ص:2

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد 13

حسین انصاریان

ص:3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:4

ص:6

شبی در طواف کعبه بودم، جوانی خوش منظر را دیدم که به پردۀ خانه آویخته

بود و اینچنین با حضرت معبود مناجات می کرد:

«دیده ها به خواب رفت، ستارگان بر صفحۀ دل انگیز آسمان برآمدند، پادشاه

حیّ و قیّوم تویی، سلاطین و دنیاداران در به روی مردم بستند و بر ابواب کاخ ها و

خانه های خود پاسبان گماشتند، تا کسی به وقت شب به آنان رجوع نکند، ولی

درهای رحمت تو به روی گدایان باز است، سائلی چون من به امید عنایت و

رحمتت به پیشگاهت پناه آورده ام، ای وجود مقدّسی که ارحم الراحمینی». سپس

اشعاری به مضمون زیر زمزمه کرد:

«ای آن که به تاریکی شب دعای بیچاره را اجابت می کنی! ای آن که گره از کار

بسته می گشایی! میهمانانت به دور خانه ات درخوابند، امّا تو ای نگهدارندۀ تمام

کاینات بیداری، به مناجاتی که به آن امر فرموده ای برخاسته ام، به حرمت بیت و

حرم، بر گریه ام رحمت آور که اگر گنهکار بیچاره را مشمول عفو و بخششت نکنی،

پس چه کسی باید به فریاد او برسد»؟

به دنبال صاحب ناله رفتم و وی را با پای جان جستجو کردم، دیدم وجود مقدّس

حضرت سجّاد، امام زین العابدین علیه السّلام است!(1)

اطراف بیت را خلوت دید، گوشۀ چشم به آسمان انداخت و این چنین با محبوب

محبّان و معروف عارفان و معشوق عاشقان به مناجات برخاست:

«الهی! ستارگان آسمان ناپدید شدند، دیده ها به خواب رفت، پیشگاهت برای

ورود گدایان آماده است، گدایی چون من به اشتیاق غفران و رحمتت به درگاهت

روی آورده، او امیدوار است که در قیامت از زیارت رسول مکرّمت محرومش

ننمایی».

سپس چون ابر بهار از دیدگانش اشک بارید و به محضر حضرت دوست عرضه

داشت:

«پروردگارا! از باب مخالفت به معصیت برنخاستم و به هنگام گناه تردیدی

نسبت به تو در دلم نبود، به عذاب و جریمه ات جاهل نبودم و از عقوبتت روی

گردانی نداشتم، این نفس بد اندیش بود که با من خدعه کرد، این دلگرمی درونم به

ستّاریت تو بود که مرا در لغزش انداخت؟ اکنون آن که مرا از عذابت برهاند کیست؟

به کدام ریسمان محکم چنگ بزنم اگر رابطه ات را با من قطع کنی؟ افسوس بر من به

وقتی که مرا در پیشگاهت برای محاکمه حاضر کنند، آن زمانی که سبک باران را

اجازۀ عبور دهی و حمّالان گناه را به چاه جهنّم دراندازی، در آن روز در صنف

سبک بارانم تا نجات یابم، یا زیر بار سنگین گناهانم، تا در عذاب درافتم؟

آه و حسرت بر من! که به موازات طول عمرم بر گناهم افزوده شد و در مقام توبه

برنیامدم، چرا زمان حیای از پروردگارم به من نمی رسد»؟

سپس گریست و چنین زمزمه کرد:

«آیا مرا به آتش جهنّم می سوزانی، ای منتهای آرزوی من! اگر چنین باشد پس

امید و عشقم به تو چه می شود؟!

مولای من با اعمال زشت و پست به پیشگاهت رو کرده ام و اقرار می کنم که در

ص:9

میان بندگانت گنهکاری چون من وجود ندارد»!!

باز به سختی گریست و عرضه داشت:

«از هر عیب و نقصی منزّهی، مردم آن چنان به معصیت و گناه بر می خیزند گویی

از دیدۀ تو دورند و تو چنان نسبت به آنان بردباری که گویا گناهی مرتکب نشده اند.

آن گونه با برنامه های نیکویت به خلق محبّت می کنی که گویا به آنان نیازمندی، در

حالی که وجود مقدّست از همۀ هستی و عناصرش بی نیاز است».

پس از آن به زمین افتاد و با حالی عاشقانه و غیر قابل وصف به سجده رفت. به

او نزدیک شدم، سرش را به زانو گذاشتم و چنان گریستم که اشکم به صورت پاکش

ریخت، سر از زانویم برداشت و به حال نشسته درآمد و گفت: کیست که مرا از

محبوبم به برنامۀ دیگر مشغول کرد؟

عرضه داشتم: طاووسم، ای پسر رسول خدا! این گریه و فریاد و این ناله و زاری و

این جزع و فزع چیست؟ این ما عاصیان و خطاکاران هستیم که باید اینچنین به

پیشگاه حضرت دوست بنالیم، شما چرا؟ شمایی که پدرت حضرت سید الشهداء

و مادرت فاطمه و جدّت رسول خدا: است؟

به من متوجّه شد و فرمود: آه آه ای طاووس! سخن پدر و مادر و جد را رها کن،

خداوند بهشت را برای مطیع نیکوکار آفریده گر چه سیاه حبشی باشد مگر نشنیدی:

جهنّم را برای گنهکار مقرّر فرموده گرچه فرزند قرشی قلمداد شود.

فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ

پس هنگامی که در صور دمیده شود، در آن روز نه میانشان خویشاوندی و

نسبی وجود خواهد داشت و نه از اوضاع و احوال یکدیگر می پرسند.

به خدا قسم! در قیامت جز عمل صالحی که پیش فرستاده ای، برنامه ای دیگر

ص:10

برایت سودمند نیست!!(1)

2 - طاووس فقیه می گوید:

حضرت سجّاد را در حجر اسماعیل دیدم نماز می خواند و می گوید:

عبیدک ببابک، أسیرک بفنائک، مسکینک بفنائک، سائلک بفنائک، یشکو

إلیک، ما لا یخفی علیک، لا تردّنی عن بابک.

بنده ای کوچک به پیشگاه توست، اسیری فانی، زمین گیری فانی، گدایی فانی

در درگاه توست، از آنچه بر تو مخفی نیست به تو شکایت دارد، عنایت کن او

را از در خانۀ رحمتت مران.(2)

3 - امام صادق علیه السّلام می فرماید:

حضرت باقر علیه السّلام با پدر بزرگوارش امام سجّاد علیه السّلام وارد شد، او را در عبادت

آن چنان دید که از کسی سابقه نداشت: از بیداری زیاد رنگش زرد شده و گویی از

شدّت گریه چشمش سوخته بود و پیشانی مبارکش از زیادی سجود زخم آورده و از

کثرت قیام قدمش ورم داشت. حضرت باقر علیه السّلام چون این حالات را دید نتوانست از

گریه خودداری کند. امام سجّاد علیه السّلام در فکر بود، ناگهان به فرزندش رو کرد و فرمود:

این اوراقی که عبادات امام علی علیه السّلام بر آن ثبت است بیاور، برای آن جناب اوراق را

آوردم، کمی از آن را خواند سپس با ناراحتی زمین گذاشت و فرمود: چه کسی

قدرت دارد همانند علیّ بن ابی طالب عبادت کند؟!(3)

4 - شبی در حال مناجات و عبادت بود، یکی از فرزندانش افتاد و دستش

شکست، اهل خانه فریاد زدند، همسایه ها آمدند، با کمک هم طبیب شکسته بندی

ص:11

آوردند، دست کودک را بست. چون صبح شد دست طفل را به گردنش آویخته دید،

پرسید: این چه وضع است؟ حادثه را به خاطر غرق بودنش در مناجات توجّه

نفرموده بود، به او خبر دادند.(1)

5 - آن حضرت چون به مناجات و راز و نیاز و عبادت و نماز بر می خواست

چهره اش رنگ به رنگ می شد، قیامش برای عبادت و راز و نیاز قیام عبد ذلیل در

برابر مولای جلیل بود، از خشیت حق که معلول آگاهی قلب او نسبت به حضرت

ربّ العزّه بود، اعضایش می لرزید و نمازش در هر بار نماز وداع بود که گویی پس از

آن دیگر مهلت نماز ندارد!(2)

مبارکش هزار بنده در راه خدا آزاد کرد. غذای اهلش روغن و سرکه و خرمای بهم

انباشته بود. لباسی جز لباس کرباس نداشت، اگر آستینش اضافه می آمد، قیچی

می خواست و آن را می برید. در میان فرزندان و اهل بیتش در لباس و دانش و

حکمت زندگی نظیر علیّ بن الحسین علیه السّلام نبود.(1)

مدار روزه قرار گرفت که آب دهانش خشک شد. به حضرت عرضه داشتند: یا

رسول اللّه! مگر نه این است که گذشته و آینده ات بر اساس خبر حضرت حق در

قرآن غرق در مغفرت است، پس این همه زحمت در عرصۀ عبادت چیست؟

پاسخ داد: نمی خواهید بندۀ شاکری باشم؟ خدا را شکر و سپاس که مرا به

عبادت و اطاعت برگزید و در دایرۀ امتحان توفیقم داد، در دنیا و آخرت سپاس را

مختصّ او می دانم. به خدا قسم! اگر اعضایم قطعه قطعه شود و پیه چشمم به

سینه ام بریزد، قدرت اقدام به عشری از اعشار یک نعمت از تمام نعمت های عنایت

شدۀ او را که شماره کنندگان از شمارشش عاجزند و حمد حامدان به آن نمی رسد،

ندارم. نه به خدا قسم! ترک شکرش نکنم، به اندازه ای که روز و شب و در خلوت و

آشکار مرا در این حال ببیند.

اگر حقوق واجبۀ اهل بیتم و خاصّ و عام مردم نبود و من مأمور به ادایش نبودم،

هر آینه به چشم به آفرینش می نگریستم و به قلب به حضرت اللّه، تا وجود مقدّس

او بر من قضاوت کند که او بهترین حاکم است، آنگاه حضرت سجاد علیه السّلام گریه کرد و

عبد الملک هم به گریۀ حضرت گریست، سپس امام فرمود:

«چقدر فاصله است بین کسی که در طلب آخرت است و برای به دست آوردن

آن می کوشد و کسی که متوجّه دنیاست و برایش مهم نیست مال و مقام از کجا

می آید و در آخرت هیچ نصیبی ندارد»!!(1)

به مکّه می رفتم، کودکی را بین هفت تا هشت سال دیدم که سبک بال و

سبک بار، به سوی حرم روان است. پیش خود گفتم: طفلی خردسال این بیابان ها را

تا مکّه چگونه سپری می کند. به نزدش شتافتم و بدو گفتم: از کجا می آی؟ جواب

داد: از نزد خدا. گفتم: کجا می روی؟ گفت: به سوی خدا. گفتم: این بیابان مخوف را

با چه کسی طی کردی؟ گفت: با خدای نیکوکار. گفتم: راحله ات کو؟ گفت: زادم

تقوی، راحله ام قدم و قصدم حضرت مولاست. گفتم: از چه طایفه ای؟ گفت:

مطّلبی. گفتم: فرزند که هستی؟ گفت: هاشمی ام. گفتم: واضح تر بگو. گفت: علوی

فاطمی ام. گفتم: شعر سروده ای؟ گفت: آری، گفتم: بخوان. اشعاری به مضمون زیر

خواند:

«ماییم که واردان بر چشمۀ کوثریم، تشنگان لایق را از آن آب سیراب کرده و

در صحرای محشر از آنان حمایت می کنیم، هیچ کس جز از طریق ما به رستگاری

نرسیده، و آن کس که زادش رابطۀ با ماست بیچاره و بدبخت نشد، آن که با ایمان و

عملش ما را خوشحال کرد، از جانب ما مسرور می شود و هرکس با ما به دشمنی و

مخالفت برخاست، در اصل و ریشه اش خلل است و آن کس که حقّ مسلّم ما را

غصب کرد، در قیامت سر و کارش با حضرت ربّ العزّه است»!!

او پس از خواندن آن اشعار از نظرم ناپدید شد. به مکّه رفتم، حجّم را بجا آوردم.

در بازگشت، جمعی را در بیابان دیدم دایره وار نشسته اند. سرکشیدم ناگهان آن چهرۀ

پاک و با عظمت را دیدم. پرسیدم: این شخصیت والا کیست؟

گفتند: علیّ بن الحسین.(1)

ص:15

پس از مدّتی از مقامش عزل شد. استاندار جدید مدینه به نام ولید، مأموریت

یافت استاندار قدیم را در برابر مردم به ستونی ببندد، تا هرکس بخواهد آزارهای او

را تلافی کند بتواند!

در چنان حالی می گفت تمام وحشت من از برخورد با زین العابدین علیه السّلام است،

زیرا وی را زیاد آزار داده ام.

امام در آن هنگام به یاران و دوستانش فرمود، به هیچ وجه متعرّض وی نشوید،

آنگاه به دیدن هشام بن اسماعیل رفت و فرمود: پسر عمو! از آنچه برایت پیش آمده

ناراحتم، آنچه دوست داری از من بخواه که من در اجابت درخواست تو مضایقه

ندارم. هشام بن اسماعیل فریاد زد:

اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ

خدا داناتر است که مقام رسالت را در کجا قرار دهد.(1)

مسافر مسجد جدّم رسول خدایم، تا برنامۀ ازدواج با حورالعین را برای خود

فراهم آورم.(1)

مرد هرزه ای در مدینه بود که مردم از اطوار و افعال و حرکات و اداهای او

می خندیدند.

روزی در حالی که حضرت علیّ بن الحسین علیه السّلام با دو نفر از خادمانش در حرکت

بود، به دنبال آن جناب آمد و قصد کرد کاری خنده دار انجام دهد، در برابر دیدگان

مردم عبای حضرت را از گردن آن جناب کشید، سپس دور شد، دوباره آمد عبا را

برداشت و فرار کرد، آنگاه بازگشت و عبا را به طرف آن جناب انداخت. حضرت

بدون آن که به وی التفات کند، فرمودند:

این شخص کیست؟ عرضه داشتند: دلقکی است که مردم مدینه را می خنداند،

حضرت فرمودند: به او بگویید: برای خداوند روزی است که در آن روز اهل باطل

غرق در خسارتند.(1)

می خواستی دچار عذاب حقّ شویم! اگر تو را نمی شناختیم و خدای ناخواسته

با دست و زبان به آزارت برمی آمدیم چه می کردیم! بی شک به هلاکت ابدی دچار

می شدیم.

حضرت سجّاد فرمودند:

من یک بار با قافله ای همفسر شدم، آنان مرا می شناختند، محض رسول خدا به

آنچه شایستۀ آن نبودم از من پذیرایی و احترام کردند، من به آن خاطر از کار خیر باز

ماندم، این بار با شما آمدم که مانند گذشته گرفتار نشوم که این گونه سفر برای من

محبوب تر است!!(1)

حضرت زین العابدین علیه السّلام روزی که روزه می گرفتند، امر می فرمودند گوسفندی

را ذبح کنند و آن را قطعه قطعه کرده در دیگ بریزند تا پخته شود، بوی لذّت بخش

آبگوشت به مشامش می خورد در حالی که نزدیک افطار بود، دستور می داد چند

عدد سینی حاضر کنند، غذای پخته را قسمت قسمت می کرد و می فرمود: این

غذاها را در خانۀ فلان و فلان برسانید. آنگاه خود حضرت با قطعه ای نان و مقداری

خرما افطار می کردند!!(1)

جبّان که در نزدیکی مدینه قرار داشت می آمد و بر سنگی سوزان قیام و قعود

می نمود. آن چنان از عشق و خوف خدا در سجده های عاشقانه اش می گریست که

چون سر بر می داشت گویی چهرۀ مبارکش را در آب فرو برده!!(1)

بزرگی نیست مگر آن که در آن کتاب شماره شده، تمام اعمالت را در آن روز به

وسیلۀ آن کتاب، حاضر خواهی دید، چنانکه ما در این ساعت تمام گذشتۀ خود را

در این پرونده حاضر می بینیم!!

ای پسر حسین بن علی! ما را ببخش و از ما چشم پوشی کن، چنانکه خود تو از

حضرت حق امید چشم پوشی و گذشت داری و همچنان که عاشق عفو و رحمت

حضرت ربّ العزّه ای و طالب رحمت آن منبع فیضی، ما را مشمول عفو و رحمت

خود قرار ده.

ای پسر حسین بن علی! ذلّت و خواری خود را در پیشگاه حضرت محبوب به

یاد آر، آن وجود مقدّسی که حکیم و عادل است و به اندازۀ خردلی به کسی ستم روا

نمی دارد و اعمال بندگان را به میزان کشیده و با دقّت محاسبه کرده و بر انجام آن

شهادت می دهد. بیا در چنین شبی از ما گذشت کن و از بدی های ما چشم بپوش که

خداوند فرموده:

وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ

و باید [بدی آنان را که برای شما مؤمنان توانگر سبب خودداری از انفاق

شده] عفو کنند و از مجازات درگذرند؛ آیا دوست نمی دارید خدا شما را

بیامرزد؟ [اگر دوست دارید، پس شما هم دیگران را مورد عفو و گذشت قرار

دهید]؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

به همین صورت می گفت و به غلامان و کنیزان تلقین می کرد و اشک می ریخت و

ناله می زد و به درگاه حضرت دوست عرضه می داشت:

خداوندا! ما را امر کردی، از آنان که بر ما ستم کردند بگذریم، ما هم گذشتیم،

پس تو هم از ما بگذر که تو درگذشت و عفو از همۀ ما اولی تری.

ص:26

الهی! به ما فرمودی گدا را از در خانۀ خود نرانیم و اکنون خود ما به گدایی به

پیشگاهت آمده ایم، عنایتت را طالبیم و عطا و احسانت را خواهانیم، در تمام این

برنامه ها به ما منّت بگذار و از این پیشگاه با عظمت ما را نا امید مکن. به همین

کیفیت با حضرت حقّ مناجات می کرد و اشک می ریخت، سپس رو به جانب آنان

می فرمود و می گفت:

من شما را بخشیدم، آیا شما هم مرا بخشیدید؟ من مالک خوبی برای شما

نبودم، از من سوء رفتار دیدید، آری، من مالک بدکاری هستم که مملوک کریم جواد

و عادل محسنم.

عرضه می داشتند: آقای ما، با این که ما غلامان و کنیزان از حضرت تو جز خوبی

ندیدیم، امّا درعین حال از تو گذشتیم.

امام سجّاد علیه السّلام می فرمود: این دعا را با من بخوانید:

خدایا، از پسر حسین درگذر، چنانکه از ما درگذشت، او را از آتش جهنّم برهان،

چنانکه ما را آزاد کرد. غلامان و کنیزان این جملات را می گفتند و حضرت آمین

می گفت.

سپس می فرمود: همۀ شما از قید غلامی و کنیزی آزادید، من شما را به عشق

رسیدن به عفو حقّ و آزادی از عذاب آزاد کردم.

آنگاه روز عید فطر همه را می طلبید و به اندازه ای که پس از آزاد از بردگی

محتاج مردم نباشند به آنان بذل و بخشش می فرمود.

سالی نبود مگر این که در این برنامه اقدام می فرمود و حدود بیست نفر غلام و

کنیز آزاد می کرد و می فرمود: خداوند در ماه رمضان به وقت افطار هفتاد هزار هزار

مستحقّ عذاب را برات آزادی می دهد و چون شب آخر شود به اندازۀ تمام ماه

رمضان، از عذاب جهنّم می رهاند، من دوست دارم خداوند من مرا در چنین

ص:27

برنامه ای ببیند، باشد که وسیلۀ نجاتی برای من مقرّر گردد.

البتّه برای او فرقی نداشت که غلام و کنیز را چه زمانی خریده، آنچه برای او مهم

بود این بود که شب آخر ماه رمضان آنان را آزاد کند، گر چه چند ماهی بیشتر نبود که

به خدمت آن جناب درآمده بودند.

این برنامۀ با عظمت را هر سال تکرار می کرد، تا وقتی که به وصال حضرت

محبوب و لقای جناب دوست نایل شد.(1)

به او داد و دستور فرمود هزار درهم به او بپردازند. آن مرد پس از آن می گفت:

شهادت می دهم که تو از اولاد انبیایی.(1)

است؟ امام پاسخ نگفتند.(1)

نان قرار داده. مرد آن دو قطعه را گرفت و در حالی که نمی دانست برای قرض و

سختی وضع عیالش چه کند و شیطان وی را وسوسه می کرد که این دو قرص نان چه

مشکلی حل می کند، وارد بازار شد. ماهی فروشی را دید که ماهی رنگ پریده ای

برایش مانده، آن ماهی را به یک قرص نان معامله کرد، سپس به نمک فروشی رسید

و نان دیگر را به مقداری نمک عوض کرد، آنگاه به خانه آمد، چون شکم ماهی را باز

کردند دو لؤلؤ گران قیمت از شکم ماهی درآمد. خدا را شکر کردند و در نشاط و

سرور غرق شدند. در این وقت در خانه را کوفتند، چون به در خانه آمد ماهی فروش

و نمکی بودند، دو قرص نان را پس دادند و گفتند: ما را قدرت بر خوردن این دو نان

جوین نیست نان از آن تو، ماهی و نمک هم بر تو و اهل و عیالت حلال!

چون ماهی فروش و نمک فروش گذشتند، خادم زین العابدین آمد و گفت: ای

مرد، خداوند برای تو گشایش داد، امام سجّاد فرمود: آن دو قرص نان را برگردان که

غیر از ما کسی قدرت خوردن این گونه طعام را ندارد!!

آن مرد دو لؤلؤ را فروخت، قرضش را ادا کرد و مایه ای برای خرج خانه فراهم

آورد.

مردم دوباره به یاوه گویی پرداختند که این چیست و آن کدام است. یکجا از رفع

رنج وی عاجز است، جای دیگر این گونه وی را بی نیاز می کند! چون به حضرت

خبر رسید، فرمود: این یاوه ها را دربارۀ رسول خدا هم می گفتند که چگونه در یک

شب از مکّه به بیت المقدس رفته و آثار انبیا را در آن جا مشاهده نموده، در حالی که

بین مکه و مدینه که راهی نزدیک است بیش از دوازده روز راه است چه رسد به مکّه

و بیت المقدس و اللّه! مردم به وضع ما جاهلند، نمی دانند که مراتب رفیعه از طریق

تسلیم و رضا و عدم چون و چرا در کار حقّ به انسان می رسد.

اولیای الهی آن چنان در محن و مکاره صابرند که کسی به پای آنان نمی رسد، از

ص:31

این روی خداوند مهربان تمام درهای عنایت را به روی آنان باز فرموده و در هر حال

عاشقان خدا جز آنچه خدا می خواهد نمی خواهند.(1)

شامیی کرد از هشام سؤال کیست این با چنین جمال و جلال

از جهالت درآن تعلّل کرد وز شناساییش تجاهل کرد

گفت نشناسمش ندانم کیست مدتی یا یمانی یا مکّی است

بوفراس آن سخنور نادر بود در جمع شامیان حاضر

گفت من می شناسمش نیکو وز چه پرسی به سوی من کن رو

آن کس است این که مکّه و بطحا زمزم و بو قبیس و خیف و منا

حرم و حلّ و بیت ورکن و حطیم ناودان و مقام ابراهیم

مروه، مسعی، صفا، حجر، عرفات طیبه، کوفه، کربلا و فرات

هریک آمد به قدر او عارف بر علوّ مقام او واقف

قرّة العین سیّد الشّهداست غنچۀ شاخ دوحۀ زهراست

میوۀ باغ احمد مختار لالۀ راغ حیدر کرّار

(جامی)

هشام از این مدح دچار خشم شدید شده و پس از توهین به فرزدق وی را در

محلّی بین مکّه و مدینه حبس می کند و حقوقش را از بیت المال قطع می نماید.

زین العابدین علیه السّلام در برابر این محبّت، دوازده هزار درهم برای شاعر می فرستد و

از کمی آن عذرخواهی می کند. شاعر آزاده و بی طمع از قبول آن ابا کرده و در پاسخ

می گوید: من سر ارادت و صدق و صفا و وفا و محبّت به آستان شما سرودم و این

مدح را محض اظهار حقّ و حقیقت گفتم نه برای درم و زر، لکن اصرار حضرت و

جود و کرم آن منبع خیر و دلایلی که از جانب حضرت سجّاد علیه السّلام اقامه می شود او را

وادار به قبول می کند.

ملّا محمّد تقی مجلسی پدر صاحب «بحارالأنوار» در شرح «من لا یحضره الفقیه»

ص:33

حکایت شیرین زیر را در رابطه با این قصیده نقل می کند:

شخصی در یکی از جلسات جامی نقل کرد که: زنی، فرزدق شاعر را در عالم

رؤیا دید، از حال وی جویا شد، فرزدق گفت: به سبب قصیده ای که برای اظهار حق

گفتم، حق تعالی مرا بخشید. جامی گفت: سزاوار است خداوند مهربان همۀ

عالمیان را به برکت آن قصیده بیامرزد!(1)

حسن دلارای تو از همه مشهورتر عاشق رسوای تو از همه رسواتر است

مست مقامات شوق از همه هشیارتر پیر خرابات عشق از همه برناتر است

(فروغی بسطامی)

او در مناجات و نیایشش از حضرت محبوب می خواست: از این که ثروت باعث

طغیان و یاغیگری و افتادن او در چاه شهوات شود محافظت گردد و از طوفان های

ویرانگر غرایز و وسوسه های شیاطین بر کنار ماند.

از جناب حقّ درخواست داشت که به اندازۀ عفاف و کفاف از آن همه محصول

برداشت کند و مازاد بر احتیاج را در آن راهی که معبود محبوب خواسته به کار گیرد.

برنامۀ همیشگی آن انسان بیدار و مرد با کرامت این بود که به وقت رسیدن

محصول به اندازه ای که خرج خانواده و مخارج سالانۀ باغ تأمین شود به بازار فروش

رود و بقیۀ آن به مستمندان و دردمندان و نیازمندان برسد، به همین خاطر وقتی

خریداران در حدّی که او می خواست میوه را به مراکز فروش حمل می کردند، در باغ

را به روی محتاجان باز می گذاشت و به آنان می گفت: به مقداری که نیاز دارید از این

منبع سرشار الهی ببرید.

