پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص :2

تصویر

ص :3

تصویر

ص :4

تصویر

ص :5

تصویر

ص :6

تصویر

ص :7

تصویر

ص :8

تصویر

ص :9

تصویر

ص :10

تصویر

ص :11

تصویر

ص :12

تصویر

ص :13

تصویر

ص :14

تصویر

ص :15

ص :16

ادامه کلمات قصار امام امیر مؤمنان علیه السلام

ص:18

دامان آن ها را گرفت.

در قرآن مجید نیز بارها به این حقیقت اشاره شده که بسیاری از ظالمان در همین دنیا نیز گرفتار کیفرهای شدیدی می شوند؛از جمله در آیه 102 سوره «هود»می خوانیم: «وَ کَذلِکَ أَخْذُ رَبِّکَ إِذا أَخَذَ الْقُری وَ هِیَ ظالِمَةٌ إِنَّ أَخْذَهُ أَلِیمٌ شَدِیدٌ» ؛و این چنین است مجازات پروردگار تو،هنگامی که شهرها و آبادی های ظالم را مجازات می کند! (آری،) مجازات او،دردناک و شدید است!».در آیه 45 سوره«حج»نیز آمده است: «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» ؛چه بسیار شهرها و آبادی هایی که آن ها را نابود و هلاک کردیم در حالی که (مردمش) ستمگر بودند،به گونه ای که بر سقف های خود فروریخت! (نخست سقف ها ویران گشت؛و بعد دیوارها بر روی سقف ها!) و چه بسیار چاه پرآب که بی صاحب ماند؛و چه بسیار قصرهای محکم و مرتفع!».

در روایات اسلامی و نیز در نهج البلاغه کراراً به این مطلب اشاره شده است.

امام امیرمؤمنان علی علیه السلام در عهدنامه مشهور خود به مالک اشتر می فرماید:

«وَ لَیْسَ شَیْءٌ أَدْعَی إِلَی تَغْیِیرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَی ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ؛ (بدان) هیچ چیز در تغییر نعمت های خداوند و تعجیل انتقام و کیفر او از اصرار بر ظلم و ستم سریع تر نیست،زیرا خداوند دعای مظلومان را می شنود و در کمین ستم کاران است».

در حدیث دیگری که در غرر الحکم از آن حضرت نقل شده آمده است:

«الظُّلْمُ فِی الدُّنیا بَوارٌ وَ فِی الْآخِرَةِ دَمارٌ؛ ظلم در دنیا مایه نابودی و در آخرت موجب هلاکت است». (1)

در حدیث دیگری در همان کتاب آمده است:

«الظُّلْمُ یَزِلُّ الْقَدَمَ وَ یَسْلُبُ النِّعَمَ

ص:20

وَ یُهْلِکُ الْأُمَمَ؛ ظلم موجب لغزش و سلب نعمت و سبب هلاکت امت هاست». (1)

در کتاب«کافی»از امام صادق علیه السلام آمده است که دو نفر درباره دعوایی که در میان آن ها بود خدمت حضرت رسیدند.هنگامی که امام علیه السلام سخن آن ها را شنید فرمود:

«أَمَا إِنَّهُ مَا ظَفِرَ أَحَدٌ بِخَیْرٍ مِنْ ظَفَرٍ بِالظُّلْمِ؛ بدانید کسی که با ظلم پیروز شود هرگز به خیری دست نیافته است».سپس افزود:

«أَمَا إِنَّ الْمَظْلُومَ یَأْخُذُ مِنْ دِینِ الظَّالِمِ أَکْثَرَ مِمَّا یَأْخُذُ الظَّالِمُ مِنْ مَالِ الْمَظْلُومِ؛ بدانید مظلوم از دین ظالم بیش از آنچه ظالم از مال مظلوم می گیرد خواهد گرفت».و در ذیل حدیث آمده است که آن دو بعد از شنیدن سخنان امام علیه السلام پیش از آن که از جای برخیزند با یکدیگر صلح کردند». (2)

این سخن را با حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پایان می دهیم آن جا که فرمود:

«بَیْنَ الْعَبْدِ وَ الْجَنَّةِ سَبْعُ عِقابٍ أهْوَنُهَا الْمَوْتُ.قالَ أنَس:قُلْتُ:یا رَسُولُ اللّهِ! ما أصْعَبُها؟ قالَ:الْوُقُوفُ بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إذا تَعَلَّقَ الْمَظْلُومُونَ بِالظّالِمِینَ؛ در میان بهشت و انسان هفت گردنه مخوف است که ساده ترین آن ها مرگ است.انس (از اصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله) می گوید:عرض کردم ای رسول خدا! سخت ترین آن ها کدام است؟ فرمود:حضور در پیشگاه خداوند متعال در زمانی که مظلومان دامن ظالمان را می گیرند». (3)

مرحوم علامه شوشتری در شرح نهج البلاغه خود داستان عبرت انگیزی نقل می کند و می گوید:«معروف است شخصی به نام«بکبوش»،وزیر«جلال الدوله آل بویه»بود و کارهای او را به تدریج قبضه کرد.روزی«بکبوش»مردی از اشراف بصره را آزار بسیار داد و او را همچون مرده رها کرد.مدتی بعد با گروهی

ص:21

عظیم سواره عبور می کرد.همان مرد مظلوم او را دید،گفت:خداوند داور میان من و تو باشد.من تو را با تیرهای شبانه هدف قرار می دهم.«بکبوش»دستور داد او را آن قدر زدند که همچون مرده به روی زمین افتاد و به او گفت:این تیرهای روز است که به تو اصابت کرد.سه روز بیشتر نگذشت که«جلال الدوله»دستور داد«بکبوش»را بگیرند و او را در اتاقی روی حصیری نشاندند و کسی را مأمور کرد که مرتباً به او اهانت کند.فراش ها برای نظافت وارد اتاق شدند و حصیر را از زیر پای او کشیدند،نامه ای زیر آن یافتند و آن را به«ابن الهدهد»که رئیس فراشان بود،دادند.او گفت:چه کسی این نامه را در آن جا انداخته است؟ گفتند:

نه احدی در آن حجره وارد و نه از آن خارج شده است.نامه را خواندند دیدند این دو شعر در آن است: سِهامُ اللَّیْلِ لا تُخْطِیءُ وَ لکِنْ لَها أمَدٌ وَ لِلْأَمَدِ انْقِضاءٌ

أَ تَهْزَأُ بِالدُّعاءِ وَ تَزْدَریهِ تَأَمَّلْ فیکَ ما صَنَعَ الدُّعاءُ

تیرهای شبانه هرگز خطا نمی کند ولی-زمانی دارد و آن زمان به هر حال می گذرد.

آیا دعای شبانه را مسخره می کنی و بر آن عیب می نهی؟-حال ببین دعا با تو چه خواهد کرد.

این خبر به گوش«جلال الدوله»به طور مشروح رسید.دستور داد فراشان آن قدر بر دهانش کوبیدند که دندان هایش فرو ریخت و سپس انواع شکنجه ها را به او دادند تا هلاک شد. (1)

یکی از بزرگان و اولیاء اللّه«سعید بن جبیر»،یاور امام سجّاد علیه السلام و مؤمن خالص متوکّل بر خدا و کسی است که به مرگ لبخند زده است.مأموران حجّاج بن یوسف ثقفی،سعید بن جبیر را به نزد این سنگدل و جنایت کار بی رقیب

ص:22

تاریخ می آورند.حجّاج چون نمی تواند در سخن بر او چیره شود،دستور می دهد رو به قبله سرش را از بدن جدا کنند.حاضران می بینند که سعید در نهایت خونسردی رو به قبله این آیه شریفه را تلاوت می کند: «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» ؛من روی خود را به سوی کسی کردم که آسمان ها و زمین را آفرید.من در ایمان خود خالصم و از مشرکان نیستم». (1)

حجّاج به قصد توهین به سعید فرمان داده بود او را همچون حیوانی رو به قبله گردن زنند.وقتی می بیند قرائت آن آیه برای سعید عزّت و سعادتی ایجاد کرده است،بار دیگر دستور می دهد که پشت به قبله او را بکشند.این بار آوای ملکوتی این آیه شریفه از حلقوم سعید بلند می شود که: «وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ» ؛مشرق و مغرب از آن خداست! به هر سو رو کنید-حتّی پشت به قبله-خدا آن جاست! خداوند بی نیاز و داناست». (2)

حجّاج خشمگینانه و شکست خورده دستور می دهد سرش را بر روی زمین از تنش جدا کنند و سعید که مرگ را به بازی گرفته بود،با آرامش خاطری بی نظیر این کلام خدا را زمزمه می کند که: «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری» ؛ما شما را از زمین آفریدیم و به آن بازمی گردانیم و بار دیگر (در قیامت) شما را از آن بیرون می آوریم. (3)

حجّاج بی اختیار فریاد می زند:«گردنش را بزنید و ما را از شرّ او راحت کنید».

سعید در آخرین لحظه عمرش با خدایش سخن گفت و از او خواست:

«اللّهُمَ لَا تُسَلِّطُهُ عَلی أحَدٍ بَعْدی؛ پروردگارا! پس از من،حجّاج را بر هیچ کس مسلّط

ص:23

مفرما».و لحظه ای بعد به دیدار پروردگارش نایل آمد.نفرین سعید مستجاب شد و گریبان حجّاج را گرفت تا جایی که بدنش سرد می شد و همواره می لرزید، آن قدر احساس سرما می کرد که دست هایش را داخل آتش قرار می داد؛ولی باز هم می لرزید! یکی از بزرگان به دیدنش آمد،حجّاج گفت:«برایم دعایی بکن».

آن شخص گفت:«مگر نگفتم این قدر جنایت مکن! این نتیجه جنایات توست».

حجّاج گفت:«نمی گویم دعا کن تندرست و سالم شوم،بلکه دعا کن بمیرم تا از این وضع نجات یابم». (1)

***

ص:24

ص:26

در قرآن مجید به این گونه افراد اشاره شده و در آیه 102 سوره«توبه» می خوانیم: «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» ؛و گروهی دیگر،به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند.امید می رود که خدا توبه آن ها را بپذیرد.

به یقین،خداوند آمرزنده و مهربان است!».

واژه«سَتر»(پرده) در واقع کنایه از حاجب و مانعی است که انسان را از طغیان باز می دارد و جمله«وَإنْ رَقَّ»(هرچند نازک باشد) اشاره به ضعیف بودن این حاجب و مانع است.

مرحوم«مغنیه»در شرح نهج البلاغه خود در جلد 4،صفحه 361 می گوید:

«گفتار امام علیه السلام مخصوصاً برای زمان ما که عوامل گناه و شهوت پرستی زیاد شده است صادق است؛آن ها که دست کم اندکی از تقوا و ایمان داشته باشند همان مقدار إن شاءاللّه مایه نجاتشان می شود.وی سپس به این حدیث معروف نبوی اشاره کرده که می فرماید:

«یَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ عَلَی دِینِهِ مِثْلُ الْقَابِضِ عَلَی الْجَمْرَةِ بِکَفِّه؛ زمانی بر مردم فرا می رسد که آن کس که دین و ایمان خود را حفظ می کند مانند کسی است که شعله آتشی در کف دست خود نگاه داشته باشد». (1)در حدیث دیگری آمده است:

«لِلْعامِلِ مِنْکُمْ بِطاعَةِ اللّهِ مِثْلُ أجْرِ خَمْسینَ

فَقالَ رَجُلٌ مِنَ الصَّحابَةِ مِثْلُ أجْرِ خَمْسینَ مِنّا أوْ مِنْهُمْ؟ قالَ:بَلْ مِنْکُمْ؛ کسانی که در آن زمان اطاعت فرمان خدا می کنند معادل پاداش پنجاه نفر به آن ها داده می شود.

یکی از صحابه عرضه داشت:پنجاه نفر از آن ها یا از ما؟ حضرت فرمود:از شما». (2)

ص:28

در آیات قرآن مجید اشاره های دیگری نیز به امثال این گروه شده است؛از جمله در آیه 31 سوره«نساء»می خوانیم: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً» ؛اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می شوید پرهیز کنید،گناهان کوچک شما را می پوشانیم؛و شما را در جایگاه خوبی وارد می سازیم».

همچنین در آیه 32 سوره«نجم»می خوانیم: «الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّکَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ» ؛همانان که از گناهان بزرگ و اعمال زشت دوری می کنند،جز گناهان صغیره (که گاه آلوده آن می شوند)؛آمرزش پروردگار تو گسترده است».

کوتاه سخن این که اگر انسان راه خطا را می رود لااقل باید چنان باشد که روی برگشت به درگاه خدا و تقاضای عفو را داشته باشد و تمام پل ها را پشت سر خود ویران نسازد.

به گفته شاعر:

گرت هواست که معشوق نگسلد پیوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

***

ص:29

ص:30

ص:32

انسانی در بعضی از مسائل نظری اشکالی ذکر کند آن هم در حضور جماعتی از اهل نظر،سپس آن ها در گفتن پاسخ بر یکدیگر پیشی گیرند و هرکدام بخواهند بر دیگری غلبه کنند و هرکس هرچه به نظرش آمد ذکر کند.شک نیست که در این صورت حق مخفی می شود و این سخن در واقع به بحث کنندگان درباره مسائل مختلف توصیه می کند که انصاف را در بحث خود با دوستان رعایت کنند و قصد مراء و قهر و غلبه بر دیگری نداشته باشند.(که در چنین شرایطی حق مخفی می گردد). (1)

علامه مجلسی رحمه الله در شرح این گفتار می گوید:شاید در این دستور حکیمانه توصیه ای به سؤال کنندگان نیز باشد که یک مسئله را از افراد زیادی پرسش نکنند،زیرا جواب های متعدد سبب می شود آن ها در تشخیص حق،گرفتار شک و تردید شوند. (2)البته تمام این تفسیرها قابل جمع است.

در واقع ازدحام در جواب،شاخه ای از شاخه های افراطگری است که در همه چیز مذموم است.

نیز از حدّت و شدّت برحذر داشته می فرماید:

«دَعِ الْحِدَّةَ وَتَفَکَّرْ فِی الْحُجَّةِ وَتَحَفَّظْ مِنَ الْخَطَلِ تَأْمَنُ الزَّلَلَ؛ تندی را رها کن و در دلیل بیندیش و از یاوه گفتن برحذر باش تا از لغزش ها در امان باشی». (1)

نیز به بعضی از سؤالات بی جا اشاره کرده می فرماید:

«رُبَّ کَلامٍ جَوابُهُ السُّکُوتُ؛ چه بسا سخنی که جوابش سکوت است». (2)

همچنین توصیه می کند که هنگام عاجز ماندن از جواب نباید سکوت را فراموش کرد،می فرماید:

«إذا غُلبتَ عَلَی الْکَلامِ فَإیّاکَ أنْ تَغْلِبَ عَلَی السُّکُوتِ؛ هرگاه در سخن گفتن مغلوب شدی مبادا در سکوت کردن مغلوب گردی». (3)

امام صادق علیه السلام نیز توصیه می کند که انسان نباید هر سؤالی را که از او کردند پاسخ گوید که این کار عاقلان نیست،می فرماید:

«إِنَّ مَنْ أَجَابَ فِی کُلِّ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ فَهُوَ الْمَجْنُونُ» . (4)

آخرین نکته این که در حکمت 85 از نهج البلاغه این گفتار حکیمانه نیز گذشت:

«مَنْ تَرَکَ قَوْلَ لا أدْری أُصیبَتْ مَقاتِلُهُ؛ کسی که جمله نمی دانم را ترک کند (گاه) خود را به کشتن داده است».

***

ص:35

ص:36

ص:38

«تَمَامُ الشُّکْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ تمام شکر آن است که انسان (از روی اخلاص و ایمان) بگوید:الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ». (1)

در حدیث دیگری از امام باقر و امام صادق علیهما السلام آمده است که نوح علیه السلام همه روز صبحگاهان و عصرگاهان این کلمات را به درگاه خدا عرضه می داشت:

«أَللّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنَّ ما أَصْبَحَ أَوْ أَمْسی بِی مِنْ نِعْمَةٍ فِی دِیْنٍ أَوْ دُنْیا فَمِنْکَ،وَحْدَکَ لا شَرِیْکَ لَکَ،لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الشُّکْرُ بِها عَلَیَّ حَتّی تَرْضی،وَ بَعْدَ الرِّضا؛ خداوندا من تو را گواه می گیرم:هر نعمتی صبح و شام به من می رسد،چه دینی و چه دنیوی،چه معنوی و چه مادی،همه از سوی توست،یگانه ای و شریکی نداری، حمد مخصوص توست و شکر هم از آن تو،آن قدر شکرت می گویم تا از من خشنود شوی و حتی بعد از خشنودی». (2)

در بعضی از روایات آمده است که خدای متعال بدین سبب او را عبد شکور خوانده است. (3)

همچنین شکر قلبی نیز جایگاه خود را دارد که انسان واقعاً از خداوند به سبب نعمت هایی که به او ارزانی داشته راضی باشد؛ولی به هر حال شکر در صورتی کامل می شود که جنبه های عملی آن آشکار گردد.

از بعضی روایات استفاده می شود که علاوه بر این ها انسان باید از واسطه نعمت هم تشکر کند تا شکر او کامل گردد.

در حدیثی از امام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام می خوانیم:

«إِنَّ اللَّهَ...

یُحِبُّ کُلَّ عَبْدٍ شَکُورٍ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِعَبْدٍ مِنْ عَبِیدِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَشَکَرْتَ فُلاناً فَیَقُولُ بَلْ شَکَرْتُکَ یَا رَبِّ فَیَقُولُ لَمْ تَشْکُرْنِی إِذْ لَمْ تَشْکُرْهُ ثُمَّ قَالَ أَشْکَرُکُمْ لِلَّهِ

ص:40

أَشْکَرُکُمْ لِلنَّاسِ؛ خداوند...هر بنده شکرگزاری را دوست دارد.خداوند متعال روز قیامت به بعضی از بندگانش می گوید:آیا از فلان شخص تشکر کردی؟ عرض می کند:خدایا! من شکر تو را گزاردم.خداوند می فرماید:به سبب آن که از او تشکر نکردی شکر مرا ادا ننموده ای.سپس امام علیه السلام فرمود:شاکرترین شما در برابر خدا شاکرترین شما در برابر بندگان خداست». (1)

در احادیث متعددی آمده است که شکر هر نعمتی پرهیز از گناهان است از جمله در حدیثی از امام امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«شُکْرُ کُلِّ نِعْمَةٍ الْوَرَعُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ» . (2)

دلیل آن هم روشن است؛پرهیز از گناه دلیل فرمانبرداری بنده است و فرمانبرداری،بهترین تشکر به پیشگاه بخشنده نعمت هاست.

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که ابو بصیر از حضرت سؤال کرد:«هَلْ لِلشُّکْرِ حَدٌّ إِذَا فَعَلَهُ الْعَبْدُ کَانَ شَاکِراً؛آیا شکر حد نهایی دارد که هرگاه بنده ای آن را انجام دهد شاکر محسوب شود؟»امام علیه السلام فرمود:آری.ابوبصیر سؤال کرد:آن کدام است؟ امام علیه السلام فرمود:

«یَحْمَدُ اللَّهَ عَلَی کُلِّ نِعْمَةٍ عَلَیْهِ فِی أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ إِنْ کَانَ فِیمَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ فِی مَالِهِ حَقٌّ أَدَّاهُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ جَلَّ وَ عَزَّ «سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنِینَ» ؛انسان در برابر هر نعمتی که خدا به او داده؛خواه در خانواده اش باشد یا در اموالش،او را شکر می گوید و اگر حقی در اموال او در نعمتی که به وی داده شده،باشد،آن را ادا می کند و از آن جمله است گفتار خداوند متعال که می فرماید:«(انسان به هنگام سوار شدن بر مرکبی بگوید:) منزه است خداوندی که آن را مسخّر ما کرد و (اگر لطف خدا نبود) ما نمی توانستیم در کنار آن قرار بگیریم». (3)

ص:41

این بخش از کلام حکیمانه را با حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام درباره آخرین مرحله شکری که از انسان امکان پذیر است پایان می دهیم.آن حضرت می فرماید:

«أوْحَی اللّهُ تَعالی إلی مُوسی علیه السلام:یا مُوسی! أُشْکُرْنی حَقَّ شُکْری.فَقالَ:

یا رَبِ ّ کَیْفَ أشْکُرُکَ حَقَّ شُکْرِکَ وَلَیْسَ مِنْ شُکْرٍ أشْکُرُکَ بِهِ إلّا وَ أنْتَ أنْعَمْتَ بِهِ عَلَیَّ؟ فَقالَ:یا مُوسی! شَکَرْتَنی حَقَّ شُکْری حینَ عَلِمْتَ أنّ ذَلِکَ مِنّی؛ خداوند به موسی وحی فرستاد که ای موسی! حق شکر من را ادا کن.موسی عرض کرد:

چگونه حق شکر تو را ادا کنم در حالی که همین نعمت توفیق شکرگزاری، نعمت دیگری از سوی تو بر من است؟ (بنابراین با شکرگزاری نعمت جدیدی به من عطا می شود که باید شکر آن را هم بگزارم) خداوند فرمود:ای موسی! حق شکر من را به جا آوردی چون می دانی این توفیق هم از سوی من است». (1)

اما کفران نعمت بی شک مایه زوال نعمت هاست و در قرآن سرگذشت امت هایی که کفران نعمت کردند و گرفتار شدند به کرار نقل شده که نمونه روشنی از آن داستان قوم سبأ است که خداوند آن همه نعمت به آن ها داد و کفران کردند و تمام آن ها از آنان گرفته شد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«أَحْسِنُوا جِوَارَ نِعَمِ اللَّهِ وَ احْذَرُوا أَنْ تَنْتَقِلَ عَنْکُمْ إِلَی غَیْرِکُمْ أَمَا إِنَّهَا لَمْ تَنْتَقِلْ عَنْ أَحَدٍ قَطُّ فَکَادَتْ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیْهِ قَالَ وَکَانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقُولُ قَلَّ مَا أَدْبَرَ شَیْءٌ فَأَقْبَلَ؛ با نعمت های پروردگار به خوبی رفتار کنید و بترسید که (براثر کفران) آن نعمت ها از شما گرفته شود و به دیگران داده شود بدانید هیچ نعمتی از کسی منتقل نشد که به این آسانی به او بازگردد.علی علیه السلام می فرمود:کمتر می شود که نعمتی به انسان پشت کند و سپس بار دیگر بازگردد». (2)

همین مضمون در حکمت 246 به زودی خواهد آمد.

ص:42

ص:44

خریدن فرو می نشیند و مردم تنها به مقدار حاجت روزانه از آن تهیه می کنند و بازار،کساد می شود.

نیز به همین دلیل است که بازرگانان سودجو در عرصه داخلی و بین المللی برای این که متاع خود را به قیمت های گزاف بفروشند،موقتاً جلوی توزیع آن را گرفته و گاه افرادی را به بازار می فرستند که هرچه در بازار هست خریداری کنند و به این ترتیب قحطی مصنوعی ایجاد کنند و سپس اجناس خود را به تدریج به بازار می فرستند تا به قیمت گزاف بفروشند.

یکی از دلایل تحریم احتکار در اسلام نیز همین است که ایجاد گرانی مصنوعی می کند و مردم را در وحشت فرو می برد و سبب تحریک حرص مردم می شود که بیش از نیاز خود مطالبه می کنند و قحطی کاذب جدیدی به وجود می آورند.

مدیران جامعه باید از این نکته بهره گیری کنند و همیشه مقدار قابل توجهی از مواد غذایی و سایر مواد مورد نیاز را در بازار حاضر سازند تا مردم بر تهیه نیازهای خود در کوتاه مدّت و درازمدّت احساس توانایی کنند و مصداق «کَثُرَتِ الْمَقْدِرَةُ» شود که نتیجه آن،احساس بی نیازی و مصداق«قَلَّتِ الشَّهْوَةُ»است؛ درست،کاری که سودجویان و تولیدکنندگان بازار سیاه از ضد آن بهره گیری می کنند و از این طریق،آلاف و الوفی به ناحق به دست می آورند.

***

ص:46

ص:48

برسانید)-مبادا گرفته شوند و برای همیشه از دست بروند،زیرا این مرکب ها عاریتی هستند.

سلامتی جسم،یکی دیگر از آن نعمت هاست که در بسیاری از موارد هنگامی که گرفته شد بازنمی گردد و یا اگر بازگردد به شکل اوّل نخواهد بود.

انسان سالم قادر بر هر کار مثبتی است؛ولی هنگامی که سلامتی از دست رفت عجز و ناتوانی جای آن را خواهد گرفت به خصوص بیماری هایی که در سنین بالا انسان را مبتلا می کنند،مصداق بارز همین مطلب است.

امنیت نیز یکی دیگر از نعمت های بزرگ است؛انسان در محیط امن قادر به انجام دادن هر کار خوبی است؛امّا بسیار دیده شده با تزلزل امنیت،سال ها ناامنی و آثارش باقی می ماند و به زودی بازنمی گردد.

کوتاه سخن این که تمام نعمت ها اعم از نعمت های فردی یا اجتماعی،مادی یا معنوی،همواره در معرض زوالند؛زوالی که گاه امکان بازگشت در آن هست و گاه زوالی است که هرگز امکان بازگشت ندارد.

البته چیزی که باعث رمیدن نعمت هاست در درجه اوّل،ناسپاسی است؛ همان چیزی که در حکمت 244،امام علیه السلام به آن اشاره فرمود که هر نعمتی حقی دارد،کسی که حق آن را ادا کند خداوند آن را افزون می سازد و هرکس در ادای حق نعمت کوتاهی نماید آن را در معرض زوال قرار خواهد داد.

بعضی از شارحان نهج البلاغه مسئله خارج شدن آدم و حوا را از بهشت،یکی از مصادیق همین گفتار حکیمانه مولا دانسته اند.جد و جده ما براثر ترک اولی و ناسپاسی برای همیشه از بهشت خارج شدند و به دنیایی که پر از مشکلات و ناراحتی هاست گام نهادند؛نعمتی بود که بعد از رمیدن،به آن ها و فرزندانشان بازنگشت (البته حساب بهشت و آخرت حساب دیگری است).

در روایتی از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام خطاب به یکی از اصحابش چنین

ص:50

می خوانیم:

«إِنَّ النِّعَمَ کَالْإِبِلِ الْمُعْتَقَلَةِ فِی عَطَنِهَا عَلَی الْقَوْمِ مَا أَحْسَنُوا جِوَارَهَا فَإِذَا أَسَاءُوا مُعَامَلَتَهَا وَ إِنَالَتَهَا نَفَرَتْ عَنْهُمْ؛ نعمت ها همچون شتری است که مهار و بسته شده است.مادامی که صاحبانش با آن خوش رفتاری کنند در جایگاه خود می ماند ولی هنگامی که بدرفتاری نمایند (ای بسا مهار خود را پاره و) از آن ها فرار کند». (1)

شیخ حرّ عاملی رحمه الله در وسائل الشیعه در کتاب امر به معروف و نهی از منکر بابی تحت عنوان«وُجُوبُ حُسْنِ جَوارِ النِّعَمِ بِالشُّکْرِ وَ أداءِ الْحُقُوقِ»نوشته و روایات متعددی در این زمینه آورده است.

در آیه شریفه «إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» ؛خداوند سرنوشت قومی را تغییر نمی دهد مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند». (2)نیز اشاره ای به این مطلب دیده می شود.

***

ص:51

ص:52

ص:54

بلکه ممکن است در بعضی از اوقات براثر ترس از سرزنش مردم یا سایر خویشاوندان باشد که چرا فلان کس به برادر نیازمندش توجهی ندارد،بنابراین در بعضی از موارد،کرم خویشاوندان توأم با تکلف است در حالی که کرم کریمان چنین نیست.

تفسیر دیگر این که کرم و سخاوت سبب عطف توجه مردم به شخص کریم می شود و چه بسا او را حتی بیش از برادر یا پدر و مادر خود دوست می دارند و به تعبیر دیگر آن رابطه عاطفی که از کرم سرچشمه می گیرد گاه قوی تر از روابط عاطفی ای است که از خویشاوندی ناشی می شود.

ممکن است هر دو معنا در کلام امام علیه السلام جمع باشد،هر چند معنای اوّل مناسب تر به نظر می رسد.

در هر صورت پیام این کلام حکیمانه این است که کریمان را در کار خود تشویق می کند؛از یک سو آن ها را برتر از خویشاوندان می شمارد و از سویی دیگر رابطه عاطفی آن ها را با مردم بیش از رابطه خویشاوندان با یکدیگر توصیف می نماید و این ها همه از آثار کرم است.

درباره اهمیت کرم و مقام کریمان روایات زیادی از معصومان علیهم السلام نقل شده است.درباره اهمیت کرم همین بس که یکی از صفات بارز خدا کریم بودن است و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله کرم خویش را از همه برتر می شمرد و می فرمود:

«أنَا أکْرَمُ الْأوَّلینَ وَ الْآخِرینَ وَ لا فَخْرَ؛ من کریم ترین اولین و آخرین هستم و افتخار هم نمی کنم (زیرا آن را وظیفه خود می دانم)». (1)

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم که فرمود:

«إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا فَمَنْ کَانَ سَخِیّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی الْجَنَّة؛ سخاوت،درختی از درختان بهشت است که

ص:56

شاخه های آن در دنیا آویزان شده،هرکس سخاوتمند باشد به یکی از این شاخه ها می چسبد و او را به بهشت می رساند». (1)

در بعضی از احادیث میان سخاوت و کرامت تفاوت ذکر شده و کریم بالاتر از سخی شمرده شده است همان گونه که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی می خوانیم:

«الرِّجَالُ أَرْبَعَةٌ سَخِیٌّ وَ کَرِیمٌ وَ بَخِیلٌ وَ لَئِیمٌ فَالسَّخِیُّ الَّذِی یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْکَرِیمُ الَّذِی لَا یَأْکُلُ وَ یُعْطِی وَ الْبَخِیلُ الَّذِی یَأْکُلُ وَ لَا یُعْطِی وَ اللَّئِیمُ الَّذِی لَا یَأْکُلُ وَ لَا یُعْطِی؛ انسان ها چهار گونه اند:سخاوتمند و کریم و بخیل و لئیم.سخاوتمند کسی است که هم خودش می خورد و هم به دیگران می بخشد و کریم کسی است که خودش نمی خورد (و ایثار می کند) و به دیگران عطا می نماید و بخیل کسی است که خودش می خورد اما چیزی به دیگری نمی دهد و لئیم آن کس است که نه خود می خورد و نه به دیگری می بخشد». (2)

در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم که فرمود:

«الْکَریمُ مَنْ بَدَأَ بِإِحْسانِهِ؛ کریم کسی است که بی آن که از او طلب کنند احسان می کند». (3)

در تعبیر دیگری از همان حضرت علیه السلام آمده است:

«الْکریمُ مَنْ سَبَقَ نَوالُهُ سُؤالَه؛ کریم کسی است که بخشش او بر سؤال و تقاضا پیشی می گیرد». (4)

***

ص:57

ص:58

ص:60

این کلام حکیمانه-همان گونه که در بحث سند اشاره شد-پیش از این در لابه لای نصیحت امام علیه السلام به فرزند دلبندش امام حسن علیه السلام آمده است.در آن جا گفتیم:اشاره به این است که اگر کسی مثلاً تو را اهل خیر و بذل و بخشش و سخاوت می داند و از تو چیزی می خواهد به او کمک کن تا گمان او را تصدیق کرده باشی و بزرگواری تو تثبیت شود.

این گونه رفتار دو مزیّت دارد؛هم خوش بینی و حسن ظن مردم را تثبیت می کند و هم با این خوش بینی ها انسان به راه خیر کشیده می شود.

بسیار اتفاق می افتد که افرادی نزد انسان می آیند و می گویند مشکلی داریم که گمان می کنیم تنها به دست تو حل می شود.انسان باید در حل مشکل چنین افرادی بکوشد و حسن ظن آن ها را به سوءظن تبدیل نکند.

می شود که به او خیانت نکرده است». (1)در حدیث دیگری از آن حضرت علیه السلام که در همان منبع آمده می خوانیم:

«مَنْ لَمْ یَحْسُنْ ظَنُّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ کُلِ ّ أحَدٍ؛ شخص بدگمان از همه می ترسد». (2)همان حضرت علیه السلام در مقابل،به حسن ظن دعوت می کند و طبق روایتی می فرماید:

«وَ لا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخیکَ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِی الْخَیْرِ مَحْمِلاً؛ هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر در حالی که محمل صحیح نیکویی برای آن داری». (3)

در حدیث دیگری از آن حضرت علیه السلام،حسن ظن از بهترین خصلت ها و برترین نعمت ها شمرده شده است:

«حُسْنُ الظَّنِ ّ مِن أحْسَنِ الشِّیَمِ وَ أفْضَلِ القِسَم» .

برای حفظ حسن ظن مردم،در کلام حکیمانه مورد نظر دستور می دهد که اگر کسی به تو حسن ظن داشت و انتظار کمک،بخشش،خدمت و مانند آن را از تو دارد مطابق آن عمل کن تا همچنان حسن ظن وی،پایدار بماند. (4)

***

ص:63

ص:64

ص:66

حدیث نبوی را بیان کرده،زیرا مشقت بار بودن یک عمل گاه به واسطه انجام دادن کارهای بدنی سنگین است و گاه به سبب طول مدت و گاه به علّت فراهم نبودن مقدمات و نیز گاهی به واسطه مخالفت نفس با آن است که امام علیه السلام روی همین نکته تکیه فرموده است.

دلیل آن هم روشن است؛پاداش های مادی در عرفِ عقلا همواره متناسب با مقدار زحمتی است که برای کاری کشیده می شود و به همین دلیل کار پرزحمت تر پاداش و مزد و اجرت بیشتری دارد.پاداش های الهی نیز همین گونه است؛هرقدر عمل سخت تر و پرمشقت تر باشد،پاداشش نزد خداوند بیشتر است و این گونه احادیث به هنگامی که انسان در انجام وظایف خود یا ترک گناه گرفتار زحمت و مشقت شدیدی می شود اسباب آرامش روح است،زیرا می داند هرچه زحمتش بیشتر باشد لطف و کرامت و عنایت حق به او بیشتر است.

بعضی از بزرگان مانند علامه مجلسی رحمه الله در بحار الانوار در این جا به اشکالی اشاره کرده اند و آن این که این کلام حکیمانه در بدو نظر با روایاتی که می گوید:

«نِیَّةُ الْمُؤمِنُ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ» منافات دارد،زیرا«نیت»به تنهایی کار آسانی است و عمل است که غالباً دارای مشکلاتی است.سپس پاسخ سید مرتضی رحمه الله را درباره حل این اشکال پذیرفته که می فرماید:«خیر»(در حدیث نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ) به معنای افعل تفضیل نیست بلکه اشاره به این است که نیت مؤمن همواره خیر خوب است.

ولی هرگاه به تفسیری که از امام باقر علیه السلام در بحارالانوار نقل شده مراجعه می شود اشکال بدون تکلف حل می گردد آن جا که می فرماید:

«نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ یَنْوِی مِنَ الْخَیْرِ مَا لَا یُدْرِکُهُ وَ نِیَّةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْکَافِرَ یَنْوِی الشَّرَّ وَ یَأْمُلُ مِنَ الشَّرِّ مَا لا یُدْرِکُهُ؛ نیت مؤمن از عمل او بهتر است،زیرا همواره قصد کارهای (مهمی) را دارد که به آن نمی رسد و نیت کافر

ص:68

از عمل او بدتر است،زیرا قصد کارهای بدتری را دارد که به آن دسترسی پیدا نمی کند» (1)،بنابراین بهتر بودن نه از نظر فضیلت است،بلکه از نظر همت و قصد والاست.

***

ص:69

ص:70

ص:72

مافوق اراده او،اراده ای است که در بسیاری از مواقع اراده او را بَر هم می زند یا مانع تحقق مراد او می شود می فهمد عالَم،مدبّر قادر و توانایی دارد که آن را بر طبق اراده حکیمانه اش تدبیر و اداره می کند.

در این که آیا واژه های«عزائم»و«عقود»و«همم»مترادف است و همه به معنای اراده انسان است یا با هم تفاوت دارد،در میان شارحان نهج البلاغه اختلاف نظر است؛بعضی هر سه را به یک معنا می دانند و بعضی معتقدند «عزائم»اراده های بسیار قوی است و«عقود»مرحله ای پایین تر و«همم»مرتبه نازله است.

در بعضی از منابع لغت،«عزم»را به معنای تصمیم محکم گرفته اند در حالی که«همم»جمع«همت»را به معنای تصمیمی که انسان گرفته و آن را عمل نکرده ذکر نموده اند و«عقود»معنای وسیعی دارد که می تواند تصمیم و غیر تصمیم را شامل شود،بنابراین بعید نیست که تفاوت این سه واژه با یکدیگر بر حسب درجات قوت و ضعف باشد و امام علیه السلام می خواهد بفرماید گاهی می شود اراده های عادی و یا اراده های قوی بر انجام کارها،بدون عامل شناخته شده ای فسخ می شود و این نشانه وجود اراده قوی تری بالاتر از اراده ماست.

بعضی چنین پنداشته اند که این کلام حکیمانه با آنچه در آیات قرآن درباره عزم و اراده آمده سازگار نیست؛قرآن خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می گوید: «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ» 1 و در نکوهش ترک اولای آدم می فرماید: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً». 2

ولی روشن است که هیچ کس نمی تواند نقش تصمیم و اراده انسان را در پیشرفت کارها انکار کند،سخن در این جاست که گاه موارد استثنایی پیش می آید

ص:74

که انسان تصمیمی می گیرد و عزم خود را بر انجام کاری راسخ می کند و ناگهان به علل ناشناخته ای بَر هم می خورد،در این موارد استثنایی انسان احساس می کند که اراده ای مافوق اراده او وجود دارد.

البته دلایل خداشناسی بسیار است.آنچه امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه بیان کرده اشاره به نکته تازه ای است که بسیاری از آن غافلند.

علامه شوشتری رحمه الله در شرح نهج البلاغه خود می گوید:کلام امام علیه السلام در این جا شبیه حدیث معروفی است که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله (در کتب بسیاری) نقل شده است که فرمود:

«ما مِنْ آدَمِیٍ ّ إلّا وَ قَلْبُهُ بَیْنَ إصْبَعَیْنِ مِنْ أصابِعِ اللّهِ؛ هیچ انسانی نیست مگر این که قلب او در میان دو انگشت از انگشت های قدرت پروردگار قرار دارد» (1)و سپس به این آیه شریفه استشهاد می کند: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ» ؛بدانید که خداوند میان انسان و قلب او حائل می شود و بدانید که به سوی او باز می گردید و محشور می شوید». (2)

این سخن در جای خود صحیح است؛ولی آنچه را علّامه شوشتری رحمه الله آورده ازقبیل پی بردن به معلول از ناحیه علت است در حالی که آنچه امام علیه السلام فرموده ازقبیل پی بردن به علّت از ناحیه معلول است.

این سخن را با کلماتی از امام باقر علیه السلام پایان می دهیم که می فرماید:«کسی از جدم امیرمؤمنان علیه السلام سؤال کرد با چه وسیله ای پروردگارت را شناخته ای؟ امام علیه السلام فرمود:

بِفَسْخِ الْعَزْمِ وَ نَقْضِ الْهَمِ ّ لَمّا هَمَمْتُ فَحیلَ بَیْنی وَ بَیْنَ هَمّی وَ عَزَمْتُ فَخالَفَ الْقَضاءُ عَزْمی عَلِمتُ أنَّ الْمُدَبِّرَ غَیْری؛ خدا را به وسیله فسخ اراده و نقض تصمیم ها شناختم ای بسا تصمیم بر کاری گرفتم و او میان من و خواسته ام

ص:75

جدایی افکند و عزم انجام برنامه ای را داشتم و قضای او عزم من را بَرهم زد،از این جا دانستم که مدبّر،غیر من است». (1)

***

ص:76

ص:78

آن ها را به جان و دل بپذیریم به امید وعده های الهی در آخرت و به عکس اگر در گناه،لذّتی باشد از عواقب تلخ آن غافل نگردیم و کوتاه سخن این که هدف امام علیه السلام تشویق به طاعات و ترک گناهان است.

شبیه این سخن،تعبیری است که در خطبه 174 نهج البلاغه گذشت که امام علیه السلام می فرماید:

«إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکَارِهِ وَ إِنَّ النَّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ؛ بهشت در لابه لای ناراحتی ها پیچیده شده و دوزخ در لابه لای شهوات».

نیز در حکمت 376 می فرماید:

«إِنَّ الْحَقَّ ثَقِیلٌ مَرِیءٌ،وَ إِنَّ الْبَاطِلَ خَفِیفٌ وَبِیءٌ؛ حق،سنگین اما گوارا و باطل،سبک و آسان؛اما بلاخیز و مرگ آور است».

حق گرچه ثقیل و سنگین است ولی عاقبتش گواراست.به عکس،باطل که در آغاز آسان و راحت است؛ولی در پایان ناگوار و خطرناک است.

البته آنچه امام علیه السلام در این جا فرموده بیان حکم غالبی است وگرنه موارد استثنایی نیز وجود دارد که انسان از انجام دادن حق لذت ببرد و از انجام دادن باطل ناراحت شود.حدیث معروفی که می گوید:«مؤمن اوقات شبانه روز خود را به سه بخش تقسیم می کند:بخشی برای عبادت و بندگی پروردگار و بخشی برای سامان دادن به وضع زندگی و در بخش دیگری به لذات حلال می پردازد تا نیرو و آرامش برای انجام وظایف پیدا کند»،دلیل روشنی بر این استثناست.

در حالات انبیا و اولیای الهی به خصوص در آزمایش های سخت آن ها، شواهد زیادی بر اصل گفتار امام علیه السلام هست.

اگر حضرت یوسف علیه السلام تسلیم خواسته نامشروع زلیخا می شد برای او لذت بخش بود؛اما مرارت آخرت را به دنبال داشت و این که تسلیم نشد و به سبب آن،سال ها در زندان ماند و مرارت زیادی را چشید بر کسی پوشیده نیست؛اما حلاوت آخرت بلکه حلاوت دنیا را در پایان و بعد از مدتی به دنبال داشت.

ص:80

حضرت آدم علیه السلام ترک اولی کرد و از شجره ممنوعه موقتاً لذت برد؛اما پایان غم انگیزی برای او داشت.

بسیار می شود مرارت های دنیا نتیجه شیرینی در همین دنیا نصیب انسان می کند مانند جوانی که سال ها در غربت و با مشقت درس خوانده تا توانسته به مراحل عالی علم و دانش برسد که لذت آن را در پایان در همین دنیا می بیند و به عکس جوانی که تن به تنبلی و خوش گذرانی و عیش و نوش داده و بی سواد باقی مانده مرارت آن را در پایان کار در همین دنیا می چشد.

***

ص:81

ص:82

داشتن بی خردان،و صله رحم را برای افزایش نفوس،و قصاص را برای حفظ خون ها (جان ها)،و اقامه حدود را برای بزرگ شمردن محرمات الهی،و ترک شرب خمر را برای حفظ و سلامت عقل،و دوری از سرقت را برای حفظ عفت (و پرهیز از آلودگی به اموال مردم)،و ترک زنا را برای حفظ نسب ها،و ترک لواط (و همجنس گرایی) را برای افزایش نسل،و شهادت و گواهی را برای اظهار حق در برابر انکارها،و ترک دروغ را برای احترام و بزرگداشت صدق و راستی،و سلام را امان در برابر ترس ها، و امامت را برای نظم و نظام امّت،و اطاعت و فرمانبرداری (از امام مسلمانان) را برای (تعظیم و تحکیم) مقام امامت قرار داده است. (1)

ص:84

می ایستد،سپس تعظیم می کند و به خاک می افتد و پیشانی را بر درگاه او به خاک می ساید و این عمل را چند بار تکرار می کند.به یقین این برنامه نورانی،کبر و غرور او را درهم می شکند،همان چیزی که انسان را به طغیان وا می دارد و آلوده انواع گناهان می کند،چراکه سرچشمه انواع معاصی همین مسئله تکبر است.

در حالات ابلیس نیز خوانده ایم که کبر و غرور او مانع از سجده بر آدم در پیشگاه خدا شد،سجده ای که اگر انجام می داد کبر و غرور او درهم می شکست و هرگز گرفتار آن عاقبت بسیار شوم نمی شد.

اصولاً آنچه درباره نماز در قرآن مجید آمده است که نماز انسان را از فحشا و منکرات باز می دارد: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» 1 یکی از دلائلش همین است.هنگامی که کبر و غرور کنار برود انسان تسلیم فرمان خدا می شود و از معاصی چشم می پوشد.

3.«خداوند زکات را سبب روزی قرار داد»؛ (وَ الزَّکاةَ تَسْبِیباً لِلرِّزْقِ) .

این عبارت دو تفسیر دارد:نخست این که پرداختن زکات،روزیِ فقرا را تضمین می کند،زیرا در حدیث آمده که اگر مردم زکات اموالشان را بدهند، فقیری در سراسر جهان اسلام پیدا نخواهد شد.همان گونه که در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ أَدَّوْا زَکَاةَ أَمْوَالِهِمْ مَا بَقِیَ مُسْلِمٌ فَقِیراً مُحْتَاجاً» . (1)

تفسیر دیگر این که پرداختن زکات سبب می شود خداوند روزی را بر زکات دهنده فراوان کند و اموال او را از خطرات تجاوز گرسنگان حفظ نماید و جمع میان این دو تفسیر در جمله بالا بعید نیست،همان گونه که در حدیثی از

ص:86

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نیز آمده است که می فرماید:

«أَنَّ عِلَّةَ الزَّکَاةِ مِنْ أَجْلِ قُوتِ الْفُقَرَاءِ وَتَحْصِینِ أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاء؛ علت تشریع زکات تأمین قوت فقرا و حفظ اموال اغنیاست». (1)

4.«و روزه را برای این تشریع کرد که آزمایشی برای اخلاص بندگان باشد»؛ (وَ الصِّیَامَ ابْتِلَاءً لاِخْلاَصِ الْخَلْقِ) .

تمام عبادات،مشروط به اخلاص و به یک معنا از اسباب خلوص نیت است؛ ولی از آن جا که روزه عبادتی است که در ظاهر آشکار نیست،تأثیر بسیار عمیق تری در آزمودن اخلاص مردم دارد و به تعبیر دیگر،تنها خدا از آن آگاه است و تا روزه دار چیزی نگوید کسی از روزه او باخبر نمی شود و این در واقع یک مرحله عالی از تقواست و به همین سبب در قرآن مجید تشریع روزه برای نیل به تقوا ذکر شده است.

5.«و حج را برای تقویت دین قرار داد»؛ (وَ الْحَجَّ تَقْرِبَةً لِلدِّینِ) .

بدون شک در موسم حج،مسلمانان پاکدلی از سراسر دنیا و جهان اسلام به سوی مرکز توحید می آیند و یک صدا لبیک می گویند و اطراف خانه خدا طواف می کنند و با هم نماز می گزارند و با هم به منا و مشعر و عرفات می روند و شیطان را سنگسار می کنند.از اخبار و حالات یکدیگر باخبر می شوند و روابط دوستی در میان آن ها عمیق تر می گردد و برای حل مشکلات یکدیگر می اندیشند و مجموع این ها سبب تقویت اسلام می شود،ازاین رو دشمنان همواره از این عبادت بزرگ وحشت داشتند و می کوشیدند بر آن ضربه ای وارد کنند تا هر سال از طریق این عبادت بزرگ روح تازه ای در کالبد اسلام در آن کانون وحدت دمیده نشود،ازاین رو در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«لَا یَزَالُ الدِّینُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْکَعْبَةُ؛ مادامی که کعبه برپاست اسلام هم برپاست». (2)

ص:87

در اکثر نسخه های نهج البلاغه جمله بالا با واژه«تَقْوِیَةً»ذکر شده در حالی که در نسخه«صبحی صالح»«تَقْرِبَةً»است.گرچه آن هم نامناسب نیست،زیرا حج باعث می شود که مردم از نظر دین با هم نزدیک شوند؛ولی به یقین تعبیر اوّل مناسب تر و مأنوس تر است،زیرا واژه«تَقْرِبَةً»در کمتر حدیث یا عبارتی به چشم می خورد.

