حله و کربلا و کوفه و نجف اشرف و جز آنها را زیارت کند .

شهید ثانی به هر شهری در عراق وارد می شد سیل علاقه مندان و ارادت پیشه گان به او - از هر طبقه - به سوی او سرازیر بود که ورود او را تهنیت گفته و مقدم او را گرامی می داشتند .

این امر نشان می دهد که دانشمند بزرگوار ما از شهرت بسیار گسترده در میان علماء کشورهای مختلف ، برخوردار بوده است .

رفت و آمدها و زیارت مردم و دید و بازدیدها ، مانع از آن نبوده است که شهید ثانی رسالت علمی خویش را فراموش کند ، و دست از تحقیقات و کاوشها و پژوهشهای خود بردارد . در همین عراق بود که دست اندرکار تحقیق درباره قبله عراق به طور عموم ، و به ویژه ، قبله مسجد کوفه و حرم امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) شد ؛ چون دریافته بود که قبله در این نقاط از سمت واقعی خود منحرف می باشد ؛ لذا مقدار انحراف آنرا اثبات کرده ، و بر خلاف معمول اهالی این منطقه ها - که قبلا نماز می گزاردند - در جهاتی نماز را برگزار می نمود که طبق نظر و استنباط او باید آن جهات را قبله واقعی و درست تلقی

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 4244

می کردند .

این کوشش علمی و دینی شهید ثانی باعث شد که مردم ، سخت احساس رفاه و شادمانی کنند ، و فقط یک نفر با راءی شهید ثانی در مورد سمت القبله به مخالفت برخاست که از آن پس با مردم دیگر به دیدار شهید نمی رفت ؛ لکن پس از چند صباحی با پوزشخواهی فراوان به دیدار او شتافت و در سلک ارادتمندان باو درآمد . گویند این مرد ، نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) را به خواب دید و مشاهده کرد که آنحضرت وارد بقعه و بارگاه امیرالمؤ منین (علیه السلام ) شده ، و به همان سمتی نماز جماعت برگزار فرمود که شهید ثانی با انحراف از معمول ، بدانسو نماز گزارد .

10- بعلبک

پس از آنکه شهید ثانی وظیفه خویش را در زیارت اعتاب مقدسه عراق به انجام رسانید ، به سوی بعلبک روی آورد ، و ارادتمندانش در شهر به انتظار قدوم مبارک او بسر می بردند تا از سرچشمه فیاض معارف او عطش علمی خود را فرونشانده و از کمالات اخلاقی او بهره مند شوند .

شهید ثانی در نیمه صفر 953 ه ق به بعلبک رسید ، و هنوز کاملا در آنجا استقرار نیافت که مردم ، تک تک و دسته دسته به ملاقات او می آمدند . و وی چنین فرصت مساعد و مناسبی را از دست نداد ، لذا سرگرم تدریس و افتاء - بر طبق مذاهب اهل سنت و مذهب شیعه - گردید .

و در حقیقت شهید ثانی در این شهر ، تدریس جامعی را آغاز کرد ، به

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 4245

این معنی - که چون نسبت به مذاهب پنجگانه جعفری ، حنفی ، شافعی ، مالکی و حنبلی ، از لحاظ علمی ، کاملا محیط و مسلط بود - بر اساس تمام این مذاهب ، تدریس می نمود . و در واقع فقه و عقاید تطبیقی را تدریس می کرد . و چنانکه سلف صالح او ، یعنی شیخ طوسی (قدس سره ) برای نخستین بار کتابی تحت عنوان (مسائل الخلاف ) در زمینه فقه و حقوق تطبیقی اسلام تاءلیف کرده بود ، شهید ثانی نیز برای اولین بار ، تدریس فقه تطبیقی را در شهر بعلبک بنیاد کرد . توده مردم نیز مطابق مذهب خود ، پاسخ استفتاآت خویش را از محضر او دریافت می کردند .

بدیهی است وقتی شخصیتی مانند شهید ثانی - که خود مهیای تدریس و افاضه در منطقه ای ساخته بود - باید آنجا مرکز مهمی برای نشر علوم و تربیت علماء و افاضل باشد . آری بعلبک نیز بدینسان یکی از مراکز مهم علمی به شمار می رفت که علماء و دانشمندان از نواحی مختلف بلاد اسلامی - از دور و نزدیک - بدانسو آهنگ می نمودند ، و ورود و اقامت شهید ثانی در این شهر ، باعث رونق فزونتری از لحاظ تحرک علمی در آنجا گردید .

ابن العودی در این باره می نویسد :

(در این ایام ، من در خدمت شهید ثانی بسر می بردم - و شهید ثانی در این زمان ، مرجع عامه مردم به شمار می رفت - و تا وقتی که در آنجا مقیم بود مقصد و مقصود همگان بود

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 4246

. فراموش نمی کنم که من او را در قله رفیعی از موقعیت علمی و اجتماعی و به صورت مرجع و پناهگاه مردم ، احساس می کردم که به هر فرقه - مطابق مذهب آنها - فتوی می داد ، و کتب مذاهب مختلف اسلامی را تدریس می نمود ، علاوه بر آنکه در مسجد اعظم بعلبک نیز تدریس می کرد . همه مردم شهر ، مطیع و منقاد او بوده و او - در برابر قلوبی که سرشار از محبت و حسن اقبال و اعتقاد بود - به عنوان مراد آنها به شمار می رفت ، و بازار علم در این دیار بر وفق مراد بوده و رو به رونق گذاشت ، فضلاء از دورترین نقاط به وی مراجعه می کردند . . . و بالاخره ایام اقامت شهید ثانی در بعلبک همچون روزهای عید و شادی مردم آندیار تلقی می شد .

بازگشت دائمی به موطن اصلی

شهید ثانی تا سال (955 ه ق ) ، در بعلبک ماند و بدون انقطاع و نستوهانه به انجام وظائف سرگرم بود ؛ لکن اشتیاق به موطن و دیدار خویشاوندان و دوستان - که از پنجسال قبل ، آنها را ترک گفته بود - او را بر آن داشت که به شهر خود بازگشته و در آنجا مقیم گردد . لکن از لابلای نوشته های ابن العودی چنین استنباط می شود که انگیزه مراجعت او عبارت از احساس فشار شدید و مراقبت جاسوسان و بدخواهانی بود که او را در تنگنای روحی می آزرد .

ابن العودی می گوید :

(این تاریخ - یعنی تاریخ مراجعت شهید به (جبع ) ،

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 4247

پایان نقطه فرصت امنیت و سلامت او از حوادث ناگوار بوده . . . که آن بزرگوار ، مرا از آن آگاه ساخت ، و در منزل من ، واقع در (جزین ) در حال اختفاء از دشمنان و بدخواهان بسر می برد) .

علت این فشار شدید ، اقبال و توجه فزون از حد مردم به شهید ثانی بوده است که همزمان با اقامتش در بعلبک از آن برخوردار بود ، و حسودان و بدخواهان نمی توانستند اینهمه حیثیت و احترام و شهرت را در شهید ثانی تحمل کنند . پاره ای از مورخین را عقیده بر آن است که (معروف شامی ) یعنی همان قاضی که قبلا از او یاد کردیم در این مراقبت و فشار روحی و ایجاد مزاحمت برای این شخصیت بزرگوار نقش داشت ، و او همان کسی است که سرانجام در قتل شهید ثانی سعایت کرد .

اساتید شهید ثانی

الف - جبع :

1- پدرش : نورالدین علی ، معروف به (ابن الحجه ) (م 925 ه ق ) درباره کتابها و درسهائی که شهید ثانی نزد پدرش قرائت کرد و آنها را فراگرفت ، قبلا گفتگو شد .

ب - میس :

2- علی بن عبدالعالی میسی کرکی (م 938 ه ق ) . که شرح تحصیلات او - ضمن بحث از سفرهای شهید ثانی - بازگو شده است .

ج - کرک نوح :

3- سید حسن بن سید جعفر ، که گزارش مربوط به تحصیلات شهید ثانی نزد او ، قبلا گزارش شد .

د- دمشق :

4- شمس الدین محمد بن مکی حکیم و فیلسوف ، که

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 4248

سخن درباره تحصیلات شهید ثانی نزد وی ، ضمن گفتگو از سفرهای علمی شهید ثانی بازگو شد .

5 - احمد بن جابر .

6- شمس الدین طولون حنفی دمشقی .

ه- مصر :

شهید ثانی در مصر ، در حلقات گوناگونی - که در مساجد و مدارس تشکیل می گردید - شرکت می کرد ، و درس اساتید بزرگی را در فقه و حدیث و تفسیر درک نمود . ابن العودی از شانزده استادی که (گویا شهید ثانی در مصر) نزد آنها تلمذ کرد نام می برد و می نویسد که شهید ثانی گفته بود : استادان (مصری من ) بدین شرح است :

7- شیخ شهاب الدین احمد رملی شافعی ، که (منهاج نووی ) در فقه ، و بخش مهم کتاب (مختصرالاصول ) ابن حاجب ، و (شرح عضدی ) - همراه با مطالعه حواشی (سعدیه ) و (شریفیه ) - را بر او قرائت نمودم ؛ و کتابهای زیادی در فنون و علوم عربی و عقلی و جز آنها را از او سماع کردم که از جمله آنها (شرح التلخیص ) از ملا سعدالدین تفتازانی ، و (شرح تصریف عزی ؟ ) و (شرح کتاب امام الحرمین ، جوینی ) در اصول فقه - که از نوشته های خود استاد بوده است - و (شرح جمع الجوامع ) (محلی ) در اصول فقه ، و (توضیح ) ابن هشام در نحو ، و غیرذلک بوده است که ذکر آنها به طول می انجامد . این استاد در سال 943 ه ق ، برای من اجازه عامی صادر کرد که بر اساس

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 4249

آن ، مجاز بودم روایاتی را - که نقل آنها برای او روا بود - روایت کنم (1) .

8- ملاحسین جرجانی که پاره ای از کتاب (شرح تجرید) ملا علی قوشجی را همراه (حاشیه ملا جلال دوانی ) ، و (شرح اشکال التاءسیس )قاضی زاده رومی در هندسه و (شرح چغمینی ) در هیئت را بر او خواندم (2) .

9- ملامحمد استرابادی ، که قسمتی از (مطول ) را همراه با (حاشیه سید شریف جرجانی ) و (شرح کافیه ) در نحو را بر او قرائت کردم (3) .

10- ملا محمد علی گیلانی ، که پاره ای از علم معانی را در محضر او سماع نمودم (4) .

11- شیخ شهاب الدین ابن النجار حنبلی ، که تمام کتاب (شرح شافیه ) جاربردی و نیز تمام کتاب (شرح الخزرجیه ) در عروض و قافیه ، از شیخ زکریا انصاری را بر او قرائت کردم ؛ و نیز کتاب های فراوانی در فنون مختلف و حدیث ، از جمله : (صحیحح بخاری ) و (صحیح مسلم ) را در محضر او سماع نمودم . این استاد درباره آنچه که در محضر او سماع و یا قرائت کردم ، و نیز روایاتی که خود درباره آنها اجازه داشت در همان سال 943 ه ق ، به من اجازه روایت داده بود (5) .

12- شیخ ابوالحسن بکری ، (نویسنده کتاب (الانوار فی مولدالنبی المختار) که در مجلسی در کتاب (بحارالانوار) از این کتاب مطالبی را آورده است ، و شهید ثانی می گوید : من قسمتی از کتب فقه و تفسیر پاره ای از

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 4250


1- بنگرید به ، مقدمه کتاب (کشف الریبه عن احکام الغیبه ).
2- الذریعه 11/275.
3- رساله ابن العودی ، نسخه خطی است .
4- روضات الجنات ، ط سنگی ، ص 295.
5- رساله ابن العودی .

شرح وی بر (منهاج ) را از محضر او سماع نمودم (1) .

13- شیخ زین الدین ، جرمی مالکی ، که (الفیه ) ابن مالک را بر او خواندم (2) .

14- استاد محقق ، ناصرالدین لقانی - یا - ملقانی مالکی ، پژوهشگر زمان و دانشمند برجسته مصر - و من در این سرزمین به استادی ، فاضل تر از او برنخوردم که در علوم عقلی و عربی ، چیره دست تر از او باشد - نزد این استاد ، (تفسیر بیضاوی ) و فنون دیگر را سماع نمودم (3) .

15- شیخ ناصرالدین طبلاوی شافعی ، که قرآن کریم را - طبق قرائت ابن عمرو ، و نیز رساله ای در قرائت را - که خود تاءلیف کرده بود - بر او خواندم (4) .

16- شیخ شمس الدین محمد بن ابی نحاس ، که در قرائت ، کتاب (الشاطبیه ) ، و قرآن کریم - طبق قرائت قراء سبعه - را بر او خواندم ، و بار دوم به خواندن قرائت قراء عشره نزد او آغاز کردم که نتوانستم آنرا به پایان رسانم .

ابن العودی می گوید : شهید ثانی غالبا این استاد را از نظر صلاح و تقوی و حسن اخلاق و تواضع می ستود و فضلاء مصر - برای فراگرفتن فنون مختلف علوم قرآنی - بدو مراجعه می کردند و از محضر او مستفیض می گشتند ، چون این استاد در علوم قرآنی به عنوان دانشمندی برجسته و سرشناس به شمار می رفت ، حتی مردم - آنگاه که خود سرگرم کار بود و چکش (مسگری ) را

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 4251


1- روضات الجنات ، ص 296.
2- رساله ابن العودی .
3- روضات الجنات ، ص 294.
4- الذریعه 5/278.

از دستش زمین نمی گذاشت - مطالب علوم قرآنی را بر وی قرائت می کردند . فقط آنگاه دست از کار و صنعت می نهاد که یکی از فضلاء بزرگ بر او وارد می شد ، و برای او فرش می گستراند و خود بر روی حصیر می نشست (1) .

17- استاد فاضل کامل ، عبدالحمید سنهوری ، که فنون سودمندی را بر او خواندم ، او نیز اجازه عام برای من صادر کرده بود . ابن العودی می گفت : شهید ثانی (قدس سره ) ، این استاد را - به خاطر آنکه جامع فضیلت علم و کرم بوده است - بسیار می ستود (2) .

18- شیخ شمس الدین محمد بن عبدالقادر فرضی شافعی ، که کتابهای زیاد در حساب ، و (المرشد) در حساب هند ، و (الیاسمینیه ) و شرح آن در علم جبر و مقابله را بر او خوانده ، و در محضر او (شرح الوسیله ) را سماع نموده ، و اجازه عام از او دریافت کردم (3) .

سپس شهید ثانی می گفت : در مصر از محضر استادان زیادی ، علوم را فرا گرفتم که ذکر تفضیلی آنها ، مطلب را به نحو ناخوش آیندی طولانی می سازد ، و اجمالا پاره ای از آنها عبارت بوده اند از :

19- شیخ عمیره (4) .

20- شیخ شهاب الدین بن عبدالحق (5) .

21- شیخ شهاب الدین بلقینی (6) .

22- شیخ شمس الدین دیر وطی (7) و اساتید دیگر .

و- بیت المقدس :

23- شیخ شمس الدین ابی اللطیف مقدسی ، که شهید ثانی

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 4252


1- بنگرید به : الذریعه 6/90 - 98 و 13/293 - 296.
2- الذریعه 4/434.
3- الذریعه 1/193، 194.
4- الذریعه 1/193، 194.
5- روضات الجنات ، ص 296.
6- بنگرید به : مقدمه (المقابیس ).
7- امل الآمل : 1/85.

بخشهائی از (صحیح بخاری ) ، و (صحیح ) مسلم را بر وی قرائت کرد ، و از او اجازه روایت دریافت نمود .

ز- قسطنطنیه :

24- سید عبدالرحیم عباسی ، نویسنده کتاب (معاهدالتنصیص ) .

مؤ لفات و آثار علمی شهید ثانی
مقدمه

این دانشمند عالیمقدار اکثر فرصتهای زندگانی خود را در سفر و در محضر علماء گذراند ، و اوقات او در افتاء و قیام به امور مهم دینی و اجتماعی در هر جا مصروف می گشت . روزها را در شهر خود به تدریس و برآوردن حوائج مردم سپری می ساخت ، و شبها به تهیه هیزم و سوخت منزل و رسیدگی به انگورستان می گذراند ، معذلک آنچنان به مدد تاءییدات الهی ، مؤ ید و موفق بود که توانست آثار جالبی در علوم مختلف از خود به جای گذارد که از لحاظ نظم و دقت و پختگی ، بی اندازه جالب توجه و ارزشمند می باشند . مسافرتهای زیاد و حضور او نزد اساتید مختلف و تتلمذ در محضر دانشمندان مذاهب مختلف ، و مطالعات درازمدت و مداوم ، و حوصله شایان توجه او در غوررسی مصادر و مراجع علمی ، همه اینها عواملی بود که مؤ لفات و آثار شهید ثانی را به گونه ای پرداخت که پاره ای از آنها عملا به صورت کتب درسی درآیند و از عمق فکری و وضوح در تعبیر و روانی بیان و نظم و ترتیب خوش آیند و عرضه صحیح مطالب و حسن ذوق و سلیقه در ابواب بندی و ترتیب مباحث ، برخوردار گردند .

نکته قابل توجه در آثار شهید ثانی این است که همه نوشته ها

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 4253

و آثار او محدود به استفاده طبقه خاصی از علماء و دانشمندان نیست ، و علیرغم آنکه او گاهی به تاءلیف آثاری پرداخت که باید آنها را علمی بحت و صد در صد تحقیقی و تخصصی برشمرد ، دست اندرکار نگارش موضوعاتی می شد که صرفا اخلاقی و ساده و آسان بوده که حتی برای توده مردم و افرادی که از بضاعت علمی محروم بودند ، سودمند می افتاد ، و می توانستند به سهولت از آن بهره گیرند .

بدینسان ، شهید ثانی از شرائط و اوضاع محیط اجتماعی خود الهام می گرفت و دست اندر کار آفرینش آثار علمی و اخلاقی می شد ، مثلا می بینیم کتابی در مذمت (غیبت ) نوشت ، چون می دید :

(مردم فرصتهای زندگانی را به بطالت صرف می کنند ، و در مجالس و محافل و محاورات روزمره خویش سرگرم فکاهه و تفریح می شوند ، و نفوس خود را به وسیله آبروریزی برادران دینی و بی حیثیت ساختن اقران و همنوعان مسلمان ، تغذیه می کنند ، و چنین کاری را در شمار سیئات و گناهان نمی آورند ، و معذلک از مؤ اخذه و بازپرسی جبار سماوات و خدای منتقم بیمی ندارند) . (1)

و آنگاه که طفل عزیز خود را از دست می دهد ، کتاب دیگری را تحت عنوان (مسکن الفؤ اد عند فقد الاحبه و الاولاد) می نگارد ، کتابی در تسکین خاطر خود و دیگران در برابر مصائب روزگار ، که همه طبقات مردم را به کار می آید و آنها را از هم و غم آسیبها می رهاند

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 4254


1- بنگرید به ، مقدمه کتاب (کشف الریبه عن احکام الغیبه ).

، و مترجم ، این کتاب را ترجمه نموده است که - ان شاء الله - به زودی منتشر خواهد شد .

آثار علمی این دانشمند پاک نهاد به دهها کتاب و رساله تحقیقی می رسد . و علیرغم اشتغالات دیگر و تدریس ، حدود هفتاد اثر علمی از خود به جای گذاشت که ما به برخی از آنها دست یافته و یا به نام پاره ای از آنها- ضمن ترجمه احوال او در مراجع مختلف - آگاهی یافته ایم .

مجموعه تاءلیفات شهید ثانی که از (روض الجنان ) افتتاح می شود و به (الروضه البهیه ) - از لحاظ تاریخ تاءلیف - پایان می گیرد واقعا همچون روضه و بوستانی است که هر پژوهشگر دانشهای دینی و علوم انسانی را با مناظر دل انگیز خود بر سر نشاط می آورد تا گمشده خود را در میان آنها بیابد ، و قلب او با مشاهده هر زاویه ای از این بوستان و آبشخورهای آن سیراب گردد .

آثار شناخته شده این عالم بزرگوار و فقیه عالیقدر را بر حسب ترتیب موضوعی در زیر یاد می کنیم :

الف - کتب و رساله های فقهی

1- روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان : شرحی است مزجی بر (ارشادالاذهان ) علامه حلی ، که یک مجلد از این شرح در (طهارت ) و (صلوه ) پس از ظهور اجتهاد او در سن 33 سالگی در جمعه 25 ذی القعده 949 ه ق ، به انجام رسیده ، و اولین بار با (منیه المرید) در 1307 ه ق چاپ شده (1) و همانگونه که از رساله ابن العودی استفاده می شود ، نخستین کتابی

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 4255


1- الذریعه 11/275.

است که شهید ثانی در فقه استدلالی تاءلیف کرده و تاءلیف آنرا به کسی اظهار ننموده است تا آنکه ابن العودی بر آن اطلاع یافت و این قضیه را ضمن داستان مفصلی در رساله خود یاد کرد (یک ) .

2- مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام : شرحی است مزجی بر (شرایع الاسلام ) محقق حلی که تاریخ پایان کتاب (دیات ) آن 8 ربیع الاخر 964 ه ق می باشد . روش شهید در شرح این کتاب ، نخست مبنی ، بر اختصار بوده ، و سپس به تفصیل و گسترش در شرح و گزارش آن گرایش یافت به گونه ای که سرانجام به هفت مجلد کتاب پر حجم رسید (1) (دو) .

3- الفوائدالملیه فی شرح النفلیه : شرحی است بر (الرساله النفلیه ) شهید اول ، که مستحبات نماز در آن یاد شده ، و شهید ثانی این رساله را به اختصار و به صورت مزجی ، شرح کرده ، و احیانا متعرض پاره ای از ادله شده است (2) . (سه ) .

4- المقاصدالعلیه فی شرح الالفیه : این کتاب عبارت از شرح کبیر شهید ثانی بر (الرساله الالفیه ) شهید اول می باشد که آنرا در 19 ربیع الاول 950 ه ق به انجام رسانید . شهید ثانی سه شرح بر (الرساله الالفیه ) نوشته است که (المقاصدالعلیه ) عبارت از شرح کبیر و استدلالی بر رساله مزبور می باشد . (چهار) .

5 - شرح الرساله الالفیه (الوسیط) : که اهم مسائل را در آن یاد کرده ؛ ولی آنچنان گسترده در آن به بحث نپرداخته است

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 4256


1- رساله ابن العودی ، نسخه خطی است .
2- روضات الجنات ، ط سنگی ، ص 295.

(پنج ) .

6- شرح الرساله الالفیه (الوجیز) : که بر رویهم عبارت از تعلیقات و شروح و حواشی فتوائی بر (الرساله الالفیه ) می باشد که آنرا به منظور عمل کردن مقلدین ، تحریر کرده ، و لذا باید آنرا نوعی از (رساله عملیه )برشمرد (شش ) .

7- نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار : که آنرا در روز دوشنبه 27 رمضان 950 ه ق به پایان رسانید . این رساله نبشتاری است فشرده در بیان حکم مسافری که در بلد خود قصد اقامه ده روز کرده باشد . این مساءله در این رساله به اقسام مشهور ، تقسیم شده است (1) (هفت ) .

8 - رساله فی ارث الزوجه من العقار : که در ظهر روز پنجشنبه 956 ه ق ، آنرا تاءلیف کرد (هشت ) .

9- رساله فی احکام الحبوه : که در روز سه شنبه 25 ذی الحجه 956 ه ق ، آنرا تاءلیف نمود (نه ) .

10- رساله فی وجوب صلوه الجمعه : شهید ثانی ، معتقد بود که نماز جمعه ، واجب عینی است ، و رساله مزبور را در اثبات همین مساءله تاءلیف کرد و بسیاری از علماء در کتب فقه استدلالی خود از آن نقل می کنند (ده ) .

11- رساله فی الحث علی صلوه الجمعه : این رساله ، غیر از رساله مذکور در شماره 10 می باشد (یازده ) .

12- رساله فی اعمال یوم الجمعه : (دوازده ) .

13- رساله فی تحریم طلاق الحائض الحامل المدخول بها ، الحاضر زوجها (سیزده ) .

14- رساله فی حکم

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 4257


1- رساله ابن العودی .

طلاق الحائض ، الغائب عنها زوجها (چهارده ) .

15- رساله فی تحقیق النیه (پانزده ) .

16- رساله فی منسک الحج و العمره (الکبیره ) (شانزده ) .

17- رساله فی منسک الحج و العمره (الصغیره ) (هفده ) .

18- رساله فی نیات الحج و العمره (هجده ) .

19- رساله فی عدم جواز تقلید المیت (نوزده ) .

20- رساله فی انفعال ماءالبئر (بیست ) .

21- رساله فی ما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فی اثناء الغسل (بیست و یک ) .

22- رساله فی ما اذا تیقن الحدث و الطهاره ، و شک فی السابق منها (بیست و دو) .

23- جواب المباحث النجفیه : که آنرا هنگام مراجعت از استانبول به نجف نگاشته است (بیست و سه ) .

24- جواب المسائل الهندیه (بیست و چهار) .

25- جواب المسائل الشامیه (بیست و پنج ) .

26- اجوبه شیخ زین الدین (بیست و شش ) .

27- اجوبه الشیخ احمد (بیست و هفت ) .

28- اجوبه علی ثلث مسائل لبعض الافاضل (1) (بیست و هشت ) .

29- جواب المسائل الخراسانیه (بیست و نه ) .

30- اجوبه مسائل جبل عامل : که پس از مراجعت از مکه ، در جبل عامل ، به آنها پاسخ نوشته است (سی ) .

31- الفتاوی المختصره : غالبا در مسائل مربوط به عبادات است (سی و یک ) .

32- رساله فی عدم قبول الصلوه الا بالولایه : (سی و دو) .

33- الرساله الاسطنبولیه فی الواجبات العینیه : که هم در فقه و واجبات عملی ، و هم در

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 4258


1- روضات الجنات ، ص 296.

مسائل اعتقادی است ، که آنرا در 12 صفر 952 ه ق نگاشته است (سی و سه ) .

34- حاشیه ارشادالاذهان : حاشیه ای است بر قسمتی از مبحث (عقود) ارشاد که تحقیقات مهمی در آن منعکس است (1) . (سی وچهار) .

35- حاشیه شرایع الاسلام : حاشیه ای است مختصر در دو مجلد که ابن العودی گفته است : قسمت قابل توجهی از آن نگارش یافته است (سی و پنج ) .

36- حاشیه قواعدالاحکام : حاشیه ای که نکات مهم مباحث (قواعد) علامه را مورد تحقیق قرار داده ، و بر روند حاشیه معروف به (النجاریه ) می باشد ، و مجلدی لطیف از این حاشیه - تا کتاب تجارت - فراهم گشته است (2) (سی و شش ) .

37- حاشیه المختصرالنافع (سی و هفت ) .

38- جواهر الکلمات فی صیغ العقود و الایقاعات : مرحوم حاج شیخ آغا بزرگ تهرانی پس از یاد کردن این کتاب می نویسد : (در کتابخانه سید محمد علی هبه الدین ، نسخه (صیغ العقود) شهید را رؤ یت کردم که در آغاز آن چنین آمده است : (( (الحمد لله حمدا کثیرا کما هو اهله ) )) . این نسخه به خط مقصود علی بن شاه محمد دامغانی بوده است که آنرا به سال 996 ه ق ، تحریر نمود ؛ لکن در این رساله ، نامی از (جواهر الکلمات ) یاد نشده است (3) (سی و هشت ) .

39- الاقتصاد فی معرفه المبدء و المعاد ، و احکام افعال العباد ، و الارشاد الی طریق الاجتهاد : که بر اساس

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 4259


1- رساله ابن العودی .
2- روضات الجنات ، ص 294.
3- الذریعه 5/278.

دو بخش تنظیم شده است : 1- اصول عقائد 2- فروع و واجبات فقهی ، روش شهید ثانی در این کتاب ، مبنی بر اختصار بوده است (سی و نه ) .

40- الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح لمعه ) : شرحی است مزجی و استدلالی و فشرده که همانند شهید اول ، آنرا مختصر و پرشمول و جامع گزارش کرده است (چهل ) .

شهید ثانی در این کتاب ، پای بند اختصار ، و استخوان بندی قوی ، و سلاست و حسن تعبیر بوده ؛ و در اکثر موارد به دلیل مساءله و پاره ای از آراء مهم فقهی و رد بر پاره ای از آراء و نظریات شهید اول - در صورتیکه نادرست به نظر می رسید - اشاراتی دارد ، و راءی شخصی خود را نیز در اینگونه موارد اظهار نموده است .

این کتاب در میان کتب فقهی از موقعیت خاصی برخوردار است ، به گونه ای که علماء و دانشجویان دینی در درس و مطالعات خود بدان روی آور گشته اند و از زمانی که تاءلیف آن به پایان رسید تاکنون به عنوان (کتاب درسی ) مورد اعتناء و اقبال همه علماء و دانشجویان دینی در حوزه های علمیه شیعی است .

درباره اهمیت این کتاب می توان گفت : که فقهاء بزرگ به شرح و تعلیق و حاشیه نویسی بر این کتاب و توضیح مشکلات آن آنچنان گرایش یافته اند که طبق نوشته حاج شیخ آغابزرگ تهرانی ، قریب به نود شرح و حاشیه بر آن نگارش شده است (1) . گویند : شهید ثانی این

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 4260


1- بنگرید به : الذریعه 6/90 - 98 و 13/293 - 296.

کتاب را در مدت شش ماه و شش روز و یا پانزده ماه ، تاءلیف کرده است ، و بارها در ایران و مصر و نجف به طبع رسید . ضمنا باید یادآور شد که ممکن است رسالاتی که از آنها یاد کردیم برخی از آنها با برخی دیگر قابل تداخل بوده ، و به صورت یک رساله با نامهای متعدد معرفی شده باشد . تحقیق در این باره ، به فرصتی بیشتر و پژوهشی فزونتر ، نیازمند می باشد .

ب - کتب اصول فقه

41- تمهید القواعد الاصولیه و العربیه لتفریع الاحکام الشرعیه : در دو بخش : 1- صد قاعده اصول فقهی 2- صد قاعده ادب عربی . و در پایان ، دارای فهرست مبسوطی برای تسهیل استخراج مطالب آن می باشد .

شهید ثانی این کتاب را در اول محرم 958 ه ق ، به پایان رسانده است ؛ و در 1272 ه ق با کتاب (ذکری الشیعه ) شهید اول به طبع رسیده است . (1) (یک ) .

42- تفصیل ما خالف الشیخ الطوسی اجماعات نفسه : در روضات آمده است : این کتاب ، در حقیقت ، رد بر مطلق اجماعات و نیز رد بر کسانی است که به اجماعات اعتماد کرده اند . (دو) .

ج - کتب مربوط به علوم حدیث

43- بدایه الدرایه : شهید ثانی کتاب فشرده ای با این نام در علم درایه نگاشت که می توان گفت : وی اولین دانشمند شیعی است که در این زمینه دست اندرکار تاءلیف کتاب گشت . (یک ) .

44- شرح بدایه الدرایه : این کتاب تواءم با متن ، در ایران و نجف به چاپ رسید

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 4261


1- الذریعه 4/434.

. (دو) .

45- غنیه القاصدین فی معرفه اصطلاحات المحدثین : ابن العودی درباره این کتاب می نویسد : (در میان علماء شیعه ، تصنیف این کتاب بی سابقه بوده و قبل از شهید ثانی هیچیک از دانشمندان شیعه در چنین موضوعی ، کتابی تاءلیف نکرده بود) . احتمال می رود که غیر از (بدایه ) باشد(سه ) .

46- شرح حدیث (الدنیا مزرعه الآخره ) . (چهار) .

47- کتاب فی الاحادیث : مرحوم شیخ حر عاملی می گوید : حدود هزار حدیث به خط شهید ثانی دیده ام که از (مشیخه ) حسن بن محبوب ، انتخاب شده بود . (پنج ) .

48- کتاب الرجال و النسب : ظاهرا کتاب خاصی در رجال ، و غیر از کتاب (فوائد خلاصه الرجال ) و یا کتابی است که در پاره ای از آثار مؤ لف به عنوان (التعلیقات علی کتب الرجال ) ، معروف می باشد . (شش ) .

49- فوائد خلاصه الرجال (هفت ) .

د- کلام

50 - حقایق الایمان - یا - (تحقیق الایمان و الاسلام ) - یا - (حقیقه الایمان و الاسلام ) ، که بحثها و تحقیقات غنی و سرشاری است درباره مفهوم (ایمان و اسلام ) و رد پاره ای از شبهات در این باره . در پایان این کتاب ، مبحثی در اصول دین - با تفصیل فزونتری - آمده است ، و شهید ثانی ، آنرا در شب دوشنبه ، هشتم ذی القعده 954 ه ق ، تاءلیف کرد ؛ و ضمن مجموعه ای از کتب به سال 1307 ه ق در ایران به طبع

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 4262

رسید . (یک ) .

51 - البدایه فی سبیل الهدایه : ظاهرا این کتاب درباره بحث از عقائد می باشد ؛ لکن پاره ای از مؤ لفین را گمان بر آن است که همان (بدایه الدرایه ) می باشد . آغا بزرگ تهرانی می گوید : (شیخ حر عاملی از این کتاب پس از (بدایه الدرایه ) یاد کرده است ، و چنین به نظر می رسد که دو کتاب می باشد ، و نام آن نیز نشان می دهد که درباره عقائد ، نگارش یافته است )(1) (دو) .

الاقتصاد فی معرفه المبدء و المعاد و احکام . . . : از این کتاب ، ضمن کتب فقهی شهید یادکردیم .

ه- اخلاق و عرفان

52 - منارالقاصدین فی اسرار معالم الدین : ظاهر عنوان کتاب نشان می دهد که در طی آن از اسرار احکام شرعی و عللی که موجب تشریع این احکام ، - یعنی واجبات و محرمات و . . . - می باشد ، بحث و تحقیق به عمل آمده است ، و شهید ثانی از این کتاب در (منیه المرید) یاد می کند(یک ) .

53 - منیه المرید فی آداب المفید و المستفید : در آداب دینی و اخلاقی تعلیم و تعلم و قاضی و مفتی و افتاء ، که آنرا در 20 ربیع الاول 954 ه ق به پایان رسانید ، که بارها در ایران و هند و نجف به طبع رسیده است . (دو) .

54 - مختصر رساله منیه المرید فی آداب المفید و المستفید (سه ) .

55 - مسکنه - یا- مسکن الفؤ اد عند فقد

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 4263


1- الذریعه 1/193، 194.

الاحبه و الاولاد : رساله ای است که وظائف انسان را به هنگام مواجهه با مصائب و شدائد - از قبیل : از دست دادن فرزند و خویشاوندان و سائر مصائب دیگر - مشخص می سازد . شهید ثانی این کتاب را در چاشت روز جمعه اول رجب 954 به منظور تسلیت خود - آنگاه که فرزند و یا فرزندانی قبل از تولد شیخ حسن صاحب معالم را از دست داده بود - و نیز برای تسلیت و دلداری دیگران نگاشته است . نگارنده سطور در سال 1361 ه ش ، آنرا به فارسی برگردان کرده و ان شاء الله به زودی چاپ و منتشر خواهد شد . متن کتاب بارها در ایران به طبع رسید(چهار) .

56 - مبرد الاکباد فی مختصر مسکن الفؤ اد : این کتاب فشرده ای از (مسک -ن الفؤ اد) یاد شده است که به منظور استفاده همگان ، تلخیص شد . (پنج ) .

57 - کشف الریبه عن احکام الغیبه : کتاب جالبی است که در آن از غیبت ، و دلالت کتاب و سنت بر حرمت آن ، و نیز از مواردی که غیبت کردن ، جایز می باشد ، و از کیفیت احتراز از غیبت و امثال آن گفتگو شده ، و شهید ثانی ، آنرا در 13 صفر 949 ه ق ، تاءلیف کرده است و بارها در ایران و نجف به طبع رسیده ، اخیرا نیز به فارسی نیز برگردان شده است (شش ) .

58 - التنبیهات العلیه علی وظائف الصلوه القلبیه - یا - (اسرار الصلوه ) : که در بیان

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 4264

اسرار عرفانی و آداب و نکات درونی و باطنی نماز می باشد ، و ترتیب واجبات نماز در مد نظر مؤ لف بوده ، و با استمداد از احادیث و آیات قرآنی تاءلیف شده است ، و تاریخ فراغ از آن ، نهم ذی الحجه 951 ه ق می باشد . (هفت ) .

و- تفسیر

59 - رساله فی شرح البسمله (یک ) .

ز- ادعیه

60- رساله فی الادعیه (یک ) .

61- رساله فی آداب الجمعه (دو) .

ح - نحو

62- المنظومه فی النحو (یک ) .

63- شرح المنظومه فی النحو . که شرح شماره 62 می باشد ، و در رساله ابن العودی آمده است که او بخشی از این رساله را به خط خود شهید ثانی دیده است . (دو) .

ط - اجازات

64- الاجازات : شهید ثانی در این کتاب ، اجازاتی که از مشایخ حدیث صادر شده گردآوری نموده است ؛ لکن معلوم نیست آیا این کتاب ، عبارت از همان کتابی است که محتوای آن اجازاتی باشد که از مشایخ و اساتید شهید ثانی برای او صادر شده است ، و یا مطلق اجازات مشایخ برای اشخاص دیگر می باشد . (یک ) .

65- اجازاته لتلامیذه : شهید ثانی به گروهی از شاگردانش اجازات متنوعی صادر کرده است که پاره ای مفصل ، و پاره ای دیگر ، مختصر می باشد . و حاج شیخ آغا بزرگ تهرانی اجازات زیر را در این مورد یاد کرده است :

1- اجازه به شیخ ظهیرالدین میسی در 957 ه ق .

2- اجازه به شیخ محیی الدین میسی عاملی در 954 .

3- اجازه به

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 4265

شیخ تاج الدین جزائری در 965 .

4- اجازه به شیخ عزالدین بن زمعه مدنی در 948 .

5 - اجازه به شیخ عبدالصمد ، پدر شیخ بهائی در 941 .

6- اجازه به شیخ سلمان جبعی عاملی در 954 .

7- اجازه به سید عطاءالله حسینی موسوی در 950 .

8 - اجازه به ابن صائغ حسینی موسوی در 958 .

9- اجازه به شیخ محمود لاهیجی در 953 (1) (دو) .

ی - جنگ و مجموعه

66- رساله فی عشره علوم : رساله ای است که در قسطنطنیه درباره ده علم نگاشته و آنرا به قاضی زاده رومی تقدیم کرد ، و در نتیجه ، حکمی درباره وی برای تدریس و اداره مدرسه (نوریه ) بعلبک صادر گردید .

این بود قسمتی از آثار علمی شهید ثانی که گویند مجموعا به هشتاد کتاب و رساله می رسد .

نویسندگانی که شرح حال شهید ثانی را یاد کرده اند به حوصله و صبر او در تاءلیف و تصنیف و نسخه برداری از کتب و آثار دیگران ، اشاراتی دارند ؛ با اینکه می دانیم مراجعان به شهید ثانی ، زیاد بوده و خود پی در پی در مسافرت بسر می برد ، و مساعی خویش را در راه نشر اسلام به کار می گرفت . لذا باید این آثار علمی فراوان و عمیق و تحقیقی را موهبتی ربانی تلقی کرد که این دانشمند بزرگوار به مدد توفیق الهی از آن برخوردار بوده است .

خوانساری - آنگاه که از (مسالک ) (شهید) یاد می کند - می نویسد . (و گویند : او این کتاب را در مدت نه

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 4266


1- الذریعه 1/193، 194.

ماه نگاشت . و خدا می داند که اگر یک محرر و نویسنده ای مزدور بخواهد چنین کتابی را استنساخ کند ، تحریر آن در چنان مدتی بر او دشوار می باشد ) تا چه رسد به آنکه بخواهد کتابی را با این حجم زیاد - تواءم با تحقیق - ، تاءلیف نماید .

مؤ ید چنین توفیق شگفت آور ، سخن صاحب کتاب (حدائق المقربین ) است که آنرا از جمعیاز علماء نقل کرده ، مبنی بر اینکه شهید ثانی این کتاب را در مدتی کوتاه تاءلیف نمود ، چنانکه می دانیم این عالم عالیمقدار ، به تاءلیف کتاب (الروضه البهیه شرح لمعه )در طی چند ماه موفق گردید ، کتابی که از بهترین کتابهای فقه استدلالی به شمار میرود . و نیز صاحب (امل الآمل ) از دانشمندی موثقنقل می کند که شهید ثانی ، دو هزار کتاب از خود باقی گذاشت که دویست کتاب - از میانجمع کتب مزبور - به خط شریف او ، اعم از آثار علمی خود او و آثار دیگران ، بوده است .

مرحوم شیخ اسدالله فقیه کاظمی در مقدمات کتاب (مقابیس ) خود ، یکی از کرامات او را چنین برمی شمارد که او یکبار ، قلم را با دوات آشنا می کرد و با آن حدود بیست تا سی سطر می نوشت ، و بلکه گوید : چهل یا هشتاد سطر را به نگارش درمی آورد (1) .

شهید ثانی از دیدگاه علماء و دانشمندان اسلامی

شهرت شهید ثانی - از آنگاه که به درنوردیدن بلدان اسلامی آغاز کرد ، و در محضر اساتید بزرگ راه یافت - جهان اسلامی آنروز را فرا

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 4267


1- روضات الجنات ، ص 296.

گرفت تا آنجا که تدریجا منزلت علمی او و نیز مقام اجتهادش مورد قبول و اعتراف همگان بوده ، آنهم در حالیکه هنوز بیش از سی و سه سال از عمرش را پشت سر نگذاشته بود - نتیجه این شهرت ، چنان بود که زبانها به ستایش او - آنهم با آمیزه ای از قداست روحی وی - گشوده شده ، و با عبارات مختلفی به مدح و ثناء وی ، سخن آغاز کردند . و ما نمونه هائی چند از این سخنها را در زیر می آوریم .

1- ابن العودی :

شهید ثانی از خصلتهای کمال ، محاسن و نخبه هائی را واجد بوده و قامت شخصیت او با انواعی از مفاخر کمال آراسته بوده ، و کالبد او به جان و روح فرازمندی می بالید که خویشتن را در جوار او می یافت . او شیخ و بزرگ و جوانمرد این امت و مبدء و منتهای فضائل بوده است . . . لحظه ای از عمرش را جز در کسب فضیلت مصروف نداشت . اوقات شبانه روزی خود را چنان برنامه ریزی می کرد که وی را در تمام لحظات سودمند افتد .

2- صاحب (المقابیس ) :

شهید ثانی ، افضل متاءخرین ، اکمل متبحرین ، نادره پسینیان ، یادگار پیشینیان ، مفتی همه طوائف اسلامی ، راهنمای دینی مردم به راهی پایدار و صراطی مستقیم ، مقتدای شیعه ، و نور شریعت بود که سخنان بزرگان از برشمردن مزایا و استیفاء حق او در بیان فضائل پرارزشش نارسا است . و گفتار خردمندان و اندیشمندان سترک ، در گزارش مناقب

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 4268

و خصلتهای بلندش بسی ناچیز و حیرت گونه می باشد . در بلندای فضل و کمال و سعادت در لابلای شخصیت خود ، میان مراتب علم و عمل و شکوه و جلال و شهادت ، گردهم آئی برقرار ساخت ؛ و او در سایه لطف نهان و آشکار خداوند متعال ، بسی موفق و مؤید بوده است . (1)

3- شیخ حر عاملی :

موضع و موقعیت شهید ثانی در فقه و علم و فضل و زهد و عبادت و تقوی و تحقیق و تبحر و عظمت مقام و شکوه منزلت و جامعیت فضائل و کمالات ، مشهورتر از آن است که آنها را بازگو نمائیم . محاسن و اوصاف پسندیده اش بیش از حد احصاء و شمار است ، و مصنفات و آثار علمی او ، مشهور و بر سر زبانها است . او فقیه و مجتهد و نحوی و حکیم و متکلم و عالم به قرآن و جامع انواع علوم و دانشها بوده ، و نخستین کسی است که در جمع علماء شیعه به تصنیف کتابی در (درایه الحدیث ) آغاز کرد . (2)

3- شیخ یوسف بحرانی ، صاحب کتاب (الحدائق ) :

شهید ثانی در میان دانشمندان شیعه از برجستگان و رؤ ساء و اعاظم فضلاء و ثقات ، برشمار است . عالمی است عامل ، و محققی است موفق و موشکاف ، و زاهد و پارسائی است مجاهد که محاسن و اوصاف حمیده اش فزونتر از آن است که به شمارش درآید ، و فضائلش بیش از آن است که کسی بتواند کاملا آنها را غوررسی کند . (3)

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 4269


1- بنگرید به : مقدمه (المقابیس ).
2- امل الآمل : 1/85.
3- لؤ لؤ تی البحرین ، ص 25.

4- تفرشی در کتاب (نقدالرجال ) :

شهید ثانی از دانشمندان موجه و آبرومند شیعه و از رجال مورد اعتماد می باشد که در خزانه خاطر خویش مایه های فراوانی از علم را اندوخته ، و سخنانش پاکیزه از لغزشها بوده است . شاگردان برجسته ای را پرورد ، و کتابهای نفیس و جالبی را تاءلیف کرد ، و به خاطر تشیع در قسطنطنیه به شهادت رسید . (1)

5 - خوانساری ، صاحب (روضات الجنات ) :

تاکنون ، یعنی حدود سال 1263 ه ق ، در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسی را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت ، سعه صدر ، خوش فهمی ، حسن سلیقه ، نظام و برنامه تحصیلی ، کثرت استادان ، ظرافت طبع ، معنویت سخن ، و پختگی و بی نقص بودن آثار علمی ، به پای او برسد . بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت ، چنان می نمایاند که تالی تلو معصوم (علیه السلام ) است ، یعنی بلافاصله در رده پس از معصومان پاک قرار دارد . (2)

6- حاج میرزا حسین نوری محدث :

شهید ثانی در جمع متاءخرین ، فاضلترین علماء و کاملترین دانشمندان متخصص به شمار می آید ، وی نادره دوران و شخصیت شگفت انگیز پسینیان ، و یادگار بزرگان پیشین ، و مفتی همه طوائف اسلامی و راهنمای مردم به صراط مستقیم ، و مقتدای شیعه و . . . (3) بوده است .

7- علامه مامقانی :

شهید ثانی ، دارای محفوظاتی سرشار و نیز پاکیزه گفتار بوده

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 4270


1- نقد الرجال ، ص 145.
2- روضات الجنات ، ص 287، 288.
3- محدث نوری عینا همان سخنان صاحب (مقابیس ) را آورده است (رک : مستدرک تفصیل وسائل الشیعه 3/425).

است . و کتاب ما - اگر چه در جهت شرح حال دانشمندان تاءلیف نشده است ، بلکه صرفا رجال حدیث در آن گزارش می شود - ؛ لکن از امثال این استاد بزرگوار ، سطری و گوشه ای از شرح حال آنها را به منظور تبرک و تیمن در این کتاب یاد می کنیم . (1)

8 - علامه امینی :

شهید ثانی از بزرگترین حسنات و عطایای روزگار ، و سرشارترین بحر مواج علم ، و زیور دین و آئین اسلام ، و استاد فقهاء سترک ، و آشنا و ماءنوس با دانش و متخصص در علوم و دانشهای با ارزش از قبیل : حکمت ، کلام ، فقه ، اصول ، شعر ، ادب ، طبیعی ، و ریاضی بوده است . آنچه که ما را از زحمت تعریف این استاد بی نیاز می سازد شهرت جالب و شگفت آور او در تمام این علوم می باشد . لذا به تعریف و شناساندن نیازی نداریم ؛ چون مقام و منزلت علمی و اخلاقیش روشنتر از هرگونه تعریفی می باشد . و هر چه درباره او می گویند ، کوتاه تر از گامهای بلندی است که او در این رهگذر برداشته و پائین تر از اوج شهرت او می باشد . درود خداوند بر او ، خدائی که از میان نعمای وافرش چنین نعمتی والا را بر خلق ارزانی داشته ، و او نیز به نوبه خود ، کرم و احسان خود را به مردم افاضه نموده ، و دانش های توفیق آفرین و رهائی بخش و علومی که نیاز جامعه را برآورده

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 4271


1- تنقیح المقال فی احوال الرجال .

می سازد در میان امت رواج داده و بدآنها رونق بخشیده است . (1)

نیل به مرحله اجتهاد و افتاء :

به شهید ثانی در سال 944 ه ق این احساس دست داد که برخوردار از توان و قدرت استنباط و اجتهاد می باشد ، ولی این حقیقت را به هیچکسی اظهار ننمود ، و تا سال 948 ه ق ، چنین احساسی را مخفی نگاهداشت که سرانجام مردم به مرتبت او از لحاظ اجتهاد و افتاء ، آگاه شدند و به عنوان مرجع شایسته ای برای تقلید ، بدو مراجعه می کردند .

ابن العودی می گوید :

(شهید ثانی (قدس الله نفسه ) - هنگامی که در خانه من ، واقع در (جزین ) در حال اختفاء از دشمنان بسر می برد - شب دوشنبه یازدهم صفر 956 ه ق به من چنین گزارش نمود که آغاز زمان وصول او به مرتبه اجتهاد ، همزمان با سال 944 ه ق ، بوده است ؛ اما ظهور اجتهاد و انتشار آن با سال 948 ه ق مقارن بود . بنابراین او در سی و سه سالگی به مقام اجتهاد نائل آمد) . شهید ثانی همزمان با اجتهادش به نگارش (شرح ارشادالاذهان ) آغاز نمود ؛ لکن این حقیقت را - حتی برای شاگرد ملازم خود ، یعنی ابن العودی - نیز برملا نساخت .

ابن العودی در این باره می نویسد :

(شهید ثانی ، شرح ارشاد را آغاز نمود و این کار را به هیچکسی اظهار نکرد ، و از تاءلیف پاره ای از کتاب (شرح ارشاد) فارغ گشت ؛ ولی کسی آنرا

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 4272


1- شهداء الفضیله ، ص 132.

رؤ یت نکرده بود . شبی من در عالم رؤ یا چنان دیدم که شهید ثانی بر منبر و کرسی بلندی نشسته و خطبه و سخنرانی جالبی را آغاز کرده ، خطبه ای که نظیر آنرا از لحاظ بلاغت و فصاحت تاکنون نشنیده بودم . من این رؤ یا را برای شهید بازگو ساختم ، او وارد خانه شد و از آن بیرون آمد ، جزوه ای را در دست داشت و آنرا به من داد . من بدان نگریستم ، دیدم (شرح ارشاد) است و دارای خطبه ای می باشد که همه مزایای عالی فصاحت و بلاغت در آن انعکاس یافته است ) .

شهید ثانی و مقام او در شاعری

اگرچه شعرهای زیادی از شهید ثانی تاکنون به ما نرسیده است تا درباره آنهابه داوری بنشینیم و آنها را به گونه ای جامع و عمیق ارزیابی کنیم ؛ لکن ابیات اندکی که نویسندگان شرح حال شهید ، آنها را دست به دست گرداندند تا در اختیار ما قرار گرفته است نمایانگر فزونمایگی او در شاعریت و حاکی از تمتع وی از تخیل و اوج گیری او در افقهای دوردست ، و توانائی گسترده و بدون تکلف وی بر آفرینش سخنان منظوم می باشد .

اشعار شهید دارای تعابیری روان و مطلعی زیبا و شیوائی بیان ، و آری از استعمال واژه ها و تعابیر ناماءنوس است .

او اشعاری در جهت اهداف متنوعی انشاء کرده است که از آنجمله هدفها و مطالب علمی است ؛ چنانکه از منظومه وی در علم نحو - ضمن برشمردن آثارش - یاد کردیم .

از خلال اشعار اندکی که از شهید ثانی به یادگار

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 4273

مانده چنین برمی آید که وی به مناسبت موقع و بر حسب نیاز به مطلبی ، درباره آن شعر می گفت و تمام فرصتهای خود را مانند شاعران حرفه ای در اختیار شعرگوئی قرار نمی داد ؛ چون وی آنچنان فارغ البال نبوده که بتواند در هر فرصتی بدین امر روی آورد . فقط آنگاه شعر می گفت که عواطف و قضیه ای را ایجاب می کرد ، و در چنین شرائطی بود که شاعریت بر او چیره می گشت و ابیاتی چند را به رشته نظم می آورد .

اینک نمونه هائی از اشعار وی به نظر مطالعه کنندگان محترم می رسد .

وقتی شهید ثانی در سال 943 ه ق . ، به زیارت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) توفیق یافت ، اشعار زیر را انشاء کرد :

(( صلوه و تسلیم علی اشرف الوری

و من فضله ینبو عن الحد و الحصر

و من قدر قی السبع الطباق بنعله

و عوضه الله البراق عن المهر

و خاطبه الله العلی بحبه

شفاها و لم یحصل لعبد و لاحر

عدولی عن تعداد فضلک لائق

یکل لسانی عنه فی النظم و النثر

و ماذا یقول الناس فی مدح من اتت

مدائحه الغراء فی محکم الذکر

سعیت الیه عاجلا سعی عاجز

بعب ء ذنوبی جمه اثقلت ظهری

و لکن ریح الشوق حرک همتی

و روح الرجامع ضعف نفسی و مع فقری

و من عاده العرب الکرام بوفذهم

اعادته بالخیر و الحبر و الوفر

و جادو بلا وعد مضی لنزیلهم

فکیف و قد اوعدتنی الخیر فی مصر

فحقق رجائی سیدی فی زیارتی

بنیل منائی

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 4274

و الشفاعه فی حشری ))

و نیز گفته است :

(( لقد جاء فی القرآن آیه حکمه

تدمر آیات الضلال و من یجبر

و تخبر ان الاختیار بایدینا

(فمن شاء فلیؤ من و من شاء فلیکفر) ))

و آنگاه که مژده یافت : فرزندی برای اودر غیاب وی زاده شد ، دو بیت زیر را به نظم آورد :

(( و قد من مولانا الکریم بفضله

علیکم بمولود غلام من البشر

فیارب متعنا بطول بقائه

و احیی به قلبا له الوصل قد هجر ))

علل و عوامل شهادت شهید ثانی

آنگاه که مسلمین به سرزمین ایران راه یافتند ، دعوت به تشیع آغاز شد . این دعوت با گامهائی وسیع و بلند و سریعی در تمام اقطار و نواحی ایران به حرکت درآمد و برای خود ، عرصه ای گسترده یافت .

انتشار تشیع در این نقطه از گیتی آنچنان رو به فزونی گذاشت که گروهی از شیعه به شهرها و آبادیهای آن روی نهاده ، و چون تحت فشار حکومت آنزمان به سرمی بردند به این سرزمین پناه آوردند . برای حکومت جبار و مستبد آن دوران ، مساءله تبعید و زندانی کردن و شکنجه و بی خانمان ساختن و کشتار رجال شیعه و داعیان این مکتب ، یک امر طبیعی و عادی تلقی می شد . این گروه از شیعیان به این نتیجه رسیدند که اگر با شهرها و آبادیهای نزدیک به مرکز خلافت ، فاصله برقرار سازند از آنجاها بگریزند بهترین وسیله برای جان آنها و رهائی از دست خونخوارانی است که مفهومی از اسلام را درک نکرده بودند .

بدون تردید ، خراسان یکی از پایه های

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 4275

نیرومند خلافت عباسی و درهم کوبیدن ارکان خلافت اموی به شمار می رفت ؛ لکن خراسان صرفا مردم را به عباسیان دعوت نمی کرد و در جهت منافع آنها نمی کوشید ؛ بلکه دعوت در این نقطه به داعیه (الرضا من آل محمد) و در جهت از میان بردن دشمنان (اهل البیت ) ، جنبش خود را ادامه می داد . طبیعی است که واژه (آل محمد) و (اهل البیت ) از واژه های ماءنوس و آشنا بوده و همواره در مورد علی و اولاد پاکش (علیهم السلام ) به کار می رفت . صورت دعوت در جهت براندازی حکومت و سلطه بنی امیه آنهم فقط به نام خاندان پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله ) جلب نظر می کرد .

این نکته در طی تاریخ آنگاه چهره خود را نمودار می سازد که ما تاریخ دعوت عباسیان و پیوستن ابومسلم به آنها را مورد مطالعه قرار می دهیم ؛ ولی پیشوایان شیعه که می دانستند ، این امر به فرجامی مطلوب نمی انجامد از این غوغاء و درگیریها فاصله گرفتند و در آن دخالتی نکردند .

مطلبی که می توان آنرا با قاطعیت اظهار کرد اینست که گرایش ایرانیان مسلمان به (اهل البیت ) روز به روز در حال فزایش بود و دعوت تشیع از قدرت و نیروی زایدالوصفی برخوردار شد ، و لذا شیعیان در این نقطه رو به کثرت نهاده و تشیع در آنجا تمرکز یافت .

تشیع در دوران (آل بویه ) به اوج عزت خود دست یافته بود ، چون می بینیم شیعیان در این برهه از زمان با تمام

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 4276

امکانات مادی و معنوی خود این مکتب را تقویت می کردند و مردم را با عنایت و اهتمام وافری به مذهب (اهل البیت ) و تحکیم مبانی تشیع دعوت می نمودند .

مکتب فقهی قم و ری ، از عنایت خاص خاندان آل بویه برخوردار گردید ، و حتی برخی از مؤ لفان بزرگ ، دیباچه آثارشان را با نام این خاندان می آراستند . بدینسان تشیع در ایران طی ادوار تاریخ و اوضاع و شرائط گوناگون - حتی تا عصر صفویه - در قله رفیعی از لحاظ موقعیت قرار داشت . در زمان صفویه نیز زیر سایه همت دانشمندانی نستوه و دلباخته (اهل البیت ) ، تشیع در تمام زوایای سرزمین ایران نفوذ کرد و قلبهای بیدار ملت ایران را در اختیار خود گرفت . و نتیجه این اوضاع ، امپراطوری عثمانی را در بیم و حراثی شگرف فرو برد .

در نقاطی که تحت حکومت عثمانی ها قرار داشت جاسوسها و چشمهای تیزبینی ، مردم را می پائید که از هر قضیه ای سردرآورند ، قضیه ای که احیانا ممکن بود تا قلب و مرکز حکومت عثمانی پیشروی کرده و اریکه خلافت این سامان را واژگون سازد .

بدیهی است که شیعه بیش از هر گروه دیگری تحت مراقبت قرار داشتند ؛ چون می دانستند آنان دارای آنچنان تحرک و نیروئی در برابر طاغوتیان زمان هستند که اگر دست بکار گردند خطر برای حکومت ، حتمی است و آنها بهیچوجه در برابر اوامر مخالف با مبانی اسلام ، سر تسلیم فرود نمی آورند .

این مراقبت با شدیدترین وجه در شهرهائی معمول می

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 4277

گشت که قبلا حکومتهای شیعی در آنجا سازمان یافته بود ، از قبیل (حلب ) که موطن حمدانیان به شمار می رفت .

اگر ما این نکات را در نظر گیریم رمز فشار و مراقبتهای شدید را درمی یابیم

که شهید ثانی را سخت می آزرد . بازگشت شهید ثانی از بعلبک به سوی موطنش ، معلول چنین فشاری بود ، زیرا او در مدرسه نوریه این شهر ، حلقه جالب توجهی از علماء و عشاق فضیلت را تشکیل داد که خود ، دروس و موعظه های خویش را به آنها القاء می نمود ، و آنچنان مورد توجه و مشمول اقبال مردم واقع شد که به هر فرقه مطابق مذهب آنها فتوی می داد ، و در هر مذهبی کتابهای درسی شان را تدریس می کرد .

این حرکت و علمی شگرف ، برای حکومت عثمانی - آنهم در چنین منطقه ای - خوش آیند نبود . پس باید ناگزیر برای این نهضت ، مرزی ایجاد کرد تا از پیشروی آن جلوگیری به عمل آید و این جنبش از سرعتش بازایستد تا به نقاط دیگر سرایت نکند .

لکن چگونه باید به چنین هدفی رسید و باید از کجا شروع کرد ؟ برای حل این مشکل ، یک راه منحصر به فردی وجود داشت و آن این بود که راءس و عضو حیاتی این حرکت باید قطع می نمود .

به خاطر سیاست نابکارانه و روحیه ای آکنده از کینه ، و بیم از ملک و حکومت ، به منظور نگاهبانی از اریکه ای که پایه هایش بر ریختن خون پاکان نهاده شده بود

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 4278

، شهید ثانی در راه اسلام و تشیع قربانی شد .

معروف شامی وقتی می دید شخصیت او تحت الشعاع بارقه حضور این دانشمند بزرگوار واقع شده است مسلما نائره کینه عداوت و لهیب حسادت در دلش شعله ورتر می گشت .

پیش بینی شهید ثانی درباره شهادت خود :

شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی ، پدر شیخ بهائی می گفت : روزی بر شهید ثانی وارد شدم و او را سخت اندیشناک یافتم که در خویشتن فرو رفته بود .

علت چنین حالتی را از او جویا شدم ؟ به من گفت : برادرم ! چنین می پندارم که دومین شهید باشم ، زیرا در عالم رؤ یا سید مرتضی (علم الهدی ) را به خواب دیدم که مجلس ضیافتی تشکیل داد و علماء و دانشمندان شیعه امامیه در آن شرکت داشتند . وقتی من وارد این مجلس شدم ، سید مرتضی از جا برخاست و به من تهنیت گفت و دستور داد که در کنار شهید اول جلوس کنم . و چنانکه خواهیم دید ، و دیده ایم ، این دانشمند عالیمقدار همچون استاد بزرگوار ، یعنی شهید اول - در طریق دفاع از حریم اهل البیت (علیهم السلام ) و نشر و ترویج تعالیم و مبانی آنان - به شهادت رسید و به (شهید ثانی ) ملقب و نامبردار شد .

در رساله (مسائل السید بدرالدین حسن الحسینی ) - که سید مذکور با شیخ حسین بن عبدالصمد در این رساله پرسشهائی را در میان گذاشت چنین آمده است : (سؤ ال : استاد و مولای ما درباره قضیه ای که از

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 4279

شهید ثانی نقل می شود چه عقیده ای دارند که می گویند : شهید ثانی از نقطه ای در استانبول عبور می کرد ، و شما نیز همراه او بودید ، شهید ثانی به شما گفت : قریبا شخصی محترم در این نقطه به قتل می رسد ، و این پیش بینی به واقعیت پیوست و شهید ثانی در همین نقطه به شهادت رسید . بی تردید باید این واقعه را از کرامات و حالات خارق العاده این شخصیت بزرگوار تلقی کرد ، (آیا این قضیه ، درست است ) ؟ جواب - آری ، بدینسان چنین پیش بینی صورت گرفت . و من مخاطب او در این پیش بینی بودم . و به ما نیز چنین گزارش دادند که استاد در همان نقطه به شهادت رسید . و این حادثه را - از طریق مکاشفه نفسانی - برای خویش پیش بینی و آینده نگری کرده بود) .

کیفیت شهادت شهید ثانی

مرحوم شیخ حر عاملی (رضوان الله علیه ) می نویسد :

(علت شهادت شهید ثانی - طبق آنچه که از بعضی علماء شنیدم و نوشته های دانشمنداننیز آنرا تاءیید می کند - این بود که دو نفر از مردم (جبع ) به منظور مرافعه ومحاکمه به شهید ثانی مراجعه کردند ، و او نیز (طبق قانون شرع ) دعوی را به نفع یکیاز طرفین و به ضرر طرف دیگر فیصله داده و حکم صادر نمود . شخص محکوم از اینداوری (که به حق انجام گرفته بود) به خشم آمد و نزد قاضی صیدا ، یعنی همان(معروف - شامی ) رفت (و درباره او سعایت کرد) . شهید

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 4280

ثانی همزمان با این جریان ، سرگرم تاءلیف کتاب (الروضه البهیه شرح لمعه ) بود ، و غالبا در هر روزی یکجزوه از این کتاب را می نگاشت . و چنانکه از نسخهاصل (شرح لمعه ) استفاده می شود : این دانشمند بزرگوار ، کتاب مزبور را در مدتشش ماه و شش روز تاءلیف کرد ؛ زیرا شهید ثانی در صفحه عنوان این کتاب ، تاریخشروع تاءلیف آنرا یادداشت کرده بود .

باری ، معروف شامی ، شخصی را برای یافتن و دستگیرکردن شهید ثانی به (جبع ) گسیل داشت . این عالم بزرگوار در انگورستانی که از آن او بوده است ، مدتی را بدور از مردم و با فراغ بال از مشاغل دیگر ، سرگرم تاءلیف بود . (لذااین ماءمور ، موفق به دستگیری او نشد . یکی از اهالی شهر به این ماءمور گفته بود : مدتی است که شهید ثانی از این دیار به سفر رفته و ما او را نمی بینیم . به شهید الهام شده بود که همزمان با این جریانات ، راه سفر به مکه را در پیش گیرد و به انجام مراسم حج قیام کند ؛ با اینکه بارها به سفر حج رفته بود . لکن هدف شهید ثانی چنان بود که در این ایام بحرانی و خطرناک ، متواری گردد و از دید جاسوسان پنهان بماند ، لذا در محملی روپوشیده سفر خود را آغاز کرد تا کسی او را نبیند و نشناسد .

قاضی (صیدا) به پادشاه روم ، (یعنی سلطان سلیمان ) نوشت که در بلاد شام ، عالم و دانشمندی را می شناسد

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 4281

که نسبت به مذاهب اربعه اهل سنت ، فردی بدعت گذار به شمار می آید ، و به اصطلاح : (رافضی ) است ، و دست اندرکار تبلیغ و نشر عقائد و ایده های خود می باشد) . سلطان سلیمان ، فردی را برای یافتن و دستگیرکردن شهید ثانی ماءمور کرد و به او گفت ، باید او را زنده دستگیر کنی تا میان او و دانشمندان بلاد ما گردهم آئی فراهم آید و با وی مباحثه و مناظره کنند ، و بر مذهب و آئین او آگاهی یابند تا من بر مقتضای مذهب خود حکم صادر نمایم .

ماءمور یاد شده به (جبع ) آمد (و از شهید ثانی پرس و جو کرد ، به او اطلاع دادند که به سفر حج رفته است ) این شخص ، روی به سوی مکه نهاد تا در میان راه مکه با شهید برخورد و او را دستگیر نمود .

(ماءمور کذائی با پیشنهاد شهید ثانی - مبنی بر اینکه پس از انجام مراسم حج با وی به دلخواه خود عمل کند - موافقت کرد) و آنگاه که شهید ثانی از مراسم حج فارغ گردید ، همراه او ، راه بلاد روم را در پیش گرفت . وقتی به بلاد روم رسیدند مردی این ماءمور را دید و از او درباره شهید ثانی سؤ ال کرد ؛ در پاسخ گفت : وی یکی از علمای امامیه و دانشمند شیعی است که ماءمورم او را نزد سلطان روم ببرم . آن مرد گفت آیا از آن جهت بیمناک نیستی که به سلطان گزارش کنند که تو در حق

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 4282

این شخص و در خدمت به او کوتاهی کردی و او را آزردی ؛ او را یارانی است که در صدد یاری از وی برمی آیند و از او به دفاع برمی خیزند ، و احیانا ممکن است این جریان ، موجب قتل تو گردد ؟ صلاح در این است که او را به قتل رسانی و سر بریده او را نرد سلطان بری .

این مرد سبک مغز و سنگدل ، این عالم کم نظیر را همانجا در ساحل دریا به شهادت رساند .

ماءمور مذکور سر بریده شهید ثانی را نزد سلطان آورد ؛ لکن سلطان بر او

برآشفت و او را سرزنش کرد و به وی گفت : من به تو دستور دادم که او را زنده بیاوری ؛ ولی تو برخلاف فرمانم او را به قتل رساندی .

سید عبدالرحیم عباسی ، (نویسنده کتاب (معاهدالتنصیص ) - که با شهید ثانی ، سابقه دوستی و آشنایی داشت - با دیدن سر بریده این عالم بزرگوار ، متاءثر گردید) و در نتیجه مساعی او این ماءمور به جزای عمل نابکارانه خود رسید و سلطان او را کشت ) .

آغاز ترجمه کتاب (منیه المرید)

دیباچه مؤ لف

بسم الله الرحمن الرحیم

سپاس و ستایش ویژه خدا است ، خدائی که با نیروی خامه و قلم ، انسان را با علم و دانش آشنا ساخت ، علم و دانشی که بشر با آن ، سابقه و آشنائی نداشت .

درود خداوند بر کسی که سرشار از حب و عشق به او ، و بنده ای از بندگان او است یعنی درود بر پیامبرش محمد (صلی الله علیه و آله ) که

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 4283

والاترین عالم و معلم جامعه بشریت است . سلام و تحیات الهی بر خاندان و یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله ) که خویشتن را با تعالیم او سامان بخشیده و شخصیت انسانی خود را با آداب و آئین های او آراسته و پیراسته ساختند .

اما بعد :

کمال و تمامیت شخصیت انسان بر اساس دانش و بینش او استوار است ؛ زیرا آدمی در ظل این بینش می تواند خود را در رده فرشتگان آسمانی قرار داده ، و برای وصول به مقامات رفیع اخروی کسب آمادگی کند . عالم و دانشمند نه تنها مراتب والائی را در آخرت احراز می کند ، در دنیا نیز از سپاس و ستایش خدا و مردم برخوردار است .

شکوه علم و دانش و دانشمندان

خامه ای که دانشمند در طریق ارشاد جامعه بر روی کاغذ و نوشت افزار به جریان می اندازد از خون شهداء و جانبازان راه حق ، گرانقدرتر و ارجمندتر است (1) . آنگاه که عالم و دانشمند گام برمیدارد فرشتگان الهی بال و پر خویش را زیر پای او می گسترانند . پرندگان هوا ، ماهیان دریا (و همه جانداران و جانوران ) او را می پایند و از پروردگار ، آمرزش و رحمت او را برای وی درخواست می کنند ؛ (زیرا عالم و دانشمند پاک سیرت ، جهان را با دیده محبت می نگرد و بهیچ فردی اجازه تجاوز نابجا به حریم هیچ موجودی نمی دهد) . فی المثل ، در زمان معاصر ، فضای پاکیزه از هرگونه آلودگی هسته ای و آبگاه های عظیم عاری از هر نوع آلایش اتمی ، با نظارت

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 4284


1- اشاره ایست به حدیث : (مدادالعلماء افضل من دماءالشهداء) و یا حدیث : (... فتوزن دماءالشهداء مع مدادالعلماء، فیرجح مدادالعلماء علی دماءالشهداء). (رک : سفینه البحار 2/220. در (مختصر کتاب العلم : ابن عبدربه ، ص 20: آمده است : یوزن یوم القیامه مدادالعلماء و دم الشهداء) ). کنزالعمال 10/173).

علماء و دانشمندان الهی هرگز مسموم نمی گردد ، پس چرا موجودات آب زی و پرندگان هوا ، دانشمندان الهی را نپایند و مرحمت خداوند را برای آنها درخواست نکنند ؟

(لذا برخی از دانشمندان گفته اند : حیوانات از آنجهت به استغفار برای علماء ، ملهم می گردند ؛ که چون این حیوانات برای مصالح بندگان خدا آفریده شده اند . و این علماء هستند که حرام و حلال را در مورد حیوانات بیان کرده و مردم را به احسان و حمایت از حیوانات و ضرر نرساندن به آنها توصیه می کنند (1) ) .

دانشمندی که (شبانگاه در بستر خواب و راحتی قرار می گیرد و) بر فراش خویش تکیه می زند (تا بدانوسیله برای نشر علم و ارشاد مردم تجدید قوی کند) استراحت او بر عبادت و نیایش هفتاد ساله (عاری از بینش ) عابدان و پارسیان برتری دارد (2) .

برای ارائه شکوه و عظمت مقام علم و علماء ، مراتب فوق (که از آیات قرآنی و احادیث الهام می گیرد) کافی و بسنده است .

علل ناکامی در علم

ولی باید هشدار دهیم که هر علم و دانشی نمیتواند ضامن قرب انسان به خدا گردد . تحصیل علم - بهر صورت و کیفیت و عاری از هرگونه قید و بندی - نمی تواند مراتب رضای الهی را برای فرد بارور سازد ؛ بلکه برای تحصیل و فراگیری علم ، شرائطی است ، و برای سامان دادن دانش ضوابطی وجود دارد . آنکه خود را به رنگ و لباس علم ، تعین می بخشد باید از آداب و آئینها و وظائفی پیروی کند . برای

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 4285


1- تذکره السامع ، ص 8.
2- ناظر است به حدیث : (ساعه من عالم یتکی علی فراشه ینظر فی عمله خیر من عباده العابد سبعین عاما) (رک : بحارالانوار 2/23. مجمع البیان 1/421). کنز 10/154).

دانش آموختن ، مبانی و نهادها و نیز شناختهائی ضروری است که همه افراد پویای علم و نیز دانشمندان ناگزیرند از آن مبانی و ضوابط و شناختها دقیقا آگاه گردند ، و در مسیر وصول به هدف و مطلوب خود بدآنها پناه آورند ، تا کوشش آنان تباه نشده و مساعی آنان دچار وقفه و ناکامی نگردد .

افراد فراوانی را سراغ داریم که در پی تحصیل چنان دانش مطلوب و ایده آلی برآمدند ، و در اندوختن آن - بی هیچ گونه وقفه ای - مساعی و کوششهای خویش را بکار گرفتند ، و خود را برای دانش آموختن به رنج و زحمت واداشتند ؛ لکن گروهی از آنان نتوانستند - علیرغم چنان تکاپو و تحمل مشکلات - به نتیجه و بهره ای دست یابند و به هدف ارزشمند و قابل توجهی نائل شوند . و گروهی از آنان - با وجود آنکه مدتهای دور و درازی از عمر خویش را صرف تحصیل علم نمودند - به مقدار اندک و ناچیزی از سرمایه های علمی دست یافتند ، در حالیکه ممکن بود چندین برابر آنرا در ظرف مدتی کوتاه تر از آن برای خود فراهم آورند .

عده ای نیز - بجای آنکه در سایه علم و دانش ، بیش از پیش با خدا آشنا و به او نزدیک گردند - این علم بر بعد مسافت و دوری آنها از خدا افزوده و آنان را گرفتار سخت دلی و تیرگی درون ساخته است ، بااینکه می بینیم خداوندی که راستین ترین گوینده است راجع به علماء و دانشمندان در قرآن کریم می فرماید :

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 4286

( (انما یخشی الله من عباده العلماء) )) (1)

در جمع بندگان الهی ، صرفا علماء و دانشمندانند که خداشناس واقعی هستند و از او بیمناکند .

علت این عدم موفقیت و ناکامی و قلت بازدهی مساعی علماء ، و سایر موانعی که راه وصول به کمال را مسدود می سازد ، آنست که چنین افرادی نسبت به امور مهم و مربوط به تعلیم و تعلم و آداب و آئین و شرائط لازم و ضروری و اوضاع و احوال متناسب ، اخلال و سهل انگاری را روا داشتند و در رعایت ضوابط تعلیم و تعلم مسامحه ورزیدند .

ما در کتاب (منارالقاصدین فی اسرار معالم الدین ) به مدد توفیق و کرم پروردگار ، شمه جالب و مهمی از این آداب و ضوابط دانش اندوزی و تعلیم را یاد کردیم ، بگونه ای که مطالعه آن و آگاهی از آن ، نیاز هر فرد علاقه مند را برآورده می سازد .

ولی در کتاب حاضر یعنی (منیه المرید فی آداب المفید و المستفید) برآنیم که مستقلا و بطور جداگانه پاره ای از شرائط تعلیم و تعلم و آداب و آئین ها و مسائل مربوط به آن از قبیل وظائف پرارزش و سودمند به حال عالم و متعلم را - به خواست خداوند متعال - بازگو کنیم ، با این امید که این کتاب - در سایه امعان نظر و مطالعه دقیق و رعایت موازین آن - راه گشائی فراسوی علاقه مندان و شیفتگان علم و دانش در جهت وصول به مطلوب و هدف آنها باشد .

اگر مطالب این کتاب در صحیفه خاطر مطالعه کننده

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 4287


1- سوره فاطر، آیه 25.

آن ، نقش بندد و محتوای آن در ذهن او انعکاس یابد و هماره به مضامین آن توجه و عنایت کند می تواند گمشده مطلوب و منظور نهائی خود را در لابلای سطور آن بیابد .

مطالب کتاب مذکور با الهام و استنباط از گفتار الهی یعنی (قرآن کریم ) و استمداد از سخنان پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) و استعانت از بیان امامان و پیشوایان (علیهم السلام ) و کلام فرزانگان دین و دانش و حکماء راسخ و ژرف بین ، تنظیم شده است .

این نبشتار را (منیه المرید فی آداب المفید و المستفید) نام نهادم . درخواستم از خداوند متعال این است که در سایه فضل و مرحمت عمیم و گسترده و کرم دیرین خود ، عوائد و بهره های سودبخش آنرا نخست به خودم و سپس به افراد ویژه خاندان و دوستانم و همه افراد جامعه اسلامی نثار فرماید . و اجر و ثوابم را - به خاطر نگارش آن - فزونی بخشد ، و بر شکوه و عظمت پاداشم بیفزاید ، و گامهای صدق و اخلاصم را در روز حساب و جزاء استوار بدارد ؛ چون او ، وجودی بخشایشگر و بزرگوار است .

مطالب این کتاب در یک مقدمه و چند (چهار) باب و خاتمه (و تتمه ) تنظیم شده است .

در شرف و فضیلت علم و دانش و دانشمندان و دانشجویان از دیدگاههای مختلف

مقدمه

(این مقدمه که به منظور ارائه شرف و ارزش علم و علماء و متعلمین ، تحریر می شود) متضمن پاره ای از تنبیه و هشداری است که نمایانگر فضیلت دانش از دیدگاه قرآن و حدیث و دلیل عقل می باشد ، و ضمنا

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 4288

والائی و عظمت مقام حاملان علم و متعلمان را نیز گوشزد می سازد ، و نشانگر آنست که خداوند متعال نیز به شاءن و مقام عالم و متعلم عنایت خاصی مبذول داشته و آنانرا از سایر طبقات دیگر ممتاز ساخته (و شخصیت آنها را ارج نهاده و امتیاز و برجستگی ویژه ای برای آنان قائل شده است ) .

الف - عظمت و شکوه علم و علماء و متعلمان از دیدگاه قرآن کریم
عظمت و شکوه علم و علماء و متعلمان از دیدگاه قرآن کریم

باید توجه داشته باشیم که خداوند متعال ، علم و دانش را علت کلی و اساسی آفرینش همه پدیده های هستی جهان - اعم از آسمان و زمین - معرفی کرده است . همین نکته برای نشان دادن عظمت و ارزش علم و علماء و افتخار آنها ، بهترین دلیل گویا و قاطع ترین گواه می باشد .

وقتی خداوند متعال میخواهد چشم بصیرت انسان را در برابر این نکته و حقیقت باز کند و دلهای خردمندان را در مقابل این واقعیت ، آگاه و بیدار سازد در نبشتار استوار بنیاد و کتاب آسمانی خود می فرماید :

(( (الله الذی خلق سبع سموات و من الارض مثلهن یتنزل الامر بینهن لتعلموا ان الله علی کل شی ء قدیر) )) (1)

خدائی که هفت آسمان را آفرید و زمین را همسان و همانند با آن خلق کرد (تا فرمانش میان این دو پدیده شگرف فرود آید) . هدف این است که از علم و بصیرت برخوردار گردید ، بصیرتی که شما را به قدرت و توانائی همه گیر و گسترده خداوند رهنمون باشد .

برای روشن شدن مسئله فضیلت علم - بویژه علم به توحید و یگانگی خدای متعال - همین آیه کفایت می کند ،

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 4289


1- سوره طلاق ، آیه 12.

بالاخص علم توحید یعنی اطلاع از یگانگی و یکتائی پروردگار عالم که اساس و بنیاد هر دانش ، و محور هرگونه شناخت و معرفت است ؛ (یعنی همه دانشها و معارف ، سرانجام ، انسان را به خدا رهنمون می گردد) . بهمین جهت پروردگار عالم ، دانش و معرفت را از لحاظ شرافت و ارزش در اوج همه مراتب و مقامات قرار داده است .

خداوند متعال با نخستین نعمت خویش - یعنی علم و بینش - ، بر آدم ابوالبشر منت نهاد ؛ آنگاه که پروردگار جهان ، آدم را آفرید و او را از بوته تیره عدم رهائی بخشید و لباس نورانی هستی را بر قامت وی پوشاند ، بر او از آن جهت منت گذارد که وجود او را با زیور علم بیاراست . لذا در اولین سوره ای که بر پیامبرش محمد (صلی الله علیه و آله ) فرو فرستاد ارزش علم و دانش را بازگو فرموده و بر تمام افراد بشر چنین منت نهاده که در میان تمام پدیده های هستی ، وجود آنان را با علم ، ویژگی بخشیده و مشخص و ممتازشان ساخته است ، آنجا که می فرماید :

(( (اقرء باسم ربک الذی خلق ، خلق الانسان من علق ، اقرء و ربک الاکرم ، الذی علم بالقلم ) )) (1)

ای پیامبر ، بنام پروردگارت خواندن را آغاز کن ، پروردگاری که آفریننده است . انسان را از خون بسته و لخته شده و یا چیزی شبیه کرم و زالو آفرید . بخوان ای پیامبر ، و پروردگار تو کریم ترین کریمان است ،

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 4290


1- سوره علق ، آیه های 1-4.

از آنجهت که با خامه و قلم ، بشر را با علم و دانش آشنا و ماءنوس ساخت .

باید دقت نمود که خداوند با چه کیفیتی کتاب آسمانی مسلمین را افتتاح فرمود ، و با چه طلیعه ای برگهای زرین این نبشتار اعجازآمیز را آغاز کرد . کتابی که بیهوده سخن در پیش و پس آن راه ندارد ، و از وجودی منشاء گرفته است که در عین دانائی ، در تمام جوانب گفتار و رفتارش ستوده است .

این کتاب الهی ، نخست با سخن از نعمت ایجاد عالم و آدم ، آغاز گردیده ، و سپس نعمت علم و بینش را بلافاصله به گوش هوش انسان میخواند .

کمترین دقت و تاءمل در این آیات ، انسان را وامیدارد که چنین بیندیشد که : اگر در این موقف و جایگاه - پس از نعمت ایجاد - نعمت و احسانی والاتر از علم وجود می داشت ، خداوند ، انسان را بویژه با چنین احسان ، و نعمتی - یعنی علم - ممتاز نمی ساخت (و بلافاصله از نعمتهای دیگر یاد می کرد) و نور هدایت و طریق هدایت به صراط مستقیم را با علم آغاز نمی فرمود ، آنهم به گونه ای که براعت و تناسب دیباچه و مطلع با مباحث و مطالب قرآن کریم و دقایق معانی و حقایق بلاغت در چنین افتتاحی نیز جلب نظر می کند .

بعضی از دانشمندان در توضیح وجوه و جهات تناسبی که در آیات نخستین سوره (علق ) به چشم می خورد بیانهای جالبی دارند . توضیح آنکه : بخشی از آیات این سوره

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 4291

مربوط به آفرینش انسان است که او از خون لخته شده یا چیزی شبیه زالو بوجود آمد . بخش دیگر این سوره در بیان این حقیقت است که خداوند به انسان ، حقایقی را آموخت که قبلا درباره آن حقائق ، اطلاع و آگاهی نداشته است . با توجه به دو توجیه زیر به نظم جالب و ترتیب سنجیده این آیات پی می بریم :

1- خداوند در این آیات از نخستین مرحله و حالات انسان در دوران جنینی یاد می کند که او بصورت خون لخته شده و یا همچون زالوئی که به جدار رحم مادر چسبیده تکون می یابد . و از چنین مرحله ای پست و تنفرانگیز ، حیات و زندگانی خود را آغاز می کند . و همین موجود غیرقابل توجه و اشمئزازآور ، چنان تکامل می یابد که در اوج همه پدیده های هستی از نظر کمالات قرار می گیرد . یعنی انسانی که در چنین حضیض و نشیب دوران جنینی ، وارد عرصه حیات گردید چنان اوج می گیرد که بصورت یک انسان عالم و آگاه ، به والاترین مراحل حیات دست می یابد .

گویا خداوند از رهگذر این آیات به انسان هشدار می دهد که ای انسان ! تو در نخستین مراحل حیات ، در چنین وضع و شرائطی ، زندگانی را آغاز کردی ، شرائطی که نمایانگر منتهای پستی و ابتذال تو بوده است . و این همان توئی که در واپسین مراحل زندگانی به چنان پایه و مرتبتی تعالی می یابی که عالیترین منازل شرافت و پرارج ترین دوران زندگانی انسان و والاترین نحوه وجود

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 4292

در میان همه پدیده های هستی است .

این سخن بر این اساس است که چون علم و دانش ، شریفترین حالات ارج آفرین انسان می باشد ؛ زیرا اگر - جز علم - جهات و حیثیات دیگری معیار برتری انسان به شمار میرفت ، و این حیثیات از لحاظ اهمیت در درجه اول قرار میداشت . چنین شایسته بنظر میرسد که خداوند در این مورد - بلافاصله پس از گفتار درباره آفریش عالم و آدم - از این حالات و حیثیات ، سخن بمیان میآورد .

همین نکته اساسی است که ترتیب منطقی آیات مذکور را به ما ارائه داده و تناسب عمیق آنرا روشن می سازد .

2- توجیه در اثبات تناسب و همبستگی درخور ترتیب آیات نخستین سوره (علق ) آنست که خداوند (در پی سخن از آفرینش جهان و انسان ) می فرماید :

(( (و ربک الاکرم ، الذی علم بالقلم ، علم الانسان مالم یعلم ) )) (1) .

و پروردگار تو ، کریم ترین کریمان است ؛ از آنجهت که با خامه و قلم ، علم و آگاهی را به وی ارمغان داده است که از آن محروم بود (و از این رهگذر ، کرامت والای خود را بدو ارزانی داشته است ) .

این ترتیب موجود در گفتار الهی ، نکته دیگری را به ما اعلام می کند ؛ ولی پیش از آنکه نکته مزبور را توضیح دهیم باید مقدمه بگوئیم :

در علم اصول فقه ، چنین مقرر و مسلم گردیده است که (ترتب حکم بر وصف ، مشعر به علیت آن وصف برای حکم مذکور

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 4293


1- سوره علق ، آیه های 3-5.

است ) (بعبارت دیگر : اگر حکمی ، مبتنی بر وصف و حالتی خاص باشد به این نتیجه می رسیم که این وصف و حالت ، علت آن حکم می باشد) . توضیح این قاعده اصولی درباره آیات سوره علق ، بدینگونه است : خداوند متعال به وصف (اکرمیت ) و والا بودن کرامتش از آن جهت توصیف شده است که چون علم و دانش را به بشر ارزانی داشته است . اگر هر مزیت دیگری - جز علم و دانش - معیار فضیلت بشمار می رفت شایسته بود همان مزیت با وصف (اکرمیت ) پروردگار در ضمن آیات ، قرین و همپایه گردد ، و آن مزیت بعنوان معیار کرامت والای خداوند بشمار آید .

کرامت الهی در طی این آیات در صیغه و قالب (افعل تفضیل ) یعنی با تعبیر (الاکرم ) بیان شده است و چنین تعبیری به ما می فهماند که عالیترین نوع کرامت پروردگار نسبت به انسان ، با والاترین مقام و منزلت او - یعنی علم و دانش وی - همطراز است . (بعبارت دیگر : باید والاترین کرامت پروردگار جهان را در اعطاء علم و دانش به بشر ، جستجو کرد) .

بنابراین چنین ترتیبی ، علت (اکرمیت ) خداوند متعال را برای ما روشن می کند و آن عبارت از تعلیم و اعطاء علم به انسان می باشد . ضمنا به ما هشدار می دهد که اعطاء نعمت علم و دانش به انسان ، نمایانگر والاترین کرامت الهی نسبت به بشر می باشد .

فرازهائی دیگر از شکوه و عظمت علم و علماء

خداوند متعال مسئله پذیرش حق و ملازمت و همبستگی با آن را بر

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 4294

اساس تذکر (و خودیابی ) و خدایابی انسان قرار داده ، و تذکر و خدایابی را بر پایه خشیت و بیم از خویشتن مبتنی ساخته است . و نیز خشیت و تقوی را ویژه جامعه علماء و دانشمندان معرفی کرده است آنجا که می فرماید :

(( (سیذکر من یخشی ) )) (1)

آنکه از خدا بیمناک است بزودی خود و خدای خویش را بازمی یابد . (و قلبش بیاد پروردگار ، آرام گیرد)

و یا می فرماید :

(( (انما یخشی الله من عباده العلماء) )) (2)

در جمع بندگان الهی فقط علماء هستند که خداشناس اند ، و ترس و بیم از او Ƞحس تقوی و پرهیزکاری در دل آنها راه دارد .

و نیز خداوند از علم به (حکمت ) (و استواراندیشی و سنجیدگی گفتار و رفتار) تعبیر فرموده است . و حکمت را نیز سرشار از شکوه و عظمت و خیر و برکت معرفی کرهǘӘʠچنانکه می فرماید :

(( (و من یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا) )) (3)

و کسی که از حکمت و دانش و استحکام در اندیشه و گفتار و رفتار برخوردار باشد باید بداند تحقیقا به خیر و برکت فراوانی دست یافته است .

حاصل و فشرده سخن مفسران قرآن کریم در تفسیر کلمه (حکمت ) عبارت از پند و اندرزهای قرآن کریم و آگاهی و بصیرت و نبوت است . اگر کسی از چنین آگاهی هائی بهره مند گردد بدون شک ، خیر و برکت فراوانی را عائد خویش می سازد ؛ چون همه این آگاهی ها از مجرای علم و دانش به روی انسان چهره

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 4295


1- سوره اعلی ، آیه 10.
2- سوره فاطر، آیه 9.
3- سوره بقره ، آیه 269.

می گشاید .

خداوند در مقام بیان منزلت والای یحیی (علیه السلام ) می فرماید :

(( (و آتیناه الحکم صبیا) )) (1)

ما به یحیی علیه السلام - آنگاه که کودکی بیش نبود - حکمت و حکم و داوری متین و راءی و اندیشه ای استوار عطا کردیم .

و یا آنگاه که می خواهد شخصیت شکوهمند خاندان ابراهیم پیامبر (علیه السلام ) را به جهان بشریت اعلام نماید از آن مجری بیان می کند که حکمت و نزول کتاب آسمانی را به وی ارزانی داشته و چنین می فرماید :

(( (فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب و الحکمه ) )) (2)

ما به خاندان ابراهیم ، (فرستاده بت شکن خود) نبشتار آسمانی و حکمت و اندیشه و گفتار و رفتار استوار عطاء نمودیم .

کلمه (حکم ) و (حکمت ) در این دو آیه به معنی علم و دانش است ؛ چون عالم و دانشمند ، استوارتر از جاهل و نادان می اندیشد و گفتار و رفتار او با متانت و استحکام و سنجش و ابرام ، تواءم است .

خداوند متعال دانشمندان را برتر و والاتر از همه رده های دیگر جامعه های انسانی معرفی فرموده ، و آنان را در تارک تمام طبقات مردم قرار داده است ، و امتیاز و ویژگی آنان را نسبت به سایر افراد ، چنین بازگو می فرماید :

(( (هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون انما یتذکر اولوا الالباب ) )) (3)

آیا آنان که با سلاح علم مجهزند و افرادی که با جهل و نادانی دست به گریبان اند با هم برابرند

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 4296


1- سوره مریم ، آیه 12.
2- سوره نساء، آیه 54.
3- سوره زمر، آیه 9.

(آیا میتوان این دو دسته را در یک رده قرار داده و با یک دید به آن نگریست ؟ ) صرفا اندیشمندانند که تفاوت عظیم و بعد مسافت معنوی این دو گروه را درک میکنند و امتیاز میان آنانرا باز می یابند و از این رهگذر پند می گیرند .

آری خداوند متعال در خلال آیات قرآنی ، سلسله واژه هائی آبدار و پرمعنی را در نقطه مقابل واژه هائی دیگر قرار داده است تا از این رهگذر ، اوصاف و مزایای گویائی را درباره دانشمندان متذکر گردد . چنانکه با بکار بردن لغات دیگر ، اوصاف و احوال گروه بی بهره از علم را بگونه ای بیان می کند که بیانگر وضع اسف آور و شرائط دردناک زندگی آنان می باشد .

(برای نشان دادن امتیاز این دو گروه در قرآن کریم از کلمه (خبیث ) برای نادان و کلمه (طیب ) برای دانا استفاده شده است ، و از خردمندان داوری میخواهد که آیا میان این دو عنصر آلوده و پاکیزه ، تفاوتی وجود ندارد ؟ !)

لذا می فرماید :

(( (قل لا یستوی الخبیث و الطیب ) )) (1)

بگو ای پیامبر . عنصر پلید و آلوده با عنصر نظیف و پاکیزه برابر نیست .

در این آیه ، پلید ، نقطه مقابل پاکیزه قرار گرفته است ، چنانکه در آیه ای دیگر ، کوردر برابر بینا ، تاریکی در برابر روشنائی ، حرارت آزاردهنده در برابر سایه آرامبخش ، و زنده ها در نقطه مقابل مردگان (2) قرار دارد . اگر کمی ژرف بنگریم وتفسیر این آیات را بررسی کنیم

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 4297


1- سوره مائده ، آیه 100.
2- این سخن ناظر به آیه 19 تا 21 سوره فاطر می باشد: « و ما یستوی الاعمی و البصیر، و لا الظلمات و لا النور، و لا الظل و لا الحرور، و ما یستوی الاحیاء و لاالاموات ...»

می بینیم که مقصود از مفاهیم واژه های : (بصیر بینا . نور = روشنائی . ظل = سایه آرام بخش ، و جنت = بهشت ) ، عبارت از علم و دانش و دانشمنداست ، چنانکه منظور از لغات : (اعمی = نابینا . ظلمات = تاریکیها . حرور = گرمایآزاردهنده . و نار = آتش ) عبارت از جهل و نادانی و نادان می باشد .

خداوند متعال ارباب علم و دانشمندان را در کنار نام خود و فرشتگان آسمانی خویش یاد کرده و آنان را با چنین افتخاری ، سرافراز فرموده است . چنانکه می فرماید :

(( (شهد الله انه لا اله الا هو والملئکه و اولواالعلم ) ))

(1)

خدا بر وحدانیت و یگانگی خود گواهی می دهد . و نیز فرشتگان و دانشمندان گواهند که جز خداوند معبودی دگر نیست .

خداوند متعال در قرآن کریم برای بزرگداشت و تجلیل از علماء به همین مقدار بسنده نکرده است ؛ بلکه (با بیانات دیگری نیز مقام آنان را ارج نهاده و آنان را مانند خود به عنوان افرادی آگاه به اسرار و رموز قرآن قلمداد کرده و آنها را از لحاظ بینش در مرتبتی پس از خویش آورده است ، و) در گرامی داشت فزونتر آنان چنین می فرماید :

(( (و ما یعلم تاءویله الا الله والراسخون فی العلم ) )) (2)

تاءویل و ارجاع صحیح و تشخیص هدف و منظور آیات متشابه قرآن و تحقق آنرا جز خداوند متعال و دانشمندان ژرف نگر و نافذ در علم ، نمی دادند .

و نیز می فرماید :

(( (قل

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 4298


1- سوره آل عمران ، آیه 16.
2- سوره آل عمران ، آیه 7.

کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب ) )) (1)

بگو ، خدا و کسانی که از علم و آگاهی نسبت به کتاب آسمانی برخوردارند به عنوان گواه میان من و شما کافی و بسنده اند .

در آیه فوق ، عالم و دانشمند بعنوان شاهد و گواه بر نبوت ، در کنار خدا قرار گرفته و قرب و منزلت او نسبت به پروردگار به خوبی در آن ، نمودار است .

(در آیه ای دیگر ، مؤ منان در جنب دانشمندان ، از درجات و پایه های رفیعی بهره مندند که این درجات را خداوند همراه مؤ منان ، به دانشمندان اعطاء فرموده است ) ، آنجا که می فرماید :

(( (یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات ) )) (2)

خدا به آنان که در جمع شما جامعه بشری ، به حق ایمان آوردند ، و نیز به آنانکه از علم و دانش بهره مند هستند ، رفعت مقام اعطاء می کند (تا در ظل چنین مقام رفیعی از سایر مردم ، ممتاز باشند) .

چهار گروه از گروههای مختلف جامعه انسانی - در منطق قرآن کریم - در سایه ایمان از امتیازات و مقامات ویژه ای برخوردارند :

1- مؤ منان جنگ بدر : (و اصولا هر مؤ من واقعی ) که خداوند متعال درباره آنها می فرماید :

(( (انماالمؤ منون : الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا . . . اولئک هم المؤ منون حقالهم درجات عند ربهم و مغسفره و رزق کریم ) )) (3)

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 4299


1- سوره رعد، آیه 43.
2- سوره مجادله ، آیه 11.
3- سوره انفال ، آیه های 2-4.

ؤ منان (واقعی ) صرفا کسانی هستند که به گاه یاد خدا دلهایشان بیمناک گشته ، و آنگاه که آیات خداوند بر آنان خوانده می شود بر نیروی ایمانشان می افزاید . . . اینان حقا همان مؤ منان مورد نظر می باشند که در پیشگاه الهی از درجات و پایه های رفیع و آمرزش و روزی آبرومندانه ای برخوردار هستند .

2- مجاهدان راه خدا : (که در احیاء حق و حقیقت از بذل مال و جان دریغ ندارند) ، خداوند متعال درباره آنها می فرماید :

(( (فضل الله المجاهدین باموالهم وانفسهم علی القاعدین درجه ) (1)

خداوند با یک درجه و پایه ، مجاهدان و افراد سخت کوشی را - که در راه خدا از بذل مال و جان دریغ نمی ورزند - بر خانه نشینان تن آسان ، برتری داده است .

3- صالحان و نیکوکاران : (که دارای رفتاری شایسته و در خور انسانهای واقعی هستند) . قرآن کریم راجع به آنها می فرماید :

(( (و من یاءته مؤ منا قد عمل الصالحات فاولئک لهم الدرجات العلی ) )) (2)

و کسانی که با ایمان و اعتقاد راسخ ، به خدا روی می آورند ، در حالیکه کرداری شایسته و در خور انسانهای واقعی را دارا هستند ، این گروه از مردم در پیشگاه الهی واجد درجات و مقاماتی والا می باشند .

4- علماء و دانشمندان : (که در سایه بینش و آگاهی خود ، مقامات ارجمندی را احراز می کنند ، چنانکه قبلا نیز دیدیم در جنب مؤ منان و افراد دلبسته به حق و حقیقت ،

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 4300


1- سوره نساء، آیه 95.
2- سوره طه ، آیه 75.

شایستگی نیل به درجات و مقامات رفیعی را کسب می نماید) که خدا درباره آنان چنین می فرماید :

(( (یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات ) ))

(قریبا ترجمه آن ، گذشت ) .

با توجه به مجموعه این آیات - که ضمن آنها خداوند متعال برای چهار گروه از طبقات مختلف مردم با ایمان ، درجات و امتیازاتی مقرر فرمود - به این نتیجه می رسیم که پروردگار متعال ، افرادی را که در جنگ بدر شرکت جستند از لحاظ پایه و درجه بر سایر مؤ منان برتری داده ، و علماء و دانشمندان را بر تمام اصناف و گروههای جامعه بشری مزیت بخشیده است . برجسته ترین و سرفرازترین افراد می باشند (و طبق منطق آیات قرآنی در میان قشرهای گوناگون انسانی ، همچون گوهرهای تابناکی بر تارک جامعه بشریت می درخشند) .

امتیازات ویژه علماء و دانشمندان

در قرآن کریم ، علماء و دانشمندان با پنج امتیاز برجسته از سایر گروهها ممتازند :

1- ایمان :

(( (و الراسخون فی العلم یقولون آمنا) )) (1)

آنانکه گامهای راسخ و نافذی را در پهنه علم برداشتند و به درون محیط و فضای دانش راه یافتند می گویند ما سراپای قرآن کریم را باور می داریم .

2- اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند :

(( (شهد الله انه لا اله الا هو والملئکه و اولواالعلم ) ))

(ترجمه این آیه قریبا از نظر مطالعه کنندگان محترم گذشت ) .

3- اندوه و تاءثر و گریستن از بیم پروردگار :

(( (ان الذین اوتواالعلم من قبله اذا یتلی علیهم یخرون للاذقان سجدا . .

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 4301


1- سوره آل عمران ، آیه 7. طبق راءی اکثر مفسران ، حرف (واو) در (والراسخون ) واو استیناف و نمایانگر آغاز شدن جمله است ، و به ماقبل خود معطوف نمی شود. استشهاد فوق نیز بر اساس همین نظریه می باشد. در حالیکه مؤ لف ، پیش از این ، طوری از آیه برداشت کرد که (واو) را بعنوان حرف عطف تلقی نمود.

. یبکون و یزیدهم خشوعا) )) (1)

حقا مردمی که پیش از آن ، از علم بهره مند گشتند - آنگاه که آیات خداوند بر آنان خوانده شود - با چانه های خویش بر زمین فروافتند . . . و گریستن را آغاز کنند . و خواندن قرآن کریم ، بر خشوع و زاری و انعطاف و فروتنی آنها بیفزاید .

4- خشوع و انعطاف درونی :

(( (و یزیدهم خشوعا) ))

تلاوت قرآن و تابش خورشید حقیقت کتاب آسمانی ، بر مراتب خشوع و نرمی و فروتنی و انعطاف آنان می افزاید .

5 - ترس و بیم از خدا :

(( (انما یخشی الله من عباده العلماء) ))

(ترجمه این آیه نیز قبلا یاد شد) .

(این پنج امتیاز برجسته صرفا از آن دانشمندانی است که دارای بصیرت معنوی و بینش الهی هستند) .

با وجود اینکه پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) از بینش کافی و حکمت و ژرف اندیشی و جهان بینی عمیق برخوردار بود ، معهذا خداوند متعال به او امر می فرماید که بگوید :

(( (و قل رب زدنی علما) )) (2)

بگو پروردگارا بر مراتب دانش و بینشم بیفزا .

ونیز در نمایاندن روشن بینی دانشمندان می فرماید :

(( (بل هو آیات بینات فی صدورالذین اوتواالعلم ) )) (3)

بلکه قرآن ، نشانه های روشن و آشکاری است در سینه های مردمی که علم و دانش به آنها ارزانی شده است .

قرآن کریم ، مسئله درک و نیوشیدن ضرب المثل های خود را ویژه علماء و دانشمندان می داند ، و آنجا

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 4302


1- سوره بنی اسرائیل (اسراء)، آیه 107 و 109.
2- سوره طه ، آیه 114.
3- سوره عنکبوت ، آیه 49.

که می فرماید :

(( (و تلک الامثال نضربها للناس و ما یعقلها الا العالمون ) )) (1)

این ضرب المثل ها را (که همچون انگیزه های هشداردهنده و بیدارگر است ) برای مردم بازگو می کنیم . اما جز علماء و دانشمندان نمی توانند (آن ها را بگوش هوش بشنوند و ژرفای آن را بازیابند ، و) درباره آن درست بیندیشند .

این مطالب و تعابیر قرآنی - که ارزش و فضیلت علم و علماء را به ما می نمایاند - بخشی از فضائل و امتیازهائی است که در قرآن کریم به چشم می خورد . و گرنه ، آیات کتاب الهی در ارج نهادن و بزرگداشت علم ، و اعتبار و ارزش علماء ، فزونتر از آن است . و ما (بخاطر اختصار) برخی از آن ها را یاد کردیم .

ب - والائی مقام علم و علماء و متعلمان در منطق سنت و احادیث نبوی

سنت و احادیث نبوی (2) در ارائه ارزش و اعتبار علم و علماء و متعلمان به اندازه ای فراوان و چشمگیر است که می توان گفت از حد احصاء و شمار بیرون است .

احادیث منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و امامان و رهبران واقعی بشر راجع به فضیلت علم و علماء و متعلمان - در حد بسیار گسترده ای نظر هر محققی را در کتب حدیث به خود جلب می کند و ما به عنوان نمونه پاره ای از این احادیث را از نظر گذراندیم .

(احادیثی که از این پس یاد می شود سخنان رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) است که درباره ارزش و اعتبار علم و علماء و دانش جویان

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 4303


1- سوره عنکبوت ، آیه 43.
2- احادیث نبوی ، روایاتی است که از خود نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) نقل شده و محتوای این چنین روایاتی ، گفتار خود آنحضرت است .

، بیان فرموده است ) :

(کسی که خداوند ، خیر و سعادت او را خواهان است ، وی را از بینش دینی و درک و فهم حقایق الهی برخوردار می سازد) (1) .

(دانش طلبی و علم آموزی بر هر فرد مسلمان (اعم از زن و مرد) لازم و ضروری است )(2) .

(اگر کسی در صدد پویائی از دانش برآید ، (و سعی خویش را در بازیافتن علم ، مصروف دارد ، و در ظل مساعی و کوششهای خویش ) علم و دانش را بازیابد خداوند متعال دو بهره و نصیب را برای او مقرر می فرماید . ولی اگر (علیرغم کوشش هایش ) در پویائی از علم ، ناکام و ناموفق باشد ، یک اجر و پاداش در نزد خداوند متعال برای او منظور می گردد) (3) .

(کسی که دوست میدارد نگاهش به چهره کسانی افتد که از آتش دوزخ درامانند ، باید به متعلمان و دانش جویان بنگرد . سوگند به کسی که جان در ید قدرت او است ، هر شاگرد و دانشجوئی که به منظور تحصیل علم - به در خانه عالم و دانشمند رفت و آمد می کند ، در هر گامی که بر میدارد ، ثواب و پاداش عبادت یکساله عابد را برای او منظور می فرماید . و برای هر قدمی که در این مسیر می نهد ، شهر و دیار معمور و آبادی را در بهشت برای او آماده می سازد . و او که بر روی زمین راه میرود ، زمین نیز برای او طلب آمرزش می کند . در تمام لحظات و

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 4304


1- و من یرد الله به خیرا یفقهه فی الدین (منیه المرید ص 7. الکافی 1/39 صحیح بخاری 1/16).
2- « طلب العلم فریضه علی کل مسلم » (منیه المرید ص 7. المحجه البیضاء 1/8. الکافی 1/35، 36) در (الکافی ) بدنبال این حدیث آمده است : « (الا ان الله یحب بغاه العلم ) » : یعنی بدانید که خداوند متعال ، دوستدار طالبان علم است .
3- « من طلب العلم فادرکه کتب الله له کفلین من الاجر، و من طلب علما فلم یدرکه کتب الله له کفلا من الاجر » (منیه المرید ص 7. کنزالعمال 10/162).

آنات - آنگاه که روزش را به شامگاهان می پیوندد ، و شامگاهان را بروز میرساند - مشمول رحمت و مهر و آمرزش الهی است .

فرشتگان آسمانی گواهی دهند که اینگونه شاگردان پویای علم و جویای بینش الهی ، از شکنجه آتش دوزخ ، آزاد و درامانند) . (1)

(دانش جو و شاگرد دوستدار علم ، همانند کسی است که روزها روزه دار و شبها بیدار و سرگرم عبادت بوده (و دارای اجر و پاداشی همسان او می باشد) و هر بابی از علم - که دانشجو بدان دست می یابد و آنرا فرامی گیرد از کوه ابوقبیس - که اگر سراسر آن طلا باشد و آنرا در راه خدا انفاق کند - بهتر و سودمندتر است ) (2) .

(دانشجوئی که هدف او از علم آموختن ، احیاء دین و آئین الهی اسلام است اگر بهنگام تحصیل علم ، مرگش فرارسد ، فاصله میان او و میان پیامبران از لحاظ مقام و منزلت بهشتی در حد یک پایه و یک درجه است )(3) (یعنی دانشجویان واقعی فقط در رابطه با نبوت - از لحاظ مقامات اخروی - نسبت به پیامبران ، در یک درجه پائین تر از آن قرار دارند و از نظر فضیلت در مقایسه با سایر مردم دارای قرب بیشتری نسبت به انبیاء (علیهم السلام ) میباشند) .

(فضیلت و برتری عالم و دانشمند بر عابد و پارسا بمیزان هفتاد پایه و درجه است ، درجاتی که میان هر دو درجه آن ، فاصله دور و درازی وجود دارد که اگر اسب راهواری بخواهد این فاصله را با تک و دویدن

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 4305


1- من احب ان ینظر الی عتقاء الله من النار فلینظر الی المتعلمین . فوالذی نفسی بیده مامن متعلم یختلف الی باب العالم الا کتب الله له بکل قدم عباده سنه ، و بنی له بکل قدم مدینه فی الجنه ، و یمشی فی الارض و هی تستغفر له ، و یمسی و یصبح مغفورا له و شهدت الملائکه انهم عتقاء من النار (منیه المرید ص 7. المحجه البیضاء 1/12، بحار1/184).
2- « طالب العلم کالصائم نهاره ، والقائم لیله . و ان بابا من العلم یتعلمه الرجل خیر له من ان یکون ابوقبیس ذهبا فانفقه فی سبیل الله » (منیه المرید ص 7، بحار 2/184).
3- « من جائه الموت و هو یطلب العلم ، لیحیی به الاسلام ؛ کان بینه و بین الانبیاء درجه واحده . » (منیه المرید ص 8، بحار 2/184. کنزالعمال 10/260 ).

طی کند هفتاد سال بطول می انجامد تا مسافت میان دو درجه از درجات هفتادگانه را بپیماید . علت وجود چنین فضیلت قابل توجه برای فرد عالم و دانشمند این است که شیطان (و انسانهای شیطان گونه ) بدعتها و نوآوری های نابخردانه ای را در میان مردم ، طرح ریزی و مقرر می کنند ؛ ولی عالم و دانشمند (هشیار و بیدادگر) ، آن نوآوریهای زیان بخش و نامشروع را شناسائی می کند ، (و می کوشد تا مردم را هشدار دهد و آنانرا به مضار آن آگاه سازد) و آنرا از بیخ و بن برکند (کوششهای بی دریغ عالم و دانشمند در شناسائی بدعتها و از میان بردن آن ، زمینه را برای احراز چنین مقامات والائی برای او فراهم می آورد) در حالی که عابد صرفا به عبادت خویش روی آورده ) (1) ، (و سعی و کوشش او فقط برای خود او سودمند است و نفعی از عبادت او به جامعه عائد نمیگردد) .

(فضیلت و برتری مقام عالم بر عابد ، همسان با فضیلت و رجحان من (پیغمبر) بر پائین ترین افراد مردم است ؛ زیرا خداوند و فرشتگان و ساکنان آسمان و زمین - حتی مورچگان در لانه خود و ماهیان دریا در میان آب - بر عالم و دانشمندی - که معلم مردم است و آنانرا به خیر و سعادت رهنمون می باشد - درود می فرستد) (2) .

(آنگاه که دانشجو - برای دانش آموختن - خانه خود را ترک می گوید تا آن لحظه ای که دوباره به خانه خویش بازمی گردد - (باید این مدت

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 4306


1- « فضل العالم علی العابد سبعین درجه بین کل درجتین حضرالفرس سبعین عاما. و ذلک ان الشیطان یضع البدعه للناس فیبصرها العالم فیزیلها. و العابد یقبل علی عبادته » (منیه المرید ص 8، کنزالعمال 10/175 با اندکی اختلاف ).
2- « فضل العالم علی العابد کفضلی علی ادناکم . ان الله و ملئکته و اهل السموات و الارض - حتی النمله فی جحرها و حتی الحوت فی الماء - لیصلون علی معلم الناس الخیر. » (منیه المرید ص 8. صحیح ترمذی ، ص 325).

رفت و بازگشت او را فرصتهای طلائی او بشمار آورد ؛ زیرا سعی او در این رفت و آمد همچون ) سیر و جهاد در راه خدا محسوب می گردد) (1) .

(اگر کسی بدین منظور پا از خانه بیرون نهد تا بابی از علم فراسوی او گشوده گردد و از رهگذر آن ، امر باطل و نادرستی را به ماءمن و جایگاه حق و درستی بازگرداند و گم کرده رهی را به راه راست رهنمون شود ، خروج او از خانه - البته با چنین هدفی - با عبادت چهل سال از نظر اجر و پاداش برابری می کند ) (2) .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) به امیرالمؤ منین علی (علیه اسلام ) فرمود : (اگر یک فرد به وسیله تو - به مدد الهی - طریق هدایت را بازیابد و به حق ، رهنمون گردد ، پرارزشتر و بهتر از آنست که مالک شتران سرخ موی اصیل و نجیب فراوانی باشی ) (3) .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به معاذ فرمود : (اگر خداوند متعال یک فرد را بدست تو هدایت کند چنین کاری از دنیا و آنچه در آن است مهمتر و پرارزش تر است ) (4) .

گویند که نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) در خطاب به امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) نیز چنین سخنی را ایراد فرمود .

(خداوند ، جانشینان مرا مشمول لطف و مرحمت خود قرار دهاد . (رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) که این جمله را در میان جمعی از یاران

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 4307


1- « من خرج فی طلب العلم فهو فی سبیل الله حتی یرجع » (منیه المرید ص 8 کنز 10/158).
2- « من خرج یطلب بابا من العلم لیرد به باطلا الی حق ، و ضالا الی هدی ، کان عمله کعباده اربعین عاما » (منیه المرید ص 8 کنزالعمال 10/161).
3- « لان یهدی الله بک رجلا واحدا خیر من ان یکون لک حمرالنعم . » (منیه المرید ص 8 کنز 10/140).
4- « لان یهدی الله بک رجلا واحدا خیر لک من الدنیا و ما فیها » (همان کتاب و همان صفحه ).

خود ایراد فرمود) ، آنان عرض کردند : جانشینان شما چگونه مردمی هستند ؟ فرمود : کسانی هستند که سنت و روش مرا احیاء نموده و آنرا به بندگان خدا تعلیم میدهد) (1)

(مسئله هدایت و ارشاد مردم - که هدف بعثت و رسالت مرا تشکیل میدهد - عینا مانند قضیه ریزش باران است . بارانی که در مناطق و سرزمینهای متفاوتی فرو می ریزد : برخی از سرزمینها آنچنان پاکیزه و آماده است که آب را در خود می پذیرد و در نتیجه ، ریزش باران در این سرزمین ها گیاه ها و سبزه های فراوانی را می رویاند . برخی از سرزمین ها (همچون سنگستان ) ، سفت و سخت است که آب در آن نفوذ نمی کند و فرونمی رود ؛ بلکه روی زمین جمع می شود و آبرا در خود نگاه میدارد ، و خدا مردم را بدینوسیله سودمند ساخته تا از آن آب بیاشامند و سیراب گردند و منطقه های کشاورزی خود را با این ذخائر ، آبیاری کرده و بارور سازند . و برخی از سرزمین ها پست و کویر و شنزار است که نه آب را بر روی خود نگاه میدارد و نه گیاهی را می رویاند .

این مثل ، بازگوکننده حالات متفاوت کسانی است که زیر بارش هدایتها و ارشادهای من قرار می گیرند : بعضی از آنها از راه آوردهای الهی من بگونه ای بهره مند می گردند که نه تنها خود دارای بصیرت دینی می شوند و از این بصیرت در زندگانی علمی سودمند می گردند ، بینش خود را به دیگران نیز منتقل

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 4308


1- « رحم الله خلفائی . فقیل یا رسول الله و من خلفائک ؟ قال : الذین یحیون سنتی و یعلمونها عبادالله » (منیه المرید ص 8. کنزالعمال 10/260 و 229، بحار 2/144، 145).

ساخته و آنان را تحت تعلیم قرار می دهند . و بعضی دیگر در برابر فیضان و بارش دست آورد آسمانی من ، چنان سخت و غیرقابل انعطاف هستند که اساسا سرشان را بالا نمیگیرند و به ریزش و فیضان الهی توجه نمی کنند و باران هدایت الهی را در خود نمی پذیرند و نگاه نمیدارند ، هدایتی که من نسبت به آن ، احساس رسالت و مسئولیت می کنم و آنرا برای مردم بازگو می نمایم ) (1) .

(رشک و حسد - جز درباره دو کس - روا نیست و نمیتوان آنرا حسد مذموم نامید :

1- کسی که خداوند ، او را دولتمند ساخته و مال فراوانی در اختیارش قرار میدهد ، ولی او اموال خویش را در راه حق صرف می کند و در طریق احیاء فضیلت ، سرمایه های مالی خود را به نابودی می کشاند . (افراد با فضیلت ، باید به حال چنین مردمی غبطه خورند و نسبت به آنان رشک برند) .

2- کسی که خداوند متعال وجود او را با حکمت و دانش سرشار ساخته و سرمایه های علمی را در کفش نهاده است . او خود نیز از این سرمایه در زندگانی انسانی و معنوی خویش بهره می گیرد و دیگران را با این اندوخته علمی بهره مند می سازد و از راه تعلیم ، جامعه را با آن مایه ها مجهز

می کند) (2) .

(کسی که مردم را به هدایت و رشد فکری و معنوی دعوت می کند و در این راه موفق می گردد ، برابر پاداش پیروان و ره بازیافتگان خود

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 4309


1- روایت مزبور نسبه طولانی است ، لذا به ترجمه آزاد و گزارش گونه آن اکتفاء می شود.
2- « لا حسد (یعنی لاغبطه ) الا فی اثنین : رجل آتاه الله مالا فسلطه علی هلکته فی الحق ، و رجل آتاه الله الحکمه و هو یقضی بها و یعلمها » (منیه المرید ص 8 نظیر چنین حدیثی با اختلافی اندک در (کنزالعمال ) 10/180) آمده است ).

، اجر و مزدی از خدا دریافت می کند بگونه ای که به هیچ وجه - برخوداری راهبر از پاداش مذکور - از میزان پاداش رهروان تعلیمات او نمی کاهد .

و آنکه مردم را به گمرهی سوق می دهد (و راه انحراف و گناه رابرای آنان هموار می سازد) جرم او برابر جرمی است که ره گم کردگان ، دچار آن جرم گشتند . البته این وضع ، از بار جرم گمرهان نیز چیزی نمی کاهد) (1) .

(آنگاه که آدمیزاد می میرد (حساب جاری ) اعمال او - جز نسبت به سه چیز - گسیخته (و مسدود) می گردد :

1- خیر مستمر و عام المنفعه (از قبیل ساختن پل ، خیابان ، مسجد ، بیمارستان و امثال آن ) .

2- علم و دانشی که مردم بدان سودمند گردند (مانند کتب و آثار علمی ) .

3- فرزند صالح و شایسته ای که (همواره ) دعای خیر ، نثار پدر نماید) (2) .

(پرارزش ترین و بهترین چیزی که انسان ، پس از مرگ خود بیادگار می گذارد سه چیز است :

1- فرزند صالح و شایسته ای که او را با دعای خیر یاد کند .

2- صدقه جاریه (و مؤ سسه عام المنفعه مستمری ) که پاداش به او برسد .

3- علم و دانشی که پس از مرگ او مورد استفاده دیگران قرار گرفته و بدان عمل شود) (3) .

(فرشتگان آسمانی - برای ابراز رضایت و شادمانی نسبت به کار دانشجویان و علم آموزی طالبان علم - پر و بال خویش را فرو می نهند) (4) . (جویای

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 4310


1- « من دعا الی هدی کان له من الاجر مثل اجورمن تبعه ، لا ینقض ذلک من اجورهم شیئا و من دعا الی ضلاله ، کان علیه من الاثم مثل آثام من تبعه ، لاینقض ذلک من آثامهم شیئا » (منیه المرید ص 8. بحار 2/19، به نقل از المحاسن برقی ).
2- « اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلث صدقه جاریه ، او علم ینفع ، او ولد صالح یدعو له » (منیه المرید ص 9 بحار 2/22، 23، به نقل از روضه الواعظین ).
3- « خیر ما تخلف الرجل من بعده ثلث : ولد صالح یدعوله و صدقه تجری یبلغه اجرها و علم یعمل به من بعده » (منیه المرید ص 9. سنن ابن ماجه ، مقدمه ، 20. بخاری ، تفسیر).
4- « ان الملائکه لتضع اجنحتها لطالب العلم رضی بما یصنع » منیه المرید ص 9. کنز 10/147).

علم و دانش باشید ، هر چند که آنرا در چین (و نقاط بسیار دوردست ) سراغ گرفته باشید) (1) . (منظور ، معرفه النفس و خداشناسی است ) .

(اگر کسی صبحگاهان خویش را در پویائی از علم آغاز کند ، فرشتگان (با بال و پر خویش ) بر او سایه لطف و مرحمت می افکنند ، و نیز در طول زندگانی خود از یمن و برکت و فراخ روزی برخوردار گشته ، و کاهشی در رزق و روزی او پدید نمیآید ) (2) .

(اگر کسی طریقی را - بمنظور دانش آموختن - بپیماید ، خداوند متعال در فراسوی وی ، راهی به سوی بهشت و نیکبختی او هموار می سازد) (3) .

(خوابیدن با علم ، بهتر و سودمندتر از نمازی است که در عین جهل و بر مبنای نادانی برگزار می شود) (4) .

(وجود یک فقیه و فرد واجد بینش و بصیرت دینی - از دیدگاه شیطانها و اهریمن صفتان - طاقت فرساتر و تحمل ناپذیرتر از وجود هزار عابد است )(5) .

(قضیه و جریان زندگی افراد عالم و دانشمند بر روی پهنه زمین و جهان خاکی ، همانند وجود ستارگان برفراز آسمانها است که انسان به مدد درخشش آنها در خشکی و دریا ، در دل شب و تاریکیها راه خویش را بازمی یابد (و قافله و کاروان سفر را به مقصد رهنمون می گردند) آنگاه که این ستارگان زیر پوشش ابر قرار گیرند و ناپدید گردند این احتمال وجود دارد که کاروانسالاران و راهبران مسافران نیز - علاوه بر خود کاروانیان - دچار گمرهی و سرگشتگی شوند(6)

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 4311


1- « اطلبواالعلم و لو بالصین » (منیه المرید، ص 9. المحجه البیضاء 1/8. بحارالانوار 1/177 و 2/32).
2- « من غدافی طلب العلم اظلت علیه الملائکه ، و بورک له فی معیشته ، و لم ینقض من رزقه » (منیه المرید ص 9، کنزالعمال 10/162. در این کتاب به جای (اظلت ) صلت آمده است ).
3- « من سلک طریقا یطلب فیه علما سهل الله له طریقا الی الجنه » (منیه المرید ص 9 الجامع الصحیح . بخاری 1/16. کنزالعمال 10/139. صحیح ترمذی ، علم ، حدیث 2648).
4- « نوم مع علم خیر من صلوه مع جهل » (منیه المرید ص 9. المحجه البیضاء 1/8 کنز 10/140).
5- « فقیه اشد علی الشیاطین من الف عابد » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/155).
6- « ان مثل العلماء فی الارض کمثل النجوم فی السماء یهتدی بها فی ظلمات البر و البحر، فاذا انطسمت اوشک ان تضل الهداه » (منیه المرید ص 9، کنزالعمال 10/151).

) .

(هر نوآموزی که در فضا و محیط علم و عبادت و بندگی خدا پرورش یابد تا آنگاه که به بزرگسالی برسد ، خداوند در روز قیامت ، اجر و پاداش نود و دو فرد (صدیق ) و راستین در گفتار و کردار را بدو ارزانی می کند) . (1)

(خدای ، در روز قیامت به دانشمندان و حاملان علم چنین خطاب می کند : علماء و دانشمندان ! من بدانجهت علم و حلم و دانش و بردباری خود را به شما سپردم که میخواستم صرفا از رهگذر آندو یعنی علم و حلم ، شما را مشمول آمرزش و رحمت خویش قرار دهم . و هیچگونه ایرادی در چنین مشیتی بر من وارد نیست و باکی از آن ندارم ) (2) .

(هیچ مجموعه و پیوندی ، خوش آیندتر و برتر از پیوند علم و دانش با حلم و بردباری نیست ) (3) (یعنی ترکیب و گردهم آئی علم با حلم ، پرفضیلت ترین ترکیبها است . بعبارت دیگر : اگر در یک فرد ، علم با آمیزه حلم تواءم باشد شخصیت او از معجونی پرداخته شده است که هیچ ترکیب و معجونی از لحاظ فضیلت و ارزش به پای آن نمی رسد) .

هیچ صدقه و بخششی - از لحاظ میزان پاداش و بازده معنوی - نمیتواند با نشر و تعلیم علم ، برابری کند) (4) .

(هرگونه هدیه و ارمغانی که یک فرد مسلمان به برادر دینی خود اهداء می کند ، برتر و والاتر از سخن حکمت آمیز نیست ، سخنی که خداوند - از رهگذر آن - بر مراتب هدایت

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 4312


1- « ایما ناشی نشا فی العلم و العباده حتی یکبر، اعطاه الله یوم القیمه ثواب اثنین و تسعین صدیقا » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/151 و 161 بحار 1/2185).
2- « یقول الله عز و جل للعلماء یوم القیمه ، انی لم اجعل علمی و حلمی فیکم الا و انا ارید ان اغفرلکم علی ما کان فیکم و لاابالی » (منیه المرید ص 9. کنز 10/172).
3- « ما جمع شی ء الی شی ء افضل من علم الی حلم » (منیه المرید ص 9).
4- « ما تصدق الناس بصدقه مثل علم الی ینشره » (منیه المرید ص 9. کنز10/157 و 171).

آن برادر ایمانی افزوده و از سقوط و نابودی شخصیت او جلوگیری کرده و پستی و تبهکاری و نابودی را از او طرد می سازد) (1) .

(پربهاترین و والاترین صدقه و بخشش این است که انسان بر علم و دانشی دست یابد و آنرا به برادر دینی خود تعلیم دهد) (2) :

(عالم و دانشمند با متعلم و شاگرد از لحاظ اجر و پاداش الهی ، شریک و انباز یکدیگرند . خیر و سعادت (واقعی ) را نمی توان در میان سایر طبقات جامعه بازیافت ) (3) .

(عالم و دانا - هر چند مایه علمی او اندک و ناچیز باشد - بهتر و ثمربخش تر از عابدی است که عبادت و مراتب بندگی او ، زیاد (و چشمگیر) باشد) (4) .

(اگر شخصی ، بامدادان ، راه مسجد را در پیش گیرد و صرفا هدف او چنین باشد که راه خیر و نیکبختی را فراگیرد و یا آنرا به دیگران تعلیم دهد - از لحاظ اجر و پاداش اخروی - همسان کسی است که عمره کامل انجام داده باشد .

و اگر شبانگاه با چنان هدفی به مسجد روی آورد اجر و پاداش او برابر با اجر و پاداش کسی است که مراسم حج کامل را برگزار کرده باشد) (5) .

(طلیعه روز خود را - در حالیکه عالم و دانشمند و یا متعلم و دانش جو و یا مستمع و شنونده علم و یا دوستدار و علاقه مند به دانش ، هستی - آغاز کن ، از گروه پنجم (که از مرز این چهار فرقه بیرون هستند) مباش که در (پرتگاه )

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 4313


1- « ما اهدی المرء المسلم الی اخیه هدیه افضل من کلمه حکمه یزیده الله بها هدی و یرده عن ردی » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/172).
2- « افضل الصدقه ان یعلم المرء علما ثم یعلمه اخاه » (منیه المرید ص 9. سنن ابن ماجه ، 20).
3- « العالم و المتعلم شریکان فی الاجر، و لا خیر فی سائر الناس » (منیه المرید ص 9، 10).
4- « قلیل العلم خیر من کثیر العباده » (منیه المرید ص 10. کنز10/155 و 177 ؛ به جای العلم ، الفقه ).
5- « من غدا الی المسجد لا یرید الا لیتعلم خیرا او لیعلمه کان له اجر معتمر تام العمره و من راح الی المسجد لایرید الا لیتعلم خیرا او لیعلمه فله اجر حاج تام الحجه » (منیه المرید ص 10. کنزالعمال 10/166).

انحطاط و نابودی قرار میگیری ) (1) .

(رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) به مردم فرمود) : (آنگاه که از بوستانهای بهشت عبور می کنید خود را از نعمتهای آن اشباع سازید . عرض کردند : یا رسول الله بوستانهای بهشت چیست ؟ فرمود : حلقات و جلسات بحث و مذاکره است ؛ زیرا خدایرا فرشتگان سیاری است که همواره در گردش اند و در جستجوی جلسات بحث و مذاکره علمی هستند . آنگاه که بر اهل جلسات بحث و گفتگوهای علمی وارد می شوند پیرامون آنان را احاطه می کنند) (2) (و مراتب عشق و علاقه به علم و دانش را با چنان کیفیتی ابراز می نمایند) .

بعضی از دانشمندان درباره این حلقات یادآور شده اند که منظور از آن ، جلساتی است که در آن از حلال و حرام ، سخن بمیان می آید . در این حلقات ، گفتگوهائی درباره قوانین دین از قبیل : خرید و فروش ، نماز ، روزه ، نکاح ، طلاق ، حج و امثال آنها مطرح می گردد . (بعبارت دیگر : موضوع بحث و مذاکره اینگونه جلسات ، عبارت از تشریح قوانینی است که کیفیت رابطه انسان را با خدا تنظیم می کند که ما آنرا قوانین مربوط به (عبادات ) می نامیم از قبیل نماز ، روزه ، حج و امثال آنها . و یا آنکه بحث و مذاکره این جلسات مربوط به تشریح و گزارش قوانینی است که چگونگی رابطه مردم را با یکدیگر مشخص می سازد که در فقه بعنوان (معاملات ) نام دارد از قبیل خرید

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 4314


1- « اغد: عالما او متعلما او مستمعا او محبا، و لاتکن الخامسه فتهلک » (منیه المرید ص 10. در طی دو روایت در (الکافی 1/41 و 42) نظیر چنین روایتی آمده است کنز 10/143).
2- « اذا مررتم فی ریاض الجنه فارتعوا. قالوا: یا رسول الله و ما ریاض الجنه ؟ قال : حلق الذکر، فان لله سیارات من الملائکه یطلبون حلق الذکر. فاذا اتوا علیهم حفوا بهم » (منیه المرید ص 10. کنزالعمال 10/138، 139).

و فروش ، اجاره ، رهن و امثال آنها . و یا راجع به کیفیت تشکیل خانواده و احوال شخصیه است از قبیل نکاح ، طلاق و مانند آنها) .

(روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) از خانه بیرون آمد و وارد مسجد شد و در آنجا با دو نشست و گردهم آئی مواجه گشت : در یک گردهم آئی ، گروهی سرگرم کسب بصیرت دینی و علم آموزی بودند . و در نشست و گردهم آئی دیگر ، دسته ای مشغول دعا و درخواست از خدا بودند .

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : این دو نشست و گردهم آئی در جهت خیر و سعادت قرار دارند ؛ چون گروه اخیر ، خدای را میخوانند ؛ ولی آن گروه اول سرگرم فراگرفتن بینش و دانش هستند و میخواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم ، به افراد نادان منتقل سازند . (با وجود اینکه هر دو گروه در مسیر فضیلت گام برمیدارند ، معهذا) گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند . (من که پیامبر شما هستم ) بخاطر تعلیم (حقایق و نشر آگاهی ) ، مقام رسالت را به عهده گرفته و بدان مبعوث شدم ) (1) (و هدف بعثت من ایجاد بینش و تعلیم حقایق بوده است ) . سپس آنحضرت در جمع گروهی نشست که سرگرم دانش اندوزی و تعلیم بوده اند (و با این رفتار الگوپرداز خود ، دو نشست مذکور را ارزیابی فرموده و بدینوسیله ، برتری علم را بر عبادت و دعاء ، عملا اعلام نمود) .

از

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 4315


1- « کلا المجلسین الی خیر: اما هؤ لاء فیدعون الله . و اما هؤ لاء فیتعلمون و یفقهون الجاهل . هؤ لاء افضل . بالتعلیم ارسلت » (منیه 10. نظیر آن در کنز10/147 و169).

صفوان بن عسال نقل می کنند که گفت : حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) رسیدم در حالیکه آن حضرت بر برد سرخ فام خویش تکیه داده بود . عرض کردم : یا رسول الله ، من به خاطر کسب علم و جستجوی از آن به مسجد روی آوردم . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : آفرین بر تو ، توئی که پویای علم و دانش هستی . فرشتگان با پر و بال خویش وجود شاگرد جویای علم را در بر گرفته و آنچنان در پیرامون او بر رویهم انباشته می شوند که به آسمان دنیا و جهان ناسوتی - از فرط محبت و عشق و علاقه به چیزی که دانشجو ، پویای آنست - اوج می گیرند) (1) (یعنی در حقیقت ، تجمع و تراکم و تراکب فرشتگان در پیرامون طالب علم - نمایانگر مراتب دلبستگی و علاقه شدید این وجودات مقدس نسبت به هدف طالب علم - یعنی دانش و بصیرت در امر دین و دنیا - می باشد) .

(کثیر بن قیس می گوید : با ابودرداء در مسجد دمشق نشسته بودیم ، در این اثناء مردی وارد شد و گفت : من از مدینه آمده ام و هدفم این است که شنیده ام شما برای مردم حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) را نقل می کنی . من بخاطر شنیدن حدیث رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) از زبان شما این راه دور و دراز را پیموده ام .

ابودرداء گفت : مبادا مسئله تجارت و سوداگری ،

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 4316


1- « مرحبا بطالب العلم ، ان طالب العلم لتحفه الملائکه باجنحتها، ثم یرکب بعضها بعضا حتی یبلغوا السماء الدنیا من محبتهم لما یطلب » (منیه المرید ص 10. کنز10/160).

تو را وادار کرده باشد که رنج سفر از مدینه تا شام را بر خود هموار ساخته باشی ؟ گفت : نه . سپس ابودرداء به وی گفت : نکند هدفهای دیگری ، تو را از مدینه بدین سو کشانده باشد ؟ آن مرد گفت : نه . (یعنی هیچ هدفی جز استماع حدیث و سخن رسول گرامی (صلی الله علیه و آله ) ، مرا به این سفر وانداشت ) .

آنگاه ابودرداء به نقل حدیثی از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) آغاز کرد و گفت : از آنحضرت شنیدم که می فرمود : (اگر کسی مسیری را در جهت آموختن علم و دانش طی کند ، خداوند متعال او را در راهی که مقصد آن ، بهشت است سوق میدهد . فرشتگان - بمنظور اعلام شادمانی خود نسبت به طالب علم - پر و بال خویش را فرومی نهند . (همه پدیده های هستی ) حتی ماهیان دریا از خدا درخواست می کنند که عالم و دانشمند بر عابد (و سایر طبقات مردم ) همانند امتیاز و برتری بدر و ماه تمام بر سایر ستارگان است . علماء و دانشمندان ، وارثان پیامبران الهی هستند ؛ چون انبیاء هیچ دینار و درهمی پس از خود به ارث نگذارند ، و میراث آنها عبارت از علم و دانش است . اگر کسی بر چنین میراثی دست یابد ، محققا سهم و نصیب فراوانی را در زندگانی ، عائد خویش می سازد (1) ) .

یکی از دانشمندان با اسناد به ابی یحیی زکریا بن یحیی ساجی چنین نقل می کند که

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 4317


1- « من سلک طریقا یلتمس فیه علما سلک الله به طریقا الی الجنه ، و ان الملائکه لتضع اجنحتها رضی لطالب العلم ، و ان العالم یستغفرله من فی السموات و من فی الارض : حتی الحیتان فی الماء. و فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سائر الکواکب . ان العلماء ورثه الانبیاء، ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لادرهما، انما ورثوا العلم . فمن اخذ بحظ وافر » (منیه المرید ص 11. الکافی 1/42. سنن ابی داود 2/77. سنن ابن ماجه ، ص 21).

او میگفت : در یکی از کوچه های بصره بسوی خانه یکی از محدثین می رفتیم ، میان راه بر سرعت خود افزودیم . مرد شوخ چشم و بی باکی با ما همراه بود ، او با حالت تمسخر و استهزاء به ما گفت : پاهای خود را از روی بالهای فرشتگان بالا نگاهدارید ، یعنی روی پر و بال فرشتگان گام ننهید ؟ ! (وی سخن رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) را درباره فضیلت علم و علماء ، دستاویز استهزاء خود قرار داده بود) . ناگهان دیدیم که او نمی تواند گام از گام بردارد . چون دو پای او (بعلت چنین استهزاء شرم آور) از کار افتاده و خشک شده (و دیگر قادر به راه رفتن نبود) .

همو با اسناد داود سجستانی نیز آورده است . که او می گفت : میان دانشمندان حدیث ، مرد شرور و آلوده و بی بندوباری زندگانی می کرد . این مرد آنگاه که حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) : (( (ان الملائکه لتضع اجنحتها لطالب العلم )) : فرشتگان پر و بال خویش را برای طالب علم بر زمین می نهند و آنرا می گسترانند) را شنید ، پاهای خود را با میخهای آهنین مجهز کرد و گفت : میخواهم بال و پر فرشتگان را پایمال کنم !! . گویند پس از این عمل و گفتار زشت خود ، گرفتار بیماری خوره و خارش در پاهایش گشت .

این داستان را محمد بن اسماعیل تمیمی در شرح صحیح مسلم آورده و نوشته است که دو پا و

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 4318

سایر اندام او (پس از آن رفتار و گفتار نابخردانه ) دچار خشکی و فلج گردید .

(سخنان زیر نیز از بیانات پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) می باشد که در مقام ارائه ارزش و اهمیت علم و علماء ایراد فرمود :

(نزدیکترین مردم به مقام و مرتبت نبوت ، عبارت از دانشمندان و مجاهدان راه حق می باشند) (1) .

(مرگ یک گروه و قبیله ، از مرگ یک عالم و دانشمند ، آسانتر و ناچیزتر و تحمل پذیرتر است ) (2) .

(حکمت و دانش ، بر مراتب شرف و بزرگواری افراد شریف می افزاید ، و حتی بردگان را (در سایه بینش علمی ) ، به مجالس و محافل بزرگان ترفیع میدهد تا در میان آنها جلوس کنند) (3) .

(خدای در روز رستاخیز ، بندگان خویش را برمی انگیزد ، و سپس دانشمندان را . و به آن ها چنین خطاب می کند : ای گروه علماء! فقط من از آنجهت گوهر علم و بینش را در میان شما قرار دادم چون شما را می شناختم و وجود شما را نه بدانجهت به علم و دانش بیاراستم که خواسته باشم شما را عذاب و شکنجه نمایم ؛ نه ، بلکه خواستم مشمول رحمت من قرار گیرید . بروید و راه بهشت و نیکبختی را در پیش گیرید ؛ چون حقا از شما درگذشتم و شما را مشمول رحمت خویش ساخته ام ) (4) .

(اگر کسی در مجلسی بنشیند و در آن مجلس و نشست ، بر مراتب علم و آگاهی خود نیفزاید بر مراتب بعد و

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 4319


1- « اقرب الناس من درجه النبوه اهل العلم و اهل الجهاد » (المحجه البیضاء 1/11).
2- « موت قبیله ایسر من موت العالم » (همان کتاب ص 10، کنزالعمال 10/166).
3- « ان الحکمه تزید الشریف شرفا و ترفع العبید حتی یجلس مجالس الملوک » (کنز10/164).
4- « یبعث الله عز و جل العباد یوم القیمه ، ثم یبعث العلماء فیقول : معشر العلماء! انی لم اضع علمی فیکم الا لعلمی بکم ، و لم اضع علمی فیکم لاعذبکم . اذهبوا فقد غفرت لکم » (همان کتاب ص 11 چندین روایت نظیر آنرا بنگرید در (کنزالعمال ) 10/172، 173).

دوری خود از خداوند می افزاید) (1) .

(دانشمندان مردم ، عبارت از کسی است که علم و آگاهی مردم را در وجود خویش فراهم سازد ، و گرانقدرترین مردم ، کسی است که فزونترین سرمایه علمی را به کف آرد ، و کم ارزشترین افراد کسی است که ناچیزترین و اندک ترین مایه علمی را برای خود اندوخته باشد) (2) .

از سخنان پیغمبرگرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) در روایت زیر چنین استفاده می شود که تعلیم و نشر علم ، الزامی است و باید عالم و دانشمند ، این سرمایه پرارزش را برای استفاده مردم ، در اختیار آنها قرار دهد ؛ آنجا که می فرماید :

(خداوند متعال به هیچ عالم و دانشمند ، سرمایه علمی را اعطاء نفرمود جز آنکه از آنها پیمان گرفت ، نوع همان پیمانی که از پیامبران گرفته است که حقایق را به مردم تعلیم دهند و واقعیات را روشنگر باشند و هرگز از بیان حقیقت کتمان نورزند (3) ) .

ج - فضیلت علم و علماء و متعلمان از نظرگاههای امامان شیعه (علیهم السلام )
اوج منزلت علم و دانش در منطق پیامبر گرامی اسلام

اوج منزلت علم و دانش در منطق پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) از طریق روایت ائمه (علیهم السلام ) :

از طریق محدثان شیعه ، حدیثی با اسناد صحیح از ابن الحسن علی بن موسی الرضا (علیه السلام ) نقل شده است که او از پدر و اجداد خود و آنان از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) نقل کرده اند که آنحضرت فرمود :

(دانش آموختن بر هر فرد مسلمان (اعم از زن و مرد) ضروری و واجب است . باید علم و دانش را از

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 4320


1- « من جلس مجلسا و لم یزدد فیه علما ازداد من الله بعدا » (همان کتاب و صفحه ).
2- « اعلم الناس ، من جمع الناس . و اکثر الناس قیمه ، اکثرهم علما. و اقل الناس قیمه اقلهم علما » (سفینه البحار 2/219).
3- « ما الی الله سبحانه عالما علما الا اخذ علیه من المیثاق ما اخذ علی النبیین ان یبینه للناس و لا یکتمه » (المحجه البیضاء 1/99. کنزالعمال 10/190).

سرچشمه ها و موارد استفاده آن ، جویا شوید ، و آنرا از افراد شایسته و اهل علم دریافت کنید ؛ زیرا اگر دانش آموختن با هدف الهی تواءم باشد بعنوان حسنه تلقی می شود . و پویائی از علم عبادت است و مذاکره و گفتگوهای علمی ، تسبیح و تقدیس پروردگار می باشد . عمل و رفتار هماهنگ با علم ، جهاد در راه خدا است . و تعلیم آن به کسانی که از علم بهره ای ندارند ، صدقه محسوب می شود . و بذل علم به افراد درخور و شایسته ، وسیله تقرب به خدا می باشد ؛ زیرا علم ، مشعل و راهنمائی برای شناخت حلال و حرام و چراغی فروزان فراسوی بهشت ، و مونس و همدم انسان بهنگام وحشت ، و یار و رفیق انسان در روزگار غربت و تنهائی ، و همزبان انسان در حال بی کسی ، و راهنمای او در لحظات خوشی و ناخوشی ، و سلاح او در برابر دشمنان ، و زیور و زینت او در جمع دوستان است .

خداوند متعال بمدد علم و دانش ، جوامعی از بشر را تعالی بخشیده و آنان را بدینوسیله در مسیر خیر و فضیلت قرار داده است ، بدانگونه که جامعه های فاقد علم و آگاهی را ناگزیر به اقتباس از آنان کرده تا از رفتار و روش و ره آورد آنان ، الگو و سرمشق گیرند ، و سرانجام ، آراء و افکارشان به آراء و افکار همان جامعه های مجهز به علم ، منتهی گردد .

فرشتگان ، شیفته دوستی با دانشمندان میگردند و

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 4321

با بال و پرشان ، شخصیت روحی آنانرا لمس کرده و با درود و تحیات خویش به آنان تهنیت و تبریک می گویند .

هر پدیده خشک و تر چنین می کوشند که از خداوند درخواست نمایند تا دانشمندان و جامعه سرشار از علم و دانش دینی را مورد مرحمت و لطف خویش قرار دهد . حتی ماهیان دریا و حشرات و درندگان بیابان و بیشه ها و چهار پایان نیز این درخواست را با خدا در میان می گذارند .

(زیرا علمی که با آمیزه ایمان تقویت یافته است حمایت از تمام پدیده های هستی اعم از جاندار و بیجان را بعهده گرفته و مانع از آنست که به حریم موجودی تجاوز بعمل آید ، و فی المثل با آلودگیهای ذره ای و مسمومیت های اتمی و بالاخره با هر نیروی ویرانگر دیگری ، فضای پاکیزه و آرام جهان هستی ، و زندگانی ، به پریشانی و نابودی سوق داده شود . و ما این حقیقت را - که در گفتار پرارزش رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) به چشم می خورد - در عصر حاضر ، به وضوح درک می کنیم که چرا جهان وجود و عالم هستی با تمام پدیده هایش به علماء و دانشمندان با ایمان ، چشم دوخته و از آنها می پایند . در هر عصری ، علماء و دانشمندان با ایمان و پاک نهاد ، حامی و مدافع حفظ نظام هستی و مصونیت همه پدیده های وجود بوده اند ، و به هیچ قدرت جابر و ستمگری اجازه تجاوز به حریم هیچ پدیده ای را نمی

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 4322

دادند . و ایفاگر این وظیفه ، صرفا دانشمندان الهی و علماء ربانی بوده و هستند) .

(آری ) علم مایه حیات دلها است که عوامل مرگ زای جهل و نادانی را از قلوب مردم ریشه کن می سازد . دانش مایه چشم روشنی ، و نیرومندی اندام و مانع ضعف و فتور جسمانی است .

انسان می تواند در سایه علم به منازل و مقامات افراد برجسته و برگزیده و با فضیلت ، ارتقاء یافته و در حلقات و مجالس نیکان و خیراندیشان قرار گرفته و به مدارج و مناصب عالی دنیوی و اخروی نائل گردد . مذاکره و گفتگوی علمی ، معادل با روزه داری است ، و تدریس و تعلیم و تعلم آن ، برابر با قیام شبانگاهی و راز و نیاز با خدا می باشد .

علم و دانش ، مؤ ثرترین عامل و انگیزه طاعت انسان از خدا و بهترین مشوق او برای عبادت است . انسان از مجرای بینش علمی به صله رحم و حفظ ارتباط و پیوند با خویشاوندان و دوستان قیام می نماید و از رهگذر آن ، به شناخت صحیح حلال و حرام موفق می گردد .

علم ، راهبر انسان برای عمل و رفتار است ، و رفتار انسان از علم او الهام گرفته ، و علم و عمل پابپای هم پیش میروند . خداوند متعال نیک بختان را از علم بهره مند می سازد ؛ در حالیکه تیره بختان را از آن محروم می گرداند .

خوشابحال کسانی که خداوند ، آنانرا از چنان حظ و بهره گرانقدری محروم و ناکام نکرده است )

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 4323

.

سخنان امیرالمؤ منین علی (علیه السلام )

(مردم ! هشیار باشید : کمال دین داری و اوج ایمان شما عبارت از دانش آموختن و انطباق و هماهنگی رفتارتان بر طبق موازین علمی می باشد . باید متوجه باشید که دانش آموختن و ذخیره کردن علم از ثروت اندوزیهای مادی شما ، لازم تر و ضروری تر است ؛ زیرا مال و ثروت و روزی مردم بر حسب نیاز و درخور احتیاج همگان تقسیم شده است . تاءمین نیازهای مادی (طبق مقدرات و سرنوشت اشخاص ، در سایه مشیت الهی و به میزان کوشش متعارف و عادی ) به وسیله خداوند دادگر ، پیش بینی شده و خداوند عادلی که نیازهای مادی افراد را کاملا ضمانت کرده است برای شما نیز ضمانت می کند و آنرا در اختیارتان قرار میدهد .

ولی گنجینه علم و دانش در وجود عالم و دانشمند و دستگاه ذهنی او انباشته شده است - پس باید پویای چنان علم باشید (1) (و سعی خویش را تا نهائی ترین درجه آن بکار دارید تا آنکه بر این ذخائر و گنجهای گرانبها در سایه رنج خویش دست یابید) .

(عالم و دانشمند ، والاتر و برتر از کسی است که روزها را به روزه می گذراند و شبها را به عبادت پروردگار - آنهم تواءم با کوشش و رنج - سپری می سازد ، و همت خویش را صرفا به روزه داری و سحرخیزی به منظور عبادت و نیایش پروردگار صرف می کند .

اگر مرگ عالم و دانشمندی فرا رسد ، خلاء و شکستی در سازمان اسلام پدید می آید که جز به وسیله عالم و دانشمند دیگری -

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 4324


1- « ایها الناس ! اعلموا ان کمال الدین طلب العلم و العمل به . الا! و ان طلب العلم اوجب علیکم من طلب المال : ان المال مقسوم مضمون لکم قد قسمه عادل بینکم و قد ضمنه ، و سیفی لکم . و العلم مخزون عند اهله فاطلبوه » (منیه المرید ص 12. الکافی 1/35).

که جانشین و همانند او است - قابل جبران نبوده و این شکاف و صدمه ، مرمت نخواهد گردید(1) .

(برای باورداشت شرافت و فضیلت علم ، توجه به این نکته ، کافی و بسنده است که : افراد ناصالح و فاقد بینش درست علمی ، مدعی داشتن چنین علمی می شوند و داعیه علم و شایستگی در آن را در سر می پرورانند ، و آنگاه که آنها را به علم و دانش منسوب می سازند و از آنان به عنوان عالم و دانشمند ، یاد می کنند سخت شادمان می گردند .

و برای زشتی و نکوهش جهل و نادانی ، همینقدر بس که افراد گرفتار جهل و بی سوادی نیز نسبت به آن اظهار تنفر و بیزاری نموده و از اینکه با این سمت و عنوان معرفی شوند سخت گریزانند) (2) .

امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) به کمیل به زیاد فرمود : (کمیل ! علم ، بهتر از مال است ؛ زیرا علم و دانش از تو نگاهبانی و پاسداری کرده و وجودت را در پناه خود قرار میدهد . ولی در مورد مال ، ناگزیری که خود نگاهبان و پاسدار آن باشی . علم و دانش بر تمام شئون زندگی و پدیده های هستی و اراده ها فرمانروا و حاکم است ، در حالیکه مال و ثروت انسان ، محکوم و دستخوش اراده او می باشد . صرف مال و انفاق آن ، موجب نقصان و کاهش آن می گردد در حالیکه انفاق علم یعنی تعلیم آن به دیگران ، اندوخته های علمی عالم و دانشمند را پربارتر و

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 4325


1- « العالم افضل من الصائم القائم المجتهد. و اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلم لا یسدها الا خلف منه » (منیه المرید ص 12).
2- « کفی بالعلم شرفا ان یدعیه من لایحسنه و یفرح اذا نسب الیه . و کفی بالجهل ذما ان یتبرا منه هو فیه » (منیه المرید ص 12. تذکره السامع ، ص 10).

فزاینده تر می سازد و کالای علم طبعا رو به فراوانی می گذارد) (1) .

علم و دانش بر مال و ثروت ، به هفت دلیل مزیت و برتری دارد

1- علم و دانش ، میراث انبیاء و پیامبران (علیهم السلام ) است ، در حالیکه مال و ثروت مادی ، میراث و پس مانده فراعنه و جباران روزگار می باشد .

2- علم از مجرای انفاق و اعطاء آن به دیگران ، نقصان پذیر نیست ؛ ولی انفاق مال و ثروت مادی ، موجب کاهش و نقصان آن می گردد .

3- مال و ثروت به حافظ و نگاهبانان نیازمند است ؛ در حالیکه علم و دانش ، خود نگاهبان و پاسدار انسان می باشد .

3- علم و دانش سرمایه و اندوخته ای فناناپذیر است ، حتی تا پای گور و در دل تیره خاک ، یار و غمخوار و همراه انسان است ؛ ولی مال و ثروت یا مرگ انسان از او جدا گشته و نمی تواند همیاری خود را با انسان استمرار دهد و بعد از مرگ ، انسان را تنها گذاشته و در دنیا باقی میماند .

5 - مال و ثروت ، سرمایه ای پیش پاافتاده و عمومی است ، و برای هر فردی - اعم از مؤ من و خداشناس ، و کافر و ناسپاس - فراهم می شود و آنان از آن برخوردار می گردند ؛ ولی حصول علم و بینش الهی ، ویژه افراد باایمان است .

6- همه طبقات مردم - در مسائل مربوط به دین - به علم عالم و دانشمند نیاز دارند ؛

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 4326


1- « یا کمیل ! العلم خیر من المال : العلم یحرسک و انت تحرس المال . و العلم حاکم و المال محکوم علیه . و المال ینقصه النفقه و العلم یزکو علی الانفاق » (منیه المرید 12 و 13. ترجمه و شرح نهج البلاغه : فیض الاسلام ، ص 1145).

ولی تمام طبقات مردم نسبت به مالداران و دولتمردان احساس نیاز نمی کنند .

7- علم و دانش ، نیرو بخش انسان در سیر از صراط و گذرگاه آخرت ، فراسوی بهشت جاوید است (و به او در عبور از صراط و راه باریک و دقیقی که مقصد آن بهشت و سرفرازی است - مدد می رساند) ، در حالیکه مال و ثروت ، مانع و سد راه او در پیمودن این صراط و گذرگاه حساس می باشد) .

(ارزش شخصیت هر فردی بمقدار معلومات و معارف او است ) . (1)

در برخی از روایات ، حدیث فوق بدینصورت ضبط شده است که : (ارزش شخصیت هر فرد ، وابسته به میزان کارائی و مهارت در معارف و شناختها و درستی اطلاعات او می باشد) : (( (قیمه کل امرء ما یحسنه ) )) .

امام سجاد ، زین العابدین (علیه السلام )

(اگر مردم به مزایا و ارزشهای والای دانش آموختن آگاهی می یافتند (منتهای مساعی و کوششهای خود را در این راه صرف می کردند و تا آنجا اعلام آمادگی مینمودند که ) از مرز ریختن خون دلها و فرورفتن در اعماق دریاها می گذشت . (و بالاخره حاضر می شدند در راه وصول به علم ، از رنجهای جانکاه و فداکاری و جانبازی ، با آغوش باز استقبال کنند) . خداوند متعال به دانیال نبی (علیه السلام ) چنین وحی فرمود : محققا فرد نادان و نابخردی که در اداء حق اهل علم و دانشمندان ، رفتاری تحقیرآمیز در پیش می گیرد و از آنان - به عنوان مقتدی و رهبر خویش - پیروی نمی کند (در میان جمع

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 4327


1- « قیمه کل امرء ما یعلمه » (منیه المرید ص 13. نهج البلاغه ، حکم ،81).

بندگانم ) بیش از همه مشمول غضب و خشم من قرار می گیرد . ولی به عکس ، فرد پرهیزکار و پویای پاداش عظیم - که ملازمت و همبستگی خود را همواره با علماء و دانشمندان حفظ می کند و در برابر حکماء و اندیشمندان ، دارای حس انعطاف و پذیرش می باشد (او به افکار و آراء آنان احترام گذاشته و در برابرشان ، سر تسلیم و طاعت فرود می آورد) محبوب ترین بندگان من است ) (1) و بیش از سایر مردم ، مورد لطف و محبتم می باشد .

امام باقر (علیه السلام )

(اگر کسی یکی از ابواب هدایت را (بر روی مردم ) بگشاید و آنرا به مردم تعلیم دهد همانند پاداشی که نصیب ره یافتگان می گردد از خداوند ، اجر و پاداش دریافت می کند . و در این رهگذر ، از حجم پاداش ره یافتگان ، هیچگونه نقصان و کاهشی پدید نمی آید .

و اگر کسی فراسوی مردم ، دری از گمرهی را (گشوده سازد و عوامل انحراف از صراط مستقیم را به آنان ) تعلیم دهد ، بار سنگین گناه و انحراف گم گشتگان مکتب او بدوش وی می افتد ؛ ولی از گرانی بار گناه اغواشدگان نیز چیزی کاسته نمی شود) .

(هر دانشمندی که از دانش خویش بهره مند است از هفتاد هزار عابد (فاقد بینش دینی ) برتر و ارجمندتر است (2) ) .

(هریک از شما که به تعلیم دیگران قیام می کند ؛ دو چندان پاداش شاگرد از جانب خداوند متعال عائد او می گردد . علاوه بر آنکه نسبت به شاگرد خویش نیز ،

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 4328


1- « لو یعلم الناس ما فی طلب العلم لطلبوه و لو بسفک المهج و غوص اللجج . ان الله تبارک و تعالی اوحی الی دانیال : ان امقت عبادی الی : الجاهل المستخف باهل العلم ، التارک للاقتداء بهم . و ان احب الناس (عبیدی ) الی : التقی الطالب للثواب الجزیل ، اللازم للعلماء، القابل عن الحکماء » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/43).
2- « عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/40).

دارای مزیت و برتری است . لذا بر شما است که دانش را از حاملان علم بیاموزید ، و همانگونه که علماء و دانشمندان ، شما را تعلیم دادند به تعلیم برادران دینی خود قیام نمائید(1) ) .

نشستن در مجلسی که در آن مجلس در کنار کسی قرار گیرم که اعتماد علمی نسبت به او ممکن باشد در نظر من از کار و عبادت بمدت یکسال ، مستحکمتر و اطمینان بخش تر است ) (2) .

امام صادق (علیه السلام )

(اگر کسی راه و رسم خیر و نیکی را به شخصی تعلیم دهد هم وزن پاداش کار نیک او ، اجر و پاداشی عائد وی می گردد . (یکی از حاضران مجلس که راوی این سخن نیز می باشد) از آن حضرت پرسید : حتی اگر رهنمون فرد دومی به خیر و نیکی باشد باز هم از چنین پاداشی بهره مند می شود ؟ حضرت در پاسخ او فرمود : (فرد دوم که سهل است ) اگر او همه مردم عالم را به خیر و نیکی راهبری کند همانند و برابر اجر و مزد کار خیر آنان ، اجر و پاداشی نصیب او می شود .

راوی می گوید : پرسیدم اگر از دنیا برود همین پاداش برای او منظور می شود ؟ فرمود : آری ، اگرچه از دنیا برود) . (3)

(همه شما مردم باید در دین و حقایق مربوط به آن ؛ دارای بینش و بصیرت باشید ؛ چون در غیر اینصورت ، یعنی اگر یک فرد مسلمان از لحاظ آگاهیهای دینی ، بی بهره باشد با یک فرد عامی بیابان گرد و صحرانشینی (که

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 4329


1- « ان الذی یعلم العلم منکم له مثلا اجرالمتعلم علیه . فتعلمواالعلم و علموه اخوانکم کما علمکموه العلماء » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/42). درالکافی آمده است : « له مثل اجرالمتعلم و له الفضل علیه » . بنابراین ، معنی حدیث چنین خواهد بود که معلم همانند پاداش شاگرد، اجری را دریافت می کند آنهم با چیزی فزونتر از آن .
2- الکافی 1/49.
3- الکافی 1/42 و 43.

از مسائل انسانی و مدنیت بی خبر است ) تفاوتی ندارد . (1) خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید :

(( لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون ) ))

(باید از هر گروهی در جامعه انسانی ، دسته ای ترک دیار و وطن کنند) تا در امر دین و مسائل مربوط به آن ، فقاهت و بصیرتی بدست آرند و گروه وابسته به خود را - آنگاه که به سوی آنها بازمی گردند - (از خطرها و لغزشهائی که جامعه را تهدید می کند) بیمناک ساخته و هشدارشان دهند ، باین امید که از این انحرافها و خطرهائی (که معنویت و انسانیت آنها را تهدید می نماید) برحذر باشند) (2) .

(بر شما است که در امر دین ، صاحب بصیرت و بینش عمیق باشید . نباید همچون اعرابی و بیابان نشین از حقایق دینی بی خبر بمانید ؛ زیرا اگر کسی فاقد چنین درک و بصیرتی باشد نظر لطف الهی در روز رستاخیز بدو معطوف نمی گردد ، و خداوند متعال هیچ رفتاری را از او - بعنوان یک عمل پاکیزه و عاری از آلودگی - نمی پذیرد(3) ) .

(تا آن پایه به بصیرتهای دینی یاران خود اهتمام و دلبستگی دارم - که اگر در این رهگذر (ناگزیر از تحمل شکنجه گردند و) بر سرشان تازیانه فرود آورم - در این اهتمام و دلبستگی من ، خللی وارد نمی گردد) (و از نیروی اهتمام و علاقه ام نسبت به بینش دینی یارانم کاسته نمیشود)(4) .

(علماء و دانشمندان ، وارثان پیامبران (علیهم السلام ) هستند ؛ زیرا

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 4330


1- « تفقهوا فی الدین ، فان من لم یتفقه فی الدین فهو اعرابی » (منیه المرید ص 14. الکافی 1/36).
2- سوره برائت ، آیه 122.
3- الکافی 1/36 و 39.
4- الکافی 1/36.

پیامبران ، دینار و درهمی از خود بجای نگذاشتند ، میراث آنان - که در اختیار وراث آنها یعنی دانشمندان قرار می گیرد - همان احادیث و سخنان و تعالیم آنها است که از آنها بجای مانده است .

اگر کسی بر این اندوخته معنوی - حتی بقدر ناچیزی - دست یابد در حقیقت ، حظ و بهره فراوانی را عائد خود ساخته است .

بنگرید که علم و آگاهی دینی خویش را از چه کسانی فرامی گیرید ؛ زیرا در میان ما خاندان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) جانشینان عادل و درست کرداری وجود دارند که علم دین را از تیررس تحریف گزافه گویان و نسبتهای ناروای یاوه سرایان و توجیهات نادانان بدور نگاه میدارند . (1)

(آنگاه که خداوند ، خواهان خیر و نیکبختی بنده ای (از بندگان خود) باشد ، چشم بصیرت او را در برابر دین و آئین او می گشاید (2) ) (و به او آنچنان عنایت می نماید که از فقاهت و درک صحیح مسائل دین ، برخوردار گردد) .

(معاویه بن عمار از امام صادق (علیه السلام ) خواست (راجع به دو فرد ، راءی و نظر خود را ابراز نموده و مقام و منزلت آنها را ارزیابی فرماید ، لذا به آنحضرت ) عرض کرد : مردی را سراغ دارم که همواره حدیث شما را نقل می کند و برای نشر آن در میان مردم می کوشد ، و مضمون و محتوای سخنان شما را در دلهای شیعیان شما راسخ و پایدار می سازد . و نیز فردی دیگر از پیروان شما که اهل

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 4331


1- الکافی 1/39 نظیر چنین حدیثی در (المدخل ) بیهقی ، ص 36، آمده است .
2- « اذا اراد الله بعبد خیرا فقهه فی الدین » (منیه المرید ص 14. الکافی 39) در صحیح بخاری 1/6 آمده است : « من یرد الله به خیرا یفقهه فی الدین » (نقل از تذکره السامع ، ص 6).

عبادت و بندگی است ؛ ولی تا آن حد و آن اندازه در نقل حدیث از شما و نشر آن در میان مردم ، کوشا و موفق نیست . کدامیک از این دو فرد بر دیگری مزیت و رجحان دارد ؟ امام صادق (علیه السلام ) فرمود : آنکه همواره به نقل و روایت احادیث ما اهتمام می ورزد و از این رهگذر قلوب شیعیان ما را نیرو و استحکام می بخشد (و آنها را دلگرم نگاه می دارد و از شادابی آنان در ایمان به تعالیم ما پاسداری می کند) از هزار عابد برتر است (1) ) .

(برای شیطان (و شیطان زدگان ) ، مرگ هیچ مؤ منی باندازه مرگ یک فقیه و آشنای به مبانی دین ، محبوب تر نیست (2) ) (یعنی دلخواه ترین مرگها - از دیدگاه شیطان و بدخواهان - مرگ یک فقیه و عالم با بصیرتی است که موجب رکود بازار شیطان و ابلیس مآبان می باشد) .

(آنگاه که یک جامعه اسلامی ، فقیه و دانشمند دینی باایمان را از دست بدهد در (حصار و باره ) اسلام چنان شکست و صدمه ای بوجود می آید که هیچ نیروئی (جز وجود عالم و دانشمندی همانند او) نمی تواند آن شکست را ترمیم و جبران کند(3) ) .

امام کاظم (علیه السلام )

(آنگاه که یک فرد فقیه با ایمان از دنیا برود ، فرشتگان در سوک او می گریند ، و حتی آن سرزمینی که این دانشمند باایمان بر آن سرزمین بخاک می افتاد و خدای را بندگی می کرد ، و دروازه ها و گذرگاههائی که رفتار و کردار لاهوتی وی

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 4332


1- الکافی 1/40.
2- « ما من احد یموت من المؤ منین احب الی ابلیس من موت فقیه » (منیه المرید ص 14 الکافی 1/46).
3- منیه المرید ص 14. الکافی 1/46.

از این گذرگاهها به عالم ملکوت اوج میگرفت در فقدان عالم و دانشمند دینی سوکوار می گردند و می گریند . با مرگ عالم باایمان در حصار و باره دین ، شکافی پدید می آید که هیچ چیز نمی تواند آنرا ترمیم کند ؛ زیرا علماء و دانشمندان واجد ایمان و مؤ منان بینای به مسائل دین ، دژها و قلعه های مستحکم اسلام هستند ، و همچون باره شهر می باشند)(1) (که جامعه اسلامی را زیر چتر حمایت خود قرار داده و مانع نفوذ عوامل فساد و تیره بختی در میان مسلمین می گردند) .

(رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) وارد مسجد شد و ملاحظه فرمود که عده ای پیرامون مردی جمع شدند (و به سخنان او گوش فرامی دهند) پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : این مرد ، کیست ؟ عرض کردند : (علامه و دانشمندی پرمایه است . حضرت فرمود : علامه یعنی چه ، و ملاک این عنوان چیست ؟ عرض کردند : این مرد نسبت به مسائل مربوط به انساب ، ایام (و روزهای تاریخی ) عرب و اشعار عربی ، عالمترین و آگاه ترین مردم جامعه عرب زبان است . امام کاظم (علیه السلام ) می گوید رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) پس از شنیدن این سخن ، فرمود : این اطلاعات و آگاهیهائی است که جهل و عدم اطلاع از آن کسی زیان نمیرساند ، و نیز آگاهی از آن نیز کسی را سود نمی بخشد . علم و دانش (مفید و سودمند که جهل و بی

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 4333


1- « اذا مات المؤ من ، بکت علیه الملائکه و بقاع الارض التی کان یعبد الله علیها، و ابواب السماء التی کان تصعد منها اعماله ، و ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شی ء، لان المؤ منین الفقهاء حصون الاسلام کحصن سور المدینه » (منیه المرید ص 14 و 15. الکافی 1/47).

اطلاعی از آن برای انسان زیانبار می باشد) عبارت از سه علم است :

1- آیه محکمه : یعنی علم به اصول عقاید ؛ (زیرا براهین و ادله اصول عقائد عبارت از آیات محکم قرآن می باشد) .

2- فریضه عادله : یعنی علم اخلاق (که حد وسط افراط و تفریط در خوی و رفتار را مشخص می سازد) .

3- سنت پایدار : یعنی علم به احکام شریعت و مسائل حلال و حرام .

و ماسوای این سه چیز ، نوعی آگاهی زائد و فضل و فزونی بی ارزش می باشد) (1) .

د - سخنان معصومان چهارده گانه (ع) از کتاب (تفسیرالعسکری(ع))در بیان عظمت علم
1- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله )

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام ) راجع به آیه

(( (و اذا اخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی . . . ) )) (2)

مطالب زیر جلب نظر می کند :

اما تفسیر کلمه (الیتامی ) ، برای توضیح این کلمه باید گفت که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : خداوند ، مردم را به احسان و نیکی نسبت به یتیمان توصیه و تشویق فرموده و افراد را موظف به سرپرستی از آنان دانسته است ؛ زیرا افراد یتیم و بی سرپرست ، پدران (دلسوز و متعهد) خود را از دست داده و از آنان جدا گشته اند . اگر کسی از آنها صیانت کند ، خداوند متعال او را تحت حمایت خود قرار میدهد . و اگر آنان را از کرم و احترام خویش برخوردار سازد مشمول کرامت الهی واقع می شود ، اگر دست مهر و راءفت خود را بر سر یتیمی

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 4334


1- « ذلک علم لا یضر من جهله و لا ینفع من علمه . انماالعلم ثلثه : آیه محکمه ، او فریضه عادله ، او سنه قائمه ؛ و ما خلاهن فضل » (منیه المرید ص 15. الکافی 1/37).
2- سوره بقره آیه 83: آنگاه که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان ، نیکی کنید.

بکشد و بدینوسیله او را نوازش و دلداری کند به تعداد هر موئی که از زیر دست او می گذرد ، خداوند متعال کاخی گسترده تر از دنیا و آنچه در آنست برای او مقرر می فرماید ، کاخی که آنچه دلخواه انسان است و چشم ها از دیدن آن ها لذت می برد ، در آن فراهم آمده است . چنین مردمان دلسوز و افراد نیکوکار (که یتیمان را تحت سرپرستی خود قرار می دهند) در چنین فراخنای لذت بخشی ، جاویدان و پیوسته کامیابند .

امام حسن عسکری (علیه السلام ) بدنبال این بیان رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) چنین می گوید : (از لحاظ فقدان سرپرست ) ، یتیم دیگری را سراغ داریم که شرائط و اوضاع زندگانی او ، سخت تر (و دردناک تر) از یتیمی است که پدر خود را از دست داده است ، و او عبارت از کسی است که از امام و رهبر دینی خود ، محروم و جدا گشته است و نمیتواند به او دسترسی پیدا کند ، و نمیداند وظیفه و تکلیف او در احکام دینی مورد ابتلاء وی ، چگونه است (یعنی تمام شیعیان ما احساس وظیفه شرعی می کنند ، و چون از پرستار دلسوز خود - یعنی امام و راهبر - محروم گشته اند همانند یتیمی هستند که پدر دلسوز خود را از دست داده و بی پناه شده اند) .

(امام (علیه السلام ) پس از تفسیر کلمه یتیم و تعمیم آن نسبت به شیعیان جداگشته از رهبر خویش ، فرمود) :

(هان ای مردم ! اگر

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 4335

کسی از پیروان ما - که به علوم و معارف ما دست یافته است - فردی بی خبر و بی اطلاع از شریعت ما و محروم از مشاهده ما را به شریعت و راه و رسم قوانین ما رهنمون می گردد ، چنین فردی ، یتیمی است که در دامان او قرار گرفته و او همچون سرپرستی است که از یتیمی بی پدر پرستاری می کند .

بهوش باشید ، اگر کسی این فرد بی اطلاع را راهنمائی کند ارشاد او را به عهده گیرد و شریعت و راه و رسم ما خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله ) را به او تعلیم دهد با ما در پیشگاه الهی همراه و همگام بوده ، و در جایگاهی قرار می گیرد که ما در خور آن هستیم ) .

(امام حسن عسکری (علیه السلام ) پس از ایراد چنین بیانی ، فرمود) : این سخن را من از پدرم ، نقل کرده ام و او از پدر و اجدادش و آنها از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) این سخن را روایت کرده اند) .

2- امیرالمؤ منین علی (علیه السلام )

(کسی که از شیعیان و پیروان ما است و به شریعت و آئین ما عالم و آگاه می باشد و بتواند پیروان سست عقیده و کم اطلاع ما را از تیرگی جهل و ناآگاهی برهاند ، و آنانرا در فضای نورانی علم بازآرد یعنی از آن علم و دانشی - که به رایگان در اختیار او قرار دادیم - دیگران را بهره مند سازد ، در روز رستاخیز (با جلال و شکوه زائدالوصفی ) در میان مردم می

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 4336

آید ؛ در حالیکه افسری نورانی و درخشان بر سر دارد ، افسری که بر تمام مردم پهنه قیامت پرتوافکن می باشد و آنرا روشن می کند ، و لباس و پوششی در بر او قرار گیرد که یک رشته ناچیز از تاروپود آنرا نمیتوان به بهای تمام دنیا و آنچه که در آنست تقویم و ارزیابی کرد . سپس منادی بانگ و ندائی بگوش مردم می رساند و به آنها چنین اعلام می کند که این شخص ، عالم و دانشمندی است که باید او را یکی از شاگردان خاندان محمد (صلی الله علیه و آله ) برشمرد .

هان ای مردم ! آن کسی که چنین عالم و دانشمندی ، او را از حیرت و سرگشتگی جهل و نادانی رهانیده است دست بدامن او گردد و پرتو وجودش را چراغ راه خود سازد تا او را از حیرت ظلمت و تاریکی عرصه قیامت بسوی روشنائی بوستانهای بهشت راهبری کند ، در نتیجه ، تمام افرادی که این دانشمند آنها را به خیر و نیکی رهنمون گشت ، و دلهای قفل خورده و غیرقابل نفوذ آنان را از برکت همت خویش گشوده ساخت ، و در ظل مساعی خود تمام تیرگیهای شبهه و تردید را از دل و جان آنان زدود ، همراه خود به فضای نورانی بهشت می برد .

3- فاطمه زهراء (سلام الله علیها)

(زنی حضور فاطمه زهرا (سلام الله علیها) رسید و عرض کرد : مادری دارم که ضعیف المزاج است و درباره نماز با اشکالات و مسائلی مواجه می شود . مرا نزد شما فرستاد با پرسشهای او را با شما مطرح سازم . فاطمه

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 4337

زهراء (سلام الله علیها) به پرسش این زن پاسخ داد . ولی این زن پرسش دیگری را مطرح ساخت و آنحضرت پاسخ آنرا بیان فرمود . و همینگونه پرسشهای متعددی را با آن حضرت در میان گذاشت که سرانجام به ده سؤ ال رسید ، و فاطمه زهراء (سلام الله علیها) به تمام این سؤ الات ، جوابهای لازم را ایراد فرمود .

این زن به علت کثرت و تعدد پرسشهای خویش ، احساس شرمندگی نمود و از بازگو کردن سؤ الات بیشتر ، خجالت می کشید . به همین جهت عرض کرد : بیش از این مزاحم نمیشوم . فاطمه زهرای عزیز فرمود : و هر سؤ الی که به نظر تو می آید مطرح کن و از بازگوکردن آن شرمگین مباش . (آن حضرت برای آنکه این زن را به طرح سؤ الاتش ترغیب و تشویق فرماید ، از او پرسید) : اگر کسی در مدت یک روز ، بار گران و سنگینی را بدوش کشد و آنرا به بالای بام خانه ای و ساختمانی حمل کند و در برابر آن ، حق الزحمه ای معادل هزار دینار دریافت نماید ، آیا (با داشتن چنان مزد و پاداش فراوانی ) ، تحمل رنج و زحمت و حمل بار گران بر او ناگوار و غیرقابل تحمل است ؟ عرض کرد : نه . فاطمه زهراء (سلام الله علیها) فرمود : من هم مزدوری می کنم و خویشتن را اجیر و مزدور خدا قرار داده ام . مزد و اجرت من در ازاء پاسخ به هر سؤ الی ، فزونتر از مجموع در و مرواریدی

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 4338

است که فاصله میان آسمان و زمین را پر می کند . پس من شایسته و سزاوارتر از این باربر مزدور هستم که در برابر پاسخ به پرسشهای تو ، احساس رنج و زحمت ننمایم . از پدرم (یعنی رسول خدا) (صلی الله علیه و آله ) شنیدم که می فرمود : دانشمندانی که پیرو مکتب ما هستند در روز قیامت محشور و زنده خواهند شد به گونه ای که به میزان علوم و دانشها و مساعی و کوششهایشان در جهت ارشاد مردم ، با خلعتها و لباسهای کرامت و پوششی شکوهمند آراسته می گردند . بدینصورت که بر قامت هر یک از آنان هزار هزار یعنی یک ملیون خلعت نورانی و درخشان پوشانده می شود . سپس منادی از جانب پروردگارمان بانگ و ندا درمیدهد : ای کسانی که از ایتام آل محمد (صلی الله علیه و آله ) سرپرستی کرده اید و آنها را - آنگاه که دستشان از دامن پدران واقعی آنها یعنی پیشوایان و رهبران دینی کوتاه گشته است - نجات داده اید ؛ ای علماء و راهبران دینی ! بدانید که این افراد همان شاگردان شما و همان یتیمانی هستند که شما از آنها سرپرستی کرده و آنها را تعلیم داده و از سقوط و نابودی نجاتشان داده اید . پس بنابراین باید شما اندام آنها را با خلعتهای علوم و معارفی که از شما در دنیا تحصیل کرده اند بیارائید . از پی چنین خطابی ، دانشمندانی که معلم چنان شاگردانی بوده اند بر قامت این شاگردان - باندازه معلوماتشان - معلوماتی که از همین دانشمندان فرا گرفته اند

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 4339

- خلعتها و لباسهای شکوهمندی را می پوشانند تا آنجا که در میان این شاگردان افرادی به چشم می خورند که صد هزار حله و دیبای بهشتی بر قامتشان پوشانده می شود . و بدینسان همین شاگردان بر اندام کسانی که علوم دین را از آنها فراگرفته اند جامه های گرانبها و پوششهای نورانی بهشت را پوشانده و قامت آنها را می آرایند .

سپس خداوند متعال امر می کند : بر قامت این دانشمندانی که از ایتام آل محمد (صلی الله علیه و آله ) سرپرستی کرده اند ، بار دیگر جامه نورانی بپوشانید تا خلعتهای آنها را تکمیل نموده و چند برابرش سازید . از آن پس بر حسب فرمان الهی این پوشاکهای نورانی و نیز مقام و مرتبت آنها - قبل از آنکه خلعتهای نورانی را بر قامت شاگردانشان بپوشانند و چند برابرش سازند و نیز قبل از آنکه منزلت و مقام آنها به چند برابر و کمال خود برسد - تکمیل می شود .

(فاطمه زهراء (سلام الله علیها) پس از پایان بردن این سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله ) به آن زن گفت : هر رشته تاروپود این جامه ها از تمام پدیده هائی که آفتاب بر آنها می تابد یک ملیون بار ، باارزش تر و بهتر است . و پدیده هائی که آفتاب بر آنها می تابد فاقد ارزش می باشد ؛ زیرا آنها آمیخته به ظلمت و تاریکی و دستخوش کدورت و تیرگی هستند .

(سخنان فاطمه زهراء (سلام الله علیها) و بیان پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) این حقیقت را

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 4340

برای ما بازگو می کند که علماء و دانشمندان و نیز دانشجویان - البته دانشمندان و دانشجویانی که در جهت کسب بینش دینی و الهی می کوشند - در روز قیامت به چنان مرتبتی تعالی می یابند که سراپا نور و روشنائی اند ، و هیچگونه حاجب و پرده ای تاریک کننده در برابر دیدگان آنها برای رؤ یت حق و حقیقت وجود نخواهد داشت . همگی سراپا چشم اند و تمام وجود آنها بصیرت و بینش و روشنی است و ناچیزترین ابهامی در برابر پرتو و دید و بینش خیره کننده آنان وجود ندارد) .

4- امام حسن مجتبی (علیه السلام )

(اگر کسی یتیم آل محمد (صلی الله علیه و آله ) یعنی دانشجوی دینی را سرپرستی نماید ، و به جای پدر و اولیاء دلسوزش وی را تحت مراقبت خویش قرار دهد ، یتیمی که در ورطه جهل و بی اطلاعی فرو رفته است ، چنانچه او رااز جهل برهاند و امور مشتبه و بهم آمیخته و ابهام آمیز را برای او توضیح دهد و شبهه را از دل او بزداید (تا بتواند حقایق و واقعیات را از میان آن امور بازیابد ، و به تاءمین نیازهای مادی او نیز قیام نماید یعنی ) از نظر آب و آذوقه ، نیاز وی را برآورده سازد ، برتری و برجستگی مقام و تابندگی وجود او همچون برجستگی و تابندگی خورشید نسبت به (سها) (1) و ستاره کم نور است . (2)

5 - امام حسین (علیه السلام )

اگر کسی عهده دار سرپرستی یتیم و فرد بی سرپرستی گردد ، یتیمی که محنت و ابتلاء ما به استتار ، میان او و ما جدائی و فاصله به

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 4341


1- کم نورترین ستاره ای که در جمع ستارگان (بنت النعش صغری ) به چشم می خورد.
2- « فضل کافل یتیم آل محمد (صلی الله علیه و آله ) عن موالیه ، الناشب فی الجهل ، یخرجه من جهله و یوضح له ما اشتبه علیه ، و یطعمه و یسقیه ، کفضل الشمس علی السها » (منیه المرید ص 17. تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام )، برگ شمار ندارد).

وجود آورده است اگر با همان علوم و معارفی که از ناحیه ما بدو فائض گشته و رسیده است مواسات و همیاری را با وی در پیش گیرد ، و او را به تعالیم ما آشنا سازد ، و سرانجام با ارشاد خود ، او را به حق و حقیقت رهنمون گردد (چنین سرپرست و معلم ، با تعبیری مهرآسا و سخنی محبت آمیز مورد خطاب الهی قرار گرفته و) خداوند به او می گوید .

ای بنده بزرگوار ، (بنده ای که دردآشنا بوده ) و بار هم و غم دیگران را بدوش کشیده و با آن همدردی و دلسوزی کرده ای ، بدان من که خدای تو هستم سزاوارترم که بدینسان تو را نیز مشمول چنین کرامت و بزرگواری قرار دهم . (خداوند متعال پس از چنان خطاب محبت آمیزی ) به فرشتگان می گوید :

ای فرشتگان ، برابر هر حرف و سخنی که این بنده من به دیگران تعلیم داده است ، هزار هزار کاخ و منزلگاههای متنوع و آرام بخش را در بوستانهای بهشت برای او فراهم و مقرر سازید . و هرگونه نعمتهائی را که در خور این کاخها و پناهگاههای آسایش بخش می باشد بدآنها ضمیمه نمائید) ، (تا به پاس تعلیم و بیدارگری دیگران ، از چنان کرامت ها و عنایاتی برخوردار شود) .

6- علی بن الحسین ، امام سجاد (علیه السلام )

(خدای (عز و جل ) به موسی (علیه السلام ) وحی فرمود : ای موسی ! محبت مرا به سوی بندگانم جلب کن و مرا بشناسان و محبوب خلقم قرار ده ، و محبت آنانرا نیز به سوی من جلب کن (تا میان

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 4342

من و خلق من ، محبت و دوستی و عشق و علاقه ، مبادله گردد ، و حب و دلبستگی بر روابط ما حکومت کند) . موسی عرض کرد : برای ایجاد چنین محبت متبادل ، چه راه و رسمی را در پیش گیرم ؟ فرمود : الطاف و نعمتهای مرا به یادشان آور تا محبت و توجه آنها به طرف من معطوف گردد .

ای موسی ! اگر بتوانی بنده گریزپایم را که از درگه من فراری گشته است به من بازگردانی و یا ، بنده گم کرده رهی را که از حریم من دور گشته به حریم کرامت و عنایتم رهنمون سازی (تا او پناهگاه واقعی خود را بازیابد) این کار تو بهتر و پرارزش تر از آنست که صد سال مرا به گونه ای بندگی کنی که روزها را روزه دار ، و شب ها را در نیایش و مناجات ، خیزان و بیدار باشی .

موسی (علیه السلام ) عرض کرد : چنین بنده گریزپائی که از درگه تو گریخته است چگونه آدمی است ؟ فرمود : گناهکار و مجرمی است که از فرمان من سرپیچیده و در برابر دستورم تمرد کرده است .

سپس موسی (علیه السلام ) گفت : این بنده گم کرده ره - که از حریم تو دور گشته است - کیست ؟ فرمود : کسی که امام زمان و راهبر واقعی عصر و دوره خویش را شناسائی نکرده است ؛ و نسبت به او فاقد علم و از او غائب است . تو باید امام زمان غائب از او را بدو معرفی کنی ، آنهم پس

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 4343

از آنکه شخصی که نسبت به شریعت دین او آشنا است وی را شناسائی کرد ، تو ، به این شخص گم کرده ره ، شریعت امام زمان و آئین بندگی پروردگارش و راه و رسم وصول به رضای او را می شناسانی .

همو فرمود : (پس بنابراین بشارت دهید به علماء شیعه و پیرو ما ، که از پاداش عظیم و جزائی فراوان برخوردار می گردند) (1) .

7- محمد بن علی ، امام باقر (علیه السلام )

(عالم و دانشمند همانند کسی است که شمع فروزانی را (در تاریکی ) همراه خویش گرفته و بدینوسیله بر تاریکی شب چیره گشته و فضای پیرامون خود را برای مردم روشن می کند . بدیهی است هرکسی که در پرتو روشنائی آن شمع ، در شناسائی راه خویش ، توفیقی بدست می آورد (و راه را از چاه باز می یابد) دعای خیر خود را نثار این شخص می کند .

بدینسان عالم و دانشمند با شمع و چراغ علم و دانش ، تاریکیهای جهل و سرگشتگی را از پیرامون (افکار و احساسات ) خود و مردم می زداید ، و مشعل فروزان علم و بصیرت ، فضای اندیشه و احساس جامعه را روشن می سازد . هر کسی که از این پرتو درخشان و چراغ فروزان علم ، روشنائی گیرد تا از این رهگذر از وادی حیرت و سرگردانی بیرون آید و یا بدانوسیله از ظلمت جهل رهائی یابد ، چنین فردی (در سایه برخورداری از علم ) از آتش دوزخ آزاد است ، و آزادی او مرهون ارشادات آن عالم و دانشمند می باشد .

خداوند متعال آن عالم و دانشمندی که چنین

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 4344


1- قسمت اخیر متن حدیث این است : « (قال فمن الضال عن فنائک ؟ قال : الجاهل بامام زمانه تعرفه ، و الغائب عنه بعد ما عرفه الجاهل بشریعه دینه ، تعرفه شریعته و ما یعبد به ربه و یتوصل به الی مرضاته ) » (رک : تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام )، برگ شمار ندارد. بحارالانوار 2/4).

فردی را از آتش دوزخ رهائی بخشیده است به شمار هر تار موی او پاداشی نصیب وی می گرداند که پرارزش تر از پاداش صدقه و بخششهای مالی است که هموزن صد هزار خروار (1) پولی باشد که نابجا و برخلاف امر الهی به دیگران انفاق گردد . (چنین بخششی نه تنها نمیتواند پاداشی را نصیب بذل کننده آن سازد) بلکه بار گران و عواقب نامطلوبی را برای او به بار می آورد . ولی خداوند به جای هر تار موی شاگرد و متعلم ، پاداشی را نصیب معلم می سازد که عظیم تر از پاداش هزار رکعت نمازی است که در کنار و نزدیک آن برگزار می گردد .

8 - جعفر بن محمد ، امام صادق (علیه السلام )

(دانشمندان شیعه و پیرو ما ، مرزبانان حدود و ثغوری هستند که در آنسوی مرزها ، شیاطین و دیوان و ددان و همکاران شیاطین در کمین نشسته و در رفت و آمدند . دانشمندان شیعه ، مانع خروج و یورش و غلبه این اهریمن و اهریمن گرایان نسبت به شیعیان مستضعف می باشند ، (شیعیانی که از لحاظ ایمان و اعتقادات دینی کاملا مجهز نیستند) .

آری دانشمندان شیعه (همچون سد استواری ) ، از تسلط ابلیس و پیروان بد سیرت شیطان بر شیعیان جلوگیری می نمایند (تا انسانیت و معنویت آنان به دست چنین دزدان و یغماگرانی از دست آنان ربوده نشود) .

هان ای شیعیان ما ، اگر کسی از شما در کمین چنان اهریمن صفتان بنشیند و در چنین پایگاهی ، موضع گیرد (و از مرزهای اسلام و معنویت ، پاسداری و نگاهبانی کند و مانع نفوذ افکار پلید و نیرنگ وار

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 4345


1- در این حدیث کلمه (قنطار) بکار رفته است که مفهوم آن عبارت از پوست گاوی است که انباشته از سکه و پول می باشد. ولی ما در اینجا از آن با عنوان (خروار) یاد کردیم . و اصولا قنطار را به چندین معنی تفسیر کرده اند: مال عظیم ، چهل وقیه طلا یا نقره ، هزار دینار، هشتاد هزار درهم ، و پوست گاوی که انباشته از طلا و نقره باشد. (رک : فرهنگ نفیسی (قنطار). بحارالانوار2/5).

شیاطین و بدخواهان جامعه انسانی گردد) هزار هزار بار (یعنی یک میلیون بار) از مجاهد با روم و ترک و خزر ، برتر و گرانقدرتر است ؛ زیرا چنین دانشمند و مرزبان علم خاندان پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله ) از ادیان یعنی آئین های دینی دوستداران ما دفاع نموده (و از انسانیت و معنویت جامعه های پیرو ما حمایت می کند) ، در حالی که سربازانی که در آوردگاه روم و ترک و فارس می جنگند از پیکرها و اندامهای جسمانی ، و ابدان دوستان ما دفاع می نمایند) ، (و قطعا دفاع از حریم دین و معنویت ، پرارج تر از دفاع از حریم ابدان و جهات جسمانی است ) .

9- موسی بن جعفر ، امام کاظم (علیه السلام )

اهمیت وجود یک فرد فقیه و واجد بینش دینی - که فرد بی سرپرست و محروم از درک محضر ما و بهره نابرده و تهی دست از علوم و معارف ما را (از جهل و نادانی ) رهائی می بخشد - بدان پایه دارای اهمیت است که از دیدگاه شیطان و راندگان از درگاه رحمت الهی ، وجود چنین فقیهی طاقت فرساتر و تحمل ناپذیرتر از وجود هزار عابد می باشد ؛ زیرا اهتمام و کوشش عابد به خود او محدود است (و صرفا غم خویش را به دل دارد و میخواهد فقط خود را نجات دهد) ؛ در حالیکه یک فقیه و عالم آگاه به احکام الهی نه تنها اهتمام و عنایت خود را در نجات خویشتن بکار میدارد ، بلکه اهتمام و کوشش او (همه گیر و آنچنان گسترده است که ) تمام بندگان خدا - اعم از

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 4346

زن و مرد - را در بر می گیرد (و تمام آنانرا زیر چتر عنایت خویش قرار میدهد) و آنانرا از دست اغوای شیطان و راندگان درگاه الهی رهائی می بخشد .

بدینسان است که یک فقیه و عالم دینی (فقیهی که نسبت به دیگران احساس تعهد و مسئولیت می نماید) بر هزار عابد و بلکه بر هزار هزار عابد فضیلت و برتری دارد) .

10- علی بن موسی ، امام رضا(علیه السلام )

(در روز رستاخیز به فرد عابد و زاهدی - که کناره گیر و بیگانه از مردم است - چنین خطاب می شود : مرد خوبی بودی ، همت و کوشش تو در ذات و شخص خودت محدود بود . و چون در زندگانی ، باری بر دوش دیگران نبودی (و از خویشتن حمایت کردی ) بنابراین به بهشت درآی (ولی باید بدانی که حق نداری دیگران را با خود همراه سازی ؛ چون اثر وجودی تو از مرز نجات خودت تجاوز نمی کرد) ؛ در حالیکه فقیه و عالم آگاه به موازین دین (که احساس رسالت و مسئولیت می کرد) خیر او به دیگران می رسید و آنان را از دشمنانشان رهائی می بخشید ، و نعمت های بهشت الهی را نسبت به آنان سرشار می ساخت ، و در نتیجه ، عوامل جلب رضای الهی را در برابر آنها گشوده و روشن می نمود ؛ لذا در روز قیامت در خطاب به او می گویند :

ای کسی که افراد یتیم و بی سرپرست آل محمد (صلی الله علیه و آله ) را تحت تکفل و سرپرستی خود قرار داده و افراد سست ایمانی را که از دوستان ما

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 4347

بودند به حق و حقیقت رهنمون شدی ، (در این عرصه دهشتناک و بلاخیز) درنگ کن (تا دیگران را زیر چتر حمایت خویش قرار دهی ) و برای هرکسی که از تو بهره ای گرفته و یااز تو ، علم و دانشی آموخته است وساطت و شفاعت کن . او تا آن اندازه درنگ می کند که در طی آن گروهها و گروههای فراوانی در ظل شفاعت او وارد بهشت می گردند . این گروهها که به صد هزار نفر میرسد - به چنین افتخاری نائل می شوند . تا ده بار ، کلمه (فئام ) را تکرار کرد یعنی ده گروه صد هزار نفری به بهشت درآیند .

این گروه های چشمگیر و فراوان - عده ای - شاگردان بدون واسطه او هستند و عده ای دیگر ، شاگردان شاگردان او می باشند که از هنگام تعلیم تا روز قیامت با وسائط دور و درازی از شاگردان و جیره خواران مکتب این عالم آگاه دینی به شمار می آیند .

بنگرید (فاصله ره از کجا تا به کجاست ) و چه تفاوت عظیمی میان مقام و مرتبت علم و دانشمند متعهد دینی از یکطرف ، و مقام و مرتبت زهد و عبادت و زاهد و عابد از طرف دیگر وجود دارد) (و لذا عالم و عابد را نمیتوان با وجود چنین امتیاز شگرفی با هم مقایسه نمود) .

11- محمد بن علی ، امام جواد(علیه السلام )

(اگر کسانی کفالت و سرپرستی ایتام آل محمد (صلی الله علیه و آله ) را به عهده گیرند ، ایتامی که از پدر روحانی و امام و راهبر دینی خود جدا گشته و از آنها محروم

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 4348

مانده اند و در وادی جهل و نادانی دچار سرگردانی گشتند ، و همچون اسیرانی در دست شیاطین خود و هوسهای شیطانی گرفتار آمدند ، و زیر فشار آرمانهای پلید و آلوده دشمنان بدخواه و ناسزاگوی ما با دشواری و تنگنا مواجه هستند ، اگر دانشمندانی چنین مصیبت زدگانی را از دست چنان موجودات آلوده و چنین حالاتی برهانند و با زدودن وسوسه های فتنه انگیز شیطان از دل آنها ، آنانرا از حیرت و سرگشتگی و قهر شیاطین نجات دهند ، و ناسزاگویان و بدخواهان ما را - در ظل حجت های الهی و رهنمودهای پیشوایان دینی شیعیان ما - مقهور و منکوب سازند (چنین دانشمندانی در پرتو اینگونه کوششهای بی دریغ خویش - در پیشگاه الهی - با معیارها و مدارج و منازلی فزونتر از معیارهای زیر ، بر عابد و فرد پارساخوی ، فضیلت و برتری دارند :

فزونتر از برتری آسمان بر زمین ، عرش بر کرسی ، حجب و سراپرده های الهی بر آسمان .

آری تفاوت موقعیت عالم و عابد و برتری عالم بر عابد ، همچون تفاوت موقعیت و برتری ماه تمام شب چهارده بر کورترین و نهان ترین ستارگان آسمانی است ) .

12- علی بن محمد ، امام علی النقی (علیه السلام )

(اگر پس از غیبت قائم یعنی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) ، دانشمندانی به ثمر نمیرسیدند که مردم را در جهت آنحضرت (و قطب دائره امکان و کانون بقاء و هستی جهان ) دعوت و راهبری کنند ، و به وجود سرشار از خیر و برکت آنجناب رهنمون گردند ، و از دین و آئین الهی در سایه حجت های

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 4349

آسمانی دفاع نمایند ، و بندگان ضعیف خدا را از دامهای ابلیس و ابلیس مآبان برهانند ، و نیز از کمند دشمنان ما که زمام قلوب شیعیان ضعیف الایمان ما را همچون کشتی که ساکنانش را در اختیار دارد به دست گرفته اند - نجات بخشند ، (آری اگر اینگونه دانشمندان دینی متعهد و مسئول ؛ نمی بودند) ، در پهنه گیتی هیچکسی باقی نمی ماند جز کسانی که باید آنها را از دین و آئین پروردگار ، روی گردان و مرتد برشمرد . (برکات وجود چنان دانشمندانی است که می تواند حفاظی نیرومند برای صیانت و پاسداری دین خدا و دینداری مردم باشد) .

این گروه از علماء و دانشمندان از برترین مزایا و والاترین مقام و مرتبت در پیشگاه خدا برخوردارند) .

13- حسن بن علی ، امام حسن عسکری (علیه السلام )

علماء و دانشمندانی که در میان پیروان مکتب ما خاندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) بسر می بردند ، درباره دوستان مستضعف ما و مردمی که به ولایت و امامت و رهبری ما دلبستگی دارند بی تفاوت نمی مانند ، و به تقویت ایمان و تاءیید آنان بپامی خیزند و آنها را از هر گونه استضعافی می رهانند . چنین دانشمندانی در روز رستاخیز (بطرز بسیار شکوهمند و افتخارآمیزی ) در جمع مردم عرصات محشر ، نمودار می شوند که درخشش افسرهائی که بر سر دارند پرتوافکن پهنه قیامت است . آری بر سر هر یک از آنها در روز قیامت ، تاج و افسری نهاده میشود که انوار و پرتو آن مسافاتی از پهنه قیامت را روشن می سازد که باید عرض و طول و پیرامون آنرا

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 4350

در مدت سیصد هزار سال پیمود . شعاع انوار این تاجها و افسرها سرتاسر این عرصه را زیر پوشش خود قرار میدهد .

در چنین روزی ، هر فردی که تحت سرپرستی علماء و دانشمندان دینی (از خرمن و اندوخته های بینش و بصیرت آنان خوشه ای برداشته ) و با مساعی آنان از فضای تیره جهل و نادانی ، رهیده ، و تحت تعلیم آنان از وادی سردرگم حیرت و سرگردانی بیرون آمده (و در محیطی روشن و نورانی راه یافته است ) چنین شاگرد ره بازیافته ، به شاخه و شعبه ای از پرتو انوار این دانشمندان ، خویشتن را پیوند می دهد . پیوندی که او را به منازل و مقامات رفیع و ارجمندی برمی فرازد تا آنجا که با علماء و دانشمندان در قله های رفیع بوستانهای بهشت همطراز می شود و در برابر آنها قرار می گیرد .

آری چنین شاگردانی در منازل و کاخهائی از بهشت ماءوی می گیرند که آن منازل در جوار استادان و معلمان آنها آماده گشته است . (و سرانجام به این افتخار دست می یابند) که در پیشگاه امامان و پیشوایانی قرار گیرند که این دانشمندان ، آنها را به ایده ها و آرمانهای آن امامان دعوت می کردند .

ولی هیچیک از بدخواهان و دشمنان ما خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله ) ، تاب تحمل چنان اشعه ای را - که از این تاجها و افسرها برمی خیزد - ندارند . این اشعه ، نیروی دید و بینائی آنها را از کار انداخته و حس سامعه و شنوائی آنانرا فلج می

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 4351

سازد و زبان آنها را نیز لال می گرداند . این اشعه (به علت عدم لیاقت و فقدان شایستگی آنان ) به چنان نیروی کوبنده ای مبدل می شود که از لهیب آتش جهنم ، سخت تر و فرساینده تر است . این اشعه (بجای آنکه دشمنان ما را به سوی نجات و رهائی از گودالهای دوزخ رهنمون گردد) آنانرا با خود برداشته تا آنگاه که آنها را به طرف خازنان دوزخ پرتاب می کند ، و آنان نیز این افراد بدخواه را به میان آتش دوزخ می سپرند) .

14- حضرت ولی عصر ، امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف )

(حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) در ذیل یکی از توقیعات شریف خود - که در پاسخ به مسائل اسحق بن یعقوب مرقوم فرمود - علماء و دانشمندان آگاه به احادیث را به عنوان مرجع و پناهگاه واقعی در حل معضلات و مسائل پیچیده و حوادث و رویدادهای زندگانی معرفی نمود که باید در شناخت وظائف انسانی و معنوی - به هنگام برخورد با مسائل مختلف زندگانی - به آنان مراجعه نمود . آنحضرت برای آنکه شیعیان ، مرجع خویش را در بازیافتن تکالیف انسانی و الهی شناسائی کنند و در انجام وظائف خویش ، احساس آرامش نمایند ، فقهاء و محدثان روایات اهل بیت را تکیه گاه مطمئنی معرفی فرمود ، و رسمیت فتوای آنان را بدینگونه اعلام نمود : (هرگونه مسائلی که با آنها مواجه هستید (و به تکالیف الهی و انسانی خود در آن مسائل آگاه نیستید) به روات و حاملان احادیث و مسئولان تعالیم ما (یعنی فقهاء و محدثین و سخنگویان ما) مراجعه کنید ؛ زیرا آنان حجت

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 4352

من نسبت به شما می باشند و من نیز حجت خدایم ) . (1) (و اینان در حجیت فتوی و سخن های خویش ، با من همطراز می باشند ، و لذا باید با جان و دل فرمان آنها را پذیرا باشید) .

احادیثی که از نظر خوانندگان محترم گذشت نمونه هائی از روایاتی است که راجع به ارزش علم و علماء و متعلمان از معصومین (علیهم السلام ) به ما رسیده است (اگرچه اینگونه احادیث که نمایانگر شرف و فضیلت علم و دانش می باشد بی اندازه فراوان و چشمگیر است ) ولی ما به منظور رعایت اختصار در تدوین کتاب و مناسبات مربوط به موضوع بحث ، به ذکر همین مقدار از احادیث بسنده نمودیم .

ه- اهمیت و ارزش علم و دانش از نظرگاههای حکماء و کتب کهن آسمانی
لقمان

لقمان حکیم به فرزند خود می گوید : (فرزند عزیز! دیدگان بصیرت خود را در انتخاب مجالسی که در آنها شرکت می کنی کاملا باز کن و به گزین باش . اگر دیدی مجلسی از مردمی متشکل شده است که با دل و جان و زبان ، خدا را یاد می کنند ، در آن مجلس شرکت کن ؛ زیرا اگر عالم و دانشمند باشی علم و آگاهی تو در چنین مجلسی به مدد تو برمیخیزد و به تو سود میرساند و خاطر ترا نسبت به علم تجدید می نماید . و اگر جاهل و نادان باشی آنان به تو علم می آموزند ، و با شرکت در آن مجلس سرانجام ، به علم و بصیرتی دست می یابی . بنابراین باز هم شرکت تو در چنین نشستی ، درخور و مناسب تو می باشد ، و

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 4353


1- سفینه البحار 2/677.

این امید هم وجود دارد که خداوند ، شرکت کنندگان در این مجلس را زیر سایه لطف و رحمت خود قرار دهد ، و از طریق ، چنین لطف و مرحمتی ضمنا شامل حال تو نیز گردد .

آنگاه که با گروهی از خدابی خبر مواجه شوی و ببینی که در مجلسی ، افرادی شرکت دارند که از خدا یاد نمی کنند ، بلکه او را بدست فراموشی سپردند ، با آنان نشست و برخاست نکن ؛ زیرا اگر خود ، از علم و آگاهی برخوردار باشی ، علم تو در طی مجالست با آنها به تو سودی نمی رساند . و اگر جاهل و نادان باشی همنشینی تو با آنها ، جهل و بی خبری و غفلت ترا فزاینده تر می سازد . علاوه بر این ممکن است خداوند متعال آنانرا به کیفر جهل و غفلت دچار سازد و این کیفر ، ترا نیز دربرگیرد) (1) .

توراه

در توراه آمده است که موسی (علیه السلام ) فرمود : (علم و حکمت و استوارمندی در اندیشه و گفتار و کردار را ، بس شگرف و عظیم برشمار و از آن تجلیل کن ؛ زیرا اگر من نیروی حکمت و صواب اندیشی را در قلب کسی برقرار می سازم صرفا بدین منظور است که می خواهم او را مشمول رحمت و آمرزش خویش قرار دهم .

ای موسی ! حکمت آموز باش و رفتار خویش را بر موازین حکمت منطبق ساز و آنرا به دیگران بیاموز تا در این رهگذر به کرامت من در دنیا و آخرت دست یابی ) .

زبور

خداوند متعال در کتاب زبور

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 4354


1- بحارالانوار 1/201، به نقل از علل الشرایع .

به داود پیامبر(علیه السلام ) می فرماید : (داود! به احبار و دانایان و علماء بنی اسرائیل و رهبانان (صومعه نشین ) هشدار ده که با مردمان پرهیزکار ، گفتگو و مجالست و بحث و مذاکره نمائید . اگر در محیط خود ؛ با مردم تقوی پیشه و پرهیزکار برنخوردید با علماء و دانشمندان به بحث و مذاکره بنشینید . و اگر در جمع افراد محیط و پیرامون خود ، دانشمندی را نیافتید با عقلاء و بخردان نشست و برخاست و گفتگو کنید ؛ زیرا پرهیزکاری و دانش و خردمندی عبارت از سه مرحله و درجه ای است که هدف من از سپردن هر یک از این سه مرحله به مردم ، اینست که می خواهم بشر دچار سقوط و نابودی نگردد) . (و هر کسی گمشده خویش یعنی تقوی و علم و عقل را در جوامع بشری بیابد . و از هر یک از گروه پرهیزکاران و دانشمندان و خردمندان ، بهره خویش را بازگیرد تا جامعه انسانی احساس فقر و کمبود نکرده و دچار انحطاط و سقوط نگردد) .

درباره مطلب فوق ، این سؤ ال پیش می آید که چرا خداوند در طبقه بندی این مراحل ، تقوی و پرهیزکاری را بر سایر مراتب دیگر مقدم داشته است ؟

پاسخ چنان سؤ الی این است که تقوی و پرهیزکاری ، با علم و دانش به گونه ای پیوند و همبستگی دارد که تقوای بدون علم ، قابل تصور و امکان پذیر نیست . و چنانکه قبلا نیز یادآور گشتیم خشیت و بیم از خداوند صرفا در سایه علم و دانش امکان پذیر

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 4355

است . لذا خداوند در طبقه بندی مراتب سه گانه مذکور ، علم و دانش را بر عقل و خرد مقدم نموده است ؛ زیرا هر عالم و دانشمندی ، ناگزیر باید عاقل و خردمند باشد تا به مرحله علم ارتقاء یابد .

انجیل

خداوند متعال در سوره هفدهم انجیل می فرماید : (وای بر کسی که نام و عنوان علم و دانش بگوش او برسد و از آن جویا نگردد . او چگونه حاضر است ، با نادانان محشور شود و در آتش جهنم با آنان همنشین گردد ؟

مردم ! پویای علم باشید و آنرا بیاموزید ؛ زیرا علم و دانش اگر فرضا موجبات سعادت و نیکبختی شما را فراهم نیاورد باعث تیره روزی و بدبختی شما نمی گردد . اگر علم و دانش ، مقام شما را رفیع نگرداند ، سبب پستی و فروهشتگی منزلت شما نمی شود . اگر شما را بی نیاز نسازد ، تهی دستی را برای شما به ارمغان نمی آورد . اگر به شما سودی نرساند ، زیانبخش نخواهد بود .

این سخن را بر زبان جاری نسازید : که می ترسیم عالم و دانشمند شویم و نتوانیم به مضمون علم و آگاهی خود عملا پای بند باشیم ؛ بلکه باید بگوئید : امیدواریم که عالم و دانشمند گردیم و طبق آگاهی و علم خود عمل کنیم .

علم و دانش به مدد عالم و دانشمند برمیخیزد ، و از او شفاعت و وساطت می کند ، و بصورت قدرتی درمیآید که با عالم و دانشمند همیاری می نماید . بنابراین حقا نباید خداوند ، عالم و دانشمند

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 4356

را در روز قیامت ، فرومایه و ذلیل سازد .

ای گروه علماء و دانشمندان ! درباره پروردگار خود چگونه می اندیشید ؟ آنها می گویند : فکر و گمان ما درباره پروردگار ما این است که ما را مشمول رحمت و آمرزش خویش قرار دهد . خداوند به آنان می گوید : من هم به اندیشه و درخواست و امید شما عمل کردم ؛ زیرا من حکمت و دانش و استحکام و استوارمندی در تفکر و رفتار را به شما سپردم و هدف من از این کار ، چنین نبود که بدخواه شما بودم ؛ بلکه نسبت به شما اراده خیرخواهی داشتم . بنابراین - زیر سایه لطف و رحمت من - همراه بندگان شایسته من به بوستان بهشت و سرای نیکبختی من درآئید) .

مقاتل بن سلیمان می گوید : در کتاب (انجیل ) به این مطلب برخوردم که خداوند متعال به عیسی (علیه السلام ) فرمود :

(دانشمندان را گرامی دار و دربزرگداشت آنان دریغ مکن ، و اهمیت و ارزش مقام و مرتبت والای آنانرا بشناس ؛ زیرا من دانشمندان را از لحاظ مقام و منزلت بر تمام آفریدگانم - بجز پیامبران و رسولان خود - مزیت و برتری بخشیدم ، مزیت و برتری آنان بر مخلوقات ، همانند مزیت و برجستگی آفتاب بر ستارگان ؛ و همسان برتری آخرت بر دنیا ، و همچون برتری من بر تمام پدیده های هستی می باشد) .

و از سخنان مسیح (علیه السلام ) است که فرمود :

(اگر کسی به زیور علم و دانش آراسته گردد ، و رفتار خود را با

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 4357

موازین علمی خویش منطبق سازد ، یعنی به علم خود عمل کند ، او همان کسی است که در ملکوت آسمان ها به عنوان شخصیتی عظیم و شکوهمند و انسانی بزرگ نامبردار بوده و از او به عظمت یاد کنند) .

و - سخن فرزانگان دین و دانش درباره علم و علماء و دانشجویان
ابی ذر غفاری

(هر باب و دری از علم که فراسوی ما گشوده می شود و آن را فرامی گیریم از دیدگاه ما از هزار رکعت نمازی که استحبابا و با هدف طاعت از امر غیر واجب انجام می شود ، محبوب تر و خوش آیندتر است ) (1) .

ابوذر غفاری می گوید : از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) شنیدیم که می فرمود : (اگر مرگ دانشجوئی - همزمان با تحصیل و دانشجوئی او - در رسد به عنوان شهید و سرباز جان باخته در راه خدا محسوب می گردد) .

وهب بن منبه (126)

(تحصیل و تاءمین بسیاری از مزایا در خود دنیا نیز رهین علم و آگاهی انسان می باشد) ؛ زیرا علم و دانش منشاء بسیاری از مزایا است و این مزایا از علم سر برمی آورند ، آری علم است که به شخص فرومایه ، منزلت ، و به انسان ذلیل و خوار ، عزت و سرفرازی ، و به اشخاص فراموش شده و نادیده انگاشته و بدور از انظار ، قرب و منزلت ، و به افراد تهی دست و بی چیز ، غناء و بی نیازی ، و به انسانهای گمنام ، شهرت و نام آوری ، و به افراد فاقد شخصیت و نفوذ اجتماعی ، هیبت و شکوه (2) ، و به افراد بیمار و سست مزاج ، نیرو

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 4358


1- در تذکره السامع ص 12 و 13 متن سخن با اضافاتی چنین آمده است : « عن ابی ذر و ابی هریره قالا: باب من العلم نتعلمه احب الینا من الف رکعه تطوعا، و باب من العلم تعلمه - عمل به او لم یعمل - احب الینا من مائه رکعه تطوعا.»
2- این سخن تا اینجا در تذکره السامع ، ص 10 و 11 آمده است .

و تندرستی می بخشد) .

سخن عارفان در مزایای علم

یکی از عرفاء می گوید : (مگر نه چنین است که اگر از بیمار ، غذا و نوشیدنی و دارو را دریغ دارند آن بیمار می میرد ؟ ! قلب و دل آدمی نیز (به غذا و دارو نیازمند است ) . اگر دل و جان انسان از دانش و تفکر و حکمت محروم گردد چنین دل و جانی از کار می افتد و دچار مرگ و نابودی می شود) .

آثار نیک همنشینی با دانشمندان

عارفی دیگر می گوید : (اگر کسی در حضور عالم و دانشمندی بنشیند و نتواند از اندوخته های علمی او مایه ای ذخیره کند و در صیانت و حفظ کردن و از بر نمودن سخنانش احساس عجز و ناتوانی نماید (علیرغم چنین محرومیت و ناتوانی ، صرف همنشینی با عالم و دانشمند و شرفیابی از محضر او) هفت کرامت و فضیلت ، نصیب او می گردد :

1- به فضیلت و پاداشی - که (در تعالیم و فرهنگ دانش پرور اسلامی ) برای شاگردان و دانش آموختگان منظور شده است - دست می یابد .

2- مادامی که در محضر عالم و دانشمند بسر می برد از گناهان و معاصی مصونیت دارد (و قهرا از تیررس جرم و نافرمانی خدا بدور است ) .

3- و آنگاه که در جهت پویائی از علم و دانش اندوختن ، از خانه خویش بیرون می آید - تا آنگاه که در سرای عالم و مجلس درس او حاضر شود - مشمول لطف و رحمت الهی است .

4- وقتی که در میان حلقه درس و در حضور عالم و دانشمند ، جلوس

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 4359

می کند - نظر به اینکه سایه رحمت الهی ، چنین حلقه ای را زیر پوشش خود قرار میدهد - او را از این بارش رحمت ، نصیبی خواهد بود .

5 - مادامی که او به درس و سخنان عالم و دانشمند گوش فرامی دهد ، همین گوش فرادادن ، به عنوان طاعت او به شمار آمده و در پرونده اعمال او ثبت و ضبط می گردد .

6- و اگر او علیرغم استماع سخنان استاد ، احساس کند که چیزی از گفتار او را درک نکرده و به خاطر چنین احساسی ، اندوهگین گردد ، همین اندوه و تنگدلی ، وسیله ای برای قرب او به پیشگاه خدا می شود ؛ چون خداوند متعال فرموده است :

(( (انا عندالمنکسره قلوبهم ) ))

من در دلهائی که (به خاطر من ) درهم شکسته و فرو ریخته است ، جای دارم .

7- چنین شخصی با حضور خود در حوزه درس عالم و دانشمند - با وجود اینکه نمیتواند از لحاظ دانش اندوزی ، طرفی ببندد - این حقیقت را در می یابد که مسلمانان به عالم و دانشمند دینی ارج می نهند ، و فاسقان و گناهکاران را تحقیر و تقبیح می نمایند . درک این حقیقت موجب می شود که قلبش از فسق و گناه ، متنفر و روی گردان شده و سرشت و طبیعتش به علم و دانش ، گرایش و آمادگی یافته ، و روحش با علاقه و دلبستگی به علم و معرفت ، آمیخته و عجین گردد . به همین جهت رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 4360

) به مردم فرمان میدهد که با افراد صالح و مردمی که کاملا آراسته و پیراسته اند مجالست و نشست و برخاست نمایند) .

آثار متفاوت همنشینی با طبقات مختلف

و نیز همان عارف گفته است : (مجالست و همنشینی با هفت فرقه ، موجب فزونی هفت خصلت می گردد :

1- مجالست با اغنیاء و دولتمندان ، موجب فزونی دلبستگی به دنیا و ازدیاد

گرایش و تمایل عصبی انسان به مسائل دنیوی می شود .

2- نشست و برخاست با تهی دستان و فقراء ، سبب ازدیاد رضای درونی و شکر و سپاس انسان در برابر همان مقداری از نعمتها می گردد که خداوند نصیب او ساخته است .

3- همدمی با پادشاهان ، مایه فزایندگی قساوت و سخت دلی و باعث ازدیاد تکبر انسان می شود .

4- همنشینی با زنان بر مراتب جهل و بی خȘљɠو هوسرانی آدمی می افزاید .

5 - مجالست با کودکان و خردسالان موجب فزایندگی جراءت و جسارت انسان نسبت به گناه و باعث تاءخیر و مسامحه در توبه و تعویق در بازگشت به خدا می شود .

6- مخالطت و شدآمد انسان با افراد صالح و شایسته ، بر گرایش انسان در طاعت از خداوند متعال ، فزونی می بخشد .

7- رفت و آمد و مجالست با علماء و دانشمندان بر علم و آگاهی انسان می افزاید) (و فرد از این رهگذر ، اندوخته های علمی خود را غنی تر می سازد(1) ) .

هر علم و فنی راه گشای نیکبختی انسان است :

(خداوند متعال ، هفت چیز را به هفت نفر آموخت :

1- اسماء اعظم (و رمزهای گشایشگر

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 4361


1- مرحوم شهید ثانی (رضوان الله علیه ) می نویسد: « من جلس مع ثمانیه اصناف ، زاده الله ثمانیه اشیاء... » ؛ ولی اصنافی که یاد کرده است به بیش از هفت صنف نمیرسد؟

و نمایانگر حقایق ) را به آدم ابوالبشر (علیه السلام ) تعلیم داد .

2- فراست و هوشمندی ژرف بینانه ای به خضر(علیه السلام ) اعطاء کرد .

3- تعبیر رؤ یا و خواب گزاری را به یوسف (علیه السلام ) تعلیم داد .

4- فن و هنر زره سازی را به داود (علیه السلام ) آموخت .

5 - زبان مرغان و پرندگان را به سلیمان (علیه السلام ) تعلیم داد .

6- عیسای مسیح (علیه السلام ) را به توراه و انجیل آشنا و آگاه ساخت .

قرآن کریم در این باره می گوید :

(( (و یعلمه الکتاب و الحکمه والتوراه و الانجیل (1) ) ))

خداوند متعال به عیسی (علیه السلام ) کتاب و حکمت و توراه و انجیل را تعلیم میدهد .

7- به (خاتم الانبیاء) محمد (صلی الله علیه و آله ) شریعت و قوانین الهی و آئین یگانه پرستی را آموخت ) . و منظور از تعلیم کتاب و حکمت به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) (که در آیات قرآنی به چشم میخورد) همین آگاهیهای مربوط به قوانین الهی و آئین یکتاپرستی است .

نتیجه :

الف - علم و آگاهی آدم ابوالبشر (علیه السلام ) به اسماء و حقایق الهی ، سبب گشت که فرشتگان در پیشگاه او به سجده افتند و رفعت مقام و منزلت انسان بر همه موجودات ، محرز گردد .

ب - هوشمندی و فراست و ژرف بینی خضر (علیه السلام ) موجب شد که موسی و یوشع (علیهماالسلام ) همچون شاگردان مکتب او گردند ، و سرانجام موسی

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 4362


1- سوره آل عمران ، آیه 48.

را ناگزیر کند که در برابر او سخت فروتنی نماید ؛ چنانکه این حقیقت از لابلای آیات مربوط به داستان موسی و خضر(علیهماالسلام ) ، استفاده می شود .

ج - علم به تعبیر رؤ یا و خواب گزاری یوسف (علیه السلام ) زمینه ای برای او فراهم ساخت که خاندانی آبرومند تشکیل دهد ، و ریاست مملکت و کشوری را بدست گرفته و به گونه ای تمکن یابد که به عنوان فرد شاخص و برگزیده ای در میان خاندان یعقوب و تمام خاندان بشری بدرخشد .

د - مهارت و کارآئی فنی داود (علیه السلام ) در امر زره سازی ، موجب ریاست و والائی مقام او گشت .

ه- سلیمان (علیه السلام ) از رهگذر درک زبان مرغان ، توانست بلقیس را بیابد و بر حکومت او (یعنی حکومت ابرقدرت زمان ) چیره شود .

و - اطلاع عیسی (علیه السلام ) بر حقایق توراه و انجیل ، موجب گشت که لکه های تهمت را از دامن مادر پاکدامن خویش بسترد .

ز - بصیرت و آگاهی حضرت خاتم الانبیاء محمد (صلی الله علیه و آله ) به راه و رسم زندگانی انسانی و قوانین الهی و آئین یکتاپرستی ، این افتخار را نصیب او ساخت تا از امت خود در روز قیامت ، شفاعت کند) .

راه بهشت و سعادت جاوید در دست چه کسانی است ؟

(راه بهشت و نیکبختی جاوید در دست چهار کس قرار دارد : عالم ، زاهد ، عابد ، و مجاهد :

1- اگر عالم و دانشمند در دعوی خویش ، راستین باشد ، حکمت و دانائی و ژرف اندیشی بدو ارزانی می شود .

2- زاهد

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 4363

و پارسا (در سایه زهد و پارسائی خود) از رفاه و امنیت روحی و آرامش درونی برخوردار می شود ، و در روز قیامت از عذاب دوزخ ایمن است .

3- عابد و نیایشگر درگاه الهی ، از نعمت خوف و بیم از خداوند بهره مند می گردد .

4- مجاهد و کوشای در راه خدا (که همه هم خویش را به راه خدا می نهد و در اعلاء کلمه حق ، فرسایش ناپذیر و نستوه است ) از ستایش و تکریم خدا و خلق برخوردار می شود) (و گامهایش در راه حق ، استوارتر می گردد) .

طبقه بندی دانشمندان و تفاوت درجات آنها : علماء ، حکماء و کبراء

یکی از محققان می گوید : دانشمندان ، سه دسته اند :

الف - کسانی که خداشناس اند ، و در عین حال به احکام و دستورات او آگاهی دقیق ندارند ، اینگونه دانشمندان ، بندگانی هستند که معرفت و بینش الهی بر دلهایشان چیره گشته است . لذا در مشاهده انوار جلال و کبریاء پروردگار ، مستغرق اند و برای دانش اندوزی و کسب علم در مورد احکام و دستورات خداوند - جز در مسائل مبتلابه و حداقل احکامی که ناگزیر از فراگرفتن و عمل به آنها هستند - مجال و فرصتی نمی یابند و در آن توفیقی ندارند .

ب - گروهی دیگر از دانشمندان ، به اوامر و احکام الهی وقوف و آگاهی عمیق دارند ؛ ولی نسبت به خود خداوند ، فاقد چنین آگاهی ژرف بینانه ای هستند . اینان همان دانشمندانی هستند که حلال و حرام و دقائق احکام فقهی را عمیقا شناسائی کرده اند ؛ لکن در شناخت اسرار الهی گرفتار

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 4364

قصور و نارسائی علمی می باشند .

ج - سه دیگر ، دانشمندانی هستند که در عین علم و آگاهی ژرف بینانه نسبت به خداوند ، واجد بصیرت و بینش فقهی در مورد اوامر الهی هستند . چنین دانشمندانی در مرز مشترک میان جهان معقولات ، و جهان محسوسات جای دارند . آنها گاهی از جهت حب الهی و قرب به خداوند ، با خود او ماءنوس و دلخوش اند . و گاهی از رهگذر پیوند و ارتباط با محسوسات ، از طریق شفقت و رحمت به بندگان خداوند ، با آنها انس و الفتی برقرار می سازند .

آنگاه که اینگونه دانشمندان ، حاجت روحی و درونی خود را از طریق پیوند با خدا برآورده ساختند ، نظر خویش را سوی خلق خدا معطوف داشته و بدآنها می پیوندند و آنچنان با بندگان خداوند ، اتحاد و همبستگی می یابند که بصورت اندامهائی از پیکره آنها درمی آیند که گوئی خدای را نمی شناسند .

اما آنگاه که خلق خدا می برند و در جهت همبستگی با پروردگار خود با وی خلوت می کنند چنان سرگرم یاد خدا و خدمت به او می گردند که گوئیا خلق خدا را نمی شناسند .

آری ، راه و رسم زندگانی رسولان و فرستادگان خدا و صدیقین و افراد راستین ، این چنین می باشد (که ارتباط و پیوند دو جانبه خویش را با خدا و خلق ، همواره پاسداری نموده و هیچگاه از طریق پیوند با خدا ، وابستگی خود را با خلق از دست نمی دهند . چنانکه با برقراری ارتباط با خلق ، پیوند

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 4365

خویش را از خدا نمی برند) .

این دانشمندان سه گانه را باید مصداق کلمه های (العلماء) و (الحکماء) و (الکبراء) دانست که در سخن رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) به چشم میخورد آنجا که میفرماید :

(( (سائل العلماء و خالطالحکماء و جالس الکبراء) )) : (کنز 10/238)

از دانشمندان بپرسید ، و با حکماء و دانشمندان استوارمند نشست و برخاست کنید ، و با بزرگمردان همنشینی نمائید .

منظور رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) از کلمه (العلماء) در جمله (سائل العلماء) دانشمندانی هستند که دقیقا اوامر و احکام الهی را شناسائی کرده اند ، ولی از تعمق و ژرف بینی درباره خود خداوند بی بهره هستند ، و مردم موظفند به هنگام نیاز به استفتاء ، سؤ الات خود را با آن ها در میان گذارند (و در شناخت تکالیف شرعی خود به آنان مراجعه کنند) .

و مقصود از کلمه (الحکماء) در جمله (خالطالحکماء) دانشمندانی هستند که به (اسرار جلال و ملکوت الهی آگاه بوده ، و دقیقا به خود) خداوند ، عالم و آشنا هستند ، ولی به احکام و اوامر و تکالیف الهی (جز در حد ضرورت شخصی ) ، علم و آگاهی رسائی ندارند . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) مردم را ماءمور فرمود (تا به منظور وقوف به اسرار ملکوت الهی ) با آنان مخالطت و شدآمد کنند .

اما منظور از کلمه (الکبراء) در جمله (جالس الکبراء) دانشمندانی هستند که در هر دو جهت ، معرفت و آگاهی به هم رسانده اند (یعنی هم واقف به اسرار

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 4366

جلال و ملکوت الهی هستند ، و هم نسبت به احکام و اوامر الهی از آگاهی عمیق و گسترده ای برخوردار می باشند) و مردم بر طبق فرمان پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) مکلفند تا با آنان نیز همنشینی کنند و از این رهگذر به خیر و نیکبختی دنیا و آخرت دست یابند .

مشخصات و امتیازات گروههای سه گانه دانشمندان مذکور

برای هر یک از این گروه سه گانه دانشمندان مذکور ، علائم و مشخصاتی وجود دارد که آنها را ممتاز نموده و تفاوتهائی میان آنان برقرار می سازد که به شرح زیر شناخته می شوند :

الف - نشانه علم و دانشمندی که (در حد گسترده و عمیق ) به اوامر و تکالیف الهی آگاهی دارد این است که زبانش به ذکر خدا گویا است ؛ ولی قلبا به یاد او نیست . از خلق و توده مردم بیمناک است ؛ ولی نسبت به پروردگار در دل خویش هراسی ندارد . در ظاهر نسبت به مردم ، دارای شرم و حیاء است ولی در سر و نهان از خدا شرمی ندارد .

ب - نشانه عالم و حکیمی که (به اسرار ملکوت الهی واقف است ) و به خود خداوند ، عالم و آگاه می باشد این است که از ژرفای درون به یاد خدا بوده و از او خائف و شرمگین است . ذکر او ذکر درونی و باطنی است نه ذکر زبانی . خوفی که در دل دارد با آمیزه رجاء و امید تواءم است ، و بیم و هراس او ، بیم معصیت و گناه نیست . شرم و حیاء او به باطن و

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 4367

قلب او نفوذ کرده است و صرفا شرم و حیاء ظاهری و برون سازی نیست ، یعنی شرم خویش را آشکار ننموده و بدان تظاهر نمی کند .

ج - مشخصات عالم و دانشمند کبیر - که هم عالم و آگاه به اوامر الهی ، و هم واقف به اسرار ملکوت پروردگار می باشد - این است که دارای شش امتیاز می باشد : سه امتیاز ویژه دسته اول ، یعنی علماء که فقط در اوامر و احکام الهی دارای بینش عمیق هستند . به عبارت دیگر : کبراء ، واجد سه خصلت علماء می باشند که عبارتند از اینکه : 1- با زبان به یاد خدا هستند 2- از خلق بیمناکند 3- نسبت به مردم دارای شرم و حیاء می باشند .

علاوه بر اینکه این دسته سوم دارای سه امتیاز ویژه دیگری نیز می باشند :

1- در مرز مشترک میان جهان غیب و شهود جای دارند .

2- چنین دانشمندانی ، معلمان و رهبران علمی مسلمین و جامعه پیرو قرآن اند .

3- دو فرقه اول و دوم یعنی (علماء و حکماء) به گروه سوم یعنی کبراء نیازمندند ، ولی گروه سوم به هیچوجه به دو فرقه اول و دوم نیازی ندارند .

فرقه اخیر (که (کبراء) و بزرگان نام دارند) علاوه بر آنکه اصحاب معرفت و بینش عمیق نسبت به اسرار جلال و ملکوت الهی می باشند و اوامر و تکالیف الهی را نیز دقیقا شناسائی کرده اند - همانند خورشید تابناکی هستند که نه فزونی می یابد و نه کاهش می پذیرد .

و فرقه دوم یعنی حکماء - که

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 4368

صرفا اصحاب معرفت الهی هستند - همانند ماه می باشند که گاهی به صورت بدر ، تام و کامل . و گاهی به صورت هلال ، زیاده و نقصان پذیر است .

اما فرقه اول یعنی علماء - که اهتمام و عنایت خود را در شناخت عمیق اوامر و تکالیف الهی ، محدود می سازند - همانند چراغ فروزانی هستند که خود را می سوزانند و به دیگران روشنائی می بخشند .

ز - رهنمودهای عقل و خرد در فضیلت علم و علماء

از میان دلائل و رهنمودهای عقل در ارائه فضیلت علم و علماء ، فقط به ذکر دو وجه اکتفاء می کنیم :

1- با طبقه بندی معقولات ، اهمیت و ارزش علم و علماء روشن می گردد :

آنچه در ظرف عقل و ذهن انسان می گنجد - که ما آن را (معقولات ) می نامیم - به دو بخش تقسیم می گردد : موجود و معدوم .

هر عقل سلیمی گواهی و تاءیید می کند که (در سلسله ممکنات ) ، موجود بر معدوم ، شرف و برتری دارد و بلکه اساسا معدوم ، فاقد هرگونه شرف و اعتبار است .

همه موجودات و پدیده های هستی نیز به دو دسته تقسیم می شوند :

1- جمادات (که فاقد هرگونه جنبه های حیاتی هستند) .

2- نامی (که به نوعی از حیات و زندگی برخوردارند . مانند همه موجوداتی که رشد و نمو می نمایند) .

موجودات نامی - که از لحاظ حجم ، متوقف نمی مانند و همواره در حال رشد و نمو بسر می برند) - بر جمادات (که

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 4369

همیشه در حال توقف بسر می برند و فاقد رشد و نمواند) برتری دارند .

موجودات نامی به دو قسم : حساس و غیرحساس تقسیم می شوند (به عبارت دیگر : بخشی از موجودات نامی دارای حس می باشند ، و بخشی دیگر فاقد حس هستند) . و بدون تردید موجودات حساس (امثال انسان و حیوان ) بر موجودات غیرحساس (امثال نباتات و جمادات ) شرف و برتری دارند .

موجودات حساس نیز به دو بخش : عاقل (انسان و امثال آن ) و غیرعاقل (یعنی حیوان گنگ و جانور) تقسیم می گردند . و بدون شک موجودات عاقل بر موجودات غیرعاقل فضیلت دارند .

موجودات عاقل نیز به دو قسم : عالم و دانا ، و جاهل و نادان تقسیم می گردند . بدون هیچگونه شبهه و تردید ، عالم و دانا ، برتر از جاهل و نادان می باشد .

بنابراین با توجه به طبقه بندی معقولات به این نتیجه قطعی می رسیم که عالم و دانشمند ، شریفترین و والاترین معقولات و پدیده های هستی است . و این نتیجه را باید یکی از بدیهیات تلقی نمود (که هیچگونه شک و تردید در آن راه ندارد) .

2- رده بندی اموریکه در زندگانی با آنها سر و کار داریم ما را به فضیلت علم و علماء ، رهنمون است :

اموری که در زندگانی خود با آنها سر و کار داریم به چهار بخش تقسیم می شود :

1- اموری که عقل و خرد انسان ، آنرا می پسندد ولی مطابق دلخواه و شهوات و تمایلات نفسانی نیست

2- اموری که با

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 4370

تمایلات و دلخواه انسان هماهنگی دارد ؛ ولی عقل و خرد آدمی آنرا تاءیید نمی کند .

3- اموری که هم مطابق دلخواه آدمی است ، و هم عقل و خرد انسان بر آن صحه می گذارد .

4- اموری که نه عقل آن را می پسندد و نه با دلخواه آدمی هماهنگی دارد .

الف - نمونه بخش اول ، امراض و بیماریها و حالاتی است که انسان با نارضایتی با آنها مواجه می شود . و به خاطر دنیا و دلبستگی به آن ، آدمی از چنین عوارضی بیزار است .

ب - تمام معاصی و گناهان ، نمودار بارزی برای بخش دوم می باشد (که با تمایلات انسان هماهنگی دارد ولی خرد انسان ، آنرا تاءیید نمی کند) .

ج - علم و دانش را میتوان به عنوان نمونه بخش سوم دانست (که عقل و خواهش دل - هر دو - آنرا می پسندند) .

د - جهل و نادانی ، بهترین مثال و نمونه برای بخش چهارم است (که عقل و خواهش دل از آن بیزارند) .

علیهذا مقام و منزلت علم و دانش در کنار جهل و نادانی ، به منزله بهشت در کنار دوزخ است . و همانگونه که عقل و دل و خرد و شهوت انسان ، آتش دوزخ را نمی پسندند ، نباید به جهل و نادانی رضایت دهند . و همانطور که عقل و خواسته دل انسان ، بهشت و نیکبختی جاوید را خواهان است بدینسان باید پویای علم باشند .

اگر کسی علم و دانش را پسند کرده و به آن دلبستگی یابد قطعا به

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 4371

بهشتی درآمده است که دنیا در اختیار او قرار داده ، و این بهشت را در دسترس او آماده ساخته است .

ولی اگر کسی جهل و نادانی خویش را تاءیید کند و به آن تن در دهد ، در حقیقت به آتش دوزخی تن در داده است (که باید در دنیا نیز زندگی خود را در میان لهیب شکنجه آور آن سپری کند) ، آتشی که حاضر و در دسترس او است (و خرمن دنیا و آخرت او را نیز می سوزانند) .

اگر کسی (از میان تمام مزایای حیات و زندگانی دنیا) علم و دانش را برگزیند ، به او پس از مرگ می گویند : تو در دنیا به اقامت و زندگانی در بهشت خو گرفته و با آن ماءنوس بودی ؛ پس هم اکنون نیز به بهشت درآی (و شیوه و عادت خود را پیوسته دار) .

و به دیگری (یعنی جاهل و نادان - که بجز علم و دانش - به همه مزایای دیگر زندگانی ، روی آورده بود پس از مرگش ) می گویند : تو در دنیا با آتش دوزخ جهل ، دمخور و معتاد بودی ، پس هم اکنون نیز به آتش دوزخ درآی .

دلیل بر اینکه علم و دانش به منزله بهشت ، و جهل و نادانی همچون آتش دوزخ می باشد این است که کمال لذت و کامجوئی انسان را باید در درک و نیل او به امور مجهول و مسائل نهانی جستجو کرد (یعنی انسان دارای حس کنجکاوی است و میخواهد از اسرار و رموز مسائل نهانی و نایافته جهان سردرآورد و آنها

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 4372

را بیابد و از این امر لذت می برد) . و شکنجه شدید و کمال رنج و درد انسان ، عبارت از فراق و جدائی و دوری از مطلوب و محبوب او است .

علت اینکه جراحت و زخمهای بدنی ، شکنجه آور و دردناک می باشد این است که این زخم ، بخشی از اندام را از بخش دیگری که محبوب آنست و با آن وابستگی دارد جدا نموده و از هم دور می سازد ، اجزائی که اجتماع آنها محبوب است و در نتیجه ، آدمی احساس درد می نماید ؛ چون اجزاء اندام بدن ، آن اجتماع و همبستگی محبوب و مطلوب را از دست می دهد .

درد و شکنجه ای که آتش به طور عموم و یا آتش جهنم در اندام آدمی ایجاد می کند به مراتب سخت تر و گرانتر از درد و رنجی است که از جراحت و زخم پدید می آید ؛ زیرا جراحت و زخم از آن جهت شکنجه آور است که میان جزء معینی از اندام و جزء معین و محدود دیگری جدائی ایجاد می کند (و در نتیجه ، میان اجزاء محدودی از بدن ، ناهماهنگی و گسستگی و دوری بوجود می آید و انسان ، احساس درد می نماید) ؛ ولی آتش دوزخ در تمام اجزاء بدن رسوخ و نفوذ می نماید ، و مآلا تمام بخشی از اجزاء و اندام انسان نسبت به مجموع بخش دیگر از هم پاشیده شده و دستخوش تفرق و تجزیه می گردند .

(پس بنابراین ، رنج و شکنجه ناشی از آن ، بی اندازه سهمگین و

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 4373

فرساینده خواهد بود . (( اعاذنا الله تعالی بفضله من عذاب النیران )) ) .

با توجه به مقدمات مذکور ، باید چنین بیندیشیم که هر اندازه ، درک و فهم ما درباره حقایق ، عمیق تر و ژرف تر و استوارتر باشد ، و نیز موجودی که حقایق را بدینگونه درک می کند ، شریفترین و کامل ترین موجودات باشد ، و همچنین مدرکات و موضوعات مورد شناسائی او نیز پاکیزه ترین و مقدس ترین موجودات باشند ، قطعا لذت ناشی از درک چنین حقیقتی ، والاترین و شریفترین لذات خواهد بود .

شکی نیست ، نیروئی که انسان به وسیله آن ، لذت را درک و احساس می نماید ، و به عبارت دیگر : کانون لذت آدمی ، عبارت از روح و جان او است . روح و جان آدمی ، خود شریفتر و والاتر از بدن انسان می باشد ؛ (چون موجودی لطیف و پاکیزه و در عین حال فناناپذیر است ؛ بر خلاف بدن که موجودی آلوده و ناپایدار می باشد) . مسلما ادراکات عقلی و دریافتهای روحی ، عمیقا در انسان اثر می گذارد . و همین ادراکات روحی ، شریفترین حالات در اوضاع و شرایط زندگانی انسان ، محسوب می گردد .

بدون تردید ، انسان در ادراکات عقلی و روحی با موضوعاتی آشنا می شود که شریفترین وجود و پدیده های هستی هستند و آنها عبارتند از : خدای پروردگار جهان ، و همه پدیده های آفرینش اعم از فرشتگان و امثال آنها ، و نیز شناخت تکالیف و وظائف انسانی (در سایه راهبریهای آسمانی ) .

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 4374

اقعا چه موضوعاتی را سراغ داریم که (مورد شناسائی عقل انسان قرار گیرد و در عین حال ) از چنین موضوعاتی از لحاظ شرف و منزلت ، والاتر و ارجمندتر باشد ؟

(تمام مطالبی که درباره شرف و فضیلت علم و علماء و متعلمان از دیدگاههای مختلف - در تحت عنوان (مقدمه ) - مورد بحث قرار گرفت ، ما را به این حقیقت مسلم و قطعی واقف می سازد) که عقل و نقل ، (و دین و خرد ، و وحی و حکمت ) ، شرف و فضیلت علم و دانش و والائی و منزلت و عظمت و شکوه ماهیت و حقیقت بینش و گرانمایگی ذات علم و معرفت را ، تاءیید و گواهی می کنند .

در بیان ارزش و اهمیت مقام علم و دانش و عظمت مقام معلمین و متعلمین به همین مقدمه اکتفاء می کنیم (و از این پس به بحث و تحقیق درباره آداب و وظائفی آغاز می نمائیم که باید استاد و شاگرد در مسیر تعلیم و تعلم با آن ها آشنا شده و خویشتن را عملا پای بند چنین آداب و آئین ها بدانند تا در رسیدن به هدف های عالی علمی ، کاملا پیروز و کامیاب گردند) .

باب اول : آداب و وظائف معلم و شاگرد

بخش اول : آداب و وظائف معلم و شاگرد نسبت به خود
1- ضرورت و لزوم اخلاص و پاکسازی نیت
ضرورت و لزوم اخلاص و پاکسازی نیت

نخستین آداب و آئینهای مربوط به معلم و شاگرد که باید (در امر تعلیم و تعلم ) به عنوان یک امر ضروری و قطعی مورد توجه قرار گیرد این است که در پویائی از علم و یا بذل و اعطاء آن به دیگران ، دارای خلوص نیت باشند (یعنی باید معلم و شاگرد در مسیر تعلیم و تعلم در

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 4375

جهت هدفی الهی و انسانی گام بردارند ، و هیچگونه شوائب انتفاعی و مادی را با این هدف الهی نیامیزند) ؛ زیرا محور و کانون ارزش علم و رفتار هر کسی بر قصد و نیت است که اعمال و رفتار انسان گاهی همچون سفال و کوزه شکسته ای - فاقد ارزش و اعتبار می شود . و گاهی نیز همین اعمال و رفتار در ظل نیت و جهت یابی ، و هدف گیری درست و الهی ، همانند گوهری گرانبها آنچنان دارای ارزش و اعتبار می گردد که نمیتوان آنرا به علت گرانمایگی ، ارزیابی کرد . و گاهی نیز همین اعمال و رفتار ، به خاطر هدف گیریهای نادرست و غیرانسانی به صورت وزر و وبالی بر دوش انسان سنگینی کرده ، و برگه های جرم و گناه فزونتری بر صفحات پرونده اعمال سیاه او اضافه خواهد نمود ، اگر چه این اعمال به صورت اعمال واجب و تکالیف حتمی الاجراء او باشد .

بنابراین لازم است که معلم و شاگرد در اعمال و کوششهای خود صرفا خدا و طاعت از فرمان او و پیراستن خویش (از رذائل ) و ارشاد بندگان خدا به حقایق دین را منظور نهائی خود قرار دهند . آنها نباید در انجام وظائف خویش ، هدف دیگری را در قصد و نیت خود راه دهند ؛ یعنی نباید اغراض و هدفهای دنیائی و نادرست و کم ارزشی را - که موجب لذت و خواری و فرومایگی آنها نزد خدا ، و باعث خشم او ، و از دست دادن سعادت و نیکبختی جاوید سرای پسین ، و محرومیت از

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 4376

اجر و پاداش دائمی می گردد - در مد نظر گیرند .

اینگونه اهداف و اغراض دنیائی و نادرست و کم ارزش ، عبارتند از : حب مال ، جاه طلبی ، نام جوئی و تشخص ، نمودیابی در میان اقران و همگنان ، برتری جوئی نسبت به همالان ، بالیدن نسبت به برادران ایمانی و امثال آنها از هدفهای نادرستی (که همت انسانی را دستخوش ابتذال ساخته و انسان را به فرومایگی شخصیت سوق میدهند) ، و مآلا اشخاص را به صورت (زیانکارترین افرادی درمی آورد که مساعی و کوششهای آنان در زندگی ، فاقد جهت یابی و آمیخته با گمراهی و سرگشتگی است و این چنین افرادی می پندارند که رفتار و کار درستی را در پیش گرفته اند (1)

الف - رهنمودهای قرآن کریم برای ایجاد اخلاص نیت

آن عامل جامع و اساسی - که می تواند اخلاص نیت را در رفتار انسان به ثمر رساند - تصفیه و پالایش درون و باطن از هر گونه آلایشها است . به این معنی که باید انسان سر و باطن خویش را از ملاحظه و توجه به غیر خدا - از طریق عبادت و بندگی او - پاکسازی کند . خداوند متعال در این باره می فرماید :

(( (فاعبدالله مخلصا له الدین الا لله الدین الخالص ) )) (2)

پس خدای را با خلوص نیت در آئین داری ، بندگی کن ، هان ای انسان ! دین و آئین خالص و پاکیزه از آن خدای متعال و برای او است .

و یا اینکه می فرماید :

(( (و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوه و

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 4377


1- اقتباسی است از آیه 103 و 104 سوره کهف که می گوید: « قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالا، الذین ضل سعیهم فی الحیوه الدنیا هم یحسبون انهم یحسنون صنعا » .
2- سوره زمر، آیه 2، 3.

یؤ توا الزکوه و ذلک دین القیمه ) )) (1)

انسانها - صرفا - ماءمور و موظفند که خدای را با آمیزه اخلاص در دینداری ، و درونی پالایش شده پرستش نمایند ، و نماز را به پای دارند و زکوه را بپردازند ، - و این است دین و آئین استوار و پایدار و راه راست زندگی انسانی .

خداوند متعال (وصول به مقام سعادت و نیل به لطف و رحمت خویش را بر پایه توحید در عبادت و بندگی ، و تصفیه باطن استوار ساخته ، آنجا که ) می فرماید :

(( (فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعباده ربه احدا) )) (2)

آنکه برای وصول به لطف و رحمت پروردگارش امیدوار است باید رفتار شایسته ای را در پیش گیرد ، و هیچ کس و هیچ چیز را در مسیر بندگی پروردگارش ، شریک و انباز او قرار ندهد .

گویند : این آیه درباره افرادی نازل شده است که در اعمال و رفتار خود ، جویای رضای غیرخدا هستند ، و برای جلب ستایش مردم به عبادت می پردازند .

خداوند متعال (درباره محرومیت و ناکامی دنیاپرستان از لذات و نعمای اخروی ) می فرماید :

(( (من کان یرید حرث الآخره نزد له فی حرثه ، و من کان یرید حرث الدنیا نؤ ته منها و ماله فی الآخره من نصیب ) )) (3)

اگر کسی کوشش خویش را در تحصیل فراورده های اخروی مصروف دارد ، ما به نفع او بر این فراورده ها می افزائیم . و چنانچه هم و عنایت و

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 4378


1- سوره بینه ، آیه 4.
2- سوره کهف ، آیه 100.
3- سوره شوری ، آیه 19.

اراده خود را در تحصیل فراورده های دنیوی محدود سازد ، این هدف را برای او تاءمین می کنیم ، ولی برای او از بهره های آخرت ، نصیبی نخواهد بود .

و نیز چنین می فرماید :

(( (من کان یرید العاجله عجلنا له فیها ما نشاء لمن نرید ، ثم جعلنا له جهنم یصلیها مذموما مدحورا) )) (1)

اگر کسی دنیای شتابنده و زودگذر را هدف زندگانی خود قرار دهد و فقط خواهان آن باشد ، ما - بر حسب اراده و مشیت خویش - خواسته های او را با شتاب و سرعت برآورده می سازیم ، ولی در بازپس ، آتش دوزخ را برای او آماده می نمائیم تا با وضعی نکوهیده و حالتی سرافکنده و رانده شده به آن درآید و طعم تلخ آنرا بچشد .

ب - سخنان پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) در اهمیت اخلاص نیت

(ارزش و اعتبار عمل و رفتار هر فردی مطابق نیت و قصد و هدف او است . و کاربرد سود و عوائد اعمال هر انسان صرفا به نیت او وابسته است . اگر کسی (از هرگونه هدفهای انتفاعی مادی بگریزد و) از وادی هدفهای نفسانی هجرت کند و راه وصول به رضای خدا و رسول او و مقصدی الهی و هدفی انسانی ، کوچ و هجرت کرده است . ولی اگر هجرت و گریز او به سوی دنیا انجام گیرد ، به دنیائی که میخواهد (از منافع آن بهره مند گردد و) به آن دست یابد ، و یا میخواهد از رهگذر هجرت و کوچیدن خود ، به تمایلات جنسی خویش دامن زند و از وجود جنس زن بهره کشی کند ؛ هجرت و کوچیدن

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 4379


1- سوره اسراء، آیه 19.

او به همان هدفهای مبتذل و کم ارزش تنزل خواهد یافت ) (1) .

این حدیث شریف از اصول و قواعد بنیادی اسلام ، و یکی از پایه ها و بلکه نخستین استوانه های تعالیم مقدس اسلام است .

یکی از دانشمندان (درباره ارزش و اهمیت شگرف این حدیث ) می گوید : این حدیث با محتوای جالب آن ، یک سوم علم و معرفتی است (که باید شاگرد یا معلم ، آنرا ضمیمه اندوخته های علمی خود ساخته و بدینوسیله معارف خویش را تکمیل نمایند) .

یکی از فضلاء و دانشمندان برجسته در توجیه این سخن می گوید : اندوخته ها و فراورده ها به مدد دل و زبان و سرانگشتان آدمی بدست می آید (به عبارت دیگر : عوائد و بهره های انسان در زندگانی در سایه جنبش و کوشش درونی و به کمک زبان و به یاری تحرک اعضاء و اندام او به هم میرسد و فراهم می گردد) . بنابراین نیت و اراده انسان (که عبارت از جنبش و تحرک درونی است ) یکی از عوامل سه گانه تحصیل عوائد و اندوخته های بشر می باشد . این عامل درونی بر دو عامل دیگر یعنی زبان و سرانگشتان و اندام انسان ، رجحان و برتری دارد ؛ زیرا نیت و اراده انسان - منهای جنبش و تحرک زبان و اندام - مستقلا به عنوان عبادت و بندگی خدا تلقی می گردد ، در حالیکه فراورده های زبان و اندام و به عبارت دیگر : گفتار و کردار انسان - منهای نیت و اراده صحیح - فاقد هرگونه ارزش عبادی است .

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 4380


1- « انما الاعمال بالنیات ، و انما لکل امری مانوی . فمن کان هجرته الی الله و رسوله ، فهجرته الی الله و رسوله . و من کان هجرته الی دنیا یصیبها او امراءه ینکحها، فهجرته الی ما هاجر الیه » (منیه المرید ص 27. کنزالعمال 3/422 و 424).

(یعنی اگر گفتار و رفتار انسان ولو در جهت بندگی و با رنگ و چهره عبادت انجام گیرد ؛ ولی عاری از قصد قربت باشد ، بهیچوجه به عنوان عبادت تلقی نخواهد شد و بهیچگونه پاداش و ثوابی منتهی نخواهد گشت ) .

علماء و دانشمندان سلف و جماعتی از رهروان و پیروان آنها با علاقه و دلبستگی شدیدی ، طلیعه کتاب خود را با این حدیث آغاز می کردند تا بدینوسیله به مطالعه کنندگان آثار خود هشدار دهند که باید (در تمام امور) از حسن نیت و تصحیح عقیدت ، برخوردار بوده ، و نسبت به آن اهتمام ورزیده ، و عنایت خویش را در شروع به کارها در پاکسازی نیت و اخلاص در اراده معطوف سازند .

باری رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

(نیت و جنبش درونی مؤ من از رفتار و تحرک اندام و زبانش بهتر و پرارزش تر است ) . و در حدیث دیگری آمده است : (نیت مؤ من از عمل او رساتر و کارسازتر است ) (1) .

(مردم در روز قیامت بر حسب نیت ها و اراده های خویش ، محشور می گردند)(2) .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) با روایت از جبرئیل (علیه السلام ) ، و او از خدای (عز و جل ) چنین آورده که خداوند متعال فرموده است : (اخلاص و پالایش قصد و نیت یکی از اسرار من می باشد که در دل بندگان محبوب خویش به ودیعت نهاده ام )(3) .

(برای آنکه به اهمیت و ارزش نیت انسان پی ببریم و

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 4381


1- « نیه المؤ من خیر من عمله - نیه المؤ من ابلغ من عمله » (الکافی 3/134. کنز 3/424).
2- « انما یبعث الناس علی نیاتهم » (شرح شهاب الاخبار، ص 262. کنزالعمال 3/419).
3- « الاخلاص سر من اسراری استودعته قلب من احبیت من عبادی » (منیه المرید ص 27).

بدانیم که اعمال و رفتار انسان ، چگونه بوسیله نیت و اراده او ارزیابی می شود ، رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود) :

(نخستین کسی که در روز قیامت مورد محاکمه و داوری قرار می گیرد و به زبان او حکم صادر می شود ، عبارت از کسی است که در دنیا به شهادت رسید . (چنین شخصی را می آورند) و نعمتهائی را که در دنیا به وی ارزانی شده است بدو معرفی کرده و به رخ او می کشند ، او نیز نعمتهای ارزانی شده را شناسائی کرده (و بدان اعتراف می کند) . سپس به او می گویند : در ظل این نعمتها چه کاری را در دنیا صورت داده ای ؟ می گوید : خدایا در راه تو به جهاد و پیکار با دشمنان دین برخاستم با آنگاه که به درجه شهادت نائل شدم . به او می گویند : دروغ می گوئی ؛ زیرا تو با این منظور و هدف به جهاد قیام نمودی تا دیگران درباره تو بگویند : (او مردی دلیر و باشهامت بوده است ) . مردم نیز اجر و پاداش تو را پرداختند و شهامت تو را بر زبان راندند (یعنی تو به قصد پاداش لسانی مردم به جهاد برخاستی و آنها نیز درباره تو و این هدف تو ، دریغ نکردند و اجر تو را تواءم با تمجید و تجلیل به تو تسلیم کردند . بنابراین آیا تو می توانی - با وجود آنکه غیر خدا را در قصد و هدف خویش در مد نظر گرفته ای - از خدا

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 4382

درخواست اجر و پاداش نمائی ؟ !) لذا خداوند متعال فرمان میدهد که وی را به رو درافکنند و بر روی زمین بکشند تا در میان آتش دوزخ افتد .

سپس شخص دیگری را احضار می کنند که در دنیا به دانش آموختن و یا تعلیم آن به دیگران و نیز تلاوت قرآن کریم ، سرگرم بوده است . آنگاه نعمتهائی که در دنیا از آنها برخوردار بوده به وی عرضه می کنند . او نیز آنها را شناسائی کرده و بدآنها اعتراف می نماید . سپس به وی می گویند : چه کاری در دنیا و در سایه این نعمتها انجام داده ای ؟ پاسخ می دهند که در دنیا به دانش اندوختن و تعلیم آن به دیگران و تلاوت قرآن مشغول بوده ام ، و در این رهگذر تو را می جستم و هدفم ، تو بوده ای . ولی به وی می گویند : دروغ می گوئی ، زیرا تو از آن جهت به تعلم و تعلیم و تلاوت قرآن دست یازیدی که مردم ، ترا به عنوان یک عالم و دانشمند تلقی کرده و دیگران درباره تو بگویند که قاری قرآن می باشی . مردم نیز (اجر و پاداش نیت ترا پرداختند) و گفتند : تو قاری قرآن و عالم و معلم دیگران بوده ای . (بنابراین به چه جهت و روی چه اساسی از خدا توقع اجر و پاداش را داری ؟ ! مگر نه این است که تو علم و دانش را برای غیر خدا اندوختی و آموختی و با هدفی بیگانه از خدا به تلاوت قرآن قیام نمودی

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 4383

؟ !) لذا دستور میدهند که او را به چهره بر روی زمین بکشند با آنگاه که در میان آتش دوزخ ، افکنده شود)(1) .

(اگر کسی در طی تحصیل علم و دانشی - که باید آنرا به منظور کسب رضای خدای (عز و جل ) فراگیرد - جویای هدفی دیگر باشد ، و بخواهد از طریق علم و دانش فقط به اغراض دنیوی دست یابد ؛ نمیتواند در روز رستاخیز بوی خوش بهشت را نمی یابد) (2) (یعنی آنچنان از بهشت بیگانه می گردد که از آن اثری نخواهد یافت ) .

(اگر کسی علم را برای غیر خدا فراگیرد یعنی غیرخدا را هدف علم آموزی خویش قرار دهد ، جایگاه او از آتش دوزخ فراهم و آماده خواهد شد) .

(اگر کسی علم و دانش را از آنجهت فراهم آورد که بخواهد با دانشمندان دیگر بستیزد ، و یا بر سفیهان و سبک مغزان بتازد و درافتد ، و یا آنرا وسیله جلب نظر مردم به خویشتن قرار دهد ، باید جایگاه و ماءوای خود را از آتش دوزخ فراهم آورد . (3)

(علم و دانش را با این اهداف (بی ارزش ) نیاموزید که با سفیهان و نابخردان درافتید ، و با دانشمندان به جدال و ستیز برخیزید ، و یا نظر مردم را به خود معطوف سازید ؛ بلکه در گفتار خویش ، پویای همان اهدافی باشید که در پیشگاه خداوند متعال و در نزد او قرار دارد ؛ زیرا آنچه نزد خدا است پایدار و فناناپذیر است ؛ چون خدا ، باقی و پایدار می باشد ، و ماسوای آن

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 4384


1- منیه المرید ص 27، 28. صحیح مسلم 2/140.
2- « من تعلم علما مما یبتغی به وجه الله عز و جل ، لا یتعلمه الا لیصیب به غرضا من الدنیا، لم یجد عرف الجنه » (منیه المرید، ص 28. سنن ابی داود 2/28. کنز 10/193 و 202).
3- منیه المرید، ص 28: « من تعلم علما لغیرالله ، او اراد به غیر وجه الله فلیتبوء مقعده من النار » (نیز بنگرید به صحیح ترمذی ، ص 321. حدیث فوق را بنگرید در کنز 10/197 و 201).

دستخوش فنا و نابودی است . باید شما آبشخورهای حکمت و چراغهای فروزان هدایت ، ملازم خانه های خویش (همچون فرش و بساطی ستبر که در خانه گسترده و افتاده است ) بوده و مانند مشعلهای تابناک در شب تاریک و دیجور ، دل زنده و کهن جامه و ژنده پوش باشید که میان اهل آسمان ، معروف و در میان اهل زمین ، گمنام زیست کنید) (1) .

(اگر کسی چهار چیز را هدف دانش آموختن خود قرار دهد ، موجبات ورود به آتش دوزخ را برای خویش فراهم می نماید :

باین معنی که از رهگذر عالم بودن بخواهد :

1- بر دانشمندان مباهات ورزد .

2- با سفیهان و نابخردان بستیزد .

3- توجه و انظار دیگران را به خود جلب نماید .

4- از امراء و دولتمردان ، (مال و ثروتی ) اخذ کند) (2) .

(اگر کسی ضمن ازدیاد مایه های علمی ، بر مراتب علاقه و دلبستگی خویش به دنیا بیفزاید (این دلبستگی فزاینده او به دنیا) موجب می شود که بیش از پیش از خداوند متعال ، فاصله گرفته و بر مراتب بعد و دوری خود را از او بیفزاید) (3) .

(هر علم و دانش و آگاهی - برای هر فردی - باری سنگین و وزری ننگین است ، و در روز قیامت بر شانه او فشار می آورد ، مگر آن علمی که بر طبق آن عمل شود و انسان ، رفتار خویش را با آن هماهنگ سازد) (4) .

(در روز قیامت ، عذاب و شکنجه عالم و دانشمندی که علم او به وی سود

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 4385


1- « لا تتعلموا العلم لتماروا به السفهاء، و تجادلوا به العلماء، و لتصرفوا وجوه الناس الیکم . و ابتغوا بقولکم ما عندالله ، فانه یدوم و یبقی ، و ینفد ماسواه . کونوا ینابیع الحکمه ، مصابیح الهدی ، احلاس البیوت ، سرج اللیل ، جددالقلوب ، خلقان الثیاب ، تعرفون فی اهل السماء، و تخفون فی اهل الارض » (منیه المرید ص 28).
2- « من طلب العلم لاربع ، دخل النار: لیباهی به العلماء، او یماری به السفهاء، او لیصرف وجوه الناس الیه ، او یاءخذ به من الامراء. »
3- « ما ازداد عبد علما فازداد فی الدنیا رغبه الا ازداد من الله بعدا. »
4- « کل علم وبال علی صاحبه یوم القیمه الا من عمل به . »

نرساند و عملا از آن نتیجه نگیرد ، از عذاب تمام مردم دیگر سخت تر و طاقت فرساتر خواهد بود) (1) .

(قضیه و مثل دانشمندی که راه و رسم خیر و نیکی را به مردم می آموزد و خویشتن را فراموش می کند و بخود نمی پردازد ، همانند فتیله ای است که به دیگران روشنائی می بخشد ، و خود را سوزانده و تباه می گرداند) (2) .

در حدیث دیگری چنین آمده است که :

(مثل چنین دانشمندی مثل چراغ است (چراغی که خود می سوزد و تباه می گردد ؛ ولی به دیگران بهره و روشنائی میرساند) .

(علماء و دانشمندان این امت ، دو تیره اند :

1- دانشمندانی که از علم و آگاهی خود سودمند می گردند ، آنرا بدون چشم داشت (به هدفهای دنیوی ) و عاری از هر گونه آزمندی و صید طعمه و سودجوئی ، در اختیار دیگران قرار می دهند ، برای چنین دانشمندانی همه جانداران عالم - اعم از ماهیان دریا و جانوران خاک زی و پرندگان و مرغان هوا - از خداوند متعال ، رحمت و آمرزش را درخواست می کنند . آنان با جلال و شکوه ویژه ای در پیشگاه خداوند متعال حضور می یابند ؛ و در حالیکه بزرگی و سروری و شرف در سراپای وجود آنها به چشم می خورد ، محشور می گردند . و در پیشگاه خداوند حضور می یابند و با پیامبران و فرستادگان خدا همره و همدم اند .

2- و دانشمندانی که خداوند ؛ آنانرا از علم و آگاهی برخوردار ساخته است ؛ ولی از

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 4386


1- « اشد الناس عذابا یوم القیمه عالم لم ینفعه علمه » (منیه المرید ص 28. کنز 10/187)
2- « مثل الذی یعلم الناس الخیر و ینسی نفسه ، مثل الفتیله یضی ء للناس و یحرق نفسه . » (کنزالعمال 10/186).

تعلیم و ارشاد دیگران دریغ می ورزند . و به شرطی ، علم و آگاهی خود را در اختیار دیگران قرار می دهند که عوض و نفع مادی از رهگذر آن ، عاید آنها گردد . و بالاخره با چشم داشت به سوی منافع مادی و با روح آزمندی و صید طعمه ، حاضرند دیگران را تحت تعلیم و ارشاد خویش قرار دهند . چنین دانشمندانی با لگام و دهان بندی آتشین - در روز قیامت - میان مردم پدیدار می گردند . و منادی بانگ برمی آورد و به مردم می گوید : اینان کسانی بودند که در دنیا - جز با هدف انتفاعی و سودجوئی و آزمندی و بالاخره اغراض دنیوی - از تعلیم دیگران دریغ می ورزیدند . چنین دانشمندانی بدینسان در روز رستاخیز شکنجه می شوند تا آنگاه که مردم و یا خود آنها از محاسبه و بازپرسی در دادگاه الهی فارغ شوند) (1) .

(اگر کسی علم و آگاهی خویش را کتمان نماید ، و از نشر و تعلیم آن به دیگران دریغ ورزد ، خداوند متعال بر چهره او لگامی (آتشین ) افکند) (و بدینسان او را معذب و ذلیل می سازد) .

(علم و دانش بر دو گونه است :

1- علمی که به قلب و درون انسان راه یافته (و روح انسان را سامان می دهد) . چنین علمی می تواند نافع و سودمند افتد .

2- علمی که بر سر زبان متوقف مانده (و به دل و درون انسان رسوخ نکرده ) است . اینگونه علم و دانش ، به صورت حجت و دلیل کوبنده خدا

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 4387


1- « علماء هذه الامه رجلان : رجل آتاه الله علما فبذله للناس ، و لم یاءخذ علیه طمعا، و لم یشر به ثمنا، فذلک تستغفرله حیتان البحر و دواب البر و الطیر فی جوالسماء، و یقدم علی الله سیدا شریفا حتی یرافق المرسلین . و رجل آتاه الله علما فبخل به عن عبادالله و اخذ علیه طمعا و شری به ثمنا، فذلک یلجم یوم القیمه بلجام من نار و ینادی مناد: هذاالذی آتاه الله علما فبخل به عن عبادالله و اخذ علیه طمعا و اشتری به ثمنا. و کذلک حتی یفرغ الحساب » (منیه المرید ص 29. بحارالانوار 2/54، کنزالعمال 10/206)

نسبت به افراد بشر ، درمی آید) (1) (که در روز قیامت ، نکبت و مقهوریت و خواری را برای صاحب آن به ارمغان می آورد) .

(من نسبت به امت مسلمان و پیروان خودم اعم از مؤ من و مشرک ، بیم و هراسی ندارم ؛ زیرا ایمان و اعتقاد مؤ من ، از او نگاهبانی می کند ، و کفر و انکار و ناسپاسی مشرک ، موجبات قلع و قمع او را فراهم می آورد .

من از منافق و فرد دورو ، سخت بیمناک هستم که زبانش گویا و آشنا ، و به اصطلاح زباندان و عالم است . مطالبی را بر زبان جاری می سازد که شما آن را به عنوان کار خوب می شناسید . ولی از لحاظ عمل ، دست به کارهائی می زند که شما آنها را زشت تلقی می کنید) (2) (یعنی خوب حرف می زند و حرف خوب می گوید ، ولی عملا زشت کردار است . من بر امت خود از چنین عالم منافق و گرفتار دوگونگی شخصیت سخت هراس دارم ) .

(بیشترین ترس و بیم من بر شما ملت مسلمان - پس از درگذشتم - از کسی است که - علیرغم علم و زباندانی و کارآئی در سخن و گفتار - مردی منافق و اسیر دوگانگی شخصیت است ) (3) (و میان گفتار و رفتار او هماهنگی و همسانی به چشم نمی خورد و فقط دانش او زبانی می باشد) .

(بدترین بدترها ، علماء و دانشمندان بدسیرت و زشت سریرتند . و خوب ترین خوب ترها ، همان دانشمندان برگزیده و پاک

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 4388


1- « العلم علمان : فعلم فی القلب فذاک علم نافع . و علم علی اللسان ، فذاک حجه الله علی ابن آدم . » (کنزالعمال 10/133 و 182).
2- « انی لا اتخوف علی امتی مؤ منا و لا مشرکا. فاما المؤ من فیحجزه ایمانه و اماالمشرک فیقمعه کفره . ولکن اتخوف علیکم منافقا علیم اللسان ، یقول ما تعرفون و یعمل ما تنکرون » (منیه المرید، ص 29، کنزالعمال 10/199).
3- « ان اخوف ما اخاف علیکم بعدی : کل منافق علیم اللسان » (منیه ، ص 29. کنز 10/186).

سیرت می باشند)(1) .

(اگر کسی مدعی علم و دانش گردد و بگوید : من دانشمند می باشم (بدانید) که او جاهل و نادانی بیش نیست ) (2) .

(دین و آئین الهی آنچنان پدیدار و گسترده گردد که از پهنه دریاها بگذرد و دریاها در راه خدا ژرفای خود را برای علم و دانش و دین و آئین الهی آماده پذیرائی می سازند و علم در عمق آنها نفوذ پیدا می کند (و یا آنکه دریاها در راه دین فروهشته گردند) . سپس از پس شما گروه هائی پدید می آیند که قرآن را تلاوت کنند و مدعی شوند که ما قاری قرآنیم (و در ادعای خود ، چنان بلندپروازند که می گویند) : آیا در دنیا و جهان ، کسانی وجود دارند که از لحاظ آشنائی به قرائت قرآن و فقاهت و بینش دینی و علم و دانش ، بر ما فزونی داشته باشند ؟ !

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) پس از چنین بیانی ، رو به اصحاب و یاران خود کرده و فرمود : آیا از میان این گروه پرمدعا ، انتظار خیر و نیکی را دارید ؟ عرض کردند : نه . حضرت فرمود : این گروه بی خاصیت ، از مردم همین امت مسلمان هستند (و ادعای مسلمانی دارند) ، اینان هیزم آتش دوزخ خواهند بود) (بنگرید به : کنزالعمال 10/212) .

ج - احادیث شیعی درباره خلوص نیت

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) :

کلینی به اسناد خود از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) آورده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 4389


1- « الا! ان شرالشر: شرارالعلماء و ان خیرالخیر: خیارالعلماء. » (منیه المرید، ص 29).
2- « من قال : انا عالم ، فهو جاهل » (منیه المرید، ص 29. کنزالعمال ، 10/243).

(دو گروه از مردم جامعه بشری آنچنان همواره گرسنه اند که بهیچوجه اشباع و سیر نمی گردند :

1- کسانی که پویای مال و طالب ثروت اند .

2- کسانی که جویای علم و خواهان دانش می باشند .

اگر کسی در این دنیا به آنچه برای او حلال و مباح می باشد ، بسنده و قناعت کند ، سالم و تندرست و با خاطری آسوده و درونی سالم زیست می کند ؛ ولی اگر کسی بخواهد از راههای ناروا (به حطام دنیوی و مال و مکنت ، دست یازی کند و) به هدفهای مادی برسد ، موجبات هلاک و نابودی (و اضطراب درونی و تشتت خاطر) خویش را فراهم می آورد ، مگر آنکه به خود آید و به خدای خویش بازگردد و از گذشته خود توبه نماید .

هرگاه کسی علم و دانش را از افراد درخور و شایسته ، فراگیرد و عملا پای بند به آن باشد راه نجات و رهائی خویش را از آتش دوزخ تدارک دیده (و از هرگونه گزند روحی و معنوی در دنیا و آخرت مصون خواهد بود) ؛ ولی اگر هدف او در فراگیری علم ، عبارت از مطامع دنیوی باشد باید حظ و بهره خود را صرفا در دنیا بجوید) (1) (بنابراین نباید در انتظار اجر و پاداش اخروی باشد) .

امام باقر (علیه السلام ) :

و نیز همان کلینی ، حدیثی با اسناد خود از امام محمد باقر (علیه السلام ) در کتاب (الکافی ج 1 ص 59) آورده است که محتوای آن ، چنین می باشد :

(اگر هدف طالب علم (با اغراض

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 4390


1- « منهومان لایشبعان : طالب دنیا و طالب علم . فمن اقتصر من الدنیا علی ما احل الله له ، سلم . و من تناولها من غیر حلها هلک ، الا ان یتوب و یراجع . و من اخذالعلم من اهله و عمل به ، نجی . و من اراد به الدنیا، فهی حظه » (منیه المرید ص 29، 30. الکافی 1/57، 58 بحارالانوار 1/168 - 2/35، کنز 10/179).

هوس آمیز ، آلوده گردد) و بخواهد با مایه علمی و حربه علم ، بر علماء و دانشمندان مباهات ورزد ، با سفیهان و سبک مغزان بستیزد ، و یا انظار مردم را به خود جلب نماید ، جایگاهش از آتش دوزخ فراهم و آماده خواهد شد . (باید متوجه باشیم : ) ریاست و سرپرستی صرفا درخور افرادی است که دارای شایستگی کافی هستند) .

امام صادق (علیه السلام ) :

همان کلینی (رضوان الله علیه ) با اسناد خود از امام صادق (علیه السلام ) آورده است که فرمود :

(اگر کسی در تحصیل حدیث (آشنائی به ماءخذ آئین و اعتقادات دینی ) منافع دنیوی را هدف قرار دهد ، حظ و بهره ای در آخرت عائد او نخواهد شد ؛ ولی اگر هدف او در فراگرفتن سنت و حدیث - (که خود از منابع اساسی شریعت اسلامی است ) - عبارت از خیر و نیکبختی اخروی و معنوی باشد ، خداوند نیز خیر و سعادت دنیا و آخرت را به وی ارزانی خواهد کرد(1) .

(اگر احساس نمودید که عالم و دانشمندی به دنیا دلبستگی شدید دارد ، نسبت به او درباره دین و آئین خود بر حذر بوده و او را نسبت به دینتان متهم سازید (و یکپارچه تسلیم عقائد او نشوید ، و به راستین بودن او دل نبندید) ، زیرا هر کسی که چیزی را دوست میدارد و خاطر خویش را بدان سرگرم میسازد ، اهتمام و عنایت او به صیانت و نگاهبانی همان چیز مبذول و محدود بوده و گرد همان می گردد) (2) .

حضرت صادق (علیه

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 4391


1- « من اراد تحصیل الحدیث لمنفعه الدنیا، لم یکن له فی الآخره نصیب . و من اراد به خیر الآخره اعطاه الله خیرالدنیا و الآخره » (منیه المرید، ص 30. الکافی 1/58).
2- « اذا راءیتم العالم محبا للدنیا فاتهموه علی دینکم ، فان کل محب الشی ء یحوط ما احب » (منیه المرید، ص 30. بحارالانوار 2/107).

السلام ) ، سپس فرمود : خداوند به داود پیامبر (علیه السلام ) وحی نمود که : (عالم و دانشمند شیفته و فریفته دنیا را میان من و خودت واسطه قرار مده ؛ زیرا چنین دانشمندی ترا از راه محبت و عشق به من بازمیدارد . اینگونه دانشمندان ؛ قطاع الطریق و راهزنانی هستند که راه را بر بندگان خواهان من ، می برند و مسدود می سازند . کمترین و ناچیزترین رفتاری را که من با آنان در پیش خواهم گرفت ، این است که حلاوت و شیرینی و گوارش مناجات و نیایشم را از دلهای آنان بیرون می کشم ) (1) .

همان امام (علیه السلام ) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است که فرمود :

(فقهاء و دانشمندان واجد بینش دینی ، نمایندگان امین انبیاء و پیمبران و نائبان و فرستادگان خدا هستند ؛ البته تا آنگاه که در منجلاب مطامع دنیوی غوطه ور نشوند ، و حرفه دنیاداری را در پیش نگیرند . عرض کردند یا رسول الله ، فقهاء و دانشمندان ، چگونه و با چه کیفیتی در دنیا و مطامع آن ، غوطه ور می گردند ؟ فرمود : آنگاه که از کارهای سلطان و پادشاه زمان پیروی کنند ، (ناگزیر به دنیا روی آورده و در مزبله آزمندی های مادی آلوده می شوند) .

اگر متوجه شدید که فقهاء و دانشمندانی چنین راه و رسمی را پیشه خود ساخته اند نسبت به دین و آئین خویش کاملا از آنان برحذر باشید) (2) ؛ (چون ممکن است اینان ، جان و شیره دین

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 4392


1- « لاتجعل بینی و بینک عالما مفتونا بالدنیا فیصدک عن طریق محبتی ، فان اولئک قطاع طریق عبادی المریدین . ان ادنی ما انا صانع بهم : ان انزع حلاوه مناجاتی من قلوبهم » (الکافی 1/58. منیه المرید ص 30. قسمت اول این حدیث را بنگرید در: تذکره السامع ، ص 14، 15).
2- « الفقهاء امناء الرسل مالم یدخلوا فی الدنیا. قیل یا رسول الله : و ما دخولهم فی الدنیا؟ قال : اتباع السلطان . فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم » (منیه المرید ص 30 الکافی 1/58 بحارالانوار 2/36 و 110، به نقل از نوادر راوندی ).

و ایمان شما را - همچون راهزنان - از قلب و دلتان بربایند) .

گروه بندی طالبان علم و دانشجویان :

از همان امام صادق (علیه السلام ) چنین روایت شده است که فرمود : طالبان علم و دانشجویان به سه گروه تقسیم می شوند ؛ لذا بایسته است که خود آنها و ماهیت و مشخصات ظاهری و باطنی آنان را شناسائی کنید :

1- گروهی از آنجهت ، طالب علم اند ، که میخواهند - با تحصیل آن - سفاهت و سبک مغزی و فخر و مباهات به دیگران ، و ستیز و درگیری با رقیبان و همالان را پیشه خود سازند .

2- گروهی دیگر که هدف آنان در تحصیل علم ، عبارت از فزون جوئی و دست یازی به مقام و منصب و تکبر و خود بزرگ بینی ، و خدعه و نیرنگ کاری می باشد .

3- گروه سوم ، دانشجویانی هستند که بخاطر کسب بینش دینی و نیز عمل و رفتار بر طبق موازین آن ، جویای دانش و پویای علم اند .

نتیجه :

الف - گروه اول ، که (عالم نمایانی ) نادان هستند ، افرادی ستیزه جو و آزاردهنده می باشند و میخواهند با تظاهر به مذاکره علمی و اظهار حلم و بردباری ، در محافل و در حضور مردم سخن گویند . (و در کمین آن هستند که ضمن صحنه سازی ) و در زیر ماسک خشوع و پارساجامگی ، پیشخوانی کنند و زبانزد مردم گردند ، در حالیکه از هر گونه تقوی و پارسائی ، عاری و تهی می باشند .

خداوند متعال به خاطر

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 4393

همین صحنه سازیها ، اندرون بینی آنها را در هم کوبیده و استخوان سینه شان را در هم می شکند و پاره پاره می سازد (و سرانجام ، آنها را در سر جای خود می نشاند) .

ب - گروه دوم که اهل دست درازی و ترفع و حیله و نیرنگ می باشند ، افرادی خائن و متملق اند که با نیرنگ و چاشنی چاپلوسی ، بر رقیبان و همگنان ، ترفع و دست یازی و فخر می نمایند . و نسبت به مالداران و دولتمندان فرومایه تر از خود ، (آنهم عاری از هرگونه قصد قربت ) اظهار فروتنی می نمایند .

اینان شهد و حلوا و طعمه های گوارای مالداران را می بلعند ، و در جهاز گوارش خود هضم می کنند ؛ ولی (ضمن آن ) دین و آئین خود را در هم می کوبند . خداوند متعال به کیفر چنین انحراف و انحطاطی ، آنانرا خامل و گمنام کرده و در میان مشخصات و عوامل ناموری علماء و دانشمندان واقعی ، آثار و نشانه های آنها را محو و نابود می سازد . و سرانجام بی نام و نشان خواهند گشت .

ج - گروه سوم که به حق ، صاحب فقه و بینش و آگاهی و اهل عمل به موازین آگاهیهای خود می باشند ، همواره گرفتار هم و غم و اندوه شدید و بیداری شب هستند بگونه ای که تحت الحنک به کلاه خویش بسته (و انزواء اختیار کنند) و در تاریکی شب به عبادت برخیزند . و در حالیکه بیمناک و خواهان و هراسان هستند عمل می کنند

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 4394

، سرگرم کار خود می باشند ، و از مردم شناسی بهره ای کافی دارند . (به همین جهت ) از مطمئن ترین برادران دینی خود بیمناک هستند (که مبادا بوسیله همین دوستان مصالح دنیا و آخرت ، دین و ایمانشان مورد دستبرد افکار و آراء واهی آنها قرار گیرد) . خداوند متعال (به جای اینهمه رنجها و شکنجه های روحی که علماء واقعی با آنها درگیر هستند) پایه های وجودشان را استوار داشته (و در سایه لطف و مرحمت خویش ، نیازهای آنها برآورده ساخته ) و آنانرا در روز رستاخیز در پناه امن و حمایت خود قرار میدهد) (1) .

امام باقر (علیه السلام ) و سخنان او در رده بندی علماء و دانشمندان :

صدوق (رحمه الله ) در کتاب (الخصال ) روایتی با اسناد از امام باقر (علیه السلام ) نقل کرده است (که ضمن آن ، علماء و دانشمندان به هفت رده و طبقه تقسیم شده اند) :

1- (دسته ای از علماء و دانشمندان (محتکرانی بیش نیستند) و دوست دارند که اندوخته های علمی خود را ذخیره نمایند ، و نمیخواهند مایه های علمی آنها را در اختیار دیگران قرار گیرد . چنین دانشمندانی در نخستین قعر آتش دوزخ ، جای دارند .

2- گروهی دیگر از اندرز دیگران و نصایح اخلاقی ناصحان ، بیزارند (و نمی خواهند زیر بار موعظه دیگران قرار گیرند) ؛ ولی در پند و موعظه دیگران سختگیری می کنند . اینان در دومین ژرفای دوزخ ، ماءوی دارند .

3- برخی از علماء (سوداگران و تجارت پیشه اند و) صلاح و سود خود را

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 4395


1- برای اطلاع از متن عربی این حدیث رجوع کنید به : منیه المرید، ص 30، 31. الکافی 1/61، 62.

در آن می بینند که مالداران و دولتمندان و ارباب منصب و مقام و طبقه اشراف و کاخ نشینان را از معلومات و معارف خویش بهره مند سازند (و حرفه تعلیم خود را در اینگونه طبقات محدود نمایند) ، و چنین معتقدند که افراد بینوا و تهی دست و کوخ نشینان را در محدوده علم و دانش ، جائی نیست . چنین دانشمندان (بی وجدان و تجارت پیشه ) در سومین عمق جهنم مسکن دارند . 4- فرقه ای از دانشمندان ، راه و رسم جباران و پادشاهان را در علم خویش ، پیشه خود ساخته ، به گونه ای که اگر بر آنها ایراد گیرند و در اداء حق آنها (از لحاظ احترام و مطامع دنیوی ) کوتاهی شود ، خشمگین گردند . اینگونه علماء در چهارمین ژرفنای آتش دوزخ جای دارند .

5 - برخی از دانشمندان ، جویای گفته های یهود و نصاری هستند (همچون زمان معاصر که برخی از دانشمندان به گفته های غربی ها استناد می جویند) تا بدینوسیله معلومات و معارف خویش را آبرومندانه تر و فزونمایه تر و مفصل تر جلوه دهند (و به اصطلاح : حدس و تفطن های علمی خود را از رهگذر اطلاعات مخدوش و محرف دانشمندان یهود و نصاری تقویت و تاءیید کنند ، و در این مسیر ، حجم گفته های خویش را افزایش دهند) این فرقه از دانشمندان در پنجمین قعر دوزخ جای گیرند . (1)

6- دسته دیگری از دانشمندان (اهل عرض اندام هستند) و خویشتن را در منصب فتوی و صدور حکم دینی قرار می دهند ، (و این منصب

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 4396


1- این بخش از حدیث نسبت به مساءله غرب زدگی مسلمین و بیگانه پرستی ، جالب و شایان بحث و گفتگوهای مفصلی است که امام باقر (علیه السلام ) گویا به طرز برداشت دانشمندان کوتاه بین نیز التفات نموده ، و اصولا حالت غرب زدگی و بیگانه پرستی را در هر دوره و زمانه ای بدینوسیله نکوهش فرموده است .

را به رخ دیگران می کشند) و به مردم می گویند : پرسشهای دینی خود را با من در میان گذارید . در حالیکه احیانا ممکن است اینگونه دانشمندان اطلاع درستی در مورد هیچ مساءله ای نداشته باشند (و با آنکه گرفتار جهل و گمرهی هستند میخواهند همچون نابینائی ، عصاکش کوری دگر شوند) . خداوند متعال چنین افراد صحنه پرداز و خودآرا و اساسا هر فرد متکلف را (که با تکلف و خروج از موضع طبیعی ، در صدد خودنمائی برمی آید) به هیچوجه دوست نمیدارند . این طبقه از دانشمندان در ششمین درجه ژرفای جهنم قرار گیرند .

7- جماعتی از علماء و دانشمندان (گرفتار افزارگرائی هستند!) و میخواهند علم و دانش را وسیله مردانگی و سرفرازی و اندیشمندی خویش قرار دهند (تا از این رهگذر به عنوان فردی عالم و اندیشمند ، مورد احترام دیگران قرار گرفته و دانش خویش را نردبانی برای ارتقاء به این هدف و نخوت و تظاهر به مردانگی و عقل ، سازند) . جای چنین دانشمندان (فرصت طلب و نامجوی ) ، هفتمین قعر آتش دوزخ می باشد) (1) .

د - راه و رسم اخلاص نیت در سخنان بزرگان و راهبران دینی

خضر (علیه السلام ) :

از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) چنین روایت شده است که فرمود :

(موسی (علیه السلام ) با خضر (علیه السلام ) برخورد کرد و به او گفت : مرا نصیحت و سفارش فرما . خضر گفت :

ای طالب علم ! باید بدانی که گوینده ، کمتر از شنونده ، گرفتار ملال خاطر و خستگی روحی می گردد . بنابراین - آنگاه که با همنشینان خود سخن می

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 4397


1- منیه المرید، ص 31، 32. بحارالانوار 2/108.

گوئی (با پرگوئی و زیاده روی در گفتار) ، آنانرا خسته و ملول نساز .

ای موسی ! بدان که قلب تو ، ظرف و جایگاهی پذیرا برای مواد مختلف می باشد . بنگر که این ظرف را با چه مایه ها و موادی آکنده می سازی .

دنیا را بشناس و آنرا در پس پشت خویش قرار ده (و از آن بگذر و عبور کن ) ؛ زیرا دنیا نمیتواند خانه و جایگاه پایداری برای تو باشد . دنیا صرفا وسیله و ابزاری برای رسیدن به کمال روحی و معنوی است تا بندگان الهی توشه خویش را از این گذرگاه برای معاد و توقفگاه همیشگی خود بردارند .

ای موسی ! خویشتن را برای صبر و استقامت آماده ساز تا به مقام حلم و خویشتن داری نائل گردی . احساس و درک لذت تقوی و پرهیزکاری را در قلبت بیدار ساز تا به علم و آگاهی دست یابی . نفس سرکش خود را با حربه بردباری و شکیبائی تمرین ده و آنرا بدینوسیله مقهور ساز تا از گناه و جرم رهائی پیدا کنی .

ای موسی ! اگر خواهان علم و دانش هستی باید خویش را برای پذیرائی از علم هر چیزی فارغ و آسوده خیال سازی ؛ زیرا علم و دانش صرفا از آن کسی است که خود را فارغ از هر چیزی ، در اختیار آن قرار دهد .

زیاده از حد سخن مگو ، و آنچنان یاوه سرائی مکن ؛ زیرا پرگوئی و یاوه سرائی دانشمندان ، آنانرا در نظر دیگران خوار و زشت جلوه می دهد و موجب می گردد

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 4398

که بدیها و زشتیهای درونی نابخردان ، آشکارا بروز نماید . بر تو است که جانب اقتصاد و اعتدال در سخن گفتن را رعایت کنی ؛ چون اعتدال در سخن گوئی نمایانگر موفقیت و نشانه حکمت و صواب اندیشی انسان است .

از نادان دوری گزین ، و از آنان روی گردان باش ، و در برابر نابخردان و سبک مغزان ، حلم و خویشتن داری را در پیش گیر ؛ چون حلم و خویشتن داری از مزایای برجسته و ارزشمند صبرپیشه گان و زیور دانشمندان است .

آنگاه که فرد نادانی ترا دشنام گفت ، با نرمش و آرامی در برابر دشنام او سکوت اختیار کن ، و با حزم و احتیاط از او جدا شو ؛ زیرا جهل و ندانم کاری او نسبت به تو و دشنامی که نثار تو کرده است بیش از آن می باشد که به تو اظهار نموده است . (بنابراین با سکوت و فاصله گرفتن محتاطانه خود از او ، کمتر زیان مند میگردی ) .

ای پسر عمران ! دری را که نمیدانی چه چیزی آنرا بست و به طرز بستن آن آشنائی نداری ، مگشا . و نیز دری را مبند که نمیدانی چه چیزی آنرا گشود و باید به چه کیفیت آنرا باز کرد .

ای پسر عمران ! کسی که دلبستگی و گرسنگی و طمع او نسبت به دنیا در هیچ حد و مرزی متوقف نمی گردد ، و رغبت و گرایش او به دنیا پایان نمی گیرد و نمی گسلد ، چگونه می تواند عابد خدا بوده و خویشتن را بنده خدا بداند

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 4399

؟ او که خود را فرومایه می سازد و به حقارت حال خود واقف است ، و خدای را در سرنوشت خویش متهم می کند (و به تقدیر و مشیت او راضی نیست ) چگونه می تواند زاهد ، و دارای خوی پارسائی و بی اعتنائی به دنیا باشد ؟ ! .

ای موسی ! معارف و معلومات را با این هدف بیاموز که بر طبق موازین آن عمل کنی . نباید هدف تو در تعلیم علم به دیگران ، در سخن گفتن و حرف زدن ، محدود بماند ؛ زیرا نتیجه آن این است که خویشتن را تباه ساخته و از رهگذر تباهی خود ، دیگران را در مسیر نور هدایت قرار دهی ) ؛ (ولی خود از این نور ، بی بهره بمانی ) .

عیسی (علیه السلام )

عیسی (علیه السلام ) (به یاران خود) فرمود : (شما نیروی خود را برای تاءمین نیازهای دنیوی بکار میدارید ، در حالیکه روزی شما بدون مساعی (و کوشش های خارج از اندازه شما) تاءمین شده است . لکن برای آخرت (آنچنان که باید و شاید) نمی کوشید ؛ در حالیکه تاءمین روزی آخرت جز در سایه عمل و کوشش شما میسر نیست .

شما عالمان و دانشمندان بدی هستید ، چون مزد خویش را دریافت می دارید ولی علمتان را ضایع و تباه می سازید . (شما مزدوران خدا باید متوجه باشید) که ممکن است صاحب کار قریبا از عمل جویا گردد ، و بدانید آن لحظه ای که او از شما درخواست عمل می کند به زودی فرا می رسد ، و شما

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 4400

نیز قریبا از این دنیای پهناور به تنگنای تیره گور منتقل می گردید . (آنگاه در برابر این مطالبه و درخواست چه خواهید گفت ؟ ) خداوند متعال شما را از جرم و گناه به همان کیفیت و با همان تاءکیدی نهی می فرمود که به شما فرمان داد تا روزه گیرید و نماز را به پای دارید .

چگونه می توان کسی را - که اوضاع و شرایط روزی و رزق او ، وی را به خشم آورده است - عالم و دانشمند دانست . و آنکه مقام و منزلت خویش را حقیر و پست می سازد ، نام اهل علم را بر وی اطلاق کرد ، در حالیکه خود میداند که اوضاع و شرایط زندگی او پا به پای علم و قدرت الهی تعیین شده است ؟

آیا کسی که خود خدای را در سرنوشت زندگانی خویش ، متهم می سازد و به هیچ چیزی - که در زندگانی خود با آنها مواجه است - راضی نمی گردد ، چگونه می تواند خود را در شمار اهل علم به حساب آورد ؟ .

آیا آنکه دنیایش در دیدگاه او بر آخرت رجحان دارد و به خود دنیا روی آورده (و از آخرت روی گردان است ) و به عوامل زیان بخش به معنویاتش بیش از عوامل سودمند به شخصیت معنوی و انسانی خویش ، اقبال و علاقه و دلبستگی دارد ، چگونه می تواند در عداد اهل علم قرار گیرد ؟ .

آیا می توان عنوان عالم را بر کسی اطلاق کرد که به منظور شهرت و نام آوری ، سخن می گوید

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 4401

؛ ولی خود جویای عمل و رفتار ، بر طبق گفتارش نمی باشد ؟ (1) ) .

(آری به این گروهها نمی توان عنوان علماء و اهل علم را اطلاق نمود . و به هیچوجه ، شایستگی دریافت چنین عنوان و نشانی را دارا نیستند) .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

وای بر دانشمندان بدسیرت ، که آتش دوزخ بر آنها درآید و آنها را بریان سازد و بسوزاند و برای آنها برافروخته گردد . سپس فرمود : چقدر سخت و طاقت فرسا است بار گران و قوت روزانه دنیا و آخرت چنین مردمی ؟ اما از لحاظ مؤ نه و هزینه زندگانی دنیا ؛ چون دستت را به چیزی از دنیا دراز نکردی جز آنکه دیدی فاسق و گناهکاری پیش از تو ، به آن دست یافته و بدان پیشدستی کرده است . و اما از نظر مؤ نه آخرت ؛ زیرا تو در آخرت ؛ یارانی برای خویش نمی یابی که در تاءمین توشه و هزینه آخرت تو ، یاری ات دهند) (2) .

از ابی ذر غفاری (رضوان الله عنه ) چنین آورده اند که گفت : اگر کسی علمی از علوم و معارف مربوط به آخرت و انسانیت را فراگیرد ، و بخواهد از رهگذر آن به یکی از اغراض دنیوی دست یابد ، یعنی آنرا وسیله نیل به هدفی از اهداف دنیوی قرار دهد ، (حتی ) بوی بهشت به مشام وی نخواهد رسید و نمیتواند اثری از بهشت را برای خویش بیابد(3) ) .

ه- شیطان برای از میان بردن اخلاص دانشمندان همواره در کمین است

مقام و منزلت اخلاص و پاکی نیت ، بسی

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 4402


1- منیه المرید ص 32، 33. بحارالانوار 2/109، به نقل از امالی شیخ طوسی .
2- « ویل للعلماء السوء تصلی علیهم النار. ثم قال : اشتدت مؤ ونه الدنیا و مؤ ونه الآخره : اما مؤ ونه الدنیا: فانک لا تمد یدک الی شی ء منها الا وجدت فاجرا قدسبقک الیه . و اما مؤ ونه الآخره فانک لا تجد اعوانا یعینوک علیها » (منیه المرید ص 33. در الکافی 1/59، آمده است : « ویل للعلماء السوء کیف تلظی علیهم النار!؟. » ولی بقیه این حدیث دیده نمی شود.
3- « من تعلم علما من علم الآخره لیرید به غرضا من غرض الدنیا، لم یجد ریح الجنه » (منیه المرید ص 33. حدیثی قریب به این مضمون در کنزالعمال 10/202، آمده است .

گرانقدر و در عین حال پرمخاطره و دارای اهمیت فراوانی می باشد . اخلاص دارای معنی و مفهوم دقیقی است که ارتقاء به قله آن ، سخت دشوار و ناهموار است به این معنی که اگر کسی پویای مقام عالی اخلاص باشد ، به بررسی دقیق و اندیشه درست و استوار و جد و جهد کافی نیاز دارد . چرا چنین نباشد ؛ زیرا اخلاص و پاکیزگی نیت ، مدار قبولی اعمال انسان است . پاداش اعمال انسان بر پایه اخلاص و کیفیت اراده او مبتنی و استوار می باشد . ثمره و بازده عبادت عابدان و پارسایان ، و رنج و زحمت دانشمندان ، و کوشش مجاهدان راه خدا بر محور اخلاص و کیفیت اراده آنان پایدار (و ارزیابی ) می گردد .

قلت اخلاص برخی از علماء :

اگر انسان با خود بیندیشد و در خویشتن فرو رود و حقیقت و ماهیت رفتار خود را تفتیش و بازرسی کند ، می بیند که آمیزه اخلاص ، دراعمال و رفتار او ، اندک و ناچیز می باشد . اما شائبه های فساد در عقیدت ، به اعمال او روی آورده و عوامل مخل به اخلاص ، در رفتار او رو به تزاید و تراکم نهاده است . و بخصوص کسانی که دارای عنوان عالم و دانشمند ، و دانشجو و متعلم هستند (بیش از دیگران در معرض هجوم این عوامل مخل به اخلاص قرار دارند) ، و بالاخص که انگیزه عمومی طلاب و دانشجویان و نیز اهل علم - در آغاز کار - از مجموعه ای (از شوائب دنیوی و مادی ، فرم یافته

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 4403

است ) که عبارتند از : جاه طلبی ، مال اندوزی ، نام آوری ، لذت برتری جوئی ، دلخوشی و شادمانی به مقام و منصب رهبری و داشتن پیروان زیاد ، و برانگیختن مدح دیگران و جلب سپاس و ستایش مردم ، به سوی خود .

نیرنگهای حق بجانب شیطان : گاهی شیطان (نیز به مدد این انگیزه ها برمی خیزد) و علاوه بر آن ، آنان را دچار اشتباه می سازد (و علیرغم وجود چنین انگیزه های سخیفی ، آنها را وسوسه می کند) و می گوید : هدف شما دانشمندان و دانشجویان ، عبارت از نشر دین و حمایت و دفاع از شریعت و آئینی است که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) آنرا بنیاد کرده است !

علائم فریب خوردگی از شیطان :

مظهر و نمودار این اهداف و مقاصد (که بسیاری از طلاب و اهل علم را تحت تاءثیر قرار می دهد) آنگاه چهره می گشاید که اینگونه علماء و دانشجویان با افراد و همالانی بهتر و برتر و عالم تر از خود مواجه می گردند ، و چنین احساس کنند که مردم از خود آنها روی گردان شده و به شخصیتهای والاتر از آن ها روی آور می شوند .

در چنین حالتی باید از نظر روانی ، خویشتن را بیازمایند . اگر چنین احساس نمایند که نسبت به کسی که به این افراد عالم احترام می گزارد و به فضل و برتری او معتقد است احترام بیشتری قائل اند و از دیدار او خوشحال می گردند ، ولی نسبت به کسی - که احترامی برای

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 4404

آنها قائل نیست و نیز به عالم دیگری که شایستگی فزون تری از آنها دارد ، تمایل بیشتری نشان می دهد - در خود علاقه ای احساس نمی نمایند ، باید این دانشجویان و دانشمندان بدانند - که به خاطر داشتن چنین حالتی - سخت ، شیفته دنیا گشته و نسبت به دین و آئین خود ، گرفتار فریب و نیرنگ شیطان شده اند . البته ممکن است ندانند که چگونه تحت تاءثیر نیرنگهای شیطانی قرار گرفته (و از چه طریقی ، فریب خورده اند) .

گاهی نیز این حالت روانی ، پاره ای از اهل علم را به جائی سوق می دهد که همچون زنان ، دستخوش غیرت مندی زنانه و دگرگونی روانی می شوند . به این صورت که اگر ببینند بعضی از شاگردانشان با استاد و معلم دیگر رفت و آمد دارد بر آن ها ناخوش آیند و شاق و طاقت فرسااست ، با اینکه می دانند که اینگونه شاگردان از چنین استادی نیز از لحاظ دین و ایمان ، سود و بهره فزونتری کسب کرده و از او در حر قابل توجهی مستفیض می گردند .

این حالت روانی یک عالم و دانشمند ، تراوشی از صفات و خصوصیات (دردناک و) کشنده ای است که در نهانگاه ها و زوایای مخفی قلب او جای گرفته است ؛ ولی این عالم و دانشمند تصور می کند که از این صفات ، رهیده است ، در حالیکه باید بداند که در چنین تصوری نیز گرفتار نیرنگ و فریب شیطان می باشد . این صفات و خصوصیات مرموز - با چنان علائم و نشانه

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 4405

ها و امثال آنها - سرانجام بر خود او و یا دیگران ، مکشوف و پدیدار می شود .

اگر انگیزه یک عالم و دانشجو در تعلیم و تحصیل ، منحصرا عبارت از دین و آئین خدا باشد ، بی تردید در صورت مشاهده عالم و دانشمند دیگر - که با او اشتراک مساعی کرده ، و او را در تعلیم و نشر دین ، یاری می دهد باید بسیار خوشحال گردد (نه آنکه دچار حالات دگرگونی و غیرت زنانه شود که چرا ارادتمندان و معاشرانش از او روی برتافته و به شخص دیگری روی آورده اند) . لذا باید با پدیدار شدن عالم و دانشمند دیگری این چنین ، خدای را سپاس گزاری کند که او را با وجود چنان دانشمندی ، مدد رسانده و در اداء وظیفه تعلیم ، یاریش داده است (آری باید شاکر و سپاسگزار پروردگار باشد) که عوامل تحکیم دین را فزاینده ساخته و راهبران توده مردم و آموزگاران آئین الهی و احیاءکنندگان سنن و راه و رسم فرستادگان خدا را فراوان در اختیار مردم قرار داده است .

شیطان از در دیگری وارد می شود :

گاهی شیطان (از طریق دیگر) دانشمندان را به اشتباه می اندازد (و حالات روانی لغزنده و لغزاننده ای در آنها به ثمر می رساند ، و با سخنانی حق به جانب ) به آنها می گوید : که اندوه تو (در روی برتافتن مریدان از تو) از آنجا ریشه می گیرد که به خاطر روی برتافتن شاگردان از تو - از ثواب و پاداش تعلیم محروم می گردی . پس اندوه تو صرفا

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 4406

به خاطر نفس انصراف و روی گرداندن شاگردان و مریدان از تو ، و روی آوردن به دیگران نیست . (و بالاخره این غم و اندوه تو بجا و شایسته است ) ؛ زیرا اگر این شاگردان و یا مردم دوباره به سوی تو بازگردند و از تو اندرز گیرند و به وسیله تو ، دانش و بینش دینی خویش را فراهم آورند مسلما از پاداش تعلیم و ارشاد برخوردار خواهی بود .

بنابراین بدیهی است که اندوه تو - به خاطر از دست دادن چنان ثواب و پاداشی - ستوده و بجا است ! (شیطان با چنین وسوسه ای ، اندوه چنان عالم و دانشمندی را برای او توجیه کرده ، و به حالات روانی او چهره ای حق به جانب می دهد . این عالم و دانشمند نیز مانند دیگران از تیررس اینگونه وسوسه ها در امان نیست ؛ لذا فریب می خورد و تصور می کند که حق با او است و اندوه و غم او - به خاطر روی برتافتن مریدانش از او - بجا و پسندیده است ) ؛ ولی این عالم و دانشمند بی نوا نمی داند که انقیاد و تسلیم بودن او در برابر حق ، و تسلیم کردن امور مهم به افراد لایق تر و برتر از خویشتن ، ثواب و پاداش او را فزاینده تر ساخته ، و عوائد دین و بازده معنوی او را فراوانتر از آن صورتی می گرداند که به تنهائی به تعلیم و ارشاد دیگران برمی خاست .

باید او بداند که پیروان پیامبران و امامان (علیهم السلام ) چنانچه با از

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 4407

دست دادن مقام و منصب ارشاد و تعلیم ، و تسلیم آن به افراد شایسته ، و انحصار آن به صالحان ، مغموم و اندوهگین می شدند به شدت مورد انتقاد و نکوهش قرار می گرفتند ، نکوهشی که مافوق آن قابل تصور نیست . بلکه باید گفت که انقیاد و تسلیم بودن پیروان انبیاء و امامان در برابر حق ، و تفویض امور و منصب ها به افرادی که از شایستگی کافی برخوردارند والاترین و پرارزش ترین رفتار آنها به شمار می آید . و این حالت تسلیم و رضا در برابر حق ، عوائد دینی و ایمانی آنانرا در دنیا و آخرت ، سرشارتر می سازد .

باری ، غم و اندوه از دست دادن منصب تعلیم و ارشاد (و افسوس از تسلیم آن به افراد شایسته تر) ، بازده نیرنگ ها و فریب های شیطانی است .

چشمه دیگری از نیرنگهای شیطانی :

بلکه گاهی نیز دانشمندان (به گونه ای دیگر) تحت تاءثیر نیرنگ شیطان قرار می گیرند و با خود می گویند : اگر فرد دیگری - که برتر و بهتر از اوست - پیدا شود شادمان خواهند شد . البته این حدیث نفس را - تا موقعی که با محک تجربه ، امتحان و آزمون نگردند - با خود دارند . و پیش از آنکه در بوته امتحان قرار گیرند با این گفتگو ، خویشتن را راضی می سازند ؛ زیرا میدانیم که انسان در برابر وعده (های به اصطلاح : سر خرمن ) و حدیث نفسهائی امثال اینگونه سخنها - پیش از آنکه در برابر عمل و امتحان قرار

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 4408

گیرد - حالتی پذیرا و انعطاف آمیز دارد ، و به سادگی و آسانی به خویشتن وعده خوش می دهد . ولی اگر همو با حادثه ای سنگین روبرو گردد (و با غول مهیب امتحان مواجه شود) چنان دچار انقلاب روحی و دگرگونی روانی می گردد که حالت ارتجاع و عقب نشینی در او پدید می آید و به وعده و پیمانی که با خود بسته است به هیچوجه وفاء نمی کند .

البته افراد استثنائی نیز وجود دارند که در سایه نگاهبانی و لطف خداوند (و مجاهدتهای شخصی ) به هنگام تجرید و امتحان ، خویشتن را نباخته و گرفتار انقلاب و دگرگونی روانی نمی گردند . (چنین افراد استثنائی آنقدر زیاد نیستند ، افرادی که در برابر آزمایشها و امتحانات ، شاهد پیروزی و موفقیت را در آغوش می گیرند) . این (نکته باریکتر از مو) را کسانی می دانند که از حیله ها و نیرنگهای شیطانی آگاه اند ، و مدتهای طولانی سرگرم آزمایش با خدعه های او بوده اند ، (و با شیطان و مکاید و حیله های او از دیرباز دست و پنجه نرم کرده و به فوت و فن فریب کاریهای او آشنائی پیدا کرده اند) .

راه گریز از تیررس نیرنگهای شیطان :

اگر کسی احساس کند که این حالت روانی دردناک و کشنده در جان و روانش راه یافته است باید به درمان روحی خود برخیزد ، و از اهل دل برای مداوای چنین بیماری روانی مدد گیرد . اگر در محیط خود - علیرغم کوشش و پویش - به اهل دل و مردم دردآشنا و داروشناس

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 4409

دسترسی پیدا نکرد به نوشته ها و آثارشان - برای یافتن نسخه درمان خویش - پناه برد . و اگر احیانا نه به اهل دل و نه به آثارشان نتوانست دست یابد و متوجه شود که آثار آنان از میان رفته ، و فقط نام و نشانی از آنان و آثار علمی شان باقی مانده است ، اینجا است که باید به مدد توفیق پروردگار و نصرت و یاری او پناهنده گردد ، (و علاج و درمان بیماری خود را با خدای خویش در میان گذارد و از او درخواست نماید) . اگر احساس کند که استعداد و زمینه پذیرش و دریافت توفیق الهی در او وجود ندارد ناگزیر باید تنهائی اختیار کند ، و راه عزلت و زاویه نشینی را در پیش گیرد ، و پویای خمول و گمنامی باشد ، و خویشتن را در تیررس سؤ الات و پرسشهای دیگران قرار ندهد . و در صورت مواجه شدن با پرسشها - تا آنگاه که شرایط لیاقت و شایستگی تعلم و تعلیم را احراز نکند - از پاسخ دادن خودداری نماید .

شیطان از هر دری وارد می شود :

گاهی نیز شیطان (برای فریب دادن عالم و دانشمند) از در دیگری وارد می شود و می گویند : اگر بنا باشد (انسان به خاطر عدم احراز شایستگی و فقدان خلوص نیت ؛ انزواء اختیار کند و) گوشه نشینی ، فتح باب و معمول و رایج گردد ، علوم و معارف بشری و دانشهای الهی در معرض خطر فرسایش و نابودی قرار می گیرد ، و اساس و سازمان دین و آئین اسلام رو

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 4410

به ویرانی می گذارد ؛ چون افراد واجد لیاقت و برخوردار از خلوص و حسن نیت ، بسیار اندک و انگشت شمارند . و نیز همه می دانند که سامان بخشیدن دین و آئین مردم از بزرگترین طاعت ها و عبادات بشمار می آید!

(شیطان - با چنان وسوسه های حق بجانب و چهره نمائی های معصومانه - می خواهد افراد را از صراط مستقیم به انحراف و کجرویها سوق دهد ؛ ولی ) باید به چنین اندیشه های ابلیس مآبانه و خدعه های دلسوزمندانه پاسخ داد که دین اسلام با کناره گیری و انزواجوئی افراد بی لیاقت ، دچار اندراس و فرسودگی نمی گردد . البته تا زمانی که شیطان ، جاه طلبی و ریاستمداری را در میان مردم ترویج می کند و افراد را به سوی آن جلب می نماید - و می دانیم که تا روز قیامت نیز از چنین فعالیت های وسوسه انگیز خسته و فرسوده نمی شود - دین ، منقرض و مندرس نمی گردد ؛ بلکه برای نشر علم و دانش گروهی بپامی خیزند که در آخرت و روز قیامت ، حظ و بهره و نصیبی ندارند . چنانکه رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

(( (ان الله یؤ ید هذا الدین باقوام لاخلاق لهم ) )) (1)

خدای متعال این دین را به مدد گروهی از مردم تقویت و تاءیید می کند که (در روز قیامت ) بی نصیب اند .

و نیز فرمود :

(( (ان الله یؤ ید هذاالدین بالرجل الفاجر) )) (2)

خداوند متعال این دین را با مساعی فرد فاجر

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 4411


1- منیه المرید، ص 35. کنزالعمال 10/183، 184. شرح شهاب الاخبار، ص 368.
2- همان مراجع قبلی و صفحات .

و گناهکار ، تاءیید و نگاهبانی و تقویت می کند .

با توجه به این حقیقت نباید تحت تاءثیر چنان وسوسه ها و غلط اندازیهای شیطانی قرار گرفت ، و به حشر و آمیزش با مردم ، سرگرم شد ؛ (چون در صورت فقدان خلوص نیت و عدم احراز شایستگی ) ، حس جاه طلبی و ثناجوئی و علاقه به برخورداری از تعظیم و بزرگداشت مردم - از رهگذر معاشرت با آنها - در قلب انسان رو به رشد و نمو می گذارد . آری مخالفت و آمیزش با مردم (در صورت عدم احراز شایستگی ) ، بذر نفاق و دوگانگی شخصیت را در دل انسان غرس می نماید .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (جاه طلبی و دلبستگی به مال دنیا ، نفاق و دوروئی را در قلب انسان می رویاند ، آنچنانکه آب (و رطوبت ) به رویش گیاه مدد می کند) (1) .

و همو فرموده است : (زیان و فساد دو گرگ درنده و خونخوار و گرسنه و حریص - که در میان آغل گوسفندان رها می شوند - از ضرر و زیانباری ، و لطمه حس جاه طلبی و مال دوستی به دین و ایمان فرد مسلمان ، بیشتر و زیانبارتر نیست ) (2) .

پس باید یک فرد عالم و دانشمند دینی ، فکر و اندیشه خویش را به کار اندازد تا اسرار و رموز صفات پست را - که احیانا ممکن است در دلش راه یافته باشد - تفطن و شناسائی کند ، و راه و رسم نجات و رهائی از آنها

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 4412


1- « حب الجاه و المال ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماء البقل . »
2- « ما ذئبان ضاریان ارسلا فی زریبه غنم باکثر فسادا منهما من حب الجاه و المال فی دین المرء المسلم » (منیه المرید ص 35) در شرح شهاب الاخبار، ص 336 آمده است : « ما ذئبان ضاریان فی زریبه غنم باسرع فیها من حب الشرف و المال فی دین المرء المسلم . » و نیز حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/405 آمده است ).

را استنباط نماید ؛ چون ضرر و فتنه ای - که از طریق رسوخ این صفات پست و حالات روانی نامطلوب در قلب عالم و دانشمند و متعلم و شاگرد - عائد مردم می گردد از فتنه و فسادی که از غیر عالم و متعلم به جامعه می رسد ، به مراتب زیادی مهمتر و بزرگتر است ؛ زیرا عالم و دانشمند در تمام مظاهر و پایگاه مثبت و منفی رفتار خود ، الگو و سرمشقی برای دیگران می باشد . افراد عامی و توده مردم - با مشاهده اعمال و رفتار یک عالم و دانشمند - می گویند : اگر چنین اعمالی ، زشت و ناستوده باشد علماء و دانشمندان شایسته تر از ما هستند که دست به چنین اعمالی نزنند و سزاوارترند که از آنها اجتناب نمایند .

افراد جاهل و نادان - از رهگذر اعمال ناستوده علماء - ، گرفتار رفتارهای ناپسند می گردند . (و جراءت و جسارت آنها در ارتکاب اعمال زشت ، رو به فزونی می گذارد . و برای آنکه روی عمل ناستوده خویش صحه گذارند به رفتار عالم و دانشمند استناد می جویند) .

میان جرم و گناه یک فرد عامی و بی اطلاع ، و گناه یک مرد عالم و دانا ، تفاوت زیادی وجود دارد : فرد عامی و بی اطلاع در روز رستاخیز فقط بار گناه شخصی خویش را به دوش می کشد . ولی بر دوش یک عالم و دانشمند ، بار گناه خود او و گناه همه کسانی که در اعمال خویش از او سرمشق گرفته - و تا روز قیامت از

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 4413

راه و روش او پیروی می نمایند - سنگینی می کند . و باید با چنان بار گران و کمرشکنی به روز رستاخیز در پیشگاه عدل الهی حضور یابد . چنانکه این حقیقت طی اخبار و احادیث صحیح و معتبر ، به ما گوشزد شده است .

به طور فشرده باید گفت : شناخت صحیح حقیقت اخلاص نیت و مساءله هماهنگی رفتار با خلوص عقیدت ، همچون دریائی عمیق و ژرفناک است که - جز اندکی از مردم و افراد نادری - همگی در آن ، احتمالا غرق شده و گرفتار نیرنگ شیطانی خواهند گشت . خداوند نیز از این مردم نادر و استثنائی در قرآن کریم یاد کرده و می فرماید :

(( (الا عبادک منهم المخلصین ) )) (1)

شیطان می گوید : (من همه مردم را اغواء خواهم کرد) به جز بندگان پاکیزه تو که از میان همین مردم ، از اخلاص بهره مندند .

بنابراین ، بندگان با ایمان خداوند باید خویشتن را سخت بپایند ، و نکته های دقیق رفتار خود را تحت مراقبت قرار دهند ؛ زیرا در غیر اینصورت ناخودآگاه به پیروان و رهروان راه و رسم شیاطین می پیوندند .

2- عمل به علم - یا - لزوم همآهنگی رفتار معلم و شاگرد با علم و آگاهی آنها
لزوم همآهنگی رفتار معلم و شاگرد با علم و آگاهی آنها

دومین مساءله ای که باید معلم و شاگرد درباره خویشتن نسبت به آن اهتمام و عنایت داشته باشند این است که همراه با علوم و آگاهیهای خویش ، به تدریج و گام به گام ، این آگاهیها و معارف را بکار بندند ؛ زیرا اهتمام و عنایت هر فرد عاقل و خردمند ، در مراقبت و پرداختن به خویشتن و عمل به علم ، مصروف می گردد

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 4414


1- سوره ص ، آیه 86.

؛ ولی کوششها و عنایات یک فرد عامی به نقل و روایت و گفتگو محدود است .

الف - احادیث درباره بکارگرفتن علم

از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) روایت شده است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (علماء و دانشمندان از دو دسته تشکیل یافته اند :

1- دسته ای که علم و آگاهی خود را به کار گرفته و بر طبق آن عمل می کنند . اینگونه دانشمندان از عواقب سوء روز قیامت مصون هستند .

2- و دسته ای دیگر که بر طبق علم خود عمل نمی کنند . این گروه از علماء ، دچار هلاک و نابودی شده و به گونه ای در روز قیامت محشور می شوند که دوزخیان هم از بوی بد و تعفن وجود آنها رنج و آزار می بینند .

در میان جمع اهل دوزخ - آنکه بیش از همه و سخت تر از دیگران احساس تاءسف و ندامت می نماید - عبارت از کسی است که شخص دیگر و بنده خدائی را به سوی خدا دعوت کند و دعوت او با پاسخ مثبت روبرو شده و مؤ ثر می افتد . یعنی آن شخص ، پذیرای دعوت او گشته و در صراط مستقیم قرار گیرد ، و به راه و رسم دین و آئین پای بند گردد و موفق به طاعت از خدا شود . و سرانجام ، خدایش او را وارد بهشت سازد ؛ ولی راهبر و راهنمای او را - به خاطر فقدان عمل و هواپرستی و دورپروازی در آرزوها و تمایلات - وارد دوزخ نماید ؛ زیرا پیروی از تمایلات و روح هواپرستی

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 4415

، مانع وصول انسان به حق و واقعیت است . و آرزوهای دور و دراز ، آخرت و معنویت انسان را به دست فراموشی می سپارد)(1) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند ، موعظه و اندرز او از دلها می لغزد ، آنچنانکه باران از روی سنگ صفا که صاف و لغزاننده و لغزنده است بلغزد)(2) .

مردی حضور علی بن الحسین امام سجاد (علیه السلام ) رسید و پرسشهائی با آنحضرت در میان گذاشت . امام سجاد (علیه السلام ) پاسخهای لازم را به او داد . این مرد دوباره نزد امام بازگشت و پرسشی از سنخ پرسشهای اولیه را در میان نهاد و در ادامه همان پرسشها ، سؤ الاتی مطرح کرد . حضرت فرمود : در کتاب انجیل چنین نوشته شده است : (تا آنگاه که نسبت به دانسته های خویش عمل نکردید ، از آنچه نمی دانید سؤ ال نکنید ؛ زیرا هر نوع علم و آگاهی دینی که بدان عمل نشود ، کفر و ناسپاسی و مراتب دوری انسان نسبت به خدا را فزاینده می سازد) (3) .

(مفضل بن عمر از امام صادق (علیه السلام ) سؤ ال کرد : ناجیان از آتش دوزخ با چه نشانه ها و مشخصاتی ، قابل شناسائی هستند ؟ فرمود : هر کسی که گفتار و رفتارش با هم هماهنگی دارد ، می توانی نجاتش را از آتش دوزخ گواهی کنی . و کسی که گفتار او موافق کردارش نباشد چنین کسی از لحاظ دین و آخرت ، دارای وضع متزلزل و

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 4416


1- « العلماء رجلان : رجل آخذ بعلمه ، فهذا ناج . و عالم تارک لعلمه ، فهذا هالک . و ان اهل النار لیتاذون من ریح العالم التارک لعلمه . و ان اشد اهل النار ندامه و حسره رجل دعا عبدالله الی الله تبارک و تعالی فاستجاب له و قبل منه فاطاع الله فادخله الجنه و ادخل الداعی ، النار بترکه علمه و اتباعه الهوی و طول الامل . اما اتباع الهوی فیصد عن الحق ، و طول الامل ینسی الآخره » (منیه المرید، ص 36. الکافی 1/55).
2- « ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا » (منیه المرید، ص 36. الکافی 1/56).
3- « لاتطلبوا علم ما لا تعلمون و لما تعملوا بما علمتم ، فان العلم اذا لم یعمل به لم یزدد صاحبه الا کفرا و لم یزدد من الله الا بعدا » (منیه المرید، ص 36. 37 الکافی 1/56).

نگران کننده ای است ) (1) .

امیرالمؤ منین (علیه السلام ) ضمن یکی از گفتارهای خود - به هنگام سخنرانی بر منبر - فرمود : (مردم ! آنگاه که عالم و دانا شدید ، به علم و آگاهی خویش عمل کنید به این امید که راه راست را بازیابید . عالم و دانشمندی که رفتار خود را برخلاف جهت معلومات خویش تنظیم کند همانند جاهل و نادان و خائنی است که دچار حیرت و سرگشتگی است و از خواب نادانی خویش ، به هوش نیاید و از آن رهائی نمی یابد ؛ بلکه می توان گفت که حجت و دلیل کوبنده ، علیه او بزرگتر بوده ، و افسوس و حسرت چنین دانشمند فاقد عمل ، از حسرت جاهل سرگردان در جهالت و نادانی ، بیشتر است .

این عالم و جاهل هر دو دچار حیرت و سرگردانی بوده و هر دو بی ثمر و خالی از اثر و عاطل هستند . نگرانی به خود راه ندهید که ممکن است به شک و دودلی منجر گردد . نباید شک و تردید کنید ؛ چون شک و تردید ، شما را به کفر و ناسپاسی سوق می دهد . و آنقدر ارزش و شخصیت خود را تنزل ندهید (و احساس بی وزنی نکنید و خودکم بین نباشید) ؛ چون ممکن است این حالت شما باعث مجامله و سازشکاری تان گردد . آری نباید در طریق حق با هیچ کسی مداهنه و سازشکاری کنید ؛ زیرا شما با این سازشکاری زیان می بینید (یعنی اگر بنا باشد طبق مثل سائر : (خواهی نشوی رسوا ، همرنگ

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 4417


1- « من کان فعله لقوله موافقا فآت له بالشهاده (للنجاه ) و من لم یکن فعله لقوله موافقا فانما ذلک مستودع » (همان کتابها و صفحات ).

جماعت شو) با هر فضاء و شرایطی - در جهت خلاف حق - بسازی و رفتار خویش را باری به هر جهت همرنگ با محیط تنظیم نمائی ناگزیر باید از انحطاط و خسران و زیان آن استقبال کنی ) .

حقا باید شما در دین ، فقه و بصیرتی به دست آورید . بصیرت و بینش صحیح دینی ، در این است که دچار غرور و خودباختگی نگردید . آنکسی که نسبت به خود ، دلسوزتر می باشد و خویشتن را بیش از دیگران اندرز می دهد ، او عبارت از کسی است که طاعت او از پروردگارش ، از دیگران ، فزونتر می باشد . و آنکه خویشتن را فزونتر از دیگران فریب می دهد (و به نیات و کردار آلوده خود در پیشگاه وجدانش چهره حق به جانب می بخشد ، و ماسک معصومیت بر گونه رفتار خویش می اندازد) ، نسبت به پروردگارش ، گناهکارتر محسوب می گردد . و آنکه از خدای خویش فرمان می برد ، از امنیت و رفاه روحی برخوردار است و شایسته بشارت و مژده الهی می باشد ؛ ولی آنکه از فرمان خداوند متعال سر برمی تابد ، و راه گناه و جرم را در پیش می گیرد ، فرجام کار او جز نومیدی و ناکامی و پشیمانی ، چیز دیگری نخواهد بود(1) ) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (مردی حضور رسول گرامی (صلی الله علیه و آله ) رسید و عرض کرد : علم و دانش چیست ؟ حضرت فرمود : سکوت . عرض کرد : پس از سکوت ؟ فرمود :

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 4418


1- منیه المرید، ص 37. الکافی 1/56، 57.

استماع و شنیدن . گفت : پس از آن ؟ فرمود : حفظ و نگاهداری . عرض کرد : پس از حفظ کردن ؟ فرمود : عمل کردن بر طبق آن . عرض کرد : پس از عمل کردن ؟ فرمود : نشر و ترویج آن (1) ) .

(پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) با چنین بیان ساده و روشن ، مرحله و موقعیت اداء وظیفه تعلیم و ارشاد دیگران را به ترتیب پس از گذراندن مراحل سکوت و استماع و حفظ و عمل بر طبق موازین علمی ، قرار داده ، و به تمام معلمان و مربیان و همه راهبران دینی اعلام فرموده است : تا وقتی که این مراحل و درجات مختلف و متسلسل را نپیمایند حق ندارند مقام و منصب تعلیم و ارشاد دیگران را به عهده گیرند) .

همان امام (علیه السلام ) فرمود : (موسی بن عمران (علیه السلام ) در جمع یاران خود ، همنشینی داشت که از لحاظ علمی ، به مایه های فزونتری از دیگران دست یافته بود . روزی از آن حضرت اجازه خواست (تا به مسافرت کوتاهی برود و) با نزدیکان و خویشاوندان خود صله رحم و ملاقاتی به عمل آورد . حضرت موسی (علیه السلام ) فرمود : صله رحم و استمرار پیوند با خویشاوندان یکی از حقوقی است که افراد وابسته و خویشاوند ، نسبت به همدیگر دارند (برو و این مسافرت را در پیش گیر) . ولی مبادا از این رهگذر در تو گرایش و تمایل عصبی به دنیا پدید آید و متکی به دنیا گردی ؛ زیرا خداوند

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 4419


1- « یا رسول الله ماالعلم ؟ قال : الانصات . قال ثم مه یا رسول الله ؟ قال : الاستماع . قال ثم مه ؟ قال : الحفظ. قال ثم مه ؟ قال : العمل به . قال ثم مه یا رسول الله ؟ قال : نشره » (منیه المرید، ص 37). بحارالانوار 2/28، به نقل از خصال صدوق . الکافی 1/61).

متعال بار علم را بر دوش تو نهاده است که نباید آنرا ضایع و تباه سازی ، و جز خدا تکیه گاه دیگری برای خود انتخاب کنی و بدان گرایش یابی . آن مرد عرض کرد (من در مسیر ملاقات و صله رحم با خویشاوندان خود) ، جز کار و کردار نیک ، هدف دیگری ندارم .

(باری پس از کسب اجازه ) از جا برخاست و برای صله ارحام خود به راه افتاد . این مسافرت - به طور غیرمنتظره ای - طولانی شد تا آنجا که حضرت موسی (علیه السلام ) (به تکاپو افتاد و از هر کسی ) جویای احوال او می شد ؛ ولی (علیرغم این پرس و جو) هیچکس از حال او اطلاعی نداشت . موسی ناگزیر گشت از (خبرگزار الهی و آسمانی یعنی ) جبرائیل (علیه السلام ) جویای احوال او گردد ؛ لذا از او پرسید : آیا راجع به ندیم و همنشین من اطلاعی داری ؟ جبرائیل گفت : آری ، هم اکنون را چهره ای دگرگون شده و میمون وار ، کنار در ایستاده و زنجیری به گردن دارد . موسی (علیه السلام ) از این خبر بیمناک گشت و بیم و هراس خود را با خدا در میان گذاشت و در نمازگاه خویش ایستاد و خدای را می خواند و عرض می کرد : پروردگارا یار و همنشین مرا از این وضع دلخراش و دردناک نجات ده .

خدا به موسی (علیه السلام ) فرمود : ای موسی ! اگر - برای نجات جلیس و همنشین خود - مرا آنچنان بخوانی که رگهای دو چنبره

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 4420

گردن تو از هم بدرد ، خواسته تو را درباره این شخص برآورده نمی سازم . من بار علم و دانش را بر دوش هوش او نهادم ؛ ولی او این بار گرانبها و کالای ارزشمند را ضایع و تباه ساخته و به غیر علم یعنی ، دنیا روی آورده است ) (1) .

ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام ) نقل کرده که امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود : (ای طالب علم ، (تو که پویای علم و معرفت هستی باید بدانی که ) علم دارای فضائل فراوانی است (که همچون انسان مجهز و رزمنده ای از اندامها و اجزاء گوناگونی تشکل می یابد ، و دارای پیکره های متعددی است بدینصورت ) : که سرش تواضع و فروتنی . چشمش بیزاری و پاکی از حسد . گوشش فهمیدن و درک کردن . زبانش راستگوئی . حافظه اش بحث و کاوش . قلبش حسن نیت . عقلش شناخت اشیاء و امور زندگانی . دستش مهر و محبت و رحمت . پایش دیدار دانشمندان . همتش سلامت . حکمتش پرهیزکاری . قرارگاهش نجات و رستگاری . راهبرش عافیت و پاکیزگی روح و جسم . مرکبش وفاء . سلاح و رزم افزارش سخن نرم و ملایم . شمشیرش رضا و قناعت . تیر و کمانش مدارا . لشکر و ارتشش گفتگوی با دانشمندان . سرمایه و ثروتش ادب و نزاکت . ذخیره و اندوخته اش اجتناب از گناهان . دارویش کار نیک . پناهگاهش صلح و آشتی . توشه اش نیکی . نوشیدنی اش سازگاری . راهنمایش هدایت . و رفیق و همرهش دوستی

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 4421


1- منیه المرید، ص 37، 38.

با افراد برگزیده است (1) ) . (این اندامها و افزارها ، سازنده و تشکیل دهنده پیکره فضائل و مزایای علم و دانش است ) .

در طی حدیث طولانی عنوان بصری از امام صادق (علیه السلام ) آمده است : (علم و دانش با کثرت تعلم و مداومت بر تحصیل به دست نمی آید . علم و دانش منحصرا عبارت از نور و پرتوی است که در قلب کسی که خداوند ، خواهان هدایت او است جای می گیرد . آنگاه که آهنگ علم می نمائی نخست باید در دلت جویای حقیقت بندگی باشی . علم را از آنجهت پویا باش که در صدد بکاربستن آن باشی ، و در سایه هوش خود از خدا درخواست کن تا فهم و درک حقایق را به تو موهبت فرماید) (2) .

ب - نکته های جالب و مثالهای هشداردهنده درباره دانشمندان فاقد عمل

علم و دانش به منزله درخت ، و عمل کردن بر طبق آن به مثابه میوه همان درخت است . غرض و فائده درخت بارور ، فقط ثمره و میوه آن است . اما خود درخت میوه - منهای ثمره و میوه آن - نمی تواند هدف غائی و منظور نهائی غرس و کاشتن آن را تشکیل دهد ؛ چون انسان در هر حال وقتی می تواند از درخت میوه ، سودمند گردد که آن درخت ، به نوعی از میوه بارور شود .

هدف اصلی و منظور اساسی علم و دانش - مطلقا و بدون هیچ قید و شرطی - عبارت از عمل و کردار بر طبق آنست ؛ زیرا بازگشت تمام علوم و معارف بشری به دو علم و دانش می باشد :

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 4422


1- منیه المرید، ص 38. الکافی 1/60.
2- « لیس العلم بکثره التعلم ، انما هو نور، یقع فی القلب من یرید ان یهدیه . فاذا اردت العلم فاطلب اولا فی نفسک العبودیه ، و اطلب العلم باستعماله ، و استفهم الله بفهمک » (منیه المرید، ص 38).

1- علم معامله و رفتار 2- علم معرفت و شناخت .

1- علم معامله و رفتار (که کیفیت عمل و روابط مختلف را در شئون گوناگون زندگانی تنظیم می کند) عبارت از شناخت حلال و حرام و احکامی امثال آنها ؛ و نیز شناخت اخلاق و خوی های ستوده و ناستوده نفس و روان ، و کیفیت درمان بیماریهای روانی و بازیافتن راه های گریز از این بیماریها و خوی های ناپسند است .

2- علم معرفت و شناخت : - (که خود شناخت ، با صرف نظر از رفتار ، در آن علم ، مورد نظر می باشد) - عبارت از علم به خدا و صفات و اسماء او است .

علوم و دانشهائی که در بیرون از محدوده این دو نوع علم قرار دارند یا (به عنوان علوم آلی و دانشهای افزاری به شمار می روند که ) ابزار و وسائل علوم مذکور در فوق هستند . و یا آنکه هدف و منظور از آنها - فی الجمله - نوعی از عمل و رفتار می باشد .

این نکته بر فرزانگانی که دست اندرکار تتبع و علوم و دانشها هستند (و در طبقه بندی معارف بشری اطلاعاتی دارند) مخفی نیست .

پیدا است که منظور و هدف علوم معاملی و رفتاری ، به طرز عمل و رفتار انسان محدود است . اگر بشر در زندگانی خود به اینگونه اعمال و رفتار نیازمند نمی بود چنین علوم و معارف ، فاقد ارزش می گشت

اینجاست که باید یادآور گردیم : کسانی که علوم شرعی و امثال آن را به درستی فرامی گیرند ، اگر

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 4423

در تفقد جوارح و اندامشان سهل انگاری کنند ، یعنی اندام و جوارح خویش را از گناهان حفظ ننمایند ، و مجموع اجزاء پیکر خود را به طاعت و فرمانبرداری از دستور خدا ، ملزم و پای بند نسازند ، و با توجه به اینکه به صفات علم آراسته اند و تصور کنند علم و دانش ذاتا مطلوب می باشد و نیازی به عمل به آن نیست ، و به همین جهت در صدد برنیایند که اعمالشان را از مرحله واجبات به مرحله مستحبات تعالی بخشند ، چنین دانشمندانی قطعا از نظر روانی ، گرفتار خودباختگی و شیفتگی هستند ، و باید بدانند که در دین و ایمان خویش ، دچار فریب و خدعه شیطان شده اند ، و فرجام زندگانی آنها در نظرشان مبهم و اشتباه آمیز و گرفتار نابسامانی می باشد .

مثالی گویا درباره عالم بی عمل :

داستان عالم و دانشمند آگاه به علوم شرعی - (که اطلاعات درستی در این علوم کسب کرده ؛ ولی علم خویش را به کار نمی گیرد و دانسته های او پابه پای کردارش پیش نمی رود) - همانند مثل و داستان بیماری است که بیماریش جز با داروی مرکب از عناصر و اجزای آنرا جز پزشکان حاذق و کارآمد نمی توانند شناسائی کنند . چنین بیماری می کوشد - که با جلای وطن - طبیب و پزشکی را در دیار و مملکتی دیگر بیابد ، و سرانجام موفق می شود که به چنین طبیب حاذق و آگاه دسترسی پیدا کند . طبیب - پس از ملاقات و معاینه - دارو را معرفی می کند

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 4424

، و با تفصیل و توضیح دقیق ، عناصر و مواد مختلف این داروی مرکب و انواع و اندازه و مقدار و حتی معادن و مراکزی را که این عناصر در آنجا وجود دارد به اطلاع او میرساند و به او می آموزد که باید با چه کیفیتی این عناصر را کوبیده و نرم ساخته و آنها را به هم مخلوط و عجین سازد .

بیمار مذکور همه این نکات دقیق را از پزشک فرامی گیرد ، و از همه این جزئیات یادداشت و نسخه ای برمیدارد ، و آنرا با خط خوش و خوانا می نویسد ، و به خویشتن بازمی گردد و در خود مطالعه می کند . بارها و بارها نوشتن این نسخه را تکرار می نماید ، و مکرر آنرا می خواند ، و کیفیت درمان بیماری را دقیقا به بیماران دیگر تعلیم می دهد ؛ ولی خود - متاءسفانه - از این دارو نمی نوشد ، و معلوماتی که دقیقا در مورد درمان بیماری خود فراهم آورده است به کار نمی بندد .

آیا چنین فرد بیماری با خواندن و نوشتن و تعلیم داروسازی و آموزش راه درمان بیماری به دیگران ، می تواند خود را از درمان بیماری خویش بی نیاز کند و خویشتن را درمان نماید ، و یا اندکی از شدت آن بکاهد ؟ ! چه خیال خام و خواب خوشی (که هرگز تعبیر نخواهد شد) .

اگر همان نسخه دیگر استنساخ کند ، و به هزار بیمار دیگر راه و رسم درمان را تعلیم دهد و همه آنها بهبودی یابند ، و او هر شب هزار

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 4425

بار آن نسخه را بخواند ؛ این تلاشها و کوششها به هیچوجه برای علاج بیماری او مؤ ثر نخواهد بود ، مگر آنکه زربکشد (و درهم و دینار را از جیب خود بیرون کند) ، و به وسیله آن ، داروی مورد نظر را خریداری نماید ، و عناصر و مواد مختلف آنرا - همانگونه که آموخته است با هم درآمیزد ، و تلخی تناول و نوشیدن آنرا تحمل نماید ، و با حفظ رژیم و پرهیز ، در اوقات و ساعات معین ، آن دارو را لاجرعه بنوشد ، و تمام شرائط بهداشتی و پرهیز و احتیاط را رعایت کند .

با وجود رعایت موازین درمان و نوشیدن دارو و پرهیز و احتیاط ، باز هم خطر بیماری (و سرانجام ، خطر مرگ ) احیانا در پیش است ، تا چه رسد به اینکه دارو را به کار نبندد و آنرا تناول ننماید (مسلما خطر شدت بیماری - که فرجام آن ، مرگ و نابودی است - او را بیشتر تهدید خواهد کرد) .

همچنین فقیه و دانشمند دینی که کاملا رژیم طاعات و برنامه فرمانبرداری از دستور خدا را می داند ، و به آن عمل نمی کند ، و او که به طور دقیق ، گناهان ریز و درشت و جرمهای حساس و غیرحساس را شناسائی کرده ؛ ولی از آنها اجتناب نمی نماید ، او که به همه موازین و دقائق اخلاق مذموم و نکوهیده آگاهی درستی کسب کرده ؛ ولی جان و دل خود را از این اخلاق زشت تصفیه نکرده است ، و با ژرف بینی و استواراندیشی ،

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 4426

از خویهای پسندیده و ستوده آگاهی یافته ؛ ولی خویشتن را بدآنها نیاراسته و مجهز نساخته است ، چنین عالم و فقیه دانشمند ، خود را فریب می دهد . و در دین و آئین خود ، گرفتار خدعه شیطان می باشد ؛ زیرا خداوند متعال در قرآن کریم (مجهز شدن نفس را به علم و دانش ، عامل رستگاری نمی داند ؛ بلکه عامل رستگاری و پیروزی انسان در روز رستاخیز را عبارت از پاکسازی جان ؛ و تهذیب نفس از هرگونه نیات پلید شیطانی معرفی می کند ، آنجا که می فرماید) :

(( (قد افلح من زکیها) (1) . ))

محققا کسی رستگار و کامیاب است که جان و دل خویش را از هر گونه آلودگیها پاک ساخت و به رشد آن مدد کرد .

ولی نگفت : (( (قد افلح من تعلم کیفیه تزکیه النفس و کتب علمها و علمها الناس ) )) : آری نگفت : که رستگار ، عبارت از کسی است که آگاهیهای مربوط به کیفیت تزکیه نفس را آموخته و آنرا در کتابی تدوین نموده و یا آنرا به دیگران تعلیم داده است . (اگر عقل آدمی صرفا از آگاهیهای مربوط به آئین رستگاری ، مایه گیرد و از لحاظ علمی مجهز گردد ، این آئین شناسی ، ضامن موفقیت او نخواهد بود . بلکه علاوه بر تجهیز نXӠبه علم اخلاق ، لازم است با همان معیارها قلب و جانش را نیز تزکیه نماید و آنرا دگرگون سازد) .

ج - باید دید که شیطان چگونه دام گستری می کند

آری در چنین شرائطی ، شیطان (در کمین نشسته و منتظر طعمه ای است تا آنرا شکار کند

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 4427


1- سوره الشمس ، آیه 9.

؛ لذا در گوش همین عالم و دانشمند زمزمه می کند و) به او می گوید : که این مثال ( : یعنی مثال بیمار داروشناس ) ، ترا تحت تاءثیر قرار ندهد و ترا نفریبد . درست است که داروشناسی ، بیماری را علاج نمی کند ؛ ولی مسلما هدف تو در کسب علم و یا تعلیم آن به دیگران ، قرب به خداوند و نیل به پاداش الهی است . علم و دانش ، ثواب و پاداش الهی را برای انسان به ارمغان می آورد و آنرا به سوی او جلب می کند .

(شیطان می خواهد با چنین دامی به شکار پردازد) او در پی چنین وسوسه هائی راجع به فضائل و مزایای علم ، اخبار و احادیث مربوط را بازگو می کند . اگر این عالم بی نوا ، سبک مغز باشد تحت تاءثیر این تلقینات قرار می گیرد و حس می کند که وسوسه هائی شیطانی ، مطابق دلخواه او است . و در نتیجه به شیطان پناه آورده و بدو متکی می گردد و از بکارگرفتن علم ، دریغ ورزیده ، سهل انگاری و مسامحه در کردار و عمل را در پیش می گیرد .