فرزندان آن مرد که همچون پدر از ایمان و عشق بهره نداشتند و اندیشۀ مادّی بر

آنان حاکم بود، برخلاف معمول از آن معلّم بزرگوار درس کرامت و سخاوت نگرفته

بودند به اعتراض برخاسته به پدر پیر گفتند: اینسان که با باغ عمل می کنی تجاوز به

حقّ ماست و ایجاد محدودیت در رزق و روزی فرزندانت! اگر بدین صورت ادامه

دهی به زودی ما را دچار فقر و تنگدستی کرده و به مشقّت و سختی دچار خواهی

ص:36

کرد.

مرد حقّپرست در پاسخ فرزندانش گفت: من شما را در اندیشه و فکرتان خطا

کار می دانم، ثروت انباشته چه ارزشی دارد و چه دردی از انسان دوا می کند؟ گیرم

که من از روزگار جوانی مخارج خود را تأمین می کردم، بقیه را رویهم می گذاشتم و

امروز انبارهایی از کیسۀ زر و طلا و نقره داشتم به من بگویید چه فایده داشت، جز

این که در کنار آن همه ثروت می مردم و شما آنرا به ارث می بردید و من در عالم

برزخ باید پاسخگوی آن همه مال در برابر حقّ می بودم، مال و ثروتی که در آن حقّ

تهیدستان و ضعیفان و افتادگان موج می زد؟!

فرزندانم! ملکیت حقیقی این باغ و بستان و این مال و ثروت از من و شما نیست،

آفرینش از آن خداست و ما در کنار این سفره مأمور به اوامر او هستیم، خواستۀ

حضرت او این است که: به اندازۀ نیاز مصرف کرده و بقیه را در راه او به خرج

اندازیم. این صحیح نیست که تعدادی معدود در انواع وسایل زندگی و لذّت

و خوشی غرق باشند و طایفه ای دیگر که در میانشان عباد شایستۀ حق وجود دارد،

با زن و بچّۀ خود در عین آبروداری و داشتن کار و کسب ضعیف، دچار رنج و

مصیبت و درد و مشقّت گرفتاری و رنج باشند.

شکر نعمت های او که از باب لطف و محبّت و عنایت و کرامت به ما ارزانی

داشته خوردن و خوراندن و عبادت و خدمت به خلق اوست و من راهی جز این

نمی روم و برنامه ای جز این نمی خواهم، مرا عشقی جز عشق او نیست و هدفی جز

جلب رضایت و عنایت او ندارم، من در وفاداری نسبت به او و اهداف پاکش

استقامت می ورزم و از توفیق چنین زندگی دلشادم:

دل خاک سر کوی وفا شد چه بجا شد سر در ره تیغ تو فدا شد چه بجا شد

ص:37

اشکم که دلی داشت گره بر سر مژگان در کوی تو از دیده جدا شد چه بجا شد

چون سایه به خاک قدمت جبهۀ ما را یک سجده به صد شکر ادا شد چه بجا شد

این دیده که حسر تکدۀ شوق تماشاست ای خوش نگهان جای شما شد چه بجا شد

بیدل هوس نشأة آوارگیی داشت چون اشک کنون بی سر و پا شد چه بجا شد

(بیدل دهلوی)

آری، ای فرزندان من، مال و ثروت و قدرت و جاه امانتی است که از جانب

دوست به ما واگذار شده تا در نافع ترین راه خرج شود. فقرا و مستمندان، مریضان و

دردمندان، بیچارگان و افتادگان، یتیمان و بینوایان همه و همه و حتّی حیوانات و

پرندگان در این مال و ثروت حقّ دارند و باید به حقّ خود برسند تا حضرت محبوب

از ما راضی شود.

چون این همه به حقّ خود رسیدند آن وقت نوبت من و شماست. این روشی

است که من از روزگار جوانی به توفیق الهی انتخاب کرده ام و تا هستم ادامه می دهم

و هیچ قدرتی نمی تواند مرا از این راه مستقیم منحرف سازد.

این را بدانید که ثروت و مال از این راه برکت پیدا می کند و از طوفان حوادث و

بلاها محفوظ می ماند و وسیلۀ جلب صلوات و رحمت حقّ شده و مقدّمهای برای

آبادی آخرت می گردد.

فرزندانم! به من مهلت دهید، می بینید که مویم سپید شده، جسمم ضعیف

گشته، قامتم به خمیدگی نشسته، امراض گوناگون به من هجوم آورده، چند صباحی

بیشتر از عمرم نمانده، پس ازمرگ من این زمین آباد و باغ پر از میوه به شما می رسد،

این شما هستید که در برابر این ارث دو راه دارید: یا مسیر مرا ادامه می دهید، یا به

راه شیطنت و پستی قدم می گذارید. اگر در مقام انفاق برآمدید خداوند عوضش را

ص:38

به شما می دهد و اگر به خیمۀ بخل و دنائت نشستید عذاب خدا که تلف شدن مال

و افتادن از چشم عنایت اوست به شما می رسد!

از این گفت و شنود، چند صباحی گذشت که پیک اجل در رسید و پیرمرد را به

جوار رحمت حقّ منتقل کرد.

ایام به سرعت سپری شد، باغ آمادۀ بهره برداری گشت و میوه های فراوان آن

نزدیک چیدن شد، فقرا و مستمندان از این که اواخر تابستان رسیده خوشحال

شدند، زیرا در انتظار چنان وقتی بودند، وقتی که با رفتن به آن باغ مشکلشان حل

می شد و نیازشان برآورده می گشت.

فرزندان پیرمرد که وارثان باغ بودند به مشورت نشستند. یکی از آنان گفت: از این

پس در این باغ برای فقرا و مستمندان حقّی نیست، ما تمام این محصول را تبدیل به

ثروت هنگفت می کنیم و برای خود وجهه و آبرو می آوریم. یکی دیگر از برادران که

در اخلاق و رفتار نزدیک به پدر بود گفت: من این تصمیم را نمی پسندم، شما تصوّر

می کنید که این کار به نفع شماست امّا بدانید که این نیت آلوده باعث از دست رفتن

باغ و مال و منال است، بیایید روش پدر را ادامه دهید تا باغ بماند و برکت حضرت

حقّ به شما نازل گردد.

در پاسخ او گفتند: دربارۀ آنچه مالک نیستی نظر مده که سخنان و موعظۀ تو در

بین ما خریدار ندارد.

برادر مؤمن به آنان گفت: برخیزید و به نماز بایستید که نماز بازدارندۀ انسان از

کارهای ناشایسته و نیت های آلوده است، ولی به سخنانش اعتنایی نکردند و به

موعظه اش گوش ندادند.

آنان تصمیم گرفتند صبح زود به باغ رفته و نیت خود را پیاده کنند، میوه ها را با

قیمت گران به خریداران دهند و نیازمندان و محرومان را در محرومیت و نیاز باقی

ص:39

گذارند.

شام خورده و به بستر راحت رفتند، در حالی که محکوم خواب سنگین بودند،

ابری صاعقه زا از جانب قادر متعال مأموریت یافت برآن باغ و تمام درختانش

صاعقه بزند و هر چه در آن چهار دیوار است از بیخ و بن بسوزاند و به نابودی کشد!!

آنان اوّل صبح به باغ آمدند، وضعی عجیب مشاهده کردند، از یکدیگر پرسیدند

باغ ما همین است؟ ما که دیروز این جا را پر از درخت پربار و آراسته به گل و ریاحین

دیدیم، شاید اشتباه آمده ایم، ولی برادر مؤمن گفت: نه، باغ شما همین است،

بیچاره ها! قبل از این که بینوایان را محروم کنید خود شما محروم شدید و کیفر بخل

و پستی خود را دیدید. آنگه خداوند بزرگ در پایان این داستان می فرماید:

کَذلِکَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ

چنین است عذاب [دنیا] و عذاب آخرت اگر معرفت و آگاهی داشتند،

بزرگ تر است.(1)

شب رسید.

چون ابو درداء برای عبادت برخاست سلمان جلوی او را گرفت و گفت: ای

ابو درداء! خدا را بر تو حقّی است و جسد و اهل بیتت را نیز بر تو حقّی است، گاهی

روزه بگیر، گاهی از روزه بپرهیز، نمازت را به موقع بجای آر و از وقت خواب و

استراحت کم مکن، هر صاحب حقّی را به حقّش برسان که اوقات عزیز انسان به

همان سان که خدا و انبیا و کتب آسمانی دستور داده اند باید خرج شود، ورنه آدمی

از بسیاری از فیوضات ربّانیه محروم می ماند.

ابو درداء خدمت رسول خدا صلّی الله علیه و اله رسید و آنچه بین او و سلمان گذشته بود

تعریف کرد، رسول الهی هم آنچه سلمان به ابو درداء فرموده بود تأیید نمودند.(1)

وعظیم خطرها وفظاعة منظرها وشدّة مختبرها، وإمّا بهلکة لیس بعدها

نجاة.

خداوند همۀ شما را مشمول رحمت قرار دهد، برای سفر آخرت مجهّز و مهیا

شوید که شما را به آن سرای جاودانی خوانده اند و از همۀ شما جهت سفر به

آن وادی دعوت کرده اند، پس از این دعوت توقّف و قصد اقامت شما برای

چیست؟ زندگی شما نشان می دهد که گویی به سرای دیگر خوانده نشدید.

خداوند شما را رحمت کند، آماده شوید و برترین چیزی که از زاد و توشه در

اختیار شماست و آن تقواست برای جهان دیگر همراه خود ببرید.

آگاه باشید که راه شما به سوی جهان دیگر است و عبور شما بر صراط است،

هول اعظم پیش روی شماست، منزل سخت در راهتان قرار دارد،

توقّفگاههای هولناک و وحشت زا در برابر دارید که عبور از آنها برای شما

اجباری است و از آن چاره ای ندارید، نجات شما از آن همه منازل هول انگیز

فقط و فقط در سایۀ رحمت اوست که این رحمت جز با ایمان و عمل صالح به

دست نمی آید چنانچه در غفلت به سر برید و دچار هلاکت شوید راه نجاتی

برای شما نخواهد بود!!(1)

شاگرد بزرگوارش در رسالۀ با قیمت «بغیة المرید» در توجه آن مرد بزرگ به ارزش

وقت و ادای حقّ هر صاحب حقی و این که لحظه ای از وقت او هدر نرود می نویسد:

«1 - برای ادارۀ امور خانه در اوّل شب او را می دیدم که با درازگوشی هیزم به

خانه می برد.

2 - نماز صبح را پس از عبادات شبانه در گوشۀ منزلش، در مسجد بجا می آورد.

3 - به هنگامی که بر کرسی درس می نشست و مباحثۀ علمی شروع می کرد مانند

دریا موج می زد و این نشان می داد که با پشتکاری عجیب به اندوختن مایه های

علمی در ایام جوانی، رنج و مشقّت بسیاری تحمّل کرده است.

4 - احتیاجات مادّی و معنوی خودش را خودش تأمین می کرد.

5 - هرکس و هر مهمانی بر او وارد می شد خودش به خدمت شخص وارد، اقدام

می کرد.

6 - از عجایب کارهای او این بود که وقتی قلم بر مرکّب می گذاشت تا سی سطر

می نوشت.

7 - دو هزار کتاب از او به یادگار ماند که دویست جلدش به خط شریف خودش

بود از جمله «شرح لمعه».

8 - از طریق خواب و رؤیا با عالم ملکوت ارتباط داشت.

پدر شیخ بهایی می گوید:

بر او وارد شدم وی را غرق در اندیشه دیدم، گفتم: چیست؟ فرمود: من شهید

ثانی هستم برای این که دیشب خواب دیدم سید مرتضی مهمانی دارد و تمام

علمای امامیه جمعند، من چون وارد شدم به من گفت: کنار شیخ شهید بنشین، این

ص:43

دلیل بر شهادت من است. و عاقبت هم شهید شد.»(1)

دوّم: کمالات نفسانیه و صفات انسانیه که در آن جناب بود از صبر و تقوا و رضا و

تحمّل مشقّت عبادت، سکون نفس و دوام اشتغال به ذکر خدای تعالی و هرگز در

خانۀ خود از اهل و اولاد و خدمتگزاران چیزی از حوایج نمی طلبید، مانند غذا در

ناهار و شام و قهوه و چای و قلیان.

اجابت دعوت می کرد و در ولیمه ها حاضر می شد، لکن به همراه، کتبی بر

می داشتند و در گوشۀ مجلس مشغول تألیف خود بودند، از صحبت های مجلس

ایشان را خبری نبود مگر آن که مسئله ای پرسند جواب گوید.

برنامه و عادت او در ماه رمضان چنین بود که نماز مغرب را با جماعت در مسجد

می گزارد، آنگاه نافلۀ مقرّری مغرب را در ماه رمضان که از هزار رکعت در تمام ماه

حسب قسمت به او می رسید می خواند و به خانه می آمد و افطار می کرد و

برمیگشت به مسجد به همان نحو نماز عشا را بجا می آورد و به خانه باز می گشت،

مردم در آن جا جمع می شدند، اوّل قاری خوش صدایی آیاتی از قرآن که تعلّق

داشت به وعظ و زجر و تهدید و تخویف می خواند به نحوی که قلوب قاسیه را نرم

و چشم های خشک شده را تر می کرد، آنگاه دیگری به همان نسق خطبه ای از

«نهج البلاغه» می خواند، آنگاه سیّمی قرائت می کرد مصایب أبی عبد اللّه

الحسین علیه السّلام را، آنگاه یکی از صلحا مشغول خواندن ادعیۀ ماه مبارک می شد و

دیگران متابعت می کردند، تا وقت خوردن سحر، پس هر یک به منزل خود

می رفت. بالجمله، در مراقبت و مواظبت اوقات و تمام نوافل و سنن و قرائت با

آن که در سنّ به غایت پیری رسیده بود آیت و حجّتی بود در عصر خود.

سوّم: تصانیف رائقۀ بسیاری در فقه و اصول و توحید و امامت و کلام و غیر اینها

که یکی از آنها کتابی است در اثبات این که فرقۀ ناجیه شیعه است که از کتب نفیسه

ص:45

است، طوبی له و حسن مآب.»(1)

و نه آدمی نسبت به دیگران منبع ظلم و شرّ می شود و نه به عذاب حقّ مبتلا

می گردد و نه از رضای حقّ و بهشت الهی محروم می گردد.(1)

ناراحت کننده اش برای من، حذر کنید از و بالی که مرا دامنگیر شده است!(1)

السلام علیکم یا أهل عرصة البلاء، السلام علیکم یا محتجبین عن الدّنیا!

سلام بر شما ای ساکنان وادی ابتلا! سلام بر شما ای روپوشیدگان از دنیا!

جوابی نشنید، دوباره به آنها سلام کرد و گفت: شما را به خداوند بزرگ و پیامبر

کریم می خوانم که یک نفر از شما مرا پاسخ گوید، من سلمان فارسی صحابی پیامبرم

و او به من فرموده بود وقتی مرگت نزدیک شود مرده ای با تو سخن می گوید،

می خواهم بدانم اجلم رسیده یا نه؟

سلمان از روح مرده ای پاسخ گرفت، جواب سلامش را داد و گفت: سخنانت را

می شنویم هر چه می خواهی سؤال کن.

سلمان پرسید، آیا از اهل بهشتی یا دوزخ؟ گفت: از کسانی هستم که خداوند مرا

مشمول عفو و رحمت خود قرار داده و بهشتی هستم.

سلمان دربارۀ چگونگی مرگش و همجنان از اوضاع و احوال بعد از مرگش

سؤالاتی نمود و یک به یک را جواب گرفت، پس از پایان گفتگو به دستور سلمان از

تابوتش بیرون آوردند و روی زمینش گذاردند، آنگاه متوجّه حضرت حقّ شد و

گفت:

ای آن که خزائن هر چیز به دست قدرت اوست و برگشت همه به سوی او و

اوست که افراد را از بلا و عذاب مصون می دارد و کسی قادر نیست مانع عذاب وی

شود، به تو ایمان آوردم و از پیامبرت پیروی نمودم و کتاب مقدّست را تصدیق

کردم، هم اکنون وعده ای که داده ای فرا رسیده است، ای آن که خلف وعده

نمی کنی، روح مرا بگیر و به رحمتت ملحق فرما و در خانۀ فضل و کرمت فرود آر،

سپس شهادتین را به زبان جاری کرد و جان به جان آفرین تسلیم نمود.(1)

ص:50

جای کارگر به پدر گل می داد تا کار تعمیر سقف پایان پذیرفت. ساعت آخر روز، پدر

متوجّه شد که انگشترش در انگشت نیست، تصوّر کرد موقع شستن دست کنار

حوض جا گذاشته است، آمد با دقّت گشت ولی آن را نیافت. دو روز هر نقطه ای را

که احتمال می داد انگشتر آن جا باشد جستجو نمود و نیافت. از گم شدن انگشتر

سخت متأثّر شد و از این که آنرا بیابد مأیوس گردید تا مدّتی با اهل خانه از گم شدن

انگشتر، سخن می گفت و افسوس می خورد. پس ازگذشت چندین سال از تعمیر

سقف وگم شدن انگشتر آن پدر بزرگوار بر اثر سکتۀ قلبی از دنیا رفت.

پسر با ایمان گفت: مدّتی از مرگ پدرم گذشته بود، شبی او را در خواب دیدم،

می دانستم مرده، نزدیک من آمد، پس از سلام و علیک به من گفت،: فرزندم! من به

فلانی پانصد تومان بدهکارم، مرا نجات بده و از گرفتاری خلاصم کن. پسر بیدار

شد، این خواب را با بی تفاوتی تلقّی نمود و اقدامی نکرد. پس از چندی دوباره به

خواب پسر آمد و خواستۀ خود را تکرار نمود و از پسرگله کرد که چرا به گفته ام

ترتیب اثری ندادی. پسر که در عالم رؤیا می دانست پدرش مرده است به او گفت:

برای آن که مطمئن شوم این تو هستی که با من سخن می گوئی، یک علامت برای من

بگو. پدر گفت: یاد داری چند سال قبل سقف اتاقک روی چاه را کاهگل کردیم پس

از آن انگشترم مفقود شد و هر قدر تفحّص کردیم نیافتیم؟ گفت: آری، به یاد دارم،

گفت: پس از آن که آدمی می میرد بسیاری از مسائل ناشناخته و مجهول برای او

روشن می شود، من بعد از مرگ فهمیدم انگشترم لای کاهگل های سقف اتاقک

مانده است، چون موقع کار ماله در دست چپم بود و کاهگل را به دست راست

می گرفتم، در یکی از دفعات که به من گل دادی وقتی خواستم آنرا با ماله از کف

دستم جدا کنم و به سقف بزنم انگشترم با فشار لب ماله از انگشتم بیرون آمده و با

گل ها، آنرا به سقف زده ام و در آن موقع متوجّه خارج شدن انگشتر نشده بودم،

ص:52

برای آن که مطمئن شوی این منم که با تو سخن می گویم هر چه زودتر کاهگل ها را از

سقف جدا کن و آنها را نرم کن انگشترم را می یابی!

پسر بدون این که خواب را برای کسی بگوید صبح همان شب در اوّلین فرصت

اقدام نمود، می گوید: روی چاه را پوشانده، کاهگل ها را از سقف جدا کردم، در

حیاط منزل روی هم انباشتم، سپس آنها را نرم کرده و انگشتر را یافتم!

مبلغی که پدرم در خواب گفته بود آماده نمودم به بازار آمدم و نزد مردی که پدرم

گفته بود رفتم، پس از سلام و احوال پرسی سؤال کردم، آیا شما از مرحوم پدرم

طلبی دارید؟ صاحب مغازه گفت: برای چه می پرسی؟

گفتم: می خواهم بدانم، صاحب مغازه گفت: پانصد تومان طلب دارم، سؤال

کردم: پدر من چگونه به شما مقروض شد؟ جواب داد: روزی به حجرۀ من آمد و

پانصد تومان از من قرض خواست، من مبلغ را به او دادم بدون آن که از وی سفته و

یا لااقل یادداشتی بگیرم، رفت، طولی نکشید که بر اثر سکتۀ قلبی از دنیا رفت! پسر

گفت: چرا برای وصول طلبت مراجعه نکردی؟ جواب داد: سندی در دست

نداشتم و شایسته ندیدم مراجعه کنم، زیرا ممکن بود گفته ام مورد قبول واقع نشود.

پسر متوفی مبلغ را به صاحب مغازه داد و جریان امر را برای او نقل کرد!(1)

همچون وادی خاموشان بود، رفت و آمد در آن جریان نداشت، همراه دوستم

منتظر تاکسی شدیم تا به خانه ام نزدیک مدرسۀ آیت اللّه العظمی حجّت بروم.

از اتّفاق یک تاکسی رسید، چهرۀ راننده با اکثر رانندگان فرق می کرد، نور عبادت

از آن قیافه ساطع بود. هر دو سوار شدیم، پرسید: مقصد کجاست؟ دوستم گفت:

قبرستان. او هم ما را به وادی السّلام قم برد و گفت: من با شبگردان وادی دوستم،

صبر کنید در بزنم تا با هم وارد قبرستان شویم. در زد، شبگرد قبرستان درب را باز

کرد، با تاکسی وارد قبرستان شدیم و هر یک به سر قبری خالی رفته و به تفکّر و

اندیشه در اوضاع خود پس از ورود به قبر پرداختیم.

در این بین، عبا به دوشی در تاریکی قبرستان از کنار ما سه نفر عبور کرد. رانندۀ

تاکسی او را شناخت، وی را صدا کرد و گفت: تو مردی الهی هستی و از ابتدای

ساخته شدن این قبرستان این جا بودی، هم ناظر اموری، هم شبگرد بعضی از

شب ها و هم برای بعضی از اموات از طرف بازماندگانشان جهت فاتحه و قرآن در

استخدامی، اسراری از این قبرستان و اموات آن اگر نزد تو هست جهت عبرتگیری

و پند آموزی برای ما بیان کن!

پاسخ داد: از این قبرستان مسائلی بسیار مهم دارم که یک بخش آنرا برای شما

حکایت می کنم:

روزی از شهر همدان میتی به این قبرستان آوردند. از افراد دنبال جنازه، فهمیده

می شد که متوفّی مردی مؤمن و با اخلاص و شخص متدین و مطیع حضرت ربّ -

جلّ و علا - بوده. چون وی را دفن کردند فرزندانش مرا صدا زدند و به من گفتند:

حاضری در هر بعد از ظهر پنجشنبه به عنوان شب جمعه چند سوره قرآن برای پدر

ما بخوانی و این برنامه را تا زمانی معین ادامه دهی؟ و ما هم حق الزحمۀ تو را هر ماه

که می آییم تقدیم می کنیم. پاسخم مثبت بود. چند ماه مطابق خواسته فرزندانش به

ص:54

وقت شب جمعه کنار قبر می آمدم و برای متوفّی سوره های تعیین شده را

می خواندم. یک روز پنجشنبه در منزل کارگر داشتم نرسیدم به قبرستان بروم، فردای

آن روز که جمعه بود سر قبر میت رفته و وظیفۀ خود را انجام دادم، ولی هفتۀ بعد

فرزندان آن مرد به قم آمدند و به من گفتند: شب جمعه پدر خود را در عالم رؤیا

دیدم، از شما به خاطر خالی گذاشتن سفره اش از مائدۀ الهی گلایه داشت، من

داستان آن روز را بیان کرده و از آنان عذرخواهی کردم!(1)

انگشتانش آب ریخت و آن آب را نوشید، پس از چند ساعت شفای کامل یافت!

و نیز آن مرحوم می گفت:

پدرم مرحوم محدّث قمّی دچار چشم درد سختی شد، اطبّای عراق از علاجش

عاجز شدند، روزی به مادرم گفت: کتاب شریف «اصول کافی» را نزد من بیاور، مادر

کتاب را به دست پدر داد، پدر گفت: این کتاب منبع واقعیات الهیه و سراسر حکمت

و هدایت و نور است و شفای هر درد، نویسندۀ آن مرحوم کلینی از معتبرترین افراد

روزگار است، نمی شود کتاب او بی اثر باشد، کتاب را یکی دوبار به چشم خود

کشید، یکی دو ساعت بعد، از آن درد چشم خلاص شد.

بازآن مرحوم نقل می کرد:

من بنا به توصیۀ پدرم اهل منبر و وعظ و خطابه شدم، بنا شد در مجلسی در شهر

قم ده شب منبر بروم، قمیون از منبرم هم به خاطر زیبایی و شیوایی کلام و هم محض

این که فرزند محدّث قمّی هستم از من استقبال شایانی کردند. شبی حدیثی را مورد

بحث قرار دادم، آقایی از علما به نام حاج شیخ مهدی پایین شهری از وسط مجلس

فریاد زد: آقای میرزا علی محدّث، این حدیث کجاست؟ گفتم: جای آنرا نمی دانم

در چه کتابی است، من این حدیث را از زبان بزرگان دین شنیده ام، فریاد زد: دیگر از

شنیده ها روی منبر مگو، سعی کن احادیث را در متون اسلامی ببینی سپس نقل

کنی.

عمل او به من بسیار سنگین آمد، برایم خیلی تلخ بود، دنبالۀ منبر را به دلسردی

و کسالت طی کرده و با تصمیم بر این که از برنامه ام دست بردارم به خانه آمدم. نیمه

شب در عالم رؤیا به محضر مبارک پدرم رسیدم، با تبسّم و انبساط به من گفت:

فرزندم از تصمیمی که گرفته ای صرف نظر کن، زیرا تبلیغ عملی بسیار مهم و امری

فوق العاده پر ارزش است، این کاری است که بر عهدۀ انبیای الهی بود، در ضمن

ص:56

حدیثی که مورد اشکال آقای شیخ مهدی پایین شهری بود در فلان کتاب حدیث در

صفحۀ چند است، فردا شب دوباره حدیث را بخوان و به مدرک آن اشاره کن تا

ایراد شیخ برطرف گردد!

