ص :2

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه جلد 5

حسین انصاریان

ص :3

ص :4

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :5

ص :6

کَنَّ تَحْتَ الثَّرَی «10»أَصْبَحْنَا فِی قَبْضَتِکَ یَحْوِینَا مُلْکُکَ وَ سُلْطَانُکَ وَ تَضُمُّنَا مَشِیَّتُکَ وَ نَتَصَرَّفُ عَنْ أَمْرِکَ وَ نَتَقَلَّبُ فِی تَدْبِیرِکَ «11»لَیْسَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ إِلاَّ مَا قَضَیْتَ وَ لاَ مِنَ الْخَیْرِ إِلاَّ مَا أَعْطَیْتَ «12»وَ هَذَا یَوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ وَ هُوَ عَلَیْنَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ إِنْ أَحْسَنَّا وَدَّعَنَا بِحَمْدٍ وَ إِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِذَمٍّ «13»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ بِارْتِکَابِ جَرِیرَةٍ أَوِ اقْتِرَافِ صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ «14»وَ أَجْزِلْ لَنَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ أَخْلِنَا فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ وَ امْلَأْ لَنَا مَا بَیْنَ طَرَفَیْهِ حَمْداً وَ شُکْراً وَ أَجْراً وَ ذُخْراً وَ فَضْلاً وَ إِحْسَاناً «15»اَللَّهُمَّ یَسِّرْ عَلَی الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ مَؤُونَتَنَا وَ امْلَأْ لَنَا مِنْ حَسَنَاتِنَا صَحَائِفَنَا وَ لاَ تُخْزِنَا عِنْدَهُمْ بِسُوءِ أَعْمَالِنَا «16»اَللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِکَ وَ نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ وَ شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلاَئِکَتِکَ «17»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْفَظْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا وَ مِنْ خَلْفِنَا وَ عَنْ أَیْمَانِنَا وَ عَنْ شَمَائِلِنَا وَ مِنْ جَمِیعِ نَوَاحِینَا، حِفْظاً عَاصِماً مِنْ مَعْصِیَتِکَ ، هَادِیاً إِلَی طَاعَتِکَ ، مُسْتَعْمِلاً لِمَحَبَّتِکَ «18»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ وَفِّقْنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا وَ لَیْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیَّامِنَا لاِسْتِعْمَالِ الْخَیْرِ وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ وَ شُکْرِ النِّعَمِ وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ حِیَاطَةِ الْإِسْلاَمِ وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلاَلِهِ وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِیفِ وَ إِدْرَاکِ اللَّهِیفِ «19»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْهُ أَیْمَنَ یَوْمٍ عَهِدْنَاهُ وَ أَفْضَلَ صَاحِبٍ صَحِبْنَاهُ وَ خَیْرَ وَقْتٍ ظَلِلْنَا فِیهِ «20»وَ اجْعَلْنَا مِنْ

ص:8

أَرْضَی مَنْ مَرَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ مِنْ جُمْلَةِ خَلْقِکَ أَشْکَرَهُمْ لِمَا أَوْلَیْتَ مِنْ نِعَمِکَ وَ أَقْوَمَهُمْ بِمَا شَرَعْتَ مِنْ شرَائِعِکَ وَ أَوْقَفَهُمْ عَمَّا حَذَّرْتَ مِنْ نَهْیِکَ «21»اَللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً وَ أُشْهِدُ سَمَاءَکَ وَ أَرْضَکَ وَ مَنْ أَسْکَنْتَهُمَا مِنْ مَلائِکَتِکَ وَ سَائِرِ خَلْقِکَ فِی یَوْمِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ وَ لَیْلَتِی هَذِهِ وَ مُسْتَقَرِّی هَذَا أَنِّی أَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ قَائِمٌ بِالْقِسْطِ عَدْلٌ فِی الْحُکْمِ رَؤُفٌ بِالْعِبَادِ مَالِکُ الْمُلْکِ رَحِیمٌ بِالْخَلْقِ «22»وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ و خِیَرَتُکَ مِنْ خَلْقِکَ حَمَّلْتَهُ رِسَالَتَکَ فَأَدَّاهَا وَ أَمَرْتَهُ بِالنُّصْحِ لِأُمَّتِهِ فَنَصَحَ لَهَا «23»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ آتِهِ عَنَّا أَفْضَلَ مَا آتَیْتَ أَحَداً مِنْ عِبَادِکَ وَ اجْزِهِ عَنَّا أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ مَا جَزَیْتَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِکَ عَنْ أُمَّتِهِ «24»إِنَّکَ أَنْتَ الْمَنَّانُ بِالْجَسِیمِ الْغَافِرُ لِلْعَظِیمِ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحِیمٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ الْأَنْجَبِینَ .

ص:9

[«1»اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ بِقُوَّتِهِ «2»وَ مَیَّزَ بَیْنَهُمَا بِقُدْرَتِهِ «3»وَ جَعَلَ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا حَدّاً مَحْدُوداً وَ أَمَداً مَمْدُوداً «4»یُولِجُ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا فِی صَاحِبِهِ وَ یُولِجُ صَاحِبَهُ فِیهِ بِتَقْدِیرٍ مِنْهُ لِلْعِبَادِ فِیمَا یَغْذُوهُمْ بِهِ وَ یُنْشِئُهُمْ عَلَیْهِ «5»فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ مِنْ حَرَکَاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِیَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ فَیَکُونَ ذَلِکَ لَهُمْ جَمَاماً وَ قُوَّةً وَ لِیَنَالُوا بِهِ لَذَّةً وَ شَهْوَةً ]

سپاس مخصوص خداست، که شب و روز را به نیرویش آفرید و به قدرتش میان آن دو جدایی ایجاد کرد و برای هر یک از آنها مرزی مشخص و زمانی گسترده قرار داد. هر کدام را در درون دیگری وارد می کند، به سرنوشت و تقدیری که از جانب او، برای بندگان مقرّر شده، تا آنان را به این وسیله روزی رساند و رشد و پرورششان دهد. پس شب را برای بندگان آفرید، تا در آن از حرکات خستگی آور و برپا ایستادن های رنج زا بیاسایند و آن را پوششی قرار داد تا از آسایش و خوابش بهره مند شوند و نهایتاً از برکت نعمت شب، پیمانۀ وجودشان از نشاط و نیرو لبریز شود و به وسیلۀ آن به لذّت و کام دل رسند.

ص:10

کشتی هایی که در دریاها [ با جابجا کردن مسافر و کالا ] به سود مردم روانند و بارانی که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگی اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده ای پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین ، نشانه هایی است [ از توحید ، ربوبیّت و قدرت خدا ] برای گروهی که می اندیشند.

راستی، آیا پدیدۀ شب و روز که نتیجۀ گردش زمین در هر بیست و چهار ساعت به دور خود و خورشید بر سطح زمین است، به وقتی که قسمتی از آن در حین گردش رو به روی این کرۀ آتشین است، نشانۀ وجودی حکیم و قوی و قادر و علیم نیست ؟!

آیا عقل در این معرکه جز به حضرت ربّ العزّه و وجود مقدّسی که آفرینندۀ این پدیده هاست توجه می کند؟

اگر عقل به هنگام تماشای این واقعیت ها که سراسر باعث بهت و حیرت و تعجب و اعجاب است به غیر حق رو می کند، بگویید آن غیر، کیست ؟

من آن نِیَم که دل از مهر دوست بردارم اگر ز کینۀ دشمن به جان رسد کارم

نه روی رفتنم از خاک آستانۀ دوست نه احتمال نشستن، نه پای رفتارم

کجا روم، که دلم پایبند مهر کسی است سفر کنید رفیقان که من گرفتارم

اگر هزار تعنّت کنی و طعنه زنی من این طریق محبّت ز دست نگذارم

(سعدی شیرازی)

إنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لآَیاتٍ لاُِولِی الأْلْبابِ » (1)

یقیناً در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز ، نشانه هایی [ بر

ص:12

توحید ، ربوبیّت و قدرت خدا ] برای خردمندان است.

خردمندان و اهل انصاف و وجدان و آنان که از فطرت مستقیم و حال انسانی برخوردارند، چون به خلقت آسمان ها و زمین و پدیدۀ شب و روز دقّت کنند، صاحب آفرینش را می یابند و چنانکه آیۀ بعد می فرماید، در همه حال پیشانی تواضع در برابر عظمت آفرینندۀ هستی به خاک سایند و فریاد بر آورند که: آنچه را حضرت حق در صحنۀ شگفت انگیز آفرینش قرار داده عین واقعیت و بر اساس حقّ و حقیقت است:

اَلَّذینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ» (1)

آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند ، و پیوسته در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند ، [ و از عمق قلب همراه با زبان می گویند : ] پروردگارا ! این [ جهان با عظمت ] را بیهوده نیافریدی ، تو از هر عیب و نقصی منزّه و پاکی ؛ پس ما را از عذاب آتش نگاهدار.

إنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِی السَّماواتِ وَ الأْرْضِ لآَیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ » (2)

به یقین در رفت و آمد شب و روز و آنچه را خدا در آسمان ها و زمین پدید آورد ، برای گروهی که همواره تقوا پیشه اند ، نشانه هایی [ بر توحید ، ربوبیّت و قدرت خدا ]ست.

آری، هر آن که اندیشه و عقلش را از وساوس مکتب های الحادی و یورش های

ص:13

مدارس شیطانی و بندبازی های مادّیگران حفظ کند و به دور از تمام شوائب به آیات کتاب خلقت بنگرد، حضرت محبوب را یافته و به آغوش رحمتش درخواهد افتاد و تمام وجود خویش را تسلیم او نموده، همچون ستاره ای که در مدارش می گردد بر حول محور عبادت و اطاعت خواهد گشت.

وَ هُوَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أفَلا تَعْقِلُونَ » (1)

و اوست که حیات می دهد و می میراند و رفت و آمد شب و روز در سیطرۀ خواست اوست ، آیا نمی اندیشید؟

وَ آیَةٌ لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإذا هُمْ مُظْلِمُونَ » (2)

و نشانه ای [ از نشانه های قدرت و حکمت ما ] برای آنها شب است که [ پوشش ] روز را از آن برمی کنیم ، پس ناگاه آنان به تاریکی درآیند.

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَالْقَمَرِ إذا تَلاها * وَ النَّهارِ إذا جَلّیها * وَ اللَّیْلِ إذا یَغْشیها» (3)

سوگند به خورشید و گسترش روشنی اش * و به ماه هنگامی که از پی آن برآید * و به روزچون خورشید را به خوبی آشکار کند * و به شب هنگامی که خورشید را فرو پوشد.

«این آیات شواهدی از نظام مشهود روز و شب و تحوّل مناظر آن است که محور اصلی این اوضاع، جرم نورانی خورشید می باشد.

گویا از این جهت جرم نور افشان خورشید و تابندگی آن در یک آیه آمده که اگر تابش آن در میان نباشد روشنی در میان نیست و همۀ اجسام دیگر آن چنان در تاریکی می ماند که چیزی دیده نمی شود؛ زیرا روشنی هوا و رؤیت هر چیز اثر تابش

ص:14

بر آنهاست. از این جهت در فضای دور که جسمِ بازتابنده ای نیست همه چیز جز اجرام نورانی، تاریک است.

نورانیّت جرم ماه نیز هنگام در پی آمدن و مقابل شدن با خورشید صورت دیگری از بازتاب نور آفتاب است. تجلّی نهار، صورت کامل تابندگی آن بر زمین می باشد؛ همین که قسمتی از زمین از سمت تابش خورشید روی گرداند روی خورشید پوشیده و سایۀ تاریک شب گسترده می شود.» (1)وَ اللَّیْلِ اذا یَغْشاها» (2)

و به شب هنگامی که خورشید را فرو پوشد.

قرآن مجید دربارۀ شب و روز می فرماید:

وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً * وَ جَعَلنَا النَّهارَ مَعاشاً» (3)

و شب را پوششی * و روز را وسیلۀ معاش مقرّر کردیم .

«پردۀ شب، بدن و اعصاب را از شعاع نور می پوشاند و انسان و حیوان را در پناه تاریکی خود آسوده و مطمئن از چشم رقیب و دشمن می دارد. از اینرو انقطاع و آرامش کامل: «سُبات» بر محیط و جنبدگان حاکم می گردد، چنانکه جنبش و آرامش جنبندگان پیرو گسترش و برگشت نور و سایه است، همین که هنگام عصر تابش نور لغزیده شد و سایه یکسره برگشت، همۀ جنبندگان اعم از انسان و حیوان از میدان زندگی با سستی و خستگی به سوی خانه و لانه و آشیانۀ خود برمی گردند و لباس تاریکی شب هر چه بیشتر فراگیرد، آرامش و خواب ها عمیق تر می گردد.

در مقابل، هرچه گسترش نور آفتاب و تابش شعاع آن بیشتر می گردد جنبندگان را

ص:15

بیشتر به میدان زندگی می کشاند. بالا آمدن آفتاب از سویی و محرک های احتیاج از سوی دیگر، جنبندگان را برمی انگیزد و میدان کوشش گرم می شود و قدرت های بدنی و فکری که در نتیجۀ خواب و آسایش شب ذخیره و آماده شده به کار می افتد.

این خواب و بیداری و تاریکی و روشنی و شب و روز، پی در پی منشأ و عامل مهم پرورش و تکامل است.» (1)وَ اللَّیْلِ إذا یَغْشی * وَالنَّهارِ إذا تَجَلّی » (2)

سوگند به شب هنگامی که فرو پوشد * و به روز هنگامی که آشکار شود.

فعل های مضارع یَغْشی ، تَجَلّی »، (3) به حسب مادۀ لغوی و هیأت فعلی حدوث تدریجی و تصریح نشدن به مفعول آنها، اطلاق و تعمیم را می رساند.

شب همی پوشاند آنچه را که روز آشکارش می نماید و روز آشکار می نماید آنچه را شب می پوشاند.

سایۀ شب دامن می گسترد و جنب و جوش زندگان و طبیعت آهسته آهسته آرام می گیرد وبیشتر جنبندگان در جهت عکس دامنۀ تاریکی به سوی خانه و لانه و آشیانۀ خود روی می آورند و پوشیده می شوند.

در میان این پوشش ها چراغ های حواسّ و ادراکات، یکی پس از دیگری خاموش می شود تا آخرین حرکت خیال و شعور از کار می افتد و پوشیده می گردد. شب این گونه سراسر ظاهر و باطن عالم را می پوشاند.

سپس دیری نمی پاید که اشعۀ نور از آفاق دور می تابد و عناصر و قوای حیات را اندک اندک بیدار می نماید و برمی انگیزد و دامن های پردۀ شب را برمی چیند تا آن که همۀ افسردگان و خفتگان را گرم و بیدار و فعّال می گرداند.

ص:16

در میان این تناوبِ متضادّ شب و روز و تبادل نور و ظلمت و حرکت و سکون و گرمی و سردی و پوشیده شدن و نمایان شدن آفاق دور و نزدیک، از درون عناصر و فعل و انفعال های مرموز آن، حیات نمودار می شود و صورت هایی رخ می نماید که جز پروردگار بر آنها احاطه ندارد. (1)

ای خدا از خود دو چشمم کور کن از جمالت دیده ام پر نور کن

دارم از خود صد شکایت ای خدا با که گویم جز تو عیب خویش را

ای خدا دارم دلی از دست خویش شرحه شرحه پاره پاره ریش ریش

ای خدا آمد به ما از راستان این حدیث و نیست الاّ راست آن

کاین چنین گفت آن امام هفتمین کش روان بادا به صد رحمت قرین

کای تو اندر این سرای تنگنای صد هزارانت بلا اندر قفای

چونکه افتی از بلایی در مضیق کش نبینی مر خلاصی ای رفیق

رو کریمی از کریمان را بجوی حال خود را سر بسر با او بگوی

زمین با حرکات شناوری که در هر ثانیه سی کیلومتر است و حرکت وضعی که در 24 ساعت یک بار به دور خود می گردد، منشأ تدبیر فصول و شب و روز و اختلاف آنها می شود.

از آثار منظم و دقیق و حکیمانۀ این حرکات، پرورش حیات و تکامل آنها می باشد. از وضع حرکات زمین می توان پی برد که همۀ حرکات و شناوری ثوابت و سیّارات که حساب دقیق آن خارج از درک ما می باشد با نظم دقیق و تدبیر حکیمانه جریان دارد.

تحویل عناصر به یکدیگر و تبدّلات هسته ای زیر اتمی، روشنی خاصی بر این مشکل افکنده شد و این نکته به دست آمد که در ژرفنای ماده و در داخل هستۀ بی نهایت کوچک اتم ها مقادیر عظیمی از انرژی نهفته است که آن را انرژی زیر اتمی می نامند.

اگر نور و حرارت خورشید نتیجۀ سوختن مادۀ آن می بود در عرض چند قرن تمام جرم عظیم آن می سوخت و نابود می شد، ولی خورشیدی که انرژی خود را از سرچشمۀ زیر اتمی می گیرد میلیون ها سال پرتوافشانی کرده و خواهد کرد.

این سرچشمۀ عظیم و لایتناهی درونی خورشید، طبق آخرین نظریات علمی فیزیک که با مشاهدات نجومی اثبات شده عبارت است از:

یک رشته فعل و انفعالات هسته ای که به صورت حلقوی زنجیری صورت می گیرد و در طیّ این حلقه مقادیر عظیمی از انرژی آزاد می شود.

در طی این فعل و انفعال حلقوی، هسته های کربن و ازت دخالت مستقیم و نقش کاتالیزر دارند و سرانجام پس از طیّ یک دوره، هستۀ کربن یا ازت به همان حالت اولی خود برمی گردد و پروتون های آزاد ئیدروژن تبدیل به هستۀ هلیوم می گردد.

انرژیی که در جریان این فعل و انفعال در تحت درجۀ حرارت 20 میلیون درجه آزاد می شود درست مطابق با همان مقدار انرژی است که در نتیجۀ تشعشع از خورشید صادر می شود:

اَلْحَمْدُللّهِ الَّذی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ بِقُوَّتِهِ ، وَ مَیَّزَ بَیْنَهُما بِقُدْرَتِهِ »

حرارت لازم و حکومت سرمای غیر قابل تحمل و روز طولانی علت سوختن موجودات و بخار شدن تمام آب ها و تعطیل حیات و آثار حیات بود.

حکمت و علم و ارادۀ حضرت ربّ العزّه، زمان شب و روز را آن چنان قرار داد که اوّلاً نور حیات در سطح زمین تجلّی کند و ثانیاً آثار حیات که جز حضرت حق، احدی به آن علم ندارد ظهور و بروز کند.

حدود معیّن شب و روز به خاطر این است که زمین در 24 ساعت با سرعت معیّن به دور خود می چرخد و این برنامه چند میلیارد سال است ادامه دارد و در آینده نیز ادامه خواهد داشت. و همچنین فاصلۀ بین زمین و خورشید نزدیک به صد و پنجاه میلیون کیلومتر است که در اندازه گرفتن حرارت به وسیلۀ زمین عامل مؤثّری است و غیر از این هوایی است که چون پوششی، تمام زمین را پوشانده و برای زمین به خصوص در حفظ گرمای معیّن و سرمای معیّن مؤثّر است.

و از بخشی از آن درخت و گیاه می روید که [ دام هایتان ] را در آن می چرانید . * برای شما به وسیلۀ آن آب ، زراعت و زیتون و خرما و انگور و از همۀ محصولات می رویاند ؛ یقیناً در این [ واقعیت ها شگفت انگیز طبیعی ] نشانه ای است [ بر توحید ، و ربوبیّت وقدرت خدا ] برای گروهی که می اندیشند.

إنَّ اللّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللّهُ فَاَنّی تُؤْفَکُونَ » (1)

بی تردید خدا شکافندۀ دانه و هسته است ؛ زنده را از مرده بیرون می آورد ، و بیرون آورنده مرده از زنده است ؛ این است خدا ، پس چگونه [ از حق ] منصرفتان می کنند؟

« فَلْیَنْظُرِ این انسان کفر پیشه و ناسپاس اکنون که از آفرینش و تحوّلات خود ناآگاه است، یا از عالم نشر خود بی خبر است و آن را باور ندارد، یا برای آن که اندکی تصور و باور کند که چه قدرتی در آفریدن و به راه انداختن و آسان کردن راه او به کار رفته و چه سرمایه ها و استعدادها به وی داده شده و او حق نعمت و امر خدا را در انجام تکلیف و مسؤولیت خود انجام نداده، پس نظر و اندیشه در غذای خود نماید، همین غذایی که پیوسته به دست و کامش می رسد و در برابر چشمش می باشد، چه اندازه قدرت و قوا و عوامل طبیعت در فراهم ساختن و در دسترس قرار دادن آن به کار رفته و چگونه آماده و ساخته شده است.

در قرآن کریم، امر و دعوت به نظر و تفکّر در آیات آفرینش با تعبیرات مختلف برای برانگیختن فکر و تحکیم ایمان به مبدأ و معاد آمده است. بیشتر سوره های کوتاه که در آغاز وحی و در مکه نازل شده متضمّن این گونه آیات است، تا اذهان و نفوسی که به جاهلیت و شرک آلوده و پست شده بود برانگیخته شود و پاک و روشن گردد و از راه تفکر در آیات زمین و آسمان از واژگونی پرستش بت ها و هواهای پست رها بشوند و به جهان و جهان دار و حکمت و فرمان او بپیوندند.

همین آیات بود که در زمان کوتاهی اذهان را روشن نمود، سپس آن همه علما و محققان و عرفا در سرزمین های اسلامی پدید آورد. این اوامر و دعوت های قرآن حکیم بر طبق فطرت و طبیعت حواس و ادراکات بشری است که باید از طریق حس و شهود و تحقیق، با اسرار کاینات و قوانین طبیعت آشنا شود، آنگاه می تواند همین محسوسات و مشهودات را پایۀ تفکّر و استدلال گرداند.

تا حکمت و قدرت و صفات پروردگار را در آیینۀ جهان بنگرد و مقصود نهایی را دریابد و با تعالی فکری و اخلاقی و گشودن اسرار طبیعت می تواند زندگی دنیایی و معاش خود را سامان دهد و هر چه بیشتر از نیروها و بهره های نهفتۀ در موجودات بهره گیرد.

ص:23

این تحرّک فکری را که بر اساس تفکّر در عالم مشهود است نخست قرآن پدید آورد، سپس با برخورد به اساس فلسفه های یونانی و اندیشه های حکما و اندیشمندان شرقی مسیرش برگشت و نظر بیشتر علمای اسلامی یکسره از تفکّر در مشهودات برید و به اندیشه در ماورای مشهود پرداختند و پایۀ استدلال و فلسفۀ عمومی و اسلامی بر مقدمات عقلی محض بنا شد و از آن مایه گرفت.

این پایه و مایه هر اندازه محکم و درست باشد در همۀ مطالب و برای همۀ اهل نظر راست نمی آید. از اینرو آمیخته با تخیّلات و اوهام و فرضیه های بی اساس گردید و حالتی شبیه به احلام، سپس خواب و جمود برای عالم و جاهل که همه تحت تأثیر این گونه اندیشه ها قرار گرفته بودند، پیش آمد.

در این میان فقط طبقۀ فقها بودند که در حدود محدود آیات و روایاتی که دربارۀ تکالیف و احکام است ماندند و از این آیات و اصول احکام، صدها اصول و هزارها فروع حکمی و قانونی استنباط کردند و اصول فقهی و حقوقی پیوسته کامل تر و سرشارتر گردید و هزارها کتاب در فقه و اصول آن نوشته شد، با آن که راجع به تکالیف و احکام عملی مختلف حدود پانصد آیه در قرآن می باشد.

دربارۀ نظر و تفکّر در کاینات بیش از هفتصد و پنجاه آیه به صورت امر و دعوت صریح آمده و بیشتر سوره های قرآنی با اشاره و صریح، آیاتی از این جهان مشهود و نظامات آن را نمایانده است.

اگر با همان روش مستقل فقها که آن همه قواعد و فروع در احکام تعبّدی و عملی از آیات و سنّت استنباط کردند، دیگر متفکران اسلامی نیز با این اوامر صریح و هدایت و روش قرآن، دربارۀ جهان و خلقت به بحث و تحقیق می پرداختند، هم اندیشه و افکار و در نتیجه زندگی مسلمانان بالا می رفت و هم پایه های ایمان آنها محکم می شد و هم استقلال روحی و حریم زندگی مسلمانان حفظ می گردید.

اگر فقها اوامر صریح قرآن را دربارۀ نظر و تفکّر مانند اوامر و نواهی عملی به

ص:24

عنوان واجب عینی به حسب توانایی مسلمانان یا واجب کفایی یا مستحب بیان می کردند و بابی در فقه راجع به این آیات می گشودند، وضع مسلمانان غیر از این بود.

فقه عملی، بیان احکام و روابط عبادی و حقوقی است و فقه نظری، حدود و تکلیف فکر و نظر در اسرار عالم را می نمایاند و اصول ایمان و استقلال فکر و اجتماع مسلمانان را تأمین می نماید.

اَنّا صَبَبْنا المَاء اشاره به آب باران یا نوع آب است. صبّ ، چنانکه از موارد استعمال آن استفاده می شود فرو ریختن سرشار و فراگیرنده از بالاست. صبّاً مبیّن نوعی خاص و شگفت انگیز ریزش است.

ثُمَّ شَقَقْنَا... سپس زمین را پس از پیوستگی، از هم شکافتیم نوعی شکافتن خاص و شگفت انگیز است.

این دو آیه و آیۀ بعد، ظهور در این مطلب دارد که نخست آبی سرشار و غیر عادی فرو ریخته شده و سپس با فاصلۀ زمانی و در اثر آن زمین با وضع شگفت انگیزی از هم باز و شکافته شده، پس از آن گیاه روییده شده است.

این لغات و این گونه تعبیر و ترتیب در دیگر آیات مکرّری که دربارۀ فرو ریختن باران و رویاندن گیاه است دیده نمی شود. این تعبیر و ترتیب خاص با ظهور فعل ماضی در زمان گذشته، می رساند که آیات از اطوار و اوضاع گذشتۀ زمین تا زمانی که انواع گیاه در آن پدید آمده خبر می دهد.

فَأنْبَتْنا... پس از زمانی که آب را سرشار و با شدت و قدرت از بالا فرو ریختیم و زمین را از هم شکافتیم و آن چنان آن را زیر و زبر کردیم، زمین آماده و شکفته شد و از آن حبّ و انگور و میوه های بوته ای - یا انواع سبزی های دست چین - را رویاندیم.

وَ زَیْتُوناً... چنین به نظر می رسد که هر یک از روییدنی های بر شمرده در این آیات، نمونۀ نوعی از مواد اصلی غذای انسان می باشد و ترتیب ذکر هر یک گویا

ص:25

اشاره به ترتیب در اهمیّت و احتیاج، یا ترتیب پیدایش و تکامل این انواع دارد:

نخست انواع حبوبات مانند گندم، جو، عدس و میوه های ساقه خفته و کوتاه و بوته ای: انگور، کدو، خیار، خربزه، سپس درخت های بلند و تنومند: زیتون و نخل و باغ های انبوهی که از این گونه درخت ها تشکیل می شود.

وَ فاکِهَةً وَ أبّاً»: مقصود از فاکهه، میوه های فرعی و تفنّنی است که بیشتر از جهت طعم و مزه مصرف می شود.

أبّ ، مراتع طبیعی تهیه شده برای تغذیۀ حیوانات است که خود غذای انسان می شوند.

با نظری که قرآن به آن امر کرده و دانشمندان ناآشنای به قرآن به آن رسیده اند، هر دانۀ گیاه ریز و درشت، سراپا دستگاه فعّال و کارخانۀ زنده ای است که پیوسته با ریشه هایی که در زمین خلانده، عناصر اصلی و آمادۀ آن را پس از تحلیل و تذویب، جذب می کند. و از سوی دیگر برگ های گشودۀ خود را چون دست نیازمندان به سوی آسمان برمی آورد تا از فیض بی دریغ نور و هوا فراخور استعدادش برگیرد.

آنچه از عناصر تذویب شدۀ زمین و فیض نور و هوا می گیرد در درون برگ ها ترکیب شده و به صورت غذای متناسب به اعضای مختلف آن می رسد و در نهایت میوه هایی برمی آورد که با رنگ ها و طعم ها و بوها، مواد غذایی متنوع انسان می گردد و بالای دست های خود در دسترس می گذارد.

این همه بهره ها و میوه هایی که از جهت کمّیّت و رنگ و طعم و مواد غذایی متنوّع است چنان با دقت و کم و بیش نمودن عناصر محدود زمین و هوا ترکیب و صورت بندی شده که هر نوع آن دارای مواد غذایی و رنگ و طعم مخصوص به خود می باشد.

با آن که اصول ساختمان گیاهان یکسان است، اعضای خاصّ جذب کنندۀ عناصر و ترکیب کننده و نگاهدارندۀ آب و هوا و دیگر عناصر، در سرزمین ها و آب و

ص:26

هوای خاص متفاوت می باشد.

گیاهان و درختان بیش از آن که دستگاه شیمیایی زنده و حکیمانه برای تهیۀ غذای بدن حیوان و انسان است، جمال و رنگ آمیزی و خط و خال منقّش و منظم شکوفه و گل ها و سبزی و خرّمی و عطرانگیزی آنها، روح انسانی را برمی انگیزد وچون آیینه، جمال مطلق را منعکس می نماید و هر ورق و برگشان دفتری است از حکمت پروردگار.

منظور قرآن از نظر؛ همین است: نظر در حکمت و جمال، نظر در حیات و پیدایش و اطوار آن، نظر در مواد و عناصری که به این صورت ها برآمده و غذای جسم و جان و بنیۀ ایمان شده است.» (1)

و جو و سیب زمینی و امثال آن زیاد است.

4 - املاح معدنی که آنها را هم سازنده و هم تولید کنندۀ قوا می دانند و در اغلب سبزیجات و غلاّت که سردستۀ آنها گندم است؛ موجود است.

5 - سلولزها که آنها را جزء غذاهای پاک کننده محسوب می دارند و در اغلب سبزیجات و میوه جات، به مقدار زیاد یافت می شود.

6 - فرمان ها یا کاتالیزورها که سبب آماده کردن غذاهای دیگر برای هضم و جذب می شود و در اغلب گیاهان مخصوصاً به طور خام موجود است.

7 - ویتامین ها که آنها را جزء غذاهای حیاتی می دانند در اغلب میوه جات و سبزیجات موجود است.

انسان در شبانه روز به طور متوسط 2400 کالری مواد غذایی لازم دارد که از سه نوع اصلی غذاها یعنی: پروتیدها، لیپیدها و گلوسیدها باید به دست بیاید که این سه مادۀ اصلی غذایی بدون وجود مواد فرعی دیگر یعنی: املاح معدنی، فرمان ها و ویتامین ها و حتی سلولزها نمی توانند احتیاجات بدن را رفع کنند و اغلب آن مواد به تنهایی قابل جذب بدن نیستند.

و نیز باید دانست که تعادل بین غذاها از واجبات است و حتماً باید مخلوط باشد نه این که فقط با خوردن پروتید (مثل گوشت و تخم مرغ) و یا گلوسیدها (نان و پلو و...) تأمین گردد.

اکنون برای آن که بهتر مشخص شود که چگونه اصول بالا و مواد ضروری برای تأمین تغذیه و رشد و نموّ و تجدید حیات سلول های بدن انسان و حیوان، در خوراکی های یاد شده در (آیات 24 تا 31 سورۀ عبس) ملحوظ گردیده به طور اختصار به شرح ترکیب مواد اصلی سه گانه و املاح و ویتامین ها در صد گرم چند نمونه از خوراکی های مذکور می پردازیم:

الف - از دستۀ غلاّت (حَبّاً)، نمونه: گندم. ترکیب گندم در صد بدین شرح است:

ص:28

پروتئین 11/29، چربی 1/11، گلوسید 74/98، پتاس 31/16، سود 2/07، آهک 3/25، منیزی 12/06، اکسید دوفر 1/28، اسید فسفریک 47/22، املاح معدنی دیگر 1/81، ویتامین 1 B 56/میلی گرم، ویتامین 2 B 0/12 میلی گرم، نیکوتیل آمید 600/4 میلی گرم، ویتامین E 2/2 میلی گرم و هر صدگرم گندم 352 کالری ایجاد می نماید (ارزش غذائی).

ب - از دستۀ سبزیجات و بقولات (قَضْباً)، از هر کدام یک نمونه:

1 - ترکیب نخود درصد بدین شرح است:

پروتئین 24/5، چربی 1/0، گلوسید 61/7، آب 10، سدیم 42، پتاسیم 81 میلی گرم، کالسیم 73، منیزیوم 14، منگنز 0/199، آهن 6، مس 802/، فسفر 397 میلی گرم، گوگرد 196 میلی گرم، کلر 44، ویتامین 37 واحد، ویتامین 1 B 87/ میلی گرم، ویتامین 2 B 29/ میلی گرم، نیکوتیل آمید 3 میلی گرم، ویتامین C - 2 میلی گرم و هر صد گرم 354 کالری ایجاد می کند.

2 - ترکیب اسفناج درصد بدین شرح است:

پروتئین 2/2، چربی 3/، گلوسید 3/9، آب 92/1، سدیم 84 میلی گرم، پتاسیم 489 میلی گرم، کالسیم 87/، منیزیوم 55، منگنز828/، آهن 3، مس 197/، فسفر 45، گوگرد 27، کلر 67، اسیداوریک 72، پورین 90/24 میلی گرم، اسیدمالیک 800 میلی گرم، اسیدسیتریک 892 میلی گرم، اسیداکسالیک 6000 واحد بین المللی، ویتامین 0/08 میلی گرم، ویتامین 1 B 2/ میلی گرم، ویتامین 2 B 5/ میلی گرم، نیکوتیل آمید 21/5 میلی گرم، ویتامین C ، مقدار جزئی، ویتامین E می باشد. هر صد گرم اسفناج تازه 22 کالری تولید می نماید.

ج - از دستۀ میوه ها (فاکِهَةً ) که خود به دو دستۀ مهم، شیرین، چرب و نشاسته دار تقسیم می شوند.

1 - میوه های شیرین که خود به سه گروه منقسم می گردند:

ص:29

اول: میوه های شیرین که خود ترش مزه هستند. از این دسته به عنوان مثال، ترکیب درصد انگور (عِنَباً) را ذکر می کنیم:

درصد گرم انگور 81/6 گرم آب، 8/ پروتئین 4/ گرم چربی، 16/7 گرم گلوسید، 2 گرم سدیم، 254 گرم پتاسیم، 17 گرم کلسیم، 7 گرم منیزیوم 83/ گرم منگنز، 6/ گرم آهن، 98/ گرم مس، 21 گرم فسفر، 9 گرم گوگرد، 2 گرم کلر، 80 واحد بین المللی ویتامین ، 05/ میلی گرم ویتامین 1 B ، 03/ میلی گرم ویتامین 2 B ، 4 میلی گرم نیکوتیل آمید و 4 میلی گرم ویتامین C وجود دارد و هر صد گرم انگور 74 کالری تولید می نماید.

دوم: میوه های شیرینی که از این دسته به عنوان مثال، ترکیب درصد خرما (نَخْلاً) را ذکر می کنیم:

در هر صد گرم خرمای خشک 20 آب، 2/2 پروتئین، 6/ چربی، 75 گلوسید، 9/ سدیم، 790 میلی گرم پتاسیم، 65 کلسیم، 65 منیزیم، 5/1 آهن، 72 فسفر، 65 گوگرد، 283 میلی گرم کلر، 180 واحد بین المللی ویتامین ، 08/ ویتامین B ، 05/ ویتامین 2 B ، 2/18 نیکوتیل آمید وجود دارد و هر صد گرم خرما 314 کالری ایجاد می نماید.

سوم - میوه جاتی که جزء سبزیجات محسوب می گردند. به عنوان مثال، خیار را ذکر می کنیم:

درصد گرم خیار، 8/ پروتئین، 1/ چربی، 3 گلوسید، 95/6 آب، 8/ سدیم، 140 میلی گرم پتاسیم، 10 کلسیم، 9 منیزیوم، 3/ آهن، 21 فسفر، 12 گوگرد، 30 کلر، 200 واحد بین المللی ویتامین ، 04/ ویتامین 1 B ، 05/ ویتامین 2 B ، 18 نیکوتیل آمید، 10 میلی گرم ویتامین C و مقدار مختصر ویتامین 6 B و ویتامین E دارد. هر صد گرم خیار 13 کالری ارزش غذائی دارد.

2 - میوه های چرب و نشاسته دار - در این دسته میوه های هسته دار وجود دارند

ص:30

که به عنوان مثال، زیتون زَیْتُوناً و بادام را ذکر می کنیم:

درصد گرم بادام 4/7 آب، 18/6 پروتئین، 54/1 چربی، 19/6 گلوسید، 3 سدیم، 690 میلی گرم پتاسیم، 254 کلسیم، 252 منیزیوم، 4/4 آهن، 475 فسفر، 150 گوگرد، 20 کلر، 25/ ویتامین 1 B ، 67/ ویتامین 2 B ، 4/5 نیکوتیل آمید وجود دارد، هر صد گرم آن 640 کالری ارزش غذایی دارد.

نکتۀ دیگری که باید مورد توجه باشد این که: تا به امروز تقسیم بندی جامع کاملی که مشخّص تمام خواص و جهات مختلف خوراکی ها باشد به وجود نیامده است و تقسیم بندی هایی که در علم غذاشناسی رایج شده است هر کدام به جهتی مورد استفاده است.

مثلاً تقسیم بندی بر حسب منشأ ایجاد خوراکی ها (غذاهای با منشأ حیوانی، غذاهای با منشأ گیاهی، غذاهای با منشأ معدنی) یا تقسیم بندی بر حسب نوع عمل و اثر (غذاهای مولّد نیرو و غذاهای حمایت کننده) و از این قبیل تقسیم بندی ها. به همین جهت در تحقیقات و نشریات غذاشناسی و علوم تغذیه تا به امروز از روشی استفاده شده که در آیات مورد بحث به آن اشاره شده یعنی به ترتیب از:

1 - غلاّت حَبّاً گندم، جو، ذرّت، چاودار، برنج و... و فرآورده های آنها.

2 - سبزیجات و بقولات قَضْباً عدس، لوبیا، باقلا، نخود، سیب زمینی، هویج فرنگی، شلغم، ترب، چغندر، کلم پیچ، اسفناج، کاهو، کرفس، سیر، پیاز، تره، مارچوبه، کدو، خیار، گوجه فرنگی، بادنجان، ماش، جعفری، بابونه، نعنا، تره خودرو، ریحان، شنبلیله، قازیاغی، گشنیز، موسیر.

3 - میوه ها فاکِهَةً که خود دو دسته اند:

الف - میوه های شیرین مثل انگور عِنَباً خرما نَخْلاً».

ب - میوه های چرب و نشاسته دار مثل زیتون زَیْتوناً».

4 - گوشت و تخم مرغ پرندگان، شیر و مشتقّات آن که از فرآورده های حیوانی

ص:31

است. (خود حیوانات برای تغذیه از علف ها و گیاهان خودرو، میوه ها، علوفۀ خشک أبّاً تغذیه می کنند). بنابراین آیات مذکور ناظر به همۀ مواد غذایی لازم برای تغذیۀ انسان می باشند.» (1)مَتاعاً لَکُمْ وَ لأِنْعامِکُمْ » (2)

تا مایۀ برخورداری شما و دام هایتان باشد.

این بود گوشه ای از منافع شب و روز که عامل حیات و ضامن تداوم بقا و علت پرورش و رشد انسان است.

«فیما یَغْذُوهُمْ بِهِ وَ یُنْشِئُهُمْ عَلَیْهِ »

شب برای موجودات زنده و به خصوص انسان، ظرف آرامش، استراحت، تأمین نیرو و سبب خوشی و خوشگذرانی مشروع و خلاصه تمدّد اعصاب است.

«فَیَکُونَ ذلِکَ لَهُمْ جَماماً وَ قُوَّةً ، وَ لِیَنالُوا بِهِ لَذَّةً وَ شَهْوةً »

شب و روز و منافع آن که در قرآن مجید به عنوان نشانه های حق ذکر شده، برای هر صاحب عقلی مورّث حیرت و علّت تعجّب و شگفتی است.

در جان و دل چو آتش عشقش علم کشید سلطان صبر رخت به مُلک عدم کشید

مهرش چو جای کرد در اوراق خاطرم بر حرفهای غیر یکایک قلم کشید

دل را که بود طایر قدسی بریخت خون شوخی نگر که تیغ به صید حرم کشید

ص:32

شد زنده سر، که در قدم دوست خاک شد جان مُرد چون ز درگه جانان قدم کشید

در بزم عشق هر که به عیش و طرب نشست بس جرعه ها ز خون جگر دم بدم کشید

گر چه بسی کشید دلم از شراب عشق از جام بود و خُمّ و سبو، بحر کم کشید

زنهار فیض دست مدار از شراب عشق تا آن زمان که بحر توانی به دم کشید

(فیض کاشانی)

ص:33

[«6»وَ خَلَقَ لَهُمُ النَّهَارَ مُبْصِراً لِیَبْتَغُوا فِیهِ مِنْ فَضْلِهِ وَ لِیَتَسَبَّبُوا إِلَی رِزْقِهِ وَ یَسْرَحُوا فِی أَرْضِهِ طَلَباً لِمَا فِیهِ نَیْلُ الْعَاجِلِ مِنْ دُنْیَاهُمْ وَ دَرَکُ الْآجِلِ فِی أُخْرَاهُمْ «7»بِکُلِّ ذَلِکَ یُصْلِحُ شَأْنَهُمْ وَ یَبْلُو أَخْبَارَهُمْ وَ یَنْظُرُ کَیْفَ هُمْ فِی أَوْقَاتِ طَاعَتِهِ وَ مَنَازِلِ فُرُوضِهِ وَ مَوَاقِعِ أَحْکَامِهِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی» (1)]

و روز را برای بندگان روشنی بخش آفرید، تا در آن به طلب فضل و احسانش برآیند، و آن را وسیله و ابزاری برای رسیدن به رزق و روزیش قرار دهند، و در زمین او از پی به دست آوردن آنچه در آن سود بدون تأخیر و سریع دنیای آنهاست، و نیز رسیدن به منفعت دائمی آخرتشان به راه افتند. به تمام این امور کارشان را اصلاح می کند، و کردارشان را می آزماید، و می نگرد که در اوقات طاعتش و جایگاه های واجباتش، و موارد احکامش چگونه اند. تا کسانی را که بد کردند، به خاطر کار زشتشان، جزا دهد و آنان را که خوبی کردند، با بهشت پاداش بخشد.

آن به طرف آفتاب عالمتاب، این منبع نور و انرژی قرار می گیرد و روز روشن و مبصِر پدید می آید.

انسان به وقت روز، وظیفه و مسؤولیت دارد برای به دست آوردن فضل حق و به چنگ آوردن وسایل لازم برای زندگی، از طریق دامداری، کشاورزی، صنعت، هنر، کار، کارگری، تجارت و آنچه سبب رسیدن به رزق و روزی است به فعالیّت برخیزد.

این فعالیّت و دنبال رزق و روزی رفتن که به دستور حضرت محبوب انجام می گیرد، در صورتی که به دور از حرص و بخل و بغی و تجاوز و پایمال کردن حقوق مردم باشد و پس از به دست آوردن در جهت صحیح برای خود و زن و فرزند و نیازمندان جامعه خرج شود، عین عبادت و محض اطاعت از حضرت حق و مورّث ثواب های سنگین اخروی است.

اگر انسان به دستور حضرت حق در راه به دست آوردن رزق و روزی قدم بگذارد و به دستور حق در معاملات عمل کند و طبق خواستۀ او خرج کند، بدون شک دنیا و آخرت خود را آباد کرده است:

«نَیْلُ الْعاجِلِ مِنْ دُنْیاهُمْ وَ دَرْکُ الآْجِلِ فی اخْراهُمْ »

در دنیاست لکن از دنیای مذموم نیست، بلکه در حقیقت از آخرت به شمار می رود، هر چند از حیث این که محسوس و مشهود است از دنیا محسوب می شود؛ زیرا هر چه در قلمرو حسّ و مشاهده است از عالم شهادت یعنی دنیاست.

و از اینرو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نماز را از دنیا شمرد و فرمود:

حُبِّبَ إلَیَّ مِنْ دُنْیاکُمْ ثَلاثٌ : الطّیْبُ وَ النِّساءُ، وَ قُرَّةُ عَیْنی فِی الصَّلاةِ . (1)

سه چیز از دنیای شما نزد من محبوب است: بوی خوش و زنان و روشنی چشم من در نماز است.

با این که نماز از اعمال آخرت است. پس دنیای مذموم عبارت است از حظّ و بهرۀ عاجل و زودرس که نه از اعمال آخرت است و نه وسیله ای برای آن و آن جز لذّت بردن از معاصی و تنعّم به چیزهای مباحی که زاید بر مقدار ضرورت است نیست.

مَلْعُونٌ مَنْ ألْقی کَلَّهُ عَلَی النّاسِ . (1)

از رحمت خدا دور است هر کس که در امور زندگی سربار مردم باشد و از دسترنج دیگران بدون تحمل زحمت و کار استفاده کند.

امام سجّاد علیه السلام فرمود:

اَلدُّنْیا دُنْیاء ان: دُنْیا بَلاغٍ وَ دُنْیا مَلْعُونَةٌ . (2)

دنیا دو گونه است: دنیایی رساننده (یعنی انسان را به سبب طلب قدر کفاف و ضرورت، به طاعت و قرب خدا می رساند) و دنیایی که ملعون است (یعنی آدمی را که در جستجوی بیش از حدود خود است از رحمت حق و سعادت دور می کند).

امام باقر علیه السلام فرمود:

مَنْ طَلَبَ الدُّنْیا اسْتِعْفافاً عَنِ النّاسِ وَسَعْیاً عَلی أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَی جارِهِ لَقِیَ اللّهَ عز و جل یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَیْلَةَ الْبَدْرِ. (3)

هر که برای بی نیازی از مردم و وسعت و گشایش بر اهل و عیال خود و نیکی و عطوفت با همسایگان، در دنیا به طلب روزی برود، در قیامت خدای عز و جل را ملاقات خواهد کرد در حالی که چهره اش مانند شب چهاردهم می درخشد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

لا تَکْسَلُوا فی طَلَبِ مَعایِشِکُمْ فَإنَّ آباءَنا کانُوا یَرْکُضُونَ فیها وَ یَطْلُبُونَها. (4)

ص:37

در طلب روزی تنبلی مکنید که پدران ما در این راه تلاش می کردند و به دنبال روزی می رفتند.

شخصی به آن حضرت عرض کرد: «ما دنیا را می طلبیم و دوست داریم که به ما رو آورد.» فرمود: می خواهی با آنچه کنی ؟ عرض کرد: خود و عائله ام از آن منتفع شویم و به آن صلۀ رحم و تصدّق کنیم و حجّ و عمره بجا آوریم. فرمود: این طلب دنیا نیست بلکه طلب آخرت است.» (1)حضرت موسی بن جعفر علیهم السلام در زمینی کار می کرد به طوری که قدم هایش را عرق فراگرفته بود، شخصی عرض کرد: فدایت شوم، کارگران شما کجایند؟ فرمود:

کسی که از من و پدرم بهتر است با دست خود در زمین کار می کرد. پرسید: او کدام شخص بود؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام و همۀ پدرانم با دست خود کار می کردند و این کار انبیا و مرسلین و اوصیای ایشان و صالحان است. (2)با دستورهایی که برای طلب دنیای حلال آمده است اگر کسی گردن نهد، باطنش نورانی می شود و حال عبادت به او دست می دهد. در آن صورت به وقت صبح نماز صبحش را بجای آورد و به وقت ظهر بدون این که کسب و کار مانعش شود، به نماز ظهر و عصر حاضر گردد و به غیر نماز به مستحبات دیگر و به واجبات دیگر نیز روی کند و نگذارد که خدمت به خلق و دستگیری از مستحق و عیادت مریض و تشییع جنازه و زیارت اخوان و دیدار مردم مؤمن و خلاصه هر خیری از او فوت گردد و به قول قرآن مجید از این نوع آزمایش های الهی سرفراز بیرون آید و آنچه باید از جانب حضرت حق برای آخرتش ذخیره گردد:

ص:38

وَ یَجْزِیَ الَّذینَ أحْسَنُوا بِالْحُسْنی» (1)

«و کسانی را که کار نیک کرده اند ، همان کار نیکشان را به آنان پاداش دهد.»

اما اگر از دستورهای حق در طلب رزق و روزی روی گردان شود و به حرام مالی و عملی دچار گردد، باطنش تاریک می شود و حال عبادت از او سلب می شود. و تمام حرکات و سکناتش بر اساس امور مادی محض نظام می گیرد و از او انسانی چون قارون، عاشق دلباختۀ مال و جدای از عبادت و اطاعت و کار خیر به وجود می آید و در انواع گناهان و معاصی غرق شده، روزگار به غفلت بگذراند و نعمت های حق را در جای غیر خود مصرف کرده، موجب سخط حق می شود و در آینده به جریمه های سخت دچار می گردد:

لِیَجْزِیَ الَّذینَ أساؤُا بِما عَمِلُوا» (2)

تا کسانی را که مرتکب گناه شده اند ، همان گناهانشان را به آنان کیفر دهد.

راهی بزن که آهی بر ساز آن توان زد شعری بخوان که با او رِطل گران توان زد

بر آستان جانان گر سر توان نهادن گلبانگ سربلندی بر آسمان توان زد

قدّ خمیدۀ ما سهلت نماید امّا بر چشم دشمنان تیر از این کمان توان زد

در خانقه نگنجد اسرار عشقبازی جام می مُغانه هم با مُغان توان زد

درویش را نباشد برگ سرای سلطان ماییم و کهنه دلقی کآتش در آن توان زد

ص:39

اهل نظر، دو عالم در یک نظر ببازند عشق است و داد اوّل بر نقد جان توان زد

گر دولت وصالت خواهد دری گشودن سرها بدین تخیّل بر آستان توان زد

عشق و شباب و رندی مجموعۀ مراد است چون جمع شد معانی گوی بیان توان زد

شد رهزن سلامت زلف تو وین عجب نیست گر راهزن تو باشی صد کاروان توان زد

حافظ به حقّ قرآن کز شید و رزق بازآی باشد که گوی عیشی در این جهان توان زد

(حافظ شیرازی)

مُجالَسَةُ أهْلِ الدّینِ شَرَفُ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ . (1)

همنشینی با دینداران، شرافت آدمی در دنیا و آخرت است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ما مِنْ مُسْلِمٍ أقْرَضَ مُسْلِماً قَرْضاً یُریدُ وَجْهَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إلاّ احْتَسَبَ اللّهُ لَهُ أجْرَها بِحِسابِ الصَّدَقَةِ حَتّی یَرْجِعَ الَیْهِ . (2)

مسلمانی که برای خدا به مسلمان دیگر قرض بدهد، تا قرض برگردد، اجرش همچون صدقه در راه خداست.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ أطْعَمَ أخاهُ فِی اللّهِ ، کانَ لَهُ مِنَ الأْجْرِ مِثْلُ مَنْ أطْعَمَ فِئاماً. قالَ : قُلْتُ : مَا الْفِئامُ ؟ فَقالَ : مِائَةُ ألْفٍ مِنَ النّاسِ . (3)

هر کس برادر دینیش را اطعام دهد، اجرش همچون طعام دهندۀ فئام است.

راوی می گوید: عرضه داشتم: فئام چیست ؟ فرمود: صدهزار انسان.

حضرت رضا علیه السلام پیوسته می فرمود:

مَنْ دَعا لإِخوانِهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ [

وَ الْمُؤمِناتِ والْمُسلِمینَ وَالْمُسْلِماتِ ]

وَکَّلَ اللّهُ بِهِ عَنْ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَلَکاً یَدْعُو لَهُ . (4)

هر کس برای برادران [و خواهران مؤمن و مسلمان] خود دعا کند، خداوند به هر مؤمنی ملکی موکّل او کند تا برایش دعا نماید.

ص:41

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ عادَ مَریضاً فِی اللّهِ ، لَمْ یَسْألِ الْمَریضُ لِلْعائِدِ شَیئاً إلاَّ اسْتَجابَ اللّهُ لَهُ . (1)

هر کس عیادت مریض کند و نظری جز به خدا نداشته باشد، مریض درخواست نمی کند چیزی را مگر این که خداوند دعایش را در حقّ عیادت کننده مستجاب کند.

هر کس ما اهل بیت را دشمن بدارد، خداوند او را یهودی وارد محشر کند. و هر آینه اگر کسی هزار سال بین رکن و مقام خدا را عبادت کند، سپس بدون ولایت و قبول حکومت و سرپرستی ما به قیامت وارد شود، خداوند او را به رو به آتش جهنّم خواهد افکند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

ثَلاثُ خِصالٍ لا یَمُوتُ صاحِبُهُنَّ حَتّی یَری وَبالَهُنَّ : الْبَغْیُ ، وَ الْکِذْبُ ، وَ قطیعَةُ الرَّحِمِ . (1)

سه خصلت است که صاحبش از دنیا نمی رود مگر این که بدی عاقبت آن را ببیند: تجاوز به حقّ مردم، دروغ، قطع رحم.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ وَ جَلالِ کِبْرِیائِهِ ، فَمَنْ طَعَنَ عَلَیْهِ أوْرَدَّ قَوْلَهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللّهِ فی عَرْشِهِ ، وَ لَیْسَ هُوَ مِنَ اللّهِ فی شَیْ ءٍ أنَّما هُوَ شِرْکُ شَیْطانٍ . (2)

خداوند مؤمن را از نور عظمت و جلال کبریایی خود آفریده است، پس هر کس به او طعنه زند، یا گفتارش را مردود سازد، هر آینه خدا را در عرش ردّ کرده، چنین کسی با خدا ارتباط ندارد، به حقیقت که شیطان در نطفۀ او شرکت داشته است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

ص:43

مَنْ کانَ لَهُ دارٌ فَاحْتاجَ مُؤْمِنٌ إلی سُکْناها فَمَنَعَه إیّاها، قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ :

مَلائِکَتی، عَبْدی بَخِلَ عَلی عَبْدی بسُکْنی الدُّنْیا، لا وَ عِزَّتی لا یَسْکُنُ جَنانی أبَداً. (1)

کسی را که خانه ای باشد و مؤمنی به سکونت در آن نیازمند است و او از جای دادن مؤمن در آن خانه خودداری کند، خدای عز و جل می فرماید: ای ملائکۀ من، بنده ام خانۀ دنیا را از بنده ام دریغ داشت، نه، به عزّتم قسم هرگز او را بهشت ساکن نمی کنم.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ رَوی عَنْ مُؤْمِنٍ رِوایَةٌ یُریدُ بِها شَیْنَهُ وَ هَدْمَ مُرُوَّتِهِ لِیَسْقُطَ مِنْ أعْیُنِ النّاسِ ، أخْرَجَهُ اللّهُ مِنْ وَلایَتِهِ إلی وَلایَةِ الشَّیْطانِ . (2)

کسی که سخنی را از مؤمنی حکایت کند و قصدش توهین به آن مؤمن و از بین رفتن آبرویش و افتادن از چشم مردم باشد، خداوند او را از ولایتش بیرون برده، به ولایت شیطان منتقل کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أرْبَعٌ لا تَدْخُلُ بَیْتاً واحِدَةٌ مِنْهُنَّ إلاّ خَرِبَ وَ لَمْ یُعْمَرْ بِالْبَرَکَةِ : الْخِیانَةُ ، وَ السِّرْقَةُ ، وَ شُرْبُ الْخَمْرِ، وَ الرِّبا. (3)

چهار چیز است که داخل خانه ای نمی شود مگر این که آن خانه از رحمت و معنویت خراب گردد و برکت نبیند: خیانت، دزدی، خوردن شراب و ربا.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

إذا غَضِبَ اللّهُ عَلی امَّةٍ وَ لَمْ یُنْزِلْ بِهِمُ الْعَذابَ غَلَتْ أسْعارُها، وَ قَصَرَتْ

ص:44

أعْمارُها، وَ لَمْ یَرْبَحْ تُجّارُها، وَ لَمْ تَزْکُ ثِمارُها، وَ لَمْ تَغْزُرْ أنْهارُها، وَ حُبِسَ عَنْها أمْطارُها، وَ سُلِّطَ علیها شِرارُها. (1)

هرگاه خداوند بر امّتی غضب کند و آنان را به عذاب آسمانی دچار ننماید، اجناسشان گران شود، عمرهاشان کوتاه گردد، تجّارشان سود نبرند، میوه هاشان زیاد نشود، نهرهای آبشان پر نگردد، باران از آنان منع شود و اشرار قوم بر آنها مسلّط گردند.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

أیُّما مُؤْمِنٍ مَنَعَ مُؤْمِناً شَیْئاً مِمّا یَحْتاجُ إلَیْهِ ، وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ أوْ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ ، أقامَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ ، مُزْرَقَةً عَیْناهُ ، مَغْلُولَةً یَداهُ إلی عُنُقِهِ ، فَیُقالُ : هذَا الْخائِنُ الذَّی خانَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ . ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إلَی النّارِ. (2)

هر مؤمنی که مؤمنی را از برآوردن نیازش منع کند در حالی که قدرت بر رفع احتیاج مؤمن داشته باشد یا با کمک دیگری بتواند رفع نیاز مؤمن نماید، خداوند او را در قیامت سیاه رو و کبود چشم (کور) نگاه می دارد، در حالی که دو دستش به گردنش بسته، پس گفته می شود: این خائنی است که به خدا و رسول خیانت کرده. سپس امر می شود او را به آتش دراندازد.