6.«و جهاد را برای عزت و سربلندی اسلام (و مسلمانان) قرار داد»؛ (وَ الْجَهَادَ عِزّاً لِلْإِسْلاَمِ)

دلیل آن روشن است؛اگر مسلمانان در برابر حیله ها و حملات و تهاجمات دشمنان خاموش بنشینند و به جهاد برنخیزند چیزی نمی گذرد که عظمت آن ها پایمال دشمنان می شود و عزت و سربلندی تبدیل به ذلت و سربه زیری می گردد.

ازاین رو در خطبه معروف جهاد،امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:

«فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَی وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّل؛ (آگاه باش) جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند آن را به روی یاران خاصش گشوده،جهاد،لباس تقوا و زره محکم و سپر مطمئن خداوند است و مردمی که از جهاد روی گردان شوند خداوند لباس ذلت بر تن آن ها می پوشاند و بلاها به آن ها هجوم می آورند». (1)

7 و 8.«و امر به معروف را برای اصلاح توده مردم و نهی از منکر را برای باز داشتن بی خردان قرار داد»؛ (وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلَحَةً لِلْعَوَامِّ،وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ) .

این امتیاز مهم را قانون اسلام بر بسیاری از قوانین جهان دارد که همه افراد جامعه را در برابر آنچه در جامعه می گذرد مسئول می داند،هرگاه کسی از انجام

ص:88

وظیفه خود عدول کند،همه به عنوان واجب کفایی مأمورند او را نصیحت کرده و به انجام وظیفه فرا خوانند و هرگاه کسی آشکارا منکری را انجام دهد و کاری برخلاف موازین اسلامی مرتکب شود،همه مسئولند او را اندرز دهند و از آن کار بازدارند.

بنابراین،امر به معروف،مصلحتی است برای توده مردم و نهی از منکر سبب پیشگیری از کار سفیهان است.

قابل توجه است که در امر به معروف بر عوام تکیه می کند.اشاره به این که خواص،وظایف خود را انجام می دهند و کمتر نوبت به امر به معروف می رسد و در مورد نهی از منکر بر سفها تکیه می کند اشاره به این که آدم عاقل و خردمند به دنبال گناه نمی رود و آن ها که با ارتکاب گناه،هم به خود ظلم می کنند و هم به جامعه،سفیه و کم خردند.قرآن مجید هم به این موضوع اشاره ای دارد و می فرماید: «وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ» ؛چه کسی از آیین ابراهیم،روی گردان خواهد شد به جز افراد نادان و سفیه؟». (1)

درباره اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و شرایط آن در بحث های گذشته مطالب قابل ملاحظه ای آمده است. (2)

9.«و صله رحم را برای افزایش نفوس مقرر داشت»؛ (وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنَْماةً لِلْعَدَدِ) .

«مَنْمَاة» مصدر میمی و به معنای نمو کردن است و چون به صورت مفعول لاجله ذکر شده به معنای سببیت نمو است.

روشن است هنگامی که افراد یک فامیل صله رحم به جای آورند و مراقب یکدیگر باشند و به همدیگر کمک کنند،تلفات در میان آن ها کم خواهد بود

ص:89

و این سبب کثرت فامیل و در نتیجه کثرت عدد مسلمانان خواهد شد و در برابر دشمنان قدرت و قوت بیشتری پیدا می کنند.

افزون بر این،از روایات استفاده می شود که صله رحم تأثیر معنوی و الهی خاصی در فزونی عمر و عمران و آبادی شهرها دارد.

در حدیثی از امام صادق از پدرانش از رسول خدا علیهم السلام آمده است:

«صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیَارَ وَ تَزِیدُ فِی الْأَعْمَارِ وَ إِنْ کَانَ أَهْلُهَا غَیْرَ أَخْیَارٍ؛ صله رحم خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند،هرچند اهل آن از نیکان نباشند». (1)

در حدیث دیگری از همان حضرت علیه السلام می خوانیم:

«إِنَّ الْقَوْمَ لَیَکُونُونَ فَجَرَةً وَ لَا یَکُونُونَ بَرَرَةً فَیَصِلُونَ أَرْحَامَهُمْ فَتَنْمِی أَمْوَالُهُمْ وَ تَطُولُ أَعْمَارُهُمْ فَکَیْفَ إِذَا کَانُوا أَبْرَاراً بَرَرَةً؛ ممکن است جمعیتی فاجر و گنهکار باشند و از نیکان نباشند؛ ولی در عین حال صله رحم به جا آورند.در این صورت اموالشان افزایش پیدا می کند و عمرشان طولانی می شود تا چه رسد به این که از نیکان و خوبان باشند». (2)

بعضی از شارحان نهج البلاغه تفسیر دیگری برای این کلام حکیمانه ذکر کرده اند که هرگاه انسان صله رحم به جای آورد،ارحام او اطراف وی را می گیرند و قوت و قدرت آن شخص که صله رحم به جای آورده فزونی می یابد ولی تفسیر اول صحیح تر به نظر می رسد. (3)

10.«و قصاص را برای حفظ خون ها (و جان ها) قرار داد»؛ (وَ القِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ) .

این سخن برگرفته از قرآن مجید است که می فرماید: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ

ص:90

یا أُولِی الْأَلْبابِ» ؛ای خردمندان! در قصاص،حیات و زندگی شما است». (1)

درست است که ظاهراً بر اثر قصاص،فردی از جامعه حذف می شود؛ولی این حذف سبب پیشگیری از قتل های آینده است،زیرا افرادی که به فکر قتل دیگران می افتند،هنگامی که منظره قصاص در نظرشان مجسم می شود و خود را در خطر قطعی می بینند از این عمل خودداری می کنند و به فرض که بتوانند قتلی انجام دهند و متواری شوند باید یک عمر به صورت دربه در زندگی مخفیانه داشته باشند که ناراحتی و زجر آن کمتر از قصاص نیست.

متأسفانه در دنیای امروز،بعضی از گروه ها و به اصطلاح طرفداران حقوق بشر با هر گونه قصاص مخالفند و می گویند:خون را با خون نباید شست؛قاتل کار خطایی انجام داده و اگر ما قاتل را به قتل برسانیم خطای دیگری است.

این ها برای قاتل دلسوزی می کنند؛اما گویا برای صدها یا هزاران نفری که جانشان به وسیله قاتلان در خطر است و آن قاتلان با نفی قصاص احساس امنیت می کنند دلشان نسوخته است.

11.«و اقامه حدود را برای بزرگ شمردن محرمات الهی قرار داد»؛ (وَ إِقَامَةَ الْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ) .

«محارم» در این جا اشاره به گناهان کبیره یا بخش مهمی از آن هاست که در موردشان اقامه حدود و اجرای تعزیرات می شود،زیرا حدود به معنای عام شامل تعزیرات هم می گردد.بدیهی است با اجرای حد،گناه در نظرها پراهمیت خواهد شد و کمتر کسی به سراغ آن می رود زیرا می داند علاوه بر مجازات الهی در سرای آخرت،در این دنیا هم مجازات سنگینی دامن او را می گیرد و این امر سبب امنیت جامعه و حفظ آن از آلودگی های گسترده خواهد شد.

ازاین رو در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

«وَ حَدٌّ یُقَامُ لِلَّهِ فِی الْأَرْضِ

ص:91

أَفْضَلُ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ حدی که در زمین اجرا شود برتر از چهل روز باریدن باران است». (1)

در حدیث دیگری از ابو ابراهیم (امام کاظم علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه «وَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» 2 می فرماید:«این فقط احیای به وسیله باران نیست، بلکه خداوند مردانی را مبعوث می کند که عدل را زنده کنند و زمین با احیای عدل زنده می شود.سپس افزود:

«وَ لَإِقَامَةُ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً؛ و اقامه حد در آن سودمندتر است از نزول چهل روز باران در زمین». (2)

البته اساس دعوت انبیا بر برنامه های فرهنگی است و اکثریت مردم از این طریق به راه راست دعوت می شوند؛ولی مواردی پیدا می شود که افرادی سرسختانه در مقابل اوامر و نواهی آن ها به مخالفت برمی خیزند.در این گونه موارد جز توسل به اجرای حدود و مجازات ها راهی نیست،همان گونه که در برنامه تمام عقلای جهان و قوانین عالم نیز همین گونه است.

12.«و ترک شرب خمر را برای حفظ و سلامت عقل تشریع کرد»؛ (وَ تَرْکَ شُرْبِ الْخَمْرِ تَحْصِیناً لِلْعَقْلِ) .

جای شک و تردید نیست که شراب و همه مواد مخدر از دشمنان شماره یک عقل انسانی هستند؛نه تنها در حالت مستی شعله عقل به کلی خاموش می شود و افراد مست دست به هر کاری می زنند،بلکه بعد از آن نیز تأثیرات زیادی در تخریب مغز و اعصاب از خود به جای می گذارد و گاه منجر به جنون می شود.

مرحوم«کلینی»در جلد ششم کتاب کافی بابی تحت عنوان«إنّ الْخَمْرَ رَأسُ کُلِ ّ إثْمٍ وَ شَرٍّ»(شراب سرچشمه هر گناه و بدی است) آورده است و احادیث فراوانی در ذیل آن ذکر کرده است؛از جمله در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده

ص:92

است:

«إِنَّ الْخَمْرَ رَأْسُ کُلِّ إِثْمٍ؛ شراب سرچشمه هر گناهی است». (1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالاً وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَهَا أَوْ قَالَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ؛ خداوند برای شرور و بدی ها قفل هایی قرار داده (که همان قفل عقل هاست) و کلید آن قفل ها را شراب قرار داده است». (2)

در حدیث دیگری از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام نقل شده است که فرمود:

«مَا عُصِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَیْءٍ أَشَدَّ مِنْ شُرْبِ الْخَمْرِ إِنَّ أَحَدَهُمْ لَیَدَعُ الصَّلَاةَ الْفَرِیضَةَ وَ یَثِبُ عَلَی أُمِّهِ وَ أُخْتِهِ وَ ابْنَتِهِ وَ هُوَ لا یَعْقِلُ؛ گناهی در پیشگاه خداوند شدیدتر از شرب خمر نیست.بعضی از شراب خواران نماز واجب را به کلی ترک می کنند و ممکن است به مادر و خواهر و دخترخود در حالی که نمی فهمند تجاوز کنند». (3)

همین مضمون را یکی از شعرای فارسی زبان در شعر خود مجسم ساخته است آن جا که می گوید:

ابلیس شبی رفت به بالین جوانی آراسته با شکل مهیبی سر و بر را

گفتا که منم مرگ اگر خواهی زنهار باید بگزینی تو یکی زین سه خطر را

یا آن پدر پیر خودت را بکشی زار یا بشکنی از خواهر خود سینه و سر را

یا خود ز می ناب بنوشی دو سه ساغر تا آن که بپوشم ز هلاک تو نظر را

ص:93

لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت کز مرگ فتد لرزه به تن ضیغم نر را

گفتا نکنم با پدر و خواهرم این کار لیکن به می از خویش کنم رفع ضرر را

جامی دو سه مِی خورد چو شد چیره ز مستی هم خواهر خود را زد و هم کشت پدر را

ای کاش شود خشک بن تاک خداوند زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را

13.«و دوری از سرقت را برای حفظ عفت (و پرهیز از آلودگی به اموال مردم) مقرر داشت»؛ (وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَة إِیجاباً لِلْعِفَّةِ) .

سرقت و دزدی به هر شکل باشد از بزرگ ترین گناهان در اسلام و دارای حدّ شرعی است و در همه عرف ها و تمام عقلا کاری بسیار زشت محسوب می شود و در تمام قوانین دنیا برای آن مجازات مقرر شده است.

تعبیر به«عفت»در کلام امام علیه السلام اشاره به خویشتن داری و مناعت طبع و ترک هر گونه حرص است.خداوند سرقت را ازاین رو تحریم فرموده که افزون بر حفظ امنیت مالی جامعه،روح عفت را در افراد زنده کند،هیچ کس به اموال دیگری چشم ندوزد و حتی در بدترین حالات معیشتی به فکر دستبرد به اموال دیگران نیفتد،همان گونه که در قرآن مجید خداوند عده ای از نیازمندان را با این عبارت ستوده است: «لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ» ؛(انفاق های شما برای) کسانی باشد که در راه خدا در تنگنا قرار گرفته اند (و توجه به آیات خدا آن ها را از وطن های خویش آواره ساخته و شرکت در میدان جهاد به آن ها اجازه

ص:94

نمی دهد تا برای تأمین هزینه زندگی دست به کسب و تجارتی بزنند) نمی توانند مسافرتی کنند (و سرمایه ای به دست آورند) و از شدت عفت و خویشتن داری افراد ناآگاه آن ها را بی نیاز می پندارند؛اما آن ها را از چهره هایشان می شناسی». (1)

به یقین همان اندازه که حفظ امنیت جامعه اهمیت دارد پرورش روح عفّت و ابراز بی نیازی از اموال مردم نیز مهم است و در واقع این روحیه است که جامعه را به امنیت مالی رهنمون می شود.

14.«و ترک زنا را برای حفظ نسب ها قرار داد»؛ (وَ تَرْکَ الزِّنَی تَحْصِیناً لِلنَّسَبِ) .

به یقین زنا وآمیزش های نامشروع آثار سوء فراوانی دارد که امام علیه السلام به یکی از مهم ترین آن ها اشاره کرده است.هرگاه در جامعه آمیزش های نامشروع رواج پیدا کند محصول آن فرزندان نامشروعی است که وابسته به هیچ کس نیستند،نه کسی حضانت آن ها را بر عهده می گیرد و نه تکیه گاهی برای خودشان پیدا می کنند،نه حمایت مالی می شوند،نه ارث دارند و نه از عواطف پدرانه و مادرانه برخوردارند.چنین فرزندانی بزرگ ترین مخاطره را برای جامعه دربر دارند.

آمارها نشان می دهد که بسیاری از جنایات هولناک به دست همین فرزندان نامشروع انجام می گیرد.به فرض که نهادی اجتماعی فرزندان نامشروع را جمع آوری و حفاظت کند باز محرومیت از پیوند با پدر و مادر و آثار عاطفی و قانونی آن کار خود را خواهد کرد.

به همین دلیل اسلام زنا را حرام کرده و مجازات سنگینی برای آن قائل شده است؛ولی متأسفانه در تمدّن مادّی غرب نه تنها زنا حرام نیست،بلکه مراکز فحشا تحت حمایت دولت ها نیز هست و به دولت ها مالیات نیز می پردازند.

آن ها حتی برای روابط نامشروعِ زنان شوهردار نیز اهمیتی قائل نیستند.تنها

ص:95

زنای به عنف را ممنوع و قابل تعقیب قانونی می دانند و به همین دلیل فرزندان نامشروع در جوامع غربی بسیار زیاد است و مفاسد آن را نیز با چشم خود می بینند؛اما غلبه هوا و هوس و آزادی های به معنای بی بندوباری به آن ها اجازه محدودساختن را نمی دهد.

در بعضی از جوامع غربی کار به آن جا رسیده که در شناسنامه ها تنها نام مادر نوشته می شود و از نام پدر خبری نیست،زیرا دیده اند اگر نام پدر را بخواهند بنویسند مجهول بودن پدران برای بسیاری از نوزادان مشکل عظیمی ایجاد می کند.

شگفت آور است که مجاز شمردن زنا حتی مانع از تجاوز به عنف نشده و به گونه ای است که آمار بعضی از کشورهای غربی نشان می دهد در هر دقیقه یک تجاوز به عنف صورت می گیرد.

البته زنا مفاسد بسیار دیگری دارد که امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در حدیثی که علامه مجلسی رحمه الله در بحار الانوار از علل الشرایع نقل کرده به بخشی از آن اشاره می کند،آن حضرت علیه السلام می فرماید:

«وَ حَرَّمَ الزِّنَا لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ مِنْ قَتْلِ الْأَنْفُسِ وَ ذَهَابِ الْأَنْسَابِ وَ تَرْکِ التَّرْبِیَةِ لِلْأَطْفَالِ وَ فَسَادِ الْمَوَارِیثِ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَاد؛ خداوند زنا را حرام کرده است به علّت مفاسدی که در آن است ازقبیل:

قتل نفس،(به سبب برافروخته شدن آتش خشم همسران یا بستگان) و از دست رفتن نسب و ترک تربیت فرزندان و فاسد شدن نظم میراث و امثال آن از مفاسد گوناگون». (1)

15.«و ترک لواط (و همجنس گرایی) را برای افزایش نسل مقرر داشت».

(وَ تَرْکَ اللِّوَاطِ تَکْثِیراً لِلنَّسْلِ) .

می دانیم آفرینش شهوت جنسی در زنان و مردان برای این است که از طریق صحیح،نسل انسان افزایش پیدا کند و از میان نرود و اگر این علاقه جنسی میان

ص:96

زن و مرد نبود ممکن بود در مدت کوتاهی نسل انسان نابود شود.حال اگر این علاقه جنسی به صورت همجنس گرایی درآید که هیچ تأثیری در بقای نسل نداشته باشد و این مطلب در جامعه بشری گسترش یابد آن هم سبب قطع نسل انسان یا کمبود افراد بشر خواهد شد.

به همین دلیل،استمنا یا آمیزش با حیوانات نیز در اسلام تحریم شده است، زیرا آن ها نیز مانند همجنس گرایی سبب ضایع شدن نطفه های انسانی می گردد.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که زندیقی از آن حضرت سؤالی درباره تحریم زنا کرد و حضرت پاسخ او را فرمود و سپس از تحریم لواط پرسید.امام علیه السلام فرمود:علتش این است که

«أَنَّهُ لَوْ کانَ إِتْیانُ الْغُلامِ حَلالاً لَاسْتَغْنَی الرِّجالُ عَنِ النِّساءِ وَ کانَ فِیهِ قَطْعُ النَّسْلِ وَ تَعْطِیلُ الْفُرُوجِ وَ کانَ فِی إِجازَةِ ذلِکَ فَسادٌ کَثِیرٌ؛ هر گاه آمیزش با پسر حلال بود مردان از زنان بی نیاز می شدند و سبب قطع نسل و تعطیل آمیزش مشروع و طبیعی می شد و مجاز بودن این کار مفاسد بسیاری دربر داشت». (1)

شبیه همین معنا با توضیح بیشتری از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نقل شده است. (2)

البته آنچه امام علیه السلام در این جا بیان فرموده و در روایات دیگری نیز به آن اشاره شده یکی از آثار بسیار شوم همجنس گرایی است؛آثار زیان بار دیگری نیز دارد که یکی از آن ها از نظر مسائل بهداشتی و عاطفی است،زیرا این کار،تحریف روشنی در آفرینش علاقه جنسی و اعضای تناسلی است و امروز زیان آشکار آن به صورت بیماری ایدز بروز کرده که طبق بعضی از آمار،اکثر موارد ایدز از مسئله همجنس گرایی ناشی می شود،همان بیماری ای که امروز تمام اطبای جهان در

ص:97

درمان آن وامانده اند،زیرا نیروی دفاعی بدن را از کار می اندازد و انسان در مدت کوتاهی به انواع بیماری ها مبتلا می شود و با تمام کوشش هایی که از سوی پزشکان دنیا به عمل آمده هنوز داروی مطمئنی برای درمان آن پیدا نشده است.

تشدید مجازات لواط در اسلام نسبت به زنا ممکن است ناشی از این امور باشد.

البته امروز برخی از طبیبان فاقد مسئولیت،به افرادی چراغ سبز نشان می دهند و می گویند که علاقه آن ها به جنس موافق عامل ژنتیکی دارد و قابل تغییر نیست و برای آن ها همجنس گرایی را مجاز می شمرند و این شبیه اظهار نظر جمعی دیگر از آن گونه اطباست که استمنا را بی ضرر و بی خطر معرفی می کنند.بدون شک صحه گذاشتن بر این انحرافات و بیماری ها که به هر حال قابل علاج است ناشی از هماهنگ شدن با خواسته های انحرافی این گونه بیماران است. (1)

16.«و شهادت و گواهی را برای اظهار حق در برابر انکارها قرار داد»؛ (وَ الشَّهَادَاتِ اسْتِظْهَاراً عَلَی الُْمجَاحَدَاتِ) .

می دانیم در اسلام کسی که از حادثه ای باخبر باشد و آن را با چشم خود ببیند اگر به شهادت فراخوانده شود بر او واجب است بپذیرد و آنچه را دیده بیان کند؛ خواه درباره دوست باشد یا دشمن،خویشاوند باشد یا بیگانه.کتمان شهادت یکی از گناهان کبیره است،همان گونه که قرآن مجید باصراحت فرمود: «وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» ؛شهادت را کتمان نکنید و هرکس کتمان کند قلب او گناهکار است (چراکه حقیقتی را مخفی داشته است)». (2)

ص:98

در آیه قبل از آن می فرماید: «وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا» ؛و شاهدان هنگامی که دعوت (به دادگاه برای ادای شهادت) بشوند ابا نکنند». (1)

روایات اسلامی نیز درباره کتمان شهادت،حرمت آن را با صراحت بیان کرده است در حالی که در قوانین دیگر دنیا،شهادت شهود معمولاً الزامی نیست؛ هرکس مایل باشد و سود خود را در شهادت دادن ببیند شهادت می دهد وگرنه می تواند آن را مکتوم نماید.

واجب ساختن این کار برای آن است که افراد نتوانند حقوق مردم را پایمال کنند.

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«مَنْ شَهِدَ شَهَادَةَ حَقٍّ لِیُحْیِیَ بِهَا حَقَّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ أَتَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لِوَجْهِهِ نُورٌ مَدَّ الْبَصَرِ تَعْرِفُهُ الْخَلَائِقُ بِاسْمِهِ وَ نَسَبِه؛ کسی که شهادت حقی بدهد تا حق مسلمانی را به وسیله آن احیا کند،روز قیامت در حالی وارد عرصه محشر می شود که از صورتش نوری برمی خیزد که تا آن جا که چشم کار می کند پیش می رود و تمام خلایق او را با نام و نسبش می شناسند». (2)

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که در تفسیر آیه «وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا» می فرماید:

«لَا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ إِذَا دُعِیَ إِلَی الشَّهَادَةِ یَشْهَدُ عَلَیْهَا أَنْ یَقُولَ لا أَشْهَدُ لَکُمْ؛ برای هیچ کس سزاوار نیست هنگامی که دعوت به شهادت دادن بر چیزی شود بگوید:من برای شما شهادت نمی دهم». (3)

شگفت این که بعضی از شارحان نهج البلاغه شهادت را در این جا به معنای شهادت در راه خدا در میدان نبرد تفسیر کرده اند و آن را سبب تقویت دین دانسته اند در حالی که تعبیرات امام علیه السلام،قبل و بعد از آن تناسبی با آن ندارد،زیرا امام علیه السلام قبلاً جهاد را به عنوان عزت اسلام بیان فرمود و تعبیر به«مجاحدات»

ص:99

(یعنی انکارها) مناسب بحث دعاوی است به خصوص که ترک کذب نیز بعد از آن ذکر شده است که با ترک شهادت دادن مناسب است.به علاوه آغاز حدیث با جمله«فرض اللّه»شروع می شود و به یقین خداوند شهادت را مأمورٌبِه نکرده بلکه جهاد را واجب فرموده که احیاناً منته به شهادت می شود.

17.«و ترک دروغ را برای احترام و بزرگداشت صدق و راستی قرار داد»؛ (وَ تَرْکَ الْکَذِبِ تَشْرِیفاً لِلصِّدْقِ) .

اساس زندگی اجتماعی بر اعتماد متقابل افراد نسبت به یکدیگر است که اگر اعتمادی نباشد رشته اجتماع از هم گسیخته خواهد شد.اعتماد در صورتی حاصل می شود که صدق و امانت بر جامعه حاکم باشد،زیرا دروغ و خیانت مهم ترین اسباب بدبینی و بی اعتمادی است.

امام علیه السلام در این تعبیر زیبا می فرماید:خداوند ترک دروغ را واجب کرده تا راستگویی به عنوان یک فضیلت شمرده شود و افراد جامعه به سوی آن حرکت کنند.

در روایات اسلامی شدیدترین تعبیرات درباره زشتی دروغ آمده است.قرآن مجید می گوید: «إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ» ؛تنها کسانی دروغ می بندند که به آیات خدا ایمان ندارند». (1)

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«إنَّ الْکِذْبَ بابٌ مِنْ أبْوابِ النِّفاقِ؛ دروغ دری از درهای نفاق است». (2)

در کتاب کافی از امیرمؤمنان علیه السلام چنین نقل شده که فرمود:

«لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ؛ انسان طعم ایمان را نمی چشد مگر زمانی که دروغ را خواه شوخی باشد یا جدی،رها کند». (3)

ص:100

احادیث در این زمینه بسیار است.با حدیث دیگری از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله این سخن را پایان می دهیم آن جا که فرمود:

«إیّاکُمْ وَ الْکِذْبَ فَإِنَّهُ مِنَ الْفُجُورِ وَهُما فِی النّار؛ از دروغ بپرهیزید،زیرا دروغ با فجور و گناهان (دیگر) همراه است و هر دو در آتشند». (1)

18.«و سلام را امان در برابر ترس ها قرار داد»؛ (وَ السَّلاَمَ أَمَاناً مِنَ الَْمخَاوِفِ) .

منظور از«سلام»در این جا همان سلام کردن است که هرگاه کسی به دیگری سلام کند مفهومش این است که هیچ گونه قصد آزار و اذیت او را ندارد و هنگامی که شنونده سلام را با سلام پاسخ می گوید مفهوم آن نیز این است که از ناحیه او خوف و ضرری برای سلام کننده موجود نیست.

توضیح این که در آغاز اسلام و مدتی پس از آن بسیاری از مردم هنگام برخورد با یکدیگر اگر طرف از قبیله خودشان نبود،احساس ناامنی می کردند؛ ولی اگر او ابتدا سلام می کرد و طرف مقابل نیز پاسخ می گفت،به منزله تعهدی بود که هیچ گونه ضرر و زیانی به یکدیگر نمی رساندند،همان گونه که اگر شخصی بر آن ها وارد می شد و غذایی می آوردند و از غذای صاحب منزل می خورد طرفین نسبت به یکدیگر احساس امنیت می کردند؛صاحب خانه عملاً تحیتی گفته بود و میهمان تازه وارد نیز عملاً به آن پاسخ داده بود.

البته گاه می شد که پس از سلام و جواب آن،قرائن و شواهدی برخلاف موارد مذکور به نظر می رسید که برای برطرف کردن آن خوف،احتیاج به گفت وگوی بیشتری بود،ازاین رو در داستان ابراهیم علیه السلام می خوانیم:هنگامی که فرشتگان پروردگار به صورت افراد ناشناسی بر او وارد شدند و سلام کردند ابراهیم علیه السلام که چهره های آن ها را بسیار ناشناس دید گفت:«ما از شما می ترسیم».به خصوص هنگامی که غذا برای آن ها آورد و آن ها دست به سوی غذا دراز نکردند؛اما

ص:101

چیزی نگذشت که ترس ابراهیم علیه السلام زائل شد هنگامی که گفتند:«ما فرستادگان پروردگار توایم»و او را به فرزند بشارت دادند. «وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ* فَلَمّا رَأی أَیْدِیَهُمْ لا تَصِلُ إِلَیْهِ نَکِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً قالُوا لا تَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمِ لُوطٍ». 1

اکنون این سؤال پیش می آید که سلام کردن جزء مستحبات است و با جمله «فرض اللّه» که در آغاز این کلام حکمت آمیز آمده سازگار نیست،ازاین رو بعضی از شارحان،سلام را در این جا به معنای پاسخ سلام تفسیر کرده اند تا با وجوب سازگار باشد. (1)در حالی که این تفسیر افزون بر این که مخالف ظاهر عبارت امام علیه السلام است با مسئله امنیت از ترس سازگار نیست،زیرا هم ابتدا به سلام و هم پاسخ آن هر دو سبب احساس امنیت می شد.

ولی با توجه به این که«فرض»معنای وسیعی دارد که هرگونه تشریع را اعم از واجب و مستحب شامل می شود،مشکلی به وجود نمی آید که ما ناچار باشیم سلام را به معنای پاسخ سلام بدانیم.در نتیجه به یقین فلسفه ای که امام علیه السلام برای نماز بیان فرموده،هم نماز واجب را فرا می گیرد و هم مستحب را و همچنین در مورد زکات و روزه.

بعضی از شارحان نهج البلاغه«سلام»را به معنای صلح تفسیر کرده اند و گفته اند:«آن چیزی که سبب زائل شدن خوف و ترس در جامعه بشری می شود همان مسئله صلح است که مانع از بروز جنگ های ویرانگر و مخرب است». (2)

این تفسیر،تفسیر بعیدی به نظر نمی رسد و ممکن است هر دو تفسیر در مفهوم کلام امام علیه السلام جمع باشد.

ص:102

شگفت این که بعضی به جای«سلام»،«اسلام»ذکر کرده اند (1)در حالی که در هیچ یک از نسخ نهج البلاغه این واژه نیامده،هرچند در غرر الحکم به جای «سلام»،«اسلام»آمده است (2)،بنابراین تکیه بر یک احتمال نادر،مناسب تفسیر کلام امام علیه السلام نیست به خصوص این که اگر به جای«سلام»،«اسلام»بود می بایست در آغاز این سخن و به دنبال«فَرَضَ اللّهُ الْإیمانَ تَطْهیراً مِنَ الشِّرْکِ» ذکر شود.

19.«و امامت را برای نظم و نظام امت قرار داد»؛ (وَ الْأَمَامَةَ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ) .

هرچند در نسخه صبحی صالح در این جا واژه«الامانة»آمده ولی در بسیاری از نسخ نهج البلاغه به جای آن«الامامة»است و در کتاب تمام نهج البلاغه نیز «الامامة»آمده است.در غرر الحکم نیز به همین صورت است.حتی در شرح ابن ابی الحدید نیز«الامامة»ذکر شده است و همان را نیز تفسیر کرده است.به یقین تعبیر «نِظاماً لِلْأُمَّةِ» و به دنبال آن «وَ الطّاعَةِ تَعْظیماً لِلْاِمامَةِ» تناسبی با امامت دارد نه امانت و در واقع دو جمله اخیر (نوزدهم و بیستم) به منزله ضمانت اجرایی برای هجده جمله پیشین است.به هر حال شک نیست که اگر حکومت عادلی بر کار نباشد و امامت به معنای صحیح پیاده نشود،نظم امت به هم می ریزد،ظالمان بر مظلومان چیره می شوند و فاسدان و مفسدان پست های حساس را در اختیار می گیرند و بیت المال مسلمانان به غارت می رود و ناامنی همه جا را فرا می گیرد که تاریخ معاصر و گذشته،نمونه های فراوانی از آن را به ما ارائه داده است.

در خطبه بانوی اسلام فاطمه زهرا علیها السلام نیز تعبیری شبیه به این دیده می شود، می فرماید:

«وَ طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً مِنَ الْفُرْقَةِ؛ خداوند اطاعت از ما را سبب نظام امت قرار داده و پیشوایی ما را سبب جلوگیری از

ص:103

اختلاف و پراکندگی». (1)

در خطبه امام علی بن موسی الرضا علیه السلام که در مسجد جامع مرو در روز جمعه بیان فرمود نیز آمده است:

«إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلاحُ الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلامِ النَّامِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی؛ امامت،زمام دین و سبب نظام مسلمین و صلاح دنیا و سبب عزت مؤمنان است.امامت اساس اسلام بارور و شاخه بلند آن است». (2)

البته سخن درباره اهمیت امامت و تأثیر حکومت اسلامی در نظم جامعه مسلمانان و حفظ کیان آن ها بسیار است و مقصود در این جا اشاره ای به عنوان تفسیر کلام امام علیه السلام است.

20.«و اطاعت و فرمانبرداری (از امام مسلمین) را برای (تعظیم و تحکیم) مقام امامت قرار داد»؛ (وَ الطَّاعَةَ تَعْظِیماً لِلْإِمَامَةِ) .

به یقین آنچه سبب تقویت امامتِ امامان و حاکمیتِ حاکمان می شود همکاری و هماهنگی مردم است.اگر اطاعت و همکاری مردم نباشد نظام امامت نیز به هم می ریزد،ازاین رو در مسائل مربوط به حکومت اسلامی نیز می گوییم:

حمایت مردم و آرای ملت از اساسی ترین پایه های حکومت است،زیرا امامی می تواند نظام امت را برقرار کند که مبسوط الید باشد و مبسوط الید بودن جز از طریق همکاری مردمی حاصل نمی شود.

در بخش چهارم خطبه 34 مطالب بیشتری در این زمینه آمده است؛آن جا که امام علیه السلام می فرماید:«ای مردم! من حقی بر شما دارم شما نیز بر من حقی دارید؛اما حق شما بر من این است که از خیرخواهی و خدمت به شما دریغ نورزم و بیت المال را به نفع شما به طور کامل به کار گیرم و شما را تعلیم دهم تا از جهل

ص:104

و نادانی رهایی یابید و تربیت کنم تا فراگیرید و آگاه شوید و اما حق من بر شما این است که بر بیعت خویش وفادار باشید و در آشکار و نهان خیرخواهی را در حق من به جا آورید.هر زمان شما را برای انجام کاری بخوانم اجابت کنید و هر وقت به شما فرمان دهم اطاعت نمایید». (1)

عرفی چه بسا بر اساس مصالح و مفاسدی وضع می شود که نتوانسته اند تمام جوانب آن را بررسی کنند و به همین دلیل پس از مدتی ممکن است خلاف آن کشف شود؛ولی احکام الهی چنین نیست،علم بی پایان خداوند سبب می شود که احکام بر اساس رعایت تمام جوانب مصالح و مفاسد وضع شود و هرگز خلافی در آن نخواهد بود.

بعضی نیز معتقدند گر چه احکام دارای مصالح و مفاسدی است؛ولی ما نباید به سراغ آن ها برویم،باید مطیع فرمان باشیم؛آن جا که امر شده انجام دهیم و آن جا که نهی شده خودداری کنیم و مطلقاً به سراغ فلسفه احکام نباید رفت.

ولی این نیز برخلاف آیاتی است که ما را تشویق به فهم مصالح و مفاسد احکام می کند و همچنین بر خلاف روایاتی است-مانند آنچه در بالا آمد-که ائمه هدی علیهم السلام مصالح احکام را مشروحاً بیان کرده اند و نیز بعضی از اصحاب خدمت امامان علیهم السلام می رسیدند و فلسفه پاره ای از احکام را می پرسیدند.هرگز هیچ امامی آن ها را نهی از این سؤالات نکرد و این دلیل بر آن است که مردم حق دارند از فلسفه احکام سؤال کنند و پاسخ بشنوند.

منتها در این جا دو نکته مهم باقی می ماند و آن این است که اولاً بیان فلسفه احکام چه فایده ای دارد؟

پاسخ این سؤال روشن است؛انسان هنگامی که به منافع نماز و روزه و امثال آن آگاه می شود،شوق بیشتری برای انجام دادن آن در خود می یابد و هنگامی که مثلاً مفاسد بی شمار شرب خمر را می شنود،نفرت بیشتری از آن پیدا می کند.

درست مانند دستورات طبیب که وقتی برای بیمارش فواید دارو را ذکر کند بیمار با شوق بیشتری دارو را مصرف کرده و تلخی احتمالی آن را تحمل می کند.

از این جا می توان استفاده کرد که آگاهی بر فلسفه احکام می تواند فقیه را در مسیر استنباط حکم کمک کند.

ص:106

ثانیاً:معنای آگاهی بر فلسفه احکام این نیست که ما همواره مقید به آن باشیم و بگوییم چون مثلاً فلسفه دو رکعت بودن نماز صبح و سه رکعت بودن نماز مغرب را نمی دانیم بنابراین آن را انجام نمی دهیم.ما باید گوش بر امر و چشم بر فرمان داشته باشیم چه فلسفه احکام را بدانیم یا ندانیم؛ولی تا آن جا که بدانیم به اطاعت راسخ ما کمک می کند.

این نکته نیز شایان توجه است که فلسفه ها و مصالح و مفاسد احکام غالباً جنبه حکمت دارد نه علّت؛یعنی در غالب موارد،ممکن است حاکم باشد.مثلاً نوشیدن یک قطره شراب ممکن است هیچ کدام از آن مفاسد را نداشته باشد ولی به هر حال حرام است،بنابراین افراط در این مسئله که ما فلسفه های احکام را وسیله ای قرار دهیم برای محدود کردن حکم یا توسعه آن به جایی که ادله شامل آن نمی شود،کار نادرستی است.

به تعبیر دیگر پذیرفتن فلسفه احکام یا مقاصد الشریعة به معنای این نیست که ما به دنبال قیاسات ظنی برویم و حلال و حرام هایی از این طریق درست کنیم.

تنها در صورتی می توان حکم را به وسیله فلسفه احکام توسعه داد یا محدود کرد که به صورت علت در متن کتاب و سنت ذکر شده باشد؛مثلاً بفرماید:«لا تَشْرَبُوا الْخَمْرَ لِأَنَّهُ مُسْکِرٌ مُفْسِدٌ لِلْعَقْلِ»از این تعبیر می توانیم هرچیزی را که مسکر و موجب فساد عقل است تحریم کنیم. (1)

در حدیثی از امام کاظم علیه السلام می خوانیم:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُحَرِّمِ الْخَمْرَ لِاسْمِهَا وَ لَکِنَّهُ حَرَّمَهَا لِعَاقِبَتِهَا فَمَا کَانَ عَاقِبَتُهُ عَاقِبَةَ الْخَمْرِ فَهُوَ خَمْرٌ؛ خداوند شراب را به دلیل نام آن تحریم نکرد،بلکه تحریم آن به واسطه آثار آن بود،بنابراین هر چیزی که عاقبت آن عاقبت شراب باشد آن هم به منزله شراب است». (2)

ص:107

ص:108

ص:110

گفت:دروغ نیست و واقعیت دارد.امام علیه السلام او را به برائت از حول و قوه الهی اگر دروغ گو باشد قسم داد.او همین سوگند را یاد کرد و هنوز گفتارش تمام نشده بود که فلج شد و مانند قطعه گوشتی بی جان به روی زمین افتاد! پای او را گرفتند و کشان کشان از مجلس بیرون بردند و امام صادق علیه السلام از این توطئه رهایی یافت. (1)

در رخداد دیگری می خوانیم که منصور دوانیقی به امام صادق علیه السلام عرض کرد:

یکی از یاران شما به نام«معلی بن خنیس»مردم را به سوی شما فرا می خواند و (برای خروج کردن) اموالی ذخیره می کند.امام علیه السلام فرمود:به خدا سوگند چنین چیزی نبوده است.منصور گفت:من کسی را که چنین خبری داده نزد شما حاضر می کنم.و سپس آن مرد را حاضر کرد.امام علیه السلام رو به آن فرد کرده فرمود:قسم می خوری؟ عرض کرد:آری؛سپس گفت:«وَ اللّهِ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمانِ الرَّحیمِ که او این کار را کرده است».امام علیه السلام فرمود:تو خداوند را با اوصاف جلالش می ستایی و او به همین سبب تو را مجازات نمی کند.

این گونه که من می گویم قسم بخور.بگو:

«بَرِئْتُ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ وَ أَلْجَأْتُ إِلَی حَوْلِی وَ قُوَّتِی (که تو این سخن را گفته ای)»آن مرد این گونه قسم خورد.هنوز کلامش تمام نشده بود که بر زمین افتاد و مرد.منصور گفت:بعد از این،کلام هیچ سخن چینی را درباره تو نخواهم پذیرفت. (2)

نمی شود و کفاره ای در مخالفت آن نیست،بلکه نفس این سوگند حرام است هرچند گوینده در گفتارش صادق باشد.سپس به احادیثی استناد می کند،از جمله حدیث نبوی که می فرماید:

«مَنْ قالَ إنّی بَرِیءٌ مِنْ دینِ الْإسْلامِ فَإنْ کانَ کاذِباً فَهُوَ کَما قالَ وَ إنْ کانَ صادِقاً لَمْ یَعِدْ إلَی الْإسْلامِ سالِماً؛ کسی که بگوید:«من از آیین اسلام بیزارم اگر دروغ گفته باشم یا همان گونه است که گفته ام»و اگر راست گفته و بیزاری جسته هرگز به اسلام بازنمی گردد». (1)

در حدیث دیگری از یونس بن حیان (صحیح یونس بن ظبیان است) نقل می کند که امام صادق علیه السلام به من فرمود:

«یَا یُونُسُ لا تَحْلِفْ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا فَإِنَّهُ مَنْ حَلَفَ بِالْبَرَاءَةِ مِنَّا صَادِقاً کَانَ أَوْ کَاذِباً فَقَدْ بَرِئَ مِنَّا؛ ای یونس! قسم به برائت از ما مخور،زیرا اگر کسی چنین قسمی یاد کند،صادق باشد یا کاذب،از ما بیزار خواهد شد».

سپس می افزاید:ولی از کلام امیر مؤمنان علیه السلام در نهج البلاغه (حکمت مورد بحث) استفاده می شود که ظالم را می توان به این کیفیت قسم داد و حتی از فعل امام صادق علیه السلام و قسم دادن شخص سعایت کننده به این کیفیت در برابر منصور دوانیقی بر می آید که این گونه سوگند در چنین مواردی مانعی ندارد.وی در پایان می گوید:ولی من کسی از اصحاب را ندیدم که به چنین حدیثی فتوا بدهد، هرچند عنوان باب در وسائل نشان می دهد که او معتقد است ظالم را می توان به برائت از حول و قوه الهی سوگند داد.سپس در پایان این سخن می گوید:احتیاط این است که این کار جز در مورد مهدورالدم،ترک شود. (2)

البته از بعضی کلمات بزرگانی که قبل از مرحوم صاحب جواهر بوده اند استفاده می شود که به این روایات فتوا داده اند؛مانند مرحوم فاضل هندی در

ص:113

کشف اللثام در بحث جواز«تغلیظ قسم»(در مسائل قضایی) و نیز خود صاحب جواهر در بحث قضا (1)تعبیری دارد که از آن،تمایل به این فتوا استفاده می شود.

مهم آن است که در این جا چند مسئله از هم جدا نشده است:

نخست این که آیا می توان بدون هیچ قید و شرطی چنین قسمی خورد؟ که کسی بگوید:و اللّه من از دین محمد صلی الله علیه و آله«العیاذ باللّه»بیزارم.قطعا چنین سخنی کفر است و حرام بودن آن جای تردید نیست؛حتی اگر سوگند او دروغ هم باشد گناه بزرگی مرتکب شده است.

دیگر این که به صورت قضیه شرطیه برای اثبات مدعای خود بگوید:واللّه از خدا و رسولش بریء باشم اگر چنین کاری را کرده باشم.اگر چنین شخصی راست می گوید و این کار را نکرده دلیلی بر حرام بودن سوگند او نیست.آری اگر او در گفتارش دروغگو باشد قطعاً قسم حرامی خورده و ممکن است کافر نیز شده باشد.

صورت سوم این است که قسم یاد کند برای انجام کاری و بگوید:من به این وعده خود وفا می کنم.اگر نکنم از حول و قوه الهی و دین محمد صلی الله علیه و آله بیزار باشم.

این قسم قطعاً منعقد نمی شود و اگر مخالفت کند نیز کفاره ای-طبق قواعد مقرره باب قسم که تنها باید به نام خداوند سوگند یاد کرد-ندارد.

دلیل روشنی بر حرام بودن قسمت دوم و سوم نداریم،زیرا گوینده آن هرگز نمی گوید:من از دین اسلام یا از خداوند متعال بیزارم بلکه برای تأکید بر گفته خود به این که تخلفی وجود ندارد چنین سخنی را می گوید،مثل این که بعضی از عوام مردم برای تأکید بر سخنانشان می گویند:بی ایمان از دنیا بروم،دشمن خدا و پیغمبر صلی الله علیه و آله باشم اگر چنین سخنی را گفته باشم.مگر این که گفته شود:این تعبیر نیز خالی از نوعی اهانت نیست و شاید به همین دلیل بر حرمت آن،ادعای

ص:114

اجماع شده است (در صورتی که حرمت شامل تمام این اقسام شود).

در این جا نکته دیگری است و آن این که اگر بدانیم بعضی از این گونه قسم ها سبب تعجیل عقوبت می شود و ممکن است به زندگی فرد پایان دهد آیا جایز است او را به چنین سوگندی قسم دهیم،هرچند باعث مرگ او شود؟

ظاهر کلام امام امیرالمؤمنین علیه السلام که در بالا آمد این است که هر ظالمی را می توان چنین سوگندی داد.(و هرچه باشد از ناحیه خود اوست) ولی تعبیر بعضی از فقها این است که تنها مهدور الدم را می توان چنین سوگند داد (1)و از آن جا که تعجیل عقوبت مرگ،همیشه حاصل نیست بلکه ممکن است عقوبت های دیگری در کار باشد حکم به تحریم چنین سوگندی درباره غیر مهدورالدم،خالی از اشکال نیست و اگر یقین به هلاکت باشد اجرای آن در غیر مهدورالدم اشکال دارد و کلام حضرت علیه السلام را در این صورت می توان بر ظالمان مهدورالدم حمل کرد.

توضیح بیشتر در این زمینه را باید در کتب فقهی بررسی کرد.

***

ص:115

ص:116

ص:118

متدین دیده می شود که می خواهند برای مصرف ثلث به نفع خودشان وجهی شرعی بیابند.

اگر انسان خودش وصی خویشتن باشد و آنچه را پس از خود مایل است در راه خیر صرف شود شخصاً اقدام کند بهتر است،همان گونه که بعضی از افراد باایمان را در عصر خود می بینیم که ثلث مال خویش را در زمان حیات خود جدا کرده و در کارهای خیر به خصوص کارهایی که باقی و برقرار می ماند؛مانند احداث بیمارستان،مسجد،مدرسه،بانک های قرض الحسنه،نشر آثار دینی و امثال آن صرف می کنند.این ها از همه موفق ترند،زیرا هیچ کس به اندازه خود انسان برای خویش دلسوزی نمی کند.

افزون بر این،آنچه را انسان با دست خود در راه خدا می دهد بسیار باارزش تر است از آنچه دیگران پس از او می دهند،چون در حال حیات علاقه مند به اموال خویش است و دل کندن و صرف آن در کارهای خیر نیاز به ایمانی قوی دارد.

حدیث معروفی است که می گوید:شخصی وصیت کرده بود که انبار خرمایی را پس از او در راه خدا انفاق کنند.پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله این کار را انجام داد.در آخر، یک عدد خرما ته انبار افتاده بود.آن را به دست گرفت و فرمود:اگر خود با دست خویش این دانه خرما را در راه خدا داده بود از تمام آنچه من بعد از او انفاق کردم بهتر بود.

چنان که اشاره کردیم امام صادق علیه السلام همین معنا را با اضافات دیگری به کسی که از او تقاضای وصیت و اندرزی کرد بیان نمود و فرمود:

«أَعِدَّ جَهَازَکَ وَ قَدِّمْ زَادَکَ وَ کُنْ وَصِیَّ نَفْسِکَ وَ لا تَقُلْ لِغَیْرِکَ یَبْعَثُ إِلَیْکَ بِمَا یُصْلِحُکَ؛ وسیله سفر (آخرت) خود را آماده ساز و زاد و توشه این سفر طولانی را فراهم کن و وصی خویشتن باش و به دیگری نده که آنچه را مفید برای توست به سوی تو بفرستد

ص:120

(چه بسا این کار را نخواهد کرد و تو محروم خواهی شد)». (1)

شاعر عرب نیز می گوید:

تَمَتَّعْ إنَّما الدُّنْیا مَتاعٌ وَ إِنَّ دَوامَها لا یُسْتَطاعُ

وَ قَدِّمْ ما مَلَکْتَ وَ أنْتَ حَیٌّ أمیرٌ فیهِ مُتَّبَعٌ مُطاعٌ

وَ لا یَغْرُرْکَ مَنْ تُوصی إِلَیْهِ مَصیرُ وَصیَّةِ الْمَرْءِ ضِیاعٌ

از دنیا بهره گیر که دنیا متاعی بیش نیست و دوامش امکان پذیر نمی باشد.