حاج میرزا علی آقا می فرمودند:

وقتی پدرم مرحوم محدّث قمّی در کنار مرقد حضرت مولی الموحّدین، امام

عارفان، اسوۀ مشتاقان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از دنیا رفت، همراه با علمای

نجف و جمعیت بسیار زیادی آن مرد محترم را در کنار استادش حاج میرزا حسین

نوری به خاک سپرده و به منزل برگشتیم، تا نیمه شب رفت و آمد ادامه داشت، پس

از آن برای استراحت به بستر رفته لحظاتی نگذشته بود که در عالم خواب پدر را با

انبساطی عجیب زیارت کردم، عرضه داشتم: پدرجان در چه حالی هستید؟ فرمود:

از لحظه ای که وارد برزخ شدم تا الآن سه بار به محضر مقدّس حضرت سید

الشهداء علیه السّلام مشرّف شده و مهمان آن جناب شدم!(1)

چه در دنیا به شما گفتند گوش نکردید و حالا که کار از کار گذشته طلب عفو

می کنید؟ بروید ای مستکبران!

ایشان فرمودند: این مردگان شیوخی بودند از عرب که در دنیا مستکبرانه زندگی

می نمودند و قبورشان دراطراف همان قبری بود که من بر روی آن نشسته بودم.

پیامبر عزیز اسلام صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

دو ملک اسود رو و ازرق چشم در قبر بر بالین میت حاضر می شوند، به یکی

گفته می شود منکر و دیگری نکیر، به صاحب قبر می گویند: دربارۀ رسول

خدا چه نظری داری؟ اگر میت مؤمن باشد می گوید: پیامبر عبد خدا و رسول

اوست، من به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر شهادت می دهم. دو ملک

می گویند: می دانستیم جواب تو همین است. سپس برزخ او را هفتاد ذرع در

هفتاد ذرع وسعت می دهند و آن محل را چون روز روشن به نور حقّ

می نمایند، سپس به او می گویند: بخواب، خواب راحت. می گویند: بگذارید

بروم و به اهلم، وضع خود را خبر دهم، می گویند: نه، بخواب، همانند خواب

عروس که بیدار نشود مگر به واسطۀ عزیزترین فردش. می خوابد تا خداوند

او را وارد قیامت کند.

امّا اگر میت اهل نفاق باشد و با دین و ایمان سروکارش نبوده، وقتی دربارۀ

پیامبر می پرسند می گوید: نمی دانم، چیزهای از مردم شنیدم و همان شنیده ها

را می گفت. می گویند: جوابت را می دانستیم. سپس به خانۀ برزخی می گویند:

بر او تنگ شو، چنان تنگ می شود که جانبی به جانب دیگر نزدیک می گردد؛

به طور دائمی به آن عذاب برزخی دچار است تا وارد محشر شود!(1)

ص:58

و جنس از برای قسّیس مذکور ارسال می داشتند، میل و رغبت می نمودند در تبرّک

از او و قبول او هدایای ایشان را و از این جهت تشرّف می نمودند و من اصول و

عقاید ملل و مذاهب مختلفۀ نصرانیت و احکام فروع ایشان را از محضر او استفاده

می نمودم، وغیر از حقیر تلامذۀ کثیرۀ دیگر نیز داشت.

هر روز در مجلس درس او قریب به چهارصد و یا پانصد نفر حضور بهم

می رسانیدند و از دختران کلیسا که تارکات الدّنیا بودند و نذر عدم تزویج نموده

بودند و در کلیسا معتکف بودند، جمعیت کثیری در مجلس درس ازدحام

می نمودند و اینها را به اصطلاح نصارای «ربّانتا» می گویند.

ولکن از میان جمیع تلامذه، با این حقیر الفت و محبّت مخصوصی داشتند و

مفاتیح مسکن و خزاین مأکل و مشرب خود را به حقیر سپرده بودند و استثنا نکرده

بود مگر یک مفتاح خانۀ کوچکی را که به منزلۀ صندوق خانه بود و حقیر خیال

می نمودم که آن جا خزانۀ اموال قسّیس است و از این جهت با خود می گفتم قسّیس

از اهل دنیاست و پیش خود می گفتم:

ترک الدّنیا للدّنیا.

دنیا را ترک کرد به خاطر دنیا.

تلامذه را بگوی که من امروز حالت تدریس ندارم.

حقیر از نزد قسّیس بیرون آمدم و دیدم تلامذه مذاکرۀ مسائل علوم می نمایند،

بالمآل صحبت ایشان منتهی شد به معنی لفظ: «فارقلیطا» در سریانی «پیرکلوطوس»

در یونانی که یوحنّا صاحب انجیل چهارم، آمدن او را در باب 13 و 15 و 16 از

جانب عیسی علیه السّلام نقل نموده است که آن جناب فرمودند: بعد از من «فارقلیطا»

خواهد آمد.

متن آیۀ انجیل یوحنّا به زبان اصلی چنین است:

انّی همز ملی عمو خون کت لکسکو خون یون این هو پار قلیطار وخار

قدس هوبت شار ربّبی شمّی هوبت قلپ لوخون کل مندی وهوبت متخر

و خون کل مندی دمرون الوخون.

این حرف ها را با شما گفته ام وقتی که با شما بودم، لیکن فار قلیطای روح حق

نصیحت کننده است و شما را به سوی حق می خواند که پدر، او را به اسم من

می فرستد «مرا صدیق می کند» و هر چیز را به شما یاد خواهد داد و هر آنچه

را گفته ام به یاد شما خواهد آورد.

پس گفتگوی ایشان در این باب، بزرگ و جدال ایشان به طول انجامید، صداها

بلند و خشن شد و هرکسی در این باب رأی علیحده داشت و بدون تحصیل فایده

از این مسأله منصرف گردیده و متفرّق گشتند.

پس حقیر نیز نزد قسّیس مراجعت نمودم، قسّیس گفت: ای فرزند روحانی!

امروز در غیبت من چه مباحثه و گفتگو می داشتند؟ حقیر اختلاف قوم را در معنی

لفظ «فارقلیطا» از برای او تقریر و بیان نمودم و اقوال هر یک از تلامذه را در این باب

شرح دادم، از من پرسید که قول شما در این باب چه بود؟ حقیر گفتم: مختار فلان

ص:62

مفسّر و قاضی را اختیار کردم، قسّیس گفت: تقصیر نکرده ای لکن حقّ واقع خلاف

همۀ این اقوال است؛ زیرا که معنی و تفسیر این اسم شریف را در این زمان به نحو

حقیقت نمی دانند مگر راسخان در علم، از آنها نیز اندک.

پس حقیر خود را به قدم های شیخ مدرّس انداخته و گفتم: ای پدر روحانی! تو از

همه کس بهتر می دانی که این حقیر از بدایت عمر تاکنون در تحصیل علم کمال

انقطاع (امید) و سعی را دارم و کمال تعصّب و تدین را در نصرانیت دارم، به جز در

اوقات صلاة و وعظ، تعطیلی از تحصیل و مطالعه ندارم، پس چه می شود اگر شما

احسانی نمایید و معنی این اسم شریف را بیان فرمایید؟!

شیخ مدرّس به شدّت گریست بعد گفت: ای فرزند روحانی! و اللّه تو اعزّ ناسی

در نزد من و من هیچ چیز را از شما مضایقه ندارم، اگر چه در تحصیل معنی این اسم

شریف، فایدۀ بزرگی است و لیکن به مجرّد انتشار معنی این اسم متابعان مسیح، من

و تو را خواهند کشت! مگر این که عهد نمایی در حال حیات و ممات من این معنی

را اظهار نکنی، یعنی اسم مرا نبری، زیرا که موجب صدمۀ کلّی است در حال حیات

از برای من و بعد از ممات از برای اقارب و تابعان من، و دور نیست که اگر بدانند این

معنی از من بروز کرده است قبر مرا بشکافند مرا آتش بزنند!!

پس این حقیر قسم یاد نمودم که و اللّه العلیّ العظیم، به خدای قاهر، غالب،

مهلک، مدرک، منتقم و به حقّ انجیل و عیسی و مریم و به حقّ تمامی انبیا و صلحا و

به حقّ جمیع کتاب های منزله از جانب خدا و به حقّ قدّیسین و قدّیسات، من هرگز

افشای راز شما را نخواهم کرد، نه در حال حیات و نه بعد از ممات. پس از اطمینان

گفت:

ای فرزند روحانی! این اسم از اسمای مبارکۀ پیغمبر مسلمین می باشد یعنی به

معنی احمد و محمّد است. پس مفتاح آن خانۀ کوچک سابق الذّکر را به من داد و

ص:63

گفت: در فلان صندوق را باز کن، فلان و فلان کتاب را نزد من بیاور. حقیر چنین کردم

و کتاب ها را نزد ایشان آوردم، این دو کتاب به خطّ یونانی و سریانی قبل از ظهور

حضرت ختمی مرتبت با قلم بر پوست نوشته شده بود و در دو کتاب مذکور لفظ

«فارقلیطا» را به معنی احمد و محمّد صلّی اللّه علیه و اله ترجمه نموده بودند!

بعد گفت: ای فرزند روحانی! بدانکه علما و مفسّران و مترجمان مسیحیه قبل از

ظهور حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و اله اختلافی نداشتند که به معنی احمد و محمّد صلّی اللّه علیه و اله است.

بعد از ظهور آن جناب قسّیسین و خلفا تمامی تفاسیر و کتب لغت و ترجمه ها را از

برای بقای ریاست خود و تحصیل اموال و جلب منفعت دنیویه و عناد و حسد و

سایر اغراض نفسانیه تحریف و خراب نمودند و معنی دیگر از برای این اسم شریف

اختراع نمودند که آن معنی اصلا و قطعا مقصود صاحب انجیل نبوده و نیست!

از سبک و ترتیب آیاتی که در این انجیل موجود حالیه است این معنی در کمال

سهولت و آسانی معلوم می گردد که وکالت و شفاعت و تعزّی و تسلّی، منظور

صاحب انجیل شریف نبوده و روح نازل در یوم الدّار نیز منظور نبوده، زیرا که جناب

عیسی آمدن «فارقلیطا» را مشروط و مقید می نمایند به رفتن خود و می فرماید:

تا من نروم «فارقلیطا» نخواهد آمد.

زیرا که اجتماع دو نبیّ مستقلّ صاحب شریعت عامّه در زمان واحد جایز نیست

به خلاف روح نازل در یوم الدّار که مقصود از آن روح القدس است که او با بودن

جناب عیسی علیه السّلام و حواریون از برای آن جناب و حواریون نازل شده بود.

مگر فراموش کرده قول صاحب انجیل اوّل را «انجیل متّی» در باب سوّم از انجیل

خود که می گوید:

همان که عیسی علیه السّلام بعد از تعمید یافتن از یحیای تعمید دهنده از نهر اردن بیرون

ص:64

آمد، روح القدس در صورت کبوتر برآن جناب نازل شد.

و همچنین با بودن خود جناب عیسی علیه السّلام، روح از برای دوازده شاگرد نازل شده

بود چنانجه صاحب انجیل اوّل در باب دهم از انجیل خود تصریح نموده است:

جناب عیسی در هنگامی که دوازده شاگرد را به بلاد اسرائیلیه می فرستاد ایشان

را بر اخراج ارواح پلیده و شفا دادن هر مرضی و رنجی قوّت داد.

مقصود از این قوّه، قوّۀ روحانی است نه قوّۀ جسمانی، زیرا که از قوّۀ جسمانی

این کارها صورت نمی بندد و قوّۀ روحانی عبارت از تأیید روح القدس است.

و در آیۀ بیستم از باب مذکور جناب عیسی علیه السّلام خطاب به دوازده شاگرد

می فرماید:

زیرا گوینده شما نیستند بلکه روح پدر شما در شما گویاست. و مقصود از روح

پدر شما همان روح القدس است.

و همچنین صاحب انجیل سیم تصریح می نماید در باب نهم از انجیل خود، پس

دوازده شاگرد خود را طلبیده به ایشان قدرت و اقتدار بر جمیع دیوها و شفا دادن

امراض عطا فرمود.

و همچنین در باب دهم صاحب انجیل سیم گوید: (در بارۀ آن هفتاد شاگردی که

جناب عیسی علیه السّلام آنها را جفت جفت فرستاد) ایشان موید به روح القدس بودند.

و در آیۀ هفده می فرماید: آن هفتاد نفر با خرّمی برگشتند و گفتند: ای خداوند،

دیوها هم به اسم تو اطاعت ما می کنند.

پس نزول روح مشروط به رفتن مسیح نبود، اگر منظور و مقصود از «فارقلیطا»

روح القدس بود این کلام از جناب مسیح غلط و فضول و لغو خواهد بود، شأن مرد

حکیم نیست که به کلام لغو و فضول تکلّم نماید تا چه رسد به نبیّ صاحب الشأن و

رفیع المنزله مانند جناب عیسی علیه السّلام، پس منظور و مقصودی از لفظ «فارقلیطا»

ص:65

نیست مگر احمد و محمّد. معنی این لفظ نیز همین است و بس.

حقیر گفتم: شما در باب نصاری چه می گویید؟ گفت: ای فرزند روحانی! دین

نصاری منسوخ است به سبب ظهور شرع شریف حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و این لفظ را

سه مرتبه تکرار نمود!!

من گفتم: در این زمان طریقۀ نجات و صراط مستقیم مؤدّی الی اللّه کدام است؟

گفت: طریقۀ نجات و صراط مستقیم الی اللّه منحصر است در متابعت محمّد صلّی اللّه علیه و اله.

گفتم: آیا متابعین آن جناب از اهل نجاتند؟ گفت: ای واللّه، ای واللّه، ای واللّه!!

پس گفتم: مانع شما از دخول در دین اسلام و متابعت سید الأنام چیست؟ و حال

آن که شما فضیلت دین اسلام را می دانید و متابعت حضرت ختمی مرتبت را طریقة

النجاة و صراط المستقیم المؤدّی الی اللّه می خوانید؟

گفت: ای فرزند روحانی! من بر حقیقت دین اسلام و فضیلت آن برخوردار

نگردیدم مگر بعد از کبر سن و اواخر عمر و در باطن من مسلمانم و لیکن به حسب

ظاهر این ریاست و بزرگی را نمی توانم ترک نمایم، عزّت و اقتدار مرا در میان نصاری

می بینی، اگر فی الجمله میلی از من به دین اسلام بفهمند مرا خواهند کشت و بر

فرض این که از دست ایشان نجات یافتم، سلاطین مسیحیه مرا از سلاطین اسلام

خواهند خواست به عنوان این که خزاین کلیسا در دست من است و در آنها خیانتی

کرده ام و یا چیزی از آنها برده ام و خورده ام و بخشیده ام، مشکل می دانم که سلاطین

و بزرگان اسلام از من نگهداری کنند و بعد از همۀ اینها، فرضا رفتم میان اهل اسلام و

گفتم من مسلمانم، خواهند گفت: خوشا به حالت، جان خود را از آتش جهنّم نجات

داده ای بر ما منّت مگذار، زیرا که به دخول در دین حق و مذهب هدی خود را از

عذاب خلاص نموده ای!

ای فرزند روحانی! از برای من نان و آب نخواهد بود، پس این پیرمرد در میان

ص:66

مسلمانان که عالم به لغت ایشان نیز نیست در کمال فقر و پریشانی و مسکنت و

فلاکت و بد گذرانی عیش خواهم نمود و حق مرا نخواهند شناخت و حرمت مرا

نگاه نخواهند داشت و از گرسنگی در میان ایشان خواهم مرد و در خرابه ها و

ویرانه ها رخت از دنیا خواهم برد.

من می ترسم که طاقت شداید و مصایب دنیا را نداشته باشم، آن وقت نه دنیا

دارم و نه آخرت و من بحمداللّه در باطن از متابعان محمّد صلّی اللّه علیه و اله می باشم.

پس شیخ مدرّس گریه کردند و حقیر هم گریستم، بعد از گریۀ بسیار گفتم:

ای پدر روحانی! آیا مرا امر می کنی که داخل اسلام بشوم؟

گفت: اگر آخرت و نجات می خواهی البتّه باید دین حق را قبول نمایی و چون

جوانی، دور نیست که خدا اسباب دنیویه را هم از برای تو فراهم آورد و از گرسنگی

نمی ری و من همیشه تو را دعا می کنم، در روز قیامت شاهد من باشی که من در باطن

مسلمان و از تابعان خیر الأنامم و اغلب قسّیسین در باطن حالت مرا دارند، مانند من

بدبخت نمی توانند دست از ریاست دنیویه بردارند و الاّ هیچ شکّ و شبهه ای نیست

در این که امروز در روی زمین دین اسلام دین خداست.

چون این حقیر دو کتاب سابق الذکر را دیدم و این تقریرات را از شیخ مدرّس

شنیدم، نور هدایت و محبّت حضرت خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و اله به طوری بر من غالب و

قاهر گردید که دنیا و ما فیها در نظر من مانند جیفۀ مردار گردید، محبّت ریاست پنج

روزۀ دنیا و اقارب و وطن پا پیچم نشد، از همه قطع نظر نموده همان ساعت شیخ

مدرّس را وداع کرده، به التماس شیخ مدرّس مبلغی هدیه به من بخشیدند که مخارج

سفر من باشد، مبلغ مزبور را از شیخ قبول کرده عازم سفر آخرت گردیدم.

چیزی همراه نیاوردم مگر دو سه جلد کتاب، هر چه داشتم از کتابخانه و غیره

همه را ترک نموده بعد از زحمات بسیار نیمه شبی وارد بلدۀ ارومیه شدم، در همان

ص:67

شب رفتم درب خانۀ حسن آقای مجتهد مرحوم مغفور، بعد از این که مستحضر

شدند که مسلمان آمده ام از ملاقات حقیر خیلی مسرور و خوشحال گردیدند و از

حضور ایشان خواهش نمودم که کلمۀ طیبه و ضروریات دین اسلام را به من القا و

تعلیم نمایند و همه را به حقیر القا و تعلیم نمودند و به خطّ سریانی نوشتم که

فراموشم نشود و هم مستدعی شدم که اسلام مرا به کسی اظهار ننمایند که مبادا

اقارب ومسیحیین بشنوند و مرا اذیت کنند و یا این که وسواس نمایند، بعد شبانه به

حمّام رفته غسل توبه از شرک وکفر نمودم، بعد از بیرون آمدن از حمّام مجدّدا کلمۀ

اسلام را بر زبان جاری نموده ظاهرا و باطنا داخل دین حق گردیدم.

اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللّهُ

و همه ستایش ها ویژۀ خداست که ما را به این [نعمت ها] هدایت کرد و اگر

خدا ما را هدایت نمی کرد هدایت نمی یافتیم،

ارواح و برزخ و آخرت در روز روشن از برای حقیر منکشف شد، ارواح مقدّسین و

صلحاء از برای حقیر مجسّم شدند که تفصیلش نوشتنی نیست و مکرّر حضرت

خاتم الأنبیاء صلّی اللّه علیه و اله حضرت صادق علیه السّلام و سایر ائمۀ طاهرین علیهم السّلام را در عالم رؤیا دیدم

و از ارواح مقدّسۀ ایشان استفاده و استفاضه نمودم.

از آن جمله بیست و شش مسأله در اصول و فروع از برای این حقیر مشکل شده

بود و علما در این مسائل بیاناتی نمی فرمودند که قلب حقیر ساکت شود و از

اضطراب بیرون بیاید، کشف آنها را از خدا خواستم و متوسّل به باطن حضرت خاتم

الأنبیاء صلّی اللّه علیه و اله گردیدم تا این که شبی از شب ها حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله با حضرت

صادق علیه السّلام به خواب من آمدند و کشف آن مسائل را از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله استدعا

نمودم، حضرت رسول صلّی اللّه علیه اله به حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: ای فرزند! شما جواب

بگویید!

پس آن جناب مسائل را از برای حقیر کشف فرمودند و حقیقت مذهب اثنا

عشریه از برای این حقیر ثابت و محقّق گردید.»(1)

آشکار گشت، عدّه ای به منظور استقبال از خویشان و کسان خود تا بیرون شهر

رفتند، پدر پیر عبد اللّه در انتظار پسر است، دیدگان کنجکاو عروسش نیز عبد اللّه را

در میان کاروان جستجو می کرد، متأسفانه اثری از او در میان نبود و پس از تحقیق

مطّلع شدند که عبد اللّه موقع مراجعت در یثرب مریض شده و برای رفع خستگی و

استراحت در بین خویشان خود توقّف کرده است. استماع این خبر آثار اندوه و تأثّر

در پیشانی او پدید آورده و پرده هایی از اشک در چشمان او به وجود آمد.

عبدالمطّلب، بزرگترین فرزند خود حارث را مأمور کرد که به یثرب برود و عبد اللّه

را همراه خود بیاورد، وقتی وی وارد مدینه شد اطّلاع یافت که عبد اللّه یک ماه پس

از حرکت کاروان با همان بیماری، چشم از جهان بر بسته است. حارث پس از

مراجعت جریان را به عرض عبد المطّلب رساند و همسر عزیزش را نیز از سرگذشت

شوهرش مطّلع ساخت. آنچه از عبد اللّه باقی مانده فقط پنج شتر و تعدادی گوسپند

و یک کنیز به نام امّ أیمن بود که بعدها پرستار پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله شد.»

با ارتحال عبد اللّه، پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله که پدر جان های آگاه و دل های حق پناه بود

پیش از آن که از مادر متولّد گردد از پدر یتیم ماند، یتیم ماند تا از حال بی پدران عملا

آگاهی یابد و در آینده به غمگساری یتیمان همّت گمارد، یتیم ماند تا رحمت خدا را

بیشتر در یابد و عنایت حق تعالی را بر وجهی کامل تر ادراک نماید، یتیم ماند تا با

محرومیت از دامان عاطفت پدر در کنف مرحمت پروردگار موجودیتی را که باید

بیابد و بسان درّ یتیم این گوهر گران بهای گنجینۀ آفرینش هر وقت و در هر حال

دست رحمت خدا را تو گویی احساس کند و این لؤلؤ شاهوار خلقت بی واسطه از

سرچشمۀ قدرته فیض فضیلت یابد و در فضای ملکوت اعلی که از آن اوست بال

همّت گشاید، با استفاضه از حق رحمت باز یابد و به جمیع ما سوی اللّه افاضه

فرماید.

ص:70

عبد اللّه رفت و همسرش را تنها گذاشت هر چند تنهای تنها هم نبود که کودکی در

جوف خویش داشت، کودکی که به یمن احسان خدا هر روز بزرگ و بزرگتر می شد و

به حوزۀ ولادت نزدیک و نزدیکتر می گشت.

از سوی دیگر آمنه، آن درّ صدف عفّت و عصمت و وقار و ایمان و صبر و

استقامت و صفا و وفا تنها نبود که خدا با او بود، خدای محمّد صلّی اللّه علیه و اله او را وانگذاشته

بود، خدای عالم او را ترک نگفته بود، چه، خدا را با کودک آمنه کارها بود و هدایت

عالمیان به ارشاد و عنایت او وابسته بود. از این رهگذر بود که آن بانوی بزرگوار هر

چند در آن اوقات سوگوار درگذشت شوهر محبوب و عالی مقدار خویش بود ولی

باطن جانش را نشأۀ نشاطی بسیط در برگرفته و حاقّ روحش را زلال لذّتی عمیق

سیراب کرده بود، چرا؟ زیرا که به گوش جان آگاه در بارۀ این طفل که در اندرون

خویش محفوظ داشت بشارت ها می شنید و مزده ها می یافت، مگر نه صریح قرآن

است که خداوند به مادر موسی وحی فرمود: تا او را به صندوقی نهد به آب افکند و

در سینۀ امواج به دست رحمت الهی باز سپارد؟!

آری، خدا بود که بدین الهام تامّ، جان عزیز کلیم خویش موسی علیه السّلام را حراست

نمود. چه افتاده که این در، بر مادر موسی گشاده و بر والدۀ معظّمۀ محمّد

مصطفی صلّی اللّه علیه و اله که نقد جان موسی و عیسی و دیگر انبیا و اوصیا وابستۀ پای همّت

اوست، فروبسته باشد؟ آخر چرا؟

و چنین بود که باب این فتوح بر او مفتوح بود و گشایش یافته نه مسدود و

فروبسته.

مادر پاکدامن نبی خاتم صلّی اللّه علیه و اله به الهام ربّ العالمین به جان، مژده ها دریافت

می داشت که هان به هوش باش! این بار گران بار که تو در درون خویش بر پشت جان

هموار داری سید این امّت است و چراغ این ملّت، سالار عالم است و مرشد بنی

ص:71

آدم.

ای بانوی مصیبت رسیده و رنجیده، دل فارغ دار که به یاری پروردگار جای

سوخته ات سبز است و سلف رفته ات را والا خلفی که خلیفۀ حقّ است و بشیر و

نذیر آدمیان و عالمیان به طور مطلق.

او را از شرّ باطلی به خدای صمد واگذار و در کار او اندیشه روا مدار که رحمت

الهی به دو دست قدرت نامتناهی نگهبان اوست.

آمنه علیها السّلام بانگ ها می شنید و جلوه ها می دید، محفوف به نور بود و مسرور و

شکور، دوران حمل به کمال می رسید و نوباوۀ افضال آفریدگار به مآل حال، جان

طاهر احمدی پای در رکاب ظهور داشت و جهان دست بر فتراک سرور، ضلالت در

فضای محو در حال رفتن بود و محمّد صلّی اللّه علیه و اله به یمن اثبات حق در کار آمدن.

نداها را آغاز بود و گویی انجام نبود که سر انجام خیر استغراق در الهامات

خداوند خیرات و حسنات است.

او را نیز آغاز خیر و انجام خیر و ابتدا محمود و انتها مسعود بود که اگر نبود دست

قلمزن تقدیر اعلا، آن عالی گهر والا را، مادر ستوده خصال محمّد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله مقرّر

نمی داشت و این موهبت عظمی را خاصّ او نمی خواست.»(1)

اعیذه بالواحد من شرّ کلّ حاسد.

او را از شرّ هر حاسدی به خدای یکتا پناه می دهم.(1)

49 - ولادت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در کلام مجلسی

«علاّمه مجلسی در کتاب «مرآت العقول» می گوید:

شیعۀ امامیه بر ایمان ابوطالب و آمنه دختر وهب و عبد اللّه بن عبد المطّلب

اجداد رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تا آدم علیه السّلام اجماع دارند.