آری، گناه و معصیت و ساعات روز را به آلودگی پر کردن و به تعبیر بعضی از روایات با ایّام دشمنی کردن، سودی جز خواری در دنیا و عذاب در آخرت ندارد.

اگر غرایز و شهوات را با احکام الهی مقیّد کنیم، اگر تقوا را مهار هوای نفس قرار دهیم، اگر به یاد خدا و روز قیامت باشیم، ساعات عمر ما را خیر و خوبی پر می کند و در فردای محشر به نتایج خوبی های خود بر اساس وعدۀ الهی در قرآن خواهیم

ص:45

رسید.

هلالی در رسالۀ «صفات العاشقین» می سراید:

زلیخا مدّتی در عهد یوسف ندیدی غیر اندوه و تأسّف

ز کار خویش بهبودی ندیدی ز سوداهای خود سودی ندیدی

اگر یوسف شدی چون ماه طالع شدی پیشش در و دیوار مانع

وگر خود سوی یوسف بر گذشتی به رغمش از ره دیگر گذشتی

غم پیری نَمی بر سنبلش ریخت ز آسیب خزان برگ و گلش ریخت

سیه بادام او از جور ایّام شد از عین سفیدی مغز بادام

بیاض روی او شد معجر او ببین کآخر چه آمد بر سر او

فشاند از چشمه های چشم خونبار هزاران قطره همچون دانۀ بار

بدینسان بود حال او که ناگاه دلش را بر غلط کردند آگاه

بتی در خانه از مردم نهان داشت که او را قبلۀ حاجت گمان داشت

درون خانه کارش بت پرستی برون از عشق یوسف شور و مستی

به دل گفتا که ای در عشق معیوب محب را کی رواباشددو محبوب

شد این بت سنگ راه آرزویم از آن یوسف نمی آید به سویم

ز بهر بت شکستن سنگ برداشت به عزم صلح، راه جنگ برداشت

شکست آن را به چالاکیّ و چُستی وز آن افتاد در کارش درستی

به آن سنگی که بت را خُرد بشکست تو گفتی رخنۀ ایمان خود بست

چوبار دیگر آمد بر سر راه برآمد یوسف توفیقش از چاه

ترحم کرد یوسف بر زلیخا جوانی را گرفت از سر زلیخا

سیه شد مردمِ چشم سفیدش برآمد کوکب صبح امیدش

تو نیز ای دل اگر بت را شکستی ز غوغای بتان جَستیّ و رستی

ص:46

الهی از بتان ما را نگه دار دل گمراه ما را روبه ره آر

زلال معرفت در کام ما ریز شراب وحدت اندر جام ما ریز

(هلالی جغتایی)

ص:47

[«8»اَللَّهُمَّ فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَی مَا فَلَقْتَ لَنَا مِنَ الْإِصْبَاحِ وَ مَتَّعْتَنَا بِهِ مِنْ ضَوْءِ النَّهَارِ وَ بَصَّرْتَنَا مِنْ مَطَالِبِ الْأَقْوَاتِ وَ وَقَیْتَنَا فِیهِ مِنْ طَوَارِقِ الآفَاتِ «9»أَصْبَحْنَا وَ أَصْبَحَتِ الْأَشْیَاءُ کُلُّهَا بِجُمْلَتِهَا لَکَ :

سَمَاؤُهَا وَ أَرْضُهَا وَ مَا بَثَثْتَ فِی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا سَاکِنُهُ وَ مُتَحَرِّکُهُ وَ مُقِیمُهُ وَ شَاخِصُهُ وَ مَا عَلاَ فِی الْهَوَاءِ وَ مَا کَنَّ تَحْتَ الثَّرَی «10»أَصْبَحْنَا فِی قَبْضَتِکَ یَحْوِینَا مُلْکُکَ وَ سُلْطَانُکَ وَ تَضُمُّنَا مَشِیَّتُکَ وَ نَتَصَرَّفُ عَنْ أَمْرِکَ وَ نَتَقَلَّبُ فِی تَدْبِیرِکَ «11»لَیْسَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ إِلاَّ مَا قَضَیْتَ وَ لاَ مِنَ الْخَیْرِ إِلاَّ مَا أَعْطَیْتَ «12»وَ هَذَا یَوْمٌ حَادِثٌ جَدِیدٌ وَ هُوَ عَلَیْنَا شَاهِدٌ عَتِیدٌ إِنْ أَحْسَنَّا وَدَّعَنَا بِحَمْدٍ وَ إِنْ أَسَأْنَا فَارَقَنَا بِذَمٍّ ]

خدایا! فقط تو را سپاس، بر این نعمت: که تاریکی شب را شکافتی، و روشنی صبح را آشکار کردی، و ما را به شکافتن تاریکی شب از روشنی روز بهره مند ساختی و در راه به دست آوردن خوردنی ها بینا فرمودی، و از پیشامدهای ناگوار بلاها نگاه داشتی. شب را برای تو صبح کردیم، و همۀ آفریده ها برای تو قدم در عرصۀ صبح گذاشتند. آسمان و زمینشان، و آنچه در هر کدام از آنها پراکنده ای، ساکن و جنبنده اش ایستاده و رونده اش، و آنچه در هوا بالا رفته و آنچه زیر خاک پنهان شده، در عرصه گاه ملکیّت تو صبح کردیم.

ص:48

فرمانروایی و پادشاهیت ما را گرد آورده، و ارادت ما را جمع کرده. از برکت فرمانت، در کارها تصرّف می کنیم، و در سایۀ تدبیرت دگرگون می شویم. جز آنچه فرمانت بر آن صادر شده، برای ما کار و مطلبی نیست، و جز آنچه را به ما بخشیدی، خیری وجود ندارد.

امروز روز آفریده شدۀ جدیدی است، و او بر ما گواه آماده ای است. اگر خوبی کنیم، ما را با سپاس ترک می کند و اگر بدی کنیم، نکوهش کنان از ما جدا می شود!

و ادارۀ شبانه روز نیز وابسته به اوست و اگر لحظه ای لطف خدا از آن گرفته شود، نظامش به کلی گسسته و نابود می گردد.

آفرینش طبیعت و موجودات و برقراری قوانین و انضباطی که به فرمان پروردگار در عالم هستی حاکم است؛ در مسیر معینی حرکت می کند.

از این حرکت پربرکت، اسبابِ طبیعت که مهمترین آنها پی در پی بودن شبانگاه و صبحگاه است و همه موجودات دنیا بر روال آنها تلاش و آرامش دارند و چرخۀ رزق و روزی بندگان و حیوانات و گیاهان بر دایرۀ حرکت و برکت آنها می چرخد؛ از وجود مبارک خداوند است.

وجود حق تعالی سرمایه ای ذاتی و پر خیر و برکت است که آثار فیض سرشار او تا ابد باقی بماند و هرگز زوال نپذیرد.

لایق ترین وجود برای صفت مبارک، وجود خداوند است که سرچشمۀ همه نیکی ها و خیرات، پیوسته از او جاری است و باران رحمت و حیات او بر همه موجودات عالمگیر و فراگیر می گردد؛ پس ستایش از مقام مقدس و مبارک ربوبی به این است که فرمود: تبارک اللّه ربّ العالمین».

از نشانه های آشکار قدرت نمایی الهی، رفت و آمد شب و روز است. همگی در کارند تا آنانی که اهل درک و اندیشه هستند در پرتو تقوا و پرهیز از گناه، صفای روح و روشن بینی یافته و چهرۀ حقیقت و جمال یار را ببینند.

إِنَّ فِی اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ لَأَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَّقُونَ » (1)

به یقین در رفت و آمد شب و روز و آنچه را خدا در آسمان ها و زمین پدید آورد ، برای گروهی که همواره تقوا پیشه اند ، نشانه هایی [ بر توحید ، ربوبیّت و قدرت خدا ]ست .

ص:50

اگر نورانیت نورِ روز که پرتویی از سرچشمۀ نور خورشید است و تاریکی و سکوت شب که از پنهانی منبع نور آفتاب است به صورت یکنواخت و پیوسته بود، سردی و گرمی بر اوضاع عالم غلبه می کرد و همۀ موجودات نابود می شدند ولی خداوند این دو را پشت سر یکدیگر قرار داده تا بستر زندگی و کوشش در کرۀ زمین آماده گردد. و این از موهبت های خداوند کریم است که همه زمینه های حیات و بقای آدمی را فراهم می سازد ولی آدمیزاده ناسپاس با کفران و طغیان خود را هلاک می سازد و راه سعادت و کامیابی را به جهنم سوزان ختم می کند.

امام سجّاد علیه السلام در دعایش هنگام رؤیت هلال چنین زمزمه می فرمود:

أَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُطِیعُ الدَّائِبُ السَّرِیعُ الْمُتَرَدِّدُ فِی مَنَازِلِ التَّقْدِیرِ، الْمُتَصَرِّفُ فِی فَلَکِ التَّدْبِیرِ آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَ بِکَ الظُّلَمَ وَ أَوْضَحَ بِکَ الْبُهَمَ وَ جَعَلَکَ آیَةً مِنْ آیَاتِ مُلْکِهِ وَ عَلاَمَةً مِنْ عَلاَمَاتِ سُلْطَانِهِ وَ امْتَهَنَکَ بِالزِّیَادَةِ وَ النُّقْصَانِ وَ الطُّلُوعِ وَ الْأُفُولِ وَ الْإِنَارَةِ وَ الْکُسُوفِ فِی کُلِّ ذَلِکَ أَنْتَ لَهُ مُطِیعٌ وَ إِلَی إِرَادَتِهِ سَرِیعٌ . (1)ای آفریده فرمانبردار و پویندۀ دائم و شتابان، رفت و آمد کنندۀ در منازل معیّن شده و تصرف کنندۀ در فلک تدبیر، ایمان آوردم به کسی که به سبب تو تاریکی ها را روشن کرد، آنچه را با حواس به سختی می توان یافت، به وسیلۀ تو آشکار ساخت و تو را دلیلی از دلایل فرمانرواییش بر هستی و نشانه ای از نشانه های سلطنت و قدرتش قرار داد و تو را به زیادی و نقصان وطلوع و غروب و تابندگی و گرفتگی، به خدمت گرفت. در تمام این حالات فرمانبردار اویی و به سوی خواسته اش شتابانی.

ص:51

برخی انسان های ساده لوح به شب و روزها بدبین هستند و از آنها ابراز تنفّر می کنند و گاهی روزی را نحس و شوم می دانند، یا شبی را عامل بدبختی و سیاهی زندگی خود می پندارند یا به سالی و ماهی و فصلی حالت خوش یُمنی یا بدشگونی و سیه روزی می دهند و گروهی به روزگار و طبیعت مشکوک هستند و همه عوامل بدبختی خود را به زمین و آسمان نسبت می دهند، ولی اینان نمی دانند که نظام عالم هستی و آفرینش خداوند منّان کمبود و عیبی ندارد و چرخۀ زمانه به طور طبیعی به دلخواه فرد یا گروه خاصی نیست که بر وفق مراد کسی باشد و دیگری را ناامید و محروم سازد. گردش روزگار و تدبیر امور با قدرت خداوند به گونه ای است که همه موجودات و امکانات در حساب و نظم ویژه ای حرکت می کنند ولی بر پایۀ ارادۀ الهی فراز و نشیب دارد که باید بر اساس مصالح و حکمت هایی مورد آزمایش یا مقامات قرار بگیرند تا به اهداف عالی برسند، امّا انسان نادان به جای این که به نفس خود مظنون باشد و از شر هوای آن به حق تعالی پناه ببرد به مظاهر طبیعت و مقدسات دینی اهانت می کند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام به نکته مهمی به نقل از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اشاره می فرماید:

اِعْلَمُوا عِبادَ اللّهِ أَنَّ المُؤْمِنَ لایُصْبِحُ وَ لایُمسی إلاّ وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ ، فَلایَزالُ زارِیاً عَلَیها وَ مُستَزیداً لَها. (1)

بندگان خدا، بدانید که مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمی برد مگر آن که به نفس خود بدگمان است، هماره از خود عیبجویی می کند و خواهان افزایش کار نیک از نفس است.

پس باید بر حرکات شیطنت آمیز نفس امّاره نظارت بیشتر کرد تا هوای دوست را

ص:52

با دود گناه و وسوسۀ شیطانی آلوده نسازیم.

شخصی به امام باقر علیه السلام گفت: چگونه صبح کردی ؟ فرمود:

در حالی صبح کردیم که غرق نعمتیم و آلوده به گناهان بسیار، پروردگارمان با نعمت هایش به ما اظهار محبت می کند و ما با گناهانمان با او دشمنی می ورزیم در حالی که ما به او نیازمندیم و او از ما بی نیاز است. (1)

یکی از صفات شیعه ژرف نگری در امور حقیقی دنیاست که امام علی علیه السلام در این باره به اصحاب فرمود:

شِیعَتُنا هُمْ العارِفُونَ بِاللّهِ العامِلُونَ بِأَمْرِ اللّهِ ، أَهْلُ الفَضائِلِ ، النّاطِقُونَ بِالصَّوابِ ، مَأکُولُهُم الْقُوتُ وَ مَلْبَسُهُم الأِقتِصادُ وَ مَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ ...

تَحْسَبُهُم مَرْضی وَ قَدْ خُولِطُوا وَ ما هُمْ بِذلِکَ ، بَلْ خامَرَهُم مِنْ عَظَمَةِ رَبِّهِم وَ شِدَّةِ سُلطانِهِ ما طاشَتْ لَهُ قُلُوبُهُم وَ ذَهَلَتْ مِنْهُ عُقُولُهُم، فإِذا اشْتاقُوا مِنْ ذلکَ بادَرُوا إِلی اللّهِ تَعَالی بِالأَعْمالِ الزَّکِیَّة لایَرْضَونَ لَهُ بِالقَلِیلِ و لایَستَکْثِرُونَ لَهُ الجَزیلَ فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمالِهِم مُشْفِقُونَ . (1)

شیعیان ما آنانند که خداشناسند، به فرمان خدا عمل می کنند، اهل فضایلند؛ زبانشان گویای راستی و درستی است؛ خوراکشان بخور و نمیر است.

پوشاکشان میانه روی است، راه رفتنشان با فروتنی است...

آنان را بیمار و دیوانه می پنداری در حالی که چنین نیستند، بلکه عظمت پروردگارشان و شکوه قدرت او چنان در آنان اثر گذاشته که دلهایشان دیوانۀ او، خردهایشان در برابرش حیران و سرگشته شده است، اشتیاق آنان سبب گشته که با کارهای پاک و پاکیزه به سوی خدای تعالی بشتابند، به عمل اندک برای او رضایت نمی دهند و اعمال زیاد را برای خود زیاد نمی شمارند، پیوسته خود را متّهم می دارند و از اعمال خویش بیمناکند.

بخشی از رزق و سرمایه انسان، اموالی است که از راه کسب حلال به دست می آید و در راه حق و حمایت از ضعیفان مصرف می گردد. و گاهی آدمی در اثر هوا و هوس از راه باطل درآمدی بیاندوزد و در راه شیطان خرج می کند که هر دو بر باد رفته است.

ص:54

«عدّه ای از مردم خراسان خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند. حضرت بی مقدمه فرمود: هر کس مالی را از «مهاوش» به دست آورد، خداوند آن را در «نهابر» از بین ببرد. عرض کردند: فدایت شویم معنی این جمله را نمی فهمیم، حضرت فرمود: از باد آید به دم بشود. (1)» (2)این برداشت همان ضرب المثل خود ماست که گفته اند: باد آورده را باد ببرد.

بنابراین باید از وزر و وبال این مال ترسید که عاقبتش دوزخ است.

از اینرو پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ : مَنْ لَمْ یُبالِ مِنْ أیِّ بابٍ اکْتَسَبَ الدِّینارَ وَ الدِّرهَمَ لَمْ أُبالِ یَوْمَ القِیامَةَ مِنْ أَیِّ أَبوابِ النّارِ أَدْخَلْتُهُ . (3)

خدای متعال فرمود: هر کس پروایی نداشته باشد از چه راهی درهم و دینار کسب کند روز قیامت باکی نداشته باشم که از کدام درهای دوزخ واردش کنم.

و این حالت مال اندوزی یک نوع آفت زدگی نفس است که روح و قلب را هم آلوده می سازد و سپس انسان را به موجودی مانند قارون و فرعون تبدیل می کند که ادعای ملک و ملکوت را شیوۀ حکومت خود قرار می دهد.

بندۀ ذلیل پس به کجا باید توقّف کند و در چه آغوشی پناه گیرد که راه نجات او باشد.

امیرالمؤمنین در مناجات خود به درگاه الهی این پناهندگی را درخواست می فرماید:

ص:55

خدایا! برای من پیکری آفریدی و در آن ابزارها و اندام هایی نهادی که من با آنها تو را فرمان می برم و نافرمانی می کنم، تو را به خشم می آورم و خشنودت می سازم و در نفس من انگیزه به سوی شهوات قرار دادی و مرا در سرایی آکنده از آفات جای دادی و آن گاه به من فرمودی باز ایست. پس من به کمک تو باز می ایستم و به تو توسّل می جویم و به تو پناه می برم و با یاری تو خودم را حفظ می کنم و برای انجام آنچه خشنودت می سازد، از تو توفیق می طلبم. (1)پس باید سپری از ابزار دفاع معنوی برگزید که حضرت علی علیه السلام فرمود:

لاتُخْلِ نَفْسَکَ مِنْ فِکْرَةٍ تَزیدُکَ حِکْمَةً وَ عِبْرَةٍ تُفیدُکَ عِصْمَةً . (2)

خود را از اندیشه ای که برفرزانگی تو می افزاید و از عبرت آموزی که تو را از لغزش نگه می دارد؛ خالی مدار.

وحی به دست آمده است. جملگی با زبان حال می گویند: آنچه در فضا یا خاک در حرکت است از سیطرۀ خداوند بر هستی است.

و آن قانون هستی که عبارت از حکمت رابطه های گوناگون بین مخلوقات و تدبیر امور و تنظیم حرکات و سکنات بر پایۀ نظم و حساب است؛ از مدیریت تکوینی قادر حکیم بر همه آفرینش است.

حضرت علی علیه السلام درباره آفرینش جهان فرمود:

أَنْشَأَ الْخَلْقَ انْشاءً، وَ ابْتَدَأَهُ ابْتِداءً بَلا رَوِیةً اجالَها وَ لا تَجْرِبَةً اسْتَفادَها، وَ لا حَرَکَةٍ احْدَثَها، وَ لا هَمامَةِ نَفْسٍ اضْطَرَبَ فیها. احالَ الْأشْیاءِ لِاَوْقاتِها، وَ لاءَمَ بَیْنَ مُخْتَلِفاتِها، وَ غَرَّزَ غَرائِزَها، وَ الْزَمَها اشْباحَها، عَالِماً بِها قَبْلَ ابْتِدائِها، مُحیطاً بِحُدُودِها وَ انْتِهائِها، عارِفاً بِقَرائِنِها وَ احْنائِها. (1)

بی سابقۀ ماده و مواد مخلوقات را لباس هستی پوشاند و آفرینش را آغاز کرد، بدون به کارگیری اندیشه و سود جستن از تجربه و آزمایش و بدون آن که حرکتی از خود پدید آورده و فکر و خیالی که تردید و اضطراب در آن روا دارد. موجودات را پس از به وجود آوردن به مدار اوقاتشان تحویل داد و بین اشیای گوناگون ارتباط و هماهنگی برقرار کرد، ذات هر یک را اثر و طبیعتی معین داد و آن اثر را لازمۀ وجود او نمود، در حالی که به تمام اشیا پیش از به وجود آمدنشان دانا و به حدود و انجام کارشان محیط و آگاه و به اجزا و جوانب همۀ آنها آگاه و آشنا بود.

به راستی، شکوه و عظمت آفرینش بر ما پنهان مانده است که خود را در برابر بزرگی چون خداوند منّان عددی فرض می کنیم. بزرگی را باید از کلام بزرگان آموخت که در عظمت خلقت او متحیّر مانده اند.

ص:57

امام علی علیه السلام دربارۀ آن شکوهمندی چنین می فرماید:

منزهی از هر عیب چه بزرگ است شأن تو! چه عظیم است آنچه از آفرینش تو می بینیم! و چه کوچک است هر بزرگی در برابر قدرت تو! چه دهشت آور است آنچه ما از ملکوت تو می بینیم! و چه اندازه حقیر است آنچه دیده می شود در برابر آنچه از سلطنت تو برای ما ناپیداست. چه نعمت هایت در این دنیا گسترده و فراوان است و با این حال در برابر نعمت های آخرتت چقدر کوچک است. (1)آیات قرآن تنها برای خواندن نیامده است، بلکه برای فهم و درک اهل ایمان و عمل فرستاده شده است که:

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَأَیَتٍ لِاُّوْلِی الْأَلْبَبِ * الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَمًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَطِلاً سُبْحَنَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (2)

یقیناً در آفرینش آسمان ها و زمین ، و آمد و رفت شب و روز ، نشانه هایی [ بر توحید ، ربوبیّت و قدرت خدا ] برای خردمندان است . * آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می کنند ، و پیوسته در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند ، [ و از عمق قلب همراه با زبان می گویند : ] پروردگارا ! این [ جهان با عظمت ] را بیهوده نیافریدی ، تو از هر عیب و نقصی منزّه و پاکی ؛ پس ما را از عذاب آتش نگاهدار .

اندیشه در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین به انسان آگاهی و بینش می دهد و

ص:58

نخستین اثر آن توجه به هدفمند بودن آفرینش است و این که همگان در خدمت دستگاه خداوندند.

صاحبان عقل و خرد پس از اعتراف به وجود هدف در خلقت به یاد شریف ترین موجود در آفرینش می افتند که انسان میوۀ این جهان هستی می باشد و همه حرکت و گردش کرات و طبیعت به خاطر تربیت و پرورش و تکامل انسان است.

«نوف بِکالی که از یاران صمیمی امام علی علیه السلام بود گفت: شبی در خدمت حضرت بودم هنوز چشم مرا خواب نگرفته بود، دیدم امام از بستر برخاست و به ستارگان آسمان چشم دوخت و سپس مرا صدا زد و فرمود: ای نوف! خوابی یا بیداری ؟ عرض کردم بیدارم یا امیر. فرمود: ای نوف! خوشا به حال زاهدان در دنیا ودلدادگان به آخرت، آنان مردمی هستند که زمین را فرش و خاکش را بستر و آبش را خوشگوار قرار دادند، قرآن را لباس دل و دعا را جامۀ رو نموده و دنیا را بر روش مسیح از خود بریدند چه بریدنی!» (1)مرحوم علّامه در تفسیر المیزان نگاشته است:

«اندیشیدن و دقت در آفرینش اشیا و این که هر یک اجزایشان متناسب با یکدیگر و مجموع وجودشان برای رسیدن به کامل و سعادت به نحو تمام و کمال؛ مجهز به ابزار و وسایل هستند؛ نشان می دهد که هر پدیده ای در جای خود از کمال حسن و نیکویی برخوردار است.» (2)امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر می فرماید:

ای مفضل! نخستین پند و دلیل بر وجود آفریدگار، پدید آوردن جهان و ترکیب اجزای آن و نظم بخشیدن آن اجزا به شکل کنونی است. هر گاه دربارۀ این جهان به اندیشه دقت کنی آن را همانند خانه ای یابی که هر آنچه بندگانش

ص:59

بدان نیاز دارند در آن فراهم است. آسمان همچون سقف برافراشته شده و زمین همانند فرش گسترده است و ستارگان مانند چراغ ها کنار هم چیده شده اند و گوهرها همانند گنجینه ها در دل زمین اندوخته شده اند و هر چیز عالم به جای خود فراهم گشته است و انسان همچون مالک و صاحب وسایل و لوازم آن است. انواع گیاهان برای اهداف او آماده گشته و حیوانات گوناگون در خدمت مصالح و منافع او می باشند. (1)در عهد سلیمان بن داود مردم گرفتار خشکسالی سختی شدند. پس به آن حضرت شکایت کردند و از ایشان خواستند که طلب باران کند.

سلیمان فرمود: بعد از نماز صبح برای طلب باران بیرون خواهم رفت. چون نماز صبح خواند به همراه مردم بیرون رفت. در راه مورچه ای را دید که بر دو پای خود ایستاده دست به آسمان برداشته است و می گوید: پروردگارا! ما نیز از آفریدگان تو هستیم و از روزی تو بی نیاز نیستیم، ما را به سبب گناهان آدمیان هلاک مفرما.

در این هنگام سلیمان به مردم گفت: برگردید که به سبب موجوداتی غیر از شما باران داده شدید. پس در آن سال بارانی آمد که هرگز مانند آن را به خود ندیده بودند. (2)

چرخش روزها و نو شدن روزها به مانند صندوقچه ای از اعمال نیک و بد انباشته است که در قیامت در آن را بگشایند. خداوند در روز قیامت بیست و چهار مخزن را باز می کند؛ بعضی پر از نور و بعضی پر از آتش و بعضی خالی است. این مخازن کنایه از بیست و چهار ساعت شبانه روز است که انسان در آن به عمل نیک یا عمل گناه مشغول بوده و یا وقت خود را به بیکاری و ولگردی گذرانده است.

زمان به تنهایی از شاهدان و گواهان اعمال انسان است که در روز رستاخیز زبان زمان به گویش آید و گذشته را برای دادگاه حق گزارش کند. همۀ رخدادها و حوادث شبانه روز در ظرف زمان ثبت می شود سپس به روز حساب به مانند دستگاه حافظه نگار آن را ارائه دهد.

خداوند منّان در آیات کتاب خود به موقعیت زمان اشاره فرموده است:

یَسَْلُهُ مَن فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ » (1)

هر که در آسمان ها و زمین است از او درخواست [ حاجت ] می کند ، او هر روز در کاری است .

هر روز کار خداوند در برنامه ای است هر لحظه طرحی نو در می اندازد. این مقتضای طبیعت آفرینش و پاسخگویی به نیازهای موجودات است، روزی به قومی قدرت می دهد و روزی دیگر آنها را شکست می دهد. یک روز سلامتی و جوانی می بخشد، روز دیگر بیمار و ناتوان می کند، زمانی مایۀ اندوه و افسردگی می آورد و وقتی غم را از دل بزداید.

گاهی بر اساس حکمت و نظام احسن پدیده تازه و حادثۀ جدیدی به وجود می آید. موضوعات بدیع و بی سابقه اتّفاق می افتد که نشانۀ نظارت خدای متعال به امور است. بنابراین برنامۀ آفرینش و تدبیر حق لحظه ای تعطیل بردار نیست.

ص:61

از مراحل امور خداوند در عبودیت این است که گناهی را می بخشد و رنجی را برطرف می سازد، گروهی را بالا می برد و دیگرانی را می کوبد. گاهی بندگانی را ناز و نوازش می دهد و برخی را به بلایی چوب می زند و در حقیقت خداوند با این حالات گوناگون با موجودات و بندگان عشق می کند، حالی می دهد و حالی می گیرد تا او را بشناسند.

پیروز کسی است که امروز در عمل خود را بسازد و کوتاهی های دیروز را جبران نماید، دنیا که ساعتی بیش نیست لحظه ای دردی و لحظه ای شادی، از آینده هم خبری نداریم. پس آن ساعت را در طاعت باشیم بهتر است یا در معصیت غرق باشیم ؟!

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ما مَنْ یَوْمٍ یَاْتی عَلَی ابْنِ آدَمَ إِلاّ قالَ ذَلِکَ الْیَوْمُ : یَابْنَ آدَمَ ، أَنَا یَوْمٌ جَدِیدٌ وَ أَنَا عَلَیْکَ شَهِیدٌ. فَافْعَلْ بِی خَیْراً وَ اعْمَلْ فِیَّ خَیْراً، أَشْهَدْ لَکَ یَوْمَ القِیامَةِ ، فَإِنَّکَ لَنْ تَرانی بَعْدَهَا أَبَداً. (1)

هیچ روزی بر فرزند آدم نیاید مگر این که آن روز بگوید: ای پسر آدم! من روزی نو هستم و بر تو گواهم پس به وسیلۀ من کار نیک کن و در من نیکی به جای آر، تا در روز قیامت به سود تو گواهی دهم، چه دیگر مرا هرگز نخواهی دید.

برخی بزرگان گفته اند:

این فرمایش حضرت زبان حال می باشد که سزاوار است مؤمن به گوش دل بگیرد و عمل کند هر چند به این حقیقت اشاره دارد که زمان پر و زمان خالی در آخرت عبارت از بروز درون زمان ها یعنی تجلّی ظرف زمان به صورت مظروف آن

ص:62

که اعمال به عرصۀ ظهور در آیند چنانکه زمان پر برکت به زمانی گویند که در آن خیرات و برکات بسیار باشد و زمان نحس به هنگامی که فیض و نیکی در آن نباشد.

پس هر که زمان را شناخت در گرداب نکبت و ذلّت گرفتار نیاید.

امام علی علیه السلام انسان را متوجّه این روزها می کند و می فرماید:

هان! روزها سه روزند: روزی که گذشته و امیدی به آن نداری و روزی که ماند و گریزی از آن نیست و روزی که می آید و به آن اطمینان نداری. دیروز پند و اندرز است و امروز غنیمت و فردا را نمی دانی از آن کیست. (1)گاهی اوقات خداوند متعال دلخوری از بندگانش را به وسیله پیامبران خود با احترام به همگان می فهماند که در احادیث قدسی با بیانی خوش و خطابی آرام یادآوری می کند. به عنوان نمونه به حضرت موسی علیه السلام می فرماید:

یَابْنَ آدَمَ ما مِنْ یَوْمٍ جَدیدٍ إِلاّ وَ یَأْتی فِیهِ رِزْقُکَ مِنْ عِنْدی وَ ما لَیْلَةٍ إِلاّ وَ تَأْتی المَلائِکَةُ مِنْ عِنْدِکَ بِعَمَلٍ قَبیحٍ ، خَیْری الَیْکَ نازِلٌ وَ شَرُّکَ الیَّ صاعِدُ. (2)

ای فرزند آدم! هر روز تازه ای نیست مگر روزی تو از نزد من می آید و هر شب فرشتگان کار زشتی را از تو نزد من می آورند؛ برکت من به سویت روان است ولی بدی تو به سوی من بالا می آید.

این نکته برای اهل فهم و عمل بس است که بعضی نمک خورند و نمکدان شکنند. چقدر برای خداوند رشوه و بهانه می آوریم و قول تهذیب و پاکی نفس می دهیم امّا به روز آسایش و رفاه مادی ناسپاسی می کنیم و حق مولا را ادا نمی کنیم.

مؤمن باید هر روز پیوسته از درگاه رب العالمین، گشایش روزی معنوی و توفیق

ص:63

قدردانی نعمت های او و ترک گناهان را بخواهد تا هر روزش به مانند عید مبارک باشد.

آن که مجذوب غیر حق می شود استعدادهایش در مسیر غلط به کار می افتد و از وجود وی در حدّ خودش فرعونی خطرناک به وجود می آید و عاقبت به خذلان دچار شده و به تازیانۀ عذاب گرفتار می آید و از چشم رحمت الهی می افتد!

ای که داری هوس طلعت جانان دیدن نیست باید شدنت وانگهش آسان دیدن

آن جمالی که فروغش کمر کوه شکست کی توان از نظر موسی عمران دیدن

نشود تا دلت از قید علایق آزاد نتوان جلوۀ آن سرو خرامان دیدن

تار موی خرد از دیدۀ دل بیرون کن تا به نورش بتوانی ره عرفان دیدن

چشم خفّاش بمان چشم دگر پیدا کن نور خورشید ازل کی بود آسان دیدن

زنگ دل پاک کن از اشک و به دل بینا شو کان جمالی است که نتوانش به چشمان دیدن

جان تو را باید و پاید، غم تن چند خوری بگذر از تن اگرت هست سرِ جان دیدن

بر درش چند بَدی آری و نافرمانی هیچ شرمت نشود زین همه احسان دیدن

مزن ای فیض از این بیش ز گفتار نفس اگرت هست سرِ آیینۀ جان دیدن

(فیض کاشانی)

ص:65

[«13»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ارْزُقْنَا حُسْنَ مُصَاحَبَتِهِ وَ اعْصِمْنَا مِنْ سُوءِ مُفَارَقَتِهِ بِارْتِکَابِ جَرِیرَةٍ أَوِ اقْتِرَافِ صَغِیرَةٍ أَوْ کَبِیرَةٍ «14»وَ أَجْزِلْ لَنَا فِیهِ مِنَ الْحَسَنَاتِ وَ أَخْلِنَا فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و نیکو همنشینی با این روز را نصیب ما گردان، و از بد جدا شدن با او، همراه دست زدن به گناه، و ارتکاب معصیت کوچک یا بزرگ، ما را حفظ فرما، و در آن بهرۀ ما را از خوبی ها سرشار و فراوان قرار ده و از زشتی ها تهی کن.

خواهیم شد.

می گراید.» (1)اگر با دید هدایت به روز بنگریم، حسن مصاحبت محقق می شود و اگر دچار ضلالت باشیم، روزی را پشت سر خواهیم گذاشت که سراسرش آلوده به معصیت و گناه و غرق در خطا و آلودگی و آغشته به سخط و غضب حضرت جبّار است. در این صورت از روز به بدی مفارقت کرده و ساعاتی از عمر را تلف نموده و به ناشکری و ناسپاسی دچار گشته و خود را در دالان بدبختی و شقاوت قرار داده ایم.

قسمتی از ساعات روز را به خرید و فروش اختصاص دهید، ولی در خرید و فروش، حلال و حرام خدا را رعایت نمایید که این گونه کسب و کار جزئی از عبادت رب، بلکه از افضل عبادات است.

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می فرماید:

مَنْ باعَ وَاشْتَری فَلْیَحْفَظْ خَمْسَ خِصالٍ وَ الاّ فَلا یَبیعَنَّ وَ لایَشْتَرِیَنَّ : الرِّبا، وَ الْحَلْفَ ، وَ کِتْمانَ الْعَیْبِ ، وَ الْحَمْدَ إذا باعَ ، وَ الذَّمَّ إذَا اشْتَری . (2)

آن که می خواهد وارد خرید و فروش شود، باید پنج خصلت را مواظبت نماید، ورنه از خرید و فروش خودداری کند. ربا، سوگند، پوشاندن عیب جنس، تعریف به وقت فروش و مذمّت به وقت خرید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردی که مشغول فروش خرما بود، فرمود: «آیا نمی دانی که هر کس در معامله و خرید و فروش حیله کند از مسلمانان نیست»؟! (3)اگر بتوانید قسمتی از روز را به کشاورزی اختصاص دهید که: رسول خدا صلی الله علیه و آله دست کشاورزی را بوسید و فرمود: این دست در قیامت با آتش تماس پیدا

ص:68

نمی کند. (1)ساعات روز را جهت خدمت به ملّت و کشور در دامداری و صنعت و هنر خرج کنید که این گونه برخورد با روز، قدردانی و سپاس از ساعات روز است.

بعضی از ساعات روز را به حلّ مشکل مردم، عیادت مریض، دیدن مؤمن، خواندن قرآن، ادای فرائض الهی و دوستی با پاکان اختصاص دهید که مصاحبت نیکو با روز جز با این امور میسّر نیست.

خداوندا به ذات کامل خویش به دریاهای لطف شامل خویش

به آن ذاتی که مانندی ندارد جهان جز وی خداوندی ندارد

به آن سروی که از بطحا سرافراخت عَلَم بر عالم بالا برافراخت

به آن شاهی که ماه آسمان شد شب اسری مکانش لامکان شد

به دین پاک جمع پاکدینان در ایوان فلک بالانشینان

به شب های دراز ناامیدی که در وی نیست امّید سفیدی

به آه دردناک صبحگاهی به فیض رحمت و نور الهی

که فیضی بخشی از نور حضورم کنی مستغرق دریای نورم

هلالی را هوای آشنایی است به خورشید آشنایی روشنایی است

به مهر خویشتن روزش برافروز چو مهر عالم افروزش برافروز

(هلالی جغتایی)

ص:69

[وَ امْلَأْ لَنَا مَا بَیْنَ طَرَفَیْهِ حَمْداً وَ شُکْراً وَ أَجْراً وَ ذُخْراً وَ فَضْلاً وَ إِحْسَاناً «15»اَللَّهُمَّ یَسِّرْ عَلَی الْکِرَامِ الْکَاتِبِینَ مَؤُونَتَنَا وَ امْلَأْ لَنَا مِنْ حَسَنَاتِنَا صَحَائِفَنَا وَ لاَ تُخْزِنَا عِنْدَهُمْ بِسُوءِ أَعْمَالِنَا]

و از ابتدا تا پایانش را، برای ما از سپاس و شکر و پاداش و اندوختۀ آخرتی و فضل و احسان پُر فرما. خدایا! سختی و دشواری ما را به برکت تقوا و اعمال شایسته، بر کرام کاتبین که فرشتگان نویسندۀ اعمالند، آسان ساز، و صفحات پروندۀ ما را از خوبی ها پر کن، و ما را نزد فرشتگان نویسندۀ اعمال، به کردارهای زشتمان رسوا مساز.

و حقیقت کلامی نداشته باشد، خداوند مهربان را قلباً و عملاً و قولاً سپاس و ستایش نموده و در واقع به آیاتی که در قرآن مجید ما را امر به سپاس و ستایش می فرماید عمل کرده ایم.

فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ السّاجِدینَ » (1)

پس [ برای دفع دلتنگی ] پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوی و از سجده کنان باش .

وَ قُلِ الْحَمْدُللّهِ الَّذی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکبیراً» (2)

و بگو : همۀ ستایش ها ویژۀ خداست که نه فرزندی گرفته و نه در فرمانروایی شریکی دارد و نه او را به سبب ناتوانی و ذلّت یار و یاوری است . و او را بسیار بزرگ شمار.

فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ اطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی» (3)

پس در برابر آنچه [ مشرکان ] می گویند ، شکیبا باش ، و پیش از طلوع خورشید و پیش از غروب آن پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوی ، و [ نیز ] در بخشی از ساعات شب و اطراف روز تسبیح گوی تا [ به سنت ها و تدبیرهای او ] خشنود شوی.

قُلِ الْحَمْدُللّهِ وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذینَ اصْطَفی» (4)

ص:71

بگو : همۀ ستایش ها ویژۀ خداست ، و درود بر آن بندگانش که آنان را برگزیده است .

پس رزق را نزد خدا بجویید و او را بندگی کنید و او را شکر کنید که [ فقط ] به سوی او بازگردانده می شوید.

و خدا شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالی که چیزی نمی دانستید ، و برای شما گوش و چشم و قلب قرار داد تا سپاس گزاری کنید.

یُنادی مُنادٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ لَیَقُمِ الْحَمّادُونَ ، فَیَقُومُ زُمْرَةٌ ، فَیُنْصَبُ لَهُمْ لِواءٌ، فَیَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ . قیل: وَ مَنِ الْحَمّادُونَ ؟ فَقال: الَّذینَ یَشْکُرُونَ اللّهَ تَعالی عَلی کُلِّ حالٍ . وَ فی لَفظٍ آخَرَ: الَّذینَ یَشْکُرُونَ اللّهَ عَلَی السَّراءِ وَ الضَّرّاءِ. (1)

روز قیامت فریاد کننده ای فریاد برمی دارد: حمّادون بپا خیزید؛ عدّه ای برمی خیزند، پس برای آنان پرچمی قرار داده می شود، سپس وارد بهشت می شوند. عرضه داشتند، حمّادون کیانند؟ فرمود: آنان که در هر حالی خدا را شکر کردند. و در حدیث دیگری آمده: آنان که در راحت و سختی خدا را شکر کردند.

بیا ای رفته همچون ناسپاسان به راه باطل حق ناشناسان

بگو آخر که کافر نعمتی چیست حرامت باد، این بی حرمتی چیست

نمی شاید حق نعمت نهفتن شکایت چیست ؟ باید شکر گفتن

گرت از شکر باشد صد حکایت ز ترک شکر خود می کن شکایت

ز بهر شکر اگر فرزند آدم به قدر هر یک از ذرّات عالم

زبانی بر کند همچون زبانه زبان شکر او باشد زمانه

در آن کوشش کند چندانکه خواهی نگوید ذرّه ای شکر الهی

ص:75

تو را چون هم زبان دادند و هم گوش سخن بشنو مباش از شکر خاموش

به شکر دست و پا می گو ثنایی به راه شکر می زن دست و پایی

چو داری چشم، چشم خود به راه دار دلت دادند، دلها را نگه دار

به شکر ظاهر و باطن بپرداز به ظاهر باطن خود را یکی ساز

چو کامت تلخ شد در شکر زن گام کز آنت چون شکر شیرین شود کام

کسی کو شکر گوید روز سختی رسد آخر به روز نیک بختی

وگر شاکر نباشد روز راحت از آن راحت بسی بیند جراحت

(هلالی جغتایی)

فیها وَ نِعْمَ أجْرُ الْعامِلینَ » (1)

پاداش آنان آمرزشی است از سوی پروردگارشان ، و بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، در آن جاودانه اند ؛ و پاداش عمل کنندگان ، نیکوست.

یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ وَ أنَّ اللّهَ لایُضیعُ أجْرَ الْمُؤْمِنینَ » (2)

[شهیدان] به نعمت و فضلی از سوی خدا و این که خدا پاداش مؤمنان را تباه نمی کند ، شادمان و مسرورند.

اَلَّذینَ اسْتَجابُوا لِلّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذینَ أحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أجْرٌ عَظیمٌ » (3)

برای نیکوکاران و تقواپیشگان از کسانی که خدا و رسول را پس از آن که زخم و جراحت به آنان رسیده بود [ برای جنگی دیگر بعد از جنگ احد ] اجابت کردند ، پاداشی بزرگ است.

وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أجْرٌ عَظیمٌ » (4)

خدا به کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، وعده داده است که برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ است.

وَالَّذینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أقامُوا الصَّلاةَ إنّا لا نُضیعُ أجْرَ الْمُصْلِحینَ » (5)

و آنان که به کتاب [ آسمانی ] چنگ می زنند [ و عملاً به آیاتش پای بندند ] و نماز را بر پا داشته اند [ دارای پاداشند ] یقیناً ما پاداش اصلاح گران را ضایع

ص:77

نمی کنیم.

إلاَّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أجْرٌ کَبیرٌ» (1)

مگر کسانی که [ در خوشی ها و آسیب ها ] شکیبایی ورزیدند و کارهای شایسته انجام دادند ، اینانند که برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ است.

إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ إنّا لانُضیعُ أجْرَ مَنْ أحْسَنَ عَمَلاً» (2)

مسلماً کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند [ پاداششان داده خواهد شد ]؛ زیرا ما پاداش کسانی را که کار نیکو کرده اند ، تباه نمی کنیم.

عِنْدَاللّهِ إنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ» (1)

و نماز را برپا دارید ، و زکات بپردازید ، و آنچه از کار نیک برای خود پیش فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت . مسلّماً خدا به آنچه انجام می دهید ، بیناست.

وَ أقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَأقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَنَاً وَ ما تُقَدِّمُوا لأِنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَ أعْظَمَ أجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ إنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ » (2)

و نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و وام نیکو به خدا بدهید ؛ و آنچه را از عمل خیر برای خود پیش می فرستید ، آن را نزد خدا به بهترین صورت و بزرگ ترین پاداش خواهید یافت ؛ و از خدا آمرزش بخواهید که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

آن گاه بعد از [ پیمان گرفتن ، از وفاکردن به آن ] سرپیچی کردید ، و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، قطعاً از زیانکاران بودید .

وَ اللّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَاللّهُ ذُوالفَضْلِ الْعَظیمِ » (1)

در حالی که خدا هرکه را بخواهد به رحمت خود اختصاص می دهد ؛ و خدا دارای فضل بزرگی است.

وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَاللّهُ ذُوفَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ » (2)

و از شما درگذشت ؛ و خدا بر مؤمنان دارای فضل است.

فانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ یَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُوفَضْلٍ عَظیمٍ » (3)

پس با نعمت و بخششی از سوی خدا [ از میدان جنگ ] بازگشتند ، در حالی که هیچ گزند و آسیبی به آنان نرسیده بود ، و از خشنودی خدا پیروی کردند ؛ و خدا دارای فضلی بزرگ است.

وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسولَ فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبیّینَ وَ الصّدّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ اولئِکَ رَفیقاً * ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَ کَفی بِاللّهِ عَلیماً» (4)

و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند ، در زمرۀ کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ ایمان ، اخلاق و عمل صالح ] داده ؛ و اینان نیکو رفیقانی هستند. * این [ رفاقت با آنان ] بخشش و فضلی از سوی خداست ، و [ در استحقاق این کرامت و فضل ] کافی است که خدا [ به نیّات و اعمال مطیعان ] داناست.

وَ لَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إلاّ قَلیلاً» (5)

ص:80

و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، یقیناً همه شما جز اندکی ، از شیطان پیروی می کردید.

یا أیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْلَکُمْ وَاللّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظیمِ » (1)

ای اهل ایمان ! اگر [ در همۀ امورتان ] از خدا پروا کنید ، برای شما [ بینایی و بصیرتی ویژه ] برای تشخیص حق از باطل قرار می دهد ، و گناهانتان را محو می کند ، و شما را می آمرزد ؛ و خدا دارای فضل بزرگ است.

یاأیُّهَا النّاسُ قَدْ جائَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ * قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ » (2)

ای مردم ! یقیناً از سوی پروردگارتان برای شما پند وموعظه ای آمده ، و شفاست برای آنچه [ ازبیماری های اعتقادی و اخلاقی ] در سینه هاست ، و سراسر هدایت و رحمتی است برای مؤمنان. * بگو : [ این موعظه ، دارو ، هدایت و رحمت ] به فضل و رحمت خداست ، پس باید مؤمنان به آن شاد شوند که آن از همه ثروتی که جمع می کنند ، بهتر است.

آری، برای انسان سرمایه و مایه ای بالاتر و بهتر و سودمندتر از فضل الهی نیست، فضلی که تجلّیش در دنیا قرآن و نبوّت و امامت و توفیق عبادت و اطاعت و در آخرت بهشت و رضوان الهی است.

باید از دنیا به اندازه ای که زندگی بگذرد برداشت کرد و بقیه را تبدیل به توشۀ

ص:81

آخرت نمود. و این جز با معرفت به قرآن و توسل به پیامبر و امام معصوم میسّر نیست.

ما در خلوت به روی خلق ببستیم از همه بازآمدیم و با تو نشستیم

هر چه نه پیوند یار بود بریدیم وآنچه نه پیمان دوست بود شکستیم

مردم هوشیار زین معامله دورند شاید اگر عیب ما کنند، که مستیم

مالک خود را همیشه غصّه گدازد مِلک پری پیکری شدیم و برستیم

شاکر نعمت به هر طریق که بودیم داعی دولت به هر مقام که هستیم

در همه چشمی عزیز و نزد تو خواریم در همه عالم بلند و پیش تو پستیم

ای بت صاحبدلان مشاهده بنمای تا تو ببینیم و خویشتن نپرستیم

دیده نگه داشتیم تا نرود دل با همه عیّاری از کمند نجستیم

تا تو اجازت دهی که در قدمم ریز جان گرامی نهاده بر کف دستیم

دوستی آن است سعدیا که بماند عهد وفا هم بر این قرار که بستیم

(سعدی شیرازی)

دنیا فراموش مکن ، و نیکی کن همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است ، و در زمین خواهان فساد مباش ، بی تردید خدا مفسدان را دوست ندارد .

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَنِ وَ إِیتَآیِ ذِی الْقُرْبَی وَ یَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ » (1)

به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد ، و از فحشا و منکر و ستم گری نهی می کند . شما را اندرز می دهد تا متذکّر [ این حقیقت ] شوید [ که فرمان های الهی ، ضامن سعادت دنیا و آخرت شماست . ]

هَلْ جَزَآءُ الْإِحْسَنِ إِلَّا الْإِحْسَنُ * فَبِأَیِ ّ ءَالَآءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ » (2)

آیا پاداش نیکی جز نیکی است ؟* پس کدامیک از نعمت های پروردگارتان را انکار می کنید ؟

الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَنِ مِن طِینٍ » (3)

همان کسی که آنچه را آفرید نیکو ساخت ، و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد .

رَّسُولًا یَتْلُواْ عَلَیْکُمْ ءَایَتِ اللَّهِ مُبَیِّنَتٍ لِّیُخْرِجَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ مِنَ الظُّلُمَتِ إِلَی النُّورِ وَ مَن یُؤْمِن بِاللَّهِ وَ یَعْمَلْ صَلِحًا یُدْخِلْهُ جَنَّتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ خَلِدِینَ فِیهَآ أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا» (4)

[ و آن ] پیامبری [ است ] که آیات روشن خدا را بر شما می خواند ، تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند از تاریکی ها به سوی نور

ص:83

بیرون آورد . و هر کس به خدا ایمان بیاورد و کار شایسته انجام دهد ، او را در بهشت هایی که از زیرِ [ درختانِ ] آن نهرها جاری است ، درآورد ، در حالی که در آنها جاودانه اند . همانا رزق و روزی را برای او نیکو قرار داده است .

لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُواْ وَ یَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَآءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ » (1)

[ این گونه عمل می کنند ] تا خدا آنان را بر [ پایۀ ] نیکوترین عملی که انجام داده اند پاداش دهد ، و از فضلش برای آنان بیفزاید ، خدا به هر که بخواهد بی حساب روزی می دهد .

قُلْ یَعِبَادِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَ سِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّبِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ » (2)

بگو : ای بندگان مؤمنم ! از پروردگارتان پروا کنید . برای کسانی که در این دنیا اعمال شایسته انجام داده اند ، پاداش نیکی است و زمین خدا گسترده است [ بر شماست از سرزمینی که دچار مضیقه دینی هستید به سرزمینی دیگر مهاجرت کنید ] . فقط شکیبایان پاداششان را کامل و بدون حساب دریافت خواهند کرد .

لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ جُنَاحٌ فِیَما طَعِمُواْ إِذَا مَا اتَّقَواْ وَّ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ ثُمَّ اتَّقَواْ وَّ ءَامَنُواْ ثُمَّ اتَّقَواْ وَّ أَحْسَنُواْ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ » (3)

بر کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند نسبت به آنچه

ص:84

[ پیش از حکم تحریم ، از مسکرات و منافع قمار و سایر مُحرّمات ] خورده اند ، گناهی نیست ، هرگاه بپرهیزند و ایمان [ واقعی ] آورند و [ خالصانه ] کارهای شایسته انجام دهند ؛ سپس پرهیزکاری را تداوم بخشند و ایمان خود را ادامه دهند ، و بر پرهیزکاری پافشاری ورزند و کار نیک بجا آورند ؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد .

وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُواْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ » (1)

و در راه خدا انفاق کنید و [ با ترک این کار پسندیده، یا هزینه کردن مال در راه نامشروع ] خود را به هلاکت نیندازید، ونیکی کنید که یقیناً خدا نیکوکاران را دوست دارد .

فََاتَهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْأَخِرَةِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ » (2)

پس خدا پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا فرمود ؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد .

مسأله ای عظیم و وحشت آور و حقیقتی است که در قرآن مجید به طور مکرّر به آن اشاره شده است و کتاب خدا در این زمینه به انسان هشدار داده که مواظب و مراقب باشد که پرونده اش با خطوط گناه و معصیت سیاه نشود.

قرآن مجید، کِرام کاتبین و رقیب و عتید، دست و پا و پوست و زمین را حافظ اعمال انسان و تکمیل کنندگان پروندۀ آدمی می داند.

قرآن کریم، خداوند و پیامبر و ائمۀ معصومین را شاهدان اعمال انسان معرفی فرموده و راه هر عذری را به روی انسان بسته است.

وَ إنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظینَ * کِراماً کاتِبینَ * یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ * إنَّ الأْبْرارَ لَفی نَعیمٍ * وَ إنَّ الْفُجّارَ لَفی جَحیمٍ » (1)

و بی تردید بر شما نگهبانانی گماشته اند * بزرگوارانی نویسنده * که آنچه را [ از خیر و شر ] انجام می دهید ، می دانند [ و ضبط می کنند . ] * به یقین نیکان در نعمت فراوانی قرار دارند * و مسلّماً گناهکاران در دوزخ اند.

«این حافظان، فرشتگان و قدرت های مافوق و محیط بر انسانند که اعمال و آثار را حفظ و ثبت می کنند و به صورت ثابت نگه می دارند. آن چنانکه صفات و خواصِّ ثبت و متراکم شده در صفحه های ذرّات هستۀ یاخته های نسلی و نطفه و در سراسر ساختمان انسان، از نظرهای نافذ و علمی نهان است و جز از طریق وحی، اوصاف آنها را نمی توان دریافت.

این آیات، این گونه فرشتگان و مبادی ناپیدا را به چهار صفت توصیف نموده است که سه صفت آن به صورت اسمی آمده و دلالت بر ثبات دارد. آخرین صفت، یا جملۀ فعلیّه ای است که مبیّن استمرار است و «ما» در میان دو فعل دلالت بر تعمیم دارد: این نگهبانان گرامی و نویسندگانند، آنها می دانند هر چه را که انجام

ص:86

می دهید.

بیان این اوصاف خاص: حافظین، کرام، کاتبین، یعلمون...در آن حدّ و برای آن است که انسان دچار غرور و غفلت نشود و مراقب اندیشه ها و اعمال خود باشد.

وصف کرام در بین این اوصاف، انسان گناهکار را امیدوار می نماید؛ زیرا این فرشتگان حافظ و کاتب چون کرام و نمایندۀ ربّ کریم اند از ثبت و ابقای گناه تا می توانند چشم می پوشند و اعمال و نیّات خیر و مؤثّر در کمال را اگرچه اندک باشد ثبت و نگهداری می کنند و آن را می افزایند و از این طریق انسان را در مسیر کرامت و تکامل که قانون اصیل عالم است پیش می برند.

آنچه در روایات معصومین در اوصاف این فرشتگان آمده مطابق همین حقیقت است.

حفظ و ثبت اعمال به وسیلۀ این گونه حافظان به صورت محیط سرسبز و نعمت های پایداری درمی آید که ابرار در آن با خوشی و رفاه به سر می برند و به صورت دوزخ درمی آید که فجّار در آن می سوزند.

شیخ صدوق رحمه الله از ائمۀ معصومین علیهم السلام نقل می کند که:

جای این دو فرشته از وجود فرزند آدم، در تَرقُوتین (1) می باشد. آن که سمت راست است نیکی ها را می نویسد و آن که سمت چپ است بدی ها را؛ اعمال بنده را دو فرشته در روز و دو فرشته در شب می نویسند. (2)این بیان که جای این نوع فرشتگان را از وجود آدمی در ترقوتین نشان داده است، مثل و تشبیهی است مانند:

وَ نَحْنُ أقْرَبُ إلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ» (3)

و ما به او از رگ گردن نزدیک تریم.

و شاید محلّ واقعی یا جای عمل این گونه فرشتگان از این جهت در ترقوتین می باشد که مرکز اعصاب و معبر شریان ها و وریدهای بزرگ و مفصل میان سر و بدن است؛ از همین مرکز، اراده و فرمان منجّز به سوی اعضا و عمل و حرکت می گذرد و احساسات و انفعال ها که در سراسر بدن و خون و قلب حادث می شود به دستگاه مغز می رسد و پیوسته محلّ بروز عمل و عکس العمل می باشد.

دیگر دستگاه های بدن و نسوج مختلف، متأثر از انعکاسات پی در پی و مختلفی می گردند که به وسیلۀ اعصاب و جریان خون از این مفصل در آنها منعکس و ثبت می شود و همۀ سلول های بدن صفحاتی برای ثبت این انعکاسات می باشند و سپس از آنها در نسل و صفحات نفوس و اعضای انسان و اجزا و طبیعت و زمان ثبت

ص:88

می شوند.

انسان هستند؛ نامۀ هر کس پیچیده و فشرده است و در روز قیامت گشوده و باز می شود.» (1)

آن زندان را به صورت ثبت شدۀ اعمال تبهکاران و ستمکاران می سازد و با اصرار به تبهکاری و گناه، دیوارهای آن هر چه ضخیم تر و بلندتر و اعماق آن بیشتر می گردد و از در و دیوار و محیط آن دود و آتشی برمی خیزد که آتشگیره و افروزنده اش انسان گناه پیشه و اعمال او می باشد و در آن نسیم رحمتی نمی وزد. آن زندان را جز از طریق وحی و اندیشۀ برتر نمی توان شناخت: وَ ما أدْریکَ ما سِجّینٌ ».

دو کلمۀ: کتابٌ مَرْقومٌ تعریف و توصیف کوتاهی است برای اهل نظر و اندیشمندان، تا رابطۀ عمل و ثبات آن را با نهایت بروز آن دریابند و از دریچۀ این آیه و از دور به چگونگی سجّین نظر کنند.

سجّین کتاب است، چون صورت ثبت شدۀ اعمالی است که در جهت محدود و اقشار طبیعت و هبوطگاه غرایز حیوانی و در خلاف جهت تعالی انسان می باشد؛ مرقوم است؛ زیرا تا اعمال، سخت و بارز و محکم نشود و از هر سو انسان را فرانگیرد، با تحوّل و توبه راه گریز از آن باز است، همین که اعمال به صورت عادات سپس مَلکات و خویهای بارز و ثابت درآمد و بندها و دیوارهای آن محکم شد راه گریز از آن دشوار یا محال می شود و از هر سو و هر جهت دیدگاه بینش را می پوشاند و روح آزاد و بلندپرواز آدمی را در بند می گیرد و منافذ ادراک را جز در مسیر سجّین و به سوی جهنّم می بندد.

تبهکاران سرکش و ستم پیشه که با طوفان شهوات و خودخواهیشان بندهای اخلاقی و وجدانی و قانونی را پاره می کنند و می کوشند تا از هر قید و بندی آزاد شوند چنان در همین جهان رفتار و خوهایشان مکتوب و مرقوم می گردد و به بندهای عادات و در میان دیوارهای گناه و سرکشی سجّین خود گرفتار و زندانی می شوند که دیگر هیچ گونه خیر و صلاح خود و دیگران را نمی بینند و در آن نمی اندیشند و چنان گرفتار انعکاس اعمال و تضاد و کشمکش درونی و

ص:91

وحشت زدگی ناشی از آنها می گردند که از سایۀ خود می هراسند و از لذّات عقلی و بهره مندی از جمال هستی یکسره محروم می شوند و تنها راه آسایش و خوشی را در تخدیر احساس و اغفال عقل خود می یابند و چنان از قلوب و عواطف خلق و رحمت خالق رانده می گردند که با همه به دشمنی برمی خیزند و با نظر بد و کینه توزی می نگرند؛ اینها در میان دوستان و محافظان خود محروم و زندانی می شوند و این زندان پیوسته تنگتر و دشوارتر می گردد تا سراسر جهان و هستی برای چنین زندانی، بندی به صورت زندانی وحشت زا و پر از شکنجه می نماید.» (1)حضرت سجّاد علیه السلام به پیشگاه حضرت ربّ العزّه عرضه می دارد:

«الهی! زحمت و رنج ما را بر نویسندگان گرامی آسان گردان و نامه های ما را از حسنات و نیکی های ما پُر ساز و ما را نزد آنان به بدی کردارهای خود رسوا مکن.»

اگر کسی بخواهد پرونده و کتابی پاک و نورانی و ملکوتی و مورد رضایت حق داشته باشد و در قیامت در صف سر بلندان و عاشقان و مخلصان قرار گیرد، باید در وادی معرفت قدم زند و دل از نور حقیقت با کمک نبوّت و امامت روشن سازد و تمام حرکات و اعمال خود را هماهنگ با واقعیت های الهّیه نماید و پروانه سان در عشق محبوب بسوزد تا از او هویّتی جز هویّت حق نماند و پروانه سان در عشق محبوب بسوزد تا از او هویّتی جز هویّت حق نماند که ادعا و سهل انگاری و سستی و عافیت طلبی نه این که نفعی ندارد، بلکه محرک هایی است که انسان را از آسمان به زمین رانده و به چاه سجّین در می اندازد.

در هر صورت ساعات پرقیمت روز را با توجّه به حضرت حق و یاد قیامت و این که فرشتگان مأمور حفظ عمل، تمام حرکات انسان را به دستور خداوند می نویسند و ثبت و ضبط می کنند و با عمل صالح و ادای واجبات و کسب حلال و رفع حاجت حاجتمندان و نیاز نیازداران، قدردانی کنید تا به سعادت ابدی نایل

ص:92

گشته و از حسرت و پشیمانی غیر قابل جبران در امان مانده، به لطف و عنایت و رحمت واسعۀ حضرت محبوب به بهشت عنبر سرشت و رضوان اللّه اکبر و همنشینی با انبیا و شهدا و صدّیقین و صالحین برسید.

شَریکَهُ ، وَ السَّیِّدِ عَبْدَهُ . (1)

بنده، مؤمن نیست مگر آن که از خودش حساب بکشد سخت تر از شریک از شریکش و مولا از عبدش.

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش حضرت باقر علیه السلام نقل می کند:

ما مِنْ یَومٍ یَأْتی عَلَی ابْنِ آدَمَ إلاّ قالَ ذلِکَ الْیَوْمُ : یَابْنَ آدَمَ ، أنَا یَوْمٌ جَدیدٌ وَ أنَا عَلَیْکَ شَهیدٌ، فَافْعَلْ بی خَیْراً، وَاعْمَلْ فِیَّ خَیْراً أسْهُلْ لَکَ فی یَوْمِ الْقیامَةِ ، فَاِنَّکَ لَنْ تَرانی بَعْدَها ابَداً. (2)

هیچ روزی بر فرزند آدم نمی رسد مگر آن که آن روز به انسان می گوید: ای آدمیزاده، من روز جدیدی هستم و از جانب خدا بر تمام برنامه های تو شاهدم، با من به نیکی برخورد کن و ساعات مرا به عمل خیر بگذران، تا در محاسبات قیامت بر تو آسان باشم. به حقیقت بدان که پس از این مرا نخواهی دید.

حضرت علیّ بن الحسین علیهما السلام فرمود:

إنَّ الْمَلَکَ الْمُوَکَّلَ بِالْعَبْدِ یَکْتُبُ فی صَحیفَةِ اعْمالِهِ ، فَاعْمَلُوا بِأوَّلِها وَ آخِرِها خَیْراً یُغْفَرْلَکُمْ ما بَیْنَ ذلِکَ . (3)

فرشتۀ مأمور به انسان، اعمال را در پرونده می نویسد، اول و آخر صفحۀ عمل را به خیر و نیکی بنویسید، ما بین آندو بر شما بخشیده شود.

ص:94

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

طُوبی لِمَنْ وُجِدَ فی صَحیفَةِ عَمَلِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَحْتَ کُلِّ ذَنْبٍ أسْتَغْفِرُاللّهَ . (1)

خوشا به حال کسی که در پروندۀ عملش در قیامت کنار هر گناهی توبه یافت شود.

شناختی که از این واقعیت های داشتند فرمودند:

حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطیئَةٍ . وَ الدُّنْیا دُنْیاءان: دُنْیا بَلاغٍ وَ دُنْیا مَلْعُونَةٌ . (1)

عشق زیاد به دنیا رأس هر گناهی است. و دنیا دو دنیاست: دنیایی که انسان را به کمال و رشد و حقیقت می رساند و دنیایی که آدمی را از تمام واقعیت ها محروم می نماید.

حضرت باقر علیه السلام از امام سجّاد حضرت زین العابدین علیه السلام دربارۀ برخورد صحیح اولیای الهی به دنیا روایت می کند:

«بدانید که دنیابه شما پشت کرده و آخرت به شما روی آورده؛ برای هر یک از این دو فرزندانی است، پس شما از فرزندان آخرت باشید و از این که فرزند دنیا قرار گیرید بپرهیزید.

بیایید نسبت به دنیایی که حجاب بین شما و خداست بی رغبت گردید و به آخرت میل پیدا کنید.

بی رغبتان، زمین را بساط زندگی قرار داده و خاک را فرش خود نموده و آب را غذای پاکیزۀ خود انتخاب کرده اند. آن چنان از دنیا بریده اند که گویی در آن نیستند.

آگاه باشید، مشتاق به بهشت خالی از شهوات است و بیمناک از جهنّم بریدۀ از محرّمات.

آن که زاهد است سختی ها بر او آسان است. خدا را بندگانی است دارای بصیرتی بالا؛ همچون آنانند که اهل بهشت را در بهشت جاودانه می بینند و همچون که اهل جهنم را در عذاب همیشگی مشاهده می کنند. همۀ مردم از شرّ آنان در امانند و ایشان را قلبی محزون و نفسی عفیف و حاجاتی خفیف است.

ص:97

ایّام دنیا را که ایّام کمی است در برابر عبادت و مصیبت و معصیت صبر می کنند و از این راه به راحت جاوید که در آخرت میسّر است می رسند.

به هنگام شب برای عبادت بر پا می ایستند در حالی که اشک دیدگانشان بر صورت جاری است، برای آزادی از عذاب فردا به درگاه حضرت ربّ الارباب به تضرّع و زاری اند.

به هنگام روز در بردباری، در بصیرت، در نیکوکاری و در پرهیزکاری به سر می برند.

از خوفی که در عبادت از عظمت محبوب و عذاب قیامت دارند بدنشان فوق العاده نحیف و لاغر است، هر کس به آنان بنگرد، گوید مریض است، در حالی که مریض نیستند، یا گوید مجنون است، در حالی که جنون ندارد، اینان را از یاد جهنّم و آنچه در اوست امری عظیم به جان رسیده است.» (1)فیض عاشق، آن سالک عارف، می فرماید:

ز خود سری بدر آرم چه خوش بود به خدا ز پوست مغز بر آرم چو خوش بود به خدا

فکنده ام دل و جان را به قُلزُم غم عشق اگر دُری به کف آرم چه خوش بود به خدا

کنم ز خویش تهی خویش را ز خود بِرَهَم ز غم دمار برآرم چه خوش بود به خدا

زدیم از رخ جان زنگ نقش هر دو جهان که رو به روی تو آرم چه خوش بود به خدا

ص:98

کنم ز صورت هر چیز رو به معنیِ آن عدد دگر نشمارم چه خوش بود به خدا

(فیض کاشانی)

ص:99

[«16»اَللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِی کُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِکَ وَ نَصِیباً مِنْ شُکْرِکَ وَ شَاهِدَ صِدْقٍ مِنْ مَلاَئِکَتِکَ «17»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ احْفَظْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِینَا وَ مِنْ خَلْفِنَا وَ عَنْ أَیْمَانِنَا وَ عَنْ شَمَائِلِنَا وَ مِنْ جَمِیعِ نَوَاحِینَا، حِفْظاً عَاصِماً مِنْ مَعْصِیَتِکَ ، هَادِیاً إِلَی طَاعَتِکَ ، مُسْتَعْمِلاً لِمَحَبَّتِکَ «18»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ وَفِّقْنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا وَ لَیْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیَّامِنَا لاِسْتِعْمَالِ الْخَیْرِ وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ وَ شُکْرِ النِّعَمِ وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ حِیَاطَةِ الْإِسْلاَمِ وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلاَلِهِ وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِیفِ وَ إِدْرَاکِ اللَّهِیفِ ]

خدایا! در هر ساعتی از ساعات روز بهره ای از بندگیت، و سهمی از شکرگزاریت، و شاهد راستی از فرشتگانت برای ما قرار ده.

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و ما را از پیش رو، و پشت سر و طرف راست و جانب چپ و از تمام سمت و سویمان، حفظ کن، حفظی که ما را از نافرمانیت باز دارد، و به فرمانبرداریت راهنمایی کند، و برای عشق و محبتت به کار گیرد.

ص:100

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و ما را در این روز و شبمان، و در تمام ایاممان برای این امور موفّق بدار: به کارگیری خیر، و دوری از شر، و شکر نعمت ها و پیروی از روش های نیک، و دوری از بدعت ها، و امر به معروف، و نهی از منکر، و پاسداری از اسلام و کم کردن و خوار ساختن باطل، و یاری و گرامی داشت حق، و راهنمایی گمراه، و کمک کردن به ناتوان، و پناه دادن به درمانده و گرفتار.

اخلاق حسنه و اعمال صالحه میسّر است و جز این، راهی برای سلامت ماندن از خطر وجود ندارد. در این مسیر باید باطن و ظاهر خویش را تسلیم خواسته های الهی کرد و یک لحظه از هجوم شیاطین و خنّاسان غافل نماند.

ابلیس و ارتش خطرناکش که جاهلان و معاندان و دشمنان حقیقت هستند، کمترین رحمی به انسان ندارند و راحت آنان در این است که خوبی های انسان را به باد داده و آدمی را به قعر جهنّم رهنمون شوند. او و دستیارانش، دشمنان قسم خوردۀ انسانند و در پیشگاه حضرت احدیّت سوگند شدید یاد کرده که از همه طرف و از همه جانب به انسان حمله کرده و او را از حقّ و حقیقت جدا سازند.

خداوند هم به آنان هشدار داده که شما را بر عباد من سلطه و سلطنت و تسلّط و حکومت نیست، تنها کاری که از شما بر می آید اغواگری است که اگر انسان ها با فراهم بودن تمام وسایل هدایت به اغوای شما تن دهند من جهنّم را از شما و پیروانتان پر خواهم کرد.

شیطان و حزبش کاری جز کینه و حقد و حسد و دشمنی با ما ندارند و هدف ایشان بریدن ما از حقّ و حقیقت است و تنها راه محفوظ ماندن ما از خطرات آنان، ایمان به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب و نبوت و امامت و آراستگی به حسنات و پیراستگی از رذایل و انجام واجبات و ترک محرمات که حصن حصین الهی و منطقۀ امن و امان ملکوتی است می باشد، از شیطان و منطقۀ او خود را حفظ کرده و در امان حضرت ربّ العزّه قرار خواهیم گرفت.

قرآن مجید هجوم زیان آور شیطان را از هر جهت به انسان گوشزد فرموده است:

قالَ فَبِما أغْوَیْتَنی لَأقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ * ثُمَّ لآَتِیَنَّهُمْ مِنْ بِیْنِ أیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لاتَجِدُ أکْثَرَهُمْ شاکِرینَ * قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْءُوماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مَنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ

ص:102

أجْمَعینَ » (1)

گفت : به سبب این که مرا به بیراهه و گمراهی انداختی ، یقیناً بر سر راه راست تو [ که رهروانش را به سعادت ابدی می رساند ] در کمین آنان خواهم نشست . * سپس از پیش رو و پشت سر و از طرف راست و از جانب چپشان بر آنان می تازم و [ تا جایی آنان را دچار وسوسه و اغواگری می کنم که ] بیشترشان را سپاس گزار نخواهی یافت . * خدا فرمود : از این جایگاه و منزلتت نکوهیده و مطرود بیرون شو که قطعاً هر که از آنان از تو پیروی کند ، بی تردید جهنم را از همۀ شما لبریز خواهم کرد .

پیش رو، پشت سر، راست و چپ، اصطلاح است، می گوییم فلانی از چهار طرف محاصره شد.

حضرت باقر علیه السلام در ذیل این آیه می فرماید:

مِنْ بَیْنِ أیْدیهِمْ

مَعْناهُ : اهَوِّنُ عَلَیْهِمْ أمْرَ الآْخِرَةِ ،

منظور شیطان از پیش رو، سبک کردن امر آخرت در نظر بنی آدم است.

مِنْ خَلْفِهِمْ

آمُرُهُمْ بِجَمْعِ الأْمْوالِ وَ الْبُخْلِ بِها عَنِ الْحُقُوقِ لِتَبْقی لِوَرَثَتِهِمْ ،

و منظورش از پشت سر، امر به جمع مال و بخل ورزیدن از حقوق مالی است، تا بدون بهره گیری از مال برای آخرت، بمیرند و محصول زحمات خود را برای ورثه بگذارند.

عَنْ أیْمانِهِمْ

افْسِدُ عَلَیْهِمْ أمْرَ دینِهِمْ بِتَزْیینِ الضَّلالَةِ وَ تَحْسینِ

ص:103

الشُّبْهَةِ ،

منظورش از دست راست، آن است که: با جلوه دادن گمراهی و ضلالت و نیکو نشان دادن شبهه، امر دین و دینداری را بر آنان فاسد می کنم، تا از لباس حقیقت عریان شوند و به چاه عمیق ضلالت سرنگون گردند.

عَنْ شَمائِلِهِمْ

بِتَحْبیبِ اللَّذّاتِ إلَیْهِمْ وَ تَغْلیبِ الشَّهَواتِ عَلی قُلُوبِهِمْ . (1)

منظورش از دست چپ آن است که: لذّات غلط را محبوب آنان نموده و شهوات سعادت سوز را بر قلبشان حاکم می کنم.

الهی! اگر عنایت و رحمت تو نباشد و اگر توفیق خاص تو رفیق راه نگردد، به هیچ صورت راه نجاتی برای ما ضعیفان نخواهد بود.

به قول فیض آن شوریدۀ شیدا:

الهی به کامم شرابی فرست شرابی ز جام خطابی فرست

مرا کُشت رنج خمار الَست دگر باره از نو شرابی فرست

دلم تا صفا یابد از زنگ غم به دُردی کشانت که تابی فرست

ز سر جوش خمخانۀ حبّ خویش به جام شرابم حبابی فرست

به لب تشنۀ چشمۀ معرفت به ساقیّ کوثر که آبی فرست

به عصیان سراپای آلوده ام ز جام طهورم شرابی فرست

به معمار می کن حوالت مرا امیری به ملک خرابی فرست

به دل تخم امّید کِشتم بسی بدین کشتزارم سحابی فرست

ز دریای غفران و ابر کرم مرا رحمت بی حسابی فرست

برای براتم ز آتشکده ز سوی یمینم کتابی فرست

ز قشر سخن فیض دلگیر شد ز معنای بِکْرم لُبابی فرست

(فیض کاشانی)

ص:104

برای هر کدام از سیزده موردی که امام سجّاد علیه السلام در ضمن دعا بیان کرده اند توضیحی مختصر بیان می شود.

چون قصد خیر کردی آن را به تأخیر مینداز.

هر حادثه ای را رو به خیر و مقاصد برتر بگرداند و بالای امواج حوادث به سوی ساحل خیر پیش رود. و به عکس برای فرد تنها و بی پناه که خود را از حریم پناهندگی رب بر کنار داشته و درون حوادث واقع شده، هر موج حادثه و هر پدیده ای که از گریبان آفرینش یا از درون اجتماع یا از باطن اندیشه ها سرزند شر می نماید و در مسیر شرّش پیش می برد.

نکره آمدن غاسق و قید اذا وقب شامل هرگونه تاریکی فشرده و فراگیرنده ای می شود که همۀ محیط و ظرف تابش را پر کند و هر روزنۀ نوری را مسدود نماید. مثال بارز «غاسق» تاریکی شب دیجور است که در آن راهزنان و جانوران و احلام و اوهام وحشت انگیز از لانه ها و کمین گاههای زیر زمین و خلال نفوس سربرمی آورند و تاخت و تاز می نمایند.

تاریکی فراگیرندۀ کفر و جهل و هوا و خشم و شهوت، مثال های دیگری از «غاسق إذا وقب» است که شرّ آنها از نفس آدمی و در اوست و خطیرتر از هر شرّی می باشد.

همین که این تاریکی های نفسانی، محیط درونی آدم را فرا گرفت و نور ایمان و پرتو عقل و شعاع وجدان را خاموش داشت، غرایز و خویهای حیوانی و عقده ها از بندها و کمین گاههای درونی رها می شوند و چون جانورهای متنوع و متلوّن به تاخت و تاز درمی آیند و به مرکز فرمان و اراده یورش می آورند تا همین که آن را به دست گرفتند، همۀ قوا و جوارح را به خواست خود و در مسیر انجام شهوات و اوهام و زبانه های خشم خود به هر سو می گردانند و در این مسیر هر حد و قید و مانع قانونی و اخلاقی را از میان برمی دارند و هر استعداد و شخصیتی را درهم می شکنند و هر قدرت و نیرویی را در اختیار خود می گیرند. (1)

ص:107

است. و لقمان به خاطر امتیازهای عالی به مقام شکر دست یافت. انسان هر گاه نعمت های الهی را در جای خود به کار بگیرد سودش به خود او برمی گردد ولی اگر کفران نعمات کند، ضررش در وهلۀ اوّل به خودش، سپس به دیگران می رسد.

در پایان آیه می فرماید: غَنِیٌّ حَمِیدٌ یعنی شکرگزار در برابر انسان های عادی یا نعمتی را به بخشنده می دهد و یا اگر چیزی نمی دهد با ستایش او مقامش را در نزد مردم بالا می برد ولی در مورد خداوند هیچکدام معنی ندارد؛ زیرا او از همگان بی نیاز است و همه ستایشگران به ویژه فرشتگان حمد او می گویند.

یک نکته پیرامون آیه قابل توجه است که کلمۀ شکر با صیغۀ فعل مضارع آمده که نشانۀ استمرار و همیشگی است ولی کفر با صیغه ماضی آمده که بر یک مرتبه هم صدق می کند، اشاره به این است که: کفران حتی یکبار سرانجام دردناکی دارد، امّا شکرگزاری باید مستمر باشد تا انسان مسیر تکاملی خود را طی کند.» (1)حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

اَوْحَیَ اللَّهُ تَعَالی إِلی مُوسی : یا مُوسی اشْکُرْنی حَقَّ شُکْرِی، فَقالَ : یا رَبِّ کَیْفَ أَشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ ، وَ لَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أَشْکُرُکَ بِهِ إِلاّ وَ أَنْتَ أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ ؟! فَقالَ : یا مُوسی شَکَرْتَنی حَقَّ شُکْری حِیْنَ عَلِمْتَ أَنَّ ذَلِکَ مِنِّی. (2)

خدای تعالی به موسی وحی فرمود: ای موسی! مرا چنانکه باید شکر کن.

موسی عرض کرد: پروردگارا! چگونه تو را چنانکه باید شکر گویم حال آن که هر شکری که تو را می گویم خود نعمتی است که تو به من ارزانی داشته ای ؟ فرمود: ای موسی! وقتی که بدانی توفیق آن شکر را هم من به تو داده ام، حق شکر مرا ادا کرده ای.

ص:109

پس شکر کامل، اعتراف خاضعانه زبان درون در برابر خدای تعالی به عجز و ناتوانی از به جا آوردن کمترین شکر اوست؛ زیرا که توفیق شکرگزاری نعمت جدیدی است که باید بر آن شکر نمود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفری بر ناقۀ خود سوار بود که ناگاه فرود آمد و پنج بار سجده کرد و دوباره سوار ناقه شد. همسفران پرسیدند:

ای رسول خدا! ما از شما رفتاری دیدیم که پیش از این ندیده بودیم ؟ حضرت فرمود: «آری، جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و مرا از جانب خدای عزّوجلّ بشارت هایی داد. از اینرو خدا را در سجده سپاس گفتم و بر هر بشارتی سجده نمودم.» (1)

بهترین الگو برای شما نه تنها در میدان جنگ که در تمام زندگی، وجود پیامبر صلی الله علیه و آله است روحیات عالی معنوی و اخلاقی و عمل به دستورهای خداوند در رسالت، از او مردی مقتدر و جذّاب ساخته بود.

اسوه، به معنی حالتی است که انسان به هنگام پیروی از دیگران به خود می گیرد.

و به دیگری اقتدا و همراهی می کند. و یاران و مسلمانان هم دورۀ ایشان در همۀ مراحل زندگی حتی در جنگ ها همگام با حضرت وظایف دینی را می آموختند تا جائی که مولای متقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:

وقتی تنور معرکه سرخ می شد، خود را به رسول اللّه صلی الله علیه و آله حفظ می کردیم، پس هیچکدام از ما به دشمن نزدیک تر از پیامبر صلی الله علیه و آله نبود. (1)معنای آن این است که وقتی ترس از دشمن زیاد می شد و جنگ به نهایت سختی می رسید، مسلمانان به جانبی که شخص رسول اللّه صلی الله علیه و آله در جنگ بود پناهنده می شدند و خداوند به برکت آن حضرت پیروزی را بر آنان نازل می کرد و به خاطر او از آنچه بیم داشتند ایمنی می یافتند.

و این پیروی برگرفته از سنت الهی و سنت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است که همه ما را به آن دعوت کرده اند.

امام علی علیه السلام برترین وسیله ای که متوسّلان می توانند با آن به سوی خداوند تقرب جویند ایمان به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله می داند و می فرماید:

وَ اقْتَدُوا بِهَدْیِ نَبِیِّکُمْ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ الْهَدْیِ وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَانَّها أَهْدَی السُّنَنِ . (2)

به روش پیامبرتان اقتدا کنید که آن برترین روش و به سنت او رفتار نمایید

ص:111

که آن رهنماترین سنت هاست.

و رسول اللّه صلی الله علیه و آله هم به نیکی راهنمایی فرموده است که:

لا قَوْلَ إِلاّ بِعَمَلٍ ، وَ لا قَوْلَ وَ لا عَمَلَ إِلاّ بِنِیَّةٍ ، وَ لا قَوْلَ وَ لا عَمَلَ وَ لَانِیَّةَ إِلاّ بِإِصابَةِ السُّنَّةِ . (1)

هیچ گفتاری جز با کردار ارزش ندارد و هیچ گفتار و کرداری جز با نیّت و هیچ گفتار و کردار و نیتی ارزشمند نیست مگر با سنت منطبق باشد.

به هر حال معیار قرار دادن سنت در اعمال، ملاک قبولی و ارزشمندی آنها می شود.

حضرت سجّاد علیه السلام به این نکته اشاره فرمود:

إِنَّ أَفْضَلَ الأعْمالِ عِنْدَ اللَّهِ ما عُمِلَ بِالسُّنَّةِ وَ انْ قَلَّ . (2)

برترین کارها نزد خداوند، آن است که بر طبق سنت عمل شود گرچه اندک باشد.

امّا گاهی عدّه ای دانشمند نمای حسود با ساختن روش های نو یا وارد کردن امور غیرشرعی در دین که در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نبوده است به صورت علنی با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مخالفت کرده اند؛ زیرا هر آنچه با کتاب خدا و سنت و اجماع بزرگان مخالف باشد بدعت و گمراهی است. و بدعت گذار در جایگاه بدی قرار می گیرد.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله به چنین افرادی هشدار داده و می فرماید:

«هان! هر عبادتی را جوش و خروشی است که سرانجام فروکش می کند. پس، هر کسی خروش عبادتش به سنت آرام گیرد هدایت شده است. و هر که با

ص:112

سنت من مخالفت کند گمراه شده است و عملش بر باد رفته است.» (1)امام صادق علیه السلام در نامه ای به یارانش این انحراف در دین را با بیانی شیوا تذکّر می فرماید:

بر شما باد آثار پیغمبر خداو سنت و روش آن حضرت و آثار ائمۀ هدایت علیهم السلام از خاندان پیغمبر، پس از او و سنت آنان؛ چون هر که به چنین روشی ملتزم بود به راه هدایت رفته و هر که این را رها ساخت و از آن روی گرداند گمراه شد؛ زیرا آنان تنها کسانی هستند که خداوند به پیروی از آنها امر فرموده است.

به یقین پدرمان پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مداومت بر عمل در راه آثار و سنّت ها، گرچه اندک باشد، مورد رضای پروردگار است و نزد خداوند سودمندتر است از کوشش در اعمال بی پایه که ساخته و پرداختۀ هواست. آگاه باشید که پیروی از هواهای نفسانی و بدعت ها بدون این که از سوی خدا در آن هدایتی رسیده باشد؛ گمراهی است. و هر گمراهی بدعت و هر بدعت سرانجامش دوزخ خواهد بود. (2)

امام صادق علیه السلام بدعت را از گناهان کبیره به حساب آورده و از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرموده است:

مَنْ تَبَسَّمَ فِی وَجْهِ مُبْتَدَعٍ فَقَدْ أَعانَ عَلی هَدْمِ دِیْنِهِ . (1)

هر کس در برابر بدعت گذاری تبسّم کند، به نابودی دینش کمک کرده است.

امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ مَشی إلی صاحِبِ بِدْعَةٍ فَوَقَّرَهُ فَقَدْ مَشی فی هَدْم الإْسْلامِ . (2)

هر کس برای احترام به صاحب بدعت قدم بردارد، برای نابودی اسلام قدم برداشته است.

و باید از شما گروهی باشند که [ همه مردم را ] به سوی خیر [ اتحاد ، اتفاق ، الفت ، برادری ، مواسات و درستی ] دعوت نمایند ، و به کار شایسته و پسندیده وادارند ، و از کار ناپسند و زشت بازدارند ؛ و اینانند که یقیناً رستگارند.

لُعِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إسرائیلَ عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عیسیَ بْنِ مَرْیَمَ ذلِکَ بِما عَصَوا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ * کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ » (1)

از بنی اسرائیل آنان که کافر شدند به زبان داود و عیسی بن مریم لعنت شدند .

لعنت شدنشان برای این بود که [ نسبت به فرمان های خدا و انبیا ] سرپیچی داشتند و همواره [ از حدود الهی ] تجاوز می کردند . * آنان یکدیگر را ازکارهای زشتی که مرتکب می شدند بازنمی داشتند . مسلماً بد بود آنچه را انجام می دادند.

وَ تَری کَثیراً مِنْهُمْ یُسارِعُونَ فِی الإْثْمِ وَالْعُدْوانِ وَ أکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ * لَوْلایَنْهاهُمُ الرَّبّانِیُّونَ وَ الأْحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الإْثْمِ وَ أکِلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ » (2)

و بسیاری از آنان را می بینی که در گناه و تجاوز [ از حدود خدا ] و حرام خوری خود می شتابند ؛ همانا بد است اعمالی که همواره انجام می دادند .

* چرا دانشمندان الهی مَسلک [ و کاملان در دین ] و عالمان یهود ، آنان را از گفتار گناه آلود و حرام خواری بازنمی دارند ؟ بسیار زشت است سکوتی که همواره پیش می گرفتند.

ص:115

اَلَّذینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الاُْمِّیَّ الَّذی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراتِ وَ الاِْنْجیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إصْرَهُمْ وَ الأْغْلالَ الَّتی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی انْزِلَ مَعَهُ اولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ » (1)

همان کسانی که از این رسول و پیامبر « ناخوانده درس » که او را نزد خود [ با همۀ نشانه ها و اوصافش ] در تورات وانجیل نگاشته می یابند ، پیروی می کنند ؛ پیامبری که آنان را به کارهای شایسته فرمان می دهد ، و از اعمال زشت بازمی دارد ، و پاکیزه ها را بر آنان حلال می نماید ، و ناپاک ها را بر آنان حرام می کند ، و بارهای تکالیف سنگین و زنجیره ها [ یِ جهل ، بی خبری و بدعت را ] که بر دوش عقل وجان آنان است برمی دارد ؛ پس کسانی که به او ایمان آوردند و او را [ در برابر دشمنان ] حمایت کردند و یاریش دادند و از نوری که بر او نازل شده پیروی نمودند ، فقط آنان رستگارانند.

وَالْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أوْلیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطیعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ اولئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إنَّ اللّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ » (2)

مردان و زنان با ایمان دوست و یار یکدیگرند ؛ همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازمی دارند ، و نماز را برپا می کنند ، و زکات می پردازند ، و از خدا و پیامبرش اطاعت می نمایند ؛ یقیناً خدا آنان را مورد رحمت قرار می دهد ؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است.

ص:116

صدّیقین و شهدا و صالحین و عالمان ربّانی و عارفان عاشق و حکیمان آگاه برای هدایت و رشد و کمال انسان است.

هر مسلمان و مؤمنی در برابر حیثیت و حفظ اسلام و تداوم آن شدیداً مسؤول و مکلّف است. جهاد با جان و مال، جهاد با زبان و قلم، جهاد با عمل و اخلاق، راه حفظ اسلام و تداوم این فرهنگ مبارک و مدرسۀ سعادتبخش است. انبیاء و امامان و تربیت شدگان آن بزرگواران برای حفظ اسلام از هیچ کوششی مضایقه نکرده و در این مسیر از جانبازی دریغ ننمودند.

همۀ ما در این زمینه باید پیرو انبیا و ائمۀ طاهرین علیهم السلام باشیم، تا آیین الهی به نسل های بعد برسد و ما در پیشگاه حضرت محبوب سرافکنده نگردیم. با تمام وجود باید در برابر باطل به هر شکلی که هست بایستیم و در به ذلّت کشیدن و خواری آن فعالیّت کرده تا جایی که ریشۀ باطل بسوزد و حق و حقیقت از شرّ آنان در امان بماند.

حق را در تمام جوانبش یاری دهیم و به اعزاز آن برخاسته و برای پابرجایی آن از هیچ کوششی دریغ نورزیم که این همه در دنیا و آخرت به نفع ما و زن و فرزند و دوستان و نسل امروز و فردای ماست.

أَفَلَا تَذَکَّرُونَ » (1)

پس آیا کسی که معبودش را هوای نفسش قرار داده دیدی ؟ و خدا او را از روی علم و آگاهی خود [ بر این که شایستۀ هدایت نیست ] گمراه کرد ، و بر گوش و دلش مُهرِ [ تیره بختی ] نهاد ، و بر چشم [ دلش ] پرده ای قرار داده است ، پس چه کسی است که بعد از خدا او را هدایت کند ؟ آیا متذکّر [ حقایق ] نمی شوید ؟

سکان دار حقیقی هدایت خداوندست که ارادۀ خود را به نتیجه می رساند، یعنی ارشاد و راهنمایی، نشانه گیری مطلوب همراه با لطف و محبت است چه به مقصود برسد یا نرسد، ولی این که در واقع به هدف برسد به لطف حق تعالی است. پس آن کسی که گمراه است شایستگی هدایت را نداشته و راه را گم کرده است؛ زیرا او هوای نفس و مظاهر دنیا را خدای خود قرار داده و نشانه های حقیقی از جمله قرآن و اهل بیت و ائمه علیهم السلام را ردّ کرده است و به جادۀ باطل منحرف شده است.

کسی که معبود خود را «هوا» قرار می دهد، زمینه های راهیابی را از بین می برد و اندک اندک در سراشیبی گمراهی و هلاکت می افتد.

همان گونه که در ابتدای سورۀ جن خداوند به این نکته اهمیّت داده و به پیامبرش در مورد جن و شنیدن آیات قرآن می فرماید که:

قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِ ّ فَقَالُواْ إِنَّا سَمِعْنَا قُرْءَانًا عَجَبًا * یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فََامَنَّا بِهِ وَ لَن نُّشْرِکَ بِرَبِّنَآ أَحَدًا» (2)

بگو : به من وحی شده که گروهی از جنّ [ به قرآن ] گوش دادند و گفتند :

همانا ما قرآن شگفت آوری شنیدیم ، * که به سوی راه راست هدایت می کند ،

ص:119

پس به آن ایمان آوردیم و هرگز احدی را شریک پروردگارمان قرار نخواهیم داد .

هدف اصلی تأسیس قرآن به خاطر هدایت به سوی راه راست است و همه زمینه ها وابزارها به کمک قرآن می آیند تا به هدفش برسد.

آری، خداوند با علم این که آنان استحقاق هدایت ندارند، گمراه کرده است. و آنان با دست و برنامۀ خود چراغ های هدایت را شکسته و پل های بازگشت به پشت سر خود ویران کرده اند؛ بنابراین خداوند لطف و رحمت خود را می گیرد و آنان تا پایان عمرشان در تاریکی به سر می برند.

مردی از مولای متقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام دربارۀ پایین ترین درجۀ گمراهی پرسید، حضرت فرمود:

وَأَدْنی مایَکُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضالّاً أَنْ لایَعْرِفَ حُجَّةَ اللّهِ تَبارَکَ وَ تَعالی وَ شاهِدَهُ عَلی عِبادِهِ الَّذی أَمَرَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِطاعَتِهِ وَ فَرَضَ وَلایَتَهُ . (1)

کمترین چیزی که بنده به واسطۀ آن گمراه شود، این است که حجت خدای تبارک و تعالی و گواه او بر بندگانش که به فرمانبری او فرمان داده و ولایتش را واجب گردانیده است، را نشناسد.

پس باید چگونه شناخت پیدا کرد و چگونه در پی کسب وظیفه بود؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:

یتیم تر از یتیمی که پدرش را از دست داده، کسی است که از امام خود بریده شده و توان دسترسی به او را ندارد و حکم مسائل دینی مورد ابتلایش را نمی داند. بدانید که هر کس از شیعیان ما به علوم ما آگاه باشد، این شخصی که به شریعت ما آگاه نیست و دسترسی به ما ندارد یتیمی در دامن اوست، بدانید

ص:120

که هر کس او را هدایت و ارشاد کند و شریعت و احکام ما را به او بیاموزد در جمع بهشتیان با ما خواهد بود. (1)از اینرو رسول خدا صلی الله علیه و آله به اندازۀ فراوان برای هدایت بندگان ارزش قائل بود که حتی به جانشین خود علی بن ابی طالب علیه السلام سفارش می فرماید که ارشاد تو باید قبل از جنگ باشد تا خون کسی بدون هدف ریخته نشود.

هنگامی که حضرت را به یمن فرستاد فرمود:

ای علی، هرگز با کسی جنگ مکن تا این که او را از قبل به اسلام دعوت کرده باشی، به خدا سوگند! اگر خداوند مردی را به دست تو هدایت کند برای تو از آنچه آفتاب بر آن طلوع و غروب کند بهتر است و تو ولایت بر او داری، یا علی. (2)پس از بهترین بندگان حق کسی است که دلش را به نور هدایت روشن کند و با کمترین امکانات به سوی حق حرکت کند تا گرفتار دام های گمراه کننده و سوزان نیفتد. در همین راستا حضرت علی علیه السلام در صحیفه عارفان، نهج البلاغه می فرماید:

عِبادَ اللّه، إنَّ مِنْ احَبِّ عِبادِ اللّهِ إلیه عَبْداً أَعَانَهُ اللّهُ عَلی نَفْسِهِ فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ ، وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ ، فَزَهَرَ مِصْباحُ الْهُدی فِی قَلْبِهِ وَ اعَدَّ الْقِری لِیَوْمِهِ النّازِلِ بِهِ . (3)

بندگان خدا، محبوب ترین بندگان در پیشگاه خداوند بنده ای است که خداوند به تسلط بر نفسش او را یاری داده، پس اندوه را شعار خود کرده و خوف از عذاب را تن پوش خویش، از اینرو چراغ هدایت در دلش روشن شده و

ص:121

طاعت و عمل برای روز مرگ آماده کرده... .

چه بسیار بد شومی است! که کسی با این همه ابزار و نشانه های هدایت از حق گریزان باشد و با بهانه های واهی شیرینی حق را به جان خود نوش نکند و به اشارات راهنما هم توجه نکند که باید به ذات حق پناه برد.

اَللّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَفْتَقِرَ فی غِناکَ أَوْ أَضِلَّ فی هُداکَ اوْ أُضامَ فی سُلْطانِکَ ، اوِ اضْطَهَدَ وَالْاَمْرُ لَکَ . (1)

الهی، به تو پناه می برم از این که در بی نیازی تو فقیر شوم، یا در هدایتت گمراه گردم، یا در سلطنتت مورد ستم واقع شوم، یا به خواری نشینم و حال این که امر به دست توست.

قرآن مجید این توفیق را یک گردنه می داند و انسان ناسپاس از آن گردنۀ مهم بالا نرفته است؛ پس با داشتن آن همه وسایل سعادت، راه نجات را نپیموده است که خداوند او را مورد ملامت و سرزنش قرار می دهد و می فرماید:

فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَ مَآ أَدْرَیکَ مَا الْعَقَبَةُ * فَکُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَمٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ * یَتِیًما ذَا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْکِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ » (1)

پس شتابان و با شدت به آن گردنۀ سخت وارد نشد ؛ * و تو چه می دانی آن گردنۀ سخت چیست ؟ * آزاد کردن برده ، * یا طعام دادن در روز گرسنگی و قحطی ، * به یتیمی خویشاوند ، * یا مستمندی خاک نشین .

به این ترتیب این گردنۀ سخت گذر را که انسان های ناسپاس هرگز خود را برای گذشتن از آن آماده نکرده اند، مجموعه ای از اعمال خیر بر محور خدمت به خلق و کمک به ضعیفان و ناتوان ها، دور می زند.

گذشتن از این گردنه با توجه به علاقۀ شدیدی که بیشتر مردم به مال و ثروت دارند کار آسانی نیست. این آزمایش به لطف الهی و با استمداد از ایمان و اخلاص به انجام می رسد.

و من می خواهم بار شما را برای عبور از این گردنه سبک کنم. (1)سغب به معنی گرسنگی است. و یوم ذی مسغبة یعنی روز گرسنگی است که در بیشتر جوامع بشری گروهی همیشه از گرسنگان هستند و آیه تأکیدی بر اطعام گرسنه ها در روزهای قحطی و خشکسالی و مانند آن است.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ أَشْبَعَ جائِعاً فی یَوْمِ سَغْبٍ ، أَدْخَلَهُ اللّهُ یَوْمَ القِیامَةِ مِنْ أَبْوابِ الجَنَّةِ ، لایَدْخُلُها إِلاّ مَنْ فَعَلَ مِثْلَ ما فَعَلَ . (2)

کسی که گرسنه ای را در ایام قحطی سیر کند، خدا او را در قیامت از دری از درهای بهشت وارد می سازد که هیچ شخص دیگر از آن وارد نمی شود، جز کسی که عملی همانند او انجام داده باشد.

و از بهترین صدقه ها این است که به یاری ناتوان بشتابیم؛ چون پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

عَوْنُکَ الضَّعِیفَ مِنْ أَفْضَلِ الصَّدَقَةِ . (3)

از برترین خیرات کمک تو به ناتوان است.

«علی بن موسی الرّضا هنگامی که می خواست غذا میل کند، دستور می فرمود سینی بزرگی کنار سفر بگذارند و از هر غذایی که در سفره بود از بهترین آنها برمی داشت و در آن سینی می گذاشت سپس دستور می داد آنها را برای نیازمندان ببرند. سپس این آیه را تلاوت می فرمود: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ سپس فرمود: خداوند

ص:124

متعال می دانست که همه قادر بر آزاد کردن بردگان نیستند؛ پس غذا دادن را راهی به سوی بهشت خود قرار داد.» (1)گاهی اوقات انسان به خاطر گناه زنگار دل می گیرد یعنی قلب او در اثر معاصی مانند سنگ سفت و سیاه می شود و اندک اندک ارزش ها نزد او بی حاصل می شود.

در روایت است که:

مردی نزد رسول اللّه صلی الله علیه و آله رفت و از قساوت قلبش شکایت کرد. (قلب او در اثر بی توجهی به خیرخواهی و یاری به دیگران سخت شده است) حضرت فرمود: آیا دوست نداری نرم دل شوی و به خواسته ات برسی ؟ به یتیم مهربانی کن و دست محبت بر سر او بکش و از غذایت به او بده، پس دلت نرم شود و به خواسته ات می رسی. (2)در اینجا به اندرز حضرت امیرمؤمنان علیه السلام خوب بیندیشید که به چه کسی تذکر فرموده و چه انتظاری از ما دارد؟!

در نامۀ خود به عثمان بن حنیف، کارگزار خویش در بصره نوشت:

وَ ما ظَنَنْتُ انَّکَ تُجیبُ الی طَعامِ قَوْمٍ عائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِیُّهُم مَدْعُوٌّ... فَاتَّقِ اللّهَ یَابْنَ حُنیْفٍ وَلْتَکْفِکَ اقْراصُکَ ، لِیَکُونَ مِنَ النّارِ خَلاصُکَ . (3)

خیال نمی کردم مهمان شدن به سفرۀ قومی را قبول کنی که محتاجشان را به جفا می رانند و توانگرشان را به مهمانی می خوانند!... پسر حنیف! از خدا پروا کن و قرص های نان خودت تو را بس باشد، تا این روش موجب خلاصی ات از آتش جهنم گردد.

ص:125

کار زندگیش را بسازد و هفتاد و یک رحمت خود را برای هول و هراس های روز قیامت ذخیره کند. (1)

بی یاورش گذارد، مگر این که خداوند در دنیا و آخرت او را تنها و بی یاور گذارد. (1)معصومان ما در سلوک های اخلاقی به ما آموختند که باید تا می توانید هوای ضعیفان را داشت و جانب آنها را رعایت نمود؛ حتی امیرمؤمنان علیه السلام دروصیت نامۀ خویش به فرزندانش این سفارش را تأکید می کند که دشمن ستمگر و یار ستمدیده باشید؛ زیرا حمایت و جانبداری ضعیفان از سیرۀ عملی و حقیقی اهل بیت بوده است.

حضرت علی علیه السلام دربارۀ بیعت خود به مردم چنین فرمود:

... ایُّهَا الناّسُ ، اعینُونی عَلی انْفُسِکُمْ ، وَ ایْمُ اللّهِ لَأَنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظالِمِهِ ، وَ لَاَقُودَنَّ الظّالِمَ بِخَزامَتِهِ ، حَتّی اورِدَهُ مَنْهَلَ الْحَقِّ وَ انْ کانَ کارِهاً. (2)

... ای مردم! مرادر راه سرکوبی نفس سرکش خود یاری کنید، به خدا قسم داد ستمدیده را از ستمکار می گیرم و افسار ستمکار را می کشم تا به آبشخور حق وارد سازم گرچه به آن میل نداشته باشد.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مرا در میان ضعیفان بجویید؛ زیرا شما به واسطۀ مردمان ضعیف است که روزی می خورید و یاری می شوید. (3)پس باید از حقوق درماندگان و ستمدیدگان دفاع کرد و حق را به جای آورد تا از ظلمت های قیامت در امان بمانیم و نوری برای روزی حشر اندوخته سازیم.

ص:128

مولای متقیان علی علیه السلام در عهدنامۀ جامعی که برای مالک اشتر فرستاده است؛ فرمود:

وَ لَیْسَ شَیءٌ ادْعی الی تَغْیِیرِ نِعْمَةِ اللّهِ وَ تَعْجیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ اقامَةٍ عَلی ظُلْمٍ ، فَاِنَّ اللّهَ یَسْمَعُ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدینَ وَ هُوَ لِلظّالِمِینَ بِالْمِرْصادِ. (1)

چیزی در تغییر نعمت خدا و سرعت دادن به عقوبت او قوی تر از ستمکاری نیست که خداوند شنوای دعای ستمدیدگان و در کمین ستمکاران است.

هر گاه معصومی از درگاه خداوند عذر می خواهد واظهار تقصیر می کند به یقین در بندگان ضعیف؛ کوتاهی و غفلت می بیند پس با دعا و مناجات عاشقانه در صدد توجه به آن است.

حضرت سجّاد علیه السلام در مناجات خویش با حق تعالی می فرماید:

اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِی فَلَمْ أَنْصُرْهُ وَ مِنْ مَعْرُوفٍ أُسْدِیَ إِلَیَّ فَلَمْ أَشْکُرْهُ وَ مِنْ مُسِیءٍ اعْتَذَرَ إِلَیَّ فَلَمْ أَعْذِرْهُ وَ مِنْ ذِی فَاقَةٍ سَأَلَنِی فَلَمْ أُوثِرْهُ . (2)

خدایا! از تو پوزش می خواهم دربارۀ ستمدیده ای که در حضور من به او ستم شد و من یاریش ندادم و از احسانی که نسبت به من شده و سپاسش را به جا نیاوردم و از بد کننده ای که از من پوزش خواسته و من پوزش او را نپذیرفتم و از نیازمندی که از من درخواست کرده و من او را به خود ترجیح ندادم.

ص:129

[«19»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْهُ أَیْمَنَ یَوْمٍ عَهِدْنَاهُ وَ أَفْضَلَ صَاحِبٍ صَحِبْنَاهُ وَ خَیْرَ وَقْتٍ ظَلِلْنَا فِیهِ «20»وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَی مَنْ مَرَّ عَلَیْهِ اللَّیْلُ وَ النَّهَارُ مِنْ جُمْلَةِ خَلْقِکَ أَشْکَرَهُمْ لِمَا أَوْلَیْتَ مِنْ نِعَمِکَ وَ أَقْوَمَهُمْ بِمَا شَرَعْتَ مِنْ شرَائِعِکَ وَ أَوْقَفَهُمْ عَمَّا حَذَّرْتَ مِنْ نَهْیِکَ «21»اَللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ وَ کَفَی بِکَ شَهِیداً وَ أُشْهِدُ سَمَاءَکَ وَ أَرْضَکَ وَ مَنْ أَسْکَنْتَهُمَا مِنْ مَلائِکَتِکَ وَ سَائِرِ خَلْقِکَ فِی یَوْمِی هَذَا وَ سَاعَتِی هَذِهِ وَ لَیْلَتِی هَذِهِ وَ مُسْتَقَرِّی هَذَا أَنِّی أَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ قَائِمٌ بِالْقِسْطِ عَدْلٌ فِی الْحُکْمِ رَؤُفٌ بِالْعِبَادِ مَالِکُ الْمُلْکِ رَحِیمٌ بِالْخَلْقِ ]

خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و امروز را فرخنده ترین روزی که تا کنون شناخته ایم، و برترین همنشینی که با او همراه بوده ایم و بهترین زمانی که در آن به سر برده ایم قرار ده، و ما را از میان تمام آفریده هایت، از خشنودترین کسانی که شب و روز بر آنها گذشته، و شاکرترین کسانی که نعمت هایت را به آنان داده ای، و مستقیم ترین آنان، در عرصه گاه آیین هایی که وضع کرده ای، و خویشتن دارترین مردمی که از نافرمانیت بیمشان داده ای، قرار ده.

خدایا! قاطعانه تو را گواه می گیرم، و تو از نظر گواه بودن کافی هستی و آسمان و زمینت و فرشتگانی که میان آسمان و زمینت ساکن کرده ای، و دیگر

ص:130

آفریده هایت را در امروزم و این ساعتم و این شبم، و این جایگاهم گواه می گیرم، که من شهادت می دهم که همانا تویی خدا؛ که خدایی جز تو نیست، بر پایۀ قسط ، عادل در حکم، مهربان به بندگان، مالک هستی، رحیم به آفریده هایی.

یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِینَ لِلَّهِ شُهَدَآءَ بِالْقِسْطِ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنََانُ قَوْمٍ عَلَی أَلَّا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَی وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ » (1)

ای اهل ایمان ! همواره [ در همۀ امور ] قیام کننده برای خدا و گواهان به عدل و داد باشید . و نباید دشمنی با گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نورزید ؛ عدالت کنید که آن به پرهیزکاری نزدیک تر است . و از خدا پروا کنید ؛ زیرا خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است .

پروردگار هستی، عدالت را از پایه های پرهیزگاری دانسته است که اگر کسی متّقی باشد، خواهان عدالت و امنیت در بین مردم است. و ستمگران ناتوان؛ از عدالت و مساوات گریزانند.

حضرت زین العابدین علیه السلام در دعای روز قربان و جمعه دلیل عادل بودن خداوند را چنین بیان می فرماید:

من به این حقیقت پی برده ام که در حکم و فرمانت ستمی نیست و در کیفرت شتاب و عجله ای وجود ندارد و جز این نیست که کسی در کیفر شتاب می ورزد که بیم از دست رفتن فرصت را دارد و کسی به ستم نیازمند است که ناتوان است و تو ای خدای من از این امور و بسیار بالاتری. (2)مقصود حضرت این است که من به استواری تو ای پروردگار ایمان آورده ام که جهان پهناور هستی را بر پایۀ تعادل و توازن برپاکرده ای. گواه ما بر این حقیقت، فرمایش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است که فرمود:

ص:132

بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّمَواتُ وَ الْأَرْضُ . (1)

آسمان ها و زمین، بر پایۀ عدل استوار شده اند.

این جمله رساترین تعبیری است که دربارۀ عدالت شده است. یعنی نه تنها زندگی محدود بشر در کره خاکی بدون عدالت برپا نمی شود بلکه سرتاسر جهان هستی و آسمان و زمین در پرتو عدل و تعادل نیروها و جایگاه هر چیزی در محل مناسب خود برقرار هستند. و اگر آنی به مقدار سر سوزنی از اصل منحرف شوند رو به نیستی خواهند رفت.

بنابراین، معنای عدل الهی از نگاه کلی به نظام جهان هستی در مقابل بی تناسبی است و از نگاه جزئی به افراد موجودات در مقابل ظلم است.

چنین عدلی از شؤون حکیم و علیم بودن خداوند باشد که به اقتضای علم و حکمت خود برای هر موجودی به اندازۀ نیازش مقدّر فرموده است.

خداوند متعال؛ تحقق حیات باطنی بشر را به صداقت و عدالت در انسان می داند و تربیت صحیح نفوس انسانی را بر پایۀ این دو اصل ریشه ای بنا نهاده است که فرمود:

وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَّامُبَدِّلَ لِکَلِمَتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ » (2)

و سخن پروردگارت از روی راستی و عدل کامل شد ، سخنان او را تغییر دهنده ای نیست ؛ و او شنوا و داناست .

پس خداوند حجت خود را بر بازوی همه معصومان و ائمه اطهار علیهم السلام در هنگام ولادت با آیۀ فوق بیان کرده است؛ زیرا که آن پاکان رهبران و مربیان عادل و راستین بشر هستند؛ و این درخواست حضرت حجة بن الحسن، مهدی علیه السلام ، دربارۀ یکی از

ص:133

ویژگی های بارز حاکمان اسلامی، عدالت گستری و مهرورزی در بین مردم است که در دعای منسوب به ایشان آمده است.

وَ تَفَضَّلْ ... عَلَی الأُمَراءِ بِالْعَدْلِ وَ الشَّفَقَةِ . (1)

خدایا، به فرمان داران، عدالت گستری و مهربانی عطا بفرما.

پس باید در اجرای فرامین الهی، زمینه های تحقّق عدالت عینی را فراهم نمود و شایستگی های لازم را کسب نمود که حضرت سجّاد علیه السلام این آمادگی را در فرازی دیگر با مکارم اخلاق چنین بازگو می فرماید:

اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ حَلِّنِی بِحِلْیَةِ الصَّالِحِینَ وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ فِی بَسْطِ الْعَدْلِ . (2)

خدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به زیور شایستگان بیارای و زینت پرهیزکاران را به من بپوشان که زیور و زینت آنان در گسترش عدالت و...

است.

خدایی که بندگان را بر جسارت ارتکاب گناهان مؤاخذه نمی کنی.

پرده داری و پوشش دادن به اعمال انسان ناشی از مهربانی و رحمت حق تعالی است که در روانشناسی به آن اصل تغافل می گویند.

حضرت حق بسیاری از باطن رفتار و کلام ما را آشکار نمی سازد بلکه نیکی ها و زیبایی ها را نمایان می کند که بنده اش در نظر دیگران خوش سیرت نشان دهد.اگر تغافل و چشم پوشی خداوند در روش و منش انسان نبود، او بارها و بارها خود را رسوا می ساخت و انگشت نمای عام و خاص می شد.

در بسیاری از آیات، امید را در کنار بیم قرار داده است تا انسان بر روی مرز خوف و رجا حرکت کند و گرفتار عمل افراط و تفریط نشود مانند آیۀ شریفه ای که درباره تجسّم اعمال در قیامت است می فرماید:

یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدَاً بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (1)

روزی که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده و آنچه را از کار زشت مرتکب شده حاضر شده می یابد ، و آرزو می کند که ای کاش میان او و کارهای زشتش زمان دور و درازی فاصله بود . و خدا شما را از [ عذاب ] خود برحذر می دارد ؛ و خدا به بندگان مهربان است .

این آیه معجونی از بیم و امید است. از یک سو به انسان اعلام خطر می کند و هشدار می دهد که ترس از عذاب و کیفر در کار است؛ تا مغرور نشود و از سوی دیگر بندگان را به لطفش امیدوار می کند که امید به نجات داشته باشند. تا تعادلی بین میزان خوف و رجا که عامل مهم تربیت انسان است؛ برقرار گردد. این دو جمله در آیۀ شریفه تأکید یکدیگر است که در عین حالی که احساس خطر می کند، مهربانی

ص:135

هم می ورزد مانند مادری که می داند داروی بیمار تلخ است ولی با محبّت و ناز به فرزندش می خوراند.

این ترازوی امید و مهربانی و ترس از چوب خدا همیشه زندگی مؤمن را یکسان نگه می دارد تا هدف را بر اساس آن دو تنظیم کند.

پس باید به حق گمان نیک داشت تا مهربانی را بر ما بگستراند.

امام کاظم علیه السلام درباره این نیک پنداری می فرماید:

فَما ظَنُّکَ بِالرَّؤُوفِ الرَّحِیم الَّذی یَتَوَدَّدُ الی مَنْ یُؤْذِیِه بأَوْلیائِهِ ، فَکَیْفَ بِمَنْ یُؤْذی فیه ؟! وَ ما ظَنُّکَ بِالتَّوّابِ الرَّحِیمِ الَّذی یَتُوبُ عَلی مَنْ یُعادِیِه، فَکَیْفَ بِمَنْ یَتَرَضّاهُ وَ یَخْتارُ عَداوَةَ الْخَلْقِ فِیهِ ؟! (1)

چه گمان بری به آن مهرورز مهربانی که به آن کس که با آزار دوستانش او را می آزارد دوستی می کند، چه رسد به کسانی که در راه او آزار می بینند و چه گمان بری به آن توبه پذیر مهربانی که از دشمنش توبه می پذیرد، چه رسد به کسی که خشنودیش را می جوید و دشمنی مردم را به خاطر او برمی گزیند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

خدای تعالی صد رحمت بیافریده که از آنها یکی در میان آفریدگان اوست که به سبب آن به یکدیگر ترحّم و دلسوزی می کنند، نود و نه رحمت دیگر را برای دوستانش اندوخته است. (2)عَمْرو می گوید: عده ای اسیر نزد پیامبر آوردند، ناگهان زنی از اسیران که چشمش به کودکی اسیر افتاده بود، دوید و او را در آغوش گرفت و شیرش داد. پیامبر صلی الله علیه و آله به ما فرمود: آیا فکر می کنید این زن کودک خود را در آتش می اندازد؟ عرض کردیم:

ص:136

خیر، تا قدرت داشته باشد این کار را نمی کند. پیامبر فرمود: خداوند به بندگان خود مهربان تر از این مادر به فرزند خود است. (1)امام زین العابدین علیه السلام در مناجات خویش مهربانی ویژه ای طلب می کند:

یا مَنْ هُوَ أَبَرُّ بی مِنَ الْوالِدِ الشَّفِیقِ ، وَ أَقْرَبُ إِلیَّ مِنَ الصّاحِبِ اللَّزِیقِ أَنْتَ مَوْضِعُ أُنْسی فِی الْخَلْوَةِ إِذا أَوْحَشَنی الْمَکانُ وَ لَفَظَتْنی الْأَوْطانُ . (2)

ای آن که از پدر دلسوز بیشتر به من نیکی می کنی و از دوست همدم به من نزدیکتری، آن گاه که خلوت، مرا می هراساند، وطن ها مرا می راند، تو در تنهایی و غربت انیس و همدم منی.

