پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص :2

ص :3

ص :4

تصویر

ص :5

تصویر

ص :6

تصویر

ص :7

تصویر

ص :8

تصویر

ص :9

تصویر

ص :10

تصویر

ص :11

تصویر

ص :12

تصویر

ص :13

تصویر

ص :14

تصویر

ص :15

تصویر

ص :16

تصویر

ص :17

تصویر

ص :18

تصویر

ص :19

تصویر

ص :20

ادامۀ خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

دیگران انسان را در سرنوشت آنها شریک می سازد،هرچه عملا دخالتی نداشته باشد.

3.توصیه می فرماید که راه واضح و شفّاف و روشن را برگزینید تا به مقصد برسید و از گام نهادن در جادّه های تاریک و مبهم خودداری کنید که در بیراهه می افتید.

***

ص:22

ایّها النّاس لا تستوحشوا فی طریق الهدی لقلّة أهله،فإنّ النّاس قد اجتمعوا علی مائدة شبعها قصیر،وجوعها طویل.

أیّها النّاس،إنّما یجمع النّاس الرّضی و السّخط.و إنّما عقر ناقة ثمود رجل واحد فعمّهم اللّه بالعذاب لمّا عمّوه بالرّضی،فقال سبحانه:

«فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ» فما کان إلاّ أن خارت أرضهم بالخسفة خوار السّکّة المحماة فی الأرض الخوّارة.

أیّها النّاس،من سلک الطّریق الواضح ورد الماء،و من خالف وقع فی التّیه!

ناسپاس و مانند آن دارد.

آنگاه دومین نکته را یادآور می شود؛نکته ای که می تواند بسیاری از مسائل اعتقادی و اجتماعی را حل کند و آن اینکه آنچه گروههای اجتماعی را از یکدیگر جدا می سازد،هم بستگی افکار و دلهاست،هرچند روی صحنه افراد خاصی باشند؛تمام کسانی که با آن افراد هم بستگی فکری و رضایت قلبی دارند در یک گروه جای می گیرند.

می فرماید:«ای مردم!رضایت و نارضایتی(نسبت به عملی از اعمال)موجب وحدت مردم(در کیفر و پاداش)می شود»؛ «أیّها النّاس،إنّما یجمع النّاس الرّضی و السّخط» (1)) .

بنابراین نه تنها شرکت در عمل یا تهیه مقدمات و اعانت بر اثم سبب شرکت در نتیجه می شود؛بلکه رضایت قلبی نیز همین کار را می کند،لذا در زیارتنامه ها با صراحت این تعبیر آمده است:«و لعن اللّه امّة سمعت بذالک فرضیت به؛خداوند لعنت کند گروهی را که جنایات جانیان را در کربلا شنیدند و به آن رضایت دادند» (2)،هرچند بعد از آن جانیان در عرصه زندگی دنیا ظاهر شدند.

در خطبه دوازدهم که شرح آن در جلد اوّل گذشت،خواندیم که علی علیه السّلام هنگام سخن یکی از اصحاب خود را بعد از جنگ جمل شنید که آرزوی حضور برادرش را در این میدان و سهیم شدن در این پیروزی می کرد،فرمود:نه تنها او با ما بود؛بلکه گروههایی که هنوز از مادر متولّد نشده اند و بعد از تولّد،هم عقیده با ما خواهند بود نیز در این میدان حضور داشتند و در این پیروزی سهیم بودند.

این سخن افق تازه ای را در مطالعات اسلامی در برابر چشم ما می گشاید و به همگان هشدار می دهد که مراقب پیوندهای قلبی و رضا و سخط باطنی باشند.

ص:25

این مطلب به قدری اهمیّت دارد که در روایات متعددی از معصومان به آن اشاره شده است؛مرحوم شیخ حر عاملی در کتاب وسائل در ابواب امر به معروف و نهی از منکر بابی تحت عنوان«وجوب إنکار المنکر بالقلب علی کلّ حال و تحریم الرّضا به و وجوب الرّضا بالمعروف»ذکر کرده است و در آن باب هفده حدیث در این زمینه آورده است؛از جمله در حدیث مفصّلی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام نقل کرده که فرمود:«لو أنّ رجلا قتل بالمشرق فرضی بقتله رجل بالمغرب لکان الرّاضی عند اللّه عزّ و جلّ شریک القاتل؛اگر کسی در شرق عالم قتلی انجام دهد و دیگری در غرب جهان راضی به آن قتل باشد،در پیشگاه خدا شریک قاتل خواهد بود». (1)

کوتاه سخن اینکه در فرهنگ اسلام نه تنها شرکت در عمل یا معاونت در مقدمات،سبب شرکت در نتیجه ها می شود؛بلکه رضایت قلبی نیز این اثر را دارد.

در ادامه این سخن،امام علیه السّلام به دلیل محکمی از قرآن مجید برای اثبات این حقیقت تمسّک می جوید،می فرماید:«ناقه ثمود را تنها یک نفر پی کرد؛امّا کیفر و عذاب الهی آن همه قوم ثمود را فراگرفت،زیرا همگی به عمل آن یک نفر راضی بودند.خداوند سبحان می فرماید: «فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ» آن قوم ناقه را پی کردند و سرانجام(هنگام نزول بلای فراگیر)پشیمان شدند و طولی نکشید سرزمین آنان همچون آهن گداخته ای که در زمین نرمی فرورود با فریاد وحشتناکی فرورفت»؛ (و إنّما عقر (2)ناقة ثمود رجل واحد فعمّهم اللّه بالعذاب لمّا عمّوه بالرّضی،فقال سبحانه: «فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِینَ» (3)فما کان إلاّ أن خارت (4)

ص:26

أرضهم بالخسفة خوار السّکّة (1)المحماة (2)فی الأرض الخوّارة) .

سخن مولا اشاره ای به معجزه حضرت صالح پیامبر قوم ثمود دارد که وقتی از آن حضرت معجزه خواستند،به فرمان خدا ناگهان شتر ماده ای از دل سنگهای کوه بیرون آمد!همگی دیدند،گروهی ایمان آوردند و گروه بیشتری راه عناد و انکار را پیش گرفتند.حضرت صالح توصیه کرد که به این شتر کمترین آزاری نرسانید که عذاب الهی به سراغ شما خواهد آمد،آنها به این سخن اعتنا نکردند و آن شتر را با ضرباتی بر پای او کشتند و زلزله عظیمی آمد.زمین آنها را شکافت و کافران و خانه هایشان در دل زمین فرورفت.

معروف این است که قاتل این شتر مرد سنگدلی به نام«غدّار بن سالف»بود؛ ولی در آیه قرآن جمله «فَعَقَرُوها» (آن شتر را از پای درآوردند)به صورت صیغه جمع آمده است،زیرا همگی به عمل او راضی بودند و این رضایت خود را با دعوت کردن و تشویق او به انجام دادن این عمل زشت،ابراز کردند،همان گونه که در آیه 29 سوره قمر آمده است:« «فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطی فَعَقَرَ» ؛آنها یکی از یاران خود را صدا زدند،او به سراغ این کار آمد و(ناقه را)پی کرد».

جمله «خارت أرضهم بالخسفة خوار السّکّة المحماة» اشاره به این است:

هنگامی که میخ آهنین در آتش گداخته شود با سرعت بیشتری در زمین فرو می رود آن هم در زمین نرم.آری!شهر و آبادی آنها به همین سرعت در درون زمین بر اثر زلزله ای وحشتناک فرورفت.

سپس امام علیه السّلام در بخش سوم این خطبه به همه انسانها هشدار می دهد و می فرماید:«ای مردم!آن کس که راه واضح و آشکار را بپوید به آب می رسد؛امّا کسی که مخالفت کند در بیابان سرگردان خواهد شد(و تشنه کام جان می دهد)»؛

ص:27

(أیّها النّاس،من سلک الطّریق الواضح ورد الماء،و من خالف وقع فی التّیه (1)!) .

منظور از«طریق واضح»راهی است که قرآن و سنّت و دلیل عقل ارائه داده،که انسانها را به آب حیات معنوی رهنمون می شود و آنها که به بیراهه روند از آن محروم شده در کفر و بی ایمانی جان می دهند.

بی شک راه و روش امام علیه السّلام یکی از مصادیق روشن«الطّریق الواضح»است، زیرا او به منزله نفس نبیّ و آگاه ترین امّت به راه و روش آن حضرت بود، همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه 97 فرمود:«من نشانه روشنی بر حقانیّت خویش از پروردگارم دارم و بر طریق پیامبرم گام برمی دارم و در راهی پیش می روم»؛ (و إنی لعلی بیّنة من ربّی و منهاج من نبیّی و إنی لعلی الطریق الواضح» .

بدیهی است کسی که از جادّه اصلی برود در اثنای راه به منزلگاههایی می رسد،دارای آب کافی و آن کس که از بیراهه می رود غالبا گرفتار بیابانهای خشک و بی آب می شود و از تشنگی هلاک می گردد.

***

ص:28

السّلام علیک یا رسول اللّه عنّی،و عن ابنتک النّازلة فی جوارک، و السّریعة اللّحاق بک،قلّ،یا رسول اللّه،عن صفیّتک صبری،ورقّ عنها تجلّدی،إلاّ أنّ فی التّأسّی لی بعظیم فرقتک،و فادح مصیبتک،موضع تعزّ، فلقد و سّدتک فی ملحودة قبرک،و فاضت بین نحری و صدری نفسک،ف «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» فلقد استرجعت الودیعة،و أخذت الرّهینة!أمّا حزنی فسرمد،و أمّا لیلی فمسهّد،إلی أن یختار اللّه لی دارک الّتی أنت بها مقیم.و ستنبّئک ابنتک بتضافر أمّتک علی هضمها،فأحفها السّؤال،و استخبرها الحال؛هذا و لم یطل العهد،و لم یخل منک الذّکر،و السّلام علیکما سلام مودّع،لا قال و لا سئم،فإنّ أنصرف فلا عن ملالة،و إن أقم فلا عن سوءظنّ بما وعد اللّه الصّابرین.

که نزد من بود گرفته شد؛ولی اندوهم جاودانی است و شبهایم همراه بیداری و بی قراری؛تا آن زمان که خداوند منزلگاهی را که تو در آن اقامت گزیده ای برایم برگزیند(و به تو ملحق شوم)(ای رسول خدا)به زودی دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امّت تو در ستم کردن به وی دست به دست هم داده بودند.

سرگذشت دردناک او را بی پرده از او بپرس و خبر این حوادث را از وی بگیر.

این حوادث دردناک در زمانی رخ داد که هنوز مدّت زیادی از رحلت تو نگذشته و یادت فراموش نگشته بود.درود خدا بر شما هردو باد،درود و سلام وداع کننده؛نه سلام(و وداع)ناخشنود خسته دل،اگر از کنار قبرت باز گردم به سبب ملالت نیست و اگر اقامت گزینم و گریه و زاری سر دهم هرگز به جهت سوءظن به وعده نیک خداوند در مورد صابران و شکیبایان نمی باشد.

با اینکه محتوای سخنان امام علیه السّلام،شکوائیه دردناکی است؛ولی ادب کلام ایجاب می کند که از سلام و درود بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله شروع کند.

جمله (النّازلة فی جوارک) نشان می دهد که قبر بانوی اسلام در کنار قبر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بود و نظریه کسانی که قبر مقدّس آن حضرت را در خانه اش می دانند، تقویت می کند.

البتّه ممکن است دفن در بقیع را نیز در جوار پیامبر صلّی اللّه علیه و اله محسوب کنیم یا جوار را به معنای همسایگی روحانی و معنوی در بهشت بدانیم؛ولی معنای اوّل با ظاهر عبارت سازگارتر است و روایات متعددی نیز آن را تأیید می کند.

در روایتی که مرحوم کلینی در کافی آورده است می خوانیم:یکی از بزرگان اصحاب به نام احمد بن محمد بن ابی نصر می گوید:از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام در مورد مکان قبر حضرت فاطمه علیها السّلام سؤال کردم،فرمود:«دفنت فی بیتها فلمّا زادت بنو امیّة فی المسجد صارت فی المسجد؛آن حضرت را در خانه اش دفن کردند و هنگامی که بنی امیه مسجد پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را توسعه دادند خانه آن حضرت در مسجد قرار گرفت». (1)

جمله (السّریعة اللّحاق بک) اشاره پر معنایی به مصائب شدید حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام دارد که او را در بهترین سالهای جوانی به دیار باقی منتقل ساخت و فاصله آن با رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله طبق بعضی روایات 45 روز و مطابق برخی 75 روز و طبق روایت دیگری 95 روز بوده است و در روایات غیر مشهوری 4 ماه و 6 ماه نیز گفته شده است که در بحث نکات درباره آن و درباره محل دفن آن حضرت،سخن خواهیم گفت.

سپس امام علیه السّلام در ادامه،خطاب به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عرض می کند:«ای رسول خدا!از فراق دختر برگزیده و پاکت،پیمانه صبرم لبریز شده و طاقتم از دست

ص:33

رفته است،هرچند پس از روبه رو شدن با غم بزرگ فراق و مصیبت دردناک تو، این مصیبت برای من قابل تحمّل شده است»؛ (قلّ،یا رسول اللّه،عن صفیّتک (1)صبری،و رقّ عنها تجلّدی (2)،إلاّ أنّ فی التّأسّی (3)لی بعظیم فرقتک،و فادح (4)مصیبتک،موضع تعزّ (5)) .

اشاره به اینکه گرچه مصیبت زهرا علیها السّلام فوق العاده جانکاه است؛ولی درد مصیبت تو از آن،سنگین تر و جانکاه تر بود و تحمّل آن،راه را برای تحمّل این، هموار ساخت.به یقین مصیبتی بزرگ تر از مصیبت رحلت پیامبر برای علی علیه السّلام، هر چند فاطمه زهرا همسری بسیار گرانقدر و بی مانند بود؛پیامبر به منزله پدر علی علیه السّلام و افزون بر آن،رهبر،راهنما،معلم،استاد و خلاصه،همه چیز آن حضرت بود،لذا در حدیثی آمده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله خطاب به علی علیه السّلام فرمود:«یا أبا الرّیحانتین...عن قلیل ینهدّ رکناک؛ای پدر دو گل خوشبو...به زودی دو ستون حیاتت درهم می شکند»و هنگامی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله رحلت فرمود علی علیه السّلام فرمود:«هذا أحد رکنی الّذی قال لی رسول اللّه؛این یکی از آن دو ستونی است که پیامبر فرمود»و چون فاطمه زهرا علیها السّلام شربت شهادت نوشید،فرمود:«هذا الرّکن الثّانی الّذی قال رسول اللّه؛این ستون دیگری است که رسول اللّه فرمود». (6)

ص:34

آنگاه امام علیه السّلام در شرح این سخن می افزاید:«(فراموش نمی کنم)من تو را با دست خود در میان قبر نهادم و هنگام رحلتت روح تو در میان گلو و سینه من روان شد«ف «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ؛ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم»؛ (فلقد وسّدتک (1)فی ملحودة (2)قبرک،و فاضت بین نحری و صدری نفسک،ف «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ) .

بعضی از شارحان نهج البلاغه«نفس»را در اینجا به معنای خون گرفته اند (زیرا یکی از معانی«نفس»خون است)و گفته اند:به هنگام رحلت پیامبر خون مختصری از دهان آن حضرت بیرون پرید و بر سینه علی علیه السّلام نشست؛ولی این تفسیر،بعید به نظر می رسد.

به هر حال قرائن نشان می دهد(و خطبه 197 نیز دلالت دارد)که سر مبارک پیامبر به هنگام رحلت بر سینه پاک علی علیه السّلام بود و در همان حال روح پاکش به عالم بقا شتافت و از میان سینه و گلوی علی علیه السّلام گذشت،هر چند بعضی از راویان اهل سنت نقل کرده اند که عایشه می گوید:«سر مبارک پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در حال رحلت بر سینه من بود»؛ولی این سخن دلیل معتبری ندارد و شاید از قبیل روایات فراوانی است که ضمن آن کوشیده اند فضائل علی علیه السّلام را یک به یک به نام دیگری ثبت کنند.

آنگاه امام بار دیگر به شرح مصیبت حضرت زهرا باز می گردد و خطاب به پیامبر عرضه می دارد:«(ای رسول خدا)امانتی را که به من سپرده بودی هم اکنون باز پس داده شد و گروگانی که نزد من بود گرفته شد؛ولی اندوهم جاودانی است و شبهایم همراه بیداری و بی قراری؛تا آن زمان که خداوند منزلگاهی را که تو در آن اقامت گزیده ای برایم برگزیند(و به تو ملحق شوم)»؛ (فلقد استرجعت

ص:35

الودیعة،و أخذت الرّهینة!أمّا حزنی فسرمد (1)،و أمّا لیلی فمسهّد (2)،إلی أنّ یختار اللّه لی دارک الّتی أنت بها مقیم) .

این عبارت که از شدّت اندوه علی علیه السّلام در برابر حادثه غم انگیز شهادت حضرت زهرا علیها السّلام حکایت می کند به خوبی نشان می دهد که تا چه حد این بانوی عزیز در نظر علی علیه السّلام گرامی بود و پیوند عاطفی و روحانی و معنوی آن دو به یکدیگر عمیق و ریشه دار.

تعبیر به«ودیعه»اشاره به همان چیزی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در آستانه رحلتش دست فاطمه را گرفت و در دست علی علیه السّلام گذارد و فرمود:«یا ابا الحسن هذه ودیعة اللّه و ودیعة رسوله عندک فاحفظ اللّه و احفظنی فیها و إنّک لفاعله؛ای ابو الحسن این ودیعه خدا و ودیعه رسولش محمد نزد توست؛حق خداوند و حق مرا در مورد آن رعایت کن و می دانم رعایت خواهی کرد». (3)

بعضی معتقدند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله این سخن را در شب زفاف زهرا فرمود.

جمعی از شارحان نهج البلاغه تعبیر به ودیعه را در اینجا اشاره به این دانسته اند که ارواح انسانی در بدنها شبیه ودیعه و امانت است که هنگام وفات بازپس گرفته می شود؛ولی این تفسیر در اینجا بسیار بعید به نظر می رسد.

تعبیر«رهینه»(گروگان)ممکن است اشاره به این باشد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از علی علیه السّلام پیمان خلافت و وصایت و وفاداری گرفته بود و دخترش زهرا علیها السّلام گویی در برابر آن گروگان بود.

با توجه به اینکه یکی از معانی«رهینه»نعمت بزرگ است و حضرت زهرا بزرگترین نعمتی بود که خدا به علی علیه السّلام داده بود،تعبیر بالا در این باره به کار رفته است.

ص:36

جمله «حزنی فسرمد» تفسیرش روشن است،زیرا هرزمان علی علیه السّلام به یاد فاطمه زهرا می افتاد غم و اندوهش تجدید می شد و این اندوه بزرگی بود که سراسر زندگی علی علیه السّلام را دربرگرفته بود.

جمله «و أمّا لیلی فمسهّد» کنایه از این است که بسیار شبها به یاد آن بانوی عزیز می افتم و خاطره او خواب را از چشم من می رباید.گواه این سخن اشعار معروفی است که از آن حضرت در فراق حضرت زهرا علیها السّلام انشاء فرمود:

نفسی علی زفراتها محبوسة یا لیتها خرجت مع الزّفرات

لا خیر بعدک فی الحیاة و إنّما أبکی مخافة أن تطول حیاتی

جانم گرفتار مصیبت دردناک اوست و ای کاش با آه و ناله از این تن بیرون می آمد

بعد از تو زندگی در نظرم بی ارزش است و اگر اشک می ریزم برای این است که می ترسم بعد از تو عمرم طولانی شود(و همواره گرفتار درد فراق تو باشم.) (1)

آنگاه امام علیه السّلام به گوشه ای از مصائب دردناک حضرت زهرا علیها السّلام اشاره کرده، عرضه می دارد:«(ای رسول خدا)به زودی دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امّت تو در ستم کردن به وی دست به دست هم داده بودند،سرگذشت دردناک او را بی پرده از او بپرس و خبر این حوادث را از وی بگیر.این حوادث دردناک در زمانی رخ داد که هنوز مدّت زیادی از رحلت تو نگذشته و یادت فراموش نگشته بود»؛ (و ستنبّئک ابنتک بتضافر أمّتک علی هضمها،فأحفها (2)السّؤال،و استخبرها الحال؛هذا و لم یطل العهد،و لم یخل منک الذّکر) .

ظاهر این است که این عبارات سربسته که امیر مؤمنان علی علیه السّلام برای رعایت ادب در پیشگاه پیامبر آن را زیاد نمی شکافد و شرح نمی دهد اشاره به حوادث بسیار اسف انگیزی است که پس از مدّت کوتاهی از رحلت پیامبر رخ داد؛هجوم

ص:37

به خانه زهرا علیها السّلام،آتش زدن در خانه،اسقاط جنین آن حضرت و بردن امام را به زور به سوی مسجد برای بیعت،حوادثی است که نه تنها به صورت پررنگ در تاریخ شیعه آمده؛بلکه-همان گونه که در پایان این بحث خواهیم گفت-در منابع اهل سنت هم،با کمال تعجّب صریحا ذکر شده است.

واژه«تضافر»که از ریشه«ضفر»(بر وزن ضعف)گرفته شده و به معنای تعاون و همکاری بر انجام چیزی است،اشاره به این است که گروهی از امّت در انجام این جرائم شرکت داشتند و از آنجا که بسیاری با سکوتشان،این کار را تأیید کردند، نسبت به همه امت داده شد و«هضم»در اصل به معنای ظلم کردن و شکستن است و واژه«عهد»در اینجا به معنای زمان است و معانی دیگری نیز دارد.

این احتمال نیز داده شده است که عهد،اشاره به پیمانهایی باشد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در مورد خلافت علی علیه السّلام و حفظ احترام اهل بیت علیهم السّلام مخصوصا دخترش زهرا و قرار دادن آنها در کنار قرآن به مقتضای حدیث ثقلین و امثال آن گرفته بود؛یعنی مدت طولانی از این پیمانها نگذشته بود که گروهی از امت همه را به فراموشی سپردند و دست به جنایاتی زدند که عقل را حیران می کند.

سرانجام امام در آخرین سخن خود خطاب به پیامبر و بانوی اسلام،زهرای مرضیه چنین می گوید:«درود خدا بر شما هردو باد،درود و سلام وداع کننده؛نه وداع ناخشنود خسته دل،اگر از کنار قبرت باز گردم به خاطر سبب ملالت نیست،و اگر اقامت گزینم(و گریه و زاری)سر دهم هرگز به جهت سوءظن به وعده نیک خداوند در مورد صابران و شکیبایان نمی باشد»؛ (و السّلام علیکما سلام مودّع،لا قال (1)و لا سئم (2)،فإن أنصرف فلا عن ملالة،و إن أقم فلا عن سوء ظنّ

ص:38

بما وعد اللّه الصّابرین) .

در روایت کافی در ذیل این سخن چنین آمده است:«واه واها و الصّبر أیمن و أجمل و لو لا غلبة المستولین لجعلت المقام و اللّبث لزاما معکوفا و لأعولت إعوال الثّکلی علی جلیل الرّزیّة فبعین اللّه تدفن ابنتک سرّا و تهضم حقّها و تمنع إرثها و لم یتباعد العهد و لم یخلق منک الذّکر و إلی اللّه یا رسول اللّه المشتکی و فیک یا رسول اللّه أحسن العزاء و صلّی اللّه علیک و علیها السّلام و الرّضوان؛آه آه!ولی شکیبایی می کنم که شکیبایی بهتر و زیباتر است و اگر بیم آن نبود که نظام حاکم از جایگاه قبر تو آگاه شوند پیوسته در کنار قبر تو می ماندم و ناله هایی همچون ناله های مادری که به داغ فرزندش گرفتار شده،برای این مصیبت بزرگ سر می دادم.(ای رسول گرامی)خدا می بیند که دخترت پنهان به خاک سپرده می شود و حقّش(آشکارا)بر باد می رود و او را از ارثش محروم می کنند حال آنکه زمان زیادی نگذشته و نامت فراموش نشده است.ای رسول خدا این شکایت را به درگاه حق و به نزد تو می آورم.ای رسول خدا تسلیت مرا بپذیر!درود و سلام و رضوان خدا بر تو و بر دخترت زهرا باد». (1)

از این تعبیرات و آنچه در نهج البلاغه آمده به خوبی روشن می شود که حق نشناسان در زمان کوتاهی بعد از رحلت پیامبر چه مصائبی بر اهل بیت علیهم السّلام او و عزیزترین عزیزانش وارد کردند مصائبی که علی علیه السّلام را که کوه شکیبایی و استقامت بود به لرزه درآورد و همچون مادر جوان مرده به گریه و ناله واداشت و عجب اینکه مدارک این تهاجم بی رحمانه بر بیت وحی،در کتب اهل سنّت نیز به صورت گسترده آمده است.

***

ص:39

تو خشمگین،و با خشنودی تو،خشنود می شود».

به سبب داشتن چنین مقامی والا،او سرور زنان جهان است،و پیامبر در حق او چنین فرموده:

«یا فاطمة!ألا ترضین أن تکون سیّدة نساء العالمین،و سیّدة نساء هذه الامّة و سیّدة نساء المؤمنین (1)؛دخترم فاطمه!آیا به این کرامتی که خدا به تو داده راضی نمی شوی که تو،سرور زنان جهان و سرور زنان این امّت و سرور زنان با ایمان باشی».

پیامبر گرامی صلّی اللّه علیه و اله مدت نه ماه به در خانه دخترش می آمد،بر او و همسر عزیزش سلام می کرد (1)و این آیه را می خواند: «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» (2).

خانه ای که مرکز نور الهی است و خدا به ترفیع آن امر فرموده از احترام بسیار بالایی برخوردار است.

آری!خانه ای که اصحاب کسا را در بر می گیرد و خدا از آن با جلالت و عظمت یاد می کند،باید مورد احترام قاطبه مسلمانان باشد.

اکنون باید دید پس از درگذشت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله تا چه اندازه حرمت این خانه ملحوظ گشت؟چگونه احترام آن خانه را شکستند،و خودشان صریحا به آن اعتراف دارند؟این حرمت شکنان چه کسانی بودند،و هدفشان چه بود؟

فیها فاطمة فقال،و إن! (1)

ابو بکر از کسانی که از بیعت با او سر برتافتند و در خانه علی گرد آمده بودند، سراغ گرفت و عمر را به دنبال آنان فرستاد،او به در خانه علی علیه السّلام آمد و همگان را صدا زد که بیرون بیایند و آنان از خروج از خانه امتناع ورزیدند در این موقع عمر هیزم طلبید و گفت:به خدایی که جان عمر در دست اوست بیرون بیایید یا خانه را با شما آتش می زنم.مردی به عمر گفت:ای ابا حفص(کنیه عمر)در این خانه، فاطمه،دختر پیامبر است،گفت:باشد!».

ابن قتیبه دنباله این داستان را سوزناک تر و دردناک تر نوشته است،او می گوید:

«ثمّ قام عمر فمشی معه جماعة حتّی أتوا فاطمة فدقّوا الباب فلمّا سمعت أصواتهم نادت بأعلی صوتها یا أبتاه یا رسول اللّه ماذا لقینا بعدک من ابن الخطّاب و ابن أبی القحافة فلمّا سمع القوم صوتها و بکائها انصرفوا و بقی عمر و معه قوم فأخرجوا علیّا فمضوا به إلی أبی بکر فقالوا له بایع،فقال:إن أنا لم أفعل فمه؟فقالوا:

إذا واللّه الّذی لا إله إلاّ هو نضرب عنقک...! (2).

عمر همراه گروهی به در خانه فاطمه آمدند،در خانه را زدند،هنگامی که فاطمه صدای آنان را شنید،با صدای بلند گفت:ای رسول خدا پس از تو چه مصیبتهایی به ما از فرزند خطاب و فرزند ابی قحافه رسید،افرادی که همراه عمر بودند هنگامی که صدای زهرا و گریه او را شنیدند برگشتند؛ولی عمر با گروهی باقی ماند و علی را از خانه بیرون آوردند،نزد ابی بکر بردند و به او گفتند:بیعت کن،علی علیه السّلام گفت:اگر بیعت نکنم چه می شود؟گفتند:به خدایی که جز او خدایی نیست،گردن تو را می زنیم...».

این بخش از تاریخ برای علاقه مندان به شیخین قطعا بسیار سنگین و ناگوار

ص:45

است،لذا برخی در صدد برآمدند در نسبت کتاب به ابن قتیبه تردید کنند،در حالی که ابن ابی الحدید استاد فن تاریخ،این کتاب را از آثار او می داند و پیوسته از آن مطالبی نقل می کند،متأسفانه این کتاب به سرنوشت تحریف دچار شده و بخشی از مطالب آن به هنگام چاپ حذف شده است،درحالی که همان مطالب در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید آمده است.

زرکلی در کتاب الأعلام این کتاب را از آثار ابن قتیبه می داند و می افزاید:

برخی از علما در این نسبت نظری دارند؛یعنی شک و تردید را به دیگران نسبت می دهد؛نه به خویش.الیاس سرکیس نیز این کتاب را از آثار ابن قتیبه می شمارد. (1)

ارعاب صورت می پذیرفت امّا اینکه این گونه بیعت چه ارزشی دارد؟قضاوت آن با خوانندگان است.

در کتاب میزان الاعتدال-به نحوی که بیان گردید-وارد شده است،افزون بر آن، طبرانی در معجم خود و ابن عبد ربّه در عقد الفرید و افراد دیگر جمله های حذف شده را آورده اند.(دقت کنید!)

می کنم که ای کاش سه چیز را انجام نمی دادم و یکی از آن سه چیز این است:

«وددت أنّی لم أکشف بیت فاطمة عن شیء و إن کانوا أغلقوه علی الحرب؛ای کاش خانه فاطمه را نمی گشودم،هرچند آنان برای نبرد در خانه را بسته بودند». (1)

در بحثهای آینده نیز اسامی و عبارات شخصیتهای دیگری که این بخش از گفتار خلیفه را نقل کرده اند،خواهد آمد.

«عمر گفت:و الّذی نفس عمر بیده،لیخرجنّ أو لأحرقنّها علی من فیها...!قالت له طائفة خافت اللّه و رعت الرسول فی عقبه:یا أبا حفص،إنّ فیها فاطمة...»! فصاح لا یبالی:و إن...!و اقترب و قرع الباب،ثمّ ضربه و اقتحمه...و بداله علیّ...

و رنّ حینذاک صوت الزّهراء عند مدخل الدّار...فإن هی إلاّ طنین استغاثة... (1)؛

قسم به کسی که جان عمر در دست اوست یا باید بیرون بیایید یا خانه را بر ساکنانش آتش می زنم.

عدّه ای که از خدا می ترسیدند و پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله رعایت منزلت او را می کردند،گفتند:

ابا حفص،فاطمه در این خانه است.بی پروا فریاد زد:باشد!.نزدیک شد،در زد،سپس بر در کوبید و وارد خانه شد.

علی علیه السّلام پیدا شد...

طنین صدای زهرا در نزدیکی مدخل خانه بلند شد...این ناله استغاثه او بود...!».

*** این بحث را با حدیث دیگری از مقاتل ابن عطیّه در کتاب الامامة و الخلافة پایان می دهیم(هرچند هنوز ناگفته ها بسیار است!).

او در این کتاب چنین می نویسد:

«إنّ أبا بکر بعد ما أخذ البیعة لنفسه من النّاس بالإرهاب و السّیف و القوّة أرسل عمر و قنفذا و جماعة إلی دار علیّ و فاطمة علیهما السّلام و جمع عمر الحطب علی دار فاطمة و أحرق باب الدّار!...؛هنگامی که ابو بکر از مردم با تهدید و شمشیر و زور بیعت گرفت،عمر و قنفذ و جماعتی را به سوی خانه علی و فاطمه علیهما السّلام فرستاد.

عمر هیزم جمع کرد و در خانه را آتش زد...». (2)

ص:52

در ذیل این روایت،تعبیرات دیگری است که قلم از بیان آن عاجز است.

مرحوم صدوق نیز می گوید:صحیح در نزد من این است که آن حضرت در خانه اش دفن شده است که پس از توسعه بنی امیّه،الآن جزء مسجد قرار گرفته است. (1)

در وضع فعلی گرچه قبر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و قبور دیگری در داخل مسجد قرار گرفته؛ولی آن را به وسیله دیوارها و شبّاک از مسجد جدا کرده اند.

در کتاب عیون الاخبار الرضا از بزنطی نقل شده است که می گوید:«سألت الرضا عن قبر فاطمة؛من از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام از محل قبر فاطمه علیها السّلام سؤال کردم،فرمود:دفنت فی بیتها فلمّا زادت بنو امیّة فی المسجد صارت فی المسجد». (2)

بنابراین هرکس نزدیک قبر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در روضه مقدّسه بایستد و حضرت زهرا علیها السّلام را زیارت کند إن شاء اللّه فضیلت زیارت آن حضرت از نزدیک را به دست آورده است.در بقیع نیز به قصد رجا می توان آن حضرت را زیارت کرد.

سیزدهم،چهاردهم و پانزدهم ماه جمادی الاولی واقع شده باشد(با در نظر گرفتن احتمال تمام یا ناقص بودن ماههای وسط).

در حدیث دیگری آمده است که آن بانوی گرامی در روز سه شنبه سوم جمادی الآخر سنه یازدهم هجرت چشم از جهان بربست (1)و این حدیث مطابق عقیده کسانی است که می گویند فاصله میان رحلت پیامبر و شهادت حضرت زهرا علیها السّلام 95 روز بود.

در ذیل این حدیث آمده است:«و کان سبب فوتها أنّ قنفذ مولی عمر لکزها بنعل السّیف بأمره فأسقطت محسنا و مرضت من ذلک مرضا شدیدا؛سبب وفات آن حضرت دین بود که قنفذ غلام عمر به دستور وی حضرت را به غلاف شمشیر مضروب ساخت و به دنبال آن محسنش را سقط کرد و بیماری شدید پیدا کرد(و سرانجام به شهادت رسید)». (2)

مرحوم علاّمه مجلسی در زاد المعاد از این قول درباره زمان وفات آن حضرت به عنوان روایتی معتبر نقل کرده است.سپس اضافه می کند:شیخ طوسی و سیّد بن طاووس و دیگران نیز همین را پذیرفته اند و گرچه این روایت با روایت 75 روز منافات دارد؛ولی چون مشهور و روایتی معتبر،پشتوانه آن است، باید روز سوم جمادی الثانی به مراسم تعزیت آن حضرت قیام کرد. (3)

در حدیث غیر مشهوری نیز فاصله وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تا شهادت حضرت زهرا علیها السّلام 40 روز ذکر شده است. (4)

***

ص:55

ص:56

3.دنیا دار امتحان و صحنه آزمون است.

4.هنگام خروج انسان از دنیا مردم به اموالی که از خود باقی گذاشته می نگرند و فرشتگان به اعمالی که از پیش فرستاده اند.

***

ص:58

أیّها النّاس،إنّما الدّنیا دار مجاز،و الآخرة دار قرار،فخذوا من ممرّکم لمقرّکم،و لا تهتکوا أستارکم عند من یعلم أسرارکم،و أخرجوا من الدّنیا قلوبکم من قبل أن تخرج منها أبدانکم،ففیها اختبرتم،و لغیرها خلقتم.إنّ المرء إذا هلک قال النّاس:ما ترک؟و قالت الملائکة:ما قدّم؟للّه آباؤکم! فقدّموا بعضا یکن لکم قرضا،و لا تخلفوا کلاّ فیکون فرضا علیکم.

مردم،دنیا تنها سرای عبور و آخرت خانه جاودانه است،حال که چنین است از این گذرگاه خود برای محل استقرار خویش،توشه برگیرید»؛ (أیّها النّاس،إنّما الدّنیا دار مجاز (1)،و الآخرة دار قرار،فخذوا من ممرّکم لمقرّکم) .

بسیاری از مشکلات از اینجا ناشی می شود که انسان دنیا را سرای باقی می نگرد،از این رو به اندوختن مال و ثروت،از هر طریق و به هر قیمت می پردازد و در صرف آن برای مقاصد خیر بخل می ورزد و بر این اساس مرتکب اعمال خلاف فراوانی می شود و توبه را به تأخیر می اندازد.

همین حقیقت با تعبیرهای مختلف در روایات دیگر آمده است،گاه دنیا به عنوان یک پل:«الدنیا قنطرة» (2)و گاه به عنوان یک تجارتخانه: «متجر أولیاء اللّه» (3)و گاه به عنوان مزرعه«الدّنیا مزرعة الآخرة» (4)قلمداد شده است که همگی حکایت از یک چیز می کند.

سپس به دنبال این سخن به نکته دیگری اشاره کرده،می فرماید:«پرده های خویش را نزد کسی که از اسرارتان آگاه است ندرید»؛ (و لا تهتکوا أستارکم عند من یعلم أسرارکم) .

به اعتقاد بسیاری از شارحان،این جمله اشاره به عدم تجاهر به گناه است، زیرا گناه پنهانی،در واقع یک گناه است و گناه آشکار،به جهت پرده دری و آلوده ساختن محیط اجتماع چند گناه محسوب می شود؛ولی بعضی از شارحان آن را اشاره به اعمال خیر دانسته اند که اگر در پنهانی انجام شود بهتر است،در حالی که تعبیر به هتک (و لا تهتکوا) تناسبی با این معنا ندارد.

ص:60

به هر حال خداوند،ستّار العیوب و غفّار الذّنوب است؛تا بندگان پرده دری نکنند او عیوب و گناهان آنها را می پوشاند،چنان که در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم:«ما من عبد إلاّ و علیه أربعون جنّة حتّی یعمل أربعین کبیرة فإذا عمل أربعین کبیرة انکشفت عنه الجنن؛هر بنده ای چهل پرده ساتر الهی بر اعمال او وجود دارد تا چهل گناه کبیره انجام دهد،در این حالت تمام آن پرده ها کنار می رود».سپس امام علیه السّلام در ادامه این حدیث می فرماید:«در این موقع خداوند به فرشتگانش وحی می فرستد که بنده ام را با بال و پر خود بپوشانید و آنها چنین می کنند؛ولی این بنده گنهکار به هر گناهی دست می زند فرشتگان عرضه می دارند:پروردگارا این بنده ات هیچ گناهی نیست مگر اینکه انجام داده و ما از اعمال او شرم داریم،به آنها وحی می شود که پر و بال خود را از او بردارند،در این هنگام نسبت به ما اهل بیت علیهم السّلام دشمنی می ورزد و در نتیجه پرده او در آسمان و زمین کنار می رود و آبروی او نزد همگان می ریزد» (1).

ارتباط این جمله با جمله های قبل ممکن است از این نظر باشد که یکی از بدترین گناهان که سرای آخرت انسان را تیره و تار می کند،تجاهر به معصیت است.

آنگاه امام علیه السّلام در تکمیل سخنان پیشین در مورد زهد در دنیا به نکته سومی اشاره کرده،می فرماید:«قلوبتان را از دنیا خارج کنید پیش از آنکه بدنهایتان از آن خارج شود»؛ (و أخرجوا من الدّنیا قلوبکم من قبل أن تخرج منها أبدانکم) .

خارج ساختن قلوب،کنایه لطیفی از ترک تعلّقات دنیوی و وابستگیها به زرق و برق دنیاست و تعبیر «من قبل أن تخرج...» هشداری است بر ناپایداری این جهان؛ یعنی به هوش باشید به زودی بدنها به خاک سپرده می شود،بکوشید پیش از آن، دلها را از این جهان خارج سازید،چرا که حبّ دنیا سرچشمه همه گناهان است.

ص:61

بدیهی است منظور از این سخن این نیست که مسلمانان از نیازهای زندگی بی بهره باشند و یا جوامع اسلامی از نظر پیشرفتهای اقتصادی از دیگران عقب بمانند و نیازمند به نان شوند؛بلکه منظور وابستگی شدیدی است که انسان را وادار به هر گونه قانون شکنی می کند،لذا بعضی از شارحان نهج البلاغه این جمله را اشاره به ترک اموال حرام دانسته اند.

سپس در چهارمین نکته و در تکمیل آنچه گذشت می فرماید:«چرا که شما در دنیا آزمایش می شوید و برای غیر آن،آفریده شده اید»؛ (ففیها اختبرتم،و لغیرها خلقتم) .

این دو جمله کوتاه همه چیز را روشن می سازد و توجّه به آن مسیر زندگی سعادت بخش انسانها را نشان می دهد،آری دنیا سرای امتحان است و جایگاه جاودانه انسان سرای آخرت است.قرآن مجید می گوید:« «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» ؛آیا مردم چنین پنداشته اند که چون بگویند:ایمان آورده ایم،آنها به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد،ما همه پیشینیان آنها را آزمایش کرده ایم» (1)،بنابراین آزمایشهای الهی که وسیله تکامل و پرورش انسانهاست امری قطعی و اجتناب ناپذیر و به تعبیر دیگر از اهداف آفرینش انسان است که استثنایی در آن وجود ندارد و همه باید شب و روز،در خلوت و جلوت،جوانی و پیری در انتظار این آزمونها باشند.

حضرت،در ادامه این سخن به نکته مهم دیگری اشاره می کند و می فرماید:

«هنگامی که انسان می میرد،مردم می گویند چه چیز باقی گذاشت؟ولی فرشتگان می گویند چه چیز پیش از خود فرستاد؟»؛ (إنّ المرء إذا هلک قال النّاس:ما ترک؟و قالت الملائکة:ما قدّم؟) .

ص:62

منظور از ناس در اینجا دنیاپرستانند که همیشه سؤالشان از مال و اموال و ثروتهای افرادی است که می میرند،در حالی که رابطه آنان با آن اموال به کلّی بریده شده و فقط فردای قیامت باید در مقابل طرق این درآمدها پاسخگو باشند و جالب اینکه نقطه مقابل آنها را فرشتگان الهی قرار داده است که تمام توجّه آنها به مسائل معنوی و الهی است.

سرانجام در آخرین نکته می فرماید:«خدا پدرتان را رحمت کند بخشی از ثروت خود را از پیش بفرستید تا به عنوان قرض(نزد خدا)برای شما باقی بماند و همه را برای بعد از خود نگذارید که مسئولیت سنگینی بر دوش شما خواهد گذارد»؛ (للّه آباؤکم!فقدّموا بعضا یکن لکم قرضا،و لا تخلفوا کلاّ فیکون فرضا علیکم) .

جمله «للّه آباؤکم!» معمولا در مقام تعجب توأم با احترام ذکر می شود و معادل آن در فارسی«درود بر پدرانتان»یا«رحمت خدا بر پدرانتان»است (1)و منظور از جمله «فقدّموا بعضا...» این است که انسان تا زنده است با دست خود بخشی از اموال خویش را در راه خدا به محرومین یا برای کارهای خیر بپردازد که به مقتضای« «وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ» ؛آنچه نزد خداست باقی می ماند» (2)و« «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً» ؛کیست که به خدا قرض حسن دهد» (3)نزد خداوند برای یوم المعاد ذخیره می شود و تعبیر به«بعض»برای این است که انسان نباید وارثان خود را که غالبا نیازمند هستند محروم کند،زیرا این کار دور از انصاف است و در روایات اسلامی از کسانی که همه اموال خود را در حیات خود انفاق می کنند و برای ورثه چیزی نمی گذارند،نکوهش شده است.رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله

ص:63

درباره یکی از انصار که به هنگام مرگ همه اموال خود را در راه خدا انفاق کرده بود و چیزی برای فرزندانش نگذارده بود،فرمود:«لو أعلمتمونی أمره ما ترکتکم تدفنوه مع المسلمین یترک صبیته صغارا یتکفّفون النّاس؛اگر قبلا به من گفته بودید اجازه نمی دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید،زیرا فرزندان صغیری به یادگار گذاشته که دست نیاز به سوی مردم دراز کنند». (1)البته این نهی در مورد کسانی است که ورثه نیازمندی دارند.

از سوی دیگر شدیدا نکوهش شده که انسان چیزی از اموال خود را در راه خدا انفاق نکند و تمام آن را برای ورثه بگذارد.امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه « «کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ» ؛این گونه خداوند اعمال آنها را به آنان نشان می دهد که مایه حسرت او هستند» (2)فرمود:«هو الرّجل یدع ماله لا ینفقه فی طاعة اللّه بخلا ثمّ یموت فیدعه لمن یعمل فیه بطاعة اللّه أو فی معصیة اللّه فإن عمل به فی طاعة اللّه رآه فی میزان غیره فرآه حسرة و قد کان المال له و إن کان عمل به فی معصیة اللّه قوّاه بذالک المال حتّی عمل به فی معصیة اللّه عزّ و جلّ؛این آیه اشاره به کسی است که اموالی دارد که از روی بخل،چیزی از آن را در راه خدا انفاق نمی کند.سپس می میرد و آن را برای کسی باقی می گذارد که با آن،اطاعت یا معصیت پروردگار را انجام می دهد.هرگاه با آن مال،اطاعت خدا کند،صاحب اصلی مال،نتیجه آن را در ترازوی عمل بازماندگان می بیند در حالی که آن مال، متعلق به او بوده و اگر با آن معصیت خدا کند در واقع،کمک به معصیت کرده و او را تقویت نموده تا نافرمانی خدا کند». (3)

جمله «فرضا علیکم» اشاره به این است که اگر تمام اموال خود را برای وارثان بگذارید روز قیامت حسابش بر شماست و منافعش در دنیا برای دیگران.

ص:64

در ضمن توجّه به این نکته لطیف ادبی بجاست که امام علیه السّلام در این دو جمله از چهار چیز که در مقابل هم قرار گرفته اند،استفاده کرده است.«قدّموا»در مقابل «لا تخلفوا»و«بعض»در برابر«کلّ»و«قرض»در مقابل«فرض»و«لکم»در مقابل «علیکم»که خود از نشانه های فصاحت و بلاغت کلام امام علیه السّلام است.

ص:66

این خطبه در واقع هشداری است به همه انسانها که زندگی دنیا کوتاه است و منازل وحشتناکی از قبر،برزخ و قیامت در پیش رو است که باید آماده آن شوند.

هشداری است به قطع وابستگیهای بی حدّ و حساب به دنیا و اینکه عمر دنیا کوتاه است و پایان عمر نزدیک؛هشداری است برای فراهم کردن زاد و توشه تقوا جهت سفر طولانی و خطرناکی که در پیش است.

***

ص:68

تجهّزوا،رحمکم اللّه،فقد نودی فیکم بالرّحیل،و أقلّوا العرجة علی الدّنیا،و انقلبوا بصالح ما بحضرتکم من الزّاد،فإنّ أمامکم عقبة کؤودا،و منازل مخوفة مهولة،لابدّ من الورود علیها،و الوقوف عندها.و اعلموا أنّ ملاحظ المنیّة نحوکم دانیة،و کأنّکم بمخالبها و قد نشبت فیکم،و قد دهمتکم فیها مفظعات الأمور،و معضلات المحذور.فقطّعوا علائق الدّنیا و استظهروا بزاد التّقوی.

است به دنیاپرستان که موقعیت خود را در دنیا فراموش نکنند و روزهایی را که در پیش دارند به خاطر بیاورند و آماده آن شوند.

نخست می فرماید:«خداوند شما را رحمت کند،آماده کوچ(از این جهان) شوید،چرا که ندای رحیل در میان شما داده شده است و علاقه و تکیه خود را بر دنیا کم کنید»؛ (تجهّزوا،رحمکم اللّه،فقد نودی فیکم بالرّحیل،و أقلّوا العرجة علی الدّنیا) .

امام علیه السّلام در این سخن،جامعه بشری را به کاروانی تشبیه کرده که مقصد مهمی در پیش دارد و او به عنوان رهبر کاروان به همه کاروانیان فریاد می زند که برخیزید و آماده حرکت شوید.

«رحیل»به معنای کوچ کردن است و در اینکه مراد از آن حرکت به سوی آخرت است یا سیر و سلوک الی اللّه،هردو تفسیر در کلام شارحان آمده است و مانعی ندارد که توده مردم مخاطب به آمادگی برای حرکت به سوی قیامت باشند و خواص برای سیر و سلوک الی اللّه.

در بعضی از روایات به جای مجهّز شدن برای سفر آخرت،تعبیر به«استعداد للموت»آمده است.شخصی از امیر مؤمنان علیه السّلام پرسید:«ما الاستعداد للموت؟؛ آماده شدن برای مرگ و سفر آخرت چگونه است؟فرمود:أداء الفرائض و اجتناب المحارم و الاشتمال علی المکارم ثمّ لا یبالی أوقع علی الموت أمّ وقع الموت علیه؛انجام واجبات و پرهیز از محرمات و دارا بودن فضایل اخلاقی است.سپس تفاوتی نمی کند او به سراغ مرگ برود(مانند استقبال از شهادت در میدان جهاد)و یا مرگ به سراغ او آید». (1)

در اینکه ندا دهنده چه کسی و یا چه چیزی است،احتمالات متعددی داده شده نخست اینکه فرشته ای از فرشتگان خدا باشد آن گونه که در یکی از کلمات

ص:70

قصار نهج البلاغه (1)آمده است و بعضی از شعرا آن را به شعر در آورده اند:

له ملک ینادی کلّ یوم لدوا للموت و ابنوا للخراب

خداوند فرشته ای دارد که هر روز ندا می دهد برای مردن بزایید و برای ویرانی بسازید.

یا اینکه ندا دهنده حوادث و آفاتی است که همچون طوفان همه روزه صحنه زندگی انسانها را در می نوردد و یا اشاره به آثار پیری است که به صورت پژمرده شدن چهره،سفید شدن موها و خمیدگی قامت ظاهر می شود و به زبان حال ندای رحیل را سر می دهد.

اگر رحیل را به معنای سیر و سلوک الی اللّه و تهذیب نفوس بدانیم،ندا دهنده خداوند در قرآن مجید و معصومان در روایات اسلامی هستند که ندای مرگ و مسافرت از دنیا در این کلمات به گوش می خورد.

تعبیر به«عرجه»با توجه به اینکه به معنای اقامت است مفهومش این است که علاقه به اقامت در دنیا را کم کند و همچون دنیاپرستان دنیا را عملا جاودان نپندارد.

سپس به دنبال این سخن برنامه آمادگی برای سفر آخرت را به این صورت بیان می فرماید:«با تهیّه زاد و توشه از اعمال صالحی که در قدرت دارید(به سوی آخرت)بازگردید»؛ (و انقلبوا بصالح ما بحضرتکم (2)من الزّاد) .

تعبیر به «انقلبوا» تعبیر لطیفی است که اشاره به تحولی درونی دارد؛یعنی توجّه خود را از دنیاپرستی به تهیه زاد و توشه آخرت باز گردانید.

تعبیر «بحضرتکم» اشاره به توانایی ها و فرصتهاست که انسانها در اختیار دارند.

ص:71

آنگاه امام علیه السّلام به ذکر دلیلی برای لزوم تحصیل زاد و توشه جهت سفر آخرت، پرداخته می فرماید:«زیرا گردنه سخت و منزلگاههای مخوف و هولناکی در پیش دارید که باید در آنها وارد شوید و نزد هریک توقّف کنید(و پاسخگوی اعمال خود باشید)»؛ (فإنّ أمامکم عقبة کؤودا (1)،و منازل مخوفة مهولة (2)،لابدّ من الورود علیها،و الوقوف عندها) .

این گردنه سخت و منزلگاههای خوفناک،اشاره به مرگ و منزلگاههای آخرت است،زیرا در روایتی امام صادق علیه السّلام می فرماید:«در قیامت پنجاه موقف است و هر موقفی به اندازه هزار سال از سال های دنیا به طول می انجامد؛إنّ فی القیامة خمسین موقفا کلّ موقف کألف سنة ممّا تعدّون» (3)شبیه همین معنا به صورت مشروح تری از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده است (4)و احتمالا در هر موقفی از این مواقف یکی از اعمال واجبه مانند نماز و روزه و امر به معروف و نهی از منکر و یا گناهان کبیره مورد سؤال قرار می گیرد که صاحبان آنها باید در شرایط سخت و هول انگیزی پاسخگو باشند.اگر از آنها به سلامت بگذرند راهی کانون رحمت خدا،بهشت برین می شوند وگرنه گرفتار خواهند شد.

به تعبیر دیگر،همان گونه که مرحوم شیخ مفید فرموده است:منظور از این عقبات(گردنه ها)اعمال واجب است که هرکدام تشبیه به گردنه ای شده است و همان گونه که عبور از گردنه ها سخت و طاقت فرساست،جواب گویی از این اعمال نیز دشوار است.

قرآن مجید در سوره«بلد»می فرماید:« «فَلاَ اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ فَکُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْکِیناً ذا»

ص:72

«مَتْرَبَةٍ» ولی او از آن گردنه مهم نگذشت و تو چه می دانی آن گردنه چیست؟آزاد کردن برده ای است،یا غذا دادن در روز گرسنگی به یتیمی از خویشاوندان یا مستمندی خاک نشین». (1)

البتّه دنیا و آخرت از این نظر تفاوتی نمی کند که منظور از عقبات چه باشد؟به ویژه که درباره عرصه قیامت آمده است:« «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّی نَسْفاً فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً» ؛از تو درباره کوهها سؤال می کنند بگو پروردگارم آنها را(در قیامت متلاشی کرده)بر باد می دهد.سپس زمین را صاف و هموار می سازد،به گونه ای که در آن هیچ پستی و بلندی نمی بینی». (2)

بنابراین،اعتراض مرحوم علاّمه مجلسی بر شیخ مفید که نباید الفاظ را از معانی اصلی به معانی مجازی برد،به نظر وارد نمی رسد،زیرا این ایراد هنگامی وارد است که قرائنی در کار نباشد و با وجود قرینه مشکلی ندارد. (3)

در مورد وحشت قیامت همین بس که قرآن مجید می گوید:« «یا أَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ یَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها وَ تَرَی النّاسَ سُکاری وَ ما هُمْ بِسُکاری وَ لکِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِیدٌ» ؛ای مردم از عذاب پروردگارتان بترسید که زلزله رستاخیز امر عظیمی است.روزی که آن را می بینید(آن چنان وحشت سراپای همه را فرامی گیرد که) هر مادر شیردهی کودک شیرخوارش را فراموش می کند و هربارداری جنین خود را بر زمین می نهد و مردم را مست می بینی در حالی که مست نیستند؛ولی عذاب خدا شدید است». (4)

سپس امام علیه السّلام به شرح بیشتری در این زمینه پرداخته و به همگان هشدار

ص:73

می دهد که:«بدانید فاصله نگاههای مرگ به شما کوتاه و نزدیک است.گویی در چنگال مرگ گرفتارید،در حالی که پنجه هایش را در جان شما فروبرده،و حوادث هولناک و مشکلات شدید شما را غافلگیر ساخته است»؛ (و اعلموا أنّ ملاحظ (1)المنیّة (2)نحوکم دانیة (3)،و کأنّکم بمخالبها (4)و قد نشبت (5)فیکم،و قد دهمتکم (6)فیها مفظعات (7)الأمور،و معضلات (8)المحذور) .

این سخن،اشاره به این است که میان انسان و مرگ در هیچ سن و سالی فاصله ای وجود ندارد.هر لحظه ممکن است حادثه ناگهانی روی دهد و هرزمان ممکن است بیماری خطرناکی به سراغ انسان بیاید و یا دشمنی او را به طور ناگهانی از پای درآورد.گلوگیر شدن یک لقمه ممکن است به زندگی انسان پایان دهد و گرفتگی رگهای قلب یا مغز با چند لخته بسیار کوچک خون،وی را در کام مرگ فروبرد و یا با ضربه ای ناگهانی،نخاع انسان قطع شود و برای همیشه زمین گیر گردد.

حضرت در پایان،در یک نتیجه گیری روشن و گویا می فرماید:«حال که چنین است وابستگیهای دنیا را به خود قطع کنید(از دنیاپرستان فاصله بگیرید)و بر توشه تقوا تکیه کنید»؛ (فقطّعوا علائق الدّنیا و استظهروا (9)بزاد التّقوی) .