ولی اگر این فقیه و دانشمند ، هوشمند و زیرک باشد (و در برابر وسوسه های شیطان ، پایداری کند ، به او) پاسخ می دهد که تو برای من از فضائل و مزایای علم و دانش یاد می کنی ، و مرا به مزایای پرارزش علم و معرفت آگاه می سازی ؛ لکن آیات و اخبار مربوط به عواقب سوء عالم فاقد عمل

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 4428

را از دیدگاه من مخفی نموده و آنها را به دست فراموشی ام می سپاری ، و چشم بصیرتم را در مشاهده آنها می بندی ، و در من غفلتی بوجود می آوری که از نتایج سوء علم بی عمل ، بی خبر بمانم . تو می کوشی که من آیات و اخبار مربوط به دانشمند عاری از کردار را فراموش کنم . نه ، من فراموشکار و غافل نیستم و آیات خدا را به یاد دارم که خداوند در وصف عالم بلاعمل به داستان بلعم بن باعور اشاره می فرماید که در محضر درس او دوازده هزار قلمدان (برای نگارش سخنانش ) فراهم بود تا حاضران مجلس درس او با استفاده از این نوشت افزار ، گفتار علمی او را بنویسند . (علاوه بر این که جلسه درس او ، شاگردان فوق العاده زیادی را به خود جلب کرده بود) خود نیز از مواهب الهی و علوم وهبی و معارف لدنی ، برخوردار بوده است . خداوند متعال یکسلسله کرامات و نشانه هائی که نمایانگر عمق و گسترش مقام علمی او بود به وی مرحمت فرمود ، که از آنجمله - طبق گفته گروهی از دانشمندان - می توانست به هنگام نظر و توجه و التفات ، عرش الهی و مقام ملکوتی پروردگار را شهود نماید . (یعنی در حقیقت علاوه بر احاطه نسبت به معارف و علوم رسمی و متداول ، از یک دید نافذ روحی و ملکوتی برخوردار بوده که می توانست پرده های ابهام را از روی حقایق ، کنار زده و اسرار نهانی را کشف و شهود نماید) . پروردگار

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 4429

متعال درباره چنین دانشمند خارق العاده و ابرمرد علم و دانش - به خاطر فقدان عمل - می فرماید :

(( (فمثله کمثل الکلب ان تحمل علیه یلهث او تترکه یلهث ) )) (1)

داستان بلعم بن باعور ، همانند داستان سگ می باشد که اگر به او یورش بری ، زبانش از کامش به درآرد و پارس کند . و یا اگر رهایش کنی و کار به کارش نداشته باشی (باز هم چنین حالتی را از خود نشان می دهد و) زبانش را از دهانش بیرون کشد .

و نیز حضرت باریتعالی (نمودار دیگری را درباره دانشمندان عاری از عمل ترسیم می کند و) در وصف آنها میفرماید :

(( (مثل الذین حملوا التوریه ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفارا) )) (2)

داستان کسانی که بار علم و آگاهی به مضامین کتاب آسمانی تورات را به دوش می کشند ، ولی عملا زیر بار آن نمی روند (و کردار آنها با محتوای تورات توافق ندارد) ، همانند الاغ و درازگوشی است که بار نوشته ها را به دوش می کشد .

یعنی مثل و داستان مردمی که حامل اطلاعات در مورد تورات هستند و به هدف نهائی علم خود عمل نمی کنند ، مانند الاغی هستند که بار کتب و نوشته ها را به دوش می کشد .

(سعدی نیز از این بیان الهی الهام گرفته و می گوید : مراد از نزول قرآن ، تحصیل سیرت خوبست نه ترتیل سورت مکتوب :

علم چندانکه بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند

چارپائی بر او کتابی چند

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 4430


1- سوره اعراف ، آیه 175.
2- سوره جمعه ، آیه 5.

ن تهی مغز را چه علم و خبر

که برو هیزم است یا دفتر

و (مولوی ) می گوید :

گفت ایزد یحمل اسفاره

بار باشد علم ، کان نبود ز هو

علم های اهل دل حمالشان

علم های اهل تن احمالشان

علم چون بر دل زند یاری بود

علم چون بر گل زند باری بود

چون بدل خوانی ز حق گیری سبق

چون بگل خوانی سیه سازی ورق ) (1)

به راستی آیا هیچ نوع تیره روزی و خزی و خواری ، بزرگتر و مهمتر از این را سراغ داریم که خداوند متعال انسان را (به علت نابسامانی عملش ، چنان از مقام انسانیت تنزل دهد که او را به سگ و الاغ تشبیه نماید ، (خدا هرگز به گزاف سخن نمی گوید : گفتار پروردگار متعال همواره نمایانگر واقعیت ، و سراپا حکمت است ، و کمترین بیهوده گوئی در آن راه ندارد . و واقعا باید گفت : عالم و دانشمند فزونمایه ای که فاقد عمل می باشد ، و میان کردار و معلوماتش هیچ تناسبی وجود ندارد ، همانند سگی است که همواره زبانش به کار است ؛ ولی جان و درونش ، و کردار و رفتار و اندام و برونش با این زبان بازیها هیچ توافق و تطابقی ندارد . آیا چنان عالم و دانشمند ، همچون الاغی نیست که محتوای نگارشهای علمی و نبشته های عرفانی را بر دوش هوش خود بار کرده ، ولی جان و دل و کردارش به مضامین این نوشته ها انس و الفتی ندارد ، و عملا از آنها بیگانه است . بنابراین عالم

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 4431


1- در تفسیر روح البیان این ابیات چهارگانه اخیر به (ملا حسین ) کاشفی منسوب است (رک روح البیان 9/517)، ولی این ابیات در دفتر اول مثنوی آمده و از آن مولوی رومی است و عبارات مثنوی در پاره ای از کلمات با عبارات ابیات مذکور، تفاوت دارد.

فاقد عمل ، خود را به مقام بهائم و چارپایان و جانوران و حتی موجودی فرومایه تر تنزل می دهد) .

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی اندوخته های علمی خود را افزون سازد و همسان با آن ، سرمایه های روحی و معنوی و هدایت خویش را افزایش ندهد و بر مراتب رهنمونیش به حق نیفزاید ، صرفا بر مراتب بعد و دوری خود از خداوند ، می افزاید(1) ) .

و همو فرمود : (علم بی عمل را در میان آتش دوزخ می اندازند (آتشی که آنچنان شدید و گدازنده است ) که روده ها و امعاء و اندامهای درونی او را به صورت گدازه ای ، از حنجره او بیرون می ریزد . و سپس این امعاء گرداگرد چنان عالمی می پیچد و یا او را به گردش درمی آورد آنچنانکه الاغ ، پیرامون آسیاب به پیچش و گردش درمی آید)(2) .

و نیز معصوم (علیه السلام ) فرمود : بدترین مردم عبارت از دانشمندان بدسیرت و زشت کردار می باشند(3) .

ابودرداء می گوید : باید به حال کسی که فاقد علم و بصیرت دینی است ، یکبار متاءسف بود ؛ چون او در شرائطی قرار دارد که اگر مشیت الهی تعلق گیرد ، وی را از علم و بصیرت برخوردار می گرداند . ولی به حال کسی که عالم و دانشمند است باید هفت بار متاءسف بود (و تاءسف بر دانشمندی که علم خویشتن را به کار نمی گیرد ، به مراتب شدیدتر از تاءسف بر جاهل و نادان می باشد) . یعنی علم

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 4432


1- « من ازداد علما و لم یزدد هدی لم یزدد من الله الا بعدا » (منیه المرید، ص 41. بحارالانوار 2/37، به نقل از عده الداعی ).
2- « یلقی العالم فی النار فتندلق اقتابه ، فتدور به کما یدور الحمار فی الرحی » (منیه المرید، ص 41. حدیثی قریب به همین مضمون در کنزالعمال 10/49 و 208، آمده است .)
3- « شرالناس : العلماء السوء » (منیه المرید، ص 41. کنز 10/197: « ویل لامتی من علماء السوء » ).

و آگاهی عالم ، حجت و دلیلی است که می تواند برای او زیان بار باشد ؛ به این دلیل که در روز قیامت به عالم و دانشمند دینی می گویند : (کاربرد علمی معارف و معلومات تو در دنیا تا چه پایه بوده و تا چه مقدار به آگاهیهای خود عمل کرده ای ، و در برابر موهبت علم و دانش شکر و سپاس الهی را چگونه برگزار نموده ای ؟ ) . (حدیثی قریب به همین مضمون در کنز 10/198) .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (پرشکنجه ترین مردم - در روز قیامت - عبارت از عالم و دانشمندی است که خداوند ، او را علیرغم علم و بصیرتش ؛ از علمش بهره مند نساخته است ) (1) .

این روایات و هشدارهائی این چنین - که نمونه هائی از آنها را نیز در آغاز کتاب ، ترسیم کردیم - بیش از حد شمار و آمار است .

بدیهی است آن کسی که ما را به فضیلت و شرافت علم ، آگاهی داده است مسلما راجع به مذمتها و نکوهشهای مربوط به دانشمندانی را - که از لحاظ عمل به علم ، مقصر و سهل انگارند - گزارش و بیان کرده است که اوضاع و احوال علمائی که گرفتار نارسائی و کوتاهی در عمل هستند ، سخت تر و طاقت فرساتر از اوضاع و احوال نادانان و جهال می باشد ؛ چون همان خدائی که فضیلت علم را اعلام کرد ، همه عالمان بی عمل را نیز مورد نکوهش قرار داده است ، و لذا فرمود :

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 4433


1- « ان اشد الناس عذابا یوم القیمه : عالم لم ینفعه الله بعلمه » (منیه المرید، ص 41. شرح شهاب الاخبار، ص 370. کنزالعمال 10/187، 208).

( (افتومنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض ) )) (1)

آیا به بخشی و پاره ای از قرآن ایمان دارید ، و نسبت به پاره دیگر از آن انکار می ورزید .

مثال جالب دیگر :

اما علم خداشناسی و آن بخش از علوم عقلی - که اساس و بنیاد علم خداشناسی را تشکیل می دهند - قضیه و داستان عالم و دانشمندی که به چنین علومی مجهز است ؛ ولی در عمل و کردارش سهل انگاری می کند و درباره آن اهمال می ورزد ، و اوامر و حدود و ضوابط الهی را - تواءم با غرور و خودباختگی شدید - عملا ضایع و تباه می سازد . مانند داستان مردی است که می خواهد در سلک خادمان پادشاه و فرمانروائی درآید ، و ضمنا پادشاه را هم می شناسد و از اخلاق و اوصاف و رنگ چهره و قیافه و طول و عرض قامت و عادات و طرز جلوس و محفل و مجلس او آگاهی دارد ؛ ولی از چیزی که پادشاه به آن علاقه مند است و یا از آن نفرت دارد و یا از آن خشمگین می گردد ، و نیز از عاملی که مراتب رضامندی خاطر او را تاءمین می کند هیچگونه آگاهی ندارد . و یا آنکه به همه این خصوصیات و ویژگیهای مذکور ، واقف و مطلع است و ضمنا آهنگ آنرا دارد که در دستگاه او خدمت کند . لکن از عوامل جلب محبت وی از قبیل شئون و تشکیلات ظاهری و حرکات و سکنات خویش که می تواند دوستی پادشاه را برانگیزد کاملا بی اطلاع و

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 4434


1- سوره بقره ، آیه 85.

عاری و بی بهره است : چنین شخصی بر چنان فرمانروائی وارد می شود ، و می خواهد مقرب درگاه او گردد ، و در پیشگاه او ویژگی یابد (و به اصطلاح : در کادر خصوصی او قرار گیرد) ؛ ولی سر تا پا به مسائلی آلوده است که موجبات تنفر پادشاه را فراهم می کند . او از هر گونه عاملی که بتواند محبت پادشاه را به خود جلب کند ، عاری و بی بهره است ، و در عین چنین آلودگی و فقدان آگاهی و بهره از عوامل جلب محبت ، انتظار دارد - به خاطر اینکه پادشاه و نام و نسب و شهر و قیافه و چهره و طرز برخورد و عادت او در سیاست خادمان ، و رفتار او با رعیت و افراد مملکت را می شناسد - نزد او دارای قرب و منزلتی گردد ، و در دستگاه او عزیز و سرفراز شود ؟ !

این دو مثال ، نمودار وضع عالم و دانشمندی است که به علم و آگاهی خود عملا پای بند نیست و آنچه را می داند رها می کند ؛ (چون او می خواهد به صرف شناسائی خدا و موازین دین - در عین آلودگی به عوامل تنفرانگیز ، یعنی اعمال و عواملی که به هیچوجه نمی تواند رضا و خشنودی خدا را جلب کند - در پیشگاه پروردگار ، قربی پیدا کند . اگر چنین خیال خامی را در سر می پروراند باید بداند که به علت بکار نگرفتن علم خویش ) چنین خیالی ، بازده غرور و خودپسندی و خدعه و نیرنگ شیطانی است

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 4435

.

اگر چنین دانشمندی تمام معلومات و مایه های خویش را رها می کرد و خود را به معرفت خدا و شناخت اجمالی عوامل جلب محبت الهی و نیز شناسائی اجمالی درباره اسباب تنفر او سرگرم می نمود ، این وضع به او کمک بیشتری می کرد تا به منظور و هدف خود - یعنی قرب به خداوند متعال و ویژگی یافتن در پیشگاه او - زودتر نائل شود .

بلکه باید گفت که کوتاهی و سهل انگاری چنین عالم و دانشمند در بکارگرفتن علم ، و علاقه به پیروی از شهوات و تمایلات ، نمایانگر این حقیقت است که او در شناخت خدا به قشر و پوسته و اسامی و عناوین ، اکتفاء کرده و در لب و مغز و معنای این معرفت ، طرفی نبسته است ؛ زیرا اگر خدای را درست و به حق می شناخت بیمی از او در دلش پدید می آمد ، و تقوی و پارسائی را در پیش می گرفت . چنانکه پروردگار متعال به همین نکته در قرآن کریم هشدار داده و فرموده است :

(( (انما یخشی الله من عباده العلماء) )) (1)

از میان بندگان خدا ، فقط دانشمندان از او بیمناکند .

اساسا معقول و قابل تصور نیست که فرد عاقلی ، شیر را بشناسد و ترس و بیمی را از او در دل خود احساس نکرده و از آن نپرهیزد و نسبت به آن بر حذر نباشد .

خداوند متعال به داود نبی (علیه السلام ) وحی کرد همانگونه که از جانور نیرومند و شکارگر ، می هراسی از من بترس ) .

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 4436


1- سوره فاطر، آیه 28.

ری ، اگر کسی شیر را ندیده باشد و آنرا فقط از لحاظ رنگ و فرم و نام و عنوان بشناسد ممکن است از آن ، ترسی به دل راه ندهد . ولی باید گفت که گویا او حقیقه شیر را نشناخته است ؛ (چون اگر واقعا این موجود نیرومند را درست می شناخت قطعا بیم و وحشتی او او در دلش پدید می آمد) .

در فاتحه و آغاز کتاب آسمانی (زبور) آمده است : (راءس و عضو حساس و اندام حیاتی حکمت و دانائی ، ترس و بیم از خدا است ) .

د - پالایش دل از رذائل اخلاقی

(تقصیر و کوتاهی ورزیدن در بکارگرفتن علم ، منحصر به مطالبی نیست که قبلا از آنها یاد کردیم ؛ بلکه ) عالم و دانشمند - علاوه بر تقصیر در عمل ، و رفتار بر طبق قوانین شرع ، و بکار گرفتن حقائقی که فقهاء و اصحاب فتوی تدوین کرده اند از قبیل : نماز ، روزه ، دعاء ، قرآن و سایر انواع عبادات - ممکن است در انواع دیگری از اعمال ، گرفتار تقصیر و سهل انگاری گردد ؛ زیرا اعمالی که بر عالم و دانشمند واجب است ، و نیز اعمال غیرواجب به آنچه که فقهاء گفته اند ، منحصر و محدود نمی باشد ؛ بلکه در بیرون از محدوده ابوابی که فقهاء و مجتهدان در کتابهای خود تنظیم نموده اند ، فرائض و تکالیف واجب و غیرواجب دیگری برای عالم و دانشمند وجود دارد که از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و شناخت و پی جوئی آنها واجب تر ، و دقت و موشکافی درباره آنها مهمتر است

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 4437

. و آن عبارت است از پالایش دل و جان از رذائل اخلاقی مانند : تکبر ، ریاء ، حسد ، کینه و امثال آنها از خویهای ناستوده ای که شخصیت روحی و معنوی انسان را به انحطاط و نابودی می کشاند . حقایق مربوط به آن در کتابهائی که منحصرا در این مسائل بحث می کند مانند کتب (علم اخلاق ) کاملا ثبت و ضبط شده است .

یک فرد عالم و دانشمند ، باید زبانش را از غیبت ، نمامی و سخن چینی ، گفتار نفاق آمیز ، ذکر عیوب و خرده گیریهای بی جا از مسلمانان ، و امثال اینگونه سخنها حراست نماید . او باید از سایر جوارح و اعضاء خود بدینسان صیانت کند ؛ زیرا اعضاء و اندام انسان نیز دارای احکام خاص و گناهان ویژه ای است که این احکام و مقررات و گناهان مربوط به اندامهای مختلف انسان در موارد و جاهای مناسب خود مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که هر فرد مسلمانی باید ناگزیر آنها را فراگیرد و در برابر این مقررات ، سر تسلیم و طاعت فرود آورد .

این مقررات و احکام عبارت از تکالیف و وظائفی است که از کتابهای فقهی - در ضمن بحث از بیع و اجاره و امثال آنها - به دست نمی آید ؛ بلکه برای شناخت این وظائف (که فوق قوانین فقهی است و از موقعیتی والاتر برخوردار است ) ، باید به علماء واقعی مراجعه نمود ، علماء و دانشمندانی که پای بند عمل به علم ، و کردار بر طبق آگاهی خود می باشند .

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 4438

و نیز باید به کتبی مراجعه کرد که صرفا وظائف و مقررات مذکور در آن تدوین شده است . (این کتب عبارتند از کتابهای اخلاق و عرفان دینی که در میان آثار دانشمندان اسلامی ، شمار فراوانی از آنها به چشم می خورد ، و حاوی نکات جالب و عمیقی است که می تواند در شخصیت روحی و انسانی فرد ، سازمانی دقیق ایجاد کند) .

این قضیه ، بسیار شگفت آور است که عالم و دانشمند خداشناس ، منحصرا به علوم رسمی و متداول ، مغرور گشته و بدان بسنده کند ، و از اینکه دانشهای کلاسیک و علوم معمولی را فراگرفته است خود را دلخوش سازد ؛ ولی از اصلاح نفس و آراستن و پیراستن جان و دل ، و کوشش در جلب رضای پروردگار خود ، غافل ماند . غرور و غفلت و خودباختگی دانشمندی که با چنین شرائطی به سر می برد از طریق علم و عمل یا به عبارت دیگر : از طریق آگاهی ها و رفتارش ، مکشوف و روشن گردد .

اما از نظر عمل : ما درباره علت و عاملی که یک فرد دانشمند از رهگذر آن گرفتار غرور و فریب شیطان می گردد مطالبی را قبلا یاد کردیم ، و گفتیم که داستان چنین دانشمندی همانند داستان بیماری است که برای درمان خویشتن فقط به داروشناسی و نسخه پردازی و تکرار استنساخ و قرائت و خواندن نسخه دارو و تعلیم این دارو به دیگران ، اکتفاء می کند . (بدیهی است که او - علیرغم همه این مساعی - اگر به نسخه دارو عمل نکند ،

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 4439

معالجه نمی گردد) .

بلکه باید گفت : داستان چنین دانشمند ، شبیه داستان کسی است که به بیماری(بواسیر فیستول ) و (برسام = التهاب کبد) مبتلا و گرفتار است ، و شدت ایندو بیماری ، او را در لبه پرتگاه مرگ قرار داده است . چنین بیمار باید داروی درمانبخش و طرز بکاربردن آنرا شناسائی کند . اگر او (به جای اینکه در صدد چنین کوششبرآید) خود را سرگرم شناختن داروی درمان کننده حیض و استحاضه نماید و شب و روزخود را در بررسی دوای حیض و استحاضه و تکرار آن صرف کند - در حالیکه او بهقطع و یقین میداند که مرد است و در تمام مدتطول عمر خویش به هیچوجه دچار قاعدگی و استحاضه نمی گردد - ؛ ولی (در تاءییدمساعی خویش ) می گوید : ممکن است زنی دچار این حالت شود و از من راجع بهمسائل مربوط به آن ، پرسش نماید . (پرواضح است که اینگونه طرز تفکر) ، کمال غفلت و غرور ، و منتهای حماقت و نابخردی است ؛ زیرا چنین شخصی به جای آنکه خودرا با شناسائی داروی درمان بخش و بکاربردن آن ، از بیماری مهلک بواسیر و برسامنجات دهد ، سرگرم همان مسائل مربوط به قاعدگی و استحاضه ای است که هرگزگرفتار آنها نخواهد شد .

یک فقیه نما و باصطلاح : عالم به مسائل دینی - که پیروی از تمایلات نفسانی بر او چیره گشته ، و به دنیا متکی است ، و به بیماریهای کشنده : حسد ، تظاهر و خودنمائی ، خشم ، کینه ، و عجب و غرور نسبت به

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 4440

اعمالی که آنها را اعمال شایسته خویش می پندارد ، مبتلا و گرفتار است ، و تصور می کند که ، اعمال او درست و شایسته می باشد ، مسلما او همانند آن بیمار کذائی است (که به علت غفلت از خویشتن و پرداختن به دیگران ، موجبات تیره روزی و نابودی خود را فراهم می کند) . اگر او باطن و درون خود را ، مورد تفتیش و بازرسی قرار دهد می بیند که این حالات درونی او از جمله معاصی آشکار و پلیدیهائی است (که برای هیچکس ، تردیدی در زشتی آنها وجود ندارد) .

بنابراین باید چنین فردی ، توجه و التفات خود را به سخنان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) معطوف سازد که فرمود : (ناچیزترین ریا و خودنمائی ، به عنوان شرک ، تلقی می شود) (1) و به این سخن پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) گوش فرا دهد که گفت : (آنکه در دلش کمترین حالت کبر و ذره ای خود بزرگ بینی وجود دارد به بهشت درنیاید) (2) . و به این گفتار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) بنگرد که فرمود : (حسد و تنگ نظری ، حسنات و کارهای نیک انسان را می بلعد و نابود می سازد ، آنچنانکه آتش ، هیزم را می بلعد) (3) (و آنرا به خاکستری ناچیز مبدل می نماید) . و یا به این گفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) التفات کند که فرمود : (مال دوستی و جاه طلبی ، نفاق و دوگونگی شخصیت را در دل

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 4441


1- « ادنی الریاء: الشرک » (منیه المرید، ص 43. الکافی 3/423).
2- « لا یدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من کبر » (منیه المرید، ص 43. الکافی 3/423).
3- « الحسد یاءکل الحسنات کما تاءکل النار الحطب » (منیه المرید، ص 43. شرح شهاب الاخبار ص 362. کنزالعمال 3/461. در الکافی 3/416 آمده است : « الحسد یاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب » ).

انسان می رویاند همانگونه که آب ، گیاه را می رویاند) (1) .

او باید به اخباری بنگرد که درباره عوامل کشنده شخصیت انسان ، (از معصومان (علیهم السلام ) به ما رسیده و در کتابهای حدیث ، تدوین شده است .

باری ، چنان عالم و دانشمند ، بدینسان از بکارگرفتن داروهائی که سایر عوامل و بیماریهای کشنده باطنی را درمان می کند ، دریغ می ورزد ، به گونه ای که نسبت به این داروهای حیات بخش و شخصیت آفرین ، بی اعتناء می گردد . و احیانا ممکن است به علت همین اهمال کاریها - پیش از آنکه موفق به توبه شود و رفتار نامطلوب گذشته خویش را جبران نماید - (با دست و دلی آلوده و کثیف ، مرگ ، او را در ربوده و این جهان را که آزمایشگاه انسان است ، ترک گوید) و با شرائطی ، خدا را ملاقات کند که بر او خشمگین باشد .

چنین دانشمندی که باید برای درمان بیماری شخصیت روانی خود ، سخت کوش و پرتلاش باشد - به جای اینکار - از مسائلی پی جوئی میکند که در زندگانی او کمتر به کار می آید . او مساعی و کوششهای بی دریغی در آن مسائل مبذول می دارد و به شدت ، خود را به مطالعه و تدریس علم نحو و صرف کلمات و منطق و بحث از انواع دلالات ، و بررسی مسائل حیض ، استحاضه ، صلح ؛ اجاره ، لعان ، جراحات ، دعاوی ، بینه ، قصاص ، دیات (و امثال اینگونه مسائل ) سرگرم می سازد که

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 4442


1- « حب المال و الشرف ینبتان النفاق کما ینبت الماء البقل » (منیه المرید، ص 43).

در تمام مدت عمر و زندگانی خود - جز به ندرت - بدنها نیازی پیدا نمی کند . و اگر شخصا نیازمند شناسائی دقیق این مسائل باشد و یا دیگران به شناسائی آنها احساس احتیاج نمایند ، باید بدانیم که دانستن این مسائل از واجبات کفائی است (که با دانستن دیگران ، تکلیف او در شناسائی این مسائل ، ساقط می شود و از آن پس ، دانستن او الزامی نخواهد بود) . اگر او در چنین شرائطی به این مسائل روی آورد ، در حقیقت از علوم و معارفی روی گردان شده است که به اتفاق همه علمای اسلام ، واجب عینی است (که اگر دیگران دست اندر کار چنین علوم و معارف گردند ، تکلیف الزامی او نسبت به آنها ساقط نمی شود . و او موظف است - با وجود اینکه دیگران این علوم را فراگرفته اند - خود نیز به عنوان یک تکلیف صد در صد الزامی و واجب عینی - همین علوم و معارف را فراگیرد) .

هدف این علوم (یعنی علوم رسمی متداول از قبیل صرف و نحو و و . . . ) - در صورتیکه منظور از یادگیری آنها ، جلب رضای خداوند بزرگ و نیل به پاداش عظیم او باشد - به عنوان یک تکلیف و واجب کفائی است . بدیهی است که واجبات کفائی در جنب واجبات عینی ، در درجه دوم اهمیت قرار دارد . یعنی نخست باید واجبات عینی را فراگرفت و سپس به واجبات کفائی پرداخت .

اگر هدف همان دانشمند فقیه - که معلومات و مایه های علمی خود را کاملا

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 4443

شناسائی کرده است - تحصیل رضای خدا و امتثال از اوامر او باشد باید در ترتیب علوم و تحصیل آنها ، به علوم مهمتر و نافع تر پیش از علوم دیگر - بر حسب درجه اهمیت و نفع آنها - سرگرم شود (و بدآنها پای بند باشد) ؛ چون در غیر اینصورت باید گفت که او یا دچار حیرت و سرگردانی و غفلت و بی خبری نسبت به علوم و معارف بسر می برد ، و یا آنکه فردی متظاهر و ریاکار در دین و فریب خورده ای است که پویای ریاست و برتری و جاه و مقام و مال می باشد .

بنابراین او باید برای درمان یکی از این دو بیماری : (غفلت و ریاکاری ) از داروهای درمان بخش آن ها آگاه شود ، و پیش از آنکه هر یک از این دو بیماری بر او چیره گردد و در او مزمن شود و شخصیت معنوی و انسانی او را از پای درآورد ، به معالجه و درمان آنها مبادرت ورزد .

فقه و علم واقعی چیست ؟

علاوه بر این باید بداند که صرف یادگیری مسائل مدون فقهی ، از دیدگاه خداوند ، فقه واقعی نیست . فقه و بصیرت واقعی دینی - از دیدگاه پروردگار متعال - درک و شناسائی جلال و شکوه و عظمت خداوند است . در سایه چنین درک و شناختی است که خوف از خدا و هیبت نسبت به او ، و در نتیجه ، خشوع و توجه و انعطاف مطلوب ، در دل انسان به ثمر می رسد . و همین شناخت ، او را

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 4444

به تقوی و پارسائی و شناسائی صفات مخوف و نامطلوب ، و نیز درک صفات ستوده و مطلوب ، وامیدارد تا سرانجام از صفات نکوهیده بر حذر بوده و دست اندر کار صفات مطلوب گردد .

نتیجه این کوششها این است که خوف الهی را شعار دل خویش ساخته و در قلب او ، حزن و اندوهی (به خاطر اعمال ناستوده اش ) برانگیخته شود .

خداوند متعال ، انسان را به همین مساءله در نبشتار آسمانی خود هشدار داده و فرموده است :

(( (فلولانفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون ) )) : (1)

چرا پاره ای از اقوام و گروهها از شهر و دیار خود بیرون نمی روند تا در مسائل دینی ، از فقاهت و بینش دینی برخوردار گردند ؟ و آنگاه که به شهر و وطن خویش بازمی گردند مردم وابسته به خود را (از رفتار نادرست بازداشته و آنان را از چنان اعمالی ) بیمناک سازند تا آنان از آنها برحذر باشند .

علم و دانشی که انذار و بیمناک ساختن مردم از گناه - در سایه رهنمودهای آن به دست می آید - همین علم مدون فقهی معمول و متعارف نیست ؛ زیرا منظور از فقه معمول و متداول ، صیانت اموال است که با شرائط مورد نظر در معاملات ، چنین صیانتی پیش بینی و ضمانت می گردد . و نیز منظور از فقه مدون ، نگاهبانی بدن به وسیله مال و پیشگیری از قتل و جرح (و امثال آنها است ) . مال (که به وسیله

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 4445


1- سوره توبه ، آیه 122.

قوانین مقرر در معاملات ، صیانت می گردد) باید به عنوان آلت و ابزار و وسیله ای برای سیر به سوی (الله ) مورد استفاده قرار گیرد . بدن (که صیانت آن در ظل قوانین حدود و دیات و قصاص ، تاءمین می شود) مرکب و وسیله نقلیه ای است که باید از آن برای پیمودن این مسیر و گذرگاه - یعنی دنیا - بهره برداری شود .

بنابراین نباید این آلت و ابزار (یعنی مال ) ، و این مرکب و وسیله نقلیه (یعنی بدن ) را هدف زندگانی انسانی دانست . و این وسیله را نباید به عنوان هدف و مقصود نهائی تلقی نمود . با توجه به این نکته ، علم و دانش اساسی و بنیادی عبارت از شناختن و پیمودن طریقی است که انسان را به خدا می پیوندد . علم واقعی عبارت از شناختن طرز طی نمودن و درنوردیدن گردنه ها و دست اندازهای روحی است که این دست اندازها ، همان صفات ناستوده انسانی می باشد . این صفات زشت ، میان انسان و خدای او پرده و حجابی ایجاد می کند که اگر انسان - با آلودگی به چنان صفاتی - از دنیا برود ، از لقاء رحمت پروردگار مهربان ، محجوب و محروم خواهد شد .

ه- چند نمونه و مثال عبرت انگیز درباره دانشمندان غیرواقعی

با توجه به نکات مذکور به این نتیجه می رسیم که علم و دانش حقیقی ، انگیزه پدید آمدن خشیت و بیم از خدا و ترس از گناه در دل انسان می گردد . و بلکه باید گفت : که ترس و بیم از گناه ، ویژه دانشمندان واقعی است .

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 4446

چنانکه خداوند متعال ضمن آیه (( (انما یخشی الله من عباده العلماء) )) به همین نکته ، مردم را آگاه کرده است . و در ترس از گناه ، میان فقهاء و سایر دانشمندان در این جهت ، فرقی وجود ندارد ، (یعنی عالم واقعی اعم از فقیه و غیرفقیه ، بیم از خدا را کاملا در دلش احساس می نماید) .

داستان فقیه و دانشمندی که صرفا به شناخت فقه معمول و متعارف و علوم رسمی ، خویشتن را محدود و راضی می سازد (و به علوم و معارف اساسی نمی پردازد) ، داستان کسی است که در رفتن به سفر مکه و انجام مناسک حج ، تنها به دانستن کیفیت دوختن درز مشک آب و موزه و پاافزار یعنی کفش اکتفاء کند ، (و مسائل اساسی حج را فرانگیرد) . بی تردید اگر چنین مسافری ، فاقد مشک آب و کفش و پاافزار باشد نمی تواند مناسک حج را برگزار کند . ولی صرف آشنائی به طرز دوختن درز مشک آب و پاافزار نمی تواند به هیچوجه با این شخص کمک کند که پس از بازگشت از سفر حج به عنوان (حاجی واقعی ) تلقی شود . (اگر این شخص به تمام اطلاعات مربوط به طرز دوختن درز مشک آب و کفش عمل کند کسی نمی گوید : او مناسک حج را انجام داده است ؛ بلکه می گویند : به هیچوجه کاری که به حج و مناسک آن ارتباط دارد ، انجام نداده است ) .

اگر فقیه ، از علوم فقهی متداول ، بی اطلاع باشد قهرا شناسائی احکام دینی دستخوش

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 4447

عقب افتادگی و تعطیل خواهد شد ؛ ولی شناسائی احکام فقهی (منهای شناخت علوم واقعی و اساسی ) نمی تواند خود فقیه را نجات داده ، و نیز نمی توان چنان علمی را به عنوان علمی رهائی بخش شناخت . (فقیه باید پیش از فقه ، از حس خودیابی و خدایابی و شناخت راه و رسم نیل به رضای خدا ، برخوردار باشد تا راه نجاتی برای خویشتن - قبل از پرداختن به دیگران - در رسیدن به رضای خدا بگشاید) . ما این واقعیت را پیش از این یاد کردیم .

بلکه باید گفت : علوم رسمی و متداول ، زمینه پرداز و مقدمه برای مقصد و هدفی است که صرفا آن هدف ذاتا مطلوب می باشد . (علوم رسمی ، ابزار و وسیله رسیدن به این هدف است . بنابراین چگونه می توانیم در طریق و مسیر این هدف ، متوقف بمانیم و هدف و مقصد را فراموش کنیم ، و یا مقصد را فدای طریق و وسیله سازیم ، و به اصطلاح : (ذی المقدمه را برای مقدمه قربانی کنیم ) ) .

اگر شرائط و اوضاع کسی که عالم و عارف به قوانین و احکام الهی است ، و به دستورات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) و ائمه دین (علیهم السلام ) آشنا می باشد و نسبت به معارف آئین آسمانی ، برخوردار از آگاهی است ، (و در عین حال ، فاقد علوم اساسی و بنیادی می باشد) ، همانند همان شخصی باشد که برای انجام مناسک حج ، فقط راه و رسم دوختن درز کفش و

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 4448

کفشگری و پینه دوزی را فراگرفته است ؛ وضع و حال حکماء و فلاسفه چه خواهد بود ؟ ! فلاسفه ای که عمر خویش را در شناسائی عالم کون و فساد مصروف می دارند ، عالم و جهانی که آینده آن فساد و نابودی محض است ، و این حکماء افکار خود را سرگرم شناختن وجود می سازند که آیا وجود ، عین ذات موجودات است ، و یا امری است زائد بر ذات موجودات ، و یا امری است مشترک میان موجودات . و بالاخره درباره اینگونه مسائل بحث می کنند که هیچگونه بازده و ثمری ندارد . بلکه باید گفت : خود آنها نیز نمی توانند (از رهگذر این کاوشها) به حقیقت خواسته و مطلوب خود در معرفت دست یابند تا چه رسد به اینکه دیگران را - که دست اندر کار این علم نیستند - به حقیقت خواسته و مطلوب آنان ، آگاه سازند .

داستان چنین دانشمندان ، شبیه داستان پادشاه و فرمانروائی است که خدمه و نوکرانی برای خود تهیه ببیند و به آنها دستور دهد که وارد خانه و کاخ او گردند ، و به انجام خدمات و وظائف خویش قیام نمایند ، و به گونه ای در تکمیل و سازندگی خود بکوشند که در پیشگاه او دارای قرب و منزلتی گشته ، و از کارهائی که موجب طرد آن ها می شود بپرهیزند .

آنگاه که این مستخدمان را وارد سرای خویش می سازد تا به وظائف و ماءموریت خویش عمل کنند ، آنان به جای انجام وظائف و خدمات ، سرگرم نظاره و تماشای در و دیوار

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 4449

و زمین و حیاط و سقف کاخ شوند . و این نظاره و تماشا را تا آخر عمر ادامه دهند ، و تمام فرصتها را صرف تماشای اطراف و جوانب و داخل و خارج آن کاخ نمایند ، تا آنگاه که مرگ آنها را فرارسد ؛ در حالیکه نفهمند منظور از آوردن آنها به این سرا و کاخ ، چه بوده است .

راستی ، اوضاع و احوال این مستخدمان و اینگونه علماء از دیدگاه سرور آنها چگونه خواهد بود ، سرور و آقائی که - علیرغم تمام سهل انگاری آنان در طاعت ، و تقصیر آنها در فرمانبرداری از دستورات ، و بلکه آلودگی اشمئزازآور آنان به گناه - از انعام و احسان مهم خود نسبت به آنان هیچگونه دریغ نورزیده است ؟ (بدیهی است که این خدمه و نوکران بی خاصیت و چنین دانشمندانی هیچگونه نصیبی نخواهند داشت ) .

باید متوجه باشیم که داستان اینگونه دانشمندان ، داستان خانه ای است که اندرون آن ، تیره و ظلمانی است ؛ ولی چراغ فروزانی بر بام این خانه می درخشد که ظاهر و بیرون خانه را روشن می سازد ؛ (ولی درون خانه همچون شب دیجور ، تیره و ظلمانی است ) .

بلکه داستان اینان همانند انبار فاضل آب و مزبله ای است که ظاهر و رویه آن با (سنگ و) گچ ، سفیدکاری و آراسته شده است ؛ ولی درون و ژرفای آن سخت متعفن و آلوده است .

و یا آنکه مثل آنان همچون گور مردگان است که ظاهر و بیرونی آراسته دارد ؛ ولی در دلش ، مردار متعفنی

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 4450

را در بر گرفته است .

ظاهرش چون گور کافر پر حلل

باطنش قهر خدا عز و جل

و یا مانند کسی است که پادشاه و شخصیت برجسته ای را به میهمانی دعوت کند و به همین جهت دروازه بیرون خانه را با گچ کاری می آراید ؛ ولی در محل ورود منزل ، مزبله ها و کثافات را رها کرده و فکری به حال آن نمی کند ، (و برای جلوگیری از انتشار تعفن و بوی اشمئزازآور آن ، چاره اندیشی نمی نماید) .

بی تردید ، چنین حالاتی از چنان اشخاصی ، نمایانگر فریب خوردگی و نیرنگ یابی آشکار آنها از شیطان است .

نزدیکترین مثال برای نشان دادن حالت فریب خوردگی چنان دانشمندانی ، داستان شخصی است که در زمینی به کشاورزی می پردازد ، و کشته او می روید . اما همراه روئیدن آن ، بوته ها و علفهای هرز و بی خاصیتی - که کشته های او را ضایع و تباه می سازد - نیز می روید . لذا دستور میدهد و در صدد برمی آید که زراعتش را از علفها و بوته های هرز ، وجین و پاکسازی کنند و آنها را از میان ببرند . ولی این شخص به جای ریشه کن ساختن علفهای هرز ، فقط آنها را از وسط می برد و در نتیجه ، ریشه آن در دل زمین باقی می ماند و با چنین پاکسازی (به جای ریشه کن ساختن عوامل تباه سازنده زراعت ) ، آنها را بیشتر تقویت می کند ، و سرانجام ، این علفها و بوته های هرز دوباره با

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 4451

قدرت و نیروی بیشتر شروع به روئیدن می نماید .

کانون و مرکز رویش نقائص و ریشه تمام رذائل و حالات ناستوده انسان ، عبارت از اخلاق و خویهای نامطلوب و پستی است که در دلها جای گرفته است . اگر کسی زمینه قلب و درون خویش را از اینگونه خوی ها پاکسازی نکند ، حتی طاعت و امتثال ظاهری او نسبت به اوامر و دستورات الهی ، ناتمام و ناقص خواهد بود . و در نتیجه با عوامل زیان بخش به شخصیت معنوی و انسانی - که همواره رو به قوت و تزاید خواهد بود - درگیر می باشد .

بلکه چنین عالم و دانشمند ، مانند کسی است که به بیماری برص و پیسی و مرض جلدی ، مبتلی شده و موظف است که بدنش را با داروئی مالش و ماساژ دهد ، و شربت معالجی نیز بنوشد تا بیماری او درمان گردد . او باید بدن را با دارو مالش دهد تالک و پیس ظاهری ، زدوده شود . و نیز شربت بنوشد تا ماده و منشاء این بیماری از درون او ریشه کن گردد . حالا این بیمار ، فقط بدنش را با داروی مخصوصی مالش و ماساژ می دهد ، ولی شربت را نمی نوشد ؛ بلکه چیزهائی را تناول می کند که به ریشه و ماده این بیماری مدد می رسانند .

بدیهی است که با چنین کاری ، ریشه و منشاء بیماری در (درون ) او تقویت می شود ، ولی او همواره فقط به ظاهر بدن می پردازد و آنرا ماساژ میدهد ؛ در حالیکه ریشه این

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 4452

بیماری - به خاطر ترک نوشیدن دارو - در اندرون وی هر چه بیشتر پیشروی می کند تا سرانجام او را از پای درمی آورد .

از خداوند متعال میخواهیم که نخست ما را به اصلاح خویشتن موفق ساخته تا درون و باطن خود را از بیماریهای اخلاقی بپیرائیم . و چشمان ما را به عیوب و خرده ها و نقائص مان بینا گرداند . و ما را از رهگذر معلومات و معارف مان بهره مند سازد . و مایه های علمی ما را حربه و دلیلی زیانبار بر ما قرار ندهد . توفیق و کامیابی ما در نیل به این آرزوها به دست توانای خدائی است که از تمام مهربانان و بخشایشگران ، بخشایشگرتر و مهربان تر است .

3- بکار بستن علم ، و توجه و توکل به خدا ، و برخورداری از جهت یابی صحیح

برای هر یک از معلم و شاگرد - علاوه بر خلوص نیت و بکار بستن علم - شرائط متعدد و وظائف متنوع و فراوانی وجود دارد که همه این شرائط و وظائف در همان شرط دوم یعنی بکاربستن علم ، خلاصه می شود ؛ زیرا علم و دانش وسیله نیل به اخلاق کریمه و رفتار ستوده و پسندیده ، و منزه ماندن انسان از خویها و کردار زشت و بد می باشد .

اگر عالم و دانشمند ، این دست افزار گرانبها را عملا بکار گیرد و به علم خویش - به صورتی درست و در جهت صحیح - عمل کند ، خداوند متعال او را به هر گونه خیر و سعادتی - که پویائی آن ممکن است - دسترسی می دهد . و از هر عامل و انگیزه ای - که موجب زشتی چهره

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 4453

شخصیت او می گردد - بدور می سازد .

پس آنچه بر معلم و شاگرد - پس از پاکسازی و تصفیه باطن و جان و روان از رذائل اخلاقی ، و بکارگرفتن علم - لازم و ضروری است این است که سراپای وجودشان را از درون و بیرون ، متوجه خدا ساخته و در تمام شئون ضروری زندگانی خویش به او متکی باشند و فیض بهره ها را از پیشگاه الهی ، درخواست و دریافت کنند ؛ و آنها را نزد خدا جستجو نمایند ؛ زیرا علم و دانش - همانگونه که از بیان امام صادق (علیه السلام ) نقل کرده ایم - از رهگذر کثرت تعلم و دانش آموختن به دست نمی آید ؛ بلکه علم و دانش عبارت از پرتو و نوری است که خداوند در دل و جان کسی می افکند که خواهان هدایت او است ، و او باید متوکل به خدا بوده ، و امور خویش را به وی واگذار نموده ، و بر علل و اسباب طبیعی و دنیوی تکیه نکند . اگر این عالم و دانشمند در شئون مختلف زندگانی ، صرفا به علل و اسباب دنیوی متکی باشد ، و امور زندگانی خود را به همانها واگذار نماید ، همین علل و اسباب به صورت بار گران و کمرشکن بر دوش او سنگینی می کند و موجب انحطاط شخصیت وی می گردد .

آری عالم و متعلم نباید بر هیچ کس و بر هیچ چیزی از آفریده های خدا متکی باشند ؛ بلکه باید زمام امور خود را - در زندگانی و رزق و روزی و امثال

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 4454

آنها - به خداوند متعال واگذار نمایند تا از این رهگذر نفحات قدس الهی و الطاف پاکیزه پروردگار و لحظات انس و الفت با خداوند ، بر آنها تجلی کند و از رهگذر آن ، مشکلات آنان حل و گشوده شده و کژی آنها به راستی آید ، و منظورشان تاءمین گردد و امور زندگانی آنها به صلاح بازآید .

از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده اند که فرمود : (خداوند متعال به ویژه ، عهده دار رزق و روزی طالب علم و دانشجو می باشد ، و روزی او را اختصاصا به طریق خاص و متفاوت از دیگران تضمین می کند که سایر مردم ، مشمول این لطف خاص او نیستند ، یعنی علاوه بر آنکه به طور عموم ، روزی سایر مردم را نیز به عهده گرفته است روزی او را به طرز خاصی بدو ارزانی می کند . به عبارت دیگر : سایر طبقات مردم در کسب اسباب معیشت و زندگانی ، به سعی و کوشش نیاز دارند تا روزی خود را بدست آورند ، و غالبا در سایه مساعی خود به آن دست می یابند ؛ در حالیکه یک دانشجوی پویای علم به چنین سعی و کوششی - برای امرار معاش - مکلف و موظف نیست ، (و نیازی به آن ندارد) ، بلکه او موظف است که جویای علم و دانش باشد و باید بداند : چون در مسیر دانشجوئی ، از حسن نیت و اخلاص در اراده ، برخوردار است خداوند متعال ، هزینه معاش و زندگانی او را کفایت و ضمانت خواهد

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 4455

کرد) .

در طی حالات شخصی زندگانی من ، حوادث و رویدادهای جالب و دقیقی را به یاد دارم که اگر به گردآوری و تدوین آنها بپردازم به جائی می رسد که خدا بهتر از هر کسی به این توجهات ظریف و مشحون از جمال و زیبائی ، آشنا و آگاه است . آری او می داند که چه رفتار خوش آیندی از ناحیه وی نصیب من گشت .

از آن زمانی که به تحصیل علم سرگرم شدم : (اوائل دهه 930 ه ق . ) تا این زمان که به نگارش این کتاب می پردازم یعنی (نیمه ماه رمضان 953 ه ق . ) (حوادث جالبی که نمایانگر مراحم دقیق الهی است در سراسر زندگانی تحصیلی ام اتفاق افتاده که واقعیت سخنان نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) را آشکار می سازد) . و خلاصه : شنیدن کی بود مانند دیدن . (من همه این توجهات مهرآمیز و الطاف ظریف و دقیق پروردگار حکیم را شهود کرده ام که فعلا جای بازگو نمودن آنها نیست ) .

نتیجه عدم توکل به خداوند متعال :

استاد متقدم و پیشین ما : محمد بن یعقوب کلینی از حسین بن علوان آورده است که می گفت :

(در مجلس درس استادم ، سرگرم فراگرفتن علم بودیم . در یکی از سفرها هزینه مالی من تمام شد و چیزی نداشتم . یکی از دوستان و یاران ما به من گفت : تو که گرفتار چنین اوضاعی هستی به چه کسی دل بسته ای و به که امیدواری (تا هزینه زندگانی ترا تاءمین کند ؟ ) گفتم

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 4456

: به فلانی . گفت : سوگند به خداوند که (با چنین فکر و اندیشه ای ) نیاز تو برآورده نمی گردد ، و آرزو و امید و درخواست تو ، به سرانجامی موفقیت آمیز منتهی نخواهد شد . گفتم : خدای ، ترا بیامرزاد ، به چه دلیل با چنین قاطعیتی اظهارنظر می کنی و مرا نومید می سازی ؟ گفت که امام صادق (علیه السلام ) به من فرمود ؛ در یکی از نبشتارها ، این مطلب را خوانده است که خداوند متعال می گوید : به عزت و شکوه و بزرگواری و مقام والایم بر عرشم سوگند ، امید و آرزوی هر آرزومندی را - که در آمال و آرزوهای خود به غیر من روی آورد و به آن دل ببندد - به یاءس و نومیدی مبدل می سازم ، و بر قامت چنین کسی از دیدگاه مردم ، لباس خواری و مذلت را می پوشانم که در نظر آنها ، فروهشته و خوار گردد . او را از درگاه خود می رانم و پیوند او را از خویش می گسلم .

آیا او در شدائد و مشکلات زندگانی به که امیدوار است ؟ در حالیکه ناهمواریها و مشکلات زندگانی جهان زیر قبضه قدرت من قرار دارد ؛ ولی او چشم امید به غیر من دوخته و با مدد فکر و اندیشه شخصی و تصور خود درگاه دیگری را می کوبد ، با اینکه می داند کلید مشکل گشای تمام درهای بسته در دست من است . و درگه من همواره فراسوی بندگانی که مرا می جویند و مرا می خوانند ،

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 4457

گشوده است .

آیا کسی هست که در مصائب زندگانی ، چشم امید به من دوخته باشد و من امیدها و آرزوهای (مشروع ) او را برآورده نساخته باشم ؟

آیا چه کسی - در یک مسئله مهم و کاری عظیم - به من امیدوار بوده که من امید او را بریده و نومیدش ساخته باشم ؟ .

من امید و آرزوهای بندگانم را حفظ و ضمانت کرده ام ؛ ولی آنها به حفظ و ضمانت من ، راضی و دلخوش نیستند . آسمانهایم را از موجوداتی مقدس یعنی فرشتگان ، مشحون ساخته ام که از تسبیح و تقدیسم هیچگاه خسته و ملول نمی گردند . به این موجودات مقدس فرمان داده ام که هیچ دری را به روی بندگانم نبندند و میان من و آنان ، مانعی ایجاد نکنند . ولی این بندگان (بدگمان من ) به گفتار و وعده های من اطمینان نکرده اند . آیا آنان نمی دانند که اگر حادثه ای سنگین ، آنها را بکوبد و ضربه ای بر آنها وارد سازد جز من ، کسی قادر به جلوگیری و از میان بردن آن نیست ، مگر آنگاه که به اراده و اذن من ، کسی بتواند غمگسار و یاور انسانی دیگر باشد .

پس چه شده است که می بینم او از من دل بریده و از من روی برگردانده است ، چرا باید او را در چنین حالتی ببینم ؟ من در مقام جود و کرم ، نعمتهائی به وی ارزانی داشته ام که آنها را از من درخواست نکرده بود . آنگاه که این نعمتها را از

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 4458

او ربودم ، بازگرداندن آنرا از من درخواست نکرد ، بلکه اعاده آنرا با غیر من در میان گذاشت .

آیا او چنین می پندارد - با اینکه من همواره قبل از درخواست و تقاضایش وی را مشمول عطای خویش قرار میدهیم - آنگاه که درخواست می کند ، از وی دریغ می کنم ؟ ! . (هرگز اینطور نیست . من به درخواست مشروع او پاسخ مثبت می دهم ) .

آیا من ، بخیل و دریغ کارم که او مرا رها کرده و از توجه به من ، دریغ می ورزد و مرا دریغکار می پندارد و به غیر من روی می آورد ؟

آیا جود و کرم از آن من نیست ؟ آیا گذشت و رحمت در ید قدرت من نیست ؟ آیا من کانون و مرکز و محور امیدها و آرزوها نیستم ؟

اگر کسی از من قطع امید کند ، و به غیر من در آمال خویش پناه برد ، آیا چنین آرزومندان و امیدوارانی - که چشم امید به غیر من دوخته اند - هیچگونه ترس و بیمی ندارند (که مبادا آرزوهایشان بر باد رود ؟ )

اگر تمام ساکنان کرات آسمانی و مردم کره خاکی ، امید و آرزوی خود را با من در میان گذارند ، و من در مقام برآورده ساختن آرزوهایشان ، به هر یک از آنها همان مقدار عطاء کنم که برابر خواسته همگان باشد ، به اندازه عضو مورچه و ذره ای از ملک و دارائی من کاسته نمی شود . آن ملک و دارائی که من ، مدیر و سرپرست و نگاهبان

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 4459

پایداری و بقاء استمرار آن هستم چگونه دستخوش کاهش و نقصان می گردد ؟ (چون دریای کرم و احسان مرا ، کرانی نیست و مرحمت من پایان پذیر است ) .

وای بر کسی که از مرحمت من نومید است ، و از فرمان من سرمی پیچد ، و مراقب من نیست . چنین کسی ، بدفرجام و تیره بخت می باشد) (1) .

شیخ و استاد بزرگوار یعنی کلینی ، همین روایت را با سندی دیگر از سعید بن عبدالرحمن در کتاب خود آورده که در پایان آن ، چنین آمده است : راوی گفت :

(به امام صادق (علیه السلام ) عرض کردم : یابن رسول الله ؛ این حدیث را بر من املاء فرما (تا آنرا بنویسم ) امام صادق (علیه السلام ) آنرا املاء فرمود . و من گفتم : سوگند به خداوند که از این پس ، حاجتی را با غیرخدا در میان نمی گذارم ) (2) .

باید بگویم این سخن گرانمایه - که از مطالع نبوت بر افق امامت - از ناحیه خداوندی که منزه از هر گونه نقص و عیب است - پرتوافکن است ، در تحریص و ایجاد شوق توکل به خداوند ، سخنی است کافی و رسا ، و مضامین عالی آن برای انسان ، درس کاملی است (که به او می آموزد) تا امور زندگانی خود را به خدا سپرده و در تمام مسائل مهم حیاتی به او متکی باشد .

این حدیث در مسئله توکل به خداوند از جوامع کلام می باشد و کاملا رسا است ، به گونه ای که نمی توان

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 4460


1- الکافی 3/107 - 109. منیه المرید، ص 47، 48.
2- منیه المرید، ص 48.

مطلب و نکته دیگری بر آن افزود . (و در محتوای این حدیث برای توکل انسان به خداوند متعال ، هیچگونه کمبودی احساس نمی شود) .

این بود مسئله سومی که مربوط به آداب معلم و شاگرد نسبت به خود می باشد .

4- حسن خلق و فروتنی و کوشش در تکمیل نفس

معلم و شاگرد در پای بند بودن به حسن خلق - نسبت به سایر مردم - وظیفه بیشتر و سنگین تری دارند . آندو موظفند که تواضع و فروتنی و رفق و مدارای کامل را درباره دیگران معمول دارند و در این رهگذر از بذل توان و طاقت خویش - به منظور تکمیل نفس - دریغ نورزند .

از معاویه بن وهب روایت شده که گفت : از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که فرمود : (جویای علم و دانش باشید و خویشتن را همراه آن با آمیزه حلم و بردباری و متانت و وقار بیارائید ، و نسبت به کسی که از او علم و دانش را درخواست می کنید متواضع و فروتن باشید ، و همچون دانشمندان جبار و اشراف منش نباشید ؛ چون طرز رفتار باطل و نابحق شما ، حق شما را از میان می برد) (1) .

حلبی در (الصحیح ) یا در حدیث صحیح از امام صادق (علیه السلام ) نقل کرده است که آنحضرت گفت : امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود : (می خواهید که شما را به حال فقیه و دانشمند واقعی دینی آگاه سازم ؟ آری او عبارت از کسی است که مردم را از مهر و راءفت خداوند ، نومید نمی سازد . و در عین حال ، آنانرا

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 4461


1- « اطلبوا العلم و تزینوا معه بالحلم و الوقار، و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم . و لا تکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقکم » (منیه المرید، ص 49. الکافی 1/44. احادیثی نیز قریب به همین مضمون در کنزالعمال 10/141، آمده است ).

(به گونه ای ارشاد می کند که ) نسبت به عذاب خداوند احساس ایمنی نکنند ، و به مردم در ارتکاب گناه ، آزادی عمل نمی دهد ، و قرآن را - به خاطر رغبت به غیر قرآن - رها نمی نماید .

بدانید نباید - در علم و دانشی که درک و فهم آدمی را بیدار نسازد ، و در تلاوتی که با تدبیر و اندیشیدن در حقایق و محتوای قرآن ، همگام نباشد ، و در عبادتی که تفکر و اندیشه بدان راه ندارد - خیر و نیکبختی را جستجو نمود) (1) .

باید بدانید آن کسی که جامه علم را در بر می گیرد و به عنوان عالم و دانشمند در میان جامعه معرفی می شود ، مردم به او چشم می دوزند تا آنجا که رفتار و گفتار و حتی طرز و فرم ظاهری او را الگو و سرمشق خود قرار میدهند . اگر روش و شیوه و سیرت او نیک و زیبا و مطلوب باشد ، و حالاتی شایسته و درخور یک دانشمند در او به وجود آید ، و تواضع و فروتنی را در برخورد با دیگران در پیش گیرد ، و در اعمال و رفتار خود ، دارای خلوص نیت باشد ، اوصاف و خصوصیات او به دیگران منتقل می شود (و مردم ، رفتار و گفتار و همه مظاهر وجود خود را با مظاهر وجودی وی هماهنگ و همگام می سازند) . و در نتیجه ، خیر و نیکی در میان جامعه ، رواج و رونق یافته و اوضاع و احوال زندگانی آنها نظم و سامان پیدا

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 4462


1- « الا اخبرکم بالفقیه حق الفقیه ؟ من لم یقنط الناس من رحمه الله ، و من لم یؤ منهم من عذاب الله ، و لم یرخص لهم فی معاصی الله ، و لم یترک القرآن رغبه عنه الی غیره . الا لا خیر فی علم لیس فیه تفهم ، الا لا خیر فی قراءه لیس فیها تدبر، الا لا خیر فی عباده لیس فیها تفکر » (منیه المرید، ص 49. الکافی 1/44. کنزالعمال 10/181 و 261 و 262 و 308 و 309، با اختلاف اندکی در تعابیر. در نهج البلاغه آمده است : « (الفقیه کل الفقیه : من لم یقنط الناس من رحمه الله ، و لم یؤ یسهم من روح الله ، و لم یومنهم من مکر الله ) » رک : بحارالانوار 2/56. نهج البلاغه ، حکم ، 90).

می کند .

اما وقتی اوضاع و شرائط زندگانی عالم و دانشمند ، واژگونه بوده ، و رفتار و گفتار ناپسند ، شیوه و پیشه او باشد . قهرا مردم - به درجاتی بدتر و زشت تر و فرومایه تر از او - رفتار و گفتارشان را تنظیم می کنند تا چه رسد به آنکه همانند او عمل نمایند . چنین دانشمندی نه تنها خویشتن را تباه می سازد ؛ بلکه موجب فساد و تباهی سایر مردم نیز می گردد . برای ارائه اهمیت گناه و جرم یک عالم و دانشمند تباه کار ، و مطرودیت و دوربودن او از حق ، همین نکته ترا بسنده است . و سخن به همین مقدار برای نشان دادن عظمت گناه و تیره روزی دانشمند تباهکار ، و زیانبار بودن او ، کافی است .

ای کاش (حساب جاری ) عمل و کردار چنین دانشمندی پس از مرگ او بسته می شد ، و بار گناه او ، (در حجم و گرانی گناه زمان حیات او محدود می بود و) پس از مرگ او پایان می گرفت ؛ ولی این حساب جاری گناه عالم با مرگ او مسدود نمی گردد ، و از سنگینی بار گناهش چیزی کاسته نمی شود ؛ بلکه عمل و وزر و وبال او باقی است ، و وبال گناه کسانی که به او تاءسی کرده و از شیوه او سرمشق گرفته اند در عهده او قرار گرفته و پایدار است ، و راه و رسم نابسامانی که در میان مردم بجای گذاشته است او را گرفتار ساخته و عواقب سوء گناهان دیگران ،

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 4463

عاید او می گردد . و تا وقتی که پیروان او بر سر جای هستند وزر و وبال او سنگین تر می شود .

یکی از عرفاء گفته است : همه مردم - نسبت به کسی که درزی ، عالم و دانشمند جلوه گر است - همواره از لحاظ مقام و منزلت ، در درجه پائین تری قرار دارند . اگر عالم و دانشمند با وجود علم ، از مزایای دیگری از قبیل پارسائی و تقوی و صلاح و شایستگی در گفتار و کردار ، برخوردار باشد ، توده مردم دست به اعمالی می زنند که مباح و روا است . و اگر همان دانشمند به اعمال مباح و جائزی دست زند ، توده مردم دست اندر کار اعمال شبهه ناک می شوند . و اگر عالم و دانشمند مرتکب اعمال شبهه ناک گردد ، توده مردم مرتکب اعمال حرام می شوند . و اگر عالم و دانشمند مرتکب محرمات گردد و به کارهای حرام دست یازد ، توده مردم کافر می شوند (و از دین و مبدء و معاد ، روی گردان می گردند) .

برای اثبات راستی و واقعیت این امر (یعنی اثرپذیری توده مردم از رفتار و گفتار دانشمند ، و اینکه اعمال او دستاویز بهانه و جراءت و جسارت مردم در ارتکاب اعمال زشت تر می گردد) ، مشهودات ما در زندگانی روزمره همین مردم و وجدانهای عادل ، گویاترین دلیل می باشد (و نیازی به احتجاج و استدلال ندارد ؛ چون آنچه که عیان است چه حاجت به بیان است ) . علاوه بر این ، سخنان شخصیت های برجسته

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 4464

نیز همین حقیقت و واقعیت را تاءیید می کند .

5 - عفت نفس و علو همت

باید معلم و شاگرد دارای عفت نفس و علو همت باشند . و از پادشاهان و اهل دنیا فاصله بگیرند (و با آنها پیوندی برقرار نسازند) ، و به خاطر طمع به دنیا در کادر آنها وارد نگردند ، و مادامی که راه گریزی از دستگاه آنها برای آنان وجود دارد نباید - به خاطر طمع و آزمندی به مال و منصب - در سلک و رده آنان قرار گیرند تا بتوانند همانگونه که پیشینیان از علم و دانش پاسداری کرده اند ، از حرمت و ارزش دانش ، نگاهبانی کنند .

اگر عالم و دانشمندی (به خاطر آزمندی و گرایش به دنیا) به ملوک و اهل دنیا بپیوندد ، خویشتن را در معرض (سقوط) قرار داده و به امانتی (که خداوند متعال به دست او سپرده است ، یعنی به علم و دانش ) خیانت کرده است .

غالبا دانشمندانی که حتی به خاطر هدفهای انسانی و دینی به سلاطین و اهل دنیا پیوستند به هدف و مطلوب خویش نائل نشدند ؛ بلکه ناکام گشتند . و بر فرض هم اگر به پاره ای از هدفهای خود دست یافته باشند ، حالات و شخصیت روحی آنها به پایه حالات و شخصیت والای دانشمندانی نمی رسد که دامن خویش را با چنین پیوندها و آلایشها نیالودند و توانستند خود را از سلاطین و اهل دنیا مصون دارند .

علاوه بر منقولات و حکایاتی که از شخصیت های برجسته در این زمینه نقل شده است ، گواهی وجدان ما درباره چنین دانشمندانی ، دلیل گویائی است

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 4465

که دگرگونی روانی این دانشمندان را تاءیید می کند (حتی هر چند که آنان به منظور خدمت به همنوع و هدفی الهی ، به سلاطین و اهل دنیا پیوسته باشند) .

یکی از دانشمندان برجسته به یکی از شخصیت های شریف و متدین و بزرگوار گفته بود : چرا بزرگان زمان و سلاطین و پادشاهان ، گوش شنوا و حالت انعطاف برای سخنان ما ندارند ، و ایده ها و آرمانهای ما را نمی پذیرند ، و برای علم و دانش ، ارج و مقداری قائل نیستند ؛ در حالیکه در زمانهای پیشین ، ملوک و اشراف بدینسان عمل نمی کردند ؛ بلکه روشی برخلاف روش معمول ملوک و سلاطین زمان ما را درباره علم و علماء بکار می بردند ؟ این شخصیت عالیمقدار در پاسخ گفت : علماء و دانشمندان گذشته (حیثیت و شئون خویش را حفظ می کردند و به جای اینکه نزد ملوک و اهل دنیا بروند) خود پادشاهان و بزرگان ! و اهل دنیا نزد آنان می رفتند ، و می خواستند در ازاء بذل مال و پیشکشها از علم و آگاهی این دانشمندان ، بهره مند شوند ؛ ولی همین دانشمندان (به جای آنکه از آنها استقبال کنند و پیشکشهای آنها را قبول نمایند) در راندن آنان از پیشگاه خویش و رد منت و احسان آنها سخت پافشاری می کردند - و با استقامت و پایداری بی حد و مرزی ، آنانرا از نزد خود طرد می نمودند ، و به منت و احسان آنها تن در نمی دادند) .

اهل دنیا با مشاهده چنین رفتاری از علماء ، زرق

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 4466

و برقشان از دیدگاهشان بسیار حقیر و پست جلوه می کرد ، و قدر و ارزش علم و دانش از نظر آنان ، بسیار عظیم و شکوهمند چهره می نمود ؛ چون از طرز برخورد با چنین دانشمندانی به این نتیجه می رسیدند که اگر علم و دانش ، شکوهمند و گرانقدر نمی بود ، دانشمندان آنرا بر دنیا ترجیح نمی دادند . و اگر دنیا حقیر و بی ارزش و فرومایه نمی بود ، علماء و دانشمندان از آن روی گردان نمی شدند و آنرا از دست نمی نهادند .

اما چون علماء و دانشمندان عصر ما : (زمان مؤ لف ) ، به سلاطین و دنیاپرستان روی آوردند و علم و دانش خویش را - به خاطر جلب منافع مادی و دنیوی - در اختیار آنان قرار دادند ، (و از بذل مساعی و کوششهای علمی به منظور دست یافتن به هدفهای انتفاعی و اغراض دنیوی و ارضاء خاطر دنیاپرستان ، دریغ نکردند) به همین جهت دنیا و مطامع مادی آن از دیدگاه (چنین دانشمندان و نیز) ملوک و سلاطین و اهل دنیا ، چنان پرشکوه و عظیم تلقی شد که به همان دلیل ، علم و دانش از زاویه های دید دنیاپرستان ، حقیر و بی ارزش گشت ؛ (و به همین جهت سلاطین و اهل دنیا گوش شنوائی در برابر اوامر مشروع و انسانی دانشمندان ندارند و برای علم و دانش و دانشمندان ، ارج و مقداری قائل نیستند) .

کسی که این کتاب را از نظر گذرانده است ؛ در درسهای گذشته شمه ای از احادیث و اخبار مربوط به

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 4467

این مطلب را مطالعه کرده است که از آن جمله رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

(علماء و دانشمندان فقیه - تا آنگاه که در ورطه دلبستگی و تعلق خاطر به دنیا غوطه ور نگردند - به عنوان سرسپردگان و امانت داران انبیاء و پیمبران و فرستادگان الهی ، محسوب می گردند . عرض کردند چه علامت و نشانه ای می تواند نمایانگر ورود علماء به دنیا و غوطه ور شدن آنها در مزبله های مادی باشد ؟ فرمود : پیروی از سلاطین . بدانید اگر دانشمندانی ، دچار چنین ورطه و سقوطی گردند ، نسبت به دین و آئین خویش از آنها برحذر باشید و از آنها بهراسید) (1) . (روایاتی نظیر آنرا در کنزالعمال 10/183 و 204) .

جز این حدیث ، احادیث دیگری در نکوهش دانشمندان پیرو سلطان و معاشر با اهل دنیا وجود دارد (که ما قبلا پاره ای از آنها را از نظر مطالعه کنندگان محترم گذراندیم ) .

ولی باید توجه داشت که صرف پیروی از سلاطین و ورود در کادر آنها به هر صورت و کیفیتی نمی تواند منشاء نکوهش و خرده گیری از دانشمندانی باشد که به سلاطین و اهل دنیا پیوستند ؛ بلکه این نکوهش و انتقاد ، متوجه دانشمندانی است که پیوستن به پادشاهان و ابناء دنیا را زمینه و وسیله ای قرار می دهند تا در سایه آن به مناصب و مقامات عالی دنیوی و تفوق و برتری بر همگنان و کسب جاه و منزلت عظیم ، و حیثیت دنیوی و ریاست و امثال آنها نائل گردند .

لکن

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 4468


1- « الفقهاء امناء الرسل ما لم یدخلوا فی الدنیا. قیل یا رسول الله : و ما دخولهم فی الدنیا؟ قال : اتباع السلطان . فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم » (منیه المرید، ص 50. الکافی 1/58. بحارالانوار 2/36، به نقل از نوادر راوندی ).

اگر هدف عالم و دانشمند از پیوستن به سلطان و اهل دنیا چنین باشد که از این رهگذر ، نظام و سازمان زندگی همنوعان خود را پایدار نگاه دارد ، و کلمه حق و هسته مرکزی دین و آئین الهی اسلام را در پایه رفیعی قرار داده و از آن ترویج کند ، و بدعت گزاران و تجددخواهان کوته فکر را قلع و قمع نماید ، و امکاناتی برای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه به وجود آورد و به اینگونه هدفها نائل شود اعمال او با چنین اهداف والائی از پرارزش ترین کردارها و رفتارهای او محسوب می گردد . اگر عالم و دانشمندی با چنین اهداف الهی و انسانی به سلطان و ابناء دنیا بپیوندد و به هدف الهی خود برسد ، نه تنها کار ناروائی را مرتکب نشده است ؛ بلکه این کار او به عنوان عملی سرشار از فضیلت و شایسته ترین رفتار او به شمار می آید تا چه رسد به اینکه او را در این کار ، مجاز بدانیم و عمل او را تاءیید کنیم .

با چنین توجیهی می توان میان روایاتی که ورود در کار سلاطین و پیروی از آنها را نکوهش می کند ، و میان احادیثی که پیوستن به سلطان و اهل دنیا را تجویز می نماید ، جمع و سازش و تناسبی برقرار ساخت .

بلکه گروهی از شخصیت های برجسته دینی (که در ایمان آنان به خداوند و مساعیشان در خدمت به خلق ، تردیدی وجود ندارد و کسی نمی تواند از مراتب والای آنان در ایمان و دینداری خرده

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 4469

گیری کند) با سلاطین و ابناء دنیا (به خاطر حفظ و پاسداری دین و خدمت به شیعیان ) پیوند و رابطه ای برقرار کرده بودند از قبیل :

علی بن یقطین (1) و عبدالله نجاشی (2) و ابوالقاسم حسین بن روح (3) (یکی از ابواب شریفه ) (و از نائبان چهارگانه حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) ) ، و محمد بن اسماعیل بن بزیع (4) ، و نوح بن دراج (5) و امثال آنها که همگی از اصحاب و یاران ائمه (علیهم السلام ) بوده اند .

درمیان فقهاء و دانشمندان اسلامی (می توان از افراد برجسته زیر یاد کرد که در خدمت به خلفاء و سلاطین ، هدف و نظری جز خدمت به دین و یاری و دفاع از شیعیان و مستضعفان نداشته اند) از قبیل :

سید مرتضی و سید رضی (6) و پدرشان ابواحمد حسین و خواجه طوسی (7) و علامه بحرالعلوم جمال الدین بن - مطهر(8) (معروف به علامه حلی ) و امثال آنها .

محمد بن اسماعیل بن بزیع - که مردی موثق و صدوق و راستین (در میان رجال حدیث شیعه ) به شمار می آید - از امام رضا (علیه السلام ) روایت کرده است که (در حق او (9) ) فرمود : (خدای را در درگاههای ستمکاران ، کسانی هست که برهان و رهنمودهای روشنگر خویش را به وسیله آنها درخشان و نورانی می سازد . آری خداوند متعال چنین کسانی را در بلاد و ممالک از چنان تمکنی برخوردار می نماید که بتوانند در مقام حمایت از اولیاءالله ، شر و ستم

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 4470


1- وی از مردم کوفه و ساکن بغداد بود، و در دستگاه خلافت هرون الرشید در جهت منافع و مصالح شیعیان خدمت می کرد، و سمت وزارت داشت . روزی از حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام ) اجازه خواست که خدمت سلطان و خلیفه را ترک گوید. حضرت به او فرمود: « عسی الله ان یجبر بک کسرا و یکسر بک نائره المخالفین من اولیائه . یا علی ! کفاره اعمالکم : الاحسان الی اخوانکم » : یعنی ممکن است که خداوند به وسیله تو در این دستگاه ، شکستی را جبران کند و لهیب آتش مخالفان ما را در هم شکند. ای علی بن یقطین ، کفاره خدمت های تو به سلطان و خلیفه ، این است که به برادران ایمانی خود احسان کنی . (برای اطلاع بیشتر از شرح حال او، بنگرید به سفینه البحار 2/252).
2- عبدالله نجاشی در آغاز، زیدی مذهب بود و سپس از این مذهب روی گردان شد و در سلک اصحاب امام صادق (علیه السلام ) درآمد. و در زمان این امام به وسیله خلیفه وقت به عنوان والی و استاندار اهواز منصوب شد. و در نامه ای که به امام صادق (علیه السلام ) نوشت ، به عرض رسانید که من گرفتار منصب استانداری اهواز شدم ، اگر سرور من صلاح بیند وظیفه و تکلیف مرا مشخص سازد تا بدانوسیله بتوانم از قرب به خداوند برخوردار گردم . حضرت در نامه مفصلی که در پاسخ عریضه او مرقوم فرمود، مطالبی را آورد که فشرده آن اینست که از رهگذر این خدمت ، باید به دردها و گرفتاریهای بینوایان و ضعفاء رسیدگی کنی ، و از این طریق خسارت خدمت به خلیفه و سلطان را جبران نمائی . (برای اطلاع بیشتر، رک : سفینه البحار 1/13 و 2/571، 572).
3- ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی معروف به (خلانی ) یکی از نواب اربعه (م 326 ه ق .) و سومین سفیر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه ) که نیابت او از (305 ه ق . تا 326 ه ق ) ادامه یافت . وی هوشمندترین مردان نزد فریقین ، یعنی سنی و شیعه به شمار می رفت ، و به نفع شیعیان در دستگاه خلافت ، خدماتی انجام داد و از راه تقیه و رازداری ، نظر مخالفان را به خود جلب می کرد. و از این رهگذر گامهای مفیدی به نفع شیعیان برداشت . مزارش در بغداد در قسمت شرقی بازار عطاران قرار دارد. (رک : سفینه البحار 1/271، 272 و 2/681، 682).
4- محمد بن اسماعیل بن بزیع از شخصیتهای صالح و برجسته شیعه و از ثقات و افراد مورد اعتماد رجال شیعی به شمار می آید. او مردی پرکار بوده و شغل وزارت را در دستگاه خلیفه عباسی به عهده داشت . و امام رضا (علیه السلام ) درباره او گفتاری دارد که در خود متن کتاب شهید ثانی ثبت و ضبط شده ، و قریبا از این گفتار یاد خواهیم کرد. (برای اطلاع بیشتر، رک : سفینه البحار 1/315).
5- نوح بن دراج ، قاضی هرون الرشید در کوفه و بصره بود؛ ولی قضاء و داوریهایش با معیارها و موازین داوری امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) انجام می گرفت . بعضیها به او اعتراض کردند و گفتند: که چرا در دستگاه خلافت ، شغل و خدمتی را قبول کردی ؟ در پاسخ گفت : مدتی این کار را قبول نمی کردم تا آنگاه که از برادرم (جمیل ) پرسیدم چرا در مسجد حضور بهم نمی رساند؟ به من گفت : تن پوش ندارم . (یعنی برای خدمت به مستضعفان چنین کاری را قبول کرده ام ) (رک : سفینه البحار 2/615).
6- سید مرتضی ، علی بن حسین بن موسی ، معروف به (علم الهدی ) و برادر او سید رضی (اولی ، متوفی در 435 ه ق . و دومی ، متوفی در 406 ه ق .) در جهت خدمت به شیعیان ، با خلفاء وقت از قبیل (القادر بالله ) در ارتباط بودند. (برای اطلاع بیشتر، بنگرید به : سفینه البحار 1/525 - 527 و 2/227).
7- نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن طوسی چهرودی (597 - 672 ه ق .) وزیر هلاکوخان مغول بوده و خدمات او به شیعیان و معارف شیعی ، در کتب تراجم ثبت و ضبط شده است .
8- جمال الدین ابومنصور حسن بن ... مطهر حلی (648 - 726 ه ق ) معروف به (علامه حلی ) از طریق ارتباط با سلطان محمد خدابنده اولجایتو، توانست به رواج مذهب شیعه در ایران کمک کند، و سلطای را وارد آئین و مذهب جعفری سازد. این موفقیت از رهگذر مناظره ای نصیب علامه حلی شد که در حضور سلطان با جمعی از علماء و دانشمندان اهل سنت انجام گرفت . و علامه (ره ) در چنین مناظره ای پیروز و سربلند گردید (برای آگاهی بیشتر، بنگرید به : سفینه البحار 2/227، 228).
9- سفینه البحار 1/315.

ظالمان را از آنان دفع کنند ، و امور مسلمین را به صلاح باز آورند ؛ زیرا اینگونه اشخاص ، پناهگاه مسلمین در برابر عوامل زیانبار هستند ، و همه شیعیان نیازمند ما (در حوائج خویش ) به آنها روی می آورند ، و در سایه مساعی و مراقبتهای آنان ، قلوب مؤ منین از بیم و هراس ایمن می گردد .

چنین افراد ، عبارت از مؤ منان واقعی و نمایندگان امین و سرسپردگان الهی در زمین می باشند . آنان ، نور الهی در میان توده مردم ، و بندگان خدا در قیامت هستند که کاربرد نور و درخشش پرتو وجود آنان (آنچنان گسترده و فراگیر است ) که سماواتیان و اهل آسمانها را زیر پوشش خود قرار می دهد بدانگونه که ستارگان فروزان ، به اهل زمین نورافشانی می کنند ، و از نور آنها عرصه قیامت منور می گردد ، و پهنه محشر در پرتو نور چنین مردمی می درخشد .

سوگند به خداوند آنها برای بهشت ، و بهشت برای آنان آفریده شده است . بهشت و نعمای آن ، بر آنان گوارا باد . چرا در پی نیل به چنین مقامی برنمی آئید و هیچ مانعی (در رسیدن به چنین منزلتی برای هیچیک از شما وجود ندارد) اگر کسی خواهان چنین موقعیتی باشد می تواند کاملا به آن دست یابد .

(محمد بن اسماعیل بن بزیع ، آنگاه که چنین سخنانی از امام (علیه السلام ) شنید) عرض کرد : قربانت گردم ، راه وصول به این مقام و مرتبت چیست ؟ فرمود : با آنان بسر ببری و

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 4471

با چنین ستمکاران رابطه خود را حفظ کنی و از رهگذر آن ، به وسیله شادمان ساختن قلوب شیعیان با ایمان ما ، موجبات رضا و سرور خاطر ما را فراهم آوری .

ای محمد بن اسماعیل ! از آنان باش (یعنی در جهت منافع شیعیان ما بکوش ) و همبستگی خود را با آنها حفظ کن ، و بدان که این کوششهای تو اگرچه متضمن منافع و پاداش عظیمی است ؛ ولی ممکن است پیوند با ستمکاران ، کمین گاه و جایگاه خطرهای بدفرجام و غرور و خودباختگی و نیرنگ زدگی بزرگی باشد ؛ چون اگر شکوه کاذب و زرق و برق دنیا و اشتیاق و دلبستگی به ریاست و تفوق بر دیگران ، در دل کسی جای مناسب و استواری پیدا کند ، بسیاری از طرق نیل به ثواب و مقاصد درست و پاداش آفرین را در برابر او مسدود ، و از دیدگاه او مستور می سازد ؛ (و احیانا باعث می گردد که معنویات و دین و ایمان انسان در معرض تهدید قرار گیرد . هر فرد مسلمانی اگرچه می خواهد از طریق ارتباط با دستگاه ستمکاران ، ظاهر وجود خویش را در خدمت به آنها قرار دهد و در باطن ، تمام نیرو و قوای خود را عملا در دفاع و حمایت از مستضعفین شیعه به استخدام گیرد ؛ لکن با توجه به خطرهائی که ممکن است شخصیت ایمانی و انسانی او را تباه سازد) ناگزیر باید در این راه و طریق خطرناک ، سخت بیدار و هشیار باشد(1) (تا مبادا سراپای وجودش در اختیار مستکبران و ستمگران قرار گیرد

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 4472


1- منیه المرید، ص 51، 52. سفینه البحار 1/315. البته در کتاب سفینه بخشی از آغاز این حدیث آمده است .

و خویشتن را به تمام معنی ببازد) .

6- قیام به وظائف و شعائر دینی و تاءدب به موازین اخلاقی

باید معلم و شاگرد در قیام به شعائر اسلام و عمل به ظواهر احکام ، همواره پای بند و مراقب باشند از قبیل : اقامه نمازهای یومیه در مساجد به صورت جماعت ، و انجام آن در اوقات شریف و ساعات فضیلت اداء آن ، سلام و تحیت گرم و تواءم با آمیزه صمیمیت نسبت به تمام مردم - اعم از عالم و عامی - چه در آغازکردن به سلام و چه در پاسخ دادن به آن ، امر به معروف و نهی از منکر ، صبر و تحمل آزار و رنج در طریق امر به معروف و نهی از منکر ، و دعوت مردم به حق . آری باید آنان از بذل جان در راه خدا دریغ نورزند و سراپای وجود خود را در طریق رضای خداوند قرار دهند و از سرزنش هیچ سرزنش گری ، ترس و بیمی به دل خود راه ندهند . و در اداء چنین وظائف ، به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) و سایرانبیاء (علیهم السلام ) تاءسی جویند ، و یادآور رنجها و محنتهائی گردند که پیامبران الهی در طریق قیام به اوامر و تکالیف آسمانی ، دچار آنها گشتند .

معلم و شاگرد نباید در رفتار آشکار و نهان خویش ، صرفا به اعمالی که شرعا مباح و جایز است بسنده کنند . باید بکوشند که خود را با زیبنده ترین و کاملترین اعمال ظاهری و باطنی بیارایند ؛ زیرا علماء و دانشمندان - در نظر توده مردم - الگوهای سازنده و سرمشقهائی هستند که

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 4473

آنانرا تحت تاءثیر قرار می دهند . آنان به عنوان مرجع و مرکزی تلقی می گردند که مردم را به سوی خویش جلب می کنند .

علماء و دانشمندان ، حجتهای خداوند متعال و ادله و برهانهای او بر توده مردم می باشند که گاهی برای فراگیری راه و رسم زندگانی ، افرادی مراقب این علماء هستند که این علماء آنها را نمی بینند ، و نیز افرادی از این علماء پیروی می کنند و آنانرا الگوی خود قرار میدهد که این علماء از آنها آگاهی ندارند (یعنی افرادی آشنا و ناآشنا - که علماء و دانشمندان ، آنها را نه می بینند و نه می شناسند - پیرو دانشمندان بوده ، و رفتار و گفتار آنها را سرمشق قرار می دهند) .

بنابراین اگر عالم و دانشمند از نظر انتفاع و برخورداری از علم و آگاهی خویش ، محروم و بیگانه باشد ، قطعا دیگران در انتفاع و بهره گیری از علم و دانش او ، محرومتر و بیگانه ترند . به همین جهت لغزش عالم و دانشمند با توجه به مفاسدی که از این رهگذر بر آن مترتب است و زیان آن به توده مردم می رسد - (هر چند که این لغزش ، اندک و ناچیز باشد) - عظیم و غیرقابل اغماض خواهد بود .

باید معلم و شاگرد به رفتار و خویهائی ستوده ، پای بند و متخلق باشند ، اخلاق و رفتاری که در شریعت اسلام بدآنها عنایت و توجه شده و تعالیم اسلامی ، مردم را بدآنها تشویق کرده است . عالم و دانشمند باید با خصلت هائی ستوده

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 4474

و شیوه ها و صفاتی پسندیده آراسته باشند تا از رهگذر آنها مراتب رضای پروردگار را به خود جلب کنند ، از قبیل : جود و سخاء ، گشاده روئی (که نباید افراطآمیز بوده و از حد اعتدال فراتر رود) ، فرونشاندن خشم ، بی آزار بودن ، تحمل آزار دیگران ، بردباری ، پایمردی و مردانگی و احترام به افکار عمومی ؛ (البته در صورتی که این افکار صحیح و عاقلانه باشد) ، تنزه و خودداری از کسب های پست و فرومایه ، از خودگذشتگی ، کم توقع بودن و خودداری از فزون جوئی ، انصاف ، عدم توقع انصاف از دیگران نسبت به خود (ترک انصاف طلبی ) ، سپاسداری از اشخاص نیکوکار ، کوشش در تاءمین حوائج مردم ، بذل جاه و مقام (در راه خدمات دینی و انسانی ) ، وساطت های انسانی (در حمایت از ضعفاء) ، بذل لطف و محبت به تهی دستان و نیازمندان ، اظهار دوستی نسبت به همسایگان و خویشاوندان ، احسان به زیردستان ، احتراز از قهقهه و شوخی های مفرط ، حفظ همبستگی با ترس و اندوه ، شکسته نفسی و فروتنی و خاموشی که خوف و خشیت را در چهره و رفتار و حرکات و سکنات و نطق و سکوت آنها نمایان سازد ، به گونه ای که اگر نگاه کسی بدآنها افتد این نگاه ، یاد خدا را در دلش بیدار نماید . باید جهات ظاهری و چهره رفتارشان ، حاکی از علم ، و نمایانگر التزام و همبستگی آنها با آئین های دینی - اعم از آداب قولی و عملی ظاهری

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 4475

و باطنی - باشد .

به عنوان مثال : آنگاه که عالم و دانشمند و یا شاگرد و دانشجو به تلاوت قرآن مشغول می گردند (آداب قولی ) نباید تلاوت آنها (در چهارچوب قرائت و خواندن محض ، محدود باشد ؛ بلکه ) در معانی قرآن بیندیشند : (آداب باطنی ) ، و به اوامر و دستورات قرآن عمل کنند ، و از منهیات و محرمات قرآن عملا ابراز انزجار نمایند . آنگاه که در خلال آیات با وعده و وعید (و بشارت و تهدید) مواجه گشتند به سرعت از آن عبور نکنند ؛ بلکه با درنگهای اندیشمندانه خود درباره آنها تاءمل و تدبر نمایند و به وظائف و حدودی که قرآن کریم مشخص ساخته است قیام کنند . خدای را با دل و زبان یاد نموده و بدینسان قلب و زبانشان را - به منظور اینکه همیشه به یاد خدا باشند - با ادعیه و اذکار شبانه روزی و نماز و روزه و حج مستحب (پس از عمل به واجبات ) به جریان اندازند (و هیچگاه از این سیلان و جریان و جنبش ، بازنایستد) . و در مورد عبادت - که سازمان دهنده رابطه نزدیک انسان با خدا است - صرفا به علم و آگاهی خود اکتفاء نکنند ؛ (بلکه علم خود را با عمل و کردار بیامیزند) ؛ زیرا در غیراینصورت ، دچار قساوت قلب و تیرگی روح می گردند . چنانکه ما (در مبحث مربوط به لزوم عمل به علم ) از این هشدار دریغ نکردیم ، (و مطالب زیادی درباره بکاربستن علم بازگو نمودیم ) .

معلم و شاگرد باید

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 4476

بدن و ظاهر خویش را - بیش از دیگران - نظیف و پاکیزه نگاهدارند و خود را با چرک زدائی و چیدن ناخن و زدودن مویهائی که زدودن و ستردن آنها مطلوب است بپیرایند ، و از بویهای ناخوش آیند بپرهیزند (و خویشتن را خوشبو ساخته ) و موها (ی سر و صورت ) را با شانه کردن بیارایند . و بالاخره در پیروی از سنتها و روشهای ستوده و پسندیده و تعالیم متین و والای دینی و اخلاقی ، کوشا باشند .

معلم و شاگرد باید خود را از اخلاق ناستوده و اوصاف نامطلوب ، تهذیب و تصفیه نمایند . این اخلاق و اوصاف ناستوده عبارتند از :

حسد ، تظاهر و خودنمائی ، عجب و خودپسندی ، تحقیر و کوچک شمردن دیگران (هرچند که دیگران به درجاتی از او پست تر و دون رتبه تر باشند) ، کینه ، ستم و تجاوز به حقوق دیگران ، خشم گرفتن برای غیرخدا ، و دسیسه گری و نیرنگ ، بخل و دریغ کاری ، خبث سریرت و پلیدی باطن ، خوشحالی مفرط ، طمع و آزمندی ، فخر ، تکبر و خود بزرگ بینی ، رقابت در امور دنیوی و مباهات به آنها ، سازشکاری ، خودآرائی برای مردم ، ستایش جوئی از مردم در برابر کارهائی که انجام نداده است ، چشم پوشی از عیوب خویشتن و عیبجوئی و خرده گیری از دیگران ، غیرت و تعصب برای غیرخدا ، غیبت و بدگوئی پشت سر مردم ، سخن چینی ، بهتان و افتراء ، زشتی در گفتار ، دروغ ، (و امثال آنها) .

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 4477

این اوصاف و خصلتهای ناستوده ، با تفصیل و تهدیدهای مربوط به آنها و نیز داروهای درمان بخش آنها ، و عوامل و موجباتی که انسان را به این اوصاف و حالات سوق میدهد ، و علل و عواملی که انسان را از این اوصاف بیمناک و یا گریزان می سازد ، (همه این مطالب ) در جای ویژه خود (یعنی علم اخلاق ) ثبت و ضبط و تدوین شده است .

منظور از یادکردن صفات پسندیده و اوصاف ناپسند در کتاب حاضر ، این است که معلم و شاگرد را هشداری باشد تا کلیاتی از این صفات را بازشناسی کرده و به طور اجمال از لحاظ تخلق به آنها ، آگاهی نسبی به دست آورند .

این اوصاف و حالات - اگرچه از لحاظ اخلاقی در میان همه مردم ، اعم از عالم و عامی دارای مرز مشترکی است (و هر انسانی باید به اوصاف پسندیده ، متخلق و آراسته بوده و از اوصاف ناستوده ؛ مبری و پیراسته باشد) ؛ ولی باید معلم و شاگرد در شناسائی این اوصاف و اتصاف به آنها و یا اجتناب از آنها در مقایسه با هر طبقه دیگری ، احساس نیاز بیشتری بنمایند . لذا ما این مساءله (یعنی لزوم آراستگی به اخلاق حمیده و پیراستگی از اخلاق ناپسندیده ) را مستقلا به عنوان یکی از آداب معلم و شاگرد یاد کردیم ؛ زیرا علم و دانش به گفته یکی از بزرگان ، عبادت قلب و درون انسان است و قلب انسان با عبادت ، آباد و معمور می شود ؛ و علم در حقیقت عبارت از

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 4478

نماز سر و عبادت درونی انسان می باشد .

نماز - که به عنوان وظیفه جوارح و اندام انسان ، بر مردم تکلیف شده است - آنگاه صحیح و درست است که بدن و جوارح آدمی از هرگونه حدث و خبثی ، پاکیزه ، و از هرگونه آلودگی بدنی و پلیدی اندام ، طاهر باشد . همچنین علم - که عبادت باطن و نماز قلب و سر انسان است - وقتی صحیح و باارزش است که روح انسان را از هر گونه پلیدی های اخلاقی تطهیر شود (و در غیراینصورت ، علم انسانی فاقد ارزش و اعتبار خواهد بود) . خداوند متعال نور و پرتو علم را در قلبی که آلوده به تیرگیها و خویهای ناستوده است راه نمی دهد ؛ چنانکه امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (علم و دانش با کثرت و تکرار تعلم و یادگیری به دست نمی آید ، بلکه علم ، نوری است که خداوند - بر حسب مشیت خویش - در دل افرادی قرار می دهد که خواهان هدایت و راهنمائی آنها است ) (1) .

ابن مسعود گفته است : (علم از رهگذر کثرت روایت و نقل آن به دست نمی آید ، بلکه نوری است که در دل افکنده می شود) (2) .

از همین جا نتیجه می گیریم که علم و دانش صرفا عبارت از حاضرالذهن بودن نسبت به معلومات و اطلاعات ، و انباشتن و ذخیره ساختن معارف ویژه در وعاء و ظرف نیروی حافظه نمی باشد . اگرچه علم در اصطلاح توده مردم عامی ؛ عبارت از همین انباشتن ذهن به اطلاعات و

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 4479


1- « لیس العلم بکثره التعلم ، و انما هو نور یقذفه الله (تعالی ) فی قلب من یرید الله ان یهدیه ) » (منیه المرید، ص 54).
2- « لیس العلم بکثره الروایه ، انما العلم نور یقذف فی القلب » (منیه المرید، ص 54).

آگاهی های مخصوص است ؛ (ولی نمی توان نام علم واقعی را بر آن اطلاق کرد) ؛ چون علم ، عبارت از همان نوری است که از چنان علمی برمی خیزد ؛ و منشاء بصیرت و بینش و ترس و خشیت از خدا می گردد . چنانکه قبلا توضیح چنین مطلبی بیان شد . (آری شاگرد و معلم در لابلای بصیرت و خشیت - از رهگذر خودیابی - خدای خویش را می یابند و نسبت به او احساس بصیرت و بینائی نموده و ترس و بیمی از او در دلشان راه می یابد) .

این بود پاره و مجموعه ای از آداب و وظائفی که باید معلم و شاگرد مشترکا نسبت به خود بدآنها پای بند باشند . و اکثر این وظائف به مسئله لزوم عمل به علم و بکارگرفتن آن بازمی گردد . ولی ما این وظائف را در کنار عمل به علم ، به طور جداگانه یاد کردیم (و آنها را تحت عناوین مختلف ، بررسی نمودیم ) ؛ چون برای مقام و منزلت این وظائف اهمیت زیادی قائلیم و می خواهیم در طی آنها معلم و شاگرد را به اصول و مبانی و ضوابط فضائل ، هشدار داده و بدآنها آگاهشان سازیم .

بخش دوم : آداب و وظائف معلم و شاگرد در درس و سایر اشتغالات
1- مداومت و استمرار بحث و اشتغالات علمی

باید معلم و شاگرد در اشتغالات علمی - اعم از خواندن ، مطالعه ، نگارش و حاشیه نویسی ، مباحثه ، مذاکره ، تفکر و تدبر ، حفظ و از بر کردن ، اقراء(1) ، و امثال آنها همواره کوشا باشند . و باید ملازمت و همبستگی با اشتغالات علمی را مطلوب خویش برشمرده و آنرا سرمایه زندگانی خود

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 4480


1- اقراء یعنی معلم ، شاگرد را وادار به خواندن نماید تا اشتباهات او را در ضبط کلمات و عبارات گوشزد نموده (و یا به توضیح مشکلات آن بپردازد) (رک : مجمع البیان 1/124).

تلقی نمایند . و حتی الامکان به کارهای غیرعلمی - یعنی به امور دنیوی سرگرم نشوند ؛ ولی در صورت عدم امکان می توانند اشتغالات به امور دنیوی را به قدر ضرورت و نیازهای اولیه محدود سازند . البته باید توجه داشته باشند که اشتغالات غیر علمی و رسیدگی به ضروریات اولیه دنیوی - بر حسب نیازهای روزمره زندگی - آنگاه معقول است که معلم و شاگرد نیازهای علمی خود را برآورده ساخته و وظائف مربوط به آنرا اداء کرده باشند . به همین جهت گفته اند : (تمام وجود خویش را در اختیار علم قرار ده ، تا خود علم ، مقداری از خویشتن را در اختیار تو قرار دهد و شمه ای از خود را به تو عطاء کند) .

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (خداوند (عز و جل ) گوید : مذاکرات و گفتگوهای علمی در میان بندگانم - به شرط آنکه این مذاکرات ، آنانرا به امر و فرمان و شناخت من ، رهنمون باشد - از عواملی است که می تواند قلبهای مرده و دلهای خفته را زنده و بیدار سازد) . (1)

امام باقر (علیه السلام ) فرمود : (خدای بیامرزاد بنده ای را که علم و دانش را حیات بخشیده و آنرا زنده کرده است . عرض کردند : کیفیت احیاء علم چیست ؟ فرمود : به این صورت است که دینداران و افراد باتقوی از طریق مذاکره و گفتگوهای علمی ، (به علم و دانش ، روح تازه ای ببخشند و آنرا احیاء

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 4481


1- « تذاکرالعلم بین عبادی مما تحیی علیه القلوب المیته اذا انتهوا فیه الی امری » (منیه المرید، ص 55. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/203).

نمایند) ) (1) .

از همان امام (علیه السلام ) نقل شده است که گفت : (مذاکره و گفتگوهای علمی به عنوان درس و بررسی است ، و درس و بررسی و مطالعه ، به عنوان نماز و عبادتی نیکو به شمار می آید) .

2- خودداری از مراء و جدال و ستیزه جوئی در بحث
خودداری از مراء و جدال و ستیزه جوئی در بحث

پرسشهائی که معلم و یا شاگرد مطرح می سازند نباید به منظور آزار رساندن و وانمود ساختن عجز و ناتوانی و طعنه زدن به شخصیت علمی طرف باشد ؛ بلکه باید به صورت پرسش شاگرد باشد که برای خدا از معلم - به منظور فراگیری و کسب اطلاع - سؤ ال می کند . و نیز پرسش معلم از شاگرد باید به منظور ارشاد به حقیقت و واقعیت باشد و خدا را در این مسیر در مد نظر گیرند و همدیگر را به خیر رهنمون سازند . یعنی طرفین باید از سؤ الهای خود ارشاد و راهنمائی و یا استرشاد و راه یابی را در نظر گیرند . با چنین شرائطی است که هدف عالی تعلیم و تعلم ، پدیدار شده و شجره علم ، رشد خود را آغاز نموده و نهال آن بارور می گردد .

اما اگر هدف پرسش کننده صرفا عبارت از خودنمائی و ستیزه جوئی باشد و بخواهد از راه سؤ ال پیچ کردن ، غلبه و پیروزی خویش و از بکارافتادن طرف را به رخ دیگران بکشد ، این روش و چنین هدف گیری ها در جان و دل انسان نیروهای پست و فرومایه و عادات پلیدی را به ثمر می رساند ، عاداتی که خشم خدا را برمی انگیزد .

علاوه بر اینکه مراء

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 4482


1- « رحم الله عبدا احیی العلم . قیل : و ما احیاؤ ه ؟ قال : ان یذاکر به اهل الدین والورع » (منیه المرید، ص 55. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/203).

و جدال ، موجب فرومایگی روح و جلب خشم الهی می گردد ، مفاسد و معاصی متعدد دیگری را برای انسان به ارمغان می آورد که این معاصی و مفاسد عبارتند از : آزار رساندن به طرف ، نادان و بیسواد قلمداد کردن او ، خدشه دار ساختن او ، خودستائی ، پاکیزه انگاری خویشتن ، و امثال آنها از رفتارها و حالاتی که از گناهان گرانبار و از عیوبی به شمار می آیند که در سنت و راه و رسم دین مقدس اسلام به سختی از آنها نهی شده است . (غائله سوء و نتایج شوم پرسشهای ستیزه آمیز و عاری از هدف الهی و علمی ، به همین جا ختم نمی شود ؛ بلکه ) از رهگذر آن ، زندگانی انسان دستخوش پریشانی و اضطراب می گردد ؛ زیرا اگر تو با فرد سفیه و نابخرد - به منظور خودنمائی - به جدال و ستیز برخیزی ، رفتار سفیهانه او ، ترا می آزارد . و اگر با فرد صبور و بردبار و دوراندیش بستیزی ، ترا از خویش می راند و نسبت به تو کینه به دل می گیرد .

الف - احادیث در نکوهش جدال و ستیز در بحث

خداوند متعال از زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و امامان (علیهم السلام ) شدت حرمت و ممنوعیت جدال و ستیز و درگیریهائی را - که فاقد هدف الهی و علمی است - به مردم اعلام فرموده است :

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (با برادر ایمانی خود به جدال و ستیز برنخیز ، و با او مزاح و شوخی مکن ، و وعده

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 4483

ای را که به آن وفا نمی کنی با او در میان نگذار) (1) .

و نیز فرمود : (اگر کسی از ستیز و جدال خودداری کند ، و با وجود اینکه خود را ذیحق می داند از درگیری در سخن صرف نظر نماید ، خانه و سرای آرام بخشی در قله های رفیع بهشت برای او بناء و مهیا می گردد . و اگر کسی از جدال خودداری نماید - حتی در حالیکه حق با او نیست و یاوه می گوید - برای او سرائی در کرانه و پیرامون و یا میانه بهشت بنا می شود) (2) .

و همو فرمود : (جدال و ستیزه جوئی را کنار بگذارید ؛ زیرا حکمت آنرا بازنمی یابی ، و نیز از فتنه و آشوب و آفات آن در امان نمی مانی ) (3) . (یعنی هیچکس حکمتی را از لابلای جدال و ستیزه جوئی به دست نیاورده و نیز از آفات آن درامان نمانده است ) .

ام سلمه (همسر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) )گفت : که آنحضرت فرمود : (نخستین پیمانی که خداوند متعال با من منعقد ساخت ، و (مرا از آن نهی فرمود) - پس از نهی از پرستش بت ها و شرب خمر - همان درگیری و ستیز با مردم است (4) . (یعنی خداوند با من پیمان بست که به ترتیب ، بت پرستی و شرب خمر ننمایم و با مردم نزاع نکنم ) .

و فرمود : (فقط گروه و جامعه ای دچار گمرهی و سرگشتگی می شوند که جدال و ستیز میان آنها راه یافته

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 4484


1- « لا تمار اخاک ، و لا تمازحه ، و لا تعده موعدا فتخلفه » (منیه المرید، ص 55. کنزالعمال 3/642).
2- « من ترک المراء و هو محق ، بنی له بیت فی اعلی الجنه . و من ترک المراء و هو مبطل ، بنی له بیت فی ربض الجنه » (منیه المرید، ص 55. احادیثی نظیر آن در بحارالانوار 2/128. کنزالعمال 3/642 و 884، آمده است ).
3- « ذروا المراء فانه لاتفهم حکمته و لاتؤ من فتنته » (منیه المرید، ص 55. بحارالانوار 2/135. در کنزالعمال 3/882 آمده است : (( ذروا المراء؛ فان المراء لاتؤ من فتنته و لاتعقل حکمته ).
4- « ان اول عهد الی ربی و نهانی عنه بعد عباده الاوثان و شرب الخمر: ملاحاه الرجال » (منیه المرید، ص 55. حدیثی قریب به این مضمون با اندک تفاوتی در بحارالانوار 2/127 به نقل از امالی صدوق . و در کنزالعمال 3/645 آمده است ).

است ، و علت اساسی گمراهی آنها وجود حالت ستیزه جوئی در میان آنان است ) (1) .

و نیز گفت : (هیچ بنده ای از بندگان خدا به تکمیل حقیقت ایمان خود توفیق نمی یابد مگر آنگاه - که با وجود ذیحق بودن - دست از نزاع و درگیری (و خودنمائی ) بردارد) (2) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (جدال و ستیزه جوئی ، یک بیماری پنهان و غداری می باشد . در انسان ، هیچ خصلتی بدتر از آن وجود ندارد . ستیزه جوئی ، مشخص خوی ابلیس و نسبت او است . هیچ فردی در هیچ حالتی گرفتار آن نمی گردد مگر کسی که از خودشناسی و مردم شناسی بی بهره ، و از شناخت حقایق دین ، محروم است ) (3) . (اینگونه افراد که گرفتار خودباختگی هستند ، و ارج و پایه انسانی خویش را نمی شناسند و از مردم شناسی نیز بی بهره اند و فاقد احساس وابستگی با تعالیم و حقایق دینی می باشند ، ستیزه جوئی و درگیری با مردم را پیشه خود ساخته و بدون آنکه از این نزاعها و خودنمائیها بهره ای را عائد خویش و یا دیگران نمایند ، موجبات رنج و آزار و پریشانی روانی خود و دیگران را فراهم می آورند ، و مآلا ، جامعه ای که با اینگونه ستیزه جوئی فرم یافته است دستخوش هرج و مرج می گردد . چنین جامعه ای نه تنها راهی فراسوی آن برای سازندگی باز نمی شود ؛ بلکه سرگشتگی و سراسیمگی و بالاخره انحطاط و نابودی ، آنرا تهدید می

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 4485


1- « ما ضل قوم الا اوتوا الجدل » (منیه المرید، ص 55).
2- « لا یستکمل عبد حقیقه الایمان حتی یدع المراء و ان کان محقا » (منیه المرید، ص 55. کنز 3/646).
3- « المراء داء دوی و لیس فی الانسان خصله شر منه ، و هو خلق ابلیس و نسبته . و لا یماری فی ای حال کان ، الا من کان جاهلا بنفسه و بغیره ، محروما من حقایق الدین . » (منیه المرید، ص 56. بحارالانوار 2/134، به نقل از مصباح الشریعه . در بحار به جای (داء دوی ) آمده است : داء ردی ).

کند) .

گویند : شخصی به امام حسین (علیه السلام ) عرض کرد : بنشین تا با هم در مسائل مربوط به دین مناظره کنیم . حضرت فرمود : فلانی ! من در دین و آئین خود با بصیرت هستم و راه هدایت برای من مکشوف و روشن است . اگر تو درباره دینداری و آئین خویش ، از نادانی و بی اطلاعی رنج میبری ! برو کاوش و جستجو کن . (شئون انسانی و معنوی من اجازه نمی دهد که دست اندر کار جدال و ستیز گردم ) مرا با جدال چه کار است ؟ به هوش باش که شیطان ، آدمی را وسوسه می کند و با سخنهای در گوشی با انسان ، به نجوی و رازگوئی مشغول می شود و می گوید : از جدال و ستیز دریغ مکن ، با مردم مناظره کن ؛ چون ممکن است (کناره گیری و چشم پوشی از آن ) این تصور را در مردم به وجود آورد که تو از لحاظ بینش دینی ، عاجز و ناتوان ، و گرفتار جهل و نادانی هستی ) .

ب - انواع جدال با مردم

(جدال و مراء با مردم (که ریشه آن ، حس خودنمائی و خویشتن آرائی و اعتراض به سخن دیگران است ) از چهار صورت بیرون نیست :

1- ممکن است جدال و درگیری ، مربوط به مسئله ای باشد که طرفین نزاع کاملا از آن وقوف و آگاهی داشته و در اساس و بنیاد آن مساءله ، هیچگونه اختلافی با هم نداشته باشند . بنابراین نزاع و درگیری طرفین در آن مساءله ، موجب از دست نهادن اخلاق و

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 4486

آداب حسنه و نصیحت و اندرزهای دینی گشته و در نتیجه ، آندو پویای فضیحت و رسوائی و بدنامی خود خواهند بود . و مآلا علم و دانش را از این رهگذر تباه و بی مقدار خواهند ساخت .

2- و یا آنکه طرفین ، گرفتار جهل و بی اطلاعی نسبت به آن مساءله می باشند . در این صورت ، نزاع آنها جز اظهار جهل و نادانی و ستیزه جوئی و اصرار در ابراز بی اطلاعی ، نتیجه و ثمر دیگری نخواهد داشت و نیز تلاش و درگیری آنها به خاطر جهل خواهد بود .

3- و یا آنکه یکی از طرفین ، فردی عالم و آگاه به مساءله ، و دیگری فردی فاقد علم و بصیرت در آن مساءله می باشد . اگر آن فرد آگاه و عالم بخواهد از راه جدال و درگیری ، عجز و ناتوانی و نارسائی علمی طرف را به رخ او و دیگران بکشد ؛ در حقیقت ، ظلم و ستم را - به خاطر پی جوئی از لغزشش - بر او روا داشته است ؛ (زیرا برای ارشاد دیگران ، جدال و ستیزه جوئی ، راه منحصر به فرد نیست . انسان می تواند مردم را با آمیزه مهر و راءفت ، و رحمت و شفقت ، راهنمائی و ارشاد کند) .

4- و یا اینکه تو ، فاقد علم و آگاهی هستی ؛ ولی طرف نزاع تو فردی عالم و آگاه است . اگر در چنین شرائطی با او ستیز کنی و درگیر شوی احترام و آبروی او را از میان برده ، و مقام و

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 4487

منزلت عالم و دانشمند را ارج ننهاده ای . (تو که در برابر حق تسلیم نمی گردی از راه جدال و ستیز با عالم و دانشمند نه تنها بهره ای عائد خود نمی سازی ؛ بلکه گناه اهانت به دانشمند را بر بار گناه ستیزه جوئی خویش ، اضافه می کنی ) .

ملاحظه کردید که جدال و ستیزه جوئی به هر صورت و در هر شرائطی ، زشتی و زیانبار بودن آن ، غیرقابل تردید می باشد . اگر کسی انصاف را نصب العین خود قرار دهد و در برابر حق و واقعیت ، انعطاف پذیر باشد ، و از جدال و درگیریهای خصمانه دست بردارد ، به استحکام ایمان خویش توفیق یافته ، و به کیفیت معاشرت و طرز برخوردهای دینی خود سر و سامانی داده ، و روابط خود را بهبود بخشیده ، و عقل و خرد خویش را از گزند لغزشها و انحراف ، مصون داشته است ) (1) .

تمام گفتار مذکور ، از امام صادق (علیه السلام ) است . (این امام بزرگوار در طی سخنان حکیمانه خود در بازگو کردن همه جوانب زیانبار جدال و ستیزه جوئی ، چیزی را فروگذار نفرموده ؛ بلکه رهنمودهائی که آنحضرت در طی چنین سخنانی ارائه کرده اند می تواند برای افراد منصف و خودآگاه ، بهترین راهنما خودداری از ستیزه جوئی و خودآرائی باشد) .

باید متوجه بود که حقیقت و جان و روح مراء و ستیزه جوئی ، عبارت از اعتراض به سخن دیگران می باشد . و هدف یکفرد ستیزه جو این است که عیوب و نواقص و نقائص

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 4488


1- بحارالانوار 2/135

لفظی و معنوی سخن دیگران را برملا سازد ، و یا منظور او یک هدف غیردینی است ؛ یعنی او در چنین سعی و کوششی ، جز دین ، هدف دیگری را در مد نظر دارد ؛ در حالیکه خداوند متعال همه مردم را به کوششهائی دعوت می کند که باید هدف و منظور نهائی آن ، خدا و دین باشد .

ج - راه گریز از جدال و ستیزه جوئی با مردم

برای فرار و گریز از جدال و ستیز بیجا ، لازم است که انسان از اعتراض و انکار هر سخنی که می شنود چشم پوشی کند . اگر سخن کسی بر اساس حق و حقیقت مبتنی باشد باید قلبا آنرا تصدیق و تاءیید کرد ، و در صورت نظرخواهی ، صدق و راستی و درستی آنرا اظهار نمود . اگر سخن کسی به ناحق و باطل باشد و این سخن با امور مربوط به دین ، پیوندی نداشته باشد ، فرد باید سکوت را پیشه خود سازد ؛ البته در صورتی که شرائط لزوم عمل و اداء وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در مورد آن سخن باطل ، فراهم نیامده باشد ، (و الا سکوت و بی تفاوتی در برابر چنان باطل ، جائز و روا نیست ) .

خرده گیری از سخن دیگران و مخدوش ساختن آن ، ممکن است مربوط به لفظ و طرز تعبیر باشد ؛ به این معنی که در سخن طرف ، از نظر قواعد دستوری و لغوی و نظم و ترتیب کلمات ، خللی وجود داشته باشد . و این خلل ، یا ناشی از نارسائی اطلاعات ادبی است و یا معلول طغیان و

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 4489

لغزش زبان (و سبق لسان ) می باشد .

و یا ممکن است خرده گیری از سخن دیگران به معنی و محتوای آن مربوط باشد ، به این معنی که بگوید : مطلب آنطور نیست که تو می گوئی ، یا تو در این بیان خود - به این دلیل و آن دلیل - دچار اشتباه هستی .

و یا عیبجوئی از سخن دیگران ممکن است به هدف و منظور گوینده آن ارتباط داشته باشد . مثلا به او بگوید : اگرچه سخن و گفتار تو درست و به حق است ؛ ولی منظور تو عبارت از اظهار حق نیست ؛ (بلکه می خواهی هدف دیگر و منظور باطلی را در لابلای گفتار خود ، وانمود سازی ) ، و امثال اینگونه عیب جوئیها (که می توان از طریق محبت و ملاطفت و بدون نیاز به ستیزه گری ، آنها را جبران کرد) .

برای پی بردن به سوء نیت و فساد قصد و هدف گوینده ، نشانه ای وجود دارد که به وسیله آن می توانیم به نادرستی قصد و اراده او آگاه شویم . به این صورت که مشاهده می کنیم : وی - به خاطر اظهار فضل و خودنمائی و اظهار آشنائی به مساءله - از ظاهرگشتن حق و اثبات واقعیت به وسیله دیگران ، ابراز تنفر می کند ؛ (این حالت روانی ، نمایانگر سوء نیت و فساد قصد و اراده گوینده است ) ؛ چون انگیزه این حالت روانی ، حس برتری جوئی و از طریق اظهار فضل می باشد که با تهاجم و یورش به دیگران همراه است ،

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 4490

و میخواهد با چنین یورش و سرازیر کردن سیل انتقاد ، عیب و نقص طرف را وانمود سازد .

فضل فروشی و خرده گیری از دیگران ، دو نوع از انواع تمایلات و گرایشهای پست روانی و از حالات مهلک و فرومایه و غیرانسانی است :

1- اظهار فضل و یا فضل فروشی به عنوان تزکیه نفس ، یعنی خودپسندی و خودستائی تلقی می شود که می توان آنرا ناشی از طغیان انسان در ادعاء والائی مقام و خودبزرگ بینی دانست ؛ در حالیکه خداوند متعال در نبشتار استوار بنیاد خود (یعنی قرآن کریم ) بشر راز تزکیه نفس بمعنی خودستائی نهی کرده و فرموده است :

(( (فلا تزکوا انفسکم ) )) (1) .

پس خویشتن را پاکیزه و مبرای از هر گونه عیب و نقص مپندارید و خودپسند نباشید .

2- اما خرده گیری از دیگران و وانمود ساختن عیب و نقص آنها ، بازده و مقتضای سبعیت و حالت درنده خوئی انسان است ؛ زیرا انسان می خواهد در چنین حالات روانی ، دیگران را از هم بدرد ، و به آنان صدمه و آزار برساند . این حالت درنده خوئی ، آدمی را به نابودی و تیره روزی شخصیت سوق میدهد . آری ستیزه جوئی و درگیریهای نامطلوب است که این حالات و خصلت های مهلک را در بشر تقویت می نماید .

جدال و ستیز با دیگران هرگز از آزاررسانی و تهییج غضب و برانگیختن کینه ، جداپذیر نیست ، و لازمه ستیزه جوئی اینست که یکطرف درگیر ، طرف دیگر را وادار سازد که از سخن خود برگردد و

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 4491


1- سوره نجم ، آیه 32.

هر طور که شد در صدد تاءیید سخن و مدعای خویش برآید ، اعم از آنکه این سخن و مدعی ، حق و یا باطل باشد .

ستیزه جو ، سعی می کند گوینده را با هر حربه ای که به نظر او می رسد بکوبد ، و شخصیت او را مخدوش سازد ، و او را مورد نکوهش قرار دهد . نتیجه این کار چنان خواهد بود که میان دو فرد ستیزه جو ، درگیریها و مشاجرات لفظی (ناهنجاری ) بالا گیرد ، و مانند دو سگی گردند که با هم گلاویز می شوند و به هم پارس می کنند . و منظور هر یک از آنها این است که طرف مقابل را با نیش و گاز و حربه ای مورد حمله قرار دهد که از لحاظ ایجاد صدمه و ناراحتی ، مؤ ثرتر ، و در اسکات و کوباندن و نابود ساختن او ، نیرومندتر باشد .

راه درمان این حالت روانی نابسامان آنست که انسان ، حالت کبر و خودبزرگ بینی خویش را - که انگیزه فضل فروشی او شده است و نیز خوی سبعانه و حالت درنده خوئی خویش را که موجب تنقیص و خرده گیری او از دیگران می باشد - با داروهای درمان بخش ، در هم شکند و آنرا از خود بسترد ، داروهائی که برای درمان کبر و خشم انسان ، مؤ ثر و سودمند می باشد .

در کتابی که قبلا از آن یاد کردیم یعنی کتاب (منارالقاصدین فی اسرار معالم الدین ) و نیز کتب دیگر که در زمینه علم اخلاق تاءلیف شده است ،

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 4492

طرق درمان اینگونه بیماریهای روحی و داروهای لازم ، ارائه شده است .

د - باید مراقب دسیسه های ابلیس باشیم

نباید شیطان ترا فریب دهد ؛ چون ممکن است با سخنان خدعه آمیز و گفتار حق بجانب خود ، به تو بگوید : از اظهار حق دریغ مکن و در اظهار حق از سازش و مجامله و سستی خودداری نما . (آری نباید انسان تحت تاءثیر چنین گفتارهائی قرار گیرد) ؛ چون شیطان همواره با صحنه سازیهای دلسوزمآبانه و چهره و سیمای خیرخواهی ، افراد کم خرد را به شر و فساد می کشاند .

خویشتن را به صورت دستاویز خوش رقصی ! و خنده های مسخره آمیز شیطان درنیاور . (یعنی شیطان می خواهد با وسوسه های فریبنده ، ترا به ستیزه جوئی و جدال با دیگران تحریص و تشویق کند و خود به عنوان تماشاچی از رفتار سبکسرانه تو لذت برد و از ته دل به تو و طرف مقابل تو بخندد) .

البته اظهار حق به کسی که نسبت به آن ، گوش شنوائی دارد و در برابر حق ، انعطاف پذیر است ، کاری نیکو و بجا است ، آنهم در صورتی که این کار بر اساس اخلاص ، و تواءم با قصد و هدف الهی انجام گیرد .

راه اظهار حق - که با اخلاص در نیت تواءم است - از طریق اخلاق حسنه و نصیحت و اندرز خداپسندانه ، انجام پذیر می باشد ؛ چون اخلاق حسنه و نصیحت و اندرز ، بهترین طریق ارشاد مردم به حق و حقیقت است ؛ بنابراین نباید ارشاد مردم با جدال و ستیزه جوئی تواءم باشد .

نصیحت و

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 4493

اندرز ، وقتی به کار می آید و می تواند دیگران را در راهنمائی به حق ، مدد کند که در چهره و هیئت واقعی خود - که همان لطف و مدارا است - جلوه کند . و در غیراینصورت ، نصیحت و اندرزی که فاقد لطف و مدارا می باشد از فضیحت و بدنامی سربرمی آورد . بدیهی است که نتایج زیانبار و غائله سوء چنین نصیحت عاری از محبت ، از نتایج سودمند و ثمربخش آن ، فراوان تر و عظیم تر خواهد بود .

اگر کسی با فقیه نمایان دوره ما : (عصر مؤ لف ) - که فقط از نام و اسم علم ، بهره ای دارند و به عنوان (عالم ) معروفند - رفت و آمد کند و با آنان حشر و نشر نماید بر طبع او ، خوی جدال و ستیزه جوئی (و خودنمائی ) چیره می گردد ، و آنگاه که همالان و همنشینان بد و فاقد شخصیت به او القاء می کنند که جدال و ستیزه جوئی نشانه فضل است ، سکوت و چشم پوشی از جدال و ستیزه جوئی بر او دشوار می گردد . بنابراین باید از چنین دانشمندان ، - آنگونه که از شیر می گریزی - برحذر بوده و از آنان بگریزی .

3- نباید از یادگیری و تحصیل علم و آگاهی در هیچ شرایطی استنکاف نمود

معلم و شاگرد نباید از یادگیری و استفاده علمی از افرادی که در مقام و منصب و سن و شهرت و دینداری و یا علوم و دانشهای دیگر ، پائین تر و پست تر از آنها هستند ، استنکاف ورزند ؛ بلکه باید از هر کسی که استفاده علمی از

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 4494

او امکان پذیر است ، بهره و فائده ای به دست آورند .

والائی مقام و شهرت آنان نباید مانع از آن شود که در استفاده و بهره گیری از افراد پائین تر از خود - در مسائلی که در آنها آگاهی کافی ندارند - دریغ کنند ، چون این حالت ، موجب می شود که در تجارت و سوداگری علمی خویش دچار زیان گشته ، و مراتب علم و آگاهی آنها رو به نقصان گذارده ، و مشمول خشم و غضب پروردگارشان واقع شوند .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (حکمت و دانش و سخن حکیمانه ، گمشده افراد باایمان است . یک فرد باایمان آنگاه که علم و حکمت را در هر جا بیǘȘϠدر فراگرفتن دست یازی به آن ، از همه افراد دیگر شایسته تر و سزاوارتر

میباشد) (1) .

سعید بن جبیر گفت : انسان - تا وقتی که در حال تعلم و دانش آموختن ، بسر می برد - عالم و دانشمند است . و آنگاه که دانش آموختن و یادگیری را رها کند و بپندارد که از علم و دانش و اندوختن سرمایه های علمی بی نیاز می باشد ، و به معلومات موجود خود اکتفاء کند ؛ او بیش از اندازه تصور ، جاهل ترین و نادان ترین مردم است .

شاعری (2) می گوید :

(( و لیس العمی طول السؤ ال و انما

تمام العمی طول السکوت مع الجهل ))

کوری و فقدان بینش علمی ، عبارت از طول مدت سؤ ال و استمرار پرسش نمی باشد ؛ بلکه کوری کامل

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 4495


1- « (کلمه ) الحکمه ضاله المؤ من ، فحیث وجدها فهو احق بها » (منیه المرید ص 58. بحارالانوار 2/99، به نقل از امالی شیخ طوسی ).
2- ابو عمرو می گوید: سراینده این شعر، اصمعی است (رک : مختصر کتاب العلم ، ص 44 به نقل از تذکره السامع و المتکلم ، ص 78. ولی در سفینه البحار 1/585 آمده است : که امام باقر (علیه السلام ) فرمود: « الا ان مفتاح العلم السؤ ال . و انشاء یقول » : یعنی آنحضرت این بیت را انشاء فرمود: (( شفاءالعمی طول السؤ ال و انما تمام العمی طول السکوت مع الجهل ))

و فقدان بینش علمی ، عبارت از طولانی ساختن سکوت و عدم پرسش است که همراه با جهل و نادانی ، چنین سکوتی ادامه یابد .

اگر کسی به علت شرم و حیاء از سؤ ال کردن خودداری کند ، مشمول مضامین این شعر بوده و گرفتار کوری و فقدان بینش علمی است . به همین جهت گفته اند : (اگر کسی از پرسش کردن (در مسائلی که به آنها آگاهی ندارد) - به خاطر شرم و حیاء - دریغ نماید جهل و نادانی نسبت به او ، بی حیاء شده و با بی شرمی به او روی می آورد . و نیز گفته اند : رقت و تنکی و ظرافت چهره - (که نمایانگر حیاء و شرم انسان در طرح پرسش است ) - موجب رقت علمی و قلت سرمایه بینش انسان می گردد . و بزرگان گفته اند : افراد خجول و همچنین افراد مستکبر یعنی کبریاء منش و خودبزرگ بین نمی توانند به دانش آموختن و یادگیری صحیح علم موفق گردند .

زراره (بن اعین ) ، و محمد بن مسلم ، و برید عجلی از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده اند که آنحضرت فرمود :

(از آنجهت جامعه و مردمی مورد تهدید انحطاط و نابودی هستند و هلاک می گردند که از سؤ ال کردن امتناع می ورزند ، یعنی هلاک آنها به خاطر این است که پرسش نمی کنند) (1) .

و نیز همو فرموده است : (بر در این علم و دانش (انسان ساز و الگوپرداز) ، قفلی است که کلید آن ، سؤ ال و پرسش

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 4496


1- « انما یهلک الناس لانهم لایسئلون . » (منیه المرید، ص 85. الکافی 1/49).

می باشد) (1) .

4- انعطاف و تسلیم بودن در برابر حق

معلم و شاگرد باید سعی کنند نیروئی را به دست آورند که در ظل آن نیرو ، حس پذیرش حق و انقیاد و تسلیم بودن در برابر واقعیت ها ، در آنان به ثمر رسد . این مساءله از نکات مهم و اساسی مربوط به آداب و وظائف مشترک میان معلم و شاگرد نسبت به خود می باشد . به این معنی : چنانکه احساس کردند که در سخنان خویش دچار اشتباهی شده اند - اگرچه این اشتباه و لغزش را فردی کوچکتر و کم سال تر از آنها اظهار کرده و تذکر دهد - نباید از رجوع به حق (و اعتراف به اشتباه خود) دریغ نمایند ؛ زیرا اعتراف به اشتباه و تسلیم شدن در برابر حق - علاوه بر آنکه دارای وجوب و ضرورت دینی و اخلاقی است - موجب برکت و فزونی سرمایه علم و دانش در میان جامعه می باشد .

اصرار معلم و شاگرد در عدم پذیرش حق - ولو از فردی کوچکتر - عبارت از نوعی کبر و خودبزرگ بینی است که در پیشگاه خداوند ، سخت مذموم و نکوهیده می باشد و موجب طرد و دوری انسان از رحمت خداوند متعال می گردد .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : کسی که ذره ای کبر و خودبزرگ بینی در دل او وجود داشته باشد ، به بهشت و سرای نیکبختی راه ندارد . بعضی از یاران آن حضرت عرض کردند : یا رسول الله (بر اساس این معیار ، راه نجاتی نخواهیم داشت ؛ بلکه ) هلاک و نابودی

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 4497


1- « ان هذا العلم علیه قفل و مفتاحه : المسئله » (منیه المرید، ص 58. الکافی 1/49)

و بدبختی ، ما را تهدید می کند ؟ چون برخی از ما مردم به کفش خوب و جامه زیبا و فاخر ، احساس علاقه و دلبستگی می نمایند (و میخواهند با جامه زیبا و پاافزار خوب ، زندگانی کنند ؟ ) پیغمبر (صلی الله علیه و آله ) فرمود : این نوع علاقه و دلبستگی ، کبر و خودبزرگ بینی نیست ؛ بلکه کبر و خودبزرگ بینی عبارت از (( (بطر الحق و غمض الناس ) )) یعنی عدم اعتراف به حق ، و حقیر شمردن مردم می باشد ، و (بطرالحق ) بمعنی مردود ساختن سخن حق بر گوینده آن ، و عدم اعتراف به آن پس از ظهور و آشکار شدن حق است ، اعم از آنکه حق به وسیله فردی خردسال یا بزرگسال و یا شخصیتی بزرگ و برجسته و یا شخصیتی حقیر و پست و گمنام آشکار گردد(1) .

همین مقدار تهدید برای نکوهش کبر و خودبزرگ بینی ، و درک منع و نهی آن از طرف شارع مقدس اسلام ، (برای هر فرد عاقل و خردمند) ، کافی و بسنده است .

5 - آمادگی قبلی معلم و شاگرد برای درس

معلم و شاگرد (پیش از آنکه دست اندر کار تدریس و یادگیری گردند ، یعنی ) پیش از آنکه معلم ، درس خود را آغاز کند ، و قبل از آنکه شاگرد ، سؤ الی را مطرح سازد ، در مورد درس و سؤ ال خود ، دقت و تاءمل نمایند ، و آنرا به صورت منقح و پاکیزه ای آماده سازند تا از شتابزدگی و لغزش و تصورات واهی و واژگونی درک و فهم ، مصون

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 4498


1- کنزالعمال 3/527، 528. دو حدیث قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/424 و 425، با اندکی تفاوت آمده است .

باشند . و بدینطریق (عادت به دقت در مورد مطلب و یا سؤ ال ) به صورت نیروی شایسته ای برای آنها درمی آید (تا همواره در مورد تدریس و یاسؤ ال خویش ، با اندیشمندی و سنجش فکری ، خوی گیرند) . و گرنه اگر به شتابزدگی در پرسش و پاسخ عادت کنند ، اشتباهات و لغزشهای آنها رو به فزونی گذاشته ، و عیب و نقص آنان گسترش یافته ، و اشتباه آنها آشکار و برملا می شود ؛ و نتیجه در محیط خود ، به عنوان افرادی لغزنده و اشتباه کار و شتاب زده معروف می گردند . به ویژه اگر همنشینانی بدسیرت در محیط آنها بسربرند ، همنشینانی که معلم و شاگرد بیمناکند که مبادا رفتار نسنجیده آنها را دستاویز و بهانه ای برای انتقاد و عیبجوئی قرار دهند ، و حالات نابسامان آنها را نزد حسودان و رقیبان ، به عنوان سمت و نمودار شخصیت آنها معرفی نمایند .

6- رعایت نظافت و پاکیزگی ، و لزوم آراستن ظاهر

معلم و شاگرد - آنگاه که می خواهند در جلسه درس حضور یابند - لازم است همیشه با وضوء ، و پاکیزه از هرگونه کثافت و آلودگی و پلیدی باشند . بدن و جامه خویش را نظیف و خوشبو سازند ، و به منظور تجلیل از مقام علم و دانش ، و رفاه حال حاضران و همنشینان و فرشتگانی (که پروانه وار ، گرداگرد این محفل مقدس در گردشند) بهترین جامه خود را در بر کنند . و به خصوص اگر جلسه درس در مسجد برگزار شود (رعایت این نکات شایسته تر است ) .

به طور فشرده : تمام نکاتی

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 4499

که در مورد نظافت و پاکیزگی بدن و لباس در شریعت مقدس اسلام درباره همه مردم گوشزد شده است ، رعایت آنها برای معلم و شاگرد شایسته تر و ضروری تر می باشد .

بخش سوم : آداب و وظائف ویژه معلم
نوع اول : آداب و وظائف ویژه معلم نسبت به خود
مقدمه

تعلیم ، اساس و بنیادی است که قوام و پایداری دین و آئین ، بر روی آن استوار شده است . جامعه بشری از طریق تعلیم می تواند از کسادی و افول خورشید علم و نابودی کالا و سرمایه های علمی پیشگیری کند . بنابراین تعلیم ، یعنی انتقال اندوخته های علمی به دیگران ، از مهمترین عبادات و مؤ کدترین واجبات کفائی است (که هر فرد از جامعه انسانی - که حامل علم و کالای معارف و معلومات است - باید در انتقال آن به دیگران ، احساس وظیفه و مسئولیت نماید ، و تا وقتی که این انتقال به وسیله دیگران صورت نگیرد همه علماء و دانشمندان باید موضوع تعلیم را به عنوان یک امر واجب و تکلیف الزامی تلقی نموده و در صدد اداء این وظیفه خطیر برآیند) .

خداوند متعال فرموده است :

(( (و اذا اخذ الله میثاق الذین اوتوا الکتاب لتبیننه للناس و لاتکتمونه ) )) (1)

و آنگاه خداوند از مردمی - که نبشتار آسمانی به آنها داده شد یعنی مردمی که اهل علم و دانش دینی هستند - پیمان گرفت و به آنها فرمود : باید محتوای آنرا برای مردم تشریح کرده و از بیان و بازگو کردن آن کتمان نورزید (یعنی آن را به دیگران تعلیم دهید) .

و نیز فرمود :

(( (ان الذین یکتمون ما انزلنا من البینات و الهدی

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 4500


1- سوره آل عمران ، آیه 187.

من بعد ما بیناه للناس فی الکتاب اولئک یلعنهم الله و یلعنهم اللاعنون ) )) (1) .

آنانکه رهنمودهای واضح و آشکار و عوامل رشد و هدایت را - که ما آنها را فرو فرستادیم - پس از آنکه ما همین رهنمودهای آشکار و راه هدایت را در نبشتار آسمانی گزارش کردیم ، اگر در بازگو کردن آنها به مردم کتمان ورزند ، خدای متعال آنانرا از رحمت خویش طرد نموده ، و همه لعنت کنندگان نیز برای آنها طرد از رحمت خدا را درخواست می نمایند .

یکی از اخبار مشهور ، سخن پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) است که فرمود : (شاهدان و حاضران ، حقایق را به غائبان و مردمان دیگر ابلاغ کنند) (2) . اخبار مشابه در این مورد ، بسیار فراوان است که فقط پاره ای از آنها بازگو شده است .

علاوه بر آداب و وظائفی که (درباره وظائف مشترک میان معلم و شاگرد) بازگو نمودیم ، خود معلم نیز دارای آداب و وظائف ویژه به خود می باشند که به سه بخش تقسیم می شود :

1- آداب او با خویشتن .

2- آداب او با دانشجویان .

3- آداب او در مجلس درس .

اما آداب او نسبت به خویشتن ، عبارت از وظائفی است (که باید در رعایت آنها کوشا باشد . شهید ثانی این وظائف را - چنانکه گفتیم - ضمن هشت امر توضیح داده است ) :

1- احراز صلاحیت و شایستگی در امر تعلیم

کسی که می خواهد عهده دار منصب تعلیم گردد باید قبلا مراتب صلاحیت و شایستگی خویش را برای تصدی چنین مقامی در خود فراهم

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 4501


1- سوره بقره ، آیه 159.
2- « لیبلغ الشاهد منکم ، الغائب » (منیه المرید،ص 60. صحیح بخاری (علم ) 9، 10، 37. صحیح مسلم ،ص 133، نقل از (المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 1/216. در (الکافی ) 1/265 از امام رضا (علیه السلام ) روایت شده است که فرمود: « (... فلیبلغ الشاهد، الغائب ) » . در بحارالانوار 1/152، این حدیث بدینصورت ضبط شده است : « (لیبلغ الشاهد، الغائب ؛ فان الشاهد عسی ان یبلغ من هو اوعی له منه ) » .

آورد . و باید این شایستگی ، در تمام مظاهر وجود او پدیدار باشد ، یعنی سیما و چهره و طرز سخن گفتن و گفتارش ، نمایانگر اهلیت و شایستگی او برای احراز مقام تعلیم بوده ، و اساتید صالح وی نیز صلاحیت او را تاءیید و گواهی کنند .

در حدیثی مشهور ، چنین آمده است : که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی با تکلف ، نسبت به چیزی اظهار بی نیازی کند که به او داده نشده است و به دارائی تظاهر نماید ، و خویشتن را بیش از اندازه بیاراید و بالیدن آغاز کند ، بمانند کسی است که دو جامه دروغین و فریبا را در بر می نمایند ، جامه ای که لازم نبوده و متناسب با او نمی باشد) (1) .

یکی از فضلاء(2) گفته است : اگر کسی در غیر موقع و زمان مناسب ، صدرنشینی و ریاست را در پیش گیرد ، خود موجب خفت و سبکی و فرومایگی خویش می گردد) .

دانشمند برجسته دیگری (3) گفته است : اگر کسی ریاست را نه به هنگام خود ، جویا شود ، همواره در بازپس عمر خویش در ذلت و خواری بسر خواهد برد .

شاعری در این باره می گوید :

(( لاتطمحن الی المراتب قبل ان

تتکامل الادوات و الاسباب

ان الثمار تمر قبل بلوغها

طعما و هن اذا بلغن عذاب ))

پیش از آنکه عوامل و اسباب شایستگی تو کامل گردد به مقامات و مناصب چشم ندوز (و خویشتن را در تیررس آنها قرار مده ) ؛ زیرا

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 4502


1- « المتشبع بما لم یعط کلابس ثوبی زور » (منیه المرید،ص 60، سنن ابی داود 2/199، حدیث 1799 (کتاب الادب ). صحیح ترمذی 8/186. نووی در شرح این حدیث می گوید: علماء گفته اند: معنای حدیث این است که فرد در مورد چیزی اظهار دارائی کند که فاقد آن می باشد تا از دیدگاه مردم به عنوان فردی واجد مزایا جلوه نماید، و نیز خویشتن را به امر باطل می آراید. چنین کاری ناستوده است همانگونه که آن فردی که دو جامه زور را در بر می کند ناستوده می باشد. ابوعبید و دیگران گفته اند: این فرد عبارت از کسی که جامه اهل زهد و عبادت و پارسائی را در بر می کند، و منظور او این است که به مردم بنمایاند که وی به چنین صفاتی متصف است . لذا به خشوع و فروتنی و زهد - بیش از آن اندازه ای که در قلب او وجود دارد - تظاهر می نماید. جامه های زور، عبارت از چنین جامه ها و کنایه از این حالات می باشد. بعضی گفته اند « (لابس ثوبی زور) » عبارت از کسی است که دو جامه ای که از آن دیگری است در بر نماید، و چنین وانمود سازد که این دو جامه از آن او است . دیگری گفته است : وی کسی است که یک پیراهن در بر کند و دو آستین اضافی را بر روی دو آستین موجود بپیوندد! و چنان وانمود سازد که دو پیراهن در بر اوست . خطابی سخنی دگر آورده است که منظور از ثوب و جامه ، حالت و مذهب می باشد. و عرب نیز ثوب را به عنوان تعبیر کنائی از حال و مذهب ، بکار می برد. در چنین صورتی معنای حدیث این است که این فرد همانند دروغگوئی است که سخن از آنچه که وجود ندارد به میان می آورد. اسحق بن راهویه گوید: از ابی الغمر اعرابی - دخترزاده ذی الرمه - درباره تفسیر و گزارش این حدیث سؤ ال کردم . وی در پاسخ گفت : عربهای (جاهلی ) آنگاه که در محافل گرد هم می آمدند جماعتی در این محافل شرکت می کردند که از میان این جماعت ، یکنفر، دو جامه زیبا و فریبا در بر می کرد. اگر جماعت مذکور، نیازی به شهادت و گواهی پیدا می کرد، این شخص زیباجامه و خوش لباس به نفع آنها آنهم به دروغ شهادت می داد. اهل محفل و مجلس به خاطر دو جامه زیبای او، شهادتش را امضاء می کردند و می گفتند: چه جامه زیبائی در بر او است ؟ چه هیئت و قیافه خوش و دلپسندی دارد؟ در نتیجه ، به خاطر ظاهری فریبا و زیبا، شهادت او را تاءیید می نمودند. بهتر این است که راجع به حدیث « (المتشبع بما لم یعط) » بگوئیم : که فردیمدعی شود: به من ، فلان چیز ارزانی و اعطاء شده است ، چیزی که اساسا به وی اعطاءنشده است . یا او خویشتن را متصف به صفاتی جلوه می دهد که فاقد آنها است ، و می خواهدبنمایاند که خداوند متعال این صفات و مزایا را بدو ارزانی داشته است . یا می خواهدوانمود سازد که کسی بدو چیزی رسانده و او را بدان ممتاز ساخته است . چنین فردی بااین ادعاء و گفتارش مرتکب دو دروغ گشته است : 1- ادعای اتصاف به صفاتی که فاقدآنها است یا ادعاء دریافت چیزی که آنرا از کسی دریافت نکرده است . 2- کذب و دروغ براعطاءکننده ، یعنی خدا و یا مردم که هیچ چیزی را در اختیار او قرار نداده اند؛ ولی مدعی میگردد که آنها صفات و مزایا و یا چیزی را به وی اعطاء کرده اند. منظور از (ثوبیزور دو جامه دروغین و باطل )، عبارت از این دو حالتی است که فردی احیانا گرفتارآندو می شود. و قبلا نیز یادآور شدیم که ثوب بر صفات - اعم از ستوده و نکوهیده -قابل اطلاق می باشد. بنابراین تثنیه آوردن ثوب دارای مفهوم معقولی خواهد بود. (رک : النهایه فی غریب الحدیث (ثوب ) 1/228. شرح صحیح مسلم 14/110) پیدا است که اکثر محدثین در تفسیر این حدیث به خاطر مثنی بودن (ثوب ) گرفتار نوعی از ابهام و تردید می باشند. در شرح شهاب الاخبار، ص 131، 132، این حدیث بدینصورت ضبط و تفسیر شده است : « (المتشبع بما لایملک کلابس ثوبی زور) » : سیرنماینده خویشتن را بدانچش نباشد، همچون پوشنده دو جامه دروغ بود. یعنی هر که خود را بزرگ نماید و لاف زند به مالی که نداشته باشد، یا به چیزی که نیاموخته باشد، یا به کرداری که نکرده باشد، دو بار عقابش بود: یک ، عقاب (دروغ ). دوم عقاب لاف زدن بر سبیل کبر. اما چون راست گوید و مقصود باز، بارنامه (یعنی تکبر) باشد باکی نباشد.
2- این شاعر، عبارت از شبلی زاهد (م 334 ه ق ) می باشد، رک : وفیات الاعیان 1/226.
3- در تذکره السامع ، ص 45، این سخن به ابوحنیفه منسوب است .

میوه ها قبل از آنکه برسد از لحاظ طعم و مزه برای ذائقه مردم تلخ و گس و ناگوار می باشد . ولی همین میوه های کال اگر برسد و بپزد گوارا و لذت بخش خواهد بود .

2- حفظ حیثیات و شئون علم و دانش

معلم باید مقام و حیثیت علم را ارج نهاده و آنرا به خواری و ابتذال و فرومایگی نکشاند ، به این معنی که علم را در اختیار افراد نالایق و نااهل قرار ندهد ، و آنرا به مکانی که منسوب به شاگرد او است نبرد ، یعنی علم را به جائی حمل نکند که آنجا بنام شاگرد او قابل شناسائی است . به عبارت دیگر به عنوان (معلم سرخانه ) ، علم را به سوی شاگرد نبرد ، اگرچه آن شاگرد فردی گرانقدر باشد ؛ بلکه معلم باید علم را از چنین فرومایگی ها و ابتذال حفظ نماید ؛ چنانکه پیشینیان نگاهبان و پاسدار حرمت و آبروی علم و دانش بوده اند . و داستان آنها با خلفاء و طبقه اشراف ! در این زمینه ، بسیار و فراوان و مشهور می باشد که کوشش خویش را در حفظ حیثیت علم بکار می داشتند و آنرا برای تعلیم به فرزندان خلفاء و اشراف ، به خانه آنها نمی بردند .

زهری گفته است : نشانه ابتذال و سبکی و خواری علم و دانش آنست که معلم و استاد ؛ آنرا به سوی خانه شاگرد خود حمل کند (و به عنوان (معلم سرخانه ) مقام علم و دانش را تنزل دهد) . البته در مواردی که ضرورت و مصلحت دینی ایجاب کند و معلم نیز دارای نیت درست

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 4503

و آهنگی درخور مقام خود باشد ، و این ضرورت و مصلحت نیز کفه آن بر مفسده ابتذال رفتن به خانه شاگرد بچربد ، در آن صورت حمل علم به خانه شاگرد مانعی ندارد .

یکی از شعراء ، به نام : (قاضی ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی ) (1) برای خود و راجع به خویشتن در این زمینه اشعاری سروده است که از لحاظ حسن تعبیر و ارزش محتوای آن ، بسیار جالب و شگفت انگیز می باشد . وی گفته است :

(( 1- یقولون لی فیک انقباض و انما

راوا رجلا عن موقف الدل احجما

2- اری الناس من داناهم هان عندهم

و من اکرمته عزه النفس اکرما

3- و ما کل برق لاح لی ، یستفزنی

و لا کل من لاقیت ، ارضاه منعما

4- و انی اذا ما فاتنی الامر لم ابت

اقلب کفی نحوه متندما

5 - و لم اقض حق العلم ان کان کلما

بدا طمع صیرته لی سلما

6- اذا قیل هذا منهل قلت قد اءری

ولکن نفس الحر تحتمل الظما

7- و لم ابتذل فی خدمه العلم مهجتی

لاخدم من لاقیت لکن لاخدما

8 - اءاسقی به عزا و اسقیه ذله

اذا فاتباع الجهل قد کان احزما(2)

9- ولو ان اهل العلم صانعوه صانهم

ولو عظموه فی النفوس لعظما

10- و لکن اذلوه فهان و دنسوا

محیاه بالاطماع حتی تجهما ))

1- به من می گویند : در تو ، روح انزوا و گرفتگی و افسردگی وجود دارد ؛ ولی باید بدانند که صرفا مردی را می بینند که خود را از موقف و پایگاه خواری

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 4504


1- این دانشمند به (قاضی القضاه ) ملقب بوده ، و به سال 290 هق زاده شد، و احتمالا در سال 366 هق از دنیا رفت .
2- این بیت در تذکره السامع (ص 17) بدینصورت ضبط شده است که : (( اءاشقی به غرسا و اجنیه ذله اذا فاتباع الجهل قد کان احزاما ))

و فرومایگی به یکسو کشیده و از ذلت و خواری باز ایستاده است .

2- مردم را چنان می بینم : هر کسی که خویشتن را به آنها نزدیک ساخت و با آنها همنشین شد ، از دیدگاه آنها پست و حقیر گشت . و کسی که عزت نفسش ، او را ارج نهاد یعنی از سرفرازی خویش پاسداری کرد ، از نظر دیگران دارای آبرو و احترام گردید .

3- هر برق و پرتو امیدآفرینی که برای من پدیدار گشت مرا از جا نکند و هراسان و هیجان زده ام نساخت ، و در من سبکسری ایجاد نکرد . و نیز با هر کسی که با او برخودم وی را به عنوان منعم و خداوندگار احسان به خود پذیرا نشده ام .

4- من آنم - که اگر چیزی از دستم ربوده شود و قابل تدارک و جبران هم نباشد - شبانگاهم را اینگونه سپری نمی سازم که دستم را در حال تاءسف و حزن و اندوه در سوی آن زیر و رو ساخته و دست ، روی دست بزنم و برای آن افسوس خورم .

5 - اگر من چنان باشم که هرگاه طمعی در برابرم پدیدار شود ، علم و دانش را نردبانی برای دستیابی به این آز و طمع و منافع مادی قرار دهم ، پس در چنین صورتی مسلما نمی توانم بگویم : که حق علم را اداء کرده ام .

6- اگر می گویند که این ، سرچشمه ای است که آدمی را سیراب می سازد و می توان از رهگذر آن به خواسته های درونی رسید ؟ ولی

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 4505

من می گویم : این حقیقت را بازیافته و آنرا شهود می کنم ، لکن یک فرد آزاده (یا خود حرارت و تفتیدگی خاطر) ، عطش و تشنگی را تحمل می کند .

7- من در طریق علم و در راه تعلم و تعلیم از آنجهت خون دلم را به رایگان نگذاشتم تا با هر کسی که با او برمی خورم خادم وی بوده و او را نوکری کنم ؛ بلکه از آنجهت در طریق تعلم و تعلیم بذل کوشش کرده ام تا سروری و بزرگواری را بدست آورده و مخدوم دیگران باشم . یعنی من در خدمت دیگران نباشم ، بلکه دیگران در خدمت به من بسر برند .

8 - آیا سزاوار است که به وسیله علم و دانش از عزت و سرفرازی سیراب گردم ؛ ولی خود علم را با آب ذلت و فرومایگی سیراب سازم ؟ ! اگر چنین باشم ، پیروی از جهل و بی دانشی ، و حزم و دوراندیشی نزدیک تر است .

9- اگر اهل علم و دانشمندان سعی خویش را در صیانت و پاسداری از حیثیت علم و دانش صرف می کردند ، خود علم و دانش از مقام و شخصیت آنها نگاهبانی و پاسداری می کرد . و اگر علماء از علم و دانش تجلیل می کردند و آنرا در دل مردم و از دیدگاه آنها ، عظیم و شکوهمند جلوه می دادند ، خود نیز از شکوه و جلال و عظمت برخوردار می شدند .

10- ولی دانشمندان ، علم را به ذلت و خواری کشاندند ، لذا خود علم نیز از دیدگاه مردم

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 4506

؛ حقیر و ناچیز گشت . و سیمای علم و دانش را با مطامع و آزمندیها ، عیب ناک و آلوده ساختند تا آنکه علم و دانش با چهره ای دژم و سیمائی عبوس و ناخوش آیند بدآنها روی آورد .

3- بکارگرفتن علم

معلم باید - علاوه بر انجام وظائفی که قبلا در طی آداب مشترک میان او و شاگرد بازگو شده است - بر طبق موازین علم خویش عمل کند .

خداوند متعال (در مقام سرزنش مردمی که به علم و آگاهی خود عمل نمی کنند چنین ) می فرماید :

(( (اءتاءمرون الناس بالبر و تنسون انفسکم ) )) (1)

آیا مردم را به احسان و نیکی فرمان می دهید ، و خویشتن را فراموش می نمائید ؟ !

امام صادق (علیه السلام ) در تفسیر آیه (( (انما یخشی الله من عباده العلماء) )) (2) فرموده است : (علماء و دانشمندان خداشناس و بیمناک از او ، عبارت از کسانی هستند که عمل آنها گفتار آنها را تاءیید نموده و با آن هماهنگی دارد . اگر کردار کسی ، گفتار او را تاءیید نکند و میان کردار و گفتارش ناهماهنگی ، مشهود گردد ، نمی توان عنوان عالم و دانشمند را بر او اطلاق کرد) (3) .

همو فرموده است : علم و عمل ، قرین و خویشاوند یکدیگرند ، آنکه می داند عمل می کند ، و آنکه عمل می کند می داند . علم ، آدمی را به عمل دعوت کرده و او را به کردار وامیدارد . اگر عمل ، به دعوت علم ، پاسخ مثبت دهد ، علم بر سر

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 4507


1- سوره بقره ، آیه 44.
2- سوره فاطر، آیه 28.
3- منیه المرید، ص 61. الکافی 1/44.

جای می ماند ، والا از آدمی می کوچد ، یعنی آدمی در صورت عمل نکردن بر طبق موازین علمی ، از علم محروم می گردد(1) .

و نیز فرمود : (اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند ، موعظه و اندرز او از دلها می لغزد آنچنانکه باران از روی سنگ صاف ، و نشیبای لغزنده کوه صفا لغزان است ) (2) .

امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) می فرماید : (دانشمند بی حیاء و دریده ، و نادان زاهدنما و مقدس مآب متظاهر ، پشت مرا شکستند . نادان متظاهر به زهد و پارسانما ، با مقدس مآبی خویش ، مردم را فریب می دهد و به آنها خیانت می کند و به اعمال باطل خود چهره حق به جانب میدهد . و عالم و دانشمند هتاک و دریده و بی حیاء - با پرده دری و اعمال شرم آور خود - مردم را از خویش می راند و (از علم و دین ) گریزان می سازد) (3) .

یکی از شعراء ، مضمون همین گفتار امیرالمؤ منین (علیه السلام ) را به نظم آورده است :

(( فساد کبیر عالم متهتک

و اکبر منه جاهل متنسک

هما فتنه للعالمین عظیمه

لمن بهما فی دینه یتمسک ))

وجود عالم و دانشمند بی حیاء و بدکردار و پرده در ، خود ، منشاء فساد و عامل بزرگ و مهمی برای تباهکاری است . و تباهکاری مهمتر از آن ، از سوی فرد نادان و ناآگاهی است که به عبادت و پارسائی تظاهر می کند . ایندو فرقه برای جامعه انسانی و

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 4508


1- منیه المرید، ص 61. الکافی 1/55
2- « ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا » (منیه المرید، ص 61. الکافی 1/56).
3- « قصم ظهری : عالم متهتک و جاهل متنسک . فالجاهل یغش (یغر) الناس بتنسکه ، و العالم ینفرهم بتهتکه » (منیه المرید، ص 61. غوالی اللئالی و النوادر فی جمع الاحادیث : فیض کاشانی ، ص 18. و نیز صدوق در (الخصال ) با بسط فزونتری ، آنرا یاد کرده است ).

کسانیکه در دین و آئین خود از آنها سرمشق می گیرند و بدآنها متکی هستند ، فتنه و خطر و آشوبی بزرگ به شمار می روند ؛ (چون مردم در رفتار خود از آنها الگو می گیرند و بدینطریق جامعه ، به انحطاط و فساد کشانده می شود) .

4- حسن خلق و فروتنی

معلم باید - بیش از آن مقداری که درباره وظائف مشترک معلم و شاگرد یاد کردیم - با شاگردان خود ، خوش خلق و متواضع باشد . و رفق و مدارای کامل با آنان را نصب العین خویش قرار دهد ، و از این رهگذر به تکمیل نفس و تهذیب باطن خویش موفق گردد ؛ زیرا یک عالم و دانشمند صالح و شایسته - در این عصر و زمانه - به منزله پیامبری از پیامبران الهی است . چنانکه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود .

(( (علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل ) )) (1)

دانشمندان امت من همچون انبیاء بنی اسرائیل می باشند .

بلکه (به عقیده من : مؤ لف ) ، دانشمندان دینی اسلام در این زمان (به شرط آنکه واجد صلاحیت و شایستگی باشند) از انبیاء بنی اسرائیل ، عظیم تر و برترند ؛ زیرا گاهی هزارها پیامبر بنی اسرائیلی در یک عصر ، جمع می شدند و در یک دوره و زمانه ، فراهم میآمدند ؛ در حالیکه در عصر ما ، دانشمندان (واقعی ) امت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) یکی پس از دیگری (و به ندرت ) یافت می شوند و در فاصله زمانی دور و درازی به چشم می خورند .

و

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 4509


1- منیه المرید، ص 61. بحارالانوار 2/22 طبع جدید، بنقل از عوالی اللئالی . متاجر: شیخ انصاری ، ط 1375 هق ، ص 154.

چون وجود دانشمندان واقعی در عصر ما سخت کمیاب است علیهذا باید بدانند که امانت بزرگی در عهده آنها قرار دارد و بارهای گران دین و آئین آسمانی را بر دوش می کشند .

لذا باید عالم و دانشمند واقعی عصر ما در احیاء دین ، سخت کوش بوده و از بذل مساعی در تعلیم و آموزش دیگران به هیچوجه دریغ نورزد ، باشد که در ظل این مساعی و کوششها شاهد موفقیت و پیروزی را در آغوش گیرد .

از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده است که امیرالمؤ منین (علیه السلام ) فرمود : (دانشمند (واقعی ) دارای سه علامت و نشانه است : 1- دانش و بینش 2- حلم و بردباری 3- سکوت و آرامش و وقار . و برای عالم نماها و دانشمندانی که با تکلف ، جامه علم را بر قامت نارسای خود پوشانده (و خویشتن را در جمع علماء ، قرار داده اند) نیز سه نشانه وجود دارد : 1- با دانشمندان برتر و والاتر از خویش با کردارهای آلوده به گناه ، درگیر گردند و با آنان بستیزند . 2- نسبت به دانشمندان فروتر از خود از طریق قهر و غلبه ، ستمگرانه عمل کنند . 3- دیگر آنکه از ستمگران و جفاپیشه گان ، حمایت و پشتیبانی نمایند) (1) .

از محمد بن سنان در حدیثی مرفوع (2) روایت شده است که عیسی ابن مریم (علیهماالسلام ) فرمود : (ای حواریین و یاران پاک من ! نیاز و حاجتی را با شما در میان می گذارم ؛ میخواهم که شما آنرا برآورده سازید (و آمادگی خویش

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 4510


1- « ان للعالم ثلث علامات : العلم ، و الحلم ، و الصمت . و للمتکلف ثلاث علامات : ینازع من فوقه بالمعصیه ، و یظلم من دونه بالغلبه ، و یظاهر الظلمه » (منیه المرید ص 62. الکافی 1/45).
2- حدیث مرفوع ، عبارت از حدیثی است که از وسط سلسله یا آخر آن ، یک تن ، یا بیشتر افتاده باشد؛ ولکن تصریح به رفع نموده باشند، مثلا: « (عن الکلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه رفعه عن الصادق (علیه السلام ) قال ...) » (رک : علم الحدیث : مدیرشانه چی ص 153).

را در تاءمین چنین نیازی ، اعلام نمائید) عرض کردند : یا روح الله ، حاجت و نیاز شما برآورده است (و ما آماده ایم ) .

حضرت عیسی (علیه السلام ) از جا برخاست و پاهای حواریین را شستشو داد . آنان به عیسی (علیه السلام ) عرض کردند : روا و شایسته تر ، این بود که ما پاهای شما را شستشو می دادیم ؟ فرمود : سزاوارترین مردم در خدمت کردن ، خود عالم و دانشمند است . (یعنی باید عالم و دانشمند ، تمام قوای خویش را در خدمت به مردم بسیج سازد) . عیسی (علیه السلام ) سپس فرمود : یگانه هدف من در دست زدن به چنین کاری ، این بود که با اظهار تواضع خود نسبت به شما ، شما را هشدار دهم که به نوبه خود - پس از من - مانند خود من به مردم اظهار تواضع و فروتنی نمائید . عیسی (علیه السلام ) پس از آن گفت : (علم و حکمت ، با عامل تواضع و فروتنی سامان می یابد و آباد می گردد (و رواج و رونق می گیرد) نه با تکبر و خودبزرگ بینی . و بدینسان ، زراعت در زمین نشیبا و نرم و هموار می روید (و گیاهان در دشت و هامون فروهشته ، سبز می شوند) نه در کوهها) (1) (ی فرازمند و برافراشته ) .

5 - دریغ نورزیدن از تعلیم علم

رسالت و وظیفه معلم ، ایجاب می کند که نباید از تعلیم و آموزش هیچکسی - به خاطر آنکه ممکن است احیانا واجد قصد و نیت درست و خداپسندانه ای نباشد - دریغ

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 4511


1- منیه المرید، ص 62. الکافی 1/45.

ورزد ؛ زیرا تصحیح هدف و جهت گیریهای سنجیده و خداپسندانه برای بسیاری از افراد تازه کار و کسانی که در فراگیری علم ، مبتدی هستند دشوار می باشد ؛ به جهت اینکه جان و روح آنها (به علت خردسالی و یا فقدان بینش کافی در دین ) از لحاظ درک سعادت و نیکبختی آتیه و عزت و سرفرازی روز قیامت ، بسیار نارسا و ضعیف می باشد . علاوه بر این ، آنان با عوامل تصحیح هدف و نیت و مبانی آن ، انس و آشنائی کمتری دارند .

اگر بنا باشد معلم - به خاطر فقدان نیت صحیح و محرومیت شاگردان از جهت یابی درست - از تعلیم آنان خودداری کند ، این دریغکاری ، موجب تعویق و رها کردن بسیاری از افراد در همگامی با کاروان علم شده ، و گروه زیادی را از علم محروم می سازد ، و یا آنکه موجب از میان رفتن بخش عظیمی از میراث علمی خواهد گشت . باید توجه داشت : این امید هم وجود دارد که شاگرد فاقد نیت و هدف صحیح ، از برکت علم و در سایه یادگیری - آنگاه که او با علم و دانش ، پیوند و انسی برقرار ساخت - توانائی لازم را در تصحیح هدف و نیت خود به دست آورد .

لذا یکی از دانشمندان گفته است : (ما علم و دانش را برای غیرخدا (و به خاطر هدفهای دیگری ) جویا شدیم ؛ ولی خود علم و دانش - از اینکه برای غیرخدا باشد - امتناع ورزید) (1) یعنی اگر یک شاگرد ، فاقد قصد الهی

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 4512


1- « طلبنا العلم لغیرالله ، فابی ان یکون الا الله . » (تذکره السامع ، ص 47).

در تحصیل علم باشد ، قهرا با ادامه تحصیل و کسب بینش فزونتر ، قصد و هدف او تصحیح خواهد شد و طبعا بسوی (الله ) و هدف های والای الهی و انسانی ، رهنمون خواهد گردید ، و علم و دانش ، سرانجام ، او را به خدا منتهی خواهد ساخت .

از حسن (بصری ) است که گفت : گروهی از مردم در علم آموزی ، هدف خویش را بگونه ای مشخص ساختند که خدا و رضا و پاداش الهی در این هدف راهی نداشت . ولی علم و دانش ، آنانرا همواره چنان در جهت و صراطی رهنمون گردید که سرانجام ، خدا و رضا و پاداش الهی را در مقاصد و هدف خویش منظور داشتند .

باید توجه داشت که اگر معلم در نهاد شاگرد ، سوءنیت و فساد هدف را در مسیر علم آموزی او احساس نمود ، باید به تدریج از طریق موعظه و نصیحت خوش آیند و دلنشین و ارشادهای محبت آمیز ، او را در مسیر هدف صحیح قرار دهد . و خطر و زیانبار بودن علم و دانش عاری از هدف الهی را به او گوشزد نماید ، و بالاخره او را نسبت به عواقب سوء و نتایج خطرناک اهداف غیرالهی ، متوجه و هشیار سازد ، و اخبار و احادیثی که درباره تصحیح هدف و نیت ، هشداردهنده و بیدارگر است ، تدریجا بر او بخواند تا سرانجام زیر سایه نصایح و ارشادات ، وی را به قصد و هدف صحیح در تحصیلاتش بازگرداند .

اگر معلم نتوانست با استفاده از اینگونه راهبریها به تصحیح

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 4513

نیت و هدف شاگرد خویش موفق گردد و از او نومید شود - طبق عقیده بعضی از علماء - باید چنین شاگردی را رها کرده و از تحصیل وی جلوگیری نماید و از تعلیم او خودداری کند ؛ زیرا اینگونه افراد ، با تحصیل علم (همچون دزدان چراغدار) ، شر و آسیبشان را فزاینده تر می سازند .

امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در اشاره به همین نکته و حقیقت فرموده است :

(( (لاتعلقوا الجواهر فی اعناق الخنازیر) )) (1)

گوهرهای گرانبها را آویزه گردن های خوکها نسازید .

از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده است که فرمود : عیسی بن مریم (علیهماالسلام ) برای ایراد خطابه ، در میان بنی اسرائیل از جا برخاست و چنین گفت : (ای بنی اسرائیل ! با نادانان و مردمی که از بینش کافی بی بهره اند . سخنان حکیمانه و عالمانه را در میان نگذارید ؛ زیرا اگر چنین کنید به علم و حکمت ، ستم روا داشته اید . و از تعلیم علم و حکمت به افراد صالح و شایسته ، دریغ نورزید ؛ زیرا اگر بدینسان با آنان عمل کنید ، یعنی چنانکه از تعلیم علم به افراد لایق ، دریغ بورزید به آنان ستم نموده اید) (2) .

یکی از شعراء ، محتوای سخن حضرت عیسی (علیه السلام ) را در این بیت خلاصه کرده است :

(( فمن منح الجهال علما اضاعه

و من منع المستوجبین فقد ظلم ))

اگر کسی که علم را با دست و دلبازی در اختیار افراد نالایق (و فاقد بینش و هدف صحیح دینی

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 4514


1- در طی حدیثی دیگر آمده است که از انس روایت شده : « طلب العلم فریضه علی کل مسلم ، و واضع العلم عند غیراهله کمقلد الخنازیر، الجوهر و اللؤ لؤ و الذهب » (رک : سنن ابن ماجه ، مقدمه ، ص 17، حدیث 224، به نقل از المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 2/86. کنزالعمال 10/131).
2- « لاتحدثوا الجهال بالحکمه فتظلموها، و لاتمنعوها اهلها فتظلموهم » (منیه المرید. الکافی 1/51).

) قرار دهد خود علم و دانش را به تباهی و فساد سوق می دهد . ولی اگر در تعلیم آن به افراد لایق ، کوتاهی و دریغ ورزد به خود آنها و نیز به علم ستم می کند .

باید بدانیم که عده ای از دانشمندان (بدون قید و شرط و به صورت کلی در مساءله تعلیم علم به افراد نااهل و فاقد هدف صحیح ، نظر خود را قاطعانه ابراز نکرده اند ؛ بلکه ) میان اینگونه افراد ، فرق و امتیازی برقرار ساخته و گفته اند :

اگر نادرستی قصد و هدف شاگرد ، معلول وجود حالت کبر و ستیزه جوئی و امثال آنها باشد باید از تعلیم او خودداری کرد . ولی اگر نادرست بودن قصد و هدف شاگرد از ناحیه حب ریاست دنیوی و حس جاه طلبی باشد ، سزاوار نیست - علیرغم نومیدی از اصلاح او - از تعلیم وی مضایقه شود ؛ چون او (در سن و سال و شرایطی بسر می برد که ) مفسده جاه طلبی نمی تواند پرهیجان و مؤ ثر و مسری باشد . علاوه بر این باید یادآور شد که کمتر کسی می تواند در آغاز کار تحصیل ، خویشتن را از اینگونه اهداف نادرست و رذائل اخلاقی وارهاند ؛ ولی آنگاه که به اصل و بنیاد علم و دانش رسید و بدان وقوف کامل یافت (و علم را همانطور که هست شناسائی کرد) به این نتیجه می رسد که علم و دانش به خاطر نیل به سعادت و نیکبختی جاوید و جنبه های معنوی ، باید ذاتا محبوب و مطلوب او باشد

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 4515

، و ریاست و سرفرازی ، لازمه علم و نتیجه قهری علم آموزی است ؛ اعم از آنکه انسان در طی تحصیل علم ، جاه و مقام را آماج کوششهای خویش قرار دهد ، و یا آنکه اساسا از چنین آماج گیری غافل باشد ؛ چون خود علم و دانش بدون نیاز به چنین جهت گیریها ، ریاست آفرین بوده و موجب سرفرازی انسان در دنیا و آخرت می گردد .

6- کوشش در بذل و اعطاء و انفاق علم

باید معلم ، سرمایه ها و اندوخته های علمی خود را به افرادی که شایسته و نیازمند به علم و دانش هستند ، بذل و انفاق کند و در نشر علم و اعطاء آن به افراد محتاج ، بخل نورزد ؛ چون خداوند متعال - همانگونه که در طی مواثیق ، از انبیاء پیمان گرفت تا در نشر حقایق و گزارش آن به مردم ، دریغ نورزند ، و معارف الهی را کتمان ننمایند - از دانشمندان نیز پیمان گرفت که در تعلیم علم به افراد نیازمند ، فروگزار نکنند ؛ بلکه سعی خود را در نشر و ترویج علم ، به کار گیرند .

از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده است که فرمود : در نبشتاری از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) چنین خواندم : (خداوند از جهال و نادانان پیمان نگرفت که پویای دانشمندان باشند (تا از آنان معرفت و آگاهی کسب کنند) ، مگر آنگاه که قبلا از دانشمندان پیمان گرفت که علم و آگاهی خویش را در اختیار جهال و نادانان قرار دهند ؛ زیرا علم و دانش در مرحله ای قبل از جهل و نادانی وجود

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 4516

داشته است ) (1) .

(افلاطون حکیم ، علم را (تذکر) می نامید و می گفت : روح آدمی پیش از آنکه به بدن تعلق گیرد و در عالم حس ، اسیر زنجیر ماده و محسوسات گردد ، در عالم تجرد می زیسته است . و در آن عالم ، حقایق را بدون واسطه درک می کرد ، و چون به این عالم هبوط کرد در روح او نسیانی نسبت به حقایق ، پدید آمد . ولی این حقایق - بطور کلی - از صحیفه روح او محو نشده است ، بلکه با وضع مبهم و نامشخص ، در خزانه ذهن او موجود می باشد . وقتی انسان به اشباح و سایه های این حقایق در عالم حس ، مواجه گشت ، متوجه و متذکر همان حقایق بازیافته پیشین می گردد . بنابراین علم و دانش ، قبل از جهل ، موجود بوده است ) (2) .

و نیز از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که ضمن تفسیر آیه : (( (و لاتصعر خدک للناس ) )) (3) فرمود : (باید همه مردم از لحاظ دریافتهای علمی در دیدگاه تو ، مساوی و برابر باشند) (و باید سهم و بهره از علم را بطور مساوی به آنها بپردازی و در میان آنها تبعیض روا نداری ) .

جابر جعفی از امام صادق (علیه السلام ) آورده است که فرمود : (زکوه علم و دانش ، این است که آنرا به بندگان خدا تعلیم دهی ) (4) .

7- احتراز از مواضع تهمت و لزوم هماهنگی رفتار و گفتار معلم

معلم - بر فرض آنکه دارای عذر شرعی موجهی باشد - باید از مخالفت افعال

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 4517


1- « ان الله لم یاءخذ علی الجهال عهدا بطلب العلماء حتی اخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهال ؛ لان العلم کان قبل الجهل » (منیه المرید، ص 63. الکافی 1/51. و نیز کنزالعمال 10/301، با اختلاف اندکی در تعبیر و کلمات ).
2- تفسیر سوره واقعه ، از نگارنده ص 55.
3- چهره و گونه خویش را برای مردم ، دژم مکن (سوره لقمان ، آیه 18) بنگرید به : الکافی 1/51.
4- « زکوه العلم ان تعلمه عبادالله » (منیه المرید، ص 63. الکافی 1/51).

با اقوالش بپرهیزد یعنی نباید میان کردار و گفتارش ، تهافت و دوگانگی و تفاوت ، وجود داشته باشد ؛ (بلکه باید سعی کند همواره بر طبق گفتار و امر و نهی خود ، عمل نماید) مثلا او نمی تواند عملی را تحریم کند که خود مرتکب آن می گردد ، و یا انجام عملی را واجب و حتمی الاجراء معرفی نماید و خود پای بند آن نباشد ، و یا مردم را به انجام عملی - به عنوان کار مستحب - دعوت کند ؛ ولی خود او از انجام آن عمل دریغ ورزد . اگرچه طرز کار و عمل او - بر حسب احوال و شرائط شخصی زندگانی وی - کاملا مطابق با قانون دین باشد ؛ (لکن در عین حال ، تضاد و تناقض نمائی کردار و گفتار او قابل اغماض نیست ) ؛ اگرچه احکام و قوانین دینی بر حسب اختلاف اشخاص ، متفاوت می باشد . (لذا باید در اینگونه موارد از ایجاد شبهه و بازتابهای نامطلوب ، پیشگیری شود) ؛ به عنوان مثال :

اگر عالم و دانشمندی ، دیگران را به تشییع جنازه و سایر احکام مربوط به آن ، و یا به روزه گرفتن ، یا به برآوردن حاجات مؤ منین و کارهای نیک و یا زیارت اعتاب مقدسه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و ائمه (علیهم السلام ) دعوت کند ؛ ولی خود - به علت اشتغال به کارهای مهم تر - موفق به چنین اعمالی نباشد ، به گونه ای که اشتغال او به کارهای مهم تر ، با انجام کارهائی که مردم

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 4518

را بدآنها دعوت می کند سازگار نیست و نمی تواند دست اندر کار آنها گردد ؛ و نیز چون اشتغالات او از اهمیت و فضیلت بیشتری برخوردار است ناگزیر از ترک آن اعمال می شود ، و یا آنکه اشتغالات او ، ضروری و غیرقابل گریز است ؛ در چنین شرائطی که اشتغالات مهم و یا ضروری او ، علت ترک برخی از اعمال باشد لازم است همین علت و عذر موجه خویش را به دیگران اعلام کند تا زنگار شبهه و وسوسه های شیطان را از قلوب مستمعان گفتار خویش بزداید (و از این طریق از مظان تهمت دیگران برهد تا او را به دوگانگی و تناقض کردار و گفتارش متهم نسازند) ؛ چنانکه (در طی یکی از رویدادهای زندگانی رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) قضیه ای اتفاق افتاد که آن حضرت ضمن آن برای دفع تهمت ، مراتب را اعلام فرمود و) خویشتن را از این تهمت خلاص کرد : یکی از اصحاب پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) آن حضرت را شبی همراه همسرش (گویا صفیه ) دید که به خانه می رفتند . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) از بیم آنکه مبادا توهم و وسوسه ای برای آن شخص ناظر صحنه به هم رسد و تصور کند که پیغمبر (صلی الله علیه و آله ) با زن بیگانه ای همراه است به آن شخص فرمود : فلانی ! این زن ، همسر من ، فلان کس (یعنی صفیه ) است . و با این هشدار ، به وی فهماند که چرا با

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 4519

این زن همراه می باشد ؛ چون بیم آن داشت که ابلیس با تلبیسات و وسوسه انگیزی خود ، در آن شخص سوءظنی به باز آورد ، (لذا برای دفع توهم به وی اعلام کرد که این زن ، همسر شرعی و قانونی من است ) .

اگرچه بر هر شنونده ای (که به اوامر و دستورات عالم و معلم گوش فرامیدهد) لازم است در مرحله نخست - آنگاه که شبهه و وسوسه ای از لحاظ اختلاف گفتار و رفتار در ذهن او بهم میرسد - به هیچوجه به گوینده و معلمی که دیگران را به کار نیک و اعمال شایسته دعوت می کند اعتراض ننماید . حتی اگر برای اعتراض و انتقاد خود احتمالا دارای مجوزی هم باشد حق خرده گیری و انتقاد ندارد ؛ (چون ممکن است - برخلاف اشتباه و احتمال او - گوینده در ترک اعمالی که دیگران را بدآنها دعوت می کند ، دارای عذر موجهی باشد که نتوان بر او خرده گرفت ) . البته در صورتیکه هیچ عذر موجهی قطعا در میان نباشد و میان کردار و گفتار او ، تضاد و تعاندی غیرقابل اغماض مشهود گردد ، شنونده ، حق اعتراض و انتقاد را دارا است ؛ چنانکه قریبا از این مطلب در بحث از آداب متعلم و شاگرد ، توضیحی در پیش داریم .

بطور خلاصه باید گفت : قضیه معلم و شاگرد از لحاظ نقش پذیری شاگرد نسبت به اخلاق و اعمال معلم ، همانند قضیه مهر و موم می باشد که در موم ، تمام نقشها و تصویرهائی که در مهر وجود دارد ،

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 4520

منعکس می شود . ما این نقش پذیری را در مورد گروهی از شاگردان و دانشجویان در برابر معلمان و استادانشان به چشم دیده ایم (و این حقیقت را کاملا لمس نموده ایم که شاگرد در رفتار خود ، یک نمونه پرداز ماهری از اعمال استاد و معلم خود می باشد) که البته با توجه به اختلاف افعال و اخلاق معلم ، همه گونه رفتار او را شاگرد در اعمال و رفتار خود پیاده می کند . این واقعیت را ما کاملا حس کردیم و هیچکس نمی تواند به مانند کسی که حقیقت را دیده و شهود کرده و در این جهت ، مهارت و کاردانی کسب کرده است ، هشداردهنده و بیدارگر باشد . (ما این حقیقت را دیده ایم و به شما هشدار می دهیم . و چون این واقعیت را با چشم باز ، دیده ایم که رفتار معلم در رفتار شاگرد منعکس می شود ، لذا مصرانه می گوئیم : که باید کردار و رفتار معلم ، نماینده گفتار و هماهنگ با آن باشد .

8 - شهامت معلم در اظهار حق ، و جلوگیری از تخلف

باید معلم ، به مقدار وسع و توانائی خویش ، حق را - بدون مجامله و سازشکاری نسبت به احدی از خلق الله - اظهار کند . اگر مشاهده کرد کسی از حق ، روی گردان شده و یا در کیفیت طاعت او از خداوند متعال ، کوتاهی و نارسائی وجود دارد ، باید در مرحله اول از طریق لطف و محبت و با عامل مهر و نرمش ، او را نصیحت کند ، (و در صورتیکه عامل لطف و نرمش و مدارا ، کارگر نیفتاد)

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 4521

از حربه ای عاری از لطف و با تلخکاری و خشونت ، او را در رهنمون گشتن به حق ، یاری دهد . و اگر این وسیله نیز مؤ ثر نیفتاد ، باید از او دوری کند . و اگر با فاصله گرفتن از او و یاری گرفتن از عوامل مذکور فوق ، هیچ اثری مشاهده نکرد باید کاملا او را نهی کرده و از رفتار نابحق او جلوگیری نماید تا او را به حق بازگرداند ، و در این کار ، از مراحل و مدارج مختلف (امر به معروف و نهی از منکر) - به منظور وادار ساختن او در التزام و پای بند شدن به حق - بهره گیرد .

استفاده از عوامل بازدارنده و بهره گیری از قانون (امر به معروف و نهی از منکر) در ارشاد مردم به حق و حقیقت ، با شرائطی متنوع و سنگین تر ، ویژه علماء و دانشمندان است . اگرچه همه طبقات مردم در اصل وجوب (امر به معروف و نهی از منکر) و اجرای آن ، دارای وظیفه مشترکی هستند ؛ (ولی وظیفه علماء و دانشمندان دینی در این اصل مهم و بنیادی اسلام ، زیادتر و سنگین تر است . و باید آنان نسبت به سایر طبقات مردم در انجام این وظیفه خطیر ، احساس مسئولیت فزونتری نمایند) .

زیرا علماء به منزله رؤ سا و سرپرستانی هستند که اداء وظیفه امر به معروف و نهی از منکر ، به آنها محول گشته است . علاوه بر این ، سخن و راهنمائیهای علماء و دانشمندان ، مؤ ثرتر و دلنشین تر از گفتار

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 4522

و ارشادهای سایر طبقات می باشد . لذا آنان ، تکلیف بیشتر و سنگین تری را در این اصل به عهده دارند .

به همین جهت پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (آنگاه که بدعتها و مرامهای بی سابقه و باطل ، در میان امت و پیروان من پدید آید ، و افکار نوخاسته سخیف و تباه آمیز - به نام دین - در میان آنها رایج گردد ، لازم است عالم و دانشمند ، علم و آگاهی خود را ابراز و اعلام کند (تا مردم از این بدعتها و افکار نوخاسته سخیف ، روی گردان شوند) . اگر عالم و دانشمند دینی ، آگاهیها و اطلاعات علمی خود را در طرد و زدودن این بدعتها اظهار نکند ، ملعون و مطرود از رحمت خداوند متعال می باشد) (1) .

منشاء اکثر غفلت ها و بی خبریها و چیره شدن جهالت و نادانی بر جامعه ، و کوتاهی و نارسی های مردم در شناخت فرائض و تکالیف دینی ، و قصور آنها در قیام به وظائف شرعی و اداء آئین و راه و رسم دین مقدس اسلام ، و نقائصی که در اقامه نمازهای واجب - از لحاظ آنکه واجد شرائط صحت نیست - و و . . . دیده می شود ؛ بازده کوتاهی علماء و سهل انگاری دانشمندان دینی است که نخواستند با وجه صحیحی ، حق و حقیقت را اظهار کنند ، و خویشتن را در راه اصلاح خلق و توده مردم به رنج و زحمت وادارند ، و با آمیزه حکمت و استوار اندیشی و ژرف

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 4523


1- « اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه . فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله » (منیه المرید، ص 65. الکافی 1/70. بحارالانوار 2/72، به نقل از محاسن برقی ).

نگری و با عوامل اندرزها و نصیحتهای زیبا و دلنشین ، جامعه را در مسیر راه خدا ، بازآورند .

حتی رفتار و کردار گروهی از دانشمندان نابسامانی دینی ، به مسئله تقصیر و مضایقه آنها در اداء وظیفه امر به معروف و نهی از منکر ، محدود نیست ؛ بلکه با مردم در ارتکاب باطل همیاری کرده و به آنان در رفتار نادرست مدد می رسانند ، و با اظهار انس و همبستگی و همدمی با آنها ، روی اعمال باطل و نادرست آنان ، صحه می گذارند .

این رفتار سازش مآبانه برخی از دانشمندان ، موجب گشت که افراد جاهل و نادان به نادانی و جهل و تمایلات هوس آلود ، بیش از پیش گرایش یافته و افراد تبهکار ، فزونتر از هر زمان در فساد و تبه کاری غوطه ور گردند ، و مآلا وزنه علم و دانش و عالم و دانشمند کاستی یافته و شکوه و عظمت آن از میان برود .

یکی از دانشمندان ، گفتاری بس نغز و زیبا دارد و می گوید : هیچ فرد خانه نشین و انزواطلب را - در هر کجا که باشد - نمی توان مبری و پاکیزه از منکر و رفتار نکوهیده به حساب آورد ؛ چون او حداقل - به علت انزواء و گوشه گیری - قهرا از ارشاد و تعلیم موازین دین به مردم و راهنمائی و واداشتن افراد به معروف و کارهای پسندیده ، تقاعد و دریغ ورزیده (و از زیر بار چنین وظیفه ای ، شانه خالی کرده است ) . به ویژه علماء و دانشمندان (که با

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 4524

تقاعد و خانه نشینی و عدم تحرک اجتماعی ، گرفتار چنین تقصیراتی هستند و از این رهگذر ، مرتکب (منکر) می باشند ؛ زیرا اکثر مردم و بخصوص مردم روستاها و جامعه های بیابان نشین و صحراگرد نسبت به قوانین دین در رابطه با واجبات عینی از قبیل نماز و شرائط صحت آن ، فاقد اطلاع و آگاهی های لازم می باشند .

بنابراین ، به عنوان (واجب کفائی ) لازم است یکفرد ، در هر شهر و روستا بماند تا دین و آئین و دینداری را به مردم تعلیم دهد ، و در ارشاد آنها فداکاری کند . او باید در اداء وظیفه تعلیم و ارشاد مردم از عامل مهر و محبت استفاده کند ، و رونق و مدارا را وسیله و ابزاری برای وصول و دست یافتن به این هدف قرار دهد . و رویهمرفته از هر عاملی - که به ایجاد حس پذیرش دینی در مردم کمک می کند - استمداد نماید .

مهمترین عامل برای ایجاد حس پذیرش دینی در مردم ، این است که راهنمایان دینی از مردم و اموال آن ها ، طمع خویش را ببرند . (اگر عالم و دانشمندی بخواهد که مردم ، گوش شنوائی از او داشته باشند نباید به مطامع دنیوی و اموال آنها چشم بدوزد) ؛ زیرا اگر مردم بفهمند که راهبر دینی آنها به آنان و اموالشان چشم طمع دوخته است نسبت به او و علم و دانش وی دلزده و بی اعتناء می گردند ؛ و در نتیجه شئون زندگانی آنها از هم گسیخته گشته و نظام حیات دینی آنان رو به

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 4525

اضمحلال می گذارد .

اگر هدف و مقصد یک عالم و دانشمند دینی از وجهه الهی برخوردار باشد ، و اطاعت و امتثال از فرمان الهی را هدف مساعی و کوششهای خود قرار دهد ، ارشادات و راهنمائی های او در قلوب تمام طبقات مردم - اعم از عالم و دانشمند و افراد عامی و توده مردم - راسخ و جایگزین گشته ، و آنان در برابر دستورات چنین دانشمندی ، سر تسلیم و انقیاد فرود می آورند و سرانجام ، مردم با روشی استوار و خلل ناپذیر در مسیر صراط مستقیم قرار می گیرند .

تمام این وظائف در صورتی لازم الاجراء است که هیچگونه خطر جانی ، او را تهدید نکند و از رهگذر آن ، ضرر و زیانی بر هیچیک از مسلمین وارد نگردد . و در غیر اینصورت این عالم و دانشمند از چنین وظیفه ای ، معذور خواهد بود . و هیچکس جز خداوند متعال ، برای پوزش خواهی و پذیرفتن عذر ، سزاوارتر نمی باشد .

عبدالله بن سلیمان گفته است : یکی از مردم بصره بنام (عثمان اعمی ) حضور امامباقر (علیه السلام ) نشسته بود . به امام عرض کرد که حسن بصری (1) معتقد است : کسانی که علم و آگاهی خویش را کتمان می کنند و از اظهار آن دریغ می ورزند ، بویتعفن شکم و اندرون آنان ، اهل دوزخ را آزار میدهد . امام باقر (علیه السلام ) پس از شنیدناین سخن فرمود : (بنابراین آن کسی که از میان خاندان فرعون به موسی (علیهالسلام ) و خدای او ایمان آورده بود ،

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 4526


1- ابوسعید حسن بن یسار بصری (م . 11 هق ) از (زهاد ثمانیه ) می باشد.

یعنی (مؤ منآل فرعون ) ، گرفتار چنین سرنوشت کشنده و دردآوری شده است ! چون او همواره (تاآنگاه که در دستگاه طاغوتی فرعون بسر می برد ، علم و آگاهی خود را به خاطر حفظجان و پیشبرد هدف الهی خویش ، کتمان می کرد ، و از اظهار آن ، خودداری می نمود و خدانیز او را به کتمان ایمان ستود ؛ ولی باید گفت : علم از زمانی که خداوندمتعال نوح پیامبر (علیه السلام ) را مبعوث فرمود همواره مکتوم مانده بود .

بنابراین حسن بصری باید به هر راهی که می خواهد برود ، و به چپ و راست و شرق و غرب روی آورد ، برود و به هر دری بزند ، سوگند به خداوند ، او باید بداند که علم و آگاهی درست جز در میان ما یعنی خاندان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) به دست نمی آید(1) . (آری او باید برای یافتن آگاهی صحیح و دانش واقعی به ما مراجعه کند) .

نوع دوم : آداب و وظائف ویژه معلم با شاگردان و دانشجویان
مقدمه

امور مختلف و متنوعی ، آداب و وظائف ویژه معلم را نسبت به شاگردان و دانشجویان تشکیل می دهد که محور همه آنها تنظیم صحیح رابطه استاد و معلم با شاگرد و دانشجو می باشد . (مسائل مربوط به این آداب ، ضمن بیست امر ، مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد) :

1- ایجاد خلوص نیت در شاگردان یااعلام امکان وصول به مقام والای علمی در سایه ایمان

(نخستین وظیفه ای که باید معلم در رابطه با شاگردان ، مورد توجه و اهتمام خویش قرار دهد این است که ) شاگردان را تدریجا و گام به گام به آداب و آئین های پسندیده و شیوه های ستوده

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 4527


1- الکافی 1/64، 65. بحارالانوار 2/90، 91، به نقل از بصائرالدرجات .

و تمرین روحی نسبت به آداب دینی و حقایق و اسرار دقیق آئین مقدس اسلام ، آشنا و وادار نموده ، و انس و عادت به صیانت نفس را در تمام شئون آشکار و نهان زندگی آنها بارور سازد ، به ویژه اگر احساس کرد که شاگردان وی از رشد عقلی متناسبی برخوردار هستند باید سعی کند که چنین عادات مهم و پرارزش را در آن ها به ثمر رساند .

نخستین گام در پیمودن مراحل مذکور این است که دانشجویان را تشویق و تحریص کند تا رفتار و مساعی تحصیلی خود را از هر گونه شوائب (فرومایه ) پاک و پاکیزه نمایند و کوششهای خویش را در جهت الهی و انسانی و به منظور کسب رضای پروردگار ، محدود سازند ، و خدای را در تمام لحظات زندگانی ، مراقب و ناظر اعمال خویش بدانند . و این خصیصه خدایابی و خداجوئی را تا هنگام مرگ استمرار داده ، و عملا از چنین حالت والای روحی تا به هنگام رخت بربستن از این دنیا ، برخوردار باشند (و سعی کنند تا مطامع دنیوی به این گنجینه گرانبها ، دستبردی نزند) .

باید معلم به دانشجو بفهماند که فقط در سایه چنین حالت روحی ، ابواب معارف و دانشها فراسوی او گشاده می شود . و سینه اش از تنگنای آلام و مشکلات رهائی یافته و از شرح صدر برخوردار می گردد . و از قلب و درونش ، آبشخورها و سرچشمه های لطائف و حکمتها ، به جریان و فیضان می افتد ، و برکات و فزایندگی مطلوبی در حالات مختلف زندگی و معلومات

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 4528

و معارف او پدید می آید . و سرانجام به صواب اندیشی و درستی گفتار و کردار و حکم و داوری صحیح و استوار ، موفق می گردد .

باید معلم در تفهیم حقائق مذکور ، آثار و احادیثی را که در زمینه های این حقائق به ما رسیده است ، برای شاگرد بازگو کرده ، و ضرب المثلهای لازم را که نمایانگر حقائق مذکور است ، برای او یاد کند . و با ناچیز جلوه دادن دنیا ، حالت زهد و پارسائی و بی اعتنائی به مادیات را در او به وجود آورد . و حس تعلق و دلبستگی و گرایش و غرور به دنیا و فریبندگی به زخارف و زرق و برق دنیا را از دل و دماغ او بزداید . و به او یادآور گردد که دنیا و لذتهای مادی آن ، ناپایدار و گذرا و فانی است ، و حیات معنوی و سعادت و نیکبختی اخروی است که پایدار و خلل ناپذیر می باشد . و نیز به وی تفهیم کند که ایجاد آمادگی برای سرای جاوید و فناناپذیر ، و اعراض از دنیای شتابنده و ناپایدار ، شیوه و راه و رسم مردم محتاط و دوراندیش ، و روش و سیره بندگان شایسته خداوند می باشد .

باید معلم ، این حقیقت را برای دانشجو بازگو کند که دنیا به مثابه ظرف و گذرگاه و منزلگه و کشتزاری است که باید انسان در این معبر و رهگذر ، در تحصیل کمالات بکوشد . آری دنیا مجال و فرصتی است برای علم و عمل ، و کشتزاری است که باید در

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 4529

آن دانه افشانی کرد تا به محصول و ثمره آن - در سایه افکار و اعمال نیک در روز قیامت و سرائی که در پیش است - دست یافت .

(شهید ثانی مهمترین و نخستین وظیفه ویژه معلم نسبت به شاگردان را عبارت از ایجاد اخلاص و حسن نیت در نهادشان می داند . مراقبت و توجه به خدا و سرانجام ، ایمان و اتکال به پروردگار را عالیترین زمینه مساعدی معرفی می کند که شاگردان می توانند در سایه آن به مقامات والای علمی و کشفهای مهمی در اسرار و حقایق پیچیده عالم دست یابند . و به اسرار نهانی و رموز دقیق دین و آئین مقدس اسلام آگاه گردند .

قفطی می نویسد : ابن سینا می گفت : هرگاه در یک مساءله علمی ، دچار حیرت و سرگشتگی می شدم ، و حد وسط و رمز کشف مجهول را نمی یافتم به جامع شهر یعنی به مسجد می رفتم و نماز دوگانه در برابر خدای یگانه می گزاردم ، و در نتیجه از برکات ایمان و توجه به خداوند ، درهای بسته بر روی من گشوده می شد و مشکلات و ناهمواریهای علمی برای من ، آسان و هموار می گشت ) (1) .

2- تشویق یا ایجاد شوق و دلبستگی به علم و دانش در شاگردان

معلم با شاگردان خود را به علم و دانش تشویق نماید و فضائل و ارزشها و مزایای علم و علماء را به آنان تذکر دهد ، و یادآور گردد که علماء و دانشمندان ، وارثان انبیاء و پیمبرانند و بر کرسی ها و پایگاههائی بلند و فرازنده و درخشانی از نور ، جای دارند ، کرسی ها و

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 4530


1- اخبارالعلماء باخبارالحکماء، ص 270.

پایگاههائی که مورد رشک انبیاء و شهداء و جانبازان راه خدا بوده و این وجودات مقدس در این رابطه به حال آنها غبطه می خورند .

باید معلم ، اینگونه سخنان شوق آفرین را - که در طی آیات و اخبار و آثار و اشعار و امثال به چشم می خورد ، و بازگوکننده فضائل و منازل و مقامات والای علم و علماء است - به گوش هوش آنها برساند .

رهنمودهائی که در سخن بزرگان دیده می شود و نمودارهای شوق انگیزی که در طی اشعار شعراء - درباره فضیلت علم - جلب نظر می کند ، عامل و انگیزه نیرومندی است که می تواند نفوس و قلوب انسانی را به خود معطوف داشته (و تحرک و جنبش چشمگیری برای گرایش به علم و دانش ، در دلها به وجود آورد) .

(معلم باید از هر عواملی که او را در تشویق شاگردان به علم و دانش ، مدد می کند ، استفاده نماید) و در ضمن ؛ آنها را تدریجا ترغیب نماید تا نسبت به مسائل دنیوی به قدر امکانات و به اندازه کفایت و ضرورت ، قناعت و بسنده کنند تا از این طریق بتواند آنها را از انگیزه دنیاگرائی - که موجب دل مشغولی و پریشانی خاطر و پراکندگی اهتمام علمی آنها می گردد - دور نگاه دارد .

3- لزوم مواسات و دلسوزی معلم نسبت به شاگردان

باید معلم درباره شاگردان ، خواهان اموری باشد که خود نسبت به آن امور در مورد خویشتن احساس علاقه و دلبستگی می نماید ، و هرگونه شر و بدی را که برای خویش نمی پسندد برای شاگردان نیز نپسندد ؛ زیرا اینگونه

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 4531

مواسات و برابراندیشی نسبت به شاگردان ، حاکی از کمال ایمان معلم و حسن رفتار و برادری ، و نمایانگر روح تعاون و همبستگی و دلسوزی معلم نسبت به شاگردان می باشد .

در احادیث صحیح و معتبر ، چنین آمده است : (هیچیک از شما نمی تواند عنوان (مومن ) را (به مفهوم واقعی آن ) احراز کند مگر آنگاه که نسبت به برادر ایمانی خود همان چیزی را بخواهد که درباره خود نیز ، نسبت به آن احساس علاقه و محبت کند) (1) .

باید گفت که بی تردید ، شاگرد ، والاترین و بهترین برادر ، و بلکه ارجمندترین فرزند معلم است . و ما در بحثهای آینده (با بیانی گسترده تر) این موضوع را بررسی خواهیم کرد (که شاگرد ، نسبت به معلم به عنوان برادر عزیز و فرزند گرامی او محسوب می گردد) ؛ زیرا علم و دانش ، اساس و عامل بهم رسیدن یکنوع قرب و خویشاوندی روحی و معنوی است که معلم و شاگرد را با هم مربوط می سازد ؛ و چنین پیوندی از هرگونه پیوند و خویشاوندی جسمانی و خونی ، والاتر و شکوهمندتر می باشد .

از ابن عباس روایت شده است که می گفت : گرامی ترین فرد در پیشگاه من ، همنشین من است ، همنشینی که از کنار مردم ، پا فراتر نهاده تا آنگاه که راه خویش را به سوی من گشوده و در کنار من بنشیند . اگر در توان من می بود که مگسی بر روی بدن او ننشیند تا او را آزار ندهد ، نیروی خود را در

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 4532


1- « لایومن احدکم حتی یحب لاخیه ما یحب لنفسه » (منیه المرید، ص 67. کنزالعمال 1/41).

صیانت او از گزندی چنین ناچیز ، بکار می بردم .

در حدیث دیگری آمده است که ابن عباس گفت : آنگاه که مگسی بر اندام شاگردان من می نشیند ، من رنج آنرا احساس می کنم ، (و حتی در این ناچیزترین آزار ، با او همدرد می گردم ) (1) .

محمد بن مسلم می گوید : یکی از ساکنان (جبل ) بر امام باقر (علیه السلام ) وارد شد و به هنگام تودیع و خداحافظی به عرض رساند : مرا موعظه و نصیحتی کن . حضرت فرمود :

(تقوی و پرهیزکاری را پیشه خود ساز . به برادر ایمانی خود نیکی کن . و برای او خواهان همان خوبیهائی باش که خود ، خواهان آن هستی . و از هر امر نامطلوبی که از آن احساس تنفر و دلزدگی می کنی ، از همان امر درباره برادر ایمانی خود نیز متنفر باش . اگر درخواستی را با تو در میان گذاشت از وی دریغ مدار و خواسته او را برآورده ساز و به او اعطاء کن . و اگر او از اعطاء و بخشش ، نسبت به تو خودداری کرد ، تو بخشش و عطای خود را به او عرضه کن . (و یا اگر از درخواست و سؤ ال ، خودداری کرد ، خواسته او را بدو عرضه نما) . نباید نسبت به هیچ نوع خیر و احسانی نسبت به او سیر و ملول گردی ، چنانکه نباید او نسبت به تو ملول گردد . بازو و یاور او باش که او بازو و یاور تو باشد . اگر او از

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 4533


1- تذکره السامع ، ص 49.

تو بدش آید از او جدا مشو ، تا از او درخواست کرم و گذشت نمائی (و در نتیجه ، کینه را از دل او بزدائی ) . و آنگاه که در حضور تو نباشد در غیاب او ، نگاهبان حیثیت و منافع وی باش . و اگر در حضورت باشد او را زیر سایه حمایت خویش قرار داده و سعی کن با یاری و تقویت و ملاقات و احترام و لطف خویش ، او را مشمول محبت های خود سازی ؛ زیرا او از آن تو است و تو از آن او هستی ) (1) .

این حدیث و هر حدیث دیگری که - بازگوکننده حقوق متقابل و متبادل تمام برادران و خواهران مسلمان نسبت به یکدیگر است - رعایت محتوای آنها در مورد معلم و شاگردی (که استوارترین و شریفترین پیوندها آنان را با هم مربوط می سازد) لازمتر و ضروری تر می باشد .

4- استفاده از روشهای مختلف تنبیه برای منع از تخلف شاگردان

عامل لطف و محبت ، مؤ ثرترین عوامل تعلیم و تربیت است

بر معلم ، لازم و ضروری است (اهتمام خویش را در جهت تربیت اخلاقی شاگردان به کار گیرد و) آنانرا از اخلاق بد و خویهای ناستوده وارتکاب اعمالی که شرعا حرام و یا مکروه است حفظ کند ، و از هرگونه رفتاری که حالات و شخصیت آنها را تباه می سازد و یا موجب ترک اشتغالات علمی و یا اسائه ادب آنان می گردد جلوگیری کند . معلم باید از پرحرفی و سخنان بیهوده و بی فایده شاگردانش ممانعت به عمل آورد ، و از معاشرت آنان با اشخاص نامناسب و اینگونه کارهای نابجا و اعمال

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 4534


1- حدیثی مفصل تر و قریب به همین مضمون در کتاب (الکافی 3/348) آمده است .

نارا و زیان بخش جلوگیری نماید .

برای پیشگیری از سوء رفتار شاگردان و جلوگیری از ارتکاب خلاف آنان ، لازم است معلم حتی الامکان با ایماء و اشاره و تعریض و کنایه ، راه گشای تربیت اخلاقی شاگردان بوده و از تخلف آنها جلوگیری کند . و در صورتی که ضرورت ایجاب نکند و نیازی در کار نباشد باید از آشکارگوئی و تصریح به تخلف شاگرد ، خودداری نماید و همواره از عامل لطف و محبت و مهر و مودت - برای ارشاد شاگردان - استفاده کند ، و آنرا به خاطر تخلف و سوءرفتار ، توبیخ نکرده و تا می تواند از این روش استفاده ننماید ؛ چون اولا تصریح و آشکارگوئی ، پرده هیبت و ابهت استاد را از هم دریده و موجب شدت و فزونی جراءت و جسارت شاگردان در ارتکاب خلاف و سوءرفتار و تخلفهای اخلاقی می گردد . و ثانیا باعث میشود که آنان - بیش از پیش - با حرص و ولع زیادتری در تخلفهای اخلاقی اصرار ورزند .

در اخبار و احادیث به ما گوشزد شده است که اگر مردم را صریحا از کاوش و از هم پاشیدن پشکل چهارپایان بازدارند ، اصرار آنان در کاوش و از هم پاشیدن آن ، فزاینده تر می گردد ، (و برای توجیه اصرار خود) می گویند : بی جهت ما را از دست یازیدن به چنین کاری نهی نکرده اند ، لابد سر و حکمتی در این تپاله و پشکل حیوان وجود دارد که باید از آن سردرآورد! و از درون آن باخبر گشت !! .

یکی از شعراء

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 4535

می گوید :

(( النفس تهوی من یجور و یعتدی

و النفس مائله الی الممنوع

و لکل شی ء یشتهیه طلاوه

مدفوعه الا عن الممنوع ))

دل آدمی طبعا به سوی جائر و ستمکار متجاوز - به خاطر زرق و برق قدرت و جاذبه کاذب جاه و مقامش - گرایش دارد . و اصولا نفس انسانی در جهت هر امری که از آن منع شده است دارای رغبت و تمایل فزونتری بوده و بدان انحراف می یابد . هر چیزی که انسان بدان مایل و راغب است آن چیز دارای حسن و بهاء و مقبولیتی می باشد که آدمی را به خود جذب می کند ؛ ولی نفس انسان ممکن است از تیررس چنان حسن و بهائی بدور مانده و از آن سیراب گشته و در امان باشد . لکن از یک امر ممنوع و کار نامشروع اشباع نمی گردد ، و حسن و بهاء کاذب آن همواره به انسان با جاذبه خود آسیب می رساند و همیشه رونق و جاذبه خود را به رخ انسان کشانده تا هرگز از آن اشباع نگردد .

راستی باید درباره کیفیت ارشاد ، و مراتب مهر و محبت پیامبر عزیز و گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) نسبت به آن مرد اعرابی و صحرانشین و بیابانگرد ، اندیشید - که مسجد را با بول و پیشاب خود آلوده کرد - (و پیامبر مهربان به جای توبیخ و درشتخوئی ، از در لطف و دلسوزی وارد شد ، و از راه محبت ، این مرد صحراگرد را متوجه زشتی و نادرستی رفتارش نمود) . آری باید دید

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 4536

که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) با معاویه بن حکم - آنگاه که در اثناء نماز ، سخن گفت - چه نوع رفتاری را پیش گرفت : (آنحضرت در ارشاد او از لطف و محبت ، استفاده کرد و از این رهگذر ، او را به نقص و اشکال کارش آشنا ساخت ) (1) .

باری ، اگر شاگرد با تعریض و کنایه و ایماء و اشاره - در سایه هوش و ذکاء خود - به لغزش و تخلف خویش پی برد و از آن دست برداشت باید گفت در این صورت معلم به هدف تربیتی و غرض مطلوب خود دست یافته است . و گرنه باید با صراحت و بی پرده - البته در سر و نهان و در غیاب دیگران - او را از ارتکاب خلاف نهی کند . و اگر نهی او در غیاب دیگران نیز مؤ ثر نیفتاد و شاگرد دست از تخلف برنداشت ، باید علنا و آشکارا و در حضور دیگران ، او را از خلافکاری منع کند . اگر موقعیت و اوضاع و شرائط ، مقتضی شدت لحن و خشونت در گفتار باشد ، نباید معلم از آن دریغ ورزد ؛ (بلکه باید در گفتار خود اعمال خشونت کند) تا بدینوسیله این شاگرد متخلف و همه حاضران جلسه درس ، در صدد تخلف برنیایند ، و هر شنونده ای که در مجلس درس حضور دارد به وظائف اخلاقی خود آشنا شده و ادب آموزد .

اگر هیچیک از روشهای تربیتی مذکور در جلوگیری از تخلف شاگرد اثر نگذاشت و علیرغم بکارگرفتن تمام وسائط و عوامل

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 4537


1- حدیث مذکور را بخاری در (الجامع الصحیح 1/135) آورده که معاویه بن حکم سلمی در اثناء نماز به (تسمیت عاطس ) زبان گشود. مسلم نیز در (الجامع الصحیح 1/203) این حدیث را یاد کرده است . تسمیت عاطس ، یعنی عطسه کسی را مثلا با جمله (یرحمکم الله ) پاسخ گویند.

تربیتی ، چنین شاگرد ، به تخلفهای خود ادامه داد و از آن دست برنداشت ، طرد اینگونه شاگرد و اعراض از او بجا و سزاوار می باشد ، و هیچگونه اشکالی برای این طرد و اعراض وجود ندارد . معلم باید چنین شاگردی را مدتی از نزد خود براند تا او از تخلف خویش ، توبه و بازگشت نماید . به ویژه اگر معلم ، بیم آن را داشته باشد که سوءرفتار و تخلفهای شاگرد مذکور احیانا در شاگردان دیگر اثر گذاشته و آنانرا نیز مانند خود گمراه می سازد ، و همگنان و همدرسان او هم با وی در ارتکاب خلاف ، همسازی می کنند . (با توجه به چنین آثار زیانباری ، باید معلم ، اینگونه شاگردان را برای مدتی از محیط تعلیم و تربیت طرد کند تا سوءرفتار آنها به دیگران سرایت ننماید و ضمنا از تخلف خود نیز دست بردارد) .

همچنین لازم است معلم ، رفتار و روابط شاگردان را نسبت به یکدیگر ؛ زیر نظر گرفته و مراقب اظهار سلام کردن آنها به همدیگر ، و طرز برخورد آنها در گفتگو ، و محبت متقابل آنها ، و خودیاری و تعاون آنان با یکدیگر باشد که چگونه در احسان و تقوی و پرهیزکاری به هم مدد می رسانند . باید معلم در این امور آنانرا راهنمائی کند . و رویهمرفته هر کاری را که در صدد انجام آن هستند دقیقا زیر نظر گرفته و تمام رفتار آنها را بپاید .

بطور خلاصه ، همانطور که معلم ، مصالح دینی شاگردان را - به منظور سامان یافتن روابط آنان

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 4538

با خدا - به آنها تعلیم می دهد ، باید مصالح دنیوی آنانرا به آنها بیاموزد تا کیفیت روابط و رفتار خود را با همنوعان خویش سامان بخشند تا مآلا فضیلت و نیکبختی آنان را در امر دین و دنیا تکمیل کند .

5 - فروتنی و نرمش معلم نسبت به شاگردان

نباید معلم نسبت به شاگردان خویش ، رفتاری تکبرآمیز را در پیش گیرد و نسبت به آنها بزرگی ورزد ؛ بلکه باید فروتنی و نرمش را - در برخورد با شاگردانش - بکار برد . خداوند متعال به پیامبر خود می فرماید :

(( (و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤ منین ) )) (1)

پر و بال خویش را برای پیروان خود (که با پایمردی خود در ایمان ، به تو اظهار علاقه می کنند) فروهشته ساز (و نسبت به آنان ، متواضع و فروتن باش ) .

رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (خداوند متعال به من وحی نمود (که به شما اعلام کنم تا) تواضع و فروتنی را پیشه خود سازید) (2) .

و همو فرموده است : (هیچ صدقه و انفاق مالی به بینوایان ، از مال و ثروت انسان نمی کاهد . خداوند متعال - به خاطر عفو و گذشت از افراد - بر عزت و سرفرازی شخص می افزاید ، و هر فردی که تواضع و فروتنی را پیشه خود سازد ، در ظل مراحم پروردگار از مقام والا و شخصیتی ارجمند برخوردار می گردد) (3) .

این پاداشها ، نتیجه تواضع و فروتنی نسبت به تمام طبقات مردم است که در خور وظیفه اخلاقی هر انسان مؤ من و مسلمان می

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 4539


1- سوره شعراء، آیه 215.
2- « ان الله اوحی الی : ان تواضعوا (و ما تواضع احد لله الا رفعه الله ) » (منیه المرید، ص 69. کنزالعمال 3/110 و 111. تذکره السامع ص 64).
3- « ما نقصت صدقه من مال ، و ما زاد الله عبدا بعفو الا عزا، و ما تواضع احد لله الا رفعه الله . » (منیه المرید، ص 69. حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی 3/185) آمده است ).

باشد . علیهذا باید در نظر گرفت که وظیفه معلم نسبت به شاگردان از این دیدگاه ، چگونه است ، شاگردانی که نسبت به معلم ، ملازمت و همبستگی جالبی برقرار باشد و نیز شاگردان در پی جوئی از دانشها و معارف سودمند بدو تکیه کنند و راءی و نظر او را ملاک و معیار ارزیابی علوم و دانشها و شئون مختلف زندگانی خود بدانند . مضاف بر این ، باید دانست میان معلم و شاگردان ، حقوق متقابل دیگری از قبیل : حق مصاحبت و همنشینی ، و احترام در رفت و آمد و ملاقات و برخوردها ، شرافت محبت و دوستی راستین و عاری از هر نوع شائبه و امثال آنها وجود دارد (که این حقوق و معیارها می تواند رابطه معلم و شاگردانش را به طرز جالب و دلنشینی سازمان بخشیده و آنها را با هم پیوند دهد) .

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) آمده است که فرمود : (معلم و آموزگار باشید (و درس شما زمزمه محبت باشد) . در تعلیم خود ، دشخوار و سختگیر نباشید و مسئله تعلیم را بر مردم ناهموار نسازید ؛ زیرا معلم و آموزگاری که با آمیزه محبت تعلیم می دهد ، از انسان دشخوار و سختگیر ، بهتر و باارزش تر است ) (1) .

و نیز فرمود : (نسبت به کسی که به وی علم را می آموزید ، و یا از او ، علم را فرامی گیرید ، نرم و ملایم باشید) (2) .

در بحث های گذشته ، داستان عیسی (علیه السلام ) و

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 4540


1- « علموا و لا تعنفوا؛ فان المعلم خیر من المعنف . » (منیه المرید، ص 69. کنزالعمال 10/249. در طی حدیث دیگر در همین کتاب اخیر و همان صفحه چنین آمده است : « (علموا و یسروا و لاتعسروا، و بشروا و لاتنفروا) » ).
2- « لینوا لمن تعلمون (تعلمونه ) و لمن تتعلمون منه » (منیه المرید ص 69. سنن ابی داود 2/190. به نقل از تذکره السامع ، ص 65).

رفتارش با حواریون و اقدام آنحضرت در شستشوی پای آنان ، و نیز اخبار دیگری را - (که نمایانگر روح ملاطفت و نرم خوئی و تواضع بزرگان نسبت به زیردستان است ) - بازگو کردیم .

بنابراین لازم است معلم ، خلق و خوی خود را - فزونتر از آنچه بر دیگران ضروری و لازم است ، نسبت به شاگردانش - به هنگام برخورد با آنها رفتار خویش را بر اساس حسن سلوک و لطف و محبت تنظیم نماید . و با شاگردان خود - با شادابی و گشاده روئی ، و اظهار شادمانی ، و محبتی خوش آیند و صمیمانه ، و ابراز دلسوزی و احسان به آنها از طریق بذل علم و جاه و مقام ، و گرامی داشت آنها - در حد وسع و امکانات - برخورد و ملاقات کند .

شایسته و بجا است که تمام شاگردان و بخصوص ، شاگردان فاضل و برجسته را با (کنیه (1) و نام فامیلی ) ، و رویهمرفته با محبوبترین نامها و القاب ، مورد خطاب قرار دهد ، و به گونه ای از آنان و نام آنها یاد کند که موجب حفظ حرمت شخصیت و وقار و ارزش مقام و منزلت آنان بوده و از گزند تحقیر و توهین ، مصون بمانند .

رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) برای رعایت احترام و بزرگداشت شخصیت یاران خویش ، از آنان با کنیه ، و نام و عنوان محبوب آنها یاد می کرد ؛ زیرا آنحضرت از این طریق موفق می شد که شرح صدری در آنها به وجود آورده و قوت

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 4541


1- کنیه به منزله نام فامیلی در میان عربها، معمول و متعارف بوده ، و قاعده با (اب ) یا (ام ) از قبیل ابوعبدالله ، ام کلثوم ، و یا (ابن ) و (بنت ) آغاز می شد. و یادکردن افراد با چنین گونه نامها، به عنوان احترام به آنان تلقی می گردید.

قلب بیشتری به یاران و اصحاب خود بخشیده ، و عرصه و مجال درخواست و تقاضا و سؤ ال آنها را گسترده و آزاد ساخته ، و محبت آنانرا بیش از پیش به خود جلب نماید .

بدیهی است که رعایت احترام و بزرگداشت شخصیت دیگران - از طریق خطاب به نامهای محبوب آنان - در مورد افرادی که انسان به پیروزی و رستگاری آنها چشم امید دوخته و میخواهد صلاح و شایستگی شخصیت آنها را پدیدار و شکوفا سازد ، لازم تر و ضروری تر است . (لذا معلم در این اصل نسبت به شاگردان ، وظیفه خطیرتری به عهده دارد) .

آری معلم باید در رابطه خویش با شاگردان ، از سخنان و سفارشهای رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) ، الگو و نمونه و سرمشق گیرد که فرمود : توده مردم پیرو شما علماء و دانشمندان هستند ، و مردمی از اقطار گیتی - به منظور کسب بصیرت و بینش دینی - به شما روی می آورند ، آنگاه که شما را دریابند و نزد شما آیند ، لازم است نسبت به آنها خیراندیشی نموده و با رفتاری نیکو ، آنانرا سرشار و برخوردار سازید(1) .

بطور کلی عالم و دانشمند نسبت به معلم و شاگرد ، همچون طبیب نسبت به بیمار است (که باید بیماری جهل و نادانی را در شاگرد ، درمان کند) . بنابراین باید از هر دارو و عاملی که برای شفای او امیدبخش به نظر می رسد استفاده نماید ؛ زیرا بیماری روحی جهل و نادانی از هر نوع بیماری بدنی ، قوی تر

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 4542


1- صحیح ترمذی ، حدیث 2650. کنزالعمال 10/246. متن حدیث چنین است : « (ان الناس لکم تبع ، و ان رجالا یاءتونکم من اقطار الارض یتفقهون فی الدین ، فاذا اتوکم فاستوصوا بهم خیرا) » .

و سخت تر می باشد ؛ (چون زیان بیماری جهل و بیسوادی از تمام بیماریهای بدنی ، بیشتر و خطرناک تر است ) .

گاهی ممکن است احیانا - به علت اختلاف مزاج و طبایع شاگردان - عکس آنچه را که یاد نمودیم باید به عنوان عامل مصلحت شاگرد و داروی درمان بخش او ، قابل بهره برداری باشد . (یعنی ممکن است گاهی به ندرت ، عامل محبت و احترام به شخصیت شاگرد - بجای آنکه او را به فضائل اخلاقی و ترک رذائل و خودداری از تخلف ، رهنمون گردد - وی را مغرور ساخته و موجب خودباختگی او شود . در چنین صورتی باید معلم ، مراقب باشد تا چه نوع رفتار و راه و روشی را با شاگردان مختلف در پیش گیرد . لذا در برخی از موارد ، معلم ناگزیر می گردد برای نهی از تخلف ، با خشونت و شدت لحن ، رفتار کند و بجای نرمش ، از درشتخوئی و خشونت و احیانا تنبیه بدنی آنهم به صورت خفیف استفاده نماید) .

6- تفقد از احوال دانشجویان یا وظیفه معلم در صورت غیبت شاگرد از جلسه درس

وظیفه مذکور - که از نوع وظیفه اخیرالذکر می باشد و از حس شفقت و دلسوزی معلم ، ریشه می گیرد - این است که اگر یکی از شاگردان و یا حاضران حلقه درس استاد ، در جلسه درس حضور نیافت ، و غیبت او غیرعادی به نظر رسید و طولانی گشت ، باید از او و احوال او و علت غیبت او پرس و جو کند . اگر از پرس و جوی خود ، نتیجه ای کافی نگرفت و نتوانست راجع به او خبری به

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 4543

دست آورد باید کسی را برای اطلاع خود از احوال او به خانه و محل سکونت وی بفرستد ، و یا شخصا به منزل او برود - که البته این کار اخیر دارای فضیلت بیشتری است - چنانکه رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) با اصحاب و یاران خود همینگونه عمل می کرد ، (یعنی اگر ملاحظه می فرمود که یکی از ملازمان او در میان جمع حاضران ، حضور بهم نرسانده است ، شخصا به منظور احوال پرسی به خانه او می رفت و از او تفقدی به عمل می آورد) .

اگر معلم اطلاع یافت که شاگرد مذکور ، بیمار گشته است باید از او عیادت کند . و اگر گرفتار غم و اندوهی است ، در صدد رفع آن برآید . و اگر دید که به مسافرت رفته ، از خاندان و متعلقان او تفقد بعمل آورده و از آنها احوال پرسی کند ، و از آنان بخواهد که حوائج و درخواست خود را با او در میان گذارند ، تا به قدر امکان و توانائی خویش به خواسته ها و حوائج آنها رسیدگی کند . و اگر به هیچوجه در هیچ کاری به او احتیاجی نداشتند با اظهار محبت و ابراز لطف به آنها ، و نثار دعاء در حق آنان ، به وظیفه اخلاقی خود عمل نماید .

7- اطلاع از نام و مشخصات شاگرد

باید معلم ، راجع به نام و نسب و فامیلی و شهر و احوال و مشخصات دانشجویان و یا حاضران جلسه درس ، اطلاعاتی را کسب کرده و ترتیباتی در این زمینه فراهم آورد و بدان توجه نماید ،

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 4544

و درباره آنان - در جهت مصالحشان - بیش از حد معمول دعاء کند (و از خداوند متعال بخواهد که آنانرا مشمول لطف خویش قرار داده ، و دلهای آنها را برای پذیرش علم ، مستعد ساخته ، و آنانرا به عمل و رفتار بر طبق موازین علم موفق گرداند) .

توجه به حدیثی که بدینگونه مسلسل (1) است ، و در یک یک افراد سلسله سند آنها تا به معصوم ، سؤ ال و پرسش از اسم و کنیه و شهر و محل اقامت ، تسلسل دارد و این سؤ ال در مورد همه راویان تکرار شده است ، و اینکه چنین کاری به عنوان یک راه و رسم و سنت مطلوبی در نقل حدیث به شمار می رفت تا از مشخصات فردی که برای او حدیث را نقل می کند سؤ ال نماید . چنین سنت و شیوه ای برای ما در اثبات لزوم معلم از مشخصات شاگرد ، کافی و بسنده است .

8 - القاء مطالب علمی باید در خور استعداد شاگردان باشد

باید معلم در بذل و توزیع محصولات و فراورده های علمی و معارف خود ، با سخاوت باشد . و در طرز القاء درس بر دانش پژوهان ، ناهموار و دشخوار نباشد ؛ بلکه باید کیفیت تدریس او هموار و دلنشین بوده و با آمیزه لطف ، و تواءم با رفق و مدارا و نصیحت و اندرز باشد ، و به قصد ارشاد شاگردان به امور مهم ، به آنان سود رسانده و بهره مندشان سازد . معلم باید شاگردان خود را به صیانت و نگاهبانی اندوخته های نفیس و گرانبهای علمی - که در اختیار آن ها قرار

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 4545


1- حدیث مسلسل ، حدیثی است که کلیه افراد سلسله تا به معصوم - هنگام روایت - دارای خصوصیت قولی یا فعلی باشند مثلا: « اخبرنی فلان والله . » که کلمه (والله ) (یا هر کلمه و عبارت دیگر) در نقل از یکان یکان افراد سلسله سند آمده باشد. و از همین نوع است تسلسل در اسامی که تمام افراد سلسله به یک نام باشند (علم الحدیث : مدیر شانه چی ص 157). منظور شهید ثانی (رحمه الله تعالی ) از حدیث مورد نظر، این است که راوی مثلا می گفت : « (اخبرنی فلان ، و سئلنی عن اسمی و کنیتی و بلدی و اءین اءنزلت ) » - یا - « (و سئلته - عن اسمه و...) » و همین عبارت و خصوصیات از راویان دیگر در نقل و روایت از دیگران ، در تمام سلسله سند تکرار می شده است .

داده است - تشویق و تحریص کند .

معلم نباید به هیچوجه اندوخته های علمی خود را در خویشتن احتکار و ذخیره کند ، و در اعطاء و القاء آنها دریغ ورزد ، اندوخته هائی که دانشجویان (تشنه و گرسنه علم ) بدان نیاز دارند ، و از او درباره آن اندوخته ها پرس و جو می نمایند . بنابراین اگر او افراد شایسته ای را در پیرامون خود دید نباید در بذل سرمایه های علمی و توزیع این ذخائر ، دریغ و مضایقه کند .

البته باید بگوئیم : تا وقتی که دانشجویان او ، نسبت به برخی از معلومات و معارف ، اهلیت و شایستگی لازم را به دست نیاورند نباید معلم این معلومات را در اختیار آنها قرار دهد ؛ بلکه باید در کتمان آن (از چنین شاگردان ) ، کوشا و مصر باشد ؛ زیرا القاء معلومات و معارفی که شاگردان برای هضم و درک آن ، استعداد و شایستگی کافی ندارند ، موجب پریشانی خاطر و پراکندگی و تباهی ذهن و حال آنها می گردد .

اگر دانشجوئی در زمینه اینگونه معلومات و معارف ، پرسش کرد به او بگوید : این معلومات ، عجاله و در شرائط کنونی استعداد و آمادگی علمی تو ، برای تو زیان بخش است . و باید به او نیز یادآور شود که علت استنکاف او در بذل این اطلاعات و معلومات ، از بخل و مضایقه او ریشه نمی گیرد ؛ بلکه این استنکاف ، نمایانگر حس دلسوزی و لطف و مرحمت او می باشد .

معلم پس از آنکه این نکته را

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 4546

به او تفهیم کرد باید او را به سعی و کوشش و پیشرفت در تحصیل ، تشویق کند تا اهلیت و شایستگی این چنین معلومات و معارف و سایر اطلاعات دیگر را به دست آورد .

در توضیح و تفسیر کلمه (ربانی ) چنین روایت شده است که (عالم ربانی ) ، کسی است که آگاهی ها و معارف خرد و کوچک و ساده را قبل از معارف بزرگ و پیچیده ، به مردم تعلیم میدهد(1) .

9- تفهیم ترتب و تسلسل منطقی اشتغالات دینی و علمی به شاگردان

باید معلم ، شاگرد را از اشتغال به امور غیرضروری و غیرواجب ، قبل از اشتغال به امور ضروری و واجب ، و از اشتغال به واجب کفائی ، قبل از اشتغال به واجب عینی ، بازدارد . یکی از واجبات عینی (که باید شاگرد در نخستین مرحله در انجام و اداء آن بکوشد) ، اصلاح و پیراستن دل و پاکیزه ساختن درون به وسیله نیروی تقوی و پرهیزکاری است . مقدم بر همه چیز و همه کس ، خود معلم باید از نظر تقوی ، خویشتن را مورد بازخواست و بازپرسی و تفتیش قرار دهد (و ببیند که آیا از تقوی و پارسائی بهره ای دارد ، آنگاه پس از احراز مقام تقوی و پرهیزکاری در خویشتن ، به ارشاد شاگرد دست یازد) تا شاگرد در مرحله نخست ، از رفتار ، و در مرحله دوم از گفتار او الگو و سرمشق گیرد .

معلم باید (ترتب و تسلسل علوم و معارف را به هنگام تدریس - با توجه به پایه معلومات شاگردان - در نظر گرفته و) آنها را از پرداختن به علوم ادبی (از قبیل

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 4547


1- تذکره السامع ، ص 52.

صرف و نحو ، معانی و بیان و . . . ) قبل از پرداختن به سنت و معارف ساده دینی ، منع کند . و به همین گونه ، ترتیب و پی آمدهای منطقی علوم و معارف را به شاگردان گوشزد نماید .

10- کوشش در تقریب مطالب به ذهن شاگردان و رعایت استعداد آنها

باید معلم به شغل و حرفه تعلیم ، حرص و علاقه و دلبستگی داشته باشد ، و همه توان و نیروی خویش را در تفهیم و تقریب مطالب به اذهان شاگردان ، به کار گیرد ، و در این جهت اهتمام ورزد . او باید این وظیفه خطیر را بر تمام نیازها و مصالح و منافع شخصی - البته تا آنجا که کار ضروری مهمتری در میان نباشد - ترجیح دهد . ولی اشتغال به مصالح شخصی و حوائج فردی ، در حد ضرورت ، در همان محدوده نیازهای اولیه ، بلامانع است (و باید معلم در صورت عدم ضرورت ، همه مصالح و منافع شخصی دیگر را در راه اداء وظیفه تعلیم و تربیت ، قربانی کند) .

معلم نباید به هیچوجه در نصیحت و اندرز به شاگردان ، چیزی را فروگزار نماید . و در تفهیم مطالب ، درجه استعداد و قدرت درک و توانائی حافظه شاگردان را در مد نظر قرار دهد . و از بازگو کردن مسائل و القاء مطالبی که ذهن شاگردان ، تحمل درک آنرا ندارد خودداری نماید .

معلم نباید طرز بیان و سخن خود را - بیش از حد معمول - گسترده و مفصل سازد ، به گونه ای که حافظه شاگردان قادر بر نگاهداری و حفظ آن نباشد . او نباید آنگونه

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 4548

فشرده و کوتاه ، بیان خود را ایراد کند که درک و فهم آن برای شاگردان دشوار گردد ؛ (بلکه بیان خویش را در حد میانگین و متناسبی قرار دهد که علاوه بر امکان ضبط و حفظ آن ، فهم آن نیز آسان باشد) .

با هر یک از شاگردان ، در خور مقام و پایه علمی و بر حسب میزان فهم و استعداد آنها سخن گوید ، و آنها را مخاطب قرار دهد : با شاگردی که دارای نیروی تشخیص و مهارت و کارائی می باشد و مساءله علمی را با دقت و تحقیق درک می کند ، با ایماء و اشاره و به طور فشرده سخن گوید . و برای دیگران - به ویژه کسانی که گرفتار رکود و توقف ذهنی یا کمبود علمی هستند - مطلب را با بسط و تفصیل بیشتری توضیح دهد . و برای کسانی - که جز با تکرار مسئله و توضیح دوباره آن ، نمی توانند مطلب را درک نمایند - سخن و بیان خویش را تکرار نماید .

معلم باید نخست ، خود مساءله را به صورت واضح و روشنی طرح کند ، یعنی تصویر روشنی از مساءله را ترسیم نماید ، سپس با ذکر مثالها و نمونه ها - البته در صورت نیاز به آنها - به توضیح و تشریح آن بپردازد . ادله و مآخذ موافق و مخالف مساءله را یاد کند . و برای اثبات جنبه معتبر و مورد اعتماد ، و راءی درست مساءله ، دلیل مناسب را بازگو نماید ، تا آن جنبه کاملا تاءیید و تقویت گردد . و نیز

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 4549

دلیل ضعف مساءله را ذکر کند تا شاگرد شیفته آن جنبه نگردد و تحت تاءثیر آن ، مبنائی برای خود نپردازد . (و آنرا به صورت احتمالی قابل قبول تلقی نکند) . مثلا بگوید : مخالفین در اثبات نظر خود ، چنین استدلال کرده اند ؛ ولی دلیل آنها به خاطر فلان علت و فلان دلیل ، ضعیف و مردود است .

باید معلم جنبه های اخلاقی رد و ایرادات و انتقادات خود را در نظر گیرد . یعنی اگر راءی و نظر کسی را تضعیف می کند باید شاگرد بفهماند که منظور او و صرفا بیان حق و واقعیت می باشد . و چون بیان واقعیت ناگزیر ، متوقف بر تضعیف راءی فلان دانشمند است از این جهت آنرا بازگو کرده است . باید به شاگردان یادآور شود که هدف او در چنین مناقشات ، اظهار تفوق و برتری بر دیگران و یا کوباندن و شکست دادن آنها نیست ؛ (بلکه تنها هدف او اظهار حق و حقیقت می باشد) .

معلم باید اسرار و رموز حکم و قانون مساءله مورد بحث ، و علل آنرا توضیح دهد و اقوال و آراء مختلف را توجیه نموده و وجوه ضعف و احتمالات ضعیف مساءله و نیز پاسخهای لازم را یادآور گردد . او باید اصل و فرعی که با آن مساءله ، پیوند و ارتباط دارند ، و اساس و بنیادی که مساءله بر آن مبتنی است ، و مسائل مشابه با آن مساءله ، و اینکه حکم آنها با هم مساوی و یا مخالف با یکدیگر است ، همه این مطالب را ذکر کند

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 4550

، و همچنین ماءخذ هر دو حکم را یاد کرده و فرق میان آن دو مساءله را بازگو نماید .

معلم باید در طرح هر مساءله علمی ، لواحق و متعلقات آن از قبیل : نکات نغز و لطیف و لغزها و معماهای ظریف و امثال و اشعار و لغات آنها و اشکالاتی که بر آن مساءله و یا تعبیری مانند آن وارد می شود ، و جواب اشکالات را - البته در صورت لزوم و امکان - ذکر کنند .

معلم باید لغزشهای برخی از مؤ لفان و مصنفان را به شاگردان تذکر دهد و درباره حکم ، و نیز اشتباه آنها را در تخریج (1) و نقل و امثال آنها یادآور گردد ، و به آنها راجع به این موارد و امثال آنها هشدار دهد . ولی باید در این رهگذر از نیت و هدف مطلوب و صحیح انسانی و حس حقیقت جوئی برخوردار باشد . نباید مقصد و غرض او ، صرفا اظهار خطاء و لغزش دیگران ، و ابراز استواراندیشی و ژرف نگری خویشتن باشد ؛ بلکه باید هدف و منظور او ، ارشاد شاگردان و نصیحت و خیرخواهی نسبت به آنها بوده تا در او ، حالت غرور و شیفتگی و خودباختگی نسبت به کارش پدید نیاید .

همه این کوششهای علمی در صورتی بجا و بمورد است که فردی که این افاضات علمی بدو القاء می شود ، واجد اهلیت و شایستگی برای دریافت آنها باشد .

11- ذکر ضوابط و قواعد کلی علوم ضمن تدریس آنها

باید معلم ، قواعد کلی متناسب با درس را - که استثناءبردار و رخنه پذیر نیست و خللی در آن راه نمی

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 4551


1- در مبحث آداب نگارش ؛ راجع به (تخریج )، مطالب و توضیحات مفصلی در پیش داریم .

یابد ، و یا قواعدی را که دارای موارد استثنائی است با ذکر مستثنیات آنها - در اثناء درس بازگو کند . مثلا در درس فقه این قاعده را گوشزد نماید :

زیاده و نقصان رکن در هر نمازی در همه موارد و بطور مطلق ، موجب بطلان آن خواهد بود ، مگر در موارد خاصی که موجب بطلان نیست . سپس آن موارد را توضیح دهد(1) .

در صورتی که سبب و مباشرت (مباشر) ، با هم مجتمع باشند ، مباشرت بر سبب ؛ مقدم است (2) .

اگر کسی اقرار کند که اموال کسی را برای نیاز و استفاده شخصی خود قبض کرده و تحویل گرفته است ، قول و گفتار او در بازپس دادن آن به مالکش ، پذیرفته نخواهد بود(3) .

حدود و کیفرهای جرم و گناه با پدید آمدن شبهه و احتمال ، ساقط می شود .

ارزش و اعتبار سوگند و قسم به خداوند ، به نیت و قصد کسی که سوگند می خورد مربوط است مگر در مواردی که سوگنددهنده ، قاضی و داور شرعی و یا نماینده و نائب او باشد که درباره دعوی و محاکمه ای ، فردی را وادار به سوگند نماید . در این صورت باید قسم او بر حسب قصد و نیت قاضی و یا جانشین و نماینده او انجام گیرد که از او درخواست سوگند کرده اند .

اگر قسم و سوگند کسی مربوط به نفی عمل غیر باشد باید سوگندش به صورت نفی علم ، یعنی به عنوان عدم اطلاع بر انجام آن کار صورت گرفته و باید به همان صورت

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 4552


1- به عنوان مثال : در نماز جماعت ، اگر ماءموم به تصور اینکه امام قیام نموده ، سر از رکوع بلند کند؛ ولی باز هم ببیند امام در رکوع است باید دوباره به رکوع رود و از امام متابعت نماید. در این مورد با وجود اینکه بر رکن اضافه شده است ، نماز او باطل نیست .
2- مثلا اگر کسی دیواری ساخته و کسی دیگر آن دیوار را روی شخصی خراب کند و آن شخص بمیرد، سازنده دیوار را قصاص نمی کنند؛ بلکه کسی را که مباشر خراب کردن دیوار است ، قصاص می نمایند. مگر در مواردی که سبب ، اقوی از مباشر باشد. به عنوان نمونه اگر کسی ، شخص دیگری را روی فرد دیگر، هول دهد؛ و این عمل موجب مرگ و یا جرح فرد ثالث گردد شخص دوم را - که مباشر و عامل بلاواسطه قتل و جرح بوده است - مجرم نمی شناسند؛ بلکه باید شخص اول را که سبب بوده است مجرم و قابل کیفر دانست .
3- اگر کسی اقرار کند که اتومبیلی را برای استفاده شخصی از کسی تحویل گرفته و سپس مالک اتومبیل ، آنرا مطالبه کند و آن شخص بگوید من اتومبیل را به او برگرداندم ، قول او اعتبار و ارزشی ندارد. مگر آنکه بینه و شهادت شاهدانی را در این ادعاء خود اقامه نماید.

تلقی گردد . البته برای این قاعده ، مورد استثنائی وجود دارد و آن این است : کسی که علیه او ادعا شده است که برده و یا حیوان او بر غیر ، صدمه و جنایتی وارد ساخته است ، بر طبق نظر بعضی از فقهاء ، سوگند قطعی او بر نفی جنایت از برده یا حیوانش ، ممضی و معتبر است .

برای مولی در ذمه برده ، در ابتداء امر ، هیچگونه امر مالی ثابت نمی شود ؛ چون برده ، مالک چیزی نمی گردد . مگر در مواردی که برده ، عبدقن و خالص نباشد ، یعنی مکاتب مطلق یا مشروط و یا مدبر باشد .

و بالاخره باید معلم ، امثال اینگونه قواعد فقهی را (ضمن درسهای فقهی ) به میان آورد .

او باید پاره ای از قواعد مضبوط و یا ضوابط مورد احتیاج در علم اصول فقه را برای شاگردان توضیح دهد ، از قبیل ترتیب ادله استنباط احکام - که این ادله به ترتیب ، عبارتند از کتاب (قرآن ) ، سنت ، اجماع و نوعی از قیاس (1) . و باید استصحاب و انواع قیاسها و درجات آنها و حدود و تعریفات اصطلاحاتی را - که بیان آنها در اثناء تدریس ، در خور بحث و متناسب با آن می باشد - بیان کند .

علاوه بر همه این مطالب ، لازم است پاره ای از نامهای اصحاب معروف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و مشاهیر تابعین و علماء معروف و شرح حال و تاریخ (تولد و) وفات آن ها را یاد کند .

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 4553


1- از قبیل قیاس (منصوص العله ) که در علم اصول فقه ، مفهوم آن گزارش شده است .

رباره ضبط اسماء مشکل و انساب متشابه اینگونه رجال ، و یا مختلف و مؤ تلف و امثال آنها ، توضیحات لازم را ذکر کند .

پاره ای از واژه های لغوی و عرفی و اصطلاحی را - که در علم مورد تدریس ، غالبا تکرار می گردد ، به منظور ضبط مشکلات مربوط به لغت و اصطلاح - تشریح نماید ، مثلا بگوید : مفتوح ، یا مضموم ، یا مکسور ، یا مشدد و یا مختلف است . و بالاخره نظائر اینگونه مطالب را به شاگردان یادآور شود .

تمام این توضیحات را تدریجا و گام به گام برای شاگردان بازگو کرده تا در طی مرور ایام ، خیر و برکات عظیمی ، نصیب آنها گردد .

12- تشویق شاگردان به اشتغالات علمی و تحریص بر تکرار دروس و آزمایش هوش

معلم باید شاگردان را به اشتغالات علمی در تمام اوقات تشویق کرده و اعاده و تکرار محفوظات را در اوقات مناسب ، از آنها درخواست کند . و راجع به مسائل مهم و مباحثی که برای آنها بیان کرده است ، پرسش هائی را مطرح سازد .

اگر ملاحظه کرد که شاگردی ، مسائل و مباحث مذکور را از بر کرده و آنها را دقیقا به خاطر سپرده است از او احترام و تجلیل به عمل آورد ، (و علنا در حضور دیگران ) - در صورتیکه بیم عجب و غرور و تباهی حال و مزاج روحی او در میان نباشد - او را مورد ستایش و تقدیر قرار دهد ، و مراتب پیشرفت او را تواءم با تقدیر و احترام به همگان اعلام کند .

و اگر احساس کرد که شاگرد و دانشجوئی در حفظ

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 4554

کردن درس و دقت در مباحث و مسائل مربوط به آن ، کوتاهی ورزیده ، او را در نهان و دور از نظر دیگران ، هشدار داده و نسبت به او سختگیری نموده و توبیخش نماید . و چنانچه مصلحت چنین شاگردی ایجاب کند که علنا و در حضور دیگران ، وی را به خاطر سهل انگاری ، مورد سخت گیری و ملامت قرار دهد - و این کار را با توجه به مصلحت خود شاگرد انجام دهد - اشکالی بر آن مترتب نیست ؛ زیرا معلم و استاد ، همچون طبیب و پزشک می باشد که می داند دارو را در چه جائی بکار برد ، جائی که مورد نیاز است و آن دارو در آنجا سودمند می افتد .

13- طرح مسائل دقیق و پرسش کردن از شاگردان و آزمایش هوش

باید معلم ، نتایج سودمند مسائل دقیق و نکات پیچیده و ناآشنا را برای یاران و شاگردان خود مطرح سازد ، و از آنها درخواست پاسخ نماید . و با طرح این فوائد و نتایج مسائل و نکات مذکور ، قدرت درک آنها را بیازماید تا در ضمن آن ، فضل و معلومات افراد و شاگردان برجسته نیز نمودار گردد .

طرح مسائل دقیق ، این فائده را دارا است که از رهگذر آن ، شاگردان با این مسائل سر و کار پیدا کرده و به دقت و باریک اندیشی درباره آنها خوی گیرند .

معلم نباید نسبت به شاگردی که در فهم نتایج مسائل دقیق ، دچار اشتباه و لغزش می گردد سختگیری کند ، و او را مورد سرزنش قرار دهد . مگر در مواردیکه - از دیدگاه معلم ، مصلحت شاگرد

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 4555

، چنین توبیخ و سختگیری را اقتضاء کند .

از ابن عمر روایت شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) برای آزمایش هوش اصحاب و یارانش به آنها فرمود : بعضی از درختان طوری است که دچار برگ ریزی نمی شود - و چنان درختی نمودار شخصیت یک مسلمان است . سپس به یارانش فرمود : به من بگوئید این چه درختی است ؟ ذهن یاران رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) متوجه درختهای بیابانی شد ، لذا از آنها نام بردند ، ولی به خاطر من رسید که درخت موردنظر ، باید درخت خرما باشد ؛ لکن از بازگو کردن تفطن ذهنی خود ، احساس حیاء و شرم می نمودم . اصحاب و یاران پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) عرض کردند : بفرمائید این درخت چیست ؟ فرمود : درخت خرما است . پدر ابن عمر به فرزندش گفت : اگر پاسخ پیغمبر (صلی الله علیه و آله ) را زودتر بازگو می کردی در نظر من از چنین و چنان بهتر بود . (چنانکه در این حدیث ملاحظه می کنید ، پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) در برابر عجز اصحاب در پاسخ به سؤ ال ، هیچگونه عکس العمل سرزنش آمیزی از خود نشان نداد ؛ بلکه با گشاده روئی ، خود به پاسخ اقدام فرمود و ضمنا هوش آنها را نیز آزمایش کرد) .

همچنین معلم ، اگر از توضیح و گزارش درس خود فارغ گشت ، طرح مسائل مربوط به همان درس و تکرار مشکلات آن ، هیچگونه ضرری

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 4556

ندارد ؛ چون از این طریق می تواند نیروی درک و میزان حفظ و ضبط شاگردان را درباره توضیحات خود ، آزمایش کند . اگر ملاحظه کرد شاگردی ، توضیحات او را درست درک کرده و غالبا به پرسشهای او ، پاسخهای صحیحی را عرضه می کند باید از او تشکر و قدردانی نماید . و اگر ملاحظه کرد که شاگردی دیگر ، مطلب را کاملا درک نکرده است ، با آمیزه لطف به اعاده توضیحات خویش بپردازد .

شایسته است که استاد و معلم ، دانشجویان را موظف سازد که درس را به صورت دسته جمعی برگزار کنند ؛ زیرا انعقاد مجلس درس به صورت جمعی ، متضمن فوائد و نتایج مطلوبی است که درسهای انفرادی ، فاقد آنست . و نیز باید به آنها دستور دهد پس از تمام شدن درس ، توضیحات و تقریرات او را میان خود تکرار کنند تا بدینوسیله گزارش ها و بیان او در اذهان آنان راسخ و پایدار بماند .

14- احترام به شخصیت شاگرد و اعتراف به اهمیت افکار او

باید معلم در بحث و گفتگو و مذاکره با شاگردانش ، منصف باشد . اگر از شاگردی ، گفتاری مفید و سودمند شنید به اهمیت و ارزش و سودمند بودن آن اعتراف نماید ، اگر چه آن شاگرد ، فردی کم سن و سال باشد ؛ زیرا انصاف و اعتراف به اهمیت افکار صحیح دیگران ، از برکات علم و دانش به شمار می آید .

یکی از پیشینیان گفته است : (برکت و فزونی علم ، و آئین و راه و رسم دانش ، انصاف و عدالت است . اگر کسی منصف نباشد و در طریق

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 4557

تعلیم و تعلم ، راه انصاف را در پیش نگیرد نمی تواند مطلبی را بفهماند و نه می تواند مطلبی را بفهمد) . بنابراین باید معلم در بحث و گفتگو و ایراد سخنان خویش ، همبستگی خود را با انصاف ، حفظ کند و به سؤ ال و پرسش بجا و بمورد شاگرد - هر چند هم که کم سن و سال باشد - منصفانه گوش فرادهد ، و از شنیدن سؤ ال او اظهار تکبر و استنکاف ننماید ؛ زیرا ممکن است با مضایقه از شنیدن سؤ ال او ، شاگردش از فائده و بهره سودمند مربوط به سؤ ال ، محروم گردد .

معلم نباید به هیچیک از شاگردان - به خاطر کثرت تحصیل و پیشرفت فزاینده و چشمگیر و یا به خاطر مزیت استعداد آنان بر افراد فامیل و وابسته به خود از قبیل فرزند و برادرش - رشک و حسد ورزد ؛ چون رشک بردن بر دیگران ، حرام و ممنوع است تا چه رسد به رشک و حسد بردن بر شاگردانی که به منزله فرزندان معلم می باشند ، شاگردانی که از ناحیه فضل و برتری آنها ، فراوانترین حظ و نصیب به معلمشان عاید می گردد ؛ چون معلم ، مربی و پرورشکار شاگرد است و خداوند متعال به خاطر اینکه این معلم ، شاگردان را تعلیم می دهد - تا به عنوان فارغ التحصیلان ، در جامعه خدمت کنند - پاداش عظیمی برای او در نظر گرفته ، و در دنیا نیز از دعای مداوم و ستایش جالب توجه این شاگردان و جامعه برخوردار می گردد .

ما

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 4558

تا کنون ندیده و نشنیده ایم که هیچیک از اساتید ، فرزند خود را بر شاگردان و دانشجویان دیگر ، ترجیح داده باشد ، و یا در صورت ترجیح ، موفق و کامیاب بوده باشد ؛ بلکه باید گفت که همه امور و پیشرفت و موفقیت در آنها در ید قدرت الهی قرار دارد . علم و دانش نتیجه تفضل خداوندی است که بر طبق اراده و مشیت حکیمانه خود ، آنرا در اختیار بندگان صالح خویش قرار میدهد . و خداوند است که دارای فضل و رحمت عظیم و شکوهمند می باشد .

15- رعایت مساوات در التفات و محبت به شاگردان

معلم نباید در اظهار محبت و توجه و التفات به شاگردان - در صورتی که از لحاظ سن و فضیلت و دینداری ، تقریبا با هم برابر هستند - تبعیض و تفاوتی را معمول داشته و بدان تظاهر نماید ؛ زیرا اظهار تبعیض و عدم رعایت مساوات در محبت و توجه به آنها - با وجود تساوی آنها از یکدیگر می گردد .

لکن اگر بعضی از شاگردان از لحاظ طرز تحصیل و سعی و کوشش و حسن ادب و نزاکت ، بر دیگران مزیت داشته باشند ؛ چنانچه معلم از آنها احترام خاصی به عمل آورد ، و این احترام را اظهار نماید ، و آنانرا از لحاظ محبت و تفقد ، بر دیگران ترجیح دهد ، و ضمنا یادآور گردد که علت احترام زیاد و تقدیر ویژه او ، به خاطر همین مزایا و موجبات است ، در این صورت ، اظهار تبعیض و تفاوت میان شاگردان مانعی ندارد و می تواند توجه و التفات ویژه ای را درباره

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 4559

آنها مبذول دارد ؛ زیرا تقدیر و احترام به شاگردان کوشا و با نزاکت ، عامل مؤ ثری در ایجاد تحرک و شادابی آنها بوده ، و انگیزه مفیدی است که آنان و نیز سائر شاگردان را وادار می سازد تا در اتصاف به چنین صفات مطلوب و امتیازآفرین ، سعی و کوشش نمایند . (یعنی تقدیر و تشویق از شاگردان کوشا و وظیفه شناس و مؤ دب ، حس وظیفه شناسی و ادب و نزاکت و جد و جهد در تحصیل را در دیگران ، بیدار ساخته ، و نیز خود افرادی که مورد تقدیر و احترام قرار می گیرند با تحرک و شادابی و قدرت فزونتری در اداء وظائف و تکالیف درسی و اخلاقی کوشش خواهند کرد) .

(درباره تشویق و آثار آن در پیشبرد هدف تعلیم و تربیت در جلد اول و دوم کتاب (اسلام و تعلیم و تربیت ) و نیز درباره رعایت مساوات میان کودکان و شاگردان ، در همین این کتاب به طور مفصل ، مطالبی را بازگو کردیم (1) ) .

16- رعایت نوبت شاگردان زیاد در شروع به تدریس

اگر شاگردان برای درس ، به معلم مراجعه کنند و کثرت متقاضیان و مراجعان درس در حدی باشد که به استاد هجوم آورند (بطوریکه پاسخ مثبت برای شروع به درس همه آنها میسر نباشد) . باید تعلیم شاگردانی را بر دیگران مقدم دارد که قبلا نوبت گرفته اند . و به ترتیب نوبت گیری آنها ، درسشان را بر دیگران مقدم بدارد . و برای هر یک از این گروههای مقدم ، بیش از یک درس را - جز با احراز رضایت دیگران - جلو نیندازد و

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 4560


1- اسلام و تعلیم و تربیت 1/228. و 2/219 - 231.

بدان آغاز نکند .

در صورتی که درسها - بر حسب اتفاق همه شاگردان - مربوط به یک کتاب باشد (و چنین گونه تدریس را (تقسیم ) می نامند) ، معلم می تواند در هر روزی به درس یکی از آنها آغاز نماید . (یعنی مثلا روز اول را به درس عده ای ، و روز دوم را به درس عده ای دیگر ، و همینگونه روزهای هفته را نوبت به نوبت به آغاز کرϙƠدرس هر یک از آنها اختصاص دهد . و در نوبتهای بعدی به ترتیب ، همان درسهای مقدم را به تاءخیر اندازد . و بدینسان کار تدریس خویش را ادامه دهد تا همه - به نوبت - از درس نوبت اول برخوردار گردند) ؛ زیرا درسی که مقدم تر از درسهای دیگر آغاز می شود ، در طی آن درس برای تقریر و توضیح آن ، نشاطی برای معلم و نیز شاگردان وجود دارد که معلم ممکن است در درسهای بعدی فاقد چنان نشاط و خرمی باشد . ولی اگر معلم احساس کند که با ادامه درس و شروع درس بعدی دچار ملال خاطر نمی گردد و علیرغم شروع درس بعدی ، نشاط و شوق و ذوق او بر سر جا می ماند می تواند نوبت تدریس خود را بر حسب ترتیب کتاب ، تنظیم کند . مثلا درس عبادات (امثال طهارت ، صلوه ، صوم . . . ) را بر درس معاملات (امثال اجاره ، رهن ، مزارعه . . . ) و بدینسان دروس دیگر را از لحاظ نوبت جلو اندازد .

و اگر معذلک ، صلاح در

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 4561

آن ببیند که تو را - یعنی کسی را که قبلا نوبت گرفت - از لحاظ شروع به درس مقدم دارد تا در نتیجه ، فردی را که دیرتر نوبت گرفته است - به تقدم و پیشتازی در اخذ نوبت تحریص و تشویق کند ، چنین کاری نیکو و شایسته می باشد .

معلم باید (در رعایت نوبت شاگردان ، دقیق باشد و) برای هیچ شاگردی در نوبت درس دیگران ، تدریس نکند . و نوبت آنها را به تاءخیر نیندازد . مگر آنگونه مصالحی که قبلا آنها را بازگو کردیم ، چنین تاءخیری را اقتضاء نماید .

اگر گروهی از شاگردان ، با طیب خاطر و رضامندی ، نوبت خود را در اختیار گروهی دیگر قرار دهند ، اشغال و تاءخیر نوبت آنها مانعی نخواهد داشت .

اگر چند گروه از شاگردان با هم و همزمان به استاد روی آورند و در شروع به درس ، دچار درگیری و اختلاف نظر شوند ، معلم می تواند با استفاده از قرعه ، درس هر یک از این گروهها را آغاز کند . البته باید در این مورد ، شرائطی را رعایت کرد . به خواست خداوند متعال در سومین بخش (نوع سوم ) به طور مفصل و گسترده ، این شرایط و بیان خود مساءله ، مورد بحث و گفتگو قرار خواهد گرفت .

17- رعایت امتیاز استعداد و تفاوتهای هوش شاگردان

وقتی معلم احساس کرد که شاگردی ، راه و روشی را در تحصیل خود پیش گرفته است که فوق توانائی و حال و استعداد ، و بالاتر از شرائط و مقتضیات شخصی او است ، و به همین علت ، بیم

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 4562

و وحشتی در معلم پدید آید که ممکن است شاگرد نسبت به درس و تحصیل ، دچار ضجرت خاطر و دلزدگی و نفرت گردد ، باید او را به رفق و مدارای با خویشتن توصیه و سفارش کند ، و سخن پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) را برای او بازگو نماید که فرمود :

(آنکه به علت افراط در بار کشیدن و راندن مرکوبش ، از قافله و کاروان فرو می ماند . و از آن جدا می گردد ، نه مسافتی را طی می کند و نه پشت و کمری توانمند را برای خود و مرکوب خویش نگاه می دارد) . (1) (بلکه خود و مرکوبش ، از کارافتاده و به مقصد هم نمی رسند) .

معلم باید امثال اینگونه گفتارهای سنجیده و پندآموز را به گوش او برساند تا وی را وادارد که درنگ و صبر و رفق و مدارا و میانه روی و اعتدال در سعی و کوشش را نصب العین خویش قرار دهد .

و بدینسان اگر معلم احساس کرد که شاگرد با کوششهای فرساینده خویش ، دچار ملال خاطر و دلتنگی و خستگی روحی گشته ، و یا مقدمه و زمینه چنین حالاتی در او نمودار شده است ، باید به او دستور استراحت دهد ، و امر کند که از اشتغالات علمی خود بکاهد ، و از آموختن علم و یا خواندن کتابی که قدرت درک آنرا ندارد ، و یا سن او در خور آنها نیست ، و یا هوش و استعداد او در فهم آن علم و یا آن کتاب ، نارسا است

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 4563


1- متن کامل حدیث بدینصورت است : « لاتکرهوا الی انفسکم عباده ، فان المنبت لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقی » (رک : مجمع البحرین ، ط 1314 ه ق .، ص 137. النهایه 1/92). در کتاب (الکافی 3/138) آمده است که رسول اکرم به امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود: « (یا علی ان هذا الدین متین ، فاوغل فیه برفق ، و لاتبغض الی نفسک عباده ؛ فان المنبت - یعنی المفرط - لا ظهرا ابقی و لا ارضا قطع . فاعمل عمل من یرجو ان یموت هرما، و احذر حذر من یتخوف ان یموت غدا) » : ای علی ! این دین ، آئین استواری است ، با نرمی و مدارا در آن وارد شو، و عبادت پروردگارت را مبغوض و ناخوش آیند خویش مگردان ، زیرا خسته کننده مرکوب - که گرفتار افراط در راندن و بارکشیدن آن است - نه مرکوبی باقی گذاشته و نه مسافتی را می پیماید. پس مانند کسی که امید دارد در روزگار پیری بمیرد، عمل کن . و مانند کسی که می ترسد فردای امروز بمیرد، بیمناک و بر حذر باش . چند حدیث دیگر و قریب به همین مضمون در کنزالعمال 3/40، آمده است . ضمنا کلمه (منبت )، عبارت از کسی است که به علت افراط در مورد مرکوبش ، از سفر و قافله جدا می گردد، و برای ادامه سیر خود درمی ماند. یکی از دوستان می گفت : استاد ما در بیان مفهوم (منبت ) توضیح می داد که او عبارت از کسی است که تنگ مرکوب را بیش از اندازه ضرورت محکم می کند، و مرکوب خود را از این طریق ، فرسوده و خسته کرده و آنرا درمانده می سازد.

، جلوگیری کند .

لزوم آزمایش هوش و استعداد و ذوق شاگردان به منظور اشتغال به کتاب یا فن خاص :

اگر شاگرد و دانشجو ، با معلم خود در مورد خواندن فن و یا کتابی مشورت کند - دانشجوئی که حال او بر معلم از لحاظ شعاع کاربرد فهم و استعداد و حافظه اش روشن نیست - نباید (بدون مطالعه ) دستوری در این مورد صادر نماید ، مگر آنگاه که ذهن و هوش او را بیازماید ، و از حالاتش از نظر استعداد و حافظه ، آگاهی کافی بدست آورد .

چنانچه معلم احساس کرد شاگردی که در صدد مشورت با او برآمده است واجد توانائی است و تاءخیر در امر او روا نیست ، موظف است چنین شاگردی را به یک کتاب ساده و آسان - که درباره همان علم و فن مطلوب ، نگارش یافته است - منتقل و راهبری کند .

اگر معلم از طریق آزمایش استعداد و هوش شاگرد ، به این نتیجه رسید که دارای قدرت درک کافی ، و ذهن شایسته ای هست باید او را از کتاب آسان به کتاب دیگری که در خور ذهن و هوش و استعداد او است منتقل سازد ، (یعنی در صورتیکه آمادگی ذهنی و علمی شاگرد را احراز کرد باید به او اجازه ارتقاء به مقام بالاتری را - از لحاظ نوع کتاب و علوم و فنون دیگر ، - بدهد) . چنانچه پس از آزمایش هوش و استعداد شاگرد ، متوجه شد که آمادگی و شایستگی لازم برای انتقال از کتاب آسان به کتاب پیچیده را ندارد باید او

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 4564

را به ادامه همان کتاب ساده و فن آسان وادارد ، و اجازه ندهد به علم و کتاب پیچیده ای سرگرم شود . (تا آنگاه که استعداد و آمادگی کافی بدست آورد و سپس به کتاب استدلالی و پیچیده تری ارتقاء و انتقال یابد) ؛ زیرا آنگاه دانشجوی لایق و شایسته ای که به خواندن کتاب بالاتر و پیچیده و استدلالی - که در خور آن است - ارتقاء می یابد ، و احساس می کند که شایستگی و آمادگی ذهنی او منشاء این ارتقاء و انتقال بوده است ، این انتقال و جابجائی خوش آیند ، موجب ازدیاد انبساط خاطر و فزایندگی نشاط و شادابی و تحرک او در تحصیل خواهد گشت . در حالیکه عکس آن ، یعنی رکود و توقف او در همان کتاب یا انتقال یک دانشجوی لایق از کتاب اصولی و استدلالی به کتاب ساده و آسان ، باعث دلسردی و فروکش شدن شادابی و تحرک تحصیلی او خواهد گشت . (بنابراین به خاطر ایجاد تحرک و ازدیاد نشاط و شادابی دانشجو ، لازم است در صورت داشتن لیاقت ، این انتقال و ارتقاء از ساده به مشکل و از آسان به پیچیده - با اشاره و دستور معلم - انجام گیرد) .

معلم نباید به دانشجو اجازه دهد که در دو فن و یا بیشتر - البته در صورتی که قدرت ضبط و آموختن همگی آنها را دارا نباشد - خود را سرگرم تحصیل سازد . او باید درسهائی را که از لحاظ اهمیت در درجه نخست قرار دارند بر سایر دروسی که در درجه دوم اهمیت قرار دارند

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 4565

مقدم دارد . و ما ان شاء الله در بحثهای آتیه با تفصیل بیشتری راجع به این موضوع گفتگو می کنیم .

باری ، اگر معلم از طریق آزمون و امتحان استعداد شاگرد ، یقین پیدا کرد و یا قویا احتمال داد که او در علم و فن خاصی - که سرگرم تحصیل در آن است - موفقیتی به دست نمی آورد ، و به پیشرفتی در آن نائل نمی گردد ، باید به او دستور دهد که آن علم و فن را ترک گفته و به فن دیگری اشتغال ورزد ، فن دیگری که به پیروزی و موفقیت شاگرد در آن فن می توان امیدوار بود .

18- عدم تقبیح علومی که معلم در آن تخصص ندارد

اگر استاد و معلم ، فقط عهده دار تدریس و یا متخصص در علوم و فنون خاصی باشد نباید سایر علوم و دانشهائی را که آنها را تدریس نمی کند از نظر دانشجو تقبیح و تحقیر کرده و آنها را زشت و بی ارزش جلوه دهد . چنانچه این نوع تحقیر و خرده گیری غالبا از ناحیه معلمان بی سواد و کم فضل و نادان به چشم می خورد ؛ زیرا انسان نسبت به چیزی - که درباره آن بینش و آگاهی ندارد و از آن در بی خبری بسر می برد - احساس نفرت و کینه و عداوت می نماید (و طبق فرمایش امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) : (( (الناس اعداء ما جهلوا) (1) ، یعنی مردم ، دشمن نادانسته های خویش هستند) .

مثلا معلمان علوم ادب عربی و یا علوم عقلی ، معمولا علم فقه را تقبیح و تحقیر می کنند .

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 4566


1- نهج البلاغه (حکم )، شرح عبده ، ص 185 و 248. فیض الاسلام ، ص 1158.

و معلمان فقه ، علم حدیث و تفسیر را ناچیز و کوچک می شمارند و امثال آنها ؛ (ولی یک معلم عالم و خردمند - ولو آنکه متخصص در هر فنی باشد و اختصاصا آنرا تدریس کند - حق تحقیر علوم و دانشهای دیگر را ندارد) ؛ بلکه باید معلم ، راه گشای دانشجو برای آموزش علوم و دانشهای دیگر باشد ، (علوم و دانشهائی که خود درباره آنها تخصص و کارائی ندارد و یا آنها را تدریس نمی کند ؛ ولی موظف است این دانشها را ارج نهاده و در صورت نیاز دانشجو به چنین دانشها ، او را به معلمان متخصص در آنها راهنمائی کند) .

چنانچه معلم ملاحظه نمود که مقام و مرتبت دانش و علمی که در آن مهارت دارد و آنرا به شاگردان تدریس می کند ، از مقام و مرتبت دانشهای دیگری که دیگران عهده دار تدریس آنها هستند متاءخر است ، شاگرد را به معلمانی رهنمون گردد که در آن علوم بنیادی از مهارت و کارائی برخوردارند و سرگرم تدریس آن ها می باشند ؛ زیرا اینگونه ارشاد و راهنمائی یکی از وظائف ضروری است که باید همه مسلمین را به سوی آن راهبری کرده و نسبت به آنها خیرخواهی نمود ، و بدینوسیله از دین و دانش پاسداری کرد .

اینگونه دلسوزیها و راهبریهای معلم - اگر به منظور حفظ مصالح شاگردان - اعمال گردد ، کاملترین نمودار وظیفه شناسی معلم نسبت به حرفه و پیشه تعلیم و تربیت و عامل به ثمر رسیدن قوی و ملکات شایسته در شاگردان می باشد ؛ (چون چنین ارشادها ،

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 4567

استعداد شاگردان را در فراگیری علوم و دانشهای متناسب ، شکوفا می سازد) .

19- ارشاد شاگردان به معلمان شایسته

یکی از وظائف بسیار مهم و اساسی معلم نسبت به شاگردان ، این است که اگر شاگرد و یا شاگردانی که نزد او درس می خوانند ، نزد استاد دیگری نیز سرگرم تحصیل گردند ، رنجیده خاطر و آزرده نشود ؛ چرا ، که او باید در این زمینه فقط مصالح شاگردان را در نظر گیرد ، (و منافع و مصالح شاگردان را به هیچوجه ، قربانی اغراض شخصی و حفظ حیثیت خویش نکند) .

اکثر معلمان و اساتید کم ظرفیت و نادان - به خاطر اشتغال شاگردان آنها نزد معلم و استاد دیگر - دچار تاءثر و رنجیدگی خاطر می شوند . باید گفت که این تنگ نظری ، یکی از مصیبتها و آسیبهای دردناکی است که گریبانگیر معلمان نادان و نابخرد می گردد . و نیز این تنگ نظری و آزردگی خاطر برای معلمانی پیش می آید که به علت کودنی و نفهمی و فساد نیت و فرومایگی همت ، در مسیر اداء وظیفه تعلیم ، فاقد هدف الهی هستند .

این وضع و حالات پریشانگر که در عده ای از معلمان نادان دیده می شود ، یکی از روشن ترین دلیل گویا و رسائی است که نشان می دهد آنان در اداء وظیفه و رسالت تعلیم ، رضای پروردگار و پاداش گرانقدر و ارزشمند اخروی را در مد نظر نگرفته اند ؛ (بلکه هدف آنان در تعلیم و تربیت ، عبارت از تاءمین حیثیت فزونتر در دیدگاه مردم بوده و می خواهند از راه تعلیم ، حس جاه

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 4568

طلبی خویش را هر چه بهتر ارضاء کنند) .

معلم باید بداند که در اداء وظیفه و رسالت تعلیم و تربیت عده ای از بندگان خدا ، خود نیز از بندگان ماءمور و فرمانبردار او است . اگر خداوندگار و پروردگارش ، بنده دیگری را ماءمور به اداء این وظیفه سازد نباید خشمگین و آزرده خاطر شود ؛ زیرا سپردن این ماءموریت به دست افراد دیگر ، چیزی از حیثیت و آبروی او را در نزد سرور و خداوندگارش نمی کاهد ؛ بلکه این پیش آمد ، بر قدر و رفعت مقام او نزد خداوند متعال می افزاید . و آنگاه که خداوند متعال می بیند که امر و فرمان و خواسته او به دست این معلم و یا اشخاص دیگری مورد طاعت و امتثال قرار گرفته است ، (مراتب رضا و خوشنودی او فراهم می گردد) .

پس به حکم وظیفه قطعی ، اگر معلم در دانشجو - از لحاظ نشاط و تحرک و استعداد و کوشش - احساس آمادگی کرد که او با داشتن چنین آمادگی می تواند درسهای متعددی را تحصیل کند ، و خود معلم در تاءمین این هدف ، توانائی کافی ندارد باید نخست او را به معلمی دیگر ارشاد کند تا درسهای دیگر او را به وی تدریس نماید ، و آن درسها را بر او بخواند . اینگونه ارشاد و راهنمائی ، مقتضای طبع وظیفه شناسی و کمال دلسوزی و نمایانگر وجود حس رعایت امانت در هر معلم متعهد و مسئول می باشد .

این قضیه برای خود من (مؤ لف ) با یکی از اساتید مصری من

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 4569

اتفاق افتاد (که خدای به وی پاداش نیکو دهاد) ، (یعنی این استاد مصری - چون برای تدریس دروس متعدد من ، توانائی و مجال کافی ، و یا توانائی لازم علمی نداشت مرا به استادان دیگری رهنمون ساخت ) .

بطور کلی ارشاد به استاد دیگر ، و یا آنگاه که دانشجویان خودبخود به استادی دیگر مراجعه می نمایند در صورتی بجا و به مورد می باشد که آن استاد از هر نظر ، واجد شایستگی لازم برای تدریس علم مورد نظر دانشجو باشد . ولی اگر فاقد صلاحیت و اطلاعات کافی علمی باشد و دانشجو نیز از این کمبود و فقدان مهارت علمی آن استاد واقف نباشد و یا آن استاد ، مردی فاسق یا بدعتگزار ، و یا از لحاظ علمی ، پرلغزش و یا فاقد شرایط دیگر در امر تعلیم باشد ، به گونه ای که ممکن است در دانشجویان حالات و ملکات زشت و پست و فرومایه ای به وجود آورد و شخصیت انسانی آنانرا دچار انحطاط سازد - ملکاتی که فراورده های علمی بر آن ترجیح ندارد و مهمتر از آن نیست - در چنین شرایطی تحصیل نکردن نزد آنها بهتر به نظر رسد . آری باید معلم ، دانشجویان خود را از شیفتگی و فریفتگی به چنین استادی ، سخت بر حذر دارد . البته باید منظور او نیز در این تحذیر ، از یک هدف صحیح انسانی و موفقیت آفرین برخوردار باشد ؛ چون خداوند متعال افراد تباهکار و فاقد حسن نیت را از افراد صحیح العمل و واجد حسن نیت ، کاملا بازشناخته و می شناساند

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 4570

، و به تفاوت شخصیت این دو گروه آگاه است .

20- آماده ساختن و معرفی معلمان لایق برای جامعه

اگر دانشجو به حد کمال (نسبی ) در علم و دانش دست یافت ، و شایستگی استقلال را برای تصدی مقام تعلیم احراز کرد ، و از فراگرفتن علم و دانش (بطور کلی ) فارغ و بی نیاز گردید ، باید معلم به ترتیب و سامان بخشیدن کار و حرفه او - به این منظور که او نیز به نوبه خود اقدام به تعلیم علم برای دیگران بنماید - قیام کند ، و او را در محافل و مجالس بستاید ، و از وی تقدیر و تجلیل به عمل آورد ، و مردم را به تحصیل علم و فراگرفتن آن از نزد او ، تحریض و تشویق و توصیه نماید ؛ زیرا در صورتی که این شاگرد ، خودبخود منصب تعلیم را - بدون تاءیید و ارشاد استاد شناخته شده به عهده گیرد - ممکن است عده ای از شایستگی چنین شاگرد فارغ التحصیل ، بی اطلاع بمانند . و به علت همین بی اطلاعی ، با او انس و پیوندی برقرار نسازند ، و به مهارت و کارآئی علمی او اعتماد نکنند .

بنابراین وظیفه استاد این است که با شرح و بسط کافی ، جامعه را به حال و مقام علمی او آگاه ساخته و مقدار معلومات و مایه های علمی و پایه های تقوی و پارسائی و عدالت و امثال اینگونه مزایا را که در او سراغ دارد به مردم اعلام کند ، مزایائی که نظر شاگردان علاقه مند به تحصیل را به سوی او جلب می نماید ؛ و در

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 4571

نتیجه با احساس علاقه و اشتیاق بدو ، روی می آورند .

این نوع معرفی ، یعنی شناساندن افراد کارآمد به جامعه ، عامل بسیار مهم و مؤ ثری برای سازمان یافتن علم و دانش ، و زمینه ای پرارزش برای صلاح حال جامعه و معلمان و شاگردان می باشد . (شاگردی که می خواهد منصب تعلیم و تربیت دیگران را به عهده گیرد باید از پشتوانه تاءیید استادی خوشنانم برخوردار باشد ، و باید شخصیت علمی و لیاقت اخلاقی و کارآئی او در مقام به تعلیم و تربیت دیگران ، به وسیله استاد وی تصویب و تاءیید گردد) .

اگر استاد احساس کند که شاگرد فارغ التحصیل می خواهد راءسا منصب و مقام معلمی را - بدون نظرخواهی از او - اشغال کند و به امر تدریس دست یازد - در حالیکه استاد میداند که مقام وی از لحاظ شغل و حرفه تعلیم ، قاصر و نارسا است ، و بالاخره برای اقدام به تعلیم ، نیازمند به فراگرفتن علم و ادامه تحصیل و نتیجه محتاج به تعلم و تحصیل و زمینه سازیهای دیگر است - باید اشتغال به تعلیم را در نظر او تقبیح نموده و در خلوت و دور از نظر دیگران به شدت ، عمل او را ناپسند معرفی کرده و از کار او جلوگیری کند . اگر نهی و تقبیح نهانی استاد در او مؤ ثر نیفتاد علنا و در حضور دیگران - البته با قصد و هدف صحیح - اقدام او را نکوهش نماید ، تا سرانجام وادارش سازد که به تحصیلات خود ادامه داده و آمادگی کافی برای

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 4572

اقدام به تعلیم و تربیت دیگران را به دست آورد .

باید یادآور شد که منشاء همه این تکالیف - (یعنی اینکه استاد در صورت شایستگی شاگرد ، موظف به معرفی او است ، و در صورت عدم شایستگی ، موظف به ممانعت او در اقدام به تعلیم می باشد) - این است که استاد و معلم نسبت به شاگرد ، به منزله طبیب و پزشک نسبت به بیمار است . استاد باید از هر وقت و فرصتی - برای شناسائی دقیق بیماری و مرضی که به اصلاح و درمان و مداوا نیازمند است و نیز به منظور آگاهی از کیفیت درمانی که در خور همان بیماری است - استفاده کند و آنرا تحت مداقه و بررسی قرار دهد .

استاد و معلم بافراست و هوشمند ، موارد دقیق و جزئی این گونه انحرافها و بیماریها و طرز درمان آنها را درست می شناسد ، مواردی که نمی توان آنها را تحت یک قاعده و ضابطه کلی ، یکجا ارائه داد . ولی معلم باهوش ، همه این موارد و طرق درمان آنها را با مهارت ، بازیافته و به تدارک آنها اقدام می کند ، (و علیرغم فقدان ضابطه کلی ، شناسائی آنها برای معلم هوشمند آسان می باشد) .

چون برای هر مورد و مقامی ، سخن و مقالی شایسته و گفتاری درخور است . و برای هر نوع بیماری ، دارو و راه درمان مؤ ثری وجود دارد که معلم و پزشک زیرک و باهوش ، آنرا کاملا می شناسند .

نوع سوم : آداب و وظائف ویژه معلم در امر تدریس و جلسه درس
1- آراستن و پیراستن ظاهر به منظور تجلیل از مقام علم و دانش

باید معلم با آمادگی کامل و ساز و برگ و زمینه

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 4573

هائی که نمایانگر وقار و هیبت از نظر لباس و هیئت او می باشد ، و با جامه و بدنی پاکیزه وارد جلسه درس شود ، و جامه خویش را از پارچه سفید انتخاب و تهیه کند ؛ زیرا جامه سفید بهترین و نیکوترین و زیباترین لباس و تن پوش انسان در آداب اسلامی است .

به لباس فاخر و گرانبها اهمیت ندهد ؛ بلکه او باید جامه ای در بر کند که موجب وقار و متانت بوده ، و دلهای ناظران را بدو جلب نماید . چنانکه احادیث و نصوصی درباره لباس پیشوایان محافل و مجالسی ، از قبیل اعیاد و مجامع مربوط به اقامه نماز جمعه و جماعت و امثال آنها به ما رسیده است (که همه آنها حاکی از آن است که باید اعضاء برجسته هر مجمع و مجلسی ، لباسی را انتخاب کنند که وقارآفرین بوده و قلوب مردم را جلب نماید . و حتی همه مردم در تمام فرصتهائی که در میان اجتماع بسر می بردند باید از چنان لباسهائی استفاده کنند) .

مرحوم کلینی در الکافی ، ضمن کتاب (الزی ) و التجمل (1) (آداب آرایش و پیرایش در اسلام ) ، اخبار و احادیث صحیح و معتبری در این زمینه آورده است که نمی توان چیزی بر آن افزود . منتهی ، بحث از همه آداب تجمل و آراستن و پیراستن ظاهر - آنگونه که در کتاب (الکافی ) بطور مفصل یاد شده است - خارج از موضوع رساله و کتاب ما می باشد .

به هر حال ، باید منظور معلم از پیراستن و آراستن ظاهر ،

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 4574


1- به عنوان نمونه ، در این مورد، بنگرید به : (کتاب الزی و التجمل و المروءه ) صحیح الکافی 3/205 - 227. و نیز کتاب کنزالعمال (کتاب الزینه و التجمل ) 6/639 الی 698.

عبارت از تجلیل و بزرگداشت علم و دانش و ارج نهادن به شریعت مقدس اسلام باشد .

او باید به هنگام ورود به جلسه درس ، خود را خوشبو ساخته و موی صورت خود را شانه زده و خویشتن را از هر گونه عیب و زشتی و آثار زننده و اشمئزازآور بپیراید .

یکی از بزرگان سلف - آنگاه که مردم برای شنیدن و فراگرفتن حدیث به محضر او می آمدند - غسل می کرد و سراپای اندام خویش را شستشو می داد . و پس از آنکه بدن خود را معطر و خوشبو می ساخت جامه ای نو در بر می کرد و بالاپوش و عبا را بر سر می نهاد ، و سپس بر کرسی و جایگاه تدریس جلوس می نمود . و همواره ، عود و ماده معطری را تبخیر می کرد (و فضای جلسه درس را خوشبو نگاه می داشت ) تا آنگاه که از گفتن حدیث ، فارغ می گشت . و می گفت :

(من سخت علاقه مندم که حدیث رسول گرامی (صلی الله علیه و آله ) را ارج نهاده و پاسدار شکوه و عظمت آن باشم ) (1) .

2- دعاء و حفظ همبستگی معلم با خدا در حین شروع به انجام وظیفه

آنگاه که معلم می خواهد به قصد تدریس از خانه خود بیرون آید ، باید دعائی که از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است ، بر دل و زبان جاری سازد ، و بگوید :

(( اللهم انی اعوذ بک ان اضل او اضل ، او ازل او ازل ، او اظلم او اظلم ، او اجهل او یجهل علی ، عز جارک

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 4575


1- در تذکره السامع (ص 31) آمده است که مالک بن انس ، چنین می کرد.

، و تقدست اسماؤ ک ، و جل ثناوک ، و لا اله غیرک ) )) (1)

خدایا به تو پناه می برم که مبادا گمراه گردانم و یا گمراه گردم ، بلغزانم و یا بلغزم ، ستم کنم یا ستم ببینم ، دیگران را به نادانی کشانم و یا خود دچار آن گردم . خدایا آنکه سر به جوار و همسایگی تو نهاد ، سرفراز است . و نامهای تو مقدس ، و ستایش تو ، بس عظیم و شکوهمند می باشد ، و جز تو ، کسی شایسته عبادت و بندگی نیست .

سپس بگوید :

(( (بسم الله ، حسبی الله ، توکلت علی الله ، لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم ، اللهم ثبت جنانی و ادر الحق علی لسانی ) )) (2)

به نام خدا ، خدائی که حوائج مرا کفایت می کند و مرا بسنده است . خویشتن را بدو می سپارم ، همه نیروها و جنبش ها تحت ید قدرت خدائی است که والا و بزرگ می باشد . بار خدایا قلبم را پایدار و استوار نگاهدار ، و حق را فراوان بر زبانم جاری ساز .

معلم باید - از آن لحظه ای که پا از خانه بیرون می نهد و در جهت رفتن به جلسه درس ، گام برمیدارد - ذکر و یاد خدا را استمرار دهد ، و وابستگی خویش را با او حفظ نماید تا آنگاه که وارد جلسه درس گردد . و بالاخره خدای را در این مدت فراموش نکرده و همواره از او برای توفیق خویش مدد جوید .

3- ادامه و استمرار این همبستگی با خدا برای توفیق در درس

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 4576


1- در هامش تذکره السامع ، ص 30 آمده که در سنن ابی داود (2/208) دعای مذکور تا همین قسمت درج شده ، ولی تمام قسمت آن در بحارالانوار 2/63، به نقل از منیه المرید آمده است .
2- این دو بخش از دعاء در تذکره السامع ، ص 30، 31. و بحارالانوار 2/63، به نقل از منیه المرید، یاد شده است .

نگاه که معلم وارد مجلس درس می گردد ، باید سلام و درود خود را نثار حاضران نماید . اگر جلسه درس در مسجد و پرستشگاه مسلمین دائر گردد شایسته استقبل از شروع به درس ، دو رکعت نماز (تحیت تهنیت و درود بر مسجد) را اقامه کند . وچنانچه این جلسه در خارج از محیط مسجد منعقد گردد ، دو رکعت نماز شکر و سپاس الهی رااقامه نماید ، بدین امید که او را موفق داشته و اهلیت و شایستگی تدریس را بدو مرحمتفرماید . و یا می تواند دو رکعت نماز حاجت بجای آورد تا خداوندمتعال گامهای علمی او را استوار نگاهداشته و او را موفق و مؤ ید نموده و از لغزش حفظفرماید .

معلم می تواند در جلسات درسی که در خارج مسجد تشکیل می گردد دو رکعت نماز مطلق را - بدون قید نماز شکر و یا نماز حاجت - بجای آورد (یعنی لازم نیست که حتما نماز او تحت عنوان و وجه خاصی اداء شود ؛ بلکه می تواند عاری از هرگونه قید و وجهی ، دو رکعت نماز را تطوعا و برای خدا اقامه کند ؛ زیرا نماز بهترین نهاد و محبوبترین قانونی است که شریعت اسلام آنرا وضع و تشریع کرده است )(1) .

اما مساءله مستحب بودن دو رکعت نماز به خاطر دروس (که بتوان آنرا (صلوه الدرس ) نامید) تاکنون از نظر روایات و احادیث به ثبوت نرسیده است ؛ اگرچه برخی از علماء و فقهاء ، چنین نمازی را مستحب دانسته اند .

باید معلم پس از دو رکعت نماز - با هر عنوان

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 4577


1- امام صادق (علیه السلام ) فرموده است : « (الصلوه خیر موضوع فمن شاء استکثر، و من شاء استقل ) » : نماز بهترین قانونی است که وضع شده است ، هر که بخواهد بیش ، و هر که نخواهد کم انجام دهد. برخی (خیر موضوع ) نیز خوانده اند؛ ولی بهتر است که به صورت اضافه یعنی (خیر موضوع ) خوانده شود. (رک : المستدرک 1/177، المحجه البیضاء، 2/63. و نیز کتاب بحارالانوار. و کتاب (الامامه ، والتبصره ) از علی بن بابویه . و کتاب (الغایات ) از جعفر بن احمد قمی ). ابی ذر غفاری گوید: بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) - در حالیکه تنها نشسته بود - وارد شدم . به من فرمود: ای اباذر، مسجد را تحیتی است . عرض کردم : تحیت مسجد چیست ؟ فرمود: دو رکعت نمازی که شایسته است آنرا به جای آوری . گفتم ای رسول خدا، مرا به نماز فرمان میدهی ، نماز چیست ؟ فرمود: « الصلوه خیر موضوع ، من شاء اقل و من شاء اکثر) » (رک : بحارالانوار 18/31، 32، ط کمپانی ).

، و یا عاری از هر عنوان - ، از خداوند متعال ، توفیق و یاری خویش را درخواست نموده و از او بخواهد که وی را از خطاء و لغزش و اشتباه مصون دارد .

4- جلوس آمیخته با وقار و نزاکت و ادب

معلم باید با آرامش و تواءم با وقار و متانت و تواضع و فروتنی و خشوع و نرمی ، و افتاده و سر به زیر ، در جلسه درس بنشیند (و جلوس خود را با طرزی خوش آیند تنظیم نماید ، یعنی ) دو زانو و به همان صورتی که در نماز ، مستحب است جلوس کند (که پشت پای چپ روی کف پای راست قرار گیرد) . چهارزانو و یا بر نشیمن خود - در حالیکه ساق و ران خود را بالا نگاهداشته و آنها را با دو دست در بغل گرفته است ننشیند . و در صورت امکان و اختیار از هر نوع نشستی که زننده و مکروه و ناخوش آیند است بپرهیزد (بدیهی است که معلم در صورت عدم امکان و یا عدم اختیار ، موظف به رعایت این آئینها در طرز خود نمی باشد ؛ لذا) او بدون داشتن عذر موجه نباید یک یا هر دو پای خود را دراز کند ، به پشت و یا پهلو و مانند آن تکیه نماید ، و رویهمرفته باید در طرز جلوس خود ، ادب و نزاکت را رعایت کند .

رعایت تمام این آداب و آئینهای مربوط به طرز جلوس ، منحصرا به هنگام تدریس ، ضروری و لازم است . اما در مواقعی که مجلس درس از رسمیت خارج شد و کار تدریس ، پایان گرفت

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 4578

، هر نوع جلوس و نشستن ، بلامانع است ؛ زیرا شاگردان و دانشجویان به منزله فرزند او هستند ؛ (و او می تواند با حالتی طبیعی و خارج از تکلف و هر طور که استراحت او اقتضاء می کند جلوس نماید . منظور از رعایت این آداب در جلسه درس ، ارج نهادن و تجلیل از مقام دین و آئین ، و قدردانی از علم و دانش می باشد . و در غیر اینصورت یعنی موقعی که درس به پایان رسید ، رعایت این آداب ، ضرورتی ندارد) .

5 - تعیین و تنظیم جهت و سمت جلوس معلم در جلسه درس

برخی از علماء را اعتقاد بر آنست که شایسته است معلم رو به قبله ، جلوس کند ؛ زیرا نشستن در برابر قبله ، شریفترین و بهترین نوع نشستنها است . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

(( (خیرالمجالس ما استقبل بها) )) (1)

بهترین نشستنها ، نشست هائی است که رو به قبله می باشد .

ولی می توان گفت : اگر معلم پشت به قبله جلوس کند محتملا کار مستحبی را انجام داده است ؛ زیرا در چنین وضعی قهرا (افراد زیادی که عبارت از همان ) شاگردان و دانشجویان او (می باشند) در برابر قبله قرار خواهند گرفت ، و همینگونه سایر مستمعین دیگر نیز از این فضیلت و مزیت برخوردار می گردند .

همین حکم درباره قاضی (و افراد شاکی که در محکمه او حضور می یابند) نیز جاری است (که قاضی پشت به قبله ، و شاکیان در برابر آن قرار گیرند) . این طرز جلوس در مورد قاضی و شاکیان ، از مزیت فزونتری برخوردار

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 4579


1- در طی روایت دیگری آمده است که آنحضرت فرمود: « ان لکل شی ء شرفا و ان اشرف المجالس ما استقبل به » (رک : سفینه البحار 1/166).

است ؛ چون متداعیین و یا شاکیان در برابر قبله و مرکز و کانون توجه مسلمین قرار گرفته و با تمام وجود ، خویشتن را در برابر خدا می یابند . و این کار به منزله نوعی تشدید و سختگیری به شمار میرود که شاکیان در برابر قبله و مقابل پایگاه الهی ، از هر گونه سخن بیهوده و نادرستی ، بر حذر باشند ، و آنگاه که سوگند یاد می کنند ، خدای را ناظر بر اعمال خویش ببینند .

ناگفته نماند که در این باره ، نص و حدیث خاصی وارد نشده است (که معلم و شاگردانش در چه جهتی جلوس کنند ؛ ولی قهرا توجه به مصالح و دوراندیشی ، اقتضاء می نماید که معلم و شاگردان در جهاتی که یاد شده است جهت جلوس خود را تنظیم کنند) .

6- پالایش قصد و هدف

معلم باید قبل از آغاز به تدریس و حتی هنگام خروج از خانه خویش ، قصد و نیت و هدف خود را درست تنظیم نماید ؛ به اینصورت که نیت او باید عبارت از تعلیم و نشر علم و ترویج مطالب سودمند دینی و تبلیغ احکام مذهبی باشد ، احکامی که به عنوان امانت ، بدو سپرده شده و ماءمور و موظف است که آنها را برای دیگران تبیین و گزارش نماید .

و نیز هدف و نیت او باید چنین باشد که از طریق تدریس و مذاکره ، بر مراتب علمی خود بیفزاید ، و حق و حقیقت را ظاهر و آشکار سازد . و از این رهگذر از سوی افکار و آراء نادرست و باطل ، به سوی حق و

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 4580

واقعیت ، بازگردد . و در جمع شاگردان و دانشجویان از خدای خویش یاد نموده ، و با دعای خود و شاگردانش ، برای علماء پیشین و دانشمندان صالح و شایسته ای که درگذشته اند ، طلب مغفرت کرده و مقامات رفیعی را برای آنها آرزو نمایند .

رویهمرفته باید خویشتن را با هر نوع قصد و هدف مطلوبی که به نظر او می رسد ، (و قلبش را متوجه خداوند می گرداند) مجهز ساخته (و از حس جهت یابی صحیح انسانی و الهی بهره مند باشد) . مقاصد و هدفهای والا را در خود احضار و زنده کند ، و بر تراکم این اهداف پسندیده فزونی بخشد تا حجم پاداش او در روز قیامت فزاینده تر گردد ؛ زیرا اهمیت و ارزش اعمال هر کسی بر اساس اهداف و نیتهای او استوار است . (و هر چند که نیت و اراده انسان ، والاتر و پاکیزه تر باشد ، ثواب و پاداش او ارجمندتر و شکوهمندتر خواهد بود) .

منظور از نیت چنین نیست که با زبان بگوید : من این کار را به خاطر فلان هدف انجام می دهم ، و عبارات و واژه ها و الفاظ خاصی برای تحقق نیت خود به زبان آورد ؛ بلکه منظور از نیت ، عبارت از برانگیختن دل و تحکیم اراده بر انجام دادن کار مخصوصی می باشد که باید صرفا به خاطر تقرب به خداوند و امتثال از اوامر او انجام گیرد .

حتی اگر با زبان و الفاظ ، بازی کند و بگوید : من این کار را به خاطر خدا انجام میدهم -

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 4581

با توجه به اینکه خداوند متعال به آنچه در قلب و درون او می گذرد آگاهی دارد و می داند که چنین شخصی فاقد هدف الهی است ، و میخواهد صرفا در محافل و مجالس ، نمود کند و نامور و مشهور شود ، و بر اقران و امثال و رقیبان ، متفوق و سربلند گردد - چنین کسی را باید نیرنگ باز و فریب کار خواند که می خواهد به خیال خود ، خدا و خلق را فریب دهد .

آری ، او ریاکاری است که خداوند متعال به فساد نیت و پلیدی و آلودگی راز و قصد او آگاه و مطلع است . او به علت آلودگی به چنین مقاصد و اهداف معصیت بار - با وجود داشتن ظاهری حق به جانب و فریبا ، و پارساجامگی و تظاهر به عبادت و بندگی - مستحق کیفر و شکنجه الهی می باشد .

خداوند متعال در ظل مراحم و فضل و کرم خویش ، اعمال ما را اصلاح فرموده ، ما را در گفتارمان استوار نگاه دارد . و از برکات منت و احسان خود ، باطن و اهداف و مقاصد ما را از هر گونه شوائب دنیوی ، پاک و پاکیزه سازد .

7- حفظ وقار و متانت در جلسه درس

معلم باید - در صورت امکان - جایگاه خود را در یک سمت و یک جهت مستقر ساخته و از پس و پیش رفتن با نشیمن ، و جابجا شدن ، و تکانهای شدید خودداری کند و دستها را از حرکات بیهوده و بهم پیوستن و در هم فرو بردن ، و در صورت عدم احتیاج ، چشمها را از

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 4582

نگاههای پریشان حفظ کند . و از کثرت مزاح و شوخی و خنده های زیاده از حد ، پرهیز کند ؛ زیرا اینگونه کارها از هیبت معلم می کاهد و حرمت و شکوه او را در معرض سقوط قرار می دهد ، و احتشام او را از میان برمی دارد ، و سرفرازی و عزت او را از دلها بیرون می کند .

مزاح و شوخی اگر اندک باشد (و بر سبیل ندرت و به منظور تجدید نشاط و شادابی شاگردان و زدودن و ستردن فرسودگی خاطر آنها انجام گیرد) ، کاری است ستوده و پسندیده ؛ چنانکه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) و راهبران و ائمه پس از او - که راه را بازیافته اند - گاهی برای ایجاد انس میان همنشینانشان و الفت قلوب آنها ، مزاح و شوخی می کردند . خندیدن نیز تا همین مقدار با مزاح نزدیک است و می توان برای تجدید نشاط اهل مجلس از آن استفاده کرد . رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) آنگاه که می خندید دندانهای سپسین و کناره او نمایان می گشت ، لکن صدا به قهقهه بلند نمی کرد . اعتدال در خندیدن را می توان به (تبسم و لبخند) تعبیر نمود که شایسته است خنده آدمی از آن حد تجاوز نکند .

(جدی بودن معلم و حفظ وقار او مانع از این نیست که پاکدل و خوش زبان باشد ، و با شاگردان خود مطابق مقتضیات ، مزاح نماید . و این حالت برای معلم ، زشت نیست ؛ بلکه با رعایت اندازه ، مطلوب و

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 4583

پسندیده است . برخی از دانشمندان روحیه مزاح را یکی از صفات ضروری معلم برشمرده اند ؛ زیرا معلم ، با مزاح های جسته و گریخته خود ، می تواند بر بسیاری از مشکلات روزمره فائق گردد . و به مدد بهره گیری از حوادث کوچک و سرورانگیز و پی آمدهائی - که از ناحیه برخی شاگردان بروز می کند - حالت نشاط را در محیط کار خود برانگیزد که خود و شاگردان را از تنگنای برخی حالات غم انگیز برهاند ، و نشاطی در خود و شاگردانش برای درس ایجاد کند . اما همانطور که شهید ثانی یادآور شد : نباید مزاح را داءب و عادت خود قرار داده و از حد معتدل آن ، تجاوز کند ؛ زیرا اگر مزاح از حد خود تجاوز نماید باعث جراءت و جسارت شاگردان نسبت به معلم گشته و احترام او را در معرض خطر قرار می دهد . و درس او منجر به هرج و مرج شده و اداره و اداره جلسه درس و تعلیم شاگردان برای او دشوار میگردد) .

8 - طرز توجه و نگاه معلم به شاگردان باید حساب شده باشد

معلم باید برای نشستن خود ، جایگاهی را انتخاب کند که چهره او برای همه حاضران مجلس درس او ، نمایان بوده و همه شاگردان و حاضران بتوانند او را ببینند . و او هم به نوبه خود بتواند نگاه و التفات ویژه خود را - در صورت نیاز و گفتگوی با آنها - بدآنها معطوف ساخته و سیما و چهره آنها را مشاهده کند .

او باید نگاه خود را عادلانه میان همه شاگردان ، توزیع نموده ، و همه را با نظر و

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 4584

نگاه خود محفوظ گرداند . و آنگاه که با شاگردی گفتگو می کند و یا یک شاگرد ، پرسشی با استاد در میان می گذارد ، و یا آنکه سرگرم بحث و مناقشه با او است ، باید بیش از دیگران به او بنگرد و نگاه ویژه خود را بدو معطوف سازد و بدو روی نماید ؛ اگر چه اینگونه شاگرد ، کم سن و سال یا از لحاظ علمی و جهات دیگر در سطح پائین باشد ؛ زیرا تخصیص و منحصرساختن التفات و توجه به افراد مترفع ، و متشخص ، و محدود ساختن نگاه به افراد مشهور ، شیوه جباران و ریاکاران است .

شاگردی که نزد استاد به قرائت و خواندن مشغول است به منزله شاگردی است که با استاد به گفتگو نشسته و با او بحث می کند . لذا باید التفات و نگاه ویژه خود را - در مورد مطالبی که به درس او مربوط است - بدو معطوف نماید (و برای او چهره بگشاید و به سخنانش گوش فرا دهد) . استاد باید از بذل نگاه و التفات و خطاب به دیگران - بر حسب حال و سؤ ال آنها دریغ و مضایقه نکند .

9- احترام ویژه به شاگردان بافضیلت و قدردانی از مزایای آنها

باید معلم - بیش از آنچه درباره توده مردم ، اخلاق و رفتار خوش آیندی را به کار می دارد - نسبت به همنشینان و شاگردان خویش ، رفتار خوشی را در پیش گیرد . و شاگردانی را که از لحاظ سنی ، یا علمی ، یا لیاقت و شایستگی ، و یا شرافت روحی و امثال آنها ، بر دیگران امتیاز و برتری

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 4585

دارند ، مورد توقیر و احترام قرار داده و جایگاهشان را در جلسه درس - به همان اندازه که آنان را در پیش رو قرار داشتن ، مقدم می دارد - برفرازد ، و جایگاه آبرومندی را برای آنان در نظر گیرد . و نسبت به سایرین نیز اظهار لطف و محبت نموده و با سلام و درود گرم و صمیمانه و چهره ای گشاده و سیمائی شاداب و قیافه ای متبسم و خندان ، مراتب احترام خویش را ابراز کرده ، و به منظور گرامی داشت مقدم آنها ، از جای برخیزد .

اگرچه در بعضی اخبار و احادیث در مساءله احترام به شاگرد ، ایهامی به چشم می خورد ؛ به این معنی که از مضمون این اخبار چنین استفاده می شود که اگر رفتار معلم ، نمایانگر احترام به شاگرد باشد ، این رفتار به عنوان عملی مکروه و ناستوده به شمار می آید . ولی علی رغم چنین ایهام ، اگر طرز برخورد معلم با شاگردان ، حاکی از احترام به آنها باشد ، به هیچوجه مکروه و ناخوش آیند نیست .

باید یادآور گردیم که تحقیق و بررسی اینگونه اخبار و کیفیت توجیه آنها - به صورتی که با مساءله احترام معلم به شاگردان ، اصطکاکی پیدا نکند - از حوصله این کتاب ، بیرون است . (و باید این موضوع در جای خود یعنی علم الحدیث ، غوررسی و تحقیق شود) .

(هر انسانی علاقه دارد نزد دیگران محترم و محبوب باشد . بنابراین ، وظیفه هر فرد انسانی ، نشان دادن حسن خلق و محبت و احترام به

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 4586

دیگران است . ولی معلم بیش از دیگران موظف به این امر نسبت به شاگردان می باشد . بهترین صفات اخلاقی معلم این است که نسبت به کودکان و شاگردان ، عاطفه و محبت نشان دهد ؛ چون به ویژه ، کودک ، و عموما شاگردان ، به توجه و اعمال دلنشین اخلاقی معلم و محبت او ، شدیدا نیازمند هستند . برای آنکه شاگرد بتواند با معلم ، انس پیدا کند و بدو اعتماد نماید ، باید از محبت و توجه او اشباع شود . وقتی شاگرد از معلم ، توجه و محبت و احترام مشاهده نکرد و معلم نسبت به او توهین را روا داشت ، از معلم و استفاده از او بیزار میگردد .

فرق میان توجه معلم و دیگران از اینجا سرچشمه می گیرد که مخصوصا کودک وقتی از خانه و یا کودکستان و یا مکتب خانه به مدرسه منتقل میشود ملاحظه می کند که تمایل و علاقه او به معلم ، مقابله نمی شود . یعنی این تمایل ، یک طرفه بوده ، و از طرف دیگر یعنی از ناحیه مربی ، علاقه ای به او ابراز نمی گردد و تبادلی در این محبت انجام نمی گیرد ؛ در حالیکه پدر و مادر یا مربی ، با او در منزل ، و یا با او در کودکستان و یا مکتب خانه ، با رفق و نرمی و محبت رفتار می کردند . لذا ممکن است احیانا این تصور در او به وجود آید که معلم مدرسه ، به او جفا می کند .

روانشناسان در تقسیم نیازمندیهای کودکان و خردسالان

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 4587

، آراء و نظریات گوناگونی اظهار کرده اند . ولی به طور مسلم همگی معتقدند که یکی از نیازمندیهای قطعی کودک و شاگرد ، آن است که مورد محبت دیگران و معلم قرار گیرد تا معلم یا دیگران بتوانند اعتماد و علاقه او را نسبت به خود و درس خویش جلب کرده ، و حس طاعت و محبت را در او بیدار سازند .

شهید ثانی میگوید : باید معلم به این نیاز روانی شاگرد ، عنایت داشته باشد . و بخصوص هر چه بیشتر ، احترام و محبت خود را متوجه شاگردان برجسته مجلس درس خود نماید ؛ چون آنها از او انتظار بیشتری دارند . و اگر معلم به این حاجت روانی شاگرد آشنائی داشته باشد و آنرا مورد توجه قرار دهد ، می تواند آنرا در مسیر خوبی رهبری کرده و از آن برای امر آموزش بهره برداری نماید :

درس معلم ار بود زمزمه محبتی

جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را)

10- تلاوت قرآن و خواندن دعاء قبل از تدریس

معلم باید قبل از شروع به بحث و کاوش علمی و تدریس - به عنوان تبرک و تیمن - چند آیه ای از قرآن کریم را قرائت کرده ، و پس از آن برای خود و حاضران جلسه درس و سایر مسلمین دعاء کند ، و از شر شیطان مطرود از رحمت پروردگار ، به خدا پناه برد . مثلا بگوید : (( (استعیذ (- یا - اعوذ) بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم ) )) . و نام خدای را (با ذکر : (( (بسم الله الرحمن الرحیم ) )) ) بر دل و زبان جاری سازد ،

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 4588

و خدای را (با جمله : (( (الحمد لله رب العالمین ) )) سپاس گوید ، و بر پیامبر (صلی الله علیه و آله ) و خاندان و یارانش سلام و درود فرستد ، (یعنی به عنوان مثال بگوید : (( (والصلوه والسلام علی نبیه و آله و اصحابه ) ) . سپس در حق علماء و صلحای درگذشته و پیشین ، به ویژه استادان و پدر و مادر خود و حاضران ، دعا کند . اگر جلسه درس در مدرسه و امثال آن برگزار می شود در حق واقف آن مکان نیز ، دعاء نماید .

اگرچه سند روائی و حدیث خاصی در این باره به ما نرسیده است ؛ ولی در اینگونه دعاها خیر و برکت عظیمی وجود دارد ، و موقعیت خاص جلسه درس ، مورد و محل مناسبی برای اجابت دعاء می باشد . دعاء در چنین مجالس و محافل علمی ، شیوه دانشمندان سلف و سیره علماء پیشین است ، شیوه و سیره ای که باید از آن پیروی کرد . آنان ، دعاء و نیایش به درگاه الهی را - قبل از آغاز به درس و مذاکره - مستحب می دانستند ، و به آن علاقه و دلبستگی داشتند .

بعضی از دانشمندان ، دعای زیر را از جمله دعاهائی می دانستند که باید قبل از تدریس خوانده شود ، و مضمون آن ، چنین است :

(( (اللهم انی اعوذ بک ان اضل او اضل ، و ازل او ازل ، و اظلم او اظلم ، و اجهل او یجهل علی (1) . اللهم انفعنی بما علمتنی ،

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 4589


1- دعا تا اینجا در سنن ابی داود 2/208 آمده است ؛ ولی مجموع آن در منیه المرید، ص 82، و بحارالانوار 2/63، درج شده است . و نیز بنگرید به صحیح ترمذی ؛ دعوات ؛ 128.

و علمنی ما ینفعنی ، و زدنی علما . و الحمدلله علی کل حال . اللهم انی اعوذ بک من علم لاینفع ، و من قلب لایخشع ، و من نفس لاتشبع و من دعاء لایسمع ) )) (1) .

خدایا به تو پناه می برم از اینکه گمراه کنم و یا گمراه گردم ، بلغزانم و یا بلغزم ، ستم کنم و یا ستم بینم ، به نادانی کشانم و یا خود دچار آن گردم . بار خدایا مرا با علمی که به من آموختی سودمند گردان ، و مرا به علمی رهنمون ساز که مرا سودمند افتد ، خدایا بر مراتب علم و آگاهی من بیفزا . سپاس حقیقی در تمام حالات از آن خداوند متعال است . بار خدایا به تو پناه می برم از علمی که سودمند نیفتد ، و از قلبی که خشوع و نرمی و انعطاف در برابر حق ، بدان راه نیابد ، و از هوسی که سیر و اشباع نگردد ، و از دعائی که اجابت نشود .

یکی از دانشمندان ، سوره (الاعلی ) را - برای تلاوت قرآن ، قبل از شروع به درس - انتخاب می نمود و چنین می اندیشید که واژه ها و تعابیر موجود در این سوره ، از قبیل : (( (الاعلی ، قدر فهدی ، سنقرئک فلاتنسی ، فذکر ان نفعت الذکری ، صحف ابراهیم و موسی ) )) دارای تناسب و تجانس خاصی با بحث و مذاکرات علمی است . و می توان مضامین این سوره را - از آنجهت که با مساءله درس و بحث و نام

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 4590


1- در طی دعای ابوحمزه ثمالی آمده است : « (... و اعوذ بک من نفس لاتقنع ، و بطن لایشبع ، و قلب لایخشع و دعاء لایسمع ، و عمل لاینفع ) » .

اعلای خداوند متعال و هدایت و ارشاد و تذکر و قرائت و صحیفه نبشتار ، کاملا متناسب می باشد - به فال نیک گرفته و بدان تاءسی جست .

و نیز روایت شده است اگر کسی با گروهی بسر برد و بخواهد دعائی بخواند ، باید دعای زیر از آن جمله باشد :

(( اللهم اقسم لنا من خشیتک ما یحول بیننا و بین معصیتک ، و من طاعتک ما تبلغنا به جنتک ، و من الیقین ما یهون به علینا مصائب الدنیا . اللهم متعنا باسماعنا و ابصارنا و قوتنا(1) ما احییتنا ، و اجعلها الوارث منا ، و اجعل ثارنا علی من ظلمنا ، و انصرنا علی من عادانا ، و لاتجعل مصیبتنا فی دیننا . و لاتجعل دنیانا اکبر همنا و لا مبلغ علمنا . و لاتسلط علینا من لایرحمنا)(2) (برحمتک یا ارحم الراحمین ) )) .

بار خدایا آن بخش از خشیت و ترس خود را نصیب ما گردان که میان ما و میان نافرمانی ما نسبت به فرمان تو ، سد و مانعی ایجاد کند . و از اطاعت و امتثال از اوامر خود ، حظ و بهره ای را برای ما منظور کن که ما را به بهشت تو و نیکبختی جاوید برساند . و سهم ما را از یقین به خودت به گونه ای به ما عطاء کن که از رهگذر آن ، مصائب و حوادث ناگوار دنیا از دیدگاه ما آسان و ناچیز و هموار گردد . بار خدایا ما را به وسیله حس شنوائی و بینائی و نیروی ما - مادامی که ما را زنده نگاه

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 4591


1- در پاره ای از نسخه ها آمده است : (و قونا).
2- منیه المرید 82. بحارالانوار 2/63. دعای نیمه شعبان (رک : مفاتیح الجنان ، 341).

میداری - برخوردار فرما ، و همان را ارث ما ده ، یعنی تا هنگام مرگ این نیروها را از ما مگیر و آنها را برای ما پایدار نگاه دار . خون ما را به زیان ستمگران و متجاوزان به ما ، قرار ده و انتقام ما را از آنها برگیر . ما را بر دشمنانمان یاری ده . مصیبت و گرفتاری های ما را در دین و آئین ما قرار نده . دنیا را به عنوان مرکز اساسی هدف اهتمام و کوشش و مقصد نهائی علم و دانش مقرر نفرما ، کسانی که به ما رحم نمی کنند بر ما مسلط و چیره مگردان .

11- استفاده از بهترین قواعد و روش تدریس و تفهیم

باید معلم در تدریس خود ، راه و روشی را جستجو و انتخاب کند که از رهگذر آن ، درس وی با آسانترین وجه ، قابل فهم گردد . او باید حتی الامکان از خوشترین و دلچسب ترین واژه ها و تعابیر ، تواءم با بیانی آرام و بلیغ و روشن و روشنگر ، - به منظور تفهیم شاگردان - استفاده کند .

مطالبی را که از نظر زیرسازی و اهمیت ، در درجه اول قرار دارد بر سایر مطالب ، مقدم داشته ، و مطالب روبنائی را در پی مسائل زیربنائی ایراد کند . در ترتیب مقدمات و زمینه سازی مطالب ، تنظیم مسائل بنیادی را برای تحقیق و بررسی موضوع بحث ، رعایت کند . آنگاه که باید جمله و عبارتی را قطع و وقف نماید ، اندکی سکوت کند . و آنگاه که جمله ها با هم پیوند و ارتباط دارند پیوستگی کلام و سخن خود

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 4592

را رعایت نماید .

در صورتی که همه حاضران جلسه درس و یا برخی از آنها نیازمند به تکرار مشکلات مربوط به محتوی و یا الفاظ و تعابیر درس بودند استاد از تکرار توضیح مربوط به آن دریغ نورزد ؛ بلکه باید گزارش آنها را اعاده نماید .

و آنگاه که بسط و توضیح مساءله ای را به پایان رساند ، اندکی سکوت و درنگ کند تا اگر کسی ایراد و سخنی بر آن مطلب داشت آنرا در میان گذارد .

اگر معلم چنین پیش بینی کند که نمی تواند پاسخ یک شبهه دینی را - پس از ایراد آن - در ضمن یک جلسه بیان کند ، باید از طرح آن شبهه دینی و پاسخ آنرا جمعا در یک جلسه بازگو نماید ، و یا اساسا مجموع ایراد شبهه و پاسخ آنرا به جلسات دیگر موکول سازد . بخصوص اگر درس او در جمع حاضرانی - متشکل از شاگردان خاص وی و توده مردم عادی - منعقد شود ، و کسی یا کسانی در درس او حضور بهم رسانند که احتمالا دوباره به جلسه درس او نیایند ، و در چنین درسی ، شبهه ای ایراد شود و بلاجواب بماند ، و حل و پاسخ آن به جلسات دیگر موکول گردد ، بدیهی است که در چنین شرائطی آن شبهه در مغز و دل آنها جایگزین می گردد (و به عنوان یک اصل پذیرفته شده دینی تلقی می شود) . و احیانا هرگز موفق نمی گردد که پاسخ این شبهه را بشنود . قهرا ایراد اینگونه شبهات که بلاجواب می ماند ، زمینه ای

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 4593

برای آشوب روحی و فتنه باطنی و فساد و بدکرداری او می شود (و افکار پریشان و اندیشه های نابسامان و کردارهای نادرست دینی را در او به ارمغان می آور) .

12- رعایت ترتب منطقی علوم و دانشها در امر تدریس

در صورتی که معلم با درسهای متعددی مواجه باشد (و خود را در برابر متقاضیانی ببیند که خواهان تدریس علوم متنوعی هستند) باید علم و دانشی را پیش از هر درس دیگری تدریس کند که واجد شرافت فزونتری نسبت به سایر علوم می باشد . و بالاخره باید ارزشمندترین علم را در نوبت نخست تدریس قرار دهد . به این معنی که به ترتیب : اصول دین ، تفسیر ، حدیث ، فقه ، نحو ، معانی بیان و بر همین قیاس ، سایر علوم را بر حسب مرتبه و مقام و نیاز به آنها - از لحاظ تقدم و تاءخر - با ترتیب مناسب و بر حسب احتیاج شاگردان تدریس کند .

ما در بحثهای آینده - طی باب ویژه ای - مطالبی را بازگو خواهیم کرد که ضمن آن ، مراتب و درجات اهمیت این علوم و دانش ها روشن خواهد شد .

13- رعایت اعتدال و اقتصاد در بیان و توضیح مطالب

معلم نباید مدت جلسه درس خود را آن اندازه طولانی سازد ، و آنچنان در شرح و بسط مطالب پرگوئی کند که موجب ملال و فرسایش خاطر شاگردان و یا مانع فهم و ضبط و به خاطر سپردن درس گردد ؛ زیرا هدف از تدریس این است که شاگردان ؛ بیان استاد را درک نموده و آنرا به خاطر بسپارند . و چون به علت اطاله سخن ، ذهن شاگردان ، خسته و فرسوده گردد ، هدف و

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 4594

مقصد - که عبارت از فهم و ضبط است - از میان می رود .

معلم نباید درس خود را آنچنان کوتاه و محدود برگزار کند که موجب نقص قسمتی از بیان و تقریر و توضیح ، و یا مخل به ضبط و درک شاگردان گردد ؛ زیرا در این صورت نیز نقض غرض لازم می آید ، و مقصود و هدف از تدریس از دست می رود .

معلم باید در امر طولانی ساختن درس و یا محدود نمودن و فشرده گوئی ، مصلحت و شرائط و اوضاع حاضران و شاگردان را از لحاظ بهره گیری در نظر گیرد . اگر شاگردان او دارای آن مقدار آمادگی باشند که استاد ، مطلب را طولانی سازد و تمام شقوق و شاخه های متنوع آنرا بازگو نماید ، اطاله سخن و طولانی ساختن جلسه درس بلامانع خواهد بود . (در غیر اینصورت باید بر حسب شرائط و مقتضیات روحی و علمی شاگردان خویش ، وقت را از نظر اطاله سخن و یا عدم آن تنظیم کند) .

14- مصونیت معلم از عوارض مخل مزاجی و روحی

آنگاه که معلم دست اندر کار تدریس می گردد باید از عوارضی که آرامش او را از میان می برد و یا فکر او را دچار تشویش و اضطراب می سازد ، کاملا مصون باشد . و در چنین شرائطی اساسا تدریس نکند . این عوارض عبارتند از : بیماری ، گرسنگی ، تشنگی ، محصور بودن از لحاظ پیشاب و پساب ، خوشحالی مفرط ، اندوه ، خشم ، بیحالی ، پینکی و چرت زدگی ، پریشانحالی ، احساس سرما و گرمای رنج آور .

اینگونه عوارض ،

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 4595

باعث می شوند که معلم نتواند - آنطور که شاید و باید - بحث و بیان خود را کاملا تفهیم کند ، و هدف مطلوب خود را اداء نماید . و یا موجب می گردد که احیانا راءی و فتوای نادرستی را - بطور ناخودآگاه - ابراز کند . (لذا باید معلم در عین تندرستی ، و در یک شرائط سالم روحی ، و در وضعی طبیعی و عادی ، به تدریس اشتغال ورزد تا افکار و آراء صحیحی را در اختیار علاقمندان قرار دهد) .

15- توجه به فضای جلسه درس - یا - جلسه درس و اهمیت هوای آزاد

باید فضای جلسه درس ، از هر گونه عوامل آزاردهنده و انگیزه های سرگرم کننده حاضران ، از قبیل : دود ، گرد و غبار ، سر و صدای زیاد که مخل آرامش است ، تابش سوزنده آفتاب ، و امثال آنها از عواملی که فکر را به خود مشغول می سازند و مانع از اداء وظیفه مطلوب می گردند ، مصون باشد .

باید جلسه درس در عین وسعت ، از هر انگیزه ای که فکر و اندیشه آدمی را به خود سرگرم می کند و روان انسان را دچار تشتت و پریشانی می سازد ، کاملا محفوظ باشد تا در ظل چنین فضائی گسترده و عاری از عوامل سرگرم کننده ، غرض مطلوب و هدف نهائی تدریس تاءمین گردد .

16- رعایت مصالح شاگردان و مصالح اهم در تقدیم و تاءخیر وقت تدریس

باید معلم - در صورتی که ضرورتی مهم و مشقتی فزون از حد در میان نباشد ، در تقدیم و یا تاءخیر حضور خود در جلسه درس - در طی ساعات روز - مصالح جماعت شاگردان را مراعات کند . یکی از انواع ضرورت (که معلم احیانا

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 4596

ناگزیر از تاءمین آن می گردد) اشتغال به مطالعه و تصنیف و تاءلیف در اوقات و فرصتهای مناسب می باشد .

ولی باید توجه داشت که مطالعه و تصنیف - آنگاه بر مصالح جمعی شاگردان مقدم است - که از لحاظ اهمیت ، بر کار تدریس رجحان داشته باشد ، (و در غیر اینصورت باید معلم - از لحاظ تعیین وقت حضور برای تدریس - مصالح و منافع جماعت شاگردان را بر مصالح مربوط به مطالعه و تاءلیف ترجیح دهد) .

17- رعایت تناسب صدا با محیط درس

معلم نباید صدای خود را بیش از اندازه نیاز حاضران ، بلند کند . و نباید صدایش را آنقدر آهسته و کوتاه سازد که احیانا برای برخی از حاضران ، درست مسموع نگردد ، به گونه ای که نتوانند کاملا محتوای سخن او را درک نمایند . از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که فرمود : (خداوند متعال ، صدای آهسته و کوتاه را دوست می دارد ، و از صدای بلند و فریادگونه خشمگین و بیزار است ) (1)

بهتر این است که بگوئیم : صدای معلم ، نباید از فضای جلسه درس به بیرون از محیط درس سرایت کند و در عین حال باید برای حاضران نیز رسا باشد . اگر در میان جمع شاگردان ، شخصی که دچار ثقل سامعه و ضعف حس شنوائی است حضور یابد ، چنانچه معلم صدای خود را آن اندازه رسا سازد که او نیز بشنود ، هیچ مانعی ندارد ؛ بلکه در این زمینه روایتی هست که در کتب حدیث به چشم می خورد ، و حاکی از آن

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 4597


1- « ان الله یحب الصوت الخفیض و یبغض الصوت الرفیع » (منیه المرید، ص 83. تذکره السامع ، ص 39. تذکره الحفاظ: ذهبی 3/316).

می باشد که چنین کاری دارای فضیلت است (1) .

18- حزم و احتیاط برای حفظ نظم

حزم و احتیاط برای حفظ نظم و پاسداری از آرامش ، و پیشگیری از مراء وجدال در جلسه درس باید معلم ، جلسه درس خود را از همهمه و سر و صدا و غوغا صیانت نماید ؛ چون لغزش و غلط و خطاء و اشتباه از زیر بانگ و خروش و غوغا ، سر برمی آورد . او باید جلسه درس خود را از سر و صدای بلند شاگردان و سوء ادب آنها در مذاکرات علمی ، و تشتت و اختلاف جهات بحث ، و نیز انحراف مسیر مساءله مورد بحث ، به موضوعات و جاهای دیگر - پیش از تکمیل آن مساءله - حفظ نماید . اگر از سوی یکی از شاگردان ، زمینه های انحراف از مسیر مساءله را مشاهده کند (و ببیند که او مطالبی را بازگو می نماید که با آن مساءله بیگانگی دارد) با آمیزه لطف و محبت - پیش از آنکه سخن انحراف آمیز او در میان جمع حاضران منتشر گردد ، و هیجانی در آنها به وجود آورد - از انحراف او جلوگیری کند . او باید به همه حاضران ، نکات و حقایقی را یادآور گردد که نمایانگر قبح و زشتی انحراف مذکور است . و به آنها گوشزد کند که چون مقصود و هدف نهائی بحث و مذاکره علمی آنست که دلها و قلوب در جهت اظهار و پدیدار ساختن حق ، با هم همبستگی یابد و در سایه آن ، ثمرات و فوائدی عائد همگان گردد و میان آنان ، صدق و صفاء و نرمش

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 4598


1- تذکره السامع ، ص 39.

و مدارا حکومت کند و از یکدیگر - متقابلا - استفاده نمایند .

باید معلم پس از تذکر و هشدار مذکور ، روایاتی را - که در نکوهش ستیز و جدال و مناقشه و رقابت بیجا و کینه توزی وارد شده است - بر آنان بخواند ، که به ویژه در این روایات ، ستیزه جوئی و کینه توزی علماء و دانشمندان و اشخاصی که دارای سمت علمی هستند و بر اریکه علم نشانده شده اند ، سخت نکوهش و مذمت شده است .

معلم باید به شاگردان یادآور گردد که جدال و ستیزه جوئی در مذاکرات علمی ، سرانجام از دشمنی و کینه سر برمی آورد که عواقب سوء آن عبارت از پریشانی فکر و خاطر ، و از دست دادن حس دینی و ایمانی است .

و نیز باید گوشزد نماید که لازم است اجتماع و گردهم آئی شاگردان ، خالصانه و پاکیزه از هر گونه غرض ورزی ، و رویهمرفته فقط به خاطر خدا باشد تا فائده دنیوی و سعادت و نیکبختی در آخرت را برای آنها بارور سازد .

19- ایجاد انضباط و حس مسئولیت اخلاقی در شاگردان

اگر معلم ملاحظه کرد که یکی از شاگردان در بحث و گفتگو ، از حد و مرز موضوع و یا موازین اخلاقی ، پا فراتر می نهد ، و یا از خود ، سرسختی و کینه توزی و بی انضباطی و سوء ادب نشان می دهد ، و یا پس از اثبات و ظهور حق و حقیقت ، منصفانه داوری نمی کند ، و یا بی جهت بانگ می زند و فریاد سرمی دهد ، و یا به حاضران و غائبان جسارت

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 4599

و اسائه ادب می کند ، و یا نسبت به کسی که لایق تر از او است در نشست ، تفوق و برتری می جوید ، و یا در جلسه درس به خواب می رود ، و یا در حین درس با دیگران صحبت می کند ، و یا می خندد ، و یا یکی از حاضران را به استهزاء می گیرد ، و بالاخره مرتکب عملی می گردد که دور از نزاکت و انضباط مربوط به جلسه درس می باشد ، و رفتارش به هیچوجه در خور یک محصل و دانشجو نیست ، باید معلم شدیدا از این گونه اعمال نابخردانه او ممانعت به عمل آورد .

درباره اعمال و رفتار خوب و بد ، و کردار روا و ناروای شاگرد ، قریبا بحث مفصل و مشروحی را در پیش داریم .

این نوع بحث - (که در ضمن گفتگوی از وظائف معلم در امر تدریس و جلسه درس به میان آمده است ) - با بحثی که مربوط به جلوگیری از اخلاق ناستوده شاگردان بوده ، و ما قبلا از آن یاد کردیم ، تفاوت دارد ؛ زیرا گفتگوی ما در اینجا به وظائف معلم در جلسه درس ارتباط دارد ؛ ولی بحث گذشته ، مربوط به وظائف معلم و شاگرد نسبت به خودشان بوده است . اگرچه می توان این دو بحث را در هم ادغام نمود ؛ ولی اهتمام و عنایت به شاءن و ارزش این وظیفه ، چنین اقتضاء می کرد که بهتر بود در اینجا نیز مستقلا و به خصوص ، مورد بحث قرار گیرد .

20- رفق و مدارا در مورد کیفیت پاسخ به پرسشهای شاگردان

باید همواره معلم

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 4600

با شاگردان ، مدارا و همراهی کرده ، و رفق و نرمی با آنها را از دست نداده ، و به پرسشهای آنها گوش فرادهد . اگر ملاحظه کرد که شاگردی - با وجود اینکه معنی و مقصود مطلب را درک کرده ؛ ولی به علت حجب و حیاء و قصور و نارسائی معلومات و نقص بیان نمی تواند اشکال و ایراد خود را تقریر کند ، و بیان او در تعبیر از مقصودش نارسا به نظر می آید باید معلم - که مقصود او را درک نموده است - ، نخست منظور او را بیان کرده و سپس وجه اشکال و ایرادش را بازگو نماید ، و پاسخ لازم را به میزان اطلاعات خویش توضیح دهد .

اگر معلم متوجه شد که مطلب و منظور او از بحث ، بر شاگرد ، مشتبه شده و به همین جهت به آن مطلب اشکال می کند ، باید از شاگرد ، راجع به موارد و شقوق احتمالی موضوع سخن او - که احتمالا ممکن است آنها را اراده کرده باشد - پرسش نماید و به او بگوید : آیا می خواستی چنین چیزی را بیان کنی ؟ اگر جواب او مثبت بود و گفت : هدف من نیز همین بوده است ، باید معلم پاسخ آنرا بیان کند . و اگر بگوید که من چنین منظوری نداشتم ، محتملات دیگر را بازگو کند ، (و تا آن مقدار به پرسشهای خود از شاگرد درباره این محتملات ادامه دهد تا سرانجام به هدف و مقصود او برسد و پاسخ لازم را برای او بیان نماید) .

اگر

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 4601

شاگرد از یک مطلب رکیک و زننده ای سؤ ال نمود ، معلم نباید او را تحقیر و استهزاء کند ؛ زیرا هر معلمی ناگزیر است به هرگونه پرسش (معصومانه و بی غرض ) ، پاسخ دهد ؛ چون جز این ، چاره ای نیست . و به طور قهری ، احیانا ممکن است مطالب رکیکی مورد پرسش قرار گیرد . بجا است به او یادآور گردد که همه انسانها بدینسان پرس و جو می کردند تا سرانجام در راه تحصیل علم و فهم مسائل علمی ، گام نهادند و در نتیجه ، موفق و کامیاب شدند . (یعنی تمام اشخاصی که توانستند از دانش و بینش علمی بهره مند گردند ، این موفقیت را در سایه سؤ ال و پرسش ، به دست آوردند که احیانا بدون غرض ، سؤ الاتی را مطرح می ساختند که زننده و رکیک به نظر می رسید) .

21- محبت و التفات معلم و گشاده روئی او نسبت به شاگرد تازه وارد

اگر شخص تازه واردی در جلسه درس شرکت کند ، باید معلم به او اظهار محبت کرده و با انبساط و گشاده روئی از او استقبال نماید تا بدینوسیله موجبات نشاط و شرح صدر او را فراهم آورد ؛ چون هر شخصی غریب و تازه وارد - به ویژه در حضور علماء و دانشمندان - دچار دهشت و هیبت زدگی می گردد (که باید معلم از طریق اظهار محبت و گشاده روئی ، این ترس و هیبت زدگی را از دل او بیرون کند) .

و نیز چون این فرد تازه وارد و غریب ، احساس غربت و بیگانگی می کند ، نباید معلم با نگاه های تعجب آلود و

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 4602

آزاردهنده ، بدو چشم دوخته و نگاهش را فزون از حد ، در او متمرکز سازد ؛ زیرا اینگونه نگاه ها او را دچار شرم و خجلت می سازد . و با وجود اینکه ممکن است دارای اهلیت و شایستگی برای تحصیل باشد ، شرم و حیاء وی ، مانع سؤ ال و پرسش علمی و شرکت او در بحث و مذاکره گردیده ، (و موجب محرومیت از علم می شود) .

22- وظیفه معلم ، همزمان با ورود عالم و دانشمند به جلسه درس

اگر فرد عالم و فاضلی به جلسه درس روی آورد ، و استاد هم همزمان با ورود او ، سرگرم شروع به تدریس مساءله ای باشد ، (باید برای تجلیل از وی ) از ادامه بحث در آن مساءله خودداری کرده و درنگ نماید . اگر ورود این شخص تازه وارد ، همزمان با ادامه بحث در آن مساءله ، اتفاق افتد (یعنی آن عالم و یا شخص غریب در اثناء بحث از مساءله ای ، وارد جلسه شود) باید معلم ، مساءله بازگو شده و یا مقصود و خلاصه و فشرده ای از آنرا برای تازه وارد تکرار و اعاده کند . و اگر همزمان با تتمه و پایان گرفتن درس ، وارد مجلس بحث و مذاکره گردد ، و نیز هنوز جماعت حاضران ، از جای برنخاسته و متفرق نشدند ، باید تتمه گفتگوی خود را رها کرده ، وارد بحث دیگری گردد ، و موضوع بحث را تغییر دهد تا آنگاه که این عالم و دانشمند تازه وارد ، جلوس کند . پس از آنکه نشست ، مطالب گفته شده را اعاده کند و یا تتمه بحث و مذاکره خود

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 4603

را تکمیل نماید .

اجراء چنین وظیفه اخلاقی برای این است که دانشمند تازه وارد - در حین جلوس خود - با قیام و متفرق شدن حاضران ، مواجه نگردد . و در نتیجه ، دچار خجلت و شرمندگی نشود .

23- اعتراف به عجز و ناتوانی در مسائلی که بدآنها احاطه ندارد

یکی از مهمترین وظائف معلم این است : وقتی از او درباره موضوعی سوال کردند که بدان احاطه و آگاهی ندارد ، و یا آنکه در ضمن تدریس به مساءله ای برخورد کند که فاقد اطلاع و آگاهی در آن مساءله باشد ، باید به عجز خود اعتراف نموده و بگوید : از آن اطلاعی ندارم ، یا باید بگوید : درباره آن تحقیق نکرده ام و به طور کامل از آن آگاهی ندارم ، و یا آنکه صریحا بگوید : نمی دانم ، یا بگوید : باید درباره آن تجدیدنظر کنم . و بالاخره از اعتراف به عجز و ناتوانی در اینگونه موارد استنکاف ننماید . یکی از نشانه های دانش انسان عالم و دانشمند این است : درباره مسائلی که از آن آگاهی درستی ندارد ، بگوید : نمی دانم ، و خدا بدان عالم تر است .

علی (علیه السلام ) فرمود : (وقتی از شما راجع به چیزی سؤ ال کردند که علم و آگاهی درباره آن ندارید ، راه فرار و گریز را در پیش گیرید . عرض کردند : این فرار و گریز چگونه است ؟ فرمود : بگوئید : خدا بهتر می داند(1) ) .

از امام باقر (علیه السلام ) روایت کرده اند که فرمود : (آنچه را می دانید به زبان آورید ، و درباره

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 4604


1- « اذا سئلتم عما لاتعلمون فاهربوا، قالوا: و کیف الهرب ؟ قال : تقولون : (الله اعلم ) » (منیه المرید، ص 85).

مطالبی که از آنها آگاهی ندارید بگوئید : خدا داناتر است . همانا فردی ، آیه ای از قرآن را بیرون می کشد و یا در آن دچار شتابزدگی می شود ، (و آنرا نسنجیده و طبق دلخواه خود معنی می کند ، و به عنوان دلیلی بر مدعای باطل خویش وانمود می سازد) ، از اینرو به فاصله ای دورتر از میان آسمان و زمین ، دچار سقوط گشته و سرنگون شود(1) ) .

از زراره بن اعین روایت شده است که گفت : از امام باقر (علیه السلام ) پرسیدم حق خداوند بر بندگانش چیست ؟ فرمود : آنچه می دانید به مردم بگوئید ، و درباره چیزهائی که نمی دانید سکوت و توقف و درنگ نمائید(2) ) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (خداوند متعال ، بندگان خویش را به دو آیه از کتاب آسمانی ، و دو نشانه قرآنی ، هشدار داده و آنها را سرزنش فرموده است :

1- درباره مطالبی که علم آگاهی و اطلاع درباره آنها ندارند ، سخنی نگویند .

2- و نیز مطالبی را - که راجع به آنها ، فاقد علم و آگاهی صحیح هستند - مردود نسازند .

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید :

(( (الم یؤ خذ علیهم میثاق الکتاب ان لایقولوا علی الله الا الحق )(3) )) .

آیا با آنها در کتاب آسمانی پیمان گرفته نشد که درباره خداوند جز حق ، سخنی دیگر نگویند و بر او دروغ نبندند .

و یا فرمود :

(( (بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه و لما یاءتهم تاءویله )(4)

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 4605


1- « ما علمتم فقولوا. و ما لم تعلموا فقولوا: (الله اعلم ). ان الرجل لیسرع (لینتزع ) بالآیه من القرآن ، یخر فیها ابعد ما بین السماء و الارض » (منیه المرید، ص 86. الکافی 1/52. بحارالانوار 2/119، به نقل از محاسن برقی ).
2- الکافی 1/53. بحارالانوار 2/113، به نقل از امالی صدوق .
3- سوره اعراف ، آیه 168.
4- سوره یونس ، آیه 39. (منیه المرید، ص 86. بحارالانوار 2/113، به نقل از امالی صدوق . در منیه المرید، آمده است : (خص عباده )، ولی در (بحار) و (الکافی ): (عیر عباده ) آمده است ).

)) .

بلکه حقایقی را تکذیب کردند که از نظر علم و آگاهی بدان احاطه ندارند ، آنهم در حالیکه هنوز از تاءویل و توجیه و ارجاع به واقعیت آن ، چیزی در اختیار آنان قرار نگرفته و دلیلی به دست آنان نرسیده است (1) .

ابن عباس می گفت : عالم و دانشمند (راجع به حقایقی که از آن علم و آگاهی کاف ندارد ، بی اطلاعی خود را اعلام نکند ، و) (لاادری نمی دانم ) را ترک نماید ، و از گفتن آن امتناعورزد ، مراکز حیات و کشتن گاههای او آسیب ببیند ، یعنی موجبات نابودی و رسوائی اوفراهم می گردد(2) .

عبدالله بن مسعود می گفت : اگر از هر یک از شما راجع به چیزی که نمی داند ، و درباره آن علم و آگاهی ندارد ، پرسشی کردند باید بگوید : نمی دانم ؛ زیرا نمی دانم ، یعنی اعلام به عدم آگاهی در مسائلی که انسان بدآنها احاطه ندارد ، یک سوم علم و دانش و دانائی انسان به حساب می آید .

یکی از دانشمندان برجسته گفته است : (لاادری ثلث العلم ) یعنی جمله (نمی دانم ) - در پاسخ به مسائلی که بدآنها آگاهی ندارد - یک سوم آگاهی و علم انسان محسوب می گردد ؛ (چون چنین فردی ، گرفتار مصیبت جهل مرکب نیست ، و حداقل می داند که نمی داند . برخلاف کسانی که اسیر حالت جهل مرکب می باشند و نمی دانند که نمی دانند ، و تصور می کنند که می دانند) . یکی از فضلاء می گوید :

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 4606


1- متن این دو روایت اخیر را بنگرید در (الکافی 1/53).
2- « اذا ترک العالم (لاادری ) اصیبت مقاتله » (منیه المرید، ص 86. تذکره السامع ص 42). در کتاب اخیر، به جای (اذا ترک )، (اذا اخطاء) آمده است . ولی باید یادآور شد که این سخن از ابن عباس نیست ، بلکه گفتار امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) می باشد (رک : نهج البلاغه ، حکم ، ش 85. فیض الاسلام 4/1114 بحارالانوار 2/122). در پاره ای از نسخه ها آمده است : « اذا ترک العالم (لاادری ) اصبیت کلمته ) » یعنی در صورت ترک (لاادری ) سخن آدمی در پاسخ به پرسشها، سرانجام به جهل و نادانی انحراف می یابد. مقاتل نیز جمع مقتل می باشد (و مقتل به معنی کشتن گاه )، و در انسان ، عبارت از آن جائی است که چون بر آن جای زنند، کشته شود (رک : فرهنگ نفیسی 5/3450).

شایسته است که عالم و دانشمند ، (لاادری ) را برای یاران خویش به میراث گذارد ، به این معنی : همواره در مسائلی که درباره آنها علم ندارد این جمله را با شهامت بر زبان آورده ، و آنقدر (لاادری ) بگوید تا یاران او با این جمله ، ماءنوس و معتاد شده و گفتن آن برای آنها آسان گردد ، (و پس از درگذشت استاد ، این عبارت او را به عنوان میراثی از وی در اختیار داشته باشند) ، و در موارد لازم و به هنگام نیاز ، آنرا بکار بندند .

دانشمند دیگری می گوید : باید (لاادری ) را بیاموزی ؛ زیرا اگر شهامت گفتن(لاادری ) را در خود فراهم آوری و آنرا در مورد مناسب بر زبان جاری سازی ، اینتوفیق نصیب تو می گردد که دیگران ، ترا عالم و آگاه سازند ، تا سرانجام بتوانیبدانی و به جای (لاادری نمی دانم ) جمله (ادری = می دانم ) را به حق بر زبانجاری سازی . اگر تو در عین فقدان احاطه علمی ، جمله (ادری ) را بر زبان آوری ، چنان ترا تحت فشار سؤ ال و پرسش قرار می دهند تا آنگاه که بناچار جمله (لاادری )را (پس از رسوایی ) بر زبان جاری سازی ، و به عدم دانائی خویش اعتراف کنی و بهجائی برسی که ندانی .

باید به این نکته نیز توجه داشت که یک عالم و استاد (درباره موضوعات و مسائلی که اطلاع علمی از آنها ندارد) لازم است بگوید : نمی دانم . این اعتراف علاوه بر آنکه از مقام

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 4607

و موقعیت علمی او نمی کاهد ، بر والائی و احترام او می افزاید ، و شکوه و عظمت شخصیت او را در دلهای مردم ، فزاینده تر می سازد . این رفعت و عظمت مقام ، نتیجه تفضل الهی نسبت به کسی است که به خاطر پای بند بودن او به حق و حقیقت ، آنچنان مورد لطف و مرحمت پروردگار قرار می گیرد که به علت اعتراف به عجز و نادانی خود - به جای آنکه از نظر مقام ، پست و فرومایه گردد - از شکوه و عظمت خوش آیندی در دلهای مردم و از دیدگاه آنها برخوردار می شود .

اعتراف به عجز و نارسائی علمی در موارد لازم و مناسب ، نمودار عظمت مقام و حس تقوی و کمال معرفت و بینش یکفرد عالم و دانشمند است . جهل و عدم آگاهی درباره مسائل معدود و مطالب انگشت شمار ، به مقام و موقعیت علمی و معرفت یکفرد دانشمند ، لطمه ای وارد نمی سازد . باید اینگونه اعترافها را صرفا دلیل بر تقوای او دانست ؛ چنانکه نمایانگر آنست که چنین عالم و دانشمند در آراء و فتواهای خود ، گزافه گوئی نمی کند . و نیز حاکی از آنست که خود مطلب و مساءله ، از مسائل مشکل و پیچیده می باشد .

آن کسی که از گفتن (لاادری ) و اعتراف به عجز و نارسائی علمی خود امتناع می ورزد ، به خاطر این است که از لحاظ علمی ، فردی کم مایه و نیز فاقد تقوی و پارسائی و دیانت است ؛ زیرا او می ترسد

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 4608

به علت قصور و نارسائی علمی ، از دیدگاه توده مردم سقوط کرده و از چشم آنها بیفتد . این نوع تصور و خیال ، خود ، نوعی از جهالت و نادانی دیگری است (که باید آنرا بر حجم نادانیها و کمبودهای علمی او افزود) ؛ چون با پاسخ دادن به سؤ الی - که درباره آن اطلاع کافی ندارد - خویشتن را به گناهی بزرگ ، رجعت داده و در آن غوطه ور گشته و در ورطه سقوط ، گرفتار می شود . پاسخ او در چنین حالتی نه تنها بر روی قصور علمی او سرپوش نمی گذارد ؛ بلکه او با چنین اقدام نابخردانه خود ، مردم را به قصور علمی خود ، واقف و مطلع می سازد . و آنها از این رهگذر به نارسائی علمی او راهنمائی می شوند . خداوند نیز به خاطر جراءت و جسارت و بی باکی او در اظهار نظرهای نادرست در امر دین ، چنان وضعی را در مورد او پدیدار می سازد که از دیدگاه مردم ، به عنوان فردی فاقد سرمایه علمی معرفی می شود .

این نکته در حدیث قدسی نیز تاءیید شده است ، آنجا که می گوید :

(( (من افسد جوانیه افسد الله برانیه ) )) (1)

هر که قلب و درون خویش را تباه سازد ، خداوند ، ظاهر و برونش را به تباهی و فساد می کشاند .

با وجود اینکه این دانشمند کم مایه می بیند که اهل تحقیق و پژوهش و شخصیتهای کارآمد ، اکثر اوقات ، سخن از (لاادری ) به میان می آورند ،

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 4609


1- این حدیث با مضامین مختلف ، ضبط شده است : در النهایه 1/117، حدیث مذکور به سلمان فارسی منسوب است ، و بدینصورت می باشد: « من اصلح جوانیه اصلح الله برانیه » و نیز در ج 1 ص 319 همین کتاب آمده است : « و فی حدیث سلمان رضی الله عنه : (ان لکل امری جوانیا و برانیا، فمن یصلح جوانیه یصلح الله برانیه ، و من یفسد جوانیه یفسد الله برانیه ) » . (جوان ) و (بران ) از (جو) و (بر) و به ترتیب ، به معنی درون خانه و بیابان است که الف و نون به منظور تاءکید بدآنها اضافه شده است . درباره معنی برانی و جوانی ، بنگرید به مجمع ǙĘȘ͘љʙƠ3/220.

و غالبا این کلام را بر زبان می رانند ، این عالم و دانشمند بی نوا حاضر نیست که چنین جمله ای را هرگز بر زبان آورد . او باید بفهمد که اینگونه دانشمندان حقیقت گرا و ژرف نگر - به خاطر دینداری و تقوی - از گزافه گوئیها در پاسخ به پرسشهای دیگران ، امتناع می ورزند . و عالمی این چنین باید دریابد که به خاطر جهل و نادانی و قلت تقوی و دینداری است که از گزافه گوئی در پاسخ به دیگران ابائی ندارد . ولی بر خلاف خواسته اش در همان چاه خمول و گمنامی ، و شهرت به کم مایگی ، سقوط می کند که اتفاقا می خواست از راه گزافه گوئی و خودخواهی ، دچار سقوط در آن نگردد . و چون گرفتار فساد نیت و آلودگی درون می باشد از لحاظ شهرت علمی ، دچار سرنوشتی می گردد که به سختی از آن گریزان بوده است . (این گونه عالمان کم مایه ، سرانجام به عنوان افرادی بی مایه و فاقد بینش علمی و دینی ، در میان مردم ، نامور و رسوا می گردند) .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی با چیزی اظهار بی نیازی کند که به او داده نشده است ، مانند کسی است که دو لباس دروغین و فریبا را در بر می کند) (1) .

خداوند متعال - ضمن بازگو کردن داستان موسی و خضر (علیهماالسلام ) - به علماء و دانشمندان ، هشدار ظریفی داده و به آنان ادب آموخته است . آنگاه که

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 4610


1- شرح این حدیث و اختلاف علماء در تفسیر آن ، قبلا در ص 228 تا 230 همین کتاب ، گذشت .

خداوند از موسی (علیه السلام ) پرسید : آیا کسی عالم تر و آگاه تر از تو در جهان وجود دارد ؟ موسی - به جای اینکه علم و آگاهی را به خدا ارجاع دهد ، و از خدا بپرسد که او کیست ؟ و یا بگوید : خدایا تو خود بهتر می دانی - چیزی در پاسخ نگفت و سکوت کرد . (و گویا حاضر نبود بگوید : ممکن است در جهان ، کسی عالم تر از او هم وجود داشته باشد!) . لذا خداوند متعال به او فرمان داد تا در محضر خضر ، شاگردی نماید و نزد او درس بخواند .

خدای متعال داستان تلمذ و شاگردی کردن موسی در نزد خضر را ضمن آیاتی چند ، بیان فرموده که این آیات ، نمایانگر منتهای خاکساری و اظهار فروتنی موسی در برابر خضر ، و حاکی از شکوه و عظمت خضر می باشد .

ان شاء الله در بحثهای آینده ، شمه ای از نکات عبرت آمیز این داستان پندآموز را یاد خواهیم کرد .

24- تذکر لغزش و اشتباه ، قبل از پایان یافتن درس

اگر معلم به طور ناگهانی متوجه بیان یا پاسخ صحیحی گردد ، باید هر چه زودتر - پیش از آنکه شاگردان و حاضران ، متفرق شوند - آن بیان و پاسخ صحیح را تذکر دهد . و به آنان بفهماند که قبلا در توضیح و یا پاسخ مطلب ، دچار اشتباه گشته و سخن نادرستی را ابراز کرده بود . نباید شرم و حیاء و خودخواهی و امثال آن ، مانع چنین پیشگیری و تدارک اشتباهات او شود . هوای نفس (و تمایلاتی که از جاه طلبی

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 4611

ریشه می گیرد) نباید او را وادارد که این پیشگیری را به تاءخیر انداخته و جبران اشتباه و لغزش خود را به فرصتها و جلسات دیگری موکول سازد ؛ زیرا تاءخیر در جبران لغزشها ، نتیجه خدعه و نیرنگهای نفسانی و بازده سوء کارهای غلطانداز ابلیس مطرود از رحمت الهی است .

اگر یک استاد در جبران لغزشها و تدارک اشتباهات خویش ، تاءخیر و تعویق و مسامحه را - به علت خودخواهی - روا دارد ، به جهات دیگری متعددی ، زیانهای عظیمی را به بار خواهد آورد :

1- اشتباه و لغزش استاد در مغز و دل دانشجویان ، جایگیر شده و پایدار می ماند .