آمنه بنت وهب آن مجسمۀ عفّت و تقوا و وقار و فضیلت می فرماید:

به هنگامی که نطفۀ او از عبد اللّه به من منتقل شد نوری از او ساطع گردید که

آسمانها و زمین را روشن نمود.

سال ها بود که عرب به بلای قحط گرفتار بودند، بعد از انتقال آن نور به آمنه،

باران بارید و مردم در فراوانی نعمت شدند تا جایی که آن سال را سنۀ فتح نام

نهادند.

سال ولادت آن مایۀ الهی و سرمایۀ ربّانی و جلوۀ حقّ و حقیقت، معروف به

عام الفیل است، سالی که ابرهه با پیلان بسیار برای خراب کردن خانۀ کعبه آمد و

خود و لشگرش به حجارۀ سجّیل معذّب شدند.»(2)

آن عفیفۀ با فضیلت می فرماید:

چند روزی بر من گذشت که ناراحت بودم، می دانستم که پا به ماه هستم، نگران

نبودم، در آن شب از غروب هنگام درد من افزون شد و من تک و تنها در اطاق خود

به پشت افتاده بودم، به شوهر جوانمرگم عبد اللّه و به تنهایی و غربت خودم که دور

از سرزمین یثرب در بطحا افتاده ام فکر می کردم، شاید آهسته آهسته اشک هم

می ریختم و معهذا خیال داشتم برخیزم دختران عبدالمطّلب را به کنار بسترم

بخوانم، امّا هنوز این خیال به صورت تصمیمی در نیامده بود، از کجا که این درد،

درد حیاض باشد.

ناگهان به گوشم آوایی رسید که بسیار به دلم خوش آمد، صدای چند زن را

شنیدم که بر بالینم نشسته اند و با هم صحبت می کنند، دربارۀ من صحبت می کردند.

از صدای آرام و دلپذیرشان آن قدر خوشم آمد که تقریبا درد خود را فراموش

کردم.

سرم را از زمین برداشتم که ببینم زنانی که در کنارم نشسته اند کجایی هستند، از

کجا آمده اند، با من چه آشنایی دارند؟

به، چقدر زیبا! چقدر خوشپوش و خوشبو و پاکیزه! مثل این که به دور سیمایشان

لمعان نور می چرخد.

گمان کردم از سیدات قریش و خواتین مکه هستند، حیرتم این بود که چگونه بی

خبر به اتاق من آمده اند و آن کس که از حال من خبرشان کرده کیست؟

به رسم عرب ها که در برابر عزیزترین دوستانشان قربان و صدقه می روند با لحنی

گرم و گیرنده گفتم: پدر و مادرم فدای شما باد، از کجا آمده اید؟ چه کسانی هستید؟

آن زن که سمت راست من نشسته بود گفت: من مریم مادر مسیح و دختر

عمرانم.

ص:74

دوّمی خودش را اینطور معرّفی کرد: من آسیه همسر خداپرست فرعون هستم.

دو زن دیگر هم دو فرشتۀ بهشتی بودند که به خانۀ من آمده بودند. دستی که از

بال پرستو نرم تر بود به پهلویم کشیده شد، دردم آرام گرفت، امّا ابهامی همچون

هوای مه گرفتۀ صبحگاهان بهاری به فضای اطاق افتاد که دیگر نه چیزی می دیدم و

نه آوایی می شنیدم. این حالت بیش از چند لحظه دوام نیافت که آهسته آهسته آن

ابهام محو شد و جای خود را به نوری روحانی بخشید.

در روشنایی این نور ملکوتی پسرم را بردامنم یافتم که پیشانی عبودیت بر زمین

گذاشته بود و نجوایی نامفهوم گوشم را نوازش می داد، با این که نه گوینده را

می دیدم و نه از نجوایش مطلبی در می یافتم، باز هم خوشحال بودم.

سه موجود سپید پوش، پسرم را از دامانم برداشته بودند، نمی دانستم این سه نفر

کیستند، از خاندان هاشم نبودند، عرب هم نبودند، شاید آدمیزاده هم نبودند، امّا

من نمی ترسیدم و در عین حال قدرتی که دستم را پیش ببرد و کودک تازه به دنیا

آمده امرا از دستشان بگیرد در وجود من نبود.

این سه نفر با خودشان طشت و آفتابه آورده بودند، طاقۀ حریری هم که از ابر

سفیدتر و لطیف تر بود در کنارشان دیدم. پسرم را با آبی که در آفتابه می درخشید

توی آن طشت شست و شو دادند و بعد در میان دو شانه اش مهر زدند و بعد لای آن

حریر سفیدش پیچیدند و برداشتند و با خود به آسمان ها بردند.

تا چند لحظه زبانم بند آمده بود، ناگهان زبانم باز شد و گلویم باز شد و فریاد

کشیدم: امّ عثمان! امّ عثمان!

خواستم بگویم که نگذارند فرزندم را ببرند، ولی در همین هنگام چشمم به

ص:75

آغوش خودم افتاده، ای خدا، این پسر من است که در آغوشم آرمیده است!(1)

در آن وقت خاموش شد.

داناترین علمای مجوس، آن شب در خواب دید که شتر صعبی چند اسبان عربی

را می کشند، از دجله گذشتند و داخل بلاد ایشان شدند و طاق کسری از وسط

شکست و دو قطعه شد و آب دجله شکافته در آن قصر جاری گردید.

نوری در آن شب از طرف حجاز ظاهر شد و در عالم منتشر گردید و پرواز کرد تا

به مشرق رسید و تخت هر پادشاهی در صبح آن روز سرنگون شد.

جمیع پادشاهان در آن روز لال شدند، علم کاهنان برطرف شد و سحر ساحران

باطل گشت.

آمنه مادر آن جناب می گوید:

«و اللّه چون پسرم متولّد شد دست ها را بر زمین گذاشت و سر به سوی آسمان

بلند کرد و به اطراف نظر نمود، پس از او نوری ساطع شد که همه چیز را روشن کرد

و به سبب آن، نور قصرهای شام را دیدم و در پرتو آن نور صدای گوینده ای را شنیدم

که می گفت:

زائیدی بهترین مردم را، پس او را محمّد بنام.

چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تولّد یافت، فاطمه دختر اسد مادر امیر المؤمنین خندان و

شادان نزد ابوطالب آمد و او را به آنچه واقع شده بود خبر داد، پس ابوطالب به وی

گفت: مگر از این امر در شگفتی؟ تو هم باردار می شوی و وصیّ و وزیر او را

می زایی!!(1)

ص:77

گفت: ای عبد اللّه! تو را برای این طلبیده ام که اگر مصلحت بدانی دخترت را برای

شیر دادن به فرزند زاده ام محمّد حاضر سازی، که اگر شیر او را قبول کند تو را و

عشیره ات را توانگر کنم.

عبد اللّه از شنیدن این خبر مسرّت انگیز و مژدۀ همایون بسی شاد شد و به سوی

قبیلۀ خود بازگشت و حلیمه را به آن خبر بهشتی بشارت داد.

حلیمه غسل کرد و به انواع طیب خود را معطّر ساخت و جامه های نو پوشید و با

پدر خود عبد اللّه و شوهرش بکر بن سعد به خدمت عبدالمطّلب شتافتند.

چون محمّد را به دامن گرفت سینۀ چب خود را نزدیک دهان آن حضرت برد،

چرا که طرف راست سالیان درازی بود خشک شده بود، ولی آن جناب به سینۀ

چب ابدا التفات نفرمود، بلکه تمایل به طرف راست داشت، حلیمه در گذاشتن

طرف چپ به دهان حضرت مبالغه می نمود، ولی حضرت به طرف راست میل

می فرمود، عاقبت از روی ناچاری طرف راست را به دهان حضرت گذاشت و گفت:

عزیز جانم! دهان برآن قسمت سینه بگذار و ببین خشک است.

چون محمّد صلّی اللّه علیه و اله دهان برآن قسمت گذاشت از برکت دهان مبارکش، چنان شیر

جاری شد که از کنار دهان حضرت می ریخت. حلیمه و دیگران سخت متعجّب

شدند.

آن زن باکرامت گفت: ای فرزند من! امر تو بسی عجیب است. به حق خدای

جهان سوگند می خورم که دوازده طفل از پستان چپ من تغذیه کرده اند و قطره ای

شیر از طرف راست من ندیدند!!

عبد المطّلب فوق العاده شاد شد، به حلیمه فرمود: اگر نزد ما بمانی خانه ای با

ماهی هزار درهم و یک دست جامۀ رومی و روزی ده من نان وگوشت به تو عطا

می کنم، ولی حلیمه از پذیرفتن خواستۀ جدّ محمّد عذر خواهی کرد.

ص:79

عبدالمطّلب فرمود: ای حلیمه! اکنون که می خواهی به محلّ زندگی خود

برگردی، فرزندم را به دو شرط به تو می سپارم:

اول آن که: در تعظیم و اکرام او تقصیر ننمایی و پیوسته از این گوهر یکتا مواظبت

نمایی. حلیمه گفت: به پروردگار جهان سوگند که از وقتی نظرم بر او افتاد، محبّت

وی چندان در قلبم جای کرده که در اکرام او محتاج به سفارش نیستم.

دوم آن که: هر جمعه او را نزد من آوری که من تاب مفارقت و هجران او را

ندارم.»(1)

شیرخوار، عشایر آن سرزمین همگی به رفاه و آسایش رسیدند، فقیرترین قبایل

عرب در ردیف غنی ترین قبایل قرارگرفت.

از نظر رشد و نمو، برنامه ای خارق العاده داشت. درست آن طفل یک شبه که

می گویند ره صد ساله می رود. این نازنین کودک بود.

وقتی به سنّ چهار سالگی رسید توانست با برادر رضاعی خود ضمره همراه

گوسفندان به صحرا برود، وی از کار چوپانی لذّت بسیاری می برد.

پیامبران پیشین همچنین بودند، هر کدام چندی به چوپانی و رعایت گوسفندان

می گذرانیدند، مثل این که رعایت و نگهداری و هدایت حیوان ناطق را باید در کنار

حیوان صامت تمرین کرد.

در میان انبیا آنان را که می شناسیم، ابراهیم خلیل، پسرانش اسحاق و اسماعیل،

موسای کلیم و عیسای مسیح علیهم السّلام هرکدام مدتی در رخت شبانی به سر بردند، تا

جامۀ نبوّت به بر کردند و مسؤلیت ارشاد و هدایت بشر را به عهده گرفتند.

قبیلۀ بنی سعد عموما و حلیمۀ سعدیه خصوصا، در زندگی این کودک هاشمی

عجایبی می دیدند که برایشان شگفت انگیز بود.

مثلا رشد غیر عادیش، سخنان چندین بار بزرگتر و درشتر از سنّ و سالش،

سکونش، سکوت های ملکوتی و آسمانی و معنی دارش!

در نخستین روزی که می خواست با برادرش ضمره به صحرا برود حلیمه دستش

را گرفت و به خیمه اش برد و موهای سیاه و مجعّدش را شانه کرد و به چشمان

جذّابش سرمه کشید و بعد یک گردنبند که از چند مهرۀ منقوش تشکیل می یافت به

گردنش انداخت.

محمّد نگاهی به این مهره ها انداخت و با لحن شیرینی پرسید: این چیست؟

- این حرز است، این طلسم است.

ص:81

- فایده اش چیست؟

- فایده اش این است که به گردن هرکس باشد، از شرّ جنّ و انس در امان است.

خنده کنان با تکان دست، گردنبند را پاره کرد و با همان شیرینی گفتارش گفت:

من کسی را دارم که از تمام شرها و بدی ها حفظم می کند، من حاجتی به این

گردنبند ندارم.»

أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی * وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدی * وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنی

آیا تو را یتیم نیافت، پس پناه داد؟ * و تو را بدون شریعت نیافت، پس به

شریعت هدایت کرد؟ * و تو را تهیدست نیافت، پس بی نیاز ساخت؟

حلیمۀ سعدیه نزدیک به دو سال به آن حضرت شیر داد و قریب به پنج سال از

آن حضرت نگهداری کرد و در پرورش او کوشید، سپس وی را به دامان آمنه و

آغوش عبد المطّلب برگرداند.

از روزی که آمنۀ بزرگوار شوهر با کرامتش عبد اللّه را از دست داد، همواره به دنبال

فرصت بود تا به مدینه رفته و آرامگاه شوهرش را زیارت کند و در عین حال دیداری

هم با خویشان خود در آن منطقه داشته باشد.

با محمّد صلّی اللّه علیه و اله و زن مهربانی به نام امّ أیمن به سوی مدینه بار سفر بست. مدّت

یک ماه در آن شهر ماند، علاوه بر زیارت قبر شوهرش به دیدار خویشان خود هم

توفیق یافت. ولی این سفر برای محمّد همراه با سخت ترین تألّمات قلبی بود، زیرا

در آن یک ماه مرتّب دیدۀ پاکش به خانه ای می افتاد که پدر مهربانش در آن جا به

وقت جوانی چشم از دنیا بسته بود. هنوز در غم و اندوه جانکاهش به سر می برد که

حادثۀ بسیار جانگداز دیگری به او هجوم برد و آن از دست دادن مادر مهربانش به

وقت مراجعت به مکّه در محلّی به نام «أبواء» بود.

ص:82

امّ ایمن آن کودک بی مادر را به سرعت به مکّه رساند و تحویل جدّ بزرگوارش

عبد المطّلب داد.

هر روز برای بزرگ قریش در کنار کعبه بساطی پهن می کردند، بزرگان قوم و

فرزندان عبدالمطّلب در کنارش جمع می شدند، هر زمان دیدگانش به محمّد

می افتاد، فرمان می داد، راه را باز کنند تا محمّد به نزدش آمده و پهلویش بنشیند.

هنوز امواج سخت دوری پدر و فراق مادر، قلبش را آزار می داد که برای بار سوم

به حادثۀ سخت و مصیبت جانگدازی دچار شد و آن از دست دادن جدّ بزرگوارش

حضرت عبدالمطّلب بود. محمّد از خانه تا جایی که جدّش را دفن کردند همچون

ابر بهار از دیدۀ پرفروغش اشک می ریخت!(1)

دشمنان حفظ کند، ولی ابوطالب آن قدرها حشمت و جلال ظاهری نداشت که بی

دردسر از این امانت الهی نگاهداری کند.

از طرفی محمّد روز به روز بزرگتر می شد و به همین نسبت دشمنانش بیشتر به

قصد جانش فکر می کردند.(1)

شام.

این فصل، فصل تابستان آنهم تابستان حجاز بود که کاروان مکّه در ریگزارهای

بطحا راهپیمایی می کرد، امّا از این راهپیمایی تابستانی رنج و عذابی نمی دید، زیرا

پارۀ ابری به طور دائم بالای سرش سایبانی داشت.

این چتر شیرگون را دست رحمت و مرحمت حق به خاطر یک نفر فقط نفری که

با آن کاروان همسفر بود بر سر کاروانیان افراشته بود. کسی نمی دانست این هوای

آتش فشان چرا دیگر گرم نیست، چرا لطف بهاری و نسیم بهشتی دارد؟

سفر کردن در فصل تابستان آنهم تابستان حجاز کار بسیار دشواری است و احیانا

خطرناک است. در این فصل سفر کردن بیماری دارد، آفتاب زدگی دارد، مسمومیت

دارد و با هزاران رنج و بلای دیگر هم توأم است.

البته هوای شامات و سوریه در فصل تابستان نه تنها زننده نیست، بلکه همچون

هوای ییلاقات بسیار روح افزاست، ولی کاروان قریش تا خودش را از مکّه به مرز

شام برساند جانش به لب رسیده بود، ولی کاروان قریش در این سفر خیال می کرد که

یک باره از سرزمین شام رو به دمشق آورده، زیرا چیزی از مشقّت ها و عذاب های

گذشته را در میان نمی دید.

هیچ کس مریض نمی شد، هیچ کس از شدّت گرما نمی نالید. از همه شگفت

انگیزتر، شترانی که بار گران به پشت داشتند همه جا مستانه راه می رفتند چنانکه

گویی تازه از چراگاه برگشته اند.

یک بازرگان از بنی ثقیف که اسمش جندب بود، چند بار این سخن را تکرار کرد:

چه سفر مبارکی!

محمّد صلّی اللّه علیه و اله را در قبیلۀ بنی سعد «مبارک» می نامند، زیرا آشکارا احساس کرده

بودند که برکت وجودش آل سعد را از روی خاکستر بلند کرده بود و بر توده های زر

ص:85

نشانیده است.

محرمانه چند جفت چشم بر روی محمّد خیره شد ولی او مثل همیشه خاموش

و غرق در فکرها و اندیشه ها بود. بالأخره به شام رسیدند. آن جا دیگر خاک شامات

و سرزمین درخت وگل و سبزه و صفا بود.

همه خوشحال بودند، همه خندان بودند، شب و روز راه می پیمودند، پیش

می رفتند، از شهرهای آباد و دهکده های زیبا و مزرعه های خرّم و شاداب

می گذشتند.(1)

بحیرا صومعه نشین وگوشه گیر، بود هم بسیار پارسا و هم بسیار دانشمند بود.

خدا می داند که در شب گذشته به کجا فکر می کرد و در رؤیای شبانه چه دیده

بود و چه شنیده بود، زیرا وقتی که به هنگام سحر، سر از بالین برداشت آدمی غیر از

آدم دیروزی بود.

مطلقا فکر می کرد وگاه و بیگاه به در صومعه می آمد و چشم به چشم اندازهای

دور می انداخت، مثل این که از مسافری انتظار می کشید، نگاهش به روی جاده پهن

شده بود.

تقریبا روز از نیمه گذشته بود که از انتهای جنوبی جادّه، گرد ضعیفی به هوا

برخاست، پیدا بود که قافله ای از حجاز به شام می آید، امّا سرجیوس راهب،

روشنفکر بحیرا، به جای این که زمین را نگاه کند آسمان را نگاه می کرد، چشمش به

تماشای یک اعجوبۀ آسمانی محو شده بود.

قافله دم به دم نزدیکتر می شد و گرد راهش غلیظ تر و تیره تر به هوا بر می خاست

تا کم کم نزدیک شد و به سمت بارانداز خود که در سبزه زاری دور از جاده قرار

داشت پیچید.

نگاه راهب از بالای سرآن کاروان به دنبال آن یک لکّۀ ابر که همه جا سایبان

کاروان بود، به سمت راست جاده به همان جا که بارانداز قافلۀ قریش بود چرخ

زد.(1)

ساعت ها پهلوی وی دم پنجره ایستاده است، در این هنگام چشمش به وی افتاد.

- اوه... تو هستی!

- آری، ای عالی جناب.

- قافلۀ قریش را تماشا کرده ای؟

- قافلۀ بزرگی است.

- لب سرجیوس به سبکی لرزید وگفت:

- آری، خیلی بزرگ، بزرگتر از همیشه.

و پس از لحظه ای مکث گفت:

- از قول من به سادات عرب بگو: که امشب مهمان ما خواهند بود.

خدمتکار صومعه به قافله نزدیک شد و در برابر بازرگانان قریش احترام گذاشت.

سپس پیام راهب را با این بیان به تجّار مکّه رسانید.

امشب سادات عرب در صومعه مهمان ما هستند.

تاکنون چنین مهمانی سابقه نداشت از سادات عرب!

این بازرگانان که هرکدام بیش از بیست بار از مکّه به شام و از شام به مکّه رفته

بودند، هرگز از دهان کسی به یک چنین عنوان افتخار نیافته بودند.

یعنی چه؟ سادات عرب عنوان کیست؟

آن کبریا و خود پرستی که با خون این نژاد آمیخته است در این هنگام به جوش و

جنبش در آمد. هرکدام پیش خود به اعتبار خویش آفرین گفتند و بعد از راهب

تشکّر کردند و دعوتش را پذیرفتند.

باید دسته جمعی به مهمانی بروند همه و همه، زیرا هیچ کس رضا نمی دهد که

سید عرب نباشد.

راهب از سادات عرب دعوت کرد و آن کس که به این مهمانی پا نگذارد سید

ص:88

عرب نیست، پس در اینجا صحبت از این نیست که شبی را باید بر سر سفرۀ یک

مسیحی دست و دل باز و کریم، خوردنی مطبوع خورد و نوشیدنی های گوارا

نوشید، بلکه صحبت از کلمۀ سیادت است آنهم سیادت بر عرب.

همه باید به مهمانی بروند، ولی باید این بارهای گران قیمت و این کالاهای

هندی و یمنی را در این صحرا به دست یک عدّه غلام سیاه و ساربان بیابانی

بسیارند، آیا این کار، کاری خردمندانه است؟

پس چه باید کرد؟ آن کس که گذشت دارد می تواند از لقب سیادت عرب بگذرد

و چشم از این مهمانی بپوشد و پهلوی بارها بماند کیست؟

ابتدا به یکدیگر نگاه کردند امّا هیچ کس جرأت نکرد از دیگری تمنّا کند که

دعوت راهب را ندیده بگیرد و پهلوی مال التجاره بماند.

نگاه ها چند لحظه به هم افتاد و سرانجام نومیدانه از هم گذشتند و بعد یکباره

نگاهشان به چهرۀ گل افکندۀ محمّد صلّی اللّه علیه و اله خیره شد:

امین، امین!

این نخستین بار بود که به محمّد لقب» امین» داده شد. امین پهلوی مال التجاره

خواهد ماند.

ابوطالب با صدای نعره مانندی گفت: برادر زادۀ من سید السادات است، او باید

در مهمانی سرجیوس حضور داشته باشد.

امّا محمّد خودش گفت: نه، عمو جان من ترجیح می دهم که پهلوی بارها بمانم.

چشم ها و دهان ها از فرط حیرت چاک خوردند. آیا باور شدنی است که یک

جوان قرشی آنهم هاشمی آنهم پرورش یافته بر دامان عبدالمطّلب سید العرب تا این

اندازه بتواند گذشت نشان بدهد.

سرجیوس از سادات عرب مهمانی کرده و برای یک پسر جوان که تازه پا به

ص:89

اجتماع گذاشته این فرصت بی نظیر است، اگر اکنون برای خود این افتخار را دست

و پا نکند دیگر چنین فرصتی به چنگش نخواهد آمد، دیگر چه وقت می تواند مقام

سیادت را برای خود به دست بیاورد.

چرا ای عزیز من! نمی خواهی به مهمانی این راهب مسیحی قدم رنجه فرمایی؟

بگذارید تنها بمانم تا هم مال التجارۀ شما را نگاه بدارم و هم کمی فکر کنم.

اعیان عرب از این که دیدند مسئلۀ نگهبانی از مال التجاره حل شده، سخت

خندان و خوشحال شدند، برخاستند و جامه های فاخر پوشیدند و پیش و دنبال به

سمت صومعۀ راهب به راه افتادند.

هنوز آفتاب آن روز از سراشیبی افق به آب های مدیترانه فرو نغلتیده بود، هنوز

راهب دم دریچۀ صومعه ایستاده بود، شاید از مهمانان تازه رسیده اش انتظار

می کشید. چشمش به بازرگانان قریش افتاد، بی اختیار نگاهش به بالای سرشان توی

هوا غلتید، یک برودت مرموز که جز نومیدی مایه ای ندارد به خونش افتاد، آهسته

از خود پرسید: پس کو آن یک قطعه ابر؟ همجنان ایستاده بود، مثل این که سراپا

خشکش زده بود.

مهمانان از راه رسیدند و به رسم جاهلیت سلامش دادند. به سلامشان جواب

داد و به مقدمشان تهنیت گفت و آن وقت پرسید: مگر خدمتکار من تقاضای مرا به

عرض سادات عظام نرسانیده؟

- چرا از ما دعوت کرده که از نعمت شما بهره مند شویم.

- مگر از قول من تقاضا نکرده که بزرگان عرب همگان مهمان من هستند؟

- البته این طورگفته بود.

سرجیوس در اینجا با لحن اسفناکی گفت: مثل این که همگان قدم رنجه

نفرموده اند.

ص:90

یک عرب بی تربیت که حتما از قریش بود غرغر کرد: فقط یک پسر یتیم که او هم

نگهبان مال التجاره است، فقط او نیامده.

دست ابوطالب بی اختیار به سمت قبضۀ شمشیرش چسبید: فرومایه! من این

یاوه گویی هارا تحمّل نخواهم کرد، محمّد یتیم نیست بلکه امین است.

راهب دست پاچه شد، دیگران پا به میان گذاشتند و میان ابوطالب با آن پاوه

گوی بی ادب فاصله گرفتند و برای راهب توضیح دادند که یک نوجوان نو سال با ما

همراه است و چون این جوان به صفت امانت و نجابت مشهور است بجا مانده تا

کالای ما را از دستبرد ساربانان و حوادث دیگر ایمن بدارد.

راهب خوشحال شد وگفت: آیا به ضمانت من اعتماد دارید؟ البتّه.

- من به عهده می گیرم که اگر نقیصه ای به اموال شما راه یابد هر چه باشد جبران

کنم، بنابراین او را هم به همراه بیاورید.

تازه به پای سفره نشسته بودند که ناگهان چشم سرجیوس به آن پاره ابر افتاد،

دید آن چتر آسمانی در فضا به حرکت در آمده و دارد به سوی صومعه می آید و پس

از چند لحظه محمّد از راه رسید.

راهب که همچون مردم آشفته، چشم از سیمایش برنمی داشت و مبهوتانه

نگاهش می کرد بالأخره به زبان آمد وگفت: جلوتر بیا، جلوتر بیا تا تو را بهتر ببینم.

عرب ها با اشتهای شعله کشیده ای نان و گوشت می خوردند، فقط ابوطالب

سراپا گوش شده بود تا حرف های راهب را بشنود، البتّه دیگران هم می توانستند به

این گفتگوها گوش کنند.

- اسم تو چیست؟

- محمّد!

روی این اسم مکث کوتاهی افتاد، سرجیوس زیر لب چند بار این اسم را تکرار

ص:91

کرد: محمّد، محمّد! و بعد پرسید:

از کدام قبیله!؟

- از قریش.

- از کدام دودمان؟

- از آل هاشم بن عبد مناف.

- چرا به مهمانی من نیامدی؟

قبول کرده بودم که از مال التجاره نگهبانی کنم، به علاوه دوست می داشتم تنها

بمانم.

- در تنهایی چه کنی؟

فکر کنم، آسمان هارا، ستاره ها را، دنیا را تماشا کنم.

- در این تماشا به چه فکر می کنی؟

محمّد خاموش ماند. راهب دوباره پرسید. سپس گفت: دلم می خواهد تو را

ببینم.

- در برابرت ایستاده ام مرا ببین.

- می خواهم میان دو شانه ات را ببینم.

- اجازه می دهم.

راهب به پشت سر محمّد پیچید. بازرگانان قافله لقمه را از دست گذاشتند و با

حیرت به کارهای این ترسای پیر نگاه می کردند، می خواهد چه چیز را ببیند؟

سرجیوس پیراهن پیغمبر را از پشت سر به پایین کشید و تا چند دقیقه آن طور که

گویی کتاب مقدّسی را تلاوت می کند، در میان شانه های محمّد به مطالعه پرداخت

و بعد به خودش گفت: اوست، اوست.

ابوطالب که تا این لحظه خاموش ایستاده بود پرسید: این کیست؟

ص:92

راهب آهی کشید و گفت: آن کس که مسیح از وی یادکرده و به مقدمش بشارت

داده است.

این سخن را گفته و نگفته به سمت ابوطالب برگشت.

- با این جوان چه نسبتی دارید؟

- پسر من است.

- هرگز چنین چیزی نیست، نه این طور نیست.

ابوطالب با تبسّم گفت: چطور این طور نیست؟

- این جوان باید یتیم باشد.

خنده بر لب های ابوطالب خشکید: از کجا دریافته ای که او یتیم است، آری، یتیم

است و برادرزادۀ من است.

- بنابراین احتیاط کن که او را نشاسند، می فهمی ای سید عرب؟!

احتیاط کن که یهودی ها به این اسرار پی نبرند مبادا نابودش کنند.

- چرا مگر چه گناهی کرده که می ترسید نابودش کنند؟

راهب به ابوطالب جواب داد، امّا مثل این که با خودش حرف می زند، آوای

مرموزی داشت:

- آتیۀ او، آیندۀ او، آنچه او خواهد کرد، آنچه با دست او به وجود خواهد آمد،

آن حوادث و ملاحم که در انتظار اوست و آن حوادث و ملاحم که به انتظار ظهور

وی در ابهام آینده غنوده اند.

ابوطالب پرسید: شما می دانید که در آینده اش حوادث و ملاحم پنهان است؟

- در این خطّ مقدس که میان شانه هایش نوشته شده، آنچه خواندنی بود

خوانده ام و از آن ابر سفید که بر بالای سرش چتر زده آنچه شنیدنی است شنیده ام،

دیگر چه بگویم؟

ص:93

پس از چند لحظه سکوت: بنشینیم و نان وگوشت بخوریم.»(1)

مناهی و ملاهی گرفتار بودند از خطر برهاند و به صراط مستقیم حق هدایت

نماید.(1)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله جریان ملاقات با خدیجه را با عموی بزرگوارش ابو طالب علیه السّلام در

میان گذارد، وی در جواب برادرزاده اش گفت: این برنامه وسیله ای است برای

زندگی که خداوند برای تو مقرّر فرموده است.

کاروان قریش آمادۀ رفتن شد، کالای تجارتی خدیجه هم با کاروان بود، در این

هنگام خدیجه شتری راهوار و مقداری اجناس گران بها در اختیار وکیل خود گذارد و

ضمنا به دو غلام خود دستور داد که در تمام مراحل کمال ادب را به جا آورند و هر

چه او انجام داد اعتراض ننمایند و در هر حال مطیع او باشند.

کاروان به مقصد رسید و همگی در این مسافرت سود بردند، ولی محمّد از همه

بیشتر و چیزهایی نیز برای فروش در بازار تهامه خرید.

کاروان پس از پیروزی کامل راه مکّه را پیش گرفت. محمّد در این سفر برای بار

دوم از دیار عاد و ثمود گذشت، سکوت مرگباری که در محیط زندگی آن قوم سرکش

حکمفرما بود، او را بیشتر به عوالم دیگر متوجّه ساخت. علاوه بر این، خاطرات

سفر سابق تجدید شد، به یاد روزی افتاد که همراه عموی خود همین بیابان ها را

پشت سر می گذاشت. کاروان به مکّه نزدیک شد، میسره رو به رسول خدا نمود و

گفت: چه بهتر شما پیش از ما وارد مکّه شوید و خدیجه را از جریان تجارت و سود

بی سابقه ای که امسال نصیب ما گشته آگاه سازید. پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در حالی که خدیجه در

غرفۀ خود نشسته بود وارد مکّه شد، خدیجه به استقبال او دوید و او را وارد غرفه

نمود. پیامبر با بیان شیرین خود جریان سفر تجارتی را شرح داد. چیزی نگذشت که

میسره وارد شد و آنچه را در این سفر دیده بود - که تمام آنها بر عظمت و معنویت

محمّد امین صلّی اللّه علیه و اله گواهی می داد - برای خدیجه تعریف کرد.

از جمله وقتی به بصری رسیدیم من و محمّد زیر درختی فرود آمدیم، راهبی به

نام نسطورا در آن جا بود، گفت: زیر این درخت هرگز غیر از پیامبر فرود نمی آید،

ص:96

سپس از من پرسید آیا در چشمان این جوان سرخی دیده می شود؟ گفتم: آری،

گفت: او پیامبر و خاتم انبیاست.

از جمله در وقت داد و ستد با تاجری بر سر موضوعی اختلاف پیدا کرد، آن مرد

گفت: به لات و عزّی سوگند بخور تا من سخن تو را بپذیرم، امین در پاسخ او گفت:

پست ترین و مبغوض ترین موجودات پیش من همان لات و عزّی است که تو آنها را

می پرستی.»(1)

«در خانۀ عبد اللّه جدعان شاهد پیمانی شدم که اگر امروز هم (أیام بعثت) مرا به

آن پیمان بخوانند اجابت می کنم. من حاضر نیستم پیمان خود را بشکنم اگر چه در

برابر آن گران بهاترین نعمت را در اختیارم بگذارند».

ورود محمّد به حوزۀ این پیمان و سعی و کوششی که در خدمت به مظلومان و

محرومان داشت آن چنان به آن ارزش بخشید و آن را تحت عنوان «حلف الفضول»

چنان محکم و استوار ساخت که نسل آینده نیز خود را موظّف می دید به مفاد آن

عمل نماید.

گواه مطلب جریانی است که در دوران فرمانداری ولید بن عتبه برادر زادۀ معاویة

بن ابی سفیان که از طرف او حاکم مدینه بود اتّفاق افتاد.

سالار شهیدان حضرت حسین علیه السّلام که در سراسر عمر خود زیر بار ستم نرفت بر

سر مالی با حاکم مدینه که همواره به قدرت های محلّی و مرکزی تکیه کرده اجحاف

می نمود اختلاف پیدا کرد. امام برای درهم شکستن اساس ستم و آشنا نمودن

دیگران به حقّ خود، رو به فرماندار مدینه کرد و گفت:

به خدا سوگند! هرگاه بر من اجحاف کنی دست به قبضۀ شمشیر می برم و در

مسجد رسول خدا می ایستم و مردم را به آن پیمانی که پدران و نیاکان آنها بنیان گذار

آن بودند دعوت می نمایم. از آن میان عبد اللّه بن زبیر برخاست و همین جمله را

تکرار کرد و ضمنا افزود: نهضت می کنیم و حقّ او را می گیریم و یا این که در این راه

کشته می شویم.

دعوت حسین علیه السّلام کم کم به گوش همۀ افراد غیور مانند مسور بن مخرمه و

عبدالرحمان بن عثمان رسید و تمام لبّیک گویان به آستان مقدّس حسینی شتافتند و

ص:98

در نتیجه فرماندار از جریان وحشت کرد و دست از اجحاف برداشت.»(1)

دست های با عظمت و پنجه های بلندش را پیش برد و سر و گوش شترها را نوازش

داد. زبان بسته ها تا حرارت دست این مرد را احساس کردند مثل این که جان تازه و

جوانی تازه ای یافته باشند، از جا برجستند و به رقص و طرب آمدند.

میسره می گفت و خدیجه می شنید، در این حال دیگر صدای میسره به گوش

خدیجه نمی رسید، زیرا فکرش مستقلاّ با امین صحبت می کرد و از امین صحبت

می شنید. او به خاطر خطوط مشترکی که در پاکی و فضیلت با امین داشت به

دوست و محبوب راه یافته بود، دیگر چه حاجت به این که با میسره حرف بزند؟

بی اختیار به او می گوید: بس است، علاقۀ مرا به او دو چندان کردی، برو تو و

همسرت را آزاد کردم و دویست درهم و دو اسب و لباس گران بهایی در اختیارت

می گذارم.

سپس آنچه را از میسره شنیده بود برای ورقة بن نوفل که دانای عرب بود نقل

می کند، او هم در جواب می گوید: صاحب این کرامات پیامبر است!

خدیجۀ بزرگوار این انسان والا، که معارف اسلامی درباره اش گفته اند:

خدیجه از زنان بافضیلت بهشت است.

شیخ متقدّمین حضرت صدوق از رسول اسلام صلّی اللّه علیه و اله نقل کرده که:

بهشت مشتاق چهار زن است: مریم، آسیه، خدیجه، فاطمه.

و هم اوست اوّل زنی که بی چون و چرا در لحظۀ اوّل بعثت به تمام واقعیت های

الهیه ایمان آورد.

روزی در خانه اش نشسته بود و عدّه ای در منزل در خدمتش بودند، از جمله

یکی از دانشمندان یهود، اتفّاقا امین از آن جا گذشت، دانشمند یهودی از خدیجه

خواست از امین بخواهد لحظاتی در آن مجلس شرکت کند، امین وارد مجلس شد،

ص:100

دانشمند یهودی از امین خواست بگذارد علایم نبوّت را در صورت ظاهر او ببیند،

امین پذیرفت. خدیجه به دانشمند یهودی گفت: هرگاه عموهایش از کنجکاوی تو

خبر شوند عکس العمل سختی نشان خواهند داد، زیرا آنها از یهود بر وی

می ترسند.

مرد یهودی گفت: صدمه زدن به امین محال است، چرا که دست تقدیر او را

برای خاتمیت و ارشاد ناس می پروراند. خدیجه گفت: از کجا می گویی؟ گفت: من

نشانه های پیغمبر آخر الزمان را در تورات دیده ام و از نشانه های او این است که پدر

و مادرش می میرند و جدّ و عموی وی از او نگهداری می کنند و از قریش زنی را

انتخاب می کند که سیدۀ قریش است، سپس به خدیجه اشاره کرد و گفت: خوشا به

حال کسی که افتخار همسری او را پیدا کند!

خدیجه شبی در عالم رؤیا دید: خورشید فروزان بالای شهر مکّه چرخ خورد و

سپس پایین آمده به خانۀ وی فرو شد. خواب خود را برای ورقه حکایت کرد، ورقه

گفت: با مرد بزرگی ازداواج می کنی که شهرت او جهانگیر خواهد شد.

این واقعیت ها و از همه مهم تر صفا و پاکی و سلامت و فضیلت و عفّت و تقوای

خود خدیجه که وی را از تمام رسوم جاهلیت حفظ کرده بود، باعث شد که از طرف

وی به امین پیشنهاد ازدواج شود. امّا از آن طرف:

محمّد صلّی اللّه علیه و اله در ایّام فراغت در بیابان های مکّه و به خصوص در کوه حرا کنار غار

مشغول سیر فکری در آفاق و انفس می شد. برای وجود مقدّسش معلوم بود که

ماسوای حق - عزّوعلا - در معرض زوال است و فنا، حقیقتش معلومی است معدوم

و صورتش موجودی است موهوم، دیروز نه بود داشت و نه نمود، امروز نمود است

بی بود، و پیداست که فردا از وی چه خواهد گشود. زمام انقیاد به دست آمال و

امانی نمی داد و پشت اعتماد بر این امور فانی نمی نهاد. دل از همه برکنده بود و به

ص:101

خدای عزیز نهاده، از همه گسسته بود و به او پیوسته، به او که همیشه بود و همیشه

باشد و چهرۀ بقایش را خار هیچ حادثه نخراشد.

توحید یگانه گردانیدن دل است، یعنی تخلیص و تجرید او از تعلّق به ما سوای

حق - سبحانه - هم از روی طلب و ارادت و هم از جهت علم و معرفت.

یعنی طلب و ارادت او از همۀ مطلوبات و مرادات منقطع گردد و همۀ معلومات

و معقولات از نظر بصیرت او مرتفع شود.

محمّد صلّی اللّه علیه و اله تا کار به دست می آمد از کار رو برنمی گردانید، چوپانی، باغبانی،

کشیدن آب از چاه، نوشانیدن آب به شترها گوسپندها، نگهبانی از نخلستان ها و...

هر چه به وی پیشنهاد می دادند انجام می داد و اجرتش را به عموی خود

می پرداخت تا رنج سختی زندگی را از چهرۀ پاک عمو بزداید.

عمو از این برادر زادۀ عزیز که هم یادگار برادر جوانمرگش بود وهم یادبود

محبت ها و مهربانی های پدر بزرگوارش عبدالمطّلب را با خود می داشت، خیلی

راضی بود، ولی یک نگرانی مبهم دم به دم قلبش را می فشرد، آهسته از خود

می پرسید بالأخره چه باید کرد؟ اشکال در چیست؟ چه باید کرد؟ مسئلۀ ازدواج

این جوان راکه اکنون پا به بیست و پنج سالگی گذاشته است چه باید کرد؟

خدیجه آن بانوی محترمه و شریفه و دانا به وسیلۀ زنی به نام «نفیسه» خواستۀ

خود را به پیامبر اعلام کرد، پیامبر عزیز میل خدیجه را با عموهایش در میان

گذاشت و پس از بحث و مباحثه با پانصد درهم مهریه بنا شد این پیوند ملکوتی

صورت بگیرد.

خدیجۀ کبری با راز ونیاز به درگاه حضرت حق، خود را به این شرافت عظمی

ص:102

مشرّف نمود.(1)

.

در سایۀ محمّد تا عرش برین بالا برده است.

زن های متشخّص و متفر عن قریش، دیگر با وی معاشرت نمی کردند، دخترانی

که شب و روز دور برش همچون منظومۀ شمسی می چرخیدند نظام خود را گسسته

و پریشان و پراکنده شده بودند، امّا از این لحاظ یک ذرّه هم دلتنگ و مکدّر نبود.

این زنآن قدر، روشنفکر و کار آزموده بود که همچون وزیری مدبّر و با تدبیر

طرف مشورت امین قرار می گرفت. وی تنها زنی بود که توانست در زندگی محمّد

چنین مقامی را دریابد. وی نزدیک به چهل میلیون سکّۀ طلا از ثروت خود را در راه

محمّد و عقیده و ایمان و فرهنگ او خرج کرد. او تا زنده بود تنها همسر پیغمبر بود و

پس از مرگش این احترام و شرف به یک عشق آسمانی عوض شده بود.

پیغمبر خدیجه را پس مرگش، همانند زمان حیاتش عاشقانه دوست می داشت

عاشقانه از وی یاد می کرد تا آن جا که چند بار عایشه را به سخنان نیش دار وادار کرد.

عایشه می گوید:

گوسپندی را سر بریده بودیم، رسول اکرم برای دوستان کهنسال خدیجه از این

گوسپند چند سهم مقرّر فرمود و چنان صمیمانه از خدیجه یاد کرد که حسّ حسادت

من سخت به هیجان در آمد: یا رسول اللّه! فکر می کنم که تو در این دنیا جز خدیجه

هیچ زنی را زن نمی شماری!

پیامبر در جوابم سکوت کرد و این سکوت تصدیق منش، آتش به جانم زد، گفتم:

یا رسول اللّه! بس نیست که این همه از یک پیره زن سپید مو یاد می کنی؟ خدا را

سپاس گوی که پس از مرگش دختران جوان بهره ات ساخته. احساس کردم که رسول

خدا خشمناک شد، آن ورید آبی گون که میان دو ابرویش قرار داشت پر شد و

برجسته گردید و فرمود:

«خوب است بس کنی عایشه، در آن روزگار که خدیجه دوستم داشت کسی

ص:104

دوست و یارم نبود، در آن روزگار که او به نبوّت من تصدیق کرد همه تکذیبم کردند،

در آن روزگار که سخت بینوا و تهیدست بودم ثروت گزافش به اختیارم افتاد و بالاتر

از همه فاطمه از وی به یادگار مانده است.»

خدیجۀ کبری تا زنده بود برای پیامبر یاری راستین و تکیه گاهی عظیم بود،

پیامبر در هر مصیبت و رنجی که از کفّار و مشرکان می دید، با ملاقات با خدیجه، دل

روشن می داشت و رفع غم و غصّه می نمود.(1)

که اندک اندک حرارت تب با حرارت حیات از زیر پوست های خشکیده اش

می گریخت و جای خود را به برودت مرگ می سپرد در دست داشت.

برای آخرین لحظه، چشمان خدابین خدیجه از هم گشوده شد و نظری به

دیدگان اشک آلود شوهرش انداخت:

یا رسول اللّه! از من راضی باش.

پیامبر فرمود: امیدوارم که خدای من هم از تو راضی باشد. خدیجه آهی کشید و

گفت: فاطمه کو؟

- به خاطر فاطمه نگران مباش خدای تو نگهبان اوست.

- خدای من... خدا نگهبان خوبی است، خدا کافی است.

پیامبر روی صورت خدیجه خم شد و فرمود:

هم اکنون جبرئیل بر من وارد شده و سلام خدا را به تو می رساند. خدیجه

لبخندی از منتهای رضایت و خشنودی به لب آورد وگفت:

انّ اللّه هو السّلام ومنه السّلام وإلیه السّلام وعلی جبرئیل السّلام.

به درستی که خدا سلامت و بی عیب است و سلامت از او سرچشمه می گیرد و

به سوی او باز می گردد و بر جبرئیل سلام و درود باد.

در آخرین نفس به وحدانیت الهی و رسالت محمّد صلّی اللّه علیه و اله شهادت داد و برای

همیشه دیده از جهان فرو بست.(1)

شرکت فرمود و قریش به هر چه که او در آن مورد حکم کند، راضی شدند.

دربارۀ سبب خراب کردن و بازسازی آن، ابن عبّاس و محمّد بن جبیر بن مطعم

نقل کرده اند که:

کوهها مشرف بر مکّه بوده و سیل از مناطق بالای مکّه راه می افتاده و داخل کعبه

می شده و از بالای آنهم می گذشته است و قریش ترسیده اند که خانه خراب شود.

بلندی کعبه اندکی بیش از قامت بود، قریش خواستند آنرا بلندتر و مسقّف

بسازند و در عین حال که به این کار مصمّم بودند، از خراب کردن آن می ترسیدند

ولی پس از سرقت گنجینۀ کعبه وادار به خراب کردن و بازسازی آن شدند.

چون همگان دربارۀ خراب کردن و بازسازی کعبه هماهنگ شدند ابو وهب بن

عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم که دایی پدر رسول خدا بود سنگی از کعبه کند و

سنگ از دستش افتاد و در جای خود قرار گرفت و او خطاب به قریش گفت: ای

مردم! نباید چیزی غیر از اموال حلال خود در این راه مصرف کنید، نباید در آمدهای

نامشروع خود فروشی و ربا و مظلمۀ مردم در این راه صرف شود. و گفته شده این

مطلب را ولید بن مغیرۀ مخزومی گفته است.

در عین حال این که تصمیم به بازسازی کعبه گرفته شد، مردم از ویران ساختن

کعبه می ترسیدند و از شروع به آن کار خودداری می کردند. ولید گفت: من این کار را

آغاز می کنم. تبر در دست گرفت و روی دیوار کعبه ایستاد و گفت: خدایا! می دانی

که نیت ما خیر است و نیز گفت: خدایا! در این زمینه ما را از گمراهی حفظ فرما.

سپس بخشی از ناحیۀ دو رکن کعبه را خراب کرد.

مردمآن شب را منتظر ماندند تا ببینند سرانجام کار ولید چه می شود و گفتند: اگر

او مرد که چیزی از آن را خراب نمی کنیم و آنچه را هم خراب کرده به حال اوّل بر

می گردانیم و اگر حادثه ای برای او پیش نیامد، دلیل بر رضایت خداوند است و بقیه

ص:107

را خراب خواهیم کرد. فردا صبح زود ولید بر سرکار خود آمد و شروع به خراب

کردن کرد و مردم هم همراه او شدند تا به اساس و پایه های ابراهیمی رسیدند.

دستور به جمع آوری سنگ برای بنای کعبه دادند، پیامبر هم همراه مردم جهت

ساختمان کعبه سنگ حمل می کرد. چون ساختمان کعبه به جای حجر الأسود

رسید قریش با یکدیگر اختلاف پیدا کردند، هر قبیله می خواست خودش بدون

دخالت دیگران آنرا در محل معینش نصب کند. کار به ستیزه و مخالفت شدید

کشید آن چنانکه آمادۀ جنگ با یکدیگر شدند.

قریش چهار تا پنج شب صبر کردند و سپس در مسجد جمع شدند تا در این باره

مشورت کنند و انصاف دهند.

ابو امیة بن مغیره که پیرمردترین قریش بود گفت: ای گروه قریش! در مورد این

اختلاف و حلّش آنرا بر عهدۀ نخستین کسی که وارد مسجد شود بگذارید. در این

هنگام محمّد صلّی اللّه علیه واله وارد مسجد شد، چون او را دیدند، گفتند: این محمّد امین است و

به او راضی هستیم، چون امین پیش ایشان آمد و موضوع را با وی در میان گذاشتند

ردای خود را به زمین فرش کرد و حجر را به دست مبارک خود برآن نهاد و سپس

فرمود: از هر یک از قبایل چهارگانۀ قریش مردی بیاید، آنگاه امین فرمود: هر یک

گوشه ای از ردا را بگیرید و همگی آنرا بلند کنید و چنان کردند و رسول خدا به

دست خود سنگ را بر جایش نهاد و به این شکل محمّد بزرگوار از شعله ور شدن

آتش جنگ و خونریزی با درایت خدایی خود جلوگیری کرد!(1)

ص:108

بلافاصله پس از ولادت، اصول و فروع دین خدا را بیان کرد و اعلام داشت، تا چه

رسد به گوهر گران بهایی که نبوّت بدو ختم شد و قرآن مجید از افق قلب الهی او

طلوع کرد.

اگر این نویسندگان به خود زحمت مراجعه به عقل و قرآن و نهج البلاغه و

معارف الهیه را می دادند این گونه دچار خبط و اشتباه به پاکترین قلب و والاترین

انسان نمی شدند.(1)

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ

* اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ

بخوان به نام پروردگارت که [همۀ آفریده ها را] آفریده؛ * [همان که]

انسان را از علق به وجود آورد. * بخوان در حالی که پروردگارت کریم ترین

[کریمان] است. * همان که به وسیلۀ قلم آموخت، * [و] به انسان آنچه را

نمی دانست تعلیم داد.

طنین وحی با مسئلۀ قرائت اسرار خلقت، قرائت اسما و صفات حق، مسئلۀ

باعظمت قلم و تعلیم و تعلّم شروع شد. آری، پنج مسئله ای که زیر بنای تمام علوم

الهی و انسانی است و اساس رشد و تکامل عقلی.

چون ملائکة اللّه با اجازه از آن حضرت به مقام خود بازگشتند، وجود مقدّسش از

کوه حرا به طرف مکّه حرکت کرد. بر هر درخت و سنگ و گیاه می گذشت کمال

تواضع را به حضرت داشتند و به زبان وجودی خود به او می گفتند:

السلام علیک یا نبیّ اللّه السلام علیک یا رسول اللّه.

درود بر تو ای پیامبر خدا، درود بر تو ای فرستاده خدا.

چون وارد خانه شد از شعاع جمالش خانه منوّر گشت، خدیجه عرضه داشت:

این چه نور است که در سیمای ملکوتی تو مشاهده می کنم؟ فرمود: این نور نبوّت

است، بگو:

لا إله إلآ اللّه، محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.

خدایی غیر از خدای یکتا نیست و محمّد فرستاده خداست.

پس خدیجۀ کبری شهادت گفت و به آن حضرت با کمال اخلاص ایمان آورد.»

رسول خدا در آن وقت به خدیجه فرمود: سرمایی در خود حسّ می کنم جامه ای

ص:111

بر من بپوشان. چون گلیمی بر او پوشاند و او خوابید، دو باره فرشتۀ وحی بر او نازل

شد و از جانب حضرت محبوب به اوگفت:

یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ * وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ

ای جامۀ برخود پوشیده! * برخیز و بیم ده، * و پروردگارت را

بزرگ دار.(1)

رسول خدا! پروردگار اخلاق نیک را دوست دارد؟ حضرت فرمود: سوگند به

خدایی که جانم به دست اوست، وارد بهشت نمی شود مگر صاحب اخلاق

پسندیده.(1)

ایمان دارم و آن را غیر قابل رد می دانم. یقین عینی دارم که پس از مرگ دوستان عزیز

خود را خواهیم یافت و هیچ چیز ما را از آنان جدا نخواهد ساخت و نیز معتقدم که

هرکس شخصیت خاصّ خود را در دل این جهان تازۀ پهناور حفظ خواهد کرد و در

آن جا رنج و آزاری برای اهل حقیقت نیست مسلّما سیر تکامل در آن جا نیز ادامه

خواهد یافت، زیرا زندگی بدون هیچ نوع ترقّی روحانی به طور غیر قابل تصوّری بی

رنگ و بو و تیره و تار خواهد بود.»(1)

کلیساهای مسیحیان گذشتم، صداهای ایشان را که مشغول نمازگزاردن بودند

شنیدم و من به واسطۀ این که پدر در خانه محبوسم می داشت، از امور مردم

اطلاعی نداشتم.

چون صداهای ایشان را شنیدم وارد کلیسا شدم تا ببینم چه می کنند، چون

ایشان را دیدم از نمازشان خوشم آمد و گفتم: به خدا سوگند این آیین بهتر از آیین

ماست و از آن جا حرکت نکردم تا غروب شد.

مزرعۀ پدر را رها کردم و آن جا نرفتم، از آنها پرسیدم در کجا می توانم به سر

چشمۀ این دین برسم؟ گفتند: در شام. من پیش پدرم برگشتم، معلوم شد کسانی را

به جستجوی من فرستاده و از همه کاری باز مانده است. چون پیش او رسیدم گفت:

ای پسرم! کجا رفته بودی؟ مگر با تو چنان شرط نکرده بودم؟

گفتم: پدر جان از کنار مردمی می گذشتم که در معبدی مشغول نماز بودند و آنچه

از دین ایشان دیدم پسندیدم و تا خورشید غروب کرد پیش ایشان بودم. گفت: پسر

جان در آن دین خبری نیست، دین تو و پدرانت از آن بهتر است، گفتم: به خدا

سوگند چنین نیستآن دین بهتر از دین ماست.

گوید: پدر بر من ترسید، بر پای من بند نهاد و مرا در خانه زندانی کرد! من کسی

پیش مسیحیان فرستادم و گفتم هرگاه کاروان بازرگانان شما از شام رسید مرا خبر

کنید و پس از این که کارهای خود را انجام دادند و آهنگ بازگشت کردند آگاهم

سازید.

چون هنگام بازگشت ایشان رسید به من خبر دادند، من بند از پای خود برداشتم

و همراه ایشان رفتم تا به شام رسیدم و آن جا پرسیدم چه کسی از همه بیشتر به

مبانی مسیحیت عالم است؟

گفتند: اسقفی که در کلیسا است. پیش او رفتم و گفتم من به این دین راغب شده ام

ص:115

و دوست می دارم همراه تو باشم و برای تو و کلیسا خدمت کنم و از تو دانش بیاموزم

و همراه تو نماز بگزارم. گفت: بیا و وارد کلیسا شدم و او مردی نادرست بود، به

مسیحیان دستور می داد صدقه دهند و چون صدقات را می آوردند برای خود

اندوخته می کرد و به فقرا نمی داد، آن چنانکه هفت کوزه زر و سیم اندوخت و من که

دیدم چنان می کند او را سخت دشمن می داشتم.

چون از دنیا رفت و مسیحیان برای خاکسپاری او جمع شدند به ایشان گفتم: این

مردی نادرست بود، به شما دستور پرداخت صدقه می داد و شما را به آن تشویق

می کرد و پس از این که صدقه را می آوردید برای خود اندوخته می کرد و چیزی از آن

به درویشان نمی داد، گفتند: این مطلب را از کجا می دانی؟ گفتم: شما را به

اندوخته اش راهنمایی می کنم، گفتند: چنان کن، من جای آنرا نشان دادم و ایشان

هفت کوزه انباشته از زر و سیم را بیرون آوردند و چون آنها را دیدند، گفتند: به خدا

سوگند هرگز او را به خاک نمی سپاریم و جسدش را بر دار کشیده سنگسار کردند.

مرد دیگری آوردند و به جای او گذاشتند.

سلمان می گوید: او مردی بود که من هرگز ندیده بودم کسی نمازهایش را به

خوبی او گزارد، او نسبت به دنیا سخت بی میل و نسبت به آخرت به شدّت راغب

بود و شب و روز را در عبادت می گذراند، من او را بسیار دوست می داشتم چنانکه

پیش از او هیچ کس را به آن اندازه دوست نداشته ام.

روزگاری با او سپری ساختم، چون هنگام مرگش فرارسید گفتم: ای فلان! من

همراه تو بودم و تو را چنان دوست می داشتم که هیچ چیز را آن چنان دوست

نداشته ام، اکنون چنانکه می بینی فرمان خدا دربارۀ تو رسیده است، مرا به چه کسی

سفارش و به چه چیزی فرمان می دهی؟

گفت: پسرجان، به خدا سوگند مردم به گمراهی افتاده اند و بیشتر آدابی را که بر

ص:116

آن بودند ترک کرده اند و امروز کسی را نمی بینم که به روش و آیین من باشد مگر

مردی در موصل که او هم به همان راه و روشی است که من بوده ام، خود را به او

برسان.

گوید: چون او از دنیا رفت و به خاک سپرده شد به موصل پیش آن مرد رفتم و

گفتم: ای فلان، فلانی هنگام مرگ خود به من سفارش کرد تا پیش توآیم و به من خبر

داد که تو بر راه و رسم اویی، گفت: پیش من بمان و من پیش او ماندم و دیدم که

مردی نیک و به روش دوست خود است، ولی چیزی نگذشت که او را هم مرگ در

رسید، به او گفتم: فلانی مرا به تو سفارش کرد و دستور داد که به تو ملحق شوم و

می بینی که فرمان خدا برای تو در رسیده است، تو به چه کسی سفارشم می کنی؟ و

به چه چیز فرمانم می دهی؟

گفت: پسر جان، به خدا سوگند! من کسی را سراغ ندارم که به راه و روش ما باشد

مگر مردی در نصیبین. رفتم پیش آن مرد و خبر خود را با او گفتم و فرمان رهنمای

پیشین خود را برای او نقل کردم.

گفت: پیش من بمان و پیش او ماندم و او را هم بر آیین دوستش دیدم و اقامت

من در حضور مرد بسیار نیکی بود ولی به خدا سوگند چیزی نگذشت که مرگ او هم

فرا رسید، چون به حال احتضار در آمد به او گفتم: فلانی مرا به فلان و او مرا به تو

راهنمایی کرد، تو مرا به چه کسی رهنمون هستی و چه دستوری می دهی؟

گفت: پسر جان، به خدا سوگند کسی را نمی شناسم که به این دین و آیین باشد

مگر کسی که در عموریه است، خود را به او برسان و پیش او بمان.

چون او مرد و به خاک سپرده شد من پیش آن مرد در عموریه رفتم و داستان

خود را برای اوگفتم، گفت: پیش من بمان و من همان جا ماندم و او هم مردی بودکه

به راه و روش دوستانش بود.

ص:117

سلمان می گوید: آن جا به کسب و کار هم مشغول شدم، چنانکه چند ماده گاو و

چند گوسپند برای من فراهم شد، چون مرگ او نزدیک و محتضر شد به او گفتم:

فلانی می دانی که من همراه فلان کس بودم و او مرا به فلان کس دیگر و او به شخص

دیگر معرّفی کرد و او مرا به تو راهنمایی کرد، اکنون تو مرا به چه کس راهنمایی و به

چه چیز فرمان می دهی،؟

گفت: پسر جان، به خدا سوگند من کسی را نمی شناسم که بر آیین ما باشد تا به

تو بگویم که پیش او بروی، ولی روزگار ظهور پیامبری که به آیین ابراهیم علیه السّلام در زمین

عرب برانگیخته خواهد شد نزدیک شده است، محلّ هجرت او در سرزمینی میان

دو سنگلاخ است که میان آنها درختان خرماست و او علامت هایی دارد که مخفی

نیست، از جمله صدقه نمی خورد ولی اگر هدیه بدهندش قبول می کند و میان

شانه هایش مهر نبوّت است، اگر بتوانی به آن سرزمین بروی این کار را انجام بده.

سلمان می گوید: او هم مرد و مدفون شد و من مدّتی در عموریه ماندم. گروهی از

بازرگانان بنی کلب آمدند، به آنها گفتم: مرا به سرزمین اعراب ببرید در عوض این

ماده گاوها و گوسپندانم را به شما می دهم، پذیرفتند و من آنها را به ایشان دادم و مرا

با خود بردند، همین که به وادی القری رسیدیم به من ستم کردند و مرا به عنوان

برده به مردی جهود فروختند و من پیش او بودم و چون درختان خرم را دیدم

امیداور شدم که همان سرزمینی باشد که دوستم برایم وصف کرده بود و این

موضوع پیش من محقّق نشده بود.

زمانی که پیش او بودم یکی از پسر عموهایش که از یهود بنی قریظه بود، مرا از او

خرید و به مدینه برد، به خدا سوگند! گویی هم اکنون است که آن سرزمین را

شناختم و همان جا ماندم.

در این هنگام رسول خدا مبعوث شده بود و در مکّه اقامت داشت و چون من

ص:118

برده و بنده بودم خبری از او نشنیدم تا این که به مدینه هجرت فرمود.

به خدا قسم! روزی بالای درخت خرمایی بودم و برای ارباب خودکار می کردم

صاحب من زیر درخت نشسته بود که یکی از پسر عموهایش آمد و به او گفت:

فلانی! خدا اوس و خزرج را بکشد که آنها الآن در منطقۀ قبا گرد مردی جمع شده اند

که امروز از مکّه آمده است و ایشان می پندارند که او پیامبر است.

سلمان می گوید: چون این سخن را شنیدم چنان لرزه بر من افتاد که پنداشتم

روی صاحبم سقوط خواهم کرد. از درخت پایین آمدم و به پسر عموی او گفتم: چه

گفتی؟ صاحبم خشمگین شد و سیلی محکمی به من زد وگفت: تو را به این حرف

چکار؟ برگرد، به کار خودت مشغول باش، گفتم: چیزی نیست می خواستم ببینم

آنچه می گوید درست یا نه؟

سلمان گوید: چیزهایی خوراکی داشتم که جمع کرده بودم، هنگام غروب آنرا

برداشتم و پیش رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله که به قبا بود رفتم. حضور او رسیدم و گفتم: به من

خبر رسیده است که تو مردی نیکوکاری هستی و همراه تو دوستانی نیازمند و

غریب هستند، این خوراکی صدقه است چنین می پندارم که شما از دیگران به آن

سزاوارتر هستید و آن خوراکی را نزدیک او بردم، به یارانش فرمود: بخورید، ولی

خود دست نگاه داشت و نخورد، با خود گفتم: این یک نشانه.

آنگاه برگشتم و خوراکی دیگر فراهم کردم، در این فاصله پیامبر به مدینه بازگشته

بود، پیش او رفتم وگفتم: چنین دیدم که تو صدقه نمی خوری این هدیه ای است که

خواستم تو را باشد، پیامبر از آن خورد و به یاران خود هم دستور داد از آن خوردند.

با خود گفتم: این دو نشانه.

پس از آن به حضور رسول خدا در بقیع رسیدم که برای تشییع جنازۀ یکی از

یاران خود آمده بود، من دو قطیفه داشتم و پوشیده بودم و رسول خدا هم میان

ص:119

اصحاب خود نشسته بود، سلام کردم و به طرف پشت سر او رفتم تا به شانه هایش

بنگرم و ببینم آیا مهر نبوّت دیده می شود، همین که پیامبر دید که من در پشت سرش

ایستاده و در جستجوی چیزی هستم که وصف آنرا برای من گفته بودند، ردای

خویش را از دوش افکند و من به مهر نبوّت نگریستم و آن را شناختم و شروع به

بوسیدن آن و گریستن کردم.

پیامبر فرمود: برگرد و برگشتم و برابر او نشستم و داستان خود را همچنین که

برای تو ای ابن عبّاس نقل کردم برای رسول اسلام گفتم و آن حضرت خوش داشت

که این خبر را یارانش هم بشنوند.

سلمان همجنان گرفتار بردگی بود به طوری که نتوانست در جنگ های بدر و احد

شرکت کند.

رسول خدا صلّی اللّه علیه واله به من فرمودند:

با صاحب خود عهد نامه ای برای آزادی خود بنویس و من تعهّدی نوشتم که

سیصد اصله خرما برای او به عمل آورم و با آب چاه آن را آبیاری کنم و چهل وقیه

هم طلا بپردازم.

پیامبر به اصحاب خود فرمود: برادرتان را یاری کنید و آنها با نهال های خرما مرا

یاری کردند، بعضی سی نهال، برخی بیست نهال و پانزده نهال و ده نهال و هرکس

به قدر امکان خود مساعدت کرد و سیصد نهال برای من جمع شد.

پیامبر فرمود: ای سلمان! برو و برای این نهال ها گود بردار، وقتی تمام شد پیش

من بیا تا خودم به دست خویش آنها را بکارم. من چنان کردم و یاران یاریم دادند و

چون از آن فارغ شدم پیش رسول خدا برگشتم و خبرش دادم. پیامبر همراه من آمد،

ما نهال هارا به او می دادیم و او در گود می گذاشت تا تمام شد. سوگند به کسی که

جان سلمان در دست اوست از آنها حتّی یک نهال هم خشک نشد و من درختان

ص:120

خرمایی که تعهّد کرده بودم به صاحب خود پرداختم و آن مال همجنان به عهدۀ من

بود، اتّفاقا از یک معدن طلا مقداری طلا که به اندازۀ تخم مرغی بود به حضور

رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم آوردند، فرمود: آن ایرانی که برای آزادی خود تعهّدنامه نوشته بود

چه کرده است؟ مرا به حضورش بردند، فرمود: این را بگیر و تعهّد خود را بپرداز.

سوگند به کسی که جان سلمان در دست اوست چهل وقیۀ کامل بود. حق

صاحب خود را دادم و آزاد شدم و در حالی که آزاد بودم در جنگ خندق همراه

رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله شرکت کردم و پس از آن در هیچ یک از جنگ ها غایب نبودم.»(1)

همان کاری که با آن طرف کرده بود با این طرف انجام می دهد و هنوز از این سو فارغ

نشده که آن طرف به حال اول برمی گردد، پس دیگر بار به او حمله کرده همان کار

نخستین را تکرار می کند.

گفتم: سبحان اللّه! داستان این دو چیست؟ به من گفتند: بیا برویم.

پس رفتیم، به چیزی تنور مانند رسیدیم که فریاد و داد و بیدادهایی از آن بلند

بود. پس سری به آن زدیم که ناگاه مردان و زنان برهنه در آن دیدیم که زبانۀ آتش از

زیر پای آنها بر می خاست و چون به آنها می رسید فریاد می زدند.

به آن دو گفتم: داستان اینها چیست؟ به من گفتند: بیا برویم.

پس به راه افتادیم تا به جویی مانند خون سرخ رنگ رسیدیم که در میان آن

مردی شناگر شنا می کرد و در کنار جوی مردی بود که سنگ بسیاری نزدش نهاده

بود، آن شناگر پس از مدتی شنا نزد آن مرد که سنگ ها نزدش بود می آمد و او سنگی

به دهان او می انداخت او باز شنا می کرد و باز می گشت و باز سنگ به دهانش

افکنده می شد و همین طور تکرار می گشت.

به آن دو گفتم: داستان این دو نفر چیست؟ گفتند: بیا برویم.

پس به راه افتادیم تا به مردی بد قیافه رسیدیم که نزد او آتشی بود و آن را

می افروخت و زیر و رو می کرد و گردآن می گشت.

به آن دو گفتم: این چیست؟ گفتند: بیا برویم.

پس رفتیم تا به انبوهی رسیدیم که از هر نوع گلی بهاری در آن به چشم می خورد،

ناگهان در میان آن بستان مردی بلند قامت با کودکانی بیش از آنچه هرگز ندیده بودم

پیرامون او به نظرم آمدند. به آن دو گفتم: این کیست و اینان کیانند؟ مرا گفتند: برویم

برویم.

پس رفتیم تا به بستانی بزرگ - که هرگز بزرگتر و بهتر از آن ندیده بودم - رسیدیم،

ص:122

به من گفتند: در این بستان بالا برو، پس بالا رفتیم تا به شهری که با خشتی طلا و

خشتی نقره ساخته شده بود رسیدیم، آنگاه به دروازۀ شهر آمدیم و خواهش کردیم

آنرا باز کنند، دروازه گشوده شد، بعضی هر چه تصوّر کنی زیبا و برخی هر چه گمان

کنی زشت روی به استقبال ما آمدند.

به آنان گفتند: بروید در این جوی آب تنی کنید که ناگاه جوی پهناوری - که گویی

آبش در سفیدی شیر خالص است - جلب نظر کرد و در آن آب تنی کردند و سپس در

حالی که آن زشتی از ایشان رفته بود و به نیکوترین صورتی در آمده بود نزد ما

آمدند، به من گفتند: این بهشت جاویدان «عدن» است و این خانۀ توست.

پس دیده ام به بالا خیره شد ناگاه کاخی مانند ابری سفید به نظر رسید. به من

گفتند: خانۀ تو همان است.

به آن دو گفتم: خدا مبارکتان گرداند، مرا بگذارید تا داخل آن شوم، گفتند: اکنون

که نمی شود، داخل آن خواهی شد. به آن دو گفتم: از آنچه امشب دیدم در شگفتم،

این چه بودکه دیدم؟

به من گفتند: اکنون به تو می گوییم: آن مرد نخستین که بر او گذشتی و سرش با

سنگ درهم شکسته می شد مردی است که قرآن را فراگیرد و سپس آنرا رها کند در

وقت نماز بخوابد تا نماز او فوت شود.

آن مرد دیگری که دیدی هر یک از کنار دهان و سوراخ بینی و چشم او تا پشت

گردنش چاک زده می شد، مردی است که بامداد از خانه اش در آید و دروغی بگوید

که در میان مردم منتشر شود.

مردان و زنان برهنه ای که در تنور مانندی بودند زنان و مردان زنا کارند.

آن مردی که دیدی در جوی خون شنا می کند و سنگ به دهانش می افکند کسی

است که ربا می خورد.

ص:123

مرد بد قیافه ای که در کنار آتش بود و آن را زیر و رو می کرد و می افروخت و گرد

آن می گشت مالک و سر پرست دوزخ بود.

آن مرد بلند قامتی که در آن بوستان بود ابراهیم علیه السّلام است و آن کودکانی که

پیرامون او بودند هر نوزادی است که بر فطرت خداشناسی بمیرد.

راوی پرسید: ای فرستادۀ خدا! آیا فرزندان مشرکان هم؟ پاسخ داد: آری،

فرزندان مشرکان هم.

امّا آن گروهی که بعضی زیبا و بعضی زشت رو بودند آنان مردمی هستند که کاری

شایسته و کاری بد را بهم آمیخته بودند و خدا از آنان درگذشت.»(1)

1 - عجب دارم از کسی که با تو مأنوس است با غیر چکار دارد.

2 - عجب دارم از کسی که می داند خزانۀ همه چیز نزد توست چرا به غیر تکیه و

توکل دارد؟!

گفتم: هیمن دو کلمه مرا بس است. برگشتم به قریه رسیدم، به مردم گفتم: این

بزرگوار چند سال است مقیم این ناحیه است؟ گفتند: نود سال، گفتم: چرا با من

حرف نزد؟ گفتند: پنجاه سال است غیر حرف خدا از او سابقۀ حرف زدن نداریم.»

یکی از عرفا می گوید:

وصف بنده ای از بندگان حق را شنیدم، برای دیدارش شتافتم، چون به او رسیدم

با او حرف زدم جواب نداد، دوباره سخن گفتم جواب نداد، گفتم: به حقّ معبودت

به من نظر کن، نظر کرد، ابروهایش به چشمش افتاده بود، گفتم: مرا وصیتی کن،

اشاره کرد از حرف زدن معذورم که حرف ما را به گناه می کشد. روزی را در خدمت

او به سر بردم دو کلمه از وی شنیدم:

1 - عجب دارم از کسی که با تو مأنوس است با غیر چکار دارد.

2 - عجب دارم از کسی که می داند خزانۀ همه چیز نزد توست چرا به غیر تکیه و

توکل دارد؟!

گفتم: هیمن دو کلمه مرا بس است. برگشتم به قریه رسیدم، به مردم گفتم: این

بزرگوار چند سال است مقیم این ناحیه است؟ گفتند: نود سال، گفتم: چرا با من

حرف نزد؟ گفتند: پنجاه سال است غیر حرف خدا از او سابقۀ حرف زدن

نداریم.»(1)

ص:126

[آیا چنین انسان کفران کننده ای بهتر است] یا کسی که در ساعات شب به

سجده و قیام و عبادتی خالصانه مشغول است.

در شأن علی است، رفتم تا حسنات و عبادات او را به چشم خود ببینم. وقت

مغرب با یاران خود نماز خواند و پس از تعقیبات به نماز عشا پرداخت، آنگاه با

اجازۀ آن حضرت به منزلش رفتم، قسمت عمده ای از شب، او را در قرآن و نماز

دیدم، صبح نمازش را در مسجد به جماعت بجای آورد، سپس به کار مردم

پرداخت تا وقت نماز ظهر و عصر آمد. پس از فریضۀ ظهر و عصر دوباره تا شب به

کار مردم پرداخت. به او گفتم به روز و شب آسایش نداری! فرمود:

اگر روز بیاسایم کار رعیت ضایع شود، اگر شب بیاسایم قیامت خودم ضایع

گردد، پس روز مهمّ مردم را انجام دهم و شب مهمّ خودم را.(1)

شکم تو از حرام پر است، مظالم عباد بر گردنت بسیار است، ستم و ستمکاری

در پرونده ات مالامال است تو از آنها نمی ترسی، از این دغدغه داری که نماز در این

لباس چگونه است!

امیر گریست و از اسب پیاده شد و به خاک مذلّت نشست و ترک جاه و ریاست

غلط کرد و ملازم شیخ شد.

چون سه روز از این ماجرا گذشت شیخ طنابی به او داد و گفت، ایام ضیافت

گذشت برخیز با این طناب به صحرا رو و هیزم بیاور جهت امرار معاش بفروش. او

در کار فروش هیمه رفت. مردم که وی را بدان حال می نگریستند می گریستند. ابن

عربی می گوید: آن امیر دایی من بودکه مصداق این آیۀ شریفه شد:

وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی

و اما کسی که از مقام و منزلت پروردگارش ترسیده و نفس را از هوا و هوس

بازداشته است.(1)

برای من بهتر از این که در سایۀ سلطانی چون شما هستم!(1)

2 - سگ از حیوانات نجس العین است، اگر به آب هفت دریا بشویندش پاک

نشود بلکه نجس تر شود، ولی اگر در نمکزار بیفتد پس از مدّتی که از وضع

موجودش تغییر پیدا کند، پاک و حلال و طیب شود.

این سگ نفس امّاره هم اگر در نمکزار شریعت رسول خدا صلّی الله علیه و اله که ترکیبی از

عقیده و اخلاق و عمل است بیفتد، حالت امّارگی را از دست بدهد و به مرتبۀ

مطمئنّه و راضیه و مرضیه برسد.(1)

زنی در همسایگی داود بود، به درب خانه آمد و به فضیل گفت: حوصله کن تا

وقت نماز برسد و او برای نماز جماعت عزیمت مسجد کند، او را آن وقت زیارت

کن که وی در خرج کردن وقت انسانی بسیار منظّم و دقیق است.

وقت نماز رسید داود به مسجد رفت و فضیل هم دنبال او به مسجد شد، سپس

با اجازۀ داود به خانۀ داود درآمد. کوزه شکسته ای از آب دید که آبش تابش آفتاب

خورده و اطاقی معمولی و ساده و اثاثی مختصر و در حدّ قناعت.

به داود گفت: این کوزه را از آفتاب بردار و جایی بگذار تا آبش خنک شود، داود

گفت: آن قدر به خود اطمینان ندارم که آب سرد میل مرا به طرف لذّات دنیا زیاد

نکند.

گفت: ای داود! خانه را بپرداز، گفت: عمارت دنیا از تمتّعات طبع است و همین

مرا بس است که حال اسراف و زیاده روی ندارم.

فضیل می گوید: قبل از این زیارت، داود را به غایت حسن و جمال دیده بودم به

اندازه ای که در بین مردم مشهور به صاحب جمال تر از او کسی نبود، ولی در این

زیارت وی را زار و نزار و رنگ پریده و لاغر دیدم، به او گفتم: این چه حال است؟

گفت: ای فضیل! هشت غم مرا از خورد و خوراک و سؤال و جواب باز داشته و به

این روزم انداخته است:

هرکسی مرگ را می چشد.

أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ

هر کجا باشید هر چند در قلعه ای مرتفع و استوار، مرگ شما را درمی یابد.

کَلاّ إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ راقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ * وَ الْتَفَّتِ

السّاقُ بِالسّاقِ * إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ

این چنین نیست [که می پندارد]، هنگامی که جان به کلوگاه رسد، * و [کسان

بیمار] گویند: درمان کنندۀ این بیمار کیست؟ * و [بیمار] یقین می کند [که

با رسیدن جان به گلوگاه] زمان جدایی [از دنیا، ثروت، زن و فرزند] فرا

رسیده است! * و [از سختی جان کندن] ساق به ساق به هم پیچد؛ * آن

روز، روز سوق و مسیر به سوی پروردکار توست.

فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَ أَنْتُمْ حِینَئِذٍ تَنْظُرُونَ

پس چرا هنگامی که روح به گلوگاه می رسد، * و شما در آن وقت نظاره گر

هستید [و هیچ کاری از شما ساخته نیست!]

إِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ * وَ أَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ

فَفِی رَحْمَتِ اللّهِ هُمْ فِیها خالِدُونَ

در روزی که چهره هایی سپید و چهره هایی سیاه شود، اما آنان که

چهره هایشان سیاه شده [به آنان گویند:] آیا پس از ایمانتان کافر شدید؟ پس

به کیفر آن که کفر می ورزیدید، این عذاب را بچشید. * و اما آنان که

چهره هایشان سپید گشته، همواره در رحمت خدایند و در آن جاودانه اند.

به کجا منتهی می گردد؟!»(1)

من با هر مؤمنی به مدارا رفتار می کنم.(1)

امیر از وضع حال او دانست راست می گوید. پارچه را گرفت و دقیق مطالعه کرد

وگفت: برو چندی دیگر بیا و به کسی حرف نزن.

شب رسید، امیر به بستر خواب رفت، نیمۀ شب از جای برخاست، به طوری که

کسی نفهمد، گوشه ای از رویۀ لحاف ترمه را به قدر یک مهر نماز سوزاند.

شب دیگرکه رفت بخوابد دید لحاف عوض شده، چیزی نگفت. پس از چند

شب دید لحاف ترمه آمده ولی آن چنان رفو شده که کسی نمی فهمد.

آنرا با پارچۀ آن مرد تطبیق کرد دید کار یک استاد است، گفت: این لحاف

سوخته بود چه کردید؟ خدمتکاران سخت ناراحت شدند، فرمود: نترسید کار خود

من بوده، رفوگر را بیاورید. او را آوردند، بقچۀ آن مرد را به او نشان داد وگفت: تو رفو

کردی؟ گفت: آری، قاضی را طلبید و مالآن مرد را از آن خائن پس گرفت و به

صاحبش داد و وی را به خاطر خیانت، سیاست فرمود.(1)

عداس پرسید از کجا دانستی که یونس کیست؟ فرمود: خدایم به من خبر داده

است، پس او را دعوت به اسلام کرد، عداس مسلمان شد و به خاک افتاده سجده

کرد و صورت و دست و قدم های آن حضرت را که خون از آن جاری بود

بوسید، چون نزد ارباب خود بازگشت بدو گفت: وای بر تو! این مرد با تو چه کرد که

سجده کردی و چرا قدم های او را بوسیدی؟ عداس گفت: او مرا به امری خبر داد که

جز پیغمبر خدا بدان دانا نیست، بدو خندیدند و گفتند: این مرد تو را از کیش مسیح

باز داشت.

قریب یک ماه حضرت در طائف بود و هر روز مردم را به دین اسلام دعوت

می کرد و هر چه می توانستند او را آزار می دادند و هیچ کس ایمان نیاورد تا این که

بدن مبارکش از شدّت صدمه ورم کرد و به طرف مکّه بازگشت. در بین راه زیر سایۀ

درخت انگوری نشست و مشغول راز و نیاز و مناجات با پروردگارش گردید و عرضه

داشت:

اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ضعف قوّتی، وقلّة حیلتی وهوانی علی النّاس،

أنت أرحم الرّاحمین، أنت ربّ المستضعفین و أنت ربّی، إلی من تکلنی؟

إلی بعید یتجهّمنی، أو إلی عدوّ ملّکته أمری؟ إن لم یکن بک علیّ غضب

فلا ابالی ولکن عافیتک هی أوسع لی. أعوذ بنور وجهک الّذی أشرقت له

الظّلمات وصلح علیه أمر الدّنیا والآخرة من أن ینزل بی غضبک أو یحلّ

علیّ سخطک، لکن لک العتبی حتّی ترضی، ولا قوّة إلّا بک.

خداوندا، از ناتوانی، بیچارگی و خواری خود نزد مردم به تو شکایت

می آورم، تو مهربان ترین مهربانانی، تو پروردگار مستضعفانی، تو پروردگار

منی، مرا به که واگذاری، بیگانه ای که از من روی درکشد، یا به دشمنی که

ص:140

کارم را بدو سپرده ای؟ اگر تو بر من خشم نگرفته باشی هیچ باکی از دیگران

ندارم، ولی عافیت و سلامتی از ناحیۀ تو برایم گواراتر است. پناه می برم به

نور وجه تو که تاریکی ها بدان روشن شده و کار دنیا و آخرت بدان صلاح

یافته، از این که غضبت بر من فرود آید یا خشمت بر من وارد شود، آری، آن

قدر از تو پوزش می طلبم تا تو خشنود شوی و هیچ نیرویی جز به تو

نیست.(1)

از من بهتر و آقاتری.(1)

یازده مرد و چهار زن از مسلمانان عازم آن دیار شدند، و از طریق کشتی به سوی

حبشه حرکت کردند. این مهاجرت که در ماه رجب به سال پنجم بعثت انجام گرفت

مهاجرت اوّل نامیده شد.

چیزی نگذشت که جعفر بن ابی طالب و جمعی دیگر از مظلومان راه حق به

حبشه رفتند و هستۀ اصلی یک جمعیت متشکّل اسلامی را که از هشتاد و دو مرد و

عدّ 5 ای زن و کودک تشکیل می شد به وجود آوردند.

مسألۀ مهاجرت این گروه برای دشمنان خدا بسیار تلخ و دردناک بود، زیرا حس

می کردند چیزی نخواهد گذشت که با یک جمعیت متشکّل نیرومند از مسلمانان که

تدریجا اسلام را پذیرفته اند و به سرزمین امن و امان حبشه رفته اند روبه رو خواهند

شد. برای به هم زدن این موقعیت دست به کار شده و دو نفر از جوانان باهوش و

فعّال و حیله گر و پشت هم انداز یعنی: عمرو بن عاص و عمارة بن ولید را برای در

هم ریختن اوضاع مؤمنان انتخاب و به حبشه فرستادند.

این دو نفر در کشتی شراب خوردند و به جان هم افتادند، ولی به هر حال برای

پیاده کردن نقشۀ خود وارد سرزمین حبشه شدند و با مقدّماتی به حضور نجاشی بار

یافتند و قبلا با دادن هدایای گران بهایی به اطرافیان نجاشی موافقت آنها را جلب

کرده و قول تأیید و طرفداری از آنان گرفتند.

عمروعاص سخنان خود را از این جا شروع کرد، به نجاشی گفت: ما فرستادگان

بزرگان مکّه ایم، تعدادی از جوانان سبک مغز در میان ما پرچم مخالفت برافراشته اند

و از آیین نیاکان خود برگشته و به بدگویی از خدایان ما پرداخته و آشوب و فتنه به پا

کرده و در میان مردم تخم نفاق پاشیده اند و از موقعیت سرزمین شما سوء استفاده

کرده و به این جا پناه آورده اند، ما از آن می ترسیم که در این جا نیز دست به

اخلالگری بزنند. بهتر این است که آنها را به ما بسپارید تا به محلّ خود بازگردانیم.

ص:143

این را گفتند و هدایائی را که با خود آورده بودند تقدیم داشتند.

نجاشی گفت: تا من با نمایندگان این پناهندگان به کشورم صحبت نکنم

نمی توانم در این زمینه سخن بگویم و از آنجا که این بحث یک بحث مذهبی است

باید از نمایندگان مذهبی نیز در جلسه ای در حضور شما دعوت شود.

روز دیگر در یک جلسۀ مهم که اطرافیان نجاشی و جمعی از دانشمندان مسیحی

و جعفر بن ابی طالب به عنوان نمایندگی مسلمانان و نمایندگان قریش حضور

داشتند، نجاشی پس از استماع سخنان نمایندگان قریش رو به جعفر کرد و از او

خواست که نظر خود را در این زمینه بیان کند.

جعفر پس از ادای احترام چنین گفت: نخست از اینها بپرسید آیا ما جزء بردگان

فراری این جمعیتیم؟

عمروگفت: نه شما آزادید.

جعفر: و نیز سؤال کنید آیا آنها حقّی و دینی بر ذمّۀ ما دارند که آن را از ما

می طلبند؟

عمرو: نه، ما هیچ گونه طلبی از شما نداریم.

جعفر: آیا خونی از شما ریخته ایم که آن را از ما می طلبید؟

عمرو: نه، چنین برنامه ای در کار نیست.

جعفر: پس از ما چه می خواهید که این همه ما را شکنجه و آزار دادید. و ما از

سرزمین شما که مرکز ظلم و بیدادگری بود بیرون آمدیم.

سپس جعفر رو به نجاشی کرد وگفت: ما جمعی نادان بودیم، بت پرستی

می کردیم، گوشت مردار می خوردیم، انواع کارهای زشت و ننگین انجام می دادیم،

قطع رحم می کردیم، نسبت به همسایگان بدرفتار بودیم و نیرومندان ما ضعیفان را

می خوردند.

ص:144

ولی خداوند مهربان پیامبری در میان ما مبعوث کرد که به ما دستور داده است:

هرگونه شبیه و شریک را از خدا دور سازیم و فحشا و منکرات و ظلم و ستم و قمار

را ترک گوئیم. به ما دستور داده نماز بخوانیم، زکات بدهیم، عدالت و احسان پیشه

کنیم و بستگان خود را کمک نماییم.

نجاشی گفت: عیسای مسیح نیز برای همین امور مبعوث شده بود.

سپس از جعفر پرسید: آیا چیزی از آیاتی که بر پیامبر شما نازل شده است حفظ

داری؟

جعفرگفت: آری، و سپس شروع به خواندن سورۀ مریم کرد.

حسن انتخاب جعفر در مورد آیات تکان دهندۀ این سورۀ که مسیح و مادرش را

از هرگونه تهمت های ناروا پاک می سازد اثر عجیبی گذاشت تا آنجا که قطره های

اشکی شوق از دیدگان دانشمندان مسیحی سرازیر گشت و نجاشی صدا زد: به خدا

سوگند! نشانه های حقیقت در این آیات نمایان است.

هنگامی که عمرو خواست در این جا سخنی بگوید و تقاضای سپردن مسلمانان

را به دست وی کند، نجاشی دست بلند کرد و محکم بر صورت عمرو کوبید و گفت:

خاموش باش، به خدا سوگند! اگر بیش از این سخنی در مذمّت این جمعیت بگویی

تو را مجازات خواهم کرد. این جمله را گفت و رو به مأموران کرد و فریاد کشید:

هدایای آنها را به آنان برگردانید و آنان را از حبشه بیرون بریزید، و به جعفر و یارانش

گفت: آسوده خاطر در کشور من زندگی کنید.(1)

ص:145

امام فرمود: چرا در جمجمۀ سر چند قطعه است؟ طبیب گفت: نمی دانم.

امام فرمود: چرا موی سر بالای آن است؟ گفت: نمی دانم. فرمود: چرا پیشانی مو

ندا رد؟ گفت: نمی دانم.

فرمود: چرا در پیشانی خطوط و چین است؟ گفت: نمی دانم.

پرسید: چرا ابرو بالای دیده است؟ گفت: ندانم.

فرمود: چرا دو چشم مانند بادام است؟ گفت: نمی دانم.

پرسید: چرا بینی میان آنهاست؟ گفت: ندانم.

فرمود: چرا سوراخ بینی در زیر آن است؟ گفت: ندانم.

پرسید چرا لب و سبیل بالای دهان است؟ گفت: ندانم.

فرمود: چرا مردان ریش دارند؟ گفت: ندانم.

پرسید: چرا دندان پیشین تیزتر است و دندان آسیا پهن است و دندان بادام شکن

بلند است؟ گفت: ندانم.

پرسید: چرا کف دست ها موی ندارد؟ گفت: نمی دانم.

فرمود: چرا ناخن و موی جان ندارد؟ گفت: ندانم.

فرمود: چرا دل مانند صنوبر است؟ جواب داد: نمی دانم.

فرمود: چرا شش دو پاره است و در جای خود حرکت کند؟ گفت: ندانم.

پرسید: کبد چرا خمیده است؟ گفت: ندانم.

پرسید: چرا کلیه چون دانۀ لوبیاست؟ گفت: ندانم.

پرسید: چرا دو زانو به طرف پشت خم و تا می گردد؟ گفت: ندانم.

پرسید: چرا گام های پا میان تهی است؟ گفت: ندانم.

امام فرمود: من علّت اینها را می دانم. طبیب گفت: بیان کن.

امام فرمود: جمجمه چون میان تهی است از چند پارچه آفریده شده، هرگاه پاره

ص:147

پاره نبود ویران می شد، چون از چند پاره فراهم شده از این رو دیرتر می شکند. و

موی بر فراز آن است چون از ریشۀ آن روغن به مغز می رسد و از سر موها که سوراخ

است بخارات بیرون می رود و سرما و گرمایی که به مغز وارد می شود دفع شود.

پیشانی موی ندارد برای آن که روشنی به چشم برساند، و خط و چین آن محض

آن است که عرق و رطوبتی که از سر فرو ریزد نگاه دارد و دیده را از آن نگاه داشته،

به اندازه ای که انسان بتواند آنرا پاک کند، مانند رودخانه ها که روی زمین آب های

آنرا نگاهداری می کنند. دو ابرو را بالای دو دیده نهاد تا روشنی را به اندازه

بدآنها برسانند. ای طبیب، نمی بینی آن که نور زیادی بر وی افتد، دست خود را

بالای دیدگان خود سپر می کند تا روشنی به اندازه به دیده اش برسد و از زیادی آن

پیشگیری کند؟!

بینی را میان دو چشم نهاد تا روشنایی را برابر میان آنها پرکند. چشم را چون

بادام ساخت تا میل دوا در آن فرو برود و بیرون آید، هرگاه دیده چهارگوش یا گرد

بود، میل در آن درست وارد نمی شد و دوا را به همۀ آن نمی رسانید و درد آن درمان

نمی گشت. سوارخ بینی را در زیر آن آفرید تا فضولات مغز از آن فرو ریزد و بوی از

آن بالا رود، هرگاه در بالا بود نه فضولات از آن فرود می آمد و نه بوی را در می یافت.

سبیل و لب را بالای دهان آفرید تا فضولی که از مغز فرود آید نگاه دارد و خوراک و

آشامیدنی به آن آلوده نگردد و آدمی بتواند آنها را از خویشتن دور گرداند. برای

مردان محاسن آفرید تا از کشف عورت در امان باشند و مرد و زن از یکدیگر جدا

شوند.

دندانهای پیشین را تیز آفرید تا خاییدن و گزیدن آسان گردد، و دندان های کرسی

را پهن آفرید برای خرد کردن و خاییدن، و دندان نیش را بلند آفرید تا دندان های

کرسی را استوار کند چون ستونی که در بنا به کار می رود. دو کف دست را بی مو

ص:148

آفرید تا سودن بدآنها واقع گردد، هرگاه موی داشت آدمی آنچه را دست می کشید

در نمی یافت. موی و ناخن را بی جان آفرید، چون بلندی آنها بد نما و بریدن آنها

نیکوست، هرگاه جان داشتند بریدن آنها همراه با درد سخت بود.

دل را مانند تخم صنوبر ساخت چون وارونه است، سرآن را باریک قرار داد تا در

ریه ها در آید و از باد زدن ریه خنک شود. کبد را خمیده آفرید تا شکم را سنگین کند

و همۀ آنبه دور شکم بیفتد و آن را فشار دهد تا بخارهای آن بیرون رود. کلیه را

مانند دانۀ لوبیا ساخت زیرا منی قطره قطره در آن می ریزد و از آن بیرون می رود، هر

گاه چهارگوش یا گرد ساخته می شد قطرۀ اولین می ماند تا قطرۀ دومین در آن

می ریخت و آدمی از انزال لذت نمی برد، چون منی از محل خود که در فقرات پشت

است به کلیه فرو ریخته شود و کلیه چون کرم بسته و باز می شود و به اندک اندک

چون گلوله ای که از کمان پرت کنند، آنرا به مثانه می رساند.

تا شدن زانو را به جهت پشت سر قرار داد، تا انسان به جهت پیش روی خود راه

رود، و به همین علت حرکات وی میانه است، و اگر چنین نبود در راه رفتن می افتاد.

پا را از سمت زیر و دو سوی، میان باریک ساخت برای آن که هرگاه همۀ پا بر زمین

می ماند مانند آسیا سنگ گران می شد. سنگ آسیا چون بر سرگردی خود باشد،

کودکی آنرا بر می گرداند و هرگاه بر روی زمین افتد، مرد بزرگی به سختی می تواند

آنرا مرتّب کند.

آن طبیب هندی گفت: اینها را از کجا آموخته ای؟ فرمود: از پدرانم و ایشان از

پیامبر و او از جبرئیل امین وحی و او از پروردگار که مصالح همۀ اجسام را داند.

طبیب در آن وقت مسلمان شد و گفت: تو داناترین مردم روزگاری.»(1)

ص:149

ابن ثبیط تصمیم گرفت که به قصد حسین علیه السّلام از بصره بیرون بیاید. ده پسر داشت

و آنها را دعوت کرد که همراه او شوند و فرمود:

آیا کدام از شما با من پیشاپیش بیرون خواهید آمد؟ دو نفر از آنها (عبداللّه و

عبید اللّه) دعوت او را پذیرفتند.

پس با یاران و همگنان خود که با او در خانۀ آن زن بودند گفت: من عزم جزم

کرده ام و خواهم رفت، از شما که با من خواهد آمد؟ آنان گفتند: ما از اصحاب پسر

زیاد هراس داریم. این مرد بزرگ به آنان فرمود:

امّا من به خدا قسم همین که ببینم پای شترم به سر زمین سخت استوار و آشنا

شود، دیگر باکی از تعقیب نخواهم داشت، هرکه خواهد گو مرا دنبال کند.

این بزرگ مرد با ادهم بن امیه و بلندهمّتان دیگر که با او همراهی کردند از بصره

بیرون شتافتند. از بیراهه به مکّه می آید، از مکّه بیرون آمد، راه بیابان های دوردست

را پیش گرفت تا خود را به حسین رسانید.

آری، راه بی سر و سامانی را پیمود تا به سامان رسید.

حسین علیه السّلام در مکه در قسمت ابطح منزل گرفته بود. وی پس از استراحت در بنۀ

خویش آهنگ دیدار امام کرد. به قصد حضرت او بیرون آمده، به کوی حسین روان

شد. از طرف دیگر امام هم از آمدن او خبر یافته بود و به جستجوی او رفته تا در بنه

و آسایشگاه او وارد شده و آنجا به انتظار او نزول اجلال کرده، به عرض او رسانده

شد که وی به سوی منزل شما رفته، امام در بنه او نشسته بود، (زهی مهر و یگانگی،

زهی بزرگی و بزرگواری)!

باری ابن ثبیط به منزل حضرت که رسید و شنید که آن حضرت به سراغ او بیرن

رفته است به منزل خود بازگشت و خطّ سیر امام را گرفت تا وقتی که رسیده، دید که

امام علیه السّلام در منزل اوست، گفت:

ص:151

قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا

بگو: [این موعظه، دارو، هدایت و رحمت] به فضل و رحمت خداست، پس

باید مؤمنان به آن شاد شوند.

باور از بخت ندارم که تو مهمان منی خیمه سلطنت آنگاه سرای درویش

(سعدی شیرازی)

ترجمۀ آیه به فارسی چنین می آید: به فضل خدا و از رحمت اوست نه از باب

استحقاق، خلاصه آن که این نه از بخت ماست بلکه فقط از فضل خداست که یار در

منزل ماست.

پس از قرائت آن آیه بر امام سلام کرد و روبه روی حضرت او نشست، سپس امام

را از قصد خویش خبر کرد، حضرت حسین علیه السّلام دربارۀ او دعای خیر کرد، سپس بنه

و خرگاهش را ضمیمۀ خرگاه حضرت کرد.

چون حسین علیه السّلام دعای خیر دربارۀ او کرد، الحق خونش و کلیۀ شئونش به آن

حضرت پیوسته شد. او به طور دائم با آن حضرت بود تا به کربلا آمد و در برابر

چشم امام علیه السّلام کشته شد. خودش به مبارزه و دو پسرش در حملۀ اول که لشگر

امام علیه السّلام صورت دفاع به خود گرفتند شهید شدند.

این مرد شرافتمند از دعوتی که در ابتدا از همقطاران کرد و از پافشاری خود و

سربرنتافتن از کوی حقیقت و از سفر دور و دراز خود به سوی حسین علیه السّلام و از تربت

آرام خود پیامی می دهد که:

من چون منش اشرافیت را در پای حقیقت انداختم به دولت همقطاری با

شهیدان کوی حسین علیه السّلام رسید. در اقدامات خود به آرامی می گوید: در راه

ص:152

قدردانی از مرد آیین و فرد فضیلت منآن قدر کوشیدم که هفت نفر را به همراه خود

به توفیق دولت رساندم. رمزی می آموزد که هراس و وحشت، جلوگیر راه مقصد

نباید بشود، پیمودن بیابان دور و دراز و بی آب و بی آبادانی را در راه حقیقت، بزرگ

مشمارید، برای موقع شناسی موقعی بهتر از فداکاری و صدق در راه (فرد حقیقت)

نیست.(1)

و خدا همۀ نام ها [ی موجودات] را به آدم آموخت.

مشغول گردانید و مسجود مقرّبان حضرتش کرد و جنّت عدن را تماشاگه او

گردانید.

بعد از آن به افعالش مؤاخذه کرد و انگشت بر حرف او نهاد که:

أَ لَمْ أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ

آیا من شما را از آن درخت نهی نکردم؟

پس از آن که به هشت بهشت آسوده بود، به غرامت آن ترک به ضرورت بهشت

بهشت و به خاکدان دنیا هبوط کرد و به فراق جنّت و هجر حوّا مبتلاگشت و به

خجالت گناهکاری درمانده شد و دویست سال به نوحه و نالۀ:

رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا

پروردگارا! ما بر خود ستم ورزیدیم.

روزگار گذاشت و هر لحظه دلش پرخون تر و غمش روز افزون تر بود تا ارحم

الراحمین به تضرّع و دموع و استکانت و خضوع او ببخشید و خلعت:

فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ

پس آدم کلماتی را [مانند کلمۀ استغفار و توسّل به اهل بیت: که مایۀ توبه و

بازگشت بود] از سوی پروردگارش دریافت کرد و [پروردگار] توبه اش را

پذیرفت؛ زیرا او بسیار توبه پذیر و مهربان است.

درگردن او انداخت و محنتش را به نعمت مبدّل گردانید و حوّا را به او رسانید.

پس آدم اول کسی بود که دعا کرد و اجابت آمد و استغاثت کرد و اعانت یافت و

غمش به شادمانی و سختیش به آسانی بدل گشت و به تجدید نعم و ازالت نقم از

ص:154

حضرت قدم مخصوص و ممتاز گشت.

او رحیمی و پادشاهی است که چون از وی رحمت طلبند بخشایش فرماید و

چون نعمت خواهند ارزانی دارد.»(1)

تحقیق است، به قبول دعوتت بر ما سبقت نمی گرفتند بلکه ما مردم فطن و با

فراست و صاحبان اذهان صاف و افکار روشن پیشدستی کرده و به ایمان به تو و

اقتدا به هدایتت از آنان سبقت می جستیم.»

آنگاه در جدال خود لجاجت و پافشاری کرده گفتند:

«ما هرگز برای تو و یارانت فضیلتی بر خود نمی بینیم، نه در عقل و درایت و نه در

دوراندیشی و تشخیص و رعایت مصالح و نه در شناختن معاد و سرانجام گردون

گردان، بلکه ما تو و یارانت را مردمی دروغگو می شناسیم.»

نوح علیه السّلام بدون این که سفاهت ایشان حوصله اش را به سر آورد و یا روش و رأی و

اندیشۀ او را از آنچه بود تغییر داده باشد، در جوابشان فرمود:

«به من انصاف دهید آیا اگر من بر صدق دعوایم از ناحیۀ خدا دارای حجت باشم

و خداوند مرا مشمول رحمت و فضل خود کرده باشد و لکن شما در اشتباه بوده و

راه حق را گم کرده باشید و بخواهید آفتاب را با دست های خود مستور سازید و

ستارگان را کور کنید، راستی بگویید آیا می توانم با این حال رسالت خود را بر شما

تحمیل نموده و شما را به ایمان مجبور سازیم»؟

گفتند: «ای نوح! اگر مقصودت از ایمان آوردن ما هدایت ماست و می خواهی که

ما یاریت کرده مزید بر شوکتت شویم، باید نخست اراذل و اوباشی را که دوروبرت

را گرفته اند از خود دور ساخته و از یاریشان چشم بپوشی، چون ما طاقت این را

نداریم که خود را همدوش ایشان نموده و همکاریشان کنیم، حتی حاضر نیستیم در

ایمان آوردن به تو قرین ایشان باشیم، چطور دینی را بپذیریم که میانۀ اشراف و

سفلگان و شاه وگدا فرقی نمی گذارد»؟!

نوح علیه السّلام در پاسخ گفت: «دعوت من عمومی و برای همۀ طبقات شماست و در

این دعوت فرقی میانۀ افراد روشن فکر و بی سواد، و افراد سرشناس و دورافتادگان و

ص:156

مردمان توانگر و تهیدستان و رؤسا و مرئوسین نیست، بپذیرم که درخواست شما را

پذیرفته و منظور شما را تأمین کرده، این دسته از مردم را از خود طرد نمودم، آن

وقت در نشر دین و تأیید رسالتم به چه کسانی اعتماد کنم؟ به شما که همه در فکر

لذّات ناپایدار دنیایید؟ من تا یاد دارم همواره از ایشان یاری و مددکاری دیده ام و از

شما خذلان و شانه خالی کردن، از ایشان پذیرفتن دعوت و از شما انکار و لجاجت،

علاوه به این که این طائفه دین مرا بپا داشته اند، اگر من ترکشان گویم و از من نزد

خدای تعالی شکایت برده و با من به محاجّه برخیزند و بگویند که تو زحمات و خیر

ما را کفران نموده و نیکی های ما را نادیده گرفتی، من چه جوابی خواهم داشت؟ به

راستی شما مردمی نادانید.»

وقتی این گفتگوها در میان نوح و قومش شدت یافت و زمینۀ بحث و جدل

توسعه پیدا کرد، مردم از وی به ستوه آمده و سینه ها تنگ شده گفتند:

«ای نوح! تو با ما به جدال برخاستی و در جدالت زیاد اصرار کردی و از حد

گذراندی، اگر واقعا راست می گویی کار را یکسره کن و آن عذابی که ما را از آن بیم

می دهی حاضر ساز.»

نوح در جواب گفت: «شما خود نفهمی را از حد گذرانیده و حماقت را به منتها

درجه رسانیده اید، آخر مگر اختیار عذاب خدا به دست من است که یا آنرا بیاورم

و یا از آمدنش جلو گیرم؟ آیا من جز بشری هستم که خداوندم به من وحی

می فرستد؟ اختیار عذاب به دست معبود شماست و معبود من و شما یکی است و

من مأمور ابلاغ پیام های اویم و به ثواب او شما را بشارت و از عذابش بیمتان

می دهم، اگر تا حال این معنا را نفهمیده اید، اکنون بدانید که بازگشت هر چیزی به

سوی خداست، اگر او بخواهد هدایتتان می کند و اگر بخواهد آن عذابی که از من

مطالبه اش می کنید بر شما نازل خواهد ساخت و چنانجه صلاح بداند عذاب را

ص:157

تأخیر انداخته و شما را مهلت می دهد تا عقاب روز رستاخیزتان را بیفزاید و

بدبختی و خواریتان را عمیق تر سازد.»

خداوند انبیاء علیهم السّلام را برای این که رسالتش را به نحو اکمل برسانند، صبر و

استقامت در برابر اذیت و نیروی غیر عادی در مبارزه ارزانی داشته است،

همچنانکه دامنۀ همّت و آرزوهاشان را نیز وسعت داده تا بعد از آمدن ایشان دیگر

حجتی برای مردم باقی نماند و کفار عذری نداشته باشند.

نوح علیه السّلام که از انبیای اولوالعزم و قوی الاراده بود، به همین جهت نهصد و پنجاه

سال آزار قوم و استهزای ایشان را به امید رسیدن به هدف مقدس خویش تحمّل

نمود ولکن روز به روز مردم بر لجاج و طغیان خود می افزودند و دعوتش در ایشان

جز نفرت اثر نمی گذارد، تا رفته رفته رشتۀ امیدش سست گشته، به ناچار به درگاه

خداوند شکایت برد و از او یاری و راه چاره طلب کرد، خداوند به وی وحی فرستاد

که:

وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما

کانُوا یَفْعَلُونَ

و به نوح وحی شد که از قوم تو جز کسانی که [تاکنون] ایمان آورده اند، هرگز

کسی ایمان نخواهد آورد؛ بنابراین از کارهایی که همواره [بر ضد حق]

انجام می دادند، اندوهگین مباش.

نوح چون دانست که قلم قضا بر کفر ایشان رانده شده و خداوند مهر بر دلهاشان

نهاده و هیچ امیدی به ایمان آوردنشان نیست و دیگر در برابر برهان او خاضع

نخواهند شد، عرضه داشت:

وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیّاراً * إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ

ص:158

یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لا یَلِدُوا إِلاّ فاجِراً کَفّاراً

و نوح گفت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار *

که اگر آنان را باقی گذاری، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی بدکار و

ناسپاس زاد و ولد نمی کنند.

خداوند مهربان به مشکلات و مکاره نوح پس از دعا و استغاثه اش پایان داد و

نفرینش را دربارۀ قوم محقق ساخت و با فرستادن طوفان، مولّدان بلا و مکاره را

غرق کرد و نوح و مردم مؤمن را از بلا و همّ و غم نجات بخشید.»(1)

گردن بت بزرگ گذاشت و سپس با خوشحالی از این که در راه حضرت حق به

مجاهده برخاسته به خانۀ خود روان شد.

او منتظر ماند تا ملّت جاهل و طاغوتی در برابر آن حادثه چه عکس العملی از

خود نشان می دهند.

قوم تیره روز و عمله های شیطانی نمرود، از صحرا برگشتند و خود را با سرنگونی

و از بین رفتن بت ها رو به رو دیدند. غریو و فریاد از آن مردم بی خبر برخاست و هر

کس از مسبّب حادثه جویا شد. تنی چند فریاد کشیدند این برنامه جز عمل جوانی

به نام ابراهیم نیست که دائما از خدایان ما بیزاری می جست و آنها را پست و خوار و

بیکاره به حساب می آورد:

قالُوا سَمِعْنا فَتًی یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ

گفتند: از جوانی شنیدیم که از بتان ما [به عنوان عناصری بی اثر و بی اختیارا

یاد می کرد که به او ابراهیم می گویند.

چون بر مردم شهر مسلّم شد که این حادثه را حادثه آفرینی به نام ابراهیم است،

همه با هم احضارش را خواستار و قبل از این که دستگیر شود، حکم اعدامش را

صادر کردند. دژخیمان نمرودی وی را دستگیر کرده و بدینگونه محاکمه اش را

شروع کردند:

قالُوا أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا یا إِبْراهِیمُ

گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با معبودان ما چنین کرده ای؟

ابراهیم که زمینه را در این سؤال برای توجه دادن مردم به بطلان بت پرستی آماده

دید، جهت سخن را برگردانده و پاسخی به مردم داد که انتظارش را نداشتند و آن

این بود:

ص:160

قالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ

گفت: بلکه [سالم ماندن بزرگشان نشان می دهد که]

بزرگشان این کار را انجام داده است؛ پس اگر سخن می گویند، از خودشان

بپرسید.

این پتک محکمی بود که بر سر آن غافلان زد، آنان را سر در گریبان کرد و به

حیرت دچار ساخت، جواب صحیحی در برابر گفتار ابراهیم نیافتند، تنها سخنی که

در پاسخ او گفتند این بود: ای ابراهیم! برای تو روشن است که این بت ها سؤالی را

جواب نمی دهند، چگونه از ما می خواهی از آنان بر این مسأله گواهی بخواهیم؟

آنان بعد از این که اعتراف کردند بت ها هیچکاره اند ولی باز بر باطل خود پافشاری

دارند، آنان را سرزنش کرد:

قالَ أَ فَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا یَنْفَعُکُمْ شَیْئاً وَ لا یَضُرُّکُمْ * أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما

تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ

گفت: [با توجه به این حقیقت] آیا به جای خدا چیزهایی را می پرستید که هیچ

سود و زیانی به شما نمیرسانند؟! * اف بر شما و بر آنچه به جای خدا

می پرستید؛ پس آیا نمی اندیشید؟

احتجاج ابراهیم و دلایل دندان شکنش بر قلب سنگین و سخت آن مردم

لجوج و متعصب در باطل اثر نکرد، منطق را کنار گذاشته و به زور متوسل شدند،

یکجا اینچنین که قرآن حکایت فرموده حکم کردند:

فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللّهُ مِنَ النّارِ إِنَّ

فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ

پس جواب قوم ابراهیم جز این نبود که گفتند: او را بکشید یا بسوزانیدش.

ص:161

پس خدا او را از آن آتش رهایی بخشید، مسلما در این [حادثه] برای

مردمی که ایمان دارند، عبرت هاست.

آن تیره روزان تا جایی که توانستند وسایل آتش افروزی فراهم کردند و برای

آتش افروختن محوطۀ بزرگی را آماده نمودند، سپس آن انسان الهی را در منجنیق

قرار داده و به داخل آتش پرتاب کردند. ذات اقدس حضرت ربّ العزّه به آتش

خطاب کرد:

قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ

پس او را در آتش افکندند] گفتیم: ای آتش! برابر ابراهیم سرد و بی آسیب

و چنین بود که خداوند مهربان بندۀ عزیزش را از کید خائنان و مکر مکّاران

نجات بخشید و گره از مشکل او باز کرد.(1)

ایوب از روی میل و اراده اشتغال به عبادت ندارد بلکه به خاطر آن ثروت و

مکنت و اعتباری است که به او مرحمت کرده ای و این عبادت به طمع حفظ ثروت

و دام ها و کشتزارها و زن و فرزندان اوست، البته این همه نعمت به دست شخصی

چون ایوب اقتضای این همه عبادت و شکرگزاری را دارد، او در وحشت است که

نعمت ها از او سلب شود، بنابراین عبادتش از روی میل و طمع است نه اخلاص و

ارادت. خداوند به ابلیس فرمود: عبادت بندۀ من از روی خلوص و عشق به من

است و هیچ کدام از این نعمت ها محرک او در عبادت و بندگی نیست.

ثروت و مکنت، دام و دامداری، کشت و کشاورزی، غلامان و کارگران، همه و

همه از ایوب گرفته شد. چون خبر از بین رفتن این همه نعمت بدو رسید گفت:

امانتی نزد من بود به صاحبش برگشت. بعد از آن فرزندانش در حادثه ای سخت و

سهمگین جان دادند. چون خبر به او رسید گفت: حمد می کنم خدای را به هنگامی

که اولاد عنایت کرد و هنگامی که از من گرفت. سپس سلامتی بدنش از وی سلب

شد، آن مرد الهی به جرگۀ بیماران و زمینگیران پیوست اما به ایمان و عشقش نسبت

به حضرت حق افزوده شد و شکر و شکرگزاریش اضافه گشت.

مدّت ها این برنامه های عجیب گذشت، او با تواضع و فروتنی و خضوع و خشوع

به درگاه حضرت محبوب عرضه داشت:

وَ أَیُّوبَ إِذْ نادی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ *

فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْناهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ

عِنْدِنا وَ ذِکْری لِلْعابِدِینَ

و ایوب را [یاد کن] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که مرا آسیب و

سختی رسیده و تو مهربان ترین مهربانانی. * پس ندایش را اجابت کردیم و

ص:163

آنچه از آسیب و سختی به او بود برطرف نمودیم، و خانواده اش را [که در

حادثه ها از دستش رفته بودند] و مانندشان را همراه با آنان به او عطا کردیم

که رحمتی از سوی ما و مایۀ پند و تذکری برای عبادت کنندگان بود.

او سال ها دچار سخت ترین مشکلات بود و این مشکلات و سختی ها درّ ایمان و

اخلاص وی را آبدیده تر کرد، آنگاه که از امتحان الهی سرفراز بیرون آمد خداوند

مهربان گره از مشکلاتش گشود و وی را به نعمت بیشتر و عنایت برتر مخصوص

گردانید.(1)

طفل در برابر دیدگان مادر به امواج دریا سپرده شد. آب خروشان جعبۀ حامل

امانت حق را مستقیما به دربار فرعون برد و در آغوش دشمن قرار داد. مادر از لحظۀ

افتادن طفل به دریا تا رسیدن به فرعون، در عین تکیه به حضرت محبوب، در رنجی

سخت بود. خداوند مهربان با قرار دادن مهر شدیدی از کودک در قلب دشمن، هم

زمینۀ رشد کودک را فراهم ساخت و هم مادر طفل را از دریای غم و اندوه نجات

داد.

خداوند در سورۀ قصص می فرماید:

«چون فرعون به سعایت مردم قصد قتل آن طفل را نمود، همسرش به او گفت:

این کودک را نکشید که مایۀ نشاط دل و نور دیدۀ من و تو باشد و در خدمت ما

سودمند افتد یا وی را به فرزندی خود قبول کنیم. و آنان از حقیقت حال بی خبر

بودند.

صبحگاه مادر موسی قلبش از هر چه جز توجّه به موسی فارغ بود، به اندازه ای

غم و اندوه دلش را فراگرفت که اگر ما دلش را بر جای نگه نمی داشتیم تا ایمانش

برقرار بماند، نزدیک بود راز درونش را آشکار سازد.

آنگاه مادر موسی به خواهرگفت که از پی موسی بیرون شو، خواهر همه جا

رفت تا گذرش به دربار فرعون افتاد، موسی را از دور دید و شناخت ولی آل فرعون

او را نشناختند.

و ما شیر هر دایه ای را بر آن کودک حرام کردیم وآل فرعون با عشق پرشوری که

به کودک داشتند در پی دایه ای که موسی سینه اش را بگیرد بودند ولی طفل سینۀ

هیچ زنی را نمی گرفت!

در آن حال خواهر گفت: آیا مایلید من شما را به خانواده ای رهنمون شوم که دایۀ

این طفل شوند و وی را به مهربانی تربیت کند؟

ص:165

بدین وسیله کودک را به آغوش مادر بازگردانیدیم تا دیده اش به جمال عزیزش

روشن شود و حزن و اندوهش برطرف گردد و به طور یقین برایش روشن شود که

وعدۀ خدا ثابت و پابرجاست ولی اکثر مردم از این حقیقت بی خبرند.»

او پس از آن که جوان رشیدی شد، برای دفاع از مظلوم درگیری سختی با قبطیان

و گروه فرعون پیدا کرد که بر اثر آن درگیری زمینۀ اعدامش حتمی بود ولی خداوند

مهربان وی را از آن مشکل نجات داد و پس از مدتی رهنوردی در دشت و بیابان با

شعیب پیغمبر آشنا ساخت.

او نزدیک به ده سال در وادی مدین به چوپانی به سر برد و سرانجام با دختر با

کرامت شعیب ازدواج کرد و آنگاه برای دیدار با اقوام از شعیب اجازه خواست که

رهسپار دیار مصر گردد.

آن حضرت در مسیر حرکت به سوی مصر در وادی سینا به منطقۀ نور قدم

گذاشت و به شرف رسالت و نبوت آنهم در مقام اولوالعزمی از جانب حضرت ربّ

العزّه مشرّف و مفتخر شد.

آری، پس از تحمّل آن همه مشکلات و مصایب و سختی ها، گلیم پوش بیابانی

کلیم اللّه از کار درآمد. وجود مقدس موسی علیه السّلام سال ها ها با فرعون و فرعونیان و قارون

و قارونیان و سامری و سامریان در پیکار و مبارزۀ سخت بود و آن همه را برای خاطر

تداوم فرهنگ حق تحمّل نمود تا سرانجام به پیروزی بر دشمنان و فلاح و رستگاری

در آخرت دست یافت.(1)

ص:166

دریافت است شادی نصیب او بود. بازآن همه بازگونگی از اهل دنیاست که ایشان

شادی را به تن آرند و غم را به دل نهند، اما آن دلق پوش مخلص را بینی که دل را چو

بستان خندان دارد.

آری، هماره دیوار بستان دژم باشد، یعنی دیوار کالبد ظاهر اهل دنیا روشن وظزه

چو برف باشد و در زیر همه شکوفه ها فسرده باشد. اما دل چو جای دریافت است،

چون به خوشی آن جهانی اش صرف کردی رنج کجا باشد او را؟ از ملک همّت که

دارد ننگ آیدش که اندیشۀ ملوک دنیا به خاطرش آید.

بدانکه اخلاص دو بال دارد و هر دوبالش را پرهاست، یک پرش محبّت است بر

پنج نماز و یکی روزه داشتن و زکات دادن و بر عیال خود نفقۀ راست داشتن و غیر

آن از فروض. و آن یکی بال دیگر پرها دارد، یکی دشمن داشتن اهل کفر و ناساختن

با اهل معصیت و نهی منکر کردن و قتال کافران کردن.»(1)

فرود آی تا من بیتی چند بر پالان شتر بنویسم تا به ایشان نمایی. طلحان فرود آمده،

قتیبه بیتی چند که ترجمۀ آنبه فارسی این است بر پالان نوشت:

از حال من شکسته دلان را خبر کنید کای صفدران زبهر خلاصم سفر کنید

لشگر سوی ولایت دشمن بیاورید خون حسود دولت ما را خبر کنید

برگردنم که جایگه طوق ملک بود بینید غلّ و بند، سخن مختصر کنید

و همچنین به برادر خود نوشت که صد شتر به طلحان دهد. طلحان به یمن

رسیده قضیۀ قتیبه را فراموش کرد، تا روزی دو زن را دید که حکایت قتیبه با یکدیگر

می گفتند و بر او نوحه می کردند، طلحان از ایشان نشان برادر قتیبه پرسیده، نزد وی

رفته، نوشتۀ قتیبه به وی نمود.

آن جوانمرد فی الفور صد شتر تسلیم نموده، لشگر جمع کرد و از برادر

معدیکرب و قیس بن معدیکرب استمداد نمود. قیس گفت: اگر در زیر علم من سیر

کنی تو را مدد کنم. ابن ام کلثوم خواست که امتناع نماید، اقارب او را از این سرکشی

منع کردند و قیس با بنو زبید و سیاه یمن با بنو عقیل محاربه نموده ایشان را شکست

داد و قتیبه را از اسارت خلاص ساخت.(1)

بودند و به مراقبت و موافقت یکدیگر مستظهر و مفتخر و راهی سخت و مقصدی

دور فراپیش گرفته بودند و به همکلامی و مکالمت یکدیگر سختی و مشقّت سفر را

تخفیفی می نمودند و فایدۀ «الرّفیق ثمّ الطّریق» را محقّق می گردانیدند که ناگاه ابری

چون روز عاشقان، سیاه و بادی چون دم مفلسان، سرد برخاست.

سحاب چون دست کریمان، عالم را مستغرق احسان خود گردانید، اما جهان بر

آن مسافران چون سینۀ لئیمان تنگ و تاریک گشت، پناه به غاری بردند تا از خطر باد

ایشان را حمایت کند ولی نمی دانستند که به سبک پایی از قضا نمی توان گریخت و

با این ضعفی که در انسان است با قدر نمی توان آویخت و پناه جز به درگاه خدا

نباشد و مرد زیرک اگر از قضا گریز جوید خود را بازگونه خواسته باشدکه: «لا مردّ

لقضاء اللّه، و لا مفرّ من قدره.»

هنوز در آن غار ننشسته بودند که قیامت برخاست و هنوز از حرکت ساکن نشده

بودند و از باران ایمن نگشته که کوه ثابت قدم از زلزله چون دل خائنان در اضطراب

آمد. سنگی بزرگ همراه سیلاب باران در حرکت آمد و بر در غار نشست، آن چنانکه

دهانۀ غار بسته شد و ایشان همچون مردگان در گور تاریکی غار به حبس دچار

شدند.

جز به فضل حق دست آویزی و جز به رحمت ایزدی جای گریزی نداشتند،

گفتند: این آن ساعت است که جز اخلاص و دعا موجب خلاص نشود و جز صدق

نیت و خلوص عقیدت و طویت، از این ورطه نرهاند، بیایید تا هر یک از ما خدای را

به تضرّع و استکانت و خضوع و خشوع بخوانیم و فاضل ترین طاعت و با

اخلاص ترین عملی که در مدت عمر برآن اقدام نموده ایم وسیلۀ استجابت دعا با

خود سازیم.

پس یکی گفت که خداوندا، تو می دانی که مرا دخت عمویی بود در غایت

ص:171

زیبایی و ملاحت و نهایت لطافت و ظرافت و مدت ها عاشق جمال و شیفتۀ حسن و

کمال او بودم و بارها در طلب او به لطایف حیل و مکارم عمل، ریاضت ها

می کشیدم و مجاهده ها می نمودم، تا بعد از آن که مال بسیار برآن کار صرف نمودم و

روزگار دراز در آن مشقت بودم، روزی بر مراد خود قادر گشتم و او را تنها در موضعی

بی زحمت اغیار بیافتم، خواستم که از آن گنج روان بهره ای برگیرم و از آن چشمۀ

حیوان که شکرستان لبش معدن نبات بود شربتی نوش کنم و مرادی که در چنان

حالی مطلوب و از چنان محبوبی مرغوب باشد حاصل گردانم، آن دخترگفت:

اتّق اللّه یابن عمّ و لا تنقض الخاتم.

ای پسر عم، تقوای خدا پیشه کن و دامن عفت و عصمت مرا به سرپنجۀ

شهوت حیوانی آلوده مکن.

چون گفت از خدای بترس، از سرآن مراد برخاستم و پای بر هوای نفس نهادم و

دست از آن معصیت کوتاه گردانیدم. خدایا! اگر می دانی که ترک آن معصیت محض

جلب خشنودی و رضایت تو بود، ما را از این درماندگی فرج و از این ورطۀ سخت

نجات ارزانی دار. هنوز این سخن در دهان داشت که ثلثی از آن سنگ بیفتاد و

منفذی در آن سنگ پدید آمد.

شخص دوم گفت: خداوندا، علم شامل تو بدین محیط است که مادری و پدری

داشتم بسیار مسن، آن چنانکه پیری قامت چون تیر ایشان را کمان گردانیده و مشک

عارضشان به کافور بدل شده بود، طراوت و شباب آنان را رها کرده و آثار خزان عمر

بر سر و صورتشان دیده می شد، از کسب بازمانده و از حرکت عاجز بودند، من به

امتثال امر:

وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ

ص:172

و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان ومستمندان نیکی کنید.

شب و روز به خدمت ایشان مشغول بودم و دائما از آن خائف که مباد از برکات

وجود ایشان محروم شوم.

شبی در تهیۀ غذا وظیفۀ خود به انجام رساندم، چون به محضر آنان رفتم هر دو

را در خواب ناز دیدم. بر بیدار کردن آنان جرأت نکردم که مبادا عیش خواب و لذت

نیام بر آنان حرام گردد، دلم راضی نشد برگردم، چرا که ترسیدم از خواب برخیزند و

طلب غذا کنند و من در خدمت آنان حاضر نباشم، آن شب را تا صبح در کنار بستر

آنان بیدار ماندم. خداوندا، تو می دانی که این خدمت خاص محض خشنودی تو

انجام گرفت، اگر راست می گویم در بسته بر ما گشاده گردان. در آن حال ثلثی دیگر از

آن سنگ بیفتاد.

شخص سوم گفت: الهی! تو دانای اسرار و عالم بر امور پنهانی و از سرایر و

ضمایر کاینات مطّلعی و می دانی که من در وقتی اجیری داشتم، چون مدت آن

سپری شد اجرت بدو رساندم، گفت: اجرت کار من بیش از این است و آنچه

می دادم قبول نکرد، گفت: میان من و تو روزی خواهد بود که حق مظلوم از ظالم

بستانند. از نزد من قهر کرد و آن اجرت به من گذاشت.

من از آن سخن سخت متأثر شدم و از تو که خداوند منی بترسیدم و به آن اجرت

گوسپند خریدم و رعایت و محافظت بجای آوردم تا در اندک مدت بسیار شد و بعد

از زمانی آن اجیر باز آمد وگفت: از خدای بترس و آن حق من به من رسان. اشارت

بدان گله گوسپند کردم وگفتم: حق تو این است، برو بردار. آن مرد سخن مرا مسخره

و استهزا پنداشت، گفت: حقّم را نمی دهی کفایت نیست، مرا هم مسخره می کنی؟

گفتم: گمان بد مبر که این گوسپندان تمام ملک توست و این همه از رعایت اجرت تو

ص:173

و محافظت مزدت پدید آمده.

الهی! اگر این سخن من بر صدق و راستی است ما را از این شدت فرجی و از این

مشقت مخرجی عنایت فرما. در حال تمامت آن سنگ از در غار کنار رفت و ایشان

از آن ورطۀ هلاکت به دعا و خضوع و خشوع و عمل خالص نجات یافتند.(1)

مصروف دارم و من به ارمنیه رفته رسوم تهنیت و سفارت به تقدیم رسانم.

محمد بن مغیث در شأن من التفات موفور نموده پیوسته مرا به مجلس خود

می طلبید و من همیشه نقلی سوای گوشت قدید آهو نمی دیدم و به سبب اکل آن،

طبیعت من نیز مایل به گوشت قدید شده، روزی محمد بن مغیث به جهت من

آهویی فرستاد، غلام را گفتم این آهورا ذبح کن وگوشت آنرا قدید ساز.

در این اثنا که غلام به ترتیب گوشت های او می پرداخت و آن را ریزه ریزه

می ساخت، زاغی به طمع گوشت از هوا درآمده، عقد مروارید که در منقار داشت

بیفکند و قدری گوشت در ربود. من چون آن عقد مروارید را دیدم که در منقار

داشت در لطافت و قیمت آن حیران بماندم.

چون محمدبن مغیث مرا رخصت مراجعت داد هزار دینار به نزد من فرستاد و

من با حصول مطالب و مآرب به بغداد رفتم و آن عقد مروارید را به صرّافی فروختم

به پانزده هزار درم و به خدمت ابودلف رفته تشریفی و انعامی لایق به من داد و چون

مبلغی خطیر به دست من درآمده بود ترک ملازمت کرده به مصر رفتم و با خواجۀ

صاحب ثروت و نعمت از قبیلۀ همدان که ساکنآن دیار بود آشنایی پیدا کردم و

میان ما قواعد محبت و داد استحکام یافته، به مصاهرت انجامیده، دختر خود را در

حبالۀ نکاح من درآورده، میان ما و آن دختر موافقت و الفتی عظیم روی نمود.

روزی غلام من بر بام خانه نشسته گوشت قدید می کرد بر همان امید که مگر بار

دیگر زاغ عقد مرواریدی بیاورد، ناگاه لقلقی ماری در منقار داشت، چون به سر غلام

رسید مار از منقار او جدا شده در کنار غلام افتاد و آن بیچاره را زخمی زده هلاک

گردانید. زن گفت: لعنت بر لقلق و زاغ باد. من گفتم: خیانت لقلق معلوم است اما

جرم زاغ چیست که لعنت بر او می کنی؟ دخترگفت: روزی بر بام خانۀ خود نشسته

بودم و عقد مروارید قیمتی پیش خود نهاده ناگاه به سخنی مشغول شدم، زاغی

ص:175

بیامد و آن را در ربود، پدرم جمعی در عقب او فرستاد و از آن اثری نیافتند. آخر الامر

آنرا در بازار بغداد در دکان صرّافی دیدم، به پانزده هزار درم خریده به نزد من

آوردند. من تبسّم کردم و صورت حال بیان نمودم و این معنی از نوادر اتفاقات

است.»(1)

را سلام داد، پرسید از کجایی و اینجا چه می کنی؟ گفت: گریخته ام، متواریم، از جور

سلطان خائف شده و بر جان خود نا ایمن گشته ام، وادی به وادی می گردم و از

بیابانی به بیابانی ره می سپرم، ساعت به ساعت هلاک خود را انتظار می کشم. آن

بزرگ به اوگفت:

فأین أنت من السّبع؟

از هفت گانه به کجایی؟

گفتم: کدام هفت که شش جهت و پنج حس و چهار طبع من چنان مستغرق

خوف و وحشت گشته اند که دو ساعت در یک موضع نتوانم بود، چه دانم که کدام

هفت می گویی، من از اندوه نه هفت می دانم و نه هشت. گفت: گوش دار تا از زبان

من بشنوی و به برکات این دعا چشم فرج بدوزی، و این دعا بخواند:

سبحان اللّه الواحد، سبحان الّذی لیس غیره، سبحان القائم القدیم الّذی

لا بدء له، سبحان الّذی یحیی و یمیت، سبحان الّذی کلّ یوم هو فی شأن،

سبحان الّذی خلق ما یری و خلق ما لایری، سبحان الّذی علم کلّ شیء

من غیر تعلیم. اللّهمّ إنّی اسألک بحقّ هذه الکلمات و حرمتهنّ أن تفعل

بی کذا و کذا.

و چند بار اعاده کرد تا یاد گرفتم و سپس امن و سکونی در دل من پدید آمد و از

آن خوف و رعب هیچ در خاطر من نماند و هم از آن موضع به آرزویی فسیح و

امیدی هر چه تمام تر روی به عبدالملک آوردم و به در سرای او رفتم و دستوری

خواستم، مرا دستوری دادند، چون به عبدالملک رسیدم گفت: ساحری آموختی که

بدان استظهار چنین جرأت نمودی؟ گفتم: نه، امر و حال خود با او حکایت کردم و

دعا بر خواندم، مرا امان داد و نیکی بسیار کرد و از آن بلا و محنت به برکت دعا

ص:178

نجات یافتم و لذّت فرج بعد از شدّت را چشیدم.»(1)