آنچه را در اختیار داری از پیش بفرست در حالی که زنده ای و در آن امیر و مطاعی.

به کسی که وصیت می کنی دل بسته مباش،زیرا سرنوشت بسیاری از وصیت ها نابودی است. (2)

شاعر فارسی نیز می گوید:

برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس تو پیش فرست

***

ص:121

ص:122

ص:124

در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی درباره کظم غیظ (فروخوردن خشم) و نکوهش غضب تعبیرات بسیار پرمعنا آمده است.در سوره«شوری»یکی از نشانه های افراد باایمان را این می شمرد که چون از دست کسی عصبانی می شوند او را می بخشند و خشم خود را فرو می خورند. «وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ». 1

در آیه 134 سوره«آل عمران»در نشانه های مؤمنان و نیکوکاران می فرماید:

«آن ها کسانی هستند که در زمان شادکامی و ناراحتی در راه خدا انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از خطای مردم درمی گذرند»؛ «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ».

خطرات غضب به قدری است که در حدیثی از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:مردی خدمت آن حضرت آمد،عرض کرد:

«یَا رَسُولَ اللَّهِ عَلِّمْنِی عِظَةً أَتَّعِظُ بِهَا؛ اندرزی به من بده تا از آن پند گیرم»،فرمود:

«انْطَلِقْ وَ لا تَغْضَبْ؛ برو و هرگز غضب مکن».آن مرد بار دیگر همان تقاضا را از پیامبر صلی الله علیه و آله کرد و حضرت همان جمله را تکرار فرمود و همچنین در مرتبه سوم. (1)

در حدیث دیگری از همان حضرت علیه السلام آمده است که شخصی خدمتش رسید و چنین تقاضایی کرد،پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:«برو و هرگز غضب مکن».آن مرد عرض کرد:همین یک دستور مرا کافی است.سپس به سراغ خانواده اش آمد و مشاهده کرد که در میان قبیله او جنگی درگرفته،در برابر هم صف کشیده اند و اسلحه برداشته اند،هنگامی که این منظره را دید او هم اسلحه برداشت و در کنار آن ها ایستاد ناگهان به یاد کلام پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد،سلاح را بر زمین افکند و به سوی جمعیت دشمنانش آمد و گفت:ای جمعیت اگر بر شما جراحت یا قتل یا ضربی وارد شده که اثری از آن باقی نمانده من از مال خودم ادا می کنم.

ص:126

آن ها در پاسخ گفتند:اگر چیزی بوده به شما بخشیدیم،ما به این کار سزاوارتریم.

و همین امر سبب شد که هر دو گروه با هم سازش کردند و آتش غضب فرو نشست. (1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ غضب،کلید تمام بدی هاست». (2)

در حدیث دیگری امام صادق علیه السلام جمله ای از پدرش امام باقر علیه السلام نقل می کند که گویی شرح حدیث فوق است می فرماید:

«أَیُّ شَیْءٍ أَشَدُّ مِنَ الْغَضَبِ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَغْضَبُ فَیَقْتُلُ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ وَ یَقْذِفُ الْمُحْصَنَةَ؛ چه چیزی بدتر از غضب است هنگامی که انسان غضبناک می شود دست به کشتن بی گناهان می زند و نسبت ناروا به زنان پاکدامن می دهد». (3)

بسیاری از نزاع های خونین به سبب همین طغیان غضب است،بسیاری از طلاق ها و جدایی همسران از یکدیگر و تشکیل پرونده های جنایی مختلف به سبب همین حالت خطرناک است و به همین دلیل امام علیه السلام نام جنون بر آن گذاشته است.

آثار سوء غضب بیش از این هاست،زیرا هنگامی که کنترل عقل از اعضا و جوارح انسان برداشته شود هرچه بر زبانش آمد می گوید و هر کار زشتی به نظرش رسید انجام می دهد،هر حقی را باطل و هر باطلی را حق می کند.

***

ص:127

ص:128

ص:130

حسد تمام مجاری حیات را مسموم می کند.بسیاری از بیماری های خونی به خصوص زخم معده ناشی از حسد است؛هر کجا زخم معده ای یافتید تحقیق کنید ببینید،در ریشه های آن حسد وجود دارد.حسد شبیه افسونگری است که دارای سه سر باشد که هر گاه یکی از آن ها در جایی نمایان بشود دو تا دیگر نیز نمایان می شوند و حسد در میان آن ها قرار دارد؛هرجا حسد پیدا شد کینه و تعصب در کنار آن خواهند بود. (1)

در قرآن مجید و روایات اسلامی نیز مطالب فراوانی درباره نکوهش حسد دیده می شود؛از جمله خداوند به پیامبرش دستور می دهد که از شرّ حاسدان به او پناه برد «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ...وَ مِنْ شَرِّ النَّفّاثاتِ فِی الْعُقَدِ* وَ مِنْ شَرِّ حاسِدٍ إِذا حَسَدَ». 2

قرآن انگیزه بسیاری از کارهای زشت دشمنان را حسد می شمارد: «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ؛ بسیاری از اهل کتاب،از روی حسد-که در وجود آن ها ریشه دوانده-آرزو می کردند شما را پس از اسلام و ایمان،به حال کفر بازگردانند؛با این که حق برای آن ها کاملاً روشن شده است». (2)

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که می فرماید:

«آفَةُ الدِّینِ الْحَسَدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ؛ آفت دین انسان،حسد،خودبینی و فخر فروشی است». (3)

در جای دیگر می فرماید:

«إِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ؛ حسد،ایمان انسان را می خورد همان گونه که آتش،هیزم را می خورد و نابود می کند». (4)

ص:132

می دانیم حسد عبارت از این است که انسان نمی تواند نعمت هایی را که خدا به دیگران داده ببیند و تحمل کند و پیوسته زوال آن نعمت ها را آرزو می کند، بنابراین او در واقع به حکمت خدا اعتراض دارد همان گونه که در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم که خدای متعال به موسی بن عمران علیه السلام فرمود:

«یَا ابْنَ عِمْرَانَ لا تَحْسُدَنَّ النَّاسَ عَلَی مَا آتَیْتُهُمْ مِنْ فَضْلِی وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَی ذَلِکَ وَ لا تُتْبِعْهُ نَفْسَکَ فَإِنَّ الْحَاسِدَ سَاخِطٌ لِنِعَمِی صَادٌّ لِقَسْمِیَ الَّذِی قَسَمْتُ بَیْنَ عِبَادِی وَ مَنْ یَکُ کَذَلِکَ فَلَسْتُ مِنْهُ وَ لَیْسَ مِنِّی؛ ای فرزند عمران! به مردم درباره آنچه از فضلم به آن ها داده ام حسادت مکن و چشم به آن ها مدوز و نفس تو به دنبال آن نرود، زیرا حسود در واقع دشمن نعمت های من است و مانع از قسمتی است که بین بندگانم کرده ام و هرکس چنین باشد من از او نیستم و او هم از من نخواهد بود». (1)

در ذیل حکمت 225 نیز توضیحات بیشتری در این زمینه آمده است.

***

ص:133

ص:134

ص:136

پرورش دهد،رذایل اخلاقی را دور نماید و به سوی کمال انسانی سیر کند،و در بخش دیگر به دنبال حل مشکلات مردم باشد.

بنابراین کسانی که تنها به اصلاح خویش می پردازند و کاری برای حل مشکلات دیگران انجام نمی دهند از حقیقت اسلام دورند.همچنین کسانی که برای انجام حوائج مردم تلاش می کنند و از خود غافلند آن ها نیز بیگانه اند؛ مسلمان واقعی کسی است که هم به اصلاح خویش بپردازد و هم به حل مشکلات مردم توجّه کند.

تعبیر به «یروح» که از ماده«رواح»به معنای سیر در روز یا سیر در بعد از ظهر است (و در این جا مناسب معنای اوّل است،زیرا آن را در مقابل سیر در شب قرار داده) نشان می دهد که بخش اول تلاش و فعالیت انسان باید در کسب فضایل و مکارم باشد،چراکه انسان تا خود را نسازد نمی تواند به دیگران بپردازد.

البته مکارم اخلاق،تمام فضایل اخلاقی را که در آیات و روایات و کتب علمای اخلاق وارد شده است شامل می شود؛ولی در بعضی از روایات،انگشت روی موارد خاصی گذاشته شده که در واقع بخش های مهم مکارم اخلاق است؛ از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:«مکارم اخلاق ده چیز است.اگر می توانی تمام آن ها در تو باشد انجام ده...راوی سؤال می کند:آن ها چیست؟ امام علیه السلام می فرماید:

«صِدْقُ الْیَأْسِ (البأس) وَ صِدْقُ اللِّسَانِ وَ أَدَاءُ الأَمَانَةِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ وَ إِطْعَامُ السَّائِلِ وَ الْمُکَافَأَةُ عَلَی الصَّنَائِعِ وَ التَّذَمُّمُ لِلْجَارِ وَ التَّذَمُّمُ لِلصَّاحِبِ وَ رَأْسُهُنَّ الْحَیَاءُ؛ راستگو بودن در اظهار یأس از آنچه در دست مردم است و نظر به لطف خدا داشتن (یا راستگو بودن در مقام ابراز شجاعت در برابر دشمنان) و راستگویی و ادای امانت و صله رحم و پذیرایی از میهمان و سیر کردن گرسنگان و جبران کردن نیکی های مردم و تعهد داشتن در برابر

ص:138

همسایگان و تعهّد داشتن در برابر دوستان و رأس همه آن ها حیاست». (1)

تعبیر به «یُدْلِجُوا» از ماده«ادْلاج»که به معنای سیر در ابتدای شب یا تمام شب است اشاره به این است که انسان باید خدماتش به مردم بی سر و صدا و غالباً مخفیانه باشد مخصوصاً با تعبیر «مَنْ هُوَ نائِمٌ» (کسی که در خواب است) تا آبروهای آن ها محفوظ بماند و در برابر دیگران شرمنده نشوند.

این یک برنامه جامع و کامل است که زندگی فردی و اجتماعی را کاملاً اصلاح می کند.

دنیای مادی امروز،کمک رسانی به نیازمندان را تحت برنامه های محدود،در اختیار دولت ها قرار می دهد و افراد،کمتر مسئولیتی برای خود قائلند،در حالی که در اسلام چنین نیست؛همه کسانی که توانایی دارند،در برابر مشکلات و نیازهای حاجتمندان مسئولیت دارند تا آن جا که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث معروفی می فرماید:

«وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لا یُؤْمِنُ بِی عَبْدٌ یَبِیتُ شَبْعَانَ وَ أَخُوهُ أَوْ قَالَ جَارُهُ الْمُسْلِمُ جَائِعٌ؛ سوگند به کسی که جان محمد در دست قدرت اوست کسی که شب سیر بخوابد و برادر مسلمانش (یا فرمود:همسایه مسلمانش) گرسنه باشد به من (که پیغمبر اسلام) ایمان نیاورده است». (2)

در نامه معروف امام علیه السلام به«عثمان بن حنیف انصاری»(نامه 45) نیز همین معنا با تعبیر جامع دیگری آمده است،آن جا که می فرماید:

«هَیْهَاتَ أَنْ یَغْلِبَنِی هَوَایَ وَ یَقُودَنِی جَشَعِی إِلَی تَخَیُّرِ الأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوِ الْیَمَامَةِ مَنْ لا طَمَعَ لَهُ فِی الْقُرْصِ وَ لا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِیتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِی بُطُونٌ غَرْثَی وَ أَکْبَادٌ حَرَّی؛ هیهات که هوای نفس بر من چیره شود و حرص و طمع مرا وادار به انتخاب طعام های لذیذ نماید در حالی که شاید در سرزمین حجاز یا یمامه (یکی از

ص:139

مناطق شرقی عربستان) کسی باشد که حتی امید برای به دست آوردن یک قرص نان نداشته و هرگز شکمی سیر به خود ندیده باشد.آیا من با شکمی سیر بخوابم در حالی که در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه باشد».

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن به نکته دیگری پرداخته که نکته اوّل را کامل تر می کند و آن،دستور به شاد کردن دل های افسرده است.در این جا امام علیه السلام پاداش بزرگی را برای چنین اشخاصی ذکر می کند و آن این که این ادخال سرور در قلب انسان نه تنها در سرای دیگر به یاری انسان می شتابد،بلکه در همین دنیا نیز مأموریت دارد که در مشکلات،او را یاری کند و مصائب و حوادث تلخ را به شدت از او دور سازد.

امام علیه السلام برای بیان تأثیر سرعت آن به دو مثال پرداخته است:نخست جریان آب در یک سراشیبی و دوم دور ساختن شترهای بیگانه از مرتع اختصاصی.

در احادیث اسلامی نیز در مورد ادخال سرور در قلب مؤمنان به طور خاص، یا انسان ها به طور عام،روایات زیادی وارد شده است؛از جمله کلینی رحمه الله در جلد دوم کافی بابی تحت عنوان«ادْخالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤمِنینَ»ذکر کرده و شانزده روایت در آن آورده است؛از جمله در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند.

«مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنِی وَ مَنْ سَرَّنِی فَقَدْ سَرَّ اللَّهَ؛ کسی که مؤمنی را مسرور کند مرا مسرور ساخته و کسی که مرا مسرور کند خدا را مسرور کرده است». (1)

در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«إِنَّ أَحَبَّ الأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِدْخَالُ السُّرُورِ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ؛ محبوب ترین اعمال نزد خداوند،وارد کردن سرور بر مؤمنان است». (2)

از امام صادق علیه السلام روایت گویایی در این زمینه نقل شده است که خلاصه اش

ص:140

این است:«هنگامی که در قیامت انسانِ باایمان از قبرش خارج می شود شخصی (نورانی) از قبر با او برمی خیزد و او را بشارت به خیر می دهد و در تمام مراحل قیامت با اوست و از ترس و وحشت او می کاهد تا زمانی که او را وارد بهشت می سازد.شخص مؤمن از او می پرسد:تو کیستی که همراه من آمدی و در تمام این مسیر مونس من بودی؟ می گوید:

«أَنَا السُّرُورُ الَّذِی کُنْتَ تُدْخِلُهُ عَلَی إِخْوَانِکَ فِی الدُّنْیَا خُلِقْتُ مِنْهُ لِأُبَشِّرَکَ وَ أُونِسَ وَحْشَتَکَ؛ من همان سروری هستم که بر برادرانت در دنیا وارد ساختی.من از آن آفریده شدم که تو را بشارت دهم و مونس تنهایی و وحشت تو باشم». (1)

***

ص:141

ص:142

ص:144

پروردگار،رابطه آشکاری بر حسب ظاهر نمی بینیم؛ولی به یقین این از الطاف خفیه الهیه است.

قابل انکار نیست که شخص ایثارگر که آنچه را خود به آن نیاز دارد به دیگری می بخشد روح پاکی پیدا می کند که سرچشمه استجابت دعاست و دعاهای او برای گشایش روزی به هدف اجابت نزدیک می شود.

در احادیث اسلامی،رابطه صدقه با درمان بیماری ها،رفع بلاها و خطرات و به عنوان افزایش روزی با صراحت بیان شده است؛از جمله در حکمت 137 گذشت که امام علیه السلام می فرماید:

«اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ؛ روزی را به وسیله صدقه بر خود فرود آورید».

در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم

«إِنَّ الصَّدَقَةَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَخْلُفُ بِالْبَرَکَةِ؛ صدقه سبب ادای دین و برجای نهادن برکت می شود». (1)

این سخن را با سخنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پایان می دهیم که فرمود:

«أَکْثِرُوا مِنَ الصَّدَقَةِ تُرْزَقُوا؛ به نیازمندان زیاد صدقه دهید تا روزی شما وسیع شود». (2)

در این روایات،تنها به رابطه صدقات با فزونی نعمت و دفع فقر اشاره شده، در حالی که صدقه برکات و آثار فراوان دیگری نیز دارد؛صدقه رفع بلا می کند، موجب پرورش فضایل اخلاقی است،دشمنی های قشرهای مختلف جامعه را فرو می نشاند و وسیله نجات در یوم المعاد است.

قرآن مجید می گوید: «ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ» ؛آنچه نزد شماست فانی می شود؛امّا آنچه نزد خداست باقی است». (3)

در آیه دیگر می خوانیم: «وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ

ص:146

وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» ؛و در راهِ خدا انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود،به هلاکت نیفکنید! و نیکی کنید! که خداوند،نیکوکاران را دوست می دارد». (1)

نیز می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظّالِمُونَ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! از آنچه به شما روزی داده ایم،انفاق کنید! پیش از آن که روزی فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است (تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را برای خود خریداری کنید)،و نه دوستی (و رفاقت های مادی سودی دارد)،و نه شفاعت؛ (زیرا شما شایسته شفاعت نخواهید بود).و کافران،خود ستمگرند؛(هم به خودشان ستم می کنند،هم به دیگران)». (2)

انفاق منحصر به انفاق مالی نیست،هرچند بیشتر آیات و روایات،ناظر به انفاق های مالی است.انفاق علم و دانش،انفاق قدرت و مقام و انفاق نصح و خیرخواهی و خلاصه هرچیزی که خداوند به انسان روزی داده باید از آن برای نجات دیگران استفاده کرد و تعبیر به «مِمّا رَزَقْناکُمْ» (از آنچه به شما روزی داده ایم) یا شبیه آن در آیات متعددی از قرآن مجید،ممکن است اشاره به همین باشد.

***

ص:147

ص:148

ص:150

قرآن مجید نیز دراین باره دستور قاطعی داده است. «وَ إِمّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ» ؛و هر گاه (با ظهور نشانه هایی،) از خیانت گروهی بیم داشته باشی (که عهد خود را شکسته،حمله غافلگیرانه کنند)،به طور عادلانه به آن ها اعلام کن که پیمانشان لغو شده است، زیرا خداوند،خائنان را دوست نمی دارد!». (1)

در شأن نزول آیه آمده است که اشاره به قوم یهود مدینه است که آن ها بارها با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیمان بستند و پیمان خویش را ناجوانمردانه شکستند،ازاین رو می فرماید:اگر از خیانت و پیمان شکنی آن ها بترسی،پیمانت را با آن ها قطع کن.

البته این سخن به آن معنا نیست که یک جانبه و بدون هیچ نشانه ای پیمان با آن ها را بشکنند بلکه همیشه به دنبال نشانه هایی از اراده پیمان شکنی خوف حاصل می شود.هرگاه این نشانه ها ظاهر شد دستور داده شده پیمان با آن ها شکسته شود مبادا از آن برای غافلگیر ساختن مسلمانان سوء استفاده کنند.

این در حالی است که قرآن تأکید می کند نسبت به آن هایی که به عهد خود وفادارند وفادار بمانید.در چهارمین آیه از سوره«توبه»بعد از اعلان جنگ با مشرکان پیمان شکن می فرماید: «إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ» ؛ مگر کسانی از مشرکان که با آن ها عهد بستید و چیزی از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند،و احدی را بر ضدّ شما تقویت ننمودند؛پیمان آن ها را تا پایان مدّتشان محترم بشمرید،زیرا خداوند پرهیزکاران را دوست دارد!».

ولی درباره پیمان شکنان در آیه 12 تأکید به مقابله به مثل کرده می فرماید:

«وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ» ؛و اگر پیمان های خود را پس از عهد خویش بشکنند، و آیین شما را مورد طعن قرار دهند،با پیشوایان کفر پیکار کنید،چراکه آن ها

ص:

پیمانی ندارند؛شاید (با شدّت عمل) دست بردارند!».

این ها همه با توجه به این است که در اسلام به کمتر چیزی به اندازه وفای به عهد و ادای امانت اهمیت داده شده است تا آن جا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآْخِرِ فَلْیَفِ إِذَا وَعَدَ؛ کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید هرگاه وعده ای می دهد (و عهدی می بندد) به آن وفا کند». (1)

در حدیث دیگری از امام زین العابدین علیه السلام می خوانیم که در برابر این سؤال که جمیع تعلیمات اسلام در چه چیزی خلاصه می شود؟ فرمود:

«قَوْلُ الْحَقِّ وَ الْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ؛ سخن حق گفتن و عادلانه قضاوت کردن و وفای به عهد نمودن است». (2)

این حدیث را نیز سابقاً در ذیل حکمت 155 آوردیم که امام صادق علیه السلام می فرماید:سه چیز است که هیچ کس عذری در مخالفت با آن ندارد.و دومین آن را وفای به عهد می شمارد خواه در برابر نیکوکار باشد یا بدکار. (3)

اشتباه نشود،منظور از وفای به عهد در برابر بدکاران این نیست که در مقابل پیمان شکنان وفای به عهد کنید،بلکه منظور این است که اگر با کسی که گناهان مختلفی انجام می دهد و پایبند به احکام دین نیست عهد و پیمانی بستید و او به عهد و پیمانش وفادار بود شما هم وفادار باشید.به بیان دیگر،فسق و فجور او خارج از حوزه پیمانی است که با ما بسته است.

***

ص:153

ص:154

ص:156

ما هر یک از این چهار جمله را در ذیل حکمت 116 مشروحاً بیان کردیم.

آنچه لازم است در این جا اضافه شود این است که این چهار نعمتی که امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه به آن اشاره کرده (احسان پروردگار،پوشاندن خطاها،ذکر خیر بر زبان انسان ها و مهلت دادن) قدر مشترکی دارد و آن این است که همه این ها در لباس نعمت است؛اما در بسیاری از افراد سبب غفلت می شود.

جمله اوّل اشاره به افراد طغیانگر و فاسد و مفسدی است که خداوند به آن ها نیکی فراوان می کند و ناگهان همه را از آن ها می گیرد تا مجازاتشان دردناک تر باشد.

جمله دوم اشاره به کسانی است که خدا بر اعمال زشت آن ها پرده می افکند اما آن ها به جای استفاده از این ستر الهی،مغرور می شوند و به کارهای خلاف خود همچنان ادامه می دهند و ناگهان خداوند پرده را بر می افکند و آن ها را رسوا می سازد.

جمله سوم اشاره به کسانی است که ذکر خیر آن ها بر زبان همه مردم جاری می شود و این ها براثر آن غافل می گردند و این غفلت سبب انحراف آنان می شود،ناگهان خداوند وضع آن ها را آشکار می سازد و ذکر خیر تبدیل به ذکر شر می شود.

جمله چهارم اشاره به کسانی است که کارهای خلاف انجام می دهند؛ولی خداوند همچنان به آن ها مهلت می دهد؛اما این مهلت الهی نه تنها سبب بیداری شان نمی گردد بلکه بر غفلت آن ها می افزاید و ناگهان خداوند مهلت را از آنان می گیرد و چنان مبتلایشان می سازد که رسوای خاص و عام شوند.

***

ص:158

ص:160

(و ازاین رو با سرعت بر صفحه آسمان می دوند و جمع می شوند)؛

(قالَ الرَّضِیُ:

الْیَعْسُوبُ:السَّیِّدِ الْعَظیمُ الْمالِکُ لِأُمُورِ النّاسِ یَوْمَئِذٍ،وَالْقَزَعُ:قِطَعُ الْغِیَمِ الَّتی لا ماءَ فیها) .

ص:162

السَّیِّدِ الْعَظیمُ الْمالِکُ لِأُمُورِ النّاسِ یَوْمَئِذٍ،وَ الْقَزَعُ:قِطَعُ الْغِیَمِ الَّتی لا ماءَ فیها) .

جمعی از شارحان نهج البلاغه در تفسیری که سیّد رضی رحمه الله برای«قَزَع»(جمع قُزَعة) کرده است ایراد گرفته و گفته اند:در هیچ یک از منابع لغت چنین تفسیری برای«قَزَع»نشده،بلکه همگی آن را به معنای قطعات ابر گرفته اند بی آن که تصریح کنند:ابری که آب نداشته باشد؛ولی شاید مرحوم سیّد رضی این معنا را به دلالت التزامی استفاده کرده است،زیرا ارباب لغت گفته اند:قَزَع به قطعه های رقیق و پراکنده ابرها گفته می شود (که با سرعت حرکت می کنند) و طبیعی است که این گونه ابرها آبی با خود حمل نمی کنند و به همین دلیل هم به سرعت پیش می روند.منظور امام علیه السلام نیز این است که پیروان او به سرعت گرد او جمع می شوند.

در تفسیر «ذَنَب» نیز شارحان اختلاف کرده و گفته اند «یَعْسُوب» در اصل همان ملکه زنبوران عسل است و هنگامی که استقرار می یابد دم خویش را بر زمین می زند،بنابراین این جمله کنایه از استقرار و استحکام است.

این احتمال نیز از سوی بعضی دیگر داده شده که«ذَنَب»به معنای پیروان است و معنای جمله این است که پیشوای دین به همراه پیروان خود به راه می افتاد (در این صورت «ضَرَبَ» به معنای ضَرْب فِی الأرض و حرکت بر روی زمین است).

این احتمال نیز داده شده که زنبور عسل هنگامی که خشم می گیرد نیش خود را بیرون می آورد،بنابراین جمله کنایه از این است که پیشوای دین در برابر ناهنجاری ها خشمگین می شود و به پا می خیزد؛ولی معنای اول مناسب تر به نظر می رسد،هرچند جمع میان این تعابیر و تفسیرها نیز بعید نیست.

در این که این سخن درباره چه کسی است،معروف در میان شارحان این است که امام علیه السلام به ظهور حضرت مهدی علیه السلام اشاره می کند و شاهد زنده این

ص:164

سخن همان چیزی است که مرحوم علامه مجلسی در ذیل این حدیث شریف به نقل از غیبت شیخ طوسی از امام صادق علیه السلام از جدش امیرمؤمنان علیه السلام نقل کرده است که می گوید:پیروان و حامیان آن مرد الهی سیصد و سیزده نفر مطابق عده رزمندگان اسلام در غزوه بدرند،همگی گرد او جمع می شوند و آیه شریفه «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» ؛هرجا باشید،خدا همه شما را حاضر می کند؛زیرا او،بر هر کاری تواناست»نیز اشاره به همین معناست. (1)

به هر حال می دانیم یاران سیصد و سیزده نفر مربوط به ظهور حضرت مهدی علیه السلام است و این قرینه روشنی است که منظور امام علیه السلام نیز همین معنا بوده است.

تفسیر این حدیث شریف به ظهور حضرت مهدی علیه السلام منحصر به شارحان شیعه نیست،ابن ابی الحدید معتزلی نیز می گوید:امام علیه السلام در این جمله از ظهور مهدی علیه السلام خبر می دهد که به عقیده ما در آخرالزّمان متولد می شود. (2)ولی ما پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام معتقدیم آن حضرت تولد یافته و هم اکنون زنده و در پشت پرده غیبت است.

***

ص:165

ص:166

غیر این مقام به معنای شخص بخیل و ممسک است.

(یُریدُ الْماهِرَ بِالْخُطْبَةِ الْماضی فیهَا،وَکُلُّ ماضٍ فی کَلامٍ أوْ سَیْرٍ فَهُوَ شَحْشَحٌ،وَالشَّحْشَحُ فی غَیْرِ هذَا الْمَوْضِعُ:الْبَخیلِ الْمُمْسِکُ) .

ص:168

واژه مزبور به حسب مقامات مختلف،معنای متفاوتی دارد؛هنگامی که درباره سخنوری ذکر شود به معنای فصاحت و بلاغت و توانگری و مهارت در سخنوری است و هرگاه درباره بیابانی گفته شود به معنای وسعت و گسترش آن است و گاه به معنای افراد کج خلق نیز آمده است.از کلام مرحوم سیّد رضی استفاده می شود که قدر مشترک میان بسیاری از معانی این کلمه،همان توانایی است؛خواه توانایی در سخن باشد یا در سیر و حرکت.

در لسان العرب نیز همین معانی برای واژه«شحشح»ذکر شده است.

یَحْشُرَنا فی زُمْرَةِ أوْلِیائِکَ فَقَدْ نِلْتَ ما لَمْ یَنَلْهُ أَحَدٌ وَ أَدْرَکْتَ ما لَمْ یُدْرِکْهُ أَحَدٌ وَ جاهَدْتَ فِی سَبِیلِ رَبِّکَ بَیْنَ یَدَیْ أَخیکَ الْمُصْطَفی حَقَّ جِهادِهِ وَ قُمْتَ بِدِینِ اللّهِ حَقَّ الْقِیامِ حَتّی أَقَمْتَ السُّنَنَ وَ أَبَرْتَ الْفِتَنَ وَ اسْتَقامَ الْإسْلامُ وَ انْتَظَمَ الْإیمانُ فَعَلَیْکَ مِنّی أفْضَلَ الصَّلاةِ وَ السَّلامِ بِکَ اشْتَدَّ ظَهْرَ الْمُؤْمِنینَ وَ اتَّضَحَتْ أَعْلامُ السُّبُلِ وَ أُقیمَتِ السُّنَنَ وَ ما جُمَعَ لِأحَدٍ مَناقِبُکَ وَ خِصالُکَ ...؛پدر و مادرم فدایت ای امیرمؤمنان.

گوارا باد بر تو ای ابوالحسن (شهادت در راه خدا) ولادتت پاک بود،استقامتت بسیار قوی و جهادت بزرگ و رأی و تصمیمت پیروزمند و تجارتت پرسود.

به سوی آفریدگارت رفتی و او با بشارتش از تو استقبال کرد و فرشتگانش گرداگردت را گرفتند و در جوار پیامبر مصطفی صلی الله علیه و آله آرام گرفتی و خدا تو را به جوار او گرامی داشت و در درجه برادرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار گرفتی و از جام پر از رحمتش نوشیدی.از خدا می خواهم که بر ما منت گذارد تا بتوانیم گام در جای گام های تو بگذاریم و عمل به سیره تو کنیم،دوستانت را دوست داریم و دشمنانت را دشمن شماریم و ما را در زمره دوستان تو محشور سازد.(ای امیرمؤمنان!) به مقامی رسیدی که احدی به آن مقام نرسید و درک کردی چیزی را که احدی درک نکرد.در راه پروردگارت در پیش روی برادرت پیامبر مصطفی صلی الله علیه و آله جهاد کردی و حق جهاد را ادا نمودی و برای اقامه دین حق قیام کردی و حق قیام را به جای آوردی تا آن زمان که سنت ها را برپا نمودی و فتنه ها را اصلاح کردی.اسلام برپا شد و ایمان نظام گرفت.برترین درود و سلام از من بر تو باد.پشت مؤمنان به وسیله تو نیرومند شد و نشانه های راه های هدایت به وسیله تو آشکار گشت و سنّت های پیامبر صلی الله علیه و آله با تو زنده شد و احدی آن همه مناقب و خصال پسندیده را همچون تو در خود جمع نکرد...». (1)

این گفتار با تعبیرات بسیار پر معنا همچنان ادامه می یابد که برای رعایت اختصار به همین مقدار بسنده کردیم.

ص:171

ص:172

افرادی را که در آن درگیرند به هلاکت و تلف سوق می دهد و از این باب است که در بعضی از تعبیرات آمده که می گویند:«قُحْمَة الاعراب»و منظور از آن این است که سال قحطی دامان آن ها را می گیرد و اموال آن ها را از میان می برد و این تَقَحُّم و نفوذ آثار خشکسالی در میان آن هاست و در این مورد (قُحْمَة الاعراب) تفسیر دیگری نیز ذکر شده و آن این است که خشکسالی،روستاییان را از سرزمین خود بیرون فرستاده و هنگامی که بیابان خشک شود آن ها را نیازمند می کند که به مناطق سبز و آباد بروند»؛

(یُریدُ بِالْقُحْمِ الْمَهالِکَ،لِأَنَّها تُقْحِمُ أَصْحابَها فِی الْمَهالِکِ وَ الْمَتالِفِ فِی الْأکْثَرِ.وَ مِنْ ذلِکَ قُحْمَةُ الْأعْرابِ،وَ هُوَ أنْ تُصیبَهُمُ السَّنَةُ فَتَتَعَرَّقَ أَمْوالَهُمْ فَذلِکَ تَقَحُّمُها فِیهِمْ.وَ قیلَ فِیهِ وَجْهٌ آخَرٌ:وَ هُوَ أنَّها تُقْحِمُهُمْ بِلادَ الرِّیفِ،أَیْ تُحْوِجُهُمْ إلی دُخُولِ الْحَضَرِ عِنْدَ مُحُولِ الْبَدْوِ) .

ص:174

این مورد (قُحْمَة الاعراب) تفسیر دیگری نیز ذکر شده و آن این است که خشکسالی،روستاییان را از سرزمین خود بیرون فرستاده و هنگامی که بیابان خشک شود آن ها را نیازمند می کند که به مناطق سبز و آباد بروند»؛ (یُریدُ بِالْقُحْمِ الْمَهالِکَ،لِأَنَّها تُقْحِمُ أَصْحابَها فِی الْمَهالِکِ وَ الْمَتالِفِ فِی الْأکْثَرِ.وَ مِنْ ذلِکَ قُحْمَةُ الْأعْرابِ،وَ هُوَ أنْ تُصیبَهُمُ السَّنَةُ فَتَتَعَرَّقَ أَمْوالَهُمْ فَذلِکَ تَقَحُّمُها فِیهِمْ.وَ قیلَ فِیهِ وَجْهٌ آخَرٌ:وَ هُوَ أنَّها تُقْحِمُهُمْ بِلادَ الرِّیفِ،أَیْ تُحْوِجُهُمْ إلی دُخُولِ الْحَضَرِ عِنْدَ مُحُولِ الْبَدْوِ) .

البته سیّد رضی رحمه الله چون در جست وجوی جنبه های فصاحت و بلاغت کلام امام علیه السلام است روی واژه های پرمعنای خاص تکیه می کند و به تفسیر آن ها می پردازد بی آن که صدر و ذیل کلام امام علیه السلام را ذکر کند.

ولی قطع نظر از آنچه درباره تفسیر واژه«قُحَم»در کلام امام علیه السلام آمد با توجه به شأن ورود این سخن در کلام امام علیه السلام،نکته مهمی روشن می شود و آن این که امام علیه السلام هشدار می دهد که به خصومت ها دامن نزنند،زیرا گاه خصومتی جزئی تبدیل به جنگی تمام عیار می شود و نفوس و اموال زیادی را از میان می برد و چه بهتر که خصومت را در هرجا پیدا شد،هرچه زودتر پایان دهند و به فراموشی بسپارند تا از مهالک و به تعبیر امام علیه السلام از«قُحَم»آن نجات و رهایی یابند.

واژه«قُحَم»از ماده«قَحْم»(بر وزن فهم) در اصل به معنای ورود در کارهای سخت و خطرناک است.ازاین رو هنگامی که اسب،سوار خود را به محلّ خطرناکی می برد تعبیر به«قَحَّمَ الفَرَسُ فارِسَهُ»می کنند و کلام امام علیه السلام نیز اشاره به همین معناست و گاه اقتحام به معنای ورود به کارها بدون فکر و مطالعه قبلی به کار می رود.آیه شریفه «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» ؛این انسان ناسپاس از گردنه بزرگ بالا نرفت» (1)نیز اشاره به این است که«اقتحام»به معنای ورود به کارهای دشوار است.

ص:176

همان گونه که در شرح اسناد این کلام پر معنا اشاره کردیم،امام علیه السلام این سخن را هنگامی فرمود که برادرش عقیل را در زمان ابوبکر برای دفاع از او در برابر ادعایی که کسی نسبت به آن حضرت داشت وکالت داده بود یا در زمان عثمان هنگامی که عبد اللّه بن جعفر را از سوی خود وکیل کرده بود.و این که امام علیه السلام شخصا در برابر خصم خود در دادگاه اسلامی قرار نگرفت به احتمال قوی از این نظر بوده است که طرف در حدی نبود که چنین لیاقتی را داشته باشد و این که خودش حضور در محکمه داشت.از این جهت بود که می خواست هرچه زودتر دعوا پایان یابد و شاید جمله «إنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً» را به عنوان علتی برای حضورش در آن جا بیان فرموده است.

اگر در مسیر پرونده هایی که در دادگاه ها جریان دارد یا حوادث گوناگونی که در طول تاریخ رخ داده دقت کنیم،به عمق کلام امام علیه السلام بیشتر می رسیم و پرتگاه ها و تنگناها و هلاکت هایی که براثر خصومت ها-گاه به علّت یک موضوع کوچک-رخ می دهد با چشم خود می بینیم و هشدار امام علیه السلام برای ما روشن می شود.در حکمت 298 خواهد آمد که امام علیه السلام می فرماید:

«مَنْ بَالَغَ فِی الْخُصُومَةِ أَثِمَ؛ کسی که در دشمنی با مخالفان خود افراط کند گنهکار است».

«کلینی رحمه الله»در جلد دوم کافی بابی تحت عنوان«المِراءُ وَ الْخُصومَةُ وَ مُعاداةُ الرِّجال»آورده و در آن،احادیث پرمعنایی از پیامبر اکرم و ائمه هدی علیهم السلام ذکر کرده است.

از جمله در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«إِیَّاکُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا یُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَی الْإِخْوَانِ وَ یَنْبُتُ عَلَیْهِمَا النِّفَاقُ؛ از جدال در گفت وگو و خصومت بپرهیزید که دل های دوستان را در برابر یکدیگر بیمار می سازد و نهال شوم نفاق را می رویاند». (1)

ص:177

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است:

«وَ إِیَّاکُمْ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ تَکْسِبُ الضَّغَائِنَ؛ از خصومت بپرهیزید که فکر انسان را به خود مشغول می کند و سبب نفاق و جدایی می گردد و موجب دشمنی (در میان دوستان و) توده مردم خواهد شد». (1)

قابل توجه این که«ابن قدامه»،فقیه معروف اهل سنت در کتاب فقهی خود به نام مغنی در باب وکالت و در این که در چه مواردی می توان وکیل انتخاب کرد، این کلام شریف را از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل می کند و می گوید:آن حضرت عبداللّه بن جعفر را به عنوان وکیل نزد عثمان فرستاد و فرمود:

«إنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحْماً وَ إنَّ الشَّیْطانَ لَیَحْضُرُها وَ إنّی لَأکْرَهُ أنْ أُحْضِرَها؛ خصومت مهلکه هایی دارد و شیطان در آن جا حضور پیدا می کند و من کراهت دارم که (تا ضرورتی نباشد) در آن صحنه حضور بیابم». (2)

ممکن است این واقعه غیر از وقایعی باشد که قبلاً ذکر شد و امیرمؤمنان علیه السلام شخصاً در آن جا حضور داشت.

***

ص:178

آنچه را می داند در این زمینه بیان کند،بنابراین،«نص الحقائق»به معنای رسیدن به مرحله بلوغ است که همان پایان دوره کودکی است (سپس می افزاید:) این جمله از فصیح ترین کنایات و شگفت انگیزترین آن ها در این مورد است.

منظور امام علیه السلام این است که زنان هنگامی که به این مرحله برسند«عَصَبَة» (مردان خویشاوند پدری او) که محرم آنان هستند مانند برادران و عموها،به حمایت از آن ها سزاوارتر از مادرند و همچنین در انتخاب همسر برای آن ها.

(سپس می افزاید:)«حِقاق»به معنای مخالفت و جدال مادر با«عصبة»در مورد این دختران است به گونه ای که هرکدام به دیگری می گوید:من از تو سزاورترم.

عرب می گوید:«حاقَقْتُهُ حِقاقاً»یعنی با او به جدال برخاستم.

بعضی گفته اند:منظور از«نَصَّ الْحِقاق»رشد عقلی و بلوغ است،زیرا منظور امام علیه السلام این است که به مرحله ای برسد که حقوق و احکام درباره او انجام می شود.

کسانی که«نَصَّ الْحَقائِق»روایت کرده اند منظورشان از«حقائق»جمع حقیقت است.

(سپس می افزاید:) این همان تفسیری است که«ابو عبید قاسم بن سلام»برای این جمله بیان کرد؛به نظر من (منظور،سیّد رضی است) مقصود از«نَصَّ الْحِقاق»این است که زن به مرحله ای برسد که تزویج او مجاز باشد و اختیاردار حقوق خود شود و این در واقع تشبیه به«حقاق»در مورد شتران است (طبق عادت عرب که بسیاری از چیزها را به شتر تشبیه می کرد) چراکه«حقاق»جمع «حِقِّه»و«حِقّ»به معنای شتری است که سه سالش تمام است و داخل در سال چهارم شده و به حدّی رسیده که می توان بر آن سوار شد و او را تا حد توان وادار به سیر و حرکت کرد.

(سپس می افزاید:)«حقائق»(هرگاه این نسخه را در نظر بگیریم) نیز جمع

ص:180

«حِقِّة»است،بنابراین هر دو روایت به معنای واحدی بازگشت می کند و این معنا به روش عرب از معنایی که در ابتدا ذکر شد بهتر است (یعنی این معنا صحیح تر به نظر می رسد)؛

(وَ النَّصُ:مُنْتَهَی الْأَشْیاءِ وَمَبْلَغُ أقْصاها کَالنَّصِ فِی السِّیْرِ،لِأَنَّهُ أَقْصی ما تَقْدِرُ عَلَیْهَ الدّابَةُ وَ تَقُولُ:نَصَصْتُ الرَّجُلَ عَنِ الْأَمْرِ،إذَا اسْتَقْصَیْتَ مَسْأَلَتَهُ عَنْهُ لِتَسْتَخْرِجَ ما عِنْدَهُ فِیهِ.فَنَصُّ الْحَقائِقِ یُریدُ بِهِ الْإدارکَ،لِأَنَّهُ مُنْتَهَی الصِغَرِ، وَ الْوَقْتُ الَّذی یَخْرُجُ مِنْهُ الصَّغیرُ إلی حَدِّ الْکَبیرِ،وَ هُوَ مِنْ أَفْصَحِ الْکِنایاتِ عَنْ هذَا الْأَمْرِ وَ أَغْرَبِها.یَقُولُ:فَإذا بَلَغَ النِّساءُ ذلِکَ فَالْعَصَبَةُ أوْلی بِالْمَرْأَةِ مِنْ أُمِّها،إذا کانُوا مَحْرَماً،مِثْلَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَعْمامِ؛وَ بِتَزْویجِها إنْ أرادُوا ذلِکَ.وَ الْحِقاقُ:مُحاقَّةُ الْأُمِ ّ لِلْعَصَبَةِ فِی الْمَرْأَةِ وَ هُوَ الْجِدالُ وَ الْخُصُومَةُ،وَ قَوْلُ کُلُّ واحِدٍ مِنْهُما لِلْآخَرِ:«أَنَا أَحَقُّ مِنْکَ بِهذا»یُقالُ مِنْهُ:حاقَقْتُهُ حِقاقاً،مِثْلُ جادَلْتُهُ جِدالاً.وَ قَدْ قیلَ:إنَّ«نَصَّ الْحِقاقِ» بُلُوغُ الْعَقْلِ،وَ هُوَ الْإِدْراکُ؛لِأَنَّهُ علیه السلام إنَّما أرادَ مُنْتَهی الْأمْرِ الَّذی تَجِبُ فِیهِ الْحُقُوقُ وَ الْأحْکامُ،وَ مَنْ رَواهُ«نَصَّ الْحَقائِقِ»فَإنَّما أَرادَ جَمْعَ حَقیقَةٍ.هذا مَعْنی ما ذَکَرَهُ أبو عُبَیْدٍ الْقاسِمُ بْنُ سَلامٍ وَ الَّذی عِنْدی أَنَّ الْمُرادَ بِنَصِ ّ الْحِقاقِ هاهُنا بُلُوغُ الْمَرأةِ إلَی الْحَدِّ الَّذی یَجُوزُ فیهِ تَزْویجُها وَ تَصَرَّفُها فی حُقُوقِها،تَشْبیهاً بِالْحِقاقِ مِنَ الْإبِلِ، وَ هِیَ جَمْعُ حِقَّةٍ وَ حَقٍ ّ وَهُوَ الَّذِی اسْتَکْمَلَ ثَلاثَ سِنینَ وَ دَخَلَ فِی الرّابِعَةِ،وَ عِنْدَ ذلِکَ یَبْلُغُ إلَی الْحَدِّ الَّذی یَتَمَکَّنُ فِیهِ مِنْ رُکُوبِ ظَهْرِهِ،وَ نَصِّهِ فِی السَّیْرِ،وَ الْحَقائِقُ أَیْضاً:

جَمْعُ حَقَّةٍ.فَالرِّوایَتانِ جَمیعاً تَرْجِعانِ إلی مَعْنی واحِدٍ،وَ هذا أَشْبَهُ بِطَریقَةِ الْعَرَبِ مِنَ الْمَعنَی الْمَذْکُورِ أوَّلاً) .

ص:181

ص:182

منظور امام علیه السلام این است که زنان هنگامی که به این مرحله برسند«عَصَبة» (مردان خویشاوند پدری او) که محرم آنان هستند مانند برادران و عموها،به حمایت از آن ها سزاوارتر از مادرند و همچنین در انتخاب همسر برای آن ها.

(سپس می افزاید:)«حِقاق»به معنای مخالفت و جدال مادر با«عصبة»در مورد این دختران است به گونه ای که هرکدام به دیگری می گوید:من از تو سزاورترم.

عرب می گوید: «حاقَقْتُهُ حِقاقاً» یعنی با او به جدال برخاستم.

بعضی گفته اند:منظور از «نَصُّ الحِقاق» رشد عقلی و بلوغ است،زیرا منظور امام علیه السلام این است که به مرحله ای برسد که حقوق و احکام درباره او انجام می شود.

کسانی که«نَصُّ الْحَقائق»روایت کرده اند منظورشان از«حقائق»جمع حقیقت است.

(سپس می افزاید:) این همان تفسیری است که«ابو عبید قاسم بن سلام»برای این جمله بیان کرد؛به نظر من (منظور،سیّد رضی است) مقصود از «نص الحقاق» این است که زن به مرحله ای برسد که تزویج او مجاز باشد و اختیاردار حقوق خود شود و این در واقع تشبیه به«حِقاق»در مورد شتران است (طبق عادت عرب که بسیاری از چیزها را به شتر تشبیه می کرد) چراکه «حقاق» جمع «حِقِّة»و«حِقّ»به معنای شتری است که سه سالش تمام است و داخل در سال چهارم شده و به حدّی رسیده که می توان بر آن سوار شد و او را تا حد توان وادار به سیر و حرکت کرد.