2- با چنین تعویق و سهل انگاری ، ناگزیر ، شرح و بیان مطلب ، از موقع و زمان ضروری خود به تاءخیر می افتد . و به اصطلاح (تاءخیر بیان از وقت حاجت ) ، لازم می آید .

3- اگر استاد ، همزمان با ادامه تدریس ، به جبران اشتباهات خویش در همان جلسه تدریس ، اقدام نکند و آنرا به جلسات دیگر موکول سازد ، این بیم وجود دارد که برخی از حاضران جلسه درس ، در جلسات دیگر شرکت نکنند . نتیجه چنین تاءخیری آنست که مبانی غلط و اشتباهات علمی در ذهن آنان ؛ استقرار و استمرار یافته و به صورت یک مطلب صحیح علمی در میان افکار و آراء آنها جای خویش را باز کرده ، و این درک غلط و نادرست تا ابد در ذهن آنها باقی بماند .

4- استاد به خاطر تاءخیر بیان و تدارک اشتباه (و تداوم

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 4612

لغزش ) خویش ، مطیع شیطان خواهد شد ، شیطانی که به اشتباهات خود استمرار داده و در تداوم لغزشهای خویش اصرار می ورزید . سرانجام ، چنین استادی با اینکار ، شیطان را برای فریبائی به طمع می اندازد تا دوباره به سراغ او بیاید . و همینطور این اشتباه و طمع شیطان ادامه پیدا می کند و استاد را به تداوم در اشتباه و تاءخیر در جبران آن وامیدارد .

اگر استاد - فی المجلس - وظیفه خویش را در جبران اشتباهات ، اداء کند ، در وجود و شخصیت شاگردان خویش ، ملکه و نیروی شایسته ای را فراهم می آورد که پی آمد آن ، خیر و نیکی عظیمی خواهد بود . باید دانست که منشاء به ثمر رسیدن این خبر و برکت ، همان استادی است که اشتباه خود را اظهار کرده و به حق و حقیقت رجوع و بازگشت نموده است .

بنابراین ، چنین استاد متواضع و باشهامت که از بازگوکردن خطاء خود و اعتراف به اشتباه خویش دریغ نمی ورزد ، از پاداش دوچندانی برخوردار می شود یعنی علاوه بر اجر و پاداشی که در زیر سایه انجام وظیفه ، نصیت شاگردان خود ساخته و با آنها در این پاداش شریک است از رهگذر اعتراف به حق ، بر حجم پاداش خویش می افزاید . آری چنین استادانی به خاطر رجوع و بازگشت به حق ، تحرک و فعالیتهایشان ، سرشار از غنائم ، و تجارت آنها لبریز از سود و تواءم با خیر و برکت خواهد بود . و بر خلاف تصور و انتظار افراد نادان

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 4613

و توهم نابخردان سبک مغز ، مقام آنان را خداوند رفیع می گرداند . و چون حق و حقیقت را نصب العین خود قرار داده اند - در سایه تفضل او - در نظر مردم و نیز در آخرت دارای شخصیت و موقعیت ارزشمند ، و آبرو و احترام خواهند بود .

25- اعلام به پایان یافتن درس

معلم باید به هنگام پایان یافتن درس و یا آنگاه که میخواهد درس را به پایان رساند ، با بیان و گفتاری که از پایان یافتن درس حکایت می کند ، ختم جلسه درس را اعلام کند . البته این اعلام در صورتی است که شاگرد ، متوجه پایان یافتن درس نگردد . معمولا پیشینیان برای اعلام ختم جلسه درس ، می گفتند (والله اعلم : و خدا بهتر می داند) .

بعضی از علماء می گفته اند : برای اعلام ختم جلسه ، باید سخنی را ایراد کند که بدانوسیله دیگران ، تمام شدن سخن را درک کنند . مثلا بگوید : (سخن ما در اینجا به پایان رسید) و یا بگوید : درس ما در اینجا به پایان می رسد و بقیه مطالب را - ان شاء الله - در جلسه دیگر بیان خواهیم کرد . و امثال اینگونه سخنها که پایان یافتن درس را به حاضران اعلام می کند . و نیز آنگاه که جمله (( (والله اعلم ) )) را بر زبان جاری می سازد باید بر اساس یاد خدا باشد و به معنی و محتوای آن ، توجه و التفات کافی مبذول دارد .

بسیار بجا و شایسته است که معلم ، هر درسی را نیز با ((

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 4614

(بسم الله الرحمن الرحیم ) )) افتتاح کند تا در آغاز و پایان کار خویش به یاد خدا باشد . و لذا اگر صرفا ذکر و یاد خدا را نمودار پایان کار خویش قرار دهد (ولی آغاز کارش را با آمیزه یاد خداوند صفاء ندهد) ذکر و یاد او خالصانه پایان نخواهد گرفت و بالاخره کار او پاک و پاکیزه از شوائب و بگونه ای خالصانه برای خدا به شمار نخواهد رفت .

26- باید درسها با نصایح اخلاقی پایان گیرد

معلم باید در خاتمه درس خود ، نکات ظریف اخلاقی و حکمت ها و اندرزها و مطالبی را که قلب و اندرون انسان را تصفیه و پالایش می کند به شاگردان القاء نماید تا شاگردان خالصانه و همراه با خشوع و انعطاف درونی ، و تواضع و خلوص نیت و صفای باطن ، از جلسه درس بپراکنند ؛ زیرا بحث صرف و مذاکره علمی خشک ، و عاری از مسائل عاطفی و اخلاقی ، نیروئی را در دل ها به هم می رساند که گاهی از قساوت و سخت دلی سر برمی آورد . (لذا او باید با القاء مطالب سودمند در هر لحظه و زمانی محرک دانشجو باشد تا به علم و دانش با آمیزه اخلاص ، روی آورده و او را به منظور استکمال معنویش تحت مراقبت گیرد و میدانیم هیچ انگیزه ای بهتر و شایسته تر از نصایح اخلاقی معلم آنهم به هنگام فراغ از درس نیست .

لزوم القاء نکات اخلاقی و تذکر پند و اندرز به شاگردان ، در صورتی شایسته است که دروس دیگری - که باید بلافاصله پس از آن ، تدریس گردد - در

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 4615

پیش نباشد ، دروسی که ممکن است تدریس آنها در درجه اول اهمیت نسبت به القاء نصایح اخلاقی باشد . در چنین وضعی باید - بر حسب اوضاع و احوال و اقتضاء شرایط - مساءله القاء نصایح اخلاقی را پس از انجام گرفتن دروس ضروری دیگر ؛ برگزار نماید .

27- ختم جلسه درس با دعاء

باید معلم ، مجلس درس را - همان گونه که با دعاء آغاز کرد - با دعاء نیز پایان دهد ؛ بلکه دعاء به هنگام پایان گرفتن درس ، شایسته تر ، و به منظور اجابت و وصول به هدف ، نزدیک تر است ؛ چون شاگردان (به خاطر اینکه در یک فضای علمی به سر می بردند ، و از چنین جوی استنشاق کردند) زیر پوشش رحمت الهی قرار گرفته و برای دریافت پاداش الهی ، آمادگی و ویژگی یافته اند .

باید دعای معلم و شاگرد ، شامل حال پیشوایان دینی و علماء در گذشته بوده ، و همه جامعه های اسلامی و تمامی مسلمین را در بر گیرد . معلم و شاگرد باید دارای خلوص نیت بوده و تمام رفتار خود را به خاطر خدا و در جهتی قرار دهند که به خدا منتهی گردد تا اعمال و رفتار آنان ، شایسته جلب مراتب رضای پروردگار باشد .

در حدیث آمده است که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) مجلس خویش را با دعاء به پایان می برد . و در این باره حدیثی (مسلسل ) وجود دارد که مشهور است . و نشان میدهد که آن حضرت ، جلسه خود را با دعاء ، ختم می فرمود .

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 4616

متن حدیث این است : رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) آنگاه که از گفتگوی با یاران خود فراغت می یافت و می خواست از جای برخیزد ، می فرمود :

(( (اللهم اغفرلنا ما اخطاءنا و ما تعمدنا و ما اسررنا و ما انت اعلم به منا . انت المقدم و انت المؤ خر ، لا اله الا انت ) ))

خدایا از ما در گذر نسبت به گناهانی که اشتباها مرتکب شدیم و یا عمدا و از روی قصد دچار آنها گشتیم ، و از خلافهائی که در نهان انجام دادیم ، و بالاخره از هر گناهی - که تو نسبت به آنها از ما عالم تر و آگاه تر می باشی - درگذر . خدایا تو پیش می اندازی و توئی که تاءخیر ایجاد می کنی ، جز تو هیچ معبودی شایسته پرستش و در خور بندگی نیست .

28- درنگ نمودن در جلسه درس پس از پایان گرفتن آن

باید معلم پس از برخاستن حاضران ، اندکی در جایگاه خود درنگ نماید ؛ زیرا در این کار ، برای معلم و شاگردان و حاضران ، فوائد و نتایج سودمند و آداب و آئین هائی به ثمر می رسد که همه آنها به معلم و شاگرد عائد می گردد :

1- اگر در خاطر یکی از شاگردان ، تتمه و بقایائی از پرسشی ، ناگفته مانده باشد بتواند آنرا در این فرصت کوتاه و در پایان درس ، با استاد در میان گذارد ؛ لذا بهتر است استاد ، دیرتر از جای خود برخیزد .

2- ممکن است برای یکی از شاگردان ، حاجت و نیاز و مطلبی مانده باشد که

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 4617

از بازگو کردن آن - پیش از فراغ استاد از درس - خودداری کرده باشد ، باید معلم درنگ نماید تا نیاز و مطلب خود را برای او باز کند .

3- در چنین صورتی معلم به وسیله درنگ در جلسه درس - به هنگام خروج از محل درس - برای شاگردان ، ایجاد مزاحمت نکرده و موجبات ناراحتی و تکلف را برای آنها فراهم نمی آورد . و نیز اگر معلم پیش از شاگرد از محل درس خارج شود ، بانگ و سر و صدای کفش مشایعین و شاگردان - که پشت سر استاد حرکت می کنند - ممکن است حالتی دگرگونه در او به وجود آورد که خود آفتی عظیم و خطرناک (از لحاظ ایجاد عجب و غرور) به شمار می رود .

4- اگر معلم دارای مرکب و وسیله نقلیه باشد ، در جمع شاگردان بر آن سوار نمی شود . و امثال آن (از فوائد دیگری که قهرا با درنگ نمودن معلم در جایگاه خویش ، عائد او و شاگردانش می گردد) .

29- تعیین مهتر و رئیس برای شاگردان

لازم است معلم ، فردی هوشمند و زیرک را (به عنوان مهتر و سرپرست ) ، از میان شاگردان تعیین کند که حاضران و واردان را سر جای مناسب با شئون و مقام آنان نشانده و به طرز نشستن آن ها سر و سامانی بدهد ، خوابیده را بیدار ، غافل را هشیار سازد ، و به آنان امر و نهی کرده و کارهای شایسته و ناشایست را به آنان گوشزد نموده ، و آنها را به شنیدن درس و گوش فرا دادن به آن و تمرکز فکر

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 4618

نسبت به سخنان استاد و سکوت و آرامش وادارد .

باید معلم ، یک رئیس و سرپرست (و خلیفه ) دیگری را نیز برای شاگردان تعیین نماید تا او مسائل مبهم و پیچیده درس را برای شاگردانی که استاد را کاملا درک نکرده اند بیان کند . و همان درس را برای شاگردانی که خواهان تکرار آن می باشند اعاده نماید . و بالاخره او باید مرجع و پناهگاه برای عده ای باشد که آنان در پرسش از خود استاد ، احساس شرم و حیاء می نمودند و هم اکنون باید بدو مراجعه کنند .

تعیین مبصر و خلیفه برای جلسه درس ، موجب صرفه جوئی و صیانت فرصت و وقت گرانبهای معلم ، و وسیله ای برای حفظ و نگاهبانی مصالح و منافع شاگرد می باشد .

30- دعاء به هنگام برخاستن از جلسه درس

آنگاه که معلم از جای خود برمی خیزد ، این دعاء را بخواند :

(( (سبحانک اللهم و بحمدک . اشهد ان لا اله الا انت ، استغفرک و اتوب الیک ، (1) سبحان ربک رب العزه عما یصفون ، و سلام علی المرسلین ، و الحمد لله رب العالمین ) ))

خدایا ترا تقدیس و ستایش می کنم ، گواهی می دهم که جز تو ، معبودی دگر نیست . از تو آمرزش می جویم و به تو بازمی گردم . پروردگاری را تقدیس می کنم که خداوندگار و صاحب عزت و سرفرازی است ، و تو از آنچه درباره ات می گویند و وصفت می کنند ، منزهی . درود بر فرستادگانش . ستایش مطلق و حمد واقعی از آن خدائی است که پروردگار جهانیان

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 4619


1- تذکره السامع ، ص 75.

است .

گویند : رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) به هنگام برخاستن از مجلس خویش ، چنین دعائی را می خواند .

در بعضی از روایات آمده است که سه آیه (( (سبحان ربک رب العزه عما یصفون ، و سلام علی المرسلین ، و الحمد لله رب العالمین ) )) - که در طی همین دعاء آمده است - کفاره مجلس درس و جلسه مذاکره و گفتگو می باشد . و همان گونه که هنگام برخاستن از جلسه درس ، تلاوت این سه آیه برای عالم و دانشمند ، مستحب است برای هر کسی هم که از مکانی برمی خیزد ، خواندن آن ها مستحب و مطلوب است ؛ ولی درباره عالم و معلم در مجلس درس ، خواندن این سه آیه ، مستحب مؤ کد می باشد .

بخش چهارم : آداب و وظائف ویژه شاگرد
نوع اول : آداب و وظائف شاگرد نسبت به خود
1- تصفیه و پالایش دل از آلودگی ها

باید دانشجو قصد و نیت خود را تصحیح نموده و قلبش را از هر گونه آلودگی و نیات پلید و فرومایه ، تصفیه و تطهیر کند تا برای پذیرش علم و حفظ و استمرار آن ، شایستگی و آمادگی یابد .

در مباحث گذشته از عوامل تصفیه و تطهیر باطن و پالایش دل ، سخن گفتیم . لکن در اینجا نیز همان مطلب را اعاده و تکرار می کنیم تا دانشجو را هشداری باشد ، و دقیقا متوجه شود که تصحیح نیت و تصفیه باطن ، از اسباب و زمینه های کسب علم و تحصیل دانش می باشد . و سخن ما در این مبحث مربوط به بررسی علل و اسباب فوائد و مصالح اخروی این موضوع می باشد .

یکی از

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 4620

فضلاء می گوید : پاکسازی دل برای تحصیل علم و دانش ، همانند پاکسازی زمین برای کشت و زرع می باشد . بنابراین ، بذر علم و دانش در دل انسان - بدون تطهیر و پاکسازی آن - رشد نمی کند و خیر و برکت آن رو به فزونی نمی گذارد . چنانکه کشت و زرع در زمین بائر - که از خس و خاشاک و سنگ ، پاکسازی نشده است - رشد و نمو مطلوب خود را بازنمی یابد و برکاتی از آن عائد انسان نمی گردد .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (در جسد آدمی پاره گوشتی است که اگر سالم و صالح باشد تمام اندام انسان ، سالم خواهد بود . و اگر همان پاره گوشت رو به تباهی و بیماری گذارد ، تمام بدن به بیماری و تباهی گرفتار می شود .

بدانید آن پاره گوشت ، عبارت از قلب و دل آدمی است ) (1) .

سهل بن عبدالله می گوید : (اگر قلب به پلیدی هائی آلوده باشد که خداوند متعال آن ها را ناخوش می دارد ، وارد شدن نور و روشنائی بر چنین قلبی ، حرام و ممنوع خواهد بود) . (2)

علی بن حشرم گفت : از سوء حافظه خویش نزد وکیع (بن جراح )(3) ، گله و درددل می کردم . وکیع به من گفت : برای تقویت حافظه خود از سبک کردن بار گناه و معصیت خویش مدد گیر ، (یعنی اگر می خواهی نیروی حافظه تو پرتوان گردد گناه خود را تقلیل ده ) .

یکی از

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 4621


1- « ان فی الجسد مصغه اذا صلحت صلح الجسد کله ، و اذا فسدت فسد الجسد کله ، الا و هی القلب » (منیه المرید، ص 90. صحیح بخاری ، کتاب الایمان 1/13. در کتاب النهایه فی غریب الحدیث آمده است : « (ان فی ابن آدم مضغه اذا صلحت ، صلح الجسد کله ) » ماده (مضغ ) 4/339.
2- منیه المرید؛ ص 90. تذکره السامع ، ص 67.
3- وی از عرفاء بنام اسلامی است که به سال 129 هق زاده شد، و به هنگام بازگشت از مکه در 197 ه ق . از دنیا رفت .

شعراء ، همین گفتار را در دو بیت زیر به رشته نظم درآورده است :

(( شکوت الی وکیع سوء حفظی

فارشدنی الی ترک المعاصی

و قال اعلم بان العلم فضل

و فضل الله لا یؤ تاه عاصی ))

نزد وکیع از سوء حافظه خویش ، گله و شکایت بردم . او مرا به ترک گناهان (به منظور تقویت حافظه ) ارشاد و راهنمائی کرد .

و گفت : باید بدانی که علم ، رشحه ای از تفضل و برکات پروردگار است . و فضل الهی در اختیار گناهکار قرار نمی گیرد .

2- فرصت های زندگانی را باید غنیمت شمرد

شاگرد و دانشجو باید فرصتهای خوب زندگانی را غنیمت شمرده و در دوران آسودگی خیال و آسایش خاطر و نشاط و شادابی و جوانی و قدرت بدنی و بیداری و هشیاری ذهن و سلامت حواس و عدم تراکم اشتغالات و فقدان عارضه های مختلف زندگانی ، به تحصیل علم پرداخته و فرصت های خوب این دوره ها را از دست ندهد . بخصوص باید - پیش از آن که حائز مقام و منصبی والا گردد و قبل از آنکه به علم و فضل مشهور و نامبردار شود - در اغتنام فرصت های دوران جوانی و برنائی و نیرومندی ، برای تحصیل علم و اندوختن دانش ، ساعی و کوشا باشد ؛ زیرا به محض آنکه انسان دارای مقام و منزلتی در جامعه شد و به علم و دانش نامور گردید ، نه تنها این امر میان این شخص و درک کمالات معنوی و علمی او ، بزرگترین مانع و فاصله را ایجاد می کند ؛ بلکه چنین وضعی ، عامل پرتوان و

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 4622

انگیزه ای نیرومند و کامل خواهد بود که نقصان و رکود علمی و اختلال را در چنین فردی به بار می آورد .

یکی از بزرگان می گوید : پیش از آنکه در میان جامعه و از دیدگاه توده مردم ، از ریاست و سروری و بزرگواری و جاه و مقام برخوردار شوید به کسب علم و تحصیل دانش و فراگرفتن بینش دینی قیام کنید ؛ زیرا اگر در چنین فرصتی به اندوختن ذخائر علمی برنخیزید ، و در این اثناء در میان جامعه سربلند و فرازمند شوید از کسب علم بیزار می گردید ، و یا به خاطر مقام و موقعیت خود ، از تحصیل علم ، احساس شرم و حیاء خواهید کرد و در نتیجه علم و دانش را از دست می نهید .

دانشمند دیگری می گوید : پیش از آن که صاحب ریاست و مدیریت شوید ، برای دانش اندوزی و کسب بصیرت دینی بکوشید ؛ زیرا به محض آن که به ریاست و مقام سرپرستی رسیدید تمام طرق و راه های علم آموزی در برابر شما مسدود گشته و راهی فراسوی کسب بینش دینی برای خویش نمی یابید .

در حدیث آمده است : مثل و قضیه کسی که در دوران خردسالی به دانش آموختن می پردازد (ثبات و پایداری محفوظاتش ) همانند نقش نشاندن بر سنگ می باشد (که این نقش ، پایدار می ماند) . و آن که در بزرگسالی به علم آموزی و تحصیل دانش قیام می کند همانند کسی است که بر روی آب ، مطالبی را نقش و نگار می نماید . (بدیهی است که

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 4623

این نقش و نگار حتی برای یک لحظه نیز پایدار نخواهد ماند) .

از ابن عباس روایت کرده اند که می گفت : علم و دانش ، منحصرا نصیب افرادی خواهد گشت که جوان و شاداب بوده (و در چنین دوره ای پویای علم و دانش باشند) . خداوند متعال به همین نکته در قرآن کریم ، هشدار داده و فرموده است :

(( (و آتیناه الحکم صبیا) )) (1)

ما یحیی (علیه السلام ) را در کودکی (و دوران نشاط و شادابی ) ، از حکمت و بینش و استوارمندی و داوری درست ، بهره مند ساختیم .

البته ضرورت تحصیل علم در خردسالی و آثار مطلوب آن - که عبارت از ثبات و پایداری معلومات می باشد - از آن جهت است که غالبا معلومات و محفوظات انسان در چنین دوره ای ، در ذهن انسان ، راسخ و پایدار می ماند . ولی نباید از این مساءله چنین نتیجه گرفت که باید بزرگسالان را از آموختن علم ، منصرف ساخت ؛ (چون مسلما این نتیجه گیری ، تصوری باطل و بی اساس است ) ؛ زیرا فضل الهی و مرحمت پروردگار ، بسیار گسترده ، و کرم او سخت فزاینده ، وجود و بخشش او همواره در حال فیضان و بارش ، و ابواب رحمت و مهر و موهبت های او فراسوی همه بندگانش - در هر سن و سالی - گشوده و باز است .

اگر کسی دارای قابلیت و آمادگی باشد می تواند مشمول احسان و مرحمت کامل الهی قرار گرفته و هدف مطلوب او فراهم آید . (سن و

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 4624


1- سوره مریم ، آیه 12.

کمیت عمر انسان ، برای ایجاد قابلیت ، دخالت کلی ندارد) .

پروردگار متعال می فرماید :

(( (واتقوالله و یعلمکم الله ) )) (1)

خدای را پرهیزکار باشید که او علم را در اختیار شما قرار می دهد و آن را به شما می آموزد .

و درباره موسی (علیه السلام ) فرموده است :

(( (و لما بلغ اشده و استوی ، آتیناه حکماء و علما) )) (2)

آنگاه که قدرت و نیروی او به کمال رسید و قوایش اعتدال یافت (و پا به سن گذاشت ) علم و حکمت را به او اعطاء نمودیم .

و نیز خداوند متعال در قرآن کریم از زبان موسی (علیه السلام ) چنین حکایت می کند :

(( (ففررت منکم لما خفتکم فوهب لی ربی حکما) )) (3)

(در بزرگسالی ) - آنگاه که از شما بیمناک بودم - از پیش شما گریختم ، و پروردگار من پس از آن ، حکمت و دانش را به من موهبت فرمود .

(این آیات و سایر آیات دیگر به ما می فهماند که صغر و خردسالی - با وجود این که برای ثبات و پایداری معلومات ، بسیار مؤ ثر می باشد - علت تامه موفقیت در تحصیل علم نیست . آری انسان می تواند در بزرگسالی تحصیلات خود را آغاز کند و در سایه کوشش و مجاهدت های بی دریغ ، به مقامات والای علمی نائل گردد) .

گروهی از دانشمندان سلف ، تحصیلات خود را همزمان با بزرگسالی آغاز کردند و سرگرم دانش آموختن گردیدند و در کسب بینش دینی ، مجاهدت کردند تا سرانجام به

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 4625


1- سوره بقره ، آیه 281.
2- سوره قصص ، آیه 13.
3- سوره شعراء، آیه 21.

صورت اساطین و شخصیت های برجسته دینی و علمی درآمدند . از میان همین دانشمندان ، فضلائی برخاستند که در فقه و سایر علوم دیگر ، آثاری گرانبها و مؤ لفاتی ارزشمند تاءلیف کرده و از خود به جای گذاشتند .

هر فرد عاقل و خردمندی باید دوران عمر خویش را غنیمت شمرده و از ضایع ساختن دوران پرنشاط جوانی پیش گیری کرده و در صدد حفظ و نگاهبانی و بهره برداری از این دوره آکنده و سرشار از شادابی و تحرک برآید ؛ زیرا باقیمانده عمر انسان (بقدری گرانبها است ) که نمی توان آن را ارزیابی کرد و بهائی برای آن تعیین نمود .

شاعری می گوید :

(( بقیه العمر عندی ما لها ثمن

و ما مضی غیر محمود من الزمن

یستدرک المرء فیها ما افات ویح

یی ما امات و یمحو السوء بالحسن ))

از دیدگاه من ، نمی توان برای بازمانده عمر انسان ، قیمت و بهائی تعیین کرد . آن مقدار که گذشت ، زمان خوش و پسندیده ای نبود . انسان در بازپس مانده عمر خویش می تواند آنچه را که از دست داده جبران و تدارک کند ، و وقت کشی های خود را دوباره احیاء نماید ، و بدی را در سایه خوبی و کارهای نیک ، محو و نابود نموده و زشتی ها را به زیبائی ها مبدل سازد .

3- گسیختن علائق و عوائق مادی از خویشتن

شاگرد پویای علم و دانش باید - بقدر امکان و توانائی خود - ریشه هرگونه موانعی که او را از کسب علم و دانش منحرف و به خود مشغول می سازد قطع کند ، و

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 4626

پیوند و علاقه ها و دلبستگی های مادی را - که میان او و حس دانشجوئی و کمال طلبی و کوشش ها و نیروی تلاشش در تحصیل علم ، سدی ایجاد می کند - از هم بگسلد .

او باید از نظر آذوقه و خوراک به حداقل - ولو آنکه ناچیز و اندک باشد - و از نظر لباس و جامه به مقدار پوشش بدن - ولو آنکه ژنده و مندرس باشد - قناعت و اکتفاء کند .

اگر انسان در برابر تنگناهای زندگی و تنگدستیها ، صبر و خویشتن داری را در پیش گیرد ، در او ظرفیت و آمادگی کافی برای پذیرش و دریافت علم بوجود می آید و به گسترش علمی دست می یابد ، و دلش از پریشانیها و اضطراباتی - که آمال و آرزوهای دور و دراز ، آنرا به بار آورده است - رهائی پیدا می کند . در چنین دلی رهیده از تشویش و اضطرابهای مادی و دنیوی است که آبشخورهای حکمت و کمال روحی انسان به جوشش و فیضان می افتد .

یکی از پیشینیان می گوید : هر کسی که علم و دانش حقیقی را در سایه فرازمندی نفس و رفاه و آسایش زندگی ، جویا گردد سرانجام ناکام می شود ؛ ولی آنکه علم را در عین خواری و فروهشتگی نفس و تنگدستی و خدمت به علماء و مجالست با آنان پویا گردید توانست شاهد موفقیت و کامیابی را در آغوش گیرد (و پیروزمندانه در عرصه علم ، چهره گشاید) .

و همو می گوید : فقط افراد تهی دست هستند که دارای شایستگی (بیشتری

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 4627

) - برای تحصیل علم می باشند . به این دانشمند گفتند : حتی به مقدار کفاف و ضرورت هم ، مالدار باشد چنین موفقیتی نصیب او نمی گردد ؟ گفت : آری (1) (او حتی این مقدار را هم نباید داشته باشد تا آنکه ناگزیر ، علم و دانش را بر هر چیز ترجیح دهد) .

یکی از بزرگان گفته است : هیچ کسی مطابق دلخواه خویش نتوانست به مقامات و مدارجی از این علم (یعنی علوم دینی و الهی ) دست یابد مگر آنگاه که فقر و تهیدستی به او آسیبی رسانده ، یعنی دچار فقر گردد و (در نتیجه ) ، علم را ناگزیر بر هر چیزی ترجیح دهد .

دانشمند دیگری (2) گفته است : هیچکس نمی تواند به این علم و دانش نائل گردد مگر آنکه دکه تجارت و مرکز و کانون توجه انتفاعی خود را تعطیل نموده و باغ و بوستانش را به ویرانی کشاند ، و از گرفته ، و (حتی ) اگر یکی از نزدیکترین خاندان او از دنیا برود در کناره جنازه او حضور نیابد . (البته منظور این است که طالب علم باید از هر گونه علائق و پیوند مادی ببرد تا به وصال مطلوب و معشوق علمی خویش نائل گردد) .

اگرچه انسان ، در تمام بیانات مذکور ، احساس گزافه گوئی می کند ؛ ولی هدف اینگونه بیانات و گفتارها این است که باید دانشجو در طی تحصیلات خویش ، دارای قلبی آرام و فکر و اندیشه ای متمرکز باشد . (مسلما افرادی که دلهای آنان در گرو آمال گوناگون ، دستخوش پریشانی

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 4628


1- در تذکره السامع (ص 71 و 72) این سخنان به شافعی ، منسوب است .
2- در تذکره السامع (ص 71) آمده است که خطیب بغدادی این سخن را از دانشمندی نقل کرده است .

است و فکر آنان به خاطر تراکم مشاغل انتفاعی و مادی ، فاقد تمرکز در مسائل علمی است نمی توانند به هدف مطلوب خود یعنی بینش دینی و علم و دانش نائل شوند) .

استادی به یکی از دانشجویان خود گفته بود : لباس و جامه خود را با رنگ تیره ای ، رنگ آمیزی کن تا اندیشه کثیف شدن و شستشوی آن ، فکر ترا به خود سرگرم نسازد . (1) به همین جهت گفته اند : اگر خواستار آن هستی که علم و دانش ، بخشی از سرمایه های خویش را در اختیار تو قرار دهد ، ناگزیری که همه وجود و مصالح و منافع خود را در اختیار علم و دانش قرار دهی (تا از دریای آن ، جرعه ای بنوشی . آری برای نوشیدن از این آب حیات ، ناگزیری که تمام همت خویش را در فراگرفتن علم ، محدود سازی تا عطش تو ، اندکی فرو نشیند) .

4- پرهیز از تاءهل و تشکیل خانواده

باید دانشجو - تا آن زمان که نیاز علمی و تحصیلی خویش را برآورده نساخته باشد - از تاءهل و تشکیل خانواده خودداری ورزد ؛ زیرا تاءهل و ازدواج ، بیشترین عامل سرگرمی های غیرعلمی و بزرگ ترین مانع تحصیلی است ؛ بلکه می توان آن را علت تامه همه موانع تحصیلی تلقی نموده و تمام موانع را در آن خلاصه کرد .

یکی از بزرگان گفته است : علم و دانش را در قربانگاه ازدواج و تاءهل سر بریدند .

ابراهیم بن ادهم می گوید : اگر کسی به تمتع از زنان عادت کند و به ملاعبه با آنان خوی گیرد

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 4629


1- ذهبی در تذکره الحفاظ (1/182)، در ضمن شرح احوال شعبه بن حجاج آورده است که او لباس تیره و خاکی رنگ می پوشید (رک : تذکره السامع ، ص 71).

نمی تواند در تحصیل علم و دانش ، کامیاب و رستگار گردد . یعنی اشتغال و سرگرمی او به زنان ، وی را از کمال باز می دارد .

این مساءله (یعنی اصطکاک ازدواج و تاءهل با تحصیلات و کمالات علمی ) مساءله ای است وجدانی که در عین حال به تجربه رسیده ، و نتیجه بسیار روشن است و نیازی به استشهاد و استدلال ندارد .

اساسا چرا ما باید در این مورد استدلال کنیم و شاهد بیاوریم که دانش آموختن با تاءهل ، سر سازش ندارد ؛ در حالی که می دانیم - بر فرض آنکه ازدواج یک فرد محصل و دانشجو صحیح به نظر رسد - نتایجی بر آن مترتب می گردد که فکر و اندیشه تحصیل علم را دچار تشویش و اضطراب می سازد ؛ چون چنین محصلی پس از ازدواج ، گرفتار هم اولاد و سرگرم تاءمین اسباب معیشت آن ها است . (و لذا فرصت های زیادی از عمرش در این طریق قربانی می شود) .

یکی از مثل های سایر و رایج ، این است : (اگر تو به خریداری یک دانه پیاز هم مکلف گردی ، به فهم و درک هیچ مساءله ای توفیق نمی یابی ) (1) .

دانشجو نباید تحت تاءثیر روایاتی قرار گیرد که مردم را به تاءهل و ازدواج تشویق می کند ؛ زیرا این گونه تشویق و ترغیب ، در جائی است که امر واجب و مهم تری - که دارای اهمیت فزون تری از ازدواج است - در برابر آن وجود نداشته و با آن معارض نباشد .

ما می دانیم

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 4630


1- این سخن در تذکره السامع ، ص 71، به شافعی ، منسوب است ، که گفت : « (لو کلفت شراء بصله لما فهمت مسئله ). یا - لو کلفت الی شراء بصله ...»)

که به ویژه در زمان ما : (عصر مؤ لف ) ، هیچ کاری سزاوارتر و پرارزش تر از تحصیل علم وجود ندارد . و هیچ امر واجبی ، مضیق تر و فوری تر از تحصیل دانش در زمان ما به چشم نمی خورد که از لحاظ فوریت به پای تحصیل علم برسد ؛ زیرا تحصیل علم - اگرچه گاهی نسبت به بعضی ، واجب عینی ، و گاهی نسبت به عده ای ، واجب کفائی است - ولی در زمان بطور مطلق از واجبات عینی به شمار می آید ؛ چون اگر هیچ کسی به واجب کفائی قیام نکند و مردم به اندازه کافی ، وظیفه خویش را در اداء آن به انجام نرسانند ، آن واجب کفائی ، به واجب عینی مبدل می گردد ؛ از آن جهت که همگان ، مورد خطاب قرار گرفته و موظف به انجام آن می باشند . و اگر ترک چنین واجبی را روا دارند ، گناهکار محسوب می گردند . چنان که این مطلب در علم اصول فقه به ثبوت رسیده است که اگر در یک جامعه ای به واجب کفائی عمل نشود همه افراد آن جامعه گناهکارند .

(ولی ما نباید عصر مؤ لف کتاب را با عصر خود مقایسه کنیم و با همان شدت لحن و سخت گیری ، دانشجو را از تاءهل و ازدواج بیزار سازیم ؛ زیرا در عصر ما محیط نابسامانی از لحاظ اختلاط بی بندوبار زن و مرد و دختر و پسر در جوامع بشری به چشم می خورد که تمایلات عصبی جنسی را - حتی در افراد خویشتن دار

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 4631

و تقوی پیشه - تحریک می نماید .

برای اینکه دانشجو در این رهگذر آلوده ساز و عفت سوز ، گرفتار گناه نگردد و انحرافی در او پدید نیاید تن در دادن به ازدواج ، کار مطلوبی به شمار می آید تا بتواند در طی تحصیل ، از دین و تقوی خود - به وسیله اشباع مشروع تمایلات خدادادی - صیانت و پاسداری کند .

اگر دانشجو بتواند پاکدامنی خویش را حفظ کند ، و در برابر عوامل انحراف آفرین ، خویشتن را بپاید ، مسلما ترک تاءهل و عدم تشکیل خانواده ، کاری بجا و شایسته است ، تا بتواند در سایه فراغ بال و آسودگی خیال و رهیده از هم و غم زن و فرزند ، به مساعی علمی خود ادامه دهد) .

5 - بر حذر بودن از معاشرت نادرست

باید دانشجو از معاشرت با افرادی که او را از مسیر تحصیل و هدفش منحرف ، و به خود سرگرم می سازند خودداری نماید ؛ زیرا ترک معاشرت با چنین افراد ، از مهم ترین وظائفی است که باید دانشجو با اهتمام کافی آن را رعایت کند . به ویژه با افراد نامتجانس و نامناسب ، و بالاخص با افرادی که کم خرد و تن آسان و بازیگوش می باشند و عمر خویش را به بطالت صرف می نمایند ؛ چون طبع و سرشت آدمی ، حالات معاشران خویش را می رباید و چونان می گردد .

مهم ترین آفت ها و آثار سوء معاشرت های نادرست و مجالست با نااهل ، هدر رفتن عمر انسان - آنهم بدون هیچ فائده و بهره - ، و از دست دادن هدف

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 4632

و از میان رفتن دین و آئین شخص می باشد .

مساءله مهمی که باید دانشجو در معاشرت خود در نظر گیرد این است که فقط با افرادی معاشرت کند که خود به آن ها بهره ای رساند و یا او از آن ها بهره مند گردد . و اگر احساس کرد که به یار و رفیقی نیاز دارد ، رفیق و همدمی را برای خود انتخاب کند که صالح و شایسته و دیندار و پرهیزکار و باهوش باشد ، رفیقی که اگر فراموش شود به یادش آورد . و اگر از وی یادی کند در صدد یاریش برآید . و اگر نیازمند بود با او برادری و هم سازی کند . اگر دل تنگ گشت او را صبر و دلداری دهد . آری دانشجو از خلق و خوی چنین یار و همدمی ، خوی و عادت و نیروی شایسته ای برای خویش فراهم می آورد که می تواند آن را در جهت نیک بختی خود به کار گیرد .

اگر نتوانست چنان دوست و رفیق مناسبی را برای خود بجوید و بیابد ، باید تنهائی و غربت وار زندگی کردن را بر دوست و همدم نامناسب ترجیح دهد تا از آثار سوء یار و همدم ناباب و نامناسب مصون بماند .

6- مداومت بر تحرک و کوشش علمی

باید دانش آموختن دانشجو با حرص و ولع و اشتیاق شدید ، تواءم باشد و در تمام فرصت های ایام تعطیل - اعم از شب و روز ، و لحظه های مسافرت و اقامت در وطن (و بالاخره در هر حال و زمان ) - خویشتن را برای اندوختن ثروت های معنوی ،

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 4633

تحت مراقبت گرفته و همواره جویای علم باشد . او نباید راضی شود که کمترین لحظه ای از فرصت هایش - جز به مقدار ضرورت - در جهت غیرعلمی اختصاص دهد ، از قبیل : خور و خواب و استراحت ، استراحتی که از رهگذر آن رفع کسالت نموده و قوای خویش را تجدید کند . او ناگزیر است با اشخاصی که به ملاقات او می آیند انس گرفته و گفتگو کند ، و یا برای تاءمین و تهیه آذوقه و ضروریات و نیازهای دیگر ، صرف وقت نماید . و یا ممکن است که دچار درد و بیماری و گرفتاری های دیگر گردد که قهرا مقداری از وقت و فرصت او در جهت غیرعلمی قرار می گیرد و بناچار نمی تواند در طی این اوقات به وظائف تحصیلی و علمی خود بپردازد ؛ آری او باید وقت خود را ضایع نسازد ؛ زیرا برای بازمانده عمر و فرصت های انسان ، نمی توان بهائی تعیین نمود و آن را با هیچ قیمتی ارزیابی کرد . اگر وضع و کیفیت دو روز هر کسی ، برابر هم باشد (و فردای او بهتر از امروز نباشد) چنین کسی ، مغبون و زیانکار است ؛ چون کالای گرانبهای عمر خویش را در برابر قیمت ناچیزی از دست داده است .

آیا براستی می توان کسی را عاقل و خردمند شناخت که برای او امکان وصول به مقام و درجه ای - که انبیاء و پیامبران ، وارث آنند - فراهم آمده است ؛ ولی او به راحتی چنین فرصت گرانبهائی را از دست می دهد ؟ پیدا

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 4634

است که چنین فردی را باید نابخرد شمرد . به خاطر همین هدف است که گفته اند : علم را نمی توان در سایه آسایش و تن آسانی به دست آورد . (1) و گویند : بهشت و نیکبختی جاوید با مکاره و ناخوشی ها احاطه شده است . (2) و نیز گفته اند : هر کسی ناگزیر است برای چشیدن شهد و شیرینی عسل ، نیش زنبور را تحمل کند . شاعری در این باره می گوید :

(( لاتحسب المجد تمرا انت آکله

لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا )) (3)

مپندار که مجد و عظمت ، همچون خرما و رطبی شیرین است که بتوانی به آسانی آن را تناول کنی . تو هرگز به مجد و عظمت نمی رسی مگر آنگاه که تلخی صبر را بچشی و ناگواری آن را تحمل نمائی .

7- علو همت و کوشش در پویائی از مقام والای علمی

باید دانشجو در تحصیلات خود ، دارای همتی والا باشد . و با وجود اینکه می تواند اندوخته های انبوه علمی را در خویشتن ذخیره سازد به سرمایه کم و اندوخته های ناچیز علمی قانع نشود . او نباید کوشش خود را به آینده موکول سازد و آن را به عهده تاءخیر اندازد ، و بگوید : می توانم در فرصت های دیگر به اندوختن ذخائر علمی دست یابم و بدان سرگرم گردم . تحصیل هر گونه مطالب سودمند را - هر چند که اندک و ناچیز باشد - به عهده تعویق نیندازد ؛ بلکه حتی اگر هم بداند پس از لحظه ای آن فائده را از دست نمی دهد و بدان دست می یابد باید فورا در صدد

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 4635


1- در صحیح مسلم ، این سخن از یحیی بن ابی کثیر نقل شده است که می گفت : « (لایستطاع العلم براحه الجسد » (رک : تذکره السامع ، ص 27).
2- حدیثی است که متن کامل آن ، چنین می باشد: « حفت الجنه بالمکاره ، و حفت النار بالشهوات ) » . بجای (حفت )، (حجبت ) نیز روایت شده است (رک : مجمع البحرین 2/34 و 5/38. تذکره السامع ، ص 27).
3- صبر به معنی چادروا، و تبرزد، و زکاب و عصاره درختی تلخ (که به کسر باء می باشد) و به سکون باء، تلفظ نکنند، مگر در ضرورت شعر (فرهنگ نفیسی 3/2128).

دست یازی به آن برآید ؛ زیرا در لابلای تاءخیر در هر کاری ، ممکن است آفات و حوادثی زیانبار پیش آمد کند .

علاوه بر این می تواند لحظات آتیه و فرصت هائی را که در پیش دارد اختصاصا صرف تحصیل مطالب سودمند دیگر نماید . حتی اگر برای دانشجو در درس خواندن ، مانعی پدید آید باید با جد و جهد ، سرگرم مطالعه و بررسی و حفظ کردن دروس خود برآید ، و چیزی را با چیز دیگر خلط نکند . (یعنی به خاطر وجود مانع برای درس خواندن ، از مطالعه و حفظ کردن مطالب ، دست برندارد و برای رهاکردن مطالعه و بررسی مطالب ، بهانه جوئی ننماید) . اگر بخواهد فراگرفتن مطالب سودمند علمی را به آینده و زمانی موکول سازد که در آن زمان ، فارغ البال باشد ، باید بداند که خداوند متعال ، چنین زمانی را هنوز خلق نکرده است . (یعنی ممکن است چنین زمان و فرصت فارغ و مناسبی نصیب او نگردد) ؛ بلکه او باید بداند که ناگزیر در هر زمان و فرصتی ، امکان به وجود آمدن موانع و عوامل تحصیل علم ، در پیش است .

علیهذا باید تو ، هر گونه عوائق و موانعی را - پیش از آنکه ترا کاملا از هم بدرد و سدی در مقابل تحصیلات تو ، به وجود آورد - برطرف ساخته و از قدرت وحدت و شدت این موانع بکاهی و آن ها را از هم بدری . چنانکه در حدیث آمده است : (وقت و فرصت آدمی ، شمشیر برنده ای است که

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 4636

اگر تو پیشدستی کنی و آن را قطعه قطعه سازی ، و به نفع خود از آن بهره مند گردی به هدف و مطلوب خویش دست می یابی . و گرنه این شمشیر زمان ، ترا قطعه قطعه می کند و وجودت را در هم می نوردد) (و عمرت را در دستگاه گوارش مرور و گذر ، و مجرای عبور خویش ، هضم می کند) .

یکی از اولیاء و شخصیتهای برجسته ، به همین نکته اشاره کرده ، و به منظور تشویق مردم در وصول به مقامات عارفان ، ابیات زیر را سروده است :

(( 1- و کن صارما کالوقت فالمقت فی عسی

و ایاک علی فهی اخطر علت

2- و سرزمنا و انهض کثیرا فحظک ال

باطله ما اءخرت عزما لصحت

3- و اقدم و قدم ما قعدت له مع ال

خوالف و اخرج عن قیود التلفت

4- وجذ بسیف العزم سوف فان تجد

تجد نفسا فالنفس ان جدت جدت ))

1- مانند وقت و فرصت ، همچون شمشیر برنده باش که سرزنش و ملامت و خشم و غضب ، نتیجه قهری (عسی ) (1) گفتن است ، (یعنی اینکه به آینده امیدوار باشی و کار امروز را به فردا حواله کنی ) . از عل و لعل (2) گفتن و به آتیه دل بستن بر حذر باش ؛ زیرا امید به آینده بستن بزرگترین و خطرناک ترین علت و عامل و بیماری و فلج شدن روح فعالیت و کوشش انسان است .

2- در پهنه جهان و عرصه عالم ، روزگاری به سیر و سیاحت بپرداز و برای در هم کوبیدن

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 4637


1- واژه ای که انسان در امید بستن به چیزی به کار می برد، و به معنی (امید و آرزو) و از افعال مقاربه می باشد.
2- واژه ای که مانند (عسی ) در امید و آرزو به کار می رود، و از حروف (مشبهه بالفعل ) است ، که در اصل ، (لعل ) بود و با اضافه شدن یاء متکلم به صورت (لعلی ) درمی آید، و با حذف لام ، می شود: (علی ).

آرزوها قیام کن تا آنچه از عمرت - که به خاطر تعویق در تصمیم و اراده به بطالت سپری شد - با صحت عمل ، جبران گردد و اعمالت سر و سامان یابد .

3- اقدام کن و گام هایت را استوار دار و کارهائی که عقب افتادگان و متخلفان در انجام آن مسامحه و سهل انگاری کردند در فراسوی خویش قرار ده و آن ها را جلو انداز ، و از قید و بندهای انعطاف فکری و دل مشغولی بیرون آی .

4- با شمشیر عزم و اراده ، بوته های هرز (سوف ) (1) و امید بستن به آینده را از محیط فکری خود قطع کن که اگر بکوشی و یا اگر به باشی ، گشایشی خواهی یافت . پس نفس تو - اگر تو کوشا باشی - کوشا خواهد شد ، و دل و جانت به نحو مطلوبی سامان خواهد یافت .

8 - رعایت مدارج علوم و دانشها از لحاظ اهمیت

باید دانشجو در تنظیم و ترتیب علم آموزی و تحصیلات ، نخست به آن علمی روی آورد که از اولویت بیشتری نسبت به حال و شرائط او برخوردار است . او باید تحصیل خود را از آن علمی آغاز کند که مهمتر و پرارزش تر می باشد . و در ادامه تحصیلات خود ، درجات اهمیت علوم و دانشها را به همین ترتیب در مد نظر قرار دهد .

بنابراین دانشجو نباید - پیش از اشتغال به علوم مقدماتی و زمینه سازها - وارد فراگیری علومی گردد که این علوم ، نتایج و بازده آن علوم مقدماتی است . او نباید قبل از آگاهی لازم و متقن نسبت به آراء

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 4638


1- واژه ای است که عرب در مورد موکول ساختن کاری به آینده ، استعمال می کند، و از حروف استقبال می باشد.

و نظریات مورد اتفاق دانشمندان در مسائل عقلی و نقلی مربوط به اعتقادات ، وارد تحقیق در اختلافات دانشمندان در آن مسائل گردد . (یعنی دانشجو - قبل از آنکه از لحاظ علمی پختگی پیدا کند - نباید وارد بحث در مناقشات دانشمندان در مسائل اعتقادی شود) ؛ زیرا ورود در آراء مختلف دانشمندان و غوررسی آنها (پیش از کسب مهارت و کارآئی علمی و استحکام اعتقادیات ) ، ذهن دانشجو را سرگشته و حیران ساخته و عقل و اندیشه او را دچار دهشت و بیم و اضطراب می گرداند .

اگر دانشجو تحصیل خود را در یک فن آغاز کرد نباید به فن دیگر روی آورد ، مگر آنگاه که در آن فن ، کتاب و یا کتابهائی را به قدر امکان و با دقت و امعان نظر خوانده و بررسی کرده ، و معلومات استواری در آن بهم رسانده باشد . به همین ترتیب ، او باید در تمام علوم و فنون ، این نکته را در نظر گیرد .

دانشجو باید از جابجا شدن در درس از کتابی به کتاب دیگر و یا از فن و علمی به فن و علم دیگر - بدون دلیل موجه و هدف عقلائی - سخت بپرهیزد ؛ زیرا این کار ، نمایانگر دلتنگی و دلسردی و نشان دهنده عدم موفقیت دانشجو در تحصیل علم می باشد .

چنانچه اهلیت و آمادگی دانشجو برای تحصیل علم ، محرز گشت و معرفت و شناخت در او استحکام و رسوخ یافت حقا نباید او هیچ فنی و فنون مطلوب و پسندیده و هیچ نوعی از انواع علوم مفید را

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 4639

رها سازد ؛ بلکه باید در آن فنون به مطالعه و بررسی عمیق سرگرم گردد ، به گونه ای که بر مقاصد و هدفهای نهائی آن فنون کاملا دست یابد . اگر عمر و زندگانی با او مساعد بود و توفیق الهی شامل حال او گردید و او را برانگیخت و تحرکی در او ایجاد کرد ، در صدد تبحر و کسب تخصص در آن برآید . و گرنه به ترتیب (الاهم فالاهم ) به فن مهمتر و پرارزش تر روی آورد ؛ زیرا علوم و دانشها (ی دینی ) به هم نزدیک هستند ، و غالبا میان برخی از آنها نسبت به برخی دیگر ، پیوند و خویشاوندی وجود دارد .

ولی باید دانست که عمر آدمی برای تحصیل و غوررسی همه علوم و دانشها ظرفیت کافی ندارد . بنابراین حزم و دوراندیشی ایجاب می کند که انسان از هر علمی ، گزیده و بهترینش را برگیرد ، و تمام قوای خود را صرف فراگرفتن علمی ، نماید که از لحاظ شرافت و اهمیت و ارزش در راءس همه علوم قرار دارد . و این علم عبارت از دانش و معرفتی است که بتواند به حال آخرت و معنویت انسان سودمند باشد ، علمی که کمال نفس و تزکیه باطن را در سایه اخلاق و اعمال نیکو بارور می سازد . (و بالاخره آن علم و معرفتی که انسان ساز است ، برترین علوم و دانشها به شمار می آید) . و بطور خلاصه : این علم ، از راه شناخت قرآن کریم ، و معرفت سنت ، و علم مکارم اخلاق ، و

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 4640

امثال آنها به دست می آید که بازگشت همه علوم به آنها است . (و این معارف می تواند آدمی را به حیثیات و شئون والای بشریش رهنمون گردد) . البته انسان نسبت به خود از هر کسی دیگر ، بیناتر است . این خداست که باید از او در توفیق و کامیابی مدد جست .

نوع دوم : آداب و آئین زندگانی شاگرد با استاد و راهبر و پیشوای خود
مقدمه
الف - بزرگداشت مقام استاد

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود : (یکی از حقوق عالم و دانشمند بر تو ، این است که زیاده از حد ، از او پرسش نکنی و دست به دامن او نگردی . اگر بر مجلس عالم و دانشمند وارد شدی و ملاحظه کردی که گروهی از مردم نزد او به سر می برند بر همه آنها سلام کن ، و سلام و درود ویژه خود را به آن عالم و دانشمند تقدیم نما . و برای نشستن ، جایگاهی را رو به روی او در برابرش انتخاب کن و پشت سر او منشین . با گوشه چشم و چشمک زدن و یا با دست خود و در محضر عالم ، و در حضور او اشاره مکن . و در مقام ستیز و مخالفت با سخن او ، پی هم مگو که فلانی چنین گفت ، فلانی چنان گفت . از طول مصاحبت و همنشینی با عالم و دانشمند ، ملول و دلتنگ مشو .

مثل و داستان دانشمند ، مثل خرمابن است . باید در انتظار آن به سر بری تا چه هنگامی رطبی از شجره سخنان او بر تو فرو افتد (و شهد آن ،

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 4641

کام ترا شیرین سازد) . عالم و دانشمند از نظر اجر و پاداش از روزه دار و سحرخیز و شب زنده دار ، و جنگجوی در راه خدا ، دارای بهره فزونتری است (1) ) .

در حدیث مربوط به (حقوق ) - که نسبه طولانی و مفصل است ، و از امام سجاد ، زین العابدین (علیه السلام ) روایت شده - چنین آمده است : (حق راهبر و مدبر و کارساز زندگانی روحی تو - که از مجرای علم ، وجودت را تحت مراقبت خویش می گیرد - این است که از او تجلیل نموده ، و مجلس و محفل او را گرامی داری ، و به سخنان او کاملا گوش فرا دهی . و با چهره ای گشاده بدو روی آوری ، صدایت را - هنگام گفتگو با دیگران در محضر وی ، و یا به هنگام گفتگوی با او - بلند نسازی . اگر کسی از او سؤ ال کرد در پاسخ دادن به آن پیشدستی نکنی ، یعنی بگذار خود او پاسخ آن پرسش را شخصا القاء نماید . و با احدی در محضر او گفتگو نکن ، و از هیچ کس نزد او غیبت ننما یعنی : اگر کسی نزد تو از او به بدی یاد کرد باید در مقام دفاع و حمایت از او برآئی ، و از او عیب پوشی کنی ، و محاسن و خوبیهای او را به دیگران اظهار نمائی . با دشمنانش همنشین نگردی ، و با دوستانش دشمنی نکنی .

اگر به اداء این حقوق نسبت به عالم و دانشمند و استاد خویش

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 4642


1- الکافی 1/46. کتاب العلم : ابن عبدالبر، ص 65. بحارالانوار 2/43 و 44 و 45، به نقل از محاسن برقی و عده الداعی . کنزالعمال 10/302. سفینه البحار 2/221. تذکره السامع ، ص 100.

، موفق گردی ، فرشتگان آسمانی در جهت خیر و منافع تو گواهی خواهند داد که تو آهنگ چنین استاد و دانشمندی را داشته ، و علم و دانش را برای خدا و هدفی الهی از پیشگاه او فراگرفته ای ، به برای مردم (1) . (یعنی قصد تو برخوردار از اخلاص بوده است ) .

ب - نکات جالب تربیتی در داستان موسی و خضر (علیهماالسلام ) :

خداوند متعال داستانی از موسی (علیه السلام ) در قرآن کریم بازگو فرموده که او به خضر (علیه السلام ) گفت :

(( (هل اتبعک علی ان تعلمن مما علمت رشدا) )) (2)

آیا مرا رخصت می دهی که در پی تو آیم تا رهنمودها و عوامل هدایت و واقعیت هائی را که آموختی ای ، به من تعلیم دهی ؟ .

یا آنکه موسی (علیه السلام ) پس از آنکه پاسخ مثبتی از جانب خضر (علیه السلام ) دریافت نکرد به او گفت :

(( (ستجدنی ان شاء الله صابرا و لااعصی لک امرا) )) (3)

مرا به خواست خداوند ، خویشتن دار خواهی یافت و نیز سر از فرمان تو نپیچم .

در این دو گفتار کوتاه حضرت موسی (علیه السلام ) گزیده ای از آداب و آئین های شکوهمند به چشم می خورد که میان یک شاگرد و معلم او اتفاق افتاده بود . و با وجود اینکه می دانیم که موسی (علیه السلام ) پیامبری عظیم الشاءن ، و دارای جلالت قدر و منزلت ، و یکی از رسولان (اولواالعزم ) پروردگار بوده است ، عظمت شخصیت این چنینی او مانع از آن نبوده است که آداب و آئین های در خور یک شاگرد نسبت

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 4643


1- منیه المرید، ص 95، 96. هامش رساله الحقوق ، انتشارات دارالتوحید، ط 1404 هق ، ص 16.
2- سوره کهف ، آیه 66.
3- سوره کهف ، آیه 69.

به استاد را در نظر گیرد ، و آنرا به کار بندد . اگرچه شاگرد مورد نظر ، یعنی موسی (علیه السلام ) به جهاتی دیگر - غیر از مقام شاگردی - از معلم و استاد خویش ، کامل تر و لایق تر بوده است .

اگر بخواهیم تمام آداب و نکات ظریف (تعلیم و تربیت ) و مطالب دقیقی که در لابلای گفتگوی موسی و خضر (علیهماالسلام ) به چشم می خورد ، (و خداوند متعال ، این داستان را به صورت فشرده ای در قرآن کریم بازگو فرموده است ) ، استقصاء و غوررسی کنیم از حد و مرز موضوع کتاب خود پا فراتر می نهیم . ولی ما نکاتی را بررسی می کنیم که به جمله اول ارتباط دارد و آن عبارتست از آیه : (( (هل اتبعک علی ان تعلمن مما علمت رشدا) )) . این آیه ، دوازده خصیصه و نکته سودمند تربیتی را به ما ارائه می کند :

1- موسی (علیه السلام ) خویشتن را تابع و پیرو استاد خود معرفی کرده است . این مساءله ایجاب می کند که مقام و منزلت موسای شاگرد ، از مقام استادش خضر (علیه السلام ) ، فروتر باشد ؛ چون قاعده مقام و مرتبت تابع ، نسبت به متبوع خود ، فروتر و پائین تر است .

2- موسی (علیه السلام ) با واژه (هل آیا) ، از خضر (علیه السلام ) اجازه و رخصت میطلبد . یعنی آیا اجازه می دهی که در پی تو آیم . چنین مطلبی نمایانگر مبالغه عظیمی درتواضع می باشد که باید شاگرد نسبت

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 4644

به استاد خویشمعمول دارد .

3- موسی (علیه السلام ) خود را در برابر معارف و آگاهی های خضر ، جاهل و ناآگاه معرفی کرده است ، و در حقیقت با عبارت : (علی ان

تعلمن ) (برای اینکه به من تعلیم دهی ) ، به ناآگاهی خویش و مقام والا و ارجمنداستادش ، اقرار و اعتراف نموده است . 4- موسی (علیه السلام ) (با چنین تعبیر) به عظمتنعمتی که از راه تعلیم عائد او گشته ، اقرار کرده است ؛ زیرا او از خضر درخواست نمودکه همانگونه با او رفتار کند که خداوند متعال با خود او رفتار کرده است ، و در حقیقت درطی تعبیر (مما علمت رشدا) به خضر گفت : شایسته است که احسان تو ، به من ، بهگونه احسان خداوند نسبت به خودت باشد . (یعنی خداوندمتعال از طریق تعلیم ، بر تو منت نهاد و به تو احسان فرمود ؛ تو نیز همان منت و احسانرا درباره من معمول دار و به من تعلیم ده ) . به همین جهت است که گفته اند : (من بندهکسی هستم که علم و دانش را از او اخذ نمودم . اگر کسی مساءله ای را به شخصی بیاموزدزمام اختیار او را به کف گرفته و مالک او می گردد) (1) .

5 - معنی متابعت و پیروی کردن از شخص دیگر ، این است که تابع ، همانند اعمال و رفتار متبوع ، رفتار خویش را تنظیم نماید . البته از آن جهت که چون متبوع او چنین کرد ؛ زیرا هیچ ملاک دیگری نمی تواند جز انجام دستور

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 4645


1- شعبه بن حجاج می گفت : « (کنت اذا سمعت من الرجل الحدیث کنت له عبدا ما یحیی ) » یعنی آنگاه که از کسی ، حدیثی را می شنیدم ، خویشتن را - تا وقتی او در قید حیات بود - بنده او می دانستم (تذکره السامع ، ص 90) و این گفتار نیز معروف است که فرمود: « (من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا) » : آنکه مرا تعلیم داد، مرا بنده خویش گردانید.

متبوع ، معیار تبعیت باشد . این نکته به ما می فهماند که شاگرد و دانشجو باید در نخستین گام خود در راه تحصیل ، این خصیصه و وظیفه را بکار دارد که همواره در برابر گفتار و رفتار استاد ، تسلیم بوده و با او نستیزد .

6- لزوم عمل به قوانین و راه و رسم متابعت - که در این آیه به چشم می خورد - به هیچ قید و شرطی مقید نیست ؛ بلکه لزوم عمل به آداب و آئین های متابعت ، به صورت مطلق یعنی به گونه ای که به هیچ قید و بندی مقید نشده است ، نشان دهنده لزوم بکار داشتن منتهای تواضع شاگرد نسبت به معلم و استاد می باشد .

7- در آیه مذکور (در مورد وظیفه شاگرد نسبت به معلم ) ، این جهات به ترتیب گوشزد شده است : پیروی ، تعلیم ، خدمت ، و تعلم و دانش جوئی (یعنی در این آیه ، نظم و ترتیبی راجع به نکاتی چند به چشم می خورد که بسیار جالب می باشد ؛ به این معنی که باید شاگرد در گام نخست ، تابع و پیرو معلم بوده ، و سپس معلم ، او را تعلیم داده ، و در سومین مرحله ، خویشتن را در خدمت به استاد قرار دهد تا سرانجام در نهائی ترین مرحله ، از علم و دانش او برخوردار گردد و به علم آموزی نزد وی بپردازد) .

8 - معنی و منظور جمله (هل اتبعک علی ان تعلمن ) این است که من بر اساس این متابعت - جز

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 4646

آموختن علم - هدف دیگری ندارم . گویا موسی (علیه السلام ) به خضر (علیه السلام ) چنین گفته باشد : من از رهگذر متابعت از تو ، خواستار مال و جاه و مقام نیستم . (و همین موضوع به ما هشدار می دهد که دانشجو نباید در همرهی و همدمی با استاد - جز علم و دانش - پویای هدفهای دیگری باشد) .

9- جمله (مما علمت ) اشاره به بخشی از معلومات خضر است که آن را خداوند متعال به وی آموخته بود ، و در حقیقت موسی (علیه السلام ) می خواهد به خضر بگوید : من جویای برابری و هماوردی با تو در علم نیستم ، و نمی خواهم همه آنچه را که از خدا آموخته ای فراگیرم ؛ بلکه می خواهم به بخشی از معلومات تو دست یابم ؛ زیرا تو برای همیشه از من ، فزونمایه تر و گرانقدرتر می باشی . (یعنی همیشه مقام و منزلت استاد نسبت به شاگردش - هر چند آن شاگرد عظیم القدر باشد - به مراتب ، برتر و والاتر است ) .

10- و نیز همین جمله (مما علمت ) ، نمایانگر اعتراف موسی است به این که خداوند متعال ، علم را در اختیار خضر (و همه افراد بشر) قرار داده است ، و از آن چنین استفاده می شود که باید علم و دانش و معلم و استاد را ارج نهاده و قدرت منزلت او را والا برشمرد (و معلم بودن یکی از سمت های الهی است ؛ چون بشر علم را از خدا فراگرفته است ) .

11- کلمه

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 4647

(رشدا) حاکی از آنست که موسی از خضر ، درخواست ارشاد و راهنمائی کرده است به گونه ای که اگر موسی از برکات ارشاد خضر بهره مند نمی گردید ، سرگشته و گمراه می شد . همین نکته به ما می فهماند که موسای شاگرد به مساءله شدت نیاز خود به علم آموختن و تذلل و فروهشتن مقام خویش و شکسته نفسی جالب توجه در برابر خضر ، و نیز احتیاج آشکار و علنی خویش به علم و آگاهی استاد ، اعتراف نموده است .

12- در حدیث آمده است که خضر (علیه السلام ) ، نخست می دانست موسی (علیه السلام ) پیامبری از بنی اسرائیل می باشد ، و او صاحب کتاب (توراه ) ، و کسی است که خداوند ، - بی واسطه - با او هم سخن شد . (و لذا از او به عنوان (کلیم الله ) یاد می کنند) و او را به وسیله معجزات و کرامات ، ویژگی داد . معهذا موسی (علیه السلام ) با وجود چنین مناصب و مدارج رفیع ، با تواضع شگرفی - که عظیم ترین مدارج فروتنی را نمایانگر است - در برابر استادش ، موضع گیری کرده است .

از نکته مذکور ، نتیجه می گیریم که خضر در مقام استادی از لحاظ لیاقت و شایستگی ، مقام و منزلتش از موسای شاگرد ، رفیع تر می باشد ؛ زیرا اگر کسی دارای احاطه علمی فزونتری باشد ، قهرا آگاهی او به محتوی و هدفهای علوم و دانش ها - که عبارت از همان سعادت و نیکبختی و سرور و شادمانی و

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 4648

لذت و کامیابی است - بیشتر و فزونتر خواهد بود . لذا حس کنجکاوی و کنکاش او در وصول به چنین سعادت و لذت ، تقویت شده ، و قهرا تجلیل و بزرگداشت او اهل علم ، از کمال بیشتری برخوردار خواهد بود .

ج - چند نکته تربیتی دیگر در سخنان خضر

با وجود اینکه خضر از چنان معرفت و آگاهی و مزیت نسبت به موسی و نبوت او بهره مند بود ، و نیز موسی با چنان ادب و تواضع شگرفی در برابر خضر ، موضع گرفت ، معهذا خضر با جوابی عالی و گفتاری نسبه خشونت آمیز - که حاکی از شکوهمندی خضر و گسترش شعاع قدرت او ، و بیانگر عدم رعایت نزاکت نسبت به موسی بود - به تواضع و فروتنی وی پاسخ می گوید ، و بلکه موسی را به ناتوانی و ناشکیبائی توصیف می نماید و می گوید :

(( (انک لن تستطیع معی صبرا) )) (1)

موسی ! تو هرگز توانائی خویشتن داری با مرا نداری .

این گفتار کوتاه خضر (علیه السلام ) نیز حامل نکات سودمند فراوانی است ؛ از آنجهت که ضرورت اظهار ادب به معلم ، و عزیز شمردن و ارج نهادن علم و بزرگداشت مقام دانش را به وجهی نمایان می سازد که انسان را وادار به تاءسی و سرمشق گرفتن از سخنان خضر می نماید . اگرچه این موضوع ارتباط وثیقی با موضوع بحث ما ندارد ؛ ولی ما پاره ای از این نکات را به مناسبت بحث ، یاد می کنیم ، نکاتی که با کلیات و اساس کتاب ما بی ارتباط نیست و با آن بیگانگی ندارد .

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 4649


1- سوره کهف ، آیه 75.

ین نکات به ترتیب عبارتند از :

الف - خضر ، موسی را به ناشکیبائی در امر علم آموختن توصیف می کند . لازمه چنین توصیفی آن است که مقام موسای غیر صابر و منزلت او در برابر افرادی صابر و خویشتن دار - همچون خضر - پائین تر می باشد ، افراد شکیبائی که خداوند متعال به آن ها وعده کرامت داده و آن ها را به درود و رحمت و هدایت بشارت داده است (1) .

ب - خضر با چنین تعبیری که استطاعت و توانائی موسی را بر صبر و خویشتن داری در برابر خود نفی کرده است ، ایجاب می کند که موسی به سعی و کوشش در صبر و خویشتن داری - همزمان با صبر خضر - چشم طمع و امید ندوزد ، و در صدد تحصیل اسباب چنین صبر و خویشتن داری - که غالبا برای بشر ، مقدور و ممکن نیست - برنیاید . آنچه که مناسب با شاءن استاد است این است که شاگرد به صبر و شکیبائی توصیه و سفارش کند ، نه آنکه عجز و ناتوانی او بر صبر را به وی اعلام نماید .

ج - در این آیه - با حرف (لن هرگز) ، قدرت و توانائی بر صبر و خویشتن داری ، از موسی سلب شده است . و طبق نظر اجتماعی از محققان و مفسران - از جمله : زمخشری - اینحرف ، یعنی (لن ) ، نفی ابد را اعلام می کند (که موسی هرگز و برای هیچ زمانیتوان صبر و خویشتن داری در کنار خضر را دارا نبوده است

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 4650


1- اشاره ای است به این سخن الهی در قرآن کریم : « (... و بشر الصابرین ، الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انا لله و انا الیه راجعون ، اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمه و اولئک هم المهتدون » . (سوره بقره ، آیه های 155 - 157).

) . چنین تعبیری موجب یاءس ونومیدی و محرومیت موسی از صبر و خویشتن داری در برابراعمال خضر می شد ؛ چون این تعبیر و گزارش و پیش بینی ، به وسیله معلم و مقتدایراستین موسی ، یعنی خضر ، گزارش و ابراز شده بود .

د - اینگونه تعبیر : (انک لن تستطیع . . . ) که با حرف (ان ) آغاز و تاءکید شده است - آنهم در طی جمله اسمیه ، و نیز نفی استطاعت به وسیله حرف (لن ) ، نمایانگر اعلام منتهای عجز و ناتوانی و تضعیف طرف یعنی موسی در صبر و خویشتن داری است .

ه- در همین تعبیر به این موضوع اشاره شده است که ای موسی ! اگر پیش خود و با مطالعه خویشتن ، چنین می پنداری که فردی صابر و خویشتن دار می باشی باید بدانی - که به گاه بودن تو در کنار من - از حال خود ، چنانکه باید و شاید ، اطلاع نداری ؛ زیرا تاکنون با من ، مصاحب و همراه نشده ای (تا شعاع قدرت خویش را در صبر ، بیازمائی و ظرفیت خود را بازیابی ) . صبری که من از تو نفی می کنم ، و به تو اعلام می نمایم که واجد آن نیستی ، صبر با من است . (و الا در صابر بودن تو - آنگاه که با من همراه نباشی - تردیدی ندارم ) . من به این حقیقت یعنی به عدم توانائی تو بر صبر با من ، اطلاع بیشتری دارم ؛ چون نسبت به مقدار خواسته های علمی و

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 4651

نیز جهل و بی اطلاعی تو درباره آنها ، کاملا واقفم .

و - در این تعبیر ، هشداری وجود دارد که انسان را متوجه عظمت و شکوه علم و دانش می سازد و نشان می دهد که باید انسان در برابر عظمت علم ، سر تعظیم فرود آورد . علاوه بر این ، چنین تعبیری به ما می فهماند که علمی آنچنانی ، به صبر و پایداری شگرفی نیازمند است که در عهده امکانات توانائی بشرهای عادی نیست ؛ زیرا تردیدی نداریم که موسای کلیم الله پیامبر (علیه السلام ) از لحاظ مقام و منزلت ، برترین مردم ، و از نظر شخصیت ، بزرگترین فرد ، و از لحاظ صبر و خویشتن داری ، نیرومندترین اشخاص بوده ، و از لحاظ کمالات ، بر همه مردم ترجیح داشت ؛ (ولی معهذا تحمل علم و آگاهی های خضر برای موسی ، مقدور نبود) .

ز - هشدار دیگری که در تعبیر مذکور وجود دارد این است که نباید علم را صرفا در اختیار کسی قرار داد که از صبری نیرومند و راءیی صحیح و متوازن و جان و روانی مستقیم و معتدل برخوردار است ؛ چون علم عبارت از نوری است الهی که شایسته نیست آنرا در هر جائی و در اختیار هر کسی - بدون قید و شرط و هر طور که پیش آمد - قرار داد . بلکه ناگزیر باید قبل از تعلیم علم ، محل و مورد و فرد را مورد توجه و بررسی و آزمایش قرار داده و قابلیت او را از هر جهت احراز نمود .

ح - هشدار

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 4652

دیگری که در این تعبیر ، نظر ما را به خود جلب می کند این است که علم باطن و درون - از لحاظ پایه و درجه - نیرومندتر از علم ظاهر می باشد . و چنان علمی - بیش از علم ظاهر - به قوت و استحکام باطن و استواری صبر و خویشتن داری نیاز دارد . به همین جهت موسی - به مقدار استعداد خویش - دارای احاطه ای در علم ظاهر بود . و البته در تحمل این علم ، بسیار قدرتمند بوده است . اما علیرغم چنان احاطه علمی و نیروئی که موسی از لحاظ علم ظاهر ، واجد آن بوده است ، مورد تهدید خضر قرار گرفت ؛ به این معنی که او را بیمناک ساخت که برای تحمل علم باطن ، قادر بر صبر و خویشتن داری نیست . لذا او را به خاطر قلت صبر ، از تحمل چنان عملی بر حذر ساخت .

منظور خضر از مبالغه در اعلام و اظهار عجز و ناتوانی موسی این بود که ای موسی ! تحمل علم باطن و سخت کوشی تو در فراگیری آن ، بسی دشوار و ناهموار است . خضر چنین هشداری را در قالب بیان و تعبیری آمیخته با تاءکید ، به موسی اعلام کرد .

البته نباید چنین تصور نمود که مقصود خضر ، آن بوده است که تحمل علم باطن - به طور کلی و به هیچوجه - برای احدی امکان پذیر نیست ؛ (بلکه هدف او ، اعلام به دشواری و سختی و گرانبار بودن تحمل علم باطن بوده است ) و گرنه موسی

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 4653

پس از اعلام مذکور ، به خضر نمی گفت :

(( (ستجدنی ان شاءالله صابرا) ))

به خواست خداوند ، خواهی دید که من ، فردی صابر و خویشتن دار و با ظرفیت هستم .

در آیات دیگری که داستان موسی و خضر (علیهماالسلام ) در آن ها به چشم می خورد نکات جالبی درباره آداب و وظائف مربوط به تعلیم و تعلم وجود دارد که از لحاظ محتوی ، متناسب و همانند نکاتی است که در مورد آیات یاد شده ، متذکر شدیم . اگر کسی نکات مربوط به این آیات را بررسی کند به نکات دیگری دست می یابد که در سایر آیات مربوط به داستان موسی و خضر (علیهماالسلام ) ، وجود دارد که انسان می تواند با استمداد از رهنمودهای آنها به سایر اهداف خویش دست یابد .

بازگشت به موضوع وظائف شاگرد نسبت به استاد

پس از تمهید این مقدمه ، به مساءله آداب و وظائف ویژه شاگرد نسبت به معلم و استاد بازگشت نموده و بر حسب آنچه که دانشمندان - با الهام از متون و نصوص دینی - در این زمینه اظهار نموده اند ، بحث خود را ادامه می دهیم . این آداب و وظائف شامل چهل امر است :

1- ضرورت کاوش و جستجو از استاد و معلم لایق و شایسته

مهمترین و پرارزش ترین آداب و وظائف معلم و شاگرد درباره استاد ، این است که باید او - پیش از هر چیز - درباره کسی که سرمایه علمی خویش را از ناحیه او به دست می آورد ، و حسن خلق و آداب و آئین های رفتار خود را تحت رهبری او فراهم می کند ،

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 4654

مطالعه و بررسی نماید ، (یعنی درباره استادش تحقیق کند که از لحاظ علمی و اخلاقی در چه پایه ای قرار دارد) ؛ زیرا اگر ما در نظر گیریم که استاد می خواهد شاگرد خود را تربیت کند ، و آلایشها و خویهای پست ، و ریشه های رذائل اخلاقی را از دل و جان او بزداید و بر کند ، و خلقهای نیکو و فضائل اخلاقی را جایگزین آن ها سازد ، این کار و کوشش استاد درباره شاگردش ، همانند کار و کوشش زارع و کشاورزی است که می خواهد خس و خار را از زمین کشاورزی ، ریشه کن ساخته و گیاههای هرز و زیانبخش را از محیط کشاورزی خود از بیخ و بن بر کند تا کشته و زراعت او به خوبی از زمین سر بر آورده و به نحو مطلوبی بروید و رشد و نمو و برکت و فزونی آن ، کامل گردد (و در سایه این کوشش ، به محصولی مرغوب و مطلوب دست یابد) .

هر استادی نمی تواند واجد چنین اوصاف و خصوصیاتی باشد . استادانی که واجد شرائط مذکور باشند شدیدا در اقلیت قرار دارند ؛ زیرا استاد واقعی حقا جانشین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و نائب رسول خدا است . هر فرد عالم و دانشمندی ، در خور احراز مقام نیابت از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) نیست .

بنابراین ، شاگرد و دانشجو باید استادی را انتخاب کند که از لحاظ اهلیت و شایستگی در حد کمال بوده و دینداری او محرز ، و مراتب شناخت

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 4655

و معرفت او مسلم و به پاکدامنی معروف بوده ، و صیانت نفس او در برابر خواهش های دل ، مشهور باشد و مروت و جوانمردی و مردانگی و احترام او به افکار عمومی ، و انصراف او محرز باشد . و نیز از نظر فن تعلیم به عنوان فردی باکفایت تلقی گردد ، و از لحاظ تفهیم مطالب علمی ، از بیانی رسا و ذهنی پویا و شرائط مطلوبی برخوردار باشد .

در بحثهای گذشته پاره ای از اوصاف و خصوصیات یک استاد لایق و شایسته را یاد کردیم . ولی باید با تاءکید خاصی در اینجا یادآور شویم که : نباید شاگرد ، شیفته و فریفته فزونی معلومات و آگاهیهای علمی استاد گردد ، آنهم استادی که از نظر تقوی و دیانت و جهات اخلاقی ، گرفتار نقص و کمبودهای آشکاری می باشد ؛ چون زیانبار بودن چنین استادی به اخلاق و دین و آئین شاگرد ، به مراتب سخت تر و شدیدتر از تیرگی های جهل و نادانی است ، همان جهل و نادانی که دانشجو می کوشد هاله تیره آنرا از محیط افکار و اندیشه خویش بسترد . قطعا زیان استادانی این چنین ، از زیان جهل و نادانی شدیدتر است .

یکی از علماء پیشین گفته است : این علم و دانش الهی ، عبارت از همان دین و آئین آسمانی است . دقیق بنگرید که دین و آئین خود را از چه استادان و معلمانی فرا می گیرید(1) .

راه مناسب و روش ماءنوس در شناختن استاد شایسته ، این است که دانشجو باید با اساتید معاصر ، زیاد

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 4656


1- تذکره السامع ، ص 85.

به بحث و گفتگو نشسته و مجالست و همنشینی با آنان را ادامه دهد ، و هر چه بیشتر آنان را بیازماید و تحقیق کند که آیا اساتید فن ، استاد مورد نظر او را از لحاظ تعلیم و تدریس تاءیید می کنند ، و آیا سمت تعلیم و اخلاق او را می ستایند ، و کیفیت بحث و تحقیق او را می پسندند . (و بالاخره باید دانشجو ، جهات مذکور را برای انتخاب استاد در نظر گرفته و سپس تحصیلات خود را نزد او آغاز کند) .

شاگرد و دانشجو باید از آنگونه اساتیدی بپرهیزد که معلومات خود را از لابلای کتابها - بدون آن که آن را نزد اساتید فن بخوانند - فراهم آورده اند ؛ چون این احتمال قویا وجود دارد که چنین استادانی در فهم متون علمی از تحریف و تصحیف و اشتباه و لغزش ، مصون نباشند ؛ و در نتیجه ، شاگردان را نیز بلغزانند .

یکی از دانشمندان سلف گفته است : اگر کسی شخصا بینش دینی خود را از بطون متون علمی - و استاد نادیده - فراهم آورد ، در حقیقت ، سعی و اهتمام خویش را در تضییع و تباه سازی احکام دینی ، مصروف داشته است (1) .

دانشمند دیگری می گوید : از (صفحیون (2) یا صحفیون ) بر حذر باشید ، یعنی از کسانی که شخصا - و بدون آنکه در محضر استاد بنشینند و از درس او مستفیض گردند - مطالب را از لابلای کتب علمی و نبشتارها ، استخراج و استنباط می کنند ؛ از اینگونه اساتید دوری گزینید

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 4657


1- این سخن در تذکره السامع ، ص 87، به شافعی منسوب است .
2- یکی از دانشمندان می گوید: « (من اعظم البلیه تشیخ الصحیفه ) » از بزرگترین بلیه و مصیبت ها این است که شخص ، کتاب را به عنوان استاد خود بر گیرد (تذکره السامع ، ص 87) صحفیون ، جمع صحفی است و او عبارت از کسی است که در قرائت صحیفه خطاء می کند (فرهنگ نفیسی 3/2131) در بحارالانوار 2/105، آمده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرموده است : « (و ایاکم و اهل الدفاتر و لایغرنکم الصحفیون ) »

، زیرا تباهکاریها و لغزانندگی آنان از اصلاحات و درستکاری های آنها فزونتر است .

نباید دانشجو ، خود را مقید سازد که نزد استادان معروف و نامور به تحصیل پردازد ، و اساتید منزوی و گمنام را از نظر دور دارد ؛ زیرا پای بند بودن به استاد مشهور و معروف و عدم توجه به اساتید گمنام ، بازده روح کبر و گردن فرازی شاگرد در برابر علم و دانش می باشد . بلکه باید گفت گرایش به چنین روحیه ای ، عین حماقت و نابخردی است ؛ چون علم و حکمت ، گم گشته هر مؤ من و انسان پای بند به ایمان است ، او علم و حکمت را هر جا بیابد بدان دست می یازد و آنرا بر می گیرد ، و وجود آنرا - در هر موردی که بتوان بر آن دست یافت - غنیمت می شمارد) (1) و طوق منت و احسان هر کسی که او را در جهت علم و حکمت ، سوق می دهد به گردن می نهد .

چه بسا ممکن است یک استاد خامل و گمنام از چنان لیاقت و شایستگی علمی و اخلاقی برخوردار باشد که باید برای خیر و برکت علم ، به وی چشم امید دوخت ؛ چون اگر استادی در عین خمول و گمنامی ، لایق و شایسته باشد ، سود و بهره او گسترده تر ، و تحصیل علم از ناحیه او دارای کمال فزونتری است .

اگر در احوال پیشینیان و پسینیان ، سیر و سیاحتی کنیم و زندگی نامه آنانرا از نظر بگذرانیم به این نتیجه می رسیم

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 4658


1- در سخنان امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) آمده است : « (الحکمه ضاله المؤ من ، فخذ الحکمه و لو من اهل النفاق » : حکمت ، گمشده مومن است . پس باید حکمت را - ولو از اهل نفاق هم میسر باشد - فراگیری (رک : شرح نهج البلاغه : محمد عبده 2/96، ط بیروت 1885 م ) ولی متن عربی ترجمه فوق ، در تذکره السامع ، ص 86 آمده است .

که سودمندترین عوائد علمی صرفا از سوی اساتیدی عائد می گشته است که از لحاظ تقوی و نصیحت و دلسوزی نسبت به شاگردان ، حظ و نصیب فراوانی را دارا بوده اند .

همچنین اگر آثار علمی و مصنفات آنان را مورد مطالعه قرار دهیم می بینیم که بهره گیری از اثر علمی یک دانشمند پرهیزکارتر ، فزونتر بوده ، و موفقیت و کامیابی دانشجویانی که سرگرم تحصیل از روی متن چنین آثاری بوده اند ، بیشتر و جالب تر می باشد .

این قضیه در مورد دانشمندان فاقد تقوی و عاری از مزایای انسانی ، و نیز در مورد آثار علمی آنان ، نتیجه معکوسی را عاید دانشجویان می گرداند . (یعنی دانشجویانی که نزد استادان عاری از تقوی درس می خوانند و یا در تحصیل و درس خود ، از آثار علمی آنان استفاده می کنند ، خیر و برکتی در کوشش آنها به چشم نمی خورد ؛ بلکه در تحصیلات خود با ناکامی و عدم موفقیت مواجه می گردند) .

2- باید استاد را به عنوان پدر واقعی و روحانی تلقی کرد

دانشجو باید بر این اساس بیندیشد که استاد و معلم او ، پدر واقعی و روحانی وی ، (و خود او به منزله فرزند روحانی او است ) . پدر (و فرزند) روحانی از پدر (و فرزند) جسمانی ، با ارزش تر و ارجمندتراند .

بنابراین باید دانشجو در اداء حق ابوت و وفاء به حقوق تربیت استاد - علاوه بر رعایت ادب در حق او بدانگونه ای که قبلا یاد کردیم - به شدت ، ساعی و کوشا باشد . و بیش از دیگران به او احترام گذارد .

از اسکندر

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 4659

پرسیدند : برای چه به معلم و استاد خود بیش از پدرت ارج می نهی ؟ در پاسخ گفت : معلم ، منشاء و سبب زندگانی جاوید و پایدار من است . ولی پدر من ، مجرای وجود زودگذر و ناپایدار من می باشد . علاوه بر این پدرها معمولا - همزمان با اعمال غریزه جنسی با مادر - از تولید نسل و ایجاد فرزند و کمال او ، غافل اند و در این جهت ، فاقد قصد و اراده می باشند ؛ بلکه قصد و اراده آنها متوجه لذت گیری و کامیابی از این غریزه است که از این رهگذر - ناخودآگاه - فرزندی به ثمر می رسد . بر فرض هم اگر پدر - در حین زناشوئی - اراده تولید نسل و یا کمال آن را داشته باشد ، ارزش اراده مقرون با عمل ، از اراده عاری از عمل ، بیشتر است . (یعنی اگر هدف پدر - قبل از شروع به عمل زناشوئی - مساءله تولید نسل و یا کمال او باشد ، همزمان با عمل زناشوئی ، از چنین اراده ای غافل می باشد) .

اما یگانه هدف و اراده معلم در تربیت شاگرد و فرزند روحانی ، تکمیل وجود او است . آری او می کوشد تا شاگرد را به کمال لایق خود نائل گرداند .

اصل وجود و هستی هر موجودی نمی تواند به آن ، ارزشی اعطاء کند مگر آنگاه که وجود را با عدم و نیستی بسنجیم . و الا خود وجود (فی نفسه ) نمی تواند شرافت و ارزش موجود را ارائه دهد ؛ زیرا

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 4660

اینگونه وجود و هستی بسیط و ساده ، برای پست ترین موجودات مانند کرمها و حشرات گندبو و خیزدوک ها نیز فراهم آمده است .

شرافت و ارزش هر وجود به کمال آن مربوط است . علت کمال وجود شاگرد ، شخص معلم و استاد او می باشد (نه پدر او که باید او را صرفا مجرای وجود ساده و بسیط وی دانست ) .

گویند : سید رضی (قدس الله روحه ) ، شخصیتی بزرگوار و بلند همت و دارای مناعت طبع بوده ، و از هیچ کسی ، منت و احسانی (آزرم آفرین ) را نمی پذیرفت . وی داستان های شگفت آوری با خلیفه عباسی (و دولتمردان وقت ) دارد که همگی آنها نمودار شخصیت والا و منزلت برجسته انسانی این مرد بزرگوار است . از آن جمله به خاطر نوزادی که خداوند به سید موهبت فرمود ، صله و هدیه (که فخرالملک وزیر) برای او فرستاد (نپذیرفت (1) ) . امثال اینگونه داستان ها را به مقدار فراوان درباره سید رضی یاد کرده اند .

از آن جمله می گویند : یکی از اساتید وی ، روزی به او گفت : به من چنین گزارش شده است که خانه تو کوچک و تنگ و محدود است ، و گنجایش کافی ندارد ، و در خور شاءن و مقام تو نیست ؟ من خانه ای وسیع و بزرگ دارم که در خور شئون تو می باشد ، و آنرا به تو اهداء می کنم ، و تو زندگانی خود را بدانجا منتقل کن . سید رضی از قبول هدیه استاد ، سر

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 4661


1- ابراهیم بن هلال صابی می گوید: من در حضور فخرالملک وزیر بسر می بردم که حاجب خبر آورد شریف مرتضی می خواهد به مجلس درآید. فخرالملک به منظور احترام از جای برخاست و شریف مرتضی را در صدر مجلس - یعنی همانجائی که خود می نشست - جای داد. سپس به گفتگو پرداختند و سرانجام شریف مرتضی عازم رفتن شد، و وزیر از جای برخاست و با هم خداحافظی کردند. لحظه هائی بیش نگذشت که حاجب ، پیام آورد: شریف رضی ، یعنی برادر بزرگوار شریف مرتضی می خواهد وارد مجلس گردد. وزیر، نامه ای که تازه به نگارش آن آغاز کرده بود به یک سو افکند، و سراسیمه از جای برخاست ، و تا دهلیز منزل به استقبال شریف رضی رفت ، و در نهایت احترام و تواءم با تواضع و فروتنی ، وی را در صدر مجلس نشاند. و پس از چند لحظه ای درنگ ، عازم رفتن شد. وزیر از جای برخاست و تا در خانه او را مشایعت کرد. و بالاخره احترام و تجلیل فراوانی از او به عمل آورد و سپس سرگرم رتق و فتق امور گردید. پس از آنکه از کارها فارغ شد از وزیر اجازه خواستم سؤ الی را با او در میان گذارم . او قبل از طرح سؤ ال من ، گفت : تصور می کنم می خواهی بپرسی که به چه دلیل ، احترام و تجلیل فزونتری درباره سید رضی مبذول داشتم ، با اینکه سید مرتضی از سید رضی ، بزرگسالتر و دانشمندتر است ؟ من گفتم : سؤ ال و پرسش من نیز درباره همین مطلب بوده است . در این وقت وزیر، نوکر خود را خواست و به او گفت : آن نامه هائی که چند روز پیش آنها را به تو سپردم بیاور. خادم نامه ها را آورد، دید نامه هائی از شریف مرتضی و شریف رضی است . نامه شریف مرتضی بسیار مفصل و طولانی بود که در طی آن از وزیر خواست که او را از پرداخت سهم درباره حفر نهر معاف دارد. لکن نامه شریف رضی متضمن اعتذار از قبول هدیه وزیر بوده است . لذا گفت حالا دیدی که مضمون نامه این دو چگونه از هم متفاوت بوده است . وزیر به ابراهیم بن هلال صابی گفت : به من گزارش کردند که برای شریف رضی فرزندی به دنیا آمد، من هزار دینار در طبقی نهادم و نزد شریف رضی فرستادم ؛ لکن شریف رضی آنرا نپذیرفت و گفت : وزیر می داند که من از کسی چیزی نمی پذیرم . وزیر گفت : من بار دیگر این هدیه را فرستادم و گفتم آنرا به قابله تقدیم می کنم . شریف رضی این هدیه را همراه نامه ای برگرداند که مضمون آن نامه چنین بود: وزیر می داند میان ما قابله بیگانه وجود ندارد، و نوعا قابله های ما از قوم و قبیله و خویشاوندان خودمان هستند، و آنها از رهگذر کار خود، نه مزدی می گیرند و نه صله و هدیه ای را قبول می کنند. بار سوم هدیه مذکور را فرستادم و یادآور شدم که آنرا میان یاران و دانشجویان خود تقسیم کند. وقتی هدیه را حضور او آوردند ملازمان و طلاب در پیرامون او حضور داشتند. شریف رضی فرمود: اینان خود حاضرند، هر که می خواهد از آن بردارد.

باز زد . ولی استاد اصرار ورزید و سخن خود را تکرار کرد . سید رضی گفت : استاد عزیز! من تاکنون هرگز احسان و منت پدرم را با دیده قبول نپذیرفتم ، با وجود داشتن چنین حالت روحی ، چگونه می توانم احسان دیگران را قبول کنم ؟ استاد به او گفت : حق من نسبت به تو از حق پدرت بر تو ، عظیم تر و مهم تر است ؛ زیرا من پدر روحانی تو هستم ؛ ولی پدر تو ، پدر تن و جسد و جسم تو است . سید رضی در برابر چنین استدلال قوی ، تسلیم بودن خود را اظهار کرده و هدیه استاد را پذیرفت .

بر اساس همین نکته اساسی است که یکی از فضلاء برجسته می گوید :

(( من علم العلم کان خیر اب

ذاک ابوالروح لا ابوالنطف ))

آنکه علم و دانش را به دیگران می آموزد ، بهترین پدر انسان به شمار می آید ؛ چون او پدر روحانی و مجرای کمال جان و روان انسان است ، او پدر نطفه نیست (که ساختمان جسمانی و هستی تن و بدن و اندام ناپایدار آدمی را بپردازد . بلکه او ، روح و روان انسانی را ولادتی نو و تازه و جاوید می بخشد) .

3- استاد را باید به عنوان پزشک معالج جان و روان برشمرد

شاگرد و دانشجو باید با این اعتقاد به خویشتن بنگرد که او فردی مبتلا به بیماری نفسانی است ؛ زیرا مرض و بیماری عبارت از انحراف جسم از مجرای طبیعی است . شخصیت آدمی فطره بر اساس سلامت روان ، و علم و بینش ، سرشته و استوار شده است

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 4662

. علت انحراف روح و روان انسان از مجرای طبیعی و عامل گرایش او از مسیر علم و دانش و دین ، عبارت از غلبه و تسلط و عدم تعادل اخلاط (1) و مزاج قوای بدنی است .

باید دانشجو معتقد باشد که استاد ، پزشک درمان بخش بیماری او است ؛ زیرا او سعی می کند روح و روان شاگرد را به مجرای طبیعی آن بازگرداند . به همین جهت به هیچوجه ، شایسته نیست که از فرمان و اشاره او سرپیچی کند . مثلا اگر به دانشجو گفت : فلان کتاب را بخوان ، و درس و مطالعه خود را به همین مقدار ، محدود ساز و بدان قناعت کن . اگر دانشجو از این فرمان استاد ، سر باز زند ، به منزله بیماری است که با پزشک معالج خود در طرز درمان خویش به جدال و مخالفت برمی خیزد و او را تخطئه می کند . (بدیهی است که چنین بیماری هرگز درمان نخواهد شد) .

در حکم و امثال آمده است :

(( (مراجعه المریض طبیبه ، یوجب تعذیبه ) ))

رفت و بازگشت و درگیری و مخالفت بیمار با پزشک خود ، موجب شکنجه و آزار و زیان به خود او می گردد .

چنانکه بر هر بیماری لازم است که از تناول ماءکولات آزاردهنده و زیان بخش ، و غذاهائی که اثر دارو را خنثی و تباه می سازد - چه در حضور پزشک و چه در غیاب او - خودداری کند ، همچنین بر شاگرد و دانشجو لازم است که خویشتن را از پلیدی های روحی و

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 4663


1- قدماء، قائل به اخلاط و عناصر چهارگانه در بدن بوده اند که عبارتند از: بلغم ، خون ، صفراء، سوداء.

معنوی - که هدف نهائی و منتهای همت معلم ، پرهیز دادن و نهی شاگردش از آنها است - خویشتن را حفظ و صیانت کند . این پلیدیها و آلایش های روحی عبارتند از : کینه ، حسد ، خشم ، آزمندی ، حرص ، کبر ، غرور و امثال آنها از صفاتی که از رذائل اخلاقی به شمار می آیند . دانشجو باید ماده این بیماری را از بیخ و بن برکند تا از راهنمائی های معلم و پزشک روحی خویش سودمند گردد .

4- ارج نهادن به استاد و تجلیل از مقام علم و دانش

شاگرد و دانشجو باید با دیده تکریم و احترام به استاد خویش بنگرد ، و از عیوب او چشم پوشی کند . (یعنی با دل و زبانش از او خرده گیری نکند) ؛ زیرا اگر شاگرد با چنین دیدگاهی احترام آمیز به استاد خود بنگرد می تواند به بهره گیری از استاد و نفوذ و ثبات بیان و گفتار او در ذهنش کمک نماید .

یکی از علماء سلف - آنگاه که روانه جلسه درس و محضر استاد می شد - مقداری صدقه به فقیر می داد و می گفت : خدایا عیب معلم و استادم را از نظرم مخفی نگاهدار و برکات علم و دانش او را از من برنگیر(1) .

دانشمند دیگری می گوید : به خاطر هیبت و ابهت استاد و احترام به او برگ های کتاب را با آهستگی و ظرافت خاصی ، تورق می کردم تا صدای فروافتادن و خش خش آنها را به گوش استاد نرسد ، و او را نیازارد(2) .

دیگری (3) می گوید : سوگند به خداوند - به خاطر هیبت

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 4664


1- تذکره السامع ، ص 88.
2- این سخن در تذکره السامع ، ص 88 به شافعی منسوب است که در برابر مالک ، چنین احساس می نمود.
3- در تذکره السامع ، ص 88، این گفتار، منسوب به ربیع می باشد.

استادم : (شافعی ) - جراءت و جسارت آنرا نداشتم که در برابر نگاه دیدگان او آب بیاشامم .

حمدان اصفهانی گوید : در حضور (شریک ) (1) و مجلس درس او بودم ، ناگاه یکی از فرزندان خلیفه عباسی ، یعنی فرزند (مهدی ) وادار شد و به دیوار تکیه داد ، و سؤ ال و پرسشی را درباره یکی از احادیث با شریک در میان گذاشت . ولی شریک به او توجهی نکرد و چهره اش را به سوی ما برگرداند . فرزند سؤ ال خود را دوباره تکرار کرد ، ولی باز هم شریک بدینسان بی اعتنائی کرد . فرزند خلیفه خطاب به شریک گفت : آیا نسبت به فرزندان خلفاء ، تحقیر و توهین را روا می داری ؟ شریک گفت : نه ، ولی علم و دانش در پیشگاه خداوند ، شکوهمندتر و برتر از آنست که من (به دلخواه دیگران ) ، آنرا ضایع و تباه سازم . فرزند خلیفه جلو آمد و زانو بر زمین نهاد و در برابر شریک نشست . شریک به او گفت که باید بدینسان جویای علم گردید ، (و دانش را با تواضع و فروتنی خوش آیندی از استاد درخواست نمائی ) .

5 - تواضع و فروتنی در برابر استاد

باید دانشجو - فزون تر از آن مقداری که ماءمور به تواضع و فروتنی نسبت به علماء و دانشمندان ، و دیگر اصناف مردم است - در برابر استاد خود ، متواضع و فروتن باشد . او باید در برابر مقام علم و دانش نیز اظهار خاکساری کند تا در سایه این فروتنی و خاکساری ، به علم و معرفت

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 4665


1- شریک بن عبدالله قاضی (م 177 هق )، فقیه و محدث ، و یکی از دانشمندان برجسته اسلامی است (رک : تذکره الحفاظ 1/214).

دست یابد . باید او بداند که اظهار ذلت و خاکساری در برابر استاد ، نوعی عزت و سرفرازی است . خضوع شاگرد در برابر استاد ، افتخاری است برای او ، و تواضعش موجب رفعت و بلندپایگی او می گردد . حفظ حریم استاد و بزرگداشت مقام او ، پاداش آفرین است . اگر شاگرد در خدمت به استاد ، دامن به کمر زند ، به شرف و بزرگواری خویش مدد می کند . رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (دانش را بیاموزید ، و به خاطر آن ، آرامش و متانت و وقار را فراگیرید ، و در برابر کسی که دانش را از او می آموزید فروتنی و خاکساری کنید) . (1) و نیز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی به شخصی مساءله ای را بیاموزد ، زمام اختیار و مالکیت او را به دست می آورد . عرض کردند حتی آیا او می تواند همانند برده ، او را به فروش رساند ، و یا از رهگذر او خریداری به عمل آورد ؟ فرمود : نه ؛ لکن می تواند به او امر و نهی کند) . (2)

یکی از دانشمندان ، در لزوم تذلل و اظهار خاکساری شاگرد در برابر معلم و استاد ، بیت زیر را انشاء کرده است :

(( اهین لهم نفسی لکی یکرمونها

و لن تکرم النفس التی لاتهینها )) (3)

من شخصیت و منزلت خویش را در برابر دانشمندان و استادان ، فروهشته و خوار می سازم تا مورد احترام آنها قرار گرفته و از

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 4666


1- « تعلموا العلم ، و تعلمواللعلم السکینه و الوقار، و تواضعوا لمن تعلمون منه » (منیه المرید، ص 103. کنزالعمال 10/141).
2- « من علم احدا مسئله ملک رقه . قیل ایبیعه و یشتریه ؟ قال : (لا)؛ بل یاءمره و ینهاه » (منیه المرید، ص 103). در طی وصیت شیخ محمد بن جمهور احسائی در رابطه با اجازه به شیخ ربیعه بن جمعه ، راجع به حق معلم و استاد، پاره ای از حقوق معلم یاد شده ، و از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است که فرمود: « (من علم شخصا مسئله ، ملک رقه (رقبته ). فقیل : ایبیعه ؟ قال : لا؛ لکن یاءمره و ینهاه » (رک : بحارالانوار، بخش اجازات ، ط سنگی ، ص 50، 51).
3- در تذکره السامع ، به جای (لکی ) آمده است : (فهم ). و صحیحتر نیز همین است .

وجود آن ها بهره مند گردم . و هرگز نمی تواند نفسی که آن را در برابر علماء ، خاکسار و فروهشته نسازی - مورد احترام و تکریم قرار گرفته و کامیاب گردد .

6- لزوم ترجیح راءی و نظریه استاد بر راءی و نظریه خود

دانشجو نباید راءی و نظریه استاد را مردود ساخته و با او با چهره و رفتار و گفتاری آمرانه مواجه گردد . او نباید بر خلاف نظریه استاد ، اشاره کند . باید چنین بیندیشد که استاد او حق و صواب را بهتر از او می شناسد . بلکه او باید در تمام امور زندگی ، مطیع و منقاد استاد بوده و زمام تمام شئون حیاتی خود را کاملا در اختیار او قرار دهد ، و در برابر اندرز و نصیحت او مطیع بوده و در هر حال ، جویای رضا و خوشنودی او باشد . اگرچه راءی و نظر او با راءی و نظر استاد ، در این زمینه ها تفاوت داشته و روش استاد ، دلخواه او نباشد .

با راءی و نظر استاد به مسابقه نپردازد ، و پیش از راءی او نظریه ای را انتخاب نکند ، و با او در تمام شئون زندگی خویش مشورت نموده و به دستور او گردن نهد . قلبا و لسانا از نظریه و تدبیر استاد پا فراتر نگذارد .

یکی از فضلاء می گوید : (اشتباه و لغزش نمائی عمل و گفتار یک مرشد و راهبر ، نافع تر و سودمندتر از گفتار و عمل حق یک مسترشد و ره جو است که حق و صواب را با نظر شخصی خویش می شناسد ، و آن را ارزیابی می کند

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 4667

، و با عالم و معلم به مشورت نمی پردازد) . (1)

در داستان موسی و خضر (علیهماالسلام ) نکته بیدارگری در این زمینه دیده می شود ، (به این معنی که موسی (علیه السلام ) رفتار خضر (علیه السلام ) را اشتباه آمیز می پنداشت ؛ در حالی که رفتار به ظاهر لغزنده و اشتباه آمیز خضر (علیه السلام ) ، هماهنگ با واقعیت غیرقابل گریز ، و صد در صد مطابق با حق بوده است ؛ چون موسی (علیه السلام ) فکر می کرد که خضر (علیه السلام ) اشتباه می کند ، و تصور می نمود که راءی و نظر خود او بر حق است ) .

دانشمندی فاضل ، از یکی از اساتید خود نقل کرده است که برای استاد خویش ، خواب و رؤ یائی را بازگو می کردم ، و به او گفتم برای چه ؟ ! . پس از نقل این رؤ یا ، استاد حدود یک ماه از من فاصله گرفت و با من سخن نمی گفت ، و اظهار داشت : که اگر تو قلبا مطالبه دلیل و انتقاد و عیبجوئی از مرا روا نمی دانستی و سخن و گفتار مرا در باطن خویش ، شایسته انکار و مؤ اخذه تلقی نمی کردی ، چنین سخنی در عالم رؤ یا بر زبانت جریان نمی یافت و از من انتقاد نمی نمودی .

واقعیت امر نیز همین نکته را تاءیید می کند ؛ زیرا غالبا حالاتی که در عالم خواب برای انسان اتفاق می افتد نمودار همان حالتی است که در عالم بیداری بر دلش چیره گشته

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 4668


1- گویند این سخن ، امام ابوحامد، محمد غرالی است (رک : تذکره السامع ، ص 88).

است ، و آنچه که انسان در عالم رؤ یا مشاهده می کند به ندرت با آنچه که در عالم بیداری بر قلب آدمی می گذرد متفاوت می باشد .

7- باید از استاد به احترام یاد کرد

باید خطاب و جواب دانشجو به استاد ، و گفتار او درباره وی - چه در حضور و چه درغیاب او - تواءم با تجلیل و تکریم باشد . او را با تاء خطاب مثلا : (قلت تو گفتی )و یا کاف خطاب مثلا : (انک = تو) ، مخاطب قرار ندهد ، و از راه دور ، او را صدا نزند ؛ بلکه باید بگوید : (یا سیدی = آقا و سرور من ) و (استاد) وامثال آن (که حاکی از تبجیل و تجلیل استاد است ) .

واژه هائی که به وسیله آن ها ، استاد را مورد خطاب قرار می دهد باید به صورت ساختمان و صیغه جمع باشد . مثلا به او بگوید : در این باره چه می گوئید ؟ راءی و نظریه شما در این باره چیست ؟ شما گفتید ، خدا هم از شما راضی باشد ؛ خدا از شما بپرهیزد . خدا شما را بیامرزاد .

آنگاه که شاگرد نام استاد را در غیاب او به زبان می آورد باید همراه با عناوینی باشد که نمایانگر تکریم و حفظ حرمت او است ، مثلا بگوید : آقای . . . یا بگوید : استاد . . . یا استاد ما . . . یا شیخ الاسلام چنین گفت . و بالاخره با امثال اینگونه تعابیر احترام آمیز ، از استاد خود در غیاب او یاد کند .

8 - حق شناسی از استاد و سرمشق گفتن از او

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 4669

اید دانشجو حرمت استاد را از دیدگاه خویش مهم تلقی نموده ، و او را راهبر و مقتدای خود بداند و راه و رسم و رهنمودهای او را در غیاب او و پس از مرگش پاسداری و رعایت کرده و از آن پیروی کند . آری ، شاگرد نباید از دعای به استاد در طول حیات و زندگانی خود غافل بماند . و اگر کسی در غیاب او ، از وی به بدی یاد کرد در صدد رد آن برآمده ، از او دفاع نماید ، و باید در مقام دفاع از او - بیش از آن مقداری که وظیفه شرعی او در مورد دیگران ایجاب می کند - به خاطر غیبت از استادش اظهار خشم و تنفر نماید . اگر امکان اظهار خشم و تنفر برای او وجود نداشت ، باید از آن مجلس برخیزد و با ترک گفتن آن ، (مراتب تنفر از غیبت از استاد خویش را اعلام نماید و) آن مجلس را رها کند .

دانشجو باید - به حکم وظیفه شاگردی - فرزندان و خویشاوندان و نزدیکان و دوستان و علاقه مندان استادش را چه در حال حیات و چه پس از مرگ او ، تحت رعایت و مراقبت خویش قرار دهد ، و خود را متعهد سازد که پس از مرگش (او را فراموش نکند) ، و بر سر گور و مزار او آید ، و برای او از خداوند متعال طلب مغفرت نماید . و بطور کلی از اعمال محبت نسبت به او دریغ نورزد (و به خاطر مزید حسنات استاد و رفع بلیات دنیوی و اخروی از

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 4670

او) ، به تهیدستان صدقه دهد ، و از راه و رسم زندگی استاد از نظر راستی و درستی - در تعیین جهت و مسیر زندگانی خویش - پیروی کند ، و در کیفیت دینداری و علم و دانش ، رسم و عادت او را پیشه خود سازد ، و حرکات و سکنات او را در اعمال عبادی و رفتار عادی ، سرمشق خویش قرار دهد ، و خویش را به آداب و آئین های استاد بیاراید .

به همین جهت نخستین و مهمترین وظیفه شاگرد - همانطور که قبلا یادآور شدیم - این است که در جستجوی معلم و استاد شایسته ای برآید که اقتداء و پیروی از او صحیح و سزاوار باشد .

اگر شاگرد بتواند بهتر از استاد و فزونتر از او ، صفات و خصوصیات مطلوب و موجود در استاد را در خویشتن به وجود آورد ، مسلما باید چنان کند . وگرنه باید به تاءسی از او اکتفاء کند ؛ چون از رهگذر آن ، آثار مصاحبت و همنشینی او با استاد ، در او به ثمر رسیده و بروز خواهد کرد .

9- سپاسگزاری از ارشاد و هشدارهای استاد

باید شاگرد از استاد - به خاطر اینکه او را به اموری موفق ساخته است که دارای فضیلت است - تشکر نماید ، باید از او سپاسگزاری کند که - به خاطر مشاهده کمبودها و نقائص ، و کارهائی که نقص و عیب به شمار می روند و عارض شدن روح کسالت و تن آسانی و مشاهده قصور و نارسائی های موجود در او و امثال آن ها- وی را مورد توبیخ قرار داده است . و

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 4671

رویهمرفته ، چون هشدار و ممانعت استاد و توبیخ او متضمن ارشاد و راهنمائی هائی است ، و صلاح و نیکبختی او را در پی دارد ، باید از چنین هشدارها و توبیخ های معلم و استاد خود ، ممنون و متشکر باشد . آری ، باید از او اظهار تشکر نماید (و چنین بیندیشد که جور استاد از مهر پدر ، بهتر و سودمندتر است ، و در برابر این جور و خرده گیریها و توبیخهای توفیق آفرین ، مراتب تشکر و امتنان خود را تقدیم دارد) .

دانشجو باید ارشادات استاد را - اگرچه با آمیزه توبیخ و خرده گیری و انتقاد و گزندگی همراه می باشد - از جمله نعمت ها و احسان او برشمارد ؛ چراکه استاد بدو توجه و التفاتی داشته ، و به هیچوجه مصالح و منافع او را از نظر خویش دور نمی سازد . اگر دانشجو ، راهنمائی های استاد را - ولو آنکه توبیخ آمیز هم باشد - با تشکر و امتنان پاسخ دهد ، تمایل و علاقه او را به خود جلب نموده و توجه و اهتمام او را نسبت به مصالح خویش برمی انگیزد .

اگر استاد ، شاگرد را به نکات دقیق ادب و نزاکت ، و به مسائل ظریف اخلاقی آگاه سازد ، و یا او را به نقائص و کمبودهای اخلاقیش که از او سرمی زند ، هشدار دهد ، اگرچه خود قبلا بدآنها آگاه بوده است ، نباید در برابر این ارشادها و هشدارها چنین بگوید که من از این دقائق و نقائص آگاه بوده ام ، و غفلت من

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 4672

موجب فراموشی این دقائق و بروز کمبودهای اخلاقی شده است . بلکه باید از تذکر و ارشاد و هشدار استاد ، و اینکه او را مشمول توجهات و التفات های خویش قرار داده است ، سپاسگزاری کند . اظهار تشکر شاگرد در برابر هشدار و ارشاد استاد ، موجب می گردد که استاد - در صورت نیاز - نصیحت و اندرز خود را درباره او دوباره و سه باره تکرار کند ، (یعنی اگر شاگرد ، نصایح استاد را با جان و دل قبول کرد ، و تنبیه و هشدار او را با آغوش باز پذیرفت ، و مراتب تشکر و امتنان خویش را اظهار کرد ، می تواند از نصایح دوباره و سه باره او برخوردار گردد . و گرنه استاد برای نصیحت او احساس رغبتی نمی کند . و در نتیجه به امور زندگانی علمی و اخلاقی چنین شاگرد ناسپاسی ، بی اعتناء و بی تفاوت خواهد گشت ) .

چنانچه اگر شاگرد در نقائص و کمبودهای علمی و اخلاقی خویش ، معذور باشد ، اگر از دیدگاه استاد ، اعلام و اظهار این عذر ، بجا و به مورد به نظر رسد ، برای اعلام این عذر ، هیچگونه اشکال و ایرادی وجود ندارد . و اگر ببیند که این هشدار و اعلام عذر شاگرد ، مقرون به صلاح نیست ، از آن صرفنظر نماید . البته این بی تفاوتی و صرفنظر کردن در صورتی درست است که عدم اعلام عذر ، مستلزم مفسده و نتیجه سوئی نباشد . و الا باید با قاطعیت ، عذر شاگرد مذکور را به شاگردان دیگر

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 4673

اعلام کند .

10- تحمل جور و تندرویهای استاد

باید شاگرد در برابر جور و جفای استاد و تندرویهای اخلاقی او ، خویشتن داری و شکیبائی خود را حفظ کند . این حالت روانی و اخلاقی استاد نباید مانع ملازمت و همبستگی شاگرد با او گردد و شاگرد ، حسن نیت خود را نسبت به استاد از دست دهد ، و نباید در او این عقیده به وجود آید که استاد او فاقد کمالات علمی و اخلاقی است .

باید شاگرد و دانشجو ، اعمال و رفتار به ظاهر ناپسند استاد را با بهترین و دلپسندترین و درست ترین وضع ، توجیه و تاءویل کرده و آنرا به عنوان رفتاری مقرون به صواب تلقی نماید . فقط افراد کم توفیق قادر نیستند گفتار و رفتار استاد را درست و به نحو احسن ، توجیه و تاءویل نمایند . افراد موفق ، همواره کار بزرگان علم و دین را - به خاطر آگاهی های عمیقشان - توجیه می کنند و به عمق اعمال و صحت رفتارشان آگاهند .

اگر شاگرد - از لحاظ اخلاقی - خشم و تندروی از استاد مشاهده نمود باید خود ، عذرخواهی را آغاز کند ، و از او پوزش بطلبد ، و نسبت به آنچه موجب چنین پیش آمدی گشت ، توبه و استغفار نماید ، و تقصیر را به خود نسبت دهد ، و خویشتن را در این زمینه سزاوار ملامت و سرزنش بداند ؛ زیرا اگر شاگرد با چنین گذشتی ، تندرویهای اخلاقی استاد را پاسخ گوید می تواند بیش از پیش ، مهر و مودت استاد را درباره خویش پایدار نگاهداشته و قلب او

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 4674

را بهتر تسخیر نماید . نتیجه چنین عکس العمل خوش آیند شاگرد ، این است که منافع فزونتری را - در امر دین و دنیا و آخرت - به سوی خویشتن جلب می نماید .

یکی از بزرگان سلف گفته است : اگر کسی برای دانش آموختن ، خواری و تلخی صبر و شکیبائی را تحمل نکند بقیه عمر خویش را در وادی کوری و تاریکی و نادانی به سر خواهد برد ، ولی اگر تلخی چنین صبری را تحمل نماید فرجام کار او به عزت و سرفرازی دنیا و آخرت منجر می گردد(1) .

در یکی از روایات مشهور - که از ابن عباس نقل شده - چنین آمده است که گفت : (من در حال دانش آموختن و در مسیر دانشجوئی ، ذلت و خاکساری در برابر استاد را پیشه خود ساختم تا سرانجام به عنوان یک شخصیت مطلوب جامعه ، سرفرازی یافتم ، و در نتیجه ، طالبان علم به من روی آور شدند(2) ) .

یکی از بزرگان می گوید : داستان شاگرد و دانشجوئی که بر معلم و استاد خود خشم می گیرد ، داستان کسی است که بر استوانه های مسجد خشمگین می گردد(3) .

شخصی به سفیان بن عیینه گفت : گروهی از مردم سرزمین های مختلف به محضر تو روی می آورند و تو بر آنها خشم می گیری . و با این رفتار خود باعث می گردی که آنان از تو دوری جسته و رهایت سازند . سفیان به این شخص گفت : بنابراین باید آنان نیز مانند تو احمق و نادان باشند که منافع خویش

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 4675


1- تذکره السامع ، ص 91.
2- « ذللت طالبا فعززت مطلوبا » (منیه المرید، ص 105. تذکره السامع ، ص 91. سفینه البحار 2/222).
3- گویند این سخن ، معافی بن عمران است که به عقیده ثوری ، همان (یا قوته العلماء) (م 158 هق ) می باشد (رک : تذکره السامع و هامش آن ، ص 91).

را به خاطر تندرویهای اخلاقی من ، ترک می گویند(1) .

شاعر نیز می گوید :

(( اصبر لدائک ان جفوت طبیبه

و اصبر لجهلک ان جفوت معلما ))

در صورتی که نسبت به پزشک خود جفا کنی و از او ببری ، و دستورات او را به کار نبندی ، باید نسبت به درد و بیماری خویش ، صابر باشی و ناگزیر ، مریض و بیمار بمانی . اگر با معلم و استاد خود جفاپیشه باشی و از او قطع رابطه کنی و اوامر او را گردن ننهی ، باید بر جهل و نادانی خود صبر کنی و تلخی جهل و نادانی را تحمل نمائی .

درباره علماء سلف و صبر و روابط خوش آیند آنان با استادانشان ، داستان های شگفت انگیز و بهت آوری در تاریخ علم به چشم می خورد که اگر بر آن شویم تا آنها را در این کتاب بازگو سازیم ، موجب اطناب و اطاله سخن می گردد ، و کار به درازا می کشد .

11- باید در انتظار استاد و شرفیابی از محضر او بسر برد

باید شاگرد بکوشد - پیش از حضور استاد - در جلسه درس حاضر گردد ، و خود را به چنین پیشتازی ها و مبادرت ها از لحاظ حضور در جلسه درس ، تمرین و عادت دهد ، و خویشتن را وادار سازد که همواره پیش از استاد در جلسه درس حضور بهم رساند .

اگر دانشجو سعی کند که در کنار خانه استاد به انتظار بنشیند تا او از خانه خویش بیرون آید و همراه او در جلسه درس حضور بهم رساند - در صورتی که چنین کاری با سهولت ، امکان

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 4676


1- راوی این سخن ، محمد بن ادریس شافعی است (رک : تذکره السامع ، ص 91، 92).

پذیر باشد - کاری بجا و شایسته تر است . شاگرد باید بکوشد که حضور او در جلسه درس به تاءخیر نیفتد تا در نتیجه ناگزیر شود که پس از حضور استاد ، در جلسه حاضر گردد و استاد را در انتظار خود رها کند ؛ زیرا اگر - بدون ضرورت قطعی و عذر موجه - استاد را در انتظار آمدن خود قرار دهد و در حضور بهم رساندن ، سهل انگاری کند ، مسلما خویشتن را در معرض خشم و نکوهش قرار می دهد . از خدا می خواهیم که ما را از گزند چنین خشم و نکوهشی حفظ فرماید .

یاقوت در کتاب (معجم (الادباء) ) از هرون بن موسی قیسی قرطبی چنین یاد کرده است که گفت : با ابی علی قالی ، مخالطت و رفت و آمد داشتیم ، و از محضر او مستفیض می شدیم . در فصل بهاری بود که روزی در میان راه گرفتار ابر و بارندگی هوا شدیم . وقتی به مجلس ابی علی قالی رسیدیم تمام جامه های من خیس شده بود . در پیرامون مجلس درس ابی علی ، همه بزرگان و افراد برجسته محلی حضور داشتند . ابی علی مرا به نزدیک خود خواند و گفت : ای ابی نصر : کمی درنگ کن و آرام گیر ، و از این پیش آمد نگران مباش و افسوس مخور ؛ چون این خیسی و رطوبت از میان می رود ، و با تبدیل این جامه به جامه دیگر ، اثری از رطوبت آن باقی نخواهد ماند .

ابی علی قالی پس از آن گفت :

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 4677

ما با (ابن مجاهد) رفت و آمد و مجالست داشتیم ، یکی از شبها آهنگ محضر او نمودم و عازم خانه او گشتم تا به خدمت او برسم . وقتی به درب و دروازه خروجی - که به خانه او منتهی می شد - رسیدم و می خواستم از آن بیرون آیم تا به خانه ابن مجاهد بروم ، دیدم درب منزل کاملا بسته و غیرقابل گشودن است و نتوانستم آن را از هم بگشایم . گفتم (سبحان الله ) چرا اینگونه بامدادانم را آغاز کردم . آیا با وجود چنین پیش آمدی به آرزوی خود که عبارت از تقرب به او است نائل می گردم ؟ ناگهان چشمم به دخمه و راه باریک و مخفی افتاد که در کنار درب خروجی نظرم را به خود جلب کرده بود . خود را بی محابا میان این دخمه افکندم . وقتی به میانه راه رسیدم دیدم چنان بر من تنگ شده است که دیگر یارای رفت و بازگشت از آن را ندارم . ناچار خود را به شدت در این دخمه و راه باریک می فشردم و بدان یورش بردم تا راه گریزی از آن پیدا کنم . سرانجام خود را از آن بیرون کشیدم . اما لباس هایم پاره پاره شد و بدنم چنان مجروح گشت که گوشت های بدنم از هم درید و استخوان هایم بیرون زد . بالاخره خداخواهی و در سایه تفضل الهی از این دخمه رهائی یافتم و موفق شدم با چنین اوضاع و احوالی وارد مجلس و محضر استاد گردم . ابن مجاهد با مشاهده این وضع به من گفت

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 4678

: کجائی و به چه می اندیشی ؟ من جریان واقعه را برای او بازگو کردم ، و او در برابر چنین پیش آمدی ، حماسه زیر را بر من خواند :

(( دببت بالمجد و الساعون قد بلغوا

جهد النفوس و القوا دونه الازرا

و کابدوا المجد حتی قل اکثرهم

و فاز بالمجد من وافی و من صبرا

لاتحسب المجد تمرا انت آکله

لن تبلغ المجد حتی تلعق الصبرا ))

برای رسیدن به مجد و عظمت ، با تحرک و جنبشی آرام به راه افتاده و آهنگ شکوه و بزرگواری نمودی . در حالیکه افراد کوشا در سایه کوشش و دامن به کمر زدن ، توانستند به مجد و عظمت دست یابند .

در راه رسیدن به مجد و بزرگواری ، سختی ها و رنج هائی را متحمل شدند تا آنجا که کثرت و فزونی طالبان مجد و عظمت رو به نقصان و کاهش نهاد . آری فقط کسانی توانستند شاهد مجد و عظمت را در آغوش بگیرند که وفاداری و صبر و پایداری را نصب العین خویش قرار داده بودند .

مپندار که مجد و بزرگواری و شکوه شخصیت علمی ، همچون خرما و رطبی است که بتوانی به آسانی آن را تناول کنی ، آری تو هرگز این مجد و عظمت را درنمی یابی مگر آنگاه که طعم صبر و تلخی پایداری را بچشی .

12- رعایت ادب و نزاکت برای ورود به مجلس خصوصی استاد

دانشجو نباید بدون اجازه وارد مجلس خصوصی و غیرعمومی استاد گردد - اعم از آنکه استاد تنها بسر برد ، و یا آنکه دیگران نیز در حضور او باشند - . اگر برای ورود به مجلس استاد

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 4679

، کسب اجازه کند و استاد هم متوجه کسب اجازه او باشد ؛ ولی در عین حال اجازه ندهد ، باید برگردد و برای کسب اجازه مجدد ، درخواست خود را تکرار نکند . و اگر در اینکه استاد متوجه کسب اجازه او شده ، احساس شک و تردید نماید می تواند اجازه و درخواست ورود خود را تا سه بار تکرار کند ، ولی از سه بار تجاوز ننماید .

اگر برای کسب اجازه ، ناگزیر از کوباندن در و یا حلقه آن باشد ، بیش از سه بار این کار را تکرار نکند . و باید از آهسته کوباندن ، شروع کند . یعنی نخست با ناخن ، سپس با سر انگشتان ، و در مرحله سوم ، حلقه در را اندک اندک و آهسته بکوبد . اگر محل جلوس استاد با درب منزل ، فاصله زیادی داشت ابتداء کوباندن شدید درب - تا آن مقدار که صدای آن به گوش استاد برسد - بلامانع است .

اگر استاد اجازه داد که وارد جلسه گردد ، و او نیز در جمع شاگردان دیگر قرار داشت و خواستند دسته جمعی وارد شوند ، شاگردان فاضل تر و سپس شاگردان مسن تر را در ورود و سلام و تحیت بر استاد ، مقدم دارند ، و سپس به ترتیب ، افراد فاضل تر - مقدم بر دیگران - سلام خود را تقدیم نمایند .

13- آراستن و پیراستن برون ، و آمادگی درون به هنگام ورود بر استاد

شاگرد باید با وضع و هیئتی کامل و طرزی مطلوب ، وارد بر استاد گردد . و در حالی که دلش از هر گونه خلجان های مشغول کننده ، خالی است

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 4680

و با چهره ای شاداب و قلبی سرشار از نشاط و درونی باز و گشاده ، و با شرح صدر ، و ذهنی صاف و پاکیزه ، با استاد روبرو شود ، و در محضر او قرار گیرد .

او نباید در حال کسالت و چرت زدن و خشم و گرسنگی و تشنگی و امثال اینگونه عوارض پریشان کننده خاطر ، وارد بر محضر استاد شود .

هنگام ورود بر استاد ، لازم است نظیف و پاکیزه بوده و نیاز خود را از لحاظ مسواک کردن دندان و پیراستن ناخن و موهای زائد ، و برطرف ساختن بوهای نامطبوع و زننده ، برآورده ساخته و بهترین و زیباترین جامه و تن پوش گردد این مسائل را دقیقا رعایت کند ؛ زیرا مجلس علم به عنوان مرکز و کانونی برای یاد خدا و گردهم آئی افراد برای عبادت و بندگی او به شمار می آید . آراستن و پیراستن ظاهر ، و تصفیه باطن و درون از هر گونه شوائب مشغول کننده و پریشانگر ، از آداب و آئین هائی است که باید لزوما به هنگام عبادت و ذکر پروردگار ، رعایت شود . (مجلس علم نیز از دیدگاه اسلام به عنوان مکان و محل عبادت محسوب می گردد) .

14- آمادگی روحی و ذهنی شاگرد برای درس

آنگاه که دانشجو به خواندن درس در حضور استاد سرگرم می گردد نباید در حال دل مشغولی و ملال خاطر و ضعف و چرت زدگی و گرسنگی و تشنگی و شتابزدگی و نگرانی و ناآرامی و احساس درد و اضطراب و امثال آن - از حالاتی که با وجود آن حالات ، تحقیق و کاوش های

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 4681

علمی بر او دشوار می باشد - درس خود را آغاز کند . (باید دانشجو در چنین حالاتی از خواندن درس خودداری نماید ؛ چون ممکن است این حالات ، باعث تنفر و گریز او از درس و تحقیق شود) . البته اگر استاد از شاگرد بخواهد که خواندن درس را آغاز کند باید به درخواست استاد - با وجود چنان حالات ، پاسخ مثبت دهد و به خواندن درس مشغول گردد . (در قدیم معمول بود که شاگرد ، درس را بر استاد می خواند ، و استاد به طرز خواندن و توضیح و گزارش او گوش فرا می داد) . شهید ثانی می گوید : (اگر دانشجو گرفتار حالات مشغول کننده و اضطراب آمیز باشد و استاد به او دستور دهد که درس را بخواند باید علیرغم وجود این حالات ، امر او را اطاعت کند) .

15- عدم ایجاد مزاحمت برای اشتغالات استاد

اگر شاگردی تصمیم گرفت که در جلسه خصوصی استاد شرکت کند و به شرکت در آن ، موفق گردد ، در صورتی که ببیند کسی با استاد مشغول گفتگو است و حاضران جلسه ، همزمان با ورود او سکوت کنند ، با اینکه ببیند استاد به تنهائی مشغول اقامه نماز و یا تلاوت قرآن است و یا سرگرم ذکر پروردگار متعال و یا مطالعه و تحقیق و نوشتن می باشد ، و سپس از این کارها فارغ گشت و با او صحبتی نکرد و یا با او صحبتی کرد ؛ ولی از بسط سخن با او خودداری نمود ، صرفا بر او سلام کند و به سرعت از نزد او خارج گردد ؛ مگر آنگاه که

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 4682

خود استاد ، او را وادار به توقف و درنگ نماید . اگر مقداری توقف کرد نباید آن را طولانی سازد ، جز در موردی که خود استاد به او دستور توقف طولانی دهد .

شاگرد از آن جهت باید این آداب و وظائف را درباره استاد بکار برد تا در شمار کسانی قرار نگیرد که درباره آن ها گفته اند : اگر کسی شخصی را - که مشغول ذکر خداوند است - از یاد خداوند منصرف و منعطف سازد ، همان لحظه گرفتار خشم پروردگار می گردد .

16- نباید شاگرد مانع استراحت استاد گردد

اگر شاگرد ، وارد جایگاه تدریس گردد و مشاهده کند که هنوز استاد در آنجا حضور بهم نرسانده است ، باید به انتظار استاد بنشیند (و به خاطر تاءخیر استاد ، محل درس را ترک نگوید) ؛ زیرا هر درسی که از دست می رود قابل جبران نخواهد بود ، و عوض ندارد ، یعنی هیچ کاری نمی تواند درس از دست رفته را جبران نماید .

شاگرد نباید شب هنگام و بی موقع ، وارد بر استاد گردد و در منزل او را بکوبد تا او را از خانه بیرون بکشد . اگر فهمید که استاد در خواب و استراحت بسر می برد باید درنگ کند تا بیدار شود و یا از راهی که آمده است برگردد و دوباره مراجعه کند . البته اگر شاگرد صبر کند بهتر است . او نباید استاد را از خواب بیدار سازد ، و یا به او دستور دهد و یا از وی بخواهد که بیدار شود .

پیشینیان بدینسان با استادان خود عمل می کردند ، چنانکه از

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 4683

ابن عباس روایت شده است که با استاد خویش (یعنی زید بن ثابت ) همین روش را به کار می برد(1) .

17- وقت تدریس را نباید بر استاد تحمیل نمود

شاگرد نباید در اوقاتی که قرائت درس ، بر استاد دشوار است و یا معمولا در آن اوقات ، تدریس و اقراء نمی کند از او درخواست قرائت درس خویش نماید و از پیش خود ، وقت خاصی را برای او تعیین کند تا در آن وقت برای دیگران تدریس ننماید ، اگرچه چنین شاگردی از طرف استاد به عنوان رئیس و سرپرست شاگردان انتخاب شده باشد ؛ زیرا در صورتی که تعیین وقت درس خصوصی خود را بر استاد تحمیل نماید از این رهگذر ، حس برتری جوئی و خودخواهی خویش را بر استاد و شاگردان دیگر - و حتی نسبت به علم - اظهار نموده ، و حماقت و نادانی خود را با این عمل جسارت آمیز وانمود می سازد . علاوه بر این امکان دارد که استاد - به خاطر شرم و حیاء در برابر چنین شاگرد جسور و خودخواه - تحت تاءثیر قرار گرفته و کاری را از دست بدهد ، کاری که ممکن است احیانا نسبت به درس گفتن در چنین وقتی ، مهم تر و پرارزش تر باشد . بنابراین چنین شاگردی را نمی توان شاگرد موفقی به شمار آورد .

اگر خود استاد ابتداء وقت معین و زمان خاصی را پیشنهاد کند ، و علت آن نیز عبارت از موانعی است که به خاطر آن شاگرد نمی تواند ، در جمع شاگردان دیگر حضور یابد ، و یا از نظر خود استاد ، مصالح شخصی چنین

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 4684


1- ابن عباس برای کسب علم ، بر در خانه زید بن ثابت می نشست و در انتظار بسر می برد، تا زید بیدار گردد، مردم به او می گفتند: آیا نمی خواهی که ما زید بن ثابت را بیدار کنیم ؟ می گفت : نه . گاهی آنقدر انتظار ابن عباس طولانی می گشت که سوزش حرارت آفتاب ، او را سخت می آزرد (رک : تذکره السامع ، ص 96).

شاگردی ایجاب می کند که مشترکا در جمع دیگران حضور نیابد ، در چنین شرائطی - اگر خود استاد راءسا وقت معین یا ساعت ویژه ای را برای تدریس به او اختصاص دهد - هیچ مانعی وجود ندارد .

18- تنظیم کیفیت جلوس شاگرد در محضر استاد

باید شاگرد در محضر استاد ، به گونه ای جلوس نماید که کیفیت نشستن او نمایانگر نزاکت و ادب او باشد : آرام و باوقار و خاضعانه و سربزیر و متواضع و خاشع بنشیند . بهتر است به حالت افتراش جلوس کند یعنی کف دستها را تا سر انگشت بر روی زمین بگستراند و یا هر دو بازوی خود را بر زمین نهد و یا باصطلاح (متورکا) جلوس نماید (به این معنی : طوری دوزانو بنشیند که پشت پای چپ ، روی کف پای راست قرار بگیرد . این طرز نشستن در نماز نیز مستحب می باشد) . بعضی گفته اند : بهتر است با هیئت (اقعاء) جلوس کند . منظور از (اقعاء) این است که دو پای خویش را بر زمین نهاده بطوری که بدن او روی کف پاهای او قرار گیرد . او باید مواظب پوشاندن پاهای خود بوده و مراقب فروهشته ساختن جامه و لباس خویش باشد .

(بدیهی است که این طرز نشستن ها ، حاکی از ادب و نزاکت شاگرد می باشد . و در عصر مؤ لف اینگونه جلوس - که قاعده بر روی زمین انجام می گرفت - از نظر ارائه ادب و نزاکت ، بسیار مطلوب و پسندیده بوده است . اما در عصر حاضر - که معمولا شاگردان مدارس و دانشگاهها بر روی نیمکت یا صندلی می

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 4685

نشینند - باید طرز نشستن آنان نمایانگر ادب و نزاکت آنها باشد و حالت جسارت آمیزی را به خود نگیرد . البته هنوز رسم و عادت معمول در زمان مؤ لف ، میان طلاب علوم دینی ، متداول می باشد و باید آنان در مقام تجلیل از محضر علم و عالم ، کیفیت مزبور را در طرز جلوس خود رعایت کنند) .

19- تعیین جهت جلوس . شاگرد ، کجا و چگونه در جلسه درس قرار گیرد ؟

وظیفه ای که هم اکنون درباره آن گفتگو می کنیم از نوع وظیفه اخلاقی فوق الذکر می باشد که شاگرد نباید در محضر استاد به دیوار و یا پشتی و یا دارابزین یعنی تخت و یا نیم تخت (1) و امثال آن ها تکیه کند ، و یا دستش را روی پشتی و یا دارابزین قرار دهد . پشت و پهلوی خود را به طرف استاد خود نگیرد .

دست خویش را به عنوان تکیه گاه ، پشت سر خود قرار ندهد ، و یا دست را در جنب و پهلوی خویش ، وسیله اتکاء خویش نسازد . او نباید دست یا پا و هر عضوی از بدن و یا لباس خود را بر اندام و یا لباس و یا نازبالش و متکا و فرش و بساط استاد قرار دهد .

بزرگی گفته است : یکی از نشانه های تعظیم و تکریم استاد این است که شاگرد در کنار و یا روی سجاده نماز و مخده و نازبالش استاد ننشیند ، (و بیش از حد ، خود را به او نزدیک نسازد و در کنار او قرار نگیرد) ، اگر چه خود استاد نیز به او تعارف و امر نماید . مگر آنگاه

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 4686


1- دارابزین عبارت از صندلی و یا نیم تختی بود که روی آن ، متکائی قرار داشت .

که شاگرد ، با قاطعیت و یقین ، چنین دریابد که مخالفت تعارف و امر استاد ، بر او دشوار و گران است . در چنین صورتی - به منظور اطاعت از دستور استاد - نشستن در کنار او و یا بر روی مخده و سجاده اش ، هیچ اشکالی ندارد . ولی باید پس از نشستن ، دوباره به همان جائی برگردد که در خور او بوده و موازین آداب ، آنرا اقتضاء می نماید . و بالاخره باید در جایگاهی جلوس کند که حریم استاد ، محفوظ مانده و احترام و اظهار ادب به او رعایت گردد .

بعضی از دانشمندان در این باره نظریات مختلفی ابراز کرده و به بحث و گفتگو پرداخته اند که آیا کدامیک از دو امر بر دیگری ترجیح دارد : اطاعت از امر استاد و یا رعایت ادب و نزاکت ؟ (به این معنی که اگر استاد ، شاگردان خود را از قیود نزاکت آمیز آزاد سازد و به آنها دستور دهد که آزادانه و در هر کجا و حتی روی بساط او بنشینند ، آیا اطاعت از اوامر او لازم است و یا آنکه شاگرد ، راسا موظف است خود را مقید به آئین های جلوس در محضر استاد بداند ؟ ) گروههای مختلف صحابه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) - بر حسب روایاتی که از آنها نقل شده است - یکی از این دو امر را بر دیگری ترجیح می دادند ؛ و نیز بزرگانی که پس از صحابه می زیستند در این مورد ، دچار اختلاف نظر بوده اند . ولی

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 4687

بهتر این است که قائل به تفصیل شویم (به این معنی : باید موارد را در نظر گرفت : اگر بر حسب اقتضاء احوال و اوضاع ، رعایت آئین جلوس ، لازمتر بود ، اطاعت از دستور استاد ، تحت الشعاع قانون نزاکت و ادب واقع می شود . و اگر فرمانبرداری از دستور استاد - با توجه به مقام و موقعیت - مقرون به ادب و نزاکت بود ، لازم نیست آئین جلوس رعایت گردد . و بالاخره این مساءله بر حسب موقعیت ها و اوضاع و شرائط زمانی و مکانی ، حالات متفاوتی پیدا می کند) .

20- شاگرد باید مراقب حرکات و رفتار و حالات خود در محضر استاد باشد

یکی از مهمترین وظائف دانشجو این است که با اشتیاق و علاقه به سخنان استاد ، گوش فرادهد و نگاهش را در او متمرکز سازد ، و با تمام وجودش بدو روی آورده ، و با دقت در گفته های استاد بیندیشد و آن را در ذهن و حافظه خویش نگاهدارد تا او را ناگزیر به اعاده سخن نسازد . و بی جهت و بدون ضرورت ، نگاه خود را از استاد برنگرفته و به این سو و آن سو ننگرد ، و به چپ و راست و بالا و پائین و پس و پیش - بدون ضرورت و نیاز - نگاه نکند . به ویژه در آن لحظاتی که با استاد گفتگو می نماید و یا استاد با او صحبت می کند ، این نگاههای پریشان از او سر نزند . او باید نگاهش را در چهره استاد متمرکز سازد و به هیچ چیز و به هیچ کس - جز به استاد خود - نگاه

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 4688

نکند .

اگر ناگهان در مجلس درس ، فریاد و ناله ای به گوشش رسید ، مضطرب نگردد و بدان التفات و اعتناء نکند . بخصوص هنگام گفتگوی با استاد ، نباید تحت تاءثیر هیچ انگیزه ای قرار گیرد .

در حضور معلم و استاد ، آستین خود را نجنباند و آنرا بالا نزند ، یعنی دستش را برهنه نسازد و با دست خود به چهره و اندام استاد اشاره نکند . بدن و جامه او را لمس ننماید . با دست و پا و یا سایر اندام خود حرکات بیهوده ای را از خویش بروز ندهد . انگشتش را در بینی به بازی نگیرد . دهانش را باز نگذارد . در حضور استاد دندان ها را خلال و پاکیزه نکند . کف دست خود را بر زمین نزند . و با سر انگشتان ، بر روی زمین خطکشی ننماید . انگشتان دو دست خود را در هم فرو نبرد . با دکمه های لباس و جامه خود بازی نکند و انگشت خود را نشکند و آن را به صدا درنیاورد ؛ بلکه باید با حفظ آرامش بدن و اندام خود ، وقار خویش را در نزد استاد نگاهدارد . بی جهت سرفه زیاد به راه نیندازد ، آب دهان و بینی و خلط سینه را - حتی الامکان بیرون نیفکند . مایعاتی که از سینه او بیرون می آید از دهان خود به بیرون پرت نکند ، بلکه آن را با حوله و دستمال و امثال آن بگیرد . آروغ نزند . خمیازه نکشد . و زیاد دهن دره نکند . و پس از

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 4689

سعی در رد و خودداری از آن - اگر ناگزیر از آن گشت - باید روی دهانش را با دست بپوشاند ، سعی کند صدای عطسه او زیاد بلند نشود و هنگام عطسه کردن ، با دستمال و یا دست ، دهان خود را بپوشاند و آن را در برابر صورت خود بگیرد .

رعایت همه این آداب و امثال آن ها نتیجه و بازده راءی و نظر راست و درست و فکر مستقیم ، و نمایانگر ذوق سالم و پاکیزه می باشد .

21- تنظیم صدا و مواظبت از رفتار و گفتار در پیشگاه استاد

آداب و وظیفه ای که هم اکنون بازگو می شود ، از نوع همان آئین و وظیفه اخیرالذکر می باشد که باید شاگرد - بدون نیاز و ضرورت - صدای خویش را خارج از اندازه بلند نسازد . او نباید در محضر استاد با دیگران ، نجوی نماید ، و به اصطلاح : در گوشی و پنهانی صحبت نکند ، و به هیچیک از حاضران فشار نیاورد ، زیاده از حد و بدون نیاز و ضرورت ، سخن نگوید و پرحرفی نکند . سخنی بر زبان جاری نسازد که دیگران از آن به خنده افتند و یا در آن ، حرف زشت و رکیک و ناسزائی وجود داشته و یا متضمن سوء برخورد و یا سوء ادب و نزاکت باشد ، بلکه اساسا نباید در محضر استاد - بدون اینکه از او پرسشی کنند و یا از استاد ، کسب اجازه کند - راءسا لب به سخن بگشاید . بی جهت و یا باجهت در برابر استاد نخندد ؛ یعنی چه اینکه موجبات خنده در میان باشد و یا نباشد حق

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 4690

ندارد در محضر استاد بخندد . و اگر خنده و ضحک ، بر او چیره گشت ، ادب و وظیفه شاگردی ایجاب می کند که خنده او در حضور استاد بدون قهقهه و بی سر و صدا باشد ، و به اصطلاح : لبخند بزند و تبسم نماید .

شاگرد باید از غیبت و بدگوئی پشت سر دیگران در محضر استاد ، سخت بر حذر باشد ، و راجع به هیچکسی سخن چینی نکند ، و میان استاد و هیچ فرد دیگری فتنه ایجاد ننماید . به این معنی که نباید مطالبی راجع به دیگران در نزد استاد به میان آورد که استاد را نسبت به آنها بدبین سازد . مثلا بگوید : فلانی از نقص و عیب استاد ، خرده گیری کرد ، و یا کسی از او بدگوئی نمود و یا در صدد رد گفته های او برآمد . و یا طوری سخن گوید که استاد را وادارد تا توجه بیشتری نسبت به او مبذول دارد ، و به اصطلاح : خودشیرینی نماید . فی المثل بگوید : فلانی بسیار مایل بود که من پیش او درس بخوانم ، و یا می خواستم نزد فلانی درس بخوانم ؛ ولی به خاطر شما و علاقه ای که به شما داشتم از این کار خودداری کردم !

خلاصه اینکه نباید با امثال اینگونه سخنها سعی نماید جائی در دل استاد باز کند و یا میان او و دیگران تفرقه افکند . آری او نباید اینگونه سخنها را با استاد در میان گذارد ؛ زیرا شاگرد با چنان گفتارهای غیرمعصومانه - نه تنها مرتکب امر مکروه

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 4691

و ناپسند و یا احیانا مرتکب حرام و یا گناه کبیره می شود ، بلکه به خاطر حماقت و ریاکاری ، مستحق توبیخ و اهانت بوده و سزاوار آن است که از پیشگاه خدا و نیز استادش ، طرد و تبعید گردد . و ما در بحثهای گذشته - به مناسبت موضوع - در این باره حدیثی از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) نقل کردیم که ناظر به همین حقیقت بوده است .

22- رعایت لطف بیان هنگام گفتگوی با استاد

دانشجو باید در خطاب به استاد - حتی الامکان - دارای حسن تعبیر و لطافت بیان باشد ، و به او نگوید : چرا ، نه ، قبول نداریم ، چه کسی چنین گفته و نقل و روایت کرده است ، این سخنی که شما می گوئید در کجا است ، و یا ماءخذ آنرا در کجا می توان یافت ؟ او نباید بگوید : آنچه به خاطر دارم و یا دیگران نقل کرده اند با گفتار شما مغایرت دارد ؟

دانشجو نباید با امثال اینگونه تعابیر و بیانات خود ، استادش را مورد خطاب قرار داده (و با چنین لحنهای زننده ای ، خاطر او را بیازارد) .

اگر دانشجو می خواهد واقعا و معصومانه اصل و منبع گفتار استاد را بیابد و به اساس و ماءخذ سخنان استاد واقف گردد ، و یا علاقه مند است بداند که چه کسانی با استاد ، هم عقیده و هم سخن هستند و محتوای بیان او را نقل کرده اند ، می تواند منظور خود را با آمیزه لطف و نرمش و با بیانی خوش آیند و دلنشین ابراز نماید تا به

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 4692

هدف خود برسد ، و ضمنا احترام به استاد را نیز رعایت کند .

اگر هدف دانشجو در این چون و چراها ، استفاده و بهره گیری از استاد باشد بهتر است در جلسه دیگری غیر از جلسه درس (و یا در جلسه خصوصی ) چنین سؤ الاتی را مطرح کند .

(علاوه بر این اگر خود را ناگزیر ببیند که در همان جلسه ، پرسش های کنجکاوانه خویش را مطرح کند و چون و چرا نماید) ، شایسته است به جای (چرا) (قبول ندارم ) ، لحن خود را تلطیف نموده و بگوید : اگر به ما چنین بگویند ؟ و یا اگر این سخن را قبول نکنیم ؟ و یا اگر از ما سؤ ال کنند (که به چه دلیل چنین می گوئی ) ، و یا اگر به ما به طور کلی ، ایراد نگیرند و اشکال کنند ، در پاسخ آنها چه بگوئیم ؟

دانشجو می تواند امثال اینگونه تعبیرات خوش آیند و استفهام آمیز را به جای تعبیرات زننده و گزنده - در خطاب به استاد - مورد استفاده قرار دهد تا به عنوان فردی علاقه مند به فهم و درک حقیقت و پویای پاسخ صحیح ، تلقی گردد . و بالاخره سؤ ال خویش را با حسن ادب و لطف بیان با استادش در میان گذارد .

اگر استاد نسبت به راءی و نظریه و یا استدلال بر مطلبی اصرار می ورزد ؛ ولی آنرا کاملا توضیح نمی دهد تا او مطلب را درست درک کند ، و یا سهوا سخنی ناصواب و نادرست را اظهار نماید نباید شاگرد

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 4693

، چهره و نگاه خود را از او برگردانده و دگرگون و دژم سازد ، و یا با اشاره ، به دیگران بفهماند که شخصا راءی و نظریه و سخن استاد را مردود می داند ؛ بلکه باید با نگاهی رضایت آمیز و خوش آیند مطلب را از او دریافت کند و در برابر او چهره گشاید . اگرچه استاد ، به علت غفلت و یا نسیان و فراموشی و اشتباه و یا به خاطر نارسائی ذهنی در حال درس در طی سخنان خود ، راءی نادرستی را اظهار کند (در عین حال نباید اشتباه استاد به صورت دستاویز و اشارات توهین آمیز شاگردی برای شاگردان دیگر درآید) ؛ زیرا در جمع جامعه بشری ، تنها انبیاء و اوصیاء و ائمه (علیهم السلام ) هستند که از اشتباه و لغزش مصونیت دارند ، (و بشرهای عادی - ولو اینکه واجد مراتب والای علمی هم باشند - گاهگاهی دچار اشتباه و لغزش می شوند) .

شاگرد نباید بی محابا و به طور ناگهانی ، حملات خود را به صورت رد و اشکال ، متوجه استاد خویش سازد و او را غافلگیر نماید ؛ زیرا اینگونه رفتارهای زننده غالبا ، صرفا از مردمی سرمی زند که فاقد ادب و نزاکت صحیح می باشند .

مثلا اگر استاد به شاگرد بگوید : آیا تو چنین گفتی ؟ و او در پاسخ بگوید نه من چنین چیزی نگفتم . یا استاد بگوید : آیا چنین چیزی ، هدف پرسش تو بوده است ؟ یا چنین مطلبی به خاطر تو گذشت ؟ و شاگرد بگوید : نه ، منظور من

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 4694

چنین چیزی نبوده ، و یا چنین مطلبی از خاطر من نگذشت . و امثال اینگونه تعابیر زننده که در خور برخورد شاگرد با استاد نیست ، نباید آنها را در پاسخ به استاد به کار برد . بلکه با لبانی متبسم و چهره ای دلنشین ، مقصود و هدف پاسخ خویش را همراه با لطف در بیان و تعبیر ، به استاد اعلام نماید .

همچنین اگر استاد در مقام استفهام از شاگرد برآید - استفهامی که هدف آن ، اقرار گرفتن از مخاطب و استحکام مطلب است - مثلا اگر استاد از او بپرسد : آیا تو چنین نگفتی ؟ و یا متو چنین چیزی نیست ؟ نباید در برابر استفهام و پرسش های استاد ، با جواب های منفی و امثال آن ، گفته های او را رد کند و بگوید نه : بلکه باید سکوت اختیار نماید و یا مقصود خود را - با بیانی لطیف که در طی آن ، استاد هم منظور او را درک کند - اداء نماید . و اگر شاگرد احساس نمود که باید ناگزیر منظور و گفتار خود را برای استاد توضیح دهد باید در پاسخ به استفهام و سؤ ال استاد بگوید : الآن چنین عرض می کنم . و یا هم اکنون از نظریه خویش بازمی گردم . و بالاخره سخنش را برای استاد اعاده نموده و نظریه تازه خود را عرضه نماید .

نباید شاگرد در مقابل استفهام استاد ، گستاخانه بگوید : قبلا هم همان چیزی را گفتم که تو گفته بودی ، یا همان هدفی را در نظر گرفته بودم

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 4695

که تو در نظر گرفته بودی ؛ چون شایسته نیست که شاگرد با این طرز ، به استفهام استاد پاسخ دهد ؛ زیرا چنین تعبیر و بیان ، متضمن رد بر استاد می باشد ، (و به اصطلاح یک نوع توهین ضمنی تلقی می شود) .

23- جبران و تدارک کمبودهای سخن استاد با اشارات لطیف

آئین و وظیفه ای که ذیلا از آن یاد می شود از نوع همان وظیفه قبلی است ، به این شرح که اگر استاد ، تعلیل و استدلالی را یاد کرد که دارای متمŠو دنباله ای است ؛ ولی استاد از پی استدلال به شرح این متمم و دنباله نپرداخت . و یا اگر بحث و گفتگوئی را به میان کشید که اشکال و ایرادی در آن به چشم می خورد ؛ لکن استاد این اشکال را مورد بحث قرار نداد . و یا اشکال قابل جوابی را یاد نمود ؛ ولی استاد پاسخ آن را ایراد نکرد ، در چنین صورتی شاگرد حق ندارد (در صدد تدارک کمبودهای سخن استاد برآمده و) این مسائل فراموش شده را به رخ استاد کشیده ، و به تدارک آنها پیشدستی کرده ، و به ذکر متممات سخن استاد به طور جسارت آمیز مبادرت ورزد ؛ و چون استاد نسبت به آنها اهمال ورزید ، گستاخانه آنها را تدارک نماید ؛ بلکه لازم است در جبران این نقائص که در سخنان استاد ، مشهود است با لطیف ترین اشارات و تعبیراتی خوش آیند ، مبادرت ورزد و بگوید : به پاسخ این اشکال اشاره نفرمودید ؟ و از امثال اینگونه تعابیر استفاده نماید (تا بدینوسیله - در عین حفظ حرمت استاد -

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 4696

پاسخ های لازم را از او دریافت کند) . اگر استاد در برابر چنین درخواستی پاسخ لازم را بیان کرد باید گفت که شاگرد به مطلوب و هدف خویش دست یافته است . و اگر استاد به علل مختلفی - که ممکن است احیانا به مصالح جمعی شاگردان و یا شخص او مربوط باشد - از ذکر پاسخ و تدارک کمبودهای سخن خویش خودداری ورزید ، اولی این است که شاگرد ، سکوت اختیار کند (و سعی نکند در صدد جبران کمبودهای سخن استاد و یا پاسخ از اشکال برآید) ، مگر آنگاه که استاد به او اجازه دهد ، یا با قطع و یقین احساس کند که استاد ترجیح می دهد که او یعنی شاگرد ، کمبودهای سخن استاد را تدارک کرده و پاسخ اشکالات را ایراد نماید . (و بالاخره آنچه را که لازم است - با کسب اجازه از استاد و یا احساس رضایت او - به میان کشیده و مطالب ضروری را مطرح سازد) .

24- رعایت ادب و نزاکت در خطاب به استاد

این وظیفه - که هم اکنون بازگو می کنیم - نیز از نوع همان وظیفه قبلی است . به این معنی که باید شاگرد ، مواظب طرز سخن گفتن خود باشد ، و از به کار بردن تعبیراتی که معمولا توده مردم در گفتگوهای روزمره خود با یکدیگر ، از آن استفاده می نمایند و در خور خطاب به استاد نیست ، خودداری کند ؛ مثل اینکه بگوید : (چته (1) ! فهمیدی ! شنیدی ! می دانی ! مرد حسابی ! و امثال اینگونه تعابیر (که تحقیرآمیز می باشد و دون شاءن استاد و مقام

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 4697


1- معادل اصطلاح عامیانه عربی : (ایش بک ) یعنی چه تان هست ؟! و به اصطلاح عامیانه فارسی : چته ؟!!

و منزلت او است ) .

همچنین ، شاگرد حق ندارد ، در مقام حکایت و نقل قضیه ای درباره دیگران - نزد استاد خود - به گونه ای سخن گوید که در خور خطاب به استاد نباشد . (و آنگاه که در محضر استاد بسر می برد ، باید تعبیرات خود را تلطیف نماید ؛ چون نقل تعبیر و گفته های خارج از نزاکت دیگران ، و حکایت و بازگو کردن آن ها ، این توهم را در حاضران به وجود می آورد که شاید با خود استاد ، درگیر شده و این تعابیر را درباره او به کار می برد) ؛ با اینکه می دانیم که شاگرد در صدد حکایت است نه شکایت ؛ ولی معذلک باید از بکار بردن چنین تعابیری خودداری کند .

فی المثل ممکن است شاگرد - به عنوان حکایت و نقل از دیگران - در محضر استاد بگوید : (فلانی به فلانی گفت : تو بی شرمی ، تو آدم بی خیری هستی ، خیری نزد تو نمی توان یافت ، تو آدم کم فهمی هستی و امثال این نقل ها و سخن ها (که شاگرد با اینکه در مقام حکایت و نقل از دیگران و درباره دیگران چنین سخن هائی را بر زبان می راند ، طرح آن ها در محضر استاد این توهم را به وجود می آورد که گویا در خطاب به استاد ، این تعابیر جسارت آمیز را القاء می کند . لذا شاگرد باید از استعمال چنین تعابیری خودداری نماید) ؛ بلکه اگر می خواهد سخن دیگران را حکایت کند ، باید طبق

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 4698

معمول ، با تعبیری کنائی ، نقل و حکایت را بازگو سازد . مثلا بگوید : فلانی به فلانی گفت : آن آدم ، کم خیر است . نزد آن کس ، خیر را نمی توان یافت .

نظر چنین کنایه ای در پاره ای از اخبار نیز جلب نظر می کند ، که کلمه (الابعد ، یا ، البعید)(1) در آن ها به کار رفته است و منظور از آن ، کنایه از خویشتن و یا مخاطب می باشد .

و یا باید شاگرد در مقام حکایت گفتار دیگران ، در چنین مواردی به جای ضمیر خطاب یا امثال آن ، از ضمیر مغایب استفاده کند . مثلا بگوید : فلانی به فلانی گفت که آدم بدی است و انسان کم خیر و کم حیائی است .

25- نادیده گرفتن سبق لسان و لغزش زبان استاد

اگر استاد ، دچار سبق لسان گشت و زبانش به تحریف کلمه ای ، شتاب گرفت و به علت جابجا شدن حروف کلمه ، واژه و تعبیری از زبان او خارج شد که دارای توجیه و مفهوم مستهجن و زننده ای بود ، نباید عکس العمل شاگرد ، در برابر این گونه لغزش زبانی استاد ، خنده و استهزاء باشد . او نباید این واژه مضحک استاد را به عنوان دستاویز تمسخر ، تکرار نماید تا به وسیله آن علیه استاد شتاب گیرد و بدو یورش ببرد و به دیگران در مورد سبق لسان استاد چشمک بزند . او باید اساسا کوچکترین اشاره ای به آن ننماید ؛ بلکه ذهنش را بدان مشغول و سرگرم نسازد ، و آن را به قلبش خطور ندهد و حتی باید

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 4699


1- این واژه یعنی کلمه (الابعد) در مقام مزمت و نکوهش و کنایه از آن به کار می رود. در حدیث آمده است : شخصی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) رسید و عرض کرد: « (ان الابعد قدزنی ) » : آن مرد بیگانه محققا زنا کرده است . منظور وی ، کنایه از خویشتن بوده و خود، گرفتار زنا شده بود.

گوش و هوش خود را از شنیدن و اندیشیدن در آن ، منصرف سازد ، و آن را برای هیچکسی بازگو ننماید . (و بالاخره باید سبق لسان و اشتباه لفظی استاد را ناشنیده گرفته و بکلی فراموشش کند . نباید شاگرد ، متوقع باشد که استاد او هرگز دچار لغزندگی زبان نگردد) ؛ زیرا زبان انسان ، زیاد لغزشکار است . و هیچ بشر عادی از اشتباه و لغزش ، مصونیت ندارد و از آن ، معصوم نیست ، به ویژه در اموری که عذر انسان در آن پذیرفته است نباید انتظار داشت که مردم در مورد آن ها از هر گونه خطاء و اشتباه ، مصون باشند .

اگر شاگرد ، لغزش زبانی استاد را دستاویز خنده و تمسخر و بهانه ای برای تحقیر و استهزاء او قرار دهد ، خویشتن را در معرض نومیدی از رحمت خدا و گرفتاری ها و ابتلائات و زیان قرار می دهد ، چنین شاگردی ، سزاوار منع و تهدید و تاءدیب و توبیخ و طرد و ملامت می باشد .

علاوه بر همه این مفاسد ، بر عواقب سوء رفتار چنین شاگردی ، خشم خدا و فرشتگان و انبیاء و مقربان ویژه درگاه الهی را باید اضافه نمود ، (به این معنی که او با رفتار دور از نزاکت خویش ، چنین وجودات مقدسی را نیز خشمگین می سازد) .

26- پیشدستی نکردن شاگرد به پاسخ پرسش ها در محضر استاد

نباید شاگرد در شرح و توضیح مساءله ای و یا برای پاسخ به سؤ ال خود(1) و یا دیگران بر استاد پیشدستی کند . به ویژه اگر سؤ ال از سوی دیگران مطرح شود ، و

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 4700


1- متن کتاب که عینا در تذکره السامع ، ص 106 نیز آمده است دارای نوعی از ابهام می باشد. لذا معنی دیگری که می توان بیان کرد این است : شاگرد نباید به شرح مساءله ای یا در پاسخ به سؤ ال استاد، و یا پاسخ به سؤ ال دیگران ، بر استاد سبقت جوید. ولی به نظر اینجانب معنی اول به قرینه عبارت بعدی ، صحیح تر می باشد.

استاد نیز در پاسخ به آن ، درنگ نماید باید شاگرد از پیشتازی در جواب در محضر استاد ، خودداری کند (تا از این طریق ، حرمت استاد را حفظ نماید) .

شاگرد نباید در پاسخ به سؤ الات ، با استاد به مسابقه پرداخته و با او در پاسخ به آن ها همآوردی کند ، و همدوش با او بدین کار دست یازد ، و خود را با او همطراز سازد . و نیز نباید چنان اظهار نماید که پاسخ ها را می داند ، و یا قبل از استاد پاسخ درست آن ها را بازیافته بود .

البته در صورتی که شاگرد بداند که استاد وی علاقه دارد که او پاسخ سؤ ال را در محضر او ایراد کند ، و یا آنکه استاد ابتداء پاسخ به سؤ ال را به او پیشنهاد نماید ، و یا خود استاد از او بخواهد که جواب سؤ ال را در جلسه درس بیان کند ، در چنین شرائطی مبادرت و پیشدستی شاگرد در پاسخ به سؤ الات ، مانعی ندارد .

27- لزوم تمرکز حواس و استماع دقیق به سخنان استاد

شاگرد نباید در ادامه هر نوع سخن و گفتگوی استاد ، وقفه ای ایجاد کند و پیوستگی کلام او را (با حرف زدن خود) از هم بگسلد . او نباید در بیان این مطلب ، بر استاد سبقت گیرد و در خط مشی گفتار او ، خویشتن را در مسیر گفتار او درآورده و با وی هم آوردی کند ؛ بلکه باید درنگ نماید که استاد ، سخن خود را به پایان رساند ، و سپس سخن خود را به میان آورد .

آنگاه

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 4701

که استاد با او گفتگو می کند و یا با جمع حاضران جلسه درس ، سرگرم بحث و مذاکره است ، نباید او با شاگردان دیگر صحبت کند ؛ بلکه موظف است سراپا گوش گردد و درس استاد را کاملا استماع نموده و تمام حواس و قوای خود را به منظور درک و فهم بیان او متمرکز سازد .

28- ارج نهادن به توضیحات استاد

اگر استاد ، حکم مساءله ای ، یا مطلب سودمند و جالب ، و یا حکایتی را بازگو نماید و یا شعری را بسراید ، و شاگرد نیز به این حکم و نکات و داستان و شعر ، آشنائی قبلی داشته باشد (نباید خود را از اینگونه مطالب ، بی نیاز جلوه داده و از استاد ، روی برگرداند ؛ بلکه ) باید به عنوان یک فرد ناآگاه و خالی الذهن و در مقام استفاده با دقت تمام به گفتار استاد گوش فرادهد ، و چنین وانمود سازد که با عطش شدید و علاقه وافری ، خواهان چنان مطالبی می باشد و از شنیدن آنها شادمان است . باید علاقه و دلبستگی خاطر شاگرد به بیان استاد به گونه ای وانمود گردد که گویا در طول زندگانی خویش هرگز چنین حکم و داستان و اشعاری به گوشش نرسیده است .

یکی از بزرگان سلف گفته است (1) : (گاه چنین اتفاق می افتد که از کسی سخن و حدیثی می شنیدم که خود من ، آگاهی بیشتر و فزونتری از او درباره آن سخن داشتم ؛ ولی چهره و قیافه ام در برابر او چنان بود که گویا به هیچوجه از آن سخن و حدیث آگاهی

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 4702


1- گوینده - چنانکه در تذکره السامع ، ص 105، آمده است - همان عطاء بن ابی رباح ، مفتی اهل مکه و محدث و مفسر معروف می باشد که به سال 155 ه ق ، از دنیا رفت (شرح حال او را بنگرید در: تذکره الحفاظ 1/92. سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو: از نگارنده ، ص 49، 50).

ندارم (و چنین وانمود می کردم که هم اکنون برای اولین بار آنرا می شنوم ) .

و همو گفته است : (اگر یک جوان نوپای در علم و حدیث ، حدیثی را با من در میان می گذاشت ، و آنرا بر من می خواند ، من سراپا گوش می شدم و سخنان او را چنان استماع می کردم که گویا اساسا آن حدیث را نشنیده بودم ؛ در حالیکه من - پیش از آنکه این جوان از مادر ، زاده شود - این حدیث را شنیده و دریافته بودم (1) ) .

باری ، اگر استاد - به هنگام آغاز کردن سخن خود - درباره فوائد و نکات مذکور - به شاگرد بگوید : آیا چنین مطالبی را می دانی و در ذهن خود ، چنین ذخائری را اندوخته ای ؟ نباید او در پاسخ به چنین سؤ الی بگوید : (آری ) ؛ زیرا او با چنین پاسخ مثبتی ، خود را نسبت به گفتار استاد ، بی نیاز نشان می دهد . و نیز نباید بگوید : (نه ) ، مرتکب دروغ می شود ؛ بلکه لازم است (بدون گفتن (آری - یا - نه ) در جواب او بگوید : دلم می خواهد از استاد استفاده کنم . یا بگوید : مایلم از زبان استاد بشنوم . یا بگوید : نسبت به این مطلب ، سابقه ذهنی دارم ولی به علت مرور زمان ، جزئیات و دقایق آنرا به خاطر ندارم . و یا اینکه بگوید : اگر من این مطلب و سخن را دوباره از زبان استاد بشنوم به

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 4703


1- تذکره السامع ، ص 105.

صحت و درستی آن بیش از پیش ، اطمینان حاصل می کنم . او باید از امثال اینگونه سخن ها در پاسخ به استاد استفاده کند .

لکن اگر شاگرد ، متوجه گردد که هدف استاد از طرح چنین پرسش این است که می خواهد ببیند آیا شاگرد او چنین مطلبی را در خاطرش حفظ کرده تا بدینوسیله از مراتب سعی و کوشش علمی او شادمان و راضی گردد ؛ و یا در صدد امتحان و آزمایش او است ؛ و لذا به شاگرد پیشنهاد می کند تا گفتار و بیان او را تکمیل نماید و از این رهگذر به میزان حفظ و ضبط مطلب آگاه شود و مقدار کوشش و مساعی تحصیلی او روشن گردد . در چنین اوضاع و احوال ، باید شاگرد در تاءمین هدف و غرض استاد و کسب مراتب رضامندی او به اظهار معلومات خویش ، تن دردهد ، و به پرسش های علمی استاد - به خاطر جلب نظر و رضایت او نسبت به خویشتن - پاسخ مثبت دهد .

29- عدم تکرار سؤ ال های فرساینده و تلف کننده فرصت

سزاوار نیست شاگرد ، راجع به مطالبی که آنها را می داند ، سؤ ال و پرسش خود را درباره آنها تکرار نموده و نکاتی را که قبلا آنها را بازیافته بود راجع به آنها از استاد ، توضیح مکرر را درخواست کند ؛ زیرا تکرار سؤ ال و اعاده درخواست توضیح ، باعث اتلاف وقت و یا احیانا ، موجب دل سردی و افسردگی خاطر استاد می شود .

یکی از بزرگان سلف گوید(1) :

(( (اعاده الحدیث اشد من نقل الصخر) ))

دوباره گوئی سخن و حدیث

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 4704


1- این سخن در تذکره السامع ، ص 105، به (زهری ) منسوب است .

، از جابجا کردن تخته سنگهای سنگین ، گران تر و طاقت فرساتر است .

نباید شاگرد در استماع سخنان استاد و توجه و التفات به بیان او سهل انگاری و کوتاهی کند ، و یا ذهن خود را - به هنگام گفتار استاد - به فکر و اندیشه و یا گفتاری دیگر ، سرگرم سازد ، و مآلا ناگزیر گردد که از استاد درخواست کند تا دوباره ، گفتار درسی را اعاده نماید . (طرح چنین درخواست نابجائی - که از قصور و یا تقصیر و سهل انگاری شاگرد از لحاظ استماع به سخنان استاد ، ناشی می شود -) نوعی اسائه ادب به ساحت مقدس استاد است ؛ (چون او به سخنان استاد اهتمام نورزیده ، و به بیان او گوش فرا نداده و بدینوسیله ، محضر درس استاد را سبک برشمرده است . علاوه بر اینکه شاگرد - با چنین سهل انگاری - مرتکب خروج از ضوابط نزاکت شده ، و موجبات تضییع اوقات دیگران را نیز فراهم می آورد ، دیگران و افرادی که از آغاز درس ، حواس خود را در نیوشیدن سخنان و بیانات استاد ، متمرکز ساخته و کاملا آنرا درک کرده اند ، و به خاطر سهل انگاری شاگرد پریشان کار ، ناگزیر به استماع دوباره بیانات استاد می گردند) .

بنابراین باید شاگرد کاملا به سخن استاد گوش فرا دهد ، و از آغاز گفتار استاد ، ذهن خود را برای شنیدن و نیوشیدن بیان او ، آماده و مجهز سازد .

برخی از استادان در برابر درخواست اینگونه شاگردان مسامحه کار ، تسلیم نمی شدند

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 4705

، و به برآورده ساختن درخواست آنان در تکرار درس ، وقعی نمی نهادند ؛ بلکه بر آنها بانگ می زدند و بر سر آنها فریاد می کشیدند ، و از اظهار درخواست آنها جلوگیری می کردند ، تا بدینوسیله ، آنها را کیفر داده (و در نتیجه ، ناگزیر گردند در جلسات دیگر از بذل جهد برای استماع سخنان استاد ، دریغ نورزند) .

ولی باید این نکته را یادآور شویم که اگر شاگرد - به علت دوربودنش از استاد در جلسه درس - نتوانست کاملا سخن او را درک کند ، و یا علیرغم اقبال و کوششی که در استماع بیانات استاد ، مبذول داشته - به علت نارسائی و قصور استعداد - از درک و فهم مطلب محروم مانده است ، می تواند از استاد درخواست کند که آن مطلب و یا توضیح و تفهیم آن را اعاده نماید .

البته باید این درخواست را پس از آنکه عذر خویش را به عرض استاد رساند و از او پوزش خواهی نمود ، در طی تقاضا و سؤ ال لطیفی بر استاد عرضه کند .

30- سؤ ال به موقع شاگرد

نباید شاگرد ، بیجا و نابهنگام خود ، راجع به موضوعی از استاد سؤ ال کند . (یعنی سعی نماید که به موقع و در جای خودش ، پرسش را مطرح سازد) . اگر شاگرد ، پرسشی را بی موقع مطرح کند برای شنیدن پاسخ آن ، هیچ حقی ندارد . ولی اگر بداند که استاد از این سؤ ال بی موقع او ناراحت نمی شود ، طرح آن سؤ ال ، بلامانع است . لکن بهتر این

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 4706

است که از چنین پرسشهای بی موقع - ولو آنکه استاد هم راضی باشد - خودداری کند .

شاگرد نباید در پرسش خود به گونه ای اصرار ورزد که استاد را آزرده خاطر و دلسرد و منزجر سازد . آری او نباید سؤ الات خود را در میان راه برای استاد مطرح نماید ؛ (بلکه باید آنقدر صبر کند) تا استاد به مقصد برسد ، (و سپس سؤ الات خود را در مقصد و محلی که در آنجا جلوس می کنند ؛ در میان گذارد) .

گویند یکی از استادان برجسته به شاگردان و دانشجویان ، توصیه می کرد که در برخی از اوقات - راجع به مسائل دین - از من سؤ ال نکنید :

1- آنگاه که راه می روم .

2- زمانی که با مردم ، سرگرم گفتگو هستم .

3- وقتی که سرپا ایستادم .

4- موقعی که برای استراحت ، به چیزی تکیه کرده ام ؛

زیرا انسان در چنین مواقعی از تمرکز حواس و اندیشه ، محروم است و نمی تواند فکر خود را در جهت اداء مطلب ، متمرکز سازد .

فقط در آن موقعی از من پرسش کنید که بهترین زمان تجمع حواس و تمرکز اندیشه ها به شمار می آید (و آن هم عبارت از زمانی است که با آمادگی کامل ، جلوس کنم ، و از تمام وجود و قوایم در جواب به سؤ الات شما استفاده نمایم ) .

31- دلنشین بودن سؤ ال شاگرد

آنگاه که استاد بر سر حال و نشاط است و در حال فراغ خاطر و آمادگی لازم بسر می برد باید شاگرد وقت را غنیمت

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 4707

شمرده و سؤ ال خود را در میان گذارد و در کیفیت سؤ ال خود ، لطف بیان و دلنشین بودن آنرا از نظر دور ندارد ، و با دقت و طرز خوش آیندی از استاد ، درخواست پاسخ نماید تا پاسخ درست را از او دریافت دارد . (و یا استاد پاسخ درستی برای او بیان کند) .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (رعایت اعتدال و توازن در هزینه زندگی و مصرف سرمایه مالی در طریق تاءمین حوائج روزمره ، نیمی از ضروریات زندگی را ضمانت می کند . اظهار محبت نسبت به مردم ، نیمی از عقل و اندیشه و خرد انسان را تشکیل می دهد . پرس و جوئی که با لطف و اندیشه تواءم است ، نیمی از علم و دانش انسان را سامان می بخشد(1) ) .

32- نباید از سؤ ال و پرسش - و خاطر شرم و حیاء دریغ ورزید

شاگرد نباید - در مورد مسائل و مشکلات پیچیده علمی - از پرسش نمودن ، احساس شرم و حیاء کند ؛ بلکه باید با کمال جراءت و شهامت از استاد خود در مورد آن مسائل ، توضیح کامل را درخواست کند ؛ چون ظرافت و تنکی چهره به هنگام پرسش ، سرانجامش نقصان و ضعف و کم توانی علمی است . و کسی که به اصطلاح با چهره نازک نارنجی و شرم آلود سؤ ال خود را مطرح می کند ، نقص و کمبودهای علمی او به هنگام گردهم آئی مردم با او ، پدیدار می شود .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (دانش دینی و بینش الهی ، همچون خانه (و خزینه و گنجوری

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 4708


1- « الاقتصاد فی النفقه نصف المعیشه ، و التودد الی الناس نصف العقل ، و حسن السؤ ال نصف العلم » (منیه المرید ص 114. در بحارالانوار، 1/224، به نقل از کنزالفوائد: کراجکی ، حدیث مذکور بدین صورت ضبط شده است : «التودد الی الناس نصف العقل و حسن السؤ ال نصف العلم ، و التقدیر فی المعیشه نصف العیش » و نیز در (الکافی 4/457) طی دو حدیث آمده است : « التودد الی الناس نصف العقل » .

است ) که بر در آن قفل نهادند ؛ کلید این قفل عبارت از سؤ ال و پرسش است ) (1) (که چنین کلیدی ، همه ابواب را فراسوی انسان در برابر ذخائر علمی می گشاید) .

33- شهامت شاگرد در اعتراف به عدم درک مطلب علمی

اگر استاد - درباره یک مطلبی که هدف آن برای شاگرد کاملا واضح و روشن نیست - سؤ ال کند ، مثلا به او بگوید : آیا مطلب را فهمیدی ؟ نباید در پاسخ او بگوید : آری فهمیدم ؛ زیرا با چنین پاسخی ، مرتکب دروغ شده ، و نیز از درک و فهم سخن صحیح استاد ، محروم می ماند ؛ (چون اگر بگوید نفهمیدم استاد برای او توضیح می دهد ، و بدین طریق کمبود و نارسائی درک و فهم خویش را جبران می نماید) . شاگرد نباید از اظهار عدم اطلاع و اعتراف به عدم درک مطلب ، احساس شرم و حیاء کند ؛ زیرا اگر او با شهامت به قصور و عدم درک خود اعتراف نماید و خواهان توضیح مطلب و اثبات آن گردد از رهگذر آن ، مصالح آنی و آتی خویش را تاءمین می کند .

اما مصالح آنی : چون او بدینوسیله در صدد پاسداری و صیانت مطلب علمی برآمده ، و خود را از دروغ و نفاق و دوروئی حفظ می کند ؛ از آنجهت که درباره مساءله ای که کاملا آنرا درک نکرده است اظهار بی اطلاعی می نماید . نتیجه و بازده چنین اعتراف شهامت آمیز ، این است که استاد را به اهتمام خویش در فهم ، و گرایش و تمایل علمی خود ، معتقد می

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 4709


1- منیه المرید، ص 114. الکافی 1/49.

گرداند ، و بالاخره می فهمد که چنین شاگردی از درایت و کمال عقل و تقوی و خویشتن داری ، برخوردار می باشد .

اما مصالح آتی : چون در سایه این اعتراف ، موفق به جبران کمبود فهم و درک علمی خود گردیده ، و حق و صواب در قلبش جایگزین و پایدار شده ، و به چنین شیوه و روش رضایت آمیز و خوی خوش آیندی ، معتاد و ماءنوس می شود ، (و در مسیر زندگانی خود همواره گامهای استواری در جهت حق و صواب برمی دارد) .

خلیل بن احمد عروضی می گوید : موقف و جایگاه جهل و نادانی ، میان حیاء و خودبینی و استنکاف و استکبار است ، (افراد خجول و کم خودبین و مستکبر ، همواره در جهل و نادانی متوقفند و نمی توانند از چنین قرارگاه ابهام آمیزی برخیزند ، و گامهای خود را برای سیر به سوی هدف علمی به حرکت درآورند)(1) .

34- ایجاد آمادگی برای سرعت انتقال در فهم سخن استاد

باید ذهن شاگرد در جهت خواسته های استاد و در محضر او ، آنچنان دارای آمادگی باشد که اگر به وی دستوری دهد ، و یا راجع به مطلبی از او پرسش کند ، و یا به چیزی اشاره نماید (در اطاعت از امر استاد و پاسخ به پرسشها و انجام خواسته های او آنچنان مهیا و حاضرالذهن باشد) که استاد را به تکرار مطلب و اعاده سخن وادار نسازد ؛ بلکه باید به سرعت ، نظر استاد را دریافته ، و حق مطلب را بدون لحظه ای تاءخیر و تاءمل ، اداء کند ، و استاد را به دوباره گوئی نکشاند

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 4710


1- رک : تذکره السامع ، ص 157.

.

35- رعایت نزاکت و ادب در اخذ و عطاء

اگر استاد ، چیزی به شاگرد اعطاء کند باید با دست راست خود ، آنرا دریافت نماید . و اگر می خواهد چیزی به استاد تقدیم نماید باید با دست راست خود آنرا به استاد تقدیم کند . و اگر برگ و نبشتاری در اختیار استاد قرار می دهد که باید فی المثل آنرا بخواند ؛ یا قصه و داستانی طی آن آمده باشد ، باید آنرا باز کرده و سپس آنرا به استاد تقدیم کند . و هنگام تقدیم آن به استاد ، نباید پیچیده و تاشده باشد . اگر شاگرد با قاطعیت و یا به احتمال قوی احساس کند که استاد ترجیح می دهد که نامه و نبشتار به صورت تاشده و پیچیده به او تقدیم گردد تقدیم آن به همین صورت اشکالی ندارد .

اگر شاگرد ، نوشته ای را - (که هنوز مرکب آن خشک نشده است ) - از استاد دریافت کند باید آنرا هرچه زودتر همانطور که باز است و استاد ، آن را خاکستر مالی (1) نکرده است ، و آنرا به اصطلاح تا ننموده ، از دست او بگیرد ، و سپس آنرا تا کند . و اگر مرکب آن خشک نشده ، آنرا خاکستر مالی نماید .

اگر می خواهد نبشتار و کتابی را در دسترس استاد قرار دهد باید آن را به صورتی آماده برای باز کردن و خواندن ، به استاد تقدیم کند تا او را به برگرداندن و وارونه ساختن آن نیازی پیدا نکند ، (یعنی به صورت سر و ته به استاد تقدیم نکند) .

اگر هدف شاگرد در تعلیم نوشته و

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 4711


1- در روزگار پیشین ، و حتی تا همین اواخر، برای خشکاندن مرکب ، و نوشته ها از خاک و خاکستر استفاده می کردند.

کتاب به استاد ، چنان باشد که استاد ، جای معینی از آنرا باز کند و بدان بنگرد ، باید در حین تقدیم آن به استاد ، کتاب را - به صورت باز و آماده - در اختیار او قرار دهد ، و جای مطالعه و نگاه کردن استاد را نیز مشخص سازد .

شاگرد نباید هیچ چیز - اعم از کتاب یا برگ کاغذ و امثال آنرا - به طرف استاد پرت کند و نزد او بیندازد . اگر میان او و استادش فاصله ای باشد ، دستش را به طرف استاد دراز نکند ؛ (بلکه خود را به استاد نزدیک ساخته و اخذ و اعطاء خود را تواءم با ادب و نزاکت انجام دهد) . و همچنین در صورت فاصله داشتن با استاد ، او را وادار نسازد که دستش را برای اخذ یا اعطاء چیزی ، دراز کند ؛ بلکه او باید از جای خود برخیزد و به طرف استاد برود ، و خود را بر روی زمین نکشد و روی زمین ، پس و پیش نرود ، (و ضمن حفظ حریم استاد ، خویشتن را به او نزدیک سازد) .

اگر شاگرد - برای گرفتن و یا دادن چیزی به استاد - از جای خویش برمی خیزد ، و یا نزدیک او و در برابرش جلوس می کند ، نباید خود را زیاده از حد به او نزدیک سازد . او نباید دست یا پا و یا عضوی از اندام و یا لباس خود را بر روی لباس و یا بساط و مسند استاد و امثال آن قرار دهد . چنانکه

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 4712

پیش از این در این مقوله ، مطالبی را یاد کردیم .

36- رعایت نکته های باریکتر از مو ، در ارج نهادن به مقام استاد

آنگاه که شاگرد می خواهد قلمی را به استاد تقدیم نماید که با آن چیزی بنویسد ، باید قبل از تقدیم به استاد ، قلم را آماده ساخته و اوصاف و شرئط آنرا کاملا وارسی نموده و دو سوی نوک آنرا - در صورتی که بهم پیوسته باشد - از هم بشکافد . (1)

در صورتیکه شاگرد ، بخواهد دواتی را در حضور استاد قرار دهد باید آنرا از غلاف بیرون کشیده و به صورت مهیا و آماده برای نوشتن ، در دسترس او گذارد . اگر چاقو و قلمتراشی در اختیار استاد قرار می دهد ، لبه و تیغه و یا دسته آنرا در حالیکه تیغه را به دست گرفته به طرف استاد نگیرد ؛ بلکه به صورت عرضی و در جهت پهنا ، چاقو را به طرف استاد بگیرد ، و لبه تیز چاقو را به طرف خود قرار دهد ، و طرف دسته چاقو - یعنی آن قسمت نزدیک به تیغه - را به دست گرفته و دسته آنرا در سمت راست گیرنده آن (یعنی استاد) نگاهدارد . (این ملاحظات دقیق و نکات باریکتر از مو ، نمایانگر لزوم ارج نهادن به مقام استاد در تعالیم اسلامی است که حتی دورافتاده ترین و فراموش شده ترین مسائل اخلاقی مربوط به رابطه شاگرد و استاد ، با باریک بینی ها و موشکافی های جالب توجهی ؛ مورد عنایت و اهتمام می باشد) .

37- حفظ حریم استاد بهنگام جلوس و اقامه نماز

آنگاه که شاگرد می خواهد سجاده نماز را در اختیار استاد قرار دهد تا روی آن نماز بخواند

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 4713


1- چنانکه هم اکنون نیز معمول است نوک قلم نی را از هم می شکافند تا در آن ، نرمی و انعطافی برای نوشتن به وجود آید و بهتر بنویسد.

، باید آن را باز کند . ولی بهتر این است که آن را برای استاد ، روی زمین بگستراند ؛ البته در موقعی که استاد ، قصد خواندن نماز را داشته باشد .

یکی از دانشمندان گفته است : (اگر بر روی سجاده نقش و نگار و تصویر محراب باشد تصویر را باید - در صورت امکان - در جهت قبله قرار دهد . و اگر باید سجاده به صورت تاشده ، مفروش گردد لازم است دو طرف آن را در طرف چپ نمازگزار (یعنی استاد) قرار دهد) .

نباید شاگرد در حضور استاد بر روی سجاده نشسته و یا بر روی آن نماز گزارد . البته این دستور در صورتی لازم الاجراء است که پاک و مکان طاهری برای نماز گزاردن او وجود داشته باشد . (در چنین وضعی شایسته نیست که شاگرد روی سجاده خاص به خودش اقامه نماز کند . ولی در غیر این صورت ، هیچ مانع اخلاقی برای نماز گزاردن شاگرد بر روی سجاده شخصی خودش وجود ندارد) .

اگر مردم زمان بر حسب رسم معمول و متداول - برای نماز گزاردن - سجاده را به همراه خود برمی دارند ، و از آن برای اقامه نماز استفاده می کنند شاگرد هم می تواند مانند استاد ، سجاده ای را همراه خود بردارد و روی آن نماز بخواند ، و طبق رسم معمول عمل کند . اما اگر مساءله همراه گرفتن سجاده و استفاده از آن برای نماز ، به عنوان شعار مترفعان و همرنگی با رفتار بزرگ منشان تلقی گردد ، به کار گرفتن چنین بساط مترفعانه و

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 4714

بزرگ منشانه ، در خور دانشجو و طالب علم نمی باشد ؛ چنانکه این وضع در پاره ای از بلاد مرسوم است که مترفعان و بزرگ منشان ، سجاده مخصوصی را همراه خود گرفته و از آن برای نماز استفاده کنند .

38- کوشش های بی دریغ شاگرد نسبت به استاد

اگر استاد از جای خویش برخیزد ، باید شاگرد در جمع کردن و گرفتن بساط و سجاده استاد ، بر دیگران پیشدستی کند . در صورتی این اقدام و مبادرت ، لازم است که سجاده استاد ، قابل حمل بوده و معمولا آن را جمع آوری می کنند .

باید شاگرد (به خاطر احترام به استاد) در صورت نیاز او دست یا بازوی استاد را قبل از دیگران بگیرد . اگر استاد اخلاقا احساس زحمت و دشواری روحی ننماید می تواند شاگرد قبل از اقدام دیگران ، کفش او را پیش پای وی قرار دهد .

باید هدف و آماج این همه تذلل و رفتار فروتنانه شاگرد ، به گونه ای انجام گیرد که هدف شاگرد در مسیر خدمت به استاد و رفع حوائج او ، جویائی تقرب به خدا باشد .

یکی از بزرگان گفته است : (هیچ فرد شریف و بزرگوار ، دریغ و استنکاف و مضایقه را در چهار مورد ، روا نمی داند ، هر چند این فرد ، امیر و فرمانروا و دارای شخصیتی برجسته باشد :

1- برخاستن از مکان و مجلس به منظور احترام به پدر .

2- خدمت نمودن به استاد و دانشمندی که انسان از محضر او مستفیض می گردد ، و از او علم می آموزد .

3- سؤ ال و پرسش درباره

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 4715

مطلبی که از آن ها آگاهی ندارد .

4- خدمت به میهمان و پرستاری از او) . (1)

39- بی بند و بار نبودن شاگرد از لحاظ جلوس در محضر استاد

شاگرد باید به هنگام قیام استاد ، از جای خویش برخیزد . و تا آنگاه که استاد در حال قیام و ایستاده به سر می برد در جای خویش ننشیند . او نباید هنگامی که استاد ایستاده و یا نشسته است ، بر روی زمین دراز بکشد . و به پهلو بخوابد . و اصولا شاگرد نباید در هر وضع و کیفیتی در محضر استاد دراز بکشد و بخوابد . مگر آنگاه که وقت خوابیدن در رسد و استاد به او اجازه خوابیدن بدهد . ولی بهتر این است که قبل از خوابیدن استاد ، به خوابیدن روی نیاورد . اگر استاد به وی امر کند که بخوابد باید پیش از خوابیدن استاد ، از دستور او اطاعت نماید و خوابیدن را برای خود ، روا بیند .

40- باید حرکت و راه رفتن در معیت استاد ، نمایانگر احترام و محبت به او باشد

هنگامی که شاگرد در معیت استاد گام برمی دارد - اگر این همراهی و همگامی در شبانگاه انجام گیرد - باید در جلو و پیشاپیش استاد راه برود . و اگر در روز روشن باشد باید در پشت سر استاد حرکت کند . (البته موارد استثنائی برای این ضابطه اخلاقی وجود دارد) : یکی از این موارد ، عبارت از این است که استاد و یا شاگرد با رعایت این ضابطه ، دچار زحمت گردند و یا خود استاد ، دستور دهد که شاگرد در پشت سر یا پیش روی او حرکت کند . در این گونه موارد - به خاطر امتثال و اطاعت از امر استاد و رهائی

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 4716


1- رک : تذکره السامع ، ص 110.

از رنج های بیهوده - تخلف از این ضابطه هیچ گونه اشکالی ندارد .

لازم است شاگرد در مسیر و راه های ناشناخته - که ممکن است در طی این مسیر احیانا با گل و لای و گودال و فرو رفتن در لجنزار مواجه شوند - در پیش روی استاد حرکت کند . و همچنین در مسیرهای خطرناک نیز باید شاگرد در جلوی استاد راه برود .

شاگرد باید سعی کند که در حین راه رفتن ، دامن جامه و لباس استاد را با آب و رطوبت و گل و لای زمین آلوده و تر نسازد . و اگر استاد برای حفظ و پاک نگاه داشتن لباس خود از ترشحات زمین ، دچار زحمت می گردد ، باید شاگرد با دست خود از جلو و یا عقب ، دامن لباس استاد را برگیرد تا آلوده و تر نشود .

اگر شاگرد - بر حسب وظیفه اخلاقی - پیشاپیش استاد حرکت کند باید نگاه خود را از او برنگیرد ، و لحظه به لحظه نگاه خویش را به استاد ، معطوف ساخته و برگردد ، و به او نگاه کند (تا از امنیت و سلامت او همواره آگاه و باخبر باشد) .

هرگاه شاگرد - به تنهائی - در معیت استاد باشد ، و یا استاد در حین راه رفتن با او گفتگو نماید و هر دو زیر سایه قرار داشته باشند ، باید شاگرد - همچون ماءموم نسبت به امام - در جانب راست استاد قرار گیرد ، و طرف چپ او را آزاد و خالی گذارد تا استاد در انداختن آب دهان و یا

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 4717

اخلاط سینه ، در زحمت و تنگنا قرار نگیرد .

عده ای می گویند : باید شاگرد - در چنین حالاتی - در جانب چپ استاد راه برود ، و اندکی از او جلو افتد تا بتواند به استاد بنگرد . و آنگاه که شخصی به استاد نزدیک می شود و یا یکی از بزرگان ، آهنگ خدمت او را داشته باشد - در صورتی که استاد متوجه این مطلب نشود - باید شاگرد ، او را به این موضوع ، واقف و آگاه سازد .

شاگرد نباید جز در موارد ضروری و یا دستور و اجازه استاد ، در جنب استاد و همردیف با او حرکت کند و شانه به شانه استاد بساید . اگر پیاده و یا سوار بر مرکب ، حرکت می کنند با شانه و یا رکاب خود ، نباید استاد را بیازارد ، و از برخورد با جامه و لباس استاد بر حذر باشد .

شاگرد باید در حین حرکت ، در فصل تابستان ، استاد را در جهت سایه قرار داده و در فصل زمستان ، مسیر حرکت استاد را در جهت تابش آفتاب تعیین کند . و در محله ها و آبراهه هائی که سنگچین شده و امثال آنها ، کنار دیوار را برای تعیین مسیر حرکت استاد ، آزاد گذارد . او باید طوری مسیر استاد را آزاد گذارد که تابش خورشید - به هنگام نگاه و التفات او به شاگرد - چهره وی را نیازارد .

شاگرد نباید میان استاد و کسی که با او در حال گفتگو است ، حرکت کند . او باید در

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 4718

جلو و یا پشت سر آنها حرکت نماید ، و خود را زیاده از حد به آنها نزدیک نسازد ، و به سخنان آنها گوش فرا ندهد ، (و به اصطلاح : استراق سمع نکند) ، و به آنها ننگرد . و اگر به او اجازه ورود در بحث و گفتگوی خود دادند باید در کنار آنها قرار گرفته و میان آنان ، فاصله و جدائی نیفکند .

اگر دو شاگرد ، همراه استاد حرکت کند و استاد ، آنانرا در دو طرف خویش قرار دهد ، شایسته است که شاگرد مسن تر و بزرگتر در جانب راست استاد قرار گیرد . و چنانچه استاد ، هر دو را در طرفین خود قرار ندهد ، باید شاگرد مسن تر و بزرگتر در جلو ، و شاگرد کم سالتر و کوچکتر در پشت سر او حرکت کنند .

اگر شاگرد در میان راه با استاد ، برخورد کند باید با آغاز کردن و سلام و تحیت ، به او ادای احترام نموده ، و در صورتی که استاد ، دور باشد آهنگ رفتن به سوی او نموده و خود را به وی نزدیک سازد ، و او را از دور با صدای بلند نخواند ، و یا از پشت سر و یا از راه دور به او سلام نکند ؛ بلکه خود را نزدیک ساخته و سلام و تحیت خویش را با صدای معمولی و متعارف ، تقدیم استاد نماید .

بعد از چنین برخورد خوش آیند و جالب ، و یا در هر شرائطی اگر استاد و شاگرد ، آهنگ حرکت نمایند نباید شاگرد ،

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 4719

آغاز کردن به حرکت در مسیری را به استاد پیشنهاد کند ؛ بلکه باید با نظرخواهی از استاد ، و بر طبق صوابدید او آهنگ حرکت و سیر در مسیری را آغاز نمایند . و در صورتیکه استاد از او نظرخواهی کند باید ادب را از نظر دور ندارد ، یعنی آغاز حرکت در مسیر را به نظر استاد واگذار سازد . مگر آنگاه که استاد از شاگرد در مساءله پیمودن راه ، نظرخواهی و مشورت کند ، در چنین صورتی اظهار نظر شاگرد ، اشکال اخلاقی ندارد . اگر راءی استاد در پیمودن طریق و مسیر خاصی ، از دیدگاه شاگرد درست به نظر نرسد ، باید نظر خود را با لطف و حفظ نزاکت و ادب ، به استاد اظهار کند . مثلا بگوید : (ظاهرا مصلحت در این است که از این مسیر حرکت کنیم ) . او نباید در مقام رد نظر و راءی استاد بگوید : (من ، چنین نظر می دهم ، و یا حق و صواب ، چنین می باشد) .

(در پایان این بخش ) باید یادآور گردیم : این آداب و آئینهای اخلاقی - که باید شاگرد درباره استاد و معلم خویش آنها را رعایت کند - پاره ای از آنها و یا مهمترین قسمت آن ، مبتنی بر متون و نصوص دینی - اعم از قرآن و حدیث - می باشد . سایر آداب و آئینهای علم آموزی و ضوابط مربوط به روابط اخلاقی استاد و شاگرد نیز از یکی از طرق استنباط ، استخراج شده است ، همان طرقی که احکام دینی ، بر

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 4720

آن مبتنی می باشد . یکی از آن احکام عبارت از مراعات و پاسداری و رعایت عادات و خویهای سنجیده و استوار و حساب شده مربوط به کیفیت روابط استاد و شاگرد است .

خداوند متعال است که موجبات توفیق آدمی را فراهم می آورد .

نوع سوم : آداب و وظائف شاگرد در دانش آموختن و قرائت درس
1- ضرورت حفظ کردن قرآن کریم یا نخستین و اساسی ترین ماده درسی شاگردان

مهمترین وظیفه شاگرد - که از لحاظ اهمیت در درجه نخست قرار دارد - این است که قبل از هر گونه اقدامات تحصیلی - با دقت و اهتمام ویژه ای به حفظ ، و به خاطر سپردن دقیق و درست قرآن کریم و کتاب خداوند عزیز ، فعالیت درسی و تحصیلی خود را آغاز کند ؛ زیرا قرآن کریم ، اساس و بنیاد همه علوم و دانشها می باشد ، و معارف آن پرارزش ترین معارف انسانی است .

دانشمندان سلف ، علم فقه و حدیث را منحصرا به کسانی تعلیم می دادند که حافظ آیات قرآنی بوده اند . اگر شاگرد ، دست اندر کار حفظ قرآن گردد ، باید سعی کند خویشتن را سرگرم کارهائی دیگر نسازد که منجر به نسیان و فراموشی پاره ای از قرآن شود ، و یا احیانا زمینه هائی در ذهن او فراهم آید که قریبا بخشی از قرآن از حافظه و خاطر او زدوده شود ؛ بلکه باید همواره استمرار و همبستگی خود را با خواندن و مرور قرآن ، حفظ کند . به اینصورت که هر روز یا هر چند روز و یا در هر روز جمعه یک جزء از قرآن را همواره و برای همیشه تلاوت کند .

شاگرد باید پس از حفظ کردن قرآن ، تفسیر و سایر

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 4721

علوم مربوط به قرآن را دقیقا و درست فراگیرد . و سپس درباره هر علم و فن ، کلیات و فشرده ای از آنها را حفظ کند ، به گونه ای که صدر و ذیل آن فنون را بشناسد ، و در فراگرفتن کلیات فنون و صناعت های علمی ، فنون مهمتر را به ترتیب بر فنون دیگر ترجیح دهد . و ما - ان شاء الله - تحت عنوان (خاتمه ) ، راجع به ترتیب علوم و فنون ، مطالبی را به تفصیل بازگو خواهیم کرد تا مراتب اهمیت علوم و درجه آنها از لحاظ ترتیب و تقدیم و تاءخیر ، مشخص گردد .

باید شاگرد پس از طی این مراحل ، به عرضه کردن معلومات خود بر استاد و درخواست شرح و گزارش این معلومات و محفوظات از اساتید ، سرگرم گردد . او باید در هر فنی به استادانی مراجعه و تکیه کند که از لحاظ تحقیقات و تحصیلات مربوط به آن فن ، بر دیگران برتری و فزونی داشته باشند .

چنانکه برای شاگرد ، میسر باشد که شرح و گزارش دروس را در تمام روزهای هفته از استاد فراگیرد باید همین کار را انجام و ادامه دهد . و در غیر اینصورت موظف است به اندازه امکانات و حداقل ممکن ، اکتفاء نماید . و ما در این زمینه در سلسله بحثهای گذشته ، مطالبی را یاد کردیم .

2- باید مطالعات و اشتغالات علمی شاگرد ، در خور فهم و استعداد او باشد

شاگرد و دانشجو باید در مطالعه و بررسی های علمی خود ، به همان مقداری اکتفاء کند که قدرت درک و فهم و استعداد او ، توانائی برداشت آن ها را

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 4722

دارا بوده ، و ضمنا ذهن و هوش او بدآنها تمایل داشته باشد . او نباید طبع و قوای ذهنی خود را در این رهگذر ، متنفر و خسته و فرسوده سازد ، و نیز نباید به مطالبی که فکر و قوای دماغی او را پریشان می کند ، و ذهن او را دچار سرگشتگی و حیرت می نماید - مانند کتابهای متعدد و آثار متنوع و متفرق - سرگرم شود . که این کار ، وقت او را ضایع نموده و ذهنش را پریشان می کند .

در قرائت کتب و یا فراگرفتن کلیات فنون ، کار و کوشش خود را ناتمام نگذارد تا به قاطعیت و یقین و استحکام فهم ، نسبت به آن کتب و یا آن فنون نائل شود . و این امر بدان جهت است که از اشتباه و لغزش مصون مانده و دچار جابجا شدن در مورد کتب و فنون علمی نگردد ؛ چون لغزش و اشتباه و از این شاخه به آن شاخه پریدن ، موجب تضییع عمر و ناکامی شاگرد می شود .

اشتغال به قرائت کتبی که اختلافات عقلی و امثال آن در آن مطرح است - قبل از آنکه شاگرد ، فهم و درک خود را درباره آن مسائل ، تکمیل کند و راءی و نظریه او بر اساس حق و درستی ، استوار شود ؛ و ذهن و مایه های علمی او برای فهم پاسخهای پیچیده ، آمادگی کامل کسب کند - این اشتغال ، از جمله همان کارهائی است که ناکامی و عدم موفقیت را برای او به ارمغان می آورد .

البته

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 4723

این موضوع نسبت به اشخاص مختلف ، متفاوت است : (گروهی از افراد ، چنین توانائی را دارا هستند ، و عده ای فاقد آن می باشند) . و هر کسی خویشتن را بهتر از دیگران می شناسد ، (و می تواند راه و روش ویژه و مناسبی را در اشتغالات علمی خودش انتخاب کند) .

3- تصحیح درس و معلومات قبل از اندوختن آن در حافظه

شاگرد قبل از آنکه درس خود را حفظ و از بر کند ، باید به تصحیح دقیق آن در نزد استاد خویش و یا هر فرد دیگری - که استاد ، او را برای اینکار تعیین می کند و می تواند او را یاری دهد - اهتمام ورزد . و سپس به حفظ و از بر کردن دقیق ، سرگرم شود و محفوظات خود را به خوبی و درستی تکرار نماید .

او باید اوقات معینی را برای مواظبت و نگاهبانی از محفوظات خویش اختصاص دهد ، و خویشتن را در چنین اوقاتی ، متعهد سازد که اندوخته های حافظه خویش را بررسی کند تا ثبات و پایداری این محفوظات کاملا ضمانت گردد . و بالاخره باید این مساءله را - به خاطر حفظ استمرار و پیوستگی محفوظات علمی - دقیقا رعایت کند ، به گونه ای که همواره در ذهن او با وضع مطلوبی ، محفوظ بماند .

شاگرد نباید به هیچوجه - (کتابی را) از پیش خود و بدون تصحیح و جبران اشتباهات آن در نزد استاد و یا دیگران - مستقلا حفظ کند ؛ زیرا این کار (بدون پشتوانه تصحیح آن در نزد استاد) ، به تصحیف و تحریف کتاب و یا مطالب علمی آن منجر

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 4724

می شود .

پیش از این ، هشدار دادیم که علم و دانش را نمی توان (مستقلا و استاد نادیده ) در کتب و نوشته ها جستجو کرده و آن را به دست آورد ؛ (زیرا اخذ معلومات و فراهم آوردن معارف و دانش ها از کتاب - منهای استاد - نه تنها معلومات صحیح در اختیار شاگرد قرار نمی دهد ؛ بلکه ) از زیانبارترین تبهکاری های علمی به شمار می آید . بخصوص در علم فقه (که اگر شاگرد ، در این علم و یا اساسا سایر علوم دینی ، راءسا و بدون استاد ، دست اندر کار بررسی و مطالعه آنها گردد . قهرا معلومات لغزنده و لغزاننده و اشتباه آمیزی را در انبار ذهن خویش ، تثبیت و ذخیره می کند ، و او نیز به نوبه خود ، همین معلومات غلط را در اذهان دیگران جایگزین و خوش نشین می سازد . آیا هیچ مفسده ای به پایه مفسده معلومات ناقص و اشتباه آمیز در اذهان مردم می رسد ؟ )

4- باید جبران لغزش های استاد تواءم با حفظ حرمت او صورت گیرد

شاگرد باید همزمان با قرائت درس ، قلم و دوات و چاقو و قلم تراش را - به منظور تصحیح و ضبط تصحیحات لغوی و یا تصحیح اعراب - همراه خود داشته باشد . اگر استاد ، طرز تلفظ شاگرد را درباره لغت و واژه ای تخطئه کند و خود شاگرد - به قطع و یقین و یا به احتمال قوی - تخطئه استاد را ناروا و نادرست تلقی نماید ، باید تلفظ صحیح آن لغت را با ذکر عبارت قبلی ، برای استاد تکرار کند تا استاد متوجه

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 4725

ضبط صحیح آن لغت گردد . و یا آنکه تلفظ صحیح آن لغت را به صورت استفهام و پرسش عرضه نماید ، (و بدینطریق ، استاد را به جبران اشتباهش رهنمون گردد) ؛ چون ممکن است استاد سهوا و یا به خاطر لغزندگی زبان و شتابزدگی در بیان - به علت غفلت - دچار چنین اشتباهی شده باشد . (باید شاگرد برای تصحیح این اشتباه ، از لطف بیان و گفتار محبت آمیز خویش ، استمداد جوید ، و ضمن احترام به استاد ، او را متوجه لغزش خود سازد) . نباید شاگرد برای جبران اینگونه اشتباهات لفظی استاد ، (آمرانه و جسارت مآبانه ) بگوید : (خیر چنین نیست ؛ بلکه باید اینگونه تلفظ نمود) .

باری ، اگر استاد ، ضمن یادآوری شاگرد ، متوجه حق و صواب گشت ، قهرا نظر و هدف مطلوب او تحقق یافته ، و نیاز به کوشش دیگری ندارد . ولی اگر علیرغم تذکر و یادآوری شاگرد ، به تلفظ صحیح آن لغت ، التفاتی نکرد باید شاگرد ، جبران این موضوع را به جلسه دیگری موکول سازد . البته باید از بکار گرفتن لطف بیان و حفظ نزاکت - برای تذکر اشتباه استاد - دریغ نورزد و یا اینکه اگر می داند که خود استاد و شاگردان از غفلت و خلاف حق بودن سخن وی اطلاع دارند ، به اصلاح غفلت و لغزش استاد به صورتی که خود می داند نپردازد ، و بدان مبادرت نورزد ؛ (بلکه با استاد در این مورد مشورت کند . و بدینسان اگر ثابت شود استاد در پاسخ مساءله ای

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 4726

دچار لغزش شده است ، و جبران اشتباه استاد و اثبات حق ، یک امر فوت شدنی است و تدارک آن ، مشکل نبود ، باید شاگرد ، همان راه و روشی را در اصلاح و جبران پاسخ اشتباه آمیز استاد در پیش گیرد که اخلاقا موظف بود در رفع اشتباه لفظی او به همان صورت عمل کند ؛ ولی اگر موقعیت به گونه ای حساس و جبران ناپذیر باشد که موکول ساختن جبران اشتباه به جلسات دیگر ، مشکل و دشوار باشد ، مثلا استاد می خواهد پاسخ سؤ ال را بر روی برگه و نامه استفتاء بنویسد و شخص سائل نیز ، فردی بیگانه و یا از نقطه و مکانی دوردست آمده ، و یا آنکه خانه و سرای او دور باشد ، و می خواهد به سرعت از مجلس استاد به شهر و دیار خود بازگردد ، یا آدمی بدزبان و هتاک باشد ؛ در چنین شرائطی لازم است شاگرد ، فی المجلس نخست با اشاره ، و سپس با صراحت ، استاد را نسبت به اشتباهش هشدار دهد (تا در صدد تدارک آن برآید) ؛ زیرا اگر شاگرد - در چنین موقعیت حساس - از اشتباه و لغزش استاد چشم پوشی کند و آنرا تذکر ندهد ، به خود او خیانت کرده است . لذا باید در صورت امکان با چاره جوئیهای لطیف ، و گرنه ، با صراحت ، از چنین لغزشی پیشگیری کرده و استاد را به حقیقت ارشاد نماید .

اگر استاد برای تصحیح کتاب و درس شاگرد ، در نقطه ای از کتاب ، متوقف شد ،

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 4727

باید شاگرد در برابر آن نقطه و آن موضع از کتاب ، چنین بنویسد : (بلغ العرض ) یا (بلغ التصحیح ) یعنی عرض و مقابله و تصحیح کتاب و درس ، بدینجا رسیده است .

5 - استمرار در سعی و کوشش و بررسی محفوظات

پس از آنکه شاگرد در حفظ کردن و تصحیح و مطالعه و امعان نظر ، درسها را از لحاظ اهمیت ، درجه بندی کرد ، و اهمیت آنها را به ترتیب ، مورد رسیدگی قرار داد ، و وظیفه خویش را درباره آنها به انجام رسانید باید معلومات و محفوظات خود را مورد مذاکره قرار داده و تفکر و تعمق در آنها را استمرار دهد ، و فوائد و نکاتی را که از این محفوظات استنباط می شود و به دست می آید مورد اهتمام و توجه قرار داده ، و درباره آنها با برخی از حاضران جلسه درس استاد ، به گفتگو و مباحثه بپردازد .

درباره این موضوع - ضمن بحثهای آینده - بیان مفصلتری را در پیش داریم .

6- برنامه ریزی ساعات شبانه روزی برای اشتغالات علمی

شاگرد باید اوقات و فرصتهای شبانه روزی خود را طبق برنامه تحصیلی خود ، تقسیم بندی و طرح ریزی نماید ؛ زیرا این کار یعنی داشتن برنامه روزانه و تقسیم اوقات ، موجب برکت و ازدیاد عمر علمی و فرصتهای تحصیلی دانشجو می گردد . شاگرد باید بازمانده عمر خویش را غنیمت بشمارد ؛ زیرا بازمانده عمر انسان آنچنان گرانبها است که نمی توان آنرا ارزیابی نموده ، و قیمت و بهائی برای آن تعیین کرد .

بهترین اوقات و فرصت ها برای حفظ کردن ، سحرها و ساعات پس از نیمه شب . و عالی ترین

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 4728

فرصت برای بحث و گفتگوهای علمی ، ساعات بامدادان . و مطلوب ترین موقع برای کتابت و نگارش ، اوقات نیمروز . و سودمندترین لحظه ها برای بررسی و مطالعه و مذاکره ، شبانگاهان و بازمانده ساعات روز می باشد .

از گفته ها و بیاناتی که تجربه نیز آن را تاءیید می کند این است که حفظ کردن مطالب در شبانگاهان از حفظ کردن در ساعات روز ، نافع تر می باشد ؛ چنانکه حفظ مطالب در حالت گرسنگی و عدم امتلاء معده ، سودمندتر از هنگام سیری است . (1)

اگر شاگردی بخواهد در حفظ و غوررسی معلومات خود ، کاملا موفق و کامیاب گردد باید جا و مکانی خالی از اغیار و به اصطلاح : محل دنجی را انتخاب کند که از عوامل سرگرم کننده و مشغول ساز از قبیل سر و صدا و سبزه و گیاه و رودهای جاری و راه ها و شوارع پرتراکم - که رفت و آمد و حرکات در آنجا زیاد است - بدور باشد ؛ زیرا این عوامل ، مانع آسایش دل و آرامش و فراغ خاطر می باشد ، و موجبات تفرق و پریشانی قلب و اندیشه آدمی را فراهم می سازد .

7- انتخاب روز و ساعت ویژه برای آغاز به درس

شاگرد باید درس خود را در ساعات نخستین بامدادان قرار دهد ؛ چون در حدیث آمده است :

(( (بورک لامتی فی بکورها) )) (2)

ساعات نخستین بامدادان ، به عنوان لحظات مبارک و پربرکتی برای امت و پیروان من قرار داده شده است .

و نیز در حدیث دیگر می بینیم که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) می

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 4729


1- این سخن از خطیب بغدادی است (رک : تذکره السامع ، ص 73).
2- در تفصیل وسائل الشیعه ، حدیث 9707 و مسند احمد بن حنبل 1/154، 155، و سنن ابن ماجه (تجارات ، 41)، حدیث مذکور بدین صورت آمده است : « اللهم بارک لامتی فی بکورها » (رک : المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 1/210. مفتاح الوسائل : 1/184).

فرماید : (در لحظات صبحگاهی ، جویای دانش باشید ؛ زیرا من از پروردگار خویش درخواست نمودم که صبحگاهان را لحظات خیر و برکت و فزونی و سعادت برای امتم قرار دهد)(1) .

شاگرد باید روز پنجشنبه را روز آغاز درس خود قرار دهد . و در برخی از روایات آمده است : (روز شنبه و یا پنجشنبه ، درس خود را آغاز کند . و بر حسب روایات دیگر ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : علم و دانش را در روز دوشنبه جویا شوید ، (و درس خود را در چنین روزی آغاز کنید) ؛ زیرا خداوند متعال در چنین روزی ، راه را برای افراد پویای علم و دانشجویان ، هموار می سازد)(2) .

و نیز روایت شده است که روز چهارشنبه برای شروع به درس ، روز مناسبی است ؛ زیرا (هر کاری که در روز چهارشنبه آغاز شد به فرجام و پایان خود ، رسید) .

البته یکی از علماء - روز یکشنبه را - به عنوان روز مناسبی - برای شروع به درس انتخاب کرده است ؛ ولی من به ماءخذ و سندی برای این انتخاب ، در کتب حدیث ، واقف نشده ام .

(با توجه به اینکه روایات در مورد شروع به درس در هر یک از روزهای هفته ، مختلف به نظر می رسد ، چنین به نظر می رسد که جز روز جمعه ، هر یک از روزهای هفته برای این کار مناسب است ، برای هر یک از این روزها - از لحاظ شروع به درس - ماءخذ روائی وجود

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 4730


1- « اغدوا فی طلب العلم ، فانی ساءلت ربی ان یبارک لامتی فی بکورها » (منیه المرید، ص 120. کنزالعمال 10/251. در این کتاب اخیر به دنبال حدیث ، این جمله نیز اضافه شده است : « (و یجعل ذلک یوم الخمیس ) » ).
2- « اطلبوا العلم یوم الاثنین فانه میسر لطالبه » (منیه المرید، ص 120. کنزالعمال 10/250).

دارد ؛ ولی روز یکشنبه از دیدگاه مؤ لف ، از نظر مدرک روائی ، مورد تردید می باشد) .

8 - شدت اهتمام در مطالعه و بررسی مسائل مربوط به درس حدیث

شاگرد باید حدیث را در آغاز ساعات روز از استاد ، سماع نموده و در چنین لحظاتی به شنیدن حدیث ، مبادرت ورزد . در مساءله سماع حدیث و اشتغال به علوم مربوط به آن ، و نیز بررسی و مطالعه در اسناد ، رجال ، معانی ، احکام ، فوائد و نکات ، لغت ، تواریخ ، صحیح ، حسن ، ضعیف ، مسند ، مرسل و سایر انواع حدیث ، هیچگونه مسامحه و سهل انگاری را روا نداند . (باید این گونه مسائل را که با درس حدیث ، پیوند و ارتباط مستقیم دارد به دقت مورد مطالعه و بررسی قرار دهد) ؛ زیرا مطالعه و غوررسی این مسائل در درس حدیث ، یکی از دو بال و دو بازوی کسی است که عالم و آگاه نسبت به شریعت بوده و مفسر و مبین احکام دینی است . بازو و بال دیگر عالم دینی ، قرائت و خواندن حدیث است . (و یک فرد عالم دینی به مدد این دو بال و بازوی نیروبخش ، می تواند در فضای دل انگیز و روح افزای آئین و احکام الهی بپرواز درآمده و تمام زوایای این جو آسمانی و الهی را درنوردد) .

شاگرد نباید به صرف سماع و شنیدن حدیث ، اکتفاء و قناعت کند ؛ بلکه باید به درایت و (درک معانی و مفاهیم حدیث ) اهتمام فراوانتری را مبذول دارد . زیرا هدف و مقصود از نشر و تبلیغ حدیث ، درایت

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 4731

(و بازیافتن مفاهیم و محتوای حدیث و عمل کردن به آن ) می باشد .

9- دقت و بررسی مطالعات و محفوظات و منابع آن ها

در مورد روایت و نقل کتبی که نزد استاد ، قرائت کرده ، و یا شخصا آن ها را مورد مطالعه قرار داده ، و به ویژه راجع به محفوظات خود - که از لابلای اینگونه کتب فراهم آورده است - اهتمام و عنایت کافی مبذول دارد (و از بذل دقت و امعان نظر در نقل از این کتب ، و نیز نقل محفوظات خود ، دریغ ننماید) ؛ زیرا اسانید(1) (یعنی اسناد به رجال و مراجعی که شاگرد در نقل و روایت خود بدآنها متکی است ) و روایات و حکایات خود را به آن ها استناد می نماید به عنوان (انساب ) و شناسنامه و مشخصات بنیادی آن کتب تلقی می شود .

شاگرد و دانشجو باید در تلقی واژه هائی که استاد به کار می برد و یا شعری که می خواند و یا خود می سراید ، و یا تعبیرهای دلچسبی که استاد در ساختن و پرداختن آنها اعمال ذوق و سلیقه می کند (و یا کتابی که تاءلیف می نماید) حرص و شوق و علاقه شدید خود را به کار گیرد ، (و حالت اشتیاق و دلبستگی خویش را در تلقی صحیح این مطالب و دریافت آن در خود بیدار سازد) .

باید او سعی کند که امور و مسائل مهم و پرارزش را نقل و روایت کرده و در صدد شناسائی کسی برآید که استاد او ، معلومات خویش را از وی اخذ کرده است و نیز درباره اسناد مراجع بیانات استاد و امثال

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 4732


1- اسانید، جمع اسناد است ، و آن عبارت از نسبت دادن حدیث به کسی می باشد.

آن ها کسب اطلاع و آگاهی نماید .

10- صیانت و پاسداری از دانش و سرمایه های علمی از طریق کتابت و نگارش آن

اگر شاگرد به بررسی و کاوش در محفوظات خود - که از کتب مختصر و نوشته های فشرده فراهم آورده است - موفق گردد و به ضبط اشکالات موجود و نکات پرارزش و سودمند آن ها دست یابد ، باید از مرحله اختصار و فشردگی ، به بحث و تحقیق درباره کتب و مطالب مبسوط و گسترده تر و بزرگ تر از کتاب های قبلی ، یعنی کتب مفصل ، منتقل گردد . این انتقال باید با بررسی های دقیق و اهتمام و کوشش های مستمر و مستحکمی ، همراه باشد و باید نکات باارزش و مسائل دقیق و شاخه و برگ های جالب و کیفیت حل مشکلات ومسائل پیچیده علمی و جهات امتیازات مسائل متشابه مربوط و تمام علوم و فنونی را که دست اندر کار مذاکره آن ها است ، و در ضمن مطالعه کتب و یا از طریق استفاده و استماع از استاد ، بدآنها دست یافته است آن ها را از طریق تعلیق و نگارش ضبط نماید .

شاگرد نباید هیچ نکته سودمندی را که شخصا به آن برخورده است و یا از دیگران شنیده - ولو آنکه درباره هر علم و فنی باشد - ناچیز و حقیر تلقی کند ؛ بلکه باید هر چه زودتر به نگارش و حفظ آن مبادرت ورزد . از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که فرمود : (قیدوا العلم ) : علم و دانش را به قید و بند در آرید . عرض کردند : راه و رسم آن چیست

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 4733

؟ فرمود : کتابت و نگارش آن (1) (می تواند راه فرار و گریز آنرا مسدود سازد و ناگزیر ، پایدار و پابرجای ماند) . و نیز روایت کرده اند که یکی از انصار با نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) مجالست و شد آمد می کرد و سخنانی از آن حضرت می شنید که برای او خوش آیند و شگفت انگیز بود و احساس می کرد که علاقه و دلبستگی شدیدی به این سخنان دارد ؛ ولی نمی توانست بیانات آن حضرت را در خاطرش نگاهدارد . به همین جهت مراتب نگرانی و شکوه خود را - راجع به نسیان و فراموشی - با رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) در میان گذاشت . حضرت به او فرمود : از دست خود مدد گیر . و به دست او اشاره فرمود که سخنانش را بنویسد(2) . لذا گفته اند : کسی که معلومات و مایه های علمی خود را بر روی نوشت افزار و کاغذ نیاورد و آنرا ثبت و ضبط نکند ، نمی تواند این مایه ها را در شمار علم و دانش خویش محسوب نماید ؛ (چون اینگونه مایه های ضبط ناشده ، فرار و گریزان است . و تا آنگاه که نوشته نشود این سرمایه ها مورد دستبرد نسیان و تطاول فراموشی واقع می شود ، و حامل علم ، از آن تهیدست می گردد) .

ما در ضمن بحث از آداب کتابت و نگارش - به خواست خداوند متعال - اخبار و احادیث دیگری را در این باره یاد خواهیم کرد .

11- اغتنام فرصت دوران نشاط و جوانی و لزوم والائی همت

شاگرد باید در جد

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 4734


1- « قیدوا العلم ، قیل : و ما تقییده ؟ قال کتابته » (منیه المرید، ص 121). در مقدمه مسند دارمی ، آمده است : « (قیدوا العلم بالکتاب ، هذا العلم ..) » .
2- منیه المرید، ص 121. کنزالعمال 10/245.

و جهد و کوشش و پویائی از علم ، بیش از حد معمول اهتمام ورزیده ، و بی اندازه دامن همت به کمر زند . و در بهره مند شدن از میراث انبیاء (علیهم السلام ) به مقدار کم و ناچیز ، قناعت و بسنده نکند . وقت فراغ و آسایش خاطر و حالت نشاط و شادابی و آغاز دوره جوانی و برنائی را - قبل از آنکه عوامل و عوارض تباه گر و ریاست و جاه و مقام بدان هجوم آورد - غنیمت بشمارد ؛ زیرا بطالت گرائی و گرفتاری انسان به هر نوعی از ریاست و سرپرستی ، کشنده ترین و سخت ترین دردها و مشکل ترین و بدخیم ترین بیماریها برای پیشرفت تحصیلی است .

شاگرد باید از تیررس این حالت ، سخت بر حذر باشد . اگر کسی خویشتن را از هر لحاظ ، کامل تلقی کند و خود را از اساتید ، بی نیاز بیند ؛ - اگر درست بیندیشد - این حالت غرورآمیز ، عین نقص بینش علمی و حقیقت جهل و نادانی ، و نمایانگر حماقت و کم خردی ، و نمودار قلت سرمایه علمی و معرفت او است . (انسان نباید خود را در هیچ مرحله ای از مراحل علمی ، متوقف سازد ، و در خویشتن ، احساس کمال و بی نیازی کند ؛ زیرا مجهولات و نکات نایافته و ناشناخته علمی ، آنقدر فراوان و گسترده است که عمر نوح ، و بلکه عمر هستی جهان ، برای بازیافتن و کشف آنها نارسا و قاصر است ، تا چه رسد به عمر کوتاه دوران تحصیل

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 4735

که فقط انسان می تواند در این دوره ، قطره ای از دریای ژرفنا و گسترده نقاط مجهول علمی را در اختیار شاگرد قرار داده و یا خود از آن بهره مند گردد .

12- حفظ همبستگی و ادامه استمرار شرکت در جلسات درس

باید شاگرد ، ملازمت و همبستگی خویش را با جلسه درس ، و بلکه در صورت امکان با هر نوع جلسات استاد ، حفظ کند ؛ زیرا در سایه این همبستگی ، خیر و برکت مراتب تحصیل علم و ادب ، رو به فزونی گذاشته و شاگرد بیش از پیش به نکات سودمند و متنوعی دست می یابد که شاید ممکن نباشد این نکات را از لابلای کتب و دفاتر علمی بازیافت . (دسترسی به این نکات سودمند به وقت و فرصت فراوانی نیاز دارد تا بتوان به برخی از آنها در کتب و نوشته ها آگاهی پیدا کند . ولی استاد در طی جلسات علمی ، بیشترین نکات ارزشمند را بی دریغ و بدون زحمت ؛ در اختیار شاگرد قرار میدهد) ؛ چنانکه امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در حدیثی که قبلا از آن یاد کردیم به همین نکته اشاره کرده و فرموده است : نباید (از طولانی شدن همنشینی و مجالست با عالم و دانشمند ، خاطرت ملول و آزرده شود ؛ زیرا عالم و دانشمند همچون خرما بنی است که باید در پای آن به انتظار بنشینی و چشم براه آن باشی تا رطب منافع و نکات گوارائی از آن برای تو فروافتد(1) . (و شهد آن ، کامت را شیرین سازد) .

شاگرد نباید همت خود را فقط به شنیدن درس اختصاصی خویش ، محدود سازد

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 4736


1- الکافی 1/46. کتاب مختصرالعلم : ابن عبدالبر، ص 65.

؛ زیرا اکتفاء کردن به درس شخصی و اختصاصی ، نشانه کوتاهی همت او است ؛ بلکه باید برای اشتغال به دروس دیگر همت گمارد ؛ چون درس های متنوع و متعدد استاد ، گنجینه های گوناگون و گوهرهای رنگارنگ و متنوعی است که باید شاگرد - در صورتی که دارای هوش و استعداد و ظرفیت و تحمل کافی باشد - از هر دری که فراسوی او در برابر این گنجینه و گوهرها گشوده می شود ، توشه ای برگیرد . و به اصطلاح : (دم را غنیمت شمارد) . لذا باید با شاگردان و دوستان دیگر ، در آن دروس مشارکت نموده و چنین فرض کند : هر درسی که استاد بدان سرگرم می گردد از آن اوست (و در عداد و شمار درس اختصاصی او به حساب می آید) .

اگر دانشجو احساس نماید که توانائی لازم برای ضبط و دریافت همه دروس را ندارد ، باید سعی کند به دروسی - که از لحاظ ارزش و اهمیت در درجه نخست قرار دارد - خویشتن را به ترتیب اهمیت آنها سرگرم سازد . آری باید شاگرد این آداب را در دروس (مفرقه )(1) و غیررسمی رعایت کند .

اما در مورد درس (تقاسیم ) (2) یعنی دروس برنامه ای و رسمی باید گفت : شاگردی که قدرت و توانائی ضبط و دریافت مطالب چنین دروسی را دارا نباشد ، ورود او در آن دروس ، شایسته نیست .

13- رعایت آداب ورود به جلسه درس

آنگاه که شاگرد وارد جلسه استاد می گردد . باید با صدائی رسا - که به گوش همه حاضران جلسه می رسد - بر آنها

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 4737


1- دروس مفرقه ، ظاهرا دروسی است غیررسمی و غیربرنامه ای که مطالب متنوع و متفرقی ضمن آن بیان می شود؟
2- درس تقاسیم ظاهرا درس های رسمی و برنامه ای و تخصصی است که پیش بینی شده ، و در حول مطلب خاصی تدریس می شود.

سلام و تحیت گوید . و سلام و درود گرم تر و صمیمانه تری را اختصاصا به استاد ، تقدیم دارد .

برخی از دانشمندان معتقدند : جلسات درس و حلقات علمی - که حاضران می خواهند سرگرم بحث و مذاکره در آن گردند - از جمله موارد و مواضعی است که نباید هنگام ورود به آن ، بر حاضران سلام کرد . و گروهی از علماء ، این نظریه را تاءیید و پسند کرده اند . این نظریه ، نظریه ای در خور حق و صواب و به جا می باشد ؛ زیرا عکس العمل سلام کردن تازه وارد ، این است که حاضران به درود و تحیت او پاسخ گویند ، و این پاسخ دادن - احیانا آنانرا از مسیر بحث ، منحرف ساخته و حضور قلب و تمرکز فکر آنها را از میان می برد ، چنانکه غالبا چنین حالتی به حاضران دست می دهد ، به ویژه اگر در اثناء تقریر و توضیح یک مساءله علمی ، یک فرد تازه واردی را با سلام کردن خود ، رشته سخن استاد و شاگردان را از هم گسیخته سازد ، زیان چنین عملی از زیان موارد و مواضعی که نباید در آن موارد به سلام مبادرت نمود ، فزونتر می باشد .

با توجه به این نکته ، اگر شاگردی بخواهد در اینگونه مواقع حساس ، وارد جلسه درس گردد باید - در صورت امکان - محلی را در داخل جلسه درس انتخاب کند که از دیدگاه استاد ، مخفی باشد به طوریکه استاد - تا آنگاه که از تدریس فارغ می شود

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 4738

- متوجه حضور او نگردد . ورود شاگردان با چنین کیفیتی به جلسه درس ، علاوه بر آنکه با ضوابط ادب و نزاکت تواءم است ، موجب می گردد حق آن ایفاء شود و نیز حق بحث و تحقیق - از لحاظ مصونیت آن از عوامل مشغول کننده و پریشان ساز - اداء گردد . و در نتیجه جمع میان این دو حق امکان پذیر خواهد گشت .

14- رعایت موازین جلوس در جوار معلم .

آیا در چه شرائطی می توان در جوار استاد و در کنار او قرار گرفت ؟

شاگرد پس از تقدیم سلام ؛ نباید هنگام ورود به جلسه درس از روی سر و گردن حاضران گام بردارد تا خود را به استاد ، نزدیک سازد و در جوار او قرار گیرد . لذا اگر مقام علمی و مراتب سنی او در حدی نباشد که بتواند در جوار و کنار استاد بنشیند ، (حق ندارد به خاطر تقرب به استاد ، از سر و کول دیگران عبور نماید) ؛ بلکه باید به همان جائی که رسید جلوس کند ، چنانکه در این باره حدیثی به ما رسیده است (1) .

اگر استاد و یا حاضران مجلس درس ، صریحا او را به طرف صدر مجلس و نشستن در کنار استاد دعوت کنند ، و یا آنکه مقام و منزلت او ایجاب کند که در جوار استاد جلوس نماید ، و یا اینکه بداند که استاد و یا حاضران ، سخت علاقه مندند و ترجیح می دهند که او در کنار استاد قرار گیرد ، و یا نشستن او در جوار استاد ، مقرون به مصلحت شاگردان دیگر باشد ؛

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 4739


1- از جابر بن سمره روایت شده است که می گفت : هرگاه ما وارد بر نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) می شدیم ، هر یک از ما به هر جا که می رسید جلوس می کرد (رک : الادب المفرد: بخاری ، ص 164. نقل از تذکره السامع ، ص 146).

به این صورت که مثلا استاد می خواهد با او به گونه ای مذاکره نماید که مذاکره وی برای حاضران ، سودمند افتد ، و یا اینکه چنان شاگردی مسن تر از دیگران ، و یا دارای صلاحیت و فضیلت فزونتری است ، (در چنین مواردی ، این شاگرد می تواند از میان جمعیت ، راهی را به سوی استاد بگشاید) و هیچگونه مانع اخلاقی برای چنین رفتاری وجود ندارد . (و اساسا در اینگونه موارد ، شاگردان دیگر موظفند اخلاقا راه گشای چنین شاگردی به سوی استاد باشند تا در جوار و کنار او قرار گیرد) .

15- رعایت حق اولویت دیگران نسبت به محل جلوس

اگر مقام و منزلت و موقعیت شاگرد ، ایجاب کند که در کنار استاد باشد باید سعی کند خویشتن را به استاد نزدیک ساخته و در جوار او قرار گیرد ، تا بدون زحمت و مشقت ، سخنان استاد را کاملا درک و استماع نماید . ولی نباید آنقدر خود را به استاد نزدیک سازد که عمل او به عنوان سوء ادب و خروج از حدود نزاکت تلقی گردد . و چنانکه قبلا نیز یادآور شدیم : لباس و یا عضوی از اندام خود را بر روی لباس و مسند و مخده و سجاده و بساط و فرش مخصوص استاد قرار ندهد .

باید متذکر شویم که اگر شاگردی قبل از دیگران ، محلی را برای نشستن در مجلس درس انتخاب کرد ، او از دیگران نسبت به آن محل ، احق و اولی است ، و روا نیست که فرد دیگری او را از جای خود برکند و ناآرامش ساخته و محل او را اشغال نماید

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 4740

؛ اگرچه بر حسب موازین آداب جلوس ، چنین فردی دارای لیاقت و شایستگی فزونتری بوده و جلوس او در آن محل سزاوارتر باشد .

یکی از دانشمندان میگوید : در چنین شرائطی از این پس ، حق شاگرد نسبت به آن محل و مکان ، پایدار می ماند ، و همانند پیشه ور و دستفروشی که در بازار و گوشه ای از خیابان ؛ با محل و مکانی ، انس یافت به خاطر جدا شدن و دوری موقت او از آن مکان ، حق اختصاص وی از میان نمی رود . اگر شاگردی در مجلس درس استاد ، جا و مکانی ویژه برای خود انتخاب کرد و بدان ماءنوس گشت - اگر یکی دو روز نتوانست در درس شرکت کند و سپس موفق به حضور و شرکت در جلسه درس گردد - حق او نسبت به آن مکان ، محفوظ خواهد ماند . و همین حکم درباره نمازگزار نیز جاری است که متضمن فائده ای در نماز می باشد و این فائده عبارت از ذکر ، و امثال آن است .

16- رعایت ادب و نزاکت نسبت به حاضران جلسه درس

باید رفتار شاگرد نسبت به رفقاء و حاضران جلسه درس ؛ تواءم با ادب و نزاکت باشد ؛ زیرا در حقیقت ، اظهار ادب نسبت به آنها به منزله ادب نگهداشتن با استاد و احترام و ارج نهادن به جلسه درس او است . بنابراین شاگرد ، اخلاقا موظف است بزرگسالان و همگنان و رفقاء و دوستانش را در مجلس درس استاد ، ارج نهد و حق آنانرا از لحاظ احترام ، اداء نماید .

17- نباید محل جلوس دیگران را اشغال کرد

شاگرد نباید مزاحم هیچیک از شرکت کنندگان جلسه

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 4741

درس گردد ، و نیز نباید متوقع باشد و ترجیح دهد که کسی از جای خود برخیزد و آنرا به او پیشکش کند . و اگر کسی هم حاضر به این امر شد ، موظف است تسلیم تعارف او نشود ، و به جای او در آن مکان ننشیند ؛ چون پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) انسان را از چنین عملی ، نهی کرده و فرموده است : نباید کسی را از جای خودش بلند کرد تا خود در آنجا بنشیند . و نیز اضافه فرمود : (ولی بهتر است به جای اینکار ، مجلس را برای واردین ، گشاده و گسترده سازید(1) ) تا (فرد تازه وارد برای جلوس خود جا و مکانی بیابد) .

آری ، اگر نشستن شاگردی در جای شاگردی دیگر ، مقرون به مصلحت و فائده ای برای حاضران جلسه درس باشد ، و از شواهد و قرائن نیز چنین برآید که این شاگرد ، سخت علاقمند است که در جای او جلوس کند ، در چنین صورتی اشغال جای شاگرد دیگر ، اخلاقا بلامانع است ، (یعنی می تواند جای فرد دیگری را با رضای خاطر او اشغال کند) .

18- شاگرد باید در رده حلقه درس قرار گیرد

شاگرد نباید - بدون نیاز و ضرورت - در میان حلقه درس و یا جلوی شاگرد دیگری جلوس کند ؛ چون از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که آنحضرت ، کسی را که در میان حلقه و مجلس درس بنشیند ، مطرود از مهر و لطف الهی معرفی فرموده است (2) .

البته اگر - به خاطر تنگی و

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 4742


1- « لایقیمن احدکم الرجل من مجلسه ، ثم یجلس فیه ، ولکن تفسحوا و توسعوا » (رک : مسند احمد بن حنبل 2/17، 22، 102 و 3/342. الادب المفرد، ص 114).
2- « لعن من جلس وسط الحلقه » (سنن ابی داود (الادب )، 14).

محدودیت محیط جلسه درس و یا به علت ازدحام و انبوه بودن جمعیت و یا برای شنیدن درس - ناگزیر به جلوس در میان حلقه مجلس درس گردد ، نشستن او بدینگونه بلامانع است .

19- نباید هنگام جلوس ، میان دو فرد ماءنوس ، جدائی انداخت

شاگرد نباید - به منظور انتخاب جا و مکان نشستن - میان دو برادر ، و یا میان پدر و پسر ، و نیز میان دو فرد نزدیک و خویشاوند ، و یا میان دو یار محب و دوستدار یکدیگر - جز با رضای خاطر و تمایل آنها - جلوس کند ؛ چون پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) از نشستن میان دو فرد ماءنوس با یکدیگر - باستثنای مواردی که طرفین اجازه دهند - نهی فرموده است (1) .

20- رعایت آسایش حاضران

حاضران و شرکت کنندگان در جلسه درس ، اخلاقا موظفند به محض ورود شخص تازه وارد ، بدو تهنیت گفته ، و برای نشستن او ، مجلس را آماده ساخته و برای او جائی باز کنند و به خاطر او ، مجلس را گشاده و محیای جلوس وی سازند و در خور شاءن و مقامش - آنگونه که به امثال و اقران او احترام می گذارند - شخصیت او را ارج نهند .

اگر برای جلوس او ، جلسه آماده و گشاده گردد تا جائی برای نشستن او فراهم شود ، و نیز احساس کند که خود حاضران در مضیقه قرار گرفته اند ، خویشتن را به اصطلاح : جمع و جور کند و خود را نگستراند و بر روی زمین ، پهن نسازد . او نباید با بر و پهلو و پشت خود به کسی تکیه کند

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 4743


1- « لایجلس بین رجلین الا باذنهما » (رک : سنن ابی داود 2/186).

. و نیز نباید با پس و پیش رفتن ، خود را جابجا کرده ، و خود از میان جمعیت بیرون افتد . (و بالاخره مزاحم دیگران نگردد و باید رنج خود را در برابر راحتی دیگران ، با آغوش باز پذیرا باشد) .

21- عدم مداخله در درس دیگران

شاگرد نباید در درس اختصاصی دیگران ، سخنی به میان آورد ، سخنی که با آن درس ارتباط ندارد ، و یا موجب می گردد که رشته بحث و گفتگوی شاگردان و استاد را از هم گسیخته سازد . اگر گروهی ، درس خود را آغاز کردند نباید سخنی را که مربوط به درس گذشته و یا دروس دیگر است مطرح سازد ، سخنی که می تواند آنرا در فرصتهای دیگر به میان آورد . که بعدا قابل جبران و تدارک می باشد . البته اگر استاد و شاگردان آن درس ، به او اجازه چنین کاری را بدهند ، بازگو کردن مطالبی که با آن درس بیگانگی دارد ، بلامانع خواهد بود .

22- عدم مداخله و مشارکت در سخن دیگران

هیچ شاگردی اخلاقا حق ندارد ، ضمن گفتگوی شاگرد دیگر ، یعنی شاگردی که با استاد ، سرگرم گفتگو است با او همصدا و همزبان گردد ، و در سخنان آندو شرکت نماید . بخصوص او حق ندارد ضمن بحث و مذاکره استاد نیز در ایراد مطلب با او هم آواز شود .

یکی از حکماء می گوید : (ادب و نزاکت ، ایجاب می کند که انسان در سخنان و گفتار استاد و یا هر کسی دیگر ، مشارکت و دخالت (نابجا) نکند ؛ اگرچه دارای اطلاع و آگاهی فزونتری نسبت به آن سخنان باشد)(1) .

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 4744


1- تذکره السامع ، ص 156.

اعری (1) نیز در این باره گوید :

(( و لاتشارک فی الحدیث اهله

و ان عرفت فرعه و اصله ))

در گفتار اهل سخن و مذاکره ، دخالت نکن ، اگرچه اصل و فرع و ریشه و شاخه سخن آنان را قبلا شناسائی کرده باشی .

لکن اگر خود گوینده (یعنی استاد و یا شاگرد) به این دخالت ، رضایت دهند ، هیچ مانعی برای این کار ، وجود ندارد .

23- ادب نگاهداشتن با استاد و شاگردان

اگر یکی از شاگردان به شاگرد دیگری اسائه ادب نمود - بجز استاد - هیچ فرد دیگری حق نهی و تنبیه او را ندارد ، مگر آنگاه که استاد ، آن فرد را موظف سازد تا از اسائه ادب چنان شاگردی جلوگیری کند ، و یا آنکه در سر و نهان - از طریق اندرز و نصیحت - مانع اسائه ادب آنها نسبت به یکدیگر گردد .

اما اگر یکی از شاگردان و حاضران جلسه ، با خود استاد برخلاف ادب و نزاکت رفتار کند ، همه شاگردان موظفند - در حد توانائی خویش - او را توبیخ نموده و طردش سازند و از رفتار او جلوگیری کنند ، و در صدد حمایت و یاری از استاد برآیند ولو آنکه خود استاد از جسارت چنین شاگردی چشم پوشی و گذشت خویش را اظهار نماید ، معذلک باید شاگردان به منظور اداء حق استاد ، مانع جسارت شاگرد نسبت به او گردند .

24- رعایت نوبت در درس

آنگاه که شاگرد می خواهد درس خود را بر استاد بخواند ، باید نوبت خویش را از لحاظ تقدیم و تاءخیر ، مراعات کند . او نمی تواند بدون اجازه و

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 4745


1- در تذکره السامع ، ص 156، آمده است که این شاعر، خطیب بغدادی است .

رضایت دیگران ، نوبت اختصاصی آنها را اشغال نموده و قرائت درس خود را جلو اندازد .

روایت کرده اند که (یکی از انصار برای طرح پرسشی ، حضور پیامبر اکرم (صلیالله علیه و آله ) رسید ؛ در این اثناء مردی از قبیله ثقیف وارد شد ، (و در حین گفتگوی مردانصاری با آن حضرت ، سخنی به میان آورد) حضرت به او فرمود : یا اخاثقیف ای برادر ، این مرد انصاری ، پیش از تو ، مساءله ای را با من در میان گذاشت . کمی درنگ کن و در جایخویش بنشین تا قبل از رسیدگی به خواسته تو ، به برآوردن حاجت و نیاز این مردانصاری ، آغاز کنیم )(1) .

گفته اند : شاگرد نباید نوبت خود را در اختیار دیگران قرار دهد ؛ زیرا اینگونه ایثار و گذشت از قرب ، و صرفنظر کردن از تقدم نوبت - (که از رهگذر آن ، فرصت انسان از دست می رود - نه تنها به عنوان کمال اخلاقی تلقی نمی گردد ؛ بلکه به خاطر دوری و ناسازگاری با دانش آموختن ) ، نقص و کاهش همت انسان را در امر تحصیل نشان می دهد .

اگر استاد ، چنین احساس کند که چنانچه شاگردی نوبت دیگران را در اختیار گیرد ، مقرون به مصلحت است و خود استاد نیز اجازه چنین کاری را صادر کند ، باید شاگرد - در مقام امتثال و اطاعت از امر استاد - درس خویش را در خارج از نوبت بخواند ، البته با این اندیشه که نظر و صوابدید استاد ، تواءم به مآل

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 4746


1- تذکره السامع ، ص 158، 159.

اندیشی و کمال بوده و هدف صحیحی را در این کار منظور کرده است .

بعضی از دانشمندان معتقدند که اگر شاگرد ، نوبت درس خود را در اختیار شاگرد غریب و ناآشنائی قرار دهد ، این کار او ، در خور استحباب و مقرون به رضای الهی است ؛ چون همه مردم تا حد دوردستی به احترام و ارج نهادن افراد غریب و حفظ حرمت و رعایت حال آن ها موظف هستند . در این باره ، روایتی نیز از ابن عباس نقل شده است که همین مطلب را تاءیید می کند(1) .

و بدینسان اگر برای شاگردی - که درس او در نوبت بعدی قرار دارد - حاجتی ضروری پیش آید و شاگردی که نوبت او مقدم است از این پیش آمد ، آگاه گردد (مستحب است که نوبت خود را در اختیار چنین شاگردی قرار دهد تا درس خود را در نوبت اول بخواند و بتواند به حوائج ضروری خویش رسیدگی نماید) .

ملاک نوبت گرفتن عبارت از حضور در جلسه می باشد ، اگر چه پس از حضور ، برای کارهای ضروری از قبیل قضاء حاجت و یا تجدید وضوء از جلسه خارج شود . البته نوبت او در صورتی محفوظ می ماند که بازگشت و عودت او به جلسه درس ، خارج از حد متعارف ، طولانی نگردد . (و الا نوبت و حق اولویت او از میان می رود) .

اگر دو شاگرد برای دو درس متفاوت ، در یک زمان در جلسه حضور یابند استاد باید نوبت را برای شروع به درس هر یک از آنها مشخص سازد

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 4747


1- در تذکره السامع ، ص 159، آمده است که از ابن عباس و ابن عمر، دو حدیث در این باره روایت شده است . در هامش همین صفحه ذکر شده است که خطیب بغدادی گفته است : عقیقی به ما می گفت : در مجلس درس دارقطنی حضور بهم رساندم . و ابوالحسن بیضاوی ، شخص غریب و ناآشنائی را وارد مجلس کرد. این مرد غریب از دارقطنی درخواست نمود احادیثی را بر او املاء کند. دارقطنی از حفظ - در یک مجلس - بیش از بیست حدیث را بر وی املاء نمود که متون تمام آنها این جمله بود: « (نعم الشی ء: الهدیه امام الحاجه ) » این مرد غریب از مجلس بازگشت . سپس فردای آن روز به همان مجلس آمد و دارقطنی به او هدیه ای تقدیم کرد و او را نزد خود خواند، و از حفظ، هفده حدیث برای او املا نمود که در متن همه آنها چنین آمده بود: (اذا جاءکم کریم قوم فاکرموه ) )) (رک : تذکره الحفاظ 3/189).

. بدیهی است که توسل به قرعه و استفاده از آن در صورتی صحیح است که تعلیم علمی که تدریس می گردد به حد وجوب و لزوم و ضرورت رسیده باشد . ولی اگر تعلیم علم مورد نظر دارای وجوب و ضرورت نباشد ، استاد در تعیین نوبت مخیر است . البته در چنین شرائطی نیز مستحب است که نخست ، رعایت ترتیب نوبت نموده ، و در صورت تساوی آنها از لحاظ حضورشان در جلسه درس به قرعه متوسل شود .

اگر استاد همه شاگردان را - در صورت تساوی و برابر بودن آنها از لحاظ درک و فهم - در یک درس ، گردهم آورد ، چنین کاری نیز جائز و روا می باشد .

معید و مدرس مدرسه (که اولی از میان جمع شاگردان ، انتخاب می شود ، و استاد را در اعاده و توضیح درس یاری می دهد) اگر به اقراء درس - آن هم در وقت معینی برای شاگردان مدرسه - موظف گردند ، نمی توانند نوبت دیگران را بر نوبت شاگردان مدرسه - بدون اجازه و رضایت آنان - جلو اندازند ، اگرچه شاگردان خارج از مدرسه ، قبل از شاگردان مدرسه ، در جلسه درس حضور بهم رسانده باشند . البته در صورتی که تدریس و تعلیم شاگردان خارج مدرسه به حد وجوب نرسیده باشد ، و یا آنکه تعلیم به همه آنها اعم از اهل مدرسه و جز آنها به سر حد وجوب برسد .

ولی اگر تدریس به شاگردان خارج از مدرسه ، به سر حد وجوب برسد ، و معید و مدرس مدرسه ،

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 4748

در تدریس به اهل مدرسه ، احساس تکلیف ضروری و واجب نکنند ، آیا چنین موردی از همان موارد استثنائی است (که بتوان نوبت تدریس به آنانرا بر اهل مدرسه ، مقدم داشت ) و یا باید به حکم وجوب و تکلیف الزامی ، به آنان تدریس کرد و انجام وظیفه اختصاصی آن روز - یعنی تدریس به اهل مدرسه را - رها نموده تا در روز دیگری انجام گیرد ؟ و یا آنکه باید نوبت اهل مدرسه را بر نوبت شاگردان خارج از مدرسه ، جلو انداخت ؟

هر یک از وجوه فوق ، قابل عمل می باشد . ولی بهتر آن است که در آن روز - اختصاصا - به شاگردان خارج از مدرسه ، تدریس کند ، و روز دیگری را برای تدریس به شاگردان مدرسه ، اختصاص دهد .

25- رعایت موازین جلوس در محضر استاد

شاگرد باید به هنگام درس - به همان کیفیتی که قبلا بطور مفصل یادآوری کردیم - در برابر استاد ، جلوس کند و به همانگونه که در بخش های گذشته متذکر شدیم ، باید طرز نشستن او نمایانگر نزاکت و ادب او در محضر استاد باشد .

وقتی به جلسه درس می رود ، کتاب درسی خود را همراه خود گیرد و شخصا آنرا با خود بردارد ، (یعنی در این کار از هیچ کسی کمک نگیرد) ، و کتاب را در حال خواندن و قرائت - به صورت باز و گشاده - بر روی زمین قرار ندهد ، بلکه آنرا به دست گرفته و از روی آن ، درس را قرائت کند .

26- کسب اجازه از محضر استاد و خواندن دعاء به هنگام قرائت درس

شاگرد نباید - قبل از کسب اجازه از

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 4749

استاد - به قرائت درس آغاز کند . این نکته را گروهی از دانشمندان یادآور شده اند(1) (که باید شاگرد برای قرائت درس ، از استاد کسب اجازه نماید) . و آنگاه که استاد ، اجازه قرائت را به او داد باید (استعاذه ) کند ، (یعنی از شر شیطان به خدا پناه برد و بگوید :

(( اعوذ بالله من الشیطان الرجیم - یا - اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم - یا - استعیذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم ) )) .

سپس نام خداوند متعال را بر زبان جاری سازد (و بگوید :

(( بسم الله الرحمن الرحیم ) )) .

پس از آن ، خدای را سپاس گفته و بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و خاندانش (علیهم السلام ) درود فرستد (مثلا به عنوان نمونه بگوید :

(( الحمدلله رب العالمین ، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین ) )) .

بعد از آن ، دعای خود را به استاد و والدین و همه استادان خویش و دانشمندان و خویشتن و سایر مسلمین ، نثار کند . و چنانچه دعای ویژه ای نیز نثار مؤ لف کتاب درسی خود نماید ، کار خوب و پسندیده ای است .

شاگرد باید بدینسان - به هنگام آغاز نمودن به هر درس و یا تکرار و مطالعه و مقابله آن در حضور استاد یا در غیاب او - عمل کند . و آنگاه که درس را بر استاد قرائت می کند ، اختصاصا استاد را دعاء کند ، و چنانکه گفتیم برای مصنف کتاب نیز از

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 4750


1- این روایت و نقل را خطیب بغدادی از جماعتی از پیشینیان یاد کرده و گفته است : « (لایقراء حتی یاءذن له الشیخ ) » (رک : تذکره السامع ، ص 161).

خداوند متعال ، طلب رحمت و مغفرت نماید .

وقتی که دانشجو و شاگرد ، دعای خود را نثار استاد می نماید باید چنین گوید : (رضی الله عنکم : خدا از شما راضی باشد) یا (رضی الله عن شیخنا : خدا از استاد ما راضی باشد) و یا بگوید : (رضی الله عن امامنا : خداوند از امام و راهبر ما راضی باشد) و امثال اینگونه دعاها که باید هدف آنها ، عبارت از خود استاد باشد .

آنگاه که دانشجو از خواندن درس ، فراغت یافت ، باید برای مرتبه دوم نیز استاد خود را دعاء کند ، و استاد نیز به نوبه خود - در هر وقتی که مشمول دعای دانشجوی خود قرار گرفت - درباره او دعاء نماید .

اگر دانشجو در افتتاح درس خود ، از خواندن و یاد کردن مضامین غفلت کند ، و یا به علت بی اطلاعی و یا نسیان ، آنرا ترک نماید ، باید استاد به او هشدار داده و مضامین فوق و دعای مذکور را به وی تعلیم دهد و آنرا به یاد او آورد ؛ زیرا افتتاح درس با مضامین مذکور ، از مهمترین آداب و آئین های دانش آموختن می باشد . اخبار و احادیث نیز ، همه مردم را موظف می دارد که در آغاز نمودن به کارهای مهم ، نام خدای را به زبان آورده و سپاس او را به جای آرند(1) . درس خواندن نیز از مهمترین و پرارزش ترین کارهای انسان به شمار می آید .

27- اهتمام به مذاکره و تکرار و اعاده سخنان استاد

شاگرد باید با کسانی که همدرس او هستند و وی را در

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 4751


1- « قال رسول الله (صلی الله علیه و آله ): کل امرذی بال لایبداء فیه بالحمد، (اقطع ) » : هر امر مهمی اگر با ستایش الهی آغاز نشود، به پایان و کمال خود نمی رسد، و به نتیجه ای بارور نمی گردد (طبقات الشافعیه : سبکی 1/9. ابی داود، و ابن ماجه نیز در کتاب سنن خود از این حدیث یاد کرده اند).

درس ، همراهی می کنند و در مجلس درس ، مراقب نکات سودمند و قواعد و ضوابط و امثال آنها می باشند (و آنها را به خاطر می سپارند) بحث و مذاکره نماید ، و سخنان و بیانات استاد را میان خود ، اعاده و تکرار کنند ؛ زیرا بحث و مذاکره درس ، متضمن فوائد مهمی است که از هر جهت بر فوائد و عوائد حفظ کردن آن ، ترجیح دارد ؛ (به دلیل اینکه ممکن است حفظ کردن درس - احیانا - همراه با لغزش و اشتباه صورت گیرد ؛ در حالیکه مذاکره آن ، بهترین راه برای حفظ کردن و نیز جبران اشتباه و لغزش می باشد) .

شاگردان باید بلافاصله پس از برخاستن از جلسه درس و پیش از تفرق اذهان و تشتت افکار ، و از یاد رفتن و پراکندگی پاره ای از مسموعات از ذهنشان ، به مذاکره و مباحثه درس مبادرت ورزند و سپس در فرصتهای مناسب نیز همین مذاکره را با دیگران تکرار کنند .

بنابراین هیچ امری از لحاظ اهمیت به پایه مذاکره و مباحثه نمی رسد ، و آن کسی که طالب علم است برای مذاکره ، احساس حرج و دشواری نمی نماید . و یا اگر احساس دشواری و ناهمواری می نماید ، نباید از اداء وظیفه نسبت به آن شانه خالی کند .

اگر دانشجو برای مذاکره و مباحثه درس ، یار و رفیقی برای خود نیافت باید خود با خویشتن مذاکره کند ، و مفاهیم و تعابیری که از استاد شنیده است بر ذهن و خاطر خویش عرضه و تکرار نماید تا

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 4752

به حفظ و پایداری آن مدد کرده و آنرا بر صحیفه خاطر خود بنگارد ؛ زیرا تکرار معنی و مفهوم علمی بر صحیفه دل و پهنه خاطر ، همانند تکرار لفظ بر زبان می باشد .

کمتر اتفاق می افتد کسی صرفا بر تفکر و تعقل بیانات استاد در جلسه درس ، اکتفاء کند و آنرا به دست فراموشی سپرده و از جای خود برخیزد و جلسه درس را ترک گوید ، و به هیچوجه آن درس را با خود و یا دیگری تکرار و اعاده ننماید ، ولی در عین حال نسبت به آن درس ، موفق و کامیاب گردد ، (و اندوخته های ذهنی او پایداری خود را حفظ نماید) .

28- حفظ حرمت استاد به گاه مباحثه و اعاده درس

دانشجویان باید در خارج محیط جلسه درس ، به مباحثه و مذاکره آن مبادرت ورزند ؛ ولی می توانند پس از انصراف و فراغت استاد از درس ، در خود محیط جلسه درس ، اقدام به مذاکره و مباحثه می کنند) - مذاکره خود را به گونه ای برگزار نمایند که سر و صدای آنها به گوش استاد نرسد ، زیرا اگر به کیفیتی مباحثه کنند که سر و صدای آنها به گوش استاد برسد ؛ این عمل به عنوان سوء ادب و جسارت به استاد تلقی خواهد شد . به خصوص اگر چنین شاگردانی ، دارای (معید) باشند و همین معید ، با صدائی رسا - که آنرا به گوش استاد می رساند - درس آنها را اعاده کند ، و با قبول مسئولیت اعاده درس و سینه راست کردن و صدرنشینی خود ، آنهم در محضر استاد ، با وی

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 4753

هماوردی نماید ، این رفتار به عنوان زشت ترین صفات و بیگانه ترین ، عمل نسبت به موازین اخلاق و آداب به شمار می آید .

البته مورد استثنائی نیز وجود دارد ، و آنهم عبارت از وقتی است که استاد به خاطر مصلحت اندیشی ، به شاگرد عادی و یا به شاگردی - که دارای سمت (معید) است - اجازه دهد تا در محضر او به مباحثه و یا اعاده درس ، دست یازد ، (مثلا استاد می خواهد شاگرد را از نظر بیان و کارآئی او در امر تعلیم یا به منظورهای دیگر ، بیازماید تا شایستگی او را برای مقام معلمی و تدریس ، و یا سایر اهداف دیگر احراز نماید ، و یا مراتب علمی او را امتحان کند ؛ در چنین شرائطی ، شاگرد می تواند در حضور استاد ، داد سخن داده و به مذاکره و مباحثه و اعاده درس او مبادرت ورزد) .

29- رعایت موازین اخلاقی در نحوه مذاکرات علمی

همه دانشجویان اخلاقا موظفند همان آداب و احتراماتی که قبلا از آن ها نسبت به استاد ، سخن رفت و یا آدابی قریب به آنرا نسبت به شاگردان مسن تر از خویشتن و یا با (معید) خود در مباحثات و مذاکرات علمی مراعات کرده و رفتاری آمیخته با ادب و نزاکت را با آنها در پیش گیرند . دانشجویان نباید با اینگونه افراد - آنگاه که درباره گفتارشان ، شاک و مردد می گردند - به ستیز برخیزند ؛ بلکه باید با آمیزه رفق و مدارا ، درباره گفتار آنها بررسی کرده و سرانجام - تا آنجا که امکانات اجازه می دهد - به بیان

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 4754

و توضیح حقیقت ، دست یابند .

اگر دانشجویان پس از بررسی مطلب نتوانستند حق مطلب را با قاطعیت دریابند و شبهه و تردیدی در آنها به هم رسد باید به منظور وصول به هدف ، به خود استاد مراجعه نمایند . و در مراجعه به او نیز ، لطف بیان و حسن ادب را فراموش نکنند ، و در صدد معرفی موافقان و مخالفان مطلب مورد بحث برنیایند ؛ بلکه سعی کنند در ظل این مراجعه صرفا به درخواست بیان حقیقت و روشن شدن حق - به هر صورت و کیفیت ممکن - قناعت نمایند .

30- وظائف علمی و اخلاقی دانشجویان برجسته

شاگردی که به نوعی از دانش و کمالات علمی و اخلاقی ، در میان همگنان ، برخوردار می باشد باید دوستان و رفقای خود را ارشاد نموده و آنانرا به گردهم آئی و مذاکرات علمی و فراهم آوردن ذخائر فرهنگی ، ترغیب و تشویق نموده و بذل زحمت و کوشش را بر خود در راه علم ، هموار ساخته ، نکات سودمند و قواعد کلی و مطالب جالب را - از طریق مذاکره و گفتگوئی که از محبت و دلسوزی مایه می گیرد - به آنان تذکر دهد .

چنین شاگرد سرشناس (و برخوردار از کمال نسبی در علم ) ، باید بداند که در ظل این ارشاد و راهنمائی ، به خیر و برکت و فزونی سرمایه دانش خویش - در سایه تفضل پروردگار - مدد نموده و خداوند متعال ، نورانیتی در دلش پدید می آورد تا مطالب علمی در خاطرش استوار و پایدار بماند . علاوه بر این مزایا ، اینگونه شاگرد خوشنام و سرشناس

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 4755

و فاضل ، به خاطر ارشاد دیگران ، اجر و پاداش بزرگ و فراوانی را نصیب خویش ساخته و حسن نظر و التفات و مهر پروردگار را به خود جلب می کند .

اگر شاگردی که واجد نوعی از کمالات علمی است از اینگونه ارشادات نسبت به همگنان خود دریغ ورزد از نظر بازده کار ، در نقطه مقابل شاگرد سرشناس و دلسوز قرار می گیرد ، یعنی معلومات او پایداری خود را از دست می دهد ، و اگر هم پایدار بماند ، ثمربخش نخواهد بود و خیر و برکت و فزایندگی سرمایه های علمی ، در اندوخته های ذهنی او به وجود نمی آید ؛ این نکته برای گروه بسیاری از پیشینیان و پسینیان به تجربه رسیده است .

شاگردی که از نظر کمالات علمی ، شهرتی کسب کرده و از دانش فزونتری برخوردار است ، نباید نسبت به دیگران ، رشک و حسد برده و آنانرا تحقیر کند . او نباید بر اقران و همگنان خود مباهات ورزیده ، و به خاطر درک و فهم جالب خویش ، و پیشتازی علمی نسبت به دیگران ، دچار عجب و غرور و خودپسندی گردد ؛ چون او نیز رد رده همانان قرار داشته است ؛ ولی خداوند بر وی منت نهاده و او را در میان همالان و دوستانش ، ممتاز و برجسته ساخته است .

بنابراین باید او سپاسگزار چنین نعمت و منت الهی بوده ، و در سایه استمرار سپاس خویش ، برکات و فزایندگی مایه های علمی را از خداوند متعال درخواست کند .

اگر چنین دانشجوی ممتاز و برجسته و

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 4756

فاضل (به جای تحقیر دیگران و مباهات بر اقران و عجب و غرور و خودپسندی ) ، سپاس نعمت و منت الهی را پیشه خود سازد و در سایه آن ، شایستگی او در مسیر تکامل ، قرار گیرد و فضیلت و شرافت اخلاقی او زبانزد دیگران گردد ، به مراتب و مراحل علمی والاتری ارتقاء خواهد یافت .

خداوند متعال ، ولی توفیق و ضامن کامیابی انسان در مسیر فضیلت و عهده دار تکامل او در ارتقاء به والاترین مقام انسانیت و معنویت و مدارج عالی علمی است .

باب دوم : آداب فتوی و مفتی و مستفتی

مقدمه

در این باب از مطالبی یاد می کنیم که دارای ارزش و اهمیت زیادی است ؛ زیرا موضوع فتوی ، باب وسیع و گسترده ای است (که مطالب فراوانی در زمینه آن وجود دارد) . و لذا قبل از ورود در بحث مذکور ، مقدمه زیر را می آوریم (تا اهمیت مسئله فتوی روشن گردد) :

باید دانست مسئله (افتاء) یعنی صادر کردن حکم و فتوی ، از مسائل بسیار مهم و پرمخاطره و در عین حال دارای پاداش بزرگ و فضیلت فراوان ، و موقعیت شکوهمند و گرانقدری است ؛ زیرا مفتی و مجتهدی که حکم و فتوی صادر می کند ، وارث انبیاء و پیغمبران است ، و می خواهد به اداء یک تکلیفی که واجب کفائی است قیام نماید ؛ ولی در معرض خطاء و لغزش ، و مواجه با خطر می باشد ؛ لذا گفته اند :

(( (المفتی موقع نائب من الله تعالی ) ))

کسیکه فتوی و حکم برای مردم صادر می کند توشیح گری است که دارای مقام

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 4757

نیابت الهی می باشد .

لذا باید بنگرد که چه می گوید ، و باید در گفتار خود عمیقا دقت نماید . درباره فتوی و آداب آن و لزوم درنگ اندیشمندانه و احتیاط و پرهیز کردن در آن ، آیات و اخبار و آثاری وارد شده است که بخش های جالب و گزیده هائی از آن ها را در زیر یاد می کنیم :

الف - آیات قرآنی راجع به صادر کردن حکم و فتوی :

خداوند متعال در قرآن کریم . (آیات متعددی ) را درباره فتوی یاد کرده است که موضوع فتوی یا مسائل مربوط به آن در آن ها به چشم می خورد :

(( (یستفتونک ، قل الله یفتیکم ) )) (1)

ای پیامبر ، مردم از تو استفتاء می کنند ، بگو که خدا به شما فتوی می دهد ، و احکام را بیان می کند .

(( (و یستنبؤ نک احق هو ، قل ای و ربی انه لحق ) )) (2)

از تو خبرگیری و سؤ ال می کنند ، یعنی از تو استفتاء می نمایند که آیا چنین موضوع ، یعنی عذاب و قیامت ، به حق است ؟ بگو آری ، سوگند به پروردگارم که آن موضوع قطعا به حق می باشد .

(( (یوسف ایها الصدیق افتنا فی سبع بقرات سمان . . . ) )) (3)

یوسف ! ای انسان صدیق و راستین ، فتوی ده ، و برای ما درباره هفت گاو فربهی . . . حکم صادر کن .

خداوند متعال به منظور تهدید افراد (فاقد شرائط فتوی ) ، در جهت

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 4758


1- سوره نساء، آیه 175.
2- سوره یونس ، آیه 53.
3- سوره یوسف ، آیه 46.

صدور حکم و فتوی می فرماید :

(( (و لاتقولوا لما تصف السنتکم الکذب ، هذا حلال و هذا حرام لتفتروا علی الله الکذب ) )) (1)

برای آنچه زبانتان بدان گویا است ، دروغ را به وسیله آن جاری نسازید که این چیز حلال و آن چیز حرام است ، تا مبادا بر خداوند متعال دروغ ببندید .

و یا می فرماید :

(( (و ان تقولوا علی الله ما لاتعلمون ) ))

و بر حذر باشید از اینکه درباره خداوند متعال ، چیزی را که نمی دانید بگوئید .

یا می فرماید :

(( (قل اراءیتم ما انزل الله لکم من رزق فجعلتم منه حراما و حلالا قل الله اذن لکم ام علی الله تفترون ) )) (2)

از پیامبر ، بگو گزارش کنید آن مقدار از رزق و روزی را که خداوند متعال برای شما فروآورد ، و شما برخی از آن ها را حرام و بعضی را حلال قرار دادید . آیا خداوند به شما چنین رخصت و اجازه ای داده است ، و یا بر او دروغ می بندید ؟

ملاحظه کنید که خداوند متعال با چه کیفیتی ، مستند و ماءخذ حکم و فتوی را به دو نوع تقسیم فرموده : (نوعی از آن به گونه ای است که انسان در صدور فتوی و اظهار راءی و نظر درباره آن ها - از طرف خداوند - ماءذون و مجاز می باشد . و نوعی دیگر که در اظهار نظر درباره آن ها مجاز نیست ) . بنابراین اگر اذن الهی درباره راءی و نظری تحقق نیابد (و تو شخصا)

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 4759


1- سوره نحل ، آیه 117.
2- سوره یونس ، آیه 59.

راجع به آن ها اظهار نظر کنی و فتوی دهی ، بر خداوند متعال دروغ و افتراء می بندی .

بنگر به گفتار الهی که به عنوان حکایت از رسول و فرستاده اش - که در پیشگاه وی ، گرامی ترین خلق او است - چگونه سخن می گوید ، آری می فرماید :

(( (و لو تقول علینا بعض الاقاویل لاخذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتین ) )) (1)

اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله ) پاره ای از سخنان را نابجا به ما نسبت می داد ، به دست خویش و نیروی خود از او برمی گرفتیم ، و سپس رگ گردن و قلب او را از هم می دریدیم .

با توجه به اینکه خداوند متعال ، عزیزترین خلق خود را این گونه ارعاب و تهدید می فرماید ، انذار و تهدید او نسبت به دیگران چگونه خواهد بود آن گاه که آنان در حضور خداوند و در برابر او سخنی را به دروغ و به نام او بر زبان می آورند ؟

ب - احادیث مربوط به فتوی :

سخنان پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) :

(خداوند متعال ، علم و دانش را بدینگونه از مردم دریغ نمی کند که آن را از دست مردم بگیرد ؛ بلکه علم و دانش را - از طریق برگرفتن علماء و دانشمندان از میانشان - از دست آن ها می گیرد ، (و آنان را بدینطریق از نیروهای انسانی حامل علم و دانش ، تهیدست و محروم می سازد) تا آنگاه که در میان آن ها دانشمندانی را

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 4760


1- سوره الحاقه ، آیه 46.

باقی نگذارد و سرانجام ، ناگزیر گردند افراد نادان و فاقد علم را به عنوان رؤ سا و سرپرستان خویش انتخاب نمایند ، و آنان نیز بدون بصیرت و آگاهی های لازم فتوی دهند ، و خود گمراه شوند و دیگران را نیز به گمراهی سوق دهند(1) ) .

(اگر کسی فتوائی را اخذ کند که فتوی دهنده بدون آگاهی لازم ، آنرا صادر کند گناه مستفتی در عهده کسی است که به او فتوی داده است )(2) .

(آن کسی که در میان شما از لحاظ فتوی و صادر کردن حکم ، دارای جراءت و جسارت فزون تری است ، (باید گفت ) : همو نسبت به آتش جهنم ، دارای جسارت بیشتری می باشد)(3) .

(پرشکنجه ترین و معذب ترین مردم در روز قیامت ، عبارت از کسانی هستند که ذیلا از آن ها یاد می شود :

1- کسی که پیامبری را به قتل رسانϙǠباشد .

2- کسی که پیامبری ، او را به قتل رساند .

3- کسی که بدون علم و آگاهی فتوی دهد و مردم را گمراه سازد .

4- کسی که دست اندر کار مجسمه سازی و پیکره تراشی جانداران گردد(4) .

سخنان ائمه (علیهم السلام )

امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود : (دو فرد ، مبغوض ترین خلق نزد خداوند متعال هستند :

1- فردی که خداوند متعال ، او را به خود واگذاشته ، و مآلا از راه راست منحرف گشته و شیفته و مغرور راءی و گفتار بدعت آمیز شده ، و دم از نماز و روزه می زند . چنین فردی ،

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 4761


1- « ان الله لایقبض العلم انتزاعا ینتزعه من الناس ؛ ولکن یقبض العلماء حتی اذا لم یبق علماء، اتخذ الناس رؤ ساء جهالا، فسئلوا فافتوا بغیر علم فضلوا و اضلوا » (منیه المرید، ص 128. شرح شهاب الاخبار، ص 368. بحارالانوار 2/110 و 121 و 124، به نقل از مجالس مفید. مسند احمد بن حنبل 2/203. کنزالعمال 10/187 و 207. روایتی قریب به همین مضمون ، در الکافی 1/47، آمده است ).
2- « من افتی بفتیا بغیر ثبت (من غیر تثبت ، بغیر علم ) فانما اثمه علی من افتاه » (منیه المرید)، ص 128. سنن ابن ماجه ، (مقدمه - باب اجتناب الراءی و القیاس ، 8، ش 53. مسند دارمی ، مقدمه ، 20. مسند احمد بن حنبل 2/321 و 365. کنزالعمال 10/193).
3- « اجرؤ کم علی الفتوی ، اجرؤ کم علی النار » (منیه المرید، ص 128. مسند دارمی ، مقدمه ، 20. کنزالعمال 10/184. در بحارالانوار 2/120، به نقل از مصباح الشریعه ، آمده است : « (قال النبی (صلی الله علیه و آله ): اجرؤ کم علی الفتیا، اجرؤ کم علی الله ...) » .
4- « اشد الناس عذابا یوم القیمه : رجل قتل نبیا، او قتله نبی ، او رجل یضل الناس بغیر علم ، او مصور یصور التماثیل » (منیه المرید، ص 128. احادیثی قریب به همین مضمون در مسند احمد بن حنبل 1/407. صحیح بخاری (لباس ) 89، 91، 92، 95. صحیح مسلم (لباس ) 96، 97. و سنن نسائی آمده است ).

عامل و انگیزه ای برای فتنه و شیفتگی و فریب مردمی است که شیفته او شدند ، آری او راه هدایت و رشد پیشینیان را گم کرده است ، او عامل و موجب گمراهی پیروانش - چه در زمان حیات و چه پس از مرگ خود - می باشد ، و بار گران اشتباهات و لغزشهای دیگران را به دوش می کشد .

2- کسی که جهل و نادانی خویش را همچون قماش و کالائی در میان مردم ناآگاه و فاقد علم ، رواج می دهد ، و اسیر و گرفتار تیرگیها و تاریکیهای فتنه و شیفتگی به دنیا است . و او را انسان نماها ، عالم و دانشمند می نامند ؛ در حالیکه چنین فردی هیچ روز کاملی را صرف علم و دانش نکرده است .

آنگاه که بامدادان از بستر خواب برمی خیزد ، خواسته ها و تمایلات او در مورد چیزهائی فزاینده است که اندک آن از فزونی آن بهتر می باشد ، (یعنی دنبال دنیا و یا معارف و معلومات کم ارزش است ) . آنگاه که از ˜ȠگƘϙʘϙǠو لجنزار دنیا سیراب گشت ، و مطالب بی فائده ای را اندوخت ، و در میان مردم بر کرسی قضاء و داوری نشست تا به اصطلاح به حل و فصل مشکلات بپردازد و در صدد جبران لغزشهای دیگران برآید ، اگر همو با مطالب پیچیده و مهمی مواجه گردد ، اراجیفی را با استمداد از راءی و نظر شخصی ، می پردازد و سپس بر اساس آن ، حکم و فرمان قطعی صادر می کند .

پس بنابراین ، چنین فردی

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 4762

در امر شبهه بافی و لغزش پردازی و یاوه سرائی ، همچون عنکبوتی است که تار و پودی (سست بنیاد در پیرامون خویش ) می تند و نمی داند که آیا طریق صواب و راه حق را می پیماید و یا دچار اشتباه می باشد .

او نباید چنین تصور کند که نسبت به آنچه درباره آنها حس پذیرش ندارد از علم و آگاهی برخوردار است . لذا چنین شخصی - جز معتقدات خویش - روش و شیوه ای را به رسمیت نمی شناسد .

اگر او را با چیزی قیاس کند و آنها را (با معیارهای سلیقه شخصی ) با هم بسنجد ، (و نتیجه باطلی را از رهگذر آن به دست آورد) ، در عین حال از اظهار راءی و نظر شخصی خود ، هراسی ندارد و آنرا تکذیب نمی کند .

و چنانچه مطلبی از نظر او مبهم و تاریک باشد - به خاطر جهل و ناآگاهی نسبت به آن - در اخفاء و کتمان آن می کوشد تا به وی نگویند : نمی داند ؛ و با وجود این ، اظهار نظر کرده و حکم و فتوی صادر می نماید .

او را باید کلید تمام تیرگیها و نادانیها دانست (که ابواب جهل و بی اطلاعی را در برابر دیدگان جامعه می گشاید) ، و سخت مرتکب اشتباه می گردد و در واری بی خبریها کورکورانه گام برمی دارد ، و از آنچه که بدان آگاهی ندارد پوزشخواهی نمی کند تا از دست و زبان مردم سالم بماند و بی نقص و عیب تلقی گردد .

او نمی تواند در علم

[شماره صفحه واقعی : 537]

ص: 4763

و دانش ، قاطعیتی کسب کند تا بتواند بهره و نصیبی برای خویش فراهم آورد . روایات و منقولات را در هم می ریزد ، و آن ها از هم متلاشی می سازد ؛ آنچنانکه باد و طوفان ، گیاهان خشکیده و خس و خاشاک را از هم می پراکند .

میراث های به ناحق از دست رفته از او گریان ، و خونهای به ناحق ریخته از او نالان می باشند . بر طبق حکم و فتوای او ناموس حرام ، حلال تلقی می شود .

برای پاسخ به پرسش هائی که به دست او می رسد احساس خلاء و تهیدستی می نماید . و بالاخره فاقد شایستگی ریاستی است که خود مدعی آن می باشد و به ناحق مدعی علم به حق است )(1) .

زراره بن اعین از امام باقر (علیه السلام ) روایت کرده است که از آن حضرت پرسیدم حق خداوند متعال بر بندگانش چیست ؟ فرمود : (آنچه را که می دانند بگویند و بر زبان آورند . و راجع به چیزی که نمی دانند توقف و درنگ نموده و سخنی درباره آن به میان نیاورند)(2) .

از ابی عبیده حذاء است که گفت از امام باقر (علیه السلام ) شنیدم که می فرمود : (اگر کسی بدون علم و آگاهی کافی و در عین محرومیت از هدایت به حق ، به صدور فتوی برای مردم دست یازد ، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب ، او را لعنت کرده و بار سنگین کسانی که به فتوای او عمل کردند بدو می پیوندد)(3) (و این بار گران گناه آنها در

[شماره صفحه واقعی : 538]

ص: 4764


1- منیه المرید، ص 128، 129، الکافی . 1/70 - 72.
2- الکافی 1/64.
3- « من افتی بغیر علم و لاهدی لعنته ، ملائکه الرحمه و ملائکه العذاب ، و لحقه وزر من عمل بفتیاه » .

روز قیامت بر دوش او سنگینی خواهد کرد) .

مفضل می گوید : ابی عبدالله امام صادق (علیه السلام ) به من فرمود : (ترا از دو خصلت و دو خوی و دو شیوه کردار نهی می کنم ، دو شیوه ای که مردم به علت دچار شدن به آندو ، گرفتار هلاک و نابودی گشتند : 1- با شیوه ای باطل و نادرست دینداری کنی 2- ندانسته و نسنجیده به مردم فتوی دهی ) . (اگر چنین نکنند ، حق خداوند متعال را قطعا اداء کرده اند)(1) .

از ابن شبرمه (2) (فقیه عامی ) است که می گوید : هر وقت حدیثی را - که از جعفر بن محمد (علیه السلام ) شنیده بودم به یاد می آورم ، می خواهد قلبم از هم بشکافد آن حضرت فرمود : (پدرم از جدم و او از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است . (ابی شبرمه به دنبال این جمله چنین می گوید) : سوگند به خداوند متعال که پدرش بر جدش و جدش بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) دروغ نبسته است که آن حضرت فرمود : هر کس به قیاسات (و معیارهای شخصی و ملاکهای خود ، شناسائی کرده ) عمل کند ، خود را دچار نابودی ساخته و دیگران را به نابودی می کشاند ، و آنکه ندانسته ، با اینکه احکام ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه را شناسائی نکرده است به صدور فتوی دست یازد موجبات هلاک و نابودی خود و دیگران را فراهم می آورد(3) .

ج - گفتار بزرگان

[شماره صفحه واقعی : 539]

ص: 4765


1- « انهاک عن خصلتین فیها هلک الرجال : ان تدین الله بالباطل ، و تفتی الناس بما لاتعلم » (دو روایت اخیر از: منیه المرید، ص 129. الکافی 1/52).
2- عبدالله بن شبرمه معروف به (ابن شبرمه ) (92 - 144 هق ) از فقهاء و قضات منصور دوانیقی در کوفه ، و شاگرد شعبی بوده ، و به قیاس عمل می کرد.
3- « من عمل بالمقاییس فقد هلک و اهلک ، و من افتی الناس - و هو لایعلم الناسخ من المنسوخ و المحکم من المتشابه - فقد هلک و اهلک » (منیه المرید ص 130. الکافی 1/54. بحارالانوار 2/118).

دین درباره حساس بودن مسئله صدور فتوی :

یکی از تابعین می گفت : (من محضر صد و بیست نفر از انصار را درک کردم که همگی آنها از اصحاب و یاران رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) بوده اند ، اگر یکی از آنان از دیگری درباره مساءله ای پرسش می کرد ، این یکی به آندیگری و آن دیگری به شخصی دیگر ، پاسخ به این پرسش را ارجاع می داد تا آنگاه که اداء پاسخ به همان فرد اول بازمی گشت ) .

و همو اضافه می کند : من در همین مسجد ، محضر صد و بیست نفر از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) را درک نمودم ، هیچیک از آنها حدیثی را بازگو نمی کرد مگر آنکه علاقه مند بود برادر دینی او به جای او سخن گوید . و هیچکسی نیز راجع به فتوائی مورد پرسش قرار نمی گرفت مگر آنکه می خواست برادر ایمانی او آن فتوی را بیان کند) .

براء می گوید : (من سیصد نفر از یاران پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) را که در جنگ بدر شرکت کرده بودند دیدم ، همه آنها به گونه ای بسر میبردند که مایل بودند یار و رفیقشان بجای آنها فتوی صادر کند) .

ابن عباس می گفت : (اگر کسی در هر مساءله ای (بدون مطالعه ) اظهار نظر کند ، و به مردم فتوی دهد ، دیوانه ای بیش نیست ) .

یکی از پیشینیان می گفت : (عالم و دانشمند دینی ، فضائی خالی ،

[شماره صفحه واقعی : 540]

ص: 4766

میان خدا و خلق او را جبران نموده و واسطه میان آنها است ، لذا باید او بنگرد با چه کیفیتی در میان آنها وارد می شود و این خلاء را جبران می کند) .

یکی از بزرگان به یکی از اصحاب فتوی می گفت : (چنان می بینم که به مردم فتوی می دهی . آنگاه که شخصی نزد تو می آید و درباره مساءله ای از تو سؤ ال می کند اهتمام و کوشش تو نباید در این جهت محدود و مصروف گردد که او را صرفا از آن حالتی که دچار آنست رهائی بخشی و باری به هر جهت به او پاسخ گوئی ؛ بلکه باید سعی و همت تو در آن جهت صرف گردد که خویشتن را نیز - از آنچه راجع به آن از تو سؤ ال شده است - نجات داده (و پاسخ نادرست را در اختیار او قرار ندهی ) .

عطاء بن سائب تابعی گفته است : (من گروهی از بزرگان دین را چنین یافته بودم که اگر از آنها راجع به موضوعی سؤ ال می کردند اندامشان به لرزه می افتاد) .

در طی حدیثی (مرفوع ) از ثوبان نقل شده که (پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود) : (در آینده از میان جمع امت و پیروان من ، گروههائی به وجود خواهند آمد که فقهای آن ها به مسائل پیچیده و مشکلی دست می یازند (یعنی آن ها را ناآگاهانه میان خود مطرح می سازند و بدآنها پاسخ می گویند . بدانید که ) آنان بدترین امت من می باشند) .

از

[شماره صفحه واقعی : 541]

ص: 4767

(عبدالله ) بن مسعود است که می گفت : (ممکن است کسی بگوید : خداوند چنین دستور داده است ؛ ولی خدا به او می گوید : (دروغ می گوئی ) .

از یحیی بن سعید(1) نقل شده است که می گفت (سعید بن مسیب هرگز فتوائی صادر نمی کرد مگر آنکه می گفت : بار خدایا مرا از لغزش ، سالم نگهدار و مرا حفظ کن . و دیگران را نیز (از گزند لغزش و نادرستی راءی و نظرم ) حفظ فرما) .

از مالک بن انس درباره چهل و هشت مساءله سؤ ال شد ، در پاسخ به آنها گفته بود : جواب و پاسخ سی و دو مساءله را نمی دانم . و در روایت دیگری آمده است که از او راجع به پنجاه مساءله سؤ ال شد ؛ ولی درباره هیچیک از آنها پاسخ نگفت ، و چنین اظهار کرد : هر که می خواهد درباره مساءله ای ، پاسخی ایراد کند شایسته است پیش از ایراد جواب ، خویشتن را بر بهشت و دوزخ عرضه کرده و کیفیت رهائی خود را از دوزخ در نظر گیرد ، و سپس به آن مساءله پاسخ گوید) .

روزی از همان مالک بن انس درباره مساءله ای سؤ ال کردند ؛ ولی او در پاسخ گفت نمی دانم . به وی گفتند : مساءله سبک و ساده و آسانی است (چرا به آن پاسخ نمی دهی ؟ ) انس خشمگین شد و گفت : در محدوده و حوزه علم و دانش دینی ، هیچ مساءله ساده و آسانی وجود ندارد ؛ مگر گفتار

[شماره صفحه واقعی : 542]

ص: 4768


1- ابوسعید یحیی بن سعید انصاری (م 143 هق ) از فقهای مدینه بوده است .

خداوند به گوش تو نرسیده است که فرمود :

(( انا سنلقی علیک قولا ثقیلا) )) (1)

ما گفتار گران و سنگینی را بر تو القاء خواهیم کرد .

بنابراین ، علم و دانش دینی اصولا سنگین ، و تمام قسمت آن مشکل و دشوار می باشد .

وقتی از قاسم بن محمد بن ابی بکر - که یکی از فقهاء مدینه ، و دانش و فقاهت او مورد اتفاق همه مسلمین بوده است - درباره مطلبی سؤ ال کردند ، وی گفت : جواب صحیح این مساءله را نمی دانم . سائل گفت : من بدین منظور به سوی تو شتافتم که چون غیر از تو شخص دیگری را به شایستگی نمی شناختم قاسم گفت : به طول لحیه و بلندی محاسن من و کثرت مردم در پیرامون من ننگر . سوگند به خداوند متعال ، من پاسخ درست پرسش تو را نمی دانم . در این اثناء یکی از بزرگان و افراد سالمند - که در کنار او نشسته بود - به او گفت : برادرزاده ! جواب مساءله را برای او بیان کن و او را از خویشتن مران ، سوگند به خداوند در هر مجلسی که ترا در جمع دیگران مشاهده کردم ، کسی را که فاضلتر و دانشورتر و باادراک تر از تو باشد تاکنون ندیده ام . قاسم گفت : به خدا قسم اگر زبانم را از بیخ و بن برکنند برای من محبوب تر از آن است که درباره چیزی سخن بگویم که بدان علم و آگاهی ندارم .

درباره حسن بن محمد بن شرف شاه استرابادی ،

[شماره صفحه واقعی : 543]

ص: 4769


1- سوره مزمل ، آیه 5.

چنین آورده اند که روزی زنی بر او وارد شد و راجع به مسائل مشکل و پیچیده مربوط به حیض و عادت زنانه ، سؤ الاتی مطرح ساخت ؛ ولی او نتوانست پاسخ آنها را بیان کند . آن زن به حسن گفت : پته های عمامه و شمله دستار تو ، به میان و کمرت رسیده است لیکن از ایراد پاسخ به سؤ ال یک زن ، عاجز هستی ؟ ! حسن به او گفت : ای خاله ، اگر من پاسخ هرگونه مسائلی را - که از من می پرسند - می دانستم شمله دستارم من به شاخ گاو می رسید (و قعر زمین را نیز درمی نوردیده و به ژرفنای آن راه می یافت ) .

اقوال و سخن بزرگان دین درباره اهمیت و حساسیت مساءله فتوی و سهمگین بودن اظهار راءی و نظر درباره احکام دینی ، بی اندازه زیاد و فراوان است ، و ما به همین مقدار در این موضوع اکتفاء کرده ، و درباره انواعی که باب مربوط به (فتوی ) بدآنها تقسیم می گردد ، بحث خود را آغاز کرده و ادامه می دهیم .

نوع اول : شرائط و اموری که باید هر مفتی واجد آنها باشد

باید دانست که لازم است مفتی ، مسلمان و مکلف و فقیه و عادل باشد . شرائط فقاهت آنگاه در مفتی فراهم می آید که او برای شناخت احکام - از طریق استنباط آنها از ادله تفصیلی آن ها یعنی کتاب و سنت و اجماع و ادله عقل و ادله دیگری که در جای خود مورد بحث و تحقیق قرار گرفته اند - به پا خیزد و درست و استوار قیام نماید

[شماره صفحه واقعی : 544]

ص: 4770

.

شناخت احکام شرعی - با چنین شرائط - در صورتی بهم می رسد و کامل می گردد که مسائل و مطالب زیربنائی آن از قبیل : اثبات صانع و صفات او شناخته شود ، شناختی که حصول ایمان انسان بر آن متوقف است . (باید پیش از دست اندر کار شدن استنباط احکام شرعی ) ، مسائل مربوط به نبوت ، امامت ، معاد - که از مسائل کلامی است - شناسائی شود ؛ چنانکه مفتی باید قبلا علوم زیربنائی شناخت ادله ، از قبیل : صرف ، نحو ، لغت - در محدوده علم عربیت - و شرائط حد و برهان در علم منطق ، و نیز اصول فقه و حقایق مربوط به احکام شرعی از رهگذر آیات قرآنی ، و احادیث مربوط به احکام شرعی ، و علوم حدیث - چه از لحاظ متن و چه از لحاظ سند - را تحصیل کند ، ولو آنکه این تحصیل از راه وجود اصل صحیحی انجام گیرد ، اصلی که مفتی بتواند به هنگام نیاز ، بدان مراجعه نماید .

مفتی باید موارد اختلاف و اتفاق علماء و فقهاء را در مسائل شرعی بشناسد ، یعنی باید بداند مساءله ای که درباره آن فتوی می دهد راءی و نظر او در آن مساءله ، مخالف اجماع علماء نیست ؛ بلکه باید بداند که راءی او با راءی و نظر عده ای از فقهاء پیشین موافقت دارد ، و یا راءی او به ظن قوی درباره مساءله ایست که فقهاء پیشین درباره آن سخنی به میان نیاورده اند ؛ و آن مساءله از مستحدثات بوده

[شماره صفحه واقعی : 545]

ص: 4771

که در عصر او و یا عصری نزدیک به زمان او پدید آمده است .

و نیز باید مفتی دارای ملکه نفسانی و قوه و نیروئی قدسی و ملکوتی باشد که بتواند فروع و جزئیات احکام را از اصول و کلیات آن بدست آورده و هر قضیه ای را به ادله مناسب آن ارجاع دهد .

مطالب فوق ، مجموعه شرائط و اموری است که درباره (مفتی مطلق ) و مستقل در فتوی ، معتبر و لازم می باشد (تا بتواند در مورد تمام احکام فرعی و ابواب مختلف فقهی اظهار نظر نموده و مستقلا فتوی صادر کند) . ما این شرائط را بطور فشرده مطرح ساختیم ، شرائطی که در علم (اصول فقه ) به گونه ای مفصلتر ، شرح و گزارش شده است .

اگر شرائط و اوصاف مذکور در فردی فراهم آید بر او واجب است که در مورد هر مساءله فقهی و احکام فرعی مورد نیاز خود ، و یا هر مسئله ای که از او سؤ ال می شود تمام وسع و طاقت و کوشش خود را بکار گیرد تا به توضیح و بررسی آن مساءله از طریق ادله تفصیلی آن بپردازد . بر او جائز نیست - چه در صدور فتوی برای دیگران و یا برای خویشتن - از مفتی و مجتهد دیگر تقلید کند ، البته این حکم در صورتی است که دارای فرصت کافی برای انجام عمل مربوط به مساءله باشد تا بتواند در ظرف آن فرصت ، حکم آن مساءله را استنباط نماید ، به گونه ای که اشتغال به استنباط حکم مساءله با انجام تکلیف

[شماره صفحه واقعی : 546]

ص: 4772

شرعی او اصطکاکی پیدا نکند . اما در صورت ضیق مجال و فرصت ، تقلید از مجتهد حی و زنده در آن مساءله جایز می باشد ؛ ولی درباره تقلید از مجتهد میت ، دو نظریه وجود دارد : (عده ای جایز دانسته و عده ای دیگر تقلید از مجتهد میت را مطلقا جائز نمی دانند) ؛ بلکه آنرا بطور کلی منع کرده اند .

نوع دوم : احکام و آداب مفتی
1- تحصیل زمینه های افتاء و اجتهاد ، واجب کفائی است

فتوی دادن یکی از واجبات کفائی است ، و همچنین تحصیل و فراگرفتن مقدمات و زمینه های وصول به مقام افتاء و اجتهاد از واجبات کفائی به شمار می آید .

اگر شخصی - که مفتی و مجتهد است - درباره حکم مساءله ای ، مورد پرسش قرار گیرد و فرد دیگری جز او برای ایراد پاسخ به آن مسئله وجود نداشته باشد ، بر او لازم است که شخصا پاسخ آنرا بگوید . و اگر غیر از او فرد دیگری - که بتواند پاسخ مساءله را بیان کند - وجود داشته و در دسترس باشد ، پاسخ دادن به آن مسئله به عنوان واجب کفائی بر هر دو لازم است . و در صورتیکه جز یک فرد - برای پاسخ به مسئله - در دسترس نباشد و رفتن به حضور فرد دیگر ، مستلزم مشقت و دشواری نباشد ، در اینکه آیا لازم و واجب است که مجتهد حاضر شخصا جواب مسئله را ایراد کند ، دو وجه ذکر کرده اند : (عده ای می گویند : ایراد پاسخ بر مجتهد حاضر ، واجب است . و عده ای را عقیده بر آن است که پاسخ به سؤ ال

[شماره صفحه واقعی : 547]

ص: 4773

، بر هر دو مجتهد واجب می باشد) .

اگر در محیط زندگی مردم ، شخصی که بتواند فتوی دهد موجود و در دسترس نباشد بر هر فرد مکلفی - که در آن محیط زندگی می کند - واجب است حتی الامکان به عنوان واجب کفائی ، شرایط و زمینه های وصول به مقام اجتهاد و صدور فتوی را تحصیل کند . و اگر همه افراد این محیط در اقدام به تحصیل مقدمات اجتهاد ، اخلال و کوتاهی کنند تمام آنها از نظر ارتکاب فسق و گناه سهیم بوده و با هم برابرند . حتی اگر عده ای از مردم ، سرگرم تحصیل مقدمات وصول به مرتبه اجتهاد گردند این تکلیف از عهده دیگران ساقط نمی شود ؛ بلکه آنگاه این تکلیف از عهده آنها خارج می شود که فردی در آن محیط به مقام افتاء و اجتهاد نائل شود (و بتواند پاسخگوی همه مسائل مردم باشد) ؛ چون این احتمال وجود دارد که افراد - به علت فوت و یا موانع دیگر - نتوانند به درجه اجتهاد برسند .

برای اینکه مردم مطمئن گردند که تکلیف تحصیل مقدمات اجتهاد از عهده آنها ساقط شده است ، صرف گمان به وصول فردی به درجه اجتهاد ، کافی نیست ، اگرچه ما قائل شویم که در قیام به واجب کفائی می توان به ظن و گمان اکتفاء نمود .

2- اعتدال مزاجی و روانی مفتی در حین فتوی دادن

نباید مفتی به هنگامی که گرفتار تغییر و دگرگونی حالات اخلاقی است و نیز در حال دل مشغولی و وجود موانع دقت و تاءمل کامل ، فتوی صادر کند . این حالات عبارتند از : خشم ،

[شماره صفحه واقعی : 548]

ص: 4774

گرسنگی ، تشنگی ، اندوه ، شادی مفرط ، چرت و خواب آلودگی ، ملال خاطر ، بیماری اضطراب انگیز ، گرمای فوق العاده و بیتاب کننده ، سرمای رنج آور ، محصور بودن از لحاظ پیشاب و پساب و امثال آنها (که موجب تفرق حواس و تشتت خاطر و عدم تمرکز فکر انسان می گردند) .

البته ضرورت اعتدال حالت روحی و مزاجی مفتی در حین فتوی ، در صورتی است که ضرورت صدور فتوی از لحاظ وقت و فرصت (واجب مضیق ) یعنی واجب کوتاه مدت نباشد .

اگر مفتی و مجتهد با وجود دگرگونی حالت روحی و مزاجی با اطمینان به اینکه وجود این حالت ، مانع از وصول به حق و صواب نمی گردد و تمرکز فکر او را از میان نمی برد ، فتوی دهد - با اینکه فتوی دادن همزمان با دگرگونی حالات مزاجی و روانی کراهت دارد - صدور فتوی جائز خواهد بود . علت کراهت فتوی دادن در چنین حالات ، این است که ممکن است مفتی احیانا به علت نامساعد و نامعتدل بودن روح و مزاجش دچار لغزش و اشتباه گردد .

3- وظیفه مفتی و مستفتی به هنگام تغییر راءی مفتی

اگر مجتهد پس از آنکه فتوائی را صادر کرد ، راءی و نظر او را تغییر کند ، و مقلد به وسیله یکی از استفتاءکنندگان و یا افراد دیگر از این تغییر نظر آگاه گردند باید طبق راءی دوم و نظریه جدید مفتی عمل کند . اگر مقلد و مستفتی بر طبق نظریه اول عمل نکرده باشد نمی تواند (پس از اطلاع از نظریه جدید او) ، عمل خود را مطابق نظر و راءی

[شماره صفحه واقعی : 549]

ص: 4775

اول برگزار نماید . و اگر قبل از اطلاع از تغییر راءی مفتی ، قبلا طبق نظریه اول عمل کرده باشد ، این عمل او نقض نمی شود و اشکالی ندارد .

اگر مقلد و مستفتی از رجوع و تغییر راءی مجتهد و مفتی همینگونه ناآگاه بماند به منزله آنست که گویا مفتی از راءی و نظریه سابق خود را در رابطه با او برنگشته است .

باید مجتهد - قبل از عمل مقلد و مستفتی و پس از آن - تغییر راءی خود را اعلام نماید تا مقلد او عمل بعدی خود را مطابق نظریه جدید وی برگزار کند و از نظریه و فتوای اول - از لحاظ عمل - بازگشت نماید .

4- آیا در مورد حوادث مشابه و متعاقب ، لازم است در فتوی تجدید نظر شود ؟

اگر مفتی و مجتهد در مورد واقعه ای فتوی دهد و سپس واقعه ای همانند آن اتفاق افتد ، (برای صدور فتوی درباره واقعه جدید) - در صورتی که متوجه و متذکر فتوای نخستین و ادله آن باشد - باید در مورد واقعه جدید و مشابه واقعه اول ، همان فتوی را بدون نیاز به تاءمل و نظر صادر کند . ولی اگر فتوای نخستین به خاطرش آید ؛ لکن دلیل آن را به یاد نیاورد و یا علتی برای رجوع از فتوای نخستین پدید نیاید ، در اینکه آیا می تواند طبق فتوای اول ، راءی دهد و یا لازم است تجدید نظر نموده و به اجتهاد بپردازد ، دو نظریه وجود دارد .

مسئله تجدید تفحص و جستجو برای پیدا کردن آب بجای تیمم ، و یا کوشش مجدد برای یافتن سمت قبله ، و نیز حکمی که قاضی

[شماره صفحه واقعی : 550]

ص: 4776

بر اساس اجتهاد صادر می کند و سپس واقعه و مسئله ای همانند آن اتفاق می افتد ، با مسئله مورد بحث ما از نظر حکم فرقی ندارد ، (یعنی دو قول و نظریه در این زمینه ها وجود دارد که بر طبق یکی از آنها می تواند به همان نظریه اول عمل کند ، و بر طبق نظریه دیگر باید با اجتهاد مجدد ، یعنی تجدید نظر در فتوای خویش عمل نماید) .

5 - باید مفتی به طرز تعبیر مراجعان آشنا باشد

نباید مفتی در مورد مسائلی که مربوط به الفاظ و تعبیرهای سوگندها و اقرارها و وصیت ها و امثال آنها است فتوی صادر کند مگر آنگاه که خود از مردم همان شهر و ممکت بوده و به طرز سوگند و وصیت و اقرار و منظور آنان در استعمال تعابیر آشنا باشد تا بتواند هدف آنها را طی تعبیر آنان همانگونه که آنها اراده کرده اند درک کند ؛ لذا باید به این نکته اساسی توجه شود ؛ زیرا این موضوع بسیار مهم و باارزش می باشد .

نوع سوم : در آداب فتوی و صادر کردن حکم
1- اختیار مفتی در ایراد پاسخ کتبی و شفاهی به استفتاآت

مفتی و مجتهد باید پاسخ مسئله را طوری بیان کند که هرگونه اشکال و ابهام را از میان بردارد ، و سپس می تواند به پاسخ شفاهی اکتفاء کند .

اگر زبان مفتی برای مستفتی قابل فهم نبود ، (یعنی اگر مفتی و مستفتی دارای دو زبان متفاوتی باشند) ، ترجمه دو فرد عادل در این مورد کافی است . بعضی از علماء معتقدند ترجمه یک شخص عادل کفایت می کند ؛ زیرا فتوی دادن به منزله خبر است (و در مورد خبر ، گفتار یک فرد عادل دارای حجیت می باشد) .

مفتی

[شماره صفحه واقعی : 551]

ص: 4777

می تواند (بجای پاسخ شفاهی ) جواب مسئله را بنویسد ، اگرچه جواب کتبی می تواند متضمن خطری از لحاظ دستبرد و تحریف باشد . و لذا برخی از پیشینیان ، از پاسخ کتبی به استفتاآتی که در نامه ها نوشته می شد سخت گریزان بوده اند ؛ چون در اینگونه استفتاآت از لحاظ پاسخ ، احتمالات مختلف از لحاظ پاسخ راه داشت ، به اینصورت که در سخن سائل و مستفتی هر قسمتی از آن دارای مزایا و خصوصیات ویژه ای از نظر پاسخ بوده است ، چه بسیار اتفاق افتاده که ما با استفتاآتی کتبی مواجه شدیم که مقصود و تعبیر گوینده و نویسنده آنها با آنچه که در استفتاء وجود داشت ، متفاوت بود ، تازه پس از چندی به گفتار او توجه کرده و چیز دیگری را درک می کردیم ؛ در حالیکه قبلا در پاسخ آنها را نوشته بودیم ، لذا آن نامه را پاره کرده و آنرا از بین می بردیم .

2- بیان مفتی باید صحیح و قابل فهم توده مردم باشد

باید طرز بیان و تعبیر مفتی ، واضح و روشن و در عین حال درست و صحیح باشد که هم توده مردم آنرا بتوانند درک کنند و هم خواص و اهل سخن و علماء ، عبارات او را رکیک و سبک تلقی ننمایند . بنابراین باید مفتی از اضطراب و رکاکت تعبیر و ترکیبات غریب و ناماءنوس و یا عبارت پردازیهای ضعیف و سست و لغات مشکل و پیچیده و امثال آنها در پاسخ به استفتاآت احتراز جوید .

3- پاسخ اجمالی و یا تفصیلی به سؤ الات استفتاءکنندگان

اگر مسئله مورد سؤ ال دارای شعب مختلف بود و به تفصیل و شرح و بیان نیاز داشت

[شماره صفحه واقعی : 552]

ص: 4778

، مفتی نمی تواند به پاسخ مطلق و کلی و اجمالی آن اکتفاء کند ؛ زیرا چنین پاسخی خطاء است ، یعنی نمی تواند خالی از لغزش و اشتباه باشد . مفتی می تواند از مستفتی - در صورتیکه در حضور او باشد - بخواهد که پرسش او را به تفصیل بیان کند ، و یا اگر سؤ ال به صورت کتبی بود از او بخواهد که با شرح و تفصیل بیشتری سؤ ال خود را دوباره در نامه دیگری بنویسد . و مفتی پس از آگاهی از موارد مفصل آن ، به ایراد پاسخ بپردازد . اگر سؤ ال و جواب بدین کیفیت انجام گیرد بهتر است ، و ضمنا مصون از اشتباه نیز خواهد بود .

البته مفتی می تواند جواب یکی از فروع و شاخه های سؤ ال را بگوید و یا بنویسد . و این کار در صورتی صحیح است که مفتی بداند همان فرع برای سؤ ال کننده روی داده و پاسخ همین شاخه از پرسش را مطالبه می کند ، و سپس باید یادآور گردد که اگر منظور از سؤ ال شما چنین باشد ؛ پاسخ آن همین است . و یا بگوید در صورتیکه هدف سؤ ال شما چنین باشد ، پاسخ آن همانگونه است که ذکر شد ؛ و امثال آن .

و نیز مفتی می تواند به تمام شاخه ها و بخشهای مختلف سؤ ال ، پاسخ گوید و تمام بخشهای متعدد مسئله را یاد کند و سپس پاسخ آنها را بیان نماید . لکن این نوع پاسخگوئی از دیدگاه برخی از دانشمندان ، ناخوش آیند

[شماره صفحه واقعی : 553]

ص: 4779

بوده و می گفتند این طرز پاسخگوئی همانند فراگرفتن فجور و انحراف است ، از آنجهت که مردم از حکم سودمند و یا زیانبار مسئله آگاه می شوند (و گویا مفتی با اینگونه پاسخگوئی ، شاخه های مفید و مضر را به مردم تعلیم می دهد) .

4- رعایت ترتیب در پاسخ به سؤ الات متعدد

اگر در نامه استفتاء ، چند مسئله مطرح شده باشد بهتر است پاسخ آن ها به ترتیب پرسشها باشد . و اگر سائل و استفتاءکننده را متوجه پاسخهای مربوط سازد رعایت ترتیب پاسخ بر حسب ترتیب سؤ ال ، لازم نیست . و در چنین صورتی که پاسخ به آنها پس و پیش می گردد (به عنوان (لف و نشر مشوش (1) ) تلقی می شود که این ترتیب در برخی از آیات قرآن کریم به چشم می خورد از قبیل آیه ) :

(( (یوم تبیض وجوه و تسود وجوه فاما الذین اسودت وجوههم . . . ) ))

روزی که چهره هائی ، سفید و چهره هائی سیاه می گردد . اما کسانی که روسیاه شدند . . .

5 - سؤ ال و استفتاء نباید به خط مفتی باشد

عده ای از دانشمندان گفته اند : ادب و نزاکت اقتضاء می کند که سؤ ال و پرسش به خط مفتی نباشد ؛ ولی اگر املاء و یا تصحیح سؤ ال به وسیله مفتی انجام گیرد اشکالی ندارد .

6- هماهنگی پاسخ با پرسش سائل

مفتی نمی تواند پاسخ و پرسش مربوط به مسئله را به صورتی که شخصا از واقعه استفاده و استنباط کرده است - در صورتیکه در خود نامه استفتاء به همان صورت طرح نشده باشد - بنویسد ؛ بلکه باید بر اساس همان صورتی که در نامه وجود دارد

[شماره صفحه واقعی : 554]

ص: 4780


1- لف و نشر بر دو قسم است : مرتب و مشوش . و اشعار زیر را از دیرباز و از آغاز دوران طلبگی به یاد دارم که می گفتند: لف و نشر مرتب آنرا دان که دو لفظ آوریم دو معنی لفظ اول به معنی اول لفظ دوم به معنی ثانی لف و نشر مشوش آنرا دان که دو لفظ آوریم دو معنی لفظ دوم به معنی اول لفظ اول به معنی ثانی

پاسخ آنرا بنگارد (و نظریه خود را در کیفیت طرح سؤ ال دخالت ندهد) . اگر منظور مستفتی برخلاف آنچه در نامه آمده است باشد باید مفتی بنویسد : اگر مسئله اینطور باشد پاسخ آن چنین و چنان است .

علماء معتقدند که اگر مفتی در نامه استفتاء علاوه بر پاسخ ، مطالب وابسته به مسئله و مورد نیاز سائل را اضافه کند کار مطلوب و عمل مستحبی را انجام می دهد ، و این استحباب به خاطر حدیثی است که می گوید : (( (هو الطهور ماؤ ه ، الحل میتته ) )) (1) :

7- رفق و مدارا با استفتاءکننده در تفهیم جواب مسئله

اگر استفتاءکننده (به عللی ) دچار نارسائی در بیان مسئله و درک پاسخ آن باشد باید مفتی با او رفق و مدارا نموده و با بردباری ، به فهم سؤ ال او موفق گردد و با همین شیوه پاسخ آن را نیز بدو تفهیم کند ؛ زیرا ثواب و پاداش چنین رفق و مدارا - که به منظور تفاهم با فرد ناتوانی انجام می گیرد - بسیار عظیم و پرارزش می باشد .

8 - ضرورت دقت مفتی در مطالعه نامه استفتاء

باید مفتی کلمه به کلمه نامه استفتاء را با دقت کافی مطالعه کند ، و بخصوص پایان و منتهی الیه نامه را با عنایت فزونتری مورد توجه قرار دهد ؛ زیرا جان و روح سؤ ال و اصل پرسش در پایان آن وجود دارد که گاهی ممکن است تمام نامه به پایان آن مربوط باشد و مفتی احیانا نسبت به پایان آن از لحاظ دقت ، غفلت کند .

دانشمندی گفته است : شایسته است درنگ اندیشمندانه و دقت مفتی درباره یک مسئله ساده و آسان

[شماره صفحه واقعی : 555]

ص: 4781


1- این حدیث در کتابهای زیر - غالبا - در باب طهارت یاد شده است : تفصیل وسائل الشیعه ، باب 2- ابواب الماء المطلق - حدیث 4، ج 1 ص 102. جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام 1/93. و نیز تذکره الفقهاء، المعتبر و امثال آنها. برای توضیح بیشتر باید یادآور گردید که سعید بن مسیب می گفت : وضوء ساختن با آب دریا جائز نیست . عبدالله بن عمر معتقد بود: وضوء ساختن با آب دریا بهتر و برخوردار از مزیت استحباب می باشد. لذا مردم به معصومین (علیهم السلام ) مراجعه می کردند که آیا می توان با آب دریا وضوء ساخت ؟ امام (علیه السلام ) در پاسخ چنین سؤ الی فرمود: « (هو الطهور ماؤ ه ، الحل میتته ) » یعنی آب دریا، پاک و پاک کننده است و می توان با آن وضوء ساخت و ماهی دریا - که بیرون دریا می افتد - حلال است و احتیاج و ذبح ندارد. منظور شهید ثانی از استشهاد به این حدیث آنست که شخص سائل - با اینکه راجع به جواز وضوء ساختن با آب دریا از معصوم (علیه السلام ) سؤ ال کرد - حضرت علاوه بر آنکه به چنین سؤ الی پاسخ داد و فرمود: وضوء ساختن با آن اشکالی ندارد، بیان مسئله دیگری را بدان اضافه کرد و فرمود که ماهی صید شده از آب دریا که کنار دریا می میرد حلال است و ذبح آن لازم نیست . بنابراین ، مفتی و مجتهد را بایسته است ، مطالبی را - که احیانا مورد سؤ ال سائل نیست ، لکن با مسئله ای که در میان می گذارد دارای ارتباط و پیوندی می باشد - بر جواب مسئله اضافه کند. ضمنا از برادر عزیز، جناب آقای رضا مختاری یکی از طلاب عزیز حوزه علمیه قم - که در اشاره به این نکته مرا یاری دادند - تشکر خود را اظهار می دارم و توفیق و پیشرفت او را در امر دین و دنیا آرزو می نمایم .

به همان گونه باشد که درباره یک مسئله مشکل و پیچیده اعمال می گردد ؛ و این موضوع به خاطر آنست که وی به دقت و تاءمل عادت نموده و بدان خو گیرد .

9- اصلاح و جبران لغزشها و کمبودهای موجود در نامه استفتاء

اگر مفتی در نامه استفتاء با لغت و واژه مشتبه و مبهمی مواجه شد ، باید از مستفتی راجع به آن و نیز نقطه گذاری ها و حرکات و سکنات آن جویا گردد . و همچنین اگر مفتی در طی نامه به اشتباه و لغزشی در کلمه ای مواجه شد ، و این اشتباه به گونه ای است که در مفهوم کلمه ؛ تغییری ایجاد می کند باید مفتی به اصلاح آن بپردازد .

و اگر مفتی در نامه استفتاء محل نانوشته ای را در اثناء خطوط و سطور و یا پایان آن مشاهده نماید با خطی آن محل را پر کند و یا چیزی که لازم است در آن جای خالی بنویسد و آن جای سفید را اشغال نماید ؛ زیرا استفتاءکنندگان می خواهند گاهی مفتی را بیازارند (و به اصطلاح سوءاستفاده کنند) ، به این معنی که آن محل خالی و نانوشته را با عباراتی پر کنند که اصل فتوی و یا سؤ ال را - بعد از نوشتن فتوی - دگرگون سازند ، چنانچه می گویند اینگونه سوءاستفاده درباره برخی از بزرگان علم ، پیش آمده است .

10- مشورت با حاضران درباره محتوای نامه استفتاء

مستحب است مفتی ، نامه استفتاء را بر حاضرانی که دارای اهلیت هستند بخواند ، و با آنان درباره محتوای آن مشورت کرده و با رفق و مدارا و منصفانه راجع به آن مذاکره و مباحثه نماید ، اگرچه حاضران

[شماره صفحه واقعی : 556]

ص: 4782

از لحاظ علمی پائین تر از او و یا شاگردان او باشند ؛ زیرا اگر وی در پاسخ به نامه های استفتاء ، چنین شیوه ای را در پیش گیرد - علاوه بر اینکه در این مورد از پیشینیان اقتداء و پیروی کرده - این امید وجود دارد که اگر احیانا نکاتی ، از نظر مفتی مخفی بماند به مدد مشورت و مذاکره با حاضران ، آن نکات ، روشن و پدیدار گردد ؛ زیرا هر ذهن و فکری بهره ای از فیض الهی را دارا است .

ولی اگر در نامه استفتاء ، مطالبی آمده باشد که اظهار آن ناخوش و زشت باشد ، و یا مستفتی ترجیح می دهد که محتوای نامه او مکتوم بماند ، یا اظهار و فاش ساختن مضمون نامه ، متضمن مفسده ای باشد نباید آنرا با حاضران در میان گذاشت .

11- باید پاسخ نامه استفتاء از لحاظ خط و نگارش ، واضح باشد

باید مفتی پاسخ نامه را با خط واضح و روشن و با قلمی متوسط - نه آنقدر ریز و مبهم و نه آنچنان درشت و خشک - بنگارد . و باید فاصله سطور را از لحاظ تنگی و گشادگی در حد معتدل و متوسطی تنظیم کند .

برخی معتقدند که به عنوان یک امر مستحب ، قلم و طرز نگارش به گونه ای یکنواخت باشد که کسی نتواند در آن دست برده و آنرا دگرگون سازد و نیز موجب اشتباه و اختلاط خط او با خط دیگری نشود .

12- باید در پاسخ نامه استفتاء تجدید نظر نمود

آنگاه که مفتی ، پاسخ نامه استفتاء را نگاشت باید در آن تجدید نظر و دقت نماید ؛ چون ممکن است احیانا نقص و اختلالی در پاسخ نامه

[شماره صفحه واقعی : 557]

ص: 4783

به نظر رسد ، و یا خود مفتی نسبت به پاسخ قسمتی از جوانب سؤ ال ، نقصی مشاهده کند .

بجا است که مفتی قبل از نوشتن نام خود در پایان نامه و ممهور کردن آن و قبل از تکمیل پاسخ ، این تجدید نظر را در مورد پاسخ به عمل آورد .

13- محل نگارش پاسخ در نامه استفتاء

اگر مفتی با خط خود ، پاسخ نامه را آغاز کند باید - بر طبق شیوه معمول قدیم و جدید - پاسخ را در ناحیه راست نامه بنویسد و بالای (( (بسم الله الرحمن الرحیم ) )) و امثال آن ، هیچ نوشته ای را قرار ندهد .

14- دعاء و نیایش بدرگاه خداوند متعال به هنگام افتاء و صادر کردن حکم

آنگاه که مفتی می خواهد فتوائی صادر نماید باید استعاذه کند ، و از شر شیطان مطرود از رحمت ، به خداوند متعال پناه برد و بگوید : (( اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ) )) و نام خداوند را با گفتن (( (بسم الله الرحمن الرحیم ) )) بر دل و زبان جاری سازد ، و او را سپاس گفته ، و بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و خاندان او (علیهم السلام ) درود فرستد و دعا کند و بگوید :

(( (رب اشرح لی صدری و یسر لی امری و احلل عقده من لسانی یفقهوا قولی ) )) (1)

خدایا به من شرح صدر عنایت کن و کارم را آسان و هموار گردان و گره از زبانم بگشای تا سخن من قابل فهم بوده و آنرا دریابند و درک نمایند .

برخی از علماء و فقهاء به هنگام فتوی ، دعای زیر را می خواندند :

((

[شماره صفحه واقعی : 558]

ص: 4784


1- سوره طه ، آیه 25 - 27

(لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم ، سبحانک لا علم لنا الا ما علمتنا (ففهمناها سلیمان و کلا آتینا حکما و علما)(1) اللهم صلی علی محمد و آله و صحبه و سائر النبیین و الصالحین ، اللهم وفقنی و اهدنی و سددنی ، و اجمع لی بین الصواب و الثواب و اعذنی من الخطاء و الحرمان ) ))

جز به وسیله خداوند والای بزرگ هیچ عامل و نیرو و قدرتی مؤ ثر نیست ، خدایا تو از هر عیب و نقصی مبری هستی ، و جز آنچه تو به ما آموختی هیچگونه آگاهی کامل برای ما وجود ندارد . (تو فرمودی ) : که ما به سلیمان چنان حقایقی را فهماندیم ، و حکمت و دانش را به همه پیامبران ارمغان دادیم . خدایا بر محمد (صلی الله علیه و آله ) و خاندان و یارانش ، و سایر انبیاء و نیکان درود فرست . خدایا مرا موفق گردان و به راه راست رهنمونم ساز ، و مرا استوار نگاهدار . و راءی مرا با پیوندی از حق و درستی و پاداش اخروی فراهم آور ، و از خطاء و لغزش و محرومیت از پاداش اخروی ، مرا در پناه خود قرار ده .

15- چه عباراتی را باید بر آغاز و پایان جواب نامه استفتاء افزود ؟

مفتی باید در آغاز پاسخ نامه استفتاء ، یکی از عبارات زیر را بنویسد : (الحمدلله ) (الله الموفق ) (حسبناالله ) (حسبی الله ) (الجواب ) (بالله التوفیق ) و امثال اینگونه تعبیرات (که نمایانگر سرآغاز پاسخ می باشد) .

بهتر اینست که پاسخ را با سپاس الهی (الحمدلله ) آغاز کند ، چون در این باره

[شماره صفحه واقعی : 559]

ص: 4785


1- سوره انبیاء، آیه 79.

حدیثی به ما رسیده است که هر کار مهم و اساسی را باید به نام خداوند متعال و سپاس او آغاز نمود(1) . شایسته است مفتی (علاوه بر نگارش (الحمدلله ) ) حمد و سپاس خداوند متعال را بر زبان جاری ساخته و سپس همان را روی نامه نیز بنویسد ، و با تعبیر (الله اعلم ) و یا (بالله التوفیق ) ، جواب نامه را پایان برد . سپس بنویسد که پاسخ را فلانی فرزند فلانی گفته و یا نوشته است ، (یعنی باید مفتی در پایان پاسخ ، نام خود را با تمام مشخصات بیاورد) و قبیله و شهر و یا صفات و خصوصیات و مشخصاتی را که بدان منسوب می باشد در جواب استفتاء یادداشت کند .

16- فتوی را باید با مداد نوشت

بعضی از علماء گفته اند ، مستحب است مفتی ، پاسخ نامه را با مداد(2) بنویسد نه با مرکب تا از حک و حذف ، مصون باشد ، برخلاف کتب علمی که بهتر است با حبر و مرکب مخصوص نگاهداشته شود ؛ زیرا بنا بر این است که کتب عملی ، پایدار بماند و مرکب برای پایدار ماندن نوشته ها از هر نوع نوشت افزار دیگری مناسب تر است .

17- پاسخ نامه استفتاء باید در عین اختصار ، روشن باشد

مفتی باید پاسخ استفتاء را مختصر و فشرده بنویسد آن هم به گونه ای که عوام الناس و توده مردم بتوانند آنرا به راحتی و روشنی درک کنند . حتی بعضی از فقهاء در پاسخ استفتاء فقط می نوشتند : (جائز است ) یا (جائز نیست ) (واجب است ) یا (واجب نیست ) و یا می نوشتند : (آری ) یا (نه ) ،

[شماره صفحه واقعی : 560]

ص: 4786


1- و آن حدیث این است : « (کل امر ذی بال لایبدء بالحمد، اقطع ) » (رک : سنن ابن ماجه ، نکاح ، 19. سنن ابی داود، ادب ، 18).
2- مبرد گوید: توزی می گفت : از فراء سؤ ال کردم ، چرا (مداد) را (حبر) می نامند؟ پاسخ داد: معلم را (حبر) می گویند و منظور آنها عبارت از (مداد حبر) یعنی مداد عالم و دانشمند می باشد. بعدها کلمه (مداد) را حذف کردند و (حبر) را جایگزین آن ساختند. مبرد می گوید: من این مطلب را برای اصمعی بازگو کردم ؛ لکن او گفت : این سخن ، درست نیست ؛ بلکه به خاطر تاءثیر آن ، حبر گویند. وقتی می گویند: « (علی اسنانه حبر) » به معنی آنست که چرک و زردی دندانهای او آنقدر زیاد است که متمایل به سیاهی می باشد ... اما مبرد می گفت : تصور می کنم از آن جهت ، مرکب را (حبر) می نامند که چون کتاب و نبشتار به وسیله آن ، آراسته و زیبا می گردد. و عرب این واژه را با چنین مفهومی از این سخن اقتباس کرده است که گویند: « (حبرت الشی ء تحبیرا) » یعنی آن چیز را آراسته و زیبا ساختم (رک : صبح الاعشی 2/61). کیفیت ساختن مداد: مداد یکی از نوشت افزارهای پیشینیان به شمار می رفت . ابوعلی بن مقله وزیر می گفت : بهترین مداد را از دوده نفت و روغن چراغ تهیه می کنند، به این صورت که سه رطل از این دوده را گرفته و با الک تصفیه می کردند، و سپس آنرا در میان پاتیل و دیگ سرگشاده ای قرار می دادند و سه برابر آن ، بر آن آب اضافه می کردند و یک رطل عسل ، و پانزده درهم نمک ، و پانزده درهم صمغ کوبیده ، و ده درهم مازو می افزودند، و روی آتش نرم و کم حرارت می جوشاندند تا سفت شده و به صورت گل درمی آمد. صاحب (الحلیه ) آورده است که علاوه بر این عناصر، کافور را - برای خوشبو شدن - و صبر و تپرزد را به منظور آنکه مگس روی آن ننشیند بدان می افزودند. کیفیت ساختن حبر: حبر و مرکب را به دو گونه می ساختند: 1.مرکبی که با کاغذ یعنی برای نوشتن روی برگ ، مناسب بود که (حبرالدخان ) نامیده می شد، و آنرا از مازوی شامی تهیه می کردند و یک رطل آنرا به صورت بلغور و زبر می کوبیدند، و آنرا با اندکی از آس یعنی مورد یا ریحان خوشبوی در میان شش رطل آب به مدت یک هفته خیس می دادند. سپس آنرا روی آتش می جوشاندند تا به نصف و یا دو ثلث تقلیل می یافت و بعد از آن در میان لنگ و پارچه ای آنرا تصفیه می نمودند، و سه روز آنرا رها می کردند، و آنرا دوباره تصفیه می نمودند و بعد از آن به اندازه هر رطلی از آب ، چند وقیه از صمغ عربی و زاج قبرسی را بر آن اضافه می کردند. سپس از همان دوده ای که قبلا از آن یاد کردیم آن اندازه بدان می افزودند که برای تیره و سیاه کردن آن کافی بود و صبر و عسل را نیز به آن اضافه می کردند که مگس بر آن ننشیند و مدتی حالت خود را حفظ کند. و برای هر رطلی از این مرکب ، سه وقیه از دوده قرار می دادند البته پس از آنکه آن دوده را با قلوه کف دست - همراه با نیشکر و زعفران و زنگار - می کوبیدند تا خوب نرم می شد و نمی بایست آنرا در هاون کوبید. 2.نوع دیگر مناسب نوشتن روی پوستهای نازک و رقیق بوده که آنرا (الحبرالراءس ) می نامیدند که در آن ، دوده وجود نداشت ، به همین جهت درخشان و براق و برای چشم ، مضر بوده است (رک : صبح الاعشی 2/465، 466، به نقل از هامش تذکره السامع ، ص 178، 179). بر اساس این توضیح ، مداد عبارت از نوعی مرکب بوده است که دارای ثبات و پایداری زیادی نبوده و نیز قابل حک و محو نبود. لکن حبر و مرکب مخصوص که از آن بازگو شد، عبارت از نوعی مرکب بوده که با رطوبت دهان و امثال آن قابل حک و محو بوده ، ولی به زودی محو نمی شد؛ بلکه برای مدت زمانی دور و دراز محفوظ می ماند.

یعنی با اینگونه تعابیر کوتاه و روشن ، پاسخ استفتاء را برگزار می کردند .

18- حزم و احتیاط و عدم سراسیمگی در پاسخ به استفتاء

اگر از مفتی راجع به کسی سؤ ال کنند که می گویند : (من از محمد بن عبدالله راستگوتر هستم ) و یا می گوید : (نماز ، یک بازیچه و کار بیهوده ایست ) و یا امثال اینگونه سخنان را بر زبان آورد ، سخنانی که کفرآمیز می باشد و موجب بی اعتبار شدن خون و جان گوینده آن خواهد شد ، نباید مفتی (در صدور فتوی ، دچار سراسیمگی و شتابزدگی گردد و) بگوید : خون چنین شخصی حلال است ، و یا قتل او واجب می باشد ؛ بلکه او باید بگوید : اگر چنین مطلبی از راه اقرار و یا بینه ، یعنی گواهی دو شاهد عادل در مورد کسی ثابت و روشن گردد حکمی که درباره او جاری خواهد شد بدینسان می باشد .

و یا اگر راجع به کسی سؤ ال کنند که سخنی بر زبان آورده ، سخنی که کفر او به علت چنین سخنی ، محتمل باشد باید مفتی در پاسخ بگوید : لازم است از گوینده این سخن سؤ ال کرد که اگر با چنین هدفی این کلام را بر زبان جاری ساختی ، حکم و پاسخ آن چنین و چنان خواهد بود .

اگر از مفتی درباره قاتل و یا کسی که چشم کسی را از جا در آورده و یا جنایات دیگری بر کسی وارد ساخته سؤ ال کنند باید احتیاط را از دست ندهد و شرائط قصاص را توضیح داده و مطالب مربوط به آن را یادآور گردد

[شماره صفحه واقعی : 561]

ص: 4787

.

اگر از مفتی و مجتهد راجع به کسی که مستوجب تازیانه خوردن است پرسش نمایند ، وسیله و آلت تعزیر و تازیانه زدن را یادآور گردد و بگوید که با چنین کیفیت و با این شمار باید تازیانه بخورد ، و نباید تازیانه بیشتر و یا شدیدتری را بر او وارد ساخت .

19- یادآوری های لازم در مورد سؤ الات مربوط به ارث

اگر از مفتی راجع به میراث سؤ ال شود ، معمولا (طبق عادت ) لازم نیست موضوع برده نبودن و یا شرط عدم کفر وارث و امثال آن ها را - که از موانع ارث به شمار می روند - برای سائل و مستفتی توضیح دهد و این مطالب را قبلا شرط نماید ؛ بلکه سؤ ال مطلق یک فرد مسلمان ، مبنی بر آنست که در وارث و یا وراث ، موانع ارث وجود ندارد . برخلاف موردی که راجع به ارث برادران و خواهران و عموها و فرزندان این طبقه از وراث ، سؤ الاتی مطرح می شود که در چنین مواردی باید مفتی بپرسد آیا این برادرها و خواهرها و یا عموها ، ابوینی هستند و یا پدری و یا مادری می باشند ؟

اگر در ضمن نامه استفتاء مربوط به ارث ، از افرادی یاد شود که مستحق ارث نمی باشند باید مفتی ، سقوط حق آنان از ارث را ضمن پاسخ تصریح کند و بنویسد : فلانی و فلانی از ارث بردن محرومند و هیچگونه استحقاقی ندارند .

اگر فردی در تحت شرائطی ، مستحق ارث باشد که همان فرد در شرایط دیگر هیچگونه حقی را در ارث دارا نباشد ، باید مفتی در پاسخ استفتاء

[شماره صفحه واقعی : 562]

ص: 4788

بگوید : فلانی در چنین حالت و شرائطی ارث نمی برد . و امثال اینگونه سؤ الات و تذکراتی که لازم است مفتی آن ها را به مستفتی یادآور گردد تا این تصور به وجود نیاید که فلانی در هر حال و شرائطی مستحق ارث می باشد .

اگر از او راجع به ارث خواهران و برادران و یا ارث پسران و دختران سؤ ال کنند ، نباید در پاسخ بگوید که ارث در میان آنها طبق آیه (( (للذکر مثل حظ الانثیین ) )) تقسیم می شود ؛ زیرا اینگونه یادآوریها برای توده مردم اشکالاتی تولید می کند ، که نمی توانند آنرا درک کنند ؛ بلکه باید بگوید : ترکه میت باید بر اساس چنین و چنان تقسیم گردد که طبق آن ، پسر دو سهم و دختر یک سهم دارد .

اگر مفتی بگوید : بر اساس نص قرآن کریم تقسیم گردد : این پاسخ ، بلامانع می باشد ؛ چون معنی این آیه و نص ، روشن است و ابهام کمتری در آن وجود دارد . اگرچه تذکر به صورت اول ، واضحتر است ، یعنی در اینصورت باید پاسخ مسئله را به تفصیل بیان کند .

مفتی باید قبل از هر چیز یادآور گردد که ترکه میت پس از اخراج اموالی که لازم است قبل از تقسیم ارث ، اخراج شود ، از قبیل وصیت و دین - در صورتی که وصیت و دینی در میان باشد - تقسیم گردد (و به هر صورت باید نکته های مورد نیاز مستفتی را ضمن پاسخ یادآور شود) .

20- باید پاسخ استفتاء ، هوشمندانه نگارش شود تا مستفتی نتواند در آن دستکارینماید

باید مفتی پاسخ استفتاء

[شماره صفحه واقعی : 563]

ص: 4789

را در ذیل همان نامه استفتاء بنویسد و بلافاصله بدان متصل سازد ، هیچگونه فاصله و خلاء میان سؤ ال و جواب باقی نگذارد ، تا مستفتی نتواند چیزی را که موجب فساد و دگرگونی پاسخ او می گردد بر آن بیفزاید .

اگر محل نگارش پاسخ ، پیوسته به پرسش باشد جواب را روی همان موضع و محل بنویسد . و چنانچه موضع و محلی که باید جواب را روی آن بنویسد دارای ظرفیت کافی نباشد نباید پاسخ را روی ورقه دیگری بنویسد ؛ بلکه باید آنرا در پشت ورقه و یا در حاشیه آن بنگارد . آنگاه که می خواهد پاسخ استفتاء را در ظهر و پشت نامه استفتاء ، بنویسد باید از بالا شروع کند مگر در صورتی که بخواهد پاسخ را در پائین نامه استفتاء ، و به دنبال آن بلافاصله بنگارد ، و مابقی پاسخ را به خاطر ضیق و عدم گنجایش محل ، در پائین پشت ورقه تکمیل سازد تا پاسخ او متصل به سؤ ال بوده و پیوستگی خود را حفظ کند .

21- عدم توسل به حیل شرعیه و لزوم راه گشایی در برابر مشکلات مستفتی

اگر مفتی متوجه شود که پاسخ او برخلاف منظور مستفتی است و ضمنا راضی نیست که پاسخ او به صورت کتبی روی نامه استفتاء نگارش یابد به پاسخ شفاهی اکتفاء کند .

مفتی باید از میل و گرایش به (حیل شرعیه ) چه در فتوای خود و چه در فتوای مخالف خویش - بر حذر باشد ؛ زیرا توسل به حیل شرعیه از زشت ترین عیوب و شنیع ترین عوارض تباه گر است .

یکی از طرق و نشانه های تمایل به حیل شرعیه این

[شماره صفحه واقعی : 564]

ص: 4790

است که در جواب استفتاء ، مطلبی را که به نفع مستفتی است بنگارد ، و از نگارش مطلبی که به زیان او تمام می شود خودداری کند .

مفتی نباید در مسائل مربوط به دعوی و بینه ها و شهود ، به مطالبی روی آورد که موجب خلاصی و رهائی از مشکلات گردیده و راه مفری از آن مشکلات باشد . و نیز نباید به یکی از دو طرف دعوی ، طرقی را اظهار کند و بیاموزد که به وسیله آن ، استدلال و حجیت طرف را خنثی کند ؛ چون اینگونه تعلیم و راهنمائی ، موجب ضایع گشتن حق طرف می شود .

در صورتی که مفتی احساس کند که راهی به نفع مستفتی وجود دارد و از این رهگذر ، ضرر و زیانی به حق کسی وارد نمی سازد باید او را به همان راه ارشاد کند ، مثلا اگر کسی سوگند یاد کند هه هزینه همسرش را به مدت یکماه نپردازد (در صورتی که سوگند او از نظر شرایط قسم ، قابل انعقاد باشد) لازم است مفتی راه گشای مشکل او بوده و به وی تعلیم دهد که می تواند نفقه همسرش را از مهریه او بپردازد ، و یا به او قرض دهد ، و مایحتاج یکماهه او را به وی بفروشد و سپس ذمه او را از این قرض و یا از قیمت مایحتاج او بری سازد ؛ چنانکه نقل شده است که شخصی به یکی از علماء گفت : من سوگند یاد کردم که در روز ماه رمضان با همسرم زناشوئی کنم و کفاره هم ندهم و ضمنا

[شماره صفحه واقعی : 565]

ص: 4791

مرتکب گناهی هم نگردم . آن شخص عالم و دانشمند به او گفت با همسرت در ماه رمضان مسافرت کن (تا از این طریق - ضمن وفای به سوگند خود - مرتکب گناهی نگردی و کفاره روزه نیز بر تو واجب نشود) .

22- موقع شناسی مفتی بهنگام فتوی

اگر مفتی صلاح ببیند که به یک فرد عامی بگونه ای فتوی دهد که تواءم با شدت و سختگیری باشد و خود مفتی به ظواهر امر و نیز به شدت لحن خود در جواب استفتاء ، اعتقادی نداشته باشد ؛ ولی از دیدگاه خویش برای تظاهر به شدت لحن و سختگیری خود ، توجیه عاقلانه و مشروعی را در نظر گیرد ، چنین روشی به منظور منع و تهدید - البته در موارد ضروری - جائز می باشد ، مشروط بر آنکه مفسده ای بر آن مترتب نگردد ؛ چنانکه می گویند شخصی از ابن عباس راجع به توبه قاتل سؤ ال کرد ، ابن عباس در جواب او گفت : برای قاتل توبه ای وجود ندارد و توبه او پذیرفته نیست . سپس شخص دیگری همین پرسش را با او در میان گذاشت ، در جواب او گفت : من در چهره و چشم شخص اول ، تصمیم به قتل را می خواندم ، لذا با همان جواب ، او را از قتل بازداشتم . اما دومی که با حالتی اسف بار و روحیه ای حاکی از بینوائی نزد من آمد و دستش به قتل آلوده بود نخواستم او را از رحمت خداوند متعال ، نومیدش سازم .

لکن مفتی باید در اینگونه پاسخهای مدبرانه خود ، توریه نماید ، یعنی

[شماره صفحه واقعی : 566]

ص: 4792

وقتی که می گوید : توبه قاتل پذیرفته نیست منظورش این باشد که در صورت اصرار به قتل و گناه و تصمیم بر تکرار آن ، توبه او مورد قبول واقع نمی شود .

23- رعایت نوبت در پاسخ به استفتاآت

اگر نامه های متعددی به مفتی برسد ، و استفتاآت متعددی نزد او انباشته گردد باید در ایراد پاسخ به آنها نوبت را رعایت نموده و نامه هائی را که جلوتر رسیده در پاسخ مقدم دارد ؛ چناکه قاضی به هنگام تعدد و هجوم و تراکم اصحاب دعوی باید همین امر را رعایت کند .

موضوع لزوم رعایت نوبت ، در مواردی است که فتوی دادن ، در آن موارد ، واجب باشد .

اگر ورود نامه های استفتاء و یا ورود اشخاص ، در یک زمان صورت گیرد ، و یا سبقت نامه ها و یا اشخاص معلوم نباشد باید به قید قرعه ، نوبت پاسخ آنها را مشخص سازد .

برخی از علماء گفته اند باید در چنین موردی نوبت زن ها و مسافران را بر دیگران مقدم دانست ، البته مسافری که وسائل مراجعت و سفر را طوری آماده ساخته که اگر نوبت او به تاءخیر افتد ، از رفقاء و همراهان خود عقب می ماند و زیانمند می گردد .

رعایت نوبت زن و یا مسافر آماده مراجعت و سفر ، در صورتی لازم است که مراجعان به مفتی ، آن اندازه زیاد نباشند که اگر نوبت زن یا مسافر را مقدم بدارد دیگران به وضع محسوسی متضرر گردند . لذا در چنین شرائطی لازم است که مفتی ، نوبت آنانرا بر حسب سابقه ورود آنها رعایت

[شماره صفحه واقعی : 567]

ص: 4793

نماید ، و یا در صورت تساوی در ورود ، با قید قرعه ، نوبت پاسخ به آنان را تعیین کند . و نیز نباید نوبت هیچکسی را - جز برای پاسخ به یک استفتاء و سؤ ال - جلو اندازد .

24- کیفیت جبران و تدارک پاسخهای نادرست مفتیان دیگر در نامه استفتاء

اگر نامه استفتاء به نظر مفتی برسد و مشاهده کند که خط و پاسخ مفتی دیگری - که از اهل فتوی می باشد ؛ ولی از لحاظ مقام علمی پائین تر از او است - در آن نامه آمده است ، و ملاحظه کند که نوشته او موافق راءی و فتوایش می باشد باید زیر همان جواب بنویسد : (صحیح است ) و یا (جواب صحیح ، همین است ) و یا (جواب من نیز بدینسان می باشد) و یا (من قائل به همین راءی و فتوی هستم ) و امثال اینگونه عبارات (که نمایانگر موافقت فتوای او با فتوای مذکور در نامه استفتاء است ) . البته مفتی در همین مورد می تواند با عبارتی فشرده تر و زیباتر ، موافقت خود را اعلام نماید .

اما اگر در نامه استفتاء ، خط کسی را به عنوان فتوی و پاسخ به مسئله ای مشاهده کند که پاسخ دهنده ، واجد اهلیت فتوی نیست ، نباید در کنار فتوای او فتوای خود را بنگارد ؛ زیرا این کار به منزله تثبیت راءی و نظر نادرست و تاءیید راءی منکر تلقی می گردد . او می تواند این پاسخ نادرست را از میان ببرد و محو سازد ، اگرچه صاحب نامه استفتاء به این کار راضی نباشد و اجازه چنین کاری به او ندهد

[شماره صفحه واقعی : 568]

ص: 4794

. ولی مفتی حق ندارد نامه را نزد خود نگاه دارد مگر در صورتی که صاحب نامه ، اجازه چنین کاری را به او بدهد .

مفتی می تواند در اینگونه موارد ، مستفتی را نهی کرده و او را از عمل به فتوای چنین مفتی نااهلی بازدارد ، و قبح و زشتی عملی را که مرتکب شده و به نااهل مراجعه کرده است به وی تفهیم کند ؛ اگرچه بر خود مستفتی لازم است که درباره اهل فتوی و مراجعی که واجد شایستگی صدور فتوی هستند بحث و کاوش و تحقیق نماید .

آنگاه که مفتی در ذیل نامه استفتاء با نام کسی مواجه گردد که او را نمی شناسد باید درباره او جویا شود که چگونه شخصی است . اگر نتواند او را شناسائی کند از نگارش فتوای خود در کنار فتوای او خودداری نماید ؛ به خاطر اینکه ممکن است نوشتن پاسخ در کنار فتوای این مفتی ناشناخته ، احیانا تاءیید نظریه و فتوای نادرستی باشد ، یعنی فتوائی را که یک فرد فاقد صلاحیت صادر کرده است تاءیید ضمنی کند . بهتر این است که در چنین موردی از صاحب نامه استفتاء بخواهد تا او اجازه دهد نامه استفتاء را طبق فتوای خود ، با نامه ای دیگر تعویض و تبدیل کند . و اگر صاحب نامه چنین اجازه ای ندهد باید پاسخ استفتاء را به صورت شفاهی برگزار کند .

اگر مفتی بیم آن داشته باشد که در صورت رد و ضرب و زدودن فتوای کسی که فاقد اهلیت فتوی است فتنه و آشوبی در مستفتی بهم رساند - ولو

[شماره صفحه واقعی : 569]

ص: 4795

آنکه فتوای او صحیح باشد - می تواند از نوشتن و صدور فتوای خود در کنار فتوای او امتناع ورزد . اما چنانچه در فتوای او اشتباه و لغزشی وجود داشته باشد باید مفتی این موضوع را هشدار داده و به مستفتی متذکر گردد . لذا در این صورت اگر از اظهار فتوی و نظریه خود امتناع نماید و از هشدار دادن به اشتباه فتوای آن مفتی نااهل ، دریغ ورزد مرتکب حرام میشود . و بلکه بر او واجب است - در صورت امکان - آن فتوی را از میان ببرد و محو سازد و یا آنرا مطابق فتوای خود ، - با نوشتن نامه ای دیگر - تعویض و ترمیم نماید ، و نامه استفتاء و پاسخ نادرست آن شخص را با اجازه صاحب آن پاره کند .

اگر مفتی نتواند این نقیصه را به صورتهای مذکور جبران کند باید جواب درست را در کنار پاسخ نادرست بنویسد . و اگر نامه استفتاء با اجازه صاحب آن به مفتی اول اعاده گردد کاری درخور و پسندیده می باشد .

چنانچه مفتی در طی نامه استفتاء ، جواب کسی را مشاهده کند که دارای اهلیت فتوی است ؛ ولی نظریه ای برخلاف نظریه او در آن منعکس می باشد و ضمنا به اشتباه بودن نظریه و فتوای او یقین و اطمینان نداشته باشد باید به صرف نوشتن پاسخ خویش اکتفاء کرده و متعرض تخطئه و یا اعتراض به فتوای دیگری نشود .