ص:74

منظور از قطع علائق دنیا وابستگی شدید به مال و مقام و همسر و فرزند است؛آن گونه وابستگی که انسان را از خدا غافل می کند و ارتکاب گناه را برای رسیدن به دنیا آسان می سازد و زرق و برقها را در نظر جلوه می دهد.

تعبیر به«استظهار به زاد تقوا»اشاره به این است که در این سفر پر خوف و خطر آخرت انسان نیاز به تکیه گاهی دارد که پیمودن این راه را برای او آسان می سازد،تکیه گاهی بهتر از زاد و توشه تقوا نیست.

*** مرحوم سیّد رضی به اینجا که می رسد،می گوید:«بخشی از این کلام با تفاوتهایی پیش از این گذشت»؛ (و قد مضی شئ من هذا الکلام فیما تقدّم بخلاف هذه الرّوایة) .

ظاهرا منظور او خطبه 85 است که در چند جمله با گفتار بالا مشترک است.

***

ص:75

ص:76

آنها قائل شود و در همه امور با آنها مشورت نماید.امام علیه السّلام نکاتی را به آنها یادآور شد؛نکاتی که مسیر حکومت امام را روشن می ساخت و به انتظارات نابجای آنها پایان می داد:

نخست اینکه آنها را بر این امر سرزنش می کند که چرا به جهت امور ظاهرا مختصری خشمگین شده اید و خوبیهای فراوانی را به فراموشی سپرده اید.

در بخش دیگری از این بیان به آنها یادآور می شود که مشکلی در امر حکومت پیدا نشده تا با آنها مشورت کند؛بلکه بر اساس کتاب خدا و سنّت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله،امر حکومت را سامان می بخشد و البتّه اگر مطلبی که نیاز به مشورت داشته باشد پیش آید هیچ گاه از مشورت خودداری نخواهد کرد.

در بخش سوم این خطبه به این ایراد که چرا در تقسیم بیت المال مساوات میان مسلمانان را رعایت کرده،پاسخ می دهد که این همان سنّت رسول خداست.

سرانجام در آخرین قسمت این خطبه به دعای پرمعنایی می پردازد و برای کسانی که هرگاه حق را ببینند یاری می کنند و با ظلم به مبارزه برمی خیزند رحمت الهی را تقاضا می کند.

***

ص:78

روش پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله توجّه نموده و به آن اقتدا کردم(به یقین)در این امر(عمل به کتاب و سنّت)نیازی به رأی شما و رأی دیگران نداشتم(چون حکم خدا و رسول اللّه صراحت داشت)و مسئله ای پیش نیامده که آن را ندانم تا با شما و برادران مسلمانم به مشورت بنشینم به یقین اگر چنین چیزی پیش می آمد(یا بیاید)از مشورت با شما و دیگران روی گردان نبودم(و نخواهم بود).

هنگامی که طلحه و زبیر از رسیدن به مقصود خود مأیوس شدند نخست زبان به انتقاد و خرده گیری بر امام گشودند.سپس آتش جنگ جمل را برافروختند؛ آتشی که هردو در کام آن سوختند.می فرماید:«شما(طلحه و زبیر)برای امور ناچیزی خشم گرفتید؛ولی وظایف مهمّی را که داشتید به تأخیر انداختید»؛ (لقد نقمتما (1)یسیرا،و أرجأتما (2)کثیرا) .

منظور از ناچیز،ترک مشورت با آنهاست و منظور از امور مهم و فراوان مصالح مسلمان است،زیرا طلحه و زبیر برای رسیدن به اهداف خود به بهانه های واهی متوسّل شدند و مصالح مسلمین را که از وحدت و یکپارچگی صفوف و ایستادن پشت سر رهبر نشأت می گرفت به فراموشی سپردند و این راه و رسم همه عیب جویان کوتاه بین است که مصالح جامعه را برای رسیدن به منافع شخصی فدا می کنند.

سپس در ادامه سخن می فرماید:«به من بگویید:چه حقّی داشته اید که شما را از آن باز داشته ام یا کدام سهم متعلق به شما بوده که آن را متصرّف شده ام یا کدام شکایت و حقّی را یکی از مسلمانان پیش من آورده و من نسبت به آن ضعف نشان داده یا از حکم آن بی خبر بوده و یا راه آن را به خطا پیموده ام»؛ (ألا تخبرانی،أیّ شیء کان لکما فیه حقّ دفعتکما عنه؟أم أیّ قسم استأثرت (3)علیکما به؟أم أیّ حقّ رفعه إلیّ أحد من المسلمین ضعفت عنه،أم جهلته،أم أخطأت بابه!) .

در واقع امام علیه السّلام می خواهد با این سخن همه راههای خرده گیری و انتقاد را بر

ص:81

طلحه و زبیر ببندد،زیرا انتقاد یا مربوط به حقوق شخصی آنان است یا مربوط به سایر مسلمین،و مطالبات شخصی آنان یا مربوط به ضایع شدن حقّی است یا تصرّف کردن سهمی و آنچه مربوط به سایر مسلمین است یا مربوط به کوتاهی در احقاق حقوق است یا ناآگاهی نسبت به حق و یا خطا در مسیر اجرا.

امام علیه السّلام می فرماید:درباره هریک از این امور ایراد دارید آشکارا به من بگویید و چون آنها نمی توانستند انگشت روی نقطه خاصّی بگذارند،از دادن جواب درمانده شدند.

این راه و رسم همه خرده گیران زیادت خواه است که به جای اینکه انگشت روی جزئیات بگذارند به کلّی گویی قناعت کرده و جنجال به راه می اندازند.

سپس امام علیه السّلام به پاسخ شفاف و روشنی از ایراد آنها درباره ترک مشورت سخن گفته با مقدّمه چینی دقیق و روشن به آن می پردازد و می فرماید:«به خدا سوگند!من به خلافت(ظاهری)رغبتی نداشتم و به زمامداری شما علاقه ای نشان ندادم.این شما بودید که مرا به آن دعوت کردید و به اصرار مرا به آن واداشتید و چون حکومت به من رسید به کتاب خدا و دستوراتی که برای ما قرار داده و فرمان به اجرای آن صادر کرده،نظر افکندم و از آن پیروی نمودم و نیز به سنّت و روش پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله توجّه نمودم و به اقتدا کردم(به یقین)در این امر(عمل به کتاب و سنّت)نیازی به رأی شما و رأی دیگران نداشتم(چون حکم خدا و رسول اللّه صراحت داشت)و مسئله ای پیش نیامده که آن را ندانم تا با شما و برادران مسلمانم به مشورت بنشینم به یقین اگر چنین چیزی پیش می آمد از مشورت با شما و دیگران روی گردان نبودم»؛ (و اللّه ما کانت لی فی الخلافة رغبة،و لا فی الولایة إربة (1)،و لکنّکم دعوتمونی إلیها،و حملتمونی علیها،فلمّا

ص:82

أفضت إلیّ نظرت إلی کتاب اللّه و ما وضع لنا،و أمرنا بالحکم به فاتّبعته،و ما استنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله،فاقتدیته،فلم أحتج فی ذلک إلی رأیکما،و لا رأی غیرکما،و لا وقع حکم جهلته؛فأستشیرکما و إخوانی من المسلمین؛و لو کان ذلک لم أرغب عنکما،و لا عن غیرکما) .

در واقع امام علیه السّلام در این عبارت به دو نکته اشاره می کند؛نخست اینکه او پیش دستی در قبول خلافت ظاهری نکرده و اصرار مردم،به ویژه افرادی مانند طلحه و زبیر حجّت را بر وی تمام کرده و پذیرای این مقام شده است،بنابراین هرگونه انتظاری از آن حضرت داشتن غیر از رعایت حقوق مردم نابجاست.

البتّه دنیاپرستان طالب مقام قبل از رسیدن به آن افرادی را به حمایت خویش دعوت می کنند و به آنها وعده هایی در زمینه پیروزی خود می دهند؛ولی این سخن درباره مردان الهی که جز به اصرار مردم تکیه بر مقامات ظاهری نمی زنند، مفهومی ندارد.

دیگر اینکه مسئله مشورت صحیح است؛ولی«هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد»به یقین،مشورت در مسائل قطعی اسلام و فرمانهای صریح خدا و پیامبر،مفهومی ندارد.البتّه در مسائل اجرایی که گونه های مختلفی بر آن تصوّر می شود دامنه مشورت باز است.امام علیه السّلام می فرماید:انتظار نداشته باشید که در مسائل مهمی مانند اجرای عدل،برگرداندن اموال مغصوبه در زمان عثمان به بیت المال و تقسیم عادلانه بیت المال با شما مشورت کنم.هرزمان موردی برای مشورت پیدا شد به یقین کوتاهی نخواهم کرد.

***

ص:83

ص:84

تقسیم نمی نمودند.

لذا امام علیه السّلام در پاسخ آنها می گوید:من به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله اقتدا کردم و سیره او را عمل نمودم.

در ادامه این سخن می فرماید:«در چیزی که خداوند آن را روشن ساخته و حکمش را صادر فرموده نیازی به مشورت با شما نداشتم.به خدا سوگند!نه شما و نه غیر شما نمی توانند در این موضوع اعتراضی به من داشته باشند(تا لازم باشد رضایتتان را جلب کنم)»؛ (فلم أحتج إلیکما فیما قد فرغ اللّه من قسمه،و أمضی فیه حکمه،فلیس لکما،واللّه،عندی و لا لغیرکما فی هذا عتبی (1)) .

در پایان این سخن امام به خودش و آنها دعا می کند که همیشه طرفدار حق و در برابر آن شکیبا باشند و عرضه می دارد:«خداوند دلهای ما و شما را به حق متوجّه سازد و شکیبایی و استقامت را(برای تحمّل حق)به ما الهام کند»؛ (أخذ اللّه بقلوبنا و قلوبکم إلی الحقّ،و ألهمنا و إیّاکم الصّبر) .

روشن است که در بسیاری از مواقع،حق تلخ است و تحمّل آن مشکل،و همین امر گاه سبب می شود که انسان حق را نبیند و اگر آن را دید تحمّل نکند،لذا امام علیه السّلام از خدا دو چیز می طلبد؛یکی اینکه حق را آنچنان که هست به او و سایرین ارائه دهد و پس از آن تحمّل و شکیبایی در برابر تلخی حق،عنایت فرماید.

در یکی از کلمات قصار نهج البلاغه مولا علیه السّلام می فرماید: «إنّ الحقّ ثقیل مریء و إنّ الباطل خفیف وبیء ؛حق،سنگین امّا گواراست و باطل،سبک ولی بیماری زاست». (2)

ص:87

سپس امام علیه السّلام در تأیید و تکمیل این سخن فرمود:«خدا رحمت کند کسی را که هرگاه حقی را ببیند آن را یاری کند و اگر ستمی را مشاهده کرد آن را دفع نماید و به یاری صاحب حق برخیزد(و برضدّ ستمگر قیام کند)»؛ (ثم قال علیه السّلام:رحم اللّه رجلا رأی حقّا فأعان علیه،أو رأی جورا فردّه،و کان عونا بالحقّ علی صاحبه) .

ایراد گرفتند که چرا با آنها در این امر مشورت نشده است.نه تنها در تقسیم اموال بیت المال،بلکه در تقسیم پستها و مقامهای مهم نیز منتظر مشورت و در نهایت خواهان سهمی بودند و باور نمی کردند امام با این قاطعیت مردم را به روش پیامبر اکرم بازگرداند.هنگامی که رؤیاهای خود را بدون تعبیر یافتند،آتش خشم در دل آنها شعله ور شد و افکار شیطانی همه وجودشان را فراگرفت و دست به آتش افروزی و جنگ زدند و سرانجام خودشان در آن آتش سوختند.

این نیز حائز اهمیّت است که اموال بیت المال دو گونه بود؛بخشی از آن مانند زکات مصارف مختلفی داشت و ممکن بود بعضی بر بعضی دیگر(متناسب با زحماتشان)در آن ترجیح یابند؛مثلا«مؤلّفة قلوبهم»(کسانی را که می خواستند با محبّت به اسلام وارد کنند)و همچنین«عاملین علیها»(آنها که برای گردآوری زکات تلاش می کردند)و یا قضات و مانند آنها،هریک متناسب زحمات و موقعیتشان،سهمی از زکات را دریافت می داشتند و نیز در غنائم جنگی،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله میان پیاده و سواره تفاوت قائل می شد؛ولی بخش مهمی از درآمد بیت المال؛مانند خراجی که از اراضی خراجیه (1)گرفته می شد و رقم بسیار مهمی را در مجموع تشکیل می داد،می بایست میان همه مسلمانان به طور مساوی تقسیم شود.

درست مانند چیزی که وقف بر اولاد است که همه فرزندان در هر مقام و رتبه ای باشند به طور مساوی می برند و مانند یارانه هایی که در عصر ما از بیت المال پرداخت می شود که رئیس جمهور و افراد عادی در آن یکسانند و هرگونه تبعیض را به عنوان رانت خواری و امتیاز ویژه محکوم می کنند.

در عصر خلیفه اوّل همان روش پیامبر در این گونه موارد دنبال می شد و همه

ص:89

یکسان بودند؛ولی تبعیضها از زمان عمر-به شهادت تواریخ معتبر-آغاز شد و در زمان عثمان به اوج خود رسید و 22 سال براین منوال گذشت و تدریجا این عمل ناپسند به صورت سنّتی درآمد.

در اینجا رشته سخن را به دست ابن ابی الحدید می سپاریم که نکات جالبی را با تکیه بر تواریخ و روایات،در این زمینه بیان کرده و پرده از روی بسیاری از اسرار دوران خلفا و حکومت امیرمؤمنان علی علیه السّلام برداشته است.او در این زمینه گفتار مفصّلی دارد که خلاصه اش چنین است:

«امام علیه السّلام در روز دوم خلافت خویش منبر رفت و اعلام کرد راه و رسم من همان روش پیغمبر است.

هیچ کس بر دیگری برتری ندارد و اگر سابقه و کوشش بیشتری در اسلام داشته باشد پاداش او در قیامت با خداست.وی اضافه کرد:فردا کسی نگوید فرزند ابو طالب ما را از حقوق خود محروم کرد،زیرا همه بنده خدایند،و بیت المال مال خداست و به طور مساوی بین همه تقسیم می شود،فردا همه حاضر شوند تا اموالی که موجود است بین آنها تقسیم گردد.عرب را بر عجم امتیازی نیست.

امام علیه السّلام فردای آن روز به«عبید اللّه ابن ابی رافع»کاتب خویش،دستور داد از مهاجران شروع کند.سپس به انصار و سایر مسلمانان هرکدام سه دینار بدهد.

از این تقسیم جز«طلحه»،«زبیر»،«عبد اللّه بن عمر»،«سعید بن عاص»و «مروان حکم»کسی سرباز نزد،عبید اللّه جریان را به امام علیه السّلام گزارش داد.

هنگامی که مردم در مسجد بودند این گروه در گوشه ای از مسجد کنار یکدیگر نشستند و باهم آهسته صحبت کردند پس از آن«ولید بن عقبه»نزد امام علیه السّلام آمد و گفت تو در روز«بدر»بستگان نزدیک ما را کشتی،امّا امروز ما با تو بیعت می کنیم به شرط اینکه همان مقدار که زمان عثمان به ما پرداخت می شد

ص:90

بپردازی و کشندگان عثمان را به قتل رسانی و اگر از تو بیمناک شویم به شام و معاویه ملحق می گردیم!

امام علیه السّلام فرمود:

امّا مسئله«بدر»وظیفه الهی بود،و امّا مسئله مال در اختیار من نیست تا کم و زیاد کنم.آنچه خدا فرموده انجام می دهم و در مورد کشندگان عثمان اگر ملزم بودم آنها را بکشم همان وقت این کار را می کردم،و اگر شما از من بیم داشته باشید به شما تأمین می دهم برای چه بیم داشته باشید؟

«ولید»داستان را برای رفقایش بازگو کرد آنها با ناراحتی از هم جدا شدند.

«عمار یاسر»و گروهی به امام علیه السّلام خبر دادند که اینها پنهانی مردم را دعوت به برکناری شما از خلافت و نقض بیعت می کنند.

امام علیه السّلام به مسجد آمد منبر رفت و اعلام کرد که خداوند برای هیچ کس جز به تقوا برتری قائل نشده و متقی پاداش آن را در آخرت خواهد یافت.من روشی جز قرآن و سنّت پیغمبر انتخاب نخواهم کرد،هرکس به آن اراضی نیست هر کجا می خواهد برود،کسی که خدا را اطاعت کند و به حکم او حکم نماید از هیچ کس وحشت ندارد.

سپس از منبر فرود آمد و دو رکعت نماز خواند و عمار یاسر را با «عبد الرحمن»به سوی طلحه و زبیر که در گوشه مسجد نشسته بودند،فرستاد آنها نزد امام علیه السّلام آمدند:

فرمود:شما را به خدا سوگند می دهم آیا این طور نبود که من از بیعت کراهت داشتم و شما با رغبت بیعت نمودید؟

گفتند:چرا؟

فرمود:پس این چه وضعی است که از شما مشاهده می شود.

گفتند:بیعت کردیم که بدون مشورت ما کاری نکنی و ما را بر دیگران برتری

ص:91

بخشی؛امّا اموال را بالسویه تقسیم کردی و بدون مشورت ما این عمل را انجام دادی.

امام علیه السّلام فرمود:استغفار کنید که من(چنین شرطی را از شما برخلاف رضای خدا پذیرفته باشم)هم اکنون بگویید آیا حقی از شما گرفته ام؟یا به شما ستم نموده ام؟

گفتند:معاذ اللّه.

فرمود:آیا حکم و یا حقی مربوط به یکی از مسلمانها بوده که من جاهل به آن بوده ام و یا از گرفتن آن عاجز مانده ام؟

گفتند:نه.

فرمود:آیا از بیت المال برای خود چیزی ذخیره کرده ام؟

گفتند:نه!

فرمود:پس چرا مخالفت می کنید؟

گفتند:زیرا در قسمت کردن بیت المال برخلاف عمر بن خطّاب قدم بر می داری و ما را با دیگران مساوی قرار می دهی با اینکه غنائم با شمشیر ما به دست آمده است.

باز امام علیه السّلام فرمود:

امّا در مشورت با شما،من به حکومت رغبتی نداشتم،مرا به سوی آن فرا خواندید و اصرار ورزیدید ترسیدم اگر رد کنم اختلاف افتد.پس از قبول مسئولیت در کتاب خدا و سنّت پیامبر نظر افکندم آنچه مرا راهنمایی کردند عمل نمودم،احتیاج به نظر و رأی شما ندیدم،چنانچه(فرضا)حکمی در کتاب خدا نباشد و در سنّت پیامبر دلیلی بر آن نیابم و نیاز به مشورت بود با شما مشورت خواهم کرد.

امّا در مورد تقسیم به طور مساوی؛همه می دانیم پیامبر صلّی اللّه علیه و اله چنین دستور داده

ص:92

و کتاب خدا همین را می گوید.

امّا اینکه گفتید:ما بیشتر زحمت کشیده ایم،می دانید عده ای از همه بیشتر اسلام را یاری کرده اند،پیامبر در تقسیم بیت المال آنان را با دیگران به یک چشم می نگریست».

ابن ابی الحدید سپس می گوید:

«اگر گفته شود ابو بکر اموال را به طور مساوی تقسیم می کرد،پس چرا کسی اعتراض نکرد؟در پاسخ باید گفت:او بعد از پیغمبر بود و مردم با تقسیم پیغمبر عادت کرده بودند؛امّا هنگامی که عمر سر کار آمد عده ای را برتری داد،و پس از او عثمان این برتری را بیشتر کرد.

این عمل،22 سال ادامه پیدا کرد و مردم به این وضع عادت کردند.برگرداندن مردم از این وضع این مشکلات را به وجود می آورد». (1)

عمومی یا مشورت واگذار کند،چه بسا افرادی پیدا شود که بگویند:چه لزومی دارد در این عصر و زمان مردم هزینه های سنگینی را برای رفتن به زیارت خانه خدا تخصیص دهند و یا در اجتماع فعلی،حجاب برای زنان مسلمان،دست و پا گیر است!

ولی بعد از آنکه مسئله حج یا حجاب را به عنوان دستوری قاطع و مورد اجماع مسلمین بلکه ضرورت دینی پذیرفتیم می توانیم به شورا بنشینیم که نحوه برگزاری حج و طرز پوشیدن حجاب چگونه باشد بهتر است؟و باید پذیرفت بخشی از مشکلاتی که امروز دامان مسلمین را گرفته برای این است که جایگاه واقعی مشورت را فراموش کرده اند.

آنچه امام علیه السّلام در خطبه بالا فرموده نمونه روشنی از این مطلب است و آنچه طلحه و زبیر دنبال آن بودند انحراف واضحی از این است؛آنها می خواستند سنّت رسول خدا در تقسیم مساوی اموال خراجیه،به رأی گذارده شود و امام علیه السّلام با این امر مخالف بود.

او سخن می گفت و اطرافیانش به او قول می دادند که بعد از مرگ عمر با تو بیعت خواهیم کرد و هنگامی که این سخن به گوش عمر رسید در خطبه ای آنها را تهدید به مرگ کرد تا دست از کار خود بردارند.

ابن ابی الحدید در جای دیگر از سخنانش می نویسد:بعدا طلحه و زبیر در صف ستایش کنندگان عمر قرار گرفتند چرا که پیشگامان مهاجر و انصار را بر دیگران برتری بخشیده(و سهم بیشتری از بیت المال برای آنها قائل شده بود).

از سوی دیگر عمر تأکید کرده بود که قریش و مهاجران سابقه دار اسلام،از مدینه مطلقا خارج نشوند،زیرا معتقد بود اگر بیرون روند گروههای اطراف آنها را می گیرند و اموال زیادی به دست می آورند؛هم به سوی خوشگذرانی پیش می روند و هم به فکر زمامداری و تجزیه طلبی خواهند افتاد و در برابر اعتراضهایی که از گوشه و کنار به این امر شد او در خطبه ای صریحا اعلان داشت که این سیاست قطعی من است.

طبری-طبق نقل ابن ابی الحدید-می گوید:این کار عمر قریش را سخت رنجیده خاطر ساخت حتی هنگامی که عمر درخواست کردند به آنها اجازه دهد در جنگهای اسلامی شرکت کنند به آنها گفت:بدترین چیزی که براین امت از آن می ترسم این است که شما-قریش-در بلاد اسلامی پخش شوید؛برای شما همین بس که در غزوات رسول خدا شرکت کردید و نیازی به بیشتر از این نیست.

ولی هنگامی که عثمان به خلافت رسید ورق برگشت.قریش را آزاد گذاشت و آنها به شهرهای مختلف سفر کردند و به جمع آوری مال و ثروت پرداختند و این اوّلین فتنه در اسلام و درمیان توده مردم بود.

ابن ابی الحدید می افزاید:متأسفانه عمر رأی هوشمندانه خود را در محدود ساختن قریش بعد از ضربت خوردن به وسیله«ابو لؤلؤ»نقض کرد(زیرا طلحه و

ص:95

زبیر و مانند آنها را به شورای شش نفری خود راه داد که مفهومش شایستگی همه آنها برای خلافت بود).سپس می افزاید:این سبب هر فتنه ای بود که درمیان مسلمین واقع شد و تا دامنه قیامت واقع می شود». (1)

با توجّه به این سابقه تاریخی روشن می شود که چرا طلحه و زبیر از خلافت علی علیه السّلام ناراحت شدند درحالی که بیشترین تلاش را برای تحریک مردم به کشتن عثمان داشتند به گمان اینکه بعد از عثمان نوبت به طلحه می رسد و هنگامی که علی علیه السّلام پست و مقامی به آنها نداد(زیرا می دانست مقدّمه تجزیه کشور اسلام می شود)بلکه عطای نامساوی آنها را از بیت المال قطع کرد و مطابق روش پیامبر،مساوات درمیان مسلمین برقرار ساخت بر آن حضرت شوریدند و با دستیاری عایشه ام المؤمنین،آتش جنگ جمل را برافروختند و پس از شکست جمل و کشته شدن آن دو،طرفدارانشان آتش جنگ صفّین را شعله ور ساختند و سرانجام بنی امیّه را بر جهان اسلام حاکم ساختند و بعد از آن بنی مروان روی کار آمدند و آن فسادهای عظیم را در جهان اسلام برپا ساختند.از اینجا روشن می شود که مشکل طلحه و زبیر تنها مشکل عدم مشورت نبود و حتی مساوات در بیت المال هم مسئله ای فرعی بود؛آنها طمع در خلافت داشتند و اینها را بهانه خود قرار داده بودند.

***

ص:96

ندارم زبان شما به دشنمام آلوده شود و در ادامه،این گفتار را ایراد فرمود و در آن راه بهتری را ارائه داد و آن دعا برای هدایت گمراهان و وحدت مسلمین و خاموش شدن آتش جنگ است.

این سخن نشان می دهد که امام علیه السّلام در عین قاطعیّت در برابر دشمن،از خشونتهای بی مورد که نشانه ضعف شخصیّت است جلوگیری می فرمود.

***

ص:98

إنّی أکره لکم أن تکونوا سبّابین،و لکنّکم لو وصفتم أعمالهم،و ذکرتم حالهم،کان أصوب فی القول،و أبلغ فی العذر،و قلتم مکان سبّکم إیّاهم:

اللّهمّ أحقن دماءنا و دماءهم،و أصلح ذات بیننا و بینهم،و اهدهم من ضلالتهم،حتّی یعرف الحقّ من جهله،و یرعوی عن الغیّ و العدوان من لهج به.

بعضی از یارانش به اهل شام بدگویی می کنند.فرمود:«من دوست ندارم که شما دشنام دهنده باشید؛ولی اگر اعمال زشتشان را شرح دهید و احوال آنها را بیان کنید به گفتار صحیح نزدیک تر و برای اتمام حجّت رساتر است»؛ (إنّی أکره لکم أن تکونوا سبّابین،و لکنّکم لو وصفتم أعمالهم،و ذکرتم حالهم،کان أصوب فی القول،و أبلغ فی العذر) .

«سبّاب»به کسی گفته می شود که بسیار بدگویی می کند و حقیقت«سبّ» بدگویی کردن و دشنام دادن توأم با هتک طرف است؛مانند خطاب کردن طرف به احمق،بی شعور،پست،رذل و امثال آن.

لعن کردن یکی از مصداقهای«سبّ»است و«قذف»(نسبتهای ناروای ناموسی دادن)از مراحل شدید«سبّ»است و در بسیاری از موارد،حدّ شرعی هم دارد.به یقین منظور امام در گفتار بالا این نوع سبّ نیست،زیرا قذف حرام و از گناهان کبیره است؛نه از مکروهات.

امام علیه السّلام در این خطبه یارانش را از این کار باز می دارد،هرچند حق داشتند دشمن را به این گونه خطابها مخاطب سازند و به جای آن دستور می دهد صفات زشت و اعمال بد آنها را مورد نقد قرار دهند و حجّت را بر آنها تمام کنند که هم تأثیر بیشتری دارد و هم بهانه به دست دشمن برای مقابله به مثل نمی دهد.

درباره سبّ و لعن به طور کلّی سخنی داریم که در بحث نکات خواهد آمد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن با بیان مصداق روشنی،شیوه برخورد با دشمن را در این گونه موارد،تعلیم می دهد و می فرماید:«شما باید به جای دشنام چنین می گفتید:پروردگارا خون ما و آنها را حفظ کن!میان ما و آنها را اصلاح فرما!و آنان را از گمراهیشان هدایت نما تا کسانی که جاهلند حق را بشناسند و آنها که گمراهند و بر دشمنی با حق اصرار می ورزند از آن دست بردارند و(به راه

ص:100

راست)باز گردند»؛ (و قلتم مکان سبّکم إیّاهم:اللّهمّ احقن (1)دماءنا و دماءهم،و أصلح ذات بیننا و بینهم،و اهدهم من ضلالتهم،حتّی یعرف الحقّ من جهله،و یرعوی (2)عن الغیّ و العدوان من لهج (3)به) .

امام علیه السّلام در این عبارت پرمعنای خود سه دعا فرموده و یا به تعبیر دیگر سه تقاضا از پیشگاه خدا دارد:نخست اینکه آتش جنگ خاموش گردد و خونهای طرفین ریخته نشود.دیگر اینکه علاوه بر آتش بس،صلح و دوستی درمیان دو گروه،برقرار گردد و مسلمین متّحد و یکپارچه شوند.سوم اینکه گمراهیهایی که دامان آنها را گرفته و آنان را از رسیدن به حق باز می دارد از ایشان دور شود؛ ناآگاهان حق را بشناسند و آگاهان از ستیزجویی و دشمنی با حق دست بردارند.

این دعاها به خوبی نشان می دهد که تا چه حد امام علیه السّلام دارای سعه صدر بوده و لطف و رحمت حتّی نسبت به دشمنان خود داشته است و با آن همه ظلم و جنایتی که در حق امام و یارانش روا داشتند کمترین سخنی که دلیل بر انتقامجویی باشد؛بیان نمی فرماید و حتّی دوستانش را از سبّ و دشنام و بدگویی به دشمن،نهی می کند.

بدگویی کردن است و بعضی لعن را هم مصداقی از آن دانسته اند. (1)

به یقین هیچ مؤمنی را نباید سبّ و لعن کرد و درباره کافران و مخالفان حق نیز اصل بر ترک آن است،چرا که غالبا با دو اثر منفی همراه است:نخست اینکه چه بسا طرف مخالف،مقابله به مثل کند و به مقدّسات توهین نماید،لذا در آیه 108 سوره انعام می خوانیم:« «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّوا اللّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ» ؛به(معبود)کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید مبادا آنها نیز از روی نادانی(و ظلم)خدا را دشنام دهند».

دیگر اینکه ممکن است این گونه بدگوییها آنها را تحریک کند و به اصطلاح روی دنده لج بیفتند و پافشاری آنها در کفر و ضلالت بیشتر گردد.

ولی این قاعده؛مانند هر قاعده کلی دیگر موارد استثنایی دارد.به همین دلیل در نهج البلاغه یا عبارات دیگر معصومین علیهم السّلام گاه بدگوییهایی نسبت به مخالفان شده و در قرآن مجید نیز لعن درباره گروههایی آمده است.

در خطبه 19 نهج البلاغه خواندیم که امام علیه السّلام به اشعث بن قیس منافق که سخنی توهین آمیز و بی ادبانه در برابر امام علیه السّلام گفت،فرمود:«علیک لعنة اللّه و لعنة اللاّعنین حائک بن حائک منافق بن کافر؛لعنت خدا و لعنت همه لعنت کنندگان بر تو باد ای بافنده(دروغ)فرزند بافنده و ای منافق فرزند کافر».

نیز هنگامی که مروان در جنگ جمل اسیر شد و او را خدمت امام علیه السّلام آوردند، امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام نزد پدر خود برای او شفاعت کردند و امام علیه السّلام او را آزاد ساخت.امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام عرض کردند:ای امیر مؤمنان!لازم است مروان با شما بیعت کند؟امام علیه السّلام فرمود:مگر بعد از قتل عثمان با من بیعت نکرد من نیاز به بیعت او ندارم.دست او همچون دست یهودی است«إنّها کفّ

ص:102

یهودیّة» (1)؛ولی سبّ مؤمن با تقوا از گناهان عظیم است؛در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم که فرمود:«سباب المؤمن فسوق و قتاله کفر و أکل لحمه معصیة و حرمة ماله کحرمة دمه؛سبّ و دشنام فرد با ایمان گناه بزرگی است و جنگیدن با او کفر است و خوردن گوشت او(غیبت کردن)معصیت است و احترام مالش همچون احترام خون است». (2)

در حدیث دیگری می خوانیم که مردی خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عرض کرد:مرا وصیّتی کن!از جمله اموری که رسول خدا به او سفارش کرد این بود:«لا تسبّوا النّاس فتکسب العداوة بینهم؛به مردم سبّ و دشنام ندهید که سبب عداوت و دشمنی درمیان آنها می شود». (3)

این نکته قابل توجّه است که اصحاب معاویه،هرچند جزء منافقان و ظالمان و مفسدان فی الارض بودند باز امام علیه السّلام اصحاب خود را از سبّ آنها در ایّام جنگ صفّین نهی فرمود،زیرا در آنجا شرایط خاصّی بود که ممکن بود سبّ آنها آتش جنگ را شعله ورتر سازد.

در مورد لعن نیز از آیات قرآن استفاده می شود که خداوند عده ای را لعن کرده و یا اجازه لعن آنها را داده است از جمله درباره شیطان می فرماید:« «وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلی یَوْمِ الدِّینِ» ؛و مسلما لعنت من بر تو تا روز قیامت خواهد بود» (4)و در ارتباط با گروهی از مرتدّین می فرماید:« «أُولئِکَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِینَ» ؛کیفر آنها این است که لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگی بر آنها خواهد بود» (5)و درباره ظالمان نیز می فرماید: «أَلا لَعْنَةُ اللّهِ عَلَی»

ص:103

«الظّالِمِینَ» (1)و درباره پیمان شکنان و قاطعان رحم و مفسدان در زمین می فرماید:

«أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ» (2)و درباره کسانی که کتمان حق می کنند، می فرماید:« «أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ» ؛خداوند و همه لعنت کنندگان آنها را لعنت می کنند». (3)

بی شک لعن در لغت به معنای طرد کردن و دور ساختن است که گاه به صورت عملی انجام می شود و گاه به صورت لفظی یا در شکل نفرین؛مثلا گفته می شود:«لعنة اللّه علیک»یعنی خدا تو را از رحمتش دور دارد.

مسلّم است که هیچ مؤمنی را نمی توان لعن کرد؛ولی افراد بی ایمان و منافق و کسانی که گناه عظیمی مانند ظلم و ستم و فساد و ایجاد تباهی در زمین و امثال آن مرتکب می شوند مستحق لعن اند،بنابراین لعن مخصوص کافران و منافقان نیست.

ص:104

ص:106

أملکوا عنّی هذا الغلام لا یهدّنی،فإنّنی أنفس بهذین-یعنی الحسن و الحسین علیهما السّلام-علی الموت لئلاّ ینقطع بهما نسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.

الحسین علیهما السّلام-علی الموت لئلاّ ینقطع بهما نسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله) .

تعبیر به«املکوا»از ریشه«ملک»در واقع تأکیدی است برای جلوگیری کردن از شتاب امام حسن علیه السّلام به سوی میدان جنگ،زیرا انسان هنگامی که مالک چیزی می شود آن را به تمام معنا در اختیار می گیرد و این بالاترین تأکیدی است که در مورد بازداشتن کسی از چیزی می توان به کار برد.به همین دلیل مرحوم سیّد رضی رحمة اللّه در ذیل این کلام می گوید:«این تعبیر از فصیح ترین و برترین تعبیرات است».

جمله «لا یهدّنی» تأکید دیگری براین معناست،زیرا می فرماید:اگر او و برادرش حسین علیه السّلام به شهادت برسند وجود مرا درهم می کوبند.

امام علیه السّلام برای اینکه تصوّر نشود این تأکیدات تنها از مهر فرزندی سرچشمه می گیرد،در پایان فرموده:من هدف بزرگی را دنبال می کنم و آن این است که نسل پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله هرچه بهتر و بیشتر از طریق این دو،در جهان باقی بماند که این خود یکی از اسباب پایندگی اسلام است.

*** مرحوم سیّد رضی در پایان این گفتار می گوید:«جمله امام علیه السّلام «أملکوا عنّی هذا الغلام» از برترین سخنان و فصیح ترین جمله هاست»؛ (قال السیّد الشّریف و قوله علیه السّلام:أملکوا عنّی هذا الغلام من أعلی الکلام و أفصحه) .

منظور سیّد این است که جمله «أملکوا عنّی» یعنی«از سوی من مالک بشوید» تأکید زیبا و لطیفی است براین معنا که با سرعت و جدیّت بروید و این جوان را نگاه دارید تا از دست نرود،زیرا انسان بیشترین محافظت را نسبت به املاک خویش دارد و این تعبیر از«نگاه داشتن»و«گرفتن»و«باز گرفتن»و«محافظت» بلیغ تر و رساتر است.

ص:108

نه از طریق دختر؟و می دانیم که حسن و حسین نوه های دختری پیامبرند!

در پاسخ این سؤال باید گفت که این طرز تفکّر به عصر جاهلیت باز می گردد که آنها مطلقا زنان را به حساب نمی آوردند و فرزندان دختر را فرزند به حساب نمی آوردند و می گفتند:

بنونا بنو أبناءنا و بناتنا بنوهنّ أبناء الرّجال الأباعد

فرزندان ما تنها فرزندان پسران ما هستند و دختران ما فرزندانشان فرزندان مردان بیگانه و دورند.

لذا در آیه مباهله که می فرماید: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ» (1)مفسّران در این مسئله اتفاق نظر دارند که واژه«ابناءنا»در این آیه شریفه اشاره به امام حسن و امام حسین علیهما السّلام است و«نساءنا»اشاره به حضرت فاطمه علیها السّلام،و خطاب«یابن رسول اللّه»به امامان اهل بیت علیهم السّلام در روایات،بسیار است.

در آیه شریفه 85 سوره انعام «وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ» و...*... «عِیسی» حضرت مسیح از ذریّه حضرت ابراهیم شمرده شده،در حالی که از ناحیه مادر (مریم)به حضرت ابراهیم منتهی می شود.

***

ص:110

جنگ خسته شده بودند و تاب و توانی در خود برای ادامه جنگ نمی دیدند،این موضوع را بهانه خوبی برای کناره گیری از جنگ و عافیت طلبی دانستند و گروه سومی از منافقان بودند که عداوت و کینه امام علیه السّلام را در دل داشتند و منتظر دستاویزی بودند.هنگامی که قرآنها را بر سر نیزه دیدند با خود گفتند الان بهترین موقع برای دست برداشتن از یاری علی علیه السّلام است آنها هم فریاد برآوردند که جنگ را پایان دهید و گروه کمتری بر ادامه جنگ اصرار ورزیدند که در پیشاپیش آنها مالک اشتر بود،فریاد زد وای بر شما آیا بعد از نزدیک شدن پیروزی، می خواهید عقب نشینی کنید؟ای نابخردان نادان!...ولی گروهی که دست از جنگ کشیده بودند به او دشنام دادند و بد گفتند و تهدیدش کردند و فریاد «المصاحف المصاحف و الرّجوع إلیها لا نری غیر ذلک»را سر دادند و امام علیه السّلام را وادار ساختند که مسئله حکمیت را بپذیرد.در این هنگام امام علیه السّلام سخن بالا را ایراد فرمود که خلاصه اش این بود:شما در گذشته پیرو من بودید و من امیر شما؛ ولی الآن شما می خواهید امیر باشید و من مأمور.شما می خواهید با هر شرایطی که ممکن است،زنده بمانید با این حال من چگونه می توانم شما را باز دارم؟!

***

ص:112

أیّها النّاس،إنّه لم یزل أمری معکم علی ما أحبّ،حتّی نهکتکم الحرب،و قد،واللّه،أخذت منکم و ترکت،و هی لعدوّکم أنهک.

لقد کنت أمس أمیرا،فأصبحت الیوم مأمورا،و کنت أمس ناهیا، فأصبحت الیوم منهیّا،و قد أحببتم البقاء،و لیس لی أن أحملکم علی ما تکرهون!

تسلیم در برابر امر حکمین داشتند.حضرت در واقع به این سؤال پاسخ می دهد که چرا تسلیم توطئه عمرو عاص در بالا بردن قرآنها بر سر نیزه ها و پذیرش امر حکمین شد،می فرماید:«ای مردم!پیش از این،وضع من و شما آن گونه بود که دوست می داشتم(همه تسلیم فرمان من بودید)تا اینکه جنگ شما را خسته و درهم کوفته ساخت(نافرمانیها از اینجا آغاز شد و من چاره ای جز پذیرش پیشنهاد حکمیّت نداشتم)در حالی که به خدا سوگند اگر جنگ گروهی را از شما گرفت و گروهی را باقی گذاشت برای دشمنانتان کوبنده تر و خستگی آفرین تر بود»؛ (أیّها النّاس،إنّه لم یزل أمری معکم علی ما أحبّ،حتّی نهکتکم (1)الحرب،و قد،و اللّه،أخذت منکم و ترکت،و هی لعدوّکم أنهک) .

این سخن در واقع پاسخ به طرفداران ادامه جنگ است.آنها که می دانستند پایانش پیروزی است؛ولی متأسّفانه در اقلیّت بودند.امام در این سخن از یک سو عذر خود را در پذیرش پیشنهاد آتش بس و قبول حکمیّت در مقابل این اقلیّت بیان می کند و از سوی دیگر اعتقاد واقعی خود را به لزوم ادامه جنگ تا پیروزی نهایی در برابر اکثریت خسته از جنگ بیان می دارد و کثرت شهدا را مجوّز تسلیم در برابر خواسته های انحرافی دشمن نمی داند.

سپس در توضیح این سخن می افزاید:«من دیروز امیر و فرمانده بودم؛ولی امروز مأمور و فرمانبر شدم دیروز من شما را نهی می کردم؛ولی امروز شما مرا نهی می کنید و این در حالی است که شما بقای در دنیا را(به قیمت از دست دادن پیروزی بر دشمن)دوست دارید و من نمی توانم شما را به چیزی که دوست ندارید وادار کنم»؛ (لقد کنت أمس أمیرا،فأصبحت الیوم مأمورا،و کنت أمس ناهیا،فأصبحت الیوم منهیّا،و قد أحببتم البقاء،و لیس لی أن أحملکم علی ما تکرهون!) .

ص:114

این سخن باز پاسخی است به دو گروه:اقلیتی که طرفدار ادامه جنگ تا پیروزی بودند و نسبت به قبول امر حکمین و پایان نبرد در آستانه پیروزی ایراد داشتند،حضرت می فرماید:من چه کنم زمام کار را از دست من گرفته اند و امر فرماندهی را متزلزل ساخته و سر به طغیان برداشته اند و از سوی دیگر به اکثریتی که تسلیم پیشنهاد دشمن شده بودند می گوید:شما نه به موجب احترام قرآن این پیشنهاد را پذیرفتید؛بلکه به سبب حبّ بقا و فرار از فداکاری در راه خدا بود.

من چگونه باز گردم در حالی که نشانه های پیروزی ظاهر شده است.به امام عرض کنید فقط یک ساعت به من مهلت بدهد،من کار را تمام می کنم.گروه کثیری که اطراف امام علیه السّلام را گرفته بودند هنگامی که پیغام مالک را شنیدند خشمگین شدند و(با نهایت بی شرمی)به امام علیه السّلام گفتند:ظاهرا به مالک دستور داده ای دست از جنگ بردارد؛ولی در پنهان،کسی را مأمور کرده ای که فرمان ادامه جنگ به او بدهد اگر الساعه او را برنگردانی تو را خواهیم کشت همان گونه که عثمان را کشتیم.نمایندگان امام علیه السّلام به سوی مالک اشتر بازگشتند و به او گفتند آیا دوست داری که تو در اینجا پیروز شوی؛ولی پنجاه هزار شمشیر بالای سر امیرمؤمنان علی علیه السّلام کشیده شده باشد؟!(و قصد شهید ساختن او را داشته باشند).

مالک گفت:مگر چه خبر است؟گفتند:تمامی لشکر اطراف حضرت را گرفته اند و او بر زمین نشسته و شمشیرها بالای سر او برق می زند و می گویند اگر اشتر برنگردد تو را خواهیم کشت.اشتر گفت وای بر شما،سبب چیست؟گفتند:

قرآنها را بر سر نیزه ها کرده اند،اشتر گفت:آری به خدا سوگند هنگامی که آن منظره را دیدم گفتم باید منتظر اختلاف و فتنه بود.

مالک بلافاصله برگشت و مشاهده کرد که جان امیر مؤمنان علیه السّلام(در برابر این گروه نادان و منافق)در خطر است و بعضی تا آن حد،پیش رفته اند که آن حضرت را میان دو چیز مخیر کنند یا تسلیم معاویه شود یا او را بکشند،در حالی که جز جماعت اندکی یار و حامی نداشت.هنگامی که چشم مالک اشتر به آن گروه معاند افتاد آنان را با سخن تند و خشن سرزنش کرد و گفت:وای بر شما آیا بعد از پیروزی،خاک ذلت و تفرقه بر سرتان پاشیده شده ای کم خردان!ای سفیهان.آنها نیز مقابله به مثل کرده و به اشتر بد گفتند و سپس فریاد زدند:قرآنها، قرآنها را دریابید،غیر از این راهی نمی بینیم.

در این هنگام امام علیه السّلام در برابر پیشنهاد حکمیت،تسلیم شد تا مشکل

ص:116

عظیم تری را با مشکل کوچک تری برطرف سازد و گفتار بالا را ایراد فرمود:

(کنت أمس أمیرا،فأصبحت الیوم مأمورا...). (1)

بعضی از قراین و شواهد نشان می دهد که مسئله بالا بردن قرآنها بر سر نیزه ها توطئه مشترکی از سوی منافقان و افراد نفوذی در سپاه امیر مؤمنان علی علیه السّلام و گروهی از شامیان به سرکردگی عمرو بن عاص و همکاری اشعث بن قیس منافق که در لشکر امام حضور داشت،بود و آنها می خواستند به هر قیمتی شده جلوی پیروزی امام علیه السّلام را بگیرند و ساده لوحان را بفریبند. (2)

در ذیل خطبه 35،جلد دوم،صفحه 364 نیز بحث مشروحی درباره حکمیت داشتیم که در واقع تکمیلی برای این بحث محسوب می شود.

***

ص:117

ص:118

و هنگامی که حضرت خانه وسیع او را دید این سخن را ایراد فرمود و تذکّری بسیار پرمعنا به او و به همه انسانهایی که زندگی شبیه او را دارند داد.این کلام به طور خلاصه مشتمل بر سه بخش است:

بخش اوّل:تذکّر بیدار کننده ای است که امام به علاء بن زیاد یا ربیع بن زیاد داد.

بخش دوم:اندرز و نصیحتی است پرمعنا که برای برادر او؛یعنی عاصم بن زیاد بیان فرمود که درست در نقطه مقابل علاء بن زیاد زندگی می کرد و زندگی مرتاضانه ای داشت.

بخش سوم:پاسخ به سؤالی است که عاصم بن زیاد از حضرت درباره طرز زندگی امام عرضه داشت.

***

ص:120

می فرماید:«با این خانه وسیع در این دنیا،چه می خواهی بکنی و آن را برای چه می خواهی،در حالی که در آخرت به آن نیازمندتری»؛ (ما کنت (1)تصنع بسعة هذه الدّار فی الدّنیا،و أنت إلیها فی الآخرة کنت أحوج؟) .

عادت مردم بر این است که وقتی به عیادت بیمار می روند چیزی می گویند که خشنود و خوشحال شود؛ولی یک معلّم آسمانی همچون علی علیه السّلام هنگامی که یار خود را در بستر بیماری می بیند همان بیماری که گاه بازگشتی در آن نیست باید او را بیدار کند و متوجّه سرنوشت خویش سازد و صراط مستقیم سعادت را به او ارائه دهد و داروی تلخ نصیحت آمیخته با سرزنش را در کام او فروریزد تا بهبودی واقعی حاصل کند.

آنگاه راه استفاده از این ثروت عظیم را برای نیل به سعادت آخرت به او نشان می دهد و می فرماید:«آری!اگر بخواهی می توانی به وسیله آن به آخرت برسی(و سعادتمند شوی)به این گونه که از میهمانان در آن پذیرایی کنی و صله رحم در آن بجا آوری و حقوق شرعی و الهی آن را بپردازی؛اگر چنین کنی به وسیله این خانه به خانه آخرت نائل شده ای»؛ (و بلی إنّ شئت بلغت بها الآخرة:تقرّی (2)فیها الضّیف،و تصل فیها الرّحم،و تطلع (3)منها الحقوق مطالعها،فإذا أنت قد بلغت بها الآخرة) .

امام علیه السّلام با این بیان به این واقعیت اشاره می فرماید که مال و ثروت امر نکوهیده و ضدّ ارزش نیست؛بلکه مهم آن است که در چه راهی مصرف شود.

هر گاه به تکاثر و تفاخر یا انحصار به شخص بینجامد مذموم است؛ولی اگر

ص:122

بخش مهمّی از آن در اختیار نیازمندان و دوستان و بستگان قرار گیرد،سرمایه آخرت محسوب می شود.به همین دلیل از مال در قرآن مجید به عنوان«خیر»یاد شده آنجا که می فرماید:« «إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ» ؛اگر خیری(مالی)از خود به یادگار بگذارد وصیت برای پدر و مادر و نزدیکان کند». (1)در حدیثی می خوانیم که شخصی در خدمت امام صادق علیه السّلام از اغنیا و ثروتمندان نکوهش کرد و به آنها بد گفت؛امام فرمود:«أسکت فإنّ الغنی إذا کان وصولا لرحمه،بارّا بإخوانه أضعف اللّه تعالی له الأجر ضعفین لأنّ اللّه تعالی یقول:و ما أموالکم و لا أولادکم بالّتی تقرّبکم عندنا زلفی إلاّ من امن و عمل صالحا فأولئک لهم جزاء الضّعف بما عملوا و هم فی الغرفات امنون؛ساکت باش!شخص غنی هرگاه صله رحم بجا آورد و نسبت به برادران دینی خود نیکوکار باشد،خداوند پاداش او را دو برابر می کند،زیرا می فرماید:اموال شما و اولادتان،چنان نیست که شما را به خداوند نزدیک کند،مگر کسی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهد،آنها در برابر اعمالشان پاداش مضاعف دارند و در غرفه های بهشتی در امنیّت به سر می برند». (2)

بنابراین،مال می تواند بهترین وسیله سعادت گردد،هرگاه به درستی از آن بهره گیری شود و می تواند وسیله بدبختی انسان باشد،هرگاه با بخل و اسراف و انحصارطلبی همراه گردد.

داشتن خانه وسیع است؛پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در حدیثی فرمود:«من سعادة المرء المسلم،المسکن الواسع». (1)

در همان باب از کتاب کافی هفت حدیث دیگر به همین مضمون یا قریب به آن از معصومان علیهم السّلام نقل شده است و مرحوم علاّمه مجلسی در بحار الانوار جلد 73 احادیث فراوانی در این زمینه دارد.از جمله در حدیثی از امام ابو الحسن علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام می خوانیم که برای یکی از دوستانش خانه ای خرید،و به او فرمود:این منزل تو بسیار کوچک است،برخیز و به این منزل جدید نقل مکان کن،آن مرد گفت:این خانه را پدرم ساخته(و من از او پیروی می کنم)؛امام علیه السّلام فرمود:اگر پدرت نادان و بی خرد بوده،تو هم باید مثل او باشی! (2)

بدیهی است هرگز مفهوم این روایات این نیست که انسان،خطّ اعتدال را رها کرده و به اسراف روی آورد،بلکه اشاره به این است که نباید مانند افراد تنبل و بی همّت در جایی که امکانات فراهم است به خانه های تنگ و تاریک و کوچک که روح انسان را آزار می دهد،قناعت کرد.

اضافه بر این،خانه های تنگ و کوچک،بهانه خوبی برای ترک صله رحم و دعوت نکردن از مهمان است.می گویند که اگر ما به خانه ارحام برویم آنها نیز به خانه ما می آیند و ما جا نداریم و به همین دلیل از پذیرایی مهمان که مایه خیر و برکت است خودداری می کنند،و یکی از علل رواج فرهنگ خانه های بسیار کوچک در عصر ما علاوه بر مشکلات مالی،سلطه فرهنگ خالی از عواطف انسانی غربیهاست،که نه صله رحم می شناسند و نه پذیرایی از مهمان.

***

ص:124

بر خود سخت بگیرند و همچون افراد ضعیف مردم زندگی کنند تا فقر،آنها را به طغیان و سرکشی(در برابر فرمان خدا)وادار نکند.

ایراد دیگری که امام علیه السّلام به او می کند این است که تو علاوه بر ظلم بر خویش، به زن و فرزندت ستم می کنی بی آنکه دلیلی بر این کار داشته باشی.

این توبیخها و سرزنشهای مکرّر،به سبب این است که اسلام،رهبانیت و ترک دنیا را به این شکل برای پرداختن به عبادت،هرگز توصیه نمی کند و آن را انحراف از مسیر حق می شمرد،همان گونه که شرح آن در ادامه این بحث خواهد آمد.

سپس در ادامه این سخن می فرماید:«تو گمان می کنی خداوند طیّبات را بر تو حلال کرده ولی دوست ندارد که از آنها بهره ببری؟!تو در پیشگاه خدا بی ارزش تر از آن هستی که این گونه با تو رفتار کند»؛ (أ تری اللّه أحلّ لک الطّیّبات، و هو یکره أن تأخذها!أنت أهون علی اللّه من ذلک!) .

این سخن در واقع اشاره به دلیل لطیفی است و آن اینکه برنامه ای که در پیش گرفته ای به گمان این بوده که مطابق دستور خداست،در حالی که قرآن با صراحت طیّبات و غذاها و لباسهای پاکیزه را بر همگان حلال شمرده،در آنجا که می فرماید:« «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ» ؛بگو چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگان خود آفریده و(همچنین)روزیهای پاکیزه را حرام کرده است،بگو اینها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و در قیامت خالص برای مؤمنان خواهد بود». (1)

جمله «أنت أهون علی اللّه من ذلک!» ممکن است اشاره به این باشد که این گونه افراد-که وضع خاصی به خود می گیرند و از جامعه مسلمین جدا می شوند-امتیاز فوق العاده ای برای خویش قائلند و گمان می کنند گوشه گیری و ریاضت سبب برتری آنان بر سایر مردم است و گویی خداوند دستورات ویژه ای

ص:127

به آنها داده است.امام علیه السّلام می فرماید:تو کمتر و کوچک تر از آنی که خدا دستور خاصی برای تو صادر کرده باشد،تو را از مواهب حیات منع کند و برای دیگران حلال بشمارد.

در ادامه این سخن می خوانیم که عاصم برای توجیه رفتار خود عرض کرد:

«ای امیر مؤمنان علیه السّلام تو خود با این لباس خشن و آن غذای ناگوار به سر می بری در حالی که پیشوا و امام ما هستی و بر ما لازم است به تو اقتدا کنیم»؛ (قال:یا أمیر المؤمنین،هذا أنت فی خشونة ملبسک و جشوبة (1)مأکلک!) .

امام علیه السّلام پاسخ روشنی به او داد،فرمود:«وای بر تو،من مانند تو نیستم(و وظیفه ای غیر از تو دارم،زیرا)خداوند بر پیشوایان حق و عدالت واجب کرده که بر خود سخت بگیرند و همچون افراد ضعیف مردم زندگی کنند تا فقر،آنها را به طغیان و سرکشی(در برابر فرمان خدا)وادار نکند»؛ (قال:ویحک،إنّی لست کأنت،إنّ اللّه تعالی فرض علی أئمّة العدل أن یقدّروا أنفسهم بضعفة النّاس،کیلا یتبیّغ (2)بالفقیر فقره!) .

براساس این منطق افراد عادی،در بهره گیری از مواهب حیات به صورت معتدل و دور از اسراف و تبذیر آزادند؛ولی پیشوایان و امرای اسلام باید به زندگانی ساده،همچون زندگانی ضعفای اجتماع روی آورند تا مایه آرامش و تسکین برای قشرهای محروم گردد و در فشار غم و اندوه به سر نبرند و سر به طغیان بر نیاورند.

در روایتی که ابن ابی الحدید در شرح این خطبه آورده چنین آمده است که امام علیه السّلام آیات متعددی از قرآن را در زمینه مباح بودن بهره گیری از طیّبات بر

ص:128

عاصم خواند که نشان می دهد مرحوم سیّد رضی سخنان امام را به صورت گزینشی نقل کرده است و در پایان آن چنین می گوید:سخنان امام در عاصم مؤثّر افتاد،برخاست آن عبای خشن را از تن درآورد و لباس مناسبی به تن کرد و برنامه سابق را تغییر داد.