(سپس می افزاید:) «حقائق» (هرگاه این نسخه را در نظر بگیریم) نیز جمع «حِقِّة» است، بنابراین هر دو روایت به معنای واحدی بازگشت می کند و این معنا به روش عرب از معنایی که در ابتدا ذکر شد بهتر است (یعنی این معنا صحیح تر به نظر می رسد)»؛ (وَ النَّصُ:مُنْتَهَی الْأَشْیاءِ وَ مَبْلَغُ أقْصاها کَالنَّصِ فِی السِّیْرِ،لِأَنَّهُ أَقْصی ما تَقْدِرُ عَلَیْهَ الدّابَةُ وَ تَقُولُ:نَصَصْتُ الرَّجُلَ عَنِ الْأَمْرِ،إذَا اسْتَقْصَیْتَ مَسْأَلَتَهُ

ص:184

عَنْهُ لِتَسْتَخْرِجَ ما عِنْدَهُ فِیهِ.فَنَصُّ الْحَقائِقِ یُریدُ بِهِ الْإدارکَ،لِأَنَّهُ مُنْتَهَی الصِغَرِ، وَ الْوَقْتُ الَّذی یَخْرُجُ مِنْهُ الصَّغیرُ إلی حَدِّ الْکَبیرِ،وَ هُوَ مِنْ أَفْصَحِ الْکِنایاتِ عَنْ هذَا الْأَمْرِ وَ أَغْرَبِها.یَقُولُ:فَإذا بَلَغَ النِّساءُ ذلِکَ فَالْعَصَبَةُ أوْلی بِالْمَرْأَةِ مِنْ أُمِّها،إذا کانُوا مَحْرَماً،مِثْلَ الْإِخْوَةِ وَ الْأَعْمامِ؛وَ بِتَزْویجِها إنْ أرادُوا ذلِکَ.وَ الْحِقاقُ:مُحاقَّةُ الْأُمِ ّ لِلْعَصَبَةِ فِی الْمَرْأَةِ وَ هُوَ الْجِدالُ وَ الْخُصُومَةُ،وَ قَوْلُ کُلُّ واحِدٍ مِنْهُما لِلْآخَرِ:«أَنَا أَحَقُّ مِنْکَ بِهذا»یُقالُ مِنْهُ:حاقَقْتُهُ حِقاقاً،مِثْلُ جادَلْتُهُ جِدالاً.وَ قَدْ قیلَ:إنَّ«نَصَّ الْحِقاقِ» بُلُوغُ الْعَقْلِ،وَ هُوَ الْإِدْراکُ؛لِأَنَّهُ علیه السلام إنَّما أرادَ مُنْتَهی الْأمْرِ الَّذی تَجِبُ فِیهِ الْحُقُوقُ وَ الْأحْکامُ،وَ مَنْ رَواهُ«نَصَّ الْحَقائِقِ»فَإنَّما أَرادَ جَمْعَ حَقیقَةٍ.هذا مَعْنی ما ذَکَرَهُ أبو عُبَیْدٍ الْقاسِمُ بْنُ سَلامٍ وَ الَّذی عِنْدی أَنَّ الْمُرادَ بِنَصِ ّ الْحِقاقِ هاهُنا بُلُوغُ الْمَرأةِ إلَی الْحَدِّ الَّذی یَجُوزُ فیهِ تَزْویجُها وَ تَصَرَّفُها فی حُقُوقِها،تَشْبیهاً بِالْحِقاقِ مِنَ الْإبِلِ، وَ هِیَ جَمْعُ حِقَّةٍ وَحَقٍ ّ وَ هُوَ الَّذِی اسْتَکْمَلَ ثَلاثَ سِنینَ وَ دَخَلَ فِی الرّابِعَةِ،وَ عِنْدَ ذلِکَ یَبْلُغُ إلَی الْحَدِّ الَّذی یَتَمَکَّنُ فِیهِ مِنْ رُکُوبِ ظَهْرِهِ،وَ نَصِّهِ فِی السَّیْرِ،وَ الْحَقائِقُ أَیْضاً:

جَمْعُ حَقَّةٍ.فَالرِّوایَتانِ جَمیعاً تَرْجِعانِ إلی مَعْنی واحِدٍ،وَ هذا أَشْبَهُ بِطَریقَةِ الْعَرَبِ مِنَ الْمَعنَی الْمَذْکُورِ أوَّلاً) .

خلاصه معنای مرحوم سیّد رضی این است که در تفسیر این کلام امام علیه السلام سه بیان وجود دارد:نخست این که منظور از آن،بلوغ دختران است (با توجه به واژه «نصّ» که اشاره به حرکت کردن تا رسیدن به مقصد است و با توجه به این که «حِقاق» به معنای جدال و گفت وگو در میان مادر و نزدیکان پدری دختر بر سر تزویج اوست).

تفسیر دوم این است که منظور از آن،رسیدن به کمال عقل و بلوغ است به گونه ای که دختر بتواند حقوق و احکام خود را رعایت کند.

معنای سوم این که منظور از «نَصّ الحِقاق» رسیدن به حدّ بلوغ است به گونه ای که بتوان آن دختر را شوهر داد به عنوان تشبیه به شتری که آماده بهره گیری شده است.

ص:185

البته همه این سه معنا به یک جا منته می شود و تفاوت تنها در تفسیر «حِقاق» است که آیا به معنای مجادله است یا رسیدن به حقوق و احکام و یا قابل بهره گیری بودن دختر.

نکته دیگری که در این جا باید به آن توجه داشت مفهوم «عَصَبَه» است.

«عصبه»به معنای افراد مذکر از نزدیکان پدر است و پدر و جد را نیز شامل می شود،بنابراین مفهوم جمله بالا این است که وقتی دختران به حدّ ازدواج برسند باید با اجازه پدر یا جد (و در صورت فقدان آن ها با اجازه عموها و برادرها) ازدواج کنند.البته از نظر فقه ما اجازه پدر یا جد به اعتقاد جمع زیادی از فقها شرط است؛ولی اجازه عموها یا برادرها (در صورت فقدان پدر یا جد) به عنوان امری استحبابی و نه وجوبی،تلقی شده است.

شرح این مطلب در کتب فقهیه در کتاب النکاح آمده است.البته بعضی «عَصَبه»را نیز چنان تفسیر کرده اند که پدر و جد را شامل نمی شود در این صورت از نظر فقه ما اولویتی در امر نکاح دختر ندارند جز همانچه در بالا به صورت استحباب و احترام آن ها اشاره شد.

***

ص:186

ص:188

جمله مقدار مختصری روغن که با نوک انگشت برمی گیرند و«لُماظَه»به بقایای غذا در اطراف دهان و دندان ها گفته می شود و مناسب در این جا همان معنایی است که مرحوم سیّد رضی ذکر کرده است.

در حکمت 456 نیز خواهد آمد که امام علیه السلام می فرماید:

«أَ لا حُرٌّ یَدَعُ هَذِهِ اللُّمَاظَةَ لِأَهْلِهَا؛ آیا زادمردی پیدا می شود که این ته مانده دنیا را به اهلش واگذارد؟».

به هرحال مقصود امام علیه السلام تأثیر تدریجی اعمال صالح و ناصالح در قلب انسان است و به بیان دیگر،هر عملی تأثیری در روح می گذارد که اگر همان عمل یا شبیه آن تکرار شود،آن آثار گسترده تر می شود تا آن جا که تمام قلب را فرا می گیرد.

اگر اعمال صالحه باشد قلب کاملاً نورانی می شود و اگر کارهای خلاف باشد قلب به طور کامل ظلمانی می شود و این که در آیات قرآن و اخبار معصومان علیهم السلام آمده است که بعد از گناه فوراً توبه کنید برای آن است که اثری که گناه در قلب گذاشته به صورت رنگ ثابتی درنیاید،زیرا در آغاز قابل شست وشو است؛اما هنگامی که به صورت عادت یا ملکه درآمد تغییر آن بسیار مشکل است.

همان گونه که در ذکر مصادر اشاره شد«ابوطالب مکی»از علمای اهل سنّت در قوت القلوب این روایت را به شکل مشروح تری از امیرمؤمنان علی علیه السلام ذکر کرده است که فرمود:

«إنَّ الْإیمانَ لَیَبْدُو لُمْعَةً بَیْضاءً فَإذا عَمِلَ الْعَبْدُ الصَّالِحاتَ نَما وَزادَ حَتّی یَبیضُ قَلْبُهُ کُلُّهُ،وَ إنَّ النِّفاقَ لَیَبْدُو نُکْتَةً سَوْداءً فَإذَا انْتَهَکَتِ الْحُرُماتُ نَمَتْ وَ زادَتْ حَتّی یَسُودُ الْقَلْبُ فَیَطْبَعُ بِذلِکَ الْخَتْمُ؛ ایمان در آغاز به صورت نقطه سفیدی آشکار می شود.هنگامی که بندگان خداوند اعمال صالحه انجام دهند نمو و افزایش پیدا می کند تا آن جا که تمام قلب سفید و روشن می شود و (در مقابل) نفاق به صورت نقطه سیاهی (در قلب) آشکار می شود،هنگامی که انسان در برابر فرمان های الهی پرده دری کند نمو و افزایش می یابد تا زمانی که تمام قلب سیاه می شود و در این حالت مُهر بر دل انسان گذاشته می شود (و راه

ص:190

بازگشت بر او بسته خواهد شد)».

سپس امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: «کَلاّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ» ؛این گونه نیست که آن ها می گویند.اعمال آن ها زنگار بر قلبشان نهاده است». (1)

از نظر عقلی نیز این مسئله کاملاً پذیرفتنی است،زیرا هر کار خوب و بدی اثر مثبت یا منفی در روح انسان می گذارد و وقتی این آثار متراکم گردد،روح به طور کامل شفاف یا ظلمانی و تاریک می شود.در صورت اول،احتمال گمراهی بسیار بعید و در صورت دوم،احتمال نجات نیز بعید به نظر می رسد.

از مباحث بالا (هم از نظر احادیث و هم از نظر منطق عقل) روشن است آنچه بعضی از علمای اهل سنّت پنداشته اند که ایمان قابل افزایش و کاستی نیست اشتباه است؛ایمان درجات دارد همان گونه که کفر نیز دارای درجاتی است و انسان به طور محسوس در افرادی که در اطراف اوست یا نام آن ها در تواریخ آمده است می بیند که مؤمنان،کافران،منکران و فاسقان از نظر درجات ایمان و کفر متفاوت بودند.

قرآن مجید نیز تصریح می کند هنگامی که آیه ای از قرآن نازل می شود بر ایمان مؤمنان افزوده می گردد،همان گونه که بر رجس و پلیدی منافقان و مخالفان به سبب لجاجتی که دارند: «وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیماناً فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إِیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ* وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ» ؛اما کسانی که ایمان آورده اند،بر ایمانشان افزوده است؛و آن ها (به فضل و رحمت الهی) خوشحالند.*و امّا آن ها که در دل هایشان بیماری است،پلیدی بر پلیدی شان افزوده است؛و از دنیا رفتند در حالی که کافر بودند». (2)

ص:191

این سخن را با ذکر بخش کوتاهی از حدیث بسیار مشروحی از امام صادق علیه السلام پایان می دهیم:یکی از یاران امام علیه السلام از آن حضرت درباره ایمان سؤال می کند آن حضرت می فرماید:

«الْإِیمَانُ حَالاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتٌ وَ مَنَازِلُ فَمِنْهُ التَّامُّ الْمُنْتَهَی تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصُ الْبَیِّنُ نُقْصَانُهُ وَ مِنْهُ الرَّاجِحُ الزَّائِدُ رُجْحَانُهُ قُلْتُ إِنَّ الْإِیمَانَ لَیَتِمُّ وَ یَنْقُصُ وَ یَزِیدُ قالَ نَعَمْ؛ ایمان حالات و درجات و طبقات و منازلی دارد که بعضی از آن کامل است و به منتهای کمال رسیده است و بعضی ناقص است و نقصانش کاملاً آشکار است.بعضی رجحان دارد و در حال افزایش است.راوی می گوید:از آن حضرت پرسیدم:آیا ایمان کم و زیاد می شود؟ فرمود:آری.(و به یقین کم و زیاد شدن آن براثر اعمال صحیح و غلط و اعمال نیک و بد است)». (1)

***

ص:192

و نمی داند پایانش به کجا می رسد مصداق ظَنون است و بر همین اساس گفتار (شاعر معروف) اعشی است آن جا که می گوید:

چاهی که معلوم نیست آب دارد یا نه-و از محلی که باران گیر است دور است.

نمی توان آن را همچون فرات که پر از آب است-و کشتی و شناگر ماهر را از پای درمی آورد قرار داد.

جُد (که در آغاز این شعر آمده) همان چاه قدیمی بیابانی است و«ظَنون» به معنای چاهی است که معلوم نیست آب دارد یا نه.

فَالظُّنُونُ:الَّذی لا یَعْلَمُ صاحِبُهُ أَیَقْبِضُهُ مِنَ الَّذی هُوَ عَلَیْهِ أَمْ لا،فَکَأَنَّهُ الَّذی یُظَنُّ بِهِ،فَمَرَّةً یَرْجُوهُ وَمَرَّةً لا یَرْجُوهُ.وَهذا مِنْ أفْصَحِ الْکَلامِ،وَکَذلِکَ کُلُّ أَمْرٍ تَطْلُبُهُ وَ لا تَدْری عَلی أیّ شَیْءٍ أنْتَ مِنْهُ فَهُوَ ظَنُونٌ،وَعَلی ذلِکَ قَوْلُ لِلْأَعْشی:

مَا یَجْعَلُ الجُدَّ الظَّنُونَ الَّذِی جُنِّبَ صَوْبَ اللَّجِبِ المَاطِرِ

مِثْلَ الفُرَاتِّی إِذَا مَا طَمَا یَقْذِفُ بالبُوصِیِّ وَ المَاهِرِ

وَ الجُد:الْبِئْرُ الْعادِیَةِ فِی الصَّحْراءِ،وَالظَّنُونُ:الَّتی لا یُعْلَمُ هَلْ فِیها ماءٌ أمْ لا.

ص:194

که می گوید:

مَا یَجْعَلُ الجُدَّ الظَّنُونَ الَّذِی جُنِّبَ صَوْبَ اللَّجِبِ المَاطِرِ

مِثْلَ الفُرَاتِّی إِذَا مَا طَمَا یَقْذِفُ بالبُوصِیِّ وَ المَاهِرِ

چاهی که معلوم نیست آب دارد یا نه-و از محلی که باران گیر است دور است.

نمی توان آن را همچون فرات که پر از آب است-و کشتی و شناگر ماهر را از پای درمی آورد قرار داد.

در پایان می افزاید:«جُد (که در آغاز این شعر آمده) همان چاه قدیمی بیابانی است و«ظَنون»به معنای چاهی است که معلوم نیست آب دارد یا نه»؛ (وَ الجُد:

الْبِئْرُ الْعادِیَةِ فِی الصَّحْراءِ،وَ الظَّنُونُ:الَّتی لا یُعْلَمُ هَلْ فِیها ماءٌ أمْ لا) .

آنچه مورد توجه مرحوم سیّد رضی بوده جنبه فصاحت کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام است و اما از نظر فقه،این کلام شریف را مورد بررسی قرار نداده و لازم است اشاره اجمالی در این جا به نظر فقها داشته باشیم:

مشهور در میان فقهای امامیه،بلکه آنچه ادعای اجماع از سوی فقهای بزرگی مانند صاحب جواهر و دیگران بر آن شده این است که اگر دِین قابل وصول نباشد زکات آن بر طلبکار نیست،زیرا یکی از شرایط وجوب زکات،امکان تصرف در مال است در حالی که در مفروض مسئله امکان وصول دین نیست.

ولی اگر طلب قابل وصول باشد (منظور جایی است که درهم و دینار مورد طلب باشد) در میان فقها اختلاف نظر است:جمعی از قدمای اصحاب گفته اند در این صورت زکات آن بر مالکش واجب است؛ولی مشهور در میان فقهای امامیه این است که زکات آن بر مالک واجب نیست حتّی صاحب جواهر می گوید:اجماع متأخران بر عدم وجوب است.سپس به روایات فراوانی برای اثبات این عقیده تمسک می جوید ولی عجیب این است که هیچ کدام اشاره ای به

ص:196

کلام امیر مؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه نکرده اند. (1)

علمای اهل سنّت نظرات دیگری دارند؛بنا به نقل موسوعه فقهیه کویتیه درباره«دِین حالّی»که امید ادای آن است اقوالی است:بنا به مذهب حنفیه و حنابله،زکات آن بر صاحب اصلی در هر سال واجب است؛ولی تا زمانی که آن را قبض نکرده اخراج زکات لازم نیست و بعد از دریافت مال از شخص مدیون زکات آن را نسبت به تمام سال های گذشته ادا می کند.شافعی و جمع دیگری از فقها معتقدند که او هر سال باید زکات آن را بپردازد،زیرا مفروض این است که می تواند آن را اخذ کند و اما دینی که امید ادای آن نمی رود یا چون مدیون چیزی ندارد و یا دین را انکار می کند و یا دارد و تأخیر می اندازد،در آن جا مذاهب مختلفی است:حنفیه مانند همان قِسم اول در آن فتوا داده اند و در روایتی از احمد همین نقل شده ولی شافعی می گوید زکاتی ندارد،زیرا شرط زکات قدرت بر انتفاع از مال است و در فرض مسئله قدرت بر انتفاع حاصل نیست.از شافعی قول دیگری نیز نقل شده که چون آن را قبض کرد تمام زکات های سال های گذشته را می پردازد.سپس استدلال به کلام امام امیر مؤمنان علیه السلام کرده که فرمود:

«در دین مظنون اگر راست می گوید هنگامی که آن را دریافت داشت باید زکات های گذشته را بپردازد». (2)

به هر حال بر پایه آنچه از مذهب ما ثابت است که مال متعلقِ زکات باید تحت قدرت انسان باشد و آن جا که تحت قدرت نیست زکات تعلق نمی گیرد،کلام امام علیه السلام که در بالا آمد ناظر به یک حکم استحبابی است،همان گونه که علّامه حلّی رحمه الله در تذکرة الفقهاء گفته است. (3)

بعضی از شارحان مانند مرحوم مغنیه در فی ظلال و مرحوم کمره ای در

ص:197

منهاج البراعة بعید ندانسته اند که وجوب در کلام امام علیه السلام حمل بر معنای حقیقی آن بشود در حالی که این سخن برخلاف اجماع فقهای ماست همان گونه که قبلاً از صاحب جواهر نقل کردیم،بنابراین حمل بر استحباب مؤکد،بهترین راه است.

***

ص:198

و آشامیدن امتناع ورزد.

(وَ مَعْناهُ:اصْدِفُوا عَنْ ذِکْرِ النِّساءِ وَ شُغْلِ الْقَلْبِ بِهِنَّ، وَ امْتَنَعُوا عَنِ الْمُقارَبَةِ لَهُنَّ،لِأَنَّ ذلِکَ یَفُتُّ فی عَضُدِ الْحَمِیَّةِ،وَ یَقْدَحُ فی مَعاقِدِ الْعَزیمَةِ وَ یَکْسِرُ عَنِ الْعَدُوِّ وَ یَلْفِتُ عَنِ الْإبْعادِ فِی الْغَزْوِ،وَ کُلُّ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ شَیْءٍ فَقَدْ أعْذَبَ عَنْهُ وَ الْعاذِبُ وَ الْعَذُوبُ:الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَکْلِ وَ الشُّرْبِ) .

ص:200

در بعضی از نسخ به جای«اعْذِبُوا»«اعْزِبُوا»آمده که به معنای دوری کردن است و هر دو واژه،قریب المعنی هستند.

شک نیست که انسان در صورتی در کار خود-مخصوصاً در میدان نبرد - پیشرفت می کند که تمام فکرش متوجه آن کار باشد؛اما اگر فکر خود را به دو یا چند کار تقسیم کند،به همان نسبت توفیقش کمتر می شود به خصوص اگر فکر خود را به زنان مشغول دارد که او را در حال و هوای دیگری قرار می دهد و از تصمیم و اراده و قدرت و قوت او می کاهد.به ویژه اگر زنان،همراه لشکر به میدان نبرد بیایند؛نبردی که مدتی به طول می انجامد و لشکر با آن ها مقاربت کنند.به یقین از توان آن ها می کاهد،زیرا بدیهی است که مقاربت منته به خروج ماده نطفه،بدن را سست می سازد و کثرت آن از طول عمر می کاهد.

به همین دلیل امام علیه السلام از پرداختن به فکر زن ها یا مقاربت با آنان،لشکریانش را بر حذر می دارد.

البته تعبیر به «مَا اسْتَطَعْتُمْ» دلیل بر این است که در موارد ضرورت و نیاز شدید،این نهی ارشادی استثنا شده است.

قابل توجه این که در تاریخ اسلام می خوانیم مشرکان به عکس این دستور،در بعضی از میدان های جنگ زنانشان را با خود می آوردند و ترانه برای آن ها می خواندند و به آن ها قول می دادند اگر پیروز شوند با آن ها همبستر گردند و یکی از عوامل سستی آن ها در جنگ همین بود. (1)

در جنگ های معاصر نیز در ماجرای جنگ ویتنام آمده است که آمریکایی ها پیوسته گروهی از زنان هرجایی را از آمریکا با هواپیما برای سرگرمی لشکریان خود به ویتنام می فرستادند و سرانجام شکست مفتضحانه ای دامان آن ها را گرفت.

ص:202

بعضی از شارحان نهج البلاغه این احتمال را داده اند که منظور امام علیه السلام این است که مزاحمتی برای زن ها تا می توانید ایجاد نکنید،زیرا رساندن آزار به غیر جنگجویان در اسلام ممنوع است. (1)

البته این احتمال برخلاف ظاهر کلام امام علیه السلام است و ظاهر کلام همان است که مرحوم سیّد رضی از آن استنباط کرده و غالب شارحان نیز همان را دنبال کرده اند.

از جمله اموری که ضعف این احتمال را تأیید می کند چیزی است که در کتاب نهایه ابن اثیر درباره معنای «اعْذِبُوا» آمده و کلام امام علیه السلام را چنین معنی می کند:

«إِمْنَعُوا عَنْ ذِکْرِ النِّسَاءِ أَنْفُسَکُمْ وَ شُغْلِ الْقَلْبِ بِهِنَّ،فَإِنَّ ذَلِکَ یَکْسِرُکُمْ عَنِ الْغَزْو» . (2)

***

ص:203

ص:204

یَتَضارَبُونَ بِالْقِداحِ عَلَی الْجَزُورِ.وَ الْفالِجُ:الْقاهِرُ وَ الْغالِبُ؛یُقالُ:فَلَجَ عَلَیْهِمْ وَ فَلَجَهُمْ،وَ قالَ الرّاجِزُ:لَمّا رَأیْتُ فالِجاً قَدْ فَلَجا) .

ص:206

«یاسر»و«فالج»بوده،صدر این کلام را ذکر نکرده است؛ولی هرگاه به صدر آن در خطبه 23 باز گردیم معنای کامل و جامعی از این گفتار حکیمانه به دست می آید،زیرا امام علیه السلام می فرماید:«هر گاه انسان مسلمان به دنبال کار زشتی که از آشکار شدنش شرمنده شود نباشد و به کاری که افراد پست آن را وسیله هتک حرمت او قرار دهند دست نزند مانند مسابقه دهنده ماهری است که منتظر است در همان دورِ نخست پیروز گردد و سود وافری ببرد بی آن که زیانی دامان او را بگیرد»؛

(فَإِنْ رَأَی أَحَدُکُمْ لِأَخِیهِ غَفِیرَةً فِی أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ فَلا تَکُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ یَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ فَیَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُکِرَتْ وَیُغْرَی بِهَا لِئَامُ النَّاسِ کَانَ کَالْفَالِجِ الْیَاسِرِ الَّذِی یَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ تُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ یُرْفَعُ بِهَا عَنْهُ الْمَغْرَم) .

این پیروزی سریع می تواند پیروزی در دنیا باشد یا در سرای آخرت یا در هر دو،زیرا چنین مؤمن پاکدامنی نه بهانه به دست بدخواهان می دهد که از او عیب جویی کنند و نه کاری برخلاف رضای الهی انجام می دهد که در سرای آخرت دامنش را بگیرند،بنابراین او در هر دو سرا پیروز است.

نکته مهمی که در این جا باید به آن توجه داشت معنای«یاسر»است که بسیاری از شارحان،آن را به قمارباز تفسیر کرده و گفته اند:مؤمن پاکدامن مانند قماربازی است که در دور اول قمار برنده می شود و می دانیم چنین تشبیهی هرگز مناسب کلام امام علیه السلام نیست.گویا آن ها به تعبیر«قِداح»(چوبه های تیر) و«جَزُور» (شتر قربانی) توجه نکرده اند.

توضیح این که طبق آنچه از«زمخشری»در کشاف نقل شده،عرب هنگام بخت آزمایی ده چوبه تیر انتخاب می کرد و روی هرکدام اسمی می نوشت؛ بعضی به عنوان برنده و بعضی به عنوان بازنده.سپس شتری را خریداری می کردند و آن را نحر کرده به ده قسمت تقسیم می نمودند.تیرهای ده گانه را در

ص:208

کیسه ای ریخته،مخلوط می کردند و کسی که مورد اعتماد آن ها بود دست می کرد تیرها را یکی بعد از دیگری بیرون می آورد:هفت چوبه تیر که هرکدام نام خاصی بر آن نوشته شده بود و هرکدام سهمی می بردند.سهم برترین،«مُعَلّی»نام داشت اما سه چوبه دیگر هیچ کدام سهمی نداشتند بلکه هرکس آن چوبه ها به نام او می افتاد می بایست یک سوم از قیمت شتر را بپردازد و در پایان،برندگان،سهام خود را به فقرا می دادند و چیزی از آن را نمی خوردند و به این کار افتخار می کردند. (1)

«قِداح» ،اشاره به آن چوب های تیر است و«جَزور»اشاره به شتری است که برای این کار انتخاب می کردند.

با توجه به آنچه گفته شد روشن می شود این کار گرچه نوعی بخت آزمایی بوده-نه قمار-ولی سرانجامش خدمتی به فقرا محسوب می شده است،بنابراین گرچه اصل این کار از نظر شرعی باطل است،ولی آن زشتی و قبحی که در مسئله قمار است،مخصوصاً با توجه به پایان آن،دیده نمی شود و تشبیه امام علیه السلام تشبیه فصیح و بلیغی است.

از آن جا که مؤمن پاکدامنی که بهانه به دست بدخواهان نمی دهد به سرعت در کارهایش پیروز می شود از آن تعبیر به «فالج» شده که از مادّه«فَلج»(بر وزن گنج) به معنای پیروزی است و تعبیر به «أوَّلُ فَوْزَةٍ» شده که معنای نخستین پیروزی را دارد.

***

ص:209

ص:210

به گونه ای بود که گویا می خواهد جنگجویان را در کام خود فرو ببرد مسلمانان به پیامبر صلی الله علیه و آله پناهنده می شدند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصاً به نبرد پردازد و خداوند به برکت وجود او نصرت و پیروزی را بر آنان نازل کند و در سایه آن حضرت ایمن گردند.جمله«إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ»کنایه از شدت کارزار است و دراین باره سخنان فراوانی گفته شده که بهترین آن ها این است که امام علیه السلام گرمای جنگ را به شعله های سوزان آتش تشبیه کرده است که حرارت و سرخی،هر دو را دربر دارد و از اموری که این نظر را تقویت می کند سخن رسول اللّه صلی الله علیه و آله در جنگ «حنین»(هوازن) است؛وی هنگامی که نبرد سخت و شمشیر زدن مردم را در آن جنگ مشاهده کرد فرمود:«الآنَ حَمِیَ الْوَطیسُ (الان آتش جنگ شعله ور شد)، زیرا«وَطیس»به معنای تنور آتش است و رسول خدا صلی الله علیه و آله گرمای جنگ را که از درگیری جنگجویان به وجود آمده بود به گرمی جنگ و افروختگی آن تشبیه فرموده است.

این فصل (که ناظر به تفسیر بعضی از واژه ها و جمله های فصیح و بلیغ آن حضرت علیه السلام بود) پایان یافت و به شیوه سابق در نقل کلمات قصار بازمی گردیم.

(وَ مَعْنی ذلِکَ أنَّهُ إذا عَظُمَ الْخَوْفُ مِنَ الْعَدُوِّ،وَ اشْتَدَّ عِضاضُ الْحَرْبِ فَزِعَ الْمُسْلِمُونَ إلی قِتالِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِنَفْسِهِ،فَیُنْزِلُ اللّهُ عَلَیْهِمُ النَّصْرُ بِهِ،وَ یَأمَنُونَ مِمّا کانُوا یَخافُونَهُ بِمَکانِهِ.وَ قَوْلُهُ:«إذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ»کِنایَةٌ عَنِ اشْتِدادِ الْأَمْرِ،وَ قَدْ قیلَ فِی ذلِکَ أَقْوالٌ أَحْسَنُها:أنَّهُ شَبَّهَ حَمْیَ الْحَرْبِ بِالنّارِ الَّتِی تَجْمَعُ الْحَرارَةَ وَ الْحُمْرَةَ بِفِعْلِها وَ لَوْنِها وَ مِمّا یُقَوّی ذلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،وَ قَدْ رَأی مُجْتَلَدَ النّاسِ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ هِیَ حَرْبُ هَوازِنَ:«الآنَ حَمِی الْوَطیسُ»فَالْوَطیسُ:مُسْتَوْقَدُ النّارِ،فَشَبَّهَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَحَرَّ مِنْ جِلادِ الْقَوْمِ بِاحْتِدامِ النّارِ وَ شِدَّةِ الْتِهابِها.

إنْقَضی هذَا الْفَصْلُ وَ رَجَعْنا إلی سُنَنِ الْفَرَضِ الْأوّلِ فِی هذَا الْبابِ).

ص:212

گرمای جنگ را به شعله های سوزان آتش تشبیه کرده است که حرارت و سرخی، هر دو را دربر دارد و از اموری که این نظر را تقویت می کند سخن رسول اللّه صلی الله علیه و آله در جنگ«حنین»(هوازن) است؛وی هنگامی که نبرد سخت و شمشیر زدن مردم را در آن جنگ مشاهده کرد فرمود: «الآنَ حَمِیَ الْوَطیسُ (الان آتش جنگ شعله ور شد)، زیرا «وَطیس» به معنای تنور آتش است و رسول خدا صلی الله علیه و آله گرمای جنگ را که از درگیری جنگجویان به وجود آمده بود به گرمی جنگ و افروختگی آن تشبیه فرموده است»؛ (وَ قَوْلُهُ:«إذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ»کِنایَةٌ عَنِ اشْتِدادِ الْأَمْرِ،وَ قَدْ قیلَ فِی ذلِکَ أَقْوالٌ أَحْسَنُها:أنَّهُ شَبَّهَ حَمْیَ الْحَرْبِ بِالنّارِ الَّتِی تَجْمَعُ الْحَرارَةَ وَ الْحُمْرَةَ بِفِعْلِها وَ لَوْنِها وَ مِمّا یُقَوّی ذلِکَ قَوْلُ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله،وَ قَدْ رَأی مُجْتَلَدَ النّاسِ یَوْمَ حُنَیْنٍ وَ هِیَ حَرْبُ هَوازِنَ:«الآنَ حَمِی الْوَطیسُ»فَالْوَطیسُ:مُسْتَوْقَدُ النّارِ، فَشَبَّهَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَا اسْتَحَرَّ مِنْ جِلادِ الْقَوْمِ بِاحْتِدامِ النّارِ وَ شِدَّةِ الْتِهابِها) .

***

آنچه تا این جا آمد مربوط به تفسیر کلمات و جمله های این حدیث شریف و ارزیابی فصاحت و بلاغت آن بود؛اما آنچه به محتوای این کلام شریف مربوط است فراتر از این هاست:

امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام که می فرمود:

«وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَی قِتَالِی لَمَا وَلَّیْتُ عَنْهَا؛ به خدا سوگند اگر تمام عرب،دست به دست هم دهند و به جنگ با من برخیزند من هرگز به میدان جنگ پشت نخواهم کرد». (1)

همچنین در جای دیگر می فرماید:

«وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّه؛ به خدا سوگند انس و علاقه فرزند ابوطالب به مرگ و شهادت از علاقه طفل شیرخوار به پستان مادرش بیشتر است». (2)

ص:214

در یک کلمه،همان علی بن ابی طالبی که در جنگ احزاب و خیبر و بدر و...

رشادت های بی مانندی در برابر دشمن نشان داد و شجاعان عرب را بر خاک افکند می گوید:«هنگامی که آتش جنگ شعله ور می شد ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله پناه می بردیم و او از همه به تیررس دشمن نزدیک تر بود».

این مسئله واقعاً عجیب است،فرمانده دشمن معمولاً در تیررس دشمن قرار نمی گیرد آن هم به گونه ای که از همه به تیررس دشمن نزدیک تر باشد تا بتواند مدیریت لشکر را انجام دهد.این نشانه مهمی از شجاعت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و توکل او بر ذات پاک پروردگار و آرامش بخشیدن به نفرات لشکر است تا آن ها بدانند یاری خداوند در انتظارشان است و به یقین پیروز می شوند و هرگز احتمال شکست را در وجود خود راه ندهند که این خود عامل مهم پیروزی در میدان نبرد است.

برخلاف آنچه بعضی می پندارند که پیامبر صلی الله علیه و آله شخصاً در میدان جنگ به مبارزه برنمی خاست،مورخان اسلامی نوشته اند که در جنگ های فراوانی شخصاً وارد میدان نبرد شد؛از جمله«ابن اسحاق»در کتاب تاریخ خود می نویسد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در نُه غزوه از غزوات اسلامی شخصاً به نبرد پرداخت،در جنگ بدر،احد،خندق،بنی قریظه،بنی المصطلق،خیبر،فتح،حنین و طائف.و بعضی بیش از این تعداد را شمرده اند. (1)

در تفسیر قمی آمده است:هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ احد گروهی از یاران خود را دید که به سوی کوه های اطراف احد فرار می کنند کلاه خود را از سر خود برداشت و فریاد زد:من رسول خدایم،کجا فرار می کنید؟ از خدا و پیغمبرش؟ (و امیرمؤمنان علی علیه السلام همچنان در کنار او بود و با آن حضرت دفاع می کرد). (2)

در جنگ«هوازن»(روز حنین) لشکر اسلام بسیار زیاد بود،زیرا این جنگ

ص:215

بعد از فتح مکه واقع شد.در عین حال چون مشرکان در نقاط مختلف مخفی شده بودند و کمین کرده بودند و ناگهان بر لشکر اسلام تاختند،بسیاری از مسلمانان فرار کردند هنگامی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله این صحنه را دید،به عباس که صدای رسایی داشت فرمود:مردم را صدا بزن و عهد و پیمان و بیعتی را که من بر آن ها دارم به یادشان بیاور.عباس با صدای بلند همه را صدا زد.شب بود و همه جا ظلمانی و دشمنان از دره ها و کمین گاه ها با شمشیر و سلاح های دیگر به مسلمانان حمله می کردند.ناگهان صورت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مانند قرص ماه درخشیدن گرفت و شخصاً مسلمانان را صدا زد که عهد و پیمانی را که با خدا بستید چه شد؟ همگی پیام پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیدند و به سوی او حرکت کردند و با دشمن پیکار نمودند و پیروز شدند. (1)

علامه مجلسی رحمه الله در جلد شانزدهم بحار الانوار در بحث شجاعت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این حدیث را از علی علیه السلام نقل می کند:

«لَقَدْ رَأَیْتُنِی یَوْمَ بَدْرٍ وَ نَحْنُ نَلُوذُ بِالنَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَ هُوَ أَقْرَبُنَا إِلَی الْعَدُوِّ وَ کَانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ بَأْساً؛ من در روز جنگ بدر شاهد و ناظر بودم که ما به پیامبر صلی الله علیه و آله پناه می بردیم و او از همه ما به دشمن نزدیک تر و از برجسته ترین جنگجویان در آن روز بود». (2)

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود از«واقدی»نقل می کند که در روز احد هنگامی که آن صدمات را بر وجود پیامبر صلی الله علیه و آله وارد کردند علی علیه السلام فرمود:

قسم به خدایی که او را به حق مبعوث کرد

«ما زالَ شِبْراً واحد إنّه لَفی وَجْهِ الْعَدُوِّ تَثُوبُ إلَیْهِ طائِفَةٌ مِنْ أصْحابِهِ مَرّةً وَ تَتَفَرَّقُ عَنْهُ مَرَّةً؛ آن حضرت صلی الله علیه و آله حتی یک وجب از برابر دشمنان عقب نشینی نکرد و در این حال،گاه گروهی از یارانش به سوی او می آمدند و گاه پراکنده می شدند (اما او همچون کوه ایستاده بود)». (3)

ص:216

مرحوم سیّد رضی به این جا که می رسد می گوید:«این فصل (که ناظر به تفسیر بعضی از واژه ها و جمله های فصیح و بلیغ آن حضرت علیه السلام بود) پایان یافت و به شیوه سابق در نقل کلمات قصار بازمی گردیم»؛ (إنْقَضی هذَا الْفَصْلُ وَ رَجَعْنا إلی سُنَنِ الْفَرَضِ الْأوّلِ فِی هذَا الْبابِ) .

***

ص:217

ص:218

دفع کنید.رعایای پیش از من از ستم فرمانروایانشان شکایت داشتند؛اما من امروز از ستم رعیتم شکایت دارم.گویی من پیروم و آن ها پیشوا و من محکومم و آن ها حاکم. (1)

مرحوم سیّد رضی در این جا می افزاید:«هنگامی که امام علیه السلام این سخن را در ضمن یک گفتار طولانی-که قسمت برگزیده ای از آن ضمن خطبه ها گذشت - بیان کرد،دو نفر از یارانش جلو آمدند.یکی از آن ها عرض کرد:من جز اختیار خودم و برادرم را ندارم.امر فرما تا اطاعت کنیم.امام علیه السلام فرمود:شما دو نفر در برابر آنچه من می خواهم (که بسیج یک سپاه است)،چه کاری می توانید انجام دهید؟ (فَلَمّا قالَ علیه السلام هذَا الْقَوْلَ،فی کَلامٍ طَویلٍ قَدْ ذَکَرْنا مُختارَهُ فِی جُمْلَةِ الْخُطَبِ، تَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَجُلانِ مِنْ أصْحابِهِ فَقالَ أَحَدَهُما:إنّی لا أمْلِکُ إلّا نَفْسی وَ أخی فَمُرْ بِأَمْرِکَ یا أمِیرَ الْمُؤمِنینَ نُنْقَدْ لَهُ،فَقالَ علیه السلام:وَ أَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ؟) .

ص:220

شخصاً پیاده به سوی«نخیله»که لشکرگاه معروف کوفه بود به راه افتاد.مردم نیز به دنبال آن حضرت به راه افتادند؛(جمعی از سرشناسان اصحاب) عرض کردند:

ای امیرمؤمنان! شما بازگردید ما این مشکل را حل می کنیم»؛ (لَمَّا بَلَغَهُ إِغَارَةُ أَصْحَابِ مُعَاوِیَةَ عَلَی الْأَنْبَارِ فَخَرَجَ بِنَفْسِهِ مَاشِیاً حَتَّی أَتَی النُّخَیْلَةَ وَ أَدْرَکَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ نَحْنُ نَکْفِیکَهُمْ) .

در این جا بود که امام علیه السلام فرمود:«شما از عهده حل مشکلات خودتان با من برنمی آیید چگونه می خواهید مشکل دیگران را از من دفع کنید؟»؛ (فَقَالَ مَا تَکْفُونَنِی أَنْفُسَکُمْ فَکَیْفَ تَکْفُونَنِی غَیْرَکُمْ) .

اشاره به این که شما قادر به دفاع از خویشتن نیستید چگونه می توانید از من دفاع کنید.دشمن به سرزمین شما حمله می کند،نفرات شما را به قتل می رساند، اموالتان را غارت می کند و شما نشسته اید و تماشا می کنید!

سپس می افزاید:«(مشکل دیگر این است که) رعایای پیشین از ستم فرمانروایان خود شکایت می کردند؛ولی من امروز از ستم رعیتم شکایت دارم»؛ (إِنْ کَانَتِ الرَّعَایَا قَبْلِی لَتَشْکُو حَیْفَ رُعَاتِهَا وَ إِنَّنِی الْیَوْمَ لَأَشْکُو حَیْفَ رَعِیَّتِی) .

اشاره به این که شما گوش به سخنان من نمی دهید،فرمان من را اطاعت نمی کنید.گویا دشمن،این را احساس کرده و بی مهابا به سرزمین شما حمله می کند.می داند که شما مرد جنگ و دفاع از آبرو و حیثیت و سرزمینتان نیستید و همین امر سبب جسارت او شده است.

این سخن شبیه مطلبی است که در خطبه 121 وارد شده که امام علیه السلام می فرماید:

«أُرِیدُ أَنْ أُدَاوِیَ بِکُمْ وَ أَنْتُمْ دَائِی کَنَاقِشِ الشَّوْکَةِ بِالشَّوْکَة؛ من می خواهم به وسیله شما دردم را درمان کنم در حالی که خودتان درد من هستید».

در پایان می افزاید:«گویی من پیرو هستم و آن ها پیشوا یا من فرمان بر و محکومم و آن ها فرمانده و حاکم»؛ (کَأَنَّنِی الْمَقُودُ وَ هُمُ الْقَادَةُ أَوِ الْمَوْزُوعُ وَ هُمُ الْوَزَعَةُ) .

ص:222

«وَزَعَة» جمع«وازِع»از ماده«وَزْع»(بر وزن نزع) در اصل به معنای علاقه شدید به چیزی است که انسان را از امور دیگر بازمی دارد.سپس به معنای بازداشتن استعمال شده است.این تعبیر هرگاه در مورد لشکر یا صفوف دیگر به کار رود مفهومش این است که آن ها را نگاه دارند تا آخرین نفرات به آن ها ملحق شوند و از پراکندگی آن ها جلوگیری نمایند.از آن جا که این کار به وسیله شخص حاکم و فرمانده انجام می گیرد،واژه«وازع»به معنای حاکم و فرمانده استعمال شده است که در جمله بالا همین معنا منظور است.

سیّد رضی رحمه الله پس از ذکر این جمله می افزاید:«هنگامی که امام علیه السلام این سخن را در ضمن گفتاری طولانی-که قسمت برگزیده ای از آن ضمن خطبه ها گذشت - بیان کرد،دو نفر از یارانش جلو آمدند. یکی از آن ها عرض کرد:من جز اختیار خودم و برادرم را ندارم،امر فرما تا اطاعت کنیم.امام علیه السلام فرمود:شما دو نفر در برابر آنچه من می خواهم (که بسیج یک سپاه است)،چه کاری می توانید انجام دهید؟ (فَلَمّا قالَ علیه السلام هذَا الْقَوْلَ،فی کَلامٍ طَویلٍ قَدْ ذَکَرْنا مُختارَهُ فِی جُمْلَةِ الْخُطَبِ، تَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَجُلانِ مِنْ أصْحابِهِ فَقالَ أَحَدَهُما:إنّی لا أمْلِکُ إلّا نَفْسی وَ أخی فَمُرْ بِأَمْرِکَ یا أمِیرَ الْمُؤمِنینَ نُنْقَدْ لَهُ،فَقالَ علیه السلام:وَ أَیْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِیدُ؟) .

سرانجام،این سخنان در آنان اثر کرد و گروه زیادی بیدار شدند و«سعید بن قیس همدانی»با هشت هزار نفر به تعقیب سپاه غارتگر معاویه پرداختند؛اما آن ها فرار را بر قرار ترجیح داده و از مرزهای عراق گریخته بودند.

و معتقد بود اگر آن ها مردان شجاع و اهل کارزار بودند هرگز معاویه و شامیان نمی توانستند کشور اسلام را به دو پاره تقسیم کنند و حکومتی خودکامه و به سبک سلاطین جور در منطقه خود به وجود آورند؛حکومتی که بعدها نیز سرچشمه انواع مفاسد و مظالم در کشور اسلام شد و چهره تاریخ اسلام را مشوه ساخت و آثار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را در مناطق مختلفی کم رنگ یا بی رنگ نمود و چقدر دردناک است برای فرماندهی که از هر نظر آماده دفع دشمن باشد،هم برنامه داشته باشد و هم تدبیر و هم قوت و قدرت؛ولی نفرات او با وی هماهنگ نگردند تا آن جا که افراد ناآگاه گمان برند اشکال در فرمانده و حاکمان است.

سوز دل امیرمؤمنان علی علیه السلام را از این وضعیت،در خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار آن حضرت به خوبی مشاهده می کنیم.

***

ص:224

در شناخت حق گرفتار سرگردانی نمی شدی) تو حق را نشناختی تا کسانی را که به سراغ حق آمده اند بشناسی.باطل را نیز نشناخته ای تا کسانی را که به سراغ باطل رفته اند شناسایی کنی».

حارث (برای تبرئه خود) گفت:«من همراه سعید بن مالک (سعد بن مالک، مشهور به سعد ابی وقاص) و عبداللّه بن عمر کناره گیری می کنم (و بی طرف می مانم)».

امام علیه السلام فرمود:«سعید (سعد) و عبداللّه بن عمر حق را یاری نکردند و باطل را نیز خوار نساختند (آن ها راه خطا پیمودند،چگونه به آن ها اقتدا می کنی؟)». (1)

ص:226

نیز خوار نساختند (آن ها راه خطا پیمودند،چگونه به آن ها اقتدا می کنی؟)»؛ (فَقال علیه السلام:إِنَّ سَعِیداً وَ عَبْدَ اللّهِ بْن عُمَرَ لَمْ یَنْصُرَا الْحَقَّ وَ لَمْ یَخْذُلَا البَاطِلَ) .

می دانیم که در ماجرای جنگ جمل،مردم به سه گروه تقسیم شدند:گروه اوّل،مؤمنان آگاه بودند که دست به دامان امیرمؤمنان علی علیه السلام زدند و بر بیعتی که با او کرده بودند ثابت قدم ماندند و به فرمان آن حضرت برای خاموش کردن آتش فتنه«طلحه»و«زبیر»به بصره آمدند.گروه دوم،فریب خوردگانی بودند که به تحریک«طلحه»،«زبیر»،«عایشه»و«معاویه»بیعت خود را شکستند و یا هرگز بیعت نکردند و در مقابل آن حضرت ایستادند.گروه کوچکی نیز بودند که بی طرفی را برگزیدند و به گمان باطل،به احتیاط عمل کردند؛نه به صفوف یاران علی علیه السلام پیوستند و نه دنبال«طلحه»و«زبیر»به راه افتادند که از جمله آن ها«سعد بن ابی وقاص»و«عبداللّه بن عمر»بودند.

در کلام مورد بحث به نام«حارث بن حوط»که شخص سرشناسی نبود برخورد می کنیم که خدمت امام علیه السلام رسید و اظهار داشت که من باور نمی کنم لشکر جمل گمراه بوده اند.امام علیه السلام با گفتار حکیمانه خود درسی به او و افراد هم فکرش داد و فرمود:سرچشمه اشتباه تو این است که به زیردست خود نگاه کرده ای؛یعنی به افراد فرومایه و نادان و بی سروپا،به پیمان شکنان و فتنه انگیزان؛ و به بالای سرت-که اشاره به خود آن حضرت و مهاجران و انصاری است که در رکاب آن حضرت بودند-نگاه نکردی.اگر این گونه می نگریستی هرگز در بی طرفی توأم با سرگردانی نمی ماندی و راه صحیح را برمی گزیدی.

سپس امام علیه السلام به اصلی کلی و مهم اشاره کرده فرمود:راه صحیح این است که اول حق را بشناسی و آن را معیار قرار دهی.هرکس به سراغ آن آمد آن را خوب بدانی،خواه از افراد برجسته باشد یا از افراد ناشناخته.همچنین باطل را خوب بشناسی و بر اساس آن طرفداران باطل را شناسایی کنی،خواه از افراد برجسته

ص:228

باشند یا از مردم عادی.

اشاره به این که تو نگاه به«طلحه»و«زبیر»کردی که از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله بودند و روزی در رکاب آن حضرت جهاد و فداکاری داشتند و همچنین به همسر پیغمبر صلی الله علیه و آله عایشه نگریستی و حق و باطل را بر معیار آن ها قرار دادی و این اشتباه بزرگ توست.

هنگامی که«حارث»برای توجیه کار خود به کار«سعد بن ابی وقّاص» و«عبداللّه بن عمر»اشاره کرد،حضرت در پاسخ او فرمود:اشتباه بزرگ آن ها این بود که بی طرف ماندند؛نه حق را انتخاب کردند و نه باطل را.بالاخره در میان این دو گروه حتماً یکی بر حق بود؛خوب بود گروه حق را شناسایی و از آن دفاع می کردند،بنابراین آن ها قطعاً خطاکار بودند.

در این که منظور از جمله «لَمْ یَخْذُلَا الْباطِلَ» چیست؟ گفته شده منظور این است که آن ها با سکوتشان در برابر اصحاب جمل و اهل شام،باطل را یاری کردند،زیرا خذلان به معنای ترک یاری است،بنابراین «لَمْ یَخْذُلا» به معنای یاری کردن است.

همین جمله در حکمت 18 به صورت دیگری آمده که هماهنگ تر با مقصود امام علیه السلام است؛در آن جا امام علیه السلام درباره کسانی که از جنگ کردن با شورشیان به همراه او خودداری کرده بودند می فرماید:

«خَذَلُوا الْحَقَّ وَ لَمْ یَنْصُرُوا الْبَاطِلَ؛ آن ها دست از یاری حق برداشتند (و حق را تنها گذاشتند) و باطل را نیز یاری نکردند».

به هر حال تمام این ها،نکوهش افرادی است که به گمان خود راه تقوا را می پویند و در حوادث مهم مذهبی و اجتماعی و سیاسی بی طرف می مانند؛همان بی طرفی که نشان عدم مسئولیت در برابر حق و باطل است.در طول تاریخ اسلام به این گونه افراد برخورد می کنیم و امروز هم در جامعه خود کسانی را می بینیم که

ص:229

همین مسیر غلط را می پیمایند و گمان می کنند در طریق تقوا و پرهیزکاری گام گذاشته اند.