رحمت حضرت حق به اندازه ای گسترده است که به پیامبرش یک دستور کلی می دهد که هرگاه افراد با ایمان هر چند گناه کار باشند به سوی تو آیند، آنها را بپذیر و رحمت من را به آنها برسان.

وَإِذَا جَآءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بَِایَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءً بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (3)

و هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان می آورند به نزد تو آیند ، بگو : سلام بر شما ، پروردگارتان رحمت را بر خود لازم و مقرّر کرده ؛ بنابراین هر کس از شما به نادانی کار زشتی مرتکب شود ، سپس بعد از آن توبه کند و [ مفاسد خود را ] اصلاح نماید [ مشمول آمرزش و رحمت خدا شود ] ؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .

ص:137

مفهوم آیه یک معنی کلی و وسیع دارد که به صورت قانون رحمت درآمده است.

سلامی که در آیه ابلاغ شده چه از ناحیه خداوند و چه به وسیلۀ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله رسیده باشد به خاطر پذیرایی و استقبال گرم و دوستی با مردم است و سلامی که از سوی خداوند باشد رحمتی برای همگان است. پس هر کسی که برای توبه به درگاه خداوند روی می آورد؛ علاوه بر بخشش، رحمت خداوند هم او را فرا می گیرد که می فرماید: غفورٌ رحیم

حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در توصیف آفرینش آدم علیه السلام می فرماید:

ثُمَّ بَسَطَ اللّهُ سُبْحانَهُ لَهُ فی تَوْبَتِهِ وَ لَقّاهُ کَلِمَةَ رَحْمَتِهِ وَ وَعَدَهُ الْمَرَدَّ الی جَنَّتِهِ . (1)

آن گاه خدای سبحان در توبه را به رویش گشود و کلمۀ رحمت را به او تلقین کرد و بازگشت به بهشت را به او وعده داد.

و چون دایرۀ رحمت را برای همه موجودات گسترانده، پس مهربانی را دوست دارد و مهربانان را هم دوست می دارد و دست مهر خود را بر سر هر مهرورزی می کشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إِنَّ اللّهَ تَعالی خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ ، کُلُّ رَحْمَةٍ مِنْها طِباقُ ما بَیْنَ السَّماءِ وَ الأَرْضِ ، فَاَهْبَطَ رَحْمَةً مِنْها إِلی الأَرْضِ فَبِها تَراحَمَ الخَلْقُ ، وَ بِها تَعْطِفُ الوالِدَةُ عَلَی وَلَدِها وَ بِها تَشْرَبُ الطِّیرُ وَ الوُحُوشُ مِنَ الماءَ وَ بِها تَعیشُ الخَلائِقُ . (2)

خدای تعالی روزی که آسمان ها و زمین را آفرید، صد رحمت بیافرید که هر

ص:138

رحمتی به اندازۀ فاصلۀ آسمان و زمین است. پس از آن رحمت ها یکی به زمین فرود آمد که به سبب آن خلایق به یکدیگر ترحم می کنند و مادر به فرزندش مهر می ورزد و پرندگان و حیوانات آب می نوشند و مردمان زندگی می کنند.

اگر انسان اندازۀ رحمت خدا را می دانست به حق به آن تکیه می کرد و تعجّب از این است با این همه رحمت چگونه محروم است ؟!

«به امام سجّاد علیه السلام گفتند: که حسن بصری می گوید: از این که کسی هلاک شود جای تعجب نیست، بلکه از نجات یافته عجب است که نجات یافته است. حضرت فرمود: من می گویم از این که کسی نجات یافته تعجب نیست، بلکه تعجب از هلاک شده ای است که چگونه با وجود رحمت گسترده خداوند هلاک گشته است.» (1)به هر حال آن گونه که سرآغاز خلقت آدم، درِ رحمت حق به سوی پذیرش آدم باز شد و در پایانش هم باید رحمت او آدم را بهشت برد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره فرمود:

لَنْ یَدْخُلَ الجَنَّةَ أَحَدٌ إِلاّ بِرَحْمَةِ اللّهِ . قالُوا: وَ لا أَنْتَ قالَ : وَ لا أَنَا إِلاّ أَنْ یَتَغَمَّدَنِیَ اللّهُ . (2)

هیچ کس به بهشت نرود مگر با رحمت خدا. عرض کردند: نه شما هم ؟ فرمود:

و نه من، مگر این که خدا مرا مشمول رحمت خود کند.

از آن خود می داند. و یک دلیل این را در آخرت به ما نشان می دهد که در سورۀ غافر فرمود:

«روزی که همۀ آنان آشکار می شوند، چیزی از خدا پنهان نمی ماند؛ ندا می آید؛امروز فرمانرومایی ویژۀ کیست ؟ ویژۀ خدای یکتای پیروزمند است.» (1)گویا خداوند که همه موجودات را، حتی فرشتگان مقرّب را، میراند به خود می گوید: چه مانده است ؟ کجا رفتند مدعیان ملک و املاک ؟ پس آن همه طغیان گری چه شد؟ جوابی نمی آید، پس خدای متعال به خود می فرماید: اکنون مالکیت و حاکمیت مطلق از آن من است.

در آیه ای دیگر برای بیداری انسان، بازگشت به سوی خود را بیان می فرماید:

أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَاتُرْجَعُونَ * فَتَعَلَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ » (2)

آیا پنداشته اید که شما را بیهوده و عبث آفریدیم ، و این که به سوی ما بازگردانده نمی شوید ؟ * پس برتر است خدا آن فرمانروای حق [ از آن که کارش بیهوده و عبث باشد ] ، هیچ معبودی جز او نیست ، [ او ] پروردگار عرش نیکو و با ارزش است .

این دو جمله کوتاه و پرمعنی یکی از زنده ترین دلائل رستاخیز و جزای اعمال را بیان می کند و اگر قیامت و معادی در کار نباشد زندگی دنیا بیهوده خواهد بود؛ زیرا زندگی این جهان با تمام مشکلات که دارد و با تشکیلات و مقدّمات و برنامه هایی که خدا برای آن چیده است؛ اگر فقط برای همین چند روز باشد، بسیار پوچ و بی معنی می باشد.

ص:140

این گفتار که خلقت عبث نیست، سخن مهمی است که نیاز به دلیل محکم دارد و در آیۀ بعدی آن را با کلماتی پرمغز بیان می کند.

فَتَعَلَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ » (1)

پس برتر است خدا آن فرمانروای حق [ از آن که کارش بیهوده و عبث باشد ] ، هیچ معبودی جز او نیست ، [ او ] پروردگار عرش نیکو و با ارزش است .

این برهان به صورت تنزیه خداست که خود را به چهار وصف ستوده است:

اول؛ الملک این که خدا فرمانروای حقیقی عالم است.

دوم؛ الحقّ او حق است و باطل در او راه ندارد.

سوم؛ لا اله الا هو ربّ معبودی به غیر او نیست.

چهارم؛ العرش الکریم مدبر عرش کریم است.

در حقیقت کسی کار پوچ و بی هدف می کند که جاهل و ضعیف و ناتوان یا در ذاتش وجودی باطل و مضر باشد؛ امّا خداوندی که جامع صفات کمالیه مانند اللّه، ملک، حق، ربّ العرش، کریم است که هر یک از صفت ها جامعیّت و گستردگی آن معنی را در موصوف می فهماند و برازندۀ موجودی مطلق و حق تعالی می باشد.

چون فرمانروای حقیقی است هر حکمی درباره هر چیزی براند ایجاد باشد؛ چه مرگ و چه حیات و چه رزق، حکمش نافذ و امرش گذرا است و چون حق است آنچه از او صادر می شود و هر حکمی که میراند حق محض است؛ چون از حق محض غیر از حق سر نمی زند پس در امر او باطل و عبث راه ندارد.

پس خداوند با دارایی صفات کمال و اطلاق مالکیّت، و حاکمیّت او در دنیا و آخرت، همۀ موجودات تسلیم اویند و بازگشت شان به سوی اوست.

حال باید ببینیم که سرانجام کار چیست ؟ و ما در کجای راه هستیم ؟

ص:141

در روایتی که خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از خداوند عزیز نقل می فرماید؛ دقت کنید:

قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : یَقُولُ (اللّهُ ) ابْنُ آدَمَ مِلْکی مِلْکی ، وَ مالی مالی ، یا مِسْکینُ ! أَیْنَ کُنْتَ حَیْثُ کانَ الْمِلْکُ وَ لَمْ تَکُنْ ؟!وَ هَلْ لَکَ إِلاّ ما أَکَلْتَ فَأَفْنَیْتَ أَوْ لَبِسْتَ فَأَبْلَیْتَ أَوْ تَصَدَّقْتَ فَأَبْقَیْتَ ؟ إِمّا مَرْحُومٌ بِهِ وَ إِمّا مُعاقَبٌ عَلَیْهِ ؟ (1)

ای پسر آدم! ملک من از آن من است و مال من به من تعلق دارد. ای بینوا! کجا بودی تو، آن گاه که ملک و پادشاهی بود و تو نبودی ؟ آیا جز همان مقدار که می خوری و از بین می بری و می پوشی و کهنه اش می کنی، یا صدقه می دهی و باقی می گذاری، به سبب همین مقدار یا مشمول رحمت و آمرزش می شوی یا کیفر می بینی؛ بیشتر از آن توست ؟

یعنی چه چیز بیشتر عاید انسان می شود؟ به غیر از جواب دادن به خدا که با آن همه نعمت ها و حقوق مجازی چه کردی ؟ یا او بخشیده می شود یا عذاب می گردد.

این است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مردم هشدار داده است که کسی حق ندارد بگوید من پادشاه یا شاه شاهان هستم؛ زیرا حق تعالی چنین اجازه ای به احدی نداده است و اگر کسی چنین ادّعایی کند؛ او منفورترین انسان هاست.

همان طور که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود:

أَغْیَظُ رجُلٍ عَلَی اللّهِ یَوْمَ القِیامَةِ وَ أَخْبَثُهُ وَ أَغْیَظُهُ عَلَیهِ رَجُلٌ کانَ یُسَمَّی مَلِکَ الأَمْلاکِ ؛ لا مَلِکَ إِلاّ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ . (2)

در روز قیامت بیشترین خشم و نفرت خدا برای پلیدترین مردی است که خود را شاهنشاه می نامید، حال آن که فرمانروایی جز خدای ی عز و جل نیست.

پس پروردگار به پیامبرش در مقام یادآوری به بندگان می فرماید:

ص:142

«بگو: خدایا! ای مالک همه موجودات! به هر که خواهی حکومت می دهی و از هر که خواهی حکومت را می ستانی و هر که را خواهی عزّت می بخشی و هر که را خواهی خوار و بی مقدار می کنی، هر خیری به دست توست، یقیناً تو بر هر کاری توانایی.» (1)

ص:143

[«22»وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ و خِیَرَتُکَ مِنْ خَلْقِکَ حَمَّلْتَهُ رِسَالَتَکَ فَأَدَّاهَا وَ أَمَرْتَهُ بِالنُّصْحِ لِأُمَّتِهِ فَنَصَحَ لَهَا]

و شهادت می دهم که محمد، بنده و فرستاده و برگزیده ات، از میان آفریده های توست. رسالتت را برعهده اش گذاشتی و او حق آن رسالت را ادا کرد و حضرتش را به خیرخواهی برای امتش دستور دادی، و او برای امت خیرخواهی کرد.

خاندان آنها قرار داد، بنابراین من از بهترین قبیله و بهترین خاندان هستم. (1)«رسالت» در لغت به معنای توجّه و نظر داشتن به چیزی است ولی مراد از این کلمه، امر خداوند به بنده ای که به واسطۀ فرشته ای بر او آشکار شود و به زبان او سخن گوید؛ و این برای دعوت مردم و تبلیغ احکام الهی بالاترین درجۀ نبوت است.

رساندن احکام شریعت به وسیلۀ انسانی وارسته که در شرایط بسیار سخت، مأموریت تبلیغ دین را به عهده گرفت.

نصیحت، کلمه ای گسترده است که معنای آن خواندن به آنچه صلاح و خیر و نهی کردن از آنچه فساد است.

امّت در این فراز امت دعوت است یعنی عمومی کسانی که پیامبر برای آنها دعوت شده است و به روش نصیحت با محتوایی مانند: امر به معروف ونهی از منکر، دفع ضرر و حسن خلق آنان، دعای مغفرت برای نادانی آنان و بذل نیکی ها و نعمت ها به آنها.

چنین شخصیتی بزرگ با مسؤولیتی سنگین، شایستۀ احترامی فوق العاده است که همۀ وجودش در خدمت اسلام و قرآن و اخلاق بود و سخن و سلوک و سیره اش در بین مردم و اهل بیت و خانواده اش سرمشق همۀ مسلمانان است.

«گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله جمع شدند و گفتند: چه خوب است کسی را نزد همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله بفرستیم و از نحوۀ رفتان آن حضرت در خانه اش سؤال کنیم تا بلکه آنان را سرمشق خود قرار دهیم. آنان کسی را پیش یکایک همسران پیامبر فرستادند و آن فرستاده یک پاسخ آورد: شما از اخلاق پیامبرتان می پرسید؟

ص:145

اخلاق او همان قرآن است. رسول خدا صلی الله علیه و آله شب ها نماز می خواند و می خوابد و روزه می گیرد و افطار می کند و با خانوادۀ خود می آمیزد.» (1)یکی از عواملی که می تواند روح سرکش انسان و غرایز طوفانی و عصیانگر او را مهار کند و دانش و هنر و صنعت را آرامش عمومی و زندگی را ایده آل کند، اخلاق واقعی است که از ایمان به خدا سرچشمه می گیرد.

آموزه های اخلاقی پیامبران بهترین وسیله ای است که می تواند بشر را به زندگی مطلوب رساند. اخلاق برای تمام افراد بشر چه در زندگی فردی و چه در زندگی اجتماعی لازم است. امّا برای کسانی که بار مسؤولیت رهبری و هدایت جامعه را برعهده دارند ضروری تر است؛ زیرا کسی که مربی اجتماع است باید خود نمونه ای از صفات برجستۀ انسانی باشد و انسان بدون داشتن اخلاق کامل نمی تواند مشکلات راه هدایت را تحمل کند.

بنابراین خداوند پیامبران خود را از میان افرادی انتخاب کرد که دارای روحی بلند، بردباری و گذشت بسیار و حوصلۀ شنیدن سخن و درددل مردم را دارا هستند و در هر حالی همدل و همزبان و همدرد انسان ها باشند. اخلاق عالی و دعوت عملی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله امواج تحوّل مقدسی در دل مردم جاهلی پدید آورد که نخست جامعۀ عرب و سپس در همۀ جهان انقلابی معنوی ایجاد کرد. انسان هایی چون سلمان، ابوذر، اویس قرنی و... تربیت شدند که همگی تا ابد نمونه های اخلاق به شمار می آیند.

پروردگار عالم با فرستادن پی در پی پیامبران در هر عصری حجت خود را بر مردم تمام نمود و کمال آن رسالت را در وجود شریف پیامبرگرامی صلی الله علیه و آله قرار داد.

امیرمؤمنان در خطبۀ اشباح که از خطبه های بسیار با عظمت مولای عاشقان است دربارۀ این حجت نهایی می فرماید:

وَ لَمْ یُخْلِهِمْ بَعْدَ انْ قَبَضَهُ مِمّا یُؤَکِّدُ عَلَیْهِمْ حُجَّةَ رُبُوبِیَّتِهِ ، وَ یَصِلُ بَیْنَهُمْ وَ

ص:146

بَیْنَ مَعْرِفَتِهِ ، بَلْ تَعاهَدَهُمْ بِالْحُجَجِ عَلی الْسُنِ الْخِیَرَةِ مِنْ انْبِیائِهِ وَ مُتَحَمِّلی وَدائِعِ رِسالاتِهِ قَرْناً فَقَرْناً، حَتّی تَمَّتْ بِنَبِیِّنا مُحَمَّدٍ صَلَّی اللّه عَلیه و آلِهِ حُجَّتُهُ وَ بَلَغَ الْمَقْطَعَ عُذْرُهُ وَ نُذْرُهُ . (1)

پس از قبض روح آدم، حیات بندگان را از حجت ربوبی و طریق اتصال بین آنان و معرفت خود خالی نگذاشت، بلکه به وسیلۀ حجت هایی که بر زبان برگزیدگان از انبیایش ارسال کرد و همۀ آنان به دنبال هم در هر دوره ای ابلاغ کنندۀ پیام های او بودند با مردم رابطه برقرار نمود، تا به وسیلۀ پیامبر ما محمد صلی الله علیه و آله حجتش تمام شد و جای عذری باقی نماند و تهدیدش دربارۀ مجرمان به نهایت رسید.

یکی از راه های دعوت به خدا که بیشتر انبیا و نبی اکرم اسلام از آن بهره گرفته اند شیوۀ نصیحت و اندرز است و این روش در بسیاری از امور تبلیغی بهترین تأثیر گذار است؛ زیرا با دل و جان مردم سازگار است.

بشارت دادن و ترساندن مردم در راه خیر و صلاح و دوری از گناهان، افراد زیادی را تربیت کرده است که به مقامات بلند عرفانی دست یافته اند حتی یک کلمه ای از زبان مبارک رسول اللّه صلی الله علیه و آله جاری می شد؛ گاهی یک انسانی را چنان متحوّل می کرد که او را برای همیشه شیفته و علاقمند به خود و دین می کرد و تا حد و مرز شهادت پیش می برد.

این نقش نصیحت در کنار رسالت است که در آیاتی از سورۀ اعراف، برخی پیامبران مانند نوح، هود، شعیب، صالح، موسی به قوم خود می گفتند: ما پیام ربّ خود رساندیم و برای شما خیرخواهی نمودیم. امّا در اثر کفر و لجاجت این اقوام؛ حجت ها بر دل های سیاه آنان قرار نمی گرفت و به سوی نابودی کشیده می شد.

حتی عطوفت و خیرخواهی در پیام رسانی پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه و آله به مردم بیشتر از انبیای گذشته بود ولی خداوند سه روش را به حضرت پیشنهاد می کند و می فرماید:

ص:147

ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَدِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ » (1)

[ مردم را ] با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن ، و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث [ و مجادله ] بپرداز ، یقیناً پروردگارت به کسانی که از راه او گمراه شده اند و نیز به راه یافتگان داناتر است .

الف) حکمت ؛ مجموعه ای از ارزش های دینی و علمی و عقلی و قلبی است.

ب) موعظه ؛ اندرزها و پندهایی است که قلب را نورانی می کند.

ج) مجادله ؛ روشی برای گفتگو با طرف مقابل و متقاعد کردن اوست.

پس اگر این شیوه ها مؤثّر نبود؛ راه بشارت و تهدید را پیش گیرد که در سورۀ احزاب می فرماید:

یَأَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّآ أَرْسَلْنَکَ شَهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا * وَ دَاعِیًا إِلَی اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَاجًا مُّنِیرًا» (2)

ای پیامبر ! به راستی ما تو را شاهد [ بر امّت ] و مژده رسان و بیم دهنده فرستادیم . * و تو را دعوت کنندۀ به سوی خدا به فرمان او و چراغی فروزان [ برای هدایت جهانیان ] قرار دادیم .

در آیه ای دیگر می فرماید:

إِنَّآ أَرْسَلْنَکَ بِالْحَقِ ّ بَشِیرًا وَ نَذِیرًا وَ إِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِیهَا نَذِیرٌ» (3)

یقیناً ما تو را در حالی که مژده دهنده و هشدار دهنده ای ، به حق و راستی فرستادیم ، و هیچ امّتی نبوده مگر آن که در میان آنان بیم دهنده ای گذاشته

ص:148

است .

بشارت و هشدار از جمله نصایحی است که گروهی این گونه هدایت می شوند.

ابن عباس می گوید:

وقتی آیه یا ایُّهَا النَّبی إِنَّآ أَرْسَلْنَکَ بِالْحَقِ ّ بَشِیرًا وَ نَذِیرًا نازل شد، پیامبر خدا به علی و معاذ دستور داد که به یمن روند در همین زمان به آن دو فرمود: بروید نوید دهید و فراری ندهید و آسان گیرید و سخت گیری نکنید؛ زیرا آیه یا ایُّهَا النَّبی...

بر من نازل شده است. (1)یک یهودی از حضرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله از معنای نام های پیامبر مانند: محمد، احمد، ابوالقاسم و بشیر و نذیر و داعی پرسید، حضرت فرمود:

«... امّا داعی از آن روست که من مردم را به دین پروردگارم عزّوجل دعوت می کنم، اما نذیر از آن روست که هر کس نافرمانیم کند او را به آتش بیم می دهم و اما بشیر از آن روست که هر کس اطاعتم کند، او را به بهشت بشارت می دهم.» (2)بنابراین رسول اللّه صلی الله علیه و آله با ابزار نصیحت و موعظه و پشتیبانی حق به میدان آمد و دل های خفته و خستۀ از جهالت و گمراهی را بیدار می ساخت.

مولا علی علیه السلام این حرکت پیامبر را چنین توصیف می فرماید:

اَرْسَلَهُ بِحُجَّةٍ کافِیَةٍ وَ مَوْعِظَةٍ شافِیَةٍ وَ دَعْوَةٍ مُتلافِیَةٍ اظْهَرَ بِهِ الشَّرائِعَ الْمَجْهُولَةَ ... (3)

خداوند او را با دلیل کافی و پندی شفابخش و دعوتی که مردم را از گمراهی ها برهاند فرستاد. دستورهای ناشناختۀ دین را به وسیلۀ او آشکار نمود... .

ص:149

چه مثل زیبایی رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارۀ امت خود بیان می فرماید که:

حکایت من و شما حکایت مردی است که آتش افروخته و پروانه ها و ملخ ها خود را به درون آن می اندازند و او آنها را از آتش دور می کند. من هم کمربند شما را گرفته ام و از آتش دورتان می کنم و شما از دستان من می گریزید. (1)این مثال، ارتباط پیامبر با امّت را تصویر می کند که چگونه مردم مانند حشرات به دور آتش گمراهی و لجاجت می چرخند تا خود را نابود کنند؛ امّا نور حقیقت و نجات رسالت به دنبال هدایت آنان است تا وسیله ای برای دلگشایی و راه یابی به دروازۀ سعادت بگشاید.

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

هنگامی که موسی بن عمران یاران خود را اندرز می داد ناگهان مردی برخاست و پیراهن خود را پاره کرد. خداوند عزَّوجلّ به موسی وحی فرمود:

ای موسی به او بگو: پیراهنت را از هم نَدَر بلکه دلت را برای من بگشای. (2)پندگیری وبه جان خریدن آن، مایۀ حیات و جریان قلب است؛ زیرا در گذرای روزگار، قلب انسان در اثر گناه و عادت های روزمره نیمه جان می شود پس باید با موعظۀ حق؛ خون در رگ های قلب جاری ساخت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با مواعظ خود دل های کویر خشک بسیاری از آدمیان را آباد گردانید.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله در پندی به جابر بن عبداللّه انصاری می فرماید:

مالِی أَری حُبَّ الدُّنیا قَدْ غَلَبَ عَلی کَثیرٍ مِنَ النّاسِ ، حَتّی کانَ المَوْتُ فی

ص:150

هَذِهِ الدُّنیا عَلی غَیْرِهِم کُتِبَ !

أَما یَتَّعِظُ آخِرُهُم بأَوَّلِهِم ؟! لَقَدْ جَهِلُوا وَ نَسُوا کُلَّ مَوْعِظَةٍ فی کِتابِ اللّهِ ، وَ أَمِنُوا شَرَّ کُلِّ عاقِبَةِ سُوْءٍ. (1)

چه شده است که می بینم دنیا دوستی بر بسیاری از مردم چیره آمده است تا جایی که گویی مرگ در این دنیا برای غیر آنان رقم خورده است.

آیا ماندگان از رفتگان پند نمی گیرند؟ اینان نمی دانند، همه اندرزهای کتاب خدا را از یاد برده اند و از شر هر فرجام بدی آسوده خاطرند.

ص:151

[«23»اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَکْثَرَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ آتِهِ عَنَّا أَفْضَلَ مَا آتَیْتَ أَحَداً مِنْ عِبَادِکَ وَ اجْزِهِ عَنَّا أَفْضَلَ وَ أَکْرَمَ مَا جَزَیْتَ أَحَداً مِنْ أَنْبِیَائِکَ عَنْ أُمَّتِهِ «24»إِنَّکَ أَنْتَ الْمَنَّانُ بِالْجَسِیمِ الْغَافِرُ لِلْعَظِیمِ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ مِنْ کُلِّ رَحِیمٍ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ الْأَخْیَارِ الْأَنْجَبِینَ .]

خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، بیش از آنچه بر احدی از آفریده هایت درود فرستاده ای، و از جانب ما بهترین چیزی که به یکی از بندگانت داده ای، به او عنایت کن، و از ناحیۀ ما برترین و کریمانه ترین پاداشی که به یکی از پیامبرانت از طرف امتش داده ای، به او بده؛ همانا تو بسیار احسان کننده ای؛ احسان کننده به نعمت های تنومند، و آمرزنده ای؛ آمرزندۀ گناه بزرگ، و تو از هر مهربانی مهربان تری، پس بر محمد و آل پاکیزه و پاکش که نیکوکاران برگزیده اند، درود فرست.

خداوندا! بر واجبات و فرائض روز جمعه موفّقم فرما که تو عزیز و حکیمی.

ص:157

ص:158

«1»یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ وَ یَا مَنْ یُفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ وَ یَا مَنْ یُلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلَی رَوْحِ الْفَرَجِ «2»ذَلَّتْ لِقُدْرَتِکَ الصِّعَابُ وَ تَسَبَّبَتْ بِلُطْفِکَ الْأَسْبَابُ وَ جَرَی بِقُدرَتِکَ الْقَضَاءُ وَ مَضَتْ عَلَی إِرَادَتِکَ الْأَشْیَاءُ «3»فَهِیَ بِمَشِیَّتِکَ دُونَ قَوْلِکَ مُؤْتَمِرَةٌ وَ بِإِرَادَتِکَ دُونَ نَهْیِکَ مُنْزَجِرَةٌ «4»أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمَّاتِ وَ أَنْتَ الْمَفْزَعُ فِی الْمُلِمَّاتِ لاَ یَنْدَفِعُ مِنْهَا إِلاَّ مَا دَفَعْتَ وَ لاَ یَنْکَشِفُ مِنْهَا إِلاَّ مَا کَشَفْتَ «5»وَ قَدْ نَزَلَ بِی یَا رَبِّ مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُهُ وَ أَلَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ «6»وَ بِقُدْرَتِکَ أَوْرَدْتَهُ عَلَیَّ وَ بِسُلْطَانِکَ وَجَّهْتَهُ إِلَیَّ «7»فَلاَ مُصْدِرَ لِمَا أَوْرَدْتَ وَ لاَ صَارِفَ لِمَا وَجَّهْتَ وَ لاَ فَاتِحَ لِمَا أَغْلَقْتَ وَ لاَ مُغْلِقَ لِمَا فَتَحْتَ وَ لاَ مُیَسِّرَ لِمَا عَسَّرْتَ وَ لاَ نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ «8»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لِی یَا رَبِّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ وَ اکْسِرْ عَنِّی سُلْطَانَ الْهَمِّ بِحَوْلِکَ وَ أَنِلْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا شَکَوْتُ وَ أَذِقْنِی حَلاَوَةَ الصُّنْعِ فِیمَا سَأَلْتُ وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ فَرَجاً هَنِیئاً وَ اجْعَلْ لِی مِنْ عِنْدِکَ مَخْرَجاً وَحِیّاً «9»وَ لاَ تَشْغَلْنِی بِالاِهْتِمَامِ عَنْ تَعَاهُدِ فُرُوضِکَ وَ اسْتِعْمَالِ سُنَّتِکَ «10»فَقَدْ ضِقْتُ لِمَا نَزَلَ بِی یَا رَبِّ ذَرْعاً وَ امْتَلَأْتُ بِحَمْلِ مَا حَدَثَ عَلَیَّ هَمّاً وَ أَنْتَ الْقَادِرُ عَلَی کَشْفِ مَا مُنِیتُ بِهِ وَ دَفْعِ مَا وَقَعْتُ فِیهِ فَافْعَلْ بِی ذَلِکَ وَ إِنْ لَمْ أَسْتَوْجِبْهُ مِنْکَ یَا ذَا الْعَرْشِ الْعَظِیمِ .

ص:159

[«1»یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ وَ یَا مَنْ یُفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ وَ یَا مَنْ یُلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلَی رَوْحِ الْفَرَجِ ]

ای آن که گره های امور رنج آور، به وسیلۀ او گشوده می شود، و ای آن که تندی و تیزی سختی ها، به عنایت او فرو می نشیند، و ای آن که بیرون آمدن از تنگی و فشار، و قرار گرفتن در راحتی گشایش، و رهایی از غم و اندوه، از او خواسته می شود.

هموار کردن سختی ها به مقامات عالیۀ ملکوتی نایل گردد.

چشیدن حقیقت توحید، آدمی را برای برخورد صحیح با مکاره و مشکلات آماده می کند و انسان را از این طریق به اوج کمال انسانی می رساند.

امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبۀ متّقین یکی از صفات برجستۀ اهل دل را صبر و حوصله و بردباری در مکاره و شداید شمرده و مقام شکیبایی را کلید حلّ مشکلات و رسیدن به آسانی بعد از سختی دانسته است. (1)

هم آنان را ز تسلیم و توکّل به هر سختی بود صبر و تحمّل

چه سختیها که گیتی در پی انگیخت چو نیروی صبوری دید بگریخت

بیابان جهان پُر خار و خاشاک صبوری بر مثال رخش چالاک

چو رخش صبر باشد نرم رفتار گذارد پا به نرمی بر سر خار

جهان صحرا و سختی ها سبک باد صبوری هم چو کوه سخت بنیاد

شکیبایی ظفر بخشد سرانجام نیابد بی صبوری هیچ کس کام

چو سختی روی آرد مرد هوشیار به پای صبر بشتابد پی کار

به جانش صابر و آرام بخشد فلاحش دست گیرد کام بخشد

نگردد تنگدل در هیچ سختی برآرد شاخ صبرش نیکبختی

آنان زندگی و حیات را با تمام عوارض و مشکلات و سختی هایش گذرگاه رسیدن به حضرت محبوب می دانند و به این خاطر از حوادث و مکاره که عاقبت گرههایش به دست رحمت حق گشوده می شود با جان و دل استقبال می کنند.

صاحبان قلب و دارندگان مغز و اهل حال، زندگی را به نفس کشیدن و خوردن و خوابیدن و لذّت و شهوت معنا نمی کنند. حیات و زندگی همراه با توحید و عمل صالح و اخلاق حسنه، برای بیداردلان، لذت و خوشی دارد که منهای این واقعیت ها برای زندگی و حیات معنایی جز حیوانیّت و سَبُعیّت و شیطنت نیست.

آنان که در بلاها و رنج ها و سختی ها و مصایب، تا گشوده شدن گره ها به دست لطف حضرت حق، صبر و تحمل نمی کنند و برای شکستن شدّت و حدّت مکاره، از کرامت و بزرگواری و درستی و فضیلت خود دست برمی دارند و شکست در برابر طوفان حوادث را بر پیروزی بر مکاره ترجیح می دهند، بسی پَست و بی ارزشند.

اینان باید بدانند که مدت حادثه اندک و گره سخت گشودنی است؛ و درد و اندوه، بدون شک پایان یافتنی است.

فلاح و رستگاری، نصر و پیروزی، فضیلت و کرامت و سعادت و حقیقت از آنِ مردمی است که گردن به خواست حق نهادند و بر مصایب صبر کردند تا به میوۀ شیرین استقامت در برابر مکاره رسیدند.

قرآن مجید برخورد با ابتلا و رنج و سختی و مکاره و مصایب را جهت رسیدن به کمال و رشد، برای هر انسانی اجتناب ناپذیر دانسته و حلّ مشکل را به سرپنجۀ لطف حضرت حق امری مسلّم می داند.

می نماید، شیاطین و دشمنانی که تحمل اهل ایمان و کردار پسندیدۀ آنان را نداشته و خود را در برابر موج ایمان مؤمنان نابودشدنی می بینند، از این جهت دست به آزار و اذیت زده و تا سرحدّ از بین بردن اهل دل می کوشند و انواع آزار و اذیت را متوجّه آنان می نمایند، ولی مکر و ظلم آنان به جایی نمی رسد و عاقبت گره مشکلات اهل ایمان به نفع دین و دنیا و آخرت آنان، به دست عنایت حق گشوده می شود.

لَتُبلَوُنَّ فی أمْوالِکُمْ وَ أنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ اوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذینَ أشْرَکُوا أذیً کَثیراً وَ إنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الاُْمُورِ» (1)

یقیناً در اموال و جان هایتان امتحان خواهید شد ، و مسلماً از کسانی که پیش از شما کتاب آسمانی به آنان داده شده و [ نیز ] از کسانی که شرک آوردند ، سخنان رنج آور بسیاری خواهید شنید ، و اگر [ در برابر آزار اینان ] شکیبایی ورزید و [ از تجاوز از حدود الهی ] بپرهیزید [ سزاوارتر است . ] این اموری است که ملازمت بر آن از واجبات است.

به وقتی که اهل ایمان، با دستور خدا و گسترش اسلام، از مکّه به مدینه هجرت کردند و از خانه و زندگی و کسب و تجارت خود دور شدند، اموال و املاکشان به دست مشرکان به غارت رفت و آنان که دچار ظلم و ستم گشتند، به انواع شکنجه ها از آزارهای بدنی و زبانی مبتلا شدند.

زمانی که جمع اهل ایمان در مدینه به پیامبر پیوستند، گرفتار آزار یهود و سرزنش و بدگویی بدزبانان و پس از مدّتی اندک دچار جنگ با مشرکین که پیروزی بر آنان اخلاص در عمل و نثار جان و مال می طلبید، شدند و این راه سخت که پیچیده به انواع مکاره و مصایب و بلاها بود، صبر و استقامت می خواست و چاره ای جز

ص:163

تحمّل مشکلات تا گشوده شدن گره ها به دست حق نبود که تحمّل مصایب آنهم از دست نابخردان، تا رسیدن به پیروزی، ضامن تداوم تابش خورشید اسلام بر صحنۀ حیات انسان و انسانیت بود، از این جهت خداوند مهربان آیۀ فوق را در همین زمینه نازل کرد.

اصحاب با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله همچون سلمان، ابوذر، مقداد، عمّار، بلال، خبّاب، یاسر و نیز یاران ائمّۀ طاهرین علیهم السلام همچون مالک اشتر، میثم تمّار، سهل بن حنیف، ابوالهیثم بن التّیّهان، حُجر بن عدی، رُشَید هَجَری، کمیل، سعید بن جُبَیر، ابوحمزۀ ثمالی، زُراره بن أَعین، هِشام بن حکم، محمّد بن مسلم، ابن أبی عُمَیر، صفوان بن یحیی، ابوهاشم جعفری، زکریّا بن آدم، در راه اسلام و ایمان و عمل صالح و اخلاق حسنه به انواع مصایب و بلاها دچار شدند و در این راه برای رضای حق صبر پیشه ساختند، تا گره مکاره به دست رحمت حق باز شد و آنان به فوز عظیم و سعادت سرمدی رسیدند.

خداوند مهربان گره مشکلاتی را که برای اهل ایمان به وجود می آید؛ باز می کند.

اَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ * وَ وَضَعْنا عَنْکَ وِزْرَکَ * الَّذی أنْقَضَ ظَهْرَکَ * وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَکَ * فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» (1)

آیا سینه ات را [ به نوری از سوی خود ] گشاده نکردیم ؟ * و بار گرانت را فرو ننهادیم ؟ * همان بار گرانی که پشتت را شکست . * و آوازه ات را برایت بلند نکردیم ؟* پس بی تردید با دشواری آسانی است . * [ آری ] بی تردید با دشواری آسانی است .

در تفسیر آیات فوق آمده است:

«خداوند مهربان می دید که بندۀ برگزیده اش محمّد صلی الله علیه و آله به واسطۀ مأموریتی

ص:164

عظیم که به وی داده و بار مسؤولیت سنگینی که بر دوشش نهاده سخت گرفتار است، شداید از همه سو او را در میان گرفته و سر و کارش با مردمی است که شدیدترین اقوام جهان در کفر و نفاقند، جمود و تعصّب آنها در پرستش خدایانی که خود از سنگ و چوب و خرما ساخته و می سازند بی نهایت است، اخلاقشان فاسد و اعمالشان زشت است، سنگدل و سفّاک و نادان و در منجلاب فساد فرو رفته اند، هر چه در رهایی آنها می کوشد به نتیجۀ مطلوب نمی رسد، سینه اش تنگ می شود، سرگردان و پریشان می گردد، با لطف و عنایت و رحمت و رأفتش، پیامبر محبوبش را مورد محبت خاص قرار می دهد، دلش را روشن و سینه اش را فراخ می سازد، بیشتر از دیگر پیامبرانِ مصمّم، به وی عزمی آهنین و همّتی بلند و شکیبایی و بردباری مرحمت می نماید.

راه نفوذ و چارۀ کار را به او نشان می دهد، نیکوترین وسیلۀ نجات بشر را در اختیارش می گذارد و با نزول وحی، وی را تقویت می کند و دلداری می دهد و تفقّد و خبرگیری و دلجویی می نماید و پریشانی او را برطرف می فرماید.

چنان عظمت روح و قوّت قلب و ظرفیتی شگفت به او می بخشد که حوادث روزگار هر چند بزرگ باشد دریای وجودش را طوفانی نمی سازد و آن کوه وقار را متزلزل نمی کند. در همۀ احوال قلبش قوی و اندیشه اش استوار و خاطرش مطمئن و اعتمادش به تأیید و یاری پروردگارش کامل است و علم قطعی و یقینی دارد به این که آن کس که او را فرستاده است یاریش خواهد کرد و دشمنش را پیروزی نخواهد داد.» (1)اَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ » (2)

آیا سینه ات را [ به نوری از سوی خود ] گشاده نکردیم ؟

ص:165

سختی و سنگینی توانفرسای برنامه هایی که بر دوش جانت بود، با لطف خاصّ خود از تو برداشتیم، آن سختی ها و مصایب و بارهای سنگینی که حتی برای تو که عظیم ترین روح و قلب را داری کمرشکن بود.

یاد و نامت را بالا بردیم، «چون همۀ اصول معارف عالی ایمانی و فضایل و شریعت انسانی و حق و عدل و خیر در شخصیّت و دعوت آن حضرت تحقّق و تمثّل یافت، یاد و نمودار اینها یاد او می باشد.

هر کس و در هر زمان، حق و عدلی را متذکّر شود و نمونۀ روشن آن را بجوید، در راه و روش و گفتار و تعالیمش نمونۀ برتر آن را می یابد.

هر حکیم و عارفی که در اسرار و مبادی و غایات آفرینش بینش یابد، در وحی و تعالیم او، برتر از آن را می نگرد. هر قانون شناس و قانونگذاری بخواهد نظامات و روابط حقوقی بشر را بشناسد، در شریعت محمّدی اصول عمیق و پایدار آنها را می یابد.

نام و یاد او مانند خورشید و ماه در افق و مدار بلندی است که بر همه کس و در هر زمان و فراخور استعدادها می تابد و تیرگی اوهام و اندیشه ها و انحراف های بشری نمی تواند آن را از تابندگی بازدارد یا بیالاید.

آوای گواهی به رسالتش با شهادت به توحید خداوند جهان، پیوسته و در قرون متمادی و مفاصل حیات و آفاق مختلف، بلند است و با همۀ دشمنی ها و تیرگی ها روز به روز وسعت بیشتر می یابد.

مگر نور نبوّتش در اندک زمانی نخست جزیرة العرب تاریک، آنگاه شرق و غرب و جنوب و شمال را روشن نکرد و شعاع آن قلوب پراکنده را بهم نپیوست و از اندلس تا هند نام محمّد صلی الله علیه و آله و تعالیم او بر نام و تعالیم ساکنان این سرزمین ها برتری نیافت ؟!

آیا آن بلند آوازیِ یتیم عیالمند و بی پناه و درس نخوانده و در میان مردمی جاهل

ص:166

و بیابانگرد و گمراه، آنهم با این سرعت، جز به یاری خداوند و لطف و قهر او بود؟ آیا تاریخ می تواند نمونه ای از این رفعت و سرعت نشان می دهد»؟ (1)وَ رَفَعْنالَکَ ذِکْرَکَ » (2)

و آوازه ات را برایت بلند نکردیم.

و این معنای واضح و روشن گره گشایی حضرت حق از مشکلات و مکاره است که:

فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» (3)

پس بی تردید با دشواری آسانی است . * [ آری ] بی تردید با دشواری آسانی است.

روی از خلق بگردان که به حق راه این است سرّ و معنیّ توکّلت علی اللّه این است

چون بریدی طمع از خلق، ز خود دست بدار زانکه زادِ ره حق آن و حق راه این است

از سرِ خواست نگوییم ز سرِ دل برخیز دل چو نبود نتوان گفت که دلخواه این است

جای آن است که بر نفس کنی حملۀ شیر که سگی صنعت او، حیلۀ روباه این است

بارگیری است تن کاهل تو جان تو را می کند میل به دنیا که چراگاه این است

ص:167

جان بپرور به غم عشق و تنت را بگذار کاندر این ره خر عیسیِّ تو را کاه این است

تو مپندار که تن آب روان را دَلْو است بلکه مر یوسف مه روی تو را چاه این است

سیف فرغانی افعال نکو کن پس از این زانکه تو نیک نه ای و ز تو در افواه این است

(سیف فرغانی)

آنان که عاشق جمالند در راه وصال، از شدّت و حدّت و از مصیبت و محنت که از عوارض این طریق و قطعیات این مسیر است نهراسند بلکه مکاره را بر جان بخرند و در راه محبوب بر شداید حوصله کنند، تا گره کار به دست یار وفادار باز شود و معشوق در برابر دیدگان قلب عاشق چهره نماید... که نصیب عاشقان در عشق جز غم نیست، غمشان وصول است و در این وصول جز آتش و نم نیست.

زیرکان دیوانه اند، آشنایان بیگانه اند، مجنونان هشیارند، سینه بر روح گوا دارند، دل و جان را در عشق معشوق برای فنا دارند، مرغان قفس شکنند، باغبانان گُل بدنند، رهروان بی برگند، زندگان بی مرگند، سفرشان جز حقیقت نیست، سرمۀ دیده شان جز خاک کوی شریعت نیست. حرّان رهینند، سیّارگان سماوات یقینند، جان حرّشان بندۀ عشق است، زانکه مرغ روحشان قفس جسم بشکست.

در باغ عشق را به سر پیش شوند، دُرّ دریای عشق را به جان خویش شوند، ویران کنان سرای طبیعتند، بیخودان راه حقیقتند، رخش دلشان جز بار محبت نکشد، لُبّ جانشان جز شراب الفت نچشد، عشوه خران بی مقصود و استادان بی مزدورند، در ره عشق از افسردگی دورند.

نازکان دلخوشند، مَهرویان کَشند، شربتشان جز خون جگر نباشد، زانکه ابر عشق جز اشک غم در دل ایشان نباشد.

شب ایشان همه روز است، روز ایشان همه نوروز است، به طریق خیال دزدان خانۀ جانانند، چه کنند که جز دزدی نمی دانند، طرّاران یار فریبند، جز در کوچۀ یار از دست غم نگریزند، سِحر نمایان هندند.

خُلقشان جوانمردی است، طریقشان پارسایی و مردی است، در محل طاعت تواضع کنند، اولیا را به حضرت به شفاعت برند.

می سوزند و می سازند، می دانند و می باشند، ترنّم نوای دردشان، سماعِ خوشِ مزمار مُزیل گَردشان، به شهرود عشق نوای آشفته زنند؛ زیرا که بلبل دردشان در

ص:169

عشق واله و جان بوالعجبشان به روی یار مایل است.

در راه جانان جان و دل بگدازند، تا کار جدایی براندازند، در کوچه یار مناجاتی باشند، در صومعۀ زهّاد خراباتی باشند، هر چند گویی نشنوند و در عشقِ یار یک دم نغنوند، ملوکان زمانه را پیش ایشان قدم نیست؛ زیرا که عشق ایشان از ملک دو جهان کم نیست.

در طلب مشهود ازل خون های دیده بریزند، چرخ جز بار عشق ایشان نکشد، دهر در مجلس دردشان جز شربت غم نچشد، چون بگریند ابر بگرید، چون بنالند کوه بنالد، کاینات در میزان عشقشان سبکسار است.

آوه کنانِ غمزده اند، مصیبت زدگان دلشده اند، خوردنشان مدد جان است، خفتنشان منهاج ایمان است.» (1)ألَیْسَ اللّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ » (2)

آیا خدا برای بنده اش [ در همه امور ] کافی نیست ؟

آیا خداوندی که مستجمع جمیع صفات کمال است، کفایت کنندۀ عبد از جمیع شرور و مکاره نیست ؟

عجیب این است که حضرت حق با علم به این که اگر گروهی را از مکاره و شداید برهاند در وقت راحت به غفلت دچار آیند و دست به معصیت زنند باز به دعا و درخواست آنان توجه نماید و بلا و مکاره را از آنان بگرداند.

صاحب اثر «فرج بعد از شدّت» می نویسد:

و هیچ دلیلی بر اعانت فریادخواهان و دستگیری پرگناهان و رهانیدن درماندگان بیش از آن نیست که در آیات قرآن کریم خود اعلام می کند از حال جمعی که به

ص:170

ضرورت به نصرت او اعتصام نمودند و علم او بدان شامل بود که چون آن بلیّت مکشوف و آن بند مرفوع گردید، جز به کفران نعمت و ناسپاسی و حق ناشناسی مشغول نباشند و معهذا چون استغاثت بدو کردند دستگیری نمود و چون استعانت از او خواستند نصرت فرمود، چنانکه چند جایگه در تنزیل، بیان آن فرموده است. (1)

تَمَسَّکْ بِحَبْلِ اللّهِ وَ اقْرَأْ کَلامَهُ أَلَیْس بِکافٍ عَبْدَهُ اللّهُ وَحْدَهُ إذا کُنْتَ تَخْشی مِحْنَةً فَاعْتَصِمْ بِهِ هُوَ اللّهُ بِالإْفْضالِ یَعْصِمُ عَبْدَهُ

به ریسمان حضرت اللّه چنگ بزن و گفتار جنابش را در قرآن بخوان که فرموده: آیا خداوند به تنهایی برای کفایت بنده اش از تمام شرور و مکاره کافی نیست ؟

به هنگامی که از محنت و درد و غم و رنج و مصیبت بترسی، به حضرت او پناه ببر و به دامن عنایت او چنگ بزن که وجود مقدس حق با فضل و عنایتش بندۀ خود را پناه می دهد و از آفات و بلیّات حفظش می نماید.

قُلْ مَنْ یُنَجّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً لَئِنْ أنْجینا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِن الشّاکِرینَ * قُلِ اللّهُ یُنْجیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أنْتُمْ تُشْرِکُونَ » (1)

بگو : چه کسی شما را از تاریکی هایِ خشکی و دریا نجات می دهد ؟ در حالی که او را [ برای نجات خود ] از روی فروتنی و زاری و مخفیانه به کمک می طلبید ؛ [ و می گویید ] که اگر ما را از این [ تنگناها و مهلکه ها ] نجات دهد ، بی تردید از سپاس گزاران خواهیم بود . * بگو : خدا شما را از آن [ سختی ها ] و از هر اندوهی نجات می دهد ، باز شما به او شرک می ورزید [ و به ناسپاسی می گرایید .

أمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرونَ » (2)

ص:172

[ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که وقتی درمانده ای او را بخواند اجابت می کند و آسیب و گرفتاریش را دفع می نماید ، و شما را جانشینان [ دیگران در روی ] زمین قرار می دهد ؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد ؟ ! ] اندکی متذکّر و هوشیار می شوند.

وَ ذَاالنُّونِ إذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أنْ لا إلهَ إلاّ أنْتَ سُبْحانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ * فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ » (1)

و صاحب ماهی [ حضرت یونس ] را [ یاد کن ] زمانی که خشمناک [ از میان قومش ] رفت و گمان کرد که ما [ زندگی را ] بر او تنگ نخواهیم گرفت ، پس در تاریکی ها [ ی شب ، زیر آب ، و دل ماهی ] ندا داد که معبودی جز تو نیست تو از هر عیب و نقصی منزّهی ، همانا من از ستمکارانم . * پس ندایش را اجابت کردیم و از اندوه نجاتش دادیم ؛ و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم.

هله عاشقان بکوشید که چو جسم و جان نماند دلتان به چرخ پرّد چو بدن گران نماند

دل و جان به آب حکمت ز غبارها بشویید هله تا دو چشم حسرت سوی خاکدان نماند

نه که هر چه در جهانست نه که عشق جان آنست جز عشق هر چه بینی همه جاودان نماند

عدم تو همچو مشرق، اجل تو همچو مغرب سوی آسمان دیگر که به آسمان نماند

ص:173

ره آسمان درونست، پرِ عشق را بجنبان پرِ عشق چون قوی شد غم نردبان نماند

تو مبین جهان ز بیرون که جهان درون دیده است چو دو دیده را ببستی ز جهان جهان نماند

دل تو مثال بام است و حواس ناودانها تو ز بام آب می خور که چو ناودان نماند

تو ز لوح دل فرو خوان بتمامی این غزل را منگر تو در زبانم که لب و زبان نماند

تن آدمی کمان و نَفَس و سخن چو تیرش چو برفت تیر و ترکش عمل کمان نماند

(مولوی)

دوست پناه برده و از قدرت حکیمانه و ارادۀ عادلانه اش درخواست نجات نمودند، آن معشوق عاشقان هم با حفظ مصلحت و توجه به خیر دنیا و آخرت آنان، گره از کارشان گشود و از دریای غم به ساحل نجاتشان رهنمون گشت.

بعد از آن به افعالش مؤاخذه کرد و انگشت بر حرف او نهاد که:

اَلَمْ أنْهَکُما عَنْ تِلْکُما الشَّجَرَةِ » (1)

آیا من شما را از آن درخت نهی نکردم ؟

پس از آن که به هشت بهشت آسوده بود، به غرامت آن ترک به ضرورت بهشت بِهِشت و به خاکدان دنیا هبوط کرد و به فراق جنّت و هجر حوّا مبتلا گشت و به خجالت گناهکاری درمانده شد و دویست سال به نوحه و نالۀ:

رَبَّنا ظَلَمْنا أنْفُسَنا» (2)

پروردگارا ! ما بر خود ستم ورزیدیم.

روزگار گذاشت و هر لحظه دلش پرخون تر و غمش روز افزون تر بود تا ارحم الراحمین به تضرّع و دموع و استکانت و خضوع او ببخشید و خلعت:

فَتَلَقَّی ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَتٍ فَتابَ عَلَیْهِ إنَّهُ هُوَ التَّوابُ الرَّحیمُ » (3)

پس آدم کلماتی را [ مانند کلمۀ استغفار و توسّل به اهل بیت : که مایۀ توبه و بازگشت بود ] از سوی پروردگارش دریافت کرد و [ پروردگار ] توبه اش را پذیرفت ؛ زیرا او بسیار توبه پذیر و مهربان است.

در گردن او انداخت و محنتش را به نعمت مبدّل گردانید و حوّا را به او رسانید.

پس آدم اول کسی بود که دعا کرد و اجابت آمد و استغاثت کرد و اعانت یافت و غمش به شادمانی و سختیش به آسانی بدل گشت و به تجدید نِعَم و ازالت نِقَم از حضرت قِدَم مخصوص و ممتاز گشت.

او رحیمی و پادشاهی است که چون از وی رحمت طلبند بخشایش فرماید و

ص:176

چون نعمت خواهند ارزانی دارد.» (1)

اقتدا به هدایتت از آنان سبقت می جستیم.»

آنگاه در جدال خود لجاجت و پافشاری کرده گفتند:

«ما هرگز برای تو و یارانت فضیلتی بر خود نمی بینیم، نه در عقل و درایت و نه در دوراندیشی و تشخیص و رعایت مصالح و نه در شناختن معاد و سرانجام گردون گردان، بلکه ما تو و یارانت را مردمی دروغگو می شناسیم.»

نوح علیه السلام بدون این که سفاهت ایشان حوصله اش را به سر آورد و یا روش و رأی و اندیشۀ او را از آنچه بود تغییر داده باشد، در جوابشان فرمود:

«به من انصاف دهید آیا اگر من بر صدق دعوایم از ناحیۀ خدا دارای حجت باشم و خداوند مرا مشمول رحمت و فضل خود کرده باشد و لکن شما در اشتباه بوده و راه حق را گم کرده باشید و بخواهید آفتاب را با دست های خود مستور سازید و ستارگان را کور کنید، راستی بگویید آیا می توانم با این حال رسالت خود را بر شما تحمیل نموده و شما را به ایمان مجبور سازیم»؟

گفتند: «ای نوح! اگر مقصودت از ایمان آوردن ما هدایت ماست و می خواهی که ما یاریت کرده مزید بر شوکتت شویم، باید نخست اراذل و اوباشی را که دوروبرت را گرفته اند از خود دور ساخته و از یاریشان چشم بپوشی، چون ما طاقت این را نداریم که خود را همدوش ایشان نموده و همکاریشان کنیم، حتی حاضر نیستیم در ایمان آوردن به تو قرین ایشان باشیم؛ چطور دینی را بپذیریم که میانۀ اشراف و سفلگان و شاه و گدا فرقی نمی گذارد»؟!

نوح علیه السلام در پاسخ گفت: «دعوت من عمومی و برای همۀ طبقات شماست و در این دعوت فرقی میانۀ افراد روشن فکر و بی سواد، وافراد سرشناس و دورافتادگان و مردمان توانگر و تهیدستان و رؤسا و مرئوسین نیست، بپذیرم که درخواست شما را پذیرفته و منظور شما را تأمین کرده، این دسته از مردم را از خود طرد نمودم، آن وقت در نشر دین و تأیید رسالتم به چه کسانی اعتماد کنم ؟ به شما که همه در فکر

ص:178

لذّات ناپایدار دنیایید؟ من تا یاد دارم همواره از ایشان یاری و مددکاری دیده ام و از شما خذلان و شانه خالی کردن، از ایشان پذیرفتن دعوت و از شما انکار و لجاجت، علاوه به این که این طائفه دین مرا بپا داشته اند، اگر من ترکشان گویم و از من نزد خدای تعالی شکایت برده و با من به محاجّه برخیزند و بگویند که تو زحمات و خیر ما را کفران نموده و نیکی های ما را نادیده گرفتی، من چه جوابی خواهم داشت ؟ به راستی شما مردمی نادانید.»

وقتی این گفتگوها در میان نوح و قومش شدت یافت و زمینۀ بحث و جدل توسعه پیدا کرد، مردم از وی به ستوه آمده و سینه ها تنگ شده گفتند:

«ای نوح! تو با ما به جدال برخاستی و در جدالت زیاد اصرار کردی و از حد گذراندی، اگر واقعاً راست می گویی کار را یکسره کن و آن عذابی که ما را از آن بیم می دهی حاضر ساز.»

نوح در جواب گفت: «شما خود نفهمی را از حد گذرانیده و حماقت را به منتها درجه رسانیده اید، آخر مگر اختیار عذاب خدا به دست من است که یا آن را بیاورم و یا از آمدنش جلوگیرم ؟ آیا من جز بشری هستم که خداوندم به من وحی می فرستد؟ اختیار عذاب به دست معبود شماست و معبود من و شما یکی است و من مأمور ابلاغ پیام های اویم و به ثواب او شما را بشارت و از عذابش بیمتان می دهم، اگر تا حال این معنا را نفهمیده اید؛ اکنون بدانید که بازگشت هر چیزی به سوی خداست، اگر او بخواهد هدایتتان می کند و اگر بخواهد آن عذابی که از من مطالبه اش می کنید بر شما نازل خواهد ساخت و چنانچه صلاح بداند عذاب را تأخیر انداخته و شما را مهلت می دهد تا عقاب روز رستاخیزتان را بیفزاید و بدبختی و خواریتان را عمیق تر سازد.» (1)خداوند انبیاء علیهم السلام را برای این که رسالتش را به نحو اکمل برسانند، صبر و

ص:179

استقامت در برابر اذیّت و نیروی غیر عادی در مبارزه ارزانی داشته است، همچنانکه دامنۀ همّت و آرزوهاشان را نیز وسعت داده تا بعد از آمدن ایشان دیگر حجتی برای مردم باقی نماند و کفار عذری نداشته باشند.

نوح علیه السلام که از انبیای اولوالعزم و قویّ الاراده بود، به همین جهت نهصد و پنجاه سال آزار قوم و استهزای ایشان را به امید رسیدن به هدف مقدس خویش تحمّل نمود ولکن روز به روز مردم بر لجاج و طغیان خود می افزودند و دعوتش در ایشان جز نفرت اثر نمی گذارد، تا رفته رفته رشتۀ امیدش سست گشته، به ناچار به درگاه خداوند شکایت برد و از او یاری و راه چاره طلب کرد، خداوند به وی وحی فرستاد که:

وَ أُوحِیَ إِلَی نُوحٍ أنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إلاَّ مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ » (1)

و به نوح وحی شد که از قوم تو جز کسانی که [ تاکنون ] ایمان آورده اند ، هرگز کسی ایمان نخواهد آورد ؛ بنابراین از کارهایی که همواره [ بر ضد حق ] انجام می دادند ، اندوهگین مباش.

نوح چون دانست که قلم قضا بر کفر ایشان رانده شده و خداوند مُهر بر دلهاشان نهاده و هیچ امیدی به ایمان آوردنشان نیست و دیگر در برابر برهان او خاضع نخواهند شد، عرضه داشت:

وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لاتَذَرْ عَلَی الأْرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّاراً * إنَّکَ إنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَ لایَلِدُوا إلاَّ فاجِراً کَفّاراً» (2)

و نوح گفت : پروردگارا ! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار *

ص:180

که اگر آنان را باقی گذاری ، بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی بدکار و ناسپاس زاد و ولد نمی کنند.

خداوند مهربان به مشکلات و مکاره نوح پس از دعا و استغاثه اش پایان داد و نفرینش را دربارۀ قوم محقق ساخت و با فرستادن طوفان، مولّدان بلا و مکاره را غرق کرد و نوح و مردم مؤمن را از بلا و همّ و غم نجات بخشید.» (1)

خود نشان می دهند.

قوم تیره روز و عمله های شیطانی نمرود، از صحرا برگشتند و خود را با سرنگونی و از بین رفتن بت ها رو به رو دیدند. غریو و فریاد از آن مردم بی خبر برخاست و هر کس از مسبّب حادثه جویا شد. تنی چند فریاد کشیدند این برنامه جز عمل جوانی به نام ابراهیم نیست که دائماً از خدایان ما بیزاری می جست و آنها را پست و خوار و بیکاره به حساب می آورد:

قالُوا سَمِعْنا فَتیً یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إبْراهیمُ » (1)

گفتند : از جوانی شنیدیم که از بتان ما [ به عنوان عناصری بی اثر و بی اختیار ] یاد می کرد که به او ابراهیم می گویند.

چون بر مردم شهر مسلّم شد که این حادثه را حادثه آفرینی به نام ابراهیم است، همه با هم احضارش را خواستار و قبل از این که دستگیر شود؛ حکم اعدامش را صادر کردند. دژخیمان نمرودی وی را دستگیر کرده و بدینگونه محاکمه اش را شروع کردند:

قالُوا ءَأنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلهَتِنا یا إبْراهیمُ » (2)

گفتند : ای ابراهیم ! آیا تو با معبودان ما چنین کرده ای ؟

ابراهیم که زمینه را در این سؤال برای توجه دادن مردم به بطلان بت پرستی آماده دید، جهت سخن را برگردانده و پاسخی به مردم داد که انتظارش را نداشتند و آن این بود:

قَالَ بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا فَاسْئَلُوهُمْ إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ » (3)

ص:182

گفت : بلکه [ سالم ماندن بزرگشان نشان می دهد که ] بزرگشان این کار را انجام داده است ؛ پس اگر سخن می گویند ، از خودشان بپرسید.

این پتک محکمی بود که بر سر آن غافلان زد، آنان را سر در گریبان کرد و به حیرت دچار ساخت، جواب صحیحی در برابر گفتار ابراهیم نیافتند، تنها سخنی که در پاسخ او گفتند این بود: ای ابراهیم! برای تو روشن است که این بت ها سؤالی را جواب نمی دهند، چگونه از ما می خواهی از آنان بر این مسأله گواهی بخواهیم ؟ آنان بعد از این که اعتراف کردند بت ها هیچکاره اند ولی باز بر باطل خود پافشاری دارند، آنان را سرزنش کرد:

قَالَ افَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لایَنْفَعُکُمْ شَیْئاً وَ لا یَضُرُّکُمْ * افٍّ لَکُمْ وَ لما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أفَلا تَعْقِلُونَ » (1)

گفت : [ با توجه به این حقیقت ] آیا به جای خدا چیزهایی را می پرستید که هیچ سود و زیانی به شما نمی رسانند؟! * اف بر شما و بر آنچه به جای خدا می پرستید ؛ پس آیا نمی اندیشید؟

احتجاج ابراهیم و دلایل دندان شکنش بر قلب سنگین و سخت آن مردم لجوج و متعصب در باطل اثر نکرد، منطق را کنار گذاشته و به زور متوسل شدند، یکجا اینچنین که قرآن حکایت فرموده حکم کردند:

فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إلاّ أنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أوْحَرِّقُوهُ فَأنْجَاهُ اللّهُ مِنَ النّارِ إنَّ فی ذلِکَ لآَیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ » (2)

ص:183

پس جواب قوم ابراهیم جز این نبود که گفتند : او را بکشید یا بسوزانیدش .

پس خدا او را از آن آتش رهایی بخشید ، مسلماً در این [ حادثه ] برای مردمی که ایمان دارند ، عبرت هاست.

آن تیره روزان تا جایی که توانستند وسایل آتش افروزی فراهم کردند و برای آتش افروختن محوطۀ بزرگی را آماده نمودند، سپس آن انسان الهی را در منجنیق قرار داده و به داخل آتش پرتاب کردند. ذات اقدس حضرت ربّ العزّه به آتش خطاب کرد:

قُلْنَا یا نارُ کُونی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إبْراهیمَ » (1)

پس او را در آتش افکندند ] گفتیم : ای آتش ! برابر ابراهیم سرد و بی آسیب باش!

و چنین بود که خداوند مهربان بندۀ عزیزش را از کید خائنان و مکر مکّاران نجات بخشید و گره از مشکل او باز کرد.

ما رند و خراباتی و دیوانه و مستیم پوشیده چه گوییم همینیم که هستیم

زان باده که در روز ازل قسمت ما شد پیداست که تا شامِ ابد سرخوش و مستیم

آواز الَست آمد و گفتیم بَلی را زان گفته بلاکش همه از عهد الستیم

دوشینه شکستیم به یک توبه دو صد جام امروز به یک جام دوصد توبه شکستیم

یکباره ز هر سلسله پیوند بریدیم دل تا که به زنجیر سر زلف تو بستیم

بگذشته ز سر پا به ره عشق نهادیم برخاسته از جان به غم یار نشستیم

در دست سر رشتۀ تجرید گرفتیم خود سلسلۀ عالم تقیید گسستیم

در نقطۀ وحدت سر تسلیم نهادیم وز دایرۀ کثرت موهوم برستیم

ص:184

به درگاه حضرت محبوب عرضه داشت:

وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أنّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أنْتَ أرْحَمُ الّراحِمینَ * فَاسْتَجَبْنالَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَ آتَیْناهُ أهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ ذِکْری لِلْعابِدینَ » (1)

و ایوب را [ یاد کن ] هنگامی که پروردگارش را ندا داد که مرا آسیب و سختی رسیده و تو مهربان ترین مهربانانی . * پس ندایش را اجابت کردیم و آنچه از آسیب و سختی به او بود برطرف نمودیم ، و خانواده اش را [ که در حادثه ها از دستش رفته بودند ] و مانندشان را همراه با آنان به او عطا کردیم که رحمتی از سوی ما و مایۀ پند و تذکری برای عبادت کنندگان بود.

او سال ها دچار سخت ترین مشکلات بود و این مشکلات و سختی ها دُرّ ایمان و اخلاص وی را آبدیده تر کرد، آنگاه که از امتحان الهی سرفراز بیرون آمد خداوند مهربان گره از مشکلاتش گشود و وی را به نعمت بیشتر و عنایت برتر مخصوص گردانید.

مقام عبودیّت آن بنده راست که راضی به تقدیر و حکم قضاست

اگر بنده شد قابل وصل دوست نشان وصالش ورود بلاست

بود وصل پروانه در سوختن از آن رو که او را بقا در فناست

مقرّب نگردد در این ره کسی که با حبّ دنیای دون مبتلاست

چنین گفت پروردگار مجید که کمتر ز بال مگس این سراست

جهان، سجنِ مؤمنِ بهشتِ عدو به فرمودۀ سیّد اولیاست

به درگاه حق عبد صالح کسی است که اندر بلا اهل سِلم و رضاست

(واحدی)

ص:186

سودمند افتد یا وی را به فرزندی خود قبول کنیم. و آنان از حقیقت حال بی خبر بودند.

صبحگاه مادر موسی قلبش از هر چه جز توجّه به موسی فارغ بود، به اندازه ای غم و اندوه دلش را فراگرفت که اگر ما دلش را بر جای نگه نمی داشتیم تا ایمانش برقرار بماند، نزدیک بود راز درونش را آشکار سازد.

آنگاه مادر موسی به خواهر گفت که از پی موسی بیرون شو، خواهر همه جا رفت تا گذرش به دربار فرعون افتاد، موسی را از دور دید و شناخت ولی آل فرعون او را نشناختند.

و ما شیر هر دایه ای را بر آن کودک حرام کردیم و آل فرعون با عشق پرشوری که به کودک داشتند در پی دایه ای که موسی سینه اش را بگیرد بودند ولی طفل سینۀ هیچ زنی را نمی گرفت!

در آن حال خواهر گفت: آیا مایلید من شما را به خانواده ای رهنمون شوم که دایۀ این طفل شوند و وی را به مهربانی تربیت کند؟

بدین وسیله کودک را به آغوش مادر بازگردانیدیم تا دیده اش به جمال عزیزش روشن شود و حزن و اندوهش برطرف گردد و به طور یقین برایش روشن شود که وعدۀ خدا ثابت و پابرجاست ولی اکثر مردم از این حقیقت بی خبرند.» (1)او پس از آن که جوان رشیدی شد، برای دفاع از مظلوم درگیری سختی با قبطیان و گروه فرعون پیدا کرد که بر اثر آن درگیری زمینۀ اعدامش حتمی بود ولی خداوند مهربان وی را از آن مشکل نجات داد و پس از مدتی رهنوردی در دشت و بیابان با شعیب پیغمبر آشنا ساخت.

او نزدیک به ده سال در وادی مدین به چوپانی به سر برد و سرانجام با دختر با کرامت شعیب ازدواج کرد و آنگاه برای دیدار با اقوام از شعیب اجازه خواست که

ص:188

رهسپار دیار مصر گردد.

آن حضرت در مسیر حرکت به سوی مصر در وادی سینا به منطقۀ نور قدم گذاشت و به شرف رسالت و نبوت آنهم در مقام اولوالعزمی از جانب حضرت ربّ العزّه مشرّف و مفتخر شد.

آری، پس از تحمّل آن همه مشکلات و مصایب و سختی ها، گِلیم پوش بیابانی کلیم اللّه از کار درآمد. وجود مقدس موسی علیه السلام سال ها با فرعون و فرعونیان و قارون و قارونیان و سامری و سامریان در پیکار و مبارزۀ سخت بود و آن همه را برای خاطر تداوم فرهنگ حق تحمّل نمود تا سرانجام به پیروزی بر دشمنان و فلاح و رستگاری در آخرت دست یافت.

ای آن که گشته ای به غم و رنج مبتلا آید فرح، مباش تو نومید از خدا

غم گر چه بی شمار بود شادی از پس است شدت اگر چه دیر بماند شود رجا

شب گرچه دیر باز بود هم رسد به صبح روز ار چه میغ ناک بود هم دهد ضیا

آمد شفا و صحّت اندر پس مرض باشد بهار خرّم اندر پس شِتا

بر هر صفت که هست جهان را ثبات نیست هر مال را که هست بود در عقب فنا

شادیّ ، و غم، عطا و بلا، صحّت و مرض اقبال و مدبریّ و کراهیّت و رضا

هر یک به ضد خویش شود عاقبت بدل هر حال را که هست بود بی شک انتها

ص:189

هر چیز را چو عاقبتش ضد آن شود غم به زشادمانی و درویشی از غنا

آدم فراق جنّت و حوّا کشید از آن مخصوص گشت زود به تشریف اجتبا

هر چند نوح نوحه گری کرد مدتی وز قوم خویش دید بسی رنج و ابتلا

هم عاقبت به کام دل خویششان بدید در آب غرقه گشته به آتش شده سزا

نی بر خلیل آتش سوزان بهشت گشت ؟ بهر ذبیح نی ز بهشت آمد آن فدا؟

یونس به بطن ماهی اگر ماند مدتی شد مستجاب دعوت و شد حاجتش روا

یوسف به چاه و به زندانش گر خواره ای کشید آخر عزیز مصر شد و گشت پادشا

اعمال و اخلاق و گفتارش را سرمشق جهانیان قرار داد و در قرآن از زندگی آن حضرت به عنوان نیکوترین داستان یاد فرمود.

انبیای خدا از آدم تا خاتم و اولیای الهی از امم گذشته تا امت اسلامی، همه و همه دچار مکاره سنگین و ابتلائات سخت شدند ولی با توجّه و توکّل به حضرت محبوب، کرامت انسانی خود و آیین و فرهنگ حضرت حق را از دستبرد حوادث حفظ کردند و در کمال سربلندی و افتخار به کسب سعادت دنیا و آخرت نایل شدند که:

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً* إنَّ مَعَ العُسْرِ یُسْراً» (1)

بی تردید با دشواری آسانی است . * [ آری ] بی تردید با دشواری آسانی است.

در این زمینه حضرت سجّاد علیه السلام فرمود:

«یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ وَ یَا مَنْ یُفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِدِ»

رفتن ز درت کار من دل نگران نیست گر کشته شوم خونم از آن کوی روان نیست

باتیر بلا چون هدفم روی گشاده گر کوه شود درد غم عشق گران نیست

حال من بی برگ و نوا را چه شناسد آن سرو که آگاه ز تاراج خزان نیست

رسوایی ما را ز کفن پرده شناسد گر شمع به فانوس رود باز نهان نیست

ص:191

شمشیر تو خوب است که بی خواست برآید فیضی نرساند به دل آبی که روان نیست

طالع مددی گر نکند کی به کف آیی بی یاری کس تیر در آغوش کمان نیست

(کلیم کاشانی)

بدانکه اخلاص دو بال دارد و هر دوبالش را پرهاست، یک پرش محبّت است بر پنج نماز و یکی روزه داشتن و زکات دادن و برعیال خود نفقۀ راست داشتن و غیر آن از فروض. و آن یکی بال دیگر پرها دارد، یکی دشمن داشتن اهل کفر و ناساختن با اهل معصیت و نهی منکر کردن و قتال کافران کردن.» (1)

هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ » (1)

آیا ندانسته اند که فقط خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را دریافت می کند ؟ و یقیناً خداست که بسیار توبه پذیر و مهربان است .

نه تنها پذیرندۀ توبه اوست، بلکه زکات یا صدقات دیگری که به عنوان کفّاره گناه و تقرب به پروردگار می دهند را نیز خدا دریافت می کند. پوزش خواهی از خدا تنها پشیمانی از گناه نیست بلکه باید همراه با اصلاح و جبران گذشته نیز باشد و روح از آلودگی به گناه و فساد با عمل صالح و خیر شستشو شود تا پاکی نخستین و فطری خود را بازیابد.

وَإِذَا جَآءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بَِایَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءَاً بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (2)

و هرگاه کسانی که به آیات ما ایمان می آورند به نزد تو آیند ، بگو : سلام بر شما ، پروردگارتان رحمت را بر خود لازم و مقرّر کرده ؛ بنابراین هر کس از شما به نادانی کار زشتی مرتکب شود ، سپس بعد از آن توبه کند و [ مفاسد خود را ] اصلاح نماید [ مشمول آمرزش و رحمت خدا شود ] ؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .

برخی از بلاهایی که به سوی انسان می آید در اثر ستم به نفس خود یا به دیگران است و گاهی این حالت انتقال از وضعیت قبل نیاز به تحوّل زیاد دارد که باید زمینۀ

ص:194

دگرگونی در نفس و دل فراهم شود تا موفق به توبه شود.

فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » (1)

پس کسی که بعد از ستم کردنش توبه کند و [مفاسد خود را ] اصلاح نماید ، یقیناً خدا توبه اش را می پذیرد ؛ زیرا خدا بسیار آمرزنده و مهربان است .

حضرت صادق علیه السلام می فرماید:

روزی حضرت موسی علیه السلام از کنار یکی از یاران خود می گذشت وی را به حال سجده دید؛ پس از مدتی که از آن راه باز می گشت دید او هنوز در سجده است.

موسی نزد خود گفت: اگر حاجتش به دست من بود آن را برآورده می ساختم. وحی آمد ای موسی! اگر او آن قدر سجده کند که گردنش قطع شود از او نپذیرم تا گاهی که وی از حالی که نزد من ناپسند است به حالی برگردد که من آن را می پسندم. (2)بنابراین هر گناهی که بنده می کند؛ هرچند آگاه باشد که قصد معصیت کند جاهل است. همان گونه که خداوند در حکایت حضرت یوسف علیه السلام با برادرانش که در دورۀ قحطی مصر به نزد یوسف آمدند گفت: «آیا زمانی که نادان بودید، دانستید با یوسف و برادرش چه کردید؟» یوسف به آنها نسبت جهل داده چون نیّت عصیان کرده بودند. اما چرا این حالت پیش می آید باید به وضعیت درونی انسان بنگریم:

خدا در دل او می افکند، به دور نیست و اگر از این هم به دور باشد از غفلت و قصور در شناخت و صفات و افعال او خالی نیست؛ اینها همه نقص است. و این نقص اسبابی دارد و رها کردن این اسباب با پرداختن به عوامل ضد آنها و بازگشت از یک راه است به راهی مخالف آن و مراد از توبه بازگشت است.

به هر حال خالی بودن آدمی از این نقص قابل تصوّر نیست ولی اندازۀ این نقص در انسان ها تفاوت می کند ولی اصل آن گریزناپذیر است.

به همین دلیل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:

گاه دلم را غباری می گیرد تا جایی که در شبانه روز هفتاد مرتبه از خدا آمرزش می طلبم. (1)و خداوند آن حضرت را گرامی داشته است به آیۀ:

لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وَ مَا تَأَخَّرَ» (2)

تا خدا [ با این پیروزی آشکار ] آنچه را [ به وسیلۀ دشمنان از توطئه ها و موانع و مشکلات در راه پیشرفت دعوتت به اسلام ] در گذشته پیش آمده و آینده پیش خواهد آمد از میان بردارد .

تا خداوند گناهان قبل و بعد تو را ببخشاید. وقتی پیامبر خدا چنین حالی داشته باشد، دیگران چه حالی خواهند داشت ؟!» (3)به این جهت امیدواری به توفیق توبه هم انگیزه ای برای توبه کردن است.

ص:196

صِحَّةِ الْاَبْدانِ وَ سَعَةِ الْاَرْزاقِ . (1)

باب توبه و باب خشنودیش را به رویت گشوده، هرگاه او را بخوانی صدایت را بشنود، چون با او به راز و نیاز برخیزی رازت را بداند، پس نیاز به سوی او می بری و راز دل با او در میان می گذاری، از ناراحتی هایت به او شکایت می بری و چارۀ گرفتاری هایت را از او می خواهی، بر امورت از حضرتش یاری می طلبی، از خزائن رحمتش چیزهایی را می خواهی که غیر او را بر عطا کردنش قدرت نیست، از قبیل زیاد شدن عمرها، سلامت بدن ها و گشایش رزق ها.

حضرت سیدالساجدین علیه السلام در مناجاتش از خداوند درخواست نوشاندن آب توبه نموده و می فرماید:

خدایا! بر محمد و آلش درود فرست، ما را از آنان قرار ده که درخت های گناهان را در برابر دیدگان دل خود نشاندند و با آب توبه سیرابشان کردند تا آن که برایشان میوۀ پشیمانی به بار داد. پس ایشان را از پوشیده های عالم برین آگاه ساختی و از ترس ها و اندوه ها و درختان ایمنشان گردانیدی. (2)به خواست حضرت محبوب و لطف و عنایت جناب دوست، در شرح دعای سی و یکم که در باب توبه و انابه است، مطالب لازم به طور مفصّل خواهد آمد.

مکاره ای که به واسطۀ حوادث طبیعی، همچون زلزله، سیل، طوفان و یا مشکلات اجتماعی و اقتصادی به انسان رو می کند، گره اش با حوصله و صبر و دعا و درخواست از حق قابل گشوده شدن است.

ص:198

صبا اگر گذری افتدت به کشور دوست بیار نفخه ای از گیسوی معنبر دوست

به جان او که به شکرانه جان برافشانم اگر بسوی من آری پیامی از بر دوست

وگر چنانکه در آن حضرتت نباشد بار برای دیده بیاور غباری از در دوست

من گدا و تمنّای وصل او هیهات مگر به خواب ببینم خیال منظر دوست

دل صنوبریم همچو بید لرزان است ز حسرت قد و بالای چون صنوبر دوست

اگر چه دوست به چیزی نمی خرد ما را به عالمی نفروشیم مویی از سر دوست

چه باشد ارشود از بند غم دلش آزاد چو هست حافظ مسکین غلام و چاکر دوست

(حافظ شیرازی)

مانده، اهل یمن تصور کردند که قتیبه به قتل رسیده. لاجرم از جستجوی او پای کوتاه کردند. چون مدت محنت او امتداد یافت، نوبتی، مردان آن قبیله بالتمام به جایی بودند، قتیبه از زنی که محافظت وی می نمود التماس نمود که مرا رخصت ده تا بر سر این پشته رفته لحظه ای در این صحرا نظر کنم شاید که تراکم غم از خاطرم کمتر شود.

پیر زن اجازت داده، قتیبه بر زبر آن پشته برآمد زنجیر کشان و نالان، چون نظرش بر سمت کعبه افتاد روی به قبلۀ دعا آورده گفت:

«یا غِیاثَ الْمُسْتَغِیثینَ وَ یا مُجیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرّینَ » (1)، به عزّت و جلالت که مرا از این محنت و ملال، خلاص ارزانی دار.

در این اثنا شتر سواری به نظر قتیبه آمد که به تعجیل تمام از زیر آن پشته می گذشت، قتیبه از او پرسید که نام تو چیست ؟ جواب داد که طلحان نام دارم و به جانب یمن می روم. چون لفظ یمن بر زبان طلحان گذشت آب حسرت از دیدۀ قتیبه روان شده گفت: ای جوان! اگر پیغام من به قبایل و عشایر من رسانی ضامن می شوم که صد شتر سرخ موی به تو دهند. طلحان گفت: تو کیستی ؟ گفت: من قتیبة بن کلثومم که در فلان سال به حج آمده بودم و اهل این قبیله با من محاربه نموده مرا اسیر ساختند. طلحان گفت: شاید خویشان تو سخن باور نداشته باشند. قتیبه گفت:

فرود آی تا من بیتی چند بر پالان شتر بنویسم تا به ایشان نمایی. طلحان فرود آمده، قتیبه بیتی چند که ترجمۀ آن به فارسی این است بر پالان نوشت:

از حال من شکسته دلان را خبر کنید کای صفدران ز بهر خلاصم سفر کنید

لشگر سوی ولایت دشمن بیاورید خون حسود دولت ما را خبر کنید

بر گردنم که جایگه طوق ملک بود بینید غُلّ و بند، سخن مختصر کنید

و همچنین به برادر خود نوشت که صد شتر به طلحان دهد. طلحان به یمن رسیده قضیۀ قتیبه را فراموش کرد، تا روزی دو زن را دید که حکایت قتیبه با یکدیگر می گفتند و بر او نوحه می کردند، طلحان از ایشان نشان برادر قتیبه پرسیده، نزد وی رفته، نوشتۀ قتیبه به وی نمود.

آن جوانمرد فی الفور صد شتر تسلیم نموده، لشگر جمع کرد و از برادر مَعدیکَرَب و قیس بن معدیکَرَب استمداد نمود. قیس گفت: اگر در زیر عَلَم من سیر کنی تو را مدد کنم. ابن ام کلثوم خواست که امتناع نماید، اقارب او را از این سرکشی منع کردند و قیس با بنوزبید و سپاه یمن با بنوعقیل محاربه نموده ایشان را شکست داد و قتیبه را از اسارت خلاص ساخت. 1

منتظر آن و این مباش که ایزد کار تو بی رنج انتظار بسازد

طاعت او را تو بنده وار بسر بر تا همه کارت خدای وار بسازد

ص:201

أفْضَلُ أعْمالِ امَّتِی انْتِظارُ الْفَرَجِ مِنَ اللّهِ تَعالی. (1)

برترین اعمال امت من انتظار فرج از حضرت حق تعالی است.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله به عبداللّه بن عباس رحمه الله فرمود:

أَلا اعَلِّمُکَ بِکَلماتٍ یُنْتَفَعُ بِهِنَّ ؟ قالَ : بَلی یا رَسُولَ اللّهِ ، قالَ : احْفَظِ اللّهَ یَحْفَظْکَ ، احْفَظِ اللّهَ تَجِدْهُ أمامَکَ ، تَعْرِفُ اللّهَ فِی الرَّخاءِ یَعْرِفْکَ فِی الشِّدَّةِ ، وَ إذا سَألْتَ فَاسْألِ اللّهَ ، وَ إذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللّهِ . جَفَّ الْقَلَمُ بِما هُوَ کائِنٌ ، فَلَوْ جَهَدَ الْعِبادُ أنْ یَنْفَعُوکَ بِما لَمْ یَکْتُبْهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَکَ لَمْ یَقْدِرُوا عَلَیْهِ ، وَ إذَا اسْتَطَعْتَ أنْ تُعامِلَ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِالصِّدْقِ وَ الْیَقینِ فَافْعَلْ ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإنَّ الصَّبْرَ عَلی ما یُکْرَهُ خَیْرٌ کَثیرٌ. وَاعْلَمْ أنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ، وَ أنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ ، وَ أنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً. (2)

بیاموزم تو را کلماتی که از آن سودمند شوی و تو را در نعمت نافع و در بلیّت دافع باشد؟ گفت: آری، یا رسول اللّه. فرمود: خدای را نگاه دار تا خدای تو را نگاه دارد، (و نگاه دارندۀ زمین و آسمان در نگهداشت بنده ای از بندگان نگنجد، معنا آن باشد که به انقیاد و امتثال اوامر و نواهی، او را محافظت کن و در نگهداشت جانب دوستان و بندگان او مبالغه کن تا به نگاهداشت او از زوال نعمت و وقوع در بلیّت محفوظ مانی و به نظر عنایت و عاطفت او ملحوظ گردی.) خدای را نگاه دارد تا او را پیش روی خود بیابی.

خدای را در خوشی بشناس تا تو را در رنج و ناراحتی توجّه کند. چون بخوانی، خدا را بخوان و چون طلب کمک کنی از او کمک بخواه. قلم بر آنچه

ص:202

باید باشد رقم زده (که چیزی در علم او زیاده و نقصان نگیرد). اگر تمام خلایق بکوشند تا نفعی که خدا نخواسته بر تو رسانند به جائی نمی رسند. اگر بتوانی در تمام امورت با حضرت محبوب به صدق یقین معامله کنی معامله کن، ورنه صبر بر آنچه که کراهت داری خیر کثیر است و بدان که پیروزی نتیجۀ صبر و فرج همراه با شدت و آسانی با سختی است.

با توجه به گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله به فرزند عباس، انسان نباید از حادثه و سختی و مکروه بترسد بلکه باید با قدرت حوصله و صبر و استقامت و اتّکال به حضرت محبوب به استقبال حادثه رفته و به انتظار گشایش و فرج از جانب حضرت ربّ باشد.

را با صیقل اخلاق ستوده و پندار پاک بزدایید، تا مراسم معاشرت را در اجتماع با بردباری و صبر برگزار کنید و در محفل همنشینان به حسن مشرب و لطف آمیزش معروف گردید و در نتیجه بار زندگی را آسان به منزل رسانید.

تن را به کار و کوشش وادارید و هرگز به سستی و خمود نگرایید تا به قوۀ فعالیّت و عمل همچون روح با نشاط و سبک باشید و پرنده وار شایستۀ پرواز و طیران گردید.

هرگز از خداوند متعال مخواهید که شما را از غوغای زندگی برکنار دارد و با آرامش و سکون از این جهان بیرون برد. خدا راضی نیست کسی به هنگام مناجات بگوید: خدایا! مرا از فتنه دور بدار؛ زیرا مرد خدا آن کسی است که قدم در پیکار هستی گذارد و نبرد زندگی را با پیروزی و پاکدامنی برگزار کندو فقط در این مبارزه لازم است که مرام حقّ و حقیقت نصب العین باشد و با خلوص عقیده و طهارت وجدان پیکار درگیرد.

خداوند متعال در کتاب مجید فرموده: «فرزندان و ثروت در زندگانی بشر فتنه است.» بنابراین اگر کسی از فتنه بگریزد به عبارت آشکارتری از هستی و حیات گریزان و بیزار ست.

تیره بخت که کنج عزلت می گیرد و از هیاهوی محیط فرار کرده، به گوشۀ خموشی پناه می برد، نمی داند که فلسفۀ آفرینش و راز وجود چیست، او نمی داند که برای گوشه نشینی و انزوا خلق نشده است بلکه باید با بقای ناموس حیات در آشوب جهان شرکت کند و همچون زندگان به جنب و جوش برخیزد، قامتی بیاراید و قدمی فراگذارد، از بینوایی دستگیری کند و نادانی را به دانش و کمال هدایت نماید.

آری، در غوغای زندگی بیش از آنچه شکست و فساد پدید می آید، صلاح و عمران صورت می گیرد. اگر وظیفۀ آدمیزاد در عالم به سکوت و خمود منحصر باشد

ص:204

یکباره خداشناسان باید از هم پراکنده شده، هر یک به گوشه ای خزند و در گلوی درّه های تنگ و غارهای ژرف فرو روند؛ جهان را همچنان سرگشته و گمراه بگذارند و تنها گلیم خود را از آب کشیده، به حفظ جان خویش بشر را به دست غرقاب فنا و امواج نیستی بسپارند.

من نمی گویم که لجام گسیخته و خیره خیره خود را در میان جامعه اندازید و بیهوده آشوب و انقلاب بر پا کنید، این عمل را نمی ستایم و بدان اجازه نمی دهم، اما گوشه مگیرید و خموش منشینید و آسایش خود را بر رفع مظالم بندگان خدای و تصفیۀ اختلافات مردم ترجیح مدهید.

ممکن است که انسان به قسمت خود هم راضی باشد و از تقدیر هم خرسند، اما این رضایت ایجاب نمی کند که سرافکنده به کنج بخزد و زبان بریده از گفت و شنود و خلط و آمیزش آرام و برکنار ماند.

خداوند دانا، مردان نبرد را در فتنه اندازد و بدینوسیله جوهر جانشان را آزمایش کند تا بنگرد بردبار و صبور کیست، تا معلوم شود پرهیزکار و پاکدامن کدام، تا بنده را به روز رستاخیز بر خدای حجّت نباشد و کس در آن باز پرسی نیازموده قدم نگذارد.

پس برخیزید و دامن همت بر کمر زنید، بکوشید و بجوشید و غوغای زندگی را بر پا دارید، مرد باشید و با دامن پاک و پندار عالی در صحنۀ نبرد قدم گذارید، تا هم از لذت حقیقی حیات بهره برید و هم به وظایف انسانیت خویش قیام نمایید، نه همچون زنده به گوران که بر نفس خود اتّکا و اعتماد ندارند و به همین جهت از غوغای زندگی کناره می گیرند.» (1)

دانی که را سزد صفت پاکی آنکو وجود پاک نیالاید

در تنگنای پست تن مسکین جان بلند خویش نفرساید

ص:205

دزدند خودپرستی و خودکامی با این دو فرقه راه نپیماید

تا خلق از او رسند به آسایش هرگز به عمر خویش نیاساید

آن روز کآسمانش برافرازد از توسن غرور به زیر آید

تا دیگران گرسنه و مسکینند بر مال و جاه خویش نیفزاید

در محضری که مفتی و حاکم شد زر بیند و خلاف نفرماید

تا بر برهنه جامه نپوشاند از بهر خویش بام نیفزاید

تا کودکی یتیم همی بیند اندام طفل خویش نیاراید

مردم بدین صفت اگر یابی گر نام او فرشته نهی شاید

(پروین اعتصامی)

با این ضعفی که در انسان است با قَدَر نمی توان آویخت و پناه جز به درگاه خدا نباشد و مرد زیرک اگر از قضا گریز جوید خود را باژگونه خواسته باشد که:

«لا مَرَدَّ لِقَضاءِ اللّهِ ، وَ لا مَفَرَّ مِنْ قَدَرِهِ .» (1)

هنوز در آن غار ننشسته بودند که قیامت برخاست و هنوز از حرکت ساکن نشده بودند و از باران ایمن نگشته که کوه ثابت قدم از زلزله چون دل خائنان در اضطراب آمد. سنگی بزرگ همراه سیلاب باران در حرکت آمد و بر در غار نشست، آن چنانکه دهانۀ غار بسته شد و ایشان همچون مردگان در گور تاریکی غار به حبس دچار شدند.

جز به فضل حق دست آویزی و جز به رحمت ایزدی جای گریزی نداشتند، گفتند: این آن ساعت است که جز اخلاص و دعا موجب خلاص نشود و جز صدق نیّت و خلوص عقیدت و طویّت، از این ورطه نرهاند، بیایید تا هر یک از ما خدای را به تضرّع و استکانت و خضوع و خشوع بخوانیم و فاضل ترین طاعت و با اخلاص ترین عملی که در مدت عمر بر آن اقدام نموده ایم وسیلۀ استجابت دعا با خود سازیم.

پس یکی گفت که خداوندا، تو می دانی که مرا دخت عمویی بود در غایت زیبایی و ملاحت و نهایت لطافت و ظرافت و مدت ها عاشق جمال و شیفتۀ حسن و کمال او بودم و بارها در طلب او به لطایف حیل و مکارم عمل، ریاضت ها می کشیدم و مجاهده ها می نمودم، تا بعد از آن که مال بسیار بر آن کار صرف نمودم و روزگار دراز در آن مشقت بودم، روزی بر مراد خود قادر گشتم و او را تنها در موضعی بی زحمت اغیار بیافتم، خواستم که از آن گنج روان بهره ای برگیرم و از آن چشمۀ حیوان که شکرستان لبش معدن نبات بود شربتی نوش کنم و مرادی که در چنان حالی مطلوب و از چنان محبوبی مرغوب باشد حاصل گردانم، آن دختر گفت:

ص:207

اِتَّقِ اللّهَ یَابْنَ عَمِّ وَ لا تَنْقُضِ الْخاتَمَ .

ای پسر عم، تقوای خدا پیشه کن و دامن عفت و عصمت مرا به سرپنجۀ شهوت حیوانی آلوده مکن.

چون گفت از خدای بترس، از سر آن مراد برخاستم و پای بر هوای نفس نهادم و دست از آن معصیت کوتاه گردانیدم. خدایا! اگر می دانی که ترک آن معصیت محض جلب خشنودی و رضایت تو بود، ما را از این درماندگی فرج و از این ورطۀ سخت نجات ارزانی دار. هنوز این سخن در دهان داشت که ثلثی ازآن سنگ بیفتاد و منفذی در آن سنگ پدید آمد.

شخص دوم گفت: خداوندا، علم شامل تو بدین محیط است که مادری و پدری داشتم بسیار مسن، آن چنانکه پیری قامت چون تیر ایشان را کمان گردانیده و مُشک عارضشان به کافور بدل شده بود، طراوت و شباب آنان را رها کرده و آثار خزان عمر بر سر و صورتشان دیده می شد، از کسب بازمانده و از حرکت عاجز بودند، من به امتثال امر:

وَ بِالْوالِدَیْنِ إحْساناً وَ ذِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَمَی وَ الْمَسَکِینِ » (1)

و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکی کنید.

شب و روز به خدمت ایشان مشغول بودم و دائماً از آن خائف که مباد از برکات وجود ایشان محروم شوم.

شبی در تهیّۀ غذا وظیفۀ خود به انجام رساندم، چون به محضر آنان رفتم هر دو را در خواب ناز دیدم. بر بیدار کردن آنان جرأت نکردم که مبادا عیش خواب و لذت نیام بر آنان حرام گردد، دلم راضی نشد برگردم، چرا که ترسیدم از خواب برخیزند و طلب غذا کنند و من در خدمت آنان حاضر نباشم، آن شب را تا صبح در کنار بستر

ص:208

آنان بیدار ماندم. خداوندا، تو می دانی که این خدمت خاص محض خشنودی تو انجام گرفت، اگر راست می گویم درِ بسته بر ما گشاده گردان. در آن حال ثلثی دیگر از آن سنگ بیفتاد.

شخص سوم گفت: الهی! تو دانای اسرار و عالِم بر امور پنهانی و از سرایر و ضمایر کاینات مطّلعی و می دانی که من در وقتی اجیری داشتم، چون مدت آن سپری شد اجرت بدو رساندم، گفت: اجرت کار من بیش از این است و آنچه می دادم قبول نکرد، گفت: میان من و تو روزی خواهد بود که حق مظلوم از ظالم بستانند. از نزد من قهر کرد و آن اجرت به من گذاشت.

من از آن سخن سخت متأثر شدم و از تو که خداوند منی بترسیدم و به آن اجرت گوسپند خریدم و رعایت و محافظت بجای آوردم تا در اندک مدت بسیار شد و بعد از زمانی آن اجیر بازآمد و گفت: از خدای بترس و آن حق من به من رسان. اشارت بدان گله گوسپند کردم و گفتم: حق تو این است، برو بردار. آن مرد سخن مرا مسخره و استهزا پنداشت، گفت: حقّم را نمی دهی کفایت نیست، مرا هم مسخره می کنی ؟ گفتم: گمان بد مبر که این گوسپندان تمام ملک توست و این همه از رعایت اجرت تو و محافظت مزدت پدید آمده.

الهی! اگر این سخن من بر صدق و راستی است ما را از این شدتْ فرجی و از این مشقتْ مَخرجی عنایت فرما. در حال تمامت آن سنگ از در غار کنار رفت و ایشان از آن ورطۀ هلاکت به دعا و خضوع و خشوع و عمل خالص نجات یافتند.

و سوم احسان؛ زیرا که چون آن سرّ وجودی [انسان] از مراتب استیداع افلاک و عناصر و مولّدات و مرتبۀ استقرار که رحم مادر است تجاوز کرد و به صورت این نفس و مزاج انسانی ظاهر شد، به سبب ملابست احکام کثرت عناصر و مولّدات، حکم وحدت و طهارت و بساطتش در این آثار کثرت حرکات و سکَنات طبیعی و احکام انحرافات او مغلوب گشت و به آن سبب از مبدأ وحدت خود و لا بدّی رجوع به وی و طرق ظاهر و باطن آن رجوع، به یکبارگی محجوب ماند.

پس اگر به واسطۀ تقلید پدر و مادر و مربّی، یا دعوت رسولی و امامی از آن آگاهی می یابد، نخست اثر آن آگاهی به ظاهر نفس و جهت تدبیری او مر مزاج و قوا و اعضای او را می رسد و از او به قوا و اعضا سرایت می کند تا از کثرت و نامضبوطی حرکات و سکنات قولاً و فعلاً و ظهور به صور انحرافات اعراض می کنند و به وحدت و عدالتی که در احکام شرع مندرج است روی می آرند و آن را انقیاد می نماید و آن زمان، دخول ایشان در دایرۀ مقام اسلام که انقیاد اوامر و زواجر شرع است درست می شود.

و آنگاه ارتباط این شخص انسانی که به مسلمانی درآمده است، با حق و اسما و صفات مقدس او به طریق تعلّق ثابت می افتد؛ زیرا که مربوب را به اسم رب و صفت ربوبیت و مخلوق را به اسم خالق و صفت خلق و مهدی را به اسم هادی و صفت هدایت و توبه کننده را به اسم توّاب و قابل التَّوب و مغفور را با اسم غفّار و صفت مغفرت و هَلُمَّ جَرّاً، تعلّق ضروری است و همچنین در مقام اسلام که تقیّد است به عالم حکمت، تعلّق به اسباب و علل و اضافت هر چیزی به سببی و علّتی ظاهراً و رؤیت اشیا مضاف به این اسباب و علل ضروری است که فی الحقیقه آن اسباب و علل هم مظاهر آثار این اسمایند.

و تا دایرۀ اسلام درنیامده است تعلّقش با بعضی اسما و صفات است دون البعض و چون به حقایق مقام اسلام متحقّق شد حینئذ تعلّقش با همۀ اسما و صفات

ص:210

تمام می گردد و بعد از آن، اثر آن آگاهی از مبدأ و معاد و طریق عود به قوای باطنی و حواس نفس می رسد تا به تکلّف و تلطّف جهد می کند و خود را از مضیق:

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لایَرْجِعُونَ » (1)

کر و لال و کورند، به این سبب آنان [ از گمراهی و ضلالت به سوی هدایت و حقیقت ] بازنمی گردند.

می رهاند و نطق و سمع و بصر و فکرت و وهمش را که به فضول و مالایُعْنی از ذکر و فکر و آثار و عبر، به کلّی محجوب بود درکار می آرد و خویشتن را به اسم سمیع و بصیر و عالم و قائل متخلّق می گرداند.

و همچنین قوای باطن را از حضیض نقایص و انحرافات جهل و بخل و طیش (2) و ظلم و قساوت، الی غیر ذلک، به اوج کمالات و صور اعتدالات عقل و کرم و حلم و رأفت خواهد که برساند.

حینئذ از مقام اسلام به مقام ایمان ترقّی کرده باشد و در اثنای سیر در کلیات مقاماتِ ایمانی چون توبه و زهد و ورع و توکل و رضا و جزئیات هر مقامی، خود را به اسمای حق چون کریم و حلیم و علاّم و رؤوف و امثال آن بر وفق:

تَخَلَّفُوا بِأخْلاقِ اللّهِ . (3)

به اخلاق الهی آراسته شوید.

متخلّق می کند و مقام ایمان را از این جهت مقام تخلّق گویند.

پس چون احکام انحرافات از ظاهر و باطن نفس منتفی گردد، صورت وحدت و عدالتی که در مشیمۀ نفس کامن بود متولد شود و نام آن صورت، دل است، پس این

ص:211

دل به حکم

«وَ وَسَعَنی قَلْبُ عَبْدی...» (1) محلّ تجلّی اسمی شود از توابع اسم ظاهر حق که منشأ تعیّن نفس و مزاج این شخص بوده باشد و در وقت سقوط نطفه و نفخ روح و زمان ولادت، محکوم تأثیر و تربیت آن اسم افتاده و حینئذ به آن اسم متحقق شود، أعنی در وقت تجلّی آن اسم در دل او، اسم و رسم او به کلّی از میان برخیزد تا همه آن اسم باشد و آنگاه از مقام ایمان به مقام احسان ترقّیش محقّق شود و آن اسم که در دل او تجلّی کرده است و اثری از آثار آن اسمای ذات مذکور است، حینئذ سمع و بصر و لسان و یَد و رِجلْ و عقل او گردد، تا از اخباری که در حقیقت این مقام تحقّق وارد است لطایف آن را فهم کند.

پس در مراتب اسما، سیر کردن گیرد و تحقق به هر اسمی او را مستعد تحقق به اسمی دیگر می گرداند تا به همگی اسما که اسم ظاهر، جامع ایشان است متحد شود.

آنگاه سیر در باطن روح آغازد تا به همۀ اسمای باطن تنزیهی تحقّق یابد، آنگاه به تجلّی جمعی کمالی رسد و این سیر مضاف به سایر کاملان است. اما سیر مصطفوی از این حضرت جمع قاب قَوْسَین است تا به مقام احدیت جمع أو ْأدْنی که لا أعلی و لا أَکْمَلَ مِنْهُ .

مقدمۀ دوم: آن است که از خصایص کامل، آن است که غالباً به باطن و سرّ خود مشاهد حضرت غیب باشد. و به روح و نفس، مطالع حضرت ارواح و علوم آن در مقام احسان. و به حواس ظاهر و باطن در مقام ایمان و مشغول آثار و عِبَر بود و مزاج و قوای او مقیّد باشد به مقام اسلام. و به عبادات بدنی و ملازمت همۀ انواع احکام ابتلائات شرعی، اوقات او معمور و مستغرق.

اما فایدۀ تقیّد سرّ و نفس شریفش به حضرت غیب و مقام احسان، تجلّیات ذاتی و علوم حقیقی و مکاشفات صحیح است. و فایدۀ تقیّد حواس و قوای ظاهر و

ص:212

باطنش به مقام ایمان، در این نشأت دنیا التذاذ اوست به ذکر و فکر و سماع و عبرت ها و در نشأت آخرت به رؤیت دائم بالبصر (1) و سماعِ کلام بی واسطه و غیر آن.

و فایدۀ تقیّد مزاجش به مقام اسلام تحقق باشد به ابتلائات احکام شریعت در این نشأت و تلذّد بدان و کشف دقایق حکمت و در هر حکمی از احکام شرعی و علت تعیین و تحدید اعداد و اوقات و مقادیر در نماز و روزه و زکات و حج و غیر آن و کمال انبساط حقیقت او در جمیع عوالم و نشأت دنیوی و برزخی و حشری و جنانی و کثیبی (2) و غیر آن به آن تقیّد مزاج به مقام اسلام باز بسته است و برخورداری از صور و نتایج آن اعمال و عبادات شرعی در برزخ و حشر که جنّات و حور و قصور، عین آن صور است هم بدان متعلّق و هر چند اوقات باشد که نفس و حواس و مزاجش همرنگ سرّ گردد، اما به حکم نشئات و آن حکمت های مذکور آن را ثباتی و دوامی بیشتر نتواند بود.

مقدمۀ سوم: در بیان تحقیق تجسّد اعمال و اقوال در نشئات برزخی و حشری و جنانی و جحیمی.

بدان وفّقک اللّه که: همچنانکه افلاک و کواکب، صور و مظاهر حقایق و اسمای الهی اند و تشکّلات اتّصالات ایشان مظاهر توجّهات و اجتماعات حقایق و اسما؛ و از این جهت در این عالم مؤثّرند و صور نتایج آن تشکّلات و اتّصالات اینجا در این نشئات دنیا به صور امزجه و اشخاص و اقوال و اعمال و احوال ایشان متشخّص و متجسّد می شوند، همچنین قوا و اعضای این صورت انسانی که مجمل همۀ عالم است، مظاهر و صور همان حقایق و اسمای الهی اند و تشکّلات و اتّصالات این صور نیز که اعمال و اقوال عبارت از ایشان است هم مظاهر توجّهات و اجتماعات

ص:213

همان حقایق و اسما است، هر چند این صور انسانی را از آن مظهریت آگاهی نیست، لاجرم همچنانکه صور و نتایج آن تشکّلات و اتّصالات اگر چه اعراضند، اینجا ظاهر و متجسّد می شوند، همچنین این صور اقوال و اعمال انسانی هر چند اعراضند اما در افلاک و اطباق متجسّد می گردند و جملۀ صور برزخی و حشری و جنانی و غیر آن عین آن هیئات متجسّده اند و نفوس انسانی در برزخ به آن صور متعلّق می شوند و نعمت و نقمت ایشان در برزخ از حیثیّت آن صور به ایشان می رسد.

اما هر فعلی و عملی و قولی که به قصدی و نیّتی صحیح مقرون می باشد به حسب قوّت نسبت آن نیّت به وحدت و اخلاص، تجسّد او در فلکی عالی تر مقدّر می شود، تا اگر حکم وحدت و اخلاص بر قولی و عملی غالب آید به حکم:

إلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ » (1)

حقایق پاک [ چون عقاید و اندیشه های صحیح ] به سوی او بالا می رود و عمل شایستۀ آن را بالا می برد.

آن به کلی به عالم وحدت مرتفع شود و در این افلاک هیچ صورت نپذیرد.

و إلیه الإشارة بقوله صلی الله علیه و آله فی جملة حدیث:

لاإلهَ إلاّ اللّهُ ، لَیْسَ لَها دُونَ اللّهِ حِجابٌ حَتّی تَخْلُصَ إلَیْهِ . (2)

ذکر لا اله الا الله نزد خداوند بدون هیچ مانعی منتهی به قبولی می شود.

و بقوله علیه الصلاة و التحیّة:

ما قالَ عَبدٌ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ قَطُّ مُخْلِصاً إلاّ فُتِحَتْ لَهُ أبْوابُ السَّماء حَتّی یُفْضِیَ إلَی الْعَرْشِ . (3)

ص:214

بنده ای هرگز با اخلاص ذکر لا اله الا اللّه نگفت مگر این که درهای آسمان به روی او گشوده شده تا به عرش برسد.

و اما هر فعلی و قولی که از نیّتی و قصدی صحیح خالی ماند یا به یکبارگی هَباءً منثوراً شود تا از این عالم خاک و آب و هوا و آتش تجاوز نکند و در نشأت آخرت منضمّ با صورت جسمانیش مصور گردد و در جسمش افزوده موجب شدت عذاب صاحبش شود، أعاذناللّه من ذلک.

و الإشارة إلیه بقوله صلی الله علیه و آله :

إنَّ غِلْظَ جِلْدِ الْکافِرِ اثْنَیْنِ وَ أرْبَعینَ (1) ذِراعاً وَ إنَّ ضِرْسَهُ مِثْلُ احُدٍ، وَ إنَّ

مَجْلِسَهُ مِنْ جَهَنَّمَ ما بَیْنَ مَکَّةَ و الْمَدینَةِ . (2)

ضخامت پوست کافر چهل و دو زرع و دندانش همانند احُد و جای نشستنش چون در جهنّم بین مکّه تا مدینه است.

و دیگر اشارات نصوص قرآن و احادیث صحاح با نظر ارباب کشفِ صحیح مطابقند که سطح کرسی کریم، زمین بهشت است و سقفش عرش.

اما اشارت قرآن عزیز آن است که به چیزی که سعتِ کرسی را وصف فرموده است به عین همان چیز عرض بهشت را وصف کرده است، قوله تعالی:

وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الأْرْضَ » (3)

تخت [حکومت ، قدرت و سلطنت]ش آسمان ها و زمین را فرا گرفته است.

و قوله تعالی:

ص:215

وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الأْرْضُ » (1)

و بهشتی که برای پرهیزکاران آماده شده است.

و اما دلالت حدیث، قوله صلی الله علیه و آله :

إنَّ فِی الْجَنَّةِ مِائَةَ دَرَجَةٍ ، بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتین مِنْها مِثْلُ ما بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ، الفِرْدَوْسُ أَعْلاها دَرَجَةً وَ مِنْها تَفْجُرُ الأنهارُ الأربعةُ وَ مَنْ فَوْقِها یَکُونُ العَرْشُ . (2)

در بهشت صد درجه است، بین درجه ای تا درجۀ دیگر همچون بین آسمان و زمین است و فردوس بالاترین درجۀ آن است و از آن چهار نهر مشهور سرچشمه می گیرد و فوق آن عرش است.

و از این اقوال و اعمال آنچه به مقاصد صحیح مؤیدتر باشد در این بهشت به صورت حدائق و اشجار و ثمار و انهار و حور و قصور متجسّد می شود و الدلیل علیه قوله تعالی:

وَ أنْ لَیْسَ لِلإِنْسانِ إلاّ ما سَعی * وَ أنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری * ثُمَّ یُجْزهُ الْجَزاءَ الأْوْفی» (3)

و این که برای انسان جز آنچه تلاش کرده [ هیچ نصیب و بهره ای ] نیست ، * و این که تلاش او به زودی دیده خواهد شد ؛ * سپس به تلاشش پاداش کامل خواهند داد .

و قوله تعالی:

ص:216

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ » (1)

پس هرکس هم وزن ذرّه ای نیکی کند ، آن نیکی را ببیند.

و شک نیست که سعی و عمل عَرَضند

وَ الْعَرَض لا یبقی زَمَانَیْنَ علی الصحیح، فکیف یُری فی الزمان الثانی ؟ و نصّ صریح، رؤیتِ عینِ سعی و عمل اثبات می کند پس آن رؤیت جز به این طریقِ تجسّد نتواند بود. و قوله صلی الله علیه و آله :

رأیتُ ابراهیمَ علیه السلام لَیْلَةً اسْرِیَ بِی فَقالَ : یا مُحَمَّدُ، اقْرَأْ امَّتَکَ مِنِّی السَّلامَ وَ أَخْبِرْهُمْ أنَّ الْجَنَّةَ طَیِّبَةُ التُّرْبَةُ ، عَذِبَةُ الْماءِ، وَ أنَّها قیعانٌ وَ غِراسَها سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُللّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ أکْبَرُ. (2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شب معراج ابراهیم را ملاقات کردم، به من گفت: از جانب من امّت خود را سلام برسان و بگو: بهشت را خاک پاک و آب شیرین است و اکنون دشت و هامون می باشد، به حقیقت که نهال های آن سبحان اللّه و الحمدللّه و لاإله إلاّ اللّه واللّه أکْبر است.

پس به واسطۀ این تجسّد مذکور، حقیقت کامل منبسط می شود و بنای کمالش به آن انبساط محکم می گردد.

مقدّمۀ چهارم: آن است که هر مرتبه ای و عالَمی و حضرتی را مبدئی و منتهائی و وسطی حقیقی است و کامل را در هر عالمی صورتی که مدد اهل آن عالم از حیثیت آن صورت می دهد و آن وسط حقیقی هر عالمی و مرتبه ای از مُلک و ملکوت و جبروت محل آن صورت کامل است و هر عملی و معرفتی و حکمتی که از احکام و خواص هر مرتبه ای و عالمی ظاهر خواهد شد آن جمله نتیجۀ بیان آن کامل خواهد

ص:217

بود، از حیثیت آن صورت کمالیت که او راست در هر مرتبه ای و مقامی.

اما علوم حقیقت نتایج بیان اوست از حیثیت مقام احسان و تحقّق به اسما و صورتی که او راست در وسط حقیقی عالمِ ارواح و مثال و علوم شریعت و اسرار و دقایق حکمت های احکام شرعی مستنبط باشد از بیان او

«مِن حیثُ مقامِ الإسْلام و التعلّق بالأسْماء و خصایصِ أفعالِه وَ أقوالِه الْمُخْتَصَّة بِمِزاجِهِ الکامِلِ الواقِعِ فی حاقِّ الوَسَطِ وَ الْإعْتِدالِ .» (1)

از بیانات فوق استفاده می شود که هر کس با سعی و کوشش و جدّ و جهد خویش به مرتبۀ اسلام و ایمان و احسان برسد:

اوّلاً: تمام مسائل مادّی و دنیایی به هر صورت که باشد در نظرش سهل و آسان و از دست رفتنی جلوه کند.

و ثانیاً: تمام همّت خود را بعد از معاش حلال، صرف رشد عقل و فکر و قلب و روح نماید، تا جایی که مظهر اسما و صفات شود.

ثالثاً: با فیوضات اخروی اتحاد پیدا کرده، در آن جا آثار وجودی خویش را که متولّد از اسلام و ایمان و احسان بوده به صورت فردوس و یا جنّت و رضا و خشنودی حق خواهد یافت.

اینچنین انسان در برابر حوادث و ابتلائات و فتنه ها و آزمایش ها، بی شکست است و بلکه تمام مکاره برای او زمینۀ تذکر و توجه نسبت به حضرت محبوب است و گشایش کار خویش را هم جز به دست رحمت و لطف دوست نخواهد دانست.

آری، انسان عجیب ترین موجود جهان از نظر باطن و ملکوت وجود است که با کمک اسلام یعنی عمل به شریعت و ایمان یعنی خلوص و اخلاص و احسان یعنی فنای در حق می تواند به وصال محبوب واقعی یعنی حضرت ربّ العزّه برسد.

ص:218

ای رونق هر گلشنی، وی روزن هر خانه ای هر ذرّه از خورشید تو، تابنده چون دُردانه ای

ای غوث هر بیچاره ای، واگشت هر آواره ای اصلاح هر مکّاره ای، مقصود هر افسانه ای

ای حسرت سرو سهی، ای رونق شاهنشهی خواهم که یاران را دهی، یک یارِ بی یارانه ای

در هر سری سودای تو، در هر لبی هیهای تو بی فیض شربتهای تو، عالم تهی پیمانه ای

هر خسروی مسکین تو، صید کمین شاهین تو وی سلسلۀ تقلیب تو، زنجیر هر دیوانه ای

هر نور را ناری بود، با هر گلی خاری بود بهر حرس ماری بود، بر گنج هر ویرانه ای

(مولوی)

جمعی حسودان و اضداد، بهتانی بر محمّد مُغیث حاکم ارمنیّه بسته بودند و خلیفه را در آن باب چنان گرم ساخته که به اخذ و قید او فرمان داده بود و چون او را به بغداد آوردند، خلیفه از او استفسار نموده و پس از تفحصّ بلیغ، برائت ساحت او وضوح یافت؛ فرمان واجب الاذعان نفاذ یافت که محمد بن مغیث نوبتی دیگر به سر عمل خود رود. و چون میان من و او محبت قدیم بود گفت: می خواهم کسی را به ارمنیّه فرستم تا زبان به تهنیت او بگشاید، اگر رغبت کنی تو را بدین مهم نامزد کنم. گفتم: فرمانبردارم. و ابودلف هزار درهم به من داد تا به اخراجات ضروریّۀ خود مصروف دارم و من به ارمنیّه رفته رسوم تهنیت و سفارت به تقدیم رسانم.

محمد بن مغیث در شأن من التفات موفور نموده پیوسته مرا به مجلس خود می طلبید و من همیشه نُقلی سوای گوشت قدید آهو نمی دیدم و به سبب اکل آن، طبیعت من نیز مایل به گوشت قدید شده، روزی محمد بن مغیث به جهت من آهویی فرستاد، غلام را گفتم این آهو را ذبح کن و گوشت آن را قدید ساز.

در این اثنا که غلام به ترتیب گوشت های او می پرداخت و آن را ریزه ریزه می ساخت، زاغی به طمع گوشت از هوا درآمده، عِقد مروارید که در منقار داشت بیفکند و قدری گوشت در ربود. من چون آن عِقد مروارید را دیدم که در منقار داشت در لطافت و قیمت آن حیران بماندم.

چون محمدبن مغیث مرا رخصت مراجعت داد هزار دینار به نزد من فرستاد و من با حصول مطالب و مآرب به بغداد رفتم و آن عِقد مروارید را به صرّافی فروختم به پانزده هزار درم و به خدمت ابودلف رفته تشریفی و انعامی لایق به من داد و چون مبلغی خطیر به دست من درآمده بود ترک ملازمت کرده به مصر رفتم و با خواجۀ صاحب ثروت و نعمت از قبیلۀ همدان که ساکن آن دیار بود آشنایی پیدا کردم و میان ما قواعد محبت و داد استحکام یافته، به مصاهرت انجامیده، دختر خود را در حبالۀ نکاح من درآورده، میان ما و آن دختر موافقت و الفتی عظیم روی نمود.

ص:220

روزی غلام من بر بام خانه نشسته گوشت قدید می کرد بر همان امید که مگر بار دیگر زاغ عقد مرواریدی بیاورد، ناگاه لقلقی ماری در منقار داشت، چون به سر غلام رسید مار از منقار او جدا شده در کنار غلام افتاد و آن بیچاره را زخمی زده هلاک گردانید. زن گفت: لعنت بر لقلق و زاغ باد. من گفتم: خیانت لقلق معلوم است اما جرم زاغ چیست که لعنت بر او می کنی ؟ دختر گفت: روزی بر بام خانۀ خود نشسته بودم و عقد مروارید قیمتی پیش خود نهاده ناگاه به سخنی مشغول شدم، زاغی بیامد و آن را در ربود، پدرم جمعی در عقب او فرستاد و از آن اثری نیافتند. آخرالامر آن را در بازار بغداد در دکان صرّافی دیدم، به پانزده هزار درم خریده به نزد من آوردند. من تبسّم کردم و صورت حال بیان نمودم و این معنی از نوادر اتفاقات است.» (1)

تو بسته است.

هنوز از آن محل فراتر نرفته بود که مردی ثروتمند بدان موضع رسید و آن حال با او حکایت کردند؛ فی الحال پانصد دینار زر به آن آسیب دیده بخشید.» (1)آری، حضرت محبوب و ربّ مطلوب در نزدیکترین حال، دعای دلسوخته را مستجاب و مکروه بیچاره ای با فرج قریب گشود.

با یکی غمزۀ مستانه خراب کردی چهره افروختی از ناز و کبابم کردی

تا که زد چنگ غمت بر دلم ای آفت جان روز و شب همنَفَس چنگ و ربابم کردی

خواستم ساغری از دست تو نوشم جانا خون به ساغر صنما جای شرابم کردی

دیده بستم مگر ای فتنه به خوابت بینم زان دو چشمان سیه رخنه به خوابم کردی

عقل و ایمان و دل و صبر و قرارم بردی خانه آباد! عجب خانه خرابم کردی

عاشق روی تو و دست ز خود شسته منم از من ای دوست چه سر زد که جوابم کردی

به سر کوی تو منصوری دیوانه منم خوشم از این که تو دیوانه خطابم کردی

(منصوری)

ص:222

بیابانی به بیابانی ره می سپرم، ساعت به ساعت هلاک خود را انتظار می کشم. آن بزرگ به او گفت:

فَأیْنَ أنْتَ مِنَ السَّبْعِ ؟

از هفت گانه به کجایی ؟

گفتم: کدام هفت که شش جهت و پنج حس و چهار طبع من چنان مستغرق خوف و وحشت گشته اند که دو ساعت در یک موضع نتوانم بود، چه دانم که کدام هفت می گویی، من از اندوه نه هفت می دانم و نه هشت. گفت: گوش دار تا از زبان من بشنوی و به برکات این دعا چشم فرج بدوزی؛ و این دعا بخواند:

سُبْحانَ اللّهِ الْواحِدِ، سُبْحانَ الَّذی لَیْسَ غَیْرُهُ ، سُبْحانَ الْقائِمِ القدیمِ الّذی لا بَدْءَ لَهُ ، سُبْحانَ الَّذی یُحْیی وَ یُمیتُ ، سُبْحانَ الَّذی کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فی شَأْن، سُبْحانَ الَّذی خَلَقَ ما یُری وَ خَلَقَ ما لایُری ، سُبْحانَ الَّذی عَلِمَ کُلَّ شَیْ ءٍ مِنْ غَیْرِ تَعْلیمٍ . اللَّهُمَّ إنّی اسْألُکَ بِحَقِّ هذِهِ الْکَلِماتِ وَ حُرْمَتِهِنَّ أنْ تَفْعَلَ بی کَذا وَ کَذا. (1)

و چند بار اعاده کرد تا یاد گرفتم و سپس امن و سکونی در دل من پدید آمد و از آن خوف و رعب هیچ در خاطر من نماند و هم از آن موضع به آرزویی فسیح و امیدی هر چه تمام تر روی به عبدالملک آوردم و به در سرای او رفتم و دستوری خواستم، مرا دستوری دادند، چون به عبدالملک رسیدم گفت: ساحری آموختی که بدان استظهار چنین جرأت نمودی ؟ گفتم: نه، امر و حال خود با او حکایت کردم و دعا بر خواندم، مرا امان داد و نیکی بسیار کرد و از آن بلا و محنت به برکت دعا نجات یافتم و لذّت فرج بعد از شدّت را چشیدم.»

ص:224

کنید!» (1)

به کوی وصل تو هر کس که ره بَرد یارا کی آرزو بنماید بهشت اعلا را

به مهر زُهره جبینان کجا سپارد دل کسی که دید جمال تو ماه سیما را

اگر چه سرو سَهی در چمن بود آزاد ولیک بنده بود آن قد دل آرا را

حجاب بین تو و دوست جز من و ما نیست به یک طرف بزن این پردۀ من و ما را

علاج درد منیّت به غیر او نبود به او دوا کن اگر طالبی مداوا را

ز جوی عقل کجا آب می خورد دیگر کسی که یافت چو لامع ز عشق دریا را

(لامع)

نشسته بودند، مصلّی و مسجد و مرقد و محلّ قضای حاجت یکی بود و ما از تنگی موضع و وحشت منزل بدین حالت بودیم که مردی را از اهل بحرین درآوردند، جایگاه نشستن نیافت و محبوسان او را راه نمی دادند و به یکدیگر می انداختند. مرد گفت: صبر کنید که من امشب بیش اینجا نخواهم بود.

چون شب درآمد برخاست و نماز گزارد و گفت:

یا رَبِّ ، مَنَنْتَ عَلَیَّ بِدینِکَ ، وَ عَلَّمْتَنی کِتابَکَ ، ثُمَّ سَلَّطْتَ عَلَیَّ شَرَّ خَلْقِکَ ! یا رَبِّ ، اللَّیْلَةَ اللَّیْلَةَ لا اصْبِحُ فِیه.

الهی! به فرهنگ پاکت بر من منّت گذاردی و قرآنت را به من آموختی، آن گاه شریرترین موجود را بر من مسلّط نمودی! ای مالک من، همین امشب، همین امشب که آزادی من به صبح نینجامد.

هنوز صبح سر از گریبان مشرق بر نیاورده بود که درِ زندان بگشادند و آن مرد را آواز دادند. گفتم: مگر برای سیاست و قتل بیرون می برند! در حال قید از پای او برگرفتند و خلاص دادند. بیامد و بر درِ زندان بایستاد و بر ما سلام کرد و گفت:

أطیعُوا اللّهَ لا یَعْصیکُمْ .

خدا را اطاعت کنید، تا خداوند خواستۀ شما را روا گرداند.

چشم بگشا روی جانان کن نگاه بفکن از رأس خود اینجا گه کلاه

لون دیگر باید اندر پوشش جوش دیگر باید اندر جوشش

تو به خود وامانده ای ای کور دل پای تو رفته است اینجا گه به گل

پای بیرون کش از این قارون زمین گر همی خواهی تو سرخیّ جبین

سرمۀ بینش بکش در دیده ات تا شود روشن عیان دیده ات

دیدۀ معنی گشا در روی یار تا خزانت گردد اینجا گه بهار

تو به این دیده کجا بینی ورا گر هزاران سال باشی دیده را

گر تو پیوندی کنی با اهل راز در شود از وصل بر روی تو باز

لوح دل را پاک باید ساختن تا توان بر او نظر انداختن

ص:227

من نظر در خوبرویان کرده ام لوح زشتی را ز زشتان شسته ام

در سیاهی روز کی پیدا بود چشم نابینا کجا بینا بود

(عطّار نیشابوری)

شنیدنی او را از شنیدنی دیگر سرگرم نسازد، ای که پافشاری اهل اصرار او را دلتنگ نکند، از تو می خواهم که در همین ساعت برای من فرج و راه گریزی از آن جا که امید دارم قرار دهی...

چند نوبت همین بگفت. بدان خدایی که جز او خدایی نیست، هنوز دعا تمام نکرده بود که درِ زندان بگشادند و او را آواز دادند. برخاست و گفت: اگر عافیت باشد به خدا که شما را در دعا فراموش نکنم و اگر حالی دیگر بود خدای در دنیا به رحمت و ثواب در آخرت جمع گرداند. روز دیگر شنیدیم که دست تعرض از او کوتاه کردند و او را مطلق العنان گردانیدند، به برکت اخلاص این دعا.»

فرموده اند. برخاست و دو رکعت نماز بگزارد و آن موکّلان شنیدند که در نماز می گفت:

یا خَفِیَّ اللُّطْفِ أعِنّی فی وَقْتی هذا، وَ الْطُفْ بی لُطْفَکَ الْخَفِیَّ .

ای آن که لطف پنهان داری، مرا در این گاه یاری رسان و با لطف پنهان خویش مورد نوازشم قرار ده.

گفتند: دعا هنوز تمام نشده بود که بادی سخت برخاست و غبار تیره پدید آمد چنانکه یکدیگر را نتوانستیم دید و از صعوبت آن حال به روی درافتادیم و به خویشتن چنان مشغول شدیم که پروای آن جوان نبود. بعد از آن غبار نشست و باد ساکن گشت، جوان را طلب کردیم، نیافتیم و آن بندها را دیدیم که در وی بود آن جا افتاده. با یکدیگر گفتیم نباید که امیر را گمان افتد که ما او را آزاد کردیم و اگر دروغ گوییم تواند بود که خبر آن جوان بعد از این به وی رسد و اگر راست گوییم باشد که باور ندارد و ما را هلاک کند.

بعد از این با یکدیگر گفتیم که دروغ ما را از بلا نخواهد رهانید، راستی بهتر خواهد بود. چون نزدیک هارون درآمدیم صورت حال را به راستی با وی حکایت کردیم. رشید گفت: خفیّ اللّطف او را از هلاک برهانید، بروید به سلامت و این سخن به هیچکس نگویید.»

در هر دو جهان غیر توأم یار نباشد جز عشق جمال تو مرا کار نباشد

کردیم به عالم نظر از دیدۀ تحقیق در دار جهان غیر تو دیّار نباشد

اشیای جهان جمله چو آیینه و در آن جز روی نکوی تو پدیدار نباشد

بی پرده چو خورشید جمال تو بتابد خفّاش ولی لایق دیدار نباشد

دشوار بود گر چه ره عشق ولیکن با بدرقۀ لطف تو دشوار نباشد

(لامع)

ص:230

القاهر بر من ستم روا داشت، مرا چنانکه می بینی به حبس انداخت و قصد جان من و پسرم نمود.

فَاَنَا بَیْنَ یَدَیْکَ قَدِ اسْتَعْدَیْتُ إلَیْکَ وَ أنْتَ أحْکَمُ الْحاکِمینَ ، فَاحْکُمْ بَیْنَنا.

من پیش روی تو هستم و از تو کمک خواستم و تو حاکم ترین داوران هستی، پس بین ما داوری کن.

و بر این دعا هیچ اضافه نکرد و بعد از آن آوازی نیک بلند برداشت و این جمله را تکرار کرد:

«فَاحْکُمْ بَیْنَنا.» تا آن که چهار ساعت از شب بگذشت، واللّه که هنوز گفتن فاحکم بیننا قطع نکرده بود که آواز در شنودم. شک نکردم که جهت اعدام ما آمده اند. از غایت هول و سختی آن حال بترسیدم و بیهوش گشتم. چون نیک بنگریستم خادم القاهر با شمع ها و مشعل ها به زندان آمده بود، آواز داد که ابن ابی طاهر کدام است ؟ پدرم برخاست و گفت: اینک منم. گفت: پسرت کجاست ؟ گفت:

این است پسرم. گفت: بسم اللّه، بازگردید به سلامت و عافیت و مکرّم و محترم.

چون بیرون آمدیم معلوم شد که وزیر را گرفته اند و قاهر بر او به شدت غضبناک شده و خداوند مهربان بر ما لطف و رحمت آورده. وزیر بیچاره سه روز در قید و بند و در تنگنای زندان زیست تا ملک الموت او را از رنج دنیا خلاص و به عذاب آخرت دچار ساخت.»

بدان ای دل اگر هستی تو عاقل که یکدم می نشاید بود غافل

به روز و شب عبادت کرد باید دل و جانت قرینِ درد باید

از آن بخشیدت ای جان زندگی را که تا بندی کمر مر بندگی را

به راه بندگی چون اندر آیی به قدر وسع خود جهدی نمایی

کلید معرفت آمد عبادت به شرط آن که گویی ترک عادت

عبادت را اساس راه دین دان عبادت بود مقصودش یقین دان

ص:232

چو مرد از اصل فطرت مستعدّ است همه کار وی اندر دین مجدّ است

چو گشتی مستعدّ این سعادت مکن تقصیر در عین عبادت

عبادت چون کنی از علم باید که تا کاری تو را زانجا گشاید

اگر بی علم باشد کار و بارت یقین بر هیچ پاید روزگارت

(عطّار نیشابوری)

کردندی و اسلاف تو را دوست داشتندی، با تو مبرّت و احسان کردندی. اگر این اختیار از سر جهل و نادانی کرده ای تمام تر از این جهل نمی باشد و اگر دانسته و متعمّداً ارتکاب این مخاطره کرده ای، خود را به دست خویش در ورطۀ هلاک انداخته و به پای خود به گورستان آمده ای!

علویان چون این سخن بشنیدند هر یک به نظر عداوت و چشم حقارت در وی نگریستند و خواستند که قصد او کنند، داعی بانگ بر ایشان زد و گفت: ساکت باشید و مپندارید که کشتن او قصاص خون حضرت سیّدالشهداء علیه السلام خواهد بود، او را چه جرم است در این مسأله ؟ خدای تعالی حرام کرده است که کسی را به جرم کس دیگر مؤاخذت کنند چنانکه فرمود:

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اخْری » (1)

و هیچ بردارندۀ بار گناهی بار گناه دیگری را به دوش خود بر نمی دارد .

واللّه اگر کسی متعرض او شود آن کس را قصاص کنم. پس گفت: بشنوید حکایتی و آن را در کارها اسوه و دستور خویش سازید. پدر من با من حکایت کرد و از پدر خود روایت فرمود که ابومنصور، حاکم عبّاسی، آن سال که به حج رفته بود گوهری قیمتی بر وی عرضه داشتند که مثل آن ندیده بود و از آن تعجّب نمود. بعد از آن به او گفتند که محمد بن هشام بن عبدالملک گوهری از این بهتر و پرقیمت تر و فاخرتر دارد. منصور ربیع حاجب را گفت تا محمد بن هشام بن عبدالملک را طلب کند و آن گوهر را از او بستاند. پسر هشام هم بعد از این واقعه پنهان شد.

منصور گفت: فردا که در مسجدالحرام من نماز جمعه گزارم تو بگو تا همه درها را فرو بندند و قفل بر نهند و معتمدان و ثقات را بر آن درها موکّل گردان و بعد از آن یک در بگشای و خود بر آن در بنشین و باید هیچ کس از آن در بیرون نرود الاّ آن که

ص:234

تو او را بشناسی؛ در هر صورت چون محمد بن هشام در این مسجد باشد بدین طریق ظاهر شود.

چون روز دیگر شد. ربیع آنچه دستور داشت بجای آورد. چون درهای مسجد را فرو بستند، محمد بن هشام به علت این که از قضیۀ گوهر واقف بود دانست که مقصود و مطلوب اوست و به هر حال در معرض گرفتاری است. از خوف جان و بیم هلاک حیران و مدهوش بماند و اثر آن حیرت بر وی ظاهر گشت.

در آن حال چشم محمد بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام بر وی افتاد، چون او را به غایت اندوهگین و غمناک و متفکر یافت با خود گفت این مرد، کار افتاده و صاحب واقعه می نماید، اعانت و اغاثت او از لوازم کرم ذاتی و طهارت نسب باشد. پس روی بدو آورد و گفت: ای مرد! بس پریشان خاطر و متفکر و پراکنده ضمیر و متوهم خاطرت می بینم، تو چه کسی و واقعۀ تو چیست و خوف و رعب تو از کیست ؟ با من بگوی و در امان خدا و ضمان سلامت باشی و از تو پذیرفتم که هر سعی که امکان دارد بجای آرم تا از آنچه موجب ملالت توست و از آن که خائفی تو را ایمن گردانم.

گفت: منم محمد بن هشام بن عبدالملک، اکنون تو بفرمای که نام تو چیست و نسب به که می رسانی ؟ گفت: من محمد بن زید بن علی بن الحسین ام. محمد بن هشام گفت: انّا للّهِ وَ إنّا الَیْهِ راجِعُونَ . اگر تو مکافات آنچه پدر من با پدر تو کرده است بخواهی مرا دل از جان بر باید گرفت و طمع از امان بباید برید.

محمد بن زید گفت: باک مدار ای پسر عمّ که کشندۀ زید تو نیستی و به کشتن تو جبران آن شکستگی و سدّ آن ثلمه و قصاص آن خون و انتقام آن ظلم، حاصل نخواهد شد و امروز من بدین سزاوارم که دستت گیرم نه بدان که به دست دشمنت باز دهم و به من آن لایق است که پایمردت باشم نه آن که پایمالت گردانم، اما مرا معذور دار که اگر از برای مصلحتی مکروهی به تو رسانم یا ناسزایی در روی تو بر

ص:235

زبان رانم، چون آن ایذاء متضمّن خلاص و آن جفا مقتضی آزادی باشد باید که قبول نمایی. گفت: اَلأْمْرُ إلَیْکَ وَ أنَا مُمْسَکٌ بَیْنَ یَدَیْکَ . هیچ توقّف و تأخیر منمای و آنچه مصلحت است بفرمای.

محمّد بن زید ردای خود را بر سرش انداخت و او را با رداء در هم پیچید و گریبانش با آن رداء یکجا بگرفت و به زور جبر او را به سوی در بکشید. چون چشم ربیع بر وی افتاد، محمد بن زید لطمه ای سخت و طپانچه ای محکم بر روی محمد بن هشام زد و همچنانش پیش ربیع آورد و گفت: یا اباالفضل، این خبیث شتربانی است از شتربانان کوفه، اشتران خود را به کرایه به من داده بدان شرط که مرا باز به کوفه برد ولی از من بگریخته است و اشتران را به بعضی از سپهسالاران خراسانی به کرایه داده است، چند موکّل با من بفرست تا این خبیث را با من به نزد قاضی آورند و اگر خراسانیان در راه من تعدّی کنند مانع شوند.

ربیع گفت: سمعاً و طاعةً یابن رسول اللّه؛ و دو سرهنگ با او بفرستاد. چون از پیش ربیع چندان برفتند که ایمن شدند، محمد بن زید گفت: یا خبیث حق مرا می گذاری ؟ گفت: آری، یابن رسول اللّه، پس سرهنگان را گفت چون اقرار کند شما بازگردید. ایشان باز گشتند، محمد بن زید رداء را از گردن محمد بن هشام بیرون کرد و گفت: اکنون تو را هر کجا باید، برو.

محمد بن هشام سر محمد بن زید را ببوسید و گفت: پدر و مادر من فدای تو باد! یابن رسول اللّه،

اللّهُ اعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ » (1)

خدا داناتر است که مقام رسالت را در کجا قرار دهد.

پس آن گوهر نفیس و جوهر گرانمایه رابیرون کرد و گفت: طمع می دارم که به

ص:236

قبول آن منّت بر من نهی و به پذیرفتن این هدیه مرا مشرّف گردانی. محمد بن زید قبول نکرد و گفت: ما از اهل آن خاندانیم که اگر نیکویی به کسی رسانیم از او مکافات نستانیم و من بزرگتر از این را از تو بگذاشته ام و آن خون زید بن علی است، برو به عافیت و سلامت، هر چند زودتر از این شهر بروی بهتر؛ زیرا که ربیع به طور جدّی در طلب توست. محمد بن هشام برفت و متواری شد و به واسطۀ محمد بن زید از آن بلا بجست و از آن ورطه برست.

چون داعی این حکایت به آخر رسانید بفرمود تا آن اموی را هم چندان که دیگران را از بنی عبد مناف بداد نصیب دادند.»

گردد. چون از دجله برآمدم و پای بر خاک نهادم قدری گِل به پایم چسبید و از زیر آن تسمه ای چرمی به نظر رسید. من جامه در پوشیدم و آن تسمه را بکشیدم، همیانی از زیر آن بیرون آمد نظر کردم همیانی پُر بود، برگرفتم و در زیر جامه پنهان کردم و به خانه آوردم. چون بگشادم در آن هزار دینار زر یافتم.

به سبب آن زر قوّتی در من ظاهر شد و با خدای تعالی عهد کردم که چون حال من نیکو شود صاحب این همیان را طلب کنم، چون بیابم تمامت آن زر را بدو رسانم و کار خویش را با طلبکاران پس از یافتن همیان قراری دادم و درِ دکان بگشادم و خدای مهربان درِ رزق و ربح بر من گشاد و در مدت دوسال سرمایۀ من چندین هزار دینار شد.

چون موسم حج درآمد، من در تعریف همیان و شناخت صاحبش کوشش کردم ولی هیچ نشانی نیافتم. یک روز در دکان نشسته بودم مردی بیامد با موی بالیده و حالی ژولیده و جامه های کهنه که اثر فقر و اضطرار بر وی ظاهر بود. گمان کردم که مگر این بندۀ خدا یکی از فقرای خراسان است. قصد کردم که درمی چند بدو دهم او بدانست پشت بگردانید و به سرعت هر چه تمام تر برفت. من در شک افتادم و در عقب او بدویدم، چون نیک نگاه کردم آن بازرگان خراسانی بود که مرا هر سال از او چندان منفعت رسیدی.

من از آن حال تعجّب بماندم و گفتم: ای فلان، این چه زیّ و هیئت است و تو را چه واقعه ای پیش آمد؟ و آن مال و منال و خوبی و جمال تو کجا رفت ؟ او بگریست و گفت: حدیث من طولانی و عجیب است با نشیب و فراز!

او را به منزل بردم و به حمام فرستادم و دستاری لطیف و درّاعه ای نظیف در او پوشاندم و چون از طعام و آشامیدنی و ضیافت و آنچه از لوازم آن باشد بپرداختم التماس کردم که سبب تغییر حال و موجب آن تقریر فرمای.

گفت: حال من در ثروت بر تو پوشیده نبود، یکسال بر عادت مستمرّه استعداد

ص:238

آمدن این طرف می کردم که روزی امیر شهر مرا طلبید و گفت: گوهری قیمتی دارم که جز خلیفه را نشاید و آن را به من سپرد و گفت: وقت رفتن به بغداد همراه خود ببر و آن را به خلیفه بفروش و نمونه هایی از قماش به من داد و درخواست کرد به بعضی از بهای این گوهر برایم اقمشه بخر و باقی را به صورت نقد نزد من آور.

من آن گوهر را گرفتم و همیانی از پوست جهت محافظت آن دوختم - صفت آن همیان که باز می گفت همان بود که من آن را کنار دجله یافته بودم - آن گوهر را همراه هزار دینار زر نقد در آن همیان نهادم. چون به بغداد رسیدم، به جزیرۀ سوق یحیی به دجله فرو رفتم و در آب نشستم. چون از آب برآمدم همیان را در آن موضع فراموش کردم و تا دیگر روز مرا به یاد نیامد. چون به یاد آمد به طلب همیان بدان موضع شدم باز نیافتم و من این مصیبت را بر نفس خود مهم نگرفتم، با خود فکر کردم که قیمت آن گوهر سه هزار دینار بیش نباشد، سه هزار دینار زر از مال خود به امیر شهر دهم. از بغداد برفتم و حج گزارده سپس به شهر خود برگشتم. سه هزار دینار زر به امیر شهر فرستادم و کیفیت واقعه را به او شرح دادم.

امیر در تمام اموال من طمع کرد و گفت: قیمت آن گوهر پنجاه هزار دینار است.

دستور داد مرا گرفتند و هر قدر مال و منال که داشتم و در تصرّف من بود از ناطق و صامت از من سلب کردند و به انواع ضرب و شتم شکنجه و تعذیب گرفتارم کردند تا از بود و نبودم دست برداشتم، با این همه هفت سال هم به زندان محکوم شدم. در این هفت سال به انواع رنج ها دچار بودم تا به شفاعت بعضی از مردمان نجات یافتم. بعد از خلاصی دچار شماتت اعدا شدم، از شهر خود دل بریدم و به اینجا آمدم تا با تو مشورت کنم که در چه کاری وارد شوم تا زندگی به قناعت بگذرانم و محتاج خلق نشوم و به ذلّت سؤال دچار نیایم.

گفتم: ای فلان، خداوند مهربان مقداری از مال توبه تو رسانید و تو را از مردم بی نیاز گردانید. آن همیان که تو وصفش کردی نزد من است و آن هزار دینار من

ص:239

برگرفته ام و با خدای تعالی عهد کرده بودم که هر کس وصف همیان گوید به او رسانم؛ برخاستم و کیسه ای که در آن هزار دینار بود بیاوردم و پیش وی نهادم.

پرسید: آن همیان بعینه برجاست ؟ گفتم: آری. نعره ای زد و بیهوش شد. پس از ساعتی که به هوش آمد گفت: بفرمای آن همیان را بیاورند. خودم رفتم و همیان را آوردم. کاردی بخواست و سر آن همیان بشکافت آن گوهر را که به اندازۀ کف دست بود بیرون آورد، خدای را بی اندازه شکر گفت و به هزار دینار نظر نینداخت. گفتم:

زر نیز برگیر که از آنِ توست. سوگند خورد که الاّ به مقدار استری و وجه نفقۀ راه برنگیرد. بسیار کوشیدم تا سیصد دینار برگرفت و باقی را به من بخشید و استعداد رجوع به خانه و دیار خویش نمود که شاید کارش استقامتی یابد. چون همسفر یافت به سرعت هر چه تمام تر به خراسان رفت.

چون سال دیگر شد بازآمد، حال او نیکو شده به ثروت و نعمت رسیده بود.

حالش را جویا شدم، گفت: چون بازگشتم صورت حادثه را با بزرگان و اعیان شهر گفتم و آن یاقوت پاره را به ایشان نمودم و از آنان خواستم مرا نزد امیر شهر برند. آنان مرا به نزد او بردند. یاقوت پاره را از من گرفت و دستور داد هر چه از من مصادره کرده بودند به من بازگردانند، علاوه بر آن بر من از مال خود نیز انعام زیادی داد و حال من به مرتبۀ اول بلکه بهتر رسید و این همه از برکت دیانت و امانت تو بود. (1)

آن که بر خوان غم عشق تو مهمانم کرد خاطرش شاد که شرمندۀ احسانم کرد

گفته بودم که ننوشم می و عشرت نکنم فصل گل آمد و از گفته پشیمانم کرد

ص:240

جان من از مرض عشق به فرمان تو شد نازم آن درد که شایستۀ درمانم کرد

هدهد باد صبا نامۀ بلقیس وشی بر من آورد و از آن نامه سلیمانم کرد

آن که از برگ گلش خار خَلَد بر کف پا چشم بد دور که جا بر سر مژگانم کرد

گر دلت سنگ بود می شود از غصّه کباب گر بگویم که فراق تو چه با جانم کرد

دوش از زلف شکن در شکنت باد صبا بس که آشفته به من گفت پریشانم کرد

بی تو ای غنچه دهان، سیر گلو گردش باغ غنچه سان تنگدل و سر به گریبانم کرد

ص:241

[«2»ذَلَّتْ لِقُدْرَتِکَ الصِّعَابُ ]

دشواری ها در برابر قدرتت آسان گردد.

گردش وضعی زمین پدید آورد، دشواری ها به قدرت او آسان می گردد.

آن محبوبی که در تمام هستی اعم از بزرگترین پیکره و کوچکترین آن نظمی برقرار فرموده که عقل عاقلان و عرفان عارفان و عشق عاشقان در آن سرگردان است و هرگز در امور هستی کمترین و کوچک ترین اشتباهی رخ نمی دهد، دشواری ها به قدرت او آسان می گردد.

آن حکیم علی الاطلاقی که جهان را با همۀ وسعتش از گازهای مملوّ و منبسط در فضا و کیهان ساخته و به صورت صدها میلیارد تودۀ عظیم منظم کهکشانی در آورده که هر یک دارای صدها میلیون خورشیدند و برخی از خورشیدها سیصد میلیون سال نوری دورتر از خورشید ما و بزرگتر از آن است. نور خورشید پس از گذشت هشت دقیقه و کسری به زمین می رسد و نور در هر ثانیه سیصد هزار کیلومتر (پنجاه هزار فرسخ) سیر می نماید، پس خورشیدی که سیصد میلیون سال نوری با زمین فاصله دارد، در چه مدت نورش به زمین می رسد؟! آری، با قدرت چنین حکیمی و با لطف و رحمت چنین قادری دشواری ها آسان می گردد.

«ذَلَّتْ لِقُدْرَتِکَ الصِّعابُ »

در کنار قدرت حق، وسعت سماوات را تا جایی که توانسته اند با ابزار علمی مشاهده کنند، تا یک میلیارد سال نوری تخمین زده اند.

هرگاه بخواهیم کرۀ زمین را در برابر عظمت جهان های دور بسنجیم زمین مانند یک قطرۀ آب در برابر اقیانوس هاست در حالی که قطر کرۀ زمین معادل 12800 کیلومتر و طول خط استوا 40/076 کیلومتر و حجم زمین برابر 182,841,310,000 کیلومتر مکعب است. قدرتی که این همه عظمت و شگفتی در برابرش چیزی به حساب نمی آید، دشواری ها از پرتو عنایت او آسان می گردد.

آن ذات یگانه ای که به هر یک از موجودات، خواص و آثار عجیبی عنایت کرد و

ص:243

بین تمام موجودات و آثار خواصّ آنها ایجاد هماهنگی فرمود و خلاصه به هر موجودی آنچه را که لایق بود مرحمت فرمود، با قدرتش که بی نهایت در بی نهایت است دشواری ها آسان می شود.

آری، مسأله از این قرار است و در این حقیقت هیچ شک و شبهه ای نیست و اوضاع و احوال هستی و به خصوص حیات فرزندان آدم هم جز این نشان نمی دهد، پس اضطراب و دلهره و هیجان و آشوب باطن به هنگام سختی، در حالی که با لطف حضرت او آسان می شود، معنا ندارد.

ای به دلِ خستۀ من نور عشق سینۀ من از غم تو طور عشق

حسرت دیدار رخت بر دلم شعلۀ عشق تو به دل حاصلم

جاذبۀ عشق توام مست کرد نیست بُدم نیست، مرا هست کرد

روشنی لطف تو مرا زنده کرد تا به ابد زنده و پاینده کرد

محو سر کوی تو شد جان من عشق تو شد گوهر ایمان من

عشق خود اندر دلم انداختی با دل دیوانۀ من ساختی

ای غم تو عشق دل زار من جستن لطف تو بود کار من

بندۀ شرمندۀ کوی توام تا به ابد زنده ز بوی توام

(میرشمس الدین هندی)

آن پروردگار مهربان و رئوفی که نطفه را در رحم مادر و در ظلمات ثلاث به همه چیز رساند و آن را ظرفِ سمع و بصر، روح و جان، روان و نفس، قلب و عقل، فکر و اندیشه، پوست و گوشت، خون و استخوان، رگ و پی، دهان و دندان، لب و ابرو و...قرار داد و صدای قلب مادر را در جهان رحم برای کودک آرام بخش و در آغوش مادر سینۀ رشد و آرامش مقرّر فرمود، سختی ها به قدرت او آسان شود.

ص:244

ساخته و شروع به کار کرد.

«عزرا کورنیل، بانی دانشگاه کورنیل که دوران شیرخوارگی و کودکی بسیار سخت را گذرانیده بود، تصمیم گرفت که در آن دانشگاه، یک انستیتوی مخصوص تحقیق در نوزادان و کودکان شیرخوار به وجود آورد. این انستیتو در اولین سال شروع به تدریس از طرف دانشگاه کورنیل به وجود آمد و منضمّ به دانشکدۀ پزشکی گردید و اینک متجاوز از یک قرن است که به تحقیق در مورد نوزادان و کودکان شیرخوار ادامه می دهد.

در مسائل مربوط به نوزادان و کودکان شیرخوار، چیزی وجود ندارد که مورد تحقیق این مؤسسه قرار نگرفته باشد و در جهان هیچ مرکز علمی از لحاظ داشتن اطلاعات راجع به نوزادان و کودکان شیرخوار به پای این مرکز نمی رسد. محال است که یک موضوع مربوط به نوزادان و کودکان شیرخوار وجود داشته باشد و این مؤسسه راجع به آن تحقیق نکند، حتی تابلوهایی که شکل نوزادان و کودکان شیرخوار روی آنها کشیده شده مورد تحقیق این مؤسسه قرار گرفته است.

در نیمۀ اول قرن بیستم محقّقان این مؤسسه تابلوهای مربوط به نوزادان را در موزه های دنیا از نظر گذرانیده و از 466 تابلو که در موزه های معروف جهان به نظرشان رسید، دیدند که اکثریت با تابلوهایی است که در آنها مادران، کودکان خود را در طرف چپ بغل گرفته اند.

در 373 تابلو، مادران، کودک خود را در طرف چپ در بغل داشتند و در 93 تابلو در طرف راست. بنابراین در هشتاد درصد از تابلوها که در موزه های معروف به نظر رسید، مادران کودکان را در طرف چپ بغل گرفته بودند.

در ایالت نیویورک، چند زایشگاه وابسته به مرکز تحقیق مربوط به نوزادان و شیرخواران دانشگاه کورنیل است و دکترهایی که در آن زایشگاه کار می کنند، نتیجۀ مطالعات و معاینات خود را برای مرکز تحقیق مربوط به نوزادان و شیرخوران

ص:246

می فرستند.

از گزارش هایی که در طی یک مدّت طولانی از طرف آن دکترها به مرکز تحقیق می رسید، این نتیجه به دست می آمد که در روزهای اول بعد از تولد، وقتی نوزاد در طرف چپ مادر می خوابد آسوده تر از آن است که در طرف راست بخوابد و اگر او را در طرف راست مادر بخوابانند، در فواصل نزدیک از خواب بیدار می شود و شیون می کند.

محقّقان مرکز تحقیق، مطالعات خود را منحصر به نژاد سفید پوست آمریکایی نکردند بلکه درصدد برآمدند بدانند که آیا در نژادهای سیاه و زرد نیز این موضوع صدق دارد یا نه ؟ بعد از یک دورۀ طولانی تحقیق در نژادهای دیگر، متوجه شدند که این موضوع در تمام اقوام صدق می کند و در همه جا نوزادان، به خصوص در روزهای اول تولد، اگر در طرف چپ مادر بخوابند آرام تر از آن هستند که در طرف راست مادر به خواب بروند و این واقعیت اختصاص به نژاد سفید پوست ندارد و یک واقعیت جهانی است.

مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل، بدون انقطاع این موضوع را مورد مطالعه قرار می داد. ساعت ها شکم زن باردار از طرف پزشکان مرکز تحقیق به وسیلۀ اشعۀ مجهول مورد معاینه قرار می گرفت تا این که جنین را در شکم مادر ببینند، اما از دیدن جنین چیزی بر اطلاعاتشان افزوده نمی شد تا این که هولوگرافی (1) اختراع کردند. بعد از اختراع هولوگرافی پزشکان مرکز تحقیق درصدد برآمدند که با هولوگرافی در حالی که اشعۀ مجهول جنین را در شکم مادر روشن کرده از آن عکس بردارند و آن وقت دیدند که امواج صدای ضربان قلب مادر که در تمام بدن پخش می شود به گوش جنین می رسد.

ص:247

بعد از این مرحله و برای وقوف بیشتر، لازم بود بدانند توقّف ضربان قلب مادر، آیا در جنین عکس العمل به وجود می آورد یا نه ؟ چون نمی توانستند قلب مادر را متوقّف کنند؛ زیرا سبب هلاک آنها می شد، تحقیق را در جانوران پستاندار ادامه دادند و هر بار که قلب جانوری را که جنین در زندان داشت متوقف می کردند، می دیدند که در جنین واکنش به وجود می آید.

آزمایش های مکرر در مورد چند نوع پستاندار، ثابت کرد که وقتی ضربان قلب مادر متوقف می شود، در جنین واکنش به وجود می آید و بعد از مرگ مادر، جنین به هلاکت می رسد. برای این که جنین از خون قلب مادر که به وسیلۀ شریان بزرگ موسوم به آئورت برایش فرستاده می شود، تغذیه می نماید و وقتی قلب مادر متوقّف گردید، غذا به جنین نمی رسد و هلاک می شود.

بعد از آزمایش های متعدد، دانشمندان مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل دانستند که طفل در شکم مادر نه فقط عادت به شنیدن ضربان قلب او می کند، بلکه ضربان به حیات وی نیز وابستگی دارد و هرگاه ضربان ادامه نیابد، طفل در شکم مادر از گرسنگی می میرد.

عادتی که جنین قبل از تولد، به شنیدن صدای ضربان قلب مادر دارد، طوری در وی نافذ می شود که بعد از تولد هم اگر صدای قَرعه های قلب مادر را نشنود، احساس اضطراب می نماید و هوش کودک نوزاد به خوبی صدای قرعه های قلب مادر را تشخیص می دهد و به همین جهت وقتی نوزاد در طرف چپ مادر قرار بگیرد چون صدای قرعه های قلبش را می شنود، آرام می گیرد، لیکن در طرف راست چون آن صدا به گوشش نمی رسد مضطرب می شود.

اگر بانی دانشگاه کورنیل، یک مرکز تحقیق راجع به نوزادان و شیرخواران در آن دانشگاه به وجود نمی آورد و آن مرکز به طور مستمر راجع به نوزادان و شیرخواران تحقیق نمی کرد، معلوم نمی شد گفتۀ امام صادق علیه السلام که به مادران توصیه کرد

ص:248

فرزندان شیرخوار خود را در طرف چپ خود قرار بدهند و بخوابانند، مبتنی بر چه مصلحت و فایده می باشد.

امروز در تمام شیرخوارگاه های وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل در اطاقی که نوزادان خوابیده اند، دستگاهی است که صدای قَرَعات قلب مادر را به وجود می آورد و در تختخواب هر نوزاد یک گوشی می باشد که قرعات مصنوعی قلب مادر را به گوش کودک می رساند.

قلب انسانِ بالغ، زن یا مرد، به طور عادی در هر دقیقه 72 بار می طپد. در شیرخوارگاههایی که وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل می باشد، بارها آزموده اند که اگر شماره قَرَعات مصنوعی قلب مادر در هر دقیقه یک صد و ده یا یکصد و بیست قرعه شود صدای شیون تمام کودکان که در یک اطاق هستند به گوش می رسد و بایستی شمارۀ قرعات مصنوعی قلب مادر در هر دقیقه 72 قرعه باشد تا این که کودکان مضطرب نشوند و به شیون درنیایند.

در شیرخوارگاه های وابسته به مرکز تحقیق، چند بار این آزمایش را کرده اند، عده ای از نوزادان را در اطاقی قرار داده اند که در آن جا صدای قرعات مصنوعی قلب مادر به گوش کودکان نمی رسید و عده ای را هم در اطاقی قرار دادند که نوزادان در آن جا صدای قرعات مصنوعی قلب مادر را می شنیدند، هر دفعه که این آزمایش را کردند، معلوم شد که در اطاقی که آن جا قرعات مصنوعی قلب مادر شنیده می شود وزن کودکان سریع تر از کودکان اطاق دیگر زیاد می شود، در صورتی که غذایی که به کودکان دو اطاق داده می شود از حیث نوع مشابه است! اما در اطاقی که صدای قرعات مصنوعی قلب مادر شنیده می شود، کودکان با اشتهای زیادتر غذا می خورند و کودکان اطاقی که صدای قرعات مصنوعی قلب مادر در آن جا به گوش نمی رسد کم اشتها می شوند.

در شیرخوارگاه های وابسته به مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل راجع به صدای

ص:249

مصنوعی قلب مادر از لحاظ شدّت آنهم تحقیق کرده اند و متوجه شده اند که اگر آن صدا شدیدتر از صدای طبیعی قرعات قلب مادر باشد کودکان را مضطرب می کند و به گریه درمی آیند.

یکی از پزشکان مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل ضمن سفرهایی که در قاره های جهان می کرد دقت می نمود که بداند مادران در کشورهای مختلف، در معابر، فرزندان خود را چگونه در آغوش می گیرند. این پزشک که به اسم دکتر «لی سالک» خوانده می شود و اکنون در مرکز تحقیق دانشگاه کورنیل مشغول کار است می گوید که اکثر زنها در تمام قاره های دنیا در معابر، فرزندان خود را در طرف چپ بغل می گیرند.» (1)خداوندی که پاره گوشتی را در سینۀ مادر، با قدرت کاملۀ خود منبع این همه آثار و فیوضات جهت آرامش و اطمینان و رشد و کمال و زمینه ساز اشتها برای کودک گهواره قرار داده، در سایۀ قدرتش دشواری ها آسان می گردد.

اگر شما در هنگام دچار شدن به بند دشواری ها، با تضرّع و زاری و انابه و توبه و توکّل و اعتماد و بصیرت و دوربینی به پیشگاه مقدّس حضرت ربّ العزّه رو کنید، با کلید قدرت حق و رحمت و رأفت جناب او دشواری های شما به طور قطع آسان می گردد.

توکّل و توسّل، اعتماد و یقین، تضرّع و زاری، ورع و زهد، انفاق و خوشدلی، رأفت و رحمت و به خصوص توبه و دعا و زاری و مناجات، عجیب در حلّ مشکلات و آسان کردن دشواری ها موثّر است.

آری، او وجود مقدس و مبارکی است که حضرت زین العابدین، امام عارفان و قبلۀ عاشقان، درباره اش می گوید:

ص:250

«ذَلَّتْ لِقُدْرَتَکَ الصِّعَابُ »

معبودی نیست که عارفانه ترسندش. ای آن که غیر او فرماندهی نیست که پرهیزندش. ای آن که او را وزیری نیست که آیندش. ای آن که حریم حضرتش را پرده داری نیست که رشوه دهندش. ای آن که وی را دربانی نیست که به نزد او روند. ای آن که حاجت خواهی از او جز به کرم وَ جودش نیفزاید و کثرت گناه جز عفو و چشم پوشی نیاوردش، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مشکلات و دشواری های مرا اعم از مادّی و معنوی آسان گردان.

ای بس بزرگ مایۀ امید، ای آغاز کننده به نعمت ها پیش از لیاقت موجودات به آنها، ای مالک ما و آقای ما و مولای ما، ای نهایت میل و عشق و علاقۀ ما، از تو می خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستی.

راستی، در این فرازهای بلند و ملکوتی و جملات حکیمانه و عاشقانه دقّت کنیم تا آن طور که باید خدای خود و اسما و صفاتش را بیشتر بشناسیم و از این به سعادت و سلامت خود بیفزاییم و به کسب خیر دنیا و آخرت نایل آییم.

نقش رخ تو دایرۀ نقطۀ دل است بیرون شدن ز دایره بر نقطه مشکل است

هر جا که می کنم نظر از شرق تا به غرب نقش خیال روی توأم در مقابل است

چندان که گِرد خرمن هستی برآمدم کاهی نیافتم که ز ذکر تو غافل است

نقش تو صورتی است که در پردۀ ضمیر مِهر تو مهره ای است که در حقّۀ دل است

گر بی تو تشنه جان بدهم ننگرم در آب کآب حیات بی تو مرا زهر قاتل است

(عماد الدین نسیمی)

جمع، ای گواه هر سخن نهانی، ای دانای هر پنهان، ای حاضر بی غیب و غالب بدون مغلوبیّت، ای نزدیک غیر دور، ای همدم هر تنها، ای زندۀ زنده کنندۀ مردگان و میرانندۀ زندگان، ایستنده بر سر هر جانی به موجب آنچه کسب کرده است و ای زنده به هنگامی که زنده ای نبود، جز تو معبودی نیست، بر محمّد و آل محمّد درود فرست.

النُّورِ التّام، الْحَیِّ القَیُّومِ الْعظیمِ ، نُورِ السّماواتِ وَ نُورِ الأرضینَ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الْکَبیرِ الْمُتَعالِ الْعَظیمِ ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ. (1)

ای بسیار نیکوکار، ای پیوند دهنده، ای گواه هر غائب، ای نزدیک غیر بعید، ای غالب بی مغلوبیّت، ای آن که کسی نداند که او چگونه است مگر خود او، ای آن که به قدرتش نرسند، خدایا از تو می خواهم به حقّ نام مستور مخزون پنهانت از هر که خواستی، آن نام پاک بسیار پاک مقدّس نورانی کامل زندۀ قائم به ذاتِ بس بزرگ، نور آسمان ها و زمین ها، دانای غیب و شهود، بزرگ فرازمند، بس بزرگ، درود فرست بر محمّد و خاندان او.

دعاهای پس از نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام و حضرت مجتبی و حضرت سیّد الشهداء و حضرت عسگری و امام عصر علیهم السلام مفصّل و مضامین قسمتی از جملاتش همانند دعاهایی است که در سطور قبل ملاحظه کردید.

این واقعیت ها را وقتی از نظر می گذرانیم به این حقیقت بیشتر آگاه می شویم که آسان شدن مشکلات به دست قدرت حق امری بسیار سهل و برنامه ای فوق العاده خفیف و سبک است، به خصوص وقتی که انسان در پیشگاه مقدّس او تواضع و خشوع و زاری و انابه نشان دهد، وگرنه اگر ارادۀ حضرت او نباشد هیچ قدرتی نمی تواند گره از کار انسان بگشاید و مشکل و دشواری او را آسان نماید.

وَ إنْ یَمْسَسْکَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلا کاشِفَ لَهُ إلاّ هُوَ وَ انْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلا رادَّ لِفَضْلِه یُصیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ » (2)

و اگر خدا گزند و آسیبی به تو رساند ، آن را جز او برطرف کننده ای نیست ، و اگر برای تو خیری خواهد فضل و احسانش را دفع کننده ای نیست ؛ خیرش را

ص:256

به هر کس از بندگانش بخواهد می رساند و او بسیار آمرزنده و مهربان است.

رُجُوماً، وَ جَعَلْتَ لَها مَشارِقَ وَ مَغارِبَ ، وَ جَعَلْتَ لَها مَطالِعَ وَ مَجارِیَ وَ جَعَلْتَ لَها فَلَکاً وَ مَسابِحَ ، وَ قَدَّرْتَها فِی السَّماءِ مَنازِلَ ، فَأحْسَنْتَ تَقْدیرَها، وَ صَوَّرْتَها فَأحْسَنْتَ تَصْویرَها... . (1)

و به آن کلمه ات که اراده و فرمان تکوینی توست که به آن آسمان ها و زمین را آفریدی و به حکمت آن چنانیت که با آن پدیده های شگفت آور ساختی و آفریدی با آن تاریکی را و قراردادی آن را شب و قراردادی شب را سکون و آرامش و آفریدی با آن روشنایی را و قراردادی آن را روز و قراردادی روز را جهت فعالیّت و کار و رستاخیز عمل و فعالیّت برای موجودات و روشن برای آنها و قراردادی از عجایب حکمتت خورشید را جهت تابش و آفریدی به آن ماه را و قراردادی آن را نور و آفریدی با آن اختران را و قراردادی آنها را ستارگانی و چراغ ها و آرایش و سنگ پران و قراردادی برای آنها مشرق ها و مغرب ها و قراردادی برای آنها برآمدن گاهها و راه ها و مدار و شناگاهها و اندازه گرفتی برای آنها در آسمان جایگاههایی را، پس زیبا نمودی اندازه گیری آنها را و اندام بخشیدی به آنها پس زیبا نمودی اندام سازی آنها را.

وَ جَبَرُوتِکَ الَّتی لَمْ تَسْتَقِلَّهَا الأْرْضُ ، وَانْخَفَضَتْ لَهَا السَّماواتُ ، وَانْزَجَرَلَهَا الْعُمْقُ الأْکْبِرُ، وَ رَکَدَتْ لَهَا الْبِحارُ وَ الأْنْهارُ، وَ خَضَعَتْ لَهَا الْجِبالُ ، وَ سَکَنَتْ لَهَا الأْرْضُ بِمَناکِبِها، وَاسْتَسْلَمَتْ لَهَا الْخَلائِقُ کُلُّها، وَ خَفَقَتْ لَهَا الرِّیاحُ فی جَرَیانِها، وَ خَمَدَتْ لَهَا النّیرانُ فی أوْطانِها. (2)

و به جبروتت که زمین، اندک تابی در برابر آن ندارد و آسمان ها در برابرش به زانو درآمده و قعر زمین در مقابلش رانده و فشرده شده به قعر بزرگترش و

ص:258

دریاها در برابرش ایستاده و چشمه ها از جوش و خروش افتاده و کوهها فروتن گشته و زمین با شانه هایش باز ایستاده و همگی مخلوقات در برابرش مطیع شده و وزیدن گرفت در برابر آن بادها صداکنان در روان شدنشان و فرو نشست آتش ها در آتشکده ها.

سابِغَ النِّعَمِ ، یا دافِعَ النِّقَمِ ... . (1)

ای روزی دهندۀ بشر، ای اندازه گیر هر اندازه، ای والا جاه، ای استوار پایه، ای گردانندۀ روزگار، ای پذیرندۀ قربانی، ای منت گذار نیکوکار، ای دارای شکوه و سلطنت، ای مهربان، ای بخشنده، ای کسی که هر روز در کاری است، ای آن که کاری از کار دیگر بازش ندارد. ای بلند مرتبه، ای آن که در هر جا هست، ای شنوندۀ نجواها، ای اجابت کنندۀ دعاها، ای برآورندۀ خواسته ها و نیازها. ای فروفرستندۀ برکات، ای رحم کننده بر اشک ها، ای درگذرندۀ از لغزش ها، ای برطرف کنندۀ ناراحتی ها. ای سرچشمۀ خوبی ها، ای بالابرندۀ درجات، ای دهندۀ خواسته ها، ای زنده کنندۀ مردگان، ای گرد آورندۀ پراکنده ها، ای آگاه از نیت ها، ای برگردانندۀ آنچه از دست رفته، ای کسی که نجواها بر او مشتبه نشود، ای کسی که درخواست ها او را به ستوه نیاورد و تاریکی ها او را فرا نگیرد، ای روشنی زمین و آسمان ها، ای فروریز نعمت ها، ای دفع کنندۀ بدفرجامی ها... .

این است آن وجود مقدس و منبع فیضی که تمام کارها به دست قدرت اوست و تمام موجودات از رحمت واسعۀ حضرتش بهره مندند و دشواری و مشکلی نیست مگر آن که با قدرت قاهره اش آسان و سهل می گردد.

چه بیچاره اند آنان که او را نمی شناسند و پناهی جز او برای خود گرفته اند و یاری غیر او انتخاب نموده اند.

شگفتی های آفرینش و موجودات گوناگون و مخلوقات بی شمار و گره گشایی ها به وسیلۀ کیست ؟ آیا این همه از به وجود آورندۀ هستی است یا قدرت و معبودی غیر او؟! اوست که به تنهایی با اراده و قدرت مطلقه اش این مسائل را در مجاری خلقت به جریان می اندازد، یا شریکی با اوست ؟ اگر غیر اوست آن غیر کیست ؟ اگر او را در برنامه هایش شریکی هست آن شریک کیست ؟

أمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأْرْضَ وَ أنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأنْبَتْنابِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما کانَ لَکُمْ أنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ * أمَّنْ جَعَلَ الأْرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ أکْثَرُهُمْ لایَعْلَمُونَ * أمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ * أمَّنْ یَهدیکُمْ فی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ یُرْسِلُ الرّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ تَعالَی اللّهُ عَمّا یُشْرِکُونَ * أمَّنْ یَبْدَؤُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ ءَإلهٌ مَعَ اللّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إنْ کُنْتُمْ صادِقینَ » (1)

[ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که آسمان ها و زمین را آفرید ، و برای شما از آسمان آبی نازل کرد که به وسیلۀ آن باغ هایی خرم و باطراوت رویاندیم که رویاندن درختانش در قدرت شما نیست ؛ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیّت او باشد ؟ نه ، نیست ] ، بلکه آنان مردمی منحرف اند [ که برای او شریک می گیرند . ] * [ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که زمین را [ برای موجوداتش ] آرام و قرارگاه ساخت و در شکاف هایش نهرهایی پدید آورد ، و برای آن کوه هایی استوار

ص:261

قرار داد [ تا زیر پای اهلش نلرزد ] ، و میان دو دریا [ ی شیرین و شور ] مانع و حایلی قرار داد [ که با هم مخلوط نشوند ] ؛ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد ] ؟ ! [ نه ، نیست ] بلکه بیشترشان اهل معرفت و دانش نیستند . * [ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که وقتی درمانده ای او را بخواند اجابت می کند و آسیب و گرفتاریش را دفع می نماید ، و شما را جانشینان [ دیگران در روی ] زمین قرار می دهد ؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد ؟ ! ] اندکی متذکّر و هوشیار می شوند . *[ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که شما را در تاریکی های خشکی و دریا [ به وسیله ستارگان و دیگر نشانه ها ] راهنمایی می کند ؟ ! و کیست که پیشاپیش [ باران ] رحمتش بادها را مژده رسان می فرستد ؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد؟ ! ] خدا برتر است از آنچه برای او شریک قرار می دهند . * [ آیا آن شریکان انتخابی شما بهترند ] یا آن که مخلوقات را می آفریند ، آن گاه آنان را [ پس از مرگشان ] بازمی گرداند ؟ ! و کیست آن که از آسمان و زمین شما را روزی می دهد ؟ آیا با خدا معبودی دیگر هست [ که شریک در قدرت و ربوبیت او باشد ؟ ] بگو : اگر راستگویید دلیل خود را بیاورید .

خوشبخت آن کس است که آن یار، یار اوست خرّم دلی که در او خار، خار اوست

کاری که فال خیر دو دنیاست عاشقی است فرخنده طالع است که اینکار، کار اوست

رفتیم زیر بار غم یار و می رویم خندان و شادکام که این بار، بار اوست

ص:262

آتش گرفت و سوخت و خاکش به باد رفت بیچاره دلخوش است که این نار، نار اوست

سردار عشق بر سردار فنا سرود این دار و هر چه هست در این دار، دار اوست

(مفتون)

که بریده نشود. ای برانگیزندۀ همّتِ سواران برای نجات یوسف در بیابان بی آب و گیاه و برآورنده اش از تاریکی چاه و قراردهنده اش پس از بندگی، فرمانروا. ای بازگردانندۀ او بر یعقوب پس از آن که چشمانش از شدّت مصیبت فراق، سفیدی آورد. ای برطرف کنندۀ بدحالی و بلا از ایّوب و جلودار ابراهیم از بریدن سر فرزندش بعد از پیری و فناشدن عمرش. ای مستجاب کنندۀ دعای زکریّا و بخشندۀ یحیی به او تا از تک و تنهایی درآید.

ای آن که یونس را از شکم ماهی بیرون آوردی و دل دریا را برای نجات بنی اسرائیل شکافتی و دشمن آنان، فرعون را، با ارتشش غرق نمودی.

ای آن که بادها را مژده دهنده هایی در پیشاپیش باران رحمت خویش فرستاده ای. ای آن که بر مجازات عاصیان از آفریدگانت شتاب نکردی. ای آن که ساحران عصر موسی را از ورطۀ هلاکت رهانیدی پس از آن انکار طولانی نسبت به حقّ و حقیقت، در حالی که در نعمت حق بودند و روزیِ او را می خوردند و غیر او را می پرستیدند، با حق مخالفت می کردند و با جنابش رقابت می نمودند و فرستادگانش را تکذیب می کردند. ای خدا...

الهی سینه ام را غرق غم کن در آن سینه دلم همچون حرم کن

بزن برقی که سوزد حاصلم را فنا سازد همه آب و گلم را

درِ رحمت به رویم بازگردان مرا با عاشقان همراز گردان

بود عشق وصالت آرزویم همین باشد سراپا های و هویم

روانِ تیره ام بنمای روشن ببر از گلخنم یا رب به گلشن

مرا از بند نفس آزاد بنمای دلم از لطف و رحمت شاد بنمای

(مؤلّف)

ص:265

[وَ تَسَبَّبَتْ بِلُطْفِکَ الْأَسْبَابُ وَ جَرَی بِقُدرَتِکَ الْقَضَاءُ]

وسایل زندگی و اسباب حیات، به لطفت فراهم آید، و فرمان و حکم به نیرویت جریان یابد.

در توضیح جملۀ اول اشاره ای به واقعۀ بسیار مهمّ جنگ بدر کرده، سپس مصداقی از مصادیق جملۀ دوم را به نگارش می آورم.

ببندیم و ضرب شستی به ایشان نشان دهیم.

همین کار را کردند. در سال دوم هجرت، رسول خدا صلی الله علیه و آله عبداللّه بن جَحْش را با جماعتی از مهاجران گسیل داشت و نامه ای به وی داد و فرمود تا قبل از دو روز سر نامه را نگشاید و بعد از دو روز راه، نامه را قرائت نموده بر طبق دستوری که خداوند به وی داده رفتار نماید و احدی از همراهان را مجبور نکند.

عبداللّه به راه افتاد بدون این که بداند به کجا می رود، همی پیش راند و به خاطر این که دستور خدا در کار بود به منظور تنفیذ فرمان، با اعتماد و اطمینان به او، خود را یکسره به او سپرد و سریع پیش می رفت. دو روز تمام راه پیمود، آنگاه نامه را گشوده قرائت کرد، دید نوشته است: وقتی این نامه را از نظر گذراندی پیش برو تا به نخله که بین مکّه و طائف است برسی، در آن جا در کمین قریش می باش و مرتّب اخبار قریش را به دست آورده برای ما بفرست.

عبداللّه پس از قرائت نامۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرات خود را از مضمون آن آگاه ساخت و گفت: رسول الهی صلی الله علیه و آله به من دستور داده تا به سوی نخله روم و در آن جا در کمین قریش بنشینم و اخبار قریش را برای آن جناب بفرستم و نیر امر فرموده که احدی از شما را مجبور به کاری نکنم. اینک هر یک از شما میل دارد به درجۀ شهادت برسد با ما بیاید و هر کدام از شما حاضر نیست، از همین جابازگردد و من خود، امر پیامبر را اطاعت نموده به راه می افتم.

نفرات عبداللّه همگی با وی موافقت کرده، آمادگی خود را اعلام داشتند و همه به سوی هدف رهسپار شدند در حالی که امید به خدا پیشاهنگ و اطمینان و اعتماد به او رهبرشان و عنایت پروردگاری نیز نیروبخش دل هاشان بود ولکن در بین راه شتری از ایشان گم شد و در جستجوی آن در بیابان شده و پاره ای از ایشان اسیر قریش گشتند.

عبداللّه و بقیۀ نفراتش همچنان می راندند تا به نخله رسیدند و در آن جا کاروانی

ص:267

از قریش که حامل مال التجارۀ ایشان بود می گذشت و به محض آن که به عبداللّه و یارانش برخوردند دچار دهشت و ترس عجیبی گردیدند.

اصحاب عبداللّه نیز متحیّر شدند که چه کنند، اگر با آنان مصاف دهند در ماه حرام جنگیده اند که خود عمل حرامی است و اگر مصاف ندهند اینان فردای همین شب به مسجد الحرام می رسند و دیگر دستشان به ایشان نخواهد رسید.

لاجرم لحظه ای متحیّر ماندند، لکن سرانجام رأیشان بر این قرار گرفت که بر ایشان حمله برند و مال التجارۀ ایشان را به غنیمت برگیرند. همین کار را انجام دادند.

چیزی نگذشت که واقد بن عبداللّه تمیمی با انداختن تیری، عمرو بن حضرمی را هدف قرار داده و از پایش درآورد. عثمان بن عبداللّه و حَکَم بن کیان هم اسیر شدند و خداوند همۀ اموال و مال التجاره را نصیب لشگر اسلام گردانید.

عبداللّه بن جحش با همراهان به سوی مدینه بازگشتند و اموال و اسیران را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند. به محض این که چشم رسول خدا صلی الله علیه و آله به ایشان افتاد فهمید که میان آن دو گروه کارزار افتاده و مشرکین فراری شده اند و اموالشان نصیب مسلمانان گشته، فرمود: من به شما دستور ندادم در ماه حرام دست به جنگ نزنید و حاضر نشد آن اموال را تصرّف کند و به انتظار رسیدن وحی توقّف کرد تا حضرت حق تکلیفش را روشن سازد.

لشکریان اسلام متأثّر گشته ترسیدند، نکند مرتکب گناهی شده باشند، سایر مسلمانان هم شروع کردند به خرده گیری که چرا بدون دستور خدا به چنین عملی اقدام کردید. از آن سو قریش نیز به خشم آمده، گفتند: محمّد و یارانش حرمت ماه های حرام را نگاه نداشتند و در ماه حرام دست به خونریزی زدند و اموال دشمن خود را به غارت برده و از آنان اسیر گرفتند.

در چنین حالی خدای تعالی دربارۀ جنگجویان مجاهد اسلام آیۀ زیر را فرستاد و آنان را مشمول عنایت و لطف خود قرار داده فرمود:

ص:268

یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ و صَدٌّ عَنْ سَبیلِ اللّهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إخْراجُ أهْلِهِ مِنْهُ أکْبَرُ عِنْدَاللّهِ وَالْفِتْنَةُ أکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ » (1)

از تو دربارۀ جنگ در ماه حرام می پرسند . بگو : هر جنگی در آن [ گناهی ] بزرگ است ، ولی هر نوع بازداشتن [ مردم ] از راه خدا و کفرورزی به او و [ بازداشتن مردم از ] مسجد الحرام و بیرون راندن اهلش از آن ، نزد خدا بزرگ تر [ از جنگ در ماه حرام ] است ؛ و فتنه [ شرک و بت پرستی ] از کشتار بزرگ تر است .

وقتی این آیۀ شریفه نازل شد مسلمین از آن ترسی که داشتند اندکی آسوده شده خوشحال گردیدند و مخصوصاً نفراتی که مباشر جنگ بودند مسرور گشتند و رسول الهی اموال و اسیران را قبول کرد.

قریش فرستاده ای نزد آن حضرت گسیل داشتند و خواستار آن شدند که آن حضرت بهای اسیران را گرفته و ایشان را آزاد سازد. حضرت در جواب فرمود: این کار را به شرطی می کنم که شما نیز دو تن مسلمانی که اسیر گرفته اید آزاد سازید، چه ما از شما به جان آنان می ترسیم و منتظریم تا اگر شما اسیران ما را کشتید ما نیز اسیران شما را بکشیم.

قریش ناگزیر شدند شرط آن جناب را بپذیرند و اسیران آن حضرت را نزد وی روانه سازند، خداوند بدین وسیله نعمت را بر مسلمین تمام کرد و وعدۀ نصرتی که داده بود عملی فرمود.

اما عبداللّه بن جحش و همراهانش به نازل شدن این آیه قناعت ننموده و اندوهشان زایل نگردید، چون انتظار داشتند آیه ای در اجر و ثوابشان نازل شود، لذا

ص:269

به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند: آیا می شود جنگی پیش بیاید که ما در آن شرکت جسته و خداوند به ما اجر مجاهدان را مرحمت فرماید؟ خدای تعالی در جواب آنان این آیه را فرستاد:

إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سبیلِ اللّهِ اولئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّهِ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ » (1)

یقیناً کسانی که ایمان آورده ، و آنان که هجرت کرده و در راه خدا به جهاد برخاستند ، به رحمت خدا امید دارند ؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

با نازل شدن این آیه اندوه ها زایل شد و دل ها آرامش یافت و مسرّت تمام وجود مؤمنان را گرفت، چه می دیدند نعمت خدا و رحمت او ایشان را فراگرفته است.

غارت رفت و هم عدّه ای کشته داد و هم دو نفر اسیر شدند، از آن غرور و نخوتی که داشت پایین آمد و به همین جهت تصمیم گرفت مسألۀ جنگ در ماه حرام را بهانه کرده و شبه جزیرۀ عربستان را علیه رسول خدا صلی الله علیه و آله و یارانش بشوراند و کار جنجال را به جایی رسانید که مسلمین یقین کردند دیگر هیچ امیدی به سازش و اصلاح نیست.

در چنین وضعی روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسلمانان خبر داد که ابوسفیان، فرزند حرب، کاروان قریش را از شام به سوی مکّه می راند و اموال و سرمایۀ تجارت قریش با آن کاروان است و شما می توانید هم اکنون بر سر راهشان شده و با آنان کارزار کنید، باشد که خداوند نیروی شما را با آن اموال تقویت نماید.

از آن سو ابوسفیان هم که داستان نخله را داشت در تجسّس اخبار رسول اللّه صلی الله علیه و آله و یارانش بود، هر که را در راه می دید از حال آن جناب می پرسید تا آن که خبر یافت رسول خدا صلی الله علیه و آله یاران خود را به تعقیب کاروان وی روانه کرده. از ترس مال التّجاره و حرصی که بر اموال خود داشت سخت در اندیشه شد، تصمیم گرفت به هر نحوی شده قریش را از این جریان آگهی دهد، لاجرم ضمضم بن عمرو غفاری را اجیر نموده روانۀ مکّه کرد و به وی گفت: باید خود را به قریش برسانی و آنان را به سر وقت اموالشان بیاوری و به ایشان بگویی که محمّد و یارانش متعرض اموال ایشان شده اند.

ضمضم در حالی که بینی شترش را پاره کرد و بار آن را وارونه بسته و پیراهن خود را از عقب و جلو دریده بود به درب مسجدالحرام آمد و فریاد زد:

ای گروه قریش!، مال التّجاره، مال التّجاره، ای فریاد و ای فغان که ابوسفیان با اموال شما مورد حملۀ محمّد و یارانش قرار گرفت، ای داد و بیداد، گمان نمی کنم بتوانید او را دریابید!

مردم همه در وحشت و اضطراب شدند و به سرعت اجتماعی تشکیل داده به

ص:271

مشورت پرداختند وسرانجام قرار شد هر چه زودتر حرکت کنند و همین کار را کرده بدون استثنا همه شرکت کردند و اگر برخی از آنان حرکت نکرده کسی را به عوض روانه ساخت، از آن جمله ابولهب بود که مردی را به مبلغ چهارهزار درهم که از او طلب داشت اجیر کرد تا با لشگر قریش برای نابودی اسلام و مسلمین حرکت کند.

بعد از آن که همه از تدارک اسباب سفر فراغت یافته و آمادۀ حرکت شدند، به یادشان افتاد که ما همین چندی قبل با قبیلۀ کِنانه جنگ داشتیم، یکی از آن میان گفت: اگر ما حرکت کنیم احتمال دارد کنانی ها از دنبال بر سر ما بتازند و ما از رفتن به کمک ابوسفیان بازمانیم.

اما سراقة بن مالک که از اشراف کنانه بود گفت:

من به شما پناه می دهم و همه در امان من هستید، بروید و از قبیلۀ من نگرانی نداشته باشید، من نمی گذارم از قبیلۀ کنانه به شما آسیبی برسد. در اینجا رأی آنهایی که می گفتند باید هر چه زودتر حرکت کرد تقویت شد و همه به راه افتادند.

از آن سو رسول خدا صلی الله علیه و آله از مدینه بیرون شد در حالی که پیشاپیش لشگرش دو بیرق سیاه در اهتزاز بود، یکی به دست علیّ بن ابی طالب و آن دیگر به دست انصار و با همراهان به دنبال شتران قریش به راه افتاد. در بین راه به مردی برخورد کرده از وی خبر کاروان قریش را بپرسید، ولکن خبر نزد او نیافت و شب و روز به سرعت می راند تا به نزدیکی صفراء رسیدند. حضرت شخصی را فرستاد تا از ابوسفیان خبری گیرد و خود پیش همی راند تا به ذفران یکی از بیابان های پیرامون دهکدۀ صفراء رسید، در آن جا بار گرفت و خبرگزاران به نزدش آمده گزارش دادند که قریش همه از مکّه بیرون شده و به کمک ابوسفیان شتافته اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله چون دید مطلب رنگ دیگری به خود گرفت با یاران خود به مشورت پرداخت. آری، دیگر قافلۀ مال التّجارۀ ابوسفیان مطرح نیست، باید با لشگری روبه رو شود که نیرو و نفراتش چندبرابر نیروی اوست.

ص:272

از میان اصحاب، مقداد بن عمرو برخاست و عرض کرد: به هر جا که خدایت دستور داده برو و ما یک قدم از تو جدا نمی شویم، ما آن کلامی را که بنی اسرائیل در پاسخ دعوت موسی به میان آورده، گفتند:

فَاذْهَبْ أنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إنّا ههُنا قاعِدُونَ » (1)

پس تو و پروردگارت بروید [ با آنان] بجنگید که ما [ تا پایان کار ] در همین جا نشسته ایم.

در جواب تو نخواهیم گفت؛ بلکه ما می گوییم: تو و پروردگارت به کارزار دشمن بروید، ما نیز همراه شما هستیم و به همراه شما کارزار می کنیم و به آن خدایی که تو را به حقّ مبعوث فرموده اگر ما را به دورترین نقاط زمین گرچه حبشه باشد ببری همراهت می آییم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله دعای خیرش فرمود، آنگاه رو به سایر یاران کرد و فرمود: ای مردم! رأی خود را اظهار دارید. مقصودش از مردم طایفۀ انصار بود. از میان مردم انصار، سعدبن معاذ برخاست و گفت: ای رسول خدا! گویا مقصودت ما انصار بوده ؟ حضرت فرمود: آری، سعد گفت: ما به تو ایمان آورده و تو را تصدیق نموده و شهادت دادیم بر آن که آنچه آورده ای حقّ است و بر ایمان و شهادت خود عهد و پیمان سپردیم و آن این بود که در هر حال تو را اطاعت کنیم.

بنابراین یا رسول اللّه! هر چه می خواهی انجام ده و هر تصمیم که می خواهی بگیر که ما با توییم و از تو جدا نمی شویم و به خدایی که تو را به حق مبعوث فرموده، سوگند، اگر ما را به دریا عرضه بداری و بفرمایی که ما خود را به همراه تو در آن بیفکنیم خواهیم افکند و یک تن هم از ما تخلّف نخواهد کرد و هیچ ملاحظۀ ما را مکن؛ زیرا که کوچک ترین کراهتی از جنگیدن با دشمنانمان نداریم و ما خویشتندار

ص:273

در جنگ و هماوردان میدان کارزاریم و امیدواریم خداوند از ما به تو رفتاری نشان دهد که مایۀ خرسندی و روشنی چشمت باشد، ما را راه بینداز و از خدا توفیق و مدد بخواه.

هنوز گفتار سعد تمام نشده بود که آثار خرسندی در رخسارۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله نمودار شد، آنگاه فرمود: حرکت کنید و امیدوار ظفر باشید، چه خدای تعالی مرا به یکی از این دو بشارت داده: ما به طور مسلّم یا به قافلۀ آنان ظفر می یابیم و یا بر لشگریان آنان و گویا من هم اکنون قتلگاه آنان را می بینم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران از آن منزل حرکت کرده در نزدیکی بدر پیاده شدند و آن جناب برخی از یاران خود را به سوی چاه بدر روانه کرد تا آن جا از قافله و یا لشگر قریش خبری بگیرند. فرستادگان به دو نفر رسیدند که مشغول آب کشی بودند، معلوم شد آب را برای لشگر قریش می برند، پرسیدند به کجا می روید و از چه قبیله ای هستید و هدفتان چیست ؟ گفتند: ما سقایان قریش هستیم، ما را فرستاده اند تا برای آنان آب ببریم.

فرستادگان باور نکردند که این دو نفر وابسته به لشگر قریش باشند، احتمال دادند سقایان قافلۀ مال التجاره ایشان باشند، به همین جهت آن دو را تحت شکنجه قرار دادند و آنها را مفصّل زدند، وقتی خوب از کارشان درآوردند ناچار گفتند: ما از قافلۀ ابوسفیانیم، مسلمانان از کتک زدنشان باز ایستادند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله مشغول نماز بود، وقتی اصحاب خود را مشاهده کرد نماز را تمام کرده، فرمود: اگر راست گویند کتکشان می زنید؟ و چون دروغ گویند: رهاشان می کنید! در حالی که به خدا سوگند راست می گویند و از لشگر قریشند نه از کاروان ایشان.

آنگاه رو به آن دو تن کرده، فرمود: به من بگویید ببینم قریش کجا هستند، گفتند:

به خدا سوگند در پشت همین تل که از دور نمودار است اردو زده اند. رسول

ص:274

خدا صلی الله علیه و آله پرسید عدّه شان چند است ؟ گفتند بسیار است. فرمود چند نفرند؟ گفتند:

نمی دانیم. فرمود: خوراکشان در روز چند شتر است ؟ گفتند: یک روز نُه شتر و روز دیگر ده شتر. رسول خدا صلی الله علیه و آله رو به اصحاب کرد و فرمود: لشگر قریش بین نهصد و هزارند. آنگاه رو به همۀ مسلمین کرد و فرمود: بدانید که مکّه همۀ جگر گوشه های خود را در اختیار شما قرار داده است.

حال ببینیم ابوسفیان کاروان را به کجا سوق داد. او وقتی به گزارش جاسوسان خود از جایگاه مسلمین خبر یافت و فهمید که مسلمانان بنای تعرّض به کاروان وی را دارند مسیر کاروان را تغییر داده و از راه معمولی کنار رفت و بدر را در دست چپ قرار داده به کلّی از نظر مسلمین پنهان و ناپدید گردید. وقتی کاملاً مطمئن شد که کاروان را از دستبرد مسلمین نجات داده، رسولی نزد قریش فرستاد که شما به منظور نجات دادن اموال خود از مکّه بیرون شدید و اینک من اموال را حفظ کردم، بنابراین هر جا که هستید به مکّه بازگردید.

ابوجهل گفت: به خدا سوگند باز نمی گردیم تا آن که به کناره چاه بدر برسیم و سه روز در آن جا به عیش و نوش و میگساری بپردازیم و خنیاگران برایمان موسیقی بنوازند و عرب وحدت کلمه نیروی ما را بفهمد و از این پس خیال حمله به ما را در سر نپروراند.

اخنس بن شریق با این رأی مخالفت کرد و گفته های ابوجهل را پاسخ داد و به قبیلۀ بنی زهره که هم سوگند با قریش بودند گفت: اموال و افراد شما به سلامت نجات یافتند و منظور شما هم همین بود، اینک باز گردید و دیگر وجهی ندارد بیهوده به دیاری سفر کنید که در آن جا منافعی در نظر ندارید؛ خیرخواهی مرا بپذیرد و گوش به حرف این مرد مغرور ندهید. و از آنجایی که اخنس در میان قبیلۀ بنی زهره محبوبیت و وجهۀ خوبی داشت یک نفر زُهری از گفته او سرباز نزد و هیچ کدام به بدر نیامدند.

ص:275

صبح روز بعد به مسلمین که در جستجوی کاروان ابوسفیان بودند خبر رسید که ابوسفیان مال التجاره را به منزل رسانید و اینک باید با لشگر قریش که در فاصلۀ مختصری قرار دارد روبه رو شوند و در نتیجه آرزویی که مسلمین به امید رسیدن به آن خرسندی می کردند مبدّل به یأس گردید و جماعتی از ایشان به رسول الهی اصرار می ورزیدند که به مدینه بازگردد و با لشگر قریش مصاف ندهد و در جنگ وارد نشود.

خدای متعال دربارۀ ایشان می فرماید:

وَ إذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إحْدَی الطّائِفَتَیْنِ أنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُریدُ اللّهُ أنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرینَ » (1)

و [ یاد کنید ] هنگامی را که خدا پیروزی بر یکی ازدو گروه [ سپاه دشمن یا کاروان تجارتی قریش ] را به شما وعده داد ، و شما دوست داشتید بر کاروان تجارتی قریش دست یابید ، ولی خدا می خواست پیروزی در میدان جنگ را با فرمان نافذی [ که دایر بر پیروزی مؤمنان و شکست دشمنان جاری ساخته بود ] تحقّق دهد و ریشه کافران را قطع کند.

پس از مختصری مسلمانان یکدل و یک جهت بر آن شدند که با لشگر قریش مصاف دهند، به همین جهت خود را زودتر به آب بدر رسانیده و چاه را تصرف کردند. خدای تعالی بارانی فرستاد تا بیابان شنزار و لغزنده جهت آنان محکم و استوار گردد و قسمت لشگر گاه قریش که زمینی خاکی بود گِل و لغزنده شود و بالأخره لشگر اسلام توانست خود را قبل از قریش به محلّ مناسب یعنی کنار اولین چاه در قسمت پایین بدر برساند.

آنگاه خود را آمادۀ قتال کرده به مشورت پرداختند. در حالی که گفتگو می کردند

ص:276

سعد بن معاذ پیش آمد، عرض کرد: ای پیامبر خدا! اجازه می دهی سایبانی جهت شما بر پا کنیم تا شما در آن جا قرار گیرید و مرکب های شما را در کنار آن آماده نگهداشته و خود با دشمن مصاف دهیم ؟ اگر پیروز شدیم که هیچ و اگر خدای نخواسته کشته گشتیم تو بر مرکب سوار شده به پیروانت در مدینه ملحق شوی، چه آن مسلمانان که در مدینه مانده اند کمتر از ما به تو معتقد و علاقمند نیستند و اگر احتمال می دادند کار تو سرانجام به جنگ منتهی می شود هرگز تخلّف نمی کردند و اگر چنین پیشامدی رخ دهد ایشان شرّ دشمن را دفع می کنند و از درِ خیرخواهی با کمک تو به جهاد می پردازند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله او را بستود ودر حقّش دعا کرد. سعد با یاران به ساختن سایبان پرداخت تا اگر پیروزی و فتح نصیب او و یارانش نشد، آن منبع کرامت و عظمت به دست دشمن گرفتار نشود و بتواند خود را به باقی اصحاب برساند و دعوت خود را ادامه دهد، چه اسلام برای طائفۀ معیّنی نیامده بود، اگر همۀ اهل مدینه هم کشته شوند، او باید بماند و سایر قبایل عرب و دیگر ملل دنیا را رهبری کند.

قریش نیز آمادۀ جنگ شدند و شخصی را فرستادند تا از مسلمانان خبری بیاورد.

آن شخص بازگشت و خبرآورد که اصحاب محمّد سیصد نفر و یا کمی کمتر و یا بیشترند و هیچ کمینی هم ندارند و از آب هم بسیار دورند، ولکن با همه این احوال مردمی هستند که جز شمشیر پناهگاهی برای خود قائل نیستند و جز به ایمان ثابت و یقین استوار خود اتکایی ندارند.

این خبر، رعب و وحشتی در دل های قریشیان ایجاد کرد و برخی از عقلای آنان به این فکر فرو رفتند که اگر سپاه اسلام همۀ آنان را بکُشند حرمتی برای مکّه باقی نخواهد ماند. از میان آنان عتبة بن ربیعه برخاست و گفت: ای گروه قریش، به خدایم سوگند! شما از این که با محمّد و یارانش مصاف دهید کاری از پیش نمی برید؛ زیرا اگر او را بکشید پیوسته چشمتان به روی مردمی باز می شود که یا پسر عمویش را

ص:277

کشته اید و یا پسر خاله اش را و یا مردی از عشیره اش را؛ پس بهتر این است که بازگردید و او را به عرب بسپارید، چه اگر سایر طوائف عرب او را بکشند شما به مقصود خود نایل آمده اید و اگر او بر عرب فایق آمد شما کاری که مایۀ کراهت و ندامتتان شود نکرده اید.

کلام عتبه به گوش ابوجهل رسید، او پر از خشم و غیظ شد و کینه های دیرینه ای را که با مسلمین داشت یادآوری کرد. و همین معنی باعث شد که همه بر قتال سپاه اسلام یکدل و یک جهت شوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی کثرت عدد دشمنان و بسیاری نیروی آنان را دید به میان یاران آمد و با سخنان گرم و دلنشین خود روحیۀ آنان را تقویت کرده و به تنظیم صفوف ایشان پرداخت و دستور داد قبل از آن که وی فرمان دهد حمله نکنند و فرمود:

چنانچه دشمن را محاصره کردید با تیر به ایشان حمله کنید. آنگاه به عریش خود یعنی سایبان بازگشت در حالی که از سرانجام کار یاران نگران بود، در آن جا به درگاه خدای سبحان ملتجی گشته و از اودرخواست پیروزی و تنجیز وعده می نمود و تضرّع و زاری همی کرد و گفت:

بارالها! این قریش متکبّر و متعصّب است که همواره با تو مخالفت و دشمنی می ورزید و فرستاده ات را تکذیب می کرد، اینک روی آورده تا با پیغمبرت بجنگد.

پروردگارا! آن نصرت که مرا بدان وعده فرمودی بفرست. بارالها! اگر امروز این گروه که با من هستند کشته شوند دیگر کسی تو را پرستش نخواهد کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله همچنان دعا همی می کرد و رو به قبله دست به دعا بلند داشت تا ردایش از شانه اش بیفتاد و آن قدر ادامه داد تا خواب او را گرفت، در عالم رؤیا یاری خدا را به چشم دید و نیز به حالت وحی درآمد و این آیه بر وی نازل شد:

یا أیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنینَ عَلَی الْقِتالِ إنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ

ص:278

یَغْلِبُوا مِأَتَیْنِ وَ إنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا ألفاً مِنَ الَّذینَ کَفَرُوا بِأنَّهُمْ قَوْمٌ لایَفْقَهُونَ » (1)

ای پیامبر ! مؤمنان را به جنگ برانگیز که اگر از شما بیست نفر صابر باشند بر دویست نفر چیره می شوند ، و اگر از شما صد نفر [ صابر ] باشند بر هزار نفر از کافران چیره می شوند ؛ زیرا آنان گروهی هستند [ که حقایق توحید و قدرت خدا را ] نمی فهمند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از گرفتن این وحی، به میان سپاه خود آمد و آنان را بر قتال با کفّار تحریص کرده و فرمود: به آن خدایی که جان محمّد در دست اوست هیچ یک از شما امروز با این کفّار نمی جنگد و با صبر و پایداری کشته نمی شود مگر این که خدای تعالی تو را به بهشت درخواهد آورد. آنگاه مشتی خاک از دست امیرالمؤمنین علیه السلام گرفته و آن را به جانب کفّار پاشید و فرمود:

شاهَتِ الْوُجُوهُ . (2)

زشت باد رویتان.

سپس به یاران فرمود: کمر همّت ببندید. مسلمانان قویدل گشته یکصدا فریاد زدند: أحَد: أحَد. خدای تعالی ملائکه را نیز به مدد ایشان فرستاد تا بر فتح و پیروزی بشارتشان دهد و ایمانشان را قوی تر سازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در قلب معرکه قرار گرفته مردم را تشجیع می نمود و به نصرت خدا نوید می داد.

بودن رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان صفوف ایشان از یک سو و کمک ملائکه از سوی دیگر، اثر عمیقی در روحیۀ مسلمانان داشت و به همین جهت کشتار زیادی از لشگرِ دشمن کرده که در تاریخ کم نظیر و بی مانند بود و افتخاری بزرگ در تاریخ اسلام

ص:279

برای همیشه به یادگار گذاشتند و بدریّون در اصحاب پیامبر از دیگران ممتازند.

غبار معرکه بر روی اجساد بی جان کفّار فرو نشست و اهل مکّه با وضع فضیحت باری فرار کردند. سپاه اسلام با افتخار و پیروزی و غنیمت بسیاری به سوی مدینه بازگشتند، در حالی که از یاری و نصرتی که خدای تعالی ارزانی شان داشته خوشحال و شکرگزار بودند. (1)در داستان با عظمت بدر، بارانی که بارید، دعایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله داشت، قوّت قلبی که به مردم مؤمن داده شد و نزول ملائکه و رعبی که از عظمت معنوی ارتش اسلام به دل کافران افتاد، همه و همه اسبابی بود که خداوند مهربان به لطف خود جهت پیروزی مردم مؤمن فراهم آورد. آری، به قول حضرت زین العابدین علیه السلام که فرمود:

«وَ تَسَبَّبَتْ بِلُطْفِکَ الأْسْبابُ »

دل به تماشای دوست رفته به صحرای دوست رفته به صحرای دوست دل به تماشای دوست

همّت والای دوست رحمت بی منتهاست رحمت بی منتهاست همّت والای دوست

خاک کف پای دوست سرمۀ چشم رضاست سرمۀ چشم رضاست خاک کف پای دوست

طور تجلاّی دوست سینۀ سینای ماست سینۀ سینای ماست طور تجلاّی دوست

غرقۀ دریای دوست به که نیابد خلاص به که نیاید خلاص غرقۀ دریای دوست

ص:280

دل به تمنّای دوست از همه عالم برید از همه عالم برید دل به تمنّای دوست

هر که ز پروای دوست از سر جان درگذشت از سر جان درگذشت هر که ز پروای دوست

بر رخ زیبای دوست دیده الهی گشود دیده الهی گشود بر رخ زیبای دوست

(مهدی الهی قمشه ای)

ص:281

[وَ مَضَتْ عَلَی إِرَادَتِکَ الْأَشْیَاءُ «3»فَهِیَ بِمَشِیَّتِکَ دُونَ قَوْلِکَ مُؤْتَمِرَةٌ وَ بِإِرَادَتِکَ دُونَ نَهْیِکَ مُنْزَجِرَةٌ ]

و همه چیز بر اساس و اراده ات می گذرد؛ پس همه موجودات به خواست تو بی آن که فرمان قولی دهی، فرمان برند، و به اراده ات، بی آن که با گفتار نهی کنی از کار باز ایستند.

قوی امید تغییر وضع و دستور جدید خداوند را داشت.

شبی در خواب دید که از جانب پروردگار مأموریت یافته که فرزندش اسماعیل را ذبح کند! ابراهیم یقین داشت که رؤیای انبیا، خواب پریشان و وساوس و پندارهای موهوم نیست و معتقد بود که حقیقتی است که در خواب به او الهام شده و برای انجام آن باید بدون کم و کاست بپا خیزد و اقدام کند: قربان کردن فرزند! سر بریدن همان اسماعیل که خداوند به او عنایت کرده است!

باید اندیشید که این کار چه اندازه دشوار و سخت است، کدام پدر می تواند خود را راضی و حاضر کند که سر فرزندش را به دست خود ببرد؟ کدام دلی است که از این اندیشه فرو نریزد؟ و کدام دستی است که توانایی چنین کاری داشته باشد و نلغزد و از کار نیفتد؟!

انجام این گونه فرامین جز آثار ایمان و نمودهای عقیده و اعتقاد به حقّ و حقیقت نمی تواند باشد. این محنت کوهها را در هم فرو می ریزد و جان ها را زیر و زبر می کند اما ابراهیم بزرگ هیچ گونه تزلزل و سستی به خود راه نمی دهد. او خدا را بزرگتر از هر چیز و مقدم بر کل هستی می داند و رضای او را بر رضا و میل خود ترجیح می دهد.

اسماعیل اندک اندک جوانی برومند و با نشاط و قوّت شده بود، بازوان ستبر و شانه های پهن و پیشانی بلندش جان پدر پیر را قوّت و نیرو می بخشید، اما چه کند، مأمور شده او را قربان کند.

پدر فرمان الهی را به پسر گفت تا او را هم از سرنوشت عجیب و شگفت انگیزش که از تولد گام به گام همراه او بود آگاه سازد. اسماعیل چون سخن پدر را شنید بدون تأمل اظهار رضایت کرد و خود را تسلیم نمود. این چه تربیت و ایمان محکمی بود که به این صورت و با آن رضامندی و چهرۀ گشوده، از مرگ به خاطر اطاعت فرمان خدا استقبال می شد؟ خدا خود داناتر است.

ص:283

پدر پیر پسر جوان را در آغوش کشید و بوسه های گرم و پرسوزی نثارش کرد، سپس دست و پای او را بست و با دلی سرشار از ایمان و لبریز از رضا، کارد را بر کشید و بر گلوی اسماعیل نزدیک کرد در حالی که تمام ملکوت نگران کار او بودند.

ابراهیم کارد را به گلوی اسماعیل کشید، بار دوم و سوم نیز تکرار کرد اما اثری از بریدگی و جاری شدن خون ندید و تغییر حالتی هم در قربانی مشاهده ننمود.» (1)گویی به زبان حال بر سر کارد تیز فریاد زد: چرا نمی بُری ؟ و کارد هم به زبان حال به او پاسخ داد:

اَلْخَلیلُ یَأْمُرْنی، وَ الْجَلیلُ یَنْهانی.

ابراهیم تو می خواهی من سر فرزندت را جدا کنم، ولی صاحب هستی مرا از بریدن نهی می کند!

آری:

«وَ مَضَتْ عَلی إرادَتِکَ الأْشْیاءُ فَهِیَ بِمَشیَّتِکَ دُونَ قَوْلِکَ مُؤْتَمِرِةٌ ، وَ بإرادَتِکَ دُونَ نَهْیِکَ مُنْزَجِرَةٌ »

ص:284

[«4»أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمَّاتِ وَ أَنْتَ الْمَفْزَعُ فِی الْمُلِمَّاتِ لاَ یَنْدَفِعُ مِنْهَا إِلاَّ مَا دَفَعْتَ وَ لاَ یَنْکَشِفُ مِنْهَا إِلاَّ مَا کَشَفْتَ «5»وَ قَدْ نَزَلَ بِی یَا رَبِّ مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُهُ وَ أَلَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ ]

تنها تو را در دشواری ها می خوانند، و در بلاهای سخت و دشوار، تنها تو پناهگاهی. بلاهای سخت و دشوار از انسان دور نمی شود، مگر آنچه را که تو دور کنی، و از گره های رنج آور، چیزی گشوده نمی شود، مگر آنچه را تو بگشایی. پروردگارا! بلایی بر من نازل شده، که سنگینی اش مرا به زحمت و رنج انداخته، و سختی و مشکلی به دردم آورده، که تحمّلش مرا در فشار قرار داده.

آورند و با او گفتگو کنند و به وجود حق عشق بورزند. و خدای متعال این حالت بنده را دوست دارد.

چه کسی می تواند حضرت یوسف علیه السلام را از صحنه گناه نجات دهد و او را در پناه خود نگه دارد. آن صحنه هایی که اگر برای هر یک از ما اتفاق بیفتد به یقین آلوده به گناه می شویم. چگونه اگر برهان ربّ نبود یوسف در منجلاب شهوت غرق می شد و همۀ پردۀ عصمت و هیبت او دریده می شد. پس یک قدرت برتر و نقطۀ امیدی باید دست او را بگیرد. در آن هنگام که همه راه ها را به سوی لغزش و خیانت مشاهده کرد و درهای نجات را بسته دید در پاسخ به همسر عزیز مصر به یک جملۀ کوتاه بسنده کرد:

قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ » (1)

یوسف گفت : پناه به خدا ، او پروردگار من است، جایگاهم را نیکو داشت.

مَعَاذَ اللَّهِ یعنی تنها پناهگاه خداست. در چنین شرایطی سخت و بحرانی برای رهایی از چنگال وسوسه های شیطانی، تنها راه فرار را پناه بردن به خدا می داند، خدایی که خلوت و جلوت برای او یکسان است. یوسف با یاد حق اول به یگانگی خداوند در عقیده و پناه جویی خدا را در عمل؛ اعتراف می کند و همچنین حق شناسی خود را نسبت به عزیز مصر هم که ربّ و آقای اوست نشان می دهد که او مرا تربیت کرده و گرامی داشته است چگونه به او خیانت کنم ؟! این ارزش های اخلاقی انبیا و صالحان و عمل مؤمنان سبب می شود که جامعه از جرم و جنایت مصون بماند.

خداوند در آیات دیگر برای تحکیم پایه های توحید و شکستن بت های شرک و کفر دستورهای اساسی صادر می فرماید:

ص:286

قُلْ إِنَّمَآ أَدْعُواْ رَبِّی وَ لَآأُشْرِکُ بِهِ أَحَدًا * قُلْ إِنِّی لَآأَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا* قُلْ إِنِّی لَن یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا» (1)

بگو : من فقط پروردگارم را می پرستم ، و هیچ کس را شریک او قرار نمی دهم . * بگو : من اختیار زیان و هدایتی را برای شما ندارم . * بگو : [ اگر از او نافرمانی کنم ] هرگز کسی در برابر [ عذاب ] خدا مرا پناه نمی دهد ، و هرگز پناهگاهی غیر او نمی یابم .

ملتحد از ماده لحد به معنی پناهگاه مطمئن است که در اصل همان گودالی است که برای مرده آماده می سازند که در یک طرف آن حفره ای برای دفن مرده است تا خاک به روی او ریخته نشود و از آسیب جانوران نیز محفوظ بماند.

این آیات از یک سو اعتراف به عبودیت کامل در پیشگاه خداست و از سوی دیگر هر گونه غلو را در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله نفی می کند. و از سوی دیگر شخص پیامبر نیز با آن عظمت شأن پناه مستقلی در برابر عذاب خدا نمی تواند باشد. ولی می تواند از خدا تقاضای حلّ مشکلات برای مردم کند یا درخواست هدایت برای افراد شایسته بنماید.

در روایات اهل بیت عصمت آمده است:

انسانی که در امورش خود را در پناه خدا بداند یا نیت خود را نیک سازد، خواسته هایش هم زیبا و نیکو می شود و همچنین از آسیب ها و خطرات آسمانی و زمینی حفظ می ماند.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اِعْتَصِمْ فی احْوالِکَ کُلِّها بِاللّهِ ، فَإِنَّکَ تَعْتَصِمُ مِنهُ سُبْحانَهُ بِمانِعِ

ص:287

عَزیزٍ. (1)

در همه حالاتت به خدا پناه جوی که در این صورت با سنگری نیرومند خود را حفظ می کنی.

حضرت در یک فراز از مناجات خویش که دریای معرفت و اقرار به درگاه الهی است عرضه می دارد:

خدایا! برای من پیکری آفریدی و در آن ابزارها در اندام هایی نهادی که من با آنها تو را فرمان می برم و نافرمانی می کنم، تو را به خشم می آورم و خشنودت می سازم و در نفس من انگیزه به سوی شهوات قرار دادی و مرا در سرایی آکنده از آفات جای دادی و آن گاه به من فرمودی: باز ایست، پس من به کمک تو از گناه باز می ایستم و به تو توسّل می جویم و به تو پناه می برم و به یاری تو خود را حفظ می کنم و برای انجام آنچه خشنودت می سازد، از تو توفیق می طلبم. (2)«نوف بکالی می گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام را دیدم که به سرعت می رود؛ عرض کردم: کجا می روی سرورم ؟

فرمود: رهایم کن، ای نوف! که امید و آرزوهایم مرا به سمت معشوق می برد؟

گفتم: مولای من آرزویتان چیست ؟

فرمود: آن که امید و آرزویم به اوست خود می داند و نیازی نیست برای غیر او بازگویم، در ادب بنده همین بس که در خوشی ها و نیازهایش کسی جز خداوندگار

ص:288

خود را شریک نگرداند. گفتم: ای امیرالمؤمنین! من از چشم اندازی به طمع های دنیوی بر خود بیمناکم.

حضرت فرمود: چرا به پناهگاه خائفان و غار عارفان پناه نمی بری ؟ عرض کردم:

مرا به آن راهنمایی کن.

حضرت فرمود: خداوند علیّ عظیم است. امیدت را به حسن تفضل او پیوند بزن و اندوه و غم خود را متوجه او گردان و دلت را از هر گونه مصیبتی روی گردان ساز، اگر عرصه را بر تو تنگ کرد من گشایش آن را ضمانت می کنم و با تمام وجود به خداوند سبحان رو کن؛ زیرا او می فرماید:

به عزّت و جلالم سوگند! امید هر کسی که به غیر من امید بندد به ناامیدی تبدیل سازم و جامۀ خواری در میان مردم بر قامت او می پوشانم و او را از نزدیک خودم دور می سازم و پیوندم را با او قطع می کنم...» (1)پس با این اوصاف که مولای مؤمنان چنین درد دل می کند یعنی انسان باید سخت مراقب اعمال خود باشد تا پناه خود را از دست ندهد وگرنه گرفتار گرداب دام هایی می شود که تا پایان عمرش ذلّت و رسوایی می بیند. چقدر فتنه هایی برای آدم پیش می آید که اگر لطف خدا نباشد در همان دم اوّل خود را می بازد.

«علی بن ابی طالب علیه السلام به مردی که می گفت: بار خدایا! از فتنه به تو پناه می برم، فرمود: می بینم که از مال و فرزندت به خدا پناه می بری.

خدای متعال می فرماید: «همانا دارایی هایتان و فرزندانتان مایۀ آزمایش هستند.» بلکه بگو: خدایا! از گمراهی های فتنه ها به تو پناه می برم.» (2)بیشترین مشکلات انسان از این جاست که ظاهر خود را زیبا جلوه می دهد. ولی قلب و درون خود را که جایگاه پروردگار و محل امن و آرامش است؛ را زشت می سازد. مولا علی علیه السلام در حکمت های حکیمانه خود نکته اساسی را می فرماید:

اَللّهُمَّ إِنّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ أَنْ تَحْسُنَ فی لامِعَةِ الْعُیُونِ عَلانِیَتی ، وَ تَقْبَحُ فِیما

ص:289

أُبْطِنُ لَکَ سَریرَتی. (1)

خداوندا! به تو پناه می برم از این که ظاهرم در دیدۀ مردم نیکو جلوه کند و درونم در آنچه از تو پنهان می کنم زشت نماید.

ص:290

[«6»وَ بِقُدْرَتِکَ أَوْرَدْتَهُ عَلَیَّ وَ بِسُلْطَانِکَ وَجَّهْتَهُ إِلَیَّ «7»فَلاَ مُصْدِرَ لِمَا أَوْرَدْتَ وَ لاَ صَارِفَ لِمَا وَجَّهْتَ وَ لاَ فَاتِحَ لِمَا أَغْلَقْتَ وَ لاَ مُغْلِقَ لِمَا فَتَحْتَ وَ لاَ مُیَسِّرَ لِمَا عَسَّرْتَ وَ لاَ نَاصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ ]

و تو آن را به قدرتت بر من وارد کرده ای، و به اقتدارت به سوی من فرستاده ای؛ دور کننده ای برای آن وجود ندارد، و چیزی را که تو بسته ای گشاینده ای برایش نمی باشد، و چیزی را که تو بگشایی، کسی قدرت بستنش را ندارد، و آنچه را که تو دشوار کرده ای، آسان کننده ای برایش نیست، و کسی را که تو بی یار و یاور گذاشته ای یاوری برای او وجود ندارد.

گاهی خداوند قادر یک نگاه ویژه ای به بنده می کند که به سوی او رو می کند و می خواهد به او یک عنایت داشته باشد؛ حال این توجه حق به جهت دادن یک نعمت و امتیازی یا برگرداندن بلا و عذابی یا آزمایش و ادب است. در مقابل گاهی بنده مضطر هم یک توجه خاصی به خدا دارد که از درون خالصانه به وجه اللّه نظر دارد.

«وجه اللّه» یعنی خداوندی که صاحب جاه با قدرت و ملک است و نفوذ او فراگیر است. ذات حق در همه لحظه ها و مکان ها حضور حسی دارد.

خداوند می فرماید:

وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَ سِعٌ عَلِیمٌ » (1)

مالکیّتِ مشرق و مغرب فقط ویژۀ خداست ؛ پس به هر کجا رو کنید آن جا روی خداست . یقیناً خدا بسیار عطا کننده و داناست .

مقصود حق از مشرق و مغرب دو جهت جغرافیایی نیست بلکه این تعبیر، کنایه از تمام جهات و همه دنیاست.

حق تعالی می خواهد به ما بفهماند که قبلۀ عالم در همه جا خداست. به هر سو که رو آورید و بنگرید خدای بی نیاز و دانا را می یابید چنین نیست که اگر شما از رفتن به مساجد و پایگاه های عبادی دوری کنید راه بندگی خدا بسته شود. خداوند موجودی ازلی و ابدی و نامحدود است به هر سو که او را بخوانی در حضور توست.

اگر وجودت را تسلیم خدا کنی و نیکوکار هم باشی، می بینی که خداوند حاجت و فرمان تو را هم بدون پرسشی می پذیرد و می فرماید:

بَلَی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَ لَاخَوْفٌ عَلَیْهِمْ

ص:292

وَ لَاهُمْ یَحْزَنُونَ » (1)

آری ، کسانی که همۀ وجود خود را تسلیم خدا کنند در حالی که نیکوکارند ، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته و مناسب است ، نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند .

اگر تسلیم به روی حق با تمام وجه باشد؛ آنگاه انسان آن روی خوش خداوند را می بیند که با بنده اش چه می کند؟ روشن ترین دلیل برای تسلیم در برابر چیزی آن است که انسان با تمام صورت متوجه آن شود. مؤمنانی که با عمل نیّت خود؛ وجود خویش را تسلیم فرمان پروردگار می کنند، خدای منان هم با همۀ وجه خود به بنده اش روی می آورد.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ أَصْلَحَ فیما بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللّهِ أَصْلَحَ اللّهُ فِیما بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ جَوّانِیَّهُ أَصْلَحَ اللّهُ بَرّانِیَّهُ وَ مَنْ أَرادَ وَجْهَ اللّهِ أَنَالَهُ اللّهُ وَجْهَهُ وَ وُجُوهَ النّاسِ . (2)

هر که میان خود و خدا را اصلاح کند، خداوند میان او و مردم را اصلاح گرداند و هر که درونش را درست کند، خداوند بیرونش را درست گرداند و هر که رضایت خدا را بطلبد، خداوند رضایت خودش و مردم را نصیب او گرداند.

رضایت خداوند به این است که به سوی او رو کنی و از او طلب حاجت یا دفع بلا و گرفتاری کنی تا در وقت نیازمندی وجه اللّه را ببینی. وگرنه تلخی هایی پیش آید که دو چندان باید خرج کنی تا حق آن را ادا کنی و لکۀ ننگ ریا و نفاق را پاک سازی.

امام علی علیه السلام می فرماید:

ص:293

کُلُّ حَسَنَةٍ لایُرادُ بِها وَجْهُ اللّهِ تَعالی ، فَعَلیْها قُبْحُ الرِّیاءِ وَ ثَمَرَتُها قُبْحُ الْجَزاءِ. (1)

هر کار نیکی که برای رضای خدای بزرگ انجام نگیرد، زشتی ریا بر آن است و میوه اش زشتی کیفر باشد.

این بنده عصیانگر چه باید بکند تا پل های بازگشت به سوی پناه خداوند را خراب نکند و حلقۀ وصل و پیوند فطرت با اصل خویش را نشکند مولای حق پویان امیرمؤمنان علی علیه السلام در امیدی را بر روی ما باز می کند و می فرماید:

وَ کُنْ لِلّهِ مُطیعاً وَ بِذِکْرِهِ آنِساً وَ تَمَثَّلْ فی حالِ تَوَلّیکَ عَنْهُ إِقْبالَهُ عَلَیْکَ ، یَدْعوُکَ الی عَفْوِهِ وَ یَتَغَمَّدُکَ بِفَضْلِهِ ، وَ أَنْتَ مُتَوَلٍّ عَنْهُ إِلی غَیْرِهِ !. (2)

خدا را بنده باش و به یاد او انس بگیر و در حال روی گرداندن از خدا روی آوردن او را به سوی خود مجسّم کن که تو را به عفوش دعوت می کند و به فضلش می پوشاند و تو از او روی می گردانی و به غیر او روی می آوری!.

از احادیث قدسی که در زبور حضرت داود علیه السلام آمده است، خداوند فرموده است:

ای فرزند آدم! حاجت از من می طلبی ولی من برآورده نمی کنم چرا که به منافع تو آگاهم سپس تو نسبت به خواسته ات اصرار می کنی، در نتیجه آنچه که می خواهی به تو می دهم. آنگاه از همان داده هایم بر گناه کردن کمک می جویی. پس اراده می کنم که آبروی تو را بریزم و تو دست به دعا بلند می کنی و من آبروی تو را حفظ می کنم. چقدر من با تو به خوبی برخورد می کنم و تو چقدر با بدی و زشتی با من معامله می کنی. نزدیک است نسبت

ص:294

به تو به گونه ای خشمگین شوم که بعد از آن هیچگاه راضی نگردم. (1)این صحنه رویارویی بنده با خداست که حق روی خوش نشان می دهد ولی بندۀ نادان با بی شرمی برای خلاف خود به خدایش رشوه می دهد.

این است که مولای ما امیر متقیان در مناجات شعبانیه به درگاه ربوبی التماس می کند که:

اِلَهِی أَنَا عَبْدُکَ الضَّعیفُ المُذْنِبُ وَ مَمْلُوکُکَ الْمُنیبُ (الْمَعیبُ )، فَلاتَجْعَلْنی مِمَّنْ صَرَفْتَ عَنْهُ وَجْهَکَ وَ حَجَبَهُ سَهْوُهُ عَنْ عَفْوِکَ . (2)

خدایا! من بندۀ ناتوان گنهکار توام و مملوک توبه کننده به پیشگاهت، مرا از کسانی که رویت را از آنان برگرداندی قرار مده و نه از کسانی که غفلتشان از بخششت محروم شان نموده است.

ص:295

[«8»فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ افْتَحْ لِی یَا رَبِّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ وَ اکْسِرْ عَنِّی سُلْطَانَ الْهَمِّ بِحَوْلِکَ وَ أَنِلْنِی حُسْنَ النَّظَرِ فِیمَا شَکَوْتُ ]

پس بر محمد و آلش درود فرست، ای پروردگارم! به توان و تواناییت درِ گشایش و فرج را به روی من باز کن، و به چاره سازیت، تسلّط غم و اندوه را از من بشکن و مرا در موردی که از آن شکایت دارم، به تأمل و تدبّر نیک برسان.

وضعیت ساخته می شود و سپس درِ آسایش به روی او باز می شود و او در خوشی ها و لذّت های هر چند زودگذر به سر می برد. و این حالت در خوبی و بدی پیوسته ادامه دارد تا به جایگاه اصلی خود بازگردد.

واژه فتح در لغت به معنی از بین بردن پیچیدگی و گشودن است و آن بر دو گونه است: گاهی با چشم دیده می شود مانند گشودن قفل و گاهی با اندیشه درک می شود مانند گشودن پیچیدگی اندوه و غم ها یا گشودن راز و اسرار علوم و عجایب خلقت یا داوری کردن میان دو نفر در گشودن مشکل مخاصمه و اختلاف نظرها.

یکی از اسمای الهی الفَتّاح است یعنی خداوند درهای رزق و رحمت را به سوی بندگان باز می کند و همچنین بین آنان حکم می کند.

در بعضی روایات ذکر یا فَتّاح برای حل مشکلات تأکید شده است. چرا که این نام بزرگ حضرت حق تعالی که به صورت صیغه مبالغه آمده است بیانگر قدرت پروردگار بر گشودن قفل مشکلات و برطرف کنندۀ هر اندوه و غم و فراهم سازندۀ اسباب پیروزی و موفقیت است. و در حقیقت کلید همۀ درهای بسته در دست با کفایت اوست.

سورۀ شرح یا انشراح در قرآن در همین زمینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل شده است که به وجود مبارک رسول اللّه صلی الله علیه و آله گشایش روحی و جسمی عطا فرموده تا در تحمّل وظیفۀ سنگین رسالت و هدایت، احساس نگرانی نداشته باشد. برای دلداری به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (1)

پس بی تردید با دشواری آسانی است . * [ آری ] بی تردید با دشواری آسانی است .

ص:297

در این دو آیه به پیامبرش مهمترین بشارت را می دهد و نور امید را بر قلب پاکش می اندازد که با سختی آسانی است، باز تأکید می فرماید، به یقین با هر سختی آسانی است.

پیام این آیات این است که غم مخور مشکلات و سختی ها به این صورت باقی نمی ماند، مخالفت دشمنان و محرومیّت های مادی و اقتصادی و فقر مسلمانان ادامه نمی یابد پس از آن همه فشارها و آزارهای روحی و جسمی که بر رسول اللّه صلی الله علیه و آله و مسلمانان وارد شد، میوۀ شیرین هدایت انسان ها نمایان شد و راه اسلام برای پذیرش حق و حقیقت در مدینه و دیگر شهرها و... باز شد. این وعدۀ الهی است که در زبان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله جاری گشته است که فرمود:

... وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ وَ أَنَّ الْفَرَجَ مَعَ الْکَرْبِ وَ أَنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً. (1)

... بدان که با هر شکیبایی موفقیّت است و با هر مشکلی گشایشی است و با هر سختی آسایشی است، با هر دشواری راحتی است.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله دربارۀ آیۀ اَلَمْ نَشْرَحْ ... فرمود:

اگر دشواری در لانه ای باشد، آسانی نزد او می رود تا بیرونش آورد. سپس تلاوت فرمود: إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً». (2)

هر چه امور دارای سختی و تلخی بسیار باشد به دروازۀ رهایی و آرامش نزدیک تر است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

ص:298

أَضْیَقُ الْأَمْرِ أَدْناهُ مِنَ الْفَرَجِ . (1)

دشوارترین امور، نزدیکترین آنها به گشایش است.

به هر حال چرخۀ روزگار یکسان نمی چرخد در اوج و فرودها بسیاری از حقیقت باطن ها و ضمیر دلها بر هر فرد و جامعه ای آشکار می شود.

امام علی علیه السلام در بیان حکیمانۀ خویش نوید فضای باز حیات را می دهد:

عِنْدَ تَناهِی الشِّدَّةِ تَکُونُ الْفُرْجَةُ وَ عِنْدَ تَضایُقِ حَلَقِ الْبَلاءِ یَکُونُ الرَّخاءُ. (2)

زمان اوج سختی مرحلۀ گشایش و هنگام تنگی حلقه های بلا نوبت آسایش است.

«زنی به نزد حضرت امیرمؤمنان شکایت کرد که همسرش به او خرجی زندگی و نفقه نمی دهد، در حالی که مرد او بسیار تنگ دست بود، علی علیه السلام از این که همسرش او را به زندان بیاندازد خودداری کرد و در جواب آن زن فرمود: با هر تنگ دستی، راحتی است و او را به صبر و تحمل دعوت کرد.» (3)بنابراین باید کلیدهای گشایش را شناخت تا درهای رحمت گشوده شود.

نبی اکرم صلی الله علیه و آله یادآوری فرمود:

اگر آسمان و زمین؛ بر بنده ای بسته شود؛ و او تقوی پیشه کند، خداوند برای او راه گشایش و خروج از گرفتگی آن دو را فراهم کند. (4)

ص:299

امام صادق علیه السلام به سفیان ثوری در سفارشی اساسی می فرماید:

ای سفیان! هر گاه از سوی حاکم یا دیگران اندوهی به تو رسید بسیار بگو:

«لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ إِلّا بِاللّه» هیچ قدرت و قوتی نیست مگر به اتکای خداوند که آن کلید گشایش و گنجی از گنج های بهشت است. (1)صاحب کتاب بحار الأنوار، در جلد 92 دعاهایی برای رفع شدت بلاها، دفع دشمن و خطرات و أدعیه انبیا جهت رهایی از زندان و آفت ها و بلایا در سه باب مستقل 106، 107، 108 آورده است:

از أدعیه انبیا، دعاء النبی صلی الله علیه و آله که معروف به دعای فَرَج است و بخشی از آن چنین است:

... أَسْاَلُکَ بِهِ أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ تُیَسِّرَ لی مِنْ أَمْرِی ما أَخافُ عُسْرَهُ وَ تُفَرِّجَ عَنِّی الْهَمَّ وَ الْغَمَّ وَ الْکَرْبَ وَ ما ضاقَ بِهِ صَدْری وَ عِیلَ بِهِ صَبْری فَإِنَّهُ لایَقْدِرُ عَلی فَرَجی سِواکَ وَ افْعَلْ بِی ما أَنْتَ أَهْلُهُ یا أَهْلَ التَّقْوی وَ أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ یا مَنْ لایَکْشِفُ الْکَرْبَ غَیْرُهُ وَ لایُجَلِّی الْحُزْنَ سِواهُ وَ لایُفَرِّجُ عَنّی إِلاّ هُوَ اکْفِنِی شَرَّ نَفْسی خاصَّةً وَ شَرَّ النّاسِ عامَّةً وَ أَصْلِحْ لی شَأْنی کُلَّهُ وَ أَصْلِحْ أُمُوری وَ اقْضِ لِی حَوائِجِی وَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْری فَرَجاً وَ مَخْرَجاً فَاِنَّکَ تَعْلَمُ وَ لا أَعْلَمَ وَ تَقْدِرُ وَ لا أَقْدِرُ وَ أَنْتَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمِینَ . (2)

سؤال می کنم تو را به حق آن نام که رحمت فرستی بر محمد و آل او و آن که آسان گردانی برای من آنچه را که از دشواریش می ترسم و برطرف نمایی از من اندوه و غم و حزن را و آنچه را به سبب آن سینۀ من تنگ شده است و به سبب آن صبر من برطرف شده است. پس به درستی که قادر نیست برخلاصی

ص:300

من غیر تو و بجای آور برای من به آنچه که سزاوار آنی.

ای اهل پرهیزگاری و اهل آمرزش، ای کسی که اندوه را تنها تو برطرف سازی و دلگیری را تنها تو زایل کنی؛ و او بر من گشایش نماید. مرا از شر نفس به ویژه و از شر مردم همیشه کفایت نمای.

همه حال مرا نیکو گردان و امور مرا اصلاح فرما و حاجت های مرا برآور و در کار من گشایش و خروجی قرار ده. پس به درستی که تو می دانی و من نمی دانم و تو قادر و توانایی و من قادر نیستم و تو بر همه چیز بسیار توانایی، به حق مهربانی تو ای مهربان ترین مهربانان.

ص:301

[وَ أَذِقْنِی حَلاَوَةَ الصُّنْعِ فِیمَا سَأَلْتُ وَ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَ فَرَجاً هَنِیئاً وَ اجْعَلْ لِی مِنْ عِنْدِکَ مَخْرَجاً وَحِیّاً «9»وَ لاَ تَشْغَلْنِی بِالاِهْتِمَامِ عَنْ تَعَاهُدِ فُرُوضِکَ وَ اسْتِعْمَالِ سُنَّتِکَ ]

و در آنچه از تو درخواست می کنم، شیرینی اجابت را بچشان، و از جانب خودت، رحمت و گشایشی گوارا به من ببخش، و برای من از نزد خود، راه نجاتی سریع قرار ده. و مرا به خاطر غمگینی و حزن و اندوه از رعایت واجباتت، و به کار گرفتن مستحباتت باز مدار.

مناسبی به آن دهد، ناراحت می شود؛ زیرا او ضعف و محدودیت دارد ولی خدا این گونه نیست که اگر از او پرسشی شود غضبناک گردد؛ زیرا او کامل است و می تواند هر پرسشی را به مقتضای حال پرسشگر پاسخ دهد. در نتیجه حضرت حق این حالت پرسشگری را دوست می دارد.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

...إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ أَنْ یُسْاَلَ وَ یُطْلَبَ ما عِنْدَهُ . (1)

همانا خدای تعالی دوست دارد که از او درخواست شود و آنچه را نزد اوست بخواهند.

ب - حالی: مانند نیازمندی که دست نیاز به سوی بی نیازی دراز می کند، بدون آن که چیزی بگوید و با زبان حال عرض حاجت می کند به این معنا که بنده ای از حال خود خبر دارد که عنایتی از سوی حق به او می شود و باید آن را درخواست کند؛ پس منتظر فرا رسیدن زمان فیض آن است. خداوند منّان در این باره می فرماید:

ادْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لَایُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ » (1)

پروردگارتان را از روی فروتنی و زاری و مخفیانه بخوانید [ و از آداب و شرایط دعا تجاوز نکنید ] ؛ یقیناً خدا متجاوزان را دوست ندارد .

چنانکه رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا برای پروردگارتان در روزهای زندگیتان، زمانی است که نسیم های معنوی می وزد، آگاه باشید و خود را در محل آن قرار دهید. (2)ج - استعدادی: مانند همه موجودات به فراخور استحقاق و ظرفیت وجودیشان از حق تعالی درخواست می کنند.

یَسَْلُهُ مَن فِی السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ » (3)

هر که در آسمان ها و زمین است از او درخواست [ حاجت ] می کند ، او هر روز در کاری است .

این وضعیت موجودات آسمانی و زمینی برحسب اقتضای هستی و آفرینش آنان است که شب و روز در انتظار باران رحمت حق هستند؛ زیرا گنجایش درخواست آنان افزونتر از خواسته های بشر است. که همگان باید در خدمت انسان

ص:304

باشند و آفرینش آن دو حتی از خلقت آدم هم مهمتر است ولی بیشتر مردم این مطالب را نمی دانند. پس خداوند به همه موجودات توجّه دارد و در پاسخ به حالت انتظار آنان خطاب می فرماید:

وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ » (1)

و پروردگارتان گفت : مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم .

همگی مرا بخوانند تا در بی نیازی را بر روی آفرینش باز کنم، حق مرا ادا کنید تا درهای رحمت را بگشایم، به تعهد و پیمان ها عمل کنید تا من هم به پاسخگویی وفا کنم؛ زیرا وعدۀ خداوند به اجابت خواسته یک وعدۀ مشروط است نه مطلق؛ زیرا برای قبولی حاجات شرایطی هست که تا ارتباط دو طرفی باشد خداوند از حال دعا و خواهش بنده لذت می برد و به نزد فرشتگان افتخار می کند پس بنده هم برای دریافت حتمی حاجت باید مقدمات راهیابی را فراهم کند تا به مقامات بالاتر برسد از اینرو امام صادق علیه السلام به میسر می فرماید:

إِنَّ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مَنْزِلَةً لاتُنالُ إِلاّ بِمَسْأَلَةٍ . (2)

در نزد خداوند مقامی است که تنها با دعا و درخواست به آن رسیده می شود.

چگونه باید رسید به درجاتی که پله های آن را باید در دنیا با دعا و مناجات گذراند. تا لذت شیرینی شرفیابی به حضور حق را احساس کرد. عبداللّه بن سنان گفت: ازامام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

بسیار دعا کنید؛ زیرا دعا کلید بخشش خداوند و وسیلۀ رسیدن به هر حاجت است. در نزد پروردگار نعمت ها و رحمت هایی است که تنها با دعا می توان به آن رسید. (3)

ص:305

دانشمندی می گوید:

وقتی که ما نیایش می کنیم خود را به قوۀ پایان ناپذیری که تمام کاینات را به هم پیوسته است متصل و مربوط می سازیم. (1)

ربّ و دوری کردن از هر چه مست کننده است.

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:

مَنْ تَوَضَّأَ لِلْمَغْرِبِ کانَ وُضُوؤُهُ ذلِکَ کَفّارَةً لِما مَضی مِنْ ذُنُوبِهِ فی نَهارِهِ ما خَلاَ الْکَبائِرَ، وَ مَنْ تَوَضَّأَ لِصَلاةِ الصُّبْحِ کانَ وُضُوؤُهُ ذلِکَ کَفّارَةً لِما مَضی مِنْ ذُنُوبِهِ فی لَیْلَتهِ ما خَلاَ الْکَبائِرَ. (1)

هر کس برای نماز مغرب وضو بگیرد، این وضوی او کفّارۀ گناهان گذشتۀ روز اوست به غیر از گناهان بزرگ. و هر کس برای نماز صبح وضو بگیرد این وضو کفارۀ گناهان گذشتۀ شب اوست به استثنای گناهان بزرگ.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ألا أدُلُّکُمْ عَلی سِلاحٍ یُنْجیکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ ، وَ یُدِرُّ رِزْقَکُمْ ؟ قالُوا: نَعَمْ ، قالَ :

تَدْعُونَ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ، فَإنَّ سِلاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعاءُ. (2)

آیا شما را راهنمایی ننمایم بر اسلحه و ساز و برگی که شما را از دشمنان نجات بخشد و روزی شما را زیاد گرداند؟ گفتند: چرا، یا رسول اللّه. فرمود:

در شب و روز خدا را بخوانید و دعا کنید، چون یگانه اسلحۀ مؤمن دعاست.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ مَشی إلَی الْمَسْجِدِ لَمْ یَضَعْ رِجْلَهُ عَلی رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إلاّ سَبَّحَتْ لَهُ الأْرْضُ إلَی الأْرَضینَ السّابِعَةِ . (3)

هر کس پیاده به سوی مسجد روان شود، پای خود را بر هیچ تر و خشکی نمی گذارد مگر آن که از آن جا تا زمین هفتم برای او پروردگار را تسبیح می نمایند.

ص:307

در شرح این روایت آمده است:

از آنجایی که به فرمودۀ قرآن، همۀ موجودات تسبیح خوان حقّند و شعور توحید در ذات آنان هست، قدمی که در راه حق برداشته شود از بس با ارزش است بر روی هر چیزی که واقع شود از آن نقطه تا طبقۀ هفتم زمین از روی بهجت و سرور، تسبیح خدا را می گویند و این تسبیح را به نفع روندۀ به سوی مسجد قرار می دهند.

امام رضا علیه السلام فرمود:

عَلَیْکُمْ بِصَلاةِ اللَّیْلِ ، فَما مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ یَقُومُ آخِرَ اللَّیْلَ فَیُصَلّی ثَمانِیَ رَکَعاتٍ وَ رَکْعَتَیِ الشَّفْعِ وَ رَکْعَةَ الْوَتْرِ، وَ اسْتَغْفَرَاللّهَ فی قُنُوتِهِ سَبْعینَ مَرَّةً إلاّ اجیرَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ عَذابِ النّارِ، وَ مُدَّ لَهُ فی عُمْرِهِ ، وَ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی مَعیشَتِهِ .

ثُمَّ قالَ علیه السلام : إنَّ الْبَیُوتَ التَّی یُصَلّی فیها بِاللَّیْلِ یَزْهَرُ نُورُها لِأهْلِ السَّماءِ کَما یَزْهَرُ نُورُ الْکَواکِبِ لأِهْلِ الأْرْضِ . (1)

شما را به نماز شب سفارش می کنم، مؤمنی نیست که آخر شب برخیزد و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر را همراه با هفتاد مرتبه استغفار در قنوت بجای آورد مگر این که از عذاب قبر و عذاب جهنّم امان داده می شود و در عمرش اضافه می گردد و وسعت رزق به او مرحمت خواهد شد.

سپس حضرت رضا علیه السلام فرمودند: خانه هایی که در آن نماز شب بجای آورده می شود، نورش برای اهل آسمان همچون نور ستارۀ پر فروغ برای اهل زمین می درخشد.

امام باقر علیه السلام فرمود:

ص:308

إذا صَلَّیْتَ الْعَصْرَ یَوْمَ الْجُمُعَةِ فَقُلْ : «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الأْوْصیاءِ الْمَرْضِیّینَ بِأفْضَلِ صَلَواتِکَ ، وَ بارِکْ عَلَیْهِمْ بِأفْضَلِ بَرَکاتِکَ ، وَ السَّلامُ عَلَیْهِمْ وَ عَلی أرْواحِهِمْ وَ أجْسادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ .» فَإنَّهُ مَنْ قالَها بَعْدَ الْعَصْرِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ مِأةَ ألْفِ حَسَنَةٍ ، وَ مَحا عَنْهُ مِأَةَ ألْفِ سَیِّئَةٍ ، وَ قَضی لَهُ بِها مَأَةَ ألْفِ حاجَةٍ ، وَ رَفَعَ لَهُ بِها مِأَةَ ألْفِ دَرَجَةٍ . (1)

چون نماز عصر را در روز جمعه بجای آوردی این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الأْوْصیاءِ الْمَرْضِیّینَ بِأفْضَلِ صَلَواتِکَ و بارِکْ عَلَیْهِمْ بِأفْضَلِ بَرَکاتِکَ و السَّلامُ عَلَیْهِمْ وَ عَلی أرْواحِهِمْ وَ أجْسادِهِمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ .»

به حقیقت که هر کس این دعا را بخواند، خداوند برای او صدهزار حسنه می نویسد، صدهزار گناه محو می کند و صدهزار حاجت او را برآورده می نماید و صد هزار درجه به او مرحمت می نماید.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ما مِنْ صَلاةٍ تَحْضُرُ وَقْتُها إلاّ نادی مَلَکٌ مِنْ بَینِ یَدَیِ النّاسِ : قُومُوا إلی نیرانِکُمُ الَّتی أوْقَدْتُمُوها عَلی ظُهُورِکُمْ ، فَأطْفِئُوها بِصَلاتِکُمْ . (2)

وقت نمازی نمی رسد مگر این که ملکی در برابر مردم فریاد می زند: به سوی آتشی که برای خود برافروخته اید و آن را به پشت می کشید برخیزید و برای خاموش کردنش با نماز خویش اقدام کنید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

صَلاةُ فَریضَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِشْرینَ حِجَّةٍ ، وَ حِجَّةٌ خَیْرٌ مِنْ بَیْتٍ مَمْلُوٍّ مِنَ

ص:309

الذَّهَبِ یُتَصَدَّقُ بِهِ حَتّی یَفْنی . (1)

یک نماز واجب بهتر از بیست حج است و یک حج بهتر از خانه ای است که از طلا پُر باشد و همۀ آن را در راه خدا صدقه بدهند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ کانَ الْقُرْآنُ حَدیثَهُ ، وَالْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَی اللّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ . (2)

هر کس، قرآن سخنش و مسجد خانه اش باشد خداوند در بهشت خانه ای برای او بنا کند.

ای غم تو راحت و ریحان من یاد رُخَت همنفس جان من

لعل لبت پستۀ خندان من دانۀ خال تو سپندان من

این من و تو خیزد اگر از میان هر چه بود زانِ تو هست آنِ من

لعل لبت مُهر سلیمان من دیو و پری جمله به فرمان من

عرصۀ شش سوی زمین کرده اند تا به فلک ساحت زندان من

ساحت زندان که چنین دلگشاست تا چه بود صحن گلستان من

از ازل آمیخته در یکدگر با دل و جان تو دل و جان من

فاتحه و خاتمه در مدح توست هر چه نوشته است به دیوان من

دُرّ معانی که در او سفته ام از لب لعل تو سخن گفته ام

روایات در باب فرائض و سنن بسیار زیاد است، آنچه نقل شد قطره ای از دریا بود. در این زمینه می توانید به کتابهای «مجموعۀ ورّام»، «روضة الواعظین»، «بحار الأنوار»، «وسائل الشیعة»، «ثواب الاعمال»، «المحجّة البیضاء» مراجعه نمایید.

ص:310

در هر صورت از خداوند مهربان بخواهیم که به سبب غم و اندوه، از رعایت واجبات و اجرای سنّت ها باز نمانیم که بازماندن از فرایض و جدایی از سنّت ها، محرومیّت از فیض الهی و رحمت خاصّۀ حضرت ربّ العزّة است و مؤمن را نشاید که بین خود و بین آن همه فیوضات ملکوتیّه حایل ایجاد کند.

انسان نباید خود را در حوادث و مکاره و غم و غصّه ها حبس نماید، او باید در فضای الهی زندگی کند تا حوادث وی را از مسائل الهی به خصوص واجبات و سنّت ها محروم ننماید.

واجبات بدنی و مالی و حقوقی، منافع بسیار سنگینی در دنیا و حسنات غیر قابل شمارشی در آخرت نصیب انسان می نماید. چه قبیح است که آدمی به خاطر هجوم شداید و مکاره از آن همه منافع دنیایی و آخرتی بازبماند.

اجرای حقوق زن و فرزند، پدر و مادر، اقوام و نزدیکان، رسیدگی به یتیم و مریض، زیارت مردم مؤمن، تشییع جنازه، دستگیری از مردم، از سننی است که راه انسان را به بهشت و خشنودی حضرت محبوب نزدیک می کند، غم و غصّه و شدّت و حدّت و مکاره و رنج ها چیزی نیست که ما را از این همه فیوضات محروم سازد.

ص:311

[«10»فَقَدْ ضِقْتُ لِمَا نَزَلَ بِی یَا رَبِّ ذَرْعاً وَ امْتَلَأْتُ بِحَمْلِ مَا حَدَثَ عَلَیَّ هَمّاً وَ أَنْتَ الْقَادِرُ عَلَی کَشْفِ مَا مُنِیتُ بِهِ وَ دَفْعِ مَا وَقَعْتُ فِیهِ فَافْعَلْ بِی ذَلِکَ وَ إِنْ لَمْ أَسْتَوْجِبْهُ مِنْکَ یَا ذَا الْعَرْشِ الْعَظِیمِ .]

پرورگارا! به سبب بلایی که بر من نازل شده، درمانده شده ام و از تحمّل آنچه برای من پیش آمده، دلم از اندوه و غصه پر شده، و تو به برطرف کردن آنچه که به آن گرفتار شده ام، و دور کردن بلایی که در آن افتاده ام، توانایی؛ بنابراین قدرت و تواناییت را دربارۀ من به کار گیر؛ اگر چه از جانب تو سزاوار آن نیستم. ای دارای عرش بزرگ!

می شوند.

همچنانکه امام صادق علیه السلام می فرماید:

الرَّغْبَةُ فی الدُّنیا تُوْرِثُ الْغَمَّ وَ الْحَزَنَ وَ الزُّهْدُ فی الدُّنیا راحَةُ الْقَلْبِ وَ الْبَدَنِ . (1)

میل به دنیا موجب اندوه و ناراحتی می شود و پارسایی در دنیا سبب آسایش دل و بدن است.

ولی چنین ظرفی برای اهل آخرت، شوق رسیدن به نعمت ها و لذّت های معنوی اهل بهشت و شدت حب و عشق به وصال حق می باشد.

اهل معرفت به مرتبه ای از شدت حب و عشق به وصال حق می رسند که به حزن و اندوه دچار می شوند. حضرت یعقوب علیه السلام از فراغ یوسفش محزون می شود که به درگاه خداوند شکایت می کند:

قَالَ إِنَّمَآ أَشْکُواْ بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَی اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ » (2)

گفت : شکوۀ اندوه شدید و غم و غصه ام را فقط به خدا می برم و از خدا می دانم آنچه را که شما نمی دانید .

شکایت انبیای الهی عین بندگی و ابراز عشق به ذات مقدس خداوند است.

بنابراین اگر انبیا و اولیای الهی اهل صبر و استقامت و تسلیم و رضا هستند شکایت و حزن آنان برای چیست ؟

براساس احادیث نبوی و معصومین علیه السلام آنچه که با مقام صبر و بندگی خداوند ناسازگار است که بنده در گرفتاری ها و بلاها که از طرف خدا برای او پیش می آید، بی تابی نماید و بیش از مصیبتی که به او رسیده است به خدا شکوه کند، ولی اگر

ص:313

گرفتاری و مشکلات خود را به نزد حق ببرد، بدون آن که بی تابی کند، همان عبودیت و بندگی است.

امام علی علیه السلام این حالت را برای مسلمانان چنین وظیفه می داند و می فرماید:

هر گاه مسلمانان در تنگنا و سختی قرار گیرد نباید با حالت بی تابی از خدا شکایت کند بلکه تنها باید به سوی کسی که کلید دار امور و گشاینده کارهاست شکایت برد. (1)پس نباید خداوند بزرگ را متهم ساخت و او را محکوم کرد که تو مرا آزار می دهی و از نعمت ها محروم می کنی، بلکه بگو به من لطف می کنی و مرا مستحق ثواب و پاداش آخرتی قرار می دهی حتی از گناهان من گذشت می کنی که من سزاوار عفو و بخشش بسیار تو نیستم.

درمواعظ امام صادق علیه السلام آمده است که:

شخصی از حضرت صادق علیه السلام پرسید: با کرامت ترین خلق خدا کیست ؟ حضرت فرمود: کسی که بیشترین ذکر و یاد حق تعالی را داشته باشد. پرسید:

منفورترین خلق در نزد خدا کیست ؟ حضرت فرمود: کسی که خداوند را متهم می کند. گفت: آیا کسی هست که خدا را متهم سازد؟ فرمود: بله، کسی که از خداوند خیر و برکت درخواست کند پس خیر برای او در شکل بلا و گرفتاری بدی پیش می آید و او خشمگین می شود. این همان متّهم ساختن حق تعالی است.

پرسید: چه کسی این گونه است ؟ حضرت فرمود: کسی که به خداوند شکوه می کند. پرسید: آیا کسی هست که از خدا شکایت کند؟ حضرت فرمود: بله، کسی که هنگام گرفتاری، شکایتش بیش از آن گرفتاری و بلاست که به او

ص:314

رسیده است.

پرسید: چه کسی این گونه است ؟ حضرت فرمود: کسی که هرگاه به او نعمتی داده شود سپاس گزاری نمی کند و در هنگام بلا و گرفتاری صبر و بردباری نمی نماید... . (1)در سورۀ انبیا به تسبیح گویی حضرت یونس در شکم نهنگ و نجات یافتنش پرداخته است و می فرماید:

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَی فِی الظُّلُمَتِ أَن لَّآإِلَهَ إِلَّآ أَنتَ سُبْحَنَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّلِمِینَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْنَهُ مِنَ الْغَمِ ّ وَ کَذَ لِکَ نُنجِی الْمُؤْمِنِینَ » (2)

و صاحب ماهی [ حضرت یونس ] را [ یاد کن ] زمانی که خشمناک [ از میان قومش ] رفت و گمان کرد که ما [ زندگی را ] بر او تنگ نخواهیم گرفت ، پس در تاریکی ها [ ی شب ، زیر آب ، و دل ماهی ] ندا داد که معبودی جز تو نیست تو از هر عیب و نقصی منزّهی ، همانا من از ستمکارانم . * پس ندایش را اجابت کردیم و از اندوه نجاتش دادیم ؛ و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم .

خداوند سبحان، چند شبانه روز حضرت یونس علیه السلام را زنده و سالم در شکم نهنگ نگه داشت. حضرت یونس می دانست حبس بلایی است که خداوند او را، به خاطر ترک محل مأموریت، بدان گرفتار نموده است؛ حتی اعتراف به ستمکاری خویش نمود. ولی خداوند منان به لطف خود دعای یونس را اجابت نمود و او را از اندوه و عذاب وجدان رهانید و دوباره به سوی قومش رفت و نجات حتمی نصیب

ص:315

خود او و قومش گردید. اگر گذشت و لطف پروردگار به دادش نمی رسید به یقین پس از حادثه دریا با نکوهش به خشکی می افتاد و همه زحمات رسالت او به هدر می رفت. پس پروردگار او را برگزید و از صابرین قرار داد.

بنابراین گاهی پروردگار بر اساس حکمت ها و مصلحت ها، بلایا و اندوه هایی بر انسان وارد می سازد که سزای اعمال او نیست، بلکه حق تعالی بلا واندوه را وسیلۀ ارتباط و سازندگی نفس او قرار می دهد تا به درجات عالیه برسد. پس درجۀ شایستگی انسان با میزان شناخت او از حقایق معین می شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

راههای نجات و نابودی خودت را بشناس تا مبادا از خدا چیزی را به گمان این که نجات تو در آن است بخواهی، حال آن که سبب نابودی تو می شود خدای عزّوجل فرموده است:

«و انسان به همان صورت که نیکی ها را می طلبد [ بدون توجه به عواقب امور و به سبب جهل به مصالح و مفاسد خویش ، گزند و آسیب و ] بدی ها را می طلبد و انسان بسیار شتاب زده و عجول است . (1)» (2)بسی جای تعجب است که اهل نجات بسیار اندک هستند ولی اهل گمراهی و تباهی به وفور یافت می شوند پس باید چاره ای اندیشید!؟

امام علی علیه السلام دربارۀ روح مؤمن می فرماید:

إِذا صَعَدَتْ رُوْحُ الْمُؤْمِنِ إِلی السَّماءِ تَعَجَّبَتِ الْمَلائِکَةُ وَ قَالَتْ : عَجَباً! کَیْفَ نَجا مِنْ دارٍ فَسَدَ فِیها خِیارُنا. (3)

ص:316

آن گاه که روح مؤمن به آسمان بالا رود فرشتگان تعجّب کنند و گویند:

شگفتا! چگونه از سرایی که نیکان در آن تباه شدند، نجات یافت.

بنابراین خواستۀ امام سجّاد علیه السلام و حکمتِ بارش غم و اندوه را دریاب تا شایستگی رهایی از آنها را به لطف الهی کسب نمایی.

ص:317

ص:319

«1» اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَیَجَانِ الْحِرْصِ وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ وَ شَکَاسَةِ الْخُلْقِ وَ إِلْحَاحِ الشَّهْوَةِ وَ مَلَکَةِ الْحَمِیَّةِ «2»وَ مُتَابَعَةِ الْهَوَی وَ مُخَالَفَةِ الْهُدَی وَ سِنَةِ الْغَفْلَةِ وَ تَعَاطِی الْکُلْفَةِ وَ إِیثَارِ الْبَاطِلِ عَلَی الْحَقِّ وَ الْإِصْرَارِ عَلَی الْمَأْثَمِ وَ اسْتِصْغَارِ الْمَعْصِیَةِ وَ اسْتِکْبَارِ الطَّاعَةِ «3»وَ مُبَاهَاةِ الْمُکْثِرِینَ وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّینَ وَ سُوءِ الْوِلایَةِ لِمَنْ تَحْتَ أَیْدِینَا وَ تَرْکِ الشُّکْرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا «4»أَوْ أَنْ نَعْضُدَ ظَالِماً أَوْ نَخْذُلَ مَلْهُوفاً أَوْ نَرُومَ مَا لَیْسَ لَنَا بِحَقٍّ أَوْ نَقُولَ فِی الْعِلْمِ بِغَیْرِ عِلْمٍ «5»وَ نَعُوذُ بِکَ أَنْ نَنْطَوِیَ عَلَی غِشِّ أَحَدٍ وَ أَنْ نُعْجَبَ بِأَعْمَالِنَا وَ نَمُدَّ فِی آمَالِنَا «6»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ سُوءِ السَّرِیرَةِ وَ احْتِقَارِ الصَّغِیرَةِ وَ أَنْ یَسْتَحْوِذَ عَلَیْنَا الشَّیْطَانُ أَوْ یَنْکُبَنَا الزَّمَانُ أَوْ یَتَهَضَّمَنَا السُّلْطَانُ «7»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ تَنَاوُلِ الْإِسرَافِ وَ مِنْ فِقْدَانِ الْکَفَافِ «8»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنْ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ وَ مِنْ الْفَقْرِ إِلَی الْأَکْفَاءِ وَ مِنْ مَعِیشَةٍ فِی شِدَّةٍ وَ مِیتَةٍ عَلَی غَیْرِ عُدَّةٍ «9»وَ نَعُوذُ بِکَ مِنَ الْحَسْرَةِ الْعُظْمَی وَ الْمُصِیبَةِ الْکُبْرَی وَ أَشْقَی الشَّقَاءِ وَ سُوءِ الْمَآبِ وَ حِرْمَانِ الثَّوَابِ وَ حُلُولِ الْعِقَابِ «10»اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَعِذْنِی مِنْ کُلِّ ذَلِکَ بِرَحْمَتِکَ وَ جَمِیعَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ .

ص:320

[«1»اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَیَجَانِ الْحِرْصِ وَ سَوْرَةِ الْغَضَبِ وَ غَلَبَةِ الْحَسَدِ وَ ضَعْفِ الصَّبْرِ وَ قِلَّةِ الْقَنَاعَةِ وَ شَکَاسَةِ الْخُلْقِ وَ إِلْحَاحِ الشَّهْوَةِ وَ مَلَکَةِ الْحَمِیَّةِ ]

خدایا! به تو پناه می آوریم، از توفان حرص و تندی و شدّت خشم، و چیرگی حسد و ناتوانی صبر، و کمی قناعت و ناسازگاری اخلاق، و پافشاری و سماجت شهوت و صفت تعصّب.

حضرت سجّاد علیه السلام در این دعا به چهل و چهار مسأله که هر یک علّتی است برای هلاکت و نابودی انسان اشاره فرموده است:

1 - هیجان حرص 2 -غضب 3 - حسد 4 - کم صبری 5 - قناعت 6 - سوءخلق 7 - افراط در شهوت 8 - تعصّب بی جا 9 - پیروی از هوا 10 - مخالفت با هدایت 11 - خواب غفلت 12 - مشقّت های بی جا 13 - گزینش حق بر باطل 14 - مداومت بر گناه 15 - کوچک شمردن گناه 16 - سختی و سنگینی در برابر طاعت 17 - فخر فروشی ثروتمندان 18 - خوار شمردن تهیدستان 19 - بدرفتاری با زیردستان 20 - ناسپاسی در برابر خوبی دیگران 21 - یاری ستمگران 22 - خوارکردن ستمدیدگان 23 - طلب ناحق 24 - از روی نادانی سخن گفتن 25 - غشّ و خدعه 26 - عُجب در عمل 27 - آرزوی دراز 28 - بدی باطن 29 - کوچک شمردن گناه صغیره 30 - تسلّط شیطان 31- سختی های روزگار 32 - ستمگری پادشاه 33 - اسراف 34 - نیافتن روزی 35 - شماتت دشمنان 36 - نیاز به مثل خود 37 - زندگی در سختی 38 - مرگ

ص:321

بدون توشۀ اخروی 39 - تأسف و حسرت بزرگ 40 - مصیبت اعظم 41 - بدترین بدبختی 42 - فرجام ناخوش 43 - محرومیت از پاداش 44 - افتادن در عِقاب و عذاب قیامت.

لا فَرْقَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ حَبیبِهِمْ . (1)

همانا برای خدا شرابی مخصوص اولیائش است، چون بنوشند مست شوند و چون مست شوند خوشحال شوند، چون خوشی یابند پاکیزه گردند، چون به پاکیزگی برسند ذوب شوند، چون ذوب شوند خالص گردند، چون خالص شوند در مقام طلب برآیند و چون دست به طلب بزنند بیابند و چون بیابند، وصل شوند و چون وصل شوند بین آنان و حبیبشان فرق و جدایی نماند.

این شراب بصیرت است که قرآن مجید آن را صفت انبیا و اولیا می داند و با این صفت به تمام کمالات و مقام فناء فی اللّه رسیدند.

ما معمولاً در حالتی هستیم که از خود به خارج می نگریم، مثلاً دیدگان ما در بدن ما قرار دارد، در زیر پیشانی ما و با این دو چشم به خارج خود نگاه می کنیم. همچنین حسّ لامسه ای که در بدن ما هست به وسیلۀ این حس، خارج بدن خود را، یعنی آنچه بیرون از ما هست، لمس می کنیم.

راست است که با چشم ها دست و پای خود را نیز می بینیم و با این دست آن دست را لمس می کنیم، به اعضای تن خودمان هم می نگریم و با دست لمس می کنیم، امّا غالباً چنین است وقتی که با این حواسّ به اشیای خارج از خود می نگریم، حکم چراغی را داریم که نورش پرتو می افکند به محیط و پیرامونش، همچنین با قوّۀ خیال و با قوّۀ وهم و با قوّۀ عاقله که اینها هر کدام مرتبه ای از ادراکات باطنی ما هستند، با این قوای ادراکیّه هم غالباً به خارج از خود می نگریم و آنچه را که بیرون از ما هست به آسانی هم می توانیم مورد نظر و ادراک قرار بدهیم.

مثلاً ما آدم ها به آدم های دیگر به خوبی نظر می کنیم و در مورد آنها نیکو دقّت می کنیم، گفتار پسند و ناپسند آنها را، رفتار نیک و بد آنها را، خوب از یکدیگر باز

ص:323

می شناسیم. در مواقعی که با گرمی و شیرینی گرد هم می نشینیم و به غیبت هم می پردازیم ببینید که با چه باریک بینی تمام خوبی ها و بدی های اشخاص را از هم جدا می کنیم.

با این دقت و روشنی که ما می توانیم به اشیای خارج از خود بنگریم متأسفانه به خودمان با همین دقت نمی نگریم. وجود ما از برای ما حکم سنگر را دارد و ما مانند سربازی هستیم که در سنگر نشسته و از سوراخ آن مواظب بیرون می باشیم. اگر ما بتوانیم به توفیق حضرت حق و با توجه و فکر و اندیشه در عواقب امور، از خود خارج گردیم و از خارج وجود خودمان به خودمان بنگریم آن چنانکه دیگران به ما می نگرند، در آن صورت خود ما خواهیم توانست از برای خود معلم و مربّی نیکویی باشیم که این قدم اول بصیرت است.

در دستورهای حکیمانه آمده:

طبیب خود باش. یعنی تو مریضی، عنایت کن که طبیب خودت باشی، به امراض و دردهای خود هم واقف باش و درصدد علاج آن امراض و مداوای آن دردها باش که بی خبران از خود در ورطۀ هلاکت و نابودی هستند. خود را فهمیدن و به عیب خود واقف شدن، خیری است که حضرت ربّ العزّه به انسان عنایت می فرماید.

چون خداوند خیری را به بنده اش اراده کند، او را زهد در دنیا، فهم در دین و بصیرت به عیوب نفس عنایت کند و هر کس این حقایق به او مرحمت شود، خیر دنیا و آخرت به او رسیده است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إذا أرادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَتَحَ لَهُ قُفْلَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ فیهِ الْیَقینَ وَ الصِّدْقَ ، وَ جَعَلَ قَلْبَهُ واعیاً لِما سَلَکَ فیهِ ، وَ جَعَلَ قَلْبَهُ سَلیماً، وَ لِسانَهُ صادِقاً، وَ خلیقَتَهُ مُسْتَقیمَةً ، وَ جَعَلَ اذُنَهُ سَمیعَةً وَعَیْنَهُ بَصیرَةً . (1)

چون خداوند خیری را برای بنده ای اراده کند، قفل قلبش را می گشاید و در آن یقین و صدق قرار می دهد و دل او را فراگیر آنچه بدان راه می یابد قرار می دهد و دلش را از حالات شیطانی، سالم و زبانش را به صدق و اخلاقش را به مستقیم بودن آراسته می کند و نیز گوشش را شنوا و دیده اش را منوّر به نور بصیرت می فرماید.

از رسول عزیز اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده:

إذا أراد اللّهُ بِأهْلِ الْبَیْتِ خَیْراً، فَقَّهَهُمْ فِی الدّینِ ، وَ وَقَّرَ صَغیرُهُمْ کَبیرَهُمْ ، وَ رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فی مَعْیشَتِهِمْ وَالْقَصْدَ فی نَفَقاتِهِمْ ، وَ بَصَّرَهُمْ عُیُوبَهُمْ فَیَتُوبُوا مِنها، وَ إذا أرادَ بِهِمْ غَیْرَ ذلِکَ تَرَکَهُمْ هَمَلاً. (2)

چون خداوند به خانواده ای ارادۀ خیر فرماید، آنان را دین شناس می کند و کوچکترهاشان را حس احترام به بزرگتر عنایت می فرماید، در امر معیشت و زندگی رفق و مداراشان می دهد و آنان را در مسألۀ دخل و خرج در خط میانه روی می اندازد و عیوبشان را به آنان می نمایاند تا درون و برون را از

ص:325

آن شستشو دهند. و چون نظر لطف و مرحمت به آنان نداشته باشد مهمل و بی قید آنان را رها می کند تا به هر بدبختی که می خواهند دچار شوند.

بدون شک وقتی انسان با توفیق حضرت محبوب عیوبش را شناخت، علاجش آسان است. ولی وقتی وجود ما دارای عیب باشد و ما آن را نبینیم البته علاجش امکان پذیر نیست. با کمال تأسف اکثر مردم به عیوب خود جاهلند و بر اثر این جهل است که برای خود و دیگران مشکلات فراوان به وجود می آورند. از پی این جهل است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

خاشاک را در چشم دیگران می بینند و شاخه را در چشم خود نمی بینند. (1)علت عقب افتادگی فرد و خانواده و جامعه همین است و بس. کفر عیب است، شرک عیب است، نفاق و بد دلی، کینه و عجب، کبر و حسد و حرص و منیّت و...همه و همه عیب است. اگر انسان این عیوب را در خود بفهمد و ضرر دنیایی و آخرتی این صفات ناپسند را واقف شود، البته درصدد علاج و مداوای این امراض برمی آید.

اهل بصیرت، مریدان بینش، عاشقان حقیقت، چون به عیوب خود بنگرند، قدم در میدان مبارزه و جهاد با رذایل گذاشته و تمام تلاش و سعی خود را در این می گذارند که هدف بعثت انبیا که تزکیۀ نفوس بوده و به خصوص هدف بعثت رسول با کرامت اسلام را که رساندن آدمی به مکارم و حسنات اخلاقی بوده، در وجود خویش تحقّق دهند.

اینان با تمام وجود در درجۀ اول خود را مدیون حضرت حق و در مرحلۀ بعد خویش را مدیون انبیا و مخصوصاً رسول اسلام و ائمۀ طاهرین علیهم السلام می دانند و ادای دَین را در این می بینند که علاوه بر ایمان و عمل، آراسته به واقعیت های اخلاقی

ص:326

شوند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

إنَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِمَ الأْخْلاقِ . (1)

همانا من برای کامل نمودن مکارم اخلاق، از جانب خدا برانگیخته شده ام.

و نیز فرمود:

إنَّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ حُسْنَ الأْخْلاقِ . (2)

همانا من برای تکمیل نمودن حسن اخلاق، مبعوث به رسالت شده ام.

حضرت مولا، علی علیه السلام می فرماید:

عَلَیْکُمْ بِمَکارِمِ الأْخْلاقِ فَإنَّها رِفْعَةٌ ، إیّاکُمْ وَ الأْخْلاقَ الدَّنِیَّةَ فَإنَّها تَضَعُ الشَّریفَ ، وَ تَهْدِمُ الْمَجْدَ. (3)

بر شما باد به مکارم اخلاق که آن رفعت و بزرگی است و از اخلاق پست بپرهیزید که بلند مرتبه را پست و مجد و بزرگی را منهدم می کند.

دادن و ریاضت کشیدن برای پاک شدن نفس از رذایل و آراسته شدن درون به حسنات، قدم دوم؛ و حفظ حقایق متحقّق در نفس با توجه دائم، قدم سوم و آخر است.

بدون حسن خلق مشکلات فردی و خانوادگی و اجتماعی قابل حل نیست.

مؤمن بد اخلاق در پیشگاه حضرت حق موجودی بی ارزش و مؤمن خوش اخلاق از بهترین عباد خداست. ایمان انسان، با حسن خلق قابل تقویت است و با سوء خلق در معرض خطر و نابودی است.

ملکوت، اسلام را به حسن خلق معنا فرموده است! آری، حسنات اخلاقی ریشه در صفات و اسمای حضرت محبوب دارد، ورنه اسلام بدین صورت معنی نمی شد.

حسن خلق را چه منزلت عظیمی است که حضرت مجتبی علیه السلام در روایتی بی نظیر، آن را بهترین نیکی ها دانسته اند.

أبُوالحَسنِ عَلیُّ بنُ عبدِ اللّهِ الأْسْواریُّ ، عن أحْمَدَ بن محمَّدِ بنِ قَیْسٍ ، عن عبدِالعزیزِ بنِ علیٍّ السَّرَخسیِّ ، عن أحمدَ بنِ عِمْرانَ البغدادیّ ، قال: حَدَّثَنا أبوالحسنِ قال: حَدَّثنا أبوالحسن، قال: حَدَّثنا أبوالحسنِ قال: حَدَّثنا الحَسَنُ ، عنِ الْحَسَنِ ، عنِ الْحَسَنِ : «إنَّ أحْسَنَ الْحَسَنِ ، الْخُلْقُ الْحَسَنُ .» (1)

راویان روایت از ابوالحسن و او از ابوالحسن و او نیز از ابوالحسن، از حسن، از حسن، از حسن روایت کرده اند که بهترینِ نیکی ها خُلق حسن است. (2)حضرت باقر علیه السلام ایمان کامل را شعاع اخلاق نیکو دانسته است:

إنَّ أکْمَلَ الْمُؤْمِنینَ إیماناً أحْسَنُهُمْ خُلْقاً. (3)

کامل ترین مؤمنان از جهت ایمان خوش اخلاق ترین آنانند.

وجود حسن خلق محصول میانه روی بر علیه افراط و تفریط در قوۀ شهوت و غضب است و ظهور این معنی در معاشرت نیکو با مردم و محبت با آنان، وصِله و صدق و لطف و نیکوکاری، حسن مصاحبت و زندگی پاک و رعایت حقوق خلق خدا و مواسات و مساوات و نرم خویی و حلم و صبر و تحمّل رنج مردم و مهربانی با

ص:329

ایشان است.

در سفارش های حضرت ختمی مرتبت است که:

خالِقِ النّاسَ بِخُلْقٍ حَسَنٍ . (1)

با حسن خلق با مردم معاشرت داشته باش.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

ما یُوضَعُ فی میزانِ امْرِءٍ یَوْمَ الْقِیامَةِ أفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ . (2)

در ترازوی اعمال هر شخصی در قیامت چیزی بهتری از اخلاق نیکو نمی باشد.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

أرْبَعٌ مَنْ کُنَّ فیهِ کَمُلَ إیمانُهُ ، وَ إنْ کانَ مِنْ قَرْنِهِ إلی قَدَمِهِ ذُنُوباً لَمْ یَنْقُصْهُ ذلِکَ ، قالَ : وَ هُوَ الصِّدْقُ ، وَ أداءُ الأْمانَةِ ، وَ الحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ . (3)

چهار واقعیّت است در هر کس باشد ایمانش کامل می شود و اگر از سر تا قدمش را گناه گرفته باشد کاهشی در آن پدید نمی آورد: راستی، ادای امانت، حیا و حسن خلق.

این چهار حقیقت در مرحله ای مانع از بسیاری از گناهان در آینده و باعث آمرزش گناهان گذشته و زمینه ساز توفیق توبه برای انسان است.

روزه در تابستان عملی بس مشکل و دارای اجری فوق العاده است، به اندازه ای که خداوند فرموده:

ص:330

روزه از من است و من به آن جزا می دهم. (1)شب زنده داری آنهم با خستگی از کار روزانه کاری مشقّت و عملی سخت است، به همین خاطر ثواب شب زنده داران ثوابی سنگین و اجری غیر قابل تصور است، تا جایی که از حضرت حق در بسیاری از کتب روایی و عرفانی نقل شده:

أعْدَدْتُ لِعِبادِیَ الصّالِحینَ ما لا عَیْنٌ رَأَتْ ، وَ لا اذُنٌ سَمِعَتْ ، وَ لا خَطَرَ عَلی قَلْبِ بَشَرٍ. (2)

برای بندگان شایسته ام چیزی فراهم کرده ام که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلب انسانی خطور کرده است.

ثواب بسیاری برای روزه دار، شب زنده دار، است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده:

إنَّ صاحِبَ الْخُلْقِ الْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ أجْرِ الصّائِمِ الْقائِمِ . (3)

اجر دارندۀ حسن خلق همچون روزه دار شب زنده دار است.

مسألۀ تقوا، یعنی حسن معامله با حضرت ربّ العزّه و حسن خلق یعنی حسن معامله با مردم، به اندازه ای پر ارزش است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده اند:

أکْثَرُ ماتَلِجُ بِهِ امَّتِی الْجَنَّةَ : تَقْوَی اللّهِ ، وَ حُسْنُ الْخُلْقِ . (4)

بیشتر چیزی که امّتم با آنها وارد بهشت می شوند تقوا و حسن خلق است.

حسن خلق، می خوشگوار خمخانۀ عالم لاهوت و جهان ملکوت است که به هر کس بچشانند، آلودگی هایش علاج و به حقایق معنوی آراسته می گردد.

ص:331

حرارت معنوی حسن خلق به اندازه ای است که حضرت صادق علیه السلام فرموده:

إنَّ الخُلْقَ الْحَسَنَ یَمیثُ الْخَطیئَةَ کَما تَمیثُ الشَّمْسُ الْجَلیدَ. (1)

حسن خلق، گناه در پروندۀ انسان را چنانکه آفتاب یخ را آب می کند، آب می نماید.

فضیلت حسن خلق در ملأ اعلی به اندازه ای است که حضرت صادق علیه السلام فرمود:

إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی لَیُعْطِی الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلی حُسْنِ الْخُلْقِ کَما یُعْطِی الْمُجاهِدَ فی سَبیلِ اللّهِ یَغْدُو عَلَیْهِ وَ یَرُوحُ . (2)

خداوند به صاحب خلق اجری که عنایت می فرماید همانند اجری است که به رزمندۀ در راه خدا مرحمت می شود، آنهم رزمنده ای که شب و روز در رزم با دشمن باشد.

و این معنی بعید نیست؛ زیرا دارندۀ حسن خلق بر اثر جهاد با نفس که جهاد اکبر است موفّق به تحصیل حسن خلق شده است.

ارزش و عظمت حسن خلق به اندازه ای است که کمی عبادت را در پروندۀ قیامت می تواند جبران کند. این معنی را رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

إنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآْخِرَةِ وَ شَرَفَ الْمَنازِلِ وَ إنَّهُ لَضَعیفُ الْعِبادَةِ . (3)

عبد با حسن خلقش به درجات بزرگ آخرت و منازل شریفه اش می رسد، در صورتی که از نظر عبادت ضعیف بوده است.

عاقبت حسن خلق بهشت و نتیجۀ سوء خلق جهنّم است. این واقعیتی است که

ص:332

حضرت رضا علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است:

عَلَیْکُمْ بِحُسْنَ الْخُلْقِ ، فَإنَّ حُسْنَ الْخُلْقِ فِی الْجَنَّةِ لامَحالَةَ . وَ ایّاکُمْ وَ سُوءَ الْخُلْقِ فِی النّارِ لامَحالَةَ . (1)

بر شما باد به اخلاق نیکو، که مسلماً خلق نیکو در بهشت است و بپرهیزید از بدی اخلاق که مسلماً آتش را به دنبال دارد.

مردم مؤمن به طور غالب در قنوت نمازهای خود آیۀ شریفۀ:

رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الآْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (2)

و گروهی از آنان می گویند : پروردگارا ! به ما در دنیا نیکی و در آخرت هم نیکی عطا کن، و ما را از عذاب آتش نگاه دار .

را می خوانند، امام صادق علیه السلام در توضیح این آیه می فرماید:

حسنۀ آخرت رضوان اللّه و بهشت و حسنۀ دنیا وسعت در رزق و معاش و حسن خلق است. (3)امام صادق علیه السلام می فرماید:

اسیرانی را خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آوردند، آن بزرگوار به قتل همۀ آنان جز یک نفر فرمان داد. آن یک نفر به حضرت عرضه داشت: پدر و مادرم فدایت، چه شد که دستور آزادی ما دادی ؟ حضرت فرمودند: جبرئیل به من خبر داد که پنج خصلت در تو هست که خداوند مهربان و رسولش آنها را دوست می دارند: غیرت شدید نسبت به ناموست، سخاوت، حسن خلق، راستی در

ص:333

گفتار، شجاعت.

اسیر چون این واقعیت ها را شنید مسلمان شد مسلمانی نیکو و سپس در جنگ سختی همراه با رسول الهی شرکت کرد تا جایی که به مقام با عظمت شهادت رسید. (1)رسول با عظمت اسلام فرمود:

اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ نِصْفُ الدّینِ . (2)

حسن خلق نصف دین است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

حُسْنُ الْخُلْقِ خَیْرُ قَرینٍ . (3)

حسن خلق را بهترین رفیق انسان شمرده است.

رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

أقْرَبُکُمْ مِنّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیامَةِ أحْسَنُکُمْ خُلْقاً وَ خَیْرُکُمْ لأِهْلِهِ . (4)

نزدیکترین مردم به من در قیامت کسانی اند که دارای اخلاق بهتر و به اهل و عیال از همه نیکوکارترند.

و این معنی بعید نیست؛ زیرا دارندۀ حسن خلق و نیکو رفتار به اهل و عیال همرنگ پیامبر است و طبق قاعدۀ جذب و انجذاب باید چنین مردمی در قیامت از

ص:334

مردم دیگر به پیامبر با کرامت نزدیکتر باشند.

از حضرت صادق علیه السلام سؤال شد:

ما حَدُّ حُسْنِ الْخُلْقِ ، قالَ : تُلینُ جانِبَکَ ، وَ تُطیبُ کَلامَکَ ، وَ تَلْقی أخاکَ بِبِشْرٍ حَسَنٍ . (1)

حدّ حسن خلق چیست ؟ حضرت فرمود: نرمخویی، پاکیزگی در کلام و برخورد با برادر مسلمان با خوشرویی.

رسول اللّه صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمودند:

یا أباذَرٍّ، لا عَقْلَ کالتَّدْبیرِ، وَ لا وَرَعَ کَالْکَفِّ ، وَ لا حَسَبَ کَحُسْنِ الْخُلْقِ . (2)

عقلی چون تدبیر در امور و وَرَعی چون خودداری از محرّمات و حَسَبی همچون حسن خلق نیست.

وحدانیت خدا و رسالت توست! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: او را از من دور کنید و گردن بزنید.

سپس فرمود: آن دیگری را بیاور. او را آوردند، فرمود: به وحدانیت خدای تعالی و رسالت من اقرار کن. گفت: مرا هم به دوستم ملحق نما. حضرت فرمان قتل او را دادند. علی علیه السلام جهت کشتن او برخاست که امین وحی به رسول الهی نازل شد، عرضه داشت: خدایت سلام می رساند و می فرماید او را نکش؛ زیرا دارای حسن خلق و صفت سخاوت در قوم و قبیله اش می باشد.

حضرت صدا زدند: یا علی از کشتن او دست نگه دار که فرستادۀ حق جبرئیل امین از حسن خلق و سخاوت او به من خبر داده و گفته به خاطر این دو صفت از قتل او درگذر.

مشرک در زیر شمشیر مولا به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت: با جدّیت فرستادۀ خدایت چنین گفت ؟ حضرت فرمود: آری، گفت: همین طور است، به خدا قسم با بودن برادری از همنوعم خود را هرگز مالک درهمی ندانستم و در جنگ به هیچ عنوان روترش نکردم، اکنون به وحدانیّت حضرت محبوب اقرار کرده و به رسالت تو شهادت می دهم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رو به اصحاب کردند و فرمودند: این مرد از کسانی است که حسن خلق و سخاوتش وی را به جنّات نعیم کشید. (1)

با غم عشق تو دل کیست که محرم باشد با لب لعل تو جان کیست که همدم باشد

هر که را دولت سودای تو شد دامنگیر فارغ از محنت و آسوده دل از غم باشد

ص:336

نسبت روی تو چندان نتوان کرد به ماه که به حسن از رخ زیبای تو پر کم باشد

خنک آن جان که شد از آتش سودای تو گرم خرّم آن دل که به غم های تو خرّم باشد

گر دمی دست دهد روی تو دیدن ما را حاصل از عمر گرانمایه همان دم باشد

مفلس کوی مغان را به خرابات غمش دولت جام به از مملکت جم باشد

گر به بوسیدن پایت برسد دست کمال او بدین پایه به عشّاق مقدّم باشد

(کمال خجندی)

حسن خلق درختی است در بهشت که دارندۀ آن به شاخۀ آن درخت وصل است و آن شاخه وی را به بهشت می برد. و بدخلقی درختی است در جهنّم که دارندۀ آن به شاخۀ آن درخت وصل است و آن شاخه وی را به جهنّم می کشد.

از حضرت مولی الموحدین علی علیه السلام روایت شده است:

حُسْنُ الْخُلْقِ فی ثَلاثٍ : اجْتِنابُ الْمَحارِمِ ، وَ طَلَبُ الْحَلالِ وَ التَّوَسُّعُ عَلَی الْعِیالِ . (1)

حسن خلق در سه چیز است: دوری از محرمات مالی و بدنی و حقوقی و در طلب حلال و در وسعت دادن در زندگی اهل و عیال.

کَفی بِالْقِناعَةِ مُلْکاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعیماً. (2)

قناعت سرمایه ای بس سنگین و حسن خلق نعمتی بس قابل توجّه است.

حُسْنُ الْخُلْقِ رَأْسُ کُلِّ بِرٍّ. (3)

حسن خلق ریشۀ هر خوبی است.

زندگی دارای تلخی و شیرینی است، تلخی زندگی به حادثه و مصیبت نیست و شیرینی زندگی به شهوت و مالداری نمی باشد. معارف الهیّه شیرینی حیات را در حسن خلق و تلخی آن را در بد خلقی می داند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

لا عَیْشَ أهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ . (4)

ص:338

هیچ لذتی گواراتر از اخلاق نیکو نیست.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

ألا اخْبِرُکَ بِأشْبَهِکُمْ بی خُلْقاً؟ قالَ : بَلی یا رَسُولَ اللّهِ قالَ : أحْسَنُکُمْ خُلْقاً أعْظَمُکُمْ حِلْماً، وَ أَبَرُّکُمْ بِقَرابَتِهِ ، وَ أشَدُّکُمْ مِنْ نَفْسِهِ إنْصافاً. (1)

تو را به شبیه ترین شما به من از نظر اخلاق خبر ندهم ؟ عرض کرد: چرا، یا رسول اللّه. فرمود: خوش خلق ترین شما بردبارترین شما و نیکوکارترین شما به اقوام و با انصادف ترین شما از جانب خود نسبت به مردم است.

از پا فتاده را به کرم دستگیر باش در سرزمین نیکی و پاکی امیر باش

یا دست در نبرد مزن یا مکن فرار دشمن اگر چو شیر بود شیرگیر باش

پا در گل از چه روی به نیزار مانده ای گرنای هفت بندنگشتی حصیر باش

نعمت به سفره داری نصرت به کار خویش با ایندو بهر جامعه نِعْمَ النصیر باش

شکرانه ای که رنج فقیری ندیده ای هان ای غنی به فکر گروهی فقیر باش

تا قدرت جوانیت از کف نرفته است پشت و پناه عاجز و مسکین و پیر باش

طفل صغیر چشم به لطف تو دوخته است یار یتیم و یاور طفل صغیر باش

ص:339

در بوستان فیض چو بوی بهار شو در آسمان جود چو مهر منیر باش

احسان به بیکسان کن و منّت به کس منه در کار خیر بی نظر و بی نظیر باش

حالت به کلبه های فقیران تیره روز چون مهر نور بیفکن و روشن ضمیر باش

(حالت)

امیرالمؤمنین علیه السلام به تمام مردم برای آراسته شدن به حسن خلق فرمان واجب می دهد. اطاعت از حضرت مولا بر اساس آیات قرآن مجید و تأکیدات بیست و سه سالۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و به حکم عقل و وجدان بر تمام مردان و زنان تا قیامت واجب و فریضۀ الهی است.

مطیع حضرت مولا اهل بهشت و مخالف او بدون شک اهل دوزخ است.

امام علیه السلام در فرمایش خود می فرماید:

رُوضُوا أنْفُسَکُمْ عَلَی الأْخْلاقِ الْحَسَنَةِ ، فإنَّ الْعَبْدَ الْمُسْلِمَ یَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ دَرَجَةَ الصّائِمِ الْقائِمِ . (1)

نفس خود را بر اساس اخلاق حسنه تربیت کنید که بندۀ مسلمان، با حسن خلقش به درجۀ روزه گیر شب زنده دار می رسد.

امام صادق علیه السلام ده خصلت از حسن خلق رسول خدا صلی الله علیه و آله را می شمارد و می فرماید:

خود را به ده خصلت امتحان کنید، اگر در شما هست خدا را سپاس گویید و در زیاد شدنش

ص:340

رغبت نمایید:

یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، حسن خلق، سخاوت، غیرت، شجاعت، مروّت. (1)روایات در باب حسن خلق و این که این حقیقت حلاّل مشکلات دنیا و آخرت و ضامن تداوم ایمان و حافظ عمل است و در باب سوءخلق و این که این برنامه بپا کنندۀ سختی ها و باعث نابودی ایمان و عمل است، در کتب حدیث و تفسیر بسیار زیاد است.

اکنون که این روایات را ملاحظه کردید به اهمیّت دعای هشتم صحیفه که به چهل و چهار مسأله در باب سوء خلق اشاره دارد بیش از پیش پی می برید. پس از این مقدمه لازم است که به شرح هر یک به توفیق حق اقدام شود.

بدون شک کسی که از حضرت حق غافل است و از پی این غفلت، خود را ایمن از عذاب فردا، حساب می کند و بلکه یاد فردا نیست و از حق و حقیقت و یاد جناب او و آیات شریفۀ قرآن و فرمایش های اولیای الهی روگردان است، آمادۀ آلوده شدن به رذایل به خصوص مسألۀ حرص و هیجان و طوفان خطرناک آن است.

هنگامی که انسان به این معانی توجّه داشته باشد که جز مالکیّت حضرت حق بر جهان هستی مالکیتی وجود ندارد و آنچه به عنوان ملک در اختیار مردم است با حادثه ای از حوادث و یا با مرگ از کف آنان می رود و آدمی چند روز بیش در این دنیا مهمان نیست و هر کس را بر سر سفرۀ نعمت، حقّی است و نمی توان همۀ حقوق را مخصوص به خود دانست و تکاثر در ثروت در حالی که انسان بیش از یک خانه و خوراک و پوشاک و مرکب چیزی لازم ندارد، عین حماقت و ظلم به دیگران و پایمال کردن حقوق مظلومان و محرومان است، برای حرص و هیجان و طوفانش مگر در قلب جایی می ماند؟!

قلبی که با ایمان به حضرت حق دارای آرامش است و برای این باور زندگی می کند که همه چیز از اوست و ما مهمان او و هرگز از پرداخت روزی حلال به مهمان غافل نیست و قلبی که این معنا را می داند که روزی باید بمیرد و در این چند روزی که در دنیاست باید حقّ خدا و مخلوق خدا را در همۀ زمینه ها رعایت کند و قلبی که نبوّت و امامت و قیامت و سؤال و جواب و کتاب و میزان و بهشت و جهنّم را باور دارد، کجا و برای چه به حرص مبتلا می شود، تا چه رسد به هیجان و طوفان حرص که خانمان برانداز و سوزانندۀ ریشۀ دین و ایمان و مهر و محبّت و عاطفه و وجدان است.

اسلام از انسان تنبل و سست اراده و آن که دنبال کار و کسب و معیشت و آبادی زمین و هنر و صنعت نمی رود سخت بیزار است. انسان در این دنیا وظیفۀ شرعی و وجدانی دارد که با کار و کوشش و همّت و اراده، خیمۀ زندگی را به تناسب نیازهای

ص:342