ابن ابی الحدید بر این نکته تأکید دارد که موضوع اصلی بحث«علاء بن زیاد» نبوده؛بلکه شخص معروفی به نام«ربیع بن زیاد»بوده است که بخشی از خراسان را فتح کرد و عمر درباره او گفت:«مردی را به من نشان بدهید که هنگامی که امیر است گویی امیر نیست و هنگامی که امیر نیست گویی امیر است».

در ادامه این سخن می نویسد:«زیاد بن ابیه به ربیع بن زیاد(که از طرف او والی بخشی از خراسان شده بود)چنین نوشت که معاویه به تو دستور می دهد تمام درهم و دینارهای بیت المال و غنائم جنگی را بر لشکریان تقسیم کن.ربیع در جواب گفت:من دستور خدا را پیش از دستور معاویه یافته ام(باید همچون پیامبر اکرم و علی علیه السّلام بین همه تقسیم کنم)سپس سفارش کرد در میان مردم صدا بزنند فردا برای گرفتن غنائم جمع شوید.آنگاه خمس غنائم را(که بدون جنگ به دست آمده بود)برداشت و بقیه را در میان مسلمانان تقسیم کرد.سپس از خدا خواست که به عمر او پایان دهد(زیرا حاضر نبود با تشکیلات معاویه همکاری کند)دعای او مستجاب شد و پیش از فرارسیدن روز جمعه چشم از این جهان فرو بست. (1)

اسلامی،امتی است معتدل و پیروان راستین اسلام و قرآن از افراطها و تفریطها دورند؛ولی متأسفانه بعضی از افراد نادان یا مغرض و مخالف اسلام به سراغ افراط و تفریطها می روند و گاه می کوشند به آن صیغه اسلامی بدهند.

بعضی به عنوان اینکه اسلام استفاده از طیّبات را مباح شمرده،به زندگی تجمّلی روی می آورند و گاه به زندگی سلیمان و جلال و جاه و حشمت او که در قرآن آمده استدلال می کنند.

گروه دیگر راه تفریط را پیش گرفته،درها را به روی خود بسته،به گوشه گیری و انزواطلبی و تحریم حلال خدا بر خود روی می آورند و هردو گروه از صراط مستقیم اسلام دورند؛قرآن مجید می گوید که عالمان بنی اسرائیل به قارون چنین گفته اند:« «وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الْأَرْضِ» ؛بر آنچه خدا به تو داده سرای آخرت را بطلب و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خدا به تو نیکی کرده نیکی کن و هرگز در زمین در جستجوی فساد مباش». (1)

به یقین اگر قارون و قارونها این دستورات چهارگانه را به کار می بستند و بهره خویش را از دنیا فراموش نمی کردند و مواهب مادی را وسیله نیل به سعادت آخرت قرار می دادند و به جای فساد در روی زمین به کمک مستضعفان بر می خاستند، هرگز مشمول غضب الهی نمی شدند.

در حدیث معروفی از امام باقر علیه السّلام آمده است:«لیس منّا من ترک دنیاه لآخرته و لا آخرته لدنیاه؛کسی که دنیای خود را به جهت آخرت از دست دهد از ما نیست.همچنین کسی که آخرت خود را برای دنیا از دست دهد». (2)

ص:130

حقیقت را«مغز مغز»می پندارند.

به همین دلیل بسیاری از رجال فاسد و مفسد،افراد بی بند و بار را دور خود جمع کردند و مجالس رقص و سماع و استعمال موادّ مخدر فراهم ساختند و از نظر اعتقادی اصرار زیادی بر«وحدت وجود»به معنای«وحدت موجود»دارند و بسیاری از سران آنها گهگاه ادّعای اتحاد وجودشان را با خدا با صراحت اظهار می دارند که این سخنان نامأنوس را«شطحیّات»می نامند.

به نظر می رسد که این گروه از قرن دوم هجری کم کم در میان مسلمانان ظاهر شدند و ائمه اهل بیت علیهم السّلام شدیدا آنها را سرزنش و توبیخ کردند و مردم را از آنان برحذر داشتند.انکار شدید امیر مؤمنان علی علیه السّلام بر عمل عاصم بن زیاد شاید به همین جهت است که امام آن را مقدّمه ای بر ظهور این گروه در آینده می دید.

در حدیثی می خوانیم که یکی از اصحاب به امام صادق علیه السّلام عرض کرد:

گروهی به نام صوفیّه در زمان ما ظاهر شده اند،درباره آنها چه می گویید؟فرمود:

«إنّهم أعدائنا فمن مال إلیهم فهو منهم و یحشر معهم و سیکون أقوام یدّعون حبّنا و یمیلون إلیهم و یتشبّهون بهم و یلقّبون أنفسهم بلقبهم و یأوّلون أقوالهم ألا فمن مال إلیهم فلیس منّا و إنّا منه براء و من أنکرهم و ردّ علیهم کان کمن جاهد الکفّار بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛آنها دشمنان ما هستند هر کس متمایل به آنها شود از آنهاست و با آنها محشور می شود و در آینده اقوامی می آیند که ادّعای محبّت ما را می کنند؛ولی تمایل به آنها دارند و خود را شبیه آنها می سازند و القاب آنها را بر خود می نهند و سخنان(نادرست)آنها را توجیه می کنند.آگاه باشید هرکس تمایل به آنها پیدا کند از ما نیست و ما از او بیزاریم و هرکس آنها را انکار کند و رد نماید،مانند کسی است که در پیش روی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله با کفار پیکار کرده باشد». (1)

دو نفر از یاران معروف امام علی بن موسی الرّضا علیه السّلام به نام بزنطی و اسماعیل

ص:132

بن بزیع از آن حضرت چنین نقل کرده اند که فرمود:«من ذکر عنده الصّوفیّة و لم ینکرهم بلسانه و قلبه فلیس منّا و من أنکرهم فکأنّما جاهد الکفّار بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛کسی که نام صوفیه نزد او برده شود و آنها را با زبان و قلبش انکار نکند از ما نیست و کسی که آنها را انکار کند،مانند کسی است که با کفّار پیش روی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله جهاد کند». (1)

عموم فرق صوفیه هم در مسائل عقیدتی و هم در مسائل فقهی و اخلاقی دارای انحرافاتی هستند که به چند قسمت آن در اینجا اشاره می کنیم:

1.چون خود را اهل طریقت می پندارند طریقتی که در مسیر حقیقت است و احکام شریعت را مقدمه ای برای وصول به طریقت و حقیقت می شمرند اعتنای چندانی به مسائل شرعی ندارند و در بسیاری از موارد با اعذار و بهانه هایی آنها را کنار می گذارند.

2.غالبا گرفتار تفسیر به رأی در کتاب و سنت اند و به کمک آن خواسته های خود را بر کتاب و سنّت تحمیل می کنند و برای ارتکاب بعضی از گناهان به پیروان خود چراغ سبز نشان می دهند.

3.قطب و مرشد خود را واجب الاطاعه می شمرند و کرامات دروغین زیادی برای اقطاب خود قائلند که گاه از معجزات انبیا و امامان نیز فراتر است و به همین دلیل گاهی کار پیروان آنها به شرک می انجامد و قطب و مرشد خود را همچون معبودی می پرستند.

4.بدعتهای زیادی در دین به وجود آورده اند و هر فرقه ای از آنها برای خود بدعتی دارد؛از طرز مجالس ذکر و ورد گرفته تا برنامه های دیگر.به همین دلیل کمتر در مساجد اسلامی حضور می یابند و کانون عبادتی به نام«خانقاه»برای خود درست کرده اند تا برای انجام برنامه های خود آزاد باشند.

ص:133

5.بسیاری از آنها معتقد به پلورالیسم هستند و هر مذهبی را راهی به سوی خدا می پندارند و متاع کفر و دین را بی مشتری نمی دانند.

6.از مهمترین انحرافات آنها،اعتقاد به وحدت وجود به معنای وحدت موجود است که مجموعه موجودات عالم را یک چیز و خدا را عین آن می دانند و به همین دلیل بت پرستی را نیز نوعی خداپرستی به حساب می آورند،مشروط بر اینکه خدا را در همان بت محدود نکنند.

کتابهای زیادی از سوی جمعی از علما و محقّقان در مورد انحرافات آنها نوشته شده است و آنچه در بالا آمد اشاره ای بیش نبود. (1)

نکته مهمّ دیگری که در اینجا توجّه به آن لازم است این است که صوفیگری در میان پیروان مکتب اهل بیت علیهم السّلام کم رنگ و ضعیف و در میان فرق اهل سنّت بسیار گسترده است و گروههای زیادی از آنها با عقاید مختلف در بلاد اسلامی فعالیت دارند.

اعتقاد به ولایت اهل بیت علیهم السّلام به ویژه عقیده به وجود حضرت مهدی علیه السّلام به عنوان امام حیّ عامل اصلی این تفاوت است.

اصولا گرایش به صوفیگری و تمایل عده ای به آن،ریشه های تاریخی و اجتماعی مختلفی دارد از جمله:

1.خلفای بنی عباس برای منحرف ساختن مردم از توجّه به اهل بیت علیهم السّلام که آنان را رقبای اصلی خود می دانستند به صوفیگری دامن زدند تا زهد و کرامات اهل بیت علیهم السّلام را به وسیله مدّعیان تصوف کم رنگ سازند و چون صوفیه خود را در گرو سیر در باطن می دانند کمتر مزاحم دنیای دنیاپرستان می شوند و در عصر

ص:134

ما سیاستهای خودکامه نیز از آنها حمایت می کنند،زیرا آنها پیروان خود را از دخالت در سیاست،منع می کنند و راه را برای استعمار و استبداد هموار می سازند.

2.رسیدن به مقامات عرفانی صوفیگری-به عکس رسیدن به مقامات علمی و فقهی-کار آسانی است.ممکن است یک فرد بی سواد،با چله نشینی(چهل روز ریاضت کشیدن)و خواندن اوراد مخصوصی به پندار آنان ناگهان تبدیل به یکی از اولیاء اللّه و صاحب مقامات عالیه شود،در حالی که گاهی چهل سال زحمت برای رسیدن به مقامات عالی علمی کافی نیست.

3.آنان چون به شریعت به صورت ابزاری ساده نگاه می کنند و عملا به پیروان خود،اجازه مخالفت با بعضی از احکام شرع را می دهند بسیاری از افراد آلوده و گنهکار و یا رجال سیاسی ستم پیشه به آنها اظهار تمایل می کنند؛یعنی هم به ظلم و ستم و گناه خود ادامه می دهند و هم حسّ دینی خود را به صورت کاذب اشباع می نمایند و به تعبیر دیگر تساهل و تسامح آنها در امور دین و ترک هرگونه سخت گیری سبب گرایش افراد خاصی به آنان می شود.

یکی از بزرگان می گفت:«در رژیم سابق هنگامی که مرا بازداشت کردند و نزد رییس ساواک تهران بردند او به من گفت من شنیده ام شما مرد عالم و متدیّنی هستید؛ولی مطمئنا دیانت من از شما کمتر نیست من درویشم دم از مولا می زنم و هرچه خواسته ام از مولا گرفته ام؛ولی با این حال من مخالفت با شاه را تحمّل نمی کنم و اگر برای دفاع از او یک میلیون نفر را به گلوله ببندم باک ندارم».

آن مرد بزرگ می گفت:«من فهمیدم که درویشی و صوفیگری با کشتن یک میلیون نفر بی گناه هم سازگار است».

مخالف است و اسلام سخت گیری بر خویشتن و ریاضت کشیدن و ترک ملاذ دنیا را کار خوبی می شمرد،در حالی که چنین نیست.زهد اسلامی به معنای عدم وابستگی و اسارت در چنگال مال و مقام و هوا و هوسهاست؛نه به معنای تحریم حلال و ترک طیّبات.

همان گونه که قبلا اشاره شد قرآن مجید با صراحت در این باره سخن گفته و می فرماید:« «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ» ؛بگو چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگان خود آفریده و همچنین روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟بگو اینها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و در قیامت خالص برای مؤمنان خواهد بود». (1)

در جای دیگر در شرح اهداف بعثت پیامبر و برنامه های او می فرماید:« «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛آنها که از فرستاده خدا پیامبر امّی پیروی می کنند،پیامبری که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است می یابند و آنها را به معروف دستور می دهد و از منکر باز می دارد و طیّبات و اشیای پاکیزه را برای آنها حلال می شمرد و ناپاکیها را تحریم می کند و بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آنها بود(از دوش و گردنشان)برمی دارد...آنها رستگارانند». (2)

آیات و روایات در این زمینه بسیار است که ذکر همه آنها در این بحث

ص:136

مختصر نمی گنجد؛ولی دو مورد را می توان ذکر کرد؛یکی آنچه در همین خطبه آمده بود که پیشوایان عادل باید زندگی خود را بسیار ساده و با قشرهای محروم جامعه هماهنگ کنند تا هم به یاد آنها باشند و در طریق محرومیت زدایی گام بردارند و هم مایه تسلّی خاطر برای قشر محروم گردند.

دیگر اینکه در زمانی که مردم گرفتار بحرانهای اجتماعی می شوند و قشرهای ضعیف تحت فشار قرار می گیرند،باید به حدّاقل لازم قناعت کرد و بقیه را برای نجات محرومان گذاشت.

کوتاه سخن اینکه از مجموع روایات اسلامی چنین استفاده می شود که بهره گیری از مواهب الهی در حدّ معقول و دور از اسراف و تبذیر کار نکوهیده ای نیست و ترک آن فضیلتی محسوب نمی شود،هرچند ساده زیستن،مخصوصا در مواردی که گروهی از مردم در فشار باشند و همچنین برای پیشوایان و حاکمان اسلامی،فضیلتی محسوب می شود.

***

ص:137

ص:138

سپس به مجازات کسانی اشاره می کند که به جعل حدیث می پردازند و ضمن روایتی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله آنها را به آتش دوزخ بشارت می دهد.

در بخش دوم اصناف راویان حدیث را یادآور می شود و آنها را به چهار صنف منافقان،خطاکاران،ناآگاهان و حافظان صادق تقسیم می کند.

و در بخش سوم(آخرین بخش)به بعضی از ویژگیهای احادیث پیامبر صلّی اللّه علیه و اله پرداخته و به طریق فهم آنها اشاره می کند و در پایان،به دریافت کامل احادیث پیامبر صلّی اللّه علیه و اله از سوی خود اشاره می فرماید.

قابل توجّه است که در کتاب کافی شأن ورودی برای این خطبه بیان شده که نشان می دهد سلیم بن قیس هلالی خدمت امام علیه السّلام عرض کرد:من از سلمان و مقداد و ابوذر مطالبی درباره تفسیر قرآن و احادیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و شنیده ام که با آنچه در دست مردم است تفاوت دارد.سپس از شما شنیدم احادیثی را که از این سه نفر شنیدم تأیید می کنید و در دست مردم مطالب زیادی درباره تفسیر قرآن و احادیث پیامبر دیدم که شما با آن مخالفید و معتقدید آنها باطل است،آیا فکر می کنید مردم عمدا دروغ بر پیامبر اکرم بستند و قرآن را به رأی خود تفسیر کردند؟امام علیه السّلام رو به من کرد و فرمود:اکنون که سؤال کرده ای پاسخ را بشنو (سپس خطبه فوق را با اضافاتی از آن حضرت نقل می کند). (1)

***

ص:140

و دشمنان مخفی و آشکار از این آشفته بازار استفاده و دروغهایی به نفع خود یا سران نفاق جعل کردند و به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نسبت دادند،هر چند در قرون بعد عدّه ای برای پالایش اخبار و به دست دادن معیارهای صدق و کذب به پا خاستند و تدوین کتب حدیث و رجال رونق گرفت؛امّا همان گونه که گفته شد،ممنوع بودن کتابت مانع نقل احادیث نشد.

امام علیه السّلام در عبارات کوتاه و پر معنای بالا سرچشمه های اختلاف اخبار را دقیقا بیان فرموده و آن را در شش چیز خلاصه می کند و می فرماید:«آنچه در دست مردم است گاه حقّ است و گاه باطل،گاه صدق است و گاه کذب،گاه ناسخ است و گاه منسوخ،گاه عام است و گاه خاص،گاه محکم است و گاه متشابه،گاه احادیثی است که به دقت حفظ و نقل شده،گاه روایاتی است که با ظنّ و گمان روایت شده است»؛ (إنّ فی أیدی النّاس حقّا و باطلا،و صدقا و کذبا،و ناسخا و منسوخا،و عامّا و خاصّا،و محکما و متشابها،و حفظا و وهما) .

امام علیه السّلام نخستین سرچشمه را وجود حق و باطل شمرده است که ممکن است اشاره به عقیده حق و باطل باشد.حق جویان به دنبال احادیث حق بودند و باطل گرایان احادیث باطل را رواج می دادند.

صدق و کذب که نوعی حقّ و باطل در لباس گفتار است نیز عامل دیگری بود.افرادی دروغگو و کذّاب،آگاهانه اخباری جعل می کردند و به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نسبت می دادند و حتی گاهی از حاکمان وقت،همچون معاویه پاداشهای کلانی دریافت می داشتند.

ناسخ و منسوخ عامل دیگری است،چرا که بعضی تنها حکم منسوخ را شنیده بودند و آن را نقل می کردند و بعضی دیگر پی به ناسخ برده بودند و آن را ذکر می کردند.

وجود عام و خاص عامل چهار می بود؛مثلا بعضی شنیده بودند که خداوند

ص:142

معاملات میان مردم را حلال کرده،درحالی که حکم خاص؛یعنی استثنائات آن را نشنیده بودند و دیگری که استثنا را نقل می کرد در ظاهر با روایت عام در تضاد بود.

محکم و متشابه نیز عامل پنجمی بود،زیرا بعضی اخبار مانند پاره ای از آیات قرآن تفسیرهای متعدّدی را بر می تافت.سپس اخبار دیگری صادر می شد و از آن رفع ابهام می کرد.عدم دسترسی بعضی از راویان اخبار به این دو گاه موجب اختلاف اخبار می شد.

حفظ و وهم،عامل ششمی بود،زیرا بعضی از راویان اخبار با دقت تمام خبر را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل کرده بودند در حالی که بعضی از راویان بی بند و بار با ظنّ و گمان اخباری را نقل می کردند که با واقعیت انطباق نداشت.

اینها عواملی بود که دست به دست هم داد و فضای روایات اسلامی را تا حدی تیره و تار کرد.بعدها در پرتو تلاش دانشمندان حدیث و رجال،تا حد زیادی فضا روشن شده،هر چند رسوباتی از اخبار مکذوبه باقی ماند.

سپس امام علیه السّلام به ذکر گواه روشنی بر گفتار خود پرداخته می فرماید:«در زمان حیات رسول خدا آن قدر دروغ بر آن حضرت بسته شد که حضرت به پا خاست و خطبه ای خواند و فرمود:هر کس عمدا به من دروغی ببندد باید جایگاه خویش را در آتش دوزخ مهیّا سازد»؛ (و لقد کذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علی عهده،حتّی قام خطیبا،فقال:«من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ (1)مقعده (2)من النّار») .

در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در حجّة الوداع فرمود:«قد کثرت علیّ الکذّابة و ستکثر بعدی ألا فمن کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من

ص:143

النّار؛دروغگویان نسبت به من بسیار شده اند و پس از من بسیار می شوند.آگاه باشید هر کس عمدا بر من دروغ ببندد باید محل خود را در آتش دوزخ آماده سازد». (1)

این حدیث در منابع اهل سنّت نیز آمده است از جمله در مستدرک حاکم و سنن ابن ماجه روایتی به همین مضمون با اندک تفاوت دیده می شود. (2)

بسیاری از شارحان نهج البلاغه بر این نکته تأکید کرده اند که حدیث فوق علم یقینی برای ما ایجاد می کند که بر پیامبر دروغ بسته شد،زیرا این حدیث اگر صادق باشد مفهوم آن این است که بر پیامبر دروغهای فراوانی بسته شده تا آنجا که برای هشدار به مردم خطبه می خواند و کذّابان را به آتش دوزخ تهدید می کند و اگر این حدیث دروغ باشد حدّاقل همین دروغ به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله بسته شده است.

به هر حال بی شکّ گروهی از منافقان و دشمنان نفوذی اسلام در عصر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می زیستند که قرآن در سوره های مختلف به آنها اشاره کرده است و خط نفاق آنان نیز بعد از رسول خدا پررنگ تر از سابق ادامه یافت؛اینها یکی از عوامل جعل حدیث بودند.گروهی نیز بر اثر ناآگاهی و نشناختن ناسخ از منسوخ و محکم از متشابه و عام از خاص و گروهی نیز بر اثر سهل انگاری به جعل حدیث پرداختند و همین امر فضای احادیث اسلامی را تاریک ساخت و علمای حدیث و رجال را وادار کرد روشنگری کنند و معیارهای حدیث صحیح از سقیم را تعیین نمایند که در ذیل این خطبه به آن اشاره خواهیم کرد.

***

ص:144

بعد از آن حضرت باقی ماندند(و به کار خود ادامه دادند)و به پیشوایان ضلالت و دعوت کنندگان به دوزخ با دروغ و بهتان،تقرّب جستند(و احادیثی در فضیلت آنها جعل کردند)آنها نیز(در مقابل)مقامات کشور اسلامی را به آن) منافقان سپردند و آنان را حاکمان بر مردم ساختند و بر گردن مردم سوار کردند و به کمک آنها به خوردن دنیا مشغول شدند.البته مردم نیز(غالبا)همراه سلاطین و دنیا هستند مگر کسی که خداوند او را لغزش باز داشته است.این یکی از چهار گروه است.

چهره می زند،نه از گناه باکی دارد و نه از آن دوری می کند و از روی عمد به پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و اله دروغ می بندد»؛ (رجل منافق مظهر للإیمان،متصنّع (1)بالإسلام،لا یتأثّم و لا یتحرّج (2)،یکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله متعمّدا) .

در زمانی که اسلام و مسلمین،قدرت کافی پیدا نکرده بودند دشمنان علنا به مقابله بر می خاستند؛ولی بعد از فتح مکّه که اسلام تمام منطقه را زیر سیطره خود قرار داد دشمنان شکست خورده-همانند دیگر جوامع بشری-لباس نفاق بر تن پوشیدند،در ظاهر به صفوف مسلمانان پیوستند؛ولی در باطن به خرابکاری مرموزانه ادامه دادند و یکی از طرق مهم تخریب آنها این بود که اهداف خود را در لباس اخبار پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله پوشاندند تا مسلمین را به انحراف بکشانند و به مقاصد سوء خود نزدیک کنند.مسلمانان خوش باور و ساده دل نیز سخنان آنها را به عنوان صحابه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله پذیرا شدند و مشکل عظیمی در جامعه اسلامی به وجود آمد.

خوشبختانه آنها چنان در جعل اخبار به نفع بعضی از حاکمان ظلم،همچون معاویه افراط کردند که طشت رسواییشان از بام افتاد و بسیاری از مردم از وضع آنها باخبر شدند که نمونه های آن در نکات آخر بحث خواهد آمد.

امام علیه السّلام در ادامه سخن می افزاید:«اگر مردم می دانستند او منافق و دروغگوست از وی نمی پذیرفتند و سخنش را تصدیق نمی کردند؛ولی(چون از واقعیت آگاه نبودند)می گفتند:او از اصحابه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله است،آن حضرت را دیده و از او حدیث شنیده و مطالب را دریافت داشته است به همین دلیل به گفته اش ترتیب اثر می دادند»؛ (فلو علم النّاس أنّه منافق کاذب لم یقبلوا منه،و لم

ص:147

یصدّقوا قوله،و لکنّهم قالوا:صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله رآه،و سمع منه،و لقف (1)عنه، فیأخذون بقوله) .

اتفاقا یکی از شگردهای منافقان این بود که لباس قداست بر تن همه صحابه پوشاندند و همه را افرادی مؤمن،درستکار و صاحب قداست ویژه معرفی کردند تا از این طریق به مقاصد شوم خود برسند که شرح این ماجرا نیز در نکات پایان بحث خواهد آمد،ان شاء اللّه.

آنگاه امام علیه السّلام برای اثبات گفتار خود به قرآن مجید استناد می کند تا هرگونه شک و تردید را از ذهن مخاطب بزداید،می فرماید:«خداوند آنچه را لازم بوده از وضع منافقان خبر داده و اوصاف آنان را بر شمرده است»؛ (و قد أخبرک اللّه عن المنافقین بما أخبرک،و وصفهم بما وصفهم به لک) .

این سخن،اشاره به آیات زیادی است که در سوره های منافقین،توبه، احزاب،نساء،بقره و دیگر سوره ها آمده است و پرده از وضع منافقان برداشته، راه و رسم آنها را روشن ساخته و حیله ها و دامهای آنها را بر شمرده است.

آنگاه امام علیه السّلام اضافه می کند:«سپس این گروه منافقان(یک باره بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از میان نرفتند بلکه)بعد از آن حضرت باقی ماندند(و جمعیّت خود را سامان بخشیدند و به کار خود ادامه دادند)و به پیشوایان گمراهی و دعوت کنندگان به دوزخ با دروغ و بهتان،تقرّب جستند(و احادیثی در فضیلت آنها جعل کردند)آنها نیز مقامات کشور اسلامی را به آن منافقان سپردند و آنان را حاکمان بر مردم ساختند و بر گردن مردم سوار کردند»؛ (ثمّ بقوا بعده،فتقرّبوا إلی أئمّة الضّلالة،و الدّعاة إلی النّار بالزّور (2)و البهتان،فولّوهم الأعمال،و جعلوهم

ص:148

حکّاما علی رقاب النّاس) .

نتیجه همان شد که امام علیه السّلام در ادامه سخن فرموده:«حاکمان جور به وسیله آن منافقان و همراه آنها به خوردن دنیا مشغول شدند(و بیت المال مسلمین را به تاراج بردند)»؛ (فأکلوا بهم الدّنیا) .

منظور از پیشوایان ضلالت و گمراهی و دعوت کنندگان به آتش دوزخ در درجه اوّل حکّام بنی امیّه هستند که همه چیز اسلام از جمله احادیث پیامبر را ملعبه خود ساختند تا بر مردم حکومت کنند.بهترین ابزار کار آنها منافقان عصر پیامبر و بازماندگان آنها بودند و بدین وسیله فضای احادیث نبوی را تیره و تار ساختند.

متأسّفانه بسیاری از توده مردم،چشم و گوش بسته به دنبال آنها افتادند آن گونه که امام علیه السّلام در ادامه این سخن فرموده:«مردم نیز(غالبا)همراه سلاطین و دنیا هستند مگر کسی که خداوند او را لغزش بازداشته است»؛ (و إنّما النّاس مع الملوک و الدّنیا،إلاّ من عصم اللّه) .

جمله معروف«النّاس علی دین ملوکهم»گرچه به این صورت در روایات اسلامی وارد نشده (1)؛ولی واقعیّتی است که مضمون آن هم در روایات و هم در گفته های بزرگان دیده می شود که هرگاه گروه فاسد و مفسد با نقشه های حساب شده و تبلیغات گسترده وارد میدان شوند،می توانند افکار عمومی را فریب داده و گروههای زیادی را به دنبال خود بکشانند.این مطلب نه تنها در تاریخ گذشته و در صدر اسلام بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله دیده می شود،امروز هم در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد که ائمّه ضلال با استفاده از تبلیغات پر حجم

ص:149

رسانه هایی که در اختیار دارند و به کمک منافقانی که در هر جامعه ای دیده می شوند،بر مردم مسلّط شده افکارشان را می دزدند و آنها را فریب داده به دنبال خود می کشانند.

امام علیه السّلام در پایان این بخش از خطبه می فرماید:«این یکی از چهار گروه است»؛ (فهذا أحد الأربعة) .

ابن ابی الحدید می گوید:«معاویه به والیان شهرها نامه نوشت و طی بخشنامه ای به همه آنان ابلاغ کرد که هرکس فضائل و مناقب عثمان را نقل می کند،مورد احترام ویژه قرار دهند و هرکس روایتی در فضیلت وی نقل کند نام او و پدر و خویشاوندانش را بنویسند تا به همه آنان پاداش دهیم.مدّتی بر این منوال گذشت.معاویه بخشنامه دیگری صادر کرد و طی آن نوشت:احادیث در فضایل و مناقب عثمان فزونی یافت،از این پس از مردم بخواهید تا در فضایل دیگر صحابه مخصوصا آن دو خلیفه به نقل حدیث پردازند و هر حدیثی در فضیلت علی نقل شده با نقل مشابه آن درباره صحابه دیگر به مقابله با آن برخیزند». (1)

گرچه بعد از این زمان گروهی از محدّثان راستین به نقّادی احادیث پرداختند؛ ولی جرأت نکردند در احادیثی که صحابه آن را نقل کرده بودند انگشت انکار بگذارند،چرا که صحابه بودند!». (2)

توجیه گری بپردازیم و بگوییم:حدّاکثر این است که آنها مجتهد بودند و در اجتهاد خود خطا کردند.گروه دیگری معتقدند:گرچه در میان صحابه افراد صادق و با تقوا فراوان بودند ولی افراد منافق یا ناصالح وجود داشتند که پیامبر اسلام از آنها بیزاری می جست و قرآن مجید هم بارها از آنها نکوهش کرده حتی گاهی عدّه ای را لعن نموده است.

طرفداران تنزیه مطلق دلیل قانع کننده ای بر گفتار خود ندارند و سخنان آنها بر خلاف صریح بسیاری از آیات قرآن و مخالف تاریخ اسلام است.

درست است که قرآن مجید در بعضی از آیات مهاجران و انصار را ستوده و «رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ» درباره آنها فرموده،ولی هنگامی که اینگونه آیات را در برابر آیات دیگر که نکوهش شدید از بعضی از صحابه می کند و آنها را آلت دست شیطان می شمرد(سوره آل عمران،آیه 155)یا بعضی را بالخصوص به عنوان فاسق معرفی می کند(سوره حجرات،آیه 6)یا می گوید بعضی از آنها در تقسیم زکات یا غنائم به پیامبر اعتراض کردند و آن حضرت را منحرف از مسیر عدالت دانستند(سوره توبه،آیه 58)یا بعضی از آنها به بهانه های واهی از جهاد فرار می کردند(احزاب،آیه 12 و 13)یا گروهی رسما منافق بودند(آیات سوره توبه و آیات نخستین سوره بقره و سوره منافقین)آری!هنگامی که این آیات را در کنار هم می گذاریم یقین پیدا می کنیم که آنها چند گروه بودند:اوّل پاکان صالحان که در آیه 100 سوره توبه به آنها اشاره شده،دوم مؤمنان خطاکار که در آیه 102 توبه از آنها یاد شده،سوم افراد آلوده و گنهکار که در آیه 6 حجرات ذکری از آنها به میان آمده،چهارم منافقان تبهکار که مخصوصا در آیه 101 توبه و آیات فراوان دیگر از آنها نکوهش شده و به این ترتیب این حقیقت بر ما روشن می شود که داستان تنزیه همه صحابه افسانه ای بیش نیست که گویا جمعی از هواخواهان خلفای نخستین برای قطع زبان اعتراض بر اعمال آنها،این نغمه را

ص:153

سر دادند و مخصوصا حاکمان بنی امیّه(معاویه و جمعی از اطرافیان او که ظاهرا جمعی از صحابه بودند)بیش از همه با آن همه جنایاتی که داشتند خود را از این طریق تبرئه کردند.

ولی خوشبختانه محقّقان اهل سنّت نیز امروز به این حقیقت پی برده و در کتابهای بسیاری به نقد نظریه تنزیه،پرداخته اند. (1)

کلام امام امیر المؤمنین علی علیه السّلام در خطبه بالا نشان می دهد که اوّلا این اعتقاد (عقیده تنزیه صحابه)در عصر آن حضرت در میان گروهی وجود داشت و می گفتند:«فلان کس از صحابه پیامبر است و سخن او حجّت است»و ثانیا امام آن را نفی می کند و می گوید:«گروهی از منافقان در میان صحابه نفوذ کرده بودند و خود را در صف آنها قرار داده بودند».

***

ص:154

حکم ناسخ جای منسوخ را گرفته است)یا از پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله نهی درباره چیزی شنیده است که بعدا به آن امر فرموده،در حالی که این شخص(از حکم دوم)آگاه نشده است.به این ترتیب در حقیقت این شخص منسوخ را فراگرفته و حفظ کرده؛ولی ناسخ را حفظ نکرده است.اگر او می دانست آنچه را شنیده است نسخ شده آن را رها می ساخت و اگر مسلمانان هنگامی که آن حکم را از وی شنیدند می دانستند نسخ شده است آن را ترک می کردند.

هنگامی که این حدیث به ابن عباس رسید گفت عبد اللّه عمر در نقل حدیث خطا کرده قضیه این است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از کنار قبر یک یهودی می گذشت فرمود:«إنّ أهله لیبکون علیه و هو یعذّب؛خانواده او برای او گریه می کنند در حالی که او در عذاب است». (1)

لذا در علم درایه یکی از شرایط قبول حدیث را ضابط بودن راوی شمرده اند که باید هوشیار باشد،مطلب را خوب بگیرد و خوب منتقل کند.

این نکته نیز قابل توجّه است که نقل به معنا را بسیاری از بزرگان علما مجاز شمرده اند؛یعنی راوی مجبور نیست عین الفاظ را منتقل کند،بلکه می تواند محتوای الفاظ را در قالب دیگری بریزد و نقل کند و می دانیم نقل به کلام کار ساده ای نیست و گاه راوی در نقل به معنا گرفتار خطا می شود.

سپس در ادامه سخن می فرماید:«اگر مسلمانان می دانستند او در مورد آن حدیث گرفتار اشتباه شده آن را از او نمی پذیرفتند و اگر خود او نیز می دانست چنین است آن را رها می کرد»؛ (فلو علم المسلمون أنّه و هم فیه لم یقبلوه منه،و لو علم هو أنّه کذلک لرفضه!) .

بنابراین راوی در اینگونه موارد سوء نیّتی نداشته،هرچند کار او نادرست بوده و ممکن است ناخواسته سبب گمراهی گروهی گردد.

بسیاری از چنین اشتباهاتی به سبب آن است که راوی صدر و ذیل روایت را نقل نمی کند و مفهوم جمله به واسطه آن دگرگون می شود؛مثلا در حدیثی از امام علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام می خوانیم:کسی در محضرش عرض کرد مردم روایتی به این مضمون از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نقل می کنند:«إنّ اللّه خلق آدم علی صورته؛خداوند آدم را به شکل خودش آفرید».امام فرمود:خداوند آنها را بکشد آغاز حدیث را حذف کرده اند اصل حدیث چنین است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله از کنار دو نفر عبور

ص:157

کرد که به یکدیگر دشنام می دادند یکی به دیگری گفت:قبّح اللّه وجهک و وجه من یشبهک؛خداوند صورت تو و صورت هرکس را شبیه توست سیاه کند.پیامبر فرمود:یا عبد اللّه لا تقل هذا لأخیک فإنّ اللّه عزّ و جلّ خلق آدم علی صورته؛ای بنده خدا این سخن را به برادرت مگو،زیرا خداوند آدم را هم شبیه او آفرید(در واقع تو به همه انسانها از آدم گرفته تا آخر دشنام می دهی). (1)

*** آنگاه امام علیه السّلام درباره گروه سوم از راویان اخبار،می فرماید:«سوم کسی است که حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله شنیده که در آن به چیزی امر فرموده،سپس(در حدیث دیگری)از آن نهی کرده در حالی که آن شنونده از این باخبر نبوده(که حکم اوّل نسخ شده و حکم ناسخ جای آن را گرفته است)یا از پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله نهی درباره چیزی شنیده است که بعدا به آن امر فرموده،در حالی که این شخص(از حکم دوم)آگاه نشده است.به این ترتیب در حقیقت این شخص منسوخ را فرا گرفته و حفظ کرده؛ولی ناسخ را حفظ نکرده است»؛ (و رجل ثالث،سمع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله شیئا یأمر به،ثمّ إنّه نهی عنه،و هو لا یعلم،أو سمعه ینهی عن شیء، ثمّ أمر به و هو لا یعلم،فحفظ المنسوخ،و لم یحفظ النّاسخ) .

مسئله نسخ از مسائل مسلّم اسلامی است که به طور محدود در احکامی در اصل نزول قرآن صورت گرفته است؛یعنی در آغاز،حکمی برای زمان محدودی نازل شده سپس این حکم برداشته شده و حکم لازم و پایدار به جای آن نشسته است؛مثلا مسلمانان در آغاز ظهور اسلام مأمور بودند به سوی بیت المقدس نماز گزارند این امر در دوران اقامت پیامبر در مکّه و کمی بعد در مدینه نیز ادامه داشت.این حکم-شاید به این دلیل که کعبه در آن زمان به بتکده ای تبدیل شده بود-هنگامی که پیغمبر اکرم پایه های توحید را محکم ساخت نسخ شد و همه

ص:158

مسلمانان در سال دوم بعد از هجرت پیامبر مأمور شدند به سوی کعبه نماز بخوانند.

همین معنا در روایات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نیز جاری است؛گاه پیامبر حکمی را بیان می فرمود که در واقع موقت بود؛ولی زمان آن بیان نمی شد.سپس این حکم منسوخ می شد و حکم دائمی جای آن را می گرفت؛مثلا پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در حدیثی فرمود:«نهیتکم عن ثلاث؛نهیتکم عن زیارة القبور،ألا فزوروها و نهیتکم عن إخراج اللّحوم ألأضاحی من منی بعد ثلاث ألا فکلوا و ادّخروا و نهیتکم عن النّبیذ ألا فانبذوا و کلّ مسکر حرام؛من شما را از سه چیز نهی کرده بودم(و اکنون به شما می گویم انجام دهید)شما را از زیارت قبور نهی کرده بودم اکنون می گویم به زیارت قبور بروید و شما را از بیرون بردن گوشتهای قربانی(در ایّام حج)از منا بعد از سه روز نهی کرده بودم(اشاره به اینکه همه باید در آنجا مصرف شود)اکنون می گویم هم از آنها گوشتها بخورید و هم ذخیره کنید(و به بیرون از منا ببرید)و قبلا شما را از«نبیذ» (1)نهی می کردم الان می گویم:نبیذ حلال است؛ولی هر مسکری حرام است». (2)

بنابراین کسی می تواند اخبار صحیح پیامبر را نقل کند که احاطه کاملی به همه احادیث داشته باشد؛ناسخ و منسوخ را بشناسد و هریک را در جایگاه خود جای دهد.

موضوع عام و خاص نیز همچون ناسخ و منسوخ است به این ترتیب که گاهی حکم عامی گفته می شود که شامل همه افراد است؛مثلا در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نقل شده است:«النّاس مسلّطون علی أموالهم؛مردم بر اموال

ص:159

خویش سلطه کامل دارند» (1)ولی در جای دیگر می فرماید:«لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام؛هیچ کس حق ندارد ضرر و زیانی به عمد یا به غیر عمد به دیگری برساند». (2)به این ترتیب سلطه بر اموال محدود به جایی می شود که موجب ضرر و زیانی به دیگران نباشد.

کسانی که حکم عام را شنیده اند و از خاص بی خبر بوده اند،کلام پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را به گونه ای به دیگران می رسانند که با حکم خاص تناقض دارد؛ولی آنها که هردو را شنیده اند و در کنار هم قرار داده اند می دانند که هیچ تضادی درمیان آنها نیست.

در پایان این بخش امام علیه السّلام می فرماید:«اگر او(کسی که حکم منسوخ را نقل می کند)می دانست آنچه را شنیده است نسخ شده آن را رها می ساخت و اگر مسلمانان هنگامی که آن حکم را از وی شنیدند می دانستند نسخ شده است آن را ترک می کردند»؛ (فلو علم أنّه منسوخ لرفضه،و لو علم المسلمون إذ سمعوه منه أنّه منسوخ لرفضوه) .

به این ترتیب،بخشی از اختلاف اخبار از عدم احاطه به روایات ناسخ و منسوخ پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نشأت می گیرد بی آنکه سوءنیّتی از سوی راویان در کار باشد.

جمعی سؤال می کنند:چگونه ممکن است حکمی از سوی خدا بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله وحی گردد که ظاهر آن جاودانگی و همیشگی آن است؛ولی بعد از مدتی منسوخ شود و حکم دیگری که غالبا ضدّ آن است جای آن را بگیرد با اینکه علم خدا نامحدود است و علم پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نیز متکی به وحی الهی است؟

در مورد احکام عرفی و بشری نسخ فراوان است و چیز عجیبی نیست،زیرا مسائلی را بررسی کرده احکامی وضع می کنند؛ولی در عمل ضعفها و نارساییهای آن آشکار می شود و آن را نسخ می کنند و اگر از اوّل عیوب و اشکالات آن را می دانستند چه بسا وضع حکم نمی شد؛ولی به یقین در مورد احکام الهی این مطلب صادق نیست،پس نسخ در آنها چگونه تصور می شود؟

با توجّه به یک نکته پاسخ این سؤال روشن می شود و آن اینکه:نسخ در احکام الهی به جهت تغییر موضوع است؛به بیان دیگر از روز نخست عمر آن حکم محدود به زمان خاصی بوده،هرچند طبق مصالحی در آغاز به پایان حکم اشاره نشده است.

مثلا حکم دادن صدقه قبل از نجوا که در آیه 12 و 13 سوره مجادله نازل شده در آغاز برای آزمودن اصحاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله بوده و تفهیم این نکته که سخنان در گوشی افراد مختلف با پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله غالبا غیر ضروری بوده و باید ترک شود تا سوءظن را در افراد برنیانگیزد،لذا هنگامی که دستور صدقه قبل از«نجوا»داده شد همه اصحاب آن را ترک کردند جز علی علیه السّلام که صدقه ای داد و در امر لازمی با پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نجوا کرد و این افتخار در صفحات زندگی آن حضرت رقم خورد که تنها کسی که به آیه نجوا عمل کرد اوست.

بعد از این واقعه آیه دیگری نازل شد و حکم صدقه قبل از نجوا را نسخ کرد و همگی دانستند که نجواهای آنها غالبا غیر ضروری است و از آن خودداری کردند.

ص:161

موارد نسخ چه در قرآن و چه در احادیث همه از این قبیل است که حکمی در شرایط خاص برای مدّت محدودی وضع می شده و بعد از تغییر شرایط نسخ می گردیده است.

این نکته نیز قابل توجّه است که نسخ طبق آنچه در بالا آمد تنها در زمان پیغمبر-زمانی که باب وحی گشوده بود-صورت می گرفت و بعد از آن حضرت هیچ گونه نسخی صورت نگرفت. (1)

***

ص:162

عام و محکم و متشابه را شناخته و هر کدام را در جایگاه خود قرار داده است (زیرا)گاه سخنی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله صادر می شد که دو گونه بود؛گاه کلامی بود که جنبه خصوصی داشت و گاه کلامی که دارای جنبه عمومی بود،در این میان بعضی از کسانی که مقصود خدا و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله را نمی دانستند آن را می شنیدند و حفظ می کردند و بدون توجّه،آن را برخلاف معنا و مقصود و هدف واقعی آن تفسیر می کردند و چنان نبود که همه صحابه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله(پیوسته)از او پرسش کنند و مسائل مختلف را جویا شوند،تا آنجا که عدّه ای دوست می داشتند مرد عرب یا سؤال کننده تازه واردی بیاید و مطلبی از آن حضرت بپرسد تا آنها جواب آن را بشنوند و فراگیرند من(این گونه نبودم،بلکه)هرچه از خاطرم می گذشت از آن حضرت سؤال می کردم و حفظ می نمودم(به همین دلیل چیزی از فروع و اصول اسلام بر من مخفی نماند).این است جهات مختلفی که مردم در احادیث دارند و علل اختلاف روایاتشان.

به این ترتیب نخستین سرچشمه تضادّ اخبار که دروغ عمدی بر خدا و پیامبر و جعل حدیث است،از وجود آنها برچیده شده به گونه ای که پرهیز از دروغ گفتن جزء ذات آنها گشته و خوف خدا و تعظیم پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله دروغ را در نظرشان منفور و مبغوض ساخته است.

سپس می افزاید:«و در آنچه(از پیامبر اکرم)شنیده،(بر اثر سهل انگاری) اشتباهی برای او پیش نیامده است،بلکه آنچه را شنیده است به طور کامل حفظ نموده و همان گونه که شنیده بی کم و کاست آن را نقل کرده است»؛ (و لم یهم (1)،بل حفظ ما سمع علی وجهه،فجاء به علی ما سمعه،لم یزد فیه و لم ینقص منه) .

به این ترتیب منشأ دیگری از اختلاف احادیث که همان سهل انگاری راویان است از وجود آنها برچیده،شده است.

سپس حضرت یکی دیگر از ویژگیهای راویان صادق و آگاه را بیان می فرماید:«او ناسخ را حفظ کرده و به آن عمل می کند و از منسوخ آگاه است و از آن دوری می گزیند،خاص و عام و محکم و متشابه را شناخته و هریک را در جایگاه خود قرار داده است»؛ (فهو حفظ النّاسخ فعمل به،و حفظ المنسوخ فجنّب (2)عنه،و عرف الخاصّ و العامّ،و المحکم و المتشابه،فوضع کلّ شیء موضعه) .

این تعبیر پرمعنا اشاره به این است که راویان صادق دارای احاطه فراوان به اخبار مختلفند؛ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محکم و متشابه را به خوبی می شناسند و هریک را در جایگاه مناسب خود قرار می دهند تا گرفتار تناقض و خطا نشوند.

ص:165

این گفتار امام علیه السّلام درباره بررسی سرچشمه های اختلاف احادیث،تنها یک درس خاص مربوط به حدیث نیست،بلکه درس مهم تر و فراگیرتر به ما می آموزد و آن اینکه برای برطرف کردن نابسامانیها همیشه باید به سراغ ریشه ها رفت و عوامل تأثیرگذار را شناخت وگرنه هرگونه اصلاحی جنبه سطحی و زودگذر دارد.

سپس امام علیه السّلام به یکی دیگر از عوامل اختلاف احادیث که در واقع مباحث گذشته را تکمیل می کند اشاره می کند و آن اختلاف استعداد اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله در فراگیری احادیث و تفسیر و فهم معنای آنهاست،می فرماید:«گاه سخنی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله صادر می شد که دو گونه بود؛کلامی که جنبه خصوصی داشت و کلامی که دارای جنبه عمومی،در این میان بعضی از کسانی که مقصود خدا و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله را نمی دانستند آن را می شنیدند و حفظ می کردند و بدون توجّه،آن را برخلاف معنا و مقصود و هدف واقعی آن تفسیر می کردند»؛ (و قد کان یکون من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله الکلام له و جهان:فکلام خاصّ،و کلام عامّ،فیسمعه من لا یعرف ما عنی اللّه،سبحانه،به،و لا ما عنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیحمله السّامع،و یوجّهه علی غیر معرفة بمعناه،و ما قصد به،و ما خرج من أجله) .

منظور از خاص و عام در عبارت بالا خاص و عام مصطلح در علم اصول و فقه،نیست،بلکه خاص و عام لغوی مراد است؛یعنی حکمی که مخصوص مورد معینی بوده و حکمی که جنبه عمومی داشته مثلا در بعضی از روایات آمده است که مسلمانان بعد از سال«حدیبیه»؛یعنی سال هفتم هجرت که مسلمانان طبق قرارداد با مشرکان برای انجام مناسک عمره به مکّه آمدند،پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله به اصحابش دستور داد هنگام طواف با سرعت دور خانه خدا بگردند(تا مشرکان که ناظران صحنه بودند مرعوب قدرت و چابکی مسلمانان شوند) (1)در حالی که

ص:166

این دستور یک سنّت ثابت و عمومی نبود.

در کلمات قصار نهج البلاغه نیز آمده است که از امام علیه السّلام درباره این حدیث پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله سؤال شد که فرموده است: «غیّروا الشّیب و لا تشبّهوا بالیهود ؛ محاسن سفید خود را رنگ کنید و شبیه یهود نباشید».

امام فرمود:«(این حکمی خاص است)زمانی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله این دستور را داد که مسلمانان در اقلیّت بودند،امّا اکنون که اسلام گسترش یافته مردان مخیرند که محاسن خود را رنگ کنند یا نکنند». (1)

آنگاه امام علیه السّلام در ادامه این سخن به یکی دیگر از مشکلات مربوط به نقل احادیث می پردازد و آن اینکه:«چنان نبود که همه صحابه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله از او پرسش کنند و مسائل مختلف را جویا شوند تا آنجا که عدّه ای دوست می داشتند مرد عرب یا سؤال کننده ای تازه وارد بیاید و مطلبی از آن حضرت بپرسد تا آنها جواب آن را بشنوند و فراگیرند»؛ (و لیس کلّ أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من کان یسأله و یستفهمه،حتّی إن کانوا لیحبّون أن یجیء الأعرابیّ و الطّاریء (2)، فیسأله علیه السّلام حتّی یسمعوا) .

ظاهر این است که این عبارت اشاره به گروهی از اصحاب دارد که زیاد اهل تحقیق و جستجوگری نبودند و ابتکار طرح سؤالات مختلف درباره اصول و فروع دین نداشتند و همین سبب می شد که از ناسخ و منسوخ و عام و خاص و محکم و متشابه و مجمل و مبیّن،سؤال نکنند و از مسائل مختلف به طور شفّاف آگاهی نیابند؛ولی اگر تازه واردی پیدا می شد و مسئله جدیدی طرح می کرد و پاسخ شایان توجّهی می شنید از آن استقبال می کردند.

ص:167

بعضی از شارحان،جمله بالا را چنین تفسیر کرده اند که گروهی از صحابه به لحاظ ابهّت و عظمت پیامبر و یا اینکه سؤالهای متعدّد شاید حمل بر بی ادبی شود،از طرح سؤال خودداری می کردند (1)؛ولی این احتمال با جمله هایی که بعد در مورد علی علیه السّلام آمده است سازگار نیست،زیرا امام علیه السّلام در ادامه سخن چنین می فرماید:«من(این گونه نبودم،بلکه)هرچه از خاطرم می گذشت از آن حضرت می پرسیدم و حفظ می کردم(به همین دلیل چیزی از فروع و اصول اسلام بر من مخفی نماند)»؛ (و کان لا یمرّ بی من ذلک شئ إلاّ سألته عنه و حفظته) .

و اگر می بینیم امام علیه السّلام چنان بود که برای هر سؤالی پاسخی آماده داشت افزون بر امدادهای الهی و الهامات درونی هوش و استعداد فوق العاده خدا داد، ملازمت با پیامبر در سالیان دراز و روح پرسشگری او از همه چیز سبب احاطه کامل بر تمام مسائل اسلامی بود.

سرانجام در پایان خطبه می فرماید:«این است جهات مختلفی که مردم در احادیث دارند و علل اختلاف روایاتشان»؛ (فهذه وجوه ما علیه النّاس فی اختلافهم،و عللهم فی روایاتهم) .

در بعضی از منابع اسلامی از جمله کتاب کافی جمله های گویای دیگری نیز در ذیل این خطبه آمده،از جمله اینکه امام علیه السّلام می فرماید:«و قد کنت أدخل علی رسول اللّه کلّ یوم دخلة و کلّ لیلة دخلة فیخلّینی فیها أدور معه حیث دار و قد علم أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أنّه لم یصنع ذلک بأحد من النّاس غیری...فما نزلت علی رسول اللّه آیة من القرآن إلاّ أقرأنیها و أملاها علیّ فکتبتها بخطّی و علّمنی تأویلها و تفسیرها و ناسخها و منسوخها و محکمها و متشابهها و خاصّها و عامّها و دعا اللّه أن یعطینی فهمها و حفظها...و ما ترک شیئا علّمه اللّه من حلال و لاحرام و لا أمر

ص:168

و لا نهی کان أو یکون و لا کتاب منزل علی أحد قبله من طاعة أو معصیة إلاّ علّمنیه و حفظته فلم أنس حرفا واحدا ثمّ وضع یده علی صدری و دعا اللّه لی أن یملأ قلبی علما و فهما و حکما و نورا؛من همه روز یک بار بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله وارد می شدم و همچنین هر شب،و به من اجازه می داد هرجا باشد همراه او باشم و اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله می دانند که او این اجازه را به هیچ کس جز من نمی داد...و لذا هیچ آیه ای از قرآن بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله نازل نشد مگر اینکه بر من قرائت کرد و آن را بر من خواند و به من خط خود آن را نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من آموخت و از خدا خواست که قدرت فهم و درک و حفظ آن را به من عطا کند...و چیزی از حلال و حرام و امر و نهی مربوط به گذشته و آینده و دستوراتی که بر انبیای پیشین درباره اطاعت و معصیت نازل شده بود نبود مگر اینکه همه را به من تعلیم داد و آن را حفظ کردم و حتی یک حرف آن را فراموش ننمودم.سپس دست خود را بر سینه من نهاد و دعا کرد که خداوند قلب مرا پر از علم و فهم و دانش و نور کند». (1)

***

ص:169

ص:170

2.آغاز خلقت زمین و آسمان و اینکه در ابتدا توده عظیمی از مادّه ای مذاب همچون دریایی پهناور بوده است.

3.تشکیل لایه جدید بر سطح این دریای مذاب و سپس تشکیل کره زمین و سایر کرات آسمانی.

4.پیدایش چین خوردگیهای زمین و تشکیل کوهها و قلّه های بلند سر به آسمان کشیده.

5.حمد و تسبیح خداوند به سبب این آفرینش عظیم و عبرت گرفتن از برنامه شگفت انگیز آفرینش.

***

ص:172

آفرینش جهان می برد تا عظیمت و شگفتیهای آفرینش را به آنها نشان دهد، می فرماید:«از اقتدار و جبروت خداوند و آفرینش بدیع و دقیق او این است که از آب دریای پهناور و موّاج و متراکم که امواجش سخت به هم می خورد و صدای عظیمی از آن برمی خاست لایه خشک و جامدی آفرید»؛ (و کان من اقتدار جبروته،و بدیع لطائف صنعته،أن جعل من ماء البحر الزّاخر (1)المتراکم المتقاصف (2)،یبسا جامدا) .

«اقتدار»از ریشه قدرت و نیز«جبروت»که صیغه مبالغه است،معنای سلطه کامل را دارند،بنابراین سرچشمه آفرینش عظیم آسمانها و زمین از یک سو قدرت عظیم پروردگار و از سوی دیگر ابداع لطیف و ظریف اوست.ممکن است کسانی باشد که در یک کار بزرگ دقت و ظرافت را فراموش کنند و یا یک کار ظریف و دقیق را در ابعاد وسیع نتوانند انجام دهند؛امّا خداوند قادر متعال این دو را در آفرینش زمین و آسمانها به هم آمیخته،هم دارای عظمت است و هم دقت و ظرافت.

امام علیه السّلام در این خطبه همانند خطبه اوّل نهج البلاغه و خطبه 91 می فرماید:

آغاز آفرینش از آب بوده است؛ولی به یقین منظور از این آب،آبهای معمولی امروز نیست،بلکه توده عظیم مذاب و موّاجی است که خداوند با قدرت بی پایانش آن را آفرید.این مادّه مذاب با گذشت زمان،به بخشهای جامدی تبدیل شد و آن بخشها زمین و کرات آسمانی را تشکیل دادند.این سخنی است که با فرضیّات علمی امروز در پیدایش جهان نیز سازگار است.

قابل توجّه اینکه تعبیر «من ماء البحر الزّاخر» نشان می دهد بخشی از این

ص:174

دریای عظیم تبدیل به کرات آسمانی شدند و بخشی باقی ماندند و این نیز با کشفیّات علم امروز سازگار است که می گوید:هنوز بخشهای عظیمی از توده های گازهای سوزان یا مواد مذاب در آسمانها وجود دارد که تبدیل به کراتی همانند کرات منظومه شمسی نشده است.

و در ادامه این سخن از پیدایش آسمانهای هفتگانه سخن می گوید و می فرماید:«سپس از آن طبقاتی آفرید و آنها را از هم باز کرد و هفت آسمان را تشکیل داد بعد از آنکه به هم پیوسته بودند؛همه آنها به فرمان او برقرار ماندند و در حدّ و اندازه ای که او تعیین کرده بود قرار گرفتند»؛ (ثمّ فطر منه أطباقا (1)،ففتقها سبع سماوات بعد ارتتاقها (2)،فاستمسکت بأمره،و قامت علی حدّه) .

این سخن برگرفته از همان چیزی است که در سوره انبیاء آیه 30 آمده است که می فرماید:« «أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ» ؛آیا کافران ندیدند که آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم و هرچیز زنده ای را از آب قرار دادیم».

روشن است که منظور از مشاهده در این آیه شریفه مشاهده حسّی و با چشم نیست،بلکه از طریق علم و دانش و مشاهده درونی است.

فرضیّات علم امروز نیز می گوید آسمانها و زمین در آغاز به صورت توده واحد عظیمی از گازها و موادّ مذاب بود که بر اثر گردش به دور خود یا عوامل دیگر،قطعاتی پشت سر یکدیگر از آن جدا شد و به گوشه ای از فضا پرتاب گشت و کرات و منظومه ها و کهکشانها را تشکیل داد.

آنگاه امام به بیان آفرینش زمین می پردازد و می فرماید:«و زمینی به وجود

ص:175

آورد که دریای عظیم و مسخّر شده ای آن را بر دوش خود حمل می کرد دریایی که در برابر فرمانش خاضع و در مقابل هیبتش تسلیم بود و آبهای جاری آن از خشیّت او ساکن شد(و امواجش آرام گرفت)»؛ (و أرسی (1)أرضا یحملها الأخضر (2)المثعنجر (3)،و القمقام (4)المسخّر،قد ذلّ الأمره،و أذعن لهیبته،و وقف الجاری منه لخشیته) .

این سخن ممکن است اشاره به بارانهای عظیم سیلابی باشد که در آغاز پیدایش زمین همه کره زمین را به صورت دریایی عظیم به هم پیوسته فرا می گرفت و با گذشت زمان،آبها در خلل فرج زمین فرونشستند و خشکیها که مجموعا یک چهارم کره زمین را تشکیل می دهند از زیر آب سر برآوردند،آبها آرام گرفتند و زمینها برای زندگی انسان و سایر موجودات زنده خشکی آماده شدند.

***

ص:176

و اطرافش را پایان داد و آن را خشک نمود و بستری آرام(برای زندگی انسانها) قرار داد و همچون فرشی برای آنها گسترده ساخت؛برفراز دریایی پهناور و راکد که ایستاده بود و حرکت نمی کرد؛تنها بادهای شدید آن را برهم می زد و ابرهای پرباران به حرکتش درمی آورد.(آری!)«در این امور درس عبرت بزرگی است برای کسانی که اهل خشیّتند و احساس مسئولیت دارند».

(همانند سیبی که مدّتی بماند و رو به خشکی بگذارد)این چین خوردگیها کوهها و درهای عظیم را تشکیل دادند،کوهها پیوسته به آسمان پیش می رفت و ریشه های آن در موادّ مذاب درون زمین فرومی رفت و به این ترتیب سطح زمین به شکل کنونی درآمد.

سپس در توضیح بیشتر می افزاید:«کوهها را از سطح زمین بالا کشید و پایه های آنها را در اعماق زمین و قرارگاهشان را ثابت نگه داشت،قلّه ها را مرتفع ساخت و تپّه ها را گسترش داد»؛ (فأنهد (1)جبالها عن سهولها،و أساخ (2)قواعدها فی متون أقطارها و مواضع أنصابها (3)،فأشهق (4)قلالها،و أطال أنشازها (5)) .

این جمله به خوبی نشان می دهد که کوههای زمین علاوه بر قامت کشیده ای که در بیرون دارند دارای ریشه های عظیمی در زیر زمین هستند همان ریشه هایی که آنها را از درون به هم پیوند می دهد،درست مانند درختی که هرقدر ساقه و شاخه هایش در آسمان بیشتر پیش می رود و ریشه هایش در اعماق زمین فروتر خواهد رفت،زیرا قامت بلند و استوار را ریشه های عظیم و محکم نگه می دارد.

آنگاه امام علیه السّلام فواید وجود کوهها را ذکر می کند که از همه مهم تر حفظ آرامش زمین و ساکنان آن است و در عباراتی پرمعنا و حساب شده می فرماید:«خداوند کوهها را تکیه گاه زمین و همچون میخهایی در آن کوبید؛به گونه ای که زمین در عین حرکت،آرام گرفت،تا اهل خود را در اضطراب فرونبرد؛یا آنچه را که بر دوش حمل کرده،فرو نیندازد،یا از جایگاه خویش زایل نگردد»؛ (و جعلها

ص:179

للأرض عمادا،و أرّزها (1)فیها أوتادا،فسکنت علی حرکتها من أن تمید (2)بأهلها،أو تسیخ (3)بحملها،أو تزول عن مواضعها) .

چگونه کوهها به زمین آرامش می دهند و جلوی لرزشها را می گیرند؟

پاسخ این سؤال باتوجّه به یک نکته روشن است و آن اینکه هسته درون زمین مواد مذاب و گازهاست که پیوسته به قشر بیرونی فشار می آورد و گاه به صورت آتش فشانها ظاهر می شود؛ولی کوهها با آن ریشه های محکم و به هم پیوسته ای که دارند این فشارها را تحمّل می کنند و از لرزشهای پی درپی باز می دارند و مایه آرامش قشر جامد زمین می شوند.

افزون براین،کوهها در برابر فشار بیرونی که برخاسته از جاذبه ماه و خورشید و جزر و مدّ حاصل از آن است عامل مؤثّری برای آرامش زمین محسوب می شوند.

از طرف دیگر پناهگاهی هستند در برابر طوفانهایی که همواره بر سطح زمین می وزد و ممکن است زندگی انسانها را دستخوش تزلزل سازد.

برای توضیح بیشتر درباره اسرار آفرینش کوهها و نقش آنها در پیشگیری از تزلزل پوسته جامد زمین به جلد چهارم همین کتاب صفحه 149 ذیل خطبه 91 مراجعه فرمایید.

در ضمن جمله «فسکنت علی حرکتها...» (با توجّه به تعبیر به«علی»)به خوبی نشان می دهد که امام اشاره روشنی به حرکت زمین در آن عصر و زمان فرموده که همه علمای هیئت در آن عصر،زمین را ساکن می پنداشتند،زیرا می فرماید:در عین اینکه زمین حرکت دارد آرام است و اهل خود را مضطرب و متزلزل نمی سازد.

ص:180

مرحوم علاّمه شرف الدّین در کتاب مؤلّفوا الشّیعه فی صدر الاسلام به این نکته ظریف اشاره کرده است. (1)

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«پس منزّه است آن کس که زمین را در میان آن همه امواج ناآرام ثابت نگه داشت؛و دوران رطوبت جوانب و اطرافش را پایان داد و آن را خشک نمود و بستری آرام(برای زندگی انسانها) قرار داد و همچون فرشی برای آنها گسترده ساخت؛برفراز دریایی پهناور و راکد که جریانی نداشت و ایستاده بود و حرکت نمی کرد؛تنها بادهای شدید آن را بر هم می زد و ابرهای باران زا به حرکتش درمی آورد.(آری!)«در این امور درس عبرت بزرگی است برای کسانی که اهل خشیّتند و احساس مسئولیت دارند»»؛ (فسبحان من أمسکها بعد موجان میاهها،و أجمدها بعد رطوبة أکنافها،فجعلها لخلقه مهادا،و بسطها لهم فراشا!فوق بحر لجّیّ راکد لا یجری،و قائم لا یسری، تکرکره (2)الرّیاح العواصف،و تمخضه (3)الغمام الذّوارف (4)؛«إنّ فی ذلک لعبرة لمن یخشی») .

در عبارت فوق دو جمله دیده می شود که در بدو نظر با یکدیگر هماهنگ نیست:نخست می گوید:«خداوند زمین را بر فراز دریای پهناور راکدی که جریان ندارد گسترده است»و در ذیل می گوید:«طوفانهای درهم کوبنده و بادهای شدید آب این دریا را برهم می زند».

امّا با دقت در این تعبیر روشن می شود که هیچ منافاتی باهم ندارند؛زیرا

ص:181

جمله اوّل از آرام بودن طبیعت این دریا سخن می گوید و جمله دوم از تأثیر عوامل بیرونی؛یعنی تندبادها بر صفحه دریاها.

اینکه می فرماید:«ابرهای پر باران نیز آن را به حرکت درمی آورد»؛ (و تمخضه الغمام الذّوارف) یا به این دلیل است که چنین ابرهایی همواره همراه با طوفانهاست،یا اینکه باران سیل آسا که بر صفحه اقیانوسها می ریزد،آن را تحت تأثیر خود قرار داده و موّاج می کند.

جمله «إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی» یا اشاره به سکون و حرکت دریاهاست که در بالا ذکر کردیم یا اشاره است به تمام آنچه امام علیه السّلام در این خطبه درباره آفرینش کوهها و دریاها و خلقت زمین و آسمان آورده است.

جمله «إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی» (1)که برگرفته از قرآن مجید است عبرت گرفتن را برای صاحبان خشیّت و ترس از خدا می داند،چرا که این خشیّت، زاییده علم است و عالمانند که از این امور عبرت می گیرند همان گونه که در جای دیگر می فرماید: «إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» (2)

***

ص:182

ص:184

اللّهمّ أیّما عبد من عبادک سمع مقالتنا العادلة غیر الجائرة،و المصلحة غیر المفسدة،فی الدّین و الدّنیا،فأبی بعد سمعه لها إلاّ النّکوص عن نصرتک،و الإبطاء عن إعزاز دینک،فإنّا نستشهدک علیه یا أکبر الشّاهدین شهادة،و نستشهد علیه جمیع ما أسکنته أرضک و سماواتک،ثمّ أنت بعد المغنی عن نصره،و الآخذ له بذنبه.

هدف اصلی امیر المؤمنین علیه السّلام از این خطبه،بسیج کردن یارانش برای جهاد در برابر شامیان غاصب بوده است؛ولی به صورت شکوائیّه ای در برابر خداوند؛ شکوا از کسانی که دعوت عادلانه او را می شنوند و از شرکت در جهاد سرباز می زنند.شکوایی که نشان می دهد تا چه اندازه،امام مظلوم و تا چه حدّ گروهی از اصحابش فاقد احساس مسئولیت بوده اند.

می فرماید:«خداوندا!هریک از بندگانت گفتار عادلانه و دور از ستم و اصلاح کننده و بی مفسده ما را در امر دین و دنیا بشنود و پس از شنیدن از یاری آیین تو و اعزاز دینت سرباز زند و کندی کند.ما تو را برضدّ او به شهادت می طلبیم.ای کسی که بزرگ ترین شاهدانی!»؛ (اللّهمّ أیّما عبد من عبادک سمع مقالتنا العادلة غیر الجائرة،و المصلحة غیر المفسدة،فی الدّین و الدّنیا،فأبی بعد سمعه لها إلاّ النّکوص (1)عن نصرتک،و الإبطاء (2)عن إعزاز دینک،فإنّا نستشهدک علیه یا أکبر الشّاهدین شهادة) .

قابل توجّه اینکه امام سخن خود را در زمینه دعوت به جهاد با شامیان ستمگر به چهار وصف یا به اعتباری به دو وصف تأکید کرده است:1.این سخن سخنی است در مسیر عدالت.2.هیچ ستمی در آن نیست.3.سبب اصلاح مردم است.

4.هیچ فسادی بر آن مترتب نیست و آثار مثبت آن در دین و دنیای مردم ظاهر می شود.

بدیهی است پیروی از چنین سخنی که سراسر حق و عدالت و صلح و مصلحت است به حکم شرع و عقل لازم است و آنها که برخلاف آن گام بردارند از آیین خداوند متعال و فرمان عقل منحرف شده اند.

نکته دیگر اینکه امام علیه السّلام می فرماید:کسانی که با دعوت او به جهاد با شامیان

ص:186

غارتگر سرپیچی کنند از یاری خدا و عظمت بخشیدن به آیین او سرباز زده اند بی آنکه امام علیه السّلام نفع خاص شخصی در آن داشته باشد.

ضمنا امام با این سخن می خواهد روشن سازد که مسیر شامیان،مسیر ظلم و جور و مایه فساد در دین و دنیای مردم است.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن افزون بر به شهادت طلبیدن خداوند متعال،همه موجودات زمین و آسمان را به گواهی می طلبد و می فرماید:«تمام آنها را که در زمین و آسمانهایت سکونت بخشیده ای،به عنوان گواه برضدّ او(آن کس که از جهاد با ستمگران سرباز می زند)می آوریم؛ولی با این حال می دانیم که ما را از یاری او بی نیاز می سازی و او را به گناهش خواهی گرفت(و کیفر خواهی داد)»؛ (و نستشهد علیه جمیع ما أسکنته أرضک و سماواتک،ثمّ أنت بعد المغنی عن نصره،و الآخذ له بذنبه) .

امام علیه السّلام با این شکایت به پیشگاه پروردگار که از دل پرسوز آن حضرت برخاسته،از یک سو به افراد سست و بی تفاوت در امر جهاد اتمام حجّت می کند و از سوی دیگر یاران وفادارش را هشدار می دهد که از سستی آن گروه وحشتی به دل راه ندهند و بدانند خدا یار و یاور آنهاست و آن گروه وظیفه نشناس، سرانجام گرفتار کیفر اعمال خود خواهند شد،همان گونه که به گواهی تاریخ بعد از شهادت امام گرفتار شدند و ظالمانی از عمّال بنی امیّه را بر آنها گماردند که بر هیچ یک از آنان رحم نکردند و از هیچ عقوبت و از کیفری درباره آنان دریغ نداشتند.

شایان توجّه است که در کتاب صفّین نصر بن مزاحم چنین آمده است:

هنگامی که امام این سخن را بیان فرمود مردی از طایفه بنی فزاره برخاست و جسورانه به امام خطاب کرد که تو می خواهی ما را با این سخن برای جنگ با شامیان بسیج کنی و برادران خود را در آنجا به قتل برسانیم.همان گونه که ما را در

ص:187

بصره بردی و برادران خویش را در جنگ جمل کشتیم!هرگز این کار را نخواهیم کرد.مالک اشتر خشمگین شد و برخاست و گفت:ای مردم!او را دستگیر کنید (که او فردی نفوذی از دشمنان ماست)آن مرد فرار کرد و گروهی به دنبال او برای دستگیر ساختنش حرکت کردند او به محلّی از بازار پناهنده شد که جای فروش اسبها بود.سرانجام مردم او را زیر پاهای خود له کردند. (1)

جمله «جمیع ما أسکنته أرضک و سمواتک» ؛(همه آنچه که در زمین و آسمانهایت ساکن ساختی)ظاهرا اشاره به فرشتگان و انسانها و جنّ است،زیرا تعبیر«ساکن ساختی»تناسب با آن دارد(بنابراین«ما»در اینجا به ذوی العقول اطلاق شده است و به شهادت طلبیدن آنها با آنکه قبل از آن،خدا را به شهادت طلبیده،برای تأکید در این امر مهم است،همان گونه که خداوند جز ذات پاکش شاهدان بسیاری بر اعمال ما قرار داده است.

***

ص:188

ص:190

الحمد للّه العلیّ عن شبه المخلوقین،الغالب لمقال الواصفین،الظّاهر بعجائب تدبیره للنّاظرین،و الباطن بجلال عزّته عن فکر المتوهّمین، العالم بلا اکتساب و لا ازدیاد،و لا علم مستفاد،المقدّر لجمیع الأمور بلا رویّة و لا ضمیر،الّذی لا تغشاه الظّلم،و لا یستضیء بالأنوار،و لا یرهقه لیل،و لا یجری علیه نهار لیس إدراکه بالإبصار،و لا علمه بالإخبار.

*** و منها فی ذکر النبی صلّی اللّه علیه و اله:

أرسله بالضّیاء،و قدّمه فی الاصطفاء،فرتق به المفاتق،و ساور به المغالب،و ذلّل به الصّعوبة،و سهّل به الحزونة،حتّی سرّح الضّلال،عن یمین و شمال.

در بخش دیگری از این خطبه سخن از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به میان آمده، می فرماید:«خداوند او را با نور و روشنایی فرستاد و برگزید و بر همه مقدّم داشت،جدائی ها و پراکندگی ها را به وسیله او پیوند داد(و اتحاد و الفت ایجاد کرد)و با او بر زورمندان چیره شد.مشکلات را به وسیله او آسان و ناهمواریها را به دست او هموار ساخت تا آنجا که ضلالت و گمراهی را از راست و چپ(و از هر سو)به عقب راند.»

آشکارتر و از همه چیز پنهان تر است ناظر به همین دو جنبه است؛از نظر آثار علم و قدرتش کاملا آشکار و از نظر کنه ذاتش مخفی و پنهان است.

در ادامه این سخن به پنجمین و ششمین وصف پرداخته می فرماید:

«خداوندی که عالم است بی آنکه معلوماتش اکتسابی باشد یا فزونی گیرد و یا آن را از کسی فراگرفته باشد.خداوندی که همه امور را اندازه گیری کرده،بی آنکه نیاز به تفکّر و یا رجوع به ضمیر و وجدان داشته باشد»؛ (العالم بلا اکتساب و لا ازدیاد،و لا علم مستفاد،المقدّر لجمیع الأمور بلا رویّة و لا ضمیر) .

بی شک علم خدا مانند ذاتش بی پایان است،بنابراین نه نیازی به اکتساب دارد و نه فراگیری از دیگری.این امور مربوط به کسانی است که علم محدودی دارد و از سه راه بر آن می افزایند:گاهی از طریق تجربه و مانند آن،گاه به سبب تأثیر علوم در یکدیگر و انتقال از مسئله ای به مسئله دیگر و گاه از طریق درس خواندن و فراگیری از دیگران؛امّا آن کس که علمی بی پایان دارد از همه این امور بی نیاز است.

همچنین او برای آفرینش مخلوقات و اندازه گیری دقیق هر موجود از نظر کمیّت و کیفیّت و قوانین حاکم بر آن نه نیاز به اندیشیدن دارد،نه رجوع به وجدان.به خلاف انسانهایی که دست به اختراع و ابداع چیزی می زنند که گاه باید سالها بیندیشند و مطالعه کنند و از معلومات و تجربیات خود کمک بگیرند تا موفق به ابداع چیزی شوند.

سپس در هفتمین و هشتمین وصف می افزاید:«خدایی که تاریکیها ستر و پوششی بر او نمی افکند و از نور و روشنایی بهره نمی گیرد»؛ (الّذی لا تغشاه الظّلم،و لا یستضیء بالأنوار) .

آنگاه برای تکمیل و توضیح همین مطلب به سراغ نهمین و دهمین وصف رفته،می فرماید:«شب او را نمی پوشاند و روشنایی روز بر او نمی گذرد(و به بیان

ص:193

دیگر:شب و روز برای او متصوّر نیست)»؛ (و لا یرهقه (1)لیل،و لا یجری علیه نهار) .

این تعبیرات ممکن است اشاره به این سند باشد که ذات پاکش از طریق آثار همیشه آشکار است و شب و روز تفاوتی در این امر ایجاد نمی کند و یا اشاره به این باشد که او برای مشاهده و احاطه علمی به اشیا نیاز به نور و روشنایی ندارد آن گونه که انسانها نیاز دارند.»

یازدهمین و دوازدهمین وصف نیز تکمیل و توضیح دیگری بر اوصاف پیشین است،می فرماید:«نه درک او از اشیاء با حسّ بینایی است و نه علم و دانش وی از طریق خبرگیری است»؛ (لیس إدراکه بالإبصار،و لا علمه بالإخبار) .

زیرا این امور مربوط به جسم و جسمانیات و صاحبان علوم ناقص و محدود است؛او نه از قبیل جسم و جسمانیات است و نه محدودیتی در احاطه علمی اوست.

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا امام علیه السّلام در خطبه های متعدّد بر همین مضامین تکیه و تأکید می کند و بر این امر اصرار دارد که علم خداوند نیازی به هیچ یک از اموری که در بالا گفته شد ندارد؛این همه تأکید برای چیست؟

در پاسخ این سؤال می گوییم:یکی از مشکلات عظیم در شناخت و معرفت پروردگار مسئله مقایسه او با مخلوقات است،زیرا در همه عمر خود سروکار با مخلوقات دارد،همه چیز را با معیار آن می سنجد.مخلوقاتی که همه چیزش محدود است؛ علم،قدرت،زمان،مکان،درک و شهود او همه و همه محدود،ناپایدار و فناپذیر است.هنگامی که سخن از معرفت پروردگار به میان می آید آگاهانه یا ناخودآگاه همان مقیاسها را به کار می گیرد و در درّه هولناک تشبیه سقوط می کند،از این رو این معلم بزرگ معرفة اللّه پی درپی هشدار می دهد که بر لب پرتگاه نروید و خدا را با خود به هیچ یک از مخلوقات مقایسه نکنید که از معرفة اللّه دور خواهید شد و اوهامی را در مغز خود پرورش می دهید و می پرستید.

ص:194

حدیث معروف امام باقر علیه السّلام:«کلّ ما میّزتموه بأوهامکم فی أدقّ معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود إلیکم؛»آنچه با فکر و پندار خود با دقیق ترین مفاهیم در ذهن خویش(درباره خدا)ترسیم می کنید مخلوق و ساخته شما و همانند خودتان است و به سوی شما باز می گردد» (1)اشاره زیبایی به همین مطلب است.

لذا ائمّه اهل بیت علیهم السّلام همواره مراقب اصحاب و یاران و پیروان خود بودند که گرفتار و تشبیه یا تعطیل نشوند،در حالی که این گرفتاری برای گروهی که از آنها پیروی نکردند بسیار فراوان و آشکار است.

اعتقاد به جسمیّت خداوند و تشبیه او با مخلوقات،اعتقاد به امکان رؤیت و مشاهده حسّی در دنیا و لااقل در آخرت که غالبا به آن پایبند هستند،از این قسم انحرافات خطرناک است.

در بخش دیگر این خطبه که مرحوم سیّد رضی تحت عنوان«و منها فی ذکر النّبی صلّی اللّه علیه و اله»آورده،امام علیه السّلام سخن کوتاه و بسیار پرمعنایی درباره پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله دارد و هفت وصف از اوصاف پیامبر را که نشان دهنده مقام والا و اصلاحات گسترده او در جامعه اسلامی است،بیان می کند.می فرماید:«خداوند او را با نور و روشنایی فرستاد و برگزید و بر همه مقدّم داشت،پارگیها و پراکندگیها را به وسیله او پیوند داد(و اتّحاد و الفت ایجاد کرد)و با او بر زورمندان چیره شد.

مشکلات را به وسیله او آسان و ناهمواریها را به دست او هموار ساخت تا آنجا که ضلالت و گمراهی را از راست و چپ(و از هر سو)به عقب راند»؛ (أرسله بالضّیاء،و قدّمه فی الاصطفاء،فرتق (2)به المفاتق (3)و ساور (4)به المغالب،و ذلّل به

ص:195

الصّعوبة،و سهّل به الحزونة (1)،حتّی سرّح (2)الضّلال عن یمین و شمال) .

منظور از«ضیاء»یکی از چند احتمال ذیل است:نور ایمان،علم،قرآن،وحی و یا همه اینها؛یعنی خداوند پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله را با نور وحی و قرآن و ایمان مبعوث کرد تا جهان را به وسیله آن روشن سازد.

جمله «و قدّمه فی الاصطفاء» ممکن است اشاره به خاتمیّت پیامبر اکرم باشد (زیرا اگر خاتم نباشد مفهومش این است که آیینی برتر از آیین او در آینده خواهد آمد)و یا اشاره به برتری او بر همه انبیا و خلق جهان است.به هرحال دلیل بر این است که آیینش از همه آیینها کامل تر است.منظور از«مفاتق»(پارگیها و بریدگیها)اختلافات گسترده ای است که در محیط عربستان وجود داشت و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به آنها پایان داد و همه را زیر پرچم توحید متّحد ساخت.

جمله «و ساور به المغالب» اشاره به کوتاه کردن دست ظالمان و زورمندان از گریبان مستضعفان و محرومان است که به برکت ظهور اسلام به وقوع پیوست و همه آنها در برابر قدرت این آیین سر تسلیم فرود آوردند.

برطرف ساختن مشکلات و هموار ساختن ناهمواریها (ذلّل به الصّعوبة) می تواند اشاره به حلّ مشکلات معنوی و عقیدتی و اخلاقی باشد یا مشکلات مادی و اجتماعی و یا همه اینها که در پرتو ظهورش به وقوع پیوست.

جمله «حتّی سرّح الضّلال عن یمین و شمال» اشاره به پایان گرفتن همه مفاسدی است که در جمله های قبل به آن اشاره شده؛یعنی انواع گمراهیها از چپ و راست و از هر سو به وسیله آن حضرت و آیینش به عقب رانده شدند.

تعبیر به«یمین و شمال»ممکن است اشاره به افراط و تفریطها باشد،یا اشاره به همه راههایی که به فساد منتهی می شود.

ص:196

به یقین این اصلاحات،مخصوص زمان ظهور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله نبود.اگر امروز هم به تعلیمات و برنامه های اسلام عمل کنیم هم نور وحدت جامعه اسلامی را فرا می گیرد و هم دست زورمندان ظالم کوتاه می گردد و هم سختیها و مشاکل اجتماعی آسان می شود،زیرا اینها همه از آثار تعلیمات الهی است.

***

ص:197

ص:198

مردم سخن به میان آورده است.

در بخش سوم اندرزهای فراوانی در عباراتی کوتاه و پرمعنا بیان فرموده که عمل به آن مایه پرورش روح تقوا در وجود انسانهاست.

***

ص:200

خدا)تأکید دیگری است براین معنا.آری!هرچه هست در بندگی پروردگار است.

سپس در ادامه ذکر اوصاف پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله،می افزاید:«هرزمان خدا انسانها را به دو بخش تقسیم کرده،آن حضرت را در بهترین آن دو قرار داده است»؛ (کلّما نسخ (1)اللّه الخلق فرقتین جعله فی خیرهما) .

اشاره به اینکه نور وجود آن حضرت که در صلب آدم وجود داشت،پیوسته از صلبی به صلب دیگر منتقل می شد و آنجا که فرزندان متعدّدی از نسلی به وجود می آمدند نور وجود آن حضرت در آن شاخه ای که بهتر بود قرار می گرفت و این راه را از طریق بهترینها پیوسته می پیمود تا در صلب عبد اللّه قرار گرفت و به رحم آمنه منتقل شد.

باز می افزاید:«هیچ ناپاکدامنی در او سهمی نداشت و هیچ فاجری در او دخالت نکرد»؛ (لم یسهم فیه عاهر (2)،و لا ضرب فیه فاجر) .

این همان مضمونی است که در زیارت وارث در مورد فرزندزاده پیامبر،امام حسین علیه السّلام آمده است:«أشهد أنّک کنت نورا فی الأصلاب الشّامخة و الأرحام المطهّرة،لم تنجّسک الجاهلیّة بأنجاسها و لم تلبسک المدلهمّات ثیابها؛گواهی می دهم که تو نوری بودی در صلب والای پدران و رحم پاک مادران و هرگز عصر جاهلیّت با تمام آلودگیهایش تو را آلوده نساخت و جامه های سیاه آن بر تو پوشانده نشد». (3)

ص:203

شبیه همین معنا درباره شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و اله وارد شده است،آنجا که می فرماید:

«لم یزل ینقلنی اللّه من أصلاب الطّاهرین إلی المطهّرات حتّی أخرجنی فی عالمکم هذا لم یدنّسنی بدنس الجاهلیّة؛پیوسته خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک دامن منتقل کرد تا اینکه متولّد شدم درحالی که هرگز مرا به آلودگیهای جاهلیّت آلوده نساخت». (1)

این تعبیر که در خطبه بالا و روایت و زیارت نامه وارد شده،اضافه بر بیان فضیلت والای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله،این درس را نیز به همه ما می آموزد که دوران تربیت انسان برای رسیدن به مقامات بالا از صلب پدران و رحم مادران آغاز می گردد و عامل وراثت یکی از عوامل تشکیل دهنده شخصیّت انسان است،هر چند عامل منحصر به فرد نیست.در این زمینه سخن بسیار است که در بحثهای آینده با استفاده از مناسبتها-إن شاء اللّه-بیان خواهد شد.

سپس امام علیه السّلام از پویندگان راه رسول اللّه که اوصاف او در عبارات گذشته بیان شد دم می زند تا نشان دهد در سایه تعلیمات آن بزرگوار باید گروههایی در هر عصری پرورش یابند و راه او را تداوم بخشند،می فرماید:«آگاه باشید خداوند برای خیر و نیکی،اهلی قرار داده و برای حق،ستونهایی و برای اطاعت فرمانش پاسدارانی»؛ (ألا و إنّ اللّه سبحانه قد جعل للخیر أهلا،و للحقّ دعائم،و للطّاعة عصما) .

اشاره به اینکه در هیچ عصر و زمانی،این راه بدون رهرو نمی ماند و برنامه خیر و حق و اطاعت،تعطیل نمی شود؛آنها کسانی هستند که دارای اراده های قوّی و نیّات پاک اند و به همین دلیل توفیق الهی شامل حالشان شده است.

جمله «للحقّ دعائم،و للطّاعة عصما» ممکن است اشاره به امامان معصوم و اوصیای پیامبر باشد که حامیان حق و پاسداران اطاعت فرمان خدا بودند؛

ص:204

همان گونه که در زیارت جامعه می خوانیم:«و الحقّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله و معدنه؛حق همواره با شما و در میان شما و از ناحیه شماست و به سوی شما می آید و شما اهل حق و معدن آن هستید»و مخصوصا در حدیث معروفی که شیعه و اهل سنّت آن را در کتب معروف خود نقل کرده اند، می خوانیم:«علیّ مع الحقّ و الحقّ مع علیّ یدور معه حیثما دار؛علی با حق همراه است و حق با علی همراه،به هر سو او می گردد حق نیز با او می گردد». (1)

نیز ممکن است اشاره به قرآن مجید و سنّت معصومان،یا اشاره به وجود علما و دانشمندان باشد و این احتمال بعید نیست که همه این تفسیرهای سه گانه در مفهوم جمله های بالا جمع باشد.

در ادامه این سخن به رهروان راه آنها بشارت می دهد که در برابر انبوه مشکلات اطاعت،تنها نیستند و امدادهای الهی پی درپی به یاری آنها می آید، می فرماید:«به یقین برای شما در انجام هر طاعتی یار و یاوری از جانب خداوند سبحان خواهد بود که زبانها را گویا می کند و قلبها را ثابت نگه می دارد،به گونه ای که برای آن کس که بخواهد به آن اکتفا کند کافی است و برای آن کس که شفا جوید مایه شفاست»؛ (و إنّ لکم عند کلّ طاعة عونا من اللّه سبحانه یقول (2)علی الألسنة،و یثبّت الأفئدة.فیه،کفاء لمکتف،و شفاء لمشتف) .

آری!خداوند بندگان مؤمن خویش را تنها نمی گذارد زبانشان را گویا و قلب و اراده آنها را محکم می دارد.این امر کرارا در آیات قرآن منعکس شده است؛ موسی بن عمران علیه السّلام از خدا زبان گویا می خواهد و خدا به او ارزانی می دارد، افزون بر اینکه برادرش هارون را به یاری او می فرستد،تأکید می کند که تنها نیستید و من با شما هستم،همه چیز را می شنوم و می بینم: «إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ»

ص:205

«وَ أَری» (1)و در جای دیگر می فرماید:« «یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» ؛خداوند کسانی را که ایمان آوردند به جهت گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار می دارد،هم در این جهان و هم در سرای دیگر». (2)

و این همان چیزی است که پیوسته و همه روزه در نمازها از خداوند تقاضا می کنیم و می گوییم: «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ»

***

ص:206

یکدیگر می پیوندند و با محبّت باهم ملاقات می کنند و با پیمانه ای سیراب کننده عطش یکدیگر را فرومی نشانند و پس از سیراب شدن(از نزد یکدیگر)خارج می شوند»؛ (یتواصلون بالولایة،و یتلاقون بالمحبّة،و یتساقون بکأس رویّة (1)و یصدرون بریّة (2)) .

امام علیه السّلام در بخش گذشته اشاره به جنبه های علمی این علمای ربّانی فرمود و در این بخش به جنبه های عملی آنها اشاره می کند؛منظور از«تواصل بالولایة» شاید ولایت الهی و اولیاء اللّه باشد که این گروه را به یکدیگر پیوند داده،یا ولایت به معنای دوستی و محبّت است که قلوب آنها را به هم پیوسته است.

جمله «و یتلاقون بالمحبّة» اشاره به این است که این محبّت قلبی را به هنگام ملاقات در فعل و قول خود آشکار می کنند.

جمله سوم اشاره به این است که جلسات آنها کانون تبادل علوم و دانشهاست؛هریک دیگری را از پیمانه علم خویش سیراب می کند،همان گونه که در جمله چهارم آمده:«هنگامی که از مجلس بر می خیزند به قدر کافی از چشمه های علم سیراب شده اند».

آنگاه در بیان دو وصف دیگر می افزاید:«شک و تردید در آنها راه نمی یابد.و غیبت در وجودشان نفوذ نمی کند»؛ (لا تشوبهم الرّیبة،و لا تسرع فیهم الغیبة) .

تعبیر به«ریبه»ممکن است اشاره به این باشد که مبانی عقیدتی و ایمان آنها به قدری محکم است که هیچ گونه شک و تردیدی در آن راه نمی یابد و یا اشاره به این است که به قدری زندگانی آنها صاف و پاک است که هیچ کس درباره حسن نیّت و سنجیده بودن اعمال آنها تردید نمی کند.

جمله «و لا تسرع فیهم الغیبة» شاید اشاره به این باشد که آنها آلوده به غیبت

ص:209

نمی شود و یا به اندازه ای پاکند که دیگران به خود اجازه غیبت آنها را نمی دهند.

البتّه این تفسیرهای متعدّد منافاتی با یکدیگر ندارد و ممکن است همه در مفهوم جمله های بالا جمع باشد.

سپس حضرت به عنوان تأکید می فرماید:«خداوند سرشت و اخلاقشان را بر این صفات برجسته گره زده است»؛ (علی ذلک عقد خلقهم و أخلاقهم) .

البتّه این تعبیر منافات با اختیاری بودن اعمال ندارد،زیرا هرزمان انسان با پای اختیار به سوی خدا گام بردارد،تأییدات و امدادهای الهی به سراغ او می آید و از این گذشته خداوند،زمینه های صلاح و سعادت را از آغاز در وجود همه انسانها آفریده است تا با استفاده از آنها مسیر تکامل را بپیماید.

آنگاه به دو وصف دیگر از اوصاف این عالمان ربّانی اشاره کرده،می فرماید:

«به سبب همین صفات برجسته،نسبت به یکدیگر مهر می ورزند و پیوند دوستی با یکدیگر برقرار می سازند»؛ (فعلیه یتحابّون،و به یتواصلون) .

آری!محبّت آنها به یکدیگر برای خداست و پیوند آنها از عشق و علاقه مشترکشان به کمالات سرچشمه می گیرد و هرگز منافع مادی و علاقه های حیوانی و اشتراک در مقامات دنیوی سبب دوستی و همکاری آنها با یکدیگر نیست.

در پایان این فقره با ذکر تشبیه جالبی،چگونگی گزینش این گروه را از میان سایر انسانها بیان می دارد و می فرماید:«برتری آنان همچون برتری بذرهای انتخاب شده ای است که دانه های خوب و اصلاح شده آن از میان انبوه دانه ها برگرفته می شود و بقیه را به کناری می گذارند.این امتیاز بر اثر خالص سازی آنها و از عهده امتحان برون آمدن حاصل شده است»؛ (فکانوا کتفاضل البذر ینتقی (1)؛

ص:210

فیؤخذ منه و یلقی،قد میّزه التّخلیص،و هذّبه التّمحیص (1)) .

آری!آنها بذرهای برگزیده عالم خلقتند که باغبان جهان هستی آنها را برای پرورش دادن و به کمال رساندن انتخاب کرده و با توفیق و تأیید و امداد خود به صورت شجره طیّبه ای که دائما میوه ها بر شاخسارش ظاهر است درمی آورد.

کوتاه سخن اینکه عالمان بزرگواری که صاحبان این صفات برجسته اند و تحت عنایات پروردگار،مراحل تکامل را می پیمایند و روز به روز به قرب خداوند نزدیک تر می شوند،بی دلیل به این مقام نرسیده اند،آنها در اصلاح خویشتن و زدودن زنگارهای هوا و هوس از دل و خالص ساختن نیّتها و از عهده آزمونهای سخت الهی برآمدن به این مقام رسیده اند و هرکس راه آنها را بپیماید او نیز همان سرنوشت را خواهد داشت.

***

ص:211

ص:212

در ادامه این سخن به پاک ساختن و برگزیدن دلیل راه اشاره کرده،می فرماید:

«خوشا به حال آن کس که قلب سلیم دارد،از کسی که هدایتش می کند اطاعت می نماید و از آن کس که او را به پستی و هلاکت می کشاند دوری می جوید»؛ (فطوبی لذی قلب سلیم،أطاع من یهدیه،و تجنّب من یردیه (1)) .

«در نتیجه با کمک کسی که او را بینا می سازد و با اطاعت رهبر هدایت کننده ای که به او دستور می دهد،راه سلامت را می یابد و هدایت را پیش از آنکه درهایش بسته شود و اسبابش قطع گردد،به دست می آورد»؛ (و أصاب سبیل السّلامة ببصر من بصره،و طاعة هاد أمره،و بادر الهدی قبل أن تغلق أبوابه،و تقطع أسبابه) .

به این ترتیب امام به رهروان این راه توصیه می کند که اگر نوسفرند،بدون هادی و راهنما گام برندارند؛و در پرتو هدایت عالمان ربّانی و پویندگان پرسابقه،تا فرصتی در دست دارند و درهای هدایت،گشوده است به سرمنزل مقصود برسند.

سرانجام امام علیه السّلام به توبه و زدودن زنگار گناه از دل که شرط اصلی پویش این راه است دعوت کرده،می فرماید:«و(خوشا به حال کسی که)در توبه را می گشاید و گناه را از میان می برد که اگر چنین کند بر طریق حق قرار گرفته،و به راه راست و روشن هدایت شده است»؛ (و استفتح التّوبة،و أماط الحوبة (2)،فقد أقیم علی الطّریق،و هدی نهج السّبیل) .

به این طریق مسیر قرب الی اللّه به روی انسان گشوده می شود و مشمول عنایات خاصّ الهی می گردد.

ص:215

طرفداران انتخاب استاد خصوصی گاه به امور ذیل استدلال می کنند:

1.داستان حضرت خضر و موسی علیه السّلام نشان می دهد که خداوند استاد راهنمایی برای موسی انتخاب کرد و وی وظیفه داشت دستوراتش را به کار بندد.

2.داستان حضرت موسی و شعیب علیه السّلام نیز ممکن است از همین قبیل باشد.

3.در داستان لقمان و پسرش نیز آثاری از این برنامه دیده می شود.

4.آیه سؤال در قرآن مجید «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (1)به ناآگاهان دستور می دهد که مشکلات علمی و فکری را با سؤال از آگاهان حل کنند.

5.در خطبه 105 نهج البلاغه خواندیم که امام علیه السّلام می فرماید:«أیّها النّاس استصبحوا من شعلة مصباح واعظ متّعظ؛ای مردم چراغ فکر خود را از شعله گفتار واعظان با عمل روشن سازید».

6.امام سجّاد علیه السّلام فرمود:«هلک من لیس له حکیم یرشده و ذلّ من لیس له سفیه یعضده؛کسی که دانشمند ارشاد کننده ای نداشته باشد گمراه می شود و کسی که فرد ساده دل کمک کننده ای نداشته باشد ناتوان می گردد». (2)

7.تعبیراتی که در خطبه مورد بحث آمد نیز می تواند گواه دیگری براین مطلب باشد؛ولی غالب آنچه در بالا به عنوان دلیل ذکر شد قابل مناقشه است، زیرا داستان موسی و خضر آن گونه که از آیات قرآن استفاده می شود ارتباطی با این مسئله ندارد.موسی علیه السّلام مأمور بود علومی را درباره اسرار جهان انسانیّت از خضر بیاموزد تا بر بعضی از حوادثی که ظاهر آن را ناپسند می بیند خرده نگیرد به همین دلیل هنگامی که موسی علیه السّلام نمونه هایی را مشاهده کرد از خضر جدا شد و راه خود را ادامه داد و این کار ارتباطی با پیمودن مقامات معنوی و سیر و سلوک الی اللّه با هدایت راهنمای خصوصی ندارد.

ص:217

در داستان موسی و شعیب نیز کمترین اثری از این مسئله دیده نمی شود.البتّه نمی توان انکار کرد کسی که سالیانی دراز در خدمت پیامبر بزرگی باشد بسیاری از مطالب و تجارب را از او می آموزد.

در داستان لقمان و فرزندش نیز یک سلسله دستورات کلی دیده می شود که جنبه عمومی و همگانی دارد و قرآن آن را به همین عنوان ذکر کرده است.

آیه سؤال نیز مناسب مسئله تقلید از عالمان و مجتهدان است،همان گونه که در کتب اصولی به آن استدلال کرده اند.به بیان دیگر،اشاره به بیان احکام به صورت کلّی است؛نه دستورات خاص و شخصی.

تنها در روایت بحار و بعضی خطبه های نهج البلاغه اشاره ای به این مطلب دیده می شود.

کوتاه سخن اینکه اگر بخواهیم انتخاب استاد راهنما را به عنوان یک شرط لازم در پیمودن مقامات معنوی بپذیریم،با ظواهر کتاب و سنّت و سیره اصحاب پیامبر و ائمّه هدی سازگار نیست؛ولی اگر بخواهیم آن را به عنوان کمک گرفتن برای پیمودن این راه تلقّی کنیم کار بسیار خوبی به نظر می رسد؛ولی از نکته ای اساسی نباید غافل بود که این موضوع در طول تاریخ و حتّی در زمان ما مورد سوء استفاده فراوان افراد نااهل و منحرف قرار گرفته و در بعضی از موارد سر از افکار صوفیان و برنامه های منحطّ آنان در آورده است و نه تنها موجب قرب الی اللّه نشده،بلکه سبب بعد من اللّه گشته است.

اگر کسی واقعا خود را نیازمند به چنین استادی می بیند باید در انتخاب او بسیار سختگیر باشد.مبادا خود را به شیطانی بسپارد به گمان اینکه خضر راه است و دلیل الی اللّه.ما در اینجا مخصوصا به همه جوانان پاکدل که به دنبال چنین استادی می گردند توصیه می کنیم در درجه اوّل اگر بتوانند از کتابهای خوبی که عالمان وارسته و شناخته شده نوشته اند استفاده کنند و در درجه بعد با شور و

ص:218

مشورت کامل استادی را برای خود برگزینند.

این نکته نیز شایان ذکر است که بعضی معتقدند اگر استادی لازم باشد در ابتدای راه لازم است امّا هنگامی که رهروان در مسیر قرار گرفتند دیگر نیازی به استاد خصوصی نیست بلکه از تعلیمات عمومی کتاب و سنّت می توان در این راه بهره گرفت.

البتّه از روایات و تواریخ اسلامی استفاده می شود که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و امامان معصوم علیهم السّلام اصحاب خاصی داشتند که محرّم راز و حاملان اسرار آنها بودند مانند علی علیه السّلام نسبت به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و«کمیل»ها و«اصبغ بن نباته»ها و«میثم»و «رشید هجری»ها و همچنین سایر امامان؛ولی این موضوع ارتباطی با مسئله استاد و شاگرد در امر سیر و سلوک ندارد که هر روز استاد دستور تازه ای برای پیمودن راه تعیین کند و هریک از شاگردان دستور خاصّ خودش را داشته باشد، بلکه آنها همان گونه که گفته شد صاحبان اسرار و حاملان علوم معصومان علیهم السّلام بودند،علومی که همگان استعداد درک یا حفظ آن را نداشتند.

در هر حال شکّی نیست که وجود استاد پرتجربه و دلیل راه که انسان بتواند از اطّلاعات و تجارب او در پیمودن مقامات معنوی استفاده کند،استادی که از هر نظر مورد اعتماد و اطمینان باشد بسیار خوب و مغتنم است؛ولی چنان نیست که انسان نتواند با استفاده از دستورات کلّی که در کتاب و سنّت و تاریخ زندگی پیشوایان اسلام آمده این راه را طی کند.مهم آن است که انسان عزم و اراده قوی برای پیمودن این راه داشته باشد وگرنه مسیر واضح و آشکار است.اگر توکّل بر خدا باشد او هم حمایت و راهنمایی می کند.

در پایان بار دیگر تأکید می کنیم که افراد زیادی از سودجویان و هوس بازان یا افراد غافل و گمراه به استناد این مسئله بسیاری از جوانان را به گمراهی کشانده یا آنها را مورد سوء استفاده قرار داده اند.از این شیاطین که در لباس انسان یا پیر

ص:219

طریقت و مرشد و راهنمای راه قرب الی اللّه خودنمایی می کنند باید به شدت بر حذر بود.

***

ص:220

پرمحتوا که هرکدام با«اللّهم»شروع می شود،بیان شده است و این دعاها غالبا جنبه معنوی دارد،هرچند از جنبه های مادی نیز خالی نیست و مناسب است بعد از نمازها یا در قنوت نماز و در اوقاتی که انسان را حال دعا فراهم است خوانده شود و خواننده از برکات آن بهره مند گردد.

***

ص:222

پر معنایی است که تمام خیر دنیا و آخرت در آن،جمع است.

در آغاز امام علیه السّلام خدا را به جهت نجات از ده چیز حمد و سپاس می گوید که هریک از آنها می تواند تیره روزی دنیا و آخرت را فراهم سازد.

در چهار قسمت از این ده قسمت می فرماید:«ستایش ویژه خداوندی است که مرا به صورت مرده و بیمار وارد بامداد نساخت و به بیماریهای بدمنظر گرفتار ننمود(و آفتی بر رگها و اعضایم وارد نکرد)و به کیفر بدترین اعمالم مجازاتم نکرد و مرا بی فرزند قرار نداد»؛ (الحمد للّه الّذی لم یصبح بی میّتا و لا سقیما،و لا مضروبا علی عروقی (1)بسوء،و لا مأخوذا بأسوإ عملی،و لا مقطوعا دابری (2)) .

جمله «لم یصبح» اشاره به این است که انسان هنگامی می تواند در زندگی موفّق باشد که از آغاز صبح،سالم و با نشاط باشد و خدا را براین نعمت باید سپاس گفت.

جمله «و لا مضروبا علی عروقی بسوء» به اعتقاد جمعی از شارحان نهج البلاغه اشاره به بیماریهایی است که انسان را بد منظر می کند مانند برص و پیسی،و آن را در عرف عرب کنایه از این معنا می دانند،در حالی که بعضی دیگر عروق را به معنای اعضا تفسیر کرده و جمله را اشاره به سلامت اعضای آدمی می دانند که از بزرگترین نعمتهای خداست.

بعضی دیگر عروق را به همان معنای اصلی؛یعنی رگها تفسیر کرده اند.اشاره به اینکه نبودن آفتی در رگهای بدن از نعمتهای بزرگی است که شکر و سپاس دارد و می دانیم که امروز یکی از بیماریهای رایج و خطرناک،گرفتگی رگهای قلب و مغز است که عامل مهمّ سکته های قلبی و مغزی است.

ص:224

بقای نسل انسان و وجود فرزندان صالح که ثواب اعمالشان و نتایج کارهایشان،هم به خودشان و به پدر و مادر عاید شود نیز نعمت بزرگ دیگری که در جمله «و لا مقطوعا دابری» به آن اشاره شده است.

سپس اشاره به شش نعمت مهمّ دیگر که شایسته هرگونه حمد و سپاس است کرده،می فرماید:«و(شکر می کنم خدایی را که)مرا مرتد از دین و منکر پروردگارم و وحشت زده از ایمانم و گرفتار به اختلال در عقلم نکرد،و مرا به کیفر و عذابهایی که امّتهای پیشین را با آن مجازات نمود،مجازات نکرد»؛ (و لا مرتدّا عن دینی،و لا منکرا لربّی،و لا مستوحشا من إیمانی،و لا ملتبسا (1)عقلی،و لا معذّبا بعذاب الأمم من قبلی) .

بسیار می شود که انسان در آغاز کار مشمول نعمتهای مهمّ الهی است؛ولی در ادامه راه آنها را از دست می دهد:تعدادی از جمله های بالا اشاره به تداوم نعمتهاست؛نعمت دین و ایمان و عقل،بنابراین هم شمول نعمت،شایسته حمد و شکر است و هم بقا و تداوم آن،زیرا اگر لطف خدا شامل حال نباشد هر لحظه نعمتها در معرض زوال است.

جمله «و لا منکرا لربّی» بعد از جمله «و لا مرتدّا عن دینی» از قبیل ذکر خاص بعد از عام است.

جمله «و لا معذّبا بعذاب...» اشاره به عذابهای دردناک و وحشتناکی است که بر بعضی از امّتهای پیشین نازل شد؛مانند صاعقه،طوفانهای بسیار شدید و زلزله های ویرانگر و آفات سخت و سنگین در جسم و جان.

جمله «و لا مستوحشا من إیمانی» اشاره به این است که انسان گاه ایمان دارد؛ ولی از این می ترسد که آلوده به خطاهایی بشود و یا در معرض زوال قرار گیرد.

ص:225

امام علیه السّلام عرضه می دارد که تو را به سبب ایمان آمیخته با آرامش کامل شکر و سپاس می گویم.

و از آنجا که یکی از مهمترین مقامات عارفان و مقرّبان درگاه خداوند تسلیم در برابر فرمان او و اعتراف به نقصان است، امام علیه السّلام در ادامه این سخن چنین عرضه می دارد:«(خداوندا)شب را به روز آوردم در حالی که بنده مملوکی هستم که به نفس خویش ستم نمودم خداوندا!تو حجّت را بر من تمام کرده ای و من حجّتی(در ارتکاب گناه در برابر)تو ندارم،جز آنچه تو بخشیده ای نمی توانم چیزی به دست آورم،و جز آنچه مرا از آن حفظ کرده ای توان حفظ خود را ندارم»؛ (أصبحت عبدا مملوکا ظالما لنفسی،لک الحجّة علیّ و لا حجّة لی.و لا أستطیع أن آخذ إلاّ ما أعطیتنی،و لا أتّقی إلاّ ما وقیتنی) .

برترین افتخار انسان این است که بنده خدا باشد همان چیزی که امام علیه السّلام در سخن دیگری فرمود:«إلهی کفی بی عزّا أن أکون لک عبدا». (1)

و تعبیر«ظالما لنفسی»اشاره به این است که انسان هیچ گاه نمی تواند حقّ عبودیت پروردگار را انجام دهد.جایی که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله عرضه می دارد:«إلهی ما عبدناک حقّ عبادتک» (2)دیگران به طریق اولی باید اعتراف به تقصیر کنند.

***

ص:226

او ارزانی داشته است بجا آورد و به دنبال آن در این بخش از خطبه دست به درگاهش برمی دارد و تقاضای نعمتهایی می کند که مکمّل نعمتهای پیشین است و در سه جمله که هر جمله با«اللّهم»شروع می شود خواسته های خود را در پیشگاه الهی عرضه می دارد:

نخست می گوید:«خداوندا!»به تو پناه می برم با آنکه در سایه بی نیازی تو هستم،فقیر شوم و با آنکه در پرتو هدایت تو قرار گرفته ام گمراه گردم یا در سایه حکومت تو بر من ستم شود یا با اینکه همه چیز در دست توست مغلوب و مقهور گردم»؛ (اللّهمّ إنّی أعوذ بک أن أفتقر فی غناک،أو أضلّ فی هداک،أو أضام (1)فی سلطانک،أو أضطهد (2)و الأمر لک!) .

این چهار جمله که همه بازگشت به توحید افعالی می کند اشاره به این است که غنا و بی نیازی،هدایت و پیروزی و غلبه بر دشمن و مشکلات همه در سایه لطف خدا میسّر است؛همان گونه که قرآن مجید می فرماید:« «یا أَیُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِیُّ» ای مردم!همه شما فقیر هستید و غنیّ و بی نیاز تنها خداست» (3)و می فرماید:« «مَنْ یَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی» کسی را که خدا هدایت کند تنها او هدایت یافته است» (4)و نیز می فرماید:« «إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ» اگر خداوند شما را یاری کند هیچ کس بر شما غلبه نخواهد کرد». (5)

حضرت در دومین دعا و درخواست،عرضه می دارد:«خداوندا!نخستین موهبت از مواهب خویش را که از من می گیری جان من قرار ده و جانم نخستین ودیعه از ودایع نعمتهایت باشد که از من باز می ستانی(و چشم و گوش و سایر

ص:228

اعضایم را تا پایان عمر سالم بدار)»؛ (اللّهمّ اجعل نفسی أوّل کریمة تنتزعها من کرائمی،و أوّل ودیعة ترتجعها من ودائع نعمک عندی!) .

«کریمة»در اصل به معنای شخص باارزش و اشیای گرانبهاست و در جمله مورد بحث،اشاره به اعضای مهم انسان؛مانند چشم و گوش و زبان است که گاه به عنوان موهبت الهی و گاه ودیعه خداوند ذکر شده است که هم اشاره به لطف و رحمت الهی است و هم اشاره به اینکه نعمتها ودیعه هایی است و سرانجام باز گرفته می شود.

در هر حال مضمون این دعا همان است که به صورت دیگری در دعاهای سایر معصومان آمده است؛در دعای رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله در اعمال شب نیمه شعبان می خوانیم:«اللّهمّ أمتعنا بأسماعنا و أبصارنا و قوّتنا ما أحییتنا و اجعله الوارث منّا؛ خداوندا نعمت گوش و چشم و قوّت جسم و جان ما را تا زمانی که زنده ایم بر ما ارزانی دار و آنها را وارث ما قرار ده». (1)

راستی چنین است که انسان اگر در اواخر عمر نعمت چشم و گوش و قدرت و جسم و روح را از دست بدهد به مرده متحرکی مبدّل می شود که شهد حیات در کام او از زهر هم تلخ تر است و هر لحظه آرزوی مرگ و رهایی از آن حالت می کند.

بدیهی است منظور از دعای فوق این نیست که خداوند در پایان عمر نخست جان انسان را بگیرد و بعد از مدّتی چشم و گوش او را،بلکه منظور این است که تا پایان عمر تمام اعضای او سالم باشند.

در سومین درخواست،عرضه می دارد:«خداوندا!به تو پناه می بریم که از گفتارت روی گردان شویم یا به کناره گیری از آیینت فریفته گردیم یا هوا و هوسهای سرکش ما را به پیروی از خود بکشاند و از هدایتهای تو باز دارد»؛

ص:229

(اللّهم إنّا نعوذ بک أن نذهب عن قولک،أو أن نفتتن عن دینک،أو تتابع (1)بنا أهواؤنا دون الهدی الّذی جاء من عندک!) .

امام علیه السّلام در این دعا از سه گناه و مشکل بزرگ به خدا پناه می برد:1.انسان اوامر و نواهی الهی را به فراموشی بسپرد و از کنار آن سرسری بگذرد.2.

وسوسه های فتنه انگیزان در دل انسان نفوذ کند و او را از حق منحرف سازد.3.

هوای نفس بر انسان چیره شود و او را از هدایت الهی باز دارد.

به یقین اگر این دعاهای سه گانه که هریک با«اللّهم»آغاز شد در درگاه الهی به اجابت برسد،تمام خیر و سعادت دنیا و آخرت نصیب انسان می گردد و چه خوب است که این دعاها را به خاطر بسپاریم و هرزمان حال دعایی دست داد رو به درگاه خدا کنیم و آنها را از خدا بخواهیم.

امام علیه السّلام در بخش اوّل و دوم این دعا سخن را به صورت متکلّم وحده آورده؛ ولی در بخش آخر آن را به صیغه متکلم مع الغیر ذکر می کند تا هم مصلحت خویش را از خدا خواسته باشد و هم مصالح همه مسلمانان را.

***

ص:230

شخص است و این مسئله مهمّی است که به شرح آن خواهیم پرداخت(ان شاء اللّه).

2.در بخش دوم حقوق حاکمان بر مردم و حقوق مردم را بر حاکمان تشریح می کند و در همین بخش براین معنا تأکید می فرماید که نه اصلاح مردم بدون اصلاح حاکمان ممکن است نه اصلاح حاکمان بی اصلاح مردم؛یعنی این دو در یکدیگر تأثیر متقابل دارند.

3.بخش سوم در واقع پاسخی است که امام علیه السّلام به یکی از یارانش داد؛او تعریف و تمجید فراوانی از امام کرد و وفاداری کامل خود را به پیشگاه آن حضرت عرضه داشت،امام در پاسخ او تواضع فراوانی نمود و فرمود:من هرگز ثناگویی و تعریف و تمجید را خوش ندارم،چرا که همه عظمتها مخصوص ذات پاک خداست.

4.در بخش چهارم از روابط صحیح حاکمان و مردم سخن به میان آمده و بدین معنا تأکید شده که حاکمان باید از متملّقان و چاپلوسان بپرهیزند و به عکس آماده شنیدن نقد نقّادان و خرده گیران باشند تا جامعه روبه سوی صلاح و فلاح حرکت کند.

***

ص:232

سبحان حق خود را بر بندگانش این قرار داده است که اطاعتش کنند و(در مقابل) پاداش آنها را بر خود به صورت مضاعف و از باب تفضیل و توسعه برای کسانی که شایستگی دارند لازم شمرده است(بنابراین حق خدا بر خلق نیز دو سویه است؛او حقّ اطاعت بر بندگان دارد و بندگان حق ثواب،هرچند این حق از باب تفضّل است؛نه استحقاق).

می کنند؛ولی در مرحله عمل از هرچیز سخت تر و پیچیده تر است(چرا که)حق به نفع کسی جریان نمی یابد مگر اینکه در برابر آن حقی به گردن او قرار می گیرد (و مسئولیتی برای او به وجود می آورد)و حق بر گردن کسی نمی آید مگر اینکه به نفع او حقی بر دیگری خواهد بود»؛ (فالحقّ أوسع الأشیاء فی التّواصف (1)،و أضیقها فی التّناصف (2)،لا یجری لأحد إلاّ جری علیه،و لا یجری علیه إلاّ جری له) .

در واقع امام علیه السّلام در این عبارت به دو نکته اشاره می فرماید:نخست اینکه همه انسانها با واژه حق آشنا هستند و هرکس دم از طرفداری حق می زند و برای حفظ منافع خود زیر چتر این واژه قرار می گیرد،در حالی که هنگام عمل،برای ادای حقوق دیگران بسیار سخت گیر است،گویی حق را یک طرفه می داند،لذا امام علیه السّلام در بیان نکته دوم به این اصل اساسی اشاره می فرماید که در هیچ مورد حق یک جانبه وجود ندارد؛در همه جا بدون استثنا اگر حقّی برای کسی قرار داده شود طرف مقابل نیز حقّی بر او پیدا می کند؛مثلا استاد بر شاگرد خود حق دارد،زیرا او را تعلیم داده و تربیت آموخته است.به یقین شاگرد نیز بر استاد حق دارد،زیرا هنگامی که فکر و عمر و جوانی خویش را در اختیار استاد قرار می دهد باید در تعلیم و تربیت او بکوشد و چیزی فروگذار نکند.

اگر طلبکار حقّی بر بدهکار دارد که باید آن را به موقع ادا کند،بدهکار نیز حق متقابلی دارد و آن اینکه اگر توان پرداخت را نداشته باشد به او مهلت دهد «وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلی مَیْسَرَةٍ» (3)

اگر مردان حقوق متعدّدی بر همسران خود دارند زنان آنها نیز حقوق بسیاری بر گردن شوهران دارند «وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ» (4)

ص:235

در مورد پدر و مادر و فرزند نیز این مسئله کاملا نمایان است نه فقط پدر و مادر بر فرزند حقوق سنگینی دارند،بلکه فرزندان نیز بر آنها حقوق بسیاری دارند.اگر کسی رسالة الحقوق امام سجاد زین العابدین علی بن الحسین علیه السّلام را به دقت مطالعه کند به گسترش حقوق متقابل مردم بر یکدیگر کاملا آگاه می شود. (1)

آنگاه امام علیه السّلام در ادامه این سخن به حق خداوند بر بندگان اشاره می کند که حتی اگر انسان بر حیوانی که مملوک اوست حقی دارد،حیوان نیز بر او حق دارد. (2)

آنگاه امام علیه السّلام در ادامه این سخن به حق خداوند بر بندگان اشاره می کند که حتی این حق نیز یک طرفه نیست،گرچه تعبیر حق عباد بر خدا از جهاتی نامتناسب است؛ولی به هر حال این حق در لباس تفضّل در اینجا خود را نشان می دهد،می فرماید:«اگر قرار بود حق(یک طرفه باشد و)به سود کسی جریان یابد و بر او حقی نباشد،این امر مخصوص خداوند سبحان بود؛نه مخلوقش،زیرا قدرتش بر همه بندگان احاطه دارد و عدالتش در همه اموری که فرمانش جاری است،ثابت است»؛ (و لو کان لأحد أن یجری له و لا یجری علیه،لکان ذلک خالصا للّه سبحانه دون خلقه،لقدرته علی عباده،و لعدله فی کلّ ماجرت علیه صروف قضائه) .

این سخن اشاره به آن است که از یک سو قدرت خداوند ایجاب می کند که بندگان خود را تنها نگذارند و به یاری آنها در همه زمینه ها عنایت کند و از سوی دیگر عدالتش موجب می شود کمترین ظلم و ستمی نه در جهان تشریع و نه در جهان تکوین بر کسی وارد نشود،بنابراین،حساب خداوند از حساب بندگان جداست؛بندگان بر اثر عجز و ناتوانی و یا نیازهایی که آنها را به ترک عدالت وا می دارد ممکن است حقوق دیگران را رعایت نکنند؛امّا قادر مطلق و عادل علی

ص:236

الاطلاق،چگونه ممکن است راضی به ضایع شدن حقوق بندگانش شود؟! بنابراین ممکن است دو طرفه بودن حق در مورد خداوند،استثنا شود و حق او یک طرفه باشد.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«ولی خداوند سبحان حق خود را بر بندگانش این قرار داده است که اطاعتش کنند و(در مقابل)پاداش آنها را بر خود به صورت مضاعف و از باب تفضّل و توسعه برای کسانی که شایستگی دارند لازم دانسته است»؛ (و لکنّه سبحانه جعل حقّه علی العباد أن یطیعوه،و جعل جزاءهم علیه مضاعفة الثّواب تفضّلا منه،و توسّعا بما هو من المزید أهله) .

به بیان دیگر خداوند در برابر حقّی که بر بندگان دارد حقّی برای بندگان بر خویش قائل است،هرچند این حق،جنبه تفضّل دارد بی آنکه بندگان از خداوند طلبکار باشند،زیرا در برابر آن همه نعمتهایی که او به بندگان ارزانی داشته هر قدر اطاعت و عبادتش کنند بخش اندکی از شکر آن را ادا نخواهند کرد.

به این ترتیب حتی خداوند متعال از این امر مستثنا نیست؛یعنی در برابر حقی که او بر بندگان دارد آنها هم بر او حقی دارند،هرچند این حق از باب تفضّل است؛نه استحقاق و طلبکار بودن.

اگر پاداشی دهد از باب لطف و مرحمت است و اگر ندهد عین عدالت است؟

جمعی از متکلّمان که بیشتر تمایل به مذهب اشاعره داشته اند،تفضّل را پذیرفته اند و بعضی دیگر که تمایل به مذهب معتزله داشته اند استحقاق را.

طرفداران استحقاق می گویند بی شک الزام بندگان به اطاعت دارای مشقّتهایی است اگر این الزام بودن هدف باشد،ظلم است و قبیح و از خداوند حکیم صادر نمی شود و اگر هدفی داشته باشد آن هدف چیزی جز پاداش نیک نخواهد بود، بنابراین اگر خداوند پاداش نیکی ندهد مستلزم قبیح است که بر او محال است.

طرفداران تفضّل می گویند خداوند آن قدر نعمت به ما داده که اگر همه عمر را به اطاعت او مشغول باشیم شکر بخش کوچکی از این همه نعمت را به جا نیاورده ایم،بنابراین ما طلب و استحقاقی نداریم تا او ملزم به پرداخت آن باشد.

ولی گویا طرفین از یک نکته غافل مانده اند که با توجّه به آن،نقاب از چهره این مسئله برداشته می شود و حق،آشکار می گردد و آن این است که استحقاق پاداش در جایی است که کسی به دیگری خدمتی کند و در برابر آن خدمت، منتظر پاداش و اجرت باشد و به بیان دیگر هردو گروه در واقع پاداش یا چیزی شبیه پاداش برای اطاعت فرمان پروردگار قائل شده اند؛گروه اوّل می گویند پاداششان را به صورت نعمتهای الهی از قبل گرفته اند و گروه دوم می گویند بعدا باید بگیرند.

در حالی که می دانیم همه اوامر و نواهی الهی مصالحی دارد که به خود مکلّفان بازمی گردد.نماز و روزه و حج و جهاد،سبب صفای روح و تکامل نفس و عزت و سربلندی می شود و ترک دروغ و غیبت و شراب و قمار آنها را از مفاسد و بدبختیها نجات می دهد.با این حال،مکلّفان در اطاعت اوامر و ترک معاصی به خودشان خدمت می کنند،آیا در مقابل خدمت به خویشتن باید خود را طلبکار از پروردگار بدانند؟!

ص:238

این درست به آن می ماند که طبیب دلسوز و مهربانی به بیمار خود دستورات لازم را به طور رایگان دهد و حتی داروها را در اختیار او بگذارد و بیمار به آن دستورها عمل کند و از شرّ بیماری رهایی یابد.آیا اگر این بیمار نزد طبیب برود و از مطالبه اجر و پاداشی بر اطاعت امر وی کند همگان تعجب نمی کنند و بر کار او نمی خندند؟

تمام اوامر و نواهی الهی در واقع همین گونه است و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله طبیب دوّار به طب بوده و آنچه گفته است در مسیر منافع مکلّفان قرار گرفته است، بنابراین جایی برای این بحث باقی نمی ماند که آیا مردم در برابر طاعات خود استحقاق ثواب دارند یا ثواب تفضّل است؟

آری،خداوند به لطف و کرمش برای تشویق مردم به اطاعتی که موجب کمال آنهاست پاداشی بر عهده گرفته و وعده ثواب داده و چون چنین وعده ای هرگز از آن تخلّف نخواهد کرد،زیرا تخلّف از وعده بر حکیم قادر و عالم،محال است.

قرآن مجید می فرماید:« «کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» ؛خداوند رحمت را بر خود مقرّر داشته است». (1)

از سوی دیگر می فرماید:« «إِنَّ اللّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ» ؛خداوند از وعده خویش تخلّف نمی کند». (2)

***

ص:239

ص:240

از میان حقوقی که خداوند واجب ساخته،بزرگترین آنها حق والی و زمامدار بر رعیت و حق رعیت بر والی است.فریضه ای است که خداوند سبحان آن را بر هرکدام در مقابل دیگری مقرّر فرموده و آن را سبب نظام الفت و پیوستگی آنان به یکدیگر و موجب عزّت و قدرت دین آنها قرار داده است،بنابراین رعیت هرگز اصلاح نمی شود مگر به اصلاح زمامداران و زمامداران اصلاح نمی گردند جز از طریق قرار گرفتن رعیت در مسیر صحیح و مستقیم.هرگاه رعیت حق والی را ادا کند و والی حق رعیت را بپردازد،حق درمیان آنها قوی و نیرومند خواهد شد،مسیرهای دین خالی از انحراف می گردد،نشانه های عدالت استوار می شود و سنّتها در مجرای صحیح خویش به کار می افتد و به این ترتیب زمان رو به صلاح می رود و مردم به بقای دولت امیدوار و دشمنان مأیوس خواهند شد و اگر رعیت بر والی خویش بشورد و چیره گردد،یا والی نسبت به رعایا اجحاف کند (نظام جامعه به هم می ریزد و)در آن زمان اختلاف کلمه پیدا می شود،نشانه های ظلم و ستم آشکار می گردد،فریبکاری و بدعت در دین فزونی می یابد و جادّه های روشن سنّتها و آداب دینی متروک خواهد شد.در نتیجه بر طبق هوا و هوس عمل می شود،احکام الهی تعطیل می گردد و بیماریهای اخلاقی فزونی می یابد،در چنین حکومتی مردم از حقوق مهمی که تعطیل شده وحشت نمی کنند و نه از باطلهای عظیمی که رواج یافته،در نتیجه نیکان خوار و ذلیل می شوند و اشرار عزیز و محترم،و(به دنبال آن)مجازاتهای الهی بر بندگان عظیم خواهد بود.

حقوق مردم بر یکدیگر یاد می کند که مهم ترین آنها حق زمامداران بر مردم و حق مردم بر زمامداران و به تعبیر دیگر حق والی بر رعیت و حق رعیت بر والی است، می فرماید:«سپس خداوند سبحان،بخشی از حق خود را اموری قرار داده که بر مردم در برابر یکدیگر واجب شمرده(و مأمور به ادای آن شده اند)»؛ (ثمّ جعل- سبحانه-من حقوقه حقوقا افترضها لبعض النّاس علی بعض) .

شایان توجّه اینکه امام علیه السّلام حق مردم را بر یکدیگر به عنوان بخشی از حقوق خداوند بر مردم و نشأت گرفته از حقوق خودش شمرده است و به تعبیر دیگر حق اللّه و حق الناس در عرض هم نیستند،بلکه در طول هم اند.

آنگاه می افزاید:«خداوند این حقوق را در همه جهات مساوی و همانند هم قرار داده به گونه ای که بعضی از آن سبب بعض دیگر است و هیچ کدام واجب نمی شود مگر اینکه دیگری واجب گردد»؛ (فجعلها تتکافأ (1)فی وجوهها،و یوجب بعضها بعضا،ولا یستوجب بعضها إلاّ ببعض) .

به بیان دیگر هیچ یک از این حقوق یکسویه نیست و همان گونه که در بخش گذشته آمد،همه آنها دو سویه است،هرگاه حقی برای کسی بر دیگری ثابت شود بلافاصله در مقابل آن حقی از شخص دوم بر شخص اوّل لازم می گردد، بنابراین،این حقوق هم مساوی یکدیگرند و هم لازم و ملزوم یکدیگر؛نه به این معنا که اگر بعضی از افراد وظیفه خود را انجام ندادند طرف مقابل نیز از انجام وظیفه خود سرباز زند؛مثلا اگر فرزند حق اطاعت پدر را انجام نداد،پدر از تربیت او و ادای نفقه سرباز زند یا اگر گروهی از رعیت به وظیفه خود عمل نکنند،والی خدمات حکومت را از آنها قطع کند.به تعبیر دیگر اینها در مقام وجوب،لازم و ملزوم یکدیگرند؛نه در مقام تحقّق و عمل؛یعنی هردو واجبند،

ص:243

خواه طرف مقابل به وظیفه خود عمل کند یا عمل نکند.

برای توضیح بیشتر به مثال زیر توجّه کنید:

هر گاه گروهی از رعیت،مالیات و خراج لازم را بپردازند به یقین والی از انجام وظیفه خود در مسأله امنیّت یا تعلیم و تربیت اطفال آنها و مداوای مجروحان و مصدومان و بیمارانشان،کوتاهی نخواهد کرد،زیرا هریک از این دو وظیفه جنبه استقلالی دارد و غیر مشروط به دیگری در مقام عمل است،هرچند در مقام تشریع دو وجوب به یکدیگر گره خورده اند.

در ادامه این سخن می فرماید:«از میان حقوقی که خداوند واجب ساخته، بزرگترین آنها حق والی و زمامدار بر رعیت و حق رعیت بر والی است.

فریضه ای است که خداوند سبحان آن را بر هرکدام در مقابل دیگری مقرّر فرموده است»؛ (و أعظم ما افترض-سبحانه-من تلک الحقوق حقّ الوالی علی الرّعیّة (1)،و حقّ الرّعیّة علی الوالی،فریضة فرضها اللّه-سبحانه-لکلّ علی کلّ) .

سپس امام علیه السّلام به فلسفه این دو حق می پردازد و می فرماید:«خداوند این فریضه را سبب نظام الفت مردم و پیوستگی آنان به یکدیگر و موجب عزت و قدرت دین آنها قرار داده است،بنابراین رعیت هرگز اصلاح نمی شود مگر با اصلاح زمامداران و زمامداران اصلاح نمی گردند جز از طریق قرار گرفتن رعیت در مسیر صحیح و مستقیم»؛ (فجعلها نظاما لألفتهم،و عزّا لدینهم،فلیست تصلح الرّعیّة إلاّ بصلاح الولاة،ولا تصلح الولاة إلاّ باستقامة الرّعیّة) .

در واقع رعایت این حقوق هم آثار مهم مادی دارد و هم معنوی.جمله (جعلها نظاما لألفتهم) اشاره به آثار مادی و ظاهری و جمله (عزّا لدینهم) اشاره به آثار معنوی و روحانی است و دو جمله ما بعد آن،به این حقیقت مهم اشاره

ص:244

می کند که صلاح و فساد رعیت و زمامداران به هم گره خورده است و هردو در یکدیگر اثر متقابل دارند.زمامداران فاسد رعایا را به فساد می کشانند و رعایای صالح حکومت را مجبور به پذیرش حق و عدالت می کنند و اگر هردو صالح باشند بهترین شرایط برای پیروزی و پیشرفت جامعه فراهم می گردد.

آنگاه در ادامه به شرح آثار منفی و مثبتی که بر ادای حق والی نسبت به رعیت و حق رعیت نسبت به والی و عدم ادای آنها مترتب می شود پرداخته و با عبارات روشن و گویایی این آثار را یک به یک می شمارد،می فرماید:«هرگاه رعیت حق والی را ادا کند و والی حق رعیت را بپردازد،حق در میان آنها قوی و نیرومند خواهد شد،مسیرهای دین خالی از انحراف می گردد،نشانه های عدالت استوار می شود و سنّتها در مجرای صحیح خویش به کار می افتد و به این ترتیب زمان رو به صلاح می رود و مردم به بقای دولت امیدوار و دشمنان مأیوس خواهند شد»؛ (فإذا أدّت الرّعیّة إلی الوالی حقّه،و أدّی الوالی إلیها حقّها عزّ الحقّ بینهم،و قامت مناهج الدّین،و اعتدلت معالم العدل،و جرت علی أذلالها (1)السّنن،فصلح بذلک الزّمان،و طمع فی بقاء الدّولة،و یئست مطامع الأعداء) .

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه،هفت اثر مهم برای وظیفه شناسی و ادای حق متقابل والی و رعیت بیان فرموده که نخستین آنها عزّت و قدرت است و دیگری هموار شدن مسیرهای دین و کم رنگ شدن بدعتهاست.سومین اثر برافراشته شدن پرچم عدالت در کشور اسلامی و چهارم احیای سنّتهاست.پنجم.که نتیجه آنهاست اصلاح محیط جامعه و ششم امیدواری به بقا و دوام حکومت و هفتم مأیوس شدن دشمنان است.

این امر در عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله به خوبی آشکار شد.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله

ص:245

بزرگترین اداکننده حقوق امت بود و اکثریّت قاطع امت نیز حق اطاعت را ادا می کردند و این آثار هفت گانه به خوبی نمایان شد؛ولی در عصر امیر مؤمنان علیه السّلام هر چند تا حدّ زیادی سنن اسلامی و عدل و داد احیا شد؛ولی به سبب انحرافاتی که بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در مدّت 25 سال یکی پس از دیگری بروز کرد و سرانجام به شورش مسلمانان برضدّ حکومت عثمان و قتل وی انجامید، بازگرداندن کامل این قافله عظیم به مسیر اصلی در مدّت کوتاه حکومت امیر مؤمنان علی علیه السّلام و با بقایای عوامل خطرناکی از حکومتهای پیشین؛مانند معاویه و بنی امیّه و بنی مروان،میسّر نشد.هرکس این بخش از تاریخ اسلام را به دقت و خالی از تعصّب مطالعه کند آنچه را گفتیم تصدیق می کند.

مسلمانان،امروز می توانند با الهام از بیانات حساب شده بالا و با انسجام ولایت و رعایا،زمامداران و توده های مردم،عزت و قدرت خود را باز یابند.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به بیان آثار سوء تخلّف والی و رعیت از حقوق یکدیگر پرداخته،می فرماید:«و اگر رعیت بر والی خویش بشورد و چیره گردد،یا والی نسبت به رعایا اجحاف کند(نظام جامعه به هم می ریزد و)در آن زمان اختلاف کلمه پیدا می شود،نشانه های ظلم و ستم آشکار می گردد، فریبکاری و بدعت در دین فزونی می یابد و جاده های روشن سنّتها و آداب دینی متروک خواهد شد.در نتیجه بر طبق هوا و هوس عمل می شود،احکام الهی تعطیل می گردد و بیماریهای اخلاقی فزونی می یابد»؛ (و إذا غلبت الرّعیّة و الیها، أو أجحف (1)الوالی برعیّته،اختلفت هنالک الکلمة،و ظهرت معالم الجور،و کثر الإدغال (2)فی الدّین،و ترکت محاجّ (3)السّنن،فعمل بالهوی،و عطّلت الأحکام،و

ص:246

کثرت علل النّفوس) .

در اینجا نیز امام علیه السّلام مفاسد هفتگانه ای برای ترک همکاری زمامداران و مردم بیان فرموده که بارها با چشم خود آن را در حکومتهای جور دیده ایم؛اختلاف کلمه،ظلم و ستم،بدعت و فریبکاری،ترک مسیرهای روشن،عمل بر طبق هوا و هوس،تعطیل احکام الهی و فزونی رذایل اخلاقی،همچون کبر و غرور و کینه و حسد،انحصارطلبی و استبداد و مانند آن.

به دنبال آن به بیان نتیجه نهایی این وضع اسفبار پرداخته،می فرماید:«در چنین حکومتی مردم از حقوق مهمی که تعطیل شده وحشت نمی کنند و نه از باطلهای عظیمی که رواج یافته،در نتیجه نیکان خوار و ذلیل می شوند و اشرار عزیز و محترم،و(به دنبال آن)مجازاتهای الهی بر بنگان عظیم خواهد بود»؛ (فلا یستوحش لعظیم حقّ عطّل،و لا لعظیم باطل فعل!فهنالک تذلّ الأبرار،و تعزّ الأشرار،و تعظم تبعات اللّه سبحانه عند العباد) .

این امور پنج گانه نتیجه مستقیم و غیرمستقیم حکومتهای جور است،زیرا در چنان فضایی مردم به ابطال حقوق عادت می کنند و در برابر رواج باطل،عکس العملی نشان نمی دهند و این امور به صورت کارهای عادی در می آید که نمونه های آن را در طول تاریخ و در عصر خود بسیار دیده ایم و طبیعی است که صدای نیکان و پاکانی که مدافع حق و مخالف باطلند به جایی نمی رسد و از صحنه اجتماع طرد می شوند و به عکس،پستهای حساس به دست اشرار و آلودگانی که با آن فضا همخوانی دارند می افتد،همان گونه که در دوران حکومت خلیفه سوم اتفاق افتاد؛ابوذرها تبعید شدند و مروانها بر سر کار آمدند و در ادامه راه معاویه ها زمام امور را به دست گرفتند و عمار یاسرها به قتل رسیدند و سرانجام نوبت به یزید و ابن زیاد رسید و پاک ترین سلاله پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و یارانش شربت شهادت نوشیدند.

ص:247

بدیهی است در چنین شرایطی خداوند لطف خود را از مردم و حکومتشان باز می گیرد و تبعات اعمالشان دامانشان را خواهد گرفت.

***

ص:248

نصیحت دیگران نیست،زیرا نقصها و کوتاهیها در نظر دیگران بهتر خودنمایی می کند و حبّ ذات،مانع از آن است که انسان نقص خود را ببیند.

در حدیث مشروحی می خوانیم:«هنگامی که به امام سجاد علی بن الحسین علیه السّلام عرض کردند چرا این همه برای عبادت پروردگار به خود رنج و زحمت می دهی با اینکه پاره تن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و فرزندزاده او هستی؟امام علیه السّلام اشاره به عبادات بسیار سخت و سنگین پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله کرد و فرمود:همین سؤالی را که از من پرسیدید از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله پرسیدند و آن حضرت در پاسخ فرمود:به خدا سوگند اگر تمام اعضای من در این راه قطعه قطعه شود و اشک چشمانم بر سینه ام جاری شود،هرگز عشری از اعشار و کمی از بسیار از شکر یک نعمت او را نمی توانم به جا آورم» (1).

سپس امام علیه السّلام در بیان آن دو اصل دیگر اجتماعی می فرماید:«هیچ کس-هر اندازه مقام و منزلتش در حق بزرگ باشد و فضیلتش در دین سابقه دار،برتر از آن نیست که در انجام حقی که خدا بر عهده او گذارده،بی نیاز از کمک دیگران باشد و نیز هیچ کس-هرچند مردم او را کوچک بشمارند و با دیده حقارت به او بنگرند-کمتر از آن نیست که به دیگران در راه انجام حق کمک کند یا به او در این راه کمک شود»؛ (و لیس امرؤ-و إن عظمت فی الحقّ منزلته،و تقدّمت فی الدّین فضیلته-بفوق أن یعان علی ما حمّله اللّه من حقّه.ولا امرؤ-و إن صغّرته النّفوس، و اقتحمته (2)العیون-بدون أن یعین علی ذلک أو یعان علیه) .

اشاره به اینکه همه باید این حقیقت را درک کنند که هیچ یک از اقویا و ضعفا در صحنه اجتماع،از دیگری بی نیاز نیستند.خداوند همه نیروها را به یک نفر نداده و در هر سری ذوقی و فکری و در هر تنی قدرتی و نیرویی آفریده است؛

ص:251

خواه کوچک باشد یا بزرگ،بنابراین کسانی که از نظر فکر و مدیریت و توان جسمی قوی هستند،هرگز نباید خود را بی نیاز از کمک ضعیف ترین افراد جامعه بشمارند.همان گونه که افراد ضعیف و به ظاهر ناتوان نباید تصوّر کنند نقشی در اداره جامعه به هیچ صورت ندارند.در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم که فرمود:«غریبان:کلمة حکمة من سفیه فاقبلوها و کلمة سفه من حکیم فاغفروها فإنّه لا حکیم إلاّ ذو عثرة و لا سفیة إلاّ ذو تجربة؛دو چیز عجیب است:نخست سخن حکمت آمیزی که از شخص سفیهی صادر می شود،پس آن را بپذیرید و دیگر سخن ابلهانه ای که گاه از دانشمندی صادر می شود،پس آن را بر او ببخشید،زیرا هیچ دانشمندی خالی از لغزش و هیچ سفیهی خالی از تجربه نیست». (1)

تاریخ نیز این گونه حوادث را بسیار به خاطر دارد؛از جمله اینکه:

در دوران معتصم عباسی یکی از سربازان رومی زن مسلمانی را به اسیری گرفته بود،سیلی محکمی به صورت آن زن زد،زن مسلمان به صدای بلند فریاد زد«و امعتصماه»و خلیفه وقت را به یاری طلبید،سرباز رومی با تمسخر به او گفت:آری!الآن معتصم بر اسب ابلق سوار می شود و به یاری تو می آید و دوباره سیلی محکمی به او زد.

این حادثه در قلعه«عموریّه»در مرز کشور اسلام و روم واقع شد،کسی این خبر را به معتصم رسانید،معتصم ناراحت شد.از آن مرد پرسید قلعه عموریّه در کدام سمت واقع شده؟آن مرد سمت آن را به معتصم نشان داد.معتصم رو به آن سمت کرد و با صدای بلند گفت:لبّیک ای زن ستم دیده مظلوم!به خدا قسم صدای تو را شنیدم و به یاری ات می شتابم.

سپس دستور داد لشکر عظیمی آماده حرکت به طرف قلعه عموریّه شود.

ص:252

سربازان رومی نیز باخبر شدند و قلعه را محکم در اختیار گرفتند.

سپاه اسلام مدّتی قلعه را محاصره کرده؛ولی موفق به تسخیر آن نشدند؛قلعه بسیار محکم و مدافعان سرسختی داشت.

معتصم که شخصا در آن جنگ شرکت کرده بود شبی از شبها با لباس مبدّل در میان سربازان و خیمه های آنها گردش می کرد آهنگری را دید که در آن وقت شب مشغول کار است و نعل اسب می سازد و شاگرد جوانی داشت که چون پتک خود را روی آهنهای سرخ می کوبید،می گفت این پتک بر کلّه معتصم!و چند بار این جمله را تکرار کرد.

استاد آهنگر که از شنیدن این سخن ناراحت شده بود،به شاگردش گفت پسر! تو با این سخنانت ما را گرفتار خواهی کرد!تو را با معتصم چکار؟!

شاگرد آهنگر گفت معتصم مرد بی تدبیری است این همه نیرو دارد نمی تواند قلعه عموریّه را فتح کند اگر یک روز فرماندهی لشکر را به من بسپارد غروب آن روز در قلعه خواهم بود.

معتصم از شنیدن این سخن شاگرد آهنگر سخت تعجب کرد به مأمورانش گفت مراقب او باشید و صبح،او را نزد من آورید،هنگامی که او را نزد معتصم آوردند گفت:سخنانی از تو به من رسیده که بسیار شگفت آور است.شاگرد آهنگر گفت:درست است؛ولی اگر اجازه دهی من به فضل خدا قلعه عموریّه را در یک روز فتح می کنم.

معتصم فرماندهی لشکر را موقتا به او سپرد.

شاگرد آهنگر تمام تیراندازهای سپاه را احضار و گروهی را که در تیراندازی قوی تر بودند انتخاب کرد و آنها را به پشت دیوار قلعه آورد،قلعه ساختمان مخصوصی داشت.قسمتهای پایین و بالا هر دو سنگ بود؛ولی در وسط از الوار درختهای ساج به طور تمام دیوار قلعه به عرض سه وجب استفاده کرده بودند و

ص:253

آن چوبها به صورت نوار سیاهی در تمام طول دیوار خودنمایی می کرد و از شگفتیهای چوب ساج این است که در برابر آتش حساس است و زود مشتعل می شود.

شاگرد آهنگر دستور داد کوره های آهنگری را در کنار دیوار قلعه به کار بیندازند و نوک فلزّی تیرها را در آتش سرخ کنند و به تیراندازان دستور داد خط سیاه چوبی سرتاسری را نشانه تیرهای گداخته خود قرار دهید و اگر کسی تیرش به خطا برود مجازاتش مرگ است.

تیراندازان طبق دستور او نوار چوبی را نشانه رفتند طولی نکشید که الوارهای ساج مشتعل شد و آتش عظیمی از آن برخاست و دیوار قلعه فروریخت و لشکر،تکبیرگویان وارد قلعه شدند.در این هنگام دیدند معتصم که بر اسب ابلقی سوار است و خوشحال وارد قلعه شد.زن سیلی خورده و سرباز سیلی زننده را احضار کرد و به آن زن گفت:آیا معتصم ندای تو را لبیک گفت؟و به آن سرباز گفت:من تو را نمی کشم،ولی تا عمر داری باید غلام این زن باشی! (1)

دموکراسی آمریکایی در عصر ماست.

افزون بر این،آرای این حکومتها در بهترین صورت حکومت،نصف به علاوه یک است که نتیجه آن صف بندی میان قشر حاکم و نصف منهای یک است.

در عصر خود بارها حکومتهایی را دیده ایم که با انتخابات آزاد مردم سر کار آمده اند؛ولی چون در جهت منافع جهانخواران قرار نداشته اند با وسایل مختلف برای خارج کردن آنها از صحنه کوشیده اند و در بسیاری از موارد موفق شده اند.

تمام اینها به خاطر آن است که عنصر معنوی که شرط اساسی است در این حکومتهای صد در صد مادی وجود ندارد و مسئولیّتی در برابر خداوند احساس نمی کنند.

آنچه در کلام نورانی امام علیه السّلام در این بخش از خطبه آمده،حکومت مردمی را در بهترین شکل نشان می دهد:

نخست به سراغ عنصر معنوی حکومت می رود و به همگان یادآور می شود که آن قدر شما غرق نعمتهای خداوند هستید که هرچه در اطاعت او بکوشید، عشری از اعشار شکر او را نمی توانید بجا آورید.

آنگاه به زمامداران توصیه می کند که هرقدر فکر شما قوی و علم شما فراوان و صاحب تجربه و هوش سرشار باشید،بی نیاز از کمکهای فردفرد مردم نیستید.

باید همه را در حکومت خود سهیم کنید و از آنها یاری بطلبید.

سپس به آحاد مردم گوشزد می کند که شما در هر حدّ و پایه ای از علم و دانش و سنّ و سال هستید،خود را از شرکت در اداره اجتماع جدا نسازید و به این ترتیب همگان باید دست به دست هم دهند و با تکیه بر عنصر تقوا حکومتی که مورد رضای خلق و خالق است،به وجود آورند. (1)

ص:255

.

ص:256

نعمت خدا بر او بزرگ است و احسان او بر وی فراوان؛زیرا هرقدر نعمت خدا بر کسی بیشتر شود حق وی بر او فزونتر می گردد.

(بدانید!)از بدترین و سخیف ترین حالات زمامداران نزد مردم صالح این است که گمان برده شود آنها دوست دار تفاخرند و کار آنها را بر نوعی برتری جویی حمل کنند،من خوش ندارم که این فکر در ذهن شما جولان کند که مدح و ستایش را دوست دارم و از شنیدن آن لذّت می برم.من بحمد اللّه چنین نیستم و به فرض که من(به مقتضای طبیعت بشری)مدح و ثنا را دوست می داشتم،آن را به سبب خضوع و تواضع در برابر خداوند سبحان ترک می کردم.خداوندی که با عظمت و کبریاییش از همه سزاوارتر برای ثنا و ستایش است.

بسیار می شود که مردم،ستودن افراد را به جهت تلاشهایشان(در ادای حق) شیرین می شمرند(ممکن است این امر برای شما ایرادی نداشته باشد،ولی من از شما می خواهم که)مرا با سخنان زیبای خود به جهت اینکه در پیشگاه خداوند و نزد شما به سبب احساس مسئولیت الهی حقوقتان را ادا کرده ام نستایید(چرا که)هنوز در ادای آنها به طور کامل فراغت نیافته ام و واجباتی که بر عهده دارم کاملا به مرحله اجرا در نیامده است.

در اینکه این شخص چه کسی بود؟شارحان نهج البلاغه پاسخی به این سؤال نداده اند؛ولی مرحوم کلینی در کافی گفتگوی مشروح و مفصّل و بسیار پرمعنایی را که میان این مرد و امیر مؤمنان علی علیه السّلام چندبار ردّ و بدل شده ذکر کرده است.

سپس می گوید:بعد از پایان این کلام،کسی آن مرد را ندید. (1)به همین دلیل مرحوم علاّمه مجلسی احتمال می دهد که این مرد حضرت خضر بوده که در موارد حسّاسی به سراغ آن حضرت می آمد و انجام وظیفه می کرد و سپس از چشمها پنهان می شد.

به هر حال این مرد که بود طبق روایت کافی در یکی از سخنانش عرضه می دارد:«ای امیر مؤمنان!تو امیر ما هستی و ما رعیّت تو.خداوند به وسیله تو ما را از ذلّت خارج کرد و با عزیز ساختن تو غل و زنجیر اسارت را از بندگانش برگرفت.آنچه می پسندی دستور ده و آنچه اختیار می کنی امر کن!تو سخنگوی راستگویی هستی و حکمران موفق و زمامدار لایق.ما هرگز نافرمانی تو را جایز نمی شمریم و علم هیچ کس را قابل مقایسه با علم تو نمی دانیم،قدر و منزلت تو نزد ما بسیار والا و فضل تو بسیار عظیم است». (2)

امام علیه السّلام پاسخ مشروحی به او داد و او نیز مجدّدا به مدح و ستایش آن امام همام پرداخت و چندبار این قضیه تکرار شد و همان گونه که گفتیم بعد از این مطلب آن مرد ناپدید شد.

به هر حال آنچه در نهج البلاغه آمده است چنین است که امام علیه السّلام در پاسخ او فرمود:«سزاوار است کسی که جلال خدا در نظرش بزرگ و مقام او در قلبش عظیم است-به موجب آن عظمت-همه چیز جز خدا در نظرش کوچک جلوه کند»؛ (إنّ من حقّ من عظم جلال اللّه سبحانه فی نفسه،و جلّ موضعه من قلبه،أن یصغر عنده-لعظم ذلک-کلّ ما سواه) .

ص:259

این معنا با توجّه به اینکه ذات خداوند وجودی است بی پایان از هر نظر،و نامحدود از نظر قوّت و قدرت،و ما سوی اللّه همگی قطره کوچکی در برابر این دریای عظیم بی کران هستند،کاملا روشن می شود همان گونه که در خطبه همّام نیز در صفات متّقیان آمده است: «عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم؛ خداوند در دل آنها به عظمت جلوه کرده،لذا ما سوی اللّه در چشم آنها حقیر و کوچک است».

کسی که چشم بر چشمه خورشید دوخته،شمع کم نوری در نظر او ناچیز است.

سپس امام علیه السّلام اضافه می فرماید:«و از همه سزاوارتر نسبت به این امر کسی است که نعمت خدا بر او بزرگ است و احسان او بر وی فراوان؛زیرا هرقدر نعمت خدا بر کسی بیشتر شود حقّش بر او فزونتر می گردد»؛ (و إنّ أحقّ من کان کذلک لمن عظمت نعمة اللّه علیه،و لطف إحسانه إلیه،فإنّه لم تعظّم نعمة اللّه علی أحد إلاّ ازداد حقّ اللّه علیه عظما) .

این سخن در واقع پاسخی است بر ثناخوانی آن مرد علاقه مند به مولا که گمان نکن این سخنان مرا به کبر و غرور وا می دارد.اوّلا من خدا را به عظمت شناخته ام و ما سوی اللّه در نظرم خرد و صغیر است.ثانیا من مشمول نعمتهای فراوانی هستم و به همان نسبت باید در برابر ولیّ نعمتم خاضع تر از دیگران باشم.

آنگاه امام علیه السّلام در تکمیل و تأکید این سخن می افزاید:«(بدانید!)از بدترین و سخیف ترین حالات زمامداران نزد مردم صالح این است که گمان برده شود آنها دوست دار تفاخرند و کار آنها را بر نوعی برتری جویی حمل کنند،من خوش ندارم که این فکر در ذهن شما جولان کند که مدح و ستایش را دوست دارم و از شنیدن آن لذت می برم.من بحمد اللّه چنین نیستم»؛ (و إنّ من أسخف (1)حالات

ص:260

الولاة عند صالح النّاس،أن یظنّ بهم حبّ الفخر،و یوضع أمرهم علی الکبر،و قد کرهت أن یکون جال فی ظنّکم أنّی أحبّ الإطراء (1)،و استماع الثّناء؛و لست-بحمد اللّه-کذلک) .

درست است که طبق بعضی از احتمالات،گوینده آن مدح و ثنا حضرت خضر علیه السّلام بوده و او جز به حق سخن نمی گفته و آنچه درباره امام علیه السّلام بیان داشته در امام وجود داشته حتی بالاتر از آن؛ولی امام علیه السّلام به این نکته اصولی اشاره می فرماید که من حتی از ثنای به حق نیز خشنود نیستم،چرا که ممکن است اثر نامطلوبی در شنوندگان داشته باشد و آنها گمان کنند او دوستدار چنین سخنانی است و دارای کبر و فخر و خودبرتربینی است که رابطه امام با امّت را تحت تأثیر نامطلوب خود قرار می دهد.

سپس می افزاید:«و به فرض که من(به مقتضای طبیعت بشری)مدح و ثنا را دوست می داشتم،آن را به جهت خضوع و تواضع در برابر خداوند سبحان ترک می کردم.همان خداوندی که به جهت عظمت و کبریاییش از همه سزاوارتر برای ثنا و ستایش است»؛ (و لو کنت أحبّ أن یقال ذلک لترکته انحطاطا للّه سبحانه عن تناول ما هو أحقّ به من العظمة و الکبریاء) .

آنگاه به نکته سومی اشاره می فرماید که قطع نظر از اینکه من ذاتا ثناخوانی را ناخوش دارم و اگر آن را دوست می داشتم به جهت عظمت خداوند که از همه شایسته تر به مدح و ثناست ترک می کردم،مدح و ثنا باید در برابر کار نیکی باشد که پایان گرفته است در حالی که من هنوز از ادای همه حقوق شما فراغت نیافته ام،می فرماید:«بسیار می شود که مردم ستودن افراد را،به جهت تلاشهایشان (در ادای حقوق)شیرین می شمرند(ممکن است این امر برای شما ایرادی

ص:261

نداشته باشد،ولی من از شما می خواهم که)مرا با سخنان زیبای خود به جهت اینکه در برابر خداوند و نزد شما از ترس مسئولیّت الهی حقوقتان را ادا کرده ام نستایید(چرا که)هنوز از ادای آنها به طور کامل فراغت نیافته ام و واجباتی که بر عهده دارم کاملا به مرحله اجرا در نیامده است»؛ (و ربّما استحلی النّاس الثّناء بعد البلاء،فلا تثنوا علیّ بجمیل ثناء،لإخراجی نفسی إلی اللّه سبحانه و إلیکم من التّقیّة فی حقوق لم أفرغ من أدائها،و فرائض لابدّ من إمضائها) .

در نسخه موجود در متن بالا «و إلیکم من التّقیّة» آمده است که اشاره به خداترسی امام علیه السّلام در طریق ادای حقوق مردم است؛ولی در بعضی از نسخ نهج البلاغه و همچنین در متن کافی«بقیّه»آمده است که مفهومش این است:

هنوز بقایایی از حقوق شما بر من باقی مانده که باید در ادای آن بکوشم.

امام علیه السّلام در این عبارت نهایت بزرگواری خود را نشان داده،از یک سو بی اعتنایی به ثناخوانی و از سوی دیگر نهایت خضوع در برابر پروردگار و از سوی سوم،اعتراف به عدم ادای حقوق به طور کامل را بیان می کند،چیزی که در کمتر پیشوایی در طول تاریخ می توان یافت.

رسیدن به منافعی نامشروع خود نباشد.

در روایتی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«إذا مدح الفاجر اهتزّ العرش و غضب الرّبّ؛هرگاه شخص فاجر مدح و ستایش شود،عرش خدا به لرزه در می آید و خداوند غضب می کند». (1)

در حدیث دیگری آمده است:«الثّناء بأکثر من الاستحقاق ملق والتّقصیر عن الاستحقاق عیّ أو حسد؛مدح و ستایش بیش از استحقاق تملّق است و کمتر از آن ناتوانی(در ادای سخن)است یا حسد». (2)

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که باید ظرفیت شخص ممدوح در نظر گرفته شود؛مبادا مدح و ستایش سبب غرور او گردد و از مسیر حق منحرف شود،همان گونه که در جمله دیگری از کلمات قصار مولا می خوانیم:«ربّ مفتون بحسن القول فیه؛چه بسیار اشخاصی که به واسطه مدح و تمجید،گرفتار فریب و فتنه می شوند». (3)

بی شک در صورتی که همه این جهات در نظر گرفته شود،مدح و ستایش نشانه قدردانی و حق شناسی و سبب تشویق نیکوکاران و صالحان می شود.

در دنیای امروز نیز جلسات فراوانی برای نکوداشت خادمان پرسابقه جامعه، عالمان بزرگ و نیکوکاران ممتاز گرفته می شود و هر سال سعی می کنند به نویسندگان بهترین کتاب سال،کارگران و کشاورزان نمونه و یا پیام آوران صلح و دوستی در جهان،جوایزی اهدا و از آنان قدردانی کنند که اگر رنگ و بوی سیاسی پیدا نکند و روابط بر ضوابط حاکم نگردد و آن شرط سوم که در بالا به آن اشاره شد؛یعنی حسن نیّت کارگردانان حفظ گردد،به یقین آثار بسیار ارزنده ای دارد.

ص:263

ولی نوع دوم،درست در مقابل آن است؛یعنی هنگامی که افراد نالایق،مورد مدح و تمجید قرار گیرند و یا افراد لایق،بیش از حدّ،ثناخوانی شوند و یا عوامل سیاسی و حبّ و بغضها و منافع شخصی،انگیزه این کار می شود،بدکاران تشویق می شوند و افراد فاضل،لایق و نیکوکار مأیوس می گردند؛متملّقان یکّه تاز میدان اجتماع می شوند و صادقان منزوی می گردند.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم:«إیّاک و الملق فإنّ الملق لیس من خلائق الایمان؛از تملّق بپرهیز که با ایمان سازگار نیست». (1)

در حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله آمده است:«أحثوا فی وجوه المدّاحین التّراب؛به صورت مداحان(متملّق)خاک بپاشید». (2)

آخرین نکته ای که در این بیان فشرده ذکر آن را لازم می دانیم این است که گاه مدح و ستایش جنبه مثبت دارد و واجد همه شرایط بالاست؛ولی آثار نامطلوبی در افکار عمومی ایجاد می کند و ممدوح،متّهم به دوست داشتن ثناخوانی می شود که در اینجا نیز از آن باید اجتناب کرد و آنچه در خطبه بالا آمده،بیشتر از همین قبیل است.

قدرت است و خطر بسیار بزرگی برای ولات و زمامداران و مدیران محسوب می شود،زیرا نخستین شرط مدیریت آگاه بودن از واقعیّات مربوط به حوزه مدیریت است و متملّقان بر روی واقعیّتها پرده می افکنند و مشکلات را از نظر مدیران و زمامداران می پوشانند و از این طریق مفاسد بی شماری به بار می آورند.

عجیب این است که زمامداران نالایق و گمراه نیز غالبا متملّقان را تشویق می کنند،از حق گویی ناراحت می شوند و از تملّق متملّقان احساس آرامشی کاذب و دردآفرین.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام تملّق را بدترین درد یا درد بی درمان شمرده می فرماید:

«أدوی الداء الصلف؛بدترین درد تملّق گویی است» (1)(یکی از معانی صلف تملّق گویی و دیگری خودستایی است).

در سخن دیگری می فرماید:«إنّما یحبّک من لا یتملّقک؛دوستان واقعی تو کسانی هستند که به تو تملّق نمی گویند». (2)

نیز می فرماید:«لیس الملق من خلق الأنبیاء؛تملّق از اخلاق انبیا نیست». (3)

این سخن را نیز نباید فراموش کرد که تملّق گاهی به صورت مستقیم و گاه غیرمستقیم،گاه با نثر و گاه با شعر و گاهی با عمل،اجرا می شود و آثار زیانبار همه یکسان است.

***

ص:265

خداوندی که از من قادرتر است مرا از خطا حفظ کند.به یقین من و شما بندگان و مملوک پروردگاری هستیم که جز او پروردگاری نیست و آنچنان در وجود ما تصرّف دارد که ما آن گونه،قدرت تصرف در خویش را نداریم.او ما را از آنچه در آن بودیم به سوی صلاح و رستگاری راهنمایی کرد،ضلالت را به هدایت تبدیل نمود و بینایی را بعد از کوردلی به ما عطا فرمود.

شخصیت واقعی خود را پنهان می سازند و از هرگونه نقد و شکایت و ایراد خودداری می کنند،مبادا مورد خشم آنها قرار گیرند و به عکس با مدّاحی و چاپلوسی و تملّق سعی دارند از شرّ آنها در امان بمانند و به همین دلیل هرگز رخدادهای واقعی جامعه برای آنها روشن نمی شود و همواره در چاه ضلالت و گمراهی و بی خبری گرفتارند.

امام علیه السّلام به همه مخاطبان خود اطمینان می دهد که در برابر حرف حساب و بیان مشکلات و انتقادها و شکایات هیچ مشکلی متوجّه آنها نخواهد شد،بلکه آزادند همه گفتنیها را در مسائل مربوط به حکومت و جامعه بگویند.

آری!این یکی از تفاوتهای بارز حاکمان عدل و جور است.در کتاب عقد الفرید می خوانیم هنگامی که هارون در مکّه بر منبر خطبه می خواند مردی برخواست و این آیه را تلاوت کرد:« «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (1)؛ هرگاه سخنی بگویید و عمل نکنید خشم عظیم خداوند را بر می انگیزد».هارون دستور داد یک صد تازیانه بر او زدند به گونه ای که شب تا به صبح ناله می کرد و می گفت:مردم مردم!در همان کتاب آمده است که ولید بن عبد الملک روز جمعه بر منبر بود تا خورشید به زردی گرایید(وقت نماز تنگ شد)مردی برخاست و گفت:وقت نماز در انتظار تو نیست(و خورشید تا پایان سخنرانی تو متوقف نمی شود)و خداوند تو را معذور نمی دارد!ولی گفت:راست گفتی؛ولی کسی که این سخن را می گوید نباید در اینجا باشد محافظان من کجا هستند که برخیزند و گردن او را بزنند. (2)

این در حالی است که بارها در تاریخ زندگی امیر مؤمنان علی علیه السّلام دیده ایم که افراد منافقی همچون اشعث بن قیس و بعضی از خوارج،شدید اللّحن ترین

ص:268

تعبیرات را در برابر آن حضرت داشته اند؛ولی آن حضرت هرگز متعرض آنها نشد.

سپس در ادامه همین سخن می فرماید:«هرگز درباره من گمان مبرید که درباره حقی که به من پیشنهاد می کنید کوتاهی کنم(یا ناراحت شوم)و هرگز خیال نکنید من در پی بزرگ ساختن خویشتنم،زیرا کسی که شنیدن حق یا پیشنهاد عدالت به او برایش سنگین باشد عمل به آن دو برای او سخت تر و سنگین تر است»؛ (ولا تظنّوا بی استثقالا فی حقّ قیل لی،ولا التماس إعظام لنفسی،فإنّه من استثقل الحقّ أن یقال له أو العدل أن یعرض علیه،کان العمل بهما أثقل علیه) .

اشاره به اینکه آنها که توان شنیدن انتقاد را ندارند از انجام اصلاحات ناتوان ترند و بنابراین هر روز در ظلم و فساد بیشتر فرومی روند.

آنگاه امام علیه السّلام در تأکید این سخن،همه مخاطبان خود را به بیان صریح حق و ذکر مشکلات فردی و اجتماعی و تأکید بر عدالت اجتماعی تشویق می کند و می فرماید:«با توجّه به آنچه بیان کردم از گفتن سخن حقّ یا مشورت عادلانه، خودداری نکنید،زیرا من(به عنوان یک انسان و نه به عنوان یک امام معصوم) خود را بالاتر از آن نمی دانم که اشتباه کنم و از خطا در کارهایم ایمن نیستم مگر اینکه خداوندی که از من قادرتر است مرا از خطا حفظ کند»؛ (فلا تکفّوا عن مقالة بحقّ،أو مشورة بعدل،فإنّی لست فی نفسی بفوق أن أخطیء،ولا آمن ذلک من فعلی،إلاّ أن یکفی اللّه من نفسی ما هو أملک به منّی) .

جمله «فإنّی لست فی نفسی بفوق أن أخطیء» دستاویز بعضی از مخالفان عصمت ائمه شده و سر و صدای زیادی درباره آن به راه انداخته اند.در حالی که جمله «إلاّ أن یکفی اللّه من نفسی» آن را به خوبی تفسیر می کند،زیرا مفهوم جمله اوّل این است که من به عنوان یک انسان،ایمن از خطا نیستم و مفهوم جمله دوم این است که به عنوان حفظ و حمایت الهی وضع دیگری دارم شبیه آنچه قرآن مجید درباره یوسف بیان کرده است،می فرماید:« «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ» »؛آن زن(زلیخا)قصد او کرد و او نیز-اگر برهان پروردگار را نمی دید-قصد می نمود». (1)

اشاره به اینکه یوسف به عنوان یک انسان بیم این می رفت که آلوده هوا و هوس همسر عزیز مصر شود؛ولی مشاهده برهان ربّ که اشاره به مقام عصمت و معرفت بالای یوسف نسبت به پروردگار است،او را نگه داشت.

اضافه بر این امیر مؤمنان علی علیه السّلام در مقام تعلیم و تربیت اصحاب خویش است و به آنها می آموزد که در هر شرایطی باشید احتمال خطا درباره خود بدهید؛ ولی از روی تواضع،خود را هم در زمره آنها قرار می دهد.به هر حال نباید این جمله را در برابر آن همه دلایلی که بر مقام عصمت پیامبر و امام است بهانه و دستاویز قرار داد.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«ما منکم من أحد إلاّ و له شیطان-قیل و لا انت یا رسول اللّه؟قال:-و لا أنا إلاّ أنّ اللّه تعالی أعاننی علیه فأسلم؛هیچ یک از شما نیست مگر اینکه شیطانی دارد،کسی عرض کرد:همچنین شما ای رسول خدا؟فرمود:آری همچنین من؛ولی خداوند متعال مرا یاری کرد و شیطانم تسلیم من شد(و من به تأیید الهی از شرّ او در امانم)». (2)

شاهد گویای دیگری درباره آنچه گفتیم سخنی است که خود امام علیه السّلام در اواخر خطبه 97 بیان کرده،می فرماید: «و إنّی لعلی بیّنة من ربّی و منهاج من نبیّی و إنّی لعلی الطّریق الواضح ألقطه لقطا ؛من نشانه روشنی از پروردگارم دارم و بر طریق واضح پیامبرم گام برمی دارم و در راهی آشکار با هوشیاری و دقت به پیش می روم».

طبق این بیان امام تأکید می کند که او با حمایت پروردگار،همیشه راه درست

ص:269

ص:270

می پیماید و خطایی در کار او نیست.

آنگاه امام علیه السّلام در تکمیل و تأیید گفتار بالا می فرماید:«به یقین من و شما بندگان و مملوک پروردگاری هستیم که جز او پروردگاری نیست و آنچنان در وجود ما تصرّف دارد که ما آن گونه،قدرت تصرف در خویش را نداریم.او ما را از آنچه در آن بودیم به سوی صلاح و رستگاری راهنمایی کرد،ضلالت را به هدایت تبدیل نمود،و بینایی را بعد از کوردلی به ما عطا فرمود»؛ (فإنّما أنّا و أنتم عبید مملوکون لربّ لاربّ غیره؛یملک منّا ما لا نملک من أنفسنا،و أخرجنا ممّا کنّا فیه إلی ما صلحنا علیه،فأبدلنا بعد الضّلالة بالهدی،و أعطانا البصیرة بعد العمی) .

همان گونه که اشاره شد،روایت کافی در مورد این خطبه مشروح تر از آن است که در نهج البلاغه آمده و مرحوم سیّد رضی در واقع گزینشی از بخشهای این خطبه را داشته است.

در بخشی از روایت کافی می خوانیم:«آن مرد که مدح و ستایش بلیغی از علی علیه السّلام کرد و امام به او پاسخ داد(و گفته می شود حضرت خضر بوده،زیرا بعدا کسی او را نیافت)در ادامه سخنانش در حالی که بغض گلویش را گرفته بود و گریه مجال سخن گفتن را به او نمی داد،خطاب به امام چنین گفت:«ای تربیت کننده بندگان خدا و ای آرام بخش شهرها!کجا سخن ما می تواند بیانگر فضل تو باشد و توصیف ما کارهای برجسته تو را شرح دهد؟!چگونه می توانیم به حق ثنای تو برسیم یا اعمال برجسته تو را احصا کنیم؟!چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که نعمت خدا به وسیله تو بر ما جاری شد و اسباب خیر فراهم گشت؟!آیا تو پناهگاه درماندگان نبودی؟آیا تو با مخالفانت همچون برادر رفتار نکردی؟آری به وسیله تو و اهل بیتت خداوند عزّوجل ما را از خطرات رهایی بخشید و اموال غم و اندوه را فرونشاند...!». (1)

ص:271

ص:272

دوستانش مرقوم داشت،زیرا گروهی اصرار داشتند که آن حضرت نظر خود را درباره حوادث بعد از رحلت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و دوران خلفا بیان فرماید.امام علیه السّلام با اصرار آنها این نامه را نوشت و دستور داد برای مردم بخوانند تا مخالفان نتوانند حقایق را لوث کنند و تاریخ را تحریف نمایند.

امام علیه السّلام در این خطبه عمدتا به دو نکته اشاره می کند:نخست اینکه به خداوند از قریش شکایت می برد که آنها در پایمال کردن حقوق آن حضرت،متّفق شدند و با صراحت گفتند:باید از حق خود در امر خلافت چشم پوشی کنی!

دیگر اینکه امام علیه السّلام علّت عدم قیام خود را برای گرفتن حق،شرح می دهد که من یار و یاورانی برای این امر نیافتم و جان خانواده خودم را در خطر دیدم.

***

ص:274

اللّهمّ إنّی أستعدیک علی قریش و من أعانهم؛فإنّهم قد قطعوا رحمی و أکفؤوا إنّائی،و أجمعوا علی منازعتی حقّا کنت أولی به من غیری،و قالوا:

ألاّ إنّ فی الحقّ أن تأخذه،و فی الحقّ أن تمنّعه،فاصبر مغموما،أو مت متأسّفا.فنظرت فإذا لیس لی رافد،و لا ذابّ و لامساعد،إلاّ أهل بیتی؛ فضننت بهم عن المنیّة،فأغضیت علی القذی،و جرعت ریقی علی الشّجا، و صبرت من کظم الغیظ علی أمرّ من العلقم،و آلم للقلب من و خز الشّفار.

قال الشّریف رضی اللّه عنه:و قد مضی هذا الکلام فی أثناء خطبة متقدّمة،إلاّ أنّی ذکرته هاهنا لاختلاف الرّوایتین.

سیّد رضی رحمة اللّه علیه پس از پایان این خطبه می گوید:بخشی از این گفتار در اثنای خطبه(های)پیشین گذشت؛ولی من آن را بار دیگر در اینجا آوردم،زیرا این دو روایت باهم(از جهاتی)متفاوت بودند.

کسی بردن است.

جمله «إنّهم قد قطعوا رحمی» ممکن است اشاره به این باشد که غاصبان خلافت تکیه بر خویشاوندی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می کردند در حالی که خویشاوندی امام از همه آنها نزدیک تر بود.

جمله «أکفؤوا إنائی» ممکن است اشاره به این باشد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله این پیمانه را پر کرده بود و به دست امام داده بود و او را-که سزاوارترین مسلمانان به خلافت بود-بارها را معرفی فرموده بود؛ولی آنها این پیمانه آب حیات را به کلی واژگون کردند.

اینکه می فرماید:«من از همه سزاوارتر به این حق بودم»برای هر انسان منصفی با دلایل عقلی و نقلی ثابت شده است؛نه کسی علم آن حضرت را داشت و نه شجاعت،تقوا،زهد و کفایتش را.

ابن ابی الحدید در شرح خطبه 172 هنگام ذکر این جمله؛جمله های مشابه دیگری نقل می کند که همه آنها دلالت دارد بر اینکه علی علیه السّلام خلافت را حقّ مسلم خود می دانست و دیگران را غاصب این حق می شمرد.سپس اضافه می کند:«امامیّه و زیدیّه این جمله ها را مطابق ظاهرش تفسیر کرده اند و غیر علی علیه السّلام را لایق این مقام ندانسته اند»بعد تصریح می کند:«گرچه ظاهر این جمله ها همان است که آنها می گویند؛ولی ما باید آنها را مانند آیات متشابه قرآن بدانیم و بر ظاهر آن تکیه نکنیم» (1).

این سخن عجیب،ناشی از نوعی تعصّب و ذهنیتهای نادرست است و معنای این سخن آن است که هرچه را مایل نبودیم بپذیریم،بگوییم جزء متشابهات است در حالی که متشابه آنجاست که سخنی ابهام و اجمال داشته باشد؛نه این گونه سخنان واضح و آشکار.

ص:277

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به منطق عجیب مخالفانش اشاره کرده، می فرماید:«و گفتند:(ای علی!بدان پاره ای از حقوق را باید بگیری و پاره ای دیگر را باید از آن محروم شوی)(و حق خلافت از نوع دوم است)اکنون یا با غم و اندوه بساز یا با تأسف بمیر»؛ (و قالوا:ألا إنّ فی الحقّ أن تأخذه،و فی الحقّ أن تمنعه،فاصبر مغموما،أو مت متأسّفا) .

این منطق به راستی منطق وحشتناکی است که انسان اعتراف کند بعضی از امور حق است؛ولی به حکم غلبه زورمندان باید از آن چشم پوشی کند و در نتیجه یا صبر و شکیبایی پیشه کند و یا از تأسّف بمیرد.این همان شعاری است که مستکبران جهان آشکارا یا پنهان می گویند:«الملک لمن غلب؛حکومت از آن کسی است که غلبه کند»باید از ابن ابی الحدید سؤال کرد که این جمله هم جزء متشابهات است که باید آن را تفسیر و تأویل کرد؟!

امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«من نگاه کردم(و جوانب کار را بررسی نمودم)دیدم نه پشتیبانی دارم نه مدافعی و نه یاوری جز اهل بیتم که راضی نبودم جانشان را به خطر بیفکنم»؛ (فنظرت فإذا لیس لی رافد (1)،و لا ذابّ و لا مساعد،إلاّ أهل بیتی؛فضننت (2)بهم عن المنیّة) .

این تعبیر نشان می دهد که توده های مردم جذب حکومت وقت شده بودند گروهی از ترس،گروهی از روی طمع یا به سبب کینه های دیرین در جنگهای اسلامی و گروه دیگری از روی غفلت و خوش باوری.بدیهی است در چنین شرایطی امام نمی توانست برای تشکیل حکومت عدل اسلامی که دنباله حکومت پیامبر اکرم بود قیام کند.

از این رو در ادامه این سخن می فرماید:«لذا چشمان پر از خاشاک خود را

ص:278

بر هم نهادم و همچون کسی که استخوان در گلویش گیر کرده باشد آب دهان فرو بردم و با خویشتن داری و فروبردن خشم در برابر چیزی که از حنظل تلخ تر و از تیزی تیغ و خنجر بر قلب دردناک تر بود شکیبایی کردم»؛ (فأغضیت علی القذی (1)،و جرعت ریقی علی الشّجا (2)،و صبرت من کظم الغیظ علی أمرّ من العلقم (3)،و آلم للقلب من وخز (4)الشّفار (5)) .

اشاره به اینکه هرگز نباید سکوت مرا در برابر آن اوضاع،دلیل بر رضا گرفت، بلکه من از انحرافها و کژیها که بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در حکومت اسلامی به وجود آمد سخت رنج می بردم؛ولی چاره ای جز صبر و سکوت نداشتم.

*** سیّد رضی رحمة اللّه پس از پایان این خطبه می گوید:«بخشی از این گفتار در اثنای خطبه(های)پیشین گذشت؛ولی من آن را بار دیگر در اینجا آوردم،زیرا این دو روایت با هم(از جهاتی)متفاوت بودند»؛ (قال الشّریف رضی اللّه عنه:و قد مضی هذا الکلام فی أثناء خطبة متقدّمة،إلاّ أنّی ذکرته هاهنا لاختلاف الرّوایتین) .

***

ص:279

ص:280

برخاستند و آنها را نیز شهید کردند و مفاسدی را-که زیبنده هیچ مسلمانی نیست حتی کسی که در پایه ضعیفی از ایمان باشد-به بار آوردند.

***

ص:282

فقدموا علی عمّالی و خزّان بیت مال المسلمین الّذی فی یدیّ،و علی أهل مصر،کلّهم فی طاعتی و علی بیعتی؛فشتّتوا کلمتهم،و أفسدوا علیّ جماعتهم،و وثبّوا علی شیعتی،فقتلوا طائفة منهم غدرا؛و طائفة عضّوا علی أسیافهم،فضاربوا بها حتّی لقوا اللّه صادقین.

خزانه داران بیت المال مسلمین که در اختیار من بود وارد شدند(آنان را کشتند و بیت المال را غارت کردند)؛ (فقدّموا علی عمّالی و خزّان مال بیت المسلمین الّذی فی یدیّ) .

سپس می افزاید:«(خیانت بزرگ دیگر آنها این بود که)در شهری که تمام مردم آن در اطاعت و بیعت من بودند گام نهادند و وحدت آنها را به هم زدند و جمعیّت آنان را به زیان من به فساد کشاندند(و به شورش واداشتند)»؛ (و علی أهل مصر،کلّهم فی طاعتی و علی بیعتی؛فشتّتوا کلمتهم،و أفسدوا علیّ جماعتهم) .

سپس به سومین خیانت بزرگ آنها اشاره کرده،می افزاید:«آنها بر شیعیان من حمله بردند؛گروهی را با خدعه و نیرنگ کشتند و گروه دیگری با شهامت دست به شمشیر بردند و(در برابر این مهاجمان خیانتکاران)جنگیدند تا خدا را صادقانه ملاقات کردند(شربت شهادت را نوشیدند و به لقاء اللّه پیوستند)»؛ (و وثبوا علی شیعتی،فقتلوا طائفة منهم غدرا؛و طائفة عضّوا (1)علی أسیافهم، فضاربوا بها حتّی لقوا اللّه صادقین) .

امام علیه السّلام در این بیان کوتاه و پرمعنا به سه جنایت روشن آنها اشاره فرمود:

غارت بیت المال،ایجاد نفاق و تفرقه میان مردم و کشتار گروهی بی گناه از مسلمانان پاکباز و صالح و صادق.

در حوادث جنگ جمل آمده است هنگامی که عایشه وارد بصره شد و دو گروه در مقابل هم ایستادند در حالی که شترسوار بود با صدای بلند فریاد زد ای مردم!کمتر سخن بگویید و خاموش شوید،مردم در برابر او خاموش شدند.

سپس او در سخنانی برای تحریک مردم بر جنگ چنین گفت:«بدانید عثمان

ص:284

مظلوم کشته شد باید قاتلان او را پیدا کنید و آنها را به قتل برسانید.آنگاه مسئله خلافت را به صورت شورا در میان گروهی که عمر بن خطاب آنها را انتخاب کرده بود قرار دهید.کسانی که در خون عثمان شرکت داشتند در این شورا شرکت نکنند».

در این هنگام مردم به گفت وگو و نزاع برخاستند؛بعضی می گفتند:سخن همان است که عایشه می گوید و گروه دیگری می گفتند:عایشه را با مسئله خلافت چکار؟!او زنی است که(به حکم قرآن)باید در خانه خود بنشیند.در این هنگام فریاد از جمعیّت برخاست و به یکدیگر بدگویی کردند و با کفش و سنگ به جان هم افتادند و مردم به دوگروه تقسیم شدند گروهی با نماینده علی علیه السّلام عثمان بن حنیف همراه شدند و گروه دیگری با عایشه و اصحاب او. (1)

این همان چیزی است که امام علیه السّلام در مورد ایجاد نفاق و تفرقه میان مردمی که همه متحد بودند اشاره فرمود.

***

ص:285

ص:286

را کشته بودند سرانجام به مجازات خود رسیدند.

و سوم اینکه آنها(و امثال آنان)سودای چیزی را در سر داشتند که اهلیّت آن را نداشتند.

***

ص:288

لقد أصبح أبو محمّد بهذا المکان غریبا!أما و اللّه لقد کنت أکره أن تکون قریش قتلی تحت بطون الکواکب!أدرکت و تری من بنی عبد مناف،و أفلتتنی أعیان بنی جمح،لقد أتلعوا أعناقهم إلی أمر لم یکونوا أهله فوقصوا دونه!

کشته شدن عثمان با امام بیعت کرد ولی هنگامی که انتظارات او برای رسیدن به حکومت در بخشی از کشور اسلام برآورده نشد پرچم مخالفت را برافراشت و با زبیر و عایشه هم دست شد و آتش جنگ جمل را برافروخت و خود نیز در آن آتش سوخت.

عبد الرّحمن بن عتّاب از صحابه نبود؛ولی از تابعان به حساب می آمد.پدرش عتّاب از کسانی بود که در فتح مکّه مسلمان شد و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمانداری سرزمین مکّه را به او سپرد.عتّاب در آن زمان حدود بیست و دو سال داشت و پیامبر به او فرمود:«اگر کسی را از تو لایق تر برای این کار می دانستم او را بر می گزیدم»و این امر تا زمان ابوبکر نیز ادامه یافت و اتفاقا او و ابوبکر هردو در یک روز از دنیا رفتند.ولی متأسّفانه فرزندش عبد الرّحمن با آن سابقه درخشان پدر،از مسیر حق منحرف شد و آلت دست طلحه و زبیر برای رسیدن به خواسته های نامشروع آنها شد و سرانجام در جنگ جمل کشته شد و بدن بی جانش در کنار جسم بی جان طلحه در وسط بیابان افتاد.

بعضی گفته اند:هنگامی که عبد الرّحمن بن عتّاب در جنگ جمل کشته شد، عقابی کف دست او را با خود برداشت و در سرزمین یمّامه افکند و مردم آنجا از انگشتری که در انگشت او بود(و نامش بر او حکّ شده بود)از ماجرا باخبر شدند.

به هر حال امام علیه السّلام در آغاز این خطبه اظهار تأسف از کشته شدن طلحه می کند و می گوید:«ابو محمد(طلحه)در این مکان غریب مانده است و جسد بی جانش در وسط بیابان افتاده»؛ (لقد أصبح أبو محمّد بهذا المکان غریبا!) .

تعبیر به ابو محمد که نشانه یک نوع احترام است و تأسف بر غربت او برای آن است که طلحه سوابق خوبی در اسلام داشت و از یاران برجسته پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و از مدافعان سرسخت اسلام بود؛ولی متأسّفانه جاه طلبی و حب مقام و حسادت

ص:290

او را بر آن داشت که جنگ خونینی برضدّ خلیفه مسلمانان که هم از سوی خدا منصوب بود و هم مردم با او بیعت کرده بودند،به راه اندازد که بیش از هفده هزار نفر از مسلمانان در آن کشته شوند.

سپس در ادامه سخن می افزاید:«بدانید به خدا قسم،من خوش نداشتم که اجساد قریش در زیر این آسمان بر روی زمین افتاده باشد»؛ (أمّا و اللّه لقد کنت أکراه أن تکون قریش قتلی تحت بطون الکواکب!) .

درست است که طلحه و زبیر و مانند آنان،مستحقّ این مجازات بودند و آتشی افروختند که خود نیز در آن سوختند ولی امام علیه السّلام با مهر و محبّت و عاطفه خاص خود و با در نظر گرفتن سوابق ایشان،اظهار ناراحتی می کند که ای کاش در این راه خطا گام نمی نهادند و گرفتار این عاقبت اسفناک نمی شدند.همه اولیاء اللّه، انبیا و اوصیا ترجیح می دهند که خطاکاران و حتی جنایتکاران بزرگ،دست از خطا و جنایت بکشند و به صفوف اهل ایمان و صالحان بپیوندند.

آنگاه در ادامه این سخن می فرماید:«من سزای«بنی عبد مناف»را دادم(و خون شیعیانم را که به هنگام ورود به بصره و غارت بیت المال ریخته بودند، قصاص کردم)ولی رؤسای قبیله بنی جمح از دست من گریختند»؛ (أدرکت و تری (1)من بنی عبد مناف،و أفلتتنی (2)أعیان بنی جمح) .

در اینکه منظور از«بنی عبد مناف»در اینجا چه اشخاصی هستند،میان مفسّران نهج البلاغه گفت و گو است؛بعضی گفته اند منظور طلحه و زبیر و عبد الرّحمن است که در بالا اشاره شد.

ابن ابی الحدید در اینجا ایراد کرده که طلحه و زبیر از بنی عبد مناف نبودند و

ص:291

دیگران پاسخ گفته اند که آنها اگرچه از طرف پدر به عبد مناف نمی رسیدند؛ولی از طرف مادر از عبد مناف بودند.

مرحوم علاّمه شوشتری در شرح نهج البلاغه خود براین سخن از دو جهت خرده می گیرد:نخست اینکه انتساب به قبایل در میان عرب معمولا از طرف پدر است؛نه مادر و دیگر اینکه مادر زبیر اگرچه صفیه دختر عبد المطّلب بود و نسب او به عبد مناف منتهی می شود؛ولی مادر طلحه زنی از یمن بود.علاّمه شوشتری بعد از ذکر این دو ایراد،توضیح نداده است که منظور از بنی عبد مناف چه اشخاصی هستند.

ممکن است علاوه بر عبد الرّحمن گروهی از بنی عبد مناف در لشکر جمل بوده اند که جنایاتی را مرتکب و سرانجام کشته شده اند؛ولی نام آنها به واسطه عدم شهرت در تاریخ نیامده است.

بنی جمح طایفه ای از قریش بودند که آنها نیز در سپاه جمل،شرکت کرده بودند؛ولی هنگامی که جنگ را به زیان خود دیدند پا به فرار گذاشتند و تنها دو نفر از آنها کشته شد.

سرانجام در پایان این سخن می فرماید:«آنها به سوی امری گردن کشیده بودند که اهلیّت آن را نداشتند و پیش از آنکه به آن برسند گردنهایشان شکسته شد»؛ (لقد أتلعوا (1)أعناقهم إلی أمر لم یکونوا أهله فؤقصوا (2)دونه!) .

این سخن،اشاره به طلحه و زبیر و مانند آنهاست که با وجود امام علیه السّلام هرگز اهلیّت خلافت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله را نداشتند و حتّی بدون حضور امام علیه السّلام نیز شایسته این امر نبودند،چرا که جاه طلبی و دنیاپرستی مانع شایستگی برای رهبری امت اسلام است.

ص:292

شرح نهج البلاغه خود در داستان جنگ جمل می نویسد:«پس از پایان جنگ هنگامی که امام علیه السّلام کنار کشته طلحه آمد فرمود او را بنشانید،او را نشاندند، فرمود:«لقد کان لک قدم لو نفعک و لکنّ الشّیطان أضلّک فأزّلک فعجّلک إلی النّار؛ تو گام برجسته ای در اسلام داشتی ای کاش از آن بهره می گرفتی؛ولی شیطان تو را گمراه ساخت و به لغزش واداشت و به سرعت به سوی آتش دوزخ فرستاد». (1)

ص:296

قد أحیا عقله،و أمات نفسه،حتّی دقّ جلیله،و لطف غلیظه،و برق له لامع کثیر البرق،فأبان له الطّریق،و سلک به السّبیل،و تدافعته الأبواب إلی باب السّلامة،و دار الإقامة،و ثبّت رجلاه بطمأنینة بدنه فی قرار الأمن و الرّاحة،بما استعمل قلبه،و أرضی ربّه.

است»؛ (قد أحیا عقله،و أمات نفسه،حتّی دقّ جلیله، (1)،و لطف غلیظه (2)) .

احیای عقل اشاره به بهره گرفتن از استدلالات عقلی برای تکامل ایمان و حسن و قبح عقلی برای تکامل فضایل اخلاقی است و به این ترتیب،واژه عقل در اینجا هم عقل نظری را شامل می شود و هم عقل عملی را.

امّا نفس به معنای از بین بردن غرائز نفسانی نیست،بلکه منظور مهار کردن آنهاست به گونه ای که قدرت نداشته باشند انسان را در دام شیطان گرفتار کنند و از راه خدا باز دارند.

واژه«جلیل»در عبارت «دقّ جلیله» اشاره به بدنهای چاق و فربه است که بر اثر پرخوری و افراط در غذاهای چرب و شیرین به این صورت درآمده و با ترک شهوات وزن خود را کم می کند و سبکبار می شود.

واژه«غلیظ»در «لطف غلیظه» اشاره به خلق و خوی خشن در رذایل اخلاقی است که در پرتو ریاضت نفسانی به لطافت می گراید و تصفیه می شود.

سپس امام علیه السّلام به سراغ آثار این حرکت عقلانی و ریاضت شرعی می رود و ثمرات پرارزش آن را در سه بخش بر می شمارد؛نخست می فرماید:(در این زمان)برقی پرنور برای او می درخشد،راه را برای او روشن می سازد و او را به مسیر حق(سلوک الی اللّه)می برد»؛ (و برق له لامع کثیر البرق،فأبان له الطّریق،و سلک به السّبیل) .

این همان نور معرفت و معنویّت است که به اثر ریاضات عقلانی و نفسانی برای انسان می درخشد و مسیر را برای او کاملا روشن می سازد.همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ»

ص:298

«رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید،تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید،تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد و برای شما نوری قرار دهد که با آن راه را بپمایید». (1)

در حقیقت پویندگان راه خدا را به کسانی تشبیه کرده که در یک بیابان ظلمانی به راه افتاده اند؛ولی عنایات ربّانی شامل حال آنها می شود،برقی از آسمان جستن می کند و مسیر را تا اعماق بیابان به آنها نشان می دهد.بعضی از عارفان اسلامی برای انوار هدایت الهی که به دنبال ریاضات نفسانی حاصل می شود سه مرحله قائل شده اند،مرحله اوّل را«لوائح»می نامند؛نوری در درون جان آنها می درخشد؛ولی چندان دوام نمی یابد.مرحله دوم آن را«لوامع»می نامند که با آن سرعت زائل نمی شود؛ولی سرانجام خاموش می گردد و مرحله سوم آن را «طوالع»گفته اند که بقا و دوام قابل ملاحظه ای دارد و پویندگان راه خدا را از هرگونه انحراف حفظ می کند.

در بخش دوم این آثار می فرماید:«او(در این مسیر)پیوسته از دری به در دیگر منتقل می شود تا به دروازه سلامت سرای جاودانی راه یابد»؛ (و تدافعته (2)الأبواب إلی باب السّلامة،و دار الإقامة) .

همان گونه که قرآن مجید می فرماید:« «لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیُّهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» ؛برای آنها خانه امن و امان نزد پروردگارشان است و او ولیّ و سرپرست آنهاست به سبب اعمالی که انجام می دادند». (3)

نیز از قول بهشتیان می فرماید:« «إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ اَلَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ» ؛پروردگار ما آمرزنده و

ص:299

سپاسگزار و بخشنده است همان کسی که با فضل خود ما را در سرای جاویدان جای داد که نه در آن رنجی به ما می رسد و نه سستی و درماندگی». (1)

سرانجام در سومین بخش از آثار این ریاضت الهی می فرماید:«گامهای او همراه با آرامش بدنش در جایگاه امن و راحت ثابت می گردد»؛ (و ثبتت رجلاه بطمأنیّنة بدنه فی قرار الأمن و الرّاحة) .

گویا این همان است که قرآن می فرماید: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» (2)

آری!انسان در مسیر قرب الی اللّه هرزمان در معرض وسوسه های شیاطین جنّ و انس است و ترس از گمراهی وجود او را می لرزاند تا به جایی برسد که ابرهای تیره و تار وساوس نفسانی و شیطانی از آسمان روح او کنار رود و برق معرفة اللّه تمام وجودش را روشن سازد و آرامش جاودانی به او دست دهد و مفتخر به خطاب «فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی» شود.

امام علیه السّلام در پایان این سخن بار دیگر براین حقیقت تأکید می کند که:«اینها همه برای آن است که عقلش را(در راه حق)به کار گرفته و پروردگار خویش را راضی ساخته است»؛ (بما استعمل قلبه،و أرضی ربّه) .

آری!این همان است که در آیات بالا بدان اشاره شد:« «ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً» ؛به سوی پروردگارت بازگرد که هم تو از او خشنود خواهی بود و هم او از تو خشنود است».

قریب به آن رایج شده،در واقع برگرفته از تعبیراتی در قرآن مجید است،آنجا که می فرماید:« «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ» ؛ای انسان تو با تلاش و رنج بسوی پروردگارت پیش می روی و سرانجام او را ملاقات خواهی کرد». (1)

آیات توبه مانند« «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید،به سوی خدا بازگردید،بازگشتی خالص». (2)(با توجّه به اینکه توبه در اصل به معنای بازگشت است)و آیه شریفه« «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» ؛ما از آن خدا هستیم و بسوی او باز می گردیم». (3)

در واقع روح انسان همانند غوّاصی است که به عالم ماده آمده و همراه جسم مادّی شده،تا در اعماق دریای این جهان فرورود و گوهرهای گرانبهایی را از آنجا با خود حمل کرده و بیرون آورد.

غوّاصان،گاه جسم سنگینی را به پای خود می بندند تا آنها را به عمق دریا فرو برد هنگامی که کاوشهای خود را از انجام دادند،آن جسم را از پای خود گشوده و به سطح آب باز می گردند.خوشبخت و سعادتمند کسانی که بدانند گوهرهای گرانبها کجاست.

هدف از این سیر و سلوک الی اللّه که با خودسازی و تهذیب نفس و توبه و انابه و ریاضات مشروع شروع می شود،همان عبور از نفس اماره به سوی نفس لوامه و از آنجا به سوی نفس مطمئنّه و رسیدن به مقام پرافتخار راضیة مرضیه است.عبوری که در نهایت به مکاشفاتی منتهی می شود و پرده ها از برابر چشم انسان برداشته می گردد و همان گونه که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله درباره جوان سعادتمندی که صبحگاهان در صف نماز جماعت با آن حضرت ملاقات کرد و آثار عبادت

ص:301

شبانه در او نمایان بود،فرمود:«هذا عبد نوّر اللّه قلبه بالایمان؛این بنده ای است که خداوند قلبش را با ایمان روشن ساخت». (1)

عارفان اسلامی و رهروان این راه هرکدام مقامات و مراحلی را برای این سیر و سلوک قائل شده اند که با یکدیگر متفاوت است و بسیاری معتقدند این مراحل را از آیات قرآنی و روایات معصومین علیهم السّلام اخذ کرده اند.

بعضی از آنها برنامه روزانه سالکان الی اللّه را در چهار چیز خلاصه کرده اند:

مشارطه،مراقبه،محاسبه و معاقبه یا مؤاخذه.

به این ترتیب سالک،صبحگاهان با نفس خویش شرط می کند که کمترین قدمی برای رضای غیر خدا برندارد؛سپس در تمام طول روز مراقب اعمال خویش است و شامگاهان به حسابرسی می پردازد و اگر خلافی از او صادر شده بود،نفس خویش را از طریق منع از مشتهیات و خواسته ها عقوبت می کند.

در رساله سیر و سلوک که منسوب به فقیه بزرگوار مرحوم علاّمه بحر العلوم است،منزلگاهها و مقامات دوازده گانه ای برای این برنامه ذکر شده،که بعد از پیمودن آن منزلگاهها انسان وارد عالم خلوص می شود و مصداق «بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ» (2)می گردد.

در این رساله آداب بیست و پنج گانه ای برای رسیدن این مقصد ذکر شده است. (3)

متأسّفانه این مسئله مورد سوءاستفاده فراوانی-مخصوصا در عصر ما-واقع شده است و صوفیان که همه گرفتار انحرافاتی در اعتقاد و عمل هستند این موضوع را دستاویز خود قرار داده و همگی خود را سالکان الی اللّه می پندارند،

ص:302

در حالی غالبا مصداق« «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» ؛بگو آیا به شما خبر دهم که زیانکارترین(مردم)در کارها،چه کسانی هستند؟آنها که تلاشهایشان در زندگی دنیا گم(و نابود)شده؛با این حال،می پندارند کار نیک انجام می دهند» (1)می باشند؛ولی در این میان افرادی هستند که همواره در سایه کتاب و سنّت گام بر می دارند و از مسیر قرآن و گفتار معصومان خارج نمی شوند،آنها سالکان واقعی و پویندگان راه حقند.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام که امام العارفین است در سخنان کوتاه بالا-همان گونه که شرح دادیم-اساس پویش راه حق را احیای عقل و اماته نفس و اصلاح اخلاق برشمرده است و آثار سه گانه مهمّ این پویندگی را به طرز بسیار زیبا و گویایی بیان فرموده است.

***

ص:303

ص:304

چگونه از وضع خفتگان در زیر خاک پند و عبرت نمی گیرند.

در بخش دوم چگونگی حال گذشتگان را بیان می کند که چگونه در زیر خاک و در قبرهای سرد و خاموش آرمیده اند،کسی از آنها خبری نمی گیرد.خانه های آنها خالی و زندگی آنان به فراموشی سپرده شده است.

در بخش سوم گویا امام گفت گویی با آنها دارد و آنها با زبان حال پاسخهایی می گویند که بسیار بیدارگر و تکان دهنده است.

در بخش چهارم امام علیه السّلام از روزهای پایانی عمر انسان سخن می گوید که چگونه طبیبان از درمان مأیوس می شوند و داروها از اثر می افتد و لحظه به لحظه انسان به آخر عمر نزدیک می شود و از دوستان و بستگان فاصله می گیرد زبان از کار می افتد گوش شنوایی خود را از دست می دهد و مرگ بر همه وجود انسان سایه می افکند.دقت در بخشهای مختلف این خطبه،هر انسانی را هرقدر قسی القلب باشد تحت تأثیر قرار می دهد و بیدار می سازد.

***

ص:306

وضع آنان این بازماندگان،به آستانه تواضع و ذلّت فرود آیند عاقلانه تر است از اینکه آنها را وسیله سربلندی و عزّت خود بدانند(آری!)این به جهت آن است که آنها با چشمان کم نور به مردگان خود نگریستند و در دریای جهل و غرور فرو رفتند،اگر شرح حال آنان را از عرصه های ویران شده آن دیار و خانه های خالی می پرسیدند در پاسخ به آنها می گفتند:آنها در زمین گم شدند(و اجسادشان خاک و پراکنده شد)؛ولی شما از روی جهل همان مسیر آنها را ادامه دادید در حالی که از روی جمجمه هایشان عبور می کنید و روی اجسادشان زراعت می نمایید و از آنچه آنها باقی گذاردند می خورید و در خانه های آنها که رو به ویرانی می رود سکونت می گزینید(شما بر آنها می گریید)در حالی که روزهایی که در میان شما و آنها قرار دارد بر شما می گریند و نوحه گری می کنند!

به جهت عظمت آن(برای آفریدگار)سجده کنند.

آنگاه اضافه می کند:من به راستی بسیار تعجب می کنم از کسی که درباره جنگ خطبه ای می خواند که نشان می دهد طبع او همانند شیران است.سپس همان کس خطبه ای می خواند که نشان می دهد طبع او همچون زاهدی است که چشم از دنیا پوشیده که نه در عمر خود خونی ریخته و نه گوشت حیوانی خورده است،و یا همانند مسیح ابن مریم اسطوره زهد و ترک دنیا بود.از همه جالب تر اینکه می گوید من به کسی که به همه امّتها سوگند می خورد،قسم یاد می کنم که در طول 50 سال از عمرم بیش از هزار بار این خطبه را خوانده ام و هیچ زمان نبوده، که به هنگام تلاوت این خطبه در من اثری از خوف و پند و موعظه و لرزش در اندام من حاصل نشود.واعظان و خطبا و فصحا در این زمینه بسیار سخن گفته اند و من بارها آنها را بررسی کرده ام؛ولی هیچ کدام از آنها تأثیر این خطبه را در من نداشته است. (1)

با توجّه به آنچه گفته شد سزاوار است هنگام شرح و تفصیل این خطبه به عمق سخنان امام علیه السّلام بیندیشیم و بهره کافی از آن ببریم و آثار آن را در روح و جان خود احساس کنیم.

همان گونه که در عنوان خطبه آمد این سخن در واقع تفسیری است برای دو آیه آغاز سوره تکاثر «أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»

نخست یک نظری اجمالی به تفسیر این دو آیه بیفکنیم:

1.مفسّران معروف،دو تفسیر برای آن ذکر کرده اند:الف.منظور آن است که فزون طلبی شما را از خدا و قیامت غافل ساخت تا زمانی که از دنیا بروید و به قبرها سپرده شوید.ب.منظور آن است که فزونی طلبی و تفاخر شما را از خدا و قیامت غافل ساخت تا آنجا که برای اثبات برتری خود به زیارت و دیدار قبرها

ص:309

رفتید و هر یک قبور مردگان خود را برشمردید تا برتری خود را ثابت کنید.

به یقین تفسیر دوم صحیح تر است،زیرا اوّلا زیارت قبور به معنای دفن شدن در قبرها معنای بسیار بعیدی است و دیگر اینکه اگر تفسیر اوّل صحیح باشد باید بگوید:«تزوروا القبور»یعنی فعل به صورت مضارع باشد نه ماضی،زیرا فرض براین است که مخاطبان زنده اند.

سخن امام در این خطبه نیز بر محور دوم دور می زند و این خود دلیل روشن بر ترجیح این تفسیر است.

امام علیه السّلام نخست می فرماید:«شگفتا!چه هدف و مقصد بسیار دوری و چه زیارت کنندگان غافلی و چه افتخار موهوم و نفرت انگیزی»؛ (یا له مراما (1)ما أبعده!و زورا (2)ما أغفله!و خطرا (3)ما أفظعه! (4)) .

آری استخوانهای پوسیده در زیر خاک و بدنهایی که مور و مار به آن در آویخته چیزی نیست که به آن افتخار کنند چه خوب بود به جای این افتخارات موهوم عبرت می گرفتند و فردای خود را در زیر خروارها خاک در گورهایی سرد و خاموش و بریده از همه بستگان و دوستان با چشم خود می دیدند و از این خواب سنگین غفلت بیدار می شدند.از همین رو امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«آنها(در حال زیارت قبور)همه جا را از پیشینیان خود خالی دیدند چه عبرت بزرگی(ولی این غافلان بیدار نشدند)آنها به سراغ کسانی رفتند که بسیار از دسترسشان دورند(و یک عالم میان آنها فاصله است)»؛ (لقد استخلوا (5))

ص:310

منهم أیّ مدّکر،و تناوشوهم (1)من مکان بعید!) .

بعضی از مفسّران جمله (لقد استخلوا) را چنین تفسیر کرده اند:«آنها به یاد کسانی افتادند که مدتها پیش درگذشته و خاک شده اند»؛(در تفسیر اوّل«استخلوا»به معنای خالی دیدن جای آنها و در تفسیر دوم به معنای یاد کردن از گذشتگان است).

سپس در ادامه این سخن آنها را ملامت و سرزنش شدید می کند و می فرماید:

«آیا به گورها و محل سقوط اجساد پدرانشان افتخار می کنند یا با شمارش تعداد مردگان فزونی می طلبند؟!»؛ (أ فبمصارع آبائهم یفخرون!أم بعدید الهلکی یتکاثرون!) .

انسان چه اندازه بی خبر باشد که بخواهد به آن استخوانهای پوسیده افتخار کند و مردگان متلاشی شده را در صف زندگان قرار دهد و آنها را دلیل بر فزونی جمعیّت خویش بشمارد.در ادامه می فرماید:«گویی آنها می خواهند اجساد بی جان و بدنهای بی روح و از کار افتاده را باز گردانند(چه خیال باطل و فکر محالی)»؛ (یرتجعون منهم أجسادا خوت (2)،و حرکات سکنت) .

نیز می افزاید:«اگر آن(اجساد بی جان و استخوانهای پوسیده)مایه عبرت گردد،سزاوارتر است تا مایه افتخار شود و اگر با توجّه به وضع آنان این بازماندگان،به آستانه تواضع و ذلّت فرود آیند عاقلانه تر است از اینکه آنها را وسیله سربلندی و عزت بدانند»؛ (و لأنّ یکونوا عبرا،أحقّ من أن یکونوا مفتخرا؛ و لأن یهبطوا بهم جناب (3)ذلّة،أحجی (4)من أن یقوموا بهم مقام عزّة!) .

ص:311

امام علیه السّلام در این چند جمله براین نکته پافشاری می کند که دیدگاه آنها درباره مردگان به کلّی وارونه است و چنان از بیراهه می روند که زشت در نظرشان زیباست.آنها باید با دیده عبرت این گورستانهای خاموش را بنگرند؛وضع نیاکان خود را در زیر خاکها مشاهده کنند و آینده خویش را با توجّه به قانون مرگ که هرگز استثنایی ندارد،بنگرند.

در حدیثی آمده است:هنگامی که علی علیه السّلام با اصحاب خود به سوی میدان صفّین می رفت،به ساباط مدائن و اطراف رسید(جایی که روزی مرکز یکی از قدرتمندترین حکومتها بود؛ولی همه چیز از آن رخت بربست).ناگهان یکی از یاران حضرت در حالی که نگاه به آثار کسری می کرد یکی از اشعار عبرت انگیز معروف عرب را بر زبان جاری ساخت:

جرت الرّیاح علی مکان دیارهم فکأنّهم کانوا علی میعاد

بادها بر ویرانه های خانه ها و قصرهایشان می زود.گویی آنها قراری داشتند و بر سر قرارشان رفتند.

امام علیه السّلام به این مقدار نیز قانع نشد و فرمود چرا این آیات قرآن را نخواندید:

« «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ» ؛چه بسیار باغها و چشمه هایی که خود به جای گذاشتند-و کشتزارها،قصرهای زیبا و گرانبها-و نعمتهای فراوان دیگری که در آن غرق بودند-آری این چنین بود سرنوشت آنان ما آنها را به ارث به اقوام دیگری دادیم». (1)، (2)

در ادامه این سخن،امام علیه السّلام به بیان این موضوع می پردازد که چرا به جای عبرت گرفتن از اجساد پوسیده اموات،آنها را وسیله تفاخر بر یکدیگر قرار دادند و می فرماید:«(آری!)این به علت آن است که آنها با چشمان کم نور به

ص:312

مردگان خود نگریستند و(بر اثر کوته بینی)در دریای جهل و غرور فرورفتند»؛ (لقد نظروا إلیهم بأبصارهم العشوة،و ضربوا منهم فی غمرة جهالة) .

در ادامه این سخن می فرماید:«(آنها راهی برای بیدار شدن از این خواب غفلت داشتند؛ولی از آن راه نرفتند)اگر شرح حال آنان را از عرصه های ویران شده آن دیار و خانه های خالی می پرسیدند در پاسخ به آنها می گفتند:آنها در زمین گم شدند(و اجسادشان خاک شد و خاک آنها پراکنده گشت)؛ولی شما از روی جهل همان مسیر آنها را ادامه دادید(در حالی که)از روی جمجمه هایشان عبور می کنید و روی اجسادشان زراعت می نمایید و از آنچه آنها باقی می گذاردند می خورید و در خانه های آنها که رو به ویرانی می رود سکونت می گزینید(شما بر آنها می گریید)در حالی که روزهایی که در میان شما و آنها قرار دارد بر شما می گریند و نوحه گری می کنند»؛ (و لو استنطقوا عنهم عرصات تلک الدّیار الخاویة،و الرّبوع (1)الخالیة،لقالت:ذهبوا فی الأرض ضلاّلا (2)،و ذهبتم فی أعقابهم جهّالا،تطؤون فی هامهم (3)،و تستنبتون (4)فی أجسادهم،و ترتعون (5)فیما لفظوا (6)، و تسکنون فیما خرّبوا؛و إنّما الأیّام بینکم و بینهم بواک (7)و نوائح (8)علیکم) .

ص:313

جمله «ضربوا منهم فی غمرة جهالة» اشاره به غرق شدن آنها در دریای جهالت است و«ضرب»به قرینه آخر این جمله،همان معنای غرق شدن را می رساند.

و جمله «تطؤون فی هامهم» اشاره به این است که هنگامی که بدنهای انسانها می پوسد و خاک می شود بر اثر عوامل مختلف،همچون باد و باران و سیلاب و زیرورو شدن زمین بوسیله انسانها،آن خاکها به روی زمین منتقل می شود و این انسانهای غافل از روی آن می گذرند و نمی دانند چه می کنند و ذکر«هام»(فرق سر)برای این است که مهم ترین جای بدن انسان،جمجمه اوست وگرنه تمام اجساد خاک شده زیر پای عابران است.

جمله «تستنبتون فی أجسادهم» اشاره به این است که زارعان،بذرافشانی به روی زمینهایی می کنند که آمیخته با خاک جسدهای پیشینیان است و با این حال در خواب غفلتند.

جمله «ترتعون فیما لفظوا» گاه به آن معنا که در بالا گفتیم تفسیر شده(ترتعون به معنای بهره گرفتن و لفظوا به معنای ترک کردن)و گاه گفته اند که از اجساد آنها، اجزایی پراکنده می شود و باغبانها ناآگاهانه نهال بر آن می نشانند و از میوه های آن بهره می گیرند.

جمله «تسکنون فیما خرّبوا» ممکن است اشاره به این باشد که آنها مدتی در این خانه های زیبا زندگی کردند و پس از آنکه رو به ویرانی گذارد آن را رها کردند و به زیر خاک رفتند و شما در آن ساکن شدید و بعضی از شارحان،جمله «خربوا»را به معنای خالی شدن از ساکنان تفسیر کرده اند،این احتمال نیز داده شده که منظور خراب بودن خانه ها به علّت ترک ذکر خدا و عبادت بوده همان گونه که عمران و آبادی را در آیه شریفه «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ» (1)به عمران و

ص:314

آبادی با ذکر و عبادت خدا تفسیر کرده اند.

آری!آنها حق این مساکن را ادا نکردند و با غرور و غفلت و فراموش کردن ذکر خدا عملا آن را تخریب نمودند،هرچند به ظاهر آباد بود و به دست غافلان همچون خود سپردند و رفتند.

جمله «و إنّما الأیّام بینکم و بینهم بواک» اشاره لطیفی به این نکته است که شما برای مردگان و از دست رفتگان اشک می ریزید و ناله سر می دهید؛ولی روزگار بر شما می گرید و نوحه گری می کند که چقدر از سرنوشت خود غافل و بی خبرید و فراموش می کنید که خودتان نیز باید این مسیر را به زودی طی کنید.

***

ص:315

ص:316

مرکبهای افتخار بودند؛گروهی سلاطین و گروهی رعایا.(آری!)آنها همه درون قبرها خزیده اند و زمین در آنجا بر آنها مسلّط شد؛از گوشتهایشان خورد و از خونهایشان نوشید.در حفره های گور خویش به صورت جمادی درآمده اند که هرگز نموّی ندارند و ناپیدایانی که امید یافت شدنشان نیست.حوادث هراس انگیز هرگز آنها را در وحشت فرونمی برد و دگرگونی حالات،آنان را اندوهگین نمی سازد.به زلزله ها و لرزه ها اعتنایی ندارند و به صداهای وحشتناک گوش فرانمی دهند.غایبانی هستند که انتظار بازگشتشان نیست و شاهدانی که هرگز حضور ندارند.آنها جمع بودند و پراکنده شدند و با یکدیگر الفت داشتند و جدا گشتند.اگر اخبارشان به دست فراموشی سپرده شده و خانه هایشان در سکوت فرورفته،بر اثر طول زمان و دوری از محل سکونت نیست،بلکه جامی به آنها نوشانده شده که به جای سخن گفتن گنگ بودن و به جای شنوایی کر شدن را به آنها داده و حرکاتشان به سکون مبدّل شده است و در نگاه اوّل گمان می بری که همگی افتاده اند و به خواب فرورفته اند(امّا چنین نیست).آنان همسایگانی هستند که با یکدیگر انس نمی گیرند و دوستانی که به دیدار هم نمی روند.رشته های شناسایی در میان آنها کهنه شده و اسباب برادری،قطع گردیده است.با اینکه همه جمع اند ولی تنهایند!و با اینکه دوستند از یکدیگر دورند!نه برای شب صبحگاهی می شناسند و نه برای روز،شامگاهی.(آری!) شب یا روزی که رخت سفر مرگ در آن بسته و از آن کوچ کرده اند برای آنها جاودان خواهد بود.آنها خطرات آن جهان را وحشتناک تر از آنچه می ترسیدند یافتند و آیات و نشانه های(پاداش و ثواب)را بزرگترین از آنچه می پنداشتند، مشاهده کردند و برای وصول به هریک از این دو نتیجه نهایی(بهشت یا دوزخ) تا رسیدن به قرارگاهشان مهلت داده شدند و عالمی از بیم و امید برای آنها فراهم ساخته که اگر قادر بر سخن گفتن بودند از وصف آنچه در آنجا(از عذاب الهی) مشاهده کرده اند یا(از نعمتهای عظیم خداوند)دیده اند عاجز می ماندند.

ص:318

تعبیر به «مقاوم العزّ» اشاره براین است که صاحب قدرتها نیز این راه را مانند دیگران باید بپیمایند.

در جمله «و حلبات الفخر» مردم را تشبیه به گروههایی می کند که در یک سلسله مسابقات عظیم و گسترده برای کسب افتخار بیشتر شرکت کرده اند،امام علیه السّلام می فرماید:همه آنها نیز سرانجام به منزلگاهی می رسند که نامش قبر است.

سرانجام در یک کلمه می فرماید: «ملوکا و سوقا» هم پادشاهان می روند و هم رعایا.

سپس برای توضیح بیشتر می فرماید:«آنها درون قبرها خزیده اند و زمین در آنجا بر آنها مسلّط شد.از گوشتهایشان خورد و از خونهایشان نوشید»؛ (سلکوا فی بطون البرزخ سبیلا سلّطت الأرض علیهم فیه،فأکلت من لحومهم،و شربت من دمائهم) .

برزخ گرچه معمولا بر عالمی اطلاق می شود که واسطه میان دنیا و آخرت است همان گونه که قرآن مجید می فرماید: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» (1)ولی برزخ در اینجا به معنای قبر است به قرینه جمله هایی که بعد از آن آمده است همان گونه که در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز آمده است:«البرزخ القبر» (2)البتّه قبر نیز گاه به معنای مادی آن است؛مانند آنچه در این خطبه آمده است و گاه به معنای غیر مادی آن؛مانند آنچه در حدیث مشهور آمده است:«القبر إمّا روضة من ریاض الجنّة او حفرة من حفر النّیران؛قبر یا باغی از باغهای بهشت است یا حفره ای از حفره های دوزخ». (3)

سپس در توضیح بیشتر می فرماید:«آنها در حفره های گور خویش به صورت جمادی درآمده اند که هرگز نموّی ندارند و ناپیدایانی که امید یافت شدنشان

ص:320

نیست.حوادث هراس انگیز هرگز آنها را در وحشت فرونمی برد و دگرگونی حالات،آنان را اندوهگین نمی سازد به زلزله ها و لرزه ها اعتنایی ندارند و به صداهای وحشتناکی گوش فرانمی دهند(و در یک کلمه هیچ گونه احساسی در برابر هیچ حادثه ای ندارند،زیرا مردگانی فاقد روحند و جسمی بی جان).غایبانی هستند که انتظار بازگشتشان نیست و شاهدانی که هرگز حضور ندارند.آنها جمع بودند و پراکنده شدند و با یکدیگر الفت داشتند و جدا گشتند»؛ (فأصبحوا فی فجوات (1)قبورهم جمادا لا ینمون،و ضمارا (2)لا یوجدون؛لا یفزعهم ورود الأهوال، و لا یحزنهم تنکّر الأحوال،و لا یحفلون (3)بالرّواجف (4)،و لا یأذنون للقواصف (5).

غیّبا لا ینتظرون،و شهودا لا یحضرون،و إنّما کانوا جمیعا فتشتّتوا،و آلافا (6)فافترقوا) .

آنچه در این عبارات تکان دهنده آمده است اشاره به ظاهر جسم مردگان است،هرچند روح آنها در عالم دیگر دارای هرگونه احساس،هول و ترس،غم و اندوه می باشد.

آری در یک لحظه،انسان هوشیار و خندان یا غمگین و با نشاط یا محزون و پراحساس و پرتحرّک،ناگهان چشم از دنیا می پوشد و همه ظواهر و آثار حیات برچیده می شود به گونه ای که با قطعه سنگ بی روحی هیچ تفاوتی ندارد.

ص:321

سپس امام علیه السّلام به نکته دیگری در این زمینه اشاره کرده،می فرماید:«اگر اخبارشان به دست فراموشی سپرده شده و خانه هایشان در سکوت فرورفته،بر اثر طول زمان و دوری از محل سکونت نیست،بلکه جامی به آنها نوشانده شده که به جای سخن گفتن گنگ بودن و به جای شنوایی کر شدن را به آنها داده و حرکاتشان به سکون مبدّل شده است و در نگاه اوّل چنین پنداری که همگی افتاده اند و به خواب فرورفته اند»؛ (و ما عن طول عهدهم،و لا بعد محلّهم،عمیّت أخبارهم،و صمّت دیارهم،و لکنّهم سقوا کأسا بدّلتهم بالنّطق خرسا،و بالسّمع صمما،و بالحرکات سکونا،فکأنّهم فی ارتجال (1)الصّفة صرعی (2)سبات (3)) .

چه تعبیر گویا و تکان دهنده ای و چه گفتار بیدارگر و هوشیار کننده ای!آری! آنها چنان فراموش شدند که گویی قرنها با ما فاصله داشتند و چنان خانه های آنها خاموش است که گویی سالیان دراز آن رخت بربستند،در حالی که گاه در یک لحظه کوتاه،جام مرگ را نوشیدند و همه چیز پایان گرفت.

سپس امام در تعبیرات پرمعنا و تکان دهنده دیگری می افزاید:«آنان همسایگانی هستند که با یکدیگر انس نمی گیرند و دوستانی که به دیدار هم نمی روند.رشته های شناسایی در میان آنها کهنه شده و اسباب برادری،قطع گردیده است.با اینکه همه جمع اند ولی تنهایند و با اینکه دوستند از یکدیگر دورند.نه برای شب صبحگاهی می شناسند و نه برای روز،شامگاهی.(آری!) شب یا روزی که رخت سفر مرگ در آن بسته و از آن کوچ کرده اند برای آنها جاودان خواهد بود»؛ (جیران لا یتأنّسون،و أحبّاء لا یتزاورون.بلیت بینهم عرا (4)

ص:322

التّعارف،و انقطعت منهم أسباب الإخاء،فکلّهم وحید و هم جمیع،و بجانب الهجر و هم أخلاّء،لا یتعارفون للیل صباحا،و لالنهار مساء.أیّ الجدیدین ظعنوا فیه کان علیهم سرمدا) .

آری!همه چیز آنها با زندگان متفاوت است؛خانه های قبر آنها دیوار به دیوار یکدیگر است بی آنکه از هم باخبر باشند یا به دیدار یکدیگر بروند؛آنها در درون جمع خود تنهایند و در عین دوستی با یکدیگر گویی از هم قهرند؛اگر در شب از دنیا رفتند هرگز طلوع صبح را نمی بینند و اگر در روز چشم از جهان فروبستند هرگز شب تاریکی نخواهند دید و به گفته یکی از شعرای عرب:

لابدّ من یوم بلا لیلة أو لیلة تأتی بلا یوم

سرانجام روزی خواهیم داشت بدون شب و یا شبی بدون روز.

سپس امام علیه السّلام به بخش دیگری از حالات مردگان و ارواح آنها هنگام مشاهده عذاب الهی یا پاداشهای عظیم او اشاره کرده،می فرماید:«آنها خطرات آن جهان را وحشتناک تر از آنچه می ترسیدند یافتند و آیات و نشانه های(پاداش و ثواب) را بزرگتر از آنچه می پنداشتند،مشاهده کردند و برای وصول به هریک از این دو نتیجه نهایی(بهشت یا دوزخ)تا رسیدن به قرارگاهشان مهلت داده شدند و عالمی از بیم و امید برای آنها فراهم ساخته که اگر قادر بر سخن گفتن بودند از وصف آنچه در آنجا(از عذاب الهی)مشاهده کرده اند یا(از نعمتهای عظیم خداوند)دیده اند عاجز می ماندند»؛ (شاهدوا من أخطار دارهم أفظع (1)ممّا خافوا، و رأوا من آیاتها أعظم ممّا قدّروا،فکلتا الغایتین مدّت لهم إلی مباءة (2)،فاتت مبالغ الخوف و الرّجاء.فلو کانوا ینطقون بها لعیّوا (3)بصفة ما شاهدوا و ما عاینوا) .

ص:323

در واقع آنچه امام علیه السّلام در اینجا بیان فرموده همان چیزی است که در خطبه 114 از نهج البلاغه با صراحت آمده است و می فرماید: «کلّ شیء من الدّنیا سماعه أعظم من عیانه و کلّ شیء من الآخرة عیانه أعظم من سماعه ؛هرچیزی از دنیا، شنیدنش بزرگتر از دیدن آن است(و دور نمایش،دل انگیزتر از آن است که با چشم از نزدیک دیده می شود)و هرچیزی از آخرت،دیدنش عظیم تر از شنیدن می باشد.

دلیل آن هم روشن است،زیرا جهان آخرت،بسیار وسیع تر و گسترده تر است تا آنجا که آن را در مقایسه با دنیا همچون دنیا با عالم جنین و رحم مادر دانسته اند.

***

ص:324

یکدیگر به ارث برده ایم و خانه های خاموش قبر بر ما فروریخته است.

زیباییهای بدنهای ما محو شده و نشانه های شناسایی چهره ما دگرگون گشته، اقامت ما در این خانه های وحشت،طولانی شده نه از این درد و رنج،فرجی یافته ایم و نه از تنگی قبر،گشایشی.اگر با عقل خود آنها را در نظر خویش، مجسم سازی یا پرده های کنار رود و با چشم خود آنها را ببینی درحالی که گوشهای آنها را حشرات خورده اند و از کار افتاده و بر چشمهایشان سرمه خاک کشیده شده و(در کاسه)فرورفته،زبانهایی که با سرعت و فصاحت سخن می گفتند پاره پاره شده،قلبها در سینه های آنها پس از بیداری خاموش گشته و در هریک از اعضای آنان پوسیدگی تازه ای آشکار شده و آن را زشت و بدمنظر ساخته و راه آفات را به سوی آن به آسانی گشوده درحالی که همه آنها در برابر این امور تسلیمند.نه دستی برای دفاع وجود دارد و نه قلبی برای جزع و بی تابی (و ناله سر دادن)(آری اگر حال آنها را در نظر خود مجسم سازی)قلبهایی پر از غم و چشمهایی پر خاشاک را می بینی(که بر آنها نوحه گری می کنند و از همه مصیبت بارتر اینکه)آنها در هر شدت و سختی،حالات ناراحت کننده ای دارند که هرگز دگرگون نمی شود(و به سوی خوبی نمی گراید)و بلای فراگیری دارند که هیچ گاه بر طرف نمی گردد.

عمیت آثارهم،و انقطعت أخبارهم،لقد رجعت فیهم أبصار العبر،و سمعت عنهم آذان العقول،و تکلّموا من غیر جهات النّطق) .

در واقع امام علیه السّلام در این عبارت به دو نکته اشاره می فرماید:نخست اینکه خبر گرفتن از آنان از طرق عادی(مانند چشم گوش)نیست،بلکه از راههای عمیق تر و قوی تر است از طریق چشم دل و گوش عقل،همچنین سخن گفتن آنها نیز با زبان قال نیست،بلکه با زبان حال است که آثارش بسیار عمیق تر است،زیرا زبان قال ممکن است آمیخته با دروغ باشد،ولی زبان حال هیچ گاه دروغ نمی گوید.

اکنون ببینیم آنها با زبان حال چه می گویند؟امام علیه السّلام سخن آنها را چنین بیان می کند:«آنها می گویند:چهره های خرم و زیبای ما زشت و پژمرده شد و بدنهای نرم و نازک(که در ناز و نعمت پرورش یافته بود)بر زمین افتاد و از هم متلاشی شد،لباس کهنگی و فرسودگی بر تن پوشیدیم و تنگی قبر،سخت ما را در فشار قرار داد.وحشت و ترس را از یکدیگر به ارث برده ایم و خانه های خاموش قبر بر ما فروریخته است»؛ (فقالوا:کلحت (1)الوجوه النّواضر (2)،و خوت (3)الأجسام النّواعم،و لبسنا أهدام (4)البلی،و تکاءدنا (5)ضیق المضجع،و توارثنا الوحشة،و تهکّمت (6)علینا الرّبوع الصّموت (7)) .

آری!آنها گاه از سرنوشت بدنهایشان سخن می گویند و گاه از جایگاهایشان.

بدنها نخست پژمرده،چهره ها در هم کشیده،سپس از هم متلاشی شده و

ص:327

سرانجام پوسیده و خاک شده است.قبرها تنگ و تاریک و سرد و خاموش است و امواج وحشت آنها را در بر گرفته و همگی در سکوت فرورفته اند.

سپس می افزاید:«زیباییهای بدنهای ما محو شده و نشانه های شناسایی چهره ما دگرگون گشته،اقامت ما در این خانه های وحشت،طولانی شده نه از این درد و رنج،فرجی یافته ایم و نه از تنگی قبر،گشایشی»؛ (فانمحت محاسن أجسادنا،و تنکّرت معارف صورنا،و طالت فی مساکن الوحشة إقامتنا؛و لم نجد من کرب فرجا،و لا من ضیق متّسعا!) .

آری!صورتهایی که در حال حیات بسیار زیبا و شناخته شده بود و منزلگاههایی که وسیع و زیبا و راحت بود،با فرارسیدن مرگ دگرگون می شود، آن منزلگاه زیبا و فراخ به خانه تنگ و تاریک قبر مبدل می گردد،و آن صورتهای زیبا بعد از چند صباحی نه تنها طراوت و شادابی و جمال خود را از دست می دهد،بلکه به صورت بسیار وحشتناکی در می آید.

به همین دلیل پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله در گفتار کوتاه و تکان دهنده ای می فرماید:«ما رأیت منظرا إلاّ و القبر أفضع منه؛من هیچ منظره وحشتناکی را ندیدم مگر اینکه قبر از آن وحشتناکتر است». (1)

سپس امام علیه السّلام با تعبیرات زنده ای سعی می کند وضع حالات آنها را در قبر برای مخاطبان خود کاملا آشکار کند:«اگر با عقل خود آنها را در نظر خویش، مجسم سازی،یا پرده ها کنار رود و با چشم خود آنها را ببینی،در حالی که گوشهای آنها را حشرات خورده اند و از کار افتاده،و بر چشمهایشان سرمه خاک کشیده شده و(در کاسه)فرو رفته،زبانهایی که با سرعت و فصاحت سخن می گفتند پاره پاره شده،قلبها در سینه های آنها پس از بیداری خاموش گشته است و در هر یک از اعضای آنان پوسیدگی تازه ای آشکار شده و آن را زشت و

ص:328

بد منظر ساخته و راه آفات را به سوی آن به آسانی گشوده است در حالی که همه آنها(در برابر این امور)تسلیم اند.نه دستی برای دفاع وجود دارد و نه قلبی برای جزع و بی تابی(و ناله سردادن).(آری اگر حال آنها را این گونه در نظر خود مجسم سازی)قلبهایی پر از غم و چشمهایی پر از غم و چشمهایی پر خاشاک را می بینی(که بر آنها نوحه گری می کنند)»؛ (فلو مثّلتهم بعقلک،أو کشف عنهم محجوب الغطاء لک،و قد ارتسخت (1)أسماعهم بالهوامّ (2)فاستکّت (3)،و اکتحلت أبصارهم بالتّراب فخسفت،و تقطّعت الألسنة فی أفواههم بعد ذلاقتها (4)،و همدت (5)القلوب فی صدورهم بعد یقظتها،و عاث (6)فی کلّ جارحة منهم جدید بلی (7)سمّجها (8)و سهّل طرق الآفة إلیها، مستسلمات فلا أید تدفع،و لا قلوب تجزع،لرأیت أشجان (9)قلوب،و أقذاء (10)عیون) .

درست است که با قبض روح تمام همه از کار می افتد؛ولی تا زمانی که سالم است هنوز قابلیتی در آن وجود دارد که اگر فرضا روح به آن باز می گشت فعال

ص:329

می شد؛ولی پس از پوسیدن و متلاشی شدن دیگر هیچ کارایی ندارد،و به همین دلیل امام علیه السّلام می فرماید:حشرات گوش آنها را از کار می اندازند و سرمه خاک چشم آنان را و پاره شدن زبان نطق آنان را.

آنگاه در تکمیل این سخن در یک جمله به صورت جمع بندی می فرماید:

«آنها در هر شدّت و سختی حالات ناراحت کننده ای دارند که هرگز دگرگون نمی شود(و به سوی خوبی نمی گراید)و بلای فراگیری که هیچ گاه بر طرف نمی گردد»؛ (لهم فی کلّ فظاعة صفة حال لا تنقل،و غمرة (1)لا تنجلی) .

اشاره به اینکه مصیبت بزرگ آنان این است که این گرفتاریها زایل نمی شود، بلکه روز به روز پیچیده تر می گردد؛بدبختی آنان در این است که آینده روشنی در پیش رو ندارند هر چه زمان بگذرد بدن متلاشی تر و استخوانها پوسیده تر می شود.

***

ص:330

دنیا نازپرورده و نعمت بودند و پرورش یافته دامان احترام و شرف،در کام خود فرو بردند،همانها که می خواستند با سرور و خوشحالی غمها را از دل بزدایند و به هنگام فرارسیدن مصیبت برای از بین نرفتن طراوت زندگی و از دست ندادن سرگرمیهای آن به لذّت و خوشگذرانی پناه بردند.(آری!)در آن هنگام که او به دنیا می خندید و دنیا نیز در سایه زندگی مرفه و غفلت زا بر او خنده می زد، ناگهان روزگار خارهای جانگداز آلام و مصائب را در دل او فروکرد و گذشت روزگار قوای او را در هم شکست و عوامل مرگ از نزدیک به او نظر افکند در نتیجه،غم و اندوهی که هرگز از آن آگاهی نداشت با او در آمیخت و غصه های پنهانی که حتی خیال آن را نمی کرد در وجودش راه یافت،سستی بیماریها در او ظاهر شد در حالی که به سلامت و تندرستی،انس شدید داشت.در این هنگام، هراسان و ترسان به آنچه طبیبان او را به آن،عادت داده بودند پناه برد که حرارت را با برودت،تسکین دهد و برودت را با حرارت تحریک کند؛ولی در چنین حالتی هیچ حرارتی را با عوامل برودت فروننشاند جز اینکه حرارت شعله ورتر شد و هیچ برودتی را با داروی حرارت زا تحریک نکرد جز اینکه برودت را به هیجان در آورد.برای اعتدال مزاج به هیچ معجونی پناه نبرد جز آنکه به سبب آن، آماده بیماری دیگری شد.این وضع همچنان ادامه یافت تا آنجا که طبیب از درمانش ناتوان شد و پرستارش او را به فراموشی سپرد و خانواده اش از وصف بیماری او خسته شدند و در پاسخ سؤال کنندگان فروماندند.آنها در کنار بیمار خود نشسته و درباره خبر ناگواری که تا آن وقت از او مکتوم می داشتند آشکارا به گفتگو پرداختند.یکی می گفت او را به حال خود رها کنید(که رفتنی است) دیگری آرزوی بازگشت بهبود او را می کرد و(سومی)آنان را به شکیبایی در فقدانش،دعوت می نمود و(برای تحمّل این مصیبت)مصائب و اندوه گذشتگان را به یادشان می آورد.در این حال که او در شرف فراق دنیا و ترک دوستان بود،

ص:332

ناگهان عارضه ای گلوگیر شد که فهم و درک او را ناتوان ساخت و در حیرت و سرگردانی فروبرد و زبانش خشک شد.در این هنگام به فکر وصایا و سؤالات مهم و لازمی می افتد که پاسخ آنها را می دانست؛امّا چه سود که زبانش از گفتن باز مانده است،و سخنانی می شنود که قلب او را به درد می آورد و می خواهد جواب آنها را بگوید؛امّا قدرت ندارد،از این رو خود را به ناشنوایی می زند همان سخنان و زخم زبانهایی که گاه از شخص بزرگی صادر می شود که این بیمار او را محترم می شمرد یا از کوچکی که در گذشته بر او ترحم می کرده است.

(به هر حال)مرگ دشواریهایی دارد که انسان را در خود غرق می کند،مشکلاتی که هراس انگیزتر از آن است که بتوان در قالب الفاظ ریخت یا اندیشه های اهل دنیا آن را درک کند.

فی الدّنیا غذیّ (1)ترف،و ربیب (2)شرف!یتعلّل (3)بالسّرور فی ساعة حزنه،و یفزع إلی السّلوة (4)إن مصیبة نزلت به،ضنّا (5)بغضارة (6)عیشه،و شحاحة (7)بلهوه و لعبه!) .

این سخن اشاره دقیقی به کسانی است که آنچنان به ناز و نعمت و عیش و نوش دنیا عادت کرده اند که به هنگام نزول مصیبتها و اندوهها سعی می کنند خود را با انواع سرگرمیها و لهو و لعب،از آن دور دارند و آنچه را ممکن بود مایه بیداری و هوشیاری آنان گردد به فراموشی بسپارند و این خود مصیبتی است بزرگ که انسان به عوامل بیداری و عوامل مستی و بی خبری پناه برد؛ولی حوادث تلخ هرگز آنها را فراموش نمی کند و سرانجام زمین آنها را در کام خود فرو می برد.

«(آری)در آن هنگام که او(بر اثر ناز و نعمت)به دنیا می خندید و دنیا نیز در سایه زندگی مرفه و غفلت زا بر او خنده می زد،ناگهان روزگار خارهای جانگداز آلام و مصائب را در دل او فروکرد و گذشت روزگار قوای او را در هم شکست و عوامل مرگ از نزدیک به او نظر افکند،در نتیجه غم و اندوهی که هرگز از آن آگاهی نداشت با او در آمیخت،و غصه های پنهانی که حتی خیال آن را نمی کرد در وجودش راه یافت.سستی بیماریها در او ظاهر شد در حالی که به سلامت و تندرستی،انس شدید داشت»؛ (فبیّنا هو یضحک إلی الدّنیا و تضحک إلیه فی ظلّ

ص:334

عیش غفول (1)؛إذ وطیء الدّهر به حسکه (2)و نقضت الأیّام قواه،و نظرت إلیه الحتوف (3)من کثب (4)فخالطه بثّ (5)لا یعرفه،و نجّی (6)همّ ما کان یجده،و تولّدت فیه فترات علل،آنس ما کان بصحّته) .

اشاره به اینکه هر چند این بی خبران در برابر مصائب سعی دارند خود را به فراموشی بسپارند،پیوسته بر دنیا خنده سر می دهند و دنیای غافل کننده نیز بر آنها خنده مستانه می زند؛ولی دیری نمی پاید که در سرازیری مرگ قرار می گیرند؛قوا و نیروها یکی پس از دیگری از بین می رود،چشمها کم نور، گوشها سنگین،استخوانها سست و پوک،اعصاب خسته و ناتوان و انواع بیماریها به سوی او هجوم می آورد و جهان نوحه مرگ را در گوش آنها می خواند.

در واقع امام علیه السّلام در این بخش،نخست به تحلیل رفتن قوا و آشکار شدن انواع بیماریها به دنبال آن،که گام اوّل به سوی مرگ است اشاره فرمود. سپس به سراغ گام دوم می رود که مراجعه پی درپی و مکرّر به اطبا و گرفتن انواع داروها و بی تأثیر بودن آنها است و می فرماید:«در این هنگام،هراسان و ترسان به آنچه طبیبان او را به آن عادت داده بودند پناه برد که حرارت را با برودت تسکین دهد و برودت را با حرارت تحریک کند؛ولی در چنین حالتی هیچ حرارتی را با عوامل برودت فروننشاند جز اینکه حرارت شعله ورتر شد،و هیچ برودتی را با داروی حرارت زا تحریک نکرد جز اینکه برودت را به هیجان در آورد.برای اعتدال مزاج به هیچ معجونی پناه نبرد جز آنکه به سبب آن آماده بیماری دیگری

ص:335

شد»؛ (ففزع إلی ما کان عوّده الأطبّاء من تسکین الحارّ بالقارّ (1)،و تحریک البارد بالحارّ،فلم یطفیء ببارد إلاّ ثوّر (2)حرارة،و لا حرّک بحارّ إلاّ هیّج برودة،و لا اعتدل بممازج (3)لتلک الطّبائع إلاّ أمدّ منها کلّ ذات داء) .

آری!هنگامی که فرمان قطعی مرگ فرامی رسد اسباب صحت و سلامت به کندی می گراید و به اصطلاح:«سر کنگبین صفرا می فزاید و روغن بادام سبب خشکی می شود».گویی داروها از اثر می افتند و یا نتیجه معکوس می دهند و طبق ضرب المثل معروف:«طبیبان ابله می شوند»و راه بیمار به سوی پایان زندگی هموار می گردد.

آنچه در تعبیرات حساب شده مولا در اینجا آمده،اشاره به تقسیماتی است که در طبّ قدیم رایج بود.در آن زمان اطبّا عقیده داشتند که چهار نوع مزاج وجود دارد:مزاج گرم،مزاج سرد،مزاج تر و خشک.از نگاه دیگر چهار نوع مزاج مرکب شناخته شده بود مزاج گرم و تر(که به آن دموی می گفتند)و مزاج گرم و خشک(که آن را صفراوی می نامیدند)و مزاج سرد و تر(که آن را بلغمی نام می نهادند)و مزاج سرد و خشک(که آن را سوداوی می گفتند).

البتّه این مزاجها هنگامی که در حدّ اعتدال بود لطمه ای به سلامت نمی زد و صاحبان آنها با تفاوت زیادی که با هم داشتند همگی دارای زندگی خوبی بودند؛ ولی اگر یکی از چهار تا(حرارت،برودت،رطوبت و یبوست)غلبه می کرد ناچار بودند برای باز گرداندن اعتدال مزاج به عوامل مخالف پناه برند؛حرارت را با برودت فرونشانند و برودت را با عوامل حرارت تحریک کنند و رطوبت را با یبوست بیامیزند و یبوست را با رطوبت تعدیل کنند.

تأثیر همه اینها در زمانی است که کار از کار نگذشته باشد.هنگامی که کار از

ص:336

کار گذشت،همه بی اثر خواهد بود.

سپس امام علیه السّلام مرحله سوم را بازگو می کند و آن مرحله یأس از بازگشت سلامت و انتظار پایان عمر در آینده نه چندان دور می فرماید:«این وضع همچنان ادامه یافت تا آنجا که طبیب از درمانش ناتوان شد،و پرستارش او را به فراموشی سپرد،و خانواده اش از وصف بیماری او خسته شدند،و در پاسخ سؤال کنندگان فرو ماندند»؛ (حتّی فتر معلّله (1)،و ذهل ممرّضه (2)،و تعایا (3)أهله بصفة دائه،و خرسوا عن جواب السّائلین عنه) .

گویی امام بارها و بارها در کنار این گونه بیماران و خانواده های آنان بوده و حالات آنان را دقیقا زیر نظر گرفته است؛طبیب،اظهار عجز می کند و پرستار اظهار خستگی،و خانواده او نمی دانند درباره او به مردم چه بگویند.بگویند حال او بهتر است خلاف گفته اند.بگویند بدتر است خوشایند نیست.ناچار زبان را در کام فرومی برند و با نگاههای مأیوسانه خود پاسخ می گویند.

در ادامه می افزاید:«آنها در کنار بیمار خود نشسته و درباره خبر ناگواری که تا آن وقت از او مکتوم می داشتند آشکارا به گفت و گو پرداختند؛یکی می گفت او را به حال خود رها کنید(که رفتنی است).دیگری آرزوی بازگشت بهبود او را می کرد و(سومی)آنان را به شکیبایی در فقدانش،دعوت می نمود،و(برای تحمّل این مصیبت)مصائب و اندوه گذشتگان را به یادشان می آورد»؛ (و تنازعوا دونه شجیّ (4)خبر یکتمونه:فقائل یقول:هو لمّا به،و ممّن لهم إیاب عافیته، و مصبّر لهم علی فقده،یذکّرهم أسی (5)الماضین من قبله) .

ص:337

سرانجام امام چهارمین و آخرین مرحله زندگی این بیمار را بیان می کند.

هنگامی که در آستانه مرگ قرار می گیرد و آماده سفر آخرت و ترک این جهان می شود،می فرماید:«در این حال که او در شرف فراق دنیا و ترک دوستان بود، ناگهان عارضه ای گلوگیرش شد که فهم و درک او را ناتوان ساخت و در حیرت و سرگردانی فروبرد و زبانش خشک شد»؛ (فبینا هو کذلک علی جناح من فراق الدّنیا،و ترک الأحبّة،إذ عرض له عارض من غصصه،فتحیّرت نوافذ فطنته،و یبست رطوبة لسانه) .

در ادامه می فرماید:«در این هنگام به فکر وصایا و سؤالات مهم و لازمی می افتد که پاسخ آنها را می دانست؛امّا چه سود که زبانش از گفتن باز مانده است و سخنانی می شنود که قلب او را به درد می آورد(و می خواهد جواب آنها را بگوید؛امّا قدرت ندارد،از این رو)خود را به ناشنوایی می زند و چه بسیار سخنان و زخم زبانهایی که گاه از شخص بزرگی صادر می شود که این بیمار او را محترم می شمرد یا از کوچکی است که در گذشته بر او ترحم می کرده است»؛ (فکم من مهمّ من جوابه عرفه فعیّ عن ردّه،و دعاء مؤلم بقلبه سمعه فتصامّ (1)عنه، من کبیر کان یعظّمه،أو صغیر کان یرحمه!) .

آری!او در این حالت چون علم به فرارسیدن لحظه های پایان عمرش پیدا می کند در فکر فرومی رود که اموال مخفی داشته یا بدهکاریهایی به اشخاص که می بایست به بازماندگانش معرفی می کرد و یا خانواده و دوستان او سؤالاتی درباره این امور و یا آنچه مربوط به دفن و موضع قبر اوست از او دارند که قادر به پاسخ گفتن نیست.

ابن ابی الحدید در اینجا داستان کوتاه و عبرت انگیزی را که خود شاهد و ناظر بوده نقل می کند،که در لحظات آخر شخصی می خواست وصیت لازمی کند،امّا

ص:338

زبانش از گردش افتاده بود.به قلم و دواتی اشاره کرد تا خواسته خود را بنویسد؛ ولی افسوس دست آن قدر لرزان بود که کلمات نامفهوم نوشته شد و دستش همچنان می لرزید تا جان داد. (1)

سرانجام امام علیه السّلام با این جمله،خطبه پر محتوا و تکان دهنده خود را پایان می دهد و می فرماید:«(به هر حال)مرگ دشواریهایی دارد که انسان را در خود غرق می کند.مشکلاتی که هراس انگیزتر از آن است که بتوان در قالب الفاظ ریخت یا اندیشه های اهل دنیا آن را درک کند»؛ (و إنّ للموت لغمرات (2)هی أفظع من أن تستغرق بصفة،أو تعتدل علی عقول أهل الدّنیا) .

مرحوم علاّمه شوشتری در شرح نهج البلاغه خود در اینجا حدیثی از کتاب کافی نقل می کند که گروهی از عابدان بنی اسرائیل تصمیم گرفتند شهرهای مختلف را بگردند و آثار عبرت انگیز را در آنها ببینند،در این گردش خود به قبری رسیدند که باد،گرد و غبار بر آن پاشیده بود و جز اثر مختصری از آن آشکار نبود.گفتند چه خوب است دعا کنیم و از درگاه خدا بخواهیم صاحب این قبر،شرح حال خود را برای ما بازگو کند.دعای آنها مستجاب شد.از صاحب قبر پرسیدند طعم مرگ را چگونه یافتی؟او با وحشت تمام در پاسخ گفت:نود و نه سال از دفن من می گذرد و هنوز درد و رنج جان دادن و تلخی طعم آن در درون من است. (3)

در این مسئله نمی تواند تردید کند که یک روز باید رخت سفر را از این دنیا بر بندد و کاسه مرگ را با اکراه یا با رغبت سر کشد.

همان گونه که هر جنینی به هر شکل و صورت و مربوط به هرکس،روزی باید از گذرگاه رحم بگذرد و به این دنیا گام بگذارد و هر میوه ای روزی از درخت می افتد و یا آن را می چینند،انسان نیز باید خواه ناخواه از گذرگاه مرگ بگذرد.

حال که چنین است چرا گروهی مایل نیستند نام مرگ برده شود؟چرا تلاش می کنند این واقعیتی که آنها را فراموش نمی کند،از یاد ببرند؟!

از آن مهم تر،مقدّمات و پیامدهای مرگ است؛حالات عجیبی که مولا امیر مؤمنان علی علیه السّلام در این خطبه با موشکافی تمام آن را به صورت تابلوی بسیار زنده ای ترسیم کرده و بازتاب مرگ را در انسانی که آماده رفتن از این دنیا می شود و همچنین در اطرافیان او به طور دقیق تشریح می کند و به نظر می رسد که هدف اصلی امام بیدار کردن غافلان و هوشیار ساختن مستان باده غرور و خودخواهی و هواپرستی است و الحقّ و الانصاف امام در این زمینه داد سخن داده و همه گفتنیها را گفته،به گونه ای که هر انسان غافل و بی خبری آن را بخواند تکان می خورد و سخت تحت تأثیر واقع می شود.

امام علیه السّلام در حدیث دیگری می فرماید:«ما رأیت إیمانا مع یقین أشبه منه بشکّ، علی هذا الإنسان إنّه کلّ یوم یودّع إلی القبور و یشیّع و إلی غرور الدّنیا یرجع و عن الشّهوة و الذّنوب لا یقلع؛من هیچ ایمان توأم با یقین را شبیه تر به شک از کار این انسان ندیدم؛او همه روز برای تشییع دوستان و بستگان و سپردن جسم بی جان آنها به قبرها می رود ولی هنگامی که باز می گردد باز به سراغ غرور دنیاست و از شهوت و گناه باز نمی ایستد». (1)

ص:340

در مقابل ما افرادی را می شناسیم که به استقبال مرگ می رفتند و بر چهره آن لبخند می زدند سکرات موت برای آنها مفهومی نداشت و همچون کسی که در انتظار عزیزی به سر می برد،در لحظات آخر عمر،چنین حالی را داشتند.نمونه آشکار آن شخص امام علیه السّلام است که در کلام معروفش در همین نهج البلاغه می فرماید:«اشتیاق من به مرگ و شهادت از اشتیاق طفل شیرخوار به پستان مادر بیشتر است». (1)

جالب اینکه در احادیث اسلامی نیز وارد شده که مرگ مؤمنان صالح العمل و اولیاء اللّه با دیگران متفاوت است.شخصی به امام صادق علیه السّلام عرض کرد:«صف لنا الموت؛مرگ را برای ما وصف کن».فرمود:«للمؤمن کأطیب طیب یشّمه فینعس لطیبة و ینقطع التّعب و الألم عنه و للکافر کلسع الأفاعی و لدغ العقارب و أشدّ؛مرگ برای مؤمن همانند عطر بسیار خوشبویی است که آن را استشمام می کند و بخاطر خوشبویی آن می آرامد و درد و رنج از او زایل می شود ولی برای کافر مانند گزش افعی ها و نیش زدن عقربها بلکه شدیدتر از آن است». (2)

شک نیست عدم وابستگی مؤمن به زرق و برق دنیا و به عکس وابستگی های افراد بی ایمان به این جهان چنین بازتابی در این دوگروه داشته باشد هرچند الطاف الهی و مشاهدات مؤمن نسبت به مواهبی که در انتظار اوست و به عکس مشاهدات فرد بی ایمان نسبت به عذابهایی که در انتظار او می باشد در این امر تأثیرگذار است.

***

ص:341

ص:342

در بخش اوّل پیش از هرچیزی امام به بیان اهمّیّت ذکر خدا و آثار آن بر روح و جان آدمی می پردازد و با تعبیرات مؤثّری آن را شرح می دهد.

در بخش دوم به حاملان اذکار در هر عصر و زمان و برنامه های او اشاره می کند که چگونه بندگان خدا را از انحراف رهایی می بخشند و چراغهای پر فروغی بر سر راه آنها می نهند.

در بخش سوم سخن از صفات آنهاست و از بی اعتنایی آنان به زرق و برق دنیا،پرهیز از گناه،طرفداری از عدالت و امر به معروف و نهی از منکر.

در بخش چهارم حال آنها را در قیامت به هنگام انتشار نامه های اعمال و آماده شدن بندگان برای حساب شرح می دهد و از عاقبت محمود و نتایج بسیار گرانبهای اعمال آنها سخن می گوید.

در پنجمین بخش به مخاطبان خود دستور می دهد که به حساب خویش برسند و خودشان داور اعمالشان باشند.

***

ص:344

منحرف شده بود طریقش را نکوهش می کردند و از هلاکت بر حذر می داشتند (آری!)آنها چراغهای روشن تاریکیها بودند و راهنمایان در برابر شبهات!

تسمع به بعد الوقرة (1)،و تبصر به بعد العشوة (2)،و تنقاد به بعد المعاندة) .

آری!هر گاه ذکر با فکر و اندیشه همراه باشد،آثار عجیبی دارد.هنگامی که انسان نام خدا را به عظمت می برد و اوصاف جمال و جلالش را از علم و قدرت و سمع و بصر و مقام رحمانیّت و رحیمیّت و مراقبت او را نسبت به بندگان بر می شمرد پرده های غفلت از مقابل چشم دل کنار می رود و حق را به خوبی می بیند.غوغای هوا و هوسها فرومی نشیند و صدای رهبران الهی و داعیان الی اللّه را با گوش جان می شنود و نتیجه آن انقیاد کامل در برابر فرمان خداست.

بعضی از شارحان معتقدند و یا احتمال داده اند که منظور از ذکر در جمله بالا قرآن مجید است به قرینه آنچه قرآن درباره خودش می گوید: «وَ هذا ذِکْرٌ مُبارَکٌ أَنْزَلْناهُ» (3)ولی به یقین ذکر مفهوم عامّی دارد که یکی از مصادیق برجسته آن آیات شریفه قرآن است.

حضرت در ادامه این سخن می افزاید:«خداوندی که نعمتهایش بزرگ و عظیم است همواره در هر عصر و زمان و در فاصله میان بعثت پیامبران،بندگان خاصّی داشته که حقایق را به فکر آنها الهام می کرد و با عقل و اندیشه آنها سخن می گفت تا آنها در پرتو آن با نور بیداری چشمها و گوشها و قلبها را روشن سازند و مردم را به یاد ایّام اللّه و روزهای خاصّ الهی بیندازند و از مقام عظمت او بیم دهند.این افراد همچون راهنمای بیابانها هستند که غافله ها را از گم کردن راه رهایی می بخشند»؛ (و ما برح (4)للّه-عزّت آلاؤه-فی البرهة (5)بعد البرهة،و فی أزمان الفترات عباد ناجاهم فی فکرهم،و کلّمهم فی ذات عقولهم،فاستصبحوا

ص:347

بنور یقظة فی الأبصار و الأسماع و الأفئدة،یذکّرون بأیّام اللّه،و یخوّفون مقامه، بمنزلة الأدلّة فی الفلوات (1)) .

این تعبیر ممکن است اشاره به اوصیای انبیا باشد که در فترتها همواره وجود داشته اند و حقایق را از طریق الهامات قلبی از ساحت قدس الهی می گرفتند و به بندگان می رساندند.

نیز ممکن است اشاره به مردان صالح و مخلص و عارف و بصیری غیر از انبیا و اوصیا باشد که در هر زمانی در میان مردم وجود دارند؛آنها نیز با الهامات الهی و تأییدات ربّانی به صراط مستقیم الهی واقف می شوند و سعی در هدایت دیگران دارند.

نیز شاید هر دو گروه را شامل شود.

تعبیر به«ادلّه»جمع دلیل اشاره به چیزی است که در مسافرتهای زمانهای گذشته وجود داشته است.در آن زمان جاده های مشخصی مانند امروز نبود که انسان از آن برود و به مقصد برسد،به همین دلیل قافله ها افراد راه شناسی با خود بر می داشتند که در بیابان راه را گم نکنند و آنها را«دلیل راه»می نامیدند.این مردان الهی در بیابان زندگی دنیا همچون دلیل راهند که قافله های انسانی را از گم گشتن و هلاک شدن نجات می دهند.

در ادامه سخن می افزاید:«این راهنمایان راه هر کس را که راه مستقیم را در پیش می گرفت طریقش را می ستودند و او را بشارت به نجات می دادند و آن کس که به جانب چپ و راست منحرف شده بود طریقش را نکوهش می کردند و از هلاکت بر حذرش می داشتند»؛ (من أخذ القصد حمدوا إلیه طریقه،و بشّروه بالنّجاة،و من أخذ یمینا و شمالا ذمّوا إلیه الطّریق،و حذروه من الهلکة .

آری!آنها کاملا مراقب همنوعان خود بودند؛رهروان راستین را تشویق

ص:348

می کردند و دلگرم می ساختند و به منحرفان هشدار می دادند و آنها را نکوهش می کردند و بر آنان فریاد می زدند که با ادامه این راه انحرافی خود را به هلاکت نیفکنند.

سپس در یک نتیجه گیری از آنچه در جمله های پیشین آمد،می فرماید:

«بدین گونه آنها چراغهای روشن تاریکیها بودند و راهنمایان در برابر آن شبهات»؛ (و کانوا کذلک مصابیح تلک الظّلمات،و أدلّة تلک الشّبهات) .

آری!در مسیر زندگی دنیا هم ظلمات و تاریکیهاست و هم جاده های مشکوک و مشتبه که هر دو برای رهروان راه خطرناک است.وجود این مردان الهی چراغ پر نوری در آن ظلمتها و دلیل و راهنمایی برای آن طرق مشکوک است.

است؛ولی در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که در تفسیر«ایّام اللّه»فرمود:

«یرید بأیّام اللّه سننه و أفعاله فی عباده من إنعام و انتقام؛منظور از ایّام اللّه،سنّتها و افعال الهی در میان بندگان اعمّ از انعام و انتقام است». (1)

مطابق این روایت هر روز که موهبت مهم تازه ای از سوی خداوند به بندگان ارزانی شده و یا از دشمنان آنها انتقام گرفته شده و با کیفرهای سختی از میان رفته اند،ایّام اللّه محسوب می شوند.

به هر حال یادآوری ایّام اللّه سبب شکوفایی ایمان و تحریک حس شکر گزاری و توجّه به خداست.

حتی روزهای آزمایش بزرگ الهی نیز در روایات جزء ایّام اللّه شمرده شده است.همان گونه که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله می خوانیم:«أیّام اللّه نعمائه و بلاؤه و مثلاته سبحانه؛منظور از ایّام اللّه روزهای نعمت و آزمایش و کیفر سخت بدکاران است». (2)شک نیست که واژه ایّام اللّه در این خطبه مفهوم عامی دارد که همه آنچه را در بالا آمد شامل می شود.

سطح بالایی از تقوا قرار دارند نیز شامل می شود؟یعنی قلب آنها نیز با عالم غیب ارتباط دارد و به مضمون «إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً» (1)خداوند وسیله شناسایی حق را از باطل در پرتو تقوا به آنها بخشیده و به مضمون «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» (2)بر اثر مجاهدتهای نفسانی و ستیز با دشمن عنایات الهی شامل حال آنها شده و دستشان را گرفته و از طریق ایصال به مطلوب به مقصد رسانده است.

هنگامی که در مواقع سخت،خداوند بندگانی را همچون مادر موسی علیه السّلام تنها نمی گذارد و به مضمون «وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی» (3)مسیر پر پیچ و خم آینده فرزندش را به او الهام می کند چگونه ممکن است صالحان دیگر از این فیض بزرگ محروم بمانند،از این رو بعضی از بزرگان معتقدند هر کار مهمّی از عالم با تقوا و انسان پرهیزگاری صادر می شود و یا هر اکتشافی که از دانشمند مخلصی سر می زند؛در پرتو هدایت تکوینی و الهام الهی است.

همان روح القدس که به هنگام سرودن اشعار و الا به یاری کسانی چون «حسّان بن ثابت»و«کمیت»شتافت و چنان اشعاری را بر زبان آنها جاری ساخت (4)چرا به یاری سایر پاکبازان نیاید و به گفته حافظ:

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید دگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

***

ص:351

ص:352

نه اینکه آنها تجارت و بیعی ندارند و از فعالیت اقتصادی بیگانه و سربار اجتماع اند،بلکه آنها گامهای مؤثّری در این وادی بر می دارند؛ولی چنان نیست که این فعالیتهای اقتصادی آنها را از یاد خدا غافل سازد و در مسیر دنیاپرستی قدم زنند.

در اینکه فرق میان تجارت و بیع چیست؟گاه گفته می شود نسبت آنها عموم و خصوص مطلق و ذکر بیع بعد از تجارت از قبیل ذکر خاص بعد از عام است، زیرا بیع(خرید و فروش)یکی از انواع فعالیتهای اقتصادی است.

این احتمال نیز وجود دارد که تجارت اشاره به فعالیتهای اقتصادی مستمر است و بیع فعالیتهای محدود و مقطعی را شامل می شود؛یعنی اهل ذکر نه آن را از دست می دهند و نه این را و درعین حال ذکر اللّه به طور دائم در آن تجلّی می کند.

در ادامه این سخن به بقیه صفات آنها اشاره کرده می فرماید:«با یاد خدا تمام دوران زندگی خود را سپری می کنند و با فریادهای باز دارنده در گوش غافلان آنها را به(کیفر)محرّمات الهی توجّه می دهند،و به عدالت و معروف دعوت می کنند و خود عامل به آن هستند،و مردم را از منکرات باز می دارند و خود گرد آن نمی گردند»؛ (یقطعون به أیّام الحیاة،و یهتفون (1)بالزّواجر عن محارم اللّه فی أسماع الغافلین،و یأمرون بالقسط و یأتمرون به،و ینهون عن المنکر و یتناهون عنه) .

جمله «یقطعون به أیّام الحیاة» اشاره به این است که برنامه یاد خدا و آثار پر برکتش مربوط به یک روز و چند روز عمر آنها نیست،بلکه سراسر ایّام حیاتشان را از جوانی گرفته تا بزرگسالی و پیری همه را شامل می شود.

ص:355

جمله های بعد از آن اشاره به این است که آنها هرگز خود را از مسئولیّتهای اجتماعی؛مانند گوشه گیران و چلّه نشینان کنار نمی کشند،بلکه در میدان ارشاد جاهل و تنبیه غافل و امر به معروف و نهی از منکر کاملا فعّال اند و با توجّه به اینکه جمله به صورت فعل مضارع آمده و فعل مضارع دلالت بر استمرار دارد نشان می دهد که این برنامه،برنامه همیشگی آنان است.

شایان توجّه اینکه امام در اینجا می فرماید:«آنها هم خود عامل به معروف اند و هم دعوت کننده به آن،و هم خود تارک منکرند و هم ناهی از آن»،همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه 175 می فرماید: «أیّها النّاس إنّی،و اللّه،ما أحثّکم علی طاعة إلاّ و أسبقکم إلیها،و لا أنّهاکم عن معصیة إلاّ و أتناهی قبلکم عنها !ای مردم!به خدا سوگند من شما را به کار نیکی دعوت نمی کنم مگر اینکه پیش از شما به آن عمل می کنم و از منکری باز نمی دارم مگر اینکه خودم قبلا از آن چشم می پوشم».

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن،به شرح بیشتری درباره حالات این مردان الهی و اهل ذکر پرداخته،می فرماید:«(با اینکه در دنیا هستند)گویی آن را رها کرده و به آخرت پیوسته اند و در آن قرار دارند،و به همین سبب ماورای دنیا را مشاهده کرده اند»؛ (فکأنّما قطعوا الدّنیا إلی الآخرة و هم فیها،فشاهدوا ما وراء ذلک) .

آری!آنها با چشم حقیقت بین و نافذشان از این جهان،عالم پس از مرگ و برزخ و قیامت را می بینند و سرنوشت نیکوکاران و تبهکاران را مشاهده می کنند.

سپس در توضیح این سخن می افزاید:«گویی از پشت دیواره این دنیا سر بر آورده و به برزخیان و اقامت طولانی آنها در آنجا می نگرند(و از آن برتر قیامت را با چشم دل می بیند)و مشاهده می کنند که رستاخیز وعده های خود را برای آنها عملی ساخته است»؛ (فکأنّما اطّلعوا غیوب أهل البرزخ فی طول الإقامة فیه،و

ص:356

حقّقت القیامة علیهم عداوتها (1)) .

آنگاه نتیجه این مکاشفه روحانی را بیان کرده،می فرماید:«از این رو این پرده ها را برای اهل دنیا کنار زده(و حقایق عالم برزخ و قیامت را برای آنها شرح می دهند)گویی آنها با چشم خود چیزهایی را می بینند که مردم نمی بینند و مطالبی را می شنوند که دیگران نمی شنوند»؛ (فکشفوا غطاء ذلک لأهل الدّنیا، حتّی کأنّهم یرون ما لا یری النّاس،و یسمعون ما لا یسمعون) .

چرا مردم عادی دنیا از درک احوال برزخ و آخرت ناتوانند و مردم الهی اهل ذکر هر دو را مشاهده می کنند،بلکه خود را در آن می بینند؟

برای این است که روح دنیاپرستان به دنیا تعلّق دارد و حجابی درمیان آنها و عوالم دیگر افکنده؛امّا پاکدلان اهل ذکر که خود را از این تعلّقات رهایی بخشیده اند و با ادامه ذکر و عبادتهای خالصانه روح را صیقل داده اند،پرده ها از جلوی چشمانشان کنار رفته و صورت حقایق عالم برزخ و قیامت در آن نقش بسته است.

اینها حاملان پیامهای الهی از آن جهان به این جهان اند.پیامهایی که سبب بیداری غافلان و بینایی کوردلان می شود.

***

ص:357

ص:358

با یکدیگر ضجّه می زنند و در پیشگاه پروردگارشان در مقام اظهار ندامت و اعتراف به تقصیر آمده اند.(آری اگر آن حالات و آن عوالم معنوی را در نظر مجسّم کنی)خواهی دید که آنان نشانه های هدایت و چراغهای پرفروغ بر طرف کننده تاریکیها هستند.فرشتگان آنها را در میان گرفته و آرامش و سکینه الهی بر آنها نازل شده،درهای آسمان به رویشان گشوده و جایگاه و مقامهای و الای کرامت برای آنان فراهم گشته است،در جایی که خداوند به آنها نظر رحمت افکنده و از سعی و کوشش آنها راضی است و موقعیّتشان را می ستاید.آنها با دعا و نیایش به درگاه خدا آرامش عفو و گذشت او را می طلبند و گروگان نیازمندی به فضل او و اسیران فروتنی در برابر عظمتش هستند،غم و اندوه طولانی(به سبب احساس تقصیر در اطاعت و بندگی)قلبشان را مجروح ساخته و گریه های بسیار چشمانشان را خسته کرده است.برای هر دری که امید عفو و رحمت خدا در آن باشد دستی برای کوبیدن دارند و از درگاه کسی درخواست می کنند که گستردگی بخشش او تنگی ندارد و امیدواران از درگاه او نومید بر نمی گردند(حال که چنین است)به حساب خود برای نفع خویشتن رسیدگی کن،(و کار به حساب دیگران نداشته باش)زیرا دیگران حسابرسی جز تو دارند.

و بزرگی که مأمور به آن بوده اند و کوتاهی کرده اند یا از آن نهی شده بودند و مرتکب گشته اند حساب می کنند و سنگینی بار خطاهایشان را بر دوش خود احساس کرده که از کشیدن این بار سنگین ناتوانند و در نتیجه گریه گلویشان را فشرده و با صدای بلند همراه با یکدیگر ضجّه می زنند و در پیشگاه پروردگارشان در مقام اظهار ندامت و اعتراف به تقصیر آمده اند»؛ (فلو مثّلتهم (1)لعقلک فی مقاومهم (2)المحمودة،و مجالسهم المشهودة،و قد نشروا دواوین (3)أعمالهم،و فرغوا لمحاسبة أنفسهم علی کلّ صغیرة و کبیرة أمروا بها فقصّروا عنها،أو نهوا عنها ففرّطوا فیها،و حمّلوا ثقل أوزارهم (4)ظهورهم،فضعفوا عن الاستقلال بها، فنشجوا (5)نشیجا،و تجاوبوا (6)نجیبا (7)،یعجّون (8)إلی ربّهم من مقام ندّم و اعتراف) .

سپس امام علیه السّلام بعد از ذکر حالات و اولیاء اللّه که چگونه آنها مراقب حالات خویش و مشغول محاسبه اعمال خود هستند و چگونه در برابر کوتاهی هایی که از آنها سرزده،عکس العمل نشان می دهند و به درگاه خدا می نالند،به نتیجه آن پرداخته می فرماید:«(اگر آن حالات و آن عوالم معنوی را در نظر مجسّم کنی) خواهی دید که آنان نشانه های هدایت و چراغهای پرفروغ برطرف کننده تاریکیها هستند.فرشتگان آنها را درمیان گرفته و آرامش و سکینه الهی بر آنها نازل شده،درهای آسمان به رویشان گشوده و جایگاه و مقامهای والای کرامت

ص:361

برای آنان فراهم گشته،در جایی که خداوند به آنها نظر رحمت افکنده و از سعی و کوشش آنها راضی است و موقعیتشان را می ستاید»؛ (لرأیت أعلام هدی،و مصابیح دجی (1)،قد حفّت بهم الملائکة،و تنزّلت علیهم السّکینة،و فتحت لهم أبواب السّماء،و أعدّت لهم مقاعد الکرامات فی مقعد اطّلع اللّه علیهم فیه،فرضی سعیهم،و حمد مقامهم) .

این قسمت از کلام امام در واقع جواب شرطی است که در جمله گذشته:(فلو مثّلتهم...)بیان شده بود.امام علیه السّلام در اینجا پنج وصف یا نتیجه مهم برای مراقبتهای آنها ذکر می فرماید که نشانه های هدایت و چراغهای تاریکیها هستند.اشاره به اینکه آنها هرگز مانند زاهدان گوشه گیر نیستند که تنها گلیم خود را از آب بیرون آرند،بلکه ناجیان غریقی هستند که سعی می کنند غافلان و آلودگان را از غرقاب گناه رهایی بخشند و از نظر مقام و موقعیّت آن قدر والامقام اند که فرشتگان، گرداگرد آنها را گرفته و در خدمت آنان اند،همان گونه که قرآن می فرماید: «الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ» (2)

آرامش و سکینه الهی به مضمون «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ» (3)بر وجودشان سایه افکنده و به مضمون «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ» (4)مقامات توصیف ناپذیر فصل و رحمت الهی در انتظار آنان است.

راستی هنگامی که انسان این کلمات پرمعنا را می خواند که چگونه اولیاء اللّه در پرتو بندگی و عبودیّت،به جاهایی می رسند که به جز خدا نبیند،در فکر فرو می رود که این انسان چه لیاقت بزرگی دارد اگر قدر آن را بداند و استعداد خویش

ص:362

را به فعلیّت برساند.

در ادامه این سخن به بخش دیگری از حالات اهل ذکر در ارتباط با خدا در خلوتگاه عبادت و بندگی پرداخته می فرماید:«آنها با دعا و نیایش به درگاه خدا آرامش عفو و گذشت او را می طلبند،وگروگان نیازمندی به فضل او و اسیران فروتنی در برابر عظمتش هستند.غم و اندوه طولانی(به سبب احساس تقصیر در اطاعت و بندگی)قلبشان را مجروح ساخته و گریه های بسیار،چشمانشان را خسته کرده است»؛ (یتنسّمون (1)بدعائه روح التّجاوز،رهائن فاقة إلی فضله،و أساری ذلّة لعظمته،جرح طول الأسی (2)قلوبهم،و طول البکاء عیونهم) .

اشاره به اینکه آنها هر قدر در اطاعت و بندگی کوشا باشند باز خود را در برابر عظمت خدا مقصّر می دانند و به همین دلیل از یک سو پیوسته به درگاه او می روند و آرامش را از طریق عفو او می جویند و از سوی دیگر هرگز تکیه بر اعمال خویش نمی کنند،بلکه تکیه بر فضل خدا دارند اندوهی شدید بر قلب آنها سنگینی می کند و چشمهای گریانشان از این اندوه درونی خبر می دهد.

در ادامه می افزاید:«(به همین دلیل)برای هر دردی که امید عفو و رحمت خدا در آن باشد،دستی برای کوبیدن دارند و از درگاه کسی درخواست می کنند که گستردگی بخشش او تنگی ندارد و امیدواران از درگاه او نومید برنمی گردند»؛ (لکلّ باب رغبة إلی اللّه منهم ید قارعة،یسألون من لا تضیق لدیه المنادح (3)،و لا یخیب علیه الرّاغبون) .

اشاره به اینکه آنها دل به اعمال خویش نمی بندند و تنها امید به کرم خدا

ص:363

دارند.هر دری را می کوبند و هر کاری را که احتمال می دهند سبب خشنودی او گردد و امواج دریای رحمتش را به حرکت در آورد،انجام می دهند.

در واقع آنها همواره در میان خوف و رجا که بهترین حالات مؤمن است به سر می برند،خوف و ترس از کوتاهیها و امید و رجا به فضل خدا.

در پایان لحن کلام امام علیه السّلام عوض می شود و از شرح حالات اهل ذکر به یک اندرز عمومی پرداخته می فرماید:«(حال که چنین است)به حساب خود برای نفع خویشتن رسیدگی کن،(و کار به حساب دیگران نداشته باش)زیرا دیگران حسابرسی جز تو دارند»؛ (فحاسب نفسک لنفسک،فإنّ غیرها من الأنفس لها حسیب غیرک) .

اشاره به اینکه پیش از آنکه زندگی تو پایان گیرد و به برزخ و قیامت برسی و فرشتگان الهی حسابرس تو باشند خودت در اینجا به حساب خویش رسیدگی کن تا اگر خطایی از تو سر زده است جبران کنی و اگر کار نیکی داشته ای خدا را شکر نمایی؛هرگز لازم نیست در اعمال کوچک و بزرگ دیگران دقیق شوی و به حسابرسی آنها بپردازی و از خود غافل گردی چرا که آنها برای خود حسابرسی دارند.

جمله اخیر در واقع دو پیام دارد یکی همان پیام حدیث معروف«حاسبوا قبل أن تحاسبوا» (1)است و دیگر پیام آیه شریفه« «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ» ای کسانی که ایمان آورده اید مراقب خود باشید اگر شما هدایت یافته اید گمراهی گمراهان به شما زیانی نمی رساند». (2)

***

ص:364

گاه همه عظمت قرآن را در جمله ای خلاصه کرده می فرماید: «إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ» (1)

گاه می فرماید:برای حلّ هر مشکل به سراغ اهل ذکر بروید: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (2)

سرانجام ذکر خدا را آرام بخش دلها و وسیله اطمینان قلب معرفی می کند: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (3)

گرچه ذکر در این آیات معانی مختلفی دارد؛ولی همه در یک قدر مشترک جمع اند و آن چیزی است که انسان را به سوی خدا می برد.از قلب بر زبان جاری می شود و از زبان به تمام اعمال انسان گسترش می یابد.گویی همه اعضا در همه اعمال با صدای رسا ذکر خدا می گویند.

در روایات اسلامی نیز مسئله ذکر و ذاکران بازتاب گسترده ای دارد:

از جمله اینکه در روایتی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که هر چیزی حد و اندازه ای دارد جز ذکر خدا که هیچ حدّی برای آن متصوّر نیست:«ما من شیء إلاّ و له حدّ ینتهی إلیه إلاّ الذّکر فلیس له حدّ ینتهی إلیه». (4)

در حدیث دیگری از همان بزرگوار آمده است که هرکس ذکر خدا بسیار گوید خداوند در بهشت سایه عنایتش را بر او می گستراند:«من أکثر ذکر اللّه عزّ و جلّ أظلّه اللّه فی جنّته». (5)

از روایات دیگری استفاده می شود که ذکر خدا دافع انواع بلاهاست.در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«إنّ الصّواعق لا تصیب ذاکرا» (6)صاعقه ها(و

ص:366

بلاهای بزرگ)به ذاکران اصابت می کند.

بلکه از این فراتر،از آن حضرت نقل شده که می فرماید:«ما من طیر یصاد إلاّ بترک التّسبیح و ما من مال یصاب إلاّ بترک الزّکاة؛هیچ پرنده ای صید نمی شود مگر اینکه در آن روز ذکر خدا را ترک گفته و هیچ مالی ضایع نمی شود مگر اینکه زکات آن را نداده باشند». (1)

کوتاه سخن اینکه آیات و روایات درباره ذکر خدا و اهمّیّت و آثار آن در زندگی مادی و معنوی و در دنیا و آخرت بسیار است.آنچه در بالا آمد گوشه ای از آن بود.

این گفتار را با سخنی از امام صادق علیه السّلام که در ادامه حدیث نامحدود بودن ذکر بیان فرموده پایان می دهیم.می فرماید:«کان أبی کثیر الذّکر لقد کنت أمشی معه و أنّه لیذکر اللّه و آکل معه الطّعام و إنّه لیذکر اللّه و لقد کان یحدّث القوم و ما یشغله ذلک عن ذکر اللّه...؛پدرم بسیار ذکر خدا می گفت.هنگامی که با او راه می رفتم زبانش به ذکر خدا مشغول بود و هنگامی که با او غذا می خوردم ذکر خدا می گفت و سخن گفتن با مردم او را از ذکر خدا غافل نمی کرد». (2)

***

ص:367

ص:368

در بخش اوّل امام برای بیداری و هوشیاری یاران و مخاطبان خود آنها را مورد سؤال و سرزنش قرار می دهد که تا کی در خوابند و چرا از این خواب غفلت بیدار نمی شوند؟چرا به خود رحم نمی کنند و از گرداب گناهی که در آن غوطه ورند خود را نجات نمی دهند و مرهمی بر دردها و زخمهای دل خویش که از گناه نشأت گرفته،نمی نهند.

در بخش دوم این انسان گریز پا را به محاکمه خویشتن دعوت می کند.

نعمتهای خدا را به او یادآور می شود و خوردن نمک و شکستن نمکدان را به او گوشزد می کند و تأکید می کند که اگر واقعا به داوری خویشتن بنشینی خود را محکوم خواهی کرد.

در بخش سوم از ناپایداری وضع دنیا و عبرت گرفتن از زندگی و مرگ پیشینیان سخن می گوید.

در آخرین بخش در چند جمله کوتاه نسبت به پایان دنیا و قیام قیامت و حضور در دادگاه عدل الهی و نبودن عذری در پیشگاه او هشدار می دهد.

سرانجام همه این یادآوریها و هشدارها را وسیله ای برای پاره کردن پرده غرور که در آیه فوق به آن اشاره شده است،قرار می دهد.

***

ص:370

را براین بیماری ات شکیبا ساخته و بر مصائب خود صبور کرده و از گریه بر خویشتن باز داشته است؟!در حالیکه هیچ چیز برای تو عزیزتر از نفس خودت نیست.چگونه ترس از بلاها و عذابهای شبانه تو را بیدار نکرده درحالی که بر اثر معصیت الهی هر روز،خود را به مرحله شدیدتری از خشم خدا می افکنی؟! حال که چنین است بیماری سستی دل خود را با داروی تصمیم و عزم راسخ مداوا کن و این خواب غفلتی که چشمت را فروگرفته با بیداری برطرف ساز، بنابراین مطیع خداوند باش و با یاد او انس گیر!

از اینجا روشن می شود آنها که معتقدند ذکر صفت کریم در آیه فوق برای تلقین عذر به مخاطب است که او در پاسخ بگوید:«غرّنی کرمک؛کرمت مرا مغرور کرد»سخن نادرستی است،بلکه به عکس می خواهد بفرماید:با این همه کرم و لطف الهی،این همه نافرمانی شرم آور و فاقد هرگونه عذر و حجّت است، لذا در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله آمده:هنگام تلاوت این آیه فرمود:«غرّه جهله؛ جهل و نادانی اش او را مغرور و غافل ساخته است». (1)سپس امام علیه السّلام به شرح این سخن پرداخته با یک گفتار مبسوط تازیانه های ملامت و سرزنش را بر پیکر ارواح خفته می نوازد تا بیدار شوند و از بیراهه بازگردند.می فرماید:«ای انسان! چه چیز تو را بر گناهت جسور ساخته؟و چه چیز تو را در مقابل پروردگارت مغرور کرده؟و چه چیز تو را بر هلاکت خویش علاقه مند نموده است؟»؛ (یا أیّها الإنسان،ما جرّأک علی ذنبک،و ما غرّک بربّک،و ما أنّسک بهلکة نفسک؟) .

اشاره به اینکه غریزه حبّ ذات در انسان نیرومندترین غرائز است؛انسان به طور طبیعی خود را بیش از هرکس دوست دارد و هرگاه ببینیم کسی خنجر برداشته،بر سینه و بازو و پهلوی خود می زند وحشت می کنیم و با خود می گوییم آیا گرفتار جنون شده است.مگر ممکن است انسان عاقل،علاقه مند هلاکت خویش شود؟اگر انسان کمترین علاقه ای به هلاکت خویش ندارد،پس چرا گناه و غروری که مایه هلاکت اوست را پذیرا می شود؟!

در ادامه سخن می افزاید:«آیا درد تو درمان ندارد یا از این خوابت بیداری نیست.چرا آن گونه که به دیگران رحم می کنی به خودت رحم نمی کنی؟!»؛ (أ ما من دائک بلول (2)،أم لیس من نومتک یقظة؟أ ما ترحم من نفسک ما ترحم من غیرک؟) .

ص:373

سپس با ذکر مثالی این حقیقت را روشن تر می سازد و می فرماید:«چه بسا کسی را در دل آفتاب سوزان می بینی و در برابر حرارت آفتاب بر او سایه می افکنی یا بیماری را مشاهده می کنی که درد جانکاهی بدن او را سخت آزرده و از روی ترحّم بر او می گریی(پس چرا درباره خود بی تفاوت هستی)چه چیز تو را براین بیماری ات شکیبا ساخته و بر مصائب خود صبور کرده و از گریه بر خویشتن باز داشته است در حالی که هیچ چیز برای تو عزیزتر از نفس خودت نیست»؛ (فلربّما تری الضّاحی (1)من حرّ الشّمس فتظلّه،أو تری المبتلی بألم یمضّ (2)جسده فتبکی رحمة له!فما صبّرک علی دائک،و جلّدک (3)علی مصابک،و عزّاک عن البکاء علی نفسک و هی أعزّ الأنفس علیک!) .

اشاره به اینکه چرا انسانهایی را می بینیم که گرفتار تناقض در عمل و دوگانگی در قضاوت هستند در برابر ناراحتی دیگران و بیماری بیماران سخت عکس العمل نشان می دهند و گاه سیلاب اشکشان فرومی ریزد در حالی که بیماری خودشان سخت تر و مصائبشان سنگین تر است و هیچ گونه عکس العملی در برابر آن نشان نمی دهند.

امام علیه السّلام می خواهد این غافلان بی خبر و این خفتگان بی درد را با این بیان منطقی و گویا از خواب غفلت بیدار کند و به سرنوشت خطرناکی که در پیش رو دارد متوجّه سازد شاید توبه کنند و به سوی خدا بازگردند.

در ادامه سخن می افزاید:«چگونه ترس از بلاها و عذابهای شبانه تو را بیدار نکرده در حالی که بر اثر معاصی الهی هر روز،خود را به مرحله بالاتری از خشم خدا می افکنی!حال که چنین است بیماری سستی دل خود را با داروی تصمیم و

ص:374

عزم راسخ مداوا کن و این خواب غفلتی که چشمت را فروگرفته با بیداری برطرف ساز»؛ (و کیف لا یوقظک خوف بیات (1)نقمة،و قد تورّطت (2)بمعاصیه مدارج سطواته (3)!فتداو من داء الفترة فی قلبک بعزیمة،و من کری (4)الغفلة فی ناظرک بیقظة) .

می دانیم برای نجات و رهایی از خطر دو چیز لازم است:بیداری و هوشیاری از یکسو و تصمیم و عزم راسخ از سوی دیگر و امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه به هردو اشاره فرموده است و بی خبران را هشدار می دهد که از خواب غفلت برخیزند و برای نجات خویش از چنگال معاصی که آتش خشم و غضب الهی را بر می افروزد تا وقت نگذشته است تصمیم بگیرند.

تعبیر به «بیات نقمة» (عذاب شبانه)برای این است که بلاهایی که در شب نازل می شود قربانی زیادتری می گیرد؛زلزله ها،سیلابها و طوفانهایی که در شب رخ می دهد هنگامی که مردم در خوابند و هیچ گونه دفاعی از خود ندارند.

قرآن مجید می فرماید:« «أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ» ؛آیا اهل شهرها و آبادیها از این ایمنند که عذاب ما شبانه به سراغ آنها بیاید در حالی که در خواب باشند؟آیا اهل شهرها و آبادیها از این ایمنند که عذاب ما هنگامه روز به سراغشان بیاید در حالی که سرگرم بازی هستند؟». (5)

در پایان این فقره می فرماید:«(بنابراین بیدار باش)و مطیع خداوند شو و با یاد او انس گیر»؛ (و کن للّه مطیعا،و بذکره آنسا) .

ص:375

ص:376

آری با این همه گناه که داری این گونه به تو محبّت دارد،حال درباره او چه فکر می کنی اگر اطاعتش می کردی؟به خدا سوگند اگر این وضعی که تو با خدا داری (که پیوسته عصیانش می کنی و او همواره لطف و محبّت می کند)درمیان دو نفر که در نیرو و توان مساوی بودند وجود داشت تو نخستین کسی بودی که خود را به سبب اخلاق ناپسند و کردار بد،محکوم و نکوهش می کردی(به یقین اگر این وضع میان مولا و عبد باشد به طریق اولی نکوهیده تر است).

کاری که هیچ وجدانی اجازه آن را نمی دهد.

این همان چیزی است که در دعای پرمحتوای افتتاح در ماه مبارک رمضان می خوانیم:«یا ربّ،إنّک تدعونی فأولّی عنک،و تتحبّب الیّ فاتبغّض الیک،و تتودّد الیّ فلا اقبل منک،کانّ لی التّطوّل علیک،فلم یمنعک ذلک من الرّحمة لی و الإحسان الیّ،و التّفضّل علیّ بجودک و کرمک؛پروردگارا!تو مرا فرامی خوانی ولی من از تو روی می گردانم،تو به من محبّت می کنی؛ولی من با تو دشمنی می ورزم،تو به من دوستی می کنی؛ولی من پذیرا نمی شوم،گویا منّتی بر تو دارم؛ولی این احوال تو را از رحمت و احسان و تفضّل به جود و کرمت نسبت به من باز نمی دارد».

در ادامه می افزاید:«بزرگ و بلند مرتبه است خدایی که با آن همه قدرت و قوت،این قدر کریم است؛ولی تو با این حقارت و ضعف این اندازه بر معصیت او جسور هستی در حالی که در پناه پرده پوشی او قرار داری و در فراخنای فضل و رحمتش در حرکت هستی»؛ (فتعالی من قویّ ما أکرمه!و تواضعت من ضعیف ما أجرأک علی معصیته!و أنت فی کنف (1)ستره مقیم،و فی سعة فضله متقلّب!) .

اشاره به اینکه افراد قوی و نیرومند اگر راه خشونت را پیش گیرند جای تعجّب نیست.تعجب در این است که فرد ضعیف و زبون و ناتوانی در این راه گام نهد؛ولی خداوند با آن همه قدرت و عظمت نهایت محبّت را دارد و این انسان با این همه ضعف و ناتوانی،این همه جرأت و جسارت بر معصیت از خود نشان می دهد در حالی که لحظه ای فضل و رحمت الهی از او قطع نمی شود و این به راستی عجیب است!

سپس می افزاید:«(با این همه نافرمانی)تو را از فضل خویش باز نداشته و پرده گناهانت را ندریده است،بلکه حتی یک چشم برهم زدن از لطف او دور نشده ای،یا در نعمتی قرار داری که برای تو فراهم ساخته و یا در گناهی که پرده

ص:379

بر آن افکنده،و یا بلا و مصیبتی که از تو دور نموده است.آری با این همه گناه که داری این گونه به تو محبّت دارد،حال درباره او چه فکر می کنی اگر اطاعتش می کردی؟»؛ (فلم یمنعک فضله،و لم یهتک عنک ستره،بل لم تخل من لطفه مطرف عین (1)فی نعمة یحدثها لک،أو سیّئة یسترها علیک،أو بلیّة یصرفها عنک!فما ظنّک به لو أطعته!) .

اشاره به اینکه انسان از این سه حالت خالی نیست:یا مشمول نعمتی است که باید شکر آن را ادا کند یا مرتکب گناهی شده که خدا بر آن پرده افکنده و باید از ستاریت او ممنون باشد و استغفار کند یا بلایی را از او دور ساخته که باید قدر این نعمت الهی را بشناسد.اینها همه در حالی است که او در طریق عصیان گام بر می دارد و نسبت به اوامر و نواهی حق بی اعتناست.حال اگر انسان بیندیشد که این خداوند مهربان و فوق العاده کریم و رحیم اگر بندگان اطاعتش را می کردند چگونه از آنها قدردانی می نمود،این همان مسئله«وجوب شکر منعم»است که به گفته علمای عقاید می تواند انگیزه معرفة اللّه گردد.

آنگاه امام از زاویه دیگری به این مسئله می نگرد و برای بیدار ساختن مخاطبان خود به بیان دیگری می پردازد و می فرماید:«به خدا سوگند اگر این وضعی که تو با خدا داری(که پیوسته عصیانش می کنی و او همواره لطف و محبّت می کند)در میان دو نفر که در نیرو و توان مساوی بودند وجود داشت تو نخستین کسی بودی که خود را به سبب اخلاق ناپسند و کردار بد،محکوم و نکوهش می کردی(به یقین اگر این وضع میان مولا و عبد باشد به طریق اولی نکوهیده تر است)»؛ (و ایم اللّه (2)لو أنّ هذه الصّفة کانت فی متّفقین فی القوّة،

ص:380

متوازیین فی القدرة،لکنت أوّل حاکم علی نفسک بذمیم الأخلاق،و مساویء الأعمال) .

بعضی از شارحان نهج البلاغه عبارت فوق را به صورت صغرا و کبرا از شکل اوّل از قیاسات منطقی دانسته اند؛ولی ظاهر این است که لحن عبارت بالا ناظر به قیاس اولویّت است؛یعنی دو نفر که هم طراز هم باشند معمولا ترس و وحشتی از هم ندارند.با این حال اگر یکی از آنان دو پیوسته نیکی کند و دیگری در برابر بدی کند سرانجام وجدان نفر دوم او را محکوم می کند و به سوء اخلاق متّهم می سازد،حال اگر این مسئله در میان شخص بسیار بزرگ و فرد بسیار کوچکی باشد که از یک سو لطف و رحمت است بدون هیچ گونه نیاز و ترس و وحشت و از سوی دیگر سراپا نیاز است و وحشت از مجازات در برابر نافرمانیها،به یقین در چنین شرایطی آن فرد کوچک نابکار باید خود را بسیار ملامت کند که چرا در برابر آن همه بزرگواری این همه شرمساری به بارآورده است.

***

ص:381

ص:382

آن را وطن خود برنگزیند(آری!)سعادتمندان بوسیله دنیا در قیامت،آنها هستند که امروز از آن می گریزند.

بسیار راستگویانی در مورد اخبار دنیا که از سوی تو تکذیب می شوند»؛ (و لهی بما تعدک من نزول البلاء بجسمک،و النّقص فی قوّتک،أصدق و أوفی من أن تکذبک،أو تغرّک.و لربّ ناصح لها عندک متّهم،و صادق من خبرها مکذّب) .

اشاره به اینکه هم دنیا ماهیّت خودش را با انواع بلاها و مشکلات و حوادث دردناک و دگرگونی قدرتها به تو نشان داده و توصیف او به فریبندگی نادرست است و هم اولیاء اللّه و صالحانی که درباره بی وفایی و ناپایداری دنیا به تو خبر داده اند راست گفته اند،هرچند این سخنان مطابق هوای نفس تو نبوده؛نه زبان حال دنیا را پذیرفته ای و نه زبان قال اولیای الهی را،و همه را متّهم به کذب کرده ای،بنابراین این تو هستی که خودت را فریب می دهی.

این احتمال نیز در تفسیر جمله های اخیر وجود دارد که نصیحت کننده همان حوادث ناگوار و خبرهای صادق همان نشانه های بی وفایی دنیاست که انسان با چشم خود این نصیحت کنندگان و خبرهای صادق را می بیند و می شنود؛ولی چون مطابق میل او نیست همه را تکذیب می کند و می گوید:یک حادثه اتفاقی بود و گذشت و دیگر تکرار نخواهد شد.

سپس با توضیح بیشتر این حقیقت را آشکارتر و برای همگان مفهوم تر می سازد و می فرماید:«اگر حال دنیا را در لابه لای مناطق ویران شده،و خانه های خالی از سکنه،جستجو کنی به یقین آن را یادآوری کننده ای نیکو و واعظی گویا می یابی،همچون دوستی مهربان که از رسیدن اندوه به تو به شدّت ناراحت می شود»؛ (و لئن تعرّفتها فی الدّیار الخاویة (1)،و الرّبوع (2)الخالیة،لتجدنّها من حسن تذکیرک،و بلاغ موعظتک،بمحلّة الشّفیق علیک،و الشّحیح (3)بک!) .

ص:385

سرانجام در آخرین جمله می فرماید:«دنیا چه سرای خوبی است برای کسی که آن را خانه همیشگی خود نداند و چه محلّ نیکویی است برای کسی که آن را وطن خود برنگزیند(آری!)سعادتمندان به وسیله دنیا در قیامت،آنها هستند که امروز از آن می گریزند»؛ (و لنعم دار من لم یرض بها دارا،و محلّ من لم یوطّنها محلاّ!و إنّ السّعداء بالدّنیا غدا هم الهاربون منها الیوم) .

اشاره به اینکه افراد با ایمان و بیدار می توانند از همین دنیای پرشور و شرّ و مملوّ از فریب و نیرنگ،وسیله ای برای سعادت جاویدان خود بسازند و آن را نردبانی برای صعود به مقامات عالیه قرار دهند.به این ترتیب که نگاه آنها به دنیا بر خلاف دنیاپرستان،نگاه به یک پل یا گذرگاه باشد؛آنها که از زرق و برقش می گریزند و از مواهب آن برای قرب به خدا سود می جویند و از اینجا به خوبی فرق دنیای ممدوح و مذموم روشن می شود همان گونه که در بحث نکته ها خواهد آمد.

اولیاء اللّه:(و متجر أولیاء اللّه)و محل نزول وحی الهی:(و مهبط وحی اللّه)و نمازخانه فرشتگان خدا:(و مصلّی ملائکة اللّه)برشمرده و آن را سرای موعظه و عافیت برای کسانی که حقیقت دنیا را دریابند معرفی فرموده:(دار عافیة لمن فهم عنها...و دار موعظة لمن اتّعظ بها). (1)

این در حالی است که در خطبه های متعدّدی از نهج البلاغه و روایات بسیار دیگر نکوهشهای شدیدی از دنیا شده است.سرایی مملوّ از بلا و معروف به غدر و بی وفایی:(دار بالبلاء محفوفة و بالغدر معروفة) (2)و نیز به منزله مار خوش خطّ و خالی شمرده شهد که ظاهرش نرم و ملایم؛ولی سمّ کشنده در جوف اوست:

(مثل الدّنیا کمثل الحیّة لیّن مسّها و السّمّ النّاقع فی جوفها). (3)

در جایی دیگر در جمله ای کوتاه امام نسبت به خطرات عظیم دنیا هشدار داده می فرماید:«تغرّ و تضرّ و تمرّ؛فریب می دهد،زیان می رساند و به سرعت می گذرد». (4)

سه طلاقه کردن دنیا از سوی امام علیه السّلام به سبب زشتیها و بدیهایش معروف است و در کلمات قصار ضمن عبارات تکان دهنده ای به آن اشاره شده است. (5)

فراتر از اینها آیات قرآن مجید است که نکوهشهای شدیدی از دنیا دارد.از جمله در سوره زخرف به قدری دنیا را بی ارزش می شمرد که اگر افراد کم ظرفیّت تشویق به کفر و گناه نمی شدند خداوند قصرهای مجلّلی در اختیار کافران می گذاشت که سقفهایش از نقره و با انواع زر و زیورها آراسته بود. «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ»

ص:387

«عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ» (1)

هرگاه این آیات و روایات را در برابر هم بچینیم این سؤال پدیدار می شود که اگر دنیا این همه خوبی دارد،پس چرا این همه بد است و اگر این همه بدی دارد، پس چرا خوب است؟

پاسخ این سؤال در یک جمله نهفته است و آن اینکه این تفاوت نتیجه اختلاف زاویه های دید است.

ظاهربینان و دنیاپرستان که دیدشان کوتاه و نظرشان سطحی است تنها زرق و برق آن را می بینند و زخارف و زینتهای زودگذرش را و به آن دل می بندند.دنیا برای این گروه،فوق العاده خطرناک است و از آنجایی که گاه اکثریت مردم را این گروه تشکیل می دهند،آیات و روایات در نکوهش دنیا بسیار بیشتر است،لذا خداوند به همه انسانها هشدار می دهد که بیدار باشید که دنیا شما را نفریبد و شیطان شما را فریب ندهد «فَلا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ لا یَغُرَّنَّکُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ» (2)جالب اینکه در این آیه دنیا فریبنده هم ردیف شیطان فریبکار شمرده شده است (زیرا منظور از غرور در این آیه همان شیطان است).

ولی بیداردلان آگاه و مؤمنان عاقل و فرزانه که با دیده تیزبین خود به باطن دنیا می نگرند و آغاز و انجامش را با یک مطالعه عمیق می بینند تاریخ پیشینیان را در نظر خود مجسّم می کنند و سرنوشت فراعنه و کسراها و عمالقه و ابنای عمالقه را مدّنظر قرار می دهند پیامهای مواعظ دوستانه دنیا را با گوش جان می شنوند و درسهای لازم را از آن فرامی گیرند؛دنیا را به دانشگاهی تبدیل می کنند برای کسب معارف الهیه و تجارت خانه ای برای برگرفتن زاد و توشه و معبد باشکوهی برای معراج به سوی خدا.

ص:388

کوتاه سخن اینکه به گفته امیر مؤمنان علی علیه السّلام در یکی از خطبه های همین کتاب:«آنها که به دنیا به عنوان یک وسیله بنگرند به آنها بصیرت و بینایی می بخشد و آنها که به عنوان یک هدف به آن بنگرند کورشان می کند»؛(من أبصر بها بصّرته و من أبصر إلیها أعمته). (1)

***

ص:389

ص:390

وجود داشته در آنجا به یقین،مجسّم می شود.حتی مطابق حدیثی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام:«اگر کسی به سنگی علاقه داشته باشد خداوند او را با آن سنگ محشور می کند؛فلو أنّ رجلا أحبّ حجرا لحشره اللّه معه یوم القیامة» (1)پیش از آن قرآن مجید فرموده است:« «احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی صِراطِ الْجَحِیمِ» ؛در آن روز گفته می شود:ظالمان و هم ردیفانشان و آنچه را جز خدا می پرستیدند جمع کنید و به راه دوزخ هدایتشان نمایید». (2)

دیگر اینکه به قدری حساب خداوند در آن روز دقیق و عدالتش فراگیر است که حتی یک نیم نگاه گناه آلود به آسمان و یا گام آهسته ای در زمین به حسابش رسیدگی می شود و ای وای بر بدکاران و خطاکاران و ستم گران!

در اینجا بعضی از شارحان نهج البلاغه سؤالی مطرح کرده اند که اگر در آن روز هر عبادت کننده ای به معبودش و هر مطیعی به مطاعش ملحق می شود،پس باید مسیحیانی که حضرت مسیح را پرستیدند به حضرت مسیح و غالیان در حق امیر مؤمنان و عبادت کنندگان فرشتگان به آنها ملحق شوند به یقین برای آنها مشکلی وجود نخواهد داشت؟

قرآن مجید پاسخ این سؤال را به خوبی داده و می فرماید:« «وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ» «اللّهِ فَیَقُولُ أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ قالُوا سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتّی نَسُوا الذِّکْرَ وَ کانُوا قَوْماً بُوراً» ؛به خاطر بیاور روزی را که همه آنان و معبودهایی که غیر از خدا می پرستند جمع می کند آنگاه به آنها می گوید:آیا شما این بندگان مرا گمراه کردید یا خود آنان راه را گم کردند؟در پاسخ می گویند:

ص:393

منزّهی تو برای ما شایسته نبود که غیر از تو اولیایی برگزینیم؛ولی آنان و پدرانشان را از نعمت برخوردار نمودی تا اینکه(به جای شکر نعمت)یاد تو را فراموش کردند و تباه و هلاک شدند»و به دنبال آن می فرماید: «فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ بِما تَقُولُونَ فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً» ؛(خداوند به آنان می گوید ببینید)این معبودان شما را در آنچه می گویید تکذیب کرده اند.اکنون نمی توانید عذاب الهی را برطرف سازید یا از کسی یاری بطلبید». (1)

آری!اگر پیشوایان آنها از آنها بیزاری نجویند ممکن است ملحق شوند؛ولی با توجّه به بیزاری جستن آنها هرگز به آنان ملحق نخواهند شد.

آنگاه در ادامه سخن به کسانی که در این دنیا با دلیلهای واهی و عذرهای ناموجّه خود را تبرئه می کنند هشدار می دهد که در قیامت چنین نیست.

می فرماید:«در آن روز چه بسیار دلیلهایی که ابطال می گردد و چه پیوند عذرهایی که قطع می شود»؛ (فکم حجّة یوم ذاک داحضة (2)،و علائق (3)عذر منقطعة!) .

اشاره به اینکه آن روز همه چیز روشن و آشکار است و در چنان شرایطی دلایل بی اساس و عذرهای واهی کارایی ندارد.

قرآن مجید درباره تکذیب کنندگان آیات الهی می فرماید:« «وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» ؛در آنجا به آنها اجازه داده نمی شود که عذرخواهی کنند،چرا که عذر قابل قبولی ندارند». (4)

ص:394

به گفته شاعر:

در آن دیوان که حق حاکم شد و دست و زبان شاهد

نخواهد بود بازار و بها چیره زبانی را

در پایان خطبه به عنوان یک نتیجه گیری کارساز و روشن،ضمن پنج جمله کوتاه و پرمعنا راه نجات را نشان می دهد.نخست می فرماید:«حال که چنین است کوشش کن چیزی به دست آوری که عذر تو را برپا دارد و حجت و دلیل خویش را با آن استوار سازی»؛ (فتحرّ (1)من أمرک ما یقوم به عذرک،و تثبت به حجّتک) .

در دستور دوم می فرماید:«چیزی به دست آور که برای تو باقی می ماند،در برابر آنچه تو برای آن باقی نمی مانی»؛ (و خذ ما یبقی لک ممّا لا تبقی له) .

منظور از «ما یبقی لک» اسباب مواهب و نعم جاویدان روز قیامت یعنی اعمال صالحه است و منظور از «ما لا تبقی له» نعمتهای دنیاست که انسان می گذارد و می گذرد.

در سومین دستور می فرماید:«(با تهیّه زاد و توشه)برای سفرت آماده شو»؛ (و تیسّر لسفرک) .

این همان چیزی است که قرآن مجید درباره آن می فرماید:« «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» ؛زاد و توشه برگیرید که بهترین زاد و توشه،تقواست». (2)

در چهارمین دستور می افزاید:«و چشم به برق نجات(و دلیل راه)بدوز(و چراغهای راهنمایی را که در مسیر این سفر نصب کرده اند نادیده مگیر)»؛ (و شم (3)برق النّجاة) .

در پنجمین و آخرین دستور می فرماید:«مرکب راهوار خود را برای این سفر آماده ساز و باروبنه خویش را بر آن ببند»؛ (و ارحل مطایا (4)التّشمیر (5)) .

ص:395

کوتاه سخن اینکه امام راه صاف را برای نجات از چنگال خطرات دنیا و آخرت در این سفری که در پیش دارند نشان داده و دستوراتی درباره زاد و توشه سفر و مرکب راهوار و توجّه به علایم راهنمایی و سپس آماده کردن عذر تقصیر و دلایل خطا و اشتباه را به آنها گوشزد نموده است.چنین مسافری نه مقصد را گم می کند و نه هنگامی که به مقصد رسید در می ماند.در پرتو عنایات الهی و راهنماییهای حجّت خدا همه برنامه های او رو به راه است.

در روایتی آمده است:زهری(از فقهای هفتگانه معروف اهل سنّت که بعد از گروه صحابه روی کار آمد)نقل می کند که در یک شب سرد و بارانی(امام)علی بن الحسین علیه السّلام را دیدم که مقداری آرد و هیزم بر دوش خود گذارده بود و عبور می کرد،عرض کردم ای فرزند رسول خدا این چیست؟امام فرمود:قصد سفری دارم و زاد و توشه برای آن تهیّه می کنم و در محل امنی می گذارم.زهری گفت:

این غلام من است بار را برای شما حمل می کند.امام قبول نکرد،عرض کرد:

اجازه دهید خودم آن را بردارم تا شما را از حمل آن آسوده کنم.امام فرمود:من چیزی را که سبب نجاتم در این سفر و ورودم در جایگاه خوبی می شود رها نمی کنم،تو را به خدا سوگند می دهم به دنبال کار خود بروی و مرا رها کنی و مزاحم نشوی.زهری به دنبال کار خود رفت،بعد از چند روز امام را ملاقات کرد.

عرض کرد:یابن رسول اللّه!از سفری که فرمودید خبری نیست!امام فرمود:«بلی یا زهری لیس ما ظننت و لکنّه الموت و له کنت استعدّ و إنّما الاستعداد للموت تجنّب الحرام و بذل الندی و الخیر؛آری ای زهری!آن سفری که گمان کردی نبود منظورم سفر مرگ و آخرت بود،من برای آن آماده می شدم و آمادگی برای آن با پرهیز از حرام و بذل و بخشش سخاوتمندانه و انجام کارهای خیر است». (1)

ص:396

نگه می داشتی.امام علیه السّلام برآشفت و این سخن را ایراد کرد.که در واقع از سه بخش تشکیل شده است:

بخش اوّل را به بحثی کلی و جامع و کوبنده درباره تبرّی از ظلم و ستم آغاز کرده و می فرماید:به هیچ قیمتی حاضر نیست کمترین ظلم و ستمی روا دارد و خشم و غضب پروردگار را برای خود بخرد.

بخش دوم به ذکر یکی از مصداقهای روشن این مطلب می پردازد و داستان تنگدستی برادرش عقیل و انتظار نابجای او را از بیت المال بیان می فرماید که چگونه با«حدیده محماة»(آهن تفتیده)به او پاسخ داد.

بخش سوم را به یاد کرد مصداق زنده دیگری از بیزاریش از ظلم و ستم اختصاص می دهد و داستان«اشعث بن قیس»منافق و حلوای ملفوفه را ذکر می کند و با جمله های بسیار رسا و گویا و بی نظیر در زمینه تبرّی از ظلم و ستم و پایمال کردن حقوق دیگران گفتار خود را پایان می دهد.

***

ص:398

سوی او تمایل یافته اند.هرگاه تو ای امیر مؤمنان دست خود را به بذل و بخشش بیت المال بگشایی.گردنها به سوی تو کشیده می شود و اطراف تو را خواهند گرفت.امام علیه السّلام پاسخهای صریح و کوبنده ای به آنها داد که بخشی از آن همین خطبه موضوع بحث ماست. (1)

از این سخن به خوبی استفاده می شود که امام علیه السّلام سخت از این انحراف فکری که حتی دامان گروهی از خاصّان او را گرفته بود،سخت برآشفته است،لذا سعی می کند با بیانات قاطع و ذکر شواهد و نظایر،این فرهنگ غلط جاهلی را که امروز هم دستاویز سیاستمداران حرفه ای است از افکار آنها بزداید و فرهنگ قرآن و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله را که بسط عدل و داد نسبت به همه قشرهاست جایگزین آن بسازد.می فرماید:«به خدا سوگند اگر شب را بر روی خارهای(جانگداز) سعدان بیدار به سر برم و یا در غل و زنجیرها دست و پا بسته کشیده شوم برای من محبوب تر از آن است که خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده و چیزی از اموال دنیا را غصب نموده باشم»؛ (و اللّه لأنّ أبیت علی حسک (2)السّعدان (3)مسهّدا (4)،أو أجرّ فی الأغلال مصفّدا (5)،أحبّ إلیّ من أن ألقی اللّه و رسوله یوم القیامة ظالما لبعض العباد،و غاصبا لشیء من الحطام (6)) .

ص:400

بدترین شکنجه برای یک انسان این است که روی خارهای سعدان بخوابد (همان خارهای سه پهلو که هر طرف آن روی زمین قرار بگیرد یکطرف تیز آن به طرف بالاست)و هنگام روز دست وپای او را در زنجیر کنند و در کوچه و بازار بکشند.

امام علیه السّلام با قاطعیّت و همراه به سوگند به ذات پاک خدا می فرماید:تحمّل این شکنجه برای من آسان تر از این است که در دادگاه عدل الهی به علّت ظلم کوچک بر بنده ای از بندگان و غصب شئ ناچیزی از کسی حضور یابد،چنان که مجازات آن جاویدان و درد و رنج شکنجه این دنیا هرچه باشد گذر است.با این حال چگونه از من انتظار دارید از راهی که معاویه می رود و حساب و کتاب روز قیامت در او منظور نیست بروم.آیین اسلام را رها کنم و به آیین شرک و جاهلیّت رو آورم.

سپس می افزاید:«چگونه بر کسی ستم روا دارم آن هم برای جسمی که به سرعت به سوی کهنگی باز می گردد.(و به زودی از هم می پاشد)و توقفش در میان خاک بسیار طولانی خواهد بود»؛ (و کیف أظلم أحدا لنفس یسرع إلی البلی قفولها (1)،و یطول فی الثّری (2)حلولها؟!) .

اشاره به اینکه هیچ عقلی این کار را نمی پسندد که انسان برای نفع عاجل، سعادت آجل و دائم را از دست بدهد و آنها که همچون معاویه و اطرافیانش دست به چنین معامله ای زده اند سخت خطاکار و در اشتباهند.

به این ترتیب امام علیه السّلام آب پاکی بر دست همه کسانی می ریزد که پیشنهاد ظلم و تبعیض به آن حضرت کرده و عملا معتقد بودند هدف وسیله را توجیه می کند

ص:401

و آنها را از اینکه بتوانند روش عادلانه؛اما پرزحمت امام را تغییر دهند مأیوس می سازد.

نباید فراموش کرد که بانهایت تأسف دوران خلافت ظاهری امام علیه السّلام زمانی آغاز شد که بسیاری از مردم به حاتم بخشیهای عثمان از بیت المال و تبعیضهای ناروا که سرانجام سبب شورش او می شد عادت کرده بودند معاویه همان راه را ادامه می داد؛ولی امام علیه السّلام سعی داشت مردم را به فرهنگ عصر پیامبر بازگرداند.

گرچه این برنامه سرانجام به نتیجه کامل نرسید؛ولی این فایده مهم را داشت که مکتب اصیل اسلام را زنده نگهداشت و منحرفان را رسوا نمود.

***

ص:402

همچون بیماری که از شدت درد به خود می پیچد و می نالد سر داد و نزدیک بود از حرارت آن بسوزد،به او گفتم:ای عقیل!عزاداران همچون مادران فرزند مرده، به عزای تو بنشینند و گریه سر دهند،آیا از قطعه آهنی که انسانی آن را به صورت بازیچه داغ کرده ناله می کنی؛امّا مرا به سوی آتشی می کشانی که خداوند جبّار آن را با شعله خشم و غضبش برافروخته است؟تو از این رنج مختصر می نالی،من از آن شعله های سوزان چگونه ننالم؟!

بوده نه مشکل عقیل را حل می کرده و نه ارزش این را داشته که از راه دور خدمت برادرش برای این کار برسد.این نکته نیز قابل توجّه است که عقیل تنها این یک درخواست را نداشت درخواست ادای دین سنگین نیز داشت که امام تنها به درخواست اوّل او اشاره فرمود.

سپس می افزاید:«کودکانش را دیدم که بر اثر فقر موهایشان پریشان و رنگ صورتشان دگرگون شده بود گویی صورتشان را با نیل به رنگ تیره درآورده بودند»؛ (و رأیت صبیانه شعث (1)الشّعور،غبر (2)الألوان من فقرهم،کأنّما سوّدت وجوههم بالعظلم (3)) .

سپس می افزاید:«عقیل مکرّر به من مراجعه و سخنش را چندبار تکرار نمود، من خاموش بودم و به سخنانش گوش فرامی دادم،گمان کرد من دینم را به او می فروشم و به دلخواه او گام بر می دارم و از راه و رسم خویش جدا می شوم»؛ (و عاودنی مؤکّدا،و کرّر علیّ القول مردّدا،فأصغیت (4)إلیه سمعی،فظنّ أنّی أبیعه دینی،و أتّبع قیاده مفارقا طریقتی) .

امام علیه السّلام در این قسمت همه عواملی را که در نظر اهل دنیا ایجاب می کند تبعیض درباره برادرش روا دارد،شرح داده است.

از یکسو تقاضای چیز زیادی نداشت.

از سوی دوم فرزندانش پریشان حال و فقیر بودند.

از سوی سوم مکرر بر مکرّر تقاضای خود را بیان می کرد.

ولی با این همه باید امام میان برادرش و سایر نیازمندان امّت تفاوتی قائل شود و امکانات بیت المال را که متعلّق به همه مسلمین است،بیشتر در اختیار

ص:405

برادرش بگذارد و برای او امتیاز خاصّی نسبت به دیگران قائل شود.

به یقین این کار با عدالت اسلامی و روح بلند امام علیه السّلام سازگار نبود،لذا برای اینکه عقیل دست از تکرار بردارد و به حق خود از بیت المال قانع گردد،امام علیه السّلام تدبیری اندیشید که عملا به او ثابت کند پایان ظلم و ستم به کجا می انجامد،لذا در ادامه سخن می فرماید:«من قطعه آهنی را برای او در آتش داغ کردم.سپس آن را به بدنش نزدیک ساختم تا با آن آهن سوزان عبرت گیرد(و از آتش آخرت که با آن قابل مقایسه نیست بپرهیزد)»؛ (فأحمیت له حدیدة،ثمّ أدنیتها من جسمه لیعتبر بها) .

عقیل که ظاهرا در آن زمان نابینا بود دست خود را پیش برد به گمان اینکه درهم و دیناری در کار است؛ولی نمی دانست چه چیز در انتظار اوست،همین که حرارت آهن داغ که مجاور او بود به دستش نزدیک شد:«ناگهان ناله ای همچون بیماری که از شدت درد به خود می پیچد و می نالد سر داد و نزدیک بود از حرارت آن بسوزد»؛ (فضجّ ضجیج ذی دنف (1)من ألمها،و کاد أن یحترق من میسمها (2)) .

سپس امام علیه السّلام در ادامه می افزاید:«به او گفتم:ای عقیل!عزاداران همچون مادران فرزند مرده،به عزای تو بنشینند و گریه سر دهند.آیا از قطعه آهنی که انسانی آن را به صورت بازیچه داغ کرده،ناله می کنی؛امّا مرا به سوی آتشی می کشانی که خداوند جبّار آن را با شعله خشم و غضبش برافروخته است.تو از این رنج مختصر می نالی،من از آن شعله های سوزان ننالم؟!»؛ (فقلت له:ثکلتک الثّواکل (3)،یا عقیل!أ تئنّ من حدیدة أحماها إنسانها (4)للعبه،و تجرّنی إلی نار

ص:406

سجرها (1)جبّارها لغضبه!أ تئنّ (2)من الأذی و لا أئنّ من لظی؟! (3)) .

تعبیر به «ثکلتک الثّواکل» شبیه چیزی است که ما در فارسی هنگامی که کسی کار زشتی انجام می دهد و می خواهیم شدیدا او را نهی کنیم،می گوییم خدا مرگت دهد چرا این کار را می کنی یا اینکه می گوییم مادرت به عزایت بنشیند چرا چنین کردی؟توجّه داشته باشید که«ثواکل»جمع«ثاکلة»به معنای زن فرزند مرده است،هرچند گاهی به هر زن عزادار نیز اطلاق می شود.

تعبیر به لعب(بازیچه)اشاره به این است که آتش دنیا،هرچند سوزان باشد در برابر آتش سوزان قیامت بازیچه ای بیش نیست.آتش سوزان حقیقی آنجاست،لذا امام علیه السّلام اوّلی را«اذی»که به معنای اذیّت و ناراحتی است و دومی را «لظی»که به معنای شعله های برافروخته آتش است،نامیده است.

در ضمن از تعبیرات امام علیه السّلام به خوبی استفاده می شود که-برخلاف آنچه بعضی از ناآگاهان می پندارند-امام علیه السّلام هرگز آهن داغ و سوزان را در دست برادرش عقیل نگذاشت،بلکه نزدیک دست او برد و او که نابینا بود ترسید و فریاد زد.

این داستان در آن محیط در همه جا پیچید و حتی از بعضی از روایات استفاده می شود که به گوش معاویه در شام هم رسید و بسیاری از خفتگان را از خواب غفلت بیدار کرد و نشان داد دوران حاتم بخشی عثمان از بیت المال مسلمین به اقوام و خویشاوندان و افراد مورد نظر،پایان یافته است.هنگامی که امام علیه السّلام نسبت به برادرش در برابر تقاضای کوچکی که برخلاف عدالت بوده چنین کند

ص:407

همگان باید حساب خود را برسند و هرگز تقاضای امتیاز و رانت خواری نسبت به بیت المال از محضر آن حضرت نداشته باشند.

به تعبیر دیگر این کار نه تنها درسی برای عقیل بود،بلکه درس بزرگی برای همه مردم در سرتاسر جهان اسلام بود و نشان داد که در برابر عدالت اسلامی همگان یکسانند و هیچ کس حق ندارد زیاده خواهی کند،هرچند نزدیک ترین فرد به رئیس حکومت باشد.

جالب اینکه در ذیل این داستان در بعضی از روایات آمده است که عقیل به امام علیه السّلام عرض کرد حال که چنین است من به سراغ کسی می روم که بذل و بخشش او بیشتر است و منظور از این سخن،معاویه بود،امام علیه السّلام با ناراحتی فرمود:«راشدا مهدیّا؛برو در امان خدا». (1)

خوب است داستان حدیده محماة را از زبان خود عقیل بشنویم هنگامی که از نزد برادرش به شام رفت و معاویه اموال فراوانی از بیت المال را در اختیار او گذاشت.از او پرسید:مایل هستم داستان حدیده محماة را از خودت بشنوم، عقیل گفت:من گرفتار تنگدستی شدیدی شدم.نزد برادرم رفتم و عرض حال کردم؛ولی چیزی از ناحیه او عاید من نشد،لذا فرزندان خود را جمع کردم و نزد او بردم در حالی که آثار ناراحتی و فقر بر آنان ظاهر بود فرمود:شب بیا تا چیزی به تو بدهم.خدمتش رفتم در حالی که یکی از فرزندانم دست مرا گرفته بود.

امام علیه السّلام به فرزندم فرمود دور بنشین.سپس فرمود:بگیر.من با حرص و ولع دست دراز کردم.گمان کردم کیسه ای است پر از درهم یا دینار به من می دهد.

ناگهان دست خود را به آهن داغی زدم.هنگامی که آن را گرفتم پرتاب کردم و فریاد زدم!به من فرمود:مادر به عزایت بنشیند این آهنی است که با آتش دنیا داغ شده،پس چه خواهد برای من و تو در فردای قیامت اگر در زنجیرهای جهنم

ص:408

بسته شویم.سپس این آیه را تلاوت کرد:« «إِذِ الْأَغْلالُ فِی أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ» ؛آن زمان که غل و زنجیرها بر گردن و دست وپای آنهاست و به سوی جهنم کشیده می شوند» (1).سپس فرمود:بیش از حقی که خداوند برای تو قرار داده نزد من نداری.اگر همین چیزی که می بینی(اشاره به آهن داغ است) بنابراین به خانه ات برگرد.معاویه سخت در شگفتی فرورفت و گفت:«هیهات هیهات عقمت النّساء أن یلدن مثله؛چه دور است چه دور است یافتن همانند او، زنان عقیمند از اینکه مثل علی بزایند». (2)

به گفته شاعر:

مادر گیتی نزاید در جهان مثل علی آسمان گویی که در ترکش همین یک تیر داشت

مرحوم علاّمه مجلسی در بحار الانوار داستانی در حاشیه این ماجرا نقل کرده که مکمّل آن است.می گوید:عقیل به خدمت امام علیه السّلام رسید،امام علیه السّلام به فرزندش حسن علیه السّلام دستور داد که لباسی بر تن عمویت بپوشان(شاید لباس مناسبی نداشت)امام حسن علیه السّلام یکی از پیراهنهای پدر و عبایی از عباهای او را بر عمویش پوشاند،هنگام شام نان و نمکی بر سر سفره آوردند،عقیل گفت چیزی غیر از این در بساط نیست؟امام علیه السّلام فرمود:مگر این از نعمت خدا نیست،خدا را بسیار باید براین نعمت شکر گوییم.عقیل گفت:کمکی به من کن که بدهی خود را ادا کنم و زودتر از اینجا بروم.امام علیه السّلام فرمود:بدهی تو چه اندازه است؟عقیل گفت:صد هزار درهم.

امام علیه السّلام فرمود:نه واللّه من چنین مبلغی را ندارم که در اختیار تو بگذارم؛ولی بگذار سهم من از بیت المال داده شود من با تو نصف می کنم و اگر خانواده ام نیاز

ص:409

نداشته باشند تمام سهم خود را به تو می دهم.عقیل گفت:بیت المال در دست توست تو مرا حواله به سهمیه خود می کنی مگر سهمیه تو چقدر است؟همه آن را هم که به من بدهی به جایی نمی رسد.امام علیه السّلام فرمود:من و تو مانند سایر مردم هستیم(و سهم ما با آنها برابر است)و همانطور که باهم سخن می گفتند(و در آن حال ظاهرا به علّت گرما پشت بام نشسته بودند)امام علیه السّلام نگاهی از آنجا به صندوقهایی که در بازار بود افکند و فرمود:اگر به آنچه گفتم قانع نیستی پایین برو و قفل بعضی از این صندوقها را بشکن و هرچه در آن است بردار،عقیل گفت:در این صندوقها چیست؟امام علیه السّلام فرمود:اموال تجار است،عقیل گفت:به من امر می فرمایی که صندوقهای کسانی که توکل بر خدا کرده اند و اموالشان را در آن نهاده اند بشکنم(و سرقت کنم)؟

امام علیه السّلام فرمود:آیا تو هم به من دستور می دهی که بیت المال مسلمین را بگشایم و اموالشان را به تو دهم در حالی که آنها توکل بر خدا کردند و قفل بر آنها نهادند(و کلید آن را به دست من سپردند)؟

سپس فرمود:راه دیگری به تو نشان می دهم.تو شمشیرت را برگیر و من هم شمشیر خود را بر می دارم.به منطقه حیره می رویم که در آنجا تجار ثروتمندی هستند وارد می شویم و اموالشان را به زور می گیریم.

عقیل گفت:مگر من دزدم؟

امام علیه السّلام فرمود:از یک نفر سرقت کنی بهتر از آن است که از همه مسلمین سرقت نمایی.(عقیل فهمید که این دستورات جدی نیست و هدف آن است که نادرستی افکار او را به او بفهماند). (1)

به هر حال قرائن نشان می دهد که هدف امام تنها بیان مسئله ای شخصی برای

ص:410

هشدار دادن به عقیل نبود،بلکه هدف این بود که این داستان در همه جا منعکس شود-که شد-و امتیاز طلبان پیش خود بیندیشند جایی که علی علیه السّلام با برادرش چنین رفتار کرد تکلیف ما روشن است و بعد از این نباید ما چنان امتیازاتی را انتظار داشته باشیم و به تعبیر دیگر:هدف شکستن فرهنگ دوران عثمان در مورد بیت المال و احیای فرهنگ دوران رسول خداست.

عقیل نیز مانند عمویش عباس بن عبد المطلب به اجبار در صف مشرکان در جنگ بدر حاضر و اسیر شد و با دادن فدیه به مکّه بازگشت و پیش از صلح حدیبیه مسلمان شد و هجرت کرد و به خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله رسید و در جنگ موته در صف مسلمانان همراه برادرش جعفر شرکت جست و در زمان خلافت معاویه در سنه 50 هجری دیده از جهان فروبست در حالی که بیش از 90 سال داشت.

او در هیچ یک از جنگهای برادرش امیر مؤمنان علیه السّلام حضور نیافت؛ولی«ابن عبد ربّه»در کتاب استیعاب نقل می کند که عقیل همراه با ابن عباس در جنگ جمل،صفین و نهروان شرکت داشت و این مسئله منافات با نابینایی او ندارد، زیرا«ابن ابی الحدید»می گوید:عقیل در جنگ صفین بود؛ولی پیکار نکرد و از خیرخواهی و مشورت نیک مضایقه ننمود.

درباره اینکه آیا عقیل سرانجام به شام رفت و به معاویه پیوست دو قول مختلف نقل شده،بعضی معتقدند که در زمان حیات امیر مؤمنان علیه السّلام به شام نرفت؛ولی بعد از شهادت آن حضرت(به ناچار)به شام رفت و به معاویه پیوست.

بعضی دیگر مانند علاّمه شوشتری در شرح نهج البلاغه خود معتقدند اساسا برنامه ملحق شدن به معاویه در کار نبوده،ملاقاتی کرده و باز گشته است.

در مجموع چنین استفاده می شود که او مرد با ایمان و نیک نفسی بود؛ولی از نظر روحی ضعیف بود و اگر گاهی لغزشی از او سرزده به علت همین ضعف بود.

یکی از امتیازات عقیل آگاهی وسیع او نسبت به علم انساب بود،قبائل عرب را خوب می شناخت و از نسبهای آنها آگاه بود و بعضی او را یکی از نسّابهای چهارگانه عرب شمرده اند. (1)

ص:412

تفاوتی میان مسلمانان قائل بشود،هرچند غالب خلفا به این حکم اسلامی اعتنا نمی کردند و آن اموال را طبق میل خود به هرکس می خواستند می دادند و هرگونه می خواستند در آن تصرف می نمودند.

آنچه در داستان عقیل در این خطبه آمده مربوط به همین قسمت است که مهم ترین بخش بیت المال را در بر می گرفته و شاید عقیل گمان می کرد این اموال در اختیار حاکم اسلامی است که هرگونه مایل باشد در آن تصرف کند به خصوص اینکه زمان عثمان را مشاهده کرده بود که خلیفه وقت با این اموال چه ها می کرد.

***

ص:414

شما نزد من از برگ درختی که در دهان ملخی در حال جویدن باشد پست تر و بی ارزش تر است.علی را با نعمتهای فانی دنیا و لذّتهای ناپایدار آن چه کار؟!به خدا پناه می بریم از خواب رفتن عقل و لغزش های قبیح و زشت و در این راه از او یاری می طلبیم.

مار عجین شده بود برای آن است که هدف اشعث این بود که قلب امام علیه السّلام را برای رسیدن به یک غرض دنیوی به خود معطوف دارد.(گاه گفته می شود او با یکی از مسلمانان به ناحق بر سر آب و ملکی نزاع داشت و پرونده این مخاصمه به دادگاه علی علیه السّلام رسیده بود.شاید این مرد کور باطن می خواست از این طریق دل امام علیه السّلام را به خود متوجّه کند و رأی او را بخرد؛ولی امام علیه السّلام با چشم ملکوتی اش باطن حلوا را دید؛باطنی که همچون زهر مار بود،زیرا قصد رشوه در آن نهفته شده بود).

واژه«ملفوفة»گر چه از ریشه«لفّ»به معنای پیچیدن گرفته شده و در اینجا اشاره به ظرفی است که در پارچه ای پیچیده شده بود؛ولی چون امام علیه السّلام می فرماید این ملفوفه در ظرفی قرار داشت و سپس واژه معجونه را بر آن عطف می کند.این احتمال وجود دارد که ملفوفه نامی برای نوعی از حلوا بوده که در کوفه حلوای مرغوب و مورد علاقه مردم شناخته می شد. (1)

بعضی از شارحان نهج البلاغه احتمال داده اند واژه«قئ»به معنای زهر مار است نه استفراغ او،زیرا همچون استفراغ آن را از دهان خود بیرون می ریزد و تناسب مقام نیز همین را اقتضا می کند همان گونه که در عرف می گویند فلان غذا همچون زهر مار بود.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«به او گفتم:آیا این هدیه است یا زکات یا صدقه؟که این هر دو بر ما اهل بیت حرام است.او گفت:نه این است و نه آن؛ولی هدیه است»؛ (فقلت:أصلة،أمّ زکاة،أمّ صدقة؟فذلک محرّم علینا أهل البیت!فقال:لا ذا و لا ذاک،و لکنّها هدیّة) .

به یقین زکات بر تمام بنی هاشم حرام است و صدقه که اشاره به انفاقهای

ص:417

مستحبی است و بنابر قول مشهور بر بنی هاشم حرام نیست ممکن است بر خصوص اهل بیت علیهم السّلام حرام بوده باشد.بعضی نیز احتمال داده اند که صدقه اشاره به کفارات و صدقات واجبه غیر از زکات باشد که آن هم بر بنی هاشم حرام است.

امّا«صلة»ممکن است به معنای رشوه باشد که در مباحث رشوه قاضی به عنوان«صلة القضاة»تعبیر می شود و از این جهت به آن«صله»گفته می شود که رشوه دهنده آن را وسیله ای برای وصول به مقصد نادرست خود قرار می دهد.

بعضی نیز گفته اند:«صله»به معنای«هدیه»یا جایزه است همان گونه که در مورد جایزه شاعر«صله شاعر»گفته می شود،بنابراین جمله «لا ذا و لا ذاک،و لکنّها هدیّة» (نه این و نه آن)اشاره به نفی زکات و صدقه و اثبات هدیه بودن آن است.

این احتمال در تفسیر این عبارت داده شده است که جمله«لا ذا و لا ذاک»نفی همه باشد؛یعنی هیچ کدام از اینها نیست؛نه رشوه و نه زکات و نه صدقه،بلکه هدیه است.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن،اشعث بن قیس منافق را زیر ضربات شدیدترین سرزنش و توبیخ قرار داده،می فرماید:«من به او گفتم:زنان بچه مرده بر تو گریه کنند آیا از طریق آیین خدا به سراغ من آمده ای تا مرا بفریبی؟»؛ (فقلت:

هبلتک الهبول! (1)أ عن دین اللّه أتیتنی لتخدعنی؟) .

اشاره به اینکه تو نیز مانند بسیاری از شیطان صفتان برای اینکه به مقصد نامشروع خود برسی لباس ظاهرا مشروعی بر آن پوشانده ای،نام هدیه بر رشوه گذارده ای به گمان اینکه می توانی با این ظاهرسازی کسی را که چشمش اعماق وجود را می بیند بفریبی.آنگاه می افزاید:«آیا تعادل فکری خود را از دست

ص:418

داده ای یا جن زده ای یا بر اثر شدت بیماری هذیان می گویی؟»؛ (أ مختبط أنت أم ذو جنّة،أم تهجر؟) .

اشاره به اینکه هیچ انسان عاقلی باور نمی کند که بتواند کسی مانند علی علیه السّلام را با هدیه ای که در باطن بوی رشوه می دهد بفریبد و اگر کسی در این میدان وارد شود دلیل براین است که یا دیوانه بوده و یا بر اثر بیماری،عقل خود را موقتا از دست داده است.

«مختبط»از ریشه«خبط»به معنای از دست دادن تعادل است که گاه در مورد تعادل ظاهری به کار می رود و گاه درباره تعادل فکری و در اینجا معنای دوم اراده شده است و تعبیر به«ذو جنّة»(جن زده)یا اشاره به وسوسه های شیطان است که یکی از جنیان محسوب می شود و بر اثر این وسوسه ها عقل انسان را می گیرد و یا اشاره به آن چیزی است که درمیان توده مردم مشهور بوده که بعضی افراد دیوانه را به عنوان جن زده به حساب می آورند.

واژه«تهجر»از ریشه«هجر»به معنای هذیان گفتن است،بنابراین فرق میان این سه واضح است؛مختبط کسی است که گرفتار نقصان عقلی بوده و تعادل فکری خود را از دست داده و ذو جنّه کسی است که بر اثر عاملی برونی گرفتار نوعی جنون شده و تهجر در مورد کسی گفته می شود که ذاتا دیوانه نیست؛امّا بر اثر شدت بیماری به هذیان گفتن دچار شده است.

البتّه این سه واژه وقتی در مقابل هم قرار می گیرند چنین مفهومی را افاده کنند در حالی که ممکن است هنگامی که هریک تنهایی به کار برود مفهوم وسیع تری داشته باشد.

سپس امام علیه السّلام برای اینکه به او بفهماند تا چه حد گرفتار اشتباه شده و علی علیه السّلام را به تاریکی دیده و او را نشناخته است،اشاره به نکته بسیار مهمی در زمینه عدالت خویش می کند که شاید از غیر او در طول تاریخ شنیده نشده باشد.این

ص:419

نکته هشداری است به همه رهبران و حاکمان جوامع بشری که می فرماید:«به خدا سوگند اگر اقلیمهای هفتگانه(روی زمین)با آنچه در زیر آسمانهایش قرار دارد به من داده شود تا خدا را با گرفتن پوست جوی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم هرگز نخواهم کرد»؛ (و اللّه لو أعطیت الأقالیم السّبعة (1)بما تحت أفلاکها،علی أن أعصی اللّه فی نملة أسلبها جلب (2)شعیرة ما فعلته) .

سپس به بیان دلیل آن می پردازد و می فرماید:«به یقین دنیای شما نزد من از برگ درختی در دهان ملخی که در حال جویدن آن باشد پست تر و بی ارزش تر است»؛ (و إنّ دنیاکم عندی لأهون من ورقة فی فم جرادة تقضمها (3)) .

در تأکید آن می فرماید:«علی را با نعمتهای فانی دنیا و لذتهای ناپایدار آن چه کار؟!»؛ (ما لعلّی و لنعیم یفنی،و لذّة لا تبقی!) .

در این چند جمله کوبنده و صریح و گویا،امام علیه السّلام می فرماید:هرگاه بزرگ ترین رشوه های متصوّر در جهان که همه روی زمین و قصرها و ثروتها و اموال و زرق و برقها باشد به من دهند که کمترین ظلم و ستمی که همان گرفتن پوست جوی(نه دانه جو)از دهان مورچه ای که ظاهرا کوچک ترین جنبنده است انجام دهم،نمی کنم.

بسیارند کسانی که مبالغ کوچک و متوسّط رشوه آنها را تکان نمی دهد؛ولی اگر امتیاز مهمّی برای آنها قائل شوند که معادل تمام زندگی آنان یا بیشتر باشد

ص:420

دست و پایشان می لرزد و می لغزند.چه کسی می تواند ادّعا کند که در هیچ حدّی از گرفتن امتیاز در برابر هیچ حدّی از کمترین کار خلاف گرفتار لغزش نخواهد شد؟امام می فرماید:من آن شخص هستم و حتّی صریحا سوگند بر آن یاد می کند.

دلیلی که امام برای این امر آورده بسیار قابل توجّه است،زیرا امتیازات مادّی برای کسانی اهمیّت دارد که دنیا در نظرشان بزرگ و برجسته است؛امّا کسی که در اوج معرفت خدا قرار گرفته و ما سوی اللّه در نظر او کم ارزش و بی مقدار است و همه دنیا از دیدگاه او همچون برگ درخت نیم جویده ای در دهان ملخی است،دلیلی ندارد که مرتکب عصیان پروردگار و ظلم و ستمی شود.

علی علیه السّلام با چشم حقیقت بین خود به باطن دنیا می نگرد؛او همه این مقامها و مواهب مادی را در حال فنا و زوال می بیند و چیزی که ارزش آن را ندارد که کسی به آن دل ببندد یا به دل بستنش بیندیشد.

به همین دلیل اگر بخواهیم ظلم و ستم،رشوه خواری و تعدّی به حقوق ضعیفان از دنیا ریشه کن شود باید در بالا بردن سطح معرفت انسانها نسبت به خدا و نسبت به دنیا تلاش و کوشش کنیم.

در ضمن از این عبارات با دلالت التزامی می توان فهمید که ظلم و ستم و داوری به ناحق بدترین گناه است که حتّی در برابر به دست آوردن تمام دنیا نباید آن را مرتکب شد.

سرانجام امام علیه السّلام با جمله ای کوتاه و بیدار کننده که در واقع ناظر به کلّ محتوای خطبه است،سخن خود را پایان می دهد و می فرماید:«به خدا پناه می بریم از خواب رفتن عقل و لغزشهای قبیح و زشت و در این راه از او یاری می طلبیم»؛ (نعوذ باللّه من سبات (1)العقل،و قبح الزّلل.و به نستعین) .

ص:421

اشاره به اینکه اگر عقل بیدار باشد و لطف خدا یار،انسان گرفتار گناهان بزرگ نمی شود و در دام گناهان کوچک کمتر می افتد.

این سخن را با نقل دو روایت پایان می دهیم:حافظ ابو نعیم اصفهانی از دانشمندان معروف اهل سنّت در کتاب مشهورش حلیة الاولیاء می نویسد:

«پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله به علی علیه السّلام خطاب کرد و فرمود:«یا علی!إنّ اللّه قدر زیّنک بزینة لم یزیّن العباد بزینة أحبّ إلی اللّه منها هی زینة الأبرار عند اللّه تعالی و الزّهد فی الدّنیا فجعلک لا ترزء من الدّنیا شیئا و لا ترزء منک الدّنیا شیئا؛ای علی!خداوند تو را به زینتی آراسته که بندگانش به چیزی محبوب تر از آن زینت نیاراسته و آن زینت ابرار و نیکان نزد خداوند متعال است و آن همان زهد و بی اعتنایی به دنیاست؛تو را آن گونه قرار داده که تو از دنیا چیزی کم نمی کنی و دنیا چیزی از تو نمی کاهد». 1

در حدیث دیگری آمده است که زن شجاعی از شیعیان مخلص علی علیه السّلام به نام «دارمیه حجونیه»در ملاقاتی که با معاویه داشت(و به دنبال او فرستاده بود)در جواب این سؤال معاویه که:

آیا هرگز علی علیه السّلام را دیده ای؟

گفت:آری به خدا سوگند او را دیدم.

گفت:چگونه او را دیدی؟

گفت:رأیته لم یفتنه الملک الّذی فتنک و لم تشغله النّعمة الّتی شغلتک؛او را چنان دیدم که این حکومتی که تو را فریب داده او را فریب نداده بود،و این نعمتهای دنیا که تو را مشغول ساخته او را مشغول نساخته بود». 2

ص:422

ص:424