مُعاوی دائُکَ داءُ الْعَیاءِ وَ لَیْسَ ما تَجیءَ بِهِ دَواءٌ

أَ یَدْعُونی أبُو الْحَسَنُ عَلیٌ فَلَمْ أرْدُدْ عَلَیْهِ ما یَشاءُ

أَ تَطْمَعُ فِی الَّذی أعْیا عَلِیّاً عَلی ما قَدْ طَمَعْتَ بِهِ الْعَفاءُ

ای معاویه! تو گرفتار درد بی درمان شده ای-که هیچ دوایی برای آن پیدا نمی شود.

آیا ابوالحسن علی علیه السلام مرا می خواند-و من دعوت او را پاسخ نگویم؟

اما تو طمع داری در کسی که به علی علیه السلام (با آن عظمت و مقام) پاسخ مثبت نداده به تو پاسخ مثبت دهد و آنچه را طمع کرده ای ارزانی دارد. (1)

سعد سرانجام عزلت برگزید و گوسفندانی تهیه کرده به پرورش آن ها پرداخت.در بعضی از روایات آمده است معاویه که از عدم همراهی او و ذکر فضایل علی علیه السلام توسط او بیم داشت و می ترسید با خلافت یزید همراهی نکند وی را مسموم ساخت. (2)

اما«عبداللّه بن عمر»(فرزند خلیفه دوم) از کسانی بود که از امیرمؤمنان علیه السلام کناره گیری کرد و با دستگاه معاویه نیز هماهنگی نداشت و هنگامی که یزید،امام حسین علیه السلام را به شهادت رساند،سخت به او انتقاد کرد و در ملاقاتی که با یزید داشت بر او فریاد زد که چرا حسین علیه السلام را کشتی؟ ولی در بعضی از روایات آمده هنگامی که«حَجاج»مکه را گرفت و«عبداللّه بن زبیر»را به دار آویخت«عبداللّه بن عمر»ترسید که او را هم به سرنوشت«عبداللّه بن زبیر»گرفتار سازد.نزد «حجاج»رفت و گفت:دستت را بده تا با تو برای«عبدالملک»(خلیفه اموی) بیعت کنم،زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیَّةً» .حجاج پایش را دراز کرد و گفت:با پایم بیعت کن.با دستم مشغول

ص:231

کاری هستم.«عبداللّه بن عمر»گفت:مرا مسخره می کنی؟«حجاج»گفت:ای احمق قبیله بنی عدی! تو با علی بیعت نکردی ولی امروز می گویی کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد مرگ او مرگ جاهلیت است؟ آیا علی امام زمان تو نبود؟ چرا با او بیعت نکردی؟ به خدا سوگند می دانم تو به موجب فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من نیامده ای،بلکه به دلیل ترس از به دار آویخته شدن بر همان درختی که«ابن زبیر»را به دار آویختم آمده ای. (1)

گفته شده که سرانجام«حجاج»او را با زهر به قتل رسانید. (2)

***

ص:232

ص:234

گزارش می دهند و سعی می کنند تخم بدبینی را در ذهن او بکارند و از سوی سوم،گاه سلطان از نفوذ آن ها به وحشت می افتد و چنین می پندارد که ممکن است اطرافیانش رقیب او شوند و حتی قدرت را از دست او گرفته او را از اوج عزت به زیر آورند.این عوامل دست به دست هم می دهند و سبب می شوند که آن ها همیشه در خطر باشند.

چه تشبیه جالبی امام علیه السلام فرموده است:شخصی که سوار شیر است مردم او را صاحب قدرت تصور می کنند که چگونه توانسته شیر را که قوی ترین حیوانات است تحت سلطه خود قرار دهد ولی از سویی دیگر،شیر هرگز خوی درندگی خود را فراموش نمی کند؛ناگهان از یک فرصت استفاده کرده،سوار خود را بر زمین می زند و او را می درد.

بسیار دیده شده است که پرورش دهندگان شیر در باغ وحش یا در سیرک ها برای تماشای مردم سال ها از این حیوان درنده مراقبت کرده و به او محبت نموده اند؛ولی ناگهان خوی درندگی شیر ظاهر شده و مراقب و پرورش دهنده خود را دریده است.

همان گونه که در بحث مصادر این کلام حکیمانه آمد،در سراج الملوک (طرطوشی) تعبیر زیبای دیگری از این حدیث آمده است؛او از امام علیه السلام چنین نقل می کند:

«صاحِبُ السُّلْطانِ کَراکِبِ الْأسَدِ یَهابُهُ النّاسُ وَ هُوَ لِمَرْکُوبِهِ أهْیَبُ؛ یار سلطان همچون کسی است که بر شیر سوار شده،مردم از او می ترسند و او از مرکبش بیشتر می ترسد».

با توجه به این که این مشکل برای اطرافیان سلاطین و زمامداران به خصوص زمامداران خودکامه در هر عصر و زمان و در هر مکانی وجود داشته، ضرب المثل های زیادی در این زمینه،میان مردم رواج یافته که«ابن ابی الحدید» موارد زیادی از آن ها را در سخنان خود آورده است،از جمله از«عتابی»

ص:236

(از شعرای عباسی و دوستان برامکه،وزرای بنی عباس) (1)نقل می کند که به او گفتند:چرا به سراغ امیر نمی روی؟ گفت:زیرا می بینم یکی را بدون این که کار خوبی انجام داده باشد پاداش می دهد و تشویق می کند و دیگری را بدون گناه به قتل می رساند و من نمی دانم جزء دسته اولم یا دوم و آنچه از او امید دارم به اندازه خطری نیست که مرا تهدید می کند.

از شخص دیگری به نام«سعید حمید»نقل می کند که می گوید:خدمت سلطان مانند حمام است؛آن ها که بیرون هستند مایلند هرچه زودتر وارد و آن ها که داخلند مایلند خارج شوند.

از«ابن مقفع»نقل می کنند که توجه سلطان بر اطرافیانش باعث دردسر است و بی اعتنایی او باعث ذلت.

دیگری می گوید:سزاوار است کسی که همنشین سلطان است همیشه خود را آماده عذرخواهی از گناهی کند که هرگز انجام نداده و در حالی که نزدیک ترین افراد به اوست از همه ترسان تر باشد.

نیز از بعضی نقل می کند هنگامی که با سلطان همنشین شدی باید با او چنان مدارا کنی که زن زشت صورت با شوهری که از او متنفر است رفتار می کند؛یعنی پیوسته خود را در نظر او زیبا جلوه دهی. (2)

بدیهی است آنچه در این کلام حکیمانه امام علیه السلام آمده است اشاره به اطرافیان و حواشی سلاطین جور و زمامداران خودکامه است وگرنه همراهی و معاونت و کمک به زمامدار عادل مسلمین و کسانی که به حکم خداوند و پذیرش حق حکومت دارند،خدمت بزرگ و افتخار عظیمی است.

***

ص:237

ص:238

ص:240

بدرفتاری می کنند هشدار داده که ممکن است با فرزندان خود آن ها این عمل انجام شود و در آیه دوم،صالح بودن پدران را رمز خدمت دو پیامبر به فرزندان آن ها شمرده است.

این حقیقت در روایات اسلامی نیز منعکس است؛از جمله در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«فِی کِتَابِ عَلِیٍّ علیه السلام إِنَّ آکِلَ مَالِ الْیَتِیمِ سَیُدْرِکُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی عَقِبِهِ وَ یَلْحَقُهُ وَبَالُ ذَلِکَ فِی الْآخِرَةِ؛ در کتاب علی علیه السلام آمده است:کسی که مال یتیم را به ناحق بخورد وبال آن،دامن فرزندان او را در دنیا و دامن خودش را در آخرت خواهد گرفت». (1)

در طول تاریخ نیز نمونه های زیادی از این مطلب آمده است که افرادی با بازماندگان دیگران بدرفتاری کردند و فرزندان آن ها گرفتار بدرفتاری دیگران شدند.

با توجه به این که مفهوم مطالب فوق این است که پاداش کیفر اعمال نیک و بد پدران به فرزندان منتقل می شود این جا این سؤال پیش می آید که چگونه خداوند مجازات شخصی را که در حق اولاد دیگران ظلم کرده است به فرزندان آن شخص منتقل می کند؟ در حالی که قرآن با صراحت می گوید: «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» ؛هیچ کس به جرم گناه دیگری مجازات نمی شود». (2)

پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می گردد و آن این که این پاداش و مجازات،پاداش و مجازات تشریعی نیست،بلکه نوعی تکوین است،زیرا هنگامی که کسی پایه کار خوب یا بدی را در جامعه می گذارد کم کم به صورت سنّتی درمی آید و دیگران هم در همان مسیر گام برمی دارند و در نتیجه آن نیک و بد به سراغ فرزندان او نیز خواهد آمد.به خصوص وجدان انسانی مردم ایجاب

ص:242

می کند به فرزندان نیکوکار،نیکوکاری کنند و همان گونه که حس انتقام جویی آن ها ایجاب می کند از فرزندان ستمکار انتقام بگیرند.

البته در مورد کلام امام علیه السلام که سخن از نتیجه نیکوکاری به فرزندان نیکوکار است هیچ مشکلی وجود ندارد که خداوند تفضّلاً فرزندان نیکوکاران را مشمول عنایت خاصی قرار دهد و پاداش پدران را در اختیار آنان بگذارد.

در غرر الحکم از امام علیه السلام نقل شده است که

«مَنْ رَعَی الْأَیْتَامَ رُعِیَ فِی بَنِیهِ؛ کسی که یتیمان دیگران را سرپرستی کند مردم فرزندان او را مراقبت و سرپرستی خواهند کرد». (1)

***

ص:243

ص:244

ص:246

تَغْرِقُ وَ یُغْرِقُ مَعَها خَلْقٌ؛ لغزش عالِم مانند شکستن کشتی است که هم آن کشتی غرق می شود و هم تمام سرنشینانش». (1)

چه تعبیر شگفتی! امام علیه السلام جامعه انسانی را به سرنشینان کشتی تشبیه کرده که سرنوشت آن ها با هم گره خورده و لغزش عالم را به منزله سوراخ کردن یا درهم شکستن کشتی دانسته است که سبب غرق شدن گروه بسیاری می شود.

در حدیث دیگری از همان بزرگوار آمده است:

«زَلَّةُ الْعالِمِ تُفْسِدُ عَوالِمَ؛ لغزش عالم،جهانی را فاسد می کند». (2)

این گفتار حکیمانه در عصر و زمان ما که وسایل ارتباط جمعی به قدری گسترده شده که گفته ای ممکن است به فاصله بسیار کوتاهی در تمام دنیا پخش شود،ظهور و بروز بیشتری دارد.

قرآن مجید می گوید:«حتی در قیامت هنگامی که گروهی از مردم به جرم گناهانشان در دادگاه عدل الهی حاضر می شوند می گویند: «رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ» ؛خداوندا ما از رؤسا و بزرگانمان پیروی کردیم و آن ها ما را از راه راست منحرف ساخته و گمراه کردند». (3)

گرچه واژه های«سادَتَنا»و«کُبَراءَنا»مفهوم وسیعی دارند؛ولی دانشمندانِ مقبول جامعه یکی از مصادیق آن محسوب می شوند.

***

ص:248

مرحوم سیّد رضی به دنبال این گفتار حکیمانه می افزاید:آنچه را امام علیه السلام (فردای آن روز) در پاسخ این سؤال کننده بیان فرمود،همان است که ما در همین باب کلمات قصار به عنوان«الْإیمانُ عَلی أرْبَعِ شُعَبٍ»(حکمت 31) آوردیم.

(پیش از این به عنوان«عَلی أرْبَعِ دَعائِم»آورده شده است).

(وَ قَدْ ذَکَرنا ما أجابَهُ بِهِ فیما تَقَدَّمَ مِنْ هذَا الْبابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ:«الإِیمانُ عَلی أرْبَعِ شُعَبٍ») .

ص:250

اضافه بر این،هنگامی که سخنی در حضور جمع گفته شود به یقین در میان آن ها افراد فاضل و برجسته کم نیستند؛آن ها می توانند در فهم مفاهیم آن به دیگران کمک کنند.

«شارِدَة» از ماده«شُرُود»(بر وزن سرود) به معنای حیوان یا انسان فراری است و چون در این جا به صورت مؤنث آمده و غالباً ضرب المثل های عرب به شتر است،می تواند اشاره به ناقه گریزپا باشد.بعضی«شرود»را به معنای فرار توأم با اضطراب تفسیر کرده اند و به هر حال این واژه به صورت کنایه در مورد سخن ها و مسائل دیگر به کار می رود.

«یَنْقُفُها» از ماده«نَقْف»(بر وزن وقف) در اصل به معنای شکافتن و سوراخ کردن و در گفتار بالا به این معناست که بعضی می توانند کلام را بشکافند و معانی اصلی آن را استخراج کنند و بعضی قادر بر آن نیستند.

ولی در بسیاری از نسخه های نهج البلاغه یا کتب دیگر که این گفتار حکیمانه در آن ها نقل شده«یَثقَفُها»به جای«یَنْقُفُها»آمده است که از ماده«ثِقافَة»به معنای یافتن و فهمیدن است و در این جا همان معنای فهم و درک را دربر دارد و نتیجه اش همان می شود که در بالا آمد؛یعنی اگر کلام در برابر جمع ایراد شود و بعضی نتوانند به حقیقت معنای آن برسند،گروه دیگری که دارای فهم و شعور بیشتری هستند آن را درک کرده و برای دیگران تبیین می کنند.این نسخه صحیح تر به نظر می رسد.

در هر صورت،کلام هنگامی که در جمع ایراد شود هم الفاظ آن به طور کامل حفظ می شود و هم مفاهیم آن روشن می گردد.

این سخن امام علیه السلام می تواند اشاره و تأکیدی بر حفظ احادیث و نقل کامل و کتابت آن ها برای کسانی که در مجلس امام علیه السلام حضور نداشتند و یا نسل های آینده باشد.درست برخلاف رفتاری که با احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله در قرن اول

ص:252

به واسطه کج اندیشیِ بعضی از حاکمان انجام شد که نقل احادیث آن حضرت را ممنوع ساختند و بسیاری از گوهرهای گران بهای احادیث،برپایه این ندانم کاری و یا اعمال اغراض سوء از میان رفت و هنوز نیز مسلمانان از این نظر احساس خسارت بزرگی می کنند.هرچند گروهی در گوشه و کنار،به،رغم آن تحریم غلط یا مغرضانه،بخش قابل توجهی از سخنان پیغمبر صلی الله علیه و آله را حفظ کرده، به دست شاگردان خود سپردند که در قرن های بعد ظهور و بروز کرد.

همان گونه که در ترجمه این سخن آمد،سیّد رضی رحمه الله پس از ذکر این کلام حکیمانه می گوید:آنچه را امام علیه السلام (فردای آن روز) در پاسخ این سؤال کننده بیان فرمود،همان است که ما در همین باب کلمات قصار به عنوان «الإیمانُ عَلی أرْبَعِ شُعَبٍ» (حکمت 31) آوردیم.(پیش از این به عنوان«عَلی أرْبَعِ دَعائِمٍ»آورده شده است)؛ (وَ قَدْ ذَکَرنا ما أجابَهُ بِهِ فیما تَقَدَّمَ مِنْ هذَا الْبابِ وَ هُوَ قَوْلُهُ:«الإِیمانُ عَلی أرْبَعِ شُعَبٍ») .

به یادگار به فرزندانت بسپار،زیرا زمان سختی بر مردم می آید که تنها به کتاب هایشان انس می گیرند». (1)

نیز از احادیث استفاده می شود که معصومان علیهم السلام اصرار داشتند کلمات آن ها بدون کم و زیاد حفظ شود و به دیگران برسد؛در حدیثی از«ابوبصیر»می خوانیم که می گوید:از امام صادق علیه السلام تفسیر این آیه شریفه را پرسیدم: «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» 2 فرمود:

«هُوَ الرَّجُلُ یَسْمَعُ الْحَدِیثَ فَیُحَدِّثُ بِهِ کَمَا سَمِعَهُ

لا یَزِیدُ فِیهِ وَ لا یَنْقُصُ مِنْهُ؛ منظور از این آیه کسانی هستند که احادیث را می شنوند و عیناً بدون کم و زیاد آن را برای دیگران بازگو می کنند». (2)

به همین دلیل اصرار داشتند که حتی الامکان احادیث آن ها در جمعی مطرح شود که اگر بعضی نتوانند حدیث را به خوبی حفظ کنند،برخی دیگر از عهده آن برآیند.

اصحاب نیز اصرار داشتند حتی الامکان احادیث معصومان علیهم السلام را در همان جلسه بیان حدیث مکتوب کنند تا از کم و زیاد محفوظ بماند.

در حدیثی می خوانیم که«زراره»،محدث و فقیه مشهور از امام صادق علیه السلام سؤالی درباره وقت ظهر و عصر کرد و به دنبال آن آمده است:

«وَ فَتَحَ أَلْوَاحَهُ لِیَکْتُبَ» (بلافاصله کاغذ و قلم آماده کرد تا سخن امام علیه السلام را بنویسد) ولی امام علیه السلام پاسخی به او نداد.او الواح خود را جمع کرد و گفت:بر ماست که سؤال کنیم و شما آگاه ترید که چه وظیفه ای دارید.و در پایان حدیث آمده است که امام علیه السلام پس از مدّتی پاسخ را برای او فرستاد (و از وی دلجویی کرد). (3)

در حالات یاران اهل بیت علیهم السلام می خوانیم که بعضی از آن ها که ده ها کتاب از احادیث آن بزرگواران را پر کرده بودند آن ها را به راویان بعد می سپردند.

ص:254

ص:256

بنابراین هرگز منظور امام علیه السلام ترک تلاش و کوشش برای زندگی و تأمین آینده معقول و برنامه ریزی برای وابسته نبودن به دیگران نیست،بلکه هدف جلوگیری از حرص و آز شدیدی است که بسیاری از مردم را فرا می گیرد و به بهانه تأمین آینده دائماً برای ثروت اندوزی تلاش می کنند و اموالی را گرد می آورند که هرگز تا آخر عمر از آن استفاده نکرده،برای دیگران به یادگار می گذارند.

شاهد این سخن همان جمله ای است که در ذیل این حدیث شریف در بعضی از منابع آمده بود که امام علیه السلام می فرماید:

«وَ اعْلَمْ أنَّکَ لا تَکْسِبُ مِنَ الْمالِ شَیْئاً فَوْقَ قُوتِکَ إلّا کُنْتَ فِیهِ خازِناً لِغَیْرِکَ؛ بدان که تو چیزی از مال را بیش از نیاز خود به دست نمی آوری مگر این که در آن،خزانه دار برای دیگری هستی».

مرحوم«مغنیه»در شرح این کلام،تفسیر دیگری دارد که می گوید:این سخن امام علیه السلام نهی از کار و کوشش نسبت به آینده نیست.چگونه ممکن است نهی از این کار باشد در حالی که خود آن حضرت می فرماید:

«اعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً (وَ اعْمَلْ لِآخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً)؛ برای دنیایت آن گونه عمل کن که گویی تا ابد زنده ای (و برای آخرتت آن گونه عمل کن که گویا می خواهی فردا از دنیا بروی)» (1)و اگر کار و تلاش پیگیر نباشد،زندگی در دنیا غیر ممکن است.منظور امام علیه السلام از کلام بالا این است که اگر چیزی هنوز زمانش فرا نرسیده و به دست تو نیامده غمگین مباش و حسرت و اندوه به خود راه نده.شاید چنین چیزی اصلاً

ص:258

وجود پیدا نکند و نباید شتاب زده،غم و اندوه را برای آن به خود راه دهی.چنین غم و اندوهی چه سودی دارد و ای بسا زندگی را بر ما تباه کند و غم و اندوه را بر دل ما مضاعف سازد و ما را از تفکر و تلاش برای واجبات و انجام مسئولیت ها بازدارد. (1)

ولی آنچه در تفسیر اول گفتیم مناسب تر به نظر می رسد،هر چند جمع بین دو تفسیر نیز امکان پذیر است.

کلام حکیمانه بالا پیام دیگری هم دارد و آن این که نباید برنامه های آینده سبب فراموشی برنامه روزانه شود؛مثلاً ملتی امروز با گرسنگی دست به گریبانند،مسئولان برای چند سال بعد طراحی کنند و از وضع امروز غافل شوند.

امام علیه السلام می فرماید:غم فردا را بر فکر امروز نیفزا؛مسئولیت خود را امروز انجام ده،به لطف خدا مشکلات آینده را حل خواهی کرد.

همان گونه که عکس این کار نیز درست نیست که انسان وظیفه امروز را برای فردا بگذارد،چراکه فردا وظیفه خاص خود را دارد و به گفته شاعر: کار امروز به فردا نگذاری زنهار که چو فردا برسد نوبت کار دگر است

در غرر الحکم ذیل گفتار حکیمانه بالا این جمله آمده است:

«وَ إنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ عُمْرِکَ فَما هَمُّکَ بِما لَیْسَ مِنْ أجْلِکَ» اشاره به این که اگر خداوند عمری فردا به تو بدهد،وسایل آن را فراهم می کند و اگر در فردا عمری نداشته باشی چرا بیهوده خود را مشغول فکر فردا کنی؟

***

ص:259

ص:260

ص:262

نیز ممکن است گاهی دشمنی ها براثر وحدت منافع به دوستی تبدیل شود.

اگر انسان در زمان دشمنی تمام پل های پشت سر خود را ویران کرده باشد چگونه می تواند در صورت دوست امروز خود نگاه کند؟ آیا خاطره شوم گذشته،امروز را تحت تأثیر خود قرار نمی دهد و مشکل آفرین نمی شود؟

شبیه همین معنا از امام صادق علیه السلام با عبارت دیگری نقل شده است آن جا که برای بعضی از اصحابش فرمود:

«لا تُطْلِعْ صَدِیقَکَ مِنْ سِرِّکَ إِلَّا عَلَی مَا لَوِ اطَّلَعَ عَلَیْهِ عَدُوُّکَ لَمْ یَضُرَّکَ فَإِنَّ الصَّدِیقَ قَدْ یَکُونُ عَدُوَّکَ یَوْماً مَا؛ دوستت را از همه اسرارت آگاه مکن مگر اسراری که اگر دشمنت از آن آگاه شود زیانی به تو نرسد، زیرا دوست ممکن است روزی به دشمن تبدیل گردد». (1)

در دیوان اشعار منسوب به امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز همین مطلب به بیان دیگری در ضمن دو بیت آمده است می فرماید:

وَ أَحْبِبْ إذا أَحْبَبْتَ حُبّاً مُقارِباً فَإنَّکَ لا تَدْری مَتی أَنْتَ نازِعٌ

وَ أَبْغِضْ إذا أَبْغَضْتَ بُغْضاً مُقارِباً فَإِنَّکَ لا تَدْری مَتی أَنْتَ راجِعٌ

هنگامی که طرح دوستی با کسی می ریزی اعتدال را رعایت کن-زیرا نمی دانی کی از او جدا می شوی.

و اگر با کسی دشمنی کردی به طور کامل از او جدا مشو،-زیرا نمی دانی کی به سوی او باز می گردی. (2)

تولّای اولیاء اللّه (دوست داشتن دوستان خدا) و تبری از اعداء اللّه (بیزاری از دشمنان خدا) دو اصل اساسی را تشکیل می دهد که هر مسلمانی باید به آن ها پایبند باشد.حتی به مقتضای آیه شریفه 22 سوره«مجادله»اگر نزدیک ترین بستگان انسان نیز از مسیر حق منحرف شوند و در راه کفر و خطا و ظلم و عصیان گام نهند باید رابطه دوستی را از آنان قطع کرد و اگر دورترین افراد در مسیر خداشناسی،تقوا،پاکی و عدالت باشند باید با آن ها رابطه نزدیک دوستی برقرار کرد. «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِکَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته و با روحی از ناحیه خودش آن ها را تقویت فرموده،و آن ها را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است،جاودانه در آن می مانند؛خدا از آن ها خشنود است،و آنان نیز از خدا خشنودند؛آن ها«حزب اللّه»هستند؛بدانید«حزب اللّه» پیروزان و رستگارانند».

ازاین رو این دوستی هرگز نباید به دشمنی تبدیل شود و نه عکس آن، بنابراین آنچه امام علیه السلام در کلام حکیمانه بالا فرموده است اشاره به دوستی و دشمنی های مربوط به امور شخصی است که انسان اگر بر اساس وحدت منافع با کسی دوست می شود حد دوستی را نگه دارد و اگر بر اساس اختلاف منافع با کسی عداوت می ورزد حد آن را نیز حفظ کند،زیرا این دوستی ها و دشمنی ها براثر تغییر مسیر منافع،تغییر می یابند؛آن گاه وضع جدید برای انسان غیر قابل تحمل خواهد بود به دلیلی که در بالا گفته شد.

ص:265

ص:266

ص:268

عمر خویش را در این راه فانی کرده و با محرومیت دنیوی و دست خالی به سوی سرای دیگر رهسپار می شود.زهی نادانی و بی عقلی!

آن گاه امام علیه السلام به معرفی گروه دوم پرداخته می فرماید:«گروه دیگری برای آنچه بعد از دنیاست تلاش و کوشش می کنند.سهم آن ها بدون نیاز به کار و کوشش فراوان از دنیا به آن ها می رسد»؛ (وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنْیَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِی لَهُ مِنَ الدُّنْیَا بِغَیْرِ عَمَل) .

در تفسیر «بِغَیْرِ عَمَلٍ» ،شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند؛بعضی گفته اند:منظور بدون تلاش و کوشش بسیار است،زیرا زندگی ساده را می توان بدون آن به دست آورد و عمل کردن برای تأمین این مقدار زندگی،عمل برای دنیا به شمار نمی آید (1)و برخی برآنند که منظور این است:بدون عمل مخصوص به دنیا یعنی آن ها در تلاش هایی که برای دنیا دارند،آخرت را نیز در نظر گرفته و در واقع برای هر دو می کوشند. (2)

آن گاه امام علیه السلام نتیجه گیری کرده،می افزاید:«چنین کسانی هر دو سود را برده اند و هر دو سرا را با هم مالک شده اند»؛ (فَأَحْرَزَ الْحَظَّیْنِ مَعاً،وَ مَلَکَ الدَّارَیْنِ جَمِیعاً) .

امام علیه السلام در پایان،پاداشی را که نصیب این ها می شود و نتیجه مهمی را که از کار خود می گیرند این گونه بیان می کند:«آن ها در درگاه خدا آبرومندند و هرچه بخواهند خداوند از آن ها دریغ نمی دارد»؛ (فَأَصْبَحَ وَجِیهاً عِنْدَ اللّهِ،لَا یَسْأَلُ اللّهَ حَاجَةً فَیَمْنَعُهُ) .

کلینی رحمه الله در حدیثی از امام صادق علیه السلام از پدرش امام باقر علیه السلام نقل می کند که

ص:270

فرمود:

«مَثَلُ الْحَرِیصِ عَلَی الدُّنْیَا کَمَثَلِ دُودَةِ الْقَزِّ کُلَّمَا ازْدَادَتْ عَلَی نَفْسِهَا لَفّاً کَانَ أَبْعَدَ لَهَا مِنَ الْخُرُوجِ حَتَّی تَمُوتَ غَمّاً قَالَ وَقَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام کَانَ فِیمَا وَعَظَ بِهِ لُقْمَانُ ابْنَهُ یَا بُنَیَّ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا قَبْلَکَ لِأَوْلادِهِمْ فَلَمْ یَبْقَ مَا جَمَعُوا وَ لَمْ یَبْقَ مَنْ جَمَعُوا لَهُ وَ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مُسْتَأْجَرٌ قَدْ أُمِرْتَ بِعَمَلٍ وَ وُعِدْتَ عَلَیْهِ أَجْراً فَأَوْفِ عَمَلَکَ وَ اسْتَوْفِ أَجْرَکَ وَ لا تَکُنْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ شَاةٍ وَقَعَتْ فِی زَرْعٍ أَخْضَرَ فَأَکَلَتْ حَتَّی سَمِنَتْ فَکَانَ حَتْفُهَا عِنْدَ سِمَنِهَا وَ لَکِنِ اجْعَلِ الدُّنْیَا بِمَنْزِلَةِ قَنْطَرَةٍ عَلَی نَهَرٍ جُزْتَ عَلَیْهَا وَ تَرَکْتَهَا وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَیْهَا آخِرَ الدَّهْرِ...؛ حریص در دنیا مانند کرم ابریشم است که هر قدر بر پیله اطراف خود می تند،او را از خارج دورتر می سازد تا زمانی که با غم و اندوه،جان می دهد.سپس امام صادق علیه السلام بر این گفتار پدرش چنین افزود:از جمله اندرزهای لقمان به فرزندش این بود:فرزندم! مردمی که پیش از تو بودند برای فرزندانشان جمع کرده و اندوختند؛ولی نه آنچه جمع کرده بودند باقی ماند و نه کسانی که برای آن ها اندوخته بودند.تو تنها بنده ای هستی که (از سوی خدا) اجیر شده ای.دستور داده شده است که اعمال انجام دهی و اجر و پاداشی برای آن وعده داده شده است،بنابراین عملت را انجام ده و پاداش و اجرت را به طور کامل دریافت دار و در این دنیا همچون گوسفندی نباش که در کشتزار سبزی واقع می شود و آن قدر می خورد و چاق می شود که مرگش به هنگام چاقی اوست.(زیرا در این موقع صاحبش آن را ذبح می کند) ولی دنیا را به منزله پلی قرار ده که بر نهری کشیده شده؛از آن پل بگذر و آن را رها کن و هرگز به سوی آن باز نگرد...». (1)

و سعی برای سامان بخشیدن به حدّ لازم برای زندگی دنیا کار نادرستی است، زیرا از آن در روایات اسلامی به عبادت و گاه به فریضه یاد شده است و یکی از مثال هایی که برای کسب واجب می زنند تلاش برای تأمین نیازمندی های همسر و فرزندان است.

شاهد گفتار بالا آن است که در حدیث معروف و معتبری از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«الْکَادُّ عَلَی عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسی که برای تأمین زندگی عیال خود زحمت کشد مانند مجاهد در راه خداست». (1)

در حدیث معتبر دیگری از امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام نکته بالاتر از این آمده است:

«الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مَا یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛ آن کس که تلاش می کند از فضل پروردگار مالی به دست آورد که احتیاج همسر و فرزندان را برطرف سازد پاداش او از مجاهد در راه خدا بالاتر است». (2)

آنچه مورد نکوهش امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه است دو چیز است:یکی حرص زدن و بیش از نیاز جمع آوری کردن به گونه ای که انسان را به کلی در دنیا غرق کند و از آخرت غافل سازد،و دیگری،نخوردن و اندوختن،به نام تأمین آینده فرزندان که در واقع،آن هم نوعی سوءظن به لطف خداست،زیرا خداوند آینده آن ها را نیز اگر اهل سعی و تلاش باشند تأمین می کند.ضرورتی ندارد که فرزندان،برای همیشه وابسته به پدران و مادران باشند و به صورت انگلی زندگی کنند.تجربه نشان داده در بسیاری از موارد فرزندان ثروتمندان که ارث کلانی به دست آن ها می رسد نه تنها قدر ثروت بی رنج را نمی دانند،بلکه افرادی عاطل و باطل خواهند بود.به عکس،بسیاری از فرزندان افراد فقیر را سراغ داریم که با

ص:272

جدّ و جهد و کوشش از صفر شروع کردند و به زندگی آبرومند و مستقل رسیدند.

امثال این حدیث نیز فراوان است با این که مجاهدان در راه خدا از نظر قرآن و اسلام آن همه مقام و فضیلت دارند،اما چنین افرادی را که می خواهند آبرومند زندگی کنند و سربار این و آن نباشند این همه مدح و تمجید کرده اند.

نیز درباره کسانی که حرص بر دنیا آن ها را از آخرت غافل می سازد در روایات معصومان علیهم السلام اشارات مهمی آمده است؛از جمله در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام می خوانیم که وارد بازار بصره شد در حالی که همه حریصانه مشغول خرید و فروش بودند و از یاد خدا غافل.امام علیه السلام آن ها را صدا زد و فرمود:

«یَا عَبِیدَ الدُّنْیَا وَعُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا کُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَبِاللَّیْلِ فِی فُرُشِکُمْ تَنَامُونَ وَفِی خِلالِ ذَلِکَ عَنِ الْآخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَی تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَتُفَکِّرُونَ فِی الْمَعَادِ؛ هنگامی که شما در روز (برای به چنگ آوردن ثروت بیشتر) پیوسته سوگند یاد می کنید و شب در بستر خود می خوابید و در میان این دو از آخرت غافلید پس کی می خواهید زاد و توشه قیامت را فراهم سازید و درباره معاد بیندیشید؟».

در این میان مردی عرض کرد:ای امیرمؤمنان! ما چاره ای جز طلب معاش نداریم.اگر نکنیم چه کنیم؟

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لا یَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الْآخِرَةِ؛ طلب معاش از طریق حلال هرگز انسان را از آخرت غافل نمی سازد».

سپس امام علیه السلام بعد از بیان نکات دیگر در پایان حدیث به این آیات استشهاد فرمود: «فَأَمّا مَنْ طَغی* وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا* فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی» ؛اما کسی که طغیان کند و زندگی دنیا را مقدم بشمرد مأوای او دوزخ است». (1)

***

ص:273

ص:274

بود.کعبه چه احتیاجی به این زیورها دارد؟ به دنبال آن،عمر تصمیم به این کار گرفت و از امیرمؤمنان علیه السلام دراین باره سؤال کرد.

امام علیه السلام در پاسخ او فرمود:

این قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد در حالی که چهار نوع مال وجود داشت:اموال مسلمانان،که آن ها را (طبق دستور قرآن) به عنوان ارث مطابق سهام خاص در میان ورثه تقسیم فرمود،و«فیء»(غنائمی که از طریق جنگ یا غیر جنگ به دست آمده بود) که آن را بر مستحقانش تقسیم کرد،و خمس،که آن را در موارد خود قرار داد، و صدقات (زکوات)،که آن را در آن جا که لازم بود مقرر داشت (و در میان مستحقانش تقسیم فرمود).و در آن زمان زیورهای کعبه وجود داشت و خدا آن را بر همان حال باقی گذاشت (و حکم خاصی برای تقسیم آن بیان نکرد) و این امر نه از روی فراموشی بود و نه به دلیل مخفی بودن مکان آن،بنابراین تو نیز آن را بر همان حال که خدا و پیامبرش آن را قرار داده اند باقی بگذار (و از تصرف در آن صرف نظر کن).

عمر (هنگامی که گفتار امام علیه السلام را شنید) عرض کرد:اگر تو نبودی رسوا می شدیم.و زیورهای کعبه را به حال خود واگذاشت. (1)

ص:276

خاصی برای تقسیم آن بیان نکرد) و این امر نه از روی فراموشی بود و نه به دلیل مخفی بودن مکان آن،بنابراین تو نیز آن را بر همان حال که خدا و پیامبرش آن را قرار داده اند باقی بگذار (و از تصرف در آن صرف نظر کن)»؛ (فَقال علیه السلام:إنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله،وَ الْأَمْوَالُ أَرْبَعَةٌ:أَمْوَالُ الْمُسْلِمِینَ فَقَسَّمَهَا بَیْنَ الْوَرَثَةِ فِی الْفَرَائِضِ؛وَ الْفَیْءُ فَقَسَّمَهُ عَلَی مُسْتَحِقِّیهِ؛وَ الْخُمْسُ فَوَضَعَهُ اللّهُ حَیْثُ وَضَعَهُ؛ وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللّهُ حَیْثُ جَعَلَهَا.وَ کَانَ حَلْیُ الْکَعْبَةِ فِیهَا یَوْمَئِذٍ،فَتَرَکَهُ اللّهُ عَلَی حَالِهِ،وَ لَمْ یَتْرُکْهُ نِسْیَاناً،وَ لَمْ یَخْفَ عَلَیْه مَکاناً،فَأَقِرَّهُ حَیْثُ أَقَرَّهُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ) .

هنگامی که عمر گفتار امام علیه السلام را شنید عرض کرد:«اگر تو نبودی رسوا می شدیم.و زیورهای کعبه را به حال خود واگذاشت»؛ (فَقَالَ لَهُ عُمَرُ لَوْلاکَ لَافْتَضَحْنَا وَ تَرَکَ الْحَلْیَ بِحَالِهِ) .

امام علیه السلام در واقع برای پاسخ گویی به مشکل زیورآلات کعبه از دلیل روشنی استفاده کرد و فرمود که«هر گاه به قرآن مجید مراجعه شود تکلیف تمام اموال، چه اموال خصوصی و شخصی و چه اموال بیت المال روشن شده است».درباره اموال شخصی،حکم ارث به شکل مبسوط در سوره«نساء»آمده و درباره اموال عمومی مانند خمس،در آیه 41 سوره«انفال» (1)و در مورد حکم زکات،در آیه 60 سوره«توبه» (2)و درباره غنائم که به صورت فیء وارد بیت المال می شود در آیه 7 سوره«حشر» (3)حکم آمده است.

ص:278

ولی با این که زیورآلات و اموالِ متعلق به کعبه،کم نبوده است با این حال قرآن سکوت اختیار کرده و این سکوت هرگز به معنای فراموشی و از قلم افتادن نیست،بلکه مفهومش این است که باید در اختیار کعبه باشد.

این همان چیزی است که گاه در اصول فقه،از آن به اطلاق مقامی تعبیر می شود و سکوت در مقام بیان،نشانه عدم ثبوت حکم و یا نشانه ثبوت حکم خاصی می گردد.

این که بعضی تصور کرده اند زیورآلات کعبه چیز قابل توجهی نبوده،اشتباه بزرگی است (1)،زیرا در صدر این کلام آمد که مردم به خلیفه دوم پیشنهاد کردند از آن برای تجهیز لشکرهای مسلمین استفاده کند و این دلیل بر فراوانی آن هاست.

اشتباه دیگر این که بعضی تصور کرده اند حرام بودن تصرف در حلی کعبه به دلیل آن است که طبق یک قاعده اصولی،اصل در اشیاء«حَظْر»است یعنی تا اباحه چیزی ثابت نشود باید از انجام دادن آن خودداری کرد (2)،با این که در اصول، ثابت کرده ایم اصل در اشیاء،اباحه است و به هنگام شک در تکالیف وجوبی و تحریمی،اصل برائت جاری می شود و به فرض که اصل در اشیاء،حظر باشد، ادله برائت و اباحه بر آن حاکم شده است.بنابراین دلیل حرمت تصرف در اشیاء مزبور،همان سکوت معنادار قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله است.

«عبد المطلب»چاه زمزم را حفر کرد دو مجسمه (کوچک) آهو از طلا و شمشیرهایی در آن جا یافت که«ساسان»،پادشاه ایران آن را برای کعبه هدیه فرستاده بود و آن را در کنار زمزم دفن کرده بودند.هنگامی که«عبدالمطلب» آن ها را بیرون آورد،آن دو آهوی طلایی را به عنوان زینت کعبه قرار داد و شمشیرها را نیز به کعبه اختصاص داد. (1)

«یعقوبی»نیز در تاریخ خود مطلبی نزدیک به آن آورده است و او هم تصریح می کند اولین کسی که کعبه را تزئین کرد،«عبد المطلب»بود. (2)

از بعضی نقل ها نیز استفاده می شود که نه تنها کعبه در زمان جاهلیت زیور داشت،بلکه گاه افرادی به آن زیورها دستبرد می زدند. (3)

از روایاتی که در منابع اهل بیت علیهم السلام آمده استفاده می شود که از هدایای کعبه می توان برای حجاج نیازمند استفاده کرد؛از جمله در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده است که شخصی خدمت آن حضرت عرض کرد:به کعبه کنیزی هدیه کرده اند که پانصد دینار ارزش دارد چه دستوری می فرمایید؟ حضرت فرمود:آن را بفروش و مبلغ آن را به کسانی که در راه مانده اند و حجاجی که نیازمندند بده. (4)

نیز شخصی از ابوالحسن (موسی بن جعفر) علیه السلام درباره خریدن قطعه ای از پرده کعبه سؤال کرد (هنگامی که پرده کعبه را عوض می کردند،پرده کهنه را قطعه قطعه کرده،هدیه می دادند و یا می فروختند) که قسمتی از آن را برای خود نگاه داشته و بقیه را می خواست بفروشد.حضرت فرمود که مانعی ندارد و برای او برکت دارد.سؤال کرد:آیا می شود چیزی از آن را کفن میت قرار داد؟ حضرت فرمود:نه. (5)

ص:280

قرائن نشان می دهد که زیورآلات کعبه قبل از اسلام نیز وجود داشته است.

از حدیثی که علامه مجلسی رحمه الله در بحارالانوار از«ابن اسحاق»نقل می کند استفاده می شود که کعبه گنجی داشت درون چاهی در داخل کعبه و جمعی از قریش پنج سال پیش از بعثت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آن را سرقت کردند. (1)

پس از اسلام نیز تا مدت ها کسی در آن تصرف نمی کرد و حتی امام علی بن ابی طالب علیه السلام در حدیث شریف مورد بحث نیز از تصرف در آن نهی فرموده است؛ولی سال هاست که هیچ گونه زیورآلاتی در کعبه مشاهده نمی شود.تنها، پرده کعبه را هر سال عوض می کنند و پرده پیشین را قطعه قطعه کرده برای شخصیت های کشورهای اسلامی می فرستند یا به زوار می دهند؛اما این که از چه زمانی آن زیورآلات برداشته شد و یا در صندوق یا محل خاصی حفظ گردید برای ما روشن نیست.و به تازگی حاکمان وهابی براثر باورهای نادرست خود در نفی«تبرک»،پرده کعبه را بایگانی می کنند.

اکنون این سؤال پیش می آید که چرا امام علیه السلام به عمر فرمود حلی کعبه را به حال خود واگذارد؟ در حالی که به طور مداوم زیورآلات تازه ای به کعبه هدیه می کردند و انباشتن و نگهداشتن همه آن ها وجهی نداشت.

پاسخ سؤال این است که دستور آن حضرت به ظاهر دستوری موقت بوده است و هدف این بوده که حتی الامکان آن زیورآلات حفظ شود تا اگر نیازی برای مرمت کعبه یا مسجدالحرام پیدا شود از آن ها استفاده کنند؛به خصوص این که کعبه و مسجد الحرام،پیوسته در معرض سیل های سنگین بود،بنابراین دستور امام علیه السلام دستوری همیشگی به شمار نمی آید.

ص:281

ص:284

اما نفر دوم باید مشمول حد شدید باشد (که در این جا منظور حدّ سرقت است و به دنبال آن امام علیه السلام دستور داد) دست او را قطع کردند»؛ (وَ أَمَّا الْآخَرُ فَعَلَیْهِ الْحَدُّ الشَّدِیدُ فَقَطَعَ یَدَهُ) .

این حکم در کتاب حدود در میان فقهای شیعه مسلم است که اگر برده ای جزء غنائم جنگی باشد و چیزی از غنیمت را سرقت کند مشمول حکم قطع دست نمی شود.

مرحوم صاحب جواهر بعد از ذکر این حکم که در متن شرایع آمده می گوید:

«بِلا خِلافٍ أجِدُهُ فیهِ»؛(هیچ اختلافی در این حکم در میان فقهای اصحاب نیافتم) و بعد به حدیث بالا استدلال می کند،سپس دلیل دیگری را که در متن شرایع آمده ذکر می کند که اگر چنین برده ای قطع دست شود نه تنها به نفع بیت المال نیست، بلکه ضرر بیشتری به بیت المال می خورد و می دانیم یکی از فلسفه های اجرای این حد،دفع ضرر است و ضرر را نباید با ضرر دفع کرد. (1)

البته این نکته جالبی است،خواه به عنوان علت پذیرفته شود و یا به عنوان حکمت و یا مؤید.

در پایان می افزاید:حاکم شرع او را تأدیب می کند به گونه ای که بار دیگر بر این کار جرأت نکند. (2)

این نکته نیز حائز اهمیت است که نفر دوم که دستور قطع دست او داده شد در یک مورد از اجرای حد معاف می شود و آن این است که از کسانی باشد که سهمی در بیت المال داشته باشند در این صورت اگر بیش از سهم خود به مقدار نصاب دزدی نکند قطع دست نمی شود.

ولی فقهای اهل سنت راه دیگری را در این مسئله پیموده و گفته اند کسی که

ص:286

چیزی از مال غنیمت را پیش از قسمتش بدزدد،خواه بیش از حق او باشد یا نه، قطع دست نمی شود،چون مخلوط شدن حقش با بیت المال مصداق شبهه و مانع از قطع دست است.این در صورتی است که حقی در غنیمت داشته باشد به این طریق که با اذن صاحب خود در میدان جنگ شرکت کرده باشد.و اگر حقی نداشته باشد و صاحب آن غلام حقی در غنیمت داشته باشد باز قطع دست نمی شود،زیرا سهم مشاع صاحبش مصداق شبهه است که مانع قطع دست می شود. (1)

همان گونه که ملاحظه می کنید این فتوا با این که مخالف کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام است استدلال بسیار ضعیفی دارد،زیرا آمیخته شدن حق انسان با بیت المال در صورتی که بیش از حدِّ خود را به مقدار نصاب سرقت کند شبهه ای ندارد.همچنین آمیخته شدن حق صاحب غلام با بیت المال،آن هم موجب شبهه مانع از اجرای حد نمی شود.فرض کنید کسی پیدا شد که صد برابر حق خود را از بیت المال سرقت کرد،باز هم بگوییم شبهه است و مانع اجرای حد؟ هیچ فقیه آگاهی می تواند چنین سخنی را بپذیرد؟

به همین دلیل در فقه ما بیشتر فقها پذیرفته اند که در چنین صورتی حد جاری می شود،بلکه بعضی معتقدند اگر شریک به اندازه سهم خود نیز سرقت کند در حالی که می داند مال مشترک است و تقسیم نشده است و پیش از تقسیم،تصرف در آن جایز نیست،در این صورت نیز حد بر او جاری می شود؛ولی بسیاری آن را مصداق شبهه گرفته اند که در این فرض،حد اجرا نمی شود و کلام امام علیه السلام را بر غیر این صورت باید حمل کرد.

شایان توجه است که این حدیث شریف با سند صحیح از امام باقر علیه السلام در ضمن قضاوت های امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل شده و در ذیل آن آمده است:

«ثُمَّ أَمَرَ

ص:287

أَنْ یُطْعَمَ السَّمْنَ وَ اللَّحْمَ حَتَّی بَرَأَتْ مِنْهُ؛ امام علیه السلام بعد از قطع دست او دستور داد غذاهای مقوی از گوشت و روغن به او بخورانند تا زمانی که دست هایش التیام پیدا کند و بتواند به خانه خود بازگردد». (1)

***

ص:288

ص:290

مُغَیِّرِینِ لِسُنَّتِهِ وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسَ عَلَی تَرْکِهَا وَ حَوَّلْتُهَا إِلَی مَوَاضِعِهَا وَ إِلَی مَا کَانَتْ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَفَرَّقَ عَنِّی جُنْدِی حَتَّی أَبْقَی وَحْدِی أَوْ قَلِیلٌ مِنْ شِیعَتِی؛ زمامداران پیش از من کارهایی انجام دادند که برخلاف سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.

عامدانه راه خلاف رفتند و نقض عهد آن حضرت کردند و سنتش را تغییر دادند و اگر من مردم را وادار به ترک آن ها کنم و آن ها را به حال اول و به همان چیزی که در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله بود بازگردانم،لشکرم از اطراف من پراکنده می شود تا آن جا که تنهای تنها می مانم و یا کمی از شیعیان من با من می مانند». (1)

این بدعت ها زیاد بودند که به بخشی از آن ها اشاره می شود:

تبعیض میان عرب و عجم که در زمان عمر واقع شد و بیت المال را میان مسلمانان یکسان تقسیم نکرد.

مخالفت با حج تمتع و ازدواج موقت که در عبارت معروف از او نقل شده است:

«مُتْعَتانِ کانَتا فی عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ أنا أنْهی وَ أُعاقِبُ عَلَیْهِما» که با تعبیرات متفاوتی در کتب زیادی نقل شده است.