25- کیفیت پاسخ به استفتاآت مبهم و مردد

اگر مفتی اصلا نتواند از روی نامه استفتاء ، سؤ ال را کاملا درک کند و از آن سردرآورد ، و صاحب

[شماره صفحه واقعی : 570]

ص: 4796

نامه نیز در دسترس نباشد ، برای حل این مشکل ، بعضی از علماء معتقدند که باید به صاحب نامه بنویسد ، و درخواست کند توضیح بیشتری درباره سؤ ال خود بنگارد تا پاسخ آنرا برای او بنویسد . و یا به او بنویسد : (من محتوای نامه شما را کاملا نفهمیدم ) . چنانچه مفتی بخواهد به صاحب نامه متذکر گردد که سؤ ال او مفهوم نیست و یا به شرح و توضیح بیشتری نیازمند است باید این نکته را در قسمتی از نامه بنگارد که به خود نامه صدمه ای وارد نشود و آنرا مخدوش نسازد .

اگر مفتی از مضمون نامه ، صورت و کیفیت خاصی را درک کرد که احتمال دیگری نیز در آن به نظر می رسد باید این موضوع را در آغاز پاسخ خود تصریح نماید و بنویسد : اگر سؤ ال بدینصورت است ، و یا بدینصورت عمل کرده باشد پاسخ آن چنین خواهد بود ، و یا در نامه اضافه کند : (و اگر نه ، جواب به صورت دیگر و به فلان کیفیت می باشد) .

26- ذکر دلیل فشرده فتوی و تاءکید و تشدید در پاسخ ، در موارد مناسب

بی مناسبت نیست که مفتی ضمن پاسخ به استفتاء ، دلیل مختصر و فشرده ای از آیه و روایتی را که مستقیما مربوط به مسئله مورد سؤ ال می باشد ذکر کند . البته باید یادآور شد که برخی از دانشمندان ، ذکر حجت و دلیل مسئله را در پاسخ استفتاء منع کرده اند تا میان فتوی و تاءلیف کتاب استدلالی فقهی ، امتیازی وجود داشته باشد .

گروهی از دانشمندان دیگر قائل به تفصیل شدند ، به این معنی

[شماره صفحه واقعی : 571]

ص: 4797

که اگر مفتی برای فرد عامی ، فتوی صادر می کند نباید دلیل آنرا ذکر کند ؛ ولی اگر به شخص فقیهی فتوی دهد دلیل آنرا متذکر گردد . بلکه گاهی مفتی در مورد برخی از وقایع و مسائل فقهی ناگزیر است سختگیری و مبالغه کند ، و پس از پاسخ به سؤ ال بگوید : (این فتوی مطابق با اجماع مسلمین است ) یا (در این مسئله ، از نظر من مخالفتی از جانب هیچیک از علماء دیده نمی شود) یا (اگر کسی با این فتوی به مخالفت برخیزد با حکم واجب مسلم ، مخالفت کرده و از حق و صواب و یا اجماع روی گردان شده ، و یا دچار فسق و گناه می گردد) و یا (بر ولی امر لازم است که بدین فتوی ملتزم و پای بند باشد و یا نسبت به آن اهمال نورزد) و امثال اینگونه تعابیر مؤ کد را بر حسب اقتضاء مصلحت و مطابق موقعیت ، ضمن فتوای خود بکار برد .

نوع چهارم : در احکام و آداب و مشخصات مستفتی
1- صفات و مشخصات مستفتی

هر فردی که به درجه اجتهاد نرسیده باشد و مانند مجتهد و مفتی ، جامع شرائط علوم و دانشهائی - که قبلا از آن ها یاد شده است - نباشد باید او را در مورد هر مسئله ای از احکام فقهی - که مورد سؤ ال قرار می گیرد - مقلد و مستفتی دانست . اینگونه افراد علاوه بر عنوان مقلد و مستفتی ، به آنها (عامی ) نیز می گویند ، اگرچه از افاضل و دانشمندان عصر ما به شمار آیند . یعنی بسا ممکن است همین افراد در علوم دیگر از خود مفتی

[شماره صفحه واقعی : 572]

ص: 4798

، عالم تر باشند ، علومی که فتوی دادن ، بر آنها متوقف نیست ؛ زیرا اصطلاح : (عامی و عوام ) اصطلاحی است که در نقطه مقابل (خاص و خواص ) قرار دارد ولو آنکه این دو اصطلاح به هر مفهوم و معانی دیگری تلقی گردد . ولی در مورد افتاء و استفتاء ، واژه (خاص ) عبارت از مجتهد ، و لغت (عام ) ، عبارت از کسی است که در مرتبه ای پائین تر از درجه اجتهاد قرار گرفته است که او را (مقلد) نیز می نامند .

منظور از (تقلید) این است که باید مقلد ، راءی و گفتار کسی را که جائزالخطاء است بدون درخواست دلیل ، همانگونه بپذیرد که در برابر راءی و نظر او - همراه با دلیل - حالتی پذیرا دارد .

کلمه (تقلید) ، باب تفعیل از ماده (قلاده ) است . گویا مقلد ، آن احکامی که بدآنها اعتقاد دارد و به آنها عمل می کند به صورت قلاده ای به گردن کسی که از او تقلید می کند ، یعنی به عهده مجتهد و مفتی قرار داده ، و او را مسئول فتوی و رهبری خویش می داند .

بر هر مقلدی لازم است - به هنگام مواجه شدن با مسئله ای - استفتاء نموده و به حکم آن ، علم و آگاهی پیدا کند . و اگر در شهر و دیار خود به مفتی و مجتهد دسترسی نداشت بر او لازم است به شهر و دیاری که مفتی در آن اقامت دارد - برای کسب آگاهی از حکم مسئله - بکوچد اگرچه محل

[شماره صفحه واقعی : 573]

ص: 4799

اقامت مفتی ، بسیار دور باشد .

عده زیادی از پیشینیان درباره حکم یک مسئله ، شبها و روزهائی را در سفر بسر برده ، و یا راجع به یک مسئله ای از عراق به حجاز کوچیدند . و ما قبلا راجع به کسی که حجاز تا شام را برای شنیدن حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) از زبان ابودرداء ، پیمود ، گزارشی را یاد کردیم .

2- ضرورت فحص و تحقیق و از مفتی و مجتهد جامع الشرائط

بر مقلد لازم است جز از کسی که او را از لحاظ جامعیت شرائط ، شناسائی کرده و یا به ظن و گمان قوی به علم و فقاهت او بگونه ای آگاهی یافته - که شایستگی وی برای صدور فتوی و عدالتش بر او مسلم و محرز گردیده است - از فرد دیگری تقلید نکند . و اگر نتواند (با چنین شرائطی ) به علم و اهلیت او آگاه شود بر وی لازم است برای کسب اطلاع از دو راه ، تحقیق و تفحص کند تا یکی از دو امر برای او فراهم گردد :

1- با برخوردها و معاشرت ها و رفت و آمدهائی که او شخصا از حال مجتهد و مقام علمی او آگاه سازد . و یا با شهادت دو فرد عادل و یا به وسیله شیاع و شهرت علمی مفتی ، به علم و جامعیت او واقف گردد .

2- یا از طریق اقرار گروهی از علماء کارشناس - اگرچه عادل نباشند - به جامعیت مفتی از نظر شرائط علمی و فتوی مطلع شود . البته باید از رهگذر اقرار علماء ، گمان و احتمال قوی برای شخص به ثمر

[شماره صفحه واقعی : 574]

ص: 4800

رسد که آن مفتی ، عالم می باشد .

اگر عدالت مفتی ، مبهم باشد ناگزیر باید از راه معاشرت و رفت و آمدهائی که او را به عدالت وی واقف می سازد و یا شیاع و شهرت و یا شهادت دو فرد عادل ، به عدالت او آگاهی پیدا کند .

3- انتخاب مفتی و مرجع تقلید در صورت تعدد مراجع و مفتیان

اگر دو مجتهد و یا بیشتر در یک دوره و زمان وجود داشته باشند ، - مجتهدانی که استفتاء از آنها جائز بوده و دارای اهلیت فتوی هستند - چنانچه همه آنها در فتوی ، راءی و نظر مساوی را ابراز دارند باید مستفتی و مقلد بر طبق فتوای آنها عمل کند . ولی اگر دارای راءی و فتوای متفاوتی باشند باید به مجتهد اعلم و اتقی ، یعنی آن مجتهد و مفتی که از همه آنها عالم تر و باتقوی تر است مراجعه کند . و اگر از جهت علم و تقوی ، متفاوت باشند باید به مجتهدی که عالم تر است - در صورتیکه هر دو از نظر تقوی مساوی باشند - و یا مجتهدی که باتقوی تر است در صورتیکه هر دو از نظر علم مساوی باشند رجوع نماید .

اگر امر دائر باشد که از مجتهد اعلم و یا مجتهد تقلید نماید وظیفه مجتهد آنست که از مجتهد اعلم تقلید کند . و اگر از نظر مقلد ، شناسائی اوصاف مذکور ، ممکن نباشد و یا همه مجتهدان حاضر و موجود از لحاظ علم و تقوی مساوی به نظر رسند مقلد در انتخاب هر یک از آنها به عنوان مرجع تقلید ، مخیر است اگرچه چنین فرضی ، بعید

[شماره صفحه واقعی : 575]

ص: 4801

به نظر می رسد (که دو مجتهد و یا چند مجتهد از نظر علم و تقوی کاملا با هم برابر باشند . و یا صفات آنها مبهم به نظر رسد) .

بعضی از علماء در هر صورتی ، قائل به تخییر هستند ، (و می گویند از هر مجتهد جامع الشرایطی می توان تقلید کرد) ؛ از آنجهت که همه آنها از نظر اهلیت و شایستگی در فتوی مشترک اند . و این قول بر طبق راءی و نظر اکثر علماء اهل سنت می باشد . ولی در میان علماء امامیه (یعنی فقهاء شیعه ) کسی را نمی شناسم که این راءی و نظر را تاءیید کرده باشد . بلکه نظریه ای که فقهاء شیعه بدان تصریح کرده اند همان نظریه اول است که باید از مجتهد اعلم و اتقی تقلید نمود .

4- آیا تقلید از مجتهد میت جائز است ؟

در جواز تقلید از مجتهد میت - چه در صورت وجود مجتهد حی و زنده و چه در صورت عدم آن - میان جمهور علماء و دانشمندان ، اختلاف نظر وجود دارد . در این مورد اقوال و آراء زیر جلب نظر می نماید :

1- صحیحترین نظریه از دیدگاه فقهاء ، جواز تقلید از مجتهد میت بطور مطلق (یعنی چه در صورت وجود مجتهد حی و چه در صورت عدم آن ) می باشد ؛ زیرا مذاهب و آراء و نظریات علمی با فوت طرفداران و اصحاب این آراء از میان نمی رود . لذا باید پس از فوت آنان به آراء و نظریاتشان در مسائل اجماعی و یا اختلافی اعتماد کرد . و نیز به دلیل اینکه فوت شاهد -

[شماره صفحه واقعی : 576]

ص: 4802

قبل از حکم بر طبق شهادتش - مانع از صدور حکم بر طبق شهادت او نمی گردد (تقلید از مجتهد میت نیز بر طبق همین مبنی ، جائز خواهد بود و فوت مجتهد نیز مانع از نفوذ راءی او نمی باشد) . برخلاف موردی که فسق شاهد قبل از صدور حکم ، محرز گردد (که در آن صورت حاکم شرع نمی تواند بر طبق شهادت او حکم نماید) .

2- تقلید از مجتهد میت به هیچوجه و مطلقا جائز نیست ؛ زیرا اهلیت و شایستگی تقلید با فوت مجتهد از میان میرود ، به همین جهت (اجماع ) پس از فوت او قابل انعقاد می باشد ، و اگر همو در زمان حیاتش مخالفت می کرد اجماع منعقد نمی شد .

این قول ، همان نظریه مشهور میان علماء شیعه و بخصوص مطابق راءی دانشمندان امامی متاءخر است ، حتی میان علماء شیعه کسی - که صریحا مخالف این نظریه و نیز راءی او قابل توجه و اعتماد باشد - به چشم نمی خورد ؛ ولی دلیلی (که درباره عدم جواز تقلید میت اقامه شده است ) بر طبق اصول و ضوابط ما ، دلیل تام و کاملی نیست ؛ زیرا در اجماع ، آنچه (به عنوان ملاک حجیت ) معتبر است صرفا ورود معصوم (علیه السلام ) در جمع مجمعین ، یعنی اجماع کنندگان است ، چنانکه این موضوع بر هیچیک از فقهاء شیعه مخفی نیست .

3- سومین نظریه درباره تقلید از مجتهد میت این است که در صورت وجود حی ، تقلید از میت جائز نمی باشد ؛ ولی در صورت عدم

[شماره صفحه واقعی : 577]

ص: 4803

وجود مجتهد حی ، تقلید از میت جائز و روا است .

بررسی این اقوال و جرح و تعدیل و اظهار نظر درباره آنها را باید در کتابی دیگر - جز این کتاب - مطرح ساخته و راجع به آن گفتگو نمود .

5 - آیا مقلد و مستفتی در مورد هر مسئله جدیدی از لحاظ انتخاب مرجع تقلید آزاد است ؟

آنگاه که مجتهد ، متعدد باشد و همه آنها از نظر علم و دین و تقوی برابر مساوی باشند ، و یا آنکه ما قائل به تخییر مطلق باشیم و بگوئیم که مقلد می تواند از هر مجتهد جامع الشرایطی که دلخواه او است در هر مسئله مورد ابتلاء خود تقلید کند ، با چنین فرضی اگر مسئله جدیدی پس از انتخاب مرجع تقلید ، برای او پیش آید آیا بر او لازم است در این مسئله نیز به همان مجتهد و مرجع تقلید مراجعه کند ؟ دو وجه جلب نظر می کند ، که به نظر من ، عدم لزوم رجوع به مجتهد اول ، موجه تر می باشد .

همین حکم درباره همان مسئله - اگر در وقت دیگری اتفاق افتد - جاری است (یعنی اگر در مورد مسئله ای که از یک مجتهد تقلید کرده چنانچه همان مسئله در وقت دیگری پیش آمد کند لازم نیست به همان مجتهد اول مراجعه نموده و از او تقلید کند) .

6- آیا درباره یک مسئله که در دو موقع اتفاق می افتد باید استفتاء را تجدیدنمود ؟

اگر مقلد درباره مسئله ای استفتاء کند و جواب لازم را دریافت نماید و سپس همین مسئله بار دیگر برای او اتفاق افتد آیا لازم است راجع به همین مسئله سؤ ال و استفتاء خود را از مجتهد تجدید کند ؟ دو وجه می تواند پاسخگوی این مطلب باشد :

1-

[شماره صفحه واقعی : 578]

ص: 4804

سؤ ال خود را تجدید کند ؛ چون ممکن است راءی مجتهد در همان مسئله ، تغییر کرده باشد .

2- تجدید سؤ ال لازم نیست . نظریه اخیر نسبت به نظریه اول ، اقوی است ؛ چون حکم و فتوای مجتهد در آن مسئله قبلا به ثبوت رسید و اصل و قاعده ، مقتضی است که این حکم و فتوی (طبق قانون استصحاب ) اعتبارش ادامه داشته و فتوای مجتهد تغییر نکرده باشد . این موضوع فقط درباره مجتهد حی ، جاری است ؛ ولی درباره تقلید از میت قابل اجراء نمی باشد .

7- راه آگاهی و اطمینان به فتوای مجتهد

مقلد و مستفتی باید خود و یا به وسیله فرستادن کسی - که نقل و خبر او مورد اعتماد می باشد - و یا به وسیله نامه ، از مجتهد استفتاء کند . او می تواند به خط مجتهد در چند صورت اعتماد نماید :

1- در صورتی که شخص عادلی گواهی کند این جواب به خط مجتهد و مرجع تقلید او است .

2- خود مستفتی به خط مرجع تقلید خود آشنائی داشته و در اینکه پاسخ نامه استفتاء ، خط مجتهد تقلید او است تقلیدی نکند .

3- اگر مقلد به لغت و زبان مجتهد آشنا نباشد باید مترجم عادلی ، گفته او را برای مقلد ترجمه کند . در اینکه آیا یک مترجم عادل کافی است و یا باید دو مترجم عادل ، پاسخ مجتهد را برای وی ترجمه کنند ، علماء دو وجه در این باره یاد کرده اند که وجه صحیحتر آنست که باید دو فرد عادل ، فتوای او را ترجمه نمایند .

8 - رعایت ادب و نزاکت در حین سؤ ال و استفتاء از مجتهد

باید

[شماره صفحه واقعی : 579]

ص: 4805

مستفتی با آمیزه ادب و نزاکت با مفتی و مجتهد برخورد کند ، و با تجلیل و احترام - در خطاب و جواب و هر نوع برخورد دیگر - با او مواجه گردد ، و با دست به چهره او اشاره نکند و به او نگوید که در فلان مسئله ، حق مطلب را به خاطر نداری یا محفوظات تو در این مسئله تا چه پایه است ؟ و آنگاه که مفتی به او پاسخ می گوید نباید به رخ او بکشد و بگوید : من هم همینطور فکر می کردم و یا همینگونه به خاطرم رسید ، و امثال اینگونه عبارات (که از ادب و نزاکت به دور است ) .

مقلد نباید پیش روی مجتهد بگوید : (فلانی نیز چنین و چنان به من فتوی داد ، و یا دیگری و دیگران هم ، چنین فتوی داده اند ، و یا برخلاف آن فتوی صادر کرده اند) . او نباید به مجتهد بگوید : اگر پاسخ شما موافق با جواب مرقوم در این نامه باشد بنویس ، و گرنه چیزی ننویس .

مقلد نباید در حالیکه مفتی ایستاده است ، و یا درست در جای خود با اطمینان خاطر ننشسته ، و یا خاطرش به مسائلی مشغول است ، و بالاخره در هر حالتی که آن حالت ، مانع از تمرکز حواس او است سؤ ال و استفتاء خود را با وی در میان گذارد . او نباید از مجتهد ، مطالبه دلیل کند و به او بگوید : برای چه و به چه دلیل چنین فتوائی را صادر کردی . اگر مستفتی

[شماره صفحه واقعی : 580]

ص: 4806

علاقه مند است که خاطرش با شنیدن دلیل جواب مسئله ، آرام گیرد ، دلیل آنرا در جلسه دیگر درخواست کند ، و یا می تواند در همان مجلس - پس از تسلیم در برابر فتوای عاری از دلیل - دلیل پاسخ استفتاء خود را از مفتی تقاضا کند .

9- کیفیت فراهم آوردن خطوط جوابیه مجتهدان بر روی نامه استفتاء

اگر مقلد بخواهد پاسخ کتبی دو و یا چند مجتهد را در ذیل یک نامه استفتاء فراهم آورد سزاوارترین راه این است که به ترتیب از مجتهدان عالم تر - بر حسب مراتب علمی آنها - کار خود را آغاز کند ، سپس مجتهدان اتقی ، یعنی باتقوی تر ، و پس از آن با عادل تر و سپس با مسن تر و بدینسان به ترتیب با در نظر گرفتن مرجحات و علل برتری در پیشوائی ، کار خود را در جمع آوری خطوط مجتهدان در نامه خود ادامه دهد .

و اگر بخواهد به طور جداگانه و بر روی برگهای متعددی فتوی های آنها را جمع آوری کند می تواند به دلخواه خود ، از هر یک از آنها کار خود را آغاز نماید .

باید نامه استفتاء ، بزرگ و دارای گنجایش کافی باشد تا مفتی بتواند جواب لازم و کامل و روشن را روی آن بنویسد . نه آنکه ناگزیر گردد پاسخ را به گونه ای مختصر و فشرده برگزار کند که به فتوی و پاسخ و فهم مستفتی خلل و زیانی وارد سازد .

10- اهمیت کیفیت نگارش نامه استفتاء

باید نویسنده نامه استفتاء ، سؤ ال را درست و در جهت هدف مورد سؤ ال بنویسد . و علاوه بر آنکه لازم است با خط و

[شماره صفحه واقعی : 581]

ص: 4807

تعبیری خوانا و روشن نوشته شود باید طوری تنظیم گردد که از دستبرد و اضافه شدن مصون باشد .

نویسنده نامه استفتاء باید موارد سؤ ال را مشخص ساخته و مواضع اشتباه را نقطه گذاری کرده و ضبط صحیح آنرا بنگارد . بهتر است که نویسنده نامه استفتاء ، خود نیز از اهل علم باشد ؛ لذا عده ای از علماء - جز بر روی نامه استفتائیه ای که آنرا اهل علم نگارش می کردند - فتوای خود را نمی نوشتند .

11- دعاء به مجتهد هنگام نگارش نامه استفتاء

مقلد را سزا است در نامه ای که به عنوان استفتاء به مفتی می نگارد از دعای به او دریغنورزد . اگر خواهان فتوای یک مفتی است باید این گونه بنویسد : چه می فرمائی : (رحمک الله خدای ترا بیامرزاد) یا (رضی الله عنک = خدا از تو راضی باد) یا(وفقک الله = خدا ترا موفق بدارد) یا (ایدک الله = خدای ترا تاءیید فرماید) یا(سددک الله و رضی الله عن والدیک = خداوند ترا استوار و ثابت نگاهدارد و خدا ازپدر و مادرت ، راضی باشد) و یا امثال اینگونه ادعیه را در صدر نامه استفتاءبنویسد . خوش آیند نیست که مستفتی ، خویشتن را در ضمن دعای به مفتی ، وارد سازد .

چنانچه مستفتی بخواهد از عده ای مجتهدان ، پاسخ استفتاء خویش را دریافت دارد باید سؤ ال خود را اینگونه آغاز کند :

چه می فرماید یا راءی شما چیست (رضی الله عنکم خدای از شما راضی باد) و یابنویسد : چیست نظر فقهاء (سددهم الله - یا - ایدهم الله ) ، وامثال این دعاها را

[شماره صفحه واقعی : 582]

ص: 4808

در آغاز نامه استفتاء بیاورد .

اگر مستفتی ، صیغه جمع را به منظور احترام در استفتاء از یک مجتهد بکار برد ، بهتر است (یعنی بجای چه می فرمائی ، بگوید چه می فرمائید) .

مستفتی باید نامه استفتاء را به صورت باز به مفتی تقدیم کند ، و به همان صورت تانشده از او دریافت نماید تا او را به باز کردن و یا پیچیدن و تا کردن آن وادار نکند .

12- در صورت عدم دسترسی به مفتی ، تکلیف مستفتی چیست ؟

اگر مقلد و مستفتی راجع به مسئله ای در شهر و دیار خویش به مفتی دسترسی نداشته باشد ، در صورتی که حکم مسئله درباره او به سر حد وجوب رسیده باشد واجب است به سوی شهر و دیار مفتی مسافرت کند ؛ همانطور که قبلا نیز همین مطلب را یادآور شدیم .

اگر مستفتی در شهر و دیار خود و نیز در شهرهای دیگر به مجتهد و مفتی دسترسی نداشت - بر این مبنی و فرض که مجتهد میت ، قابل تقلید نیست و این امکان هم وجود داشته باشد که در یک دوره و زمانه اساسا وجود مجتهد ، نایاب گردد - (و ما از چنین دوره و زمانه ای به خدا پناه می بریم ) ، در چنین شرایطی بر مقلد لازم است که حتی الامکان در مسائل مورد ابتلاء خود ، عمل به احتیاط کند . و اگر عمل به احتیاط برای او ممکن نبود ، در اینکه آیا این شخص مکلف به عملی در این مسئله هست یا نه ، محل تاءمل و شایان دقت و بررسی بیشتری می باشد .

باب سوم : در مناظره و شرایط و آداب و آفات آن

فصل اول : در شرائط و آداب بحث و مناظره
مقدمه

باید متوجه باشیم که مناظره

[شماره صفحه واقعی : 583]

ص: 4809

و تبادل فکر و راءی و نظر در احکام دینی به عنوان بخشی و عضوی از پیکره دین تلقی می شود . ولی مناظره و تبادل نظر دارای شرایط و آداب و موقعیت و فرصت مناسب (و مخصوص به خود) می باشد .

اگر کسی دست اندر کار بحث و مناظره - بر اساس وجه صحیح آن - گردد ، و شرایط و آداب آن را رعایت کند قطعا در قیام به حدود مناظره ، موفق و کامیاب بوده و در این کار مهم از پیشینیان پیروی کرده است ؛ زیرا آنان در مسائل مختلفی به بحث و مناظره می پرداختند و هدف آنها - صرفا - الهی بوده و می خواستند از رهگذر مناظره ، جویای حقایقی گردند که از دیدگاه خداوند متعال ، به حق بوده است .

کسی که برای خدا و در راه او مناظره می کند دارای علائم و مشخصاتی است که از رهگذر آن ، شروط و آداب مناظره روشن می گردد .

(حقایق مربوط به این فصل در ضمن هشت مسئله ، مورد بحث قرار می گیرد) :

1- باید مناظره به منظور اثبات حق انجام گیرد نه به خاطر تظاهر و ریاء

هدف و مقصود مناظره کننده باید عبارت از رسیدن به حق و جویا شدن ظهور و پدیدار گشتن حق باشد ، ولو آنکه به هر کیفیتی این حق ثابت شود .

نباید منظور اهل بحث و مناظره چنین باشد که گفتار و نظریه خود را به کرسی نشانده و حق به جانب بودن خویشتن را اظهار نموده و سرشار بودن مایه های علمی و صحت راءی خود را اثبات کنند ؛ زیرا اینگونه هدف گیری در بحث و مناظره به

[شماره صفحه واقعی : 584]

ص: 4810

عنوان جدال و ستیز و ریاکاری تلقی می شود که ما قبلا ضمن بحثهای گذشته از قبح و زشتی های این شیوه و نهی اکید از آن ، آگاه شدیم .

یکی از نشانه های وجود قصد و هدف الهی در مناظره ، این است که مناظره کننده - جز در مواردی که امید تاءثیر در طرف مناظره وجود دارد - وارد مناظره نگردد ، و اگر بداند که طرف بحث او ، سخن وی را نمی پذیرد و زیر بار حق نمی رود (و در راءی شخصی خود پافشاری می کند) ، و اگرچه خطاء و اشتباه او کاملا روشن گردد ، به هیچوجه دست از سلیقه شخصی خویش برنمی دارد ، مناظره با او جائز نیست ؛ چون آفات و نتایج سوئی - که بعدا درباره آنها بحث خواهیم کرد - بر این گونه مذاکره مترتب خواهد شد ، و هیچ هدف مطلوب و صحیحی از رهگذر آن به دست نخواهد آمد .

2- اولویت و اهمیت والای امر به معروف و نهی از منکر نسبت به مناظره

اشتغال به مناظره در صورتی صحیح است که وظائف و تکالیف دیگری که از آن مهمتر است در میان نباشد ؛ چون اگر مناظره درباره امر واجب به صورت مشروع برگزار گردد به عنوان انجام و اداء یکی از واجبات کفائی محسوب می شود . اما اگر وظیفه دیگری که دارای وجوب عینی و یا کفائی و مهمتر از خود مناظره است در میان باشد اقدام به مناظره جائز نخواهد بود .

از جمله وظائف و تکالیف واجب - که هم اکنون و در دوره ما کسی بدان قیام نمی کند - مسئله امر به معروف و نهی از منکر

[شماره صفحه واقعی : 585]

ص: 4811

است (که از لحاظ اهمیت در درجه نخست قرار دارد ، و اقدام به آن نسبت به مناظره دارای اولویت می باشد) .

باری ، ممکن است مناظره کننده در مجلس مناظره با یک سلسله از منکرات مواجه گردد ؛ - چنانکه این حقیقت بر کسانی که نسبت به حالات واجب و حرام ، مجرب هستند مخفی نیست . علاوه بر این ممکن است مناظره کننده راجع به مسئله ای بحث و مناظره کند که هیچوقت و ابدا مورد ابتلاء کسی نباشد و یا به ندرت اتفاق می افتد ، از قبیل برخی از دقائق علمی و فروع و شاخه های جزئی احکام دینی (که کمتر در عمل اتفاق می افتد) . و نیز احیانا ممکن است از او و دیگر حاضران ، حالاتی سر زند که گوینده و مستمع هر دو دچار گناه گردند از قبیل : ایجاد محیط وحشت ، ناسزا و زشت گوئی و آزاررسانی و کوتاهی و غفلت نسبت به امر واجب ، مانند نصیحت و سفارش مسلمین و ترغیب به محبت و مودت ، که مناظره کنندگان موظف به رعایت اینگونه وظائف اخلاقی هستند ؛ ولی متاءسفانه در حین مناظره ناخودآگاه از این وظائف سر باز می زنند و گرفتار این آلودگیها می گردند و خود متوجه آن نیستند و تصور می کنند که با هدفی الهی به مناظره می پردازند .

3- اجتهاد - یا - شرط مناظره در احکام دینی

کسی که در مسائل دینی مناظره می کند باید مجتهد باشد ، مجتهدی که بتواند بر طبق نظر خود فتوی دهد نه آنکه پیرو راءی و نظر شخص دیگر باشد و بر طبق راءی او اظهار نظر کند

[شماره صفحه واقعی : 586]

ص: 4812

. و آنگاه که حق و حقیقت به زبان طرف مناظره ، ظاهر گردد باید از راءی و نظر او پیروی کند و بدان گرایش یابد .

اما کسی که به درجه اجتهاد نرسیده است نمی تواند در ضمن مناظره ، با مذهب و راءی و نظر کسی که خود از وی تقلید می کند به مخالفت برخیزد . آیا اگر مخالفت کند چه فائده ای می توان از رهگذر مناظره او تصور نمود ؛ در حالیکه او نمی تواند - در صورت بروز و آشکار شدن ضعف و بطلان نظریه اش - از مذهب و راءی خود دست بردارد ؟ بر فرض که این فرد فاقد اجتهاد ، با شخص مجتهدی به مناظره پردازد و ضعف و سستی دلیل ، و بالمآل بی پایگی نظریه او روشن شود چه کمک و مددی به مجتهد خواهد کرد ؟ ؛ زیرا او بر این اساس فکر می کند که باید مسئله ، بر طبق نظریه وی سرانجام گیرد ، نظریه ای که از دیدگاه او به حق است و در نظر او بر راءی مجتهد ترجیح دارد - اگرچه در واقع و فی نفسه ، نظریه او ضعیف باشد - چنانکه همین امر در میان سایر مجتهدین نیز اتفاق افتاده است ؛ زیرا آنها نیز قبلا به ادله و شواهدی برای اثبات نظریه خود متمسک می شدند ؛ سپس برای آنها یا دیگران روشن می شد که ادله آنها سخت سخیف و سست بوده ، و در نتیجه پس از ظهور ضعف ادله آنها ، فتوای آنها نیز تغییر می کرد ، که این تغییر راءی

[شماره صفحه واقعی : 587]

ص: 4813

را در یک کتاب و حتی در محدوده یک برگ کتاب آنها نیز احیانا می بینیم .

4- حق و حقیقت - یا - هدف اساسی مناظره

باید مرزهای بحث و مناظره به وقایع مهم دینی و یا مسئله قریب الوقوع ، محدود باشد (و نباید در هر مسئله کم ارزش و یا مسائلی که در آینده بسیار دوردستی اتفاق می افتد ، وقت و فرصت را تلف کرد) ؛ لذا مناظره کننده باید متوجه این نکته اساسی بوده و بدان اهتمام ورزد .

آنچه در مناظره دارای اهمیت است ، مسئله ظهور و روشن شدن حق و حقیقت می باشد . ضمنا نباید مناظره کننده برای اثبات حق ، سخن و گفتار خویش را بیش از اندازه - طولانی سازد .

مناظره کننده نباید مغرور و فریفته شود و این تصور در او به وجود آید که بحث و مناظره در مسائل نادره یعنی مطالبی که به ندرت اتفاق می افتد و شگفت انگیز می باشد موجب ورزش و رشد ملکه و نیروی استدلال و تحقیق انسان است ؛ چنانکه این تصور غالبا برای کسانی پیش می آید که خواهان حظ نفس بوده و می خواهند از طریق اظهار فضل و ابراز علم ، کامروا گردند . لذا در تعریفات ، و نقض و ایرادهائی که بر این تعریفات وارد است ، و همچنین در مغالطات و امثال آنها مناظره می کنند .

اگر حالات روحی اینگونه افراد دقیقا و به درستی در بوته امتحان و آزمایش قرار گیرد می بینیم هدف و آماج آنها در مناظره حتی چنین چیزی نیست (یعنی نمی خواهند از رهگذر مناظره به ورزش فکر و تقویت ذهنی روی

[شماره صفحه واقعی : 588]

ص: 4814

آورند چه رسد به اینکه دارای هدف الهی باشند) .

5 - شایسته است جلسه مناظره از تیررس دید مردم بدور باشد

باید مکان خلوت و دور از چشم مردم - از دیدگاه مناظره کننده - برای امر مناظره ، محبوب تر از مناظره در مجالس و محافل باشد ؛ زیرا اگر مناظره در محلی به اصطلاح دنج و خلوت انجام گیرد این امر به تمرکز فکر و صفاء اندیشه - برای درک حقیقت - کمک بیشتری می کند .

مناظره در حضور توده مردم ، انگیزه های ریاء و تظاهر و حرص در غلبه و اسکات خصم را - ولو به هر دلیل باطلی هم باشد - تحریک می نماید .

کسانی که دارای مقاصد و اهداف فاسد هستند شیوه آنها این است که از جواب به سؤ ال دیگران در جای خلوت ، احساس کسالت و سستی می نمایند ؛ ولی در مجالس و محافل در پاسخ به مسائل ، با هم به رقابت برمی خیزند ، و برای اینکه پاسخ به مسائل را در مجامع به خود منحصر سازند (سخت به تکاپو افتاده ) و دست اندر کار حیله و چاره جوئی و نیرنگ می گردند .

6- باید مناظره کننده ، پویای حق باشد

مناظره کننده باید در پویائی از حق همچون کسی باشد که دنبال گم گشته خویش در تکاپو است . و آنگاه که گمشده خود ، یعنی حق را پیدا کرد باید در حالیکه اشک شوق می ریزد ، خدای را سپاس گوید . او نباید در اینکه حق به دست او و یا به دست شخص دیگری ظاهر می شود فرق و امتیازی ببیند . باید او را چنین تصور کند که طرف و شریک مناظره او

[شماره صفحه واقعی : 589]

ص: 4815

، یار و یاور او می باشد ، و نباید او را به عنوان خصم و دشمن خویش تلقی نماید . لذا اگر شریک مناظره وی ، او را به اشتباهش واقف سازد و یا حق را برای او ظاهر و روشن نماید باید از او تشکر کند ؛ چنانکه اگر کسی راهی را در پویش و جستجوی گمشده خویش طی می کند ؛ ولی شخص دیگری او را از طریق دیگر به گمشده اش رهنمون می گردد ، (مسلما ارشاد او شایسته تشکر و سپاسگزاری است ) . حق و حقیقت نیز گمشده هر فرد باایمانی است که باید هر مؤ منی بدینسان در صدد پویائی از آن برآید .

پس بنابراین اگر حق به وسیله بیان طرف و شریک مناظره او پدیدار گردد باید بدان شادمان گشته و از او سپاسگزاری کند ؛ نه آنکه احساس شرمساری نموده ، و کوشش خویش را در مبارزه و دفع و طرد او بکار گیرد .

7- ضرورت بکار داشتن انصاف در مناظره

مناظره کننده نباید یار و یاور (یعنی شریک مناظره ) خود را در انتقال از دلیلی به دلیل دیگر ، و از سؤ الی به سؤ ال دیگر بازدارد ؛ بلکه باید امکاناتی برای او به وجود آورد تا آنچه در ذهن خویش فراهم آورده بکار گرفته و آنرا ایراد نماید ، و از خلال مجموع سخنان و بیانات وی آنچه را مورد احتیاج او در رسیدن به حق است استخراج کند . اگر مناظره کننده ، حق را ضمن تعبیر و بیانات او به دست آورد ، و یا ملاحظه کرد که سخن او مستلزم ثبوت حق است -

[شماره صفحه واقعی : 590]

ص: 4816

اگرچه خود او از این استلزام ، غافل باشد - باید از او بپذیرد و خدای متعال را سپاس گوید (که حق و صواب به دست شریک مناظره او پدیدار گشته است ) ؛ زیرا هدف مناظره عبارت از رسیدن به حق است ولو آنکه این حق در طی سخن و بیان نامتناسب و غیرموزون و ناهماهنگ جلب نظر کند ، سخن و بیانی که هدف و مطلوب او از لابلای آن به دست می آید .

اینکه مناظره کننده به طرف بگوید : این نظریه ، - با توجه به اینکه تو سخن و راءی نخستین خود را رها کردی - لازمه سخن من نیست و نمی توانی چنین و چنان بگوئی ، و امثال اینگونه سخنها - که باید آنها از اراجیف و یاوه گوئیهای مناظرین تلقی کرد - صرفا عبارت از عناد و لجاج محض و خروج و انحراف از طریق حکمت و استواراندیشی است .

غالبا ملاحظه می کنید که مناظره ها در محافل به ستیزه جوئی و جدالها و نزاعهای محض ، منتهی می شود تا آنجا که شخص معترض ، مطالبه دلیل می کند ، ولی مدعی در حالیکه بدان آگاهی دارد از اقامه دلیل خودداری می نماید . و بالاخره جلسه مناظره سرانجام به انکار و اصرار و عناد و کینه منقضی می شود . بدیهی است که چنین مناظره ای عین تباهکاری و خیانت به شرع مقدس و موجب ورود فرد در سلک و کادر کسانی است که در قرآن کریم - به خاطر کتمان علم - ، مورد نکوهش قرار گرفته اند .

8 - مناظره باید با افراد برجسته علمی صورت گیرد

باید با افرادی

[شماره صفحه واقعی : 591]

ص: 4817

مناظره کرد که دارای استقلال علمی (و صاحب نظر) می باشند - تا در صورتیکه مناظره کننده ، طالب حق باشد - بتواند از بیاناتشان سودمند گردد .

اکثر مناظره کنندگان از مناظره با دانشمندان چیره دست و بزرگان علم احتراز می جویند ؛ چون می ترسند که مبادا حق از رهگذر بیان آنها پدیدار گردد . لذا علاقه دارند با اشخاصی به مناظره برخیزند که از لحاظ علمی در درجه پائین تری قرار دارند تا بتوانند حس آزمندی و طمع خود را در ترویج باطل ، بر افراد ضعیف العلم تحمیل کنند .

علاوه بر این شرائط و آدابی که یاد شد ، شرائط و آداب دقیق دیگری نیز برای مناظره کننده وجود دارد ؛ لکن شرائط و آدابی که ما از آنها یاد کردیم می تواند ترا به شناخت مناظره ای که با هدف الهی صورت می گیرد ، و شناخت کسی که به خاطر خود مناظره و یا به خاطر انگیزه ها و هدفهای ناروای دیگر به مناظره می پردازد ، رهنمون گردد .

فصل دوم : آفات و نتایج سوء بحث و مناظره نادرست
مقدمه

در این فصل ، آفات مناظره و نتایج سوئی که از رهگذر مناظره نادرست عائد انسان می گردد ، و از بلیاتی که از مهلکات اخلاقی به شمار می آید ، بحث و گفتگو می شود .

لذا باید متوجه باشیم مناظره ای که به منظور غلبه بر دیگران و اسکات طرف و مباهات ، و شوق و تمایل عصبی به اظهار فضل ، صورت می گیرد منبع و سرچشمه همه خویها و رفتارهائی است که از نظر خداوند متعال ، ناستوده است ؛ ولی از دیدگاه ابلیس

[شماره صفحه واقعی : 592]

ص: 4818

ستوده می باشد .

رابطه و نسبت اینگونه مناظرات با زشتیهای باطنی - از قبیل تکبر و خودبزرگ بینی ، عجب و خودستائی ، ریاء ، حسد ، رقابت ، تزکیه نفس و خودپسندی ، جاه طلبی و امثال آنها - همچون نسبت خمر و شراب با زشتیها و زشتکاریهای ظاهری از قبیل : زنا ، قتل ، و نسبت و تهمت زنا به دیگران است . همانگونه که اگر کسی میان شرب خمر و سایر گناهان و زشتکاریها مخیر باشد ، و شرب خمر را - به خاطر ناچیز شمردن جرم آن - بر دیگر گناهان ترجیح دهد ؛ در نتیجه ، همین گناه ، وی را به طرف گناهان و زشتکاریهای دیگر سوق می دهد ؛ همینگونه نیز اگر بر روحیه کسی حس علاقه به غلبه بر دیگران و اسکات آنها در مناظره ، و جاه طلبی و مباهات بر اقران ، چیره و مستولی گردد ، اینگونه تمایلات ، او را به اظهار و ارتکاب علنی تمام پلیدیها سوق می دهد (که می توان آنها را به عنوان آفات و نتایج سوء مناظره های نادرست تلقی کرد) .

(مطالب مربوط به این فصل ، طی گزارش دوازده آفت بررسی میشود) :

1- عدم پذیرش حق از رهگذر مناظره تواءم باجدال و ستیزه جوئی

یکی از آفات مناظره ، مسئله عدم پذیرش حق و ناخوش انگاری آن و حرص و تمایل شدید به مبارزه با حق از طریق جدال و ستیزه کاری است . این حالت ناپسند تا آنجا در روح مناظره کننده ستیزه جو پیشروی می کند که نامرغوب ترین حادثه و نامطلوب ترین رویداد زندگانی - از دیدگاه او - این خواهد شد

[شماره صفحه واقعی : 593]

ص: 4819

که مبادا حق بر زبان طرف مناظره او پدیدار گردد . و هر چند که حق بدینصورت چهره می نمایاند با توسل به تلبیس و بیان حق به جانب و حربه نیرنگ و چاره اندیشی می کوشد به منظور انکار حق - بر حسب مقدورات و توانائیش - مناظره وی ادامه یابد تا سرانجام ، حق را پایمال سازد .

از این پس ، ممارات و ستیزه جوئی به صورت عادت و طبیعت ثانوی در او درمی آید ، آنهم به گونه ای که هر سخنی به گوشش می رسد - برای اظهار فضل و خرده گیری از خصم - حالت اعتراض و اشکال تراشی هر لحظه در دلش برانگیخته می شود ، اگرچه طرف او بر حق باشد ؛ چون می خواهد باصطلاح : خودی را بنمایاند ؛ لذا به هیچوجه در صدد اظهار حق برنمی آید .

و ما پیش از این درباره نکوهش مراء و ستیزه جوئی و آثار سوئی که بر آن مترتب است ، آیات و روایاتی را یاد کردیم . خداوند متعال میان کسی که به او دروغ و افتراء می بندد و میان کسی که حق را تکذیب می کند جدائی نمی بیند ، بلکه آندو را از نظر جرم و گناه روحی و اخلاقی ، با هم برابر می داند آنجا که می فرماید :

(( (و من اظلم ممن افتری علی الله کذبا او کذب بالحق لما جائه (1) ) ))

چه کسی ستمگرتر از کسی است که بر خداوند متعال ، دروغ و افترا بسته و یا آنگاه که حق بدو رسیده ، آنرا دروغ

[شماره صفحه واقعی : 594]

ص: 4820


1- سوره عنکبوت ، آیه 68.

پندارد و آنرا تکذیب نماید .

عدم پذیرش حق و تکذیب آن ، نوعی از کبر و خودبزرگ بینی به شمار می آید ؛ زیرا قبلا گفتیم که کبر و استکبار ، در واقع عبارت از رد کردن حق به گوینده آن می باشد . و مراء و جدال ، مستلزم چنین حالتی است ، (یعنی انسانرا وامی دارد که زیر بار حق نرود و آنرا تکذیب نماید) .

ابی درداء و ابی امامه و واثله و انس می گفتند : روزی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) بر ما وارد شد در حالیکه ما راجع به یکی از مسائل دینی سرگرم بحث و مجادله و ستیزه جوئی بودیم ، دیدیم رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) چنان خشمگین شد که شدت خشم او برای ما بی سابقه بود . سپس فرمود : (ملتهائی پیش از شما به علت جدال و ستیزه جوئی ، گرفتار انحطاط و نابودی شدند . از ستیزه جوئی دست بردارید ؛ زیرا یک فرد باایمان با کسی به جدال و ستیز برنمی خیزد . ستیزه جوئی نکنید ؛ چون ستیزه جو کاملا و سخت زیانکار است . جدال را کنار بگذارید ؛ زیرا من در روز قیامت از ستیزه گر شفاعت و وساطت نمی کنم . با هم به ستیز نپردازید ؛ چون من برای کسی که اگر از جدال - در حالیکه حتی حق با او است و راستین می باشد - دست بردارد ، سه خانه و جایگاه آرام بخشی در بوستانها و اطراف و مرغزار و میان بهشت و قله های آن ،

[شماره صفحه واقعی : 595]

ص: 4821

ضمانت می کنم . از مراء و جدال دست بردارید ؛ زیرا نخستین کاری که پروردگار من - پس از منع بت پرستی - مرا از آن نهی فرمود عبارت از ستیزه جوئی با مردم است (1) )

از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) است که فرمود : (سه خصلت است که هرگاه کسی خدای عزوجل را با احراز آنها ملاقات کند - می تواند از هر دری که دلخواه او است وارد بهشت گردد :

1- کسی که دارای اخلاق نیکو و رفتار پسندیده باشد .

2- فردی که در سر و علن و آشکارا ، و در نهان ، بیم خدای را در دل نگاه دارد .

3- شخصی که از جدال و ستیزه جوئی خودداری کند ، اگرچه بر حق باشد(2) ) .

امام صادق (علیه السلام ) از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (از ستیزه جوئی و خصومت با مردم بر حذر باشید ؛ زیرا این دو حالت ، قلب انسان را نسبت به برادران ایمانی بیمار می سازد . و نفاق و دوروئی را در دلها ریشه دار می سازد و به رویش و رشد آنها کمک می کند(3) ) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود که جبرئیل (علیه السلام ) به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) عرض کرد : (از ستیزه جوئی و درگیری با مردم بر حذر باش (4) ) .

2- تظاهر و ریاکاری

یکی از آفات و عوامل زیانبار مناظره ، ریاء و تظاهر و ملاحظه از توده مردم و سعی و تلاش برای جلب قلوب

[شماره صفحه واقعی : 596]

ص: 4822


1- « انما هلک من کان قبلکم بهذا، ذروا المراء فان المؤ من لایماری ، ذروا المراء فان المماری قد تمت خسارته ، ذروا المراء فان المماری لااشفع له یوم القیمه ، ذروا المراء فانا زعیم بثلاثه ابیات فی الجنه : فی ریاضها (ربضها) و واسطها و اعلاها لمن ترک المراء و هو صادق ، ذروا المراء فان اول مانهانی عنه ربی بعد عباده الاوثان : المراء. » (منیه المرید، ص 148. چند حدیث ، قریب به این مضمون و مفصل تر از آن در (کنزالعمال 3/64 و 647 و 882 آمده است ).
2- « ثلاث من لقی الله عز و جل بهن ، دخل الجنه من ای باب شاء: من حسن خلقه ، و خشی الله فی المغیب و المحضر، و ترک المراء و ان کان محقا » .
3- « ایاکم و المراء و الخصومه ، فانهما یمرضان القلوب علی الاخوان و ینبت علیهما النفاق » .
4- « ایاک و ملاحاه الرجال » (سه روایت اخیر، از: منیه المرید، ص 149. الکافی 3/409، 410).

آنان و معطوف ساختن توجه آنها به خویشتن می باشد ؛ تا بدینوسیله ، دیگران راءی و نظریه او را تاءیید نموده ، و او را نسبت به طرف مناظره وی یاری داده ، و با او اظهار هماهنگی کنند . چنین کاری عین ریاء و تظاهر و بلکه بخشی ناچیز از آن است .

ریاء و صحنه سازی ، یکنوع دردی سخت و درمان ناشدنی و مرضی خوفناک و عامل مهلک و کشنده است . خداوند متعال می فرماید :

(( (و الذین یمکرون السیئات لهم عذاب شدید و مکر اولئک هو یبور )) (1)

و آنانکه نیرنگهای زشت آرند آنها را است شکنجه ای سخت ، و نیرنگ آنان تباه و نابود خواهد شد و اثری از خود بجای نخواهد گذاشت .

برخی از مفسرین گفته اند : این افراد عبارت از ریاکاران می باشند .

و نیز خداوند متعال می فرماید :

(( (فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لایشرک بعباده ربه احدا(2) )

اگر کسی به لقاء رحمت پروردگار خویش امیدوار است باید دست اندر کار اعمال شایسته شود ، و در بندگی پروردگارش ، هیچ چیزی را انباز او قرار ندهد .

ریاء و تظاهر عبارت از (شرک خفی ) است . رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : سهمگین ترین امری که از آن نسبت به شما سخت بیمناکم (شرک اصغر) است . عرض کردند شرک اصغر چیست ؟ فرمود : ریاکاری و تظاهر . خداوند متعال - آنگاه که می خواهد بندگان خود را به مجازات اعمال آنها برساند - در

[شماره صفحه واقعی : 597]

ص: 4823


1- سوره فاطر، آیه 10.
2- سوره کهف ، آیه 110.

روز قیامت به آنها خطاب می کند : به کسانی پناهنده شوید که به خاطر آنها ریاء و تظاهر می کردید ؛ بنگرید که آیا می توانید پاداش اعمال خویش را نزد آنها بیابید ؟ (1) ) .

و نیز فرمود : (از سقوط در چاه مذلت و خواری (یا از سقوط در وادی حزن و اندوه ) ، به خداوند متعال پناه ببرید ، عرض کردند یا رسول الله این چاه مذلت چیست ؟ فرمود : دره و پرتگاهی است در دوزخ که برای ریاکاران ستیزه جو آماده گشته است (2) ) .

و همو فرموده است : (به ریاکار در روز قیامت می گویند : ای فاجر و گناهکار و ای فریبکار متظاهر ، عمل و رفتار تو سردرگم ، و اجر و پاداش تو تباه گشته است ، باید اجر و پاداشت را از کسی مطالبه و دریافت کنی که به خاطر او عمل می کردی (3) ) .

جراح مداینی از امام صادق (علیه السلام ) درباره آیه (( (فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لایشرک بعباده ربه احدا) )) سؤ ال کرد ، حضرت فرمود : مصداق و منظور این آیه عبارت از کسی است که دست اندر کار عملی می گردد که پاداش آفرین است ؛ ولی هدف او رضای خداوند متعال نیست ؛ بلکه او می خواهد صرفا مردم ، وی را پاکیزه و مبری بپندارند ، و در میان جامعه به پاکی نامور گردد . این شخص عبارت از همان کسی است که در عبادت و پرستش خداوند متعال ، دچار شرک می باشد(4)

[شماره صفحه واقعی : 598]

ص: 4824


1- « ان اخوف ما اخاف علیکم : الشرک الاصغر. قالوا و ما الشرک الاصغر یا رسول الله ؟ قال : الریاء. یقول الله تعالی یوم القیمه - اذا جازی العباد باعمالهم -: اذهبوا الی الذین تراؤ ن فی الدنیا، فانظروا هل تجدون عندهم الجزاء » (منیه المرید، ص 149. کنزالعمال 3/471، البته با تفاوت بسیار اندک ).
2- « استعیذوا بالله من جب الخزی . قیل و ما هو یا رسول الله ؟ قال : وادی فی جهنم اعد للمرائی » (منیه المرید، ص 49، 50. دو حدیث ، قریب همین مضمون در کنزالعمال 3/472 و 479، و 10/274 آمده است . و به جای (جب الخزی )، یاد شده است : (جب الحزن ) و یا (وادی الحزن ) ).
3- « ان المرائی ینادی یوم القیمه یا فاجر، یا غادر، یا مرائی ، ضل عملک و بطل اجرک اذهب فخذ اجرک ممن کنت تعمل له » (منیه المرید، ص 150).
4- منیه المرید، ص 150. الکافی 3/401.

) .

از همان امام (علیه السلام ) روایت شده است که نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (فرشته الهی ، اعمال بندگان خدا را با خوشحالی و رضایت خاطر به ملاء اعلی برمی فرازد . و آنگاه که حسنات آنانرا بدانسو بالا می برد خداوند (عز و جل ) به ماءموران خود می گوید : حسنات این شخص را در (سجین ) و دیوان اعمال گنهکاران قرار دهید ؛ زیرا او در اعمال خویش ، مرا منحصرا در مد نظر قرار نداده بود)(1) . (سجین عبارت از محلی است که نامه فجار و کفار را در آنجا می نهند) .

از امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) است که فرمود : (برای ریاکار سه ممیز و نشانه وجود دارد : 1- آنگاه که مردم را می بیند با نشاط و شادمان می گردد 2- و به هنگامی که تنها است کسل و بیحال می شود 3- و دوست می دارد که مردم ، او را در تمام کارهایش بستایند)(2) .

3- خشم و غضب

سومین عارضه سوء و آفت مناظره نادرست ، خشم و غضب است . مناظره کننده غالبا نمی تواند خود را از تیررس خشم دور نگاهدارد ، و بیشتر اوقات ایندو از هم جدائی پذیر نیستند . بویژه اگر به سخن او ایراد و اشکال کنند و گفتار او را مردود اعلام کنند ، و بیان او مورد اعتراض و انتقاد واقع شود ، و استدلال او در حضور مردم ، غیرقابل قبول تلقی گردد . در چنین شرائطی ، ناگزیر خشمگین می شود .

خشم و غضب مناظره کننده ،

[شماره صفحه واقعی : 599]

ص: 4825


1- « ان الملک لیصعد بعمل العبد مبتهجا به ، فاذا صعد بحسناته یقول الله عز و جل : اجعلوها فی سجین ، انه لیس ایای اراد به » (منیه المرید، ص 150. الکافی 3/402).
2- « ثلاث علامات للمرائی : ینشط اذا راءی الناس ، و یکسل اذا کان وحده ، و یحب ان یحمد فی جمیع اموره » (منیه المرید، ص 150، الکافی 3/402).

گاهی به حق ، و احیانا نادرست و نا به حق است . خداوند متعال و رسول گرامی او ، خشم و غضب را - به هر کیفیتی که اتفاق افتد - نکوهش کرده و نسبت به آن ، همه مردم را سخت - و بیش از حد انتظار - به عذاب تهدید فرموده است . خداوند متعال می فرماید :

(( (اذا جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیه حمیه الجاهلیه فانزل الله سکینته علی رسوله (1) ) )) .

آنگاه که افراد کافر و ناسپاس ، حمیت و غیرت را در دلهای خود برقرار ساختند ، آنهم غیرت و تعصب جاهلی ؛ لذا خداوند متعال آرامش و اطمینان خاطر را بر فرستاده خود فروآورد .

به همین جهت خداوند متعال ، کفار را به خاطر تظاهر به عصبیت - آنهم عصبیتی که بازده خشم است - نکوهش کرده و مؤ منین را به خاطر آرامشی که پروردگار متعال به آنان مرحمت فرموده مورد ستایش قرار داده است .

از عکرمه (مولی ابن عباس ) در تفسیر (سیدا و حصورا) روایت شده است که (سید) عبارت از کسی است که خشم و غضب بر او چیره نگردد .

روایت کرده اند که شخصی به رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) عرض کرد : مرا به عملی راهنمائی و توصیه فرما ، ضمن آنکه آن عمل ، مختصر است ، مفید و سودمند هم باشد ، فرمود : خشمگین مشو . آن مرد دوباره همان درخواست را تکرار کرد ، باز هم فرمود : خشمگین مشو(2) .

از معصوم (علیه السلام ) سؤ ال

[شماره صفحه واقعی : 600]

ص: 4826


1- سوره فتح ، آیه 26.
2- منیه الرید، ص 150، حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/412، آمده است .

شد که چه عاملی می تواند انسان را از خشم دور سازد ؟ فرمود : خشم روائی مکن (تا گرفتار غضب الهی نگردی ) .

از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) است که فرمود : (اگر کسی از خشم و غضب خودداری کند ، خداوند متعال بر روی عیوب و زشتیهای او پرده می افکند(1) ) .

ابودرداء می گوید : به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) عرض کردم یا رسول الله مرا به عملی ارشاد کن که زیر سایه آن وارد بهشت گردم ، فرمود : خشم مگیر(2) ) .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (خشم و غضب ، ایمان انسان را تباه می سازد آنچنانکه (صبر) یعنی گیاه تلخ و تبرزد ، عسل را فاسد می کند و ، شهد و شیرینی آنرا از میان برمی دارد(3) ) .

و نیز فرمود : (هیچ کسی دچار غضب نگردید مگر آنکه بر لبه پرتگاه دوزخ قرار گرفت (4) ) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : از پدرم شنیدم که می گفت : مردی صحرانشین و بیابانگرد ، حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) رسید و عرض کرد : روزگار و زندگانی من در بیابان سپری می گردد ، به من مطالبی جامع و سودمند تعلیم فرما . حضرت فرمود : من به تو دستور می دهم که خشمگین نشوی . این مرد صحرانشین درخواست مذکور را سه بار تکرار کرد و همان پاسخ را دریافت نمود . سپس گفت : از این پس راجع به چیزی پرسش

[شماره صفحه واقعی : 601]

ص: 4827


1- « من کف غضبه ستر الله عورته » . (منیه المرید، ص 150. الکافی 3/413. کنزالعمال 3/231).
2- منیه المرید، ص 151. سنن ابن ماجه ، (زهد) 1. (ادب ) 7.
3- « الغضب یفسد الایمان کما یفسد الصبر العسل » . (منیه المرید، ص 150. کنزالعمال 3/138 و 522).
4- « ما غضب احد الا اشفر علی جهنم » (منیه المرید، ص 151). اشفر؟

نخواهم کرد ؛ چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) مرابه چیزی جز خیر و خوبی ، امر نفرموده است (1) ) .

از همان امام علیه السلام است که گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (خشم روائی ، ایمان انسان را تباه می کند همانطور که سرکه ، عسل را تباه می سازد(2) ) .

روزی در حضور امام باقر (علیه السلام ) سخن از غضب به میان آمد: (فردی که دچار غضب می گردد هرگز روی سعادت به خود نمی بیند و قانع و راضی و آرام نمی شود مگر آنگاه که وارد آتش دوزخ گردد(3) ) . (یعنی تا مرتکب گناهی نشود خشمش تسکین نمی یابد) .

همو فرموده است : (در کتاب توراه آمده است : وقتی موسی (علیه السلام ) با خدای عز و جل مناجات می کرد خدا به او فرمود : ای موسی ، نسبت به کسی که زمام اختیار او را در دست تو قرار داده ام و ترا بر او مسلط ساختم از خشم روائی بر او ، خویشتن داری کن تا من از خشم روائی بر تو خودداری کنم (4) ) .

از ابی حمزه ثمالی است که گفت امام باقر (علیه السلام ) فرمود : (این خشم و غضب ، پاره ای از آتش شیطانی است که در قلب آدمی برافروخته می گردد ، و آنگاه که یکی از شما دچار خشم می شود چشمانش برافروخته شده و رگهای گردن او برآمدگی پیدا می کند و از این طریق است که شیطان به قلب آدمی

[شماره صفحه واقعی : 602]

ص: 4828


1- منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412.
2- « الغضب یفسد الایمان کما یفسد الخل العسل » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412).
3- « ان الرجل لیغضب فما یرضی ابدا حتی یدخل النار » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412).
4- « یا موسی ، امسک غضبک عمن ملکتک علیه ، اکف عنک غضبی » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/413).

راه می یابد و در آن نفوذ می کند(1) ) .

اخبار و احادیث در مذمت و نکوهش غضب ، فراوان می باشد :

در اخبار کهن آمده است : یکی از انبیاء به کسانی که با او مصاحب بودند گفت : چه کسی با من پیمان می بندد که خشمگین نشود تا بدینوسیله از لحاظ مقام و مرتبت نبوت با من همطراز گردد و پس از من جانشینم باشد ؟ یکی از جوانان مجلس گفت : من چنین تعهدی را قبول می کنم . سپس آن پیامبر (علیه السلام ) سخن و پیشنهاد خود را تکرار کرد ، باز هم همان جوان گفت : من این مسئولیت انسانی را به عهده می گیرم . او عملا نیز نسبت به تعهد خود وفادار ماند (و هرگز خشمگین نشد) . وقتی آن پیامبر (علیه السلام ) از دنیا رفت ، جوان مذکور به مقام و مرتبت او (پس از رحلتش ) نائل آمد ، و آن جوان همان (ذوالکفل نبی ) (علیه السلام ) است که متکفل و متعهد شد خشمگین نگردد و به تعهد خود نیز کاملا وفا نمود .

4- حقد و کینه توزی

چهارمین آفت زیانبار مناظره ، حقد و کینه توزی است که خود نیز بازده و زاده غضب می باشد ؛ چون وقتی انسان به خاطر عدم توانائی بر اعمال غضب و تشفی قلب ، خشم خویش را فرو می نشاند و آنرا به دل می گیرد این حالت به درون او بازمی گردد و در آن نفوذ کرده و در آنجا پایدار و پنهان و محفوظ می ماند ، و بالاخره به صورت حقد درآمده

[شماره صفحه واقعی : 603]

ص: 4829


1- « ان هذا الغضب جمره من الشیطان توقد فی قلب ابن آدم ، و ان احدکم اذا غضب احمرت عیناه و انتفخت اوداجه و دخل الشیطان فیه » (منیه المرید ص 151. الکافی 3/415. حدیثی قریب به همین مضمون در (کنزالعمال ) 3/523، آمده است ).

و از کینه سر برمی آورد .

مقصود از حقد این است که قلب انسان همواره با احساس سنگینی و بغض و نفرت دست به گریبان است با اینکه می دانیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (یک فرد مؤ من ، کینه به دل خود راه نمی دهد و کینه توز نیست ) .

بنابراین حقد و کینه توزی ، ثمره و میوه تلخ خشم و غضب می باشد که ضمنا امور زشت و حالات ناپسندی را برای انسان به ارمغان می آورد که این امور عبارتند از : حسد ، ناسزاگوئی در برابر حوادث ناخوش آیندی که به طرف وی آسیب می رساند ، عزلت و کناره جوئی و قهرکردن ، بریدن از خویشاوندان و نزدیکان ، سخنهای ناروا و نامشروع از قبیل : دروغ ، غیبت ، افشای اسرار مردم ، پرده دری ، نقل مطالبی که به استهزاء منجر می گردد ، آزار رساندن با زبان و کردار . و تا آنجا که امکانات فرد کینه توز به وی اجازه می دهد (در این مسیر ، توسنی می کند) .

همه این امور نابخردانه و نکوهیده ، پاره ای از نتایج و آثار سوء حقد و کینه ورزی است . حداقل نتیجه سوء کینه توزی تو - در صورتیکه بتوانی از این امور زشت هم بر حذر باشی - این است که از وجود این حالت در قلب و درون خود احساس سنگینی می کنی ، و نمی توانی دلت را از بغض نسبت باو بازداری تا آنجا که ناگزیر می شوی از اداء وظیفه در

[شماره صفحه واقعی : 604]

ص: 4830

مورد کارهای مطلوب و مورد پسند خداوند - از قبیل : خوشروئی و رفق و مدارا و عنایت و اهتمام نسبت به طرف مناظره و قیام و اقدام در احسان به او و همیاری و تعاون با او - امتناع ورزی .

تمام این حالات درونی و جنبشهای روانی ، درجه و پایه دین و ایمان تو را به انحطاط و سقوط و نقصان می کشاند و میان تو و تفضل عظیم و پاداش بزرگ پروردگار متعال ، فاصله و جدائی برقرار می سازد ، اگرچه ، ترا در معرض کیفر و عذاب قرار ندهد .

باید متوجه بود که فرد کینه توز - در صورتیکه قادر بر مجازات طرف مناظره خود باشد - می تواند سه حالت را در پیش گیرد :

1- حق طرف خود را به طور کامل و بدون کم و کاست اداء نماید ، که این کار ، عین (عدل ) و عدالت خواهی است .

2- نسبت به او از طریق عفو و گذشت احسان کند ، که البته چنین گذشتی را می توان (تفضل ) نامید .

3- ناروا عمل کند و بی جهت و بدون آنکه مستحق ظلم باشد به وی ستم نماید که چنین عملی را (جور) می نامند .

رفتار سوم ، شیوه اراذل و اوباش می باشد ، یعنی افرادی فرومایه ، چنین شیوه ای را انتخاب می کنند .

رفتار دوم ، راه و رسم صدیقین و افراد راستین است .

و رفتار اول ، اوج پایه و درجه مردمان صالح و شایسته ای است ، که باید فرد مؤ من - اگر

[شماره صفحه واقعی : 605]

ص: 4831

نتواند مقام و فضیلت عفو را تحصیل کند - با چنین خصلتی خو گرفته و شخصیت او با همان خصلت درآمیخته و بدان نامور گردد . عفوی که خداوند متعال ، افراد بشر را بدان امر و دعوت کرده و فرستاده گرامی خود (صلی الله علیه و آله ) و ائمه (علیهم السلام ) را به خاطر داشتن چنین حالتی ، ویژگی بخشیده ، و آنانرا از سایر مردم ممتاز ساخته است . خدای متعال به پیامبرش فرمود :

(( (خذ العفو(1) ) ))

عفو و گذشت را در پیش گیر .

و یا فرمود :

(( (و ان تعفوا اقرب للتقوی ) )) (2)

اگر عفو کنید ، چنین شیوه ای با تقوی و پرهیزگاری ، در خور و مناسب تر و دارای پیوند نزدیک تری است .

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (سوگند به خدائی که جان و حیات من در ید قدرت او است سه چیز است که اگر در مورد آن ها قسم یاد کنم بجا و به مورد است :

1- هیچ صدقه و انفاقی ، مال و خواسته بشر را کم نمی سازد و از آن نمی کاهد ، بنابراین صدقه بدهید و انفاق کنید .

2- هر فردی که بر او ستم رفته اگر به منظور کسب رضای خداوند ، راه و رسم عفو و اغماض را در پیش گیرد ، خداوند متعال بر عزت و سرفرازی او در روز قیامت می افزاید .

3- هر کسی که دری از سؤ ال و درخواست مالی خویش را به روی مردم بگشاید ،

[شماره صفحه واقعی : 606]

ص: 4832


1- سوره اعراف ، آیه 199.
2- سوره بقره ، آیه 237.

خداوند متعال دری از فقر و تهیدستی را فراسوی او باز می کند)(1) .

و نیز فرمود : (تواضع و فروتنی ، جز رفعت و والائی مقام چیزی بر انسان نمی افزاید ؛ پس فروتنی کنید تا خداوند متعال مقام و منزلت شما را رفیع گرداند . عفو و گذشت ، پایه های عزت و سرفرازی انسان را بالا می برد ؛ لذا عفو را پیشه خود سازید تا خداوند متعال شما را سرفراز گرداند . صدقه و انفاق مالی ، مال و ثروت انسان را فزاینده تر می سازد پس صدقه دهید تا مشمول رحمت الهی باشید(2) )

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : موسی (علیه السلام ) به خدا عرض کرد : (پروردگار من ، کدامیک از بندگانت در پیشگاه تو عزیزتر است ؟ فرمود : آن کسی که در عین توانائی بر مجازات ، عفو و گذشت نماید(3) ) .

ابن ابی عمیر از عبدالله بن سنان و او از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که آنحضرت گفت ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) در ضمن یکی از سخنرانی ها فرمود :

(هان ای مردم ، می خواهید شما را به بهترین پدیده های آفرینش و عالیترین خصلت و اخلاق پاداش آفرین دنیا و آخرت آگاه سازم ؟ (این خصلتها عبارتند از اینکه ) :

1- نسبت به کسی که بر تو ستم روا داشته است عفو و اغماض را در پیش گیری .

2- با کسی که ارتباط خود را از تو گسسته و قطع رحم کرده ، صله رحم کنی

[شماره صفحه واقعی : 607]

ص: 4833


1- « ثلاث - و الذی نفسی بیده ان کنت لحالفا علیهن - ما نقصت صدقه من مال فتصدقوا، و لاعفا رجل عن مظلمه یبتغی بها وجه الله تعالی الا ازداده الله تعالی بها عزا یوم القیمه ، و لافتح رجل باب مسئله الا فتح الله علیه باب فقر » (منیه المرید، ص 152، 153. روایتی قریب به همین مضمون در موطاء مالک (صدقه ) 12. صحیح ترمذی (بر) 82. مسند احمد 1/193 و 3/235، 438 آمده است . بخشهائی از این حدیث به طور متفرق در شرح شهاب الاخبار، ص 332 و 338، یاد شده است ).
2- ظ« التواضع لایزید العبد الا رفعه فتواضعوا یرفعکم الله ، و العفو لایزید العبد الا عزا فاعفوا یعزکم الله ، و الصدقه لاتزید المال الا کثره فتصدقوا یرحمکم الله » (منیه المرید، ص 153. الکافی 3/185).
3- « یا رب ای عبادک اعز الیک ؟ قال : الذی اذا قدر عفا » (منیه المرید، ص 153. کنزالعمال 3/373).

و با وی در ارتباط باشی .

3- به کسی که نسبت به تو بدی کرده است نیکی کنی .

4- از عطاء و بخشش نسبت به کسی که ترا از بخشش و عطای خویش محروم ساخته ، دریغ نورزی (1) ) .

اخبار و احادیث درباره فضیلت عفو و گذشت ، بسی فراوان و چشمگیر است ؛ لکن ذکر همه آنها در خور اقتضاء این کتاب نیست .

5 - رشک و حسد

پنجمین آفات و عوارض مضر مناظره عبارت از رشک و حسد است که خود نیز بازده و نتیجه حقد و کینه ورزی است ، و حقد و کینه ورزی نیز ثمره خشم غضب می باشد ، چنانکه قبلا در این باره سخن گفتیم .

غالبا مناظره کننده از حسد نسبت به طرف خود در امان نیست ؛ زیرا گاهی بر طرف خود ، غالب و گاهی در برابر او مغلوب می گردد ؛ و گاهی فقط سخن او مورد ستایش قرار گرفته و نیز گاهی فقط سخن طرف او مشمول تمجید و تحسین دیگران واقع می شود .

آنگاه که غلبه با او نباشد و یا سخن او مورد ستایش دیگران قرار نگیرد چنین آرزو می کند که غلبه و پیروزی از آن او بوده و دیگران نیز از سخن او ستایش کنند و طرف او از این مزایا محروم باشد . اینگونه تمنی و آرزو ، عین حسد است ؛ چون علم و دانش از بزرگترین و مهمترین نعمت های الهی است پس وقتی مناظره کننده آرزو کند که چنین غلبه و پیروزی و لوازم آن از آن او باشد ، (و طرف مناظره وی

[شماره صفحه واقعی : 608]

ص: 4834


1- « الا اخبرکم بخیر (علی خیر) خلائق الدنیا و الآخره : العفو عمن ظلمک ، و تصل من قطعک و الاحسان الی من اساء الیک ، و اعطاء من حرمک » (منیه المرید، ص 153. الکافی 3/166).

از چنین مزایائی محروم بماند) ، در حقیقت نسبت به او حسد ورزیده است . چنین حالتی به هر مناظره کننده ای دست می دهد و دچار چنین روحیه ناستوده ای می گردد . البته - بجز کسانی که خداوند متعال آنانرا در پناه صیانت خود قرار می دهد - اکثر مناظره کنندگان از چنین گرفتاریهای روحی مصون نیستند ؛ لذا ابن عباس گفته است : (علم و دانش را در هر جائی که یافتید فرا گیرید و آنرا در اختیار خود قرار دهید ، و گفتار و ایراد برخی از فقهاء درباره برخی دیگر را نپذیرید ، و برخورد و اختلاف آنها را ملاک و معیار قرار ندهید ؛ چون اختلاف ورزیدن آنها و در نتیجه ، تفاوت آراء آنان ، همانند مخالفت بزهای نر و یا آهوان نر در میان آغل و یا در کمینگاه شکارچی است ) .

اما آنچه درباره نکوهش حسد و تهدید نسبت به آن به ما رسیده است از حد شمار و آمارگیری بیرون است . راجع به مذمت حسد ، همینقدر کافی است که همه رویدادهای آمیخته به گناه و فساد - که در روی زمین اتفاق افتاده است از نخستین زمان آفرینش آدم تا آخرین هنگام برپائی جهان هستی - از همین رشک و حسد ریشه می گیرد .

آنگاه که ابلیس نسبت به آدم ابوالبشر (علیه السلام ) حسد ورزید ، فرجام کار وی بدانجا انجامید که خداوند متعال او را از درگاه رحمت خویش طرد فرمود ، و شکنجه آتش دوزخ را برای وی آماده کرد تا جاودانه در آن رنج بیند .

حسد

[شماره صفحه واقعی : 609]

ص: 4835

- پس از سقوط و ابتلاء ابلیس به سرنوشت شوم خود - بر بشر مسلط گردید و همچون روح و خون در بدن انسانی راه یافته و در آن نفوذ کرد ، و سرانجام بصورت عامل و انگیزه دائمی فساد و تبه کاری درآمد .

آری حسد ، نخستین لغزش و گناهی بود که بلافاصله پس از آفرینش آدم روی داد ، و همین حالت نابسامان روانی ، موجب قتل و شهادت فرزند آدم ابوالبشر (یعنی هابیل ) به وسیله برادرش (یعنی قابیل ) گردید ؛ چنانکه خداوند متعال داستان این دو برادر و مسئله برادرکشی را در نبشتار گرامی خود بازگو نمود ، و نیز در قرآن کریم حاسد را با شیطان و ساحر و افسونگر ، قرین و همپایه معرفی کرده و فرموده است :

(( (و من شر غاسق اذا وقت ، و من شر النفاثات فی العقد ، و من شر حاسد اذا حسد )) (1)

و از شر تاریکی آنگاه که فراگیرد و یا فرو رود و از شر زنانی که در گرهها می دمند ، و از شر حسود آنگاه که حسادت می ورزد ، به پروردگار خود پناه می برم .

رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (حسد ، حسنات و کارهای نیک (و ایمان ) انسان را می بلعد و نابود می سازد آنچنانکه آتش ، هیزم را(2) ) .

و همو فرمود : (دردها و بیماریهای جامعه های پیشین - که عبارت از حسد و کینه ورزی است - به طرف شما آرام آرام و بی سر و صدا به حرکت درآمده

[شماره صفحه واقعی : 610]

ص: 4836


1- سوره فلق ، آیه 63.
2- « (الحسد یاءکل الحسنات کما تاءکل النار الحطب ) » (منیه المرید، ص 154. کنزالعمال 3/461. دو روایت دیگر، نظیر این حدیث در (الکافی ) 3/416 بدین صورت آمده است : « (ان الحسد لیاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب ) » .

و به شما روی آورده است ، دردهائی که می تراشد و می زداید ، نمی گویم که موی بدن را می تراشد و آنرا می زداید ؛ بلکه دین و ایمان شما را می تراشد و آنرا از صفحه درون و خاطر شما دور می کند . سوگند به خدائی که جان محمد در ید قدرت او است هیچیک از شما وارد بهشت نخواهید شد مگر آنگاه که با سلاح دین و ایمان مجهز باشید . و نمی توانید سلاح ایمان را در بر گیرید مگر آنگاه که نسبت به هم محبت ورزیده (و به هم حسادت نکنید)(1) ) .

و نیز فرمود : شش فرقه از مردم - بدون محاسبه و بازپرسی ، به خاطر شش امر - وارد دوزخ می شوند . عرض کردند این شش فرقه چه کسانی هستند ؟ فرمود :

1- امراء و فرمانروایان به علت جور و ستم .

2- عرب ها و تازیان به خاطر حمیت و عصبیت جاهلی .

3- رؤ سا و اشراف و مالداران به علت تکبر و خودبزرگ بینی .

4- تجار و سوداگران به خاطر خیانت .

5 - روستائیان به علت نادانی .

6- علماء و دانشمندان به خاطر حسد(2) ) .

محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام ) نقل کرده است که فرمود : (شخصی که خشم آلود با شتابزدگی وارد هر کاری می گردد (و سخنی عاری از اندیشه بر زبان می آورد و به شدت خشمگین می شود) ، در نتیجه دچار کفر می گردد . و حسد ، ایمان انسان را می بلعد آنچنانکه آتش

[شماره صفحه واقعی : 611]

ص: 4837


1- « دب الیکم داء الامم قبلکم : الحسد و البغضاء. و هی حالقه ، لااقول حالقه الشعر، و لکن حالقه الدین . و الذی نفسی بیده لاتدخلون الجنه حتی تؤ منوا، و لاتؤ منوا حتی تحابوا » . (منیه المرید، ص 154. کنزالعمال 3/467. صحیح ترمذی ، (قیامه ) 56. مسند احمد 1/165، 167. در صحیح ترمذی آمده است : « لااقول : تحلق الشعر؛ ولکن تحلق الدین » . برخی از نویسندگان ، حالقه را به بدگوئی و شعر را به شعر (بکسر شین ) تلقی کرده و روایت را با چنین برداشتی تفسیر کرده اند).
2- « سته یدخلون النار قبل الحساب بسته . قیل یا رسول الله من هم ؟ قال : الامراء بالجور، و العرب بالعصبیه ، و الدهاقین بالکبر، و التجار بالخیانه ، و اهل الرستاق بالجهاله ، و العلماء بالحسد » (منیه المرید، ص 154. بحارالانوار 2/108، به نقل از خصال صدوق . در این کتاب اخیر، به جای (سته یدخلون النار قبل الحساب ) آمده است : (یعذب سته بست ) و نیز تقدیم و تاءخیری در عبارت دیده می شود.

، هیزم را در کام خود فرو می برد(1) ) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (آفتهای دین و ایمان بشر عبارتند از : حسد ، عجب و خودبینی ، و فخر و مباهات بر دیگران (2) ) .

همان امام (علیه السلام ) فرمود : خداوند متعال به موسی (علیه السلام ) چنین خطاب کرد :

ای پسر عمران ، نسبت به مردم - به خاطر اینکه لطف و تفضلم را به آنها ارزانی داشته ام - حسادت مکن و به مزایای آنها چشم ندوز ، و در دل خود ، آنرا پی گیری مکن ؛ زیرا انسان حسود نسبت به احسان من به دیگران ، خشمگین می باشد و می خواهد از کم و کیف بهره هائی که میان مردم تقسیم کرده ام جلوگیری کند ؛ اگر او بدینسان باشد من از آن او نیستم و او نیز از آن من نخواهد بود)(3) . (یعنی نسبت به هم بیگانه ایم ) .

و همان امام (علیه السلام ) فرمود : یک فرد باایمان ، غبطه می خورد (یعنی خواهان همانگونه نعمتی است که خداوند متعال به دیگران عطاء فرموده است ) ؛ ولی او نسبت به دیگران ، حسد نمی ورزد (یعنی خواهان سلب نعمت از دیگران و جلب آن به خود نیست ) ؛ لکن منافق حسادت می ورزد و غبطه نمی خورد(4) ) .

6- بریدن از افراد و کناره جوئی از مردم

ششمین آفت مناظره ، قهر و فاصله گرفتن از مردم و قطع رابطه با آنها است ، و این حالت نیز از لواحق و پی آمدهای حقد و کینه توزی می باشد ؛ زیرا وقتی

[شماره صفحه واقعی : 612]

ص: 4838


1- « ان الرجل لیاءتی بای بادره ، فیکفر، و ان الحسد لیاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب » (منیه المرید، ص 154. الکافی 3/416).
2- « آفه الدین : الحسد والعجب و الفخر » .
3- « یا ابن عمران ، لاتحسدن الناس علی ما آتیتهم من فضلی ، و لاتمدن عینیک الی ذلک و لاتتبعه نفسک ، فان الحاسد ساخط لنعمی ، صاد لقسمی الذی قسمت بین عبادی . و من یک کذلک فلست منه و لیس منی » .
4- « ان المؤ من یغبط و لایحسد، و المنافق یحسد و لایبغط » (سه روایت اخیر از: منیه المرید، ص 154. الکافی 3/418).

میان اهل مناظره ، نفرت و انزجار برانگیخته می شود و بالا می گیرد و خشم و غضب از رهگذر آن ، چهره می نمایاند ، و هر یک از دو طرف مدعی می گردد که حق با او است و دیگری اشتباه می کند ، و چنین می پندارد و یا چنین اظهار می کند که طرف وی روی امر باطلی اصرار می ورزد و با اراده ای مستحکم برخلاف راءی او در مخالفت خویش پافشاری می نماید (خشم و کینه ، نتیجه قهری چنین روشی خواهد بود) ، و لازمه کینه و خشم او این است که با او قطع رابطه کرده و از او فاصله گیرد . و این کار از بزرگترین گناهان و از معاصی کبیره است .

داود بن کثیر می گوید از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که گفت پدرم روایت کرد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) می فرمود : (اگر دو فرد مسلمان از هم دوری گزینند (و به اصطلاح از هم قهر کنند) و مدت سه روز با چنین حالتی بسر برند و با هم صلح و سازش و آشتی ننمایند از حوزه اسلام بیرون هستند و نمی توان میان آنها هیچگونه ولایت و پیوند دوستی تصور کرد . اگر هر یک از آندو در اعاده ارتباط ، پیشقدم گردند و سر صحبت را با یکدیگر باز کنند ، آن کسی که در این کار پیشقدم می شود در روز حساب به سوی بهشت ، پیشتاز است (1) ) .

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که فرمود :

[شماره صفحه واقعی : 613]

ص: 4839


1- « ایما مسلمین تهاجرا فمکثا ثلاثا لایصلحان الا کانا خارجین من الاسلام ، و لم یکن بینهما ولایه . و ایهما سبق الی کلام اخیه کان السابق الی الجنه یوم الحساب » (منیه المرید. الکافی ص 4/45).

(هیچوقت دو فرد مسلمان از هم قهر و دوری نمی کنند مگر آنکه یکی از آنها مستوجب برائت و بیزاری خداوند و مستحق لعنت او می باشد ؛ و گاهی هر دو ، مستحق چنین کیفری هستند . (معتب (1) ) به آنحضرت عرض کرد : فدایت شوم این یکی که قهر کرد و در قطع رابطه پیشقدم شد ظالم و متجاوز است و مستحق چنین کیفری می باشد . پس بنابراین به چه دلیل آن دیگری که مظلوم است باید کیفر بیند ؟ فرمود : چون او برادرش را به ارتباط و آشتی دعوت نمی کند و برای خاطر او خشمش را فرو نمی خورد ، و از سخن او صرف نظر نمی نماید . از پدرم شنیدم که می فرمود : اگر دو فرد با هم درگیر شوند و با هم به نزاع برخیزند و یکی از آنها به دیگری چشم زخمی وارد سازد و بدو آزار روحی رساند و بر او غالب آید باید مظلوم و ستمدیده به رفیق ستمگر خود بازگردد و به او بگوید : برادر! من ستم کارم و مرا عفو کن تا بدینوسیله خلاء و جدائی قهر و قطع رابطه میان او و رفیقش جبران گردد ؛ زیرا خداوند متعال ، داور عادل و دادگری است که حق مظلوم را از ظالم می ستاند(2) ) .

زراره بن اعین از امام باقر (علیه السلام ) روایت کرده که فرمود : (شیطان - تا آنگاه که یکی از مؤ منان از دینش برنگردد - میان آنها دشمنی و جدائی و بیگانگی به وجود می آورد و میان آنها افساد

[شماره صفحه واقعی : 614]

ص: 4840


1- وی از متصدیان و گماشتگان هزینه های مالی امام صادق (علیه السلام ) بوده است .
2- منیه المرید، ص 155. الکافی 4/43، 44.

می کند . وقتی آنها از هم فاصله گرفتند به پشت می خوابد و به تمدد و استراحت می پردازد و سپس می گوید : من پیروز و کامیاب شدم . آنحضرت فرمود : بنابراین ، خدای ، آن کسی را بیامرزاد که میان دو دوست ، انس و آشتی به وجود آورد . ای گروه مؤ منان نسبت به هم ماءنوس باشید و به یکدیگر مهربانی کنید(1) ) .

ابی بصیر از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (تا آن وقتی که دو فرد مسلمان از هم دوری می جویند شیطان همواره خرسند و شادمان است . و وقتی به هم رسند و دوستی خود را تجدید کنند زانوهای شیطان سست می گردد و می لرزد به گونه ای که نمی تواند در جائی قرار گیرد ، و رگ و پیوندش از هم گسیخته شود و فریاد میزند : وای بر او (یعنی بر من ) که سقوط و نابودی و بدبختی بدو آسیب رسانده (2) (یعنی بر من آسیب وارد ساخت ) .

7- سخنان ناروا و گفتارهای حرام

هفتمین آفت مناظره ، سخنان ناروا از قبیل دروغ و غیبت و امثال آنها است که از لوازم کینه توزی و بلکه از نتایج مناظره می باشد ؛ زیرا مناظره نادرست ، هرگز از نقل سخنی که به منظور نکوهش و توهین به صاحب آن سخن ، ایراد می شود عاری نیست . بنابراین مناظره کننده سخنان طرف را تحریف و دگرگونه وانمود می کند ، و در نتیجه مرتکب دروغ و افتراء و دغلکاری می گردد . و گاهی نیز آشکارا طرف خویش را

[شماره صفحه واقعی : 615]

ص: 4841


1- « ان الشیطان یغری بین المؤ منین ما لم یرجع احدهم عن دینه ، فاذا فعلوا ذلک استقلی علی قفاه و تمدد، ثم قال : فزت . فرحم الله امرء الف بین ولیین ، یا معشر المؤ منین تاءلفوا و تعاطفوا » (منیه المرید، ص 155. الکافی 4/45).
2- « لایزال ابلیس فرحا ما اهتجر المسلمان ، فاذا التقیا اصطکت رکبتاه و تخلعت اوصاله و نادی یا ویله ما لقی من الثبور » (منیه المرید، ص 155. الکافی 4/45، 46).

جاهل و احمق قلمداد می نماید و نادان و نابخرد برمی شمارد . پیدا است که ثمره این کار عبارت از این است که فرد آبرومندی را بی آبرو می سازد و حرمت او را از میان می برد .

همه رفتار سابق الذکر از گناهان کبیره می باشد ، و به گونه ای در قرآن و حدیث نسبت به آنها تهدید شده است که می توان گفت که شعار آن از حد احصاء بیرون است . برای اطلاع از نکوهش غیبت ، همینقدر کافی است که خداوند متعال این عمل را به (اکل میته ) یعنی خوردن گوشت مردار تشبیه کرده و می فرماید :

(( (و لایغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یاءکل لحم اخیه میتا فکرهتموه (1) ) .

نباید هیچیک از شما در غیاب دیگری از او بدگوئی کند ، آیا هیچیک از شما دوست می دارد که گوشت بدن برادر مرده خود را بخورد ؟ بدیهی است که از چنین کاری متنفر و بیزار می باشید .

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (تمام شئون و حیثیات یک مسلمان بر مسلمان دیگر حرام ، یعنی از حرمت و اعتبار برخوردار است : خون ، مال و آبروی او دارای حرمت می باشد(2) ) و غیبت ، مسئله ای است که در ارتباط با آبروی مسلمان می باشد ، (یعنی کسی که از دیگری غیبت می کند در حقیقت به حریم آبروی او تجاوز می کند) .

و نیز فرمود : (از غیبت کردن بر حذر باشید ؛ زیرا غیبت از لحاظ جرم و گناه ، سخت

[شماره صفحه واقعی : 616]

ص: 4842


1- سوره حجرات ، آیه 12.
2- « کل المسلم علی المسلم حرام : دمه و عرضه و ماله » (منیه المرید، ص 156. شرح شهاب الاخبار، ص 94).

تر و بدتر از زنا است ؛ چون ممکن است گاهی انسان ، گرفتار زنا گردد و توبه کند و خداوند هم توبه او را بپذیرد . اما کسی که غیبت می کند - تا آنگاه کسی که از او غیبت شده است ، او را مورد عفو و گذشت قرار ندهد - مشمول آمرزش پروردگار واقع نمی شود(1) ) .

براء می گوید : رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) برای ما سخنرانی می کرد که حتی جوجه پرنده ها و یا دختران نوجوانی که در لانه ها و خانه های خود اقامت داشتند صدای آنحضرت را می شنیدند و آنرا درک می کردند . رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) ضمن این سخنرانی فرمود : ای مردمی که با زبان اظهار ایمان می نمائید ؛ ولی قلب و درون شما از دین و ایمان تهی است ، از غیبت کردن بپرهیزید و در صدد پی جوئی از عیوب و نقائص برادران مسلمان برنیائید ؛ زیرا اگر کسی نسبت به عیوب دیگران ، کنجکاو باشد خدا نیز از عیوب وی پی جوئی می کند . و کسیکه خداوند متعال از خرده ها و عیوبش پی جوئی کند او را - حتی در میان خانه اش - رسوا و بی آبرو می سازد(2) ) .

از امام صادق (علیه السلام ) است که فرمود : (اگر یک فرد باایمان درباره یک فرد مؤ من ، آنچه از زشتیها که با چشمان خود در او دیده و یا با گوش خود راجع به وی شنیده ، برای دیگران بازگو کند (در

[شماره صفحه واقعی : 617]

ص: 4843


1- « ایاکم و الغیبه اشد من الزنا، ان الرجل قد یزنی فیتوب ، فیتوب الله علیه . و ان صاحب الغیبه لایغفر حتی یغفر صاحبها » (منیه المرید، ص 156. کنزالعمال 3/586 و 589).
2- « یا معشر من آمن بلسانه و لم یؤ من (و لم یسلم ) بقلبه ، لاتغتابوا المسلمین و لاتتبعوا عوراتهم ، فان من تتبع عوره اخیه تتبع الله عورته ، و من تتبع الله عورته یفضحه الله فی جوف بیته » .(این حدیث و چند حدیث ، قریب به همین مضمون در (الکافی ) 4/57 و 58، و (کنزالعمال ) 3/585. آمده است ).

صورتیکه طرف راضی نباشد) از جمله کسانی است که خداوند در مورد آنها می گوید :

(( (ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم (1) ) .

محققا کسانی که مایلند بدیها و زشتیهای افراد باایمان در میان جامعه شایع و افشاء گردد ، برای آنان شکنجه ای دردناک در پیش است .

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (غیبت مؤ من - از لحاظ اهمیت جرم و گناه - سخت تر از سی بار زنا کردن است ) . و در حدیثی دیگر آمده است که (غیبت ، سخت تر از سی و شش بار زنا کردن می باشد) .

بحث و گفتار درباره غیبت - اگر بطور کامل مطرح گردد - به طول می انجامد ، و هدف ما در اینجا اشاره به اصول و ریشه های اینگونه رذائل اخلاقی است .

مفضل بن عمر از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (اگر کسی راجع به مؤ منی ، مطالبی را بازگو کند که بدانوسیله آبروی او را از میان ببرد ، و سازمان شخصیت و جوانمردی او را ویران نماید ، و حیثیت او را لکه دار سازد ، تا آنکه از دیدگاه مردم سقوط کند ، خداوند متعال وی را از حدود و مرزهای ولایت و دوستی خود بیرون می راند و در حوزه ولایت و دوستی شیطان وارد می سازد ، و شیطان نیز از دوستی وی استقبال نمی کند و او را نمی پذیرد(2) ) .

امام صادق (علیه السلام ) در گزارش حدیثی که

[شماره صفحه واقعی : 618]

ص: 4844


1- سوره نور، آیه 81. (رک : الکافی 4/60).
2- « من روی علی المؤ من روایه یرید شینه و هدم مروءته لیسقط من اعین الناس ، اخرجه الله من ولایته الی ولایه الشیطان ، فلایقبله » (منیه المرید، ص 156. الکافی 4/26).

می گوید : (عیب مؤ من بر مؤ منان دیگر حرام است ) فرمود : (منظور ، صرفا این نیست که عیبی و نقصی از یک فرد مؤ من ، نمایان و مکشوف گردد و فقط تو آنرا ببینی ؛ بلکه مقصود این است که تو آن عیب و نقص را برای دیگران نقل نموده و از این طریق از او انتقاد کنی (1) ) .

زراره از امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام ) روایت کرده است که فرمودند : (نزدیکترین مرزی که بنده خدا را به وادی کفر نزدیک می سازد این است که او بر اساس دین و ایمان با فرد دیگری طرح برادری و دوستی برقرار سازد ؛ ولی در زیر ماسک دوستی ، لغزشها و عیوب وی را برشمرده و در روز مبادا او را به وسیله آنها سرزنش کند(2) ) .

ابوبصیر از امام باقر (علیه السلام ) روایت کرده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (ناسزا گفتن به مؤ من ، فسق و گناه محسوب می شود . جنگ با او به عنوان کفر و خروج از ایمان به شمار می آید . خوردن گوشت او (یعنی غیبت کردن از او) ، معصیتی است (نابخشودنی ) . و حرمت مال او همسان با حرمت خون او می باشد(3) ) .

(اگر یک فرد مؤ منی به برادر ایمانی خود (اف ) بگوید (و بدینوسیله نسبت به او اظهار دلتنگی و تنفر کند) ، در حقیقت از حدود و مرزهای دوستی با وی خارج می شود . و اگر به او بگوید (تو

[شماره صفحه واقعی : 619]

ص: 4845


1- منیه المرید، ص 156. الکافی 4/63 و 64.
2- « اقرب ما یکون العبد الی الکفر: ان یؤ اخی الرجل علی الدین ، فیحصی علیه عثراته و زلاته لیعنفه بها یوما ما » (منیه المرید، ص 156. الکافی 4/57، 58. در این دو صفحه (الکافی ) چند روایت ، قریب به همین مضمون آمده است ).
3- « سباب المؤ من فسوق ، و قتاله کفر، و اکل لحمه معصیه ، و حرمه ماله کحرمه دمه » (منیه المرید، ص 156، 157. الکافی 4/64).

دشمن من هستی ) قهرا یکی از آندو کافر و ناسپاس خواهند بود . خداوند متعال از مؤ منی که در باطن خود نسبت به برادران ایمانی خویش دارای نظر سوئی باشد هیچ عملی را نمی پذیرد(1) ) .

فضیل (بن یسار) از امام باقر (علیه السلام ) روایت کرده که فرمود : (هر انسانی - اگر در پیش روی مؤ منی به وی طعنه زند و شخصیت او را مخدوش سازد - به بدترین وضع می میرد ، و او نیز در خور آنست که به خیر و نیکی بازگشت نکند و بهره ای از آن نبرد(2) ) .

8 - تکبر و خودبزرگ بینی و برتری جوئی نسبت به دیگران

هشتمین آفات و عواقب سوء مناظره ، تکبر و خودبزرگ بینی و ترفع و برتری بینی خود بر دیگران است . بحث و مناظره در جلسات و محافل ، همواره با تکبر بر اقران و همگنان و اظهار برتری بیش از اندازه نسبت به آنان ، همراه است و از این حالات نابسامان روانی ، جدائی پذیر نیست . آری مناظره در محافل و مجالس در شرائطی صورت می گیرد که انسان می خواهد زیر بار حرف حق دیگران نرود و سعی می کند آراء آنان را نپذیرد ولو آنکه حقانیت سخن آنها بر مناظره کننده کاملا ثابت و روشن گردد ؛ چون از آن بیم دارد که مبادا غلبه و پیروزی آنان بر وی ثابت شود . و حتی اگر عجز و ناتوانی ومغلوبیت او نیز برای دیگران محرز و علنی شود حاضر نیست صریحا به اشتباه خویش اعتراف کند و بگوید : (من اشتباه کرده ام و حق همان است که طرف مقابل

[شماره صفحه واقعی : 620]

ص: 4846


1- « اذا قال المؤ من لاخیه : (اف ) خرج من ولایته . و اذا قال : انت عدوی ، کفر احدهما، و لایقبل الله من مؤ من عملا و هو مضمر علی اخیه المؤ من سوء » .
2- « ما من انسان یطعن فی عین مؤ من الا مات بشر میته ، و کان قمنا الا یرجع الی خیر » (این دو روایت از منیه المرید، ص 157. الکافی 4/65).

او می گوید) . چنین روحیه ای ، نمایانگر کبر و خودبزرگ بینی است ، همان کبر و خودبزرگ بینی که نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) (در مقام بیان نکوهش آن ) فرموده است : (اگر کبر و خودبزرگ بینی - حتی به مقدار ذره ای - در قلب کسی وجود داشته باشد ، به بهشت راه ندارد)(1) .

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) ضمن حدیثی - که در بحثهای گذشته از آن یاد کردیم - کبر و منش های نابخردانه را به (بطر الحق و غمص الناس ) تعبیر فرمود . منظور از (بطرالحق ) ، مردود ساختن سخن گوینده آن و عدم اعتراف به حقانیت آن پس از اثبات و محرز بودن حقانیت آن است . و منظور از (غمص الناس ) پست و حقیر شمردن مردم می باشد .

چنان مناظره کننده کذائی در صدد است که حق و حقیقت - با وجود اینکه کاملا برای وی واضح و روشن است - از نظر دیگران مخفی مانده تا بتواند آنرا بر گوینده ، رد نموده و احیانا وی را تحقیر کند ؛ چون می پندارد که فقط او محق است و طرف او به حق آشنائی ندارد و به باطل می اندیشد . و نیز تصور می کند که طرف او فاقد ملکه و نیروی علمی و قابلیت شناخت قوانینی است که علم و دانش را برای انسان به ارمغان می آورد .

از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت شده که خداوند متعال فرمود : شکوه و عظمت ، پوشش مرا

[شماره صفحه واقعی : 621]

ص: 4847


1- « لایدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من الکبر » (منیه المرید، ص 157. الکافی 3/323. و نیز احادیثی قریب به همین مضمون در (کنزالعمال 3/527 و 528 و 534، آمده است ).

تشکیل میدهد و کبریاء و بزرگی ، رداء مرا می نمایاند . اگر کسی در این دو سمت و صفت الهی با من به نزاع و هماوردی برخیزد او را در هم شکسته و نابودش می سازم (1) ) .

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (عظیم ترین و پرمخاطره ترین کبر ، عبارت از (غمص الخلق و سفه الحق ) ، یعنی خوار شمردن مردم و سبک انگاری حق است . راوی می گوید : به آن حضرت عرض کردم (غمص الخلق و سفه الحق ) چیست ؟ فرمود : محتوای این تعبیر آنست که تو حق را نشناسی و در برابر حق ، نادانی کنی و از اهل حق ، خرده گیری کرده و بیجهت آنها را مورد انتقاد قرار دهی .

اگر کسی با چنین روحیه ای با افراد جامعه رفتار کند در حقیقت با شئون خداوند متعال به نزاع و درگیری برخاسته و با او در عظمت و کبریائی و بزرگیش به هماوردی و همتائی دست یازیده است (2) ) .

حسین بن ابی العلاء گفته است از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که می فرمود : (کبر و خودبزرگ بینی در هر طائفه و نژادی از مردمان بد سیرت وجود دارد ، در حالیکه این صفت و چنین خصیصه ای ، جامه و تن پوشی است که صرفا بر قامت وجود الهی ، موزون می باشد . اگر کسی در این صفت با خداوند متعال درگیر شود ، خدای عز و جل - جز

[شماره صفحه واقعی : 622]

ص: 4848


1- « العظمه ازاری ، و الکبریاء ردائی . فمن نازعنی فیهما قصمته » (منیه المرید، ص 157. چندین حدیث ، قریب به همین مضمون و با تفاوتهای اندکی در (کنزالعمال ) 3/526 و 527 و 534 و 535، آمده است ).
2- « ان اعظم الکبر غمص الخلق و سفه الحق . قال : قلت : و ما غمص الخلق و سفه الحق ؟ قال تجهل الحق و تطعن علی اهله . فمن فعل ذلک فقد نازع الله (عز و جل ) رداءه ) » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/424).

پستی و حقارت و فرومایگی - هیچگونه حالتی را در او فزونی نمی بخشد(1) ) .

از همان امام (علیه السلام ) سؤ ال کردند : (کمترین و ناچیزترین درجه الحاد و بیدینی چیست ؟ فرمود : کبر و خودبزرگ بینی ، پائین ترین درجات الحاد و بی ایمانی است )(2) .

زراره از امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام ) چنین روایت کرده است که فرمودند : (آنکه ذره ای کبر در قلب او وجود دارد ، وارد بهشت نخواهد شد . )(3)

(محمد بن ) عمر بن یزید می گوید به امام صادق (علیه السلام ) عرض کردم : من غذای خوب و گوارا تناول می کنم ، و بوی خوش و عطر را استشمام کرده و از آن لذت می برم ، و بر مرکب چابک و راهوار سوار می شوم ، و نوکری هم در پی من حرکت می کند . آیا به نظر شما در اینگونه بهره گیری های مادی و رفتار من ، تجبر و بزرگ منشی و کبر وجود دارد که من باید از آنها بر حذر باشم ؟ امام صادق (علیه السلام ) اندکی درنگ نمود و سر به زیر انداخت و سپس فرمود : (جبار ملعون و متکبری که از رحمت و مهر الهی مطرود می باشد ، عبارت از کسی است که با افراد جامعه با حالت (غمص ) در ارتباط است و در برابر حق و حقیقت نادانی و بی خردی کند . عمر بن یزید عرض کرد : من حق را می شناسم و نسبت به آن ناآگاه و منکر نیستم و در

[شماره صفحه واقعی : 623]

ص: 4849


1- « الکبر قد یکون فی شرار الناس من کل جنس ، و الکبر رداء الله . فمن نازع الله . عز و جل ردائه ، لم یزده الله عز و جل الا سفالا » (منیه المرید، ص 157، 158. الکافی 3/422).
2- الکافی 3/422.
3- « لایدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من کبر » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/423. بحارالانوار 152. کنزالعمال ، 3/534، 535، با تفاوتهای بسیار ناچیز).

برابر آن نادانی نمی کنم ؛ نمی دانم معنی و مفهوم (غمص ) چیست ؟ فرمود :

(غمص ) عبارت از کسی است که مردم را تحقیر نموده و به آنها زور گوید و نسبت به آنها تکبر ورزد . این چنین فردی همان مصداق (جبار) و متکبر و گردنکش می باشد)(1) .

ابوحمزه ثمالی از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (خداوند متعال در روز قیامت با سه دسته از مردم هم سخن نمی گردد و به آنان با دید لطف و مرحمت نمی نگرد ، و آنها را از آلودگی و زشتی رفتار ، مبری و پاکیزه نمی سازد . برای این سه گروه شکنجه ای دردناک فراهم می باشد : (پیر و سالخورده زناکار ، و سلطان جبار ، و فقیر خودخواه ، لذا) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) (جباران و متکبران ) را در شمار این سه گروه یاد کرد)(2) .

9- کنجکاوی از عیوب مردم و خرده گیری از آنها

نهمین آفت و عارضه زیان بخش مناظره ، پی گیری و تجسس از عیوب و زشتیهای افراد جامعه می باشد . شخص که مناظره می کند در صدد یافتن و جستجوی لغزش زبانی و یا لغزشهای دیگر در بیان طرف خود می باشد تا آنرا برای روز مبادا! برای خود علیه طرف ذخیره و آماده ساخته و وسیله ای برای تحکیم مبانی سخن و شخصیت خود ، و ابزاری برای پاکی کاذب خویش قرار دهد ، و یا احیانا کمبود و نقائص خود را بدان وسیله جبران و دفع نماید .

حتی

[شماره صفحه واقعی : 624]

ص: 4850


1- منیه المرید، ص 158. الکافی 3/425.
2- « ثلثه لایکلمهم الله و لاینظر الیهم یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب الیم : شیخ زان و ملک جبار، و مقل مختال » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/425).

چنین حالتی برای بی خبران و افرادی که از مجاری علم و دانش ، جویای دنیا هستند نفوذ و گسترش پیدا می کند ؛ لذا از کم و کیف حالات و عیوب و نقائص طرف مقابل خود ، تحقیق و کنجکاوی می نمایند تا در پی آن ، چنین عیوب و نواقص را در حضور وی به رخ او کشیده و شفاها آنها را در برابر او مطرح سازند . و احیانا فردی این چنین می کوشد این عیوب را دلیل و دستاویزی برای کوباندن طرف قرار داده و به اطرافیان می گوید : دیدید چگونه طرف را شرمسار و بی آبرو ساختم ؟ !! و از این قبیل افکار و رفتار ناستوده ای که بی خبران از دین و ایمان ، و رهروان طریقه شیطان و ابلیس مآبان ، دچار و گرفتار آن می باشند ؛ در حالیکه خداوند متعال فرمود : (و لاتجسسوا)(1) یعنی در حالات و کیفیات رفتار مردم تجسس نکنید .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (ای مؤ منان ، مؤ منانی که زبان شما گویای ایمان است ؛ ولی این ایمان در قلب شما نفوذ نکرده است ، از عیوب و زشتیهای مردم کاوش نکنید . اگر کسی در صدد کاویدن و پی جوئی از عیوب و خرده های دیگران برآید ، خداوند متعال نیز خرده ها و نواقص او را پی جوئی می کند . و کسی که خدای مهربان در صدد کنجکاوی عیوب وی برآید او را - حتی در درون خانه اش - رسوا می کند)(2) .

از امام صادق (علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 625]

ص: 4851


1- سوره حجرات ، ضمن آیه 12.
2- منیه المرید، ص 158. روایاتی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 4/57، 58. و (کنزالعمال ) 3/585، آمده است .

) است که فرمود : دورترین و بیگانه ترین انسان از خداوند متعال ، عبارت از کسی است که با فردی دیگر طرح برادری و الفت ببندد ، و در صدد آن باشد که لغزشهایش را ذخیره کند تا در روز و فرصت مناسبی به وسیله آنها وی را مورد ملامت و سرزنش قرار دهد)(1) (و شخصیت او را در هم بکوبد و آبروی او را از میان بردارد) .

از امام صادق (علیه السلام ) است که فرمود : (نزدیکترین راهی که انسان را به مرز کفر می رساند این است که فردی با فرد دیگر بر اساس دین ، طرح دوستی بریزد ، و در صدد پی جوئی و برشمردن لغزشهای او برآید تا بدانوسیله در روز مورد نظر خودش ، او را به باد انتقاد و ملامت گیرد)(2) .

همان امام (علیه السلام ) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است که فرمود : (اگر کسی زشتیها و خرده های مردم را برای دیگران فاش کند و آنرا در میان آنها منتشر سازد از نظر سنگینی جرم ، همانند کسی است که دست اندر کار همان اعمال زشت گشته است . و اگر کسی ، فرد مؤ منی را (به خاطر زشتی کار و اشتباهش ) سرزنش کند ، پیش از مرگ خود دچار همان زشتی و اشتباه خواهد شد)(3) .

امام صادق (علیه السلام ) می گوید : (اگر کسی با برادر ایمانیش با ملامت و سرزنش برخورد کند ، خداوند متعال ، او را در دنیا و آخرت مورد ملامت و عتاب قرار خواهد داد)(4)

[شماره صفحه واقعی : 626]

ص: 4852


1- منیه المرید، ص 158. الکافی 4/58.
2- منیه المرید، ص 158. الکافی 4/58.
3- « من اذاع فاحشه کان کمبتدیها، و من عیر مؤ منا لم یمت حتی یرکبه » .
4- « من لقی اخاه بما یؤ نبه به ، انبه الله فی الدنیا و الاءخره » (دو روایت اخیر از منیه المرید، ص 158، 159. الکافی 4/59).

.

از همان امام (علیه السلام ) است که گفت : امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) طی سخنانی فرمود : (رفتار برادر ایمانی خود را به نیکوترین وجه حمل کن ، مگر آنگاه که دلیل قاطعی برخلاف توجیه خدا پسندانه تو برایت پدیدار گردد و رفتار او ، راه توجیه ترا مسدود سازد . و تا آنجا که می توانی برای گفتار به ظاهر نادرست برادر دینی خود - در جهت خیر و خوبی - توجیه نیکوئی می یابی ، نسبت به آن گفتار ، گمان بد مبر(1) ) .

10- بدخواهی و احساس شادی از اندوه و بدبختی دیگران

دهمین آفت مناظره ، این است که مناظره کننده از بیچارگی و بدبختی دیگران احساس شادی می کند ، و از خوشی و سعادت آنها رنجور و اندوهگین می گردد . اگر یک فرد مسلمان نسبت به برادر ایمانی خود ، دوستدار و خواهان حالت و کیفیتی نباشد که خود احساس علاقه به آن می نماید چنین مسلمانی از لحاظ ایمانی دچار نقص و گرفتار کمبود بوده و از خلق و خوی و راه و رسم اهل دین ، سخت بدور است .

این حالت پریشان و پریشانی زا غالبا در قوت افرادی راه دارد که گرفتار اشتیاق و علاقه به اسکات و کوباندن همگنان هستند ، و حس اشتیاق به اظهار فضل نسبت به برادران ایمانیشان بر قلب آنها چیره شده است .

در طی احادیث متعدد و بی شماری می بینیم که هر فرد مسلمان نسبت به فرد همنوع خود ، دارای حقوق و وظائفی است که اگر نسبت به هر یک از آنها اهمال و کوتاهی نماید و آن حق را

[شماره صفحه واقعی : 627]

ص: 4853


1- « ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاءتیک مایغلبک ، و لاتظنن بکلمه خرجت من اخیک سوء و انت تجدلها فی الخیر محملا » (منیه المرید، ص 159. الکافی 4/66).

اداء نکند از حدود و مرزهای ولایت و دوستی خداوند متعال و طاعت از او تجاوز کرده و پافراتر می نهد ، که از جمله آنها همین حق خیرخواهی نسبت به برادران ایمانی است .

محمد بن یعقوب کلینی از معلی بن خنیس و او از امام صادق (علیه السلام ) روایتی را در کتاب خود آورده است که معلی گفت به امام صادق (علیه السلام ) عرض کردم : یک فرد مسلمان نسبت به مسلمان دیگر چه حقی دارد ؟ فرمود : هر یک از آنها نسبت به دیگری دارای هفت حق است که واجب و حتمی الاجراء می باشد ، و این حقوق از نظر ضرورت اجراء ، در حدی قرار دارد که اگر نسبت به هر یک از آنها اجحاف کند و در اداء آن سهل انگاری نماید از حوزه ولایت و طاعت خداوند بیرون می رود ؛ و البته خدای را در این حقوق ، نصیبی نیست (یعنی این حقوق را باید به عنوان (حق الناس ) تلقی کرد و از آن خدا نیست که بتواند - در صورت اهمال - از آن درگذرد ؛ و در صورت پایمال شدنش ، فرد متجاوز و سهل انگار را مورد مغفرت و آمرزش قرار دهد . معلی می گوید : ) به امام (علیه السلام ) عرض کردم : قربانت گردم ، چه چیزهائی این حقوق هفت گانه را تشکیل می دهد ؟ فرمود : معلی ! من نسبت به تو احساس ترس و دلسوزی می نمایم و بیم آن دارم که مبادا این حقوق را تباه سازی و نتوانی از آن صیانت

[شماره صفحه واقعی : 628]

ص: 4854

و مراقبت کنی (و با پاسخ من ) به این حقوق ، آگاهی پیدا کنی ؛ ولی در بکار بستن آن سهل انگاری نمائی ؟

معلی می گوید : عرض کردم : (لا قوه الا بالله ) (یعنی امیدوارم در ظل مشیت و با استمداد از حول و قوه الهی ، توان اداء چنین حقوقی را به دست آورم . امام صادق (علیه السلام ) این حقوق را به شرحی که ذیلا یاد می شود گزارش فرمود :

1- ساده ترین و ناچیزترین حق یک مسلمان بر مسلمان دیگر آنست که تو خواهان همان چیزهائی برای او باشی که خود جویا و دوستدار آن برای خویشتن هستی . و درباره او از همان چیزهائی احساس گریز و تنفر نمائی که خود از آن متنفر و گریزان هستی .

2- از خشمگین شدن و ناخرسندی او بر حذر بوده ، و پویا و جویای مراتب رضا و خوشنودی او باشی و از دستور او فرمان بری .

3- باید به او با جان و مال و دست و پا (و همه وجودت ) مدد رسانی .

4- باید چشم بینا و رهنمودپرداز و آئینه او باشی .

5 - نباید تو سیر باشی و او گرسنه ، تو سیراب باشی و او تشنه ، تو تن پوش داشته باشی و او برهنه .

6- اگر تو دارای خادم و نوکر هستی و او فاقد آن باشد بر تو لازم است که نوکر خود را در جهت خدمت به نزد وی گسیل داری تا جامه او را بشوید و غذای او را فراهم آورد و بسترش را

[شماره صفحه واقعی : 629]

ص: 4855

آماده سازد .

7- باید سوگند او را باور داشته و بدان ترتیب اثر دهی و دعوت او را بپذیری و هنگام بیماری عیادتش کنی و (پس از مرگش ) در کنار جنازه او حضور به هم رسانی ، و اگر احساس کنی که او به چیزی نیازمند است در تاءمین آن مبادرت و پیشدستی کنی . نباید در تاءمین حوائج او تعریفی را روا داری تا وی را ناگزیر سازی که درخواست خود را با تو در میان گذارد و دچار شرم سؤ ال گردد ؛ بلکه باید در تاءمین آن حوائج پیشدستی کنی .

اگر بدین شیوه با وی عمل کنی توانسته ای رشته ولایت و دوستی خود را با او پیوند داده و دوستی او را با رشته دوستی خود مربوط سازی (1) ) .

اخبار و روایات درباره حقوق برادران ایمانی و مسلمانان نسبت به یکدیگر ، بسیار فراوان (و شایان توجه می باشد که باید در این زمینه به کتب حدیث مراجعه شود)(2) .

11- تزکیه نفس و خودستائی

یازدهمین آفت مناظره ، عبارت از تزکیه نفس و خودستائی است که با مناظره کننده ای - یا با صراحت بیان و یا با ایماء و اشاره و یا با کنایه ، - از رهگذر تاءیید سخن خود و زشت و نادرست وانمود ساختن سخن دیگران - به این خودستائی دست می یازد . و غالبا این حالت درونی ، یعنی خودستائی را اظهار کرده و آنرا آشکارا به زبان می آورد و می گوید : (من از آن افرادی نیستم که امثال اینگونه مطالب بر آنها ناآشنا و مبهم است ) ، در حالی که

[شماره صفحه واقعی : 630]

ص: 4856


1- « ایسر حق منها: ان تحب له ما تحب لنفسک ، و تکره له ما تکره لنفسک . و الحق الثانی : ان تجتنب سخطه و تتبع مرضاته و تطیع امره . و الحق الثالث ، ان تعینه بنفسک و مالک و لسانک و یدک و رجلک . و الحق الرابع : ان تکون عینه و دلیله و مرآته . و الحق الخامس : ان لاتشبع و یجوع ، و لاتروی و یظلماء، و لاتلبس و یعری . و الحق السادس : ان یکون لک خادم و لیس لاخیک خادم ، فواجب ان تبعث خادمک فیغسل ثیابه و یضع طعامه و یمهد فراشه . و الحق السابع : ان تبر قسمه و تجیب دعوته و تعود مریضه و تشهد جنازته و اذا علمت ان له حاجه تبادره الی قضائها و لاتلجئه ان یساءلکها؛ ولکن تبادره مبادره . فاذا فعلت ذلک وصلت ولادیتک بولایته و ولایته بولایتک » (منیه المرید، ص 159، 160. الکافی 3/246، 248).
2- راجع به حقوق برادران دینی نسبت به یکدیگر، بنگرید به : بحارالانوار 21/61 - 84 سفینه البحار 1/290. الکافی 3/245 - 253.

(همو می داند) خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است :

((( فلاتزکوا انفسکم )) خودستا و خویشتن آرا نباشید) .

به یکی از بزرگان گفتند : آن سخن راست و درستی که اظهار آن ، زشت و نادرست می باشد چیست ؟ در پاسخ گفت :

(چنین سخن راستی که - علیرغم صدق و راستی - زشت می باشد این است که انسان ، زبان به خودستائی بگشاید .

باید متوجه باشی که خودستائی تو ، - علاوه بر آنکه زشت است و خداوند متعال از آن نهی فرمود - از قدر و منزلت تو در نظر دیگران می کاهد ، و موجب می گردد که مشمول خشم خدا واقع شوی . اگر می خواهی بدانی که خودستائی بر قدر و منزلت تو نمی افزاید ، به اقران و همگنان خود بنگر ، آنگاه که آنان از طریق اظهار فضل ، به خودستائی دست می یازند ، زشتی آنرا در قلب خود احساس می نمائی و طرز رفتار آنان بر روح و جانت سنگینی می کند . و تو چطور به خود اجازه می دهی - در آن لحظه که از آنان جدا می شوی - آنها را نکوهش کنی ؟ باید بدانی که آنان نیز به گاه خودستائی تو ، بلافاصله و باطنا و با جان و دل ، ترا مورد انتقاد و نکوهش قرار می دهند و خرده گیری از تو را دست به دست می کنند و در غیاب تو و آنگاه که از آنها جدا می شوی مکنونات قلبی و خاطره تلخ خودستائی ترا با آمیزه ای از نکوهش اظهار

[شماره صفحه واقعی : 631]

ص: 4857

می کنند) .

12- نفاق و دوروئی

دوازدهمین آفت مناظره ، نفاق و دوروئی و دوگانگی شخصیت می باشد که اهل مناظره ناگزیر به چنین حالتی کشانده می شوند ؛ زیرا آنان با هماوردان و رقیبان و پیروان خود با وضعی دردناک و خاطری درگیر و آشفته مواجه می گردند . و در حالیکه احیانا به ملاقات آنها اظهار محبت و اشتیاق کرده و در برخورد با آنان ، تظاهر به خوشحالی می نمایند ؛ ولی در همان حال به علت بغض و کینه ای که درون آنها را می خلد و می خراشد رگ گردن و اعضاء و اندام بدن آنها می لرزد . و همه آنها می دانند که نسبت به یکدیگر در مورد اظهار محبت و اشتیاق ، دروغگو هستند و باطنا خلاف آنچه را که اظهار می کنند در دل دارند .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (آنگاه که مردم ، علم و دانش را فرامی گیرند ؛ ولی آنرا به کار نمی بندند ، و با زبان نسبت به هم اظهار دوستی می کنند ؛ لکن قلبا کینه یکدیگر را به دل دارند و قطع رحم می کنند و رشته ارتباط با خویشاوندان و نزدیکان را از هم می گسلند ، همانگاه خداوند متعال آنان را از رحمت خویش ، طرد نموده و آنها را کور و کر می سازد)(1) . از خداوند می خواهیم که ما را از آسیب چنین آفات و عوارض سوئی ، مصون دارد .

این بود دوازده آفت و خصلتی که موجب انحطاط و سقوط شخصیت انسان می گردد که نخستین آفت از این

[شماره صفحه واقعی : 632]

ص: 4858


1- « اذا تعلم الناس العلم و ترکواالعمل ، و تحابوا بالالسن و تباغضوا بالقلوب ، و تقاطعوا فی الارحام ، لعنهم الله عند ذلک فاصمهم و اعمی ابصارهم ) » (منیه المرید، ص 160).

آفت های دوازده گانه میان انسان و بهشت و سعادت او حریمی ایجاد کرده و او را از خوشبختی محروم می سازد ، و بهشت را بر او حرام می گرداند و آخرین آن - که عبارت از نفاق و دوروئی است - آتش جهنم را برای وی به ارمغان می آورد .

مناظره کنندگان در رابطه با این آفات از لحاظ پایه و موقعیت ، اوضاع مختلفی دارند ، (و به هر حال از رهگذر مناظره ، بدآنها مبتلا می گردند) ، حتی عظیم ترین شخصیتهای دینی و خردمندترین اشخاص ، حامل موادی از این میکروبها و آفات کشنده روحی هستند و کمتر توان آنرا دارند که از آنها برهند منتهی می کوشند که این بیماریهای بدخیم و آفات ناستوده در وجودشان ، نهان و پنهان بماند ، و تلاش می کنند که حالات درونی آنها برای مردم ظاهر نشود و خود نیز به درمان آنها برنمی خیزند .

آن علت اساسی و عامل عمده ای که چنین آفات و خصلت های ناستوده ای را در قشرهای مختلف انسان به ثمر می رساند این است که انسان علم و دانش را برای هدفی غیرالهی فرامی گیرد (و چون در مسیر پویائی افراد از علم ، غیر خدا مطرح است ، و اهداف دنیایی سراسر این مسیر را زیر پوشش خود قرار می دهد از این جهت گرفتار چنین آفاتی می شوند) .

بطور فشرده باید گفت که خود علم و دانش فی نفسه ، عالم و دانشمند را ابدا گرفتار اهمال نمی سازد ؛ ولی ممکن است همین علم و دانش (به علت انحراف

[شماره صفحه واقعی : 633]

ص: 4859

عالم از مسیر الهی و صراط مستقیم ) ، او را به سقوط و نابودی شخصیت و شقاوت و بدبختی سوق دهد ؛ چنانکه همان علم (از برکات گامهای راستین و استوار عالم و دانشمند) موجبات سعادت و نیکبختی و قرب او به خداوند را فراهم آورده تا در جوار رحمت وی قرار گیرد .

آیا مناظره می تواند متضمن فائده ای باشد ؟

اگر کسی به ما ایراد کند و چنین سؤ الی را مطرح سازد که مناظره ، (کار لغو و بیهوده ای نیست ؛ بلکه ) می تواند دو بهره و فائده را برای مناظره کننده به ثمر رساند :

1- مناظره ، عامل و انگیزه تمایل و گرایش افراد به علم و دانش است ؛ زیرا اگر علاقه به ریاست و سیادت و حب جاه از دل و دماغ مردم ، بیرون ریخته شود ، علوم و دانشها دچار اندراس و فرسودگی می گردد ؛ و اگر ما تمام طرق و ابواب مناظره را مسدود سازیم موجب ضعف و سستی حس گرایش مردم به علم و دانش می شویم .

2- چون مناظره به منظور بازیافتن دقیق مآخذ و اسناد علم و آگاهی صورت می گیرد ، ذهن انسان از مجرای چنین مناظره ای ، ورزیده شده و جان و روح آدمی نیرومند می گردد .

قبل از پاسخ به این ایراد باید یادآور شویم که اگرچه چنین ایرادی درست ، و سخنی راست به نظر می رسد که باید آنرا پذیرفت ؛ لکن مطالب و حقائقی را که ما راجع به آفات مناظره یاد کردیم بدین منظور نبوده است که

[شماره صفحه واقعی : 634]

ص: 4860

همه ابواب مناظره و بحث و مناقشه را مسدود سازیم ؛ بلکه هدف ما از گزارش و توضیح این آفات و تبیین نتائج سوء مناظره ، این بود که مناظره دارای هشت آئین است ؛ و ضمنا دوازده آفت و عارضه سوء و زیانبار را نیز به دنبال دارد تا مناظره کننده این شرائط و آفات را شناسائی و مراعات کرده ، و بحث و مناقشه خود را با رعایت این شرائط و احتراز از این آفات برگزار نموده ، و در پی آن فوائد و عوائد سودمند مناظره که عبارت از رغبت و گرایش به علم و دانش و ورزیدگی ذهن می باشد در وی رو به فزونی گذارد .

اگر منظور از طرح چنین سؤ ال و ایراد ، چنان باشد که باید مناظره کننده دارای آزادی کامل بوده ، و بدون قید و شرط به بحث و مناقشه بپردازد ، و آفات و نتایج زیانبار آنرا نادیده بگیرد ، و به خاطر اینکه در او رغبتی به علم و دانش به وجود آید ، همه این آفات را تحمل کند ، چنین سخنی را باید یک نوع داوری زشت و نادرستی تلقی کرد ؛ زیرا خداوند متعال و رسول او و شخصیتهای برگزیده الهی ، مردم را از آنجهت به علم و دانش ترغیب و تشویق کردند تا از مجرای آن به پاداش معنوی و اجر اخروی دست یابند ، نه به ریاست و جاه و مقام . آری ریاست یک انگیزه طبیعی برای رغبت و اشتیاق به علم و دانش به شمار می آید و شیطان نیز ماءمور به تحریک این

[شماره صفحه واقعی : 635]

ص: 4861

انگیزه و ترغیب و تحریص انسان می باشد ، شیطانی که هیچ نیازی به نیابت و مدد و یاوری انسان در این امر ندارد ؛ ولی باید بدانیم گرایشی که در انسان نسبت به علم و دانش از طریق تحریک شیطان و تشویق او به ثمر می رسد ، این چنین رغبت و گرایش در افرادی به وجود می آید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) درباره آنان فرمود :

(( (ان الله یؤ ید هذا الدین بالرجل الفاجر ، و باقوام لاخلاق لهم ) )) (1)

خداوند متعال این دین و آئین مقدس را به وسیله مردی فاجر و گناهکار و در سایه همت گروهی تاءیید می کند که از بهره دینی و نصیب اخروی محرومند .

در نقطه مقابل ، اگر در کسی زیر سایه تعالیم انبیاء و پیامبران و تشویق آنها به سعی در وصول به پاداش الهی ، رغبت و گرایشی به علم و دانش فراهم آید ، چنین کسی از جمله وارثان انبیاء و خلفاء و جانشینان و نمایندگان راستین خداوند بر بندگانش او به شمار می آیند .

اما مسئله تشحیذ ذهن و ورزیدگی نیروی عقل (که از طریق مناظره به ثمر می رسد) مسئله راست و درستی است ؛ (ولی چرا مناظره کننده صرفا در جهت ورزیدگی ذهن و تیزهوشی خویش به بحث و مناقشه روی نمی آورد و غائله سوء و آفات آنرا نادیده می گیرد و در صدد از میان بردن چنین آفاتی برنمی آید ؟ !) بر او لازم است که صرفا در رابطه با مسئله تشحیذ ذهن و تقویت نیروی عقل

[شماره صفحه واقعی : 636]

ص: 4862


1- منیه المرید، ص 161. شرح شهاب الاخبار، ص 368. و نیز بنگرید به کنزالعمال 10/183، 184 و 214.

، دست اندر کار مناظره گردد و نیز سعی کند که آثار سوء و آفات آنرا از خود دور سازد ، آفاتی که مشروحا از آنها یاد کردیم .

اگر مناظره کننده ، فاقد توانائی احتراز و اجتناب از چنین آفاتی باشد موظف است از تشحیذ ذهن و تقویت عقل - (که از رهگذر مناظره ، امکان پذیر است ) - خودداری نماید ، و به فراگرفتن علم و دانش و استمرار تفکر و ادامه دقتهای علمی ، فرصت خویش را مصروف سازد و جان و دلش را از آلودگیها و تیرگیهای اخلاقی پاکیزه نماید ؛ چون چنین شیوه ای برای تشحیذ ذهن و ورزیدگی عقل ، از مناظره ، رساتر و کارآتر است . و ما نیز می دانیم که ذهن و خاطر دینداران و علماء پای بند به ایمان - بدون آنکه دست اندر کار چنین مناظره های نابخردانه ای گردند - از ورزیدگی و نیروی کافی برخوردار بود .

(یک مطالعه سطحی و بررسی ساده ، ما را به این نتیجه می رساند که ) اگر چیزی ، تنها واجد یک فائده باشد - فائده ای که آفات و زیانهای فراوانی را به دنبال خود به بار می آورد - انسان نباید به خاطر آن فائده ناچیز ، خویشتن را در معرض آنهمه آفات قرار دهد ؛ بلکه حکم و قانون چنین چیزی ، همانند حکم و قانون باده و قمار است (که نفع آنها ناچیز ، ولی مضار و زیانهای آن فراوان می باشد ، و) خداوند متعال درباره باده و قمار می فرماید :

(( (یسئلونک عن الخمر و المیسر

[شماره صفحه واقعی : 637]

ص: 4863

قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما) )) (1)

از تو راجع به باده و قمار سؤ ال می کنند ، تو در پاسخ آنها بگو : در این دو کار ، جرم و گناه بزرگ ، و منافعی نیز برای مردم وجود دارد ؛ ولی جرم و گناه و زیان آندو ، مهمتر و بزرگتر از نفع و فائده آنها است .

(نظر به اینکه آفات و مضار شراب و قمار از منافع آن ، فزونتر می باشد) خداوند متعال شرب خمر و قماربازی را - به خاطر اهمیت و شدت مضار و آفات آنها - تحریم فرموده و با تاءکید و شدت لحنی هر چه تمامتر ، حرمت آنها را علنا اعلام کرد .

آری خداوند متعال است که می تواند اسباب و موجبات توفیق آدمی را فراهم آورد .

باب چهارم : آداب و آئین نگارش و نگاهداری کتاب که ابزار علم و دانش است

آداب و آئین نگارش و موضوعات و مسائلی مربوط به کتاب
1- اهمیت کتابت و نگارش و فوائد آن

موضوع کتابت و نگارش از ارجمندترین و مهمترین مطالب دینی و بزرگترین عامل صیانت نگهبانی شریعت مقدس اسلام است ، شریعت مقدس و قوانین الهی که از کتاب (قرآن ) ، و سنت ، و مجموعه ای از علوم شرعی ملهم از آندو ، و نیز آن سلسله از معارف عقلی که فهم و شناخت کتاب و سنت بدآنها وابسته است ، تشکیل می شود .

حکم و قانون کتابت و نگارش - بر حسب اهمیت علمی که نگارش می یابد - به چند قسم تقسیم می گردد :

1- چنانچه فراگرفتن آن علمی که نگارش می یابد ، واجب عینی باشد ، نگارش آن نیز واجب عینی است ؛ زیرا حفظ و نگاهبانی چنین علمی ، متوقف

[شماره صفحه واقعی : 638]

ص: 4864


1- سوره بقره ، آیه 216.

بر نگارش آن می باشد .

2- اگر تعلم آن علم ، در حد واجب کفائی باشد ، کتابت و نگارش آن نیز ، واجب کفائی است .

3- و اگر یادگیری آن علم ، مستحب باشد ، نگارش آن نیز مستحب خواهد بود .

ولی باید گفت که مسئله نگارش در رابطه با قرآن و حدیث در زمان ما ، یعنی (عصر مؤ لف ) - بطور مطلق یعنی بدون هیچ قید و شرطی - واجب و ضروری است ؛ زیرا اگر ما مناطق و اقطار مختلف جهان را در نظر گیریم به این حقیقت واقف می گردیم که کتب دینی ، چنان دچار کمبود کمی و کیفی است که می توان گفت تاکنون در اداء و اداء چنین تکلیفی - که دارای وجوب کفائی است - کاری رسا و کامل انجام نگرفته و به اداء وظیفه واجب کفائی قیام نشده است ، به ویژه در مورد کتب تفسیر قرآن و حدیث که در واقع آثار این دو علم رو به آشفتگی و فرسودگی نهاده ، و اعلام و رایات آن دستخوش واژگونگی گشته و دچار سرنگونی شده است . لذا در چنین دوره و زمانه ای بر هر فرد مسلمان کارآمد ، واجب کفائی است که دست اندر کار نگارش و حفظ و صیانت و تصحیح و روایت مطالب این دو علم گرانقدر شده ، و در این جهت از بذل هر گونه مساعی دریغ نورزد .

از جمله قواعد قطعی و مسلم این است که اگر در اداء تکلیفی که دارای وجوب کفائی است ، در حدی - که حوائج مردم از

[شماره صفحه واقعی : 639]

ص: 4865

رهگذر آن تاءمین گردد - قیام و اقدامی نشود باید همه افراد جامعه نسبت به آن ، احساس وظیفه و مسئولیت نمایند و در انجام آن بکوشند ؛ و در صورتیکه نسبت به آنها کوتاهی و سهل انگاری شود همگی مجرم و گناهکار خواهند بود .

بنابراین ، تکالیفی که به عنوان واجب کفائی در عهده مردم قرار گرفته است تا وقتی که فرد و یا افراد کارآمد و باکفایتی درباره آنها اقدام نکنند ، و نیاز مردم را در رابطه با آن برطرف نسازند ، مسئولیت اداء آنها - همسان و هموزن با واجب عینی - بر دوش همه افراد ، سنگینی می کند که باید آنها را انجام دهند .

علاوه بر این ، درباره کتابت و نگارش آثار دینی و علمی ، احادیث فراوانی به چشم می خورد که بر طبق آنها مسئله نگارش ، مورد تشویق و تحریص قرار گرفته و پاداش مهمی در برابر اداء این وظیفه دینی مقرر شده است ، از آن جمله پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود :

(علم و دانش را به بند آرید و از آن صیانت و نگاهبانی کنید . ) عرض کردند : راه و رسم به بند کشیدن علم و دانش چیست ؟ فرمود : (کتابت و نگارش آن (1) ) (که این کار از تداوم و استمرار و بقاء علم و دانش ، صیانت می کند) .

روایت شده است که مردی از انصار حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) می رسید و در مجلس او شرکت می جست و سخنانی از آن

[شماره صفحه واقعی : 640]

ص: 4866


1- « قیدوا العلم ، قیل : و ما تقییده ؟ قال : کتابته » (منیه المرید، ص 163. بحارالانوار 2/147، به نقل از غوالی اللئالی . در مقدمه سنن دارمی ، ص 43، آمده است : « (قیدوا العلم بالکتاب هذا العلم ) » . و نیز بنگرید به (کنزالعمال 10/249).

حضرت می شنید که سخت او را به وجد می آورد و برای او شگفت انگیز می نمود بطوریکه شیفته سخنان آن حضرت می شد ؛ ولی نمی توانست آنها را به خاطر بسپارد : لذا نگرانی خود را از جهت ضعف و کمبود حافظه ، با حضرت در میان گذاشت ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) به او فرمود : برای حفظ و نگاهداری این سخنان ، از دست خویش مدد گیر و به دستش اشاره فرمود که گفتار و بیاناتش را بنویسد(1) .

حسن بن علی یعنی امام مجتبی (علیه السلام ) فرزندان و خواهرزادگان خود را فرا خواند و به آنها فرمود : اگرچه شما هم اکنون به عنوان افراد کوچک و خردسال فامیل و قوم خویش خود به شمار می آیید ، ولی این امید هم وجود دارد که بزرگان قوم و گروهی دیگر باشید ؛ لذا بر شما لازم است که علم و دانش را فراگیرید . و اگر در جمع شما کسانی دیده شوند که نتوانند علم و دانش را فراگیرند و یا در خاطر بسپارند باید به نگارش علم قیام کرده و آن نوشته علمی را در خانه های خویش قرار داده و از آن نگهبانی کنند(2) .

ابی بصیر می گوید از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که می فرمود : (برای نگارش (حقایق دینی ) دست به کار گردید ؛ زیرا شما نمی توانید این حقایق را - جز از طریق نگارش آن - در خاطر خود حفظ نموده و از آن نگاهبانی کنید(3) ) .

و همو فرمود : (جان و

[شماره صفحه واقعی : 641]

ص: 4867


1- مضمون و خلاصه این حدیث را بنگرید در کنزالعمال 10/245 و 249.
2- کنزالعمال 10/257.
3- « اکتبوا فانکم لاتحفظون حتی تکتبوا » .

دل و روح انسان ، بر نبشتار تکیه کرده و بدان آرام و اطمینان می گیرد(1) ) .

از عبید بن زراره روایت شده است که امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (کتابها و نبشتارهای خود را حفظ کنید و از آن نگاهداری نمائید ؛ زیرا در آینده نزدیکی بدان نیاز پیدا می کنید(2) ) .

مفضل بن عمر گفت ، امام صادق (علیه السلام ) به من فرمود : (دست اندر کار نگارش باش ، و علم و آگاهی خود را میان برادران ایمانی خود منتشر ساز ؛ و چون از دنیا بروی ، برای فرزندانت این نبشتارها را به ارث گذار ؛ زیرا روزگاری پرآشوب در پیش است که مردم - جز با نوشته ها و کتب خود - نمی توانند خویشتن را با چیز دیگری ماءنوس و سرگرم سازند(3) ) .

مرحوم صدوق در کتاب (امالی ) با اسناد خود به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) آورده است که آنحضرت فرمود : (آنگاه که یک فرد مؤ من از دنیا می رود حتی اگر برگی از نبشتار از خود باقی بگذارد ، نبشتاری که مطالب علمی در آن انعکاس یافته است ، این برگ بصورت پرده و حفاظ و سپری میان او و میان آتش جهنم خواهد بود ، و او را صیانت خواهد کرد . و خداوند متعال در برابر هر حرفی که در آن نگارش یافته است ، شهری گسترده تر از دنیا و آنچه در آنست به وی عطا می کند .

و اگر کسی لحظه ای در حضور عالم و دانشمند بسر برد ،

[شماره صفحه واقعی : 642]

ص: 4868


1- « القلب یتکل علی الکتابه » (دو حدیث اخیر از منیه المرید، ص 163. الکافی 1/66).
2- « احتفظوا بکتبکم ؛ فانکم سوف تحتاجون الیها » .
3- « اکتب و بث علمک فی اخوانک ، فان مت فاورث کتبک بنیک ، فانه یاءتی علی الناس زمان هرج لایاءنسون فیه الا بکتبهم » (دو روایت اخیر از منیه المرید. ص 163. الکافی 1/67. بحارالانوار 2/150).

فرشته ای از جانب خداوند متعال به او چنین خطاب می کند : (چون تو در کنار بنده من جلوس کردی ، به عزت و جلال خود سوگند یاد می کنم که ترا در معیت او در بهشت سکنی دهم ، و در این کار هیچ ایراد و اشکالی بر من وارد نیست (1) ) .

2- باید نویسنده دارای خلوص نیت باشد

بر هر نویسنده ای لازم است که خداوند متعال و خواسته او را خالصانه ، هدف نگارش خویش قرار دهد - چنانکه بر او لازم است در دانش آموختن و طلب علم نیز دارای خلوص نیت باشد ؛ زیرا کتابت و نگارش به عنوان یک امر عبادی و نوعی از تحصیل و صیانت علم و دانش به شمار می آید . اگر کسی در مسئله کتابت و نگارش ، جز خداوند متعال ، امثال : حظوظ و بهره های نفسانی و لذتها و بالاخره مطامع دنیوی را هدف و منظور خود قرار دهد ، همانند کسی است که در طلب علم ، چنین اهدافی را در مد نظر خود قرار داده باشد . (مسلما چنین فردی - که در کار نگارش و نویسندگی ، خود را به رنج وامی دارد - بهره و نصیبی در آخرت نداشته ، و در مسیر کوشش خود با ناکامی مواجه خواهد بود) .

قبلا در بحثهای مربوط به آداب تعلیم و تعلم ، مطالبی درباره اهمیت اخلاص نیت و حس جهت یابی مشروع ، مطالبی بیان شد که اگر انسان در این مسیر مقدس ، دارای هدفی غیرالهی باشد ، شایسته نکوهش است . و بیان شد که این گونه افراد به کیفرهای

[شماره صفحه واقعی : 643]

ص: 4869


1- « ان المؤ من اذا مات و ترک ورقه واحده علیها علم ، کانت الورقه سترا فیما بینه و بین النار، و اعطاه الله تعالی بکل حرف مدینه اوسع من الدنیا و ما فیها، و من جلس عند العالم ساعه ناداه الملک : جلست الی عبدی ، و عزتی و جلالی لاسکننک الجنه معه و لاابالی » (منیه المرید، ص 163. بحارالانوار 2/144. به نقل از امالی صدوق ).

اخروی و معنوی تهدید شده اند . و همان گزارشی که قبلا در مسئله لزوم خلوص نیت در امر دانش آموختن بیان شد درباره موضوع کتابت و نگارش نیز جاری است .

تهدید و نکوهش و یا تشویق و ستایشی که در مورد دانش جوئی و علم اندوزی برای غیر خدا یادآوری شد ؛ در مورد کتابت و بازده خیر و شر آن فزونی می یابد ؛ به این صورت که کاتب و نویسنده ، با دست خود حقائقی را می نگارد که ممکن است نبشتار او در روز قیامت به عنوان حجت و دلیلی به نفع و یا ضرر او درآید .

پس باید نویسنده دقت کند که چگونه مطالبی را می نگارد ، و بر نبشتار او چه نتایجی از لحاظ خیر و شر مترتب است ، خیر و شر و یا بدعت و سنتی که همزمان با حیات او و نیز پس از مرگ او ، در مدتهای دور و درازی مورد عمل و استناد قرار می گیرد .

بنابراین ، نویسنده کتاب و یا نگارنده هر مطلبی باید متوجه باشد که در پاداش کسانی که از نوشته او بهره مند می گردند و آنرا ماءخذ و دستاویز کار خود قرار می دهند ، و در وزر و گناه مردمی که از رهگذر نوشته او دچار آن می شوند ، سهیم و شریک خواهد بود .

پس باید هر نویسنده ای ، دقیق بنگرد که چه انگیزه و علتی او را به نوشتن وامی دارد ، و باید بداند که پاداش نگارش مطالب سودمند دینی - احیانا - در برخی از موارد

[شماره صفحه واقعی : 644]

ص: 4870

، فزونتر از پاداش علم و دانش می باشد ؛ چون نبشتار مفید - از لحاظ امکان انتفاع بیشتر ، و دوام و استمرار منافع آن - بر علم و دانشی که شفاها به دیگران منتقل می شود ، دارای اهمیت فزونتری است ، به همین جهت است که در منطق حدیث ، نوشته های دانشمندان دینی بر خون شهداء و جانبازان راه حق مزیت دارد ؛ زیرا نوشته های دانشمندان - پس از مرگ آنها نیز - به مردم سود می رساند ، و سود آن استمرار دارد ؛ ولی برای خون شهداء - پس از مرگ آنان - چنین منافع و مزایائی پربار و مستمر وجود ندارد . ؟ !

3- اهمیت جمع آوری کتب مفید و مورد نیاز

باید دانشجو در فراهم آوردن کتب علمی سودمندی که مورد احتیاج او است - به قدر امکانات خویش - اهتمام ورزد ، و از راه نگارش و خریدن (1) - و اگر نه ، با اجازه و عاریه گرفتن کتب مورد نیاز - کوشش خود را به کار گیرد ؛ زیرا کتب سودمند علمی ، ابزار تحصیل علم می باشد .

در دوره های سابق برای جمع کثیری از فضلاء و فرزانگان علمی این حقیقت به تجربه رسید ، و نیز بسیار اتفاق افتاد که آنان در سایه جمع آوری کتب سودمند و مورد نیاز ، از لحاظ علمی به ترقیات و پیشرفتهائی فزاینده و جالب توجه نائل شدند ؛ در حالیکه چنین توفیق و پیشرفتی - برای کسانی که موفق به تهیه کتب مورد نیاز نشدند - دست نداد . در این باره داستانهای فراوانی وجود دارد که نقل و گزارش آنها

[شماره صفحه واقعی : 645]

ص: 4871


1- گویند: وقتی کتاب (الحلیه ) ابونعیم اصفهانی نگاشته شد، همزمان با حیات او آنرا به نیشابور بردند، و در آنجا آنرا به چهارصد دینار خریداری کردند (تذکره الحفاظ 3/276).

موجب اطاله سخن خواهد گشت (1) .

ضمنا باید بدانیم که شایسته نیست دانشجو ، حظ و نصیب خود را از لحاظ علم و فهم صرفا به فراهم آوردن کتب و افزودن شمار آنها محدود و منحصر کرده و خویشتن را به داشتن کتب متعدد و فراوان ، دلخوش سازد ؛ بلکه او - علاوه بر اهتمام به جمع آوری کتب مورد نیاز - به کوشش و تحمل رنج تحصیل علم و مطالعه و جلوس در محضر استادان ، نیازمند است . شاعری در این مورد (مبنی بر اینکه صرف جمع آوری کتب نمی تواند ، توان علمی و حوائج معنوی و روحی انسان را برآورده سازد) می گوید :

(( اذا لم تکن حافظا واعیا

فجمعک للکتب لاینفع ))

اگر در فهم و درک و دریافت و حفظ مطالب علمی ، کوشا نباشی ، صرف جمع آوری کتب به تو سودی نمی رساند .

4- استنساخ کتب در چه شرائطی روا است ؟

تا وقتی که دانشجو قادر به خریدن و یا امانت گرفتن کتاب و یا امثال آن می باشد نباید خود را به نسخه برداری از آن سرگرم سازد ؛ زیرا اشتغال به تحصیل علم ، مهمتر و پرارزش تر از استنساخ کتب است .

اما چنانچه خریدن کتب برای دانشجو امکان پذیر نباشد ، به این معنی که دانشجو ، فاقد امکانات مالی است و یا اینکه افراد دست اندر کار استنساخ کتب ، کمیاب اند ، می تواند کتاب مورد نظر خود را به منظور استفاده خویش استنساخ نماید . و نیز در صورتیکه واجد امکانات مالی برای خریدن و تملک کتاب باشد نباید با عاریه گرفتن آن ،

[شماره صفحه واقعی : 646]

ص: 4872


1- ابن سینا گفت : من بارها کتاب (مابعدالطبیعه ) ارسطو را مطالعه کردم ، ولی راهی فراسوی من برای فهم آن گشوده نشد. ابن سینا اتفاقا یکی از روزها به بازار وراقان رفت ، شخصی که به (محمد دلال ) معروف بود کتابی را برای فروش به ابن سینا عرضه کرد و ابن سینا را صدا زد تا او این کتاب را از وی خریداری کند. ابن سینا - با حالتی خشمگین و تواءم با بی اعتنائی - درخواست (محمد دلال ) را رد کرد، و معتقد بود که در علم مابعدالطبیعه و کتابهای مربوط به آن ، سودی را نمی توان جست . دلال به ابن سینا گفت : این کتاب را از من خریداری کن که بهای آن ارزان ، یعنی سه درهم است ، و صاحبش به پول احتیاج دارد. ابن سینا این کتاب را خرید و پس از بازرسی آن ، ملاحظه کرد که کتاب مزبور، از ابی نصر فارابی فیلسوف است که به (معلم ثانی ) نامبردار می باشد، و درباره (اغراض مابعدالطبیعه ) ارسطو است . (یعنی این کتاب ، همان گمشده او است که مشکلات مابعدالطبیعه را گزارش کرده است ). (تاریخ الحکماء قفطی ).

خویشتن را قانع سازد . و اگر ناگزیر به استنساخ کتاب باشد باید بدان همت گماشته و در تکمیل آن بکوشد ؛ چون خداوند متعال نیز او را از مدد خویش بهره مند کرده و حظ و بهره او را نسبت به علم و دانش در این مسیر ، ضایع نمی سازد ؛ زیرا جز به علت کسالت و تن آسانی - حظ و نصیب انسان در زندگانی ، ضایع نمی گردد . اگر کسی وقت و فرصت خود را بپاید و قدر عمر را بشناسد به هدف خویش دست می یابد . در این باره قبلا مطالبی سودمند و سخنانی مناسب ، به نظر مطالعه کنندگان رسید .

5 - فوائد معنوی عاریه و امانت دادن کتب به دیگران

اگر کسی کتاب را به دیگران عاریه دهد ، به گونه ای که خود از رهگذر عاریه دادن کتاب خویش ، متضرر نگردد و شخصی که آنرا عاریه می گیرد به کتاب زیانی نرساند ، چنین کاری بسیار بجا و به مورد می باشد ، و به عنوان یک عمل (مستحب مؤ کد) ، اجر و پاداش جالبی را به دنبال دارد ؛ زیرا امانت دادن کتاب ، نوعی از اعانه علمی ، و معاضدت و همیاری در کار نیک ، و مساعدت به احسان و تقوی به شمار می آید . علاوه بر آنکه عاریه دادن هر چیزی که مورد نیاز دیگران می باشد ، پاداش آفرین و دارای فضیلت است .

یکی از پیشینیان گفته است : (عاریه و امانت دادن کتب به دیگران ، موجب خیر و برکت و فزونی سرمایه های علمی و انسانی می گردد) .

دانشمند دیگری گفته است :

[شماره صفحه واقعی : 647]

ص: 4873

(اگر کسی از بذل علم و دانش دریغ کند و از عاریه دادن کتاب ، بخل ورزد ؛ به یکی از عواقب و فرجام های نامطلوب ، دچار می گردد : 1- نسبت به آن علم و کتب و یا محتوای آن ، گرفتار نسیان و فراموشی می شود . 2- و یا تا وقتی که زنده است از این علم و کتب ، سودی نمی برد . 3- و سود نابرده از این کتب ، می میرد و یا آنکه کتابهای او از میان می رود .

ضمنا باید متذکر شد که اگر کسی به عاریه گرفتن کتاب از کسی دیگر موفق گشت باید از عاریه دهنده - به خاطر احسانش - تشکر کند ، و پاداش نیکی او را عملا و لسانا بپردازد .

6- لزوم صیانت و اعاده سریع کتب عاریتی به صاحبان آنها

کسی که کتابی از دیگری به امانت و عاریت می گیرد باید در حفظ و صیانت آن بکوشد که مبادا تلف شود و یا عیب و نقصی در آن پدید آید . او نباید کتاب را حبس کرده و نگاهداری آنرا طولانی سازد ؛ بلکه باید آنرا پس از رفع احتیاج به صاحب آن برگرداند . و آنگاه که نیاز خویش را از کتاب برگرفت به چند دلیلی که ذیلا یاد می شود نباید آنرا نزد خود نگاهدارد :

1- حبس کتاب ، موجب می شود که صاحب آن احیانا بدان نیاز پیدا کند ، ولی نتواند بهره خویش را از آن برگیرد .

2- این کار باعث می شود که عاریه گیرنده کتاب در استفاده از آن دچار سستی و ملال خاطر گردد .

3- حبس کتاب و

[شماره صفحه واقعی : 648]

ص: 4874

عدم اعاده سریع آن احیانا موجب می شود که صاحب کتاب از عاریه دادن آن به دیگران استنکاف و دریغ نماید .

اگر صاحب کتاب ، بازگشت آنرا از امانت گیرنده مطالبه کند - از آن پس - حبس و نگاهداری آن حرام می گردد ، و نیز موجب ضمان او خواهد بود . (به این معنی که حتی اگر بدون افراط و تفریط ، کتاب عاریتی از میان برود و یا دچار نقص و عیب گردد امانت گیرنده ، ضامن جبران آن می باشد) .

از بزرگان سلف ، سخنان فراوانی به نظم و نثر ، جلب نظر می کند که آنها را در مقام نکوهش مماطله در رد و اعاده کتب عاریتی اظهار داشته اند . و نیز همان بزرگان یادآور شده اند که افراد زیادی به خاطر حبس کتاب و سهل انگاری در حفظ و صیانت آن و عدم اعاده به صاحبانش و یا مماطله در اعاده آن ، از عاریه دادن کتب به دیگران امتناع ورزیدند .

7- حدود استفاده و بهره گیری از کتب عاریتی

کسی که کتابی را - به عنوان عاریه و یا اجاره - از دیگری می گیرد حق ندارد بدون اجازه صاحب آن ، اشتباهات آنرا اصلاح کند ، و یا در حاشیه آن چیزی بنویسد . و نیز مجاز نیست در جاهای سفید و نانوشته آن - چه در آغاز و چه در پایان صفحه - چیزی را بنگارد ، مگر آنگاه که بداند و احراز کند مالک آن به چنین کاری راضی است .

باید نوشتن او نیز همانند نوشتن (محدث ) باشد که باید به نوشتن بر همان جزئی که شنیده است

[شماره صفحه واقعی : 649]

ص: 4875

اکتفاء نماید ، یعنی باید عاریه گیرنده بر حسب آنچه شنیده و به همان اندازه ای که اجازه دارد روی کتاب عاریتی بنویسد .

عاریه گیرنده نباید کتاب را سیاه و کثیف کند ، و یا آنرا - بدون ضرورت - به عنوان عاریه و یا ودیعه و امانت در اختیار شخص دیگری قرار دهد ؛ حتی در موردی که چنین کاری شرعا جائز می باشد . او همچنین حق ندارد بدون اجازه صاحب آن ، از روی کتاب نسخه برداری کند ؛ زیرا استنساخ از کتاب ، یکنوع بهره برداری و استفاده دیگری است که با بهره برداری از کتاب به عنوان مطالعه ، فرق دارد و از آن ، سنگین تر و فزون تر است .

اگر کتابی به صورت (وقف عام ) باشد و بهره برداری از آن برای افراد مشخصی محدود نباشد ، نسخه برداری از آن - برای کسی که نگاهداری کتاب وقفی و انتفاع و استفاده از آن برای وی جائز باشد - بلامانع است . البته باید این استنساخ تواءم با حزم و احتیاط انجام گیرد . و اگر ناظر کتاب وقفی و یا کسی که از طرف ناظر ، ماءذون و مجاز است دارای اهلیت اصلاح کتاب باشد می تواند آنرا اصلاح کند ؛ بلکه می توان گفت گاهی چنین اصلاحاتی به سر حد وجوب می رسد . و چنانچه کتاب دارای ناظر خاصی نباشد ، حق نظارت بر آن ، با حاکم شرع خواهد بود .

آنگاه که عاریه گیرنده با اجازه صاحب کتاب و یا ناظر ، در صدد استنساخ کتاب برمی آید ، نباید

[شماره صفحه واقعی : 650]

ص: 4876

(از کتاب عاریتی به عنوان زیردستی استفاده کند و) کاغذ را در میان صفحات آن قرار دهد ، و نیز حق ندارد قلمدان را روی آن بگذارد و روی نوشته های کتاب ، خط بکشد .

و بطور خلاصه : باید کتاب را از هر گونه ضایعه - که ناشی از مسامحه و سهل انگاری و کوتاهی ورزیدن در نگاهداری آن است - حفظ و صیانت کند .

کیفیت نگاهداری و صیانت کتب دیگران با کیفیت نگاهداری کتبی که ملک شخصی است تفاوت دارد ؛ زیرا نوعی از تصرفاتی وجود دارد که درباره کتب ملکی ، جائز و روا می باشد ؛ ولی همان تصرفات در مورد کتب عاریتی و امانتی روا نیست ؛ به ویژه در مورد کسانی که در امر نگاهداری کتب ، سهل انگار هستند ؛ چون بسیاری از مردم بیحال و سردمزاج در مورد کتابهای خود تصرفات و روش هائی تحقیرآمیز و نامناسب در پیش می گیرند (و از کتابهای شخصی به گونه ای بهره کشی می کنند) که در مورد کتاب های امانتی و عاریتی ، اعمال چنین روش هائی به هیچ وجه روا نمی باشد .

8 - دقت در نگاهداری کتاب به هنگام مطالعه و استنساخ

هنگام نسخه برداری از کتاب و یا مطالعه آن ، نباید آن را به صورت باز و گسترده بر روی زمین قرار دهد ؛ بلکه موظف است - به همان صورتی که معمول و متداول می باشد - آنرا میان دو کتاب و یا روی میز مخصوص به کتاب ، یعنی (رحل ) بگذارد تا رشته ها و پیوندهای اوراق آن از هم گسیخته نشود و جلد و برگهای آن سائیده و فرسوده

[شماره صفحه واقعی : 651]

ص: 4877

و پاره نگردد .

9- کیفیت چیدن کتب و ترتیب آنها

وقتی که می خواهد کتاب را در کنار کتب دیگر قرار دهد و آنها را پهلوی هم بچیند باید این کار را روی میز و یا تخته چوب و یا تخت بند و امثال آن بگذارد . بهتر است میان کتب و زمین فاصله ای وجود داشته باشد و آنها را در جائی مرتفع تر از زمین بگذارد تا دچار رطوبت و آبدیدگی و سائیدگی نشود .

اگر می خواهد کتاب ها را روی تخته چوب مرتب سازد باید زیر و روی آن با عائقی صاف پوشانده شود ، و نیز باید میان کتاب و چیزی که ممکن است احیانا بدان صدمه ای وارد سازد و همچنین میان کتاب و تکیه گاه آن ، دیواره و مانند آن ، قرار دهد که موجب فرسایش و سائیدگی کتاب نگردد .

لازم است در امر چیدن و نهادن کتب ، ادب و نزاکت را از لحاظ ارزش و حیثیت علوم و شرف آنها و شرف مصنفان و مؤ لفان آنها ، رعایت کند . بنابراین باید ارزشمندترین و شریف ترین کتاب را بر روی همه کتابها قرار داده ، و بقیه کتب را بر حسب ارزش و اهمیت مذکور ، به تدریج بر روی هم بچیند .

اگر در میان کتب ، قرآن کریم وجود داشته باشد باید آنرا بر فراز همه کتب و بر تارک تمام آنها قرار دهد ؛ ولی بهتر است قرآن کریم را در کیف دسته دار بر میخ آهنین و یا هر نوع میخی که بر روی دیوار طاهر کوبیده شده است بیاویزد ؛ و به ترتیبی که

[شماره صفحه واقعی : 652]

ص: 4878

در زیر یاد می شود کتابهای دیگر را بچیند :

کتب حدیث صرف ، (یعنی کتبی که صرفا سخنان معصومین (علیهم السلام ) در آن نگارش شده است ) ، تفسیر قرآن مجید ، شرح و تفسیر حدیث ، اصول دین و اعتقادات ، اصول فقه ، فقه ، قواعد و دستور زبان عربی (صرف و نحو و معانی و بیان و و) .

ضمنا باید دانست که نباید کتابهای دارای قطع بزرگ و پرحجم را بر روی کتابهای دارای قطع کوچک تر قرار دهد تا مرتبا فرو نیفتند . و نیز نباید دریچه جلد کتاب را - که متصل به جلد طرف چپ می باشد و روی کتاب را می پوشاند - مرتب به منظور نشانه گذاری ، در میان اوراق کتاب جا دهد ؛ چون زیاده روی در این کار ، موجب سرعت فرسایش و شکنندگی کتاب می گردد ، و لذا لازم است برای جلوگیری از چنین فرسایشی ، در این کار ، زیاده روی نشود .

شایسته است نام و عنوان کتاب را در کنار آخر صفحات ، از پائین آن بنویسد . فائده چنین کاری آنست که می تواند به هنگام نیاز ، کتاب مورد نظر را شناسائی کرده و آنرا از لابلای کتابهای دیگر بیرون بکشد .

10- نباید کتاب را دست افزار حوائج روزمره قرار داده ، و به آن صدمه ای وارد ساخت

(برای اینکه به کتاب ، صدمه ای وارد نشود) نباید آنرا مخزن و جایگاه ذخیره جزوه ها و کاغذپاره ها و امثال آنها قرار داده و لابلای آنرا با اینگونه چیزها انباشته نمود . و نیز نباید از کتاب به عنوان : مخده ، بادزن ، ابزار کوبیدن و فشردن ، پشتی

[شماره صفحه واقعی : 653]

ص: 4879

، محل اتکاء ، متکا ، قتلگاه کک و حشرات دیگر و امثال آنها بهره برداری کرد ؛ به ویژه باید سعی نمود که لابلای اوراق کتاب از رهگذر کشتن حشرات ، آلوده نگردد .

نباید حاشیه کتاب و دو گوشه اوراق آنرا تا نمود ، و برای نشانه گذاری از خرده چوب و یا چیزهای خشک و زمخت استفاده کرد ؛ بلکه باید با کاغذی لطیف و نازک ، محل مورد نظر را نشانه گذاری نمود . و چنانچه بخواهد محل مورد نظرش را با ناخن ، مشخص سازد نباید آنرا به شدت روی اوراق کتاب بفشارد .

11- باید کتب خریداری شده را بازبینی ووارسی کرد

آنگاه که کسی ، کتابی را به عاریت گرفت شایسته است به هنگام گرفتن و نیز هنگام اعاده ، آنرا با دقت نگاه کرده و در شناسائی آن اهمال ننمود . و نیز وقتی کتابی را خریداری می کند باید آغاز و انجام و میانه ها و ترتیب ابواب و اجزاء اوراق آنرا وارسی نمود و صفحات آنرا بازبینی کرد ، و بالاخره صحت و درستی (و کمال و تمامیت ) آنرا معاینه نمود و بدان اهتمام ورزید .

یکی از طرقی که می تواند - به هنگام ضیق مجال و فرصت انسان برای بازرسی کتاب - در جهت اطمینان نسبی نسبت به صحت و کامل بودن کتاب ، آدمی را یاری دهد ، وجود پیوستها و اصلاحات موجود در خود کتاب است ؛ چون وجود همین پیوستها و اصلاحات ، نمایانگر و شاهد و گواه بر صحت و تمامیت آن می باشد(1) .

یکی از بزرگان گفته است :

(( (لایضی ء الکتاب حتی یظلم

[شماره صفحه واقعی : 654]

ص: 4880


1- شافعی می گفت : « (اذا راءیت الکتاب فیه الحاق و اصلاح ، فاشهد له بالصحه ) » (تذکره السامع ، ص 173).

) )) :

کتاب نمی تواند درون خود را از لحاظ صحت و تمامیت ، بنمایاند و روشنگر درستی و کمال خود باشد مگر آنگاه که از رهگذر اصلاح و الحاق ، دچار تیرگی گردد (و یا از راه اصلاح و الحاق ، بر آن ستم رود و به حدود نوشته ها تجاوز شود) .

منظور این است که انسان با مشاهده حک و اصلاح و تصرف در نوشته ها نسبه مطمئن می گردد که از طریق (ضرب و کشط و الحاق )(1) ، کوششهائی در جهت اصلاح و تکمیل آن انجام گرفته است .

12- باید نگارش نام مقدسات و بزرگان دین ، باتجلیل از آنهاتواءم باشد

بهتر است انسان به هنگام نگارش و استنساخ کتب دینی ، طاهر و رو به قبله بوده ، و بدن و جامه و مرکب و کاغذ (و سایر نوشت افزارهای دیگر) ، پاک و طاهر باشند ، و نبشتار خود را با نام خدای مهربان و سپاس و ستایش او ، و درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و خاندانش (علیهم السلام ) آغاز کند . به عنوان نمونه : نبشتار خود را با عبارات زیر افتتاح نماید :

(( (بسم الله الرحمن الرحیم ، الحمد لله رب العالمین ، و الصلوه و السلام علی رسوله محمد و آله الطاهرین ) )) .

باید استنساخ کننده کتاب با چنان جمله هائی ، کار خود را شروع کند ؛ اگرچه مؤ لف کتاب ، این جمله ها را در آغاز کتاب خود نیاورده باشد . در چنین صورتی باید استنساخ کننده کتاب ، مراتب را اعلام نماید و هشدار دهد که مؤ لف در کتاب خود ،

[شماره صفحه واقعی : 655]

ص: 4881


1- درباره این سه اصطلاح ، شرح و گزارشی را در همین مبحث ، در پیش داریم .

چنین جمله هائی را به کار نبرده است . به عبارت دیگر : باید استنساخ کننده کتاب - پس از نوشتن نام خداوند متعال و ستایش او ، و درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و ائمه (علیهم السلام ) - بنویسد : (مؤ لف یا استاد ، چنین گفته و یا نوشته است ) . و بالاخره بدین ترتیب ، یادآور گردد که مؤ لف کتاب ، (بسمله و حمدله ) را در کتاب خود نیاورده است .

و بدینسان نیز باید با ستایش و سپاس خداوند متعال و درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و درود بر خاندانش ، نگارش و یا استنساخ کتاب را پایان برد . و البته باید این کار را - پس از آنکه کیفیت و کمیت تمام بودن و یا ناتمام بودن مجلدات و اجزاء کتاب را اعلام کرد - انجام دهد . به این معنی که قبل از نگارش (حمدله و صلوه ) - در صورتی که کتاب به پایان خود نرسیده باشد - چنین بنویسد :

(این است پایان جزء فلان ، و پس از آن جزء فلان ، نگارش خواهد شد) . و سپس بنویسد :

(الحمد لله . . . والصلوه . . . ) .

و اگر کتاب ، به پایان کامل خود رسیده باشد باید بنویسد :

(کتاب ، کامل گشت ) و یا (جزء فلان از کتاب ، به پایان رسید ، و با کامل شدن این جزو ، مجموع کتاب ، کامل گردیده و به پایان خود رسیده است ) ؛ سپس

[شماره صفحه واقعی : 656]

ص: 4882

بنویسد : (الحمدلله ، والصلوه . . . ) .

و امثال اینگونه یادداشتها که متضمن فوائد فراوانی می باشد .

در هر جا که نام خداوند متعال را می نگارد باید به دنبال آن ، عباراتی را بنویسد که حاکی از تعظیم و احترام است ، امثال : (تعالی ) ، (سبحانه ) ، (عز و جل ) ، (تقدس ) و مانند آنها . و یا شایسته است هنگام نگارش نام خداوند متعال ، این اوصاف احترام آمیز را به زبان آورد .

و آنگاه که اسم مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) را می نگارد ، (صلوه و سلام ) ، یعنی درود و تحیات خداوند بر او و خاندانش را پس از آن بنویسد ، مثلا بدینصورت : (صلی الله علیه و آله ) . و همین (صلوه و سلام ) را - علاوه بر نگارش - به زبان آورد .

در مسئله نگارش (صلوه و سلام ) ، فشرده نویسی نکند و آنرا به رمز ننگارد ، و از اینکه ناگزیر می گردد که (صلوه و سلام ) را بارها و مکرر بنویسد آزرده خاطر و ملول نشود ؛ اگر چه ناچار باشد این (صلوه و سلام ) را - به خاطر تکرار نام آنحضرت در یک سطر - مکررا بنگارد . چنانکه عده ای از افراد محروم و بی بهره ، یا محررین متخلف ، در (صلوه و سلام ) و درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به فشرده نویسی پناه می آورند ، مثلا می نویسند : (صلعم ) ، (صلم

[شماره صفحه واقعی : 657]

ص: 4883

) ، (صم ) ، (ص -) و (صلسم )(1) که چنین کاری باید به عنوان (ترک اولی ) و شانه خالی کردن از زیر بار تکلیف و وظیفه ای شایسته ، و مغایر با نصوص دینی (2) تلقی کرد .

حتی یکی از دانشمندان گفته است : (نخستین کسی که (صلعم ) نوشت ، سرانجام ، دستش از بدنش جدا گشت ) .

کمترین نتیجه و عاقبت سوئی که از رهگذر اهمال در تکمیل و تفصیل درود بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) - به هنگام نگارش نام آنحضرت - عارض انسان می گردد عبارت از : دست دادن پاداش عظیمی است که فقط ممکن است از طریق نگارش درود و (صلوه و سلام ) تفصیلی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) عائد او شود(3) .

از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که فرمود : (اگر کسی در نبشتاری (که نام من در آن یاد می شود) بر من درود فرستد (و آن درود را در پی نام من بنگارد) فرشتگان الهی - مادامی که نام من در آن نبشتار ، باقی است - همواره از خداوند متعال برای او طلب مغفرت می نمایند)(4) .

کاتب و نویسنده - آنگاه که در نوشته خود به نام یکی از صحابه و بخصوص ، صحابه برجسته و بزرگوار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) می رسد - باید بهدنبال آن ، عباراتی از قبیل : (رضی الله عنه خدای از او راضی باشد) ، (رضوانالله علیه = رضای خدا بر او

[شماره صفحه واقعی : 658]

ص: 4884


1- این عبارات رمزی ، فشرده عبارت مفصل : (صلوات الله و سلامه - یا - صلی الله علیه و آله ) می باشد.
2- یکی از این نصوص ، عبارت از حدیثی است که در چند سطر بعدی متن و هامش ، از آن یاد می شود.
3- مؤ ید این سخن ، حدیثی است که از ابی هریره نقل شده است ، ابی هریره می گفت : « (ان رسول الله (صلی الله علیه و آله ) قال : من صلی علی واحده صلی الله علیه عشرا) » و در پاره ای از روایات دیگر آمده است : (صلی الله علیه عشر صلوات ) (رک : الادب المفرد، ص 94، به نقل از تذکره السامع ، ص 177. مسند احمد3/102 و 261. مسند دارمی ، (رقاق ) 58).
4- « من صلی علی فی کتاب لم تزل الملائکه تستغفرله ، مادام اسمی فی ذلک الکتاب » (منیه المرید، ص 168. بحارالانوار، ط سنگی ، 23/82. سفینه البحار 2/50).

باد) را بنویسد . و چنانچه به نام یکی از بزرگانسلف رسید باید در پی آن بنویسد : (رحمه الله = خدای او را رحمت کناد) ، (تغمدهالله برحمته = خدای ، او را زیر پوشش رحمت خویش قرار دهاد) ؛ وامثال اینگونه عبارات (را که نمایانگر تجلیل و احترام و دعاء نسبت به کسی است کهنویسنده ، نام او را در نبشتار خود یاد می کند) .

رسم و عادت علماء و بزرگان دینی بر آن بوده است که (صلوه و سلام ) را به دنبال نام هر یک از انبیاء و پیامبران (صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین ) ، و (سلام ) را در پی نام هر یک از ائمه (علیهم السلام ) می نگاشتند . اگرچه تخلف از این قاعده و رسم معمول ، جائز و روا است . و حتی جائز است (صلوه ) را به دنبال نام هر فرد مؤ من و متدینی ، نگاشته و یا بر زبان آورد ؛ چنانکه قرآن و حدیث نیز این مسئله را تاءیید می کند .

باید نگارش عبارات ستایش آمیز را به دنبال اسامی این برجستگان ، به عنوان دعائی تلقی کرد که باید کاتب و نویسنده ، آنرا انشاء کرده و در پی این اسامی بیاورد ، و نباید این عبارات را به عنوان سخنی برشمرد که باید نویسنده ، آنرا از یک اصلی روایت می کند .

بنابراین ، کاتب و نویسنده در نوشتن این عبارات ، نیازی به مشاهده آن در کتاب مورد استنساخ ندارد ، و نیز اداء این وظیفه هیچ ارتباطی با طرز نوشته مؤ لف

[شماره صفحه واقعی : 659]

ص: 4885

کتاب ندارد ؛ بلکه باید کاتب و نویسنده احساس وظیفه کند که باید اینگونه تعابیر ستایش آمیز را در پی نامهای مذکور بنگارد ، اگر چه در نسخه اصل و یا سخنانی که شنیده ، چنین تعابیری را نیابد .

اگر استنساخ کننده کتاب ، امثال اینگونه تعابیر تجلیل آمیز را در پی این اسامی - ضمن روایت و حدیث و یا در نسخه اصل مصنف و مؤ لف - مشاهده کرد ، اقدام او به نگارش آنها دارای اهمیت و ضرورت فزونتری خواهد بود .

نظریه فوق - که باید پس از نگارش اسامی مذکور ، کتبا و شفاها از آنها تجلیل کرد) - نظریه ای است که بر سایر نظریه های دیگر رجحان دارد ؛ و اکثر دانشمندان نیز همین راءی و نظریه را تاءیید و انتخاب کرده اند . ولی گروهی از علماء معتقدند که می توان این عبارات تجلیل آمیز را - در صورتیکه آنها را نویسنده و یا استنساخ کننده بر زبان آورده باشد - از نبشتار حذف کرد .

رویهمرفته بهتر است (سلام ) را تواءم با (صلوه ) بدنبال نام گرامی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم ) چه در گفتار و چه در نبشتار ، یاد نمود (یعنی بدنبال نام شریفش باید گفت و یا نوشت : (صلی الله علیه و آله و سلم ) ) تا نگارش او بر طبق آیه ای باشد که می فرماید :

(ان الله و ملائکته یصلون علی النبی ، یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما) )) (1)

(خداوند متعال و فرشتگان ، بر پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 660]

ص: 4886


1- سوره احزاب آیه 56.

اکرم (صلی الله علیه و آله ) درود می فرستند . شما مؤ منان ، صلوه و سلام خود را بر آنحضرت نثار کنید) .

اگر نویسنده به (صلوه ) تنها اکتفاء کند و (سلام ) را ننویسد مانعی ندارد .

13- نباید نویسنده ، اهتمام را به حسن خط محدود سازد ؛ بلکه باید روشن وخوانا بنویسد

دانشجوئی که سرگرم تحصیل و اندوختن ذخائر علمی است نباید به خاطر حسن خط و زیبا نوشتن - در حین استنساخ و یا تاءلیف کتاب - خویشتن را به رنج و زحمت واداشته و همه قوای خود را در این جهت مصروف سازد ؛ بلکه باید به صحت و خوانا بودن و یا تصحیح آن اهمیت دهد .

نگارنده هر نوشته ای باید از (تعلیق ) در نگارش سخت بپرهیزد ، تعلیق عبارت از آمیختن حروفی است که باید به صورت گسسته از هم و جدای از حروف دیگر نگارش یابد . و نیز از (مشق ) بپرهیزد ، و آن عبارت از سرعت در نگارش و تندنویسی است که با لغزش و افتادگی حروف ، تواءم است .

یکی از دانشمندان می گوید : معیار ارزش و سنجش خط و نگاره هر کسی عبارت از سهولت قرائت ، و به اصطلاح : خوانا بودن آنست . بهترین قرائت عبارت از قرائتی است که کاملا آشکار و روشن باشد ، چنانکه بهترین خط و نگاره عبارت از نگاره ای است که حروف و کلمات آن کاملا پدیدار و روشن و خوانا باشد .

شایسته است که کاتب از ریزنویسی و نازک نگاری در نگارش کتاب و حتی در نگارش هرگونه نوشته های دیگر خودداری کند ؛ چون از چنین شیوه ای ، هیچ بهره

[شماره صفحه واقعی : 661]

ص: 4887

ای عائد او نخواهد شد ، یا آنکه بهره کاملی برای کسانی که دچار ضعف باصره و بینائی هستند به ارمغان نخواهد آورد . و نیز احیانا ممکن است چنین شیوه ای در نگارش ، قوه بینائی نویسنده را از این پس ضعیف ساخته و خود نتواند از نوشته خویش بهره مند گردد .

یکی از پیشینیان به نویسنده ای - که همین شیوه را در نگارش پیش گرفته و بسیار نازک و ریز می نوشت - گفته بود : چنین مکن ؛ زیرا این روش به چیزی که بدان نیاز فزونتری داری خیانت می کند و برای تو زیانبار است .

دانشمندی دیگر گفته است : به گونه ای بنویس که به هنگام نیاز ، به کار تو آید و ترا سودمند افتد ؛ طوری ننویس که به هنگام نیاز و حاجت - یعنی در بزرگسالی و به گاه ضعف قوه بینائی - سودی از آن عائد تو نگردد . (1)

همه این رهنمودها در امر نگارش ، مربوط به غیر مسوده ها و سیاهه های نوشته مصنفان کتب است ، (یعنی درباره مسوده ها ، رعایت این ضوابط ، ضروری نیست ) ؛ زیرا دقت و تاءمل مصنفان در شیوه نگارش مسوده کتاب ، موجب از دست رفتن بسیاری از اغراض و فوائدی می گردد که این اغراض از مسئله خط و خوشنویسی ، بسیار مهمتر و پرارزش تر می باشد . به همین جهت است که می بینیم خواندن مسوده ها و چرک نوشت های مصنفان کتب ، بسیار دشوار بوده و حروف و کلمات این نوشته ها - به علت سرعت

[شماره صفحه واقعی : 662]

ص: 4888


1- تذکره السامع ، ص 177.

در نگارش و اشتغال فکری و توغل در محتوای علمی نوشته ها - به هم آمیخته شده و در هم فرورفته است (بطوریکه تشخیص و بازیافتن آنها سخت ناهموار است ) .

14- کیفیت انتخاب و آماده ساختن قلم برای نگارش

علماء و دانشمندان چنین نظر داده اند که نباید قلم آنچنان سخت و سفت باشد که مانع سرعت عبور آن از روی کاغذ گشته و از روانی باز ماند ، و نه آنچنان سست و قابل انعطاف و نرم باشد که به سرعت سائیده شده و از کار افتد و از نوشتن لنگ ماند .

یکی از بزرگان گفته است : (اگر می خواهی خط و نگاره تو ، خوش و زیبا گردد ، خانه قلم (یعنی از مبداء تراش تا زبان و نوک آنرا) بلند و درشت گردان . و نوک و زبان آنرا اندکی متمایل به راست قطع کن )(1) .

باید چاقو و قلمتراشی که برای تراشیدن قلم و نیز چاقوئی - که برای کشط و حک و محو کردن نوشته های کاغذ از آن استفاده می شود - کاملا تیز و برا بوده و اختصاصا برای تراشیدن قلم و یا برای (کشط) بکار رود : لذا نباید از چنین چاقوها برای کارهای دیگر استفاده نمود .

وسیله ای که قلم را روی آن ، نوک زنی می کنند و یا شکافی در آن به منظور سهولت نگارش ایجاد می نمایند باید سفت و سخت (و صاف ) باشد .

در این باره ، بزرگان علم ، قلم نی ایرانی را که سخت خشک می باشد ، و نیز آبنوس سفت و براق را برای نگارش می ستودند .

15- شیوه نگارش حروف و کلمات

بجا

[شماره صفحه واقعی : 663]

ص: 4889


1- این سخن ، از عبدالحمید (بن یحیی ، کاتب مروان ) است که به سلم بن قتیبه گفته بود: « ان کنت تحب ان تجود خطک ، فاطل جلفتک و اسمنها، و حرف قطتک و ایمنها » . سلم بن قتیبه می گوید: من به این دستور عمل کردم و خوش خط شدم . (رک : فرهنگ نفیسی 2/1113). در صبح الاعشی 2/449، آمده است که عبدالحمید به رغبان ، چنین سخنی را گفته بود. لکن در کنزالعمال 10/313 می بینیم که علی (علیه السلام ) به کاتب و منشی خود فرمود: « (اطل جلفه قلمک و اسمنها، و ایمن قطتک ، و اسمعنی طنین النون ، و حور الحاء، و اسمن الصاد، و عرج العین ، و اشفق الکاف ، و عظم الفاء، و رتل اللام ، و اسلس الیاء و التاء و الثاء، و اقم الزای وعل ذنبها، و اجعل قلمک خلف اذنک یکون اذکر لک ) » . در این کتاب اخیر: 10/311 - 314، سخنانی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در رابطه با رسم الخط و کیفیت نگارش صحیح و زیبائی خط، جلب نظر می کند.

و شایسته است که حروف را بریده و ناقص و ناتمام ننویسد ، و آنها را مبهم و مشتبه و همانند یکدیگر نگارش نکند ؛ بلکه لازم است حق هر حرفی را از لحاظ طرز نگارش ، اداء نموده و آدابی را که درباره کتابت حروف وارد شده است مراعات نماید :

از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که به یکی از نویسندگان خود فرمود : (لیقه را در دوات قرار ده ، و قلم را کج و منحرف نگاهدار ، و یا نوک آنرا اندکی منحرف قط کن ، و باء (بسم الله ) را برافراز و آنرا کشیده و بلند بنگار ، دندانه های سین را مشخص و روشن بنویس ، و میم را کور و توپر و زشت ننویس ، و (الله ) را نیکو و زیبا بنگار ، و (رحمن ) را کشیده ، و (رحیم ) را خوش بنگار . (پس از فراغ از نگارش ) ، قلم را روی گوش چپ خود قرار ده ؛ زیرا اینکار بهتر می تواند ترا به قلم دسترسی داده و بدان یادآورت گردد)(1) .

از زید بن ثابت است که گفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (آنگاه که می خواهی (بسم الله الرحمن الرحیم ) را بنگاری ، سین را واضح و دندانه های آنرا روشن بنویس )(2) .

ابن عباس گوید رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (باء) بسم الله را به (میم ) نپیوند و بدان نکشان ، مگر آنگاه که دندانه های سین را بلند

[شماره صفحه واقعی : 664]

ص: 4890


1- « الق الدواه ، و حرف القلم ، و انصب الباء، و فرق السین ، و لاتعور المیم ، و حسن الله ، و مد الرحمن ، وجود الرحیم ، وضع قلمک علی اذنک الیسری ؛ فانه اذکرلک » (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/314).
2- « اذا کتبت بسم الله الرحمن الرحیم فتبین (فبین ) السین فیه » (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/244).

و برافراشته بنویسی )(1) .

انس میگوید رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (چنانچه کسی (بسم الله الرحمن الرحیم ) را بنویسد ، باید (الرحمن ) را کشیده بنگارد(2) .

همان انس گفته است رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی (بسم الله الرحمن الرحیم ) را بنگارد و آنرا به منظور تجلیل از خداوند متعال ، با خط خوش و زیبا بنویسد ، خدای متعال او را مورد رحمت و مغفرت خویش قرار می دهد)(3) .

از امیرالمؤ منین (علیه السلام ) است که فرمود : مردی در (خوش نگاری ) (بسم الله الرحمن الرحیم ) اظهار اشتیاق کرد و بدان اهتمام ورزید و مورد آمرزش الهی قرار گرفت ) . (4)

جابر (بن عبدالله انصاری ) گوید ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (آنگاه که یکی از شما چیزی نوشته باشد باید بر آن خاک افشانی کند) (و رطوبت مرکب آن را بدینوسیله بخشکاند) ؛ چون این کار از لحاظ حفظ خط و نگاره ، موفقیت آمیزتر و به هدف ، نزدیک تر است ) . (5)

16- پیوسته نگاری کلمات وابسته بهم

علماء و دانشمندان در مورد اسماء و عناوینی که به (الله ) اضافه می شود ، ایجاد فاصله میان مضاف (الله ) و خود (الله ) را در نگارش ، مکروه و ناخوش آیند می دانند ، مانند (عبدالله ) و (رسول الله ) . بنابراین نباید (عبد) و یا (رسول ) را در پایان سطر ، و (الله ) را پس از آن در آغاز سطر بعدی نوشت ؛ چون

[شماره صفحه واقعی : 665]

ص: 4891


1- « لاتمد الباء الی المیم حتی ترفع السین » .
2- « اذا کتب احدکم بسم الله الرحمن الرحیم فلیمد الرحمن » . (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/244).
3- « من کتب بسم الله الرحمن الرحیم فجوده تعظیما لله ، غفرالله له » . (منیه المرید، ص 170).
4- « تنوق رجل فی بسم الله الرحمن الرحیم ، فغفر له » . در کنزالعمال 10/311 آمده است : « ... ان علی بن ابیطالب (علیه السلام ) نظر الی رجل یکتب بسم الله الرحمن الرحیم . فقال : جودها؛ فان رجلا جودها، فغفرله » . و نیز بنگرید به کنز 2/296.
5- « اذا کتب احدکم کتابا فلیتربه فانه انجح » . (روایات مذکور از، منیه المرید، ص 169، 170. کنزالعمال 10/245. در کتاب اخیر، حدیث مذکور بدینصورت ضبط شده است : « ... فلیتربه ؛ فان التراب مبارک و هو انجح للحاجه » ).

این طرز نگارش ، صورت و وضع زشت و ناموزونی را در نوشته به وجود می آورد .

اینکه علماء چنین روشی را در نگارش ، مکروه می دانند ، کراهت آن ، نه منظور تنزیه است . (به عبارت دیگر : ایجاد فاصله میان (الله ) و مضاف آن ، کاری است که مانع از انجام یافتن کار پاکیزه تر از آن می باشد و نهیی که درباره آن وارد شده است ، نهیی تکلیفی و الزام آور نیست ؛ بلکه صرفا در جهت انجام کار نیکو و پاکیزه تری ، چنین نهیی وارد شده است ) .

نامهای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و صحابه و یاران او و سایر مردم نیز مشمول همین قاعده می باشند که نباید میان مضاف و مضاف الیه - در مورد نامهای مذکور - چنان فاصله ای در نگارش به وجود آید ؛ چون ممکن است ایجاد این فاصله ، موهم خلل و موجب اشکال و پیچیدگی در مفهوم آنها گردد .

به عنوان نمونه : (عبارت ساب النبی ، کافر ناسزاگوینده پیامبر ، کافر است ) رانباید به گونه ای نوشت که کلمه (ساب ) در پایان سطر ، و (النبی ، کافر) درآغاز سطر بعدی قرار گیرد . (مسلما چنین گونه نگارشی ، سخت ناپسند و زشت میباشد ؛ زیرا ممکن است کسی پایان سطر قبلی ، یعنی کلمه (ساب ) را نبیند و خواندنخود را از آغاز سطر بعدی یعنی (النبی ، کافر) شروع کند که قهرا این جمله - منهایمضاف آن یعنی (ساب ) - ، مفهومی نادرست و غیرمشروعی

[شماره صفحه واقعی : 666]

ص: 4892

را ارائه می نماید) .

باید گفت که کراهت ایجاد فاصله ، منحصر به متضایفین یعنی مضاف و مضاف الیه نیست ؛ بلکه این کراهت شامل هر نوع ایجاد فاصله ای است که جدائی میان کلمات ، مفهوم زشت و نادرستی را احیانا القاء می نماید .

همچنین علماء ، ایجاد فاصله میان اجزاء کلمه را نیز مکروه و ناپسند می دانند ، به این معنی که قسمتی از کلمه در پایان سطر ، و قسمت باقیمانده آن در آغاز سطر بعدی نوشته شود .

17- اطمینان به صحت نوشتار از طریق مقابله آن با نسخه مورد اعتماد

لازم است نویسنده و استنساخ کننده ، نوشته خود را با اصل صحیح و مورد اعتماد ، مقابله کند . مهمترین نسخه اصل همان نسخه ایست که در اختیار مؤ لف و از آن او و با او بوده است . و در درجه دوم ، نسخه ای است که در دست دیگران قرار داشته ؛ ولی از روی نسخه اصل خط مؤ لف تحریر شده است . و پس از آن ، نوبت به نسخه ای می رسد که با نسخه اصل مقابله شده و خط خود مؤ لف نیز در تاءیید آن بر آن نگاشته شده است . در مرحله آخر و واپسین ، نوبت به نسخه ای می رسد که با نسخه غیراصلی مقابله شده ؛ لکن نسخه ای درست است که فاقد خط مؤ لف در تاءیید آن می باشد . و چون هدف نهائی مقابله ، این است که نوشته ها مطابق با نسخه اصل مصنف باشد (این هدف را می توان از راه مقابله با هر نوع نسخه صحیح و مورد اعتماد ، برآورده

[شماره صفحه واقعی : 667]

ص: 4893

ساخت ) .

بطور خلاصه : مقابله کتاب و هر نوع نوشته ای - که منظور از آن ، استفاده و بهره برداری علمی به هر نحوی است - باید به گونه ای باشد که این مقابله ، موجب صحت و درستی ویژه ای در نوشته گردد . بنابراین شایسته است که هر کاتب و نویسنده ای در مسئله کتاب و کتابت ، اهتمام و عنایت فزونتری را مبذول داشته و از بذل سعی و کوشش در این راه دریغ نورزد .

یکی از پیشینیان به فرزندش گفت : آیا فلان کتاب را نوشتی ؟ گفت : آری . پرسید آیا آنرا (با نسخه اصل و یا نسخه مورد اعتماد) مقابله نمودی و بر آن عرضه کردی ؟ فرزند ، جواب منفی داد و گفت : نه . پدر به او خطاب کرد : پس چرا می نویسی ، (یعنی به چه مجوزی دست اندر کار نگارش هستی و به کار نگارش خود ادامه می دهی ، در حالیکه از مقابله آن با نسخه مورد اعتماد ، کوتاهی می نمائی ؟ ) .

اخفش گفته است : هرگاه کتابی استنساخ گردد و با نسخه اصل و یا نسخه مورد اعتماد ، مقابله و مطابقت نشود ، و پس از آن از روی همان نسخه ، نسخه دیگری تحریر شود و با نسخه اصل ، مقاșęǠو بر آن عرضه نگردد ، سرانجام به صورت کتابی گنگ و نامفهوم درمی آید .

خلیل بن احمد ، پیش از اخفش همین نکته را اظهار کرده بود که اگر نبشتار و کتابی به زبان عربی ، سه بار استنساخ

[شماره صفحه واقعی : 668]

ص: 4894

شود و با نسخه اصل و مورد اعتماد مقابله نگردد ، سرانجام زبان عربی کتاب به زبان عجمی ، دگرگونی یافته و گرفتار ابهام می شود .

(تفاوت گفتار خلیل و اخفش در این است که ) اخفش می گوید : حتی دوبار استنساخ - منهای مقابله - ، موجب گنگی و نادرست شدن کتاب می شود (در حالیکه خلیل ، چنین نتیجه ای را معلول سه بار نسخه برداری - منهای مقابله - می داند) .

18- بکاربردن مشخصات املائی در مورد حروف و کلمات

اگر استنساخ کننده - از طریق مقابله نوشتار خود با نسخه مورد اعتماد - به تصحیح آن موفق گردید باید دست اندر کار ضبط و مشخص ساختن موارد مورد نیاز شود ؛ به این معنی که حروف نقطه دار را منقوط ساخته و کلمات را اعراب گذاری کند ، و موارد مشتبه را از هم بازیافته و آنها را تدارک نماید و در صدد آن باشد که اشتباهات و تحریفات و جابجاشدن حروف و کلمات را بیابد و آنها را جبران کند .

اما آن حروف و کلماتی - که حتی بدون نقطه و اعراب ، خواندن آنها آسان و معلوم همگان است - به نقطه و اعراب گذاری آنها وقعی ننهد ؛ زیرا اگر بخواهد وقت خود را در ضبط اینگونه کلمات صرف کند ، در حقیقت سرگرم کاری می گردد که اشتغال به غیر آن سزاوارتر بوده و باید این کوشش او را به عنوان رنج و تعبی نازا ، و تلاشی بی ثمر تلقی نمود .

چه بسا ممکن است این کار موجب گردد که کتاب ، تناسب خود را برای انتفاع بزرگان و دانشمندان

[شماره صفحه واقعی : 669]

ص: 4895

از دست بدهد ، و نوشته ها تاریک و فشرده و مبهم گردد ؛ لکن باید گفت : افراد مبتدی و تازه کار و گروه فراوانی از توده مردم از نوشته هائی که نقطه و اعراب گذاری شده سود بهتر و فزونتری به دست می آورند .

جمیل بن دراج گفت که امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (حدیث و سخنان ما را صحیح تلفظ کنید ، و آنرا معرب و با مشخصات املائی و مشکول و درست بنویسید و آنرا اعراب گذاری نمائید ؛ زیرا ما گروهی هستیم که از سخنان و بیانات فصیح و شیوائی برخورداریم )(1) (و گفتار ما در عین فصاحت ، دارای بلاغت و رسائی در اداء مطلب ، و نیز روشن می باشد) .

از جمله مواردی که ضبط حروف و کلمات دارای اهمیت ویژه ای می باشد ، موردی است - که به خاطر کیفیت ضبط آن - اختلافی در معنی و مفهوم آن پدید می آید ، مانند حدیث : (( (ذکاه الجنین ذکاه امه ))) (2) و همچنین ضبط اسماء و نامهائی که ممکن است خواننده کتاب درباره آنها دچار اشتباه گردد از جمله مواردی است که باید در ضبط و مشخص ساختن کیفیت تلفظ آن ، توجه کافی مبذول گردد ؛ زیرا این اسماء ، سماعی است و منحصرا باید تلفظ صحیح آنرا از عربهای زباندان شنید ؛ لذا باید به ضبط آنها توجه شود ، اگرچه نویسنده ناگزیر گردد که ضبط آنها را در حاشیه کتاب و در مقابل آنها بنویسد ؛ زیرا اینگونه تدارکات و پیشگیری ها در امر نگارش کتاب ،

[شماره صفحه واقعی : 670]

ص: 4896


1- « اعربوا حدیثنا فانا قوم فصحاء » (منیه المرید، ص 171. الکافی 1/67).
2- حدیث مذکور، از جمله احادیثی است که میان فریقین ، یعنی محدثین شیعی و سنی ، دارای شهرت و معروفیت است (بنگرید به کتاب (من لایحضره الفقیه ) 3/209. التهذیب 2/297. التاج 3/95). در تاج العروس (10/137)آمده است : (ذکاء، و ذکاه ) دو اسم هستند. و عرب می گوید (ذکاه الجنین ، ذکاه امه ) یعنی اگر مادر جنین ) (در مورد حیوانات حلال گوشت )، ذبح گردد باید جنین را ذبح شده تلقی کرد و به ذبح مجدد نیازی ندارد. در (المصباح ) آمده است که عبارت فوق بدینگونه قابل تفسیر است : ذکاه الجنین ، هی ذکاه امه )، و در این صورت باید گفت که (ذکاه اول ) مبتداء است ، و مبتداء ثانی که عبارت از (هی ) می باشد به منظور اختصار، حذف شده است . مطرزی می گوید: به نصب خواندن (ذکاه امه ) درست نیست . مرحوم طریحی به نقل از کتاب (النهایه فی غریب الحدیث ) آورده است : که (ذکاه دوم ) هم به رفع و هم به نصب ، روایت شده است . اگر (ذکاه دوم ذکاء امه) به رفع قرائت شود باید آنرا خبر برای مبتداءی تلقی کرد که این مبتداء، عبارت از(ذکاه الجنین ) می باشد. بر حسب چنین قرائتی ، جنین و بره موجود در شکم گوسفند -پس از ذبح مادرش - احتیاج به ذبح مجدد ندارد. ولی اگر (ذکاه دوم = ذکاه امه ) بهنصب خوانده شود. در این صورت تفسیر حدیث مذکور، چنین خواهد بود: (ذکاه الجنین کذکاهامه ) ذکاه دوم به خاطر حذف جار و (نزع خافض )، منصوب گشته ، و مضاف الیه ،یعنی ذکاه دوم ، قائم مقام (حرف جر) شده است . اگر ذکاه دوم بدینصورت ، یعنی بهنصب ، قرائت شود، جنین و بره موجود در شکم گوسفند - اگر پس از ذبح مادرش ، زندهبه دنیا آید - باید آنرا ذبح مجدد نمود. بعضی از دانشمندان این حدیث را به نصب هر دو(ذکاه ) قرائت کرده اند. حدیث مذکور در چنین صورتی بدینگونه تفسیر می شود که(ذکاه الجنین ذکاه امه ) یعنی جنین و بره موجود در شکم حیوان را باید مانند مادرش ذبحکنید. که ذکاه اول به عنوان مفعول مطلق فعل محذوف یعنی (ذکوا) و ذکاه دوم ، منصوببه نزع خافض ، یعنی کاف تشبیه می باشد (رک : مجمع البحرین ، ط المکتبهالمرتضویه 1/159. النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمودمحمد الطباخی 2/165).

هر خواننده را از لغزش و اشتباه در قرائت سخت بدور می دارد ، بخصوص اگر کتاب با خط ریز ریز و نازک و در عین فشردگی سطور ، نگارش شود .

آنگاه که نویسنده ناچار گردد که ضبط کلمات را در حاشیه بیاورد باید در ذیل توضیح خود ، کلمه (بیان ) و یا (ن ) را بنویسد (تا مطالعه کننده و یا خواننده کتاب ، آنرا به عنوان توضیح ضبط کلمات موجود در متن ، تلقی کند ، نه از اصل متن ) .

معمولا شیوه نگارش بر این جاری بود که حروف نقطه دار را با نقطه های متناسب ، مشخص می ساختند . و در مورد حروف بی نقطه - برای ارائه ضبط و مشخص ساختن آن - از طرق و شیوه های متنوعی استفاده می کردند که ذیلا گزارش می شود :

1- اساسا این حروف را به همان حال و بدون نقطه برگزار می کردند ، و حذف و اهمال نقطه ها را نمایانگر ضبط آن می دانستند ؛ ولی این شیوه و نظریه را گروهی از علماء تاءیید نکردند ؛ زیرا این احتمال وجود داشت که نویسنده - سهوا - در نقطه گذاری حروف نقطه دار ، دچار اهمال شده باشد و در نتیجه ، آن حروف با حروف بی نقطه اشتباه می شد .

2- حروف بی نقطه - به همان مقدار - که در مورد حروف نقطه دار ، از بالا نقطه گذاری می شود - باید از پائین ؛ نقطه گذاری گردد ؛ به این معنی که در زیر (را) و (دال ) [ر ،

[شماره صفحه واقعی : 671]

ص: 4897

د] نقطه ای نوشته شود . و در زیر حرف (سین ) ، سه نقطه رسم کنند : [س ] . و به همین منوال سایر حروف بی نقطه از زیر نقطه گذاری گردد . ولی پیشینیان ، حرف (حاء) را از این قاعده مستثنی می دانستند و حتی در زیر آن نیز نقطه ای رسم نمی کردند تا مبادا با حرف (جیم ) اشتباه شود .

3- حروف بی نقطه ، همانند همان حرفی که به طور پیوسته و متصل به حروف دیگر ، نگارش یافته است آنرا گسسته و به صورت تک حرفی نیز بنگارند . و بهتر این است که این تک حرفی ها ، ریزتر از آن و در زیر همان حروف اصلی نوشته شود .

4- بر روی حرف بی نقطه ، شکل کوچکی همانند هلال () رسم کنند و یا مانند ناخن و ریزه قلمی که به پشت افتاده () علامتی بنگارند ، مثلا حرف (راء) را بدینصورت () و یا بصورت () بنویسند .

5 - و یا آنکه روی حروف بی نقطه ، خط افقی کوچکی رسم نمایند . مثلا حرف عین را بدینصورت () بنویسند ؛ چنانکه همین شیوه نگارش در بسیاری از نبشتارهای کهن ، معمول بوده است ؛ لکن به علت آنکه چنین نشانه ای ، بسیار ظریف و نازک و غیر جلی رسم می شد توجه خواننده را به خود جلب نمی کرد . از جمله نکاتی که باید در ضبط و ربط حروف از لحاظ شیوه نگارش مورد توجه قرار گیرد این است که بهتر است در درون حرف (کاف معلقه )(1)

[شماره صفحه واقعی : 672]

ص: 4898


1- ظاهرا عبارت از (کافی ) است که در نگارش ، در پایان کلمه قرار می گیرد؟.

کاف کوچک و یا همزه بدینصورت () بنویسند ، و نیز در میان حرف (لام ) لام کوچکی به این شکل () رسم کنند .

19- نکاتی که باید پس از تصحیح کتاب رعایت گردد = تدارک اشتباهات

شایسته است که آن مقدار از کتاب را که تصحیح کرده و به ضبط آنها اقدام نموده است -به منظور اینکه چون ممکن است احیانا به هنگام مطالعه کتاب ، مورد شک و تردید واقعشود و یا شبهه و احتمال شک در آن راه دارد - با حروف ریزتر ، تصحیح آنها را اعلام کند ، به این معنی که با قلمی ریزتر و کوچکتر ، حرف (ح ) را بنویسد . و یا اگر بههنگام تاءلیف و استنساخ کتاب ، با خطاء و اشتباهی در کتاب مواجه شد روی کلمه و یاعبارت مورد نظر با قلم ریز ، (کذا)ی کوچکی را نوشته و واژه و یا عبارت صحیح را -در صورتیکه با علم و تحقیق تواءم باشد - در حاشیه چنین بنویسد : (صوابه کذا) . واگر بر مبنای احتمال قوی و گمان نزدیک به یقین ، به واژه و عبارت صحیح دست یابد ، باید آنرا در حاشیه نوشته و در پی آن با حروف ریز : (لعله کذا شاید بدینصورتباشد) را بنگارد . و در صورتیکه صحت و عدم صحت آن ، مشکوک ومشکل به نظر آید ، و مبنی و علت صحت آن بر نویسنده روشن نباشد باید به جای کلمه(صح ) ، سر حرف (صاد) را بدینصورت (ص -) در پایان آن رسم نماید . بعضی گفته اند که اگر سر حرف (ضاد) یعنی (ض -) و جای (ص -) در چنینمواردی بنویسد ، بهتر

[شماره صفحه واقعی : 673]

ص: 4899

است ؛ و این رمز یعنی (ض -) ، خلاصه و فشرده کلمه (ضبه) می باشد .

باید نشانه و رمز مذکور (ص -) و یا (ض -) را - (که حاکی از عدم علم به صحت کلمه و یا عبارات مورد نظر می باشد) - با حفظ فاصله ای از اصل کلمه موجود در متن بنویسد تا احتمالا موجب اعراض خواننده از کلمه موجود در متن نگردد و آنرا به عنوان (ضرب ) و امثال آن تلقی نکند . اگر نویسنده و یا شخص دیگری پس از تحقیق و بررسی لازم ، واژه و کلمه صحیح را به دست آورد و ملاحظه کرد که تصحیح او به همان صورت ، درست بوده است به دنبال نشانه (ص -) حرف (حا) را اضافه کند تا به صورت (صح ) درآید (و در نتیجه ، مطالعه کنندگان با اطمینان خاطر به صحت آن اعتماد نمایند) .

می گویند : رمز و نشانه (ض - ضبه ) برای ارائه صحت ناتمام و نیمه کاره کلمه وعبارت ، و نمایانگر این نکته می باشد که هنوز صحت کلمه و عباراتی که این رمز برروی آن نگاشته شده است ، محقق و کامل نشده است ؛ اگرچه نویسنده ، درستنقل و منعکس کرده و در مقابله آن کوتاهی نورزیده باشد . و بالاخره رمز مذکور بدینمنظور به کار می رود تا مطالعه کننده و خواننده را هشداری باشد که نویسنده کتاب درنقل و نگارش آن ، دقت و هوشیاری خود را به کار برده و از امعان نظر دریغ نکرده است . واین گمان در خواننده به وجود نیاید

[شماره صفحه واقعی : 674]

ص: 4900

که آن کلمه و یا آن عبارت تصحیح شده ، غلط واشتباه بوده و در صدد اصلاح و دگرگونی آن برآید .

برخی از نویسندگان و مصححان ؛ بی باکانه و به گونه ای جسارت آمیز و بدون حزمو احتیاط ، کلمه ای را - که حق و صواب در آنست که به همان صورتاول ، حفظ و ابقاء گردد - به تصحیح آن دست می یازند ، و برای نشان دادن منظور خود ازرمز و نشانه (ضبه ) استفاده می کنند ، از آن نظر که کار آنها همانند (ضبه الاناء لحیمکاری و ترمیم ظروف ) می باشد (و می خواهند بفهمانند که با دستکاری خود ، خلل و یا نقائص را از پیش خود ترمیم و اصلاح می نمایند) . کار چنین مصححانی با کارلحیم کاران و ترمیم کنندگان ظروف ، دارای وجه اشتراک می باشد کهخلل و رخنه ها را اصلاح می نمایند . و یا آنکه کار اینگونه نویسندگان و مصححان بهمنزله (ضبه الباب ) است (یعنی همان کلون وقفل درب و آهن پهنی است که درب را قفل می کند) ؛ چون با چنین تصحیحی ، آن کلمه درمحیطی بسته و محدود می ماند که قرائت آن دارای وجه صحیحی نیست ؛ چنانکه کلون وقفل ، وسیله ای است که برای بستن و قفل کردن درب ، مورد استفاده قرار می گیرد .

20- راه و رسم پیراستن نوشته های زائد و بکاربردنعمل (ضرب ) در نوشتار

اگر در کتاب ، نوشته های زائد و اضافی و یا چیزی بی مورد و در غیر جهت و نامناسب وجود داشته باشد ، مصحح برای جبران و پیراستن آن می توانند از سه شیوه استفاده کند

[شماره صفحه واقعی : 675]

ص: 4901

:

1- کشط : و آن عبارت از سلخ و کندن و تراشیدن و زدودن نوشته های اضافی به وسیله چاقو و قلم تراش و امثال آن از آلات تیز می باشد . اینگونه پیرایش را (بشر) و (حک ) نیز می نامند .

در مورد شیوه های بعدی خواهیم دید که در امر پیرایش نوشته های زائد ، نحوه های دیگری وجود دارد که از شیوه (کشط) بهتر و شایسته تر می باشد . البته بکار گرفتن روش (کشط) برای زدودن و پیراستن نقطه و اعراب اضافی و غلط و امثال آنها ، کاری به سزا و درخور به نظر می آید .

2- محو : و آن عبارت از پاک کردن و پیراستن و ستردن نوشته های زائد - بدون استعمال قلم تراش و بدون نیاز به زدودن آنها به وسیله تراشیدن - می باشد . البته بکار گرفتن این شیوه در صورتی درست و بجا است که پاک کردن نوشته های زائد - بدون نیاز به تراشیدن آن - امکان پذیر باشد ، به این معنی که این نوشته ها بر روی کاغذ براق و شفاهی منعکس شده باشد ، و نوشته های زائد نیز دارای طراوت و تازگی بوده و مرکب آن هنوز در کاغذ و برگ ، نفوذ نکرده باشد . این نحوه پیراستن مطالب اضافی ؛ از تراشیدن آن بهتر است ؛ چون فرصت کمتری را اشغال می کند و نیز محل نوشته و برگ کاغذ از فرسایش و تباهی مصون می ماند .

یکی از چاره جوئی های بسیار خوب در چنین شیوه ای آنست که کلمه و

[شماره صفحه واقعی : 676]

ص: 4902

یا عبارت اضافی با رطوبت زبان آنهم با لطافت و ظرافت ، محو گردد . به همین جهت است که برخی از پیشینیان گفته اند : یکی از آثار مروءت و جوانمردی شخص (در رابطه با نگارش و تصحیح کتاب ) ، آن است که مرکب در لبها و جامه او مشاهده گردد و بدان آلوده و آغشته باشد .

3- ضرب : این شیوه ، سومین روش برای پیراستن زوائد در نبشتار می باشد ، و از روش(کشط تراشیدن ) و (محو = پاک کردن ) بهتر است ، بخصوص در مورد کتب حدیث ، چنین شیوه ای راه چاره پسندیده ای می باشد ؛ زیرا تراشیدن و پاک کردن ، موجب سستی وفرسودگی کتاب گردیده و تهمت برانگیز می باشد ، یعنی نویسنده و استنساخ کننده آنرا در معرض تهمت قرار می دهد ، و احیانا ممکن است موجب تباهی و خرابی کاغذ و اوراق کتابشود .

از یکی از بزرگان نقل شده است که می گفت : اساتید برجسته ، دوست نمی داشتند کسی در مجلس (سماع کتاب حدیث ) قلم ترش را با خود همراه داشته باشد تا مبادا کلمه ای از حدیث در نبشتار ، تراش خورد . علاوه بر این می توان گفت ممکن است همان کلمه ای که در نبشتار آمده است - با همان گونه ضبط - در طریق نقل و روایت دیگری صحیح باشد (که نباید در آن دست برد) . و نیز ممکن است به هنگام (سماع کتاب حدیث ) در نزد استادی دیگر و در مرتبه دوم ، همان کلمه ای که در آن

[شماره صفحه واقعی : 677]

ص: 4903

دستبرد به عمل آمده و تراش خورده است ، در نقل و روایت دیگر ، صحیح به نظر آمده و او ناگزیر گردد برای باری دیگر همان کلمه را به همان گونه اول پس از تراشیدن ، دوباره نویسی کند و بدان بپیوندد . و اگر در نقل و روایت نخست ، کلمه و یا عباراتی ، خطخوردگی پیدا کند و در نقل و روایت دیگر ، صحیح به نظر آید باید برای اعاده صحت آن فقط به علامت و نشانه ای دیگر اکتفاء کند که آن علامت ، نمایانگر صحت آن می باشد .

کیفیت عمل (ضرب ) برای پیراستن اضافی و بی مورد :

درباره ضرب و کیفیت انجام آن بر روی نوشته های زائد ، پنج نظریه به شرح زیر جلب نظر می کند :

1- حروف و کلماتی که باید (ضرب ) بر آنها واقع شود به هم پیوسته شود ، و بر روی آن خط ممتدی رسم گردد . اهل مغرب این شیوه را (شق ) می نامند . و بهترین نحوه عمل در چنین موردی آن است که خط نازک و ظریف و روشنی روی آن ها رسم شود بدانگونه که فقط مقصود و هدف نویسنده را به خواننده تفهیم کند ، بنابراین نباید برگ نبشتار را سیاه و چرکین کرده و به خاطر این کار ، حروف را محو و نابود سازد و باعث آن گردد که سطرهای زیرین ، ناخوانا شود .

2- خطی که علامت ضرب است بر فراز حروف مورد نظر - با حفظ فاصله آن با سطر - بکشد و دو طرف این خط

[شماره صفحه واقعی : 678]

ص: 4904

ممتد را بر اولین و آخرین قسمتی که باید باطل شود بدین صورت منحنی سازد .

3- حرف (لا) یا (من ) را بالای نخستین قسمت ، و حرف (الی ) را بالای آخرین قسمت عبارات زائد بنویسید ، و این علامت گذاری به معنی آنست که از اینجا تا آنجا ساقط و یا نادرست می باشد . چنین روشی - برای ارائه قسمت های زائد در مورد عباراتی که در نقل و روایتی ، صحیح ؛ ولی در نقل و روایت دیگر ، ساقط و نادرست است - روش و شیوه ای نیکو و پسندیده می باشد ، و نمودار آن ، چنین است :

لا . . . . . . . . . . . الی

من . . . . . . . . . . . الی

4- چهارمین راءی و روش انجام عمل (ضرب ) این است که در آغاز و انجام عبارات زائد و ساقط ، دو نیم دائره رسم کنند ، (یعنی به اصطلاح امروز ، آن را در میان پرانتز قرار دهند) بدین صورت :

( . . . . . . . . . . . . . . )

در صورتی که نوشتار زائد ، دارای جائی برای رسم این دو نیم دائره نباشد می تواند آن دو نیم دائره (پرانتز) را در فراز آغاز و انجام همان عبارت بنویسد و محدوده عبارت ساقط و باطل را بدین صورت : ( . . . . . . . . . ) مشخص سازد .

5 - در آغاز و انجام عبارت مورد نظر ،

[شماره صفحه واقعی : 679]

ص: 4905

صفر را بدین صورت : 0 . . . . . . . 0 رسم کند . منظور از صفر ، عبارت از دائره ریز و کوچک است ، و از آنجهت آنرا صفر می نامند چون عباراتی که میان آندو قرار گرفته است خالی و عاری از صحت می باشد ؛ چنانکه صفر در علم حساب و ریاضیات نیز دارای چنین مفهومی است ؛ زیرا این کلمه در علم حساب بدین معنی است که محل و مورد آن ، خالی و عاری از عدد می باشد .

اگر رسم و نگارش صفر در آغاز و انجام عبارت و یا کلمه اضافی و ساقط - به علت فشرده بودن نوشته - ممکن نباشد آنرا در بالای آغاز و انجام آن بنویسد .

برخی از علماء برای انجام عمل (ضرب ) ، نقطه های متوالی و پی درپی را روی عبارات زائد می نگارند .

اگر عبارت زائد و ساقط ، از یک سطر فزونتر باشد می توان یکی از نوشته های سه گانه اخیر را در مورد هر سطری بکار برد . و یا آنکه یکی از علائم را فقط در دو طرف ، یعنی آغاز و انجام مجموع سطرهای ساقط و اضافی رسم نمود .

اگر در نوشته ، یک کلمه و یا چند کلمه سهوا تکرار شود باید روی کلمه و یا کلمات مکرر بعدی ، عمل ضرب انجام گیرد ؛ چون کلمه و عبارت نخستین در جای خود و نیز درست نوشته شده است ؛ مگر آنکه نوشته مکرر بعدی از لحاظ صورت و فرم خط ، بهتر و صحیحتر و زیباتر

[شماره صفحه واقعی : 680]

ص: 4906

و یا از لحاظ خواندن ، رساتر باشد . و همچنین اگر نوشته اولی در عبارت مکرر ، در پایان سطر قرار گرفته باشد انجام عمل ضرب نسبت به آن شایسته تر است ؛ چون این کار موجب صیانت آغاز سطر بعدی از عمل ضرب و دستبرد در آن می گردد .

هرگاه کلمه مکرر ، عبارت از مضاف و مضاف الیه ، صفت و موصوف ، معطوف و معطوف علیه ، و یا مبتداء و خبر باشد باید ضرب به کیفیتی انجام شود که میان آنها فاصله ای به وجود نیاید ، به این معنی که باید ضرب روی کلمه مکرری که در دو طرف آنها قرار دارد انجام گیرد ، نه بر آن کلمه ای که در میان قرار گرفته است تا از رهگذر عمل ضرب ، بین دو کلمه ای که میان آنها ارتباط و همبستگی عمیق وجود دارد جدائی به وجود نیاید . و این شیوه بهتر از آنست که مسئله اول یا آخر سطر بودن و یا زیبا و بهتر بودن نوشته ، ملاک عمل قرار گیرد ؛ ریرا رعایت معانی و مفاهیم عبارت ، شایسته تر از رعایت حسن صورت از لحاظ خط و نگاره است .

چنانچه عمل ضرب روی نبشتاری پیاده شود ، و نویسنده سپس متوجه گردد که آن نبشتار ، صحیح بوده است ؛ و لذا در صدد اعاده صحت آن برآید ، باید روی آغاز و انجام همان عبارت و کلمه مضروب ، علامت (صح ) را با قلم ریز و کوچک بنویسد ، و نیز می تواند (صح ) را - در صورتی

[شماره صفحه واقعی : 681]

ص: 4907

که موجب سیاهی و چرکین شدن نوشته نگردد - در روی همان عبارت بطور مکرر و پی هم رسم کند .

در مواردی که جمله و عبارت زائد و اضافی به وسیله خط ممتد و پیوسته و یا خط منفصل و گسسته و یا نقطه های متوالی ، عمل ضرب آن ارائه می شود (پس از توجه به صحت آن ) تکرار کلمه (صح ) در مورد آنها تکراری مطلوب و بجا است . ولی چنانچه عمل ضرب با نشانه گذاریهای دیگر انجام شود ، عدم تکرار آن کاری بجا و پسندیده می باشد . بهتر این است که در چنین صورتی ، خط و سطری که بر اساس نشانه های (من ) (لا) (الی ) و نیم دائره و صفر ، مضروب واقع شده است (صح ) را روی آنها بنویسد .

21- کیفیت تخریج و تدارک عبارت از قلم افتاده در نبشتار

در صورتی که نویسنده کتاب بخواهد عبارت و یا کلمه ای که از قلم افتاده است تدارک و جبران نماید ، باید این تدارک و ترمیم در حاشیه کتاب انجام گیرد . چنین عملی را (لحق ) می نامند و ریشه آن (لحاق ) به فتح لام و به معنی تدارک و به پیوست آوردن است . علت برگزار نمودن این جبران و تدارک در حاشیه کتاب ، آنست که - برخلاف نگارش آن در میان سطرها - باعث حفظ و سلامت نبشتار از فشردگی و تراکم می گردد ، و از نظر خواندن نیز از تیرگی و تاریکی و ابهام محفوظ می ماند ؛ بویژه اگر سطرها تنگ همدیگر قرار گرفته و نزدیک به هم و چسبیده نگارش یافته باشد .

[شماره صفحه واقعی : 682]

ص: 4908

ده ای می گویند : برای تدارک مطالبی که از قلم افتاده است ، نوشتن آن در حاشیه سمت راست متن ، بهتر می باشد ، البته در صورتیکه چنین کاری امکان پذیر باشد ، به این معنی چنانچه حاشیه سمت راست کتاب دارای گنجایش کافی برای تدارک آن مطالب باشد - به خاطر شرافت سمت راست - جبران آن در این مسیر شایسته تر است . علاوه بر این اگر احیانا مطالب از قلم افتاده دیگری به نظر رسد می تواند عمل تخریج و تدارک را در حاشیه سمت چپ برگزار نماید ، و نیز اگر مطالبی که نخست از قلم افتاده - در مرحله اول - در حاشیه سمت چپ تدارک شود و سپس افتادگی دیگری در همان سطر به نظر رسد و آنرا نیز در همان سمت چپ تدارک نماید این دو مورد با هم اشتباه می شوند . و اگر بخواهد تخریج و تدارک هر دو مورد را در حاشیه سمت راست برگزار کند ، دو تخریج در برابر و کنار یکدیگر قرار می گیرند و چه بسا به علت نزدیک بودن با هم ، به هم برسند و در ذهن خواننده کتاب ، این گمان و تصور را پدید آورد که عمل ضرب در میان دو موردی که از قلم افتاده ، انجام گرفته است ؛ چنانکه در بحث از کیفیت ضرب ، این نکته را بازگو کردیم .

علیهذا اگر عمل تخریج و تدارک کلمات و عبارات از قلم افتاده در حاشیه سمت راست انجام شود ، و نیز همین شیوه را ضابطه ای برای تخریج قرار دهیم ،

[شماره صفحه واقعی : 683]

ص: 4909

خواننده از چنان اشتباه و احتمال ، مصون خواهد بود ، مگر آنگاه که سقطات و افتادگیها در یک سطر ، زیاد باشد . پیدا است که چنین وضعی در یک سطر ، کمتر اتفاق می افتد . (ولی بر فرض اینکه افتادگی ها در یک سطر ، متعدد باشد ، رعایت ضابطه مذکور ضرورتی ندارد) .

چنانچه مطلب و کلمه ای که از قلم افتاده است مربوط به پایان سطر باشد باید مطلقا و بدون هیچ قید و شرطی ، عمل تخریج را در پایان همان سطر برگزار کند ، زیرا در چنین وضعی هیچ خواننده ای آنرا با قلم افتادگی های دیگر اشتباه نمی کند . البته باید توجه داشت که لازم است تخریج را بلافاصله و متصل به همان سطر انجام دهد ؛ یعنی نباید به منظور تدارک افتادگیها ، تخریج را در آغاز سطر بعدی و یا در حاشیه سمت راست برگزار کند .

ولی اگر پایان سطر - به علت نزدیک بودن آن به کنار برگ و یا به علت نزدیک بود آن به ته دوزی و محل صحافی کتاب - فاقد گنجایش کافی برای تخریج و تدارک باشد می تواند هر سمت مناسب دیگری را برای عمل تخریج انتخاب نماید . البته با حفظ این جهت که اگر عبارت از قلم افتاده در هر سمتی باشد عمل تخریج را در قسمت فوقانی صفحه از پائین به طرف بالا انجام دهد ، نه آنکه از بالا به پائین بنویسد ؛ زیرا ممکن است به تخریج و تدارک بعدی نیاز پیدا کند ، و محل و جای مناسبی برای آن و

[شماره صفحه واقعی : 684]

ص: 4910

در برابرش نیابد .

برای تخریج و تدارک سقطات و از قلم افتاده ها ضرورت دارد که راءس و آغاز حروف را به طرف سمت راست قرار دهد ، اعم از آنکه تخریج در طرف راست نوشته اصلی و یا در سمت چپ آن انجام گیرد .

نویسنده و مصحح کتاب باید از قلم افتاده ها را محاسبه کرده و پیش از تدارک و نوشتن آنها - از لحاظ آنکه به چند سطر می رسد - مقدار آنرا ارزیابی کند . اگر به دو سطر و یا بیش از آن برسد باید سطرها را در بالای حاشیه قرار داده و از همانجا به سمت پائین ، تدارک خود را ادامه دهد به طوریکه این سطرها به همان محل افتادگیها در متن اصلی پایان گیرد . در صورتی این روش ، صحیح است که تخریج در سمت راست کتاب برگزار شود ، و چنانچه در حاشیه سمت چپ تدارک شود باید سطرهای تدارکی را از کنار نوشته اصلی ، آغاز کند به گونه ای که این سطرها به پایان صفحه منتهی گردد .

اگر حاشیه کتاب قبل از تکمیل تخریج ، ظرفیتش کامل گردد باید در قسمت بالای صفحه و یا در سمت پائین - آنهم متناسب با جهت نوشته اصلی - این تدارک را برگزار سازد ؛ ولی نباید این نوشته ها و سطور را به حاشیه برگها در هر سو ادامه دهد ؛ بلکه باید مقداری از حاشیه را رها سازد ؛ چون ممکن است احتمالا کتاب ، چندین بار به حک و تدارک نیاز پیدا کند .

اما کیفیت تدارک و الحاق محلی

[شماره صفحه واقعی : 685]

ص: 4911

که از قلم افتاده است به این صورت ارائه می گردد که از همان نقطه ، خطی رسم کند که این خط را به صورت عمودی بکشد و روی آن ، خطی افقی و کوتاه به طرف محل تدارک بدینصورت بنگارد تا محل افتادگی را به وسیله آن نشان دهد .

گروهی از دانشمندان معتقدند : بهتر است - به منظور نشانه گذاری محل از قلم افتاده - میان خط و آغاز قسمتی که از قلم افتاده است با خط ممتدی بدینصورت : مشخص کند . ولی سایر علماء چنین شیوه ای را نمی پسندند ، چون این کار را باعث سیاه گشتن و چرکین شدن کتاب می دانند ، بخصوص اگر عمل تخریج در یک کتابی ، بیش از حد متعارف باشد .

لکن اگر در برابر کلمه و یا عبارت از قلم افتاده ، جای خالی و مناسبی وجود نداشته باشد ، و ناگزیر گردد که در محل دیگری تخریج کند ، و از قلم افتادگی را ترمیم نماید ، می تواند از دو راه و روش استفاده کند : یا آنکه از محل انجام تخریج تا آغاز افتادگی ، خط ممتدی را رسم کند ، و یا آنکه در برابر محل افتادگی بنویسد : (تخریج و تدارک افتادگی ، در فلان جا انجام می گیرد) . و باید بالاخره علائمی را یادداشت کند که اشتباه خواننده را برطرف ساخته و او را به محل تخریج ، رهنمون گردد .

پس از فراغ از عمل تخریج و جبران از قلم افتاده ها ، در پایان آنها کلمه (صح ) را بنویسد ؛ اگرچه

[شماره صفحه واقعی : 686]

ص: 4912

بهتر است به جای آن ، فشرده این کلمه یعنی (ص -) را در آخر عبارات و یا کلمات تخریج شده ، اضافه کند . برخی از دانشمندان در پی آن می نویسند : (صح رجع ) و برخی دیگر به صرف نگارش (رجع ) اکتفاء می کنند .

22- فوائد مقابله و تصحیح کتاب در معیت شخصیتهای علمی مورد اعتماد

آنگاه که مقابله و تصحیح کتاب را در حضور استاد انجام داد ، به وسیله عباراتی از قبیل (بلغ ) (بلغت ) (بلغ العرض ) و امثال آنها - یعنی عباراتی را که مفید مفاهیم این تعابیر باشد - در همان محلی که تصحیح و مقابله کتاب بدانجا منتهی شد ، علامت گذاری کند . اگر این علامت گذاری با دستخط خود استاد انجام گیرد شایسته تر خواهد بود .

اینگونه نشانه گذاری دارای پنج فائده است که مهمترین آنها عبارت از وثوق و اطمینان به نسخه - حتی پس از گذشت سالها و قرنها - است ؛ بخصوص که اگر استاد و یا شخصی که نسخه را در معیت او مقابله می کند ، فردی موثق و ضابط و مورد اعتماد باشد .

به این مسئله - بخصوص - در دوره معاصر ، (یعنی عصر مولف ) احساس نیاز می شود ؛ چون می بینیم اقدام و اهتمام مردم معاصر و یا کسانی که قریب به عصر ما بسر می برده و می برند در تصدی کار تصحیح و ضبط نوشته های کتب ، به ویژه در مورد کتب حدیث ، دستخوش ضعف و سستی گشته است . پس بنابراین ناگزیر باید بر تصحیح و مقابله دانشمندان موثق پیشین اعتماد کرد ؛ علاوه بر آنکه

[شماره صفحه واقعی : 687]

ص: 4913

لازم است به قدر وسع و توان و امکان ، در تحقیق و بررسی و بازیافتن حق و صواب ، اجتهاد و کوشش نمود .

23- بکاربردن مشخصات املائی و تنوع قلم در راءس مطالب

شایسته به نظر می رسد (به منظور تفکیک مطالب مستقل و) ایجاد جدائی میان دو حدیث و دو سخن ، دائره ای رسم گردد ، و یا از راه نگارش با قلمی درشت تر ، میان آنها تمایز برقرار ساخت ، یعنی همه نبشتار را بر یک منوال از لحاظ خط و قلم ننویسد و به هم نپیوندد ؛ زیرا ممکن است به هنگام استخراج و پیداکردن مطلب مورد نظر خود ، به زحمت افتاده و اوقات او به خاطر یکنواخت بودن قلم (و ناپیدا بودن و عدم برجستگی مطلب دلخواه او) در راه دست یافتن به مطلوب ، ضایع گردد . علماء ، رسم دائره را بر سایر مشخصات املائی دیگر ترجیح می دادند چنانکه غالب محدثین نیز به همین شیوه عمل می کردند .

عده ای از دانشمندان ترجیح می دادند که قبل از تمام شدن مقابله ، هیچگونه دائره ای را نباید رسم کنند ؛ و می گفتند در پی هر سخن و کلامی که پایان گرفت ، نخست باید (پس از مقابله اول ) دائره ای را پس از آن رسم نمود و در میان آن ، نقطه ای نهاده و پس از مقابله دوم ، نقطه دوم ، و همینگونه پس از هر مقابله ای نقطه ای را اضافه کرد .

24- کیفیت حاشیه نویسی و نگارش نکات سودمند درهامش کتاب

نگارش حواشی و نکات سودمند و تنبیهاتی که حاکی از وجود اشتباه و غلط و یا اختلاف روایت و نقل از نسخه ای خاص

[شماره صفحه واقعی : 688]

ص: 4914

: (نسخه بدل ) و امثال آنها است که اگر درهامش کتابی که در ملک نویسنده است صورت گیرد ، هیچگونه اشکالی ندارد . و چنانچه مالک آن نباشد پس از کسب اجازه از صاحب آن ، حاشیه نگاری بدون اشکال خواهد بود . ولی نباید ، کلمه (صح ) را در پایان آن بنگارد ، و نیز باید نشانه تخریج را در فراز کلمه ای که درباره آن حاشیه نویسی کرده است قرار دهد و آنرا در میان دو کلمه بنویسد . یا آنکه به جای هر تخریج ، به وسیله زنگار اشاره کند ؟ . همه این کارها برای آنست که حواشی از تخریج متن ، متفاوت و ممتاز باشد .

برخی از علماء در آغاز اینگونه نوشته های موجود درهامش کتاب ، عنوان (حاشیه ) یا (فائده ) یا (حشه ) (که اخیری فشرده از کلمه (حاشیه ) است ) می نویسند ، و برخی دیگر این عناوین را در پایان آنها می نگارند .

شایسته نیست که غیر از فوائد مهم و باارزش مربوط به مورد ، چیز دیگری را درهامش کتاب بنویسد ، و با نقل مباحث و فروع و شاخه های نامتناسب و بیگانه از مطلب ، کتاب را سیاه و چرکین سازد ؛ چنانکه این کار برای عده ای از افراد بی اطلاع معاصر - یعنی افرادی که به اصطلاحات و طریقه کار علماء ، آگاهی کافی ندارند - اتفاق می افتد ، و شمار زیادی از کتب را با چنین کارهای بی رویه ای تباه نموده و از حیز استفاده و انتفاع خارج می سازند .

ضمنا

[شماره صفحه واقعی : 689]

ص: 4915

باید یادآور گردیم که نباید میان دو سطر نبشتار ، مطلقا چیزی نوشت .

25- عناوین و ابواب و فصول و شرح و متن کتاب را باید چگونه نوشت ؟

بهتر است عناوین و ابواب و فصول و امثال آنها را با قلم سرخ و یا قلمی متفاوت از رنگ متن بنویسد ؛ چون این کار موجب ظهور و برجستگی فزونتری در مطالب متنوع کتاب می گردد ، و فواصل آن را بهتر مشخص می سازد .

در مورد کتابهائی که به صورت (شرح مزجی ) تاءلیف شده است ، (یعنی شرح متنی که گزارش و متن در هم آمیخته است ) می تواند متن کتاب را با قلم سرخ بنویسد . و یا آنکه روی متن ، خط ممتدی را با حفظ فاصله آن از سطر ، رسم کند . و به همان کیفیتی که درباره نوع دوم (ضرب ) بیان شد ، متن را از شرح جدا سازد با این تفاوت که دو طرف این خط ممتد را منحنی نسازد .

اگر در مورد کتابی که به صورت (شرح مزجی ) تحریر شده است تمام متن را با خط سرخ و شنگرف بنویسد از هر روش و شیوه دیگری بهتر است ؛ زیرا ممکن است این متن - حتی در مورد یک حرف - با خود شرح ، مخلوط گردد . و گاهی یک کلمه نیز به گونه ای است که قسمتی از آن به عنوان متن ، و قسمت دیگرش به عنوان شرح می باشد که با کشیدن خط در فراز آن ، آنگونه روشن نمی گردد که از راه نگارش آن به وسیله قلم سرخ ، روشن و مشخص می شود . و توفیق را باید از

[شماره صفحه واقعی : 690]

ص: 4916

خداوند متعال درخواست نمود .

خاتمه : درباره مطالب مهم و باارزش

مطلب اول : درباره اقسام علوم شرعی و دانشهای دینی و علوم عقلی و ادبی
فصل اول : در اقسام علوم شرعی و دانشهای اصیل دینی
مقدمه

علوم شرعی و دانشهای اصیل به چهاربخش ، یعنی : علم کلام ، علم به کتاب : (قرآن کریم ) ، علم به احادیث نبوی ، و علم به احکام شرعی - که از اخیری به عنوان (فقه ) یاد می شود - تقسیم می گردد :

1- علم کلام

که آنرا (اصول دین ) نیز می نامند ، باید به عنوان اساس و زیربنای علوم شرعی و ستون دانشهای اصیل دینی تلقی گردد ؛ زیرا انسان از مجرای همین علم می تواند خدا و رسول و جانشین او و نیز حقایق دیگر را شناسائی کند ، حقایقی که مسائل علم کلام ، در بر گیرنده آنها است . و نیز از رهگذر این علم می توان آراء و عقائد صحیح و فاسد ، و حق و باطل را از هم بازیافت .

در قرآن کریم و نیز در سنت ، انگیزه هائی وجود دارد که انسان را به فراگیری علم کلام و آگاهی از علوم دین تشویق می کند و شرف و فضیلت آنرا بیان می نماید ، انگیزه هائی که فراوان و چشمگیر می باشد ، خداوند متعال می فرماید :

(( (فاعلم انه لا اله الا الله ) )) (1)

بدان که جز خداوند بی همتا ، معبودی دگر ، شایسته پرستش نبوده و وجود ندارد .

و یا می گوید :

(( (اولم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق ) )) (2)

آیا با خود نمی اندیشند که خداوند متعال ، آسمانها و زمین و پدیده های میان آندو را جز

[شماره صفحه واقعی : 691]

ص: 4917


1- سوره محمد، آیه 19.
2- سوره روم ، آیه 7.

بر اساس حق ، نیافرید .

و یا آنکه می فرماید :

(( (اولم ینظروا فی ملکوت السموات و الارض و ما خلق الله من شی ء) )) (1)

آیا در عجایب و شگفتی های آسمان ها و زمین ژرف نمی نگرند ، و آیا عمیقا در برابر پدیده های آفرینش خداوند ، چشم بصیرت را باز نمی کنند ؟

محتوی و مآل این چند آیه ، فرمان و هشداری است به انسان که باید فکر و نظر خویش را عمیق ساخته و در ظل سازمان دقیق و مستحکم و آثار پیچیده و متقن جهان آفرینش ، به وجود صانع و خالق یگانه و آفریدگار توانای عالم و حکیم ، استدلال کند (و جویای رهنمودهائی باشد که او را به حق می رساند) .

از ابی سعید خدری است که گفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (من و هیچ گوینده ای پیش از من ، همانند (لا اله الا الله ) - که گویای وحدانیت خداوند متعال است سخنی بر زبان نیاورد)(2) .

امام صادق (علیه السلام ) از پدرش و او از نیایش و او از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده اند که آنحضرت فرمود : (اگر کسی با روح توحید و یگانه پرستی از دنیا برود و هیچ پدیده ای را شریک و انباز خدا قرار ندهد به بهشت درآید) . (3)

و نیز همان امام (علیه السلام ) از اجداد خود روایت کرده است که امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) درباره آیه (( (هل جزاء الاحسان الا الاحسان ) )) (4)

[شماره صفحه واقعی : 692]

ص: 4918


1- سوره اعراف ، آیه 184.
2- « ما قلت و ما قال القائلون قبلی مثل لا اله الا الله » (منیه المرید، ص 178).
3- « من مات ، لایشرک بالله شیئا دخل الجنه » (منیه المرید. ص 178. در بحارالانوار 3/4، به نقل از توحید صدوق ، این حدیث بدین صورت آمده است : « من مات و لایشرک بالله شیئا احسن او اساء - دخل الجنه ) » .
4- سوره الرحمن ، آیه 60.

گفت که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) شنیدم که می فرمود : (منظور آیه ، این است که خداوند (عز و جل ) می فرماید : (جزا و پاداش کسی که او را با نعمت توحید و یگانه پرستی ، مورد مرحمت و احسان خویش قرار دادم - جز بهشت و سعادت اخروی - چیز دیگری نخواهد بود)(1) .

از ابن عباس روایت کرده اند که مردی صحرانشین حضور پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) رسید و عرض کرد : یا رسول الله ، از عجائب علم و شگفتیهای دانش مرا آگاه ساز و آنرا به من بیاموز ، نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : درباره راءس علم و عضو حیاتی دانش چه کاری صورت دادی که هم اکنون از غرائب آن می پرسی ؟ ! عرض کرد : یا رسول الله ، راءس و اندام حیاتی علم چیست ؟ فرمود : شناخت درست و صحیح خداوند ، عرض کرد : معرفت و آگاهی نسبت به خداوند متعال چگونه است ؟ فرمود : (بدین صورت است که او را بی مثل و مانند بدانی و او یگانه و یکتا ، ظاهر و باطن ، اول و آخر بشناسی که بی همتا و بی نظیر می باشد . و معرفت صحیح خداوند ، این چنین است )(2) .

روایات و احادیث منقول از خاندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) در این مورد جدا فراوان و فزون از حد است ، و اگر کسی خواهان آن باشد که از بیانات آنها در زمینه

[شماره صفحه واقعی : 693]

ص: 4919


1- « ماجزاء من انعمت علیه بالتوحید الا الجنه » (منیه المرید، ص 178. بحارالانوار 3/2، 3 و 5، به نقل از توحید و امالی صدوق ).
2- « تعرفه بلا مثل و لا شبه و لا ند، و انه واحد، احد، ظاهر، باطن ، اول آخر، لاکفوله و لانظیر؛ فذلک حق معرفته » (منیه المرید، ص 179. بحارالانوار، 3/269، به نقل از توحید صدوق ).

توحید ، آگاهی به دست آورد می تواند به کتاب (توحید) الکافی کلینی و کتاب (توحید) صدوق بن بابویه (رضوان الله علیهما) ، مراجعه نماید .

2- علم کتاب

یعنی علوم و معارف مربوط به قرآن کریم ، اصطلاحا در سه فن ، استقرار یافته است که درباره هر یک از این سه فن ، کتب مستقل و جداگانه ای تاءلیف و بر هر یک از آنها کلمه (علم ) اطلاق شده است :

فن اول - علم تجوید است که غرض و هدف آن ، شناخت اوضاع و احوال حروف و کلمات مفرده و مرکبه قرآن کریم می باشد . و قهرا شناخت مخارج حروف و خصوصیات آنها و مد و اظهار و اخفات و ادغام و اماله و تفخیم حروف و امثال آنها در همین علم ، مندرج است .

فن دوم - علم قرائت که منظور از آن ، شناخت وجوه مختلف اعراب و بنائی است که قرآن کریم بر طبق آنها نازل گردیده ، و به همان صورت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به تواتر نقل شده است . در این علم ، سلسله ای از مباحث مربوط به فن اول ، یعنی علم تجوید ، مندرج است . لذا گاهی این دو علم : (تجوید و قرائت ) را یک علم نامیده و مباحث مربوط به آنها را مجموعا در یک کتاب تاءلیف می کنند .

فن سوم - علم تفسیر که هدف آن ، شناخت معانی و مقاصد قرآن کریم و استخراج احکام و حکمتهای آنست تا مضامین و محتوای این کتاب آسمانی در مورد احکام و مواعظ

[شماره صفحه واقعی : 694]

ص: 4920

و امر و نهی و امثال آنها به کار گرفته شده و مسلمین عملا پای بند آن گردند .

در این علم غالبا مسائل مربوط به شناخت ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و امثال آنها مورد تحقیق قرار می گیرد ، اگرچه گاهی مسئله ناسخ و منسوخ قرآن کریم - مستقلا و جداگانه - بحث و بررسی شده و اختصاصا به عنوان یک علم و دانش جدای از علم تفسیر ، تلقی می گردد . ولی باید یادآور گردیم که اکثر کتب تفسیر قرآن کریم ، مسائل مربوط به ناسخ و منسوخ را - به مناسبت تفسیر پاره ای از آیات که شامل هدف این مسئله است - مورد بحث و بررسی قرار می دهند .

درباره اهمیت و ارزش علم تفسیر و تشویق به آموختن آن ، احادیث و اخبار و آثار فراوانی به چشم می خورد (که شمه ای از آن یاد می شود) :

در طی حدیثی (مرفوع ) از ابن عباس درباره آیه (( (یؤ تی الحکمه من یشاء و من یؤ تی الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا) )) (1) آمده است که وی گفت : منظور از حکمت ، همان قرآن کریم می باشد . و در توضیح آن از همو نقل شده است که مقصود از حکمت ، تفسیر قرآن کریم است ؛ زیرا هر کسی - اعم از خوب یا بد ، و بی گناه و گناهکار - قرآن کریم را قرائت کرده اند . و از همین ابن عباس است که گفت : مراد از حکمت ، شناخت ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه

[شماره صفحه واقعی : 695]

ص: 4921


1- سوره بقره ، آیه 9/27.

، مقدم و مؤ خر ، حلال و حرام و امثال ، یعنی مثلهای قرآن کریم می باشد(1) .

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (قرآن را با رعایت ضوابط عربی و درست قرائت کنید ، و شگفتیهای آنرا پی جوئی کرده و جویا و خواهان این شگفتیها از لابلای آن باشید)(2) .

از ابو عبدالرحمن سلمی است که گفت : یکی از صحابه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) که نسبت به ما قریب العهد بود برای ما چنین نقل کرد که یاران آنحضرت ، ده آیه ای را که از لحاظ علم و عمل ، آگاهی به هم نمی رساندند - به فراگرفتن ده آیه دیگر نمی پرداختند .

ابن عباس می گفت : (کسی که قرآن را قرائت می کند ؛ ولی به تفسیر آن آگاهی درستی ندارد ، همچون عرب بادیه نشینی است که با شتابزدگی ، اشعار را تقطیع کرده و آنرا با عجله می خواند)(3)

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (اگر کسی بدون علم و آگاهی لازم ، سخنی درباره قرآن بگوید ، باید جایگاه و ماءوای خود را از آتش دوزخ فراهم آورد . (4)

و همو فرموده است : (اگر کسی در تفسیر و توضیح آیات قرآنی - بر اساس راءی و نظر شخصی خویش - سخنی بر زبان آورد ، هر چند که به صواب سخن گوید ، کار اشتباه و غلطی را در پیش گرفته است )(5) .

و نیز فرمود : (اگر کسی در مورد قرآن ، سخنی عاری از علم را ابراز

[شماره صفحه واقعی : 696]

ص: 4922


1- مجمع البیان 2/382.
2- « اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه » (منیه المرید، ص 180. مجمع البیان (مقدمه )، ص 13، کنزالعمال 1/607).
3- منیه المرید. ص 180.
4- « من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار » (منیه المرید، ص 180). صحیح ترمذی (تفسیر). مسند بن حنبل 1/233، 269، 323، 327).
5- « من تکلم فی القرآن براءیه فاصاب (الحق )، فقد اخطاء » (منیه المرید، ص 180. مجمع البیان (مقدمه ) ص 13، به نقل از عامه (اهل سنت ) ).

کند ، با لگام و دهان بندی آتشین در روز قیامت میان مردم خواهد آمد)(1) .

همچنین آنحضرت فرمود : (موضوعی که بیش از هر چیز مرا نسبت به امت و پیروان من - پس از مرگم - بیمناک می سازد ، وجود امثال آن کسانی است که قرآن را بر حسب معیار شخصی ، تاءویل نموده و بیجا و بی مورد ، مسائلی را در رابطه با آن ، گزارش و تفسیر می نمایند)(2) .

از امام صادق (علیه السلام ) است که گفت پدرم فرمود : (اگر کسی بخشی از قرآن را با بخشی دیگر به هم زند (و از این رهگذر ، نتیجه گیری کند) وارد مرز کفر می گردد) (یعنی اگر قرآن را با مقیاس نظریه و صلاح شخصی خود - بدون علم و آگاهی درست - تفسیر کند رسما کافر می شود)(3) .

(در طی بحثی که راجع به علم ، در این کتاب گفتگو کردیم ) سخن از کسی به میان آوردیم که لقب و عنوان (علامه ) را از مردم دریافت کرده بود ، کسی که درباره وی به نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) عرض کردند که او از لحاظ شناخت انساب عرب و رویدادهای زندگانی آنها و ایام جاهلی و اشعار عربی ، آگاه ترین فرد می باشد . رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : چنین آگاهی ها به به کسی که فاقد آنها است ضرری می رساند ، و نه به حال کسی که واجد آنها است سودمند می افتد . سپس فرمود : علم و آگاهی مفید و

[شماره صفحه واقعی : 697]

ص: 4923


1- « من قال فی القرآن بغیر ما یعلم ، جاء یوم القیمه ملجما بلجام من النار » (منیه المرید، ص 180. سنن ابن ماجه (مقدمه ) 24. مسند احمد بن حنبل 2/296).
2- « اکثر ما اخاف علی امتی من بعدی : رجل یتاول القرآن ، یضعه فی غیر موضعه (علی غیر مواضعه ) » (منیه المرید، ص 180. کنزالعمال 10/187 و 200. در کتاب اخیر، این جمله اضافه شده است : « و رجل یری انه احق بهذا الامر من غیره » ).
3- منیه المرید، ص 180. الکافی 4/442 و 445.

سودمند ، صرفا عبارت از سه چیز است : آیه محکمه ، فریضه عادله ، سنت قائمه . و علم و آگاهیهائی که از این سه امر بیرون باشد ، فضل و فزونی غیرقابل توجه و بی ثمر است (1) .

سخن درباره اهمیت علم تفسیر قرآن بدان اندازه است که ممکن است ذکر آنها موجب اطاله کلام گشته و از حدود متناسب این کتاب ، تجاوز کند . لذا در ارائه ارزش والای علم تفسیر به همین مقدار اکتفاء می نمائیم .

3- علم حدیث

درباره این علم باید گفت : پس از علوم قرآنی ، ارجمندترین و والاترین علوم و دانشهای بشری است و از لحاظ اهمیت اجر و پاداش ، شکوهمندترین معارف انسانی به شمار می آید . محتوای این علم عبارت از حقایقی است که به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله ) و ائمه معصومین (علیهم السلام ) منسوب می باشد ؛ این حقایق - که به صورت گفتار و کردار و تقریر و یا صفت - از این شخصیتهای پاک و معصوم ، نقل شده است به عنوان (حدیث ) تلقی می شود ، حتی حرکات ، سکنات ، خواب ، بیداری (و بالاخره هرگونه حالاتی که در مقام بیان حکم از این افراد مقدس و پاکیزه ، مشاهده می شود می تواند دستورالعمل و سرمشق سازنده ای برای مردم باشد که تحت عنوان (حدیث ) برای ما نقل می شود) .

علم الحدیث به دو بخش : روایت و درایه تقسیم می شود :

الف - علم روایت ، عبارت از علم به حقایقی است که به پیامبر اکرم (صلی

[شماره صفحه واقعی : 698]

ص: 4924


1- شرح این حدیث و ارائه منابع آن در ص 84 همین کتاب مورد مطالعه شما گذشت .

الله علیه و آله ) و معصومین (علیهم السلام ) منسوب است . به این معنی که اطلاع و آگاهی از قول و فعل و تقریر آنان ، عبارت از علم روایت می باشد .

ب - علم درایه - که اگر بطور مطلق یاد گردد - هدف و منظور از آن عبارت از علم الحدیث می باشد ، به این معنی که علم درایه به معنی شناخت و آگاهی به معانی حدیث و متن و طرق روایت و اطلاع از حدیث صحیح و سقیم و شرائط راوی و انواع منقولات و روایات می باشد که انسان از این مطالعات موفق به شناخت امتیاز میان روایات مقبول و روایات مردود می شود و در نتیجه ، روایات مقبول را ملاک و معیار فعل و ترک خود قرار می دهد .

چنین علمی - که به عنوان (درایه الحدیث ) معرفی شده است - از جمله مهمترین علم - در رابطه با دو علم روایت و درایه - محسوب می گردد ؛ زیرا غرض و هدف اصلی این علم عبارت از عمل می باشد ، و درایه را نیز باید علت مستقیم و عامل بلاواسطه و سبب نزدیک نسبت به عمل برشمرد .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (حدیث و خبری که آنرا کاملا درک کنی و معنی آنرا بازیابی (و در نتیجه ، به عمل بر طبق آن موفق گردی ) بهتر از هزار خبر و حدیثی است که آنها را روایت کنی و خود را به نقل آن دلخوش سازی (1) ) .

همو فرمود : (بر شما است که در مورد

[شماره صفحه واقعی : 699]

ص: 4925


1- « خبر تدریه ، خیر من الف ترویه » (منیه المرید، ص 181).

روایات ، درک و فهم خود را کامل سازید و درک دقیقی را درباره آنها به هم رسانید)(1) (تا سرانجام ، موفق به عمل به طبق آنها گردید ، نه آنکه صرفا به نقل و روایت آنها اکتفاء کنید) .

و از طلحه بن زید است که امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (روایت کنندگان قرآن کریم ، بسیارند ، و رعایت کنندگان ، یعنی افراد پای بند به عمل در مورد آن در اقلیت قرار دارند و شمار اندکی را تشکیل می دهند . چه بسا افرادی که نسبت به حدیث ، خیرخواه هستند و نسبت به قرآن ، غش و دغل و خیانت روا می دارند . علماء و دانشمندان را ندانستن و یا عدم رعایت نسبت به سنن ، غمگین می سازد ؛ و جاهلان را عدم روایت ، اندوهگین می کند(2) ) .

سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله ) درباره اهمیت حدیث :

از جمله اخبار و احادیثی که در فضیلت و شرافت حدیث به ما رسیده است سخن پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) می باشد که فرمود : (حاضران باید به افراد غائب ، سخن مرا ابلاغ کنند ؛ زیرا این امید وجود دارد که حاضران ، مسموعات خود را به افرادی ابلاغ نمایند که از خود آنها پذیراتر و دارای گوش شنواتر و آگاه تر باشند)(3) .

(خداوند متعال ، روزگار خوش و زندگانی پرنشاطی را برای کسی فراهم آورد و خرم و شادمانش سازد که سخنی از ما بشنود و آنرا درست حفظ و نگاهبانی کند تا آنرا به دیگران ابلاغ

[شماره صفحه واقعی : 700]

ص: 4926


1- « علیکم بالدرایات ، لا الروایات » (منیه المرید، ص 181).
2- « ان رواه الکتاب کثیر، و ان رعاته قلیل . و کم من مستنصح للحدیث ، مستغش للکتاب ؛ فالعلماء یحزنهم ترک الرعایه ، و الجهال یحزنهم ترک الروایه » . (منیه المرید، ص 181. الکافی 1/62). در متن چاپی منیه المرید، حدیث مذکور بدینگونه آمده است : « (رواه الکتاب کثیر، و رعاته قلیل . فکم من مستنسخ للحدیث ، مستغش للکتاب . و العلماء، یجزیهم الدرایه ، و الجهال الروایه ) » . در نتیجه ، تفسیر حدیث مذکور، چنین خواهد بود. راویان کتاب و قرآن کریم ، فراوانند، و رعایت کنندگان آن ، اندک اند. چه بسا نویسندگان حدیث وجود دارند که نسبت به قرآن خیانت می کنند. فهم و عمل به روایات ، بار تکلیف را از شانه علماء برمیدارد، در حالیکه روایت و نقل حدیث - منهای دانستن و عمل کردن - می تواند برای اسقاط تکلیف جاهلان ، کافی باشد.
3- « لیبلغ الشاهد، الغایب ؛ فان الشاهد عسی ان یبلغ من هو اوعی له منه » . (منیه المرید، ص 181. صحیح بخاری (علم ) 37. چندین روایت - قریب به همین مضمون - در کنزالعمال 10/221 و 224 و 229 آمده است ).

نماید ؛ زیرا گاهی چنین اتفاق می افتد که حاملان فقه و دارندگان مایه های بصیرت دینی ، بینش دینی خود را به کسانی منتقل سازند که آنها دارای بینش فزونتری در دین باشند . و نیز گاهی حامل فقه ، بهره ای از آن ندارد)(1) .

(اگر کسی حدیث و سخنی از ما را به امت و پیروان اسلام ، ابلاغ کند تا از این رهگذر ، سنت و شیوه درست و مشروعی برپاگردد و یا بدعت و نوآوری سخیفی درهم شکند و رخنه بردارد ، بهشت و سعادت ، پاداش چنین کسی خواهد بود)(2) .

(خداوند متعال ، جانشینان مرا مورد مرحمت خویش قرار دهاد . حاضران مجلس گفتند : پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) عرض کردیم که خلفاء شما چه کسانی هستند ؟ فرمود : کسانی هستند که پس از من می آیند و احادیث و سخنان مرا برای دیگران نقل می کنند و آنها را به مردم تعلیم می دهند)(3)

(اگر کسی برای پیروان من ، چهل حدیث را - که با دین و آئین این امت ، پیوندی دارد - حفظ کند ، خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان یک دانشمند فقیه و شخصیتی واجد بصیرت دینی مبعوث و محشور خواهد فرمود ، و من نیز شفیع و یار نیروبخش او و گواه بر این حیثیت وی خواهم بود)(4) .

این سخن ، پاره و بخشی از عبارات حدیثی است که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) به ما رسیده است .

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود

[شماره صفحه واقعی : 701]

ص: 4927


1- « نضرالله امرء سمع منا حدیثا فحفظه حتی یبلغه غیره . فرب حامل فقه الی من هوا فقه منه ، و رب حامل فقه لیس بفقیه » (منیه المرید، ص 181. کنزالعمال 10/221، در کتاب اخیر ص 220 و 221 و 228 و 229 چند حدیث دیگر نیز قریب به همین مضمون آمده است ).
2- « من ادی الی امتی حدیثا یقام به سنه او یثلم به بدعه فله الجنه » : (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/158).
3- « رحم الله خلفائی . قلنا: و من خلفاؤ ک ؟ قال : الذین یاءتون من بعدی ، فیروون احادیثی و یعلمونها الناس » (منیه المرید، ص 181. کنزالعمال 10/221 و 260).
4- « من حفظ علی امتی اربعین حدیثا من امر دینها، بعثه الله یوم القیمه فقیها و کنت له (یوم القیمه ) شافعا و شهیدا » (منیه المرید، ص 181، 182. کنزالعمال 10/224. چندین حدیث دیگر و قریب به همین مضمون در همین کتاب ، ص 224 و 225، آمده است . در (الکافی ) 1/62 آمده است : « من حفظ من احادیثنا اربعین حدیثا بعثه الله یوم القیمه عالما فقیها » ).

: (اگر کسی دو حدیث را فراگیرد و خویشتن را از رهگذر آندو حدیث ، سودمند گرداند ، و یا آنها را به دیگران تعلیم دهد تا آنان نیز از آندو حدیث بهره مند شوند (چنین سعی و کوشش کوتاه مدتی ) بهتر از عبادت و بندگی خداوند متعال به مدت شصت سال می باشد)(1) .

(اگر کسی ، حدیث و سخنی که از ناحیه من بدو رسیده (و بداند که از من است ، و در عینحال ) آنرا مردود سازد ، در روز قیامت با او به محاکمه و مخاصمه برمی خیزم . بنابرایناگر حدیثی از من به شما رسید - که کاملا آنرا شناسائی نکرده اید - (و نمی دانید که ازمن است ) ، بگوئید : (الله اعلم خداوند متعال بهتر می داند)(2) .

(چنانچه کسی عمدا و دانسته و خواسته بر من دروغ بندد ، و یا چیزی را رد کند که من بدان امر کرده ام ، باید خانه ای را در جهنم آماده باشد تا در آن ماءوی گیرد)(3) .

(اگر کسی حدیثی را - که از ناحیه من بدو رسیده است - تکذیب کند (باید بداند که ) سه کس ، یعنی خدا ، و رسول ، و راوی و ناقل حدیث را مورد تکذیب قرار داده است )(4) .

(با هم به مذاکره برخیزید و همدیگر را ملاقات کنید و با هم به گفتگو بنشینید ؛ زیرا حدیث ، دلها را صیقلی داده و آنرا روشن می سازد . آری دل ها همانند شمشیر ، زنگار می گیرد که آن زنگار به وسیله حدیث زدوده می

[شماره صفحه واقعی : 702]

ص: 4928


1- « من تعلم حدیثین اثنین ینفع بهما نفسه او یعلمها غیره فینتفع بهما کان خیرا من عباده ستین سنه » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/163، 164).
2- « من رد حدیثا بلغه عنی ، فانا مخاصمه یوم القیمه ، فاذا بلغکم عنی حدیث - لم تعرفوه - فقولوا: الله اعلم » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/236).
3- « من کذب علی متعمدا او رد شیئا امرت به ، فلیتبواء بیتا فی جهنم » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/234).
4- « من بلغه عنی حدیث فکذب به ، فقد کذب ثلثه : الله ، و رسوله ، و الذی حدث به » (منیه المرید، ص 182).

شود و جلاء و شفافیت خود را بازمی یابد)(1) .

سخنان امام صادق (علیه السلام ) درباره ارزش و اهمیت حدیث :

علی بن حنظله می گوید از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که می فرمود : (مراتب و منزلهای مردم را بر حسب روایاتی که از ما نقل می کنند ارزیابی و شناسائی کنید)(2) .

(علماء و دانشمندان دینی ، وارثان انبیاء هستند ؛ به خاطر آنکه انبیاء از خود ، درهم و دیناری به ارث نگذارند . میراث آنان ، احادیث و بیاناتی از احادیثشان می باشد که از خود به جای گذاشتند . اگر کسی پاره ای از این احادیث را برگیرد ، به حظ و بهره ای وافر و فزون از حد ، دست می یابد . بنابراین بنگرید که اینگونه آگاهی ها و معارف را از چه مجرائی فراهم کرده و آنها را از چه کسانی به دست می آورید ؛ زیرا در میان خاندان پیغمبر (صلی الله علیه و آله ) در هر عصری جانشینان و افراد عادلی وجود دارند که تحریف گزافه گویان و انتساب یاوه سرایان و تاءویل و توجیه نادرست افراد نادان را از دین رفع و طرد می نمایند)(3) .

از معاویه بن عمار روایت شده است که گفت به امام صادق (علیه السلام ) عرض کردم : فردی است که حدیث شما را فراوان نقل می کند و آنرا در میان مردم منتشر می سازد و مضامین و محتوای آنرا در قلوب این مردم و نیز شیعیان شما جایگزین و استوار می دارد . و شاید در میان پیروان شما فرد عابد و

[شماره صفحه واقعی : 703]

ص: 4929


1- « تذاکروا و تلاقوا و تحدثوا؛ فان الحدیث جلاء القلوب ، ان القلوب لترین کما یرین السیف . جلاؤ ها الحدیث » (منیه المرید، ص 182. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/202 و 203، به نقل از غوالی اللئالی ).
2- « اعرفوا منازل الناس علی قدر روایتهم عنا » (منیه المرید، ص 182. الکافی 1/64).
3- منیه المرید، ص 182. الکافی 1/39.

پارسائی وجود داشته باشد که چنین موفقیتی برای او دست ندهد ، آیا کدامیک از این دو فرد از دیدگاه شما دارای فضیلت و شرافت فزونتری هستند ؟ حضرت فرمود : (آنکه حدیث ما را فراوان نقل می کند تا بدانوسیله قلوب شیعیان و پیروان ما را استوار بدارد ، او بر هزار عابد فضیلت و برتری دارد(1) ) .

ابی بصیر می گوید : از امام صادق (علیه السلام ) راجع به آن افرادی - که در آیه (( (الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه ) )) (2) از آنها یاد شده است - سؤ ال کردم . فرمود : (آنان عبارت از کسانی هستند که به سخنان گوش فرامی دهند ، و آنرا بی کم و کاست - همانطور که شنیده اید - برای دیگران بازگو می کنند)(3) .

از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که گفت امیرالمؤ منین (علیه السلام ) فرمود :

(وقتی حدیث و سخنی را بر زبان می آورید آنرا به کسی که برای شما بازگو کرده است نسبت دهید . اگر آن حدیث ، به حق باشد به نفع شما خواهد بود ، و اگر دروغ و نابحق باشد به زیان راوی و گوینده آن ، منجر خواهد شد)(4) .

هشام بن سالم و حماد بن عثمان و دیگران گفته اند که از امام صادق (علیه السلام ) شنیدیم که فرمود : (حدیث من ، حدیث پدرم . و حدیث پدرم ، حدیث جدم . و حدیث جدم ، حدیث امام حسین (علیه السلام ) . و حدیث امام حسین ، حدیث امام حسن (علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 704]

ص: 4930


1- منیه المرید، ص 182. الکافی 1/40.
2- سوره زمر، آیه 18: کسانی که به سخن گوش فرامی دهند و از بهترین آن پیروی می کنند.
3- منیه المرید، ص 182، الکافی 1/65.
4- « اذا حدثتم بحدیث فاسندوه الی الذی حدثکم ؛ فان کان حقا فلکم ، و ان کان کذبا فعلیه » (منیه المرید، ص 183. الکافی 1/66).

) . و حدیث امام حسن ، حدیث امیرالمؤ منین (علیه السلام ) . و حدیث امیرالمؤ منین ، حدیث رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) . و حدیث رسول خدا ، گفتار خداوند (عز و جل ) می باشد)(1) .

4- فقه

این واژه در اصل و ریشه آن به معنی مطلق درک و فهم و یا به معنی درک و فهم امور و مطالب دقیق می باشد . و اصطلاحا عبارت از آگاهی به احکام شرعی فرعی و عملی است مشروط بر آنکه این علم و آگاهی از دلیلهای تفصیلی آن به دست آید ؛ اعم از آنکه مستند به نص دلیل باشد و یا آنکه از طریق استنباط از نص و دلیل ، چنین عملی فراهم آید .

فائده فقه و علم استدلالی به احکام شرعی فرعی ، اطاعت از اوامر الهی و اجتناب از منهیات او است که چنین طاعتی ، فوائد و بهره های دنیوی و اخروی را برای انسان به ثمر می رساند .

از جمله احادیثی که در فضیلت و شرافت علم فقه و آئین ها و آداب مربوط به آن وارد شده است حدیثی است که در طی آن آمده است : (کسی که خداوند متعال ، خیر و سعادت او را خواهان است ، توفیق فقاهت و بصیرت دینی را به وی ارزانی می دارد)(2) و یا حدیثی که می گوید : (وجود یک فقیه و دانشمند واجد بصیرت دینی - از دیدگاه شیطان - طاقت فرساتر و ناخوش آیندتر و سخت تر از وجود هزار فرد عابد و پارسا می باشد)(3) .

پیامبر اکرم (صلی

[شماره صفحه واقعی : 705]

ص: 4931


1- منیه المرید، ص 183. الکافی 1/68.
2- منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/140.
3- « فقیه واحد، اشد علی الشیطان من الف عابد » (منیه المرید، ص 183. کنزالعمال 10/155).

الله علیه و آله ) فرمود : (دو خصلت و دو خصوصیت در هیچ فرد منافقی به هم نمی رسد : یکی راه و روش نیکو و پسندیده ، و دیگری فقه و بصیرت دینی )(1) .

و همو فرموده است : (پرفضیلت ترین عبادت و بندگی خداوند متعال ، تحصیل فقه و کسب بینش دینی است . و پرارج ترین راه و رسم دینداری ، ورع و پرهیزکاری است )(2) .

از ابی سعید (خدری ) است که گفت : (پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و اصحاب و یاران او - آنگاه که در نشستی گرد هم می آمدند - سخن آنان ، به فقه و آگاهی از مسائل دینی مربوط می شد ، مگر وقتی که کسی سوره ای را قرائت می کرد و یا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) کسی را به قرائت سوره ای ، امر می فرمود)(3) .

حماد بن عثمان از : امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (آنگاه که خداوند متعال ، خواهان خیر و سعادت کسی باشد ، او را در امر دین ، فقیه و آشنا می فرماید)(4) .

بشیر دهان می گوید : امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (هیچیک از یاران ما که فاقد فقه و بصیرت دینی هستند از خیر و نیکی بهره ای نخواهند داشت . ای بشیر هر فردی از یاران ما - به خاطر داشتن بینش دینی - احساس بی نیازی نکند ، سرانجام به عامه و مخالفین نیازمند خواهد شد ، و آنگاه که به مخالفین نیازمند

[شماره صفحه واقعی : 706]

ص: 4932


1- « خصلتان لاتجتمعان فی منافق : حسن سمت ، و فقه فی الدین » (منیه المرید، ص 183. شرح شهاب الاخبار، ص 135. کنزالعمال 10/155. صحیح ترمذی (علم ) 19).
2- « افضل العباده : الفقه . و افضل الدین : الورع » (منیه المرید، ص 183. کنزالعمال 10/150).
3- منیه المرید، ص 183.
4- « اذا اراد الله بعبد خیرا فقهه فی الدین » (منیه المرید، ص 183. الکافی 1/39).

گردد ، او را ناخودآگاه - و بدون آنکه بفهمد - در مسیر گمراهی و باب ضلالت سوق می دهند)(1) .

از مفضل بن عمر است که گفت از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که فرمود : (باید در دین و آئین خود ، دارای فقاهت و بصیرت باشید ، و همچون اعراب و بادیه نشینان و به سان صحراگرد نباشید ؛ زیرا اگر کسی در دین و آئین الهی از فقه و بینش لازم ، محروم باشد خداوند متعال نظر و لطف و مرحمت خود را از او برمی گیرد و هیچگونه عملی را به عنوان کاری سالم و پاکیزه ، از او نمی پذیرد و یا عمل او را پاکیزه نمی گرداند)(2) .

ابان بن تغلب از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (حتی دوست می دارم که سر و صورت یاران من زیر فشار شکنجه تازیانه قرار گیرد تا در امر دین ، دارای فقه و بینش کافی گردند)(3) .

همان ابان گفته است : (مردی به امام صادق (علیه السلام ) عرض کرد : قربانت گردم ، اگر فردی این حقیقت ، یعنی امامت را بازیابد و فقاهتی کسب کند ؛ ولی خانه نشینی اختیار نماید و در میان جمع دوستان و یاران ، نمایان نگردد و شناخته نشود (و با آنها آشنائی به هم نرساند ، نظر شما درباره او چیست ؟ ) فرمود : چگونه می توان گفت چنین شخصی دارای فقاهت و بینش دینی است )(4) (با اینکه به بینش دینی درباره شخص خود اکتفاء می کند و از تعلیم آن به

[شماره صفحه واقعی : 707]

ص: 4933


1- « لاخیر فیمن لایتفقه من اصحابنا. یا بشیر، ان الرجل منهم اذا لم یستغن بفقهه احتیاج الیهم ، فاذا احتاج الیهم ادخلوه فی باب ضلالتهم و هو لایعلم » (منیه المرید، ص 183، 184. الکافی 1/40).
2- منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36. بحارالانوار 1/214، به نقل از محاسن برقی .
3- « لوددت ان اصحابی ضربت رؤ وسهم بالسیاط حتی یتفقهوا (فی الحلال و الحرام ) » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36. بحارالانوار 1/213، به نقل از محاسن برقی ).
4- منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36.

دیگران ، دریغ می ورزد ؟ ) .

از علی بن حمزه است که گفت از امام صادق (علیه السلام ) شنیدم که می فرمود : (در دین و آئین خود کسب بصیرت نمائید ؛ زیرا اگر شما فاقد بصیرت و بینش دینی باشید ، در سطح فردی اعرابی و بادیه نشین ناآگاه تنزل خواهید کرد . خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید :

(( (لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون ) )) (1)

تا در دین ، بصیرتی کسب کنند و آنگاه که به زادبوم و جامعه خویش برمی گردند آنانرا تهدید کرده و بترسانند ، تا شاید آنان از گناه بترسند و از آن بر حذر باشند .

امام باقر (علیه السلام ) می فرماید : (کمال و تمامیت شخصیت انسان ، همان تحصیل فقاهت و بینش دینی ، و صبر و پایداری در برابر مصائب و حوادث ناگوار ، و اندازه گیری و ارزیابی حوائج زندگانی ، یعنی اقتصاد در معیشت است (2) ) .

سلیمان بن خالد از امام صادق (علیه السلام ) روایت کرده است که فرمود : (مرگ هیچیک از مؤ منین - از دیدگاه شیطان - محبوب تر از مرگ یک فقیه و انسان آگاه دینی نیست (3) ) .

و نیز امام صادق (علیه السلام ) فرمود : (آنگاه که یک فقیه مؤ من و فردی واجد بینش دینی از دنیا می رود ، رخنه و شکافی در سازمان اسلام پدید می آید که هیچ چیز نمی تواند آنرا ترمیم و جبران نماید(4) ) .

علی بن حمزه می گوید از

[شماره صفحه واقعی : 708]

ص: 4934


1- سوره زمر، آیه 122. الکافی 1/36.
2- منیه المرید، ص 184. الکافی 1/39.
3- « ما من احد یموت من المسلمین احب الی ابلیس من موت فقیه » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/46).
4- منیه المرید، ص 184. الکافی 1/46.

امام ابی الحسن موسی بن جعفر (علیهماالسلام ) شنیدم که می فرمود : (وقتی یک فرد باایمان (و فقیه و آگاه در امر دین ) از دنیا می رود ، فرشتگان و همچنین سرزمین و منطقه ای که او در آن ، خدای را عبادت می کرد ، و ابواب و گذرگاههای آسمان که اعمال این فرد مؤ من را به اوج عالم ملکوت می برد ، در فقدان او می گریند ؛ و رخنه ای در اسلام به وجود می آید که هیچ چیز دیگری نمی تواند آنرا ترمیم کند ؛ زیرا افراد باایمانی که واجد فقاهت و آگاهی دینی هستند همچون دژ و باره و قلعه های مستحکم شهر برای حفظ و صیانت می باشند)(1) .

امام صادق (علیه السلام ) فرمود : مردم نمی توانند خود را در فراخی و گشادگی ببینند مگر آنگاه که جویا و پویا و پرسان بوده ، و در امر دین کسب بصیرت نموده و امام و پیشوای خود را شناسائی کنند . فقط برای چنین افرادی روا است گفته های آن امام را - ولو به صورت تقیه و رازداری هم باشد - فراگیرند)(2) و بدان عمل نمایند .

روایات مذکور ، بخشی از احادیثی است که اختصاصا در ارتباط با علوم شرعی و دانشهای دینی به ما رسیده است ، و باید بر مجموعه این اخبار ، روایاتی را افزود که درباره مطلق علم وارد شده است ، روایاتی که شمه ای از آن در طی بحثهای گذشته این کتاب یادآوری شد .

فصل دوم : علوم و دانشهای فرعی دینی
اما معرفت به خداوند متعال و متعلقات آن

علوم و دانشهای فرعی عبارت از علومی است که معرفت و شناخت

[شماره صفحه واقعی : 709]

ص: 4935


1- « اذا مات المؤ من بکت علیه الملائکه و بقاع الارض التی کان یعبد الله علیها و ابواب السماء التی کان یصعد فیها باعماله ، و ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شی ء؛ لان المؤ منین الفقهاء حصون الاسلام کحصن سورالمدینه » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/47).
2- منیه المرید، ص 148. الکافی 1/50.

علوم دینی و شرعی متوقف بر آنها است : اما معرفت به خداوند متعال و متعلقات آن ، تحقق مسائل مربوط به آن ، بر هیچیک از علوم ، مبتنی نیست ؛ بلکه صرف مطالعه و بررسی و تاءمل سطحی و ساده برای تحقق شناخت مذکور ، کافی می باشد . و این موضوع ، مسئله ای است عقلی که تحصیل آن (یعنی معرفت خداوند متعال ) بر هر فرد مکلف (اعم از زن و مرد) ، واجب و ضروری می باشد ، و در کنار اموری که ذاتا دارای وجوب و ضرورت هستند در نخستین نوبت قرار دارد . اگرچه غوررسی در مباحث مربوط به معرفت خداوند متعال و تحقیق و بررسی مطالب آن و نیز شناخت کیفیت دفع شبهات ملحدان و یاوه سرایان درباره خداوند ، به پاره ای از علوم عقلی از قبیل منطق و امثال آن متوقف می باشد .

اما کتاب عزیز ، یعنی قرآن کریم

چون به زبان عربی واضح و رسائی نازل شده است ؛ لذا معرفت و شناخت محتوای آن بر علوم عربیت از قبیل : صرف و نحو و اشتقاق و معانی و بیان و بدیع و لغت عربی و نیز اصول فقه ، مبتنی است تا از رهگذر این علوم ، حکم عام و خاص ، مطلق و مقید ، محکم و متشابه قرآن و امثال آنها از انواع دیگر علوم قرآنی ، شناخته شود . پس بنابراین ، معرفت و تحصیل علومی که فهمیدن احکام و آیات قرآن کریم بر آنها مبتنی است واجب و ضروری می باشد به گونه ای که اگر معرفت قرآن کریم ، واجب عینی باشد معرفت

[شماره صفحه واقعی : 710]

ص: 4936

این علوم نیز واجب عینی خواهد بود . و چنانچه معرفت قرآن کریم ، واجب کفائی باشد تحصیل و شناخت این علوم نیز واجب کفائی خواهد بود . و ما - ان شاء الله - در مباحث بعدی از این موضوع مفصلا گفتگو خواهیم کرد .

اما حدیث نبوی

سخن درباره آن ، همانند سخنی است که راجع به قرآن کریم بیان شد . و علوم حدیث ، نیز همانند علوم قرآنی است ؛ با این تفاوت که باید در علوم حدیث ، معرفت احوال روات و ناقلان حدیث را - از لحاظ مسئله جرح و تعدیل - اضافه نمود تا بر اساس آن ، احادیث مقبول از احادیث مردود ، بازشناخته شود . شناخت حدیث از این نظرگاه ، ویژه علم رجال است .

اما فقه

معرفتی که انسان درباره این علم به هم می رساند ، بر تمام علوم سابق الذکر - اعم از علوم فرعی دینی و علوم اصلی دینی - توقف دارد .

اما کلام

از آنجا که معرفت شرع و قوانین دینی به شناخت شارع و قانونگزار و عدل و حکمت آن قانونگزار و نیز شناخت مبلغ و حافظ و پاسدار این قانون ، یعنی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله ) مبتنی است (باید قبلا این علم را تحصیل کرد) .

در قرآن کریم ، حدود پانصد آیه وجود دارد که به احکام شرعی و مسائل فقهی ، مربوط است ؛ لذا بر هر فردی که دست اندر کار آموختن علم فقه استدلالی می باشد لازم است تفسیر این آیات را بداند . ولی در مورد حدیث باید آن مقدار از احادیثی را که

[شماره صفحه واقعی : 711]

ص: 4937

درباره احکام و مسائل فقهی است شناسائی کند تا بتواند احکام دین را از این احادیث و نیز آیات قرآنی ، استنباط نماید . و اگر استنباط احکام از این دو ماءخذ امکان پذیر نبود (یعنی آیات و احادیثی در زمینه حکم مورد نظر به دست نیامد) باید به سایر ادله مراجعه کند ، ادله ای که می توان احکام فقهی را از آنها استخراج نمود از قبیل : اجماع و دلیل عقل که ضوابط این دو دلیل در علم (اصول فقه ) مشخص شده است .

اما منطق

یک علم آلی و ابزاری پرارزشی است که می توان هرگونه ادله را در سایه آن از نظر صحت و سقم ، بررسی و ارزیابی نمود ، و می توان با میزان منطق ، مقدماتی که انسان را به مطلوب و نتیجه صحیح می رساند از مقدماتی که موصل به مطلوب نیست بازیافت .

علیهذا ده علم (1) ، علوم بنیادی و دانشهای زیربنائی علوم شرعی را تشکیل می دهند . و مجموع علومی که علوم پایه و دانشهای مبنائی فقه را سازمان می دهند عبارت از دوازده علم می باشد(2) . این علوم از لحاظ تاءلیف و تدوین ، مجموعا به هشت علم می رسد ؛ زیرا علم اشتقاق غالبا در علم اصول فقه و یا برخی از علوم عربیت مندرج است (و ایندو به صورت یک علم ، تدوین و تاءلیف می شوند) . و علم معانی و بیان و بدیع در اکثر کتب و مدونات ، یکجا جمع شده و به صورت یک علم ، فرض می شوند ، چنانکه علم صرف ، تواءم با

[شماره صفحه واقعی : 712]

ص: 4938


1- این ده علم عبارتند از: 1- صرف 2- نحو 3- اشتقاق 4- معانی 5 - بیان 6- بدیع 7- لغت 8 - اصول فقه 9- رجال 10- منطق .
2- این دوازده علم عبارت از علوم فوق الذکر به اضافه تفسیر و حدیث می باشند.

نحو در اکثر کتب مدون ، به چشم می خورد و کمتر اتفاق افتاده که کسی این علوم را مستقل و جدا از یکدیگر تدوین کرده باشد ؛ بویژه ، این علوم در کتب پیشینیان در کنار هم تواءما تاءلیف شده اند . علیهذا با تاءمل و دقت می توان میان آراء کسانی که علوم پایه فقه را دوازده علم می دانند و راءی کسانی که این علوم را عبارت از هشت علم معرفی می کنند ، سازش و هماهنگی برقرار ساخت .

به امید موفقیت ، خواهان آن هستم که در این زمینه از بذل دقت دریغ نگردد .

مطلب دوم : درجات و مراتب اهمیت علوم دینی و مسائل مربوط به آن
الف - واجب عینی

عبارت از امر واجبی است که اداء و انجام آن جز به صورت واجب عینی امکان پذیر نباشد (یعنی اداء آن به وسیله عده ای از افراد ، موجب سقوط تکلیف از دیگران نمی شود) و باید گفت منظور از حدیث (( (طلب العلم فریضه علی کل مسلم ) )) (1) این است که تحصیل علم و دانش بر هر فرد مسلمان - اعم از زن و مرد - واجب عینی است . و واجب عینی مآلا به : اعتقاد و فعل و ترک بازمی گردد .

1- اعتقاد :

اعتقاد عبارتست از اعتقاد به شهادتین و اقرار و گواهی درونی به وحدانیت خداوند متعال و رسالت حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله ) و اعتقاد به حقایقی که در مورد خداوند ، واجب و یا نسبت به او ممتنع است ، و ایمان به امامت امام و باورداشت احکامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) - در مسائل مربوط

[شماره صفحه واقعی : 713]

ص: 4939


1- منیه المرید، ص 186. الکافی 1/35. کنزالعمال 10/130/131.

به دنیا و آخرت - از جانب خداوند متعال به مردم ابلاغ کرده است ، مسائل و حقایقی که با تواتر و از طریق ادله اطمینان بخش و یقین آفرین به ثبوت رسیده که از جانب رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) می باشد .

تحصیل مازاد بر این مسائل از قبیل ادله متکلمین و تحقیق و کاوش در مباحث دقیق علم کلام ، به عنوان واجب کفائی - آنهم به منظور صیانت و پاسداری از دین مقدس اسلام و رفع شبهات معاندان و یاوه سرایان - بر مسلمین لازم می باشد .

2- فعل :

فعل و عمل عبارت از فراگرفتن واجبات نماز - البته در صورت مکلف بودن و رسیدن وقت نماز ، و یا پیش از رسیدن وقت نماز به مقداری که بتوان در آن مدت ، مراسم نماز را فراگرفت - که در این صورت تعلم آن واجب می باشد .

شناخت احکام سایر تکالیف دیگر از قبیل : زکوه ؛ روزه ، حج ، جهاد ، امر به معروف ، فراگرفتن آنها همانند نماز و به همان صورتی است که در واجب عینی ذکر شد . و اما ابواب دیگر فقه مانند : عقود و ایقاعات ، تحصیل و آموختن احکام آنها در صورتی واجب عینی است که بر حسب مقررات و اسباب مذکور در کتب فقه ، به این مرحله از وجوب برسد ، و در غیر اینصورت آموختن آنها به صورت واجب کفائی خواهد بود .

تحصیل علم درباره حلال و حرام در رابطه با خوراکیها و نوشیدنی ها و ملبوسات و امثال آنها - که

[شماره صفحه واقعی : 714]

ص: 4940

انسان در زندگانی ناگزیر ، بدانها نیازمند است - واجب عینی می باشد . و همچنین شناخت احکام مربوط به روابط زوجیت و همسری - برای کسانی که دارای همسر هستند - و نیز حقوق بردگان ، برای کسانی که دارای مملوک می باشند ، در حد وجوب عینی است .

3- ترک :

این مسئله به همان موضوعاتی مربوط می گردد که درباره فعل ، از آنها یاد کردیم تا از اموری اجتناب کند . از جمله مطالبی که به مسئله ترک و اجتناب ، ارتباط دارد - و بلکه باید به عنوان مهمترین موضوعات مربوط به ترک ، تلقی گردد ، همانطوریکه در آغاز این کتاب آوردیم - فراگرفتن حقایقی است که انسان در سایه آنها می تواند قلب خویش را از صفات مهلک و کشنده شخصیت انسانی از قبیل : ریاء ، حسد ، عجب و خودستائی ، تکبر و امثال آنها تصفیه و پاکسازی کند .

مسائل مربوط به این مطلب در علم جداگانه دیگری مورد بحث و بررسی قرار گرفته است ، علمی که پرارزش ترین و شکوهمندترین علوم و دانشها به شمار می آید . ولی متاءسفانه این علم (یعنی علم اخلاق ) آنچنان رو به اندراس و فرسودگی نهاده که گویا اثری از آن به چشم نمی خورد . و چون فراگرفتن علم اخلاق و اینگونه واجبات عینی باید قبل از بلوغ انجام گیرد - به خاطر آنکه وقت و فرصت افراد پس از بلوغ ، بسیار کوتاه می باشد - لذا بر هر ولی و سرپرست خانواده ای لازم است که زیردستان و فرزندان خود را از

[شماره صفحه واقعی : 715]

ص: 4941

باب (حسبه )(1) تحت تعلیم اخلاقی قرار دهد . بلکه بر حسب دستوریکه وارد شده است باید هر فردی از افراد خانواده - اعم از زن ، مرد و فرزند - را با تعلیمات اخلاقی مجهز ساخت تا بدینوسیله موجبات نجات آنان را از آتش دوزخ به ثمر رسد .

خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است :

(( (قوا انفسکم و اهلیکم نارا))) (2)

از مؤ منان ، سعی کنید که خود و خانواده خویش را از آتش دوزخ ، صیانت نمائید .

امیرالمؤ منین (علیه السلام )(3) و گروهی از مفسرین (4) درباره این آیه گفته اند : (حقایقی را به افراد خانواده خود تعلیم دهید تا آنها در ظل آن در روز قیامت از آتش دوزخ رهائی یابند) .

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) فرمود : (همه شما (اعم از خواص و توده مردم ) ، نگاهبان هستید و تمام شما مردم نسبت به زیردستان خویش دارای رسالت و مسئولیت می باشید)(5) .

ب - واجب کفائی

عبارت از علومی است که مردم در اقامه دین و آئین خود ، ناگزیر از تحصیل آن ها می باشند از قبیل : حفظ قرآن و حدیث ، و فراگرفتن علوم قرآنی ، و علوم حدیث ، و اصول فقه ، و علوم عربیت ، و شناخت راویان حدیث و معرفت احوال آنها ، و شناسائی اجماع . و نیز علوم و فنونی که افراد جامعه در مسئله تاءمین معیشت و زندگانی خود بدانها نیازمندند از قبیل پزشکی و حساب و فنون و صنایع ضروری دیگر مانند : خیاطی ، کشاورزی و حتی حجامت (و جراحی

[شماره صفحه واقعی : 716]

ص: 4942


1- کارهائی که به امید دریافت مزد و ثواب از جانب خداوند متعال انجام می گیرد به (حسبه ) نامبردار است و چنین اموری را که باید با این هدف انجام گیرد (امور حسبی ) می نامند.
2- سوره تحریم ، آیه 6.
3- امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در تفسیر این آیه فرموده است : « (علموا انفسکم و اهلیکم الخیر و ادبوهم ) » (رک : المیزان 19/341، به نقل از (الدر المنثور) ).
4- از آن جمله ، مقاتل بن سلیمان ازدی در تفسیر همین آیه گفته است : « (و هو ان یؤ دب الرجل المسلم نفسه و اهله و یعلمهم الخیر) » (رک : مجمع البیان 1/318).
5- « کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته » (منیه المرید، ص 187. صحیح بخاری (جمعه ) 11. صحیح ترمذی (جهاد) 27. مسند احمد بن حنبل 2/5، 54 مجموعه ورام ، ص 6).

) و امثال آنها ، (تحصیل اینگونه علوم و فنون ، واجب کفائی است ) .

فرع

برخی از علماء معتقدند که واجب کفائی دارای فضیلت و شرافت فزونتری نسبت به واجب عینی است ؛ زیرا در صورت قیام عده ای از افراد مکلف در مقام اداء واجب کفائی ، از برکات قیام و انجام وظیفه آنها ، همه مردم مسئول و مکلف ، از گناهی - که ممکن بود احیانا به خاطر ترک چنان واجباتی دامنگیر آنان گردد - مصونیت می یابند . برخلاف واجب عینی که در مورد آن ، فقط کسی مصون از گناه است که بدان قیام می کند (و با قیام او در اداء تکلیف ، دیگران در صورتیکه شخصا آنرا ترک کنند ، از گناه مصون نمی باشند) .

ج - سنت و وظائف مستحب

اینگونه اعمال عبارتند از فراگرفتن نوافل و عبادات و آداب مستحب دینی و تحصیل مسائل والای معنوی و مکارم اخلاق و امثال آنها از آدابی که الزامی نیستند . می توان فراگرفتن علم هیاءت را - به منظور پی بردن به عظمت خداوند متعال - و نیز تحصیل علوم وابسته به هیئت از قبیل : هندسه و سایر علوم مربوطه را به عنوان انجام یک سنت و وظیفه مستحب تلقی کرد .

د - علومی که تحصیل آن ها مطلقا و یا به طور مشروط حرام است

گذشته از این علوم ، دانشهای دیگری وجود دارد که برخی از آنها مطلقا حرام است از قبیل : سحر و شعبده و برخی از آراء فلسفی . و بالاخره هر علم و دانشی که تحصیل آنها موجب برانگیختن شک و تردید نسبت به مبانی دین می گردد ، تعلم و فراگرفتن آنها حرام می باشد .

برخی

[شماره صفحه واقعی : 717]

ص: 4943

از علوم ، دارای حرمت مشروط هستند ، مانند علم احکام نجوم و رمل که آموختن اینگونه علوم - در صورت اعتقاد به تاءثیر ، و به واقعیت پیوستن آن - حرام می باشد . ولی به شرط آنکه شخص در طی تحصیل آنها معتقد به این حقیقت باشد که هر اثر و امری ، مستند به خداوند متعال است و به فرمان خداوند متعال - بر حسب جریان عادی و طبیعی - نجوم و رمل دارای علیت در پاره ای از آثار مربوط می باشد و می توان بدانها تفاءل زد ، فراگرفتن آنها با چنین شرائطی ، مباح خواهد بود .

ه - دانشهائی که تعلیم و تعلم آنها مکروه است

فراگرفتن برخی از معارف و آگاهیها ، مکروه می باشد از قبیل آموختن اشعار (مولدین )(1) که محتوای آنها شامل غزل و مطالبی است که موجب وقت گذرانی به بطالت در کار بیهوده و بی ثمر ، و تضییع عمر می گردد و هیچ نفع و سودی بر آنها مترتب نیست .

و - علوم و دانشهای مباح

برخی از علوم - از لحاظ تعلیم و تعلم - مباح است (یعنی تحصیل و عدم تحصیل آنها مساوی است ، به مطلوب است و نه نامطلوب ) مانند شناخت تواریخ و رویدادهای مربوط به زمان گذشته و اشعاری که از یاوه گوئیها و غزلسرائیها عاری است و موجب اتلاف عمر نمی باشد ، و نیز مطالب واجب و الزام آور در آنها مطرح نشده است از قبیل اشعار عربی (عربهای عاربه )(2) و قصائد اصیل در زبان عربی که در خور احتجاج و استشهاد به آنها در رابطه با عبارات کتاب و سنت می باشد ؛ و لذا است

[شماره صفحه واقعی : 718]

ص: 4944


1- مولدین ، شعرائی هستند که عرب محض نبوده اند، بلکه غیرعرب به شمار می رفتند.
2- عربهای عاربه ، شعرائی هستند که عرب محض بوده اند.

که می توان اینگونه اشعار را از ملحقات و مطالب وابسته به علم لغت برشمرد .

علوم و معارف دیگر از قبیل : طبیعیات و ریاضیات و صنایع و فنون دیگر ، اکثر آنها - ذاتا و با توجه به خود آنها - مباح می باشد ، و احیانا ممکن است آنها را به عنوان معارف و دانشهای مطلوب و مستحب تلقی کرد ؛ چون فراگرفتن این علوم ، موجب تکمیل نفس و آمادگی برای تحصیل علوم دینی می گردد ، و از رهگذر فراگرفتن آنها قوه نظری و نیروی اندیشه انسان نیز تقویت می شود . و گاهی فراگرفتن همین علوم - در صورتیکه صرف وقت برای تحصیل آنها مستلزم کوتاهی ورزیدن و سهل انگاری در تحصیل واجبات عینی و واجبات کفائی گردد - حرام خواهد بود ؛ چنانکه این وضع و حالت برای برخی از افراد محروم و بی خبر از حقایق دینی ، در زمان ما پیش می آید (که به علت اشتغال و سرگرم شدن به مباحات و مستحبات ، تکالیف ضروری و واجبات را از دست می نهند) .

باید گفت : اگر کسی در علومی که آلت و ابزار و وسیله برای ورود در علوم شرعی و دینی است بیش از اندازه مورد نیاز و فزنتر از حد ابزاری آن ، سرگرم گردد با توجه به اینکه اشتغال به علوم دینی ، به علت آنکه مردم کاملا بدان قیام نمی کنند ، در حد وجوب خود باقی است - لذا اشتغال به اینگونه علوم آلی و ابزاری در این شرائط ، حرام خواهد بود .

مسئله توضیح و گزارش

[شماره صفحه واقعی : 719]

ص: 4945

اقسام و انواع علوم و دانشها و بیان تفصیلی احکام و مقررات مربوط به آنها ، مسئله ای است که باید در جای دیگر مورد بحث و تحقیق قرار گیرد ؛ زیرا بررسی اینگونه مطالب از حدود و مشخصات متناسب با موضوع این کتاب خارج است .

باید متوجه باشیم که انحصار علوم دینی به علوم چهارگانه (اصول دین یا علم کلام . علم به کتاب یا علوم قرآنی . علم حدیث . و فقه ) ، اصطلاح خاص گروهی از دانشمندان است ؛ و لذا برخی از علماء ، علوم دینی را به سه علم اخیری تقسیم کرده اند .

امکان دارد که هر گونه علم واجب و مستحب را به همین اصطلاح خاص ، ارجاع داد ، و چنین ارجاعی بلااشکال است ، چون اینگونه واژه ها ، صرفا به عنوان اصطلاح اهل فن تلقی می شود که به خاطر مناسبات ویژه ای استعمال می گردد . خداوند متعال از هر کسی نسبت به حقایق ، آگاه تر می باشد .

مطلب سوم : ترتیب و تسلسل علوم دینی در رابطه بامحصل و دانشجو
مفدمه

باید دانست هر یک از این علوم مذکور از لحاظ تعلم و فراگرفتن ، دارای مراحل و درجاتی است که باید دانشجو این مراحل را در نظر گیرد و ترتیب آنها را رعایت کند تا سعی و کوشش او هدر نرود ، و آداب و راه و رسم دانشجوئی بر او دشوار و ناهموار نگردد ، و ضمنا بتواند در مدتی کوتاه و به سرعت ، شاهد مطلوب و موفقیت را در آغوش گیرد .

چه بسیار دیده شده که عده ای از محصلین و دانشجویان ، سالیان مدیدی در پی دانشجوئی

[شماره صفحه واقعی : 720]

ص: 4946

کوشیدند ولی موفقیتی در این راه کسب نکردند ، و در طی این مدت دور و دراز - به علت عدم رعایت ترتیب مذکور - جز به مایه علمی اندکی - به سرمایه ای کافی دست نیافتند ؛ در حالیکه دسته ای دیگر از دانشجویان در ظرف مدت کوتاهی - به خاطر مراعات ترتیب و تسلسل منطقی علوم - توانستند ذخائر فراوانی از علوم و معارف را کشف کرده و از آن ها برخوردار گردند .

ولی ضمنا نیز باید متوجه بود که هدف اساسی این علوم ، تنها خود علم و آگاهی نسبت به آنها نیست ؛ بلکه هدف آنست که تحصیل علم ، همپای با مقصد الهی و هماهنگ با آن باشد . معیار و مقیاس این هماهنگی یا از نقطه نظر آلیت و ابزاری بودن این علوم در وصول به رضای خدا است ، و یا از رهگذر علم و یا عمل برای خدا ، و یا به خاطر اقامه نظام وجود ، و یا راهنمائی بندگان خدا به خواسته های الهی ، و یا امثال آنها می باشد . و به همین علت ، ترتیب تعلم و یادگیری این علوم ، متفاوت می گردد .

بنابراین اگر کسی در خردسالی و دوران نوجوانی ، تحصیل علم را آغاز کند ، نظر به اینکه واجد صلاحیت ترقی و پیشرفت در مراحل مختلف علوم است ، و نیز دارای اهلیت و آمادگی برای کسب فقاهت و بصیرت دینی از راه استدلال و براهین می باشد باید در آغاز کار به :

1- حفظ قرآن کریم و تجوید آن بر مبنای ضوابط معتبر ، اشتغال ورزد

چون حفظ کردن قرآن کریم و تجوید صحیح آن می تواند به

[شماره صفحه واقعی : 721]

ص: 4947

صورت یک کلید مشگل گشای متناسب و یاوری توفیق آفرین درآید ؛ و نیز جان و دل ، نورانیت یافته و انسان در زیر سایه آن - برای درک و فهم سایر علوم - آمادگی پیدا کند . آنگاه که محصل از حفظ و تجوید در قرائت قرآن کریم فارغ گشت می تواند سرگرم فراگرفتن علوم عربیت گردد ؛ زیرا علوم عربیت ، نخستین ابزار فهم و مهمترین اسباب درک علوم دینی است .

بنابراین باید نخست پس از حفظ قرآن کریم :

2- علم صرف

را تحصیل کند و به تدریج ، از کتب ساده تر آغاز کرده و به کتب دشوارتر و پیچیده تر ، و از کتب کوچکتر به کتابهای بزرگتر ، تحصیل در این علم را ادامه دهد تا سرانجام بتواند معلومات متقن و استواری را در علم صرف کسب کرده و دارای احاطه علمی نسبت به آن گردد .

سپس باید :

3- علم نحو

را فراگیرد و به ترتیب مذکور در علم صرف ، در این علم نیز کار خود را آغاز کرده و ادامه دهد و باید پیش از آن مقداری که در علم صرف می کوشید بر مراتب جد و جهد خود در حفظ کردن مطالب نحوی بیفزاید ؛ زیرا کوشش در حفظ ضوابط نحوی دارای اثر پرارزشی در فهم معانی (تعابیر عربی ) قرآن و حدیث است ، و در جهت آموختن کتاب و سنت ، سهم به سزائی را دارا است ؛ چون ایندو به زبان عربی است .

پس از فراغ از علم صرف و نحو باید به سایر :

4- علوم عربیت دیگر

(از قبیل : معانی و بیان و بدیع و امثال

[شماره صفحه واقعی : 722]

ص: 4948

آن ) منتقل گردد .

و آنگاه (که در حد نیاز) از تمام علوم عربیت بهره گرفت باید دست اندر کار تحصیل :

5 - فن منطق

گردد و مطالب آنرا در حد متوسطی بررسی و مطالعه کند ؛ و آنچنانکه در مورد علوم دیگر ، خود را زیاده از حد سرگرم می ساخت خویشتن را در این فن مشغول نسازد ؛ زیرا هدف مطلوب - بدون آنکه نیازی به اطاله تحصیل در منطق پیدا کند - (با مطالعه و تحصیل مختصر در این فن ) تاءمین می شود ، و زیاده روی در تحصیل این علم غالبا موجب تضییع وقت و اتلاف فرصت می گردد .

پس از فراغ از تحصیل منطق باید به :

6- علم کلام

منتقل گردد و تدریجا و گام به گام ، آگاهیهای لازم را در این علم در حد متوسطی کسب نماید و از مباحث و مسائل مربوط به بخش طبیعیات این علم مطلع شود . البته تا آنجا تحصیل خود را در این علم ادامه دهد که ملکه و نیروئی در او به ثمر رسد تا او را به بحث و کاوش و اطلاع بر مزایا و خصوصیات عوالم وجود ، توانا سازد .

محصل و دانشجو باید پس از علم کلام ، وارد تحصیل :

7- علم اصول فقه

گردد ، و به همان ترتیب تدریجا در مورد مباحث و کتب این علم از آسان به مشکل و از ساده به پیچیده ، کار خود را ادامه دهد . علم اصول فقه برای کسانی که می خواهند در دین الهی به مقام فقاهت برسند پس از علم نحو - از نقطه نظر تحریر و تحقیق و اهمیت

[شماره صفحه واقعی : 723]

ص: 4949

- دارای اولویت می باشد . بنابراین نباید دانشجو در مورد این علم به مایه اندک و ناچیز بسنده کند . به همین جهت هر قدر که در این علم غوررسی و تحقیق نماید ، به همان مقدار ، مباحث فقهی و ادله شرعی ، مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد .

پس از تحصیل علم اصول فقه باید به فراگرفتن :

8 - علم درایه الحدیث

بپردازد و مسائل این علم را مطالعه نموده و بر قواعد و ضوابط و اصطلاحات آن احاطه و آگاهی یابد . ولی باید متوجه بود که علم درایه الحدیث از علوم دقیق و پیچیده ای به شمار نمی آید ؛ بلکه این علم صرفا عبارت از اصطلاحات مدون و فوائد و ضوابطی است که فراهم گشته است .

به همین جهت وقتی دانشجو به مطالب و مقاصد این علم دست یافت باید :

9- قرائت حدیث

را از نظر روایت ، تفسیر ، بحث و تصحیح - بر حسب اقتضای احوال و متناسب با مجال و فرصت خویش - آغاز کرده و ادامه می دهد . و لااقل ، اصل (1) و متنی را در این علم انتخاب کند که شامل ابوابی از مسائل فقهی و احادیث مربوط به آن باشد .

پس از فراغ از قرائت حدیث باید به بحث و :

10- تفسیر آیاتی از قرآن کریم

منتقل شود که مربوط به مقررات شرعی و مباحث فقهی است . علماء و دانشمندان اسلامی ، مباحث مستقل و جداگانه ای را در این علم (یعنی تفسیر آیات الاحکام ) تنظیم کرده اند ، و بویژه مصنفاتی را در این زاویه از تفسیر قرآن ، پرداختند و (کتب (احکام القرآن )

[شماره صفحه واقعی : 724]

ص: 4950


1- اصل در اصطلاح علماء حدیث ، مجموعه ای از روایات است که راوی - بلاواسطه - از لسان امام شنیده و ضبط نموده باشد؛ ولی چنانچه به واسطه کتاب دیگر (که از امام ، اخذ شده ) مجموعه ای گرد آورد، به این مجموعه ، (فرع ) و به مرجع اولی (اصل ) گویند. یا مراد به (اصل )، مجرد کلام امام (علیه السلام ) است در مقابل (کتاب ) و (مصنف ) که در آنها علاوه بر کلام ائمه (علیهم السلام ) از خود مؤ لف نیز بیاناتی هست (رک : علم الحدیث ، کاظم مدیرشانه چی ، ط دوم ، ص 72).

یا (آیات الاحکام ) و یا (فقه القرآن ) را تاءلیف نموده اند) که باید دانشجو ، یک کتاب را در این علم تحصیل کند تا در اسرار و مسائل دقیق آن بحث و کاوش نموده و با امعان نظر ، به کشف مباحث عمیق و مشکل آن توفیق یابد .

این علم (یعنی فقه القرآن ) ، نامحدود می باشد به گونه ای که اذهان مردم نمی تواند عمق آنرا غوررسی نموده و کاملا بر آن واقف گردد ؛ زیرا آیات قرآنی همچون گفتار عادی انسان نیست ؛ بلکه بیان خداوند دانا و آگاه می باشد که فهم و درک مردم نسبت به آن به همان اندازه ای است که عقل و فهم آنها اقتضاء می کند . (و بالاخره فهم آنها نسبت به محتوای نامحدود قرآن ، بسیار محدود و در تنگنا است ) .

آنگاه که دانشجو از تحصیل فقه القرآن و یا آیات الاحکام فارغ گردید باید قرائت :

11- کتب فقهی

را آغاز نماید و نخست ، تحصیل خود را از کتابی شروع کند که بتواند در ضمن آن به مطالب و رؤ س مسائل فقه و اصطلاحات فقهاء و قواعد و ضوابط آنان ، آشنائی پیدا کند ؛ زیرا این موضوعات به گونه ای است که نمی توان جز از راه تعلیم شفاهی استادان فقه ، بر آنها آگاهی یافت ، برخلاف علوم دیگر (که احیانا می توان مطالب و مباحث آنرا از لابلای کتب استخراج نمود و از راه مطالعه ، از آنها بهره گرفت ) .

وقتی از تحصیل در کتب فشرده و ساده فقهی فراغت یافت می تواند در

[شماره صفحه واقعی : 725]

ص: 4951

مرحله بعدی به قرائت کتب دیگر پرداخته و به بحث و استدلال و استنباط فرع از اصل و ارجاع فرع به علوم متناسب ، و استفاده حکم و قانون الهی از کتاب و سنت - چه از جهت نص و چه از راه استنباط - موفق شود ، استنباطی که نتیجه عموم لفظ و یا اطلاق آن می باشد . و یا آنکه احکام را از حدیث صحیح و حسن و امثال آنها استخراج نموده تا از این طرق درباره این مسائل به تدریج تمرین نماید و بدان ها انس و آشنائی پیدا کند .

هیچیک از علوم - از لحاظ ارتباط و پیوند با علوم دیگر - به پایه علم فقه نمی رسد ؛ چنانکه هیچ یک از علوم به مانند فقه ، مورد نیاز جامعه نیست . بنابراین باید دانشجو از بذل مساعی در تحصیل فقه دریغ نورزد ؛ بلکه جد و جهد خویش را در آموختن آن فزاینده تر ساخته و سعی وافری در آن بکار برد ؛ زیرا باید فقه را به عنوان مقصد نهائی و والاترین مطلوب ، و میراث انبیاء و پیمبران (علیهم السلام ) تلقی نمود .

باید یادآور شد که مساعی دانشجو وقتی می تواند از لحاظ وصول به هدف ، به مدد و یاری او برخیزد که ضمنا نیز مشمول موهبت الهی و نیروی قدسی پروردگار باشد ، تا بتواند او را به مطلوبش نائل ساخته و او را به چنان مرتبتی برساند .

توفیق الهی دارای اهمیت و ارزش ویژه ای در فقه و بصیرت نسبت به دین و آئین خداوند متعال است . و

[شماره صفحه واقعی : 726]

ص: 4952

بندگان او را جز این ، چاره ای نیست ؛ بلکه رسیدن به مقام فقاهت ، موهبتی است الهی و نفحه ای است روحانی که خداوند متعال همگام با مشیت و اراده به حق خویش ، آنرا اختصاصا به گروهی از بندگان خاص خود اعطاء می فرماید .

آری ، جد و جهد و توجه به خداوند متعال و گسستن از خلق و پیوستن به حق ، در افاضه این موهبت از ناحیه باری تعالی ، دارای اثری آشکار و سهم به سزائی می باشد ، لذا خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید :

(( (والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمع المحسنین ) )) (1)

آنانکه در راه ما می کوشند ، راههای خویش را فراسوی آنها نشان داده و آنانرا بدانها رهنمون می سازیم . و محققا خداوند متعال با نیکوکاران بوده و آنانرا موفق می گرداند .

آنگاه که دانشجو از تمام این علوم و معارف بهره لازم را دریافت کرد می تواند در :

12- تفسیر کامل کتاب آسمانی

یعنی قرآن کریم ، کار خویش را آغاز کند . بنابراین همه این علوم و دانشهای مذکور ، مقدمه و زمینه ساز ورود در تفسیر قرآن کریم می باشد .

اگر دانشجو به چنین توفیقی دست یابد نباید صرفا خود را در محدوده استنباطات و بداشتها و آراء مفسرین ، مقید سازد و بدانها بسنده کند ؛ بلکه باید خویشتن را هر چه بیشتر به تفکر و تعمق در معانی قرآن و تدبر در محتوای آن وادارد ، و به منظور آگاهی بر نکات اساسی و حقایق نهانی و پوشیده آن ، جان و

[شماره صفحه واقعی : 727]

ص: 4953


1- سوره عنکبوت ، آیه 69.

دل خود را بپالاید و به تصفیه روح بپردازد و روی به درگاه خدا آورده و لابه و زاری کند و از او بخواهد که توان و نیروی درک و فهم نبشتار آسمانی و کتاب گرامی ، و قدرت دریافت اسرار خطابهای آنرا از پیشگاه خود به وی مرحمت فرماید .

در چنین اوضاع و شرایطی است که در برابر دیدگان بصیرت و چشم دل و جانش ، حقایق ، چهره می گشاید ، حقایقی که از دیدگاه مفسران دیگر مخفی مانده و بدان نرسیده بودند ؛ زیرا این نبشتار عزیز خداوند متعال ، دریای ژرف و بی کرانی است که در ژرفای آن ، گوهرهای گرانبهائی جای گرفته و در سطح ظاهری آن نیز راه خیر و سعادت انسان ارائه شده است ، و دانشمندان و مردم از لحاظ طرز برداشت و یافتن گوهرهای گرانقدر آن و اطلاع و آگاهی - حتی بر پاره ای از حقایق این کتاب آسمانی - در درجات متفاوتی قرار دارند ، و تلقی و استفاده آنها بر حسب شعاع کاربرد نیروی درک و فهم آنها و به همان اندازه ای است که به توفیق الهی روزنه هائی از حقایق در برابر دیدگان بصیرت آنها گشوده می شود .

تنوع تفاسیر قرآن کریم :

به همین جهت است که تفسیرهای قرآنی - بر حسب اختلاف مفسرین از دیدگاه مذکور در فوق - بصورتهای متفاوتی تدوین شده است و به میزان کارآئی و تخصص علمی آنان ، تفسیرهای گوناگونی از قرآن کریم به چشم می خورد :

1- برخی از تفاسیر قرآنی به گونه ای تدوین شده است که جنبه

[شماره صفحه واقعی : 728]

ص: 4954

عربیت و مسائل مربوط به ادب عربی ، بر جهات و جنبه های دیگر آن رجحان دارد ، همانند تفسیر (الکشاف ) زمخشری . (که ضمنا همین جهات ادبی ناظر به هدف کلامی است و آن عبارت از اثبات مذهب معتزله می باشد) .

2- بعضی از تفسیرهای قرآن به کیفیتی ساخته و پرداخته شده است که مطالب جالب و چشمگیر آن عبارت از مسائل حکمی و براهین کلامی است از قبیل تفسیر (مفاتیح الغیب ) امام فخر رازی .

3- برخی از تفاسیر دیگر ، جنبه قصص و داستان ها در آنها نظرها را به خود معطوف می سازد مانند تفسیر (الکشف و البیان ) ثعلبی .

4- و در دسته ای دیگر از تفاسیر قرآن ، آنچه بیش از هر جنبه ای جلب نظر می نماید ، تاءویل حقایق و توجیهات باطنی است ، یعنی به گونه ای که تفسیر ظاهری در آنها تحت الشعاع تاءویلات عرفانی آنها می باشد ، مانند کتاب (التاءویلات ) ملا عبدالرزاق کاشانی .

و بالاخره تفسیرهای دیگری در چهره های گوناگون و تحت تاءثیر تخصص مؤ لفان آنها با دیدگاههای متفاوتی تدوین شده (که سرانجام ، مکاتب مختلفی را در تفسیر قرآن کریم به وجود آورده است ) .

بر حسب برخی از روایات مشهور ، قرآن کریم دارای تفسیر و تاءویل و حقایق و دقایق و ظهر و بطن و حد و مطلعی است ، و می توان همه آنها را فضل و مرحمت الهی برشمرد که طبق مشیت به حق خویش ، آنها را در اختیار عده ای قرار می دهد ؛ و خدای را

[شماره صفحه واقعی : 729]

ص: 4955

فضلی عظیم و لطفی عمیم است .

آنگاه که از مطالعه و تحقیق در تفسیر قرآن کریم فارغ گشت (و در شناخت قرآن کریم و محتوای آن به مایه های پرارزشی دست یافت ) و خواست به پیشرفتهای فزونتری نائل آید و جان و روحش را به اوج کمال ، ترقی و تعالی بخشد باید به تحصیل کتب :

13- حکمت

اعم از حکمت طبیعی و ریاضی - بپردازد .

14- حکمت عملی

را - که مسائل مربوط به تهذیب نفس در آن مطرح می باشد - مورد تحقیق و بررسی قرار دهد . و باید دانست که آنچه از این علوم بیرون است از نیازهای مربوط به دنیای فانی است .

15- علم حقیقی

پس از طی این مراحل ، نوبت به علوم حقیقی و فنون حقه الهی می رسد ؛ زیرا این علوم و فنون حقه الهی ، لب و عصاره همه علوم و معارف سابق الذکر و نتیجه و عصاره هرگونه شناختی را تشکیل می دهد . به وسیله همین علوم حقیقی است که انسان به مراتب و مقامات مقربان درگاه الهی ارتقاء یافته و بر مقاصد و اهداف واصلین به حق دست می یابد . امیدواریم که خداوند متعال ، ما و شما را از چنین قرب و منزلتی برخوردار سازد ؛ چون اعطاء و بخشش الهی ، فزونتر از حد انتظار می باشد .

همه این حقایق - که در طی مطلب سوم ، راجع به ترتیب علوم و دانشها یاد شد - بدین منظور بوده که افراد واجد اهلیت و شایستگی و کسانی که دارای آمادگی لازم برای دریافت این علوم می باشند ، بدانها آشنائی پیدا

[شماره صفحه واقعی : 730]

ص: 4956

کنند . آری برای کسانی این حقایق ارائه شده است که دل و جان آنها از چنان قابلیتی برخوردار است و می توانند در ظل آن ، این چنین معارفی را بازیافته و به درک آنها موفق گردند .

اما افرادی که - از لحاظ درک چنین مقام و موقعیت - گرفتار نارسائی هستند ، و به علت عوائق و موانع ، از رسیدن به چنین هدفی ، محروم و ممنوع می باشند ناگزیر باید بر حسب امکانات و استطاعت فکری و ذهنی خویش به قسمتی از آن بسنده نموده ، و گام به گام - به همان کیفیتی که قبلا یاد کردیم - مراحل وصول به این هدف و مقصد را طی کنند . اگر از نظر روحی ، خود را ناگزیر می بینند که در برخی از علوم و معارف سرگرم گردند و بدانها بسنده کنند و دست کم باید این خواسته روحی خود را به وسیله علوم دینی و احکام شرعی ، اشباع نموده و بدانها اکتفاء نمایند .

اگر افرادی - به علت ضیق مجال و یا نارسائی فکری و روحی - نتوانند همه علوم دینی و احکام شرعی را فرا گیرند ، باید تحصیل فقه را به خاطر اولویت آن نسبت به سایر علوم - انتخاب نمایند ؛ زیرا نبوات و رسالتهای انبیاء و پیامبران (علیهم السلام ) بر فقه ، تکیه زده ، و مسئله انتظام و سازمان امر زندگانی دنیا و مطالب و حقایق مربوط به آخرت و زندگانی روز واپسین ، بر فقه مبتنی است . چنین افرادی که کمبودهای هوش و یا نقص اهتمامشان ، مقتضی

[شماره صفحه واقعی : 731]

ص: 4957

اشتغال محدود و سرگرم شدن به تحصیل فقه می باشد باید علاوه بر تحصیل این علم ، خویشتن را به تهذیب نفس و اصلاح و آرایش و پیرایش دل وادارند که می توان این سعی را (طب روحی ) و روانپزشکی و روان درمانی دانست . آنها باید در تحصیل مطالب طب روحی بکوشند تا اعتدال و موازنه ای که آسمان و زمین بر اساس آن ، پایدار است ، و تقوائی که ملاک و معیار ارزش هر علمی می باشد در وجود آنها سازمان یابد (و دارای شخصیتی معتدل و موزون گردند) .

16- عمل و رفتار

آنگاه که دانشجو از تحصیل تمام ره آوردهای علوم و معارف ، فارغ شد باید دست اندر کار عمل و رفتار بر طبق موازین علمی گردد چون عمل و رفتار ، زبده و عصاره و خلاصه علم و معرفت ، و علت اصلی آفرینش و هستی می باشد . خداوند متعال فرموده است :

(( (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون ) )) (1)

جن و انس را فقط از آن جهت آفریدم تا مرا بندگی کنند و آگاهیهای خود را به کار بندند .

همه علوم و معارف مذکور به منزله آلات و دست افزارهای دور و نزدیک عمل و رفتار انسان می باشند ، چنانکه در باب اول این کتاب همین نکته را تحلیل و بررسی کردیم .

با توجه به این مطالب باید گفت :

چقدر زیانکار و نادان و نابخرد است آن کسی که علم و دانش و یا فن و صناعتی را بدان منظور تحصیل کند تا صرفا در جهت معاش و زندگانی مادی

[شماره صفحه واقعی : 732]

ص: 4958


1- سوره ذاریات ، آیه 56.

او سودمند افتد ، و عمر و فرصت های زندگانی و مساعی و رنج خویش را در مسیر دست یافتن به افزارها و وسائل مصروف دارد ، و از آنطرف ، خود را به گونه ای در آن علم سرگرم نسازد تا از رهگذر آن به هدف و غرض این علوم نائل شود .

ای دانشجو ، درست بنگر و نیکو تدبر کن تا به خواست خداوند متعال موفق و کامیاب گردی .

تتمه کتاب : سفارش و اندرزهای شهید ثانی به دانشجویان

ای دانشجو - یعنی ای کسی که چنین امید دارم به مدد لطف الهی ، موفق و کامیاب گردی - من در لابلای این کتاب ، راه و رسم دانشجوئی و علم آموزی را در برابر تو روشن و گشوده ساختم ، و کیفیت درنوردیدن این راه را به تو آموختم ، و کمال ادب و آئین زندگانی دانشجوئی را به خاطر تو آشکار و پدیدار نموده و بیان کردم ، و ترا بر آن واداشتم که سعی کنی وارد این بارگاه پرشکوه علم شوی .

علیهذا بر تو لازم است که بکوشی و دامن همت به کمر زنی ، و روزگار کوتاه و فرصتهای زودگذر عمر خویش را - برای دست یافتن به فضائل روحی و فراهم آوردن نیروهای سازنده علمی - غنیمت بشماری ؛ زیرا تحصیل این فضائل و ملکات علمی ، علت اساسی نیکبختی جاوید و سازنده کمال نعمت و سرور دائمی تو می باشد ؛ چون همین حقایق به عنوان کمال نفس انسانی تو ، به شمار می آید ؛ و نفس انسانی و سعادت و یا شقاوت

[شماره صفحه واقعی : 733]

ص: 4959

آن نیز برای همیشه پایدار است و فناء و نیستی بدان راه ندارد ؛ چنانکه این حقیقت در علوم و معارف حکمی و فلسفی کاملا محرز و مسلم گردیده است ، و آیات قرآنی و احادیث نبوی نیز ما را به همین حقیقت رهنمون است .

بنابراین ، کوتاهی و سهل انگاری تو در تحصیل کمال - آنهم در ایام و لحظات چنین مدت و مهلت کوتاه - موجب می گردد که حسرت و تاءسف تو در درازمدتی (پیش بینی نشده ) ، مستمر و طولانی گردد .

اگر تو دارای بصیرت و بینش هستی ، به خود آی و با خویشتن بیندیش که از اندیشیدن خود بدین حقیقت واقف می گردی که : اگر نسبت به همگنان و همالان خود - که آنها همشهری و هموطن و هم برزن تو هستند - اگر تو نسبت به آنها از لحاظ تحصیل علم و کمال ، گرفتار نارسائی و نقصی باشی ، قطعا در درون خویش ، احساس رضایت نخواهی کرد ، آنگاه که احساس کنی که علم و دانش آنان بر علم و دانش تو فزونی دارد و مقام علمی آنها از مقام علمی تو ، برتر و والاتر است ؛ مسلما رنجیده و آزرده می شوی . با اینکه تو و آنها در زیر یک آسمان و در دنیای پست و فرومایه ای به سر می برید ، آن دنیا و زندگانی کم ارزشی که قریبا از دست رفته و نابود خواهد گشت ، و ممکن است تو نسبت به نقص خود - از ناحیه دیگران - جز به مقدار کمی از آن توجه

[شماره صفحه واقعی : 734]

ص: 4960

نداشته باشی .

اگر تو فردی عاقل و خردمند باشی باید از تو پرسید که چگونه احساس رضامندی می کنی که فردای قیامت در منزلگاه ابدی - آنگاه که افراد برجسته و پدیده های والای الهی از قبیل : انبیاء و مرسلین و شهداء و صالحین و علمائی که به درون و ژرفای علم و دانش راه یافته اند و فرشتگان مقرب ، گردهم آیند و منازل و مقامات آنان در چنین خانه و عرصه پایدار ، بر حسب کمالاتی باشد که آنها در همین دنیای فانی و در همان مدت کوتاه و زودگذر فراهم آورده اند - تو در صف النعال و پائین ترین و دوردست ترین مقامات قرارگیری ؟ در حالیکه هم اکنون می توانی که کمالات مذکور را به دست آورده و مساعی خود را ذخیره و توشه ای برای وصول به چنان مقامات قرار دهی .

اگر تو با توجه به این حقایق ، به سهل انگاری خویش تن دردهی و احساس رضایت نمائی و به داشتن چنین مقام و منزلتی فرومایه ، قانع باشی باید بدانی که این حالت ، ناشی از قصور و نارسائی عقل و یا خواب و غفلت و بی خبری تو است که باید از چنین خواب غفلت و بی خبری و لغزشهای بد ، به خداوند متعال پناه بر.

این حسرت و تاءسف تو وقتی است که فرضا در روز قیامت از خطرهای بزرگ و شکنجه های آتش دوزخ آن محفوظ بمانی ؛ ولی از کجا می پنداری که از اینگونه مهلکه ها - در چنان روز بلاخیزی - در امان هستی ؟

پیش از

[شماره صفحه واقعی : 735]

ص: 4961

این متوجه شدی که تحصیل اکثر این علوم و دانشها الزامی بوده و به سر حد وجوب عینی و یا کفائی می رسند ، و نیز آگاه گشتی که هرگاه دیگران در مورد واجب کفائی به مقدار کافی و به اندازه ای که نیاز محیط را تاءمین کند بدان قیام ننمایند ، همگی افراد چنین محیطی - به خاطر ترک این امر واجب - گناهکار محسوب می گردند . بنابراین واجب کفائی از این دیدگاه ، همسان و هموزن با واجب عینی ، دارای ضرورت اجراء خواهد بود .

باید یادآور شد که در دوره معاصر و بلکه در اکثر دوره ها ، افرادی که در اداء واجب و تکالیف الزامی ، امثال تحصیل علوم دینی بپاخیزند و مقام و مرتبتی را که مورد رضای الهی باشد - به ویژه در رابطه با تحصیل فقه - به دست آورند ، بسیار کمیاب هستند .

چنانچه ما تحصیل فقه را واجب و الزامی بدانیم ، لااقل واجب کفائی است . و دست کم ، اداء چنین امر واجبی مقتضی است که در هر منطقه و هر محیطی ، یک فرد ، به این وظیفه - در حد رفع نیاز آن محیط - قیام کند . و اداء چنین وظیفه ای ایجاب می نماید که عده زیادی فقیه در اقطار مختلف گیتی به وجود آیند ؛ راستی کسی در این دوران ، چنین شرائط و اوضاعی ، تحقق یافته و می یابند (که مردم سراسر جهان از وجود فقهاء بهره مند بوده و باشند ؟ ) .

علاوه بر آنکه تحصیل فقه ، دارای وجوب و ضرورت

[شماره صفحه واقعی : 736]

ص: 4962

است ، تحصیل و فراهم آوردن لوازم و مقدمات آن از قبیل : تحصیل علوم پایه علوم شرعی و کتبی که این علوم بر آنها مبتنی است ، مانند حدیث و امثال آن و نیز تصحیح و ضبط این احادیث و کتب ، واجب و ضروری می باشد ؛ در حالیکه هیچیک از اینگونه اقدامات در زمان حاضر : (عصر مؤ لف ) به چشم نمی خورد .

علیهذا تقاعد و خانه نشینی و کسالت و تن آسانی و سرگرمی های غیرعلمی و شانه خالی کردن از زیر با تحصیل فقه و اشتغالات دیگر علمی ، و یا شانه خالی کردن از اشتغالاتی که باید در زمینه علوم پایه فقه انجام گیرد از بزرگترین گناهان محسوب می شود ؛ اگرچه اینگونه تقاعد و خانه نشینی به عبادت - اعم از دعاء و قرائت قرآن کریم - صرف گردد ، (در عین حال چنین عبادتی که او را از انجام وظیفه شرعی و ضروری بازمی دارد به عنوان فرار از تکلیف و ارتکاب گناه به شمار می آید) .

بنابراین به چه دلیل می توان گفت که یک فرد خانه نشین که بدینسان از اشتغال به علوم دینی شانه خالی می کند - بر فرض آنکه اوقات خود را صرف عبادت کرده و با چنین اهتمام ناچیز و فرومایه ای ، قانع و راضی ، و از ارتقاء به مقامات و منازل افراد والامقام ، محروم است - از مصائب هول انگیز و دهشت زای روز رستاخیز در امان می باشد .

ثالثا چنین فرض کن که از هول و هراسهای قیامت در امان هستی ؛ ولی

[شماره صفحه واقعی : 737]

ص: 4963

این نکته را فراموش مکن که امتیاز تو از سایر جانوران دیگر به خاطر همین قوه عاقله و نیروی خرد تو است ، نیروئی که خداوند متعال به وسیله آن ، ترا از میان همه حیوانات و جانوران ، ممتاز و مشخص ساخته و آنرا به ویژه در اختیار تو قرار داده است . همین قوه و نیرو است که می تواند ترا در بازیافتن درست از نادرست ، یاری دهد ، و برای تو امکاناتی فراهم آورد که در همین دنیا ، دانشهای سودمند به امر دنیا و آخرت خویش را فراگیری .

لذا اگر تو این نیرو را در همان جهاتی - که این نیرو به خاطر همان جهات آفریده شده است - بکار نگیری و خویشتن را در لابلای عوامل شخصیت سوز و انسانیت برانداز از قبیل حرص به خور و خواب و نوش ، و اعمالی امثال آنها سرگرم سازی ، اعمالی که تو با سایر حیوانات - حتی با کرمها و خیزدوکها و حشرات در چنان اعمالی ، شریک و همسان هستی ؛ زیرا کرمها و حشرات نیز به مانند تو می خوابند و می خورند و می نوشند و آذوقه فراهم می آورند و از راه اعمال غریزه جنسی به تولید نسل می پردازند . (با وجود اینکه میان تو و این پدیده های پست از نقطه نظرهای مذکور ، تفاوتی وجود ندارد) معهذا می توانی از طریق بکارگرفتن نیروی عقل و تمرین و ورزش آن به وسیله تحصیل علم ، و عمل بر طبق موازین آن ، در رده فرشتگان و یا در مقام و پایه ای شکوهمندتر

[شماره صفحه واقعی : 738]

ص: 4964

از آنها قرارگیری . چنانچه از این قوه و نیروی عالی بهره گیری نکنی ، و این نیرو را با ترک تحصیل علم ، عاطل و باطل سازی ، و به خور و خواب و شکم و دامن بپردازی ، این کار تو عین زیان و ضرر آشکاری است (که هیچ زیانی را نمی توان با آن برابر دانست ) .

برادران و دوستان من - که امیدوارم خداوند متعال ما و شما را از خواب غفلت و بی خبری ، بیدار سازد - به هوش باشید ، و مهلت عمر و روزگار محدود زندگانی خویش را مغتنم شمرده ، و گذشته تباه گشته خود را - پیش از دست دادن امکانات و گذشت آنات - تدارک و تلافی و جبران کنید ، و سعادت از دست رفته خود را بازیابید .

جای بسی تاءسف است برای کسی که گذشته از دست رفته و ندامت محنت زای دائمی را از پیش جبران نمی کند .

امیدوارم خداوند متعال همه ما را از بسترهای سکوت و سکون و آرامگاههای طبیعت و جبلت و غفلت ، هشیار و بیدار سازد و به ما توفیق دهد تا بازپس مانده عمر و ایام چنین مهلت کوتاهی را در طریق تحصیل علوم دینی مصروف سازیم .

خداوند متعال جایگاه همگی ما را در خانه کرامت و در مراتبی والا و بر اوج منازل شرف قرار دهد ؛ چون او کریم ترین بزرگواران و با بخشش ترین بخشایش گران است .

این رساله را تا همینجا به پایان می بریم (و به خاطر توفیق در نگارش آن و نیز در برابر

[شماره صفحه واقعی : 739]

ص: 4965

نعمتهای بزرگ الهی ) ، خداوند متعال را سپاسگزاریم ، و بر خاتم رسالت و آخرین فرستادگان و نیز بر خاندان او (علیهم السلام ) - که همگی دارای مقام عصمت و عدالت هستند - درود و تحیات خویش را تقدیم می داریم ، و از گناهان خود از پیشگاهش آمرزش می جوئیم چراکه او آمرزنده مهربان است .

مؤ لف این رساله : زین الدین علی بن احمد شامی عاملی - که نیازمند عفو و مرحمت الهی است - در روز پنجشنبه بیستم ربیع الاول سال نهصد و پنجاه و چهار (هجری قمری ) ، از نگارش آن فراغت یافت .

مترجم این رساله : سید محمد باقر ابن سید محمد ابن سید محمد باقر ابن سید ابراهیم ابن سید محمد ابن سید شریف حسینی حجتی طبرستانی بارفروشی (بابلی ) ملامحلی ، مسوده ترجمه را در ساعت دوازده شب چهارشنبه ، نوزدهم ربیع الاول سال یکهزار و چهارصد هجری قمری به پایان برده ، و نگارش مبیضه آن را در ساعت شش بعد از ظهر روز شنبه ، پنجم جمادی الاولی - همزمان با زادروز حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) - به سال یکهزار و چهارصد هجری قمری ، مطابق دوم فروردین یکهزار و سیصد و پنجاه و نه هجری شمسی در تهران به انجام رسانده است .

ضمن سپاس الهی و تقدیم درود و تحیات بر پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله ) و خاندان بزرگوار او (علیهم السلام ) ، از خداوند متعال می خواهم که این بنده گناهکار را مشمول الطاف خویش قرار داده و این خدمت ناچیز را

[شماره صفحه واقعی : 740]

ص: 4966

به عنوان اندک توشه ای برای این تهیدست در روز قیامت محسوب فرماید .

پیوست ترجمه کتاب منیه المرید در : آداب سکنی و اقامت در مدارس (571)

مقدمه

چون محصلان - اعم از مبتدی و یا دانشجویان مقطع نهائی - غالبا در مدارس بسر می برند و در معظم ساعات شبانه روزی در مدرسه ها اقامت دارند ، آداب و آئینهای برای سکنی و اقامت آنان در مدارس مقرر است که این آداب ، طی یازده نوع ، گزارش می شود :

1- انتخاب مدارس با توجه به حال و هدف بنیانگذاران و وقف کنندگان آنها

محصل و شاگرد باید به گزین بوده ، و تا حدودی که امکانات اجازه می دهد سعی کند برای اقامت و سکنای خود ، مدرسه ای را انتخاب نماید که واقف و بنیانگذار آن دارای تقوی و پرهیزکاری فزونتری از دیگران بوده ، و از بدیها و بدعتها و نوپردازیهای سخیف و اهداف نادرست ، دورتر و بیگانه تر باشد ؛ (یعنی دستش به ظلم و تجاوز از حدود الهی آلوده نباشد) .

بنابراین باید محصل ، مدرسه ای را برای سکنای خویش جویا باشد و در پی یافتن محلی برای اقامت خویش برآید که آن محل یعنی مدرسه در جهت و هدف مطلوب و مرضی خداوند متعال تاءسیس شده و از رهگذر جریانی خداپسندانه - که به منظور بنیانگذاری یک مؤ سسه علمی و دینی - بر سر پا گشته ، و شهریه و مقرری و هزینه های جاری آن نیز از مال حلال و پاکیزه ای تاءمین شده باشد ، و باید در این جهات ، اطمینان نسبی در او به هم رسد تا محل و مدرسه ای را که واجد این جهات است برای اقامت خویش انتخاب کند ؛ زیرا نیاز به حزم و

[شماره صفحه واقعی : 741]

ص: 4967

احتیاط و دوراندیشی و احتیاج به ملاحظات دینی در امر مسکن ، همانند نیاز به احتیاط و دقت در امر خوراک و پوشاک و امثال آن ، از اهمیت خاصی برخوردار است .

اجتناب از مدارسی که بنیانگذارانشان ناشناخته و یا فاقد تقوی به نظر میرسند :

محصل و دانشجو (و حتی مدرس و استاد) باید حتی الامکان از سکنی گزیدن در مدارسی که ملوک و پادشاهان (و اعوان و انصارشان ) بناء کرده اند خودداری نمایند ، ملوک و پادشاهان و دولتمردانی که حال و هوای آنان از نظر هدف تاءسیس آن مدارس و غرض آنان از وقف آن مدارس ، کاملا معلوم نیست . بنابراین بهتر آن است که مدرسه ای برای سکنی انتخاب گردد که چنان افرادی آنها را بناء نکرده اند ؛ چون نظر و هدف اینگونه افراد و نیز هزینه هائی که در تاءسیس این مدارس صرف نموده اند دارای وضع مشخص و مطلوبی نیست . و در صورتی که وضع و حال و هدف بنیانگذاران مدارس از نظر مشروعیت و عدم مشروعیت کاملا معلوم باشد ، وظیفه محصل و یا مدرس در چنین صورتی ، واضح و روشن است (و نیازی به توضیح ندارد) ؛ لکن باید یادآور شد که در میان (پادشاهان ) و اعوان و انصارشان ، کمتر افرادی به چشم می خورند که دستشان به ظلم و تجاوز آلوده نبوده و اهدافشان خالص و بی شائبه باشد .

2- ویژگیها و وظائف مدرس و معید : (دستیار) در مدارس

مدرس :

مدارسی که از نظر تاءسیس و بنیاد در رابطه با واقف و مدرس آنها دارای وضع مطلوب و مشروعی می باشد باید مدرس آنها نیز از

[شماره صفحه واقعی : 742]

ص: 4968

لیاقت و صلاحیت برخوردار باشد . یعنی دارای فضل و ریاست و دیانت و بخردی و مهابت و جلالت و آوازه نیک و عدالت بوده ؛ و نسبت به فضلاء ، علاقه مند ، و در برابر ضعفاء ، دلسوز و مهربان باشد ، و محصلین را از قرب به خویشتن بهره مند ساخته و دانشجویان شاغل و سرگرم به درس را تشویق نموده ، و افراد بازیگوش و یاوه کار و بی بند و بار را از خود براند ، و نسبت به اهل بحث و تحقیق و مذاکره منصف باشد ؛ آری ، مدرس و استاد باید در جهت سود رساندن و افاده و افاضه به شاگردان دارای حس اشتیاق بوده ، و سعی کند از فیض رساندن به دیگران دریغ نورزد و در اداء این وظیفه ، غفلت نکند ، ما قبلا درباره آداب معلم و مدرس ، وظائف اخلاقی و آدابی را که باید در رابطه با شاگردانش رعایت کند مطالب مفصل تری را بازگو نمودیم .

معید :

اگر لازم است مدرس و معلم دارای معید و دستیاری باشد باید این معید از میان صلحاء فضلاء ، و فضلاء صلحاء انتخاب شود و واجد صبر و تحمل در برابر اخلاق و رفتار ناخوش آیند شاگردان باشد ، و از رهگذر معید بودن به شاگردان سود رسانده و شاگردان نیز بتوانند از او سودمند گردند و نسبت به کار و وظیفه اش حریص و پراشتیاق بوده و در امر تحریص شاگردان به درس و اهتمام به اشتغال آنها در اداء تکالیف درسی ، کوشا و نستوهانه به وظیفه خویش قیام نماید

[شماره صفحه واقعی : 743]

ص: 4969

.

وظائف مدرس و معلم ساکن در مدرسه :

شایسته است مدرسی که در مدرسه سکنی دارد ، خود را زیاده از حد در تیررس دید دیگران قرار ندهد ، و بدون نیاز و ضرورت از محل سکنی و حجره خویش بیرون نیاید ، زیرا زیاده روی در این کار موجب سقوط حرمت و حیثیت ابهت آمیز مدرس در نظر دیگران می گردد ، و به اصطلاح (از چشم ) مردم می افتد .

مدرس و استاد باید در محیط مدرسه به اقامه نماز به صورت جماعت اهتمام ورزد تا اهل مدرسه از او تاءسی کرده و بدین شیوه و سیره استاد ، انس و عادت برقرار سازند و همواره نماز را به جماعت برگزار نمایند .

رعایت برنامه و وقت معین برای جلوس در مدرس ومحل افاضه درس :

سزا است که مدرس در تمام روزهای درسی هفته در ساعت و وقت معینی در جایگاه تدریس خود جلوس کند تا گروه شاگردان و علاقه مندان محضرش در چنین وقت مشخصی همواره او را در دسترس خود بیابند ، و شاگردانی که سرگرم مطالعه درس از روی کتب هستند و یا به تصحیح این کتب اشتغال دارند ، و یا به ضبط مشکلات کتب و لغات و واژه های آن می پردازند ، و یا اختلاف نسخه ها : (نسخه بدل ها) و الفاظ و عباراتی را که به صحت مقرون تر است یادداشت می کنند و در چنین ساعت معین در محل جلوس و مدرس استاد حضور یابند با نظرخواهی از او مطالعات و بررسیهای درسی آنها بر اساس اطمینان و یقین ادامه پیدا

[شماره صفحه واقعی : 744]

ص: 4970

کند و کوششهای فکری و تحقیقی آنان ، دچار ضایعه و تباهی نگشته ، و چون بدون استاد احیانا ممکن است شک و تردید در مطالعات آنها راه یابد دل و جان و درون و فکرشان رنج و آزار نبیند و خستگی و بی حالی در روحشان پدید نیاید .

وظائف معید و دستیار مدرس نسبت به شاگردان رسمی و غیررسمی :

باید معید و دستیار موظف مدرسه در اداء وظیفه خویش ، اهل مدرسه را - چه در ساعت عادی و روزمره و چه در ساعات مشروط و معین - بر غیر اهل مدرسه مقدم دارد ؛ البته در صورتی که اداء این وظیفه مربوط به اموری باشد که اعاده آنها بر وی تکلیف شده و نسبت به او دارای وجوب عینی باشد ؛ در چنین شرائطی باید نخست درسهای اهل مدرسه و شاگردان رسمی را اعاده نماید ؛ چون این وظیفه برای او - تا وقتی که در سمت (معید) کار می کند - تعیین شده است . و نیز چون اداء وظیفه نسبت به شاگردان غیررسمی و کسانی که اهل مدرسه نیستند در حد استحباب و یا وجوب کفائی است لذا باید نخست وظیفه خویش را در مورد اهل مدرسه ایفاء نموده و سپس به اداء تکلیف خود درباره سایرین قیام کند .

باید مدرس و یا ناظر مدرسه ، فردی را که به موفقیت و پیشرفت او امیدی هست (به تدریج ) در سمت (معید) ، به شاگردان معرفی و اعلام نمایند تا بهره گیری و استعانت از او رو به فزونی گذارده و شرح صدر و ظرفیت گسترده تری در

[شماره صفحه واقعی : 745]

ص: 4971

افاده به دیگران در او بارور گردد . و چنانچه فرد دیگری را به عنوان (معید) تعیین نکرده باشند باید از محصلین بخواهند که محفوظات و فراورده های علمی خود را بر چنین فردی عرضه نمایند ، و او نیز آن بخش از مطالبی را - که در طی درس مدرس ، فهمش برای شاگردان مبهم مانده است - بر آنها اعاده کند . به خاطر همین نکته است که چنین فردی را (معید) نامیده اند .

اگر واقف مدرسه چنان شرط کند که باید معید - در هر ماه و یا در هر فصل - عرضه کردن محفوظات را از شاگردان بخواهند ، او باید در مورد محصلینی که دارای شایستگی کافی در بحث و تحقیق و مناظره و مناقشه علمی هستند از لحاظ کمیت و مقدار عرضه آنها تخفیف دهد ؛ زیرا جمود بر کمیت نوشته ها ، محصل پویا و اندیشمند را از تدبر و اندیشیدن - که اساس و مبنای تحصیل و علم آموزی است - بازداشته و موجب رکود در تحرک فکری می گردد .

اما در مورد افراد مبتدی و تازه کار و نیز درباره محصلینی که در سطح نهائی سرگرم تحصیل هستند برای عرضه معلومات و محصولات علمی ، آن مقداری را از آنها مطالبه نماید که در خور حال و ذهن و هوش آنها است .

سائر آداب و مطالب مربوط به روابط مدرس و محصل قبلا در مباحث مناسب خود گزارش شد .

3- آگاهی از شرائط مدرسه و اهتمام در عمل به آنها

باید شاگرد و یا مدرسی که در مدرسه سکنی و اقامت دارند از شرائط آن آگاهی به دست آورند تا از طریق چنین

[شماره صفحه واقعی : 746]

ص: 4972

آگاهی به اداء حق و حقوق مدرسه قیام کرده و این شرائط را عملا رعایت نمایند .

ضمنا تذکر این نکته لازم است که بهتر است ، مدرس یا محصل حتی الامکان از دریافت شهریه و مقرری مدرسه خودداری کنند ؛ به ویژه در مورد مدارسی که دارای شرائط سخت و دقیق و سنگین می باشند ؛ چنانکه غالب محصلین دینی در زمان معاصر به این امر مبتلا هستند و از چنین مدارسی شهریه دریافت می کنند (از خداوند متعال درخواست می کنیم که با نعمت خیر و عافیت در سایه احسان و کرم خویش ، ما را از روح قناعت برخوردار ساخته و به ما روحیه کفاف و عفاف مرحمت فرماید) .

اما باید یادآور گردید : اگر محصل و مدرس در شرائطی باشند که چنانچه در پی تحصیل معاش و حوائج زندگانی تلاش کنند وقت و فرصت تحقیق و تحصیل علمی آنها ضایع گردد و چنان تلاش و فعالیتهای مادی ، آنانرا از اشتغال کامل در تحصیل و تدریس بازدارد ، و یا آنکه دارای حرفه و شغل دیگری نیستند که از مجرای آن ، حوائج زندگانی مادی خود و خانواده خویش را تاءمین کنند ، دریافت شهریه و مقرری مدرسه - برای تاءمین معاش - در چنین صورتی بلامانع است . البته باید هدف آنها چنان باشد که در تعلیم و یا تعلم و به عبارت دیگر : در بهره رساندن به دیگران از نظر علمی ، و نیز در بهره گیریهای علمی ، فارغ البال بوده و گرفتار دل مشغولی مسائل دیگری نباشد . لکن باید سعی کنند که به تمام

[شماره صفحه واقعی : 747]

ص: 4973

شرائط مدرسه عمل کرده و بدان سخت اهتمام ورزند .

باید مدرس و محصل رفتار و فعالیتهای خود را - در جهت اداء وظیفه نسبت به شرائط مدرسه - تحت محاسبه قرار داده و به اصطلاح در رابطه با شرائط مدرسه (به محاسبه نفس ) خود برخیزند ، و در خویشتن مطالعه کنند که آیا به این شرائط پای بند هستند و به آنها عمل می کنند یا نه ؟

بنابراین اگر اداء شرائط مدرسه از آنها مطالبه شود و یا در این رابطه مورد بازخواست قرار گیرند و یا به خاطر کوتاهی و سهل انگاری در عمل به شرائط و تکالیف واجب مدرسه ، هدف سرزنش واقع شوند نباید در خویشتن فرو رفته و نگران و آزرده خاطر گردند ، بلکه باید چنین پیش آمد و هشدار را به عنوان نعمتی از جانب خداوند متعال برشمرده ، و به خاطر چنین تنبیهی ، خدای خویش را سپاسگزار باشند ؛ زیرا خداوند متعال به مدد فردی هشداردهنده و بیدارگر ، به آنان توفیقی ارزانی داشته که آنها را در قیام به تکالیف و شرائط مدرسه یاری داده است . نتیجه و بازده چنین تنبیهی ، عبارت از رهائی از جرم و گناه می باشد ، (جرم و گناهی که ثمره تقصیر و اهمال در عمل نسبت به شرائط مدرسه بوده که چنان فرد بیدارگری از استمرار و تداوم این گناه و تخلف پیش گیری کرده است ) .

یک فرد عاقل و هوشیار ، عبارت از کسی است که دارای همتی عالی و برخوردار از جان و روحی واقع بین بوده ، و در برابر

[شماره صفحه واقعی : 748]

ص: 4974

هشدارها و تنبیه و انتقاد بجا و به مورد ، هیچگونه آزردگی خاطر و دلسردی به خود راه ندهد .

4- وظائف محصلین غیررسمی نسبت به دروس و شاگردان رسمی مدرسه

اگر واقف مدرسه ، سکنای در آن را فقط به (مرتبین ) یعنی افراد حقوق بگیر و رسمی ، منحصر کرده باشد نباید افراد غیررسمی و غیر موقوف علیهم در آنجا سکنی اختیار کنند . لذا سکنای افراد غیررسمی در چنین مدرسه ای یک عمل غاصبانه و عاصیانه محسوب می شود ؛ ولی اگر وقف مدرسه ، منحصر به افراد رسمی و مرتبین نباشد ، سکنای افراد غیررسمی در آنجا - در صورتی که واجد اهلیت اقامت در مدرسه باشند - بلامانع خواهد بود .

اگر فرد و یا افراد غیررسمی در مدرسه ای که منحصرا برای اقامت افراد رسمی وقف نشده است سکنی گزینند باید به اهل مدرسه و ساکنان رسمی آن احترام گذاشته ، و آنانرا در استفاده از لوازم و تشکیلات دیگر مدرسه بر خویشتن مقدم دارند ، و در جلسات درس مدرسه حضور به هم رسانند ؛ زیرا شرکت در درس و مسئله علم آموزی ، مهمترین شعاری است که می توان گفت : هدف اساسی تاءسیس و بنیانگذاری مدرسه می باشد ؛ چون جلسه درس با قرائت قرآن و دعای به واقف و تجمع و تشکل افراد در مجلس ذکر و مذاکره علمی همراه می باشد . اگر فردی که در مدرسه سکنی دارد و در آن بسر می برد در جلسات درس آن حضور بهم نرساند و مجالس درس آنرا بکلی نادیده انگارد ، در واقع آن هدفی را نادیده انگاشته که بر اساس آن ، مدرسه وقف و

[شماره صفحه واقعی : 749]

ص: 4975

تاءسیس شده است ، آنهم مدرسه ای که خود در آن بسر می برد . و این بی اعتنائی به جلسات درس و عدم شرکت در آن ظاهرا به هیچوجه با هدف و مقصود واقف و مؤ سس مدرسه سازگاری ندارد .

در صورتی که نخواهد در جلسه درس حضور یابد باید هنگام دائر شدن درس ، در خارج از مدرسه بسر برد ؛ زیرا در صورتی که در مدرسه حضور داشته باشد و بدون داشتن عذر موجه با اهل مدرسه در درسشان اشتراک مساعی نکند و در جلسه درس آنها حضور بهم نرساند و با آنان همنشین نگردد ، این عدم مشارکت به عنوان اسائه ادب و تکبر نسبت به اهل مدرسه و بی نیاز وانمود ساختن خویش از فوائد تجمع و تشکل شاگردان و بی باکی و بی بند و باری نسبت به جمع و گروه آنان تلقی می شود .

اگر در مدرسه حضور داشته باشد ؛ لکن در درس شرکت ننمایند نباید در حال گردهم آئی اهل مدرسه در جلسه درس - جز برای انجام کارهای ضروری - از حجره و اتاق خود بیرون آید و یا به رفت و آمد بپردازد . او نباید کسی را به طرف خود دعوت کند و یا فردی را از اتاقش به بیرون فراخواند . او نباید همزمان با انعقاد جلسه درس ، در مدرسه راه برود ، و صدای خود را برای قرائت درس و یا تکرار و مباحثه و مذاکره آن بیش از اندازه بلند سازد . و درها را تواءم با سر و صدا نبندد و نگشاید . و بالاخره باید

[شماره صفحه واقعی : 750]

ص: 4976

از ارتکاب اینگونه کارها - که به عنوان اسائه ادب و جهالت و حماقت و نابخردی نسبت به اهل مدرسه تلقی می شود - جدا خودداری کند .

من به چشم خود دیده ام : یکی از علماء و دانشمندانی که در سمت قاضی شخصیت های صالح و برجسته ، انجام وظیفه می نمود محصل و دانشجوئی را که همزمان با اشتغال شاگردان به درسشان ، در مدرسه راه می رفت سخت مورد انتقاد و سرزنش قرار داده و از کار او با خشونت نهی کرد ؛ با اینکه این محصل ، سرگرم تیمار و پرستاری بیماری بود که آن بیمار در محلی نزدیک به جایگاه تدریس بسرمی برد ، و این محصل به منظور رسیدگی و تاءمین حوائج این بیمار ، ناگزیر به رفت و آمد بود .

5 - ترک معاشرت بی ثمر با همگنان و اهتمام به اداء وظائف مربوط به اهداف مدرسه

محصلی که در مدرسه اقامت دارد باید خویشتن را به مصاحبت و معاشرت های بی ثمر ، با دیگران سرگرم نسازد و وقت و فرصتهای گرانبهای خود را در اختیار چنین بطالت و سرگرمی های بی فائده قرار ندهد . و در دلش رضایت ندهد که در کوچه و راه عبور و مرور ، جا خوش کند ؟ بلکه باید از رهگذر ترک هرگونه معاشرتهای بی فائده ، به کار و تحصیلات خویش روی آورده و در جهت تحقق بخشیدن آرمان و اهداف مربوط به بناء و تاءسیس مدرسه بکوشد ؛ زیرا عشرت بارگی و اعتیاد به مصاحبتهای بی ثمر ، حال و مآل و فرصت های دور و نزدیک عمر آدمی و شرائط و اوضاع موجود و آینده انسان را تباه می سازد .

یک

[شماره صفحه واقعی : 751]

ص: 4977

محصل عاقل و هشیار باید مدرسه را به صورت منزلی در نظر گیرد که باید در طی اقامت خویش در آن ، نیازهای اساسی خود را برآورده ساخته و از آن برای تحصیل علم بهره برداری کند ، و پس از رفع نیاز علمی ، آنجا را ترک گوید و از آن بکوچد .

لکن اگر محصل باکسی مصاحبت و معاشرت کند که از رهگذر آن ، او را بر تحصیل اهداف و مقاصد دینی و علمی و تکمیل بهره های معنویش یاری دهد ، و در او جنبش و تحرک و نشاطی در جهت ازدیاد معلوماتش بارور سازد ، و رنج و افسردگی خاطر را از جان و روحش بسترد ، و چنین معاشری آنچنان از دین و امانت و مکارم اخلاق برخوردار باشد که بتوان به مصاحبتش اطمینان کرد ، در چنین شرایطی همنشینی و معاشرت با او مانعی ندارد ؛ بلکه چنین معاشرت و مصاحبتی پربرکت ، مطلوب و پسندیده است ؛ البته به شرط آنکه چنین یار و رفیق و همدم محصل با هدفی الهی نسبت به او خیرخواه و دلسوز بوده و گرفتار هوس و بازیگوشی و بطالت گرائی نباشد .

محصل باید در هر شرائط از نظر علمی و در جهت استفاده و علم آموزی ، حریص وپراشتیاق باشد :

اگر سکنی و اقامت محصل در مدرسه و مصاحبت او با فضلاء و تکرار سماع درس ، طولانی گردد و ملاحظه کند که دیگران بیش از او در اندوختن ذخائر علمی موفق هستند ؛ ولی او از چنین پیشرفت و پس انداز جالب ، محروم می باشد علیرغم چنین

[شماره صفحه واقعی : 752]

ص: 4978

وضع نامطلوبی باید همتش را والا نگاهداشته و حمیت و غیرت تحصیلی خود را از دست ندهد . او باید از خود بخواهد و خویشتن را وادارد که هر روز به استفاده معلومات جدیدی دست یازد ، و با خود در کمیت و کیفیت فراورده های علمی اش به محاسبه برخیزد ، و سعی کند که از کوششهای تحصیلی بازنایستد تا دریافت شهریه و مقرری مدرسه بر او حلال و روا بوده و استفاده از آن برای وی مشروع باشد .

6- رعایت حقوق اهل مدرسه و عفو و گذشت از بدیهای آنها

باید محصل ، خود را موظف بداند که با سلام گرم و صمیمانه خود ، دیگران را محفوظ ساخته و نسبت به آنها اظهار محبت و احترام نماید ، و حق جوار و همسایگی و مصاحبت و اخوت دینی و حرفه ای را در مورد آنها کاملا رعایت و اداء کند ؛ زیرا همه آنها را می توان حاملان علم و اهل دانش و طالبان علم نامید ، از آنجهت که رگه های مشترکی ، میان آنها پیوند و خویشاوندی معنوی برقرار می سازد .

باید محصل در برابر تقصیر و اهمال کاریهای همگنان (از لحاظ آنکه به او چندان محبت نمی ورزند و یا احترام شایسته ای درباره او معمول نمی دارند) راه عفو و اغماض را در پیش گرفته ، و از لغزشهای آنها چشم پوشی کرده ، و در صدد برآید که عیب آنها را بپوشاند ، و از نیکوکارانش سپاسگزاری کند ، و از کسانی که به او بدی نمودند درگذرد .

اگر قلب و درون محصلی - به علت سوء رفتار همجواران ، و حالات زشت و گزنده آنان

[شماره صفحه واقعی : 753]

ص: 4979

- دچار نگرانی و ناامنی و ناآرامی گردد و موجب شود که استقرار روانیش را از دست دهد باید از چنین مدرسه و اهل آن بکوچد ، و با سکنی گزیدن در مدرسه ای دیگر ، موفق به اعاده استقرار نفسانی خویش گردد . و آنگاه که چنین استقرار و آرامشی در مدرسه جدید برای او فراهم آمد نباید بی جهت و بدون نیاز و ضرورت از آن مدرسه منتقل گردد ؛ زیرا اینگونه انتقال و جابجا شدن شاگرد از مدرسه ای به مدرسه دیگر ، برای افراد مبتدی جدا مکروه و زشت و زیانبار می باشد .

نوع دیگری از انتقال و جابجا شدن در رابطه با کار محصل وجود دارد که دارای کراهت فزونتر و شدیدتری است ، و آن این است که بی جهت (و پی در پی ) از کتابی به کتاب دیگر جابجا شود . قبلا راجع به مضرت و زیانبار بودن اینگونه انتقال سخن گفتیم که نمایانگر دلسردی و آزردگی خاطر و تنفر و بازیگوشی و بی بند و باری و ناکامی محصل می باشد و چنین اوضاع نابسامان ثمره چنین جابجائی است .

7- باید قبل از سکنای در مدرسه و انتخاب اتاق ، همسایگان را ارزیابی کرد

محصل باید - در حد امکان و توانائی خود - ، صالح ترین و پرکارترین و کوشاترین و نیک طبع ترین و آبرومندترین حجره و یا غرفه بپردازد تا همسایه و مجاور او با او در جهت رسیدن به اهداف عالیه علمی و معنوی همیاری کرده و بدو مدد رساند .

در مثل ها آمده است :

(( (الجار قبل الدار . و الرفیق قبل الطریق . و الطباع سراقه . و من داءب الجنس

[شماره صفحه واقعی : 754]

ص: 4980

، التشبه بالجنس ) .

همسایه را قبل از انتخاب خانه در نظر گیر ، و قبل از پیمودن راه سفر ، یار و رفیقی برای خویش برگیر . طبع و سرشت آدمی رباینده طبع دیگران است . و هر جنسی را عادت بر آن است که همانند هم جنس خود گردد .

باید یادآور شد که انتخاب اتاقهای طبقات فوقانی برای سکنای کسانی که از نیرو و توانائی کافی برای پیمودن و بالا رفتن از پله ها برخوردارند ، کار مناسب تر و شایسته تری است ، و چنین اتاقها برای تجمع خاطر و تمرکز فکر و حواس آدمی سازگارتر می باشد . البته نباید فراموش کند که علاوه بر این باید همجواران او در طبقات فوقانی ، افرادی صالح و لایق باشند .

قبلا (در این کتاب ) یادآور شدیم که خطیب بغدادی می گفت : (غرفه ها ، یعنی اتاقهای طبقات فوقانی برای حفظ و ایمنی از تشتت خاطر ، و یا حفظ کردن مطالب علمی ، جای مناسب تری است ) .

اما افراد ضعیف و ناتوان ، و یا کسانی که متهم هستند ، و نیز کسانی که مردم در فتوی و اشتغالات علمی به آنها مراجعه می کنند ، سکنی و اقامت آنها در طبقه پائین مناسب تر و شایسته تر است .

صعود از پله ها و نردبانهائی که به در ورودی مدرسه و یا دهلیز و دالان آن نزدیک است در خور افرادی است که مورد اعتماد و خوش نام می باشند . اما پله های داخل مدرسه - که اهل مدرسه ناگزیرند برای پیمودن و بالارفتن

[شماره صفحه واقعی : 755]

ص: 4981

از آن ، از حیاط مدرسه عبور کنند - مناسب افراد ناشناخته و متهم و بدنام است .

کسانی که شایسته سکنی و بیتوته در مدارس نیستند :

بهتر است محصل خوش سیما و زیباچهره و نیز افراد خردسالی که سرپرست و مراقبی هشیار بر آنها گمارده نشده است در مدرسه سکنی اختیار نکرده و در آن بیتوته نکنند . و نیز (دانشجویان و محصلین از طائفه ) نسوان ، بهتر است از سکنای در جایهائی که مردها از کنار در آنها عبور و رفت و آمد می کنند و یا اقامت در محلی که دارای پنجره و روزنه ای مشرف بر حیاط مدرسه می باشد خودداری نمایند .

محصلی که در مدرسه اقامت دارد نباید وارد اتاق کسی گردد که مشکوک و یا بدنام و یا متهم به ضعف دینی می باشد . و نیز شایسته است کسی بر او وارد نشود که اهل مدرسه از او بدشان می آید ، و یا بدیهای ساکنان مدرسه را بر سر زبانها می اندازند ، و یا به ضرر آنها نمامی و سخن چینی می کند ، و یا اهل مدرسه را با هم درگیر می سازد ، و یا آنانرا از تحصیل و اشتغالات منصرف ساخته و موجب بیگانگی آنان با علم می گردد .

باری ، محصل نباید در محیط مدرسه ، جز با اهل مدرسه ، با هیچ فرد و یا قشر دیگری معاشرت و شدآمد کند .

8 - آداب ورود و خروج و راه رفتن و بالا رفتن و پائین آمدن در مدرسه

اگر محل سکنای محصل (و یا ورود به حجره و اتاقش ) در مسجد و یا محل اجتماع و گردهم آئی مردم و یا شاگردان

[شماره صفحه واقعی : 756]

ص: 4982

قرار داشته باشد ، و او هم ناگزیر باشد برای ورود به اتاق خویش از روی حصیر و فرش مدرس و محل انعقاد درس عبور کند ، باید هنگام بالا رفتن در سوی اتاق خویش از افتادن کفشهایش جلوگیری کند و پاافزار و کفش خود را وارونه در جهت قبله و یا در پیش روی مردم قرار ندهد ، و نیز جامه و لباسش را در جهت قبله و در برابر دید مردم ننهد و نیاویزد ؛ بلکه باید پس از تکاندن کفش از گل و گرد و غبار آنها آن ها را از بیرون بر روی هم قرار دهد و آنها را پرت نکند ؛ و این کفشها را در محلی که احتمالا مردم در آنجا هستند و یا طبق معمول از آنجا می گذرند - از قبیل ایوان و پیشخوان اتاق خود - نگذارد ؛ بلکه پس از درآوردن آنها از پاهایش در قسمت پائین وسط پیشخوان بر زمین نهد . او نباید کفشهایش را طوری زیر حصیر مسجد قرار دهد که موجب شکستگی و از هم دریدن تار و پود آن گردد .

اگر محل سکنای محصل در طبقه فوقانی باشد باید در اتاق خویش آهسته راه برود ، و آهسته بر روی کف اتاق به پشت و پهلو افتد ، و اشیاء سنگین را آهسته بر زمین نهد تا ساکنان طبقه تحتانی را نیازارد .

اگر دو محصل از ساکنان طبقه فوقانی و یا اشخاصی دیگر ، در پله بالائی در موقع فرود آمدن به هم برسند باید محصل و یا شخص کم سال تر ، قبل از بزرگ سال تر

[شماره صفحه واقعی : 757]

ص: 4983

از پله ها فرود آیند . ادب و نزاکت اقتضاء می کند بطور کلی آنکه دنبال تر قرار دارد با درنگ و تاءمل و آهسته آهسته از پله ها پائین آید و در فرود آمدن از پله ها - تا وقتی کسی که جلوتر است به آخرین پله زیرین نرسد - شتاب نگیرد ؛ بلکه صبر کند تا او از پله ها فرود آید و پس از او فرود آمدن خود را آغاز نماید . ولی رعایت این نکته - در صورتی که فرد بزرگ سال تر به دنبال کم سال تر فرود می آید - از ضرورت فزونتری برخوردار است .

ولی چنانچه دو و یا چند نفر در پله پائین ، برای بالا رفتن به هم برسند باید کم سال تر به دنبال بزرگ سال تر ، این پله ها را طی کند تا آنکه بزرگ سال تر - قبل از او - از پله ها صعود نماید .

9- باید از نشستن و راه رفتن در جای های نامناسب خودداری کرد

محصل نباید بطور عموم و به ویژه به هنگام درس ، دم در مدرسه و یا مدرس را به عنوان محل جلوس خویش اتخاذ کرده و در آنجا بنشیند ؛ بلکه حتی الامکان باید از جلوس در کنار در مدرسه خودداری نماید ، مگر آنگاه که ضرورت و نیاز و یا تنگی نفس و خفگی سینه ، او را ناگزیر سازد که در چنین جایگاهی نامناسب بنشیند . او نباید در دهلیز و دالانی - که به منظور گذرگاه و راه ورود به مدرسه تعبیه شده است - جلوس نماید . در طی اخبار ، از جلوس در معابر و گذرگاههای مردم نهی شده

[شماره صفحه واقعی : 758]

ص: 4984

است ؛ دهلیز مدرسه نیز به عنوان گذرگاه عمومی و معبر و یا چیزی به منزله و مفهوم آن تلقی می گردد . به ویژه اگر جلوس کننده کسی باشد که دیگران نسبت به او در خویشتن احساس شرم و حیاء نموده و یا از کسانی باشد که بدنام و مورد تهمت است و یا او را به بازی و شوخی می گیرند ، (که جلوس اینگونه اشخاص در چنین محلی به هیچوجه روا نیست ) . علاوه بر این ، غالبا محصلین و طلاب ، همراه با خوراک (و لباس حمام ) و لوازم ضروری دیگری که از بیرون با خود آورده اند از این دهلیز عبور کنند و از فردی که در چنین محلی نشسته است شرم و حیاء می نمایند و دچار خجلت زدگی می گردند و یا ناگزیر می شوند به فرد فرد اشخاصی که در این دهلیز نشسته اند تک تک سلام کنند . علاوه بر همه این عوارض ، اگر زنانیکه وابسته و فامیل و مربوط به اهل مدرسه هستند بخواهند از گذرگاه عبور نمایند ، جلوس افراد در این رهگذر برای طلاب وابسته به این زنها دشوار و گران تمام می شود و موجب آزار و شکنجه روحی آنان می گردد . اضافه بر تمام این نتائج سوء ، باید چنین جلوسی را به عنوان نداشتن حس تصون و فقدان حیثیت و آبرو و بطالت و یاوه کاری برشمرد .

محصل نباید بدون ضرورت و باری که به هر جهت و عدم نیاز به استراحت و یا به ورزش و یا بدون آنکه در انتظار کسی باشد ،

[شماره صفحه واقعی : 759]

ص: 4985

در صحن و حیاط مدرسه راه برود ، و از ورود و خروج مکرر خویش در مدرسه بکاهد . او موظف است به هر کسی که بر در مدرسه ایستاده است سلام و تحیت خود را تقدیم نماید .

محصل و دانشجو نباید - به گاه ازدحام مردم - جز به حکم ضرورت ، وارد دستشوئی خانه و محل وضوء و توالت عمومی گردد ؛ چون ورود او به چنین جایگاهی در چنان هنگام ، نمایانگر ترک حفظ و صیانت حیثیت و حاکی از بی بند و باری است . لذا او باید مقداری درنگ نماید و درب آنرا - در صورتیکه بسته باشد - سه بار آهسته بکوبد ؛ وقتی مطمئن شد که کسی در آنجا نیست آنرا بگشاید . نباید از سنگ و کلوخ دیوار باری (استنجاء) استفاده کند ، و دست آلوده به نجاست را بر روی دیوار بکشد .

10- تجنب و خودداری از پاره ای اعمال مباح در مدرسه

نباید محصل به هنگام عبور و مرور در صحن و حیاط مدرسه ، به اتاق کسی که از لای شکاف در و یا از روزنه های دیگری نگاه کند . و در صورتی که درهای اتاق باز باشد به درون آن ننگرد . و اگر بر او سلام کردند و یا او بر اهل حجره سلام نمود ، سلام و یا جواب سلام را عابرانه و در حال گذر برگزار کند ، بدون آنکه به درون حجره چشم بدوزد . و نیز نباید به طاقها و ایوانها - به ویژه وقتی که زنها در آنها بسر می برند - زیاد اشاره نماید .

او نباید صدای خود را برای تکرار درس و

[شماره صفحه واقعی : 760]

ص: 4986

یا به منظور اینکه شخصی را به سوی خود فرا خواند و یا برای بحث و مذاکره ، به صورت فریاد ، بلند سازد ؛ چون سر و صدای او موجب تشویش و تشتت خاطر و تفتت افکار اطرافیان می گردد . بلکه باید در هر مورد و هر موقع و به ویژه به هنگام حضور نمازگزاران در مسجد ، و اهل درس در مدرس ، از صدای آهسته برای تاءمین منظور خود استفاده کند و کفش چوبین خود را با شدت به زمین نساید و نکوبد ، و در را با خشونت نبندد ، و ورود و خروج خود را به گونه ای آزاردهنده برگزار نکند ؛ و در مدرسه را به سختی - در صورت عدم نیاز و ضرورت - به هم نکوبد ، و از طبقه پائین ، کسی را که در طبقه فوقانی است صدا نزند ؛ بلکه صدای خود را در حد نیاز تنظیم کرده و با حفظ تعادل صدایش ، او را از پائین بخوابد .

اگر اتاق و مدرسه از طریق در و یا پنجره فراسوی راه عبور و مرور مردم باز باشد باید در صورتیکه ضرورتی در کار نباشد از برهنه بودن طولانی سر و تن خویش خودداری نماید .

برحذر بودن محصل از عادات و کارهای زشت :

محصل باید از کارهائی که اخلاقا نقص و عیب تلقی می شود برحذر باشد ، از قبیل خوردن در حال راه رفتن ، سخن هزل و بیهوده ، کشیدن کفش بر روی زمین ، افراط در خمیازه ، به پشت یا به پهلو افتادن در میان جمع ،

[شماره صفحه واقعی : 761]

ص: 4987

قهقهه و خنده های بلند .

ضمنا محصل نباید بی جهت و بدون ضرورت ، روی پشت بام مدرسه - که مشرف بر جاهای دیگر است - برود .

11- نکاتی ظریف درباره آداب مربوط به جلسه درس

محصل باید - قبل از حضور به هم رساندن معلم و مدرس در مدرس و مجلس درس - در آنجا حضور یابد ، و شرکت در جلسه درس استاد را تا پس از جلوس او و جلوس شاگردان دیگر ، به تاءخیر نیندازد که در نتیجه ، همه را ناگزیر سازد که طبق معمول و به حکم وظیفه ، از جای خود برخاسته و در اثناء کار به سلام او پاسخ گویند . علاوه ، ممکن است احیانا کسی در میان جمع باشد که از برخاستن و جواب سلام معذور باشد و این شاگرد تازه از راه رسیده حالت ناخوش آیندی را در قلب احساس کند و ضمنا نداند که عذر این شخص چیست .

پیشینیان گفته اند : (ادب و نزاکت اقتضاء می کند که محصلین و طلاب در انتظار استاد بسر برند نه آنکه او در انتظارشان بماند) .

محصل باید برای حضور در دروس ، موازین ادب و نزاکت را در رابطه با پوشاک و جنبه های ظاهر و برونی خویش رعایت کند ، به این معنی که با بهترین هیئت و زیبنده ترین وضع و نظیف ترین جامه و تن پوش و بدن در جلسه درس حضور یابد .

ابوعمر ، معروف به (شیخ بن صلاح ) ، مانع از حضور شاگردانی در درس خود می شد که عمامه بر سر نداشتند و یا دکمه های قبا و لباس زیرین آنها باز

[شماره صفحه واقعی : 762]

ص: 4988

بوده است .

باید شاگرد و محصل به طرز نشستن خویش در محضر استاد ، سر و سامان بخشیده و دقیقا به درس مدرس گوش فرا دهد و به نحو شایسته ای - از نظر اخلاق - اشکال و ایراد خود را القاء نماید ، و در مکالمه و گفتگو و و خطاب و جواب با استاد ، موازین ادب را مرعی دارد .

محصل نباید - قبل از مدرس و استاد (و اجازه او) - به قرائت درس و استعاذه (و دعای قبل از درس ) آغاز کند . و آنگاه که مدرس در آغاز تدریس ، برای حاضران دعاء می کند ، باید حاضران نیز به نوبه خود با دعای به استاد ، دعای وی را پاسخ داده (و بدینوسیله از دعای او تشکر نمایند) .

یکی از اساتید من - که از شخصیتهای برجسته از لحاظ زهد و پارسائی و تقوی به شمار می رفت - شاگردانی را که این موازین اخلاقی را مراعات نمی کردند مورد سرزنش قرار می داد ، و آنها را با تنبیه و هشدارش بر سر ادب می آورد .

محصل باید در مجلس درس ، از خوابیدن و پینکی و چرت زدن و سخن گفتن با دیگران و خنده و امثال آن خودداری کند . و ما طی مبحث مربوط به آداب محصل و شاگرد از حالاتی که در مجلس درس ، ناستوده تلقی می شوند گفتگو نمودیم .

آنگاه که درس اول مدرس - با گفتن : (الله اعلم ) - به پایان رسید ، نباید شاگرد میان این درس و درس بعدی جز با

[شماره صفحه واقعی : 763]

ص: 4989

اذن و اجازه مدرس ، سخنی به میان آورد ؛ و وقتی مدرس ، وارد بیان مسئله ای شد نباید محصل درباره مسئله دیگر سخن گوید . اساسا نباید هیچگاه در حضور مدرس راجع به هیچ چیزی ، مطلبی را بر زبان سازد مگر آنگاه که احساس کند سخن گفتن او مفید و بجا است .

محصل باید از جدال و ستیز در بحث ، و از غلبه جوئی و سلطه گری بر دیگران بپرهیزد . و اگر چنین دریابد که جان و روح وی در این رهگذر ، دستخوش هیجان و طغیان گشته است باید با زمام و لگام سکوت ، و صبر و انقیاد و رامش ، اختیار آنرا به دست گرفته و مانع از غلیان و فوران روحی گردد ؛ چون از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت شده است که فرمود : اگر کسی - علیرغم آنکه حق با او است - دست از مراء و جدال بردارد ، خداوند متعال برای او خانه ای در قله و نقطه ای فرازا در بهشت بناء خواهد کرد)(1) ؛

زیرا ترک ستیز و اجتناب از مجادله ناخوش آیند ، برای جلوگیری از هیجان و گسترش غضب ، وسیله بسیار مناسبی است و می توان آن را عامل مؤ ثرتری برای جلوگیری از نفرت و گریز دلها از یکدیگر برشمرد .

باید هر یک از حاضران جلسه درس سعی کنند که قلبشان نسبت به یار و مصاحبشان از هرگونه شوائبی پاک و پاکیزه و عاری از حقد و کینه باشد . و آنگاه که پس از پایان یافتن درس از جای

[شماره صفحه واقعی : 764]

ص: 4990


1- « من ترک المراء - و هو محق - بنی الله له بیتا فی اعلی الجنه » (تذکره السامع ، ص 236. روایاتی نظیر آنرا بنگرید در کنزالعمال 3/642 و 646 و 647 و 883).

برمی خیزند در درونشان نسبت به دوست و رفیقشان کمترین حالت ناخوش آیندی وجود نداشته باشد .

وقتی محصل و یا مدرس از مجلس درس برمی خیزند ، باید دعائی را که در طی احادیث ، وارد شده است برخوانند ، و آن دعاء این است :

(( (سبحانک اللهم و بحمدک ، و لا اله الا انت ، استغفرک و اتوب الیک ، فاغفرلی ذنبی ؛ انه لایغفر الذنوب الا انت ) )) .

بار خدایا ترا تقدیس می کنم و ترا ستایشگرم ، هیچ معبودی جز تو در خور پرستش نیست ، خدایا از تو آمرزش می طلبم و به تو بازمی گردم ، پس تو از گناهانم درگذر و مرا بیامرز ، زیرا جز تو هیچکسی را نشاید که گناهان را مشمول آمرزش و گذشت قرار دهد .

(( سبحان ربک رب العزه عما یصفون ، و الحمد لله رب العالمین و الصلوه و السلام علی رسوله محمد و آله الغر المیامین . ))

اضافات و تجدید نظر در ترجمه در ساعات پنج و پنج دقیقه بعد از ظهر روز یکشنبهبیستم شهریور 1362 ه ش سوم ذی حجه 1403 ه ق در تهران به پایان رسید . ازخداوند متعال می خواهم این بنده خائب و خاسر : سید محمد باقر حجتی (حسینی ) رامشمول آمرزش خویش قرار داده ، و این کوششناقابل را برای این ناتوان به عنوان ذخری در روز تهی دستی بپذیرد .

** بالنبی محمد و آله الطاهرین***

[شماره صفحه واقعی : 765]

ص: 4991

پاورقی

(1)بنگرید به ، مقدمه کتاب (کشف الریبه عن احکام الغیبه ).

(2)الذریعه 11/275.

(3)رساله ابن العودی ، نسخه خطی است .

(4)روضات الجنات ، ط سنگی ، ص 295.

(5)رساله ابن العودی .

(6)روضات الجنات ، ص 296.

(7)رساله ابن العودی .

(8)روضات الجنات ، ص 294.

(9)الذریعه 5/278.

(10)بنگرید به : الذریعه 6/90 - 98 و 13/293 - 296.

(11)الذریعه 4/434.

(12)الذریعه 1/193، 194.

(13)الذریعه 1/193، 194.

(14)روضات الجنات ، ص 296.

(15)بنگرید به : مقدمه (المقابیس ).

(16)امل الآمل : 1/85.

(17)لؤ لؤ تی البحرین ، ص 25.

(18)نقد الرجال ، ص 145.

(19)روضات الجنات ، ص 287، 288.

(20)محدث نوری عینا همان سخنان صاحب (مقابیس ) را آورده است (رک : مستدرک تفصیل وسائل الشیعه 3/425).

(21)تنقیح المقال فی احوال الرجال .

(22)شهداء الفضیله ، ص 132.

(23)اشاره ایست به حدیث : (مدادالعلماء افضل من دماءالشهداء) و یا حدیث : (... فتوزن دماءالشهداء مع مدادالعلماء، فیرجح مدادالعلماء علی دماءالشهداء). (رک : سفینه البحار 2/220. در (مختصر کتاب العلم : ابن عبدربه ، ص 20: آمده است : یوزن یوم القیامه مدادالعلماء و دم الشهداء) ). کنزالعمال 10/173).

(24)تذکره السامع ، ص 8.

(25)ناظر است به حدیث : (ساعه من عالم یتکی علی فراشه ینظر فی عمله خیر من عباده العابد سبعین عاما) (رک : بحارالانوار 2/23. مجمع البیان 1/421). کنز 10/154).

(26)سوره فاطر، آیه 25.

(27)سوره طلاق ، آیه 12.

(28)سوره علق ، آیه های 1-4.

(29)سوره علق ، آیه های 3-5.

(30)سوره اعلی ، آیه 10.

(31)سوره فاطر، آیه 9.

(32)سوره بقره ، آیه 269.

(33)سوره مریم ، آیه 12.

(34)سوره نساء، آیه 54.

(35)سوره زمر، آیه 9.

(36)سوره مائده ، آیه 100.

(37)این سخن ناظر به آیه 19 تا 21 سوره فاطر می باشد: « و ما یستوی الاعمی و البصیر، و لا الظلمات و لا النور، و لا الظل و لا الحرور، و ما یستوی الاحیاء و لاالاموات ...»

(38)سوره آل عمران ، آیه 16.

(39)سوره آل عمران ، آیه 7.

(40)سوره رعد، آیه 43.

(41)سوره مجادله ، آیه 11.

(42)سوره انفال ، آیه های 2-4.

(43)سوره نساء، آیه 95.

(44)سوره طه ، آیه 75.

(45)سوره آل عمران ، آیه 7. طبق راءی اکثر مفسران ، حرف (واو) در (والراسخون ) واو استیناف و نمایانگر آغاز شدن جمله است ، و به ماقبل خود معطوف نمی شود. استشهاد فوق نیز بر اساس همین نظریه می باشد. در حالیکه مؤ لف ، پیش از این ، طوری از آیه برداشت کرد که (واو) را بعنوان حرف عطف تلقی نمود.

(46)سوره بنی اسرائیل (اسراء)، آیه 107 و 109.

(47)سوره طه ، آیه 114.

(48)سوره عنکبوت ، آیه 49.

(49)سوره عنکبوت ، آیه 43.

(50)احادیث نبوی ، روایاتی است که از خود نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) نقل شده و محتوای این چنین روایاتی ، گفتار خود آنحضرت است .

(51)و من یرد الله به خیرا یفقهه فی الدین (منیه المرید ص 7. الکافی 1/39 صحیح بخاری 1/16).

(52)« طلب العلم فریضه علی کل مسلم » (منیه المرید ص 7. المحجه البیضاء 1/8. الکافی 1/35، 36) در (الکافی ) بدنبال این حدیث آمده است : « (الا ان الله یحب بغاه العلم ) » : یعنی بدانید که خداوند متعال ، دوستدار طالبان علم است .

(53)« من طلب العلم فادرکه کتب الله له کفلین من الاجر، و من طلب علما فلم یدرکه کتب الله له کفلا من الاجر » (منیه المرید ص 7. کنزالعمال 10/162).

(54)من احب ان ینظر الی عتقاء الله من النار فلینظر الی المتعلمین . فوالذی نفسی بیده مامن متعلم یختلف الی باب العالم الا کتب الله له بکل قدم عباده سنه ، و بنی له بکل قدم مدینه فی الجنه ، و یمشی فی الارض و هی تستغفر له ، و یمسی و یصبح مغفورا له و شهدت الملائکه انهم عتقاء من النار (منیه المرید ص 7. المحجه البیضاء 1/12، بحار1/184).

(55)« طالب العلم کالصائم نهاره ، والقائم لیله . و ان بابا من العلم یتعلمه الرجل خیر له من ان یکون ابوقبیس ذهبا فانفقه فی سبیل الله » (منیه المرید ص 7، بحار 2/184).

(56)« من جائه الموت و هو یطلب العلم ، لیحیی به الاسلام ؛ کان بینه و بین الانبیاء درجه واحده . » (منیه المرید ص 8، بحار 2/184. کنزالعمال 10/260 ).

(57)« فضل العالم علی العابد سبعین درجه بین کل درجتین حضرالفرس سبعین عاما. و ذلک ان الشیطان یضع البدعه للناس فیبصرها العالم فیزیلها. و العابد یقبل علی عبادته » (منیه المرید ص 8، کنزالعمال 10/175 با اندکی اختلاف ).

(58)« فضل العالم علی العابد کفضلی علی ادناکم . ان الله و ملئکته و اهل السموات و الارض - حتی النمله فی جحرها و حتی الحوت فی الماء - لیصلون علی معلم الناس الخیر. » (منیه المرید ص 8. صحیح ترمذی ، ص 325).

(59)« من خرج فی طلب العلم فهو فی سبیل الله حتی یرجع » (منیه المرید ص 8 کنز 10/158).

(60)« من خرج یطلب بابا من العلم لیرد به باطلا الی حق ، و ضالا الی هدی ، کان عمله کعباده اربعین عاما » (منیه المرید ص 8 کنزالعمال 10/161).

(61)« لان یهدی الله بک رجلا واحدا خیر من ان یکون لک حمرالنعم . » (منیه المرید ص 8 کنز 10/140).

(62)« لان یهدی الله بک رجلا واحدا خیر لک من الدنیا و ما فیها » (همان کتاب و همان صفحه ).

(63)« رحم الله خلفائی . فقیل یا رسول الله و من خلفائک ؟ قال : الذین یحیون سنتی و یعلمونها عبادالله » (منیه المرید ص 8. کنزالعمال 10/260 و 229، بحار 2/144، 145).

(64)روایت مزبور نسبه طولانی است ، لذا به ترجمه آزاد و گزارش گونه آن اکتفاء می شود.

(65)« لا حسد (یعنی لاغبطه ) الا فی اثنین : رجل آتاه الله مالا فسلطه علی هلکته فی الحق ، و رجل آتاه الله الحکمه و هو یقضی بها و یعلمها » (منیه المرید ص 8 نظیر چنین حدیثی با اختلافی اندک در (کنزالعمال ) 10/180) آمده است ).

(66)« من دعا الی هدی کان له من الاجر مثل اجورمن تبعه ، لا ینقض ذلک من اجورهم شیئا و من دعا الی ضلاله ، کان علیه من الاثم مثل آثام من تبعه ، لاینقض ذلک من آثامهم شیئا » (منیه المرید ص 8. بحار 2/19، به نقل از المحاسن برقی ).

(67)« اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلث صدقه جاریه ، او علم ینفع ، او ولد صالح یدعو له » (منیه المرید ص 9 بحار 2/22، 23، به نقل از روضه الواعظین ).

(68)« خیر ما تخلف الرجل من بعده ثلث : ولد صالح یدعوله و صدقه تجری یبلغه اجرها و علم یعمل به من بعده » (منیه المرید ص 9. سنن ابن ماجه ، مقدمه ، 20. بخاری ، تفسیر).

(69)« ان الملائکه لتضع اجنحتها لطالب العلم رضی بما یصنع » منیه المرید ص 9. کنز 10/147).

(70)« اطلبواالعلم و لو بالصین » (منیه المرید، ص 9. المحجه البیضاء 1/8. بحارالانوار 1/177 و

2/32).

(71)« من غدافی طلب العلم اظلت علیه الملائکه ، و بورک له فی معیشته ، و لم ینقض من رزقه » (منیه المرید ص 9، کنزالعمال 10/162. در این کتاب به جای (اظلت ) صلت آمده است ).

(72)« من سلک طریقا یطلب فیه علما سهل الله له طریقا الی الجنه » (منیه المرید ص 9 الجامع الصحیح . بخاری 1/16. کنزالعمال 10/139. صحیح ترمذی ، علم ، حدیث 2648).

(73)« نوم مع علم خیر من صلوه مع جهل » (منیه المرید ص 9. المحجه البیضاء 1/8 کنز 10/140).

(74)« فقیه اشد علی الشیاطین من الف عابد » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/155).

(75)« ان مثل العلماء فی الارض کمثل النجوم فی السماء یهتدی بها فی ظلمات البر و البحر، فاذا انطسمت اوشک ان تضل الهداه » (منیه المرید ص 9، کنزالعمال 10/151).

(76)« ایما ناشی نشا فی العلم و العباده حتی یکبر، اعطاه الله یوم القیمه ثواب اثنین و تسعین صدیقا » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/151 و 161 بحار 1/2185).

(77)« یقول الله عز و جل للعلماء یوم القیمه ، انی لم اجعل علمی و حلمی فیکم الا و انا ارید ان اغفرلکم علی ما کان فیکم و لاابالی » (منیه المرید ص 9. کنز 10/172).

(78)« ما جمع شی ء الی شی ء افضل من علم الی حلم » (منیه المرید ص 9).

(79)« ما تصدق الناس بصدقه مثل علم الی ینشره » (منیه المرید ص 9. کنز10/157 و 171).

(80)« ما اهدی المرء المسلم الی اخیه هدیه افضل من کلمه حکمه یزیده الله بها هدی و یرده عن ردی » (منیه المرید ص 9. کنزالعمال 10/172).

(81)« افضل الصدقه ان یعلم المرء علما ثم یعلمه اخاه » (منیه المرید ص 9. سنن ابن ماجه ، 20).

(82)« العالم و المتعلم شریکان فی الاجر، و لا خیر فی سائر الناس » (منیه المرید ص 9، 10).

(83)« قلیل العلم خیر من کثیر العباده » (منیه المرید ص 10. کنز10/155 و 177 ؛ به جای العلم ، الفقه ).

(84)« من غدا الی المسجد لا یرید الا لیتعلم خیرا او لیعلمه کان له اجر معتمر تام العمره و من راح الی المسجد لایرید الا لیتعلم خیرا او لیعلمه فله اجر حاج تام الحجه » (منیه المرید ص 10. کنزالعمال 10/166).

(85)« اغد: عالما او متعلما او مستمعا او محبا، و لاتکن الخامسه فتهلک » (منیه المرید ص 10. در طی دو روایت در (الکافی 1/41 و 42) نظیر چنین روایتی آمده است کنز 10/143).

(86)« اذا مررتم فی ریاض الجنه فارتعوا. قالوا: یا رسول الله و ما ریاض الجنه ؟ قال : حلق الذکر، فان لله سیارات من الملائکه یطلبون حلق الذکر. فاذا اتوا علیهم حفوا بهم » (منیه المرید ص 10. کنزالعمال 10/138، 139).

(87)« کلا المجلسین الی خیر: اما هؤ لاء فیدعون الله . و اما هؤ لاء فیتعلمون و یفقهون الجاهل . هؤ لاء افضل . بالتعلیم ارسلت » (منیه 10. نظیر آن در کنز10/147 و169).

(88)« مرحبا بطالب العلم ، ان طالب العلم لتحفه الملائکه باجنحتها، ثم یرکب بعضها بعضا حتی یبلغوا السماء الدنیا من محبتهم لما یطلب » (منیه المرید ص 10. کنز10/160).

(89)« من سلک طریقا یلتمس فیه علما سلک الله به طریقا الی الجنه ، و ان الملائکه لتضع اجنحتها رضی لطالب العلم ، و ان العالم یستغفرله من فی السموات و من فی الارض : حتی الحیتان فی الماء. و فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سائر الکواکب . ان العلماء ورثه الانبیاء، ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لادرهما، انما ورثوا العلم . فمن اخذ بحظ وافر » (منیه المرید ص 11. الکافی 1/42. سنن ابی داود 2/77. سنن ابن ماجه ، ص 21).

(90)« اقرب الناس من درجه النبوه اهل العلم و اهل الجهاد » (المحجه البیضاء 1/11).

(91)« موت قبیله ایسر من موت العالم » (همان کتاب ص 10، کنزالعمال 10/166).

(92)« ان الحکمه تزید الشریف شرفا و ترفع العبید حتی یجلس مجالس الملوک » (کنز10/164).

(93)« یبعث الله عز و جل العباد یوم القیمه ، ثم یبعث العلماء فیقول : معشر العلماء! انی لم اضع علمی فیکم الا لعلمی بکم ، و لم اضع علمی فیکم لاعذبکم . اذهبوا فقد غفرت لکم » (همان کتاب ص 11 چندین روایت نظیر آنرا بنگرید در (کنزالعمال ) 10/172، 173).

(94)« من جلس مجلسا و لم یزدد فیه علما ازداد من الله بعدا » (همان کتاب و صفحه ).

(95)« اعلم الناس ، من جمع الناس . و اکثر الناس قیمه ، اکثرهم علما. و اقل الناس قیمه اقلهم علما » (سفینه البحار 2/219).

(96)« ما الی الله سبحانه عالما علما الا اخذ علیه من المیثاق ما اخذ علی النبیین ان یبینه للناس و لا یکتمه » (المحجه البیضاء 1/99. کنزالعمال 10/190).

(97)« ایها الناس ! اعلموا ان کمال الدین طلب العلم و العمل به . الا! و ان طلب العلم اوجب علیکم من طلب المال : ان المال مقسوم مضمون لکم قد قسمه عادل بینکم و قد ضمنه ، و سیفی لکم . و العلم مخزون عند اهله فاطلبوه » (منیه المرید ص 12. الکافی 1/35).

(98)« العالم افضل من الصائم القائم المجتهد. و اذا مات العالم ثلم فی الاسلام ثلم لا یسدها الا خلف منه » (منیه المرید ص 12).

(99)« کفی بالعلم شرفا ان یدعیه من لایحسنه و یفرح اذا نسب الیه . و کفی بالجهل ذما ان یتبرا منه هو فیه » (منیه المرید ص 12. تذکره السامع ، ص 10).

(100)« یا کمیل ! العلم خیر من المال : العلم یحرسک و انت تحرس المال . و العلم حاکم و المال محکوم علیه . و المال ینقصه النفقه و العلم یزکو علی الانفاق » (منیه المرید 12 و 13. ترجمه و شرح نهج البلاغه : فیض الاسلام ، ص 1145).

(101)« قیمه کل امرء ما یعلمه » (منیه المرید ص 13. نهج البلاغه ، حکم ،81).

(102)« لو یعلم الناس ما فی طلب العلم لطلبوه و لو بسفک المهج و غوص اللجج . ان الله تبارک و تعالی اوحی الی دانیال : ان امقت عبادی الی : الجاهل المستخف باهل العلم ، التارک للاقتداء بهم . و ان احب الناس (عبیدی ) الی : التقی الطالب للثواب الجزیل ، اللازم للعلماء، القابل عن الحکماء » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/43).

(103)« عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/40).

(104)« ان الذی یعلم العلم منکم له مثلا اجرالمتعلم علیه . فتعلمواالعلم و علموه اخوانکم کما علمکموه العلماء » (منیه المرید ص 13. الکافی 1/42).

درالکافی آمده است : « له مثل اجرالمتعلم و له الفضل علیه » . بنابراین ، معنی حدیث چنین خواهد بود که معلم همانند پاداش شاگرد، اجری را دریافت می کند آنهم با چیزی فزونتر از آن .

(105)الکافی 1/49.

(106)الکافی 1/42 و 43.

(107)« تفقهوا فی الدین ، فان من لم یتفقه فی الدین فهو اعرابی » (منیه المرید ص 14. الکافی 1/36).

(108)سوره برائت ، آیه 122.

(109)الکافی 1/36 و 39.

(110)الکافی 1/36.

(111)الکافی 1/39 نظیر چنین حدیثی در (المدخل ) بیهقی ، ص 36، آمده است .

(112)« اذا اراد الله بعبد خیرا فقهه فی الدین » (منیه المرید ص 14. الکافی 39) در صحیح بخاری 1/6 آمده است : « من یرد الله به خیرا یفقهه فی الدین » (نقل از تذکره السامع ، ص 6).

(113)الکافی 1/40.

(114)« ما من احد یموت من المؤ منین احب الی ابلیس من موت فقیه » (منیه المرید ص 14 الکافی 1/46).

(115)منیه المرید ص 14. الکافی 1/46.

(116)« اذا مات المؤ من ، بکت علیه الملائکه و بقاع الارض التی کان یعبد الله علیها، و ابواب السماء التی کان تصعد منها اعماله ، و ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شی ء، لان المؤ منین الفقهاء حصون الاسلام کحصن سور المدینه » (منیه المرید ص 14 و 15. الکافی 1/47).

(117)« ذلک علم لا یضر من جهله و لا ینفع من علمه . انماالعلم ثلثه : آیه محکمه ، او فریضه عادله ، او سنه قائمه ؛ و ما خلاهن فضل » (منیه المرید ص 15. الکافی 1/37).

(118)سوره بقره آیه 83: آنگاه که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان ، نیکی کنید.

(119)کم نورترین ستاره ای که در جمع ستارگان (بنت النعش صغری ) به چشم می خورد.

(120)« فضل کافل یتیم آل محمد (صلی الله علیه و آله ) عن موالیه ، الناشب فی الجهل ، یخرجه من جهله و یوضح له ما اشتبه علیه ، و یطعمه و یسقیه ، کفضل الشمس علی السها » (منیه المرید ص 17. تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام )، برگ شمار ندارد).

(121)قسمت اخیر متن حدیث این است : « (قال فمن الضال عن فنائک ؟ قال : الجاهل بامام زمانه تعرفه ، و الغائب عنه بعد ما عرفه الجاهل بشریعه دینه ، تعرفه شریعته و ما یعبد به ربه و یتوصل به الی مرضاته ) » (رک : تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام )، برگ شمار ندارد. بحارالانوار 2/4).

(122)در این حدیث کلمه (قنطار) بکار رفته است که مفهوم آن عبارت از پوست گاوی است که انباشته از سکه و پول می باشد. ولی ما در اینجا از آن با عنوان (خروار) یاد کردیم . و اصولا قنطار را به چندین معنی تفسیر کرده اند: مال عظیم ، چهل وقیه طلا یا نقره ، هزار دینار، هشتاد هزار درهم ، و پوست گاوی که انباشته از طلا و نقره باشد. (رک : فرهنگ نفیسی (قنطار). بحارالانوار2/5).

(123)سفینه البحار 2/677.

(124)بحارالانوار 1/201، به نقل از علل الشرایع .

(125)در تذکره السامع ص 12 و 13 متن سخن با اضافاتی چنین آمده است : « عن ابی ذر و ابی هریره قالا: باب من العلم نتعلمه احب الینا من الف رکعه تطوعا، و باب من العلم تعلمه - عمل به او لم یعمل - احب الینا من مائه رکعه تطوعا.»

(126)وی را دانشمندی از اهل یمن بوده است (م 114 ه ق ) رک : تذکره الحفاظ 1/95.

(127)این سخن تا اینجا در تذکره السامع ، ص 10 و 11 آمده است .

(128)مرحوم شهید ثانی (رضوان الله علیه ) می نویسد: « من جلس مع ثمانیه اصناف ، زاده الله ثمانیه اشیاء... » ؛ ولی اصنافی که یاد کرده است به بیش از هفت صنف نمیرسد؟

(129)سوره آل عمران ، آیه 48.

(130)اقتباسی است از آیه 103 و 104 سوره کهف که می گوید:

« قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالا، الذین ضل سعیهم فی الحیوه الدنیا هم یحسبون انهم یحسنون صنعا » .

(131)سوره زمر، آیه 2، 3.

(132)سوره بینه ، آیه 4.

(133)سوره کهف ، آیه 100.

(134)سوره شوری ، آیه 19.

(135)سوره اسراء، آیه 19.

(136)« انما الاعمال بالنیات ، و انما لکل امری مانوی . فمن کان هجرته الی الله و رسوله ، فهجرته الی الله و رسوله . و من کان هجرته الی دنیا یصیبها او امراءه ینکحها، فهجرته الی ما هاجر الیه » (منیه المرید ص 27. کنزالعمال 3/422 و 424).

(137)« نیه المؤ من خیر من عمله - نیه المؤ من ابلغ من عمله » (الکافی 3/134. کنز 3/424).

(138)« انما یبعث الناس علی نیاتهم » (شرح شهاب الاخبار، ص 262. کنزالعمال 3/419).

(139)« الاخلاص سر من اسراری استودعته قلب من احبیت من عبادی » (منیه المرید ص 27).

(140)منیه المرید ص 27، 28. صحیح مسلم 2/140.

(141)« من تعلم علما مما یبتغی به وجه الله عز و جل ، لا یتعلمه الا لیصیب به غرضا من الدنیا، لم یجد عرف الجنه » (منیه المرید، ص 28. سنن ابی داود 2/28. کنز 10/193 و 202).

(142)منیه المرید، ص 28: « من تعلم علما لغیرالله ، او اراد به غیر وجه الله فلیتبوء مقعده من النار » (نیز بنگرید به صحیح ترمذی ، ص 321. حدیث فوق را بنگرید در کنز 10/197 و 201).

(143)« لا تتعلموا العلم لتماروا به السفهاء، و تجادلوا به العلماء، و لتصرفوا وجوه الناس الیکم . و ابتغوا بقولکم ما عندالله ، فانه یدوم و یبقی ، و ینفد ماسواه . کونوا ینابیع الحکمه ، مصابیح الهدی ، احلاس البیوت ، سرج اللیل ، جددالقلوب ، خلقان الثیاب ، تعرفون فی اهل السماء، و تخفون فی اهل الارض » (منیه المرید ص 28).

(144)« من طلب العلم لاربع ، دخل النار: لیباهی به العلماء، او یماری به السفهاء، او لیصرف وجوه الناس الیه ، او یاءخذ به من الامراء. »

(145)« ما ازداد عبد علما فازداد فی الدنیا رغبه الا ازداد من الله بعدا. »

(146)« کل علم وبال علی صاحبه یوم القیمه الا من عمل به . »

(147)« اشد الناس عذابا یوم القیمه عالم لم ینفعه علمه » (منیه المرید ص 28. کنز 10/187)

(148)« مثل الذی یعلم الناس الخیر و ینسی نفسه ، مثل الفتیله یضی ء للناس و یحرق نفسه . » (کنزالعمال 10/186).

(149)« علماء هذه الامه رجلان : رجل آتاه الله علما فبذله للناس ، و لم یاءخذ علیه طمعا، و لم یشر به ثمنا، فذلک تستغفرله حیتان البحر و دواب البر و الطیر فی جوالسماء، و یقدم علی الله سیدا شریفا حتی یرافق المرسلین . و رجل آتاه الله علما فبخل به عن عبادالله و اخذ علیه طمعا و شری به ثمنا، فذلک یلجم یوم القیمه بلجام من نار و ینادی مناد: هذاالذی آتاه الله علما فبخل به عن عبادالله و اخذ علیه طمعا و اشتری به ثمنا. و کذلک حتی یفرغ الحساب » (منیه المرید ص 29. بحارالانوار 2/54، کنزالعمال 10/206)

(150)« العلم علمان : فعلم فی القلب فذاک علم نافع . و علم علی اللسان ، فذاک حجه الله علی ابن آدم . » (کنزالعمال 10/133 و 182).

(151)« انی لا اتخوف علی امتی مؤ منا و لا مشرکا. فاما المؤ من فیحجزه ایمانه و اماالمشرک فیقمعه کفره . ولکن اتخوف علیکم منافقا علیم اللسان ، یقول ما تعرفون و یعمل ما تنکرون » (منیه المرید، ص 29، کنزالعمال 10/199).

(152)« ان اخوف ما اخاف علیکم بعدی : کل منافق علیم اللسان » (منیه ، ص 29. کنز 10/186).

(153)« الا! ان شرالشر: شرارالعلماء و ان خیرالخیر: خیارالعلماء. » (منیه المرید، ص 29).

(154)« من قال : انا عالم ، فهو جاهل » (منیه المرید، ص 29. کنزالعمال ، 10/243).

(155)« منهومان لایشبعان : طالب دنیا و طالب علم . فمن اقتصر من الدنیا علی ما احل الله له ، سلم . و من تناولها من غیر حلها هلک ، الا ان یتوب و یراجع . و من اخذالعلم من اهله و عمل به ، نجی . و من اراد به الدنیا، فهی حظه » (منیه المرید ص 29، 30. الکافی 1/57، 58 بحارالانوار 1/168 - 2/35، کنز 10/179).

(156)« من اراد تحصیل الحدیث لمنفعه الدنیا، لم یکن له فی الآخره نصیب . و من اراد به خیر الآخره اعطاه الله خیرالدنیا و الآخره » (منیه المرید، ص 30. الکافی 1/58).

(157)« اذا راءیتم العالم محبا للدنیا فاتهموه علی دینکم ، فان کل محب الشی ء یحوط ما احب » (منیه المرید، ص 30. بحارالانوار 2/107).

(158)« لاتجعل بینی و بینک عالما مفتونا بالدنیا فیصدک عن طریق محبتی ، فان اولئک قطاع طریق عبادی المریدین . ان ادنی ما انا صانع بهم : ان انزع حلاوه مناجاتی من قلوبهم » (الکافی 1/58. منیه المرید ص 30. قسمت اول این حدیث را بنگرید در: تذکره السامع ، ص 14، 15).

(159)« الفقهاء امناء الرسل مالم یدخلوا فی الدنیا. قیل یا رسول الله : و ما دخولهم فی الدنیا؟ قال : اتباع السلطان . فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم » (منیه المرید ص 30 الکافی 1/58 بحارالانوار 2/36 و 110، به نقل از نوادر راوندی ).

(160)برای اطلاع از متن عربی این حدیث رجوع کنید به : منیه المرید، ص 30، 31. الکافی 1/61، 62.

(161)این بخش از حدیث نسبت به مساءله غرب زدگی مسلمین و بیگانه پرستی ، جالب و شایان بحث و گفتگوهای مفصلی است که امام باقر (علیه السلام ) گویا به طرز برداشت دانشمندان کوتاه بین نیز التفات نموده ، و اصولا حالت غرب زدگی و بیگانه پرستی را در هر دوره و زمانه ای بدینوسیله نکوهش فرموده است .

(162)منیه المرید، ص 31، 32. بحارالانوار 2/108.

(163)منیه المرید ص 32، 33. بحارالانوار 2/109، به نقل از امالی شیخ طوسی .

(164)« ویل للعلماء السوء تصلی علیهم النار. ثم قال : اشتدت مؤ ونه الدنیا و مؤ ونه الآخره : اما مؤ ونه الدنیا: فانک لا تمد یدک الی شی ء منها الا وجدت فاجرا قدسبقک الیه . و اما مؤ ونه الآخره فانک لا تجد اعوانا یعینوک علیها » (منیه المرید ص 33. در الکافی 1/59، آمده است : « ویل للعلماء السوء کیف تلظی علیهم النار!؟. » ولی بقیه این حدیث دیده نمی شود.

(165)« من تعلم علما من علم الآخره لیرید به غرضا من غرض الدنیا، لم یجد ریح الجنه » (منیه المرید ص 33. حدیثی قریب به این مضمون در کنزالعمال 10/202، آمده است .

(166)منیه المرید، ص 35. کنزالعمال 10/183، 184. شرح شهاب الاخبار، ص 368.

(167)همان مراجع قبلی و صفحات .

(168)« حب الجاه و المال ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماء البقل . »

(169)« ما ذئبان ضاریان ارسلا فی زریبه غنم باکثر فسادا منهما من حب الجاه و المال فی دین المرء المسلم » (منیه المرید ص 35) در شرح شهاب الاخبار، ص 336 آمده است : « ما ذئبان ضاریان فی زریبه غنم باسرع فیها من حب الشرف و المال فی دین المرء المسلم . » و نیز حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/405 آمده است ).

(170)سوره ص ، آیه 86.

(171)« العلماء رجلان : رجل آخذ بعلمه ، فهذا ناج . و عالم تارک لعلمه ، فهذا هالک . و ان اهل النار لیتاذون من ریح العالم التارک لعلمه . و ان اشد اهل النار ندامه و حسره رجل دعا عبدالله الی الله تبارک و تعالی فاستجاب له و قبل منه فاطاع الله فادخله الجنه و ادخل الداعی ، النار بترکه علمه و اتباعه الهوی و طول الامل . اما اتباع الهوی فیصد عن الحق ، و طول الامل ینسی الآخره » (منیه المرید، ص 36. الکافی 1/55).

(172)« ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا » (منیه المرید، ص 36. الکافی 1/56).

(173)« لاتطلبوا علم ما لا تعلمون و لما تعملوا بما علمتم ، فان العلم اذا لم یعمل به لم یزدد صاحبه الا کفرا و لم یزدد من الله الا بعدا » (منیه المرید، ص 36. 37 الکافی 1/56).

(174)« من کان فعله لقوله موافقا فآت له بالشهاده (للنجاه ) و من لم یکن فعله لقوله موافقا فانما ذلک مستودع » (همان کتابها و صفحات ).

(175)منیه المرید، ص 37. الکافی 1/56، 57.

(176)« یا رسول الله ماالعلم ؟ قال : الانصات . قال ثم مه یا رسول الله ؟ قال : الاستماع . قال ثم مه ؟ قال : الحفظ. قال ثم مه ؟ قال : العمل به . قال ثم مه یا رسول الله ؟ قال : نشره » (منیه المرید، ص 37). بحارالانوار 2/28، به نقل از خصال صدوق . الکافی 1/61).

(177)منیه المرید، ص 37، 38.

(178)منیه المرید، ص 38. الکافی 1/60.

(179)« لیس العلم بکثره التعلم ، انما هو نور، یقع فی القلب من یرید ان یهدیه . فاذا اردت العلم فاطلب اولا فی نفسک العبودیه ، و اطلب العلم باستعماله ، و استفهم الله بفهمک » (منیه المرید، ص 38).

(180)سوره الشمس ، آیه 9.

(181)سوره اعراف ، آیه 175.

(182)سوره جمعه ، آیه 5.

(183)در تفسیر روح البیان این ابیات چهارگانه اخیر به (ملا حسین ) کاشفی منسوب است (رک روح البیان 9/517)، ولی این ابیات در دفتر اول مثنوی آمده و از آن مولوی رومی است و عبارات مثنوی در پاره ای از کلمات با عبارات ابیات مذکور، تفاوت دارد.

(184)« من ازداد علما و لم یزدد هدی لم یزدد من الله الا بعدا » (منیه المرید، ص 41. بحارالانوار 2/37، به نقل از عده الداعی ).

(185)« یلقی العالم فی النار فتندلق اقتابه ، فتدور به کما یدور الحمار فی الرحی » (منیه المرید، ص 41. حدیثی قریب به همین مضمون در کنزالعمال 10/49 و 208، آمده است .)

(186)« شرالناس : العلماء السوء » (منیه المرید، ص 41. کنز 10/197: « ویل لامتی من علماء السوء » ).

(187)« ان اشد الناس عذابا یوم القیمه : عالم لم ینفعه الله بعلمه » (منیه المرید، ص 41. شرح شهاب الاخبار، ص 370. کنزالعمال 10/187، 208).

(188)سوره بقره ، آیه 85.

(189)سوره فاطر، آیه 28.

(190)« ادنی الریاء: الشرک » (منیه المرید، ص 43. الکافی 3/423).

(191)« لا یدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من کبر » (منیه المرید، ص 43. الکافی 3/423).

(192)« الحسد یاءکل الحسنات کما تاءکل النار الحطب » (منیه المرید، ص 43. شرح شهاب الاخبار ص 362. کنزالعمال 3/461. در الکافی 3/416 آمده است : « الحسد یاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب » ).

(193)« حب المال و الشرف ینبتان النفاق کما ینبت الماء البقل » (منیه المرید، ص 43).

(194)سوره توبه ، آیه 122.

(195)الکافی 3/107 - 109. منیه المرید، ص 47، 48.

(196)منیه المرید، ص 48.

(197)« اطلبوا العلم و تزینوا معه بالحلم و الوقار، و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم . و لا تکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقکم » (منیه المرید، ص 49. الکافی 1/44. احادیثی نیز قریب به همین مضمون در کنزالعمال 10/141، آمده است ).

(198)« الا اخبرکم بالفقیه حق الفقیه ؟ من لم یقنط الناس من رحمه الله ، و من لم یؤ منهم من عذاب الله ، و لم یرخص لهم فی معاصی الله ، و لم یترک القرآن رغبه عنه الی غیره . الا لا خیر فی علم لیس فیه تفهم ، الا لا خیر فی قراءه لیس فیها تدبر، الا لا خیر فی عباده لیس فیها تفکر » (منیه المرید، ص 49. الکافی 1/44. کنزالعمال 10/181 و 261 و 262 و 308 و 309، با اختلاف اندکی در تعابیر. در نهج البلاغه آمده است : « (الفقیه کل الفقیه : من لم یقنط الناس من رحمه الله ، و لم یؤ یسهم من روح الله ، و لم یومنهم من مکر الله ) » رک : بحارالانوار 2/56. نهج البلاغه ، حکم ، 90).

(199)« الفقهاء امناء الرسل ما لم یدخلوا فی الدنیا. قیل یا رسول الله : و ما دخولهم فی الدنیا؟ قال : اتباع السلطان . فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم علی دینکم » (منیه المرید، ص 50. الکافی 1/58. بحارالانوار 2/36، به نقل از نوادر راوندی ).

(200)وی از مردم کوفه و ساکن بغداد بود، و در دستگاه خلافت هرون الرشید در جهت منافع و مصالح شیعیان خدمت می کرد، و سمت وزارت داشت . روزی از حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام ) اجازه خواست که خدمت سلطان و خلیفه را ترک گوید. حضرت به او فرمود: « عسی الله ان یجبر بک کسرا و یکسر بک نائره المخالفین من اولیائه . یا علی ! کفاره اعمالکم : الاحسان الی اخوانکم » : یعنی ممکن است که خداوند به وسیله تو در این دستگاه ، شکستی را جبران کند و لهیب آتش مخالفان ما را در هم شکند. ای علی بن یقطین ، کفاره خدمت های تو به سلطان و خلیفه ، این است که به برادران ایمانی خود احسان کنی . (برای اطلاع بیشتر از شرح حال او، بنگرید به سفینه البحار 2/252).

(201)عبدالله نجاشی در آغاز، زیدی مذهب بود و سپس از این مذهب روی گردان شد و در سلک اصحاب امام صادق (علیه السلام ) درآمد. و در زمان این امام به وسیله خلیفه وقت به عنوان والی و استاندار اهواز منصوب شد. و در نامه ای که به امام صادق (علیه السلام ) نوشت ، به عرض رسانید که من گرفتار منصب استانداری اهواز شدم ، اگر سرور من صلاح بیند وظیفه و تکلیف مرا مشخص سازد تا بدانوسیله بتوانم از قرب به خداوند برخوردار گردم . حضرت در نامه مفصلی که در پاسخ عریضه او مرقوم فرمود، مطالبی را آورد که فشرده آن اینست که از رهگذر این خدمت ، باید به دردها و گرفتاریهای بینوایان و ضعفاء رسیدگی کنی ، و از این طریق خسارت خدمت به خلیفه و سلطان را جبران نمائی . (برای اطلاع بیشتر، رک : سفینه البحار 1/13 و 2/571، 572).

(202)ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی معروف به (خلانی ) یکی از نواب اربعه (م 326 ه ق .) و سومین سفیر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه ) که نیابت او از (305 ه ق . تا 326 ه ق ) ادامه یافت .

وی هوشمندترین مردان نزد فریقین ، یعنی سنی و شیعه به شمار می رفت ، و به نفع شیعیان در دستگاه خلافت ، خدماتی انجام داد و از راه تقیه و رازداری ، نظر مخالفان را به خود جلب می کرد. و از این رهگذر گامهای مفیدی به نفع شیعیان برداشت . مزارش در بغداد در قسمت شرقی بازار عطاران قرار دارد. (رک : سفینه البحار 1/271، 272 و 2/681، 682).

(203)محمد بن اسماعیل بن بزیع از شخصیتهای صالح و برجسته شیعه و از ثقات و افراد مورد اعتماد رجال شیعی به شمار می آید. او مردی پرکار بوده و شغل وزارت را در دستگاه خلیفه عباسی به عهده داشت . و امام رضا (علیه السلام ) درباره او گفتاری دارد که در خود متن کتاب شهید ثانی ثبت و ضبط شده ، و قریبا از این گفتار یاد خواهیم کرد. (برای اطلاع بیشتر، رک : سفینه البحار 1/315).

(204)نوح بن دراج ، قاضی هرون الرشید در کوفه و بصره بود؛ ولی قضاء و داوریهایش با معیارها و موازین داوری امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) انجام می گرفت . بعضیها به او اعتراض کردند و گفتند: که چرا در دستگاه خلافت ، شغل و خدمتی را قبول کردی ؟ در پاسخ گفت : مدتی این کار را قبول نمی کردم تا آنگاه که از برادرم (جمیل ) پرسیدم چرا در مسجد حضور بهم نمی رساند؟ به من گفت : تن پوش ندارم . (یعنی برای خدمت به مستضعفان چنین کاری را قبول کرده ام ) (رک : سفینه البحار 2/615).

(205)سید مرتضی ، علی بن حسین بن موسی ، معروف به (علم الهدی ) و برادر او سید رضی (اولی ، متوفی در 435 ه ق . و دومی ، متوفی در 406 ه ق .) در جهت خدمت به شیعیان ، با خلفاء وقت از قبیل (القادر بالله ) در ارتباط بودند. (برای اطلاع بیشتر، بنگرید به : سفینه البحار 1/525 - 527 و 2/227).

(206)نصیرالدین محمد بن محمد بن حسن طوسی چهرودی (597 - 672 ه ق .) وزیر هلاکوخان مغول بوده و خدمات او به شیعیان و معارف شیعی ، در کتب تراجم ثبت و ضبط شده است .

(207)جمال الدین ابومنصور حسن بن ... مطهر حلی (648 - 726 ه ق ) معروف به (علامه حلی ) از طریق ارتباط با سلطان محمد خدابنده اولجایتو، توانست به رواج مذهب شیعه در ایران کمک کند، و سلطای را وارد آئین و مذهب جعفری سازد. این موفقیت از رهگذر مناظره ای نصیب علامه حلی شد که در حضور سلطان با جمعی از علماء و دانشمندان اهل سنت انجام گرفت . و علامه (ره ) در چنین مناظره ای پیروز و سربلند گردید (برای آگاهی بیشتر، بنگرید به : سفینه البحار 2/227، 228).

(208)سفینه البحار 1/315.

(209)منیه المرید، ص 51، 52. سفینه البحار 1/315. البته در کتاب سفینه بخشی از آغاز این حدیث آمده است .

(210)« لیس العلم بکثره التعلم ، و انما هو نور یقذفه الله (تعالی ) فی قلب من یرید الله ان یهدیه ) » (منیه المرید، ص 54).

(211)« لیس العلم بکثره الروایه ، انما العلم نور یقذف فی القلب » (منیه المرید، ص 54).

(212)اقراء یعنی معلم ، شاگرد را وادار به خواندن نماید تا اشتباهات او را در ضبط کلمات و عبارات گوشزد نموده (و یا به توضیح مشکلات آن بپردازد) (رک : مجمع البیان 1/124).

(213)« تذاکرالعلم بین عبادی مما تحیی علیه القلوب المیته اذا انتهوا فیه الی امری » (منیه المرید، ص 55. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/203).

(214)« رحم الله عبدا احیی العلم . قیل : و ما احیاؤ ه ؟ قال : ان یذاکر به اهل الدین والورع » (منیه المرید، ص 55. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/203).

(215)« لا تمار اخاک ، و لا تمازحه ، و لا تعده موعدا فتخلفه » (منیه المرید، ص 55. کنزالعمال 3/642).

(216)« من ترک المراء و هو محق ، بنی له بیت فی اعلی الجنه . و من ترک المراء و هو مبطل ، بنی له بیت فی ربض الجنه » (منیه المرید، ص 55. احادیثی نظیر آن در بحارالانوار 2/128. کنزالعمال 3/642 و 884، آمده است ).

(217)« ذروا المراء فانه لاتفهم حکمته و لاتؤ من فتنته » (منیه المرید، ص 55. بحارالانوار 2/135. در کنزالعمال 3/882 آمده است : (( ذروا المراء؛ فان المراء لاتؤ من فتنته و لاتعقل حکمته ).

(218)« ان اول عهد الی ربی و نهانی عنه بعد عباده الاوثان و شرب الخمر: ملاحاه الرجال » (منیه المرید، ص 55. حدیثی قریب به این مضمون با اندک تفاوتی در بحارالانوار 2/127 به نقل از امالی صدوق . و در کنزالعمال 3/645 آمده است ).

(219)« ما ضل قوم الا اوتوا الجدل » (منیه المرید، ص 55).

(220)« لا یستکمل عبد حقیقه الایمان حتی یدع المراء و ان کان محقا » (منیه المرید، ص 55. کنز 3/646).

(221)« المراء داء دوی و لیس فی الانسان خصله شر منه ، و هو خلق ابلیس و نسبته . و لا یماری فی ای حال کان ، الا من کان جاهلا بنفسه و بغیره ، محروما من حقایق الدین . » (منیه المرید، ص 56. بحارالانوار 2/134، به نقل از مصباح الشریعه . در بحار به جای (داء دوی ) آمده است : داء ردی ).

(222)بحارالانوار 2/135

(223)سوره نجم ، آیه 32.

(224)« (کلمه ) الحکمه ضاله المؤ من ، فحیث وجدها فهو احق بها » (منیه المرید ص 58. بحارالانوار 2/99، به نقل از امالی شیخ طوسی ).

(225)ابو عمرو می گوید: سراینده این شعر، اصمعی است (رک : مختصر کتاب العلم ، ص 44 به نقل از تذکره السامع و المتکلم ، ص 78. ولی در سفینه البحار 1/585 آمده است : که امام باقر (علیه السلام ) فرمود: « الا ان مفتاح العلم السؤ ال . و انشاء یقول » : یعنی آنحضرت این بیت را انشاء فرمود:

(( شفاءالعمی طول السؤ ال و انما

تمام العمی طول السکوت مع الجهل ))

(226)« انما یهلک الناس لانهم لایسئلون . » (منیه المرید، ص 85. الکافی 1/49).

(227)« ان هذا العلم علیه قفل و مفتاحه : المسئله » (منیه المرید، ص 58. الکافی 1/49)

(228)کنزالعمال 3/527، 528. دو حدیث قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/424 و 425، با اندکی تفاوت آمده است .

(229)سوره آل عمران ، آیه 187.

(230)سوره بقره ، آیه 159.

(231)« لیبلغ الشاهد منکم ، الغائب » (منیه المرید،ص 60. صحیح بخاری (علم ) 9، 10، 37. صحیح مسلم ،ص 133، نقل از (المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 1/216. در (الکافی ) 1/265 از امام رضا (علیه السلام ) روایت شده است که فرمود:

« (... فلیبلغ الشاهد، الغائب ) » . در بحارالانوار 1/152، این حدیث بدینصورت ضبط شده است : « (لیبلغ الشاهد، الغائب ؛ فان الشاهد عسی ان یبلغ من هو اوعی له منه ) » .

(232)« المتشبع بما لم یعط کلابس ثوبی زور » (منیه المرید،ص 60، سنن ابی داود 2/199، حدیث 1799 (کتاب الادب ). صحیح ترمذی 8/186. نووی در شرح این حدیث می گوید: علماء گفته اند: معنای حدیث این است که فرد در مورد چیزی اظهار دارائی کند که فاقد آن می باشد تا از دیدگاه مردم به عنوان فردی واجد مزایا جلوه نماید، و نیز خویشتن را به امر باطل می آراید. چنین کاری ناستوده است همانگونه که آن فردی که دو جامه زور را در بر می کند ناستوده می باشد. ابوعبید و دیگران گفته اند: این فرد عبارت از کسی که جامه اهل زهد و عبادت و پارسائی را در بر می کند، و منظور او این است که به مردم بنمایاند که وی به چنین صفاتی متصف است . لذا به خشوع و فروتنی و زهد - بیش از آن اندازه ای که در قلب او وجود دارد - تظاهر می نماید. جامه های زور، عبارت از چنین جامه ها و کنایه از این حالات می باشد. بعضی گفته اند « (لابس ثوبی زور) » عبارت از کسی است که دو جامه ای که از آن دیگری است در بر نماید، و چنین وانمود سازد که این دو جامه از آن او است .

دیگری گفته است : وی کسی است که یک پیراهن در بر کند و دو آستین اضافی را بر روی دو آستین موجود بپیوندد! و چنان وانمود سازد که دو پیراهن در بر اوست .

خطابی سخنی دگر آورده است که منظور از ثوب و جامه ، حالت و مذهب می باشد. و عرب نیز ثوب را به عنوان تعبیر کنائی از حال و مذهب ، بکار می برد. در چنین صورتی معنای حدیث این است که این فرد همانند دروغگوئی است که سخن از آنچه که وجود ندارد به میان می آورد.

اسحق بن راهویه گوید: از ابی الغمر اعرابی - دخترزاده ذی الرمه - درباره تفسیر و گزارش این حدیث سؤ ال کردم . وی در پاسخ گفت : عربهای (جاهلی ) آنگاه که در محافل گرد هم می آمدند جماعتی در این محافل شرکت می کردند که از میان این جماعت ، یکنفر، دو جامه زیبا و فریبا در بر می کرد. اگر جماعت مذکور، نیازی به شهادت و گواهی پیدا می کرد، این شخص زیباجامه و خوش لباس به نفع آنها آنهم به دروغ شهادت می داد.

اهل محفل و مجلس به خاطر دو جامه زیبای او، شهادتش را امضاء می کردند و می گفتند: چه جامه زیبائی در بر او است ؟ چه هیئت و قیافه خوش و دلپسندی دارد؟ در نتیجه ، به خاطر ظاهری فریبا و زیبا، شهادت او را تاءیید می نمودند.

بهتر این است که راجع به حدیث « (المتشبع بما لم یعط) » بگوئیم : که فردیمدعی شود: به من ، فلان چیز ارزانی و اعطاء شده است ، چیزی که اساسا به وی اعطاءنشده است . یا او خویشتن را متصف به صفاتی جلوه می دهد که فاقد آنها است ، و می خواهدبنمایاند که خداوند متعال این صفات و مزایا را بدو ارزانی داشته است . یا می خواهدوانمود سازد که کسی بدو چیزی رسانده و او را بدان ممتاز ساخته است . چنین فردی بااین ادعاء و گفتارش مرتکب دو دروغ گشته است : 1- ادعای اتصاف به صفاتی که فاقدآنها است یا ادعاء دریافت چیزی که آنرا از کسی دریافت نکرده است . 2- کذب و دروغ براعطاءکننده ، یعنی خدا و یا مردم که هیچ چیزی را در اختیار او قرار نداده اند؛ ولی مدعی میگردد که آنها صفات و مزایا و یا چیزی را به وی اعطاء کرده اند. منظور از (ثوبیزور دو جامه دروغین و باطل )، عبارت از این دو حالتی است که فردی احیانا گرفتارآندو می شود. و قبلا نیز یادآور شدیم که ثوب بر صفات - اعم از ستوده و نکوهیده -قابل اطلاق می باشد. بنابراین تثنیه آوردن ثوب دارای مفهوم معقولی خواهد بود.

(رک : النهایه فی غریب الحدیث (ثوب ) 1/228. شرح صحیح مسلم 14/110) پیدا است که اکثر محدثین در تفسیر این حدیث به خاطر مثنی بودن (ثوب ) گرفتار نوعی از ابهام و تردید می باشند.

در شرح شهاب الاخبار، ص 131، 132، این حدیث بدینصورت ضبط و تفسیر شده است :

« (المتشبع بما لایملک کلابس ثوبی زور) » :

سیرنماینده خویشتن را بدانچش نباشد، همچون پوشنده دو جامه دروغ بود. یعنی هر که خود را بزرگ نماید و لاف زند به مالی که نداشته باشد، یا به چیزی که نیاموخته باشد، یا به کرداری که نکرده باشد، دو بار عقابش بود: یک ، عقاب (دروغ ). دوم عقاب لاف زدن بر سبیل کبر. اما چون راست گوید و مقصود باز، بارنامه (یعنی تکبر) باشد باکی نباشد.

(233)این شاعر، عبارت از شبلی زاهد (م 334 ه ق ) می باشد، رک : وفیات الاعیان 1/226.

(234)در تذکره السامع ، ص 45، این سخن به ابوحنیفه منسوب است .

(235)این دانشمند به (قاضی القضاه ) ملقب بوده ، و به سال 290 هق زاده شد، و احتمالا در سال 366 هق از دنیا رفت .

(236)این بیت در تذکره السامع (ص 17) بدینصورت ضبط شده است که :

(( اءاشقی به غرسا و اجنیه ذله

اذا فاتباع الجهل قد کان احزاما ))

(237)سوره بقره ، آیه 44.

(238)سوره فاطر، آیه 28.

(239)منیه المرید، ص 61. الکافی 1/44.

(240)منیه المرید، ص 61. الکافی 1/55

(241)« ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا » (منیه المرید، ص 61. الکافی 1/56).

(242)« قصم ظهری : عالم متهتک و جاهل متنسک . فالجاهل یغش (یغر) الناس بتنسکه ، و العالم ینفرهم بتهتکه » (منیه المرید، ص 61. غوالی اللئالی و النوادر فی جمع الاحادیث : فیض کاشانی ، ص 18. و نیز صدوق در (الخصال ) با بسط فزونتری ، آنرا یاد کرده است ).

(243)منیه المرید، ص 61. بحارالانوار 2/22 طبع جدید، بنقل از عوالی اللئالی . متاجر: شیخ انصاری ، ط 1375 هق ، ص 154.

(244)« ان للعالم ثلث علامات : العلم ، و الحلم ، و الصمت . و للمتکلف ثلاث علامات : ینازع من فوقه بالمعصیه ، و یظلم من دونه بالغلبه ، و یظاهر الظلمه » (منیه المرید ص 62. الکافی 1/45).

(245)حدیث مرفوع ، عبارت از حدیثی است که از وسط سلسله یا آخر آن ، یک تن ، یا بیشتر افتاده باشد؛ ولکن تصریح به رفع نموده باشند، مثلا: « (عن الکلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه رفعه عن الصادق (علیه السلام ) قال ...) » (رک : علم الحدیث : مدیرشانه چی ص 153).

(246)منیه المرید، ص 62. الکافی 1/45.

(247)« طلبنا العلم لغیرالله ، فابی ان یکون الا الله . » (تذکره السامع ، ص 47).

(248)در طی حدیثی دیگر آمده است که از انس روایت شده : « طلب العلم فریضه علی کل مسلم ، و واضع العلم عند غیراهله کمقلد الخنازیر، الجوهر و اللؤ لؤ و الذهب » (رک : سنن ابن ماجه ، مقدمه ، ص 17، حدیث 224، به نقل از المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 2/86. کنزالعمال 10/131).

(249)« لاتحدثوا الجهال بالحکمه فتظلموها، و لاتمنعوها اهلها فتظلموهم » (منیه المرید. الکافی 1/51).

(250)« ان الله لم یاءخذ علی الجهال عهدا بطلب العلماء حتی اخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهال ؛ لان العلم کان قبل الجهل » (منیه المرید، ص 63. الکافی 1/51. و نیز کنزالعمال 10/301، با اختلاف اندکی در تعبیر و کلمات ).

(251)تفسیر سوره واقعه ، از نگارنده ص 55.

(252)چهره و گونه خویش را برای مردم ، دژم مکن (سوره لقمان ، آیه 18) بنگرید به : الکافی 1/51.

(253)« زکوه العلم ان تعلمه عبادالله » (منیه المرید، ص 63. الکافی 1/51).

(254)« اذا ظهرت البدع فی امتی فلیظهر العالم علمه . فمن لم یفعل فعلیه لعنه الله » (منیه المرید، ص 65. الکافی 1/70. بحارالانوار 2/72، به نقل از محاسن برقی ).

(255)ابوسعید حسن بن یسار بصری (م . 11 هق ) از (زهاد ثمانیه ) می باشد.

(256) الکافی 1/64، 65. بحارالانوار 2/90، 91، به نقل از بصائرالدرجات .

(257)اخبارالعلماء باخبارالحکماء، ص 270.

(258)« لایومن احدکم حتی یحب لاخیه ما یحب لنفسه » (منیه المرید، ص 67. کنزالعمال 1/41).

(259)تذکره السامع ، ص 49.

(260)حدیثی مفصل تر و قریب به همین مضمون در کتاب (الکافی 3/348) آمده است .

(261)حدیث مذکور را بخاری در (الجامع الصحیح 1/135) آورده که معاویه بن حکم سلمی در اثناء نماز به (تسمیت عاطس ) زبان گشود. مسلم نیز در (الجامع الصحیح 1/203) این حدیث را یاد کرده است .

تسمیت عاطس ، یعنی عطسه کسی را مثلا با جمله (یرحمکم الله ) پاسخ گویند.

(262)سوره شعراء، آیه 215.

(263)« ان الله اوحی الی : ان تواضعوا (و ما تواضع احد لله الا رفعه الله ) » (منیه المرید، ص 69. کنزالعمال 3/110 و 111. تذکره السامع ص 64).

(264)« ما نقصت صدقه من مال ، و ما زاد الله عبدا بعفو الا عزا، و ما تواضع احد لله الا رفعه الله . » (منیه المرید، ص 69. حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی 3/185) آمده است ).

(265)« علموا و لا تعنفوا؛ فان المعلم خیر من المعنف . » (منیه المرید، ص 69. کنزالعمال 10/249. در طی حدیث دیگر در همین کتاب اخیر و همان صفحه چنین آمده است : « (علموا و یسروا و لاتعسروا، و بشروا و لاتنفروا) » ).

(266)« لینوا لمن تعلمون (تعلمونه ) و لمن تتعلمون منه » (منیه المرید ص 69. سنن ابی داود 2/190. به نقل از تذکره السامع ، ص 65).

(267)کنیه به منزله نام فامیلی در میان عربها، معمول و متعارف بوده ، و قاعده با (اب ) یا (ام ) از قبیل ابوعبدالله ، ام کلثوم ، و یا (ابن ) و (بنت ) آغاز می شد. و یادکردن افراد با چنین گونه نامها، به عنوان احترام به آنان تلقی می گردید.

(268)صحیح ترمذی ، حدیث 2650. کنزالعمال 10/246. متن حدیث چنین است : « (ان الناس لکم تبع ، و ان رجالا یاءتونکم من اقطار الارض یتفقهون فی الدین ، فاذا اتوکم فاستوصوا بهم خیرا) » .

(269)حدیث مسلسل ، حدیثی است که کلیه افراد سلسله تا به معصوم - هنگام روایت - دارای خصوصیت قولی یا فعلی باشند مثلا: « اخبرنی فلان والله . » که کلمه (والله ) (یا هر کلمه و عبارت دیگر) در نقل از یکان یکان افراد سلسله سند آمده باشد. و از همین نوع است تسلسل در اسامی که تمام افراد سلسله به یک نام باشند (علم الحدیث : مدیر شانه چی ص 157).

منظور شهید ثانی (رحمه الله تعالی ) از حدیث مورد نظر، این است که راوی مثلا می گفت : « (اخبرنی فلان ، و سئلنی عن اسمی و کنیتی و بلدی و اءین اءنزلت ) » - یا - « (و سئلته - عن اسمه و...) » و همین عبارت و خصوصیات از راویان دیگر در نقل و روایت از دیگران ، در تمام سلسله سند تکرار می شده است .

(270)تذکره السامع ، ص 52.

(271)در مبحث آداب نگارش ؛ راجع به (تخریج )، مطالب و توضیحات مفصلی در پیش داریم .

(272)به عنوان مثال : در نماز جماعت ، اگر ماءموم به تصور اینکه امام قیام نموده ، سر از رکوع بلند کند؛ ولی باز هم ببیند امام در رکوع است باید دوباره به رکوع رود و از امام متابعت نماید. در این مورد با وجود اینکه بر رکن اضافه شده است ، نماز او باطل نیست .

(273)مثلا اگر کسی دیواری ساخته و کسی دیگر آن دیوار را روی شخصی خراب کند و آن شخص بمیرد، سازنده دیوار را قصاص نمی کنند؛ بلکه کسی را که مباشر خراب کردن دیوار است ، قصاص می نمایند. مگر در مواردی که سبب ، اقوی از مباشر باشد. به عنوان نمونه اگر کسی ، شخص دیگری را روی فرد دیگر، هول دهد؛ و این عمل موجب مرگ و یا جرح فرد ثالث گردد شخص دوم را - که مباشر و عامل بلاواسطه قتل و جرح بوده است - مجرم نمی شناسند؛ بلکه باید شخص اول را که سبب بوده است مجرم و قابل کیفر دانست .

(274)اگر کسی اقرار کند که اتومبیلی را برای استفاده شخصی از کسی تحویل گرفته و سپس مالک اتومبیل ، آنرا مطالبه کند و آن شخص بگوید من اتومبیل را به او برگرداندم ، قول او اعتبار و ارزشی ندارد. مگر آنکه بینه و شهادت شاهدانی را در این ادعاء خود اقامه نماید.

(275)از قبیل قیاس (منصوص العله ) که در علم اصول فقه ، مفهوم آن گزارش شده است .

(276)اسلام و تعلیم و تربیت 1/228. و 2/219 - 231.

(277)متن کامل حدیث بدینصورت است :

« لاتکرهوا الی انفسکم عباده ، فان المنبت لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقی » (رک : مجمع البحرین ، ط 1314 ه ق .، ص 137. النهایه 1/92). در کتاب (الکافی 3/138) آمده است که رسول اکرم به امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) فرمود:

« (یا علی ان هذا الدین متین ، فاوغل فیه برفق ، و لاتبغض الی نفسک عباده ؛ فان المنبت - یعنی المفرط - لا ظهرا ابقی و لا ارضا قطع . فاعمل عمل من یرجو ان یموت هرما، و احذر حذر من یتخوف ان یموت غدا) » :

ای علی ! این دین ، آئین استواری است ، با نرمی و مدارا در آن وارد شو، و عبادت پروردگارت را مبغوض و ناخوش آیند خویش مگردان ، زیرا خسته کننده مرکوب - که گرفتار افراط در راندن و بارکشیدن آن است - نه مرکوبی باقی گذاشته و نه مسافتی را می پیماید. پس مانند کسی که امید دارد در روزگار پیری بمیرد، عمل کن . و مانند کسی که می ترسد فردای امروز بمیرد، بیمناک و بر حذر باش .

چند حدیث دیگر و قریب به همین مضمون در کنزالعمال 3/40، آمده است . ضمنا کلمه (منبت )، عبارت از کسی است که به علت افراط در مورد مرکوبش ، از سفر و قافله جدا می گردد، و برای ادامه سیر خود درمی ماند. یکی از دوستان می گفت : استاد ما در بیان مفهوم (منبت ) توضیح می داد که او عبارت از کسی است که تنگ مرکوب را بیش از اندازه ضرورت محکم می کند، و مرکوب خود را از این طریق ، فرسوده و خسته کرده و آنرا درمانده می سازد.

(278)نهج البلاغه (حکم )، شرح عبده ، ص 185 و 248. فیض الاسلام ، ص 1158.

(279)به عنوان نمونه ، در این مورد، بنگرید به : (کتاب الزی و التجمل و المروءه ) صحیح الکافی 3/205 - 227. و نیز کتاب کنزالعمال (کتاب الزینه و التجمل ) 6/639 الی 698.

(280)در تذکره السامع (ص 31) آمده است که مالک بن انس ، چنین می کرد.

(281)در هامش تذکره السامع ، ص 30 آمده که در سنن ابی داود (2/208) دعای مذکور تا همین قسمت درج شده ، ولی تمام قسمت آن در بحارالانوار 2/63، به نقل از منیه المرید آمده است .

(282)این دو بخش از دعاء در تذکره السامع ، ص 30، 31. و بحارالانوار 2/63، به نقل از منیه المرید، یاد شده است .

(283)امام صادق (علیه السلام ) فرموده است : « (الصلوه خیر موضوع فمن شاء استکثر، و من شاء استقل ) » : نماز بهترین قانونی است که وضع شده است ، هر که بخواهد بیش ، و هر که نخواهد کم انجام دهد. برخی (خیر موضوع ) نیز خوانده اند؛ ولی بهتر است که به صورت اضافه یعنی (خیر موضوع ) خوانده شود. (رک : المستدرک 1/177، المحجه البیضاء، 2/63. و نیز کتاب بحارالانوار. و کتاب (الامامه ، والتبصره ) از علی بن بابویه . و کتاب (الغایات ) از جعفر بن احمد قمی ).

ابی ذر غفاری گوید: بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) - در حالیکه تنها نشسته بود - وارد شدم . به من فرمود: ای اباذر، مسجد را تحیتی است . عرض کردم : تحیت مسجد چیست ؟ فرمود: دو رکعت نمازی که شایسته است آنرا به جای آوری . گفتم ای رسول خدا، مرا به نماز فرمان میدهی ، نماز چیست ؟ فرمود: « الصلوه خیر موضوع ، من شاء اقل و من شاء اکثر) » (رک : بحارالانوار 18/31، 32، ط کمپانی ).

(284)در طی روایت دیگری آمده است که آنحضرت فرمود: « ان لکل شی ء شرفا و ان اشرف المجالس ما استقبل به » (رک : سفینه البحار 1/166).

(285)دعا تا اینجا در سنن ابی داود 2/208 آمده است ؛ ولی مجموع آن در منیه المرید، ص 82، و بحارالانوار 2/63، درج شده است . و نیز بنگرید به صحیح ترمذی ؛ دعوات ؛ 128.

(286)در طی دعای ابوحمزه ثمالی آمده است : « (... و اعوذ بک من نفس لاتقنع ، و بطن لایشبع ، و قلب لایخشع و دعاء لایسمع ، و عمل لاینفع ) » .

(287)در پاره ای از نسخه ها آمده است : (و قونا).

(288)منیه المرید 82. بحارالانوار 2/63. دعای نیمه شعبان (رک : مفاتیح الجنان ، 341).

(289)« ان الله یحب الصوت الخفیض و یبغض الصوت الرفیع » (منیه المرید، ص 83. تذکره السامع ، ص 39. تذکره الحفاظ: ذهبی 3/316).

(290)تذکره السامع ، ص 39.

(291)« اذا سئلتم عما لاتعلمون فاهربوا، قالوا: و کیف الهرب ؟ قال : تقولون : (الله اعلم ) » (منیه المرید، ص 85).

(292)« ما علمتم فقولوا. و ما لم تعلموا فقولوا: (الله اعلم ). ان الرجل لیسرع (لینتزع ) بالآیه من القرآن ، یخر فیها ابعد ما بین السماء و الارض » (منیه المرید، ص 86. الکافی 1/52. بحارالانوار 2/119، به نقل از محاسن برقی ).

(293)الکافی 1/53. بحارالانوار 2/113، به نقل از امالی صدوق .

(294)سوره اعراف ، آیه 168.

(295)سوره یونس ، آیه 39. (منیه المرید، ص 86. بحارالانوار 2/113، به نقل از امالی صدوق . در منیه المرید، آمده است : (خص عباده )، ولی در (بحار) و (الکافی ): (عیر عباده ) آمده است ).

(296)متن این دو روایت اخیر را بنگرید در (الکافی 1/53).

(297)« اذا ترک العالم (لاادری ) اصیبت مقاتله » (منیه المرید، ص 86. تذکره السامع ص 42). در کتاب اخیر، به جای (اذا ترک )، (اذا اخطاء) آمده است .

ولی باید یادآور شد که این سخن از ابن عباس نیست ، بلکه گفتار امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) می باشد

(رک : نهج البلاغه ، حکم ، ش 85. فیض الاسلام 4/1114 بحارالانوار 2/122).

در پاره ای از نسخه ها آمده است : « اذا ترک العالم (لاادری ) اصبیت کلمته ) » یعنی در صورت ترک (لاادری ) سخن آدمی در پاسخ به پرسشها، سرانجام به جهل و نادانی انحراف می یابد.

مقاتل نیز جمع مقتل می باشد (و مقتل به معنی کشتن گاه )، و در انسان ، عبارت از آن جائی است که چون بر آن جای زنند، کشته شود (رک : فرهنگ نفیسی 5/3450).

(298)این حدیث با مضامین مختلف ، ضبط شده است : در النهایه 1/117، حدیث مذکور به سلمان فارسی منسوب است ، و بدینصورت می باشد: « من اصلح جوانیه اصلح الله برانیه » و نیز در ج 1 ص 319 همین کتاب آمده است : « و فی حدیث سلمان رضی الله عنه : (ان لکل امری جوانیا و برانیا، فمن یصلح جوانیه یصلح الله برانیه ، و من یفسد جوانیه یفسد الله برانیه ) » . (جوان ) و (بران ) از (جو) و (بر) و به ترتیب ، به معنی درون خانه و بیابان است که الف و نون به منظور تاءکید بدآنها اضافه شده است . درباره معنی برانی و جوانی ، بنگرید به مجمع 3/220.

(299)شرح این حدیث و اختلاف علماء در تفسیر آن ، قبلا در ص 228 تا 230 همین کتاب ، گذشت .

(300)تذکره السامع ، ص 75.

(301)« ان فی الجسد مصغه اذا صلحت صلح الجسد کله ، و اذا فسدت فسد الجسد کله ، الا و هی القلب » (منیه المرید، ص 90. صحیح بخاری ، کتاب الایمان 1/13. در کتاب النهایه فی غریب الحدیث آمده است : « (ان فی ابن آدم مضغه اذا صلحت ، صلح الجسد کله ) » ماده (مضغ ) 4/339.

(302)منیه المرید؛ ص 90. تذکره السامع ، ص 67.

(303)وی از عرفاء بنام اسلامی است که به سال 129 هق زاده شد، و به هنگام بازگشت از مکه در 197 ه ق . از دنیا رفت .

(304)سوره مریم ، آیه 12.

(305)سوره بقره ، آیه 281.

(306)سوره قصص ، آیه 13.

(307)سوره شعراء، آیه 21.

(308)در تذکره السامع (ص 71 و 72) این سخنان به شافعی ، منسوب است .

(309)در تذکره السامع (ص 71) آمده است که خطیب بغدادی این سخن را از دانشمندی نقل کرده است .

(310)ذهبی در تذکره الحفاظ (1/182)، در ضمن شرح احوال شعبه بن حجاج آورده است که او لباس تیره و خاکی رنگ می پوشید (رک : تذکره السامع ، ص 71).

(311)این سخن در تذکره السامع ، ص 71، به شافعی ، منسوب است ، که گفت :

« (لو کلفت شراء بصله لما فهمت مسئله ). یا - لو کلفت الی شراء بصله ...»)

(312)در صحیح مسلم ، این سخن از یحیی بن ابی کثیر نقل شده است که می گفت : « (لایستطاع العلم براحه الجسد » (رک : تذکره السامع ، ص 27).

(313)حدیثی است که متن کامل آن ، چنین می باشد: « حفت الجنه بالمکاره ، و حفت النار بالشهوات ) » . بجای (حفت )، (حجبت ) نیز روایت شده است (رک : مجمع البحرین 2/34 و 5/38. تذکره السامع ، ص 27).

(314)صبر به معنی چادروا، و تبرزد، و زکاب و عصاره درختی تلخ (که به کسر باء می باشد) و به سکون باء، تلفظ نکنند، مگر در ضرورت شعر (فرهنگ نفیسی 3/2128).

(315)واژه ای که انسان در امید بستن به چیزی به کار می برد، و به معنی (امید و آرزو) و از افعال مقاربه می باشد.

(316)واژه ای که مانند (عسی ) در امید و آرزو به کار می رود، و از حروف (مشبهه بالفعل ) است ، که در اصل ، (لعل ) بود و با اضافه شدن یاء متکلم به صورت (لعلی ) درمی آید، و با حذف لام ، می شود: (علی ).

(317)واژه ای است که عرب در مورد موکول ساختن کاری به آینده ، استعمال می کند، و از حروف استقبال می باشد.

(318)الکافی 1/46. کتاب العلم : ابن عبدالبر، ص 65. بحارالانوار 2/43 و 44 و 45، به نقل از محاسن برقی و عده الداعی . کنزالعمال 10/302. سفینه البحار 2/221. تذکره السامع ، ص 100.

(319)منیه المرید، ص 95، 96. هامش رساله الحقوق ، انتشارات دارالتوحید، ط 1404 هق ، ص 16.

(320)سوره کهف ، آیه 66.

(321)سوره کهف ، آیه 69.

(322)شعبه بن حجاج می گفت : « (کنت اذا سمعت من الرجل الحدیث کنت له عبدا ما یحیی ) » یعنی آنگاه که از کسی ، حدیثی را می شنیدم ، خویشتن را - تا وقتی او در قید حیات بود - بنده او می دانستم (تذکره السامع ، ص 90) و این گفتار نیز معروف است که فرمود: « (من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا) » : آنکه مرا تعلیم داد، مرا بنده خویش گردانید.

(323)سوره کهف ، آیه 75.

(324)اشاره ای است به این سخن الهی در قرآن کریم : « (... و بشر الصابرین ، الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انا لله و انا الیه راجعون ، اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمه و اولئک هم المهتدون » . (سوره بقره ، آیه های 155 - 157).

(325)تذکره السامع ، ص 85.

(326)این سخن در تذکره السامع ، ص 87، به شافعی منسوب است .

(327)یکی از دانشمندان می گوید: « (من اعظم البلیه تشیخ الصحیفه ) » از بزرگترین بلیه و مصیبت ها این است که شخص ، کتاب را به عنوان استاد خود بر گیرد (تذکره السامع ، ص 87) صحفیون ، جمع صحفی است و او عبارت از کسی است که در قرائت صحیفه خطاء می کند (فرهنگ نفیسی 3/2131) در بحارالانوار 2/105، آمده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرموده است : « (و ایاکم و اهل الدفاتر و لایغرنکم الصحفیون ) »

(328)در سخنان امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) آمده است : « (الحکمه ضاله المؤ من ، فخذ الحکمه و لو من اهل النفاق » : حکمت ، گمشده مومن است . پس باید حکمت را - ولو از اهل نفاق هم میسر باشد - فراگیری (رک : شرح نهج البلاغه : محمد عبده 2/96، ط بیروت 1885 م ) ولی متن عربی ترجمه فوق ، در تذکره السامع ، ص 86 آمده است .

(329)ابراهیم بن هلال صابی می گوید: من در حضور فخرالملک وزیر بسر می بردم که حاجب خبر آورد شریف مرتضی می خواهد به مجلس درآید. فخرالملک به منظور احترام از جای برخاست و شریف مرتضی را در صدر مجلس - یعنی همانجائی که خود می نشست - جای داد. سپس به گفتگو پرداختند و سرانجام شریف مرتضی عازم رفتن شد، و وزیر از جای برخاست و با هم خداحافظی کردند.

لحظه هائی بیش نگذشت که حاجب ، پیام آورد: شریف رضی ، یعنی برادر بزرگوار شریف مرتضی می خواهد وارد مجلس گردد. وزیر، نامه ای که تازه به نگارش آن آغاز کرده بود به یک سو افکند، و سراسیمه از جای برخاست ، و تا دهلیز منزل به استقبال شریف رضی رفت ، و در نهایت احترام و تواءم با تواضع و فروتنی ، وی را در صدر مجلس نشاند. و پس از چند لحظه ای درنگ ، عازم رفتن شد. وزیر از جای برخاست و تا در خانه او را مشایعت کرد. و بالاخره احترام و تجلیل فراوانی از او به عمل آورد و سپس سرگرم رتق و فتق امور گردید. پس از آنکه از کارها فارغ شد از وزیر اجازه خواستم سؤ الی را با او در میان گذارم . او قبل از طرح سؤ ال من ، گفت : تصور می کنم می خواهی بپرسی که به چه دلیل ، احترام و تجلیل فزونتری درباره سید رضی مبذول داشتم ، با اینکه سید مرتضی از سید رضی ، بزرگسالتر و دانشمندتر است ؟ من گفتم : سؤ ال و پرسش من نیز درباره همین مطلب بوده است . در این وقت وزیر، نوکر خود را خواست و به او گفت : آن نامه هائی که چند روز پیش آنها را به تو سپردم بیاور. خادم نامه ها را آورد، دید نامه هائی از شریف مرتضی و شریف رضی است . نامه شریف مرتضی بسیار مفصل و طولانی بود که در طی آن از وزیر خواست که او را از پرداخت سهم درباره حفر نهر معاف دارد. لکن نامه شریف رضی متضمن اعتذار از قبول هدیه وزیر بوده است . لذا گفت حالا دیدی که مضمون نامه این دو چگونه از هم متفاوت بوده است . وزیر به ابراهیم بن هلال صابی گفت : به من گزارش کردند که برای شریف رضی فرزندی به دنیا آمد، من هزار دینار در طبقی نهادم و نزد شریف رضی فرستادم ؛ لکن شریف رضی آنرا نپذیرفت و گفت : وزیر می داند که من از کسی چیزی نمی پذیرم .

وزیر گفت : من بار دیگر این هدیه را فرستادم و گفتم آنرا به قابله تقدیم می کنم . شریف رضی این هدیه را همراه نامه ای برگرداند که مضمون آن نامه چنین بود: وزیر می داند میان ما قابله بیگانه وجود ندارد، و نوعا قابله های ما از قوم و قبیله و خویشاوندان خودمان هستند، و آنها از رهگذر کار خود، نه مزدی می گیرند و نه صله و هدیه ای را قبول می کنند.

بار سوم هدیه مذکور را فرستادم و یادآور شدم که آنرا میان یاران و دانشجویان خود تقسیم کند. وقتی هدیه را حضور او آوردند ملازمان و طلاب در پیرامون او حضور داشتند. شریف رضی فرمود: اینان خود حاضرند، هر که می خواهد از آن بردارد.

(330)قدماء، قائل به اخلاط و عناصر چهارگانه در بدن بوده اند که عبارتند از: بلغم ، خون ، صفراء، سوداء.

(331)تذکره السامع ، ص 88.

(332)این سخن در تذکره السامع ، ص 88 به شافعی منسوب است که در برابر مالک ، چنین احساس می نمود.

(333)در تذکره السامع ، ص 88، این گفتار، منسوب به ربیع می باشد.

(334)شریک بن عبدالله قاضی (م 177 هق )، فقیه و محدث ، و یکی از دانشمندان برجسته اسلامی است (رک : تذکره الحفاظ 1/214).

(335)« تعلموا العلم ، و تعلمواللعلم السکینه و الوقار، و تواضعوا لمن تعلمون منه » (منیه المرید، ص 103. کنزالعمال 10/141).

(336)« من علم احدا مسئله ملک رقه . قیل ایبیعه و یشتریه ؟ قال : (لا)؛ بل یاءمره و ینهاه » (منیه المرید، ص 103). در طی وصیت شیخ محمد بن جمهور احسائی در رابطه با اجازه به شیخ ربیعه بن جمعه ، راجع به حق معلم و استاد، پاره ای از حقوق معلم یاد شده ، و از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) روایت کرده است که فرمود: « (من علم شخصا مسئله ، ملک رقه (رقبته ). فقیل : ایبیعه ؟ قال : لا؛ لکن یاءمره و ینهاه » (رک : بحارالانوار، بخش اجازات ، ط سنگی ، ص 50، 51).

(337)در تذکره السامع ، به جای (لکی ) آمده است : (فهم ). و صحیحتر نیز همین است .

(338)گویند این سخن ، امام ابوحامد، محمد غرالی است (رک : تذکره السامع ، ص 88).

(339)تذکره السامع ، ص 91.

(340)« ذللت طالبا فعززت مطلوبا » (منیه المرید، ص 105. تذکره السامع ، ص 91. سفینه البحار 2/222).

(341)گویند این سخن ، معافی بن عمران است که به عقیده ثوری ، همان (یا قوته العلماء) (م 158 هق ) می باشد (رک : تذکره السامع و هامش آن ، ص 91).

(342)راوی این سخن ، محمد بن ادریس شافعی است (رک : تذکره السامع ، ص 91، 92).

(343)ابن عباس برای کسب علم ، بر در خانه زید بن ثابت می نشست و در انتظار بسر می برد، تا زید بیدار گردد، مردم به او می گفتند: آیا نمی خواهی که ما زید بن ثابت را بیدار کنیم ؟ می گفت : نه .

گاهی آنقدر انتظار ابن عباس طولانی می گشت که سوزش حرارت آفتاب ، او را سخت می آزرد (رک : تذکره السامع ، ص 96).

(344)دارابزین عبارت از صندلی و یا نیم تختی بود که روی آن ، متکائی قرار داشت .

(345)معادل اصطلاح عامیانه عربی : (ایش بک ) یعنی چه تان هست ؟! و به اصطلاح عامیانه فارسی : چته ؟!!

(346)این واژه یعنی کلمه (الابعد) در مقام مزمت و نکوهش و کنایه از آن به کار می رود. در حدیث آمده است : شخصی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) رسید و عرض کرد: « (ان الابعد قدزنی ) » : آن مرد بیگانه محققا زنا کرده است . منظور وی ، کنایه از خویشتن بوده و خود، گرفتار زنا شده بود.

(347)متن کتاب که عینا در تذکره السامع ، ص 106 نیز آمده است دارای نوعی از ابهام می باشد. لذا معنی دیگری که می توان بیان کرد این است : شاگرد نباید به شرح مساءله ای یا در پاسخ به سؤ ال استاد، و یا پاسخ به سؤ ال دیگران ، بر استاد سبقت جوید. ولی به نظر اینجانب معنی اول به قرینه عبارت بعدی ، صحیح تر می باشد.

(348)گوینده - چنانکه در تذکره السامع ، ص 105، آمده است - همان عطاء بن ابی رباح ، مفتی اهل مکه و محدث و مفسر معروف می باشد که به سال 155 ه ق ، از دنیا رفت (شرح حال او را بنگرید در: تذکره الحفاظ 1/92. سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو: از نگارنده ، ص 49، 50).

(349)تذکره السامع ، ص 105.

(350)این سخن در تذکره السامع ، ص 105، به (زهری ) منسوب است .

(351)« الاقتصاد فی النفقه نصف المعیشه ، و التودد الی الناس نصف العقل ، و حسن السؤ ال نصف العلم » (منیه المرید ص 114. در بحارالانوار، 1/224، به نقل از کنزالفوائد: کراجکی ، حدیث مذکور بدین صورت ضبط شده است : « (التودد الی الناس نصف العقل و حسن السؤ ال نصف العلم ، و التقدیر فی المعیشه نصف العیش ) » و نیز در (الکافی 4/457) طی دو حدیث آمده است : « التودد الی الناس نصف العقل ) » .

(352)منیه المرید، ص 114. الکافی 1/49.

(353)رک : تذکره السامع ، ص 157.

(354)در روزگار پیشین ، و حتی تا همین اواخر، برای خشکاندن مرکب ، و نوشته ها از خاک و خاکستر استفاده می کردند.

(355)چنانکه هم اکنون نیز معمول است نوک قلم نی را از هم می شکافند تا در آن ، نرمی و انعطافی برای نوشتن به وجود آید و بهتر بنویسد.

(356)رک : تذکره السامع ، ص 110.

(357)این سخن از خطیب بغدادی است (رک : تذکره السامع ، ص 73).

(358)در تفصیل وسائل الشیعه ، حدیث 9707 و مسند احمد بن حنبل 1/154، 155، و سنن ابن ماجه (تجارات ، 41)، حدیث مذکور بدین صورت آمده است : « اللهم بارک لامتی فی بکورها » (رک : المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی 1/210. مفتاح الوسائل : 1/184).

(359)« اغدوا فی طلب العلم ، فانی ساءلت ربی ان یبارک لامتی فی بکورها » (منیه المرید، ص 120. کنزالعمال 10/251. در این کتاب اخیر به دنبال حدیث ، این جمله نیز اضافه شده است : « (و یجعل ذلک یوم الخمیس ) » ).

(360)« اطلبوا العلم یوم الاثنین فانه میسر لطالبه » (منیه المرید، ص 120. کنزالعمال 10/250).

(361)اسانید، جمع اسناد است ، و آن عبارت از نسبت دادن حدیث به کسی می باشد.

(362)« قیدوا العلم ، قیل : و ما تقییده ؟ قال کتابته » (منیه المرید، ص 121). در مقدمه مسند دارمی ، آمده است : « (قیدوا العلم بالکتاب ، هذا العلم ..) » .

(363)منیه المرید، ص 121. کنزالعمال 10/245.

(364)الکافی 1/46. کتاب مختصرالعلم : ابن عبدالبر، ص 65.

(365)دروس مفرقه ، ظاهرا دروسی است غیررسمی و غیربرنامه ای که مطالب متنوع و متفرقی ضمن آن بیان می شود؟

(366)درس تقاسیم ظاهرا درس های رسمی و برنامه ای و تخصصی است که پیش بینی شده ، و در حول مطلب خاصی تدریس می شود.

(367)از جابر بن سمره روایت شده است که می گفت : هرگاه ما وارد بر نبی اکرم (صلی الله علیه و آله ) می شدیم ، هر یک از ما به هر جا که می رسید جلوس می کرد (رک : الادب المفرد: بخاری ، ص 164. نقل از تذکره السامع ، ص 146).

(368)« لایقیمن احدکم الرجل من مجلسه ، ثم یجلس فیه ، ولکن تفسحوا و توسعوا » (رک : مسند احمد بن حنبل 2/17، 22، 102 و 3/342. الادب المفرد، ص 114).

(369)« لعن من جلس وسط الحلقه » (سنن ابی داود (الادب )، 14).

(370)« لایجلس بین رجلین الا باذنهما » (رک : سنن ابی داود 2/186).

(371)تذکره السامع ، ص 156.

(372)در تذکره السامع ، ص 156، آمده است که این شاعر، خطیب بغدادی است .

(373)تذکره السامع ، ص 158، 159.

(374)در تذکره السامع ، ص 159، آمده است که از ابن عباس و ابن عمر، دو حدیث در این باره روایت شده است .

در هامش همین صفحه ذکر شده است که خطیب بغدادی گفته است : عقیقی به ما می گفت : در مجلس درس دارقطنی حضور بهم رساندم . و ابوالحسن بیضاوی ، شخص غریب و ناآشنائی را وارد مجلس کرد. این مرد غریب از دارقطنی درخواست نمود احادیثی را بر او املاء کند. دارقطنی از حفظ - در یک مجلس - بیش از بیست حدیث را بر وی املاء نمود که متون تمام آنها این جمله بود: « (نعم الشی ء: الهدیه امام الحاجه ) » این مرد غریب از مجلس بازگشت . سپس فردای آن روز به همان مجلس آمد و دارقطنی به او هدیه ای تقدیم کرد و او را نزد خود خواند، و از حفظ، هفده حدیث برای او املا نمود که در متن همه آنها چنین آمده بود: (اذا جاءکم کریم قوم فاکرموه ) )) (رک : تذکره الحفاظ 3/189).

(375)این روایت و نقل را خطیب بغدادی از جماعتی از پیشینیان یاد کرده و گفته است : « (لایقراء حتی یاءذن له الشیخ ) » (رک : تذکره السامع ، ص 161).

(376)« قال رسول الله (صلی الله علیه و آله ): کل امرذی بال لایبداء فیه بالحمد، (اقطع ) » : هر امر مهمی اگر با ستایش الهی آغاز نشود، به پایان و کمال خود نمی رسد، و به نتیجه ای بارور نمی گردد (طبقات الشافعیه : سبکی 1/9. ابی داود، و ابن ماجه نیز در کتاب سنن خود از این حدیث یاد کرده اند).

(377)سوره نساء، آیه 175.

(378)سوره یونس ، آیه 53.

(379)سوره یوسف ، آیه 46.

(380)سوره نحل ، آیه 117.

(381)سوره یونس ، آیه 59.

(382)سوره الحاقه ، آیه 46.

(383)« ان الله لایقبض العلم انتزاعا ینتزعه من الناس ؛ ولکن یقبض العلماء حتی اذا لم یبق علماء، اتخذ الناس رؤ ساء جهالا، فسئلوا فافتوا بغیر علم فضلوا و اضلوا » (منیه المرید، ص 128. شرح شهاب الاخبار، ص 368. بحارالانوار 2/110 و 121 و 124، به نقل از مجالس مفید. مسند احمد بن حنبل 2/203. کنزالعمال 10/187 و 207. روایتی قریب به همین مضمون ، در الکافی 1/47، آمده است ).

(384)« من افتی بفتیا بغیر ثبت (من غیر تثبت ، بغیر علم ) فانما اثمه علی من افتاه » (منیه المرید)، ص 128. سنن ابن ماجه ، (مقدمه - باب اجتناب الراءی و القیاس ، 8، ش 53. مسند دارمی ، مقدمه ، 20. مسند احمد بن حنبل 2/321 و 365. کنزالعمال 10/193).

(385)« اجرؤ کم علی الفتوی ، اجرؤ کم علی النار » (منیه المرید، ص 128. مسند دارمی ، مقدمه ، 20. کنزالعمال 10/184.

در بحارالانوار 2/120، به نقل از مصباح الشریعه ، آمده است : « (قال النبی (صلی الله علیه و آله ): اجرؤ کم علی الفتیا، اجرؤ کم علی الله ...) » .

(386)« اشد الناس عذابا یوم القیمه : رجل قتل نبیا، او قتله نبی ، او رجل یضل الناس بغیر علم ، او مصور یصور التماثیل » (منیه المرید، ص 128. احادیثی قریب به همین مضمون در مسند احمد بن حنبل 1/407. صحیح بخاری (لباس ) 89، 91، 92، 95. صحیح مسلم (لباس ) 96، 97. و سنن نسائی آمده است ).

(387)منیه المرید، ص 128، 129، الکافی . 1/70 - 72.

(388)الکافی 1/64.

(389)« من افتی بغیر علم و لاهدی لعنته ، ملائکه الرحمه و ملائکه العذاب ، و لحقه وزر من عمل بفتیاه » .

(390)« انهاک عن خصلتین فیها هلک الرجال : ان تدین الله بالباطل ، و تفتی الناس بما لاتعلم » (دو روایت اخیر از: منیه المرید، ص 129. الکافی 1/52).

(391)عبدالله بن شبرمه معروف به (ابن شبرمه ) (92 - 144 هق ) از فقهاء و قضات منصور دوانیقی در کوفه ، و شاگرد شعبی بوده ، و به قیاس عمل می کرد.

(392)« من عمل بالمقاییس فقد هلک و اهلک ، و من افتی الناس - و هو لایعلم الناسخ من المنسوخ و المحکم من المتشابه - فقد هلک و اهلک » (منیه المرید ص 130. الکافی 1/54. بحارالانوار 2/118).

(393)ابوسعید یحیی بن سعید انصاری (م 143 هق ) از فقهای مدینه بوده است .

(394)سوره مزمل ، آیه 5.

(395)لف و نشر بر دو قسم است : مرتب و مشوش . و اشعار زیر را از دیرباز و از آغاز دوران طلبگی به یاد دارم که می گفتند:

لف و نشر مرتب آنرا دان

که دو لفظ آوریم دو معنی

لفظ اول به معنی اول

لفظ دوم به معنی ثانی

لف و نشر مشوش آنرا دان

که دو لفظ آوریم دو معنی

لفظ دوم به معنی اول

لفظ اول به معنی ثانی

(396)این حدیث در کتابهای زیر - غالبا - در باب طهارت یاد شده است :

تفصیل وسائل الشیعه ، باب 2- ابواب الماء المطلق - حدیث 4، ج 1 ص 102.

جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام 1/93. و نیز تذکره الفقهاء، المعتبر و امثال آنها.

برای توضیح بیشتر باید یادآور گردید که سعید بن مسیب می گفت : وضوء ساختن با آب دریا جائز نیست . عبدالله بن عمر معتقد بود: وضوء ساختن با آب دریا بهتر و برخوردار از مزیت استحباب می باشد. لذا مردم به معصومین (علیهم السلام ) مراجعه می کردند که آیا می توان با آب دریا وضوء ساخت ؟ امام (علیه السلام ) در پاسخ چنین سؤ الی فرمود: « (هو الطهور ماؤ ه ، الحل میتته ) » یعنی آب دریا، پاک و پاک کننده است و می توان با آن وضوء ساخت و ماهی دریا - که بیرون دریا می افتد - حلال است و احتیاج و ذبح ندارد.

منظور شهید ثانی از استشهاد به این حدیث آنست که شخص سائل - با اینکه راجع به جواز وضوء ساختن با آب دریا از معصوم (علیه السلام ) سؤ ال کرد - حضرت علاوه بر آنکه به چنین سؤ الی پاسخ داد و فرمود: وضوء ساختن با آن اشکالی ندارد، بیان مسئله دیگری را بدان اضافه کرد و فرمود که ماهی صید شده از آب دریا که کنار دریا می میرد حلال است و ذبح آن لازم نیست .

بنابراین ، مفتی و مجتهد را بایسته است ، مطالبی را - که احیانا مورد سؤ ال سائل نیست ، لکن با مسئله ای که در میان می گذارد دارای ارتباط و پیوندی می باشد - بر جواب مسئله اضافه کند.

ضمنا از برادر عزیز، جناب آقای رضا مختاری یکی از طلاب عزیز حوزه علمیه قم - که در اشاره به این نکته مرا یاری دادند - تشکر خود را اظهار می دارم و توفیق و پیشرفت او را در امر دین و دنیا آرزو می نمایم .

(397)سوره طه ، آیه 25 - 27

(398)سوره انبیاء، آیه 79.

(399)و آن حدیث این است : « (کل امر ذی بال لایبدء بالحمد، اقطع ) » (رک : سنن ابن ماجه ، نکاح ، 19. سنن ابی داود، ادب ، 18).

(400)مبرد گوید: توزی می گفت : از فراء سؤ ال کردم ، چرا (مداد) را (حبر) می نامند؟ پاسخ داد: معلم را (حبر) می گویند و منظور آنها عبارت از (مداد حبر) یعنی مداد عالم و دانشمند می باشد. بعدها کلمه (مداد) را حذف کردند و (حبر) را جایگزین آن ساختند. مبرد می گوید: من این مطلب را برای اصمعی بازگو کردم ؛ لکن او گفت : این سخن ، درست نیست ؛ بلکه به خاطر تاءثیر آن ، حبر گویند. وقتی می گویند: « (علی اسنانه حبر) » به معنی آنست که چرک و زردی دندانهای او آنقدر زیاد است که متمایل به سیاهی می باشد ... اما مبرد می گفت : تصور می کنم از آن جهت ، مرکب را (حبر) می نامند که چون کتاب و نبشتار به وسیله آن ، آراسته و زیبا می گردد. و عرب این واژه را با چنین مفهومی از این سخن اقتباس کرده است که گویند: « (حبرت الشی ء تحبیرا) » یعنی آن چیز را آراسته و زیبا ساختم (رک : صبح الاعشی 2/61).

کیفیت ساختن مداد:

مداد یکی از نوشت افزارهای پیشینیان به شمار می رفت . ابوعلی بن مقله وزیر می گفت : بهترین مداد را از دوده نفت و روغن چراغ تهیه می کنند، به این صورت که سه رطل از این دوده را گرفته و با الک تصفیه می کردند، و سپس آنرا در میان پاتیل و دیگ سرگشاده ای قرار می دادند و سه برابر آن ، بر آن آب اضافه می کردند و یک رطل عسل ، و پانزده درهم نمک ، و پانزده درهم صمغ کوبیده ، و ده درهم مازو می افزودند، و روی آتش نرم و کم حرارت می جوشاندند تا سفت شده و به صورت گل درمی آمد.

صاحب (الحلیه ) آورده است که علاوه بر این عناصر، کافور را - برای خوشبو شدن - و صبر و تپرزد را به منظور آنکه مگس روی آن ننشیند بدان می افزودند.

کیفیت ساختن حبر:

حبر و مرکب را به دو گونه می ساختند:

(1)مرکبی که با کاغذ یعنی برای نوشتن روی برگ ، مناسب بود که (حبرالدخان ) نامیده می شد، و آنرا از مازوی شامی تهیه می کردند و یک رطل آنرا به صورت بلغور و زبر می کوبیدند، و آنرا با اندکی از آس یعنی مورد یا ریحان خوشبوی در میان شش رطل آب به مدت یک هفته خیس می دادند. سپس آنرا روی آتش می جوشاندند تا به نصف و یا دو ثلث تقلیل می یافت و بعد از آن در میان لنگ و پارچه ای آنرا تصفیه می نمودند، و سه روز آنرا رها می کردند، و آنرا دوباره تصفیه می نمودند و بعد از آن به اندازه هر رطلی از آب ، چند وقیه از صمغ عربی و زاج قبرسی را بر آن اضافه می کردند. سپس از همان دوده ای که قبلا از آن یاد کردیم آن اندازه بدان می افزودند که برای تیره و سیاه کردن آن کافی بود و صبر و عسل را نیز به آن اضافه می کردند که مگس بر آن ننشیند و مدتی حالت خود را حفظ کند. و برای هر رطلی از این مرکب ، سه وقیه از دوده قرار می دادند البته پس از آنکه آن دوده را با قلوه کف دست - همراه با نیشکر و زعفران و زنگار - می کوبیدند تا خوب نرم می شد و نمی بایست آنرا در هاون کوبید.

(2)نوع دیگر مناسب نوشتن روی پوستهای نازک و رقیق بوده که آنرا (الحبرالراءس ) می نامیدند که در آن ، دوده وجود نداشت ، به همین جهت درخشان و براق و برای چشم ، مضر بوده است (رک : صبح الاعشی 2/465، 466، به نقل از هامش تذکره السامع ، ص 178، 179).

بر اساس این توضیح ، مداد عبارت از نوعی مرکب بوده است که دارای ثبات و پایداری زیادی نبوده و نیز قابل حک و محو نبود. لکن حبر و مرکب مخصوص که از آن بازگو شد، عبارت از نوعی مرکب بوده که با رطوبت دهان و امثال آن قابل حک و محو بوده ، ولی به زودی محو نمی شد؛ بلکه برای مدت زمانی دور و دراز محفوظ می ماند.

(401)سوره عنکبوت ، آیه 68.

(402)« انما هلک من کان قبلکم بهذا، ذروا المراء فان المؤ من لایماری ، ذروا المراء فان المماری قد تمت خسارته ، ذروا المراء فان المماری لااشفع له یوم القیمه ، ذروا المراء فانا زعیم بثلاثه ابیات فی الجنه : فی ریاضها (ربضها) و واسطها و اعلاها لمن ترک المراء و هو صادق ، ذروا المراء فان اول مانهانی عنه ربی بعد عباده الاوثان : المراء. » (منیه المرید، ص 148. چند حدیث ، قریب به این مضمون و مفصل تر از آن در (کنزالعمال 3/64 و 647 و 882 آمده است ).

(403)« ثلاث من لقی الله عز و جل بهن ، دخل الجنه من ای باب شاء: من حسن خلقه ، و خشی الله فی المغیب و المحضر، و ترک المراء و ان کان محقا » .

(404)« ایاکم و المراء و الخصومه ، فانهما یمرضان القلوب علی الاخوان و ینبت علیهما النفاق » .

(405)« ایاک و ملاحاه الرجال » (سه روایت اخیر، از: منیه المرید، ص 149. الکافی 3/409، 410).

(406)سوره فاطر، آیه 10.

(407)سوره کهف ، آیه 110.

(408)« ان اخوف ما اخاف علیکم : الشرک الاصغر. قالوا و ما الشرک الاصغر یا رسول الله ؟ قال : الریاء. یقول الله تعالی یوم القیمه - اذا جازی العباد باعمالهم -: اذهبوا الی الذین تراؤ ن فی الدنیا، فانظروا هل تجدون عندهم الجزاء » (منیه المرید، ص 149. کنزالعمال 3/471، البته با تفاوت بسیار اندک ).

(409)« استعیذوا بالله من جب الخزی . قیل و ما هو یا رسول الله ؟ قال : وادی فی جهنم اعد للمرائی » (منیه المرید، ص 49، 50. دو حدیث ، قریب همین مضمون در کنزالعمال 3/472 و 479، و 10/274 آمده است . و به جای (جب الخزی )، یاد شده است : (جب الحزن ) و یا (وادی الحزن ) ).

(410)« ان المرائی ینادی یوم القیمه یا فاجر، یا غادر، یا مرائی ، ضل عملک و بطل اجرک اذهب فخذ اجرک ممن کنت تعمل له » (منیه المرید، ص 150).

(411)منیه المرید، ص 150. الکافی 3/401.

(412)« ان الملک لیصعد بعمل العبد مبتهجا به ، فاذا صعد بحسناته یقول الله عز و جل : اجعلوها فی سجین ، انه لیس ایای اراد به » (منیه المرید، ص 150. الکافی 3/402).

(413)« ثلاث علامات للمرائی : ینشط اذا راءی الناس ، و یکسل اذا کان وحده ، و یحب ان یحمد فی جمیع اموره » (منیه المرید، ص 150، الکافی 3/402).

(414)سوره فتح ، آیه 26.

(415)منیه الرید، ص 150، حدیثی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 3/412، آمده است .

(416)« من کف غضبه ستر الله عورته » . (منیه المرید، ص 150. الکافی 3/413. کنزالعمال 3/231).

(417)منیه المرید، ص 151. سنن ابن ماجه ، (زهد) 1. (ادب ) 7.

(418)« الغضب یفسد الایمان کما یفسد الصبر العسل » . (منیه المرید، ص 150. کنزالعمال 3/138 و 522).

(419)« ما غضب احد الا اشفر علی جهنم » (منیه المرید، ص 151). اشفر؟

(420)منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412.

(421)« الغضب یفسد الایمان کما یفسد الخل العسل » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412).

(422)« ان الرجل لیغضب فما یرضی ابدا حتی یدخل النار » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/412).

(423)« یا موسی ، امسک غضبک عمن ملکتک علیه ، اکف عنک غضبی » (منیه المرید، ص 151. الکافی 3/413).

(424)« ان هذا الغضب جمره من الشیطان توقد فی قلب ابن آدم ، و ان احدکم اذا غضب احمرت عیناه و انتفخت اوداجه و دخل الشیطان فیه » (منیه المرید ص 151. الکافی 3/415. حدیثی قریب به همین مضمون در (کنزالعمال ) 3/523، آمده است ).

(425)سوره اعراف ، آیه 199.

(426)سوره بقره ، آیه 237.

(427)« ثلاث - و الذی نفسی بیده ان کنت لحالفا علیهن - ما نقصت صدقه من مال فتصدقوا، و لاعفا رجل عن مظلمه یبتغی بها وجه الله تعالی الا ازداده الله تعالی بها عزا یوم القیمه ، و لافتح رجل باب مسئله الا فتح الله علیه باب فقر » (منیه المرید، ص 152، 153. روایتی قریب به همین مضمون در موطاء مالک (صدقه ) 12. صحیح ترمذی (بر) 82. مسند احمد 1/193 و 3/235، 438 آمده است . بخشهائی از این حدیث به طور متفرق در شرح شهاب الاخبار، ص 332 و 338، یاد شده است ).

(428)ظ« التواضع لایزید العبد الا رفعه فتواضعوا یرفعکم الله ، و العفو لایزید العبد الا عزا فاعفوا یعزکم الله ، و الصدقه لاتزید المال الا کثره فتصدقوا یرحمکم الله » (منیه المرید، ص 153. الکافی 3/185).

(429)« یا رب ای عبادک اعز الیک ؟ قال : الذی اذا قدر عفا » (منیه المرید، ص 153. کنزالعمال 3/373).

(430)« الا اخبرکم بخیر (علی خیر) خلائق الدنیا و الآخره : العفو عمن ظلمک ، و تصل من قطعک و الاحسان الی من اساء الیک ، و اعطاء من حرمک » (منیه المرید، ص 153. الکافی 3/166).

(431)سوره فلق ، آیه 63.

(432)« (الحسد یاءکل الحسنات کما تاءکل النار الحطب ) » (منیه المرید، ص 154. کنزالعمال 3/461. دو روایت دیگر، نظیر این حدیث در (الکافی ) 3/416 بدین صورت آمده است : « (ان الحسد لیاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب ) » .

(433)« دب الیکم داء الامم قبلکم : الحسد و البغضاء. و هی حالقه ، لااقول حالقه الشعر، و لکن حالقه الدین . و الذی نفسی بیده لاتدخلون الجنه حتی تؤ منوا، و لاتؤ منوا حتی تحابوا » . (منیه المرید، ص 154. کنزالعمال 3/467. صحیح ترمذی ، (قیامه ) 56. مسند احمد 1/165، 167. در صحیح ترمذی آمده است : « لااقول : تحلق الشعر؛ ولکن تحلق الدین » . برخی از نویسندگان ، حالقه را به بدگوئی و شعر را به شعر (بکسر شین ) تلقی کرده و روایت را با چنین برداشتی تفسیر کرده اند).

(434)« سته یدخلون النار قبل الحساب بسته . قیل یا رسول الله من هم ؟ قال : الامراء بالجور، و العرب بالعصبیه ، و الدهاقین بالکبر، و التجار بالخیانه ، و اهل الرستاق بالجهاله ، و العلماء بالحسد » (منیه المرید، ص 154. بحارالانوار 2/108، به نقل از خصال صدوق . در این کتاب اخیر، به جای (سته یدخلون النار قبل الحساب ) آمده است : (یعذب سته بست ) و نیز تقدیم و تاءخیری در عبارت دیده می شود.

(435)« ان الرجل لیاءتی بای بادره ، فیکفر، و ان الحسد لیاءکل الایمان کما تاءکل النار الحطب » (منیه المرید، ص 154. الکافی 3/416).

(436)« آفه الدین : الحسد والعجب و الفخر » .

(437)« یا ابن عمران ، لاتحسدن الناس علی ما آتیتهم من فضلی ، و لاتمدن عینیک الی ذلک و لاتتبعه نفسک ، فان الحاسد ساخط لنعمی ، صاد لقسمی الذی قسمت بین عبادی . و من یک کذلک فلست منه و لیس منی » .

(438)« ان المؤ من یغبط و لایحسد، و المنافق یحسد و لایبغط » (سه روایت اخیر از: منیه المرید، ص 154. الکافی 3/418).

(439)« ایما مسلمین تهاجرا فمکثا ثلاثا لایصلحان الا کانا خارجین من الاسلام ، و لم یکن بینهما ولایه . و ایهما سبق الی کلام اخیه کان السابق الی الجنه یوم الحساب » (منیه المرید. الکافی ص 4/45).

(440)وی از متصدیان و گماشتگان هزینه های مالی امام صادق (علیه السلام ) بوده است .

(441)منیه المرید، ص 155. الکافی 4/43، 44.

(442)« ان الشیطان یغری بین المؤ منین ما لم یرجع احدهم عن دینه ، فاذا فعلوا ذلک استقلی علی قفاه و تمدد، ثم قال : فزت . فرحم الله امرء الف بین ولیین ، یا معشر المؤ منین تاءلفوا و تعاطفوا » (منیه المرید، ص 155. الکافی 4/45).

(443)« لایزال ابلیس فرحا ما اهتجر المسلمان ، فاذا التقیا اصطکت رکبتاه و تخلعت اوصاله و نادی یا ویله ما لقی من الثبور » (منیه المرید، ص 155. الکافی 4/45، 46).

(444)سوره حجرات ، آیه 12.

(445)« کل المسلم علی المسلم حرام : دمه و عرضه و ماله » (منیه المرید، ص 156. شرح شهاب الاخبار، ص 94).

(446)« ایاکم و الغیبه اشد من الزنا، ان الرجل قد یزنی فیتوب ، فیتوب الله علیه . و ان صاحب الغیبه لایغفر حتی یغفر صاحبها » (منیه المرید، ص 156. کنزالعمال 3/586 و 589).

(447)« یا معشر من آمن بلسانه و لم یؤ من (و لم یسلم ) بقلبه ، لاتغتابوا المسلمین و لاتتبعوا عوراتهم ، فان من تتبع عوره اخیه تتبع الله عورته ، و من تتبع الله عورته یفضحه الله فی جوف بیته » .(این حدیث و چند حدیث ، قریب به همین مضمون در (الکافی ) 4/57 و 58، و (کنزالعمال ) 3/585. آمده است ).

(448)سوره نور، آیه 81. (رک : الکافی 4/60).

(449)« من روی علی المؤ من روایه یرید شینه و هدم مروءته لیسقط من اعین الناس ، اخرجه الله من ولایته الی ولایه الشیطان ، فلایقبله » (منیه المرید، ص 156. الکافی 4/26).

(450)منیه المرید، ص 156. الکافی 4/63 و 64.

(451)« اقرب ما یکون العبد الی الکفر: ان یؤ اخی الرجل علی الدین ، فیحصی علیه عثراته و زلاته لیعنفه بها یوما ما » (منیه المرید، ص 156. الکافی 4/57، 58. در این دو صفحه (الکافی ) چند روایت ، قریب به همین مضمون آمده است ).

(452)« سباب المؤ من فسوق ، و قتاله کفر، و اکل لحمه معصیه ، و حرمه ماله کحرمه دمه » (منیه المرید، ص 156، 157. الکافی 4/64).

(453)« اذا قال المؤ من لاخیه : (اف ) خرج من ولایته . و اذا قال : انت عدوی ، کفر احدهما، و لایقبل الله من مؤ من عملا و هو مضمر علی اخیه المؤ من سوء » .

(454)« ما من انسان یطعن فی عین مؤ من الا مات بشر میته ، و کان قمنا الا یرجع الی خیر » (این دو روایت از منیه المرید، ص 157. الکافی 4/65).

(455)« لایدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من الکبر » (منیه المرید، ص 157. الکافی 3/323. و نیز احادیثی قریب به همین مضمون در (کنزالعمال 3/527 و 528 و 534، آمده است ).

(456)« العظمه ازاری ، و الکبریاء ردائی . فمن نازعنی فیهما قصمته » (منیه المرید، ص 157. چندین حدیث ، قریب به همین مضمون و با تفاوتهای اندکی در (کنزالعمال ) 3/526 و 527 و 534 و 535، آمده است ).

(457)« ان اعظم الکبر غمص الخلق و سفه الحق . قال : قلت : و ما غمص الخلق و سفه الحق ؟ قال تجهل الحق و تطعن علی اهله . فمن فعل ذلک فقد نازع الله (عز و جل ) رداءه ) » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/424).

(458)« الکبر قد یکون فی شرار الناس من کل جنس ، و الکبر رداء الله . فمن نازع الله . عز و جل ردائه ، لم یزده الله عز و جل الا سفالا » (منیه المرید، ص 157، 158. الکافی 3/422).

(459)الکافی 3/422.

(460)« لایدخل الجنه من فی قلبه مثقال ذره من کبر » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/423. بحارالانوار 152. کنزالعمال ، 3/534، 535، با تفاوتهای بسیار ناچیز).

(461)منیه المرید، ص 158. الکافی 3/425.

(462)« ثلثه لایکلمهم الله و لاینظر الیهم یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذاب الیم : شیخ زان و ملک جبار، و مقل مختال » (منیه المرید، ص 158. الکافی 3/425).

(463)سوره حجرات ، ضمن آیه 12.

(464)منیه المرید، ص 158. روایاتی قریب به همین مضمون در (الکافی ) 4/57، 58. و (کنزالعمال ) 3/585، آمده است .

(465)منیه المرید، ص 158. الکافی 4/58.

(466)منیه المرید، ص 158. الکافی 4/58.

(467)« من اذاع فاحشه کان کمبتدیها، و من عیر مؤ منا لم یمت حتی یرکبه » .

(468)« من لقی اخاه بما یؤ نبه به ، انبه الله فی الدنیا و الاءخره » (دو روایت اخیر از منیه المرید، ص 158، 159. الکافی 4/59).

(469)« ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاءتیک مایغلبک ، و لاتظنن بکلمه خرجت من اخیک سوء و انت تجدلها فی الخیر محملا » (منیه المرید، ص 159. الکافی 4/66).

(470)« ایسر حق منها: ان تحب له ما تحب لنفسک ، و تکره له ما تکره لنفسک . و الحق الثانی : ان تجتنب سخطه و تتبع مرضاته و تطیع امره . و الحق الثالث ، ان تعینه بنفسک و مالک و لسانک و یدک و رجلک . و الحق الرابع : ان تکون عینه و دلیله و مرآته . و الحق الخامس : ان لاتشبع و یجوع ، و لاتروی و یظلماء، و لاتلبس و یعری . و الحق السادس : ان یکون لک خادم و لیس لاخیک خادم ، فواجب ان تبعث خادمک فیغسل ثیابه و یضع طعامه و یمهد فراشه . و الحق السابع : ان تبر قسمه و تجیب دعوته و تعود مریضه و تشهد جنازته و اذا علمت ان له حاجه تبادره الی قضائها و لاتلجئه ان یساءلکها؛ ولکن تبادره مبادره . فاذا فعلت ذلک وصلت ولادیتک بولایته و ولایته بولایتک » (منیه المرید، ص 159، 160. الکافی 3/246، 248).

(471)راجع به حقوق برادران دینی نسبت به یکدیگر، بنگرید به : بحارالانوار 21/61 - 84 سفینه البحار 1/290. الکافی 3/245 - 253.

(472)« اذا تعلم الناس العلم و ترکواالعمل ، و تحابوا بالالسن و تباغضوا بالقلوب ، و تقاطعوا فی الارحام ، لعنهم الله عند ذلک فاصمهم و اعمی ابصارهم ) » (منیه المرید، ص 160).

(473)منیه المرید، ص 161. شرح شهاب الاخبار، ص 368. و نیز بنگرید به کنزالعمال 10/183، 184 و 214.

(474)سوره بقره ، آیه 216.

(475)« قیدوا العلم ، قیل : و ما تقییده ؟ قال : کتابته » (منیه المرید، ص 163. بحارالانوار 2/147، به نقل از غوالی اللئالی . در مقدمه سنن دارمی ، ص 43، آمده است : « (قیدوا العلم بالکتاب هذا العلم ) » . و نیز بنگرید به (کنزالعمال 10/249).

(476)مضمون و خلاصه این حدیث را بنگرید در کنزالعمال 10/245 و 249.

(477)کنزالعمال 10/257.

(478)« اکتبوا فانکم لاتحفظون حتی تکتبوا » .

(479)« القلب یتکل علی الکتابه » (دو حدیث اخیر از منیه المرید، ص 163. الکافی 1/66).

(480)« احتفظوا بکتبکم ؛ فانکم سوف تحتاجون الیها » .

(481)« اکتب و بث علمک فی اخوانک ، فان مت فاورث کتبک بنیک ، فانه یاءتی علی الناس زمان هرج لایاءنسون فیه الا بکتبهم » (دو روایت اخیر از منیه المرید. ص 163. الکافی 1/67. بحارالانوار 2/150).

(482)« ان المؤ من اذا مات و ترک ورقه واحده علیها علم ، کانت الورقه سترا فیما بینه و بین النار، و اعطاه الله تعالی بکل حرف مدینه اوسع من الدنیا و ما فیها، و من جلس عند العالم ساعه ناداه الملک : جلست الی عبدی ، و عزتی و جلالی لاسکننک الجنه معه و لاابالی » (منیه المرید، ص 163. بحارالانوار 2/144. به نقل از امالی صدوق ).

(483)گویند: وقتی کتاب (الحلیه ) ابونعیم اصفهانی نگاشته شد، همزمان با حیات او آنرا به نیشابور بردند، و در آنجا آنرا به چهارصد دینار خریداری کردند (تذکره الحفاظ 3/276).

(484)ابن سینا گفت : من بارها کتاب (مابعدالطبیعه ) ارسطو را مطالعه کردم ، ولی راهی فراسوی من برای فهم آن گشوده نشد. ابن سینا اتفاقا یکی از روزها به بازار وراقان رفت ، شخصی که به (محمد دلال ) معروف بود کتابی را برای فروش به ابن سینا عرضه کرد و ابن سینا را صدا زد تا او این کتاب را از وی خریداری کند. ابن سینا - با حالتی خشمگین و تواءم با بی اعتنائی - درخواست (محمد دلال ) را رد کرد، و معتقد بود که در علم مابعدالطبیعه و کتابهای مربوط به آن ، سودی را نمی توان جست . دلال به ابن سینا گفت : این کتاب را از من خریداری کن که بهای آن ارزان ، یعنی سه درهم است ، و صاحبش به پول احتیاج دارد. ابن سینا این کتاب را خرید و پس از بازرسی آن ، ملاحظه کرد که کتاب مزبور، از ابی نصر فارابی فیلسوف است که به (معلم ثانی ) نامبردار می باشد، و درباره (اغراض مابعدالطبیعه ) ارسطو است . (یعنی این کتاب ، همان گمشده او است که مشکلات مابعدالطبیعه را گزارش کرده است ). (تاریخ الحکماء قفطی ).

(485)شافعی می گفت : « (اذا راءیت الکتاب فیه الحاق و اصلاح ، فاشهد له بالصحه ) » (تذکره السامع ، ص 173).

(486)درباره این سه اصطلاح ، شرح و گزارشی را در همین مبحث ، در پیش داریم .

(487)این عبارات رمزی ، فشرده عبارت مفصل : (صلوات الله و سلامه - یا - صلی الله علیه و آله ) می باشد.

(488)یکی از این نصوص ، عبارت از حدیثی است که در چند سطر بعدی متن و هامش ، از آن یاد می شود.

(489)مؤ ید این سخن ، حدیثی است که از ابی هریره نقل شده است ، ابی هریره می گفت : « (ان رسول الله (صلی الله علیه و آله ) قال : من صلی علی واحده صلی الله علیه عشرا) » و در پاره ای از روایات دیگر آمده است :

(صلی الله علیه عشر صلوات ) (رک : الادب المفرد، ص 94، به نقل از تذکره السامع ، ص 177. مسند احمد3/102 و 261. مسند دارمی ، (رقاق ) 58).

(490)« من صلی علی فی کتاب لم تزل الملائکه تستغفرله ، مادام اسمی فی ذلک الکتاب » (منیه المرید، ص 168. بحارالانوار، ط سنگی ، 23/82. سفینه البحار 2/50).

(491)سوره احزاب آیه 56.

(492)تذکره السامع ، ص 177.

(493)این سخن ، از عبدالحمید (بن یحیی ، کاتب مروان ) است که به سلم بن قتیبه گفته بود: « ان کنت تحب ان تجود خطک ، فاطل جلفتک و اسمنها، و حرف قطتک و ایمنها » . سلم بن قتیبه می گوید: من به این دستور عمل کردم و خوش خط شدم . (رک : فرهنگ نفیسی 2/1113).

در صبح الاعشی 2/449، آمده است که عبدالحمید به رغبان ، چنین سخنی را گفته بود. لکن در کنزالعمال 10/313 می بینیم که علی (علیه السلام ) به کاتب و منشی خود فرمود:

« (اطل جلفه قلمک و اسمنها، و ایمن قطتک ، و اسمعنی طنین النون ، و حور الحاء، و اسمن الصاد، و عرج العین ، و اشفق الکاف ، و عظم الفاء، و رتل اللام ، و اسلس الیاء و التاء و الثاء، و اقم الزای وعل ذنبها، و اجعل قلمک خلف اذنک یکون اذکر لک ) » .

در این کتاب اخیر: 10/311 - 314، سخنانی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در رابطه با رسم الخط و کیفیت نگارش صحیح و زیبائی خط، جلب نظر می کند.

(494)« الق الدواه ، و حرف القلم ، و انصب الباء، و فرق السین ، و لاتعور المیم ، و حسن الله ، و مد الرحمن ، وجود الرحیم ، وضع قلمک علی اذنک الیسری ؛ فانه اذکرلک » (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/314).

(495)« اذا کتبت بسم الله الرحمن الرحیم فتبین (فبین ) السین فیه » (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/244).

(496)« لاتمد الباء الی المیم حتی ترفع السین » .

(497)« اذا کتب احدکم بسم الله الرحمن الرحیم فلیمد الرحمن » . (منیه المرید، ص 169. کنزالعمال 10/244).

(498)« من کتب بسم الله الرحمن الرحیم فجوده تعظیما لله ، غفرالله له » . (منیه المرید، ص 170).

(499)« تنوق رجل فی بسم الله الرحمن الرحیم ، فغفر له » . در کنزالعمال 10/311 آمده است : « ... ان علی بن ابیطالب (علیه السلام ) نظر الی رجل یکتب بسم الله الرحمن الرحیم . فقال : جودها؛ فان رجلا جودها، فغفرله » . و نیز بنگرید به کنز 2/296.

(500)« اذا کتب احدکم کتابا فلیتربه فانه انجح » . (روایات مذکور از، منیه المرید، ص 169، 170. کنزالعمال 10/245. در کتاب اخیر، حدیث مذکور بدینصورت ضبط شده است : « ... فلیتربه ؛ فان التراب مبارک و هو انجح للحاجه » ).

(501)« اعربوا حدیثنا فانا قوم فصحاء » (منیه المرید، ص 171. الکافی 1/67).

(502)حدیث مذکور، از جمله احادیثی است که میان فریقین ، یعنی محدثین شیعی و سنی ، دارای شهرت و معروفیت است (بنگرید به کتاب (من لایحضره الفقیه ) 3/209. التهذیب 2/297. التاج 3/95).

در تاج العروس (10/137)آمده است : (ذکاء، و ذکاه ) دو اسم هستند. و عرب می گوید (ذکاه الجنین ، ذکاه امه ) یعنی اگر مادر جنین ) (در مورد حیوانات حلال گوشت )، ذبح گردد باید جنین را ذبح شده تلقی کرد و به ذبح مجدد نیازی ندارد. در (المصباح ) آمده است که عبارت فوق بدینگونه قابل تفسیر است : ذکاه الجنین ، هی ذکاه امه )، و در این صورت باید گفت که (ذکاه اول ) مبتداء است ، و مبتداء ثانی که عبارت از (هی ) می باشد به منظور اختصار، حذف شده است . مطرزی می گوید: به نصب خواندن (ذکاه امه ) درست نیست .

مرحوم طریحی به نقل از کتاب (النهایه فی غریب الحدیث ) آورده است :

که (ذکاه دوم ) هم به رفع و هم به نصب ، روایت شده است . اگر (ذکاه دوم ذکاء امه) به رفع قرائت شود باید آنرا خبر برای مبتداءی تلقی کرد که این مبتداء، عبارت از(ذکاه الجنین ) می باشد. بر حسب چنین قرائتی ، جنین و بره موجود در شکم گوسفند -پس از ذبح مادرش - احتیاج به ذبح مجدد ندارد. ولی اگر (ذکاه دوم = ذکاه امه ) بهنصب خوانده شود. در این صورت تفسیر حدیث مذکور، چنین خواهد بود: (ذکاه الجنین کذکاهامه ) ذکاه دوم به خاطر حذف جار و (نزع خافض )، منصوب گشته ، و مضاف الیه ،یعنی ذکاه دوم ، قائم مقام (حرف جر) شده است . اگر ذکاه دوم بدینصورت ، یعنی بهنصب ، قرائت شود، جنین و بره موجود در شکم گوسفند - اگر پس از ذبح مادرش ، زندهبه دنیا آید - باید آنرا ذبح مجدد نمود. بعضی از دانشمندان این حدیث را به نصب هر دو(ذکاه ) قرائت کرده اند. حدیث مذکور در چنین صورتی بدینگونه تفسیر می شود که(ذکاه الجنین ذکاه امه ) یعنی جنین و بره موجود در شکم حیوان را باید مانند مادرش ذبحکنید. که ذکاه اول به عنوان مفعول مطلق فعل محذوف یعنی (ذکوا) و ذکاه دوم ، منصوببه نزع خافض ، یعنی کاف تشبیه می باشد (رک : مجمع البحرین ، ط المکتبهالمرتضویه 1/159. النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمودمحمد الطباخی 2/165).

(503)ظاهرا عبارت از (کافی ) است که در نگارش ، در پایان کلمه قرار می گیرد؟.

(504)سوره محمد، آیه 19.

(505)سوره روم ، آیه 7.

(506)سوره اعراف ، آیه 184.

(507)« ما قلت و ما قال القائلون قبلی مثل لا اله الا الله » (منیه المرید، ص 178).

(508)« من مات ، لایشرک بالله شیئا دخل الجنه » (منیه المرید. ص 178. در بحارالانوار 3/4، به نقل از توحید صدوق ، این حدیث بدین صورت آمده است : « من مات و لایشرک بالله شیئا احسن او اساء - دخل الجنه ) » .

(509)سوره الرحمن ، آیه 60.

(510)« ماجزاء من انعمت علیه بالتوحید الا الجنه » (منیه المرید، ص 178. بحارالانوار 3/2، 3 و 5، به نقل از توحید و امالی صدوق ).

(511)« تعرفه بلا مثل و لا شبه و لا ند، و انه واحد، احد، ظاهر، باطن ، اول آخر، لاکفوله و لانظیر؛ فذلک حق معرفته » (منیه المرید، ص 179. بحارالانوار، 3/269، به نقل از توحید صدوق ).

(512)سوره بقره ، آیه 9/27.

(513)مجمع البیان 2/382.

(514)« اعربوا القرآن و التمسوا غرائبه » (منیه المرید، ص 180. مجمع البیان (مقدمه )، ص 13، کنزالعمال 1/607).

(515)منیه المرید. ص 180.

(516)« من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار » (منیه المرید، ص 180). صحیح ترمذی (تفسیر). مسند بن حنبل 1/233، 269، 323، 327).

(517)« من تکلم فی القرآن براءیه فاصاب (الحق )، فقد اخطاء » (منیه المرید، ص 180. مجمع البیان (مقدمه ) ص 13، به نقل از عامه (اهل سنت ) ).

(518)« من قال فی القرآن بغیر ما یعلم ، جاء یوم القیمه ملجما بلجام من النار » (منیه المرید، ص 180. سنن ابن ماجه (مقدمه ) 24. مسند احمد بن حنبل 2/296).

(519)« اکثر ما اخاف علی امتی من بعدی : رجل یتاول القرآن ، یضعه فی غیر موضعه (علی غیر مواضعه ) » (منیه المرید، ص 180. کنزالعمال 10/187 و 200. در کتاب اخیر، این جمله اضافه شده است : « و رجل یری انه احق بهذا الامر من غیره » ).

(520)منیه المرید، ص 180. الکافی 4/442 و 445.

(521)شرح این حدیث و ارائه منابع آن در ص 84 همین کتاب مورد مطالعه شما گذشت .

(522)« خبر تدریه ، خیر من الف ترویه » (منیه المرید، ص 181).

(523)« علیکم بالدرایات ، لا الروایات » (منیه المرید، ص 181).

(524)« ان رواه الکتاب کثیر، و ان رعاته قلیل . و کم من مستنصح للحدیث ، مستغش للکتاب ؛ فالعلماء یحزنهم ترک الرعایه ، و الجهال یحزنهم ترک الروایه » . (منیه المرید، ص 181. الکافی 1/62). در متن چاپی منیه المرید، حدیث مذکور بدینگونه آمده است :

« (رواه الکتاب کثیر، و رعاته قلیل . فکم من مستنسخ للحدیث ، مستغش للکتاب . و العلماء، یجزیهم الدرایه ، و الجهال الروایه ) » . در نتیجه ، تفسیر حدیث مذکور، چنین خواهد بود. راویان کتاب و قرآن کریم ، فراوانند، و رعایت کنندگان آن ، اندک اند. چه بسا نویسندگان حدیث وجود دارند که نسبت به قرآن خیانت می کنند. فهم و عمل به روایات ، بار تکلیف را از شانه علماء برمیدارد، در حالیکه روایت و نقل حدیث - منهای دانستن و عمل کردن - می تواند برای اسقاط تکلیف جاهلان ، کافی باشد.

(525)« لیبلغ الشاهد، الغایب ؛ فان الشاهد عسی ان یبلغ من هو اوعی له منه » . (منیه المرید، ص 181. صحیح بخاری (علم ) 37. چندین روایت - قریب به همین مضمون - در کنزالعمال 10/221 و 224 و 229 آمده است ).

(526)« نضرالله امرء سمع منا حدیثا فحفظه حتی یبلغه غیره . فرب حامل فقه الی من هوا فقه منه ، و رب حامل فقه لیس بفقیه » (منیه المرید، ص 181. کنزالعمال 10/221، در کتاب اخیر ص 220 و 221 و 228 و 229 چند حدیث دیگر نیز قریب به همین مضمون آمده است ).

(527)« من ادی الی امتی حدیثا یقام به سنه او یثلم به بدعه فله الجنه » : (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/158).

(528)« رحم الله خلفائی . قلنا: و من خلفاؤ ک ؟ قال : الذین یاءتون من بعدی ، فیروون احادیثی و یعلمونها الناس » (منیه المرید، ص 181. کنزالعمال 10/221 و 260).

(529)« من حفظ علی امتی اربعین حدیثا من امر دینها، بعثه الله یوم القیمه فقیها و کنت له (یوم القیمه ) شافعا و شهیدا » (منیه المرید، ص 181، 182. کنزالعمال 10/224. چندین حدیث دیگر و قریب به همین مضمون در همین کتاب ، ص 224 و 225، آمده است . در (الکافی ) 1/62 آمده است : « من حفظ من احادیثنا اربعین حدیثا بعثه الله یوم القیمه عالما فقیها » ).

(530)« من تعلم حدیثین اثنین ینفع بهما نفسه او یعلمها غیره فینتفع بهما کان خیرا من عباده ستین سنه » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/163، 164).

(531)« من رد حدیثا بلغه عنی ، فانا مخاصمه یوم القیمه ، فاذا بلغکم عنی حدیث - لم تعرفوه - فقولوا: الله اعلم » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/236).

(532)« من کذب علی متعمدا او رد شیئا امرت به ، فلیتبواء بیتا فی جهنم » (منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/234).

(533)« من بلغه عنی حدیث فکذب به ، فقد کذب ثلثه : الله ، و رسوله ، و الذی حدث به » (منیه المرید، ص 182).

(534)« تذاکروا و تلاقوا و تحدثوا؛ فان الحدیث جلاء القلوب ، ان القلوب لترین کما یرین السیف . جلاؤ ها الحدیث » (منیه المرید، ص 182. الکافی 1/50. بحارالانوار 1/202 و 203، به نقل از غوالی اللئالی ).

(535)« اعرفوا منازل الناس علی قدر روایتهم عنا » (منیه المرید، ص 182. الکافی 1/64).

(536)منیه المرید، ص 182. الکافی 1/39.

(537)منیه المرید، ص 182. الکافی 1/40.

(538)سوره زمر، آیه 18: کسانی که به سخن گوش فرامی دهند و از بهترین آن پیروی می کنند.

(539)منیه المرید، ص 182، الکافی 1/65.

(540)« اذا حدثتم بحدیث فاسندوه الی الذی حدثکم ؛ فان کان حقا فلکم ، و ان کان کذبا فعلیه » (منیه المرید، ص 183. الکافی 1/66).

(541)منیه المرید، ص 183. الکافی 1/68.

(542)منیه المرید، ص 182. کنزالعمال 10/140.

(543)« فقیه واحد، اشد علی الشیطان من الف عابد » (منیه المرید، ص 183. کنزالعمال 10/155).

(544)« خصلتان لاتجتمعان فی منافق : حسن سمت ، و فقه فی الدین » (منیه المرید، ص 183. شرح شهاب الاخبار، ص 135. کنزالعمال 10/155. صحیح ترمذی (علم ) 19).

(545)« افضل العباده : الفقه . و افضل الدین : الورع » (منیه المرید، ص 183. کنزالعمال 10/150).

(546)منیه المرید، ص 183.

(547)« اذا اراد الله بعبد خیرا فقهه فی الدین » (منیه المرید، ص 183. الکافی 1/39).

(548)« لاخیر فیمن لایتفقه من اصحابنا. یا بشیر، ان الرجل منهم اذا لم یستغن بفقهه احتیاج الیهم ، فاذا احتاج الیهم ادخلوه فی باب ضلالتهم و هو لایعلم » (منیه المرید، ص 183، 184. الکافی 1/40).

(549)منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36. بحارالانوار 1/214، به نقل از محاسن برقی .

(550)« لوددت ان اصحابی ضربت رؤ وسهم بالسیاط حتی یتفقهوا (فی الحلال و الحرام ) » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36. بحارالانوار 1/213، به نقل از محاسن برقی ).

(551)منیه المرید، ص 184. الکافی 1/36.

(552)سوره زمر، آیه 122. الکافی 1/36.

(553)منیه المرید، ص 184. الکافی 1/39.

(554)« ما من احد یموت من المسلمین احب الی ابلیس من موت فقیه » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/46).

(555)منیه المرید، ص 184. الکافی 1/46.

(556)« اذا مات المؤ من بکت علیه الملائکه و بقاع الارض التی کان یعبد الله علیها و ابواب السماء التی کان یصعد فیها باعماله ، و ثلم فی الاسلام ثلمه لایسدها شی ء؛ لان المؤ منین الفقهاء حصون الاسلام کحصن سورالمدینه » (منیه المرید، ص 184. الکافی 1/47).

(557)منیه المرید، ص 148. الکافی 1/50.

(558)این ده علم عبارتند از: 1- صرف 2- نحو 3- اشتقاق 4- معانی 5 - بیان 6- بدیع 7- لغت 8 - اصول فقه 9- رجال 10- منطق .

(559)این دوازده علم عبارت از علوم فوق الذکر به اضافه تفسیر و حدیث می باشند.

(560)منیه المرید، ص 186. الکافی 1/35. کنزالعمال 10/130/131.

(561)کارهائی که به امید دریافت مزد و ثواب از جانب خداوند متعال انجام می گیرد به (حسبه ) نامبردار است و چنین اموری را که باید با این هدف انجام گیرد (امور حسبی ) می نامند.

(562)سوره تحریم ، آیه 6.

(563)امیرالمؤ منین علی (علیه السلام ) در تفسیر این آیه فرموده است : « (علموا انفسکم و اهلیکم الخیر و ادبوهم ) » (رک : المیزان 19/341، به نقل از (الدر المنثور) ).

(564)از آن جمله ، مقاتل بن سلیمان ازدی در تفسیر همین آیه گفته است : « (و هو ان یؤ دب الرجل المسلم نفسه و اهله و یعلمهم الخیر) » (رک : مجمع البیان 1/318).

(565)« کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته » (منیه المرید، ص 187. صحیح بخاری (جمعه ) 11. صحیح ترمذی (جهاد) 27. مسند احمد بن حنبل 2/5، 54 مجموعه ورام ، ص 6).

(566)مولدین ، شعرائی هستند که عرب محض نبوده اند، بلکه غیرعرب به شمار می رفتند.

(567)عربهای عاربه ، شعرائی هستند که عرب محض بوده اند.

(568)اصل در اصطلاح علماء حدیث ، مجموعه ای از روایات است که راوی - بلاواسطه - از لسان امام شنیده و ضبط نموده باشد؛ ولی چنانچه به واسطه کتاب دیگر (که از امام ، اخذ شده ) مجموعه ای گرد آورد، به این مجموعه ، (فرع ) و به مرجع اولی (اصل ) گویند.

یا مراد به (اصل )، مجرد کلام امام (علیه السلام ) است در مقابل (کتاب ) و (مصنف ) که در آنها علاوه بر کلام ائمه (علیهم السلام ) از خود مؤ لف نیز بیاناتی هست (رک : علم الحدیث ، کاظم مدیرشانه چی ، ط دوم ، ص 72).

(569)سوره عنکبوت ، آیه 69.

(570)سوره ذاریات ، آیه 56.

(571)این بخش تا پایان آن ، ترجمه باب پنجم کتابی است تحت عنوان (تذکره السامع و المتکلم فی ادب العالم و المتعلم ) از بدرالدین ابن ابی اسحق ابراهیم بن سعدالله ابن جماعه کنانی (م 733 ه ق .) که به منظور تکمیل ترجمه (منیه المرید) بدان اضافه شده است .

(572)« من ترک المراء - و هو محق - بنی الله له بیتا فی اعلی الجنه » (تذکره السامع ، ص 236. روایاتی نظیر آنرا بنگرید در کنزالعمال 3/642 و 646 و 647 و 883).

تاریخ

فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور : فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام/ جعفر سبحانی؛ [به کوشش] بعثه مقام معظم رهبری، معاونت آموزش و تحقیقات.

مشخصات نشر : تهران: نشر مشعر، 1373.

مشخصات ظاهری : 536 ص.

رده بندی کنگره : BP22/9/س 25ف 37 1373

رده بندی دیویی : 297/93

شماره کتابشناسی ملی : م 74-3588

توضیح : کتاب «فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام» اثر آیت الله جعفر سبحانی، کتابی است جامع درباره تاریخ صدر اسلام که به زندگی و وقایع عمر شریف پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله ، از آغاز تولد تا پایان عمر پربرکت ایشان پرداخته است. مباحث کتاب، دربردارنده دوره ای کامل و گویا درباره زندگی پیامبر صلی الله علیه وآله است که با استناد به معتبرترین مدارک تاریخی و با قلمی روان و شیوا، فراهم آمده است.سعی نویسنده برای تجزیه و تحلیل حوادث گوناگون، از مزایای مهم این کتاب است تا تاریخی آموزنده به جامعه بشری عرضه شود.

یکی از مزایای مهم کتاب این است که تنها به ذکر حوادث تاریخی قناعت نشده است؛ بلکه سعی شده تجزیه و تحلیل لازم، درباره علل حوادث گوناگون و نتایج آنها، آن چنان که شیوه یک نویسنده محقق است به عمل آید تا هدف نهایی که همان آموزنده بودن تاریخ است، به طور کامل تأمین گردد.

ص: 1

پرشورترین حماسه تاریخ

[شماره صفحه واقعی : 1]

ص: 4992

پرارزش ترین فرازهای تاریخ،صفحاتی است که از زندگانی مردان بزرگ بحث می کند.

زندگی آنها، امواج مخصوص دارد و مملو از انواع حوادث است.

آنها بزرگ بوده اند و آنچه مربوط به آنهاست؛ از جمله تاریخشان، بزرگ و باعظمت است، درخشندگی خیره کننده ای دارد، تا آنجا که بخواهیم آموزنده و پرمعنی و اسرارآمیز است.

آنها شاهکار آفرینش و خلقت اند، زندگی آنها هم شاهکار تاریخ، و مملو از حماسه های پرشور آفرینش است.

در میانِ این مردان بزرگ تاریخ، هیچ یک به اندازه «محمد» پیامبر بزرگ اسلامصلی الله علیه و آله زندگی پرموج، پرحادثه و پرانقلاب نداشته است. هیچ یک با این سرعت در محیط خود، و سپس در تمام چهان چنین نفود عمیقی نکرده است.

هیچ یک از آنها از میان چنان جامعه ای منحط و عقب افتاده، تمدنی آن چنان عالی و شکوهمند به وجود نیاورده، این حقیقتی است که تاریخ نویسانِ شرق و غرب به آن معترفند.

مطالعه تاریخ زندگیِ چنین مرد بزرگی، بسیار چیزها می تواند به ما بیاموزد وصحنه های گوناگون آموزنده ای از نظر ما بگذراند.

صحنه های اعجاب آمیزی، مانند نخستین روزهای بنای کعبه و سکونت نیاکان پیامبرصلی الله علیه و آله در مکه و حمله سپاه فیل برای ویران ساختن خانه خدا و

حوادث تولد پیامبرصلی الله علیه و آله.

صحنه های غم انگیزی، همچون از دست رفتن «عبداللَّه» و «آمنه»، پدر و مادر آن حضرت در آغازِ عمر، با آن وضع دردناک.

صحنه های پرابهت و اسرارآمیزی، مانند نخستین روزهای نزول وحی و حوادث کوهِ «حرا» و به دنبال آن مقاومت عجیب و سرسختانه سیزده ساله پیامبرصلی الله علیه و آله و یارانِ معدود او، در راه نشر آئین اسلام در مکه و مبارزه با بت پرستی.

صحنه های پرهیجان و پرحادثه ای، مانند وقایع سال اول هجرت و سال های پس از آن، که هر کدام نمونه ای از عالی ترین فداکاری ها در راه عالی ترین هدف ها، در راه کوبیدن انواع مظاهر بت پرستی، در راه مبارزه با تبعیضات ناروا و نژادپرستی و هرگونه استعمار و استثمار بشر به وسیله بشر محسوب می شود.

از این رو اگر آن را «پرشورترین حماسه تاریخ»، و زندگی او را نقطه ای که دنیای قدیم و جدید را به هم می پیوندد، بخوانیم؛ اغراق نگفته ایم.

گرچه تاکنونصدها کتاب به زبان های گوناگون، از طرف مورّخین شرق و غرب، درباره زندگی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله نوشته شده و هریک به سهم خود، قدم مؤثری برای روشن ساختن نقاط مختلف این تاریخ بزرگ برداشته اند، ولی متأسفانه غالب آنها خالی از نقاط ضعف نیست.

مخصوصاً نوشته های مستشرقان و خاورشناسان، گاهی چنان آمیخته به اشتباهات روشنی شده، که انسان را به حیرت می اندازد.

اما کتابی که الآن از نظر خوانندگان محترم می گذرد؛ تاریخی است روشن و گویا از زندگی این پیامبر بزرگ، که به اتکاء معتبرترین مدارک تاریخی اسلام تهیه شده، و با قلمی کاملًا روان و شیوا نگارش یافته است.

یکی از مزایای مهمّ این کتاب این است که: تنها به ذکر حوادث تاریخی قناعت نشده؛ بلکه سعی شده تجزیه و تحلیل لازم، درباره علل حوادث گوناگون و نتایج آنها، آنچنان که شیوه یک نویسنده محقق است به عمل آید تا هدف نهایی که همان آموزنده بودن تاریخ است، به طور کامل تأمین گردد.

[شماره صفحه واقعی : 2]

ص: 4993

امتیاز مهم دیگر این کتاب این است که؛ با مدارک تاریخی شیعه، کاملًا منطبق است و از افسانه ها و خرافاتی که دست های آلوده به تاریخ زندگی پیشوای بزرگ اسلام آمیخته است، خالی می باشد.

ما مطالعه دقیق این کتاب را به عموم مسلمانان مخصوصاً جوانان عزیز توصیه می کنیم و امیدواریم مردم مسلمان ما بخصوص حجّاج و زوّار مکّه معظمه و مدینه منوره قبل از تشرّف به حج این کتاب را مطالعه کنند و از حوادثی که در نقاط مختلف حجاز در زمان پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله رخ داده است مطلع شوند تا پس از تشرف به حجّ با شناخت کافی از سرزمین وحی و تجدید خاطره زحمات پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمین صدراسلام سفر خود را پربارتر و اندوخته های فکری خود را غنی تر سازند.

[شماره صفحه واقعی : 3]

ص: 4994

[شماره صفحه واقعی : 4]

ص: 4995

1 شبه جزیره عربستان یا گهواره تمدن اسلامی

اشاره

عربستان، شبه جزیره بزرگی است که در جنوب غربی آسیا قرار دارد و مساحت آن سه میلیون کیلومتر مربع است، یعنی تقریباً دو برابر مساحت ایران و 6 برابر فرانسه و 10 برابر ایتالیا و 80 برابر سویس می باشد.

این شبه جزیره، به طور مستطیلِ غیر متوازی الاضلاع است که از شمال به فلسطین وصحرای شام؛ از مشرق به حیره و دجله و فرات و خلیج فارس؛ از جنوب به اقیانوس هند و خلیج عمان؛ و از طرف مغرب به بحر احمر محدود می شود.

بنابراین، از طرف مغرب و جنوب به وسیله دریا، و از شمال و مشرق به وسیلهصحرا و خلیج فارس محصور شده است.

از زمان های گذشته این سرزمین را به سه بخش تقسیم کرده اند:

1- بخش شمالی و غربی که «حجاز» می نامند.

2- بخش مرکزی و شرقی که آن را «صحرای غرب» می گویند.

3- بخش جنوبی که «یمن» نامیده می شود.

در داخل شبه جزیره،صحراهای بزرگ و شنزارهای گرم و تقریباً غیرقابل سکونت فراوان است. یکی از اینصحراها،صحرای «بادیه سماوه» است که امروز به آن «نفوذ» گفته می شود؛ و دیگرصحرای وسیعی است که تا خلیج فارس امتداد دارد، و نام امروز آن «الربع الخالی» است، و سابقاً به قسمتی از این صحراها «احقاف» و قسمت دیگر را «دهنا» می گفتند.

[شماره صفحه واقعی : 5]

ص: 4996

در اثر این صحراها، یک سوم مساحت شبه جزیره را، سرزمین های بی آب و علف که قابل سکونت نیست، تشکیل می دهد. فقط گاهی، در اثر بارندگی در قلبصحراها، آب های مختصری پیدا می شود و پاره ای از قبایل عرب، مدت کمی شتر و چارپایان خود را برای چرا به آنجا می برند.

هوای شبه جزیره، درصحراها و سرزمین های مرکزی بسیار گرم و خشک و در سواحل، مرطوب و در پاره ای از نقاط معتدل است، و در اثر بدی آب و هوا، جمعیت آن از پانزده میلیون نفر تجاوز نمی کند.

در این سرزمین، یک سلسله کوه هایی است؛ که از طرف جنوب به طرف شمال کشیده شده، و آخرین ارتفاع آن در حدود 2470 متر است.

معادن طلا و نقره و احجار کریمه (سنگ های پرقیمت) از قدیم، منابع ثروت شبه جزیره بود، و در میان حیوانات بیشتر به تربیت شتر و اسب می پرداختند؛ و از میان مرغان، کبوتر و شترمرغ بیش از مرغ های دیگر وجود داشت.

بزرگ ترین وسیله ثروت امروز عربستان، از طریق استخراج وصدور نفت تأمین می شود. مرکز نفت شبه جزیره، شهر «ظهران» است. این شهر در عربستان در ناحیه «احساء»، در حدود خلیج فارس واقع شده است.

برای آشنایی بیشتر به شرح زیر توجه فرمایید:

«حجاز» که بخش شمالی و غربی عربستان را تشکیل می دهد و همه خاک آن از فلسطین گرفته تا مرز یمن، در کنار بحراحمر قرار دارد، سرزمینی است کوهستانی و دارای بیابان های لم یزرع و سنگلاخ های زیاد.

از شهرهای مهمّ حجاز، مکّه و مدینه می باشد. و حجاز از سابق دارای دو بندر بوده؛ یکی «جده» که اهالی مکه از آن استفاده می نمایند، و دیگری «ینبوع» که اهل مدینه قسمت مهمی از نیازهای خود را، از این بندر به دست می آورند. این دو بندر در کنار دریای احمر واقع شده است.

مکه معظمه

از مشهورترین شهرهای جهان و پرجمعیت ترین شهرهای حجاز است و حدود

[شماره صفحه واقعی : 6]

ص: 4997

3000 متر، از سطح دریا بلندتر است.

شهر مکه، چون میان دو سلسله کوه واقع شده است؛ از دور دیده نمی شود.

تاریخچه شهر مکّه

تاریخ مکه از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام شروع می شود. وی فرزند خود «اسماعیل» را با مادرش هاجر، برای اقامت به سرزمین مکه فرستاد، فرزند وی در آنجا با قبایلی که در آن نزدیکی ها زندگی می کردند وصلت کرد.

حضرت ابراهیم علیه السلام به دستور خداوند خانه کعبه را بنا کرد، و بنا به یک رشته روایاتصحیح بنای کعبه را که یادگار حضرت نوح بود تعمیر نمود، و از این پس آبادی شهر مکه شروع شد.

مدینه

شهری است در شمال مکّه، که تقریباً 90 فرسنگ از هم فاصله دارند، در اطراف شهر؛ باغات و نخلستان ها است، و زمین آن برای غرس اشجار، و کشت و زرع آماده تر است.

قبل از اسلام، نام آن «یثرب» و پس از هجرت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله؛ «مدینهالرسول» نامیده شد؛ بعدها برای تخفیف، آخر آن را حذف کرده و «مدینه» گفتند. در تاریخ می خوانیم که نخستین کسانی که در این مرز و بوم سکنی گزیدند، گروه «عمالقه» بودند سپس طائفه یهود، و اوس و خزرج که در میان مسلمانان؛ به نام انصار خوانده شدند.

منطقه حجاز برخلاف سایر مناطق، از دستبرد کشورگشایان محفوظ مانده، و آثار تمدن روم و ایران- دو امپراطوری بزرگ جهان قبل از اسلام- در آنجا دیده نمی شود زیرا اراضی لم یزرع و غیرقابل سکونت آن، چندان ارزشی نداشت که تا برای به دست آوردن آن لشکرکشی کنند، و بعد از هزاران مشکلات که لازمه تسلط بر خاک آن منطقه بود، تازه دست خالی برگردند.

[شماره صفحه واقعی : 7]

ص: 4998

[شماره صفحه واقعی : 8]

ص: 4999

2 عرب پیش از اسلام

اشاره

برای شناختن وضع عرب قبل از اسلام، می توان از منابع زیر استفاده نمود:

1- تورات (با تمام تحریفاتی که در آن انجام گرفته است).

2- نوشته های یونانیان و رومیان در قرون وسطی.

3- تواریخ اسلامی که به قلم دانشمندان اسلامی نگارش یافته است.

4- آثار باستانی که در حفاری ها و کاوش های خاورشناسان به دست آمده و تا حدّی پرده از روی مطالبی برداشته است.

به طور مسلم، شبه جزیره عربستان از زمان های گذشته مسکنِ قبایل زیادی بوده، که برخی از آنان در طی حوادث نابود گردیده اند. ولی در تاریخِ این سرزمین، سه قبیله که تیره هایی از آنها جدا شده است، بیش از همه نام و نشان دارند:

1- «بائده» ... و آن به معنای نابود شده است، زیرا این قوم بر اثر نافرمانی های پیاپی، به وسیله بلاهای آسمانی و زمینی نابود گشتند. شاید آنان همان قوم عاد و ثمود بودند؛ که در قرآن مجید از آنها به طور مکرر یاد شده است.

2- «قحطانیان»: فرزندان یعرب بن قحطان، که در «یمن» و سایر نقاط جنوبی عربستان مسکن داشتند، و آنان را عرب اصیل می نامند و یمنی های امروز، و قبیله های «اوس» و «خزرج»، که در آغاز اسلام دو قبیله بزرگ در مدینه بودند، از نسل قحطان می باشند. قحطانیان دارای حکومت های زیادی بودند، و در

[شماره صفحه واقعی : 9]

ص: 5000

عمران و آبادی خاک یمن بسیار کوشیده و تمدن هایی را از خود به یادگار گذارده اند. و امروز کتیبه های آنان با اصول علمی خوانده می شود و تا حدودی تاریخچه قحطانی را روشن می نماید و هرچه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته می شود، همگی مربوط به همین گروه؛ آن هم در سرزمین یمن، می باشد.

3- «عدنانیان»: فرزندان حضرت اسماعیل، فرزند ابراهیم خلیل علیه السلام می باشند، که ریشه این تیره را در بحث های آینده روشن خواهیم ساخت. و خلاصه آن این است که:

ابراهیم مأمور شد، که فرزند خود اسماعیل را با مادر وی «هاجر»، در سرزمین مکه جای دهد، ابراهیم علیه السلام هر دو را از خاک فلسطین به سوی دره عمیقی (مکه) که بی آب و علف بود، حرکت داد، دست لطف و مهر پروردگار جهان به سوی آنان دراز گردید و چشمه زمزم را در اختیار آنان گذارد، اسماعیل با قبیله «جرهم»، که در نزدیکی مکه خیمه زده بودند، وصلت نمود. فرزندان زیادی نصیب وی شد، که یکی از آنها «عدنان» است که با چند واسطه، نسب وی به اسماعیل می رسد.

فرزندان عدنان، به تیره های گوناگونی تقسیم شدند و از میان آنان قبیله ای که شهرتی به دست آورد، قبیله قریش و در میان آنان بنی هاشم بودند.

اخلاق عمومی عرب

مقصود آن رشته از اخلاق و آداب اجتماعی است، که پیش از اسلام در میان آنان رواج داشت، برخی از این رسوم در میان تمام عرب گسترش پیدا کرده بود. به طور کلی اوصاف عمومی و پسندیده عرب را می توان در چند جمله خلاصه نمود:

اعراب زمان جاهلی و به خصوص فرزندان عدنان، طبعاً سخی و مهمان نواز بودند، کمتر به امانت خیانت می کردند؛ پیمان شکنی را گناه غیرقابل بخششی می دانستند؛ در راه عقیده فداکار بودند و ازصراحت لهجه کاملًا برخوردار بودند؛ حافظه های نیرومندی برای حفظ اشعار و خطبه ها در میان آنان پیدا می شد؛ و در فنّ شعر و سخنرانی سرآمد روزگار بودند؛ شجاعت و جرأت آنان ضرب المثل بود؛

[شماره صفحه واقعی : 10]

ص: 5001

در اسب دوانی و تیراندازی مهارت داشتند؛ فرار و پشت به دشمن را زشت و ناپسندیده می شمردند.

ولی در برابر این ها، یک رشته فساد اخلاق، دامنگیر آنها شده بود که جلوه هر کمالی را از بین برده بود، و اگر روزنه ای از غیب به روی آنان باز نمی شد به طور مسلم طومار حیات انسانی آنها در هم پیچیده می شد. یعنی اگر در اواسط قرن ششم میلادی، آفتاب روان پرور اسلام، بر دل های آنان نتابیده بود؛ دیگر شما امروز اثری از عرب عدنانی مشاهده نمی کردید و بار دیگر داستان اعراب «بائده» تجدید می گشت!

سخنان امیرالمؤمنان علیه السلام در بیان اوضاع عربِ قبل از اسلام، شاهد زنده ای است که آنان از نظر زندگی و انحطاط فکری و فساد اخلاقی در وضع اسفناکی بودند. امیرمؤمنان در یکی از خطبه های خود، اوضاع عرب پیش از اسلام را چنین بیان می کند:

«خداوند، محمدصلی الله علیه و آله را بیم دهنده جهانیان، و امین وحی و کتاب خود مبعوث نمود. و شما گروه عرب در بدترین آیین و بدترین جاها به سر می بردید. در میان سنگلاخ ها و مارهای کر (که از هیچصدایی نمی رمیدند) اقامت داشتید. آب های لجن را می آشامیدید و غذاهای خشن (مانند آرد هسته خرما و سوسمار) می خوردید و خون یکدیگر را می ریختید، و از خویشاوندان دوری می کردید، بت ها در میان شما سرپا بود، از گناهان اجتناب نمی نمودید». «(1)» ما سرگذشت «اسعد بن زراره» را، که می تواند روشنگر نقاط زیادی از زندگی مردم حجاز باشد، در اینجا می آوریم:

سالیان دراز آتشِ جنگِ خانمان براندازی میان دو قبیله «اوس» و «خزرج»، که در مدینه سکنی داشتند شعله ور بود، روزی یکی از سرانِ

[شماره صفحه واقعی : 11]

ص: 5002


1- « إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَذِیراً لِلْعَالَمِینَ وَ أَمِیناً عَلَی التَّنْزِیلِ وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ دِینٍ وَ فِی شَرِّ دَارٍ مُنِیخُونَ بَیْنَ حِجَارَهٍ خُشْنٍ وَ حَیَّاتٍ صُمٍّ تَشْرَبُونَ الْکَدِرَ وَ تَأْکُلُونَ الْجَشِبَ وَ تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَکُمْ الْأَصْنَامُ فِیکُمْ مَنْصُوبَهٌ وَ اْلآثَامُ بِکُمْ مَعْصُوبَهٌ» ».« نهج البلاغه»، خ 26

«خزرج» به نام «اسعد بن زراره» برای تقویت قبیله خود، سفری به مکه نمود، تا به وسیله کمک های نظامی و مالی «قریش» دشمنصدساله خود «اوس» را، سرکوب سازد. وی به خاطر روابطِ دیرینه ای که با «عتبه بن ربیعه» داشت، به خانه وی وارد شد، و هدف خود را با وی در میان گذارد، و تقاضای کمک کرد. دوست دیرینه وی «عتبه»، چنین پاسخ داد:

ما نمی توانیم به تقاضای شما پاسخ مثبت دهیم، زیرا امروز گرفتاری داخلی عجیبی پیدا کرده ایم، مردی از میان ما برخاسته، به خدایان ما بد می گوید: نیاکان ما را ابله و سبک عقل می شمرد و با بیان شیرین خود، گروهی از جوانان ما را به خود جذب کرده، و از این راه شکاف عمیقی میان ما پدید آورده است. این مرد در غیر موسم حج در «شِعب ابوطالب» به سر می برد و در موسم حج از «شعب» بیرون می آید و در حجراسماعیل می نشیند و مردم را به آیین خود دعوت می کند.

«اسعد» پیش از آن که با سران دیگر قریش تماس بگیرد، تصمیم به بازگشت به «مدینه» گرفت. ولی او به رسم دیرینه عرب، علاقمند شد که خانه خدا را زیارت کند. اما عتبه از این کار او را بیم داد، که مبادا هنگام طواف، سخن این مرد را بشنود و سخن او در وی اثر بگذارد. از طرف دیگر هم ترک مکه بدون زیارت خانه خدا، زشت و زننده بود، سرانجام برای حلّ مشکل، «عتبه» پیشنهاد کرد که «اسعد» پنبه ای در گوش خود فرو برد تا سخن او را نشنود.

«اسعد»، آهسته وارد «مسجدالحرام» شد و آغاز به طواف کرد. در نخستین شوط طواف، چشم او به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله افتاد، دید مردی در حجراسماعیل نشسته و عده ای از بنی هاشم دور او را گرفته و از وی محافظت می نمایند، ولی از ترسِ تأثیر سخن او جلو نیامد. سرانجام در اثنای طواف با خود اندیشید، که این چه کار احمقانه و نابخردانه است که من انجام می دهم، ممکن است فردا در مدینه از من پیرامون این حادثه سئوالاتی بنمایند، من در پاسخ آنان چه بگویم؟ از این جهت لازم دید که درباره این حادثه اطلاعاتی به دست آورد.

او قدری پیش آمد، و به رسم عرب جاهلی سلام کرد و گفت: «انعم

[شماره صفحه واقعی : 12]

ص: 5003

صباحا»، حضرت در جواب می فرمود: خدای من تحیّتی بهتر از این فرو فرستاده است و آن این است که بگوییم: «سلامٌ علیکم». آنگاه «اسعد» از اهداف پیامبرصلی الله علیه و آله سئوال کرد، پیامبرصلی الله علیه و آله در پاسخ پرسش او، آیه های 152 و 153، از سوره انعام را که واقعاً آیینه تمام نمای روحیات و آداب عرب جاهلی بود؛ تلاوت نمود. و این دو آیه، که متضمن درد و درمان ملتی بود، که صد و بیست سال با یکدیگر جنگ داشتند؛ تأثیر عمیقی در دل وی گذارد. لذا فوراً اسلام آورد، و تقاضا نمود که کسی را به عنوان مبلّغ، به «مدینه» اعزام فرماید و پیامبرصلی الله علیه و آله «مصعب بن عمیر» را به عنوان معلم قرآن و اسلام، به مدینه اعزام نمود.

دقت در مفاد این دو آیه، ما را از هر گونه بحث و مطالعه در اوضاع عرب بی نیاز می نماید. زیرا این دو آیه آشکارا می رساند که بیماری های مزمن اخلاقی، زندگی عرب جاهلیت را تهدید می کرد. از این جهت ما متن آیه ها را در پاورقی و ترجمه آنها را با مختصر توضیح از نظر خوانندگان می گذرانیم:

بگو: بیایید، من اهداف رسالت خود را تشریح کنم اهداف من عبارتند از:

1- من برای این مبعوث شده ام، که شرک و بت پرستی را از بین ببرم. «(1)» 2- در سرلوحه برنامه من احسان و نیکویی به پدر و مادر قرار گرفته است. «(2)» 3- در آیین پاک من، فرزندکشی به منظور ترس از فقر، زشت ترین عمل شمرده می شود. «(3)» 4- برای این برانگیخته شده ام که، بشر را از کارهای زشت دور کنم و از هر پلیدیِ پنهان و آشکار باز دارم. «(4)» 5- در شریعت من آدم کشی، و خونریزی بناحق اکیداً ممنوع است، و این ها سفارش های خدا است تا بیندیشید. «(5)»

[شماره صفحه واقعی : 13]

ص: 5004


1- قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً.« انعام، 151».
2- وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً.« انعام، 151»
3- وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ.« انعام 151»
4- وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ.« انعام، 151»
5- وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ.« انعام 151»

6- خیانت به مالِ یتیم حرام است. «(1)» 7- اساسِ آیین من عدالت است و کم فروشی حرام می باشد. «(2)» 8- هیچ کس را به بیش از توانایی خود تکلیف نمی کنیم. «(3)» 9- زبان و گفتارهای انسان که آیینه تمام نمای روحیات او است، باید در راه کمک به حق و حقیقت به کار افتد و جز راست نباید بر زبان جاری شود، اگرچه بر ضرر گوینده باشد. «(4)» 10- به پیمان هایی که با خدا بسته اید، احترام بگذارید. «(5)» این ها سفارش های خدای شما است که باید از آن پیروی کنید.

مضامین این دو آیه و طرز گفتگوی پیامبرصلی الله علیه و آله با «اسعد»، گواه بر این است که تمام اینصفات پست، دامنگیر توده عرب بوده و برای همین جهت رسول خداصلی الله علیه و آله در نخستین برخورد با اسعد، این دو آیه را برای او خواند و از این طریق او را با اهداف رسالت خود آشنا ساخت. «(6)»

مذهب در عربستان

وقتی ابراهیم خلیل، پرچم یکتاپرستی را در محیط حجاز برافراشت، گروهی به او پیوستند. اما درست معلوم نیست که تا چه اندازه آن رادمرد الهی، توانست آیین توحید را گسترش دهد، وصفوف فشرده ای را از خداپرستان تشکیل دهد.

امیرمؤمنان، اوضاع مذهبی ملل عرب را چنین تشریح می کند:

«مردم آنروز دارای مذهب های گوناگون، و بدعت های مختلف و طوائف متفرق بودند، گروهی خداوند را به خلقش تشبیه می کردند (و برای او اعضایی قائل

[شماره صفحه واقعی : 14]

ص: 5005


1- وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ.« انعام 152»
2- وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزانَ بِالْقِسْطِ« انعام، 152»
3- لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها.« انعام 152»
4- وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی.« انعام، 152»
5- وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.« انعام، 152»
6- .« اعلام الوری»/ 35- 40، و نیز« بحارالانوار»، ج 19/ 8- 11.

بودند)، و برخی در اسم او تصرف می کردند (مانند بت پرستان، که «لات» را از اللَّه و «عزّی» را از عزیز گرفته بودند)، جمعی به غیر او اشاره می کردند سپس آنان را به وسیله رسول اکرمصلی الله علیه و آله هدایت کرد و به معارف الهی آشنا ساخت» «(1)» طبقه روشنفکر عرب، ستاره و ماه را می پرستیدند.

اما طبقه منحط، که اکثریّت سکنه عربستان را تشکیل می داد؛ علاوه بر بت های قبیله ای و خانگی، به تعداد روزهای سال 360 بت می پرستیدند، و حوادث هر روز را به یکی از آنها وابسته می دانستند.

بت پرستی در محیط مکه، پس از ابراهیم خلیل علیه السلام به کوشش «عمرو بن قصی» انجام گرفت. ولی به طور مسلّم در روزهای نخست به اینصورت گسترده نبود، بلکه روز نخست آنها را شفیع دانسته؛ آنگاه گام فراتر نهاده، کم کم آنها راصاحبان قدرت پنداشتند. بت هایی که دور کعبه چیده شده بود، مورد علاقه و احترام همه طوائف بوده؛ اما بت های قبیله ای تنها مورد تعظیم یک دسته خاصی بود و برای اینکه بت هر قبیله محفوظ بماند، برای آنها جاهایی معین می کردند و کلیدداری معابد، که جایگاه بتان بود به وراثت دست به دست می گشت.

بت های خانگی، هر شب و روز میان یک خانواده پرستش می شد؛ هنگام مسافرت خود را به آنها می مالیدند؛ و در حال مسافرت برای عبادت خود، سنگ های بیابان را می پرستیدند؛ و در هر منزلی که فرود می آمدند، چهار سنگ را انتخاب کرده، و زیباتر از همه را معبود و بقیّه را پایه اجاق قرار می دادند.

اهالی مکّه، علاقه مفرطی به حرم داشته و هنگام مسافرت سنگ هایی از آن همراه خود برده، و در هر منزلی فرود می آمدند، آنها را نصب کرده و می پرستیدند. و شاید اینها همان «انصاب» باشند که به سنگ هایصاف و بی شکل تفسیر شده؛ و در برابر آنان «اوثان» است که به سنگ های شکل دار و

[شماره صفحه واقعی : 15]

ص: 5006


1- .« وَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَهٌ وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَهٌ وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِّتَهٌ بَیْنَ مُشَبِّهٍ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ أَوْ مُلْحِدٍ فِی اسْمِهِ أَوْ مُشِیرٍ إِلَی غَیْرِهِ فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلالَهِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَکَانِهِ مِنَ الْجَهَالَهِ»، نهج البلاغه، خ 1.

پرنقش و نگار و تراشیده معنی گردیده است. و اما «اصنام» بت هایی بودند، که آنها از زر و سیم ریخته و یا از چوب تراشیده می شدند.

«لات»، مادر خدایان به شمار می آمد؛ معبدش نزدیکِ «طائف» قرار داشت و بهصورت سنگ سفیدی بود که پرستش می شد. «منات»، خدایِ سرنوشت و پروردگار مرگ و اجل بود، که معبدش بین مکه و مدینه بود.

«لات» و «عُزّی» را ابوسفیان در روز احد، همراه خویش آورده بود، و از آنها استمداد می جست.

بر اثر پرستش این معبودهای پوشالی گوناگون، تضادها و تعارض ها و جنگ ها و اختلاف ها و کشت و کشتارها و بالاخره بدبختی ها و خسارت های مادی و معنوی فراوانی، دامنگیر اینصحرانشینان وحشی بود.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در یکی از خطبه های خود، درباره اعراب پیش از اسلام می فرماید: «خدا محمدصلی الله علیه و آله را، به رسالت مبعوث ساخت، تا جهانیان را بیم دهد و او را امین دستورهای آسمانی خود قرار داد. در آن حال، شما ای گروه عرب بدترین دین ها را داشتید؛ و در بدترین سرزمین ها زندگی می نمودید؛ و در بین سنگ های خشن و مارهای گزنده می خوابیدید، از آب تیره می نوشیدید و غذای ناگوار می خوردید، خون یکدیگر را می ریختید و پیوندهای خویشاوندی را قطع می نمودید؛ بت ها در میان شما برپا بود و گناهان سراسر وجود شما را فرا گرفته بود.» «(1)»

موقعیت زن در میان اعراب

زن محرومیت عجیبی در میان آنان داشته و با فجیع ترین وضع زندگی می کرده است. گذشته از این، آیات قرآنی که در مذمت اعمال ناشایست آنان، نازل گردیده است؛ انحطاط اخلاقی آنان را در این قسمت روشن می سازد. قرآن کریم، عمل ناشایست آنان (کشتن دختران) را چنین حکایت می کند و

[شماره صفحه واقعی : 16]

ص: 5007


1- « نهج البلاغه»، خ 26.

می فرماید: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَهُ سُئِلَتْ «(1)»

یعنی روز قیامت روزی است، که از دختران زنده به گور شده سئوال می شود! راستی انسان باید تا چه اندازه گرفتار انحطاط اخلاقی باشد، که میوه دل خود را پس از رشد و نمو، یا در همان روزهای ولادت، زیر خروارها خاک پنهان کند، و از فریاد و ناله او متأثر نشود!

نخستین طایفه ای که در این موضوع پیش قدم شدند؛ قبیله «بنی تمیم» بودند. «نعمان بن منذر»، فرمانروای عراق، برای سرکوب کردن مخالفان با لشکر انبوهی مخالفان خود را تار و مار ساخت. اموال آنان را مصادره و دختران آنها را اسیر کرد. نمایندگان «بنی تمیم»، به حضور او رسیدند، و درخواست کردند که دختران آنها را بازگرداند ولی به خاطر این که برخی از اسیران در محیط زندان، ازدواج کرده بودند، «نعمان» آنها را مخیر کرد که:

یا روابط خود را با پدران قطع کنند و در آن سرزمین با شوهران بسر ببرند؛ و یا این که طلاق گرفته به وطن خود بازگردند. دختر قیس بن عاصم، محیط زناشوئی را مقدم داشت. آن پیرمرد سالخورده که یکی از نمایندگان «بنی تمیم» بود، از این عمل سخت متأثر شد و با خود عهد کرد که بعد از این دختران خود را، در آغاز زندگی نابود سازد؛ و کم کم همین رسم به بسیاری از قبایل سرایت کرد.

وقتی قیس بن عاصم، خدمت رسول اکرمصلی الله علیه و آله شرفیاب شد، یکی از انصار، از دختران وی سئوال نمود.

«قیس»، در پاسخ گفت؛ من تمام دختران خود را زنده به خاک کرده ام، و کوچک ترین تأثر در دل خود احساس ننموده ام (مگر یکبار!)، و آن موقعی بود که در سفر بودم، و ایام وضع حمل همسرم نزدیک بود. اتفاقاً سفرم به طول انجامید، پس از مراجعت، از حمل همسرم پرسیدم. وی در پاسخ من گفت: به عللی، بچه، مرده به دنیا آمد؛ ولی در واقع دختر زاییده بود، و از ترس من، دختر را به خواهران خود سپرده بود. سال ها گذشت و ایام جوانی و طراوت دختر فرا رسید، و من کوچک ترین اطلاعی از داشتن دختری نداشتم. تا این که روزی در خانه نشسته بودم، ناگهان دختری وارد

[شماره صفحه واقعی : 17]

ص: 5008


1- سوره تکویر/ 8.

خانه شد، و سراغ مادرش را گرفت، دختری بود زیبا و گیسوانش را به هم بافته و گردن بندی به گردن انداخته بود. من از همسر خود پرسیدم که این دختر زیبا کیست؟ وی در حالی که اشک در چشمانش حلقه زده بود، گفت:

این دختر تو است. همان دختری است، که هنگام مسافرت تو به دنیا آمده؛ از ترسِ تو پنهان کرده بودم. سکوت من در برابر همسرم، نشانه رضایت بود. او تصور کرد که من دست خود را، آلوده به خون وی نخواهم کرد. لذا روزی همسرم با خیال مطمئن از خانه خارج گردید، من به موجب پیمان و عهدی که داشتم؛ دست دخترم را گرفته به یک نقطه دوردست بردم، درصددِ حفر گودال برآمدم. هنگامِ حفر، دختر مکرر از من می پرسید که: «منظور از کندن زمین چیست؟!» پس از فراغ دست وی را گرفته، کشان کشان او را در میان گودال افکندم، و خاک ها را به سر وصورت او ریخته، و به ناله های دلخراش وی گوش ندادم.

او همچنان ناله می کرد و می گفت: «پدرجان مرا زیر خاک پنهان می سازی؟! و در این گوشه تنها گذارده به سوی مادرم بر می گردی؟! ولی من خاک ها را می ریختم تا آنجا که او زیر خروارها خاک پنهان گردید، و خاک او را فرا گرفت.

آری، یگانه موردی که دلم سوخت؛ همین مورد است. وقتی سخنان قیس پایان یافت، چشم های رسول خداصلی الله علیه و آله پر از اشک شده بود، این جمله را فرمود: «إنَّ هذِهِ لَقَسوَهٌ ومَن لایَرحَمْ لَایُرحَم»؛ یعنی این عمل یک سنگ دلی است و ملتی که رحم و عواطف نداشته باشند؛ مشمول رحمت الهی نمی گردند! «(1)»

خرافات و افسانه پرستی نزد عرب

قرآن مجید، هدف های مقدس بعثت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله را با جمله های کوتاهی بیان کرده است. یکی از آنها که شایان توجه بیشتر می باشد، این آیه است: وَ یَضَعُ

[شماره صفحه واقعی : 18]

ص: 5009


1- ابن اثیر، در« اسدالغابه» مادّه قیس، از او نقل کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: تاکنون چند دختر زنده به گور کردی، گفت: 12 دختر. این سرگذشت در کتاب« حیاه محمد، نگارشِ« محمدعلی سالمین» ص 24- 25 نقل شده است.

عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ اْلأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ ... «(1)»

«پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله تکالیف شاق، و غل و زنجیرهایی را که بر آنها است بر می دارد».

اکنون باید دید مقصود از غل و زنجیری که در دوران طلوع فجر اسلام، به دست و پای عرب دوران جاهلیت بود؛ چیست؟ مسلماً مقصود، غل و زنجیر آهنین نیست؛ بلکه منظور همان اوهام و خرافاتی است که فکر و عقل آنها را از رشد و نمو بازداشته بود؛ و یک چنین گیر و بند که به بال فکر بشر بسته شود، به مراتب از سلسله آهنین، زیان بخش تر و ضرربارتر است.

یکی از بزرگترین افتخارات پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله این است که: با خرافات و اوهام و افسانه و خیال؛ مبارزه نمود، و عقل و خرد بشر را از غبار و زنگ خرافات شستشو داد. و فرمود: من برای این آمده ام که قدرت فکری بشر را تقویت کنم؛ و با هرگونه خرافات به هر رنگ که باشد، حتی اگر به پیشرفت هدفم کمک کند سرسختانه مبارزه نمایم.

سیاستمداران جهان، که جز حکومت بر مردم غرض و مقصدی ندارند، پیوسته از هر پیش آمدی به نفع خود استفاده می کنند. حتّی اگر افسانه های باستانی و عقائد خرافی ملّتی به ریاست و حکومت آنها کمک کند، از ترویج آن خودداری نمی نمایند؛ و اگر آنان، افرادی متفکر و منطقی باشند، در اینصورت به نام احترام به افکار عمومی و عقاید اکثریت، از افسانه ها و اوهام که با میزان و مقیاس عقل تطبیق نمی کند، طرفداری می کنند.

ولی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، نه تنها از آن عقائد خرافی که به ضرر خود و اجتماع تمام می شد، جلوگیری می نمود؛ بلکه حتی اگر یک افسانه محلی؛ یک فکری بی اساس به پیشرفت هدف او کمک می کرد، با تمام قوا و نیرو با آن مبارزه می نمود و کوشش می کرد که مردم بنده حقیقت باشند نه بنده افسانه و خرافات.

اینک از باب نمونه داستان زیر را مطالعه فرمایید:

... یگانه فرزند ذکور حضرت پیامبرصلی الله علیه و آله، به نام «ابراهیم» درگذشت. پیامبرصلی الله علیه و آله در

[شماره صفحه واقعی : 19]

ص: 5010


1- سوره اعراف/ 157.

مرگ وی غمگین و دردمند بود؛ و بی اختیار اشک از گوشه چشمان او سرازیر می شد. روز مرگ او آفتاب گرفت، ملت خرافی و افسانه پسند عرب، گرفتگی خورشید را نشانه عظمت مصیبت پیامبرصلی الله علیه و آله دانسته و گفتند:

آفتاب برای مرگ فرزند پیامبرصلی الله علیه و آله گرفته است. پیامبر این جمله را شنید، بالای منبر رفت و فرمود:

آفتاب و ماه، دو نشانه بزرگ از قدرت بی پایان خدا هستند و سر به فرمان او دارند، هرگز برای مرگ و زندگی کسی نمی گیرند. هر موقع ماه و آفتاب گرفت، نماز آیات بخوانید. در این لحظه از منبر پایین آمد، و با مردم نماز آیات خواند. «(1)» فکر گرفتگیِ خورشید، به خاطر مرگ فرزندِصاحب رسالت، گرچه عقیده مردم را نسبت به وی راسخ تر می ساخت؛ و در نتیجه به پیشرفت آیین او کمک می کرد؛ ولی او هرگز راضی نشد که موقعیت او از طریق افسانه در دل مردم تحکیم گردد.

مبارزه وی با افسانه و خرافه، که نمونه بارز آن، مبارزه با بت پرستی و الوهیت هر مصنوعِ ممکن می باشد؛ نه تنها شیوه دوران رسالت او بود، بلکه او در تمام ادوار زندگی، حتّی در زمان کودکی با اوهام و خرافات مبارزه می نمود.

روزی که سنّ محمدصلی الله علیه و آله، از چهار سال تجاوز نمی کرد، و درصحرا زیر نظر دایه و مادر رضاعیِ خود «حلیمه» زندگی می نمود، از مادر خود خواست که همراه برادران رضاعی خود به صحرا رود. «حلیمه» می گوید:

فردای آن روز، محمد را شستشو دادم، و به موهایش روغن زدم، به چشمانش سرمه کشیدم، برای اینکه دیوهایصحرا به اوصدمه نرسانند، یک مهره یمانی که در نخ قرار گرفته بود، برای محافظت به گردن او آویختم.

محمدصلی الله علیه و آله مهره را از گردن درآورد و به مادر خود چنین گفت: مادرجان آرام، خدای من که پیوسته با من است، نگهدار و حافظ من است. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 20]

ص: 5011


1- .« بحار الانوار»، ج 22/ 155.
2- مَهلًا یا أمّاه، فَإنَّ مَعی مَنْ یَحفَظُنی.« بحار»، ج 15/ 392.
خرافات در عقاید عرب جاهلی
اشاره

عقاید تمام ملل و جامعه های جهان، روز طلوع و ستاره اسلام، با انواعی از خرافات و افسانه ها آمیخته بود، و افسانه های یونانی و ساسانی بر افکار مللی که مترقی ترین جامعه آن روز به شمار می رفتند؛ حکومت می کرد. و هم اکنون در میان مللِ مترقی شرق، خرافه های زیادی وجود دارد؛ که تمدّنِ کنونی نتوانسته آنها را از قاموس زندگی مردم بردارد.

تاریخ، برای مردم شبه جزیره، خرافه و افسانه های زیادی ضبط کرده است، و نویسنده کتاب «بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب»، «(1)» بیشتر آنها را در همان کتاب، با یک سلسله شواهد شعری و غیره گرد آورده است. انسان پس از مراجعه به این کتاب و غیر آن، با انبوهی از خرافات روبرو می گردد که مغز عرب جاهلی را پر کرده بود. و این رشته های بی اساس، یکی از علل عقب افتادگی این ملت، از ملل دیگر بود. بزرگترین سد، در برابر پیشرفت آیینِ اسلام، همان افسانه ها بود؛ و از این جهت پیامبرصلی الله علیه و آله با تمام قدرت می کوشید که آثار «جاهلیت» را، که همان افسانه و اوهام بود از میان بردارد. هنگامی که «معاذ بن جبل» را به یمن اعزام نمود، به او چنین دستور داد:

«وَ أَمِتْ أَمْرَ الجاهِلیَّهِ إلّاما سَنَّهُ الإسلام وَ أظهِرْ أَمرَ الإسلامِ کُلَّهُصَغِیرَهُ وَ کَبیرَهُ» «(2)»

«ای معاذ، آثار جاهلیت و افکار و عقاید خرافی را، از میان مردم نابود کن، و سنن اسلام را که همان دعوت به تفکر و تعقل است، زنده نما.»

او در برابر توده های زیادی از عرب که سالیان درازی افکار جاهلی و عقائد خرافی بر آنها حکومت کرده بود؛ چنین می گفت:

«کلّ مأثره فی الجاهلیّه تحت قدمی» «(3)»

یعنی: با پدید آمدن اسلام، کلیه مراسم و عقاید و وسایل افتخارِ موهوم، محو و نابود گردید و زیر پای من قرار گرفت.

[شماره صفحه واقعی : 21]

ص: 5012


1- . نگارش سید محمود آلوسی، ج 2/ 286- 369
2- .« تحف العقول/ 25، و« سیره ابن هشام»، ج 3/ 412.
3- « سیره ابن هشام»، ج 3/ 412.

اینک برای روشن ساختن ارزش معارف اسلام، نمونه هایی را در این جا می آوریم:

1- آتش افروزی برای آمدن باران

شبه جزیره عربستان، در بیشتر فصول با خشکی روبرو است. مردم آنجا برای آمدن باران، چوب هایی را از درختی به نام «سلع» و درخت زودسوز دیگری، به نام «عشر» گرد می آوردند و آنها را به دم گاو بسته، گاو را تا بالای کوه می راندند. سپس چوب ها را آتش زده، به جهت وجود موادِ محترقه در چوب های «عشر»، شعله های آتش از آنها بلند می شد و گاو بر اثر سوختگی شروع به دویدن و اضطراب و نعره زدن می کرد؛ و آنان این عمل ناجوانمردانه را، به عنوانِ یک نوع تقلید و تشبیه به رعد و برق آسمانی انجام می دادند. شعله های آتش را به جای برق، و نعره گاو را به جای رعد، محسوب می داشتند، و این عمل را در نزول باران مؤثر می دانستند.

2- اگر گاو ماده آب نمی خورد، گاو نر را می زدند

گاوهای نر و ماده را برای نوشیدن آب، کنار جوی آب می بردند، گاهی می شد که گاوهای نر، آب می نوشیدند ولی گاوهای ماده لب به آب نمی زدند، آنان تصور می کردند که علتِ امتناع، همان وجود دیوها است که در میان شاخ های گاو نر جا گرفته اند و نمی گذارند گاوهای ماده آب بنوشند و برای راندن دیوها به سر وصورت گاوهای نر می زدند. «(1)»

3- شتری را در کنار قبری حبس می کردند، تاصاحب قبر هنگام قیامت پیاده محشور نشود

اگر مرد بزرگی فوت می کرد، شتری را در کنار قبر او در میان گودالی حبس

[شماره صفحه واقعی : 22]

ص: 5013


1- شاعر عرب زبان در این باره که گاو نر به جرم آب نخوردن گاو ماده زده می شد، چنین می گوید: فانی اذا کالثور یضرب جنبه اذا لم یعف شربا وعافت صواحبه

می کردند، و آب و علف به او نمی دادند، تا جان سپرد، و متوفی روز رستاخیز بر آن سوار شود، و پیاده محشور نگردد.

4- شتری را در کنار قبر پی می کردند

از آنجا که شخص متوفی، در دوران زندگی برای عزیزان و میهمانان خود، شتر نحر می کرد؛ برای تکریم از متوفی و سپاسگزاری از او، بازماندگانش در پای قبر او، شتری را به طرز دردناکی پی می کردند.

5- قسمت دیگری از خرافات

برای رفع نگرانی و ترس، از وسایل زیر استفاده می کردند:

موقعی که وارد دهی می شدند و از بیماری وبا، یا دیو می ترسیدند، برای رفع ترس در برابر دروازه روستا، 10 بارصدای الاغ می دادند و گاهی این کار را با آویختن استخوانِ روباه به گردن خود، توأم می نمودند.

و اگر در بیابانی گم می شدند، پیراهن خود را پشت رو می کردند و می پوشیدند.

موقع مسافرت که از خیانت زنان خود می ترسیدند، برای کسب اطمینان نخی را بر ساقه یا شاخه درختی می بستند، موقع بازگشت اگر نخ به حال خود باقی بود، مطمئن می شدند که زن آنها خیانت نورزیده است، و اگر باز، یا مفقود می گردید، زن را به خیانت متهم می ساختند.

اگر دندان فرزند آنان می افتاد، آن را با دو انگشت به سوی آفتاب پرتاب کرده می گفتند: آفتاب! دندان بهتر از این بده.

زنی که بچه اش نمی ماند؛ اگر هفت بار بر کشته مرد بزرگی قدم می گذاشت، معتقد بودند که: بچه او باقی می ماند و ...

این بود مختصری از انبوه خرافاتی که محیط زندگی اعرابِ دوران جاهلیت را تاریک و سیاه، و فکر آنها را از پرواز به اوج تعالی بازداشته بود.

مبارزه اسلام با خرافات

اسلام با این خرافه ها، از طرق مختلفی مبارزه کرده است. هنگامی که

[شماره صفحه واقعی : 23]

ص: 5014

عده ای از اعراب بیابانی که با آویزه جادوئی و قلاده هایی که در آنها سنگ ها و استخوان ها به بند کشیده می شد، بیماران خود را معالجه می کردند، خدمت رسول خداصلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و درباره مداوا با گیاهان داروهای طبی پرسش نمودند؛ رسول اکرمصلی الله علیه و آله فرمود: لازم است بر هر فرد بیمار سراغ دارو رود، زیرا خدائی که درد را آفریده دارو نیز آفریده است. «(1)» حتّی موقعی که سعد بن ابی وقاص بیماری قلبی گرفت، حضرت فرمود: باید پیش «حارث کلده» طبیب معروف ثقیف بروید، سپس خود آن حضرت او را به دارویِ مخصوصی راهنمائی کرد. «(2)» علاوه بر این، بیاناتی درباره آویزه های جادوئی، که فاقد همه گونه آثارند؛ وارد شده است. اینک، به نقل دو روایت در این باره اکتفا می ورزیم:

1- مردی که فرزند او دچار گلودرد شده بود، با آویزه های جادوئی وارد محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شد. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: فرزندان خود را با این آویزه های جادوئی نترسانید، لازم است در این بیماری از عصاره «عود هندی» استفاده نمایید. «(3)» امام صادق علیه السلام می فرمود: «ان کثیراً من التمائم شرک»، بسیاری از بازوبندها و آویزه ها شرک است. «(4)» پیامبرصلی الله علیه و آله و اوصیای گرامی او با راهنمائی مردم به داروهای زیاد، که همه آنها را محدثان بزرگ اسلام، تحتِ عنوانِ طب النبیصلی الله علیه و آله و طب الرضا علیه السلام و ... گرد آورده اند؛ بار دیگر ضربه محکمی بر این اوهام که گریبان عرب دوران جاهلیت را گرفته بود؛ وارد ساخته اند.

علم و دانش در حجاز

مردم حجاز را مردم «امّی» می خواندند. «امّی»، به معنیِ درس نخوانده است، یعنی یک فرد به همان حالتی که از مادر زاییده شده است، باقی بماند.

[شماره صفحه واقعی : 24]

ص: 5015


1- .« التاج»، ج 3/ 178، یعنی این آویزه ها در رفع بیماری مؤثر نیست.
2- همان، 179.
3- همان، ج 3/ 184.
4- .« سفینه»، ماده« رقی».

برای شناخت میزانِ ارزش علم، در میان عرب کافی است بدانید که در دوران طلوع ستاره اسلام، در میان قریش فقط هفده نفر توانائی خواندن و نوشتن داشتند. در مدینه، در میان گروه «اوس» و «خزرج»، فقط یازده نفر دارای چنین کمالی بودند. «(1)» با توجه به این بحث کوتاه و فشرده، درباره مردم این منطقه، عظمتِ تعالیم اسلام، در کلیّه شئون اعم از اعتقادی و اقتصادی و اخلاقی و فرهنگی روشن و نمایان می گردد و پیوسته باید در ارزشیابی تمدن ها حلقه قبلی را بررسی کرد، آنگاه عظمت را ارزیابی نمود. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 25]

ص: 5016


1- « فتوح البلدان»، ابوالحسن بلاذری/ 457 و 459.
2- برای آگاهی گسترده از عقاید و فرهنگ و تقالید و تیره های جامعه عرب، به دو کتاب زیر مراجعه نمایید: الف-« بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب»، نگارش محمود آلوسی، متوفای سال 1270 ه. ق. ب-« المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام»، نگارش استاد جواد علی، این کتاب در ده جلد تنظیم شده و تمام مباحث مربوط به زندگی عرب جاهلی، را ترسیم کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 26]

ص: 5017

3 نیاکان پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله

1- قهرمان توحید ابراهیم خلیل علیه السلام
اشاره

هدف از تشریح زندگانی حضرت ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام، شناساندن اجداد و نیاکان پیامبرصلی الله علیه و آله گرامی است.

زیرا نسب شریف پیامبرصلی الله علیه و آله، به حضرت اسماعیل، فرزند «ابراهیم» می رسد، و چون این دو نفر و برخی از نیاکان والامقام پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، در تاریخ عرب و اسلام سهم مهمی دارند؛ از این جهت مناسب است به طور خلاصه و فشرده، از حالات آنان گفتگو شود. بخصوص که حوادث تاریخ اسلام، مانند حلقات زنجیر به حوادث مقارن طلوع اسلام یا دورتر از آن، بستگی کامل دارد.

زادگاه «ابراهیم علیه السلام»

قهرمان توحید، در محیطی پا به عرصه وجود نهاد که سراسر آن را تاریکی های بت پرستی و بشر پرستی فرا گرفته بود. آدمیزاد در برابر بت های تراشیده به دست خود و ستارگان خضوع می کرد.

زادگاه پرچمدار توحید، کشور «بابل» بود که تاریخ نویسان آنجا را از عجایب هفت گانه دنیا شمرده اند، و در عظمت و وسعت تمدن این کشور مطالب گوناگون نقل نموده اند. تاریخ نویسِ معروف، «هیرودنس»، چنین می نویسد:

بابل به طور مربع الشکلی بنا شده که طول اطراف هر یک از آن 120 فرسخ و

[شماره صفحه واقعی : 27]

ص: 5018

محیطش 480 فرسخ می باشند. «(1)» این گفتار هر اندازه آمیخته با مبالغه باشد، باز از یک حقیقت غیرقابل انکار (به ضمیمه نوشته های دیگر) کشف می کند. ولی امروز از آن مناظر دلربا و کاخ های بلند، جز تلّ خاکی میان دجله و فرات چیز دیگری دیده نمی شود، و سکوت مرگباری بر همه جا حکمفرماست. مگر گاهی که باستان شناسان، برای پی بردن به وضع تمدن بابل، به وسیله حفریات خود، این سکوت را درهم بشکنند.

بنیان گذار توحید، در دوران حکومتِ «نمرود بن کنعان»، چشم به دنیا گشود. «نمرود» با آنکه بت پرست بود، به مردم نیز خدائی می فروخت. شاید به نظر عجیب برسد که چطور ممکن است یک نفر هم بت پرست باشد، و هم به مردم خدائی بفروشد ولی نظیر این مطلب را از زبان قرآن درباره فرعون مصر می شنویم. هنگامی که «موسی بن عمران»، دستگاه حکومت فرعون را با منطقِ قوی خود متزلزل ساخت، هواداران فرعون با لحن اعتراض آمیزی به فرعون خطاب کردند:

... أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی اْلأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ. «(2)»

«آیا موسی و طائفه وی را می گذاری تا جامعه را بر ضد تو بشورانند و تو و خدایانت را به دست فراموشی بسپارند».

پرواضح است که فرعون ادعای خدایی می کرد و گوینده جمله ... أَنَا رَبُّکُمُ اْلأَعْلی «(3)»

و نیز جمله ... مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرِی ... «(4)»

بود ولی در عین حال بت پرست نیز بود. ولی در منطق بت پرستان مانع ندارد که فردی خدا و معبود گروهی باشد، در عین حال خود معبود نیز، خدای بزرگ تر را بپرستد. زیرا مقصود از «خدا» و «معبود»، خالق جهان نیست، بلکه کسی است که به گونه ای برتری بر دیگران داشته باشد و زمام زندگی آنان را به گونه ای در دست گیرد.

تاریخ می گوید: در روم، بزرگان یک خانواده، پیوسته

[شماره صفحه واقعی : 28]

ص: 5019


1- قاموس کتاب مقدس، ماده بابل.
2- سوره اعراف/ 127.
3- سوره نازعات/ 24: من خدای بزرگ شما هستم.
4- سوره قصص/ 38: من برای شما خدایی جز خود نمی دانم.

مورد پرستش افراد آن فامیل بودند و در عین حال آن سران برای خود معبودی داشتند.

بزرگترین سنگری که نمرود به دست آورده بود، جلب توجه گروهی از منجمان و کاهنان بود که دانشمندان آن روز محسوب می شدند. خضوع آنان زمینه را برای استعمار طبقه منحط و بی اطلاع آماده تر ساخته بود. علاوه بر این، از بستگان ابراهیم کسانی مانند «آزر»، که مردیصورتگر بود و اطلاعاتی در اوضاع ستارگان داشت، جزو درباریان نمرود درآمده بود، و این خود نیز مانع بزرگی برای ابراهیم بود. زیرا علاوه بر مبارزه با افکار عمومی، با مخالفت بستگان خود نیز روبرو بود.

نمرود، در زندگی رؤیایی فرو رفته بود، که ناگهان ستاره شناسان، نخستین زنگ خطر را نواختند، و گفتند:

حکومت تو، به وسیله شخصی که همین محیط، زادگاه اوست، سرنگون خواهد شد. افکارِ خفته نمرود بیدار شد و پرسید:

آیا متولّد شده یا نه؟ گفتند: متولّد نشده است.

وی فرمانِ جدائی زنان و مردان (در شبی که مطابق پیش بینی و محاسبات نجومی ستاره شناسان، نطفه این دشمنِ سرسخت منعقد خواهد گشت)صادر نمود. مع الوصف دژخیمان او، پسربچه ها را می کشتند؛ قابله ها دستور داشتندصورت نوزادان را به دفتر مخصوص او ارسال نمایند. اتفاقاً، در همان شبی که هر نوع آمیزش زن و مرد ممنوع بود؛ نطفه ابراهیم در همان شب منعقد گردید. مادرِ ابراهیم باردار شد و مانند مادرِ موسی بن عمران، دوران بارداری را به صورتی پنهان به پایان رسانید. پس از وضع حمل، برای حفظ فرزند عزیز خود، به غاری که در کنار شهر بود، پناه برد و فرزند دلبند خود را در گوشه غار گذارده، روزها و شب ها در حدود امکان از او سرکشی می کرد. این نوع ستمکاری به مرور زمان نمرود را آسوده خاطر ساخت، و یقین کرد که دشمنِ تخت و حکومت خود را به قتل رسانیده است.

ابراهیم، سیزده سال تمام در گوشه آن غار که راه ورودیِ تنگی داشت به سر برد، پس از سیزده سال مادر، او را بیرون آورده ابراهیم گام در اجتماع نهاد، چشم نمرودیان به ناشناسی افتاد، مادر ابراهیم گفت: این فرزند من است پیش از

[شماره صفحه واقعی : 29]

ص: 5020

پیشگوئی منجمان متولّد گشته است! «(1)» ابراهیم از غار بیرون آمد توحید فطری «(2)» خود را با مشاهده زمین و آسمان؛ درخشیدن ستارگان، سرسبز گشتن درختان، کامل تر ساخت. او گروهی را دید که در برابر درخشندگیِ ستارگان، عقل و هوش خود را از دست داده اند. عده دیگری را مشاهده نمود که سطح افکارشان از این هم پست تر بود و بت های تراشیده را عبادت می نمودند. بدتر از همه اینها، شخصی از جهل و نادانی مردم استفاده کرده به مردم خدائی می فروخت.

ابراهیم ناچار است خود را برای مبارزه در این سه جبهه مختلف آماده سازد.

قرآن مجید، داستان مبارزه های ابراهیم را در این سهصحنه نقل کرده است.

ابراهیم بت شکن

موسم عید فرا رسید، و مردم غفلت زده «بابل»، برای رفع خستگی و تجدید نیرو، و اجرای مراسم عید به طرفصحرا روانه شدند؛ و شهر خالی شد. سوابق ابراهیم، نکوهش و بدگویی وی، تولید نگرانی کرده بود، از این جهت تقاضا کردند که ابراهیم، نیز همراه آنان در این مراسم شرکت کند. ولی پیشنهاد بلکه اصرار آنان با بیماری ابراهیم مواجه شد، وی با جمله إِنِّی سَقِیمٌ «(3)»

(من بیمارم)، پاسخ گفتار آنان را داد و در مراسم عید شرکت نکرد.

راستی، آن روز برای موحّد و مشرک روز شادمانی بود. برای مشرکان، عید کهنسالی بود که به منظور برگزاری تشریفات عید، و زنده کردن رسوم نیاکان به دامنه کوه و مزارع سرسبز رفته بودند، و برای قهرمان توحید نیز، یک عید ابتدایی بی سابقه ای بود، که مدّت ها آرزوی فرارسیدن چنین روز فرخنده ای را داشت، که شهر را از اغیار خالی بیند، و مظاهر کفر و شرک را درهم شکند.

آخرین گروه از مردم از شهر خارج شدند؛ ابراهیم فرصت را غنیمت شمرد،

[شماره صفحه واقعی : 30]

ص: 5021


1- .« تفسیر برهان»، ج 1/ 535.
2- مقصود از توحید فطری، همان ندای خداگرایی است که هر انسانی آن را از درون خود می شنود، بدون اینکه در این گرایش تحت تأثیر عوامل خارجی قرار گیرد.
3- سوره صافات/ 89.

با قلبی لبریز از ایمان و اعتماد به خدا، وارد بتخانه شد، چوب های تراشیده و مجسمه های بی روح را دورادور معبد مشاهده کرد، غذاهای زیادی که بت پرستان به عنوان تبرک در معابد خود می گذاردند، توجّه ابراهیم را جلب کرد، سراغ غذاها رفت، تکه نانی در دست گرفت و به عنوان تمسخر با اشاره به آنها گفت چرا از این غذاهای رنگارنگ نمی خورید؟ ناگفته پیداست معبودهای مصنوعیِ مشرکان، قدرت کوچکترین جنبشی را نداشتند، کجا رسد که بخورند. سکوت مرگباری فضای بزرگِ بتکده را فراگرفته بود، ولی ضربات شکننده ابراهیم که بر دست و پای و پیکر بت ها وارد می آمد، این سکوت را درهم شکست. تمام بت ها را قطعه قطعه کرد، و تلِّ بزرگی از چوب و فلز شکسته و خُرد شده در وسط معبد پدید آمد، و فقط بت بزرگ را سالم نگاه داشت، و «تبر» را بر دوش آن نهاد. هدف این بود که در ظاهر بنمایاند که شکننده این بت ها، همان بت بزرگ است، ولی از این ظاهرسازی هدفی داشت که بیان می گردد. ابراهیم علیه السلام می دانست مشرکان پس از بازگشت ازصحرا، سراغ علت حادثه خواهند رفت، و ظاهر قضیه را یک کار مصنوعی و بی حقیقت تلقی خواهند نمود. زیرا باور نخواهند کرد کهصاحب این ضربات، این بت بزرگ است که اساساً قدرت بر حرکت و فعالیت ندارد، در اینصورت ابراهیم علیه السلام می تواند از نظر تبلیغاتی استفاده کند، که این بت بزرگ به اعتراف شما کوچکترین قدرت را ندارد، پس چگونه او را می پرستید؟!

خورشید به سوی افق کشیده شد، و نور روشنیِ خود را، از دشت وصحرا برچید. مردم، دسته دسته به سوی شهر روانه گردیدند، موقع مراسمِ عبادت بتان فرارسید، گروهی وارد معبد شدند، منظره غیرمترقب که حاکی از ذلت و زبونی خدایان بود، توجّه پیر و برنا را جلب کرد. سکوتِ مرگباری توأم با بی صبری، در محیط معبد حکم فرما بود. یک نفر مُهر خاموشی را شکست و گفت: چه کسی مرتکب این عمل شده است؟ سوابق بدگوئی ابراهیم علیه السلام به بت ها وصراحت لهجه او در برابر ستایش بتان، آنان را مطمئن ساخت که وی دست به این کار زده است. جلسه محاکمه به سرپرستی «نمرود» تشکیل گردید، ابراهیم جوان با مادر خود، در یک محاکمه عمومی مورد بازجویی قرار گرفت.

[شماره صفحه واقعی : 31]

ص: 5022

جرمِ مادر، این بود که چرا وجود فرزند خود را کتمان کرده و به دفتر مخصوص حکومت وقت معرفی نکرده است، تا سر به نیست شود. مادر ابراهیم، در پاسخ بازپرس چنین گفت: من دیدم نسلِ مردم این کشور رو به تباهی است؛ از این جهت اطلاع ندادم تا ببینم آینده این فرزند چه می شود. اگر این شخص همان باشد که پیشگویان (کاهنان) خبر داده اند در اینصورت بنا داشتم، پلیس را اطلاع دهم تا از ریختن خون دیگران دست بردارند. و اگر آن فرد نباشد، در اینصورت یک فرد از نسلِ جوان این کشور را حفظ کرده ام؛ منطق مادر کاملًا توجه قضات را جلب کرد.

سپس نوبه بازجوئی ابراهیم علیه السلام فرارسید. وی گفتصورت عمل می رساند که این ضربه از ناحیه بت بزرگ است؛ و شما می توانید! جریان را از او سئوال کنید، اگر قدرت بر تکلم داشته باشند. این جوابِ سربالا، آمیخته با تمسخر و تحقیر؛ به منظور دیگر بود، و آن اینکه، ابراهیم یقین داشت که آنان در جواب وی چنین خواهند گفت:

ابراهیم! تو می دانی که این بت ها قدرت حرف زدن ندارند، در اینصورت ابراهیم می تواند هیئت قضات را به یک نکته اساسی متوجه سازد. اتفاقاً همان طوری که وی پیش بینی کرده بود، نیز شد. ابراهیم علیه السلام، در برابر گفتار آنان که حاکی از ضعف و زبونی و ناتوانیِ بتان بود، چنین گفت:

اگر آنها به راستی چنین هستند که توصیف می کنید، پس چرا آنها را می پرستید و حاجات خود را از آنها می خواهید؟!

جهل و لجاجت و تقلید کورکورانه، بر دل و عقلِ دادرسان حکومت می کرد، و در برابر پاسخ دندان شکن ابراهیم چاره ای ندیدند جز اینکه رأی دادند که ابراهیم را بسوزانند. خرمنی از آتش افروخته شد، و قهرمان توحید را در میان امواج آتش افکندند، ولی دست لطف و مهر خدا به سوی ابراهیم دراز شد و ابراهیم را از گزند آنان حفظ نمود، و جهنّمِ مصنوعی بشری را، به گلستان سرسبز و خرّم مبدل ساخت! «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 32]

ص: 5023


1- سوره انبیاء/ 51- 70، برای آگاهی ازخصوصیات این فصل و امور مربوط به تولد ابراهیم و نیز شکستن بت ها، به:« کامل ابن اثیر»/ 53- 62 و« بحار»، ج 12/ 14- 55 مراجعه نمایید.
مهاجرت خلیل الرحمان

دادگاه «بابل»، ابراهیم علیه السلام را محکوم به تبعید نمود و او، ناچار زادگاه خود را ترک گفت و آهنگ فلسطین و مصر کرد. در آنجا ابراهیم علیه السلام با استقبال گرم «عمالقه» که فرمانروایان آن حدود بودند روبرو گردید، و از هدایای آنان برخوردار شد، از جمله هدایا، کنیزی به نام «هاجر» بود.

همسر ابراهیم، «ساره»، تا آن وقت فرزند نداشت. این پیش آمد، عواطف وی را نسبت به شوهر ارجمند خود تحریک کرد. او، ابراهیم علیه السلام را تشویق نمود تا با هاجر آمیزش کند، شاید از اوصاحب فرزندی بشود، و شبستان زندگانی آنان به وسیله او روشن گردد. مراسم انجام گرفت و «هاجر»، پس از چندی پسری آورد که اسماعیل نامیده شد. چیزی نگذشت، ساره نیز مشمول لطف الهی گردید، و خود او نیز باردار شد. خداوند، فرزندی به او عطا کرد که پدرش او را «اسحاق» نام نهاد. «(1)» پس از مدّتی، ابراهیم علیه السلام از طرف خدا مأموریت یافت، اسماعیل را با مادرش، «هاجر»، به سوی جنوب (مکّه) برد، و در میان دره گمنامی جای دهد. این درّه، محلِّ سکونت کسی نبود و فقط کاروان هائی که از شام به یمن و از آنجا به شام برمی گشتند، در آنجا خیمه می زدند. و بقیّه سال مانند سائر نقاط عربستان بیابانی سوزان، و خالی از هرگونه سکنه بود.

سکونت در یک چنین سرزمینِ وحشتناک، برای زنی که در دیار «عمالقه» زندگی کرده بود، فوق العاده توان فرسا بود.

گرمای سوزان بیابان؛ بادهای گرم آن، هیولای مرگ را در برابر چشمان او مجسم می ساخت، خود ابراهیم نیز از چنین پیش آمدی در فکر فرو رفته بود. وی در حالی که عنان مرکب را به دست گرفته و سیلاب اشک از گوشه چشمان او سرازیر بود و می خواست همسر و فرزند خود را ترک گوید، به هاجر چنین گفت:

ای هاجر! همه این کارها بر طبق فرمان خداست، و از فرمان خدا گریزی

[شماره صفحه واقعی : 33]

ص: 5024


1- « سعدالسعود»/ 41- 42، و« بحار»، ج 12/ 118.

نیست. به لطف خدا تکیه کن، و یقین بدان که او ما را خوار و ذلیل نخواهد نمود. سپس با توجّه خاص به سوی خدا چنین گفت:

«پروردگارا! این نقطه را شهر امن قرار بده، و اهل آنجا را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند، از میوه جات برخوردار فرما». «(1)» وقتی از تپه سرازیر می شد، به پشت سر نگاهی کرد و لطف و عنایت پروردگار را، برای آنان درخواست نمود.

این مسافرت اگر چه به ظاهر مشکل و جانفرسا بود، ولی بعداً روشن شد که نتایج بزرگی را دربرداشت. زیرا بنای کعبه و ساختن پایگاه بزرگ برای اهل توحید، و به اهتزاز درآوردن پرچم توحید در این منطقه، و پی ریزی یک نهضت عمیق دینی که به وسیله خاتم پیامبران در این مرز و بوم پدید خواهد آمد، از ثمرات این مهاجرت بود.

چشمه زمزم چگونه پیدا شد

ابراهیم علیه السلام، عنان مرکب خود را به دست گرفت و با چشمی اشک بار، خاک مکه و هاجرو فرزند خود را ترک گفت. چیزی نگذشت که آب و غذای آنان تمام شد و پستان «هاجر» خشکید؛ حال فرزند رو به وخامت گذارد؛ سیلاب اشک از چشمان مادرِ دورافتاده به دامنش می ریخت؛ سراسیمه از جای خود برخاست تا به نزدیک سنگ های کوهصفا رسید. از دور منظره سرابی را که در نزدیک کوه مروه قرار داشت، مشاهده کرد.

دوان دوان به سوی آن شتافت، ولی تلخی این دورنمای فریبنده به او بسیار گران آمد. زاری و به هم پیچیدنِ فرزند ارجمند او، بیش از پیش وی را سراسیمه به هر سو می کشانید، تا اینکه میان دو کوه «صفا» و «مروه»، هفت بار به امید آب حرکت کرد و بالاخره مأیوس و ناامید به سوی فرزند بازگشت.

نفس های طفل به شماره افتاده بود و دیگر حالی برای گریستن و ضجه و

[شماره صفحه واقعی : 34]

ص: 5025


1- « رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ».« سوره بقره/ 126».

ناله نداشت؛ اما در چنین لحظه ای، دعای ابراهیم مستجاب گشت. مادرِ خسته و فرسوده مشاهده کرد که آب زلالی از زیر پاهای اسماعیل شروع به جوشیدن کرد. مادری که آخرین لحظات زندگیِ فرزند را مشاهده می کرد و یقین داشت مرغ روح فرزند پس از دقایقی از قفسِ تن پرواز خواهد نمود، با دیدن این آب چنان خوشحال گشت که در پوست خود نمی گنجید و برق حیات و زندگی در چشمان او می درخشید. از آن آبِ زلال، خود و فرزندش سیراب شدند و ابرهای یأس و نومیدی که، بر فراز آسمان زندگی آنان سایه افکنده بود با نسیم لطف الهی پراکنده شد. «(1)» پیدایش این چشمه که از آن روز تا به حال، به نام چشمه زمزم، نامیده شده است؛ باعث گردید که مرغان هوا بر فراز آن به پرواز درآیند. طائفه «جرهم»، که در نقطه ای دور از این درّه زندگی می کردند؛ از پرواز مرغان و رفت و آمدِ پرندگان مطمئن شدند که در این حوالی آبی پیدا شده است. دو نفر از قبیله خود را برای کشف حقیقت روانه کردند. آنان پس از گشت زیاد، به مرکز رحمت الهی پی بردند. وقتی نزدیک هاجر آمدند؛ مشاهده کردند که، زنی با یک فرزند در کنار این آب قرار دارد. از همان راه بازگشتند و جریان را به رؤسای قبیله ابلاغ کردند. آنان دسته دسته، گرداگرد این چشمه رحمت خیمه زدند، و مرارت و تلخیِ تنهائی که «هاجر» را فراگرفته بود؛ به این وسیله زائل گردید و رشد فرزند و معاشرت کامل باعث گردید، که اسماعیل با طایفه «جرهم» ازدواج کند، و به این وسیله از حمایت و اجتماع آنان بهره کافی ببرد. چیزی نگذشت که اسماعیل با دختری از آن قبیله ازدواج نمود و از این جهت فرزندان اسماعیل، از ناحیه مادر به همین طایفه می پیوندند.

تجدید دیدار

ابراهیم، پس از آنکه فرزند عزیز خود را با مادرش، به فرمان خدا در خاک

[شماره صفحه واقعی : 35]

ص: 5026


1- .« تفسیر قمی»/ 52، و« بحار»، ج 12/ 100.

مکه ترک گفت، گاه گاهی، برای دیدن فرزند خود آهنگ مکّه می نمود. در یکی از سفرهای خود که شاید نخستین سفر وی بوده، وارد مکه شد، و خانه را خالی از اسماعیل دید. در آن هنگام، اسماعیل یک مرد برومند شده و با زنی از «جرهم» وصلت نموده بود. از همسرش پرسید: شوهرت کجاست؟ وی پاسخ داد: به شکار رفته است. سپس از او پرسید: غذائی دارید؟ گفت نه، ابراهیم از خشونت و بی مهریِ همسر فرزند خود، بسیار دلتنگ شد. گفت هر موقع اسماعیل برگشت از طرف من سلام برسان؛ و بگو آستان خانه ات را تغییر بده و از همانجا دومرتبه به مقصد خود برگشت.

اسماعیل، از مقصد خود بازگشت؛ بوی پدر را استشمام نمود و از گفتگوی همسر یقین کرد که آن شخص پدرش ابراهیم بوده، و از مقصود پدر آگاه شد و فهمید که پدرش امر نموده که همسرش را طلاق دهد و دیگری را انتخاب نماید. زیرا چنین همسری شایستگی و لیاقت همسری وی را ندارد. «(1)» گاهی ممکن است سئوال شود، چرا ابراهیم با طیّ چنین مسافتصبر ننمود تا فرزندش از شکار برگردد، و چگونه حاضر شد با طیِّ صدها فرسنگ، بدون دیدار فرزند برگردد.

تاریخ نویسان، می نویسند که این عجله برای این بود که به ساره قول داده بود بیش از این معطل نشود؛ برای اینکه از قول خود تخلّف ننماید، بیشتر معطل نشد. پس از این سفر، بار دیگر ابراهیم از طرف خدا مأمور شد که آهنگ مکّه نماید. و کعبه را که در طوفان نوح ویران شده بود بنا کند، و قلوب اهل توحید را به آن نقطه متوجه سازد.

قرآن شهادت می دهد که بیابان مکه، در پایان عمر ابراهیم علیه السلام پس از ساختن کعبه، به صورت شهر درآمده بود. زیرا ابراهیم علیه السلام پس از خاتمه کار، از خداوند عالم چنین درخواست کرد:

«پروردگارا! این شهر را مأمن قرار بده، من و فرزندانم را از عبادت بتان دور

[شماره صفحه واقعی : 36]

ص: 5027


1- « بحار»، ج 12/ 112، نقل از:« قصص الانبیاء».

گردان». «(1)» درصورتی که موقع ورود به بیابان مکه چنین گفت:

«پروردگارا! اینجا را شهر امن قرار بده». «(2)» شایسته بود برای تکمیل بحث، کیفیت بنای کعبه و تاریخ اجمالی آن را بیان کنیم. ولی برای اینکه از هدف بازنمانیم؛ به خصوصیات بعضی از نیاکان نامی پیامبر گرامی که در تاریخ مشهورند، می پردازیم.

2- قصّی بن کلاب

نیاکان پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، به ترتیب عبارتند از: عبداللَّه، عبدالمطّلب، هاشم، عبدمناف، قُصیّ، کلاب، مرّه، کعب، لُوی، غالب، فهر، مالک، نضر، کنانه، خُزیمه، مُدرکه، الیأس، مُضر، نزار، معد، عدنان. «(3)»

به طور مسلم نسب آن حضرت، تا معد بن عدنان، به همین قرار است. ولی از عدنان به بالا، تا حضرت اسماعیل، از نظر شماره و اسامی مورد اختلاف است و طبق روایتی که ابن عباس از پیامبرصلی الله علیه و آله نقل کرده؛ هر موقع نسب آن حضرت به عدنان رسید، نباید از او تجاوز کرد. زیرا خود آن حضرت، هنگامی که نام نیاکان خود را بیان می نمود، از عدنان تجاوز نمی کرد، و دستور می داد دیگران هم از شمردن باقیِ نسب تا به اسماعیل خودداری کنند. و نیز می فرمود که آنچه در میان اعراب در این قسمت معروف است، درست نیست. «(4)» از این لحاظ، ما هم قسمت مسلم آن را نقل کرده و به شرح حال آنها می پردازیم.

افراد نامبرده در تاریخ عرب معروفند، و تاریخ اسلام با زندگی برخی از آنها رابطه دارد. از این جهت به شرح زندگانی «قُصّی»، تا پدر ارجمند آن حضرت (عبداللَّه) پرداخته و از تشریح زندگانی دیگر نیاکان آن حضرت، که چندان

[شماره صفحه واقعی : 37]

ص: 5028


1- .« رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً وَ اجْنُبْنِی وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ اْلأَصْنامَ».« سوره ابراهیم/ 35».
2- .« رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً».« سوره بقره/ 126».
3- « کامل ابن اثیر»، ج 2/ 1 و 21.
4- .« سیره حلبی»، ج 1/ 26.

دخالتی در بحث ما ندارند خودداری می کنیم. «(1)» «قُصّی»، جد چهارم پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله است. مادر وی، فاطمه با قبیله «کلاب» ازدواج کرد. چیزی نگذشت که دو فرزند به نام «زهره» و «قصّی» آورد. هنوز دوّمی در گهواره بود که شوهر فاطمه فوت کرد. وی مجدداً با مردی به نام «ربیعه» ازدواج نمودو همراه شوهر خود به شام رفت. «قُصّی» از حمایت پدرانه او بهره مند بود تا وقتی که میان قُصّی و قبیله «ربیعه» اختلاف رخ داد و در نتیجه او را از حریم نژاد خود راندند، به حدّی که مادر او متأثر شد و مجبور شد او را به مکّه برگرداند. دست تقدیر، او را به سوی مکه کشانید، استعداد نهفته او سبب شد که در مدّت کمی، تفوّق خود را بر مکّیان و به ویژه قبیله قریش نشان دهد. چیزی نگذشت که مناصب عالی و حکومت مکّه و کلیدداری کعبه را اشغال نموده، فرمانروای مسلّم آن سامان گردید. وی آثار زیادی از خود به جای گذارد. از آن جمله مردم را برای ساختن خانه در کنار کعبه تشویق نمود؛ و برای اعراب، محل شورائی به نام «دارالندوه» تأسیس کرد، تا بزرگان و رؤسای عرب در این مرکز عمومی دور هم گرد آمده، مشکلات خود را حل و فصل کنند.

سرانجام آفتاب عمر او، در قرن پنجم میلادی غروب کرد و دو فرزند ناموری را به نام «عبدالدار» و «عبد مناف» به یادگار گذارد.

3- عبدمناف

وی نیای سوم پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و نام او مغیره و لقب وی «قمر البطحا» است. وی از برادر خود «عبدالدار» کوچکتر بود، ولی در قلوب مردم موقعیّت خاصی داشت. شعار او پرهیزگاری، دعوت مردم به تقوی و خوش رفتاری با مردم وصله ارحام بود و با این موقعیّت بزرگ، ابداً درصدد رقابت با برادر خود «عبدالدّار» و قبضه کردن مناصب عالی کعبه نبود. حکومت و ریاست طبقِ وصیت پدر (قصّی)، با برادر او «عبدالدار» بود؛ ولی پس از فوت دو برادر، فرزندان آنان در

[شماره صفحه واقعی : 38]

ص: 5029


1- ابن اثیر در کامل خود، درباره زندگانی آنها بحث نموده است، به جلد 2/ 15- 21، مراجعه نمایید.

تصدّیِ مناصب با هم نزاع کردند و سرانجام پس از کشمکش های زیاد، کار به مصالحه و تقسیم مقامات، پایان پذیرفت و تصمیم گرفتند که تولیت کعبه و ریاست «دارالندوه»، با فرزندان عبدالدّار، و سقایت و مهمانداری حجاج با پسران عبدمناف باشد و این تقسیم تا ظهور اسلام به حال خود باقی بود. «(1)»

4- هاشم
اشاره

او نیای دوم پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، نام وی عمرو، و لقب او «علاء» است؛ که با عبدشمس توأم (دوقلو) بودند و دو برادر دیگر وی، عبارتند از: «مطّلب» و «نوفل».

میان اهل تاریخ معروف است که: هاشم با عبدشمس توأم بوده و هنگام تولد، انگشت هاشم به پیشانی برادرش، عبدشمس چسبیده بود. موقع جدا کردن، خون سرشاری جاری شد و این پیش آمد سبب شد که مردم آن را به فال بد گیرند. «(2)» یک نمونه از اخلاقِ «هاشم»، این است که هر موقع هلالِ ذی الحجه دیده می شد؛ بامدادان به سوی کعبه می آمد و به دیوار کعبه تکیه کرده و خطبه ای به شرح زیر می خواند:

«گروه قریش! شما عاقل ترین و شریف ترین گروه عرب هستید؛ نژاد شما بهترین نژادهاست؛ خدا شما را در کنار خانه خود جای داده و این فضیلت را برای شما از میان سایر فرزندان اسماعیل اختصاص داده است. هان، ای قوم من! زوارِ خانه خدا در این ماه با شور عجیبی به سوی شما روی می آورند، آنان میهمانان خدایند، پذیرایی آن ها بر عهده شماها است. در میان آن ها افراد تهی دست، که از نقاط دوردست می آیند؛ بسیار است. سوگند به صاحب این

[شماره صفحه واقعی : 39]

ص: 5030


1- مناصب کعبه، به طور مسلم روز ساختن کعبه وجود نداشت؛ بلکه تدریجاً بر اثر مقتضیات و مناسباتی پیدا شد و مناصب کعبه تا ظهور اسلام چهار قسمت بود: 1- تولیت و کلیدداری کعبه. 2- سقایت، یعنی تهیه آب برای زائران خانه خدا در ایام حج. 3- رفادت، یعنی غذا دادن به حاجیان. 4- ریاست مکیان و پرچمداری و فرماندهی سپاه، و منصب اخیر جنبه دینی نداشت.
2- « تاریخ طبری»، ج 2/ 13.

خانه، اگر قدرت وتوانائی داشتم که از میهمانان خدا پذیرائی کنم، هرگز از شماها تقاضای کمک نمی کردم، ولی فعلًا آنچه مقدورم هست و از راه حلال کسب کرده ام در این راه مصرف می کنم و شما را سوگند می دهم به احترام این خانه، مبادا کسی مالی را بذل کند که آنان را از راه ستم به دست آورده است، یا در دادن و بذل آن دچار ریا، یا اکراه و اجبار گردد، و اگر کسی در مساعدت، رضایت خاطر نداشته باشد از انفاق خودداری نماید». «(1)» زمامداری هاشم از هر جهت به سود مکیان بود، و در بهبود وضع زندگی مردم تأثیر زیادی داشت. در سال های قحطی کرم و جوانمردی او مانع از آن بود که مردم رنج قحطی را احساس کنند.

از گام های برجسته او در راه بالا بردن بازرگانی مکیان، پیمانی بود که با امیر «غسان» بست. این اقدام سبب شد که برادر او، «عبدشمس»، با امیر حبشه و «مُطّلب» و «نوفل»، دو برادر دیگر او، با امیر «یمن» و شاه «ایران» معاهده ببندند تا کالاهای بازرگانی دو طرف، با کمال آزادی و اطمینان به کشور یکدیگرصادر شود، این معاهده، مشکلات زیادی را حل کرد. و بازارهای زیادی را در مکه پدید آورد که تا طلوع ستاره اسلام باقی بود.

علاوه بر این، از کارهای پرسود «هاشم» پی ریزی مسافرت قریش در تابستان به سوی «شام»، و در زمستان به سوی «یمن» بود، و این شیوه تا مدتی پس از طلوع اسلام نیز ادامه داشت.

امیّه بن عبد شمس رشک می برد

«امیّه»، فرزند عبدشمس، برادرزاده «هاشم» بر عظمت و بزرگی عمویِ خود حسد ورزید، و به وسیله بذل و بخشش، خواست قلوب مردم را به سوی خود جلب کند. ولی علی رغم کوشش ها و کارشکنی های زیاد، نتوانست روش «هاشم» را تعقیب کند، و بدگوئی های وی، بر عظمت و عزّتِ هاشم افزود.

[شماره صفحه واقعی : 40]

ص: 5031


1- .« سیره حلبی»، ج 1/ 6- 7.

آتش حسد در درون «امیّه» زبانه می کشید، سرانجام عموی خود را وادار کرد تا پیش بعضی از دانایان عرب (کاهن) بروند و هر کدام مورد تحسین او قرار گرفت، زمام امور را به دست گیرد. عظمت «هاشم»، مانع از این بود که با برادرزاده خود به نزاع برخیزد؛ ولی اصرار «امیّه» وی را مجبور کرد که با دو شرط به این کار اقدام کند.

اول: هر کدام از این دو نفر که محکوم شود،صد شترِ سیاه چشم در روزهای حج قربانی کند.

دوم: شخص محکوم باید ده سال از مکّه بیرون برود.

از حسن اتفاق دانای عرب (کاهن عسفان)، تا چشمش به هاشم افتاد زبان به مدح وی گشود و طبق قرارداد، «امیّه» مجبور شد جلای وطن کند و ده سال در شام اقامت گزیند. «(1)» آثار این حسدِ موروثی 130 سال، پس از اسلام نیز ادامه داشت و جنایاتی به بار آورد که در تاریخ بی سابقه است. داستانِ گذشته، علاوه بر اینکه آغاز عداوت دو طائفه را روشن می کند؛ عللِ نفوذ امویان را در محیط شام نیز واضح می سازد و معلوم می شود که روابط کهنِ امویان با اهالی این مرز و بوم، مقدمات حکومت امویان را در این مناطق فراهم ساخته بود.

هاشم ازدواج می کند

«سلمی»، دختر «عمرو خزرجی»، زن شریفی بود که از شوهر خود طلاق گرفته و حاضر نبود با کسی ازدواج کند. «هاشم»، در یکی از مسافرت های خود به شام، موقع مراجعت در «یثرب» (مدینه)، چند روزی اقامت گزید و از «سلمی» خواستگاری کرد. عظمت و بزرگی «هاشم» و ثروت و جوانمردی او و نفوذ کلمه وی در میان قریش، توجه او را جلب کرد و با دو شرط حاضر شد با او ازدواج کند: یکی از آن دو شرط این بود که موقع وضع حمل، در میان قوم خود

[شماره صفحه واقعی : 41]

ص: 5032


1- « کامل ابن اثیر»، ج 2/ 10.

باشد. مطابق این قرارداد پس از آن که مدتی با «هاشم» در مکه بسر برد، موقع ظهور آثار حمل به «یثرب» مراجعت نمود و در آنجا پسری آورد که او را «شیبه» نام نهادند که، بعدها به نام «عبدالمطّلب» مشهور شد و علت این لقب را تاریخ نویسان چنین می نویسند:

وقتی هاشم احساس کرد که آخرین دقایق عمر خود را می گذراند، به برادر خود «مُطّلب» چنین گفت: برادر! «أدرک عَبدَک شَیبهً، یعنی غلام خود شیبه را دریاب. چون «هاشم» (پدر شیبه)، فرزند خود را غلام «مطلب» خوانده بود؛ از این جهت وی با نام «عبدالمطّلب» اشتهار یافت.

گاهی می گویند: روزی یک نفر از مکّیان، از کوچه های یثرب عبور می کرد، دید تعداد زیادی از بچه ها تیراندازی می کنند، هنگامی که یکی از بچه ها مسابقه را برد، فوراً گفت: انَا ابنُ سیِّدُ البَطحاء، منم فرزند آقای مکه.

مرد مکی، پیش رفت، پرسید: تو کیستی؟ جواب شنید: شیبه فرزند هاشم بن عبدمناف.

آن مرد پس از مراجعت از «یثرب» به «مکه»، «مطّلب» برادر هاشم و رئیس مکه را از جریان آگاه ساخت.

عمو، به فکر برادرزاده خود افتاد، از این جهت رهسپار «یثرب» شد. قیافه برادرزاده که قیافه برادر را در نظر «مُطّلب» مجسم می کرد، موجب شد که اشک از چشمان «مطلب» سرازیر گردد؛ و بوسه های شور و شوق را رد و بدل کنند. مقاومت مادر و ممانعت او از بردن فرزند وی، تصمیم برادر را مؤکد و محکم تر کرد. سرانجام، «مطّلب» به آرزوی خود رسید و پس از دریافت اجازه از طرف مادر، «شیبه» را بر «ترک» اسب خود سوار کرد و عازم مکه گردید. آفتاب سوزان عربستان در راه،صورت نقره فام برادرزاده را تیره، و لباس های او را فرسوده و کهنه ساخت.

از این جهت مکّیان، موقع ورود «مطّلب» به مکه، گمان کردند که این جوان، غلام مُطلب است، و به یکدیگر می گفتند این جوان (شیبه) غلام مطّلب است. با اینکه «مُطّلب» مکرر گفت: مردم این برادرزاده من است. ولی این توهم و گفتار کار خود را کرد و سرانجام برادرزاده مطلب به لقب «عبدالمطّلب» معروفیّت یافت. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 42]

ص: 5033


1- « کامل ابن اثیر»، ج 2/ 6،« تاریخ طبری»، ج 2/ 8- 9،« سیره حلبی»، ج 1/ 8.

گاهی گفته می شود: علت این که وی را عبدالمطّلب خواندند؛ این بود که چون وی، در دامنِ پرمهر عموی خود «مطّلب» پرورش یافته بود و در عرف عرب به منظور تقدیر از خدمات مربّی، چنین کسانی را غلام آن شخص می خواندند.

5- عبدالمطّلب
اشاره

«عبدالمطلب»، فرزند هاشم، نخستین جدّ پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله، زمامدار و سرشناس قریش بود و در سراسر زندگی اجتماعی خود، نقاط روشن و حساسی دارد. و چون حوادث دوران زمامداریِ او با تاریخ اسلام ارتباط نزدیک دارد، از این نظر برخی از این حوادث زندگی او را مورد بررسی قرار می دهیم.

شکی نیست که، انسان هر اندازه روح قوی و نیرومند داشته باشد؛ سرانجام تا حدودی رنگ محیط را به خود می گیرد و عادات و رسوم محیط، در طرز تفکر او اثر می گذارد. ولی گاهی مردانی پیدا می شوند که با کمال شهامت در برابر عوامل محیط، ایستادگی نموده، خود را از هرگونه آلودگی مصون می دارند.

قهرمان گفتار ما، یکی از نمونه های کامل این گروه است و درصفحات زندگی او نقاط روشنی وجود دارد.

اگر کسی متجاوز از هشتاد سال در میان جمعی زندگی کند، که بت پرستی، میگساری، رباخواری، آدم کشی و بدکاری از رسوم پیش پاافتاده آنها باشد؛ ولی در سراسر عمر خود لب به شراب نزند، و مردم را از آدم کشی و میگساری و بدکاری بازدارد، و از ازدواج با محارم و طواف با بدن برهنه جداً جلوگیری کند، و در راه عمل به نذر و پیمان، تا آخرین نفس پافشاری نماید؛ قطعاً این مرد از افراد نمونه ای خواهد بود که در اجتماعات کمتر پیدا می شوند!!

آری، شخصیتی که در وجود او نور نبیّ اکرمصلی الله علیه و آله (بزرگترین رهبر جهانیان) به ودیعت گذارده شده بود؛ باید شخصی پاک و پیراسته از هرگونه آلودگی باشد.

از حکایات و کلمات کوتاه و حکمت آمیز وی چنین استفاده می شود که، وی در آن محیط تاریک در شمار مردان موحّد و معتقد به معاد بوده است و

[شماره صفحه واقعی : 43]

ص: 5034

پیوسته می گفت: «مرد ستمگر در همین سرای زندگی به سزای خود می رسد، و اگر اتفاقاً عمر او سپری شود و سزای عمل خود را نبیند، در روز باز پسین به سزای کردار خود خواهد رسید «(1)»».

«حرب بن امیّه»، از بستگان نزدیک وی بود و خود نیز جزء شخصیت های بزرگ قریش به شمار می رفت، و در همسایگی او یک مرد یهودی زندگی می کرد. اتفاقاً این مرد یهودی، روزی در یکی از بازارهای «تهامه» تندی به خرج داد؛ و کلمات زننده ای میان او و «حرب» رد و بدل شد، این کار موجب گردید که مرد یهودی با تحریکات «حرب» کشته شود. «عبدالمطّلب»، از جریان اطلاع یافت و روابط خود را با او قطع نمود؛ و کوشش کرد که خونبهای یهودی را از «حرب» بگیرد و به بازماندگان مقتول برساند. این داستان کوتاه حاکی از روح ضعیف نوازی و عدالت خواهی این مرد بزرگ است.

فداکاری در راه پیمان

در حالی که عرب جاهلی غرق در فساد اخلاق بود، در این میان برخی ازصفاتِ آنها در خور تحسین بود.

مثلًا پیمان شکنی، یکی از بدترین کارها در میان آنان به شمار می رفت. گاهی پیمان های بسیار سنگین و سخت با قبائل عرب می بستند و تا آخر به آن پایبند بودند، و گاهی نذرهای بسیار طاقت فرسا می نمودند و با کمال مشقت و زحمت در اجرای آن کوشش می کردند.

«عبدالمطّلب»، موقع حفر زمزم احساس کرد که بر اثر نداشتن فرزندِ بیشتر، در میان قریش ضعیف و ناتوان است. از این جهت نذر کرد که هر موقع شماره فرزندان او به ده رسید، یکی را در پیشگاه «کعبه» قربانی کند و کسی را از این پیمان مطلع نساخت. چیزی نگذشت که شماره فرزندان او به ده رسید، موقع آن شد که پیمان خود را به مورد اجرا گذارد. تصوّر قضیّه، برای «عبدالمطّلب» بسیار سخت بود. ولی در عین حال از آن ترس داشت که موفقیتی در این باره

[شماره صفحه واقعی : 44]

ص: 5035


1- « سیره حلبی»، ج 1/ 4.

تحصیل نکند و سرانجام در ردیف پیمان شکنان قرار گیرد. از این لحاظ تصمیم گرفت که موضوع را با فرزندان خود در میان بگذارد و پس از جلب رضایت آنان، یکی را به وسیله قرعه انتخاب کند. عبدالمطّلب با موافقت فرزندان خود روبرو گردید. «(1)» مراسم قرعه کشی به عمل آمد؛ قرعه به نام «عبداللَّه» (پدر پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله) اصابت کرد. «عبدالمطّلب»، بلافاصله دست عبداللَّه را گرفته به سوی قربانگاه برد. گروه قریش از زن و مرد، از جریان نذر و قرعه کشی اطلاع یافتند، سیل اشک از رخسار جوانان سرازیر بود، یکی می گفت: ای کاش، به جای این جوان مرا ذبح می کردند.

سران قریش می گفتند: اگر بتوان او را به مال فدا داد، ما حاضریم ثروت خود را در اختیار وی بگذاریم.

عبدالمطّلب، در برابر امواج خروشانِ احساسات عمومی متحیر بود چه کند، و با خود می اندیشید که مبادا پیمان خود را بشکند، ولی با این همه دنبال چاره نیز می گشت. یکی از آن میان گفت:

این مشکل را پیش یکی از دانایان عرب ببرید، شاید وی برای این کار راه حلی بیاندیشد. عبدالمطلب و سران قوم موافقت کردند و به سوی «یثرب» که اقامتگاه آن مردِ دانا بود، روانه شدند. وی برای پاسخ یک روز مهلت خواست، روز دوم که همگی به حضور او بار یافتند، کاهن چنین گفت:

خونبهای یک انسان پیش شما چقدر است؟ گفتند ده شتر. گفت؛ شما باید میان ده شتر و آن کسی که او را برای قربانی کردن انتخاب کرده اید، قرعه بزنید و اگر قرعه به نام آن شخص درآمد، شماره شتران را به دو برابر افزایش دهید، باز میان آن دو قرعه بکشید و اگر باز هم قرعه به نام وی اصابت کرد؛ شماره شتران را به سه برابر برسانید و باز قرعه بزنید و به همین ترتیب تا وقتی که قرعه به نام شتران اصابت کند.

پیشنهاد «کاهن»، موج احساسات مردم را فرو نشاند؛ زیرا قربانی کردن

[شماره صفحه واقعی : 45]

ص: 5036


1- سرگذشت یاد شده را، بسیاری از مورخان و سیره نویسان نوشته اند و این داستان فقط از این جهت قابل تقدیر است که، بزرگی روح و رسوخِ عزم و اراده عبدالمطلب را مجسم می سازد و درست می رساند که تا چه اندازه این مرد پایبند پیمان خود بوده است.

صدها شتر برای آنان آسانتر بود که جوانی مانند عبداللَّه را در خاک و خون غلطان ببینند.

پس از بازگشت به مکّه، یک روز در مجمع عمومی مراسم قرعه کشی آغاز گردید و در دهمین بار که شماره شتران بهصد رسیده بود، قرعه به نام آنها درآمد. نجات و رهایی عبداللَّه شور عجیبی بر پا کرد؛ ولی عبدالمطّلب گفت:

باید قرعه را تجدید کنم تا یقیناً بدانم که خدای من به این کار راضی است. سه بار قرعه را تکرار کرد، و در هر سه بار قرعه به نامصد شتر درآمد. به این ترتیب، اطمینان پیدا کرد که خدا راضی است. دستور داد کهصد شتر از شترانِ شخصی خود را در همان روز در پیشگاه کعبه ذبح کنند، و هیچ انسانی و حیوانی را از خوردن آن جلوگیری ننمایند. «(1)»

غوغای عام الفیل

رویداد «اصحاب فیل» در قرآن به طور اختصار بیان شده است، و ما پس از نقل حادثه آیاتی را که در این باره نازل گردیده خواهیم آورد. تاریخ نویسان، ریشه حادثه را چنین می نویسند:

شهریار یمن «ذونواس» پس از تحکیم پایه های حکومت خود، در یکی از سفرهای خود از شهر یثرب (مدینه) عبور کرد. یثرب، در آن وقت موقعیّت دینی خوبی داشت، گروهی از یهودیان در آن نقطه تمرکز یافته و معبدهای زیادی را در سراسر شهر ساخته بودند. یهودِ موقعیت شناس، مقدم شاه را گرامی شمرده و او را به آئین خود دعوت نمودند، تا در سایه حکومت وی، از حملات مسیحیان روم و اعراب بت پرست در رفاه باشند.

تبلیغات آنان در این باره مؤثر افتاد، و ذونواس کیش یهود را پذیرفت و در پیشرفت آن بسیار کوشش کرد.

عده ای از ترس به او گرویدند، و گروهی را بر اثر مخالفت کیفر سختی داد، ولی مردم نجران که دین مسیح را از چندی پیش پذیرفته بودند، به هیچ قیمتی حاضر نشدند که آئین خود را ترک گفته و از تعالیم دین یهود پیروی

[شماره صفحه واقعی : 46]

ص: 5037


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 153، و« بحارالانوار»، ج 16/ 74- 9 از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:« أنا ابنُ الذّبیحینَ»، من فرزند دو شخص محکوم به« ذبح» هستم و مقصود از آن دو، حضرت اسماعیل و حضرت عبداللَّه، نیا و پدر آن حضرت است

کنند. سرپیچی و بی اعتنائی آنان بر شاهِ یمن سخت گران آمد، با لشکر انبوهی، درصدد سرکوبی یاغیان «نجران» برآمد. فرمانده سپاه، کنار شهر «نجران» را اردوگاه خود قرار داد و پس از حفر خندق، آتش سهمگینی در میان آن روشن ساخت، و مخالفان را با سوزاندن تهدید نمود. مردم باشهامت نجران که آئین مسیح را بر دل داشتند، از این پیش آمد نهراسیده، مرگ و سوختن را با آغوش باز استقبال نمودند و پیکرهای آنان طعمه آتش گردید. «(1)» مورخ اسلامی، «ابن اثیر جزری»، چنین می نویسد: در این هنگام یک نفر از اهالی نجران، به نام «دوس» به سوی قیصر روم گریخت و امپراتور روم را که، در آن هنگام از طرفداران سرسخت آئین مسیح بود، از جریان آگاه ساخت، و درخواست نمود که این مرد خون آشام را مجازات کند، و پایه های آئین مسیح را در آن نقطه از جهان مستقر سازد. فرمانروای روم، پس از اظهار تأسف و همدردی چنین گفت: چون مرکز حکومت من از سرزمین شما دور است، برای جبران این بیدادگری ها، نامه ای به شاه حبشه «نجاشی» می نویسم، تا انتقام کشتگان نجران را از آن مرد سفاک بگیرد. مرد نجرانی، نامه قیصر را دریافت نمود و با سرعت هر چه تمام تر به سوی حبشه شتافت. جریان را مو به مو تشریح کرد؛ خون غیرت در عروق شاه حبشه به گردش درآمد؛ سپاهی را که شماره آن بالغ بر هفتاد هزار بود؛ به فرماندهی یک مرد حبشی، بنام «ابرههالاشرم» به سوی یمن اعزام نمود. سپاه منظم و آماده حبشه، از طریق دریا در سواحل یمن خیمه زد. «ذونواس» غفلت زده، هر چه کوشش کرد، به نتیجه نرسید و هر چه سران قبائل را برای مبارزه دعوت نمود، جوابی نشنید. سرانجام، با یک حمله مختصر اساس حکومت وی درهم ریخت، و کشور آباد یمن به تصرف حکومت «حبشه» درآمد، و فرمانده سپاه «ابرهه»، از طرف پادشاه حبشه به حکومت آنجا منصوب گردید.

[شماره صفحه واقعی : 47]

ص: 5038


1- « کامل»، ج 1،/ 253 به بعد: سرگذشت این گروه، در قرآن به نام« اصحاب الاخدود» سوره بروج آیه های 4- 8 وارد شده است و مفسران شأن نزول آیات را به صورت مختلف نقل کرده اند، به« مجمع البیان» ج 5/ 464- 466 طبع صیدا مراجعه فرمایید.

«ابرهه»، سرمستِ باده انتقام و پیروزی خود بود، و از شهوت رانی و خوشگذرانی فروگذار نبود. وی به منظور تقرب و جلب شاهِ حبشه، کلیسای باشکوهی در «صنعا» ساخت، که در زمان خود بی نظیر بود. سپس نامه ای به این مضمون به «نجاشی» نوشت: «ساختمان کلیسا در دست اتمام است، و در نظر دارم که عموم سکنه یمن را از زیارت کعبه منصرف سازم، و همین کلیسا را مطاف عمومی قرار دهم». انتشار مضمون نامه، واکنش بدی در میان قبایل اعراب پدید آورد؛ حتی شبی، زنی از قبیله «بنی افقم»، محوطه معبد را آلوده ساخت. این عمل که کمال بی اعتنایی و تحقیر و عداوتِ اعراب را، نسبت به کلیسای ابرهه نشان می داد؛ حکومت وقت را بسیار عصبانی کرد.

از طرف دیگر هر چه در آرایش و زینت ظاهری معبد کوشش به عمل می آورد، به همان اندازه علاقه مردم به کعبه شدیدتر می گشت. این جریان ها سبب شد که «ابرهه» سوگند یاد کرد که کعبه را ویران کند. برای همین منظور لشکری آماده ساخت و پیلانِ جنگنده را پیشاپیش سپاه خود قرار داد؛ و مصمم شد خانه ای را که قهرمان توحید (ابراهیم خلیل) نوسازی کرده بود، از بین ببرد. سران عرب، موقعیت را حساس و خطرناک دیدند و یقین کردند که استقلال و شخصیت ملت عرب در آستانه سقوط است، و پیروزی های گذشته «ابرهه»، آنان را از هر گونه تصمیم سودمند باز می داشت. با این وصف برخی از سران غیور قبایل که در مسیر ابرهه قرار گرفته بودند، با کمال شهامت مبارزه کردند؛ مثلًا، «ذونفر»، که یکی از اشراف یمن بود، و با سخنرانی های آتشین، قوم خود را برای دفاع از حریم کعبه دعوت نمود. ولی چیزی نپایید که سپاه بیکران ابرهه،صفوف متشکل آنان را درهم شکست، پس از آن «نفیل بن حبیب»، دست به مبارزه شدیدی زده او هم طولی نکشید که با شکست مواجه گردید، و خود «نفیل» اسیر شد؛ و از ابرهه تقاضای عفو کرد، ابرهه گفت تو را درصورتی می بخشم که ما را به سوی مکه هدایت کنی. از این لحاظ، «نفیل» ابرهه را تا به طائف هدایت نمود و راهنمائی بقیّه راه را به عهده یکی از دوستان خود به نام «ایورغال» گذارد. راهنمای جدید آنان را تا سرزمین «مغمس» که، در نزدیکی مکه قرار داشت

[شماره صفحه واقعی : 48]

ص: 5039

هدایت نمود. سپاه ابرهه آنجا را اردوگاه خود قرار دادند و به رسم دیرینه «ابرهه»، یکی از سرداران خود را موظف کرد که شتران و دام های تهامه را غارت کند. از جمله شترانی که مورد دستبرد قرار گرفت، دویست شتر بود که به عبدالمطلب تعلق داشت. سپس سردار دیگر خود را به نام «حناطه»، مأمور کرد که پیام وی را به پیشوای قریش برساند، و به او چنین خطاب کرد:

«قیافه واقعی ویران ساختن کعبه در نظرم مجسم می شود! و مسلماً در آغاز کار، قریش از خود مقاومت نشان خواهند داد؛ ولی برای این که خون آنان ریخته نشود، فوراً راه مکه را پیش می گیری، و از بزرگ قریش سراغ گرفته و به وی می گوئی که هدف من ویران کردن کعبه است، و اگر قریش از خود مقاومت نشان ندهند، از هرگونه تعرض مصون خواهند ماند».

مأمور «ابرهه»، وارد مکه شد. دسته های مختلف قریش را که، گوشه و کنار مشغول مذاکره درباره این جریان بودند، مشاهده کرد. چون از بزرگ مکه سراغ گرفت، او را به خانه «عبدالمطّلب» هدایت کردند. «عبدالمطّلب»، پس از استماع پیام ابرهه چنین گفت: ما هرگز در مقام دفاع نخواهیم آمد. کعبه، خانه خداست، خانه ای است که بنیان آن را «ابراهیم خلیل» پی ریزی کرده است، خدا هر چهصلاح بداند همان را انجام خواهد داد. سردار ابرهه هم، از منطق نرم و مسالمت آمیز بزرگ قریش که از یک ایمان درونی واقعی حکایت می کرد اظهار خوشوقتی کرد و درخواست نمود که موافقت کند تا همراه او به اردوگاه ابرهه بروند.

عبدالمطّلب به لشکرگاه ابرهه می رود

وی، با تنی چند از فرزندان خود به لشکرگاه «ابرهه» روانه شدند. متانت و وقار؛ عظمت و بزرگی پیشوای قریش مورد اعجاب و تعظیم ابرهه قرار گرفت، تا آنجا که از تخت خود فرود آمد، و دست عبدالمطلب را گرفت و در کنار خود نشاند؛ سپس با کمال ادب به وسیله مترجم از عبدالمطلب سئوال کرد، که چرا به این جا آمده است، و چه می خواهد؟ وی در پاسخ او چنین گفت: شتران تهامه و

[شماره صفحه واقعی : 49]

ص: 5040

از جمله دویست شتر که به من تعلق دارد، مورد دستبرد سپاه تو قرار گرفته است. خواهش من این است که دستور دهید آنها را بهصاحبان خود بازگردانند. «ابرهه» گفت: سیمای نورانی و درخشنده تو، تو را یک جهان در نظرم بزرگ کرد، ولی درخواست کوچک و ناچیزت (در این هنگام که من برای ویران کردن معبد نیاکان تو آمده ام) از عظمت و جلالت تو کاست! من متوقع بودم که سخن از کعبه به میان آوری، و تقاضا کنی که من از این هدف که ضربت شکننده ای بر استقلال و حیات سیاسی و دینی شما وارد می سازد، منصرف شوم، نه این که درباره چند شتر ناچیز و بی ارزش سخن بگوئی و در این راه شفاعت نمائی. عبدالمطلب در پاسخ وی جمله ای گفت که هنوز عظمت و ارزش خود را حفظ کرده است و آن این بود: «أنا رَبُّ الابِلِ؛ و لِلبَیتِ رَبٌّ یَمنَعُهُ»، منصاحب شتر، خانه نیزصاحبی دارد که از هرگونه تجاوز به آن جلوگیری می نماید! «ابرهه»، پس از استماع این جمله سری تکان داد، و با قیافه مغرورانه گفت: در این راه کسی قدرت ندارد مرا از هدفم بازدارد، سپس دستور داد، اموال غارت شده را بهصاحبان آنها رد کنند.

انتظار قریش

قریش با بی صبریِ هر چه تمامتر، در انتظار بازگشت عبدالمطّلب بودند که از نتیجه مذاکره او با دشمن آگاه شوند. وقتی عبدالمطّلب، با سران قریش مواجه شد به آنان گفت: هر چه زودتر با دام های خود به درّه و کوه پناه ببرید، تا از هرگونه گزند و آسیب در امان باشید. چیزی طول نکشید که همه مردم خانه و کاشانه خود را ترک گفته؛ و به سوی کوه ها پناه بردند. در نیمه شب، ناله اطفال و ضجه زنان وصیحه حیوانات در سراسر کوه و دره طنین انداز بود، در همان دلِ شب، عبدالمطّلب با تنی چند از قریش، از قله کوه فرود آمدند و خود را به در کعبه رساندند؛ در حالی که اشک در اطراف چشمانِ او حلقه زده بود. با دلی سوزان؛ حلقه در کعبه را به دست گرفت، با چند بیت با پروردگار خود گفتگو کرد و گفت:

[شماره صفحه واقعی : 50]

ص: 5041

«بارالها! برای مصون بودن از شر و گزند آنان، امیدی به غیر تو نیست، آفریدگارا! آنان را از حریم خود بازدار، دشمن کعبه کسی است که تو را دشمن می دارد. پروردگارا! دست آنان را از خراب کردن آستانه خود کوتاه ساز. پروردگارا بنده تو در خانه خود دفاع می کند، تو نیز از خانه خود دفاع کن. روزی را نرسان کهصلیب آنان پیروز گردد و کید و خدعه آنان غالب و فاتح شود «(1)»».

سپس، حلقه در کعبه را رها نمود و به قله کوه پناه برد، که از آنجا جریان را مشاهده کند.

بامدادان، که ابرهه و قوای نظامی وی آماده حرکت به سوی مکه شدند؛ ناگهان دسته هائی از پرندگان از سمت دریا ظاهر شدند که، هر کدام با منقار و پاهای خود حامل سنگ های ریزی بودند. سایه مرغان، آسمان لشکرگاه را تیره و تار ساخت، و سلاح های کوچک و به ظاهر ناچیز آنها اثر غریبی را از خود گذاشت. مرغانِ مسلّح به سنگ های ریزه، به فرمان خدا لشکر ابرهه را سنگ باران کردند، به طوری که سرهای آنها شکست و گوشت های بدن آنها از هم پاشید. یکی از آن سنگ ریزه ها، به سرِ «ابرهه» اصابت کرد، ترس و لرز سراسر بدن او را فرا گرفت، یقین کرد که قهر و غضب الهی او را احاطه کرده است. نظری به سپاه خود افکند، دید اجساد آنها مانند برگِ درختان به زمین ریخته، بی درنگ به گروهی که جان به سلامت برده بودند، فرمان داد تا مقدمات مراجعت به یمن را فراهم آورند و از آن راهی که آمده بودند به سوی «صنعا» بازگردند. باقیمانده لشکر ابرهه، به سوی «صنعا» حرکت کرد، ولی در طول راه بسیاری از سپاهیان بر اثر زخم و غلبه ترس و رعب جان سپردند، حتی خودِ ابرهه وقتی بهصنعا رسید، گوشت های بدن او فرو ریخته و با وضع عجیبی جان سپرد.

این داستان موحش و عجیب در جهانصدا کرد، و قرآن مجید داستان

[شماره صفحه واقعی : 51]

ص: 5042


1- یارب لا ارجو لهم سواکا یارب فامنع منهم حماکا ان عدو البیت من عاداکا امنعهم ان یخربوا فناکا لاهم ان العبد یمنع رحله فامنع رحالک لایغلبن صلیبهم و محالهم عدواً محالک

اصحاب فیل را، در سوره فیل بیان کرده است:

«آیا ندیدی که پروردگار تو با اصحاب فیل چه کرد؟ آیا مکرشان را در گمراهی و تباهی قرار نداد؟! دسته هائی از پرندگان را به سوی آنها فرستاد؛ تا سنگ هائی از گل پخته بر آنها انداخته، و اجساد آنها را مانند برگ های خورده شده قرار داد».

آنچه ما در اینصفحات منعکس ساختیم، خلاصه تواریخ اسلامی «(1)» و تصریح قرآن کریم است.

پس از شکست ابرهه

کشته شدن ابرهه و از هم پاشیدن سازمان زندگانی دشمنانِ کعبه و قریش، مکیان و کعبه را در انظارِ جهانِ عرب بزرگ کرد. دیگر کسی جرأت نداشت، فکر حمله را به سرزمین قریش و آزار آنان، و یا ویران ساختن خانه توحید را در مغز بپروراند. افکار عمومی چنین داوری می کرد که: خدا به پاس احترام خانه خود، و احترام و عظمت قریش، دشمن شماره یکِ آنان را به خاک و خون کشید، و کمتر کسی فکر می کرد که این جریان فقط به منظور حفاظت از کعبه بوده، و بزرگی و کوچکی قریش در این مورد دخالت نداشت، به گواه این که حملات مکرری از سردارانِ وقت به قریش انجام گرفته بود، و هرگز آنان با چنین وضعی روبرو نشده بودند.

این فتح و پیروزیِ بی دردسر، که بدون ریخته شدن قطره خونی از قریش،صورت گرفت؛ افکار تازه ای را در دل قریش پدید آورد. نخوت و تکبر و بی اعتنائی آنان را روزافزون ساخت، و به این فکر افتادند که محدودیت هائی برای دیگران قائل شوند، زیرا خود را طبقه ممتاز عرب دانستند، و فکر کردند که فقط آنان مورد توجّه سیصد و شصت بت می باشند، و از حمایت آنان برخوردارند!

از این جهت بر اینصدد درآمدند که برنامه های عیش و طرب و خوشگذرانی را گسترش دهند. از این لحاظ جام های شرابِ خرما را سر می کشیدند؛ و احیاناً

[شماره صفحه واقعی : 52]

ص: 5043


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 43- 62،« کامل»، ج 1/ 260- 263،« بحار»، ج 15/ 130- 146.

بساطِ میگساری را در اطراف کعبه پهن می کردند؛ و به اصطلاح، در جوارِ بتان سنگی و چوبی که متعلق به قبائل عرب بود، بهترین ساعات عمر خود را می گذراندند؛ و هر کس، هر داستانی را که درباره «منذریانِ» حیره و «غسانیانِ» شام و قبائل یمن شنیده بود، برای حضار تعریف می کرد؛ و عقیده مند بودند که این زندگیِ شیرین بر اثر توجهات بتان است، که عموم عرب را در برابر آنها ذلیل کرده و آنان را بر همه برتری داده است.

تمام این محرومیت ها و عیش و نوش ها و بی بند و باری ها، محیط را برای ظهور یک مصلح جهانی آماده تر می ساخت؛ و بی جهت نیست که هر موقع دانای عرب، «ورقه بن نوفل» که در آخر عمر خود مسیحی شده و اطلاعاتی از انجیل به دست آورده بود؛ از خدا و پیامبران سخن به میان می آورد، با خشم و غضبِ فرعونِ مکه، «ابوسفیان» مواجه می شد. ابوسفیان می گفت: «ما مکّیان، به چنین خدا و پیامبری نیازمند نیستیم، زیرا از مراحم و الطافِ بتان برخورداریم»!

6- عبداللَّه پدر پیامبرصلی الله علیه و آله
اشاره

روزی که عبدالمطلب، جان فرزند خود را با دادنِصد شتر در راه خدا باز خرید؛ بیش از بیست و چهار بهار، از عمر «عبداللَّه» نگذشته بود. این جریان سبب شد که «عبداللَّه»، علاوه بر این که میان قریش شهرت به سزائی پیدا کرد؛ در میان فامیل خود، و به ویژه نزد عبدالمطلب هم مقام و منزلت بزرگی به دست آورد. زیرا چیزی که برای انسان گران تمام شود و درباره آن رنج بیشتر ببرد، بیش از معمول به او مهر می ورزد؛ از این لحاظ «عبداللَّه»، در میان خویشان و دوستان و نزدیکان خود، فوق العاده مورد احترام بود.

روزی که «عبداللَّه»، همراه پدر به سوی قربانگاه می رفت با احساساتِ متضاد روبرو بود. حسِّ احترام به پدر و قدردانی از زحمات او، سراسر کانون وجودِ وی را فراگرفته بود؛ از این جهت چاره ای جز تسلیم و انقیاد نداشت. ولی از طرف دیگر، چون دست تقدیر می خواست که گل های بهار زندگی او را مانند برگ خزان، پژمرده کند؛ موجی از اضطراب و احساسات در دل او پدید آمده

[شماره صفحه واقعی : 53]

ص: 5044

بود.

چنانکه خود عبدالمطلب، در کشاکش دو نیروی قوی «ایمان و عقیده»، «عاطفه و علاقه» قرار گرفته بود، و این جریان در روح هر دو، یک سلسله ناراحتی های جبران ناپذیر پدید آورده بود. ولی چون مشکل به صورتی که بیان شد، حل گردید، «عبدالمطلب»، به این فکر افتاد که بلافاصله این احساسات تلخ را به وسیله ازدواج عبداللَّه با آمنه جبران کند، و رشته زندگی او را که به سرحد گسستن رسیده بود؛ با اساسی ترین رشته های حیات پیوند دهد.

از این جهت، عبدالمطلب هنگام مراجعت از قربانگاه، در حالی که دست فرزند خود را در دست داشت؛ یکسره به سوی خانه «وهب بن عبدمناف بن زهره» رفت و دختر او «آمنه» را، که به پاکی و عفت معروف بود، به عقد عبداللَّه درآورد؛ و نیز در همان مجلس، «دلاله»، دختر عموی «آمنه» را خود تزویج کرد و «حمزه» عمو و هم سال پیامبرصلی الله علیه و آله، از او متولد گشت. «(1)» عبدالمطّلب، برای زفاف وقتی را معین کرد، و پس از فرارسیدن آن، مراسم عروسی بر حسبِ معمولِ قریش، در خانه «آمنه» برقرار شد؛ و مدتی عبداللَّه و آمنه باهم بودند، تا آن که عبداللَّه برای تجارت به سوی شام رهسپار شد و در موقع مراجعت به شرحی که خواهید شنید، از جهان رخت بربست.

مرگ عبداللَّه در «یثرب»

عبداللَّه از طریق ازدواج، فصل نوینی از زندگی به روی خود گشود، و شبستان زندگی خود را با داشتن همسری، مانند آمنه، روشن ساخت، و پس از چندی برای تجارت، راه شام را همراه کاروانی که از مکه حرکت می کرد، در پیش گرفت. زنگِ حرکت نواخته شد و کاروان به راه افتاد وصدها دل را نیز همراه خود برد. در این وقت آمنه دوران حاملگی را می گذراند. پس از چند ماه، طلایع کاروان آشکار گشت؛ عده ای به منظور استقبال از خویشان و کسان خود،

[شماره صفحه واقعی : 54]

ص: 5045


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 4.

تا بیرون شهر رفتند. پدر پیر عبداللَّه، در انتظار پسر بود؛ دیدگانِ کنجکاو عروسش نیز، عبداللَّه را در میان کاروان جستجو می کرد. متأسفانه، اثری از او در میان کاروان نبود و پس از تحقیق مطلع شدند که عبداللَّه، موقعِ مراجعت، در یثرب مریض شده و برای استراحت و رفع خستگی، میان خویشان خود توقف کرده است. استماع این خبر، آثار اندوه و تأثر در پیشانی هر دو پدید آورد، و سیلاب اشک از چشمان پدر و عروس فرو ریخت.

عبدالمطلب، بزرگترین فرزند خود (حارث) را مأمور کرد که به یثرب برود، و عبداللَّه را همراه خود بیاورد.

وقتی وارد مدینه شد؛ اطلاع یافت که عبداللَّه، یک ماه پس از حرکت کاروان با همان بیماری، چشم از جهان بربسته است. حارث، پس از مراجعت، جریان را به عبدالمطلب رساند و همسر عزیزش را نیز، از سرگذشتِ شوهرش مطلع ساخت. آنچه از عبداللَّه باقی ماند، فقط پنج شتر و یک گله گوسفند و یک کنیز، به نام «امّ ایمن» بود، که بعدها پرستار پیغمبرصلی الله علیه و آله شد. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 55]

ص: 5046


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 7- 8،« سیره حلبی»، ج 1/ 59.

[شماره صفحه واقعی : 56]

ص: 5047

4 میلاد پیامبرصلی الله علیه و آله

اشاره

دل رمیده ما را انیس و مونس شد

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد

هر فصلی از زندگانی مردان بزرگ، قابل مطالعه و در خور دقّت است. گاهی شخصیت یک فرد، به قدری بزرگ و گسترده می باشد که تمام فصول زندگانی او، حتی دوره کودکی و شیرخوارگی وی نیز مورد توجه قرار می گیرد. سراسر زندگی نوابغ زمان، رهبران اجتماع، پیشروان قافله تمدن، معمولًا جالب و دارای نکات حساس و شگفت آور می باشد. دفترچه حیات آنان، از روزی که نطفه آنان در رحم مادران قرار می گیرد، تا روزی که آخرین دقایق عمر آنها سپری می گردد؛ مملو از اسرار می باشد.

قرآن، دوران کودکی حضرت موسی را، بسیار اسرارآمیز تشریح می کند و می گوید: «صدها طفل معصوم به منظور اینکه موسی متولد نشود، به دستور حکومت وقت سر بریده شدند. ولی چون اراده الهی بر این تعلق گرفته بود که موسی پا به عرصه وجود بگذارد؛ از این لحاظ نه تنها دشمنان او نتوانستند آسیبی به او برسانند، بلکه بزرگترین دشمن او «فرعون» مربّی و حامی وی گشت».

قرآن می گوید: «ما به مادر موسی وحی کردیم که فرزند خود را در میانصندوقی بگذار، و دست امواجِ آب او را به ساحل نجات می رساند، دشمن من و او از وی

[شماره صفحه واقعی : 57]

ص: 5048

حمایت می کند، محبت عمیق او را در دل دشمن می افکنم و مجدداً فرزند تو را به خودت باز می گردانیم.»

«خواهر موسی، به دیار فرعون رفت و گفت من زنی را سراغ دارم که می تواند تربیت این فرزند مورد علاقه شما را به عهده بگیرد، از این لحاظ، مادرِ موسی از طرف حکومت وقت، موظف شد که از کودک مورد علاقه آنان سرپرستی کند». «(1)» دوران بارداری و تولّد و پرورشِ حضرت مسیح علیه السلام شگفت انگیزتر از موسی بود. قرآن، دورانِ نشو و نموّ مسیح را چنین تشریح می کند:

«مریم» مادر مسیح، از قوم خود کناره گرفت، روح (جبرئیل) بهصورت بشری متمثل شد، و به وی نوید داد که من مأمورم به تو فرزند پاکیزه ای ببخشم. «مریم»، درشگفت ماند و گفت: کسی با من نزدیکی نکرده و زن بدکار نیز نیستم. فرستاده ما گفت: این کار برای خدا آسان است؛ سرانجام به فرمان خدا، نورِ مسیح، در رحم مادر قرار گرفت، و دردِ زایمان او را به سوی درخت خرما کشانید، او از وضع خود غمگین بود. دستور دادیم که درخت خرما را تکان بدهد تا رطبی تازه فرو ریزد، فرزند او گام به جهان هستی گذارد و مریم با نوزاد خود به سوی قوم خود آمد. دهان مردم از تعجب باز مانده، و سیل اعتراضات به سوی «مریم» سرازیر شد. مریم دستور داشت که به مردم برساند که، سؤالات خود را از همین کودک بپرسند. آنان گفتند: مگر طفل شیرخوار که در گهواره آرمیده است، می تواند سخن بگوید؟ در این هنگام عیسی لب به سخن گشود و گفت: «منم بنده خدا و دارای کتاب و در زمره پیامبران هستم». «(2)» هر گاه پیروان قرآن و تورات و مسیح، درباره ولادت این دو پیامبر اولوالعزم به استواری مطالب یاد شده گواهی می دهند؛ در اینصورت نباید درباره مطالب شگفت آوری که پیرامونِ میلاد مسعود پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله وارد شده است، تعجب کنند و آنها را سطحی بگیرند. ما در لابلای کتب تاریخی و حدیث چنین می خوانیم:

[شماره صفحه واقعی : 58]

ص: 5049


1- سوره طه/ 41- 43.
2- . سوره مریم/ 18- 32.

هنگام ولادت آن حضرت، ایوانِ کسری شکافت و چند کنگره آن فرو ریخت و آتشِ آتشکده فارس خاموش شد؛ دریاچه ساوه خشک گردید؛ بت های بتخانه مکه سرنگون شد؛ نوری از وجود آن حضرت، به سوی آسمان بلند شد که شعاع آن فرسنگ ها راه را روشن کرد؛ انوشیروان و مؤبدان خواب وحشتناکی دیدند؛ آن حضرت ختنه شده و ناف بریده به دنیا آمد و گفت: «أللَّه اکبرُ وَالحمدُلِلهِ کَثیراً سُبحانَ اللَّهِ بُکْرَهًو أصیلًا».

همه این مطالب، در منابع اصیلِ تواریخ و جوامع حدیث موجود است. «(1)»

سال و ماه و روز ولادت پیامبرصلی الله علیه و آله

عموم سیره نویسان اتفاق دارند که، تولّد پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله در عام الفیل، در سال 570 میلادی بوده است. زیرا آن حضرت به طور قطع، در سال 632 میلادی درگذشته است، و سن مبارک او 62 تا 63 بوده است. بنابراین، ولادت او در حدود 570 میلادی خواهد بود.

اکثرِ محدثان و مورخان بر این قول اتفاق دارند که تولد پیامبرصلی الله علیه و آله، در ماه «ربیع الاول» بوده، ولی در روز تولد او اختلاف دارند. معروف میان محدثان شیعه این است که آن حضرت، در هفدهم ربیع الاول، روز جمعه، پس از طلوع فجر چشم به دنیا گشود؛ و مشهور میان اهل تسنن این است که ولادت آن حضرت، در روز دوشنبه دوازدهم همان ماه اتفاق افتاده است. «(2)»

مراسم نامگذاری پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله

روز هفتم فرارسید. «عبدالمطلب»، برای عرض سپاسگزاری به درگاه الهی گوسفندی کشت و گروهی را دعوت نمود و در آن جشن باشکوه، که از عموم قریش دعوت شده بود؛ نام فرزند خود را «محمّد» گذارد. وقتی از او پرسیدند:

[شماره صفحه واقعی : 59]

ص: 5050


1- « تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 5،« بحارالانوار»، ج 15/ 248،« سیره حلبی»، ج 1/ 64.
2- مقریزی، در« الامتاع»، صفحه 3، همه اقوالی که در روز و ماه و سال تولد آن حضرت وجود دارد؛ آورده است، مراجعه شود.

چرا نام فرزند خود را محمد انتخاب کردید، درصورتی که این نام در میان اعراب کم سابقه است؟ گفت:

خواستم که در آسمان و زمین ستوده باشد. در این باره «حسان بن ثابت» شاعر رسول خداصلی الله علیه و آله چنین می گوید:

فشق له من اسمه لیجله فذوالعرش محمود وهذا محمد

آفریدگار، نامی از اسم خود برای پیامبرصلی الله علیه و آله خود مشتق نمود. از این جهت (خدا) «محمود» (پسندیده) و پیامبر او «محمد» (ستوده) است و هر دو کلمه از یک مادّه مشتقند و یک معنی را می رسانند. «(1)» قطعاً، الهام غیبی در انتخاب این نام بی دخالت نبوده است، زیرا نام محمد، اگر چه در میان اعراب معروف بود، ولی کمتر کسی تا آن زمان به آن نام نامیده شده بود. طبقِ آمار دقیقی که بعضی از تاریخ نویسان به دست آورده اند، تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نامگذاری شده بودند، چنان که شاعر در این باره گوید:

أنّ الّذین سُمُوا باسمِ محمد من قبلِ خیرِالناسِ ضِعفُ ثمان «(2)»

کسانی که به نام محمد، پیش از پیامبرصلی الله علیه و آله اسلام نام گذاری شده بودند، شانزده نفر بودند.

«احمد» یکی از نام های مشهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود

هر کس مختصر مطالعه ای در تاریخ زندگی رسول اکرمصلی الله علیه و آله داشته باشد؛ می داند که آن حضرت، از دوران کودکی دو نام داشت و مردم او را با هر دو نام خطاب می کردند. یکی «محمد» که جد بزرگوارش «عبدالمطلب» برای او انتخاب کرده بود، و دیگری «احمد» که مادرش «آمنه» او را به آن، نامیده بود. این مطلب یکی از مسلمات تاریخ اسلام است و سیره نویسان این مطلب را نقل کرده اند و مشروح این مطلب را در سیره حلبی می توانید بخوانید. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 60]

ص: 5051


1- « سیره حلبی»، ج 1/ 93.
2- همان مدرک/ 97.
3- « انسان العیون فی سیره الامین والمأمون»، ج 1/ 93- 100».

عموی گرامی وی، «ابوطالب»، که پس از درگذشت «عبدالمطلب»، کفالت و سرپرستی «محمد» به او واگذار شده بود؛ با عشق و علاقه زائدالوصفی، چهل و دو سال تمام، پروانه وار به گرد شمع وجود وی گشت، و از بذل جان و مال در حراست و حفاظت او دریغ ننمود. در اشعاری که درباره برادرزاده خود سروده، گاهی از او به نام «محمد» و گاهی به نام «احمد» اسم برده است و این خود حاکی از آن است که در آن زمان یکی از نام های معروف وی همان «احمد» بوده است.

دوران شیرخوارگی پیامبرصلی الله علیه و آله

نوزاد قریش فقط سه روز از مادر خود شیر خورد، و پس از او، دو زن دیگر به افتخار دایه گی پیامبرصلی الله علیه و آله نائل شده اند:

1- ثویبه: کنیز ابولهب که چهار ماه او را شیر داد. عمل او، تا آخرین لحظات مورد تقدیر رسول خداصلی الله علیه و آله و همسر پاک او (خدیجه) بود. وی قبلًا حمزه، عموی پیامبر را نیز شیر داده بود. پس از بعثت، پیامبرصلی الله علیه و آله کسی را فرستاد تا او را از «ابولهب» بخرد. وی امتناع ورزید، اما تا آخر عمر از کمک های پیامبرصلی الله علیه و آله بهره مند بود. هنگامی که پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله، از جنگ خیبر برمی گشت، از مرگ او آگاه شد و آثار تأثر در چهره مبارکش پدید آمد. از فرزند او سراغ گرفت تا در حقِّ او نیکی کند، ولی خبر یافت که او زودتر از مادر خود فوت کرده است. «(1)» 2- حلیمه: دختر ابی ذؤیب که از قبیله سعد بن بکر بن هوازن بوده است و فرزندان او عبارت بودند از:

عبداللَّه، انیسه، شیماء؛ آخرین فرزند او از پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله پرستاری نیز نموده است. رسم اشراف عرب این بود که فرزندان خود را به دایه ها می سپردند؛ و دایگان معمولًا در بیرون شهرها زندگی می کردند تا کودکان را در هوایصحرا پرورش دهند، و رشد و نمو کامل، و استخوان بندی آنها محکم تر شود؛ و ضمناً از بیماری وبای شهر «مکه» که خطر آن برای

[شماره صفحه واقعی : 61]

ص: 5052


1- « بحارالانوار»، جلد 15/ 384،« مناقب»، ابن شهر آشوب، ج 1/ 119.

نوزادان بیشتر بود مصون بمانند؛ و زبان عربی را در یک منطقه دست نخورده فراگیرند. در این قسمت دایگان قبیله «بنی سعد» مشهور بودند. آنها در موقع معیّنی به مکّه می آمدند، و هرکدام نوزادی را گرفته همراه خود می بردند. چهار ماه از تولد پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله گذشته بود که دایگان قبیله بنی سعد به مکّه آمدند و آن سال، قحط سالیِ عجیبی بود، از این نظر به کمک اشراف بیش از حد نیازمند بودند.

برخی از تاریخ نویسان می گویند: هیچ یک از دایه گان حاضر نشد به محمد شیر دهد، زیرا بیشتر طالب بودند که اطفال غیریتیم را انتخاب کنند تا از کمک های پدران آنها بهره مند شوند، و نوعاً از گرفتن طفل یتیم سر باز می زدند. حتی حلیمه این بار از قبول او سر باز زد ولی چون بر اثر ضعف اندام، هیچ کس طفل خود را به او نداد؛ ناچار شد که نوه عبدالمطلب را بپذیرد و با شوهر خود چنین گفت که: برویم همین طفل یتیم را بگیریم و با دست خالی برنگردیم، شاید لطف الهی شامل حال ما گردد. اتفاقاً حدس اوصائب درآمد، از آن لحظه که آماده شد به «محمد»، آن کودک یتیم، خدمت کند؛ الطاف الهی سراسر زندگی او را فراگرفت. «(1)» نخستین قسمت این تاریخ افسانه ای بیش نیست، زیرا عظمت خاندان بنی هاشم؛ و شخصیت مردی مانند «عبدالمطلب» که جود و احسان، نیکوکاری و دستگیری او از افتادگان، زبانزدِ خاص و عام بود، سبب می شد که نه تنها دایگان سرباز نزنند بلکه مایه سر و دست شکستن دایگان درباره او می گردید. از این جهت این بخش از تاریخ افسانه ای بیش نیست.

علت اینکه او را به دیگر دایگان ندادند، این بود که:

نوزاد قریش پستان هیچ یک از زنان شیرده را نگرفت. سرانجام، حلیمه سعدیه آمد پستان او را مکید. در این لحظه وجد و سرور خاندان عبدالمطلب را فراگرفت. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 62]

ص: 5053


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 162- 163.
2- « بحار»، ج 15/ 442.

عبدالمطلب، رو به حلیمه کرد و گفت: از کدام قبیله ای؟ گفت از: «بنی سعد». گفت: اسمت چیست؟ جواب داد: «حلیمه». عبدالمطلب از اسم و نام قبیله او بسیار مسرور شد و گفت:

آفرین آفرین، دو خوی پسندیده و دو خصلت شایسته، یکی سعادت و خوشبختی و دیگری حلم و بردباری. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 63]

ص: 5054


1- بخ بخ سعد وحلم. خصلتان فیهما خیرالدهر و عز الابد یا حلیمه-« سیره حلبی»، ج 1/ 106.

[شماره صفحه واقعی : 64]

ص: 5055

5 دوران کودکی پیامبرصلی الله علیه و آله

صفحات تاریخ گواهی می دهد که: زندگانی رهبر عالیقدر مسلمانان، از آغاز کودکی تا روزی که برای پیامبری برگزیده شد؛ متضمن یک سلسله حوادث شگفت انگیز است و تمام این حوادثِ شگفت انگیز، جنبه کرامت داشته و همگی گواهی می دهند که حیات و سرگذشت رسول گرامی یک زندگانی عادی نبوده است.

1- تاریخ نویسان، از قول «حلیمه» چنین نقل می کنند که او می گوید:

آنگاه که من پرورش نوزاد «آمنه» را متکفل شدم؛ در حضور مادر او، خواستم او را شیر دهم. پستان چب خود را که دارای شیر بود در دهان او نهادم؛ ولی کودک به پستان راست من بیشتر متمایل بود. اما من از روزی که بچه دار شده بودم، شیری در پستان راست خود ندیده بودم. اصرار نوزاد، مرا بر آن داشت که پستان راستِ بی شیر خود را در دهان او بگذارم. هماندم که کودک، شروع به مکیدن کرد، رگ های خشک آن پر از شیر شد و این پیش آمد موجب تعجب همه حضار گردید. «(1)» 2- باز او می گوید: از روزی که «محمدصلی الله علیه و آله» را به خانه خود بردم؛ روزبه روز خیر و برکت در خانه ام بیشتر شد، و دارائی و گله ام فزون تر گردید. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 65]

ص: 5056


1- « بحار»، ج 15/ 345.
2- « مناقب ابن شهر آشوب»، ج 1/ 24.

ما در قرآن، نظائر این جریان را درباره حضرت مریم (مادر حضرت عیسی) می خوانیم:

مثلًا می فرماید: وقتی وضع حمل مریم فرا رسید، به درختی پناه برد و از (شدت درد و تنهائی و وحشت از اتهام) از خدا تمنای مرگ کرد. در این موقعصدائی شنید:

«غمناک مباش، پروردگار تو چشمه آبی زیر پای تو قرار داده و درخت (خشکیده) خرما را تکان ده، خرمای تازه بر تو می ریزد». «(1)» اگر چه میان مریم و حلیمه، از نظر مقام و ملکات فاضله، فاصله زیاد است. ولی اگر لیاقت و آراستگی خود «مریم»، موجب این لطف الهی شده؛ اینجا هم ممکن است مقام و منزلتی که این نوزاد در درگاه خدا دارد، سبب شود که خدمتکار آن حضرت مشمول لطف الهی گردد.

[شماره صفحه واقعی : 66]

ص: 5057


1- « أَلَّا تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیّاً وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیّاً»« سوره مریم، آیه های 24- 25».

6 بازگشت به آغوش خانواده

اشاره

دایه مهربان محمد، پنج سال از وی محافظت کرد، و در تربیت و پرورش او کوشید. در طیّ این مدت زبان عربی فصیح را آموخت، که بعدها حضرتش به این افتخار می کرد. سپس «حلیمه» او را به مکه آورد، و مدتی نیز آغوش گرم مادر را دید، و تحت سرپرستی جدّ بزرگوار خود قرار گرفت؛ و یگانه مایه تسلی بازماندگان «عبداللَّه»، همان فرزندی بود که از او به یادگار مانده بود. «(1)»

سفری به «یثرب» و مرگ مادر

از روزی که نوعروس عبدالمطلب (آمنه)، شوهر جوان و ارجمند خود را از دست داده بود؛ پیوسته مترصد فرصت بود که به «یثرب» برود و آرامگاه شوهر خود را از نزدیک زیارت کند، و در ضمن، از خویشان خود در یثرب، دیداری به عمل آورد.

با خود فکر کرد که فرصت مناسبی به دست آمده، و فرزند گرامی او بزرگ شده است و می تواند در این راه شریک غم او گردد. آنان با «امّ ایمَن»، بار سفر بستند و راه یثرب را پیش گرفتند و یکماه تمام در آنجا ماندند. این سفر برای نوزاد قریش، با تألمات روحی توأم بود. زیرا برای نخستین بار دیدگان او به

[شماره صفحه واقعی : 67]

ص: 5058


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 167.

خانه ای افتاد که پدرش در آن جان داده و به خاک سپرده شده بود «(1)» و طبعاً مادر او تا آن روز چیزهائی از پدر وی برای او نقل کرده بود.

هنوز موجی از غم و اندوه در روح او حکمفرما بود که ناگهان، حادثه جانگداز دیگری پیش آمد، و امواجی دیگر از حزن و اندوه به وجود آورد. زیرا موقع مراجعت به مکّه، مادر عزیز خود را در میان راه، در محلّی به نام «أبواء» از دست داد. «(2)» این حادثه محمدصلی الله علیه و آله را بیش از پیش، در میان خویشاوندان عزیز و گرامی گردانید، و یگانه گلی که از این گلستان باقی مانده بود، فزون از حد مورد علاقه عبدالمطلب قرار گرفت. از این جهت او را از تمام فرزندان خود بیشتر دوست می داشت و بر همه مقدم می شمرد.

در اطراف کعبه، برای فرمانروای قریش (عبدالمطلب) بساطی پهن می کردند. سران قریش و فرزندان او در کنار بساط حلقه می زدند، هر موقع چشم او به یادگار «عبداللَّه» می افتاد، دستور می داد که راه را باز کنند تا یگانه بازمانده عبداللَّه را روی بساطی که نشسته است بنشاند. «(3)» قرآن مجید، دوره یتیمی پیامبرصلی الله علیه و آله را در سوره «الضحی» یادآور می شود و می گوید:

أَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوَی؛ «(4)»

«مگر تو را یتیم نیافت و پناه نداد؟»

حکمت یتیم گشتن نوزاد «قریش»، برای ما چندان روشن نیست. همین قدر می دانیم سیل خروشان حوادث بی حکمت نیست، ولی با این وضع می توان حدس زد که خدا خواست رهبر جهانیان، پیشوای بشر، پیش از آنکه زمام امور را به دست بگیرد و رهبری خود را آغاز کند، شیرینی و تلخی روزگار را بچشد، و در نشیب و فراز زندگی قرار گیرد؛ تا روحی بزرگ و روانی بردبار و شکیبا پیدا کند، و تجربیاتی از سختی ها بیندوزد، و خود را برای مواجهه با یک سلسله از

[شماره صفحه واقعی : 68]

ص: 5059


1- خانه ای که قبر حضرت عبداللَّه در آن قرار داشت، تا چندی پیش و قبل از توسعه فلکه« مسجدالنبی» محفوظ بود ولی اخیراً به بهانه توسعه فلکه، خانه ویران گردید و آثار قبر از بین رفت.
2- .« سیره حلبی»، ج 1/ 125.
3- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 168.
4- سوره الضحی/ 6.

شدائد، سختی ها، محرومیت ها و دربدری ها، آماده سازد.

خدای او خواست طاعتِ کسی بر گردن او نباشد؛ و از نخستین روزهای زندگی حرّ و آزاد بار آید، و مانند مردان خودساخته موجبات پیشرفت و ترقی و تعالی خود را به دست خویش فراهم سازد، تا روشن گردد که نبوغ، نبوغ بشری نیست، و پدر و مادر در سرنوشت او دخالتی نداشتند و عظمت و بزرگی او از منبع وحی سرچشمه گرفته است.

مرگ عبدالمطّلب

حوادث جانگداز جهان، پیوسته در مسیر زندگانی انسان خودنمائی می کنند. و مانند امواج کوه پیکرِ دریا، یکی پس از دیگری سر برداشته و کشتی زندگی او را مورد هدف قرار می دهند، و ضربات شکننده خود را بر روح و روان آدمیزاد وارد می سازند.

هنوز امواجی از اندوه، در دل پیامبرصلی الله علیه و آله حکومت می کرد، که برای بار سوم، با مصیبت بزرگتری مواجه گردید. هنوز هشت بهار بیشتر از عمر او نگذشته بود، که سرپرست و جدّ بزرگوار خود (عبدالمطلب) را از دست داد. مرگ «عبدالمطلب» آن چنان روح وی را فشرد که در روز مرگ او، تا لب قبر اشک ریخت، و هیچ گاه او را فراموش نمی کرد. «(1)»

سرپرستی ابوطالب

درباره شخصیت و عظمت ابوطالب سخنانی در بخش مخصوصی «(2)» خواهیم گفت؛ و اسلام و ایمان او را نسبت به پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، با مدارکصحیح اثبات خواهیم نمود، ولی اکنون مناسب است که برخی از حوادث مربوط به دوران سرپرستی «ابوطالب» را بیان کنیم.

[شماره صفحه واقعی : 69]

ص: 5060


1- یعقوبی در تاریخ خود ج 2 ص 7- 8 پیرامون سیره« عبدالمطلب» و اینکه او یک فرد« خداپرست» بود نه بت پرست، سخن گفته و یادآور شده است که بسیاری از دستورهای او در اسلام امضاء شده است.
2- حوادث سال دهم بعثت.

ابوطالب، روی عللی با افتخار، سرپرستی پیامبرصلی الله علیه و آله را بر عهده گرفت. زیرا ابوطالب با عبداللَّه، پدر «محمد»، از یک مادر بودند «(1)»، و شخصیتی بود معروف به سخاوت و نیکوکاری. از این لحاظ، «عبدالمطلب» او را برای نگاهداریِ نوه ارجمند خود برگزید. سطور طلائی تاریخ، شاهد خدمات گرانبهای او است که تدریجاً گفته خواهد شد.

سفری به سوی شام

بازرگانان «قریش»، طبق معمول، هر سال یکبار به سوی شام می رفتند. «ابوطالب» تصمیم گرفته بود که در سفر سالانه «قریش» شرکت کند؛ و مشکل برادرزاده خود را که آنی او را از خود جدا نمی کرد، چنین حل کرد که او را در «مکه» بگذارد و عده ای را برای حفاظت او بگمارد، ولی موقع حرکت کاروان، اشک در چشمان محمدصلی الله علیه و آله حلقه زد، و جدائی سرپرست خود را سخت شمرد. سیمای غمگین محمد، طوفانی از احساسات در دل ابوطالب پدید آورد؛ به گونه ای که ناچار شد، تن به مشقت بدهد، و محمدصلی الله علیه و آله را همراه خود ببرد. «(2)» مسافرت پیامبرصلی الله علیه و آله در سن دوازده سالگی، از سفرهای شیرین او به شمار می رود زیرا در این سفر، از «مدین» و «وادی القری» و «دیار ثمود»، عبور کرد و از مناظر زیبای طبیعی سرزمین شام دیدن به عمل آورد. هنوز کاروان «قریش»، به مقصد نرسیده بود که در نقطه ای به نام «بصری»، جریانی پیش آمد و تا حدی برنامه مسافرت ابوطالب را دگرگون ساخت. اینک تفصیل آن جریان.

سالیان درازی بود که راهبی مسیحی، به نام «بَحِیرا»، در سرزمین بُصری درصومعه مخصوص خود مشغول عبادت و مورد احترام مسیحیان آن حدود بود. کاروان های تجارتی، در مسیر خود در آن نقطه توقف می کردند و برای تبرّک به

[شماره صفحه واقعی : 70]

ص: 5061


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 179.
2- ابوطالب در اشعار خود سرگذشت این سفر را نقل کرده است به تاریخ ابن عساکر ج 1 ص 269- 272 و دیوان ابوطالب ص 33- 35 مراجعه بفرمایید.

حضور او می رسیدند. از حسنِ تصادف، «بحیراء» با کاروان بازرگانی «قریش» روبرو گردید. چشم او به برادرزاده «ابوطالب» افتاد و توجه او را جلب کرد. نگاه های مرموز و عمیق او نشانه رازی بود که در دل او نهفته بود؛ دقایقی خیره خیره به او نگاه کرد. یک مرتبه مُهر خاموشی را شکست و گفت: این طفل متعلق به کدام یک از شماها است؟ گروهی از جمعیت رو به عموی او کردند و گفتند: متعلق به ابوطالب است. ابوطالب گفت او برادرزاده من است.

«بحیراء» گفت: این طفل آینده درخشانی دارد، این همان پیامبر موعود است که کتاب های آسمانی از نبوت جهانی و حکومت گسترده او خبر داده اند. این همان پیامبری است که من نام او و نام پدر و فامیل او را در کتاب های دینی خوانده ام و می دانم از کجا طلوع می کند و به چه نحو آئین او در جهان گسترش پیدا می نماید. ولی بر شما لازم است که او را از چشمِ یهود پنهان سازید، زیرا اگر آنان بفهمند او را می کشند. «(1)» بیشتر تاریخ نویسان برآنند که برادرزاده «ابوطالب» از آن نقطه (بصری) تجاوز نکرد، ولی روشن نیست که آیا عموی محمد او را همراه کسی به مکه فرستاد؟ (و این مطلب بسیار بعید به نظر می رسد که ابوطالب پس از شنیدن سخنان راهب، او را از خود جدا کند)، یا اینکه خود او همراه برادرزاده راه مکه را پیش گرفت و از ادامه سفر منصرف گشت. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 71]

ص: 5062


1- تاریخ طبری ج 1/ 33- 34 و ابن هشام در سیره ج 1/ 180- 183، جریان را مبسوطتر و گسترده تر از این نقل کرده است ولی فشرده آن همان است که نقل کردیم.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 194.

[شماره صفحه واقعی : 72]

ص: 5063

7 دوران جوانی

اشاره

رهبران جامعه باید بردبار وصابر، نیرومند و قوی و شجاع و دلاور و نترس و قویدل و دارای روحی بزرگ باشند.

مردان بزدل و ترسو؛ زبون و ضعیف النفس؛ بی اراده و سست، چگونه می توانند اجتماع را از راه های پر پیچ و خم عبور دهند؟ چطور می توانند در برابر دشمن مقاومت کنند، و موجودیت و شخصیت خود را از دستبرد این و آن حفظ نمایند؟

عظمت و بزرگی روح زمامدار، و قدرت و نیروی جسمی و روانی او تأثیر عجیبی در پیروان خود دارد.

وقتی امیر مؤمنان، یکی ازصمیمی ترین یاران خود را به حکومت مصر انتخاب نمود؛ نامه ای به مردم ستمدیده کشور مصر، که از مظالم حکومت وقت به ستوه آمده بودند، نوشت. در آن نامه، فرماندار خود را به دلاوری و شجاعت روحی توصیف نمود.

اینک فرازی چند، از آن نامه که شرایط واقعی یک زمامدار را بیان می کند:

«... یکی از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای ترس، به خواب نمی رود و از دشمنان در اوقات بیم و هراس سر باز نمی زند. بر بدکاران از آتشِ سوزان سخت تر است و او «مالک بن حارث» از قبیله مذحج است. سخن او را بشنوید و امر و فرمان او را اجرا کنید؛ زیرا او شمشیری است از

[شماره صفحه واقعی : 73]

ص: 5064

شمشیرهای خدا که تیزی آن کند نمی شود، و ضربت آن بی اثر نمی گردد». «(1)»

قدرت روحی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

در جبین عزیزِ «قریش»، از دوران کودکی و جوانی، آثار قدرت و شجاعت،صلابت و نیرومندی نمایان بود. وی در سن پانزده سالگی، در یکی از جنگ های قریش با طائفه «هوازن» که آن را «حرب فجار» می نامند، شرکت داشت. کار او در جبهه رزم، این بود که تیر به عموهای خود می رساند.

ابن هشام در سیره خود «(2)»، این جمله را از آن حضرت نقل می کند که حضرتش فرمود: «کُنتُ أُنبِّل علی أعمامِی»؛ «به عموهایم تیر می دادم تا پرتاب کنند.»

شرکت او در این جنگ، آن هم با این سن و سال، ما را به شجاعت آن حضرت رهبری می کند و روشن می شود که چرا امیر مؤمنان علیه السلام درباره پیامبرصلی الله علیه و آله می فرماید: «هر موقع، کار در جبهه جنگ، عرصه بر ما (سربازان اسلام) سخت و دشوار می شد، به پیامبرصلی الله علیه و آله پناه می بردیم و کسی از ما به دشمن از او نزدیکتر نبود.» «(3)» ما به خواست خدا، در بخش جهاد مسلمانان با مشرکان، به اصول تعلیمات نظامی اشاره خواهیم کرد، و طرز مبارزه آنان را که همگی به دستور آن حضرتصورت می گرفت؛ بیان خواهیم کرد، و این خود یکی از بحث های شیرین تاریخ اسلام است.

[شماره صفحه واقعی : 74]

ص: 5065


1- أمّا بَعدُ فَقَد بَعَثتُ إلَیکُم عَبداً مِن عِباداللَّهِ لایَنامُ أیّامَ الخَوفِ، ولایَنْکُلُ عَنِ الاعداءِ ساعاتِ الرَّوع. أشَدَّ علی الفُجّارِ مِن حَریق النّارِ، و هُوَ مالِک بنُ الحارثِ أخُوا مَذحَج، فاسمَعوا لَهُ و أطیعُوا أمرَهُ فیما طابَقَ الحقَّ، فَإنَّهُ سیف مِن سُیوف اللهِ لا کَلیلُ الظَّبَهِ و لا نَابِی الضَّریبه.« نهج البلاغه عبده»، ج 3/ 92.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 186 ابن اثیر در« النهایه» پس از نقل حدیث و ضبط« انَبّل» با تشدید می گوید: أذا ناوَلتَه النبلِ یَرمی، به ماده« نبل» مراجعه شود.
3- کُنّا إذا أحمَرَّ البأس اتَّقَینا بِرَسول اللَّه صلی الله علیه و آله، فَلَم یَکُن أحَدٌ مِنّا أقرَبُ إلی العَدُوِّ مِنهُ.« نهج البلاغه عبده»، ج 3/ 214.

8 از شبانی تا تجارت

اشاره

پیامبران، بخشی از عمر خود را پیش از رسیدن به مقام نبوت، در چوپانی و شبانی می گذراندند. مدتی در بیابان ها به تربیت حیوانات اشتغال می ورزیدند، تا در طریق تربیت انسان ها شکیبا و بردبار باشند، و تمام مصائب و سختی ها را آسان بشمارند. زیرا اگر شخصی توانست دشواری های تربیت حیوان را، که از نظر هوش و فهم با انسان قابل مقایسه نیست، بپذیرد؛ قطعاً خواهد توانست هدایت گمراهان را که شالوده فطرت آنان را ایمان به خدا تشکیل می دهد، بر عهده بگیرد. از این جهت در حدیثی می خوانیم:

«ما بَعَثَ اللَّهُ نَبیّاً قَطُّ حَتّی یَستَرعیه الغنم لیعلمه بذلک رعیه للنّاس»؛ «(1)»

«خدا هیچ پیامبری را برنیانگیخت، مگر این که او را بر شبانی گمارد تا از این طریق، تربیت مردم را به او بیاموزد.»

پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله نیز قسمتی از عمر خود را در همین طریق گذرانید. بسیاری از سیره نویسان، این جمله را نقل نموده اند که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«تمام پیامبران پیش از آنکه به مقام نبوت برسند، مدتی چوپانی کرده اند. عرض کردند: آیا شما نیز شبانی نموده اید؟ فرمود: بلی من مدتی گوسفندانِ اهل مکه را، در سرزمینِ «قراریط» شبانی می کردم». «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 75]

ص: 5066


1- .« سفینهالبحار»، ماده نبی.
2- . ما مِن نَبِیّ إلّاوَقَد رَعی الغَنَم، قیلَ و أنتَ یا رسُول اللَّه؟ فقال: أنا رَعَیتُها لاهلِ مَکّه بِالقراریطِ-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 166.

شخصیتی که باید با ابوجهل ها و ابولهب ها مبارزه کند، و از افراد زبون که اندازه شعور و ادراک آنها، این بود که در برابر هر سنگ و چوبی خاضع می شدند؛ افرادی بسازد که در برابر هیچ اراده ای، جز اراده حق خاضع و تسلیم نشوند، باید مدت ها از راه های گوناگون، درسِصبر و شکیبایی را بیاموزد.

علتِ دیگر:

در اینجا، علت دیگری نیز برای این کار می توان یادآوری کرد و آن این که:

برای آزادمردی که در عروق او خون غیرت و شجاعت می گردد؛ دیدنِ مناظر زورگوئی زورمندان قریش و تظاهر آنان به ناپاکی، سخت و گران می باشد. روی گردانیِ جامعه مکه، از پرستش حق، طواف آنان در اطرافِ بت های بی روح، بیش از هر چیز برای یک شخص فهمیده ناگوار است. از این جهت، پیامبرصلی الله علیه و آله مصلحت را در این دید که مدتی در گوشه بیابان ها، دامنه کوه ها، که طبعاً از اجتماع کثیف آن روز دور می گشت به سر برد، تا از آلام روحی که معلول اوضاع رقت بار محیط آن روز بود، آسوده شود.

البته این مطلب، نه به این معنی است که مردِ متّقی باید در برابر فساد سکوت برگزیند و فقط حساب زندگی خود را از آنان جدا سازد؛ بلکه از آنجا که پیامبرصلی الله علیه و آله از جانب خدا مأمور به سکوت بود، و زمینه «بعثت» فراهم نگشته بود، از این جهت یک چنین روشی را برگزید.

علت سوم:

این کار فرصتی بود برای مطالعهصفحه زیبای آسمان، و اوضاع ستارگان، دقت در آیات تکوینی وانفسی که همگی نشانه های وجود او می باشند.

قلوب پیامبران، با اینکه از آغاز آفرینش با مشعل فروزان توحید روشن می باشد؛ ولی خود را از مطالعه در آیات الهی و عوالم هستی بی نیاز نمی دیدند، و از همین طریق به آخرین درجات یقین و ایمان نائل می گردیدند و به ملکوت

[شماره صفحه واقعی : 76]

ص: 5067

آسمان ها و زمین راه می یافتند. «(1)»

پیشنهاد ابوطالب

ابوطالب که خود بزرگ «قریش بود و به سخاوت و شهامت و مناعتِ طبع معروفیت داشت؛ وضع دشوار زندگی برادرزاده، او را وادار نمود که برای وی شغلی درنظر بگیرد. از این لحاظ، به برادرزاده خود چنین پیشنهاد کرد:

«خدیجه» دختر «خویلد»، که از بازرگانان قریش است؛ دنبال مرد ایمنی می گردد که زمام تجارت او را بر عهده بگیرد، و از طرفِ او در کاروانِ بازرگانی «قریش» شرکت کند، و مال التجاره او را در شام به فروش برساند، چه بهتر، ای محمد خود را به وی معرفی نمائی. «(2)» مناعت و بلندیِ روح پیامبرصلی الله علیه و آله، مانع از آن بود که مستقیماً بدون هیچ سابقه و درخواستی، پیش «خدیجه» برود و چنین پیشنهادی کند. از این لحاظ به عموی خود چنین گفت: شاید خودِ خدیجه دنبال من بفرستد، زیرا می دانست او در میان مردم به لقب «امین» معروف است. اتفاقاً جریان نیز همین طور شد. وقتی «خدیجه» از مذاکرات ابوطالب با پیامبرصلی الله علیه و آله آگاهی پیدا کرد؛ فوراً، کسی را دنبال پیامبرصلی الله علیه و آله فرستاد و گفت: چیزی که مرا شیفته تو نموده است، همان راستگوئی، امانت داری و اخلاق پسندیده تو است، و من حاضرم دو برابر آنچه به دیگران می دادم، به تو بدهم و دو غلام خود را همراه تو بفرستم که در تمام مراحل فرمانبردار تو باشند. «(3)» رسول خداصلی الله علیه و آله، جریان را برای عموی خود بیان کرد. وی در پاسخ چنین گفت:

این پیش آمد وسیله ای است برای زندگی که خدا آن را به سوی تو فرستاده

[شماره صفحه واقعی : 77]

ص: 5068


1- برخی از سیره نویسان مانند« حلبی» و« زینی دحلان» به پیروی از مؤلف« فتح الباری»، در تشریح فلسفه« شبانی» پیامبر صلی الله علیه و آله، سخنانی گفته اند که با موازین علمی تطبیق نمی کند. اگر چوپانی حضرت صحیح باشد علل آن همان است که در بالا نگارش یافت.
2- .« بحار»، ج 16/ 22.
3- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 158؛« کامل ابن اثیر»، ج 2/ 24.

است. «(1)» در اینجا از یادآوری نکته ای ناگزیریم و آن اینکه:

آیا پیامبرصلی الله علیه و آله در کاروان قریش به عنوان «اجیرِ خدیجه» شرکت نمود، یا کار بهصورت دیگر بود و آن اینکه:

پیامبرصلی الله علیه و آله، قرارداد بست که در منافع کالاهای بازرگانی سهیم گردد، و جریان بهصورت عقد «مضاربه» انجام گرفت.

مقام و موقعیت بیتِ هاشمی، عزت نفس و مناعت طبع پیامبرصلی الله علیه و آله، ایجاب می کند که جریان به صورت دوم انجام گیرد، نه بهصورت اجیری و این مطلب را دو چیز تأیید می کند:

اولًا: در پیشنهاد ابوطالب، کلمه ای که حاکی از «اجیر شدنِ» برادرزاده اش باشد، نیست. بلکه او با دیگر برادرهای خود قبلًا چنین مذاکره کرد و گفت: برخیزیم برویم خانه «خدیجه» از او بخواهیم که مالی در اختیار «محمد» بگذارد، تا او با آن تجارت کند. «(2)» ثانیاً: یعقوبی، در تاریخ خود می نویسد: هرگز پیامبرصلی الله علیه و آله در طول عمر خود اجیرِ کسی نگردید. «(3)» کاروان «قریش» آماده حرکت شد. کالاهای بازرگانی «خدیجه» نیز در آن میان بود. در این هنگام «خدیجه»، شتری راهوار و مقداری کالای گرانبها در اختیار وکیل خود گذارد، و ضمناً به دو غلام خود دستور داد، که در تمام مراحل کمال ادب را به جا آورند، و هر چه او انجام داد، ابداً اعتراض ننمایند و در هر حال مطیع او باشند.

بالاخره کاروان به مقصد رسید و همگی در این مسافرت سودی بردند، ولی پیامبرصلی الله علیه و آله بیش از همه سود برد؛ و چیزهائی نیز، برای فروش در بازار «تهامه» خرید.

[شماره صفحه واقعی : 78]

ص: 5069


1- أنّ هذا الرِزقِ ساقَهُ اللَّهُ الیک.
2- . متن تاریخ چنین است: امضوا بنا الی دار خدیجه بنت خویلد حتی نسألها ان تعطی محمداً مالًایتّجر به-« بحار»، ج 16/ 22.
3- « تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 16، چاپ نجف.

کاروان «قریش»، پس از پیروزی کامل، راه مکه را پیش گرفت. جوان «قریش» در این سفر، برای بار دوم از دیار عاد و ثمود گذشت. سکوت مرگباری که در محیط زندگی آن گروه سرکش حکمفرما بود؛ او را بیشتر به عوالم دیگر متوجه نمود. علاوه بر این، خاطرات سفر سابق تجدید شد. به یاد روزی افتاد که همراه عموی خود، همین بیابان ها را پشت سر می نهاد. کاروانِ قریش به مکه نزدیک شد، «میسره»، غلامِ خدیجه، رو به رسول خداصلی الله علیه و آله نمود و گفت: چه بهتر شما پیش از ما وارد «مکه» شوید، و «خدیجه» را از جریان تجارت، و سود بی سابقه ای که امسال نصیب ما گشته است، آگاه سازید. پیامبرصلی الله علیه و آله در حالی که «خدیجه» در غرفه خود نشسته بود، وارد مکه شد.

«خدیجه» به استقبال او دوید، و او را وارد غرفه نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله با بیان شیرین خود، جریان کالاها را تشریح کرد، چیزی نگذشت که «میسره» وارد شد. «(1)» غلام «خدیجه»، میسره آنچه را در این سفر دیده بود؛ که تمام آنها بر عظمت و معنویت محمد امینصلی الله علیه و آله گواهی می داد، برای خدیجه موبه مو تعریف کرد. از جمله اینکه:

«امین»، بر سر موضوعی با تاجری اختلاف پیدا نمود، آن مرد به او گفت: به «لات» و «عُزی» سوگند بخور، تا من سخن تو را بپذیرم. «امین»، در پاسخ او چنین گفت: پست ترین و مبغوض ترین موجودات پیش من، همان لات و عُزّی است که تو آن ها را می پرستی. «(2)» و نیز میسره اضافه نمود که: در «بصری»، «امین» به منظور استراحت زیر سایه درختی نشست. در همین هنگام، چشم راهبی که درصومعه خود نشسته بود به امین افتاد، و آمد از من نام او را پرسید. سپس چنین گفت:

«این مرد که زیر سایه این درخت نشسته است؛ همان پیامبری است که در «تورات و انجیل» درباره او بشارت های فراوانی خوانده ام! «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 79]

ص: 5070


1- « الخرایج»/ 186؛« بحار»، ج 16/ 4.
2- « طبقات الکبری»، ج 1/ 130، چاپ دار صادر.
3- .« بحار»، ج 16/ 18.
خدیجه بانوی اسلام

تا آن روز وضع مالی و اقتصادی رسول گرامیصلی الله علیه و آله مرتب نبود؛ و هنوز به کمک های مالی عموی خود ابوطالب نیازمند بود. وضع کار و کسب او، ظاهراً چندان ریشه دار نبود، که بتواند همسری انتخاب کند و تشکیل عائله دهد.

سفر اخیر وی به شام، آن هم به طرز وکالت و نمایندگی از طرف یکی از زنانِ متمکن سرشناس قریش (خدیجه)، تا حدی وضع مالی و اقتصادی او را تثبیت نمود. دلاوری و کاردانی جوان قریش، مورد اعجاب خدیجه قرار گرفت. حاضر شد که مبلغی را علاوه بر قرارداد، به عنوان جایزه بپردازد. ولی «جوان قریش»، فقط اجرتی را که در آغاز کار معین شده بود دریافت نمود و سپس راه خانه ابوطالب را پیش گرفت و آنچه در این راه به دست آورده بود، برای این که گشایشی در وضع زندگی ابوطالب پدید آید؛ همه را در اختیار او گذارد.

عموی چشم به راه، با دیدن برادرزاده خود که یادگار پدر (عبدالمطلب) و برادر بود، اشک شوق در چشمان او حلقه زد؛ و از پیروزی او در کار تجارت و سودی که عاید او گشته بود بسیار خوشحال گشت و حاضر شد که دو اسب و دو شتر در اختیار برادرزاده بگذارد، تا به شغل بازرگانی ادامه دهد، و از پولی که در این سفر به دست آورده و همه را در اختیار عمو گذارده بود، همسری برای او انتخاب کند.

در چنین شرائط، رسول گرامیصلی الله علیه و آله تصمیم قاطع گرفت که همسری به عنوان شریک زندگی انتخاب نماید.

ولی چطور شد این قرعه به نام خدیجه افتاد در حالی که قبلًا پیشنهاد ثروتمندترین و متنفذترین رجال قریش را مانند «عقبه بن ابی معیط»، «ابوجهل» و «ابوسفیان» را درباره ازدواج با خود، رد کرده بود و چه عللی این دو شخص را که از نظر زندگی کاملًا مختلف بودند، به هم نزدیک کرد و آن چنان رابطه و الفت و محبت و معنویت میان آنان پدید آورد که خدیجه تمام ثروت خود را در اختیار محمدصلی الله علیه و آله گذارد، و در راه توحید و اعلای کلمه حق مصرف گردید. خانه ای که اطراف آن را کرسی های عاج نشان وصدف نشان پر کرده بود، و حریرهای هند و پرده های زربفت ایران آرایش داده

[شماره صفحه واقعی : 80]

ص: 5071

بود، بالاخره پناهگاه مسلمانان شد؟

ریشه این حوادث را باید در تاریخ زندگانی خدیجه جستجو نمود. چیزی که مسلم است این است که:

این نوع گذشت و فداکاری تا ریشه ثابت و پاک و معنوی نداشته باشد،صورت نمی پذیرد.

صفحات تاریخ گواهی می دهد که این ازدواج معلول و مولود ایمان خدیجه به تقوی و پاکدامنی و عفت و امانت عزیز قریش بود. شرح زندگانی خدیجه و روایاتی که در فضیلت او وارد شده است، این مطلب را بیشتر روشن می نماید.

خدیجه زنی پاکدامن و عفیف بود، پیوسته دنبال شوهری متقی و پرهیزگار می گشت از این نظر پیامبرصلی الله علیه و آله درباره وی فرمود: «خدیجه از زنان بافضیلت بهشت است». اول کسی که از زنان، به محمدصلی الله علیه و آله ایمان آورد، خدیجه بود. امیر مؤمنان علیه السلام، در خطبه ای که به غربت اسلام در آغاز بعثت اشاره می نماید، می فرماید:

«خانواده مسلمانی در اسلام نبود، جز خانواده ای که از پیامبرصلی الله علیه و آله و خدیجه علیها السلام تشکیل یافته بود و من سومین نفر آنها بودم». «(1)» «ابن اثیر» می نویسد: تاجری به نام «عفیف» وارد مسجدالحرام شد و از اجتماع و عبادت یک جمعیتِ سه نفری کاملًا در شگفت ماند. دید پیامبرصلی الله علیه و آله با خدیجه علیها السلام و علی علیه السلام مشغول پرستش خدایند. خدائی که مردم آن منطقه، پرستش او را فراموش کرده اند و به «خدایان» پیوسته اند. وی برای تحقیق، با عموی پیامبر «عباس» ملاقات کرد و آنچه را دیده بود به وی گفت و از حقیقت امر پرسید. وی گفت: نفر نخست مدعی نبوت و پیامبری و آن زن، همسر وی خدیجه و نفر سوم فرزند برادرم علی علیه السلام است. سپس افزود:

در روی زمین کسی را سراغ ندارم که پیرو این آئین باشد، جز همین سه نفر. «(2)» بیان و نقلِ روایاتی که در فضیلت خدیجه علیها السلام وارد شده است؛ از حوصله گفتار ما بیرون است. چه بهتر به تفصیل عللی که این حادثه تاریخی را پدید آورد،

[شماره صفحه واقعی : 81]

ص: 5072


1- لَم یَجمَع بَیت واحِد یَومَئذ فی الاسلامِ غَیرَ رسولِ اللَّهِ و خَدیجَهَ و انا ثالِثُهُما-« نهج البلاغه»، خطبه قاصعه.
2- ما عَلِمتُ علی ظَهرِ الأرض کُلّها عَلی هذا الدّین غَیرَ هؤلاء الثّلثَهِ-« اسد الغابه»، ماده« عفیف».

بپردازیم.

علل ظاهری و باطنیِ این ازدواج

مردان مادی که همه چیز را از دریچه مادیگری مطالعه می کنند، پیش خود چنین تصور می کنند که:

چون خدیجه ثروتمند و تجارت پیشه بود، برای امور تجارتی خود، به یک مرد امین بیش از هر چیزی نیازمند بود. از این لحاظ، با محمدصلی الله علیه و آله ازدواج نمود، و محمد نیز از وضع زندگی آبرومندانه او آگاه بود با این که توافق سنی نداشتند؛ تقاضای او را پذیرفت.

ولی آنچه را تاریخ نشان می دهد، این است که محرّکِ خدیجه برای ازدواج با امین قریش، یک سلسله جهات معنوی بود، نه جنبه های مادی. اینک شواهد ما:

1- هنگامی که از «میسره»، سرگذشتِ سفر جوان قریش را می پرسد؛ او کراماتی را که در طول این سفر از او دیده بود، و آنچه را از راهب شام شنیده بود، برای او نقل می نماید. «خدیجه»، شوق مفرطی که سرچشمه آن علاقه به معنویتِ محمدصلی الله علیه و آله بود در خود احساس می کند، و بی اختیار به او می گوید:

میسره! کافی است، علاقه مرا به محمد؛ دو چندان کردی. برو من تو و همسرت را آزاد کردم و دویست درهم و دو اسب و لباس گرانبهائی در اختیار تو می گذارم.

سپس آنچه را از «میسره» شنیده بود، برای «ورقه بن نوفل» که دانای عرب بود، نقل می کند. او می گوید:

صاحب این کرامات پیامبر عربی است. «(1)» 2- روزی «خدیجه» در خانه خود نشسته بود، و دور او را کنیزان و غلامان گرفته بودند. یکی از دانشمندان «یهود» نیز در آن محفل بود. اتفاقاً «جوان قریش» از کنار منزل آن ها گذشت، و چشم دانشمند «یهود» به پیامبرصلی الله علیه و آله افتاد. فوراً از خدیجه درخواست نمود؛ که از «محمد» تقاضا کند از مقصد خود منصرف شود و چند دقیقه در این مجلس شرکت نماید. رسول گرامیصلی الله علیه و آله تقاضای

[شماره صفحه واقعی : 82]

ص: 5073


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 26.

دانای «یهود» را که مبنی بر نشان دادن علائم نبوت در بدن او بود پذیرفت. در این هنگام، «خدیجه» رو به دانشمند «یهودی» کرد و گفت:

هرگاه عموهای او از تفتیش و کنجکاوی تو آگاه گردند، عکس العمل بدی نشان می دهند. زیرا آنان از گروه یهود به برادرزاده خود هراسانند.

در این موقع، دانای «یهود» گفت:

مگر می شود به محمد کسیصدمه ای برساند! درصورتی که دست تقدیر، او را برای ختم نبوت و ارشاد مردم پرورش داده است. «خدیجه» گفت: از کجا می گوئی که او حائز چنین مقام می شود؟

وی گفت: من علائم پیامبر آخرالزمان را در تورات خوانده ام؛ و از نشانه های او این است که پدر و مادر او می میرند، و جد و عموی وی از او حمایت می نمایند و از «قریش» زنی را انتخاب می نماید که سیده قریش است.

سپس اشاره به «خدیجه» نمود و گفت: خوشا به حال کسی که افتخار همسری او را به دست آورد. «(1)» 3- ورقه، عموی خدیجه، از دانایان عرب بود، و اطلاعاتِ فراوانی درباره کتب عهدین داشت و مکرر می گفت که: مردی از میان «قریش»، از طرف خدا برای هدایت مردم برانگیخته می شود و یکی از ثروتمندترین زنان «قریش» را می گیرد. و چون «خدیجه»، ثروتمندترین زنان قریش بود؛ از این لحاظ گاه و بیگاه به خدیجه می گفت: روزی فرا رسد که تو با شریفترین مردِ روی زمین وصلت می کنی!

4- خدیجه، شبی در خواب دید، خورشید، بالای مکه چرخ خورد و کم کم پائین آمد و در خانه او فرود آمد. خواب خود را برای ورقه نقل کرد. وی چنین تعبیر نمود:

با مرد بزرگی ازدواج خواهی نمود که شهرت او عالم گیر خواهد شد.

این ها جریان هایی است که بعضی از مورخان «(2)» نقل نموده اند و در بسیاری از کتب تاریخی نیز ثبت شده است. مجموع این ها، علل تمایل خدیجه را آفتابی می کند که این تمایل بیشتر مولود ایمان و اعتقاد او به معنویت جوان قریش بود. و این که امین، برای تجارت او از دیگران مناسب تر است؛ شاید کمترین اثری در

[شماره صفحه واقعی : 83]

ص: 5074


1- .« بحار»، ج 16/ 19.
2- .« بحار»، ج 6/ 104.

ایجاد این وصلت نداشته است.

کیفیّت خواستگاری خدیجه

قدر مسلم این است که پیشنهاد، ابتدا از طرف خود خدیجه بوده است. حتی ابن هشام «(1)» نقل می کند که:

خدیجه؛ شخصاً تمایلاتِ خود را اظهار کرد و چنین گفت:

عموزاده! من بر اثر خویشی که میان من و تو برقرار است و آن عظمت و عزّتی که میان قوم خود داری و امانت و حسن خلق، و راستگوئی که از تو مشهود است؛ جداً مایلم با تو ازدواج کنم. «امین قریش»، به او پاسخ داد که؛ لازم است عموهای خود را از این کار آگاه سازد و با مشورت آنها این کار را انجام دهد.

بیشتر مورخان معتقدند که نفیسه، دختر «علیه»، پیام خدیجه را به پیامبرصلی الله علیه و آله به طرز زیر رساند:

«محمد! چرا شبستان زندگی خود را با چراغ همسر روشن نمی کنی؟ هرگاه من تو را به زیبائی و ثروت، شرافت و عزت دعوت کنم می پذیری؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

منظورت کیست؟ وی «خدیجه» را معرفی کرد.

حضرت فرمود: آیا (خدیجه) به این کار حاضر می شود؛ با این که وضع زندگی من با او فرق زیادی دارد؟

نفیسه گفت: اختیار او در دست من است، و من او را حاضر می کنم. تو وقتی را معین کن، که وکیل او (عمروبن اسد) «(2)» با شما و اقوامتان دور هم گرد آمده و مراسم عقد و جشن برگزار شود».

رسول گرامیصلی الله علیه و آله، با عموهای بزرگوار خود (ابوطالب) جریان را مذاکره کرد. مجلسِ باشکوهی که شخصیتهای بزرگ قریش را دربرداشت، تشکیل گردید. نخست، ابوطالب خطبه ای خواند که آغاز آن حمد و ثنای خداست و برادرزاده

[شماره صفحه واقعی : 84]

ص: 5075


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 204.
2- معروف این است که پدر خدیجه خویلد بن اسد در جنگ فجار فوت کرده بود. از این جهت، عموی او از طرف او صیغه عقد را جاری کرد. روی این حساب، مطلبی که برخی از تاریخ نویسان، ضبط کرده اند که: خویلد در آغاز کار، رضایت نداشت، سپس روی تمایلات شدید خدیجه راضی شد؛ بی اساس است.

خود را چنین معرفی کرد: برادرزاده من، محمد بن عبداللَّه، با هر مردی از قریش موازنه و مقایسه شود؛ بر او برتری دارد. و اگر چه از هرگونه ثروتی محروم است، لکن ثروت سایه ای است رفتنی و اصل و نسب چیزی است ماندنی ... «(1)» چون خطبه ابوطالب، مبنی بر معرفیِ قریش و خاندان هاشم بود؛ در برابر آن «ورقه بن نوفل بن اسد» که از بستگان خدیجه بود، ضمن خطابه ای گفت: کسی از قریش منکر فضل شما نیست، ما ازصمیم دل می خواهیم دست به ریسمان شرافت شما بزنیم. «(2)» عقد نکاح جاری شد و مهریه چهارصد دینار معین شده و بعضی گفته اند که مهریه بیست شتر بوده است.

سن خدیجه

معروف این است که خدیجه هنگام ازدواج 40 ساله بود و 15 سال پیش از عام الفیل، قدم به عرصه وجود نهاده است. ولی بعضی کمتر از این نوشته اند. وی قبلًا دو شوهر کرده بود، به نام های «عتیق بن عائذ» و «ابوهاله مالک بن بناش التمیمی» که رشته زندگی هر کدام به وسیله مرگ پاشیده شده بود.

[شماره صفحه واقعی : 85]

ص: 5076


1- . ثمّ ان ابن اخی هذا محمد بن عبداللَّه صلی الله علیه و آله لایوازن برجل من قریش الارجح به، ولایقاس بأحد منهم، الّاعظّم منه، وان کان فی المال مقلًافان المال، وظل زائل ...« مناقب»، ج 1/ 30،« بحار»، ج 16/ 16.
2- معروف این است که:« ورقه»، عموی« خدیجه» بود. ولی این مطلب، جای بحث و بررسی است. زیرا« خدیجه»، دختر« خویلد» فرزند« اسد» است، ولی« ورقه» فرزند« نوفل» فرزند« اسد» است. بنابراین، هردو عموزاده خواهند بود نه عمو و برادرزاده.

[شماره صفحه واقعی : 86]

ص: 5077

9 از ازدواج تابعثت

دوران جوانی پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله

در این که جوان قریش، شجاع و دلیر، نیرومند و تندرست،صحیح و سالم بود؛ جای گفتگو نیست. زیرا در محیط آزاد و دور از غوغایِ زندگی پرورش یافته بود، و خانواده ای که در میان آنها دیده به جهان گشود، همگی عنصر شهامت و شجاعت بودند. ثروتی، مانند ثروت خدیجه در اختیار داشت، و وسائل خوشگذرانی از هر جهت برای او آماده بود. ولی باید دید که او از این امکانات مادی چگونه استفاده کرد؟ آیا بساط عیش و عشرت پهن نمود و مانند بسیاری از جوانان، در فکر اشباع غرائز خود برآمد؟ یا با این وسائل و امکانات، برنامه دیگری برگزید که از سراسر آن؛ دورنمای زندگی پر از معنویت او هویدا بود؟ تاریخ گواهی می دهد که او بسان مردان عاقل و کارآزموده زندگی می کرد. همیشه از خوشگذرانی و بی خبری گریزان بود. پیوسته بر سیما، آثار تفکر و تدبر داشت، و برای دوری از فساد اجتماع، گاهی مدت ها در دامنه کوه ها، میان غار، بساط زندگی را پهن می نمود و در آثار قدرت وصنع وجود به مطالعه می پرداخت.

عواطف جوانی او

در بازار مکه واقعه ای رخ داد که عواطف انسانی او را جریحه دار ساخت. دید قماربازی، مشغول قمار است و از بدیِ بخت، شتر خود را باخت، خانه مسکونی

[شماره صفحه واقعی : 87]

ص: 5078

خود را باخت، کار به جائی رسید که ده سال از زندگی خود را نیز از دست داد. مشاهده این واقعه، چنان جوان قریش را متأثر ساخت که نتوانست همان روز در شهر مکه بماند؛ بلکه به کوه های اطراف پناه برد و پس از پاسی از شب به خانه بازگشت. او به راستی، از دیدن این مناظر غم انگیز و رقّت بار، متأثر می گشت و از کمیِ عقل و شعور این طبقه گمراه، در فکر و تعجّب فرو می رفت.

خانه خدیجه، پیش از آنکه با محمدصلی الله علیه و آله ازدواج کند، کعبه آمال و خانه امید مردم بینوا بود و پس از آن که با جوان قریش ازدواج نمود، کوچک ترین تغییری در وضع خانه و بذل و بخشش همسر خود نداد.

در مواقع قحطی و کم بارانی، گاهی مادر رضاعی او حلیمه به دیدار فرزند خود می آمد. رسول گرامی عبای خود را زیر پای او پهن می نمود، و به یاد عواطف مادر خود و آن زندگی ساده می افتاد و سخنان او را گوش می داد، موقع رفتن آنچه می توانست درباره مادر خود کمک می کرد. «(1)»

فرزندان او از خدیجه

وجودِ فرزند، پیوندِ زناشوئی را محکم تر می سازد و شبستان زندگی را پرفروغ تر و به آن جلوه خاصی می بخشد. همسر جوان قریش، برای او شش فرزند آورد. دو پسر که بزرگ ترِ آنها «قاسم» بود، و سپس «عبداللَّه» که به آنها «طاهر» و «طیب» می گفتند. و چهارتای آن ها دختر بود.

ابن هشام می نویسد: بزرگ ترین دختر او «رقیه»، بعداً «زینب» و «امّ کلثوم» و «فاطمه» بود. فرزندان ذکور او، تمام پیش از بعثت بدرود زندگی گفتند. ولی دختران، دوران نبوت او را درک کردند. «(2)» خویشتن داری پیامبرصلی الله علیه و آله، در برابر حوادث زبانزد همه بود. با این حال، در مرگ فرزندان خود، گاهی تأثرات دل او، بهصورت قطرات اشک از گوشه چشمان او

[شماره صفحه واقعی : 88]

ص: 5079


1- .« سیره حلبی»، ج 1/ 123.
2- .« مناقب ابن شهرآشوب»، ج 1/ 140؛« قرب الاسناد» 6 و 7؛« الخصال»، ج 2/ 37.« بحارالانوار»، ج 22/ 152151- بعضی، فرزندان ذکور پیامبر را بیش از دوتا می دانند، به« تاریخ طبری»، ج 2/ 35 و« بحار»، 22/ 166 مراجعه بفرمایید.

به روی گونه هایش می غلتید. مراتب تأثر او در مرگ ابراهیم، که مادر او «ماریه» بود، بیشتر بود در حالی که دل او می سوخت ولی با زبان، به سپاسگزاری خدا مشغول بود. حتی عربی از روی جهل و نادانی به مبانی اسلام، به گریه کردن او اعتراض نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: یک چنین گریه رحمت است. آنگاه افزود:

«وَ مَنْ لا یَرحَم لا یُرحَم»؛ «(1)»

«آن کس که رحم نکند، مورد ترحم قرار نمی گیرد.»

پسرخوانده پیامبرصلی الله علیه و آله

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، زید بن حارثه را در کنار حجرالاسود، پسر خود خواند. «زید» کسی بود که راهزنان عرب، او را از مرزهای شام ربوده، و در بازار مکه به یکی از خویشاوندان خدیجه، به نام «حکیم بن حزام» فروخته بودند. ولی چطور شد که بعداً خدیجه او را خرید، چندان روشن نیست.

مؤلفِ «حیاه محمد» می گوید: پیامبرصلی الله علیه و آله از مرگ فرزندان خود بسیار متأثر بود و برای تسلی خود از خدیجه علیها السلام درخواست نمود که او را بخرد. سپس رسول خداصلی الله علیه و آله او را آزاد کرد و به فرزندی برگزید.

ولی بیشتر می گویند: که در موقع ازدواج خدیجه با رسول خداصلی الله علیه و آله، حکیم بن حزام او را به عمه خود خدیجه، بخشید. چون از هر نظر جوان پاک و باهوشی بود، مورد مهر رسول گرامی قرار گرفت، و خدیجه نیز او را به پیامبرصلی الله علیه و آله بخشید. پس از مدتی، پدر «زید» پرسان پرسان، جای فرزند خود را به دست آورد و از پیامبرصلی الله علیه و آله خواست که اجازه دهد او با پدر خود به سرزمین خویش بازگردد. پیامبرصلی الله علیه و آله او را در رفتن به سرزمین خود و ماندن در «مکه» مخیّر نمود. مهر و عواطف رسول خداصلی الله علیه و آله سبب شد که زید محضر پیامبر را ترجیح دهد و پیش او بماند.

روی این جهت، حضرت او را آزاد نموده و پسر خود نیز خواند و برای او «زینب» دختر جحش را گرفت. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 89]

ص: 5080


1- « امالی شیخ»/ 247.
2- « الاصابه»، ج 1/ 545؛« اسدالغابه»، ج 2/ 224.
امین قریش علی علیه السلام را به خانه خود می برد:

در یکی از سال ها، که قحطی و کم آبی مکه و نواحی آن را دربرگرفته بود؛ رسول گرامی تصمیم گرفت که به عموی بزرگوار خود ابوطالب کمک کند، و هزینه زندگی او را پائین آورد. از این جهت، با عموی دیگر خود به نام «عباس» موضوع را در میان گذاشت، قرار شد هر کدام، یکی از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببرند. از این جهت، رسول گرامی صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را، و عباس «جعفر» را به خانه خود بردند.

ابوالفرج اصفهانی، مورخ معروف می نویسد: عباس، طالب را و حمزه، جعفر را و رسول خدا علی علیه السلام را، به خانه های خود بردند. آنگاه رسول خداصلی الله علیه و آله گفت: من همان را برگزیدم که خدا او را برای من برگزیده است. «(1)» اگر چه ظاهر جریان این بود که به زندگی ابوطالب در سال قحطی کمک کند؛ ولی هدف نهائی چیز دیگری بود و آن اینکه: علی علیه السلام در دامان پیامبرصلی الله علیه و آله تربیت و پرورش پیدا کند و از اخلاق کریمه او پیروی نماید.

امیر مؤمنان، در نهج البلاغه در این مورد می فرماید:

«همه شماها از موقعیت و نزدیکی من با رسول گرامی آگاهید. او مرا در آغوش خود بزرگ کرد و من خردسالی بودم که مرا به سینه خود می چسباند و رختخواب مرا در کنار خود پهن می کرد. من بوی خوش آن حضرت را استشمام می کردم و هر روز از اخلاق او چیزی می آموختم» «(2)».

آئین او پیش از بعثت

او از لحظه ای که از مادر متولد شد، تا روزی که به خاک سپرده گردید؛ جز خدای یکتا را نپرستید.

سرپرستان او، مانند «عبدالمطلب» و «ابوطالب»، همگی موحد و خداپرست بودند. به یاد دارید که در موقع حمله سپاه پیل، عبدالمطلب حلقه کعبه را به دست گرفت و با خدای خود، بسان یک موحد به

[شماره صفحه واقعی : 90]

ص: 5081


1- .« مقاتل الطالبیین» 26،« تاریخ کامل»، ج 1/ 37 و« سیره ابن هشام»، ج 1/ 236.
2- « نهج البلاغه»، خطبه 190.

مناجات پرداخت و گفت: خدایا جز تو به کسی امیدوار نیستم ...

همچنین، ابوطالب در مواقع قحطی و خشکسالی، برادرزاده خود را به مصلی می برد و خدا را به مقام او سوگند می داد و باران می طلبید و در این مورد اشعار معروفی دارد که در کتاب های تاریخ وارد شده است. حتی پیامبرصلی الله علیه و آله، خود هنگام مذاکره با بحیرا، راهب «بصری»، تنفر خود را نسبت به بت های معروفِ عرب اظهار کرد.

آنجا که راهب، رو به او کرد و گفت: تو را سوگند می دهم به حقِّ «لات و عزّی» مرا از آنچه که می پرسم، پاسخ گو. رسول گرامیصلی الله علیه و آله بر او پرخاش کرد و گفت هرگز مرا به «لات و عزّی» سوگند مده. چیزی در جهان نزد من مانند پرستش آن دو مبغوض نیست. آنگاه راهب گفت تو را به خدا سوگند می دهم از آنچه که من سئوال می کنم مرا آگاه کن. رسول گرامی صلی الله علیه و آله فرمود: آنچه می خواهی بپرس. «(1)» همه اینها گواهی می دهد که رسول گرامیصلی الله علیه و آله و پسران و خاندان عبدالمطلب، همگی خداپرست و موحد بوده اند و بهترین گواه بر یکتاپرستی او، همان اعتکاف او قبل از بعثت در غار حرا است.

سیره نویسان، همگی اتفاق نظر دارند که رسول گرامی، سالی چند ماه در غار حرا به عبادت خدا می پرداخت. امیر مؤمنان صلی الله علیه و آله در این مورد می فرماید:

«وَ لَقَد کانَ یُجاوِرُ فی کُلّ سَنَه بِحَراء فَأراهُ وَ لایَراهُ غَیرُهُ»؛ «(2)»

«پیامبر در هر سال، در کوه حرا اقامت می گزید؛ من او را می دیدم و جز من کسی او را نمی دید».

حتی روزی را که او به رسالت الهی مبعوث شد در خود غار مشغول عبادت بود.

امیر مؤمنان علیه السلام درباره این بخش از زندگی پیامبرصلی الله علیه و آله چنین می فرماید:

«از روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله از شیر بازگرفته شد؛ خداوند بزرگ ترین فرشته ای را برای تربیت او گمارد، و آن فرشته شب ها و روزها بزرگواری ها و خوی های نیک را به او می آموخت». «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 91]

ص: 5082


1- .« تاریخ الخمیس»، ج 1/ 258.
2- .« نهج البلاغه عبده»، خطبه 190،« فیض الاسلام»/ 775.
3- مدرک پیش.

بنابراین، تربیت یافته چنین خانواده ای، کسی که از دورانِ پس از شیرخوارگی، تحت تربیت بزرگ ترین فرشته جهان قرار گیرد؛ حتماً باید موحد بوده و لحظه ای از جاده توحید کنار نرود.

امین قریش در کوه حرا

کوه حرا، در شمال «مکه» قرار دارد. به فاصله نیم ساعت می توان به قله آنصعود نمود. ظاهر این کوه را تخته سنگ های سیاهی تشکیل می دهد و کوچک ترین آثار حیات در آن دیده نمی شود. در نقطه شمالی آن، غاری است که انسان پس از عبور از میان سنگ ها می تواند به آن برسد، که ارتفاع آن به قدر یک قامت انسان است. قسمتی از داخل غار با نور خورشید روشن می شود؛ و قسمت های دیگر آن در تاریکی دائمی فرو رفته است.

ولی همین غار، از آشنایصمیمی خود، شاهد حوادثی است؛ که امروز هم مردم به عشق استماع این حوادث از زبانِ حال آن غار، به سوی او می شتابند و با تحمل رنج های فراوان، خود را به آستانه آن می رسانند که از آن، سرگذشت «وحی» و قسمتی از زندگی آن رهبر بزرگ جهان بشریت را استفسار کنند. آن غار نیز با زبان حال خود می گوید:

این نقطه عبادتگاه «عزیز قریش» است. او شب ها و روزها، پیش از آن که به مقام رسالت برسد، در اینجا بسر می برد. وی، این نقطه دور از غوغا را به منظور عبادت و پرستش انتخاب کرده بود. تمام ماه رمضان ها را در این نقطه می گذراند، و در غیر این ماه گاه بیگاهی به آنجا پناه می برد. حتی همسر عزیز او می دانست که هر موقع عزیز قریش به خانه نیاید، به طور قطع در کوه «حرا» مشغول عبادت است؛ هر موقع کسانی را دنبال او می فرستاد، او را در آن نقطه در حالت تفکر و عبادت پیدا می نمودند.

او پیش از آنکه به مقام نبوت برسد؛ درباره دو موضوع بیشتر فکر می کرد:

اول: او در ملکوت زمین و آسمان به تفکر می پرداخت. در سیمای هر موجودی نور خدا، قدرت خدا و علم خدا را مشاهده می کرد، و از این طریق روزنه هایی از غیب به روی خود می گشود.

[شماره صفحه واقعی : 92]

ص: 5083

دوم: درباره وظیفه سنگینی که بر عهده او گذارده خواهد شد، فکر می کرد. اصلاح جامعه در آن روز با آن فساد و انحطاط در نظر او کار محالی نبود، ولی اجرای برنامه اصلاحی نیز خالی از رنج و مشقت نبود. از این لحاظ، فساد زندگیِ مکیان، و عیاشی «قریش» را می دید و در نحوه اصلاح آنان در فکر فرو می رفت.

از پرستش و خضوع مردم در برابر بتان بی روح و بی اراده متأثر بود و آثار ناراحتی در چهره او نمایان می شد، ولی از آنجا که مأمور به بازگوئی حقایق نبود، از بازداری مردم خودداری می فرمود.

آغاز وحی

فرشته ای از طرف خدا مأمور شد آیاتی چند به عنوان طلیعه و آغاز کتاب هدایت و سعادت، برای «امین قریش» بخواند تا او را به کسوت نبوت مفتخر سازد. آن فرشته، همان (جبرئیل) و آن روز همان روز «مبعث» بود که در آینده، درباره تعیین این روز گفتگو خواهیم کرد.

جای شک نیست که روبرو شدن با فرشته، آمادگی خاصی لازم دارد. تا روح شخص بزرگ و نیرومند نباشد، تاب تحمل بار نبوت و ملاقات فرشته را نخواهد داشت. «امین قریش»، این آمادگی را به وسیله عبادت های طولانی، تفکرهای ممتد و عنایات الهی به دست آورده بود. به نقلِ بسیاری از سیره نویسان، پیش از روز بعثت خواب ها و رؤیاهائی می دید که مانند روزِ روشن دارای واقعیت بود. «(1)» پس از مدتی لذت بخش ترین ساعات برای او، ساعت خلوت و عبادت در حال تنهائی بود. او به همین حال بسر می برد، تا این که در روز مخصوصی فرشته ای با لوحی فرود آمد، و آن را در برابر او گرفت و به او گفت: «اقْرَءْ» یعنی بخوان. او از آنجا که أمّی و درس نخوانده بود، پاسخ داد که من توانایی خواندن ندارم. فرشته وحی او را سخت فشرد، سپس درخواست خواندن کرد، و همان جواب را شنید، فرشته بار دیگر، او را سخت فشار داد، این عمل سه بار تکرار شد و پس از فشارسوم ناگهان در خود احساس کرد می تواند

[شماره صفحه واقعی : 93]

ص: 5084


1- « صحیح بخاری»، ج 1، کتاب العلم/ 3؛« بحارالانوار»، ج 18/ 194.

لوحی که در دست فرشته است، بخواند. در این موقع آیات را که در حقیقت دیباچه کتاب سعادت بشر به شمار می رود، خواند. اینک ترجمه آیات:

«بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید، کسی که انسان را از خون بسته خلق کرد، بخوان و پروردگار تو گرامی است آنکه قلم را تعلیم داد و به آدمی آنچه را که نمی دانست آموخت». «(1)» جبرئیل مأموریت خود را انجام داد و پیامبرصلی الله علیه و آله نیز پس از نزول وحی، از کوه «حرا» پایین آمد؛ و به سوی خانه «خدیجه» رهسپار شد. «(2)» آیات یاد شده، برنامه اجمالیِ رسول گرامی صلی الله علیه و آله را روشن می کند، و به طور آشکار می رساند که اساس آیین او را قرائت و خواندن، علم و دانش و به کار بردن قلم تشکیل می دهد.

دنباله نزول وحی

روح بزرگ پیامبرصلی الله علیه و آله با نورِ وحی نورانی شد. آنچه را از فرشته (جبرئیل) آموخته بود، درصفحه دل ضبط نمود. پس از این جریان، همان فرشته او را خطاب کرد که: ای محمد! تو رسول خدائی، و من جبرئیلم. گاهی گفته می شود که این ندا را هنگامی شنید که از کوه «حرا» پائین آمده بود؛ این دو پیش آمد او را در اضطراب و وحشت فرو برد، اضطراب و وحشت از آن جهت که وظیفه بزرگی را عهده دار شده است.

البته این اضطراب تا حدی طبیعی بود، و منافات با یقین و اطمینان او، به درستی آنچه به او ابلاغ شده ندارد.

زیرا روح، هر اندازه توانا باشد؛ هر اندازه با دستگاه غیب، و عوالم روحانی بستگی داشته باشد؛ باز در آغاز کار، وقتی با فرشته ای که تا حال با او روبرو نشده است روبرو شود، آن هم در بالای کوه،

[شماره صفحه واقعی : 94]

ص: 5085


1- « اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ اْلإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ»« سوره علق آیه های 1- 5».
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 236؛« صحیح بخاری»، ج 1/ 3، این بخش از حدیث همان طور که نقل کردیم صحیح و متین است، ولی در ذیل حدیث پیرایه ای ندارد که قطعاً مردود است. و ما در کتاب« مفاهیم القرآن» ج سوم پیرامون آن حدیث از نظر سند و متن بحث و گفتگو نموده ایم.

چنین اضطراب و وحشتی به او رخ می دهد و لذا بعدها این اضطراب از بین رفت.

اضطراب و خستگیِ فوق العاده، سبب شد که راه خانه «خدیجه» را پیش گیرد. وقتی وارد خانه شد، همسر گرامی آثار اضطراب و تفکر را در چهره او مشاهده کرد. جریان را از او پرسید. آنچه را که اتفاق افتاده بود، برای «خدیجه» شرح داد. «خدیجه»، با دیده احترام به او نگریست، و در حق او دعا کرد. و گفت: خدا تو را یاری خواهد کرد.

سپس رسول اکرمصلی الله علیه و آله احساس خستگی کرد، رو به خدیجه علیها السلام نموده و فرمود:

دثرینی: مرا بپوشان.

«خدیجه» او را پوشانیده و اندکی در خواب فرو رفت.

خدیجه پیش «ورقه بن نوفل» می رود

درصفحات پیش، «ورقه» را معرفی کردیم، و گفتیم که او از دانایان عرب بود و مدت ها پس از خواندن «انجیل» مسیحی شده بود، وی عموزاده «خدیجه» بود. همسر گرامی پیامبرصلی الله علیه و آله، برای این که آنچه را که از شوهر گرامی خود شنیده است با او در میان گذارد؛ پیش ورقه رفت و گفتار پیامبرصلی الله علیه و آله را موبه مو برای او شرح داد.

«ورقه» در پاسخ دخترعموی خود چنین گفت:

پسرعموی تو راستگو است آنچه بر او پیش آمده آغاز پیامبری است؛ و آن ناموس بزرگ (رسالت) بر او فرود می آید و ... «(1)»

نخستین مرد و زنی که به پیامبرصلی الله علیه و آله ایمان آوردند

پیشرفت آیین اسلام و نفوذ آن در جهان، تدریجی بوده است. در اصطلاح قرآن، به کسانی که در پذیرفتن و نشر آن پیش گام بودند؛ «السابِقون» گفته می شود. و سبقت به گرایش به آئین پیامبرصلی الله علیه و آله درصدر اسلام، ملاک فضیلت و برتری بود. بنابراین، باید با کمال بی طرفی از روی مدارکصحیح، موضوع را مورد بررسی قرار دهیم، و پیش گامترین فرد را از زنان و پیش قدمترین مرد را در

[شماره صفحه واقعی : 95]

ص: 5086


1- أنّ ابنَ عَمِّک لَصادقٌ و إنَّ هذالَبِدءُ النُبُوّهِ و إنَّهُ لَیَأْتِیهِ النّاموسُ الأکْبَرُ.

پذیرش اسلام بازشناسیم.

از زنان، «خدیجه»

از مسلمات تاریخ این است که: خدیجه نخستین زنی است که به او ایمان آورده است و در این موضوع مخالفی به چشم نمی خورد. «(1)» ما برای اختصار، یک سند مهم تاریخی را که تاریخ نویسان از یکی از زنان پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله نقل کرده اند؛ در اینجا می آوریم:

عایشه می گوید: من پیوسته بر این که روزگار «خدیجه» را درک نکرده بودم، تأسف می خوردم و از علاقه و مهر پیامبر، به او همیشه تعجب می کردم. زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله او را زیاد یاد می کرد؛ و اگر گوسفندی می کشت، سراغ دوستان «خدیجه» می رفت و سهمی برای آنها می فرستاد.

روزی رسول گرامی خانه را ترک می گفت، در آن حال «خدیجه» را یاد کرد و قدری از او تعریف نمود.

سرانجام، کار به جائی رسید که من نتوانستم خودم را کنترل کنم، با کمال جرأت گفتم:

وی یک پیرزنی بیش نبود، و خدا بهتر از آن را نصیب شما کرده است!

گفتار من اثر بدی در رسول خداصلی الله علیه و آله گذارد، آثار خشم و غضب در پیشانی او ظاهر گردید. فرمود:

ابداً چنین نیست ... بهتر از آن نصیب من نگشته! او هنگامی به من ایمان آورد، که سراسر مردم در کفر و شرک به سر می بردند؛ او اموال و ثروت خود را در سخت ترین مواقع در اختیار من گذارد، خدا از او فرزندی نصیبم نمود که به دیگر همسرانم نداد! «(2)» گواه دیگر بر پیش قدم بودن خدیجه در ایمان بر تمام زنان جهان، همان سرگذشتِ آغاز وحی و نزول قرآن است. زیرا هنگامی که رسول گرامی، از «غار حرا» پائین آمد و سرگذشت خود را با همسر خود در میان گذارد؛ بلافاصله تصریحاً و تلویحاً ایمان همسر خود را شنید. علاوه بر آن مکرر از کاهنان و دانایان عرب، اخبار راجع به نبوت شوهر خود را شنیده بود و همین اخبار و

[شماره صفحه واقعی : 96]

ص: 5087


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 240.
2- « بحار»، ج 16/ 8.

صداقت و درستی او سبب شد که با جوان هاشمی ازدواج کند.

پیشقدم ترین مردان، علی علیه السلام بود

شهرت قریب به اتفاق میان تاریخ نویسان، اعم از سنی و شیعه این است که، نخستین کسی که از مردان ایمان به پیامبرصلی الله علیه و آله آورد، علی علیه السلام بود.

علی علیه السلام خود در خطبه «قاصعه» در این باره می فرماید:

«در آن زمان، اسلام در خانه ای نیامده بود؛ مگر خانه رسول خدا و خدیجه، و من سوم ایشان بودم؛ نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوت را استشمام می کردم ...». «(1)»

علی علیه السلام و خدیجه علیها السلام با پیامبرصلی الله علیه و آله نماز می خوانند

ابن اثیر در «اسدالغابه» ابن حجر، در «الاصابه»، در ترجمه «عفیف کندی»، و بسیاری از دانشمندان تاریخ، داستان زیر را از او نقل می کنند که او گفت:

در روزگار جاهلیت، وارد «مکه» شدم و میزبانم «عباس بن عبدالمطلب» بود، و ما دو نفر در اطراف «کعبه» بودیم ناگهان دیدم مردی آمد، در برابر «کعبه» ایستاد و سپس پسری را دیدم که آمد در طرف راست او ایستاد؛ چیزی نگذشت زنی را دیدم که آمد در پشت سر آنها قرار گرفت، و من مشاهده کردم که این دو نفر به پیروی از آن مرد، رکوع و سجود می نمودند. این منظره بی سابقه حس کنجکاوی مرا تحریک کرد که جریان را از «عباس» بپرسم، او گفت: آن مرد محمد بن عبداللَّه است، و آن پسر، برادرزاده او، و زنی که پشت آنها

[شماره صفحه واقعی : 97]

ص: 5088


1- وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالْقَرَابَهِ الْقَرِیبَهِ وَ الْمَنْزِلَهِ الْخَصِیصَهِ وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ یَضُمُّنِی إِلَی صَدْرِهِ وَ یَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ وَ کَانَ یَمْضَغُ الشَّیْ ءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ وَ مَا وَجَدَ لِی کَذْبَهً فِی قَوْلٍ وَ لا خَطْلَهً فِی فِعْلٍ وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ أَخْلاقِهِ عَلَماً وَ یَأْمُرُنِی بِالْإِقْتِدَاءِ بِهِ وَ لَقَدْ کَانَ یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَهٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ وَ لا یَرَاهُ غَیْرِی وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَدِیجَهَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَی نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَهِ وَأَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّهِ ... « نهج البلاغه عبده»، ج 2/ 182 طبع مصر و نیز در آن خطبه می فرماید: الَلّهمَّ إنّی أوَّل مَن أنابَ وَسَمِعَ وأجابَ، لَم یَسبِقنی إلّارسوُلُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بِالصَّلاهِ.

است، همسر «محمد» است. سپس گفت برادرزاده ام می گوید: که روزی فرا خواهد رسید که خزانه های «کسری» و «قیصر» را در اختیار خواهد داشت. ولی به خدا سوگند، روی زمین کسی پیرو این آیین نیست جز همین سه نفر.

سپس راوی گوید: آرزو می کنم که ای کاش من چهارمین نفر آنها بودم!

[شماره صفحه واقعی : 98]

ص: 5089

10 دعوت سرّی- دعوت خویشاوندان

اشاره

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله، سه سال تمام به دعوت سرّی پرداخت و در این مدت به جای توجه به عموم مردم، به فردسازی عنایت نمود. مصالح وقت ایجاب می کرد که او دعوت خود را آشکار نسازد و با تماس های سری، گروهی را به آیین خود دعوت نماید و همین دعوت سرّی بود که توانست جمعی را به آیین توحید جلب کند و با پذیرش آنان روبرو گردد. تاریخ، نام این شخصیت ها را، که در این مقطع از رسالت به آیین او گرویده اند؛ یادآور شده است. برخی از این افراد عبارتند از:

حضرت خدیجه علیها السلام، علی بن ابی طالب علیه السلام، زید بن حارثه، زبیر بن عوام، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابی وقاص، طلحه بن عُبیداللَّه، ابوعبیده جراح، ابوسلمه، ارقم بن ابی الارقم، قُدامه بن مظعون، عبداللَّه بن مظعون، عبیده بن الحارث، سعید بن زید، خباب بن ارت، ابوبکر بن ابی قُحافه، عثمان بن عفان و دیگر افرادی که در همین مقطع به آیین اسلام گرویده و نبوت او را پذیرفتند. «(1)» سران قریش در این سه سال، مشغول خوشگذرانی و سرمست عیش و نوش بودند؛ در حالی که کم و بیش از دعوتِ سرّی رسول خداصلی الله علیه و آله آگاهی یافته بودند ولی کوچک ترین واکنشی نشان نداده و جسارتی نمی کردند.

در این سه سال که دوران فردسازی بود؛ رسول گرامی با برخی از یاران خود

[شماره صفحه واقعی : 99]

ص: 5090


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 245- 262.

به دره های مکه می رفتند و نماز خود را دور از چشم قریش در آنجا می گذاردند. روزی، در حالی که در یکی از درّه های مکه نماز می گذاردند؛ برخی از مشرکان به عمل آنان اعتراض کرده و کار آنان را نکوهش کردند. این کار سبب شد که درگیری مختصری میان یاران رسول خداصلی الله علیه و آله و برخی از مشرکان پدید آید، که یکی از مشرکان به وسیله سعد وقاص زخمی گردید. «(1)» از این رو، رسول گرامی خانه «ارقم» را محل عبادت قرار داد «(2)» و در آنجا به تبلیغ و پرستش پرداخت؛ تا از این طریق، کار او از چشم انداز مشرکان دور باشد؛ عمار یاسر وصهیب بن سنان، از جمله کسانی هستند که در آن خانه به رسول گرامی ایمان آوردند.

رهبر عالیقدر جهان اسلام سه سال تمام، بدون شتابزدگی در تبلیغ سرّی آئین خود می کوشید. هر کس را که از نظر فکر و استعداد شایسته و آماده می دید، کیش خود را به او عرضه می داشت. با اینکه هدف، تشکیل دادن یک دولت بزرگ جهانی بود که تمام افراد را تحت یک پرچم (پرچم توحید) گرد آورد، ولی در ظرف این سه سال ابداً دست به دعوت عمومی نزد، حتی خویشاوندان را نیز بهصورت خصوصی دعوت نکرد؛ فقط با افراد تماس های خصوصی برقرار می کرد و هر کس را شایسته و لایق و مستعد برای پذیرفتن آئین خود می دید، دعوت می نمود. تا آنجا که توانست در ظرف این سه سال، گروهی را پیرو خود، و عده ای را هدایت کند.

سران قریش، در ظرف این سه سال کوچکترین جسارتی نسبت به پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله نمی کردند. و پیوسته ادب و احترام او را نگاه می داشتند و او نیز در ظرف این مدت، از بتان و خدایان آنها آشکارا انتقاد نمی کرد؛ فقط مشغول تماس های خصوصی با افراد روشندل بود.

ولی از روزی که، دعوت های خصوصی (دعوت خویشاوندان) و عمومی آغاز گردید، و انتقاد او از بتان و آیین و روش های ضدانسانی آنها، بر سر زبان ها

[شماره صفحه واقعی : 100]

ص: 5091


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 61.
2- این خانه در پای کوه صفا بود و تا چندی پیش به نام« دارخیزران» معروف بود-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 263 و« سیره ابن حلبی»، ج 1/ 319.

افتاد؛ از همان روز بیداری «قریش» نیز آغاز گردید. بنابراین مخالفت ها و مبارزه های سری و علنی شروع شد. پیامبرصلی الله علیه و آله برای نخستین بار مهر خاموشی را در میان خویشاوندان شکست، و به دنبال آن دعوت عمومی خود را آغاز کرد.

جای شک نیست که اصلاحات عمیق و ریشه دار که در تمام شئون زندگانی مردم تأثیر گذارد و مسیر اجتماع را دگرگون سازد، بیش از هر چیز به دو نیروی قوی نیازمند است:

1- نیروی بیان و گفتار که گوینده بتواند با طرز جالبی، حقایق را بیان نماید و افکار شخصی و یا آنچه را از عالم وحی گرفته در اختیار افکار عمومی بگذارد.

2- نیروی دفاعی که در مواقع خطر در برابر تهاجم دشمنان خط دفاعی تشکیل دهد، و در غیر این صورت شعله دعوتِ هر مصلحی در همان روزهای نخست خاموش می گردد.

بیان و گفتار پیامبرصلی الله علیه و آله در حد کمال بود و بسان یک فرد سخنور، و یک گوینده توانا با کمال فصاحت و بلاغت آیین خود را تشریح می کرد؛ ولی در نخستین دوره های دعوت فاقد نیروی دوم بود. زیرا در ظرف این سه سال، فقط موفق شده بود که قریب چهل نفر را در حوزه سرّی مؤمنان درآورد؛ و به طور مسلم این گروهِ کم نمی توانستند دفاع از پیامبرصلی الله علیه و آله را برعهده بگیرند.

از این نظر، شخص اول جهان اسلام برای به دست آوردن یک خط دفاعی و تشکیل هسته مرکزی، خویشاوندان خود را پیش از دعوت عمومی، به آئین خود خواند و از این راه توانست نقص نیروی دوم را برطرف کرده و سنگر مهمی در برابر هرگونه مخاطرات احتمالی به دست آورد. حداقلِ فائده این دعوت این بود، که خویشاوندان او به فرض اینکه به آئین او نمی گرویدند، لااقل به واسطه احساسات و تعصبات خویشاوندی و قومی، به دفاع از او برمی خاستند؛ تا چه رسد به اینکه دعوت او در آن روز، در گروهی از سران اقوام مؤثر افتاد و گروه دیگری را متمایل ساخت.

از این رو، خدای بزرگ درباره دعوت خویشاوندان با خطاب زیر او را

[شماره صفحه واقعی : 101]

ص: 5092

مخاطب ساخت و فرمود:

وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ اْلأَقْرَبِینَ؛ «(1)»

«خویشاوندان نزدیک خود را از عذاب الهی بترسان.»

چنانکه درباره دعوت عمومی او را با آیه:

فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنْ الْمُشْرِکِینَ* إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ «(2)»؛ «به آنچه مأمور هستی آشکار کن و از مشرکان کناره گیر که ما تو را از شر دشمنان حفظ می نمائیم» مخاطب ساخت. «(3)»

طرز دعوت خویشاوندان

طرز دعوت پیامبرصلی الله علیه و آله از خویشاوندان خود بسیار جالب بود. حقیقتی در آن روز آشکار شد که بعدها اسرار این دعوت روشن تر گشت.

مفسران در تفسیر آیه وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ، و همچنین تاریخ نویسان قریب به اتفاق چنین می نویسند:

خداوند او را مأمور نمود تا خویشاوندان خویش را به آیین خود بخواند. پیامبرصلی الله علیه و آله نیز پس از بررسی جوانب، به علی بن ابی طالب که آن روز سن او از سیزده یا پانزده سال تجاوز نمی کرد، دستور داد که غذایی آماده کند و همراه آن شیری نیز ترتیب دهد. سپس چهل و پنج نفر از سران بنی هاشم را دعوت نموده و تصمیم گرفت در ضمن پذیرایی از مهمانان راز نهفته را آشکار سازد. ولی متأسفانه، پس ازصرف غذا پیش از آن که او آغاز سخن کند، یکی از عموهای وی (ابولهب) با سخنان سبک و بی اساس خود، آمادگی مجلس را برای طرح موضوع رسالت از بین برد. پیامبرصلی الله علیه و آله مصحلت دید که طرح موضوع را به فردا موکول سازد. سپس فردا برنامه خود را تکرار کرده و با ترتیب یک ضیافت دیگر، پس ازصرف غذا، رو به سران فامیل نمود و سخن خود را با ستایش خدا و اعتراف به وحدانیت وی آغاز کرد و بعداً چنین فرمود:

به راستی هیچگاه راهنمای یک جمعیت به کسان خود دروغ نمی گوید؛ به خدائی که جز او خداوندی نیست، من فرستاده شده خدا به سوی شما، و به عموم جهانیان هستم؛ هان ای خویشاوندانِ من، شما بسان خفتگان می میرید، و

[شماره صفحه واقعی : 102]

ص: 5093


1- سوره شعراء/ 214.
2- سوره حجر/ 94، 95.
3- درباره دعوت عمومی در فصل آینده گفتگو خواهیم کرد.

همانند بیداران، زنده می گردید و طبق کردار خود مجازات می شوید و این بهشت دائمی خدا است (برای نیکوکاران) و دوزخ همیشگی او است (برای بدکاران). «(1)» سپس افزود: هیچ کس از مردم برای کسان خود چیزی بهتر از آنچه من برای شما آورده ام، نیاورده است.

من برای شما خیر دنیا و آخرت را آورده ام، خدایم به من فرمان داده که شما را به جانب او بخوانم: کدام یک از شما پشتیبان من خواهد بود، تا برادر و وصی و جانشین من میان شما باشد. «(2)» وقتی سخنان آن حضرت به این نقطه رسید، سکوت مطلق همه مجلس را فرا گرفت، و هر کدام از آنها در بزرگی مقصد و سرانجام کار خود در دریای فکر فرو رفت. یک مرتبه علی علیه السلام که آن روز جوانی پانزده ساله بود، سکوت مجلس را درهم شکست و برخاست و با یک لحن تند عرض کرد: ای پیامبر خدا من آماده پشتیبانی از شما هستم. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد تا بنشیند و سپس گفتار خود را تا سه بار تکرار نمود. جز همان جوان پانزده ساله کسی پرسش او را پاسخ نگفت. در چنین هنگام رو به خویشاوندان نمود و فرمود:

مردم! این جوان برادر و وصی و جانشین من است میان شما! به سخنان او گوش دهید و از او پیروی کنید. «(3)» در این هنگام مجلس پایان یافت، و حضار با حالت خنده و تبسم رو به ابوطالب نمودند و گفتند:

محمد دستور داد که از پسرت پیروی کنی و از او فرمان ببری! و او را بزرگ تو قرار داد. «(4)» آنچه نگارش یافت، خلاصه موضوع مفصلی است که بیشتر مفسران و تاریخ نویسان، با عبارت های گوناگون آن را نقل کرده و (جز ابن تیمیه که عقائد

[شماره صفحه واقعی : 103]

ص: 5094


1- أنَّ الرَائِدَ لا یَکذِبُ اهلَهُ وَاللهُ الذی لا اله الا هوَ انّی رسول اللهِ الَیکُم خاصَّهًو الی النّاس عامَهً والله لَتَمُوتَنَ کما تَنامونَ ولَتُبعَثُنّ کما تَستَیقَظونَ، و لَتُحاسِبُنَّ بما تَعلَمونَ و انّها الجَنّهُ ابَداً والنّارُ ابَداً-« سیره حلبی»، ج 1/ 321.
2- فَایُّکُم یُوازِرُنی عَلی هذَا الامرِ علی ان یَکُونَ اخی وَ وَصیی و خلیفتی فیکُم.
3- انَّ هذا اخِی و وَصِیّی و خلیفَتی علَیکُم فَاسمَعوا لَهُ و اطِیعُوهُ.
4- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 62- 63؛« تاریخ کامل»، 2/ 40- 41؛« مسند احمد»، ج 1/ 111 و« شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید»، ج 13/ 210- 221.

مخصوصی درباره اهل بیت پیامبر علیهم السلام دارد) کسی درصحت این حدیث تشکیک نکرده و همه آن را یکی از مسلّمات تاریخ دانسته اند.

[شماره صفحه واقعی : 104]

ص: 5095

11 دعوت عمومی

اشاره

سه سال از آغاز بعثت گذشته بود، که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله پس از دعوت خویشاوندان دست به دعوت عمومی زد. وی در مدتِ سه سال با تماس های خصوصی، گروهی را به آیین اسلام هدایت کرده بود، ولی این بار باصدای رسا، عموم مردم را به آیین یکتاپرستی دعوت نمود. روزی در کنار کوه «صفا» روی سنگ بلندی قرار گرفت، و باصدایی بلند گفت: یاصباحاه (عرب این کلمه را به جای زنگ خطر به کار می برد و گزارش های وحشت آمیز را نوعاً با این کلمه آغاز می کند).

ندای پیامبرصلی الله علیه و آله جلب توجه کرد، گروهی از قبائل مختلف قریش به حضور وی شتافتند؛ سپس پیامبرصلی الله علیه و آله رو به جمعیت کرد و گفت: ای مردم هرگاه من به شما گزارش دهم که پشت این کوه (صفا) دشمنان شما موضع گرفته اند، و قصد جان و مال شما را دارند، آیا مرا تصدیق می کنید؟ همگی گفتند: آری، زیرا ما در طول زندگی از تو دروغی نشنیده ایم. سپس گفت: ای گروه قریش، خود را از آتش نجات دهید من برای شما در پیشگاه خدا، نمی توانم کاری انجام دهم، من شما را از عذاب دردناک می ترسانم.

سپس افزود: موقعیت من همان موقعیت دیدبانی است که دشمن را از نقطه دوری می بیند، فوراً برای نجات قوم خود، به سوی آنها شتافته و با شعار

[شماره صفحه واقعی : 105]

ص: 5096

مخصوصی: «یاصباحاه» آنان را از این پیشآمد باخبر می سازد. «(1)» قریش که کم و بیش از آئین او مطلع و آگاه بودند، این بار با شنیدن این جمله آن چنان ترس دل آنان را فراگرفت که یکی از سران کفر (ابولهب) سکوت مردم را شکست، روی به آن حضرت نمود و گفت: وای بر تو ما را برای همین کار دعوت نمودی؟ سپس جمعیت متفرق شدند.

استقامت در راه هدف

رمز موفقیت هر فردی در گروِ دو چیز است:

اول: ایمان به هدف؛

دوم: استقامت و کوشش در طریق نیل به آن؛

ایمان همان محرک باطنی است که خواه ناخواه انسان را به سوی مقصد می کشاند، و مشکلات را در نظر او آسان می سازد، و شب و روز، وی را برای نیل به مقصد دعوت می کند؛ زیرا هر گاه انسان ایمان داشت که سعادت او در گروِ هدف مشخصی است، قهراً نیروی ایمان او را به سوی هدف (با تمام مشکلاتی که دارد) می کشاند. مثلًا بیماری که بهبودی خود را در خوردن داروی تلخ می داند، آن را به آسانی می خورد؛ غواصی که یقین دارد که زیر امواج دریا جواهرات گرانبهائی وجود دارد، بدون دغدغه، خود را در کام امواج دریا می افکند، و پس از دقایقی پیروزمندانه از دل موج ها بیرون می آید.

قرآن مجید، این مطلب را که (رمز کامیابی، ایمان به هدف و استقامت در طریق آن است) با جمله کوتاهی بیان نموده، آنجا که می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ؛ «(2)» به راستی کسانی که ایمان به خدا آورده اند، سپس در طریق تحصیل آن استقامت و بردباری نشان داده اند (به طور مسلم به هدف خواهند

[شماره صفحه واقعی : 106]

ص: 5097


1- انَّما مَثَلی و مَثَلُکُم کَمَثَلِ رَجُل رَأی العَدّو فانطَلَق یُریدُ اهلَهُ فَخَشی ان یَسبِقوهُ الی اهلِهِ فَجَعَلَ یُصیحُ« یاصباحاهُ»-« سیره حلبی»، ج 1/ 321.
2- سوره فصلت/ 30.

رسید) و با نیروهای غیبی (فرشتگان) مؤید می گردند و درباره آنها گفته می شود:

وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ و با بهشت موعود، شادمان باشید.

استقامت و شکیبائی پیامبرصلی الله علیه و آله

تماس های خصوصی رسول گرامیصلی الله علیه و آله پیش از دعوت عمومی، فعالیت های خستگی ناپذیر آن حضرت پس از ندای عمومی، سبب شد که یکصف فشرده از مسلمانان در برابرصفوف کفر و بت پرستی پدید آید؛ کسانی که پیش از دعوت همگانی، در حوزه سرّی ایمان و اسلام وارد شده بودند، با افراد تازه مسلمان که پس از اعلان نبوت، دعوت او را لبیک گفته بودند، آشنائی کامل پیدا کردند و زنگ های خطر در تمام محافل کفر و شرک مکه بهصدا درآمد. البته کوبیدن یک نهضتِ نوبنیاد برای قریش نیرومند و مجهز، بسیار کار سهل و آسانی بود؛ ولی علت ترس آنان این بود که اعضای این نهضت از یک قبیله نبود، که با تمام نیرو برای کوبیدن آن کوشش کنند، بلکه از هر قبیله ای تعدادی به اسلام گرایش پیدا کرده بودند و از این جهت تصمیم قاطع درباره چنین گروهی کار آسانی نبود.

سران قریش، پس از مشورت چنین تصمیم گرفتند؛ که اساس این حزب، و بنیان گذار این مکتب را با وسایل مختلف از بین ببرند. گاهی از طریق تطمیع وارد بشوند و او را با وعده های رنگارنگ از دعوت خود بازدارند، و احیاناً به وسیله تهدید و آزار از انتشار او جلوگیری کنند. این برنامه دهساله قریش بود که سرانجام تصمیم قتل او را گرفتند و او از طریق مهاجرت به مدینه توانست نقشه آنها را نقش بر آب سازد.

رئیس قبیله «بنی هاشم» در آن روز «ابوطالب» بود و او مرد پاکدل و بلندهمت و خانه وی ملجأ و پناهگاه افتادگان و درماندگان و یتیمان بود. در میان جامعه عرب، علاوه بر این که ریاست مکه و برخی از مناصب کعبه با او بود، جای بزرگ و منزلت بس خطیر داشت، و از آنجا که کفالت و سرپرستی «پیامبرصلی الله علیه و آله» پس از مرگ «عبدالمطلب» با او بود؛ سران دیگر «قریش» به طور

[شماره صفحه واقعی : 107]

ص: 5098

دستجمعی «(1)» به حضور وی بار یافتند و او را با جمله های زیر خطاب نمودند.

«برادرزاده تو به خدایان ما ناسزا می گوید، و آیین ما را به زشتی یاد می کند و به افکار و عقاید ما می خندد، و پدران ما را گمراه می شمرد؛ یا به او دستور بده که دست از ما بردارد، و یا این که او را در اختیار ما بگذار و حمایت خود را از او سلب کن». «(2)» بزرگ «قریش» و رئیس «بنی هاشم»، با تدبیر خاصی با آنان سخن گفت و آنان را نرم کرد به گونه ای که از تعقیب مقصد خود منصرف گشتند. ولی نفوذ و انتشارِ اسلام، روزافزون بود. جذبه معنوی کیش پیامبرصلی الله علیه و آله، و بیانات جذاب و قرآن فصیح و بلیغ وی بر این مطلب کمک می کرد. خصوصاً در ماه های حرام که مکه مورد هجوم حجاج بود، وی آیین خود را بر آنها عرضه می داشت. سخن بلیغ و بیان شیرین، و آیین دلنشین او در بسیاری از افراد مؤثر واقع می گشت. در چنین هنگام ناگهان فرعون های «مکه» متوجه شدند که «محمد» در دل تمام قبایل برای خود جایی باز نموده و در میان بسیاری از قبیله های عرب، طرفداران و پیروان قابل ملاحظه ای پیدا نموده است. بار دیگر مصمم شدند که حضور یگانه حامی پیامبر، (ابوطالب) برسند و با تلویح و تصریح، خطر نفوذ اسلام را بر استقلال مکیان و کیش آنها گوشزد کنند. از اینرو، باز به طور دستجمعی، سخنان پیشین خود را از سر گرفتند و گفتند:

ابوطالب! تو از نظر شرافت و سن بر ما برتری داری؛ ولی ما قبلًا به تو گفتیم که: برادرزاده خود را از تبلیغ آیین جدید بازدار- مع الوصف- شما اعتنا نکردید؛ ولی اکنون جامصبر ما لبریز گشته، و ما را بیش از این بردباری نیست، که ببینیم فردی از ما به خدایان ما بد می گوید، و ما را بی خرد و افکار ما را پست می شمرد. بر تو فرض است که او را از هرگونه فعالیت بازداری و گرنه با او و تو که حامی او هستی مبارزه می نماییم، تا تکلیف هر دو گروه معین گردد و

[شماره صفحه واقعی : 108]

ص: 5099


1- نام و خصوصیات این افراد را ابن هشام در سیره خود آورده است.
2- یا اباطالِبَ انَّ ابن اخیکَ قَد سَبَّ آلِهَتَنا و عَابَ دیننا وَسَفَّهَ احلامَنا و ضَلّل آبائنا، فإمّا ان تَکُفّهُ عَنّا و إمَّا ان تُخلیِ بَینَنا و بَینَهُ-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 265.

یکی از آنها از بین برود. «(1)» یگانه حامی و مدافع پیامبرصلی الله علیه و آله، با کمال عقل و فراست دریافت که باید در برابر گروهی که شئون و کیان آنها در خطر افتاده بردباری نشان داد. از این جهت، از در مسالمت وارد شد و قول داد، که گفتار سران را، به برادرزاده خود برساند. البته این نوع جواب، به منظور خاموش کردن آتش خشم و غضب آنها بود؛ تا بعداً برای حل مشکل، راهصحیح تری پیش گیرد. لذا- پس از رفتن سران، با برادرزاده خود تماس گرفت، و پیام آنها را رساند و ضمناً به منظور آزمایش ایمان او نسبت به هدف خود؛ در انتظار پاسخ شد. پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله در مقام پاسخ، جمله ای فرمود که یکی از سطور برجسته تاریخ زندگی او به شمار می رود. اینک متن پاسخ او:

عموجان! به خدا سوگند، هر گاه آفتاب را در دست راست من، و ماه را در دست چپ من قرار دهند (یعنی سلطنت تمام عالم را در اختیار من بگذارند) که از تبلیغ آیین و تعقیب هدف خود دست بردارم، هرگز برنمی دارم و هدف خود را تعقیب می کنم تا بر مشکلات پیروز آیم، و به مقصد نهائی برسم؛ و یا در طریق هدف جان بسپارم. «(2)» سپس اشک شوق و علاقه به هدف در چشمان او حلقه زد، و از محضر عموی خود برخاست و رفت.

گفتار نافذ و جاذب او چنان اثر عجیبی در دل رئیس «مکه» گذارد، که بدون اختیار با تمام خطراتی که در کمین او بود، به برادرزاده خود گفت: به خدا سوگند دست از حمایت تو برنمی دارم، و مأموریت خود را به پایان برسان. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 109]

ص: 5100


1- . یا اباطالبَ انَّ لَک سِنّاً و شَرفَاً و انّا قَد استَنهَیناکَ ان تَنهی ابنَ اخیک فَلَم تَفعَل و انّا وَاللهِ لانَصبِر علی هذا مِن شَتمِ آلِهَتِنا و آباءنا و سَفَّهَ احلامِنا حتی تکُفَّهُ عَنّا او نُنازِلُهُ و ایّاک فی ذالک حتی یَهلِک احَدُ الفَریقینِ.
2- واللَّه یاعمّاه لَو وَضَعوا الشّمسَ فی یَمینی والقَمَر فی شِمالی عَلی ان اترک هذا الامر حَتی یُظهِرَهُ اللَّه او اهلِک فیهِ ما تَرَکتُهُ.
3- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 265- 266.
قریش برای بار سوم پیش ابوطالب می روند

انتشار روزافزون اسلام افکار قریش را پریشان نموده و در پی چاره بودند. بار دیگر دور هم جمع شدند و با خود گفتند: حمایت «ابوطالب»، شاید از این نظر است که «محمد» را به فرزندی برگزیده است؛ در اینصورت ممکن است زیباترین جوانان خود را پیش او ببریم، و بگوئیم او را به پسری برگزیند. از این لحاظ «عماره» بن الولید بن مغیره را که از خوش منظرترین جوانان مکه بود، همراه خود بردند و برای بار سوم گله ها و تهدیدها را آغاز نمودند و گفتند:

ابوطالب! فرزند «ولید» جوانی است شاعر و سخنور، زیبا و خردمند، ما حاضریم او را به تو واگذاریم تا او را به پسری برگزینی و دست از حمایت برادرزاده خود برداری. «ابوطالب» در حالی که خون غیرت در عروق او گردش می کرد، با چهره ای افروخته، بر سر آنها داد زد و گفت: بسیار معامله بدی با من انجام می دهید، من فرزند شما را در دامن خود تربیت کنم، ولی فرزند و جگرگوشه خود را بدهم که شما او را اعدام کنید؟! به خدا سوگند هرگز این کار شدنی نیست. «(1)» «مطعم بن عدی» از میان برخاست و گفت: پیشنهاد «قریش» بسیار منصفانه بود، ولی تو هرگز این را نخواهی پذیرفت. «ابوطالب» گفت: هرگز از در انصاف وارد نشدی و بر من مسلم است که تو ذلت مرا می خواهی و می کوشی که قریش را بر ضد من بشورانی ولی آنچه می توانی انجام بده.

قریش پیامبرصلی الله علیه و آله را تطمیع می کند

قریش اطمینان پیدا کرد که هرگز ممکن نیست رضایت ابوطالب را به دست آورد و اگر او به اسلام تظاهر نمی کند، ولی در باطن علاقه و ایمان عجیبی نسبت به برادرزاه خود دارد. از این جهت، تصمیم گرفتند که از هرگونه مذاکره با او خودداری نمایند. ولی نقشه دیگر به نظر آنها رسید و آن اینکه: «محمد» را با پیشنهاد مناصب و ثروت، و تقدیم هدایا و تحف، و زنان زیبا و پری پیکر،

[شماره صفحه واقعی : 110]

ص: 5101


1- لَبِئسَ ما تَسُومُونَنِی، اتُعطونی ابنَکُم اغذُوهُ لَکُم واعطیکُم ابنی تَقتُلونَهُ؟« تاریخ طبری»، ج 2/ 67- 68 و« سیره ابن هشام»، ج 1/ 266- 267.

تطمیع کنند، تا از دعوت خود دست بردارد. از اینرو، به طور دستجمعی به سوی خانه «ابوطالب» روانه شدند، در حالی که برادرزاده او کنارِ وی نشسته بود. سخنگوی جمعیت سخن را آغاز نمود و گفت:

ای ابوطالب، «محمد»صفوفِ فشرده و متحد ما را متفرق ساخت، و سنگ تفرقه در میان ما افکند، و به عقل ما خندید، و ما و بتان ما را مسخره نمود؛ هرگاه محرک او بر این کار نیازمندی و تهی دستی او است، ما ثروت هنگفتی در اختیار او می گذاریم؛ هرگاه طالب منصب است، ما او را فرمانروای خود قرار می دهیم، و سخن او را می شنویم؛ و هرگاه بیمار است و نیاز به معالجه و طبیب دارد، حاذق ترین اطبا را برای مداوای او احضار می نماییم و ...

ابوطالب رو به پیامبرصلی الله علیه و آله نمود و گفت: بزرگان قوم تو آمده اند و درخواست می کنند که از عیب جویی بتان دست برداری و آنها نیز تو را رها سازند.

پیامبر گرامی رو به عموی خود نمود و گفت:

من از آنان چیزی نمی خواهم، و در میان این چهار پیشنهاد یک سخن از من بپذیرند تا در پرتو آن بر عرب حکومت کنند، و غیرعرب را پیرو خود قرار دهند. «(1)» در این لحظه «ابوجهل» از جای برخاست و گفت: ما حاضریم به ده سخن از تو گوش فرادهیم.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: یکتا سخن من این است که اعتراف به یکتایی پروردگار بنمایید. «(2)» گفتار غیرمنتظره پیامبر مانند آب سردی بود که بر امید داغ و گرم آنان ریخته شد. آن چنان بهت و سکوت و در عین حال یأس و نومیدی سراسر وجود آنها را فراگرفت، که بی اختیار گفتند؛ سیصد و شصت خدا را ترک گوییم، و خدای واحدی را بپرستیم؟ «(3)» قریش، در حالی که آتش خشم از چشم وصورت آنها می بارید، از خانه بیرون رفتند، و در سرانجام کار خود در فکر فرو رفته بودند. آیات زیر، در بیان همین واقعه نازل گردیده است: «(4)»

[شماره صفحه واقعی : 111]

ص: 5102


1- یُعطونی کَلِمهً یَملِکونَ بِها العَربَ و یَدین لهم بِها غَیرَ العَرَبِ.
2- تَشهَدون: ان لا اله الا اللَّه.
3- ندَعُ ثَلاثَ مِأه و ستّینَ الهاً و نَعبُدُ الهاً واحداً؟.
4- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 66- 67؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 295- 296.

«آنان از این تعجب کردند که از نوع خود مردی به عنوان بیم ده به سوی آنها آمده است، و کافران می گویند که این جادوگر دروغگو است. چگونه خدایان متعدد را یک خدا نمود، و این کار بسیار شگفت آور است.

بزرگان آنها (از مجلس) برخاستند و می گفتند که: بروید در طریق پرستش خدایان خود استقامت ورزید و این کار بسیار مطلوب و پسندیده است. ما چنین چیزی را از ملت دیگری نشنیده ایم و این جز تزویر چیز دیگری نیست». «(1)»

نمونه ای از شکنجه ها و آزار قریش

روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله مهر خاموشی را شکست، و سران «قریش» را با سخن معروف خود:

«به خدا سوگند اگر خورشید را در دست راست و ماه را در دست چپ من بگذارید که از دعوت خویش دست بردارم، از پای نخواهم نشست، تا خدا دین مرا رواج دهد یا جان بر سر آن گذارم»؛ از پذیرفته شدن هرگونه پیشنهاد مأیوس نمود و یکی از سخت ترین فصول زندگی او آغاز گردید. زیرا تا آن روز «قریش» در تمام برخوردهای خود احترام او را حفظ نموده و متانت خود را از دست نداده بودند؛ اما وقتی دیدند که نقشه های اصلاح طلبانه! آنها نقش بر آب شد، ناچار شدند که برنامه را عوض نمایند و از نفوذ آیین «محمد»، به هر قیمتی که شد جلوگیری کنند و در این راه از هر وسیله ای استفاده نمایند.

از اینرو، سران «قریش» به اتفاق آرا رأی دادند که با مسخره و استهزا، آزار و اذیت، تهدید و ارعاب، او را از ادامه کار بازدارند.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، علاوه بر عامل روحی و معنوی (ایمان و استقامت وصبر و شکیبایی) که او را از درون کمک می نمود؛ از یک عامل خارجی نیز که حراست و حفاظت او را برعهده داشت برخوردار بود و آن حمایت «بنی هاشم» بود که در رأس آنها «ابوطالب» قرار داشت. زیرا وقتی ابوطالب، از تصمیم

[شماره صفحه واقعی : 112]

ص: 5103


1- .« وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ أَ جَعَلَ الْآلِهَهَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ عُجابٌ وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلی آلِهَتِکُمْ إِنَّ هذا لَشَیْ ءٌ یُرادُ ما سَمِعْنا بِهذا فِی الْمِلَّهِ الْآخِرَهِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ»« سوره ص/ 4- 7».

جدی و قاطع قریش مبنی بر اذیت برادرزاده خود آگاه گردید، عموم بنی هاشم را دعوت کرد و همه را برای دفاع از «محمد» بسیج نمود. گروهی از آن ها روی ایمان، گروه دیگری بر اثر روابط خویشاوندی، حمایت و حفاظت او را برعهده گرفتند. تنها در میان آنها «ابولهب» و دو نفر دیگر که نام آن ها در ردیف دشمنان رسول خداصلی الله علیه و آله خواهد آمد، از تصمیم وی سرباز زدند. ولی این حلقه دفاعی باز نتوانست او را از برخی از حوادث ناگوار مصون بدارد؛ زیرا هر جا که پیامبرصلی الله علیه و آله را تنها می دیدند از رساندن هرگونه آسیب دریغ نداشتند.

اینک نمونه هائی از اذیت های «قریش»:

1- روزی «ابوجهل»، پیامبرصلی الله علیه و آله را در «صفا» دید و به او ناسزا و بد گفت و بیازرد. رسول گرامیصلی الله علیه و آله، با او سخن نگفت و راه منزل را در پیش گرفت. ابوجهل نیز به سوی محفل قریش کنار کعبه روانه شد؛ حمزه که عمو و برادر رضاعی پیامبرصلی الله علیه و آله بود، همان روز در حالی که کمان خود را حمایل کرده بود از شکار برگشت. عادت دیرینه او این بود که پس از ورود به مکه، پیش از آنکه از فرزندان و خویشاوندان خود دیدن به عمل آورد، به زیارت و طواف کعبه می رفت. سپس به اجتماعات مختلف قریش که دور کعبه منعقد می گشت سری می زد و سلام و تعارفی میان او و آنها رد و بدل می شد.

وی همان روز، پس از انجام این مراسم به سوی خانه مراجعت نمود. اتفاقاً کنیز «عبداللَّه بن جدعان»، که شاهد آزار ابوجهل به پیامبرصلی الله علیه و آله بود؛ جلو آمد و گفت:

«اباعماره» (کنیه حمزه) ای کاش دقایقی چند در همین نقطه بودی و جریان را آن چنان که من دیدم مشاهده می نمودی و می دیدی که چگونه «ابوجهل» به برادرزاده ات ناسزا گفت و او را سخت آزار داد.

سخنان این کنیز، اثر عجیبی بر روان «حمزه» گذارد و او بدون این که در سرانجام کار فکر کند، تصمیم گرفت که انتقام برادرزاده خود را از «ابوجهل» بگیرد.

لذا از همان راهی که آمده بود برگشت، و ابوجهل را میان اجتماع قریش دید و به طرف وی رفت و بدون این که با کسی سخن بگوید کمان خود را بلند کرد؛ کمان شکاری را سخت بر سر او کوفت چنان که سرش شکست و گفت: «او

[شماره صفحه واقعی : 113]

ص: 5104

(پیامبر) را ناسزا می گوئی و من به او ایمان آورده ام و راهی که او رفته است من نیز می روم؛ هر گاه قدرت داری با من ستیزه کن». «(1)» در این هنگام، گروهی از قبیله «بنی مخزوم» به یاری ابوجهل برخاستند؛ ولی چون او یک مرد موقع شناس و سیاسی بود؛ از بروز هرگونه جنگ و دفاع جلوگیری نمود و گفت من در حق محمد بدرفتاری کرده ام و حمزه حق دارد ناراحت شود. «(2)» این تاریخ مسلم، گواه بر آن است که وجود قهرمانی مانند حمزه، که بعدها بزرگترین سردار اسلام گردید؛ در حفظ و حراست پیامبرصلی الله علیه و آله و تقویت جناح مسلمانان تأثیر بسزائی داشت. چنان که ابن اثیر می نویسد:

قریش، اسلامِ حمزه را بزرگترین عامل ترقی و تقویت مسلمانان دانستند؛ «(3)» از این جهت، درصدد تهیه نقشه های دیگری افتادند که بعداً از نظر خوانندگان گرامی خواهد گذشت.

ابوجهل در کمین رسول خدا می نشیند

پیشرفت روزافزون اسلام، قریش را سخت ناراحت کرده بود. روزی نبود که گزارشی درباره گرایش فردی از تیره های قریش به آنان نرسد. از این جهت، شعله غضب در درون آنها زبانه می کشید.

فرعون مکه، «ابوجهل»، روزی در محفل قریش چنین گفت:

شما ای گروه قریش می بینید که محمد چگونه دین ما را بد می شمرد و به آیین پدران ما و خدایان آنها بد می گوید، و ما را بی خرد قلمداد می نماید. «(4)» به خدا سوگند، فردا در کمین او می نشینم و سنگی را در کنار خود می گذارم، هنگامی که محمد سر بر سجده می گذارد، سر او را با آن می شکنم. فردای آن روز، پیامبرصلی الله علیه و آله برای نماز وارد مسجدالحرام شد، و میان «رکن

[شماره صفحه واقعی : 114]

ص: 5105


1- فَضَرَبَهُ بها فَشَجَّه شَجَّهً مُنکِرَهً ثُم قال اتَشتِمُهُ فَانَا علی دِیِنِه اقولُ ما یَقولُ فَرُدَّ ذلک عَلیَّ انِ استَطَعتَ.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 313؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 72.
3- .« کامل» ج 3/ 59.
4- انَّ محمداً قَد اتی ما تَرَونَ مِن عِیبِ دِیننا وَشَتمِ آبائنا وتَسفِیهِ احلامِنا وشَتمِ آلِهَتِنا« سیره ابن هشام»، ج 1/ 298- 299.

یمانی» و «حجرالاسود»، برای نماز ایستاد. گروهی از قریش که از تصمیم ابوجهل آگاه بودند به فکر فرو رفته بودند که آیا ابوجهل در این مبارزه پیروز می گردد یا نه.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله سر بر سجده نهاد، دشمن دیرینه او از کمینگاه برخاست و نزدیک پیامبرصلی الله علیه و آله آمد. ولی چیزی نگذشت که رعب عجیبی در دل او پدید آمد، لرزان و ترسان با چهره پریده به سوی قریش برگشت. همه جلو دویدند و گفتند: چه شد «اباحکم!»؟ وی باصدائی بسیار ضعیف که حاکی از ترس و اضطراب او بود گفت:

منظره ای در برابرم مجسم گشت که در تمام عمرم ندیده بودم. از این جهت از تصمیم خود منصرف گشتم.

جای گفتگو نیست که یک نیروی غیبی به فرمان خدا به کمک پیامبرصلی الله علیه و آله برخاسته و چنین منظره ای را پدید آورده بود، و وجود پیامبرصلی الله علیه و آله را طبق وعده قطعی الهی إِنَّا کَفَیْنَاکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ «(1)»؛ «ما از شرِ مسخره چیان تو را نگاه می داریم»، از گزند دشمن حفظ کرده است.

نمونه های زیادی از آزار «قریش»، درصفحات تاریخ ثبت است. مثلًا، روزی «عقبه بن ابی معیط» پیامبرصلی الله علیه و آله را در حال طواف دید و ناسزا گفت، و عمامه او را به گردنش پیچید و از مسجد بیرون کشید، گروهی از ترس بنی هاشم، پیامبرصلی الله علیه و آله را از دست او گرفتند. «(2)» آزار و آسیبی که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله، از ناحیه عموی خود «ابولهب» و همسر او «امّ جمیل» می دید بی سابقه بود.

خانه پیامبرصلی الله علیه و آله در همسایگی آنها قرار داشت. آنها از ریختن هرگونه زباله بر سر وصورت او دریغ نداشتند؛ روزی بچه دان گوسفندی بر سرش زدند، و سرانجام کار به جایی رسید، که «حمزه» به منظور انتقام عین همان را بر سر ابولهب کوبید.

آزار مسلمانان
اشاره

پیشرفت اسلام در آغاز بعثت معلول عواملی بوده است که یکی از آنها،

[شماره صفحه واقعی : 115]

ص: 5106


1- سوره حجر، 95.
2- .« بحارالانوار»، ج 18/ 204.

استقامت شخص رسول گرامیصلی الله علیه و آله و یاران و هواداران آن حضرت بود. شما با نمونه هائی ازصبر و بردباری پیشوای مسلمانان آشنا شدید؛ بردباری و ثبات هواداران او که در محیط مکه (مرکز حکومت شرک و بت پرستی) به سر می بردند نیز جالب توجه است؛ فداکاری و پایداری آنان را در فصول وقایع پس از هجرت خواهید شنید.

اکنون به تحلیل زندگی طاقت فرسای چند فداکارِ دیرینه که در محیط بی پناه «مکه» زندگی می نمودند، و یا پس از شکنجه دیدن، مکه را به عنوان تبلیغ ترک گفته اند، می پردازیم:

1- بلال حبشی

پدر و مادر وی از کسانی بودند که از «حبشه»، به حالت اسارت وارد جزیرهالعرب شده بودند. «بلال» که بعدها مؤذن رسول گرامی صلی الله علیه و آله شد غلام «امیَّه بن خلف» بود. «امیه»، از دشمنان سرسخت پیشوای بزرگ مسلمانان بود، چون عشیره رسول خدا دفاع از حضرت را برعهده گرفته بودند؛ وی برای انتقام، غلام تازه مسلمان خود را در ملاء عام شکنجه می داد، و او را در گرم ترین روزها با بدن برهنه روی ریگ های داغ می خوابانید، و سنگ بسیار بزرگ و داغی را روی سینه او می نهاد و او را به جمله زیر مخاطب می ساخت:

«دست از تو برنمی دارم تا اینکه به همین حالت جان بسپاری، و یا از اعتقاد به خدای محمد برگردی و «لات» و «عزّی» را پرستش کنی». «(1)» ولی بلال در برابر آن همه شکنجه، گفتار او را با دو کلمه که روشنگر پایه استقامت او بود پاسخ می داد، و می گفت: أحد أحد یعنی: خدا یکی است! و هرگز به آیین شرک و بت پرستی برنمی گردم. استقامتِ این غلام سیاه که در دستِ سنگدلی اسیر بود، مورد اعجاب دیگران واقع گشت. حتی «ورقه بن نوفل»، بر وضع رقت بار او گریست و به «امیه» گفت:

به خدا سوگند هرگاه او را با این وضع بکشید، من قبر او را زیارتگاه خواهم ساخت. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 116]

ص: 5107


1- لاتَزالُ هکَذا حَتی تَمُوتَ او تکفُرَ بِمُحمد و تَعبُدَ اللّاتَ والعُزی.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 318.

گاهی امیه شدت عمل بیشتری نشان می داد، ریسمانی به گردن بلال می افکند و به دست بچه ها می داد؛ تا او را در کوچه ها بگردانند. «(1)» در جنگ بدر، نخستین جنگ اسلام، امیه با فرزندش اسیر شدند، برخی از مسلمانان به کشتن امیه رأی نمی دادند. ولی بلال گفت: او پیشوای کفر است، و باید کشته شود؛ و بر اثر اصرار او، پدر و پسر به کیفر اعمال ظالمانه خود رسیدند و هر دو کشته شدند.

2- فداکاری عماریاسر و پدر و مادر او

عمار و والدین او از پیشقدمان در اسلام می باشند. آنان روزی که مرکز تبلیغاتی رسول خداصلی الله علیه و آله، خانه «ارقم بن ابی الارقم» بود؛ اسلام آوردند. روزی که مشرکان از ایمان آنها آگاه شدند، در آزار و شکنجه آنان کوتاهی ننمودند. «ابن اثیر» «(2)» می نویسد:

مشرکان، این سه نفر را در گرم ترین مواقع مجبور می کردند که خانه خود را ترک بگویند، و در زیر آفتاب گرم و باد سوزان بیابان به سر ببرند. این شکنجه آن قدر تکرار شد، که یاسر در آن میان جان سپرد. روزی همسر او «سمیه»، در این خصوص به ابوجهل پرخاش نمود، و آن مرد سنگدل و بی رحم نیزه خود را، در قلب او فرو برد و او را نیز کشت. وضع رقت بار این زن و مرد، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله را منقلب نمود. روزی پیامبرصلی الله علیه و آله این منظره را دید و با چشمهای اشکبار، رو به آنها کرد و فرمود:

«ای خاندان یاسر! شکیبایی را پیشه سازید که جایگاه شما بهشت است.»

پس از مرگ یاسر و همسرش، مشرکان درباره «عمار»، شدت عمل به خرج داده و او را نیز مانند بلال شکنجه دادند. وی برای حفظ جان خود ناگزیر شد که در ظاهر، از اسلام خود بازگردد. ولی فوراً پشیمان شد، و با دیدگان گریان

[شماره صفحه واقعی : 117]

ص: 5108


1- .« طبقات ابن سعد»، ج 3- 233 و برای اطلاع بیشتر از رشادت و بردباری بلال، به مجله مکتب اسلام، سال نهم شماره های 5 و 7 مقاله بلال حبشی مؤذن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به قلم نگارنده مراجعه بفرمایید ...
2- .« کامل»، ج 2/ 45.

به محضر رسول خداصلی الله علیه و آله شتافت. در حالی که سخت ناراحت بود، جریان را شرح داد. رسول گرامی صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا تزلزلی در ایمان باطنی تو رخ داده است؟ عرض کرد قلبم لبریز از ایمان است. فرمود: کوچک ترین ترس به خود راه مده و برای رهایی از شر آنان، ایمان خود را مستور بدار. این آیه در موردِ ایمان عمار نازل گردید: ... إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ؛ «(1)»

«مگر آن کس که مورد اکراه قرار گیرد ولی قلب او از ایمان سرشار است». «(2)»

معروف این است که: ابوجهل تصمیم گرفت خاندان یاسر را، که از بی پناه ترین افراد بودند شکنجه کند. از اینرو، دستور داد که آتش و تازیانه آماده نمایند، آنگاه یاسر و سمیه و عمار را کشان کشان به آنجا بردند و با نیش خنجر و آتش برافروخته و نواختن تازیانه آنها را زجر دادند. این حادثه آنقدر تکرار شد که سمیه و یاسر (بدون اینکه تا دم مرگ از تعریف و درود بر پیامبر باز بمانند) زیر شکنجه جان دادند.

جوانان «قریش»، که شاهد اینصحنه فجیع و رقت انگیز بودند؛ باتمام وحدت منافعی که در کوبیدن اسلام داشتند، عمار را با تن مجروح و دل خسته از زیر شکنجه ابوجهل نجات دادند، تا بتواند جسد پدر و مادر خود را به خاک بسپارد.

3- عبداللَّه بن مسعود

مسلمانانی که در حوزه سری اسلام وارد شده بودند با هم گفتگو نمودند، که «قریش» قرآن ما را نشنیده است؛ و بسیار شایسته است، که مردی از میان ما برخیزد، و در مسجدالحرام باصدای هر چه رساتر آیاتی از قرآن را بخواند، «عبداللَّه بن مسعود»، آمادگی خود را اعلام داشت. هنگامی که سرانِ قریش در کنار کعبه قرار گرفته بودند؛ او باصدای ملیح و رسا آیات زیر را خواند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* الرَّحْمنُ* عَلَّمَ الْقُرْآنَ* خَلَقَ اْلإِنْسانَ* عَلَّمَهُ

[شماره صفحه واقعی : 118]

ص: 5109


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 320.
2- سوره نحل/ 106.

الْبَیانَ ... «(1)».

جمله های فصیح و بلیغ این سوره، رعب عجیبی در سران قریش ایجاد نمود. برای جلوگیری از عکس العمل ندای آسمانی که به وسیله یک فرد بی پناه به گوش آنها رسید، همگی از جای برخاستند و او را به قدری زدند، که خون از سراسر بدن او جاری شد و با وضع رقت باری پیش یاران پیامبرصلی الله علیه و آله برگشت. ولی آنها خوشحال بودند، که، سرانجام ندای جانفزای قرآن به گوش دشمنان رسید. «(2)» تعداد سربازان فداکار اسلام که در آغاز بعثت در سخت ترین وضع به سر برده و در راه نیل به هدف، استقامت به خرج داده اند، بیش از اینها است. ولی ما برای اختصار به همین اندازه اکتفا می کنیم.

4- ابوذر

ابوذر، چهارمین یا پنجمین نفر بود که مسلمان شد. «(3)» بنابراین او در همان روزهای اولِ ظهور اسلام، مسلمان شد و از سابقین در اسلام به شمار می رود.

طبق تصریح قرآن مجید؛ کسانی که در آغاز رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایمان آورده اند، مقام و موقعیت بزرگی دارند «(4)» و کسانی که پیش از فتح مکه اسلام آورده اند، از نظر فضیلت و مقام معنوی، با افرادی که پس از نفوذ و قدرت اسلام، یعنی پس از فتح مکه ایمان آورده اند، یکسان نیستند. قرآن مجید این حقیقت را بیان نموده می فرماید:

«کسانی از شما که پیش از فتح (مکه)، مال خود را در راه خدا خرج نموده و با دشمنان خدا جنگیده اند؛ با دیگران یکسان نیستند، بلکه مرتبه آنان از کسانی که پس از فتح، در راه خدا مال بذل نموده و با دشمنان خدا جنگیده اند،

[شماره صفحه واقعی : 119]

ص: 5110


1- سوره الرحمن/ 1- 4.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 314.
3- .« اسدالغابه»، ج 1/ 301-« الاصابه»، ج 4/ 64-« الاستیعاب»، ج 4/ ص 62.
4- .« وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»« سوره واقعه/ 10 و 11».« وَ السَّابِقُونَ اْلأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِینَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا اْلأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»« سوره توبه/ 100».

برتر است». «(1)»

نخستین منادی اسلام

هنگامی که ابوذر اسلام آورد، پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله به طور پنهانی مردم را به سوی اسلام دعوت می کرد و هنوز زمینه دعوتِ آشکار، فراهم نشده بود. آن روز پیروان اسلام، منحصر بود به خود پیامبرصلی الله علیه و آله و پنج نفری که به او ایمان آورده بودند. با توجه به این شرایط، برحسب ظاهر در برابر ابوذر جز این راهی نبود که ایمان خود را پنهان نموده و بی سروصدا مکه را به سوی قبیله خود ترک گوید.

ولی ابوذر، روح پرجنب و جوش و مبارزی داشت. گوئی او برای این آفریده شده بود که همه جا، برضد باطل عَلَم مخالفت برافراشته، با انحراف و کجروی به مبارزه برخیزد؛ و کدام باطلی از این بزرگتر که مردم در برابر یک مشت چوب و سنگ به کرنش و سجده بیفتند و آنها را به عنوان خدا بپرستند!؟

ابوذر، نمی توانست اینصحنه را تحمل کند، از این رو پس از اقامت کوتاهی در مکه، روزی به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله عرض کرد: من چه کنم و چه وظیفه ای برای من معین می کنید؟

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: تو می توانی مبلّغ اسلام در میان قبیله خود باشی. اینک میان قوم خود برگرد تا دستور من به تو برسد.

ابوذر گفت: سوگند به خدا باید پیش از آنکه به میان قبیله خود برگردم، ندای اسلام را به گوش این مردم برسانم و این سد را بشکنم- سدِّ ممنوعیّت شعار اسلام و آیین یکتاپرستی در مکه!

او به دنبال این تصمیم، هنگامی که قریش در مسجدالحرام سرگرم گفتگو بودند؛ وارد مسجد شد و باصدای بلند و رسا ندا درداد:

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ».

[شماره صفحه واقعی : 120]

ص: 5111


1- « لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا ...»« سوره حدید، 10».

تا آنجا که تاریخ اسلام نشان می دهد، این ندا، نخستین ندائی بود که آشکارا، عظمت و جبروت قریش را به مبارزه طلبید. این ندا، از حنجره مرد غریبی درآمد که نه حامی و پشتیبانی در مکه داشت و نه قوم و خویشی!

اتفاقاً، آنچه پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله پیش بینی کرده بود، به وقوع پیوست. تاصدای ابوذر در مسجدالحرام طنین افکند؛ قریش حلقه انجمن را شکسته به سوی او هجوم بردند و او را با بی رحمی زیر ضربات خود قرار دادند و آن قدر زدند که بیهوش نقش زمین گشت.

خبر به گوش عباس عموی پیامبرصلی الله علیه و آله رسید. عباس خود را به مسجدالحرام رسانید و خود را روی پیکر ابوذر افکند، و برای این که بتواند او را از چنگال مشرکان نجات بدهد، به تدبیر لطیفی متوسل شد و گفت:

«شما همگی بازرگان هستید، راه تجارتی شما از میان طایفه غفار می گذرد. این جوان از قبیله غفار است، اگر او کشته شود، فردا تجارت قریش به خطر می افتد و هیچ کاروان تجارتی نمی تواند از میان این طایفه بگذرد»!

نقشه عباس مؤثر واقع شد و قریشیان دست از ابوذر برداشتند. ولی ابوذر که جوانی پرحرارت و فوق العاده دلیر و مبارز بود، فردای آن روز باز وارد مسجد شد و شعار خود را تجدید کرد. دومرتبه قریشیان بر سر او ریختند و تا سرحد مرگ زدند. این بار نیز عباس او را با همان تدبیر روز قبل، از دست آنها نجات داد! «(1)» چنانکه گفته شد اگر عباس نبود، معلوم نبود ابوذر بتواند از چنگال مشرکان جان سالم بدر ببرد. لیکن ابوذر کسی نبود که به این زودی در میدان مبارزه در راه پیروزی اسلام، عقب نشینی کند. از این جهت، چند روز بعد، مبارزه را از نو آغاز کرد، یعنی روزی زنی را دید که در حال طواف به دور کعبه، دو بت بزرگ عرب، به نام «اساف» و «نائله» را که در اطراف کعبه نصب شده بود، خطاب نموده درد دل می کند و با سوز و گداز خاصی حاجات خود را از آنها می خواهد!

ابوذر از نادانی این زن، سخت ناراحت شد و برای این که به او بفهماند آن دو

[شماره صفحه واقعی : 121]

ص: 5112


1- .« حلیهالاولیاء»، ج 1/ 159- 158-« طبقات»، ابن سعد، ج 4/ 225-« الاستیعاب»، ج 4/ ص 63-« الاصابه»، ج 4/ ص 64،« الدرجات الرفیعه»/ ص 228.

بت فاقد ادراک و شعورند، گفت: این دو بت را به ازدواج یکدیگر درآور!

زن از سخن ابوذر ناراحت شد و فریاد کرد: تو «صائبی» هستی! «(1)» با فریاد زن، جوانان قریش بر سر ابوذر ریختند و او را زیر ضربات خود قرار دادند. ولی گروهی از قبیله «بنی بکر» به یاری او شتافتند و او را از چنگال جوانان قریش نجات دادند. «(2)»

قبیله غفار مسلمان می شوند

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله استعداد شاگرد جدید و تازه وارد، و قدرت خیره کننده او را در مبارزه با باطل به خوبی درک می کرد. ولی چون هنوز وقت شدّت عمل و مبارزه نرسیده بود، به او دستور داد به میان طایفه خود برگردد و آنان را به سوی اسلام دعوت کند.

ابوذر به سوی قوم و طایفه خود برگشت و کم کم با آنان پیرامون موضوع قیام پیامبری که از جانب خدا برانگیخته شده و مردم را به پرستش خدای یگانه و اخلاق نیک دعوت می کند، سخن گفت.

ابتدا برادر و مادر ابوذر اسلام آوردند. بعد، نصفِ افراد قبیله «غفار» مسلمان شدند، و پس از هجرت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله به شهر «یثرب» (/ مدینه)، نصف دیگر نیز اسلام اختیار کردند. قبیله «اسلم» نیز به پیروی از «غفار»، به محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب شده اسلام اختیار کردند.

ابوذر، پس از جنگ بدر و احد، در مدینه به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله پیوست و در آن شهر اقامت گزید. «(3)»

دشمنان سرسخت پیامبرصلی الله علیه و آله

شناسایی برخی از دشمنان پیشوای بزرگ مسلمانان، در تحلیل برخی از

[شماره صفحه واقعی : 122]

ص: 5113


1- بت پرستان مکه کسانی را که به آیین اسلام وارد می شدند، به صائبی بودن متهم می ساختند.
2- « طبقات» ابن سعد، ج 4/ ص 223.
3- « طبقات» ابن سعد، ج 4/ ص 222- 221 و 226- الدرجات الرفیعه/ ص 226- 225 و ص 230- 229.

حوادث آینده که پس از هجرت به وقوع پیوسته است؛ بی تأثیر نیست. ما در اینجا به طور فشرده نام و خصوصیات برخی را منعکس می سازیم:

1- «ابولهب»: وی همسایه پیامبرصلی الله علیه و آله بود، و هیچ گاه از تکذیب و اذیت وی و مسلمانان دست بردار نبود.

2- «اسودبن عبدیغوث»: او یکی از مسخره چیان بود. هنگامی که مسلمانی بی پناه و تهی دست را می دید، از روی تمسخر می گفت: این تهی دستان، خود را شاهانِ روی زمین می پندارند و تصور می کنند که به همین زودی ها تاج و تخت شاه ایران را تصاحب خواهند کرد. «(1)» ولی اجل مهلت نداد که او با دیدگان خود ببیند که چگونه مسلمانان وارث سرزمین قیصر و کسری و تخت و تاج آنها شدند.

3- «ولید بن مغیره»: مرد سالخورده قریش که ثروت هنگفتی در اختیار داشت و در فصل آینده گفتگوی او را با پیامبرصلی الله علیه و آله خواهیم نگاشت.

4- «امیّه» و «ابَیّ»: فرزندان «خلف»: روزی ابیّ استخوان های پوسیده و نرم شده مردگان را به دست گرفت و رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کرد و گفت:

«انّ رَبَّک یُحیی هذِهِ العِظامِ؟» «آیا پروردگار تو این استخوان ها را زنده می کند؟»

از مصدر وحی خطاب آمد: قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّهٍ؛ «(2)»

«بگو همان پروردگاری که در آغاز آن ها را آفریده است، زنده خواهد نمود». این دو برادر، در جنگ «بدر» کشته شدند.

5- «ابوالحکم بن هشام»: که به جهت عناد و تعصب بیجایی که با اسلام داشت؛ مسلمانان، او را «ابوجهل» خواندند. وی نیز در جنگ «بدر» کشته شد.

6- «عاص بن وائل»: وی پدر عمروعاص است، که رسول خداصلی الله علیه و آله را «ابتر» (مقطوع النسل) می خواند.

7- «عقبه بن ابی معیط»: که از دشمنان سرسخت پیامبرصلی الله علیه و آله بود و از آزار وی و مسلمانان آنی راحت نمی نشست. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 123]

ص: 5114


1- هؤلاء ملُوک الارضِ الَّذینَ یَرِثونَ مُلک کَسری!.
2- سوره یس/ 78- 79.
3- .« تاریخ کامل»، ج 2/ 47- 51 و به کتاب های اسدالغابه، الاصابه، الاستیعاب و غیره مراجعه بفرمایید.

باز گروه دیگری هستند مانند ابوسفیان و ... که مورخان کاملًا خصوصیات آنها را ضبط نموده اند، و ما برای اختصار از نقل آنها خودداری نمودیم.

انگیزه سرکشی سران قریش
اشاره

این قسمت یکی از نقاط قابل بحث تاریخ اسلام است؛ زیرا انسان با خود فکر می کند با این که قریش، همگی «محمد» را راستگو و امین می دانستند و تا آن لحظه کوچک ترین لغزشی از او ندیده بودند، و کلام فصیح و بلیغ او را که دل ها را می ربود می شنیدند، و گاه و بیگاه کارهای «خارق العاده» که از حدود قوانین طبیعت بیرون بود از او مشاهده می کردند؛ با این حال چرا تا این حد با او مبارزه می نمودند.

علت و یا علل این سرپیچی را می توان چند چیز دانست:

1- رشک بر پیامبرصلی الله علیه و آله

گروهی از آنها بر اثر رشک و حسادتی که داشتند، از او پیروی نمی کردند، و آرزو داشتند که خودصاحب این منصب الهی باشند.

مفسران در شأن نزول این آیه: وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ؛ «(1)»

«گفتند چرا این قرآن به مردی بزرگ از مکه و طائف نازل نشد»، چنین می نویسد که:

«ولید بن مغیره»، با پیامبرصلی الله علیه و آله ملاقات نمود و گفت من از تو به منصب نبوت سزاوارترم؛ زیرا از نظر سن و ثروت و فرزند بر تو مقدم هستم. «(2)» «امیه بن ابی الصلت»، از کسانی بود که پیش از اسلام درباره پیامبرصلی الله علیه و آله سخن می گفت، و تا اندازه ای امیدوار بود که خود به این مقام بزرگ نائل گردد، ولی تا آخر عمر از پیامبرصلی الله علیه و آله پیروی نکرد، و مردم را برضد او می شوراند.

«اخنس»، که یکی از دشمنان پیامبرصلی الله علیه و آله بود، از ابوجهل پرسید که: رأی تو

[شماره صفحه واقعی : 124]

ص: 5115


1- سوره زخرف/ 32.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 361.

درباره محمد چیست؟ وی گفت: ما و عبدمناف بر سر شرافت و بزرگی به نزاع برخاستیم، و با آنها رقابت نمودیم و از راه هائی توانستیم با آنها برابری نماییم. اکنون که با آنها برابر شده ایم، می گویند: برای فردی از قبیله ما وحی نازل می شود. به خدا سوگند ما هرگز ایمان نخواهیم آورد.

این نمونه ها حسادت و رقابت بزرگان قریش را آشکار می سازد و باز نمونه های دیگری نیز درصفحات تاریخ وجود دارد که از نقل آنها خودداری می شود.

2- ترس از روز بازپسین

این عامل بیش از همه، در سرپیچی قریش مؤثر بود؛ زیرا آنان افراد خوشگذران و عیاش و بی قید بودند.

این افراد که سال ها از آزادیِ مطلق بهره مند بودند، دعوت محمد را برضد عادت دیرینه خود تشخیص دادند و ترک عادت آنهم مطابق تمایلات نفسانی، با رنج و تعصب توأم است.

3- وحشت از عذاب های سرای دیگر

شنیدن آیات عذاب، که افراد خوشگذران و ستمگر و بی خبر را با مجازات های سخت بیم می دهد، هول عجیبی در دل آنها می افکند و سخت افکار آنها را مشوش و مضطرب می نمود. وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله باصدای دلنشین، آیات مربوط به سرای دیگر را در مجامع عمومی قریش می خواند؛ آن چنان ولوله بر پا می گردید که بساط بزم و عیش آنها را به هم می زد. عربی که خود را برای دفع هرگونه پیش آمدِ ناگوار مجهز می ساخت، و برای تحصیلِ تأمین معاش با تیر، قرعه می زد، و با سنگ فال می گرفت، و آمد و رفتِ پرندگان را علائم حوادث قرار می داد؛ هرگز حاضر نبود بدون به دست آوردن تأمین، از عذابی که «محمد» از آن بیم می داد آرام بنشیند. از این نظر با او مبارزه می کردند، که نوید و بیم او را نشنوند؛ اینک

[شماره صفحه واقعی : 125]

ص: 5116

آیاتی چند که خاطر سران خوشگذران بی خبر قریش را سخت مضطرب می ساخت، می آوریم.

«روزی که رستاخیز، برپا می شود، انسان از برادر، مادر، پدر، زن، فرزندان خود می گریزد، هرکس در آن روز به خود مشغول است» «(1)» هنگامی که آنها در کنار کعبه، پیاله ها سر می کشیدند، یک مرتبه این ندا به گوش آنها می رسید:

«هر وقت پوست هایشان بر اثر آتش از بین برود، آن را تبدیل می نمائیم تا عذاب را بچشند»؛ «(2)» چنان مضطرب، و پریشان می گشتند که بی اختیار، جام ها را کنار گذارده و ترس و لرز بر آنها حکومت می کرد.

4- ترس از جامعه عرب مشرک

حارث بن نوفل بن عبدمناف، محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب گردید و عرض کرد ما می دانیم آنچه تو از آن بیم می دهی، راست و پابرجاست. ولی هرگاه ما ایمان بیاوریم، عرب مشرک ما را از سرزمین خود بیرون می کنند. در پاسخ چنین افراد، آیه زیر نازل گردید.

«می گویند: هر گاه ما از این مشعل هدایت پیروی کنیم؛ از سرزمین خود رانده می شویم. در پاسخ آنها بگو:

مگر ما حرم خود را که از هر فتنه و آشوبی در امن است در اختیار آنان قرار نداده ایم تا از هر سو از هر نوع میوه به سوی آنها سرازیر می شود؟» «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 126]

ص: 5117


1- .« فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّهُ یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ» « سوره عبس/ 33- 37».
2- .« کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ»« سوره نساء/ 56».
3- .« وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدی مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی إِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا»« سوره قصص/ 57».

12 نخستین هجرت

اشاره

مهاجرت گروهی از مسلمانان به خاک حبشه، دلیل بارزی بر ایمان و اخلاص عمیق آنها است. عده ای برای رهایی از شر و آزار «قریش»، به منظور تحصیل یک محیط آرام، برای بپاداشتن شعائر دینی و پرستش خدای یگانه، تصمیم گرفتند، که خاک «مکه» را ترک گویند، و دست از کار و تجارت، فرزند و خویشان بردارند؛ ولی متحیر بودند چه کنند، کجا بروند. زیرا می دیدند سرتاسر شبه جزیره را بت پرستی فراگرفته است، و در هیچ نقطه ای نمی توان ندای توحید را بلند نمود، و دستورات آیین یکتاپرستی را بر پا داشت. با خود فکر کردند که بهتر این است که مطالب را با خود پیامبرصلی الله علیه و آله در میان بگذارند. پیامبری که آیین او براساس ... إِنَّ أَرْضِی واسِعَهٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ «(1)»

است. یعنی:

«سرزمین خدا پهناور است نقطه ای را برای زندگی بگزینید که در آنجا توفیق پرستش خدا را داشته باشید».

وضع رقت بار مسلمانان کاملًا بر او روشن بود. خودِ او، گرچه از حمایت «بنی هاشم» برخوردار بود، و جوانان «بنی هاشم» حضرتش را از هرگونه آسیب حفظ می نمودند؛ ولی در میان یاران او کنیز و غلام، آزادِ بی پناه، افتاده بی حامی، فراوان بود و سران قریش آنی از آزار آنها آرام نمی گرفتند. برای

[شماره صفحه واقعی : 127]

ص: 5118


1- سوره عنکبوت/ 56.

جلوگیری از بروز جنگ های قبیله ای، سران و زورمندان هر قبیله، کسانی را که از آن قبیله اسلام آورده بودند شکنجه می دادند؛ که نمونه هائی از شکنجه های قریش را درصفحات گذشته خواندید.

روی این علل، هنگامی که اصحاب آن حضرت درباره مهاجرت، کسب تکلیف کردند در پاسخ آنها چنین گفت:

هر گاه به خاک حبشه سفر کنید، بسیار برای شما سودمند خواهد بود؛ زیرا بر اثر وجود یک زمامدار نیرومند و دادگر در آنجا به کسی ستم نمی شود، و آنجا خاکِ درستی و پاکی است و شماها می توانید در آن خاک بسر ببرید، تا خدا فرجی برای شما پیش آرد. «(1)» آری محیط پاکی که امور آن جا را یک فرد شایسته و دادگر به دست بگیرد، نمونه ای است از بهشت برین؛ و یگانه آرزوی یاران آن حضرت به دست آوردن چنین سرزمینی بود که با کمال امنیت و اطمینان به وظایف شرعی خود بپردازند.

کلام نافذ پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، چنان مؤثر افتاد، که چیزی نگذشت آنهایی که آمادگی بیشتری داشتند بار سفر بسته؛ بدون اینکه بیگانگان (مشرکان) آگاه شوند شبانه برخی پیاده و بعضی سواره، راه جده را پیش گرفتند.

مجموعه آنها در این نوبت، ده «(2)» یا پانزده نفر بود و میان آنها چهار زن مسلمان نیز دیده می شد.

اکنون باید دقت کرد که چرا پیامبرصلی الله علیه و آله نقاط دیگر را جهت مهاجرت معرفی نکرد؟ با بررسیِ اوضاع عربستان و سایر نقاط، نکته انتخاب حبشه روشن می شود. زیرا مهاجرت به نقاط عرب نشین که عموماً مشرک بودند، خطرناک بود. مشرکان برای خوش آمد قریش، یا از روی علاقه به آیین نیاکان، از پذیرش مسلمانان سرباز می زدند. نقاط مسیحی و یهودی نشین عربستان هم، هیچ گونه صلاحیت برای مهاجرت نداشت؛ زیرا آنان بر سر نفوذ معنوی با یکدیگر در

[شماره صفحه واقعی : 128]

ص: 5119


1- لَو خَرَجتُم الی ارضِ الحَبَشهِ، فَانَّ بِها مَلِکاً لایُظلَمُ عِندَه احَد و هِیَ ارضُ صِدق، حتی یَجعَلَ اللَّهُ لَکُم فَرجاً مِمّا انتُم فیه-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 321؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 70.
2- « تاریخ طبری»، ج 2/ 70.

جنگ و کشمکش بودند و زمینه ای برای ورود رقیب سوم وجود نداشت. بعلاوه، این دو گروه، نژاد عرب را خوار و حقیر می شمردند.

«یمن»، زیر نفوذ شاه ایران بود، و مقامات ایرانی راضی به اقامت مسلمانان در یمن نمی شدند؛ حتی هنگامی که نامه «پیامبر» به دست خسروپرویز رسید، او فوراً به فرماندار یمن نوشت که: «پیامبر نوظهور را دستگیر کرده و روانه ایران سازد».

«حیره» نیز مانند یمن زیر نظر حکومت ایران بود. شام از مکه دور بود؛ علاوه بر این، یمن و شام بازار قریش بود و قریش با مردم این نقاط روابط نزدیک داشتند. اگر مسلمانان به آنجا پناهنده می شدند، قطعاً به خواهش قریش آنها را اخراج می کردند. چنانکه از سلطان حبشه چنین درخواستی کردند، ولی سلطان حبشه درخواست آنها را نپذیرفت.

سفر دریائی، آنهم در آن زمان با کودکان و زنان، یک مسافرت فوق العاده پرمشقت بود. این مسافرت و دست کشیدن از زندگی، نشانه اخلاص و ایمان پاک آنها بود.

بندر «جده»، بسان امروز یک بندر معمور بازرگانی بود؛ و از حسن تصادف دو کشتی تجارتی آماده حرکت به حبشه بود. مسلمانان از ترس تعقیب «قریش»، آمادگی خود را برای مسافرت اعلام کردند، و با پرداخت نیم دینار با کمال عجله سوار کشتی شدند. خبر مسافرت عده ای از مسلمانان به گوش سران مکه رسید، فوراً گروهی را مأمور کردند که آنها را به مکه بازگردانند؛ ولی آنها موقعی رسیدند که کشتی سواحل جده را ترک گفته بود.

تاریخ مهاجرت این گروه در ماه رجب سال پنجم بعثت بود.

تعقیب چنین جمعیتی که فقط برای حفظ آیین خود، به خاک بیگانه پناهنده می شدند؛ نمونه بارزی از شقاوت قریش است. مهاجران دست از مال و فرزند، خانه و تجارت شسته، ولی سران مکه از آنها دست بردار نبودند. آری رؤسایِ «دارالندوه»، از اسرار این سفر روی قراینی آگاه بودند و با خود مطالبی را زمزمه می کردند، که بعداً تشریح خواهیم نمود.

[شماره صفحه واقعی : 129]

ص: 5120

این گروه کم، از یک قبیله متشکل نبودند، بلکه هر یک از این ده نفر از یک قبیله بودند. به دنبال این هجرت، مهاجرت گروه دیگر پیش آمد، که پیشاپیش آنها «جعفر بن ابی طالب» بود. هجرت دوم، در کمال آزادیصورت گرفت، از این لحاظ عده ای از مسلمانان موفق شدند زنان و فرزندان خود را نیز همراه ببرند به طوری که آمار مسلمانان در خاک حبشه، به 83 نفر رسید. اگر بچه هائی را که همراه خود برده یا در آنجا متولد شدند حساب کنیم؛ آمار آنها از این عدد هم تجاوز می کند.

مسلمانان مهاجر، «حبشه» را آن چنان که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله توصیف فرموده بود؛ یک سرزمین معمور، و یک محیط آرام توأم با آزادی یافتند. «امّ سلمه»، همسر «ابی سلمه» که بعدها افتخار همسری پیامبر خداصلی الله علیه و آله را نیز پیدا نمود، درباره آنجا چنین گوید:

وقتی در کشور حبشه سکونت گزیدیم، در حمایت بهترین حامی قرار گرفتیم، آزاری از کسی نمی دیدیم، و سخن بدی از کسی نمی شنیدیم. «(1)» ابن اثیر می نویسد: تاریخ مهاجرت این گروه در ماه رجب سال پنجم بعثت بود و همگی ماه شعبان و رمضان را در حبشه بسر بردند. وقتی به آنان خبر رسید که قریش از آزار مسلمانان دست برداشته اند؛ ماه شوال به مکه بازگشتند، ولی پس از مراجعت اوضاع را خلاف گزارشی که داده بودند یافتند، از این جهت برای بار دوم راه حبشه را پیش گرفتند. «(2)»

قریش به دربار حبشه نماینده می فرستد

وقتی خبر آزادی و راحتی مسلمانان به گوش سران مکه رسید؛ آتش کینه در دل آنها افروخته شد، و از نفوذ مسلمانان در حبشه متوحش شدند. زیرا خاک حبشه برای مسلمانان بهصورت یک پایگاه محکمی درآمده بود، و ترس بیشتر آنها از این لحاظ بود که مبادا هواداران اسلام، نفوذی در دربار «نجاشی»

[شماره صفحه واقعی : 130]

ص: 5121


1- . لما نزلنا ارض الحبشه جاورنا بها خیر جار؛ النجاشی امّنا علی دیننا، و عبدنا اللَّه لانؤذی و لانسمعُ شیئاً.
2- .« تاریخ کامل»، ج 2/ 52- 53.

(زمامدار حبشه) پیدا کنند و تمایلات باطنیِ او را به اسلام جلب نمایند، و در نتیجه با یک لشکر مجهز حکومت بت پرستی را از شبه جزیره بیافکنند.

سران دارالندوه «(1)»، بار دیگر انجمن کردند، و نظر دادند که نمایندگانی به دربار حبشه بفرستند، و برای جلب نظر شاه و وزرا؛ هدایای مناسبی ترتیب دهند؛ تا از این راه بتوانند، در دل شاه، برای خود جایی باز کنند سپس مسلمانان مهاجر را به بلاهت و نادانی و شریعت سازی متهم سازند. برای این که نقشه آنها هر چه زودتر و بهتر به نتیجه برسد، از میان خود دو کارآزموده حیله گر و کارکشته را که بعدها یکی از آنها بازیگر میدان سیاست گردید برگزیدند. قرعه، به نام «عمروعاص» و «عبداللَّه بن ربیعه» افتاد، رئیس «دارالندوه» به آنها دستور داد:

پیش از آنکه با زمامدار «حبشه» ملاقات کنید؛ هدایا و تحفِ وزرا را تقدیم دارند و قبلًا با آنها به گفتگو بپردازند و نظر آنها را جلب کنند که هنگام ملاقات با شاه؛ درخواست های شما را تصدیق کنند. نامبردگان پس از اخذ این دستورات رهسپار حبشه شدند.

وزیران حبشه با نمایندگان قریش روبرو شدند. نمایندگان، پس از تقدیم هدایای مخصوص به آنها چنین گفتند: «گروهی از جوانان تازه به دوران رسیده ما، دست از روش نیاکان خود برداشته اند و آئینی که برخلاف آیینی ما و شما است اختراع نموده اند و اکنون در کشور شما به سر می برند. سران و اشراف قریش، جداً از پیشگاه پادشاه حبشه تقاضا دارند که هر چه زودتر دستور اخراج و طرد آنها راصادر نمایند و ضمناً خواهش می کنیم، که در شرفیابی به حضور سلطان، هیئت وزیران با ما مساعدت نمایند. و از آنجا که ما از عیوب، و وضع آنها بهتر آگاهیم بسیار مناسب است که اصلًا در این باره با آنها گفتگو نشود، و رییس مملکت با آنها نیز روبرو نگردد»!

اطرافیان آزمند و نزدیک بین، قول مساعد دادند. فردای آن روز، به دربار شاه «حبشه» بار یافتند؛ و پس از عرض ادب و تقدیم هدایا، پیام «قریش» را به

[شماره صفحه واقعی : 131]

ص: 5122


1- محلی بود در کنار کعبه، که قریش در آنجا پیرامون مشکلات خود به شور و مشورت می پرداختند.

شرح زیر چنین بیان کردند:

زمامدار محترم حبشه! گروهی از جوانان تازه به دوران رسیده و سبک مغز ما، دست از روش نیاکان و اسلاف خود کشیده، وبه نشر آیین دیگری اقدام نموده اند که نه با آیین رسمی کشور «حبشه» تطبیق می کند و نه با آیین پدران و نیاکان خود آنها. این گروه اخیراً به این کشور پناهنده شده اند، و از آزادی این مملکت سوءاستفاده می کنند؛ بزرگان قوم آنها، از پیشگاه ملوکانه درخواست می نمایند که حکم اخراج آنها راصادر فرمایند، تا به کشور خود بازگشت کنند ...

همین که سخنان نمایندگان قریش به این نقطه منتهی گشت؛صدای وزیران که در حاشیه سریر سلطنتی نشسته بودند، بلند شد. همگی به حمایت از نمایندگان قیام نموده و گفتار آنها را تصدیق نمودند. ولی شاه دانا و دادگر «حبشه»، با حاشیه نشینان خود مخالفت نمود و گفت:

«هرگز این کار عملی نیست. من گروهی را که به خاک و کشورم پناهنده شده اند؛ بدون تحقیق به دست این دو نفر نمی سپارم. باید از وضع و حال این پناهندگان تحقیق شود، و پس از بررسی کامل، هرگاه گفتار این دو نماینده درباره آنهاصحیح و راست باشد در اینصورت آنها را به کشور خودشان باز می گردانم، و اگر سخنان آنان در حق این گروه واقعیت نداشته باشد، هرگز حمایت خود را از آنها برنمی دارم و بیش از پیش آنها را کمک می کنم».

سپس مأمور مخصوص دربار، به دنبال مسلمانان مهاجر رفت و بدون کوچک ترین اطلاع قبلی، آنها را به دربار احضار نمود. «جعفر بن ابی طالب»، سخنگوی جمعیت معرفی گردید. برخی از مسلمانان دلواپس بودند که در این باره سخنگوی جمعیت، با شاه نصرانیِ حبشه چگونه سخن خواهد گفت. برای رفع هرگونه نگرانی، جعفر بن ابی طالب گفت: من آنچه را از راهنما و پیامبر خود شنیده ام بدون کم و زیاد خواهم گفت.

زمامدار حبشه، رو به جعفر کرده و گفت: چرا از آیین نیاکان خود دست برداشته اید و به آیین جدید که نه با دین ما تطبیق می کند، و نه با کیش پدران

[شماره صفحه واقعی : 132]

ص: 5123

خود، گرویده اید؟ «جعفر بن ابی طالب» چنین پاسخ داد:

ما گروهی بودیم نادان و بت پرست؛ از مردار اجتناب نمی کردیم، پیوسته به گردِ کارهای زشت بودیم، همسایه پیش ما احترام نداشت، ضعیف و افتاده محکوم زورمندان بودیم، با خویشاوندان خود به ستیزه و جنگ برمی خاستیم. روزگاری به این منوال بودیم، تا اینکه یک نفر از میان ما که سابقه درخشانی در پاکی و درستکاری داشت، برخاست و به فرمان خدا ما را به توحید و یکتاپرستی دعوت نمود، و ستایش بتان را نکوهیده شمرد، و دستور داد در رد امانت بکوشیم، و از ناپاکی ها اجتناب ورزیم، و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتاری نماییم و از خونریزی و آمیزش های نامشروع و شهادت دروغ، خیانت در اموال یتیمان و نسبت دادن زنان به کارهای زشت، دور باشیم.

به ما دستور داد: نماز بخوانیم، روزه بگیریم، مالیات ثروت خود را بپردازیم. ما به او ایمان آورده، و ستایش و پرستش خدای یگانه نهضت نمودیم، و آنچه را حرام شمرده بود حرام شمرده، و حلال های او را حلال دانستیم؛ ولی قریش در برابر ما قیام کردند، و روز و شب ما را شکنجه دادند، تا ما از آیین خود دست برداریم و بار دیگر سنگ ها و گل ها را بپرستیم، گرد خبائث و زشتی ها برویم. ما مدت ها در برابر آنها مقاومت نمودیم؛ تا آنکه تاب و توانائی ما تمام شد. برای حفظ آیین خود، دست از مال و زندگی شسته، به خاک حبشه پناه آوردیم.

آوازه دادگری زمامدار حبشه، بسانِ آهن ربا ما را به سوی خود کشانید، و اکنون نیز به دادگری او اعتماد کامل داریم. «(1)» بیان شیرین و سخنان دلنشین «جعفر»، به اندازه ای مؤثر افتاد که شاه در حالی که اشک در چشمان او حلقه زده بود، از او خواست تا مقداری از کتاب آسمانی پیامبر خود را بخواند. جعفر، آیاتی چند از آغاز سوره «مریم» را خواند و بخواندن آیات این سوره ادامه داد و نظر اسلام را درباره پاکدامنی مریم، و موقعیت عیسی روشن ساخت. هنوز آیات سوره به آخر نرسیده بود، کهصدای گریه شاه، و اسقف ها بلند شد، و قطرات اشک، محاسن و کتاب هایی را که در

[شماره صفحه واقعی : 133]

ص: 5124


1- « تاریخ کامل»، ج 2/ 54- 55؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 73

برابر آنها باز بود، تر نمود!

پس از مدتی، سکوت مجلس را فراگرفت و زمزمه ها خوابید؛ شاه به سخن درآمد و گفت:

«گفتار پیامبر اینها و آنچه را که عیسی آورده است از یک منبع نور سرچشمه می گیرند «(1)» بروید، من هرگز اینها را به شما نخواهم تسلیم نمود».

این مجلس برخلاف آنچه وزیران و نمایندگان قریش تصور می کردند، بر ضرر آنها تمام شد و روزنه امیدی باقی نماند.

عمروعاص که یک فرد سیاسی و حیله گر بود، شب با دوست خود «عبداللَّه بن ربیعه» به گفتگو پرداخت، و به او چنین گفت:

ما باید فردا از راهِ دیگر وارد شویم، شاید این طریق به قیمت جان مهاجران تمام گردد. من فردا به زمامدار حبشه می گویم که رییس این مهاجران عقاید مخصوصی درباره عیسی دارد، که هرگز با مبانی و اساس نصرانیت سازگار نیست. «عبداللَّه»، او را از این کار بازداشت و گفت در میان این افراد، کسانی هستند که با ما خویشی دارند، ولی سخن او در این باره مؤثر نیفتاد. باردیگر، فردای آن روز به دربار شاه با همه وزیران بار یافتند. این بار به عنوان دلسوزی و حمایت از آیین رسمی کشور «حبشه»، از عقاید مسلمانان درباره حضرت مسیح انتقاد کردند؛ و گفتند: این گروه درباره عیسی عقاید مخصوصی دارند، که هرگز با اصول و عقاید جهان مسیحیت سازگار نیست و وجود چنین افرادی برای آیین رسمی کشور شما، خطرناک است و شما می توانید از آنان بازجویی کنید.

زمامدار باهوش حبشه، این بار نیز از درِ تحقیق و بررسی وارد شد. دستور داد تا هیئت مهاجران را احضار کنند. مسلمانان با خود در علت احضار مجدد، فکر می کردند. گویا به آنها الهام شده بود که غرض از احضار، سئوال از عقیده مسلمانان درباره پیشوای مسیحیان خواهد بود. این دفعه نیز، جعفر، سخنگوی جمعیت معرفی گردید. او قبلًا به دوستان خود قول داده بود، که آنچه از پیامبرصلی الله علیه و آله در این باره شنیده است خواهد گفت.

«نجاشی»، رو به نماینده جمعیت مهاجران نمود، و گفت: درباره

[شماره صفحه واقعی : 134]

ص: 5125


1- إنَّ هذا و ماجاءَ بهِ عیسی لَیَخرُجُ مِن مِشکاهٍ واحِده.

«مسیح»، عقیده شما چیست؟

وی پاسخ داد: عقیده ما درباره حضرت مسیح، همان است که پیامبر ما خبر داده است. وی بنده و پیامبر خدا بود، روح و کلمه ای از ناحیه او بود، که به مریم عطا نمود. «(1)» شاه حبشه، از گفتار جعفر کاملًا خوشوقت گردید، و گفت به خدا سوگند، عیسی را بیش از این مقامی نبود.

ولی وزیران و اطرافیان منحرف، گفتار شاه را نپسندیدند و او علی رغم افکار آنها، عقاید مسلمانان را تحسین نمود، و به آنها آزادی کامل داد، و هدایای قریش را جلو آنها ریخت و گفت خدا موقع دادن این قدرت، از من رشوه نگرفته است، لذا سزاوار نیست من نیز از این طریق ارتزاق کنم! «(2)»

بازگشت از حبشه

در گذشته یادآور شدیم که: گروه نخست از مهاجران حبشه، روی گزارش های دروغ مبنی بر اسلام و ایمان آوردن قریش خاک حبشه را ترک گفته، و رهسپار حجاز گشتند، ولی لحظه ورود آگاه شدند، که گزارش دروغ بوده و شدت عمل و فشار قریش نسبت به مسلمانان هنوز باقی است. بیشتر آنها برگشتند و اقلیتِ ناچیزی مخفیانه و یا در پناه شخصیت های بزرگ قریش وارد مکه شدند.

«عثمان بن مظعون»، در پناه ولید بن مغیره وارد مکه گردید «(3)» و از آزار دشمن در امان بود ولی با چشمان خود می دید، که سایر مسلمانان در آزار و زیر شکنجه قریش به سر می برند. روح عثمان از این تبعیض سخت ناراحت بود. از «ولید» خواهش کرد که در یک مجمع عمومی اعلام کند که از این لحظه به بعد، فرزند مظعون، در پناه او نیست؛ تا او نیز مانند سایر مسلمانان شریک غم و همرنگ آنها باشد. از این جهت، ولید در مسجد اعلام کرد، که از این لحظه به بعد فرزند مظعون در پناه من نیست. او نیز باصدای بلند گفت: تصدیق می کنم.

[شماره صفحه واقعی : 135]

ص: 5126


1- هُو عبداللَّهِ و رَسولِهِ و رَوحِهِ و کلِمَتِه القاها الی مریمِ البَتولِ العُذراء.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 338؛« امتاع الاسماع»/ 21.
3- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 369.

چیزی نگذشت شاعر و سخنور عرب، «لبید» وارد مسجد شد و در انجمن بزرگ قریش شروع به خواندن قصیده معروف خود کرد.

لبید گفت:

«أَ لا کُلُّ شی ءٍ ما خَلَا اللَّهِ باطِلٌ»؛ «هر موجودی جز خدا پوچ و بی اساس است». عثمان گفت:صَدَقتَ:

راست گفتی.

لبید، مصراع دوم را خواند و گفت: «وَ کُلُّ نَعیِم لا مَحالَه زائلٌ»؛ «تمام نعمت های الهی ناپایدار است».

عثمان برآشفت و گفت: اشتباه می کنی نعمت های سرای دیگر دائم و پایدار است. اعتراض عثمان، برای «لبید» گران آمد و گفت ای قریش! وضع شما عوض شده است این کیست؟ یک نفر از حضار گفت: این مرد ابله از آیین ما بیرون رفته و از شخصی مثل خود پیروی می کند. گوش به سخن او نده. سپس برخاست سیلی محکمی برصورت او نواخت، و چهره او را سیاه کرد. ولید بن مغیره، گفت: عثمان! اگر در پناه من باقی می ماندی هرگز چنین آسیبی به تو نمی رسید.

وی گفت: در پناه خداوند بزرگی هستم.

ولید گفت بار دیگر حاضرم به تو پناه بدهم.

گفت: هرگز نخواهم پذیرفت. «(1)»

هیئت تحقیقی مسیحیان وارد مکه می شوند

بر اثر تبلیغات مهاجرانِ مسلمان، از جانب مرکز روحانی مسیحیان حبشه، یک هیئت تحقیقی در حدود بیست نفر وارد «مکه» گردید، و با پیامبرصلی الله علیه و آله در مسجد ملاقات کرده و سؤالاتی از حضرتش نمودند. پیامبرصلی الله علیه و آله به پرسش های آنها پاسخ گفته و آنها را به آیین اسلام دعوت فرمود، و آیاتی چند از قرآن را برای آنها تلاوت نمود.

آیات قرآنی، آن چنان روحیه آنها را دگرگون نمود که بی اختیار، اشک از دیدگان آنها سرازیر شد و همگی نشانه هائی که در انجیل برای پیامبر موعود خوانده بودند، در وی محقق دیدند.

[شماره صفحه واقعی : 136]

ص: 5127


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 371.

جلسه گرم و خوش فرجامِ این هیئت، برای ابوجهل گران آمد، و با کمال تندی گفت: شما را مردم حبشه به عنوان یک هیئت تحقیقی به مکه اعزام کرده اند: دیگر قرار نبود دست از آیین نیاکان خود بردارید. گمان نمی کنم، مردمی ابله تر از شما در روی زمین باشد.

آنها در پاسخ فرعون مکه که بسان ابر تیره می خواست جلو اشعه حیات بخش خورشید را بگیرد، جمله مسالمت آمیزِ: «ما به آیین خود، شما به آیین خود باشید ولی اگر چیزی را به نفع خود تشخیص دادیم از آن نمی گذریم»، را گفته و نزاع را خاتمه دادند. «(1)»

هیئت اعزامی قریش

هیئت اعزامی مردم حبشه، وسیله بیداری قریش گردید، و آنان نیز درصدد تحقیق برآمده جمعیتی، متشکل از: «حارث بن نصر»، «عقبه بن ابی معیط» و غیره به نمایندگی از طرف قریش، رهسپار «یثرب» (مدینه) شدند تا رسالت و دعوت «محمد» را با دانشمندان «یهود» در میان بگذارند.

دانایان یهود به هیئت اعزامی گفتند که از «محمد» مطالب یاد شده در زیر را سؤال کنید.

1- حقیقت روح چیست؟

2- سرگذشت جوانانی که در روزگارهای پیشین، از انظار مردم پنهان شده اند (اصحاب کهف).

3- زندگی مردی که در شرق و غرب جهان گردش نمود (ذوالقرنین).

اگر محمد پاسخ این سه پرسش را داد؛ یقین بدانید که برگزیده خداست، در غیر اینصورت دروغگو است و هر چه زودتر باید او را از میان برداشت.

نمایندگان با سرور هر چه زیادتر وارد مکه شده و هر سه سؤال را در اختیار قریش گذاردند. آنان مجلسی ترتیب دادند و پیامبرصلی الله علیه و آله را نیز دعوت نمودند. حضرتش فرمود: من درباره این سه سؤال در انتظار وحی هستم. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 137]

ص: 5128


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 382- 392، در این مورد آیه های 52- 55 قصص نازل شده است.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 300- 301.

وحی آسمانی نازل گردید. پاسخ پرسش آنها مربوط به روح، در سوره «اسراء» آیه 85 وارد شده است و دو پرسش دیگر آنها در سوره کهف، به طور مشروح طیّ آیه های 9- 28 و آیه های 83- 98 پاسخ داده شده است.

مشروح پاسخ حضرت درباره این سه قسمت، در کتاب های تفسیر آمده است.

در این جا از تذکر نکته ای ناگزیریم و آن اینکه:

مقصود از «روح»، در مورد سؤال، «روح انسانی» نیست؛ بلکه (مقصود به نشانه این که طراحان سؤال قوم یهود بودند و این گروه با روح الامین روابط حسنه نداشتند) همان «جبرئیل» امین است.

[شماره صفحه واقعی : 138]

ص: 5129

13 حربه های زنگ زده

اشاره

سران قریش، برای مبارزه با آیین یکتاپرستیصفوف خود را منظم کرده بودند. در آغاز کار می خواستند پیامبرصلی الله علیه و آله را از طریق تطمیع و نوید مال و ریاست، از هدف خود منصرف سازند؛ ولی نتیجه ای نگرفتند. سپس به تهدید و تحقیر و آزار کسان و یاران او برخاستند و لحظه ای از آزار او و یارانش آرام نگرفتند، ولی شهامت و استقامت او و یاران بااخلاص وی سبب شد در این جبهه پیروز گردند. ولی هنوز برنامه های سران قریش برای ریشه کن ساختن درخت توحید، پایان نپذیرفته بود، بلکه این بار خواستند حربه برنده تری را به کار ببرند.

این حربه، همان حربه تبلیغ بر ضد محمدصلی الله علیه و آله بود. زیرا درست است که آزار و تعدی به حقوق، گروهی را که در مکه زندگی می نمودند، از گرایش به اسلام باز می داشت؛ اما زائران خانه خدا که در ماه های حرام به مکه می آمدند، و در محیط امن و آرامی با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس می گرفتند تحت تأثیر تبلیغات پیامبرصلی الله علیه و آله قرار می گرفتند. و اگر هم به آئین او ایمان نمی آوردند، لااقل در آئین خود (بت پرستی) متزلزل می شدند و پس از بازگشت به زادگاه های خود حامل پیام اسلام بودند و از ظهور پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش می دادند. و از این طریق نام پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و آیین جدید را به تمام نقاط عربستان می رسانیدند. و این خود ضربت شکننده ای بر بت پرستی محسوب می شد و عامل مؤثری برای گسترش آیین توحید به شمار می رفت.

[شماره صفحه واقعی : 139]

ص: 5130

سران قریش، برنامه تخریبی دیگری را آغاز کردند و خواستند از این طریق از انتشار آئین وی جلوگیری به عمل آورند و تماس جامعه عرب را با او قطع کنند.

1- تهمت های ناروا
اشاره

دشمن پیوسته برای گمراه کردن مردم می کوشد تا حریف را به نوعی متهم سازد تا بتواند با نشر اکاذیب و پخش مطالب دروغ و بی اساس خود، آبروی طرف را بریزد و یا لااقل تا آنجا که می تواند از آبرو و حیثیت او بکاهد. دشمن دانا می کوشد نسبت هائی به رقیب خود بدهد که لااقل یک طبقه مخصوص آن را باور کرده و یا درصدق و کذب آن تردید کنند و نسبت هائی که هرگز به طرف نمی چسبد و سنخیتی با روحیات و افعال مشهور و روشن او ارتباط ندارد به او نمی دهد؛ زیرا در اینصورت نتیجه معکوس می گیرد.

صفحات تاریخ اسلام را ورق می زنیم، می بینیم که قریش با آن عداوت و کینه توزی فوق العاده ای که داشتند و می خواستند به هر قیمتی شده، نظام نوبنیاد اسلام را فرو ریزند، و از شخصیت مقام آورنده آن بکاهند. با این حال، نتوانستند کاملًا از این حربه استفاده کنند. با خود فکر کردند چه بگویند؟ آیا او را به خیانت مالی متهم سازند در حالی که هم اکنون ثروتِ گروهی از خود آنها در خانه او است، و زندگی شرافتمندانه چهل ساله او در نظر همه او را امین جلوه داده است.

آیا او رابه شهوترانی متهم سازند؟ چگونه این سخن را به زبان آرند، با اینکه او دوران جوانی خود را، با یک زن نسبتاً مسن آغاز کرد و تا آن روز که جلسه مشورتی قریش برای تبلیغ برضد او تشکیل گردید، نیز با همان همسر به سر می برد. بالأخره فکرکردند که چه بگویند که به محمد بچسبد؛ که لااقل مردم یک درصد احتمالِصدق آن را بدهند؟! آخرالأمر، سران «دارالندوه» در کیفیت بهره برداری از این حربه متحیر مانده، مصمم شدند که این مطلب را در پیشگاه یکی ازصنادید قریش مطرح کنند و نظر او را در این باره مورد اجرا قرار دهند.

[شماره صفحه واقعی : 140]

ص: 5131

مجلس منعقد گردید، ولید رو به قریش کرد و گفت: روزهای «حج» نزدیک است؛ و سیل جمعیت در این روزها به منظور ادای فرائض و مراسم «حج» در این شهر گرد می آیند، و «محمد» از آزادیِ موسم حج استفاده نموده و دست به تبلیغ آیین خود می زند؛ چه بهتر سران قریش نظر نهائی خود را درباره او و آیین جدیدش ابراز نموده و همگی درباره او یک نظر بدهند زیرا اختلاف خود آنها، باعث می شود که گفتار آنان بی اثر گردد.

حکیم عرب در فکر فرو رفت و گفت چه بگوییم؟

یکی گفت: او را «کاهن» بگوییم. وی نظر گوینده را نپسندید و گفت: آنچه «محمد» می گوید، مانند سخنان کاهنان «(1)» نیست.

دیگری پیشنهاد کرد که او را دیوانه بخوانند، این نظر نیز از طرف ولید ردّ شد و گفت: هرگز نشانه دیوانگی در او دیده نمی شود. پس از سخنان زیاد، به اتفاق آراء تصویب کردند که او را «ساحر» (جادوگر) بخوانند. زیرا وی سحرِبیان دارد و گواه این است که به وسیله قرآنِ خود، میان مکّیان که در اتفاق و اتحاد ضرب المثل بودند سنگ تفرقه افکنده و اتفاق آنها را به هم زده است. «(2)» مفسران، در تفسیر سوره «مدّثّر»، این مطلب را طور دیگری نیز نقل نموده اند و گفته اند: هنگامی که ولید، آیاتی چند از سوره «فصلت» از پیامبر شنید؛ سخت تحت تأثیر قرار گرفت و مو بر بدنش راست شد. راه خانه را در پیش گرفت و دیگر از خانه بیرون نیامد. قریش او را به باد مسخره گرفتند و گفتند: «ولید»، به آیین «محمد» گرویده است. آنان، به طور دستجمعی به سوی خانه او روانه شدند و از او، حقیقتِ قرآن محمد را خواستار شدند. هر کدام از حضّار یکی از مطالب یاد شده را پیشنهاد می کرد و او ردّ می نمود. سرانجام رأی داد که او را بر اثر تفرقه ای که میان آنها افکنده، «ساحر» بخوانید و بگویید: وی جادویِ بیان دارد!

[شماره صفحه واقعی : 141]

ص: 5132


1- « کاهن» به کسی می گفتند که مدعی بود که« جنّی» در اختیار دارد و از زبان او سخن می گوید. سخنان این گروه، غالباً« مُسجّع» بود و از الفاظ« غریب» بیشتر بهره می گرفتند.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 270.

مفسران معتقدند که آیات یاد شده در زیر، در حق او نازل گردیده است:

ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً ... تا آیه 50 از سوره «مدثر»: «مرا با آنکه تنها آفریده ام و فرزندان و مالی دامنه دار به او داده ام وابگذار، او درباره قرآن بیندیشید و حساب کرد، مرده باد، چگونه حساب کرد باز کشته باد چگونه حساب کرد نظر کرد و عبوس شد و چهره درهم کشید و گفت این جادوئی است که نقل می کند». «(1)»

پافشاری در نسبت جنون

از مسلمات تاریخ است که پیامبر اسلام، از آغاز جوانی و در میان مردم به درست کاری و راستگوئی و ...

معروف بوده است. حتی دشمنانِ آن حضرت، در برابر اخلاق فاضله او بی اختیار سر تسلیم و انقیاد فرود می آورند. یکی ازصفات برجسته او این بود که تمام مردم، او را راستگوصادق و امین می خواندند. حتی مشرکان تا ده سال پس از دعوت علنی، اموالِ ذی قیمت خود را پیش او به عنوان ودیعت گذاشته بودند. چون دعوت آن حضرت بر معاندان سخت و گران آمد، همت و مساعی خود را بر این گماشتند که مردم را به وسیله پاره ای از نسبت ها که با آن می توان کاملًا اذهان را آلوده کرد از او برگردانند. چون می دانستند که نسبت های دیگر در افکارِ مشرکان بی نظر و ساده تأثیری نخواهد بخشید. از این رو، ناگزیر شدند که در تکذیب دعوت آن حضرت بگویند که منشأ دعاوی او، خیالات و افکار جنون آمیزی است که منافات باصفات زهد و رستگاری او نداشته باشد و در اشاعه این نسبت ریاکارانه رنگ ها ساخته و نیرنگ ها پرداختند.

از فرط ریاکاری، موقع تهمت زدن قیافه پاکدامنی به خود گرفته؛ مطلب را بهصورت شک و تردید اظهار می کردند و می گفتند که: أَفْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّهٌ؛ «(2)»

«به خدا افترا بسته و یا جنون دامنگیر او شده است». این همان شیوه

[شماره صفحه واقعی : 142]

ص: 5133


1- مجمع البیان»، ج 10/ 387.
2- سوره سبا/ 8.

شیطانی است که دشمنان حقیقت، پیوسته در موقع تکذیب شخصیت های بزرگ و مصلح اجتماع به کار می برند؛ و قرآن نیز خبر می دهد که این شیوه نکوهیده مخصوص افراد عصر رسالت نیست. بلکه معاندان عصرهای گذشته نیز، در تکذیب پیامبران الهی همین حربه را به کار می بردند. چنانکه می فرماید: «همچنین بر امت های پیشین، هیچ پیامبری برانگیخته نشد مگر این که گفتند جادوگر یا دیوانه است، آیا یکدیگر را به گفتن این سخن سفارش کرده بودند (نه) بلکه آنها گروهی سرکشند». «(1)» اناجیل کنونی نیز تذکر می دهند وقتی که حضرت مسیح، یهود را پند داد، گفتند: در او شیطان است و هذیان می گوید چرا به حرف های او گوش می دهید؟ (انجیل یوحنا- باب 10 فقره 20 و باب- 7، فقره 48 و 52) «(2)» به طور مسلم، هر گاه «قریش» می توانستند غیر از این تهمت ها، تهمت دیگری بزنند؛ هرگز خودداری نمی کردند. ولی زندگانیِ پرافتخار چهل و چند ساله پیامبرصلی الله علیه و آله، آنان را از بستن پیرایه های دیگر بازمی داشت. آنان حاضر بودند حتی از کوچک ترین جریان برضد او استفاده کنند. مثلًا گاهی پیامبرصلی الله علیه و آله در نزدیکی «مروه»، کنار یک غلام مسیحی به نام «جبر» می نشست. دشمنان عصر رسالت از این پیش آمد، فوراً بهره برداری نموده و گفتند که این غلام مسیحی است که قرآن را به محمد می آموزد: قرآن به گفتار بی اساس آن ها چنین پاسخ می دهد:

«ما می دانیم که آنها می گویند که بشری قرآن را به او می آموزد، ولی زبان کسی که به او اشاره می کنند، عجمی است و این (قرآن) زبان عربی روشن است». «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 143]

ص: 5134


1- « کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ»« سوره ذاریات/ 52- 53».
2- خلاصه بیانات استاد تفسیر و کلام، مرحوم آیهاللَّه بلاغی، در پاسخ پرسش دانشمند گرانمایه واعظ چرندابی.
3- « وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ»« سوره نحل/ 103».
2- اندیشه مقابله با قرآن

حربه زنگ زده تهمت، بر پیامبرصلی الله علیه و آله چندان کارگر نشد؛ زیرا مردم با کمال فراست و درایت احساس می کردند که قرآن جاذبه روحی عمیقی دارد، و هرگز سخنی به آن شیرینی نشنیده بودند. از این جهت، چون از اتهام پیامبر سودی نبردند، به فکر نقشه کودکانه ای افتادند، تصور کردند که با اجرای آن می توانند توجه و اقبال مردم را از او سلب نمایند.

«نضر بن حارث»، از افراد هوشمند و زیرک و کاردان «قریش» بود؛ که پاسی از عمر خود را در «حیره» و «عراق» گذرانده بود. از وضع شاهان ایران و دلاوران آن سامان، مانند «رستم» و «اسفندیار» و عقاید ایرانیان درباره خیر و شر، اطلاعاتی داشت. قریش او را برای مبارزه با پیامبر برگزیدند. آنان چنین تصویب کردند که نضر بن حارث، با معرکه گیری در کوچه و بازار و نقل داستان های ایرانیان و سرگذشت شاهان آنان، قلوب مردم را از استماع سخنان پیامبر به خود جلب کند. او برای این که از مقام آن حضرت بکاهد، و سخنان قرآن را بی ارزش جلوه دهد؛ مرتب می گفت: «مردم سخنان من با گفته های «محمد» چه فرقی دارد؟ او داستان گروهی را برای شما می خواند، که گرفتار قهر و خشم الهی شدند؛ من هم سرگذشت عده ای را تشریح می کنم که غرق نعمت بودند و سالیان درازی است که در روی زمین حکومت می کنند».

این نقشه به قدری احمقانه بود، که چند روز، بیشتر ادامه پیدا نکرد و خود «قریش»، از شنیدن سخنان او خسته شده از دور او پراکنده شدند.

آیاتی در این باره نازل گردیده است که فقط به ترجمه یکی از آن ها می پردازیم:

«گفتند این ها داستان های گذشتگان است که وی آن ها را نوشته است وصبح و شام به او القا می کنند؛ بگو آن که در آسمان ها و زمین دانای راز است، این را نازل کرده که وی آمرزنده و رحیم است». «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 144]

ص: 5135


1- « وَ قالُوا أَساطِیرُ اْلأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصِیلًا قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»« سوره فرقان 5 و 6»« سیره ابن هشام»، ج 1/ 300.
3- شنیدن قرآن را تحریم کردند!
اشاره

برنامه وسیع و دامنه داری که بت پرستانِ مکه، برای مبارزه و جلوگیری از نفوذ آئین یکتاپرستی طرح کرده بودند، یکی پس از دیگری به مورد اجرا گذارده می شد. ولی در این مبارزه چندان موفق نبودند و نقشه های آن ها یکی پس از دیگری، نقش برآب می گشت.

سران «قریش»، تصمیم گرفتند که مردم را از استماع قرآن بازدارند. برای اینکه نقشه آن ها کاملًا جامه عمل به خود بپوشد؛ جاسوسانی در تمام نقاط «مکه» گماردند تا زائران خانه خدا و بازرگانان را که به منظور داد و ستد وارد مکه می شدند، از تماس با محمد بازدارند و به هر طریقی ممکن باشد از شنیدن قرآن جلوگیری کنند.

سخنگوی جمعیت، اعلامیه ای که قرآن مضمون آن را نقل می کند، در میان مکیان منتشر نمود:

«گروه کافران گفتند که به این قرآن گوش ندهید و هنگام قرائت آن جنجال کنید شاید پیروز شوید». «(1)» برنده ترین حرفه پیامبرصلی الله علیه و آله که رعب و ترس عجیبی در دل دشمنان افکنده بود، همان «قرآن» بود. سران قریش می دیدند چه بسا افرادی که از سرسخت ترین دشمنان پیامبرصلی الله علیه و آله بودند، و به منظور استهزا و آزار به ملاقات او می رفتند؛ همین که آیاتی چند به گوش آنها می رسید عنان اختیار را از کف داده، و از همان لحظه طرفدار جدی او می شدند. برای پیش گیری از این نوع حادثه ها، تصمیم گرفتند، که اتباع و هواداران خود را از استماع آیات الهی منع کرده، و سخن گفتن با محمد را تحریم کنند.

قانونگزاران قانون شکن!

همان گروهی که با کمال سرسختی مردم را از شنیدن قرآن «محمد» بازمی داشتند، و هر کس را که از مضمون آن اعلامیه، تخلف می کرد مجرم

[شماره صفحه واقعی : 145]

ص: 5136


1- « وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ»« سوره فصلت/ 26».

می شمردند؛ پس از چند روز در شمار قانون شکنان قرار گرفته، و قانونی را که خودشان تصویب کرده بودند، عملًا در پنهانی می شکستند!

ابوسفیان، ابوجهل و اخنس بن شریق، یک شب بدون اطلاع یکدیگر از خانه های خود بیرون آمده، و راهِ خانه پیامبر را پیش گرفتند، و هر کدام در گوشه ای پنهان شدند. هدف آن ها این بود که قرآن «محمد» را که شب ها در نماز خود با آهنگ دل نشین می خواند بشنوند. هر سه نفر بدون اطلاع از وضع یکدیگر تاصبح در آنجا ماندند، و قرآن را استماع کردند و سپیده دم مجبور شدند، که به سوی خانه های خود بازگردند. هر سه نفر در نیمه راه به هم رسیدند و یکدیگر را سرزنش کردند، و گفتند که هرگاه افراد ساده لوح از وضعِ کارِ ما آگاه گردند، درباره ما چه می گویند؟

شب دوم نیز جریان به همین وضع تکرار گردید. گویی یک جاذبه و کشش درونی آنان را به سوی خانه «پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله» می کشانید. موقع مراجعت، باز هر سه نفر به هم رسیدند و سرزنش ها را ازسر گرفتند، و تصمیم گرفتند که این عمل را تکرار نکنند. ولی جذبه قرآنِ «پیامبر»، برای بار سوم باعث شد که هر سه نفر مجدداً بدون اطلاع دیگری، در اطراف خانه پیامبر جای گرفتند؛ و تاصبح قرآن او را استماع نمودند. هر لحظه، بیم آن ها زیادتر گشت و با خود می گفتند که: هر گاه وعد و وعید «محمد» راست باشد، در زندگی خود خطاکارند.

وقتی هوا روشن گردید، از ترس ساده لوحان خانه پیامبر را ترک گفتند و این دفعه مانند دو دفعه پیش، در بازگشت همدیگر را ملاقات نمودند و اقرار کردند که در برابر جذّابیّتِ دعوت و آیین قرآن تاب مقاومت ندارند.

ولی برای پیش گیری از حوادث ناگوار، باهم پیمان بستند که برای همیشه این کار را ترک کنند. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 146]

ص: 5137


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 337.

14 محاصره اقتصادی

اشاره

وسیله آسان برای کوبیدن اقلیت های جامعه، همان مبارزه منفی است که شالوده آن را، اصل اتفاق و اتحاد اکثریت تشکیل می دهد.

مبارزه مثبت، به وسایل گوناگونی نیاز دارد؛ زیرا باید گروهی رزمنده دست به سلاح روز بزنند، و با دادن تلفات جانی و مالی، و هموار ساختنصدها پستی و بلندی به سوی مقصد پیش روند. ناگفته پیداست که نوع مبارزه باصدها رنج و بلا، همراه است و زمامداران خردمند، پس از اتخاذ تدابیر لازم و آمادگی کامل، دست به چنین مبارزه ای می زنند؛ و تا کارد به استخوان نرسد، و چاره منحصر به جنگ نگردد چنین برنامه ای را اجرا نمی کنند.

ولی مبارزه منفی، در گرو این گونه مطالب نیست. فقط یک عامل نیاز دارد و آن اتفاق و اتحاد اکثریت است.

یعنی گروهی که هدف و ایده دارند، ازصمیم دل، با یکدیگر، هم پیمان و هم سوگند متحد می شوند، که همه گونه روابط خود را با اقلیت مخالف قطع کنند. خرید و فروش با آن ها را تحریم نمایند، ارتباط زناشویی موقوف شود، و در کارهای اجتماعی، آن ها را دخالت ندهند و نیز در امور شخصی با آنان همکاری ننمایند. در چنین هنگام، زمین با آن پهناوری برای اقلیت، بسان یک زندان کوچک و تنگی می گردد که هر آنی فشار آن، آن ها را به نابودی تهدید می نماید.

اقلیت مخالف در چنین گیرودار، گاهی تسلیم می شوند و از نیمه راه برگشته

[شماره صفحه واقعی : 147]

ص: 5138

و فرمانبردار اراده اکثریت می گردند.

ولی دسته ای که شالوده مخالفت آنان را، ایمان به هدف تشکیل می دهد، هرگز با این بادها نمی لرزند؛ فشار محاصره ریشه ایمان آن ها را محکم تر می سازد و ضربات دشمن را با سپرصبر و شکیبایی پاسخ می دهند.

صفحات تاریخ بشریت، گواهی می دهد که نیرومندترین عامل برای استقامت و پایداری اقلیت ها در برابر اراده اکثریت؛ همان نیروی ایمان و اعتقاد است که گاهی با ریختن آخرین قطره خون، نقش پایداری را ایفا می کنند. ما برای این گفتار،صدها گواه و شاهد در اختیار داریم.

اعلامیه «قریش»

سران قریش، از نفوذ پیشرفت حیرت انگیز آیین یکتاپرستی، سخت ناراحت بودند و در فکر چاره و راه حلی بودند. اسلام آوردنِ امثال «حمزه»، و تمایل جوانان روشن دل «قریش»، و آزادی عملی که در کشور «حبشه» نصیب مسلمانان شده بود؛ بر حیرت و سرگردانی حکومت وقت افزوده بود، و از این که از نقشه های خود بهره ای نمی بردند، سخت متأثر بودند. از این جهت، به فکر نقشه دیگری افتاده و خواستند، به وسیله «محاصره اقتصادی»، که نتیجه آن بریدن رگ های حیاتی مسلمانان بود، از نفوذ و پخش اسلام بکاهند؛ و پایه گذار و هواداران آیین خداپرستی را در میان این حصار، خفه سازند.

بنابراین، سران قریش عهدنامه ای، به خط «منصور بن عکرمه» و امضای هیئت عالی قریش نوشتند، و در داخل کعبه آویزان کردند و سوگند یاد نمودند که ملت قریش، تا دم مرگ طبق مواد زیر رفتار کنند:

1- همه گونه خرید و فروش با هواداران «محمد» تحریم می شود.

2- ارتباط و معاشرت با آنان اکیداً ممنوع می گردد.

3- کسی حق ندارد با مسلمانان ارتباط زناشویی برقرار کند.

4- در تمام پیش آمدها باید از مخالفان «محمد» طرفداری کرد.

متن پیمان با مواد یاد شده، به امضای تمام متنفذان «قریش» جز «مُطعِم بن

[شماره صفحه واقعی : 148]

ص: 5139

عدی» رسید و با شدت هر چه تمام تر به مورد اجرا گذارده شد. یگانه حامی پیامبرصلی الله علیه و آله، «ابوطالب»، از عموم خویشاوندان (فرزندان هاشم و مطلب) دعوتی به عمل آورد، و یاری پیامبر را بر دوش آن ها گذارد؛ و دستور داد که عموم «فامیل»، از محیط «مکه» به دره ای که در میان کوه های مکه قرار داشت، و به «شعب ابی طالب» معروف بود و دارای خانه های محقر، و سایبان های مختصری بود، منتقل شوند و در آنجا سکنی گزینند و از محیط زندگی مشرکان دور باشند. همچنین، برای جلوگیری از حمله های ناگهانی «قریش»، در نقاط مرتفع افرادی را برای دیده بانی گماشت تا آن ها را از هرگونه پیش آمد، باخبر سازند. «(1)» این محاصره سه سال تمام طول کشید، فشار و سختگیری به حد عجیبی رسید. ناله جگرخراش فرزندان «بنی هاشم» به گوش سنگ دلان «مکه» می رسید؛ ولی در دل آن ها چندان تأثیر نمی کرد. جوانان و مردان، با خوردن یک دانه خرما در شبانه روز زندگی می کردند. گاهی یک دانه خرما را دو نیم می کردند. در تمام این سه سال، فقط در ماه های حرام (که امنیت کامل در سرتاسر شبه جزیره حکم فرما بود) بنی هاشم از شعب بیرون آمده و به داد و ستد مختصری اشتغال می ورزیدند سپس به داخل دره رهسپار می شدند. پیامبر گرامی نیز، فقط در همین ماه ها توفیق نشر و پخش آیین خود را داشت. ایادی و عمال سران قریش، در همین ماه ها وسیله آزار و فشار اقتصادی آن ها را به گونه ای فراهم می آوردند. زیرا غالباً بر سر بساطها و فروشگاه ها حاضر می شدند، و هر موقع مسلمان ها می خواستند که چیزی را بخرند، فوراً به قیمت گران تری آن را می خریدند و از این راه قدرت خرید را از مسلمانان سلب می نمودند.

در این میان، «ابولهب» پافشاری بیشتری می کرد. او در میان بازار فریاد می کشید و می گفت: مردم! قیمت اجناس را بالا ببرید، تا از پیروان محمد قوه خرید را سلب کنید و برای تثبیت قیمت، اجناس را گران تر خریداری می کرد. از

[شماره صفحه واقعی : 149]

ص: 5140


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 350،« تاریخ طبری»، ج 2/ 78، این پیمان در شب اول سال هفتم« بعثت» بسته شد. وقتی« ابوطالب» از پیمان محاصره اقتصادی قریش آگاه شد، قصیده ای سرود که نخستین بیت آن این است: الم تعلموا انا وَجدنا مُحمداً نبیّاً کموسی حُظَّ فی اول الکُتب

این جهت همیشه عقربه ارزش در یک افق بالاتری گردش می کرد.

وضع رقت بار بنی هاشم در شعب

فشار گرسنگی به حدی رسیده بود که «سعد وقاص» می گوید: شبی از میان دره بیرون آمدم، در حالی که نزدیک بود تمام قوا را از دست بدهم. ناگهان پوست خشکیده شتری را دیدم، آن را برداشتم و شستم و سوزاندم، و کوبیدم، و بعد با آب مختصری خمیری کرده و از این طریق سه روز بسر بردم!

جاسوسان «قریش»، در تمام راه مراقب بودند که مبادا کسی خوارباری به «شعب ابی طالب» ببرد؛ ولی با این کنترل کامل، گاه بیگاهی، «حکیم بن حزام»، برادرزاده «خدیجه» و «ابوالعاص بن ربیع» و «هشام بن عمر»، نیمه شب ها مقداری گندم و خرما بر شتری حمل کرده و تا نزدیکی «شعب» می آوردند. سپس افسار آن را دور گردنش می پیچیدند و رها می کردند، و گاهی همین مساعدت موجب گرفتاری آن ها می گردید. روزی «ابوجهل» دید، حکیم مقداری خواربار بر شتری حمل کرده و راه درّه را پیش گرفته است. وی سخت بر او برآشفت، و گفت باید تو را پیش قریش ببرم و رسوا کنم. کشمکش آن ها به طول انجامید. «ابوالبختری» که از دشمنان اسلام بود، عمل «ابوجهل» را تقبیح کرد، و گفت وی غذا را برای عمه خود «خدیجه» می برد؛ تو حقِّ ممانعت نداری، حتی اکتفا به این جمله نکرد، و ابوجهل را لگدمال نمود.

شدتِ عمل «قریش»، در اجرای عهدنامه، ذره ای ازصبر و بردباری مسلمانان نکاست. سرانجام، ناله جانگداز فرزندان و کودکان و وضع رقّت بار عموم مسلمانان گروهی را تحت تأثیر قرار داد، و از امضای عهدنامه سخت پشیمان شدند، و به فکر حل قضیه افتادند.

روزی «هشام بن عمر»، پیش «زهیر بن ابی امیّه» که نوه دختری عبدالمطلب بود، رفت و چنین گفت: آیا سزاوار است که تو غذا بخوری، و بهترین لباس ها را بپوشی؛ اما خویشاوندان تو برهنه و گرسنه به سر ببرند؟ به خدا سوگند، هرگاه تو درباره خویشاوندان «ابوجهل» چنین تصمیمی می گرفتی، و او

[شماره صفحه واقعی : 150]

ص: 5141

را برای اجرای آن دعوت می نمودی، هرگز تسلیم تو نمی گشت. «زهیر» گفت: من یکه و تنها نمی توانم، تصمیم قریش را بشکنم؛ ولی هر گاه کسی با من همراه باشد، من عهدنامه را پاره می کنم. «هشام» گفت: من با تو همراهم. وی گفت: شخص سومی را با ما همراه ساز. وی برخاست و به سراغ «مُطعِم بن عدی» رفت و گفت هرگز تصور نمی کنم تو راضی شوی دو گروه (بنی هاشم- بنی المطلب) از فرزندان «عبدمناف» که تو نیز افتخار انتساب به آن خانواده را داری؛ جام مرگ بنوشند! گفت: چه کنم از یک فرد کاری ساخته نیست. وی پاسخ داد:

دو نفر دیگر هم با تو همراه است و آن دو نفر عبارتند از: من و زهیر. «مُطعم» پاسخ داد که: باید کسان دیگری نیز با ما همکاری کنند. از این نظر، هشام جریان را به ترتیبی که با «مطعم» درمیان گذارده بود، با «ابی البختری» و «زمعه» در میان نهاد و آنها را برای همکاری دعوت نمود و قرار گذاردند که همگی بامدادان در مسجد حاضر گردند.

جلسه قریش، با شرکت زهیر و گروهی از همرازان او منعقد گردید. وی مُهر خاموشی را شکست و گفت:

امروز، قریش باید این لکّه ننگین را از دامن خود پاک گرداند. باید امروز این نامه ظالمانه پاره گردد؛ زیرا وضع جگرخراشِ فرزندان هاشم همه را ناراحت کرده است.

«ابوجهل» در آن میان گفت: این مطلب هرگز عملی نیست و پیمان «قریش» محترم است. از آن طرف زمعه به یاری زهیر برخاست و گفت: باید پاره شود و ما از آغاز راضی نبودیم. از گوشه دیگر، عده ای نیز که خود خواهانِ شکسته شدن این پیمان بودند، سخنان زهیر را تأیید کردند. ابوجهل احساس کرد که مطلب جدّی است و قبلًا توطئه ای شده است، و این گروه در غیاب او تصمیم قاطع گرفته اند. از اینرو، کوتاه آمد، و ساکت نشست.

مطعم فوراً از فرصت استفاده نموده و به محلّ «صحیفه» (نامه ای که پیمان در آن نوشته بود) رفت تا آن را پاره کند، دید موریانه ورقه را خورده، وفقط از آن کلمه «بِاسمِک اللّهُمَّ» که قریش نامه های خود را با آن آغاز می نمودند، باقی مانده است. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 151]

ص: 5142


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 374؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 79.

ابوطالب، آن روز جریان را از نزدیک می دید و منتظر ختم جریان بود. وی، پس از آنکه کار یکسره گردید، جریان را حضور برادرزاده خود معروض داشت و با تصمیم و مشورت ابوطالب، گروه پناهنده به شعب، بار دیگر به منازل خود بازگشتند.

برخی می نویسند: پیامبرصلی الله علیه و آله و ابوطالب و خدیجه، در این مدت محاصره تمام دارایی خود را از دست داده بودند. ناگهان پیک وحی نازل گردید و گزارش داد: موریانه تمام آن پیمان را که قریش نوشته و مهر کرده بودند، خورده است؛ جز جمله نخست آن: «بسمک اللهم» که برجای خود باقی است. رسول گرامیصلی الله علیه و آله «ابوطالب» را از این امر آگاه ساخت و هر دو نفر با گروهی از «شعب» بیرون آمدند و در کنار کعبه نشستند. در این موقع دور «ابوطالب» را گرفتند و به او گفتند: آیا وقت آن نرسیده است که خویشاوندی خود را با ما یادآوری و از حمایت برادرزاده ات دست برداری؟!

ابوطالب رو به آنان کرد و گفت: عهدنامه را بیاورید. آنها عهدنامه را آوردند، در حالی که مهرها بر آن باقی بود. ابوطالب گفت: آیا این همان عهدنامه هست که همگی نوشته اید؟ گفتند: آری. گفت: آیا کسی به آن دست زده است؟ گفتند: نه. گفت: برادرزاده من از طرف پروردگار خویش خبری دریافت کرده است؛ اگر سخن او راست باشد از کار خود دست برمی دارید؟ گفتند: آری. گفت: اگر سخن او دروغ باشد من نیز او را تحویل شما می دهم تا او را بکشید. قریش به تصدیق ابوطالب برخاسته و گفتند: از در انصاف وارد شده ای. گفت: برادرزاده من می گوید: موریانه، عهدنامه را خورده است. آنگاه مُهرِ عهدنامه را شکستند، دیدند موریانه همه را جز نام خدا را خورده است. این کار نه تنها مایه هدایت آنان نگشت. بلکه سبب شد که بر عناد خود بیفزایند و سرانجام بنی هاشم به شعب بازگردند. «(1)» تا مدتی که محاصره باقی بود و به وسیله «هشام» نقض نشده بود، در آنجا بمانند.

[شماره صفحه واقعی : 152]

ص: 5143


1- « تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 19-« تاریخ کامل»، ج 2/ 61-« طبقات ابن سعد»، ج 1/ 208، 210.

پس از نقض، پیمان، ابوطالب اشعاری در تمجید این عمل (پیمان بی مهری) سرود که همه را ابن هشام در سیره خود آورده است. «(1)» این ها نمونه هایی از واکنش های ظالمانه قریش، در برابر دعوت رسول گرامیصلی الله علیه و آله بود. البته هرگز نمی توان بهصورت قطعی ادّعا کرد که این واکنش ها به همین ترتیبصورت گرفته است که ما در این جا نگاشته ایم. ولی از مراجعه به تاریخ می توان چنین ترتیبی را به دست آورد، بالاخص که یادآور شدیم مسأله پایان یافتن محاصره اقتصادی در نیمه رجب سال دهم بعثت اتفاق افتاد.

البته آزار و اذیت قریش و عکس العمل های آنان، منحصر به آنچه که در اینجا یادآور شدیم نیست. بلکه آنان در برابر این نهضت عظیم آسمانی، ترفندهای دیگری داشتند که از جمله برای خرد کردن شخصیت پیامبر او را «ابتر» می خواندند و عاص بن وائل سهمی هر موقع نام پیامبر به میان می آمد فوراً می گفت: از او دست بردارید، او مردی است عقیم و اگر بمیرد، دعوت او خاموش خواهد شد. در این موقع سوره «الکوثر» نازل شد و گزارش داد که خدا، رسول گرامی را از نسل کثیری برخوردار خواهد کرد. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 153]

ص: 5144


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 374- 380.
2- . فخر رازی در تفسیر خود می نویسد: این خبر غیبی آن چنان راست و پابرجا بوده و می باشد که هم اکنون فرزندان زهرا در همه جهان منتشرند، با این که گروهی از آنان در حادثه های مختلف کشته و قربانی شده اند؛ مع الوصف فرزندان پیامبر از دخت گرامی اش زهرا علیها السلام همه نقاط جهان را فراگرفته است-« مفاتیح الغیب»، 30، تفسیر سوره کوثر.

[شماره صفحه واقعی : 154]

ص: 5145

15 مرگ ابوطالب

اشاره

محاصره اقتصادی قریش، با نقشه گروهی از نیک اندیشان آنان، درهم شکست. پیامبر و هواداران وی پس از سه سال تبعید و رنج، از «شعب ابی طالب» بیرون آمده و راه خانه های خود را در پیش گرفتند. خرید و فروش با مسلمانان آزاد گردید، و می رفت که وضع مسلمانان سر و سامانی پیدا کند. ناگهان پیامبر گرامی با پیش آمد بسیار تلخی روبرو گردید. این مصیبت جانگداز اثر ناگواری در روحیه مسلمانانِ بی پناه گذارد. اندازه تأثیر این حادثه در آن لحظه حساس با هیچ مقیاسی قابل سنجش نبود. زیرا رشد و نموّ یک ایده و فکر در سایه دو عامل است:

آزادی بیان و قدرت دفاعی که از حملات ناجوانمردانه دشمن جلوگیری کند. اتفاقاً در لحظه ای که مسلمانان از آزادی بیان برخوردار شدند، عامل دوم را از دست دادند؛ یعنی یگانه حامی و مدافع اسلام، از میان آنان رخت بربست و رخ در نقاب خاک کشید.

در آن روز، پیامبر گرامی حامی و مدافعی را از دست داد، که از سن هشت سالگی تا آن روز که پنجاه سال از عمر رسول خدا می گذشت حفاظت و حراست او را بر عهده داشت؛ و پروانه وار گرد شمع وجود او می گشت، و تا روزی که «محمد»،صاحب درآمدی شد، هزینه زندگی او را می پرداخت و او را بر خود و فرزندانش مقدم می داشت.

[شماره صفحه واقعی : 155]

ص: 5146

شخصیتی را از دست داد، که عبدالمطلب (جدّپیامبر) «محمد» را در آخرین لحظات عمر خود به او سپرد و او را با شعر زیر مخاطب ساخت:

اوصیک یا عبد مناف بعدی بموعد بعد أبیه فرد

ای عبدمناف (نام ابوطالب عبدمناف بوده و لذا پدرش او را با این اسم خطاب می نماید) «(1)» نگاهداری و حفاظت شخصی را که مانند پدرش یکتاپرست است، بر دوش تو می گذارم. وی در پاسخ عبدالمطلب گفت: پدر جان، محمد هیچ احتیاج به سفارش ندارد، زیرا او فرزند من است، و فرزند برادرم. «(2)» شاید لحظه ای که عرقِ مرگ بر جبین ابوطالب نقش بسته بود، پیامبر گرامی به یاد حوادث تلخ و شیرین گذشته افتاد و با خود چنین می گفت:

1- این شخصی که در بستر مرگ افتاده؛ همان عموی مهربان من است که در دوران محاصره در شعب شب ها مرا از خوابگاهم بلند می کرد، و دستم را می گرفت در نقطه دیگری وسائل استراحتم را فراهم می نمود و فرزند دلبند خود علی علیه السلام را در خوابگاه من می خوابانید، و نظر او این بود که هرگاه قریش به طور ناگهانی بریزند و بخواهند مرا در حالت خواب قطعه قطعه کنند، تیرشان به هدف اصابت نکند، و فرزند وی علی علیه السلام فدای بقا و زندگی من گردد. حتی شبی که فرزند وی علی علیه السلام به او گفت: باباجان سرانجام من یکشب در همین بستر کشته خواهم شد: او را با لحن شدیدی پاسخ داد:

فرزندم، بردباری از نشانه های خردمندی است، هر زنده ای به سوی مرگ خواهد رفت. من بردباری تو را آزموده ام و بلاها سخت دشوار است. تو را فدای زنده ماندن نجیب، فرزند نجیب (محمد بن عبداللَّه) نموده ام «(3)» و فرزند او علی علیه السلام،

[شماره صفحه واقعی : 156]

ص: 5147


1- گاهی گفته می شود که نام او عمران است، چنانکه در زیارتنامه ای مستحب است از دور خوانده شود، پیامبر صلی الله علیه و آله را چنین خطاب می کنیم. السلام علی عمّک عِمرانِ ابی طالب، برخی تصور کرده اند که ابوطالب نام او است نه کنیه او.
2- یا ابَهِ لاتَوصیَنَّ بِمُحمدِ فَانَّهُ ابنی وابنُ اخی.
3- . اصبرن یا بنی فالصبر احجی کل حی مصیره لشعوب قد بلوناک والبلاء شدید لفداء النجیب و ابن النجیب امیر مؤمنان در پاسخ پدر چنین گفت: اتامرنی بالصبر فی نصر احمد و واللَّه ما قلت الذی قلت جارعاً ولکن احببت ان تری نصرتی و تعلم ان لم لم ازل لک طائعاً « مناقب ابن شهر آشوب»، ج 1/ 27؛« الحجه»/ 70.

وی را با سخنانی شیرین تر و نغزتر پاسخ داد و مرگ خود را در راه پیامبرصلی الله علیه و آله افتخار خود دانست.

2- این بدن بی روح، همان بدن عموی گرامی و وفادار من است که در راه من سه سال دربه در شد و استراحت را از عموم فامیل سلب نمود و دستور داد همگی با من در میان دره ای بسر ببرند، و به ریاست و سیادت و آقائی خود پشت پا زد، یعنی تمام دنیا و هستی خود را از دست داد و مرا گرفت و پیامی سخت و کوبنده برای قریش فرستاده و به آنان آشکارا فهمانید: هرگز از یاری من نخواهد دست برداشت. اینک متن پیام او:

ای دشمنان محمد تصور نکنید! که ما از محمد دست برمی داریم نه! او پیوسته در نزد دور و نزدیک ما گرامی است. بازوان قوی هاشمی او را از هر گزندی مصون می دارد. «(1)» مرگ عمو قطعی شد و ناله و شیون از خانه های «ابوطالب» بلند شد. دوست و دشمن دور خانه او جمع شده که در مراسم دفن او شرکت ورزند، ولی مگر جریان مرگ شخصیتی مانند «ابوطالب» که رئیس قریش و سیِّدِ قبیله است به این زودی خاتمه می یابد؟

نمونه ای از عواطف ابوطالب

درصفحات تاریخ نمونه هائی از عواطف و مهر افراد نسبت به یکدیگر یادآوری شده که بیشتر آنها روی ملاک های مادی و بر محور مال و جمال دور می زده است؛ و به فاصله کوتاهی لهیب سوزان محبت در کانون وجودشان رو به خاموشی گذارده و از بین رفته است.

[شماره صفحه واقعی : 157]

ص: 5148


1- فلا تحسبونا خاذلین محمداً لذی غربه منا ولا متقرب نه ستمنحه مناید هاشمیه و مرکبها فی الناس اخشن مرکب

ولی شعله های عواطفی که پایه آن را، پیوندهای خویشاوندی یا ایمان و اخلاص به فضل و فضیلت و کمالات روحی و معنوی شخص مورد علاقه تشکیل دهد، به این زودی خاموش نمی شود و رشته مهر این گروه به این زودی از هم نمی گسلد.

اتفاقاً شالوده مهر و علاقه ابوطالب نسبت به «محمد» دارای دو ملاک بود. یعنی هم ایمان به او داشت و او را یک فرد کامل، و مظهر تام انسانیت، می دانست و هم برادرزاده او بود و او را به جای برادر و فرزند در کانون دل جای داده بود.

ابوطالب به قدری به معنویات و پاکی او اعتقاد داشت که در مواقع خشک سالی او را همراه خود به مصلی می برد، و خدا را به قرب و مقام او سوگند می داد و برای مردم بلادیده و دور از رحمت، باران می طلبید و دعای او مستجاب می شد. بسیاری از تاریخ نویسان جریان ذیل را نقل کرده اند:

در یکی از سال ها مردم مکه و حوالی آن، با خشک سالی عجیبی روبرو شدند و زمین و آسمان برکت و رحمت خود را از آنها بازداشت. قریشصف کشان با چشم های گریان رو به ابوطالب آورده و جداً درخواست کردند که به مصلی برود و از مقام ربوبی، برای مردم باران رحمت بطلبد. ابوطالب، دست «محمد» خردسال را گرفت، و تکیه بر دیوار کعبه کرد؛ رو به آسمان نمود، و عرض کرد: پروردگار مهربان، به حقّ این غلام «(1)» (در حالی که با انگشت خود اشاره به رسول خدا می کرد) باران رحمتت را بفرست و ما را مشمول کرم بی پایانت بنما.

مورخان بالاتفاق می نویسند: وی موقعی از خدا باران طلبید که درصفحه آسمان قطعه ای ابر نبود: ولی چیزی نگذشت که توده های ابر از اطراف به حرکت درآمدند. قشری از ابر، آسمانِ مکه وصفحات نزدیک آنجا را فراگرفت. غریو رعد و فروغ برق غوغائی برپا نمود. سیلابِ باران، همه جا را فراگرفت و نقاط دور و نزدیک را سیراب کرد و همه راضی و خوشحال گردیدند. ابوطالب

[شماره صفحه واقعی : 158]

ص: 5149


1- غلام، در زبان عربی، به پسر خردسال می گویند.

در این هنگام اشعاری را سرود. «(1)» ابوطالب، در سخت ترین لحظات زندگی که فشار قریش بر تحویل گرفتن پیامبرصلی الله علیه و آله افزایش یافته بود؛ قصیده لامیه خود را سروده و در آن قصیده، سرگذشت نزول باران به برکت وجود «محمد» را یادآور شده است.

ابن هشام، در سیره خود ج 2ص 286 نود و چهار بیت از آن قصیده را یاد کرده؛ در حالی که ابن کثیر شامی، در تاریخ خود ج 3ص 52- 57، نود و دو بیت از آن را آورده است. این قصیده از نظر جذبه و کشش، شیرینی، رسائی، بالاتر از معلقات سبع است که عرب جاهلی به آن افتخار می ورزیده، و آن را بهترین شعر خود می داند.

جامع دیوان ابوطالب، ابوهفان عبدی،صد و بیست و یک بیت از آن قصیده را یادآور شده است و شاید تمام قصیده همان باشد.

ابوطالب در آن قصیده به مسأله باران طلبی به وسیله چهره نورانی محمد اشاره کرده و می گوید:

وابیض یستسقی الغام بوجهه ثمال الیتامی عصمه للأرامل

یلوذ به الهلاک من آل هاشم فهم عنده فی رحمه و فواضل

شمّه ای از فداکاری ابوطالب

سران قریش در خانه ابوطالب با حضور پیامبر انجمنی تشکیل دادند. سخنانی میان آنان رد و بدل گردید، سران قریش بدون اینکه نتیجه ای از مصاحبه خود بگیرند، از جای خود بلند شدند، در حالی که عقبه بن ابی معیط، بلندبلند می گفت: او را به حال خود باقی بگذارید؛ پند و نصیحت سودی ندارد و باید او را ترور کرد و به زندگی وی خاتمه داد. «(2)» ابوطالب از شنیدن این جمله، سخت ناراحت گردید ولی چه می توانست

[شماره صفحه واقعی : 159]

ص: 5150


1- « سیره حلبی»، ج 1/ ص 125.
2- لا نَعُودُ الَیهِ أبَداً و ما خیر مِن أن نَقتالُ مُحمداً.

بکند، آنان به عنوان مهمان وارد خانه او شده بودند. اتفاقاً رسول گرامی صلی الله علیه و آله همان روز از خانه بیرون رفت، و دیگر به خانه برنگشت. طرف مغرب، عموهای آن حضرت به خانه وی سرزدند، اثری از او ندیدند. ناگهان ابوطالب، متوجه گفتار قبلی «عقبه» گردید، و با خود گفت حتماً برادرزاده ام را ترور کرده اند و به زندگی او خاتمه داده اند.

با خود فکر کرد که کار از کار گذشته، باید انتقام محمد را از فرعون های مکه بگیرم. تمام فرزندان هاشم و عبدالمطلب را به خانه خود دعوت کرد، و دستور داد، که هر کدام، سلاح برنده ای را زیر لباس های خود پنهان کنند، و دستجمعی وارد مسجدالحرام گردند؛ هر یک از آن ها در کنار یکی از سران قریش بنشینند و هر موقعصدای ابوطالب بلند شد و گفت: «یَا مَعشَرَ قُریش أَبغی مُحمداً»؛ «ای سران قریش محمد را از شما می خواهم»؛ فوراً از جای خود برخیزند، و هر کس، شخصی را که در کنارش نشسته است ترور کند، تا به این وسیله، جملگی به قتل برسند.

ابوطالب عازم رفتن بود که ناگهان «زید بن حارثه» وارد خانه شد، و آمادگی آنها را دید. دهانش از تعجب بازماند، و گفت هیچ گزندی به پیامبر نرسیده، و حضرتش در خانه یکی از مسلمانان مشغول تبلیغ است. این را گفت و بی درنگ دنبال پیامبر دوید، و حضرت را از تصمیم خطرناک ابوطالب آگاه ساخت. پیامبر نیز برق آسا، خود را به خانه رساند. چشم ابوطالب به قیافه جذاب و نمکینِ برادرزاده افتاد. در حالی که اشک شوق از گوشه چشمان او سرازیر بود، رو به وی کرد، گفت: «أین کُنتَ یا ابنَ أخی أکُنتَ فی خَیر» برادر زاده ام کجا بودی؟، در این مدت شاد و خرم و دور از گزند بودی؟! پیامبرصلی الله علیه و آله جواب عمو را داد و گفت: از کسی آزاری به او نرسیده است.

«ابوطالب» تمام آن شب را به فکر فرو رفته بود، و با خود می اندیشید و می گفت: امروز برادرزاده ام مورد هدف دشمن قرار نگرفت، ولی، قریش تا او را نکشد آرام نخواهد گرفت.صلاح در این دید که فردا، پس از آفتاب، موقع گرمی انجمن های قریش، با جوانان هاشم و عبدالمطلب، وارد مسجد گردد و آنها

[شماره صفحه واقعی : 160]

ص: 5151

را از تصمیم دیروز خود آگاه سازد؛ شاید رعبی در دل آنها بیفتد و بعدها نقشه کشتن محمد را نکشند.

آفتاب مقداری بالا آمد، وقت آن شد که قریش از خانه ها به سوی محافل خود روانه شوند، هنوز مشغول سخن نشده بودند که قیافه ابوطالب از دور پیدا شد، و دیدند جوانان دلاوری به دنبال او می آیند همه دست و پای خود را جمع کرده و منتظر بودند که ابوطالب چه می خواهد بگوید، و برای چه منظوری با این دسته، وارد مسجدالحرام شده است.

ابوطالب در برابر محفل آنان ایستاد و گفت: دیروز محمد، ساعاتی از دیده ما غائب گردید. من تصور کردم که شما به دنبال گفتار «عقبه» رفته، و او را به قتل رسانیده اید. از این رو تصمیم گرفته بودم با همین جوانان وارد مسجدالحرام شوم و به هر یک، دستور داده بودم در کنار یکی از شما بنشیند، و هر موقعصدای من بلند شد همگی بی درنگ از جای برخیزند، و با حربه های پنهانی خود، خون های شما را بریزند. ولی خوشبختانه محمد را زنده یافتم و او را از گزند شما مصون دیدم. سپس به جوانان دلاور خود دستور داد، که سلاح های پنهانی خود را بیرون آوردند، و گفتار خود را با این جمله پایان داد: به خدا قسم اگر او را می کشتید، احدی از شما را زنده نمی گذاشتم و تا آخرین نیرو با شما می جنگیدم و ... «(1)» شما ای خواننده گرامی، اگرصفحات تاریخ زندگی حضرت ابوطالب را از نظر بگذرانید، ملاحظه خواهید فرمود که وی چهل و دو سال تمام پیامبرصلی الله علیه و آله را یاری نمود و بالاخص در ده سال اخیر زندگانی او، که مصادف با بعثت و دعوت آن حضرت بود، جانبازی و فداکاری بیش از حد در راه پیامبر از خود نشان داد. یگانه عاملی که او را تا این حد استوار و پای برجا ساخته بود، همان نیروی ایمان و عقیده خالص او نسبت به ساحت مقدس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده است؛ و اگر فداکاری های فرزند عزیز او علی علیه السلام را، به خدمات پدر ضمیمه کنید، حقیقت اشعار یاد شده در زیر؛ که ابن ابی الحدید، در این باره سروده است برای شما روشن

[شماره صفحه واقعی : 161]

ص: 5152


1- واللهِ لَو قَتَلتُموهُ ما ابقَیتُ مِنکُم احداً حتی نتفانی نحنُ و أنتم-« طبقات کبری»، ج 1/ 202- 203،« طرائف ص 85»؛« الحجه»/ 61.

می شود. اینک ترجمه بخشی از آن اشعار:

«هر گاه ابوطالب و فرزند او نبود، هرگز دین، قد راست نمی کرد.

وی در مکه پناه داد و حمایت کرد، و فرزند او در «یثرب» در گرداب های مرگ فرو رفت». «(1)»

دلائل ایمان ابوطالب

طرز تفکر و عقیده هر شخص را از سه راه یاد شده در زیر می توان به دست آورد:

1- بررسی آثار علمی و ادبی که از او به یادگار مانده است.

2- طرز رفتار و کردار او در میان جامعه.

3- عقیده دوستان و نزدیکان بی غرض او در حقّ وی.

ما می توانیم عقیده و ایمان ابوطالب را از سه راه یاد شده، اثبات کنیم.

اشعار و سروده های وی، کاملًا گواهی بر ایمان و اخلاص او می دهد همچنین، خدمات ارزشمند او در ده سال آخر عمر خود، گواه محکمی بر ایمان فوق العاده او است. عقیده نزدیکان بی غرض وی نیز این است که او یک فرد مسلمان و باایمان بوده است و هرگز کسی از دوستان و اقوام او در حق وی جز تصدیق اخلاص و ایمان او چیزی نگفته است. اینک موضوع را از سه طریق یاد شده مورد بررسی کامل قرار می دهیم:

ذخائر علمی و ادبی ابوطالب

ما از میان قصائد طولانی وی، قطعاتی چند انتخاب نموده و برای روشن شدن مطلب ترجمه آنها را نیز می نگاریم:

[شماره صفحه واقعی : 162]

ص: 5153


1- ولو لا ابوطالب وابنه لما مثل الدین شخصاً وقاما فذاک بمکه آوی و حامی وهذا بیثرب جس الحماما « شرح نهج البلاغه» ج 14 ص 84 می نویسد: یک نفر از علمای شیعه کتابی درباره ایمان ابوطالب نوشته بود و آن را پیش من آورد که من تقریظی بر آن بنویسم. من به جای تغریظ این اشعار را که شماره آنها به هفت می رسد بر پشت آن کتاب نوشتم.

لیَعلَم خِیارُ الناسِ انَّ مُحمداً نبی کَمُوسی وَالمَسیحِ بن مَریَمَ

أتانا بِهُدی مِثلَ ما أتیا بِهِ فکُلُّ بِأَمرِ اللَّه یَهدِی و یَعصِمُ «(1)»

«اشخاص شریف و فهمیده بدانند که، محمد به سان موسی و مسیح پیامبر است؛ همان نور آسمانی را که آن دو نفر در اختیار داشتند، او نیز دارد. و تمام پیامبران به فرمان خداوند، مردم را راهنمائی و از گناه بازمی دارند».

تمنّیتم ان تقتلوه و إنّما أمانیکم هذی کاحلام نائم

نبی أتاه الوحی من عند ربّه ومن قال لایقرع بها سن نادم «(2)»

«سران قریش! تصور کرده اید که می توانید بر او دست بیابید درصورتی که: آرزوئی را در سر می پرورانید؛ که کمتر از خواب های آشفته نیست! او پیامبر است، وحی از ناحیه خدا بر او نازل می گردد و کسی که بگوید نه؛ انگشت پشیمانی به دندان خواهد گرفت».

أ لم تعلموا انّا وجدنا محمداً رسولًا کموسی خط فی أول الکتب

و انّ علیه فی العباد محبّه و لا حیف فیمن خصه اللَّه بالحبّ «(3)»

«قریش! آیا نمی دانید که ما او (محمد) را مانند موسی پیامبر یافته ایم و نام و نشان او در کتاب های آسمانی قید گردیده است، و بندگان خدا محبت مخصوصی به وی دارند، و نباید درباره کسی که خدا محبت او را در دل هایی به ودیعت گذارده ستم کرد.»

واللَّه لن یصلوا إلیک بجمعهم حتّی اوسد فی التراب دفینا

فاصدع بأمرک ما علیک غضاضه وابشر بذاک و قرمنک عیوناً

و دعوتنی و علمت انّک ناصحی و لقد دعوت وکنت ثمّ أمیناً

ولقد علمت انّ دین محمدصلی الله علیه و آله من خیر أدیان البریّه دنیا «(4)»

«برادرزاده ام! هرگز قریش به تو دست نخواهند یافت، و تا آن روزی که لحد را بستر کنم، و در میان خاک بخوابم؛ دست از یاری تو برنخواهم داشت، به

[شماره صفحه واقعی : 163]

ص: 5154


1- « مجمع البیان»، ج 7/ 37 و« الحجه»/ 57 و« مستدرک حاکم»، ج 2/ 623.
2- « دیوان ابوطالب»،/ 32 و« سیره ابن هشام»، ج 1/ 373.
3- همان.
4- « تاریخ ابن کثیر»، ج 2/ 42.

آنچه مأموری آشکار کن، از هیچ مترس، و بشارت ده، و چشمانی را روشن ساز. مرا به آئین خود خواندی و می دانم تو پندده من هستی، و در دعوت خود امین و درستکاری، حقا که کیش «محمد» از بهترین آئینه هاست.»

أو تؤمنوا بکتاب منزل عجب علی نبی کموسی أو کذی النون

«یا اینکه ایمان به قرآن سراپا شگفتی بیاورید که بر پیامبری مانند موسی و یونس نازل گردیده است». «(1)»

هر یک از این قطعات، قسمت کوچکی از قصائد مفصل و سراپا نغز ابوطالب است، که ما به عنوان گواه، برجسته های آنها را، کهصریحاً ایمان او را به کیش برادرزاده اش می رساند انتخاب نمودیم.

خلاصه سخن: هر یک از این اشعار در اثبات ایمان و اخلاص گوینده آنها کافی است، و اگر گوینده این ابیات یک فرد خارج از محیط اغراض و تعصبات بود، همگی بالاتفاق به ایمان و اسلام سراینده آن حکم می کردیم. ولی از آنجا که سازنده آنها «ابوطالب» است، و در دستگاه تبلیغاتی سازمان های سیاسی اموی و عباسی پیوسته برضد آل ابوطالب کار می کرد؛ از این نظر گروهی نخواسته اند یک چنین فضیلت و مزیّتی را برای ابوطالب اثبات کنند.

از طرفی وی، پدر علی است که دستگاه های تبلیغی خلفا برضد او پیوسته تبلیغ می کردند؛ زیرا اسلام و ایمان پدر وی، فضیلت بارزی درباره او حساب می شد. در حالی که کفر و شرک پدران خلفا، موجب کسر شأن آنها بود.

به هر حال، علیرغم تمام این سروده ها و گفتارها و کردارهایصادقانه؛ گروهی به تکفیر وی برخاسته؛ حتی به آن اکتفا نکرده و ادعا کرده اند که آیاتی درباره ابوطالب که حاکی از کفر او است، نازل شده است.

راه دوم برای اثبات ایمان او

راه دوم، طرز رفتار او با پیامبر، و نحوه فداکاری و دفاع او از ساحت مقدس

[شماره صفحه واقعی : 164]

ص: 5155


1- « ابن ابی الحدید»، ج 14/ 74؛« دیوان ابوطالب»/ 173.

پیامبرصلی الله علیه و آله است و هر کدام از آن خدمات می تواند، آئینه فکر و روشنگر روحیات او باشد، زیرا:

ابوطالب شخصیتی است که، راضی نشد برادرزاده او دل شکسته شود، و علیرغم تمام موانع و نبود امکانات زحمت بردن او را به شام همراه خود، پذیرفت.

پایه اعتقاد او به فرزند برادر، تا آن پایه است که او را همراه خود به مصلی برده و خدا را به مقام او قسم داد و باران رحمت طلبید.

وی در راه حفظ پیامبرصلی الله علیه و آله از پای ننشست، و سه سال دربدری و زندگی در شکاف کوه و اعماق درّه را، بر ریاست و سیادت مکه، ترجیح داد؛ تا آنجا که این آوارگی سه ساله، او را فرسوده ساخت و مزاج خود را از دست داد و چند روز پس از نقض محاصره اقتصادی که به خانه و زندگی برگشت، بدرود زندگی گفت.

ایمان او به رسول خدا به قدری قرص و محکم بود، که راضی بود تمام فرزندان گرامی وی کشته شوند ولی او زنده بماند. علی را در رختخواب وی می خوابانید، تا اگر سوءقصدی در کار باشد به وی اصابت نکند. بالاتر از آن، روزی حاضر شد، تمام سران قریش به عنوان انتقام کشته شوند، و طبعاً تمام قبیله بنی هاشم نیز کشته می شدند.

وصیّت ابوطالب هنگام مرگ

وی هنگام مرگ به فرزندان خود چنین گفت: من «محمد» را به شما توصیه می کنم، زیرا او امین قریش و راستگوی عرب، و حائز تمام کمالات است. آئینی آورده که دل ها بدان ایمان آورده، اما زبان ها از ترس شماتت به انکار آن برخاسته است. من اکنون می بینم که افتادگان و ضعیفان عرب، به حمایت از او برخاسته، و به او ایمان آورده اند؛ و محمد به کمک آنها بر شکستن صفوف قریش قیام نموده است. سران قریش را خوار، خانه های آنان را ویران، و بی پناهان آنها را قوی و نیرومند و مصدر کار نموده است. سپس گفتار خود را با جمله های زیر پایان داد: ای خویشاوندان من، از دوستان و حامیان حزب او

[شماره صفحه واقعی : 165]

ص: 5156

(اسلام) گردید. هر کسی پیروی او را نماید؛ سعادتمند می گردد، هرگاه اجل مرا مهلت می داد، من از او حوادث و مکاره روزگار را رفع می نمودم. «(1)» ما شک نداریم که وی در این آرزو راستگو بوده؛ زیرا خدمات و جانفشانی های ده ساله او، گواهصدق گفتار او است. چنان که گواهصدق، وعده ای است که وی در آغاز بعثت به محمدصلی الله علیه و آله، تمام اعمام و خویشاوندان خود را دور خود جمع کرد و آئین اسلام را به آنها معروض داشت، ابوطالب به او گفت: برادرزاده ام قیام کن، تو والامقامی، حزب تو از گرامی ترین حزب هاست، تو فرزند مرد بزرگی هستی، هرگاه زبانی تو را آزار دهد، زبان های تیزی به دفاع تو برمی خیزد، و شمشیرهای برنده ای آنها را می رباید. به خدا سوگند، اعراب، مانند خضوع کودک نسبت به مادرش، در پیشگاه تو خاضع خواهند شد. «(2)»

آخرین راه

خوب است ایمان و اخلاص ابوطالب را از نزدیکان بی غرض او بپرسیم. زیرا، اهلِ خانه به درون خانه و آنچه در آن می گذرد داناترند: «(3)» 1- وقتی علی علیه السلام خبر مرگ ابوطالب را به پیامبرصلی الله علیه و آله داد؛ وی سخت گریست و به علی علیه السلام دستور غسل و کفن و دفن راصادر نمود، و از خدا برای او طلب مغفرت نمود. «(4)» 2- در محضر امام چهارم، سخن از ایمان ابوطالب به میان آمد. وی فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 166]

ص: 5157


1- کونوا ولاه ولحزبه حماه، واللَّه لایسلک احد سبیله الا رَشَد ولایاخذ رشَدُ و لایاخذ احد بهداه الاسعد، ولوکان لنفسی مده و فی احلی تاخیر لکففت عنه الهزاهز، ولدافعت عنه الدوافع:« سیره حلبی»، ج 1/ 390؛« تاریخ الخمیس»، ج 1/ 339.
2- اخرج ابن اخی فانک الرفیع کعبا، والمنیع حزباً والاعلی ابا، واللَّه لا یسلقک لسان الاسلقته السن حداد، واجتذبته سیوف حداد، واللَّه لتذلن لک العرب ذل البهم لحاضنها-« الطرائف»، تالیف سید بن طاووس/ 85، نقل از کتاب« غایه السؤول فی مناقب آل الرسول»، نگارش ابراهیم بن علی دینوری.
3- اهل البیتِ ادری بِما فی البَیتِ.
4- « شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 14/ 76.

درشگفتم که چرا مردم در اخلاص او تردید دارند؛ درصورتی که، هیچ زن مسلمانی نباید بعد از گزینش اسلام در حباله شوهر کافر خود بماند، و فاطمه بنت اسد، از سابقات در اسلام است و از آن زنانی است که خیلی جلوتر به پیامبرصلی الله علیه و آله ایمان آورد و همین زن مسلمان در نکاح ابوطالب بود تا روزی که وی رخ در نقاب خاک کشید.

3- امام باقر می فرماید: ایمانِ ابوطالب، بر ایمان بسیاری از مردم ترجیح دارد و امیرمؤمنان دستور می داد از طرف وی حج بجا آورند. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 167]

ص: 5158


1- « شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 68/ 14.

[شماره صفحه واقعی : 168]

ص: 5159

16 معراج

از نظر قرآن و حدیث و تاریخ

تاریکی شب افق را فراگرفته بود و خاموشی در تمام دنیا حکم می کرد. هنگام آن رسیده بود که جانداران در خوابگاه های خود به استراحت بپردازند؛ و برای مدت محدودی، چشم از مظاهر طبیعت بپوشند، و برای فعالیت روزانه خود، تجدید قوا کنند.

شخص پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله نیز از این ناموس طبیعی مستثنی نبود. او می خواست پس از ادای فریضه، به استراحت بپردازد ولی یک مرتبهصدای آشنائی به گوش او رسید، آنصدا از «جبرئیل»، امین وحی بود که به او گفت امشب سفر دور و درازی در پیش دارید و من نیز همراه تو هستم تا نقاط مختلف گیتی را با مرکب فضاپیمایی به نام «براق» بپیمایید.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله سفر باشکوه خود را از خانه خواهرش، «امّ هانی» آغاز کرد، و با همان مرکب به سوی «بیت المقدس»، واقع در کشور اردن که آن را «مسجدالاقصی» نیز می نامند روانه شد، و در مدت بسیار کوتاهی در آن نقطه پائین آمد، و از نقاط مختلف مسجد، و «بیت اللحم» که زادگاه حضرت مسیح است و منازل انبیا و آثار و جایگاه آنها دیدن به عمل آورد؛ و در برخی از منازل دورکعت نماز گزارد.

سپس قسمت دوم از برنامه خود را آغاز فرمود. از همان نقطه به سوی آسمان ها

[شماره صفحه واقعی : 169]

ص: 5160

پرواز نمود؛ ستارگان و نظام جهان بالا را مشاهده کرد؛ و با ارواح پیامبران و فرشتگان آسمانی سخن گفت، و از مراکز رحمت و عذاب (بهشت و دوزخ) بازدیدی به عمل آورد؛ درجات بهشتیان و اشباح دوزخیان را «(1)» از نزدیک مشاهده فرمود؛ و در نتیجه از رموز هستی و اسرار جهان آفرینش و وسعت عالم خلقت و آثار قدرت بی پایان خدا کاملًا آگاه گشت. سپس به سیر خود ادامه داد، و به «سدره المنتهی» «(2)» رسید، و آن را سراپا پوشیده از شکوه و جلال و عظمت دید. در این هنگام برنامه وی پایان یافت، سپس مأمور شد از همان راهی که پرواز نموده بود بازگشت نماید. در مراجعت نیز در «بیت المقدس» فرود آمد، و راه مکه و وطن خود را در پیش گرفت، و در بین راه به کاروان بازرگانیِ قریش برخورد، در حالی که آنان شتری را گم کرده بودند و به دنبال آن می گشتند و از آبی که در میان ظرف آنها بود قدری خورده، و باقیمانده آن را به روی زمین ریخت و بنا به روایتی سرپوشی روی آن گذارد، و از مرکب فضاپیمای خود در خانه «امّ هانی» پیش از طلوع فجر پائین آمد، و برای اولین بار، راز خود را به او گفت و در روز همان شب، در مجامع و محافل قریش، پرده از راز خود برداشت. داستان معراج و سیر شگفت انگیز او که در فکر قریش امر ممتنع و محالی بود، در تمام مراکز دهن به دهن گشت، و سران «قریش» را بیش از همه عصبانی نمود.

قریش به عادت دیرینه خود به تکذیب او برخاستند و گفتند: در مکه کسانی هستند که «بیت المقدس» را دیده اند؛ اگر راست می گوئی، کیفیت ساختمان آنجا را تشریح کن. پیامبرصلی الله علیه و آله نه تنها خصوصیات ساختمان بیت المقدس را تشریح کرد بلکه حوادثی را که در میان مکه و بیت المقدس رخ داده بود بازگو نمود و گفت: در میان راه به کاروان فلان قبیله برخورد نمودم و شتری از آنها گم شده بود؛ و در میان اثاثیه آنها ظرفی پر از آب بود و من از آن نوشیدم و سپس آن را

[شماره صفحه واقعی : 170]

ص: 5161


1- « مجمع البیان»، سوره« اسراء»، ج 3/ 395.
2- برای توضیح معنای« سدرهالمنتهی» به تفاسیر مراجعه شود.

پوشانیدم «(1)» و در نقطه ای به گروهی برخوردم که شتری از آنها رمیده و دست آن شکسته بود. قریش گفتند:

از کاروان قریش خبر ده، گفت آنها را در «تنعیم» (ابتدای حرم است) دیدم و شتر خاکستری رنگی در پیشاپیش آنها حرکت می کرد، و کجاوه ای روی آن گذارده بودند و اکنون وارد شهر مکه می شوند، قریش از این خبرهای قطعی سخت عصبانی شدند و گفتند اکنونصدق و کذب گفتار او برای ما معلوم می شود. ولی چیزی نگذشت، طلایع کاروان وارد شهر شد و «ابوسفیان» و مسافران جزئیات گزارش های آن حضرت را تصدیق نمودند.

آنچه گفته شد؛ اجمال و اختصاری است از آنچه در کتاب های تفسیر و حدیث وارد شده است. خوانندگان گرامی می توانند برای تفصیل بیشتر به بحارالانوار، بحث معراج مراجعه نمایند.

[شماره صفحه واقعی : 171]

ص: 5162


1- بنا به نقل برخی: باقیمانده آنرا ریختم، ممکن است اختلاف نقل بر اثر تعدد عمل باشد.

[شماره صفحه واقعی : 172]

ص: 5163

17 سفری به طائف

اشاره

سال دهم بعثت با تمام حوادث شیرین و تلخ خود سپری شد. در این سال، پیامبر گرامی دو حامی بزرگ و فداکار خود را از دست داد. در مرحله اول، بزرگ خاندانِ «عبدالمطلب»، و یگانه مدافع از حریم رسالت و یکتا شخصیت قبیله قریش، یعنی حضرت «ابوطالب» چشم از این جهان پوشید.

هنوز آثار این مصیبت در خاطر پیامبرصلی الله علیه و آله بود که مرگ همسر عزیز او «خدیجه» این داغ را تشدید نمود. «(1)» ابوطالب حامی و حافظ جان و آبروی پیامبرصلی الله علیه و آله بود و خدیجه با ثروت خود در راه پیشرفت اسلام خدماتی انجام می داد.

از طلیعه سال یازدهم بعثت، حضرتش در محیطی به سر می برد که سراسر آن را کینه ها و عداوت ها فراگرفته بود. هر آنی خطر جانی او را تهدید می نمود و همه گونه امکانات تبلیغی را از وی سلب کرده بود.

ابن هشام «(2)» می نویسد: چندصباحی از مرگ ابوطالب نگذشته بود، که مردی از قریش مقداری خاک بر سر او ریخت. پیامبر، به همین وضع وارد خانه شد. چشم یکی از دختران او به حال رقت بار پدر افتاد، برخاست مقداری آب آورد سر وصورت پدر عزیز خود را شست، در حالی که ناله دختر بلند بود، و قطرات

[شماره صفحه واقعی : 173]

ص: 5164


1- ابن سعد، در« طبقات»، ج 1/ 106، می نویسد که مرگ خدیجه علیها السلام یک ماه و پنج روز پس از فوت ابوطالب علیه السلام رخ داده است، و گروهی مانند ابن اثیر در« کامل»، ج 2/ 63 معتقدند که مرگ خدیجه علیها السلام جلوتر اتفاق افتاده است.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 25.

اشک از گوشه دیدگان او سرازیر بود. پیامبرصلی الله علیه و آله دختر را تسلی داده و فرمود: گریه مکن خدا حافظِ پدرت است.

سپس فرمود: تا ابوطالب زنده بود، قریش موفق نشدند درباره من کار ناگواری انجام دهند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله بر اثر اختناق محیط مکه، تصمیم گرفت به محیط دیگری برود. «طائف»، در آن روز مرکزیت خوبی داشت، بر آن شد تا یکّه و تنها سفری به طائف نماید؛ و با سران قبیله «ثقیف» تماس بگیرد و آیین خود را بر آنها عرضه بدارد، شاید از این طریق موفقیتی به دست آورد. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله پس از ورود به خاک طائف با اشراف و سران قبیله مزبور ملاقات نمود، و آئین توحید را تشریح کرد، و آنها را به آئین خود دعوت فرمود. ولی سخنان پیامبر کوچک ترین تأثیری در آنها ننمود. به او گفتند: هرگاه تو برگزیده خدا باشی رد گفتار تو وسیله عذاب است و اگر در این ادّعا دروغگو باشی، شایسته سخن گفتن نیستی.

پیامبرصلی الله علیه و آله از این منطق پوشالی و کودکانه فهمید که مقصود آنان، شانه خالی کردن از پذیرش اسلام است. از جای خود بلند شد و از آنها قول گرفت که سخنان وی را با افراد دیگر در میان نگذارند، زیرا ممکن بود که افراد پست و رذلِ قبیله ثقیف، بهانه ای به دست آورند و از غربت و تنهائی او سوءاستفاده نمایند. ولی اشراف قبیله به این تذکر احترامی نگذاردند؛ ولگردان و ساده لوحان را تحریک کردند که برضد پیامبرصلی الله علیه و آله بشورند. ناگهان پیامبرصلی الله علیه و آله خود را در میان انبوهی از دشمنان مشاهده کرد؛ چاره ای ندید جز اینکه به باغی که متعلق به «عتبه» و «شیبه» بود، پناه ببرد. پیامبرصلی الله علیه و آله به زحمت خود را به داخل باغ رسانید و گروه مزبور از تعقیب وی منصرف شدند.

این دو نفر از پولداران قریش بودند، و در طائف نیز باغی داشتند، از سر وصورت حضرت عرق می ریخت و بدن مقدسش از چند جهت،صدمه دیده بود. سرانجام، زیر سایه درختان «مو» که بر روی داربست افتاده بود، نشست و این جمله ها را به زبان جاری ساخت:

[شماره صفحه واقعی : 174]

ص: 5165


1- مَانالَت مِنّی قُرَیش شَیئاً اکرَهُه حتی ماتَ ابوطالب.

خدایا کمیِ نیرو و ناتوانی خود را به درگاهت عرضه می دارم. تو پروردگار رحیمی تو خدای ضعیفان هستی، مرا به کی وامی گذاری ... «(1)».

جمله های دعا، استغاثه شخصیتی است که پنجاه سال تمام با عزت و عظمت، در پرتو حمایت فداکاران جانبازی زندگی می کرده است. اما اکنون عرصه برای او به اندازه ای تنگ گردیده که به باغ دشمن پناهنده شده و با بدن خسته و مجروح در انتظار سرنوشت خود نشسته است.

فرزندان «ربیعه» که خود بت پرست و از دشمنان آئین توحید بودند، از دیدن وضع رقت بار محمدصلی الله علیه و آله متأثر شدند. و به غلام مسیحی خود به نام «عداس» دستور دادند که ظرف انگوری به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله ببرد. «عداس»، ظرفی پر از انگور کرد و در برابر آن حضرت گذارد و مقداری در قیافه نورانی حضرت دقیق شد. چیزی نگذشت که حادثه جالب توجهی اتفاق افتاد. غلامِ مسیحی مشاهده کرد که آن حضرت موقع خوردن انگور بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ به زبان جاری ساخت. این حادثه، سخت او را در تعجب فرو برد، ناچار مهر خاموشی را شکست و گفت: مردم شبه جزیره با این کلام آشنائی ندارند و من تا به حال این جمله را از کسی نشنیده ام. مردم این سامان کارهای خود را به نام «لات» و «عزی» آغاز می کنند.

حضرت از وی پرسید اهل کجائی، و دارای چه آیینی هستی؟ عرض کرد: اهل «نینوی» و نصرانی هستم.

حضرت فرمود: از سرزمینی هستی که آن مردصالح «یونس بن متی» از آنجا است. پاسخ پیامبرصلی الله علیه و آله باعث تعجب بیشتر او شد. مجدداً پرسید که: شما یونس متی را از کجا می شناسی؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: برادرم «یونس»، مانند من پیامبر الهی بود. سخنان پیامبر که توأم با علائمصدق بود، اثر غریبی در «عداس» بخشید. بی اختیار مجذوب پیامبر گشت، به روی زمین افتاد، دست و پای او را بوسید و ایمان خود را به آئین او عرضه داشت و پس از کسب اجازه به سویصاحبان باغ بازگشت.

[شماره صفحه واقعی : 175]

ص: 5166


1- اللهُمَّ الَیکَ اشکو ضَعفَ قُوتی و قِلَّه حِیلی و هوانی عَلی الناسِ یا ارحَم الراحِمین، انتَ رَبُّ المُستَضعفینَ و انتَ ربّی مَن تَکِلنی.

فرزندان «ربیعه»، از این انقلاب روحی که در غلام مسیحی پدید آمده بود، سخت در تعجب فرو رفتند. به غلام خود گفتند با این غریب چه گفتگویی داشتی و چرا تا این اندازه در برابر او خضوع نمودی؟ غلام در پاسخ آنها گفت: این شخصیت، که اکنون به باغ شما پناهنده شده، سرور مردم روی زمین است. او مطالبی به من گفت که فقط پیامبران با آنها آشنایی دارند و این شخص همان پیامبر موعود است. سخنان غلام برای پسران «ربیعه» سخت ناگوار آمد، با قیافه خیرخواهی گفتند: این مرد تو را از آئین دیرینه ات بازندارد. آئین مسیح که اکنون پیرو آن هستی، بهتر از کیش او است.

پیامبرصلی الله علیه و آله به مکه بازمی گردد

جریان تعقیب پیامبرصلی الله علیه و آله، با پناهنده شدن رسول خدا به باغ فرزندان «ربیعه» پایان یافت. او می بایست به مکه بازگردد. با این حال، بازگشتِ وی نیز خالی از اشکال نیست، زیرا یگانه مدافع او رخت از این جهان بر بسته بود.

احتمال دارد که موقع ورود به مکه، از طرف بت پرستان دستگیر شود و خون او ریخته گردد.

پیامبر تصمیم گرفت چند روزی در «نخله» «(1)» به سر ببرد. او می خواست کسی را از آنجا پیش یکی از سران قریش بفرستد، تا برای او امانی بگیرد و در پناه یکی از شخصیت ها وارد زادگاه خود شود. اما چنین شخصی در آنجا پیدا نشد. سپس «نخله» را به عزم «حراء» ترک گفت و در آنجا با یک عرب خُزاعی تماس گرفت، و از او خواهش کرد که وارد مکه شود و از «مُطعِمِ بن عدی» که از شخصیت های بزرگ محیط مکه بود، برای او امانی درخواست کند. آن مرد خزاعی وارد مکه گردید، تقاضای پیامبرصلی الله علیه و آله را به مطعم گفت. او در عین اینکه یک مرد بت پرست بود؛ سفارش پیامبر را پذیرفت و گفت: محمد یکسره وارد خانه من شود، من و فرزندانم جان او را حفظ می کنیم. پیامبرصلی الله علیه و آله شبانه وارد مکه شد، یکسره راه منزل مُطعم را پیش گرفت، و شب را در آنجا بسر برد.

آفتاب کمی بالا آمد؛

[شماره صفحه واقعی : 176]

ص: 5167


1- محلی است میان طائف و مکه.

مطعم عرض کرد اکنون که شما در پناه ما هستید، باید این مطلب را قریش بفهمند. برای اعلان آن، لازم است تا مسجدالحرام همراه ما باشید. پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله رأی او را پسندید و آماده حرکت شد. مطعم دستور داد که فرزندانش مسلح شوند و همراه پیامبرصلی الله علیه و آله وارد مسجد گردند. ورود آنان به مسجدالحرام بسیار جالب توجه بود، ابوسفیان که مدت ها در کمین رسول خدا بود از دیدن این منظره سخت ناراحت شد؛ و از تعرض پیامبرصلی الله علیه و آله منصرف گشت. مطعم و فرزندان وی نشستند و رسول خدا شروع به طواف کرد، و پس از پایان طواف، به منزل خود رفت. «(1)» چیزی نگذشت که پیامبرصلی الله علیه و آله مکه را به قصد مدینه ترک گفت و تقریباً در نخستین سال هجرت، مطعم در مکه درگذشت و خبر مرگ او به مدینه رسید. پیامبر متذکر نیکی او شد. حسان بن ثابت، شاعر اسلام به پاس خدمات او اشعاری چند سرود، پیامبر در مواقع گوناگونی از او یادآوری می نمود، حتی در جنگ «بدر»، که قریش با دادن تلفات سنگین و اسیران زیاد، شکست خورده به سوی مکه برگشتند؛ پیامبر اکرم در این هنگام به یاد مطعم افتاد و فرمود: هر گاه معطم زنده بود، و از من تقاضا می کرد که همه اسیران را آزاد کنم و یا به او ببخشم، من تقاضای او را رد نمی کردم.

یک نکته قابل توجه:

سفر مشقت آمیز پیامبرصلی الله علیه و آله به طائف، روشنگر پایه استقامت و بردباری او است، و از اینکه پیوسته خوبی های مطعم را در یک موقعیت مخصوص، فراموش نمی کرد، ما را به ملکات فاضله و خلق بزرگ خود راهنمائی می کند. ولی بالاتر از این دو مطلب، ما به طور تحقیق می توانیم خدمات ارزنده «ابوطالب» را ارزیابی نمائیم. مطعم ساعاتی چند و یا چند روزی از پیامبرصلی الله علیه و آله حمایت کرد، ولی عموی گرامی پیامبرصلی الله علیه و آله یک عمر از او دفاع نمود.

فشار و محنتی را که ابوطالب علیه السلام دید، یک هزارم آن را مطعم ندید. جائی که پیامبرصلی الله علیه و آله به پاس خدمات چند ساعته مطعم

[شماره صفحه واقعی : 177]

ص: 5168


1- .« طبقات ابن سعد»، ج 1/ 210- 212؛« البدایه والنهایه»، ج 3/ 137.

حاضر می شود تمام اسیران «بدر» را به او ببخشد باید در برابر خدمات گرانبهای عموی عزیز خود چه کند؟

شخصیتی که چهل و دو سال تمام ازصاحب رسالت حمایت نموده و در ده سال اخیر، در طریق دفاع از حریم نبوت با جان خود بازی کرده است، باید در پیشگاه رهبر جهانیان مقام ارجمند، و والائی داشته باشد. وانگهی تفاوت روشنی میان این دو نفر موجود است. مطعم، یک فرد مشرک و بت پرست بود، ولی ابوطالب یکی از شخصیت های بزرگ جهان اسلام به شمار می رفت.

دعوت سران عشائر در موسم حج

پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله در ایام حج با رؤسای عرب تماس هائی می گرفت، و از همه آنها منزل به منزل دیدن به عمل می آورد و حقیقت دین خود را به آنها عرضه می داشت. گاهی پیامبرصلی الله علیه و آله مشغول سخن بود که ابولهب از پشت سر ظاهر می شد، و می گفت مردم سخن او را باور نکنید، زیرا او با آئین نیاکان شما سر جنگ دارد و سخنان او بی پایه است. مخالفت عموی وی تبلیغات حضرت را درباره سران قبائل کم اثر می نمود و با خود می گفتند: هر گاه آئین ویصحیح و ثمربخش بود هرگز فامیل او با او به جنگ برنمی خاستند. «(1)» گروهی از قبیله «بنی عامر» وارد مکه شدند. پیامبرصلی الله علیه و آله آئین خود را بر آنها عرضه کرد. آنان حاضر شدند که به وی ایمان بیاورند، مشروط بر این که رهبری جامعه پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله با آنها باشد. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: کار در دست خدا است، هر کس را مصلحت دید او را بر می گزیند. «(2)» آنان از پذیرش اسلام سر باز زدند و پس از بازگشت به وطن جریان تماس «محمد»صلی الله علیه و آله را با خود با پیرمرد روشندلی در میان نهادند. او گفت این همان ستاره درخشانی است که از افق مکه طلوع نموده است.

[شماره صفحه واقعی : 178]

ص: 5169


1- .« طبقات»، ج 1/ 216؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 422.
2- الامرُ الَی اللَّهِ یَضعَهُ حَیثُ یَشاءُ؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 426.

این قطعه تاریخی ثابت می کند که مسأله «امامت» پس از رسول گرامی مسأله تنصیصی است نه انتخابی و گزینشی. و ما تفصیل آن را در کتاب «پیشوایی از نظر اسلام»، نگاشته ایم.

[شماره صفحه واقعی : 179]

ص: 5170

[شماره صفحه واقعی : 180]

ص: 5171

18 پیمان عقبه

پیمان عقبه

پیامبرصلی الله علیه و آله در موسم حج با شش نفر از قبیله «خزرج» ملاقات نمود و به آن ها گفت: آیا شما با یهود هم پیمانید؟ گفتند: بلی، فرمود: بنشینید تا با شما سخن بگویم! آنان نشستند و سخنان پیامبرصلی الله علیه و آله را شنیدند. پیامبرصلی الله علیه و آله آیاتی چند تلاوت کرد و سخنان رسول گرامیصلی الله علیه و آله تأثیر عجیبی در آنها نهاد، که در همان مجلس ایمان آوردند.

چیزی که به گرایش آنان به اسلام کمک کرد این بود که از یهودیان شنیده بودند که پیامبری از نژاد عرب که مروج آئین توحید خواهد بود، و حکومت بت پرستی را منقرض خواهد ساخت، به این زودی مبعوث خواهد شد. لذا با خود گفتند پیش از آنکه یهود پیش دستی کنند ما او را یاری کنیم.

گروه مزبور، رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کرده و گفتند میان ما آتش جنگ پیوسته فروزان بوده است. امید است که خداوند به سبب آئین پاک تو، آن را فرونشاند. ما اکنون به سوی یثرب برمی گردیم، آئین تو را عرضه می داریم.

هرگاه همگی اتفاق بر پذیرفتن آن نمودند، گرامی تر از شما کسی بر ما نیست.

این شش نفر فعالیت پی گیری برای انتشار اسلام، در میان یثرب آغاز کردند تا آنجا که خانه ای نبود که سخن از پیامبرصلی الله علیه و آله در آنجا نباشد. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 181]

ص: 5172


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 86.
نخستین پیمان عقبه

تبلیغات پی گیر این شش تن اثر خوبی بخشید و سبب شد که گروهی از یثربیان به آئین توحید گرویدند؛ و در سال دوازدهم بعثت، دسته ای مرکب از دوازده تن، از مدینه حرکت کردند و با رسول گرامی در «عقبه» ملاقات نموده و نخستین پیمان اسلامی بسته شد. معروفترین این دوازده تن، اسعد بن زراره، و عباده بنصامت بودند. متن پیمان آنها پس از پذیرفتن اسلام به قرار زیر بوده است:

با رسولخداصلی الله علیه و آله پیمان بستیم که به وظایف زیر عمل کنیم: به خدا شرک نورزیم، دزدی و زنا نکنیم، فرزندان خود را نکشیم، به یکدیگر تهمت نزنیم و کار زشت انجام ندهیم و در کارهای نیک نافرمانی نکنیم. «(1)» رسول گرامی به آنان گفت: اگر بر طبق پیمان عمل نمایند جایگاه آنها بهشت است، و اگر نافرمانی کردند، در اینصورت کار دست خدا است یا می بخشد یا عذاب می کند. این پیمان، در اصطلاح تاریخ نویسان «بیعهالنساء» است، زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله در فتح مکه از زنان نیز به این ترتیب بیعت گرفت.

این دوازده تن با دلی لبریز از ایمان به سوی مدینه برگشتند و به فعالیت زیادی پرداختند و نامه ای به پیامبر نوشتند که برای آنان مبلغی بفرستد تا به آنها قرآن تعلیم کند. پیامبرصلی الله علیه و آله «مصعب بن عمیر» را برای تعلیم و تربیت آنان فرستاد و در پرتو تبلیغات این مبلغ توانا، مسلمانان در غیاب پیامبرصلی الله علیه و آله دور هم جمع می شدند و اقامه جماعت می کردند. «(2)»

دومین پیمان عقبه

شور و هیجان غریبی در مسلمانان مدینه حکم فرما بود. آنان دقیقه شماری می کردند که بار دیگر موسم «حج» فرا رسد، و ضمن برگزاری مراسم حج پیامبرصلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 182]

ص: 5173


1- ان لا نُشرک بِاللهِ شَیئاً، و لا نُسرق، و لا نَزنی، ولانَقتُلُ اولادَنا، ولانأتِی بِبُهتان نَفتَرِیه بَینَ ایدِیناوارجُلِنا، وَلا تَعصِیهِ فی مَعروف.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 131.

را از نزدیک زیارت کنند و آمادگی خود را برای هرگونه خدمت ابراز دارند و دائره پیمان را از نظر کمیت و کیفیت شرائط گسترش دهند. کاروان حج مدینه، که بالغ بر پانصد نفر بودند، حرکت کرد. در میان کاروان هفتاد و سه تن مسلمان که دو تن از آنها زن بودند، وجود داشت و بقیه، بی طرف یا متمایل به اسلام بودند. گروه مزبور با پیامبرصلی الله علیه و آله در مکه ملاقات نمودند و برای انجام دادن مراسم بیعت، وقت خواستند. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: محل ملاقات «منی» است. هنگامی که در شب سیزدهم ذی الحجه، دیدگان مردم در خواب فرو می رود؛ در پائین «عقبه» «(1)» به گفتگو بنشینیم.

شب سیزدهم فرا رسید، رسول گرامیصلی الله علیه و آله پیش از همه با عموی خود «عباس» در عقبه حاضر شدند. پاسی از شب گذشت، دیدگان مشرکان عرب، در خواب فرو رفت. مسلمانان یکی پس از دیگری از جای خود بلند شدند و مخفیانه به سوی عقبه روی آوردند. عباس، عموی پیامبرصلی الله علیه و آله مهر خاموشی را شکست و درباره پیامبرصلی الله علیه و آله چنین گفت:

«ای خزرجیان! شما پشتیبانی خود را نسبت به آئین «محمد» ابراز داشته اید. بدانید که وی گرامی ترین افراد قبیله خود می باشد. تمام بنی هاشم، اعم از مؤمن و غیرمؤمن دفاع از او را برعهده خود دارند، ولی اکنون «محمد» جانب شما را ترجیح داده و مایل است در میان شما باشد. اگر تصمیم دارید که روی پیمان خود بایستید و او را از گزند دشمنان حفظ کنید، او می تواند در میان شما زندگی کند، و اگر در لحظات سخت قدرت دفاع از او را ندارید، هم اکنون دست از او بردارید و بگذارید او در میان عشیره خود با کمال عزت و مناعت و عظمت به سر ببرد».

در این هنگام «براء بن معرور» بلند شد و گفت: به خدا سوگند هرگز در دل ما غیر از آنچه بر زبان ما جاری می شود، چیز دیگری نیست. ما جزصداقت و عمل به پیمان، و جانبازی در راه پیامبرصلی الله علیه و آله، چیز دیگری در سر نداریم. سپس

[شماره صفحه واقعی : 183]

ص: 5174


1- گردنه ایست نزدیک منی.

خزرجیان رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کردند، و تقاضا نمودند که حضرتش سخنی بفرماید: رسول گرامیصلی الله علیه و آله آیاتی چند خواند و تمایل آنها را نسبت به آئین اسلام تشدید نمود. سپس فرمود: با شما بیعت می کنم براین که از من دفاع کنید؛ همان طور که از فرزندان و اهل بیت خود دفاع می کنید. «(1)» در این هنگام، دو مرتبه «براء» برخاست و گفت: ما فرزندان جنگ و مبارزه و تربیت یافتگان جبهه های نبردیم و این خصیصه از نیاکان ما به وراثت رسیده است. در این اثنا که شور و شوق سراسر جمعیت را فراگرفته بود،صدای خزرجیان که حاکی از اشتیاق فوق العاده آنان بود، بلند شد. عباس در حالی که دست رسول خدا را در دست داشت، گفت: جاسوسانی بر ما گمارده شده و لازم است آهسته سخن بگویید. در این حالت «براء بن معرور» و «ابوالهیثم بن تیهان» و «اسعد بن زراره» از جای خود بلند شدند و با پیامبرصلی الله علیه و آله دست بیعت دادند، و سپس تمام جمعیت، به تدریج بیعت نمودند.

عکس العمل قریش در مقابل پیمان «عقبه»

قریش در خواب سنگین غفلت فرورفته بود و از اینکه اسلام در مکه پیشرفت قابل ملاحظه نداشت، تصور می کردند که قوس نزولی اسلام آغاز گردیده و چیزی نمی گذرد که شعله آن به خاموشی می گراید. ناگهان دومین پیمان «عقبه»، مثل بمب در میان قریشصدا کرد. سران بت پرست فهمیدند، که شب گذشته در تاریکی شب، هفتاد و سه تن از یثربیان، با پیامبرصلی الله علیه و آله پیمان بسته اند که از وی مانند فرزندان خود دفاع کنند. این خبر ترس عجیبی در دل آنها پدید آورد. زیرا با خود می گفتند: اکنون مسلمانان پایگاهی را در قلب شبه جزیره به دست آورده اند و بیم آن می رود که تمام قوای متفرق خود را گرد آرند، و به نشر آئین توحید بپردازند و بدینوسیله، بت پرستی را در مکه با جنگ و خطر تهدید کنند.

برای تحقیق بیشتر بامدادان سران قریش، با خزرجیان تماس گرفتند و

[شماره صفحه واقعی : 184]

ص: 5175


1- أبایِعُکُم عَلی ان تَمنَعونی مِما تَمنَعونَ مَنهُ نِسائکُم و ابنائکُم. همان طور که ملاحظه می نمائید پیمان دفاع بستند، نه جهاد و جنگ در راه خدا. از این جهت پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ« بدر» تا رضایت« انصار» را جلب نکرد، فرمان پیشروی به سوی دشمن را نداد.

گفتند: به ما گزارش داده اند که شما شب گذشته با محمد در «عقبه» پیمان دفاعی بسته اید و به او قول داده اید که برضد ما قیام کنید. آنها سوگند یاد کردند که ما هرگز دوست نداریم آتش جنگ میان ما و شما روشن گردد.

کاروان حج یثربیان در حدود پانصد نفر بود، و از میان آنها فقط هفتاد و سه تن، در نیمه شب در عقبه با پیامبر بیعت کرده بودند و افراد دیگر در آن لحظه در خواب فرو رفته و از جریان اطلاع نداشتند. از این لحاظ آنها که مسلمان نبودند، سوگند یاد کردند که هرگز چنین مطلبی نبوده و اساساً داستانِ «پیمان» دروغ است. «عبداللَّه بن ابیّ» خزرجی که مقدمات ریاست او بر تمام یثرب فراهم شده بود، گفت: هرگز چنین کاری نشده و گروه خزرج بدون مشورت با من، کاری را انجام نمی دهند. سپس سران قریش از جا برخاستند تا به تحقیق بیشتری بپردازند.

مسلمانانی که در آن مجلس حضور داشتند فهمیدند که راز آنان فاش شده است. از این جهت، فرصت را غنیمت شمرده و با خود گفتند: پیش از آنکه افراد شناخته شوند، باید راه یثرب را در پیش گیریم و از قلمرو حکومت مکیان بیرون درآئیم.

سرعت و عجله برخی از یثربیان، سوءظن قریش را نسبت به امر پیمان تشدید کرد. آنان فهمیدند که گزارشصحیح بوده است. از این جهت، به تعقیب تمام یثربیان پرداختند، ولی موقعی فعالیت خود را آغاز کردند که کار از کار گذشته، و کاروان حج از محیط حکومت مکیان بیرون رفته بود. تنها در این میان، به «سعد بن عباده» دست یافتند.

ولی به عقیده ابن هشام، قریش به دونفر دست یافت؛ یکی «سعد بن عباده»، دیگری «منذر بن عمر» بود.

دومی از دست آنان گریخت ولی با کمال خشونت موی سر سعد را گرفته به زمین می کشیدند. مردی از قریش از این وضع رقت بار سخت متأثر شد؛ نزد «سعد» آمد و گفت: مگر تو در مکه با یک نفر از مکیان، پیمان نداری؟

سعد گفت: چرا، با «مُطعم بن عدی» پیمان دفاعی دارم. زیرا تجارت او را هنگام عبور از یثرب از دستبرد حفظ می کردم و او را پناه می دادم.

[شماره صفحه واقعی : 185]

ص: 5176

مرد قریشی که می خواست او را از این وضع نجات بخشد، سراغ مطعم آمد، و گفت: مردی از خزرجیان گرفتار شده و قریش سخت او را شکنجه می دهند. او اکنون تو را به یاری می طلبد و در انتظار کمک تو است.

مطعم آمد دید، سعد بن عباده است، همان مردی که هر سال در پناه او کاروان تجارتی وی سالم به مقصد می رسد. از این جهت، در استخلاص او کوشید و او را روانه یثرب کرد. دوستان سعد و مسلمانان که از گرفتاری او آگاه شده بودند تصمیم گرفته بودند که از نیمه راه برگردند و او را آزاد کنند. آنان در این فکر بودند که ناگهان سعد از دور پدیدار گشت و سرگذشت غم انگیز خود را با آنها گفت. «(1)»

نفوذ معنوی اسلام

خاورشناسان اصرار دارند که نفوذ و پیشرفت اسلام را زیر سایه شمشیر قلمداد کنند. در اینکه، این اندیشه تا چه پایه درست است، حوادث آینده بی پایگی آنرا ثابت خواهد کرد. اما برای نمونه، نظر خوانندگان را به جریانی که پیش از هجرت، در یثرب اتفاق افتاده است جلب می نمائیم. بررسی این جریان به خوبی اثبات می کند، که نفوذ و پیشرفت اسلام در آغاز کار، تنها به وسیله جذابیت آن بود که با تشریح مختصری شنونده را مسخر می ساخت.

اینک متن جریان:

«مصعب بن عمیر»، مبلّغ و گوینده نامیِ اسلام بود که بنا به درخواست «اسعد بن زراره» از جانب پیامبرصلی الله علیه و آله به مدینه اعزام شده بود. این دو نفر تصمیم گرفتند که سران یثرب را از طریق منطق و دلیل به کیش اسلام دعوت کنند. روزی وارد باغی شدند که جمعی از مسلمانان در آنجا بودند و نیز در آن میان، «سعد بن معاذ» و «اسَید بن حضیر» که از سران قبیله «بنی عبدالاشهل» بودند دیده می شدند. «سعد بن معاذ» رو به «اسید» کرد و گفت شمشیر خود را از نیام بیرون آور، و به سوی این دو نفر برو و به آنها بگو، دست از تبلیغ آئین اسلام

[شماره صفحه واقعی : 186]

ص: 5177


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 448- 450.

بردارند و با سخنان و بیانات خود، ساده لوحان ما را گول نزنند؛ از آنجا که اسعد بن زراره، پسرخاله من است، من از آن شرم دارم که خودم با حربه برهنه با او روبرو شوم.

اسید، باصورت برافروخته و شمشیر برهنه سر راه این دو نفر را گرفت و سخنان یاد شده را با لحن شدیدی ادا کرد. «مصعب بن عمیر»، آن سخنور توانا که روش تبلیغ را از پیامبرصلی الله علیه و آله فراگرفته بود؛ رو به اسید کرد و گفت:

ممکن است لحظه ای بنشینی و با هم گفتگو کنیم. هرگاه موافق طبع و میل شما نباشد، ما از همان راهی که آمده ایم برمی گردیم. اسید گفت سخن از روی انصاف گفتی، و لحظه ای چند نشست و شمشیر خود را غلاف کرد. مصعب آیاتی از قرآن تلاوت نمود، حقایق نورانی قرآن؛ جذابیت و شیرینی آن؛ و قدرت منطق او را به زانو درآورد؛ از خود بی اختیار شد و گفت: «کَیفَ تَصنَعُونَ إذا أرَدتُم أن تَدخُلوا هذَا الدِّینِ» راه مسلمان شدن چیست؟ گفتند:

گواهی به یکتائی خدا می دهید، بدن و جامه خود را در آب می شویید و نماز می گزارید.

اسید که به منظور ریختن خون این دو نفر آمده بود، با چهره باز، به یگانگی و رسالت پیامبرصلی الله علیه و آله گواهی داد، و در آبی که در آن نقطه بود غسل کرد و جامه را شست. و در حالی که شهادتین را زمزمه می کرد به سوی «سعد» برگشت. سعد بن معاذ، با کمال بی صبری در انتظار وی بود، چهره باز و خندان اسید ناگهان پدیدار شد. سعد بن معاذ، رو به حضار کرد و گفت به خدا قسم، «اسید» تغییر عقیده داده و برای هدفی که رفته بود موفق نگشته است.

اسید، جریان را تشریح کرد؛ سعد بن معاذ، در حالی که خشم سراسر بدن او را فراگرفته بود، تصمیم گرفت که این دو نفر را از کار تبلیغ بازبدارد. ولی جریانی که برای «اسید» اتفاق افتاده بود برای او نیز رخ داد. وی نیز در برابر منطق قوی و محکم و بیانات جذاب و شیرین مُصعَب به زانو درآمد. در برابر آنها انگشت ندامت از تصمیمی که گرفته بود، به دندان گرفت. سلام و تسلیم خود را به آئین توحید ابراز داشت و در همان نقطه غسل کرد و جامه را آب کشید سپس به سوی قوم برگشت و به آنها چنین گفت: من میان شما چه موقعیتی دارم؟ همگی گفتند: تو سرور و

[شماره صفحه واقعی : 187]

ص: 5178

رئیس قبیله ما هستی. وی گفت: من با هیچ فردی از زن و مرد قبیله سخن نخواهم گفت. مگر اینکه به آئین اسلام بگروند.

سخنان رئیس قبیله دهن به دهن برای اهل قبیله نقل گردید و مدتی نگذشت که تمام قبیله «بنی عبدالاشهل»، پیش از آنکه پیامبرصلی الله علیه و آله را ببینند، اسلام آوردند و از مدافعان آئین توحید گردیدند. «(1)» ما نمونه های زیادی از این جریان ها در تاریخ اسلام داریم و هر یک از آنها گواه بر بی پایگی سخن خاورشناسان درباره پیشرفت اسلام است. زیرا، در این حوادث نه زوری بود و نه زری؛ نه پیامبرصلی الله علیه و آله را دیده بودند و نه با او تماس گرفته بودند، جز منطق محکم یک گوینده اسلامی که توانست در ظرف چند دقیقه انقلاب روحی غریبی در میان قبیله پدید آورد؛ عامل دیگری در کار نبوده است.

ترس و وحشت قریش

حمایت و پشتیبانی یثربیان، از مسلمانان بار دیگر قریش را از خواب سنگین غفلت بیدار کرد. دوباره آزار و اذیت را از سر گرفته و آماده شدند که از نفوذ اسلام و انتشار آن جلوگیری به عمل آورند.

یاران پیامبر از فشار و آزار مشرکان شکایت نمودند، و اجازه خواستند که به نقطه ای مسافرت کنند. پیامبرصلی الله علیه و آله چند روزی مهلت خواست، سپس فرمود: بهترین نقطه برای شما همان یثرب است. شما می توانید با کمال آرامش تنها تنها به آن نقطه مهاجرت نمایید.

پس ازصدور فرمان مهاجرت، مسلمانان به بهانه های گوناگونی، از مکه بیرون رفته و راه یثرب را در پیش گرفتند. هنوز آغاز مهاجرت بود، که قریش به راز مسافرت پی بردند و از هرگونه نقل و انتقال جلوگیری کردند و تصمیم گرفتند که به هرکس دست یابند از راه بازگردانند و اگر شخصی با زن و بچه خود مهاجرت کند؛ هرگاه همسر او قرشی باشد از بردن زنش ممانعت کنند. ولی از

[شماره صفحه واقعی : 188]

ص: 5179


1- « اعلام الوری»/ 137؛« بحارالانوار»، ج 19/ 10- 11.

ریختن خون بیمناک بودند، و حدود آزار را، از دائره حبس و شکنجه بیرون نمی بردند. خوشبختانه فعالیت های قریش مؤثر واقع نشد. «(1)» سرانجام، عده زیادی از چنگال قریش نجات یافتند و به یثربیان پیوستند. کار به جائی رسید که از مسلمانان در مکه جز پیامبرصلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و عده ای از مسلمانان بازداشت شده و یا بیمار، کس دیگری باقی نماند. در این هنگام، گردآمدن مسلمانان در یثرب، قریش را بیش از پیش به وحشت انداخت و برای درهم شکستن اسلام تمام سران قبیله در «دارالندوه» گرد آمدند و برای علاج موضوع طرح هایی پیشنهاد شد و تمام طرح های آنها با تدابیر مخصوص پیامبرصلی الله علیه و آله خنثی گردید. در نتیجه، پیامبرصلی الله علیه و آله در ماه ربیع الاول سال 14 بعثت، به مدینه مهاجرت نمود.

قریش از اینکه «محمد» پایگاه دومی به دست آورده سخت وحشت زده و بیمناک بودند و نمی دانستند چه کنند! زیرا تمام نقشه های خود را در جلوگیری از انتشار اسلام نقش برآب می دیدند.

رسول گرامیصلی الله علیه و آله به یاران خود دستور داد که به مدینه مهاجرت کنند و به برادرانِ «انصار» خود بپیوندند و فرمود: خدا برای شما برادرانی قرار داده و خانه هائی آماده کرده است.

[شماره صفحه واقعی : 189]

ص: 5180


1- .« طبقات ابن اسد»، ج 7/ 210.

[شماره صفحه واقعی : 190]

ص: 5181

19 سرگذشت هجرت

اشاره

سران قریش در حل مشکلات در نقطه ای به نام «دارالندوه» انجمن می کردند و در مسائل بغرنج به تبادل افکار و تشریک مساعی می پرداختند.

در سال های دوازدهم و سیزدهم بعثت، مردم مکه با خطر بزرگی روبرو شدند. پایگاه بزرگی که مسلمانان در یثرب به وجود آورده و «یثربیان» حمایت و حفاظت پیامبر را بر عهده گرفته بودند، نشانه بارز این تهدید بود.

در ماه ربیع الاول سال سیزدهم بعثت، که مهاجرت پیامبر در آن ماه اتفاق افتاد؛ در مکه از مسلمانان جز پیامبر و علی و ابوبکر و عده معدودی از مسلمانان بازداشت شده، و یا بیمار و پیر، کس دیگر باقی نمانده بود، و می رفت که این عده نیز مکه را به عزم یثرب ترک گویند. ناگهان قریش، تصمیمی بس قاطع و خطرناک گرفتند.

جلسه مشورتی سران، در «دارالندوه» منعقد گردید. سخنگوی جمعیت در آغاز جلسه سخن از تمرکز نیروهای اسلام در مدینه، و پیمان «اوسیان» و «خرزجیان» به میان آورد، و سپس افزود:

ما مردم «حرم»، پیش همه قبائل محترم بودیم. ولی محمد میان ما سنگ تفرقه افکند و خطر بزرگی برای ما ایجاد نمود. اکنون که جامصبر ما لبریز شده است، راه نجات این است که یک فرد باشهامت از میان ما انتخاب شود و به زندگی او در پنهانی خاتمه دهد و اگر «بنی هاشم»، به نزاع و کشمکش برخیزند دیه و خونبهای او را بپردازیم.

[شماره صفحه واقعی : 191]

ص: 5182

مرد ناشناسی در آن جلسه که خود را «نجدی» معرفی می کرد، این نظر را رد کرد و گفت این نقشه هرگز عملی نیست. زیرا بنی هاشم قاتل محمد را زنده نمی گذارند، و پرداخت خونبهای محمد، آنان را راضی نمی سازد و هر کس داوطلب اجرای این نقشه گردد، باید نخست خود دست از زندگی بشوید، و در میان شما چنین کسی وجود ندارد.

یکی دیگر از سران به نام «ابوالبختری» گفت:صلاح این است پیامبر را زندانی کنیم، و از روزنه کوچکی نان و آب به او بدهیم، و از این طریق جلو انتشار آئین او را بگیریم. بار دیگر آن پیر نجدی لب به سخن گشود و گفت: این فکر دست کم از پیشین ندارد؛ زیرا با این وضع بنی هاشم با شما به جنگ و ستیز برمی خیزند؛ و سرانجام او را آزاد می سازند، و اگر در این باره موفقیت به دست نیاوردند در موسم حج از قبائل دیگر استمداد می جویند، و با کمک قبائل او را آزاد می نمایند.

شخص سومی از آن میان نظر دیگری داد و گفت: شایسته این است که باید محمد را بر شتری چموش و سرکش سوار کنیم، و هر دو پایش را ببندیم، و شتر را رم دهیم، تا او را به کوه ها و سنگ ها بزند، و بدن او را متلاشی سازد، و اگر احیاناً جان به سلامت برد، و در سرزمین قبایل بیگانه فرود آمد هرگاه بخواهد در میان آنها آئین خود را ترویج کند، خود آنها که از طرفداران سرسخت بت پرستی هستند به حساب او می رسند، و ما و خویشتن را از شر او آسوده می سازند.

پیر نجدی برای بار سوم، این نظر را ناهموار شمرد و گفت شیرین زبانی، و سحر بیان محمد برای شما مکشوف است. او با لطافت بیان و بلاغت سخن، قبائل دیگر را با خود همدست می سازد و بر شما می تازد.

بهت و سکوت بر مجلس حکمفرما بود. ناگهان ابوجهل و به نقلی خود آن پیر نجدی ابرازنظر کرد و گفت طریق منحصر و خالی از اشکال این است که از تمام قبایل، افرادی انتخاب شوند، و شبانه به طور دسته جمعی به خانه او حمله ببرند و او را قطعه قطعه کنند، تا خون او در میان تمام قبایل پخش گردد. بدیهی است در اینصورت بنی هاشم قدرت نبرد با تمام قبایل را نخواهند داشت. این فکر به اتفاق

[شماره صفحه واقعی : 192]

ص: 5183

آرا تصویب شد، و افراد تروریست انتخاب شدند، و قرار شد که چون شب فرا رسد، آن افراد مأموریت خود را انجام دهند. «(1)»

کمک های غیبی

این خیره سران تصور می کردند که نبوت محمدصلی الله علیه و آله که از پشتیبانی خداوند بزرگ برخوردار است، با این نقشه ها از بین می رود. دیگر به فکر و اندیشه های آنها نمی رسید که پیامبرصلی الله علیه و آله مانند سایر پیامبران از مددهای غیبی بهره مند است؛ و آن دستی که توانسته است این مشعل فروزان را در این سیزده سال از تندباد حوادث حفظ کند، خواهد توانست این نقشه را نقش برآب نماید.

مفسران می گویند فرشته ی وحی نازل گردید و پیامبرصلی الله علیه و آله را از نقشه های شوم مشرکان به وسیله این آیه آگاه ساخت: وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ؛ «(2)»

«هنگامی که کافران برضد تو فکر می کنند؛ تا تو را زندانی کنند، یا بکشند و یا تبعید نمایند آنان با خدا از در حیله وارد می شوند، و خداوند حیله آنها را به خود آنها برمی گرداند».

رسول گرامیصلی الله علیه و آله از طرف خدا مأمور شد آهنگ سفر کند، و به سوی یثرب برود. ولی رهائی از دست مأموران بی رحم حکومت بت پرست، آنهم با مراقبت کامل دشمن کار آسانی نبود. به خصوص، که فاصله مکه و مدینه زیاد بود. هرگاه با نقشهصحیحی از مکه بیرون نمی رفت و چه بسا احتمال داشت مکیان از پشت سر برسند و پیش از آنکه او به یاران خود برسد، وی را دستگیر کرده و خون او را بریزند.

کیفیت مهاجرت پیامبرصلی الله علیه و آله را مورخان و سیره نویسان، بهصورت های مختلفی نوشته اند و اختلافی که در میان آنها در خصوصیات جریان مشاهده می شود؛ کم سابقه است. مؤلفِ «سیره حلبی»، تا اندازه ای توانسته است منقولات

[شماره صفحه واقعی : 193]

ص: 5184


1- « طبقات کبری»، ج 1/ 227- 228؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 480- 482.
2- سوره انفال/ 30.

مختلف را با بیاناتی با هم سازش دهد، ولی در پاره ای موارد، موفق به رفع تناقض و اختلاف نگردیده است.

مطلب قابل توجه این که بیشتر محدثان سنی و شیعه، طرز مهاجرت را جوری نقل کرده اند که بالنتیجه خلاصی و رهائی آن حضرت را مستند به اعجاز دانسته و رنگ کرامت به آن داده اند. درصورتی که دقت در خصوصیات سرگذشت، حاکی از این است که نجات آن حضرت نتیجه یک سلسله پیش بینی و تدبیرات و احتیاطات بوده، و اراده خداوند بر این متعلق شده بود که پیامبر خود را از طریق مجاری طبیعی نجات دهد نه از طریق اعمال قدرت. گواه این مطلب این است که پیامبر متشبث به علل طبیعی و اسباب عقلی (مانند خوابیدن علی علیه السلام در بستر پیامبرصلی الله علیه و آله، پنهان شدن در غار، و ... که بعداً خواهید شنید) شده و از این راه خود را خلاص نمود.

فرشته وحی پیامبرصلی الله علیه و آله را آگاه می سازد

فرشته وحی، پیامبرصلی الله علیه و آله را از نقشه شوم مشرکان آگاه ساخت، و او را وادار به مهاجرت کرد و قرار شد برای کور کردن خط تعقیب، کسی در رختخواب پیامبرصلی الله علیه و آله بخوابد؛ تا مشرکان تصور کنند که پیامبرصلی الله علیه و آله بیرون نرفته و در درون خانه است. در نتیجه، تنها به فکر محاصره خانه او باشند، و عبور و مرور را در کوچه ها و اطراف مکه آزاد بگذارند.

فائده این کار این بود، که مأموران فقط متوجه خانه پیامبرصلی الله علیه و آله شده و در این فرصت پیامبرصلی الله علیه و آله می توانست، به نقطه ای پناه ببرد که احدی از مأموران متوجه او نشود.

حالا باید دید چه کسی حاضر می شود در جایگاه پیامبرصلی الله علیه و آله بخوابد، و جان خود را فدای او نماید؟ لابد خواهید گفت: اول کسی که به وی ایمان آورده، و از نخستین روزهای بعثت، پروانه وار دور شمع وجود او گردیده است. او باید در این راه جانبازی نماید و این فرد فداکار جز علی علیه السلام کسی نیست؛ از این نظر پیامبرصلی الله علیه و آله رو به علی علیه السلام کرد و فرمود:

[شماره صفحه واقعی : 194]

ص: 5185

امشب در فراش من بخواب، و آن بُرد سبزرنگی را که من هنگام خواب به روی خود می کشیدم به روی خود بکش. زیرا از طرف مخالفان، توطئه ای برای قتل من چیده شده، و من باید به مدینه مهاجرت کنم.

علی علیه السلام از آغاز شب در خوابگاه پیامبرصلی الله علیه و آله خوابید. پاسی از شب گذشته بود که به وسیله چهل نفر تروریست، محاصره اطراف خانه پیامبرصلی الله علیه و آله آغاز گردید. آنان از شکاف در به داخل خانه نگاه می کردند، و وضع خانه را عادی دیده و گمان می کردند کسی که در خوابگاه پیامبرصلی الله علیه و آله خوابیده است، خود او است.

در این هنگام، پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم گرفت که از خانه بیرون برود. دشمن اطراف خانه را در محاصره داشت و کاملًا مراقب اوضاع بود. از طرف دیگر، اراده خدای قاهر بر این تعلق گرفته بود که رهبر عالیقدر اسلام را از چنگال فرومایگان نجات دهد. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله سوره «یس» را به خاطر تناسبی که مفاد آغاز آیات آن سوره با اوضاع وی داشت تا آیه ... فَهُمْ لَایُبْصِرُونَ «(1)»

تلاوت نمود. بلافاصله از خانه بیرون آمد و به نقطه ای که بنا بود برود و بعداً تفصیل آن را می خوانید تشریف برد. اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله چگونه دائره محاصره را شکست که مأموران متوجه نشدند، چندان روشن نیست. از روایتی که مفسر معروف شیعه، مرحوم علی بن ابراهیم در تفسیر آیه وَ إِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا «(2)»

نقل کرده است؛ استفاده می شود که هنگام خروج پیامبرصلی الله علیه و آله از خانه، تمام آنها خوابیده بودند و منتظر بودند که بامدادان در هوای روشن به خانه رسول اکرمصلی الله علیه و آله هجوم ببرند؛ و تصور نمی کردند که پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله از نقشه آنها بااطلاع باشد.

ولی مورخان دیگر «(3)» تصریح کرده اند که آنها تا لحظه ای که به خانه پیامبرصلی الله علیه و آله حمله بردند بیدار بودند، و رسول خداصلی الله علیه و آله از روی کرامت و اعجاز چنان از خانه بیرون آمد که آنها متوجه نشدند.

امکانِ وقوع چنین کرامتی جای شک و شبهه نیست، ولی آیا برای این امر موجبی در کار بوده است یا نه؟

بررسی کامل جریان هجرت، این مطلب را

[شماره صفحه واقعی : 195]

ص: 5186


1- از آغاز سوره تا آیه نهم.
2- . انفال/ 30.
3- « طبقات کبری»، ج 1/ 228؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 100.

قطعی می سازد که پیامبرصلی الله علیه و آله از نقشه مخالفان، پیش از محاصره خانه آگاه بوده است، و نقشه ای که برای خلاصی خود کشیده بود کاملًا طبیعی بود، و رنگ اعجاز نداشت. او می خواست با قرار دادن علی علیه السلام در فراش خود از مجاری طبیعی، بدون استمداد از طریق اعجاز و کرامت، از چنگال بت پرستان رهائی پیدا کند. بنابراین، او می توانست پیش از محاصره خانه، خارج شود و نیازی به اعمال کرامت نداشته باشد.

ولی احتمال دارد کهصبر و توقف پیامبرصلی الله علیه و آله در خانه تا برگزاری محاصره، معلول جهتی باشد که فعلًا برای ما مکشوف نیست. از این جهت، بحث پیرامون این مطلب (بیرون رفتن پیامبرصلی الله علیه و آله از خانه هنگام شب) نزد همه قطعی و مسلم نیست. زیرا بعضی «(1)» عقیده دارند که پیامبرصلی الله علیه و آله پیش از محاصره و قبل از غروب آفتاب خانه را ترک گفته است.

هجوم مخالفان به خانه وحی

قوای کفر اطراف خانه وحی را احاطه کرده و منتظر فرمان بودند که پیامبرصلی الله علیه و آله را در خوابگاه خود قطعه قطعه کنند. عده ای اصرار داشتند که همان نیمه شب نقشه خود را عملی سازند. ابولهب از آن میان برخاست، و گفت:

زنان و فرزندان بنی هاشم در داخل خانه هستند، ممکن است در این جریان به آنها آسیبی برسد. گاهی گفته می شود که علت تأخیر آنها این بود که می خواستند پیامبرصلی الله علیه و آله را در روز روشن، در برابر دیدگان بنی هاشم بکشند، تا بنی هاشم ببینند که قاتل او یک فرد مشخص نیست. سرانجام تصمیم گرفتند که بامدادان در هوای روشن نقشه را عملی سازند. «(2)» پرده های تیره شب، یکی پس از دیگری عقب رفت؛صبحصادق سینه افق را شکافت. شور و شوق غریبی در مشرکان پدید آمد. آنان تصور می کردند که به زودی به هدف خود می رسند، در حالی که دست ها به قبضه شمشیر بود با شور و

[شماره صفحه واقعی : 196]

ص: 5187


1- .« سیره حلبی»، ج 2/ 32.
2- .« اعلام الوری»/ 139؛« بحارالانوار»، ج 19/ 50.

شوق خاص وارد حجره پیامبر شدند. در این حال، علی علیه السلام سر از بالش برداشت و بُردِ سبزرنگ را کنار زد، و با کمال خونسردی فرمود: چه می گویید؟ گفتند: محمد را می خواهیم و او کجاست؟ فرمود: مگر او را به من سپرده بودید تا از من تحویل بگیرید، او اکنون در خانه نیست.

چهره مأموران از شدت غضب و خشم برافروخته شده، و خشم گلوی آنها را می فشرد، و از اینکه تاصبحگاهانصبر کرده بودند پشیمان بودند، و تقصیر را گردن ابولهب می گذاردند، که مانع از حمله شبانه گردید.

قریش از اینکه توطئه آنها نقش برآب شده، و با شکست روشنی روبرو شدند، سخت عصبانی بودند و با خود فکر می کردند که در این مدتِ کم، محمد نمی تواند از محیط مکه بیرون برود. ناچار یا در خودِ مکه پنهان شده، و یا در راه مدینه است. از این جهت، مقدمات دستگیری او را فراهم آوردند.

پیامبرصلی الله علیه و آله در غار «ثور»

آنچه مسلم است این است که پیامبرصلی الله علیه و آله نخستین شب هجرت و دو شب پس از آن را، با «ابوبکر» در غار «ثور» که در جنوب مکه (نقطه مقابل مدینه) است به سر برده است. و چندان روشن نیست که این مصاحبت چگونه پدید آمد و این نقطه در تاریخ کاملًا مبهم است. عده ای معتقدند که این مصاحبت اتفاقی بوده و رسول خدا او را در راه دید و همراه خود برد. برخی نقل کرده اند که پیامبرصلی الله علیه و آله همان شب به خانه ابی بکر رفت، ونیمه شب هر دو نفر، خانه را به قصد غار ثور ترک گفتند. گروهی می گویند: ابوبکر به سراغ پیامبرصلی الله علیه و آله آمد، و علی علیه السلام او را به مخفیگاه او راهنمائی کرد. «(1)»

قریش در پیداکردن پیامبرصلی الله علیه و آله از پای نمی نشینند

شکست قریش سبب شد که نقشه را عوض کنند و با بستن راه ها و گماردن

[شماره صفحه واقعی : 197]

ص: 5188


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 100.

مراقبان تمام طرق مدینه را ببندند؛ و افراد ماهری را که در شناسائی ردّ پای اشخاص مهارت کامل داشتند استخدام کنند تا به هر قیمتی است از رد پای او، جایگاه او را به دست آورند. ضمناً اعلان کردند که هر کس از پناهگاه محمدصلی الله علیه و آله اطلاعصحیحی بیاورد،صد شتر به عنوان جایزه به او داده خواهد شد. گروهی از قریش دست به کار شدند؛ و بیشتر در قسمت های شمالی مکه که راه مدینه است فعالیت می کردند. درصورتی که پیامبرصلی الله علیه و آله برای ابطال نقشه آنها، به طرف جنوب مکه رفته و در غار «ثور» که نقطه مقابل مدینه است مخفی شده بود. قیافه شناس معروف مکه، «ابوکرز» با ردّ پای پیامبرصلی الله علیه و آله آشنا بود، روی این اصل تا نزدیکی غار آمد، و گفت خط مشی پیامبرصلی الله علیه و آله تا این نقطه بوده است؛ احتمال دارد که او در غار پنهان شده باشد، کسی را مأمور کرد که به داخل غار برود. آن شخص هنگامی که برابر غار آمد، دید تارهای غلیظی بر دهانه آن تنیده شده، و کبوتران وحشی در آنجا تخم گذارده اند. «(1)» وی بدون اینکه وارد غار گردد، برگشت و گفت: تارهائی در دهانه غار وجود دارد، و حاکی از این است که کسی آنجا نیست. این فعالیت، سه شبانه روز ادامه داشت، و پس از سه روز تلاش و کوشش، جملگی مأیوس شدند، و از فعالیت دست برداشتند.

جانبازی در راه حقیقت

نکته مهم در اینصفحه تاریک، همان جانبازی علی علیه السلام در راه حقیقت است. جانبازی در راه حقیقت از اوصاف مردانی است که عاشق و دلداده آن باشند. کسانی که از جان و مال و شخصیت، می گذرند، و تمام سرمایه های معنوی و مادی خود را در طریق احیای حقیقت به کار می برند؛ و درصفوف عشاق حقایق، قرار می گیرند. کمال و سعادتی را که در هدف خود مشاهده می کنند، سبب می شود که دست از زندگی موقت بشویند و به زندگانی ابدی بپیوندند.

خوابیدن علی علیه السلام در بستر پیامبر، در آن شب پرغوغا، نمونه بارزی از این

[شماره صفحه واقعی : 198]

ص: 5189


1- .« طبقات کبری»، ج 1/ 229- این کرامت را عموم سیره نویسان در اینجا نقل کرده اند و نظر به بحث هائی که پیرامون معجزه، درسرگذشت ابرهه نموده ایم؛ نباید بی جهت این سلسله از کرامات را تأویل و یا تحریف کنیم.

عشق به حقیقت است. محرکی برای این عمل پرخطر، جز عشق به بقای اسلام که متضمن سعادت جامعه است چیز دیگری نبوده است.

این نوع از جانبازی، به اندازه ای ارزش داشت که خداوند جهان در قرآن، آن را ستوده، و جانبازی در راه کسب رضایت الهی نامیده است؛ و این آیه به نقل بسیاری از مفسّران در این مورد نازل گردیده است:

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ. «(1)»

برخی از مردم با خدا معامله نموده و جان خود را برای رضایت خدا، از دست می دهند خدا به بندگان خود مهربان است».

فضیلت و اهمیت این عمل باعث شده است که دانشمندان بزرگ اسلام آن را یکی از بزرگ ترین فضائل امیرمؤمنان بشمارند؛ و او را مرد جانباز و فداکار معرفی کنند. و در تفسیر و تاریخ هر موقع رشته سخن به اینجا کشیده شده، نزول آیه یاد شده را درباره او مسلّم گرفته اند. «(2)»

دنباله جریان مهاجرت پیامبر

مراحل ابتدائی نجات پیامبرصلی الله علیه و آله با نقشه صحیح جامه عمل به خود پوشید. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله در دل شب به غار «ثور» پناه برد و نقشه توطئه چینان را خنثی نمود. او کوچک ترین اضطرابی در دل خود احساس نمی کرد، حتی هم سفر خود را در لحظات حساس با جمله ... لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا ...؛ «(3)»

«غم مخور خدا با ما است»، تسلی می داد. سه شبانه روز از عنایات خداوند بزرگ بهره مند بودند؛ و علی علیه السلام و هند بن ابی هاله فرزند خدیجه (بنا به نقل شیخ طوسی درامالی) و عبداللَّه بن ابی بکر و عامر بن فهیره، چوپان گوسفندان ابوبکر (بنا به نقل بسیاری از مورخان) شرفیاب محضر رسول اکرمصلی الله علیه و آله می شدند.

[شماره صفحه واقعی : 199]

ص: 5190


1- سوره بقره/ 207.
2- « مسند احمد» ج 1/ 87 و« کنزالعمال» ج 6/ 407 و در کتاب« الغدیر» ج 2/ 44- 45، چاپ نجف، مدارک نزول این آیه درباره امام علی علیه السلام مشروحاً نقل شده است.
3- سوره توبه/ 40.

ابن اثیر «(1)» می نویسد: فرزند ابی بکر، شب ها تصمیمات قریش را برای رسول خداصلی الله علیه و آله و پدرش نقل می کرد.

چون وی شب ها، مسیر گوسفندان را طوری قرار می داد که از نزدیکی غار عبور کنند تا پیامبرصلی الله علیه و آله و مصاحب وی از شیر آن ها استفاده کنند، و هنگام مراجعت عبداللَّه جلوی گوسفندان راه می رفت تا اثر پای او از بین برود.

«شیخ» درامالی می گوید: در یکی از شب ها (پس از شب هجرت) که علی علیه السلام و «هند» شرفیاب محضر رسول خداصلی الله علیه و آله می شدند، پیامبرصلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور داد، که دو شتر برای ما (پیامبر و همسفر او) تهیه بنما. در این موقع ابوبکر عرض کرد: من دو شتر قبلًا برای شما و خودم آماده ساخته ام. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: من با پرداخت قیمت آن، حاضرم قبول کنم. سپس به علی علیه السلام دستور داد که قیمت شتر را بپردازد.

از جمله وصایای رسول گرامیصلی الله علیه و آله در آن شب، در غار «ثور» این بود: که علی علیه السلام فردا در روز روشن باصدای رسا اعلام کند که هر کس پیش محمدصلی الله علیه و آله امانتی دارد، یا از او طلبکار است بیاید پس بگیرد. سپس درباره مسافرت «فواطم» (مقصود فاطمه دختر عزیز خود، فاطمه بنت اسد، فاطمه دختر زبیر است) سفارش نمود و دستور داد که علی علیه السلام مقدمات سفر آنها را و کسانی را که از بنی هاشم مایل به مهاجرت باشند، فراهم سازد.

خروج از غار

علی علیه السلام به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله، سه شتر همراه راهنمای امینی، به نام «ارَیقط» در شب چهارم به طرف غار فرستاد. نعره شتر یاصدای آرام راهنمای آنان به گوش رسول خداصلی الله علیه و آله رسید و با هم سفر خود از غار پائین آمده و سوار شتر شدند، و از طرف پائین مکه روی خط ساحلی، با طی منازلی که تمام خصوصیات آنها در سیره ابن هشام، و پاورقی تاریخ ابن اثیر «(2)» قید شده است، عازم یثرب گردیدند.

[شماره صفحه واقعی : 200]

ص: 5191


1- « کامل»، ج 2/ 73.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 491؛« تاریخ کامل»، ج 2/ 75.
نخستین صفحه تاریخ

تاریکی شب فرا رسید، و انوار روح بخش خورشید متوجه نیمکره دیگری گردید. گروهی از قریش که سه شبانه روز شهر مکه و اطراف آن را برای پیدا کردن پیامبرصلی الله علیه و آله زیر پاه گذارده بودند، خسته و کوفته به خانه های خود بازگشتند؛ و از گرفتن بزرگ ترین جایزه (صد شتر) که برای دستگیری پیامبرصلی الله علیه و آله معین شده بود، مأیوس گردیدند و راه های مدینه که به وسیله مراقبان قریش مسدود شده بود، بار دیگر گشوده شد. «(1)» در این موقع صدای آرام راهنمائی که سه شتر و مقداری غذا همراه داشت، در غار به گوش رسول اکرمصلی الله علیه و آله و هم سفر وی رسید. او آرام آرام می گفت: باید از تاریکی شب استفاده کرد، و هر چه زودتر از قلمرو مکیان خارج شد، و راهی را انتخاب کرد که رفت و آمد از آن راه کمتر باشد.

سرآغاز تاریخ مسلمانان از سال همان شب آغاز می گردد، و مسلمانان تمام حوادث را به وسیله سال هجری تعیین نموده و جریان ها را با آن سنجیده و تاریخ می گذارند.

چرا هجرت پیامبرصلی الله علیه و آله مبدأ تاریخ قرار گرفت؟

در تاریخ ملت اسلام، شخصیتی بالاتر از شخصیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، و حادثه ای تکان دهنده تر و سودمندتر از حادثه هجرت نیست. زیرا با هجرت پیامبرصلی الله علیه و آله،صفحه تاریخ بشریت ورق خورد، و پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و مسلمانان جهان از محیط پرخفقان، به محیط مساعد و آزاد گام نهادند. مردم بومی مدینه، از رهبر مسلمانان به گرمی استقبال کردند، و قدرت و نیرو در اختیار آنان نهادند. چیزی نگذشت به برکت همین هجرت، اسلام برای خود تشکیلات سیاسی و نظامی پیدا کرد و بهصورت حکومتی نیرومند در شبه جزیره و پس از چندی در مجموع جهان درآمد، و تمدن بزرگی را پی ریزی کرد، که چشم بشریت مانند آن را ندیده است. اگر هجرت

[شماره صفحه واقعی : 201]

ص: 5192


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 104.

رخ نمی داد، اسلام در همان محیط مکه دفن می گردید و جهان بشریت از این فیض بزرگ محروم می ماند.

از این جهت، مسلمانان، هجرت را سرآغاز تاریخ اتخاذ کردند. از آن روز تاکنون بیش از هزار و چهارصد سال می گذرد، و این ملت، چهارده قرن حیات پرافتخار خود را پشت سر گذارده است.

چه کسی هجرت را مبداء تاریخ قرار داد؟

برخلاف آنچه میان مورخان مشهور است که خلیفه دوم، به تصویب و اشاره امیر مؤمنان علیه السلام، هجرت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله را، سرآغاز تاریخ قرار داد، و دستورصادر کرد که نامه ها و دفاتر دولتی با آن تاریخ گذاری گردد؛ دقت در نامه های پیامبر که قسمت اعظم آن ها در متون تاریخ و کتاب های حدیث و سیره موجود است و دیگر اسناد و مدارک که در اینصفحات ارائه می گردد؛ به روشنی ثابت می کند که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، نخستین کسی است که هجرت خویش را مبداء تاریخ شناخت و نامه ها و مکاتبات خود را با سران قبایل و رؤسای عرب و شخصیت های بارز، با آن مورخ ساخت.

برنامه مسافرت

مسافتی را که باید رسول گرامیصلی الله علیه و آله طی کند در حدود چهارصد کیلومتر بود. پیمودن این راه در آن گرمای سوزان و آتش آسا، به نقشهصحیحی نیازمند بود. وانگهی از اعراب رهگذر می ترسیدند که مسیر آنها را به قریش گزارش دهند. برای تأمین این منظور شب ها راه می رفتند، و روزها استراحت می کردند.

گویا شترسواری، پیامبرصلی الله علیه و آله و همراهان او را از دور دیده، فوراً خود را به انجمن قریش رسانیده و مسیر رسول گرامی را گزارش داده بود. «سراقه بن مالک بن جعشم مدلجی»، برای این که تنها موفق به اخذ جایزه گردد، دیگران را از تعقیب قضیه منصرف کرد و گفت آنها کسان دیگر بودند. سپس به خانه آمد و مسلحانه سوار بر اسب تندرو خود گردید، و با سرعت هر چه تمام تر خود را به نقطه ای که

[شماره صفحه واقعی : 202]

ص: 5193

پیامبرصلی الله علیه و آله و همسفران وی در آنجا به عنوان استراحت بار انداخته بودند، رسانید.

ابن اثیر «(1)» می نویسد: مشاهده این منظره، همسفر پیامبرصلی الله علیه و آله را سخت اندوهگین ساخت و رسول خدا بار دیگر او را با جمله ... لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا ... غم مخور خدا با ماست»، دل داری داد. «سراقه»، مغرور نیروی بازو و سلاح برّنده خود بود، و کوچک ترین مانعی برای ریختن خون پیامبرصلی الله علیه و آله، به منظور دریافت بزرگ ترین جائزه عرب نداشت. در این هنگام پیامبرصلی الله علیه و آله با دلی لبریز از ایمان و اطمینان در حق خود دعا کرد و عرض کرد: خدایا ما را از شر این مرد نجات ده. چیزی نگذشت که اسب سراقه رم کرد و او را سخت به زمین زد. «سراقه» یقین کرد که دست غیبی در کار است، و این پیش آمدها بر اثر سوءقصدی است که به محمدصلی الله علیه و آله دارد. «(2)» لذا با حالت التماس رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کرد و گفت: غلام و شتر من در اختیار شما باشد و در انجام هرگونه امری حاضرم. رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: مرا نیازی به تو نیست. ولی به نقل مرحوم مجلسی «(3)»، پیامبرصلی الله علیه و آله به او فرمود: برگرد و دیگران را از تعقیب ما منصرف کن. از این لحاظ «سراقه» به هرکس می رسید می گفت: در این مسیر اثری از محمد نیست.

سیره نویسان شیعه و سنی، کراماتی را که از پیامبرصلی الله علیه و آله در طی فاصله مکه و مدینه سرزده است نقل کرده اند، و ما به برخی از آنها اشاره می کنیم:

امّ معبد زن دلیر و بافضیلتی بود و در اثر قحطی و خشک سالی تمام گوسفندان او لاغر و فاقد شیر بودند. در کنار خیمه او گوسفندی بود که از ناتوانی از گله بازمانده بود. رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: امّ معبد، آیا این گوسفند شیر دارد؟

زن جواب داد: کارش زارتر از آن است که شیر بدهد. رسول گرامیصلی الله علیه و آله نام خدا را بر زبان جاری کرد و فرمود: خدایا، این گوسفند را بر این زن مبارک گردان.

[شماره صفحه واقعی : 203]

ص: 5194


1- « تاریخ کامل»، 2/ 74.
2- بسیاری از سیره نویسان مانند ابن اثیر، در کامل، ج 2/ 74 و مجلسی در بحار ج 19/ 88، با سند صحیحی از امام ششم همان طوری که در بالا نوشته شد مطلب را نقل کرده اند. ولی مؤلف کتاب« حیات محمد» می نویسد: سراقه این حوادث را به فال بد گرفت و گمان کرد که خدایان می خواهند او را از این کار مانع شوند.
3- .« بحار»، ج 19/ 75.

در پرتو دعای رسول خداصلی الله علیه و آله شیر از پستان گوسفند ریزش کرد. پیامبرصلی الله علیه و آله ظرفی خواست و گوسفند را دوشید. آنگاه ظرف پر از شیر را نخست به «امّ معبد» داد تا از آن بیاشامد. سپس به همراهان خود داد و پس از همه، خود از آن شیر آشامید و فرمود: در هر جمع، ساقی، آخر از همه است و بار دیگر گوسفند را دوشید و ظرفی پر از شیر نزد «امّ معبد» نهاد و رهسپار مدینه گشت.

ورود به دهکده قبا

«قبا» در دو فرسخی «مدینه»، مرکز قبیله «بنی عمرو بن عوف» بود. رسول گرامیصلی الله علیه و آله و همراهان او روز دوشنبه 12، ماه ربیع الاول به آنجا رسیدند و در منزل بزرگ قبیله «کلثوم بن الهدم» فرود آمدند. گروهی از مهاجران و انصار نیز در انتظار موکب پیامبرصلی الله علیه و آله بودند.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله تا آخر آن هفته در آنجا توقف کرد، و در این مدت شالوده مسجدی را برای قبیله «بنی عمرو بن عوف» ریخت. برخی اصرار می کردند که هر چه زودتر رهسپار مدینه گردد ولی او در انتظار پسرعم خود علی علیه السلام بود.

علی پس از مهاجرت رسول گرامی صلی الله علیه و آله، در نقطه بلندی از مکه ایستاد و گفت: هر کس پیش محمد امانت و سپرده ای دارد، بیاید از ما بگیرد. «(1)» کسانی که پیش پیامبر امانت داشتند با دادن نشانه و علامت، امانت های خود را پس گرفتند. بعداً، طبق وصیت پیامبرصلی الله علیه و آله، باید علی علیه السلام، زنان هاشمی از آن جمله فاطمه علیها السلام دختر پیامبرصلی الله علیه و آله و فاطمه دختر اسد مادر علی علیه السلام و فاطمه دختر زبیر و مسلمانانی را که تا آن روز موفق به مهاجرت نشده بودند، همراه خود به «مدینه» بیاورد. بدین ترتیب، علی علیه السلام در دل شب از طریق «ذی طوی» عازم مدینه گردید.

شیخ طوسی، در امالی خود «(2)» می نویسد: جاسوسان قریش از مسافرت دسته جمعی علی علیه السلام آگاه شدند، از این رو در تعقیب علی علیه السلام برآمدند و در منطقه «ضجنان» با او روبرو گردیدند. سخنان زیادی میان آنان و علی علیه السلام رد و بدل

[شماره صفحه واقعی : 204]

ص: 5195


1- من کان له قبل محمد امانه او ودیعه فلیأت فلنؤد الیه امانته.
2- .« امالی»/ 300.

گردید. شیون زنان در آن میان به آسمان بلند بود. او مشاهده کرد جز دفاع از حریم اسلام و مسلمانان چاره دیگری ندارد؛ رو به آنها کرد و گفت هر کس که می خواهد بدن او قطعه قطعه گردد، و خون او ریخته شود نزدیک آید. «(1)» آثار خشم و غضب در سیمای وی آشکار بود. مأموران قریش مطلب را جدی تلقی کرده، و از در مسالمت وارد شدند و از راهی که آمده بودند بازگشتند.

ابن اثیر می نویسد: هنگامی که علی علیه السلام وارد «قبا» گردید پاهای او مجروح شده بود به پیامبرصلی الله علیه و آله خبر دادند که علی علیه السلام آمد ولی قدرت ندارد خدمت شما بیاید. رسول گرامیصلی الله علیه و آله بلافاصله به نقطه ای که علی علیه السلام بود تشریف برد، و او را در بغل گرفت و هنگامی که چشم او به پاهای مجروح علی علیه السلام افتاد؛ قطرات اشک از دیدگان او سرازیر گشت. «(2)» پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در روز دوازدهم ربیع وارد قبا گردید؛ و علی علیه السلام در نیمه همان ماه به پیامبرصلی الله علیه و آله پیوست. «(3)» مؤید این گفتار، مطلبی است که «طبری» در تاریخ خود می نویسد: علی علیه السلام سه روز پس از مهاجرت پیامبرصلی الله علیه و آله در مکه اقامت گزید، و در این مدت سپرده های مردم را بهصاحبان خود بازگردانید. «(4)»

جوش و خروش و غریو شادی در مدینه

مردمی که سه سال بود به پیامبر خودصلی الله علیه و آله ایمان آورده بودند و هر سال نمایندگانی از طرف خود می فرستادند؛ و هر روز در نمازهای روزانه نام مقدس او را به زبان جاری می ساختند، هرگاه بشنوند که بزرگ پیشوای آنان در دو فرسخی مدینه «قبا» رحل اقامت افکنده و چندی بعد عازم شهر آنها خواهد شد، چه

[شماره صفحه واقعی : 205]

ص: 5196


1- فمن سره ان افری لَحمه و اهریقَ دَمه فَلَیدنَ منّی.
2- . وَاعتَنَقَهُ و بکی رحمه لما بقدمیه من الورم-« تاریخ کامل»، ج 2/ 75.
3- .« امتاع الاسماع»/ 48- بنابراین، تاریخ محاصره خانه پیامبر صلی الله علیه و آله سه شب پیش از شب اول ماه ربیع الاول سال یکم هجرت بوده است و پیامبر صلی الله علیه و آله در شب دوشنبه از منزل بیرون رفت و وارد غار ثور شد و پس از سه روز توقف در غار، شب پنج شنبه آغاز ربیع الاول از غار بیرون آمد و رهسپار مدینه گردید و روز دوازدهم وارد« قبا» شد. به کتاب« المبداءوالتاریخ» ج 4 مراجعه بفرمایید.
4- .« تاریخ طبری»، ج 1/ 106.

شوری در میان آنها برپا می گردد؟، چه جوش و خروشی در میان آنها پدید می آید؟، شاید بیان و توصیف آن از قدرت ما بیرون باشد.

جوانان انصار، تشنه اسلام و برنامه عالی و روانبخش آن بودند، و برای پاک کردن محیط مدینه، از لوث شرک و بت پرستی تا آنجا که می توانستند پیش از آمدن پیامبرصلی الله علیه و آله بت ها را سوزانیده و بازار و خیابان را از مظاهر بت پرستی پاک گردانیدند. بد نیست نمونه کوچکی از علاقمندی انصار را در اینجا نقل نمائیم:

«عمروبن جموح»، از بزرگان قبیله «بنی سلمه» بود. بت خود را در خانه خویش جای داده بود. جوانان قبیله، برای اینکه به او بفهمانند که از این بت چوبین کاری ساخته نیست، بت او را ربوده و وارونه در یکی از گودال های مدینه که به حکم آن روز برای قضای حاجت آماده شده بود، افکندند. ویصبحگاهان برخاست و پس از جستجوی زیاد، بت خود را در چنین گودالی پیدا نمود و آن را شستشو داده بر جای خود گذارد. این عمل سه بار تکرار گشت، بار آخر «عمرو» شمشیری به گردن بت بست و گفت اگر در این جهان مبدأ اثری هستی از خود دفاع کن. ولی از این کار نیز سودی نبرد و فردای آن روز بت خود را که در میان چاهی که به لاشه سگی بسته شده بود، و شمشیر همراه آن نبود جست. وقتی این جریان ها را دید فهمید که مقام انسانی بالاتر از آن است که در برابر هر سنگ، چوب و گلی سر تعظیم فرود آورد. سپس اشعاری چند سرود که سه بیت آن را در پاورقی ملاحظه می نمایید. مفاد این دو شعر این است: به خدا اگر معبود به حق بودی هرگز در وسط چاه با سگ مرده، هم آغوش نبودی. سپاس خدای بزرگ را که دارای نعمت هائی است. او است بخشنده، رزاق و پاداش ده او است که مرا نجات داد از آنکه در گرو تاریکی قبر باشم. «(1)» رسول خداصلی الله علیه و آله عازم مدینه گردید. وقتی مرکب پیامبرصلی الله علیه و آله از «ثنیّه الوداع» (نام محلی

[شماره صفحه واقعی : 206]

ص: 5197


1- تاللَّه لو کنت الها لم تکن انت و کلبُ وسطَ بئر فی قَرن فالحمدللَّه العلّی ذی المنن الواهبِ الرزاقِ ودیانِ الدین هوالذی انقذنی من قبلِ ان اکونَ فی ظلمه قبرِ مرتهن « اسدالغابه»، ج 4/ 99.

است در نزدیکی شهر مدینه) سرازیر گردید و گام به خاک یثرب می نهاد؛ جوانان و مسلمانان مقدم پیامبرصلی الله علیه و آله را گرامی شمرده، و با طنین سرودهای شادی، محیط مدینه را مملو ساخته بودند. اینک مضمون سروده ها:

ماه از «ثنیهالوداع» طلوع کرد، تا روزی که روی زمین یک نفر خدا را می خواند و عبادت می کند؛ شکر این نعمت بر ما لازم است.

ای آن کسی که از طرف خداوند برای هدایت ما مبعوث شدی، فرمان تو بر همه ما لازم و مطاع است. «(1)» قبیله بنی عمرو بن عوف اصرار کردند که در «قبا» اقامت گزینند و عرض کردند ما افراد کوشا و با استقامت و مدافعی هستیم، «(2)» ولی رسول گرامی نپذیرفت. قبیله های «اوس» و «خرزج»، از مهاجرت رسول خدا آگاه شدند؛ لباس و سلاح بر تن کردند و به استقبال او شتافتند. دور ناقه او را احاطه نموده، در مسیر راه، رؤسای طوایف زمام ناقه را گرفته هر کدام اصرار می ورزیدند که در منطقه آنها وارد گردد. ولی پیامبر به همه می فرمود: از پیشروی مرکب جلوگیری نکنید؛ «(3)» او در هر کجا زانو بزند من همانجا پیاده خواهم شد. ناقه پیامبرصلی الله علیه و آله سرزمین وسیعی که متعلق به دو طفل یتیم به نام های سهل و سهیل بود و تحت حمایت و سرپرستی «اسعدبن زراره» «(4)» به سر می بردند و آن سرزمین مرکز خشک کردن خرما و زراعت بود، زانو زد. خانه «ابوایوب» در نزدیکی این زمین بود. مادر وی از فرصت استفاده کرده اثاثیه پیامبرصلی الله علیه و آله را به خانه خود برد. نزاع و الحاح برای بردن پیامبرصلی الله علیه و آله آغاز گردید. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله نزاع آنها را قطع کرد و فرمود: أین الرحل: لوازم سفر من کجاست؟ عرض کردند مادر ابوایوب برد.

فرمود المرء مع

[شماره صفحه واقعی : 207]

ص: 5198


1- متن سروده عربی این بود: طلَع البدرُ علینا من ثنیات الوداع وَجبَ الشکرِ علینا مادعا للَّه داع ایهاالمبعوثُ فینا جئتَ بالامر المطاعِ
2- اقم عندنا فانا اهل الجد والجلدو المنعه.
3- خلوا سبیلها فانها ماموره.
4- « بحار»، ج 19/ 108، ولی بنا به نوشته برخی از آن جمله تاریخ کامل در حمایت معاذبن عفراء قرار داشتند.

رحله» مرد آنجا می رود که اثاث سفر او در آنجا است و اسعدبن زراره، ناقه پیامبرصلی الله علیه و آله را به منزل خود برد.

ریشه نفاق

عبداللَّه بن ابی که سرسلسله منافقان است. اوس و خزرج، پیش از آن که با حضرت پیمان ببندند، مصمّم شده بودند که او را به عنوان فرمانروای مطلق در مدینه انتخاب کنند. ولی به وسیله روابطی که اوس و خزرج با پیامبرصلی الله علیه و آله پیدا کردند، این تصمیم خود به خود از میان رفت. از این جهت، عداوت رهبر عالیقدر اسلام، در دل فرزند «ابیّ» جایگزین گردید، و تا پایان عمر ایمان نیاورد وی از مشاهده استقبالی که اوسیان و خزرجیان از پیامبرصلی الله علیه و آله به جا آوردند، سخت گرفته شد و نتوانست از گفتن جمله ای که کاملًا حسد و عداوت او را می رساند، خودداری کند.

عبداللَّه رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کرد و گفت: برو پیش کسانی که تو را فریب داده و به این جا آورده اند ما را فریب مده. «(1)» سعد بن عباده، از بیم آنکه مبادا پیامبرصلی الله علیه و آله سخن او را باور کند، و یا به دل بگیرد؛ عذر گفتار او را خواست و به پیامبرصلی الله علیه و آله گفت: او این سخن را از در حیله و عداوت می گوید: زیرا قرار بود فرمانروای مطلق دو قبیله اوس و خزرج گردد، و اکنون با تشریف فرمائی شما موضوع ریاست او از بین رفته است.

عموم تاریخ نویسان می گویند: رسول گرامیصلی الله علیه و آله روز جمعه وارد مدینه گردید، و در نقطه ای که مرکز قبیله بنی سالم بود نمازجمعه را با اصحاب خود به جا آورد. خطبه بلیغی خواند که در اعماق قلوب آنها که تا آن روز با چنین کلمات و مضامین آشنا نبودند اثر بدیعی گذارد. متن خطبه را ابن هشام، در سیره خود و مجلسی، در بحار نقل کرده اند. «(2)» ولی عبارات و مضامین سیره ابن هشام با آنچه که مجلسی نقل کرده مغایر است. برای اطلاع به مدارک یاد شده مراجعه فرمایید.

[شماره صفحه واقعی : 208]

ص: 5199


1- یا هذا اذهب الی الذین غروک واتوابک فانزِل علیهم ولا تغشنا فی دیارنا-« بحار»، ج 19/ 108.
2- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 500 و 501 و« بحار»، ج 19/ 126.

20 نخستین عمل مثبت پیامبر

مسجد مرکز جنبش های اسلامی

چهره های باز و خندان جوانان انصار، و استقبال عظیمی که اکثریت «اوسیان» و «خزرجیان» از مقدم پیامبرصلی الله علیه و آله به عمل آوردند؛ پیامبرصلی الله علیه و آله را بر آن داشت که پیش از هرکاری برای مسلمانان یک مرکز عمومی به نام «مسجد» بسازد که کارهای آموزشی و پرورشی، سیاسی و قضائی در آنجا انجام بگیرد. از آنجا که یکتاپرستی و توحید در سرلوحه برنامه پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله قرار داشت، لازم دید پیش از هر کاری دست به ساختن معبدی بزند تا مسلمانان در آنجا در مواقع نماز به ذکر خدا و یاد حق بپردازند.

لازم بود وی مرکزی به وجود آورد، که عموم اعضای حزب اسلام (حزب اللَّه) در هر هفته در روز معینی، در آنجا دور هم گرد آیند و در مصالح اسلام و مسلمانان به شور و مشورت بپردازند؛ و علاوه بر اجتماع روزانه، در هر سال عموم مسلمانان در آنجا دوبار، نماز عید بگزارند.

مسجد تنها مرکز پرستش نبود، بلکه تمام معارف و احکام اسلامی، اعم از آموزشی و پرورشی، در آنجا گفته می شد. همه گونه تعلیمات دینی و علمی، حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام می گرفت. تا آغاز قرن چهارم

[شماره صفحه واقعی : 209]

ص: 5200

اسلامی غالباً مساجد، در غیر اوقات نماز، حکم مدارس را داشت «(1)»، و بعداً مراکز آموزشیصورت خاصی به خود گرفت و بسیاری از بزرگان علم و دانش فارغ التحصیلان حلقه تدریس هایی هستند که در مساجد برگزار می شد.

گاهی مسجد «مدینه»، بهصورت یک مرکز ادبی در می آمد. سخن سرایان بزرگ عرب که سروده های آنها، با روح اخلاقی و روش تربیتی اسلام وفق می داد، اشعار خود را در مسجد حضور پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله قرائت می کردند.

چنان که «کعب بن زهیر»، قصیده معروف خود «بانت سعاد» را که در مدح نبی اسلامصلی الله علیه و آله سروده بود؛ در مسجد حضور پیامبرصلی الله علیه و آله خواند و جایزه و خلعت بزرگی از وی دریافت نمود. «حسان بن ثابت»، که با اشعار خود از حریم اسلام دفاع می کرد، در مسجد پیامبرصلی الله علیه و آله سروده های خود را قرائت می نمود.

جلسات آموزشی در زمان پیامبرصلی الله علیه و آله در مسجد «مدینه»، به قدری جالب بود که نمایندگان قبیله «ثقیف»، از دیدن این منظره سخت تکان خوردند، و از کوشش مسلمانان در فراگرفتن احکام و معارف انگشت تعجب به دندان گرفتند.

امور قضائی و فصل خصومات و محکوم ساختن بزهکاران در مسجد انجام می گرفت، و مسجد در آن روز یک دادگستری به تمام معنی بود که عموم کارهای دادخواهی در آنجاصورت می پذیرفت. گذشته از این، پیامبرصلی الله علیه و آله خطابه های آتشین خود را برای اعزام مردم به جهاد و مبارزه با کفر و شرک، در آنجا ایراد می فرمود.

شاید یکی از اسرار اجتماع امور دینی و تعلیمی، در مسجد این بود که رهبر عالیقدر اسلام می خواست عملًا نشان بدهد که علم و ایمان با یکدیگر توأم و همراه اند؛ و هر کجا که مرکز ایمان باشد، باید مرکز علم و دانش شود. و اگر امور قضائی و خدمات اجتماعی و تصمیمات جنگی در مسجدصورت می گرفت، برای این بود که برساند که آئین وی یک آئین معنوی محض

[شماره صفحه واقعی : 210]

ص: 5201


1- به صحیح بخاری، ج 1. کتاب علم. مراجعه بفرمایید حتی بعدها که مراکز تحصیلی از« مساجد» به« مدارس» منتقل گردید بازمدارس در جنب مساجد ساخته می شد و از این طریق پیوند ناگسستنی دین و علم به نمایش گذارده می شد.

نیست که با امور مادی و زندگی دنیوی سر وکاری نداشته باشد؛ بلکه آئینی است، در عین اینکه مردم را به تقوی و ایمان دعوت می نماید، از تدابیر امور زندگی و اصلاح اوضاع اجتماعی آنان غفلت نمی نماید.

این هماهنگی (هماهنگی علم و ایمان)، تاکنون نصب العین مسلمانان بوده است. حتی بعدها که مراکز آموزشی بهصورت خاصی درآمدند، همواره مدارس و دانشگاه ها را در کنار مساجد جامع می ساختند تا به جهانیان ثابت کنند که این دو عامل خوشبختی از هم جدا نیستند.

داستان عمار

زمینی که شتر در آنجا زانو خم کرد، به قیمت ده دینار برای ساختمان مسجد خریداری گردید. تمام مسلمانان در ساختن و فراهم کردن وسائل ساختمانی شرکت کردند. حتی پیامبرصلی الله علیه و آله نیز مانند سایر مسلمانان از اطراف سنگ می آورد. «اسید بن حضیر» جلو رفت و عرض کرد: ای رسول گرامی مرحمت کنید تا سنگ را من ببرم. فرمود: برو سنگ دیگری بیاور. «(1)» از این طریق گوشه ای از برنامه عالی خود را نشان داد که من مرد عملم نه لفظ، مرد کردارم نه گفتار، در این هنگام یکی از مسلمانان این شعر را خواند:

لئن قعدنا والنبیّ یَعمل فذاک مِنّا العمل المُضَلّل

هر گاه ما بنشینیم و پیامبرصلی الله علیه و آله کار کند، چنین کاری برای ما موجب ضلال و گمراهی است.

پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمانان موقع کار این جمله ها را می خواندند: «لاعیش الّا عیش الآخره اللهمَ ارحم الانصار والمُهاجره»؛ «زندگی حقیقی همان زندگی آخرت است. پروردگارا بر انصار و مهاجر ترحم بفرما».

«عثمان بن عفان»، از کسانی بود که به نظافت لباس و دوری از گرد و

[شماره صفحه واقعی : 211]

ص: 5202


1- اذهب فاحمل غیره.

غبار علاقه خاصی داشت. هنگام ساختن مسجد برای حفظ تمیزی لباس، تن به کار نمی داد. «عمار یاسر»، اشعاری را که از علی علیه السلام آموخته بود و مفاد آن انتقاد از کسانی بود که تن به کار نمی دادند و از گرد و غبار دوری می جستند، به عنوان انتقاد از کار «عثمان» خواند:

لایستوی من یعمر المساجدا یدأب فیها قائماً و قاعداً

و من یری عن الغبار حائداً «(1)»

«هرگز کسی که مساجد را تعمیر می کند؛ و به طور مدام ایستاده و نشسته در آبادی آن می کوشد، با کسی که از گرد و غبار فاصله می گیرد و حاضر نیست که در راه بنای مسجد لباس های او از گرد و غبار آلوده گردد، برابر نیست.»

مفاد این اشعار، عثمان را ناراحت کرد و عصایی در دست داشت و گفت می بینی با این عصا، چگونه بر بینی تو نشانه می روم. پیامبرصلی الله علیه و آله از جریان آگاه شد و فرمود: با عمار چه کار دارید، «عمار» آنان را به بهشت دعوت می کند و آنان او را به دوزخ.

عمار یاسر، جوان نیرومند اسلام چند قطعه سنگ را، روی هم جمع می کرد و برای ساختمان مسجد حمل می نمود. گروهی از سادگی و اخلاص وی سوءاستفاده کرده، بیش از مقدار تحملِ وی، سنگ بر او حمل می نمودند. او می گفت: من یکی از سنگ ها را برای خود و دیگری را به نیت پیامبرصلی الله علیه و آله حمل می نمایم. روزی پیامبرصلی الله علیه و آله او را زیر بار گران، در حالی که سه قطعه سنگ بر او حمل کرده بودند، دید. عمار سخن به گله گشود و گفت: اصحاب شما سوءقصد به من دارند، و خواهان قتل و مرگ من هستند، آنان سنگ ها را یک یک می آورند، ولی سه تا سه تا بر دوش من حمل می نمایند. پیامبرصلی الله علیه و آله دست او را گرفت، گرد و غباری که بر پشت او بود، پاک کرد و این جمله تاریخی را گفت: آنان قاتل شما نیستند، تو را گروه ستمگر خواهند کشت، در حالی که تو

[شماره صفحه واقعی : 212]

ص: 5203


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 496 و« تاریخ الخمیس»، ج 1/ 345 و« سیره حلبی»، ج 2/ 76. با اینکه« ابن اسحاق» صراحتاً نام« عثمان بن عفان» را برده است ولی ابن هشام که به تلخیص آن پرداخته از ذکر نام آن خودداری کرده است، مؤلف« المواهب اللدنیه» می گوید مقصود عثمان بن مظعون است.

آنان را به سوی حق و حقیقت دعوت می نمائی. «(1)» این خبر غیبی یکی از دلائل نبوت و راستگوئی پیامبرصلی الله علیه و آله است و آن چنان که گزارش داده بود همان طور اتفاق افتاد. زیرا سرانجام عمار، در سن نود سالگی در جنگ «صفین»، در رکاب امیر مؤمنان علیه السلام به دست هواداران «معاویه» کشته شد. این خبر غیبی در حال حیات عمار اثر عجیبی بر جای گذارده بود و مسلمانان پس از این جریان، عمار را محور حق دانسته و حقانیت هرصنفی را وسیله پیوستن او تشخیص می دادند.

وقتی عمار در میدان جنگ کشته شد، ولوله عجیبی درصف شامیان افتاد. کسانی که با تبلیغات زهرآگین معاویه و عمروعاص، در حقانیت علی علیه السلام به شک افتاده بودند آگاه شدند. «هزیمهبن ثابت» انصاری که همراه امیرمؤمنان علیه السلام رفته بود، ولی در اقدام به جنگ مردّد بود، پس از کشته شدن عمار شمشیر کشید و به شامیان حمله کرد. «(2)» ساختمان مسجد به پایان رسید، و سال به سال بر وسعت آن افزوده شد. همچنین، در کنار مسجد «صفّه ای» برای بینوایان و مهاجران تهی دست ساخته شد که در آنجا به سر ببرند؛ و «عباده بنصامت» مأمور گردید که به آنان نوشتن و خواندن قرآن را تعلیم کند.

برادری یا بزرگ ترین پرتو ایمان

تمرکز مسلمانان اسلام، در مدینه فصل جدیدی در زندگانی پیامبرصلی الله علیه و آله پدید آورد. او قبل از ورود به مدینه، فقط درصدد جلب قلوب و تبلیغ آئین خود بود؛ ولی از امروز باید بسان یک سیاستمدار پخته و کارآزموده موجودیت خود و هواداران خود را حفظ کرده و نگذارد دشمنان داخلی و خارجی در آن نفوذ کنند. در این میان، او با سه مشکل بزرگ روبرو گردید:

1- خطر قریش و عموم بت پرستان شبه جزیره عربستان.

[شماره صفحه واقعی : 213]

ص: 5204


1- « سیره حلبی»، ج 2/ 76 و 77.
2- « مستدرک حاکم»، ج 3/ 385؛« وقعه صفین»، ابن مزاحم.

2- یهودیان یثرب، که در داخل و خارج شهر زندگی می کردند و ثروت و امکانات زیادی داشتند.

3- اختلافی که میان هواداران او و «اوس» و «خزرج» وجود داشت.

مهاجرین و انصار، از آنجا که پرورش یافته دو محیط مختلف بودند؛ در طرز تفکر و معاشرت فاصله زیادی با هم داشتند. وانگهی اوسیان و خزرجیان که جمعیت انصار را تشکیل می دادند،صد و بیست سال با هم نبرد کرده و دشمنان خونی یکدیگر به شمار می رفتند. و با این خطرات و اختلافات، ادامه حیات دینی و سیاسی به هیچ وجه امکان نداشت. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله تمام این مشکلات را به طرز خردمندانه از هم گشود. او درباره دو مشکل نخست، دست به کارهائی زد (که در آینده، به خواست خدا تفصیل آن را خواهید خواند) و مشکل اختلاف هواداران خود را با مهارت خاصی از بین برد.

وی از طرف خدا مأمور گشت که مهاجرین و انصار را با یکدیگر برادر کند. روزی در یک انجمن عمومی، رو به هواداران خود کرد و فرمود: دوتا دوتا با یکدیگر برادر دینی شوید. «(1)» تواریخ مسلمانان، از آن جمله تاریخ «ابن هشام» مشخصات افرادی را که با یکدیگر برادر شدند ضبط کرده اند. «(2)» او با این طرح، وحدت سیاسی و معنوی مسلمانان را حفظ کرد. این وحدت و پیوستگی باعث گردید که درباره دو مشکل اول نیز تصمیم گیری نماید.

دو منقبت بزرگ

اکثر تاریخ نویسان و محدثان شیعه و سنی، در این جا دو منقبت بزرگ را یادآور شده اند. ما نیز آنها را به طور اختصار می نگاریم:

پیامبرصلی الله علیه و آله سیصد نفر از مهاجرین و انصار را با یکدیگر برادر نمود، و رو به مسلمانان می کرد و می گفت:

فلانی! تو برادر فلانی هستی.

کار اخوّت به پایان رسید. ناگهان علی علیه السلام با چشم های اشکبار عرض کرد: یاران

[شماره صفحه واقعی : 214]

ص: 5205


1- تأخّوا فی اللَّه اخوین اخوین.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 123- 126.

خود را با یکدیگر برادر کردید، ولی عقد اخوت میان من و دیگری برقرار نفرمودید؟ «(1)» در این هنگام پیامبرصلی الله علیه و آله رو به علی علیه السلام کرد و گفت: تو در دنیا و آخرت برادر من هستی. «(2)» «قندوزیِ» حنفی، جریان را به طور کامل تر نقل نموده و می گوید: پیامبرصلی الله علیه و آله در جواب سؤال علی صلی الله علیه و آله فرمود:

«به خدائی (که مرا برای هدایت مردم مبعوث فرموده) سوگند: کار برادری تو را برای این به عقب انداختم که می خواستم در پایان با تو برادر شوم. تو نسبت به من، مانند هارونی نسبت به موسی؛ جز این که پس از من پیامبری نیست، تو برادر و وارث من هستی». «(3)»

منقبت دیگر برای علی علیه السلام

ساختمان مسجد به پایان رسید. در اطراف مسجد، خانه های پیامبرصلی الله علیه و آله و اصحاب وی قرار داشت، و هر کدام از خانه های خود دری به مسجد داشتند و از درهای خصوصی وارد مسجد می گردیدند. ناگهان دستوری از طرف پروردگار جهان رسید که: تمام درهای خصوصی که از خانه ها به مسجد باز می گردید، بسته شود جز در خانه علی.

سبط ابن الجوزی می نویسد: این عمل سر وصدایی در میان برخی به وجود آورد، و گمان کردند که این استثنا جنبه عاطفی داشته است. رسول خداصلی الله علیه و آله برای روشن کردن اذهان مردم، خطبه ای خواندند و در ضمن فرمود: من از جانب خود هرگز دستور بازماندن و بسته شدن دری را نداده ام، بلکه دستوری بود از طرف خدا، و من ناچار بودم که از آن پیروی کنم. «(4)»

رویدادهای سال دوم هجرت

نخستین سال هجرت، با تمام خوشی ها و تلخی های خود سپری شد. پیامبر

[شماره صفحه واقعی : 215]

ص: 5206


1- آخَیتَ بَینَ اصحابِک وَ لَم تُؤاخِ بَینی و بَینَ احَد.
2- انتَ اخی فی الدّنیا و الآخِرهِ.
3- « ینابیع الموده»، ج 1/ 226.
4- .« تذکره الخواص»/ 46.

گرامی صلی الله علیه و آله و یاران او، وارد سال دوم اقامت خود در مدینه شدند. سال دوم هجرت، حوادث عظیم و چشمگیری دارد. در میان تمام رویدادها، دو رویداد آن از اهمیت شگرفی برخوردار است. یکی از آنها «تغییر قبله» و دیگری «نبرد بدر» است.

در اصطلاح سیره نویسان، دو لفظ بیش از همه رواج دارد و آن لفظهای «غزوه» و «سَرِیّه» است: مقصود از «غزوه»، آن گونه هجوم به دشمن است که خود رسول خداصلی الله علیه و آله همراه سپاه می بود و آن را رهبری می کرد. در حالی که مقصود از «سریّه»، اعزام گروه ها و یا گردان ها و هنگ هائی بود که خود پیامبرصلی الله علیه و آله شخصاً در آن شرکت نداشت.

بلکه برای آنان سرپرستی معین می نمود و آنها را به مقصدی اعزام می کرد.

شمار غزوات پیامبرصلی الله علیه و آله را 27 و یا 26 غزوه نوشته اند. جهت اختلاف این است که برخی غزوه «خیبر» را با غزوه «وادی القری» که به دنبال هم رخ داده اند، دو غزوه و برخی آنها را یک غزوه شمرده اند. «(1)» در تعداد سریه های رسول خداصلی الله علیه و آله نیز اختلاف است. مورخان آنها را 35، 36، 48 و حتی 66 سریه نوشته اند.

علت اختلاف این است که برخی از سریه ها به سبب کمی افراد به شمارش نیامده، و از این جهت در شماره آنها اختلاف پیش آمده است.

[شماره صفحه واقعی : 216]

ص: 5207


1- « مروج الذهب»، ج 2/ 287- 288-« غزوه» بر وزن« دخمه» و« سریه» به وزن« عطیّه».

21 تبدیل قبله

اشاره

هنوز چند ماه از هجرت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مدینه نگذشته بود، که زمزمه مخالفت از ناحیه یهود بلند شد.

درست در هفدهمین ماه «(1)» هجرت، دستور مؤکد آمد که قبله مسلمانان از این به بعد کعبه است، و در اوقات نماز باید متوجه مسجدالحرام گردند.

مشروح جریان: پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله، سیزده سال تمام در مکه به سوی بیت المقدس نماز می گزارد. پس از مهاجرت به مدینه، دستور الهی این بود که به وضع سابق از نظر قبله ادامه دهد، و قبله ای که یهودیان به آن نماز می گزارند، مسلمانان نیز به آن طرف نماز بگزارند. این کار، عملًا یک نوع همکاری و نزدیک کردن دو آئین قدیم و جدید به هم بود، ولی رشد و ترقی مسلمانان باعث شد که خوف و ترس، محافل یهود را فراگیرد، زیرا پیشرفت های روز افزون آنان نشان می داد، که آئین اسلام در اندک مدتی سراسر شبه جزیره را خواهد گرفت و قدرت و آئین یهود را از بین خواهد برد. از این نظر، کارشکنی از جانب یهود آغاز گردید. آنان، از راه های گوناگون مسلمانان و پیامبرصلی الله علیه و آله را آزار می دادند. از آن جمله، مسأله نماز گزاردن به بیت المقدس را پیش کشیدند و گفتند:

[شماره صفحه واقعی : 217]

ص: 5208


1- .« طبقات ابن سعد»، ج 1/ 241- 242؛« اعلام الوری لاعلام الهدی»،/ 81، 82- ابن هشام می گوید: تغییر قبله در رأس هیجده ماه پس از ورود رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه بود. ابن اثیر تاریخ آن را نیمه شعبان می داند. به« سیره ابن هشام»، ج 1/ 606 و« کامل»، ج 2/ 80 مراجعه فرمایید.

«محمد» مدعی است که دارای آئین مستقلی است؛ و آئین و شریعت او ناسخ آئین های گذشته می باشد، درصورتی که او هنوز قبله مستقلی ندارد و به قبله جامعه یهود نماز می گزارد.

این خبر برای پیامبرصلی الله علیه و آله گران آمد. نیمه شب ها از خانه بیرون می آمد و به آسمان نگاه می کرد. در انتظار نزول وحی بود؛ که دستوری در این باره نازل گردد. چنان که آیه یاد شده در زیر این مطلب را گواهی می دهد:

«نگاه های معنادار تو را به آسمان می بینیم، تو را به سوی قبله ای که رضایت تو را جلب کند می گردانیم». «(1)» از آیات قرآن استفاده می شود، که تبدیل قبله علاوه بر اعتراض یهود، جهت دیگری نیز داشته است؛ و آن اینکه مسأله جنبه امتحانی داشت. مقصود این بود که مؤمن واقعی و حقیقی، از مدعیان ایمان که در ادعای خود کاذب بودند تمیز داده شود، و پیامبرصلی الله علیه و آله این افراد را خوب بشناسد. زیرا پیروی از فرمان دوم که در حالت نماز، متوجه مسجدالحرام گردند، نشانه ایمان و اخلاص به آئین جدید بود، و سرپیچی و توقف علامت دودلی و نفاق به شمار می رفت. چنانکه خود قرآنصریحاً این مطلب را می فرماید:

«تغییر قبله از آن طرفی که بر آن نماز می گذاردید، برای این بود تا موافق را از مخالف تمیز دهیم و این کار برای غیر آنهائی که خداوند آنان را هدایت کرده است کار پرمشقتی بود.» «(2)» البته از تواریخ اسلام و مطالعه اوضاع شبه جزیره، علل دیگری نیز به دست می آید.

اولًا: کعبه که به دست قهرمان توحید، حضرت ابراهیم علیه السلام تعمیر شده بود، مورد تعظیم جامعه عرب بود. قبله قراردادن چنین نقطه ای، موجبات رضایت عموم اعراب را فراهم می ساخت، و آنها را برای پذیرفتن آئین اسلام و دین توحید

[شماره صفحه واقعی : 218]

ص: 5209


1- « قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها»« سوره بقره/ 144».
2- .« وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ إِنْ کانَتْ لَکَبِیرَهً إِلَّا عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللَّهُ»« سوره بقره/ 143».

راغب می نمود و هیچ هدفی بالاتر از آن نبود که مشرکان سرسخت و لجوج وامانده از قافله تمدن، ایمان آورند و به وسیله آنها آئین اسلام در سرتاسر نقاط جهان، منتشر گردد.

ثانیاً: فاصله گیری از یهود آن روز، که هیچ امیدی به ایمان آوردن آنها نبود، لازم به نظر می رسید. زیرا آنان هر ساعت کارشکنی می کردند و با پیش کشیدن سؤالات پیچیده وقت پیامبرصلی الله علیه و آله را گرفته؛ و به گمان خود ابراز اطلاع و دانش می کردند. تبدیل قبله یکی از مظاهر فاصله گیری و دوری از یهود بود. چنانکه نسخ روزه عاشورا نیز به همین منظور بود. یهود پیش از اسلام، روز عاشورا را روزه می گرفتند. پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمانان مأمور بودند که آن روز را نیز روزه بگیرند. سپس فرمان روزه عاشورا منسوخ شد و روزه گیری در ماه رمضان واجب گردید.

بالأخره، اسلامی که از هر نظر برتری دارد باید به گونه ای جلوه کند، که نقاط تکامل و برتری آن روشن و بارز باشد.

در این موقع برخی تصور کردند که نمازهای پیشین آنها باطل بوده است. وحی الهی نازل گردید که: «هرگز خدا اعمال شما را ضایع و تباه نخواهد کرد خدا به مردم رؤف و رحیم است». «(1)» با در نظر گرفتن این جهات، در حالی که پیامبرصلی الله علیه و آله دو رکعت از نماز ظهر خوانده بود؛ امین وحی فرود آمد، و پیامبرصلی الله علیه و آله را مأمور کرد که به سوی مسجدالحرام متوجه گردد. در برخی از روایات چنین آمده است: جبرئیل دست پیامبرصلی الله علیه و آله را گرفته متوجه مسجدالحرام نمود. زنان و مردانی که در مسجد بودند، از او پیروی کرده و از آن روز کعبه، قبله مستقلِ مسلمانان اعلام گردید.

یک کرامت علمی از پیامبرصلی الله علیه و آله

طبق محاسبات دانشمندان هیئت دان سابق، عرض جغرافیائی مدینه 25 درجه و طول آن 75 درجه و 20 دقیقه می باشد. طبق این محاسبه، قبله هائی که

[شماره صفحه واقعی : 219]

ص: 5210


1- سوره بقره/ 143؛« وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ»، از مواردی که لفظ« ایمان»، در موارد عمل به کار رفته است، همین آیه می باشد.

در مدینه استخراج می شد، با محراب پیامبرصلی الله علیه و آله که اکنون، به همان وضع سابق مانده است، تطبیق نمی نمود.

اینگونه اختلاف باعث تحیر عده ای از اهل فن شده بود و گاهی هم توجیهاتی برای رفع اختلاف می نمودند.

ولی اخیراً، دانشمند معروف سردار کابلی، روی مقیاس های امروزی اثبات کرد که عرض مدینه 24 درجه و 57 دقیقه، و طول آن 39 درجه و 59 دقیقه است. «(1)» نتیجه این محاسبه این شد: قبله مدینه درست نقطه جنوب است و فقط 45 دقیقه از نقطه جنوب انحراف دارد. این استخراج درست با محراب پیامبرصلی الله علیه و آله بدون کم و زیاد انطباق دارد، و این خود یک کرامت علمی است که در آن روز با نبودن کوچکترین وسائل علمی، بلکه بدون محاسبه در حالت نماز، «(2)» چنان از بیت المقدس متوجه کعبه گردیده که جزئی انحرافی، حتی بخشودنی نیز در توجه او به کعبه پدید نیامده است و چنان که گفته شد امین وحی دست او را گرفت و متوجه کعبه نمود. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 220]

ص: 5211


1- « تحفهالاجله فی معرفه القبله»/ 71، چاپ 1319 شمسی.
2- صدوق، در« من لا یحضره الفقیه»، ج 1/ 88.
3- حرّ عاملی، در« وسائل الشیعه»، ابواب قبله، ج 3/ 218، جریان گردش پیامبر صلی الله علیه و آله را در حال نماز، از بیت المقدس به سوی مسجدالحرام نقل کرده است.

22 جنگ بدر

اشاره

از نبردهای بزرگ و نمایان اسلام، جنگ بدر است. کسانی که در این جبهه شرکت کرده بودند، بعدها امتیاز مخصوصی در میان مسلمانان پیدا نمودند. در هر واقعه ای که یک یا چند نفر از مجاهدان بدر شرکت می نمودند و یا به مطلبی گواهی می دادند؛ می گفتند چند نفر از بدری ها با ما موافق هستند. در شرح زندگانی اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله، کسانی را که در وقعه بدر شرکت نموده اند، «بدری» می نامند و علت این اهمیت از تشریح این حادثه به دست می آید.

در نیمه جمادی الاولی سال دوم، گزارشی به مدینه رسید که کاروان قریش به سرپرستی «ابوسفیان» از مکه به شام می رود. پیامبرصلی الله علیه و آله برای تعقیب کاروان تا «ذات العشیره» رفت و تا اوایل ماه دیگر، در آن نقطه توقف کرد، ولی دست به کاروان نیافت. و زمان بازگشت کاروان، تقریباً معین بود، زیرا اوایل پاییز کاروان قریش، از شام به مکه باز می گشت.

در تمام نبردها کسب اطلاعات، نخستین گام پیروزی بود. تا فرمانده لشکر، از استعداد دشمن و نقطه تمرکز آنها و روحیه جنگجویان آگاه نباشد، چه بسا ممکن است در نخستین برخورد شکست بخورد.

از روشهای ستوده پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، در تمام نبردها که شرح آنها را خواهید خواند؛ کسب اطلاعات از پایه آمادگی دشمن و محل او بود. حتی امروز هم، مسأله کسب اطلاعات در نبردهای جهانی و محلی موقعیت مهمی دارد.

[شماره صفحه واقعی : 221]

ص: 5212

بنا به نقل مرحوم مجلسی، «(1)» رسول خدا «عدی»، و بنا به نقل مؤلف «حیاه محمد»، از کتاب های تاریخ، «طلحه بن عبیداللَّه» و «سعید بن زید» را برای کسب اطلاعات از مسیر کاروان و تعداد محافظان کاروان و نوع کالایشان اعزام نمود. اطلاعات رسیده به قرار زیر بود:

1- کاروان بزرگی است که تمام اهل مکه در آن شرکت دارند.

2- سرپرست کاروان «ابوسفیان»، و در حدود چهل نفر پاسبانی آن را برعهده دارند.

3- هزار شتر، مال التجاره را حمل می کند، و ارزش کالا حدود پنجاه هزار دینار است.

از آنجا که ثروت مسلمانان مهاجر مقیم مدینه، از طرف قریش مصادره شده بود، بسیار به موقع بود که مسلمانان کالاهای تجارتی آنها را ضبط کنند! و اگر قریش، بر عناد و لجاجت خود در مصادره اموال مسلمانان مهاجر استقامت ورزند، مسلمانان متقابلًا کالاهای تجارتی را میان خود به عنوان غنیمت جنگی تصرف کنند. از این رو، رسول خدا رو به اصحاب خود کرد و فرمود:

هان، ای مردم این کاروان قریش است. می توانید برای تصرف اموال قریش از مدینه بیرون بروید، شاید گشایشی در کار شما رخ دهد. «(2)» از این لحاظ، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در هشتم ماه رمضان سال دوم هجرت، عبداللَّه بن ام مکتوم را جانشین خود برای نماز و ابولبابه را جانشین خود در امور سیاسی قرار داد و با سیصد و سیزده نفر برای مصادره اموال قریش از مدینه بیرون آمد.

پیامبرصلی الله علیه و آله عازم سرزمین «ذَفران» می شود

«(3)»

روی گزارش گزارشگران، رسول گرامی صلی الله علیه و آله روز دوشنبه هشتم ماه رمضان سال

[شماره صفحه واقعی : 222]

ص: 5213


1- .« بحار»، ج 19/ 217.
2- هذا غیر قریش فیها اموالهم فاخرجوا الیها لعل اللَّه یغنمکموها-« مغازی واقدی»، ج 1/ 20.
3- بیابان« ذفران» که مسیر کاروان قریش بود دومنزلی بدر است و ابن هشام در سیره خود، اسامی منازلی را که رسول گرامی صلی الله علیه و آله از مدینه تا« ذفران» و از آنجا تا نزدیکی« بدر» که بعد از رسیدن خبر حرکت قریش به آنجا منتقل شد آورده است. بدر، یکی از بازارهای عرب بر سر راه مدینه و مکه و سوریه بود که همه ساله در آنجا عرب برای خرید و فروش و مفاخره گردهم می آمدند. رجوع کنید به« سیره ابن هشام»، جلد 1/ 613- 616.

دوم هجرت، برای هدف یاد شده سرزمین مدینه را به عزم «ذفران» که مسیر کاروان قریش بود ترک گفت و پرچمی را به دست مصعب و پرچم دیگری را به دست علی بن ابی طالب داد. در حقیقت، اعضای این سپاه را هشتاد و دو نفر مهاجر وصد و هفتاد نفر خزرجی و شصت و یک اوسی تشکیل می داد و مجموعاً سه اسب و هفتاد شتر بیش نداشتند.

عشق شهادت و جانبازی در جامعه آن روز اسلام، آن چنان شدید بود که برخی از افراد نابالغ نیز در آن شرکت کرده بودند و رسول گرامی آنان را به مدینه بازگردانید. «(1)» سخن پیامبرصلی الله علیه و آله می رساند که رسول گرامی، به آنان نوید گشایش در زندگی می دهد. وسیله این گشایش، ضبط کالاهائی بود که کاروان قریش آن را حمل می کرد، و مجوّز این مسأله همان بود که یادآور شدیم و گفتیم که قریش کلیه دارائی مهاجران را در مکه ضبط کرده و به آنان اجازه رفت و آمد به محل زندگی نمی دادند و کلیه اموال منقول و غیرمنقول آنان، در مکه متروک مانده بود. پیداست که هر انسان عاقل و خردمندی به خود اجازه می دهد با دشمن، همان معامله را انجام دهد که او با وی انجام داده است.

اصولًا باید توجه داشت که علت هجوم مسلمانان به کاروان قریش، همان مظلومیت و ستم کشی مسلمانان بود که قرآن نیز متذکر آن است و به همین جهت به آنان اجازه هجوم می دهد و می فرماید:

أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ؛ «(2)»

«به افرادی که مورد هجوم واقع شده اند اجازه دفاع داده شد. زیرا آنان مظلوم و ستمدیده اند و خداوند به کمک و یاری آنان قادر و توانا است.»

ابوسفیان، موقع رفتن به شام متوجه شده بود که پیامبرصلی الله علیه و آله در تعقیب کاروان او است. از این نظر هنگام مراجعت احتیاط را از دست نداد، و از کاروان ها سراغ می گرفت که آیا محمد خطوط تجارتی را اشغال کرده است؟ تا اینکه به او

[شماره صفحه واقعی : 223]

ص: 5214


1- « امتاع الاسماع»/ 62- 63.
2- سوره حج/ 39.

گزارشی رسید:

پیامبرصلی الله علیه و آله با اصحاب خود از مدینه بیرون آمده و در تعقیب کاروان قریش می باشد. و در سرزمین «ذفران» که در دومنزلی «بدر» است موضع گرفته است.

ابوسفیان از پیشروی خودداری کرد. چاره جز این ندید که قریش را از سرنوشت کاروان آگاه سازد.

شترسوارِ تندروی به نام «ضمضم بن عمرو غفاری» را اجیر کرد و به او چنین دستور داد: خود را به مکه برسان و دلاوران قریش وصاحبان کالاها را خبر کن تا برای نجات کاروان از حمله مسلمانان، از مکه بیرون آیند.

«ضمضم»، سریعاً خود را به مکه رساند و به فرمان ابوسفیان گوش های شتر خود را برید و بینی آن را شکافت و جهازش را برگردانید و پیراهن خود را از جلو و عقب چاک زد، و بر روی شتر ایستاد و فریاد زد: مردم! شترانی که حامل ناقه مشکند در خطرند. محمد و یاران او درصدد مصادره کالاهای شما هستند، گمان نمی کنم به دست شما برسد، به فریاد برسید! یاری کنید! «(1)» وضع رقّت بار شتر، که قطرات خون از گوش و دماغ او می چکید، وضعی که ضمضم با شکافتن و ناله های دلخراش و استمدادهای پیاپی خود پدید آورده بود؛ خونِ مردم مکه را به جوش آورد. تمام دلاوران و جنگجویان آماده خروج شدند، جز ابولهب که در این نبرد شرکت نکرد و به جای خود «عاص بن هشام» را به چهار هزار درهم اجیر کرد که از جانب او در این نبرد شرکت کند.

امیّهبن خلف، که از بزرگان قریش بود، روی عللی نمی خواست در این جنگ شرکت کند. چون برای او نقل کرده بودند که محمدصلی الله علیه و آله می گوید: امیه به دست مسلمانان کشته خواهد شد. سران جمعیت دیدند که تخلف چنین شخصیتی، به طور مسلم به ضرر قریش تمام خواهد گردید. او در مسجدالحرام میان گروهی نشسته بود، دو نفر از قریش که عازم نبرد با محمدصلی الله علیه و آله بودند؛ سینی و

[شماره صفحه واقعی : 224]

ص: 5215


1- اللطیمه اللطیمه اموالکم مع ابی سفیان قد عرض لها محمد فی اصحابه لااری ان تدرکوها الغوث الغوث-« تاریخ کامل»، ج 2/ 81.

سرمه دانی به دست گرفته پیش روی او قرار دادند و گفتند: امیه! اکنون که از دفاع از مرز و بوم، از ثروت و تجارت خود، سر برمی تابی، و بسان زنان، گوشه گیری و تخلف را بر نبرد درصحنه جنگ برگزیدی، جای آن دارد مانند زنان سرمه بکشی و نام خود را از ردیف نام های مردان دلاور بیرون آوری.

این صحنه، چنان امیّه را تحریک کرد که بی اختیار لوازم سفر خود را برداشت و با قافله قریش برای نجات کاروان به راه افتاد. «(1)»

مشکلی که قریش با آن روبرو شدند

زمان حرکت اعلام شد. سران قریش متوجه شدند که دشمن سرسختی، مانند قبیله بنی بکر در پیش دارند.

چه بسا ممکن است از پشت مورد حمله آنان قرار گیرند. دشمنی بنی بکر با قریش روی خون ریزی بود که ابن هشام تفصیل آن را در سیره خود نوشته است. «(2)» در این هنگام «سراقه بن مالک»، از اشراف بنی کنانه که تیره ای از بنی بکر است به آنها اطمینان داد، که هرگز چنین حادثه ای رخ نخواهد داد، و قریش با اطمینان کامل از مکه بیرون بروند.

پیامبرصلی الله علیه و آله برای مقابله با کاروان بازرگانی قریش، از مدینه حرکت کرده بود و در منزلی به نام «ذفران» فرود آمد. و در انتظار عبور کاروان بود. ناگهان گزارش تازه ای رسید، و افکار فرماندهان ارتش اسلام را دگرگون ساخت، و فصل جدیدی در زندگی آنها گشود. گزارش به پیامبرصلی الله علیه و آله رسید، که مردم مکه برای حفاظت کاروان از مکه بیرون آمده اند، و در همین حوالی تمرکز یافته اند و طوایف در تشکیل این ارتش شرکت کرده اند.

رهبر عزیز مسلمانان خود را بر سر دوراهی دید، از یک طرف او و یاران وی برای مصادره کالاهای تجارتی از مدینه بیرون آمده بودند و برای مقابله با یک ارتش بزرگ مکه آمادگی نداشتند؛ چه از نظر نفرات و چه از نظر وسائل جنگی. از طرف دیگر اگر از راهی که آمده بودند بازمی گشتند، افتخاراتی را که در پناه

[شماره صفحه واقعی : 225]

ص: 5216


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 138؛« تاریخ کامل»، ج 2/ 82.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 248- 249.

مانورها و تظاهرات نظامی به دست آورده بودند از دست می دادند.

چه بسا دشمن به پیشروی خود ادامه داده و مرکز اسلام (مدینه) را مورد حمله قرار می داد بنابراین، پیامبرصلی الله علیه و آله صلاح در این دید که هرگز عقب نشینی نکند و با قوایی که در اختیار دارد تا آخرین لحظه نبرد کند.

نکته قابل ملاحظه این بود که اکثریت سربازان را جوانانِ «انصار» تشکیل می دادند و فقط 74 نفر آنها از «مهاجران» بودند: و پیمانی که «انصار» در «عقبه» با پیامبرصلی الله علیه و آله بسته بودند، یک پیمان دفاعی بود نه جنگی. یعنی پیمان بسته بودند که در مدینه از شخص پیامبرصلی الله علیه و آله مانند کسان خود دفاع کنند. اما اینکه همراه او در بیرون مدینه با دشمن او نبرد نمایند، هرگز چنین پیمانی با پیامبرصلی الله علیه و آله نبسته بودند. اکنون فرمانده کل قوا چه کند؟ چاره ندید جز این که شورای نظامی تشکیل دهد، و به افکار عمومی مراجعه نماید، و از این طریق مشکل را بگشاید.

شورای نظامی

در این هنگام، پیامبرصلی الله علیه و آله برخاست و فرمود: نظر شماها در این باره چیست؟ «(1)» نخست ابوبکر برخاست و گفت: بزرگان و دلاوران قریش، در این ارتش شرکت کرده اند. هرگز قریش به آئینی ایمان نیاورده اند و از اوج عزت به حضیض ذلت سقوط نکرده اند، و از طرفی ما از مدینه با آمادگی کامل بیرون نیامده ایم. «(2)» (یعنی مصلحت این است جنگ نکنیم و به مدینه بازگردیم) پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: إجلِس: بنشین.

سپس عُمر برخاست و همین سخن را تکرار نمود و رسول خداصلی الله علیه و آله دستور داد که بنشیند.

مقداد پس از او، برخاست و گفت: ای پیامبر خدا قلوب ما با شما است، و

[شماره صفحه واقعی : 226]

ص: 5217


1- اشیروا الی ایها الناس.
2- انّها قریش وخیلائها ما آمنت منذ کفرَت وماذلت منذ عزت و لم نَخرُج علی اهبهً للحرب-« مغازی واقدی»، ج 1/ 48.

آنچه را خداوند به تو دستور داده همان را تعقیب کن. به خدا سوگند، هرگز ما به شما سخنی را که بنی اسرائیل به موسی گفتند نخواهیم گفت. هنگامی که موسی آنان را دعوت به جهاد کرد، بنی اسرائیل به «کلیم اللَّه» گفتند: ای موسی! تو و پروردگارت بروید جهاد کنید و ما در همین جا نشسته ایم، ولی ما ضد این سخن را به شما عرض می کنیم و می گوییم: در ظل عنایات پروردگارت جهاد کن و ما نیز در رکاب شما نبرد می کنیم. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله از شنیدن سخنان مقداد، خوشحال گردید و در حق او دعا کرد.

نظریه هائی که ابراز شد عموماً جنبه فردی داشت؛ وانگهی هدف عالی از تشکیل شوری به دست آوردن نظریه انصار بود، تا آنان در این باره، تصمیم قطعی اتخاذ نمی کردند، گرفتن کوچک ترین تصمیمی امکان نداشت.

اظهارنظرکنندگان تا آن لحظه همگی «مکی» بودند؛ به این جهت، پیامبرصلی الله علیه و آله برای به دست آوردن نظریه انصار سخن خود را تکرار کرد و فرمود: نظریه های خود را ابراز کنید. «(2)» سعد بن معاذ انصاری برخاست و گفت: گویا منظور شما ما هستیم؟ رسول گرامی فرمود: بلی، گفت: ای پیامبر خدا ما به تو ایمان آورده ایم و تو را تصدیق کرده ایم که آئین تو حق است. در این باره پیمان ها و مواثیق سپرده ایم، هر چه شما تصمیم بگیرید ما از تو پیروی می کنیم. به آن خدائی که تو را به رسالت مبعوث نموده است، هرگاه وارد این دریا شوید (اشاره به بحر احمر) ما نیز پشت سر شما وارد می شویم، و یک نفر از ما از پیروی شما سرباز نمی زند. ما هرگز از روبرو شدن با دشمن نمی ترسیم. شاید ما در این راه، خدمات و جانبازی هائی از خود نشان بدهیم که دیدگان شما روشن گردد. ما را به فرمان خداوند به هر نقطه ای کهصلاح است روانه کن. «(3)» گفتار «سعد»، نشاط عجیبی در پیامبرصلی الله علیه و آله ایجاد کرد و سایه شوم یأس و نومیدی

[شماره صفحه واقعی : 227]

ص: 5218


1- اذهَب انتَ و رَبُّک فَقاتِلا، انا مَعَکُما مُقاتِلونَ.
2- اشیروا الی ایهاالناس.
3- فسربنا علی برکه اللَّه.

با اشعه حیات بخش رجا و امید، استقامت و پایداری در راه هدف از میان رفت.

سخنان این افسر رشید چنان تحریک آمیز و هیجان انگیز بود، که پیامبرصلی الله علیه و آله بلافاصله فرمان حرکتصادر فرمود و گفت: حرکت کنید و بشارت باد به شما «(1)» که یا با کاروان روبرو خواهید شد، و اموال آنها را مصادره خواهید نمود، و یا با نیروهای امدادی که برای نجات کاروان آمده اند نبرد خواهید کرد.

اکنون من کشتارگاه قریش را می نگرم که صدمات سنگینی بر آنها وارد شده است. ستون اسلام به فرماندهی پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله به راه افتاد؛ و در نزدیکی آب های «بدر»، موضع گرفت. «(2)»

کسب اطلاعات از اوضاع دشمن

با اینکه اصول نظامی و تاکتیک های جنگی امروز با گذشته تفاوت زیادی کرده است؛ ولی ارزش کسب اطلاعات از اوضاع دشمن و آگاهی از اسرار نظامی و فنون جنگی آنها و استعداد نیروهائی که به میدان نبرد می آورند، هنوز به قوت خود باقی است. اکنون نیز این مسأله اساس نبردها و پایه پیروزی ها است. البته این موضوع، امروز جنبه آموزش به خود گرفته است و کلاس ها و آموزشگاه هائی برای تدریس اصول جاسوسی پدید آمده است. امروز، سران بلوک های شرق و غرب، قسمت مهمی از موفقیت خود را در گسترش سازمان های جاسوسی خود می دانند که بتوانند پیش از نبرد، از نقشه های جنگی دشمن آگاه باشند و آنها را نقش بر آب کنند.

از اینرو، ستون رزمی اسلام در نقطه ای که کاملًا با اصول «استتاری» موافق بود، موضع گرفت و از هرگونه تظاهر که باعث کشف اسرار گردد جلوگیری به عمل آمد. دسته های مختلف شروع به کسب اطلاعات از قریش و کاروان نمودند. اطلاعات رسیده از طریق مختلف به قرار زیر بود:

الف: نخست خود پیامبرصلی الله علیه و آله با یک سرباز دلاور مسافتی راه رفتند، و بر رئیس

[شماره صفحه واقعی : 228]

ص: 5219


1- سِیروا و ابشِروُا- سوره انفال آیه 7:« وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ».
2- .« مغازی واقدی»، ج 1/ 48؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 615.

قبیله ای وارد شدند و به او گفتند: از قریش و محمد و یاران او چه اطلاعی دارید؟

وی چنین گفت: به من گزارش داده اند که محمد و یاران او، چنین روزی از مدینه حرکت کرده اند. اگر گزارش دهنده راستگو باشد، اکنون او و یارانش در چنین نقطه ای هستند (نقطه ای را نشان داد که ستون اسلام در آنجا موضع گرفته بودند)، و نیز به من خبر داده اند که قریش در چنین روزی از مکه حرکت کرده است. اگر گزارش رسیدهصحیح باشد، ناچار اکنون در فلان نقطه هستند (نقطه ای را معین کرد که قریش درست در آنجا تمرکز داشتند).

ب: یک گروه گشتی که در میان آنها زبیر عوام و سعد ابی وقاص بود، به فرماندهی علی علیه السلام کنار آب «بدر» رفتند تا اطلاعات بیشتری به دست آورند. این نقطه معمولًا مرکز تجمع و دست به دست گشتن اطلاعات بود.

گروه مزبور در اطراف آب، به شتر آب کشی با دو غلام که متعلق به قریش بودند برخورد کردند، و هر دو را دستگیر کرده و به محضر پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله آوردند. پس از بازجوئی معلوم شد که یکی از دو غلام متعلق به «بنی الحجاج»، و دیگری متعلق به «بنی العاص» است، و مأمورند که آب به قریش برسانند.

پیامبرصلی الله علیه و آله از آنها پرسید که قریش کجا هستند؟ گفتند پشت کوهی که در بالای بیابان قرار گرفته است. سپس از تعداد نفرات پرسید. گفتند: تحقیقاً نمی دانیم. فرمود روزی چند شتر می کشند؟ گفتند یک روز ده شتر، و روز دیگر نه شتر. حضرت فرمود: نفرات آنها بین نهصد و هزار است. بعداً از سران آنها سؤال نمود، گفتند: عتبه بن ربیعه، شیبه بن ربیعه، ابوالبختری بن هشام، ابوجهل بن هشام، حکیم بن حزام، و امیّه بن خلف و ... در میان آنها هستند. در این هنگام رو به اصحاب خود کرد و فرمود:

شهر مکه جگر پاره های خود را بیرون ریخته است. «(1)» سپس دستور داد این دو نفر زندانی گردند تا تحقیقات ادامه یابد.

[شماره صفحه واقعی : 229]

ص: 5220


1- هذه مکه قد القت الیکم افلاذکبدها-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 617.

ج: دو نفر مأموریت پیدا کردند که وارد دهکده «بدر» شوند، و اطلاعاتی از کاروان به عمل آورند. آنها در کنار تلّی نزدیک به آب پیاده شدند، و وانمود کردند که تشنه هستند و آمده اند آب بخورند. اتفاقاً در کنار چاه، دو نفر زن با یکدیگر سخن می گفتند. یکی به دیگری می گفت که: چرا قرض خود را نمی پردازی، می دانی که من نیز نیازمندم؟ دیگری در پاسخ وی گفت: که فردا یا پس فردا کاروان می رسد، و من برای کاروان کار می کنم، سپس بدهی خود را ادا می نمایم. «مجدی بن عمرو»، که در نزدیکی این دو نفر زن بود، گفتار بدهکار را تصدیق کرد و آن دو زن را از هم جدا نمود.

هر دو سوار از استماع این خبر خوشحال شدند، با رعایت قاعده «استتار»، خود را به فرماندهی کل قوای اسلام رساندند، و پیامبرصلی الله علیه و آله را از آنچه شنیده بودند آگاه ساختند. اکنون که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله با کسب این اطلاعات از ورود کاروان و موقعیت قریش کاملًا آگاه شده است؛ لازم است، به مقدمات کار بپردازند.

چگونه ابوسفیان گریخت

ابوسفیان سرپرست کاروان که موقع رفتن مورد تعرض دسته ای از مسلمانان واقع شده بود؛ به خوبی می دانست که هنگام بازگشت به طور قطع از طرف مسلمانان مورد تعرض قرار خواهد گرفت. از این نظر، وقتی که کاروان به منطقه نفوذ اسلام رسید؛ او کاروان را در نقطه ای استراحت داد و خود برای کسب اطلاعات وارد دهکده «بدر» شد. «مجدی بن عمرو» را در آنجا ملاقات کرد و از او پرسید که: آیا در این اطراف کسانی را دیده است که به آنها بدگمان باشد؟ وی گفت چیزی که باعث بدگمانی من گردد، ندیده ام. فقط دو شترسواری را دیدم که شتران خود را روی تلی خوابانیدند و پائین آمدند آب خوردند و رفتند. ابوسفیان روی تل آمد چند پشکل از شتر آنها را شکافت، از هسته خرمائی که در میان پشکل بود، آنها را شناخت و یقین کرد که آنها اهل مدینه هستند.

فوراً به سوی کاروان برگشت و مسیر کاروان را عوض کرد، و دو منزل را یکی کرده کاروان را از منطقه نفوذ اسلام بیرون برد. همچنین، شخصی

[شماره صفحه واقعی : 230]

ص: 5221

را مأمور کرد که به قریش اطلاع دهد که کاروان از دستبرد مسلمانان جان به سلامت برد، و آنان نیز از راهی که آمده اند برگردند و کار محمد را به خود عرب واگذار کنند.

مسلمانان از نجات کاروان آگاه شدند

خبر گریختن کاروان در میان مسلمانان انتشار یافت. گروهی که چشم طمع به کالاهای بازرگانی دوخته بودند، از این پیش آمد ناراحت شدند. خداوند برای تحکیم قلوب آنها این آیه را نازل کرد:

«بیاد آورید موقعی را که خداوند یکی از دو طایفه را به شما نوید می داد، و شما خواهان گروهی بی عظمت (کاروان) بازرگانی بودید. خداوند می خواهد حق را در روی زمین پایدار نگاه دارد، و ریشه کافران را قطع کند». «(1)»

اختلاف نظر میان قریش

وقتی نماینده ابوسفیان پیام وی را به سران جمعیت ابلاغ کرد، دودستگی عجیبی میان آنان پدید آمد.

قبیله «بنی زهره» و «اخنس بن شریق» با هم پیمانان خود از راهی که آمده بودند بازگشتند. زیرا می گفتند غرض ما حفظ کالاهای بزرگ «بنی زهره» بود و آن نیز عملی گردید. «طالب»، فرزند ابوطالب هم که به اجبار قریش از مکه بیرون آمده بود، بر اثر یک مشاجره لفظی که می گفتند قلوب شما بنی هاشم با «محمد» است، از راهی که آمده بود بازگشت.

ابوجهل برخلاف نظر ابوسفیان اصرار ورزید که ما باید به منطقه «بدر» برویم و در آنجا سه روز بمانیم و شترانی را بکشیم و شراب بخوریم و زنان رامشگر برای ما آواز بخوانند،صیت قدرت و توانائی ما به گوش عرب برسد و تا ابد از ما حساب ببرند.

[شماره صفحه واقعی : 231]

ص: 5222


1- « وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَهِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ»« سوره انفال/ 7».

سخنان فریبنده ابوجهل، قریش را بر آن داشت که از آن نقطه حرکت کنند و در نقطه مرتفعی از بیابان، پشت تپه ای فرود آیند. باران شدیدی بارید که راه رفتن را برای قریش سخت کرد و آنان را از پیشروی بازداشت.

اما باران در منطقه سرازیری بیابان (العُدوهالدنیا) که رسول گرامیصلی الله علیه و آله در آنجا تمرکز داشت اثر سوئی نگذاشت.

«بدر» منطقه وسیعی است که نقطه جنوبی آن بلند (العُدوهالقصوی) و منطقه شمالی آن پست و سرازیر (العُدوهالدنیا) می باشد. در این دشت وسیع آب های مختلفی به وسیله چاه هائی که در آن حفر شده بود، وجود داشت، و پیوسته بارانداز کاروان ها بود.

«حباب بن منذر»، که یکی از افسران کارآزموده جنگی بود به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گفت: آیا به فرمان خدا در اینجا فرود آمدید، یا اینکه اینجا را برای نبرد مناسب دیدید؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: دستور خاصی در این قسمت وارد نشده است و اگر نقطه مناسب تری در نظر شما باشد بگویید. چنان که مصالح جنگی اقتضا کند تغییر مکان می دهیم.

«حباب» گفت: مصلحت این است که در کنار آبی که به دشمن نزدیک است فرود آییم؛ سپس کنار آن حوضی بسازیم که برای خود و چهارپایان همیشه آب در اختیار داشته باشیم. حضرت نظر افسر خود را پسندید و فرمان حرکت داد. این جریان به خوبی می رساند که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله در امور اجتماعی به مشورت و رعایت افکار عمومی فوق العاده اهمیت می داد. «(1)»

«عریش» یا برج فرماندهی

سعد معاذ، به پیامبرصلی الله علیه و آله عرض کرد بهتر است برای شما سایبانی روی تپه بلندی بسازیم که سرتاسر میدان نبرد چشم انداز آن باشد، و به وسیله پاسدارانی مراقبت گردد، و فرمان فرمانده کل قوا وسیله افراد خاصی به فرماندهان جزء برسد.

[شماره صفحه واقعی : 232]

ص: 5223


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 620؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 144.

بالاتر از همه این که: اگر ارتش اسلام در این نبرد پیروز گردند چه بهتر و اگر در این نبرد شکست خوردند و کشته شدند، شما ای پیامبر به وسیله شتران تندرو، همراه پاسداران برج فرماندهی، با انجام دادن یک رشته عملیات «تأخیری» که دشمن را از پیشروی بازدارد خود را به مدینه برسانید. در آنجا مسلمانان زیادی هستند که از وضع ما بی اطلاعند و اگر از اوضاع آگاه گردند از شما کاملًا حمایت می کنند، و به پیمانی که با تو بسته اند تا آخرین لحظه زندگی عمل خواهند نمود.

پیامبرصلی الله علیه و آله در حق «سعد معاذ» دعا فرمود و دستور داد که پناهگاهی روی تپه ای که مشرف به میدان باشد بسازند و مقر فرماندهی را به آنجا انتقال دهند.

حرکت قریش

بامدادان، روز هفدهم رمضان سال دوم هجرت، قریش از پشت تپه ریگ به دشت «بدر» سرازیر شدند.

هنگامی که چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به قریش افتاد، رو به آسمان کرد و گفت: خدایا، قریش با کبر و اعجاب به جنگ تو و تکذیب رسول تو برخاسته است، پروردگارا کمکی را که به من فرموده ای، محقق نما و آنان را از امروز هلاک ساز. «(1)»

شورای قریش

نیروهای قریش در نقطه ای از بدر متمرکز شدند، ولی از قدرت مسلمانان و تعداد آنها آگاه نبودند. برای تحصیل آمار سربازان اسلام، «عمیر بن وهب» را که مردی دلاور و در تخمین زدن جمعیت ماهر بود مأمور کردند که شماره یاران محمدصلی الله علیه و آله را به دست آورد. او با اسب خود در اطراف اردوگاه سربازان اسلام گردش کرد و بازگشت، و گزارش داد شماره مسلمانان در حدود سیصد نفر است. ولی گفت: لازم است با یک گردش دیگر ببینم که آیا در پشت سر،

[شماره صفحه واقعی : 233]

ص: 5224


1- اللهم هذه قریش قد اقبلت بخیلائها تحادک و تکذب رسولک الخ.

کمینگاه، یا نیروی امدادی دارند یا نه؟

او سرتاسر بیابان را گردش کرد. بالا و پائین را زیر پا نهاد. خبر مهیب و وحشت آوری آورد، او گفت مسلمانان کمین و پناهگاهی ندارند ولی شترانی را دیدم که برای شما از مدینه، مرگ را سوغات آورده اند. سپس افزود:

گروهی را دیدم که جز شمشیرهای خود پناهگاهی ندارند. تا هر یک از آنها یک نفر از شما را نکشند کشته نخواهند شد. هرگاه به تعداد خودشان از شما کشتند دیگر زندگی چه سودی خواهد داشت؟ تصمیم نهائی را خود بگیرید. «(1)» «واقدی» و مرحوم «مجلسی»، جمله دیگری را نیز نقل فرموده اند و آن اینکه: نمی بینید که خاموشند و حرف نمی زنند و تصمیم و اراده از قیافه آن ها می بارد، همچون افعی های کشنده زبان های خود را در اطراف دهان گردش می دهند؟ «(2)»

دودستگی در میان قریش

سخنان این سرباز دلاور، غوغائی میان قریش بر پا نمود. ترس و لرز سراسر ارتش دشمن را فراگرفت.

«حکیم بن حزام»، پیش «عُتبَه» رفت و گفت: عتبه! تو سرور قریش هستی. قریش برای حفظ کالاهای بازرگانی خود، از مکه بیرون آمده بودند. اکنون که موفقیت کامل به دست آورده اند، دیگر مطلبی وجود ندارد، جز خونبهای «حضرمی» و قیمت اموال که به وسیله سربازان اسلام در چندی پیش مورد دستبرد واقع شده است. شما خونبهای او را از طرف خود بپردازید و از جنگ با «محمد»صرف نظر کنید. سخنان حکیم در عُتبه تأثیر غریبی گذارد. او برخاست و در میان مردم خطابه جذابی خواند و گفت: مردم! شما کار «محمد» را به عرب واگذار کنید.

هرگاه عرب موفق شد که بساط آئین او را به هم زند و اساس قدرت او را درهم ریزد؛ ما نیز از این ناحیه آسوده

[شماره صفحه واقعی : 234]

ص: 5225


1- . قوم لیس معهم منعه ولا ملجأ الا سیوفُهم واللَّه ماأری ان یُقتل رجل منهم حتی یَقتُلَ رجلًا منکم فاذا اصابوا منکم اعدادهم فما خیرالعیش بعد ذلک فراوا رأیکم-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 622.
2- اما ترونهم خُرّساً لا یَتکلمونَ یَتلَمظونَ تُلمُظَ الافاعی-« مغازی»، ج 1/ 62 و« بحار»، ج 19/ 234.

می شویم. و اگر «محمد» در این راه موفق گردید از او برای ما شرّی نخواهد رسید. زیرا ما در اوج قدرت از جنگ با اوصرفنظر کرده ایم، بهتر است که از این راهی که آمده ایم برگردیم.

حکیم، نظر عُتبه را به ابوجهل رسانید، و دید که او مشغول پوشیدن زره است. وی از شنیدن گفتار عتبه فوق العاده ناراحت شد. شخصی را پیش برادر عمرو خضرمی، به نام «عامر حضرمی» فرستاد و پیغام داد، هم پیمان تو یعنی عتبه، مردم را از گرفتن خون برادرت باز می دارد تو خون برادرت را با چشم خود می بینی. برخیز در میان قریش پیمانی را که با برادرت بسته اند به یاد آنها بیاور و برای مرگ برادرت نوحه سرائی کن.

«ابوعامر» برخاست سر را برهنه کرد، استغاثه کنان می گفت: واعَمراه واعَمراه.

نوحه و گریه «ابوعامر»، خون غیرت را در عروق قریش به گردش درآورد. آنان را مصمم بر نبرد نمود، و نظریه کناره گیری «عُتبه» فراموش شد.

ولی همین عُتبه، که طرفدار کناره گیری بود تحت تأثیر احساسات زودگذر جمعیت قرار گرفت. بلافاصله برخاست و لباس جنگ بر تن کرد و خود را آماده نبرد ساخت.

نور خرد و فروغ عقل، گاهی بر اثر هجوم احساسات و شور و هیجان های بی اساس، به خاموشی می گراید و از روشن کردن آینده زندگی بازمی ایستد. مردی که طرفدارصلح وصفا بود و به همزیستی مسالمت آمیز دعوت می نمود، طوری احساساتی شد که پیشقدم در میدان نبرد گردید. «(1)»

چیزی که جنگ را قطعی ساخت

«اسود مخزومی»، مرد تندخویی بود. چشمش به حوضی افتاد که مسلمانان ساخته بودند. پیمان بست که یکی از این سه کار را انجام دهد: یا از آب حوض

[شماره صفحه واقعی : 235]

ص: 5226


1- .« سیره ابن هشام»، ج 1/ 623؛« بحارالانوار»، ج 19/ 224.

بنوشد، یا آن را ویران کند، و یا کشته شود. او ازصفوف مشرکان بیرون آمد و در نزدیکی حوض، با افسر رشید اسلام، حمزه روبرو گردید. نبرد میان آن دو درگرفت، حمزه با یک ضربت پای او را از ساق جدا کرد. او برای اینکه به پیمان خود عمل کند خود را کنار حوض کشید تا از آب حوض بنوشد. حمزه، با زدن ضربت دیگری او را در میان آب کشت.

این پیش آمد مسأله جنگ را قطعی ساخت. زیرا هیچ چیزی برای تحریک یک جمعیت، بالاتر از خونریزی نیست. گروهی که بغض و کینه گلوی آنها را می فشرد و دنبال بهانه می گشتند، اکنون بهترین بهانه به دست آنها افتاده، دیگر خود را ملزم به جنگ می بینند. «(1)»

جنگ های تن به تن

رسم دیرینه عرب، در آغاز جنگ، نبردهای تن به تن بود. سپس حمله عمومی آغاز می شد.

پس از کشته شدن اسود مخزومی، سه نفر از دلاوران قریش، ازصفوف قریش بیرون آمدند و مبارز طلبیدند. این سه نفر عبارت بودند از: «عُتبه»، و برادر او «شَیبَه»، فرزندان «ربیعه» و فرزند عتبه «ولید». هر سه نفر در حالی که غرق در سلاح بودند، در وسط میدان غرش کنان اسب دوانیده هماورد طلبیدند. سه جوان رشید از جوانان انصار، به نام های: «عوف» «معوذ» «عبداللَّه رواحه»، برای نبرد آنان از اردوگاه مسلمانان به سوی میدان آمدند. وقتی «عتبه» شناخت که آنان از جوانان مدینه هستند، گفت مابا شما کاری نداریم.

سپس یک نفر داد زد: محمد! کسانی از اقوام ما که همشأن ما هستند، آنها را به سوی ما بفرست «(2)» پیامبرصلی الله علیه و آله رو کرد به «عبیده» و «حمزه» و «علی علیه السلام»، فرمود: برخیزید. سه افسر دلاور سر وصورت خود را پوشانیده روانه رزمگاه شدند. هر سه نفر خود را معرفی کردند. «عتبه»، هر سه نفر را برای مبارزه پذیرفت و گفت

[شماره صفحه واقعی : 236]

ص: 5227


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 149.
2- یا محمد اخرج الینا اکفاءنا من قومنا.

همشأن ما شما هستید.

برخی می گویند در این نبرد هر یک از رزمندگان به دنبال همسالان خود رفت و جوان ترین آنان علی علیه السلام با ولید دایی معاویه، و متوسطترین آنان حمزه با عتبه جد مادری معاویه، و عبیده که پیرترین آنان بود با شیبه که مسن ترین آنان بود شروع به نبرد کردند. ولی ابن هشام می گوید هماورد «حمزه»، «شیبه» و طرف نبرد «عبیده»، «عتبه» بوده است. اکنون ببینیم که کدام یک از این دو نظرصحیح است؟ با در نظر گرفتن دو مطلب، حقیقت روشن می گردد.

1- مورخان می نویسند: علی و حمزه رزمنده مقابل خود را در همان لحظه نخست به خاک افکندند. سپس هر دو پس از کشتن رقیبان خود به کمک «عبیده» شتافتند و طرف نبرد او را کشتند. «(1)» 2- امیرمؤمنان در نامه ای که به معاویه می نویسد چنین یادآوری می کند: «وَ عِنْدِی السَّیْفُ الَّذِی أَعْضَضْتُهُ بِجَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ فِی مَقَامٍ وَاحِدٍ ...»؛ شمشیری که من آن را در یک روز بر جد تو (عتبه پدر هنده، مادر معاویه) و دائی تو (ولید فرزند عتبه) و بردارت (حنظله) فرود آوردم در نزد من است. یعنی هم اکنون نیز با آن نیرو و قدرت مجهز هستم. «(2)» از این نامه به خوبی استفاده می شود که حضرت، در کشتن جدّ معاویه دست داشته است. از طرف دیگر که حمزه و علی علیه السلام، هرکدام طرف مقابل خود را بدون درنگ به هلاکت رسانیده اند.

هر گاه طرف حمزه «عتبه»، جد معاویه باشد؛ دیگر حضرت نمی تواند بفرماید: ای معاویه جد تو (عتبه) زیر ضربات شمشیر من از پای درآمد. به ناچار باید گفت طرف نبرد حمزه «شیبه» بود و هماورد «عبیده» «عتبه» بوده است که حمزه و علی پس از کشتن مبارزان خود، به سوی عتبه رفتند و او را با شمشیر از پای درآوردند.

[شماره صفحه واقعی : 237]

ص: 5228


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 148؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 625.
2- .« نهج البلاغه»، نامه 64.
حمله عمومی آغاز می گردد:

کشته شدن دلاوران قریش، سبب شد که حمله عمومی آغاز گردد. حمله های دسته جمعی قریش شروع شد، پیامبرصلی الله علیه و آله از همان مقر فرماندهی دستور داد، که از حمله خودداری نمایند و با تیراندازی، از پیشروی دشمن جلوگیری کنند.

سپس از برج فرماندهی پائین آمد و با چوب دستیصفوف سربازان خود را منظم کرد، در این لحظه، «سواد بن عزیّه» ازصف، جلوتر ایستاده بود. پیامبرصلی الله علیه و آله با چوب تعلیمی، روی شکم او زد و فرمود: ازصف سربازان جلوتر نایست. «(1)» در این وقت سواد گفت: این ضربتی که بر من وارد آمد ضربت ناحقی بود و من خواهان قصاص آن هستم. پیامبرصلی الله علیه و آله فوراً پیراهن خود را بالا برد و گفت: قصاص کن. چشم همه سربازان به عکس العمل کردار پیامبرصلی الله علیه و آله است. «سواد»، سینه پیامبرصلی الله علیه و آله را بوسید و دست در گردن او افکند و گفت منظور این بود که در آخرین لحظات زندگی سینه شما را ببوسم.

سپس حضرت به مقر فرماندهی برگشت و با قلبی لبریز از ایمان رو به درگاه خداوند کرده و گفت:

بار پروردگارا! اگر این گروه امروز هلاک شوند، دیگر کسی تو را در روی زمین پرستش نخواهد نمود. «(2)» خصوصیات حمله عمومی در تواریخ اسلام تا حدی ضبط گردیده است، ولی این مطلب مسلم است که پیامبرصلی الله علیه و آله گاهی از مقر فرماندهی پایین می آمد، و مسلمانان را برای نبرد در راه خدا و حمله به دشمن تحریک و تحریض می نمود. یکبار در میان مسلمانان باصدای بلند فرمود:

به خدائی که جان محمد در دست اوست، هرکس امروز با بردباری نبرد کند، و نبرد او برای خدا باشد و در این راه کشته شود، خدا او را وارد بهشت می کند. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 238]

ص: 5229


1- استو یا سواد-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 626.
2- اللهم ان تُهلَک هذه العصابهُ الیوم لا تعبد-« تاریخ طبری»، ج 2/ 149.
3- والذی نفس محمد بیده، لایقاتلهم الیوم رجُل فَیُقتَلُ صابراً محتسباً مُقبلًا غَیر مدبر الا ادخله اللَّه الجنّه.

سخنان فرمانده کل قوا، آنچنان تأثیر می کرد که برخی برای این که زودتر شهید شوند، زره از تن کنده و مشغول جنگ می شدند. «عمیر حمام»، از رسول خدا پرسید فاصله من تا بهشت چیست؟ فرمود: نبرد با سران کفر، وی چند عدد خرمائی که در دست داشت به دور ریخت و مشغول نبرد گشت. سپس پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله مشتی خاک برداشت و به سوی قریش ریخت و فرمود:

روهای شما دگرگون باد! «(1)» سپس دستور حمله عمومی داد. چیزی نگذشت که آثار پیروزی در ناحیه مسلمانان نمایان گردید. دشمن کاملًا مرعوب گشته و پا به فرار گذارد. سربازان اسلام که از روی ایمان نبرد می کردند و می دانستند که کشتن و کشته شدن هر دو سعادت است، از هیچ عاملی نمی ترسیدند و چیزی از پیشروی آنها جلوگیری نمی کرد.

رعایت حقوق

رعایت حقوق دو طایفه لازم بود: یکی دسته ای که در مکه به مسلمانان نیکی کرده و آنها را حمایت نموده بودند. مانند ابی البختری، که در شکستن محاصره اقتصادی کمک به سزائی برای مسلمانان کرده بود؛ دسته دیگر کسانی که به اجبار از مکه بیرون آمده بودند، و ازصمیم قلب خواهان اسلام و پیامبرصلی الله علیه و آله بودند. مانند اکثر بنی هاشم، مثلِ «عباس» عموی پیامبر.

از آنجا که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، پیامبر رحمت و مرحمت بود، دستور مؤکد داد از ریختن خون این دو دسته جلوگیری به عمل آید.

امیّه بن خلف کشته می شود

امیه بن خلف و پسر او به وسیله «عبدالرحمان بن عوف» دستگیر شده بودند. از آنجا که میان او و عبدالرحمان، رشته دوستی برقرار بود، عبدالرحمان می خواست آنها را زنده از میدانِ جنگ بیرون ببرد، تا جزء اسیران محسوب شوند.

[شماره صفحه واقعی : 239]

ص: 5230


1- شاهت الوجوه-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 628.

بلال حبشی، در گذشته غلام امیه بود. از آنجا که بلال، در دوران بردگی مسلمان شده بود، مورد شکنجه امیّه قرار گرفته بود. وی بلال را در روزهای داغ روی ریگ های تفتیده می خوابانید، و سنگ بزرگی روی سینه او می گذاشت، تا او را از آئین یکتاپرستی بازگرداند. با این وضع، بلال در همان حال می گفت: «احد» «احد». غلام حبشی با این شکنجه ها به سر می برد، تا این که یکی از مسلمانان او را خرید و آزاد کرد.

در جنگ بدر، چشم بلال به امیّه افتاد. دید عبدالرحمان از امیه طرفداری می کند، در میان مسلمانان فریاد کشید:

ای یاران خدا! «امیه» از سران کفر است، «(1)» نباید او را زنده گذاشت. مسلمانان از هر طرف وی را احاطه کردند و به زندگی او و پسرش خاتمه دادند.

پیامبرصلی الله علیه و آله دستور فرموده بود، «ابوالبختری»، که در محاصره اقتصادی به بنی هاشم کمک کرده بود کشته نشود. «(2)» اتفاقاً مردی به نام «مجذر» او را دستگیر کرد و کوشش می کرد که او را زنده به حضور رسول خدا بیاورد، ولی او نیز کشته شد.

میزان خسارات و تلفات

در این نبرد، چهارده نفر از مسلمانان و هفتاد نفر از قریش کشته شدند، و هفتاد نفر اسیر گشتند؛ که از سران آنها: نضر بن حارث، عقبه بن ابی معیط، ابوغره، سهیل بن عمرو، عباس و ابوالعاص بود. «(3)» شهدای بدر، در گوشه رزمگاه به خاک سپرده شدند. اکنون نیز قبور آنها باقی است. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد، کشته های قریش را جمع آوری کنند، و در میان چاهی بریزند. هنگامی که بدن «عقبه» را به سوی چاه می کشیدند، چشم فرزند او «ابوحذیفه» به پیکر پدر افتاد، رنگ از چهره او پرید. پیامبرصلی الله علیه و آله متوجه شد و

[شماره صفحه واقعی : 240]

ص: 5231


1- یاانصاراللَّه!« امیه بن خلف» رأس الکفر-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 632.
2- .« طبقات»، ج 2/ 23.
3- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 706- 708؛« مغازی واقدی»، ج 1/ 138- 173.

فرمود: آیا تردیدی برای شما رخ داده است؟ عرض کرد، نه ولی من در پدرم دانش و فضل و بردباری سراغ داشتم. تصور می کردم که این عوامل او را به اسلام رهبری می کند. اکنون دیدم آنچه من تصور می کردم خطا بوده است.

شما از آنان شنواتر نیستید

جنگ بدر به آخر رسید، و قریش با دادن هفتاد کشته و هفتاد اسیر پا به فرار نهادند. پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، دستور داد کشته های مشرکان را در چاهی بریزند. وقتی اجساد آنان در میان چاه قرار گرفت، پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله آنان را یک یک به نامصدا زد و گفت: عتبه، شیبه، امیّه، ابوجهل و ... آیا آنچه را که پروردگار شما وعده داده بود، حق و پابرجا یافتید؟ من آنچه را که پروردگارم وعده داده بود حق و حقیقت یافتم. در این موقع، گروهی از مسلمانان به پیامبرصلی الله علیه و آله گفتند: آیا کسانی را که مرده اندصدا می زنید؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: شماها از آنان شنواتر نیستید آنان قدرت بر جواب ندارند.

ابن هشام می گوید پیامبرصلی الله علیه و آله در آن لحظه نیز چنین سخن گفت:

چه بستگان بدی برای پیامبر بودید. مرا تکذیب کردید، و دیگران مرا تصدیق نمودند. مرا از زادگاهم بیرون کردید، مردم دیگر مرا جای دادند. با من به جنگ برخاستید و دیگران مرا کمک کردند. آیا آنچه را که پروردگار وعده کرده بود حق و پابرجا یافتید؟

شعر به مطلب رنگ ابدیت می دهد:

این مطلب از نظر تاریخ وحدت اسلامی مسلم است. محدثان و مورخان و شیعه و سنی همگی آن را نقل کرده اند، که در پاورقی به بعضی از مدارک اشاره می کنیم:

حسان بن ثابت، شاعر عصر رسالت در بیشتر وقایع اسلامی شعر می گفت. او از طریق بیان شعر، به اسلام و مسلمانان کمک می کرد. خوشبختانه دیوان او نیز چاپ شده است. وی درباره واقعه بدر، قصیده ای دارد و در ضمن آن به این حقیقت اشاره می کند و می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 241]

ص: 5232

ینادیهم رسول اللَّه لما قذفناهم کباب فی القلیب

أ لم تجدوا کلامی کان حقّاً و أمراللَّه یأخذ بالقلوب

فما نطقوا و لو نطقوا لقالواصدقت و کنت ذا رأی مُصیب

هنگامی که آنان را دسته جمعی در چاه ریختیم، پیامبرصلی الله علیه و آله به آنان گفت آیا کلام مرا حق نیافتید و فرمان خدا قلوب و دل ها را می گیرد ولی آنان سخن نگفتند. اگر قدرت سخن داشتند، چنین پاسخ می دادند: راست گفتی و نظر توصائب بود.

هیچ جمله ای نمی تواندصریح تر از این باشد که پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: شما از آنان شنواتر نیستید، آنان قدرت بر پاسخ ندارند: «مَا أنتُم بِأَسمَعَ مِنهُم» هیچ بیانی نمی تواند گویاتر از این باشد که پیامبرصلی الله علیه و آله آنان را یک یک به نام های خودشانصدا بزند و با آنان بسان دوران زندگیشان سخن بگوید.

هیچ مسلمانی حق ندارد که یک چنین تاریخ مسلّم اسلامی را، به خاطر یک پیش داوری غلط انکار کند و بگوید: چون با عقل قاصر مادی من سازگار نیست، پسصحیح نیست. ما در اینجا، متن قسمتی از این مکالمه را نقل می کنیم تا افرادی که کاملًا به زبان عربی آشنائی دارند ببینند که عبارت پیامبرصلی الله علیه و آله در این قسمت چقدر گویا و روشن است. «(1)»

پس از جنگ بدر

بسیاری از تاریخ نویسان اسلامی عقیده دارند که جنگ های تن به تن و حمله های دسته جمعی در غزوه «بدر» تا ظهر ادامه داشت و آتش جنگ با فرار قریش و اسیر گشتن عده ای از آنها هنگام زوال خاموش گردید، و پیامبرصلی الله علیه و آله پس از

[شماره صفحه واقعی : 242]

ص: 5233


1- سخن گفتن پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله با سران شرک که اجساد آنان در چاهی ریخته شده بود از مسلّمات تاریخ و حدیث است. از میان محدّثان، گروهی آن را نقل کرده اند که به برخی اشاره می کنیم: « صحیح بخاری»، ج 5، درسرگذشت جنگ بدر ص 97، 98، 110؛« صحیح مسلم»، ج 4، کتاب« جنت»، ص 77؛« سنن نسائی»، ج 4/ 89 و 90؛« مسند امام احمد»، ج 2/ 131؛« سیره ابن هشام»، ج 1/ 639؛« مغازی واقدی»، ج 1، غزوه بدر« بحارالانوار»، ج 19/ 346.

دفن اجساد شهدا، نماز عصر را در آنجا گزارد و پیش از غروب آفتاب از بیابان بدر بیرون آمد.

در این هنگام، پیامبرصلی الله علیه و آله، با نخستین اختلاف یاران خود، در نحوه تقسیم غنیمت روبرو گردید. هر دسته ای، خود را سزاوارتر می دانست.

پاسداران برج فرماندهی کل قوا، مدعی بودند که حفاظت جان پیامبرصلی الله علیه و آله با ما بوده، چه عملی بالاتر از این است؟! گردآورندگان غنیمت نیز، خود را بر دیگران مقدم می داشتند. ولی گروهی که دشمن را تا آخرین لحظه امکان، تعقیب کرده بودند و برای دسته اول، امکان جمع آوری غنائم را پدید آورده بودند، خود را مستحق تر از دیگران می دانستند.

هیچ عاملی برای یک ارتش بدتر از این نیست، که میان واحدهای یک سپاه اختلاف و دودستگی ایجاد شود. پیامبرصلی الله علیه و آله برای سرکوب کردن آمال مادی، و خاموش کردن سر وصدا تمام غنائم را به «عبداللَّه کعب» سپرد و عده ای را مأمور کرد که او را در حمل و نقل و نگهداری غنیمت کمک کنند تا در این باره چاره و راه حلی پیدا نماید.

قانون عدل و انصاف ایجاب می کرد، که همه ارتش در آن سهیم باشند. زیرا همه در جنگ نقش و مسؤلیت داشتند، و هیچ واحدی بدون فعالیت واحدهای دیگر نمی توانست پیشرفت کند. از این نظر، پیامبرصلی الله علیه و آله در میان راه غنیمت ها را به طور مساوی تقسیم کرد، و برای کسانی که از مسلمانان کشته شده بودند، سهمی جدا کرد و به بازماندگان آنها پرداخت.

عمل پیامبر (تقسیم غنائم میان سربازان اسلام به طور مساوات)، خشم سعد وقاص را برانگیخت. او به پیامبرصلی الله علیه و آله چنین گفت: آیا مرا که از اشراف بنی زهره ام، با این آبکش ها و باغبان های یثرب، یکسان می بینید؟

پیامبرصلی الله علیه و آله از شنیدن این سخن سخت آزرده گردید و فرمود: هدف من از این جنگ، حمایت از بیچارگان در برابر زورمندان است. من برای این برانگیخته شده ام که تمام تبعیضات و امتیازات موهوم را ریشه کن سازم، و تساوی در برابر حقوق را در میان مردم جایگزین آن نمایم.

[شماره صفحه واقعی : 243]

ص: 5234

یک پنجم غنیمت، به تصریح آیه خمس «(1)» متعلق به خدا و رسول او و خویشان و یتیمان و بینوایان و مسافران وامانده از اهل بیت است. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله در این نبرد خمس غنیمت را نیز میان ارتش تقسیم کرد. ممکن است آیه خمس، تا آن روز نازل نگردیده و یا پیامبرصلی الله علیه و آله روی اختیاراتی که دارد؛ برای تکثیر سهام مجاهدان، از برداشت خمسصرف نظر کرده بود.

کشته شدن دو اسیر در راه

در یکی از منازل، اسیران را از برابر پیامبرصلی الله علیه و آله عبور دادند. در تنگه «صفراء»، نضر بن حارث که از دشمنان سرسخت مسلمانان بود اعدام گردید و در «عرق الظبیه»، عقبه بن ابی معیط به فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله کشته شد. «(2)» اکنون این پرسش پیش می آید با اینکه دستور اسلام درباره اسیران جنگی این است که اسیران، برده مسلمانان و مجاهدان اند، و به قیمت های مناسبی در بازار فروخته می شوند؛ چرا پیامبرصلی الله علیه و آله درباره این دو نفر تبعیض قائل شد؟ پیامبری که درباره اسیران «بدر»، خطاب به مسلمانان کرد و چنین گفت: درباره اسیران نیکی کنید «(3)»، چطور درباره این ها چنین تصمیم گرفت؟!

«ابوعزیز»، پرچمدار قریش در جنگ بدر می گوید: از روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله، سفارش اسیران را کرد، ما در میان آنها خیلی محترم بودیم. آنها تا ما را سیر نمی کردند، خود دست به غذا نمی زدند.

با این مقدمات کشتن این دو اسیر روی مصالح عمومی اسلامی بوده، نه به منظور انتقام جوئی. زیرا آنان از سران کفر و طراح نقشه های ضد اسلامی بودند و تحریکات قبائل به دست آنان انجام شده بود. چه بسا پیامبرصلی الله علیه و آله اطمینان داشت که اگر آنان آزاد شوند؛ باز به کارهای خطرناکی دست خواهند زد.

[شماره صفحه واقعی : 244]

ص: 5235


1- سوره انفال/ 41.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 645.
3- استوصوا بالاساری خیراً-« سیره ابن هشام»، ج 1/ 645.
اعزامی های پیامبر به مدینه

«عبداللَّه رواحه» و «زید حارثه»، از طرف پیامبرصلی الله علیه و آله مأمور شدند که هر چه زودتر خود را به مدینه برسانند، و به مسلمانان بشارت دهند که اسلام پیروز گردید و سران کفر از قبیل عتبه، شیبه، ابوجهل، زمعه، ابوالبختری، امیه، نبیه، و منبه و ... کشته شدند. افراد اعزامی هنگامی وارد مدینه شدند که مسلمانان از دفن دختر پیامبرصلی الله علیه و آله، همسر عثمان برمی گشتند. در این حال، سرور پیروزی جنگ با اندوه مرگ دختر پیامبرصلی الله علیه و آله آمیخته شد. به همین نسبت، وحشت و اضطراب مشرکان و یهودیان و منافقان را احاطه کرد. زیرا آنان هرگز باور نمی کردند که چنین پیروزی نصیب مسلمانان گردد، و کوشش می کردند که بگویند این خبر دروغ است. ولی با ورود نیروهای اسلام و اسیران قریش مطلب مسلّم گردید. «(1)»

مکیان از کشته شدن سران خود آگاه می شوند

«حیسمانِ» خزاعی، نخستین کسی بود که وارد مکه گردید، و مردم را از حوادث خونین بدر و کشته شدن سران قریش آگاه ساخت. «ابورافع»، که در آن روزها غلام عباس بود، و بعدها از یاران رسولخداصلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام گردید؛ می گوید: آن روزها نور اسلام، خانه عباس را روشن کرده بود. عباس و همسر او «امُ الفضل» و من اسلام پذیرفته بودیم، ولی از ترس محیط، ایمان خود را پنهان می داشتیم. هنگامی که خبر مرگ دشمنان اسلام در مکه منتشر شد، ما فوق العاده خوشحال شدیم. ولی قریش و هواداران آنها سخت مضطرب و ناراحت شدند. «ابولهب»، که در این جنگ شرکت نکرده، و کسی را به جای خود فرستاده بود، در کنار چاه زمزم نشسته بود. ناگهان مردم خبر آوردند که «ابوسفیان حرث» وارد شد. «ابولهب» گفت به او بگویید هر چه زودتر با من ملاقات کند. او آمد و در کنار «ابولهب» نشست، و جریان بدر را خوب تشریح کرد. اضطراب و ترس بسان صاعقه، آتشی در جان او افکند. پس از هفت روز

[شماره صفحه واقعی : 245]

ص: 5236


1- در این مورد، به بحث های تفسیری نگارنده، پیرامون« منافقان در قرآن و تاریخ اسلام» مراجعه بفرمایید. این مباحث در جلد چهارم تفسیر موضوعی« منشور جاوید»، مشروحاً آمده است.

که در کوره تب می سوخت با بیماری مخصوصی جان سپرد.

داستان شرکت عباس عموی پیامبرصلی الله علیه و آله، در غزوه بدر، از مشکلات تاریخ است. او از کسانی است که در این جنگ اسیر مسلمانان گردید. او از یک طرف در این نبرد شرکت می کند، از طرف دیگر در پیمان عقبه مردم مدینه را برای حمایت از پیامبرصلی الله علیه و آله دعوت می نماید. راه حل همان است که ابورافع، غلام او می گوید: او از کسانی بود، که مانند برادرش ابوطالب، به آیین توحید و رسالت برادرزاده اش ایمان قطعی داشت؛ ولی مصالح روز اقتضا می کرد که ایمان خود را پنهان بدارد و از این طریق پیامبرصلی الله علیه و آله را کمک کند و برادرزاده خود را از تدارکات و نقشه های شوم قریش آگاه سازد. چنان که در جنگ «احد» نیز این کار را انجام داد. او نخستین کسی بود که پیامبرصلی الله علیه و آله را از نقشه و حرکت قریش آگاه ساخت.

انتشار خبر مرگ هفتاد تن از عزیزان قریش، اکثر خانه های مکیان را داغدار ساخت، و هرگونه شور و نشاط را از میان آنان برچید. «(1)»

گریه و نوحه سرائی ممنوع گردید

ابوسفیان، برای اینکه قریش را در حالت خشم و غضب نگاه دارد، و پیوسته مردم برای گرفتن انتقام خون دلاوران قریش آماده باشند؛ دستور داد که احدی حق گریه و ناله ندارد، یا شاعری شعر بگوید. زیرا گریه و نوحه از حس انتقام می کاهد و باعث شماتت دشمنان می گردد. و برای تحریک مردم، اعلان کرد که هرگز با زنی نزدیکی نخواهد کرد، مگر اینکه انتقام کشته شدگان را از مسلمانان بگیرد.

«اسود مطلب»، بر اثر از دست دادن سه فرزند در آتش خشم و غضب می سوخت. ناگهان گریه و زاری زنی را شنید، خوشحال شد و تصور کرد که گریه بر کشته شدگان آزاد گردیده است. کسی را فرستاد تا از جریان تحقیق کند. که خبر آوردند علت گریه زن این است که شتر خود را گم کرده است و

[شماره صفحه واقعی : 246]

ص: 5237


1- « فهرست نجاشی»/ 5.

گریه بر شتر گمشده از نظر قانون «ابوسفیان» بی مانع می باشد. او بسیار متأثر شد و اشعاری سرود که ترجمه دو بیت آن را از نظر خوانندگان می گذرانیم:

«آیا او بر شتر گمشده خود اشک می ریزد، و شب ها برای از دست دادن شتر بیدار می ماند؛ نه، در این لحظه هرگز شایسته نیست که او بر شتر جوان خود بگرید بلکه لازم است بر کشتگانی گریه کند که حظ و عزت و عظمت با مرگ آنها از بین رفت». «(1)»

آخرین تصمیم درباره اسیران

در این جنگ اعلان شد که اسیران باسواد می توانند با تعلیم خواندن و نوشتن به ده نفر از اطفال آزاد شوند.

دیگران نیز با پرداخت مبلغی از چهار هزار درهم تا هزار درهم، آزاد می گردند، و افراد فقیر و نیازمند بدون پرداخت «فدیه» آزاد می شوند.

انتشار این خبر در مکه، باعث جنب و جوش نزدیکان اسیران گردید. بستگان هر اسیری مبلغی تهیه کرده و روانه مدینه گردیدند. و با پرداخت «فدیه» اسیر خود را آزاد می نمودند. هنگامی که «سهیل بن عمرو»، با پرداخت «فدیه» آزاد گردید؛ یک نفر از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله از حضرت درخواست کرد که اجازه دهد دندان های جلو او را بکشد تا سُهیل برضد اسلام سخنی نتواند بگوید. پیامبرصلی الله علیه و آله اجازه نداد و فرمود: این کار «مُثله» کردن است و در اسلام جایز نیست.

«ابی العاص»، داماد پیامبرصلی الله علیه و آله، شوهر زینب از مردان شریف و تجارت پیشه مکه بود. وی با دختر پیامبرصلی الله علیه و آله در زمان جاهلیت ازدواج نموده بود، و پس از بعثت، برخلاف همسر خود، به آئین اسلام نگروید، و در جنگ بدر شرکت داشت و اسیر گردید. همسر او زینب آن روز در مکه به سر می برد. برای آزادی شوهر خود گردن بندی را که مادرش «خدیجه»، در شب زفاف به او بخشیده بود، فرستاد.

[شماره صفحه واقعی : 247]

ص: 5238


1- اتبکی ان تضل لها بعیر و یمنعها من النوم السهود فلا تبکی علی بکر ولکن علی بدر تقاصرت الجدود « سیره ابن هشام»، ج 1/ 648.

ناگهان چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به گردن بند دختر خود زینب افتاد. سخت گریست. زیرا بیاد فداکاری های مادر وی، خدیجه افتاد که در سخت ترین لحظات او را یاری نموده و ثروت خود را در پیشبرد آئین توحید خرج کرده بود.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، برای حفظ احترام اموال مسلمانان، رو به یاران خود کرد و فرمود: این گردن بند متعلق به شما و اختیار آن با شما است. اگر مایل هستید گردن بند او را رد کنید، و ابی العاص را بدون پرداخت فدیه آزاد نمایید. یاران پیامبرصلی الله علیه و آله با پیشنهاد او موافقت کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله از ابوالعاص، پیمان گرفت که زینب را رها سازد و به مدینه بفرستد، او نیز به پیمان خود عمل کرد و خود نیز اسلام آورد. «(1)»

گفتار ابن ابی الحدید

وی می گوید: داستان زینب را برای استادم «ابوجعفر بصری علوی» خواندم. او آن را تصدیق کرد ولی افزود: آیا مقام فاطمه علیها السلام بالاتر از زینب نبود؟ آیا شایسته نبود که خلفا، قلب فاطمه علیها السلام را با پس دادن «فدک» به دست آورند؟! برفرض اینکه فدک مال مسلمانان بود.

می گوید من گفتم: فدک طبق روایتِ: «پیامبران چیزی به ارث نمی گذارند» «(2)»، از مال مسلمانان بود؛ چگونه ممکن است مال مسلمانان را به دختر پیامبرصلی الله علیه و آله بدهند؟

استاد گفت: مگر گردن بند زینب که برای آزادی ابوالعاص فرستاده شده بود، مال مسلمانان نبود؟!

می گوید: من گفتم: پیامبرصلی الله علیه و آلهصاحب شریعت بود، و زمام امور در تنفیذ حکم در دست او بود، ولی خلفا چنین اختیاری را نداشتند.

استاد در پاسخ گفت: من نمی گویم که خلفا به زور؛ فدک را از مسلمانان

[شماره صفحه واقعی : 248]

ص: 5239


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 651- 658.
2- نحن معاشرالانبیا لانورث.

می گرفتند و به فاطمه علیها السلام می دادند. من می گویم: چرا زمامدار وقت، رضایت مسلمانان را در پس دادن فدک جلب نکرد؟ چرا به سان پیامبرصلی الله علیه و آله برنخاست و در میان اصحاب او نگفت: مردم! زهرا دختر پیامبر شماست، او می خواهد مانند زمان پیامبرصلی الله علیه و آله نخلستان های فدک در اختیار او باشد، آیا حاضرید با طیب نفس فدک را پس بدهید؟!

ابن ابی الحدید در پایان می نویسد: من در برابر بیانات شیوای استاد پاسخی نداشتم و فقط به عنوان تأیید ایشان گفتم: ابوالحسن عبدالجبار نیز چنین اعتراضی به خلفا دارد و می گوید: اگر چه رفتار آنها بر طبق شرع بوده ولی احترام زهرا علیها السلام و مقام او ملحوظ نگردیده است. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 249]

ص: 5240


1- .« شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 14/ 191.

[شماره صفحه واقعی : 250]

ص: 5241

23 یگانه بانوی اسلام ازدواج می کند

اشاره

«(1)»

اشراف عرب دختران خود را به افرادی می دادند که از قبیله و قدرت و زر و زور مثل آنها باشند. و در غیر این صورت دست رد بر سینه خواستگاران می زدند.

روی این عادت دیرینه، اشراف و بزرگانی اصرار داشتند با دختر گرامی پیامبر، فاطمه علیها السلام ازدواج کنند. زیرا تصور می کردند که پیامبرصلی الله علیه و آله در کار خود سخت گیری نخواهد نمود. آنان چنین می پنداشتند که برای جلب رضایت عروس و پدر امکانات لازم را دراختیار دارند، وانگهی وی در ازدواج دختران دیگر خود مانند رقیه و زینب سخت گیری ننمود.

ولی غافل از آنکه این دختر با آنها فرق دارد. این دختری است که به موجب آیه مباهله «(2)» مقام بلندی را دارد. «(3)» خواستگاران در این فکر، دچار اشتباه شده بودند. دیگر نمی دانستند که هم شأن فاطمه علیها السلام، کسی باید باشد که از نظر فضیلت و تقوی، ایمان و اخلاص مانند او باشد. هرگاه فاطمه علیها السلام به موجب آیه تطهیر، معصوم از گناه شمرده شده شوهر او نیز باید مثل او معصوم از گناه باشد.

[شماره صفحه واقعی : 251]

ص: 5242


1- سرگذشت ازدواج پس از جنگ بدر بوده است، به« بحارالانوار»، ج 43/ 79 و 111 مراجعه فرمایید.
2- سوره آل عمران/ 61.
3- در جریان مباهله با نصارای نجران، پیامبر صلی الله علیه و آله تنها علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و حسنین علیهما السلام را همراه خود به خارج مدینه آورد. مشروح این واقعه، در حوادث سال دهم خواهد آمد.

دارائی و مظاهر مادی ملاک همشأنی نیست. اسلام با این که می گوید دختران خود را به هم شأن آنها بدهید، ولی هم شأن بودن را به ایمان و اسلام تفسیر می فرماید.

پیامبرصلی الله علیه و آله از طرف خداوند مأمور بود که در پاسخ خواستگاران بگوید ازدواج فاطمه علیها السلام باید به فرمان خداصورت بگیرد، و او در این پوزش تا حدی پرده از چهره حقیقت برمی داشت. اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله فهمیدند که جریان ازدواج فاطمه علیها السلام سهل و آسان نیست، و هر فردی هر چه شخصیت مادی داشته باشد، نمی تواند با او ازدواج کند. شوهر فاطمه علیها السلام شخصیتی است که از نظرصدق وصفا و ایمان و اخلاص، فضائل معنوی و سجایای اخلاقی باید پشت سر پیامبرصلی الله علیه و آله باشد؛ و این اوصاف در شخصیتی جز علی علیه السلام جمع نیست. برای امتحان علی علیه السلام را تشویق کردند که از دختر پیامبرصلی الله علیه و آله خواستگاری کند. «(1)» علی علیه السلام هم ازصمیم قلب با این مطلب موافق بود، فقط در پی فرصتی می گشت تا شرایط برای خواستگاری فراهم گردد.

امیر مؤمنان شخصاً شرفیاب محضر رسول خداصلی الله علیه و آله گردید. حجب و حیا، سراسر بدن او را فراگرفته بود. سر به زیر افکنده و گویا می خواهد مطلبی را بگوید ولی شرم مانع از گفتن آن است. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله او را وادار به سخن گفتن کرد. او با ادای چند جمله توانست مقصود خود را به او بفهماند. این نوع خواستگاری نشانه اخلاص وصمیمیت است؛ هنوز مکتب های تربیتی نتوانسته است چنین آزادی توأم با تقوی، ایمان و اخلاص را به جوانان خواستگار بیاموزد.

پیامبرصلی الله علیه و آله با تقاضای علی علیه السلام موافقت کرد و فرمود: شما مقداری صبر کنید تا من این موضوع را با دخترم در میان بگذارم. وقتی مطلب را به دختر خود گفت، سکوت، سراپای زهرا علیها السلام را فراگرفت. پیامبرصلی الله علیه و آله برخاست و فرمود: اللَّه اکبر سُکوتُها إقرارُها. «(2)» ولی دارائی علی علیه السلام در آن روز جز یک شمشیر و زره چیز دیگری نبود. علی علیه السلام مأمور شد که زره خود را بفروشد و مقدمات و مخارج عروسی را فراهم آورد. او با کمالصمیمیت زره خود را فروخت و پول آن را به خدمت رسول خداصلی الله علیه و آله آورد.

[شماره صفحه واقعی : 252]

ص: 5243


1- .« بحارالانوار»، ج 43/ 93.
2- همان مدرک.

پیامبرصلی الله علیه و آله مشتی از آن را بدون آنکه بشمارد به بلال داد، که برای زهرا علیها السلام، مقداری عطر بخرد و باقیمانده را در اختیار ابی بکر و عمار گذارد، تا از بازار مدینه برای داماد و عروس لوازم زندگی تهیه نمایند. آنان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله برخاستند و اشیای زیر را که در حقیقت جهیزیه زهرا علیها السلام بود، خریداری نمودند وبه محضر پیامبرصلی الله علیه و آله آوردند.

صورت جهیزیه دختر پیامبرصلی الله علیه و آله

1- پیراهنی که به هفت درهم خریداری شده بود. 2- روسری (مقنعه) که قیمت آن یک درهم بود. 3- قطیفه مشکی که تمام بدن را کفایت نمی کرد. 4- یک سریر عربی (تخت) که از چوب و لیف خرما می ساختند. 5- دوتشک از کتان مصری که یکی پشمی و دیگری از لیف خرما بود. 6- چهار بالش که دو تای آن از پشم و دوتای دیگر از لیف خرما بود. 7- پرده. 8- حصیر هجری. 9- دست آس. 10- مشکی از پوست. 11- کاسه چوبی برای شیر. 12- ظرف پوستی برای آب. 13- سبوی سبز رنگ. 14- کوزه های متعدد. 15- دو بازوبند نقره ای. 16- یک ظرف مسی.

وقتی چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به آنها افتاد فرمود: خداوندا، زندگی را بر گروهی که بیشتر ظروف آنها سفال است، مبارک گردان! «(1)» مهریه دختر پیامبرصلی الله علیه و آله قابل دقت است. مهر او از مَهرُالسُّنه است که همان پانصد درهم می باشد. «(2)» در حقیقت، این ازدواج برای دیگران سرمشق بود. برای دختران و پسرانی که از بار سنگین مهریه می نالند و گاهی قید ازدواج را می زنند.

اساساً محیط زندگی زناشوئی، باید باصمیمیت و مهر و وفا گرم و مطبوع گردد؛ وگرنه مهریه های سنگین و جهیزیه های کمرشکن فروغی به زندگی نمی دهد.

[شماره صفحه واقعی : 253]

ص: 5244


1- اللهم بارک لقوم جل آنیتهم الخزف-« بحارالانوار»، 43/ 94 یا« کشف الغمه»، ج 1/ 359.
2- « وسائل الشیعه»، ج 15/ 8.

در عصر حاضر، اولیای دختر برای تحکیم موقعیت و تثبیت وضع دختر خود، داماد را زیر بار سنگین مهر قرار می دهند تا روزی بر اثر بوالهوسی دست به طلاق نزند. درصورتی که این کار هدف آنان را تأمین نمی کند، و درمان قطعی و علاج حقیقی آن اصلاح وضع اخلاقی جوانان است. محیط فرهنگ و اجتماع ما باید طوری باشد، که ریشه این افکار را در مغز جوانان ما پدید نیاورد، وگرنه گاهی کار به جایی می رسد که دختر حاضر می شود، با بذل مهر خود، از خانه شوهر، جان به سلامت برد.

مراسم عروسی

گروهی از طرف داماد و عروس دعوت شدند. و علی علیه السلام به افتخار همسر گرامی خود ولیمه ای ترتیب داد.

پس ازصرف غذا، رسول گرامی صلی الله علیه و آله فاطمه علیها السلام در حالی که شرم و حیا سراسر وجود او را فراگرفته بود، شرفیاب محضر پیامبرصلی الله علیه و آله گردید. عرق حجب و خجالت از پیشانی او می ریخت. وقتی چشم او به پیامبرصلی الله علیه و آله افتاد، پای او لغزید و نزدیک بود به زمین بخورد. پیامبرصلی الله علیه و آله دست دختر گرامی خود را گرفت و در حق او دعا فرمود و گفت:

خداوند تو را از تمام لغزشها مصون بدارد. «(1)» آنگاه چهره زهرا علیها السلام را باز کرد و دست عروس را در دست داماد نهاد و چنین گفت: «بارک اللَّه لک فی ابنه رسول اللَّه یاعلی نعمه الزوجه فاطمه». سپس رو به فاطمه علیها السلام کرد و گفت «نعم البعل علی».

به دیگر سخن: پیامبرصلی الله علیه و آله، در آن شبصمیمیت و اخلاصی نشان داد؛ که هنوز در اجتماع کنونی ما با آن همه رشد و تکامل، این مقدارصفا وصمیمیت وجود ندارد. از آن جمله دست دختر خود را گرفت در دست علی علیه السلام گذارد. فضائل علی علیه السلام را برای دختر خود بازگو کرد، از شخصیت دختر خود و اینکه اگر علی علیه السلام آفریده نشده بود، همشأنی برای او نبود، یادآور شد. و بعداً کارهای خانه و وظایف

[شماره صفحه واقعی : 254]

ص: 5245


1- « بحارالانوار»، ج 43/ 96.

زندگی را تقسیم کرد. کارهای درون خانه را بر عهده فاطمه گذارد، و وظائف خارج از خانه را بر دوش علی علیه السلام نهاد!

در این موقع بنا به گفته بعضی، به زنان مهاجر و انصار دستور داد که دور ناقه دختر او را بگیرند و به خانه شوهر برسانند. به این ترتیب جریان ازدواج بافضیلت ترین زنان جهان پایان پذیرفت.

گاهی گفته می شود که پیامبرصلی الله علیه و آله به شخصیت برجسته ای، مانند سلمان دستور داد که مهار شتر زهرا علیها السلام را بگیرد و بکشد و از این طریق جلالت دختر خود را اعلام دارد. شیرین تر از همه لحظه ای بود که داماد و عروس به حجله رفتند، در حالی که هر دو از کثرت شرم به زمین می نگریستند. پیامبرصلی الله علیه و آله وارد شد، ظرف آبی به دست گرفت، به عنوان تفأل بر سر و بر اطراف بدن دختر پاشید. زیرا آب مایه حیات است و در حق هر دو دعا فرمود:

اللهُمّ هذِهِ ابنَتِی و أَحَبُّ الخَلقِ إلیَّ، اللّهُمَّ و هذا أخی و أَحَبُّ الخَلقِ إلَیَّ، اللهُمَّ اجعَلهُ وَلیّاً و ...». «(1)»

«پروردگارا! این دختر من و محبوب ترین مردم نزد من است. پروردگارا! علی نیز گرامی ترین مسلمانان نزد من است. خداوندا، رشته محبت آن دو را استوارتر فرما ...»

در اینجا، برای ادای حق مقام دختر پیامبرصلی الله علیه و آله، حدیث زیر را نقل می نمائیم: «(2)» انس بن مالک نقل کرد، پیامبرصلی الله علیه و آله ششماه تمام هنگام طلوع فجر از خانه بیرون می آمد و رهسپار مسجد می گشت و مرتب در آندم مقابل در خانه فاطمه علیها السلام می ایستاد و می فرمود:

اهل بیت من! به یاد نماز باشید. خداوند می خواهد از شما اهل بیت، همه گونه پلیدی را دور کند. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 255]

ص: 5246


1- اقالک اللَّه العثره-« بحارالانوار»، ج 43/ 96.
2- .« مسند احمد»، ج 2/ 259.
3- الصلاه یا اهل البیت،« إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».

[شماره صفحه واقعی : 256]

ص: 5247

24 دفاع از حریم آزادی

غزوه احد یا دفاع از حریم آزادی در دامنه کوه احد

سال سوم هجرت از نظر حوادث چشم گیر، دست کمی از سال دوم ندارد. اگر در سال دوم هجرت غزوه «بدر» رخ داد، در سال سوم هجرت، غزوه «احد» اتفاق افتاد که هردو از «غزوات» بزرگ اسلام به شمار می روند.

غزوه «احد» تنها غزوه سال سوم نیست، بلکه غزوه های دیگری «(1)» به ضمیمه یک رشته سَریّه ها در این سال رخ داد، که ما در اینجا غزوه احد را مورد بررسی قرار می دهیم.

قریش هزینه جنگ را متکفل می شوند

بذر انقلاب و شورش از مدت ها پیش در مکه افشانده شده بود. جلوگیری از گریه کردن، حس انتقامجوئی را در قریش تشدید می کرد. بسته شدن راه بازرگانی مردم مکه، از طریق مدینه و عراق فوق العاده آنها را ناراحت کرده بود و «کعب اشرف» به این آتش دامن زده و آن را سخت شعله ور ساخته بود. از اینرو،صفوان بن امیه و عکرمه فرزند ابوجهل به ابوسفیان پیشنهاد کردند، که چون سران قریش و دلاوران ما در راه حفاظت کاروان تجارتی مکه کشته شدند، هر فردی که در آن کاروان مال التجاره ای داشته، باید مبلغی به عنوان تأمین

[شماره صفحه واقعی : 257]

ص: 5248


1- مانند« غزوه بُحران- غزوه حمراء الاسد».

هزینه جنگ بپردازد. این پیشنهاد مورد تصویب ابوسفیان واقع شد و فوراً عملی گردید.

سران قریش که از نیرومندی مسلمانان آگاه، و از نزدیک شهامت و از خودگذشتگی آنها را در جنگ «بدر» دیده بودند؛ بر خود لازم دیدند که با یک ارتش منظم که دلاورانِ ورزیده اکثر قبائل عرب در آن شرکت کنند، برای نبرد با محمد بپا خیزند.

عمروعاص و چند نفر دیگر مأمور شدند که در میان قبیله های «کنانه» و «ثقیف» گردش کنند و از آنها کمک بگیرند، و دلاوران آنها را با وسائل گوناگون برای نبرد با محمد دعوت نموده و قول بگیرند که هزینه جنگ و سایر لوازم سفر بر عهده «قریش» باشد. آنان پس از فعالیت های زیادی توانستند دلاورانی را، از قبیله های «کنانه» و «تهامه» دور خود گرد آورند و ارتشی که نفرات آن چهار هزار نفر بود، برای جنگ آماده سازند. «(1)» آنچه گفته شد، شماره مردانی بود که در این نبرد شرکت جسته بودند و اگر شماره زنانی را که در این حادثه شرکت داشتند، به حساب بیاوریم رقم مزبور بالاتر می رود. رسم عرب این نبود که زنان را به میدان نبرد بکشانند؛ ولی این بار زنان بت پرست قریش دوشادوش مردان در این مبارزه شرکت کردند. و نقشه آنها این بود که در میانصفوف ارتش طبل بزنند، و با خواندن اشعار و ایراد سخنان تحریک آمیز، مردان را برای گرفتن انتقام وادار سازند.

آنان زنان را برای این منظور آورده بودند، که راه فرار را به روی جنگجویان ببندند. زیرا فرار از نبرد، توأم با اسیر گشتنِ دختران و زنان آنها است و عنصر باشهامت عرب به این خواری تن در نمی دهد.

غلامان بسیاری در ارتش قریش به وسیله نویدهای زیادی شرکت کرده بودند. «وحشی ابن حرب» حبشی غلام «مُطعم» بود. وی در بکاربردن آلت مخصوص جنگی «زوبین» فوق العاده ماهر بود. به او نوید داده بودند که هرگاه

[شماره صفحه واقعی : 258]

ص: 5249


1- در تعداد سپاهیان قریش، میان علمای تفسیر و تاریخ، مانند علی بن ابراهیم و شیخ طبرسی در اعلام الوری و ابن هشام اختلاف است، آنچه در بالا گفته شد قریب به حقیقت می باشد.

یکی از سه شخصیت بزرگ اسلام (محمدصلی الله علیه و آله، علی علیه السلام، حمزه علیه السلام) را بکشد آزاد خواهد شد. به هر حال، پس از تحمل رنج فراوان، ارتشی ترتیب دادند که هفتصد زره پوش، سه هزار شتر، دویست سواره و گروهی پیاده نظام در آن شرکت کرده بودند.

دستگاه اطلاعاتی پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش می دهد

عباس، عموی پیامبرصلی الله علیه و آله که یک مسلمان واقعی غیرمتظاهر به اسلام بود، پیامبرصلی الله علیه و آله را از نقشه جنگی قریش آگاه ساخت. عباس نامه ای به خط و امضا و مهر خود نوشت و آن را به شخصی از قبیله «بنی غفار» سپرد و تعهد گرفت که آن را در ظرف سه روز به پیامبرصلی الله علیه و آله برساند. قاصد هنگامی نامه را رساند که پیامبرصلی الله علیه و آله در باغ های خارج شهر به سر می برد. وی پس از عرض ادب، نامه سربسته ای را به دست حضرت داد. پیامبرصلی الله علیه و آله نامه را خواند، ولی مضمون آن را به یاران خود نگفت. «(1)» علامه مجلسی، از امامصادق علیه السلام نقل می کند «(2)» که پیامبر گرامی خط نمی نوشت، ولی نامه می خواند. ناگفته پیدا است که رسول خداصلی الله علیه و آله هر چه زودتر باید یاران خود را از نقشه دشمن آگاه سازد. از این رو، پس از مراجعت به شهر، نامه را برای همه خواندند.

حرکت ارتش قریش

ارتش قریش حرکت کرد و پس از طی مسافتی، به نقطه ای به نام «ابواء» که مادر پیامبرصلی الله علیه و آله آمنه در آنجا دفن شده است، رسید. جوانان سبکسر قریش اصرار ورزیدند که قبر مادر پیامبرصلی الله علیه و آله را بشکافند، و جسد او را بیرون بیاورند. ولی

[شماره صفحه واقعی : 259]

ص: 5250


1- « مغازی واقدی»، ج 1/ 203 و گروهی از سیره نویسان معتقدند که قاصد، نامه را موقعی به مدینه رساند که پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد بودند و نامه را ابیّ بن کعب برای پیامبر صلی الله علیه و آله خواند. واقدی نیز در مغازی خود ج 1/ 204، آن را نقل کرده است. با توجه به این که در طول تاریخ دیده نشده که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نامه ای بخواند، نظر نخست به واقع نزدیک تر است.
2- « بحار»، ج 20/ 111- برای تحقیق بیشتر پیرامون این مسأله به کتاب نگارنده به نام« درمکتب وحی» مراجعه فرمایید. در این کتاب موضوع فوق از جهات قرآنی و حدیثی و تاریخی دقیقاً مورد بررسی قرار گرفته است.

دوراندیشان آنها، این عمل را سخت تقبیح کردند و افزودند که ممکن است این کارها بعدها مرسوم گردد، و دشمنان ما از «بنی بکر» و «بنی خزاعه» قبر مردگان ما را بشکافند.

پیامبرصلی الله علیه و آله، شب پنجشنبه پنجم ماه شوال سال سوم هجرت، برای کسب خبر «انس» و «مونس»، فرزندان «فضاله» را بیرون مدینه فرستاد تا او را از اخبار قریش آگاه سازند. آن دو نفر خبر آوردند که سپاه قریش نزدیک مدینه است و مرکب های خود را برای چرا در کشتزارهای مدینه رها کرده اند. «حباب بن منذر» خبر آورد که پیشروان سپاه قریش به مدینه نزدیک شده اند. عصر پنجشنبه، پیشروی بیشتر سپاه قریش به سوی مدینه و استقرار آنان در دامنه کوه احد تایید گردید. مسلمانان از آن می ترسیدند که قریش با حمله شبانه آسیبی به پیامبرصلی الله علیه و آله برسانند. از این جهت، سران اوس و خزرج شب را با اسلحه در مسجد بسر می بردند، و خانه پیامبرصلی الله علیه و آله و دروازه های شهر را نگهبانی می نمودند، تا روز روشن فرا رسد و تکلیف آنها از نظر تاکتیک جنگی معین گردد.

منطقه احد

دره طولانی و بزرگی که راه بازرگانی شام را به یمن وصل می کرد، «وادی القری» نامیده می شد. در هر نقطه ای که امکانات زندگی وجود داشت، قبایل مختلفی از عرب و یهود در آن سکنی می گزیدند. از این نظر در طول این دره، دهکده هایی پدید آمده بود، که اطراف آنها با سنگ ها محصور شده بود. مرکز این دهکده ها، «یثرب» به شمار می رفت که بعداً «مدینهالرسول» نامیده شد.

هرکس که از مکه وارد مدینه می شد، ناچار بود، از طرف جنوب آن وارد این مرکز گردد. ولی چون این منطقه، یک نقطه سنگلاخی بود، نقل و انتقال ارتش در آن به زحمتصورت می گرفت. ارتش قریش هنگامی که به نزدیکی «مدینه» رسید، راه خود را کج کرد و در شمال مدینه در «وادی عقیق» در دامنه کوه احد مستقر گردید.

این نقطه بر اثر نبودن نخلستان و هموار بودن زمین، برای هرگونه فعالیت های نظامی آماده بود. مدینه از این سمت بیشتر آسیب پذیر بود، زیرا موانع

[شماره صفحه واقعی : 260]

ص: 5251

طبیعی در این نقطه کمتر به چشم می خورد.

نیروهای قریش، عصر روز پنجشنبه، پنجم شوال سال سوم هجری، در دامنه کوه احد پیاده شدند. پیامبرصلی الله علیه و آله همان روز و شب جمعه را در مدینه ماند و روز جمعه شورای نظامی تشکیل داد، و در مورد شکل دفاع، از افسران و دوراندیشان نظر خواست.

مشورت در شیوه دفاع

پیامبرصلی الله علیه و آله از جانب خدا مأمور است که در مسائل نظامی و نظایر آن با یاران خود مشورت کند، و نظر آنها را در تصمیمات خود دخالت دهد تا از طریق این عمل، سرمشق بزرگی به پیروان خود بدهد؛ و روح دموکراسی و حق طلبی و واقع بینی را در یاران خود پدید آورد. آیا پیامبرصلی الله علیه و آله در این مشورت ها سودی می بُرد یا نه؟، آیا از افکار آن ها بهره مند می شد یا نه؛؟ پاسخ این سؤال را دانشمندان و استوانه های علم کلام گفته اند و خوانندگان گرامی باید در این قسمت به نوشته های علمای عقاید و مذاهب مراجعه کنند. «(1)» این شوراها راه و روش زنده ای است، که از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله به یادگار مانده است. روش او به قدری آموزنده و مؤثر بود، که خلفای اسلام پس از فوت پیامبرصلی الله علیه و آله از شیوه او پیروی می کردند، و از افکار بلند امیرمؤمنان علیه السلام در امور نظامی و مشکلات اجتماعی استقبال کامل به عمل می آوردند. «(2)»

شورای نظامی

پیامبرصلی الله علیه و آله در انجمن بزرگی که افسران و سربازان دلیر ارتش اسلام در آنجا گرد آمده بودند؛ با ندای رسا فرمود: «اشیروا إلَیَّ»، یعنی: افسران و سربازان نظرات خود را در طرز دفاع از حریم آئین یکتاپرستی که از ناحیه ارتش قریش تهدید

[شماره صفحه واقعی : 261]

ص: 5252


1- در این باره به کتاب« مشورت از نظر قرآن و نهج البلاغه» مراجعه فرمایید. در این کتاب اسرار مشورت رسول گرامی صلی الله علیه و آله با دانش گسترده و مصونیت خطاناپذیری که دارد، تشریح شده است.
2- نهج البلاغه خطبه 1.

می شود، بیان کنید.

«عبداللَّه بن ابی»، که از منافقان مدینه بود، نظریه قلعه داری را پیشنهاد کرد. منظور از قلعه داری این بود، که مسلمانان از مدینه بیرون نروند، و از برج ها و ساختمان ها استفاده کنند. زنان از بالای بام ها و برج ها به روی دشمن سنگ بریزند، و مردان در کوچه ها تن به تن نبرد کنند.

او سخن خود را چنین آغاز کرد: ما در گذشته از طریق قلعه داری استفاده می کردیم، و زن ها از بالای بام ها ما را یاری می کردند. از این جهت، شهرستان «یثرب» هنوز دست نخورده باقی مانده است.

دشمن تاکنون بر آن مسلط نشده، و هر موقع ما برای دفاع از این راه وارد شدیم، پیروز گشتیم و هر موقع از شهر بیرون رفتیم، آسیب دیدیم.

پیران و سالخوردگان از مهاجر و انصار این نظر را تأیید می کردند، ولی جوانان خصوصاً آن هائی که در نبرد بدر شرکت نکرده بودند و فکر نبرد در دماغ می پروراندند، با این نظر سخت مخالف بودند و می گفتند: که این طرز دفاع باعث جرأت دشمن می شود. آن افتخاری که در جنگ «بدر» نصیب مسلمانان شده است، از دست می رود. آیا عیب و ننگ نیست که دلاوران و فداکاران ما در خانه بنشینند، و اجازه دهند که دشمن وارد خانه آنها گردد؟ نیروی ما در جنگ «بدر» به مراتب از حالا کمتر بود. با این حال، پیروزی نصیب ما گردید! ما مدت ها در انتظار چنین روزی بودیم و اکنون با آن روبرو شده ایم.

«حمزه»، افسر رشید اسلام گفت: «به خدایی که قرآن نازل کرده است، امروز غذا نخواهم خورد تا آن که در بیرون شهر با دشمن نبرد کنم. نتیجه این که ارتش اسلام باید از شهر بیرون برود، و مردانه در خارج شهر جنگ کند». «(1)»

قرعه کشی برای شهادت

پیرمرد زنده دلی بنام «خثیمه» برخاست و گفت: ای پیامبر خدا قریش

[شماره صفحه واقعی : 262]

ص: 5253


1- « مغازی واقدی»، ج 1/ 211- ما در کتاب« منافقان در تاریخ اسلام» به روشنی ثابت کردیم که نظریه« عبداللَّه بن ابی» خالی از خطر نبود. هیچ بعید نبود که پس از ورود دشمن به داخل شهر، از خانه های منافقان به عنوان سنگر استفاده نکنند و یهودیان داخل مدینه نیز با آنان همکاری ننمایند.

یکسال تمام دست به فعالیت زده و توانسته است قبایل عرب را با خود همراه سازد. هرگاه ما برای دفاع از این نقطه بیرون نرویم، چه بسا آنها مدینه را محاصره کنند، ممکن است دست از محاصره بکشند و به مکه بازگردند، ولی همین کار باعث جرأت ایشان خواهد بود، و ما در آینده از حملات آنها مطمئن نخواهیم شد.

من از این تأسف می خورم که در جنگ «بدر» توفیق شرکت پیدا نکردم، در حالی که من و فرزندم ازصمیم قلب مایل بودیم که در نبرد «بدر» شرکت کنیم، و هر دو در این قسمت بر یکدیگر پیشی می جستیم. سرانجام او در جنگ بدر شرکت کرد و من موفق نشدم. من در نبرد «بدر» به فرزندم گفتم که تو جوانی، آرزوهای زیادی داری، می توانی نیروی جوانی خود را در طریقی مصرف کنی که رضایت خداوند را به دست آوری؛ ولی عمر من سپری شده است، آینده من روشن نیست، لازم است که من در این جهاد مقدس (جنگ بدر) شرکت کنم و تو به جای من، بار زندگی بازماندگانم را به دوش بگیری.

ولی اصرار و شدت علاقه فرزندم در این موضوع به حدی بود که طرفین قرار گذاردیم قرعه بزنیم. قرعه به نام وی درآمد، و او در نبرد «بدر» به مقام شهادت رسید. دیشب در تمام نقاط این قلعه، سخن از محاصره قریش بود، و من با همین افکار به خواب رفتم. فرزند عزیزم را در عالم رؤیا دیدم، که در باغ های بهشت قدم می زند و از میوه های آنجا میل می کند؛ او با یک ندای محبت آمیز رو به من کرد و گفت: پدر جان در انتظار تو هستم.

ای پیامبر خدا! محاسن من سفید گشته؛ استخوانم لاغر شده، تقاضا دارم که از خداوند برای من شهادت در راه حق بطلبید. «(1)» شما درصفحات تاریخ اسلام از این نوع مردان فداکار و جانباز، زیاد مشاهد می کنید. مکتبی که متکی به ایمان و عقیده به مبداء و معاد نیست، کمتر می تواند سرباز فداکاری مانند «خثیمه» تربیت کند. این روح سلحشوری و فداکاری، این جانبازی و از خودگذشتگی، که سرباز با اشک و گریه برای

[شماره صفحه واقعی : 263]

ص: 5254


1- .« بحارالانوار»، ج 2/ 125.

خود در راه برتری کلمه حق و آئین توحید، شهادت می طلبد: جز در مکتب پیامبران در هیچ مکتبی پیدا نمی شود. در کشورهایصنعتی جهان امروز که به وضع زندگی افسران و درجه داران و نیروهای دفاعی اهمیت فوق العاده می دهند؛ با این حال، چون هدف در نبردها و جنگ ها، زندگی بهتر و ادامه وضع موجود است، از این رو، حفظ جان و زندگی برای آنان بالاترین هدف است. اما در مکتب پیامبران نبرد برای کسب رضای خداست و اگر این هدف در گرو شهادت باشد، سرباز الهی بدون واهمه جان به کف می گیرد و خود را در معرض همه گونه مخاطرات قرار می دهد. «(1)»

نتیجه شورا

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نظر اکثریت را قاطع دانست و خروج از شهر را بر قلعه داری و جنگ تن به تن ترجیح داد.

هرگز شایسته نبود پس از آن همه اصرار از طرف افسرانی مانند حمزه و سعد عباده، نظریه «عبداللَّه ابی» را که از منافقان مدینه بود، ترجیح دهد.

گذشته از این، جنگ های نامنظم تن به تن در کوچه های تنگ مدینه و شرکت دادن زنان در امور دفاعی و نشستن در خانه، و راه را به روی دشمن بازگذاردن، نشانه ضعف و بیچارگی مسلمانان بود، و با آن قدرت نمایی جنگ بدر قابل تطبیق و مقایسه نبود.

محاصره مدینه و تسلط دشمن بر طرق شهر و سکوت و آرامش سربازان اسلام در برابر آنها، روح سلحشوری و سربازی را در مردان مجاهد اسلام می کشت.

شاید عبداللَّه ابی، نظر سویی نسبت به محمدصلی الله علیه و آله داشته و از این طریق قصد داشته ضربه محکمی بر او وارد سازد.

[شماره صفحه واقعی : 264]

ص: 5255


1- در این نبرد تحمیلی که غرب جنایتکار، باعث حمله عراق به ایران گردید، روح شهادت طلبی، و قتل در راه خدا در میان رزمندگان به حد اعلاء رسید.« تسابق» جوانان بر اخذ سلاح و شرکت در خط مقدم جبهه و وصیت نامه هایی که از خود به یادگار گذارده اند، گواه روشنی بر روح شهادت طلبی است.
پیامبرصلی الله علیه و آله لباس نظامی برتن می کند

پیامبرصلی الله علیه و آله پس از تعیین شیوه دفاع، وارد خانه شد. زره پوشید و شمشیر حمایل کرد، سپری به پشت انداخت، و کمانی به شانه آویخت و نیزه ای به دست گرفت و از خانه بیرون آمد.

دیدن این منظره، مسلمانان را سخت تکان داد. برخی تصور کردند که اصرار آنها در بیرون رفتن مورد رضایت پیامبرصلی الله علیه و آله نبوده و آنان پیامبرصلی الله علیه و آله را بی جهت وادار به بیرون رفتن کردند. از این رو، برای جبران، عرض کردند: ما در شیوه دفاع تابع نظر شما هستیم. اگر بیرون رفتنصلاح نیست در همین جا بمانیم. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

هنگامی که پیامبر زره پوشید، شایسته نیست آن را بیرون آورد، تا زمانی که با دشمن نبرد کند. «(1)»

پیامبرصلی الله علیه و آله از مدینه بیرون می رود

پیامبرصلی الله علیه و آله نماز جمعه را خواند و با لشکری که بالغ بر هزار نفر بود، مدینه را به قصد احد ترک گفت. افرادی را کهصلاحیت سنی نداشتند، مانند اسامه، زید حارثه و عبداللَّه عمر برای شرکت نپذیرفت. ولی دو نوجوان به نام های «سمره» و «رافع»، با این که سن آنها از پانزده بالا نبود شرکت کردند. زیرا آنان اگر چه کوچک بودند، ولی در تیراندازی مهارت داشتند.

در این موقع، گروهی از یهودیان که با عبداللَّه ابی هم پیمان بودند، تصمیم بر شرکت در این نبرد گرفتند. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله، روی مصالحی اجازه شرکت به آنها نداد. در نیمه راه که سربازان اسلام به نقطه ای به نام «شوط» (میان مدینه و احد) رسیدند، عبداللَّه ابی به بهانه اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله از نظر جوانان پیروی کرد، و نظر او را نپذیرفت، از شرکت در جهاد خودداری کرد. همچنین، سیصد تن از اوسیان که با او هم قبیله بودند، از نیمه راه برگشتند. بنابراین در این نبرد نه یهودیان شرکت کردند و نه حزب نفاق پیشه.

[شماره صفحه واقعی : 265]

ص: 5256


1- ما ینبغی لِنَبیّ اذا لبس لُامَّتِه ان یضعها حتی یُقاتل-« مغازی واقدی»، ج 1/ 214،« طبقات کبری»، ج 2/ 38.

پیامبرصلی الله علیه و آله و یاران او مایل بودند که از نزدیک ترین راه عبور کرده و به اردوگاه خود برسند. در این لحظه ناچار شدند که از میان باغ منافقی بنام «مربع» بگذرند. او با لجاجت از ورود ارتش اسلام به املاک خویش سخت ناراحت گردید، و به ساحت مقدس پیامبرصلی الله علیه و آله جسارت کرد. یاران پیامبرصلی الله علیه و آله خواستند او را بکشند، ولی رسول خداصلی الله علیه و آله فرمود: با این مرد لجوج کوردل کاری نداشته باشید. «(1)»

دو سرباز جانباز

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله از سربازان خود در نقطه ای سان دید، قیافه های فداکار و چهره های درخشان آنان، از لابلای برق شمشیرها می درخشید. ارتشی که پیامبرصلی الله علیه و آله برای دفاع از آئین اسلام به دامنه کوه «احد» آورده بود، گروهی بودند که از نظر سن با هم اختلاف زیاد داشتند. در میان آنان پیران سالخورده فراوانی به چشم می خورد، و نیز فداکاران جوانی که سن آن ها از پانزده تجاوز نمی کرد.

محرک این دسته جز عشق به کمال، که فقط در پرتو دفاع از توحید وجود داشت، چیز دیگری نبود. برای اثبات این موضوع سرگذشت یک پیر و جوانی را که فقط یک شب از عروسی او گذشته بود، از نظر خوانندگان گرامی می گذرانیم:

1- «عمروبن جموح»، پیرمرد قدخمیده ای است که نیروی مادی خود را از دست داده و یک پای او در برخی از جریان ها آسیب دیده بود. وی چهار پسر رشید خود را برای دفاع از آئین اسلام روانه منطقه دفاعی نموده بود. خانه قلب او از این جهت روشن و درخشان بود که فرزندان او در راه دفاع از حق و حقیقت شمشیر می زنند.

با خود اندیشید که کناره گیری او از جنگ دور از انصاف است. چرا چنین سعادتی را از دست بدهد؟

خویشاوندان وی از شرکت او درصحنه دفاع، جداً جلوگیری کردند؛ و گفتند قوانین نظامی اسلام هرگونه تکلیف را از دوش شما

[شماره صفحه واقعی : 266]

ص: 5257


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 65.

برداشته است. سخنان آنان پیرمرد را قانع نساخت، و شخصاً خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسید، و عرض کرد: خویشانم مرا از شرکت در جهاد بازمی دارند، نظر شما چیست؟ من آرزوی شهادت دارم، می خواهم به سوی بهشت پرواز کنم. پیامبرصلی الله علیه و آله در پاسخ وی گفت: خدا تو را معذور شمرده و تکلیفی متوجه شما نیست. «(1)» او اصرار کرد و التماس نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله در حالی که بستگانش او را احاطه کرده بودند، رو به خویشان وی کرد و گفت:

مانع نشوید تا در طریق اسلام شربت شهادت بنوشد. او خانه را ترک کرد در حالی که موقع بیرون آمدن چنین گفت: خدایا توفیق ده در راه تو کشته شوم و به سوی خانه ام بازنگردان. «(2)» ازصحنه های مهیج در جنگ احد، حملات جانانه این مرد لنگ بود. او با پای لنگ خود حمله می کرد و می گفت: آرزوی بهشت دارم. یکی از پسران وی نیز پشت سر پدر حرکت می کرد، آنقدر این دو نفر نبرد کردند که به درجه شهادت رسیدند. برادر دیگر او نیز به نام عبداللَّه شهید شد. «(3)» 2- «حنظله»، جوانی است که بیست و چند بهار بیش از عمر وی نگذشته است. او به مصداق آیه یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنْ الْمَیِّتِ ... «(4)»؛ «از پدران ناپاک فرزندان پاک پدید می آورد.» فرزند «ابوعامر» دشمن پیامبرصلی الله علیه و آله است و پدر او در نبرد «احد» در ارتش قریش شرکت داشت، و یکی از عناصر بدخواه اسلام بود که قریش را برای نبرد با پیامبرصلی الله علیه و آله تحریک کرده بود، و در راه دشمنی با اسلام تا جان در لب داشت کوتاهی نکرد. وی پایه گذار حادثه مسجد «ضرار» است، که تفصیل آن در حوادث سال نهم هجرت بیان خواهد شد.

عواطف فرزندی، «حنظله» را از شرکت در جنگ برضد پدر منصرف نساخت. روزی که نبرد احد اتفاق افتاد، شبِ آن روز عروسی «حنظله» بود. او

[شماره صفحه واقعی : 267]

ص: 5258


1- اما انت فقد عذرک اللَّه و لاجهاد علیک. زیرا به موجب آیه:« لَیْسَ عَلَی اْلأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی اْلأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ» سوره فتح/ 18 جهاد بر نابینا و لنگ و بیمار واجب نیست.
2- اللهم ارزُقنی الشَّهادهَ ولاتَرُدَّ نی الی اهلی.
3- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 9.
4- سوره انعام/ 95، یونس/ 31، روم/ 19.

با دختر «عبداللَّه ابی»، سرشناس اوسیان ازدواج کرده و ناچار بود که مراسم شب زفاف را همان شب انجام دهد.

هنگامی که ندای جهاد در گوش او طنین انداز شد متحیر گردید. چاره ندید جز این که از پیشگاه فرمانده کل قوا اجازه بگیرد، تا یک شب در مدینه توقف کند و فردای آن خود را به میدان جنگ برساند.

بنا به نقل مرحوم مجلسی، «(1)» آیه زیر درباره وی نازل گردیده است:

«افراد باایمان کسانی هستند که به خداوند و پیامبر او ایمان آورده اند. هنگامی که برای کارعمومی با او (پیامبر) اجتماع کنند، تا از او اجازه نگیرند، از او جدا نمی شوند. کسانی که از تو (پیامبر) اجازه می گیرند، افرادی هستند که به خداوند و رسول او ایمان آورده اند. هرگاه (مؤمنی) برای کارهای خصوصی اجازه گرفت، به هر کس که خواستی اجازه بده». «(2)» پیامبرصلی الله علیه و آله یک شب برای انجام مراسم عروسی به او اجازه داد. بامدادان، حنظله پیش از آن که غسل جنابت کند، به سوی میدان شتافت. وقتی خواست از در منزل بیرون آید؛ اشک در دیدگان نوعروس که از ازدواج وی جز یک شب نگذشته بود، حلقه زد. دست در گردن شوهر خود افکند، و درخواست نمود که چند دقیقهصبر کند. او چهار نفر مرد را که روی داشتن عذر در مدینه مانده بودند، گواه گرفت، که دیشب میان او و شوهر گرامی وی عمل آمیزش انجام گرفته است.

حنظله از منزل بیرون رفت، عروس رو به آن چهار نفر نمود و گفت: دیشب در خواب دیدم که آسمان شکافت و شوهرم داخل آن گردید، سپس شکاف به هم آمد. من از این رؤیا احساس می کنم که روان شوهر من به سوی جهان بالا خواهد رفت و شربت شهادت را خواهد نوشید.

[شماره صفحه واقعی : 268]

ص: 5259


1- « بحار»، ج 20/ 57.
2- « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ».« سوره نور/ 62».

حنظله وارد سپاه گردید، دیدگان وی به ابی سفیان افتاد که میان دو سپاه مشغول جولان بود. او با یک حمله جوانمردانه شمشیری به سوی او متوجه ساخت، ولی شمشیر بر پشت اسب وی فرود آمد، و ابوسفیان نقش زمین گردید.

داد و فریاد ابوسفیان موجب اجتماع گروهی از سربازان قریش گردید. «شدّادلیثی» بر حنظله حمله نمود و بر اثر آن ابوسفیان از چنگال حنظله رهائی پیدا کرد.

در میان سربازان قریش، نیزه داری، به حنظله حمله نمود و نیزه خود را در بدن او فرو برد. حنظله با همان زخم نیزه دار را تعقیب کرد، و او را وسیله شمشیر از پای درآورد و خود نیز بر اثر زخم نقش زمین شد.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله فرمود: من مشاهده کردم که فرشتگان، حنظله را غسل می دادند، و از این نظر او را «غَسیلُ الملائکه» می گفتند. هنگامی که قبیله اوس، مفاخر خود را می شمردند، چنین می گفتند: «وَ مِنّا حنظله غسیل الملائکه»؛ از ما است حنظله که فرشتگان او را غسل می دادند.

ابوسفیان می گفت: هر گاه آنان در جنگ بدر، پسرم «حنظله» را کشتند، من نیز در جنگ احد، حنظله مسلمانان را کشتم.

وضع این شوهر و عروس شگفت آور است. زیرا آنان جانباز راه حق بودند، ولی پدران عروس و داماد، از دشمنان سرسخت اسلام به شمار می رفتند. پدر عروس عبداللَّه بن ابی رئیس منافقان مدینه بود، و حنظله فرزند ابی عامر راهب دوران جاهلیت بود که پس از اسلام، به مشرکان اسلام پیوست و «هرقل» را برای کوبیدن حکومت جوانِ اسلام دعوت نمود. «(1)»

صف آرائی دو لشکر

بامداد روز هفتم شوال سال سوم هجرت، نیروهای اسلام در برابر نیروی مهاجم و متجاوز قریشصف آرائی کردند. ارتش توحید نقطه ای را اردوگاه قرار

[شماره صفحه واقعی : 269]

ص: 5260


1- « اسدالغابه»، ج 2/ 59،« بحار»، ج 20/ 57.

داد، که از پشت سر به یک مانع و حافظ طبیعی یعنی کوه «احد» محدود می گشت. ولی در وسطِ کوه «احد»، شکاف و بریدگی خاصی قرار داشت، که احتمال می رفت دشمن، کوه «احد» را دور بزند و از وسط آن شکاف در پشت اردوگاه اسلام ظاهر گردد، و از عقبِ جبهه، مسلمانان را مورد حمله قرار دهد.

پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله برای دفع این خطر، دو دسته تیرانداز را روی تپه ای مستقر ساخت و به فرمانده آنها «عبداللَّه جبیر» چنین فرمود:

«شما با پرتاب کردن تیر، دشمن را برانید، نگذارید از پشت سر وارد جبهه گردند و ما را غافلگیر سازند. ما در نبرد خواه غالب باشیم یا مغلوب، شما این نقطه را خالی مگذارید». «(1)» آینده جنگ «احد» به خوبی نشان داد که این «دهلیز» فوق العاده حساس بوده است، و شکست بعدی مسلمانان پس از پیروزی از این جهت بود، که تیراندازان، بی انضباطی به خرج دادند و این سنگر حساس را خالی گذاردند، و دشمن شکست خورده و فراری با یک حمله دورانی سریع، همراه با غافلگیری، دهانه دهلیز را از پشت سر مورد حمله قرار داد.

دستور مؤکد پیامبرصلی الله علیه و آله به تیراندازان که مطلقاً از جای خود حرکت نکنند، حاکی از اطلاع او از اصول نظامی بود. ولی نبوغ نظامی فرمانده، ضامن پیروزی قطعی نیست، درصورتی که سربازان بی انضباطی به خرج دهند.

تقویت روحیه سربازان

پیامبرصلی الله علیه و آله در نبردها از تقویت روانی سربازان غفلت نمی فرمود. این بار نیز که هفتصد تن مسلمان در برابر سه هزار نفر قرار گرفته بودند، رسول خدا با انشای خطابه ای روحیه جنگ آوران اسلام را تقویت نمود. «واقدی»، مورخ بزرگ اسلام می گوید:

پیامبرصلی الله علیه و آله پنجاه تیرانداز بر تنگه «عینین» نصب کرد، و کوه احد را پشت سر و

[شماره صفحه واقعی : 270]

ص: 5261


1- انضح عنا الخیل بالنیل لایأتونا من خلفنا ان کانت لنا او علینا فاثبت مکانک لانؤتین من قبلک.

مدینه را پیش رو قرار داد و در حالی که پیاده راه می رفت صفوف را منظم می کرد و جایگاه هر افسری را معین می نمود. دسته ای را مقدم و گروهی را مؤخر می ساخت. او به قدری در تنظیمصفوف دقت می کرد که هرگاه شانه سربازی جلوتر بود فوراً او را به عقب می برد.

پیامبرصلی الله علیه و آله پس از منظم کردنصفوف رو به مسلمانان کرد و فرمود: من شما را به آنچه خدا مرا به آن سفارش کرده، تذکر می دهم: فرمان خدا را اطاعت کنید؛ از مخالفت او بپرهیزید ... سپس افزود: مبارزه با دشمن مشکل و پرزحمت است، و کمتر کسی است که در برابر او مقاومت کند، مگر آنهائی که خداوند آنها را راهنمائی و تقویت کرده است. زیرا خدا با اطاعت کنندگان فرمان او است، و شیطان همراه کسانی است که خدا را نافرمانی کنند ...

بیش از هر چیز در جهاد استقامت داشته باشید، و از این طریق سعادت هائی را که خداوند به شما وعده داده است، برای خود فراهم کنید. «(1)» پیک وحی، «جبرئیل» به من گفته است، که هیچ کس در این جهان نمی میرد، مگر آنکه آخرین ذره روزی خود را می خورد ... و تا لحظه ای که فرمان نبردصادر نشده است کسی دست به حمله نزند. «(2)»

دشمن،صفوف خود را منظم می کند

ابوسفیان، ارتش خود را سه قسمت کرد. پیاده نظامِ زره پوش را در وسط قرار داد. گروهی را به فرماندهی «خالدولید»، برای سمت راست، و دسته دیگر را برای سمت چپ به فرماندهی «عکرمه» معین نمود.

همچنین دسته مخصوصی را به عنوان پیشقراولان نبرد که پرچمداران در میان آنها بودند، در پیشاپیش ارتش قرار داد. سپس رو به پرچمداران که همگی از قبیله «بنی عبدالدار» بودند کرد و گفت: پیروزی لشکر در گرو استقامت و پایداری پرچمداران است، و ما روز بدر، از این ناحیه شکست خوردیم. اگر

[شماره صفحه واقعی : 271]

ص: 5262


1- فاستفتحوا اعمالکم بالصبر علی الجهاد والتمسوا بذلک ماوعدکم اللَّه.
2- « مغازی واقدی»، ج 1/ 221- 222.

قبیله «بنی عبدالدار» در حفظ پرچم از خود شایستگی نشان ندهند، ممکن است افتخار پرچم داری نصیب قبیله دیگر گردد. این سخن برای «طلحه ابن ابی طلحه»، که مرد شجاع و نخستین پرچم دار قریش بود گران آمد؛ بلافاصله پیش رفت و هماورد طلبید.

تحریک روانی

پیش از آنکه جنگ آغاز گردد، پیامبرصلی الله علیه و آله شمشیری به دست گرفت و برای تحریک روان سربازان دلیر و شجاع، رو به آنها کرد و گفت:

کیست این شمشیر را به دست بگیرد و حق آن را ادا کند؟ «(1)» عده ای برخاستند ولی پیامبرصلی الله علیه و آله از دادن شمشیر به آنها امتناع کرد. سپس «ابودجانه» که سربازی دلیر بود برخاست و گفت: حق این شمشیر چیست؟ و چگونه می توان حق آن را ادا کرد؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: آن قدر با آن بجنگی که خم شود. ابودجانه گفت من حاضرم حق آن را ادا کنم. سپس دستمال سرخ رنگی که آن را «دستمال مرگ» می گفت، به سر بست و شمشیر را از پیامبرصلی الله علیه و آله گرفت. هر موقع «ابودجانه»، این دستمال را به سر می بست، نشانه آن بود که تا جان در لب دارد نبرد خواهد نمود.

او بسان یک پلنگ مغرور راه می رفت، و از افتخاری که نصیب او شده بود فوق العاده مسرور بود، در حالی که آن دستمال سرخ، برشکوه او می افزود. «(2)» به راستی برای تحریک یک ارتش که برای دفاع از حق و معنویت نبرد می کند، و هدفی جز آزادی عقیده و انگیزه ای جز عشق به کمال ندارند، این نمایش و مشابه آن بهترین محرک است. هدف پیامبرصلی الله علیه و آله، تنها تحریک ابودجانه نبود، بلکه او با این عمل احساسات دیگران را برانگیخت و به آنان فهماند که باید تصمیم و شجاعت آنان نیز به اندازه ای باشد که استحقاق دریافت چنین مدال نظامی را داشته باشند.

[شماره صفحه واقعی : 272]

ص: 5263


1- من یَأخذ هذا السَّیف و یؤدّی بِحقّه؟
2- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 66.

«زبیر عوام» که خود سرباز دلاوری بود، از اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله شمشیر را به او نداد، ناراحت شد؛ با خود گفت:

من باید «ابودجانه» راتعقیب کنم تا پایه شجاعت او را ببینم. او می گوید: من در میدان به دنبال او بودم هیچ قهرمانی با او روبرو نمی شد؛ مگر اینکه او را از پای در می آورد. سپس می گوید: میان ارتش قریش پهلوانی بود که زخمی های مسلمانان را به سرعت سر می برید، و من از این عمل فوق العاده ناراحت بودم. از حسن اتفاق با ابودجانه روبرو گردید، پس از آنکه چند ضربت میان آنها رد و بدل شد، بالاخره قهرمان قریش به دست «ابودجانه» کشته گردید. «ابودجانه» نقل می کند: کسی را دیدم که لشکر قریش را برای دفاع تحریک می نماید، به سوی او رفتم. او وقتی شمشیر را بالای سر خود دید، سخت ناله کرد. ناگهان دیدم او «هند» زنِ ابوسفیان است و من شمشیر پیامبر را پاکتر از آن دیدم که بر فرق زنی مانند «هند» بزنم. «(1)»

نبرد آغاز می شود

جنگ به وسیله ابوعامر که از فراریان مدینه بود آغاز گردید. او از قبیله «اوس» بود، که بر اثر مخالفت با اسلام از مدینه به مکه پناهنده شده بود و پانزده نفر از اوسیان نیز با او همراه بودند. ابوعامر تصور می کرد که اگر «اوسیان» او را ببینند، دست از یاری پیامبرصلی الله علیه و آله برمی دارند؛ از اینرو، در این راه پیشقدم شد! ولی وقتی با مسلمانان روبرو گردید، با طعن و بدگوئی ایشان مواجه شد و پس از جنگ مختصری از جبهه دوری گزید. «(2)» فداکاری چند سرباز در نبرد احد، میان تاریخ نویسان مشهور و معروف است. و فداکاری های علی علیه السلام در میان آنان بیشتر شایسته تقدیر می باشد. ابن عباس می گوید: در تمام نبردها علی علیه السلام پرچمدار مسلمانان بود، و پیوسته پرچمدار را از افراد ورزیده و بااستقامت انتخاب می کردند و در نبرد احد پرچم مهاجران در دست علی علیه السلام بود، و به نقل بسیاری از مورخان پس از کشته شدن «مصعب بن

[شماره صفحه واقعی : 273]

ص: 5264


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 68- 69.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 12.

عمیر» که پرچمدار مسلمانان بود، پیامبرصلی الله علیه و آله پرچم را به علی علیه السلام داد. علت اینکه نخست «مصعب» حامل پرچم بود؛ شاید این بوده که وی از قبیله بنی عبدالدار بود، و پرچم داران نیز از این قبیله بودند. «(1)» «طلحه ابی طلحه»، که او را «کبش الکتیبه» «(2)» می گفتند؛ نعره کشان وارد میدان گردید و فریاد کشید و گفت:

یاران محمد منطق شما این است که کشتگان ما در دوزخند ولی کشتگان شما در بهشت، آیا با این وضع کسی هست که من او را به بهشت روانه کنم، یا او مرا به دوزخ؟صدای او در میدان طنین انداز بود، علی علیه السلام پیش رفت و پس از زد و خوردی چند، طلحه با ضربات علی از پای درآمد و روی خاک افتاد.

با کشته شدن طلحه، نوبت پرچمداری به تناوب به دو برادر وی رسید، و هر دو به وسیله تیر «عاصم ثابت» از پای درآمدند.

از سخنرانی امیرمؤمنان، در روزهای «شورا» که پس از مرگ خلیفه دوم تشکیل گردید، استفاده می شود که:

ارتش قریش نه نفر را برای پرچمداری «ذخیره» کرده بود، و بنا بود که آنان به ترتیب مخصوصی حامل پرچم گردند. به این ترتیب که اگر اولی کشته شود، دومی پرچم را بردارد، تا برسد به آخر. و همه این پرچمداران از دلاوران قبیله «بنی عبدالدار» بودند و روز احد، با شمشیر علی علیه السلام کشته شدند. پس از اینها یک غلام حبشی به نام «صوأب» که هیکلی مهیب و قیافه وحشت آوری داشت، پرچم را برداشته و مبارز خواست که او نیز با ضربت آن حضرت از پای درآمد.

علی علیه السلام در انجمن بزرگی که یاران پیامبرصلی الله علیه و آله در آنجا گرد آمده بودند، رو به آنها کرد و فرمود: آیا به خاطر دارید که من شرِّ نه نفر از قبیله «بنی عبدالدار» را که هر یکی مبارزطلبان، پس از دیگری پرچم به دست می گرفت و نعره می کشید؛ از سر شما کوتاه کردم؟ همه حضار امیرمؤمنان را تصدیق کردند. «(3)» بار دیگر فرمود: به خاطر دارید پس از آن نه نفر، «صوأب» غلام حبشی وارد

[شماره صفحه واقعی : 274]

ص: 5265


1- این نظر از بلاذری نقل شده است.
2- مرد شماره یک پیشقراولان لشکر.
3- تفصیل کشته شدن نُه پرچمدار به وسیله علی علیه السلام را، مجلسی در« بحار»، ج 20/ 51 نقل نموده است.

میدان شد، در حالی که هدفی جز کشتن پیامبرصلی الله علیه و آله نداشت، و به قدری خشمناک بود که دهان او کف کرده و چشمانش سرخ شده بود؛ شماها از دیدن این جنگ آورِ مهیب، وحشت زده عقب رفتید ولی من پیش رفتم ضربتی بر کمر او زدم و او را از پای درآوردم؟ باز حضار همگی تصدیق نمودند.

ملتی که برای شهوت می جنگیدند

از اشعاری که هند و سائر زنان برای تحریک سربازان قریش می خواندند، و با دف و دایره آنها را به خونریزی و کینه جوئی دعوت می کردند؛ معلوم می شد که این ملت برای معنویت، پاکی، آزادی، فضایل اخلاقی نبرد نمی کردند؛ بلکه محرک آنها امور جنسی و نیل به شهوات مادی بوده است. ترانه ای را که زنانِ دایره زن، با آهنگ های مخصوصی در میانصفوف لشکر می خواندند به قرار زیر بوده است:

نحن بنات طارق نمشی علی النمارق

ان تقبلوا نعانق أو تدبروا نفارق

یعنی ما دختران طارقیم، روی فرش های گرانبها راه می رویم. اگر رو به دشمن کنید، با شما همبستر می شویم و اگر پشت به دشمن نمایید و فرار کنید، از شماها جدا می شویم.

بی شک، ملتی که نبرد و جنگ آنها بر محور امور جنسی باشد و هدفی جز نیل به امور مادی و لذائذ حیوانی نداشته باشد؛ با ملتی که برای هدف مقدسی مانند گسترش آزادی، و بالا بردن سطح افکار، و آزاد ساختن بشر از اسارت چوب و گِل پرستی، نبرد می کند، فرق روشن و فاصله غیرقابل مقایسه ای دارند. روی این دو انگیزه مختلف که در روح این دو گروه بود، چیزی نگذشت که در پرتو جانبازی سرداران رشید اسلام، مانند علی علیه السلام و حمزه و ابودجانه، و زبیر و ... لشکر قریش اسلحه و غنائم خود را زمین نهاده و با فضاحت عجیبی پا به فرار گذاردند و افتخاری بر افتخارات سربازان اسلام افزوده شد. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 275]

ص: 5266


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 68؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 194.
شکست پس از پیروزی

می گوئیم چرا غالب شدند؟! برای اینکه سربازان اسلام تا آخرین لحظه پیروزی، انگیزه ای جز جهاد در راه خدا، و کسب رضایت او، و نشر آئین توحید، و رفع هرگونه مانعی که در سر راه آن بود، نداشتند.

چرا مجدداً مغلوب شدند؟! برای اینکه پس از پیروزی، هدف و نیت بیشتر مسلمانان دگرگون گردید. توجه به غنائم لشکر قریش که از خود بجا گذاشته و پا به فرار گذارده بودند، اخلاص گروه زیادی را آلوده ساخت و فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله را فراموش کردند.

اینک تفصیل جریان:

ما در تشریح اوضاع جغرافیائی «احد»، این نکته را یادآوری نمودیم که: در وسط کوه احد، شکاف و بریدگی خاصی قرار داشت، و پیامبرصلی الله علیه و آله نگهبانیِ دره پشت جبهه را به پنجاه نفر تیرانداز به ریاست عبداللَّه جبیر سپرد و به فرمانده آنها دستور داده بود، که با پرتاب کردن تیر از عبور دشمن از شکاف کوه جلوگیری کنند، و هیچ گاه این نقطه را خالی نگذارند، خواه مغلوب شوند خواه غالب.

در گرماگرم جنگ، هر موقع دشمن می خواست از این درّه عبور کند، به وسیله تیراندازان عقب رانده می شد.

در آن لحظه که ارتش قریش، سلاح و متاع خود را در میدان به زمین گذارد، و برای حفظ جان خود فراری شد؛ گروه انگشت شماری از افسران ارشد اسلام که بیعت خود را براساس بذل جان نهاده بودند، به تعقیب دشمن در خارج از میدان نبرد، پرداختند. اما بیشتر مسلمانان از تعقیب دشمنصرف نظر نموده، و سلاح به زمین نهاده، و به گردآوری غنائم اشتغال ورزیدند، و به گمان خود، کار را پایان یافته تصور کردند.

نگهبانان دره پشت جبهه، فرصت را مغتنم شمرده با خود گفتند: توقف ما در اینجا بی فایده است؛ ما نیز باید در گردآوری غنائم شرکت کنیم. فرمانده آنها گفت: رسول خدا دستور داده است که ما از اینجا حرکت نکنیم، خواه ارتش اسلام فاتح باشد یا مغلوب.

[شماره صفحه واقعی : 276]

ص: 5267

بیشتر نگهبانان تیرانداز در برابر دستور فرمانده مقاومت به خرج دادند و گفتند: توقف ما در اینجا بی ثمر است و منظور پیامبرصلی الله علیه و آله جز این نبوده که ما در حال جنگ این دره را نگهبانی نمائیم و اکنون نبرد پایان یافته است.

بر این اساس، چهل تن از مقر نگهبانی فرود آمدند، و جز ده نفر در آنجا، کسی باقی نماند. خالد بن ولید که قهرمانی شجاع و جنگ آزموده بود، و از آغاز نبرد می دانست که دهانه دهلیز کلید پیروزی است، و چند بار خواسته بود از آنجا وارد پشت جبهه جنگ شود با پرتاب تیر از طرف تیراندازان روبرو شده بود و این بار از کمیِ افراد نگهبان استفاده کرد، سربازان خود را به پشت سر نیروی اسلام رهبری نمود، و با یک حمله چرخشی توأم با غافلگیری در پشت سر مسلمانان ظاهر گردید، و مقاومت گروه کمی که روی تپه مستقر بودند سودی نبخشید.

تمام آن ده نفر پس از جانبازی های زیاد به وسیله سربازان خالدبن ولید و عکرمه بن ابی جهل کشته شدند. چیزی نگذشت که مسلمانانِ غیرمسلح و غفلت زده، از پشت سر مورد حمله سخت دشمن مسلح قرار گرفتند.

خالد پس از آنکه نقطه حساس را تصرف کرد، ارتش شکست خورده قریش را که در حال فرار بودند برای همکاری دعوت نمود، و با فریادهاو نعره های زیاد روح مقاومت و استقامت قریش را تقویت کرد.

چیزی نگذشت که بر اثر از هم پاشیدگی وضعصفوف مسلمانان، ارتش قریش به سوی میدان بازگشتند و از پیش رو و پشت سر سربازان اسلام را احاطه کرده و مجدداً نبرد میان آنان آغاز گردید.

علت این شکست، از ناحیه کوتاهی آن گروهی بود که برای هدف های مادی سنگر را خالی گذاردند، و ندانسته راه ورود را برای دشمن باز کردند، به طوری که نیروی سواره نظام قریش، به فرماندهی خالد بن ولید، از پشت سر وارد جبهه گردید.

حمله خالد با حمله عکرمه فرزند ابوجهل تأیید شد، در این هنگام، هرج و مرج بی سابقه و شگفت آوری در ارتش اسلام بوجود آمد. مسلمانان چاره ندیدند جز این که به طور دسته های پراکنده به دفاع بپردازند، ولی چون رشته فرماندهی از

[شماره صفحه واقعی : 277]

ص: 5268

هم گسیخته شده بود، سربازان اسلام نتوانستند در این دفاع موفقیتی به دست آورند، بلکه تلفات سنگینی بر آنان وارد آمد، و چند سرباز مسلمان نیز بدون توجه، به دست سایر سربازان مسلمان کشته شد.

حملات خالد و عکرمه، روحیه ارتش قریش را تقویت کرد. نیروی فراری قریش، بار دیگر وارد جبهه گردید و به پشتیبانی آنها پرداخت و مسلمانان را از هر طرف به محاصره افکند و گروهی را کشتند.

خبر کشته شدن پیامبرصلی الله علیه و آله منتشر می شود

«لیثی»، رزمنده شجاع قریش به پرچمدار رشید اسلام مصعب بن عمیر حمله کرد، و پس از ضربات زیادی که میان آنها رد و بدل شد، پرچمدار اسلام به شهادت رسید.صورت سربازان اسلام پوشیده بود، وی به گمان اینکه مقتول پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله است بی اختیار فریاد زد و به سران ارتش اعلام کرد: «أَ لا قَد قُتِلَ مُحَمدُ»؛ «هان ای مردم! محمد کشته شد.»

این خبر دروغ، دهان به دهان میان ارتش قریش انتشار یافت. سران قریش به قدری خوشحال بودند کهصدای آنها در سرتاسر میدان طنین انداز بود، همگی می گفتند: «أ لا قَد قُتِلَ مُحمدُ، أَ لا قَد قُتِلَ مُحَمّدُ».

انتشار این خبر بی اساس، باعث جرأت دشمن گردید، و لشکر قریش موج آسا به حرکت درآمد. هر کس تلاش می کرد در بریدن اعضای محمدصلی الله علیه و آله شرکت نماید و از این راه افتخاری در جهان شرک به دست آورد.

این خبر به همان اندازه که در تقویت روحیه لشکر دشمن، تأثیر داشت، روحیه مجاهدان اسلام را نیز به شدت تضعیف نمود، به طوری که گروه بی شماری از مسلمانان دست از جنگ کشیدند و به کوه پناه بردند و تنها گروه انگشت شماری در میدان باقی ماند.

آیا می توان فرار عده ای را انکار کرد؟

فرار اصحاب را نمی توان انکار کرد وصحابی بودن آنها، و یا اینکه همین

[شماره صفحه واقعی : 278]

ص: 5269

افراد بعدها در میان مسلمانان نام و نشان و مقام و منصبی پیدا کردند، مانع از آن نخواهد بود که این حقیقت تلخ را بپذیریم.

ابن هشام، بزرگ سیره نویس اسلام چنین می نویسد: انس بن نضر، عموی انس بن مالک می گوید: موقعی که ارتش اسلام تحت فشار قرار گرفت و خبر مرگ پیامبرصلی الله علیه و آله در میدان منتشر گردید، بیشتر مسلمانان به فکر جان خود افتادند و هر کس به گوشه ای پناه برد وی می گوید: دیدم دسته ای از مهاجر و انصار که میان آنها عمربن خطاب، طلحه بن عبیداللَّه بود در گوشه ای نشسته اند و به فکر خود هستند، من با لحن اعتراض آمیزی به آنها گفتم: چرا اینجا نشسته اید؟ در جواب گفتند: پیامبرصلی الله علیه و آله کشته شده، دیگر نبرد فایده ای ندارد. من به آنها گفتم اگر پیامبرصلی الله علیه و آله کشته شده، دیگر زندگی سودی ندارد، برخیزید در آن راهی که او کشته شده شما نیز شهید شوید. «(1)» و به قول بسیاری از تاریخ نویسان چنین گفت: اگر محمد کشته شده، خدای محمد زنده است. سپس افزود که من دیدم سخنانم در آنها تأثیر ندارد، خودم دست به سلاح برده وصمیمانه مشغول نبرد شدم. ابن هشام می گوید: انس در این نبرد هفتاد زخم برداشت و نعش او را جز خواهر او کسی دیگر نشناخت.

گروهی از مسلمانان به قدری افسرده بودند که برای نجات خود نقشه می کشیدند که به عبداللَّه ابی متوسل گردند تا از ابوسفیان برای آنها امان بگیرد. «(2)»

آیات قرآن از یک سلسله حقایق پرده بر می دارد

آیات قرآن، پرده های جهل و تعصب را پاره نموده آشکارا می رساند که گروهی از اصحاب تصور کردند که وعده های پیامبرصلی الله علیه و آله دائر بر نصرت و پیروزی بی اساس بوده است. خداوند درباره این گروه چنین می فرماید:

«گروهی از اصحاب به قدری در فکر جان خود بودند، که درباره خدا گمان های باطل به سان

[شماره صفحه واقعی : 279]

ص: 5270


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 83.
2- .« تاریخ کامل»، ج 2/ 109.

گمان های دوران جاهلیت می نمودند و می گفتند آیا چاره ای و خلاصی هست؟!». «(1)» شما می توانید با بررسی آیاتی از سوره آل عمران، «(2)» حقایق پوشیده ای از این نبرد را به دست بیاورید. این آیات کاملًا عقیده شیعه را درباره اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله به منصه ظهور می رساند. شیعه عقیده دارد که همه اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله، جانباز و دلباخته واقعی آئین توحید نبودند، و در میان آنها افراد سست عقیده و احیاناً منافق وجود داشت، در این حال مؤمن و متقی پاکدل و مخلص نیز زیاد بود.

امروز گروهی از نویسندگان اهل تسنن می خواهند که بر بسیاری از این کارهای ناشایست که نمونه های آن را در این جنگ شنیدید، پرده بکشند و با توجیه های دور از حقیقت، مقام همه اصحاب را حفظ نمایند درصورتی که این توجیه ها نارسا و پرده های تعصب، مانع از دیدن سیمای واقعی حقیقت است.

کدام نویسنده می تواند مفاد آیه زیر را انکار کند کهصریحاً می گوید: «به یاد آورید موقعی را که از کوه بالا می رفتید، و به کسی توجه نمی نمودید، و پیامبرصلی الله علیه و آله شما راصدا می زد که: برگردید، ولی شما به سخن او اعتنا نکرده و به فرار خود ادامه می دادید». «(3)» این آیه درباره همان افراد و امثال آنهائی است که انس بن نضر با دیده خود دید که در کنجی نشسته اند و به فکر آینده خود بودند. روشن تر از آن، آیه زیر است:

«کسانی که روز روبروشدن دو لشکر، به دشمن پشت کردند، شیطان آنها را بر اثر یک سلسله کارهایی که انجام داده بودند لغزش داد، ولی خداوند از آنها گذشت و خدا آمرزنده و بردبار است». «(4)»

[شماره صفحه واقعی : 280]

ص: 5271


1- .« وَ طائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّهِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ مِنْ شَیْ ءٍ»« سوره آل عمران/ 153».
2- سوره آل عمران/ 121- 180.
3- « إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فِی أُخْراکُمْ»« سوره آل عمران/ 153».
4- .« إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنْکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطانُ بِبَعْضِ ما کَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ»« سوره آل عمران/ 155».

قرآن کسانی را که شنیدن شایعه قتل پیامبرصلی الله علیه و آله را عذر خود قرار داده و دست از نبرد کشیده بودند و به این فکر بودند که به وسیله «عبداللَّه ابی»، در امان ابوسفیان درآیند، چنین توبیخ می نماید: «محمدصلی الله علیه و آله فقط پیامبری است (از جانب خداوند) پیش از او پیامبرانی آمده اند و رفته اند هرگاه بمیرد و یا کشته شود، آیا شما به افکار و عقاید جاهلیت بر می گردید؟ هرکس عقب گرد کند به خدا ضرری نمی زند، خداوند سپاسگزاران را سزای نیک می دهد». «(1)»

تجربیات تلخ

از بررسی وقایع احد، تجربیاتی تلخ و شیرین به دست می آید، و قدرت پایداری و ثبات گروهی، و ناپایداری دسته دیگری به خوبی ثابت می گردد. با توجه به رویدادهای تاریخی این نکته به دست می آید که نمی توان تمام مسلمانان را، از این نظر که اصحاب پیامبرند، ملازم و با تقوی و عدالت دانست. زیرا کسانی که تپه تیراندازان را خالی گزاردند و یا در لحظه های حساس از کوه بالا رفتند و ندای پیامبرصلی الله علیه و آله را نادیده گرفتند، از همان اصحاب پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله بودند.

«واقدی»، تاریخ نگار بزرگ اسلام می نویسد: روزِ «احد»، هشت نفر با پیامبرصلی الله علیه و آله تا سرحدِّ بذل جان بیعت کردند. سه تن از مهاجر (علی علیه السلام، طلحه و زبیر) و پنج نفر از انصار بودند، و جز این هشت نفر، همگی در لحظه خطرناک پا به فرار گذاردند.

ابن ابی الحدید «(2)» می نویسد: در مجلسی در سال 608 در بغداد کتاب مغازی واقدی را، نزد دانشمند بزرگ محمد بن معد علوی می خواندم، هنگامی که مطلب به این نقطه رسید که: محمد بن مسلمه که صریحاً نقل می کند؛ «من در روز احد با چشم های خود دیدم که مسلمانان از کوه بالا می رفتند و پیامبرصلی الله علیه و آله آنها را به نام های مخصوصصدا می زد و می فرمود: «الَیَّ یا فُلانُ الَیّ یَا فُلانُ» و هیچ کس به ندای

[شماره صفحه واقعی : 281]

ص: 5272


1- .« وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ»« سوره آل عمران/ 144».
2- .« شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 15/ 23- 24.

رسول خداصلی الله علیه و آله جواب مثبت نمی داد؛ استاد به من گفت: منظور از فلان و فلان، همان کسانی هستند که پس از پیامبر مقام و منصب به دست آوردند، و راوی از ترسی که از تصریح به نام آنها داشت، احترامی که می بایست به آنها قائل شود،صریحاً نخواسته اسم آنها را بیاورد.

همچنین نامبرده در شرح خود نقل کرده که عموم راویان اتفاق دارند، که خلیفه سوم از کسانی است که در آن لحظه حساس، در میدان پایدار و ثابت نبوده است.

شما در آینده، درباره یکی از بانوان فداکار اسلام، به نام «نسیبه»، که در میدان احد از پیامبرصلی الله علیه و آله دفاع کرده است؛ جمله ای از پیامبرصلی الله علیه و آله خواهید خواند. در آن جمله نیز به طور کنایه از مقام و شخصیت گروه فراری کاسته شده است. ما هرگز نظر بدی با هیچ یک از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله نداریم، منظور حقیقت یابی و واقع گویی است. به همان اندازه که فرار آنها را نکوهش می نماییم، از ثبات و پایداری دسته دیگر که سرگذشت آنها را بعداً خواهید خواند تعریف و تمجید کرده و کردار آنها را ارج می نهیم.

پنج نفر برای کشتن پیامبرصلی الله علیه و آله هم پیمان می شوند

در آن لحظه که ارتش اسلام، پراکنده شده بود، با اینکه حملات از هر طرف متوجه شخص پیامبرصلی الله علیه و آله بود، پنج قهرمان نامی قریش تصمیم گرفتند به هر قیمتی که باشد به زندگی پیامبرصلی الله علیه و آله خاتمه دهند. این افراد عبارت بودند از:

1- عبداللَّه بن شهاب که پیشانی پیامبرصلی الله علیه و آله را مجروح ساخت.

2- عتبه فرزند ابی وقاص که با پرتاب کردن چهار سنگ، دندان رباعی سمت راست پیامبرصلی الله علیه و آله را شکست.

3- ابن قمیئه لیثی، زخمی بر چهره رسول خداصلی الله علیه و آله وارد ساخت. این زخم به قدری شدید بود که حلقه های کلاه خود، در گونه های پیامبرصلی الله علیه و آله فرو رفت. «ابوعبیده جراح»، این حلقه ها را با دندان های خود درآورد و چهار دندان او در این بین شکست.

[شماره صفحه واقعی : 282]

ص: 5273

4- عبداللَّه بن حمید که در حین حمله، به دست قهرمان اسلام «ابودجانه» کشته شد.

5- ابی بن خلف، وی از کسانی است که به وسیله پیامبرصلی الله علیه و آله از پای درآمد. او موقعی با پیامبرصلی الله علیه و آله روبرو شد که پیامبرصلی الله علیه و آله خود را به شعب رسانیده و چند نفر از اصحاب، پیامبرصلی الله علیه و آله را شناخته و اطراف او گرد آمده بودند. او به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله آمد، پیامبرصلی الله علیه و آله نیزه ای از «حارث بن الصمه» گرفت، و آن را در گردن او فرو برد که از اسب به زمین افتاد.

با اینکه زخم «ابی بن خلف» ظاهری و سطحی بود، ولی به قدری ترس و لرز او را فراگرفته بود که هر چه دوستان او را دلداری می دادند آرام نمی گرفت، و می گفت محمد در مکه، در جواب من که به او گفتم: تو را خواهم کشت، گفته است: بلکه من تو را خواهم کشت، و او هرگز دروغ نمی گوید. این زخم و ترس و لرز کار او را ساخت و پس از چندی در اثنای راه جان سپرد. «(1)» راستی این مطلب کمال پستی و دنائت قریش را نشان می دهد، با این که معترف بودند که پیامبرصلی الله علیه و آله راستگو است، و دروغ به زبان او جاری نمی گردد؛ با این حال، دست عداوت از آستین بیرون آورده و برای ریختن خون او این همه تلاش می نمودند.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله با استقامتی چون کوه، از خود و حریم اسلام دفاع می نمود با اینکه فاصله چندانی با مرگ نداشت، و می دید لشکر موج آسا متوجه شخص او است، با این حال کوچکترین حرکت و سخنی که مشعر به ترس و اضطراب او باشد از او دیده نشد. فقط موقع پاک کردن پیشانی این جمله را فرمود: جمعیتی که چهره پیامبر خود را با خون او رنگین کردند، در حالی که او آنان را به خداپرستی دعوت می نماید چگونه رستگار می شوند. «(2)» و این کمال عاطفه و مهربانی او را، حتی به دشمنان نشان می دهد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: پیامبرصلی الله علیه و آله در میدان نبرد، نزدیکترین فرد به

[شماره صفحه واقعی : 283]

ص: 5274


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 84 و« مغازی واقدی»، ج 1/ 244.
2- کیف یفلح قوم خضبوا وجه نبیهم بالدم وهو یدعوهم الی اللَّه؟

دشمن بود، و هر موقع کار جنگ سخت تر می شد، ما را پناه می داد. بنابراین، پاره ای از علل سالم ماندن پیامبرصلی الله علیه و آله، همان دفاع های ارزنده خود او بود که از حریم اسلام و جان خود می کرد. اما علت دیگری نیز در کار بود، که حیات پیامبرصلی الله علیه و آله را ضمانت نمود، و آن جانفشانی دسته کمی از یاران باوفای او بود که با تلاشی گسترده، جان او را حفظ کرده و این مشعل فروزان را از خاموشی محفوظ داشتند.

پیامبرصلی الله علیه و آله روز احد، سخت جنگید. او آنچه تیر در ترک خود داشت، پرتاب نمود و کمانِ تیر او شکست و زه آن برید. «(1)» مدافعان وجود پیامبرصلی الله علیه و آله، چند نفر بیشتر نبودند، «(2)» که ثبات همه آنان، از نظر فن تاریخ قطعی نیست. آنچه میان مورخان قطعی و مسلم است همان ثبات و قیام دسته کمی است که اکنون به شرح دفاع آنها می پردازیم:

دفاع موفقیت آمیز با پیروزی مجدد

اگر نام این قسمت از تاریخ اسلام را پیروزی مجدد بگذاریم، سخنی برخلاف حقیقت نگفته ایم. مقصود از این پیروزی این است که مسلمانان برخلاف انتظار دشمنان، توانستند وجود مقدس پیامبرصلی الله علیه و آله را از خطر مرگ حفظ نمایند، و این پیروزی مجددی بود که نصیب ارتش اسلام گردید.

اگر این پیروزی را به همه ارتش اسلام نسبت می دهیم، به منظور احترام از مقام مجاهدان اسلام است، وگرنه بار سنگین این پیروزی بر دوش عده انگشت شماری بود که با به مخاطره افکندن جان خود، وجود پیامبرصلی الله علیه و آله را حفظ نمودند. در حقیقت، بقای دولت اسلام و خاموش نشدن این مشعل فروزان، نتیجه فداکاری این اقلیت فداکار بود.

اینک، اجمالی از فداکاری این مردان از جان گذشته را در این صفحات مطالعه می فرمایید:

[شماره صفحه واقعی : 284]

ص: 5275


1- .« تاریخ کامل»، ج 2/ 107.
2- « شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 15/ 21.

1- نخستین فرد ثابت و پایدار، افسر رشیدی است که 26 بهار از عمر او گذشته بود و از سنین طفولیت تا روز وفات پیامبرصلی الله علیه و آله، همراه او بود و لحظه ای از فداکاری و یاری او دست برنداشت.

این افسر ارشد، این فداکار واقعی، مولای متقیان، امیر مؤمنان علی علیه السلام است؛ که صفحات تاریخ، خدمات و فداکاری های او را در ترویج اسلام و دفاع از حریم و آئین توحید ضبط نموده است.

اساساً این پیروزی مجدد، به سان پیروزی نخستین، به وسیله رشادت ها و ازخودگذشتگی های آن مرد فداکار انجام گرفت. زیرا علت فرار قریش، در آغاز نبرد این بود که پرچمداران آنها یکی پس از دیگری با شمشیر علی علیه السلام کشته شدند و در نتیجه، رعب طاقت فرسایی در دلِ ارتش قریش افتاد که توانِ پایداری را از آنها سلب نمود.

نویسندگان معاصر مصری که وقایع اسلام را تحلیل و تجزیه نموده اند، حق علی علیه السلام را به گونه ای که شایسته مقام او است و یا لااقل به قسمی که در تواریخ ضبط شده است، ادا نکرده اند، و فداکاری امیرمؤمنان علیه السلام را در ردیف دیگران قرار داده اند. از این نظر لازم می دانیم اجمالی از فداکاری های آن حضرت را در اینجا منعکس سازیم:

1- «ابن اثیر»، در تاریخ خود «(1)» می نویسد: وجود پیامبرصلی الله علیه و آله از هر طرف مورد هجوم دسته هائی از ارتش قریش قرار گرفت. هر دسته ای که به آن حضرت حمله می آورد، علی علیه السلام به فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله به آنها حمله می کرد، و با کشتن برخی، موجبات تفرق آنها را فراهم می ساخت. این جریان چند بار در احد تکرار شد. در برابر این فداکاری، امین وحی نازل گردید و فداکاری علی علیه السلام را نزد پیامبرصلی الله علیه و آله ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که این افسر از خود نشان می دهد، رسولخداصلی الله علیه و آله امینِ وحی را تصدیق کرد و گفت: من از علی علیه السلام، و او از من است.

سپس ندایی در میدان شنیده شد که مضمون آن دو جمله زیر بود:

[شماره صفحه واقعی : 285]

ص: 5276


1- .« تاریخ کامل»، ج 2/ 107.

«لا سَیفَ إلّا ذُو الفَقار و لا فَتی إلّا عَلِیّ»

یعنی شمشیر خدمتگزار، شمشیر علی بن ابی طالب علیه السلام است، و جوانمردی جز علی علیه السلام نیست.

ابن ابی الحدید، جریان را با شرح بیشتری نقل کرده و می گوید: دسته هائی که برای کشتن پیامبرصلی الله علیه و آله هجوم می آوردند، دسته پنجاه نفری بودند و علی علیه السلام در حالی که پیاده بود آنها را متفرق می ساخت. سپس جریان نزول جبرئیل را نقل کرده و می گوید: علاوه بر این که این مطلب از نظر تاریخ مسلم است، من در برخی از نسخه های کتاب غزوات «محمد ابن اسحاق»، فرود آمدن جبرئیل را دیده ام. حتی روزی از استاد خود «عبدالوهاب سکینه»، ازصحت آن پرسیدم. وی گفت:صحیح است. من به او گفتم: چرا این خبرصحیح را مؤلفانصحاح ششگانه ننوشته اند؟ وی در پاسخ گفت: خیلی از روایاتصحیح داریم که نویسندگانصحاح از درج آن غفلت ورزیده اند. «(1)» 2- در آن سخنرانی مشروحی که امیرمؤمنان علیه السلام، برای «رأس الیهود» در محضر گروهی از یاران خود نمود، به فداکاری خود چنین اشاره می فرماید:

«... هنگامی که ارتش قریش، به سوی ما حمله آوردند، انصار و مهاجر راه خانه خود را گرفتند و من با هفتاد زخم از وجود آن حضرت دفاع کردم. سپس آن حضرت قبا را کنار زد و دست روی مواضع زخم که نشانه های آنها باقی بود کشید.» «(2)» حتی به نقلصدوق در «علل الشرائع»، علی علیه السلام هنگام دفاع از وجود پیامبرصلی الله علیه و آله به قدری پافشاری و فداکاری کرد که شمشیر او شکست و پیامبرصلی الله علیه و آله شمشیر خود را که «ذوالفقار» بود به وی مرحمت نمود که به وسیله آن به جهاد خود در راه خدا ادامه داد.

ابن هشام، در اثر نفیس خود «(3)» آمار کشته شدگان را 22 نفر نوشته و نام و

[شماره صفحه واقعی : 286]

ص: 5277


1- .« شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 14/ 251.
2- .« خصال»، ج 1/ 368.
3- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 81.

مشخصات آنها را از قبیله و غیره معین نموده است. 12 نفر از این افراد به دست علی علیه السلام کشته و بقیه به دست سایر مسلمانان مقتول گشته اند. سیره نویس مزبور، نام و نشان مقتولان را به طور واضح نگاشته و ما برای اختصار به همین اندازه اکتفای می کنیم.

ما اعتراض می نماییم که نتوانستیم خدمات علی علیه السلام را به گونه ای که در کتاب های فریقین، به خصوص کتاب «بحار» «(1)» نوشته شده، در این صفحات منعکس کنیم. از مطالعه روایات و اخبار متفرقه ای که در این باره وارد شده است، به دست می آید که هیچ کس مانند آن حضرت در «احد» ثباتِ قدم نداشته است.

2- ابودجانه: وی پس از امیرمؤمنان علیه السلام دومین افسری است که از حریم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دفاع نمود به گونه ای که خود را سپر پیامبرصلی الله علیه و آله قرار داد، تیرها بر پشت او می نشست و از این طریق وجود پیامبرصلی الله علیه و آله را از این که هدف تیر قرار گیرد حراست می نمود.

مرحوم سپهر، در ناسخ التواریخ، جمله ای درباره ابودجانه دارد که ما مدرک آن را به دست نیاوردیم. وی می نویسد: «(2)» هنگامی که پیامبرصلی الله علیه و آله و علی علیه السلام در محاصره مشرکان قرار گرفتند، چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به «ابودجانه» افتاد و فرمود:

ابودجانه! من بیعت خود را از تو برداشتم، اما علی از من و من از او هستم. ابودجانه زار زار گریه کرد و گفت:

به کجا روم، به سوی همسرم روم که خواهد مرد. به خانه ام روم که خراب خواهد شد. به سوی ثروت و مال خود بروم که نابود خواهد شد. به سوی اجل گریزم که خواهد رسید.

وقتی چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به قطرات اشکی که از دیدگان «ابودجانه» می ریخت، افتاد، اجازه مبارزه داد، و او و علی علیه السلام، وجود پیامبرصلی الله علیه و آله را از حملات سرسختانه قریش حفظ کردند.

در کتاب های تاریخ، نام افراد دیگری از قبیل: «عاصم بن ثابت»، «سهل

[شماره صفحه واقعی : 287]

ص: 5278


1- .« بحار»، ج 20/ 84.
2- .« ناسخ»، ج 1/ 357.

حنیف»، «طلحه بن عبیداللَّه» و ... به چشم می خورد تا جائی که برخی تعداد ثابت قدمان را به 36 نفر رسانیده اند. به هر حال، آنچه از نظر تاریخ قطعی است، همان پایداری امیرمؤمنان علیه السلام و ابودجانه و حمزه و بانویی به نام امّ عامر است و ثبات غیر این چهار نفر، مظنون و برخی از اصل مشکوک است.

3- حمزه بن عبدالمطلب: حمزه، عموی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله از شجاعان عرب و از افسران به نام اسلام بود. او کسی بود که اصرار داشت که ارتش اسلام در بیرون «مدینه» با قریش به نبرد پردازد. او بود که با قدرت هر چه تمام تر، پیامبرصلی الله علیه و آله را در لحظات حساس در مکه از شر بت پرستان حفظ نمود، و در انجمن بزرگ قریش به جبران توهین و اذیتی که «ابوجهل» درباره پیامبر انجام داده بود، سر او را شکست، و کسی را قدرت مقاومت با او نبود.

وی، همان افسر ارشد و جانبازی بود که در جنگ «بدر»، قهرمان رشید قریش «شیبه» را از پای درآورد، و گروهی را مجروح و عده ای را به دیار نیستی فرستاد، و هدفی جز دفاع از حریم حق و فضیلت و برقراری آزادی در زندگی انسان ها نداشت.

«هند»، همسر ابوسفیان، دخترِ عتبه کینه حمزه را به دل داشت. او تصمیم داشت که به هر قیمتی که باشد، انتقام پدرش را از مسلمانان بگیرد.

«وحشی»، قهرمان حبشی که غلام «جبیر بن مُطعم» بود، و عموی جبیر نیز در جنگ بدر کشته شده بود؛ از طرف هند مأمور بود با به کار بردن حیله و مکر به آرمان دختر عتبه جامه عمل بپوشاند. وی به وحشی پیشنهاد کرد که یکی از سه نفر (پیامبرصلی الله علیه و آله، علی علیه السلام و حمزه) را برای گرفتن انتقام خون پدر از پای درآورد. قهرمان حبشی در پاسخ گفت: من هرگز به محمدصلی الله علیه و آله نمی توانم دسترسی پیدا کنم. زیرا یاران او از همه کس به او نزدیکترند. علی علیه السلام نیز در میدان نبرد فوق العاده بیدار است؛ ولی خشم و غضب حمزه در جنگ به قدری زیاد است، که در موقع نبرد متوجه اطراف خود نمی شود، شاید من بتوانم او را از طریق حیله و اغفال از پای درآورم. هند به همین اندازه راضی شد، و قول داد که اگر در این راه موفق شود، او را آزاد کند. گروهی معتقدند که این قرارداد را «جبیر» با غلام خود

[شماره صفحه واقعی : 288]

ص: 5279

«وحشی» بست، زیرا عموی وی در «بدر» کشته شده بود.

غلام «حبشی» می گوید: روز احد در مرحله پیروزی قریش من به دنبال حمزه بودم. او به سان شیری غرّان، به قلب سپاه حمله می برد و به هر کس می رسید او را بی جان می ساخت. من خود را پشت درخت ها و سنگ ها پنهان کردم، به طوری که او مرا نمی دید. او گرماگرم مشغول نبرد بود، که من از کمین درآمدم. چون یک فرد «حبشی» بودم، حربه خود را مانند آنها می انداختم و از این جهت، کمتر خطا می کرد. از اینرو، به فاصله معینی «زوبین» خود را پس از حرکت مخصوصی به سوی او افکندم. حربه بر تهیگاه او نشست و از میان دوپای او درآمد. او خواست به سوی من حمله کند؛ ولی شدت درد او را از مقصد بازداشت و به همان حالت ماند تا روح از بدنش جدا شد.

سپس با کمال احتیاط به سوی وی رفتم، حربه خود را درآورده و به لشکرگاه قریش برگشتم وبه انتظار آزادی نشستم.

پس از جنگ احد من مدت ها در مکه می زیستم، تا آنکه مسلمانان، مکه را فتح کردند. من به سوی طائف فرار کردم، چیزی نگذشت تا آنکه شعاع قدرت اسلام تا آن حدود کشیده شد. شنیده بودم که هرکس، هر اندازه مجرم باشد؛ اگر به آئین توحید بگرود، پیامبرصلی الله علیه و آله از تقصیر او می گذرد. من در حالی که شهادتین را بر زبان جاری می ساختم خود را خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رساندم. دیده پیامبرصلی الله علیه و آله بر من افتاد، فرمود: تو همان وحشی حبشی هستی؟

عرض کردم بلی. فرمود: چگونه حمزه را کشتی؟ من عین همین جریان را نقل کردم. پیامبرصلی الله علیه و آله متأثر شد و فرمود:

«تا زنده ای روی تو را نبینم». زیرا مصیبت جانگداز عمویم به دست تو انجام گرفته است. «(1)» این همان روح بزرگ نبوت، و سعهصدری است که خداوند به رهبر عالیقدر اسلام مرحمت فرموده است، با این که با ده ها عنوان می توانست قاتلِ عمو را اعدام کند؛ با این حال، او را آزاد نمود.

[شماره صفحه واقعی : 289]

ص: 5280


1- و یحک غَیّب عَنّی وجهک فلا ارینک.

وحشی می گوید: تا پیامبرصلی الله علیه و آله زنده بود، من خود را از او پنهان می کردم. پس از مرگ پیامبرصلی الله علیه و آله، نبرد مسیلمه کذاب پیش آمد، من در ارتش اسلام شرکت کردم و همان حربه خود را در کشتن مسیلمه به کار بردم و با کمک یک نفر از انصار به قتل او نائل گردیدم. اگر من با این حربه بهترین مردم یعنی حمزه را کشته ام، ولی بدترین مردم نیز از خطر این حربه بی نصیب نبوده است.

شرکت وحشی در نبرد مسیلمه مطلبی است که خود او ادعا می کند، ولی ابن هشام می گوید: وحشی در پایان عمر به سان زاغ سیاهی بود، که پیوسته بر اثر شرابخواری مورد تنفر مسلمانان بود و مرتب حد شراب بر او جاری می گشت، و بر اثر عمل های ناشایست نام او را در دفتر ارتش خط کشیدند، و عمر خطاب می گفت: قاتل حمزه نباید در سرای دیگر رستگار گردد. «(1)» 4- امّ عامر: جای گفتگو نیست که جهاد ابتدایی، برای زنان در اسلام حرام است. از اینرو، هنگامی که نماینده زنان مدینه، به حضور پیامبر اکرم شرفیاب گردید، و درباره این محرومیت با پیامبرصلی الله علیه و آله سخن گفت، و اعتراض کرد که ما تمام کارهای شوهران را از نظر زندگی تأمین می نماییم و آنان با خاطر آرام در جهاد شرکت می نمایند، ولی ما جامعه زنان از این فیض بزرگ محرومیم.

پیامبرصلی الله علیه و آله به وسیله او، به جامعه زنان مدینه پیام داد و فرمود: اگر روی یک سلسله علل فطری و اجتماعی، از این فیض بزرگ محروم شده اید، ولی شما می توانید با قیام به وظایف شوهرداری فیض جهاد را درک کنید. و این جمله تاریخی را فرمود: «وَ إنَّ حُسنُ التَّبَعُل یعدل ذلک کلّه»: قیام به وظایف شوهرداری به وجه صحیح با جهاد «فی سبیل اللَّه» برابری می کند.

ولی گاهی برخی از بانوان تجربه دیده، برای کمک به جنگاوران اسلام، همراه آنان از مدینه بیرون می آمدند، و با سیراب کردن تشنگان، و شستن لباس های سربازان، و پانسمان کردن زخم مجروحان به پیروزی مسلمانان کمک می کردند.

[شماره صفحه واقعی : 290]

ص: 5281


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 69- 72.

امّ عامر که نام وی «نسیبه» است، می گوید: من برای رسانیدن آب به سربازان اسلام در «احد» شرکت کردم، تا آنجا که دیدم نسیم فتح به سوی مسلمانان وزید. اما چیزی نگذشت که یک مرتبه ورق برگشت. مسلمانان شکست خورده پا به فرار گذاردند. جان پیامبرصلی الله علیه و آله در معرض خطر قرار گرفت، وظیفه خود دیدم تا سرحدِّ مرگ، از پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله دفاع کنم. مشک آب را به زمین گذاردم و با شمشیری که به دست آورده بودم، از حملات دشمن می کاستم، و گاهی تیراندازی می کردم. در این لحظه، جای زخمی را که در شانه بود، متذکر می شود و می گوید: در آن وقت که مردم پشت به دشمن و فرار می کردند، چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به یک نفر افتاد که در حال فرار بود، فرمود: اکنون که فرار می کنی سپر خود را روی زمین بیانداز. او سپر خود را انداخت، و من آن سپر را برداشتم و مورد استفاده قرار دادم. ناگاه متوجه شدم که مردی به نام «ابن قمیئه»، فریاد می کشد و می گوید: محمد کجا است؟ او پیامبرصلی الله علیه و آله را شناخت و با شمشیر برهنه به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله حمله آورد. من و مُصعب او را از حرکت به سوی مقصد بازداشتیم. او برای عقب زدنِ من، ضربتی بر شانه ام زد. با اینکه من چند ضربه بر او زدم ولی ضربه او در من تأثیر کرد و اثر این ضربه تا یکسال باقی بود. ضربات من بر اثر داشتن دو زره در تن، در او تأثیر ننمود.

ضربه ای که متوجه شانه من شد، بسیار ضربه کاری بود. پیامبرصلی الله علیه و آله متوجه شانه من گردید که خون از آن فوران می کند. فوراً یکی از پسرانم راصدا زد و فرمود: زخم مادرت را ببند. وی زخم مرا بست، و من دو مرتبه مشغول دفاع شدم.

در این بین متوجه شدم که یکی از پسرانم زخم برداشته است، در حال، پارچه هائی را که برای بستن زخم مجروحان با خود آورده بودم درآورده و زخم پسرم را بستم. در آن حال، برای حفظ وجود پیامبرصلی الله علیه و آله که در آستانه خطر بود، رو به فرزندم کردم و گفتم:

فرزندم برخیز و مشغول کارزار باش. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 291]

ص: 5282


1- قم فضارب القوم.

رسول اکرمصلی الله علیه و آله، از شهامت و رشادت این زن فداکار سخت در شگفت بود. وقتی چشمش به ضارب پسر وی افتاد، فوراً او را به «نسیبه» معرفی کرد و گفت: ضارب فرزندت همین مرد است. مادر دل سوخته که همچون پروانه گرد وجود پیامبرصلی الله علیه و آله می گشت، مثل شیر نر به آن مرد حمله برد و شمشیری به ساق او نواخت که او را نقش زمین ساخت. این بار تعجب پیامبرصلی الله علیه و آله از شهامت این زن زیادتر شد و از شدت تعجب خندید؛ به طوری که دندان های عقب او آشکار گردید، فرمود: قصاص فرزند خود را گرفتی. «(1)» فردای آن روز که حضرت ستون لشکر را به سوی «حمراءالأسد» حرکت داد، «نسیبه» خواست که همراه لشکر حرکت کند، ولی زخم های سنگینی که بر او وارد شده بود، اجازه حرکت به او نداد. لحظه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله از «حمراءالأسد» بازگشت، شخصی را به خانه «نسیبه» فرستاد تا از وضع مزاجی او به پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش دهد. پیامبرصلی الله علیه و آله از سلامت وضع وی آگاه گردید و خوشحال شد.

این زن در برابر آن همه فداکاری، از پیامبرصلی الله علیه و آله خواست که دعا کند خدا او را در بهشت ملازم حضرتش قرار دهد. پیامبرصلی الله علیه و آله در حق وی دعا کرد و عرض کرد: خدایا این ها را در بهشت رفیق من قرار بده. «(2)» منظره دفاع این بانو، به قدری برای پیامبرصلی الله علیه و آله مایه خرسندی بود که درباره این بانو چنین فرمود: «لمقام نسیبه بنت کعب الیوم خیر من فلان و فلان»: موقعیت این بانوی فداکار امروز از فلانی و فلانی بالاتر است.

ابن ابی الحدید می نویسد: راوی حدیث، نسبت به پیامبرصلی الله علیه و آله خیانت ورزیده است، زیراصریحاً نام آن دو نفر را که پیامبرصلی الله علیه و آله اسم آنها را برده ذکر نکرده است. «(3)» ولی من گمان می کنم، لفظ فلان و فلان کنایه از همان شخصیت هائی است

[شماره صفحه واقعی : 292]

ص: 5283


1- فضحک حتی بدت نواجده، در صورتی که خنده های پیامبر صلی الله علیه و آله از حدود تبسم تجاوز نمی کرد.
2- رشته خدمات این بانوی فداکار در اینجا قطع نگردید، او بعدها با پسر خود در فتنه مسیلمه کذاب شرکت کرد، و یک دست خود را نیز در آن جنگ از دست داد.
3- .« شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 14/ 265- 267 و« اسدالغابه»، ج 5/ 555.

که پس از رسول خدا منصب های بزرگ در میان مسلمانان پیدا کردند، و راوی از نظر احترام و ترس از موقعیت، مطلب را در پرده گفته است.

دنباله سرگذشت احد

جانبازی یک اقلیت سبب شد که جان پیامبرصلی الله علیه و آله از خطر قطعی نجات یافت. خوشبختانه، اکثریت دشمن تصور می کردند که پیامبرصلی الله علیه و آله کشته شده، و مشغول تفحص و گردش در میان کشته ها بودند تا بدن او را پیدا کنند، و حمله های اقلیتی که از سلامت پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه بودند، به وسیله علی علیه السلام و ابودجانه و چند نفر دیگر (به طور احتمال) جواب داده می شد. در این لحظهصلاح دیده شد که خبر مرگ پیامبرصلی الله علیه و آله تکذیب نشود، و پیامبرصلی الله علیه و آله با همراهان خود به سوی «شعب» حرکت کند.

در اثنای راه، پیامبرصلی الله علیه و آله، در میان گودالی که از طرف «ابوعامر» برای مسلمانان حفر شده بود، افتاد. فوراً علی علیه السلام دست پیامبرصلی الله علیه و آله را گرفت و بالا آورد. نخستین کسی که از مسلمانان، پیامبرصلی الله علیه و آله را شناخت، «کعب مالک» بود. او دید چشمان پیامبرصلی الله علیه و آله از زیرِ کلاه خُود می درخشد. فوراً فریاد کشید: هان! مسلمانان! پیامبر این جاست او زنده است، و خدا او را از گزند دشمنان حفظ نموده است.

چون انتشار زنده بودن پیامبرصلی الله علیه و آله، موجب حملات مجدد می شد، پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که «کعب» جریان را پنهان بدارد، او نیز سکوت اختیار کرد.

سرانجام پیامبرصلی الله علیه و آله به دهانه «شعب» (دره) رسید. در این لحظه مسلمانانی که در آن اطراف بودند، از اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله را زنده یافتند خوشحال شدند، و خود را در پیشگاه پیامبرصلی الله علیه و آله شرمنده و سرافکنده یافتند. ابوعبیده جراح، دو حلقه «مغفر» را که بر چهره پیامبرصلی الله علیه و آله فرورفته بود، درآورد، و امیرمؤمنان علیه السلام سپر خود را پر از آب کرد، و پیامبرصلی الله علیه و آله سر وصورت خود را شست، و این جمله را فرمود: خشم خدا بر ملتی کهصورت پیامبر خود را خون آلود ساختند، شدت یافت. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 293]

ص: 5284


1- اشتد غضب اللَّه علی من ادمی وجه نبیه.
دشمن فرصت طلب

در لحظاتی که مسلمانان با شکست عظیمی روبرو شده بودند، دشمنِ فرصت طلب، وقت را برای نفوذ عقاید خود مغتنم شمرد و شعارهایی را برضد آئین توحید که ساده لوحان را فوراً تحت تأثیر قرار می دهد سرداد.

به گفته یکی از نویسندگان معاصر: «هیچ فرصتی برای نفوذ در عقاید و افکار و نفوس مردم، مساعدتر از فرصت شکست و گرفتاری به بلایا و مصائب بزرگ نیست. در موقع شدت مصیبت، روحیه قوم ستمدیده، آن چنان ضعیف و متزلزل می گردد؛ که عقل آن قوم، قدرت حکومت و تشخیص خود را از دست می دهد. در چنین فرصتی است که تبلیغات سوء به آسانی می تواند در قلوب قوم شکست خورده نافذ و مؤثر واقع شود».

ابوسفیان و عکرمه، در حالی که بت های بزرگ را روی دست گرفته، و غرق سرور و شادی بودند، از این فرصت مناسب استفاده کرده و فریاد می کشیدند: «اعل هُبل، اعل هُبَل»: سرفراز باد هبل، یعنی این پیروزی ما مربوط به بت پرستی است، و اگر خدایی جز او بود، و یکتاپرستی حقیقت داشت، شما پیروز می شدید.

پیامبرصلی الله علیه و آله متوجه شد که رقیب در لحظات حساس، برنامه خطرناکی را اجرا می کند، و سرگرم استفاده از فرصت است. از این نظر، تمام مصائب را فراموش کرد، و فوراً به علی علیه السلام و سایر مسلمانان دستور داد، پاسخ این منادی شرک را چنین بگویند: «اللَّهُ أعلی و اجلّ، اللَّهُ أعلی و أجَل»؛ خدا بزرگ و توانا است و این شکست مربوط به خداپرستی ما نیست، بلکه معلول انحراف از دستور فرمانده می باشد.

ابوسفیان باز دست از تبلیغ افکار مسموم خود نکشید و گفت: «نَحنُ لَنا العُزّی و لا عُزّی لَکُم»؛ «ما بُتِ عُزّی داریم و شما چنین بتی ندارید.» پیامبرصلی الله علیه و آله، فرصت را از دشمن گرفت و دستور داد که مسلمانان جمله ای را که از نظر وزن و سجع مشابه آن است بگویند. یعنی همگی در میان درّه با آهنگ رسا بگویند: «اللَّهُ مَولانا و لا مَولی لَکُم»؛ یعنی اگر شما به یک بت که قطعه سنگ و یا

[شماره صفحه واقعی : 294]

ص: 5285

چوبی بیش نیست، متکی هستید؛ تکیه گاه ما خداوند بزرگ و توانا است.

منادی شرک بار سوم گفت: امروز به عوض روز بدر. مسلمانان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله گفتند: این دو روز هرگز با هم مساوی نیست، کشتگان ما در بهشتند، و کشتگان شما در دوزخ.

ابوسفیان در برابر این پاسخ های کوبنده، که از حلقومصدها مسلمان درمی آمد، سخت منقلب گردید؛ و با گفتن جمله: «وعده ما و شما سال آینده»، راه خود را در پیش گرفت و میدان را به قصد مکه ترک گفت. «(1)» اکنون مسلمانان با داشتن صدها زخمی و هفتاد کشته، ناچارند وظیفه الهی (نماز ظهر و عصر) را انجام دهند.

پیامبرصلی الله علیه و آله بر اثر ضعف مفرط نماز را در حال نشسته با جماعت خواند و بعداً به وظیفه دفن و کفن شهدای «احد» پرداخت.

پایان جنگ

آتش جنگ خاموش گردید و طرفین از یکدیگر فاصله گرفتند. مسلمانان بیش از سه برابر قریش کشته داده بودند، و می بایست هر چه زودتر اجساد عزیزان خود را به خاک بسپارند، و مراسم مذهبی را عملی نمایند.

زنان قریش، هنگام پیروزی که عرصه را از انجام هرگونه جنایتی خالی دیده بودند؛ پیش از آنکه مسلمانان به دفن کشتگان برسند، دست به جنایات بزرگی زده بودند. جنایاتی که در تاریخ بشریت کم نظیر است. آنان به پیروزی ظاهری خود قانع نشده، برای گرفتن انتقام بیشتر، اعضای و گوش و بینی مسلمانانی که روی بستر خاک افتاده بودند، بریده و از این طریق لکه ننگین تری بر دامن خود نشانیدند. در میان تمام ملل جهان، کشته دشمن که بی دفاع و بی پناه است، احترام دارد؛ ولی همسر ابوسفیان از اعضای بدن مسلمانان، گردن بند و گوشواره ترتیب داد. شکم افسر فداکار اسلام، حضرت حمزه را پاره کرد و جگر او را درآورد، و آن را به دندان گرفته هر چه خواست بخورد نتوانست.

[شماره صفحه واقعی : 295]

ص: 5286


1- « بحارالانوار»، ج 20/ 44- 45.

این عمل به قدری ننگین و زشت بود که ابوسفیان گفت: من از این عمل تبرّی می جویم و چنین دستوری نداده بودم ولی خیلی هم ناراحت نیستم.

این کردار زشت، باعث شد که این زن میان مسلمانان به «هند آکله الاکباد»: هند جگرخوار معروف گردد، و در آینده فرزندانِ هند، به فرزندان زن جگرخوار معروف شدند.

مسلمانان در محضر پیامبرصلی الله علیه و آله وارد نبردگاه شده و می خواهند، آن هفتاد کشته را به خاک بسپارند. چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به بدن «حمزه» افتاد. وضع رقت بار «حمزه» فوق العاده او را منقلب ساخت و طوفانی از خشم و غضب، در کانون وجود او پدید آورد، به طوری که فرمود: این خشم و غضبی که اکنون در خود احساس می کنم، در زندگانی من بی سابقه است.

تاریخ نویسان و مفسران، به طور اتفاق می نویسند: مسلمانان عهد کردند (وگاهی خود پیامبرصلی الله علیه و آله را نیز اضافه می کنند) که اگر بر مشرکان دست یابند، همین معامله را با کشته های آنها انجام دهند و آنان به جای یکی، سی نفر از آنها را «مثله» کنند. چیزی از تصمیم آنان نگذشته بود که امین وحی این آیه را آورد:

«اگر تصمیم دارید که آنها را مجازات کنید، در مجازات خود میانه رو باشید و از حد اعتدال بیرون نروید و اگرصبر کنید، برای بردباران بهتر است». «(1)» اسلام با این آیه که خود یک اصل قضایی مسلم اسلامی است، بار دیگر سیمای روحانی و عاطفی خود را نشان داد؛ و آن اینکه آئین آسمانیِ اسلام، آئین انتقام جویی نیست؛ در سخت ترین لحظات طوفان خشم در کانون وجود انسان حکومت می کند، از دستور عدالت و میانه روی غفلت نکرده و با این طریق، اصول عدالت را در تمام اوقات در نظر گرفته و مستقر ساخته است.

خواهر حمزه، «صفیه» اصرار داشت که نعش برادر را ببیند. ولی فرزند او، «زبیر» از آمدن مادر به دستور رسول خداصلی الله علیه و آله جلوگیری نمود. «صفیه»، به فرزند خود گفت: شنیده ام برادرم را «مثله» کرده اند. به خدا سوگند که اگر بر بالین او

[شماره صفحه واقعی : 296]

ص: 5287


1- « وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ»« سوره نحل/ 126».

بیایم، اظهار ناراحتی نخواهم کرد و این مصیبت را در راه خدا خواهم پذیرفت.

این بانوی تربیت یافته، با کمال وقار به بالین برادر آمد، نماز بر او خواند و در حق او طلب آمرزش نمود و بازگشت.

راستی قدرت ایمان بالاترین نیروهاست. سخت ترین طوفان ها و هیجان ها را مهار می کند، و بر شخص مصیبت زده وقار و سکینه می بخشد.

سپس پیامبرصلی الله علیه و آله، برای شهدای «احد» نماز خواند و آنها را یک یک و یا دوتا دوتا، دفن کرد. دستور داد که «عمرجموح» و «عبداللَّه عمرو» را در یک قبر بگذارند، زیرا آنان قبلًا با هم دوست بودند، چه بهتر که در حال مرگ نیز با هم باشند. «(1)»

آخرین سخنان سعد بن ربیع

«سعد بن ربیع»، از یاران باوفای پیامبرصلی الله علیه و آله بود و دلی لبریز از ایمان و اخلاص داشت. آنگاه که با دوازده زخم نقش زمین شده بود، مردی از کنار وی گذشت و به او گفت: می گویند: محمدصلی الله علیه و آله کشته شده است. سعد به وی گفت: اگر محمدصلی الله علیه و آله کشته شده، ولی خدای محمد زنده است، و ما در راه نشر آئین خدا جهاد می کنیم، و از حریم توحید دفاع می نماییم.

وقتی شعله جنگ خاموش گردید، پیامبرصلی الله علیه و آله به یاد سعد ربیع افتاد، و گفت: چه کسی می تواند، برای من خبری از «سعد» بیاورد؟ «زید بن ثابت» داوطلب شد، که از مرگ و حیات سعد خبرصحیحی برای پیامبرصلی الله علیه و آله بیاورد او سعد را در میان کشتگان یافت، و به او گفت: پیامبرصلی الله علیه و آله مرا مأمور کرده که از حال شما تحقیق کنم، و خبرصحیحی از شما برای او ببرم. سعد گفت: سلام مرا به پیامبر برسان و بگو: چند لحظه بیشتر از زندگی «سعد» باقی نمانده است، و خداوند به تو ای پیامبر خدا، بهترین پاداش که سزاوار یک پیامبر است بدهد.

و نیز افزود که: سلام مرا به انصار و یاران پیامبرصلی الله علیه و آله برسان و بگو: هرگاه به

[شماره صفحه واقعی : 297]

ص: 5288


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 498؛« بحار»، ج 20/ 131.

پیامبرصلی الله علیه و آله آسیبی برسد، و شما زنده باشید، هرگز در پیشگاه خداوند معذور نخواهید بود.

هنوز فرستاده پیامبرصلی الله علیه و آله، از کنار سعد دور نشده بود که روان او به جهان دیگر پرواز نمود. «(1)» علاقه انسان، به خود و به اصطلاح دانشمندان «حب ذات»، آنچنان اصیل و قدرتمند و ریشه دار است که هیچ گاه انسان خود را فراموش نمی کند. و همه چیز خود را در راه آن فدا می نماید.

ولی قدرت ایمان و عشق به هدف و علاقه به معنویات، از آن مؤثرتر است. زیرا به تصریح متون تاریخ، این افسر باشهامت در سخت ترین لحظه ها که فاصله چندانی با مرگ نداشت؛ خود را فراموش کرده و به یاد وجود نازنین پیامبرصلی الله علیه و آله، که حفظ او را عالی ترین تجلی برای بقای هدف خود می دانست، افتاده بود. تنها پیامی که وسیله «زید ثابت» فرستاد این بود، که یاران او لحظه ای از حفظ و حراست رهبر خود غفلت نکنند.

پیامبرصلی الله علیه و آله به مدینه بازمی گردد

خورشید به سوی مغرب کشیده می شد، و می خواست اشعه زرین خود را به سوی نیم کره دیگر بریزد.

سکوت و خاموشی مطلق سرزمین احد را فراگرفته بود. در چنین لحظاتی مسلمانان مجروح و کشته داده ناچار بودند برای تجدید قوا و پانسمانِ زخمی ها، به خانه های خود بازگردند. فرمان حرکت به سوی مدینه، از فرمانده کل قواصادر گردید. پیامبرصلی الله علیه و آله با آن گروه از انصار و مهاجر که در جنگ شرکت کرده بودند وارد شهر مدینه شدند. مدینه ای که از اکثر خانه های آن ناله مادران داغ دیده و همسران شوهر از دست داده بلند بود.

پیامبرصلی الله علیه و آله به خانه های «بنی عبدالاشهل» رسید. نوحه سرائی زنان آنها، حال پیامبرصلی الله علیه و آله را منقلب ساخت. اشک از چشمان نورانی او سرازیر گردید، و با چشمان

[شماره صفحه واقعی : 298]

ص: 5289


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 95.

اشکبار زیر لب این جمله را گفت: متأسفم که کسی برای «حمزه» گریه نمی کند! «(1)» سعد معاذ و چند نفر دیگر که از مقصد پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شدند، به گروهی از زنان دستور دادند که برای حمزه، این افسر خدمتگزار نوحه سرائی کنند. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله از جریان مطلع گردید در حق زنان دعا کرد و گفت: من پیوسته از کمک های مادی و معنوی گروه انصار برخوردار بوده ام. سپس فرمود: زنان نوحه گر، به خانه های خود برگردند.

خاطرات هیجان انگیز یک زن باایمان

تاریخ زنان با ایمان در فصل تاریخ اسلام مایه تعجب و شگفتی است. این که می گویم مایه شگفتی است، از این نظر است که ما اشباه و نظایر آن را در زنان معاصر خود به ندرت می بینیم. «(2)» بانویی از قبیله «بنی دینار» که شوهر و پدر و برادر خود را از دست داده بود، در میان گروهی از زنان نشسته، اشک می ریخت و زنان دیگر نوحه سرایی می کردند. ناگهان پیامبرصلی الله علیه و آله از کنار این دسته از زنان عبور کرد. این بانوی داغدیده از کسانی که اطراف او بودند، از حال پیامبرصلی الله علیه و آله سراغ گرفت. همگی گفتند بحمداللَّه سالم است. وی گفت مایلم از نزدیک پیامبرصلی الله علیه و آله را ببینم. نقطه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله ایستاده بود، با محل آنان چندان فاصله ای نداشت، پیامبرصلی الله علیه و آله را به وی نشان دادند. چشم این بانو به چهره پیامبرصلی الله علیه و آله افتاد، بی اختیار تمام مصائب را فراموش کرد، و ازصمیم قلب ندایی درداد، که انقلابی بر پا نمود. عرض کرد: ای رسول خدا! تمام ناگواری ها و مصیبت ها در راه تو آسان است. شما زنده بمانید، هر فاجعه ای بر ما وارد شود، ما آن را کوچک می شماریم و نادیده می گیریم.

[شماره صفحه واقعی : 299]

ص: 5290


1- . ولکن حمزه لابواکی له-« سیره ابن هشام»، ج 2/ 99.
2- در این جنگ تحمیلی از جانب عراق بر ایران اسلامی، نمونه های بارزی از زنان ایثارگر دیده شد، که تاریخ نظائر آنها را فقط در عصر رسالت نشان می دهد، و بار دیگر جهان با مشاهده اثرات شگفت انگیز ایمان، انگشت تعجب به دندان گرفته و در هاله ای از اعجاب قرار گرفت.

آفرین بر این استقامت، آفرین بر این ایمان که به سان لنگر کشتی های اقیانوس پیما، کشتیِ وجود انسان ها را در برابر طوفان های کوبنده، از تزلزل و بی قراری نگه می دارد. «(1)»

نمونه دیگری از زنان فداکار

درصفحات گذشته به طور اجمال درباره «عمرو بن جموح» سخن گفتیم. با اینکه او لنگ بود، و جهاد بر او واجب نبود، ولی با اصرار فراوان از پیامبرصلی الله علیه و آله اجازه گرفت، و درصفوف مقدم مجاهدان شرکت جست. فرزندش «خلاد» و برادرِ همسرش «عبداللَّه بن عمرو» نیز در این جهاد مقدس شرکت داشتند و هر سه جام شهادت نوشیدند.

همسر وی «هند»، دختر «عمرو بن حزام»، عمه «جابربن عبداللَّه» انصاری به احد آمد و شهیدان و عزیزان خود را از روی خاک برداشت و بر روی شتری انداخت، و رهسپار مدینه گردید.

در مدینه انتشار یافته بود که پیامبرصلی الله علیه و آله درصحنه جنگ کشته شده است. زنان برای یافتن خبرصحیح، از حال پیامبرصلی الله علیه و آله، رهسپار «احد» بودند. او در نیمه راه با همسران پیامبرصلی الله علیه و آله ملاقات کرد. آنان از وی حال رسول خداصلی الله علیه و آله را سؤال نمودند. این زن در حالی که اجساد شوهرش و برادر و فرزند خود را بر شتری بسته و به مدینه می برد، مثل اینکه کوچکترین مصیبت متوجه وی نگردیده؛ با قیافه باز به آنان گفت خبر خوشی دارم و آن اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله زنده و سالم است و در برابر این نعمت بزرگ تمام مصائب کوچک و ناچیز است.

خبر دیگر اینکه: خداوند کافران را در حالی که مملو از خشم و غضب بودند برگردانید. «(2)» سپس از وی پرسیدند که: این جنازه ها از کیست؟ گفت: همگی

[شماره صفحه واقعی : 300]

ص: 5291


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 99.
2- بنا به نقل ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، ج 14/ 262 این آیه را خواند:« وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ وَ کانَ اللَّهُ قَوِیّاً عَزِیزاً» سپس می گوید لابد وی مفاد نخستین قسمت آیه را خوانده، نه تمام آیه را، زیرا این آیه در جنگ خندق که پس از احد بود، نازل گردیده است.

مربوط به خود من است. یکی شوهرم، دیگری فرزندم، سومی برادرم، که برای دفن آنها را به مدینه می برم.

بار دیگر در این صحنه از تاریخ اسلام، یکی از عالی ترین اثر ایمان که همان آسان شمردن مصائب و هضم تمام شداید و آلام در راه هدف مقدس است، تجلی می کند.

مکتب مادی هرگز نتوانسته چنین زنان و مردان فداکار تربیت کند. نکته این است که این افراد برای هدف می جنگند، نه برای زندگی مادی و نیل به مناصب.

دنباله این داستان شگفت انگیزتر است و هرگز با مقیاس های مادی و قواعدی که مادیگران برای تحلیل مسائل تاریخی طراحی نموده اند، قابل بیان نیست. فقط مردان الهی و کسانی که به تأثیر عالم بالا اعتقاد جازم دارند، و مسائل اعجاز و کرامت را حل کرده اند، می توانند دنباله داستان را تحلیل نموده و از هر نظرصحیح بدانند.

اینک ذیل داستان:

او مهار شتر را در دست داشت، و به سوی مدینه می کشید. اما شتر به زحمت راه می رفت. یکی از زنان پیامبرصلی الله علیه و آله گفت: لابد بار شتر سنگین است. هند در پاسخ گفت: این شتر بسیار نیرومند است، و می تواند بار دو شتر را بردارد، بلکه علت دیگری دارد. و آن اینکه: هر موقع روی شتر را به سوی «احد» برمی گردانم، این حیوان به آسانی راه می رود، ولی هرموقع روی آن را به سمت مدینه می نمایم، به زحمت کشیده می شود، و یا زانو به زمین می زند.

هند تصمیم گرفت که به احد برگردد و پیامبرصلی الله علیه و آله را از جریان آگاه سازد. او با همان شتر و اجساد به «احد» آمد وضع راه رفتن شتر را به پیامبرصلی الله علیه و آله گفت. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: هنگامی که شوهرت به سوی میدان می رفت، از خدا چه خواست؟ وی عرض کرد، شوهرم رو به درگاه خدا کرد و گفت خداوندا مرا به خانه ام بازنگردان.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: دعای شوهرت مستجاب شده، خداوند نمی خواهد این جنازه به سوی خانه «عمرو» برگردد. بر تو لازم است که هر سه جنازه را در این سرزمین

[شماره صفحه واقعی : 301]

ص: 5292

«احد» به خاک بسپاری، و بدان که این سه نفر در سرای دیگر پیش هم خواهند بود.

هند در حالی که اشک از گوشه چشمانش می ریخت، از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست کرد که از خداوند بخواهد که او نیز پیش آنها باشد. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله وارد خانه خود گردید. دیدگان دختر عزیز او «فاطمه علیها السلام» به چهره مجروح پدر افتاد، اشک از گوشه چشم های او سرازیر شد. پیامبرصلی الله علیه و آله شمشیر خود را به دختر خود «زهرا علیها السلام» داد تا آن را بشوید.

«اربلی»، مورخ شیعه در قرن هفتم می نویسد: دختر پیامبر آب آورد. تا خون های چهره پدر را شستشو دهد.

امیرمؤمنان علیه السلام آب می ریخت و زهرا علیها السلام خون های اطراف را می شست، ولی چون زخمصورت عمیق بود، خون بند نیامد. ناچار قطعه حصیری را سوزاندند و خاکستر آن را روی زخم ها ریختند، و خون زخم های صورت بند آمد. «(2)»

دشمن را باید تعقیب کرد

شبی که مسلمانان پس از حادثه «احد» در خانه های خود آرمیدند، بسیار شب حساسی بود. منافقان و یهودیان و پیروان عبداللَّه ابی، از این پیش آمد سخت خوشحال بودند. از بیشتر خانه هاصدای ناله و نوحه بازماندگان شهیدان به گوش می رسید. بالاتر از همه بیم آن می رفت که منافقان و یهودیان برضد اسلام و مسلمانان شورش کنند، و دستِ کم با ایجاد اختلاف و دودستگی، وحدت سیاسی و وضع ثابت مرکز اسلام را از بین ببرند.

ضرر اختلافات محلی به مراتب بالاتر از حملات دشمنان خارجی است. روی این حساب ها لازم بود پیامبرصلی الله علیه و آله دشمنان داخلی را بترساند، و به اصطلاح ضرب شستی به آنها نشان بدهد و به آنها بفهماند که نیروی توحید دچار بی نظمی و تزلزل نگردیده و هرگونه فعالیت و زمزمه مخالف، که اساس اسلام را تهدید کند

[شماره صفحه واقعی : 302]

ص: 5293


1- .« مغازی واقدی»، ج 1/ 265.
2- .« کشف الغمه»/ 54.

در نخستین مرحله با قدرت هر چه تمامتر کوبیده خواهد شد.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف خداوند مأمور گردید که فردای همان شب دشمن را تعقیب کند. پیامبرصلی الله علیه و آله شخصی را مأمور کرد که در تمام نقاط شهر، اعلام کند: کسانی که دیروز در احد بوده اند، فردا باید برای تعقیب دشمن آماده شوند و کسانی که در احد شرکت نداشته اند، حق ندارند در این جهاد، با ما شرکت ورزند. «(1)» البته این محدودیت و بازداری گروه شرکت نکرده در این امر مهم روی یک سلسله مصالحی بود که برای مردان سیاسی روشندل مخفی نیست.

اولًا: این محدودیت یک نحو تعرضی بود به کسانی که از شرکت در احد امتناع ورزیده بودند، و در حقیقت سلبصلاحیت از این دسته بود، که شایستگی دفاع و شرکت را ندارند.

ثانیاً: گوشمالی بود نسبت به شرکت کنندگان، زیرا چون بر اثر بی انضباطی آنان، این ضربت متوجه اسلام شده بود؛ باید خود آنها این شکست را جبران و ترمیم کنند تا بار دیگر دست به چنین بی نظمی ها نزنند.

ندای منادی پیامبرصلی الله علیه و آله به گوش جوانی از قبیله «بنی عبدالاشهل» رسید، در حالی که او با برادر خود با بدن مجروح در رختخواب افتاده بود. این ندا، به طوری آنها را تکان داد که با این که تنها یک اسب سواری داشتند، و حرکت کردن از جهاتی توأم با مشکلات بود، با این حال، آنان به یکدیگر گفتند: هرگز سزاوار نیست، پیامبرصلی الله علیه و آله به سوی جهاد برود، و ما از او عقب بمانیم. این دو برادر با این که مرکب خود را با تناوب سوار می شدند، خود را به سربازان اسلام رسانیدند. «(2)»

حمراءالاسد

«(3)»

پیامبرصلی الله علیه و آله «ابن امّ مکتوم» را جانشین خود در مدینه قرار داد، و در

[شماره صفحه واقعی : 303]

ص: 5294


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 101.
2- همان.
3- گروهی رفتن پیامبر صلی الله علیه و آله را تا« حمراءالاسد» برای تعقیب دشمن، غزوه مستقل شمرده، و برخی نیز آن را دنباله غزوه« احد» دانسته اند.

«حمراءالاسد» که هشت مایلی مدینه است موضع گرفت. «معبد خزاعی» که رئیس قبیله «خزاعه» بود، با این که مشرک بود: به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله تسلیت عرض کرد. تمام افراد قبیله خزاعه همواره از اسلام پشتیبانی می کردند.

«معبد»، به منظور خدمت به پیامبر از «حمراءالاسد»، عازم «روحاء» مرکز ارتش قریش گردید، و با ابوسفیان ملاقات کرد. چنین دریافت که ابوسفیان تصمیم گرفته به سوی مدینه برگردد، و باقیمانده قدرت مسلمانان را از بین ببرد. معبد او را از مراجعت منصرف ساخت، و گفت: هان ای ابوسفیان! محمد اکنون در «حمراءالاسد» است و با قدرت سربازان بیشتر، از مدینه خارج شده، و آنهایی که دیروز در نبرد شرکت نکرده بودند، امروز در رکاب ایشان هستند.

ابوسفیان! من چهره هایی را دیدم که از شدت غیظ و خشم برافروخته شده و من تاکنون در عمرم چنین قیافه هایی را ندیده ام و مسلمانان از بی انضباطی دیروز سخت پشیمانند. او به قدری از قدرت ظاهری و عظمت روحی و روانی مسلمانان سخن گفت، که ابوسفیان را از تصمیم خود منصرف ساخت.

پیامبرصلی الله علیه و آله با یاران خود، سرِشب در «حمراءالاسد» ماند و دستور داد در تمام نقاط بیابان آتش روشن کنند تا دشمن تصور کند که قدرت و نیروهای جنگنده آنها بیش از آن مقدار است که در احد دیده بودند.

صفوان امیه رو به ابوسفیان کرد و گفت: مسلمانان خشمگین و زخم خورده اند؛ تصور می کنم که به همین مقدار اکتفا کنیم، و راه مکه را پیش بگیریم. «(1)»

شخص باایمان بیش از یکبار فریب نمی خورد

این جمله خلاصه گفتار پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله است که فرمود: «لا یُلدَغُ المُؤمِنُ مِن جُحرٍ مَرّتین». پیامبرصلی الله علیه و آله این سخن را موقعی فرمود که «ابوعره جمحی»، از او درخواست آزادی کرد. وی پیش از این در جنگ بدر اسیر شده بود. در جنگ

[شماره صفحه واقعی : 304]

ص: 5295


1- « طبقات کبری»، ج 2/ 49.

بدر پیامبرصلی الله علیه و آله او را آزاد فرمود و با او شرط کرد که با مشرکان برضد اسلام همکاری نکند. او نیز این شرط را پذیرفت، ولی پیمان خود را با شرکت در جنگ احد، نقض کرد. اتفاقاً، موقع بازگشت از «حمراءالاسد»، مسلمانان او را دستگیر کردند. این بار نیز او از محضر پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست آزادی کرد. اما پیامبرصلی الله علیه و آله به درخواست او اعتنا نکردو با گفتن جمله فوق که: مومن از یک سوراخ بیش از یکبار گزیده نمی شود، دستور اعدام او راصادر کرد و فاجعه احد که سراسر آموزنده بود پایان پذیرفت. «(1)» سرانجام نبرد احد با تقدیم هفتاد و یا هفتاد و چهار و به قولی هشتاد و یک شهید، پایان گرفت، در حالی که کشته شدگان قریش از بیست و دو نفر تجاوز نکرد. این پیش آمد ناگوار، به خاطر بی انضباطی نگهبانان بود که مشروح آن را خواندید. بدینوسیله جنگ احد که روز شنبه هفتم شوال سال سوم هجرت رخ داد، به ضمیمه حادثه «حمراءالاسد» که آن نیز تا روز جمعه همان هفته ادامه داشت؛ در روز چهاردهم شوال همان سال پایان پذیرفت.

از حوادث سال سوم هجرت، تولد نخستین گوهر تابناک امامت، حضرت «امام مجتبی» حسن بن علی علیهما السلام است. وی در نیمه ماه رمضان سال سوم دیده به جهان گشود.

سلام اللَّه علیه، یوم ولد. تولد او دارای مراسمی بود که در زندگی پیشوایان بزرگ شیعه بازگو شده است.

[شماره صفحه واقعی : 305]

ص: 5296


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 104- ما در پاورقی ها، مدارک فرازهای مهم را نقل کرده ایم. خوانندگان گرامی برای تفصیل بیشتر، می توانند به مدارک ذیل که مورد نظر و مطالعه نگارنده در تألیف این کتاب بوده است، مراجعه کنند:« طبقات کبری»، ج 2/ 36- 49؛« مغازی واقدی»، ج 1/ 199- 340؛« شرح نهج البلاغه»، ابن ابی الحدید، ج 14/ 218 و ج 15/ 60 و« بحارالانوار»، ج 20/ 14- 146.

[شماره صفحه واقعی : 306]

ص: 5297

25 فاجعه سپاه تبلیغ

اشاره

«(1)»

پس از پایان جنگ، آثار سیاسی شکست مسلمانان در نبرد «احد»، کاملًا آشکار بود. مسلمانان، با این که در برابر دشمن پیروز، ایستادگی نشان دادند، و از بازگشت مجدد او جلوگیری به عمل آوردند؛ با این حال پس از حادثه «احد»، تحریکات داخلی و خارجی برای براندازی اسلام رو به فزونی گذارد. منافقان و یهودیان مدینه، و مشرکان خارج از شهر و قبیله های مشرک دوردست، جرأت زیادی پیدا کرده، از تحریک و توطئه چینی و گردآوری سپاه و سلاح برضد اسلام، خودداری نمی کردند.

نقشه ماهرانه برای کشتن رجال تبلیغ

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله با اعزام دسته های نظامی، نقشه های توطئه چینان را نقش بر آب می کرد. همچنین با اعزام گروه تبلیغی، به میان قبایل و مراکز جمعیت، قلوب قبایل بی طرف را به سوی معارف اسلام جلب می نمود.

مبلغان ورزیده که حافظ قرآن و احکام و سخنان پیامبرصلی الله علیه و آله بودند، حاضر بودند به قیمت جان خود، عقاید اسلامی را با روشن ترین بیان، و واضح ترین اسلوب به گوش مردم دوردست برسانند.

[شماره صفحه واقعی : 307]

ص: 5298


1- حادثه ناگوار قتل سپاه تبلیغ، در سی و ششمین ماه هجرت رخ داده است-« مغازی واقدی»، ج 1/ 354 و چون سال نخست، ده ماه حساب شد، طبعاً، این حادثه، مربوط به سال چهارم هجرت خواهد بود.

ولی برخی از قبایل وحشی و پست، با گروه تبلیغی که نیروهای معنوی اسلام بودند، و هدفی جز ترویج خداپرستی و ریشه کن ساختن کفر و بت پرستی نداشتند، از در حیله و تزویر وارد شده؛ آنان را به وضع رقت باری به قتل می رسانیدند. به طوری که عده ای از مبلغان ورزیده اسلام را، که شماره آنها را ابن هشام «(1)» شش، و ابن سعد «(2)» ده نفر می نویسد در منطقه ای به نام «رجیع» به شهادت رساندند.

فاجعه بئرمعونه

در ماهصفر سال چهارم، پیش از آنکه خبر شهادت فرزندان اسلام، در سرزمین «رجیع» به پیامبرصلی الله علیه و آله برسد؛ «ابوبراءعامری» وارد مدینه شد. پیامبرصلی الله علیه و آله او را به آئین اسلام دعوت نمود، ولی او نپذیرفت، ولی به حضرتش عرض کرد، اگر سپاه تبلیغ نیرومندی را روانهصفحات «نجد» کنید، امید است ایمان بیاورند، زیرا تمایلات آنها به توحید زیاد است. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود، از حیله و مکر؛ عداوت و دشمنی مردم «نجد» خائفم، «ابوبراء» گفت: ستون اعزامی شما در پناه من هستند و من ضمانت می کنم که آنها را از هرحادثه سوء حفظ نمایم.

چهل نفر از رجال علمی اسلام که حافظ قرآن و احکام بودند، به فرماندهی «منذر» رهسپار منطقه «نجد» گردیدند، و در کنار «بئرمعونه» منزل کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله نامه ای که مضمون آن دعوت به آئین اسلام بود، به یکی از سران «نجد»، به نام «عامربن الطفیل» نوشت، و یک نفر از مسلمانان مأمور شد، که نامه پیامبرصلی الله علیه و آله را به «عامر» برساند. او نه تنها نامه پیامبرصلی الله علیه و آله را نخواند، بلکه حامل نامه را نیز به قتل رسانید. آنگاه قبیله خود را بر کشتن رجال علمی اسلام دعوت کرد. افراد قبیله از همکاری خودداری کردند و گفتند: بزرگ قبیله «ابوبراء» به آنان امان داده است. سرانجام از کمک قبیله خود مأیوس شد و از عشایر و قبایل اطراف کمک طلبید. به این ترتیب، منطقه ای که سپاه تبلیغی در آنجا فرود آمده بود، با

[شماره صفحه واقعی : 308]

ص: 5299


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 169،« طبقات ابن سعد»، ج 2/ 39.
2- .« طبقات ابن سعد»، ج 2/ 39.

نیروهای «عامر» محاصره شد.

سپاه تبلیغی اسلام، نه تنها مبلّغان ارشد و زبردستی بودند، بلکه مردمی شجاع و رزمنده به شمار می رفتند.

آنان تسلیم را برای خود ننگ دانسته، دست به قبضه شمشیر بردند و پس از جنگی خونین، همه شربت شهادت نوشیدند؛ جز «کعب بن زید» که با بدن مجروح خود را به مدینه رساند، و جریان را اطلاع داد. «(1)» این فاجعه جانسوز و بزرگ، عالم اسلام و مسلمانان را سخت ناراحت ساخت و پیامبرصلی الله علیه و آله مدت ها به یاد شهدای «بئرمعونه» بود.

[شماره صفحه واقعی : 309]

ص: 5300


1- .« مغازی واقدی»، ج 1/ 364- 369.

[شماره صفحه واقعی : 310]

ص: 5301

حوادث سال چهارم هجرت

26 غزوه «بنی النضیر»

اشاره

منافقان و یهودیان مدینه از شکست مسلمانان در احد و کشته شدن رجال علمی سخت خوشحال بودند و به دنبال فرصت بودند، که در مدینه شورشی برپا کنند، و به قبایل خارج از مدینه بفهمانند که کوچک ترین اتحاد و وحدت کلمه در مدینه وجود ندارد، و دشمنان خارجی می توانند حکومت نوجوان اسلام را سرنگون سازند.

پیامبرصلی الله علیه و آله برای اینکه از منویات و طرز تفکر یهودیان «بنی النضیر» آگاه گردد؛ همراه گروهی از افسران خود عازم دژ آنها گردید. اما هدف ظاهری پیامبرصلی الله علیه و آله از تماس با بنی النضیر این بود، که آمده است در پرداخت خونبهای آن دو نفر عرب از قبیله «بنی عامر» که به دست عمروبن امیه کشته شده بودند؛ کمک بگیرد. زیرا قبیله بنی النضیر هم با مسلمانان پیمان داشتند، و هم با قبیله بنی عامر، و قبایل هم پیمان همواره در چنین لحظات یکدیگر را کمک می کردند.

پیامبرصلی الله علیه و آله در برابر درب دژ فرود آمد و مطلب خود را با سران قوم درمیان گذارد. آنان با آغوش باز از پیامبرصلی الله علیه و آله استقبال کردند و قول دادند که در پرداخت دیه کمک کنند. سپس در حالی که پیامبرصلی الله علیه و آله را با کنیه اش (ابوالقاسم) خطاب می کردند، درخواست نمودند که رسول خداصلی الله علیه و آله وارد دژ آنها شود، و روز را در آنجا به سر ببرد. رسول گرامیصلی الله علیه و آله تقاضای آنها را نپذیرفت و در سایه دیوار دژ با افسران خود نشست و

[شماره صفحه واقعی : 311]

ص: 5302

با سران بنی النضیر مشغول گفتگو گردید. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله احساس کرد که این چرب زبانی، با یک سلسله حرکات مرموز توأم است. از طرفی در محوطه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله نشسته بود، رفت و آمد زیاد به چشم می خورد؛ سخنان درگوشی که مورث شک و بدبینی است، فراوان بود. در حقیقت، سران بنی النضیر تصمیم گرفته بودند که پیامبرصلی الله علیه و آله را غافلگیر کنند. یک نفر از آنها به نام «عمرو جحاش»، آماده شده بود که بالای بام برود و با افکندن سنگ بزرگی بر سر پیامبرصلی الله علیه و آله، به زندگی او خاتمه بخشد.

خوشبختانه نقشه آنها نقش بر آب شد، توطئه ها و نقشه های شوم آنها از حرکات مرموز و ناموزون آنها فاش گردید، و بنا به نقل «واقدی» فرشته وحی، پیامبرصلی الله علیه و آله را آگاه ساخت. پیامبر از جای خود حرکت کرد و طوری مجلس را ترک گفت که یهودیان تصور کردند دنبال کاری می رود و بر می گردد. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله راه مدینه را در پیش گرفت، و همراهانش را نیز از تصمیم خود آگاه نساخت. آنان همچنان در انتظار بازگشت پیامبرصلی الله علیه و آله به سر می بردند، اما هر چه انتظار کشیدند انتظار آنها سودی نبخشید.

جهودان بنی النضیر سخت در تکاپو و تشویش افتادند. از یک طرف فکر می کردند که شاید پیامبرصلی الله علیه و آله از توطئه آنها آگاه شده باشد؛ در اینصورت آنها را سخت گوشمالی خواهد داد. از طرف دیگر با خود می گفتند:

اکنون که پیامبرصلی الله علیه و آله از تیررس ما بیرون رفته انتقام او را از یاران وی بگیریم، ولی بلافاصله می گفتند: در اینصورت کار به جای باریکتری می کشد، و به طور مسلم پیامبرصلی الله علیه و آله از ما انتقام می گیرد.

در این گیرودار همراهان پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم گرفتند که دنبال پیامبرصلی الله علیه و آله بروند و از جای او آگاه شوند. مقدار زیادی از دیوار دژ دور نشده بودند که با مردی روبرو شدند که از مدینه می آمد، و خبر ورود پیامبرصلی الله علیه و آله را به مدینه همراه داشت. آنان فوراً به محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب شدند و از توطئه چینی یهود که امین وحی نیز آن را

[شماره صفحه واقعی : 312]

ص: 5303


1- . مغازی می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله وارد جلسه سران« بنی النضیر» گردید-« مغازی»، ج 1/ 364.

گزارش کرد، آگاه گردیدند. «(1)»

در برابر این جنایت چه باید کرد؟

اکنون وظیفه پیامبرصلی الله علیه و آله با این دسته خیانتکار چیست؟ گروهی که از مزایای حکومت اسلامی برخوردار بودند؛ و سربازان اسلام، اموال و نوامیس آنها را حفظ می کرد، جمعیتی که نشانه های بارز نبوت و رسالت را در سراسر زندگی پیامبرصلی الله علیه و آله می دیدند و دلائل نبوت و گواه های راستگوئی او را در کتاب های خود می خواندند، ولی به جای مهمان نوازی نقشه قتل او را کشیدند و ناجوانمردانه کمر بر ترور او بستند، مقتضای عدالت در این زمینه چیست؛ و برای اینکه این جریان ها بار دیگر تکرار نشود، و ریشه این گونه حوادث سوزانده شود چه باید کرد؟!

راه منطقی همان بود که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله برگزید. به تمام سربازان آماده باش داده شد، سپس «محمد بن مسلمه اوسی» را پیش خود خواند، و دستور داد هر چه زودتر از طرف وی به سران بنی النضیر پیام زیر را برساند.

وی با سران بنی النضیر تماس گرفت و گفت: رهبر عالیقدر اسلام، به وسیله من برای شما پیامی فرستاده که هر چه زودتر این آب و خاک را در ظرف ده روز ترک گویید. زیرا پیمان شکنی کرده اید و از در مکر و حیله وارد شده اید و اگر در این ده روز این مرز و بوم را ترک نکنید خون شما هدر است.

این پیام، افسردگی عجیبی در میان یهود پدید آورد و هر کدام گناه را به گردن دیگری انداخت. یکی از سران آنها پیشنهاد کرد که همگی اسلام آورند؛ ولی لجاجت اکثریت مانع از پذیرفتن چنین پیشنهاد گردید.

بیچارگی عجیبی آنها را فراگرفت، به ناچار رو به محمد بن مسلمه کردند و گفتند: ای محمد تو از قبیله اوس هستی و ما پیش از آمدن پیامبر اسلام با قبیله تو پیمان دفاعی داشتیم، اکنون چرا با ما از در جنگ وارد می شوی؟ وی با کمال رشادت که در خور هر مسلمانی است گفت: آن زمان گذشت، اکنون دل ها دگرگون شده است.

[شماره صفحه واقعی : 313]

ص: 5304


1- « مغازی واقدی»، ج 1/ 365.

این تصمیم مطابق پیمانی است که مسلمانان در نخستین روزهای ورود پیامبرصلی الله علیه و آله با طوایف یهود مدینه بسته بودند. این پیمان، از طرف قبیله بنی النضیر، توسط حُیَّی بن اخطب امضا شده بود. ما متن پیمان را در گذشته نقل کرده ایم؛ اینک گوشه ای از آن را در اینجا نقل می کنیم:

پیامبرصلی الله علیه و آله با هر یک از سه گروه (بنی النضیر، بنی قین قاع، بنی قریظه) پیمان می بندد که هرگز بر ضرر رسول خدا و یاران وی قدمی برندارند و به وسیله زبان و دست ضرری به او نزنند ... هر گاه یکی از این سه قبیله، برخلاف متن پیمان رفتار کنند، دست پیامبرصلی الله علیه و آله در ریختن خون و ضبط اموال و اسیر کردن زنان و فرزندان آنها باز خواهد بود. «(1)»

اشک های تمساحانه

خاورشناسان باز در این نقطه گریه های دروغی و اشک های تمساحانه خود را از سرگرفته و بسان دایه های مهربان تر از مادر، اشک ترحم بر جهودان پیمان شکن و خیانت پیشه «بنی النضیر» ریخته و عمل پیامبرصلی الله علیه و آله را دور از انصاف و عدالت دانسته اند.

این خرده گیری به منظور شناخت حقیقت و فهم مطلب نیست؛ زیرا با مراجعه به متن پیمانی که از نظر خوانندگان گذراندیم، حقیقت روشن می شود و مجازاتی که پیامبرصلی الله علیه و آله در حق آنها قائل گردید به مراتب سبکتر از مجازاتی است که در متن پیمان پیش بینی شده بود.

امروزصدها جنایت و ستم وسیله اربابان همین خاورشناسان، در شرق و غربصورت می گیرد و یک نفر از آنها کوچکترین اعتراضی به آنها نمی کند. اما وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله یک مشت توطئه گر را به کمتر از آن چیزی که با آنها قرار گذارده بود مجازات می کند، فوراً داد و ناله یک مشت نویسنده ای که به اغراض گوناگون دست به تحلیل این حوادث می زنند، بلند می شود.

[شماره صفحه واقعی : 314]

ص: 5305


1- به صفحات 462 تا 466 کتاب فروغ ابدیت، ج اول، مراجعه شود و متن پیمان در« بحارالانوار»، ج 19/ 110- 111، نقل شده است.
نقش حزب نفاق

خطر حزب «نفاق»، از خطر «یهود» بالاتر بود. زیرا منافق در سنگر دوستی از پشت خنجر می زند، و ماسک دوستی بر چهره می بندد. سردسته این گروه، عبداللَّه ابَی، و مالک بن ابیّ و ... بودند. آنان فوراً پیامی به سران بنی النضیر دادند که ما با دو هزار سرباز شما را یاری می نمائیم و قبائل هم پیمان شما یعنی بنی قریظه و غطفان شما را تنها نمی گذارند. این وعده دروغین بر جرأت یهود افزود، و اگر هم در آغاز کار تصمیم بر تسلیم و ترک دیار داشتند، فکرشان دگرگون شد. درهای دژ را بستند و با سلاح جنگیِ مجهز شده، تصمیم گرفتند که به هر قیمتی باشد از برج های خود دفاع کنند، و باغ و زراعت خود را بلاعوض در اختیار ارتش اسلام نگذارند.

یکی از سران بنی النضیر (سلام بن مشکم) وعده عبداللَّه را پوچ شمرد، و گفت:صلاح در این است که کوچ کنیم، ولی حُیّی بن اخطب مردم را به استقامت و پایداری دعوت کرد.

رسول گرامی، از پیام عبداللَّه آگاه شد. ابن امّ مکتوم را در مدینه جانشین خود ساخت و تکبیرگویان برای محاصره قلعه «بنی النضیر» حرکت کرد. فاصله بنی قریظه و بنی النضیر را لشکرگاه خود قرار داد، و رابطه آن دو گروه را از هم قطع کرد. و بنا به نقل ابن هشام، «(1)» شش شبانه روز بنا به نقل برخی دیگر 15 روز قلعه آنها را محاصره کرد، ولی یهودیان بر استقامت و پایداری خود افزودند. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد، نخل های اطراف قلعه را ببُرند، تا یهودیان دندان طمع را از این سرزمین بکنند.

در این لحظه داد یهودیان از داخل قلعه بلند شد و همگی گفتند: ای ابوالقاسم (کنایه از پیامبر) تو همیشه سربازان خود را از قطع اشجار نهی می کردی؛ این بار چرا دست به چنین کاری می زنید. ولی علت این کار همان بود که قبلًا اشاره شد.

[شماره صفحه واقعی : 315]

ص: 5306


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 191.

سرانجام جهودان تن به قضا دادند و گفتند: ما حاضریم جلای وطن کنیم مشروط بر این که اموال منقول خود را از این سرزمین ببریم. پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله موافقت کرد، که آنان آنچه از اموال دارند ببرند، غیر از سلاح که می بایست به مسلمانان تسلیم نمایند.

یهود آزمند در نقل اموال خود حداکثر کوشش را کردند، حتی درهای خانه ها را با چهار چوبه از جایش کنده برای حمل آماده می کردند، و باقیمانده خانه ها را با دست خود ویران می کردند. گروهی از آنها عازم خیبر، و گروه دیگر روانه شام شدند. و دو نفر از آنها اسلام آوردند.

ملت زبون و بیچاره برای جبران شکست با زدن دف و خواندن سرود، مدینه را ترک گفتند و شکست خود را از این طریق جبران کردند و خواستند برسانند که ما از ترک آن دیار چندان ملول و آزرده نیستیم.

مزارع بنی النضیر میان مهاجران تقسیم می شود

غنیمتی که سربازان اسلام بدون جنگ و نبرد به چنگ می آورند، به حکم قرآن «(1)» متعلق به شخص پیامبرصلی الله علیه و آله است، و او هرگونهصلاح بداند در مصالح اسلامصرف می کند. پیامبرصلی الله علیه و آله مصلحت دید این مزارع و آب ها و باغ ها را میان مهاجران قسمت کند، زیرا دست آنها از ثروت دنیا به علت مهاجرت از مکه کوتاه بود، و در حقیقت سربار انصار و مهمان آنها بودند. این نظر را سعد بن معاذ و سعد بن عباده نیز تصدیق کردند. از این جهت تمام اراضی میان مهاجران تقسیم گردید و از انصار جز «سهل بن حنیف» و «ابودجانه» که بسیار تهی دست بودند کسی بهره ای نبرد، و از این راه گشایشی برای عموم مسلمانان به وجود آمد و شمشیر قیمتی یکی از سران بنی النضیر نیز به سعد معاذ واگذار شد.

این جریان در ماه ربیع سال چهارم اتفاق افتاد و سوره حشر نیز پیرامون این حادثه نازل گردید. ما برای اختصار از تفسیر و ترجمه آیه های این سوره

[شماره صفحه واقعی : 316]

ص: 5307


1- سوره حشر/ 6.

صرف نظر می کنیم. بیشتر تاریخ نویسان اسلامی عقیده دارند که در این حادثه خونی ریخته نشد، ولی مرحوم مفید «(1)» می گوید: شب فتح نبرد مختصری که منجر به قتل ده نفر از یهودیان شدصورت گرفت و با کشته شدن آنها مقدمات تسلیم شدن ارتش آماده گردید.

بدر دوم

در پایان جنگ «احد»، ابوسفیان رو به مسلمانان کرد و گفت: سال دیگر همین موقع ما در بیابان «بدر» به هم خواهیم رسید، و انتقام بیشتری خواهیم گرفت.

مسلمانان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله آمادگی خود را برای دفاع اعلام کردند. یک سال تمام از موعد گذشت، و ابوسفیان که رئیس قبیله «قریش» بود، با مشکلات گوناگونی دست به گریبان شده بود. «نعیم بن مسعود» که با طرفین روابط دوستانه داشت، وارد مکه گردید. ابوسفیان از او خواهش نمود که فوراً به مدینه برگردد، و محمد را از تصمیم خروج از مدینه بازدارد، و نیز افزود که امسال ترک مکه برای ما مقدور نیست، و تظاهرات و مانورهای نظامی محمد، در نقطه «بدر» که بازار عمومی عرب است موجب شکست ما خواهد بود.

«نعیم»، به هر غرض بود به مدینه بازگشت، ولی سخنان او کوچک ترین اثری در روحیه پیامبرصلی الله علیه و آله نگذاشت.

پیامبرصلی الله علیه و آله با هزار و پانصد سرباز و چند رأس اسب و مقداری کالای بازرگانی در آغاز ماه ذی العقدهالحرام سال چهارم هجرت، در سرزمین «بدر» فرود آمد، و هشت روز تمام در آنجا که همگی مصادف با بازار سالیانه عمومی عرب در «بدر» بود اقامت گزید، و مسلمانان کالاهای تجارتی را فروختند و سود هنگفتی نیز بردند. سپس مردمی که از اطراف آمده بودند متفرق گشتند، ولی ارتش اسلام همچنان در انتظار ورود ارتش مکه بود.

گزارش هائی به مکه رسید که حاکی از ورود محمدصلی الله علیه و آله به زمین «بدر» بود. سران حکومت مکه چاره ندیدند جز این که برای حفظ آبرو، سرزمین مکه را به قصد

[شماره صفحه واقعی : 317]

ص: 5308


1- .« ارشاد»/ 47 و 48.

«بدر» ترک کنند. ابوسفیان با تجهیزات کافی تا «مرالظهران» آمد، ولی قحط و غلا را بهانه قرار داد و از نیمه راه بازگشت.

بازگشت ارتش شرک به قدری زننده بود، که «صفوان» به ابوسفیان اعتراض کرد و گفت:

ما با این عقب نشینی تمام افتخاراتی را که کسب کرده بودیم از دست دادیم؛ و اگر تو در سال گذشته وعده نبرد نداده بودی ما دچار چنین شکست معنوی نمی شدیم. «(1)» در سوم شعبان سال چهارم هجرت، حسین بن علی علیهما السلام، دومین نواده پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله دیده به جهان گشود. «(2)» همچنین، فاطمه بنت اسد، مادر علی علیه السلام چشم از جهان فرو بست «(3)» و در همین سال بود که پیامبرصلی الله علیه و آله به «زید بن ثابت» دستور داد که خط سریانی را از یهودیان بیاموزد. «(4)»

[شماره صفحه واقعی : 318]

ص: 5309


1- « مغازی واقدی»، ج 1/ 484- 390- این حادثه در چهل و پنجمین ماه هجرت اتفاق افتاده است.
2- « تاریخ الخمیس»، ج 1/ 467.
3- همان.
4- .« امتاع الاسماع»/ 187؛« تاریخ الخمیس»، ج 1/ 464.

حوادث سال پنجم هجرت «(1)»

27 به خاطر کوبیدن سنت های غلط

اشاره

جالب ترین رویدادهای تاریخی در سال پنجم هجرت، جنگ احزاب و سرگذشت بنی قریظه و ازدواج پیامبرصلی الله علیه و آله با زینب دختر جحش است. سرآغاز این حوادث، طبق نوشته نویسندگان اسلامی، ازدواج پیامبرصلی الله علیه و آله با بانوی نامبرده بوده است.

قرآن مجید، داستان مزبور را طی آیه های 4، 6، 36 تا 40 از سوره احزاب بیان کرده و دیگر مجالی برای دروغ پردازی خاورشناسان و خیال بافان نگذارده است. ما این حادثه را از طریقصحیح ترین و ارزنده ترین سند تاریخی اسلام (قرآن) مورد بررسی قرار می دهیم؛ آنگاه پیرامون سخنان خاورشناسان سخن می گوییم.

زید بن حارثه کیست؟!

زید جوانی است که در دوران کودکی، غارتگران بیابان گردِ عرب او را از

[شماره صفحه واقعی : 319]

ص: 5310


1- مؤلف کتاب« تاریخ الخمیس»، تاریخ این حادثه را مربوط به ماه ذی القعده سال پنجم می داند؛ ولی از نظر محاسبات اجتماعی، صحیح به نظر نمی رسد. زیرا پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله از بیست و چهارم ماه شوال سال پنجم تا نوزدهم ماه ذی الحجه گرفتار غزوه« احزاب» و« بنی قریظه» بود. در چنین شرایطی تحقق چنین ازدواجی بسیار بعید است؛ و اگر ازدواج با زینب از حوادث سال پنجم باشد، حتماً مربوط به قبل از وقایع پیشین می باشد. از این نظر، ما این حادثه را پیش از حوادث« احزاب» و« بنی قریظه» نگاشتیم.

قافله ای ربوده و در بازار «عکاظ» به عنوان غلام فروخته بودند، و حکیم بن حزام او را برای عمه خود «خدیجه» خرید، وی نیز پس از ازدواج، او را به محمدصلی الله علیه و آله بخشیده بود.

روحیات پاک و عواطف عالی، و اخلاق نیک پیامبرصلی الله علیه و آله باعث شد که زید شیفته وی گردد؛ حتی آنگاه که پدر «زید» برای پیدا کردن فرزند خود وارد مکه گردید، و از ساحت مقدس «محمدصلی الله علیه و آله» خواست که او را آزاد سازد، تا او را به سوی مادر و فامیل ببرد، زید حاضر به مراجعت نشد و محضر پیامبرصلی الله علیه و آله را بر همه (چیز از دیار و وطن و خویشاوندان) ترجیح داد، و رسول خداصلی الله علیه و آله او را در ماندن، و یا مراجعت به وطن مختار ساخت.

این جذبه معنوی، و عواطف قلبی از دو طرف بود. اگر زید ازصمیم دل شیفته اخلاق و عواطف پیامبرصلی الله علیه و آله بود؛ پیامبرصلی الله علیه و آله نیز متقابلًا او را دوست می داشت، تا آنجا که او را به فرزندی برگزید و مردم به او، به جای زید بن حارثه، «زید بن محمد» می گفتند. پیامبرصلی الله علیه و آله، برای رسمی شدن این موضوع، روزی دست زید را گرفت و به مردم قریش خطاب کرد و فرمود:

«این فرزند من است، و ما از یکدیگر ارث می بریم». این علاقه قلبی هم چنان باقی بود، تا اینکه زید در جنگ موته بدرود زندگی گفت، و پیامبرصلی الله علیه و آله از مرگ او بسان مرگ یک فرزند متأثر گردید. «(1)»

زید با دختر عمه پیامبرصلی الله علیه و آله ازدواج می کند

یکی از اهداف مقدس پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله این بود که فاصله ها را کمتر سازد، و افراد بشر را تحت لوای انسانیت و پرهیزگاری گرد آورد، و ملاک فضیلت و شخصیت را فضایل اخلاقی و سجایای انسانی معرفی نماید. بنابراین، می بایست هر چه زودتر، رسوم زشت کهن عرب (دختران اشراف نباید با طبقه تهی دست ازدواج کنند) را بکوبد، و چه بهتر که این برنامه را از فامیل خود آغاز کند؛ و

[شماره صفحه واقعی : 320]

ص: 5311


1- .« اسدالغابه»؛« الاستیعاب» و« الاصابه»، به ماده« زید» مراجعه فرمایید.

دخترعمه خود «زینب» را که نوه عبدالمطلب بود، به ازدواج غلام سابق خود و آزاد شده آن روز درآورد؛ تا مردم بدانند که این مرزهای موهوم هر چه زودتر باید برچیده شود و مردم آگاه گردند که هرگاه پیامبرصلی الله علیه و آله به مردم می گوید: «ملاک برتری، تقوی و پرهیزگاری است، و دختر مسلمان همشأن مرد مسلمان است»، خود او اول عامل و مجری قانون است.

برای سرکوب ساختن یک چنین رسم غلط، پیامبرصلی الله علیه و آله خود به خانه زینب رفت و رسماً او را برای «زید» خواستگاری کرد. وی و برادرش در آغاز کار چندان تمایل نداشتند، زیرا هنوز افکار دوران جاهلیت، از اعماق قلوب آنها ریشه کن نشده بود. از طرفی، چون ردّ فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله بر آنها ناگوار بود، سوابق غلام بودن زید را بهانه قرار داده و از پذیرفتن درخواست پیامبرصلی الله علیه و آله، شانه خالی کردند.

چیزی نگذشت پیک وحی نازل گردید، و عمل زینب و برادر وی را در این باره تقبیح کرد و چنین فرمود:

«هیچ مرد و زن مؤمنی، درصورتی که خدا و پیامبر او درباره آنها تصمیمی گرفتند، اختیاری از خود ندارند و هر کس خدا و پیامبر او را مخالفت کند، آشکارا گمراه است». «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله فوراً آیه را برای آنها فرو خواند. ایمان پاک زینب و برادرش «عبداللَّه»، نسبت به ساحت مقدس پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و اهداف عالی وی، باعث شد که دختر «جحش» رضایت خود را اعلام کند. در نتیجه، اشراف زاده ای به ازدواجِ غلامِ محمدصلی الله علیه و آله درآمد؛ و از این ناحیه بخشی از برنامه های حیات آفرین اسلام اجرا گردید، و روش غلطی عملًا کوبیده شد.

زید از همسر خود جدا می شود

سرانجام این ازدواج، روی عللی به طلاق منجر گردید. برخی می گویند که عامل جدایی، روحیات زینب بود، که پستیِ حسب و نسب شوهر خود را به رخ

[شماره صفحه واقعی : 321]

ص: 5312


1- .« وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً»« سوره احزاب/ 36».

وی می کشید، و از عظمت خاندان خود سخن می راند، و از این راه زندگی را بر او تلخ می ساخت.

ولی احتمال دارد، که عامل طلاق خود زید باشد. زیرا بیوگرافی وی گواهی می دهد که او دارای روح انزواطلبی و ناسازگاری بوده است. زیرا کراراً همسر برگزید و همه را (جز آخری که تا روزی که در یکی از جنگ ها کشته شد در حباله عقد او بود) طلاق داده و از آنها جدا شده بود. این طلاق های پیاپی، حاکی از روح ناسازگاری در «زید» است.

گواه دیگر بر این که زید در این حادثه سهیم بوده، همان خطاب تند پیامبرصلی الله علیه و آله است. زیرا وقتی او آگاه شد که پسرخوانده او تصمیم گرفته که همسر خود را طلاق دهد، سخت برآشفت و فرمود: «أَمسِک عَلَیکَ زَوجَکَ واتَّقِ اللَّه»؛ «(1)»

«همسر خود را نگاه دار و از خشم خداوند بپرهیز.»

اگر تقصیر همه جانبه، متوجه همسر او می بود، در چنینصورتی، جدایی زید از همسرش خلاف تقوی و پرهیزکاری به شمار نمی رفت؛ ولی سرانجام، «زید» به تصمیم خود جامه عمل پوشانید و از زینب جدا شد.

ازدواج برای کوبیدن غلط دیگر

پیش از آنکه علت اساسی این ازدواج را بررسی کنیم، ناچاریم نقش نسب را که عامل حیاتی برای یک اجتماعصحیح است درنظر بگیریم. و به دیگر سخن از تفاوت جوهری «پسر واقعی»، و «پسرخوانده» آگاه شویم.

پسر حقیقی، با پدر ریشه تکوینی دارد، و در حقیقت، پدر مبدأ مادی برای پیدایش فرزند است، و فرزند وارثصفات جسمانی و روحیات پدران و مادران می باشد، و روی این یگانگی و همخونی پدر و فرزند وارث اموال و ثروت یکدیگر می گردند، و احکام مخصوصی در باب ازدواج و طلاق پیدا می کنند.

بنابراین، چنین موضوعی که ریشه تکوینی دارد، با لفظ و زبان، درست

[شماره صفحه واقعی : 322]

ص: 5313


1- سوره احزاب/ 37.

نمی شود، «(1)» و پسرخوانده انسان، هرگز پسر واقعی انسان نمی گردد؛ چه رسد که پسرخوانده در یک سلسله از احکام از قبیل ارث و ازدواج و طلاق مانند فرزند واقعی انسان شود. مثلًا هرگاه پسرواقعی از پدر ارث می برد و بالعکس، و یا همسر فرزند واقعی پس از طلاق فرزند بر پدر او حرام می شود، هرگز نمی توان گفت که پسرخوانده در این قسمت ها با فرزند واقعی شریک و یکسان است.

به طور مسلم، یک چنین تشریک علاوه بر این که مبدأصحیح ندارد، یک نوع بازی با عوامل مهم (نسب) در اجتماعصحیح است.

بنابراین، اگر پسرخواندگی به منظور ابراز عاطفه و علاقه است، بسیار مستحسن و به جا است؛ ولی اگر به منظور تشریک در یک سلسله احکام اجتماعی است که همگی از آن فرزند واقعی به شمار می رود، بسیار دور از حساب های علمی است.

جامعه عرب پسرخوانده را مانند پسر واقعی فرض می کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله مأمور گردید که این روش غلط دیگر را به وسیله ازدواج با زینب که سابقاً همسر پسرخوانده او (زید) بود، از بین ببرد و این شیوه ناستوده را با عمل، که اثر آن بیش از گفتن جعل و قانون است، از میان عرب بردارد؛ و این ازدواج علتی جز این نداشته است. از آنجا که کمتر کسی جرأت داشت، که این برنامه را در دنیای آن روز، که ازدواج با پسرخوانده قبح مصنوعی غریبی داشت، اجرا کند؛ خداوند پیامبرصلی الله علیه و آله را رسماً برای این کار دعوت فرمود: چنانکه می فرماید:

«هنگامی که زید زینب را طلاق داد، او را به ازدواج تو درآوردیم، تا برای افراد باایمان درباره همسران پسرخوانده خود هنگامی که آنها را طلاق می دهند محدودیتی نباشد». «(2)» این ازدواج، علاوه بر اینکه یک سنت غلط را کوبید، بزرگترین مظهر برای مساوات و برابری قرار گرفت.

زیرا رهبر عالیقدر اسلام با بانویی ازدواج کرد که

[شماره صفحه واقعی : 323]

ص: 5314


1- خلاصه آیه های 4 و 5 سوره احزاب.
2- « فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناکَها لِکَیْ لا یَکُونَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ حَرَجٌ فِی أَزْواجِ أَدْعِیائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا»« سوره احزاب/ 37- 38».

در گذشته همسر آزاد شده او بود، و در دنیای آن روز چنین ازدواجی، مخالف با شئون اجتماع به شمار می رفت.

این اقدام شجاعانه، موجی از اعتراض و انتقاد را از جانب منافقان و کوتاه فکران پدید آورد. در همه جا به عنوان یک امر مستنکر، می گفتند که: «محمد» با همسر پسرخوانده خود ازدواج کرده است.

خدا برای سرکوبی این افکار، آیه زیر را فرو فرستاد: مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً؛ «(1)»

یعنی محمد پدر یکی از مردان شما نیست، او سمتی جز این که رسول خدا و خاتم پیامبران است ندارد و خداوند از همه چیز آگاه است.

قرآن، تنها به این اکتفا نکرد؛ بلکه پیامبر خود را که در اجرای فرمان خدا، شجاع و بی باک بود؛ با آیه های 38 و 39 سوره احزاب مورد ستایش قرار داد. خلاصه این دو آیه این است که: محمدصلی الله علیه و آله بسان سایر پیامبران است که پیام های خدا را می رساند و در اطاعت فرمان خدا از هیچ کس نمی ترسد. «(2)»

غزوه خندق

چنانکه گفتیم رسول گرامیصلی الله علیه و آله در سال چهارم هجرت، یهودیان «بنی النضیر» را به سبب پیمان شکنی، آنان را از مدینه اخراج کرد و قسمتی از اموالشان را نیز ضبط نمود. بنی نضیر ناچار شدند یا به سوی «خیبر» کوچ کنند و در آنجا سکنی گزینند و یا به سمت شام بروند. عمل انقلابی پیامبرصلی الله علیه و آله مطابق پیمانی بود که طرفین آن را امضا کرده بودند. همین عامل سبب شد که سران بنی نضیر، دست به توطئه زده و آهنگ مکه کنند و قریش را به نبرد با «محمدصلی الله علیه و آله» تشویق کنند. اینک تشریح این غزوه:

[شماره صفحه واقعی : 324]

ص: 5315


1- سوره احزاب/ 40.
2- اینک متن آیه ها:« ما کانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّهَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً. الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَ کَفی بِاللَّهِ حَسِیباً»« سوره احزاب/ 38- 39».

نیروهای عرب مشرک و یهود در این نبرد برضد اسلام بسیج شدند. آنان با تشکیل اتحادیه نظامی نیرومندی، قریب یک ماه مدینه را محاصره کردند، و چون در این غزوه، احزاب و دسته های مختلف شرکت کرده، و مسلمانان برای جلوگیری از پیشروی دشمن، اطراف مدینه را بهصورت خندق درآورده بودند؛ این غزوه را جنگ احزاب و گاهی غزوه «خندق» می نامند.

همانطور که یادآور شدیم: آتش افروزان این جنگ، سران یهود «بنی النضیر» و گروهی از «بنی وائل» بودند.

ضربت محکمی که یهودیان «بنی النضیر» از مسلمانان خوردند، و به طور اجبار مدینه را ترک گفته و گروهی از آنان در خیبر مسکن گزیدند؛ موجب شد که نقشه دقیقی برای براندازی اساس اسلام بریزند و به راستی نقشه عجیبی کشیدند و مسلمانان را با دسته های گوناگونی روبرو ساختند که در طول تاریخ عرب بی سابقه بود.

در این نقشه گروه های بی شمار عرب، از کمک های مالی و اقتصادی یهودیان برخوردار بودند، و همه گونه وسایل برای ارتش مخالف فراهم شده بود.

نقشه از این قرار بود که سران بنی النضیر، مانند «سَلّام بن ابی الحُقَیق» و «حُیَّی بن اخطب» در رأس هیأتی وارد مکه شدند و با سران قریش تماس گرفتند و به آنان چنین گفتند: محمد شما و ما را هدف قرار داده و یهودیان «بنی قین قاع» و «بنی النضیر» را مجبور به ترک وطن نمود.

شما گروه قریش برخیزید و از هم پیمانان خود کمک بگیرید و ما نیز هفتصد تن شمشیرزنِ یهودی (بنی قریظه) در دهانه مدینه داریم و همه آنها به یاری شما می شتابند. یهودیان بنی قریظه، اگر چه بهصورت ظاهر با محمد پیمان دفاعی دارند، ولی ما آنها را وادار می کنیم که پیمان خود را نادیده بگیرند، و با شما همراه باشند. «(1)» لاف و گزاف آنان، در سران قریش که از نبرد با مسلمانان خسته و سرخورده شده بودند، مؤثر افتاد و نقشه آنها را پسندیدند و اعلام آمادگی کردند

[شماره صفحه واقعی : 325]

ص: 5316


1- .« مغازی واقدی»، ج 2/ 441.

و وقت حرکت به سوی مدینه تعیین گردید.

آتش افروزان جنگ، با دلی مملو از خوشی از مکه بیرون آمده به سوی «نجد» حرکت کردند، تا با قبیله «غطفان» که دشمنی سرسختی با اسلام داشتند تماس بگیرند. از قبیله غطفان، تیره های: بنی فزاره، بنی مُرّه، بنی اشجع، به درخواست آنها رأی موافق دادند؛ مشروط بر این که پس از پیروزی، محصول یک ساله خیبر به آنها پرداخت شود. اما کار در اینجا پایان نیافت، قریش با هم پیمان خود «بنی سلیم»، و غطفان با هم پیمان خود «بنی اسد» مکاتبه نموده آنها را نیز برای شرکت در این اتحادیه نظامی دعوت کردند. و هم پیمانان، دعوت آنها را پذیرفتند و در روز معین تمام این احزاب، سیل آسا از نقاط عربستان حرکت کرده آهنگ تسخیر و محاصره مدینه نمودند. «(1)»

دستگاه اطلاعاتی مسلمانان

از آن هنگام که پیامبرصلی الله علیه و آله در «مدینه» سکنی گزید، پیوسته مأموران زبردست را روانه اطراف می کرد تا او را از اوضاع و جنب و جوش های خارج از محوطه اسلام، آگاه سازند. از این جهت، گزارشگران اطلاع دادند، که:

اتحادیه نظامی نیرومندی برضد اسلام تشکیل شده و افراد این اتحادیه در روز معینی حرکت و مدینه را محاصره می نمایند. پیامبرصلی الله علیه و آله فوراً شورای دفاعی تشکیل داد، تا از تجربیات تلخی که از نبرد «احد» داشتند نتیجه بگیرند.

گروهی قلعه داری و نبرد از برج ها و نقاط مرتفع را بر بیرون رفتن ترجیح دادند، ولی این نقشه هرگز کافی نبود؛ زیرا سیل خروشان سپاه عرب و هجوم هزاران سرباز جنگجو، قلعه ها و برج ها را از بین می برد، و مسلمانان را از پای درمی آورد. باید کاری کرد که آنان نتوانند نزدیک مدینه بیایند.

سلمان فارسی که با فنون رزمی ایران آشنایی کامل داشت، گفت: در سرزمین فارس، هرموقع مردم با هجوم دشمن خطرناک روبرو می گردند؛ در

[شماره صفحه واقعی : 326]

ص: 5317


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 443.

اطراف شهر «خندق» ژرفی می کنند و از این طریق از پیشرفت دشمن جلوگیری به عمل می آورند. از این نظر باید نقاط آسیب پذیر مدینه را که عبور و مرور وسایل نقلی و جنگی به آسانیصورت می گیرد، به وسیله خندق ژرفی در حصار انداخت و دشمن را از پیشروی در این قسمت متوقف ساخت، و با ساختن سنگرها در اطراف خندق به دفاع پرداخت و با پرتاب کردن تیر و سنگ از برج ها و سنگرهای اطراف خندق، عبور از خندق را جلوگیری نمود. «(1)» پیشنهاد سلمان به اتفاق آراء تصویب گردید و این طرح دفاعی، نقش مؤثری درصیانت و حفاظت اسلام و مسلمانان داشت. قابل توجه اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله، خود همراه گروهی موارد آسیب پذیر را بررسی فرمود، و محل حفر خندق را با خط مخصوصی تعیین کرد. قرار شد از «احد» تا «راتج» خندقی کنده شود و برای برقراری نظم، هر چهل ذراع را به ده نفر واگذار فرمود. پیامبرصلی الله علیه و آله، اولین کلنگ را خود به زمین زد، و مشغول کندن زمین شد و علی علیه السلام خاک ها را بیرون می ریخت، ازصورت و پیشانی آن حضرت عرق ریزش می کرد، در حالی که این جمله ها را بر زبان جاری می ساخت:

«لاعَیش إلّا عَیش الآخِرَهَ اللهُمَّ اغفِر الأنصار والمُهاجره

زندگی واقعی زندگی اخروی است، پروردگارا مهاجر و انصار را بیامرز».

پیامبرصلی الله علیه و آله با این کار گوشه ای از برنامه های اسلام را نشان داد، و به جامعه اسلامی تفهیم کرد که فرمانده لشکر، و پیشوای جمعیت باید بسان افراد دیگر شریک غم بوده و پیوسته باری از دوش آنان بردارد. از این جهت، تلاش و کوشش پیامبرصلی الله علیه و آله شور عجیبی در مسلمانان پدید آورد و همه بدون استثنا شروع به کار نمودند.

حتی یهودیان بنی قریظه که با مسلمانان هم پیمان بودند، با دادن ابزار و ادوات کار، به پیشرفت کار کمک می کردند. «(2)» مسلمانان آن روز از نظر خواربار در مضیقه عجیبی قرار داشتند. با این حال، از طرف خانواده های متمکن به سربازان اسلام کمک می شد. موقعی که حفر

[شماره صفحه واقعی : 327]

ص: 5318


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 224.
2- « مغازی واقدی»، ج 2/ 445.

خندق بر اثر بروز تخته سنگ های عظیمی دچار اشکال می شد، به خود پیامبرصلی الله علیه و آله متوسل می شدند و پیامبر با ضربات محکمی صخره های عظیم را درهم می شکست.

طول خندق، با توجه به تعداد کارگران به دست می آید. زیرا شماره مسلمانان در آن روز، بنا به نقل مشهور 3000 نفر بود «(1)» و قرار شد که هر ده نفری، متصدی حفر 40 ذراع گردند، در اینصورت طول خندق 12000 ذراع، یعنی نزدیک به پنج و نیم کیلومتر خواهد بود، و پهنای آن به قدری بود که سواران چابک و ورزیده نمی توانستند با اسب از آن عبور کنند. بطبع، باید ژرفای آن لااقل پنج متر و پهنای آن نیز پنج متر باشد.

جمله معروفی از پیامبرصلی الله علیه و آله درباره سلمان

هنگام تقسیم افراد، مهاجر و انصار درباره سلمان به تشاجر پرداخته، هر کدام می گفتند که سلمان از ماست و باید همکار ما باشد. پیامبرصلی الله علیه و آله در این لحظه با سخن خود نزاع را خاتمه داد و فرمود: «سلمانُ مِنّا أهل البَیتِ». «(2)»

پیامبرصلی الله علیه و آله شب و روز در کنار خندق به سر می برد تا کار خندق پایان پذیرد. ولی گروه منافق، به بهانه های مختلف شانه از کار خالی کرده و گاهی بدون اجازه به منازل خود می رفتند. اما مردان باایمان، با عزمی استوار مشغول کار بودند، و در موقع عذر موجه با کسب اجازه از مقام فرماندهی دست از کار کشیده، با برطرف ساختن عذر، دومرتبه به سوی کار باز می گشتند. این جریان، به طور واضح در سوره «نور»، ضمن آیه های 62 و 63 بیان شده است. «(3)»

ارتش عرب و یهود مدینه را محاصره می کنند

سپاه عرب به سان مور و ملخ، در کنار خندق ژرفی که شش روز پیش از ورود آنان، حفر شده بود، فرود آمدند. آنان، چنین انتظار داشتند که در دامنه کوه احد

[شماره صفحه واقعی : 328]

ص: 5319


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 220؛« مغازی»، ج 2/ 453.
2- « مغازی واقدی»، ج 2/ 446؛« سیره ابن هشام»، ج 2/ 224.
3- « مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند و هنگامی که در کار مهمی با او باشند، بی اجازه او جایی نمی روند. کسانی که از تو اجازه می گیرند، به راستی به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند. در این صورت، هرگاه برای بعضی کارهای مهم خود از تو اجازه بخواهند، به هریک از آنان که می خواهی و صلاح می بینی اجازه ده، و برایشان از خدا آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده و مهربان است. صدا کردن پیامبر را در میان خود، مانند صدا کردن یکدیگر قرار ندهید، خداوند کسانی از شما را که پشت سر دیگران پنهان می شوند، و یکی پس از دیگری فرار می کنند می داند. پس آنان که فرمان او را مخالفت می کنند، باید بترسند از این که فتنه ای دامنشان را بگیرد، یا عذابی دردناک به آنها برسد».

با ارتش اسلام روبرو گردند. اما وقتی به بیابان احد رسیدند، اثری از مسلمانان ندیدند. از اینرو به پیشروی خود همچنان ادامه دادند تا لب خندق رسیدند. مشاهده خندقی ژرف در خطوط آسیب پذیر مدینه، باعث حیرت آنها گردید. همگی گفتند: این تاکتیک نظامی را «محمدصلی الله علیه و آله»، از یک فرد ایرانی آموخته و گرنه عرب با این فنون رزمی آشنایی نداشت.

آمار دقیق از قوای طرفین

سپاه عرب از ده هزار نفر تجاوز می کرد، برق شمشیرهای آنان از پشت خندق دیدگان را خیره می ساخت، و بنا به نقل مقریزی در «الامتاع»، تنها قریش با 4 هزار سرباز و 300 رأس اسب و هزار و پانصد شتر در لب خندق اردو زد، و تیره بنی سلیم که از هم پیمانان قریش بودند، با 700 تن در «مرالظهران» به آنها پیوستند. تیره بنی فرازه با 1000 تن و تیره های بنی اشجع و بنی مره، هرکدام با 400 سرباز، و باقی تیره ها که در حدود سه هزار و پانصد تن بودند و مجموع آنها از ده هزار تجاوز نمی کرد در قسمت دیگری خیمه زدند.

عده مسلمانان از 3000 نفر تجاوز نمی کرد، و دامنه کوه «سلع» که نقطه مرتفعی است اردوگاه آنان بود. این نقطه کاملًا بر خندق و خارج آن تسلط داشت و تمام فعالیت های دشمن و عبور و مرور آنها دیده می شد. گروهی از مسلمانان مأمور حفاظت و کنترل عبور و مرور از روی خندق بودند، و به وسیله سنگرهای طبیعی و غیرطبیعی که در اختیار داشتند، از تجاوز دشمن از روی خندق جلوگیری می کردند.

سپاه شرک نزدیک به یک ماه در پشت خندق توقف کرد، و جز عده معدودی نتوانستند از خندق عبور کنند؛ و کسانی که فکر عبور از خندق را در سر می پروراندند؛ با پرتاب سنگ که به جای گلوله امروز به کار می رفت عقب رانده می شدند و مسلمانان با سربازان متجاوز عرب در این مدت سرگذشت های شیرینی دارند که درصفحات تاریخ منعکس است. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 329]

ص: 5320


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 238.
خطر سرما و کمبود خواربار و علوفه

غزوه احزاب با فصل زمستان مصادف بود. در آن سال، مدینه با کمبود باران و نوعی قحطی روبرو بود. از طرفی، آذوقه سپاه شرک آنقدر نبود که اجازه توقف بیشتری به آنان بدهد، و هرگز تصور نمی کردند که باید یک ماه در کرانه های خندق معطل شوند؛ بلکه یقین داشتند که با یک حمله، کلیه دلاوران اسلام را از پای درآورده و مسلمانان را از دم تیغ خواهند گذراند.

این مشکل را آتش افروزان جنگ (یهودیان) پس از چند روزی درک کردند. آنان فهمیدند که مرور زمان از قدرت اراده سران سپاه خواهد کاست و مقاومت آن ها را بر اثر استیلای سرما و کمی علوفه و خواربار کاهش خواهد داد. از این رو، به این فکر افتادند که از بنی قریظه که در داخل مدینه بودند استمداد بطلبند، تا آتش جنگ را در داخل روشن کنند و راه مدینه را به سوی سپاه عرب باز نمایند.

حُیَّی بن اخطب وارد دژ بنی قریظه می گردد

بنی قریظه، تنها تیره یهودی بودند که در مدینه در کنار مسلمانان باصلح و آرامش به سر می بردند و به پیمانی که با محمدصلی الله علیه و آله بسته بودند، کاملًا احترام می گذاشتند.

فرزند «اخطب»، دید که راه پیروزی این است که از داخل مدینه به نفع سپاه عرب کمک بگیرد. او یهودیان بنی قریظه را به پیمان شکنی دعوت نمود، تا آتش جنگ را میان مسلمانان و یهودیان بنی قریظه دامن زند و از سرگرمی مسلمانان به جنگ های داخلی، به پیروزی سپاه عرب کمک کند. روی این نقشه، خود را به درِ «دژ» رسانید، و خویش را معرفی کرد. «کعب» که رئیس بنی قریظه بود دستور داد، در را باز نکنند، ولی او سماجت و اصرار نشان داد، و فریاد زد: ای کعب از آب و نانت می ترسی که در به روی من باز نمی کنی؟ این جمله احساسات کعب را تحریک کرد. از اینرو، فرمان داد که در را باز کنند. درب دژ باز گردیدو آتش افروز جنگ، درکنار همکیش خود «کعب» نشست و به او چنین گفت: من یک جهان عزت و عظمت به سوی تو آورده ام، سران

[شماره صفحه واقعی : 330]

ص: 5321

قریش وصنادید عرب و امرای غطفان با تجهیزات کامل برای از بین بردن دشمن مشترک (محمد)، در کرانه های خندق فرود آمده اند و به من قول داده اند: تا محمد و مسلمانان را قتل عام نکنند، به جایگاه های خود بازنگردند.

کعب در پاسخ او گفت: به خدا سوگند با یک جهان ذلت و خواری آمده اید. سپاه عرب در نظر من بسان ابر بی بارانی است که غرش می کند، ولی قطره ای نمی ریزد. ای فرزند اخطب! ای آتش افروز جنگ! دست از سر ما بردار. ملکات فاضله «محمدصلی الله علیه و آله»، مانع از آن است که ما پیمان خود را با او نادیده بگیریم. ما از او جزصدق وصفا، درستی و پاکی چیز دیگری ندیده ایم؛ چگونه به او خیانت کنیم.

فرزند اخطب، بسان شتربان ماهری که با مالش کوهان، شتر چموش و سرکش را رام می کند؛ آنقدر سخن گفت تا کعب را آماده پیمان شکنی کرد، و به او قول داد، که اگر سپاه عرب بر محمدصلی الله علیه و آله پیروز نشود، خود او سرانجام وارد دژ گردد، و شریک کعب در حضور «حیّی»، رؤسای یهود را دعوت کرد و شورایی تشکیل داد، و از آنها نظرخواهی کرد. آنان همگی گفتند: رأی، رأی شما است هر چه زودتر تصمیم بگیرید ما حاضریم. «(1)» «زبیرباطا»، پیر سالخورده ای بود، گفت: من در تورات خوانده ام که در آخرالزمان از سرزمین مکه پیامبری طلوع می کند، و به سوی مدینه مهاجرت می نماید. آئین او جهان را فرا می گیرد و هیچ سپاهی در برابر او تاب مقاومت نمی آورد. اگر محمدصلی الله علیه و آله همان پیامبر باشد، این سپاه بر او پیروز نخواهد شد. فرزند اخطب فوراً گفت: آن پیامبر از بنی اسرائیل می باشد و محمدصلی الله علیه و آله از فرزندان اسماعیل است، که از در حیله و سحر وارد شده و این گروه را گرد آورده است. او به قدری در این باره سخن گفت، که آنان را به پیمان شکنی مصمم ساخت. در این هنگام، عهدنامه ای را که میان آنان و محمدصلی الله علیه و آله نوشته شده بود، خواست و آن را در برابر چشم آنها پاره کرد و گفت: کار پایان یافت، آماده جنگ باشید. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 331]

ص: 5322


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 455- 456.
2- .« بحار»، ج 20/ 223.
پیامبرصلی الله علیه و آله از پیمان شکنی بنی قریظه آگاه می گردد

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله به وسیله مأموران زبردست خود از پیمان شکنی بنی قریظه، در این لحظه حساس آگاه گردید و سخت پریشان و آزرده گشت. فوراً «سعدمعاذ» و «سعدعباده» را که از افسران ارشد اسلام و رئیس قبیله اوس و خزرج بودند، مأمور ساخت، که اطلاعات دقیقی به دست آورند و اگر خیانت آنان حقیقت داشته باشد؛ پیامبرصلی الله علیه و آله را با رمز «عضل وقاره» «(1)» آگاه سازند، و اگر آنان در پیمان خود استوار باشند به طور آشکار مطلب را تکذیب کنند.

آنان با دو افسر دیگر به نزدیکی دژ «بنی قریظه» آمدند، و در اولین برخورد با کعب، جز فحش و ناسزا نسبت به پیامبرصلی الله علیه و آله و سعد چیز دیگری نشنیدند. سعد به الهام غیبی گفت: به خدا سوگند سپاه عرب از این سرزمین می رود؛ و پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله این دژ را محاصره می کند و گردن تو را می زند، و قبیله تو را به روز بدی می نشاند. سپس بلافاصله برگشتند و به رسول خداصلی الله علیه و آله گفتند: «عضل وقاره».

پیامبرصلی الله علیه و آله باصدای بلند گفت: «اللَّه أکبَرُ أبشِروا یا مَعشَرَ المُسلمینَ بِالفَتحِ»؛ «خدا بزرگ است، ای گروه مسلمانان بشارت بر شما باد که پیروزی نزدیک است.» این جمله که کمال شهامت و سیاست قائد اعظم اسلام را می رساند، برای این بود که مبادا روحیه مسلمانان با شنیدن پیمان شکنی بنی قریظه ضعیف گردد. «(2)»

تجاوزات ابتدائی بنی قریظه

نقشه ابتدایی بنی قریظه این بود که در آغاز کار شهر مدینه را غارت کنند، و زنان و کودکان مسلمان را که به خانه ها پناهنده شده اند مرعوب سازند، و این نقشه را در مدینه به تدریج عملی کردند.

مثلًا دلاوران بنی قریظه مرموزانه در شهر به تردد پرداختند. «صفیه» دختر عبدالمطلب، دراین باره چنین می گوید: من در خانه «حسّان بن ثابت» بودم و حسان نیز با زن خود در آنجا بسر می برد. ناگهان یک مرد یهودی را دیدم، که به

[شماره صفحه واقعی : 332]

ص: 5323


1- نام دو قبیله ای است که سپاه تبلیغی اسلام را به سرزمین خود دعوت نمود، و سپس آنان را کشتند.
2- « مغازی واقدی»، ج 2/ 458- 459.

گونه ای مرموز در اطراف حصار مشغول گشت است. به حسان گفتم: این مرد سوءنیت دارد، برخیز او را از اینجا دور کن. حسان گفت: ای دختر عبدالمطلب! من شهامت کشتن او را ندارم و می ترسم که از این حصار بیرون روم و آسیب ببینم. من به ناچار برخاستم و کمرم را بستم و قطعه آهنی برداشتم، و با یک ضربت آن مرد یهودی را از پای درآوردم.

مأمور اطلاعاتی مسلمانان به پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش داد، که بنی قریظه از قریش و غطفان دو هزار سرباز خواسته اند تا از داخل دژ وارد مدینه شوند، و مدینه را غارت کنند. این خبر موقعی رسید که مسلمانان سرگرم حفاظت از کرانه های خندق بودند که مبادا دشمن از آن عبور کند. پیامبرصلی الله علیه و آله فوراً، دو افسر، به نام زیدبن حارثه و مسلمه ابن اسلم را با پانصد سرباز مأمور کرد که در میان شهر به گردش بپردازند، و تکبیرگویان از تجاوزات «بنی قریظه» جلوگیری کنند؛ تا زنان و کودکان با شنیدنصدای تکبیر آرام بگیرند. «(1)»

تقابل ایمان و کفر

مشرکان و یهودیان تا پیش از جنگ احزاب، نبردهای مختلفی برضد اسلام به راه انداخته بودند، ولی طرف جنگ در این نبردها، جمعیت خاصی بود و هرگز جنبه عمومی که تمام شبه جزیره را برضد اسلام بشوراند، نداشت. از آنجا که دشمنان با آن همه کوشش ها موفق به برانداختن حکومت جوان اسلام نشده بودند، این بار با تشکیل سپاه مختلط که قبایل مختلفی در آن شرکت داشتند، خواستند کار اسلام را یکسره سازند و به اصطلاح آخرین تیری که در ترکش داشتند، به سوی مسلمانان پرتاب نمایند. از اینرو، با بکارگیری نیروهای نظامی و اقتصادی سپاه عظیمی را به راه انداختند، که اگر تدبیر لازم از ناحیه مسلمانان برای دفاع از مدینه، اتخاذ نشده بود، دشمن به پیروزی می رسید.

از این جهت، دشمنانِ اسلام قهرمان بزرگ عرب یعنی «عمروبن عبدود» را

[شماره صفحه واقعی : 333]

ص: 5324


1- .« سیره حلبی»، ج 2/ 335.

همراه خود آورده، تا به نیروی بازوی او پیروزی خود را سرعت بخشند.

بنابراین، در روزهای احزاب بلکه در لحظه تقابل دو قهرمان شرک و اسلام، کفر و اسلام با هم روبرو شده و این مبارزهصحنه ای بود از تقابل کفر و ایمان.

یکی از علل عدم موفقیت سپاه عرب، همان خندق ژرفی بود که در پیش پای آنان کنده شده بود. سپاه دشمن شب و روز تلاش می کرد که از خندق عبور کند، ولی با حملات سرسختانه نگهبانان و تدابیر شخص پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله روبرو می گردیدند.

زمستان سوزان آن سال و کمی خواربار و علوفه، سپاه عرب و زندگی دام های آنها را تهدید می کرد. حیّی بن اخطب (آتش افروز جنگ) بیست بار شتر خرما از یهودیان بنی قریظه کمک گرفت، ولی به وسیله مأمورین اسلام توقیف و سپس میان ارتش اسلام تقسیم شد. «(1)» روزی ابوسفیان به پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نامه ای به مضمون زیر نوشت: من با سپاه گران برای برانداختن آئین تو آمده ام، ولی چه کنم گویا مقابله با ما را مکروه شمردی، و میان ما و خود خندق ژرفی قرار دادی؛ نمی دانم این تاکتیک نظامی را از چه کسی آموخته ای ولی این را می گویم تا نبرد خونینی مانند «احد» برپا نکنم، برنخواهم گشت.

پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله در پاسخ او چنین نوشت: از محمد رسول خدا به ابوسفیان فرزند حرب ... مدتی است که به خود بالیده و تصور کرده ای که می توانی چراغ فروزان اسلام را خاموش سازی؛ ولی این را بدان! تو زبون تر از آنی که به این کار موفق گردی، به همین زودی شکست خورده بر می گردی و من در آینده بت های بزرگ قریش را در برابر تو خواهم شکست. «(2)» پاسخ نامه که حاکی از اراده و تصمیم قطعی نویسنده آن بود، بسان تیری بود که بر قلب رئیس سپاه شرک نشست. از آنجا که قریش، به راستگویی محمد ایمان داشتند، فوق العاده روحیه خود را باختند ولی باز از تلاش دست

[شماره صفحه واقعی : 334]

ص: 5325


1- .« سیره حلبی»، ج 2/ 345.
2- .« الامتاع»/ 240.

برنداشتند. شبی «خالد بن ولید»، تصمیم گرفت با گردان مخصوصی از خندق بگذرد، اما با مراقبت دویست تن از سربازان اسلام به فرماندهی «اسید حضیر» عقب نشینی کرد.

رسول خداصلی الله علیه و آله هیچگاه از تقویت روحیه سربازان اسلام غافل نبود. وی با خطابه های آتشین و سخنان گرم و جالب خود، آنان را برای دفاع از حریم آزادی عقیده آماده می ساخت. روزی در یک اجتماع باشکوهی رو به سربازان و افسران نمود و پس از نیایش کوتاهی به درگاه خداوند، چنین گفت: هان! ای سربازان اسلام! در برابر دشمن استقامت ورزید و بدانید که بهشت زیر سایه شمشیرهایی است که در راه حق و عدالت و آزادی کشیده شود. «(1)»

قهرمانانی از سپاه عرب از خندق عبور می کنند

پنج قهرمان به نام های: عمروبن عبدود؛ عکرمه بن ابی جهل، هبیره بن وهب؛ نوفل بن عبداللَّه و ضراربن الخطاب، لباس جنگ پوشیدند و با غرور مخصوصی در برابر سپاه «بنی کنانه» ایستاده گفتند: آماده نبرد باشید؛ امروز خواهید فهمید که قهرمانان واقعی سپاه عرب کیست. سپس اسبان خود را تاخته، و از نقطه ای که پهنای آن تنگتر بود با اسبان خود پریدند. این پنج قهرمان، از تیررس سربازان مراقب، بیرون رفتند؛ ولی فوراً نقطه عبور محاصره گردیده و از تجاوز دیگران جلوگیری به عمل آمد.

نقطه توقف این پنج قهرمان که برای جنگ های تن به تن آماده بودند، میان خندق و کوه سلع (مرکز سپاه اسلام) بود. قهرمانان عرب با کبر و غرور مخصوصی با اسب های خود بازی می کردند و به طور اشاره و تلویح مبارز می طلبیدند. «(2)» ولی از میان این پنج نفر، قهرمانی که از نظر جرأت و شجاعت و کاردانی شهرت زیادی داشت، جلوتر آمد و رسماً مبارز طلبید. او لحظه به لحظه صدای

[شماره صفحه واقعی : 335]

ص: 5326


1- أیُّهاالنّاسُ أذا لَقِیتُمُ العَدُوَّ فَاصبِروا واعلَموا انَّ الجَنّهَ تَحتَ ظِلالِ السُّیوفِ-« سیره حلبی»، ج 2/ 349.
2- « تاریخ طبری»، ج 2/ 239؛« طبقات کبری»، ج 2/ 68.

خود را بلندتر کرده و نعره های مستانه او که فریاد می کشید و می گفت: «هَل مِن مُبارِز» در سرتاسر میدان طنین افکنده و لرزه بر اندام سپاه اسلام انداخته بود. سکوت مسلمانان، جسارت او را بیشتر کرده، می گفت:

مدعیان بهشت کجایند؟ مگر شما ملت اسلام نمی گویید که کشتگان شما در بهشت، و مقتولان ما در دوزخند؟ آیا یک نفر از شما حاضر نیست، که مرا به دوزخ بفرستد، و یا من او را روانه بهشت سازم؟ وی این مطلب را در ضمن رجزی که می خواند بیان می کرد و چنین می گفت:

من از داد زدن و مبارز طلبیدن خسته شدم وصدای من گرفت. «(1)» در لشکرگاه اسلام، در برابر نعره های «عمرو» سکوت مطلق حکم فرما بود. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله می فرمود که یک نفر برخیزد، شرّ این مرد را از سر مسلمانان قطع کند. اما هیچکس، جز علی بن ابی طالب علیه السلام آماده مبارزه نبود. «(2)» ناچار باید این مشکل به وسیله علی علیه السلام گشوده گردد. پیامبرصلی الله علیه و آله شمشیر خود را به علی علیه السلام داد، عمامه مخصوصی بر سر او بست و در حق او چنین دعا کرد: خداوندا علی را از هر بدی حفظ بنما، پروردگارا در روز «بدر»، عبیده بن الحارث، و در جنگ احد، شیر خدا حمزه از من گرفته شد؛ پروردگارا علی را از گزند دشمن حفظ بنما. سپس این آیه را خواند: ... رَبِّ لَاتَذَرْنِی فَرْداً وَأَنْتَ خَیْرُ الْوَارِثِینَ؛ «(3)» «بار الها مرا تنها مگذار و تو بهترین وارثی.» «(4)»

علی علیه السلام برای جبران تأخیر، با سرعت هر چه زیادتر به راه افتاد. در این لحظه، پیامبرصلی الله علیه و آله جمله تاریخی خود را گفت: «بَرَزَ الإیمانُ کُلُّهُ إلَی الشِّرک کُلِّهِ»؛ «ایمان و کفر به تمامی روبروی یکدیگر قرار گرفت.»

علی علیه السلام رجزی بر وزن و قافیه رجز حریف انشاء کرد و گفت:

[شماره صفحه واقعی : 336]

ص: 5327


1- ولقد بححت من النداء بجمعکم هل من مبارز
2- واقدی می نویسد: هنگامی که« عمرو» مبارز می طلبید، سکوت بر همه مسلمانان حکمفرما بود و کَأنَّ علی رُؤسِهِم الطَّیر-« مغازی»، ج 2/ 470.
3- سوره انبیا/ 89.
4- « کنزالفوائد»/ 137.

عجله مکن! پاسخگوی نیرومندی به میدان تو آمد. «(1)» سراسر بدن علی علیه السلام زیر سلاح های آهن قرار گرفته، و چشمان او از میان «مغفر» می درخشید. عمرو خواست حریف خود را بشناسد. به علی علیه السلام گفت: تو کیستی؟

علی علیه السلام که بهصراحت لهجه معروف بود، گفت: علی فرزند ابوطالب. عمرو گفت: من خون تو را نمی ریزم، زیرا پدر تو از دوستان دیرینه من بود، من در فکر پسرعمت هستم که تو را به چه اطمینان به میدان فرستاده، من می توانم تو را با نوک نیزه ام بردارم و میان زمین و آسمان نگاهدارم، در حالی که نه مرده باشی و نه زنده.

ابن ابی الحدید می گوید: استاد تاریخ من (ابوالخیر) هر موقع این بخش از تاریخ را شرح می داد، چنین می گفت: عمرو در حقیقت از نبرد با علی علیه السلام می ترسید، زیرا او در جنگ بدر و احد حاضر بود و دلاوری های علی علیه السلام را دیده بود. از این نظر، می خواست علی علیه السلام را از نبرد با خود منصرف سازد.

علی علیه السلام فرمود: تو غصه مرگ مرا مخور، من در هر دو حالت (کشته شوم یا بکشم) سعادتمند بوده و جایگاه من بهشت است؛ ولی در همه احوال دوزخ انتظار تو را می کشد. عمرو لبخندی زد و گفت: علی! این تقسیم عادلانه نیست، بهشت و دوزخ هر دو مال تو باشد.

در این هنگام، علی علیه السلام او را به یاد پیمانی انداخت که روزی دست در استار کعبه کرده و با خدا معاهده بسته بود که هر قهرمانی در میدان نبرد سه پیشنهاد کند، یکی از آنها را بپذیرد. روی این جهت، علی علیه السلام پیشنهاد کرد که نخست اسلام آورد، او گفت: علی! از این بگذر که ممکن نیست. فرمود: دست از نبرد بردار و محمدصلی الله علیه و آله را به حال خود واگذار، و از معرکه جنگ بیرون رو. گفت: پذیرفتن این مطلب برای من وسیله سرافکندگی است، فردا شعرای عرب، زبان به هجو و بدگویی من می گشایند؛ و تصور می کنند که من از ترس به چنین کاری دست زدم.

علی علیه السلام فرمود: اکنون حریف تو پیاده است، تو نیز از اسب پیاده شو تا با هم نبرد کنیم. وی گفت: علی! این یک پیشنهاد ناچیزی است که هرگز تصور

[شماره صفحه واقعی : 337]

ص: 5328


1- لاتعجلن فقد اتاک مجیب صوتک غیر عاجز.

نمی کردم عربی از من چنین درخواستی بنماید. «(1)»

نبرد دو قهرمان آغاز می گردد

نبرد میان دو قهرمان به شدت آغاز گردید و گرد و غبار اطراف دو قهرمان را فراگرفت و تماشاگران از وضع آنان بی خبر بودند. تنهاصدای ضربات شمشیر که بر روی آلات دفاعی از سپر و غیره می خورد، به گوش آنها می رسید. پس از زد و خوردهایی «عمرو» شمشیر خود را متوجه سرِ علی علیه السلام کرد؛ علی علیه السلام ضربت او را با سپر مخصوص دفع کرد، با این حال، شکافی در سر وی پدید آورد، اما او از فرصت استفاده کرد و ضربتی برنده بر پای حریف وارد ساخته و هر دو یا یک پای او را برید و عمرو نقش بر زمین گشت.

صدای تکبیر از میان گرد و غبار که نشانه پیروزی علی علیه السلام بود بلند شد. منظره به خاک غلطیدن «عمرو»، آن چنان رعبی در دل سایر قهرمانان که در پشت عمرو ایستاده بودند افکند، که بی اختیار عنان اسب ها را متوجه خندق کرده و همگی به لشکرگاه خود بازگشتند. جز «نوفل» که اسب وی در وسط خندق سقوط کرد و خود او سخت به زمین خورد، مأموران خندق او را سنگباران نمودند اما وی باصدای بلند گفت: این طرز کشتن، دور از جوانمردی است. یک نفر فرود آید با هم نبرد کنیم. علی علیه السلام وارد خندق گردید و او را کشت.

وحشت و بهت سراسر لشکر شرک را فراگرفته و بیش از همه ابوسفیان مبهوت شده بود. او تصور می کرد که مسلمانان بدن «نوفل» را برای گرفتن انتقام حمزه، مثله خواهند نمود. کسی را فرستاد که جسد او را به ده هزار دینار بخرد. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: نعش را بدهید و پول مرده در اسلام حرام است.

ارزش این ضربت

به حسب ظاهر علی علیه السلام قهرمانی را کشته بود ولی در حقیقت، افرادی را که از

[شماره صفحه واقعی : 338]

ص: 5329


1- « بحارالانوار»، ج 20/ 227.

شنیدن نعره های دلخراش عمرو رعشه بر اندام آنها افتاده بود، زنده کرد و یک ارتش ده هزار نفری را که برای پایان دادن حکومت جوان اسلام کمر بسته بودند؛ مرعوب و وحشت زده ساخت. هرگاه پیروزی از آن «عمرو» بود؛ در آن لحظه معلوم می شد، که ارزش این فداکاری چقدر بوده است.

وقتی علی علیه السلام شرفیاب محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شد، او ارزش ضربت علی علیه السلام را چنین برآورد کرد: ارزش این فداکاری بالاتر از تمام اعمال امت من است، زیرا در سایه شکست بزرگترین قهرمان کفر، عموم مسلمانان عزیز، و ملت شرک خوار و ذلیل گردید. «(1)»

جوانمردی

با اینکه زره عمرو زره گرانبهائی بود، ولی علی علیه السلام روی جوانمردی دست به آن نزد. حتی خلیفه دوم، علی علیه السلام را سرزنش کرد که چرا زره او را از بدنش درنیاورد. خواهر «عمرو» از جریان آگاه گردید، و گفت: هرگز تأسف نمی خورم که برادرم کشته شد، زیرا به دست یک فرد کریم کشته شده، و در غیر اینصورت تا جان داشتم اشک می ریختم. «(2)» اکنون باید دید سرانجام ارتش کفر پس از کشته شدن قهرمان عرب به کجا کشید؟

سپاه عرب متفرق می شود

انگیزه سپاه عرب و یهود برای جنگ با اسلام، انگیزه واحدی نبود. یهود از گسترش روزافزون حکومت جوان اسلام بیم داشت و محرک قریش، عداوت های دیرینه آنان با اسلام و مسلمانان بود. قبیله های «غطفان» و «فزاره» و تیره های دیگر به طمع محصولات خیبر که یهودیان آنجا به آنها وعده داده بودند؛ در این نبرد شرکت کرده بودند. بنابراین، محرک دسته های اخیر، یک امر مادی بود، و

[شماره صفحه واقعی : 339]

ص: 5330


1- « بحار»، ج 20/ 216 و« مستدرک حاکم»، ج 30/ 32.
2- « مستدرک حاکم»، ج 30/ 33.

اگر این هدف از طریق مسلمانان تأمین می گردید، آنها با خوشحالی هر چه تمامتر به خانه های خود باز می گشتند. به خصوص که سرمای سال و کمی علوفه و طول مدت محاصره، روح و روان آنها را خسته کرده؛ و دام های آنان را در آستانه مرگ قرار داده بود.

از این نظر، پیامبرصلی الله علیه و آله هیئتی را مأمور نمود که با سران قبایل نامبرده پیمانی ببندند و بگویند مسلمانان حاضرند یک سوم میوه های مدینه را به آنان بدهند، مشروط بر اینکه ازصفوف «احزاب» جدا شوند و به مناطق خود بازگردند. نمایندگان پیامبرصلی الله علیه و آله قراردادی را با سران قبایل تنظیم کرده برای امضا خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله آوردند. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله جریان را با دو افسر رشید: «سعدمعاذ» و «سعدعباده» در میان نهاد. هر دو متفقاً رأی دادند که اگر این پیمان به دستور خدا است، مورد پذیرش است، و اگر نظر شخصی آن حضرت است و نظر ما را می خواهند؛ ما تصور می کنیم که قرارداد در همین جا متوقف گردد و از تصویب نهایی نگذرد. زیرا ما در هیچ یک از ادوار به این قبایل باج نداده ایم، و یک نفر از این دسته ها جرأت نداشت دانه ای از خرماهای ما را از طریق زور و فشار ببرد، چه رسد که الآن در پرتو عنایات خدا و راهنمائی های حضرتت اسلام آورده و وسیله این دین، گرامی و عزیز شده ایم.

به خدا سوگند؛ ما تقاضای باطل و پوچ آنها را با شمشیر پاسخ می دهیم، تا به حکم الهی کار فیصله پیدا کند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: علت این که من به فکر چنین قراردادی افتادم، این بود که دیدم شما هدف سپاه عرب قرار گرفته، و از هر سو مورد هجوم واقع شده اید؛ چاره را در این دیدم که از این طریق اتفاق دشمن را بر هم بزنم.

اکنون که فداکاری شما بر من آشکار شد، من قرارداد را متوقف ساخته و به شما می گویم- و به گفته ام ایمان دارم- که: خداوند پیامبر خود را خوار نساخته، و وعده خود را در پیروزی توحید بر شرک عملی خواهد نمود. در این لحظه، «سعد معاذ» با کسب

[شماره صفحه واقعی : 340]

ص: 5331


1- واللَّه لانعطیهم الا السیف حتی یحکم اللَّه بیننا و بینهم.

اجازه مطالب نامه را پاک کرد و گفت: بت پرستان هر چه می خواهند در حق ما انجام بدهند، ما ملت باج بدهی نیستیم. «(1)»

عواملی که سپاه عرب را متفرق ساخت

1- نخستین عامل پیروزی، گفتگوهای نمایندگان پیامبرصلی الله علیه و آله با سران قبایل «غطفان» و «فزاره» بود. زیرا این قرارداد اگر چه به تصویب نهایی نرسید، ولی نقض آن نیز اعلام نشد. قبایل مزبور از این طریق با متفقین خود دودل شده، و روزبه روز در انتظار امضای قرارداد مزبور بودند، و هر موقع از آنها تقاضای حمله عمومی می شد، آنان به امید این قرارداد، به عذرهای خاصی، تقاضا را رد می کردند.

2- کشته شدن «عمرو»، قهرمان توانای سپاه عرب، که بسیاری از افراد به فتح و پیروزی او امیدوار بودند، رعب و هراس شدیدی ایجاد کرد؛ خصوصاً به دنبال کشته شدن وی قهرمانان دیگر از میدان نبرد پا به فرار گذاردند.

3- نُعیم بن مسعودِ تازه مسلمان، در بهم زدن اتحاد فوق العاده مؤثر بود. او مؤثرترین نقشه را در متفرق ساختن سپاه شرک ریخت و فعالیت او از فعالیت های جاسوسان زبردست عصر ما دست کمی ندارد. بلکه بالاتر و اهمیت آن بیشتر است.

وی خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله آمد و گفت: من یک فرد تازه مسلمانی هستم و با تمام این قبایل دوستی دیرینه دارم، آنان از اسلام من آگاهی ندارند، اگر دستوری دارید بفرمایید اجرا کنم. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: کاری کن که این جمعیت پراکنده شود، یعنی اگر در این راه برای حفظ یک سلسله مصالح عالی چاره جویی و نقشه کشی کنید، مانعی ندارد. «(2)» «نُعیم» مقداری اندیشید، آنگاه سراغ قبیله بنی قریظه رفت، که در حقیقت ستون پنجم دشمن بوده و مسلمانان را از پشت سر تهدید می کردند. وی وارد دژ

[شماره صفحه واقعی : 341]

ص: 5332


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 223؛« بحار»، ج 20/ 252.
2- فَانَّ الحَربَ خُدعَه.

«بنی قریظه» گردید و مراتب دوستی وصمیمیت خود را به رخ آنها کشید، و قیافه همدردی و خیرخواهی گرفت؛ و از هر دری سخن گفت به طوری که اعتماد «بنی قریظه» را به خود جلب نمود. سپس افزود: موقعیت شما با احزاب متفق، یعنی «قریش» و «غطفان» تفاوت دارد، زیرا مدینه مرکز زندگی فرزندان و زنان شما است، و تمام ثروت شما در اینجا قرار گرفته و به هیچ روی برای شما امکان ندارد از این نقطه به جای دیگر منتقل شوید. ولی احزاب متفق که به جنگ محمدصلی الله علیه و آله آمده اند، مرکز زندگی و تجارت آنها بیرون از مدینه و دوردست است.

اگر آنان فرصتی به دست آورده و در جنگ پیروز شوند به هدف خود رسیده اند، و اگر در این راه با شکست مواجه شدند فوراً از این نقطه کوچ کرده، راه خود را پیش گرفته و به مراکز خود که از تیررس محمدصلی الله علیه و آله دور است، بر می گردند.

ولی شما فکر کنید، اگر احزاب در این جنگ پیروز نشدند و به مراکز خود بازگشتند، در اینصورت شما در چنگال قدرت مسلمانان قرار خواهید گرفت. من تصور می کنم،صلاح در این است که اکنون که به احزاب پیوسته اید در این تصمیم باقی بمانید؛ ولی برای اینکه احزاب در اثنا جنگ شما را تنها نگذارند و به محل خود برنگردند، چند نفر از اشراف و سران آنها را به عنوان گروگان بگیرید، تا در روز سختی آنها شما را رها نکرده و کار را به پایان برسانند. زیرا آنان ناچارند برای نجات شخصیت های خود، تا آخرین نفس با محمدصلی الله علیه و آله نبرد کنند.

نظر «نعیم» به اتفاق آرا تصویب گردید و او مطمئن شد که سخن وی در دل آنها کاملًا مؤثر افتاد. سپس از دژ آنها بیرون آمد و به اردوگاه احزاب رفت. او با سران قریش سوابق دوستی داشت، با آنها تماس گرفت، و چنین گفت: «بنی قریظه» از شکستن پیمان خود با محمدصلی الله علیه و آله سخت نادم و پشیمانند و اکنون به طرزی می خواهند آن را جبران کنند. آنان تصمیم گرفته اند چند نفر از اشراف شما را گروگان بگیرند، و تحویل محمدصلی الله علیه و آله دهند، و از این راهصداقت خود را تثبیت نمایند و محمدصلی الله علیه و آله آنها را بلافاصله بکشد. این مطلب را قبلًا با محمدصلی الله علیه و آله در

[شماره صفحه واقعی : 342]

ص: 5333

میان گذارده اند، و به او قول داده اند که بعد از این او را پشتیبانی نموده و با شما تا آخرین نفس مبارزه کنند و محمدصلی الله علیه و آله نیز با این قرارداد موافقت کرده است.

بنابراین، اگر یهود از شما گروگان بخواهند، مبادا موافقت کنید! بدانید که عاقبت آن خطرناک است. گواه روشن بر این کار این است که شما فردا از آنها بخواهید وارد جنگ شوند، و از پشت سر به محمدصلی الله علیه و آله حمله کنند، خواهید دید که هرگز قبول نخواهند کرد، و مطالبی پیش خواهند کشید.

سپس از آنجا به اردوگاه «غطفان» رفت و در آنجا با شیوه مخصوصی سخن گفت. وی گفت: شما قبیله غطفان ریشه و اصل من هستید. گمان نمی کنم مرا در گفتارم متهم کنید؛ من با شما سخنی خواهم گفت؛ ولی تمنا دارم که آن را با کسی بازگو نکنید، همه او را بهصداقت و دوستی پذیرفتند. سپس او مطلبی را که به قریش گفته بود، به طور مشروح بازگفت، و آنان را از عواقب کار بنی قریظه بر حذر داشت، و گفت: مبادا به خواهش آنها پاسخ مثبت بگویید.

وی مأموریت خود را به نحو احسن انجام داد، سپس مخفیانه به اردوگاه مسلمانان آمد. این شایعه را که یهودیان بنی قریظه می خواهند از نیروهای عرب گروگان بگیرند، و آنها را تحویل مسلمانان بدهند، در میان ارتش اسلام پخش کرد. البته منظور از پخش این شایعه این بود که مطلب از کرانه های خندق تجاوز کرده و به گوش لشکر عرب برسد.

نمایندگان قریش به دژ بنی قریظه می روند

ابوسفیان، شب شنبه تصمیم گرفت که کار را یکسره سازد. از این رو، سران قریش و غطفان، نمایندگانی به دژ «بنی قریظه» اعزام کرده و آنها گفتند: اینجا منطقه زندگی ما نیست، چهارپایان ما دستخوش هلاک شده اند؛ شما فردا از پشت سر حمله کنید، تا کار را یکسره سازیم. فرمانده «بنی قریظه»، در پاسخ نمایندگان احزاب گفت: فردا روز شنبه است و ما ملت یهود در چنین روزی دست به هیچ کاری نمی زنیم. زیرا گروهی از گذشتگان ما در چنین روزی دست به کار زدند و گرفتار عذاب الهی شدند. علاوه بر این، ما درصورتی اقدام

[شماره صفحه واقعی : 343]

ص: 5334

به جنگ می کنیم، که عده ای از بزرگان احزاب، به عنوان گروگان در دژ ما باشند، تا شما برای نجات آنها تا آخرین نفس جنگ کنید، و ما را در اثنای کار تنها نگذارید.

نمایندگان قریش بازگشتند و مطالب را به سمع سران احزاب رسانیدند. همگی گفتند: دلسوزی «نُعیم» درست بوده و «بنی قریظه» می خواهند با ما از در حیله وارد شوند. بار دیگر نمایندگان قریش با سران بنی قریظه تماس گرفتند، گفتند: این مطلب که ما اشراف خود را به عنوان گروگان بدهیم عملی نیست، حتی ما حاضر نیستیم یک نفر را به عنوان گرو در اختیار شما بگذاریم. اگر شما مایلید فردا حمله کنید و ما شما را یاری می نماییم.

سخنان نمایندگان، آنهم با این لحن که: ما حتی یک نفر هم به عنوان گروگان در اختیار شما نمی گذاریم، تردیدی درصدق گفتار نعیم برای بنی قریظه نگذاشت و همگی گفتند: حق همان است که نعیم می گفت. قریش مال اندیش است، اگر خود را در این جنگ موفق و پیروز ندید، راه خود را در پیش خواهد گرفت و ما را در چنگال مسلمانان رها خواهد نمود. «(1)»

آخرین عامل

عوامل فوق با عامل دیگری که در حقیقت می توان آن را مدد غیبی نامید؛ ضمیمه گردیده، احزاب را متفرق ساخت. آن عامل دیگر این بود که ناگهان هوا طوفانی شد، و سردی هوا شدت پیدا کرد. انقلاب هوا به قدری بود که خیمه ها را از جای می کند، و دیگ های غذا را از روی آتش پرت می نمود؛ چراغ ها را خاموش نموده، و آتش های افروخته را در وسط بیابان پخش می کرد. در این لحظه، پیامبرصلی الله علیه و آله «حذیفه» را مأمور کرد که از خندق عبور نموده از اوضاع دشمن اطلاعاتی به دست بیاورد. وی می گوید: من خود را تا نزدیک ابوسفیان رسانیده، دیدم او در میان سران سپاه مشغول سخنرانی است و چنین می گوید:

[شماره صفحه واقعی : 344]

ص: 5335


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 229- 231؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 242- 243.

نقطه ای که ما فرود آمده ایم؛ مرکز زندگی ما نیست. چهارپایان ما دستخوش هلاک شده و باد و طوفان، خیمه و خرگاه و آتش برای ما باقی نگذاشته است، و «بنی قریظه» ما را یاری نکردند.صلاح در این است که از اینجا کوچ کنیم. سپس بر شتر زانوبسته خود سوار شده، مرتب بر بدن او تازیانه می زد. بیچاره به قدری خائف و سرخورده بود که نمی دانست دست های شترش بسته است.

هنوز سفیدی صبح منطقه احزاب را روشن نکرده بود، که سپاه عرب آنجا را ترک گفته و کسی از آنها در آنجا باقی نمانده بود. «(1)» بدین ترتیب غائله احزاب در بیست و چهارم ماه ذی القعده سال پنجم پایان پذیرفت.

[شماره صفحه واقعی : 345]

ص: 5336


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 244.

[شماره صفحه واقعی : 346]

ص: 5337

حوادث سال پنجم هجرت

28 آخرین لانه فساد

اشاره

نخستین سالی که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وارد شهر مدینه شد، برای پایان دادن به تمام دسته بندی ها و اختلافات داخلی، یک سند زنده و منشور محکمی برای مدینه و حومه آن تنظیم فرمود. اوسیان و خزرجیان عموماً و یهودیان این دو قبیله خصوصاً متعهد شدند که از منطقه مدینه دفاع نمایند. «(1)» از طرفی، پیامبرصلی الله علیه و آله با یهودیان مدینه پیمان دیگری بست؛ و آن اینکه: طوایف گوناگون یهود، عموماً متعهد شدند که اگر ضرری به رسول خداصلی الله علیه و آله و یاران او برسانند، و یا اسلحه و مرکب در اختیار دشمن بگذارند، پیامبرصلی الله علیه و آله در اعدام آنها و ضبط اموال و اسیر کردن زنان و فرزندان ایشان دستش باز باشد.

ولی تمام طوایف سه گانه یهود به عناوین گوناگون پیمان را نقض کرده و آن را نادیده گرفتند. «بنی قین قاع» مسلمانی را کشتند و «بنی النضیر» نقشه کشتن پیامبرصلی الله علیه و آله را طرح کردند. و پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله آنها را مجبور کرد که جلای وطن کنند، و از محیط مسلمانان بیرون روند. طایفه «بنی قریظه»، هم در کوبیدن اسلام، با سپاه عربصمیمانه همکاری کردند. اکنون باید دید رهبر عالیقدر اسلام، «بنی قریظه» را چگونه ادب و تنبیه می کند؟!

[شماره صفحه واقعی : 347]

ص: 5338


1- جهت اطلاع از این سند و خصوصیات و مواد آن، به کتاب فروغ ابدیت، ج 1، ص 462 مراجعه فرمایید.

هنوز افق مدینه روشن نشده بود که آخرین دسته احزاب سرزمین را با ترس و وحشت فوق العاده ای ترک گفتند. آثار خستگی و فرسودگی در چهره مسلمانان نمایان بود، با این حال، پیامبرصلی الله علیه و آله به فرمان خداوند مأمور شد که کار «بنی قریظه» را یکسره کند. مؤذن اذان گفت و پیامبرصلی الله علیه و آله نماز ظهر را با مسلمانان برگزار کرد. سپس مؤذن به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله چنین گفت: مسلمانان باید نماز عصر را در محله «بنی قریظه»، بگذارند. «(1)» سپس پرچم را به دست علی داد، و سربازان دلیر و فاتح به دنبال علی علیه السلام به راه افتادند، سرتاسر دژ بنی قریظه را محاصره کردند. دیدبانانِ دژ، حرکت ارتش اسلام را به داخل دژ گزارش کرده، و یهودیان فوراً درهای دژ را بستند. از لحظه ورود ارتش اسلام، جنگ سرد آغاز گردید، جهودان بنی قریظه از روزنه ها و برج های دژ به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله فحش و ناسزا می گفتند. پرچمدار لشکر، امیرمؤمنان علی علیه السلام، برای اینکه سخنان رکیک جهودان به گوش پیامبرصلی الله علیه و آله نرسد، به سوی مدینه حرکت کرد، تا از نزدیک شدن پیامبرصلی الله علیه و آله به اطراف دژ جلوگیری نماید. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود اگر چشم آنها به من افتد، از فحش و ناسزا خودداری می نمایند. پیامبرصلی الله علیه و آله نزدیک قلعه آمد، و به آنان گفت: آیا خداوند شما را خوار و ذلیل نساخت؟ «(2)» این حدت و تندی از پیامبرصلی الله علیه و آله برای یهودیان بی سابقه بود. برای اینکه احساسات پیامبرصلی الله علیه و آله را خاموش سازند، گفتند: ای ابوالقاسم! تو یک فرد تندزبان نبودی؟!

این سخن آنچنان عواطف حضرت را تحریک کرد که بی اختیار عقب رفت و عبا از دوش وی افتاد. «(3)»

شورای یهودیان در درون دژ

در این شورا، حُیّی بن أخطب نضیری که آتش افروز جنگ احزاب بود، پس از تفرق احزاب به سوی خیبر نرفت، بلکه وارد دژ آنها شد. رهبر طایفه سه طرح

[شماره صفحه واقعی : 348]

ص: 5339


1- منادی پیامبر صلی الله علیه و آله چنین گفت: من کان سامعاً مطیعاً فلایصلین العصر الّا ببنی قریظه.
2- . هل اخزاکم اللَّه وانزل علیکم نقمته.
3- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 234؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 245- 246.

داد، و درخواست کرد که با یکی از این سه طرح موافقت شود:

1- همگی اسلام بیاوریم، زیرا نبوت محمدصلی الله علیه و آله امری است قطعی و بر همه ما مسلم است، و تورات نیز آن را تصدیق کرده است.

2- زنان و کودکان خود را بکشیم، و از دژ بیرون آییم و با مسلمانان آزادانه بجنگیم. اگر کشته شویم نگرانی نداریم؛ و اگر پیروز شویم؛ دومرتبه زن و فرزند پیدا می کنیم.

3- امشب شب شنبه است، محمدصلی الله علیه و آله و یاران او می دانند که طایفه «یهود»، در شب و روز شنبه دست به هیچ کاری نمی زنند. بنابراین، ما از غفلت آنها استفاده می نماییم و شبانه حمله ببریم.

شورا هر سه پیشنهاد را رد کرد، و گفت: ما هرگز دست از آئین خود و تورات برنمی داریم، و زندگی برای ما پس از زنان و کودکان خود لذت بخش نیست. و طرح سوم از نظر عقاید مذهبی قابل اجرا نیست. زیرا ممکن است گرفتار خشم الهی گردیم، همچنان که اقوام قبل از ما بر اثر عدم مراعات حقوق و احترام شنبه دچار قهر خداوند گردیدند. «(1)» برای شناسایی روحیه اعضای شورا، گفتگوهای آنان بهترین راهنمای ما است. رد طرح نخست، حاکی است که آنان یک جمعیت لجوج و معاند بودند، زیرا اگر به راستی (چنان که رهبر آنان گفت) از نبوت پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه بودند؛ ایستادگی در برابر او معنایی جز لجاجت نخواهد داشت. طرح دوم و گفتگویی که پیرامون آن انجام گرفت، شاهد روشنی است که این طایفه مردم سنگدلی بوده اند. زیرا کشتن کودکان و زنان معصوم و بی گناه، بدون قساوت شدید، امکان پذیر نیست. قابل توجه اینکه شورا این طرح را از این نظر رد کرد که زندگی پس از آنها برای ما لذت بخش نخواهد بود. هیچ کس نگفت که این بیچاره ها چه گناهی مرتکب شده اند چه ما آنها را ذبح کنیم، و اگر محمدصلی الله علیه و آله بر آنها مسلط شود، هرگز آنها را نمی کشد، و ما پدران عطوف و مهربان!! چگونه

[شماره صفحه واقعی : 349]

ص: 5340


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 235.

دست به چنین کاری بزنیم.

طرح سوم حاکی است که آنان قدرت معنوی و آشنائی پیامبرصلی الله علیه و آله را به فنون نظامی و قوانین دفاعی درست ارزیابی نکرده بودند، و تصور می کردند که قائد اعظم اسلام، در شب و روز شنبه احتیاط را رعایت نمی کند؛ آن هم درباره دشمنی مثل یهود که به حیله و نیرنگ معروف است.

پیامبرصلی الله علیه و آله هرگز نمی توانست پس از رفتن سپاه عرب، «بنی قریظه» را به حال خود بگذارد، زیرا هیچ بعید نبود بار دیگر سپاه عرب در فصل مناسب، با تجهیزات کافی درصدد تسخیر مدینه برآیند، وبا همکاری «بنی قریظه» که کلید فتح و سرکوبی اسلام بودند و دشمن خانگی محسوب می شدند، موجودیت اسلام را به خطر افکنند.

بنابراین، حل مشکل بنی قریظه و یکسره کردن کار آنها برای مسلمانان یک امر حیاتی بود.

خیانت ابولبابه

یهودیان بنی قریظه، پس از محاصره دژ از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست کردند که «ابولبابه» اوسی را بفرستد تا با او به مشورت بپردازند. «ابولبابه» سابقاً با «بنی قریظه» پیمان دوستی داشت. وقتی وارد دژ شد، زنان و مردان یهود، گرد وی جمع شده گریه و شیون آغاز کردند، و گفتند: آیاصلاح است که ما بدون قید و شرط تسلیم شویم؟

ابولبابه گفت: بلی ولی با دست اشاره به گلو برد. یعنی اگر تسلیم گردید، کشته خواهید شد. «ابولبابه» می دانست که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله با موجودیت این دسته که خطرناک ترین جمعیت برای آئین توحیدند، موافقت نخواهد کرد. ولی «ابولبابه» از این که به مصالح عالی اسلام و مسلمانان خیانت ورزید، و اسرار آنها را فاش ساخت، سخت پشیمان شد. با بدنی لرزان و چهره ای پریده، از دژ آنها بیرون آمد و یکسره به مسجد رفت و خود را به یکی از ستون های مسجد بست و با خدا پیمان بست که اگر خداوند از تقصیر وی نگذرد، تا پایان عمر به همین حالت به سر برد.

[شماره صفحه واقعی : 350]

ص: 5341

مفسران می گویند: این آیه درباره خیانت ابولبابه نازل گردید: «ای افراد باایمان هرگز از روی علم، به خدا و رسول وی و امانت هایی که در اختیار شما قرار گرفته است خیانت مورزید.» «(1)» خبر «ابولبابه» به پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله رسید، فرمود: اگر قبل از این عمل پیش من می آمد، من برای او از خداوند طلب آمرزش می کردم و خداوند نیز او را می بخشید؛ ولی اکنون باید بماند تا مغفرت خدا شامل حال او گردد. همسر وی در اوقات نماز می آمد، گره طنابی را که با آن خود را به ستون بسته بود باز می کرد و پس از انجام فریضه بار دیگر او را به ستون مسجد می بست.

شش روز گذشت، سحرگاهان که پیامبرصلی الله علیه و آله مهمان «ام سلمه» بود، پیک وحی فرود آمد و آیه زیر را که حاکی از آمرزش ابولبابه است، آورد: «گروهی دیگر از آنها به گناهان خود اعتراف کرده، عمل نیک و بد را به هم آمیخته اند، شاید خداوند توبه آنها را بپذیرد، خداوند آمرزنده و رحیم است.» «(2)» دیدگان «ام سلمه»، بر چهره نورانی پیامبرصلی الله علیه و آله در حالی که خنده ای بر لب داشت، افتاد. پیامبرصلی الله علیه و آله به امّ سلمه فرمود: خداوند از تقصیر «ابولبابه» درگذشت. برخیز و بشارت بده. وقتی همسر پیامبرصلی الله علیه و آله آمرزش ابولبابه را به مردم بشارت داد؛ مردم ریختند که بندها را باز کنند، ولی ابولبابه گفت: باید پیامبرصلی الله علیه و آله این قید و بندها را باز نماید.

پیامبرصلی الله علیه و آله برای اقامه نمازصبح وارد مسجد گردید و با دست های مبارک خود بندها را باز کرد. «(3)» البته لغزش ابولبابه، به خاطر احساسات نابجای او بود. گریه مردان و زنان خائن، قدرت خودداری را از او سلب کرد، و راز مسلمانان را فاش ساخت، ولی قدرت ایمان و ترس از خدا بالاتر از آن بود، تا آنجا که او را وادار کرد خیانت خود را آنچنان جبران کند، که بار دیگر فکر خیانت در اندیشه او خطور نکند.

[شماره صفحه واقعی : 351]

ص: 5342


1- « یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»« سوره انفال/ 27».
2- « وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»« سوره توبه/ 102».
3- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 237.
کار ستون پنجم به کجا انجامید؟

روزی شاس بن قیس یهودی به نمایندگی از قلعه فرود آمد و با پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله تماس گرفت؛ و درخواست کرد که پیامبرصلی الله علیه و آله اجازه دهد «بنی قریظه» مانند یهودیان دیگر اموال منقول خود را برداشته، از محیط مدینه بیرون روند. پیامبرصلی الله علیه و آله طرح وی را نپذیرفت و فرمود: باید بدون قید و شرط تسلیم گردند. «شاس» طرح را عوض کرد و گفت: بنی قریظه حاضرند اموال خود را در اختیار مسلمانان بگذارند، و محیط مدینه را ترک نمایند، پیامبرصلی الله علیه و آله این طرح را نیز نپذیرفت. «(1)» در اینجا این سؤال مطرح می شود که چرا پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله با طرح نماینده «بنی قریظه» موافقت نکرد. علت روشن است، زیرا هیچ بعید نبود که این گروه مانند گروه بنی نضیر، وقتی از تیررس مسلمانان بیرون رفتند، باز با تحریک نیروهای عرب بت پرست، اسلام و مسلمانان را با خطرات بزرگی روبرو سازند، و باعث شوند که خون عده زیادی، ریخته شود. از این جهت، پیامبرصلی الله علیه و آله با طرح وی موافقت نکرد و شاس برگشته، مراتب را به مقامات بالا رسانید.

تصمیم نهایی بنی قریظه این شد، که بدون قید و شرط تسلیم مسلمانان شوند، و یا بنا به نقل برخی از مورخان، آنچه «سعد معاذ» هم پیمان آنها درباره آنها روا دانست، بی چون و چرا بپذیرند. از این نظر، درهای دژ باز شد، امیر مؤمنان علی علیه السلام با ستون مخصوصی وارد دژ گردیده، همه را خلع سلاح کرد، و آنان را در منازل «بنی النجار» بازداشت نمود تا سرنوشت آنها روشن شود.

چون در گذشته یهودیان «بنی قین قاع»، به وسیله ارتش اسلام دستگیر و با مداخله خزرجیان، خصوصاً «عبداللَّه ابی» بخشوده شدند، و پیامبرصلی الله علیه و آله از ریختن خون آنهاصرف نظر کرد؛ از این نظر، «اوسیان» برای رقابت با خزرجیان، بیش از حد به پیامبرصلی الله علیه و آله فشار آوردند، که «بنی قریظه» را به پاس پیمانی که با آنها دارند، ببخشد.

پیامبرصلی الله علیه و آله در برابر درخواست آنها مقاومت کرد و فرمود: داوری در این موضوع را به عهده بزرگ شما و رئیس گروه اوس، یعنی «سعدمعاذ» می گذارم.

[شماره صفحه واقعی : 352]

ص: 5343


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 501.

او در این باره هر چه بگوید و نظر دهد، من خواهم پذیرفت. همه حضار پیشنهاد پیامبرصلی الله علیه و آله را ازصمیم دل پذیرفتند.

جالب آنکه: داوری سعد معاذ مورد قبول بنی قریظه قرار گرفته بود؛ و بنا به نقل ابن هشام و شیخ مفید، یهودیان بنی قریظه به پیامبرصلی الله علیه و آله چنین پاسخ دادند که: «ننزل علی حکم سعد معاذ»، یعنی ما تسلیم می شویم که سعد معاذ درباره ما داوری کند. «(1)» سعد معاذ، در این وقت بر اثر تیری که در دست او وارد شده بود، در خیمه زنی بنام «زمیده» که مهارتی در جراحی داشت، بستری بود، و پیامبرصلی الله علیه و آله گاهی از وی عیادت می نمود. جوانان اوس برخاستند، رئیس قبیله را با تشریفات خاصی حضور رسول اکرمصلی الله علیه و آله آوردند. وقتی سعد وارد مجلس شد، پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: همگی از بزرگ قبیله خود احترام کنید، همه حضار به احترام سعد برخاسته، و احترامات لازم به عمل آوردند. ملازمان رکاب سعد در اثنای راه، به طور مکرر از وی درخواست می کردند که در حق بنی قریظه نیکی کند، و جان آنها را از خطر مرگ نجات دهد.

ولی او برخلاف این پافشاری ها، در آن مجلس نظر داد که مردان جنگنده آنها اعدام، اموالشان تقسیم و زنان و فرزندانشان اسیر شوند. «(2)»

بررسی مدارک سعد معاذ

جای گفتگو نیست که اگر عواطف و احساسات قاضی بر عقل وی پیروز شود، دستگاه قضایی دچار آشفتگی می گردد؛ و در نتیجه، شیرازه اجتماع از هم می پاشد، عواطف مانند اشتهای کاذب است که موضوعات مضر و نامطلوب را، مفید و سودمند جلوه می دهد؛ درصورتی که غلبه این احساسات بر عقل، منافع فرد وصلاح اجتماع را پایمال می کند.

عواطف و احساسات سعد معاذ، منظره دلخراش کودکان و زنان بنی قریظه،

[شماره صفحه واقعی : 353]

ص: 5344


1- « ارشاد»/ 50.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 240؛« مغازی واقدی»، ج 2/ 510.

اوضاع دلخراش مردان آنها که در بازداشتگاه به سر می بردند، و ملاحظه افکار عمومی اوسیان که جداً اصرار داشتند قاضی از سر تقصیر آنها درگذرد؛ همه اینها ایجاب می کرد که قاضی مورد قبول طرفین، رأی خود را براساس تقدیم مصالح یک اقلیت (بنی قریظه) بر مصالح اکثریت (عموم مسلمانان) بگذارد و جنایتکاران بنی قریظه را به جهاتی تبرئه کند، و یا دستِ کم در مجازات حداکثر تخفیف قائل شود؛ و یا به یکی از طرح های پیش، تسلیم شود.

ولی منطق و عقل، حریت و استقلال قاضی، ملاحظه مصالح عموم، او را به سویی راهنمائی کرد که سرانجام به آن سو رفت و رأی و نظر خود را دایر بر کشتن مردانِ جنگجو و ضبط اموال و اسیری زنان و فرزندان،صادر نمود. او با ملاحظه دلایل زیر، نظر خود را اعلام کرد:

1- یهودیان بنی قریظه، چندی پیش با پیامبرصلی الله علیه و آله پیمان بسته بودند که اگر برضد مصالح اسلام و مسلمانان قیام کنند، و دشمنان آئین یکتاپرستی را یاری نمایند، و فتنه و آشوبی برپا کنند، و برضد مسلمانان تحریکاتی بنمایند، مسلمانان در کشتن آنها آزاد باشند. «(1)» قاضی با خود فکر می کرد که اگر من آنها را طبق این پیمان مؤاخذه کنم، نظری برخلاف عدالت نداده ام.

2- گروه پیمان شکن، در سایه سرنیزه های نیروهای عرب مدتی شهر مدینه را دچار ناامنی کرده، و برای ارعاب مسلمانان به خانه های آنها ریختند، و اگر مراقبت پیامبرصلی الله علیه و آله نبود، و گروهی را برای استقرار امنیت در شهر، از لشکرگاه به داخل شهر اعزام نمی کرد؛ چه بسا نقشه های بنی قریظه عملی می شد، و آنان در اینصورت مردان جنگنده مسلمانان را اعدام می کردند، و اموال آنها را ضبط و زنان و اولاد آنها را به اسارت در می آوردند، سعد معاذ با خود فکر کرد که اگر من در حق آنها چنین داوری کنم، سخنی برخلاف حق و عدالت نگفته ام.

3- سعد معاذ، رئیس قبیله اوسیان با بنی قریظه هم پیمان بود و دوستی نزدیکی با هم داشتند. احتمال دارد که او از قوانین جزایی یهود اطلاع داشته

[شماره صفحه واقعی : 354]

ص: 5345


1- متن این پیمان که رئیس بنی قریظه به نام« کعب بن اسد»، آن را نیز امضا کرده بود، در صفحات پیش گذشت.

باشد. متن تورات یهود این است که: «هنگامی که به قصد نبرد آهنگ شهری نمودی، نخست آنها را به صلح دعوت نما؛ و اگر آنها از درِ جنگ وارد شدند، شهر را محاصره کن و همین که بر شهر مسلط گشتی همه مردان را از دم تیغ بگذران ولی زن ها و کودکان و حیوانات و هر چه در شهر موجود است؛ همه را برای خود به عنوان غنیمت بردار». «(1)»

شاید سعد معاذ تصور می کرد من که قاضی انتخابی طرفین هستم، اگر متجاوزان را با قوانین مذهبی خود آنها مجازات نمایم، کاری جز عدالت و انصاف انجام نداده ام.

4- ما تصور می کنیم که بزرگترین علت این رأی، این بود که سعد معاذ با دیدگان خود مشاهده کرده بود که رسول خداصلی الله علیه و آله بنا به درخواست خزرجیان، از تقصیر طایفه بنی قین قاع گذشت، و فقط اکتفا کرد که از محیط مدینه بیرون روند. این گروه هنوز خاک اسلام را درست تخلیه نکرده بودند، که کعب اشرف، راه مکه را پیش گرفت و بر کشتگان «بدر» اشک های تمساحانه ریخت و از پای ننشست تا قریش را برای جنگ مصمم ساخت. در نتیجه، جنگ احد پیش آمد و هفتاد تن از فرزندان اسلام در این راه شربت شهادت نوشیدند.

و همچنین بنی النضیر، مورد عفو و بخشودگی پیامبرصلی الله علیه و آله قرار گرفتند، ولی در برابر آن، با تشکیل یک اتحادیه نظامی، جنگ احزاب را به وجود آوردند؛ که اگر کاردانی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، و نقشه خندق نبود، در همان روزهای نخست، تار و پود اسلام را به باد می دادند، و بعدها نامی از اسلام باقی نمی ماند و هزاران نفر کشته می شدند.

سعد معاذ این مراتب را از نظر خود می گذراند. تجربه های گذشته، اجازه نمی داد که او تسلیم عواطف گردد، و مصالح هزاران تن را فدای دوستی و مصالح یک اقلیت نماید. زیرا به طور مسلم؛ این گروه در آینده این بار با تشکیل یک اتحادیه وسیع تر، نیروهای عرب را برضد اسلام شورانیده و با نقشه های دیگر هسته مرکزی اسلام را به خطر می افکندند. روی این جهت، موجودیت این گروه

[شماره صفحه واقعی : 355]

ص: 5346


1- تورات، سفر تثنیه، فصل 20.

راصددرصد به ضرر اجتماع مسلمانان تشخیص داد، و یقین داشت که اگر این دسته از تیررس مسلمانان بیرون روند، لحظه ای آرام نخواهند گرفت، و مسلمانان رابا خطرات بزرگی روبرو خواهند ساخت.

شاهد دقت نظر وصحت تشخیص وی این است: هنگامی که آنها را برای اعدام می بردند، اسرار دل را بیرون می ریختند. چشم حُیّی بن اخطب، آتش افروز جنگ، موقع اعدام به رسول خداصلی الله علیه و آله افتاد، و چنین گفت: «من از کینه توزی با تو پشیمان نیستم، ولی هر کس خداوند را یاری نکند خوار می گردد». «(1)» سپس رو به مردم کرد و گفت: از فرمان خداوند نگران مباشید، ذلت و خواری به بنی اسرائیل از ناحیه خداوند قطعی است.

از زنان، یک تن کشته شد، زیرا او با پرتاب سنگِ دست آس، مسلمانی را کشته بود، از میان محکومان به اعدام، یک نفر با نام «زبیرباطا» به وسیله شفاعت مسلمانی به نام «ثابت بن قیس» بخشوده شد. زنان و فرزندان او نیز از بند اسارت بیرون آمدند و اموال او پس داده شد. چهار تن از بنی قریظه اسلام آوردند، و غنائم دشمن پس از اخراج یک پنجم که به اداره دارایی اسلام تعلق داشت؛ میان مسلمانان تقسیم گردید. سواره نظام سه سهم، پیاده نظام یک سهم، پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله خمس غنائم را به زید داد که به نجد برود و با فروش آنها اسب و سلاح و ساز و برگ جنگ تهیه نماید. بدین ترتیب، غائله بنی قریظه، در نوزدهم ذی الحجه سال پنج هجرت پایان پذیرفت و آیه های 26- 27 سوره احزاب، در مورد «بنی قریظه» نازل گردید «(2)» و سعد معاذ که در جنگ «خندق» زخمی شده بود، پس از حادثه «بنی قریظه» با همان زخم به شهادت رسید. «(3)»

غزوه بنی المصطلق

بنی المصطلق، تیره ای از قبیله خزاعه هستند که با قریش همجوار بودند. گزارش هایی به مدینه رسید که:

«حارث بن ابی ضرار»، رئیس قبیله، درصدد

[شماره صفحه واقعی : 356]

ص: 5347


1- اماواللَّه مالمت فی عداوتک ولکن من یخذل اللَّه یخذل-« تاریخ طبری»، ج 2/ 250.
2- .« و خداوند گروهی از اهل کتاب یهود را که از آنان مشرکان عرب حمایت کردند از قلعه های محکمشان پایین کشید و دردل های شان رعب افکند، وکارشان به جایی رسید که گروهی را به قتل می رساندید و گروهی را اسیر می کردید، و زمین ها و خانه ها و اموالشان را در اختیار شما گذاشت، و همچنین زمینی را که هرگز در آن گام ننهاده بودید، و خداوند بر هر چیز تواناست».
3- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 250- 254.

جمع سلاح و سرباز است و می خواهد مدینه را محاصره کند. پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله، بسان مواقع دیگر تصمیم گرفت فتنه را در نطفه خفه کند. از این جهت، یکی از یاران خود به نام «بریده» را، برای تحقیق رهسپار سرزمین قبیله یاد شده کرد. وی بهصورت ناشناس با رئیس قبیله تماس گرفت و از جریان آگاه شد. سپس به مدینه برگشت و گزارش را تأیید کرد. در این موقع، پیامبرصلی الله علیه و آله با یاران خود، به سوی قبیله «بنی المصطلق» حرکت کرد، و در کنار چاه «مُرَیسیع» با آنها روبرو گردید. جنگ میان دو دسته آغاز شد. جانبازی مسلمانان، و رعبی که در دل قبایل عرب از ناحیه مسلمانان افتاده بود؛ سبب شد که پس از زد و خورد کوتاهی با کشته شدن ده نفر از دشمن و یک نفر از مسلمانان،- آن هم به طور اشتباهی- سپاه دشمن متفرق گردند. سرانجام، اموال زیادی نصیب ارتش اسلام شد، و زنان آنها به اسارت درآمدند. «(1)» نکات آموزنده این جنگ سیاست هائی است که پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله در حوادث پس از این جنگ اعمال نمود.

برای نخستین بار، آتش اختلاف میان مهاجر و انصار در این سرزمین روشن گشت. اگر تدابیر پیامبرصلی الله علیه و آله نبود، نزدیک بود که اتحاد و اتفاق آنها، دستخوش هوی و هوس چند نفر کوته فکر شود.

ریشه جریان این بود که پس از خاموش شدن جنگ، دو مسلمان یکی به نام «جهجاه مسعود» از مهاجران، و دیگری به نام «سنان جهنی» از انصار، بر سر آب با یکدیگر اختلاف پیدا کردند. هرکدام طایفه خود را به کمک خویش طلبید. نتیجه این کمک طلبی این شد که مسلمانان، در این نقطه دور از مرکز نزدیک بود به جان یکدیگر بیفتند؛ و به هستی خویش خاتمه دهند. پیامبرصلی الله علیه و آله از جریان آگاه شد، فرمود:

این دو نفر را به حال خود واگذارید؛ و این فریاد کمک، بسیار نفرت انگیز و بدبو است، «(2)» و به سان دعوت های دوران جاهلیت است و هنوز آثار شوم جاهلیت از

[شماره صفحه واقعی : 357]

ص: 5348


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 260.
2- دعوها فانها منتنه.

دل این ها ریشه کن نشده است.

«این دو نفر از برنامه اسلام آگاهی ندارند، که اسلام همه مسلمانان را برادر یکدیگر خوانده و هر ندایی که باعث تفرقه گردد، از نظر آئین یکتاپرستی بی ارزش است». «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 358]

ص: 5349


1- « تعالیق سیره ابن هشام»، نقل از« سهیلی».

29 یک سفر مذهبی و سیاسی!

اشاره

سال ششم هجرت، با حوادث تلخ و شیرین خود می رفت که پایان یابد. ناگهان، پیامبرصلی الله علیه و آله در رؤیای شیرینی، دید که مسلمانان در «مسجدالحرام»، مشغول انجام مراسم خانه خدا هستند. پیامبرصلی الله علیه و آله خواب خود را به یاران خویش گفت، و این را به فال نیک گرفت که مسلمانان در همین نزدیکی ها به آرزوی دیرینه خود خواهند رسید. «(1)» چیزی نگذشت که به مسلمانان دستور داد که آماده «عمره» شوند، و از قبایل مجاور که هنوز به حال شرک باقی بودند، دعوت کرد، که با مسلمانان هم سفره گردند. از اینرو، این خبر در همه نقاط عربستان انتشار یافت که مسلمانان در ماه «ذی القعده» به سوی مکه حرکت می کنند و مراسم «عمره» را انجام می دهند.

این مسافرت روحانی علاوه بر مزایای معنوی و روحی، یک سلسله مصالح اجتماعی و سیاسی را در برداشت و موقعیت مسلمانان را در شبه جزیره بالا می برد و باعث انتشار آئین یکتاپرستی در میان ملت عرب می گشت.

اولًا: قبایل مشرک عرب تصور می کردند که پیامبرصلی الله علیه و آله با تمام عقاید و مراسم ملی و مذهبی آنان، حتی فریضه «حج» و «عمره» که یادگار نیاکان آنها است،

[شماره صفحه واقعی : 359]

ص: 5350


1- « مجمع البیان»، ج 9/ 126.

مخالف است. از این جهت، از محمد و آئین او وحشت و اضطراب داشتند. در این موقع شرکت محمدصلی الله علیه و آله و یاران او در مراسم «عمره»، توانست تا حدی از وحشت و اضطراب قبایل مشرک بکاهد؛ و در عمل روشن کند که پیامبرصلی الله علیه و آله هرگز با زیارت خانه خدا و فریضه یادشده که از شعائر مذهبی و رسوم مذهبی آنها است، نه تنها مخالف نیست، بلکه آن را یک فریضه لازم می داند؛ و او به سان پدربزرگ عرب حضرت «اسماعیل»، در احیای و ابقای آنها کوشا است و از این راه می تواند قلوب گروهی را که آئین آن حضرت را با شئون ملی و مذهبی خودصددرصد مخالف می دانستند، به سوی خود جلب نماید و از وحشت آنها بکاهد.

ثانیاً: اگر مسلمانان در این راه با موفقیت روبرو شوند، و فرایض عمره را آزادانه در مسجدالحرام، در برابر دیده هزاران عرب مشرک انجام دهند؛ این عمل، تبلیغ عظیمی از آئین اسلام خواهد بود. زیرا در این ایام که مشرکان، از تمام نقاط عربستان در آن سرزمین گرد خواهند آمد، اخبار مسلمانان را به وطن خود خواهند برد و از این طریق ندای اسلام به نقاطی که پیامبرصلی الله علیه و آله نمی توانست در آن روز به آن نقاط مبلّغ اعزام کند، خودبخود خواهد رسید، و اثر خواهد گذاشت.

ثالثاً: پیامبرصلی الله علیه و آله، احترام ماه های حرام را در مدینه یادآور شد و فرمود: «ما فقط برای زیارت خانه خدا می رویم»، و به مسلمانان دستور داد که از حمل هرنوع اسلحه، جز شمشیری که مسافر در حال سفر همراه خود حمل می کند خودداری کنند. این مطلب، عواطف و تمایلات بسیاری از اجانب را به سوی اسلام جلب نمود، زیرا برخلاف تبلیغات سوئی که قریش درباره اسلام انجام داده بود؛ همگی مشاهده کردند که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله همانند دیگران، جنگ را در این ماهها حرام دانسته و خود طرفدار بقای این سنت دیرینه است.

رهبر عالیقدر اسلام با خود می اندیشید که اگر در این راه توفیقی نصیب مسلمانان گردد، مسلمانان به یکی از آرزوهای دیرینه خود نایل خواهند شد. همچنین، دورافتادگان از وطن، از خویشان و دوستان خود، تجدید دیدار خواهند کرد، و اگر قریش از ورود آن ها به سرزمین حرم جلوگیری نمایند، در اینصورت حیثیت خود را در جهان عرب از دست می دهند.

[شماره صفحه واقعی : 360]

ص: 5351

زیرا نمایندگان عموم قبایل بی طرف خواهند دید که قریش با دسته ای که عازم زیارت کعبه و انجام فرایض عمره بودند، و سلاحی جز سلاح مسافر همراه نداشتند، چگونه معامله کردند، درصورتی که «مسجدالحرام» به عموم عرب تعلق دارد، و قریش فقط تولیت مناصب آنجا را دارند.

در این لحظه حقانیت مسلمانان به گونه ای روشن تجلی نموده و زورگویی قریش آشکار خواهد شد و بار دیگر قریش نخواهند توانست با قبایل عرب برضد اسلام پیمان نظامی تشکیل دهند؛ زیرا آنها در برابر دیده هزاران زائر، مسلمانان را از حق مشروع خود بازداشتند.

پیامبرصلی الله علیه و آله جوانب موضوع را بررسی نمود، و دستور حرکت داد، و با هزار و چهارصد، «(1)» و یا هزار و ششصد «(2)»، و یا هزار و هشتصد «(3)» نفر در نقطه ای به نام «ذوالحلیفه» احرام بست و هفتاد شتر برای قربانی تعیین نمود، و آنها را نشانه گذاری کرد و از این راه هدف خود را از این سفر آشکار ساخت.

گزارشگران پیامبرصلی الله علیه و آله؛ جلوتر از او به راه افتادند، تا اگر در نیمه راه به دشمن برخورد نمودند، فوراً پیامبرصلی الله علیه و آله را مطلع سازند.

در نزدیکی «عسفان»، یک مرد خزاعی که عضو دستگاه اطلاعات پیامبرصلی الله علیه و آله بود، حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و چنین گزارش داد:

قریش از حرکت شما آگاه شده اند، و نیروهای خود را گرد آورده و به «لات» و «عزی» سوگند یاد کرده اند که از ورود شما جلوگیری نمایند.

سران و شخصیت های مؤثر قریش در «ذی طوی» (نقطه ای است در نزدیکی مکه) اجتماع کرده اند، و برای جلوگیری از پیشروی مسلمانان، سردار شجاع خود «خالد بن ولید» را با دویست سواره نظام تا «کراع الغمیم» (بیابانی است در هشت میلی عسفان) فرستاده اند و آنها در آنجا موضع گرفته اند. «(4)» برنامه آنها

[شماره صفحه واقعی : 361]

ص: 5352


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 309.
2- .« روضه کافی»، 322.
3- « مجمع البیان»، ج 2/ 488.
4- .« بحار»، ج 20/ 330.

این است که یا از ورود مسلمانان جلوگیری کنند؛ و یا در این راه کشته شوند.

پیامبرصلی الله علیه و آله پس از شنیدن گزارش چنین فرمود: وای بر قریش، جنگ آنها را نابود ساخت؛ ای کاش کار مرا به سایر قبایل بت پرست واگذار می کردند که اگر بر من پیروز می شدند به هدف خود می رسیدند و اگر من بر آنها پیروز می شدم در اینصورت یا اسلام می آوردند؛ و یا با قدرت های محفوظ خود با من نبرد می کردند. به خدا سوگند در تبلیغ آئین یکتاپرستی، کوشش خواهم کرد تا خدا، یا آن را پیروز گرداند، و یا در این راه جان بسپارم.

سپس راهنمایی خواست تا او را از طریقی عبور دهد که با خالد روبرو نشود. مردی از قبیله «اسلم»، راهنمایی کاروان را بر عهده گرفت و آنها را از دره هایصعب العبور، گذراند، و در نقطه ای به نام «حدیبیه» فرود آورد. ناقه پیامبرصلی الله علیه و آله در این نقطه زانو زد. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: این حیوان به فرمان خداوند در این نقطه خوابید، تا تکلیف ما روشن شود. سپس دستور داد همگی از مرکب ها فرود آیند، و خیمه ها را بر پا کنند.

سواران قریش از مسیر پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شده فوراً خود را به نزدیکی مسلمانان رسانیدند. اگر پیامبرصلی الله علیه و آله می خواست، به مسیر خود ادامه دهد ناچار بودصفوف سواران قریش را بشکافد، و خون آنها را بریزد و از روی کشته های آنها بگذرد؛ درصورتی که همه می دانستند که او هدفی جز زیارت و انجام مراسم عمره ندارد و این کار به حیثیت وصلح جویی پیامبرصلی الله علیه و آله زیان می رساند. وانگهی کشتن این سواران، موانع را از سر راه او بر نمی داشت، زیرا قوای امدادی قریش یکی پس از دیگری می رسید، و کار خاتمه پیدا نمی کرد. علاوه بر این، مسلمانان جز سلاح مسافر، چیز دیگری همراه نداشتند؛ و با این وضع، نبرد و جنگ هرگزصلاح نبود، و باید مشکل از طریق مذاکره و گفتگو گشوده شود.

روی این جهات، پیامبرصلی الله علیه و آله پس از فرود آمدن رو به یاران خود کرد و چنین گفت: اگر امروز قریش از من چیزی بخواهند که باعث تحکیم روابط خویشاوندی شود؛ من آن را خواهم داد، و راه مسالمت را در پیش خواهم گرفت. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 362]

ص: 5353


1- لاتدعونی قریش الیوم الی خطه یسألوننی فیها صله الرحم الا اعطیتهم ایاها-« تاریخ طبری»، ج 2/ 270- 272.

سخن پیامبرصلی الله علیه و آله به گوش مردم رسید و طبعاً دشمن نیز از آن آگاه شد. از این جهت، قریش تصمیم گرفت از هدف نهائی محمدصلی الله علیه و آله باخبر شوند. برای کسب اطلاع شخصیت هائی را حضور پیامبرصلی الله علیه و آله فرستادند تا از مقصد واقعی مسلمانان آگاه گردند.

نمایندگان قریش در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله

قریش نمایندگان متعددی حضور پیامبرصلی الله علیه و آله فرستادند تا هدف او را از این مسافرت به دست آورند.

نخست «بُدَیل» خزاعی با چند تن از شخصیت های قبیله «خزاعه» به نمایندگی از جانب قریش با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس گرفتند. پیامبرصلی الله علیه و آله به آنها فرمود: «من برای جنگ نیامده ام، آمده ام خانه خدا را زیارت کنم». نمایندگان برگشتند و حقیقت را به سران قریش رسانیدند، ولی مردم دیرباور قریش، سخنان آن ها را نپذیرفتند و گفتند: «به خدا سوگند، ما نخواهیم گذارد او وارد مکه شود، هر چند برای زیارت خانه خدا آمده باشد.»

برای مرتبه دوم، شخص دیگری به نام «مُکرِز»، به نمایندگی قریش با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس گرفت. او نیز برگشت و سخن «بُدَیل» را تصدیق کرد اما قریش به گزارش های این دو اعتماد نکردند. برای بار سوم «حُلَیس بن علقمه» را که رئیس تیراندازان عرب بود، برای ختم غائله حضور پیامبرصلی الله علیه و آله فرستادند «(1)» وقتی چشم رسول خداصلی الله علیه و آله از دور به او افتاد فرمود: این مرد از قبیله پاک و خداشناسی است. شتران قربانی را جلو او رها کنید، تا بداند که ما برای جنگ نیامده ایم و نظری جز زیارت خانه خدا نداریم. چشم «حُلیس»، به هفتاد شتر لاغراندامی افتاد که از فرط گرسنگی پشم های یکدیگر را می خوردند. او از همان نقطه برگشت و با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس نگرفت؛ و با شدت هر چه تمامتر به سران قریش گفت: ما هرگز با شما پیمان نبسته ایم که زائران خانه خدا را از زیارت بازداریم. محمد]« [نظری جز

[شماره صفحه واقعی : 363]

ص: 5354


1- بنا به نقل« تاریخ طبری»، ج 2/ 276، وی پس از عروه ثقفی حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید.

زیارت ندارد. به خدایی که جان من در دست او است اگر از ورود محمدصلی الله علیه و آله جلوگیری کنید، من با تمام قبیله ام، که عموماً تیراندازان عربند بر سر شما می ریزم و ریشه شما را قطع می کنم.

سخن «حُلیس» بر قریش گران آمد و از مخالفت او ترسیده، در اندیشه و فکر فرو رفتند، و به او گفتند: آرام باش، ما خود راهی انتخاب می کنیم، که مورد رضایت تو باشد.

بالأخره در مرحله چهارم، «عروه بن مسعود ثقفی» را که به عقل و درایت، و خیرخواهی او اطمینان داشتند، به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله روانه کردند. او در آغاز کار نمایندگی قریش را نمی پذیرفت، زیرا می دید که با نمایندگان سابق چگونه معامله شد. ولی قریش به او اطمینان دادند که مقام و موقعیت او در نظر آنها مسلم است و او را متهم به خیانت نخواهند کرد.

فرزند «مسعود»، بر پیامبرصلی الله علیه و آله وارد شد و چنین گفت: ای محمد! دسته های مختلفی دور خویش گرد آورده ای، اکنون تصمیم گرفته ای به زادگاه خود (مکه) حمله کنی، ولی قریش با تمام قدرت از پیشروی تو ممانعت خواهند کرد، و نخواهند گذاشت تو وارد مکه شوی. اما من از آن می ترسم که این دسته ها فردا تو را رها کنند، و از گرد تو پراکنده شوند.

هنگامی که سخن او به اینجا رسید، «ابوبکر» بالای سر پیامبرصلی الله علیه و آله ایستاده بود، رو به او کرد و گفت: اشتباه می کنی، هرگز یاران پیامبرصلی الله علیه و آله دست از او برنخواهند داشت. عروه، بهصورت یک دیپلمات ورزیده، که هدف او تضعیف روحیه محمدصلی الله علیه و آله و یارانش بود، سخن می گفت و سخنان او سرانجام پایان پذیرفت.

فرزند مسعود برای تحقیر مقام پیامبرصلی الله علیه و آله، موقع مذاکره دست به ریش پیامبرصلی الله علیه و آله می برد و سخن می گفت.

«مغیره بن شعبه»، مرتب روی دست او می زد و می گفت: ادب و احترام را در نظر بگیر، و به ساحت پیامبرصلی الله علیه و آله جسارت مکن. «عروه بن مسعود» از پیامبرصلی الله علیه و آله پرسید این کیست؟ (گویا کسانی که دور پیامبرصلی الله علیه و آله بودند، چهره های خود را پوشانیده بودند). پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: این برادرزاده تو مغیره، فرزند شعبه است. عروه ناراحت شده گفت: ای حیله گر من دیروز آبروی تو را خریدم. تو چندی پیش از

[شماره صفحه واقعی : 364]

ص: 5355

آنکه اسلام بیاوری 13 نفر از مردان ثقیف را کشتی، و من برای خاموش ساختن آتش جنگ میان تیره های ثقیف، خونبهای آنها را پرداختم.

پیامبرصلی الله علیه و آله سخن عروه را قطع نمود و هدف خود را از سفر- همانگونه که به نمایندگان پیش گفته بود- تشریح کرد. ولی برای اینکه پاسخ دندان شکنی به تهدید عروه داده باشد، برخاست وضو گرفت. «عروه» با چشم خود دید که یاران او نگذاشتند قطره ای از آب وضوی او به زمین بریزد.

عروه از آنجا برخاست، وارد محفل قریش گردید. جریان ملاقات و هدف پیامبرصلی الله علیه و آله را برای سران قریش- که همگی در «ذی طوی» اجتماع کرده بودند- رسانید و نیز افزود و گفت: من شاهان بزرگ را دیده ام. قدرت های بزرگی، مانند قدرت کسری، قیصر روم، سلطان حبشه را مشاهده کرده ام و موقعیت هیچ کدام را میان قوم خود، مانند محمد ندیده ام. من با دیدگان خود دیدم که یاران او نگذاشتند قطره آبی از وضوی او به زمین بریزد و برای تبرک آن را تقسیم می نمودند. اگر مویی از محمدصلی الله علیه و آله بیفتد، فوراً آن را بر می دارند. بنابراین، سران قریش باید در این موقعیت خطرناک فکر و تأمل کنند. «(1)»

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نماینده می فرستد

تماس هایی که نمایندگان قریش با رهبر عالیقدر اسلام انجام دادند، به نتیجه نرسید. جا دارد پیامبرصلی الله علیه و آله تصور کند که نمایندگان قریش نتوانستند و یا نخواستند حقیقت را به گوش بزرگان قریش برسانند، و ترس از اتهام، آنان را ازصراحت سخن بازداشته است. از این نظر، پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم گرفت، شخصاً نماینده ای به سوی سرانِ شرک بفرستد تا هدف پیامبرصلی الله علیه و آله را از این مسافرت که جز زیارت خانه خدا چیزی نبود تشریح کند.

مرد زبردستی از قبیله «خزاعه»، به نام «خِراش بن امیه» انتخاب گردید. پیامبرصلی الله علیه و آله شتری در اختیار او گذارد، و او خود را به دسته های قریش رسانید، و

[شماره صفحه واقعی : 365]

ص: 5356


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 314؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 274- 275.

مأموریت خود را انجام داد. ولی برخلاف انتظار و برخلاف رسوم ملل جهان که سفیر از هر نظر مصونیت دارد؛ شتر وی را پی کرده، و نزدیک بود او را بکشند. اما وساطت تیراندازان عرب او را از مرگ نجات داد. این کار ناجوانمردانه ثابت کرد که قریش نمی خواهند از درصلح وصفا وارد شوند و درصدد روشن کردن آتش جنگند.

چیزی از این حادثه نگذشته بود، که پنجاه نفر از جوانان کارآزموده قریش مأموریت یافتند که در اطراف منطقه سربازان اسلام به گردش بپردازند؛ و درصورت امکان، اموالی را غارت کرده، و تنی چند را اسیر کنند، ولی این نقشه نقش بر آب شده نه تنها کاری نتوانستند انجام دهند، بلکه همگی دستگیر شده و به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله آورده شدند. با آنکه آنها به مسلمانان تیر و سنگ پرتاب کرده بودند، ولی پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: همه آنها را آزاد کنید، و بار دیگر روحصلح جوئی خود را ثابت کرد و تفهیم کرد که هرگز فکر نبرد در سر ندارد. «(1)»

پیامبرصلی الله علیه و آله نماینده دیگری اعزام می کند

با این همه باز پیامبر گرامی ما ازصلح و مسالمت نومید گشته، و جداً می خواست مشکل را از راه مذاکره و دگرگون ساختن افکار سران قریش حل کند. این بار باید کسی را به نمایندگی انتخاب کند که دست او به خون قریش آلوده نشده باشد. بنابراین، علی علیه السلام و زبیر و سایر قهرمانان اسلام که با ابطال عرب و قریش دست و پنجه نرم کرده و گروهی از آنها را کشته بودند؛ برای نمایندگیصلاحیت نداشتند. سرانجام فکر او به این نقطه منتهی شد که عمر فرزند خطاب را برای انجام مأموریت انتخاب کند، زیرا او تا آن روز حتی قطره ای خون از مشرکان نریخته بود. عمر از پذیرفتن این مأموریت پوزش طلبید و گفت: من از قریش بر جانم می ترسم و از فامیل من کسی در مکه نیست که از من حمایت کند. ولی من شما را به شخص دیگری هدایت می کنم که انجام این مأموریت

[شماره صفحه واقعی : 366]

ص: 5357


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 278.

درخور قدرت اوست. او «عثمان بن عفان» اموی است که با ابوسفیان خویشاوندی نزدیکی دارد، و می تواند پیغام شما را به سران قریش برساند.

عثمان برای این کار مأموریت پیدا کرد، و رهسپار مکه گردید. وی در نیمه راه با «ابان بن سعیدبن عاص» برخورد نمود، و در پناه او به مکه وارد شد. «ابان» تعهد نمود که کسی متعرض او نشود، تا پیام پیامبرصلی الله علیه و آله راصریحاً برساند، ولی قریش در پاسخ پیامبرصلی الله علیه و آله چنین گفتند: ما سوگند یاد کرده ایم نگذاریم محمد]« [با زور وارد مکه شود، و با این سوگند دیگر راه برای مذاکره به منظور ورود مسلمانان به مکه بسته است. سپس به عثمان اجازه دادند که کعبه را طواف کند، ولی او به پاس احترام پیامبرصلی الله علیه و آله، از طواف خانه خدا امتناع ورزید. کاری که قریش درباره عثمان انجام دادند، این بود که از بازگشت او جلوگیری نمودند، و شاید نظرشان این بود، که در این مدت راه حلی پیدا کنند. «(1)»

بیعت رضوان

بر اثر تأخیر نماینده پیامبرصلی الله علیه و آله، اضطراب و هیجان عجیبی در میان مسلمانان پدید آمد. وقتی خبر قتل عثمان انتشار یافت، این بار مسلمانان به جوش و خروش افتاده، آماده انتقام شدند. پیامبرصلی الله علیه و آله نیز برای تحکیم اراده و تحریک احساسات پاک آنها، رو به مسلمانان کرد و چنین گفت:

از اینجا نمی روم تا کار را یکسره کنم.

در این لحظه که خطر نزدیک بود، و مسلمانان با ساز و برگ جنگی بیرون نیامده بودند؛ پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم گرفت که پیمان خود را با مسلمانان تجدید کند. از اینرو، برای تجدید پیمان زیر سایه درختی نشست، و تمام یاران او دست وی را به عنوان بیعت و پیمان وفاداری فشردند، و سوگند یاد کردند که تا آخرین نفس از حریم آئین پاک اسلام دفاع کنند. این رویداد، همان پیمان «رضوان» است که در قرآن کریم چنین وارد شده است:

[شماره صفحه واقعی : 367]

ص: 5358


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 278- 279.

«خداوند از مؤمنانی که زیر درخت با تو پیمان بستند، خشنود شد، و از وفا و خلوص آنها آگاه بود، که آرامش روحی کامل برایشان فرستاد، و آنان را به فتحی نزدیک پاداش داد». «(1)» پس از پیمان، تکلیف مسلمانان روشن شد، یا قریش به آنان راه می دهند و آنان به زیارت خانه خدا موفق می شوند، و یا با سرسختی قریش روبرو شده و به جنگ خواهند پرداخت. قائد بزرگ مسلمانان در این فکر بود که قیافه عثمان از دور پیدا شد، و این خود طلیعهصلحی بود که پیامبرصلی الله علیه و آله خواهان آن بود. عثمان مراتب را به عرض پیامبرصلی الله علیه و آله رسانید و گفت: مشکل قریش سوگندی است که یاد کرده اند، و نماینده قریش در پیدا کردن راه حل این مشکل با شما سخن خواهد گفت.

سهیل بن عمرو با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس می گیرد.

برای بار پنجم «سهیل بن عمرو»، با دستورات مخصوصی از جانب قریش مأمور شد، که غائله را تحت یک قرارداد خاصی- که بعداً می خوانیم- خاتمه دهد. وقتی چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به «سهیل» افتاد، فرمود: «سهیل» آمده است قراردادصلحی میان ما و قریش ببندد. سهیل آمد و نشست، و از هر دری سخن گفت و مانند یک دیپلمات ورزیده عواطف پیامبرصلی الله علیه و آله را برای انجام چند مطلب تحریک کرد.

او چنین گفت: ای ابوالقاسم! مکه حرم و محل عزت ما است. جهان عرب می داند، تو با ما جنگ کرده ای.

اگر تو با همین حالت که با زور و قدرت توأم است وارد مکه شوی؛ ضعف و بیچارگی ما را در تمام جهان عرب آشکار می سازی. فردا تمام قبایل عرب به فکر تسخیر سرزمین ما می افتند، من تو را به خویشاوندی که با ما داری، سوگند می دهم و احترامی را که مکه دارد و زادگاه تو است یادآور می شوم ...

[شماره صفحه واقعی : 368]

ص: 5359


1- « لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَهِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَهَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً»« سوره فتح/ 18».

وقتی سخن «سهیل» به اینجا رسید؛ پیامبرصلی الله علیه و آله کلام او را قطع کرد و فرمود: منظورتان چیست؟

گفت: نظر سران قریش این است که امسال از این نقطه به مدینه بازگردید و انجام مراسم عمره را به سال آینده موکول کنید. مسلمانان می توانند سال آینده مانند تمام طوایف عرب در مراسم حج شرکت کنند، مشروط بر اینکه بیش از سه روز در مکه نمانند و سلاحی جز سلاح مسافر همراه نداشته باشند.

مذاکرات سهیل با پیامبرصلی الله علیه و آله سبب شد که یک قرارداد کلی و وسیعی میان مسلمانان و قریش بسته شود. او در شرایط و خصوصیات پیمان، فوق العاده سختگیری می کرد. گاهی کار به جایی می رسید که نزدیک بود رشته مذاکراتصلح قطع شود، ولی از آنجا که طرفین بهصلح و مسالمت علاقمند بودند؛ دومرتبه رشته سخن را در دست گرفته در پیرامون آن سخن می گفتند.

مذاکرات هر دو نفر، با تمام سختگیری های سهیل به پایان رسید و قرار شد مواد آن در دو نسخه تنظیم گردد و به امضای طرفین برسد.

بنا به نوشته عموم سیره نویسان، پیامبرصلی الله علیه و آله علی علیه السلام را خواست و دستور داد، که پیمانصلح را به شرح زیر بنویسد:

پیامبرصلی الله علیه و آله به امیر مؤمنان فرمود بنویس: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» و علی علیه السلام نوشت. سهیل گفت: من با این جمله آشنائی ندارم و «رحمان» «رحیم» را نمی شناسم. بنویس باسمک اللهم. یعنی به نام تو ای خداوند.

پیامبرصلی الله علیه و آله موافقت کرد به ترتیبی که سهیل می گوید، نوشته شود و علی علیه السلام نیز آن را نوشت. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور داد که بنویسد:

هذا ماصالح علیه محمد رسول اللَّه: یعنی این پیمانی است که محمد، پیامبر خدا با سهیل نماینده قریش بست.

سهیل گفت: ما رسالت و نبوت تو را به رسمیت نمی شناسیم. اگر معترف به رسالت و نبوت تو بودیم، هرگز با تو از در جنگ وارد نمی شدیم. باید نام خود و پدرت را بنویسی و این لقب را از متن پیمان برداری.

[شماره صفحه واقعی : 369]

ص: 5360

در این نکته، برخی از مسلمانان راضی نبودند که پیامبرصلی الله علیه و آله تا این حد تسلیم خواسته سهیل شود. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله با در نظر گرفتن یک رشته مصالح عالی- که بعداً تشریح می شودخواسته سهیل را پذیرفت و به علی علیه السلام دستور داد که لفظ «رسول اللَّه» را پاک کند.

در این لحظه علی علیه السلام با کمال ادب عرض کرد: مرا یارای چنین جسارت نیست، که رسالت و نبوت تو را از پهلوی نام مبارکت محو کنم. پیامبرصلی الله علیه و آله از علی علیه السلام خواست که انگشت او را روی آن بگذارد تا او شخصاً آن را پاک کند و علی علیه السلام انگشت پیامبرصلی الله علیه و آله را روی آن لفظ گذارد و پیامبرصلی الله علیه و آله لقب «رسول اللَّه» را پاک نمود. «(1)» گذشت و مسالمتی که رهبر عالیقدر اسلام، در تنظیم این پیمان از خود نشان داد، در تمام جهان بی سابقه بود. زیرا او در گرو افکار مادی و احساسات نفسانی نبود، و می دانست که واقعیات و حقایق، با نوشتن و پاک کردن عوض نمی شود. از این جهت، برای حفظ پایه هایصلح در برابر تمام سخت گیری های سهیل، از در مسالمت وارد شد، و گفتار او را پذیرفت.

تاریخ تکرار می شود

نخستین شاگرد ممتاز مکتب پیامبرصلی الله علیه و آله، علی علیه السلام با همین گرفتاری روبرو گردید. از این نظر، نسخه دوم نفس نبوی، در مراحل زیادی با هم تطابق پیدا نمود. در آن لحظه که امیر مؤمنان از پاک کردن لفظ «رسول اللَّه» امتناع ورزید، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله رو به علیصلی الله علیه و آله کرد و از آینده پسرعم خود علی علیه السلام که کاملًا با وضع پیامبرصلی الله علیه و آله مشابه بود، چنین گزارش داد:

علی! فرزندان این گروه تو را به چنین امری دعوت می نمایند و تو با کمال مظلومیت به چنین کاری تن می دهی. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 370]

ص: 5361


1- .« ارشاد مفید»/ 60؛« اعلام الوری»، 106؛« بحار»، ج 20/ 368، طبری در این قسمت دچار اشتباه شده و نوشته است که: خودِ پیامبر صلی الله علیه و آله نام خود را نوشت و ما در این قسمت به طور گسترده در کتاب« مکتب وحی» سخن گفته ایم.
2- « کامل»، ج 2/ 138؛« بحار»، ج 20/ 353.

این مطلب در خاطره علی علیه السلام باقی بود تا اینکه جریان جنگ صفین پیش آمد و پیروان ساده لوح امیر مؤمنان، تحت تأثیر تظاهرات فریبنده سربازان شام- که به فرماندهی معاویه و عمروعاص با علی علیه السلام جنگ می کردند- قرار گرفته و علی علیه السلام را وادار کردند که تن بهصلح بدهد.

برای نوشتنصلح و قرارداد، انجمنی ترتیب داده شد. دبیر امیرمؤمنان «عبیداللَّه بن ابی رافع»، از طرف امیرمؤمنان مأموریت یافت صلح نامه را چنین بنویسد:

«هَذَا مَا تَقَاضَی عَلَیْهِ أَمِیر الْمُؤْمِنِینَ عَلِیّ». در این لحظه «عمروعاص»، نماینده رسمی معاویه و سربازان شام رو به دبیر علی علیه السلام کرد و گفت: نام علی علیه السلام و نام پدر او را بنویس، زیرا اگر ما او را رسماً امیرمؤمنان می دانستیم؛ هرگز با او از در نبرد وارد نمی شدیم. در این باره سخن به طول انجامید، امیرمؤمنان حاضر نبود بهانه به دست دوستان ساده لوح بدهد. پاسی از روز با طرفین کشمکش داشت تا این که به اصرار یکی از افسران خود، اجازه داد لفظ امیرمؤمنان را پاک کند، سپس فرمود:

«اللَّهُ أکبرُ سُنَّه بِسُنَّه»: این روش، مطابق روش پیامبرصلی الله علیه و آله است و داستان حدیبیه و یادآوری پیامبرصلی الله علیه و آله را به مردم بازگو کرد. «(1)»

متن پیمان حدیبیه

سرانجام پس از توافق در عناوین پیمان، قراردادی میان پیامبرصلی الله علیه و آله و قریش، تحت شرایطی بسته شد که مواد آن را یادآور می شویم:

1- قریش و مسلمانان متعهد می شوند که مدت ده سال جنگ و تجاوز را برضد یکدیگر ترک کنند، تا امنیت اجتماعی وصلح عمومی در نقاط عربستان مستقر گردد.

2- اگر یکی از افراد قریش بدون اذن بزرگتر خود از مکه فرار کند و اسلام

[شماره صفحه واقعی : 371]

ص: 5362


1- « کامل»، ج 3/ 162.

آورد، و به مسلمانان بپیوندد؛ محمدصلی الله علیه و آله باید او را به سوی قریش بازگرداند، ولی اگر فردی از مسلمانان به سوی قریش بگریزد؛ قریش موظف نیست آن را به مسلمانان تحویل بدهد.

3- مسلمانان و قریش می توانند با هر قبیله ای که خواستند پیمان برقرار کنند.

4- محمدصلی الله علیه و آله و یاران او امسال از همین نقطه به مدینه باز می گردند، ولی در سال های آینده می توانند آزادانه، آهنگ مکه نموده و خانه خدا را زیارت کنند؛ مشروط بر اینکه سه روز بیشتر در مکه توقف ننمایند، و سلاحی جز سلاح مسافر، که همان شمشیر است همراه نداشته باشند. «(1)» 5- مسلمانان مقیم مکه، به موجب این پیمان می توانند آزادانه شعائر مذهبی خود را انجام دهند، و قریش حق ندارند آنها را آزار دهد، و یا مجبور کند که از آئین خود برگردند و یا آئین آنها را مسخره نماید. «(2)» 6- امضاکنندگان متعهد می شوند که اموال یکدیگر را محترم بشمارند، و حیله و خدعه را ترک کرده و قلوب آنها نسبت به یکدیگر خالی از هرگونه کینه باشد.

7- مسلمانانی که از مدینه وارد مکه می شوند، مال و جان آنها محترم است. «(3)» این متن پیمانصلح حدیبیه است و ما آنها را از مدارک گوناگونی جمع آوری کردیم که به برخی از آنها در پاورقی اشاره شد. پیمان با مواد یاد شده در دو نسخه تنظیم گردید. سپس گروهی از شخصیت های قریش و اسلام، پیمان را گواهی کرده، یک نسخه به «سهیل» و نسخه دیگر به پیامبرصلی الله علیه و آله تقدیم گردید. «(4)»

[شماره صفحه واقعی : 372]

ص: 5363


1- .« سیره حلبی»، ج 3/ 24.
2- .« بحار»، ج 20/ 353.
3- « مجمع البیان»، ج 9/ 117.
4- « سیره حلبی»، ج 3/ 25 و 26.
سروش آزادی

سروش آزادی از لابلای این پیمان به گوش هر خردمند بی غرضی می رسد. با این که هر یک از مواد این پیمان قابل تقدیر است، ولی نقطه حساس و شایان توجه آن، همان «ماده دوم» است که آن روز خشم گروهی را برانگیخت. یاران پیامبرصلی الله علیه و آله از این تبعیض، فوق العاده ناراحت شدند و حرف هائی را که نباید درباره تصمیم رهبری مانند پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله بزنند، زدند؛ این ماده مانند مشعل فروزان هنوز می درخشد، و طرز تفکر پیامبرصلی الله علیه و آله را در نحوه تبلیغ و اشاعه اسلام معرفی می نماید و از ظاهر آن، احترام وصف ناپذیری که آن رهبر عالیقدر نسبت به اصول آزادی قائل بود، کاملًا هویدا است.

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله در برابر اعتراض دسته ای از یاران خود، که چرا ما پناهندگان قریش را تحویل دهیم، ولی آنان موظف به تحویل فراری ما نباشند؛ چنین فرمود: «مسلمانی که از زیر پرچم اسلام به سوی شرک فرار کند، و محیط بت پرستی و آئین ضدانسانی را بر محیط اسلام و آئین خداپرستی ترجیح دهد؛ حاکی از این است که اسلام را از جان و دل نپذیرفته و ایمان او بر پایهصحیح استوار نبوده است و چنین مسلمانی به درد ما نمی خورد. و اگر پناهندگان قریش را تحویل می دهیم؛ از این نظر است که اطمینان داریم خداوند وسیله نجات آنها را فراهم می آورد». «(1)» نظر پیامبرصلی الله علیه و آله با اصول و موازین عقل و منطق همراه بود، و این مطلب با گذشت زمان، به خوبی آشکار شد.

زیرا چیزی نگذشت که بر اثر حوادث ناگواری که از این ماده متوجه قریش می گردید؛ خودِ آنان، خواستار الغای این ماده گردیدند. چنان که مشروحاً بیان خواهد شد.

این ماده، پاسخ کوبنده ای است نسبت به غرض ورزی بسیاری از خاورشناسانی که اصرار می ورزند علت پیشرفت اسلام را، همان زور شمشیر قلمداد کنند. آنان نمی توانند این افتخار را برای اسلام ببینند که چگونه در مدت

[شماره صفحه واقعی : 373]

ص: 5364


1- .« سیره حلبی»، ج 3/ 12؛« بحار»، ج 20/ 312.

کوتاهی بسیاری از اقطار زمین را فراگرفت. ناچار برای مشوب ساختن اذهان، غرض ورزی نموده، علت پیشرفت آن را قدرت و زور بازوی مسلمانان معرفی می کنند؛ درصورتی که این پیمان در شبه جزیره در حضور رهبر، در برابر دیدگان هزاران نفر بسته شد، کاملًا می تواند روح اسلام و تعالیم عالی آن را، منعکس سازد. با این همه، بسیار دور از واقع بینی است که بگوییم: زور شمشیر باعث پیشرفت اسلام و مسلمانان گردیده است.

قبیله «خزاعه»، در سایه ماده سوم با مسلمانان هم پیمان شده و قبیله «بنی کنانه» که دشمنان دیرینه «خزاعه» بودند، پیوستگی خود را با «قریش» اعلام کردند.

آخرین تلاش برای حفظصلح

مقدمات پیمان و متن آن، کاملًا حاکی است که بسیاری از آن جنبه تحمیلی داشته است و اگر پیامبرصلی الله علیه و آله زیر بار این پیمان رفت، و حاضر شد لقب «رسول اللَّه» را از متن آن بردارند و پیمان، مانند پیمان های دوران جاهلیت با لفظ «بسمک اللهم» نوشته شود؛ همه، برای حفظصلح و برقراری امنیت در محیط عربستان بود. اگر او حاضر شد پناهندگان مسلمان قریش را، به مقامات حکومت بت پرستی تحویل دهد؛ مقداری برای لجاجت سهیل بود. اگر پیامبرصلی الله علیه و آله (برای حفظ حقوق این دسته و مراعات افکار عمومی که مخالف با تبعیض در تحویل دادن پناهندگان بودند)، تسلیم خواسته سهیل نمی شد رشته مذاکرات قطع می شد وصلح انجام نمی گرفت. و این نعمت بزرگ که آینده آثار چشمگیر آنرا ثابت کرد، از دست می رفت. از اینرو، پیامبرصلی الله علیه و آله برای حفظ هدف بالا، همه فشارها و تحمیل ها را پذیرفت، تا مقصد بزرگ- که این گونه ناملایمات در برابر آن ناچیز است- از دست نرود. پیامبرصلی الله علیه و آله افکار عمومی و حقوقی این دسته را مراعات می نمود، «سهیل» روی لجاجت خاصی که داشت، باعث روشن شدن آتش جنگ می شد که جریان زیر شاهد گویای مطلب است:

مذاکرات پیرامون مواد پیمان به آخر رسیده و علی علیه السلام مشغول نوشتن آن بود

[شماره صفحه واقعی : 374]

ص: 5365

که ناگهان «ابوجندل»، فرزند «سهیل»، نماینده و نویسنده قراردادصلح از طرف قریش، در حالی که زنجیر به پای داشت، وارد جلسه شد. همه از ورود او تعجب کردند، زیرا او مدت ها بود که در زندان پدر- در حالی که پاهای او به زنجیر بسته شده بود- به سر می برد. او زندانی بیگناهی بود و گناه او این بود که آئین یکتاپرستی را پذیرفته و در شمار علاقمندان سرسخت پیامبرصلی الله علیه و آله درآمده بود. «ابوجندل»، از مذاکراتی که در اطراف زندانصورت می گرفت، به دست آورده بود که مسلمانان در «حدیبیه» «(1)» فرود آمده اند. از این جهت، با تدبیر مخصوصی از زندان گریخته و از بیراهه از میان کوه ها خود را به مسلمانان رسانید.

همین که دیدگانِ «سهیل»، به فرزند خویش افتاد به اندازه ای ناراحت شد که از شدت خشم برخاست و سیلی محکمی برصورت وی نواخت. سپس رو به پیامبرصلی الله علیه و آله کرد و گفت: این نخستین فرد است که باید به حکم ماده دوم پیمان، به مکه بازگردد. یعنی فراری ما را تحویل بدهی. جای گفتگو نیست که ادعای «سهیل» کاملًا واهی و بی اساس بود، زیرا هنوز پیمان درست روی کاغذ نیامده و به امضای طرفین نرسیده بود. پیمانی که هنوز مراحل نهایی را طی نکرده است، چگونه می توان مدرک برای یک طرف شود. از این جهت پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود:

هنوز پیمان امضا نشده است. «سهیل» گفت: در اینصورت من تمام مطالب را نادیده گرفته، و اساس آن را به هم می زنم. او به قدری در گفتار خود اصرار کرد که دو شخصیت بزرگ قریش، به نام «مُکرز» و «حُوَیطب»، از سختگیری «سهیل» ناراحت شده، فوراً برخاستند و «ابوجندل» را از دست پدر گرفته وارد خیمه ای کردند و به پیامبرصلی الله علیه و آله گفتند: ابوجندل در پناه تو باشد.

آنان از این طریق می خواستند نزاع را خاتمه دهند، ولی اصرار «سهیل» تدبیر آنها را باطل کرد و روی سخن خود ایستاده و گفت: پیمان از نظر مذاکره تمام شده بود. سرانجام پیامبرصلی الله علیه و آله ناچار گشت، آخرین تلاش را برای حفظ پایهصلح- که برای انتشار اسلام فوق العاده مغتنم بود- انجام دهد. از این جهت، راضی

[شماره صفحه واقعی : 375]

ص: 5366


1- حدیبیه، مصغر حدباء، در نه میلی مکه است و بیشتر زمین های آن، جزء حرم است.

شد ابوجندل همراه پدر خود به مکه بازگردد، و به عنوان دلجویی به آن مسلمانِ اسیر چنین گفت:

ابوجندل! شکیبائی را پیشه ساز! ما خواستیم پدرت، از طریق لطف و محبت، تو را به ما ببخشد، اکنون که او نپذیرفت، توصابر و بردبار باش، و بدان خداوند برای تو و گرفتاران دیگر راه فرجی باز می کند.

جلسه به آخر رسید. نسخه های پیمان امضا شد. سهیل و دوستان او راه مکه را پیش گرفته و ابوجندل نیز در حمایت «مکرز» و «حویطب» به مکه بازگشتند و پیامبرصلی الله علیه و آله به عنوان خروج از احرام در همان نقطه شتر خود را نحر کرد، و سر خود را تراشید، و گروهی نیز از وی پیروی نمودند. «(1)»

ارزیابی پیمان حدیبیه

پیمانصلح میان پیامبر و سران شرک بسته شد و پس از 19 روز توقف در سرزمین «حدیبیه»، مسلمانان به سوی مدینه و بت پرستان به سوی مکه بازگشتند.

هنگام نوشتن پیمان، و پس از آن، اختلاف و مشاجراتی میان یاران رسول خداصلی الله علیه و آله درگرفت. دسته ای آن را به نفع اسلام و گروه انگشت شماری آن را برخلاف مصالح اسلام تشخیص دادند. اکنون که چهارده قرن از انعقاد پیمان می گذرد، ما با واقع بینی دور از هرگونه تعصب، پیمان حدیبیه را ارزیابی می نماییم و به گوشه ای از این مشاجرات اشاره کرده و از این فصل می گذریم.

ما تصور می کنیم که اینصلحصددرصد به نفع اسلام تمام شد و پیروزی آن را قطعی ساخت. اینک دلایل آن:

1- نبردها و هجوم های پی در پی قریش، و تحریکات داخلی و خارجی آنها- که به طور اختصار در بیان حوادث «احد» و «احزاب» از نظر خوانندگان گذشت- فرصت نمی داد که پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، به نشر و تبلیغ آئین اسلام در میان

[شماره صفحه واقعی : 376]

ص: 5367


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 281؛« بحار»، ج 20/ 353؛ و« سیره ابن هشام»، ج 2/ 318.

قبایل و نقاط خارج از عربستان بپردازد. از اینرو، اوقات گرانبهای او بیشترصرف دفاع و عقیم ساختن نقشه های خطرناک دشمن می شد، ولی پس از پیمان، خاطر مسلمانان و قائد اعظم آنان از ناحیه جنوب آرام گشت، و زمینه برای تبلیغ اسلام در نقاط دیگر فراهم گردید. اثر این آرامش پس از دو سال آفتابی شد، زیرا درصلح حدیبیه هزار و چهارصد نفر در رکاب پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله بودند؛ ولی دو سال بعد که پیامبرصلی الله علیه و آله به طور رسمی برای فتح مکه حرکت کرد، ده هزار نفر زیر پرچم اسلام همراه پیامبرصلی الله علیه و آله حرکت نمودند و این تفاوت بارز، نتیجه مستقیم پیمان «حدیبیه» بود.

زیرا دسته ای از بیم قریش نمی توانستند به مسلمانان بپیوندند، ولی پس از آنکه قریش موجودیت اسلام را به رسمیت شناخته، و قبایل را در پیوستن به اسلام آزاد گذاردند، ترس و لرز از قبایل زیادی برداشته شد، و مسلمانان توانستند با فکر آزاد به تبلیغ اسلام بپردازند.

2- دومین نتیجه ای که مسلمانان از این پیمان بردند، این بود که پرده آهنینی که مشرکان میان مردم و آیین اسلام پدید آورده بودند، از میان رفت. در نتیجه، رفت و آمد به مدینه آزاد گردید و آنان در مسافرت های خود به مدینه، با مسلمانان تماس بیشتری گرفته و از برنامه های سودمند و تعالیم عالی اسلام آگاه شدند.

نظم و انتظام مسلمانان، اخلاص و پیروی بی چون و چرای افراد باایمان از پیامبرصلی الله علیه و آله، عقل و هوش مشرکان را می ربود. وضو و نظافت مسلمانان در اوقات نماز، وصفوف فشرده آنها و سخنرانی های گرم و شیرین پیامبرصلی الله علیه و آله، آیات لذت بخش قرآن که در نهایت سلاست و فصاحت بود؛ آنان را به اسلام علاقمند می کرد. از طرف دیگر، مسلمانان پس از پیمان، به عناوین گوناگونی به مکه و نواحی آن مسافرت می کردند و در تماس های مختلفی که با بستگان و دوستان دیرینه خود می گرفتند؛ از اسلام تبلیغ می نمودند و مزایای اسلام و قوانین و آداب و حلال و حرام آن را به آنها گوشزد می کردند. و این خود سبب می شد که دسته زیادی از سران شرک، مانند خالد بن ولید و عمروعاص پیش از فتح مکه به مسلمانان

[شماره صفحه واقعی : 377]

ص: 5368

بپیوندند و این گونه آشنائی به حقیقت اسلام، مقدمات فتح مکه را پی ریزی کرد و موجب شد که پایگاه عظیم بت پرستی؛ بدون کوچکترین مقاومت، به تصرف مسلمانان درآید و مردم دسته دسته به آئین اسلام وارد شوند. چنان که در حوادث سال هشتم، به طور مشروح خواهد آمد. این پیروزی بزرگ، نتیجه تماس های نزدیک، از بین رفتن ترس و وحشت، آزادی دعوت و تبلیغ اسلام می باشد.

3- تماس نزدیک سران شرک به هنگام بستن پیمان با پیامبرصلی الله علیه و آله، بسیاری از عقده های روحی آنان را گشود.

زیرا اخلاق عظیم پیامبرصلی الله علیه و آله و نرمش و تحمل او در برابر سخت گیری طرف، و تلاش هایصادقانه او برای حفظصلح، ثابت کرد که او سرچشمه خلق عظیم انسانی است.

ارزیابی پیمان از اینجا معلوم می گردد: هنوز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه نرسیده بود که سوره فتح که نوید پیروزی برای مسلمانان می داد، نازل گردید، و این کار را مقدمه پیروزی دیگری که همان فتح مکه است تلقی نمود.

چنانکه می فرماید: إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً.

قریش برای الغای یکی از مواد، اصرار می کنند

چیزی نگذشت که حوادث تلخ، قریش را وادار کرد که از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست کنند که ماده دوم را لغو کند.

همان ماده ای که خشم یاران پیامبرصلی الله علیه و آله را برانگیخت و پیامبرصلی الله علیه و آله روی سختگیری فوق العاده «سهیل» زیر بار آن رفت. آن ماده این بود که: «حکومت اسلام موظف است، فراریان مسلمان قریش را به حکومت مکه تحویل دهد، ولی قریش موظف نیستند که فراری مسلمانان را به خود آنها تحویل دهند». این ماده در آن روز خشم گروهی را برانگیخت، ولی پیامبرصلی الله علیه و آله با چهره باز آن را پذیرفت و فرمود: خداوند برای ضعفای اسلام که اسیر چنگال قریش هستند، راه نجاتی فراهم می سازد. اینک راه نجات، و علت لغوشدن این ماده:

مسلمانی به نام «ابوبصیر»، که مدت ها در زندان مشرکان به سر می برد؛ با تدابیر مخصوصی به مدینه گریخت.

دو شخصیت بزرگ به نام «ازهر» و

[شماره صفحه واقعی : 378]

ص: 5369

«اخنس»، با پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله مکاتبه نموده و یادآور شدند که طبق ماده دوم، باید «ابوبصیر» را بازگردانید و نامه را به مردی از «بنی عامر» و غلام خود تسلیم کردند که به پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله برسانند.

پیامبرصلی الله علیه و آله طبق تعهدی که کرده بود به «ابوبصیر» گفت: باید پیش قوم بازگردی و هرگزصحیح نیست ما از در حیله با آنان وارد شویم. من مطمئن هستم که خداوند وسیله آزادی تو و دیگران را فراهم می سازد. ابوبصیر گفت:

آیا مرا به دست مشرکان می سپاری تا از دین خدا بازم گردانند. پیامبرصلی الله علیه و آله باز جمله یاد شده را تکرار نمود و او را به دست نمایندگان قریش سپرد و به سوی مکه حرکت داد. وقتی آنان به «ذی الحلیفه» «(1)» رسیدند، ابوبصیر از فرط خستگی به دیواری تکیه زد. در آن حال، با قیافه ای دوستانه به آن مرد «عامری» گفت: شمشیرت را بده تا تماشا کنم. وقتی شمشیر به دست او رسید، آن را از غلاف بیرون کشید و در همان لحظه آن مرد عامری را کشت.

«غلام» از فرط وحشت پا به فرار گذارد و به مدینه آمد و جریان را به عرض رسول خداصلی الله علیه و آله رسانید و گفت: ابوبصیر رفیق مرا کشت. چیزی نگذشت که ابوبصیر وارد شد و سرگذشت خویش را بازگو کرد و گفت:

ای پیامبر خدا تو به پیمان خویش عمل نمودی، ولی من حاضر نیستم به دسته ای که با آئین من بازی می کنند بپیوندم. وی این جمله را گفت و ساحل دریا را که کاروان قریش از آنجا عبور می کرد، در پیش گرفت و در نقطه ای به نام «عیص» مسکن گزید. مسلمانان مکه، از سرگذشت ابوبصیر آگاه شدند، قریب هفتاد نفر از چنگال قریش فرار کرده و در مقر او گرد آمدند. هفتاد نفر مسلمان توانا که از شکنجه قریش به ستوه آمده بودند، نه زندگی داشتند و نه آزادی. تصمیم گرفتند که کاروان های تجارتی قریش را غارت نمایند و یا به هر کس از آنها دست یابند بکشند. آنان آنچنان ماهرانه نقش خود را بازی کردند که قریش را به ستوه آوردند تا آنجا که قریش با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مکاتبه نمودند که

[شماره صفحه واقعی : 379]

ص: 5370


1- دهی است در شش یا هفت میلی مدینه که گروهی از آنجا برای مکه محرم می شوند.

این ماده را با رضایت طرفین الغا کند و آنها را به مدینه بازگرداند.

پیامبرصلی الله علیه و آله، ماده مزبور را با رضایت هر دو دسته ملغی ساخت و فراریان را که در نقطه عیص مسکن گزیده بودند، به مدینه فراخواند. «(1)» و از این راه وسیله ای برای عموم فراهم آمد و قریش فهمیدند که مرد باایمان را برای همیشه، نمی توان در بند نگاه داشت و بند کردن او از آزاد کردنش خطرناک تر است، زیرا روزی که فرار می کند، با دلی پر از عقده انتقام خود را از دشمنان می گیرد.

زنان مسلمان به قریش تحویل داده نمی شدند

پیمان حدیبیه به امضا رسید. ام کلثوم دختر «عقبه بن ابی معیط»، از مکه وارد مدینه شد. برادران او به نام «عماره» و «ولید»، از پیامبرصلی الله علیه و آله خواستند که طبق ماده دوم خواهر آنها را بازگرداند. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: زنان مشمول ماده یاد شده نیستند و آن ماده راجع به مردان است. «(2)» و آیه دهم از سوره ممتحنه نیز تکلیف آنها را روشن کرد.

مضمون آیه اینست که: «هرگاه زنان باایمان به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله آمدند؛ لازم است ایمان آنها آزمایش شود، اگر در ایمان خود استوار بودند نباید به سوی کافران بازگردند، زیرا زن مسلمان بر کافر حرام است». «(3)» این بود سرگذشت «حدیبیه» و در پرتو این آرامش، پیامبرصلی الله علیه و آله توانست با ملوک و سلاطین جهان مکاتبه نموده و دعوت و نبوت خود را به گوش جهانیان برساند. اینک مشروح این قسمت را در فصل آینده می خوانید.

[شماره صفحه واقعی : 380]

ص: 5371


1- .« مغازی واقدی»، ج 2/ 624؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 284.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 323.
3- .« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا جاءَکُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِیمانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ یَحِلُّونَ لَهُنَّ وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا»« سوره ممتحنه/ 10».

حوادث سال هفتم هجرت

30 پیامبر رسالت جهانی خود را اعلام می کند

اشاره

پیمان «حدیبیه»، فکر پیامبرصلی الله علیه و آله را از ناحیه جنوب (مکه) آسوده ساخت و در پرتو این آرامش، گروهی از سران عرب به آئین اسلام گرویدند. در این هنگام، رهبر گرامی مسلمانان فرصت را مغتنم شمرد، و با زمامداران وقت و رؤسای قبایل و رهبران مذهبی مسیحیان جهان آن روز، باب مکاتبه را باز نمود، و آئین خود را (که در آن روز از دایره یک عقیده سالم گام فراتر نهاده و می توانست همه بشر را زیر لوای توحید و تعالیم عالی اجتماعی و اخلاقی خود گرد آورد) به ملل زنده جهان آن روز عرضه داشت.

این نخستین گامی بود که پیامبرصلی الله علیه و آله پس از 19 سال کشمکش با قریش لجوج، برداشت. اگر دشمنان داخلی، با نبردهای خونین خود او را مشغول نمی ساختند؛ پیامبرصلی الله علیه و آله پیش از این، به دعوت ملل جهان دست می زد. ولی حملات ناجوانمردانه عرب او را مجبور ساخت، که قسمت مهمی از وقت خود را به امر دفاع از حوزه اسلامصرف نمایند.

نامه هایی که پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، به عنوان دعوت اسلام به امرا و سلاطین، و رؤسای قبائل و شخصیت های برجسته معنوی و سیاسی نوشته است؛ از شیوه دعوت او حکایت می کند. اکنون 185 «(1)» نامه، از متون نامه های پیامبرصلی الله علیه و آله که برای تبلیغ و

[شماره صفحه واقعی : 381]

ص: 5372


1- دانشمندان بزرگ اسلام، کلیه نامه های آن حضرت را تا آنجا که توانسته اند گرد آورده اند. از نظر کلیت و وسعت اطلاع و زیادی تتبع، دو کتاب یاد شده زیر ارزش زیادی دارند: الف-« الوثائق السیاسیه»، نگارش پروفسور محمد حمیداللَّه حیدرآبادی، استاد دانشگاه پاریس. ب-« مکاتیب الرسول»، نگارش دانشمند محترم، آقای علی احمدی میانه جی.

دعوت به اسلام و یا به عنوان میثاق و پیمان نوشته شده است، در دست داریم؛ که محدثان و تاریخ نویسان آنها را ضبط کرده اند. همه این نامه ها حاکی است که روش اسلام در دعوت و تبلیغ؛ منطق و برهان است، نه جنگ و شمشیر. روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله از حملات قریش مطمئن گردید؛ با فرستادن نامه و اعزام مبلغان، ندای خود را به گوش جهانیان رسانید.

متون این نامه ها و اشاراتی که در لابلای آنها نهفته است؛ نصایح و اندرزها و تسهیلات و نرمش هائی که پیامبرصلی الله علیه و آله در موقع بستن پیمان با ملل بیگانه از خود نشان داده؛ همه و همه گواه زنده بر ضد نظریه خاورشناسانی است که خواسته اند چهره اسلام را با تهمت های ناروای خود بپوشانند و پیشرفت اسلام را زاییده نیزه و شمشیر دانند. ما امیدواریم که روزی بتوانیم ترجمه متون تمام این نامه ها و حوادثی را که پیرامون آنها رخ داده و یا نوشتن آنها را ایجاب کرده، به گونه ای به رشته تحریر درآوریم، و از این طریق روش اسلام را در نشر آئین خود در نقاط مختلف جهان روشن سازیم.

سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله در دربار ایران

روزی که سفیر پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله عازم دربار ایران گردید، زمامدار این سرزمین وسیع، «خسروپرویز» بود. وی دومین زمامدار ایران پس از انوشیروان بود که 32 سال پس از هجرت پیامبرصلی الله علیه و آله، بر تخت سلطنت نشست.

حکومت وی، در این مدت با حوادث تلخ و شیرین بی شماری روبرو گردید. قدرت ایران در دوران زمامداری وی کاملًا در نوسان بود. روزی نفوذ ایران، آسیایصغیر را فراگرفت و تا نزدیکی قسطنطنیه گسترش یافت وصلیب عیسی که چیزی مقدس تر از آن نزد مسیحیان نبود؛ به «تیسفون» (مدائن) آورده شد و سلطان روم درخواستصلح نمود و سفیری برای بستن پیمانصلح به دربار ایران گسیل داشت و حدود ایران به حدود شاهنشاهی هخامنشی رسید. ولی روز دیگر بر اثر سوءتدبیر و غرور

[شماره صفحه واقعی : 382]

ص: 5373

بی حد و خوشگذرانی زمامدار وقت، ایران در لب پرتگاه سقوط قرار گرفت. نقاط فتح شده یکی پس از دیگری از زیر نفوذ درآمد، و سپاه دشمن تا قلب سرزمین ایران، یعنی «دستگرد» نزدیک «تیسفون» رسید و کار به جایی رسید که خسرو پرویز از بیم رومیان پا به فرار گذارد. این عمل ننگین خشم ملت را برانگیخت و سرانجام به دست فرزند خود شیرویه کشته شد.

آسیب شناسان تاریخ، علت عقب گرد قدرت ایران را معلول غرور و خودخواهی زمامدار وقت و تجمل طلبی و خوش گذرانی وی می دانند. اگر او پیام سفیرصلح را پذیرفته بود، شکوه ایران در پناهصلح محفوظ می ماند.

اگر نامه پیامبرصلی الله علیه و آله در روحیه خسروپرویز اثر خوبی نبخشید، تقصیر نامه و یا نامه رسان نبود، بلکه روحیات خاص و خودخواهی مفرط او مهلت نداد که پیرامون دعوت پیامبرصلی الله علیه و آله چند دقیقه بیندیشد. هنوز مترجم نامه را به پایان نرسانیده بود که فریاد کشید و نامه را گرفت و پاره کرد. اینک تفصیل جریان:

در آغاز سال هفتم هجرت، پیامبرصلی الله علیه و آله «(1)» یکی از افسران ارشد خود، یعنی «عبداللَّه حذافه سهمی قرشی» را مأمور کرد که نامه وی را به دربار ایران ببرد، و آن را به خسروپرویز برساند، تا او را به وسیله نامه به آئین توحید دعوت نماید. ما ترجمه نامه را در اینجا و متن آن را در پاورقی می نگاریم.

به نام خداوند بخشنده مهربان

«از محمد، فرستاده خداوند به کسری بزرگ ایران. درود بر آن کس که حقیقت جوید و به خدا و پیامبر او ایمان آورد، و گواهی دهد که جز او خدایی نیست، و شریک و همتائی ندارد و معتقد باشد که «محمد» بنده و پیامبر او است. من به فرمان خداوند تو را به سوی او می خوانم. او مرا به هدایت همه مردم فرستاده است تا همه مردم را از خشم او بترسانم، و حجت را بر کافران تمام کنم. اسلام بیاور تا در امان باشی، و اگر از ایمان و اسلام سر برتافتی، گناه

[شماره صفحه واقعی : 383]

ص: 5374


1- ابن سعد در« طبقات»، ج 1/ 285 تاریخ اعزام سفیران را محرم سال هفت هجرت می داند.

ملت مجوس بر گردن تو است». «(1)» شاعر سخن ساز و شیرین زبان ایران «حکیم نظامی»، این حقایق تاریخی را به نظم درآورده و چنین می گوید:

تو ای عاجز که خسرو نام داری وگر کیخسرویصد جام داری

مبین در خود که خودبین را بصرنیست خدابین شو که خوددیدن هنرنیست

گواهی ده که عالم را خدائی است نه بر جا و نه حاجتمند جایی است

خدایی کآدمی را سروری داد مرا بر آدمی پیغمبری داد

سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله وارد دربار گردید. خسروپرویز دستور داد تا نامه را از او بگیرند، ولی او گفت: باید نامه را شخصاً خودم برسانم و نامه پیامبر را به خسرو تسلیم کرد. خسروپرویز مترجم خواست. مترجم نامه را باز کرد و چنین ترجمه نمود. نامه ای است از محمد رسول خدا به «کسری» بزرگ ایران. هنوز مترجم از خواندن نامه فارغ نشده بود که زمامدار ایران سخت برآشفت و داد زد و نامه را از مترجم گرفت، و پاره کرد و فریاد کشید: این مرد را ببینید که نام خود را پیش تر از نام من نوشته است. فوراً دستور داد که عبداللَّه را از قصر بیرون کنند. عبداللَّه از قصر بیرون آمد، و بر مرکب خود سوار شد و راه مدینه را پیش گرفت. او جریان کار خود را گزارش داد، پیامبرصلی الله علیه و آله از بی احترامی «خسرو» سخت ناراحت گردید و آثار خشم در چهره او دیده شد و در حق وی چنین نفرین کرد:

«اللهُمَّ مَزِّق مُلکَه»: خداوندا رشته سلطنت او را پاره کن. «(2)» باز حکیم نظامی شاعر و سخنور معروف ایران چنین سروده است:

چو قاصد عرضه کرد آن نامه نو بجوشید از سیاست خون خسرو

خطی دید از سواد هیبت انگیز نوشته از محمد سوی پرویز

[شماره صفحه واقعی : 384]

ص: 5375


1- بسم اللَّه الرحمن الرحیم من محمد رسول اللَّه الی کسری عظیم فارس. سلام علی من اتبع الهدی و آمن باللَّه و رسوله و اشهد ان لا اله الا اللَّه وحده لاشریک له و ان محمداً عبده و رسوله، ادعوک بدعایه اللَّه فانی انا رسول الناس کافه لانذر من کان حیا و یحق القول علی الکافرین اسلم تسلم، فان ابیت فعلیک اثم المجوس؟« طبقات کبری»، ج 1/ 260؛« تاریخ طبری»، ج 2/ 295 و 296؛« کامل»، ج 2/ 81؛« بحار»، ج 20/ 389.
2- « طبقات کبری»، ج 1/ 260.

کرا زَهره که با این احترامم نویسد نام خود بالای نامم

درید آن نامه گردن شکن را نه نامه بلکه نام خویشتن را

نظریه یعقوبی

«ابن واضح»، اخباری معروف به «یعقوبی» در تاریخ خود برخلاف اتفاق عموم تاریخ نویسان می نویسد:

«خسروپرویز نامه پیامبرصلی الله علیه و آله را خواند و برای احترام پیامبرصلی الله علیه و آله مقداری مشک و ابریشم وسیله سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله فرستاد». پیامبرصلی الله علیه و آله عطر را تقسیم کرده و فرمود: ابریشم شایسته مردان نیست و فرمود: قدرت اسلام وارد سرزمین او می شود «وَامرُاللَّهِ اسرع مِن ذلِک» «(1)».

ولی با این وصف، نظر هیچ یک از تاریخ نویسان با نظر یعقوبی موافق نیست، جز اینکه احمد بن حنبل «(2)» می نویسد: خسروپرویز، هدیه ای برای پیامبرصلی الله علیه و آله فرستاد.

فرمانِ خسروپرویز به فرماندار یمن

سرزمین حاصل خیز «یمن»، در جنوب مکه قرار دارد، و حکمرانان آنجا همواره دست نشانده شاهان ساسانی بودند. در آن روز «باذان»، حکمران آنجا بود. شاه ساسانی، از شدت غرور نامه ای به فرماندار «یمن»، به شرح زیر نوشت:

به من گزارش رسیده است که مردی از قریش در مکه مدعی نبوت است. دو نفر از افسران ارشد خود را به سوی او اعزام کن تا او را دستگیر کرده به سوی من بیاورند. «(3)» و بنا به نقل ابن حجر در «الاصابه»، «باذان» دستور داد که این دو افسر، او را وادار کنند تا به آیین نیاکان خود برگردد، و اگر نپذیرفت سر او را از تن جدا کرده برای او بفرستند.

[شماره صفحه واقعی : 385]

ص: 5376


1- « تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 62.
2- « مسند احمد»، ج 1/ 96.
3- « سیره حلبی»، ج 3/ 278.

این نامه حاکی از بی اطلاعی زمامدار وقت است. او به قدری بی اطلاع بود که نمی دانست که این شخص مدعی نبوت بیش از شش سال است که از مکه به مدینه مهاجرت نموده است. وانگهی شخصی را که در نقطه ای داعیه نبوت دارد، و نفوذ او به قدری گسترش یافته که پیک برای دربار شاهان جهان می فرستد، نمی توان با اعزام دو افسر دستگیر کرد و او را به یمن احضار نمود.

فرماندار «یمن» طبق دستور مرکز، دو افسر ارشد و نیرومند خود را به نام های «فیروز» و «خرخسره»، روانه حجاز کرد. این دو مأمور نخست در «طائف»، با یک مرد قریشی تماس گرفتند. وی آنها را راهنمایی کرد و گفت:

شخصی که مورد نظر شما است، اکنون در مدینه است. آنان راه مدینه را پیش گرفتند، و شرفیاب محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شدند. نامه باذان را تقدیم کرده و چنین گفتند: ما به دستور مرکز از طرف فرماندار یمن مأموریم شما را به یمن جلب کنیم و تصور می کنیم که «باذان»، درخصوص کار شما با خسروپرویز مکاتبه کند و موجبات رضایت او را جلب نماید. در غیر اینصورت، آتش جنگ میان ما و شما روشن می شود، و قدرت ساسان خانه های شما را ویران می سازد و مردان شما را می کشد ...

پیامبرصلی الله علیه و آله، با کمال خونسردی سخنان آنان را شنید. پیش از آنکه به پاسخ گفتار آنها بپردازد، نخست آنها را به اسلام دعوت نمود؛ و از قیافه آنها که دارای شارب های بلندی بودند، خوشش نیامد. «(1)» عظمت و هیبت پیامبرصلی الله علیه و آله و خونسردی او، آن چنان آن ها را مرعوب ساخته بود که وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله آئین اسلام را به آنها عرضه داشت، بدنشان می لرزید.

سپس به آنها فرمود: امروز بروید، من فردا نظر خود را به شما می گویم. در این هنگام، وحی آسمانی نازل گردید و فرشته وحی پیامبرصلی الله علیه و آله را، از کشته شدن «خسروپرویز» آگاه ساخت. فردای آن روز که افسران (فرماندار) یمن، برای گرفتن جواب به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسیدند، پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: پروردگار جهان مرا مطلع

[شماره صفحه واقعی : 386]

ص: 5377


1- و به آنها چنین فرمود: امرنی ربی ان اعفی لحیتی واقص شاربی: خدایم به من دستور داده که ریش را بلند، و شارب ها را کوتاه سازم-« کامل»، ج 2/ 106.

ساخت که دیشب، «خسروپرویز»، وسیله پسرش «شیرویه» کشته شد و پسر بر تخت سلطنت نشست. شبی را که پیامبرصلی الله علیه و آله معین نمود، شب سه شنبه دهم جمادی الاولی سال هفت هجری بوده است. «(1)» مأمورانِ باذان، از شنیدن این خبر سخت وحشتزده شده گفتند: مسئولیت این گفتار شما به مراتب بالاتر از ادعای نبوت است که شاه ساسان را به خشم درآورده است. ما ناچاریم جریان را به حضور باذان برسانیم و او به «خسروپرویز» گزارش خواهد داد.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: من خوشوقتم که او را از جریان آگاه سازید، و نیز به او بگویید: «إنَّ دِینی وَ سُلطانِی سَیَبلُغُ إلی مُنتَهی الخُفِّ والحافِر» یعنی: «آیین و قدرت من به آن نقطه ای که مرکب های تندرو به آنجا می رسند، خواهد رسید.» و اگر تو اسلام آوری تو را در این حکومت که اکنون دراختیار داری باقی می گذارم. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله، برای تشویق مأموران، کمربند گرانبهایی را که برخی از رؤسای قبایل به او هدیه کرده و در آن طلا و نقره به کار رفته بود؛ به مأمورانِ باذان داد، و هر دو نفر با کمال رضایت از محضرش مرخص شده راه یمن را پیش گرفتند و «باذان» را از خبری که پیامبرصلی الله علیه و آله به آنها داده بود، مطلع ساختند.

«باذان» گفت: اگر این گزارش درست باشد، حتماً او پیامبر آسمانی است و باید از او پیروی کرد. چیزی نگذشت که نامه ای از «شیرویه»، به مضمون زیر به فرماندار یمن رسید: آگاه باش! من «خسروپرویز» را کشتم، و خشم ملت باعث شد که من او را بکشم. زیرا او اشراف (فارس) را کشت و بزرگان را متفرق ساخت هر موقع نامه من به دست شما رسید از مردم برای من بیعت بگیر و هرگز با شخصی که ادعای نبوت می کند و پدرم برضد او دستور داده بود، با خشونت رفتار مکن تا دستور مجدد من به تو برسد.

نامه «شیرویه» موجبات اسلام آوردن باذان و کلیه کارمندان حکومت وقت را که همگی ایرانی بودند؛ فراهم آورد. در این باره، باذان با پیامبرصلی الله علیه و آله مکاتبه کرد و اسلام خود و کارمندان حکومت را به حضرتش ابلاغ نمود.

[شماره صفحه واقعی : 387]

ص: 5378


1- « طبقات کبری»، ج 1/ 260؛« بحار»، ج 20/ 382.

[شماره صفحه واقعی : 388]

ص: 5379

31 کانون خطر یا دژ آهنین خیبر

اشاره

روزی که ستاره فروزان اسلام در سرزمین «مدینه» درخشید، ملت یهود بیش از قریش، عداوت پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمانان را به دل گرفتند، و با تمام دسیسه ها و قوای خود، بر کوبیدن آن کمر بستند.

یهودیانی که در مدینه و اطراف آن سکونت داشتند، به سرنوشت شومی که نتیجه مستقیم اعمال و حرکات ناشایسته خود آنها بود، دچار شدند. گروهی از آنها اعدام و برخی مانند قبیله های «بنی قین قاع» و «بنی النضیر»، از سرزمین مدینه رانده شدند و در «خیبر» و «وادی القری» و یا «اذرعات شام» سکونت گزیدند.

جلگه وسیع حاصلخیزی را که در شمال مدینه، به فاصله سی و دو فرسنگی آن قرار دارد؛ «وادی خیبر» می نامند و پیش از بعثت پیامبرصلی الله علیه و آله، ملت یهود برای سکونت و حفاظت خویش در آن نقطه، دژهای هفتگانه محکمی ساخته بودند. از آنجا که آب و خاک این منطقه برای کشاورزی آمادگی کاملی داشت؛ ساکنان آنجا در امور زراعت و جمع ثروت و تهیه سلاح و طرز دفاع، مهارت کاملی پیدا کرده بودند، و آمار جمعیت آنها بالغ بر بیست هزار بود، و در میان آنها مردان جنگاور و دلیر فراوان به چشم می خورد. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 389]

ص: 5380


1- « سیره حلبی»، ج 3/ 36؛« تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 46.

جرم بزرگی که یهودیان خیبر داشتند، این بود که تمام قبایل عرب را برای کوبیدن حکومت اسلام تشویق کردند، و سپاه شرک با کمک مالی یهودیان خیبر، در یک روز از نقاط مختلف عربستان حرکت کرده خود را به پشت مدینه رسانیدند. در نتیجه، جنگ احزاب که شرح آن را خوانده اید، رخ داد؛ و سپاه مهاجم با تدابیر پیامبرصلی الله علیه و آله و جانفشانی یاران او، پس از یکماه توقف در پشت خندق، متفرق شدند و به وطن خود- از آن جمله یهودیان خیبر به خییر- بازگشتند و مرکز اسلام آرامش خود را بازیافت.

ناجوانمردی یهود خیبر، پیامبرصلی الله علیه و آله را بر آن داشت که این کانون خطر را برچیند، و همه آنها را خلع سلاح کند. زیرا بیم آن می رفت که این ملت لجوج و ماجراجو، بار دیگر باصرف هزینه های سنگین، بت پرستانِ عرب را برضد مسلمانان برانگیزند، وصحنه نبرد احزاب بار دیگر تکرار شود. به خصوص که تعصب یهود نسبت به آئین خود، بیش از علاقه مردم قریش به بت پرستی بود، و برای همین تعصب کور بود که هزار مشرک اسلام می آورد، ولی یک یهودی حاضر نبود دست از کیش خود بردارد!

بهترین موقعیت برای این کار همین موقع بود. زیرا، فکر پیامبرصلی الله علیه و آله با بستن پیمان حدیبیه، از ناحیه جنوب (قریش) آسوده بود. وی می دانست که اگر دست به ترکیب تشکیلات یهود بزند، قریش دستِ کمک به سوی یهود دراز نخواهد کرد و برای جلوگیری از کمک کردن سایر قبایل شمال، مانند تیره های «غطفان» که همکار و دوست خیبریان در جنگ احزاب بودند؛ نقشه ای داشت که بعداً خواهیم گفت.

روی این انگیزه ها، پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله فرمان داد که مسلمانان برای تسخیر آخرین مراکز یهود در سرزمین عربستان، آماده شوند و فرمود: فقط کسانی می توانند افتخار شرکت در این نبرد را به دست آورند که درصلح «حدیبیه» حضور داشته اند، و غیر آنان می توانند به عنوان داوطلب شرکت کنند، ولی از غنائم سهمی نخواهند داشت. پیامبرصلی الله علیه و آله «غیله لیثی» را جانشین خود در مدینه قرار داد، و پرچم سفیدی به دست علی علیه السلام داد و فرمان حرکت صادر نمود. برای این که کاروان

[شماره صفحه واقعی : 390]

ص: 5381

آنها زودتر به مقصد برسد، اجازه داد که «عامر بن اکوع»، ساربان آن حضرت، موقع راندن شتران سرود (حداء) بخواند. او اشعار زیر را که متن آن را در پاورقی مطالعه می فرمایید، ترنم می کرد: «(1)» به خدا سوگند اگر عنایات و الطاف خدا نبود، ما گمراه بودیم نهصدقه می دادیم و نه نماز می خواندیم. ما ملتی هستیم که اگر قومی بر ما ستم کنند و یا فتنه ای بر پا نمایند، ما زیر بار آنها نمی رویم. خداوندا پایداری را نصیب ما بفرما و ما را در این راه ثابت قدم گردان.

مضمون این سرودها، انگیزه این نبرد را به گونه ای روشن بیان می کند و می رساند: از آنجا که ملت یهود بر ما ستم نموده و آتش فتنه را در آستانه خانه ما روشن ساخته اند، ما برای خاموش ساختن این کانون، رنج سفر را بر خود هموار نموده ایم.

مضامین سرود، آنچنان پیامبرصلی الله علیه و آله را راضی و مسرور ساخت که آن حضرت درباره «عامر» دعا فرمود. اتفاقاً «عامر»، در این جنگ شربت شهادت نوشید.

رهبر بزرگ اسلام با هزار و ششصد سرباز- که دویست سوارنظام در میان آنها بودبه سوی خیبر پیشروی کرد. «(2)» هنگامی که به سرزمین خیبر نزدیک شد، دعای زیر را که حاکی از نیت پاک او است خواند: بارالها! تویی خدای آسمان ها و آنچه زیر آن ها قرار گرفته، و خدای زمین و آنچه بر آن سنگینی افکنده. من از تو خوبی این آبادی و خوبی اهل آن و آنچه در آن هست، می خواهم و از بدی های آن و بدی آنچه در آن قرار

[شماره صفحه واقعی : 391]

ص: 5382


1- واللَّه لو لا اللَّه مااهتدینا ولا تصدقنا ولا صلینا انا اذا قوم بغوا علینا وان ارادوا فتنه ابینا فانزلن سکینه علینا و ثبت الاقدام ان لاقینا
2- « امالی طوسی»/ 164- ابن هشام در سیره خود ج 2/ 328. تاریخ حرکت سربازان اسلام را ماه محرم و ابن سعد در طبقات ج 2/ 77، تاریخ آن را جمادی الاولی سال هفتم می دانند. چون اعزام سفیران در ماه محرم همان سال انجام گرفت، از این جهت نظریه دوم استوارتر به نظر می رسد. به خصوص که مهاجران حبشه پس از نامه پیامبر به« نجاشی» به وسیله« عمرو بن امیه»، در خیبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند. زیرا مدت زمانی لازم است که سفیر پیامبر صلی الله علیه و آله از مدینه به حبشه برود و از آنجا همراه مهاجران به مدینه و خیبر بازگردد. و چون حرکت سفیران در ماه محرم بود، طبعاً، باید نبرد خیبریان در ماه های بعد انجام گرفته باشد.

گرفته، به تو پناه می برم. «(1)» این دعا در حال تضرع، آن هم در برابر هزار و ششصد سرباز دلیر که هر کدام کانون سوزانی از عشق و شور به جنگ و نبرد بودند؛ حاکیست که او به منظور کشورگشایی، و توسعه طلبی و انتقام جویی پا به این سرزمین نگذاشته است. او برای این آمده است که این کانون خطر را که هر لحظه ممکن است، پایگاهی برای مشرکان بت پرست، قرار بگیرد؛ درهم بکوبد، تا نهضت اسلامی از این ناحیه تهدید نشود. شما خواننده گرامی، خواهید دید که پیامبرصلی الله علیه و آله پس از فتح دژها و خلع سلاح، اراضی و مزارع آنها را به خود آنها واگذار نمود، و تنها به اخذ «جزیه» در برابر حفظ جان و مال آنها، اکتفا کرد.

نقاط حساس و راه ها شبانه اشغال می شود.

دژهای هفتگانه «خیبر»، هرکدام نام مخصوصی داشتند و نام های آنها به قرار زیر بود: ناعم؛ قموص، کتیبه، نسطاه، شق، وطیح؛ سلالم. برخی از این دژها گاهی به یکی از سران آن دژ منسوب می شد؛ مثلًا می گفتند: دژ «مرحب» و ...

همچنین، برای حفاظت و کنترل اخبار خارج دژ، در کنار هر دژی، برج مراقبت ساخته شده بود، تا نگهبانان برج ها، جریان خارج قلعه را به داخل گزارش دهند، و طرز ساختمان برج و دژ طوری بود، که ساکنان آنها بر بیرون قلعه کاملًا مسلط بودند و با منجنیق و غیره می توانستند دشمن را سنگباران کنند. «(2)» در میان این جمعیت بیست هزاری، دو هزار مرد جنگی و دلاور بود که فکر آنها از نظر آب و ذخایر غذایی کاملًا آسوده بود، و در انبارها، ذخایر زیادی داشتند. این دژها آنچنان محکم و آهنین بودند که سوراخ کردن آنها امکان نداشت، و کسانی که می خواستند خود را به نزدیکی دژ برسانند، با پرتاب سنگ مجروح و یا کشته می شدند. این دژها سنگرهای محکمی برای جنگاوران

[شماره صفحه واقعی : 392]

ص: 5383


1- اللهم رب السماوات و ما أظللن و رب الأرضین و ماأقللن ... نسألک خیر هذه القریه و خیر أهلها و خیر مافیها، و نعوذ بک من شرها و شر أهلها و شر مافیها-« کامل»، ج 2/ 147.
2- .« سیره حلبی»، ج 3/ 38.

یهود به شمار می رفت.

مسلمانان، که در برابر چنین دشمن مجهز و نیرومندی قرار گرفته بودند؛ باید در تسخیر این دژها از هنرنمایی نظامی و تاکتیک های جنگی حداکثر استفاده را بنمایند. نخستین کاری که انجام گرفت، این بود که شبانه تمام نقاط حساس و راه ها، به وسیله سربازان اسلام اشغال گردید. اینکار به قدری مخفیانه و در عین حال سریع انجام گرفت، که نگهبانان برج ها نیز از این کار آگاهی نیافتند.صبحگاهان که کشاورزان «خیبر»، با لوازم کشاورزی از قلعه ها بیرون آمدند؛ چشم های آنها به سربازان دلیر و مجاهد اسلام افتاد، که در پرتو قدرت ایمان و بازوان نیرومند و سلاح های برنده، تمام راه ها را به روی آنها بسته اند، که اگر قدمی فراتر بگذارند، فوراً دستگیر خواهند شد. این منظره آنچنان آنها را خائف و مرعوب ساخت، که بی اختیار پا به فرار گذاردند، و همگی گفتند که: محمدصلی الله علیه و آله با سربازانش اینجاست و فوراً درهای دژها را سخت بسته و در داخل دژها شورای جنگی تشکیل گردید. وقتی چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به لوازم تخریبی مانند بیل و کلنگ افتاد، آن را به فال نیک گرفت و برای تقویت روحیه سربازان اسلام فرمود: «اللَّه أکبر خربت خیبر إنّا إذا نزلنا بساحه قومٍ فساءصباح المنذرین»؛ «ویران باد این خیبر! وقتی بر قومی فرود آییم چه قدر بد است روزگار بیم داده شدگان». نتیجه این شورا این بود که زنان و کودکان را در یکی از دژها، و ذخایر غذایی را در دژ دیگر جای دهند و دلیران و جنگاوران هر قلعه با سنگ و تیر از بالا دفاع کنند و قهرمانان هر دژ در مواقع خاصی از دژ بیرون آیند و در بیرون دژ با دلیران اسلام بجنگند. دلاوران یهود از این نقشه تا آخر نبرد دست برنداشته، از این جهت، توانستند مدت یک ماه در برابر ارتش نیرومند اسلام مقاومت کنند؛ به طوری که گاهی برای تسخیر یک دژ ده روز تلاش انجام می گرفت و نتیجه ای به دست نمی آمد.

پرهیزکاری در عین گرفتاری

در این حالت که گرسنگی شدید، بر مسلمانان مستولی گردیده بود و آنان با

[شماره صفحه واقعی : 393]

ص: 5384

خوردن گوشت حیواناتی که خوردن آنها مکروه است، گرسنگی را برطرف می کردند: چوپان سیاه چهره ای که برای یهودیان گله داری می کرد، حضور پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب گردید و درخواست نمود که حقیقت اسلام را بر او عرضه بدارد. او در همان جلسه بر اثر سخنان نافذ پیامبرصلی الله علیه و آله ایمان آورد، و گفت: این گوسفندان همگی در دست من امانت است، و اکنون که رابطه من باصاحبان گوسفندان بریده شده، تکلیف من چیست؟!

پیامبرصلی الله علیه و آله در برابر دیدگانصدها سرباز گرسنه، با کمال صراحت فرمود: «در آئین ما خیانت در امانت یکی از بزرگترین جرم ها است. بر تو لازم است گوسفندان را تا در قلعه ببری و همه را به دستصاحبانشان برسانی». او دستور پیامبرصلی الله علیه و آله را اطاعت نمود و بلافاصله در جنگ شرکت کرد و در راه اسلام جام شهادت نوشید. «(1)» آری، پیامبر نه تنها در دوران جوانی، لقب «امین» گرفته بود؛ بلکه در تمام حالات امین و درستکار بود. در تمام دوران محاصره، رفت و آمد گله های قلعه، درصبح و عصر، کاملًا آزاد بود، و یک نفر از مسلمانان در فکر ربودن گوسفندان دشمن نبود. زیرا آنان در پرتو تعالیم عالی رهبری خود، امین و درستکار بار آمده بودند. تنها یک روز که گرسنگی شدیدی بر همه آنها غالب گردیده بود؛ دستور داد، دو رأس گوسفند از گله بگیرند، و باقیمانده را رها کنند، تا آزادانه وارد دژ شوند، و اگر اضطرار شدید در کار نبود، هرگز دست به چنین کاری نمی زد. از این رو، هرموقع شکایت سربازان خود را از گرسنگی می شنید، دست به دعا بلند می کرد و می گفت:

بارالها! دژی که مرکز غذا است، به روی سربازان بگشا و هرگز اجازه نمی داد، بدون فتح و پیروزی به اموال مردم دستبرد زنند. «(2)»

دژها یکی پس از دیگری گشوده می شود

پس از فتح قلعه های «ناعم» و «قموص»، سپاهیان اسلام به طرفِ دژهای «وطیح» و «سلالم» یورش آوردند.

ولی مسلمانان با مقاومت سرسختانه یهود،

[شماره صفحه واقعی : 394]

ص: 5385


1- .« سیره ابن هشام»، ج 3/ 345.
2- همان، ج 3/ 346 و 350.

در بیرون قلعه روبرو شدند. از اینرو، سربازان دلیر اسلام با جانبازی و فداکاری و دادن تلفات سنگین- که سیره نویس بزرگ اسلام «ابن هشام» آنها را در ستون مخصوص گرد آورده است- نتوانستند پیروز شوند و بیش از ده روز با جنگاوران یهود، دست و پنجه نرم کرده، و هر روز بدون نتیجه به لشکرگاه باز می گشتند.

در یکی از روزها، «ابی بکر» مأمور فتح گردید و با پرچم سفید تا لب دژ آمد. مسلمانان نیز به فرماندهی او حرکت کردند، ولی پس از مدتی بدون نتیجه بازگشتند و فرمانده و سپاه هر کدام گناه را به گردن یکدیگر انداخته و همدیگر را به فرار متهم نمودند.

روز دیگر فرماندهی لشکر به عهده «عمر» واگذار شد. او نیز داستان دوست خود را تکرار نمود و بنا به نقل طبری، «(1)» پس از بازگشت ازصحنه نبرد؛ با توصیف دلاوری و شجاعت فوق العاده رئیس دژ «مرحب»، یاران پیامبرصلی الله علیه و آله را مرعوب می ساخت. این وضع، پیامبرصلی الله علیه و آله و سرداران اسلام را سخت ناراحت کرده بود. در این لحظات پیامبرصلی الله علیه و آله، افسران و دلاوران ارتش را گرد آورد، و جمله ارزنده زیر را که درصفحات تاریخ ضبط است، فرمود:

لَأُعْطِیَنَّ الرَّایَهَ غَداً رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ یَفْتَحَ اللَّهُ عَلَی یَدَیْهِ لَیْسَ بِفَرّارٍ ...» «(2)»

این پرچم را فردا به دست کسی می دهم که خدا و پیامبر را دوست دارد و خدا و پیامبر او را دوست می دارند و خداوند این دژ را به دست او می گشاید. او مردی است که هرگز پشت به دشمن نکرده و ازصحنه نبرد فرار نمی کند و بنا به نقل طبرسی و حلبی چنین فرمود: کرّار غیر فرّار، یعنی به سوی دشمن حمله کرده، و هرگز فرار نمی کند. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 395]

ص: 5386


1- .« تاریخ طبری»، ج 2/ 300.
2- .« مجمع البیان»، ج 9/ 120؛« سیره حلبی»، ج 2/ 43؛« سیره ابن هشام»، ج 3/ 349.
3- مورخ بزرگ اسلام، ابن ابی الحدید از سرگذشت فرار این دو سردار، سخت متأثر گشته و در قصیده معروف خود چنین می گوید: وما انس لاانس اللذین تقدما وفرهما والفر، قد علما، خوب اگر همه چیز را فراموش کنم که هرگز سرگذشت این دو سردار را فراموش نخواهم کرد، زیرا آنان شمشیر به دست گرفته و به سوی دشمن رفتند و با اینکه می دانستند فرار از جهاد حرام است، پشت به دشمن کرده فرار نمودند. وللرایه وقد ذهبابها ملابس ذل فوقها، و جلابیت آنها پرچم بزرگ را به سوی دشمن بردند، ولی در عالم معنی پرده هائی از ذلت و خواری آن را پوشانیده بود. یشلّهما من آل موسی شمردل طویل نجاد السیف، اجید یعبوب یک جوان تندرو از فرزندان موسی آنان را طرد می کرد، جوان بلندبالا که بر اسب تندرو سوار بود.

این جمله که حاکی از فضیلت و برتری معنوی و شهامت آن سرداری است که مقدر بود فتح و پیروزی به دست اوصورت بگیرد؛ غریوی از شادی توأم با اضطراب و دلهره در میان ارتش و سرداران سپاه برانگیخت. هر فردی آرزو می کرد «(1)» که این مدال بزرگ نظامی نصیب وی گردد، و این قرعه به نام او افتد.

سیاهی شب همه جا را فراگرفت. سربازان اسلام به خوابگاه خود رفتند. نگهبانان در مواضع مرتفع، مراقب اوضاع دشمن بودند. آفتاب با طلوع خود، سینه افق را شکافت، خورشید با اشعه طلایی خود دشت و دمن را روشن ساخت. سرداران گرد پیامبرصلی الله علیه و آله آمده و دو سردار شکست خورده، با گردن های کشیده متوجه دستور پیامبرصلی الله علیه و آله شده و می خواستند هر چه زودتر بفهمند که این پرچم پرافتخار به دست چه کسی داده خواهد شد. «(2)» سکوت پرانتظار مردم، با جمله پیامبرصلی الله علیه و آله که فرمود: «علی کجا است؟!» درهم شکست. در پاسخ او گفته شد که او دچار درد چشم است، و در گوشه ای استراحت نموده است. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود او را بیاورید. طبری می گوید:

علی علیه السلام را بر شتر سوار نموده، و در برابر خیمه پیامبرصلی الله علیه و آله فرود آوردند. این جمله حاکی است که عارضه چشم به قدری سخت بوده که سردار را از پای درآورده بود. پیامبرصلی الله علیه و آله دستی بر دیدگان او کشید، و در حق او دعا نمود.

این عمل و آن دعا، مانند دم مسیحایی، آنچنان اثر نیک در دیدگان او گذارد که سردار نامی تا پایان عمر به درد چشم مبتلا نگردید.

پیامبرصلی الله علیه و آله به علی علیه السلام دستور پیشروی داد. همچنین، یادآور شد که قبل از جنگ نمایندگانی را به سوی سران دژ اعزام بدارد و آنها را به آئین اسلام دعوت نماید.

[شماره صفحه واقعی : 396]

ص: 5387


1- هنگامی که علی علیه السلام در خیمه سخن فوق را از پیامبر صلی الله علیه و آله شنید، با دلی پر از شوق چنین گفت: اللهم لامعطی لمامنعت ولامانع لما اعطیت-« سیره حلبی»، ج 3/ 41.
2- عبارت تاریخ طبری در این بحث چنین است: فتطاول ابوبکر و عمر.

اگر او را نپذیرفتند، آنها را به وظایف خویش تحت لوای حکومت اسلام آشنا سازد که باید خلع سلاح شوند و با پرداخت جزیه در سایه حکومت اسلامی آزادانه زندگی کنند. «(1)» و اگر به هیچ کدام گردن ننهادند، با آنان بجنگد. جمله زیر، آخرین جمله ای بود که مقام فرماندهی بدرقه راه علی علیه السلام ساخت و گفت: «لئن یهدی اللَّه بک رجلًا واحداً خیر من أن یکون لک حمر النعم ...»؛ «هرگاه خداوند یک فرد را به وسیله تو هدایت کند، بهتر از این است که شتران سرخ موی مال تو باشد و آنها را در راه خداصرف کنی.» «(2)»

آری، پیامبر عالیقدر در بحبوحه جنگ، باز در فکر راهنمایی مردم بوده و همین، می رساند که تمام این نبردها برای هدایت مردم بوده است.

پیروزی بزرگ در خیبر

هنگامی که امیر مؤمنان علی علیه السلام، از ناحیه پیامبرصلی الله علیه و آله مأمور شد که دژهای «وطیح» و «سُلالم» را بگشاید (دژهایی که دو فرمانده قبلی موفق به گشودن آنها نشده بودند، و با فرار خود ضربه جبران ناپذیری بر حیثیت ارتش اسلام زده بودند) زره محکمی بر تن کرد و شمشیر مخصوص خود، «ذوالفقار» را حمایل نموده؛ «هروله» کنان و با شهامت خاصی که شایسته قهرمانان ویژه میدان های جنگی است، به سوی دژ حرکت کرد و پرچم اسلام را که پیامبرصلی الله علیه و آله به دست او داده بود، در نزدیکی خیبر بر زمین نصب نمود. در این لحظه درِ خیبر باز گردید، و دلاوران یهود از آن بیرون ریختند. نخست برادر «مرحب» به نام «حارث»، جلو آمد هیبتِ نعره او آنچنان مهیب بود که سربازانی که پشت سر علی علیه السلام بودند؛ بی اختیار عقب رفتند، ولی علی علیه السلام مانند کوه پای برجا ماند. لحظه ای نگذشت که جسد مجروح «حارث»، به روی خاک افتاد و جان سپرد.

مرگ برادر، «مرحب» را سخت غمگین و متأثر ساخت. او برای گرفتن انتقام برادر در حالی که غرق در سلاح بود، و زره یمانی بر تن و کلاهی که از

[شماره صفحه واقعی : 397]

ص: 5388


1- .« بحار»، ج 21/ 28.
2- .« صحیح مسلم»، ج 5/ 195،« صحیح بخاری»، ج 5/ 22 و 23.

سنگ مخصوص تراشیده شده بود بر سر داشت، در حالی که «کلاه خود» را روی آن قرار داده بود، جلو آمد و به رسم قهرمانان عرب رجز زیر را می خواند:

قد علمت خیبر أنّی مرحب شاکی السلاح بطل مجرب

در و دیوار خیبر گواهی می دهد که من مرحبم، قهرمانی کارآزموده و مجهز با سلاح جنگی هستم.

إن غلب الدهر فإنّی اغلب والقرن عندی بالدماء مخضب «(1)»

اگر روزگار پیروز است، من نیز پیروزم، قهرمانانی که درصحنه های جنگ با من روبرو می شوند، با خون خویشتن رنگین می گردند.

علی علیه السلام نیز رجزی در برابر او سرود، و شخصیت نظامی و نیروی بازوان خود را به رخ دشمن کشید و چنین گفت:

أنا الذی سمتنی أمی حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره

من همان کسی هستم که مادرم مرا حیدر (شیر) خوانده؛ مرد دلاور و شیر بیشه ها هستم.

عبل الذراعین غلیظ القصره کلیث غابات کریه المنظره

بازوان قوی و گردن نیرومند دارم، در میدان نبرد مانند شیر بیشه هاصاحب منظری مهیب هستم.

رجزهای دو قهرمان پایان یافت.صدای ضربات شمشیر و نیزه های دو قهرمان اسلام و یهود، وحشت عجیبی در دل ناظران پدید آورد. ناگهان شمشیر برنده و کوبنده قهرمان اسلام، بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و کلاه خود و سنگ و سر راتا دندان دو نیم ساخت. این ضربت آنچنان سهمگین بود که برخی از دلاوران یهود که پشت سر مرحب ایستاده بودند، پا به فرار گذارده به دژ پناهنده شدند. و عده ای که فرار نکردند، با علی علیه السلام تن به تن جنگیده و کشته شدند. علی علیه السلام یهودیان فراری را تا درِ حصار تعقیب نمود. در این کشمکش، یکنفر از جنگجویان یهود با شمشیر بر سپر علی علیه السلام زد و سپر از دست وی افتاد. علی علیه السلام فوراً

[شماره صفحه واقعی : 398]

ص: 5389


1- ابن هشام، در سیره خود، رجز« مرحب» را به گونه ای دیگر نقل کرده است.

متوجه در دژ گردید، و آن را از جای خود کند، و تا پایان کارزار به جای سپر به کار برد. پس از آنکه آن را بر روی زمین افکند، هشت نفر از نیرومندترین سربازان اسلام از آن جمله ابورافع، سعی کردند که آن را از این رو به آن رو کنند، نتوانستند. «(1)» در نتیجه قلعه ای که مسلمانان ده روز پشت آن معطل شده بودند، در مدت کوتاهی گشوده شد.

یعقوبی، در تاریخ خود «(2)» می نویسد: در حصار از سنگ و طول آن چهار ذرع و پهنای آن دو ذرع بود. شیخ مفید، در ارشاد «(3)» به سند خاصی از امیرمؤمنان، سرگذشت کندن درِ خیبر را چنین نقل می کند: من درِ خیبر را کنده به جای سپر به کار بردم و پس از پایان نبرد آن را مانند پل به روی خندقی که یهودیان کنده بودند، قرار دادم.

سپس آن را در میان خندق پرتاب کردم مردی پرسید آیا سنگینی آن را احساس نمودی؟ گفتم به همان اندازه سنگینی که از سپر خود احساس می کردم.

نویسندگان سیره مطالب شگفت انگیز درباره کندن باب خیبر و خصوصیات آن و رشادت های علی علیه السلام که در فتح این دژ انجام داده، نوشته اند. این حوادث، هرگز با قدرت های معمولی بشری وفق نمی دهد. امیرمؤمنان، خود در این باره توضیح داده و شک و تردید را از بین برده است. آن حضرت در پاسخ شخصی چنین فرمود:

«مَا قَلَعتُها بِقوّهٍ بَشَریّه وَلکن قَلَعتُها بِقُوّه إلهیّه و نفس بلقاء ربّها مطمئنه رضیه» «(4)»

یعنی من هرگز آن در را با نیروی بشری از جای نکندم، بلکه در پرتو نیروی خداداد و با ایمانی راسخ به روز باز پسین این کار را انجام دادم.

گذشت در هنگام پیروزی

مردان الهی و جوانمردان بزرگ جهان، به هنگام فتح و پیروزی، با دشمن ناتوان و رنجور، با کمال لطف و محبت معامله می نمایند. اغماض و گذشت

[شماره صفحه واقعی : 399]

ص: 5390


1- « تاریخ طبری»، ج 2/ 94؛« سیره ابن هشام»، ج 3/ 349.
2- ج 2/ 46.
3- « ارشاد»/ 59.
4- « بحار»، ج 21/ 21.

آنان بر سرِ دشمن، سایه می افکند و از لحظه ای که دشمن تسلیم می شود، از درِ عطوفت وارده شده، انتقام جویی و کینه توزی را کنار می گذارند.

پیشوای بزرگ مسلمانان پس از فتح خیبر؛ بال های عطوفت خود را بر سر مردم خیبر گشود، (مردمی که باصرف هزینه های زیاد، اعراب بت پرست را برضد او شورانیده و مدینه را مورد تهاجم و در آستانه سقوط قرار داده بودند) و تقاضای یهودیان خیبر را، مبنی بر این که آنان در سرزمین خیبر سکنی گزینند، و اراضی و نخل های خیبر در اختیار آنها باشد و نیمی از درآمد را به مسلمانان بپردازند؛ پذیرفت. «(1)» حتی به نقل ابن هشام «(2)»، مطلب یادشده را خود پیامبرصلی الله علیه و آله پیشنهاد کرد، و دست یهود را در امور کشاورزی و غرس نهال و پرورش درختان باز گذارد.

پیامبرصلی الله علیه و آله می توانست خون همه آنها را بریزد و یا آنان را از سرزمین خیبر براند، و یا مجبورشان سازد که آئین اسلام را بپذیرند، اما برخلاف پندار یک مشت خاورشناس مغرض و سربازان علمی استعمار، که تصور می کنند، «آئین اسلام، آئین زور و شمشیر است، و مسلمانان به زور سرنیزه ملل مغلوب را وادار کردند که آئین اسلام را بپذیرند»، هرگز چنین کاری نکرد، بلکه آنان را در اقامه شعایر دینی خود و اصول و فروع مذهب خویش آزاد گذارد.

اگر پیامبرصلی الله علیه و آله با یهود خیبر نبرد کرد، از این نظر بود که، خیبر و ساکنان آن، کانون خطری برای اسلام و آئین توحید بودند؛ و پیوسته با مشرکان در براندازیِ حکومت نوبنیاد اسلام همکاری می کردند. روی این نظر، پیامبرصلی الله علیه و آله ناچار بود با آنها نبرد کند و همه آنها را خلع سلاح نماید؛ تا زیرِحکومت اسلامی، با کمال آزادی به امور کشاورزی و اقامه شعایر مذهبی خود بپردازند. در غیر اینصورت، زندگی برای مسلمانان مشکل بود، و پیشرفت آئین اسلام متوقف می گردید.

اگر از یهودیان جزیه گرفت، برای این بود که آنان از امنیت حکومت اسلامی بهره مند بودند و حفظ جان و مال آنها برای مسلمانان لازم بود. و طبق محاسبات دقیق، مقدار مالیاتی که هر مسلمان موظف بود، به حکومت اسلامی

[شماره صفحه واقعی : 400]

ص: 5391


1- « سیره ابن هشام»، ج 1/ 337.
2- همان مدرک/ 356.

بپردازد؛ بیشتر از جزیه ای بود که دولت اسلام از ملت های یهود و نصاری می گرفت. مسلمانان باید خمس و زکات بدهند و گاهی از اصل اموال خود نیازمندی های دولت اسلامی را برطرف سازند و در برابر آن یهود و مسیحیانی که زیر لوای اسلام زندگی می کنند، و از حقوق فردی و اجتماعی بهره مند می شوند؛ باید در برابر این حقوق مانند سایر مسلمانان مبلغی تحت عنوان جزیه بپردازند، و حساب «جزیه» اسلامی از «باج گرفتن» جدا است.

نماینده ای که هر سال از طرف پیامبرصلی الله علیه و آله برای ارزیابی محصول خیبر و تنصیف آن معین می شد؛ فردی ارزنده و دادگر بود، که عدالت و دادگستری او مورد اعجاب یهود قرار می گرفت. این شخص، «عبداللَّه رواحه» بود که بعدها در جنگ «موته» کشته شد. او سهمیه مسلمانان را از محصول خیبر تخمین می زد. و گاهی یهود تصور می کردند که او در حدس خود اشتباه کرده و زیاد تخمین زده است. او در پاسخ آنها می گفت: من حاضرم قیمت تعیین شده را به شما بپردازم، و باقیمانده، مالِ مسلمانان باشد.

یهود در برابر این دادگری می گفتند: «بهذا قامت السَّموات والأرض»؛ «در سایه اینگونه عدل و داد، آسمان ها و زمین استوار گردیده است.» «(1)»

در اثنای گردآوری غنائم جنگ، قطعه ای از تورات به دست مسلمانان افتاد. یهودیان از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست نمودند که آن قطعه را به خود آنها بازگرداند. پیامبرصلی الله علیه و آله به مسئول بیت المال دستور داد که آن را رد کند.

[شماره صفحه واقعی : 401]

ص: 5392


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 354؛« فروع کافی»، ج 1/ 405.

[شماره صفحه واقعی : 402]

ص: 5393

32 سرگذشت فدک

اشاره

«فدک»، سرزمین آباد و حاصل خیزی بود که در نزدیکی «خیبر» قرار داشت. و فاصله آن با مدینه، در حدود 140 کیلومتر بود، که پس از دژهای خیبر، نقطه اتکای یهودیان حجاز به شمار می رفت، «(1)» سپاه اسلام، پس از آنکه در شمال مدینه احساس می شد، با نیروی نظامی اسلام پر نمود؛ برای پایان دادن به قدرت های یهودی در این سرزمین- که برای اسلام و مسلمانان کانون خطر و تحریک برضد اسلام به شمار می رفتند- سفیری به نام «محیط» پیش سران فدک فرستادند. «یوشع بن نون» که ریاست منطقه را برعهده داشت،صلح و تسلیم را بر نبرد ترجیح داد، و تعهد کرد که نیمی از حاصل را هر سال در اختیار پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله بگذارد و از این پس، زیر لوای اسلام زندگی کند. همچنین، برضد مسلمانان دست به توطئه نزند، و حکومت اسلام در برابر این مبلغ امنیت منطقه آنها را تأمین نماید.

سرزمین هایی که در اسلام به وسیله جنگ و قدرت نظامی گرفته می شود؛ متعلق به عموم مسلمانان است، و اداره آن به دست فرمانروای اسلام می باشد؛ ولی سرزمینی که بدون هجوم نظامی و اعزام نیرو به دست مسلمانان

[شماره صفحه واقعی : 403]

ص: 5394


1- . به کتاب« مراصد الاطلاع»، ماده« فدک» مراجعه شود.

می افتد، مربوط به شخص پیامبرصلی الله علیه و آله و امام پس از وی می باشد، و اختیار این نوع سرزمین ها با او است.

می تواند آن را ببخشد؛ می تواند اجاره دهد. یکی از آن موارد این است که از این املاک و اموال، نیازمندی های مشروع نزدیکان خود را به شکل آبرومندی برطرف سازد. «(1)» روی این اساس پیامبرصلی الله علیه و آله «فدک» را به دختر گرامی خود حضرت زهرا علیها السلام بخشید. منظور از بخشیدن این ملک- چنانکه قرائن گواهی می دهد- دو چیز بود:

1- زمامداری مسلمانان پس از درگذشت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله طبق تصریح مکرر پیامبرصلی الله علیه و آله، با امیرمؤمنان علیه السلام بود و چنین مقام و منصبی به هزینه سنگینی نیاز دارد. علی علیه السلام برای حفظ این مقام و منصب، می توانست از درآمد «فدک»، حداکثر استفاده را بنماید. گویا دستگاه خلافت از این پیش بینی مطلع شده بود؛ که در همان روزهای نخست، «فدک» را از دست خاندان پیامبرصلی الله علیه و آله بیرون آورد.

2- دودمان پیامبرصلی الله علیه و آله- که فرد کامل آن یگانه دختر وی و نور دیدگانش حضرت حسن و حضرت حسین علیهما السلام بودند- باید پس از فوت پیامبر، بهصورت آبرومندی زندگی کنند و حیثیت و شرف پیامبرصلی الله علیه و آله محفوظ بماند. برای این هدف پیامبر «فدک» را به دختر خود بخشید.

محدثان و مفسران شیعه و گروهی از دانشمندان سنی می نویسند: وقتی آیه وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ ... «(2)»

نازل گردید؛ پیامبر دختر خود فاطمه را خواست و فدک را به وی واگذار نمود. «(3)» ناقلِ این مطلب، ابوسعید خدری است که یکی ازصحابه بزرگ رسول خداصلی الله علیه و آله می باشد.

همه مفسران اعم از شیعه و سنی قبول دارند که این آیه، در حق نزدیکان و خویشاوندان پیامبرصلی الله علیه و آله نازل گردیده و دختر وی روشن ترین مصداق «ذی القُربی»

[شماره صفحه واقعی : 404]

ص: 5395


1- سوره حشر، آیه های 6 و 7؛ این مطلب در کتاب های فقهی در بخش« جهاد»، تحت عنوان« فی ء» و« انفال» مورد بحث واقع شده است.
2- سوره اسراء/ 26. یعنی حق خویشاوندان و مساکین و به راه ماندگان را بپرداز.
3- « مجمع البیان»، ج 3/ 411؛« شرح ابن ابی الحدید»، ج 16/ 248.

است. حتی در شام هنگامی که مرد شامی به علی بن الحسین حضرت زین العابدین علیه السلام گفت: خود را معرفی نمای! آن حضرت برای شناساندن خود آیه یاد شده را تلاوت نمود، و این مطلب آنچنان در میان مسلمانان روشن بود که آن مرد شامی در حالی که سر خود را به عنوان تصدیق حرکت می داد؛ به آن حضرت چنین عرض کرد: به خاطر نزدیکی و خویشاوندی خاصی که با حضرت رسول دارید؛ خدا به پیامبر خود دستور داده که حق شما را بپردازد. «(1)» خلاصه گفتار آنکه: در این که این آیه در حق حضرت زهرا و فرزندان وی نازل گردیده، میان علمای اسلام اتفاق نظر است؛ ولی در این که هنگام نزول این آیه، پیامبرصلی الله علیه و آله فدک را به دختر گرامی خود بخشید، میان جامعه دانشمندان شیعه اتفاق نظر وجود دارد و برخی از دانشمندان سنی نیز با آن موافق می باشند.

و مأمون (به هر علتی بود) خواست فدک را به فرزندان زهرا بازگرداند، به یکی از محدثان معروف، «عبداللَّه بن موسی» نامه ای نوشت، و از او درخواست نمود که او را در این مسأله راهنمائی کند. او حدیث بالا را که در حقیقت شأن نزول آیه است، به وی نوشت، و مأمون نیز فدک را به فرزندان حضرت فاطمه بازگردانید. «(2)» خلیفه عباسی به فرماندار خود در مدینه نوشت، پیامبر اسلام دهکده «فدک» را به دختر خود فاطمه]« [بخشیده و این یک مسأله مسلمی است؛ و میان فرزندان زهرا]« [در این مسأله اختلاف نیست. «(3)» روزی که مأمون برای رفع شکایت و مظالم، بر کرسی خاصی نشست، نخستین نامه ای که به دست وی رسید؛ نامه ای بود که نویسنده آن خود را مدافع حضرت فاطمه علیها السلام معرفی کرده بود. «مامون» نامه را خواند و مقداری گریه کرد و گفت مدافع آن حضرت کیست؟ پیرمردی برخاست، و خود را مدافع او معرفی نمود. جلسه قضاوت به جلسه مناظره میان او و مأمون مبدل گردید. سرانجام مأمون خود را محکوم دید و به رئیس دیوان دستور داد، نامه ای تحت

[شماره صفحه واقعی : 405]

ص: 5396


1- .« الدرالمنثور»، ج 4/ 176.
2- « مجمع البیان»، ج 2/ 411؛« فتوح البلدان»/ 45.
3- .« شرح ابن ابی الحدید»، ج 15/ 217.

عنوان «ردّ فدک به فرزندان زهرا]« [» بنویسد. نامه نوشته شد و به توشیح مأمون رسید. در این موقع، «دعبل» که در جلسه مناظره حاضر بود برخاست و اشعاری سرود که آغاز آن اینست:

أصبَحَ وجهُ الزَّمانِ قد ضَحِکا بِردِّ مأمونَ هاشمَ فدکا «(1)»

شیعه در اثبات این مطلب، که فدک ملک طلق زهرا علیها السلام بود، به مدارکی که ارائه شد، نیازمند نیست؛ زیراصدیق اکبر اسلام، امیرمؤمنان علیه السلام در یکی از نامه های خود که به استاندار بصره «عثمان حنیف» نوشته؛صریحاً مالکیت فدک را یادآور شده و می فرماید:

«بَلَی کَانَتْ فِی أَیْدِینَا فَدَکٌ مِنْ کُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَیْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِینَ وَ نِعْمَ الْحَکَمُ اللَّهُ». «(2)»

«آری! از میان آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است، فقط در دست ما از اموال قابل ملاحظه دهکده فدک بود. گروهی بر آن بخل ورزیدند، و نفوس بزرگی روی مصالحی از آن چشم پوشیدند و خدا بهترین داور است.» آیا با این تصریح می توان درصدق مطلب شک نمود؟!

سرگذشت فدک پس از پیامبرصلی الله علیه و آله

پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله، روی اغراض سیاسی، دختر عزیز پیامبرصلی الله علیه و آله از ملک طلق خود محروم گردید، و عمال و کارگران او را از آنجا اخراج کردند او درصدد برآمد، که از طریق قانون، حقِّ خود را از دستگاه خلافت بازگیرد.

در درجه اول، دهکده فدک در اختیار او بود، و همین تسلط نشانه مالکیت او بود؛ با این حال، برخلاف تمام موازین قضائی اسلام، دستگاه خلافت از او گواه طلبید. درصورتی که در هیچ جای دنیا از کسی که بر یک مال مسلط است، و به اصطلاح «ذُوالید» می باشد؛ گواه نمی خواهند. او به ناچار، شخصیتی مانند علی علیه السلام و زنی را به نام «امِّ ایمَن» که پیامبرصلی الله علیه و آله گواهی داده بود که او از

[شماره صفحه واقعی : 406]

ص: 5397


1- « شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید»، ج 16.
2- « نهج البلاغه»، نامه 45.

زنان بهشت است؛ و بنا به نقل بلاذری «(1)»، آزاد شده پیامبرصلی الله علیه و آله به نام «رباح» را برای شهادت پیش خلیفه برد.

دستگاه خلافت، به شهادت آنها ترتیب اثر نداد و محرومیت دختر پیامبرصلی الله علیه و آله از ملکی که پدرش به او بخشیده بود، قطعی گردید.

به حکم آیه «تطهیر» «(2)»، حضرت زهرا علیها السلام و علی علیه السلام و فرزندان او از هر نوع آلودگی پیراسته اند و اگر آیه شامل زنان پیامبرصلی الله علیه و آله بشود، به طور قطع دختر پیامبرصلی الله علیه و آله از مصادیق واضح آن می باشد؛ ولی با کمال تأسف این قسمت نیز نادیده گرفته شد، و خلیفه وقت ادعای وی را غیررسمی شناخت.

در مقابل، دانشمندان شیعه معتقدند که خلیفه سرانجام تسلیم نظر دختر پیامبرصلی الله علیه و آله گردید، و نامه ای در پیرامون فدک- که آن ملک طلق فاطمه علیها السلام است- نوشت، و به وی داد. در نیمه راه دوست دیرینه خلیفه، با دختر گرامی پیامبرصلی الله علیه و آله تصادف نمود، و از جریان نامه آگاه گردید و نامه را گرفت و آن را پیش خلیفه آورد، و به او چنین گفت:

از آنجا که علی علیه السلام در این جریان ذی نفع است شهادت او قبول نیست، و «امِّ ایمَن» زن است، و شهادت یک زن ارزش نخواهد داشت، سپس در محضر خلیفه نامه را پاره کرد. «(3)»

«فدک در سنجش داوری»

بررسی پرونده «فدک»، به روشنی ثابت می کند که بازداری دخت پیامبرصلی الله علیه و آله از حق مشروع خود، یک جریان سیاسی بود و مسأله روشن تر از آن بود که برای حاکم وقت، مستور و پنهان بماند. از این جهت، دخت پیامبرصلی الله علیه و آله در خطابه آتشین و سراسر فصاحت و بلاغت خود چنین می فرماید:

«هذا کتابُ اللَّهِ حکماً عدلًا، و ناطقاً فضلًا، یقول یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ «(4)» وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ «(5)»

فبیّن عزّ و جلّ فیما وزّع علیه من الأقساط، و شرع

[شماره صفحه واقعی : 407]

ص: 5398


1- « فتوح البلدان»/ 43.
2- « إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»« سوره احزاب/ 33».
3- شرح ابن ابی الحدید»، ج 16/ 374.
4- سوره مریم/ 6.
5- سوره نمل/ 16.

من الفرائض». «(1)»

این کتاب خدا، «قرآن» که حاکم و دادگری گویا و فیصله بخش است؛ می گوید: حضرت زکریا از خدا درخواست کرد که خداوند به او فرزندی عطا کند، که از او و خاندان یعقوب ارث ببرد، و نیز می گوید: سلیمان از داود ارث برد. خداوند، سهام را در کتاب خود بیان کرده و فریضه هایی را روشن ساخته است.

بحث پیرامون دلالت دو آیه بر وراثت فرزندان پیامبران از آنها، و حدیثی که تنها خلیفه ناقل آن بود؛ مایه گستردگی سخن است. علاقمندان به کتاب های تفسیر مراجعه فرمایند. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 408]

ص: 5399


1- « احتجاج طبرسی»، ج 1/ 145، ط نجف.
2- در این مورد به کتاب« فرازهایی حساس از زندگانی علی علیه السلام»، ج 1/ 325- 349 مراجعه فرمایید.

33 عمره قضاء

اشاره

«(1)»

مسلمانان پس از امضایصلح «حدیبیه»، می توانستند یک سال بعد از تاریخ قرارداد، وارد مکه شوند؛ و بعد از سه روز اقامت در مکه و انجام اعمال «عمره»، شهر «مکه» را ترک گویند. آنان می باید در این مدت، جز سلاح مسافر که همان شمشیر است؛ سلاح دیگری همراه نداشته باشند.

یک سال تمام از وقت قرارداد گذشت. هنگام آن رسیده بود که مسلمانان از این پیمان بهره برداری نمایند. و مسلمانان مهاجر، که هفت سال بود از خانه و زندگی خود دست شسته، و برای حفظ آئین توحید، زندگی در سرزمین غربت را بر وطن ترجیح داده بودند؛ بار دیگر برای زیارت خانه خدا و دیدن بستگان و خویشاوندان و سرکشی به خانه و زندگی بشتابند. وقتی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله اعلام کرد، کسانی که در سال گذشته از زیارت خانه خدا محروم گردیده اند، آماده سفر شوند؛ جنب و جوش بی سابقه ای در میان آنان پدید آمد، و اشک شوق در چشم هاشان حلقه زد. اگر سال گذشته پیامبرصلی الله علیه و آله با هزار و سیصد نفر حرکت کرده بود، سال بعد، آمار همراهان آن حضرت به دو هزار نفر رسید.

در میان آنان شخصیت های بزرگی از مهاجر و انصار به چشم می خورد، که در

[شماره صفحه واقعی : 409]

ص: 5400


1- عمره، اعمال مخصوصی است که در همه ایام سال می توان آن را انجام داد. برخلاف اعمال حج که فقط در ماه ذی الحجه باید آن را بجای آورد. و پیامبر صلی الله علیه و آله روز دوشنبه شش ذی القعدهالحرام سال هفتم؛ به عنوان ادای مراسم« عمره» رهسپار مکه گردید.

تمام نقاط سایه به سایه پیامبرصلی الله علیه و آله گام بر می داشتند. همچنین، شصت شتر، که علامت قربانی را به گردن داشتند؛ همراه خود آورده بودند. پیامبرصلی الله علیه و آله از مسجد مدینه احرام بست؛ و دیگران نیز از وی پیروی نمودند. دو هزار نفر «لبیک» گویان با لباس های احرام، راه مکه را پیش گرفتند، این کاروان آن چنان شکوه و جلالی داشت، که بسیاری از مشرکان را به معنویت و حقیقت اسلام متوجه ساخت.

اگر بگوییم این سفر، یک سفر تبلیغی بود، و این افراد در حقیقت سپاه تبلیغ اسلام بودند؛ سخنی به گزاف نگفته ایم. آثار معنوی این سفر به زودی روشن گردید، و سرسخت ترین دشمنان اسلام، مانند «خالد بن ولید» قهرمان جنگ «احد» و «عمروعاص»، سیاستمدار عرب پس از مشاهده این عظمت، به اسلام متمایل گردیده، و پس از اندک زمانی اسلام آوردند.

پیامبرصلی الله علیه و آله، از خدعه و حسد قریش مطمئن نبود. احتمال می داد که او و یارانش را در سرزمین مکه غافلگیر کنند؛ و خون گروهی از آنها را- که جز سلاح مسافری چیزی با خود ندارند- بریزند. از طرف دیگر، طبق یکی از مواد پیمان، مسلمانان نباید مسلحانه وارد مکه شوند. برای رفع هرگونه نگرانی، پیامبرصلی الله علیه و آله یکی از افسران خود، «محمد بن مسلمه» را با دویست نفر مأمور نمود با اسلحه لازم مانند زره و نیزه، و باصد اسب تندرو، پیش از حرکت کاروان حرکت نمایند، و در دره «مرالظهران»، که در نزدیکی خاک «حرم» «(1)» است فرود آیند، و منتظر ورود پیامبرصلی الله علیه و آله شوند ... جاسوسان قریش که حرکت محمدصلی الله علیه و آله راتحت نظر گرفته بودند، از حمل اسلحه و فرود آمدن دویست سوارنظام در دره «مرالظهران» آگاه شدند و مراتب را به سران قریش گزارش دادند.

«مُکرِزبن حفص»، به نمایندگی از طرف قریش با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس گرفت، و اعتراض قریش را به پیامبرصلی الله علیه و آله تسلیم نمود. وی در پاسخ نماینده قریش گفت: من و یارانم هرگز برخلاف پیمان عملی انجام نخواهیم داد، و همگی بدون سلاح وارد حرم می شویم. این افسر و دویست سرباز با تمام ساز و برگی که همراه دارند،

[شماره صفحه واقعی : 410]

ص: 5401


1- شهر مکه و مقداری از چهار سمت آن را« حرم» می گویند.

در این نقطه توقف خواهند نمود؛ و گامی فراتر نخواهند گذارد. پیامبرصلی الله علیه و آله با این جمله به نماینده قریش رسانید که اگر به ما شبیخون بزنید و از بی سلاح بودن ما سوءاستفاده کنید و بر سر ما بریزید؛ این نیروهای امدادی و ذخیره که در بیرون حرم تمرکز یافته اند؛ فوراً، به کمک ما شتافته، نیرو و سلاح در اختیار ما خواهند گذارد.

قریش، از دوراندیشی پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شدند. درهای شهر مکه را به روی مسلمانان باز کردند. سران کفر و زیردستان آنان، شهر را تخلیه کرده و در تپه ها و کوه های مجاور شهر مسکن گزیدند، تا با پیامبرصلی الله علیه و آله و یاران او روبرو نشوند، و کلیه کارهای آنها را از دور تحت نظر بگیرند.

پیامبرصلی الله علیه و آله وارد مکه می شود

پیامبرصلی الله علیه و آله در حالی که بر شتر مخصوص خود سوار بود، با دو هزار نفر که دور او را احاطه کرده، وصدای «لبَّیک اللهُمَّ لَبیک» آنها در سرتاسر شهر طنین اندار بود؛ وارد مکه شد. آهنگ دلنواز این جمعیت فشرده آن چنان جالب بود، که تمام مردم مکه را تحت تأثیر قرار داد و در آنها علاقه و انعطاف خاصی نسبت به مردم مسلمان ایجاد نمود. در عین حال، اتحاد و یگانگی مسلمانان، رعب و ترس مخصوصی در دل مشرکان پدید آورد. وقتی طنین «لبیک» مسلمانان قطع گردید، «عبداللَّه رواحه» که زمام شتر پیامبرصلی الله علیه و آله در دست او بود؛ باصدای رسا و آهنگ دل نواز خود، اشعاری را می خواند که دو شعر آن را در این جا می آوریم:

خلّوا بنی الکفّار عن سبیله خلّوا فکلّ الخیر فی قبوله

یا ربّ أِنّی مؤمن بقیله اعرف حق اللَّه فی قبوله

ای فرزندان کفر و شرک! راه را برای رسول خداصلی الله علیه و آله باز کنید. بدانید! او سرچشمه خیر و منبع نیکی است.

بارالها! من به گفتار او ایمان دارم، و از فرمان تو در پذیرش رسالت او آگاهم. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 411]

ص: 5402


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 37.

پیامبرصلی الله علیه و آله روی همان شتری که قرار داشت، خانه خدا را طواف کرد. این بار به «ابن رواحه» دستور داد که این دعای خاص را با آهنگ خود تلاوت کند و مردم نیز با او همصدا شوند و آن دعا عبارت است از: «لَا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ،صَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ» یعنی خدایی جز او نیست، یگانه و بی همتا است. به وعده خود عمل نمود (وعده داده بود که به زودی خانه خدا را زیارت می نمایید) بنده خود را یاری نمود. سپاه توحید را گرامی ساخت. حزب های کفر و شرک را به تنهایی درهم شکست.

آن روز، تمام مراکز زیارت و محل اعمال عمره از مسجد و کعبه وصفا و مروه، دراختیار مسلمانان بود. این گونه شعارهای گرم توحیدی، در نقطه ای که سالیان درازی مرکز شرک و بت پرستی گردیده بود؛ ضربات شکننده روحی بر سران شرک و پیروان آنها وارد ساخت، که پیروزی محمدصلی الله علیه و آله را بر سرتاسر عربستان محقق و قطعی نمود.

موقع ظهر شد، پیامبرصلی الله علیه و آله و مسلمانان باید فریضه الهی را در مسجد با حالت دستجمعی انجام دهند. باید مؤذن مسلمانان باصدای رسای خود اذان بگوید. «بلال حبشی»، که مدت ها در این شهر به جرم گرویدن به آیین توحید، مورد شکنجه قرار می گرفت؛ به فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله، بالای بام کعبه رفت، و در نقطه ای که شهادت به یگانگی خدا و گواهی به رسالت «محمد» بزرگترین جرم بود؛ دست ها را بر گوش های خود نهاد، و فصول اذان را که همگی با آن آشنایی داریم، با آهنگ مخصوص خود ادا نمود. آهنگ وی و تصدیق مسلمانان که پس از شنیدن هر فصلی از اذان، به زبان جاری می ساختند؛ به گوش بت پرستان و دشمنان توحید می رسید، و آنچنان آنها را ناراحت و دگرگون می ساخت که «صفوان بن امیه» و «خالدن بن اسید» گفتند: سپاس خدا را که پدران ما فوت کردند، وصدای این غلام حبشی را نشنیدند. «سهیل بن عمرو»، وقتی ندای تکبیر بلال را شنید؛ چهره خود را با دستمالی پوشانید. آنان از آهنگ وصدای بلال چندان ناراحت نبودند، بلکه مضمون های فصول اذان که نقطه مقابل عقاید موروثی آنها بود، آنان را دچار شکنجه روحی می نمود.

[شماره صفحه واقعی : 412]

ص: 5403

پیامبرصلی الله علیه و آله، میان دو کوه «صفا» و «مروه» مشغول سعی گردید. از آنجا که منافقان و بت پرستان انتشار داده بودند که آب و هوای تب خیز مدینه، مسلمانان را از پای درآورده است؛ پیامبرصلی الله علیه و آله در قسمتی از سعی خود، «هروله» نمود «(1)» و مسلمانان نیز از وی در این قسمت پیروی نمودند. پس از فراغ از «سعی»، شتران را سر بریدند و با کوتاه کردن موی سر ازحالت احرام درآمدند. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که دویست نفر به درّه «مرّالظهران» بروند و مراقب سلاح و ذخایر نظامی شوند تا مأمورین قبلی وارد حرم شوند، و اعمال عمره را انجام دهند.

اعمال عمره به پایان رسید. مهاجران به خانه های خود رفته، از خویشاوندان خود تجدید دیدار نمودند. آنان گروهی از «انصار» را نیز به عنوان مهمان به خانه های خود بردند و از این طریق درصدد جبران خدمات انصار، که در طول هفت سال درباره مهاجران انجام داده بودند؛ برآمدند.

پیامبرصلی الله علیه و آله مکه را ترک می گوید

جلال و عظمت چشم گیر اوضاع اسلام و مسلمانان، اثر عجیبی در روحیه مردم مکه گذارد، و آنان با روحیه ملت مسلمان، بیشتر آشنا شدند. سران شرک احساس کردند، که توقف پیامبرصلی الله علیه و آله و یاران وی علاقه اهالی مکه را نسبت به آئین بت پرستی تضعیف نموده، و رشته های محبت و علاقه را میان طرفین پدید آورده است.

از این نظر، از انقضای آخرین مدت قرارداد، نماینده قریش به نام «حُوَیطِب» خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و گفت: مدتی که در پیمان برای اقامت شما در مکه پیش بینی شده است، سپری گردیده است. هر چه زودتر سرزمین ما را ترک کنید. برخی از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله ازصراحت گفتار نماینده قریش ناراحت شدند، ولی پیامبرصلی الله علیه و آله شخصی نبود که در عمل به پیمان سستی ورزد. ندای کوچ در میان مسلمانان داده شد و همگی بلافاصله سرزمین حرم را ترک گفتند.

[شماره صفحه واقعی : 413]

ص: 5404


1- نوعی راه رفتن که سرعت آن بیشتر از معمول و کمتر از دویدن است.

میمونه، خواهر «امّ الفضل» همسر «عباس» که تحت تأثیر احساسات شورانگیز مسلمانان قرار گرفته بود؛ به شوهر خواهر خود «عباس»، عموی پیامبرصلی الله علیه و آله پیغام داد که حاضر است به طور افتخار با پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله ازدواج کند.

پیامبرصلی الله علیه و آله با پیشنهاد وی موافقت نمود، و از این طریق پیوند خود را با قریش مستحکم تر ساخت. تمایل یک دختر به مردی که با او فاصله سنی زیاد داشت، خود گواه روشن بر نفوذ معنوی وی می باشد. حتی پیامبرصلی الله علیه و آله از نماینده قریش خواست که مهلت دهد تا مراسم عروسی در مکه برگزار گردد و در ولیمه شب زفاف، کلیه سران مکه شرکت جویند؛ ولی نماینده قریش این درخواست را رد کرد و گفت: ما را نیازی به غذای شما نیست.

پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که مسلمانان نیمه روز، از مکه بیرون آیند، و برای بعد از ظهر کسی در آنجا نماند. فقط «ابورافع» غلام خود را مأمور نمود، که در آنجا توقف کند و هنگام غروب همسر پیامبرصلی الله علیه و آله را همراه بیاورد. «(1)» دشمنان پیامبرصلی الله علیه و آله پس از خروج مسلمانان، «میمونه» را سرزنش کردند. ولی سخنان آنان در روحیه وی که از روی علاقه معنوی به پیامبرصلی الله علیه و آله گرویده و پیشنهاد ازدواج داده بود؛ اثر نگذارد. بدینوسیله، وعده ای که پیامبرصلی الله علیه و آله از یک سال پیش از راه رؤیایصادقانه خود، از زیارت کعبه و بازشدن درهای مکه به روی مسلمانان داده بود؛ تحقق پذیرفت و آیه 24 سوره فتح «(2)» برای تحقق یافتن این وعده نازل گردید. در آن آیه، از فتح نزدیک، که همان فتح مکه است- که در سال هشتم هجرت تحقق پذیرفت- گزارش داد.

[شماره صفحه واقعی : 414]

ص: 5405


1- سیره ابن هشام»، ج 3/ 12- 14؛« تاریخ الخمیس»، ج 2/ 62- 65.
2- « لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً».

حوادث سال هشتم هجرت

34 جنگ موته

اشاره

در اوایل سال هشتم که در بیشتر نقاط حجاز امنیت نسبی پدید آمده، و ندای توحید به بسیاری از نقاط گسترش یافته بود و دیگر نفوذ یهود در شمال، و حملات قریش در جنوب اسلام و مسلمانان را تهدید نمی کرد؛ پیامبرصلی الله علیه و آله به فکر افتاد که فشار دعوت خود را متوجه مرزنشینان شام کند، و قلوب مردمی را که در آن روزها زیر سلطه قیصر روم بسر می بردند، به آئین اسلام متمایل سازد. برای همین منظور، «حارث بن عمیرِ» ازدی را با نامه ای روانه دربار فرمانروای شام نمود. فرمانروای مطلق شامات در آن روز، «حارث بن ابی شمر» غسانی بود که به دست نشاندگی از طرف قیصر، در آنجا حکومت می کرد. وقتی سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله وارد شهرهای مرزی شام گردید «شرحبیل» که فرماندار سرزمین های مرزی بود، از ورود سفیر آگاه گردید؛ و او را در دهکده «موته» دستگیر نمود.

پس از بازجویی کاملی که از سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله به عمل آمد، وی اقرار کرد که حامل نامه ای است از جانب پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله به فرمانروای مطلق شامات، یعنی «حارث غسانی». فرماندار برخلاف تمام اصول انسانی و جهانی- که جان و خون سفیر در تمام نقاط جهان محترم است- دستور داد دست و پای او را بستند، و او را کشتند.

پیامبرصلی الله علیه و آله از جنایت «شرحبیل» آگاه گردید، و از کشته شدن سفیر سخت ناراحت شد، و مسلمانان را از این اعمال ناجوانمردانه آگاه ساخت. از اینرو سربازان خود را برای گرفتن انتقام از این زمامدار خودسر که سفیر اسلام را کشته

[شماره صفحه واقعی : 415]

ص: 5406

بود، دعوت نمود.

حادثه جانگدازتر

مقارن این جریان، حادثه جانگدازتری رخ داد. این حادثه، تصمیم پیامبرصلی الله علیه و آله را برای ادب کردن مرزنشینان شام که آزادی تبلیغ را از مبلغان اسلام سلب نموده، و ناجوانمردانه سفیر پیامبرصلی الله علیه و آله و سپاه تبلیغ او را کشته بودند، جدی تر ساخت. اینک آن جریان:

در ماه ربیع سال هشتم، «کعب بن عمیر غفاری» از طرف پیامبرصلی الله علیه و آله مأموریت یافت که با 15 نفر که همگی به سلاح تبلیغ مجهز بودند؛ به سرزمین «ذات اطلاح» که در پشت «وادی القری» قرار دارد، روانه شوند، و اهالی آنجا را به آیین یکتاپرستی و رسالت دعوت نمایند. سپاه تبلیغ در آن نقطه فرود آمدند و با مخالفت شدید مردم روبرو شده، و همگی مورد حمله آنان قرار گرفتند. سپاه تبلیغ؛ خود را در محاصره جمعیت انبوهی دیدند، و جانانه از خود دفاع نمودند، و شهادت را بر ذلت و خواری ترجیح دادند. فقط یک نفر از آنها که با بدن مجروح در میان کشتگان افتاده بود، نیمه شب از جای خود برخاست، و راه مدینه را پیش گرفت، و جریان را به عرض پیامبرصلی الله علیه و آله رسانید.

کشتن سپاه تبلیغ، و اعدام بی گناه، سبب شد که در ماه جمادی فرمان جهادصادر گردد، و سپاهی مرکب از سه هزار نفر برای سرکوبی یاغیان و مزاحمان تبلیغ اسلام اعزام شوند. «(1)» فرمان جهادصادر گردید. در لشکرگاه مدینه «جرف»، سه هزار رزمنده دلاور دور هم گرد آمدند. پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله، شخصاً به لشکرگاه آمد و بیاناتی ایراد نمود و چنین فرمود:

«به نقطه ای که سفیر اسلام را کشته اند، می روید و آنان را مجدداً به اسلام

[شماره صفحه واقعی : 416]

ص: 5407


1- « طبقات کبری»، ج 2/ 128.

و آیین یکتاپرستی دعوت می نمایید. اگر اسلام آوردند، از انتقام خون سفیرصرفنظر می نمایید و در غیر اینصورت، از خدا کمک طلبیده و با آنان نبرد می کنید. هان! ای سربازان اسلام! به نام خدا جهاد کنید، دشمنان خدا و دشمنان خود را که در سرزمین شام به سر می برند، ادب نمایید. به راهب و راهبه ها که درصومعه ها دور از غوغای اجتماع زندگی می کنند، متعرّض نشوید. لانه های شیطان را که در مغز گروهی قرار گرفته، با همین شمشیر، ویران سازید. زنان و کودکان، و پیران فرتوت را مکشید! هرگز نخل و درختی را نبرید و خانه ای را ویران ننمایید! «(1)» هان! ای مجاهدان! فرمانده سپاه، پسرعم من جعفر بن ابی طالب است. اگر او آسیب دید، پرچم را «زید حارثه» بردارد و لشکر را هدایت کند. و اگر او کشته شد، فرمانده سپاه «عبداللَّه رواحه» است. و اگر او نیز آسیب دید، خود شما شخصی را به عنوان فرمانده کل برگزینید». سپس دستور حرکتصادر گردید و خود پیامبرصلی الله علیه و آله آنها را با گروهی از مسلمانان تا نقطه «ثنیهالوداع» مشایعت نمود و در آنجا مشایعت کنندگان سربازان را وداع کرده، به رسم سابق گفتند: «دَفَعَ اللَّهُ عَنکُم وَ رُدَّکُم سالمینَ غانمینَ»؛ «خدا شرّ دشمن را از شما بازگرداند وصحیح و سالم با غنائم جنگی بازگردید»؛ ولی ابن رواحه که معاون دوم و یا فرمانده سوم نیرو بود؛ در پاسخ آنان شعر زیر را خواند:

لکننّی أسأل الرحمن مغفره و ضربه ذات قرع تقذف الزبدا «(2)»

یعنی من از خدا آمرزش می خواهم؛ و ضربات شکننده که کف های خون از آن بیرون بریزد.

شما از این جمله می توانید اندازه قدرت ایمان و علاقه این فرمانده را نسبت به شهادت در راه خدا حدس بزنید. در این حالت دیدند این فرمانده شجاع

[شماره صفحه واقعی : 417]

ص: 5408


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 557- 558.
2- و در شعر دوم، چنین می گوید: حتی یقال اذا مروا علی جسدی ارشده اللَّه من غاز و قد رشدا یعنی وقتی دیگران قبر و یا نعش به خون آغشته مرا ببینند، سربازی و جانبازی مرا تحسین نموده و در حق من دعا کنند-« بحار»، ج 21/ 60؛« طبقات»، ج 2/ 128.

می گرید. علت گریه را پرسیدند. او چنین گفت: من هرگز علاقه ای به دنیا ندارم، ولی شنیدم پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله آیه زیر را می خواند:

وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیّاً؛ «(1)»

قضای حتمی الهی بر این تعلق گرفته که همگی وارد دوزخ شوید و افرادصالح از آنجا به سوی بهشت روانه شوند. آنگاه ورود من به دوزخ قطعی است، ولی سرانجام ورود من روشن نیست که پس از ورود چگونه خواهد بود. «(2)»

صف آرایی سپاه روم و اسلام

روم آن روز بر اثر نبردهای پیاپی با ایران دچار هرج و مرج عجیبی شده بود. با اینکه سرمست پیروزی های خود بر ایران بود، ولی از شهامت و رشادت سربازان اسلام که روی شهامت ذاتی و قدرت ایمان، افتخارات زیادی به دست آورده بودند؛ اطلاعاتی داشتند. از این نظر، وقتِ حرکت و آمادگی سربازان اسلام، به دولت روم گزارش داده شد، «هِرقِل» قیصر روم، به کمک فرمانروای دست نشانده خود در سرزمین شام، عظیم ترین و نیرومندترین سپاه را، برای مقابله با سه هزار سرباز اسلامی آماده نموده بود، تنها «شرحبیل»، فرمانروای سرزمین شام،صد هزار سرباز از قبایل مختلف شام زیر پرچم گرد آورده برای جلوگیری از پیشروی سربازان اسلام، به مرزهای کشور روانه ساخت. حتی «قیصر»، با اطلاع قبلی باصد هزار سرباز از روم حرکت نمود، و در «مآب» که یکی از شهرهای «بلقا» است، فرود آمد، و در آنجا به عنوان ذخیره و نیروی امدادی توقف نمود. «(3)» گردآوری این همه سرباز برای یک جمعیت که در مقام مقایسه به مراتب از

[شماره صفحه واقعی : 418]

ص: 5409


1- . سوره مریم/ 71.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 374. چنانکه ملاحظه می فرمایید لفظ« تتابعوا»، گواه زنده ای است که مرگ این سه فرمانده به دنبال یکدیگر بوده و نخست جعفر به شهادت رسیده است.
3- .« مغازی واقدی»، ج 2/ 760،-« سیره ابن هشام»، ج 2/ 375.

آنها کمتر بودند؛ روی گزارش هائی بود که پیرامون فتوحات مسلمانان به سرداران روم رسیده بود، برای جلوگیری از تجاوز سه هزار سرباز، هر چه هم دلیر باشند، یکدهم این سپاه کافی بود.

همچنین، در مقام سنجش استعداد و نیرو، ارتش اسلام به مراتب از ارتش روم ناتوان تر بود؛ خواه از نظر تعداد و نفرات و خواه از نظر آشنایی به رموز و تاکتیک های جنگی. زیرا افسران رومی بر اثر شرکت در نبردهای متمادی ایران و روم، به یک رشته رموز نظامی و اسرار پیروزی پی برده بودند، که اطلاعات ارتش جوان اسلام در این قسمت کاملًا ابتدایی بود. وانگهی مسلمانان از جهت ساز و برگ جنگی، و وسایل نقلیه، با رومیان، هم طراز نبودند. از همه بالاتر، قوای اسلام در سرزمین غربت نقش مهاجم را داشت، و رومیان در کشور خود از تمام امکانات خویش بهره مند بودند، و حالت دفاعی داشتند. در اینصورت نیروی مهاجم باید آن چنان قوی و نیرومند باشد که بتواند نامساعد بودن شرایط را جبران نماید.

با این ملاحظات، هم اکنون خواهیم دید که فرماندهان با اینکه مرگ را در چند قدمی خود می دیدند، استقامت و نبرد را بر فرار ترجیح داده؛ بر افتخارات تاریخی خود افزودند.

مسلمانان پس از ورود به مرزهای شام، از آمادگی دشمن و قدرت نظامی او آگاه شدند. فوراً برای نحوه مبارزه، شورای نظامی تشکیل دادند. گروهی گفتند: جریان را از طریق نامه نگاری به عرض پیامبرصلی الله علیه و آله برسانند، و از او کسب تکلیف نمایند. این نظر نزدیک بود مورد تصویب قرار گیرد، که معاون دوم فرماندهی «عبداللَّه رواحه»- یعنی همان مردی که در موقع خروج از مدینه از خداوند شهادت طلبیده بود- برخاست و خطابه آتشینی ایراد کرد و چنین گفت:

«به خدا سوگند هرگز ما با فزونی افراد و فزونی سلاح و زیادی اسب با دشمن نبرد نمی کردیم. ما در پرتو اعتقاد و ایمان که خدا ما را با آن گرامی داشته است، با دشمن روبرو می شدیم. برخیزید به راه خود ادامه دهید، نبرد را آغاز کنید. به خاطر بیاورید که ما در جنگ «بدر»، دو اسب و در روز «احد»

[شماره صفحه واقعی : 419]

ص: 5410

یک اسب بیش نداشتیم. ما در این نبرد در انتظار یکی از دو سرنوشت هستیم، یا بر آنها پیروز می شویم و این همان وعده ای است که خدا و رسول او به ما داده است و برای وعده او خلافی نیست؛ و یا به شهادت می رسیم و در اینصورت به برادران خود ملحق می شویم». این خطابه، روح جهاد را در سپاه اسلام تقویت کرد و آنان به حرکت خود ادامه دادند.

هر دو سپاه در نقطه ای به نام «شارف» با هم روبرو شدند، ولی روی مصالح نظامی سپاه اسلام مقداری عقب نشینی کرد و در سرزمین «موته» فرود آمد. جعفر بن ابی طالب که فرمانده لشکر بود، سربازان را به قسمت های مختلفی تقسیم نمود، و برای هر کدام فرماندهی مشخص کرد. حملات و جنگ های تن به تن آغاز گردید. او باید پرچم را به دست بگیرد و حملات سربازان خود را هدایت کند، و در عین حال، به جنگ و دفاع نیز بپردازد.

از رجز و حماسه های او که در موقع حمله بر دشمن خوانده است، شجاعت روحی و رسوخ اراده او در راه هدف کاملًا پیدا است. او در موقع حمله چنین می گفت: مسرورم که بهشت موعود نزدیک شده، بهشت پاکیزه که نوشابه های گوارا دارد، و در برابر آن نابودی روم نیز نزدیک است ملتی که به آئین توحید کفر ورزیده و علایق و ارتباط آنان از ما دور گردیده است، من مصمم هستم که هر موقع با آنان روبرو شدم، ضربت خود را بر آنها وارد سازم. «(1)» فرمانده یکم اسلام، در حملات جانانه خود نبرد شدیدی نمود. هنگامی که خود را در حلقه محاصره دشمن دید، و شهادت خود را قطعی دانست، برای این که دشمن از اسب وی استفاده نکند، و نیز به دشمن بفهماند که آخرین پیوند خود را با جهان مادی قطع نموده است؛ از اسب فرود آمد، و ضربتی بر او وارد ساخت و او را از حرکت بازداشت و به دفاع و حمله خود ادامه داد. در این اثنا

[شماره صفحه واقعی : 420]

ص: 5411


1- اینک متن عربی آن را که ابن هشام در سیره، ج 2/ 378 آورده، در اینجا نقل می کنیم: یا حبذا الجنه واقترابها طیبه و بارداً شرابها والروم روم قددنا عذابها کافره بعیده انسابها علیّ اذ لاقیتها ضرابها

دست راست او قطع گردید. او برای اینکه پرچم پیامبرصلی الله علیه و آله به زمین نیفتد؛ پرچم را به دست چپ گرفت. وقتی دست چپ او را نیز قطع کردند، با بازوان خود پرچم را نگاه داشت، و سرانجام با بیش از هشتاد زخم روی خاک ها افتاد و جان سپرد.

آنگاه نوبت معاون یکم «زید حارثه» فرا رسید. او پرچم را به دوش گرفت، و با شهامت کم نظیری انجام وظیفه کرد، و بر اثر ضربات نیزه ها جان سپرد. معاون دوم «عبداللَّه رواحه»، پرچم را به دست گرفت، و بر اسب خود سوار شد و اشعار حماسی خود را سرود. در اثنای نبرد، گرسنگی، سخت بر او فشار آورده بود. لقمه غذایی به دست او دادند که گرسنگی را برطرف کند. هنوز چیزی از آن نخورده بود؛ کهصدای هجوم سیل آسای دشمن به گوش او رسید. لقمه را انداخت و خود را به دشمن نزدیک ساخت و جنگ کرد تا کشته شد.

سرگردانی سپاه اسلام

در آن لحظه سرگردانی سپاه اسلام آغاز گردید. فرمانده کل قوا، و دو معاون وی به ترتیب کشته شدند. اما پیامبرصلی الله علیه و آله این وضع را پیش بینی کرده، و ترتیب اختیار فرمانده را بر عهده خود سربازان قرار داده بود. در این لحظه، «ثابت بن اقرم» پرچم را برداشت رو به سربازان نمود و گفت: برای خود فرماندهی انتخاب کنید! همگی گفتند تو فرمانده ما باش. وی گفت: من هرگز این کار را نمی پذیرم، دیگری را انتخاب کنید. سپس خود «ثابت» و مسلمانان، «خالد بن ولید» را که تازه اسلام آورده و در میان سپاه اسلام بود، به فرماندهی انتخاب کردند.

لحظه ای که او به مقام فرماندهی برگزیده شد، لحظه بسیار حساسی بود و رعب و وحشت بر مسلمانان چیره گشته بود. فرمانده لشکر، دست به یک تاکتیک نظامی زد که در نوع خود بی سابقه بود. او دستور داد، که در نیمه شب، که پرده سیاهی همه جا را فراگرفته بود، به نقل و انتقال آنهم با سر وصدا مشغول شوند. «میمنه»، جای خود را به «میسره» و بالعکس دهد، و ستون مقدم

[شماره صفحه واقعی : 421]

ص: 5412

به قلب لشکر و بالعکس انتقال یابد، و این انتقال تا سپیدیصبح ادامه داشت. او دستور داد گروهی از مسلمانان نیمه شب به نقطه دوردست حرکت کنند، و در طلیعه صبح با دادن شعار «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» به مسلمانان بپیوندند. تمام این نقشه ها برای این بود که سپاه روم تصور کنند که نیروهای امدادی برای مسلمانان رسیده است.

اتفاقاً همین خیال سبب شد که آنان روز بعد، از حمله به مسلمانان خودداری نمودند، و با خود گفتند که این جمعیت بدون نیروی امدادی، با شهامت زایدالوصفی می جنگیدند؛ اکنون که به تعداد آنان افزوده شده است، بایدصلابت و استقامت و دلیری آنان چند برابر گردد. در این جنگ، فرمانده رومیان، به دست یکی از سربازان اسلام کشته شد. «(1)» سکوت و آرامش ارتش روم فرصتی بود که مسلمانان از راهی که آمده بودند بازگردند. بزرگترین پیروزی که مسلمانان به دست آوردند، این بود که یک جمعیت کم در برابر ارتش منظم و نیرومند یک روز و یا سه روز مقاومت نمودند و سرانجام جان به سلامت بردند. تدبیر نظامی فرمانده جدید، تدبیر خردمندانه ای بود، که مسلمانان را از مرگ نجات داد و آنان را سالم به مدینه بازگردانید. و از این نظر مورد تمجید و ستایش است. «(2)»

پیامبرصلی الله علیه و آله در مرگ جعفر سخت گریست

پیامبرصلی الله علیه و آله، در مرگ و شهادت پسرعم خود، «جعفر» سخت گریست. برای این که همسر وی «اسماء بنت عمیس» را از وفات شوهر خود آگاه سازد و تسلیتی نیز به وی گفته باشد، یکسره به خانه جعفر رفت و رو به «اسماء» کرد و فرمود: فرزندان من کجا هستند؟ همسر جعفر، فرزندان جعفر، به نام های: «عبداللَّه» و «عون» و «محمد» را به خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله آورد. او از ابراز علاقه شدید پیامبرصلی الله علیه و آله به فرزندانش موضوع را دریافت که شوهر گرامی وی فوت کرده است و گفت، گویا فرزندان من یتیم شده اند؟! زیرا شما با آنان مانند یتیمان رفتار می نمایید.

در این

[شماره صفحه واقعی : 422]

ص: 5413


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 381، 388، 389.
2- .« مغازی واقدی»، ج 2/ 763.

لحظه، پیامبرصلی الله علیه و آله سخت گریست و گریه او به حدی بود که دانه های اشک از محاسن وی می ریخت. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله به دختر گرامی خود فاطمه علیها السلام دستور داد که غذایی تهیه کند و از خانواده جعفر سه روز پذیرایی به عمل آورد. و از این به بعد داغ حضرت جعفر بن ابی طالب و زید حارثه، در دل پیامبرصلی الله علیه و آله، بود و هر موقع وارد خانه خود می شد بر آنها زیاد می گریست. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 423]

ص: 5414


1- .« بحار»، ج 21/ 54- 55؛« مغازی واقدی»، ج 2/ 766.

[شماره صفحه واقعی : 424]

ص: 5415

35 فتح مکه

اشاره

سرگذشت «فتح مکه»، از فرازهای خواندنی و شیرین تاریخ اسلام و در عین حال آموزنده و روشنگر اهداف مقدس پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، و روشن کننده اخلاق و رفتار نیکوی آن حضرت است.

در این فصل از تاریخ، راستگویی و وفاداری پیامبرصلی الله علیه و آله و پیروان وی به کلیه موادی که در قرارداد «حدیبیه» امضا کرده بودند، روشن می گردد. و در برابر آن، نفاق و خیانت مشرکان قریش در اجرای موادصلحنامه، آشکار می شود.

بررسی این قسمت از تاریخ، کاردانی و حسن تدبیر و سیاست خردمندانه پیامبرصلی الله علیه و آله را در گشودن آخرین و سخت ترین دژ دشمن ثابت می نماید. گویی این مرد آسمانی، پاسی از عمر خود را در یکی از دانشگاه های بزرگ نظامی گذرانده بود، که بسان یک فرمانده توانا نقشه فتح را، آنچنان طرح و ترسیم نمود که بدون رنج و مشقت، بزرگترین پیروزی نصیب مسلمانان گردید.

سرانجام در این بخش، چهره انسان دوست و پرمهر پیامبرصلی الله علیه و آله به جان و مال دشمنان خون آشام خود، روشن گردد. در این بخش خواهیم دید که آن مرد بزرگ، با روشن بینی خاصی پس از پیروزی عظیم، جنایات قریش را نادیده گرفت، و عفو عمومی را اعلام نمود. اینک آغاز مطلب:

در گذشته خواندیم که در سال ششم هجرت، قراردادی میان سران قریش و پیامبرصلی الله علیه و آله بسته شد، که به امضای طرفین رسید. ماده سوم آن حاکی از این بود که:

[شماره صفحه واقعی : 425]

ص: 5416

مسلمانان و قریش می توانند با هر قبیله ای پیمان ببندند. براساس این ماده، قبیله «خزاعه» با مسلمانان هم پیمان شدند و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دفاع از آب و خاک و جان و مال آنان را به عهده گرفت: و قبیله «بنی کنانه» که از دشمنان دیرینه قبیله «خزاعه» و هم مرز آنان بودند، با قریش هم پیمان گشتند. این جریان، با بستن یک قراردادصلح ده ساله که حافظ امنیت اجتماعی وصلح عمومی در نقاط عربستان بود، پایان پذیرفت.

طبق این قرارداد، طرفین نباید برضد یکدیگر قیام مسلحانه نمایند، و یا هم پیمانان خود را برضد هم پیمان طرف مقابل، تحریک کنند. دو سال از آغاز این قرارداد گذشت، و طرفین درصلح و رفاه، و امنیت بسر می بردند؛ تا آنجا که مسلمانان در سال بعد با کمال آزادی، به زیارت خانه خدا رفته و مراسم مذهبی و وظایف اسلامی خود را در برابر دیدگان هزاران دشمن بت پرست انجام دادند.

پیامبرصلی الله علیه و آله در ماه «جمادی الاولی» سال هشتم، یک هنگ سه هزار نفری را به فرماندهی سه تن از افسران ارشد اسلام، به کرانه های شام برای سرکوبی عُمال روم- که مبلغان بی پناه اسلام را ناجوانمردانه کشته بودند- اعزام نمود. سپاه اسلام در این مأموریت اگر چه جان به سلامت بردند، و فقط سه افسر و چند سرباز بیش کشته ندادند؛ ولی با پیروزی چشمگیری که از مجاهدان اسلام انتظار می رفت، بازنگشتند، و عملیات آنها بیشتر به حالت «جنگ و گریز» شباهت داشت. انتشار این خبر در میان سران قریش، موجب جرأت و جسارت آنان گردید. آنان تصور کردند که نیروی نظامی اسلام به ضعف و ناتوانی گراییده، و مسلمانان روح سلحشوری و سربازی را از دست داده اند. از این نظر، تصمیم گرفتند که محیطصلح و آرامش را به هم بزنند. نخست در میان قبیله «بنوبکر» «(1)» اسلحه پخش کرده و آنان را تحریک کردند، که شبانه به قبیله «خزاعه»- که با مسلمانان هم پیمان بودند- حمله ببرند و گروهی را کشته و

[شماره صفحه واقعی : 426]

ص: 5417


1- « بنوبکر بن عبد مناه بن کنانه» تیره ای از« کنانه» هستند.

دسته ای را اسیر کردند. حتی به این نیز اکتفا نکرده، دسته ای از قریش شبانه در جنگ برضد «خزاعه» شرکت کردند. و از این طریق پیمان «حدیبیه» را زیر پا نهاده؛صلح و آرامش دوساله را به نبرد و خونریزی تبدیل کردند.

در نتیجه این حمله شبانه، گروهی از قبیله خزاعه که در بستر خواب آرمیده و یا در حالت عبادت بودند، کشته شده، و دسته ای اسیر گردیدند. عده ای نیز خانه و آشیانه را ترک گفته، و به مکه- که سرزمین «امنی» برای عرب به شمار می رفت- پناه بردند. آوارگانی که به مکه آمده بودند، به خانه «بُدیل بن ورقاع» «(1)» رفته، سرگذشت جانگداز قبیله خویش را تشریح نمودند.

ستمدیدگان خزاعه برای اینکه ندای مظلومیت خود را به گوش پیامبرصلی الله علیه و آله برسانند، رئیس قبیله خود «عمروسالم» را خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله فرستادند. او وارد مدینه شد و یکسره به مسجد آمد و در میان مردم ایستاد. اشعار جانسوزی را که حاکی از مظلومیت و استغاثه قبیله «خزاعه» بود، با آهنگ خاصی قرائت کرد و پیامبرصلی الله علیه و آله را به احترام آن پیمانی که با قبیله خزاعه بسته بود سوگند داد؛ و او را دعوت به کمک و گرفتن خون مظلومان نمود و در پایان اشعار خود، چنین گفت:

هم بَیّتونا بالوتیرِ هُجّداً «(2)» و قَتَلونا رُکعاً و سُجّداً

ای پیامبر خدا! مشرکان قریش، امضاکنندگان متارکه جنگ به مدت ده سال، نیمه شب در حالی که گروهی از ما در کنار آب «وتیر» خواب بودیم و دسته ای در دل شب در حال پرستش و رکوع و سجود بودند، بر سر این جمعیت بی پناه غیرمسلح ریخته، آنها را قتل عام کردند. این شاعر جمله زیر را به منظور تحریک عواطف و روح سلحشوری مسلمانان، زیاد تکرار می کرد و می گفت:

«قُتِلنا و قَد أسلَمنا»؛ یعنی در حالی که مسلمان بودیم، قتل عام شدیم. اشعار عاطفی و تحریک آمیز رئیس قبیله، کار خود را کرد. پیامبرصلی الله علیه و آله در برابر

[شماره صفحه واقعی : 427]

ص: 5418


1- بُدیل، یکی از شخصیت های بزرگ و سالخورده قبیله خزاعه بود که در مکه زندگی می کرد و در آن روز 97 سال داشت-« امالی طوسی»/ 239.
2- « وتیر»، آبگاهی در پایین« مکه» برای قبیله« خزاعه» بود. و« هُجد»، جمع« هاجد» به معنی خفته ها و گاهی به معنی« بیدارها» نیز به کار می رود، و در حقیقت کلمه از« اضداد» است.

انبوهی از مسلمانان رو به عمرو نمود و گفت: «نصرتُ یا عمرو سالم»، یعنی: ای عمرو تو را کمک خواهم کرد. این وعده قطعی، آرامش عجیبی به «عمرو» بخشید، زیرا او یقین کرد که پیامبرصلی الله علیه و آله در این نزدیکی انتقام قبیله خزاعه را از قریش که مسبب واقعی جریان بودند خواهد گرفت؛ ولی هرگز تصور نمی کرد که این کار با فتح و برانداختن حکومت ظالمانه قریشصورت خواهد گرفت.

چیزی نگذشت که «بدیل ورقاء»، با گروهی از قبیله خزاعه برای استمداد، خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسیدند، و همکاری «قریش» را با بنی بکر در کوبیدن و کشتن جوانان خزاعه به عرض پیامبرصلی الله علیه و آله رسانیدند، و سپس راه مکه را در پیش گرفتند.

قریش از تصمیم پیامبرصلی الله علیه و آله نگران می شوند

قریش از کار خویش سخت پشیمان شدند، و به زودی دریافتند که عملی برخلاف پیمان حدیبیه انجام داده و بدین سان، قراردادِصلح را زیر پا گذارده اند. از این رو، برای فرونشاندن خشم پیامبرصلی الله علیه و آله و تأیید و تحکیم پیمان ده ساله و بنا به نقلی برای تمدید آن، «(1)» پیشوای خود ابوسفیان را روانه «مدینه» نمودند؛ تا به هر شکلی سرپوشی بر گناهان و تعدیات خود بگذارند. او راه مدینه را در پیش گرفت و در نقطه ای به نام «عسفان» «(2)»، با «بدیل» پیشوای بزرگ خزاعه در مکه، ملاقات نمود. از وی پرسید که آیا در مدینه بوده؟! او حوادث اخیر را با محمدصلی الله علیه و آله در میان گذاشته است؟ وی در پاسخ گفت: برای دلجویی از افراد قبیله ستمدیده خود به میان آن ها رفته و هرگز به مدینه نرفته است. وی، این جمله را گفت و راه مکه را در پیش گرفت. ولی ابوسفیان پشگل شتر او را شکافت، و هسته خرماهای مخصوص مدینه را در میان آنها یافت و یقین کرد که وی به ملاقات پیامبرصلی الله علیه و آله رفته است.

ابوسفیان وارد مدینه شد، و یکسره به خانه دختر خود «امّ حبیبه»، همسر گرامی پیامبرصلی الله علیه و آله رفت و خواست روی تشک پیامبرصلی الله علیه و آله بنشیند. دختر ابی سفیان فوراً آن

[شماره صفحه واقعی : 428]

ص: 5419


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 792.
2- سرزمینی است در دومنزلی« مکه» در راه مدینه.

را جمع کرد. ابوسفیان به دختر خود گفت: بستر را شایسته من ندیدی یا پدر را سزاوار آن ندانستی؟! وی در پاسخ پدر گفت: این بستر، مخصوص پیامبرصلی الله علیه و آله است و تو یک مرد کافر هستی و من نخواستم یک مرد کافر و پلید روی بستر پاک پیامبرصلی الله علیه و آله بنشیند.

این منطق دختر مردی است که بیست سال تمام، برضد اسلام؛ شورش هایی را رهبری کرده و کشتارهایی را به راه انداخته است؛ ولی از آنجا که این بانوی گرامی در مهد اسلام و مکتب توحید پرورش یافته، علایق دینی آن چنان در او قوی و نیرومند بود که علی رغم تمام تمایلات باطنی، عواطف پدری و فرزندی را محکوم عاطفه مذهبی خود ساخت.

ابوسفیان از کردار دختر خود که یگانه پناهگاه او در مدینه بود، سخت ناراحت شده و خانه دختر را ترک گفت و خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و با او درباره تمدید پیمان و تحکیم آن سخن گفت؛ ولی با سکوت پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله- که حاکی از بی اعتنایی او بود- روبرو گردید.

ابوسفیان با تنی چند از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله تماس گرفت تا از طریق آنان بتواند بار دیگر با پیامبرصلی الله علیه و آله تماس بگیرد، و به هدف خود نایل آید؛ ولی این تماس ها سودی نبخشید. در پایان کار، به خانه امیرمؤمنان علی علیه السلام رفت و به او چنین گفت: نزدیک ترین فرد به من در این شهر شما هستی، زیرا پیوند نزدیکی از نظر نسب با من داری. تقاضا دارم که درباره من پیش پیامبرصلی الله علیه و آله شفاعت کنی. علی علیه السلام در پاسخ وی گفت: ما هرگز در تصمیمی که پیامبرصلی الله علیه و آله می گیرد، مداخله نمی کنیم. او از علیصلی الله علیه و آله مأیوس گردید؛ ناگهان متوجه همسر علی علیه السلام، دختر پیامبرصلی الله علیه و آله، حضرت زهرا علیها السلام شد و مشاهده کرد که نور دیدگان وی «حسنین» در برابر او مشغول بازی هستند. وی برای تحریک عواطف حضرت زهراصلی الله علیه و آله به او چنین گفت: ای دختر پیامبر! ممکن است به فرزندانت دستور دهی که مردم مکه را پناه دهند و تا زمین و زمان باقی است، سرور عرب گردند! زهرا علیها السلام که از اغراض ناپاک ابوسفیان آگاه بود؛ فوراً در پاسخ گفت: این کار مربوط به پیامبرصلی الله علیه و آله است، و فرزندان من فعلًا چنین موقعیتی ندارند.

[شماره صفحه واقعی : 429]

ص: 5420

او بار دیگر رو به علی علیه السلام کرد و گفت: علی جان! مرا در این کار راهنمایی کن. علی علیه السلام فرمود: راهی به نظر من نمی رسد، جز این که به مسجد بروی و مسلمانان را امان دهی.

ابوسفیان گفت: اگر این کار را انجام دهم سودی دارد؟ گفت: نه چندان، ولی جز این فعلًا چیزی به نظر من نمی رسد.

ابوسفیان که ازصداقت و درستکاری و پاکی امیرمؤمنان علیه السلام آگاه بود، پیشنهاد علی علیه السلام را در مسجد مدینه عملی کرد و از مسجد خارج شده، بر شتر خود سوار گشت و راه مکه را درپیش گرفت. در ضمنِ گزارشی که از کارهای خود به سران قریش می داد، سخن از راهنمایی علی علیه السلام به میان آمد، و گفت: من به راهنمایی علی علیه السلام وارد مسجد شدم و مسلمانان را پناه دادم. حضار به او گفتند: آیا «محمد» کار شما را «تنفیذ» کرد، گفت نه. گفتند: پیشنهاد علی علیه السلام جز شوخی چیزی نبوده است، زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله به پناه دادن شما توجه نکرد و پیمان یک طرفه سودی ندارد. سپس جلسه هایی تشکیل دادند که راه حل دیگری برای فرونشاندن خشم مسلمانان به دست آورند. «(1)»

جاسوسی به دام افتاد

پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله برای فتح مکه و گشودن محکم ترین دژهای بت پرستی، و برانداختن حکومت ظالمانه قریش- که بزرگ ترین سد در راه پیشرفت آئین توحید بود- بسیج عمومی اعلام کرد. او از خداوند خواست که جاسوسان قریش از حرکت مسلمانان آگاه نشوند. در آغاز ماه رمضان، از اطراف و اکناف، سپاهیان انبوهی در «مدینه» جمع شدند که تاریخ نگاران خصوصیات آن را چنین می نگارند:

مهاجران، هفتصد نفر با سیصد اسب و سه پرچم.

انصار، چهاهزار نفر با هفتصد اسب و پرچم های بیشتر.

[شماره صفحه واقعی : 430]

ص: 5421


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 780- 794؛« سیره ابن هشام»، ج 2/ 389- 397؛« بحارالانوار»، ج 21/ 102.

قبیله مزینه، هزار نفر باصد اسب وصد زره و سه پرچم.

قبیله اسلم، با چهارصد نفر با سی اسب و دو پرچم.

قبیله جهینه، هشتصد نفر با پنجاه اسب و چهار پرچم.

قبیله بنی کعب، پانصد نفر با سه پرچم.

و باقیمانده سپاه را افراد قبیله های غفار، اشجع و بنی سلیم تشکیل می دادند. «(1)» ابن هشام می گوید: کلیه سپاهیان اسلام به ده هزار نفر می رسیدند، آنگاه می افزاید:

از بنی سلیم هفتصد و برخی می گویند هزار نفر، از بنی غفار چهارصد نفر، از اسلم چهارصد نفر، از «مزینه» هزار و سیصد نفر و باقیمانده از مهاجر و انصار و هم پیمانان آنان و گروهی از قبایل تمیم و قیس و اسد بودند.

برای عملی ساختن این موضوع، تمام طرق و شوارعی که منتهی به مکه می گردید، تحت مراقبت مأموران حکومت اسلام قرار گرفت، و رفت و آمد، شدیداً تحت کنترل درآمد. هنوز سربازان اسلام حرکت نکرده بودند که جبرئیل به پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش داد یک نفر از ساده لوحان که درصفوف مسلمانان جای داشت، نامه ای به قریش نوشته و با زنی به نام «ساره» قرارداد کرده که با اخذ مبلغی نامه وی را به قریش برساند، و در آن نامه حمله قریب الوقوع مسلمانان را به مکه، فاش ساخته بود.

«ساره»، از زنان نوازنده مکه بود و گاهی در مجالس سوگواری قریش نوحه سرایی نیز می کرد. پس از جنگ بدر، کار او رونق خود را در مکه از دست داد، زیرا در جنگ بدر گروهی از شخصیت های قریش کشته شدند، و حزن و اندوه سراسر مکه را فراگرفت. از این نظر، مجالس نوازندگان و عیش و طرب برچیده شد؛ و برای اینکه خشم و کینه قریش محفوظ بماند، و احساسات مردم برای گرفتن خون کشتگان بدر از بین نرود، مجالس نوحه سرایی مطلقاً ممنوع

[شماره صفحه واقعی : 431]

ص: 5422


1- « مغازی واقدی»، ج 2/ 779- 800.

گردید.

از این رو، «ساره»، دو سال پس از بدر به مدینه آمد. وقتی رسول خداصلی الله علیه و آله از وی پرسید آیا اسلام آورده ای؟

گفت نه. فرمود: برای چه اینجا آمده ای؟ گفت: قریش اصل و نسب من می باشند و گروهی از آنان کشته و گروهی به مدینه مهاجرت نموده اند، و پس از جنگ «بدر» کار من رونق خود را از دست داد؛ و من رویِ احتیاج به اینجا آمده ام. پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله فوراً دستور داد: که پوشاک و خوراک لازم در اختیار او بگذارند.

با اینکه او مشمول مراحم پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله بود؛ ولی با گرفتن مبلغ ده دینار از «حاطب بن ابی بلتعه»، جاسوسی برضد اسلام را به عهده گرفت، و حاضر شد نامه وی را- ک حاکی از آمادگی مسلمانان برای فتح مکه بود- به قریش برساند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله سه سرباز رشید خود را خواست، و به آنها مأموریت داد که راه مکه را پیش گیرند و این زن را در هر کجا دیدند دستگیر نمایند و نامه را از وی بگیرند. پیامبرصلی الله علیه و آله این مأموریت را به علی علیه السلام و زبیر و مقداد داد. آنان در نقطه ای به نام «روضه خاخ» «(2)»، زن را دستگیر کرده و بارهای او را دقیقاً وارسی کردند، ولی چیزی نیافتند. از طرفی، زن جاسوس بردن نامه را از طرف «حاطب» شدیداً تکذیب می کرد.

علی علیه السلام فرمود: به خدا قسم پیامبرصلی الله علیه و آله هرگز خلاف نمی گوید، باید نامه را بدهی، و الّا به هر قیمتی باشد نامه را از تو می گیرم.

در این لحظه، «ساره» احساس کرد علی علیه السلام سربازی است که تا فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله را انجام ندهد، دست بر نمی دارد. از این لحاظ، به حضرت گفت که مقداری فاصله بگیرد. سپس نامه کوچکی را از لابلای تاب های گیسوان بلند خود بیرون

[شماره صفحه واقعی : 432]

ص: 5423


1- متن نامه چنین بود: من حاطب بن ابی بلتعه الی اهل مکه: ان رسول اللَّه یرید کم فخذوا حذرکم: نامه ای از حاطب فرزند« ابوبلتعه» به سوی مردم مکه: پیامبر خدا[ صلی الله علیه و آله] آماده حمله است سلاح خود را برگیرید و آماده دفاع باشید.
2- و به نقل« ابن هشام» در نقطه ای به نام« خلیقه».

آورد و به علی علیه السلام تسلیم نمود.

پیامبرصلی الله علیه و آله از اینکه یک مسلمان سابقه داری- که حتی در لحظات سخت اسلام به یاری اسلام شتافته- دست به چنین کار ناشایسته ای زده است، سخت ناراحت شد. فوراً «حاطب» را احضار نمود و درباره دادن چنین گزارشی از او توضیح خواست. وی به خدا و رسول وی سوگند یاد نمود، و گفت کوچک ترین تزلزلی به ایمان من راه نیافته است. ولی پیامبرصلی الله علیه و آله می داند که من در مدینه با حالت تجرد به سر می برم و فرزندان و خویشاوندان من در مکه تحت فشار و شکنجه قریش می باشند؛ منظور من از دادن گزارش، این بود که تا حدی از فشار و شکنجه خود نسبت به آن ها بکاهند.

از پوزش «حاطب» چنین استفاده می شود که سران قریش برای کسب اطلاع از اسرار مسلمانان، بستگان مسلمانان را در مکه تحت فشار می گذاردند، و رفع مزاحمت را منوط به این می کردند که اسرار مورد نظر آنها را به وسیله مسلمانان مدینه دریافت نموده، در اختیار آنها بگذارند با این که پوزش او موجه نبود، ولی پیامبرصلی الله علیه و آله روی مصالحی از آن جمله سوابق او در اسلام، عذر او را پذیرفت و او را آزاد ساخت. حتی عمر از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست نمود که گردن او را بزند. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: او در نبرد بدر شرکت داشت و روزی مورد لطف الهی بود، از این جهت من او را آزاد می سازم.

ولی برای این که این جریان بار دیگر تکرار نگردد، آیاتی چند در این باره نازل گردید: از آن جمله این آیه:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّهِ ...؛ «(1)»

«ای مردان باایمان! دشمنان من و دشمنان خود را دوست نگیرید و با آنان طرح دوستی و محبت نریزید ...»

[شماره صفحه واقعی : 433]

ص: 5424


1- سوره ممتحنه/ 1- و مجموع آیاتی که در این واقعه نازل گردید، 9 آیه ازاول سوره تا آیه نهم است« سیره ابن هشام»، ج 2/ 399؛« مجمع البیان»، ج 9/ 269- 270.
پیامبرصلی الله علیه و آله حرکت می کنند

برای رعایت اصل «غافلگیری»، تا لحظه فرمان حرکت، وقت حرکت و مسیر و مقصد برای کسی روشن نبود. روز دهم ماه رمضان سال هشتم هجرت، فرمان حرکتصادر گردید. البته فرمان آماده باش به کلیه مسلمانان مدینه و حوالی آن قبلًا داده شده بود.

روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله از «مدینه» خارج شد، مردی را به نام «ابورهم» غفاری نماینده خود در مدینه قرار داد، و در نزدیکی مدینه از سپاه خود سان دید. وقتی حضرتش، کمی از مدینه فاصله گرفت، در نقطه ای به نام «کدید» آبی خواست و روزه خود را افطار نمود، و به همه دستور داد که افطار کنند. گروه زیادی افطار کردند، ولی عده کمی تصور کردند که اگر روزه بگیرند و با دهن روزه جهاد نمایند، پاداش آنها افزون تر خواهد بود. از این نظر از شکستن روزه خودداری نمودند.

این افراد ساده لوح، تصور نکردند که پیامبری که دستور روزه در ماه رمضان را داده، همان پیامبرصلی الله علیه و آله نیز دستور افطار داده است. اگر او رهبر سعادت و راهنمای حق می باشد، در هر دو حالت و در هر دو فرمان، خواهان سعادت و نیک فرجامی مردم است و تبعیض در دستورهای او نیست. پیامبر از امتناع این دسته ناراحت شد و فرمود: آنان گروه گناهکار و سرکش می باشند. «(1)» یک چنین سبقت و پیش گیری بر پیامبرصلی الله علیه و آله، یک نوع انحراف از حق و حاکی از عدم ایمان کامل این عده به پیامبرصلی الله علیه و آله و شریعت او است.

از این نظر، قرآن چنین افرادی را ملامت کرده و می گوید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ...؛ «(2)» یعنی: «ای افراد باایمان! بر خدا و پیامبر او سبقت نگیرید.»

عباس بن عبدالمطلب، از مسلمانان مقیم مکه بود که به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله در مکه اقامت گزیده و پیامبرصلی الله علیه و آله را از تصمیمات قریش آگاه می ساخت. او پس از جنگ

[شماره صفحه واقعی : 434]

ص: 5425


1- « وسائل الشیعه»، ج 7/ 124؛« سیره حلبی»، ج 3/ 90.
2- سوره حجرات/ 1.

«خیبر»، تظاهر به اسلام می نمود، ولی روابط او با سران قریش محفوظ بود. او تصمیم گرفت که به عنوان یکی از آخرین خانواده های مسلمان، مکه را ترک گوید و در مدینه اقامت گزیند. در همان روزهایی که پیامبرصلی الله علیه و آله عازم مکه بود؛ او به سمت مدینه حرکت کرده و در نیمه راه، در سرزمین «جحفه» با پیامبرصلی الله علیه و آله ملاقات نمود. وجود عباس در فتح مکه بسیار سودمند و به نفع طرفین تمام گردید، و اگر او نبود شاید فتح مکه بدون مقاومت قریشصورت نمی گرفت.

از این نظر، هیچ بعید نیست که حرکت او به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله بوده، تا در این بین نقش اصلاح طلبانه خود را ایفا کند.

تاکتیک جالب ارتش اسلام

«مرّالظهران»، در چند کیلومتری مکه قرار دارد. پیامبرصلی الله علیه و آله، با کمال مهارت اردوی ده هزار نفری خود را تا کرانه های مکه رهبری نمود؛ در حالی که قریش و جاسوسان آنها و کسانی که به نفع آنها فعالیت می کردند، هرگز از حرکت سپاه آگاهی نداشتند. پیامبرصلی الله علیه و آله برای ایجاد رعب و هراس در دل مردم مکه، و برای این که اهالی بدون مقاومت سر تسلیم فرود آورند، و این دژ بزرگ و مرکز بزرگ و مقدس بدون خونریزی فتح گردد؛ دستور داد، که سربازان اسلام در نقاط مرتفع آتش افروزند. و برای ایجاد ترس بیشتر، دستور داد هر فردی به طور مستقل آتش افروخته، تا نواری از شعله های آتش؛ کلیه کوه ها و نقاط مرتفع را فراگیرد.

قریش و هم پیمانان آنان، در خواب غفلت فرو رفته بودند. از طرف دیگر، زبانه های آتش و شعله های آن- که کلیه نقاط مرتفع را بهصورت توده آتشی درآورده، و به بیوت و خانه های اهل مکه روشنایی بخشیده بود- رعب و وحشتی در دل آنها افکند، و توجه آن ها را به سوی نقاط مرتفع جلب نمود.

در این لحظه، سران قریش مانند «ابوسفیان بن حرب» و «حکیم بن حزام»، برای تحقیق از مکه بیرون آمده به جستجو پرداختند.

«عباس بن عبدالمطلب»، که از «جحفه» ملازم رکاب پیامبرصلی الله علیه و آله بود، با خود فکر کرد که اگر اردوی اسلام با مقاومت قریش روبرو شوند؛ گروه زیادی از

[شماره صفحه واقعی : 435]

ص: 5426

قریش کشته خواهد شد. پس چه بهتر، نقشی را ایفا کند که به نفع طرفین تمام گردد و قریش را وادار به تسلیم نماید.

او بر استر سفید پیامبرصلی الله علیه و آله سوار شد، و شبانه راه مکه را در پیش گرفت، تا محاصره مکه را به وسیله سپاه اسلام به سمع سران قریش برساند و آنها را از فزونی سپاه اسلام؛ و روح سلحشوری آنان، آگاه سازد، و به آنها بفهماند که چاره ای جز تسلیم نیست.

او از دور مذاکره «ابوسفیان» و «بدیل ورقاء» را شنید که به یکدیگر چنین می گفتند:

ابوسفیان: من تاکنون آتشی به این فزونی و سپاهی به این فراوانی ندیده ام.

بدیل بن ورقاء: آنان قبیله «خزاعه» هستند که برای نبرد آماده شده اند.

ابوسفیان: خزاعه کمتر از آنند که چنین آتشی روشن کنند، و چنین اردویی تشکیل دهند.

در این بین عباس سخنان آنان را قطع کرد و ابوسفیان راصدا زد و گفت: «ابوحنظله»! (ابوحنظله کنیه ابوسفیان بود). ابوسفیان فوراًصدای عباس را شناخت و گفت: «ابوالفضل» (کنیه عباس است) چه می گویی؟، عباس گفت: به خدا سوگند این شعله ها و آتش ها مربوط به سربازان محمد است. او با سپاه بس نیرومندی به سوی قریش آمده، و هرگز قریش تاب مقاومت آن را ندارند.

سخنان عباس، لرزه شدیدی بر اندام ابوسفیان افکند، و در حالی که بدنش می لرزید و دندان هایش به هم می خورد، رو به عباس کرد و گفت: پدر و مادرم فدای تو چاره چیست؟

گفت چاره این است که همراه من به ملاقات پیامبرصلی الله علیه و آله بیایی و از او امان بخواهی، وگرنه جان همه قریش در خطر است.

سپس او را بر ترک استر سوار کرد و به جانب اردوی اسلام روانه گردید. و آن دو نفر (بدیل بن ورقاء و حکیم بن حزام) که همراه ابوسفیان برای تفتیش حال آمده بودند؛ به سوی مکه بازگشتند.

چنان که دیدید، تلاشِ «عباس بن عبدالمطلب» به نفع اسلام تمام شد، و مغز

[شماره صفحه واقعی : 436]

ص: 5427

متفکر قریش یعنی ابوسفیان را آن چنان مرعوب قدرت و نیروهای اسلام نمود که در فکر او جز تسلیم چیزی خطور نکرد. بالاتر از همه، این که او را از بازگشت به مکه جلوگیری نمود و همراه خود در دل شب، به اردوگاه مسلمانان آورد، و از هر جهت محدود ساخت و نگذاشت به مکه برگردد؛ زیرا امکان داشت پس از مراجعت تحت تأثیر جناح افراطی قریش قرار گیرد، و برای مقاومت چند ساعته؛ دست و پای مذبوحانه ای بزند.

عباس ابوسفیان را از میان اردوگاه مسلمانان می برد

عموی پیامبرصلی الله علیه و آله بر استر مخصوص پیامبرصلی الله علیه و آله سوار بود، و ابوسفیان را همراه داشت. وی ابوسفیان را از میان توده های آتش انبوه سربازان پیاده و سواره عبور داد. مأموران، که عباس و استر مخصوص پیامبرصلی الله علیه و آله را می شناختند، از عبور وی ممانعت نکرده، راه را برای او باز می کردند.

در نیمه راه، چشم عمر به ابوسفیان- که بر ترک عباس سوار بود- افتاد، و خواست او را در همان جا به قتل برساند؛ ولی از آنجا که عموی پیامبرصلی الله علیه و آله به وی امان داده بود، از این فکر منصرف گردید. سرانجام، عباس و ابوسفیان در نزدیکی خیمه پیامبرصلی الله علیه و آله، از استر پیاده شدند. عموی پیامبرصلی الله علیه و آله با کسب اجازه وارد خیمه پیامبرصلی الله علیه و آله شد، و مناقشه شدیدی میان عباس و عمر در محضر پیامبرصلی الله علیه و آله درگرفت. عمر اصرار داشت که ابوسفیان دشمن خدا است و باید در همین لحظه کشته شود؛ ولی عباس می گفت که من او را امان داده ام و امان من باید محترم شمرده شود. پیامبرصلی الله علیه و آله با یک جمله به مناقشه آنان خاتمه داد، و به عباس دستور داد او را تاصبح در خیمه ای بازداشت نماید وصبح او را پیش پیامبرصلی الله علیه و آله بیاورد.

ابوسفیان در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله

عباس، در طلیعه آفتاب، وی را به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله آورد. اطراف پیامبرصلی الله علیه و آله را مهاجر و انصار احاطه کرده بودند. وقتی چشم پیامبرصلی الله علیه و آله به ابوسفیان افتاد گفت: آیا وقت آن نشده است که بدانی جز خدای یگانه خدایی نیست؟! ابوسفیان در پاسخ وی

[شماره صفحه واقعی : 437]

ص: 5428

گفت: پدر و مادرم فدای تو باد چقدر بردبار و کریم و با بستگان خود مهربانی؟ من اکنون فهمیدم که اگر خدایی جز او بود تاکنون به سود ما کاری انجام می داد. پیامبرصلی الله علیه و آله پس از اقرار وی به یگانگی خدا افزود، که آیا وقت آن نشده که بدانی من پیامبر خدا هستم؟! ابوسفیان جمله قبلی را تکرار کرده و گفت: چقدر تو بردبار و کریمی و با خویشاوندان مهربانی! من در رسالت شما فعلًا در فکر و اندیشه هستم. «عباس»، از تردید و شک ابوسفیان ناراحت شد و گفت: اگر اسلام نیاوری جانت در خطر است. هر چه زودتر به یگانگی خدا و رسالت محمدصلی الله علیه و آله گواهی بده. ابوسفیان اقرار و اعتراف به یگانگی و رسالت حضرت رسول نمود و در سلک مسلمانان درآمد.

اگر چه ابوسفیان، در محیط رعب و ترس ایمان آورد و این طرز ایمان هیچ گاه مورد نظر و هدف پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و آئین وی نبود؛ ولی مصالحی ایجاب می کرد، که به هر نحوی باشد ابوسفیان در سلک مسلمانان درآید، تا بزرگترین مانع از سر راه گرایش مردم مکه به اسلام برداشته شود. زیرا افرادی مانند ابوسفیان و ابوجهل و عکرمه وصفوان بن امیه و ... سالیان درازی بود که محیطی پر از رعب و وحشت به وجود آورده بودند و کسی جرأت نمی کرد درباره اسلام فکر کند، و یا تمایلات خود را ابراز نماید. اگر اسلام ظاهری ابوسفیان، برای او مفید نبود، برای پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله و افراد دیگری که تحت سیطره او قرار گرفته و رابطه خویشاوندی با او داشتند، بسیار مفید و سودمند بود.

با این حال، پیامبرصلی الله علیه و آله دستور آزادی ابوسفیان راصادر نکرد، زیرا از تحریکات وی تا قبل از فتح مکه، مطمئن نبود. از اینرو، به عباس دستور داد- که برای جهتی که بعداً خواهیم گفت- او را در تنگنای دره ای نگاه دارد. عباس رو به پیامبرصلی الله علیه و آله نموده، گفت: ابوسفیان که ریاست و عظمت را دوست دارد، اکنون که کارش به اینجا رسیده، برای او در این جریان مقامی مرحمت بفرما.

با اینکه ابوسفیان در طول بیست سال، بزرگترین ضربه ها را بر اسلام و مسلمانان وارد ساخته بود، با این وصف پیامبرصلی الله علیه و آله روی مصالحی، به ابوسفیان مقامی داد و جمله تاریخی خود را که حاکی از یک جهان، بزرگی روح است،

[شماره صفحه واقعی : 438]

ص: 5429

به اینصورت بیان کرد:

«ابوسفیان می تواند به مردم اطمینان دهد که هرکس به محیط مسجدالحرام پناهنده شود، و یا سلاح به زمین بگذارد و بی طرفی خود را اعلام کند، و یا درِ خانه اش را ببندد، و یا به خانه ابی سفیان پناه ببرد، (و بنا به نقلی: یا به خانه حکیم بن حزام برود)، از تعرض ارتش اسلام محفوظ خواهد ماند». «(1)»

مکه بدون خونریزی تسلیم می شود

اردوی باشکوه اسلام تا چند کیلومتری «مکه» پیشروی کرده بود. پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم داشت که شهر را بدون مقاومت و خونریزی فتح کند؛ و دشمن بدون قید و شرط تسلیم گردد.

از عواملی که به تحقق این هدف- علاوه بر مسأله «استتار» و «اصل غافلگیری» کمک شایانی نمود؛ این بود که عباس عموی پیامبرصلی الله علیه و آله به عنوان خیرخواهی برای قریش به سوی مکه رفت، و ابوسفیان را به اردوگاه اسلام آورد، و سران قریش بدون ابوسفیان نمی توانستند، تصمیم قاطعی بگیرند.

هنگامی که او در برابر عظمت بی سابقه پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، سرتسلیم فرود آورد و ابراز ایمان نمود، پیامبرصلی الله علیه و آله خواست از وجود او برای ارعاب مشرکان، حداکثر استفاده را بنماید. از این نظر، دستور داد عباس، ابوسفیان را در تنگنای دره بازداشت کند تا واحدهای ارتش نوبنیاد اسلام، با تجهیزات و ساز و برگ خود، در برابر او رژه روند، و او در روز روشن از قدرت نظامی اسلام آگاه گردد، و پس از بازگشت به مکه، مردم را از قدرت ارتش اسلام بترساند، و آنها را از فکر مقاومت بازدارد.

برخی از واحدهای ارتش اسلام به قرار زیر بود:

1- هنگ هزار نفری از تیره بنی سلیم به فرماندهی «خالد بن ولید»، که دارای دو پرچم بودند که یکی در دست «عباس مرداس» و دیگری در دست

[شماره صفحه واقعی : 439]

ص: 5430


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 400- 404؛« مجمع البیان»، ج 10/ 554- 556؛« مغازی واقدی»، ج 2/ 816- 818؛« سیره ابن ابی الحدید»، ج 17/ 268.

مقداد بود.

2- دو گردان پانصد نفری به فرماندهی «زبیرعوام»، که پرچم سیاهی در دست داشت، و بیشتر نفرات هر دو گردان را مهاجران تشکیل می دادند.

3- یک گردان سیصد نفری از تیره «بنی غفار»، که به فرماندهی «ابوذر غفاری»، که پرچم در دست وی بود.

4- یک گردان چهارصد نفری از تیره «بنی سلیم»، به فرماندهی «یزید بن الخصیب»، و پرچم در دست وی بود.

5- دو گردان پانصد نفری از «بنی کعب» به فرماندهی «بشر بن سفیان»، که پرچم را نیز در دست داشت.

6- هنگ هزار نفری از تیره «مزینه»، که دارای سه پرچم بودند و پرچم ها در دست «نعمان بن مقرن»، و «بلال بن الحارث» و «عبداللَّه عمرو» بود.

7- هنگ هشتصد نفری از تیره «جهینه»، با چهار پرچم که در دست «معبد بن خالد»، و «سوید بنصخره» و «رافع بن مکیث» و «عبداللَّه بدر» قرار داشت.

8- دو گروهان دویست نفری از تیره های بنوکنانه، و بنولیث و ضمره به فرماندهی «ابوواقد لیثی»، و پرچم نیز در دست او بود.

9- یک گردان سیصد نفری از تیره «بنی اشجع»، که دارای دو پرچم یکی در دست معقل بن سنان، و دیگری در دست نعیم بن مسعود بود «(1)».

وقتی این واحدها از برابر «ابوسفیان» عبور می کردند، فوراً وی از عباس، مشخصات واحدها را سؤال می کرد و او نیز پاسخ هایی می داد. چیزی که بر شکوه این ارتش منظم افزود، این بود که هر موقع فرماندهان واحدها در برابر عباس و ابوسفیان قرار می گرفتند، سه بار باصدای بلند تکبیر می گفتند، و سربازان واحدها نیز پس از تکبیر فرمانده، به عنوان بزرگ ترین شعار اسلامی، سه بارصدا به تکبیر بلند می کردند. این تکبیر، چنان در دل دره های مکه منعکس می گردید که

[شماره صفحه واقعی : 440]

ص: 5431


1- . تعداد واحد و شماره نفرات آن ها را مورخ بزرگ اسلام، واقدی، در مغازی ج 2/ 800- 801 و ص 819 به نحو دقیق ضبط کرده، و ابن ابی الحدید نیز، از وی درج 17/ 270- 271 نقل کرده است.

دوستان را شیفته نظام عظیم اسلام نموده و زهره دشمنان را می درید و آنها را غرق در رعب و ترس می نمود.

ابوسفیان با کمال بی صبری انتظار داشت واحدی را که پیامبرصلی الله علیه و آله در میان آن قرار دارد ببیند. هر واحدی از جلو او عبور می کرد، از عباس سؤال می نمود که آیا محمد در میان این واحد است؟ او در پاسخ می گفت: نه. تا آنکه نیروی عظیمی که شماره نفرات آن حدود پنج هزار نفر بود، و تنها در میان آنها دو هزار سرباز زره پوش وجود داشت، و پرچم های زیادی در فاصله های معینی در دست فرماندهان جزء قرار گرفته بود؛ توجه «ابوسفیان» و «عباس» را جلب کرد. نام این واحد «کتیبه خضراء» یعنی «لشکر سبز» بود، که تا دندان زیر سلاح بودند. سراسر بدن آنها را ساز و برگ و سلاح احاطه کرده، جز چشمان پرفروغ آنان، نقطه دیگری پیدا نبود، و اسبان تندروعربی و شتران سرخ موی در آن زیاد به چشم می خورد.

پیامبرصلی الله علیه و آله در وسط این واحد در حالی که بر شتر مخصوص خود سوار بود راه می رفت، و شخصیت های بزرگ مهاجر و انصار، گرداگرد او را گرفته، و پیامبرصلی الله علیه و آله با آنان سخن می گفت.

عظمت این واحد آن چنان «ابوسفیان» را مرعوب خود ساخته بود که بی اختیار رو به عباس کرد و گفت:

هیچ قدرتی نمی تواند در برابر این نیروها مقاومت کند، عباس! سلطنت و ریاست برادرزاده تو خیلی اوج گرفته است.

عباس برگشته با قیافه توبیخ آمیز گفت: سرچشمه قدرت برادرزاده من، نبوت و رسالتی است که از طرف خدا دارد و هرگز مربوط به قدرت های ظاهری و مادی نیست.

ابوسفیان رهسپار مکه می گردد

تا اینجا «عباس» نقش خود را خوب ایفا کرد، و ابوسفیان را مرعوب قدرت نظامی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله ساخت.

در این موقع، پیامبرصلی الله علیه و آله مصلحت دید که ابوسفیان را آزاد نماید، تا او به موقع قبل از ورود نیروها و واحدهای ارتش اسلام، به مکه

[شماره صفحه واقعی : 441]

ص: 5432

رفته؛ اهالی را از قدرت فوق العاده مسلمانان آگاه سازد، و راه نجات را به آنها نشان بدهد. زیرا تنها مرعوب ساختن مردم، بدون نشان دادن راه نجات، هدف پیامبرصلی الله علیه و آله را عملی نمی ساخت.

ابوسفیان وارد شهر گردید. مردم که شب گذشته در اضطراب و وحشت به سر برده بودند، و بدون هم فکری وی نمی توانستند تصمیمی بگیرند؛ دور او حلقه زدند. او با رنگ پریده و بدن لرزان، در حالی که به سوی مدینه اشاره می کرد، رو به مردم کرد و گفت:

واحدهایی از ارتش اسلام که هیچ کس را تاب مقاومت آنان نیست، شهر را محاصره کرده اند و چند لحظه دیگر وارد شهر می گردند. پیشوای آنان «محمد»، به من قول داده که هرکس به مسجد و محیط کعبه پناه ببرد، و یا اسلحه به زمین گذارد، درِ خانه خود را به عنوان بی طرفی ببندد، و یا وارد خانه من و یا خانه «حکیم حزام» گردد؛ جان و مال او محترم و از خطر مصون است.

پیامبرصلی الله علیه و آله به این نیز اکتفا نکرد. پس از ورود به مکه علاوه بر پناهگاه های سه گانه، پرچمی به دست «عبداللَّه خثعمی» داد و فرمود که فریاد کند: هرکس زیر پرچم او گرد آید در امان است. «(1)» «ابوسفیان» با این پیام، آنچنان روحیه مردم مکه را تضعیف نمود که اگر فکر مقاومت در دسته ای نیز وجود داشت به کلی از بین رفت و کلیه مقدماتی که از شب گذشته، با اقدامات عباسصورت گرفته بود، به ثمر رسید، و در نظر واقع بینان، فتح مکه آن هم بدون مقاومت قریش امری مسلم گردید. مردم وحشت زده هر کدام به نقطه ای پناه بردند، و گریز و فرار در شهر به راه افتاد، و دشمن شماره یک اسلام، بر اثر نقشه خردمندانه پیامبرصلی الله علیه و آله، بزرگ ترین خدمت را به ارتش اسلام نمود.

در این میان، زنِ ابوسفیان، «هند»، مردم را به مقاومت دعوت نمود، و سخنانی رکیک نثار همسرش می کرد.

کار از کار گذشته، و هرگونه داد و

[شماره صفحه واقعی : 442]

ص: 5433


1- .« امتاع الاسماع»، ج 1/ 379.

فریادی مشت بر سندان بود. گروهی از سران افراطی، مانند «صفوان امیه» و «عکرمه بن ابی جهل» و «سهیل بن عمرو» (قهرمان و نماینده مخصوص قریش درصلح حدیبیه)، سوگند یاد کردند که از ورود نیروهای اسلام به شهر جلوگیری کنند؛ و گروهی فریب آنان را خورده، با شمشیرهای برهنه راه را به روی نخستین واحد ارتش اسلام بستند.

نیروهای نظامی اسلام وارد شهر می شوند

پیش از آنکه نیروهای اسلام وارد شاهراه های مکه شوند، پیامبرصلی الله علیه و آله تمام فرماندهان را احضار کرد و فرمود:

تمام کوشش من این است که فتح مکه بدون خونریزیصورت گیرد. از این نظر، از کشتن افراد غیرمزاحم باید خودداری نمود، ولی باید ده نفر به نام های «عکرمه بن ابی جهل» و «هبّاربن الاسود» و «عبداللَّه بن سعد ابی سرح» و «مِقیس حُبابه لیثی» «(1)» و «حویرث بن نُقَیذ» و «عبداللَّه بن خطل» و «صفوان بن امیه» و «وحشی بن حرب» قاتل حمزه و «عبداللَّه بن الزبیری» و «حارث بن طلاطله» و چهار زن که هر کدام از این ده نفر مرتکب قتل و جنایت شده و یا آتش افروز جنگ های گذشته بودند؛ در هر کجا دستگیر شوند بلافاصله اعدام گردند. «(2)» این فرمان به وسیله فرماندهان به تمام سربازان اعلام گردید. با اینکه وضع روحی مردم مکه برای پیامبرصلی الله علیه و آله روشن بود، با این حال، هنگام ورود به شهر مکه احتیاط نظامی را از دست نداد و نقشه به قرار زیر بود:

همه واحدها در یک مسیر به «ذی طوی» (نقطه مرتفعی است که از آنجا خانه های مکه و بیت و مسجدالحرام پیدا است) در حالی که پیامبرصلی الله علیه و آله را یک هنگ پنج هزار نفری احاطه کرده بود، رسیدند. وقتی دیدگان پیامبرصلی الله علیه و آله به خانه های مکه افتاد، اشک شوق در چشمانش حلقه زد؛ و از پیروزی بزرگی که بدون مقاومت قریش مکه را در دست گرفت، به عنوان سپاسگزاری آنچنان خم شد

[شماره صفحه واقعی : 443]

ص: 5434


1- یا« صبابه»، چنان که تاریخ الخمیس در ج 2 ص 93 ضبط کرده است.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 409؛« تاریخ الخمیس»، ج 2/ 90- 94.

که محاسنش به جهازی که روی شتر نهاده بودند، رسید. و برای احتیاط سپاه خود را تقسیم نمود، قسمتی از سپاه را از بالای مکه و قسمت دیگر را از پایین، روانه ساخت. به این نیز اکتفا نکرده، از کلیه راه هایی که به شهر منتهی می شد، واحدهایی را به سوی شهر اعزام نمود.

تمام واحدها بدون نبرد و جنگ وارد شهر شدند و دروازه ها به روی آنها باز بود؛ جز در مسیر واحدی که خالد بن ولید فرماندهی آن را دراختیار داشت، دسته ای به تحریک عکرمه وصفوان، و سهیل به نبرد پرداختند و با پرتاب کردن تیر و شمشیر، به سوی آنان ابراز مقاومت کردند؛ ولی با دادن دوازده یا سیزده کشته محرکان متواری گردیدند، و دیگران پا به فرار گذاردند. «(1)» بار دیگر ابوسفیان در این حادثه، ناخودآگاه به نفع اسلام فعالیت کرد. هنوز رعب کاملًا سراسر بدن او را فراگرفته بود، و می دانست مقاومت جز ضرر سودی ندارد؛ از این رو، برای جلوگیری از خونریزی، فریاد کشید و گفت: ای ملت قریش! جان خود را در خطر نیفکنید، زیرا جنگ و نبرد در برابر ارتش منظم محمدصلی الله علیه و آله بی فایده است. بروید اسلحه را بر زمین بگذارید، و در خانه های خود بنشینید و درها را ببندید و یا به مسجد و محیط کعبه پناه ببرید، زیرا در اینصورت جان شما از خطر محفوظ خواهد ماند.

گفتار ابوسفیان در آنها اثر خاصی بخشید. از این نظر، گروهی به خانه ها و گروهی دیگر به محیط مسجد پناهنده شدند.

پیامبرصلی الله علیه و آله از نقطه ای به نام «اذاخر»، برق شمشیر سربازان واحد خالد را که در حالصعود و نزول بود، مشاهده کرد و از علت نبرد آگاه شده فرمود: «قضاء اللَّه خیر»: خواست خدا از همه چیز بهتر است.

مرکب رسول خداصلی الله علیه و آله با حشمت و شکوه هر چه تمام تر، از بالاترین نقطه مکه (اذاخر) وارد شهر گردید و در «حجون»، کنار قبر عم بزرگوار خود «ابوطالب» فرود آمد و خیمه مخصوصی برای حضرتش زده شد تا به استراحت بپردازد، و

[شماره صفحه واقعی : 444]

ص: 5435


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 408؛ و به نقل واقدی ج 2/ 825- 826، بیست و هشت کشته داشتند.

هر چه اصرار ورزیدند که به خانه کسی وارد شود نپذیرفت.

شکستن بت ها! شستشوی کعبه

شهر مکه که سالیان درازی پایگاه شرک و بت پرستی بود، در برابر نیروهای چشمگیر توحید، تسلیم گردید، و همه نقاط شهر در تصرف سربازان اسلام درآمد. پیامبرصلی الله علیه و آله لحظه ای چند، در خیمه ای که مخصوص آن حضرت بود و در نقطه ای به نام «حجون» زده بودند، استراحت نمود. سپس در حالی که سوار شتر بود، برای زیارت و طواف خانه خدا رهسپار مسجدالحرام گردید. لباس نظامی بر تن و کلاه خود بر سر داشت، و هاله ای از عظمت وسیله مهاجرین و انصار او را پوشیده بود.

زمام شتر وی در دست «محمد بن مَسلَمه» بود، و در مسیر آن حضرتصفوف منظمی از مسلمانان و مشرکان تشکیل یافته بودند. گروهی از خشم و ترس بهت زده بودند، دسته ای ابراز شادی می نمودند. پیامبرصلی الله علیه و آله روی مصالحی از شتر پیاده نشد، و با همان مرکب وارد مسجدالحرام گردید و در برابر «حجرالاسود» قرار گرفت، و به جای «استلام حجر» (مالیدن دست بر «حجرالاسود») با چوب مخصوصی که در دست داشت به «حجرالاسود» اشاره نمود و تکبیر گفت.

یاران حضرت که پروانه وار گرد شمع وجود رهبر خود می گردیدند، به پیروی از آن حضرت باصدای بلند تکبیر گفتند.صدای تکبیر آنان به گوش مشرکان مکه- که به خانه ها و ارتفاعات پناهنده شده بودند- رسید. شور و غلغله عجیبی در مسجد حکم فرما بود، و هلهله مردم مانع از آن بود که پیامبرصلی الله علیه و آله با روح و فکری آرام طواف کند.

پیامبرصلی الله علیه و آله برای اسکات مردم اشاره ای به سوی آنها نمود. چیزی نگذشت که سکوت تام در مسجد پدید آمد.

نفس ها در سینه ها حبس گردید. دیدگان از داخل و خارج مسجد، متوجه شخص آن حضرت شد. اوشروع به طواف نمود. در نخستین دور طواف، متوجه بت های بزرگی به نام «هُبَل» و «اساف» و «نائله» گردید، که بالای در کعبه نصب کرده بودند. و با نیزه ای که در دست داشت، ضربه محکمی بر آنها زد، و آنها را روی زمین افکند. و این آیه را خواند: وَ قُلْ

[شماره صفحه واقعی : 445]

ص: 5436

جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً «(1)»

؛ یعنی: حق باشکوه و پیروزمندانه جلوه کرد، و باطل محو و نابود گردید، حقّاً که باطل از نخست بی اساس بود. «هبل» در برابر دیدگان مشرکان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله شکسته گردید. این بت بزرگی که سالیان دراز بر افکار مردم شبه جزیره حکومت می کرد، در برابر دیدگان آنها سرنگون گردید. «زبیر» به عنوان مسخره رو به ابی سفیان کرد و گفت: «هبل» این بت بزرگ شکسته شد!!

«ابوسفیان»، با کمال ناراحتی به زبیر گفت: دست بردار، و ما را رها ساز. اگر از «هبل» کاری ساخته بود، سرانجامِ کار ما این نبود و فهمید که مقدرات آن ها به دست آن نبود.

طواف پیامبرصلی الله علیه و آله به پایان رسید، در گوشه مسجد لحظه ای نشست. «عثمان بن طلحه»، آن روز کلیددار کعبه بود و منصب کلیدداری در میان آنان نسل به نسل می گشت. پیامبرصلی الله علیه و آله بلال را مأمور کرد که به خانه عثمان برود، و کلید کعبه را گرفته، همراه خود بیاورد. بلال پیام پیامبرصلی الله علیه و آله را به کلیددار رسانید، ولی مادر او فرزندش را از دادن کلید به پیامبرصلی الله علیه و آله بازداشت و گفت: کلیدداری کعبه از افتخارات خانوادگی ما است، و این افتخار را نباید از دست بدهیم. عثمان دست مادر را گرفت؛ و به اطاق مخصوص خود برد و گفت:

اگر با کمال میل و اختیار خود ندهیم، یقین کن به زور و جبر از ما می گیرند. «(2)» کلیددار، قفل کعبه را باز کرد.

پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وارد خانه خدا گردید، و به دنبال او «اسامه بن زید» و بلال و خودِ کلیددار وارد شدند، و به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله درب کعبه را بستند. خالد بن ولید، در برابر کعبه ایستاد، مردم را از ازدحام به سوی درب باز می داشت.

دیوار داخلی کعبه مملو ازصور و اشباح پیامبران بود. به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله، دیوارهای کعبه را با آب زمزم شستشو دادند و تصاویر و عکس هائی را که بر دیوار کعبه قرار داشت، پاک کردند و از بین بردند.

[شماره صفحه واقعی : 446]

ص: 5437


1- اسراء/ 81.
2- « مغازی واقدی»، ج 2/ 833.
علی علیه السلام بر دوش پیامبرصلی الله علیه و آله

محدثان و تاریخ نگاران می گویند:

قسمتی از بت های منصوب بر داخل کعبه، و یا بیرون آن، وسیله علی علیه السلام سرنگون شد. پیامبرصلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: علی! بنشین تا من بر دوش تو قرار گیرم، و بت ها را سرنگون کنم. علی علیه السلام در حالی که کنار دیوار کعبه قرار گرفته بود، پیامبرصلی الله علیه و آله را بر دوش گرفت ولی احساس سنگینی و ضعف نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله از وضع علی علیه السلام آگاه شد، دستور داد که علی علیه السلام بر دوش او قرار گیرد. علی علیه السلام بر دوش پیامبرصلی الله علیه و آله قرار گرفت و بت بزرگ قریش را که از مس بود، بر زمین افکند. آنگاه به انداختن دیگر بت ها پرداخت. «(1)» شاعر سخنور «حلّه» و «ابن العرندس» که از شاعران قرن نهم اسلامی است؛ در قصیده خود پیرامون این فضیلت چنین می گوید:

وصعود غارب أحمد فضل له دون القرابه والصحابه أفضلا

صعود علی علیه السلام بر دوش احمد، فضیلتی است برای او. این فضیلت، غیر از خویشاوندی و هم نشینی است.

پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد درب کعبه را باز کردند، و در حالی که دست های خود را بر چهارچوبه های درب گذارده بود، و همه مردم قیافه نورانی و جذاب او را می دیدند؛ رو به مردم کرده چنین گفت:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِیصَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ»

؛ «سپاس خدایی را که به وعده خود عمل نمود و بنده خود را کمک کرد، و دشمنان را به تنهایی سرکوب ساخت.»

خدا در یکی از آیات قرآن به پیامبر خود وعده داده بود که تو را به زادگاه خود باز خواهم گردانید و چنین فرموده بود: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَی مَعَادٍ .... «(2)»

یعنی خدایی که ابلاغ قرآن را بر تو لازم کرده (و در راه آن از وطن خود

[شماره صفحه واقعی : 447]

ص: 5438


1- مدارک این فضیلت تاریخی، در کتاب« الغدیر»، ج 7/ 10- 13، وارد شده است.
2- سوره قصص/ 85.

اخراج شدی)، همان خدا تو را به زادگاهت بازخواهد گردانید.

پیامبر با گفتن این جمله: (خدا به وعده خود عمل کرد)، از تحقق آن وعده غیبی گزارش داد، و راستگویی خود را بار دیگر مبرهن ساخت.

سکوت تامی بر محوطه مسجد و بیرون آن، حکمفرما بود. نفس ها در سینه ها حبس، و افکار و تصورات مختلفی بر مغز و عقل مردم حکومت می کرد. مردم مکه در این لحظات به یاد آن همه ظلم و ستم و بیدادگری های خود افتاده، فکرهای مختلفی می کردند.

اکنون گروهی که چند بار با پیامبرصلی الله علیه و آله به نبرد خونین برخاسته، و جوانان و یاران او را به خاک و خون کشیده اند، و سرانجام هم تصمیم گرفته بودند که شبانه به خانه بی پناه او بریزند، او را ریزه ریزه کنند؛ در چنگال قدرت پیامبرصلی الله علیه و آله گرفتار شده، و پیامبرصلی الله علیه و آله می تواند از آنان همه نوع انتقام بگیرد.

این مردم با تذکر جرائم بزرگ خود، به یکدیگر می گفتند: لابد همه ما را از دم تیغ خواهد گذراند. یا گروهی را کشته، و گروهی را بازداشت خواهد نمود و زنان و اطفال ما را به اسارت خواهد کشید.

آنان گرفتار افکار مختلف شیطانی بودند که ناگهان پیامبرصلی الله علیه و آله با جمله های زیر سکوت آنها را شکست و چنین گفت: «ماذا تقولون؟! و ما ذا تظنّون؟!» یعنی: چه می گویید و درباره من چگونه فکر می کنید، مردم بهت زده و حیران و بیمناک، همگی باصدای لرزان و شکسته روی سوابق عواطف بزرگی که از پیامبرصلی الله علیه و آله داشتند گفتند ما جز خوبی و نیکی چیزی درباره تو نمی اندیشیم؛ تو را برادر بزرگوار خویش؛ و فرزند برادر بزرگوار خود می دانیم. پیامبرصلی الله علیه و آله که بالطبع رؤف و مهربان و باگذشت بود وقتی با جمله های عاطفی و تحریک آمیز آنان روبرو گردید؛ چنین گفت:

من نیز همان جمله ای را که برادرم یوسف به برادران ستمگر خود گفت؛ به شما می گویم: قالَ لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ «(1)»؛ یعنی: امروز بر شما ملامتی نیست، خدا گناهان شما را می آمرزد او ارحم الراحمین است. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 448]

ص: 5439


1- یوسف/ 92.
2- « مغازی واقدی»، ج 2/ 835؛ بحار، ج 21/ 107 و 132.

پیش از این بیانات چیزی که مردم مکه را تا حدی امیدوار کرده بود، عکس العمل شدید پیامبرصلی الله علیه و آله نسبت به یکی از افسران خود بود که هنگام ورود به شهر مکه به طرز زیر شعار می داد:

الیوم یوم الملحمه الیوم تستحلّ الحرمه

یعنی امروز روز نبرد است، امروز جان و مال شما حلال شمرده می شود، پیامبرصلی الله علیه و آله از این شعار فوق العاده ناراحت شد، و برای تنبیه وی، دستور داد که پرچم از دست وی گرفته شود، و از مقام فرماندهی معزول گردد، علی علیه السلام مأمور شد که پرچم را از وی بگیرد و بنا به نقلی فرزند آن افسر؛ به مقام فرماندهی منصوب گردید و پرچم از دست پدر گرفت. این افسر همان سعد بن عباده رئیس خزرج بود. این طرز ملاطفت آنهم در برابر دیدگان مردم مکه، تا حدی مردم شکست خورده را امیدوار به عفو عمومی می نمود. وانگهی به وسیله ابی سفیان به گروهی که به خانه خدا و یا منزل ابی سفیان پناهنده شوند یا درب خانه خود را به روی خود ببندند، تأمین داده بود.

پیامبرصلی الله علیه و آله عفو عمومی اعلام می کند

پیامبرصلی الله علیه و آله عفو عمومی را به شرح زیر آغاز کرد و گفت: شما مردم هموطنان بسیار نامناسبی بودید، رسالت مرا تکذیب کردید. و مرا از خانه ام بیرون ساختید، و در دورترین نقطه که من به آنجا پناهنده شده بودم با من به نبرد برخاستید، ولی من با این جرائم همه شماها را بخشیده؛ و بند بردگی را از پای شما باز می کنم و اعلام می نمایم که: اذهبوا فانتم الطلقاء بروید دنبال زندگی خود، همه شماها آزادید.

بلال اذان می گوید

وقت نماز ظهر فرارسید، مؤذن رسمی اسلام، بلال بالای بام کعبه قرار گرفت و باصدای رسا، ندای توحید و رسالت را در آن مجمع عمومی به سمع همه مردم رسانید، مشرکان لجوج هرکدام سخنی می گفتند یکی می گفت:

خوشا

[شماره صفحه واقعی : 449]

ص: 5440

به حال فلانی که مرد وصدای اذان را نشنید، در این میان ابوسفیان گفت: من در این باره چیزی نمی گویم، زیرا به قدری دستگاه خبرگزاری محمد نیرومند است که می ترسم همین ریگ های مسجد او را از گفتگوی ما باخبر سازند.

این پیر خیره سر که تا پایان عمر نور اسلام بر دل او نتابید اطلاع از غیب و اخذ حقایق از جهان وحی را، با مسأله جاسوسی و خبرگزاری جبابره جهان یکسان حساب کرده، و هردو را به هم مخلوط نموده است. اطلاع پیامبرصلی الله علیه و آله از مسائل غیبی مطلبی است که به وسیله فرشته به وی می رسد، و آگاهی سیاستمداران از اوضاع پنهانی مطلبی است دیگر، که با استخدام گروهی صورت می گیرد.

پیامبرصلی الله علیه و آله نماز ظهر را گزارد، سپس عثمان بن طلحه را خواست و کلید کعبه را به او پس داد، و فرمود: این مقام مربوط به شما است و در خانواده شما محفوظ خواهد ماند، و از پیامبر اسلام جز این، چیز دیگری انتظار نمی رفت. پیامبری که از خداوند دستور می گیرد که به مردم ابلاغ کند که:

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اْلأَماناتِ إِلی أَهْلِها ... «(1)»؛ «خداوند فرمان می دهد که امانات مردم را به خود آنها برگردانید» قطعاً باید در بازگردانیدن چنین امانت بزرگ پیشقدم باشد.

او هرگز در پرتو زور و قدرت نظامی، حقوق مردم را پایمال نمی کند، وصریحاً به مردم می گوید: کلیدداری از حقوق مسلمه ابن طلحه است، و دیگری را در آن حقی نیست.

و در ضمن تمام مناصب کعبه را الغا کرد، جز آنکه به حال مردم مفید و سودمند بود: مانند کلیدداری، پرده داری، یعنی پوشش کعبه با پرده، سقایت زائران خانه خدا.

زنان مکه با پیامبرصلی الله علیه و آله بیعت می کنند

پس از بیعت «عقبه» «(2)»، برای اولین بار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به طور رسمی از زنان برای

[شماره صفحه واقعی : 450]

ص: 5441


1- . نساء/ 85.
2- در بیعت« عقبه» که قبل از هجرت انجام گرفته بود در میان هفتاد و اندی که با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت نمودند سه نفر زن بودند.

انجام وظایف زیر بیعت گرفت:

1- به خدا شریک قرار ندهند.

2- خیانت نکنند.

3- گرد فحشا نگردند.

4- فرزندان خود را نکشند.

5- فرزندانی که مربوط به دیگران است، به شوهران خود نسبت ندهند.

6- در کارهای خیر و نیک با پیامبرصلی الله علیه و آله مخالفت ننمایند.

تشریفات بیعت چنین بود: پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد ظرفی پر از آب آوردند و مقداری عطر در آن ریخت سپس دست خود را در میان آن گذارد و آیه ای را که حاوی مواد «(1)» یاد شده بود، تلاوت نمود؛ آنگاه از جای خود برخاست و به زنان چنین فرمود: کسانی که حاضرند با شرائط فوق با من بیعت کنند؛ دست در میان ظرف کرده، و رسماً وفاداری خود را به مواد مزبور اعلام بدارند.

علت این بیعت آن بود که در میان مکیان، زنان آلوده و ناپاک زیادی وجود داشت و اگر از آنها میثاق و پیمانی گرفته نمی شد احتمال داشت به اعمال ننگین خود حتی در خفاء ادامه دهند.

بتخانه های مکه و حوالی آن ویران می شود

در اطراف مکه بتخانه های زیادی وجود داشت که مورد احترام قبایل اطراف بود، پیامبرصلی الله علیه و آله برای ریشه کن ساختن بت پرستی در سرزمین مکه، گردان هایی را به اطراف اعزام نمود تا بتخانه های اطراف را ویران کنند و در خود مکه نیز اعلام شد که هرکس بتی در خانه دارد، فوراً بشکند. «(2)» خالد بن ولید به فرماندهی گردانی برای دعوت قبیله «جذیمه بن عامر» به سوی اسلام، رهسپار سرزمین آنان گردید. و پیامبر دستور داد که خونی نریزد و از درِ جنگ وارد نشود، و عبدالرحمن بن عوف را معاون وی قرار داد.

[شماره صفحه واقعی : 451]

ص: 5442


1- ممتحنه، 12.
2- .« بحار»، ج 21/ 140.

در دوران جاهلیت، قبیله «بنی جذیمه» عموی خالد و پدر عبدالرحمان را هنگام بازگشت از «یمن»، کشته و اموال آنها را به غارت برده بودند و خالد کینه آن را در دل داشت. وقتی با جمعیت «بنی جذیمه» روبرو گردید، همه آنها را مسلح و آماده دفاع یافت. فرمانده گردان فریاد کشید که اسلحه را به زمین بگذارید، زیرا دوران بت پرستی سپری گردیده و ام القری سقوط نموده و همه مردم تسلیم سپاه اسلام شده اند سران قبیله نظر دادند که اسلحه را تحویل دهند و تسلیم ارتش اسلام شوند. یک نفر از آن میان با ذکاوت خاصی دریافت که فرمانده لشکر سوءقصد دارد و به سران قبیله چنین گفت: نتیجه تسلیم، اسارت و دنبال آن مرگ است.

سرانجام، نظر سران به مرحله اجرا گذارده شد و سلاح ها را به سربازان اسلام تحویل دادند. در این هنگام فرمانده گردان با کمال ناجوانمردی و برخلاف دستورصریح اسلام، فرمان داد که دست های مردان قبیله را از پشت ببندند و همه را بازداشت کنند. سپس سحرگاهان گروهی از آن ها به فرمان خالد اعدام شدند و دسته ای آزاد گردیدند.

خبر جنایت هول انگیز «خالد» به گوش پیامبرصلی الله علیه و آله رسید، سخت ناراحت شد. فوراً به علی علیه السلام مأموریت داد که به میان قبیله مزبور برود خسارت جنگ و خونبهای افراد را به طور دقیق بپردازد. و در این راه به قدری دقت به خرج داد که حتی قیمت ظرف چوبی ای را که سگان قبیله در آن آب می خوردند و در برخورد خالد شکسته شده بود، پرداخت.

سپس همه سران مصیبت زده را خواست و گفت: آیا تمام خسارت جنگ و خونبهای افراد بیگناه به طور دقیق پرداخت شد؟ همگی گفتند بلی، سپس علی علیه السلام به خاطر اینکه امکان دارد ضررهایی بر آنها وارد شده که آنان آگاهی نداشته باشند مبلغی به طور رایگان پرداخت و به مکه بازگشت و گزارش کار خود را به پیامبرصلی الله علیه و آله داد.

پیامبرصلی الله علیه و آله عمل وی را تحسین کرد و سپس برخاست و رو به قبله ایستاد و دست های خود را بالا برد و با حالت استغاثه گفت اللهم انّی ابرء الیک مماصنع خالد بن الولید، خدایا تو آگاهی که من از جنایت خالد بیزارم و من

[شماره صفحه واقعی : 452]

ص: 5443

هرگز به او دستور جنگ نداده بودم. «(1)» امیرمؤمنان در جبران خسارت، ضررهای معنوی و روحی را نیز در نظر گرفت و مبلغی به کسانی که از حملات خالد ترسیده بودند پرداخت و کاملًا دلجویی نمود. وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله از طرز عادلانه امیرمؤمنان آگاه شد فرمود: علی! من این کار شما را با شترانی زیاد و سرخ مو عوض نمی کنم «(2)». علی تو رضایت مرا به دست آوردی، خدا از تو راضی گردد. علی! تو راهنمای مسلمانان هستی، سعادتمند کسی است که تو را دوست بدارد و راه تو را پیش گیرد، بدبخت کسی است که با تو مخالفت کند و از طریق تو منحرف گردد «(3)». مَثَل تو نسبت به من مانند هارون است نسبت به موسی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست. «(4)»

جنایت دیگر خالد

این تنها جنایتی نیست که خالد در دوران زندگی به ظاهر اسلامی خود مرتکب می شود بلکه در دوران خلافت ابی بکر شدیدتر از آن را انجام داد و اجمال آن این است که برخی از قبایل پس از رحلت رسول خداصلی الله علیه و آله راه ارتداد پیش گرفتند و یا به تعبیرصحیح تر خلافت ابی بکر را به رسمیت نشناختند و از دادن زکات ابا ورزیدند، خلیفه وقت گروهی را به اطراف فرستاد تا مرتدان را سرکوب سازند.

خالد بن ولید به بهانه ارتداد به قبیله مالک بن نویره حمله برد و مالک و تمام افراد قبیله؛ برای دفاع آماده بودند و همگی می گفتند که ما مسلمانیم و نباید مورد هجوم سربازان اسلام قرار گیریم. خالد از طریق مکر و حیله همه آن ها را خلع سلاح کرد و رئیس قبیله (مالک بن نویره) را که مرد مسلمانی بود کشت و به همسر او نیز تجاوز نمود.

آیا با این پرونده سیاه شایسته است او را سیف اللَّه خوانیم و او را از افسران

[شماره صفحه واقعی : 453]

ص: 5444


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 430.
2- « خصال»، ج 2/ 125.
3- « مجالس ابن الشیخ»/ 318.
4- « امالی صدوق»/ 105.

ارشد اسلام بدانیم.؟! «(1)».

[شماره صفحه واقعی : 454]

ص: 5445


1- سرگذشت مالک بن نویره، در کتاب های تاریخ در حوادث نخستین سال حکومت ابی بکر، به صورت گسترده بیان شده است و ما فشرده آن را نقل کردیم. برای احاطه به تاریخ تحلیلی این حادثه، به کتاب« النص والاجتهاد»/ 61- 75 مراجعه نمایید.

36 جنگ حنین

اشاره

شیوه پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله این بود که وقتی نقطه ای را فتح می کرد تا لحظه ای که خود وی در آنجا تشریف داشت، شخصاً به کارهای سیاسی منطقه و امور مذهبی مردم رسیدگی می نمود، و هر موقع آنجا را ترک می گفت، افراد شایسته ای را برای مناصب گوناگونی تعیین می فرمود، زیرا مردم چنین مرز و بوم که با نظام کهنه و برچیده شده آشنا بودند، اطلاعاتی از نظام نوین که جایگزین آن شده بود، نداشتند. از طرفی آئین اسلام یک نظام اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و دینی است که قوانین آن از سرچشمه زلال وحی گرفته می شود، و آشنا ساختن مردم با این اصول، و اجرای آن در میان آنها، به افراد زبده و پخته و تعلیم دیده نیاز دارد که با درایت کامل، مردم را به اصول صحیح اسلام آشنا سازند، و سیاست اسلام را در میان مردم اجرا کنند.

وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله تصمیم گرفت مکه را به قصد سرزمین تیره های «هوازن» و «ثقیف» ترک

گوید، معاذبن جبل را به عنوان معلم دین برای تعلیم و ارشاد مردم، گمارد و حکومت و اداره امور شهر و امامت در مسجد را به «عُتّاب بن اسَید» که مرد باکفایتی بود، سپرد. و خود پیامبرصلی الله علیه و آله پس از پانزده روز اقامت در مکه، رهسپار سرزمین تیره هوازن گردید. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 455]

ص: 5446


1- .« طبقات کبری»، ج 2/ 137.
ارتش کم نظیر

پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله در آن روز 12 هزار سرباز مسلح زیر پرچم داشت. ده هزار نفر آنها از مدینه ملازم رکاب آن حضرت بودند، و در فتح مکه شرکت داشتند، و دو هزار نفر آن را جوانان قریش تشکیل می داد که اخیراً به اسلام پیوسته بودند و رهبری این دسته به عهده ابوسفیان بود.

چنین ارتشی در آن روز بسیار کم نظیر بود. و خود همین کثرت، عامل شکست ابتدایی آنها گردید؛ زیرا برخلاف گذشته به زیادی نفرات خود بالیده، و تاکتیک های نظامی را به دست فراموشی سپردند، وقتی چشم ابی بکر به فزونی افراد افتاد، گفت ما هرگز از کمی نفرات شکست نخواهیم خورد، زیرا نفرات ما چند برابر افراد دشمن است. «(1)» ولی او توجه نداشت که عامل پیروزی تنها داشتن نفرات زیاد نیست، بلکه این عامل در برابر سایر عوامل پیروزی کم اهمیت است. این حقیقت را خود قرآن بازگو فرموده می گوید: لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَهٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً .... «(2)»

خداوند در جاهای زیادی شما را کمک کرده و بالاخص در نبرد حنین؛ شما به زیادی نفرات خود مباهات کردید، ولی سودی نبخشید.

کسب اطلاعات

پس از فتح مکه جنب و جوشی در مناطق قبایل هوازن و ثقیف به چشم می خورد، و تماس های خصوصی میان دو تیره وجود داشت؛ و حلقه اتصال این دو گروه جوان سلحشوری به نام «مالک بن عوف نصری» بود.

نتیجه نشست و برخاست آنها این شد که پیش از آنکه سپاه اسلام به سراغ آنها بیاید، خود آنها به استقبال ارتش اسلام بروند؛ و پیش از حمله مسلمانان، با به کار بردن نیرنگ خاص نظامی، ضربت مهلکی بر آنها بزنند. آنان از میان خود جوان سی ساله

[شماره صفحه واقعی : 456]

ص: 5447


1- « طبقات کبری»، ج 2/ 150.
2- توبه: 25.

بی پروایی را برای فرماندهی انتخاب نمودند. در این نبرد همه تیره ها به صورت یک واحد ضربتی درآمدند.

به دستور فرمانده کل، همه شرکت کنندگان، زنان و احشام خود را پشت سر قرار دادند. وقتی از وی نکته این کار سوال شد، گفت: در این موقع این افراد برای خاطر حفظ زنان و اموال خود، با ثبات و پایداری کامل نبرد خواهند کرد، و هرگز فرار و عقب نشینی را به مغز خود راه نخواهند داد. «(1)» «درید بنصمه»، که پیرمردی تجربه دیده و جنگ آزموده ای بود، وقتی گریه کودکان و فریاد زنان را شنید؛ با «مالک» به مشاجره پرداخت و این کار را از نظر اصول نظامی مطرود دانست، و گفت نتیجه این کار این است که اگر مغلوب شدید، همه زنان و اموال خود را به رایگان به ارتش اسلام تسلیم نمایید؛ ولی «مالک» به سخن این پیرمرد آزموده گوش نداد، و گفت تو پیر شده ای و خرد و معلومات نظامی خود را از دست داده ای. آینده اثبات کرد که حق با این پیرمرد بوده، و شرکت زنان و کودکان درصحنه نبرد جز ابتلا و دست وپاگیری، سودی نداشت.

پیامبرصلی الله علیه و آله، «عبداللَّه اسلمی» را برای کسب اطلاعات از تجهیزات و منویات و خط سیر دشمن، بهصورت یک فرد ناشناس به سوی آنها گسیل داشت. او در میان لشکر دشمن به گردش پرداخت و به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله بازگشت، و اطلاعاتی در اختیار پیامبرصلی الله علیه و آله نهاد. مالک نیز سه نفر جاسوس به سوی مسلمانان روانه ساخت، تا اطلاعاتی به دست آورند. هر سه نفر، با دلی پر از رعب و هراس به سوی «مالک» بازگشتند.

فرمانده قوای دشمن تصمیم گرفت، کمیِ افراد و ضعف روحیه سربازان خود را از طریقِ اعمال نیرنگ نظامی و به کار بستن اصل «غافلگیری» جبران نماید، و با یک حمله ناگهانی ارتش اسلام را دچار هرج و مرج سازد، تا نظم واحدها به هم خورد، و تدبیر فرماندهی متزلزل گردد.

[شماره صفحه واقعی : 457]

ص: 5448


1- « مغازی واقدی»، ج 3/ 897.

او برای این منظور، در انتهای دره ای که گذرگاهی به سوی منطقه «حنین» بود؛ فرود آمد، و دستور داد که تمام سربازان در پشت سنگ ها وصخره ها و شکاف کوه ها و در نقاط مرتفع این دره، مخفی شوند. وقتی ارتش اسلام وارد این دره عمیق و طولانی شدند؛ همگی از مخفی گاه خود بیرون آیند، و واحدهای اسلام را زیر رگبار تیر و سنگ قرار دهند و سپس گروه خاصی به ترتیب از کوه فرود آیند، و مسلمانان را در پناه تیراندازان خود از دم تیغ بگذرانند.

تجیهزات مسلمانان

پیامبرصلی الله علیه و آله از قدرت و لجوجی دشمن آگاه بود. پیش از آنکه از «مکه» حرکت کند،صفوان بن امیه را خواست و 100 زره از وی به عنوان عاریه مضمونه گرفت، و شخصاً دو زره بر تن کرده و کلاه خودی بر سر نهاد، و بر استر سفیدی- که بهصورت پیشکش به وی داده بودند- سوار شد و در پشت سر ارتش اسلام حرکت کرد.

ارتش اسلام شب را در دهانه دره به استراحت پرداخت. هنوز هوا کاملًا روشن نشده بود که تیره «بنی سلیم» به فرماندهی خالد بن ولید وارد گذرگاه «حنین» شد. قسمت اعظم ارتش اسلام در داخل دره بود، که ناگهان،صدای پرتاب تیرها و فریاد مردان جنگجو- که در پشت سنگ ها کمین کرده بودند- هراس و وحشت عجیبی در دل مسلمانان پدید آورد و تیر به سان رگبار بر سر وصورت آنها بارید و گروهی در پناه همین تیراندازان به سربازان اسلام حمله بردند.

حمله غافلگیرانه دشمن، مسلمانان را سراسیمه و وحشت زده کرد. آنان، بی اختیار پا به فرار گذارده و خود بیش از دشمن به بی نظمی و به هم زدنصفوف کمک کردند. منافقانِ سپاه اسلام، از این پیش آمد سخت خوشحال شدند. حتی «ابوسفیان» گفت: مسلمانان تا لب دریا خواهند دوید. یکی دیگر از منافقان گفت سحر باطل شد. سومی تصمیم گرفت کار اسلام را یکسره کند، و پیامبرصلی الله علیه و آله را در آن گیر و دار بکشد، و چراغ توحید و مشعل فروزان رسالت را خاموش سازد.

[شماره صفحه واقعی : 458]

ص: 5449

پایداری پیامبرصلی الله علیه و آله و گروه فداکار

فرار و گریز مسلمانان، که علت عمده آن، وحشت و هرج و مرج بود، پیامبرصلی الله علیه و آله را سخت متأثر کرد. او، احساس کرد که اگر لحظه ای تأخیر کند، محور تاریخ دگرگون شده و اجتماع بشر، مسیر خود را عوض می کند و سپاه شرک، سپاه توحید را درهم می کوبد. از این لحاظ، روی مرکب خود باصدای بلند گفت: «یَا أَنْصَارَ اللَّهِ وَ أَنْصَارَ رَسُولِهِ، أنا عَبْدُ اللَّه وَ رَسُولُه»؛ «ای یاران خدا و یاران پیامبر! من بنده خدا و پیامبر وی هستم.» این جمله را گفت و سپس استر خود را به سوی میدان نبرد- که سربازان مالک آنجا را جولانگاه خود قرار داده و گروهی را کشته و می کشتند- حرکت داد. سپاهیانِ فداکاری، همچون امیرمؤمنان و عباس و فضل بن عباس و اسامه و ابوسفیان بن الحارث، که از آغاز نبرد لحظه ای از پیامبرصلی الله علیه و آله غفلت نورزیده و نگهبان جان او بودند؛ همراه او حرکت کردند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله به عموی خود عباس کهصدای بلند و رسایی داشت دستور داد، که مسلمانان را بهصورت زیرصدا بزند: ای گروه انصار که پیامبرصلی الله علیه و آله را یاری کردید؟ و ای کسانی که در زیر درخت رضوان با پیامبرصلی الله علیه و آله بیعت کردید! کجا می روید؟ پیامبرصلی الله علیه و آله اینجااست! ندای عباس که به گوش آنها رسید، حمیّت و غیرت دینی آنها را تحریک کرد. فوراً همگی گفتند: لبیک! لبیک! و دلیرانه به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله بازگشتند.

ندای پیاپی عباس- که سلامت پیامبرصلی الله علیه و آله را نوید می داد- موجب شد که دسته های فراری با ندامت و پشیمانی عجیبی به سوی پیامبرصلی الله علیه و آله بازگردند؛ وصفوف خود را در برابر دشمن منظم و فشرده تر سازند. مسلمانان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله و برای پاک کردن لکه ننگین فرار به حمله عمومی دست زده و در اندک زمانی دشمن را به عقب نشینی و فرار مجبور ساختند. پیامبرصلی الله علیه و آله، برای تشجیع مسلمانان می فرمود: من پیامبر خدا هستم و هرگز دروغ نمی گویم؛ و خدا وعده پیروزی به من داده است. این تدبیر نظامی باعث شد که جوانان هوازن و ثقیف و مردان جنگجوی آنان، زنان و احشام خود را ترک گفته و با دادن تعدادی کشته به منطقه

[شماره صفحه واقعی : 459]

ص: 5450


1- واقدی، در مغازی گوشه ای از جانبازی های امیرمؤمنان علیه السلام را در ج 3 ص 602 آورده است.

«اوطاس» و «نخله» و دژهای «طائف» فرار نمایند.

غنائم جنگ: آمار تلفات مسلمانان در این نبرد، به هشت نفر «(1)» رسید، در مقابل دشمن با دادن شش هزار اسیر، و بیست و چهار هزار شتر و چهل هزار گوسفند و چهارهزار «وقیه» «(2)» نقره، پا به فرار گذاردند. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد همه اسیران و غنائم را به «جَعِرّانه» ببرند، و افرادی را برای حفاظت آنها گمارد و اسیران را در خانه های مخصوص جای دادند و دستور داد که همه غنائم بدون دست خوردگی، در آنجا بمانند، تا وی به تعقیب دشمن- که به مناطق «اوطاس» و «نخله» و «طائف» گریخته بود- بپردازد.

[شماره صفحه واقعی : 460]

ص: 5451


1- ابن هشام در سیره خود، تعداد تلفات را چهار نفر می نویسد، ولی چنین نبرد گسترده ای باید تلفات بیشتری داشته باشد.
2- رطل 2564 گرم و« وقیه» یک دوازدهم رطل است، بنابراین وقیه، تقریباً 213 گرم است. و چهارهزار« وقیه» مساوی 852 کیلوگرم می باشد.

حوادث سال هشتم هجرت

37 غزوه طائف

اشاره

طائف یکی از شهرهای ییلاقی و حاصل خیز حجاز است و در جنوب شرقی «مکه» به فاصله 12 فرسنگی آن، قرار گرفته است. و ارتفاع آن از سطح دریا هزار متر می باشد. شهرستان طائف، بر اثر داشتن هوای لطیف و باغ ها و نخلستان های فراوان، مرکز گروه خوشگذران حجاز بوده و هست. قبیله «ثقیف» که یکی از قبایل نیرومند و پرجمعیت عرب به شمار می رفت، در این شهر زندگی می کردند. اعراب «ثقیف»، از جمله کسانی بودند که در نبرد «حنین»، برضد اسلام شرکت کرده و پس ازشکست فاحش به شهر خود- که دارای دژ محکم و مرتفعی بود- پناهنده شده بودند.

پیامبرصلی الله علیه و آله، برای تکمیل پیروزی دستور داد که فراریان نبرد «حنین» تعقیب شوند. از اینرو، به ابوعامر اشعری و ابوموسی اشعری با گروهی از سربازان اسلام، مأموریت داد که قسمتی از آنها را که به (اوطاس) پناهنده شده بودند، تعقیب نمایند. فرمانده نخست، جان خود را در این نبرد از دست داد و دومی با پیروزی کامل دشمن را پراکنده ساخت. «(1)» و خود پیامبرصلی الله علیه و آله نیز با باقی مانده سپاه اسلام رهسپار طائف گردید «(2)» و در مسیر خود به طائف، دژ «مالک»، آتش افروز جنگ «حنین» را با خاک یکسان نمود. البته تخریب دژ مالک، جنبه انتقامی

[شماره صفحه واقعی : 461]

ص: 5452


1- « مغازی واقدی»، ج 3/ 915- 916.
2- « بحارالانوار»، ج 21/ 162.

نداشت، بلکه منظور این بود که در پشت سر خود، نقطه اتکا و پناهگاهی برای دشمن باقی نگذارد.

ستون های سپاه اسلام یکی پس از دیگری حرکت نمودند، و اطراف شهر را اردوگاه خود قرار دادند. دژ طائف بسیار مرتفع بود، و دیوار محکمی داشت و برج های مراقبت آن کاملًا بر خارج قلعه مسلط بود. محاصره دژ از طرف ارتش اسلام آغاز گردید، ولی هنوز حلقه محاصره تکمیل نشده بود که دشمن با تیراندازی از پیشروی سربازان اسلام جلوگیری کرده، و گروهی را در همان لحظه نخست از پای درآوردند. «(1)» پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله دستور داد که سپاه عقب نشینی کند، و اردوگاه خود را در نقطه ای که از تیررس دشمن دورتر بود قرار دهد. «(2)» سلمان فارسی، که مسلمانان از تدابیر نظامی وی در جنگ «خندق» نتیجه گرفته بودند؛ به پیامبرصلی الله علیه و آله پیشنهاد کرد که با نصب منجنیق دژ دشمن را سنگباران کند. منجنیق در نبردهای آن روز، کار توپخانه امروز را انجام می داد. افسران اسلامی با راهنمایی سلمان منجنیق را نصب کرده و نزدیک به بیست روز، برج ها و داخل دژ را سنگباران کردند؛ «(3)» ولی دشمن در برابر این عملیات حاد جنگی ساکت ننشسته، به تیراندازی خود ادامه داد و از این راه آسیب هایی به سپاهیان اسلام رسانید.

اکنون باید دید که در آن گیر و دار، مسلمانان چگونه بر منجنیق دست یافتند. برخی می گویند که خود سلمان با دست توانای خود منجنیق را ساخت و راه بهره برداری از آن را به سربازان اسلام آموخت. برخی معتقدند که مسلمانان در فتح خیبر، به این آلت جنگی دست یافتند و آن را همراه خود به طائف آورده بودند. «(4)» بعید نیست که سلمان همان منجنیق را دستکاری کرده، و راه نصب و کیفیت استفاده از آن را به مسلمانان آموخته باشد. از مضمون تاریخ به دست

[شماره صفحه واقعی : 462]

ص: 5453


1- « سیره حلبی»، ج 3/ 132.
2- .« طبقات»، ج 2/ 158.
3- .« سیره ابن هشام»، ج 4/ 126، وی می گوید: نخستین کسی که از« منجنیق» استفاده کرد، خود پیامبر صلی الله علیه و آله بود.
4- .« سیره حلبی»، ج 3/ 134.

می آید که منجنیق منحصر به همان منجنیق به دست آمده از «خیبر» نبوده است؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله مقارن با نبرد حنین و طائف، طفیل بن عمرو دوسی را برای کوبیدن بتخانه های قبیله «دوس»، اعزام نمود. و او فاتحانه با چهارصد سرباز که همگی از جوانان قبیله خود او بود و یک منجنیق و یک ارابه جنگی، در طائف به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و در این نبرد از این وسایل جنگی که مجاهدِ «دوسی»، از دشمن به غنیمت گرفته بود، نیز استفاده شد. «(1)»

شکافتن دیوار دژ به وسیله ارابه های جنگی

برای تسلیم شدن دشمن، حملات همه جانبه لازم بود. همزمان با نصب منجنیق و پرتاب سنگ، قرار شد که برای شکافتن دیوار دژ، از «ارابه های جنگی» استفاده کنند، و با ایجاد شکاف در دیوار دژ، ورود سپاه اسلام به داخل آن عملی گردد. ولی شکافتن دیوار با مشکل بزرگی روبرو بود؛ زیرا تیر از برج ها و سایر نقاط دژ، مانند رگبار بر سر واحدهای سپاه اسلام می ریخت؛ و کسی را یارای نزدیک شدن به دیوار نبود. بهترین وسیله برای این کار، «ارابه جنگی» بود که در آن زمان بهصورت ناقص در ارتش های منظم جهان وجود داشت. «ارابه جنگی» از چوب ساخته می شد و روی آن را با پوست کلفتی می پوشانیدند و سربازان قوی داخل آن قرار گرفته، آن را به سوی دژ رانده و در پناه آن دیوار دژ را سوراخ می نمودند. سربازان اسلام با کمال رشادت از این وسیله جنگی استفاده کرده، مشغول شکافتن دیوار شدند. ولی دشمن با ریختن پاره آهن های گداخته و مفتول های آتشین، پوشش ارابه را سوزانیده سقف آن را منهدم ساخته؛ و به سرنشینان آن آسیب وارد نمودند. این شیوه نظامی، با تدابیر دشمن به نتیجه نرسید و پیروزی حاصل نگردید و مسلمانان با دادن چند زخمی و کشته از به کار بردن آن منصرف شدند. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 463]

ص: 5454


1- .« طبقات»، ج 2/ 157.
2- « مغازی واقدی»، ج 3/ 928.
ارتش اسلام به مدینه باز می گردد

پیامبرصلی الله علیه و آله در این نبرد تمام شیوه های نظامی از مادی و معنوی را به کار برد، ولی تجربه اثبات کرد که گشودن دژ به فعالیت وصبر بیشتری نیاز داشت. درصورتی که شرایط فصلی و امکانات ارتش اسلام، توقف بیش از اندازه را در منطقه طائف اجازه نمی داد؛ زیرا:

اولًا: در طی این مدت محاصره، 13 نفر از مسلمانان کشته شده بود که هفت نفر از آنها از قریش، و چهار نفر از انصار و یک نفر از قبیله دیگر بود. گروهی نیز در وادی حنین، بر اثر حمله مکارانه دشمن و گسیختن نظم سپاه از بین رفته بودند، که متأسفانه نام و شماره آنان در سیره ها ضبط نشده است. از این نظر، یک نوع خستگی در روحیه سپاه اسلام مشاهده می شد.

ثانیاً: ماه شوال سپری می شد، و ماه ذی القعده فرا می رسید، که جنگ و نبرد در آن از نظر ملت عرب حرام بود. اسلام هم بعدها این سنتصالح را تحکیم نمود. «(1)» از اینرو، برای حفظ این سنت لازم بود که هر چه زودتر محاصره برچیده شود، تا عرب ثقیف، پیامبر را به مخالف با سنتصالح متهم نسازند.

از این گذشته، مراسم حج نزدیک بود و نظارت بر مراسم حج در آن سال برعهده مسلمانان بود؛ زیرا پیش از آن، تمام مراسم حج زیر نظر مشرکان مکه اداره می شد.

موسم حج که پدیدآورنده یک اجتماع باشکوه و انبوهی از مردم عربستان می باشد، بهترین فصل برای تبلیغ اسلام و بیان حقیقت آئین توحید به شمار می رفت. پیامبرصلی الله علیه و آله باید از این فرصت که برای نخستین بار به دست او افتاده، حداکثر استفاده را بکند و فکر خود را متوجه مسائل دیگری سازد که به مراتب بالاتر از فتح یک دژ دورافتاده است. با در نظر گرفتن این شرائط، پیامبرصلی الله علیه و آله

[شماره صفحه واقعی : 464]

ص: 5455


1- شاهد این گفتار این است که پیامبر صلی الله علیه و آله در پنجم ما شوال، مکه را ترک گفته و مدت محاصره حدود بیست روز بود، و باقیمانده ماه که پنج روز است در راه پیمایی و نبرد حنین صرف شده است. و اینکه گفته شد که مدت محاصره 20 روز بوده، مطابق روایتی است که ابن هشام نقل کرده، ولی ابن سعد، در طبقات ج 2 ص 158، مدت محاصره را چهل روز ضبط کرده است.

محاصره طائف را ترک گفت، و همراه سپاهیان خود به «جَعِرّانه»، که محل حفاظت غنائم جنگی و اسیران بود، حرکت کرد.

حوادث پس از جنگ

جنگ حنین و طائف به پایان رسید، و پیامبرصلی الله علیه و آله بدون اخذ نتیجه قطعی برای تقسیم غنائم- که در جنگ طائف به دست آمده بود- به «جَعرّانه» بازگشت، غنیمتی که مسلمانان در نبرد «حنین» به دست آورده بودند، چشم گیرترین و بزرگترین غنیمتی بود که در طول غزوه های اسلامی نصیب ارتش اسلام گردیده بود. زیرا روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله وارد «جعرّانه» شد، در مرکز غنائم شش هزار اسیر، 24 هزار شتر و بیش از 40 هزار گوسفند، 852 کیلوگرم نقره وجود داشت «(1)» و آن روز قسمتی از هزینه ارتش اسلام از همین طریق می توانست تأمین گردد.

در اواخر سال هشتم هجرت، پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله بزرگترین دختر خود، زینب را از دست داد. وی پیش از بعثت با پسرخاله خود، «ابوالعاص» ازدواج کرده بود، و پس از بعثت بلافاصله به رسالت پدر خود ایمان آورد. ولی شوهر او بر آئین شرک باقی ماند و در نبرد بدر برضد اسلام شرکت کرد و اسیر شد. پیامبرصلی الله علیه و آله او را آزاد ساخت، ولی شرط کرد که دختر او را به مدینه روانه کند. او نیز به پیمان خود عمل نمود و دختر پیامبرصلی الله علیه و آله را روانه مدینه ساخت.

اما سران قریش کسی را مأمور نمودند که او را از نیمه راه برگرداند. مأمور در اثنای راه، خود را به کجاوه زینب رسانید، ونیزه خود را بر کجاوه او فرو برد. دختر بی پناه پیامبرصلی الله علیه و آله، از کثرت وحشت، حمل خود را در نیمه راه ساقط کرد، ولی از اراده خود دائر بر رفتن به مدینه برنگشت و با بدنی رنجور و بیمار وارد مدینه شد، و باقیمانده عمر را در مدینه با رنج و بیماری گذراند و در اواخر سال هشتم هجرت بدرود زندگی گفت.

ولی این غم، با شادی دیگری توأم گردید. زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله در اواخر همان سال

[شماره صفحه واقعی : 465]

ص: 5456


1- « طبقات ابن سعد»، ج 2/ 152.

از «ماریه» (کنیزی که فرمانروای مصر، مقوقس برای پیامبرصلی الله علیه و آله هدیه فرستاده بود) دارای فرزندی شد و نام او را «ابراهیم» نهاد. وقتی قابله (سلمی)، به پیامبرصلی الله علیه و آله بشارت داد که خداوند به وی فرزندی عطا کرده است، هدیه گرانبهایی به او داد. و روز هفتم گوسفندی را عقیقه کرد و موی سر نوزاد را کوتاه ساخت و به وزن آن، نقره در راه خدا انفاق کرد. «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 466]

ص: 5457


1- تاریخ الخمیس»، ج 2/ 131.

حوادث سال نهم هجرت

38 علی علیه السلام در سرزمین قبیله «طی»

اسلام عدی بن حاتم

سال هشتم هجرت، با همه شیرینی ها و تلخی های خود سپری گردید. در این سال، بزرگ ترین پایگاه شرک به دست مسلمانان افتاد، و رهبر عالیقدر اسلام با پیروزی کامل به مدینه بازگشت؛ و سایه قدرت نظامی اسلام بر بیشتر نقاط عربستان کشیده شد. قبایل سرکش عرب، که تا آن روز چنین پیروزی را برای آئین توحید فکر نمی کردند، کم کم به فکر افتادند که به مسلمانان نزدیک شوند، و آئین آنها را بپذیرند. از این نظر، نمایندگان قبایل مختلف عرب، و گاهی گروهی از آنان به سرپرستی سران خود، به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب می شدند و اسلام و ایمان خود را ابراز می داشتند. در سال نهم، نمایندگان قبیله ها به قدری به مدینه رفت و آمد نمودند که نام آن سال را «عام الوفود» «(1)» نهادند.

وقتی گروهی از قبیله «طی»، به ریاست «زیدالخیل» حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسیدند، و رئیس قبیله شروع به سخن کرد؛ پیامبرصلی الله علیه و آله از متانت و خردمندی «زید» در شگفت ماند و فرمود: من با شخصیت های معروفی از عرب ملاقات کرده ام، ولی آنان را کمتر از آنچه شنیده بودم، دریافتم. اما «زید» را بیش از آنچه شنیده بودم، یافتم، چه بهتر او را به جای زیدالخیل، به «زیدالخیر» بخوانید. «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 467]

ص: 5458


1- وفود جمع« وفد» به معنی هیئت یعنی سال ورود هیئت ها.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 577.

بررسی سرگذشت این هیئت های نمایندگی «(1)» و دقت در مذاکرات آنان با رسول گرامیصلی الله علیه و آله به روشنی می رساند که اسلام از طریق تبلیغ و دعوت های منطقی، در شبه جزیره نفوذ کرد. البته طاغوت های زمان، یعنی ابوسفیان ها و ابوجهل ها مانع از نفوذ اسلام بودند. جنگ های پیامبرصلی الله علیه و آله، گذشته از این که بیشتر برای خنثی کردن توطئه ها بود، برای سرکوبی این گونه طاغوت ها نیز بود. طاغوت هایی که بر سر راه اسلام قد علم کرده و مانع از ورود سپاه تبلیغ به سرزمین حجاز و نجد و غیره بودند. هیچ آئین و برنامه اصلاحی، بدون شکستن طاغوت ها و برچیدن خارهای روییده بر سرِ راه آن امکان پذیر نیست. از این جهت است که می بینیم، نه تنها پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، بلکه عموم پیامبران الهی قبل از هر چیز برای کوبیدن طاغوت ها و نابودکردن موانع کوشش می کردند.

قرآن مجید، در سوره خاصی از ورود این هیئت ها و پیروزی روزافزون اسلام، در شبه جزیره سخن می گوید و می فرماید: «آنگاه که پیروزی خدا فرارسید و مکه فتح گردید و مردم را دیدی که فوج فوج در آئین خدا وارد می شوند، در این حالت، خدایت را با ستایش او تسبیح گو، و طلب آمرزش نما که او توبه پذیر است». «(2)» علیرغم این آمادگی در قبایل عرب و ورود هیئتهای نمایندگی، از طرف آنها در سال نهم هجرت، هفت سریه و یک غزوه اتفاق افتاد. سریّه ها، به خاطر خنثی کردن توطئه ها و غالباً برای شکستن بت های بزرگی بود که همچنان در میان قبایل عرب مورد پرستش بود. از جمله این سریه ها، سریه علی بن ابی طالب علیه السلام است که به فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله، رهسپار سرزمین «طی» گردید. و از جمله غزوات در سال نهم، غزوه تبوک را می توان نام برد. در این غزوه، پیامبرصلی الله علیه و آله با سپاهی گران سرزمین مدینه را به عزم سرزمین مرزی تبوک، ترک گفت و بدون

[شماره صفحه واقعی : 468]

ص: 5459


1- تشریح خصوصیات این هیئت ها و مذاکراتی که میان آن ها و رسول خدا صلی الله علیه و آله صورت گرفت و بیان الطاف و محبت هایی که رسول گرامی صلی الله علیه و آله در مورد آنان مبذول نمود؛ در این نوشته فشرده نمی گنجد. سیره نویس معروف، محمد بن سعد در کتاب خود، قسمت اعظم ویژگی های این هیئت های نمایندگی را آورده است. او از هفتاد و سه هیئت نمایندگی نام می برد که دسته دسته و گروه گروه در طول سال نهم و یا کمی پیش از آن، به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند-« الطبقات الکبری»، ج 1/ 291، 359.
2- سوره نصر/ 1- 3.

مقابله با دشمن و خونریزی به مدینه بازگشت. اما راه فتح شهرهای مرزی را برای آیندگان هموار کرد.

علی علیه السلام در سرزمین قبیله طی

پیامبرصلی الله علیه و آله از قبل، اطلاع داشت که در میان قبیله «طی»، بت بزرگی هست که هنوز ارادت! گروهی به آن باقی است. از این نظر، افسر خردمند و ورزیده خود را باصد و پنجاه سوارِنظام مأمور تخریب بتخانه و شکستن بت قبیله نمود. فرمانده گردان دریافت که قبیله مزبور در برابر عملیات سربازان اسلام مقاومت خواهند نمود، و کار بدون جنگ فیصله نخواهد یافت. از این نظر، سحرگاهان بر نقطه ای که بت در آنجا قرار داشت حمله برد، و با موفقیت کامل گروهی از دسته مقاوم را دستگیر کرد و جزء غنائم جنگی به مدینه برد. «عدی بن حاتم»، که بعدها در ردیف مسلمانان مبارز و مجاهد درآمد و ریاست آن منطقه را پس از پدر جوانمردش، «حاتم» برعهده داشت، موضوع فرار خود را چنین شرح می دهد:

من پیش از آنکه آئین اسلام را اختیار کنم، یک فرد مسیحی بودم و بر اثر تبلیغات سوئی که درباره پیامبرصلی الله علیه و آله انجام گرفته بود، کینه وی را در دل داشتم. از پیروزی های بزرگ او در سرزمین حجاز بی اطلاع نبودم، و مطمئن بودم که روزی موج این قدرت به سرزمین «طی» که ریاست آنجا را داشتم، خواهد رسید. از اینرو، برای اینکه دست از آئین خود برندارم و به دست سربازان اسلام دستگیر نشوم، به غلامان خود دستور داده بودم که شتران تندرو و رهوار مرا، آماده حرکت سازند که هر موقع خطری پیش آید، فوراً با وسایل آماده به حرکت، راه شام را در پیش گیرم و از قلمرو قدرت مسلمانان خارج گردم.

برای این که غافلگیر نشوم، دیده بانی را بر سر راه ها گمارده بودم که هر موقع گرد و خاک ارتش اسلام را مشاهده کنند، و یا نمونه ای از پرچم های آنها را ببینند مرا از وضع آگاه سازند.

روزی ناگهان یکی از غلامان من وارد شد و زنگ خطر را نواخت و مرا از پیشروی ارتش اسلام، آگاه ساخت. من آن روز، همراه همسر و فرزندان خود با

[شماره صفحه واقعی : 469]

ص: 5460

وسایل آماده به حرکت، به سوی شام که مرکز مسیحیت در شرق بود رهسپار شدم. خواهرم، «دخترحاتم» در میان قبیله باقی ماند و دستگیر شد.

خواهرم، پس از انتقال به مدینه در خانه ای در نزدیکی مسجد پیامبرصلی الله علیه و آله- که مرکز اسیران بود- نگاهداری می شد. او سرگذشت خود را چنین نقل می کند:

روزی پیامبرصلی الله علیه و آله برای ادای نماز در مسجد از کنار خانه اسیران عبور می کرد، من فرصت را مغتنم شمردم و در برابر پیامبرصلی الله علیه و آله ایستاده به وی گفتم: «یا رسول اللَّه، هلک الوالد و غاب الوافد فامنن علیّ منّ اللَّه علیک»؛ «پدرم درگذشته، و نگه دارنده من ناپدید شده، بر من منت گذار، خدا بر تو منت گذارد.» پیامبرصلی الله علیه و آله پرسید که کفیل تو چه کسی بود؟ گفتم: برادرم «عدی بن حاتم» فرمود: همان شخص که از خدا و رسول او، به سوی شام گریخت؟ پیامبرصلی الله علیه و آله این جمله را فرمود و راه مسجد را در پیش گرفت.

فردا نیز عین همین گفتگو میان من و پیامبرصلی الله علیه و آله تکرار شد و به نتیجه نرسید. روز سوم از مذاکره با پیامبرصلی الله علیه و آله مأیوس و نومید بودم، ولی هنگامی که پیامبرصلی الله علیه و آله از همان نقطه عبور می کرد، جوانی را پشت سر او دیدم که به من اشاره می کند که برخیزم و سخنان دیروز را تکرار کنم. از اشاره آن جوان، بارقه امید، درونم را روشن ساخت.

برخاستم جمله های پیشین را در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله برای بار سوم تکرار کردم. پیامبرصلی الله علیه و آله در پاسخ من گفت: برای رفتن شتاب مکن، من تصمیم گرفته ام که تو را فردا همراه امین به زادگاهت بازگردانم. اما فعلًا مقدمات مسافرتِ شما فراهم نیست.

خواهرم می گوید آن جوانی که پشت سر پیامبرصلی الله علیه و آله راه می رفت و به من اشاره کرد که سخنان خود را در حضور پیامبرصلی الله علیه و آله تکرار کنم؛ علی بن ابی طالب علیه السلام بود.

روزی کاروانی- که در میان آن ها از خویشاوندان ما نیز وجود داشت- از مدینه به سوی شام می رفت.

خواهرم از پیامبرصلی الله علیه و آله درخواست کرده بود که اجازه دهد او با این کاروان به شام برود، و به برادر خود بپیوندد.

پیامبرصلی الله علیه و آله خواهش وی را پذیرفته و مبلغی به عنوان هزینه مسافرت، و مرکبی رهوار و مقداری لباس در اختیار وی گذارده بود. من در شام در غرفه خود نشسته بودم، ناگهان دیدم شتری

[شماره صفحه واقعی : 470]

ص: 5461

با کجاوه در برابر در منزل من زانو به زمین زد. نگاه کردم خواهر خویش را در میان آن دیدم. خواهرم را از کجاوه پیاده کردم و به منزل بردم. پس از مقداری استراحت خواهرم زبان به شکوه و گله گشود که او را در سرزمین «طی» ترک گفته، خود به شام آمدم و او را همراه خود نیاوردم.

من خواهرم را زن عاقل و خردمندی می دانستم. روزی با وی درباره پیامبرصلی الله علیه و آله گفتگو کردم و گفتم: نظر شما درباره او چیست؟ وی در پاسخ من چنین گفت: در شخص وی، فضایل و ملکات بسیار عالی دیدم و مصلحت می بینم که هر چه زودتر با او پیمان دوستی ببندی. زیرا اگر پیامبر باشد در اینصورت فضیلت از آن کسی خواهد بود که پیش از دیگران به وی ایمان آورده باشد. و اگر فرمانروای عادی باشد، هرگز از او ضرری به تو نخواهد رسید و از سایه قدرت او بهره مند خواهی بود.

عدی بن حاتم رهسپار مدینه می شود

عدی می گوید: سخنان خواهرم در من اثر گذارد. راه مدینه را در پیش گرفتم، وقتی وارد مدینه شدم یکسره سراغ پیامبرصلی الله علیه و آله رفته، او را در مسجد یافتم. در برابر وی نشستم و خود را معرفی کردم. وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله مرا شناخت، از جای خود برخاست و دست مرا گرفته به خانه خود برد. در نیمه راه پیرزنی جلو راه او را گرفت و با او سخن گفت. من دیدم که او با کمال فروتنی به سخنان پیرزن گوش می دهد و پاسخ می گوید. مکارم اخلاق او، مرا مجذوب وی ساخت و با خود گفتم که او هرگز فرمانروایی عادی نیست. وقتی وارد منزل وی شدم، زندگیِ ساده وی، توجه مرا جلب کرد. تشکی از لیف خرما را که در منزل داشت، در اختیار من گذارد و به من گفت: روی آن بنشین. شخص اول کشور حجاز، که تمام قدرت ها را در اختیار داشت خود به روی حصیر و یا زمین نشست. من از فروتنی وی غرق حیرت شدم و از اخلاق پسندیده و ملکات فاضله، و از احترام فوق العاده ای که نسبت به تمام افراد بشر قائل است، دریافتم که وی فرد عادی، و فرمانروای معمولی نیست.

[شماره صفحه واقعی : 471]

ص: 5462

در این لحظه، پیامبرصلی الله علیه و آله رو به من کرد و از خصوصیات زندگی من به طور دقیق خبر داد و گفت: آیا تو از نظر آئین، «رکوسی» «(1)» نبودی؟! گفتم چرا. فرمود: چرا یک چهارم درآمد قوم خود را به خود اختصاص داده بودی؟ آیا آئین تو این کار را به تو اجازه می داد؟ گفتم نه. من از گزارش های غیبی وی مطمئن شدم که او فرستاده خدا است.

هنوز در این اندیشه بودم که با سخن سوم او روبرو شدم؛ فرمود: فقر و تهی دست بودن مسلمانان مانع از پذیرفتن اسلام تو نگردد، زیرا روزی فرا می رسد که ثروت جهان به سوی آنها سرازیر می گردد و کسی پیدا نمی شود که آن را جمع و ضبط کند.

و اگر فزونی دشمن و کمی مسلمانان مانع از ایمان آوردن شما می گردد؛ به خدا سوگند روزی فرا می رسد که بر اثر گسترش اسلام و فزونی مسلمانان، زنان بی کس از «قادسیه» به زیارت خانه خدا می آیند، و احدی متعرّض آنها نمی شود. اگر امروز می بینی که قدرت و نفوذ در اختیار دیگران است، من به تو قول می دهم؛ روزی فرا رسد که نیروهای اسلام تمام این کاخ های تو را تصرف کرده و «بابل» را به روی خود بگشایند.

عدی می گوید: من زنده ماندم و دیدم که در پرتو امنیت اسلام، زنان بی کس از دورترین نقاط به زیارت خانه خدا می آمدند و کسی متعرض آنها نمی شد. دیدم که کشور بابل فتح شد و مسلمانان تاج و تخت کسری را تصاحب کردند. امیدوارم که سومی را نیز ببینم یعنی ثروت جهان رو به مدینه بگذارد، و کسی رغبت به جمع و ضبط آن پیدا نکند. «(2)» «طبرسی»، در تفسیر آیه اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ ... «(3)»

ملاقات «عدی» را با پیامبرصلی الله علیه و آله نقل کرده؛ و می گوید: وی موقعی حضور پیامبر رسید که رسول خداصلی الله علیه و آله، آیه یاد شده را تلاوت می کرد. وقتی پیامبرصلی الله علیه و آله از تلاوت آیه فارغ شد، «عدی» با لحن اعتراض آمیز به وی

[شماره صفحه واقعی : 472]

ص: 5463


1- آیینی است حدوسط میان مسیحیت و صابئی.
2- .« مغازی واقدی»، ج 3/ 988- 989؛« سیره ابن هشام»، ج 2/ 578- 581؛« الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه الامامیه»/ 352- 354.
3- . توبه/ 30.

گفت: ما هرگز «احبار» و «راهبان» خود را پرستش نمی کنیم، در اینصورت چگونه به ما نسبت می دهید که ما آنها را «ارباب» خود اخذ کرده ایم. در این موقع، پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: اگر آنان حلال خدا را حرام، و حرام او را حلال کنند، آیا از آنها پیروی می کنید؟ گفت: آری. فرمود: این کار گواه بر آن است که شما آنها را «رب» و «اختیاردار» خود اخذ کرده اید». «(1)»

[شماره صفحه واقعی : 473]

ص: 5464


1- مجمع البیان»، ج 3/ 24.

[شماره صفحه واقعی : 474]

ص: 5465

39 غزوه تبوک

اشاره

دژ بلند و استواری را که در کنار چشمه آبی ساخته شده بود و در نوار مرزی کشور «سوریه»، در میان راه «حجر» و «شام» قرار داشت؛ «تبوک» می گفتند. سوریه، آن روز از مستعمرات روم شرقی که مرکز آن قسطنطنیه بود، به شمار می رفت. مرزنشینان شام همگی پیرو آئین مسیح علیه السلام و رؤسای بخش ها همگی دست نشانده فرمانروای شام بودند، که خود او مستقیماً از امپراتور روم الهام می گرفت.

نفوذ و انتشار سریع اسلام، در شبه جزیره عربستان و فتوحات درخشان مسلمانان در حجاز، با وسایل آن روز در خارج حجاز منعکس می شد، و پشت دشمنان را به لرزه درآورده، آنان را به فکر چاره می افکند.

سقوط حکومت مکه، و پیروی سران بزرگ حجاز از تعالیم اسلام، و دلاوری ها و جان بازی های سربازان آئین توحید، امپراتور روم را بر آن داشت که با ارتش مجهز و منظم بر سر مسلمانان بتازد، و آنها را غافلگیر سازد.

زیرا با گسترش و نفوذ فوق العاده اسلام، پایه های حکومت خود را متزلزل دیده، از فزونی قدرت نظامی و سیاسی مسلمانان بیش از حد بیمناک بود.

روم آن روز، تنها حریف زورمند ایران بود و عظیم ترین نیروی نظامی را در اختیار داشت. و از فتوحاتی که در نبرد با ایران نصیب وی شده، و از شکست هایی که بر ارتش ایران وارد ساخته بود، سخت مغرور بود.

[شماره صفحه واقعی : 475]

ص: 5466

ارتش روم، مرکب از چهار هزار سواره نظام و پیاده نظام، مجهز به آخرین نمونه از سلاح زمان، در نوار مرزی شام مستقر گردیدند. و قبایل مرزنشین مانند قبیله های: «لخم»، «عامله»، «غسان» و «جذام»، به آنان پیوسته و پیش رزمانِ سپاه تا «بلقاء» پیشروی کردند. «(1)» استقرار گروهی از سربازان روم در نوار مرزی شام، به وسیله کاروانهایی که در مسیر حجاز و شام به بازرگانی می پرداختند، به گوش پیامبرصلی الله علیه و آله رسید. پیامبرصلی الله علیه و آله چاره ای جز این ندید که با لشکری عظیم پاسخ تجاوزکاران را بدهد و آیینی را که به قیمت خون عزیزان اسلام و فداکاری های شخص وی استقرار یافته؛ و می رود که در سراسر جهان انتشار یابد؛ از ضربات غافلگیرانه دشمن حفظ کند.

این خبر ناگوار، موقعی رسید که مردم مدینه و اطراف آن، هنوز محصول خود را گرد نیاورده و خرماها در حال رسیدن بود؛ و یک نوع قحطی بر مدینه و اطراف آن سایه افکنده بود. ولی برای مردان خدا، زندگی معنوی و حفظ اهداف عالی و جهاد در راه خدا بر همه چیز مقدم است.

گردآوری رزمندگان و تأمین هزینه جنگ

پیامبرصلی الله علیه و آله از استعداد دشمن و ورزیدگی آنان، به طور اجمال آگاه بود. از این نظر، مطمئن بود که پیروزی در این جنگ، علاوه بر سایه معنوی (ایمان به خدا و جنگ برای رضای خدا) به نیروی عظیمی نیازمند است. او برای همین منظور، افرادی را به «مکه» و اطراف «مدینه» اعزام داشت که مسلمانان را برای نبرد در راه خدا، فراخواند؛ و افراد متمکن از مسلمانان، هزینه جنگ را با پرداخت زکات تأمین نمایند.

سرانجام، سی هزار تن آمادگی خود را، برای نبرد اعلام نموده، در لشکرگاه مدینه «ثنیهالوداع» اجتماع نمودند، و هزینه نبرد با گرفتن زکات تا حدودی تأمین گردید. از میان آنها ده هزار نفر سواره نظام و بیست هزار نفر پیاده نظام

[شماره صفحه واقعی : 476]

ص: 5467


1- « طبقات»، ج 2/ 165.

بودند. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که هر قبیله ای، برای خود پرچمی انتخاب نماید. «(1)»

علی علیه السلام در این غزوه شرکت نکرد

یکی از افتخارات امیرمؤمنان، این است که در تمام نبردها ملازم رکاب پیامبر، و پرچمداری وی در جنگ های اسلامی بوده است؛ جز در غزوه «تبوک» که به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله در مدینه باقی ماند، و در این جهاد شرکت نکرد. زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله به خوبی می دانست که منافقان و برخی از افراد قریش به دنبال فرصت می گردند تا در غیاب پیامبرصلی الله علیه و آله، وضع را دگرگون سازند و حکومت نوبنیاد اسلامی را واژگون نمایند. و این فرصت درصورتی امکان پذیر است، که پیامبرصلی الله علیه و آله و یاران گرامی وی به مقصد دوری بروند، و ارتباط آنان با مرکز قطع شود.

تبوک، دورترین نقطه ای بود که پیامبرصلی الله علیه و آله در طی غزوات خود به آنجا مسافرت نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله کاملًا احساس کرد که در غیاب او ممکن است گروه های ضداسلامی، اوضاع را دگرگون سازند، و همفکران خود را از نقاط مختلف حجاز گرد آورده؛ متشکل شوند. او با این که «محمد بن مسلمه» را جانشین خود در مدینه قرار داده بود؛ ولی به علی علیه السلام فرمود: تو سرپرست اهل بیت و خویشاوندان من و گروه مهاجر هستی، و برای این کار جز من و تو، کسی دیگر شایستگی ندارد.

اقامت امیرمؤمنان علیه السلام در مدینه توطئه گران را سخت ناراحت ساخت. زیرا فهمیدند که با وجود علی علیه السلام و مراقبت های پی گیر او، دیگر نمی توانند نقشه های خود را پیاده کنند. از این رو، برای بیرون رفتن علی علیه السلام از مدینه نقشه ای ریختند، و شایع کردند که با این که پیامبرصلی الله علیه و آله با کمال میل علی علیه السلام را برای شرکت در جهاد دعوت کرد؛ ولی او از جهت دوری راه و شدت گرما، از شرکت در این نبرد مقدس امتناع کرد. علی علیه السلام، برای ابطال تهمت آنان به محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب گردید و جریان را با آن حضرت درمیان نهاد. پیامبرصلی الله علیه و آله، کلمه تاریخی خود را که از دلایل واضح و

[شماره صفحه واقعی : 477]

ص: 5468


1- طبقات، ج 2/ 166.

روشن امامت و جانشینی بلافصل او پس از پیامبرصلی الله علیه و آله است؛ درباره او فرمود: او چنین گفت: برادرم به مدینه بازگرد! زیرا برای حفظ شئون و اوضاع مدینه جز من و تو کسی شایستگی ندارد. تو نماینده من در میان اهل بیت و خویشاوندان من هستی ... «أَ مَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَهِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی»؛ «آیا خشنود نمی شوی که بگویم مَثَلِ تو نسبت به من، مثَل هارون است نسبت به موسی، جز این که پس از من پیامبری نیست.» همانطوری که او وصی و جانشین بلافصل موسی بود، تو نیز جانشین من و خلیفه پس از من هستی؟ «(1)»

سختی های راه

سپاه اسلام در طی طریق مدینه و تبوک، با سختی های زیادی روبرو شدند. به همین جهت، نام این سپاه را «جیش العسره» گفته اند. ولی ایمان و علاقه آنان، تمام این مشکلات را آسان کرده، با آغوش باز از مصائب استقبال می نمودند. وقتی سپاه اسلام به سرزمین «ثمودیان» رسیدند، بر اثر وزیدن بادهای داغ و سوزان، پیامبرصلی الله علیه و آلهصورت خود را با پارچه ای پوشانید؛ و از کنار خانه های آنان به سرعت عبور کرد، و به یاران خود گفت: درباره سرانجام زندگی قوم ثمود که بر اثر سرکشی و نافرمانی گرفتار قهر الهی گردیدند، بیاندیشید و بدانید هیچ فرد باایمان نباید مطمئن شود که سرانجام زندگی او مانند قوم ثمود نخواهد بود. سکوت مرگبار این سرزمین، خانه های ویرانی که در خاموشی عمیقی فرو رفته اند، برای اقوام دیگر درس عبرت و پند و اندرز است.

سپس دستور داد که سربازان اسلام از آب این سرزمین ننوشند، و از آن غذا و نانی درست نکنند، حتی وضو هم نگیرند و اگر احیاناً از آب آنجا غذایی پخته اند، و یا آرد خمیر کرده اند همه را به چهارپایان بدهند.

ارتش اسلام، پس از دریافت این دستورها به رهبری پیشوای بزرگ خود، به راه پیمایی خویش ادامه داد.

پاسی از شب گذشته بود که بر سر چاهی که ناقه

[شماره صفحه واقعی : 478]

ص: 5469


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 520؛« بحار»، ج 21/ 207- برای آگاهی از دلالت حدیث بر امامت سیدالاولیاء امیرمؤمنان علیه السلام، به کتاب« پیشوایی از نظر اسلام»/ 248- 251، مراجعه فرمایید.

صالح از آن آب می نوشید رسیدند. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که همگی فرود آیند و به استراحت بپردازند.

دستورهای احتیاطی

پیامبرصلی الله علیه و آله از بادهای مسموم و تند و طوفان های شدید آن سرزمین، که گاهی انسان و شتر را در میان می گرفت و زیر توده های ریگ و خاک، مدفون می ساخت؛ کاملًا آگاه بود. از این جهت، دستور داد که زانوهای شتران را ببندند و هیچ کس نیمه شب، تنها از استراحتگاه خود بیرون نرود. تجربه نشان داد که دستورهای احتیاطی آن حضرت بسیار مفید بود، زیرا دو نفر از قبیله «بنی ساعده»، بی انضباطی کرده و نیمه شب از استراحتگاه خود تنها بیرون رفتند؛ در نتیجه، شدت طوفان یکی را خفه کرد، و دیگری را به سینه کوه پرتاب نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله از جریان آگاه شد و از قربانیان بی انضباطی سخت ناراحت شد و بار دیگر سربازان را به انضباط دعوت نمود. «(1)» عبادبن بشیر، که در رأس گروهی حفاظت ارتش اسلام را برعهده داشت؛ به پیامبرصلی الله علیه و آله گزارش داد که سربازان اسلام در مضیقه بی آبی قرار گرفته اند و نزدیک است که تمام ذخایر آبی به آخر برسد. از این جهت، گروهی با کشتن شتران گران قیمت از آب های داخل شکم آنها استفاده کرده، و برخی تن به قضا داده و با دل سوزان در انتظار فرج الهی نشسته بودند.

خدایی که نوید نصرت و پیروزی به پیامبر خود داده بود، بار دیگر به وی و یاران باوفای او کمک کرد.

باران سیل آسایی بارید، و همه را سیراب کرد و مأموران ذخایر، و ارتش هر چه می خواستند آب برداشتند.

آگاهی پیامبرصلی الله علیه و آله از پشت پرده

جای گفتگو نیست که پیامبرصلی الله علیه و آله به تصریح قرآن مجید «(2)»، می تواند از غیب خبر

[شماره صفحه واقعی : 479]

ص: 5470


1- .« سیره ابن هشام»، ج 3/ 152.
2- . سوره جن/ 27:« عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ» غیب خود را به کسی جز پیامبر صلی الله علیه و آله ابراز نمی کند.

دهد و اسرار پشت پرده را که بر نوع مردم مخفی و پنهان است؛ فاش و آشکار سازد. ولی حدود علم پیامبرصلی الله علیه و آله محدود بوده، و به تعلیم خدا نیازمند است. از این رو، ممکن است از ساده ترین موضوع اطلاعی نداشته باشد؛ مثلًا کلید خانه و یا پولی را گم کند، و جای آن را نداند، ولی گاهی از غامض ترین و پیچیده ترین مسائل غیبی خبر دهد، و عقول عالمیان را متحیر سازد. علت این نشیب و فراز، همان است که گفته شد. هرگاه اراده الهی تعلق گیرد، او می تواند از جهان غیب و از پشت پرده خبر دهد، و در غیر این صورت به سان بشر عادی اطلاعی نخواهد داشت. «(1)» در نیمه راه شتر پیامبرصلی الله علیه و آله گم شد و گروهی از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله به تعقیب آن پرداختند. یک نفر از همان منافقان برخاست و گفت: می گوید: من پیامبر خدا هستم و از عالم بالا خبر می دهم، ولی تعجب است که جای شتر خود را نمی داند. خبر به پیامبرصلی الله علیه و آله رسید. او با بیانی شیوا، پرده از روی حقیقت برداشت و چنین فرمود: «وَ إنّی و اللَّه لا أعلم إلّا ما علّمنی اللَّه و قد دلّنی اللَّه علیها و هی من هذا الوادی فی شعب کذا و قد حبستها شجره بزمامها فانطلقوا حتّی تأتونی بها».

من فقط آنچه را خدا تعلیم نماید می دانم. هم اکنون خدا مرا به جای شتر دلالت نمود. شتر من در این بیابان در فلان دره است، و افسار آن به درختی پیچیده و آن را از راه رفتن بازداشته است. بروید آن را بیاورید. فوراً چند نفر به نقطه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله فرموده بود رفتند، و شتر را به همان حالت که پیامبرصلی الله علیه و آله توصیف کرده بود، یافتند. «(2)»

یک خبر دیگر از پشت پرده غیب:

شتر «ابی ذر»، از راه رفتن باز ماند، و سرانجام او از ارتش اسلام عقب افتاد. ابوذر، مقداری معطل شد تا شاید شتر برخیزد و راه برود ولی انتظار سودی نبخشید. از این جهت، شتر را رها کرد و اثاث سفر را بر پشت خود نهاد، و به راه افتاد تا هر چه زودتر به مسلمانان برسد. ارتش اسلام در نقطه ای به دستور

[شماره صفحه واقعی : 480]

ص: 5471


1- در مورد دلائل آگاهی پیشوایان اسلام از غیب و حدود آگاهی آنها، به کتاب« آگاهی سوم» مراجعه فرمایید.
2- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 523.

پیامبرصلی الله علیه و آله منزل کرده و به استراحت پرداخته بودند. ناگهان سیمای شخصی که زیر بار گران، طی مسافت می کرد، از دور نمایان شد. یک نفر از یاران رسول خداصلی الله علیه و آله، او را از جریان آگاه ساخت. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: وی ابوذر است، رحم اللَّه اباذر یمشی وحده و یموت وحده؛ و یبعث وحده: «(1)» خدا ابوذر را بیامرزد تنها راه می رود، و تنها می میرد؛ و تنها زنده می شود. آینده نشان داد، که خبر پیامبرصلی الله علیه و آله واقع بود، زیرا در بیابان «ربذه»، دور از اجتماع در کنار دختر خویش با وضع رقت باری جان سپرد. «(2)» این پیشگویی پیامبرصلی الله علیه و آله، در جنگ «تبوک» بعد از بیست و سه سال تحقق یافت. رادمرد الهی که به جرم حق گویی و دعوت به عدل و داد، به ربذه تبعید شده بود، کم کم قوای بدنی خود را از دست داد و در بستر بیماری افتاد. او واپسین دقایق عمر پرفراز و نشیب خود را سپری می کرد، همسرش به سیمای نورانی و تکیده او می نگریست و به تلخی می گریست و قطرات عرق پیشانی شوهر خود را پاک می کرد. ابوذر پرسید: چرا گریه می کنی؟

زن پاسخ داد: برای این گریه می کنم که تو اکنون می میری و من لباسی که با آن پیکر تو را دفن کنم، دراختیار ندارم!

لبخندی اندوهگین همچون خنده افق غروب، در میان لب های ابوذر نقش بست و گفت:

آرام باش! گریه نکن! من روزی با گروهی از یاران پیامبرصلی الله علیه و آله در محضر او نشسته بودم، پیامبرصلی الله علیه و آله رو به ما کرد و فرمود: «یکی از شما در یکی از بیابان ها، تنها و دور از جمعیت از دنیا می رود، و گروهی از مؤمنان او را به خاک می سپارند». همه کسانی که در آن مجلس بودند، در میان مردم و در آبادی از دنیا رفته اند. اکنون غیر از من کسی از آنان باقی نمانده است، و اینک یقین دارم شخصی که پیامبرصلی الله علیه و آله از او خبر داده منم!

[شماره صفحه واقعی : 481]

ص: 5472


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 525.
2- « مغازی واقدی»، ج 3/ 1000.

پس از مرگ من، سر راه حجاج عراق بنشین. طولی نمی کشد که گروهی از مؤمنان می آیند، آنان را از مرگ من آگاه ساز.

همسرش گفت: اکنون هنگام عبور کاروان سپری شده است. ابوذر گفت تو مراقب راه باش، به خدا سوگند نه دروغ می گویم و نه دروغ شنیده ام. این را گفت و مرغ روحش به سوی فردوس برین بال و پر گشود. «(1)» ابوذر راست گفته بود. کاروانی از مسلمانان به سرعت پیش می آمدند که در میان آن، شخصیت های بزرگی مانند: «عبداللَّه بن مسعود»، «حجر بن عدی» و «مالک اشتر» بودند.

عبداللَّه از دور منظره عجیبی دید، منظره پیکر بی جانی در کنار راه دید، و نزدیک آن یک نفر زن و یک پسربچه هر دو گریه می کردند.

«عبداللَّه»، لجام مرکب را به سوی آن دو نفر پیچید. کاروانیان هم دنبال او روانه شدند. عبداللَّه تا به آن جسد نگاه کرد، چشمش بهصورت دوست و برادرش در اسلام- ابوذر- افتاد!

چشمانش پر از اشک شد. بالای پیکر ابوذر ایستاد و با یادآوری پیشگویی پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله در جنگ تبوک، گفت: پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله راست فرمود که تو تنها می روی و تنها می میری و تنها از گور برانگیخته می شوی! «(2)» آنگاه عبداللَّه بن مسعود بر جسد او نماز گزارد «(3)»، سپس او را به خاک سپردند.

[شماره صفحه واقعی : 482]

ص: 5473


1- .« اسدالغابه»، ج 1/ 302؛« طبقات ابن سعد»، ج 4/ 243؛« حلیهالاولیاء»، ج 1/ 302.
2- . مورخان، جزئیات مرگ و دفن ابوذر را مختلف نقل کرده اند. از بعضی متون تاریخی بر می آید که هنگام رسیدن کاروان، هنوز ابوذر زنده بود و آنان با او به گفت و گو پرداختند. ولی برخی دیگر می گویند: هنگام رسیدن کاروان، ابوذر از دنیا رفته بود. و نیز به گفته بعضی، پیکر ابوذر به وسیله همسرش و فرزندش به کنار راه حمل شده بود، و به گفته برخی دیگر، آن دو، کنار جاده نشستند کاروانیان را به محل جسد راهنمایی کردند. در این زمینه به کتاب های زیر مراجعه فرمایید:« طبقات ابن سعد»، ج 4/ 34- 232؛« الدرجات الرفیعه»/ 53.
3- به گفته برخی، مالک اشتر بر او نماز خواند.

هنگامی که از دفن او فارغ شدند، مالک اشتر در کنار قبراو بپا ایستاد و چنین گفت:

پروردگارا! این ابوذر، یار پیامبرصلی الله علیه و آله است که عمری تو را پرستش کرد و در راه تو با مشرکان جهاد نمود و هرگز در پیروی از آئین حق، تغییر روش و مسیر نداد. لکن چون با زبان و قلب خود به مبارزه با فساد و منکر پرداخت، مورد جفاو ستم و محرومیت و تحقیر واقع شد و تبعید گردید و سرانجام در سرزمین غربت، تنها جان سپرد.

ارتش اسلام در سرزمین تبوک

سپاه توحید در آغاز ماه شعبان سال نهم هجرت، به سرزمین تبوک گام نهاد. اما اثری از اجتماع و سپاه روم ندید. گویا سران روم، از افزونی سپاه اسلام و شهامت و فداکاری کم نظیر آنان، که نمونه کوچک آن را در نبرد «موته»، از نزدیک مشاهده کرده بودند، آگاهی یافته، وصلاح دیده بودند که سپاه خویش را به داخل کشور بازگردانند. و در عمل، خبرِ اجتماع برضد مسلمانان را تکذیب کرده، و چنین وانمود کنند که هرگز فکر حمله ای در مغز آنان نبوده، و این گزارش شایعه ای بیش نبوده است. و از این طریق، بی طرفی خود را نسبت به جریانات و حوادثی که در عربستان رخ می دهد؛ ثابت کنند. «(1)» در این لحظه، پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله افسران عالیرتبه خود را گرد آورد، و روی اصل مسلم اسلامی: ... وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ ... «(2)»؛ پیرامون پیشروی در خاک دشمن، و یا بازگشت به مدینه، با آنان مشاوره نمود.

نتیجه شورای نظامی این شد که سپاه اسلام بر اثر سختی های زیادی که در طی راه تبوک دیده اند؛ برای تجدید قوا، به مدینه بازگردد. علاوه بر این، مسلمانان در این مسافرت به هدف عالی خود، که پراکنده ساختن سپاه روم بود،

[شماره صفحه واقعی : 483]

ص: 5474


1- واقدی، در« مغازی»، ج 3/ 1015- 1041 می نویسد که: پیامبر صلی الله علیه و آله بیست روز در تبوک به سر برد و نیز یادآور می شود که در یکی از روزها پس از ادای فریضه صبح، خطبه مفصل و بلیغ و آموزنده ای ایراد نمود. سپس متن خطبه را نقل می نماید.
2- آل عمران/ 159.

رسیده و رعب و هراس شدیدی در دل رومیان افکنده بودند. این ترس و واهمه، تا مدتی آنان را از فکر حمله و تشکیل سپاه، بازخواهد داشت و این اندازه نتیجه، که خود تا مدتی امنیت عربستان را از ناحیه شمال تضمین می کرد، برای ما مسلمانان کافی بود، تا خدا در آینده چه بخواهد.

سران شورا، برای حفظ موقعیت پیامبرصلی الله علیه و آله و این که نظر آنان قابل رد و پس گرفتن است؛ این جمله را نیز افزودند: «ان کُنتَ امِرتَ بِالسیرِ فَسِر»، یعنی با این شرایط اگر، از ناحیه خدا مأمور به پیشروی هستی، فرمان حرکتصادر بنما، و ما نیز به دنبال تو هستیم. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: دستوری از خدا نرسیده و اگر چنین فرمانی از خدا رسیده بود، هرگز از در مشاوره با شما وارد نمی شدم. بنابراین، من نظر شورا، را محترم شمرده از همین جا به مدینه باز می گردم.

سرگذشت مسجد ضرار

در شبه جزیره عربستان، مدینه و نجران دو نقطه وسیع و مرکزی بزرگ برای اهل کتاب به شمار می رفت. از این نظر، گروهی از عرب های اوس و خزرج به آئین یهود و مسیح گرویده، و پیرو آن ها شده بودند.

«ابوعامر»، پدر «حنظله»، شهیدِ معروف غزوه «احد»، گویا در دوران جاهلیت تمایلاتی شدید به آئین مسیح پیدا کرده و در سلک راهبان درآمده بود. هنگامی که ستاره اسلام از افق مدینه طلوع نمود، و اقلیت های مذهبی را در خود هضم کرد؛ «ابوعامر» سخت از این جریان ناراحت شد، و با منافقان «اوس» و «خزرج»، همکاری صمیمانه ای را آغاز نمود. پیامبرصلی الله علیه و آله از نقشه های تخریبی وی آگاه گردید و خواست او را دستگیر کند. او از مدینه به مکه و از آنجا به طائف

[شماره صفحه واقعی : 484]

ص: 5475


1- .« سیره حلبی»، ج 3/ 161.

و پس از سقوط طائف به شام گریخت و از آنجا شبکه جاسوسی حزب منافقان را رهبری می نمود.

او در یکی از نامه های خود به دوستانش چنین نوشت: در دهکده قبا مسجدی در برابر مسجد مسلمانان بسازید و در مواقع نماز در آنجا گرد آیید. به بهانه ادای فریضه، پیرامون موضوعات مربوط به اسلام و مسلمانان و نحوه اجرای نقشه های حزبی به بحث و گفتگو بپردازید.

ابوعامر بسان دشمنان امروز اسلام، احساس کرده بود که در کشوری که دین رواج کامل دارد، بهترین وسیله برای هدم و قلع آن، همان استفاده از نام دین است و از نام دین بیش از هر عامل دیگر می توان بر ضرر آن استفاده نمود.

او می دانست که پیامبرصلی الله علیه و آله به هیچ عنوانی به حزب منافق اجازه نخواهد داد، مرکزی برای خود بسازند؛ مگر درصورتی که به آن مرکز رنگ مذهبی بدهند، و تحت عنوان مسجد و ساختن معبد، محفلی برای خود بسازند.

هنگامی که پیامبرصلی الله علیه و آله عازم تبوک بود، نمایندگان حزب نفاق خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسیدند و به بهانه اینکه پیران و بیماران آنان در شب های تار و بارانی، نمی توانند مسافت میان خانه ها و مسجد «قبا» را طی کنند؛ از او خواستند که اجازه دهد آنان در محله خود مسجدی بسازند. پیامبرصلی الله علیه و آله در مورد آنان نفیاً و اثباتاً پاسخی نگفت، و تصمیم نهایی را به پس از مراجعت از سفر موکول نمود. «(1)» حزب نفاق در غیاب پیامبرصلی الله علیه و آله، نقطه ای را در نظر گرفتند و با شتاب هر چه تمامتر، ساختمان محفل را به نام مسجد به پایان رسانیدند. روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله به مدینه بازگشت، از حضرتش خواستند که این پرستشگاه را با خواندن چند رکعت نماز بگشاید. در این لحظه، فرشته وحی نازل گردید، و پیامبرصلی الله علیه و آله را از جریان آگاه ساخت، و آنجا را مسجد «ضرار»، که برای دسته بندی های سیاسی و ایجاد تفرقه در میان مسلمانان ساخته شده است، خواند. «(2)» پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد که ساختمان مسجد را با خاک یکسان کنند، و تیرهای

[شماره صفحه واقعی : 485]

ص: 5476


1- « مغازی واقدی»، ج 3/ 1046.
2- درباره مسجد ضرار آیاتی نازل گردید: سوره توبه، آیه های 107- 110.

آنجا را بسوزانند. و برای مدتی مرکز زباله باشد. «(1)» ویران کردن مسجد ضرار، ضربه شکننده ای بود که بر فرق حزب نفاق وارد شد. از آن به بعد، رشته حزب از هم گسست و یگانه حامی آنان، عبداللَّه بن ابی، دو ماه پس از جنگ تبوک درگذشت.

تبوک، آخرین غزوه اسلامی بود که پیامبرصلی الله علیه و آله در آن شرکت داشت. وی، پس از آن در هیچ نبردی شرکت نکرد.

[شماره صفحه واقعی : 486]

ص: 5477


1- .« سیره ابن هشام»، ج 2/ 530؛« بحار»، ج 20/ 253.

حوادث سال نهم هجرت

40 قطعنامه روز «منی»

در اواخر سال نهم هجرت، پیک وحی، آیاتی چند از سوره «توبه» (برائت) را آورد و پیامبرصلی الله علیه و آله را مأمور نمود، که شخصی را روانه مکه کند که در مراسم حج، آیات یادشده را همراه با قطعنامه چهارماده ای بخواند. در این آیات، امان از مشرکان برداشته شده؛ و کلیه پیمان ها (جز پیمان هایی کهصاحبان آنها به پیمان وفادار بوده و عملًا نقض نکرده بودند) نادیده گرفته شده است. و به سران شرک و پیروان آنها ابلاغ گردیده، که در ظرف چهارماه، تکلیف خود را با حکومت اسلامی- که اساس آن یکتاپرستی است- روشن سازند. و اگر در ظرف این چهار ماه، شرک و بت پرستی را ترک نگویند، از آنها سلب مصونیت می شود.

پیامبرصلی الله علیه و آله، ابوبکر را به حضور خود طلبید و آیاتی چند از آغاز سوره توبه را به وی تعلیم کرد و دستور داد با چهل تن «(1)» از مسلمانان راه مکه را در پیش گیرد؛ و این آیات را که متضمن برائت و بیزاری از مشرکان است، در روز عید قربان تلاوت کند.

ابوبکر به فرمان پیامبرصلی الله علیه و آله آماده مسافرت گردید و راه مکه را در پیش گرفت. چیزی نگذشت که پیک وحی نازل گردید و پیامی از طرف خدا آورد و آن اینکه باید موضوع بیزاری از مشرکان را، خود او یا کسی که از او است به مردم ابلاغ

[شماره صفحه واقعی : 487]

ص: 5478


1- واقدی، تعداد آنها را سیصد نفر نقل کرده است-« مغازی واقدی»، ج 3/ 1077.

کند. «(1)» از این نظر، پیامبرصلی الله علیه و آله علی علیه السلام را به حضور خود خواست، و جریان را به او گفت، و مرکب مخصوص خود را در اختیار وی نهاد و دستور داد که هر چه زودتر مدینه را ترک گوید، تا ابوبکر را در راه ملاقات کند و آیات را از او بازگیرد و در روز عید قربان، آیات بیزاری را به ضمیمه قطعنامه ای در آن اجتماع باشکوه که از تمام نقاط عربستان در آن شرکت می نمایند- ایراد کند.

مواد قطعنامه عبارت بود از:

1- بت پرستان حق ندارند وارد خانه شوند.

2- طواف با بدن برهنه ممنوع است.

3- بعد از این هیچ بت پرستی در مراسم حج شرکت نخواهد کرد.

4- کسانی که با پیامبرصلی الله علیه و آله پیمان عدم تعرض بسته اند، و در طول مدت به پیمان خود وفادار بوده اند؛ پیمان آنان محترم است و تا انقضای وقت پیمان، جان و مالشان محترم می باشد، ولی به مشرکانی که با مسلمانان پیمانی ندارند و یا عملًا پیمان شکنی کرده اند، از این تاریخ (دهم ذی الحجه) چهار ماه مهلت داده می شود که تکلیف خود را با حکومت اسلامی روشن سازند: یا باید به گروه موحدان و یکتاپرستان بپیوندند، و هر نوع مظاهر شرک و دوگانه پرستی را درهم کوبند و یا اینکه آماده جنگ و نبرد گردند. «2» امیر مؤمنان علیه السلام با گروهی از آن جمله «جابربن عبداللَّه انصاری»، در حالی که مرکب مخصوص پیامبرصلی الله علیه و آله را در اختیار داشت، راه مکه را در پیش گرفت و در «جُحفه» با ابوبکر ملاقات نمود، و پیام پیامبرصلی الله علیه و آله را به وی رسانید و او آیات را در اختیار علی علیه السلام نهاد.

محدثان شیعه و سنی و جمعی از محدثان سنی، نقل می کنند که علی علیه السلام فرمود: پیامبرصلی الله علیه و آله او را مخیر نموده که یا همراه من به مکه بیایی و یا از همین نقطه به سوی مدینه بازگردی. ابوبکر، مراجعت را برای ادامه مسافرت ترجیح داد، و به مدینه بازگشت؛

[شماره صفحه واقعی : 488]

ص: 5479


1- . لایُؤدّیها عنک الا انت او رجل منک، و در برخی از روایات وارد شده است که: او رَجُل مِن اهلِ بَیتِک« سیره ابن هشام»، ج 6/ 545؛« بحار»، ج 21/ 267.

و به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسید و گفت: مرا برای انجام کاری لایق و شایسته شمردی که گردن ها به سوی آن کشیده می شد، و هر کسی افتخار انجام آن را در دل می پروراند. وقتی مقداری راه پیمودم، مرا عزل نمودی. آیا درباره من وحی الهی نازل گردید؟ پیامبرصلی الله علیه و آله با لحن دلجویانه فرمود: جبرئیل آمد، و پیام الهی را رسانید که برای این کار جز من و یا کسی که از خودم باشد،صلاحیت ندارد. «(1)» ولی برخی از روایات اهل سنت می رساند که ابوبکر مقام سرپرستی حج را برعهده داشت و علی علیه السلام فقط مأموریت داشت که آیات الهی و قطعنامه پیامبرصلی الله علیه و آله را در روز منی بر عموم قرائت کند. «(2)» امیرمؤمنان صلی الله علیه و آله وارد مکه شد، در روز دهم ذی الحجه، بالای جمره «عقبه» قرار گرفت و سیزده آیه، از آغاز سوره برائت را قرائت نمود. وی، قطعنامه پیامبرصلی الله علیه و آله را با دلی لبریز از شجاعت و قدرت، باصدای بلند- که به گوش تمام شرکت کنندگان می رسید- خواند، و به تمام مشرکانی که پیمانی با مسلمانان نداشتند، رسانید که فقط چهار ماه مهلت دارند و باید هر چه زودتر، محیط خویش را از هر نوع تظاهر به بت پرستی پاک سازند، و در غیر این صورت از آنها سلب مصونیت می شود.

اثر این آیات و قطعنامه، این شد که هنوز چهار ماه سپری نشده بود، مشرکان دسته دسته رو به یگانه پرستی آوردند و در اواسط سال دهم هجرت، بت پرستی در شبه جزیره ریشه کن گردید.

[شماره صفحه واقعی : 489]

ص: 5480


1- .« ارشاد مفید»/ 33.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 546.

[شماره صفحه واقعی : 490]

ص: 5481

حوادث سال دهم هجرت

41 در سوک فرزند

اشاره

«ابراهیم عزیز! کاری از ما برای تو ساخته نیست. تقدیر الهی نیز بر نمی گردد. چشم پدر در مرگ تو گریان، و دل او محزون و اندوهبار است، ولی هرگز سخنی را که موجب خشم خداوند باشد، بر زبان جاری نمی سازم. اگر وعده صادق و محقق الهی نبود، که ما نیز به دنبال تو خواهیم آمد، در فراق و جدایی تو پیش از این گریه می کردم و غمگین می شدم.» «(1)» این جمله ها را پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در سوک فرزند دلبندش «ابراهیم»- در حالی که در آغوش پرمهر پدر جان می سپرد، و لبان پرمهر خود را بر چهره گلگون فرزند نهاده- بودبیان نمود، و با چهره ای اندوهگین، و روحی مملو از احساسات و عواطف، و در عین حال راضی به تقدیر حق، با او وداع نمود.

مهر و مودت به اولاد، از عالی ترین و پاکترین تجلیات روح انسانی است و نشانه سلامت روح و لطافت آن می باشد.

پیامبر عالیقدر پیوسته می گفت: «أَکرِمُوا أولادَکُم»؛ «به فرزندان خود مهر ورزید و عواطف خویش را به آنان ابراز نمایید»؛ «(2)»

تا آنجا که عطوفت و محبت به کودکان، ازصفات پسندیده پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله شمرده شده است. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 491]

ص: 5482


1- تبکی العین ویحزن القلب و لا نقول مایسخط الرب ...« سیره حلبی»، ج 3/ 34؛« بحار»، ج 22/ 157.
2- « بحار»، ج 23/ 114.
3- « المحجه البیضاء»، ج 3/ 366.

در سال های گذشته، پیامبرصلی الله علیه و آله با مرگ سه فرزند به نام های «قاسم و طاهر و طیب» «(1)» و سه دختر به نام های زینب؛ رقیه، ام کلثوم، روبرو شد، و در فراق آن ها به طور شدید متأثر گردید. و «فاطمه» یگانه فرزند و یادگار او، از همسر گرامیش «خدیجه» بود.

پیامبرصلی الله علیه و آله، در سال ششم هجرت، سفیرانی را به کشورهای خارج فرستاد. در ضمن یکی از آن نامه ها را به فرمانروای مصر نوشت و او را به آئین توحید دعوت کرد. وی اگر چه به ندای پیامبرصلی الله علیه و آله در ظاهر پاسخ مثبت نگفت، ولی به نامه او- ضمن ارسال هدایایی از آن جمله کنیزی به نام «ماریه»- محترمانه پاسخ داد.

این کنیز بعداً افتخار همسری پیامبرصلی الله علیه و آله را پیدا کرد و برای او فرزندی به نام «ابراهیم» آورد، که شدیداً مورد علاقه پیامبرصلی الله علیه و آله بود. تولد ابراهیم، تا حدّی از اثرات نامطبوع مرگ فرزندان ششگانه کاست، و نور امیدی در دل او برافروخت. اما متأسفانه این نور پس از 18 ماه به افول و خاموشی گرایید. پیامبرصلی الله علیه و آله برای انجام کاری از خانه بیرون رفته بود، وقتی از وضع وخیم فرزندش آگاه شد، فوراً وارد خانه گردید، او را از آغوش مادر گرفت و در حالی که آثار ناراحتی از چهره او نمایان بود؛ سخنان یاد شده را بیان فرمود ...

گریه و اندوه پیامبرصلی الله علیه و آله در سوک فرزند خود، نشانه عواطف انسانی او است که پس از مرگ نیز ادامه داشت.

ابراز احساسات و اظهار تألم، بیانگر روح عاطفی رسول خداصلی الله علیه و آله بود که بدون اختیار خود را نشان می داد. و اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله سخنی برخلاف رضای حق بر زبان جاری نمی ساخت، نشانه ایمان و رضای او به تقدیر الهی بود که کسی را از آن گریزی نیست.

اعتراض بی مورد

عبدالرحمن بن عوف، که از تیره انصار بود، از گریه پیامبرصلی الله علیه و آله تعجب کرد و

[شماره صفحه واقعی : 492]

ص: 5483


1- « بحار»، ج 22/ 166- ولی برخی از دانشمندان شیعه، فرزند ذکور وی را از خدیجه، دو نفر دانسته اند؛ به ج 22 ص 151 بحار، چاپ جدید مراجعه فرمایید.

زبان به اعتراض گشود و گفت: شما، ما را از گریه بر مردگان نهی می نمودید، اکنون چگونه در سوگ فرزند خود اشک می ریزید؟!

پیامبرصلی الله علیه و آله در پاسخ وی فرمود: «من هرگز نگفته ام که در مرگ عزیزان خود گریه نکنید، زیرا این احساسات نشانه دلسوزی و مهربانی و ترحم است، و شخصی که دلش بر حال دیگران نسوزد، مورد رحمت الهی قرار نمی گیرد». «(1)» من گفته ام که در مرگ عزیزان، داد و فریاد نکنید و سخنان کفرآمیز و یا سخنانی که بوی اعتراض می دهد نگویید، و از شدت اندوه، لباس های خود را پاره ننمایید. «(2)» امیرمؤمنان «(3)» به دستور پیامبر، بدن ابراهیم را غسل داد و کفن نمود. آنگاه گروهی از اصحاب پیامبرصلی الله علیه و آله جنازه او را پس از مشایعت، به قبرستان بقیع بردند و به خاک سپردند.

پیامبرصلی الله علیه و آله نگاهی به قبر ابراهیم کرد. حفره ای در گوشه قبر او دید، برای هموار ساختن آن بر زمین نشست؛ روی قبر را با دست خودصاف کرد و این جمله را فرمود: «إذا عمل أحدکم عملًا فلیتقن»؛ «هرگاه یکی از شما عملی را انجام داد، باید در اتقان و استحکام آن کوشش نماید.» «(4)»

مبارزه با خرافات

روزی که ابراهیم درگذشت، آفتاب گرفت. گروهی بی خبر از نوامیس و قوانین طبیعی جهان، تصور کردند که آفتاب برای مرگ ابراهیم گرفته است. به طور مسلم چنین اندیشه باطلی، اگر چه افسانه و موهوم بود؛ ولی در ظاهر به نفع پیامبرصلی الله علیه و آله تمام می شد و اگر پیامبرصلی الله علیه و آله یک رهبر عادی و مادی بود؛ جا داشت، بر

[شماره صفحه واقعی : 493]

ص: 5484


1- « بحار»، ج 22/ 151.
2- « سیره حلبی»، ج 3/ 348.
3- .« بحار»، ج 22/ 156 و به نقل سیره حلبی، مراسم غسل و کفن ابراهیم را فضل، فرزند عباس، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله انجام داد.
4- .« بحارالانوار»، ج 22/ 157.

این اندیشه،صحه بگذارد و از این راه عظمت و بزرگی خود را ثابت نماید.

ولی او برخلاف چنین تصوری، بر فراز منبر رفت و مردم را از حقیقت امر آگاه ساخت و فرمود: هان! ای مردم! بدانید «إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آیَتَانِ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ یَجْرِیَانِ بِأَمْرِهِ، مُطِیعَانِ لَهُ لَا یَنْکَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَا لِحَیَاتِهِ ...»؛ «(1)»

آفتاب و ماه نشانه های قدرت خدا هستند. آنها بر طبق سنن طبیعی و قوانینی که خدا بر آن ها مقرر داشته است، در مسیر خاصی می گردند. هرگز برای مرگ کسی و یا تولد کسی نمی گیرند، بلکه وظیفه شما در موقع کسوف این است که نماز بگزارید. او برخلاف بسیاری از فرصت طلبان، که نه تنها حقایق را به نفع خود تفسیر می کنند بلکه از جهل و نادانی، و از خرافه و افسانه پرستی مردم، به سود خود استفاده می نمایند؛ هرگز پرده بر روی حقایق نیافکند و از جهل و نادانی مردم به سود خود استفاده ننمود.

اگر او در آن روزصحه بر چنین اندیشه باطلی می نهاد، در جهان امروز که پرده از اسرار طبیعت برافتاده، و قوانین و نوامیس جهان ماده و علل کسوف خورشید و گرفتگی ماه روشن و مبرهن گردیده است؛ نمی توانست خود را رهبر جاویدان بشر، و نماینده و برگزیده خدا- که خالق طبیعت و پایه گذار قوانین عالم ماده است- معرفی کند.

[شماره صفحه واقعی : 494]

ص: 5485


1- .« المحاسن»/ 313؛« سیره حلبی»، ج 3/ 348.

حوادث سال دهم هجرت

42 هیئت نمایندگی «نجران» در مدینه

اشاره

بخش باصفای «نجران»، با هفتاد دهکده تابع خود، در نقطه مرزی حجاز و یمن قرار گرفته است. در آغاز طلوع اسلام، این نقطه تنها منطقه مسیحی نشین حجاز بود که به عللی از بت پرستی دست کشیده، و به آئین مسیح گرویده بودند. «(1)» پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله به موازات مکاتبه با سران دول و مراکز مذهبی جهان، نامه ای به اسقف نجران، «(2)» «ابوحارثه» نوشت و طی آن نامه، ساکنان نجران را به آئین اسلام دعوت نمود. اینک مضمون نامه آن حضرت:

«به نام خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب. (این نامه ای است) از محمد پیامبر خدا به اسقف نجران: خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را حمد و ستایش می کنم، و شماها را از پرستش «بندگان»، به پرستش «خدا» دعوت می نمایم. شما را دعوت می کنم که از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند وارد آیید، و اگر دعوت مرا نپذیرفتید (لااقل) باید به حکومت اسلامی مالیات (جزیه) بپردازید (که در برابر این مبلغ جزئی از جان و مال شما دفاع می کند) و

[شماره صفحه واقعی : 495]

ص: 5486


1- یاقوت حموی، در« معجم البلدان»، ج 5/ 267- 266، علل گرایش آنان را به آئین مسیح بیان کرده است.
2- . اسقف، معرب کلمه یونانی« اپسکوپ» به معنی رقیب و ناظر است، و هم اکنون نشانه یک منصب روحانی مافوق کشیش می باشد.

در غیر اینصورت به شما اعلام خطر می شود». «(1)» و برخی از مصادر تاریخی شیعه اضافه می کند که آن حضرت آیه مربوط «(2)» به اهل کتاب را، که در آن همگی به پرستش خدای یگانه دعوت شده اند نیز نوشت.

نمایندگان پیامبرصلی الله علیه و آله وارد نجران شده، نامه پیامبرصلی الله علیه و آله را به اسقف نجران دادند. وی نامه را با دقت هر چه تمام تر خواند. و برای تصمیم، شورایی مرکب از شخصیت های بارز مذهبی و غیرمذهبی تشکیل داد. یکی از افراد طرف مشورت، «شرحبیل» بود که به عقل و درایت و کاردانی معروفیت کامل داشت. وی در پاسخ «اسقف»، چنین اظهار نمود: اطلاعات من در مسائل مذهبی بسیار ناچیز است. بنابراین، من حق ابراز نظر ندارم، و اگر در غیر این موضوع با من وارد شور می شدید؛ می توانستم راه حل هایی در اختیار شما بگذارم.

اما ناچارم مطلبی را تذکر دهم و آن اینکه: ما مکرر، از پیشوایان مذهبی خود شنیده ایم: روزی که منصب نبوت نسل اسحاق به فرزندان «اسماعیل» انتقال خواهد یافت، و هیچ بعید نیست که محمد که از اولاد اسماعیل است، همان پیامبر موعود باشد!

شورا نظر داد که گروهی به عنوان «هیئت نمایندگی نجران» به مدینه بروند تا از نزدیک با محمدصلی الله علیه و آله تماس گرفته، دلایل نبوت او را مورد بررسی قرار دهند.

بدین ترتیب، شصت تن از ارزنده ترین و داناترین مردم «نجران» انتخاب گردیدند، که در رأس آنان سه تن پیشوای مذهبی قرار داشت:

1- «ابوحارثه بن علقمه»، اسقف اعظم نجران که نماینده رسمی کلیساهای روم در حجاز بود.

2- «عبدالمسیح»، رئیس هیئت نمایندگی که به عقل و تدبیر و کاردانی

[شماره صفحه واقعی : 496]

ص: 5487


1- « بحارالانوار»، ج 21/ 285.
2- منظور آیه:« قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ» می باشد- سوره آل عمران/ 64،« بحار»، ج 21/ 287.

معروفیت داشت.

3- «ایهَم» که فردی کهنسال و یکی از شخصیت های محترم ملت نجران به شمار می رفت. «(1)» هیئت نمایندگی، طرف عصر در حالی که لباس های تجملی ابریشمی بر تن، و انگشترهای طلا بر دست وصلیب ها بر گردن داشتند، وارد مسجد شده به پیامبرصلی الله علیه و آله سلام کردند. ولی وضع زننده و نامناسب آنان آن هم در مسجد، پیامبرصلی الله علیه و آله را سخت ناراحت نمود. آنان احساس کردند که پیامبرصلی الله علیه و آله از آنان ناراحت شده است، اما علت ناراحتی را ندانستند. فوراً با عثمان بن عفان و عبدالرحمن بن عوف، که سابقه آشنایی با آنان داشتند، تماس گرفتند، و جریان را به آنها گفتند. آنها اظهار داشتند که حل این گره به دست علی بن ابی طالب علیه السلام است. وقتی به امیر مؤمنان علیه السلام مراجعه کردند، علی علیه السلام در پاسخ آن ها چنین گفت: شما باید لباس های خود را تغییر دهید، و با وضع ساده، بدون زر و زیور به حضور حضرت بیایید. در اینصورت، مورد احترام و تکریم قرار خواهید گرفت.

نمایندگان نجران، با لباس ساده بدون انگشتر طلا، به محضر پیامبرصلی الله علیه و آله شرفیاب شده، سلام کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله با احترام خاص، پاسخ آنان را داد، و برخی از هدایایی را که برای وی آورده بودند؛ پذیرفت. نمایندگان، پیش از آنکه وارد مذاکره شوند، اظهار کردند که وقت نماز آنان رسیده است. پیامبرصلی الله علیه و آله اجازه داد که نمازهای خود را در مسجد مدینه، در حالی که رو به مشرق ایستاده بودند، بخوانند. «(2)»

مذاکره نمایندگان نجران

گروهی از سیره نویسان و محدثان و مورخان اسلامی، متن مذاکره نمایندگان نجران را با پیامبرصلی الله علیه و آله نقل کرده اند.

ما گوشه ای از مذاکرات آنان را که «حلبی» در سیره خود آورده است، در

[شماره صفحه واقعی : 497]

ص: 5488


1- « تاریخ یعقوبی»، ج 2/ 66.
2- « سیره حلبی»، ج 3/ 239.

اینجا منعکس می نماییم. «(1)» پیامبر: من شما را به آئین توحید و پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر اوامر او دعوت می کنم. سپس آیاتی چند از قرآن برای آنان خواند.

نمایندگان نجران: اگر منظور از اسلام، ایمان به خدای یگانه جهان است، ما قبلًا به او ایمان آورده و به احکام وی عمل می نماییم.

پیامبر: اسلام علائمی دارد و برخی از اعمال شما حاکی است که به اسلام واقعی نگرویده اید. چگونه می گویید که خدای یگانه را پرستش می کنید، درصورتی که شماها «صلیب» را می پرستید، و از خوردن گوشت خوک پرهیز نمی کنیدو برای خداوند فرزند معتقدید؟

نمایندگان نجران: ما او را خدا می دانیم، زیرا او مردگان را زنده کرد، و بیماران را شفا بخشید، و از گِل پرنده ای ساخت که آن را به پرواز درآورد، و تمام این اعمال، حاکی است که او خدا است!

پیامبر: نه! او بنده خدا و مخلوق او است که او را در رحم مریم قرار داد، و این قدرت و توانایی را خدا به او داده بود.

یک نفر از نمایندگان: آری او فرزند خدا است زیرا مادر او مریم، بدون اینکه با کسی ازدواج کند، او را به دنیا آورد. پس ناچار باید پدر او همان، خدای جهان باشد.

در این موقع، فرشته وحی نازل گردید و به پیامبرصلی الله علیه و آله گفت که به آنان بگوید: وضع حضرت عیسی از این نظر مانند حضرت آدم است که او را با قدرت بی پایان خود، بدون این که دارای پدر و مادری باشد، از خاک آفرید. «(2)» و اگر نداشتن پدر، گواه بر این باشد که او فرزند خدا است، پس حضرت آدم برای این منصب شایسته تر است، زیرا او نه پدر داشت و نه مادر!

نمایندگان نجران: گفتگوهای شما ما را قانع نمی کند. راه این است که در وقت معینی با یکدیگر مباهله کنیم، و بر دروغگو نفرین بفرستیم، و از خداوند

[شماره صفحه واقعی : 498]

ص: 5489


1- « سیره حلبی»، ج 3/ 239.
2- منظور آیه:« إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» سوره آل عمران/ 59 است.

بخواهیم دروغگو را هلاک و نابود کند. «(1)» در این موقع پیک وحی نازل گردید و آیه مباهله را آورد و پیامبر را مأمور ساخت تا با کسانی که با او به مجادله و محاجه بر می خیزند و زیر بار حق نمی روند؛ به مباهله برخیزد؛ و طرفین از خداوند بخواهند که افراد دروغگو را از رحمت خود دور سازد. اینک آیه مباهله:

فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ. «(2)»

«هرکس پس از روشن شدن جریان با تو مجادله کند، بگو بیایید فرزندان و زنان و نزدیکان خود را گرد آوریم و لابه کنیم و بنالیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»

طرفین به فیصله دادن مسأله از طریق مباهله آماده شدند، و قرار شد که فردا همگی برای مباهله آماده شوند.

پیامبرصلی الله علیه و آله به مباهله می رود

سرگذشت مباهله پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله، با هیئت نمایندگی «نجران»، از حوادث جالب و تکان دهنده و شگفت انگیز تاریخ اسلام می باشد. اگر چه برخی از مفسران و سیره نویسان، در نقل جزئیات آن، کوتاهی ورزیده اند، ولی گروه زیادی مانند زمخشری در کشاف، «(3)» و امام رازی در تفسیر خود، «(4)» و ابن اثیر در کامل، «(5)» در این باره داد سخن را داده اند. اینک ما در اینجا بخشی از گفتار زمخشری را منعکس می نمائیم:

وقت مباهله فرا رسید. قبلًا پیامبرصلی الله علیه و آله و هیئت نمایندگی «نجران»، توافق کرده

[شماره صفحه واقعی : 499]

ص: 5490


1- .« بحار»، ج 21/ 32، ولی از آیه مربوط به« مباهله» و از سیره حلبی استفاده می شود که موضوع مباهله را خود پیامبر صلی الله علیه و آله پیشنهاد کرد. همچنان که جمله« تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا» از آن حکایت می کند.
2- « سوره آل عمران/ 61.
3- ج 1/ 282 و 283.
4- « مفاتیح الغیب»، ج 2/ 471 و 472.
5- ج 2/ 112.

بودند که مراسم مباهله را در نقطه ای خارج از شهر مدینه، در دامنه صحرا انجام بگیرد. پیامبرصلی الله علیه و آله از میان مسلمانان و بستگان خود، فقط چهار نفر را برگزید که در این حادثه تاریخی شرکت نمایند. این چهار تن، جز علی ابن ابی طالب علیه السلام و فاطمه علیها السلام دختر پیامبرصلی الله علیه و آله و حسن و حسین علیهما السلام کس دیگر نبود، زیرا در میان تمام مسلمانان نفوسی پاکتر، و ایمانی استوارتر از ایمان این چهار تن وجود نداشت.

پیامبرصلی الله علیه و آله، فاصله منزل و نقطه ای را که قرار بود در آنجا مراسم مباهله انجام بگیرد، با وضع خاصی طی نمود.

او در حالی که حضرت حسین علیه السلام را در آغوش «(1)» و دست حضرت حسن را در دست داشت و فاطمه علیها السلام به دنبال آن حضرت و علی بن ابی طالب علیه السلام پشت سر وی حرکت می کردند؛ گام به میدان مباهله نهاد و پیش از ورود به میدان «مباهله» به همراهان خود گفت: من هر موقع دعا کردم، شما دعای مرا با گفتن آمین بدرقه کنید.

سران هیئت نمایندگی نجران، پیش از آنکه با پیامبرصلی الله علیه و آله روبرو شوند به یکدیگر می گفتند: هرگاه دیدید که «محمد» افسران و سربازان خود را به میدان مباهله آورد، و شکوه مادی و قدرت ظاهری خود را نشان ما داد در اینصورت وی یک فرد غیرصادق است و اعتمادی به نبوت خود ندارد. ولی اگر با فرزندان و جگرگوشه های خود به «مباهله» بیاید و با یک وضع وارسته از هر نوع جلال و جبروت مادی، رو به درگاه الهی گذارد؛ پیداست که پیامبری راستگو است و به قدری به خود ایمان و اعتقاد دارد که نه تنها حاضر است خود را در معرض نابودی قرار دهد، بلکه با جرأت هر چه تمامتر، حاضر است عزیزترین و گرامی ترین افراد نزد خود را در معرض فنا و نابودی واقع سازد.

سران هیئت نمایندگی در این گفتگو بودند. ناگهان قیافه نورانی پیامبرصلی الله علیه و آله با چهار تن دیگر که سه تن از آنها شاخه های شجره وجود او بودند، نمایان گردید. همگی با حالت بهت زده و تحیّر به چهره یکدیگر نگاه کردند، و از این که او جگرگوشه های معصوم و بی گناه، و یگانه دختر و یادگار خود را بهصحنه مباهله

[شماره صفحه واقعی : 500]

ص: 5491


1- در برخی از روایات وارد شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله دست حسن و حسین علیهما السلام را گرفته بود، و علی علیه السلام پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه علیها السلام پشت سر آن حضرت حرکت می کردند-« بحار»، ج 21/ 338.

آورده است، انگشت تعجب به دندان گرفتند. آنان دریافتند که پیامبرصلی الله علیه و آله، به دعوت و دعای خود اعتقاد راسخ دارد و گرنه یک فرد مردد، عزیزان خود را در معرض بلای آسمانی و عذاب الهی قرار نمی دهد.

اسقف نجران گفت: من چهره هایی را می بینم که هرگاه دست به دعا بلند کنند و از درگاه الهی بخواهند که بزرگ ترین کوه ها را از جای بکند، فوراً کنده می شود. بنابراین، هرگزصحیح نیست ما با این قیافه های نورانی و با این افراد بافضیلت، مباهله نماییم؛ زیرا بعید نیست که همه ما نابود شویم، و ممکن است دامنه عذاب گسترش پیدا کند، و همه مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین یک مسیحی باقی نماند! «(1)»

انصراف هیئت نمایندگی از مباهله

هیأت نمایندگی با دیدن وضع یاد شده، وارد شور شدند و به اتفاق آراء تصویب کردند که هرگز وارد مباهله نشوند، و حاضر شدند که هر سال مبلغی به عنوان «جزیه» (مالیات سرانه) بپردازند و در برابر آن، حکومت اسلامی از جان و مال آنان دفاع کند. پیامبرصلی الله علیه و آله رضایت خود را اعلام کرد، و قرار شد هر سال در برابر پرداخت یک مبلغ جزئی، از مزایای حکومت اسلامی برخوردار گردند. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: عذاب، سایه شوم خود را بر سر نمایندگان مردم نجران گسترده بود و اگر از در ملاعنه و مباهله وارد می شدند،صور انسانی خود را از دست داده، در آتشی که در بیابان برافروخته می شد، می سوختند و دامنه عذاب به سرزمین «نجران» کشیده می شد.

از عایشه نقل شده است: روز مباهله، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله چهار تن از همراهان خود

[شماره صفحه واقعی : 501]

ص: 5492


1- سیدبن طاووس، دانشمند بزرگوار شیعه، در کتاب« اقبال» نقل می کند: در روز مباهله گروه زیادی از انصار و مهاجر به نزدیکی نقطه ای که قرار بود مراسم مباهله در آنجا انجام بگیرد، آمده بودند. ولی پیامبر صلی الله علیه و آله از منزل با همان چهار نفر حرکت کرد، و در محل مباهله جز این پنج نفر از مسلمانان کس دیگر نبود. پیامبر صلی الله علیه و آله وارد محل مباهله شد و عبای خود را از دوش برگرفت و بر روی دو درخت بیابانی که نزدیک یکدیگر بودند افکند، و با همان هیئت پنج نفری که از منزل حرکت کرده بود زیر سایه عبا قرار گرفتند، و هیئت نمایندگی نجران را به مباهله دعوت نمود.

را زیر عبای مشکی رنگی وارد کرد و این آیه را تلاوت نمود: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً. «(1)»

سپس زمخشری، به بیان نکات آیه مباهله پرداخته و در پایان بحث می نویسد:

سرگذشت مباهله و مفاد این آیه، بزرگترین گواه بر فضیلت اصحاب کساء بوده و سندی زنده بر حقانیت آیین اسلام است.

از روایاتی که از پیشوایان مذهبی ما وارد شده است، استفاده می شود که موضوع مباهله اختصاص به پیامبرصلی الله علیه و آله نداشته و هر فرد مسلمانی در مسائل مذهبی می تواند با مخالفان خود به مباهله برخیزد. طرز مباهله و دعای آن، در کتاب های حدیث وارد شده، برای اطلاع بیشتر به کتاب «نورالثقلین» «(2)» مراجعه فرمایید.

در رساله حضرت استاد علامه طباطبائی چنین می خوانیم: مباهله یکی از معجزات باقی اسلام است، و هر فرد باایمانی به پیروی از نخستین پیشوای اسلام می تواند در راه اثبات حقیقتی از حقایق اسلام با مخالف خود به مباهله بپردازد، و از خداوند جهان درخواست کند که طرف مخالف را کیفر بدهد و محکوم سازد. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 502]

ص: 5493


1- احزاب/ 33.
2- . ج 1/ 291- 292.
3- در برخی از روایات اسلامی نیز به این موضوع تصریح شده است، به« کافی» ج 2 کتاب دعا باب مباهله، صفحه 513- 514 مراجعه فرمایید.

حوادث سال دهم هجرت

43 حجهالوداع

اشاره

در میان عبادات دستجمعی اسلام، مراسم حج، بزرگترین و باشکوه ترین عبادتی است که مسلمانان بجای می آورند. زیرا این مراسم آن هم سالی یکبار، برای ملت مسلمان بزرگترین مظهر وحدت و یگانگی، نشانه کامل وارستگی از مال و مقام، نمونه بارز مساوات و برابری تمام انسان ها و وسیله تحکیم روابط در بین مسلمانان و ...

می باشد. حال اگر ما مسلمانان از این خوان گسترده کمتر استفاده می کنیم، و این کنگره سالانه اسلامی را (حقا که می تواند پاسخگوی بسیاری از مشکلات اجتماعی ما و مبدء تحولاتی عمیق در زندگانی ما، باشد) بدون بهره برداری کامل، برگزار می نماییم: نشانه قصور قانون نیست، بلکه گواه بر قصور و یا تقصیر رهبران اسلامی است که درصدد استفاده از این مراسم بر نمی آیند.

از روزی که «خلیل الرحمن»، از بنای کعبه فراغت یافت، و خداپرستان را به زیارت این خانه دعوت نمود، پیوسته این نقطه، کعبه قلوب، و مطاف ملت های خداشناس بوده است. همه ساله گروهی از اکناف جهان، و نقاط مختلف عربستان، به زیارت این خانه شتافته، و مراسمی را که از حضرت ابراهیم علیه السلام آموخته بودند، انجام می دادند.

اما گذشت زمان، انقطاع ملت حجاز از رهبری پیامبران، خودخواهی قریش، حکومت بت بر افکار جهان عرب، موجب شده بود که مراسم حج از نظر زمان و

[شماره صفحه واقعی : 503]

ص: 5494

مکان، دستخوش تحریف و تغییر گردد و قیافه واقعی خود را از دست بدهد.

روی این جهات، پیامبر خداصلی الله علیه و آله، در سال دهم هجرت، از طرف خدا مأموریت یافت، که در آن سال شخصاً در مراسم حج شرکت جوید، و عملًا مردم را به تکالیف خود آشنا سازد، و هرگونه شاخه های کج و معوجی را که روی علل یادشده، بر پیکر این عبادت روییده بود، ببرد، و حدود «عرفات» و «منی» و موقع کوچ از آنها را به مردم تعلیم کند. این سفر، بیش از آنکه جنبه سیاسی و اجتماعی داشته باشد، جنبه تعلیمی داشت.

پیامبرصلی الله علیه و آله در یازدهمین ماه اسلامی (ذوالقعده) دستور داد که در شهر مدینه و میان قبایل اعلان کنند که پیامبرصلی الله علیه و آله امسال، عازم زیارت خانه خدا است. این اطلاعیه، شوق و علاقه فراوانی را در دل گروه عظیمی از مسلمانان برانگیخت و به دنبال آن، هزاران نفر در اطراف مدینه خیمه زدند و همگی در انتظار حرکت پیامبرصلی الله علیه و آله بودند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله در بیست و ششم ذی القعده، «ابودجانه» را جانشین خود در مدینه قرار داد، و در حالی که بیش از شصت قربانی همراه داشت، به سوی مکه حرکت نمود. وقتی به «ذی الحلیفه» (نقطه ای که «مسجد شجره» نیز در آنجا قرار دارد) رسید با پوشیدن دو پارچه ساده از مسجد «شجره» احرام بست، و هنگام بستن احرام، دعای «(2)» معروف احرام را که «لبیک» و پاسخ به ندای ابراهیم است، قرائت نمود. و نیز هر موقع سواری را می دید و یا در بلندی و سرازیری قرار می گرفت، «لبیک» می گفت. وقتی به نزدیکی مکه رسید، «لبیک» را قطع کرد، روز چهارم وارد مکه شد، و یکسره راه مسجد را پیش گرفت و از باب «بنی شیبه» وارد مسجدالحرام شد؛ در حالی که خدا را حمد و ثنا می گفت و به ابراهیم درود می فرستاد.

وقتی هنگام طواف، برابر «حجرالاسود» قرار گرفت، نخست آن را

[شماره صفحه واقعی : 504]

ص: 5495


1- « سیره حلبی»، ج 3/ 289.
2- لبیک اللهم لبیک، لبیک لاشریک لک لبیک ان الحمد والنّعمه لک والملک لاشریک لک لبیک.

«استلام» «(1)» نمود، و هفت بار اطراف کعبه دور زد. سپس برای ادای نماز طواف، پشت مقام ابراهیم علیه السلام قرار گرفت و دو رکعت نماز خواند. وقتی از نماز فارغ شد، شروع به سعی میانصفا و مروه «(2)» نمود. سپس رو به زائران کرد و گفت: کسانی که همراه خود قربانی نیاورده اند: از احرام خارج شوند، و تمام محرمات احرام برای آنان با «تقصیر» (کوتاه کردن مو و یا گرفتن ناخن) حلال می شود. اما من و افرادی که همراه خود قربانی آورده اند؛ باید به حالت احرام باقی بمانند، تا لحظه ای که قربانی خود را سر ببرند.

این کار بر گروهی سخت و گران آمد. عذر آنان این بود که هرگز برای ما گوارا نیست که پیامبرصلی الله علیه و آله در احرام باشد و ما از احرام خارج شویم، و چیزهایی که بر او حرام است، برای ما جایز و حلال گردد. گاهی می گفتند:

صحیح نیست، ما جزوِ زائران خانه خدا باشیم، ولی قطرات آب غسل از سر و گردن ما بریزد. «(3)» دیدگان پیامبرصلی الله علیه و آله به «عمر» افتاد، که در حالت احرام باقی بود. به او گفت: آیا قربانی همراه خود آورده ای؟

گفت نه. فرمود: چرا از احرام خارج نشدی؟ گفت: برای من گوارا نیست که از احرام خارج شوم، ولی شما به همان حالت باقی بمانی. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: شما نه حالا، بلکه پیوسته بر این عقیده باقی خواهی ماند.

پیامبرصلی الله علیه و آله از تردید و دودلی مردم ناراحت شد و گفت: «لَو کُنتُ اسْتقبلتُ مِن أَمری

[شماره صفحه واقعی : 505]

ص: 5496


1- منظور از« استلام» این است که پیش از طواف دست های خود را به آن بمالند. و نکته آن این است که این سنگ هنگام ساختن کعبه، زیر پای ابراهیم علیه السلام قرار داشت، و به وسیله آن دیواره های کعبه را بالا برده است. دست گذاردن بر آن یک نوع بستن پیمان با ابراهیم علیه السلام است و اینکه ابراهیم وار تا پای جان در راه آئین توحید کوشا باشیم. پیامبر صلی الله علیه و آله در مدت توقف دهساله خود، دو بار عمل عمره را انجام داده بود. یکی در سال هفتم، و دیگری در سال هشتم، که پس از فتح مکه بوده است. و این سومین عمره ای بود که پیامبر صلی الله علیه و آله همراه اعمال حج انجام داد-« طبقات کبری»، ج 2/ 174.
2- صفا و مروه، نام دو کوهی است که در نزدیکی مسجدالحرام قرار دارند. و سعی، همان پیمودن فاصله میان دو کوه است، از صفا آغازمی شود، و در مروه پایان می پذیرد.
3- این جمله کنایه از نزدیکی با زن و غسل جنابت است. چون یکی از محرمات احرام نزدیکی با زن است، و با« تقصیر» تحریم آن برطرف می شود.

ما استدبرتُ لفعلتُ کما أمرتکم»؛ یعنی اگر آینده برای من مانند گذشته روشن بود، و از دو دلی و تردید بیجای شما اطلاع می داشتم، من هم مانند شما بدون اینکه قربانی همراه داشته باشم؛ به زیارت خانه خدا می آمدم.

اما چه کنم، من قربانی همراه خود آورده ام و به فرمان خدا حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ باید در حال احرام بمانم تا روز منی قربانی خود را در قربانگاه سر ببرم. ولی هرکس که قربانی همراه نیاورده، باید از احرام خارج شود، و آنچه را که انجام داده است عمره محسوب نماید، و بعداً برای حج احرام ببندد. «(1)»

علی علیه السلام از یمن باز می گردد

امیرمؤمنان علیه السلام از حرکت پیامبرصلی الله علیه و آله برای شرکت در مراسم حج، آگاه گردید. وی با سربازان خود در حالی که 34 قربانی همراه داشت، برای شرکت در مراسم حج حرکت کرد و پارچه هایی که از مردم «نجران» به عنوان مالیات اسلامی گرفته بود، همراه خود آورد. علی علیه السلام در نیمه راه، فرماندهی سربازان را به یکی از افسران خود سپرد و به سرعت به سوی مکه حرکت کرد و در نزدیکی مکه خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسید. پیامبرصلی الله علیه و آله از دیدار علی و موفقیت او خوشحال گردید و از علی علیه السلام پرسید، چگونه نیت کردی؟! او گفت: من موقع احرام، به نیت شما احرام بستم و گفتم «اللهمّ اهلالًا کاهلال نبیّک»؛ «بارالها! به همان نیتی که پیامبر تو احرام بسته من نیز احرام می بندم.» «(2)»

سپس پیامبرصلی الله علیه و آله را از قربانی هایی که همراه خود آورده بود آگاه ساخت. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: تکلیف من و شما در این یکی است و ما باید تا لحظه کشتن قربانی ها در حالت احرام باقی بمانیم. سپس دستور داد که علی علیه السلام به سوی سربازان خود بازگردد و آنها را به مکه برساند.

[شماره صفحه واقعی : 506]

ص: 5497


1- « بحار»، ج 21/ 319- این سرگذشت ما را به سرسختی گروهی از صحابه در مقابل دستورات اکید پیامبر صلی الله علیه و آله، رهبری می کند. در تاریخ اسلام، گواه های زیادی بر این مطلب هست و مرحوم شریف الدین عاملی کتاب ویژه ای، به نام« النص والاجتهاد» در این مورد دارند.
2- کردار علی علیه السلام و امضای رسول گرامی صلی الله علیه و آله، حاکی است که نیت اجمالی کافی است و هرگز لازم نیست که نیت کننده بر خصوصیات عمل خود آشنا باشد.

وقتی علی علیه السلام به سوی سربازان خود بازگشت، دید تمام پارچه هایی که از ملت «نجران» طبق قرارداد روز «مباهله» گرفته بود، میان سربازان تقسیم شده و همگی آنها را به عنوان لباس احرام بر تن کرده اند. علی علیه السلام از این کار که جانشین وی در غیاب او انجام داده بود، سخت ناراحت شد، و به او گفت: چرا پارچه ها را پیش از آنکه به پیامبر خداصلی الله علیه و آله تحویل دهیم در میان سربازان تقسیم کردی؟! وی گفت: آنان اصرار کردند که من پارچه ها را به طور امانت به آنها بدهم و پس از انجام مراسم حج، از آنان پس بگیرم. علی علیه السلام به او گفت تو چنین اختیاری نداشتی.

سپس همه پارچه ها را از آنان بازگرفت، و بسته بندی کرد، و در مکه تحویل پیامبرصلی الله علیه و آله داد.

گروهی که همیشه از عدل و دادگری و نظم و انضباط رنج می برند، و پیوسته می خواهند که امور طبق خواستهای آنان بگردد، خدمت پیامبرصلی الله علیه و آله رسیده و از علی علیه السلام درباره پس گرفتن پارچه ها ابراز ناراحتی کردند.

پیامبرصلی الله علیه و آله یکی از یاران خود را خواست که میان افراد شاکی برخیزد و پیام زیر را از ناحیه او به آنان برساند و بگوید که پیامبرصلی الله علیه و آله می گوید: از بدگویی درباره علی علیه السلام دست بردارید. او در اجرای دستور خدا بی پروا و اهل تملق و مداهنه نیست. «(1)»

مراسم حج آغاز می گردد

اعمال عمره به پایان رسید. پیامبرصلی الله علیه و آله راضی نبود در فاصله عمره و اعمال حج، در خانه کسی بسر ببرد. از اینرو دستور داد که خیمه او را در بیرون مکه بزنند.

روز هشتم ذی الحجه فرا رسید. زائران خانه خدا، همان روز از مکه به سوی عرفات حرکت می کنند تا در عرفه، از ظهر روز نهم تا غروب آن روز توقف نمایند.

پیامبرصلی الله علیه و آله روز هشتم ذی الحجه- که روز «ترویه» نیز می گویند- از طریق «منی» عازم عرفات شد، و تا طلوع آفتاب روز نهم در «منی» ماند. سپس بر شتر خود سوار شد، و راه «عرفات» را پیش گرفت و در نقطه ای به نام «نمره»

[شماره صفحه واقعی : 507]

ص: 5498


1- ارفَعُوا ألسِنَتکُم عَن علی فَانَّهُ خَشِن فی ذاتِ اللَّه، غَیرُ مداهِن فی دینه-« بحار»، ج 21/ 385.

که خیمه آن حضرت در آنجا زده بودند، فرود آمد. در آن اجتماع باشکوه، در حالی که روی شتر قرار گرفته بود؛ سخنان تاریخی خود را ایراد فرمود.

سخنان تاریخی پیامبرصلی الله علیه و آله در حجهالوداع

... در آن روز، سرزمین عرفه شاهد اجتماعی عظیم و باشکوه بود، و ملت حجاز تا به آن روز، چنین اجتماعی را به یاد نداشت. ندای توحید و شعار یگانه پرستی در آن سرزمین طنین انداز بود. نقطه ای که تا چندی پیش، اقامتگاه مشرکان و بت پرستان بود، برای ابد پایگاه رجال توحید و خداپرستان گردید. پیامبرصلی الله علیه و آله، نماز ظهر و عصر را در سرزمین عرفات باصد هزار تن به جا آورد. سپس خطبه تاریخی خود را در آن روز، در حالی که روی شتر قرار گرفته بود ایراد فرمود. و یکی از یاران او- کهصدای بلند و رسایی داشت- سخنان او را تکرار کرده، و به گوش افراد دوردست می رسانید.

او در آن روز سخنان خود را چنین آغاز کرد و گفت: «ای مردم! سخنان مرا بشنوید، شاید پس از این، شما را در این نقطه ملاقات نکنم.

«ای مردم! خون ها و اموال «(1)» شما بر یکدیگر تا روزی که خدا را ملاقات نمایید، مانند امروز و این ماه محترم، و هر نوع تجاوز به آنها حرام است».

پیامبرصلی الله علیه و آله برای این که از رسوخ و تأثیر پیام خود پیرامون احترام جان و مال مسلمانان مطمئن شود، به «ربیعه بن امیه» فرمود: «از آنان چند مطلب زیر را بپرس و بگو: این ماه چه ماهی است؟ همگی گفتند: ماه حرام است و جنگ و خونریزی در این ماه ممنوع و قدغن می باشد. پیامبرصلی الله علیه و آله به ربیعه گفت: به آنان بگو: خداوند خون ها و مال های شما را بر یکدیگر تا روزی که رخت از این جهان بربندید؛ مانند این ماه، حرام کرده و محترم شمرده است».

«باز فرمود از آنان بپرس: این سرزمین، چه سرزمینی است؟ همگی گفتند: سرزمین محترم، خونریزی و تجاوز در آن، شدیداً ممنوع است. فرمود: به آنان

[شماره صفحه واقعی : 508]

ص: 5499


1- و نوامیس و اعراض- به« خصال صدوق»، ج 2/ 84 مراجعه شود.

برسان که: خون و مال شما، بسان این سرزمین محترم و هر نوع تجاوز به آنها ممنوع می باشد».

«باز فرمود از آنان سؤال کن: امروز چه روزی است؟ گفتند: حج اکبر است. فرمود: به ایشان ابلاغ کن که خون و مال شما بسان امروز محترم می باشد». «(1)» «هان ای مردم! بدانید: خون هایی که در دوران جاهلیت ریخته شده، همگی باید به دست فراموشی سپرده شود، و قابل تعقیب نیست. حتی خون ابن ربیعه (یکی از نزدیکان پیامبرصلی الله علیه و آله) نیز باید فراموش گردد».

«شما به زودی به سوی خدا باز می گردید. در آن جهان به اعمال نیک و بد شما رسیدگی می شود. من به شما ابلاغ می کنم: هر کس امانتی نزد او باشد باید آن را بهصاحبش بازگرداند».

هان ای مردم! بدانید ربا در آئین اسلام شدیداً حرام است. کسانی که سرمایه های خود را در راه اخذ ربا، به کار انداخته اند؛ فقط می توانند سرمایه های خود را بازستانند. نه ستم کنند و نه ستم بکشند و ربحی که عباس قبل از اسلام از بدهکاران خود، می خواست، اکنون ساقط است و حق مطالبه ندارد».

«ای مردم! شیطان از این که در سرزمین شما مورد پرستش قرار گیرد، نومید گشته، ولی اگر در امور کوچک از او پیروی کنید، از شما راضی و خرسند می گردد. از پیروی شیطان بپرهیزید».

«تغییر و تبدیل «(2)» ماه های حرام ناشی از افراط در کفر است، و افراد کافری که با ماه های حرام آشنایی کامل ندارند، بر اثر این تبدیل، گمراه می شوند، و این تغییر باعث می شود که ماه حرام، یکسال ماه حلال گردد، و سال دیگر ماه حرام شود. آنان بدانند که با این عمل، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام می کنند».

باید ترتیب ماه های حلال و حرام در سال، به سان روزی باشد که خداوند

[شماره صفحه واقعی : 509]

ص: 5500


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 605.
2- متولیان کعبه با گرفتن پول از قبایلی که اندیشه جنگ و خونریزی در ماه های حرام را در مغز داشتند، ماه های حرام را تغییر داده؛ به جای آنها، ماه های دیگری را ماه حرام اعلام می کردند.

در آن روز آسمان و زمین و ماه و خورشید را آفرید. شماره ماه ها نزد خدا دوازده تا است، که چهار ماه از آن دوازده ماه را ماه حرام قرار داده است. این چهار ماه عبارتند از: ذی القعده و ذی الحجه و محرم که پشت سر هم قرار دارند، و ماه رجب.

«هان ای مردم! زنان شما بر شما حق دارند. شما نیز به گردن آنان حق دارید. حق شما این است که بدون رضایت شما، کسی را به خانه نپذیرند، و مرتکب خلافی نشوند. در غیر این صورت، خدا به شما اذن داده که بستر آنها را ترک کنید و آنان را تأدیب نمایید، و اگر به راه حق بازگشتند، سایه لطف و محبت خود را بر بستر آنها بیفکنید، و وسایل زندگی آنها را به طور مرفه فراهم سازید».

«من در این سرزمین به شما سفارش می کنم که به زنان نیکی کنید. زیرا آنان امانت های الهی در دست شما هستند، و با قوانین الهی بر شما حلال شده اند».

«هان ای مردم! در سخنان من دقت کنید و بیندیشید. من در میان شما دو چیز به یادگار می گذارم که اگر به آنها چنگ بزنید گمراه نمی شوید. یکی کتاب خدا و دیگری سنت و گفتار من است». «(1)» «هان ای مردم! سخنان مرا بشنوید و درباره آنها فکر نمایید. هر مسلمانی با مسلمان دیگر برادر است، و همه مسلمانان جهان با یکدیگر برادرند، و چیزی از اموال مسلمانان برای مسلمانی حلال نیست، مگر اینکه آن را به طیب خاطر به دست آورده باشد». «(2)»

[شماره صفحه واقعی : 510]

ص: 5501


1- . پیامبر صلی الله علیه و آله در این خطبه تاریخی، قرآن و سنت را به مردم توصیه نموده و در خطبه غدیر، و روزهای رحلت خود کتاب خدا و عترت خویش را سفارش کرده، و این دو حدیث از آنجا که در دو واقعه وارد شده اند، با یکدیگر منافاتی ندارند. زیرا هیچ مانعی ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله در یک واقعه، سنت را معادل قرآن قرار داده و به یادگار بگذارد و در مورد دیگر، خاندان پیامبر در یک واقعه، سنت را معادل قرآن قرار داده و به یادگار بگذارد و در مورد دیگر، خاندان و جانشینان خود را توصیه نماید و پیروی از آنان را که در حقیقت پیروی از خود او و سنت نیز هست، تأکید کند. برخی از علمای اهل تسنن مانند شیخ شلتوت، در تفسیر خود تصور کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله فقط در یک واقعه سخن گفته؛ و در پاورقی، لفظ« عترت» را به عنوان نسخه بدل ذکر کرده است. در صورتی که ما نیازی به چنین تصحیحی نداریم، زیرا اصولًا تعارضی میان دو نقل نیست تا از این طریق مطلب را حل نماییم.
2- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 605.

«هان ای مردم! حاضران به غایبان برسانند، بعد از من پیامبری نیست، و پس از شما مسلمانان امتی نیست». «(1)» «ای مردم! بدانید من امروز اعلام می کنم که کلیه مراسم و عقاید دوران جاهلی را زیر پای خود نهاده، بطلان آن را به اطلاع شما می رسانم». «(2)»

در این موقع پیامبرصلی الله علیه و آله سخنان خود را قطع کرد و در حالی که با انگشت سبابه (انگشت شهادت) به آسمان اشاره می کرد، گفت: بارالها پیام های تو را رسانیدم. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله با گفتن سه بار «اللَّهُمَّ اشْهَدْ» گفتار خود را به پایان رسانید.

پیامبرصلی الله علیه و آله تا غروب روز نهم در عرفه توقف نمود. وقتی خورشید در افق مغرب پنهان گشت، و هوا کمی تاریک شد بر شتر خود سوار شد، و قسمتی از شب را در «مزدلفه» و فاصله طلوع فجر و آفتاب را در مشعر به سر برد. روز دهم، رهسپار «منی» گردید، و مراسم «رمی جمره» و قربانی و «تقصیر» را انجام داده، برای انجام مراسم دیگر حج عازم مکه گردید، و بدینوسیله مناسک حج را به مردم آموخت. گاهی در لسان حدیث و تاریخ، این سفر تاریخی را «حج وداع»، و گاهی «حج بلاغ» و «حج اسلام» می نامند، و هر کدام از این نام ها روی مناسبتی است که وجه آن برای افراد بصیر پنهان نیست.

در پایان، این نکته را متذکر می شویم که مشهور میان محدثان این است که: پیامبرصلی الله علیه و آله این خطبه را در روز عرفه ایراد فرموده است، ولی برخی «(3)» معتقدند که این خطبه در روز دهم ذی الحجه ایراد شده است.

سرگذشت «غدیر»

مراسم حج به پایان رسید: مسلمانان، اعمال حج را از پیامبر عالیقدرصلی الله علیه و آله آموختند. در این هنگام، پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله تصمیم گرفت، که مکه را به عزم مدینه

[شماره صفحه واقعی : 511]

ص: 5502


1- « خصال صدوق»، ج 2/ 84.
2- .« بحار»، ج 21/ 405.
3- « طبقات ابن سعد»، ج 2/ 184.

ترک گوید. فرمان حرکتصادر گردید. هنگامی که کاروان به سرزمین «رابغ» «(1)» که در سه میلی «جحفه» «(2)» قرار دارد، رسید؛ امین وحی در نقطه ای به نام «غدیرخم» فرود آمد، و او را با آیه زیر مورد خطاب قرار داد که: بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ ... «(3)»

آنچه که از طرف خدا فرستاده شده، به مردم ابلاغ کن. و اگر ابلاغ نکنی رسالت خود را تکمیل نکرده ای، خداوند تو را از شر مردم حفظ می کند.

لحن آیه حاکی است که خداوند انجام امر خطیری را به عهده پیامبرصلی الله علیه و آله گذارده است. چه امر خطیری بالاتر از این که در برابر دیدگانصد هزار نفر، علی علیه السلام را به مقام خلافت و وصایت و جانشینی نصب کند. از این نظر، دستور توقفصادر شد. کسانی که جلو کاروان بودند، از حرکت بازایستادند، و آنها که دنبال کاروان بودند، به آنها پیوستند. وقت ظهر هوا به شدت گرم بود. مردم قسمتی از ردای خود را بر سر، و قسمتی را زیر پا می افکندند.

برای پیامبر سایبانی، به وسیله چادری که روی درخت افکنده بودند، درست کردند و پیامبرصلی الله علیه و آله نماز ظهر را با جماعت خواند. سپس در حالی که جمعیت گرد او حلقه زده بودند، بر روی نقطه بلندی که از جهاز شتر ترتیب داده بودند، قرار گرفت و باصدای بلند و رسا خطبه ای به شرح زیر خواند:

خطبه پیامبرصلی الله علیه و آله در غدیرخم

حمد و ثنا مخصوص خدا است. از او یاری می طلبیم و به او ایمان داریم و بر او توکل می کنیم. از بدی های خود و اعمال ناشایست خود به او پناه می بریم. خدایی که جز او هادی و راهنمایی نیست. هرکس را که هدایت نمود، گمراه کننده ای برای او نخواهد بود. گواهی می دهم که جز او معبودی نیست، و محمد بنده و پیامبر او است.

[شماره صفحه واقعی : 512]

ص: 5503


1- « رابغ»، هم اکنون بر سر راه مکه به مدینه است.
2- یکی از« میقات های» احرام است و راه اهل مدینه و مصر و عراق از آنجا منشعب می شد.
3- سوره مائده/ 67.

هان ای مردم! نزدیک است من دعوت حق را لبیک بگویم و از میان شما بروم. من مسئولم و شما نیز مسئولید، درباره من چه فکر می کنید؟! در این موقعصدای جمعیت به تصدیق بلند شد و گفتند: ما گواهی می دهیم که: تو رسالت خود را انجام دادی، و کوشش نمودی، خدا تو را پاداش نیک دهد.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: آیا گواهی می دهید که معبود جهان یکی است، و محمد بنده خدا و پیامبر او می باشد؛ و بهشت و دوزخ جاویدان در سرای دیگر جای تردید نیست؟ همگی گفتند:صحیح است و گواهی می دهیم.

سپس فرمود: مردم من دو چیز نفیس و گرانمایه در میان شما می گذارم ببینیم چگونه با دو یادگار من رفتار می نمایید؟! در این وقت یک نفر برخاست و باصدای بلند گفت: منظور از این دو چیز نفیس چیست؟! پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: یکی کتاب خدا که یک طرف آن در دست خدا، و طرف دیگر آن در دست شما است، و دیگری عترت و اهل بیت من. خداوند به من خبر داده که این دو یادگار، هرگز از هم جدا نخواهند شد.

هان ای مردم! بر قرآن و عترت من پیشی نگیرید، و در عمل به هر دو، کوتاهی نورزید که هلاک می شوید.

در این لحظه دست علی علیه السلام را گرفت و آنقدر بلند کرد که سفیدی زیر بغل هر دو برای مردم نمایان گشت، و او را به همه مردم معرفی نمود. سپس فرمود: سزاوارتر بر مؤمنان از خود آنها کیست؟ همگی گفتند: خدا و پیامبر او داناترند. پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: خدا مولای من، و من مولای مؤمنان هستم، و من بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم.

هان ای مردم! «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ «(1)» اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ احِبُّ مَن احِبَّهُ وابغِضُ مَن أَبغَضَهُ و انصُر مَن نَصَرهُ واخذُل مَن خَذَلَهُ وادِرِالحَقَّ مَعَهُ حَیثُ دارَ»؛ «هرکس را من مولایم، علی مولای اوست. خداوندا! کسانی که علی را دوست دارند، آنان را دوست بدار؛ و کسانی که او را دشمن

[شماره صفحه واقعی : 513]

ص: 5504


1- پیامبر برای اطمینان خاطر، این جمله را سه بار تکرار کرد که مبادا بعدها اشتباهی رخ دهد.

بدارند دشمن دار. خدایا! یاران علی را یاری کن، دشمنان علی را خوار و ذلیل نما، و او را محور حق قرار بده.»

واقعه غدیر، ابدی و جاودانی است

اراده حکیمانه خداوند بر این تعلق گرفته است که واقعه تاریخی غدیر، در تمام قرون و اعصار بهصورت یک تاریخ زنده که قلوب و دل ها به سوی آن جذب می شوند، بماند؛ و نویسندگان اسلامی در هر عصر و زمانی در کتاب های تفسیر و تاریخ و حدیث و کلام، پیرامون آن سخن بگویند؛ و گویندگان مذهبی در مجالس وعظ و خطابه درباره آن دادِ سخن دهند و آن را از فضایل غیرقابل انکار امام بشمارند. نه تنها خطبا و گویندگان، بلکه شعرا و سرایندگان، از این واقعه الهام گرفته و ذوق ادبی خود را از تفکر و اندیشه پیرامون این حادثه و از مزید اخلاص بهصاحب ولایت مشتعل سازند، و عالی ترین قطعات را بهصورت های گوناگون و به زبان های مختلف از خود به یادگار بگذارند.

از این جهت، کمتر واقعه تاریخی در جهان، بسان رویداد «غدیر»، مورد توجه طبقات مختلف، از محدث و مفسر و از متکلم و فیلسوف، از خطیب و شاعر، و از مورخ و سیره نویس قرار گرفته و این اندازه درباره آن عنایت مبذول شده است.

یکی از علل ابدیت و جاودانی بودن این حدیث، نزول دو آیه «(1)» از آیات قرآن پیرامون این واقعه است، و تا روزی که قرآن ابدی و جاودانی است، این واقعه تاریخی نیز ابدی بوده و از خاطره ها محو نخواهد شد.

از آنجا که جامعه اسلامی در اعصار دیرینه و هم اکنون جامعه شیعه، آن را یکی از اعیاد مذهبی می شمارند و مراسمی را که در دیگر اعیاد برپا می دارند، در این روز نیز انجام می دهند؛ طبعاً واقعه تاریخی غدیر رنگ ابدیت به خود گرفته و هیچ گاه از خاطره ها فراموش نمی شود.

[شماره صفحه واقعی : 514]

ص: 5505


1- سوره مائده/ 67 و 3.

از مراجعه به تاریخ، به خوبی معلوم می شود که روز هیجدهم ذی الحجهالحرام، در میان مسلمانان به نام روز عید غدیر معروف بود، تا آنجا که «ابن خلکان»، درباره «المستعلی ابن المستنصر» می گوید: در سال 487 در روز غدیر خم که روز هیجدهم ذی الحجهالحرام است، مردم با او بیعت کردند «(1)» و درباره المستنصرباللَّه العبیدی می نویسد: وی در سال 487، دوازده شب به آخر ماه ذی الحجه باقی مانده بود، درگذشت. این شب همان شب هیجدهم ماه ذی الحجه شب عید غدیر است. «(2)» «ابوریحان بیرونی»، در کتاب «الآثار الباقیه»، عید غدیر را از عیدهایی شمرده که همه مسلمانان، برپا می داشتند و جشن می گرفتند. «(3)» نه تنها ابن خلکان و ابوریحان بیرونی، این روز را عید می نامند؛ بلکه «ثعالبی» نیز، این شب را از شب های معروف در میان امت اسلامی شمرده است. «(4)» ریشه این عید اسلامی به خود روز غدیر باز می گردد. زیرا در آن روز پیامبرصلی الله علیه و آله به مهاجر و انصار، بلکه به همسران خود دستور داد که بر علی علیه السلام وارد شوند و به او در مورد چنین فضیلتی بزرگ تبریک بگویند.

«زیدبن ارقم» می گوید: از مهاجر، ابوبکر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر، نخستین کسانی بودند که با علی علیه السلام دست بیعت دادند و مراسم تبریک و بیعت تا مغرب ادامه داشت.

دلایل دیگر بر ابدیت این واقعه

در اهمیت این رویداد تاریخی، همین اندازه کافی است که این واقعه تاریخی راصد و دهصحابی نقل کرده اند. البته این جمله نه به آن معنی است که از آن

[شماره صفحه واقعی : 515]

ص: 5506


1- « وفیات الاعیان»، ج 1/ 60.
2- همان، ج 2/ 223.
3- « ترجمه الآثارالباقیه»/ 395؛« الغدیر»، ج 1/ 267.
4- ثمارالقلوب/ 511.

گروه زیاد تنها همین افراد، این حادثه را نقل کرده اند؛ بلکه تنها در کتاب های دانشمندان اهل تسنن، نامصد و ده تن به چشم می خورد. درست است که پیامبرصلی الله علیه و آله سخنان خود را در جامعهصدهزارنفری القاء نمود، ولی گروه زیادی از آنان از نقاط دوردست حجاز بودند که از آنان حدیثی نقل نشده است، و گروهی از آنها این واقعه را نقل کرده اند، ولی تاریخ موفق به درج آنان نگردیده است و اگر هم درج کرده است، به دست ما نرسیده است.

در قرن دوم اسلامی که عصر تابعان است، هشتاد و نه تن از آنان به نقل این حدیث پرداخته اند.

راویان حدیث غدیر، در قرن های بعدی همگی علما و دانشمندان اهل تسنن می باشند. سیصد و شصت تن از آنها این حدیث را در کتاب های خود گرد آورده و گروه زیادی بهصحت و استواری آنها اعتراض نموده اند.

در قرن سوم نود و دو دانشمند، در قرن چهارم چهل و سه، در قرن پنجم بیست و چهار، در قرن ششم بیست، در قرن هفتم بیست و یک، در قرن هشتم هیجده، در قرن نهم شانزده، در قرن دهم چهارده، در قرن یازدهم دوازده، در قرن دوازدهم سیزده، در قرن سیزدهم دوازده و در قرن چهاردهم بیست دانشمند، این حدیث را نقل کرده اند.

گروهی تنها به نقل این حدیث اکتفا نکرده، بلکه پیرامون اسناد و مفاد آن مستقلًا کتاب هایی نوشته اند.

مورخ بزرگ اسلامی، طبری، کتابی به نام «الولایه فی طرق حدیث الغدیر» نوشته و این حدیث را از هفتاد و پنج طریق از پیامبرصلی الله علیه و آله نقل کرده است.

ابن عقده کوفی، در رساله «ولایت»، این حدیث را ازصد و پنج تن نقل کرده است.

ابوبکر محمد بن عمر بغدادی، معروف به جمعانی، این حدیث را از بیست و پنج طریق نقل نموده است.

از بزرگان حدیث:

احمد بن حنبل شیبانی به 40 سند نقل کرده است

[شماره صفحه واقعی : 516]

ص: 5507

ابن حجر عسقلانی به 25 سند نقل کرده است.

جزری شافعی به 80 سند نقل کرده است.

ابوسعید سجستانی به 120 سند نقل کرده است.

امیرمحمد یمنی به 40 سند نقل کرده است.

نسائی به 250 سند نقل کرده است.

ابوالعلاء همدانی به 100 سند نقل کرده است.

ابوالعرفان حبان به 30 سند نقل کرده است.

تعداد کسانی که مستقلًا پیرامون خصوصیات این واقعه تاریخی کتاب نوشته اند، 26 نفر می باشند و شاید کسانی باشند که پیرامون این رویداد رساله و کتاب نوشته اند که تاریخ نام آنها را ضبط نکرده است. (مجموع این آمارها از کتاب الغدیر، جلد اول، گرفته شده است).

دانشمندان شیعه، پیرامون این واقعیت تاریخی، کتاب های ارزنده ای نوشته اند. جامع ترین آنها کتاب تاریخی «الغدیر» است که به خامه توانای نویسنده نامی اسلامی، علامه مجاهد مرحوم آیهاللَّه امینی نگارش یافته است. در نگارش این بخش، از این کتاب استفاده فراوانی به عمل آمد.

آنگاه فرمود:

مردم اکنون فرشته وحی نازل گردید و این آیه را آورد: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ اْلإِسْلامَ دِیناً ...؛ «(1)»

«امروز دین شما را کامل نمودم، و نمعت را بر شما تمام کردم و اسلام را یگانه آیین انتخاب کردم.»

در این موقعصدای تکبیر پیامبرصلی الله علیه و آله بلند شد. سپس افزود: خدا را سپاسگزارم که آئین خود را کامل کرد و نعمت خود را به پایان رسانید، و از وصایت و ولایت و جانشینی علی علیه السلام پس از من خشنود گشت. سپس پیامبرصلی الله علیه و آله از نقطه مرتفع فرود آمد و به علی علیه السلام فرمود: در زیر خیمه ای بنشیند، تا سران و شخصیت های بارز اسلام با علی علیه السلام مصافحه کرده و به او تبریک گویند. پیش از همه، شیخین (ابوبکر و عمر) به علی علیه السلام تبریک

[شماره صفحه واقعی : 517]

ص: 5508


1- سوره مائده/ 3.

گفتند و او را مولای خود خواندند.

حسان بن ثابت، فرصت را غنیمت شمرد، با کسب اجازه از محضر پیامبرصلی الله علیه و آله، اشعاری چند سرود و در آنجا برابر پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله خواند که ما دو بیت آن را در اینجا نقل می کنیم:

فقال لهم قم یا علی فانّنی رضیتک من بعدی إماماً و هادیاً

فمن کنت مولاه فهذا ولیّه فکونوا له اتباعصدق موالیاً

به علی علیه السلام فرمود برخیز که من تو را برای جانشینی و راهنمایی مردم پس از خویش انتخاب کردم.

من مولای هر کسی باشم علی ولّی او است. شما در حالی که او را ازصمیم دل دوست می دارید، از پیروان او باشید.

این حدیث در طول تاریخ، بزرگترین سند بر فضیلت و برتری امام علی علیه السلام بر تمامصحابه اسلام بوده است.

حتی امیرمؤمنان، در جلسه شورای خلافت- که پس از درگذشت خلیفه دوم منعقد گردید- و در دوران خلافت عثمان، و ایام خلافت خویش؛ با آن احتجاج کرده است. از این گذشته، شخصیت های بزرگی از مسلمانان، همواره با این حدیث در برابر مخالفان و منکران حقوق علی علیه السلام احتجاج کرده اند.

پس از پایان مراسم تعیین جانشین، در سرزمین «غدیرخم»، کسانی که از ناحیه شام و مصر در برگزاری مراسم «حج وداع» شرکت کرده بودند، همگی در سرزمین «جحفه» از پیامبرصلی الله علیه و آله جدا شده و رهسپار زادگاه خود گردیدند. و افرادی که از «حضرموت» و «یمن» آمده بودند، آنان نیز در این نقطه یا در نقطه پیش از آن، از کاروان حج جدا شده، راه وطن را پیش گرفتند. ولی گروه ده هزار نفری که از «مدینه» همراه پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله آمده بودند، همگی در رکاب وی راه مدینه را پیش گرفتند. هنوز سال دهم به پایان نرسیده بود که وارد مدینه شدند.

پیامبرصلی الله علیه و آله مطمئن بود که دولت نیرومند روم، که شاهد نفوذ روزافزون دولت اسلامی است، از اینکه پیامبرصلی الله علیه و آله یهودیت را از عربستان برانداخت، و گروهی از

[شماره صفحه واقعی : 518]

ص: 5509

مسیحیان را باجگذار دولت اسلامی نموده، سخت ناراحت می باشد. او مدت ها بود که خطر رومیان را جدی تلقی کرده و برای همین نظر در سال هشتم هجرت، سپاهی را به فرماندهی جعفر بن ابی طالب و زید بن حارثه و عبداللَّه رواحه روانه سرزمین رومیان نمود. در این نبرد، هر سه فرمانده کشته شده، و سپاه اسلام، در نتیجه تدبیر خالد، بدون پیروزی به مدینه بازگشت.

در سال نهم هجرت، وقتی خبر آمادگی رومیان برای حمله به سرزمین حجاز، در مدینه انتشار یافت؛ پیامبرصلی الله علیه و آله شخصاً، با سی هزار تن عازم «تبوک» گردید و بدون جنگ و برخورد با دشمن به مدینه بازگشت.

از این نظر، احتمال خطر در نظر پیامبر فوق العاده جدی بود. به همین جهت، پس از بازگشت از حجهالوداع و ورود به مدینه، سپاهی منظم از مهاجر و انصار که در آن افراد سرشناسی مانند ابوبکر و عمر و ابی عبیده و سعد وقاص و ... نیز شرکت داشتند ترتیب داد. همچنین، دستور داد آن گروهی از مهاجران که پیش از دیگران به مدینه هجرت کرده بودند، همگی در این نبرد شرک کنند. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله برای تحریک احساسات مذهبی مجاهدان، با دست خود پرچمی برای اسامه بست، «(2)» و به او چنین دستور داد: به نام خدا و در راه خدا نبرد کن، با دشمنان خدا پیکار بنما، سحرگاهان بر اهالی انبا «(3)» حمله ببر، و این مسافت را آن چنان سریع طی کن، که پیش از آنکه خبر حرکت تو، به آنجا برسد، خود و سربازانت به آنجا رسیده باشید.

«اسامه»، پرچم را به «بریده» داد و «جُرف» «(4)» را اردوگاه خود قرار داد تا

[شماره صفحه واقعی : 519]

ص: 5510


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 642؛« النص والاجتهاد»/ 12، نگارش علامه مجاهد مرحوم شرف الدین عاملی.
2- منابع اهل سنت، تاریخ بستن پرچم را 26 صفر تعیین کرده اند و از آنجا که آنان وفات پیامبر صلی الله علیه و آله را در روز 12 ربیع الاول می دانند؛ همه این حوادث که به تدریج از نظر خوانندگان خواهد گذشت، می تواند در ظرف شانزده روز رخ دهد. ولی از آنجا که دانشمندان شیعه به پیروی از فرزندان گرامی خود پیامبر صلی الله علیه و آله، روز وفات پیامبر را 28 صفر می دانند، ناچار باید این حوادث زیاد، چند روزی جلوتر از 28 انجام گیرد.
3- به ضم همزه، جزئی از خاک« بلقاء»، واقع در سرزمین سوریه است و در نزدیکی« موته» میان« عسقلان» و« رمله» قرار دارد.
4- نقطه وسیعی است در سه میلی مدینه به سمت شام، اول آن مضموم و دوم آن ساکن است.

سربازان اسلام دسته دسته به آنجا بیایند، و همگی در وقت معینی حرکت کنند.

پیامبرصلی الله علیه و آله، از اینکه جوان نورسی را برای فرماندهی انتخاب نمود، و بزرگانی از مهاجر و انصار را زیر دست او قرار داد، دو نظر داشت:

نخست خواست از این طریق مصیبتی را که متوجه «اسامه» شده بود جبران کند و شخصیت او را بالا ببرد، زیرا او پدرش را در جنگ با رومیان از دست داده بود.

در درجه دوم خواست قانون «تقسیم کار و مقام» براساس «شخصیت و لیاقت» را زنده کند، و آشکارا برساند، مقام و موقعیت های اجتماعی جز لیاقت و کاردانی، چیز دیگری نمی خواهد، و هیچگاه در گرو سن و سال نیست تا جوانانی که دارای لیاقت و شایستگی هستند، خود را برای یک سلسله مسئولیت های سنگین اجتماعی آماده سازند، و بدانند در آیین اسلام مقام و موقعیت، رابطه مستقیم، با لیاقت و کاردانی دارد نه با سن و سال.

اسلام واقعی، همان انضباط شدید، در برابر تعالیم عالی خدا است، و مسلمان حقیقی کسی است که بسان سرباز جبهه جنگ، در برابر دستورات او تسلیم گردد و همه را از جان و دل بپذیرد؛ خواه به سود او تمام شود، یا به زیان وی. خواه مطابق تمایلات و خواسته های درونی او باشد، یا مخالف آن.

امیرمؤمنان علیه السلام، در جمله کوتاهی اما بسیار پرمغز، حقیقت اسلام را چنین تعریف می فرماید: «الاسلام هوالتسلیم» «(1)»

: آئین اسلام جز تسلیم در برابر دستورات آن، چیزی نیست.

کسانی که در انجام دستورات اسلام، راه تبعیض را پیش می گیرند و هر جا که آن را مخالف خواسته های درونی خود می یابند؛ فوراً زبان به اعتراض گشوده، به بهانه های مختلفی شانه از آن خالی می نمایند، چنین گروهی فاقد انضباط اسلامی بوده، تسلیم واقعی را که اساس و ریشه اسلام است دارا نمی باشند.

[شماره صفحه واقعی : 520]

ص: 5511


1- نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 125.

فرماندهی جوان نورسی به نام «اسامه بن زید»، که سن او از بیست «(1)» تجاوز نمی کرد، گواه زنده گویایی برای موضوع ما است. زیرا ریاست وی بر گروهی ازصحابه که از نظر سن و سال چند برابر او بودند، بسیار سخت و گران آمد. زیرا آنان، زبان به طعن و اعتراض گشودند و سخنانی گفتند که همگی حاکی از فقدان روح تسلیم و نداشتن انضباط سربازی در برابر فرمانده کل قوای اسلام (پیامبرصلی الله علیه و آله) بود. محور گفتار آنان این بود که پیامبرصلی الله علیه و آله، جوان کم سنی را بر بزرگانی ازصحابه فرمانده قرار داده است. «(2)» ولی آنان از نکات و مصالح ارزنده این کار- که ما در گذشته توضیحی در این باره دادیم- غافل بوده و همه کارها را با عقل کوچک خود سنجیده و با مقیاس های شخصی خود، اندازه گیری می کردند.

با اینکه آنان از نزدیک احساس می نمودند که پیامبر در بسیج کردن این سپاه می کوشد، ولی دست های مرموزی حرکت سپاه را از لشکرگاه «جرف» به تأخیر می انداخت و به طور پنهانی کارشکنی می کرد.

روزی که پیامبرصلی الله علیه و آله، پرچم جنگ را برای «اسامه» بست، فردای آن روز در بستر تب شدیدی توأم با سردرد سخت افتاد. این بیماری، چند روزی ادامه داشت که سرانجام به رحلت آن حضرت انجامید.

پیامبرصلی الله علیه و آله در اثنای بیماری آگاه شد که در حرکت سپاه از لشکرگاه، کارشکنی هایی می شود، و گروهی به فرماندهی اسامه، طعن می زنند. وی از این جریان، سخت خشمگین گردید، در حالی که حوله ای بر دوش انداخته و دستمالی بر سر بسته بود؛ آهنگ مسجد کرد تا از نزدیک با مسلمانان سخن بگوید؛ و آنان را از خطر این تخلف بیم دهد. وی با آن تب شدید بالای منبر قرار گرفت و پس از ادای مراسم حمد و ثنای خدا چنین فرمود:

هان ای مردم! من از تأخیر حرکت سپاه سخت ناراحتم. گویا فرماندهی

[شماره صفحه واقعی : 521]

ص: 5512


1- برخی از سیره نویسان مانند حلبی، سن او را 17 سال نوشته و برخی دیگر 18 نوشته اند. بالاخره همگی اتفاق دارند که سن او در آن روز از بیست متجاوز نبود.
2- « طبقات ابن سعد»، ج 2/ 120.

اسامه بر گروهی از شماها گران آمده و زبان به انتقاد گشوده اید؛ ولی اعتراض و سرپیچی شما تازگی ندارد؛ قبلًا از فرماندهی پدر او «زید» انتقاد می کردید. به خدا سوگند، هم پدر او شایسته این منصب بود و هم فرزندش برای این مقام لایق و شایسته است. من او را سخت دوست دارم. مردم! درباره او نیکی نماییدو دیگران را در حق او به نیکی سفارش کنید، او از نیکان شما است.

پیامبرصلی الله علیه و آله سخنان خود را در همین جا به پایان رسانید، و از منبر پایین آمد و با تب شدید و بدن سنگین در بستر بیماری افتاد. او به کسانی که از بزرگانصحابه به عیادت وی می آمدند، مرتب سفارش می کرد و می فرمود: «انفُذوا بعث اسامه»: سپاه اسامه را حرکت دهید. «(1)» پیامبرصلی الله علیه و آله به قدری اصرار به حرکت سپاه اسامه داشت که در همان بستر بیماری وقتی به یاران می فرمود: سپاه اسامه را آماده حرکت کنید به دنبال آن، به کسانی که می خواستند از سپاه او جدا شوند و در مدینه بمانند، لعنت می فرستاد. «(2)» این سفارش ها سبب شد که گروه مهاجر و انصار، به عنوان تودیع حضور پیامبرصلی الله علیه و آله برسند و خواه ناخواه از مدینه حرکت کنند و به سپاه اسامه، در لشکرگاه مدینه «جرف» بپیوندند.

در آن دو سه روزی که اسامه مشغول تنظیم مقدمات حرکت سپاه بود، گزارش هایی از مدینه درباره وخامت وضع پیامبرصلی الله علیه و آله به آنها می رسید، و تصمیم آنان را برای حرکت سست می نمود. تا آنکه روز دوشنبه، فرمانده سپاه برای تودیع، حضور پیامبرصلی الله علیه و آله رسید، و آثار بهبودی در قیافه او احساس نمود.

پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود هر چه زودتر به سوی مقصد حرکت کن. او به لشکرگاه بازگشت، و فرمان حرکت راصادر نمود، هنوز سپاه از «جرف» (مرکز سپاه) حرکت نکرده بود، گزارشی از مدینه رسید، که پیامبرصلی الله علیه و آله در حال احتضار است. بعضی که به دنبال بهانه بودند و شانزده روز تمام حرکت سپاه را به عناوین

[شماره صفحه واقعی : 522]

ص: 5513


1- « طبقات ابن سعد»، ج 2/ 190- و گاهی می فرمود: جهزواجیش اسامه و یا ارسلو بعث اسامه.
2- « ملل و نحل شهرستانی»، مقدمه چهارم/ 29؛« شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید»، ج 2/ 20.

گوناگون عقب انداخته بودند؛ بار دیگر وضع وخیم حال پیامبرصلی الله علیه و آله را دستاویز قرار داده به مدینه بازگشتند. به دنبال آنها، همه افراد سپاه، راه مدینه را پیش گرفتند و یکی از آمال بزرگ پیامبرصلی الله علیه و آله بر اثر بی انضباطی برخی از سران سپاه، در حال حیات او جامه عمل نپوشید. «(1)»

طلب آمرزش برای اهل بقیع

روزی که پیامبر احساس بیماری کرد، دست علی علیه السلام را گرفت و با گروهی که به دنبال وی بودند به سوی قبرستان بقیع حرکت کرد، و به همراهان خود گفت: از طرف خدا مأمورم که برای اهل بقیع طلب آمرزش نمایم.

هنگامی که گام به بقیع نهاد بر اهل قبور سلام کرد و سخنان خود را چنین آغاز نمود: سلام من بر شما ای کسانی که زیر خاک ها قرار گرفته اید. حالتی که در آن قرار دارید، بر شما خوش و گوارا باد. فتنه ها مانند پاره های شب تاریک، روی آورده و یکی به دیگری پیوسته است. سپس برای اهل بقیع طلب آمرزش نمود. بعداً رو به علی علیه السلام کرد و گفت: کلید گنج های دنیا و زندگی ممتد در آن را به من عرضه داشته اند و مرا میان آن و ملاقات پروردگار و دخول به بهشت، مخیّر ساخته اند؛ ولی من ملاقات پروردگار و ورود به بهشت را ترجیح داده ام. «(2)» فرشته وحی، هر سال قرآن را یکبار به من عرضه می داشت، ولی امسال دوبار آن را به من عرضه داشت و جهتی ندارد جز اینکه اجل من فرارسیده است. «(3)» کسانی که به جهان آفرینش از دیدگاه مادیگری می نگرند و دایره هستی را چیزی جز ماده و آثار آن نمی دانند؛ شاید در این باره تردید ورزند و با خود بگویند: چگونه می توان با ارواح سخن گفت؟! و چگونه می شود با آنها ارتباط برقرار ساخت؟ چطور انسان می تواند از مرگ خود آگاه گردد؟ اما این موضوع برای کسانی که حصار مادیگری را شکسته اند و به وجود روان مجرد از بدن

[شماره صفحه واقعی : 523]

ص: 5514


1- « طبقات»، ج 2/ 190.
2- به نقل نویسندگان طبقات و غیره رو به« ابی مویهبه» نمود.
3- « طبقات»، ج 2/ 204؛« بحار»، ج 22/ 466.

عنصری معتقدند، هرگز ارتباط با ارواح را انکار نکرده، «(1)» و آن را کاملًا امری ممکن و واقعی تلقی می کنند.

پیامبری که با عالم وحی و عوالم دیگر مجرد از ماده و مصون از خطا، مربوط است، به طور مسلم می تواند از فرارسیدن اجل خود به فرمان خدا گزارش دهد.

[شماره صفحه واقعی : 524]

ص: 5515


1- ولی همان طور که در بحث های مربوط به ارتباط با ارواح نیز گفته شده است، هرگز نباید به قول هر مدعی در این باره گوش داد و به قول معروف« نه هر که آینه سازد سکندری داند». برای آگاهی از غیب و ارتباط با جهان ارواح به کتاب های« آگاهی سوم» و« اصالت روح از نظر قرآن» مراجعه فرمایید.

حوادث سال یازدهم هجرت

44 نامه ای که نوشته نشد

اشاره

آخرین روزهای زندگانی پیامبرصلی الله علیه و آله از فصول بسیار حساس و دقیق تاریخ اسلام می باشد. اسلام و مسلمانان در آن روزها، ساعات دردناکی را می گذراندند. مخالفت علنی برخی ازصحابه، و سرپیچی آنان از شرکت در سپاه اسامه، حاکی از یک سلسله فعالیت های زیرزمینی و تصمیم جدی آنان بود، که پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله، حکومت و فرمانروایی و امور سیاسی اسلام را قبضه کنند، و جانشین رسمی پیامبر را که در روز «غدیر» تعیین گردیده بود، عقب بزنند.

پیامبرصلی الله علیه و آله نیز از منویات آنان به طور اجمال آگاهی داشت. از اینرو، برای خنثی کردن فعالیت آنان اصرار می ورزید که تمام سرانصحابه در سپاه اسامه شرکت کنند، و هر چه زودتر سرزمین مدینه را به قصد نبرد با رومیان ترک گویند. ولی بازیگرانصحنه سیاست، برای اجرای نقشه های خود، به عللی از شرکت در سپاه اسامه اعتذار جسته و حتی سپاه را از حرکت بازداشتند، تا روزی که پیامبر اسلامصلی الله علیه و آله درگذشت. و سرانجام پس از شانزده روز توقف و معطلی بر اثر انتشار وفات پیامبرصلی الله علیه و آله، دومرتبه به مدینه بازگشتند. آنچه منظور پیامبرصلی الله علیه و آله بود که در روز وفات وی، سرزمین مدینه از رجال سیاسی و مزاحم- که ممکن است برضد جانشین بلافصل وی دست به تحریکات بزنند- خالی باشد، جامه عمل نپوشید. آنان نه تنها مدینه را ترک نگفتند، بلکه کوشش کردند که جلو هر نوع فعالیت و کاری را که مربوط به تحکیم موقعیت امیرمؤمنان علی علیه السلام، وصی

[شماره صفحه واقعی : 525]

ص: 5516

بلافصل وی باشد، بگیرند و به عناوین مختلفی پیامبرصلی الله علیه و آله را از مذاکره و گفتگو پیرامون این موضوع منصرف سازند.

پیامبرصلی الله علیه و آله از حرکات زننده و فعالیت های سرّی برخی دختران آنان- که از همسران خود وی به شمار می رفتند- آگاه گردید؛ و با تبی شدید، وارد مسجد شد و در کنار منبر ایستاد، باصدایی بلند، به طوری کهصدای وی از بیرون مسجد شنیده می شد، رو به مردم کرد و گفت:

«أیها النّاس سعرت النار، و اقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم و إنّی واللَّه ما تمسکون علی بشی ء، إنّی لم أحلّ إلّا ما أحلّ القرآن و لم أحرم إلّا ما حرّم القرآن». «(1)»

ای مردم! آتش (فتنه) برافروخته شده، و فتنه مانند پاره های شب تاریک، روی آورده، و شما هیچ نوع دستاویزی برضد من ندارید. من حلال نکردم مگر آنچه را که قرآن حلال نموده و تحریم ننمودم، مگر آنچه را که قرآن، آن را تحریم نموده است.

این جمله حاکی از نگرانی شدید پیامبرصلی الله علیه و آله از آینده و سرنوشت اسلام پس از درگذشت وی بود. مقصود از آتشی که می فرماید «شعله ورشد» کدام آتش است؟! آیا جز آتش فتنه و افتراق و دودستگی است که در کمین مسلمانان قرار گرفته بود، و پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله شعله ور گردید و زبانه کشید و هنوز که هنوز است شعله های آن خاموش نگشته و در حال اشتعال است؟!

قلم و دوات بیاورید تا نامه ای بنویسم

پیامبر گرامیصلی الله علیه و آله از فعالیت هایی که در خارج از خانه او برای قبضه کردن موضوع خلافت انجام می گرفت، آگاه بود. از اینرو، برای پیشگیری از انحراف مسأله خلافت از محور اصلی خود و جلوگیری از بروز اختلاف و دودستگی، تصمیم گرفت که موقعیت خلافت امیرمؤمنان، و اهل بیت خود را به طور کتبی تحکیم

[شماره صفحه واقعی : 526]

ص: 5517


1- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 654؛« طبقات ابن سعد»، ج 2/ 216.

کرده، سندی زنده پیرامون موضوع خلافت به یادگار بگذارد.

از این جهت، روزی که سرانصحابه برای عیادت آمده بودند، کمی سر به زیر افکند و مقداری فکر کرد؛ سپس رو به آنان نمود و فرمود کاغذ و دواتی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم! که پس از آن گمراه نشوید. «(1)» در این لحظه، خلیفه دوم سکوت مجلس را شکست و گفت: بیماری بر پیامبرصلی الله علیه و آله غلبه کرده، قرآن پیش شما است، کتاب آسمانی ما را کافی است.

نظر خلیفه مورد گفتگو قرار گرفت. گروهی با وی مخالفت کرده گفتند حتماً باید دستور پیامبرصلی الله علیه و آله اجرا گردد.

بروید قلم و کاغذی بیاورید تا آنچه مورد نظر او است، نوشته شود، و برخی جانب خلیفه را گرفتند و از آوردن قلم و دوات جلوگیری کردند. پیامبرصلی الله علیه و آله، از اختلاف و سخنان جسارت آمیز آنان سخت ناراحت شد و گفت برخیزید و خانه را ترک کنید.

ابن عباس، پس از نقل این واقعه می گوید: بزرگترین مصیبت برای اسلام این بود که اختلاف و مجادله گروهی ازصحابه، مانع از آن شد که پیامبرصلی الله علیه و آله نامه مورد نظر خود را بنویسد. «(2)»

هدف از نامه چه بود؟!

ممکن است سؤال شود: نامه ای که پیامبرصلی الله علیه و آله می خواست بنویسد پیرامون چه موضوعی بوده است؟ پاسخ این سؤال روشن است، زیرا هدف پیامبرصلی الله علیه و آله، چیزی جز تحکیم وصایت و خلافت امیرمؤمنان، و لزوم پیروی از اهل بیت خود نبود و این مطلب از ملاحظه حدیث «ثقلین»، که مورد اتفاق جامعه محدثان از اهل تسنن و شیعه است؛ به دست می آید. زیرا درباره نامه ای که می خواست بنویسد، چنین

[شماره صفحه واقعی : 527]

ص: 5518


1- ایتونی بدواه صحیفه اکتب لکم کتاباً لاتضلون بعده. ناگفته پیدا است منظور این بود که نامه را املا کند و یکی از دبیران آن حضرت بنویسد، وگرنه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تا آخرین لحظه زندگی قلم به دست نگرفته و خطی ننوشته بود. برای توضیح بیشتر به کتاب« در مکتب وحی» به قلم نگارنده مراجعه فرمایید.
2- « صحیح بخاری»، کتاب علم، ج 1/ 22 و ج 2/ 14؛« صحیح مسلم»، ج 2/ 14؛« مسند احمد»، ج 1/ 325؛« طبقات کبری»، ج 2/ 244.

فرمود: این نامه را برای آن می نویسم که پس از من گمراه نشوید و در حدیث «ثقلین»، عین همین جمله را آورده؛ و علت پیروی از کتاب و اهل بیت خود را این دانسته که پیروی از این دو «ثقل»، سبب می شود که هیچ گاه گمراه نشوید. اینک متن حدیث ثقلین:

«إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ الثِّقْلَیْنِ ما إنْ تَمَسَّکْتُم بِهِما لَن تَضِلّوا؛ کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی»: من در میان شما، دو چیز گرانبها می گذارم، تا از آن دو پیروی می نمایید هرگز گمراه نمی شوید. این دو چیز گرانبها عبارتند از: کتاب خدا (قرآن) و عترت و اهل بیت من.

آیا با ملاحظه الفاظ این دو حدیث و تشابهی که میان آنها حکمفرماست، نمی توان حدس قطعی زد که هدف پیامبرصلی الله علیه و آله از خواستن قلم و کاغذ، نوشتن مضمون حدیث ثقلین، و یا قدری هم بالاتر از آنچه حدیث ثقلین آن را می رساند؛ بوده است و آن همان، تحکیم ولایت و وصایت وصیّ بلافصل خود بود که در هیجدهم ذی الحجه، در نقطه افتراق حجاج عراقی و مصری و حجازی (غدیرخم) به طور شفاهی اعلام گردید.

آخرین وداع با یاران

پیامبرصلی الله علیه و آله، در طول بیماری خود گاه بیگاهی به مسجد می آمد و با مردم نماز می گزارد و برخی از موضوعات را تذکر می داد.

در یکی از روزهای بیماری، در حالی که سرش را با پارچه ای بسته بود و علی علیه السلام و فضل بن عباس زیر بغلش را گرفته بودند و پاهایش بر زمین کشیده می شد؛ وارد مسجد شد، و روی منبر قرار گرفت و شروع به سخن فرمود و گفت: مردم! وقت آن رسیده است که من از میان شما غایب گردم. اگر به کسی وعده ای داده ام آماده ام انجام دهم، و هرکس طلبی از من دارد بگوید تا بپردازم. در این موقع مردی برخاست و عرض کرد چندی قبل به من وعده دادید که اگر ازدواج کنم، مبلغی به من کمک کنید. پیامبرصلی الله علیه و آله فوراً به فضل دستور داد، که مبلغ مورد نظر او را بپردازد و از منبر پایین آمد و به خانه رفت. سپس روز جمعه سه

[شماره صفحه واقعی : 528]

ص: 5519

روز پیش از وفات خود، بار دیگر به مسجد آمد، و شروع به سخن نمود و در طی سخنان خود فرمود: هر کسی حقی بر گردن من دارد برخیزد و اظهار کند، زیرا قصاص در این جهان آسان تر از قصاص در روز رستاخیز است. «(1)» در این موقع، سواده بن قیس برخاست و گفت: موقع بازگشت از نبرد «طائف»، در حالی که بر شتری سوار بودید، تازیانه خود را بلند کردید که بر مرکب خود بزنید اتفاقاً تازیانه بر شکم من اصابت کرد. من اکنون آماده گرفتن قصاصم.

درخواست پیامبرصلی الله علیه و آله، یک تعارف اخلاقی نبود بلکه جداً مایل بود حتی یک چنین حقوقی را که هرگز مورد توجه مردم قرار نمی گیرد «(2)» جبران نماید. پیامبرصلی الله علیه و آله دستور داد، بروند همان تازیانه را از خانه بیاورند. سپس پیراهن خود را بالا زد تا «سواده» قصاص کند. یاران رسول خدا با دلی پرغم و دیدگانی اشک بار و گردن هایی کشیده و ناله هایی جانگداز منتظرند که جریان به کجا خاتمه می پذیرد. آیا «سواده» واقعاً از درِقصاص وارد می شود؟ ناگهان دیدند سواده بی اختیار شکم و سینه پیامبرت را می بوسد. در این لحظه، پیامبرصلی الله علیه و آله او را دعا کرده، گفت: خدایا! از «سواده» بگذر همان طور که او از پیامبر اسلام درگذشت. «(3)»

[شماره صفحه واقعی : 529]

ص: 5520


1- . القِصاصُ فی دارِ الدُنیا احَبُّ الیَّ مِنَ القِصاصِ فی دارالآخرهِ.
2- گذشته از این، چون اصابت تازیانه بر شکم سواده، عمدی نبوده است؛ از این نظر، حق قصاص نداشته است، بلکه با پرداخت دیه ای جبران می گردید با این حال پیامبر صلی الله علیه و آله، خواست، نظر وی را تأمین کند.
3- .« مناقب آل ابی طالب»، ج 1/ 164.

[شماره صفحه واقعی : 530]

ص: 5521

حوادث سال یازدهم هجرت

45 آخرین شعله های زندگی

اشاره

اضطراب و دلهره سراسر «مدینه» را فراگرفته بود. یاران پیامبرصلی الله علیه و آله با دیدگانی اشکبار، و دل هایی آکنده از اندوه دور خانه پیامبرصلی الله علیه و آله گرد آمده بودند، تا از سرانجام بیماری پیامبرصلی الله علیه و آله آگاه شوند. گزارش هایی که از داخل خانه به بیرون می رسید، از وخامت وضع مزاجی آن حضرت حکایت می کرد؛ و هر نوع امید به بهبودی را از بین می برد و مطمئن می ساخت که جز ساعاتی چند، از آخرین شعله های نشاط زندگی پیامبرصلی الله علیه و آله باقی نمانده است.

گروهی از یاران آن حضرت علاقمند بودند که از نزدیک رهبر عالیقدر خود را زیارت کنند، ولی وخامت وضع پیامبرصلی الله علیه و آله اجازه نمی داد در اطاقی که وی در آن بستری گردیده بود؛ جز اهل بیت وی، کسی رفت و آمد کند.

دختر گرامی و یگانه یادگار پیامبرصلی الله علیه و آله، فاطمه علیها السلام، در کنار بستر پدر نشسته بود، و بر چهره نورانی او نظاره می کرد. او مشاهده می نمود که عرق مرگ، بسان دانه های مروارید، از پیشانی وصورت پدرش سرازیر می گردد.

زهرا علیها السلام، با قلبی فشرده و دیدگانی پر از اشک و گلوی گرفته، شعر زیر را که از سروده های ابوطالب علیه السلام درباره پیامبر عالیقدر بود، زمزمه می کرد و می گفت:

وابیض یستسقی الغمام بوجهه ثمال ایتامی عصمه للارامل

چهره روشنی که به احترام آن، باران از ابر درخواست می شود، شخصیتی که پناهگاه یتیمان و نگهبان بیوه زنان است.

[شماره صفحه واقعی : 531]

ص: 5522

در این هنگام، پیامبرصلی الله علیه و آله دیدگان خود را گشود، و باصدای آهسته به دختر خود فرمود: این شعری است که ابوطالب درباره من سروده است؛ ولی شایسته است به جای آن، آیه زیر را تلاوت نمایید: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ؛ «(1)»

«محمد پیامبر خدا است و پیش از او پیامبرانی آمده اند و رفته اند. آیا هرگاه او فوت کند و یا کشته شود، به آئین گذشتگان خود باز می گردید؟ هرکس به آئین گذشتگان خود بازگردد خدا را ضرر نمی رساند و خداوند سپاسگزاران را پاداش می دهد.» «(2)»

پیامبرصلی الله علیه و آله با دختر خود سخن می گوید

تجربه نشان می دهد که عواطف در شخصیت های بزرگ، بر اثر تراکم افکار و فعالیت های زیاد، نسبت به فرزندان خود کم فروغ می گردد. زیرا اهداف بزرگ و افکار جهانی آنچنان آنان را به خود مشغول می سازد که دیگر عاطفه و علاقه به فرزندان، مجالی برای بروز و ظهور نمی یابد؛ ولی شخصیت های بزرگ معنوی و روحانی از این قاعده مستثنی هستند. آنان با داشتن بزرگترین اهداف و ایده های جهانی و مشاغل روزافزون، روح وسیع و روان بزرگی دارند، که گرایش به یک قسمت، آنها را از قسمت دیگر باز نمی دارد.

علاقه پیامبرصلی الله علیه و آله به یگانه فرزند خود، از عالیترین تجلی عواطف انسانی بود تا آنجا که پیامبرصلی الله علیه و آله هیچگاه بدون وداع با دختر خود، مسافرت نمی کرد و هنگام مراجعت از سفر قبل از همه به دیدن او می شتافت. در برابر همسران خود، از وی احترام شایسته ای به عمل می آورد، و به یاران خود می فرمود:

«فاطمه پاره تن من است. خشنودی وی خشنودی من، و خشم او خشم من

[شماره صفحه واقعی : 532]

ص: 5523


1- سوره آل عمران/ 144.
2- .« ارشاد»/ 98.

است». «(1)»

دیدارِ زهرا، او را به یاد پاک ترین و عطوفترین زنان جهان، «خدیجه» می انداخت که در راه هدف مقدس شوهر، به سختی های عجیبی تن داد و ثروت و مکنت خود را در آن راه بذل نمود.

در تمام روزهایی که پیامبرصلی الله علیه و آله بستری بود، فاطمه علیها السلام در کنار بستر پیامبرصلی الله علیه و آله نشسته و لحظه ای از او دور نمی شد. ناگاه پیامبرصلی الله علیه و آله به دختر خود اشاره نمود که با او سخن بگوید. دختر پیامبرصلی الله علیه و آله قدری خم شد و سر را نزدیک پیامبرصلی الله علیه و آله آورد. آنگاه پیامبرصلی الله علیه و آله با او به طور آهسته سخن گفت. کسانی که در کنار بستر پیامبرصلی الله علیه و آله بودند، از حقیقت گفتگوی آنها آگاه نشدند. وقتی سخن پیامبرصلی الله علیه و آله به پایان رسید، زهرا سخت گریست و سیلاب اشک از دیدگان او جاری گردید. ولی مقارن همین وضع، پیامبرصلی الله علیه و آله بار دیگربه او اشاره نمود و آهسته با او سخن گفت. این بار زهرا با چهره ای باز و قیافه ای خندان و لبان پرتبسم سر برداشت. وجود این دو حالت متضاد در وقت مقارن، حضار را به تعجب واداشت. آنان از دختر پیامبرصلی الله علیه و آله خواستند که از حقیقت گفتار پیامبرصلی الله علیه و آله آگاهشان سازد، و علت بروز این دو حالت مختلف را، برای آنان روشن سازد. زهرا فرمود: من راز رسول خداصلی الله علیه و آله را فاش نمی کنم.

پس از درگذشت پیامبرصلی الله علیه و آله، زهرا علیها السلام روی اصرار «عائشه»، آنان را از حقیقت ماجرا آگاه ساخت و فرمود:

پدرم در نخستین بار مرا از مرگ خود مطلع نمود و اظهار کرد که من از این بیماری بهبودی نمی یابم. برای همین جهت به من، گریه و ناله دست داد، ولی بار دیگر به من گفت که تو نخستین کسی هستی که از اهل بیت من، به من ملحق می شوی. این خبر به من نشاط و سرور بخشید، فهمیدم که پس از اندکی به پدر ملحق می گردم. «(2)» در آخرین لحظه های زندگی، چشمان خود را باز کرد و گفت: برادرم راصدا بزنید تا بیاید در کنار بستر من بنشیند. همه فهمیدند که مقصودش علی علیه السلام است. علی علیه السلام

[شماره صفحه واقعی : 533]

ص: 5524


1- « صحیح بخاری»، ج 5/ 21.
2- « طبقات ابن سعد»، ج 2/ 247؛« کامل»، ج 2/ 219.

در کنار بستر وی نشست، ولی احساس کرد که پیامبرصلی الله علیه و آله می خواهد از بستر برخیزد. علی علیه السلام پیامبرصلی الله علیه و آله را از بستر بلند نمود و به سینه خود تکیه داد. «(1)» چیزی نگذشت که علائم احتضار، در وجود شریف او پدید آمد. شخصی از ابن عباس پرسید، پیامبرصلی الله علیه و آله در آغوش چه کسی جان سپرد. ابن عباس گفت: پیامبر گرامی در حالی که سر او در آغوش علی علیه السلام بود، جان سپرد.

همان شخص افزود که عایشه مدعی است که سر پیامبرصلی الله علیه و آله بر سینه او بود که جان سپرد. ابن عباس گفته او را تکذیب کرد و گفت: پیامبرصلی الله علیه و آله در آغوش علی علیه السلام جان داد. و علی علیه السلام و برادر من، «فضل» او را غسل دادند. «(2)» امیر مؤمنان، در یکی از خطبه های خود به این مطلب تصریح کرده می فرماید: «وَ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِصلی الله علیه و آله وَ انَّ رَأْسَهُ لَعَلَیصَدْرِی ... وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ صلی الله علیه و آله وَ الْمَلَائِکَهُ أَعْوَانِی ...». «(3)»

پیامبرصلی الله علیه و آله در حالی که سر او بر سینه من بود، قبض روح شد. من او را در حالی که فرشتگان مرا یاری و کمک می کردند، غسل دادم.

گروهی از محدثان نقل می کنند که آخرین جمله ای که پیامبرصلی الله علیه و آله در آخرین لحظات زندگی خود فرمود، جمله «لا، مع الرفیق الاعلی» بوده است. گویا فرشته وحی او را در موقع قبض روح، مخیّر ساخته است که بهبودی یابد و بار دیگر به این جهان بازگردد؛ و یا پیک الهی، روح او را قبض کند و به سرای دیگر بشتابد. وی با گفتن جمله مزبور، به پیک الهی رسانیده است که می خواهد به سرای دیگر بشتابد و با کسانی که در آیه زیر به آنها اشاره شده، به سر ببرد. ... فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً؛ «(4)» آنان با کسانی هستند که خداوند بر آن ها نعمت بخشیده؛ از پیامبران وصدیقان و شهیدان وصالحان، و اینها چه نیکو

[شماره صفحه واقعی : 534]

ص: 5525


1- همان مدرک/ 263.
2- « طبقات»، ج 2/ 263.
3- نهج البلاغه.
4- سوره نساء/ 69.

دوستان و رفیقانی هستند. پیامبرصلی الله علیه و آله این جمله را فرمود و دیدگان و لب های وی روی هم افتاد. «(1)»

روز رحلت

روح مقدس و بزرگ آن سفیر الهی، نیمروزِ دوشنبه در 28 ماه صفر، «(2)» به آشیان خلد پرواز نمود. آنگاه پارچه ای یمنی بر روی جسد مطهر آن حضرت افکندند و برای مدت کوتاهی درگوشه اتاق گذاردند. شیون زنان و گریه نزدیکان پیامبرصلی الله علیه و آله، مردم بیرون را مطمئن ساخت، که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله درگذشته است. چیزی نگذشت که خبر رحلت وی در سرتاسر شهر انتشار یافت.

خلیفه دوم، روی عللی، در بیرون خانه فریاد زد که پیامبر فوت نکرده و بسان موسی پیش خدای خود رفته است؛ و بیش از حد در این موضوع پافشاری می نمود و نزدیک بود که گروهی را با خود همرأی سازد. در این میان، یک نفر از یاران «(3)» رسول خداصلی الله علیه و آله این آیه را بر او خواند: ... وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ ... محمد پیامبری است که پیش از او پیامبرانی آمده اند و رفته اند. آیا هرگاه بمیرد و یا کشته شود، عقب گرد می نمایید؟ وی با شنیدن این آیه، دست از مدعای خود برداشت و آرام گرفت. «(4)» امیرمؤمنان علیه السلام جسد مطهّر پیامبرصلی الله علیه و آله را غسل داد و کفن کرد، زیرا پیامبرصلی الله علیه و آله فرموده بود که نزدیکترین فرد مرا غسل خواهد داد، «(5)» و این شخص جز علی علیه السلام، کسی نبود. سپس چهره او را باز کرد، و در حالی که سیلاب اشک از دیدگان او جاری بود؛ این جمله ها را گفت: پدر و مادرم فدای تو گردد، با فوت تو ریشه نبوت و وحی الهی و اخبار آسمان ها- که هرگز با مرگ کسی بریده نمی شود- قطع گردید.

[شماره صفحه واقعی : 535]

ص: 5526


1- اعلام الوری»/ 83.
2- اتفاق محدثان و سیره نویسان شیعه، بر این است و در سیره ابن هشام ج 2/ 658، به صورت قولی نقل شده است.
3- بنا به نقل بخاری، ابوبکر بوده است.
4- « سیره ابن هشام»، ج 2/ 656.
5- « طبقات کبری»، ج 2/ 57.

اگر نبود که ما را به شکیبایی در برابر ناگواری ها دعوت فرموده اید، آن چنان در فراق تو اشک می ریختم که سرچشمه اشک را می خشکانیدم، ولی حزن و اندوه ما در این راه پیوسته است و این اندازه در راه تو بسیار کم است، و جز این چاره نیست. پدر و مادرم فدای تو باد ما را در سرای دیگر بیاد آر و در خاطر خود نگاهدار. «(1)» نخستین کسی که بر پیامبرصلی الله علیه و آله نماز گزارد، امیرمؤمنان بود. سپس یاران پیامبر، دسته دسته بر جسد او نماز گزاردند و این مراسم تا ظهر روز سه شنبه ادامه داشت. و سپس تصمیم بر این شد که جسد مطهر پیامبرصلی الله علیه و آله را در همان حجره ای که درگذشته بود، به خاک بسپارند. قبرِ آن حضرت، به وسیله ابوعبیده جراح و زید بن سهل آماده گردید و مراسم دفن به وسیله امیرمؤمنان علیه السلام به کمک فضل و عباس انجام گرفت.

سرانجام، آفتاب زندگی شخصیتی که با فداکاری های خستگی ناپذیر خود، سرنوشت بشریت را دگرگون ساخت وصفحات نوین و درخشانی از تمدن به روی انسان ها گشود، غروب نمود.

قم- حوزه علمیه

جعفر سبحانی

شعبان 1390 برابر مهرماه 1349

[شماره صفحه واقعی : 536]

ص: 5527


1- نهج البلاغه، خطبه 23.

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9

مقدمه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، از سال 1385 هـ .ش تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن فقیه امامی (قدس سره الشریف)، با فعالیت خالصانه و شبانه روزی گروهی از نخبگان و فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.

مرامنامه:
موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان در راستای تسهیل و تسریع دسترسی محققین به آثار و ابزار تحقیقاتی در حوزه علوم اسلامی، و با توجه به تعدد و پراکندگی مراکز فعال در این عرصه و منابع متعدد و صعب الوصول، و با نگاهی صرفا علمی و به دور از تعصبات و جریانات اجتماعی، سیاسی، قومی و فردی، بر مبنای اجرای طرحی در قالب « مدیریت آثار تولید شده و انتشار یافته از سوی تمامی مراکز شیعه» تلاش می نماید تا مجموعه ای غنی و سرشار از کتب و مقالات پژوهشی برای متخصصین، و مطالب و مباحثی راهگشا برای فرهیختگان و عموم طبقات مردمی به زبان های مختلف و با فرمت های گوناگون تولید و در فضای مجازی به صورت رایگان در اختیار علاقمندان قرار دهد.

اهداف:
1.بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام)
2.تقویت انگیزه عامه مردم بخصوص جوانان نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی
3.جایگزین کردن محتوای سودمند به جای مطالب بی محتوا در تلفن های همراه ، تبلت ها، رایانه ها و ...
4.سرویس دهی به محققین طلاب و دانشجو
5.گسترش فرهنگ عمومی مطالعه
6.زمینه سازی جهت تشویق انتشارات و مؤلفین برای دیجیتالی نمودن آثار خود.

سیاست ها:
1.عمل بر مبنای مجوز های قانونی
2.ارتباط با مراکز هم سو
3.پرهیز از موازی کاری
4.صرفا ارائه محتوای علمی
5.ذکر منابع نشر
بدیهی است مسئولیت تمامی آثار به عهده ی نویسنده ی آن می باشد .

فعالیت های موسسه :
1.چاپ و نشر کتاب، جزوه و ماهنامه
2.برگزاری مسابقات کتابخوانی
3.تولید نمایشگاه های مجازی: سه بعدی، پانوراما در اماکن مذهبی، گردشگری و...
4.تولید انیمیشن، بازی های رایانه ای و ...
5.ایجاد سایت اینترنتی قائمیه به آدرس: www.ghaemiyeh.com
6.تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و...
7.راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی
8.طراحی سیستم های حسابداری، رسانه ساز، موبایل ساز، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک، SMS و...
9.برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم (مجازی)
10.برگزاری دوره های تربیت مربی (مجازی)
11. تولید هزاران نرم افزار تحقیقاتی قابل اجرا در انواع رایانه، تبلت، تلفن همراه و... در 8 فرمت جهانی:
1.JAVA
2.ANDROID
3.EPUB
4.CHM
5.PDF
6.HTML
7.CHM
8.GHB
و 4 عدد مارکت با نام بازار کتاب قائمیه نسخه :
1.ANDROID
2.IOS
3.WINDOWS PHONE
4.WINDOWS
به سه زبان فارسی ، عربی و انگلیسی و قرار دادن بر روی وب سایت موسسه به صورت رایگان .
درپایان :
از مراکز و نهادهایی همچون دفاتر مراجع معظم تقلید و همچنین سازمان ها، نهادها، انتشارات، موسسات، مؤلفین و همه بزرگوارانی که ما را در دستیابی به این هدف یاری نموده و یا دیتا های خود را در اختیار ما قرار دادند تقدیر و تشکر می نماییم.

آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109