خواندن نماز تراویح (نمازهای مستحب شب ماه رمضان که باید فرادی خوانده شود و او دستور داد به صورت جماعت بخوانند).

گفتن«الصَّلاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ»در اذان صبح که به گفته ابن ابی شیبه در کتاب مصنف خود،عمر شنید که مؤذن او به هنگام اذان صبح می گوید:«الصَّلاةُ خَیْرٌ مِنَ النَّوْمِ»،عمر از این جمله خوشنود شد و به مؤذن خود گفت:«أقِرّها فی أذانِکَ؛آن را در اذان (صبحِ) خود همواره بگو». (2)

همچنین حذف«حَیِ ّ عَلی خَیْرِ الْعَمَلِ»از اذان به بهانه این که اگر مردم نماز را بهترین کار بشمرند ممکن است به جهاد اهمیت ندهند.در روایت معروفی آمده

ص:292

است که عکرمه از ابن عباس سؤال کرد:چرا عمر«حَیِ ّ عَلی خَیْرِ الْعَمَلِ»را از اذان حذف کرد؟ ابن عباس گفت:«أرادَ عُمَرُ أنْ لا یَتَّکِلَ النّاسُ عَلَی الصَّلاةِ وَ یَدَعُوا الْجِهادَ فَلِذلِکَ حَذَفَها مِنَ الْأذانِ». (1)

شوکانی در نیل الاوطار از کتاب الاحکام نقل می کند:«قَدْ صَحَّ لَنا أنَّ حَیِ ّ عَلی خَیْرِ الْعَمَلِ کانَتْ عَلی عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُؤَذَّنُ بِها وَ لَمْ تُطْرَحْ إلّا فی زَمَنِ عُمَرِ؛در روایت صحیح ثابت شده است که«حَیِ ّ عَلی خَیْرِ الْعَمَلِ»در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود و آن را در اذان می گفتند؛ولی در زمان عمر آن را حذف کردند». (2)

سپس در زمان عثمان،بدعت های عجیب تر دیگری گذاشته شد که از آن جمله تقسیم بیت المال و مقام های حساس حکومت اسلامی در میان خویشاوندان او و وابستگان به او بود که همین مطلب سبب شد داد و فریاد مردم به اعتراض بلند شود؛اعتراضی که سرانجام منجر به قتل او شد.

امثال این بدعت ها که در کتب مشروحه کلامیه آمده،فراوان است.امیرمؤمنان علی علیه السلام می خواست پس از استقرار حکومت،تمام این بدعت ها را حذف کند و سنت های عصر رسول اللّه صلی الله علیه و آله را زنده نماید؛ولی متأسفانه مشکلات داخلی کشور اسلام و جنگ ها اجازه نداد و این افتخار بزرگ از مسلمانان سلب شد.

***

ص:293

ص:294

و زیان کارتر است و چه بسیارند افرادی که مشمول نعمت (الهی) هستند؛اما این نعمت مقدمه بلای هلاکت ایشان محسوب می شود و چه بسیارند افرادی که در بلا و سختی قرار دارند اما این بلا وسیله ای برای آزمایش و تکامل آن هاست.بنابراین ای کسی که می خواهی از این گفتار بهره گیری! بر شکرت بیفزا و از شتاب (برای به دست آوردن دنیا) بکاه وهنگامی که به آخرین حد روزی خود می رسی قانع باش. (1)

ص:296

حکیم بیان شده،این کلام با لوح محفوظ و کتاب علم الهی تناسب دارد که در آن جا همه مقدرات ثبت است.

علامه مجلسی رحمه الله در بحار الانوار در باب«القلم و اللوح المحفوظ»نیز روایاتی را نقل می کند که«ذکر حکیم»در آن ها به طور واضح به لوح محفوظ تفسیر شده است. (1)

بنابراین نباید تردید کرد که منظور از«ذکر حکیم»در این جا قرآن مجید نیست بلکه همان لوح محفوظ است که گاهی به عنوان علم الهی تفسیر می شود.

سپس امام علیه السلام به نتیجه این اقتصاد اشاره کرده،می فرماید:«کسی که از این حقیقت آگاه باشد و به آن عمل کند آسایش و راحتی و منفعتش از همه کس بیشتر است و آن کس که آن را ترک گوید ودر آن شک و تردید کند از همه مردم گرفتارتر و زیان کارتر است»؛ (وَ الْعَارِفُ لِهذَا الْعَامِلُ بِهِ،أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِی مَنْفَعَةٍ،وَ التَّارِکُ لَهُ الشَّاکُّ فِیهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِی مَضَرَّةٍ) .

نتیجه گیری امام علیه السلام کاملاً روشن و منطقی است؛افراد حریص که دائماً برای رسیدن به آنچه برایشان مقدّر نشده دست و پا می زنند،پیوسته در زحمتند و روحشان در عذاب و جسمشان خسته و ناتوان است،و به عکس،آن هایی که به مقدرات الهی قانع هستند،نه حرص و آز بر آن ها غلبه می کند و نه پیوسته در تلاش و عذاب و زیاده خواهی هستند.

بارها گفته ایم این گونه تعبیرات که در آیات قرآنی و روایات در مورد تقدیر روزی وارد شده،مفهومش این نیست که از تلاش و کوشش برای پیشرفت اقتصادی و تأمین زندگی آبرومندانه دست بکشیم،زیرا آن یک وظیفه واجب است که در روایات اسلامی نیز بر آن تأکید و حتی هم ردیف جهاد فی سبیل اللّه شمرده شده است،همان گونه که در حدیث معروف معتبری از امام صادق علیه السلام

ص:298

می خوانیم:

«الْکَادُّ عَلَی عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسی که برای تأمین زندگی عیال خود زحمت بکشد مانند مجاهد در راه خداست». (1)بنابراین روزی مقدّر با تلاش و کوشش رابطه دارد.

یا به تعبیر دیگر،تقدیرات الهی مشروط به تلاش و سعی و کوشش است و افراد تنبل و بیکار و بی تدبیر از سهم مقدرشان نیز محروم خواهند شد.

آن گاه امام علیه السلام در ادامه این سخن به دو مورد که در واقع جنبه استثنا از آن قاعده بالا دارد اشاره کرده،می فرماید:«بسیارند افرادی که مشمول نعمت خداوند هستند؛اما این نعمت مقدمه بلا و هلاکت ایشان است و چه بسیارند کسانی که در بلا و سختی قرار دارند؛اما این بلا وسیله ای برای آزمایش و تکامل آن هاست»؛ (وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَیْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَی،وَ رُبَّ مُبْتَلیً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَی) .

در پایان،امام علیه السلام مستمعان خود را مخاطب قرار داده می فرماید:«ای بهره گیرنده (ای شنونده) بر شکر نعمت ها بیفزا و از سرعت و شتاب (برای به دست آوردن زخارف دنیا) بکاه و هنگامی که به روزی خود به طور کامل رسیده ای توقف کن»؛ (فَزِدْ أَیُّهَا الْمُسْتَنفِعُ فِی شُکْرِکَ،وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِکَ،وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهَی رِزْقِکَ) .

شایان توجه است که در بسیاری از نسخه های نهج البلاغه

«أیُّهَا الْمُسْتَمِعْ؛ ای شنونده»آمده در حالی که در نسخه صبحی صالح که آن را به عنوان متن انتخاب کرده ایم «مُسْتَنْفِعُ» ؛(ای بهره گیرنده) آمده است و بدون شک تعبیر اول که در بسیاری از نسخ آمده مناسب تر است.

از مجموع این حدیث شریف و احادیث فراوان دیگری که در باب رزق و روزی به ما رسیده استفاده می شود که روزی از سوی خدای متعال برای

ص:299

هر کس مقدر شده و تلاش های زیاد برای فراتر از آن رفتن سودی ندارد و به عکس افراد ضعیف نیز روزی مقدرشان از سوی خداوند می رسد.

البته ممکن است ظلم ظالمان سبب شود افرادی حق دیگران را غصب کنند و افرادی از گرسنگی بمیرند.این خود امتحان الهی است که در دنیا مقرر شده است.

اضافه بر این،گاه می شود-مطابق آنچه در ذیل گفتار حکیمانه بالا آمد - خداوند نعمت های زیادی به افرادی که طغیان و سرکشی را از حد گذرانده اند می دهد تا مست نعمت و غرق عیش و نوش شوند،ناگهان آن ها را از ایشان می گیرد تا عذابشان دردناک تر باشد؛همان گونه که در آیه شریفه 44 از سوره «انعام»آمده است: «فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ» ؛(آری،) هنگامی که (اندرزها سودی نبخشید،و) آنچه را به آن ها یادآوری شده بود فراموش کردند،درهای همه چیز (از نعمت ها) را به روی آن ها گشودیم؛تا (کاملاً) خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ناگهان آن ها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم)؛در این هنگام،همگی مأیوس شدند؛(و درهای امید به روی آن ها بسته شد)».درست همانند کسی که از درختی غاصبانه بالا می رود که هرچه بالاتر برود سقوطش از فراز درخت دردناک تر و شکننده تر است.

این همان چیزی است که به عنوان عذاب استدراجی در قرآن و روایات منعکس شده است.

به عکس افرادی هستند که خداوند روزی آن ها را محدود می کند تا صحنه آزمایش الهی که موجب ترفیع مقام آن هاست فراهم گردد.

جمله ای که امام علیه السلام در پایان این سخن فرموده (وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلِکَ وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهی رِزْقِکَ) نیز گواه بر این است که هدف،کنترل حرص حریصان و آزِ

ص:300

آزمندان و شتاب دنیاپرستان است.

مرحوم«مغنیه»برای حل بعضی از شبهات ناچار شده است تفسیر دیگری برای گفتار حکیمانه بالا انتخاب کند که با ظاهر این حدیث شریف هماهنگ نیست.او می گوید:منظور از«ذکر حکیم»همان قرآن است و منظور از تعیین سهم هرکس از روزی همان است که در آیات شریفه سوره«زلزال»می خوانیم:

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» ؛هرکس به اندازه سنگینی ذره ای کار نیک کند (در آخرت) آن را می بیند و (همچنین) هرکس به قدر ذره ای کار بد کند او نیز (در سرای دیگر) آن را خواهد دید». (1)

نتیجه این که انسان در برابر اعمالش جزا داده می شود و آنچه را از نیک و بد انجام داده در آخرت به آن خواهد رسید؛خواه در دنیا قوی و نیرومند باشد یا ضعیف و ناتوان.نه قدرت و ثروت دنیا او را به خدا نزدیک می کند و نه وی را از عذاب دوزخ-اگر از گمراهان باشد-بازمی دارد و نه ضعف و فقر میان انسان و نعمت های بهشتی-هرگاه از هدایت شدگان باشد-مانع می شود. (2)

ولی نباید تردید کرد که منظور از«ذکر حکیم»همان لوح محفوظ است که در بالا شرح داده شد و منظور از تعیین سهمیه،سهمیه مادی دنیوی است و ذیل حدیث،شاهد گویایی بر این مطلب است و همچنین احادیث دیگری که در باب تقسیم رزق و روزی رسیده است.

***

ص:301

ص:302

ص:304

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز ثروت اندوزان بخیل و خودخواه را مردگان برخوردار از حیات ظاهری می شمرد و می فرماید:

«هَلَکَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْیَاءٌ» . (1)

به عکس،دانشمندانی را که از دنیا رفته اند و آثارشان در افکار و دل ها باقی است زندگان جاوید می داند و می فرماید:

«الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ» . (2)

همان گونه که قرآن مجید نیز شهیدان را زندگان جاوید دانسته است.

بنابراین این یک فرهنگ قرآنی و اسلامی است که هر موضوع بی خاصیتی در حکم معدوم است و به همین دلیل عالمانی که به علم خود عمل نمی کنند در کلام امام علیه السلام به منزله جاهلان شمرده شده اند.

به دنبال آن می افزاید:«یقین خود را (نیز) شک قرار ندهید»؛ (وَ یَقِینَکُمْ شَکّاً) .

روشن است کسی که یقین دارد به این که فلان غذا مسموم است و از آن می خورد به منزله کسی است که شک دارد و از یقین بی بهره است.همچنین آن هایی که به قیامت یقین دارند و آماده آن نمی شوند،آثار منفی گناه را می دانند و مرتکب می شوند،به آثار مثبت اطاعت پی برده اند و ترک می کنند،همه به منزله انسان های شکاکند.به همین دلیل امام علیه السلام در حکمت 126 از چندین گروه تعجب می کند،قدر مشترک همه آن ها این است که چیزی را می دانند و یقین دارند ولی بر طبق آن گام برنمی دارند.آغاز آن حکمت چنین است«عَجِبْتُ لِلْبَخیلٍ».

سپس امام علیه السلام در پایان این سخن می فرماید:«آن گاه که عالم شدید عمل کنید و زمانی که یقین کردید اقدام نمایید (تا علم و عمل شما هماهنگ گردد و تناقض میان باطن و ظاهر شما برچیده شود»؛ (إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا،وَ إِذَا تَیَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا) .

ص:306

این نتیجه قطعی بیانی است که امام علیه السلام در آغاز فرمود؛هرگاه بخواهیم علم ما جهل نشود باید عمل کنیم و هرگاه اراده کنیم که یقین ما تبدیل به شک نشود باید بر طبق آن رفتار نماییم.

این سخن را با حدیث دیگری در همین زمینه پایان می دهیم.«ابن عساکر»در تاریخ دمشق در شرح حال امیرمؤمنان علی علیه السلام می گوید:عمر به امام علیه السلام عرض کرد:

«عِظْنی یا أبَا الْحَسَنِ؛ ای ابوالحسن مرا موعظه کن».امام علیه السلام به او فرمود:

«لا تَجْعَلْ یَقینَکَ شَکّاً وَ لا عِلْمَکَ جَهْلاً وَ لا ظَنَّکَ حَقّاً وَ اعْلَمْ أنَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنَ الدُّنْیا إلّا ما أعْطَیْتَ فَأمْضَیْتَ وَ قَسَمْتَ فَسَوَّیْتَ وَ لَبِسْتَ فَأبْلَیْتَ،قالَ صَدَقْتَ یا أبَا الْحَسَنِ؛ یقین خود را شک قرار مده و علمت را جهل مکن و ظن خود را حق مپندار و بدان بهره تو از دنیا همان است که به تو عطا شده و استفاده کرده ای و قسمت تو شده و آن را تسویه کرده ای و پوشیده ای و کهنه و فرسوده ساخته ای».عمر گفت:راست گفتی ای ابوالحسن. (1)

***

ص:307

ص:308

ص:310

سیراب شود گلوگیرش شده (و به هلاکت می رسد)»؛ (وَ رُبَّمَا شَرِقَ شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رِیِّهِ) .

این است سرنوشت طمعکاری که با حرص و ولع به دنبال چیزی می رود و خود را به آب و آتش می زند و پیش از آن که به آن برسد هلاک می گردد؛مانند کسی که عطش شدیدی به او روی آورده،هنگامی که به آب می رسد با حرص و ولع چنان می نوشد که گلوگیرش می شود و سیراب نشده جان می دهد.

آن گاه در چهارمین نکته به حریصان و طماعان اشاره کرده،می فرماید:

«هر قدر ارزش چیزی بیشتر باشد به گونه ای که افراد برای به دست آوردن آن،با یکدیگر به رقابت برخیزند،همان قدر،مصیبت از دست دادنش زیادتر خواهد بود»؛ (وَ کُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّیْءِ الْمُتَنَافَسِ فِیهِ عَظُمَتِ الرَّزِیَّةُ لِفَقْدِهِ) .

بنابراین شخص طمعکار که با شتاب برای به دست آوردن اشیای مهم مورد نظرش با دیگران به رقابت برمی خیزد،هنگامی که به آن نرسد یا برسد و آن را از دست بدهد گرفتار مصیبت عظیمی خواهد شد و این،یکی دیگر از مصائب بزرگ طمعکاران دنیاپرست است.

در پنجمین نکته امام علیه السلام به آرزوهای دور و زیاد اشاره کرده است که چشم انسان را کور و گوشش را کر می کند،می فرماید:«آرزوها چشم بصیرت را نابینا می سازد»؛ (وَ الْأَمَانِیُّ تُعْمِی أَعْیُنَ الْبَصَائِرِ) .

دلیل آن هم روشن است؛عشق و علاقه شدید به چیزی که از دسترس بیرون است به انسان اجازه نمی دهد موانعی را که بر سر راه است ببیند و یا آثار زیان بار آن چیز را مشاهده کند،همچنان در بیابان آرزوها برای یافتن آب به دنبال سراب می دود و ای بسا گرفتار حیوانات درنده و گرگان خونخوار می شود و یا در پرتگاه ها سقوط می کند.

در ششمین و آخرین نکته به این حقیقت اشاره می کند که همیشه با تلاش

ص:312

و کوشش و دست و پا زدن،انسان به خواسته هایش نمی رسد،می فرماید:«(گاه سود و بهره به سراغ کسی می آید که دنبالش نمی رود»؛ (وَ الْحَظُّ یَأْتِی مَنْ لَا یَأْتِیهِ) .

هم در زندگی خود دیده ایم و هم در تاریخ خوانده ایم که افراد زیادی بودند بی آن که بسیار دست و پا بزنند به مقصود رسیدند و به عکس افرادی هم بودند که با تلاش و کوشش فراوان به جایی نرسیدند.

اشتباه نشود،هرگز امام علیه السلام در این گفتار نورانی خود نمی خواهد نقش تلاش و کوشش و سعی را در رسیدن به اهداف بزرگ نادیده بگیرد،زیرا آن،یک اصل اساسی از نظر قرآن و روایات بوده و عقل نیز حاکم به آن است.مقصود امام علیه السلام این است که از طمعِ طمع ورزان بکاهد و آن ها را از آلوده شدن به انواع گناهان برای رسیدن به مقاصدشان بازدارد.

از آنچه گفته شد به خوبی روشن می شود که شش نکته ای که در این گفتار حکیمانه آمده گرچه به ظاهر مستقل و جدا از هم به نظر می رسند؛ولی با دقت ثابت می شود که با هم ارتباط نزدیکی دارند.

این سخن را با داستان افسانه ای پر معنایی درباره سرنوشت طمعکاران که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود آورده پایان می دهیم.وی می گوید:مردی، قُبَّرَه (چکاوکی را) زنده صید کرد.چکاوک به سخن آمد گفت:با من چه می خواهی بکنی؟ صیاد گفت:سرت را می برم و گوشتت را می خورم.چکاوک گفت:گوشت من به اندازه ای ناچیز است که هیچ کس را سیر نمی کند؛ولی من حاضرم سه چیز را به تو بیاموزم که از خوردن من برای تو بسیار بهتر است:یکی از آن سه را هنگامی به تو می آموزم که در دست توام،دومی را هنگامی که من را رها کردی و بر درخت نشستم،سومی را هنگامی که از درخت پرواز کردم و روی کوه قرار گرفتم.مرد صیاد (خوشحال شد و) گفت:اولی را بگو.چکاوک

ص:313

گفت:هرگز برای چیزی که از دست رفته غصه مخور (با غصه و اندوه بازنمی گردد).مرد صیاد او را رها کرد.هنگامی که روی درخت نشست گفت:

دومی را بگو.چکاوک گفت:اگر کسی چیزی را که امکان وجود ندارد ممکن دانست،هرگز سخنش را مپذیر.سپس چکاوک پرواز کرد و روی کوه نشست و به صیاد گفت:ای بدبخت اگر مرا ذبح کرده بودی از درون چینه دان من دو گوهر گران بها استخراج می کردی که وزن هرکدام از آن ها سی مثقال است.صیاد به شدت متأسف شد و دست خود را به دندان گزید و گفت:پس سومین نصیحت چه شد؟ چکاوک گفت:تو آن دو تا را فراموش کردی سومی را می خواهی؟ مگر در نصیحت اول به تو نگفتم بر چیزی که از دستت رفت تأسف نخور؛ولی تو تأسف خوردی و مگر در نصیحت دوم نگفتم اگر تو را به چیزی خبر دهند که غیر ممکن است نپذیر؟ من تمام گوشت و خون و پرم بیست مثقال نیست،چگونه پذیرفتی که در چینه دان من دو گوهر گران بهاست که هرکدام سی مثقال است؟ چکاوک این را گفت و پرواز کرد و رفت. (1)

این داستان در واقع تصدیق کلام امام علیه السلام در جمله چهارم و پنجم است.

***

ص:314

ص:316

کرده،عرضه می دارد:«(چنان نباشم) که حُسن ظاهرم را برای مردم آشکار سازم و اعمال بدم را فقط به سوی تو آورم تا به این وسیله به بندگانت نزدیک گردم و از رضا و خشنودی تو دور شوم»؛ (فَأُبْدِی لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِی،وَ أُفْضِی (1)إِلَیْکَ بِسُوءِ عَمَلِی،تَقَرُّباً إِلَی عِبَادِکَ وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِکَ) .

روشن است که هدف ریاکاران جلب توجه مردم و از این طریق،رسیدن به منافع مادی و دنیوی است این یک هدف است،ولی دوری از خداوند هدف نیست بلکه غایت و نتیجه این کار است هر چند مَجازاً در عبارت بالا به شکل هدف بیان شده است.

بدیهی است که این دعا درسی است برای همه مردم نه این که امام علیه السلام چنین باشد بلکه می خواهد به طور غیر مستقیم که در دل ها تأثیر بیشتری دارد نتیجه ریاکاری را برای همگان روشن سازد و آن را خطایی بزرگ معرفی کند که نتیجه آن،دوری از خدا و سرگردانی در وادی شرک و بت پرستی است.

به مردم،انفاق می کند؛و به خدا و روز رستاخیز،ایمان نمی آورد؛(کار او) همچون قطعه سنگی است که بر آن،(قشر نازکی از) خاک باشد؛(و بذرهایی در آن افشانده شود؛) و رگبار باران به آن برسد،(و همه خاک ها و بذرها را بشوید،) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند.آن ها از کاری که انجام داده اند، چیزی به دست نمی آورند؛و خداوند،جمعیت کافران را هدایت نمی کند».

در این آیه شریفه نکات بسیاری نهفته است:از یک سو ریا و شرک را هم ردیف قرار داده و از سویی دیگر عمل ریایی را بی نتیجه و بی اثر خوانده و مسلمانان را به شدت از چنین کاری نهی کرده همان گونه که انفاق های توأم با منت و آزار را منفور شمرده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی از آینده چنین خبر می دهد.

«سَیَأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ تَخْبُثُ فِیهِ سَرَائِرُهُمْ وَتَحْسُنُ فِیهِ عَلانِیَتُهُمْ طَمَعاً فِی الدُّنْیَا لا یُرِیدُونَ بِهِ مَا عِنْدَ رَبِّهِمْ یَکُونُ دِینُهُمْ رِیَاءً لا یُخَالِطُهُمْ خَوْفٌ یَعُمُّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ فَیَدْعُونَهُ دُعَاءَ الْغَرِیقِ فَلا یَسْتَجِیبُ لَهُمْ؛ زمانی بر مردم فرا می رسد که باطن آن ها زشت و ظاهرشان برای طمع در دنیا زیبا می شود.هرگز پاداش هایی را که نزد خداست طلب نمی کنند،دینشان ریاسْت و خوف خدا در وجودشان نیست.در آن زمان خدا آن ها را به مجازاتی مبتلا می سازد که حتی اگر مانند دعای غریق (کسی که با تمام وجودش خدا را می خواند) خدا را بخوانند دعایشان مستجاب نمی شود». (1)

در منابع معروف حدیث از جمله کتاب شریف کافی و کتاب وسائل الشیعه روایات بسیاری درباره نکوهش ریاکاری وارد شده است؛از جمله کلینی رحمه الله در جلد دوم کافی در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود:

«کُلُّ رِیَاءٍ شِرْکٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَمَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کَانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ» . (2)

ص:319

در حدیث دیگری در تفسیر آیه «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» 1 (و مفهوم شرک در آیه) می فرماید:

«الرَّجُلُ یَعْمَلُ

شَیْئاً مِنَ الثَّوَابِ لا یَطْلُبُ بِهِ وَجْهَ اللَّهِ إِنَّمَا یَطْلُبُ تَزْکِیَةَ النَّاسِ یَشْتَهِی أَنْ یُسْمِعَ بِهِ النَّاسَ فَهَذَا الَّذِی أَشْرَکَ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ ثُمَّ قَالَ مَا مِنْ عَبْدٍ أَسَرَّ خَیْراً فَذَهَبَتِ الْأَیَّامُ أَبَداً حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ خَیْراً وَمَا مِنْ عَبْدٍ یُسِرُّ شَرّاً فَذَهَبَتِ الْأَیَّامُ أَبَداً حَتَّی یُظْهِرَ اللَّهُ لَهُ شَرّاً؛ منظور از آن کسی است که عملی دارای ثواب را انجام می دهد؛ولی مقصودش خدا نیست بلکه مقصودش این است که مردم او را پاک بشمرند و پیوسته دوست دارد که مردم عمل او را بشنوند (و او را ستایش کنند) این کسی است که برای عبادت پروردگارش شریک قرار داده است.سپس امام علیه السلام فرمود:

هرکس کار نیکی را مخفیانه انجام دهد مدت زیادی نمی گذرد که خدا آن را ظاهر می سازد و هیچ بنده ای نیست که امر شری را پنهانی به جا آورد مگر این که پس از مدتی خداوند شر آن را آشکار می سازد». (1)

***

ص:320

ص:322

قسم بوده از ذکر آن صرف نظر کرده است.این احتمال نیز هست که بر سیّد رضی رحمه الله نیز روشن نبوده و آنچه را او به آن دست یافته اصل سوگند بوده است؛ ولی می توان به قرینه قسمی که امام علیه السلام یاد کرده حدس زد که قسم،اشاره به ظهور اسلام و محو آثار شرک و کفر و بت پرستی و انتقال مردم از دوران تاریک جاهلیت به دوران نورانی اسلام بوده و جمله «ما کانَ کَذا و کَذا» در واقع اشاره به نفی بعضی از بدعت هایی بود که در اسلام گذاشته شد و در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وجود نداشت.

مرحوم«مغنیه»در شرح نهج البلاغه خود می گوید:جمله (ما کان کَذا وَ کَذا) ممکن است اشاره به مطلب باطلی بوده که امام علیه السلام آن را از کسی شنیده بوده و در مقام انکار آن برآمده است؛ولی آنچه ما ذکر کردیم مناسب تر به نظر می رسد.

در این که«لا»در آغاز این قسم و مشابه آن در کلام عرب زائده است یا نافیه، در میان مفسران و دانشمندان،گفت وگو است؛جمعی آن را زائده نمی دانند؛ مانند آنچه در قرآن مجید در آیه 65 سوره«نساء»آمده است که می فرماید: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ ...».و معتقدند مطلبی قبلاً ذکر شده،آن را نفی می کند سپس به مطلب دیگر می پردازد؛ولی جمعی دیگر عقیده دارند که«لا»زائده است و برای تأکید نفیی است که بعداً می آید (و می دانیم که بسیاری از کلمات زائده برای تأکید است).

در تفسیر فخر رازی نیز در آیه شریفه بالا دو قول نقل شده است:یکی«لا»ی زائده و برای تأکید و دیگری«لا»ی مفیده و برای نفی مطلبی بوده که پیش از این آمده است؛ولی در تفسیر جوامع الجامع،«لا»زائده گرفته شده است. (1)

***

ص:324

ص:326

و بدون رعایت کمیت لازم مصرف می کند و به جای درمان،به مسمومیت گرفتار می شود و چه بسا برای همیشه از آن دارو بیزار می گردد.کار گروه دوم مانند کسی است که آن دارو را به مقدار کم و طبق دستور طبیب به تدریج در مدت نسبتاً طولانی مصرف می کند و بهبودی می یابد و زیانی دامن او را نمی گیرد.

شبیه همین کلام حکیمانه در حکمت 444 نیز آمده است که می فرماید:

«قَلِیلٌ مَدُومٌ عَلَیْهِ خَیْرٌ مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ؛ کار کمی که دوام یابد بهتر از کار زیادی است که خسته کننده باشد».

همین معنا در حدیث مفصلی که مرحوم کلینی در کافی ذکر کرده،آمده است.

آغاز حدیث چنین است:همه مردم در ایمان و عمل یکسان نیستند؛بعضی دارای یک سهم،بعضی دو سهم و بعضی بیشترند و نباید کسی که توان بیشتری دارد وضع خود را بر کسی که توان کمتری دارد تحمیل کند.سپس امام علیه السلام فرمود:

برای تو مثالی ذکر می کنم:مردی از مسلمانان همسایه ای داشت که نصرانی بود، او را به اسلام دعوت کرد و مزایای اسلام را برای وی برشمرد،او هم پذیرفت و مسلمان شد.هنگام سحر،مرد مسلمان درِ خانه همسایه تازه مسلمان را کوفت.

گفت:کیستی؟ گفت:من فلان شخص،همسایه توام.گفت:چه کار داری؟ گفت:

وضو بگیر و لباس هایت را بپوش و همراه من بیا برای نماز صبح برویم.او وضو گرفت و لباس پوشید و همراه او آمد و مقدار زیادی پیش از طلوع فجر نماز خواندند.سپس صبر کردند تا صبح شد و مرد تازه مسلمان برخاست تا به خانه اش برگردد.رفیق مسلمانش گفت:کجا می روی؟ روز کوتاه است و تا ظهر وقت زیادی نیست.آن مرد تازه مسلمان همراه همسایه مسلمانش نشست تا نماز ظهر را خواندند.سپس به او گفت:بین ظهر و عصر نیز فاصله زیادی نیست باش تا نماز عصر را بخوانیم.مرد تازه مسلمان می خواست به منزل خود بازگردد،به او گفت:روز به پایان رسیده بمان تا نماز مغرب را بخوانیم.بعد از

ص:328

نماز مغرب می خواست به خانه اش برگردد گفت:یک نماز بیشتر باقی نمانده بمان تا آن را هم بخوانیم بعد به منزل می روی.مرد تازه مسلمان نماز عشا را هم خواند؛سپس از هم جدا شدند و هرکدام به منزل خود رفتند.هنگامی که سحر روز بعد شد بار دیگر مرد مسلمان آمد و درِ خانه او را زد.گفت:کیستی؟ گفت:

من فلان شخص هستم.گفت:چه کار داری؟ گفت:وضو بگیر و لباس هایت را بپوش برویم نماز بخوانیم:مرد تازه مسلمان گفت:أُطْلُبْ لِهذَا الدِّینِ مَنْ هُوَ أفْرَغْ مِنّی وَ أنَا إنْسانٌ مِسْکینٌ وَ عَلی عَیالٌ؛برای این دین،آدم بیکارتر از من را پیدا کن.

من آدم محتاجی هستم و عیال وارم و باید دنبال کار و زندگی باشم.

امام علیه السلام در پایان فرمود:«أدْخَلَهُ فِی شَیْءٍ أخْرَجَهُ مِنْهُ؛او را داخل اسلام کرد (اما براثر نادانی و تحمیل زیاد) او را از اسلام خارج ساخت». (1)

این در واقع درسی است به همه مسلمانان و به خصوص برای مبلغان و پدران و مادران که مراقب باشند وظایف سنگین و به خصوص مستحباتی که جز افاضل و اوتاد تحمل آن را ندارند،بر توده مردم و فرزندان تحمیل نکنند و اسلام را آن گونه که هست دین سهل و آسان معرفی نمایند تا بتوانند بر آن تداوم یابند.

در واقع آنچه امام علیه السلام در این کلام حکیمانه فرموده برگرفته از کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله است آن جا که می فرماید:

«إنَّ النَّفْسَ مَلُولَةٌ وَ إنَّ أَحَدَکُمْ لا یَدْری ما قَدْرُ الْمُدَّةِ فَلْیَنْظُرْ مِنَ الْعِبادَةِ ما یُطِیقُ ثُمَّ لِیُداوِمْ عَلَیْهِ فَإنّ أحَبَّ الْأعْمالِ إلَی اللّهِ ما یُدیمُ عَلَیْهِ وَ إنْ قَلَّ؛ روح انسان کسل می شود و شما نمی دانید چه اندازه توان و تحمل دارید.باید به سراغ عبادتی بروید که توان آن را دارید و بر آن تداوم یابید،زیرا محبوب ترین کارها عملی است که ادامه داشته باشد،هرچند کم باشد». (2)

***

ص:329

ص:330

ص:332

و مهم عنوان می شود که اگر دو عمل،یکی مستحب و دیگری واجب و یا دو عمل واجب که یکی از دیگری مهم تر است با هم تعارض کنند،حکم عقل و شرع هر دو بر این است که اهم را مقدم دارند و مهم را رها کنند.

این نکته قابل توجه است که دلیل رها کردن واجبات و پرداختن به مستحبات می تواند علاقه خاص انسان به آن مستحب باشد؛خواه به سبب آن که عامه مردم آن را بیشتر می پسندند؛مانند شرکت در ساختن مؤسسات خیریه نسبت به پرداختن وجوهات شرعیه،یا به سبب این که انجام آن مستحب نشاط آور است ولی انجام آن واجب چندان نشاطی ندارد؛مانند سفرهای زیارتی مخصوصاً با کاروان های مرفه که انسان را به نشاط می آورد؛ولی هرگاه بخواهد نمازهای قضای واجب را به جا بیاورد ملالت پیدا می کند و شاید بعضی از عوام نیز چنین پندارند که واجبات ثوابی ندارد،چون وظیفه انسان است؛ولی مستحبات ثواب فراوانی دارد غافل از این که ثواب واجبات بسیار بیشتر است؛و امثال این موارد.

در کتب فقه راجع به این که آیا می شود در وقت فریضه،نماز مستحب به جا آورد یا نه (منظور مستحبات ابتدایی است نه نوافل یومیه) فقها بحث مشروحی دارند و در بعضی از احادیث نیز اشاره به این مطلب شده است.امام صادق علیه السلام در حدیثی می فرماید:

«إِذَا حَضَرَتِ الْمَکْتُوبَةُ فَابْدَأْ بِهَا فَلا یَضُرُّکَ أَنْ تَتْرُکُ مَا قَبْلَهَا مِنَ النَّافِلَةِ؛ هنگامی که وقت نماز واجب فرا رسد به آن بپرداز و اگر نافله های پیش از آن را ترک کنی به تو زیانی نمی رساند» (1)شرح بیشتر این مطلب را می توانید در کتاب جواهر الکلام،ج 7،ص 250 مطالعه کنید.

***

ص:334

ص:336

خشک و خالی،سرگردان ماندند؛نه زادی داشتند و نه مرکبی،ازاین رو به هلاکت یقین پیدا کردند.در این هنگام مردی نمایان شد که لباس خوبی بر تن داشت و قطرات آب از سر و رویش می چکید.گفتند:به یقین این شخص از سرزمین آباد و پرآبی می آید و احوال او نشان می دهد که راه به آن جا نزدیک است.

هنگامی که آن مرد به آن ها رسید و حال ایشان را مشاهده کرد به آن ها گفت:اگر شما را به محلی پرآب و باغ های سرسبز راهنمایی کنم چه می کنید؟ گفتند:هرگز با تو مخالفت نخواهیم کرد.گفت:با خدا عهد و پیمان ببندید که چنین خواهد بود.آن ها عهد و پیمان بستند و آن مرد آن ها را به محلی پرآب و باغ هایی سرسبز هدایت کرد.هنگامی که به آن جا رسیدند مقدار کمی در آن جا ماندند سپس آن مرد به آن ها گفت:برخیزید و آماده شوید به سوی باغ هایی که از این باغ ها پربارتر و آبی که از این آب گواراتر است برویم.بسیاری از آن ها گفتند:ما باور نمی کنیم به چنان سرزمینی برسیم؛ولی گروه اندکی از آن ها گفتند:مگر شما با این مرد عهد و پیمان نبستید که مخالفت نکنید؟ آنچه در آغاز گفته بود به حقیقت پیوست و بقیه گفتار او مانند آن است که در آغاز گفته.این گروه اندک،همراه آن مرد حرکت کردند و او آن ها را به باغ هایی سرسبزتر و آب هایی گواراتر رساند؛ ولی آن گروه اول که مخالفت کرده بودند در همان شب دشمنانی به آن ها حمله کرده و صبحگاهان عده ای کشته و عده ای اسیر شده بودند. (1)

قرآن مجید نیز می گوید: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» ؛زاد و توشه (برای سفر آخرت) برگیرید که برترین زاد و توشه همان تقوا و پرهیزکاری است». (2)

جالب این که در حدیثی می خوانیم که زُهری،یکی از سرشناسان اهل سنت از تابعین،امام علی بن حسین علیه السلام را در شبی سرد و بارانی دیدار کرد در حالی که بر

ص:338

پشت آن حضرت مقداری آرد بود و حضرت به سویی حرکت می کرد.زهری عرض کرد:ای پسر رسول خدا! این چیست؟ حضرت فرمود:قصد سفری دارم و مشغول تهیه زاد و توشه آن و گذاشتن در محل مطمئنی هستم.زهری گفت:

غلام من این جاست به شما کمک می کند.حضرت قبول نکرد.زهری عرض کرد:خودم آن را برمی دارم و برای شما می آورم.امام سجاد علیه السلام فرمود:من میل ندارم چیزی که موجب نجات من و سبب حسن ورودم به مقصد است خودم حمل نکنم،تو را به خدا سوگند می دهم که سراغ کار خود بروی و من را رها سازی.زهری از آن حضرت جدا شد و رفت.بعد از چند روز امام علیه السلام را دید عرض کرد:ای پسر رسول خدا! اثری از آن سفری که فرمودی نمی بینم.امام علیه السلام فرمود:آری ای زهری.آن گمانی که کردی (که منظورم سفر دنیاست) درست نبوده است منظورم سفر آخرت و آماده شدن برای آن است.آری.آماده شدن برای مرگ و سفر آخرت به وسیله پرهیز از حرام و بذل و بخشش در راه خیر حاصل می شود. (1)

***

ص:339

ص:340

ص:342

آن گاه که در انتهای خیابانی که دو طرف آن را درخت پوشانده است می ایستیم و نگاه به طول خیابان می کنیم احساس می کنیم درخت ها هرچه از ما دورتر می شوند به هم نزدیک تر می گردند و فاصله آن ها پیوسته کم می شود در حالی که می دانیم این فقط خطای باصره است.و خطاهای فراوان دیگر.

هنگامی که چشم که مهم ترین حسّ ماست دارای خطاهای فراوان است چگونه می توانیم به سایر حواس خود صددرصد اطمینان کنیم؟ اگر بخواهیم خطای حواس را در گوش و حس لامسه و چشیدن و بوییدن نقل کنیم یک کتاب می شود،به همین دلیل ما باید پیوسته خطاهای حس را از طریق عقل اصلاح کنیم.مبادا خطاهای حسی،ما را به کارهایی که خلاف وظیفه و مسئولیت ما و خلاف رضای خداست بکشاند.

درست است که عقل نیز گاه خطا می کند و انسان،معصوم نیست؛ولی به هر حال وسیله خوبی برای اصلاح خطاهای حس محسوب می شود.

امام علیه السلام به این نکته در کلام نورانی خود اشاره کرده تا همگان به هوش باشند.

فراموش نکنیم این سخن را هنگامی امام علیه السلام بیان کرد که هنوز مباحث مربوط به خطای حواس چندان مطرح نبود.

از سوی دیگر آن ها که تمام اعتمادشان بر حس است نباید فراموش کنند که حس همیشه امور پراکنده ای را در اختیار انسان می گذارد،این عقل است که از آن ها یک قاعده کلی و علمی می سازد که در موارد مشابه قابل استدلال است، بنابراین هرگز نباید به دلیل این که عقل هم خطاپذیر است آن را بی اعتبار دانست و تمام توجه خود را به حس معطوف داشت که تا عقل،پشتیبان حس نباشد هیچ مشکلی حل نمی شود و هیچ قانون علمی به وجود نمی آید.

تمام داروهایی که برای بیماری های مختلف تجویز می شود و به صورت یک اصل کلی ارائه می گردد نتیجه آزمایش هایی است که نخست روی حیوانات

ص:344

و سپس تعدادی از انسان ها انجام داده اند،آن گاه از مجموع این آزمایش های پراکنده،قانونی کلی استنتاج می گردد.

از این کلام حکیمانه می توان نتیجه گرفت که هرگز نباید به کار شعبده بازان و ساحران دل خوش کرد و فریب کارهای آن ها را خورد،هر چند با حسّ خود، کار خارق العاده ای از آن ها ببینیم.هنگامی که اعمال آن ها را با نیّت های سوء و ادعاهای باطلشان در کنار هم قرار می دهیم این جاست که عقل ما حسّ ما را تکمیل می کند.

یا هنگامی که می بینیم دشمن قرآن ها را بر سر نیزه کرده و دم از داوری قرآن می زند در حالی که آثار سوء نیت و ستمگری از سابقه آن ها کاملاً هویداست باید به حکم عقل تن دَر دهیم و آن را یک نیرنگ بنامیم.

در هر حال این گفتار حکیمانه می تواند سرچشمه نتیجه گیری های مختلف در مسائل اخلاقی و سیاسی و اجتماعی و علمی گردد.

***

ص:345

ص:346

ص:348

اضافه بر همه این ها،خیل انبیا و اولیا و معصومان علیهم السلام همگی واعظان بزرگی بودند که در طول تاریخ به وعظ و اندرز انسان ها پرداختند و امروز بسیاری از مواعظ آن ها در اختیار ماست.

با این حال چرا این موعظه های بسیار قوی در دل های گروهی تأثیر نمی گذارد؟ قطعاً دلیلی دارد؛امام علیه السلام در این بیان کوتاه به یکی از مهم ترین آن ها اشاره می کند و می فرماید:«حجاب غفلت،جلوی تأثیر اندرزها را می گیرد».

این غفلت ممکن است هنگام شنیدن مواعظ باشد که انسان گوش دل به واعظ نمی سپارد و در فکر مال و منال و شهوت خویش است و یا این که همچون هارون موقتاً با شنیدن موعظه مردی الهی بیدار می شود؛اما به زودی حجاب غفلت بر دل او می افتد و موعظه را به فراموشی می سپارد.

بسیارند کسانی که در یک مجلس فاتحه که برای دوست و یا یکی از بستگان نزدیکشان برپا شده در فکر فرو می روند و لحظاتی بیدار می شوند،مخصوصاً اگر واعظ آگاهی در آن جا سخنرانی کند،اما هنگامی که از آن مجلس پا بیرون گذاشتند همه چیز فراموش می شود و به حال اول بازمی گردند.

سرچشمه این غفلت ممکن است هوا و هوس های نفسانی و شهوت و زرق و برق دنیا و یا وسوسه های شیطانی جن و انس باشد.

قرآن مجید می فرماید: «فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ» ؛ پس مبادا زندگانی دنیا شما را بفریبد،و مبادا (شیطان) فریبکار شما را به (کرم) خدا مغرور سازد!». (1)

در حدیث عبرت انگیزی از امام هادی علیه السلام آمده است که متوکل عباسی شبی آن حضرت را به کاخ خود فرا خواند.دلیل آن این بود که به وی خبر داده بودند آن حضرت مشغول جمع آوری اموال و سلاح در خانه خود است تا قیام کند

ص:350

و مردم را بر ضد او بشوراند.او دستور داد به خانه امام بروید،آن جا را با دقت تفتیش کنید و او را در هر حال که بود نزد من بیاورید.مأموران به خانه امام علیه السلام ریختند و چیزی نیافتند و امام علیه السلام را در دل شب مشغول عبادت دیدند.با این حال،حضرت را با خود به قصر متوکل آوردند.متوکل که سرمست شرابِ قدرت و مشغول به نوشیدن خمر بود،همین که چشمش به آن حضرت افتاد از جا برخاست و احترام کرد و او را نزد خود نشاند و با نهایت جسارت جام شرابی را که در دست داشت به آن حضرت تعارف کرد!

امام علیه السلام رو به سوی او کرده فرمود:به خدا سوگند این مایع ننگین هرگز با گوشت و خون من آشنایی نداشته و ندارد.متوکلِ مست شرمنده شد و دست خود را عقب کشید.

آن گاه به امام علیه السلام گفت:شعری برای من بخوان (لابد شعری که بزمش را گرم تر کند).

امام علیه السلام فرمود:من کمتر شعر به خاطر دارم.متوکل گفت:حتماً باید بخوانی.

هنگامی که حضرت اصرار متوکل را دید،اشعار تکان دهنده ای خواند که متوکل به گریه افتاد و حاضران نیز گریستند.اشعار این بود:

بَاتُوا عَلَی قُلَلِ الْأَجْبَالِ تَحْرُسُهُمْ غُلْبُ الرِّجَالِ فَلَمْ تَنْفَعْهُمُ الْقُلَلُ

وَ اسْتَنْزَلُوا بَعْدَ عِزٍّ مِنْ مَعَاقِلِهِمْ وَ اسْکِنُوا حُفَراً یَا بِئْسَمَا نَزَلُوا

نَادَاهُمْ صَارِخٌ مِنْ بَعْدِ دَفْنِهِمْ أَیْنَ الْأَسَاوِرُ وَ التِّیجَانُ وَ الْحُلَلُ

أَیْنَ الْوُجُوهُ الَّتِی کَانَتْ مُنْعِمَةً مِنْ دُونِهَا تُضْرَبُ الْأَسْتَارُ وَ الْکِلَلُ

قَدْ طَالَ مَا أَکَلُوا دَهْراً وَ قَدْ شَرِبُوا وَ أَصْبَحُوا الْیَوْمَ بَعْدَ الْأَکْلِ قَدْ أُکِلُوا

یعنی:«گروهی بودند که بر قله های کوه ها،دژهای محکمی ساخته بودند و مردانی نیرومند از آن ها پاسداری می کردند؛اما هرگز این قله ها به حال آن ها سودی نداشت.

ص:351

چیزی نگذشت که از پناهگاه خود،از آن مقام عزت،به ذلت کشانده شدند، و در حفره های گور ساکن گشتند و چه بد فرود آمدند.

فریادگری بعد از دفن آن ها صدا زد:کجا رفت آن دستبندهای طلا و آن تاج ها و زینت ها؟!

کجا رفتند آن صورت هایی که آثار ناز و نعمت در آن ها نمایان بود و در پشت پرده ها قرار داشتند؟!

آری مدت طولانی خوردند و نوشیدند؛ولی امروز همه آن ها در کام زمین فرو رفته اند». (1)

در حدیث دیگری در بحار الانوار آمده است که متوکل بعد از شنیدن این اشعار،جام شراب را بر زمین زد و مجلس عیشش به هم خورد. (2)

متوکل شرمنده شد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند.

آری،گاهی حجاب غفلت کنار می رود و موعظه ها اثربخش می شود؛اما افسوس که این کنار رفتن حجاب برای بسیاری موقتی است.

جریان عبرت انگیز دیگری درباره یکی دیگر از خلفای عباسی؛یعنی هارون الرشید نقل شده که طعام زیادی ترتیب داد و مجلس خود را آراست و شاعر معروف عرب،«ابو العتاهیه»را دعوت کرد و از وی خواست تا حال او را توصیف کند.

ولی ابوالعتاهیه برخلاف انتظار هارون و حاضران به جای این که اشعار سرگرم کننده ای درباره زیبایی مجلس وی و اقتدار هارون بخواند،اشعار زیر را خواند: عِشْ ما بَدا لَکَ سالِماً فِی ظِلِ ّ شاهِقَةِ الْقُصِورِ!

ص:352

یُهْدی إلَیْکَ بِمَا اشْتَهَیْ تَ لَدَی الرَّواحِ وَفِی الْبُکُورِ!

فَإذَا النُّفُوسُ تَقَعْقَعَتْ فی ظِلِ ّ حَشْرِجة الصُّدُورِ

فَهُناکَ تَعْلَمُ مُوقِناً ما کُنْتَ إلّا فِی غُرُورٍ!

تا می خواهی در سایه قصرهای سر به آسمان کشیده،سالم زندگی کن! در حالی که آنچه مورد علاقه توست هر صبح و شام برای تو هدیه می کنند.

ولی هنگامی که جان در فضای سینه به ناله می افتد-به یقین خواهی دانست که عمری در غرور و غفلت بودی!

اطرافیان هارون از خواندن این اشعار که به گمان آن ها متناسب با چنان مجلسی نبود و موجب کدورت خاطر هارون می شد ناراحت شدند؛ولی عجب این که هارون ناراحت نشد و اشعارش را ستود و اظهار داشت:مایه بیداری من گشت. (1)

در تاریخ کامل ابن اثیر آمده است که هارون بعد از شنیدن این اشعار گریه کرد.

وزیرش،فضل بن یحیی،رو به ابوالعتاهیه نمود و گفت:خلیفه تو را دعوت کرده بود که مسرورش کنی،چرا غمگینش ساختی؟ هارون به فضل بن یحیی گفت:

رهایش کن،او ما را در غرور و غفلت دید،نخواست بر آن بیفزاید. (2)

***

ص:353

ص:354

ص:356

نامه ها و کلمات قصار،شکایت امام علیه السلام را از مردم زمان خود مشاهده می کنیم تا آن جا که در خطبه قاصعه (خطبه 192) می فرماید:

«أَلا وَ إِنَّکُمْ قَدْ نَفَضْتُمْ أَیْدِیَکُمْ مِنْ حَبْلِ الطَّاعَةِ وَ ثَلَمْتُمْ حِصْنَ اللَّهِ الْمَضْرُوبَ عَلَیْکُمْ بِأَحْکَامِ الْجَاهِلِیَّةِ؛ به هوش باشید که شما دست از ریسمان اطاعت الهی برگرفته اید و با تجدید رسوم جاهلیت دژ محکم الهی را دَرهم شکسته اید».

سپس ادامه می دهد:

«وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْرَاباً وَ بَعْدَ الْمُوَالاةِ أَحْزَاباً مَا تَتَعَلَّقُونَ مِنَ الْإِسْلامِ إِلَّا بِاسْمِهِ وَ لا تَعْرِفُونَ مِنَ الْإِیمَانِ إِلَّا رَسْمَهُ؛ بدانید شما پس از هجرت (از کفر به ایمان) همچون اعراب جاهلیت شده اید و بعد از اخوت و اتحاد و الفت،به گروه های پراکنده تقسیم گشته اید،از اسلام،به نام آن اکتفا کرده و از ایمان جز تصور و ترسیمی نمی شناسید».

سرچشمه همه این مصائب و بدبختی ها انحرافاتی بود که در مسئله خلافت واقع شد،به ویژه در عصر خلیفه سوم که بیت المال به شکل کاملاً نادرستی تقسیم می شد و مقامات مهم جمهوری اسلامی آن زمان،به افراد نالایق و ناصالح سپرده شد.فتوحات،غنائم زیادی را نصیب مسلمانان کرد و گروهی مست مال و ثروت شدند و کارشان به جایی رسید که جاهلان،غرق گناه گشتند و عالمان،بی اراده و فاقد تحرک،و همان شد که امام علیه السلام در کلام حکیمانه بالا در جمله کوتاهی آن را آورده است.

به یقین،این وضع مخصوص مردم آن زمان نبود،بلکه در هر زمان دیگر در شرایط مشابه روی می دهد؛جاهلان،غرق گناه می شوند و عالمان،فاقد احساس مسئولیت.و در عصر و زمان ما نیز این مسئله کم و بیش نمایان است.

یعنی انسان به اشتباهات و خطاهای خود واقف می شود؛ولی پیوسته امروز و فردا می کند تا فرصت ها می گذرند.یا اسباب اطاعت فراهم است؛ولی در استفاده از آن تأخیر می اندازد تا فرصت ها از دست می روند.

امام باقر علیه السلام می فرماید:

«إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکَی؛ از تسویف بپرهیز که دریایی است که گروه (زیادی) در آن غرق می شوند». (1)

امیرمؤمنان علی علیه السلام-طبق روایتی که علامه مجلسی رحمه الله در بحار الانوار آورده است-درباره گروهی از غافلان می فرماید:

«الشَّیْطَانُ مُوَکَّلٌ بِهِ یُزَیِّنُ لَهُ الْمَعْصِیَةَ لِیَرْکَبَهَا وَ یُمَنِّیهِ التَّوْبَةَ لِیُسَوِّفَهَا؛ شیطان بر او مسلّط شده،معصیت را در نظرش جلوه می دهد تا مرتکب شود و توبه را با آرزوها به تأخیر می اندازد». (2)

قرآن مجید در سوره«نساء»در مورد وسوسه های شیطان نسبت به گنهکاران می گوید: «یَعِدُهُمْ وَ یُمَنِّیهِمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاّ غُرُوراً» ؛شیطان به آن ها وعده ها(ی دروغین) می دهد و به آرزوها سرگرم می سازد در حالی که جز فریب و نیرنگ،به آن ها وعده نمی دهد.(و همین امر سبب می شود آن ها توبه و بازگشت به سوی خدا را تاخیر بیندازند)». (3)

در جای دیگر از همین سوره می فرماید: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ» ؛توبه برای کسانی نیست که کارهای بد را انجام می دهند،و هنگامی که مرگ یکی از آن ها فرا می رسد می گوید:الان توبه کردم!». (4)

این همان تسویفی است که از هوای نفس و وسوسه های شیطان سرچشمه می گیرد و پیوسته انسان را وادار به تاخیر توبه می کند تا مرگ او فرا رسد

ص:359

و درهای توبه بسته شود.

در حکمت 285 نیز به این معنا اشاره خواهد شد و در آغاز حکمت 150 نیز اشاره شد،آن جا که امام علیه السلام فرمود:

«وَیُرَجِّی التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ؛ (از کسانی مباش که) توبه را با آرزوهای دور و دراز به تأخیر می اندازند».

***

ص:360

ص:362

بود.در خطبه طالوتیه (1)که کلینی رحمه الله در جلد هشتم کافی نقل کرده است، می خوانیم که امام علیه السلام گروهی از متخلفان از حق را مخاطب قرار داده می فرماید:

«وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی صَاحِبُکُمْ وَ الَّذِی بِهِ أُمِرْتُمْ وَ أَنِّی عَالِمُکُمْ وَ الَّذِی بِعِلْمِهِ نَجَاتُکُمْ وَ وَصِیُّ نَبِیِّکُمْ وَ خِیَرَةُ رَبِّکُمْ وَ لِسَانُ نُورِکُمْ وَ الْعَالِمُ بِمَا یُصْلِحُکُمْ فَعَنْ قَلِیلٍ رُوَیْداً یَنْزِلُ بِکُمْ مَا وُعِدْتُمْ وَ مَا نَزَلَ بِالْأُمَمِ قَبْلَکُمْ وَ سَیَسْأَلُکُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ أَئِمَّتِکُمْ مَعَهُمْ تُحْشَرُونَ وَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَداً تَصِیرُونَ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ لِی عِدَّةُ أَصْحَابِ طَالُوتَ أَوْ عِدَّةُ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُمْ أَعْدَاؤُکُمْ لَضَرَبْتُکُمْ بِالسَّیْفِ حَتَّی تَئُولُوا إِلَی الْحَقِّ وَ تُنِیبُوا لِلصِّدْقِ فَکَانَ أَرْتَقَ لِلْفَتْقِ وَ آخَذَ بِالرِّفْقِ اللَّهُمَّ فَاحْکُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ؛ سوگند به خدایی که دانه را در زیر زمین شکافته و انسان ها را آفریده،شما به خوبی می دانید که من صاحب اختیار شمایم و همان کسی هستم که به پیروی او امر شده اید و عالمی که در علمش نجات شماست و وصی پیامبرتان و انتخاب شده پروردگارتان و لسان نورتان و عالم به مسائلتان هستم.به زودی وعده های مجازات الهی بر شما نازل می شود و گرفتار همان اموری می شوید که امت های پیشین گرفتار آن شدند و به زودی خداوند عزّوجلّ شما را از پیشوایانتان سؤال می کند و با آن ها محشور می شوید و فردا به سوی پروردگارتان خواهید رفت.به خدا سوگند اگر من به اندازه یاران طالوت (2)یا به اندازه سربازان اسلام در جنگ بدر-که آن ها به یقین دشمن شما هستند-شما را با شمشیر می زدم تا به سوی حق بازگردید و راه صداقت را پیش گیرید،این کار به پراکندگی ها پایان می داد و مایه آرامش بود.

خداوندا! میان من و میان آن ها به حق حکم فرما و تو بهترین حاکمانی». (3)

ص:364

علّامه کمره ای رحمه الله در منهاج البراعة در شرح این کلام حکمت آمیز می گوید:

این سخن منطبق بر موضع گیری های فراوانی است که در زندگی مملو از مخالفت های دشمنان آن حضرت به چشم می خورد؛دشمنانی که او را از حقش بازداشتند در حالی که عالم به آن بودند.

سپس به مواردی از آن ها اشاره می کند؛از جمله دلایلی که آن حضرت در برابر اهل سقیفه آورد،زیرا بیشتر آن ها بر اساس نصوص صادره از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله که آن حضرت را به امامت و وصایت نصب کرده بود،از حق او آگاه بودند؛ولی با این علم و آگاهی به مخالفت برخاستند.مورد دیگر موقف آن حضرت در برابر اهل شورای شش نفری بعد از وفات عمر بود که حق خود را به اهل شورا یادآور شد؛ولی آنان آگاهانه مخالفت کردند و همچنین دلایلی که پس از قتل عثمان و پس از قضیه حکمین در صفین آورد،همه در برابر کسانی بود که بسیاری از آن ها می دانستند و براثر هوای نفس مخالفت می کردند.این سخن مولا درباره آن ها کاملاً صدق می کند که علم و آگاهی،عذر بهانه جویان را قطع می کنند و آنان پاسخی در پیشگاه خداوند در روز قیامت نخواهند داشت. (1)

***

ص:365

ص:366

ص:368

ولی با این حال از فرصت خود استفاده نمی کنند و پیوسته امروز و فردا می نمایند.امام علیه السلام درباره چنین کسانی می گوید:«آن کس که مهلت دارد تعلل می ورزد و کوتاهی می کند»؛ (وَ کُلُّ مُؤَجَّلٍ یَتَعَلَّلُ بِالتَّسْوِیفِ) .

این ها همان کسانی هستند که امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه،گویا از زبان آنان سخن می راند و عرضه می دارد:«(خداوندا!)

فَقَدْ أَفْنَیْتُ بِالتَّسْوِیفِ وَ الآْمَالِ عُمُرِی؛ من به واسطه تعلل وتسویف و آرزوهای دور و دراز،عمرم را بر باد دادم».

این یک واقعیت است که آمال و آرزوهای دور و دراز و جاذبه های شهوات به انسان اجازه نمی دهد از فرصتی که در دست دارد بهره گیرد و خطاها و گناهان گذشته را جبران نماید و با اعمال صالح آثار شوم آن ها را بزداید.

جوانان نباید بپندارند همیشه مرگ به سراغ پیران می رود و آنان در امانند.

همچنین افراد سالم نباید تصور کنند که مردن مخصوص بیماران است و آن ها که ایمن هستند نباید چنین پندارند که همیشه در امن و امان خواهند بود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

«تَأْخِیرُ التَّوْبَةِ اغْتِرَارٌ وَ طُولُ التَّسْوِیفِ حَیْرَةٌ؛ تأخیر انداختن توبه نوعی غرور و فریفتگی و امروز و فردا کردن مایه حیرت و سرگردانی است». (1)

این سخن را با حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله پایان می دهیم.آن جا که به ابوذر فرمود:

«یَا أَبَا ذَرٍّ إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ بِأَمَلِکَ فَإِنَّکَ بِیَوْمِکَ وَ لَسْتَ بِمَا بَعْدَهُ فَإِنْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ فَکُنْ فِی الْغَدِ کَمَا کُنْتَ فِی الْیَوْمِ وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ غَدٌ لَکَ لَمْ تَنْدَمْ عَلَی مَا فَرَّطْتَ فِی الْیَوْمِ؛ ای ابوذر از امروز و فردا کردن به سبب آرزوها بپرهیز.تو مسئول کار امروزت هستی نه کار فردا.اگر فردایی در کار بود فردا نیز چنان باش که امروز بودی و اگر فردایی در کار نباشد پشیمان بر کوتاهی های امروزت نخواهی شد (زیرا کوتاهی نکرده ای)». (2)

ص:370

ص:372

است همه درباره شخص معینی تعریف و تمجید کنند و نعمت های الهی را برای او کامل بدانند و بگویند:خوشا به حال او که مشمول چنین نعمت هایی است؛ اما چیزی نمی گذرد که دگرگونی های طبیعت دنیا،دامان او را می گیرد،ثروت از میان می رود،قدرت رو به افول می گذارد و جوانی و سلامت به پیری و بیماری منته می شود و این جاست که ستایش کنندگان سابق انگشت حیرت به دندان می گزند.

نمونه این مطلب همان است که در داستان قارون،اواخر سوره«قصص»در قرآن مجید آمده است.قرآن می گوید: «فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» ؛(روزی قارون) با تمام زینت خود در برابر قومش ظاهر شد،آن ها که خواهان زندگی دنیا بودند گفتند:«ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم! به راستی که او بهره عظیمی دارد!». (1)

اما هنگامی که عذاب الهی آن مغرورِ خودخواهِ خودبرتربین را فرا گرفت و قصرهایش در درون خاک مدفون شدند،آن ها که دیروز آرزوی زندگی او را می کردند به کلی دگرگون شدند و به فرموده قرآن «وَ أَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَوْ لا أَنْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْنا لَخَسَفَ بِنا وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» ؛و آن ها که دیروز آرزو می کردند به جای او باشند (هنگامی که این صحنه را دیدند) گفتند:«وای بر ما! گویا خدا روزی را بر هرکس از بندگانش بخواهد گسترش می دهد یا تنگ می گیرد! اگر خدا بر ما منت ننهاده بود،ما را نیز به قعر زمین فرو می برد! ای وای گویی کافران هرگز رستگار نمی شوند!». (2)

ص:374

احتمال سومی در تفسیر این جمله نیز داده شده است که ما آن را چندان مناسب نمی دانیم و آن این که هرگاه مردم شخص یا چیزی را بستایند،افراد شورچشم در میان آن ها ممکن است چشم بزنند و سبب زوال آن شوند،ازاین رو علامه مجلسی رحمه الله در جلد 60 بحار الانوار در تفسیر این جمله امام علیه السلام می گوید:

«گاه به ذهن انسان چنین خطور می کند که در چشم و تأثیر آن ممکن است اشاره ای به این معنا باشد،هرچند از بعضی از آیات و اخبار دور است». (1)

در اشعار منسوب به علی علیه السلام نیز این معنا آمده است آن جا که می فرماید:

أَحْسَنْتَ ظَنَّکَ بِالْأَیّامِ إذْ حَسُنَتْ وَ لَمْ تَخْفَ سُوءَ ما یَأْتی بِهِ الْقَدَرُ

وَ سالَمَتْکَ اللَّیالی فَاغْتَرَرْتَ بِها وَ عِنْدَ صَفْوِ اللَّیالی یَحْدُثُ الْکَدِرُ

هنگامی که دنیا به تو رو کرد به روزگار خوش بین شدی-و از عواقب سوء مقدرات نترسیدی.

شب ها را با سلامت گذراندی و مغرور شدی-در حالی که در شب های صاف و آرام ناگهان کدورت ها و ناراحتی ها حادث می شود. (2)

مرحوم محدث قمی داستان عبرت انگیزی در کتاب الکنی و الالقاب از شعبی در این زمینه نقل می کند و می گوید:من نزد«عبدالملک بن مروان»در قصر کوفه بودم در زمانی که سر«مصعب بن زبیر»را برای او آوردند و پیش روی او گذاشتند.بدن من شروع کرد به لرزیدن.«عبدالملک»گفت:چرا چنین شدی؟ گفتم:به خدا پناه می برم،من در همین قصر و در همین جا با«عبیداللّه بن زیاد» بودم که دیدم سر حسین بن علی علیه السلام را در برابر او گذاشته بودند.پس از مدتی در همین جا نزد«مختار»بودم که دیدم سر«عبیداللّه بن زیاد»را پیش روی او گذاشتند.سپس در همین جا با«مصعب بن زبیر»بودم که دیدم سر«مختار»را

ص:375

پیش روی او گذاشتند و اکنون سر«مصعب بن زبیر»در برابر توست.(اشاره به این که فکر کن سرنوشت تو چه خواهد شد).«عبدالملک»از جا برخاست و دستور داد آن کاخ را که در آن بودیم ویران کنند.(به گمان این که شوم است و همه این شومی ها از آن کاخ برمی خیزد).

سپس مرحوم محدث قمی می گوید:یکی از شعرای فارسی زبان این داستان را در ضمن شعر زیبایی آورده است:

نادر مردی ز عرب هوشمند گفت به عبدالملک از روی پند

روی همین مسند و این تکیه گاه زیر همین قبّه و این بارگاه

بودم و دیدم برِ ابن زیاد آه چه دیدم که دو چشمم مباد

تازه سری چون سپر آسمان طلعت خورشید ز رویش نهان

بعد ز چندی سر آن خیره سر بُد برِ مختار به روی سپر

بعد که مصعب سر و سردار شد دست خوش او سرِ مختار شد

این سرِ مصعب به تقاضای کار تا چه کند با تو دگر روزگار! (1)

***

ص:376

ص:378

البته فلاسفه و عالمان باید از طرق استدلالی،مشکلات جبر را حل کنند و از نظر ما کاملاً حل شده است که شرح آن ذیل حکمت 78 آمد و از آن مشروح تر در تفسیر نمونه و کتاب انوار الاصول آمده است؛ولی توده مردم برای این که به گمراهی نیفتند باید در این مسئله به همان استدلالات ساده قناعت کنند و به گفته شاعر:

این که گویی این کنم یا آن کنم خود دلیل اختیار است ای صنم

دلیل اختیار را تصمیم گیری های مختلف،و آزادی اراده را که با وجدان درک می کنند بدانند و به همین مقدار قانع باشند.

به همین دلیل امام علیه السلام در کلام حکیمانه بالا مخاطب و امثال او را که از افراد عادی بودند از پیمودن این راه منع کرده و آن را دریایی ژرف و خطرناک شمرده و از اسرار الهی معرفی فرموده که نباید خود را برای فهم آن به زحمت افکند.

قرآن مجید در آیات مختلف،برای فهم عموم،پرده از روی بخشی از آن برداشته می فرماید: «إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً» ؛ما راه را به انسان نشان دادیم می خواهد شکرگزار باشد یا کفران کننده». (1)

در جای دیگر می فرماید: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» ؛ما اسباب هدایت را در اختیار انسان گذاشتیم.آن کس که می خواهد ایمان بیاورد و آن کس که نمی خواهد ایمان نیاورد». (2)

از آن جا که توجه به مسئله اختیار و آزادی اراده گاه انسان را به تفویض می کشاند و آدمی سیطره الهی را بر خود انکار می کند و خویش را«فَعّال ما یَشاء» می پندارد،در جای دیگری قرآن می گوید: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّهُ» ؛شما اراده نمی کنید مگر این که خدا اراده کند». (3)اشاره به این که شما آزادید اما در عین

ص:380

حال خداوند هر زمان می تواند این آزادی را از شما بگیرد.

چه زیباست کلمات اهل بیت علیهم السلام که ما را از هرگونه افراط و تفریط در این مسئله مهم و پیچیده باز داشتند و طبق فرموده امام صادق علیه السلام:

«لا جَبْرَ وَ لا تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ؛ نه جبر است و نه تفویض بلکه چیزی میان این دو است». (1)

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام در پاسخ یکی از یاران خود که پرسید:آیا خداوند کارها را به بندگانش تفویض کرده است؟ فرمود:

«اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِکَ؛ خداوند تواناتر از آن است».عرض می کند:آیا آن ها را بر معاصی مجبور کرده؟ امام علیه السلام می فرماید:

«اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْکَمُ مِنْ ذَلِکَ؛ خداوند عادل تر و حکیم تر از این است (که بندگانش را مجبور به معصیت کند و بعد آن ها را مجازات نماید)». (2)

پیش از این مثال ساده ای برای مسئله«امر بین امرین»ذکر کردیم که برای همه گروه ها قابل فهم است.گفتیم هنگامی قطار برقی را به دست راننده آن می سپارند که مسیری را طی کند و شخصی که متصدی نیروگاه برق است برق در درون سیم ها می فرستد.راننده با استفاده از نیروی برق،قطار خود را با اختیار خود به حرکت درمی آورد و به آن سمت که مایل است پیش می برد ولی چنان نیست که این کار مطلقاً به او تفویض شده باشد،زیرا آن کس که تشکیلات مولِّد برق را در اختیار دارد،هر لحظه که بخواهد می تواند آن را قطع و قطار را در جای خود متوقف کند،پس نه جبر است و نه واگذاری مطلق و چیزی میان این دو است که هم با توحید افعالی می سازد و هم با مسئله عدالت و حکمت خداوند.

این کلام حکیمانه به صورت دیگری در کتاب مصادر نهج البلاغه نقل شده است:

«قال علیه السلام وَ قَدْ سُئِلَ عَنِ الْقَدَرِ طَرِیقٌ مُظْلِمٌ فَلا تَسْلُکُوهُ ثُمَّ سُئِلَ ثَانِیاً فَقَالَ بَحْرٌ عَمِیقٌ فَلا تَلِجُوهُ ثُمَّ سُئِلَ ثَالِثاً فَقَالَ سِرُّ اللَّهِ فَلا تَتَکَلَّفُوهُ؛ از امام علیه السلام درباره قضا

ص:381

و قدر سؤال کردند فرمود:راه تاریکی است در آن گام ننهید،دوباره پرسیدند، فرمود:دریای عمیقی است وارد آن نشوید.مرتبه سوم سؤال کردند،فرمود:این راه نهان الهی است برای گشودن آن به خود زحمت ندهید». (1)

جالب این که در کتاب فقه الرضا علیه السلام اضافه ای نیز دارد و آن این که برای چهارمین بار از امام علیه السلام پرسیدند که ما را از این مسئله آگاه ساز.امام علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود: «ما یَفْتَحِ اللّهُ لِلنّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِکَ لَها وَ ما یُمْسِکْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ» ؛آنچه را خداوند از رحمت برای مردم می گشاید کسی نمی تواند جلوی آن را بگیرد و آنچه را خداوند امساک می کند کسی نمی تواند آن را بفرستد». (2)شخص سؤال کننده در این جا عرض کرد:ای امیرمؤمنان! ما از تو درباره اختیار و آزادی اراده که به وسیله آن برمی خیزیم و می نشینیم پرسش کردیم.امام فرمود:آیا آزادی و اختیار را با خدا دارید یا بدون خدا؟ آن ها خاموش شدند و نتوانستند پاسخی بگویند.امام علیه السلام فرمود:اگر بگویید با خدا دارید (یعنی شریک خدا در این امر هستید) من شما را به قتل می رسانم (زیرا مشرک شده اید) و اگر بگویید بدون خداوند ما دارای آزادی اراده هستیم باز شما را به قتل می رسانم (زیرا نفی قدرت خدا و حاکمیت او کرده اید).

عرض کردند:پس چه بگوییم ای امیرمؤمنان! (که در وادی کفر قدم نگذاریم) فرمود:

«تَمْلِکُونَهَا بِالَّذِی یَمْلِکُهَا دُونَکُمْ فَإِنْ أَمَدَّکُمْ بِهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ عَطَائِهِ وَإِنْ سَلَبَهَا کَانَ ذَلِکَ مِنْ بَلائِهِ إِنَّمَا هُوَ الْمَالِکُ لِمَا مَلَّکَکُمْ وَ الْقَادِرُ لِمَا عَلَیْهِ أَقْدَرَکُمْ؛ شما صاحب اختیار و اراده می شوید به سبب این که خداوند این آزادی اراده را به شما بخشیده.اگر آن را برای شما نگه دارد از عطای اوست و اگر سلب کند از بلای اوست.مالک حقیقیِ آنچه او به شما بخشیده تنها خداست و قادر حقیقی بر

ص:382

چیزی است که شما را بر آن قدرت داده است».

سپس امام علیه السلام به جمله شریفه

«لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ» استدلال فرمود.

حاضران تفسیر این جمله را از امام علیه السلام خواستند.امام فرمود:

«لا حَوْلَ عَنْ مَعْصِیَتِهِ إِلَّا بِعِصْمَتِهِ وَ لا قُوَّةَ عَلَی طَاعَتِهِ إِلَّا بِعَوْنِهِ؛ هیچ مانعی در راه معصیت او نیست مگر تقوایی که خدا در اختیار انسان گذارد و هیچ قوتی بر طاعت او نیست مگر به کمک قدرتی که او به انسان بخشیده است». (1)

مثالی را که ما آوردیم دقیقاً منطبق است بر آنچه امام علیه السلام در این حدیث نورانی فرموده است.

آخرین نکته ای را که لازم می دانیم به آن اشاره کنیم این است که واژه«قَدَر» به معنای اندازه گیری است؛ولی در این گونه موارد به معنای تقدیرات الهی و مقدّرات اوست که بعضی از ناآگاهان آن را به معنای جبر تفسیر کرده اند.

شرح بیشتر درباره تفسیر کلمه قضا و قدر در ذیل کلمه حکمت آمیز 78 گذشت.

***

ص:383

ص:384

ص:386

فضیلت آدم بر فرشتگان شد و مسجود آن ها گردید علم و دانشی بود که خداوند به آدم براثر استعدادش داد.

نیز در اهمیت علم همین بس که خداوند در قرآن مجید نام دانشمندان را پس از نام خود و فرشتگان آورده می فرماید:

(شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَائِکَةُ وَ أُوْلُوا الْعِلْمِ) .

نیز همین فخر برای دانشمندان کافی است که قرآن درباره وزیر سلیمان که توانست در یک چشم برهم زدن تخت ملکه سبا را از یمن به شام بیاورد می گوید:

«قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ ...»؛کسی که علم و دانشی از کتاب آسمانی داشت...». (1)

همچنین با صراحت می گوید:عالمان هستند که به آنچه بر تو (ای پیامبر) نازل شده ایمان می آورند و آن را حق می دانند؛ «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ». 2

سرانجام مقامات والا را ویژه مؤمنان و عالمان معرفی می کند و می فرماید:

«یَرْفَعِ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» ؛خداوند کسانی را از شما که ایمان آورده اند و کسانی را که صاحب علمند درجات رفیعی می بخشد». (2)

آیات و روایات درباره اهمیت و مقام عالم و دانشمند بیش از آن است که در این بحث کوتاه بگنجد،شرح آن نیاز به کتاب های فراوان دارد.

بدیهی است خداوند این موهبت عظما را از افراد رذل و پست که براثر اعمال زشتشان به پستی گراییده اند دریغ خواهد داشت.

این سخن را با حدیثی از امام حسن عسکری علیه السلام پایان می دهیم:علّامه

ص:388

مجلسی رحمه الله از آن حضرت نقل می کند که مردی از فقهای شیعه خدمت امام علیه السلام رسید.این مرد پیش از این با بعضی از ناصبین (دشمنان اهل بیت علیهم السلام) سخن گفته و آن ها را محکوم کرده بود؛محکومیتی که به رسوایی شان انجامید.این مرد بر امام هادی علیه السلام وارد شد.در صدر مجلس مکان ویژه ای بود که امام علیه السلام خارج از آن نشسته بود و در حضورش گروهی از علویین و بنی هاشم بودند.امام علیه السلام آن مرد عالم را بالا برد تا آن جا که در مکان ویژه نشاند و در برابر او نشست.

این کار بر اشراف علویین و بنی هاشم که در مجلس بودند گران آمد.علویین، امام را بالاتر از آن می دانستند که به او عتاب کنند؛ولی پیرمردی که در میان هاشمیین (منظور از هاشمی عباسی است) بود،عرض کرد:ای پسر رسول خدا! آیا این درست است که یک مرد عامی را بر سادات بنی هاشم اعم از فرزندان ابوطالب و عباس مقدم می داری؟ امام علیه السلام فرمود:بپرهیزید از این که مشمول این آیه باشید: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِیباً مِنَ الْکِتابِ یُدْعَوْنَ إِلی کِتابِ اللّهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ یَتَوَلّی فَرِیقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ» ؛آیا ندیدی کسانی را که بهره ای از کتاب (آسمانی) داشتند،به سوی کتاب الهی دعوت شدند تا در میان آن ها داوری کند، سپس گروهی از آنان،(با علم و آگاهی،) روی گردان می شوند،در حالی که (از قبول حق) اعراض دارند؟». (1)

سپس فرمود:آیا راضی هستید که قرآن مجید در میان ما حَکَم باشد؟ عرض کردند:آری.فرمود:آیا خدا نمی فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اللّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که به شما گفته شود:«مجلس را وسعت بخشید (و به تازه واردها جا دهید)»،وسعت بخشید،خداوند (بهشت را) برای شما وسعت می بخشد؛و هنگامی که گفته

ص:389

شود:«برخیزید»،برخیزید؛اگر چنین کنید،خدا کسانی را که ایمان آورده اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می بخشد». (1)

بنابراین خدا برای عالم مؤمن راضی نشده مگر این که بر مؤمن غیر عالم برتری پیدا کند.همان گونه که مؤمن را بر غیر مؤمن برتری داده است.

سپس آیات زیادی از قرآن مجید را درباره برتری عالمان بر غیر عالمان تلاوت فرمود و آن مرد عباسی محکوم شد. (2)

***

ص:390

می یافت زیاد مصرف نمی کرد.بیشتر اوقات زندگانی اش ساکت بود و (در عین حال) اگر سخنی می گفت بر گویندگان چیره می شد و عطش سؤال کنندگان را فرو می نشاند.(به دلیل نهایت تواضع بر حسب ظاهر) انسان ضعیفی بود و مردم نیز او را ضعیف می شمردند؛ولی هرگاه کار مهم و جدی به میان می آمد همچون شیر بیشه می خروشید و مانند مار بیابانی به حرکت درمی آمد.پیش از حضور در مجلس داوری،دلیلی اقامه نمی کرد.هیچ کس را نسبت به کاری که انجام داده،در آن جا که امکان داشت عذری داشته باشد ملامت نمی کرد تا عذر او را بشنود.او هرگز از درد خود جز هنگام بهبودی شکایت نمی کرد.همواره سخنی می گفت که خود انجام می داد و چیزی را که انجام نمی داد نمی گفت.اگر در سخن گفتن مغلوب می شد هرگز در سکوت،کسی بر او غلبه نمی یافت.او بر شنیدن حریص تر بود تا گفتن.او چنان بود که هرگاه دو کار برایش پیش می آمد اندیشه می کرد که کدام به هوا و هوس نزدیک تر است،با آن مخالفت می ورزید.(و آن را که خلاف هوای نفس بود مقدم می شمرد،اگر می خواهید راه سعادت و نجات را پیدا کنید) بر شما باد که این صفات را تحصیل کنید،پیوسته با آن باشید و از یکدیگر در داشتن آن ها سبقت بگیرید و اگر نمی توانید همه آن ها را انجام دهید (به مقدار توان انجام دهید) و بدانید انجام دادن مقدار کم بهتر از ترک بسیار است. (1)

ص:392

ص:393

ص:394

بود)»؛ (کَانَ لِی فِیمَا مَضَی أَخٌ فِی اللَّهِ) .

آن گاه امام علیه السلام یازده صفت بسیار ممتاز درباره این برادر دینی الهی بیان می کند:

نخست می فرماید:«آنچه او را در نظرم بزرگ جلوه می داد کوچکی دنیا در نظر او بود»؛ (وَ کَانَ یُعْظِمُهُ فِی عَیْنِی صِغَرُ الدُّنْیَا فِی عَیْنِهِ) .

این مسئله ای مهم است که دنیا در نظر انسان کوچک باشد و خداوند،بزرگ.

این کوچکی سبب می شود که برای رسیدن به مال و مقام و ثروت و شهوت به سراغ گناه نرود و برای رسیدن به آن زیاد دست و پا نزند.حرص و طمع و حسادت و صفاتی از این قبیل را که زاییده حب دنیاست از خود دور سازد.

امام علیه السلام در خطبه«همام»درباره صفات پرهیزکاران نیز به همین معنا با عبارت زیبای دیگری اشاره کرده می فرماید:

«عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ؛ خداوند،با عظمت در نظر آن ها جلوه کرده ازاین رو ما سِوَی اللّه در نظر آن ها کوچک است».

در حکمت 129 باز همین معنا به تعبیر دیگری آمده است،می فرماید:

«عِظَمُ الْخَالِقِ عِنْدَکَ یُصَغِّرُ الْمَخْلُوقَ فِی عَیْنِکَ؛ بزرگی خالق نزد تو،مخلوق را در چشمت کوچک می کند».تا انسان به این مقام نرسد پیوسته دین و ایمان او در خطر است.

در تعبیر دیگری از امام سجاد علیه السلام می خوانیم که از آن حضرت پرسیدند:

والامقام ترین انسان ها کیست؟

(مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ خَطَراً) امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

«کسی که دنیا را برای خود بزرگ نشمرد»؛

(مَنْ لَمْ یَرَ لِلدُّنْیَا خَطَراً لِنَفْسِهِ) . (1)

در دومین وصف می فرماید:«او از تحت حکومت شکم خارج بود ازاین رو آنچه نمی یافت اشتهایش را نداشت (و به دنبال او نمی رفت) و آنچه را می یافت

ص:396

زیاد مصرف نمی کرد»؛ (وَ کَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ فَلا یَشْتَهِی مَا لا یَجِدُ وَ لا یُکْثِرُ إِذَا وَجَدَ) .

در حدیثی که در کتاب شریف کافی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده می خوانیم:

«أَکْثَرُ مَا تَلِجُ بِهِ أُمَّتِی النَّارَ الْأَجْوَفَانِ الْبَطْنُ وَ الْفَرْجُ؛ بیشترین چیزی که امت من به وسیله آن وارد آتش دوزخ می شوند دو چیز میان تهی است:شکم و فرج». (1)

حدیث دیگری از همان حضرت و در همان کتاب آمده است:

«ثَلاثٌ أَخَافُهُنَّ عَلَی أُمَّتِی مِنْ بَعْدِی الضَّلالَةُ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ مَضَلَّاتُ الْفِتَنِ وَ شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ؛ سه چیز است که بعد از خودم بر امتم از آن بیمناکم:گمراهی بعد از معرفت و آزمایش های گمراه کننده و شهوت شکم و شهوت جنسی». (2)

در حدیث دیگری نیز در همان باب از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمود:«هیچ عبادتی برتر از خویشتن داری در مورد شکم و شهوت جنسی نیست»؛

(مَا مِنْ عِبَادَةٍ أَفْضَلَ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْجٍ) . (3)

در سومین وصف می فرماید:«بیشتر اوقات زندگانی اش ساکت بود و (در عین حال) اگر سخنی می گفت بر گویندگان چیره می شد و عطش سؤال کنندگان را فرو می نشاند»؛ (وَ کَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً فَإِنْ قَالَ بَذَّ الْقَائِلِینَ وَ نَقَعَ غَلِیلَ السَّائِلِینَ) .

«بَذَّ» به معنای غلبه و پیشی گرفتن است و «نَقَعَ» به معنای سیراب کردن و «غلیل» به معنای تشنگی.

اشاره به این که هرگاه سخن می گفت گزیده و حساب شده می گفت به گونه ای که از همه پیشی می گرفت و مستمعین را بهره مند می ساخت و عطش آن ها را فرو می نشاند.

آن گاه در چهارمین وصف می فرماید:«(به دلیل نهایت تواضع بر حسب

ص:397

ظاهر) انسان ضعیفی بود و مردم نیز او را ضعیف می شمردند ولی هرگاه کار مهم و جدی به میان می آمد همچون شیر بیشه می خروشید و مانند مار بیابانی به حرکت درمی آمد»؛ (وَ کَانَ ضَعِیفاً مُسْتَضْعَفاً فَإِنْ جَاءَ الْجِدُّ فَهُوَ لَیْثُ غَابٍ وَ صِلُّ وَادٍ) .

آری آن ها اظهار قدرت و توانایی نمی کنند و متکبر و خودبزرگ بین نیستند ولی مرد عملند؛به هنگام بروز مشکلات یا در میدان جهاد در مقابل دشمن، توانایی خویش را آشکار می سازند و دشمن را دَرهم می کوبند.

سپس در پنجمین وصف می فرماید:«پیش از حضور در مجلس داوری، دلیلی اقامه نمی کرد»؛ (لا یُدْلِی بِحُجَّةٍ حَتَّی یَأْتِیَ قَاضِیاً) .

«یُدْلِی» از ماده«ادلاء»در اصل به معنای فرستادن دلو در چاه برای کشیدن آب است و گاه به معنای رشوه دادن نیز استعمال شده و به اقامه دلیل در نزد قاضی یا جز او نیز«ادلاء»گفته می شود.

اشاره به این که اگر حقی را می خواست از دیگری بگیرد،جار و جنجال به راه نمی انداخت و زمین و آسمان را از فریاد خود پر نمی ساخت فقط بعد از حضور در محضر قاضی دلیل خود را ارائه می کرد.

به تعبیر دیگر او پیوسته تابع قانون شرع بود و چیزی ماورای قانون خدا از کسی نمی طلبید.

اضافه بر این،این کار باعث آبرومندی اوست زیرا چه بسا قبل از رفتن به محکمه قاضی جار و جنجال زیادی راه بیندازد که حق من پایمال شده؛ولی هنگامی که قاضی به قضاوت می نشیند حکم به بی حقی او می کند و این باعث سرافکندگی اوست.

آن گاه امام علیه السلام در ششمین وصف این برادر الهی می فرماید:«هیچ کس را نسبت به کاری که انجام داده،در آن جا که امکان داشت عذری داشته باشد ملامت نمی کرد تا عذر او را بشنود»؛ (وَ کَانَ لا یَلُومُ أَحَداً عَلَی مَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی

ص:398

مِثْلِهِ حَتَّی یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ) .

به یقین شتاب کردن در ملامت افراد کار عاقلانه ای نیست.چه بسا برای کار خلافی که انجام داده اند عذری داشته اند که اگر انسان آن عذر را بشنود آن ها را معذور می دارد و از ملامتی که قبلاً کرده پشیمان می شود و ناچار از عذرخواهی می گردد،بنابراین چرا عجله کند و پیش از شنیدن عذر طرف،زبان به ملامت و سرزنش او بگشاید.

به خصوص اگر این گونه مسائل در مورد افراد عالم و عاقل و فهمیده باشد که احتیاط کردن بسیار سزاوارتر است.

قرآن مجید در داستان حضرت خضر و موسی علیهم السلام در سوره«کهف»، صحنه هایی از این مطلب را نشان داده که موسی علیه السلام در قضاوت عجله می کرد و خضر را بر کارش سرزنش می نمود اما هنگامی که عذر او را شنید دانست که آنچه انجام داده،حق و به فرمان خدا بوده است.

آن گاه در هفتمین وصف می فرماید:«او هرگز از درد خود جز هنگام بهبودی شکایت نمی کرد»؛ (وَ کَانَ لا یَشْکُو وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ) .

روشن است،اگر انسان هنگام ابتلا به درد شکایت کند،چنانچه برای دوستان باشد سبب آزردگی خاطر آن ها می شود و اگر برای دشمنان باشد سبب شادی و شماتت آن ها می گردد؛اما اگر به هنگام بهبودی باشد توأم با نوعی شکرگزاری است و به بیان دیگر حکایت است نه شکایت.

کلینی رحمه الله در کتاب شریف کافی از امام صادق علیه السلام چنین نقل می کند:

«مَنِ اشْتَکَی لَیْلَةً فَقَبِلَهَا بِقَبُولِهَا وَ أَدَّی إِلَی اللَّهِ شُکْرَهَا کَانَتْ کَعِبَادَةِ سِتِّینَ سَنَةً قَالَ أَبِی فَقُلْتُ لَهُ مَا قَبُولُهَا؛ هر کسی شبی بیمار شود و آن گونه که شایسته است بیماری را قبول و تحمّل کند و شکر آن را به پیشگاه خداوند به جا آورد،مانند عبادت شصت سال است.راوی می گوید:پرسیدم:قبول آن به طور شایسته یعنی چه؟

ص:399

امام علیه السلام فرمود:

«یَصْبِرُ عَلَیْهَا وَ لا یُخْبِرُ بِمَا کَانَ فِیهَا فَإِذَا أَصْبَحَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَی مَا کَانَ؛ بر آن صبر می کند و به کسی از آن خبر نمی دهد؛ولی هنگامی که صبح شد (و عافیت یافت) خدا را بر آنچه واقع شده است شکر می گوید». (1)

در همین باب روایات فراوان دیگری در این زمینه وارد شده است.البته روشن است که حکایت از بیماری برای طبیب و امثال آن ارتباطی به شکایت ندارد.

شاهد این سخن حدیثی است که کلینی رحمه الله در باب بعد،تحت عنوان«حد الشکایة»از امام صادق علیه السلام نقل می کند که از آن حضرت درباره شکایت مریض سؤال کردند،فرمود:اگر کسی بگوید دیشب بیمار بودم و براثر بیماری خوابم نبرد این (حکایت است و) شکایت نیست.شکایت این است که بگوید به چیزی مبتلا شدم که احدی به آن مبتلا نشده بود. (2)

سپس در هشتمین وصف می فرماید:«همواره سخنی می گفت که خود انجام می داد و چیزی را که انجام نمی داد نمی گفت»؛ (وَ کَانَ یَقُولُ مَا یَفْعَلُ وَ لا یَقُولُ مَا لا یَفْعَلُ) .

این جمله شبیه چیزی است که از امام علیه السلام در جای دیگر نقل شده و فرموده است:

«أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَی طَاعَةٍ إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لا أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَةٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَی قَبْلَکُمْ عَنْهَا؛ ای مردم به خدا سوگند من شما را دعوت به اطاعتی (نسبت به اوامر الهی) نمی کنم جز این که خودم پیش از شما آن را انجام می دهم و شما را از معصیتی نهی نمی کنم جز این که خودم قبلاً آن را ترک می گویم». (3)

قرآن مجید نیز شاهد این مدعاست آن جا که به زبان سرزنش و توبیخ

ص:400

می گوید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ* کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید؟! این کار مایه خشم عظیم خداوند است که سخنی بگویید و عمل ننمایید». (1)

بعضی از شارحان نهج البلاغه تفسیر دیگری برای این جمله امام علیه السلام دارند و می گویند:منظور این است که همواره قولی می دهد که به آن قول عمل می کند نه این که به مردم قول دهد و بعداً عمل نکند؛ولی تفسیر اوّل مناسب تر به نظر می رسد.

در نهمین وصف می فرماید:«اگر در سخن گفتن مغلوب می شد هرگز در سکوت کسی بر او غلبه نمی یافت»؛ (وَ کَانَ إِذَا غُلِبَ عَلَی الْکَلامِ لَمْ یُغْلَبْ عَلَی السُّکُوتِ) .

اشاره به این که او کمتر سخن می گفت و بیشتر سکوت می کرد به گونه ای که دیگران در سخن گفتن بر او پیشی می گرفتند؛ولی هیچ کس در سکوت بر او پیشی نمی گرفت و این در واقع نکوهش و مذمتی است از پرگویی و مدح و ستایشی است درباره سکوت،زیرا می دانیم سخن گفتن خطرات زیادی دارد؛ بسیاری از گناهان کبیره با سخن انجام می شود و پرهیز از آنان به وسیله سکوت حاصل می گردد.

سالکان طریق الی اللّه یکی از مهم ترین مواد برنامه خود را صمت و سکوت می دانند و هرگز حضور قلب و نیروهای خود را با سخن گفتن بسیار به هدر نمی دهند و در حال سکوت می توانند بیشتر درباره عظمت خدا بیندیشند و به اصلاح خویش بپردازند.به همین دلیل افرادی که سکوت فراوان دارند،افرادی فکور و آگاهند.

ص:401

در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می خوانیم:

«مِنْ عَلامَاتِ الْفِقْهِ الْحِلْمُ وَ الْعِلْمُ وَ الصَّمْتُ إِنَّ الصَّمْتَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ إِنَّ الصَّمْتَ یَکْسِبُ الْمَحَبَّةَ إِنَّهُ دَلِیلٌ عَلَی کُلِّ خَیْرٍ؛ از نشانه های فهم و شعور،بردباری و علم و سکوت است.به یقین سکوت،دری از درهای دانش است.سکوت،محبت مردم را به انسان جلب می کند و راهنما به سوی هر خیر است. (1)

از روایاتی که کلینی رحمه الله در باب پیش گفته (الصُّمْتُ وَ حِفْظُ اللِّسانِ) نقل کرده معلوم می شود که در عصر ائمه علیهم السلام بعضی از اصحاب،زبان خود را در مدح آن حضرت و اسرار اهل بیت علیهم السلام باز می گذاشتند و سبب مشکلاتی برای شیعیان می شدند.در آن زمان،ائمه هدی علیهم السلام پیروان خود را به سکوت مضاعف دعوت می کردند،ازاین رو در حدیثی می خوانیم که امام صادق علیه السلام به یکی از یاران خود به نام«سالم»فرمود:

«یَا سَالِمُ احْفَظْ لِسَانَکَ تَسْلَمْ وَ لا تَحْمِلِ النَّاسَ عَلَی رِقَابِنَا؛ ای سالم! زبانت را حفظ کن تا سالم بمانی و مردم را بر گردن ما سوار نکن». (2)

درباره سکوت به کرار به تناسب سخنان مولا علیه السلام سخن گفتیم و پس از این نیز خواهد آمد.

البته روشن است سخنان سنجیده و حساب شده در باب تعلیم و تعلم،امر به معروف و نهی از منکر و امثال آن مستثناست.در ذیل کلام حکمت آمیز 182 بحث فراوانی در این زمینه داشتیم.

سپس در دهمین وصف او که در واقع تأییدی بر وصف گذشته است، می فرماید:«او بر شنیدن حریص تر بود تا گفتن»؛ (وَ کَانَ عَلَی مَا یَسْمَعُ أَحْرَصَ مِنْهُ عَلَی أَنْ یَتَکَلَّمَ) .

روشن است که بسیاری از علوم و دانش هایی که عاید انسان می شود از طریق

ص:402

شنوایی است.تمام دروس را انسان از استادش با شنیدن فرا می گیرد و حل مشکلات را از این طریق انجام می دهد.درست است که سخن گفتن اگر به صورت تعلیم به دیگران باشد آن هم دارای فضیلت بسیار است؛ولی فراموش نکنیم که این سخن گفتن در صورتی مفید است که طرف،سکوت کند و سخنان را بشنود.

به خصوص اگر انسان در محضر عالمی حضور پیدا کند،هرچه سکوت و استماعش بیشتر باشد بهره او بیشتر خواهد بود و به عکس اگر در محضر او پرحرفی کند از فواید مهمی محروم خواهد شد.

بعضی از شعرا در این جا نکته ای دارند و می گویند:اگر خداوند دو گوش به انسان داده و یک زبان،معنایش این است که شنیدن تو باید دو برابر گفتن تو باشد. دادند دو گوش و یک زبانت ز آغاز یعنی که دو بشنو و یکی بیش مگو

آن گاه در یازدهمین و آخرین وصف می فرماید:«او چنان بود که هرگاه دو کار برایش پیش می آمد اندیشه می کرد که کدام به هوا و هوس نزدیک تر است،با آن مخالفت می ورزید.(و آن را که خلاف هوای نفس بود مقدم می شمرد)»؛ (وَ کَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ یَنْظُرُ أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَی الْهَوَی فَیُخَالِفُهُ (1)) .

بسیار می شود که انسان در زندگی خود بر سر دو راهی قرار می گیرد که کاری را انجام دهد یا نه و گاه به تردید می افتد که کدام یک از فعل و ترک یا کدام یک از دو کار متضاد،به رضای خدا نزدیک تر است.امام علیه السلام در بیان این وصف برادر الهی معیاری بیان فرموده و آن این که بنگرد کدام طرف موافق هوای نفس است، آن را رها سازد و به سراغ طرفی برود که برخلاف هوای نفس اوست و این

ص:403

معیاری است برای شناخت حق از باطل در موارد شک و تردید و قرار گرفتن بر سر دو راهی های زندگی.

در پایان،امام علیه السلام در مقام نتیجه گیری کلی از مجموع این صفات برجسته انسانی که این برادر الهی واجد همه آن ها بود می فرماید:«(اگر می خواهید راه سعادت و نجات را پیدا کنید) بر شما باد که این صفات را تحصیل کنید،پیوسته با آن باشید و از یکدیگر در داشتن آن ها سبقت بگیرید و اگر نمی توانید همه آن ها را انجام دهید (به مقدار توان انجام دهید) و بدانید انجام مقدار کم بهتر از ترک بسیار است»؛ (فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا فَاعْلَمُوا أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ) .

و دلاوری.در مورد دیگر از قول توأم با عمل به ضمیمه ترک قول بدون عمل.

به یقین،این مجموعه می تواند سعادت دنیا و آخرت و فرد و اجتماع را تضمین کند و انسان را در طریق سیر و سلوک الی اللّه یاری نماید تا از نیکان و پاکان گردد و در صف اولیاء اللّه قرار گیرد.

قرن چهارم هجری بازگردیم مشاهده می کنیم که این روش در آن قرن شایع شده بود.از کسانی که در آن مهارت داشتند«بدیع الزمان همدانی»است که از او نقل شده چهارصد داستان (برای اهداف مختلف) ابداع کرد که پنجاه بخش از آن چاپ و منتشر شده است.

سپس می افزاید:«هریری،ابو محمد قاسم بن علی»نیز از کسانی است که در این فن مهارت داشت.

در پایان می افزاید:(اگر احتمال فوق را درباره این کلام حکیمانه بپذیریم) استاد این فن در رشته های ادبیات عرب امیرمؤمنان علی علیه السلام بوده است، همان گونه که استاد سایر فنون ادبی مانند نحو و بلاغت نیز وی است. (1)

از جمله اموری که این تفسیر را تقویت می کند این است که شبیه همین تعبیر در کلام امام حسن علیه السلام نیز آمده است که می فرماید:«کان لی اخ...». (2)

***

ص:406

ص:408

از این جا روشن می شود که مسئله اطاعت فرمان خدا و ترک عصیان او مسئله ای عقلی است که از مسئله شکر منعم،سرچشمه می گیرد.برخلاف کسانی که تصور می کنند این ها تنها جنبه شرعی و قرارداد الهی دارد.

ازاین رو در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم که شبی از شب ها عایشه (هنگامی که تلاش و کوشش پیامبر صلی الله علیه و آله را در عبادت پروردگار دید) گفت:چرا این قدر خود را به زحمت و رنج می افکنی در حالی که خداوند گذشته و آینده تو را بخشیده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:«ای عایشه!

أَلا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً؟؛ آیا بنده شکرگزار خدا نباشم؟». (1)

اضافه بر این ها می دانیم،ترک معصیت پروردگار و اطاعت فرمان او چیزی بر جلال و عظمت او نمی افزاید،بلکه تمام واجبات دارای آثار مثبت و مصالحی است که به فاعل آن می رسد و تمام معاصی و گناهان دارای زیان ها و آثار منفی است که از تارک آن دور می شود.

در کتاب مناقب«ابن جوزی»دو شعر در زمینه همین روایت،از شاعری آمده است که بعضی گفته اند گوینده این شعر،مولا امیرمؤمنان علیه السلام است.

هَبِ الْبَعْثَ لَمْ تَأْتِنَا رُسُلُهُ وَ جَاحِمَةُ النَّارِ لَمْ تُضْرَمْ

أَ لَیْسَ مِنَ الْوَاجِبِ الْمُسْتَحَقِّ حَیَاءُ الْعِبَادِ مِنَ الْمُنْعِم (2)

گیرم خداوند پیامبرانش را به سوی ما نفرستاده بود-و آتش دوزخ افروخته نبود.

آیا واجب و لازم نیست-که بندگان از بخشنده نعمت ها حیا کنند؟ (و ترک نافرمانی و عصیان نمایند؟)

مرحوم کمره ای این حدیث را به شعر فارسی درآورده و می گوید:

ص:410

خدا گر به عصیان نکردی عذاب سزا بود ترکش به شکر نعم

قابل توجه این که در حدیث دیگری از همان امام علیه السلام که در غرر الحکم آمده است می خوانیم:

«اقَلُّ ما یَجِبُ لِلْمُنْعِمِ أنْ لا یَعْصِیَ بِنِعْمَتِهِ؛ کمترین چیزی که به عنوان ادای حق بخشنده نعمت ها واجب است این است که با نعمت او عصیان او نشود». (1)

مثلاً خداوند به انسان چشم و گوش بخشیده است،با چشم و گوش خود او را معصیت نکنیم،اموالی عنایت فرموده،با این اموال به عصیان او بر نخیزیم.

از آنچه گفته شد این نکته روشن می شود که پاداش های الهی،تفضلی است از سوی او نه استحقاقی از سوی بندگان،چراکه هرگونه اطاعت و ترک معصیت، حداقلِ شکر نعمت است،بنابراین استحقاقی در کار نیست و همان گونه که در بالا آمد در اطاعت فرمان خدا و ترک معصیت او منافعی است که به مکلفان باز می گردد.در برابر خدمتی که انسان دارد به خود می کند پاداش،چه مفهومی دارد؟

***

ص:411

ص:412

بود؛ولی تو را محزون ساخت در حالی که برای تو ثواب و رحمت است (بنابراین نباید نگران باشی). (1)

ص:414

ناسپاسی نگشاید و بی تابی نکند و سخنانی که دلیل بر عدم خشنودی در مقابل مقدرات الهی است نگوید تا از اجر و پاداش الهی برخوردار باشد و شایستگی خود را از نظر خویشتن داری اثبات کند.

در واقع صابران،تسلیم رضای خداوند و تقدیر او می شوند و این تسلیم و رضا پاداش الهی به دنبال دارد.این پاداش ممکن است پاداش دنیوی و معادل چیزی که از دست رفته است یا بهتر از آن باشد و ممکن است پاداش اخروی باشد و تعبیر«خَلَفْ»با هر دو سازگار است.گاه خداوند هر دو را به انسان می دهد،همان گونه که در داستان ایوب پیغمبر صلی الله علیه و آله می خوانیم که پس از آن همه صبر و شکیبایی،خداوند تمام آنچه را از زن و فرزند و مال و اموال او از دست رفته بود به او بازگرداند و مقام والای صابران را نیز به او داد.

در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم:«هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله رحلت فرمود (و مصیبت سنگینی بر خاندان او وارد شد) شخصی بر در خانه آن حضرت آمد و به تمام عزاداران سلام کرد،سپس گفت:سلام بر شما ای آل محمّد صلی الله علیه و آله.سپس با استفاده از آیه ای از قرآن (1)چنین گفت:بدانید همه سرانجام مرگ را می چشند و پاداش خود را روز قیامت همگی می یابند،آن ها که از آتش دوزخ نجات یابند و داخل بهشت شوند رستگار شدند و زندگی دنیا جز متاع غرور و فریب نیست.(آن گاه افزود:

فِی اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَفٌ مِنْ کُلِ ّ هالِکٍ وَ عَزاءٌ مِنْ کُلِ ّ مُصیبَةٍ وَ دَرَکٌ لِما فاتَ؛ نزد خداوند متعال برای هرچیزی که از دست رفته ثوابی است و تسلیتی از هر مصیبت و جبرانی است برای آنچه از دست رفته است». (2)

در دومین بخش این تسلیت،امام علیه السلام بار دیگر خطاب به اشعث می کند و به

ص:416

نکته دیگری در تأیید نکته اول،نکته ای که بسیار آموزنده و جامع است،اشاره کرده می فرماید:«اگر صبر و شکیبایی کنی مقدرات بر تو جاری می شود (و مسیر خود را طی می کند) و تو پاداش خواهی داشت و اگر بی تابی کنی باز هم مقدرات مسیر خود را می پیماید و وزر و گناه بر تو خواهد بود»؛ (یَا أَشْعَثُ،إِنْ صَبَرْتَ جَرَی عَلَیْکَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ،وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَی عَلَیْکَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ (1)) .

اشاره به این که شکیبایی و بی تابی در حوادث ناخواسته و خارج از اختیار ما چیزی را تغییر نمی دهد،نه شکیبایی جلوی حادثه را می گیرد و نه بی تابی.تنها تفاوتی که در این میان پیدا می شود این است که شکیبایان اجر و پاداش فراوانی به سبب تسلیم و رضایشان در برابر تقدیرات الهی می برند و بی تابان براثر ترک تسلیم و رضا و گاه اعتراض به تقدیر الهی و شکایت از آن،گرفتار آثار شوم گناه می شوند.

جالب این که در حدیثی می خوانیم:«جمعی (از شیعیان) خدمت امام باقر علیه السلام رسیدند در زمانی که فرزند بیماری داشت،آن ها آثار غم و اندوه و بی قراری را در حضرت دیدند،به یکدیگر گفتند:به خدا سوگند اگر این بیمار از دنیا برود ما از این بیم داریم که چیزی از حضرت مشاهده کنیم که برای ما ناخوشایند باشد؛ ولی چیزی نگذشت که صدای گریه و ناله را از داخل خانه شنیدند.امام بیرون آمد در حالی که روی او گشاده بود،درست برخلاف حالت قبلی.حاضران عرض کردند:فدای تو شویم ما بیم داشتیم که اگر چنین حادثه ای واقع شود از تو چیزی ببینیم که همه ما را اندوهگین کند.امام علیه السلام فرمود:

«إنّا لَنُحِبُّ أنْ نُعافا فیمَنْ نُحِبُّ فَإذا جاءَ أمْرُ اللّهِ سَلَّمْنا فیما أُحِبُّ؛ ما دوست داریم که عافیت نصیب کسی بشود که محبوب ماست و لذا نگرانیم و دعا می کنیم؛اما هنگامی که فرمان خدا

ص:417

فرا برسد (و محبوب ما از دست برود) ما تسلیم در برابر چیزی هستیم که خدا آن را دوست دارد». (1)

حضرت در سومین جمله با تعبیر زیبا و گویای دیگری اشعث را تسلیت می دهد و می فرماید:«ای اشعث،فرزندت تو را مسرور ساخت در حالی که (زنده بود و) آزمایش و فتنه برای تو محسوب می شد ولی تو را محزون ساخت در حالی که برای تو مایه ثواب و رحمت است (آیا باید از بلا و فتنه مسرور باشی و از ثواب و رحمت غمگین؟)»؛ (یَا أَشْعَثُ،ابْنُکَ سَرَّکَ وَ هُوَ بَلاَءٌ وَ فِتْنَةٌ،وَ حَزَنَکَ وَ هُوَ ثَوَابٌ وَ رَحْمَةٌ) .

این سخن،اشاره ای است به آیه شریفه «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ». 2

مرحوم«مغنیه»در شرح نهج البلاغه خود می گوید:فرزند ازآن رو برای پدر خود بلاست که تکالیفی بر دوش او می نهد به خصوص امروز که پسران و دختران براثر انحرافات اخلاقی مایه غم و اندوه پدرانند و این پدرانِ بیچاره، گویی در میان دو طبقه آتش،تحت فشار قرار دارند:آتش محبت و عاطفه و آتش اندوه و حزن نسبت به فرزندی که شیطان او را از دست آنان گرفته است.

و چاره ای جز حسرت و اندوه و ناله ندارند و شک نیست که این حزن،مایه ثواب و رحمت است،همان گونه که امام علیه السلام در جمله بالا فرموده است. (2)

آنچه را مرحوم«مغنیه»گفته گرچه یک واقعیت است؛ولی تفسیر کلام امام علیه السلام نیست.منظور امام علیه السلام این است که فرزند در حیات خود،مایه امتحان و آزمایش وفتنه است؛ولی در مرگش خداوند ثواب و رحمت به صابران می دهد؛ آیا جای تعجب نیست که انسان از حیاتش مسرور باشد و از مرگش غمگین؟

ص:418

دشمنانشان نیز در مصیبت ها تسلیت می گفتند،همان گونه که در حدیث شریف بالا،امیرمؤمنان علی علیه السلام به اشعثِ منافق تسلیت گفت و این یک خلق و خوی انسانی و بزرگوارانه است.

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«مَنْ عَزَّی مُصَاباً کَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أَجْرِ الْمُصَابِ شَیْئاً؛ کسی که مصیبت زده ای را تسلیت بگوید به اندازه پاداش آن مصیبت زده ثواب دارد بی آن که چیزی از اجر شخصی که گرفتار مصیبت است کم شود». (1)

در حدیث دیگری از ابوجعفر ثانی (امام جواد علیه السلام) می خوانیم:حضرت می خواست به مردی که فرزند عزیز خود را از دست داده بود تسلیت بگوید چنین فرمود:از مصیبت تو در مورد فرزندت علی باخبر شدم،نیز مطلع شدم که او از عزیزترین فرزندانت بود.آری خدای متعال (گاه) عزیزترین افراد انسان را می گیرد تا پاداشی هرچه بزرگ تر به او دهد.خداوند اجر تو را افزون کند و صبر و شکیبایی دهد و قلب تو را آرامش ببخشد که او بر هر کاری قدرت دارد و خداوند،این مصیبت را جبران نماید. (2)

این مسئله از نظر عقلی نیز مسلم است که تسلی دادن مصیبت زدگان و همدردی با آن ها سبب تسکین و آرامش خاطر و کاهش درد و رنج مصیبت می شود و این،خدمت بزرگی به چنین کسانی است و چه بسا اگر این اظهار محبت ها و همدردی و تسلیت ها نباشد،طوفان سهمگین مصیبت به قدری شدید است که شخص عزادار را از پای درمی آورد و به یقین نجات جان انسان ها از افضل قربات است.

به خصوص در مورد مرگ فرزندان روایات زیادی در اجر و پاداش آن ها وارد

ص:420

شده که خواندن این روایات برای این گونه افراد مایه تسلی خاطر است.برای توضیح بیشتر به جلد 79 بحار الانوار صفحه 114 باب«اجر المصائب»مراجعه کنید.

***

ص:421

ص:422

ص:424

می دهد.البته این گونه مصائب-برخلاف مصائب شخصی-باید هرگز فراموش نشود.به همین دلیل جزع،جمیل می شود و صبر قبیح.

ولی بعضی از شارحان نهج البلاغه استثنا را در این جا حقیقی ندانسته و آن را کنایه از عظمت مصیبت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله شمرده اند،زیرا با فقدان آن حضرت مشکلات عظیمی در جهان اسلام به وجود آمد.

قابل توجه است که در خطبه 235 کلامی از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شد که به هنگام غسل و دفن پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله بیان فرمود و می تواند شاهدی باشد بر آنچه در بالا آمد،می فرماید:

«بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوتِکَ مَا لَمْ یَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَیْرِکَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ...وَ لَوْ لا أَنَّکَ أَمَرْتَ بِالصَّبْرِ، وَ نَهَیْتَ عَنِ الْجَزَعِ،لَأَنْفَدْنَا عَلَیْکَ مَاءَ الشُّؤُونِ؛ پدر و مادرم فدایت باد ای رسول خدا،با مرگ تو چیزی قطع شد که با مرگ دیگری قطع نگشت و آن نبوّت و پیام آوردن (از سوی خدا) و اخبار آسمان بود...اگر تو ما را به صبر و شکیبایی امر نفرموده بودی و از جزع و بی تابی نهی نمی کردی،آن قدر بر تو گریه می کردیم که اشک هایمان تمام شود».

آن گاه امام علیه السلام در ادامه سخن می افزاید:«مصیبت وفات تو بسیار سنگین و هر مصیبتی پیش و بعد از تو در برابر آن کوچک و حقیر است»؛ (وَ إِنَّ الْمُصابَ بِکَ لَجَلِیلٌ،وَ إِنَّهُ قَبْلَکَ وَ بَعْدَکَ لَجَلَلٌ) .

«جَلَل» به معنای کوچک است،هرچند گاه به معنای بزرگ نیز می آید و در این جا همان معنای اول اراده شده است.

این گفتار امام علیه السلام تأییدی است بر آنچه در جمله اول گذشت و آن این که مصیبت فقدان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و رحلت او از دار دنیا مصیبتی بی نظیر بود و همه مصائب در برابر آن کوچک شمرده می شد.دلیل آن نیز همان است که در خطبه 235 در بالا اشاره شد.وجود پیامبر صلی الله علیه و آله موجب خیر و برکت عظیم و هدایت

ص:426

امت و پیوند به عالم وحی و اخبار آسمان بود؛ولی با موت آن حضرت ارتباط با عالم وحی برای ابد از میان رفت و این مصیبتی بسیار بزرگ بود.

اضافه بر این با رحلت پیغمبر صلی الله علیه و آله منافقان به حرکت آمدند و کینه های نهفته آشکار شد و خلافت از مسیر آن منحرف و مصائب برای اهل بیت پیغمبر علیهم السلام آغاز گشت و روزبه روز فزونی گرفت.

ازاین رو در روایتی می خوانیم که امام امیرمؤمنان علیه السلام پس از این ماجرا بر اساس روایتی که قاضی قضاعی در دستور معالم الحکم به صورت مسند ذکر کرده،صبح و عصر کنار قبر آن حضرت می رفت و سخت می گریست سپس به این شعر توسل می جست:

ما ذا عَلی مَنْ شَمَّ تُرْبَةَ أحْمَدَ أنْ لا یَشُمَّ مَدَی الزَّمانِ غَوالِیاً

صُبَّتْ عَلَیَّ مَصائِبَ لَوْ أَنَّها صُبَّتْ عَلَی الْأیَّامِ صِرْنَ لَیالِیاً

چه می شود کسی را که خاک قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله را ببوید-ولی تا عمر دارد (عزادار باشد و) بوی خوش دیگری نبوید؟

(بعد از آن حضرت) مصیبت هایی بر من فرو ریخت که اگر-به روزهای روشن ریخته می شد همچون شب ها تیره و تار می گشت.

معروف این است که حضرت زهرا علیها السلام نیز همین اشعار را در کنار قبر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله می خواند.

به گفته علامه مجلسی رحمه الله در دیوان منسوب به امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز در مرثیه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

نَفْسِی عَلَی زَفَرَاتِهَا مَحْبُوسَةٌ یَا لَیْتَهَا خَرَجَتْ مَعَ الزَّفَرَاتِ

لا خَیْرَ بَعْدَکَ فِی الْحَیَاةِ وَ إِنَّمَا أَبْکِی مَخَافَةَ أَنْ تَطُولَ حَیَاتِی

جان من در چنگال آه و ناله هایش محبوس است-ای کاش جانم همراه آه و ناله ها بیرون می آمد.

ص:427

بعد از تو (ای رسول خدا!) زندگی ارزشمند نیست و اگر-من گریه می کنم به دلیل آن است که می ترسم عمرم بعد از تو طولانی شود. (1)

معروف این است که امیرمؤمنان علی علیه السلام همین اشعار را در مرثیه بانوی اسلام فاطمه زهرا علیها السلام نیز بیان فرمود.

این سخن را با یک بیت از«حسان بن ثابت»،شاعر معروف در رثای پیامبر صلی الله علیه و آله پایان می دهیم،او می گوید:

وَ ما فَقَدَ الماضُونَ مِثْلَ مُحَمَّدٍ و لا مِثْلِهِ حَتَّی الْقِیامَةَ یَفْقِدُ

پیشینیان شخصیتی مثل محمد صلی الله علیه و آله را از دست ندادند-و آیندگان تا روز قیامت نیز گرفتار فقدان دیگری همانند او نخواهند بود. (2)

***

ص:428

ص:430

و روشن ساخته اند با چه کسانی می توان معاشر و مصاحب شد و با چه کسانی نمی توان معاشرت کرد.

یکی از مهم ترین هشدارها در روایات اسلامی درباره معاشرت با احمق است که امام علیه السلام در این کلام حکیمانه به آن اشاره کرده و همگان را از مصاحبت با آن ها برحذر می دارد.البته«مائق»به معنای کسی است که حماقت او شدید باشد.

چنین کسی از کارهای احمقانه خود لذت می برد و سعی می کند آن را زینت دهد و جالب معرفی کند و اصرار دارد دیگران هم مانند او باشند.از آن جا که در انسان چیزی به نام روحیه محاکات نهفته شده که می خواهد خود را شبیه دیگران کند چه بسا همنشینی با احمق تأثیر خود را بگذارد و به تدریج به سوی او گرایش پیدا کند به خصوص اگر او کارهای احمقانه خود را تبلیغ و تزئین کند.

در گفتار حکیمانه 38 امام علیه السلام به بُعد دیگری از خسارات همنشینی با احمق اشاره کرده و خطاب به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید:

«یَا بُنَیَّ إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرَّکَ؛ فرزندم از دوستی با احمق برحذر باش؛ چراکه او می خواهد به تو منفعت رساند؛ولی زیان می رساند (زیرا براثر حماقتش سود و زیان را تشخیص نمی دهد)».

در تأیید این سخن در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«مَنْ لَمْ یَجْتَنِبْ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ أَوْشَکَ أَنْ یَتَخَلَّقَ بِأَخْلاقِهِ؛ کسی که از دوستی با احمق پرهیز نکند بیم آن می رود که اخلاق او را بپذیرد (و مانند او شود)». (1)

اهمیت این موضوع به اندازه ای است که حتی در بعضی از روایات از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است که«دشمن عاقل از دوست احمق بهتر است؛

عَدُوٌّ عَاقِلٌ خَیْرٌ مِنْ صَدِیقٍ أَحْمَقَ» . (2)

ص:432

در حدیث جامع و جالبی از امام سجاد علیه السلام می خوانیم که فرزند خود امام باقر علیه السلام را چنین نصیحت می فرمود:

«إِیَّاکَ یَا بُنَیَّ أَنْ تُصَاحِبَ الْأَحْمَقَ أَوْ تُخَالِطَهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لا تُجَادِلْهُ فَإِنَّ الْأَحْمَقَ هُجْنَةٌ عین عَیَّابٌ غَائِباً کَانَ أَوْ حَاضِراً إِنْ تَکَلَّمَ فَضَحَهُ حُمْقُهُ وَ إِنْ سَکَتَ قَصَرَ بِهِ عِیُّهُ وَ إِنْ عَمِلَ أَفْسَدَ وَ إِنِ اسْتَرْعَی أَضَاعَ لا عِلْمُهُ مِنْ نَفْسِهِ یُغْنِیهِ وَ لا عِلْمُ غَیْرِهِ یَنْفَعُهُ وَ لا یُطِیعُ نَاصِحَهُ وَ لا یَسْتَرِیحُ مُقَارِنُهُ تَوَدُّ أُمُّهُ ثَکْلَتَهُ وَ امْرَأَتُهُ أَنَّهَا فَقَدَتْهُ وَ جَارُهُ بُعْدَ دَارِهِ وَ جَلِیسُهُ الْوَحْدَةَ مِنْ مُجَالَسَتِهِ إِنْ کَانَ أَصْغَرَ مَنْ فِی الْمَجْلِسِ أَعْیَا مَنْ فَوْقَهُ وَ إِنْ کَانَ أَکْبَرَهُمْ أَفْسَدَ مَنْ دُونَهُ؛ فرزندم از همنشینی و معاشرت با احمق بپرهیز و از او دوری کن و با او گفت وگو نکن،زیرا احمق، آدم پست و فرومایه ای است؛خواه غایب باشد یا ظاهر.اگر سخن بگوید حماقتش او را رسوا می کند و اگر سکوت کند ناتوانی اش ضعف او را آشکار می سازد و اگر کاری انجام دهد خراب می کند،اگر مسئولیتی به عهده او بیندازند ضایع می سازد.نه علم خودش او را بی نیاز می کند و نه علم دیگران به حال او سودی دارد.به سخن خیرخواه خود گوش نمی کند و همنشین خود را راحت نمی گذارد.مادرش آرزو می کند که ای کاش از دنیا برود و همسرش خواهان فقدان اوست و همسایه اش آرزوی رفتن از جوار او می کند.اگر کمترین فرد مجلس باشد،افراد بالاتر از خود را به رنج می اندازد و اگر بالاترین فرد مجلس باشد زیردستان را به فساد می کشاند». (1)

درباره احمق توضیحات بسیار گسترده تری در ذیل کلام حکیمانه 38 داشتیم.

در کتاب شریف کافی آنچه در این کلام حکیمانه امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده، درباره ماجن فاجر (انسان بی بند و بار و فاسق) نیز آمده است. (2)

ص:433

ص:434

ص:436

چقدر است؟ امام علیه السلام فرمود:به اندازه دوران فلک.عرض کرد:مسافت دوران فلک چه اندازه است؟ امام علیه السلام فرمود:به اندازه حرکت خورشید در یک روز.

عرض کرد:راست گفتی...». (1)

حقیقت این است که گاه بعضی افراد سؤالاتی می کنند که پاسخ آن جنبه فنی دارد و فراتر از عقل و فهم سؤال کننده است و زمانی جواب های فراوانی دارد که هیچ یک از آن ها برای پرسش کننده قابل درک نیست.در این جا گوینده فصیح و بلیغ به جواب اجمالی قناعت می کند؛جوابی شفاف که شنونده را قانع سازد و نیاز به پیچ وخم های علمی نداشته باشد.در مورد کلام حکیمانه بالا نیز همین مطلب صادق است،زیرا مسافت میان مشرق و مغرب معانی مختلفی دارد:گاه شرق و غرب محلی است که انسان در آن زندگی می کند و گاه شرق و غرب کره زمین است و گاه شرق و غرب محل خورشید است.هر یک از این ها پاسخ خاص خود را دارد.

ممکن است مشرق و مغرب محلی که ما در آن زندگی می کنیم به اندازه پنجاه کیلومتر باشد و همچنین شاید مشرق و مغرب کره زمین (در خط استوا) مراد باشد که حدود بیست هزار کیلومتر است،زیرا کمربند زمین در خط استوا حدود چهل هزار کیلومتر است (و در جاهای دیگر کمتر)،همچنین اگر جایگاه خورشید را به هنگام طلوع آفتاب نسبت به کره زمین بسنجیم فاصله ما با آن صد و پنجاه میلیون کیلومتر است و جایگاه آن به هنگام غروب نیز به همین اندازه است،بنابراین شرح این مطالب برای سائل در آن زمان و در آن مجلس عمومی قابل فهم و درک نبود.آنچه قابل فهم و درک بود همان کلام حکیمانه امام علیه السلام است که فرمود:این فاصله به اندازه مسیر خورشید در یک روز است که می تواند بیشتر ناظر به شرق و غرب کره زمین باشد که همان فاصله صد و هشتاد درجه

ص:438

است و همان گونه که اشاره شد،در خط استوا حدود بیست هزار کیلومتر است و هرچه به قطبین زمین نزدیک شویم قطر این دایره کمتر می شود و سرانجام در نقطه قطب به صفر می رسد.

ناگفته نماند که حرکت کردن خورشید از مشرق به مغرب در دید ماست و گرنه می دانیم که خورشید در منظومه شمسی جای ثابتی دارد و اختلاف شب و روز براثر گردش زمین به دور خود است،همان گونه که اختلاف فصول سال براثر گردش زمین به دور آفتاب است.

البته خورشید حرکتی دارد که همراه با مجموعه منظومه شمسی است و در کهکشان راه شیری حرکت می کند که مشهور است به سوی ستاره ای به نام«وگا» پیش می رود.

قابل توجه این که جاحظ که این کلام حکیمانه را از امام علیه السلام نقل می کند،جمله دیگری نیز در آغاز آن از ایشان نقل کرده و می گوید:

«قِیلَ لِعَلِیٍ ّ علیه السلام کَمْ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأرْضِ؟ قالَ:دَعْوَةٌ مُسْتجابَةٌ؛ از آن حضرت پرسیدند:فاصله میان زمین و آسمان چقدر است؟ فرمود:به اندازه یک دعای مستجاب». (1)

***

ص:439

ص:440

ص:442

و به عکس با دشمنانش دوستی خواهد نمود.

این کلام حکیمانه امام علیه السلام در بسیاری از مسائل اجتماعی زندگی و درباره ملت ها راهگشاست؛هرگاه ببینیم کسی با دشمن مسلمانان دوستی می کند باید بدانیم او هم دشمن مسلمانان است،هر چند به ظاهر ادعای دوستی می کند.

همچنین اگر با دوستان ما دشمنی می کند بدانیم او دشمن ما نیز هست،هرچند ظاهراً خود را در لباس دوستان ما درآورده است.و به این ترتیب بسیاری از روابط سیاسی و اجتماعی را می توان حل کرد و پیش بینی های لازم را درباره موضع گیری در مقابل اشخاص و گروه ها و کشورها داشت.

قریب به این حدیث شریف،حدیث دیگری است که مرحوم صدوق در کتاب صفات الشیعة از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل کرده که می فرماید:

«مَنِ اشْتَبَهَ عَلَیْکُمْ أَمْرُهُ وَ لَمْ تَعْرِفُوا دِینَهُ فَانْظُرُوا إِلَی خُلَطَائِهِ فَإِنْ کَانُوا أَهْلَ دِینِ اللَّهِ فَهُوَ عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ إِنْ کَانُوا عَلَی غَیْرِ دِینِ اللَّهِ فَلا حَظَّ لَهُ مِنْ دِینِ اللَّهِ؛ هرگاه وضع باطنی کسی بر شما مشتبه شود و دین او را نتوانید بشناسید،نگاه به همنشینانش کنید.

اگر آن ها اهل دین خدا هستند او نیز بر دین خداست و اگر آن ها بر غیر دین خدا هستند او نیز بهره ای از دین خدا ندارد». (1)

باز تکرار می کنیم،وجود استثناها هرگز منافاتی با کلی بودن این قواعد اجتماعی و روانی ندارد.

این مطلب در قواعد ریاضی هم منعکس است که می گویند مساویِ مساوی، مساوی است؛یعنی اگر با مساویِ چیزی مساوی باشد با خود آن چیز هم مساوی خواهد بود.

جالب این که«ابن عبد ربه»در عقد الفرید نقل می کند که«دحیه کلبی»روزی خدمت امیرمؤمنان علی علیه السلام رسید و در حضور حضرت پیوسته از معاویه یاد

ص:444

می کرد و او را مدح می نمود.امام علیه السلام این دو شعر را برای او خواند:

صَدیقُ عَدُوّی داخِلٌ فی عَداوَتی وَ إنّی لِمَنْ وَدَّ الصَّدیقَ وَدُودٌ

فَلا تَقْرَبَنْ مِنّی وَ أنْتَ صَدیقُهُ فَإنَّ الَّذی بَیْنَ الْقُلُوبِ بَعیدٌ

دوستِ دشمن من،داخل دشمنان من است-و من نسبت به کسی که دوستم را دوست دارد،دوستی می کنم.

بنابراین به من نزدیک نشو با این که تو دوست آن دشمنی-زیرا دل های ما بسیار از هم دور است.

دحیه با شنیدن این دو شعر پرمعنا بسیار شرمنده شد. (1)

از تواریخ استفاده می شود که«دحیه»،برادر رضاعی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و بسیار زیبا و صاحب جمال بود و معروف است جبرئیل امین هرگاه می خواست به صورت انسانی در برابر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله ظاهر شود به شکل«دحیه»ظاهر می شد.در جنگ احد و بعضی دیگر از غزوات اسلامی در رکاب پیغمبر صلی الله علیه و آله شرکت کرد؛ولی بعد از رسول اللّه صلی الله علیه و آله به شام رفت و در آن جا ساکن شد و تا زمان معاویه آن جا بود.بعید نیست معاویه روی سیاست حیله کارانه اش«دحیه» را بسیار اکرام و احترام و محبت می نمود و به همین دلیل«دحیه»تحت تأثیر او واقع شد و چنان سخنانی را در برابر امیرمؤمنان علی علیه السلام بیان کرد.بعید نیست که وی پس از تذکر مولا از خواب غفلت بیدار شده باشد. (2)

این سخن را با آیه ای از قرآن مجید که اشاره دقیقی به همین نکته دارد پایان می دهیم،می فرماید: «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ

ص:445

اَلْإِیمانَ» ؛هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند،هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند؛آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه دل هایشان نوشته است». (1)

***

ص:446

ص:448

است انسان،به دست دیگری چنان گرفتار شود که از زندگی سیر گردد و جز این راهی برای نجات خود نبیند.

در عصر و زمان ما گروهی از وهابی های سلفی انتحاری که از احمق ترین انسان ها هستند،مواد منفجره به خود می بندند و در میان جمعیتی بی گناه،آن را منفجر می کنند،خودشان بیش از همه متلاشی می شوند تا دیگران را هم به قتل برسانند و از حماقت آن ها این است که آن را وسیله ای برای قرب الی اللّه و جای گرفتن در بهشت جاویدان می دانند.

سلفی های متعصب و خونخوار معمولاً به سراغ افراد عقب مانده ذهنی می روند و آن ها را در جلساتی شست وشوی مغزی می دهند که اگر صبح،دست به چنین کاری بزنید،عصر در آغوش پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله هستید.آن سبک مغزان هم باور می کنند و به سراغ چنین جنایت هولناکی می روند و مصداق بارز کلام مولا علی علیه السلام می شوند.انگیزه سلفی های تکفیری در این کار،تعصب،حسادت و حماقت است.آن ها فکر می کنند شیعه در این عصر و زمان با سرعت در دنیا پیشروی می کند و کشورهای اسلامی را یکی پس از دیگری تحت تأثیر خود قرار می دهد و در خارج نیز معارف مکتب اهل بیت علیهم السلام برجسته تر از سایر گروه های مسلمان جلوه کرده و این امر حسادت آن ها را برانگیخته است.

در زمانی که این بخش از سخن مولا را می نویسیم،حکومت اسلامی شیعه با کمال قدرت بر ایران سلطه دارد،عراق نیز تحت سلطه حکومت شیعی است،در لبنان نیز به برکت پیروزی شگفت انگیز حزب اللّه بر دشمنان،شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام عظمت و قدرت فوق العاده ای پیدا کرده اند و در این اواخر، در ترکیه نیز آثار پیشرفت افکار شیعی ظاهر و آشکار گشته است.

مرحوم علامه شوشتری،داستانی از جنگ جمل که می تواند یکی از مصداق های کلام امام علیه السلام باشد نقل می کند،وی می گوید:«عبد اللّه بن زبیر»در

ص:450

روز جنگ جمل مهار شتر عایشه را در دست داشت.«مالک اشتر»برای جنگ با او آماده شد.ابن زبیر مهار ناقه را رها کرد و به سوی مالک آمد.آن ها با هم به جنگ پرداختند و هر دو بر زمین افتادند؛ولی مالک اشتر گلوی ابن زبیر را گرفته بود.ابن زبیر فریاد می زد:بیایید من و مالک،هر دو را به قتل برسانید.اشتر می گوید:من از این خوشحال شدم که نام مرا به عنوان«مالک»برد (که مردم چندان با آن آشنا نبودند) اگر گفته بود«اشتر»،مردم می ریختند و ما هر دو را می کشتند.به خدا قسم از حماقت«ابن زبیر»تعجب کردم که فریاد می زد:من و او هر دو را به قتل برسانید؛در حالی که قتل هر دو نفر سودی به حال او نداشت.

من او را رها کردم و فرار کرد در حالی که زخم عمیقی در یک طرف از صورت خود برداشته بود. (1)

***

ص:451

ص:452

ص:454

می دهد و در آیه دیگری از همین سوره به حوادثی اشاره می کند که در جهان پیرامون ما واقع می شود و می فرماید: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ» ؛و چه بسیار نشانه ای (از خدا) در آسمان ها و زمین که آن ها از کنارش می گذرند و از آن رویگردانند!». (1)

در آیه 41 سوره«نور»نیز می فرماید: «یُقَلِّبُ اللّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ» ؛خداوند شب و روز را دگرگون می سازد؛در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت!». (2)

بنابراین،حوادث عبرت انگیز تنها مربوط به تاریخ بشر نیست،بلکه در کلّ جهان آفرینش ممکن است رخ دهد.

به برگ های زرد درختان پاییزی نگاه کنید که با اندک نسیمی از شاخه جدا می شوند و به هر سو پراکنده می گردند.اگر کمی به عقب برگردیم و نشاط و طراوت و استحکام آن ها را در فصل بهار ببینیم که محکم به شاخه ها چسبیده بودند حتی اگر طوفان درخت را واژگون می کرد،برگ از درخت جدا نمی شد،از این منظره می توانیم زندگی خود را بررسی کنیم،فصل جوانی و پیری که همچون بهار و پاییز عمر است در برابر ما مجسم می شود و بهترین عبرت ها را می گیریم.

کاخ های ویران شده شاهان و قبرستان های خاموش و اموال و ثروت های ثروتمندانی که به فرزندان نااهل آن ها رسیده،همگی برای ما درس عبرت است.

در حدیث معروفی آمده است:

«کَانَ أَکْثَرُ عِبَادَةِ أَبِی ذَرٍّ رحمه الله التَّفَکُّرَ وَ الْاِعْتِبَارَ؛ بیشترین عبادت ابوذر،اندیشیدن و عبرت گرفتن بود». (3)

این عبرت ها را می توان در سه بخش خلاصه کرد:عبرت هایی که انسان از

ص:456

تاریخ گذشتگان می گیرد همان گونه که قرآن مجید در شرح حال پیشینیان به کرار به آن اشاره کرده است و امیرمؤمنان علیه السلام در جای جای نهج البلاغه آن را یادآوری می کند؛از جمله در خطبه 182 برای بیدار ساختن اصحاب خود می فرماید:

«وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْقُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبْرَةً! أَیْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ! أَیْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ! أَیْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِینَ قَتَلُوا النَّبِیِّینَ،وَ أَطْفَؤُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِینَ، وَ أَحْیَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِینَ! أَیْنَ الَّذِینَ سَارُوا بِالْجُیُوشِ،وَ هَزَمُوا بِالْأُلُوفِ،وَعَسْکَرُوا الْعَسَاکِرَ،وَ مَدَّنُوا الْمَدَائِنَ!؛ در قرون گذشته برای شما درس های عبرت فراوانی است.کجا هستند«عمالقه»و فرزندان عمالقه! کجایند فرعون ها و فرزندانشان و کجا هستند صاحبان شهرهای«رسّ»؛همان ها که پیامبران را کشتند و چراغ پرفروغ سنّت های فرستادگان خدا را خاموش کردند و سنّت های جباران را زنده ساختند.کجایند آن ها که لشکرهای گران به راه انداختند و هزاران نفر را شکست داده و متواری ساختند،همان ها که سپاهیان فراوان گرد آوردند و شهرهای بسیار بنا نهادند».

عمالقه،مردان بسیار نیرومند و قوی پیکری از نوادگان نوح علیه السلام بودند که سالیان دراز بر منطقه شامات حکومت می کردند و اصحاب الرس،به قوم مقتدر دیگری اشاره می کند که دارای کشاورزی گسترده و زندگی مرفه بودند و در بعضی از مناطق خاورمیانه زندگی می کردند و در برابر پیامبران خدا به مخالفت برخاسته بودند.

بخش دوم،درس های عبرت انگیزی است که در زندگی انسان ها در طول عمر خودمان می بینیم.امیر مؤمنان علی علیه السلام مطابق آنچه در غرر الحکم آمده، می فرماید:

«فی تَصارِیفِ الْقَضاءِ عِبْرَةٌ لِأولِی الْألْبابِ وَ النُّهی؛ در دگرگونی های حوادث عبرتی است برای صاحبان عقل و اندیشه». (1)

ص:457

در کلام دیگری می فرماید:

«لَوِ اعْتَبَرْتَ بِما أضَعْتَ مِنْ ماضی عُمْرِکَ لَحَفِظْتَ ما بَقِیَ؛ اگر از آنچه از گذشته عمرت ضایع کرده ای عبرت بگیری،باقی مانده عمر را حفظ خواهی کرد». (1)

بخش دیگری از درس های عبرت انگیز را در جهان غیر انسان ها می بینیم.در هر خزانی که بعد از بهار می آید،ویرانی هایی که پس از عمارت صورت می گیرد، زلزله ها،سیلاب ها،آتش فشان ها و مانند آن ها.

این سخن را با حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السلام-که پیش از این هم به آن اشاره کرده ایم-پایان می دهیم:آن حضرت از کنار مدائن عبور می کرد،هنگامی که آثار کاخ کسرا را دید که در شرف ویران شدن است یکی از مردانی که در خدمت آن حضرت بود این شعر را قرائت کرد:

جَرَتِ الرِّیاحُ عَلی رُسُومِ دِیارِهِمْ فَکَأنَّهُمْ کانُوا عَلی میعادٍ

بادها در ویرانه های خانه های آن ها وزید؛گویی آن ها وعده گاهی داشتند که می بایست به سراغ آن بروند.

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:چرا این آیات را نخواندی؟: «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ* وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ* وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ* کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ* فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ» ؛چه بسیار باغ ها و چشمه ها که از خود به جای گذاشتند و زراعت ها و قصرهای زیبا و گران قیمت و نعمت های فراوان دیگری که در آن غرق بودند.آری این گونه بود ماجرای آنان و ما این ها را میراث برای اقوام دیگری ساختیم،نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین (و نه اهل زمین و آسمان) و نه (به هنگام رسیدن لحظه سرنوشت) به آن ها مهلتی داده شد». (2)

ص:458

ص:460

«اگر ستم کِش نباشد ستمگر کمتر پیدا می شود».و اگر مسلمانان آمادگی کافی برای دفاع از خود داشته باشند،کسی نمی تواند به آن ها ستم کند،بنابراین همان گونه که باید به ظالم بگوییم ستم مکن،به مظلوم باید بگوییم تن به ستم مده.

حال که چنین است چه بهتر که انسان وارد میدان خصومت و ستیز برای احقاق حق نشود و تا می تواند از گام نهادن در چنین میدانی جز به هنگام ضرورت بپرهیزد،ازاین رو امام علیه السلام در سومین جمله می فرماید:«و کسی که در مقام خصومت برآید نمی تواند حق تقوا را رعایت کند»؛ (وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَتَّقِیَ اللّهَ مَنْ خَاصَمَ) .

به همین دلیل،افراد با شخصیت و متّقی سعی می کنند حتی الامکان با کسی به جر و بحث و ستیز و خصومت برنخیزند و چه بسا از بعضی حقوق خود صرف نظر می کنند و آن را به مخالف می دهند تا در این میدان خطرناک وارد نشوند.

البته این بدان معنا نیست که افراد با ایمان،زبون،ذلیل و ظلم پذیر باشند چراکه اسلام چنین حالتی را نیز هرگز نمی پسندد و دستور می دهد نه ظلم کنید و نه ظلم پذیر باشید.

می سازد و بذر جدایی در میان آن ها می افشاند». (1)

در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم که فرمود:

«مَا عَهِدَ إِلَیَّ جَبْرَئِیلُ علیه السلام فِی شَیْءٍ مَا عَهِدَ إِلَیَّ فِی مُعَادَاةِ الرِّجَالِ؛ جبرئیل هرگز درباره چیزی مثل این سفارش نکرده بود که:از دشمنی با یکدیگر بپرهیزید». (2)

در تعبیر دیگری از همان حضرت نقل شده که فرمود:

«مَا أَتَانِی جَبْرَئِیلُ علیه السلام قَطُّ إِلَّا وَعَظَنِی فَآخِرُ قَوْلِهِ لِی إِیَّاکَ وَ مُشَارَّةَ النَّاسِ فَإِنَّهَا تَکْشِفُ الْعَوْرَةَ وَ تَذْهَبُ بِالْعِزِّ؛ هیچ گاه جبرئیل نزد من نیامد جز این که من را پند و اندرز می داد.آخرین اندرزش این بود:از خصومت با مردم بپرهیز که عیوب پنهان را آشکار می سازد و عزت انسان را با خود می برد». (3)

***

ص:463

ص:464

ص:466

چنین نمازی آثار گناه را از نامه اعمال او و روح و جانش محو می کند.و جمع میان هر دو تفسیر مانعی ندارد.

همان گونه که در بحث سند این گفتار حکمت آمیز گفته شد،جمله «وَ أَسْأَلَ اللّهَ الْعَافِیَةَ» در غالب نسخ نهج البلاغه نیامده است؛ولی در نسخه ابن ابی الحدید و صبحی صالح ذکر شده و مفهومش این است که از خدا عافیت از آلوده شدن به گناه در آینده و عافیت از عذاب الهی نسبت به گذشته را تقاضا می کنم.این جمله می تواند اشاره ای به این مطلب باشد که انسان بعد از آلودگی به گناه و توبه مراقبت کند در آینده آلوده گناه نشود و عافیت در برابر آن داشته باشد،زیرا مطابق حدیث معروفی که از امیرمؤمنان علی علیه السلام در بحارالانوار آمده،ترک گناه آسان تر از درخواست توبه است

(تَرْکُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ) . (1)

و امداد عنایت اوست و لازم است بندگان پیوسته و در هر حال به سراغ توبه بروند.ولی هر گروهی از بندگان،توبه خاص خود را دارند.توبه پیامبران از اضطراب درون آن هاست و توبه برگزیدگان از نَفَسی است که به غیر یاد خدا می کشند و توبه اولیاء از خطرات رنگارنگی است که در برابر آن ها ظاهر می شود و توبه خواص از اشتغال به غیر خداست و توبه عوام از گناهان است». (1)

توبه به اندازه ای دارای اهمیت است که امام باقر علیه السلام می فرماید:

«لا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی مِنَ النَّاسِ إِلَّا خَصْلَتَیْنِ أَنْ یُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَیَزِیدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَیَغْفِرَهَا لَهُمْ؛ نه،به خدا قسم خداوند از بندگانش جز دو چیز نخواسته است:

نخست این که به نعمت های او اقرار کنند (و شکر نعمت به جای آورند) تا بر آن ها بیفزاید.دیگر این که به گناهانشان اعتراف (و از آن ها توبه) کنند تا آن ها را بر آنان ببخشد». (2)

از جمله مسائلی که به آن هشدار داده شده است تسویف و تاخیر توبه است، چراکه اگر انسان در آستانه رفتن از این جهان قرار گیرد یا نشانه های عذاب الهی ظاهر شود،درهای توبه بسته خواهد شد،ازاین رو امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید:

«إِنْ قَارَفْتَ سَیِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ؛ اگر مرتکب گناه شدی هرچه زودتر آن را با آب توبه بشوی». (3)

***

ص:469

ص:470

ص:472

هر روز همه را همزمان روزی می دهد.کسی که چنین قدرتی دارد،در مورد حساب نیز همه را در زمان واحد محاسبه می کند.

سؤال کننده سپس سؤال دیگری را در همین موضوع عنوان کرد و تصورش این بود که محاسبه کردن نیاز به رویارویی دارد،در حالی که مردم خدا را نمی بینند،ازاین رو سؤال کرد چگونه آن ها را محاسبه می کند در حالی که او را نمی بینند؟ (فَقِیلَ:کَیْفَ یُحاسِبُهُمْ وَ لا یَرَوْنَهُ؟) .

امام علیه السلام در این جا نیز با ذکر همان مثال سابق شنونده را قانع ساخت،فرمود:

«همان گونه که به همه آن ها روزی می دهد و او را نمی بینند»؛ (فَقالَ علیه السلام:کَمَا یَرْزُقُهُمْ وَ لَا یَرَوْنَهُ) .

از آسمان و زمین برای آن ها روزی می فرستد،درختان میوه می دهند،زمین ها دانه های غذایی را پرورش می دهند،حیوانات شیرده شیر می دهند و خلاصه ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند و روزیِ روزی خواران را می رسانند بی آن که کسی رازق حقیقی را با چشم ببیند.

در قیامت نیز همین گونه است:نامه های اعمال گشوده می شوند و همه انسان ها در برابر میزان عدل پروردگار قرار می گیرند و وزن اعمال آنان و محاسبه کارهای تمام عمرشان،در یک لحظه انجام می شود.همان گونه که قرآن مجید در هشت آیه مختلف قرآن فرموده است:خداوند،«سریع الحساب»است. «فَإِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسابِ» ، «وَ اللّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ» ، «وَ هُوَ سَرِیعُ الْحِسابِ».

در روایات اسلامی نیز می خوانیم:

«إنَّهُ سُبْحانَهُ یُحاسِبُ جَمیعَ عِبادِهِ عَلی مِقْدارِ حَلْبِ شاةٍ؛ خداوند حساب همه بندگان را در زمان کوتاهی به اندازه دوشیدن گوسفند رسیدگی می کند». (1)

در روایت دیگری آمده است: