پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص :2

تصویر

ص :3

تصویر

ص :4

تصویر

ص :5

تصویر

ص :6

تصویر

ص :7

تصویر

ص :8

تصویر

ص :9

تصویر

ص :10

تصویر

ص :11

تصویر

ص :12

تصویر

ص :13

تصویر

ص :14

تصویر

ص :15

تصویر

ص :16

ادامۀ خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

در بخش دوّم از ظهور و بروز فتنه ها در آینده و بازگشت هایی به افکار و رفتار عصر جاهلیّت خبر می دهد.فتنه هایی که ستمکاران آن را رهبری می کنند و یکی پس از دیگری از دیگری نقش محوری آن را دارند.

و در پایان خطبه،به مردم سفارش می کند که فریب فتنه گران را نخورند و آلت دست آن ها نشوند،در راه های شیطان گام نگذارند،و از لقمه حرام بپرهیزند و خود را در همه حال در محضر خداوند بدانند.

***

ص:18

بنده و فرستاده و برگزیده و انتخاب شده اوست» (و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه.و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله،و نجیبه و صفوته) .

بسیاری از شارحان نهج البلاغه«نجیبه»و«صفوته»را به یک معنا تفسیر کرده-به معنای منتخب و برگزیده-و تأکید یکدیگر دانسته اند؛ولی با توجه به این که«نجیب»به معنای«نفیس»و پر ارزش است.تفاوتی میان این دو واژه وجود دارد که اوّلی در واقع، زمینه ساز دوّمی است؛زیرا هنگامی که چیزی نفیس و پر ارزش شد به هنگام انتخاب،آن را بر می گزینند.

در ادامه آن حضرت به دو وصف دیگر اشاره کرده،می فرماید:«در فضل و برتری همتا ندارد و فقدان او قابل جبران نیست» (لا یؤازی فضله،و لا یجبر فقده) .

به یقین چیزی که در فضیلت همتا ندارد،هنگامی که از دست رود جانشینی نخواهد داشت.

در هفتمین و آخرین وصف به آثار وجودی آن حضرت در شرایط عصر جاهلیّت اشاره کرده،می فرماید:«به برکت وجود او شهرهایی که غرق در ضلالت و ظلمت بود و جهل بر افکار مردمش غلبه داشت و قساوت و سنگدلی بر آن ها چیره شده بود روشن گشت» (أضاءت به البلاد بعد الضّلالة المظلمة،و الجهالة الغالبة،و الجفوة الجافیة (1)) .

و در ادامه می افزاید:«در زمانی که مردم حرام را حلال می شمردند،دانشمندان را تحقیر می کردند،در دوران فترت(و غیبت اولیای الهی)قدم به عرصه حیات می گذاشتند و در کفر و بی دینی جان می سپردند» (و النّاس یستحلّون الحریم،و یستذلّون الحکیم؛یحیون علی فترة،و یموتون علی کفرة!) .

این اوصاف هفتگانه که در عبارات کوتاهی درباره عصر جاهلیّت بیان شده ترسیم گویایی از آن زمان است.گمراهی و جهل و قساوت،حلال شمردن حرام و تحقیر

ص:21

دانشمندان،نداشتن رهبر و سرانجام،بی ایمان از دنیا رفتن.

گمراهی آن ها چنان تاریک و ظلمانی بود که به جنایات خود افتخار می کردند،کشتن و زنده به گور کردن فرزندان،نشانه غیرت،و غارتگری دلیل شجاعت شمرده می شد.

جهل و خرافات آن چنان بر جامعه آن ها سایه افکنده بود که خدایانشان را با دست خود می ساختند؛گاه از سنگ و چوب و گاه از مواد غذایی و سپس در زمان قحطی آن را می خوردند.

قساوت و سنگدلی آن چنان بود که کینه ها را از نسلی به نسلی منتقل می ساختند و خونریزی و آدمکشی برای آن ها یک امر ساده بود،و هم چنین مفاسد دیگر.

در این زمان می توان به عظمت خدمات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اهمیّت رسالت او در آن محیط تاریک و ظلمانی پی برد،که در مدت کوتاهی از آن قوم وحشی و خرافی و جاهل، قومی متمدّن و عالم و آگاه ساخت.

***

ص:22

پیمان هایی از یکدیگر به ارث می برند،نخستین آن ها رهبر آخرینشان هستند و آخرینشان پیرو نخستین آن ها.(آری)آن ها،برای به دست آوردن دنیای پست بر یکدیگر سبقت می جویند و همچون سگانی که بر سر مردار گندیده ای ریخته باشند با یکدیگر به نزاع بر می خیزند(گر چه در ظاهر متحدند)ولی به زودی پیروان،از پیشوایان خود برائت می جویند و رهبران از پیروانشان و سرانجام با بغض و کینه از هم جدا می شوند و به هنگام ملاقات(در این جهان و یا در آخرت)یکدیگر را لعن و نفرین می کنند.

می شود و باطن آن ظاهر می گردد،قطب و محور آن بر جای خود قرار می گیرد و آسیای آن به حرکت در می آید،(به هوش باشید و)با احتیاط گام بردارید» (و تثبّتوا فی قتام (1)العشوة (2)،و اعوجاج الفتنة عند طلوع جنینها،و ظهور کمینها،و انتصاب قطبها،و مدار رحاها) .

امام علیه السّلام در این عبارت گاه،فتنه را به جنینی تشبیه می کند که به طور پنهانی پرورش پیدا می کند و ناگهان متولّد می شود و گاه همانند آسیایی می شمرد که نخست قطب و محور آن را بر پا می سازند و سپس سنگ آسیا به چرخش در می آید.تجربیات تاریخی نیز نشان می دهد که واقعا فتنه ها چنین اند؛مراحل کمونی دارند که بر اثر عوامل مختلف اجتماعی شکل می گیرد؛ناگهان انفجاری رخ می دهد و آن چه در درون جامعه است، ظاهر می شود.

در ادامه این سخن،امام علیه السّلام نشانه های دیگری از شکل گیری فتنه ها بیان می کند و می فرماید:(آری)«فتنه ها کم کم از مراحل ناپیدا شروع به حرکت می کنند و سرانجام به صورت خطرناک آشکار می شوند.رشد آن ها همچون رشد جوانان(سریع است)و آثارشان(بر پیکر جامعه)همچون آثار سنگ های سخت و محکم است(که بر پیکر انسان وارد شود)» (تبدأ فی مدارج خفیّة،و تؤول إلی فظاعة جلیّة.شبابها کشباب (3)الغلام،و آثارها کآثار السّلام (4)) .

در این که این فتنه هایی که امام علیه السّلام در این بخش از خطبه به آن اشاره فرموده و درباره آن هشدار می دهد کدام فتنه است؟در میان شارحان«نهج البلاغه»گفتگوست؛

ص:25

ولی ظاهر این است که اشاره به فتنه«بنی امیّه»باشد که از زمان عثمان شروع شد و دوران کمون خود را طی کرد و با قتل«عثمان»،ظهور و بروز پیدا کرد و با حکومت «معاویه و یزید و عبد الملک مروان»و مانند آن ها به اوج خود رسید و به قدری این فتنه آشکار گشت و به رسوایی کشیده شد که علنا بر منابر،علی علیه السّلام را سبّ می کردند و دشنام می دادند و ضرباتی که از این ناحیه بر پیکر اسلام وارد شد مانند ضرباتی بود که در یک زلزله وحشتناک از متلاشی شدن کوه ها و سقوط سنگ ها بر آبادی ها رخ می دهد.

و در ادامه این بحث به ویژگی های دیگری از این فتنه اشاره می کند و می فرماید، سردمداران فتنه چنان با هم متحد و متفقند که:«آن را بر طبق پیمان ها از یکدیگر به ارث می برند،نخستین آنها رهبر آخرینشان هستند و آخرینشان پیرو نخستین آن ها» (یتوارثها الظّلمة بالعهود!أوّلهم قائد لآخرهم،و آخرهم مقتد بأوّلهم) .

آری!فتنه انگیزان خطرناک این گونه اند که اسباب فتنه را از یکدیگر به ارث می برند و همه در خط واحدی سیر می کنند و در مسیر واحدی گام بر می دارند و این هماهنگی و توارث از یکدیگر خطر آن ها را افزایش می دهد و آثار شوم فتنه هاشان را مضاعف می سازد.

آن گاه به انگیزه های اصلی فتنه جویان و ستمگران خود کامه اشاره کرده،می فرماید:

«آن ها برای به دست آوردن دنیای پست بر یکدیگر سبقت می جویند و همچون سگانی که بر سر مردار گندیده ای ریخته اند با یکدیگر به نزاع بر می خیزند»(گر چه در ظاهر متحدند و مسیر واحدی را طی می کنند،ولی در باطن با یکدیگر در ستیزند و هر یک می خواهد در رأس فتنه باشد و دیگران پیرو او باشند). (یتنافسون فی دنیا دنیّة،و یتکالبون علی جیفة مریحة (1)) .

سپس در عبارتی کوتاه و گویا به عاقبت کار آن ها اشاره می کند و می فرماید:«ولی به زودی پیروان،از پیشوایان خود بیزاری می جویند و رهبران از پیروانشان؛و سرانجام با

ص:26

بغض و کینه از هم جدا می شوند و به هنگام ملاقات(در این جهان یا در آخرت)یکدیگر را لعن و نفرین می کنند! (و عن قلیل یتبرّأ التّابع من المتبوع،و القائد من المقود، فیتزایلون بالبغضاء،و یتلاعنون عند اللّقاء) .

این قسمت ممکن است اشاره به فتنه جویان«بنی عباس»باشد؛گر چه آن ها همان خط نفاق و تکالب بر دنیا و ضربه زدن بر پیکر اهل بیت علیهم السّلام-که رهبران الهی امت بودند- همان خط بنی امیه را ادامه می دادند،ولی در ظاهر به آن ها لعن و نفرین می فرستادند و از اعمال آن ها بیزاری می جستند و شعار قیامشان که برای فریب مردم بود«الرضا لآل محمّد»بود،آن ها کشتار عجیبی از بقایای بنی امیه کردند و سیل خون جاری ساختند و آثارشان را محو و نابود کردند و اموالشان را بر باد دادند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه جمله «و یتلاعنون عند اللقاء» را اشاره به«لقاء الله»و روز قیامت می دانند،همان گونه که در قرآن می فرماید: «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» ؛در آن هنگام رهبران (گمراه و گمراه کننده)از پیروان بیزاری می جویند و کیفر خدا را مشاهده می کنند و دستشان از همه جا کوتاه می شود». (1)

همان گونه که تابعین نیز از پیشوایان خود بیزاری می جویند؛چنان که در قرآن مجید می خوانیم: «وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا أَیْنَ شُرَکاؤُکُمُ الَّذِینَ کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلاّ أَنْ قالُوا وَ اللّهِ رَبِّنا ما کُنّا مُشْرِکِینَ» ؛آن روز که همه آن ها را محشور می کنیم؛سپس به مشرکان می گوییم معبودهایتان که همتای خدا می پنداشتید کجایند؟ سپس پاسخ و عذر آن ها چیزی جز این نیست که می گویند:سوگند به خداوندی که پروردگار ماست که ما مشرک نبودیم». (2)

ص:27

جمله «یتکالبون علی جیفه» ،این گروه ستمگر و دنیا پرست را به سگ هایی تشبیه می کند که به مردار گندیده ای حمله ور شده اند و از دست و دهان یکدیگر می ربایند.چه تشبیه دقیق گویایی!

رشته های سعادت و آیین الهی که محکم بود سست و لرزان می شود و چهره واقعی امور پنهان می گردد؛حکمت و دانش فروکش می کند و ستمگران به سخن در می آیند،این فتنه(از شهرها به روستاها کشیده می شود و)بادیه نشینان را با ابزار خود درهم می کوبد و با سینه خود آن ها را له می کند؛افراد پیاده و تنها در غبار آن گم می شوند و افراد سواره در مسیر آن نابود می گردند،این فتنه با تلخی ها و با شدت وارد می شود و خون های تازه ای می دوشد،علایم دین را خراب می کند و رشته های یقین را از هم می گسلد،(به گونه ای که)عاقلان از آن می گریزند و پلیدان تدبیر آن را به دست می گیرند،بسیار پر رعد و برق است و هر انسانی را به مشقت می اندازد،پیوندهای خویشاوندی در آن قطع می گردد و از اسلام جدایی حاصل می شود،سالم هایش بیمار و کوچ کنندگانش مقیمند!

و تضلّ رجال بعد سلامة؛و تختلف الأهواء عند هجومها،و تلتبس الآراء عند نجومها (1)) .

در این که این فتنه مربوط به کدام فتنه است،بسیاری از شارحان نهج البلاغه آن را اشاره به فتنه«مغول»و«تاتار»دانسته اند و تقریبا احتمالی غیر از این ذکر نکرده اند؛ولی این احتمال بسیار بعید به نظر می رسد؛زیرا مغول ها جز غارت اموال و تخریب شهرها و سلطه بر حکومت کشورهای اسلامی هدفی نداشتند؛در حالی که امام علیه السّلام در این عبارت از خطبه از فتنه ای خبر می دهد که افکار و اعتقادات مردم را هدف گیری می کند و آن ها را به گمراهی و اختلافات فکری و مذهبی می کشاند.

از این رو ممکن است این فتنه اشاره به فتنه«بنی عباس»باشد که بعد از فتنه«بنی امیّه»-که در عبارات قبل به آن اشاره شده بود-به وجود آمد.

می دانیم«بنی امیّه و بنی عباس»گر چه هر دو یک هدف شیطانی را تعقیب می کردند،ولی«بنی امیّه»همان گونه که سردمدار آن ها معاویه گفت کار به نماز و روزه و برنامه های دینی مردم نداشتند،مگر در جایی که با حکومت خود کامه آن ها مزاحمت داشت؛در حالی که«بنی عباس»پنجه در عقاید مردم افکندند و می دانیم بسیاری از مکتب های انحرافی و مذاهب فاسد در عصر آن ها به وجود آمد و اختلاف در مسائلی مانند«حدوث و قدم قرآن»و«جبر و تفویض»و اختلافات«اشاعره و معتزله»در زمان آن ها بالا گرفت و به یقین بنی عباس به دنبال آن بودند تا مردم و حتی دانشمندان و علما و متفکران را به این مباحث سرگرم کنند و خودشان به حکومت ادامه دهند.

نمی گوییم«بنی امیّه»مطلقا دنبال این مسائل نمی رفتند،بلکه می گوئیم این گونه مباحث در آن زمان ظهور و بروزی همچون عصر«بنی عباس»نداشت.

ص:31

بعضی از شارحان نیز احتمال داده اند که این بخش اشاره به فتنه«دجال»در آخر الزمان است که سبب گمراهی گروهی از مردم می شود؛ولی با تعبیراتی که در کلام امام علیه السّلام آمده است این احتمال بعید به نظر می رسد.

در ادامه بیان ویژگی های این فتنه،امام علیه السّلام به شدت و فشار آن اشاره کرده، می فرماید:«آن کس که به مقابله با این فتنه برخیزد،پشتش را می شکند و کسی که برای فرو نشاندنش تلاش کند،او را درهم می کوبد،و فتنه جویان در این میان همچون گور خران وحشی اند که یکدیگر را گاز می گیرند» (من أشرف لها قصمته،و من سعی فیها حطمته؛یتکادمون (1)فیها تکادم الحمر (2)فی العانة!) .

این تعبیر،تأکیدی است بر آن چه در بخش پیشین خطبه درباره فتنه اوّل ذکر شد که سردمداران فتنه ها در آغاز متحدند؛ولی هنگامی که پیروز شدند برای حذف یکدیگر تلاش می کنند.

و درباره وضع دینی و اخلاقی مردم در آن زمان می فرماید:«رشته های سعادت و آیین الهی که محکم بود،سست و لرزان می شود و چهره واقعی امور ناپیدا می گردد،حکمت و دانش فروکش می کند و ستمگران به سخن در می آیند(و زمام کارها را به دست می گیرند)این فتنه(از شهرها به روستاها کشیده می شود و)بادیه نشینان را با ابزار خود می کوبد و با سینه خود آن ها را له می کند!» (قد اضطرب معقود الحبل،و عمی وجه الأمر.تغیض فیها الحکمة،و تنطق فیها الظّلمة،و تدقّ أهل البدو بمسحلها (3)،و ترضّهم (4)بکلکلها (5)) .

ص:32

آری!هنگامی که صحنه اجتماع از دانشمندان خالی شود،رشته سخن به دست ظالمان بی منطق می افتد و هر چه می خواهند می گویند و مردم مجبورند عملی کنند.

فتنه به اندازه ای فراگیر می شود که آبادی های کوچک و دورترین نقاط را تسخیر می کند.

و در ادامه این سخن درباره خطرهای فوق العاده این فتنه می فرماید:(وضع به گونه ای خواهد بود که)«افراد پیاده و تنها در غبار آن گم می شوند و گروه سواران در مسیر آن نابود می گردند!» (یضیع فی غبارها الوحدان،و یهلک فی طریقها الرّکبان) .

اشاره به این که فتنه به اندازه ای عظیم و سنگین است که غبار آن برای نابود کردن مخالفان محدود کافی است و مخالفان کثیر و متشکل نیز هنگامی که در مسیر آن قرار گرفتند در هم کوبیده می شوند و هیچ کس را یارای مقابله با آن نیست.

بعضی از شارحان در تفسیر این جمله گفته اند:منظور از«وحدان»فضلا و دانشمندانند که به غبار شبهه ها گرفتار می شوند و حق را از دست می دهند و«رکبان» کنایه از گروه های نیرومند است که آن ها هم تاب مقاومت در برابر فتنه گران ندارند و از میان برداشته می شوند؛ولی تفسیر اوّل صحیح تر به نظر می رسد؛چرا که«وحدان»اشاره به افراد تنها یا پیاده نظام است و«رکبان»به افراد قوی یا سواره نظام گفته می شود.

و در ادامه می فرماید:«این فتنه با تلخی ها و با شدت وارد می شود و خون های تازه می دوشد،علایم دین را خراب می کند و رشته های یقین را از هم می گسلد،(به گونه ای که)عاقلان از آن می گریزند و پلیدان،تدبیر آن را به دست می گیرند!» (ترد بمرّ القضاء، و تحلب عبیط (1)الدّماء،و تثلم منار الدّین،و تنقض عقد الیقین،یهرب منها الأکیاس،و یدبّرها الأرجاس) .

آری!هنگامی که هوشمندان و دانشمندان از صحنه اجتماع کنار زده شوند و ناپاکان،

ص:33

زمام امور را به دست گیرند،رشته های ایمان و یقین گسسته می شود و جان و مال و نوامیس مردم به خطر می افتد.

سرانجام،امام علیه السّلام در بیان آخرین ویژگی های این فتنه عظیم چنین می فرماید:

«فتنه ای است بسیار پر رعد و برق و هر انسانی را به مشقت می اندازد؛پیوندهای خویشاوندی در آن قطع می گردد و به خاطر آن از اسلام جدایی حاصل می شود(آن فتنه چنان شدید است که)سالم های آن بیمار و کوچ کنندگانش مقیمند» (مرعاد مبراق (1)، کاشفة عن ساق!تقطع فیها الأرحام،و یفارق علیها الإسلام!بریّها سقیم،و ظاعنها مقیم!) .

توصیف به«پر رعد و برق»کنایه از شدت وحشتناک بودن این فتنه است؛چرا که این تعبیر،غالبا به همین معنا به کار می رود؛ولی بعضی از شارحان آن را اشاره به صدای ضربات شمشیرها و برق آن ها دانسته اند؛اما معنای اول مناسب تر است.

تعبیر به «کاشفة عن ساق» (ساق پا را برهنه می کنند)کنایه از شدت مشقت آن است،زیرا هنگامی که انسان می خواهد کار پر مشقتی را انجام دهد آستین ها و پاچه ها را بالا می زند و دامن ها را به کمر می بندد.

تعبیر به«قطع رحم»اشاره به این است که سردمداران فتنه نه برادر می شناسند،نه پدر و نه مادر؛هر کس بر خلاف خواسته های نامشروع آن ها گام بردارد از دم شمشیر می گذرانند و طبیعی است که در چنین شرایطی تعلیمات اسلام به کلی کنار می رود.

تعبیر «بریها سقیم و ظاعنها مقیم» که اشاره به این است که حتی کسانی که فکر می کنند از آسیب های این فتنه بر کنارند باز هم گوشه ای از دامانشان را می گیرد و آن ها که گمان می کنند می توانند از آن فرار کنند باز در آن می افتند،فتنه ای است فراگیر که کمتر کسی از آن رهایی می یابد.

ص:34

أعلام البدع) .

اشاره به این که با سردمداران فتنه ها و بدعت ها همکاری نکنید و خود را از این معرکه های خطرناک کنار بکشید. و در دوّمین دستور می افزاید:«از آن چه پیوند جماعت (و جامعه اسلامی)به آن گره خورده و ارکان اطاعت بر آن نباشد،جدا مشوید» (و الزموا ما عقد علیه حبل الجماعة،و بنیت علیه أرکان الطّاعة) .

اشاره به این که تا می توانید قوانین و دستورات الهی را که ضامن بقای جامعه اسلامی و اطاعت پروردگار است،حتی درگیر و دار فتنه ها تا آن جا که می توانید محترم بشمرید؛ چرا که اگر راه نجاتی از فتنه باشد پیروی از این دستورات است.این سخن مخصوصا برنامه هایی همچون جمعه و جماعت و حج و کمک به محرومان و ستمدیدگان را شامل می شود؛چرا که حفظ آن ها سبب نجات از فتنه هاست.

در سوّمین دستور می فرماید:«مظلوم بر خداوند وارد شوید و ظالم وارد نشوید» (و اقدموا علی اللّه مظلومین،و لا تقدموا علیه ظالمین) .

مفهوم این سخن آن نیست که تن به ظلم بدهید و تسلیم ظالم شوید؛زیرا این کار از نظر اسلام ممنوع و نوعی کمک به ظالم و اعانت بر اثم است؛بلکه منظور آن است که اگر بر سر دو راهی قرار گرفتید که یا حقوق مردم را ببرید یا حق شما را ببرند،ترجیح دهید که از حق خود بگذرید تا به ظلم بر دیگران آلوده نشوید.با توجه به قاعده تقدیم اهم بر مهم این کار یک برنامه عادلانه و خدا پسندانه است.

و در چهارمین دستور می افزاید:«از گام نهادن در راه های شیطان و سراشیبی های ظلم و عدوان بپرهیزید!» (و اتّقوا مدارج الشّیطان و مهابط العدوان) .

اشاره به این که به منطقه خطر(ظلم و فساد)نزدیک نشوید؛چرا که لغزشگاه انسان است.تعبیر به«مدارج»(پله ها)و«مهابط»(سراشیبی ها)اشاره به نکته لطیفی است؛ یعنی شیطان،انسان را از پله های طغیان بالا می برد و هنگامی که به اوج رسید او را به پایین پرتاب می کند و گاه به کنار دره های گناه می کشاند تا پایشان بلغزد و در اعماق کبایر

ص:37

سقوط کنند.

در پنجمین و آخرین دستور می افزاید:«لقمه های حرام را هر چند اندک باشد وارد شکم خود نسازید؛چرا که شما در معرض نگاه کسی هستید که گناه را بر شما حرام کرده و راه های اطاعت را برای شما آسان ساخته است» (و لا تدخلوا بطونکم لعق (1)الحرام،فإنّکم بعین من حرّم علیکم المعصیة،و سهّل لکم سبل الطّاعة) .

بی شک،به هنگام سلطه ظالمان و بروز فتنه ها اموال حرام در دست مردم زیاد می شود و استفاده از آن آثار بسیار شومی در وجود انسان دارد؛قلب را تاریک و انسان را از خدا دور می سازد و در مسیر شیطان قرار می دهد.امام علیه السّلام در این زمینه هشدار می دهد و در ضمن می فرماید:هیچ گاه راه طاعت و کسب حلال به روی شما بسته نمی شود؛زیرا در هر شرایطی خداوند طرقی برای نجات از معاصی و روی آوردن به طاعت الهی به روی مردم گشوده است.

به گفته نویسنده معروف«مغنیه»بهترین تفسیر برای این جمله و ما بعد آن،همان سخنی است که در خطبه 114 گذشت که می فرمود:إنّ الّذی أمرتم به أوسع من الّذی نهیتم عنه.و ما أحلّ لکم أکثر ممّا حرّم علیکم.فذروا ما قلّ لما کثر،و ما ضاق لما اتّسع؛آن چه به آن مأمور شده اید گسترده تر است از آن چه نهی شده اید و آن چه بر شما حلال شده بیش از آن است که حرام گردیده؛بنابر این کم را به سبب زیاد ترک گویید و محدودتر را به خاطر گسترده تر رها سازید».

***

ص:38

و در بخش دوّم به موقعیت پیشوایان دینی و امامان هدایت اشاره می کند و مقام آن ها را در پیشگاه حق و موقعیتشان را در جامعه انسانی،بیان می فرماید.

در بخش سوّم از نعمت بزرگ الهی یعنی اسلام و قرآن سخن می گوید،و نکات جالبی درباره این کتاب آسمانی ذکر می کند تا مردم قدرش را بدانند و از این منبع فیض پروردگار بیشتر بهره گیرند.

***

ص:40

اما نه به این معنا که حرکت و رنج و تعبی در این راه متحمل شود.شنواست؛بی آن که از ابزار شنوایی استفاده کند و بیناست ولی نه از طریق باز و بسته کردن پلک ها.در همه جا حاضر است؛نه این که با اشیا مماس باشد و از همه چیز جداست؛بی آن که مسافتی میان او و موجودات باشد.آشکار است؛نه با دید چشم ها و پنهان است نه به سبب کوچکی و لطافت.با سلطه و قدرتش،از همه اشیا جداست و همه آنها از او جدا هستند؛چرا که در برابر او خاضع و بازگشتشان به سوی اوست.آن کس که او را(با صفات مخلوقات)وصف کند،محدودش ساخته و کسی که برای او حدی قائل شود،او را به شمارش در آورده و آن کس که او را به شمارش درآورد ازلیّتش را انکار کرده و آن کس که بپرسد:چگونه است؟ وصفش نموده و آن کس که بگوید:کجاست؟مکانی برای او قائل شده.او عالم بود،در آن هنگام که معلومی وجود نداشت و پروردگار بود آن زمان که پرورده ای نبود و قادر و توانا بود آن زمان که مقدوری وجود نداشت.

آری!هنگامی که عجایب آفرینش را مطالعه کنیم و اسرار و نظامات و شگفتی های خلقت زمین و آسمان،یا حیوان و انسان را بررسی نماییم به خوبی می فهمیم که این همه آثار بدیع،زاییده طبیعت کور و کر نیست؛بلکه در پشت این دستگاه حکیمی قادر و عالمی مدبر قرار دارد،و این همان برهان نظم است که در قرآن مجید و روایات اسلامی به عنوان روشن ترین دلیل خداشناسی به آن اشاره شده است.

در دوّمین وصف می فرماید:«به وسیله حدوث آن ها،ازلیّت خود را نشان داده» (و بمحدث خلقه علی أزلیّته) .

این در واقع اشاره به برهان وجوب و امکان است؛زیرا سلسله مخلوقات،که پشت سرهم لباس وجود به تن می پوشند،نمی تواند تا بی نهایت ادامه یابد و هر حادثی مخلوق حادث دیگر باشد؛زیرا بی نهایت معلول،سرانجام نیاز به علتی دارند که ازلی باشد و بی نیاز از خالق و به تعبیر دیگر واجب الوجود باشد.

در سوّمین وصف می فرماید:«و با شباهت داشتن مخلوقات به یکدیگر،نشان داد که شبیه و نظیری ندارد» (و باشتباههم علی أن لا شبه له) .

چگونه شباهت مخلوقات به یکدیگر دلیل بر این است که خداوند شبیه ندارد؟ پاسخ،آن است که این شباهت،دلیل بر ترکیب آن هاست؛زیرا قدر مشترکی دارند از قبیل زمان و مکان و بعضی از اشکال و عوارض ظاهری؛و جهات مختلفی دارند که آن ها را از هم متمایز می کند؛بنابر این هر موجودی مرکب است از ما به الاشتراک و ما به الامتیاز(جهات مشترکه و جهات مختلفه)و طبیعی است که چنین موجوداتی که مرکبند،نیازمندند(نیازمند به اجزای خود و به کسی که آن ها را با هم ترکیب کند)و از این جا می فهمیم که خداوند،شبیه و نظیری ندارد و گر نه ترکیب و احتیاج در ذات پاک او پیدا می شد.

در بیان چهارمین و پنجمین وصف می فرماید:«عقل ها به کنه ذاتش نرسد و پرده ها وجودش را مستور نسازد،چرا که خالق و مخلوق با هم فرق دارند و محدود کننده و

ص:43

محدود شونده،و پرورش دهنده و پرورده شده با هم متفاوتند» (لا تستلمه (1)المشاعر،و لا تحجبه السّواتر،لافتراق الصّانع و المصنوع،و الحادّ و المحدود،و الرّبّ و المربوب) .

اما این که:مشاعر انسان اعم از حواس ظاهر و باطن و عقل و خرد به کنه ذات او نمی رسد،دلیلش روشن است؛زیرا او وجودی است نامحدود و غیر متناهی از هر جهت؛و عقول انسانی محدود از هر جهت؛و نامحدود هرگز در محدود نمی گنجد.از سوی دیگر آن قدر آثار وجود مقدّس او عالم را پر کرده که هیچ پرده ای نمی تواند او را بپوشاند.کنه ذاتش بر همه کس پنهان و آثارش در همه جا پیدا.

جمله «لافتراق الصانع...» دلیلی است بر پنهان بودن ذات پاک او و آشکار بودن آثارش؛زیرا خالق و مخلوق و حاد و محدود و رب و مربوب با هم متفاوتند.مصنوع که ممکن الوجود است نمی تواند صانع را که واجب الوجود است درک کند و آفریدگان که محدودند نمی توانند آفریدگار را که نامحدود است دریابند و موجودات که تحت ربوبیت خداوندند،رب و پروردگار خویش را آن گونه که هست درک نمی کنند.

این احتمال نیز از سوی جمعی از شارحان نهج البلاغه داده شده که این استدلال ها برای تمام صفاتی است که قبلا ذکر شد،ولی تفسیر اوّل مناسب تر به نظر می رسد.

در بیان ششمین و هفتمین صفات او می فرماید:«یگانه است؛ولی نه معنای وحدت عددی(بلکه به این معنا که شبیه و نظیر ندارد)و خالق و آفریننده است؛اما نه به این معنا که حرکت و رنج و تعبی در این راه متحمل می شود» (الأحد بلا تأویل عدد،و الخالق لا بمعنی حرکة و نصب (2)) .

هنگامی که می گوییم خداوند واحد است،بعضی تصور می کنند مفهومش این است که او یکی است و دو نیست؛در حالی که اشتباه است؛زیرا مفهوم این سخن آن است که

ص:44

دوّمی برای او تصور می شود اما وجود ندارد؛حال آن که برای ذات خداوند دوّمی تصور نمی شود.مگر ذاتی که از هر جهت نامحدود است تعدد در آن تصور می شود؟اگر تعددی تصور شود مفهومش این است که هر دو محدودند.بنابر این توحید ذات پروردگار به معنای وحدت عددی نیست؛بلکه به معنای یکتایی از نظر شبیه و مانند است؛نه در ذهن و نه در خارج.

و هنگامی که می گوییم او خالق و آفریننده است،ممکن است این توهم برای بعضی پیدا شود که او برای خلقت موجودات آستین بالا می زند و از این جا به آن جا می رود و زحمت می کشد تا به مقصود خود برسد؛آن گونه که ما در مورد مصنوعات خود انجام می دهیم؛نه،او چنان است که وقتی اراده کند موجودی کوچک یا جهانی عظیم ایجاد شود،فرمان می دهد:«موجود باش»آن هم فورا موجود می شود، «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» . (1)

سپس هشتمین و نهمین وصف را چنین بیان می کند،«او شنواست؛ولی نه با استفاده از ابزار شنوایی و بیناست؛نه به وسیله باز و بسته کردن پلک ها» (و السّمیع لا بأداة،و البصیر لا بتفریق آلة) .

این توضیحات امام علیه السّلام به علت این است که وقتی از بینایی و شنوایی و صفات دیگری همانند آن ها به میان می آید،فورا ذهن ما متوجه بینایی و شنوایی خودمان می شود که با ابزار و آلاتی مانند گوش و کره چشم با آن ساختمان های مخصوصشان می شنود،در حالی که بینایی و شنوایی او با آلات و ابزار ممکن نیست؛بلکه با حضور ذاتش در همه جا و در ظاهر و باطن همه اشیاست.

تعبیر «لا تفریق آلة» ممکن است اشاره به این نکته باشد که انسان برای دیدن یک منظره کامل-مثلا از یک خانه-باید چشم خود را متوجه نقاط مختلف آن خانه کند؛بالا و پایین و شرق و غرب آن را ببیند و عکس های متعددی از آن به مغز مخابره شود و مغز

ص:45

آن ها را در کنار هم بچیند و ترسیم کاملی از آن خانه درست کند؛بنابر این،کار اوّل چشم تصورهای جداگانه برداشتن و کار دوّم را که مغز انجام می دهد ترکیب آن ها با یکدیگر است.

در مورد مشاهده یک حرکت-مثلا حرکت یک انسان باز همین کار انجام می شود که دقیقا شبیه فیلمبرداری معمولی،چشم،از شکل و هیئت آن انسان در هر لحظه عکسی بر می دارد و به مغز مخابره می کند.هنگامی که این عکس ها در کنار هم چیده شود صحنه حرکت تجسم می شود.

در بیان دهمین و یازدهمین وصف چنین می فرماید:«او در همه جا حاضر است؛نه این که با اشیا مماس باشد و از همه چیز جداست؛بی آن که مسافتی بین او و موجودات باشد» (و الشّاهد لا بمماسّة،و البائن لا بتراخی مسافة) .

اشاره به این که حضور خداوند در همه جا نه به معنای حضور مکانی است که تماس با اشیا داشته باشد؛بلکه حضور او به معنای احاطه وجودی او به همه چیز است؛و جدایی او از اشیا نه به معنای فاصله مکانی یا زمانی است؛بلکه به این معناست که ذات او در غایت کمال و غیر او در نهایت نقصان است.

ممکن است تصور شود که این صفات و صفاتی که بعد از آن می آید با هم متناقض است.نزدیک بودن و دور بودن،حاضر بودن و جدا بودن،ظاهر بودن و باطن بودن،از صفاتی است که در اندیشه ما با هم جمع نمی شود.درست است؛مطلب همین گونه است؛ ولی در آن هنگام که این صفات درباره مخلوقات به کار رود که همه از نظر زمان و مکان و جهات مختلف محدودند؛اما هنگامی که سخن از ذات بی نهایت خداوند به میان می آید این اوصاف به ظاهر متضاد در او جمع می شود،با این که در همه جا حضور دارد(یعنی احاطه علمی به همه چیز دارد)حضور مکانی در هیچ جا ندارد؛زیرا جسم نیست که مکان بخواهد.

سپس امام علیه السّلام به بیان دوازدهمین و سیزدهمین وصف پرداخته،می فرماید:

ص:46

«آشکار است؛نه با دید چشم ها،پنهان است نه به سبب کوچکی و لطافت» (و الظّاهر لا برؤیة،و الباطن لا بلطافة) .

آری!او از همه چیز آشکارتر است؛چرا که آثار او سراسر جهان را پر کرده و جهان پرتوی از صفات جمال و جلال اوست،و او پنهان است،نه مانند اشیا کوچک و بسیار لطیف مانند هوا،بلکه به این معنا که به کنه ذاتش خرد پی نمی برد.

آن گاه چهاردهمین وصف از اوصاف،او را چنین بیان می فرماید:«با سلطه و قدرت از همه موجودات جداست و همه موجودات برای خضوع در برابر او و بازگشتشان به سوی او از او جدایند» (بان من الأشیاء بالقهر لها،و القدرة علیها،و بانت الأشیاء منه بالخضوع له،و الرّجوع إلیه) .

اشاره به این که اگر می گوییم خدا از همه چیز جداست،نه به این معنا است که او از ما دور است؛بلکه به مقتضای دلایل قطعی فلسفی و صریح آیه قرآن از ما به ما نزدیک تر است،« «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» ؛ما به انسان از رگ گردن او نزدیک تریم». (1)بلکه به این معناست که قدرت و قاهریت او بر همه چیز سایه افکنده.ما کجا و او کجا؟«چه نسبت،خاک را با اوج افلاک؟»و همچنین جدایی اشیا از او که مفهومش خضوع همه چیز در برابر اراده و فرمان اوست.

در بیان پانزدهمین وصف چنین می فرماید:(ذات او قابل وصف نیست؛چرا که)«آن کس که او را با صفات مخلوقات)وصف کند محدودش ساخته و کسی که برای او حدّی تعیین کند،او را به شمارش درآورده و کسی او را به شمارش در آورد،ازلیّتش را انکار کرده و آن کس که بپرسد:چگونه است؟وصفش کرده و آن کس که بگوید:کجاست؟مکانی برای او قائل شده» (من وصفه فقد حدّه،و من حدّه فقد عدّه،و من عدّه فقد أبطل أزله،و من قال:«کیف»فقد استوصفه،و من قال:«أین»فقد حیّزه (2)) .

ص:47

توضیح این سخن این که:ما آفریده شدگان که در جهان ممکنات به سر می بریم،همه چیز را با خود مقایسه می کنیم و در بسیاری از مواقع،خدا را با صفات ناقص و محدود خود وصف می کنیم و اوصافی همچون اوصاف ممکنات برای او قائل می شویم و این دره خطرناک تشبیه است که ما را در آیات و روایات از آن بر حذر داشته اند؛به همین جهت امام علیه السّلام می فرماید:کسی که او را به این صفات وصف کند او را همچون ممکنات محدود دانسته و کسی که حدی برای او قائل شود،به یقین شبیه و مانندی نیز برای او تصور می کند و بنابر این او را در قالب اعدادی می آورد و کسی که او را در قالب اعداد آورد،ازلیّت و ابدیّت او را انکار نموده است؛چرا که این دو وصف از نامحدود بودن ذات پاک او سر چشمه می گیرد.

همچنین کسی که از چگونگی ذات او سؤال کند،اوصاف مخلوقات را برای او قائل شده و آن کس که از مکان یا زمان او بپرسد،او را همچون اجسام در محدوده زمان و مکان فرض کرده است.

از شب و روزم چه می پرسی که من با یار خویش

در مکانی زندگی دارم که صبح و شام نیست!

اوّل و آخر ندارد داستان عاشقی

کانچه را آغاز نبود همچنین انجام نیست

ممکن است کسانی وصف یاد شده را در قوه سه وصف از اوصاف سلبیه خداوند بدانند:

عدم محدودیت،نفی کیفیت و نفی مکان برای ذات پاک خدا و سرانجام امام علیه السّلام اوصاف شانزدهم،هفدهم و هیجدهم را به این صورت بیان می فرماید:«او عالم بود در آن هنگام که معلومی وجود نداشت.پروردگار بوده آن زمان که پرورده ای نبود.و قادر و توانا بود آن زمان که مقدوری نبود!» (عالم إذ لا معلوم،و ربّ إذ لا مربوب،و قادر إذ لا مقدور) .

اما این که خداوند پیش از این که معلومی وجود داشته باشد عالم بوده است،به این

ص:48

دلیل است که او عالم به ذاتش بوده و ذات او سرچشمه همه موجودات است؛پس علم به ذات،در واقع علم به همه موجوداتی است که به تدریج در عالم،لباس وجود می پوشند.

و اما این که قبل از وجود موجودات،او پروردگار بوده،به دلیل آن است که قدرت به ربوبیت و پرورش موجودات عین ذات پاک اوست؛درست مثل این که می گوییم فلان کس مدیر و مدبّر است،در حالی که هنوز اداره و تدبیر تشکیلاتی بر عهده نگرفته است.

همچنین اگر می گوییم او قادر است قبل از این که مقدوری وجود داشته باشد به دلیل این است که قدرتش عین ذات اوست؛همان گونه که می گوییم:فلان کس توان انجام دادن چنین کاری را دارد،در حالی که هنوز انجام نداده است.

کوتاه سخن این که صفاتی همچون علم و قدرت و تمام صفات ثبوتیه،عین ذات اوست؛بنابر این او همه چیز بود،پیش از این که چیزی وجود داشته باشد؛و اگر درست بنگریم او الآن هم همه چیز است و دیگران هیچ! ***

ص:49

ص:50

انکارش نمایند.

خداوند،اسلام را ویژه شما قرار داد و شما را(برای حمایت از)اسلام برگزید.این همه اهمیّت به علت آن است که اسلام نامی است برای سلامت و کانونی است از بزرگواری ها و کرامت.خداوند،راه آن را برگزید و دلایلش را روشن ساخت،(و قرآن را فرو فرستاد که) ظاهرش علم و باطنش حکمت است.تعلیمات عالی قرآن هرگز فانی نمی شود و شگفتی ها و نو آوری هایش پایان نمی گیرد.در آن نعمت هایی است همچون سرزمین های پر گیاه در فصل بهار و چراغ های روشنی بخش تاریکی ها؛درهای خیرات جز با کلیدهای آن گشوده نمی شود و ظلمت ها جز با چراغ های پر فروغش بر طرف نمی گردد.حدود محرمات را تعیین کرده و موارد مباح و حلال را نشان داده؛درمان شفا جویان در قرآن است و همه نیازهای طالبان در آن جمع است.

یافتند و اموال بیت المال به ملک خصوصی آن ها در آمد و فریاد محرومان به آسمان بلند شد.بعد از او خورشید فروزان عدالت از پشت ابرهای تیره نمایان گشت و حکومت اسلامی به شکل حکومت عصر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در آمد.

در این که جمله های سه گانه اوّل،عطف تفسیری است و یک مطلب را(طلوع خورشید ولایت حق)با چند تعبیر بیان می کند یا هر یک اشاره به نکته ای است،در میان مفسّران نهج البلاغه گفتگوست؛ولی حق این است که هر یک معنای خاص خود را دارد؛ زیرا خورشید به هنگام طلوع،سه مرحله را می پیماید:نخست بیرون آمدن از پشت افق، سپس گسترده شدن شعاع آن بر پهنه زمین و سرانجام بالا آمدن و در وسط آسمان قرار گرفتن و آشکار شدن برای همگان است.

این جمله های سه گانه هر یک اشاره به یکی از این مراحل سه گانه دارد؛یعنی خورشید ولایت طلوع کرد و شعاع خود را بر صفحه زمین گسترانید و سپس بالا آمد و در دل آسمان جای گرفت.

و در ادامه می افزاید:«خداوند گروهی را به گروه دیگر مبدّل ساخت و روزگار دیگری را به جای روزگار موجود نشاند و ما از پیش در انتظار دگرگونی هایی بودیم؛همچون کسی که در خشکسالی در انتظار باران باشد» (و استبدل اللّه بقوم قوما،و بیوم یوما؛ و انتظرنا الغیر انتظار المجدب المطر) .

این تعبیرات به خوبی نشان می دهد که حوادث مربوط به عثمان،غیر منتظره نبود؛ زیرا هر شخص هوشیاری پیش بینی می کرد که این حکومت فامیلی که همه مقدرات یک کشور پهناور را به دست یک فامیل و اقوام و بستگان خود بسپارد پایدار نخواهد ماند، و نطفه یک شورش و قیام عمومی را در دل خود پرورش می دهد.این یک سنت الهی در تمام طول تاریخ است.

آن ها که بر این سخن ایراد گرفته اند که آیا علی علیه السّلام انتظار قتل عثمان را می کشید؟از نکته بالا غفلت کرده اند که این گونه حوادث برای هیچ هوشیاری دور از انتظار نیست و به

ص:53

تعبیر دیگر نتیجه طبیعی اعمال خود آن ها بود.

اضافه بر این،امام علیه السّلام نمی فرماید:ما در انتظار قتل عثمان بودیم-بلکه به احتمال قوی امام علیه السّلام راضی به قتل او نبود-ما انتظار تغییرات داشتیم،انتظار کسی که در خشکسالی آرزوی باران دارد؛چه تعبیر جالبی!سرزمین اسلام به علت ظلم و بیدادگری بی حدّ و حساب اطرافیان عثمان،گویی به بیابان خشک و سوزانی تبدیل شده بود که به هنگام کنار رفتن عثمان و ظهور حکومت عدل علوی،باران رحمت الهی بر آن نازل شد.

«ابن ابی الحدید»معتزلی،در این جا به پرسش و پاسخی پرداخته که ذکر آن مناسب به نظر می رسد.

نخست از خود می پرسد:آیا بنابر عقیده«معتزله»از اهل سنت صحیح است که علی علیه السّلام انتظار قتل عثمان را بکشد،همچون انتظار باران در خشکسالی؟و آیا این دلیل بر حقانیّت مذهب شیعه نیست؟ بعد در پاسخ می گوید:امام علیه السّلام نفرموده که ما انتظار قتل او را داشتیم؛بلکه فرموده:

انتظار تغییرات یعنی عزل او از خلافت داشتیم؛زیرا به عقیده ما علی علیه السّلام او را به علت اعمالش مستحق عزل از خلافت می دانست؛نه مستحق قتل؛و این با مذهب ما سازگار است.

سپس ایراد دیگری مطرح می کند که:آیا«معتزله»از اهل سنت معتقدند که علی علیه السّلام عثمان را فاسق و مستحق عزل از خلافت می دانست؟به دلیل فسقش؟ در پاسخ می گوید:ابدا معتزله چنین اعتقادی ندارند؛بلکه می گویند:علی علیه السّلام عثمان را فرد ضعیفی می دانست که توان تدبیر خلافت را نداشت و به همین دلیل،خویشاوندان او تمام امور و بیت المال مسلمین را به تسخیر خود در آوردند و فریاد مسلمین برخاست. (1)

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به سراغ بیان موقعیت امامان و پیشوایان حق می رود و

ص:54

مقامات آن ها را این گونه بیان می فرماید:«پیشوایان دین(امامان معصوم)مدبّران الهی بر مردمند و رؤسا و عارفان او بر بندگانش؛هیچ کس داخل بهشت نمی شود،مگر کسی که آن ها را بشناسد و آنان نیز او را بشناسد و هیچ کس وارد دوزخ نمی شود،مگر کسی که آن ها را انکار کند و آن ها نیز انکارش نمایند» (و إنّما الأئمّة قوّام اللّه علی خلقه،و عرفاؤه (1)علی عباده؛و لا یدخل الجنّة إلاّ من عرفهم و عرفوه.و لا یدخل النّار إلاّ من أنکرهم و أنکروه) .

این تعبیر نشان می دهد که امامان و پیشوایان علیه السّلام از سوی خدا تعیین می شوند؛نه از سوی مردم و اگر بیعت و انتخابی لازم است برای انسجام کار و پیشرفت امور آن هاست.

تعبیر به«قوّام»(جمع قائم)اشاره به تدبیر امور خلق است و تعبیر به«عرفاء»(جمع عریف)اشاره به این است که آن ها به علت شناختی که درباره مردم و شرایط زمان و مکان دارند و به مصالح و مفاسد آن ها آشنایند،هر کس را در جای مناسب می نشانند و هر کار را در موقع مناسب انجام می دهند.

جمله «لا یدخل الجنة...» و «لا یدخل النار...» تأکیدهایی است بر آن چه در جمله های قبل گفته شد؛زیرا هنگامی که بپذیریم آن ها از طرف خدا تعیین شدند،کسی که آن ها را به رسمیت بشناسد و آنان اعمالش را صحیح بشناسند به یقین،اهل بهشتند و کسی که آن ها را انکار کند،در واقع،فرمان خدا را انکار کرده،و چنین کسی سزاوار دوزخ است؛همچنین کسی که آن ها اعمالش را منکر بشمرند او نیز دوزخی است.

بدیهی است همه این تعبیرات با مذهب شیعه سازگار است که تعیین امام را از سوی خدا به وسیله پیغمبر یا امام پیشین می دانند و او را معیار تشخیص حق از باطل می شمرند و به یقین کسی که مردم او را با فکر برگزینند و ای بسا خطا کار و ستمکار از آب در آید دارای چنین مقاماتی نیست.حدیث معروف«من مات و لم یعرف امام زمانه

ص:55

مات میتة جاهلیّة؛کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسند،مرگ او مرگ جاهلیّت است». (1)

عجب این است که«ابن ابی الحدید»در این جا اصرار دارد که جمله های بالا درباره تمام خلفا که بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روی کار آمدند صادق است؛در حالی که امام علیه السّلام در جمله قبل از آن نکوهش شدیدی از حکومت عثمان کرده بود و این مطلب با آن چه«ابن ابی الحدید»استنباط کرده در تناقض آشکار است.

چگونه ممکن است پیشوای ضعیفی که تمام مقامات کشور اسلامی و بیت المال را در اختیار اقوام و بستگان فرصت طلب و هوا پرست خود گذاشته است و به همین جهت، مسلمانان قیام کردند و خون او را مباح شمردند و غالب صحابه نیز در برابر آن سکوت نمودند،و مصداق «قوّام اللّه علی خلقه و عرفائه علی عباده» باشد؟و هر کس او را انکار کند وارد دوزخ شود و هر کس او را قبول کند وارد بهشت گردد؟ در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که به امیر مؤمنان علی علیه السّلام فرمود:«ثلاثة اقسم أنّهنّ حقّ،إنّک و الأوصیاء من بعدک عرفاء،لا یعرف اللّه إلاّ بسبیل معرفتکم و عرفاء لا یدخل الجنّة إلاّ من عرفکم و عرفتموه و عرفاء لا یدخل النّار إلاّ من أنکرکم و أنکرتموه؛سه چیز است که سوگند یاد می کنم،همه حق است، تو و امامان بعد از تو عرفاء و سرشناسانی هستید،که خدا را جز از طریق معرفت شما(و راهنمایی و هدایتتان)نمی توان شناخت.و عرفایی هستید که هیچ کس وارد بهشت نمی شود مگر کسی که شما او را شناخته اید و او شما را شناخته،و عرفایی هستید که هیچ کس داخل دوزخ نمی شود،مگر آنها که شما را انکار کنند و شما آنها را انکار کنید». (2)

سپس امام علیه السّلام به مهمترین نعمتی که به مسلمانان ارزانی داشته،اشاره کرده،

ص:56

می فرماید:«خداوند،اسلام را ویژه شما قرار داد و شما را برای(حمایت از)اسلام برگزید» (إنّ اللّه تعالی خصّکم بالإسلام،و استخلصکم له) .

آری!این موهبت عظیم را به شما بخشید و شما را شایسته پاسداری از آن دید.

به دنبال آن می افزاید:«این همه اهمیّت به خاطر آن است که اسلام نامی است برای سلامت و کانونی است از بزرگواری ها و کرامت» (و ذلک لأنّه اسم سلامة،و جماع کرامة) .

و در توضیح آن می فرماید:«خداوند،راه اسلام را برگزید و دلایلش را روشن ساخت(و قرآن را فرو فرستاد که)ظاهرش علم و باطنش حکمت است!» (اصطفی اللّه تعالی منهجه،و بیّن حججه،من ظاهر علم،و باطن حکم) .

ضمیر در«منهجه»و«حججه»ممکن است به خداوند باز گردد یا به اسلام و نتیجه هر دو یکی است و تعبیر به«ظاهر علم»اشاره به ادله عقلیه است که بر حقانیت اسلام گواهی می دهد؛همان گونه که تعبیر به«باطن حکم»اشاره به اسرار احکام الهی است که در ادله نقلیه بیان شده است.

آری!اسلام آیین سلامت و کانون کرامت است.همیشه و در همه جا دعوت به محبّت و دوستی و همزیستی مسالمت آمیز می کند و از خشونت و عداوت و کینه توزی بر حذر می دارد و خطاب به مؤمنان می گوید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید! همگی در صلح و آشتی در آیید و از گام های شیطان(که شما را به نفاق و دشمنی و عداوت فرا می خواند)پیروی نکنید،که او دشمن آشکار شماست». (1)

اضافه بر این،کانون کرامت انسانی است و منادی عدل و مساوات و برابری انسان ها و حریت و آزادگی و تقوا و مکارم اخلاق و آگاهی و آزاد اندیشی است.

و به یقین،مسلمین بهترین پاسداران اسلام و مدافعان آن هستند و در طول تاریخ

ص:57

وفاداری خود را در دفاع از اسلام نشان داده و در حفظ آن کوشیده اند.

و از آن جا که در این تعبیرات،اشاره روشنی به قرآن مجید است،به دنبال آن اوصاف مهمی برای این کتاب الهی بیان می کند که بالغ بر ده وصف می شود؛می فرماید:

«تعلیمات علمی قرآن هرگز فانی نمی شود و شگفتی ها و نوآوری هایش پایان نمی گیرد، در آن نعمت هایی است همچون سرزمین های پر گیاه در فصل بهار و چراغ های روشنی بخش تاریکی ها،درهای خیرات جز با کلیدهای آن گشوده نمی شود و ظلمت ها جز با چراغ های پرفروغش بر طرف نمی گردد» (لا تفنی غرائبه،و لا تنقضی عجائبه.فیه مرابیع (1)النّعم،و مصابیح الظّلم،لا تفتح الخیرات إلاّ بمفاتیحه) .

امام علیه السّلام در این شش جمله به اوصاف مهمی از قرآن مجید اشاره می کند که هر یک از دیگری جالب تر است.نخست می فرماید:«غرائب»(صفات برجسته بی نظیر)قرآن هرگز فانی نمی شود و گرد و غبار کهنگی و فرسودگی بر آن نمی نشیند؛همیشه نو و با طراوت است.

و در وصف دوّم اشاره به نوآوری ها و شگفتی هایی می کند که هر روز چهره تازه ای از آن نمایان می شود؛می فرماید:این ها پایان نمی گیرد؛بنابر این فرق میان«غرائب»و «عجائب»و«فنا»و«انقضا»این است که اوّلی اشاره به صفات برجسته ای است که همیشه قرآن داشته و همواره خواهد داشت و دوّمی اشاره به نکات مهمی است که با گذشت زمان و مطالعه بیشتر هر روز آشکار می گردد.

این همان چیزی است که در حدیث معروف امام صادق علیه السّلام آمده است که شخصی از او پرسید:«ما بال القرآن لا یزداد علی النّشر و الدّرس إلاّ غضاضة؛چرا قرآن هر چه بیشتر منتشر و خوانده می شود،کهنه نمی گردد،بلکه طراوت آن بیشتر می شود؟» فرمود:«لأنّ اللّه تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی

ص:58

کلّ زمان جدید و عند کلّ قوم غضّ إلی یوم القیامة؛این به دلیل آن است که خداوند متعال آن را برای زمان خاص یا گروه معینی قرار نداده است؛لذا در هر زمانی نو و نزد هر قوم و ملتی با طراوت است تا روز قیامت». (1)

در سوّمین وصف،آن را به سرزمین های پر گیاهی تشبیه می کند که در فصل بهار غرق انواع نعمت هاست و می دانیم گیاهان بهاری دارای طراوت و لطافت و کیفیت و طعم ممتازی است.

و در وصف چهارم آن را به چراغ های پر نوری تشبیه می کند که امواج ظلمت ها را می شکافد و همه جا را روشن می سازد.

در وصف پنجم و ششم راه رسیدن به خیرات و بر طرف کردن ظلمت ها را منحصر به قرآن می شمرد.اشاره به این که آن ها که کلید خیرات را در غیر قرآن جستجو می کنند و برای زدودن تیرگی های دل و نورانیّت صحنه اجتماع از غیر قرآن یاری می جویند در اشتباهند.

و در پایان به چهار وصف دیگر اشاره کرده می فرماید:«قرآن،مناطق ممنوعه و حدود محرمات را تعیین کرد و موارد مباح و حلال را نشان داده.درمان شفا جویان در قرآن است و همه نیازهای طالبان در آن جمع است»( قد أحمی حماه (2)،و أرعی (3)مرعاه.فیه شفاء المستشفی،و کفایة المکتفی) .

ص:59

امام علیه السّلام در این اوصاف به نظم قانونی قرآن اشاره می کند که اصول کلی حلال و حرام را به طور کامل نشان داده و طرق مبارزه با بیماری های اخلاقی و مفاسد اجتماعی را ارائه کرده و در پایان فرموده است:هر چه بخواهید در قرآن است و به راستی تا انسان با قرآن آشنا نشود عمق این سخنان را درک نمی کند.

آری!درمان انواع بیماری های اخلاقی و انحرافات فکری و مشکلات اجتماعی در قرآن است و در واقع،آن کس که قرآن دارد و با قرآن همراه است همه چیز دارد؛ همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه دیگری می فرماید:

«و اعلموا أنّه لیس علی أحد بعد القرآن من فاقة و لا لأحد قبل القرآن من غنی؛بدانید هیچ کس با داشتن قرآن فقر و بیچارگی ندارد و هیچ کس بدون قرآن،غنی و بی نیازی نخواهد داشت». (1)

به همین دلیل،جامعه نیمه وحشی عصر جاهلیّت که در نهایت فقر و بدبختی از نظر اخلاقی و اقتصادی و اجتماعی زندگی می کردند،در سایه تعلیمات قرآن به اوج افتخار و قدرت در دین و دنیا رسیدند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه این اوصاف ده گانه را مربوط به اسلام دانسته(نه قرآن) و ضمیرهای این جمله ها را به آن باز گردانده اند؛گرچه از نظر نتیجه تفاوت چندانی در کار نیست،ولی با توجه به این که عین این تعبیرات در خطبه های دیگر نهج البلاغه درباره قرآن آمده معلوم می شود که منظور بیان اوصاف قرآن است؛هر چند کلمه قرآن در متن خطبه نیست. (2)

***

ص:60

کار می گذرد و گرفتار آثار سوء اعمال خود می شوند.

در بخش سوّم،همگان را مخاطب ساخته و اندرزهای مفید و مؤثر به آن ها می دهد تا از خواب غفلت بیدار شوند و به فکر آخرت خویش باشند.

در بخش چهارم،به چند صفت خطرناک اشاره می کند که هر کس گرفتار آن باشد هر عملی انجام دهد،مقبول نخواهد شد و اهل نجات نخواهد بود.

در پنجمین و آخرین بخش،صفات چهارپایان و درندگان و انسان های دنیا پرست و مؤمنان بیدار را در یک مقایسه کوتاه روشن می سازد و به این ترتیب خطبه پایان می گیرد.

***

ص:62

پیشوایی برگزیند که قائد و راهنمای او باشد» (و هو فی مهلة من اللّه یهوی (1)مع الغافلین،و یغدو مع المذنبین،بلا سبیل قاصد،و لا إمام قائد) .

آری!اسباب بدبختی او در این چهار امر خلاصه می شود،با غافلان همراه بودن و سقوط کردن و با گنهکاران همنشین شدن،از راه راست حرکت نکردن و پیشوای صالحی برنگزیدن.

تعبیر به «امام قائد» ممکن است اشاره به امامان علیهم السّلام معصوم باشد یا هر پیشوای عالم و با تقوایی که پیرو معصومین علیهم السّلام است و در هر حال،نقش رهبری صالحان را در هدایت و نجات انسان ها را مشخص می کند؛همان گونه که نقش همنشینی با غافلان و گنهکاران را در بدبختی و سقوط انسان روشن می سازد.

***

ص:64

در آن از راه هایی که به سقوط و گمراهی و شبهات اغواگر منتهی می شود،دوری جوید و گمراهان را از طریق سازشکاری در حق،یا تحریف در سخن،یا ترس از راستگویی(بر خود)مسلط نکند.

بما أدرکوا من طلبتهم،و لا بما قضوا من وطرهم (1)) .

آری!آن ها اموال و مقامات قصرهای پرشکوه باغ های پرطراوتی و خادمان و چاکرانی برای خود فراهم ساختند؛به گمان این که،سالیان دراز از آن بهره می گیرند؛اما در برابر توفان حوادث،همچون یک پر کاه از جا کنده شدند و به نقطه دور دستی پرتاب گشتند و در زیر خاک های سرد آرمیدند.

گویی در جمله اوّل اشاره به کسانی می فرماید که از امکانات خود به هیچ وجه استفاده نکردند(مثلا قصری ساخته و پیش از آن که ساکن آن شود،دست اجل گریبان او را گرفته است).

و جمله دوّم اشاره به کسانی است که شروع به بهره گیری از امکانات خود کرده اند؛ ولی پیش از آن که بهره خود را کامل کنند،مرگ میان آن ها و خواسته هایشان جدایی افکند(همچون کسی که قصری ساخته،چند روزی در آن ساکن شده،سپس دعوت حق را لبیک گفته و از دنیا رخت بربسته است).

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به نصایح بسیار سودمندی می پردازد که راه سعادت در آن ها نشان داده شده است.اشاره به زندگی پر درد و رنج غافلان کرد،می فرماید:«من شما و خویشتن را از چنین وضعی بر حذر می دارم» (إنّی أحذّرکم،و نفسی،هذه المنزلة) .

و به دنبال آن راه نجات را از این غفلت مرگبار ضمن اشاره به پنج دستور بیان می کند؛ می فرماید:«هر کس باید از(مواهب و امکانات)خویشتن بهره گیرد؛چرا که شخص بصیر و بینا کسی است که(با گوش خود)بشنود و بیندیشد و(با چشم خود)ببیند و عبرت گیرد؛سپس در جاده روشنی گام نهد که در آن از راه هایی که به سقوط و گمراهی و شبهات اغواگر منتهی می شود دوری جوید»( فلینتفع امرؤ بنفسه،فإنّما البصیر من

ص:67

سمع فتفکّر،و نظر فأبصر،و انتفع بالعبر،ثمّ سلک جددا (1)واضحا یتجنّب فیه الصّرعة فی المهاوی (2)،و الضّلال فی المغاوی (3)) .

در این تعبیرات امام علیه السّلام نخست خود و مخاطبان را خطاب می کند تا سخن تأثیر بیشتری بگذارد؛چرا که شنونده هنگامی که ببیند گوینده سخنان خود را باور دارد و به کار می بندد،تأثیر بیشتری خواهد پذیرفت.

و به دنبال آن به همگان هشدار می دهد که خداوند مواهب بسیاری در اختیارشان گذاشته و استعدادهای مهمی در درونشان نهفته،باید از آن ها به نفع خویش بهره گیرند و راه بهره گیری را در گوش شنوا و چشم بینا و استفاده از تجارب دیگران و سپس گام نهادن در جاده های روشن دور از پرتگاه ها و عوامل گمراهی می شمرد.

و در آخرین دستور،هشدار مهمی می دهد که از مسلّط کردن گمراهان بر خویش که سبب انواع مزاحمت ها می شود،بپرهیزد.می فرماید:«گمراهان را از طریق سازشکاری در حق یا تحریف در سخن یا ترس از راستگویی بر خود مسلّط نکند»(و لا یعین علی نفسه الغواة (4)بتعسّف (5)فی حقّ،أو تحریف فی نطق،أو تخوّف من صدق).

اشاره به این که بعضی از افراد ضعیف النفس و عافیت طلب هنگامی که در برابر افراد گمراه قرار می گیرند سعی دارند با چشم پوشی از بعضی حقایق یا تحریف در بیان مطالب

ص:68

حق یا ترس از راستگویی و صراحت در بیان،مخالفت های آن ها را کاهش دهند و همین امر سبب می شود که آن ها بر انسان مسلّط شوند و جسور گردند که جلوگیری از آنان بعد از آن مشکل خواهد شد.

باید با صراحت آمیخته با ادب و دلسوزی حقایق را بیان کرد و از مخالفت گمراهان نترسید،آن ها غالبا در برابر موضع گیری های شجاعانه عقب نشینی می کنند و اجازه جسارت به خود نمی دهند.

در طول تاریخ،نمونه های زیادی دیده می شود که افراد،با تحریف حقایق و کتمان واقعیات،مشکلات زیادی برای خود و جامعه ای که در آن می زیسته اند به وجود آورده اند.

داستان قریه«حوأب»در«جنگ جمل»معروف است.«عایشه»از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیده بود که رو به او کرد و فرمود:گویا می بینم یکی از شما همسرانم را(که در یک مسیر باطل)به قریه«حوأب»می رسید و سگ های آن در برابر او پارس می کنند.ای«عایشه» بترس که تو آن فرد باشی.اتفاقا در مسیر آتش افروزان در جنگ جمل به سوی«بصره» هنگامی که«عایشه»همراه لشکر به«حوأب»رسید،صدای پارس کردن سگ ها را شنید.سؤال کرد:این جا کجاست؟گفتند:«حوأب»است.«عایشه»در وحشت فرو رفت.

گفت:من از همین جا به«مدینه»بر می گردم.«محمّد بن طلحه»گفت:این سخنان را کنار بگذار!دیگری گفت:که این جا به یقین«حوأب»نیست و گروه زیادی از مردم آن محل را آوردند که به دروغ شهادت دهند.این جا«حوأب»نیست.عایشه پذیرفت و به راه خود ادامه داد.

نظیر این داستان در گذشته و حال بسیار بوده و هست. (1)

ص:69

ص:70

رضی لنفسه) .

در این سه دستور نیز نخست به پیروی بی قید و شرط از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله دعوت می کند؛چرا که آن چه را او فرموده وحی الهی و سبب سعادت دنیا و آخرت و نجات انسان هاست و بعد می گوید:اگر کسانی با این روش مخالفت کنند،هر چند گروه زیادی از مردم باشند،مخالفت کن و در پیروی از حق تردید به خود راه مده!و آن ها را به حال خود واگذار.

و در ادامه این نصایح می فرماید:فخر فروشی را کنار بگذار،و از مرکب تکبر به زیر آی و به یاد قبرت باش که گذرگاهت به سوی عالم آخرت است» (و ضع فخرک،و احطط (1)کبرک،و اذکر قبرک) .

در این سه دستور امام نخست به خمیر مایه شرّ و فساد یعنی فخر فروشی و تکبر اشاره می کند که تا انسان آن را کنار نگذارد روی سعادت نخواهد دید و به همان سرنوشتی گرفتار خواهد شد که شیطان متکبّر و فخر فروش گرفتار شد،سپس به یاد آوری مرگ و قبر اشاره می فرماید که فراموش کردن آن موجب«طول امل»و غرق شدن در زرق و برق دنیاست؛همان قبری که سهمیه ثروتمند و درویش در آن یکسان است و چنان در کنار هم می خوابند که گویی همیشه با هم بوده اند.نه درویش بی کفن می میرد و نه ثروتمند یک کفن دارد بیش.عین این سه جمله در کلمات قصار(حکمت 398)آمده است و نشان می دهد که مرحوم«سیّد رضی»کلمات قصار را گاه از خطبه های طولانی بر می گزیده است.

و در ادامه این بحث،سه اندرز دیگر که هماهنگ با هم است بیان می کند و می فرماید:

(بدان)«همان گونه که جزا می دهی جزا داده خواهی شد و همان چیز که زراعت می کنی درو خواهی کرد و آن چه امروز از پیش می فرستی فردا بر آن وارد خواهی شد؛پس برای

ص:73

قدوم خود در سرای دیگر جایی فراهم ساز و برای آن روزت چیزی از پیش بفرست»( کما تدین تدان،و کما تزرع تحصد،و ما قدّمت الیوم تقدم علیه غدا،فامهد (1)لقدمک،و قدّم لیومک) .

چگونه انسان می تواند به دیگران ظلم و ستم کند و جزای نیکی را به بدی بدهد ولی از خداوند انتظار داشته باشد جزای اعمال بد او را به نیکی بدهد؟و چگونه انسان می تواند بذر خام بپاشد و انتظار داشته باشد گل درو کند و به گفته شاعر:

تخم گل کاشتی آخر گل شد بر سرش نغمه سرا بلبل شد

خار کشتی ثمرت خار دهد خار جز خار کجا بار دهد؟

در زمین دل خود کشتی خار خار بار آمد و دادت آزار!

در واقع این اندرزها از آیات قرآنی و روایات نبوی مایه می گیرد؛آن جا که خدا را « «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» »و دنیا را«مزرعه آخرت»می شمریم و در سوره«حشر»می فرماید:

«وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» ؛هرکس باید بنگرد که برای فردایش چه چیز از پیش فرستاد». (2)و در سوره«بقره»می خوانیم:« «وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ» ؛و هر کار خیری را برای خود از پیش می فرستید،آن را نزد خدا(در سرای دیگر)خواهید یافت». (3)

و امام علیه السّلام در پایان این بخش به همان مطلبی که در آغاز از آن شروع کرد باز می گرداند و مخاطبان خویش را از خواب غفلت بیدار می کند و به جدّ و جهد وا می دارد و می فرماید:

«به هوش باش،به هوش باش ای شنونده!و کوشش و تلاش کن ای غافل و(بدان)هیچ کس مانند شخص آگاه تو را از حقایق امور با خبر نمی سازد!» (فالحذر الحذر أیّها

ص:74

المستمع!و الجدّ الجدّ أیّها الغافل! «وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ» ).

جمله اخیر که اقتباس از آیه 14 سوره«فاطر»است اشاره به این است که هیچ کس همچون گوینده این سخنان نمی تواند،حقیقت مرگ و زندگی و امروز و فردای آدمی و سرنوشت او را در این جهان بیان کند و به گفته یکی از شارحان نهج البلاغه،کسی که در خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امام أمیر المؤمنین علیه السّلام دقت کند به یقین می داند کسی با این دقت و ظرافت درباره دنیا و ماهیّت آن و آغاز و انجامش سخن نگفته،سخنی تکان دهنده و بیدارگر.

شاعر عرب در زمینه نصایح اخیر چنین می گوید:

«هی الدّنیا تقول بملأ فیها حذار!حذار!من بطشی و فتکی

فلا یغررکم حسن ابتسامی فقولی مضحک و الفعل مبکی

این دنیا پیوسته با تمام دهان می گوید:از جملات و کشتارهای غافلگیرانه من بر حذر باشید،بر حذر! تبسّم زیبای من شما را نفریبد؛چرا که سخنانم شیرین و خنده آفرین است؛ولی کار من گریه آور است». (1)

***

ص:75

ص:76

خود را با کشتن بی گناهی فرو نشاند یا کسی را به سبب عملی که دیگری انجام داده نکوهش کند.(و او را متّهم سازد).

یا برای به دست آوردن حاجتی که به مردم دارد بدعتی در دین خدا بگذارد یا مردم را با دو چهره ملاقات کند و در میان آنان با دو زبان سخن بگوید(و نفاق و دو رویی پیشه کند)در آن چه گفتم بیندیش؛(و بقیه را بر آن قیاس کن)چرا که هر چیز را با مثل و مانندش می توان شناخت.

(بدان)چهار پایان تمام همّتشان شکم های شان است و درّندگان تمام همّتشان تجاوز و تعدی به دیگران است و زنان(هوسباز)تمام فکرشان زینت زندگی و فساد در آن است؛ در حالی که مؤمنان،خاضع و متواضعند و نسبت به دیگران بیمناکند(مبادا آسیبی به آن ها برسد).و(در برابر مسئولیت های شان در پیشگاه خدا)خائف و ترسانند.

نفسه،و أخلص فعله (1)-أن یخرج من الدّنیا،لاقیا ربّه بخصلة من هذه الخصال لم یتب منها) .

سپس امام علیه السّلام به شرح این خصلت ها که عبارتند از:شرک،قتل نفس،تهمت،بدعت و نفاق پرداخته و هر یک از این امور پنج گانه را در عبارت کوتاهی بیان می کند و می فرماید:

«همتایی برای خدا در عبادتی که بر او فرض کرده قرار دهد یا خشم خود را با کشتن بیگناهی فرو نشاند یا کسی را به سبب عملی که دیگری انجام داده نکوهش کند.(و او را متّهم سازد).

یا برای به دست آوردن حاجتی که به مردم دارد بدعتی در دین خدا بگذارد یا مردم را با دو چهره ملاقات کند و در میان آنان با دو زبان سخن بگوید(و نفاق و دو رویی پیشه کند)در آن چه گفتم بیندیش؛(و بقیه را بر آن قیاس کن)چرا که هر چیز را با مثل و مانندش می توان شناخت» (أن یشرک باللّه فیما افترض علیه من عبادته،أو یشفی غیظه بهلاک نفس،أو یعرّ (2)بأمر فعله غیره،أو یستنجح حاجة إلی النّاس بإظهار بدعة فی دینه،أو یلقی النّاس بوجهین،أو یمشی فیهم بلسانین.

اعقل ذلک فإنّ المثل دلیل علی شبهه) .

به این ترتیب؛نخستین گناه بسیار خطرناک،شرک در عبودیّت پروردگار است؛کاری که اگر انسان از آن توبه نکند هرگز مشمول عفو الهی نخواهد شد:« «إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ» ؛خداوند هرگز شرک را نمی بخشد و کمتر از آن را برای هر کس بخواهد و شایسته بداند می بخشد». 1

دیگر این که انسان با ریختن خون دیگری خشم خود را فرو نشاند همان گونه که قرآن می فرماید:« «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها» ؛هر کس انسان با ایمانی را به قتل برساند کیفر او جهنم است که جاودانه در آن خواهد ماند» 2.

بعضی از شارحان نهج البلاغه این جمله را شامل انتحار و خودکشی نیز دانسته اند ولی ظاهر عبارت همان معنای اوّل است و به هر حال بعضی آیه فوق را دلیل بر این می دانند که قتل بی گناهان سبب می شود قاتل بی ایمان از دنیا برود؛چرا که خلود و جاودانگی مخصوص افراد بی ایمان است.

در مورد سوّمین وصف که متّهم ساختن افراد به اعمالی است که انجام نداده اند و در واقع،کشتن شخصیت و ریختن آبروی آن هاست.در روایات اسلامی می خوانیم که اهمیّت آبروی انسان به اندازه اهمیّت خون اوست.

درباره چهارمین وصف یعنی بدعت گزاری در دین خدا برای رسیدن به مال و مقام دنیا همین بس که از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:«اهل البدع شرّ الخلق و الخلیقة، اهل البدع کلاب اهل النّار؛بدعت گزاران،بدترین خلق خدا هستند،اهل بدعت سگان دوزخیانند!» (3)و در مورد وصف پنجم یعنی نفاق و دو رویی و دو گویی همین بس که قرآن مجید درباره منافقان می فرماید:« «وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ» ؛و هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات می کنند می گویند:ما ایمان آورده ایم(ولی)هنگامی که با شیطان های خود

ص:79

ص:80

خلوت می کنند می گویند:ما با شماییم ما فقط(آن ها)را مسخره می کنیم». (1)

و در آیات بعد از آن تصریح شده است که اعمال آن ها سودی به حالشان ندارد و مشمول هدایت های الهی واقع نمی شوند.

به راستی اگر جامعه بشری از آلودگی به این صفات پنج گانه پاک شود،چه آرامش و امنیّتی بر آن حاکم خواهد شد!جان و مال و آبروی مردم محفوظ می ماند؛مردم با صفا و صمیمیّت با هم گفتگو می کنند.شرک و بدعت رخت بر می بندد و از نظر جنبه های معنوی نیز رشد و نمو کافی پیدا می کنند.

بعضی از شارحان نهج البلاغه جمله «او یلقی الناس بوجهین» را اشاره به معنایی دانسته اند و جمله «او یمشی فیهم بلسانین» را اشاره به معنای دیگری؛اوّلی دو رویی خود شخص را بیان می کند و دوّمی دو گویی نسبت به دیگران را؛به همین دلیل اوصاف یاد شده را شش صفت شمرده اند؛ولی بدیهی است هر دو از آثار نفاق است:یکی با زبان و دیگری با چهره؛لذا بهتر است که هر دو را با یک عنوان مطرح کنیم.

از نکات قابل ملاحظه این که به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه با توجه به این که این خطبه قبل از جنگ جمل ایراد شده،اشاره به این است که اوصاف مزبور در آتش افروزان جنگ جمل وجود داشت؛زیرا از یک سو آن ها هوای نفس خویش را به جای مقدّس خدا پرستیدند و از سوی دیگر خشمشان را نسبت به علی علیه السّلام با ریختن خون بی گناهان فرو نشاندند و از سویی قتل عثمان که به دست دیگران و با تحریک آنان واقع شده بود به علی علیه السّلام نسبت دادند و از طرف چهارم مسأله امامت و جانشینی علی علیه السّلام را نسبت به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله انکار کردند و بدعت در دین خدا گذاشتند و از سوی پنجم از یک طرف مردم را از قتل عثمان باز می داشتند و از طرف دیگر به طور پنهانی بر ضدّ او تحریک می کردند و جمله «اعقل ذلک» (در آن چه گفته ام بیندیش)را اشاره به همین

ص:81

نکته دانسته اند. (1)

امام علیه السّلام به دنبال این تذکّرات پر معنا می فرماید:«آن چه گفته ام بیندیش و امثال و مانند آن را درک کن و به تعبیر دیگر تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل».

بعضی از شارحان نهج البلاغه جمله «اعقل ذلک» را اشاره به مطالبی که در جمله های بعد آمده است می دانند؛ولی این خلاف ظاهر تعبیر«ذلک»می باشد.

به هر حال،امام علیه السّلام در پایان این خطبه به چند نکته مهم دیگر که بی ارتباط به مسأله جنگ جمل نیست اشاره می کند و می فرماید:«چهار پایان تمام همّتشان شکم های شان است و درّندگان تمام همّتشان تجاوز و تعدی به دیگران است و زنان(هوسباز)تمام فکرشان زینت زندگی و فساد در آن است؛در حالی که مؤمنان،خاضع و متواضعند و مؤمنان نسبت به دیگران بیمناکند(مبادا آسیبی به آن ها برسد).و(در برابر مسئولیت های شان در پیشگاه خدا)خائف و ترسانند» (إنّ البهائم همّها بطونها؛و إنّ السّباع همّها العدوان علی غیرها؛و إنّ النّساء همّهنّ زینة الحیاة الدّنیا و الفساد فیها؛إنّ المؤمنین مستکینون (2).إنّ المؤمنین مشفقون.إنّ المؤمنین خائفون) .

آری!مؤمنان صالح و درستکار و وظیفه شناس هم در برابر خالق خائفند و هم در برابر خلق خدا.در برابر خالق به دلیل وظایف سنگینی که بر عهده دارند و در برابر خلق به علت این که مبادا حقی از حقوق کسی را پایمال کنند؛به عکس انسان های درنده خو و هوسباز و شکم پرور که جز اسطبل و علف نشناسند و غیر از غارت و چپاول دیگران کاری ندارند.

در واقع،امام علیه السّلام مظاهر دنیوی را در سه چیز خلاصه کرده:شکم پروری،درنده خویی و بهره گیری از تجملات و زینت ها.یکی را برنامه چهار پایان ذکر کرده و یکی را حیوانات

ص:82

درنده و دیگری را زنان هوسباز.

این تعبیرات ممکن است اشاره به سردمداران جنگ جمل باشد که با همین انگیزه ها آتش آن جنگ را برافروختند و گروه زیادی را به کشتن دادند و خودشان نیز ناکام شدند.

(توجه داشته باشید که طبق بعضی از روایات امام علیه السّلام این خطبه را در آستانه جنگ جمل ایراد فرمود).

***

ص:83

ص:84

انسان پاک باشد،ظواهر اعمال او نیز پاک است و آن ها که از درون آلوده اند نیز غالبا ظاهری آلوده دارند.

3.برای اصلاح هر چیز باید به ریشه های نخستین،بازگشت و اصلاحات را از اساس و بنیان شروع کرد.

***

ص:86

هم جانشین به حق او را و با شناخت آن دو بزرگوار،تردید و تأملی در اجابت دعوت و پیروی از رهبر باقی نخواهد ماند.

آن گاه به گروه دیگری که در نقطه مقابل گروه اوّل قرار دارند اشاره کرده،می فرماید:

«آن ها(دشمنان حق)در دریاهای فتنه فرو رفتند؛بدعت ها را گرفته و سنت ها را رها نمودند(و کار به جایی رسید که)مؤمنان کنار رفتند(و سکوت اختیار کردند؛)ولی گمراهان و تکذیب کنندگان به سخن درآمدند» (قد خاضوا بحار الفتن،و أخذوا بالبدع دون السّنن.و أرز (1)المؤمنون،و نطق الضّالّون المکذّبون) .

این تعبیرات اشاره به گروه های منحرفی دارد که بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اطراف غاصبان خلافت را گرفتند و سرانجام کار به دست معاویه و یزید و خونخواران«بنی امیّه و بنی مروان»رسید.

آری،کار آن ها ایجاد فتنه ها مانند فتنه«جمل»و«صفین»و«نهروان»و بهره گیری از آن بود و همچنین ایجاد بدعت ها در دین خدا و رها کردن سنت های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله که در عصر خلیفه سوّم و«بنی امیّه»از هر زمان آشکارتر بود.

امام علیه السّلام بعد از ذکر این مقدمه(بیان اوصاف عاقلان و گمراهان)به بیان بخشی از فضایل اهل بیت علیهم السّلام پرداخته،چنین می گوید:«ما محرم اسرار(پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله)و یاران راستین او و گنجینه داران و درهای علوم وی هستیم و به خانه ها تنها باید از درهای آن وارد شد،و هر کس که از غیر در وارد شود سارقش می نامند!» (نحن الشّعار و الأصحاب،و الخزنة و الأبواب؛و لا تؤتی البیوت إلاّ من أبوابها؛فمن أتاها من غیر أبوابها سمّی سارقا) .

اشاره به این که ما از همه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نزدیک تریم(توجه داشته باشید که شعار به

ص:89

معنای لباس زیرین است که با پوست تن تماس دارد)و علم و دانش آن حضرت به ما رسیده است و هر کس می خواهد به تعلیمات آن وجود مقدّس و هدایت های او راه یابد باید از طریق ما وارد شود.

این تعبیرات در واقع برگرفته از روایات خود پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله درباره اهل بیت علیهم السّلام عموما و علی علیه السّلام خصوصا می باشد.احادیثی مانند حدیث ثقلین که تمام مسلمین را تا روز قیامت به قرآن و اهل بیت علیهم السّلام ارجاع می دهد و حدیث«انا مدینة العلم و علیّ بابها فمن اراد العلم فلیأت الباب؛من شهر علمم و علی در آن است هر کس علم می خواهد باید از در وارد شود». (1)

جالب این که ابن ابی الحدید هنگامی که به تفسیر این بخش از خطبه می پردازد، می گوید:آن چه علی علیه السّلام در این خطبه به آن اشاره کرده،تنها عشری از اعشار فضایلی است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در روایات بسیار درباره آن حضرت بیان فرموده است.

سپس می افزاید:منظور من در این جا روایاتی که امامیه در زمینه امامت علی علیه السّلام به آن استدلال کرده اند،نیست،بلکه منظور روایاتی است که بزرگان حدیث اهل سنت در کتاب های خود از فضایل علی علیه السّلام آورده اند و من مختصری از آن را در این جا می آورم.

و به دنبال آن بیست و چهار روایت ناب در فضایل آن حضرت نقل می کند که در بخش نکات به قسمتی از آن ها اشاره خواهد شد.(ان شاء اللّه)

خودستایی می کند؟آیا این کار دون از شأن امام علیه السّلام نیست؟ تا آن جا که«ابن ابی الحدید»در«شرح نهج البلاغه»نقل می کند که بعضی به «عمر»گفتند:علی علیه السّلام را به فرماندهی لشکر برگزین!او گفت:علی خود را برتر از این حرف ها می داند! ولی این گونه خرده گیری ها که غالبا از ناآگاهی یا حسد سرچشمه می گیرد در برابر منطق عقل مردود است؛چرا که بسیاری از مردم ممکن است به موقعیت شخص بزرگی آشنا نباشند و از افکار و علوم و برنامه های تربیتی او بهره نگیرند؛آیا او نباید خود را به مردم معرفی کند؟ این موضوع به آن می ماند که شخص طبیب ماهر و متخصص در رشته های مختلف طبی تابلو بزرگی بر سر در مطب خود نصب کند و رتبه های علمی خود را یکی بعد از دیگری بر آن بنویسد تا مردم او را بشناسند و از علم و تجربه او بهره گیرند.آیا این کار خودستایی است یا معرفی کردن در برابر ناآگاهان؟ از این گذشته یکی از مراحل شکر نعمت های الهی بازگو کردن آن است؛قرآن می فرماید:« «وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» ؛نعمت پروردگارت را بازگو کن». (1)

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که فرمود:تفسیر آیه فوق چنین است:

«حدّث بما أعطاک اللّه و فضّلک و رزقک و أحسن إلیک و هداک؛آن چه را خدا به تو بخشیده و برتری داده و روزی هایی را که به تو عطا فرموده و آن چه را به تو نیکی کرده و هدایت نموده،همه را باز گو کن». (2)

و لذا در بعضی از احادیث نقل شده است که وقتی از علی علیه السّلام در مورد بعضی از فضایل آن حضرت سؤال شد،امام علیه السّلام در پاسخ فرمود:گرچه خودستایی زشت است،ولی من با الهام از آیه «وَ أَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» و برای بازگویی نعمت های پروردگار به تو پاسخ می گویم(سپس بخشی از فضایل خود را بیان فرمود).

ص:91

را به آن ملزم ساختم،کسی که او را دوست دارد،مرا دوست داشته و کسی که از وی اطاعت کند،مرا اطاعت نموده است.او را به این فضایل بشارت ده.

3.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«من سرّه أن یحیا حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن الّتی غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهما و علما فویل للمکذّبین من أمّتی،القاطعین فیهم صلتی لا أنا لهم اللّه شفاعتی؛کسی که مسرور می شود همچون من زندگی کند و همچون من از دنیا برود و ساکن بهشت جاویدانی شود که خداوند آن را غرس کرده پس باید علی را بعد از من دوست دارد و دوست او را نیز دوست داشته باشد و به امامان پس از من اقتدا کند که آن ها از عترت من اند؛از باقیمانده گل من سرشته شدند و خداوند فهم و دانش به آنان داده است.وای بر کسانی از امت من که آن ها را تکذیب کنند و نسبت به من قطع رحم کنند!خداوند هرگز آن ها را مشمول شفاعت من نکند !».

***

ص:93

ص:94

بیشتری می گیرد ولی آن کس که از روی آگاهی عمل می کند همچون رهروی است که در جاده روشن گام بر می دارد(و به زودی به مقصد می رسد).حال که چنین است هر شخص باید بنگرد آیا(به سوی مقصد)پیش می رود یا به عقب باز می گردد؟!

جمله «إن نطقوا صدقوا» یکی از اوصاف برجسته اهل بیت علیهم السّلام را که همان صدق در کلام است و با آیه «کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» (1)هماهنگ است،بازگو می کند.

جمله «إن صمتوا لم یسبقوا» اشاره به این است که سکوت آن ها هرگز به معنای ناتوانی در پاسخ گویی نیست؛بلکه به مقتضای مصلحت و حکمت است لذا کسی نمی تواند بر آن پیشی بگیرد.یا این که ابهت آن ها به قدری است که هرگاه سکوت کنند، کسی را یارای سخن و اظهار وجود در برابر آن ها نیست.

به هر حال،این صفات چهار گانه که در اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است،مقام آن ها را از دیگران ممتاز می سازد و عظمت الهی و علمی آن ها را نشان می دهد.

سپس برای تأکید این مطلب که هدف ستایش و مداحی نیست،می افزاید:«راهنمای جمعیّت باید به افراد خود راست بگوید و عقل و خرد را حاضر سازد و از فرزندان آخرت باشد؛چرا که از آن جا آمده و به آن جا باز می گردد» (فلیصدق رائد أهله (2)،و لیحضر عقله،و لیکن من أبناء الآخرة،فإنّه منها قدم،و إلیها ینقلب) .

واژه«رائد»در اصل به معنای کسی است که در پیشاپیش قافله حرکت می کند و برای یافتن آب و چراگاه جستجو می نماید.اگر چنین کسی دروغگو باشد،اهل قافله خود را گرفتار خطر می سازد،انتخاب این تعبیر در جمله یاد شده اشاره به این نکته لطیف است که اگر من ویژگی های اهل بیت علیهم السّلام را برای شما شرح می دهم به منزله کسی هستم که ضروری ترین وسیله زندگی را برای پیروانش فراهم می سازد.

ص:97

جمله «فإنّه منها قدم و...» (انسان از آخرت آمده و به سوی آن باز می گردد)ممکن است اشاره به مفهوم «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» (ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم)باشد.یا به تعبیر دیگر آخرت در این جا به معنای ماورای طبیعت است.

بعضی از شارحان نهج البلاغه گفته اند:معنای این جمله آن است که«ما برای آخرت آفریده شده ایم»همان گونه که در بعضی از کلمات امام علیه السّلام آمده است:«الا فما یصنع بالدّنیا من خلق للآخرة؛کسی را که برای آخرت آفریده شده با دنیا چکار؟» (1)آن گاه در ادامه این سخن با توجه به آن چه در فراز قبل درباره امامان اهل بیت علیهم السّلام آمده هشدار می دهد که با دقت هر چه بیشتر،مراقب اعمال خویش باشند و راهی که را آن امامان یعنی گنجینه های علم الهی و آگاهان بر قرآن ارائه می دهند،بپویند و در آغاز هر کار در نتیجه و پایان آن بیندیشند و تصمیم بگیرند؛می فرماید:

«آن کس که با چشم دل می بیند و با بینایی عمل می کند باید در آغاز هر کار بیندیشد که آیا آن عمل به سود اوست یا به زیان او؛اگر به سود اوست ادامه دهد و اگر به زیانش می باشد از عمل باز ایستد» (فالنّاظر بالقلب،العامل بالبصر،یکون مبتدأ عمله أن یعلم:أ عمله علیه أم له؟!فإن کان له مضی فیه،و إن کان علیه وقف عنه) .

در واقع،امام علیه السّلام شرط پیروزی را سه چیز شمرده که هر سه از شاخه های علم و دانش است.اندیشیدن در اصل کار و عمل کردن با بصیرت و آگاهی و مطالعه درباره نتیجه آن کار که آیا به سود است یا زیان؟ سپس به دلیل آن پرداخته و با تشبیه زیبایی فرق میان عالم و جاهل را روشن می سازد و می فرماید:«زیرا آن کس که بدون آگاهی(و مطالعه کافی)به انجام دادن کار پردازد همچون کسی است که از بی راهه می رود و چنین کسی هر قدر جلوتر می رود از منزل مقصود فاصله بیشتری می گیرد ولی آن کس که از روی آگاهی عمل می کند همچون رهروی است که در جاده روشن گام بر می دارد(و به زودی به مقصد می رسد)»

ص:98

(فإنّ العامل بغیر علم کالسّائر علی غیر طریق.فلا یزیده بعده عن الطّریق الواضح إلاّ بعدا من حاجته.و العامل بالعلم کالسّائر علی الطّریق الواضح) .

چه تشبیه جالبی!افراد دانا و نادان هر دو در تلاشند؛ولی دانا چون در جاده اصلی حرکت می کند لحظه به لحظه به مقصد نزدیک تر می شود؛ولی نادان چون در بی راهه گام بر می دارد لحظه به لحظه از مقصد دورتر می شود و به تعبیر دیگر تلاش های او نتیجه معکوس دارد.

در سخنان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تعبیر جالب دیگری از این مطلب نقل شده است:«من عمل علی غیر علم کان ما یفسد اکثر ممّا یصلح؛کسی که بدون آگاهی عملی انجام دهد آن چه را خراب می کند بیش از آن است که آباد می کند». (1)

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«العامل علی غیر بصیرة کالسّائر علی غیر الطّریق لا یزیده سرعة السّیر إلاّ بعدا؛کسی که بدون آگاهی عمل کند مانند رهروی است که در غیر مسیر گام بر می دارد که هر چه سریع تر سیر کند از مقصد دورتر می شود». (2)

و در پایان این بخش امام علیه السّلام چنین نتیجه می گیرد،می فرماید:«حال که چنین است هر شخص باید بنگرد آیا(به سوی مقصد)پیش می رود یا به عقب باز می گردد؟!» (فلینظر ناظر أ سائر هو أم راجع؟!) .

این تعبیر نشان می دهد که افراد نا آگاه نه تنها با تلاش های خود به مقصد نزدیک نمی شوند بلکه گاهی با تلاش های خود درست در جهت ضد آن گام بر می دارند.

***

ص:99

و در جای دیگر می فرماید:« «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلاّ نَکِداً» ؛سرزمین پاکیزه گیاهش(پاکیزه)به فرمان پروردگار می روید؛اما سرزمین خبیث و بد جز گیاه ناچیز و بی ارزش از آن نمی روید». (1)

در روایات اسلامی و کلمات فقها نیز این مسأله دیده می شود:

امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید:«ما أضمر أحد شیئا إلاّ ظهر فی فلتات لسانه و صفحات وجهه؛کسی چیزی را در دل پنهان نمی کند مگر این که در سخنانی که از دهانش بیرون می پرد و در چهره اش،آشکار می شود». (2)

فقها نیز در بحث عدالت می گویند:حسن ظاهر و عمل به وظایف شرع حکایت از وجود ملکه عدالت در باطن می کند.

جالب این که در عصر ما وسایلی ساخته اند به نام دروغ سنج که از تغییر حرکات نبض و قلب و فشار خون و غیر آن می توان راستگو بودن یا دروغ گو بودن شخص را به هنگامی که مطلبی را اظهار می دارد،شناخت.

همان گونه که اشاره شد این قاعده کلی مانند سایر قواعد بدون استثنا نیست؛زیرا افرادی هستند بسیار پیچیده و به تعبیر عامیانه«تودار»که به آسانی نمی توان آن ها را از اعمالشان شناخت؛چنان ریا کار و متظاهر و مردم فریبند که گاه افراد عاقل و هوشیار را نیز به خطا می افکنند و به همین جهت امام علیه السّلام در ادامه سخن چنین می فرماید:«پیامبر راستگو صلّی اللّه علیه و آله فرمود:گاه خداوند بنده ای را دوست دارد ولی عملش را مبغوض می شمرد و گاه عملش را دوست دارد و شخصش را مبغوض می داند» (و قد قال الرّسول الصّادق -صلّی اللّه علیه و آله-:«إنّ اللّه یحبّ العبد،و یبغض عمله،و یحبّ العمل و یبغض بدنه») .

دلیل جدایی ظاهر از باطن و عمل از عقیده در این گونه موارد،عوامل فوق العاده ای

ص:103

است که رخ می دهد و شخص را از آن اصل کلی دور می سازد؛مثلا همنشینی با بدان و خوبان و قرار گرفتن در محیطهای سالم یا فاسد و همچنین تعصب ها،کینه ها، حسادت ها،هوس های شدید و تبلیغات مسموم یا سالم و فقر و تنگدستی فوق العاده و مانند آن،این هاست که گاهی هماهنگی ظاهر و باطن را بر هم می زند و از کوزه چیزی برون می تراود که در آن نیست.

مرحوم علامه خویی در شرح این جمله،مطلب دیگری دارد.او بعد از آن اشاره به تناقض صوری صدر و ذیل این بخش از خطبه می گوید:من بعد از تدبّر و تفکر بسیار در چند روز و توسّل به جدم امیر مؤمنان،به این نتیجه رسیدم که حضرت به استناد کلام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می خواهد اشاره به این نکته کند که اگر کسی بر خلاف آن اصل کلی،ظاهر و باطن خود را هماهنگ ندید باید کوشش کند آن را در جهت صلاح،هماهنگ سازد؛یعنی اگر باطن خوب بود و عمل بد،سعی در اعمال صالحه کند و اگر عمل،خوب بود و باطن بد، تلاش در اصلاح باطن نماید. (1)

گر چه این سخن،سخنی است صحیح؛ولی استفاده این معنا از جمله های یاد شده خالی از اشکال نیست و به نظر می رسد تفسیر اوّل مناسب تر است.

سپس در بخش پایانی این خطبه،امام علیه السّلام در تکمیل گفتار سابق در زمینه هماهنگی ظاهر و باطن و لزوم پاکسازی درون برای پاک شدن برون،چنین می فرماید:«بدان هر عملی رویشی دارد و هیچ رویشی از آب بی نیاز نیست و آب ها مختلفند آن چه آبیاری اش پاکیزه باشد نهالش پاک و میوه اش شیرین است و آن چه آبیاریش ناپاک باشد نهالش ناپاک و میوه اش تلخ خواهد بود» (و اعلم أنّ لکلّ عمل نباتا.و کلّ نبات لا غنی به عن الماء،و المیاه مختلفة؛فما طاب سقیه،طاب غرسه و حلت ثمرته،و ما خبث سقیه،خبث غرسه و أمرّت ثمرته) .

امام علیه السّلام در این تشبیه زیبا،انسان و اعمالش را به درختان و میوه هایش تشبیه نموده

ص:104

است؛همان گونه که درختان و گیاهان از آب برای رویش بی نیاز نیستند،انسان ها نیز به تعلیم و تربیت و تبلیغ نیاز دارند.آن کس که از تعلیم و تربیت و تبلیغ صحیحی برخوردار باشد اعمالش پاک و آن کس که تحت تأثیر تبلیغات سوء قرار گیرد،عملی ناپاک خواهد داشت.

به تعبیر دیگر ارزش میوه های درختان در واقع از سه چیز نشأت می گیرد:بذر خوب و زمین خوب و آب خوب.به یقین بذر انسان ها با توجه به فطرت پاک خداداد خوب است.

هر گاه وراثت محیط که به منزله زمین است و تعلیم و تربیت که به منزله آب است پاک و پاکیزه باشد،آثار وجودی انسان ها ارزشمند و پاک و پاکیزه خواهد بود.

***

ص:105

ص:106

و در بخش دوّم،برای نمونه،انگشت روی یکی از شگفت انگیزترین پرندگان یعنی خفاش گذارده و عجایب خلقت او را یکی بعد از دیگری شرح می دهد؛آن چنان که گویی سال ها درباره این مخلوق اسرار آمیز مطالعه و بررسی کرده و به اسرار وجود او دست یافته است.

***

ص:108

تعطیل معرفت و شناخت قائل شویم؛بلکه مقصود این است که علم ما به آن ذات با عظمت بی نهایت از هر نظر تنها علم اجمالی است که می توانیم از طریق آثارش به او اشاره کنیم و نه علم تفصیلی.

این مسأله جای تعجب نیست؛عظمت خداوند که جای خود دارد؛ما نسبت به بسیاری از موجودات عالم امکان ایمان داریم و مثل آفتاب برای ما روشن است در حالی که از کنه آن بی خبریم،ما می دانیم روح وجود دارد؛نیروی جاذبه همه جا در دسترس ماست،زمان و مکان موجودند؛اما حقیقت و کنه این امور چیست؟کمتر کسی از آن خبر دارد و قرن هاست که فلاسفه و علمای علوم طبیعی درباره آن ها بحث می کنند و هنوز به یک نقطه مورد اتفاق نرسیدند.

از همه چیز نزدیک تر به ما خود ما هستیم؛ما هنوز بسیاری از اسرار وجود خودمان را نمی دانیم تا آن جا که نویسنده معروف غربی«الکسیس کارل»کتاب هایی با عنوان«انسان موجود ناشناخته»یا مانند آن نوشته اند.

امام در ادامه این سخن به بیان یکی دیگر از اوصاف خداوند-که تأکیدی است بر آن چه گذشت-می فرماید:«او خداوندی است ثابت و آشکار،ثابت تر و آشکارتر از آن چه چشم ها می بیند و با این حال دست توانای عقل ها نمی تواند حدّی برای او بیان کند تا شبیهی برای او یافت شود و(نیروی پرجولان)اندیشه ها هرگز اندازه ای برای او تعیین نمی کند تا همانندی داشته باشد» (هو اللّه الحقّ المبین،أحقّ و أبین ممّا تری العیون،لم تبلغه العقول بتحدید فیکون مشبّها،و لم تقع علیه الأوهام بتقدیر فیکون ممثّلا) .

آری،وجود او اظهر الاشیاست و کنهش در نهایت خفا،آن چه با چشم می بینیم ممکن است خطای باصره باشد-که دانشمندان انواع زیادی برای آن ذکر کرده اند-ولی علم به وجود خداوند خطایی در آن نیست.حضور او را در همه جا و در هر زمان و در هر حال احساس می کنیم؛ولی با این حال،در فهم حقیقت ذات او حیرانیم و هرگاه در این

ص:111

مرحله قدم بگذاریم و یک گام به پیش برویم دو گام به عقب بر می گردیم و به گفته آن شاعر نکته سنج:

کلّما قدّم فکری فی ک شبرا فرّ میلا

ناکصا یخبط فی عمیاء لا یهدی سبیلا

هر زمان فکر من یک وجب به تو نزدیک شود یک میل فرار می کند.

و به عقب بر می گردد،در تاریکی ها غرق می شود و راهی به جلو پیدا نمی کند.

این موضوع به آن می ماند که انسان منبع نور فوق العاده شدید و خیره کننده ای را ببیند،آهسته به آن نزدیک شود،ناگهان برق خیره کننده نور،چنان او را تکان دهد که سراسیمه به عقب برگردد.

به یقین با توجه به آن چه گفته شد هر گونه تشبیه و اندازه گیری وصفی از کنه ذات او کنیم به راه خطا می افتیم؛چرا که او را تشبیه به مخلوقات کرده ایم و گرفتار نوعی شرک شده ایم. در سوّمین وصف،اشاره ای به آفرینش خداوند کرده،می فرماید:«آفریدگان را بدون نمونه قبلی و مشورت با مشاوری و بدون یاری کمک کاری آفرید،و آفرینش موجودات به فرمان او کامل شد.همه اطاعتش را پذیرفتند و فرمانش را اجابت نمودند و رد نکردند و رام و تسلیم وی شدند و به مخالفت برنخاستند» (خلق الخلق علی غیر تمثیل،و لا مشورة مشیر،و لا معونة معین،فتمّ خلقه بأمره،و أذعن (1)لطاعته،فأجاب و لم یدافع،و انقاد و لم ینازع) .

قابل توجه این که تمام ابداعات انسانی برگرفته از نقشه های قبلی در جهان طبیعت است.گاه عین آن را به وجود می آورد و گاه در میان چند چیز پیوند می دهد و چند صورت را با هم ترکیب می کند و اشکال تازه ای می آفریند؛ولی هیچ یک در واقع تازه نیست؛اما هنگامی که به جهان آفرینش بنگریم میلیون ها انواع گیاه و حیوان دریایی و صحرایی و پرندگان و اشیای دیگر،که هر یک طرحی نو و بدیع دارد،به فرمان او آفریده شده است.

ص:112

در واقع امام علیه السّلام در این بخش از خطبه به سه موضوع مهم اشاره فرموده:نخست عاجز بودن انسان از درک کنه ذات خداوند؛سپس آشکار بودن اصل وجود او در نهایت روشنی و سرانجام ابداع بی نظیرش در جهان آفرینش.

***

ص:113

ص:114

موجودات زنده را فشرده می کند،چشمان آن ها را باز و گسترده می سازد چگونه چشمان آن ها آن قدر ناتوان است که نمی تواند از نور خورشید پرفروغ بهره گیرد؟و به راه های خود هدایت شود و در پرتو روشنایی آفتاب،به مقصود شناخته شده خود برسد،چگونه درخشش شعاع آفتاب آن ها را از حرکت در میان امواج روشنایی باز داشته،و آنان را در پناه گاه خود،از حرکت صبحگاهان به همراه نور پنهان ساخته است؟(آری)،به هنگام روز پلک های چشمانش روی هم می افتد،اما شب را برای خود چراغ روشن قرار می دهد تا بدین وسیله روزهای خود را به دست آورد.

نه تاریکی شدید شب چشمانشان را از دیدن باز می دارد و نه ظلمت شدید آن از حرکت آن ها در شب مانع می شود.

هنگامی که خورشید نقاب را از چهره برگرفت و روشنایی روز آشکار شد و نور خود را درون لانه سوسمارها پاشید(این پرنده عجیب)پلک های خود را بر هم می نهد و به آن چه در تاریکی برای ادامه زندگی فراهم ساخته است قناعت می کند!پاک و منزه است خدایی که شب را برای آن ها روز و زمان تلاش برای معاش قرار داده و روز را هنگام آسایش و آرامش.

یکی مسأله چشم های او و دیگری بال ها.در قسمت اوّل می فرماید:«از لطیف ترین مصنوعات و شگفت انگیزترین مخلوقات پروردگار اسرار پیچیده حکمتی است که در وجود این شب پره ها به ما نشان داده شده است؛همان موجوداتی که روشنایی روز،با آن که همه چیز را می گشاید چشمان آن ها را می بندد و تاریکی که همه موجودات زنده را فشرده می کند،چشمان آن ها را باز و گسترده می سازد» (و من لطائف صنعته،و عجائب خلقته،ما أرانا من غوامض الحکمة فی هذه الخفافیش الّتی یقبضها الضّیاء الباسط لکلّ شیء،و یبسطها الظّلام القابض لکلّ حیّ) .

و در ادامه می افزاید:«چگونه چشمان آن ها آن قدر ناتوان است که نمی تواند از نور خورشید پرفروغ بهره گیرد؟و به راه های خود هدایت شود و در پرتو روشنایی آفتاب،به مقصود شناخته شده خود برسد،آری!درخشش شعاع آفتاب آن ها را از حرکت در میان امواج روشنایی بازداشته،و آنان را در پناه گاه خود،از حرکت صبحگاهان به همراه نور پنهان ساخته است» (و کیف عشیت (1)أعینها عن أن تستمدّ من الشّمس المضیئة نورا تهتدی به فی مذاهبها،و تتّصل بعلانیة برهان الشّمس إلی معارفها.و ردعها بتلألؤ ضیائها عن المضیّ فی سبحات (2)إشراقها،و أکنّها (3)فی مکامنها (4)عن الذّهاب فی بلج (5)ائتلاقها (6)) .

ص:117

نکته قابل ملاحظه این است که امام علیه السّلام در تأثیر منفی نور آفتاب بر آن ها به سه نکته مختلف در سه جمله اشاره فرموده:گاه می گوید:نور آفتاب به آن ها اجازه نمی دهد راه های خود را پیدا کنند.و گاه می فرماید:اشعه خورشید مانع از آن می شود که مقاصدشان را در این راه ها(مانند طعمه ها و لانه ها)را پیدا کنند و گاه می گوید:اگر آن ها در مسیر باشند ناگهان آفتاب طلوع کند آن ها را از ادامه سیر باز می دارد و زمین گیر می کند.در نتیجه چاره ای جز این ندارند که در لانه های تاریک پنهان شوند تا از درخشش آفتاب در امان بمانند.

به این ترتیب،آن نور و روشنایی آفتاب عالمتاب که به همه موجودات زنده کمک می کند تا راه خود را پیدا کنند و ادامه مسیر دهند و به مقاصد خود برسند،برای این موجود استثنایی یعنی«خفاش»در تمام این آثار جنبه منفی دارد و به عکس ظلمت و تاریکی که همه زندگان را خانه نشین می کند،این پرنده استثنایی را به جولان و حرکت باز می دارد.

لذا در ادامه می افزاید:«در نتیجه،به هنگام روز پلک های چشمانش روی هم می افتد، اما شب را برای خود چراغ روشنی قرار می دهد تا بدین وسیله روزی های خود را به دست آورد.

(آری)نه تاریکی شدید شب چشمان آن ها را از دیدن باز می دارد و نه ظلمت سختش آن از حرکت آن ها در شب مانع می شود» (فهی مسدلة (1)الجفون (2)بالنّهار علی حداقها (3)،و جاعلة اللّیل سراجا تستدلّ به فی التماس أرزاقها؛فلا یردّ

ص:118

أبصارها إسداف (1)ظلمته،و لا تمتنع من المضیّ فیه لغسق (2)دجنّته (3)) .

سپس در ادامه این سخن وضع خفاش را به هنگام طلوع آفتاب و روی آوردن و پاشیدن نور خورشید بر کوه و صحرا چنین بیان می فرماید:«هنگامی که خورشید نقاب را از چهره برگرفت و روشنایی روز آشکار شد و نور خود را درون لانه سوسمارها پاشید پلک های خود را بر هم می نهد و به آن چه در تاریکی برای ادامه زندگی فراهم ساخته است قناعت می کند!» (فإذا ألقت الشّمس قناعها،و بدت أوضاح (4)نهارها،و دخل من إشراق نورها علی الضّباب (5)فی وجارها (6)،أطبقت الأجفان علی ماقیها (7)،و تبلّغت (8)بما اکتسبته من المعاش فی ظلم لیالیها) .

چه تشبیه زیبایی!خورشید را در دل شب،به زنی تشبیه کرده که مقنعه و نقاب بر سر و صورت افکنده و به هنگام طلوع نقاب را کنار می زند و مقنعه را از سر بر می گیرد و نور این

ص:119

مادر مهربان بر سراسر زمین که گهواره فرزندان او است،می تابد.

تعبیر جالب دیگر این که،می فرماید:حتی نور آن به درون لانه سوسمارها می تابد، زیرا معروف است که سوسمار علاقه خاصی به طلوع آفتاب دارد و در آن هنگام سر از لانه بیرون می کند تا در پرتو نور آفتاب قرار گیرد.

و نیز اشاره به این دارد که شب پره ها صید شبانه خود برای روزها ذخیره می کنند.

و در پایان این بخش از خطبه،در یک جمله کوتاه به صورت نتیجه گیری می فرماید:

«پاک و منزه است خدایی که شب را برای آن ها روز و زمان تحصیل معاش قرار داده و روز را هنگام آسایش و آرامش» (فسبحان من جعل اللّیل لها نهارا و معاشا،و النّهار سکنا و قرارا!) .

اشاره به این که این موجود استثنایی بر خلاف اصل کلی موجودات زنده-مخصوصا انسان ها-که روز برای آن ها میدان تلاش معاش و شب قرارگاه استراحت آن هاست «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً» (1)روزها به استراحت و شب ها به تلاش برای معاش تا خلایق بدانند که قدرت بی انتهاست و هر چه را اراده کند،انجام می شود.

درباره عجایب خلقت خفاش و مخصوصا چشم های او در پایان خطبه به خواست خدا بحث خواهیم کرد.

***

ص:120

استثنایی اشاره می کند و آن مربوط به پرورش نوزاد اوست؛می فرماید:«او پرواز می کند، در حالی که نوزادش به او چسبیده و به او پناهنده شده!هرگاه می نشیند نوزادش نیز همراه او به زمین می آید و هر زمان بالا می رود او نیز بالا می رود و از او جدا نمی شود تا اعضای پیکرش محکم گردد و بال هایش قدرت پرواز پیدا کند،راه زندگی را بیاموزد و مصالح خویش را بشناسد!» (تطیر و ولدها لاصق بها لاجیء إلیها،یقع إذا وقعت، و یرتفع إذا ارتفعت،لا یفارقها حتّی تشتدّ أرکانه،و یحمله للنّهوض جناحه، و یعرف مذاهب عیشه،و مصالح نفسه) .

معروف است که این حیوان مانند سایر پستانداران عادت ماهیانه دارد و باردار می شود و وضع حمل می کند؛بر خلاف پرندگان دیگر که تخم می گذارند و جوجه های آن ها در درون تخم پرورش می یابند.پرندگان دیگر جوجه ها را با خود حمل نمی کنند ولی خفاش جوجه اش را با خود حمل می کند و به پرواز در می آید.راه و رسم پرواز را به او نشان می دهد و طریقه تهیه غذا و صید کردن حشرات و مسیرهای رفت و برگشت به لانه را به او می آموزد شاید به این دلیل که پرندگان دیگر در روز پرواز می کنند و جوجه ها می توانند در روشنایی با آن ها همراه باشند؛ولی این پرنده که در تاریکی شب پرواز می کنند ممکن است جوجه هایش نتوانند با او همراه باشند و یکدیگر را گم کنند لذا ناگزیر آن ها را با خود حمل می کند.در هر صورت همه چیز این پرنده عجیب است و این هم یکی دیگر از عجایب خلقت اوست که انسان را به تنوع آفرینش و تدبیر پروردگار آشناتر می سازد.

سپس امام علیه السّلام در جمله پایانی خطبه سر تعظیم به پیشگاه خداوند فرود آورده،به تسبیح او می پردازد؛می فرماید:«پاک و منزه است آفریننده همه اشیا،که از هیچ نمونه و الگویی که از دیگری به جای مانده باشد پیروی نکرده است!» (فسبحان الباریء لکلّ شیء،علی غیر مثال خلا من غیره!) .

و همان گونه که امام علیه السّلام در این بحث توحیدی،خطبه را با حمد و ستایش پروردگار آغاز کرد با تسبیح و تنزیه ذات پاک او پایان می دهد تا حسن شروع با حسن ختام همراه گردد.

ص:123

بر خلاف آن چه بعضی تصور می کنند که چشم خفاش ضعیف است و می گویند:فلان کس مثل خفاش کور است،بینایی خفاش بسیار خوب است؛لیکن چشمانش در برابر نور،حساسیت زیادی دارد که قادر به تحمل آن نیست.

خفاش با سرعت و مهارت در شب پرواز می کند؛حتی در تاریکی شدید بی آن که به مانعی برخورد کند.خفاش در این پرواز سریع تنها از چشم کمک نمی گیرد؛بلکه مدیون دستگاه صوتی خاصی شبیه رادار است.خفاش در حین پرواز،صدایی از بینی خود بیرون می آورد که ما قادر به شنیدن آن نیستیم؛اما این صدا به هر چیزی که بر سر راه آن باشد برخورد می کند و منعکس می شود.گوش های بزرگ خفاش صدای منعکس شده را می گیرد و از وجود مانع بر سر راه خود به طور دقیق آگاه می شود و تغییر جهت می دهد و این جاست که می گویند:خفاش با گوش خود می بیند.

بعضی از دانشمندان،آزمایش جالبی درباره خفاش کرده اند.آنان تونل باریک پر پیچ و خمی را به وجود آوردند که دیواره داخلی آن با دوده آغشته شده بود.خفاشی را از یک طرف تونل وارد کرده و با نهایت تعجب دیدند از طرف دیگر بیرون آمد؛بی آن که بر بال هایش کم ترین اثر دوده باشد.

خفاش ها معمولا حشره خوارند؛ولی بعضی از خفاشان میوه می خورند و بعضی از آن ها خونخوار و خطرناکند که تعداد آن ها بسیار کم است.آن ها حتی به انسان در موقع خواب با ظرافت خاصی حمله می کنند و جایی از بدن او را که رشته های عصبی در آن کم تر است و حساس نیست مانند نرمه گوش در نظر می گیرند و دندان های خود را آهسته در آن فرو می کنند و خون او را می خورند؛و از آن خطرناک تر این که ممکن است آنها از این طریق ناقل میکروب های مهلکی همچون تب زرد که از بیماری های خطرناک است، باشند.

خفاش ها به هنگام پرواز از روی آب ها با فاصله بسیار کم می گذرند و آب می نوشند؛اما آب خوردن آن ها مانند گربه با زبان است.

ص:125

خفاش های سبک وزن گاهی چهار بچه می آورند و همه آن ها را در حال پرواز به خود آویزان کرده حرکت می کنند؛ولی خفاش های بزرگ جثه که گاهی به اندازه یک گربه هستند و آن ها را روباه پرنده می نامند،تنها یک بچه می آورند.این در حالی است که بعضی از خفاش ها به قدری کوچکند که وزن بدنشان به اندازه یک سکه بیشتر نیست.

خفاش ها در زمستان در گوشه تاریکی به صورت آویزان به وسیله پاها می خوابند؛این خواب زمستانی مدت زیادی ادامه دارد تا هوا گرم شود.در این موقع بیدار می شوند و به حرکت در می آیند. (1)

در کتاب«توحید مفضّل»نیز عبارات کوتاه و پر معنایی درباره آفرینش عجیب «خفاش»نقل شده است و با توجه به این که این سخنان را زمانی امام صادق علیه السّلام فرمود که علم و دانش بشر درباره جانداران بسیار محدود بود،جالب و قابل ملاحظه است؛ می فرماید:

«خداوند به خفاش آفرینش عجیبی داده است؛آفرینشی ما بین پرندگان و چهار پایان (پستاندار)؛این به علت آن است که دو گوش بلند و دندان و پشم دارد؛فرزند خود را می زاید و شیر می دهد و بول می کند و روی چهار دست و پا راه می رود؛تمام این ها بر خلاف صفات پرندگان است.او همچنین در شب بیرون می آید و غذای او از پروانه ها و مانند آن(از حشرات)است که در هوا در حرکتند؛بعضی گمان می کنند خفاش غذایی نمی خورد و غذای او فقط هواست و این باطل است؛زیرا اوّلا از او فضله و بول خارج می شود و این بدون خوردن غذا ممکن نیست و دیگر این که او دارای دندان است اگر غذایی نمی خورد وجود دندان برای او معنایی نداشت و می دانیم در آفرینش چیزی بی

ص:126

هدف نیست». (1)

به هر حال هر چه درباره خفاش بیشتر دقت کنیم اسرار شگفت انگیز بیشتری را پیدا خواهیم کرد و این جا است که به عظمت کلام امام علیه السّلام پی می بریم که این موجود استثنایی را که گویی خدا برای قدرت نمایی آفریده است به عنوان یکی از لطایف صنعت و عجایب خلقت پروردگار در خطبه مذکور بیان کرده و روی قسمت های مهمی از شگفتی های آفرینش او تکیه فرموده است.

***

ص:127

ص:128

اسلام بود-اشاره کرده و ضمن پنج جمله پر معنا تمام گفتنی ها را بیان می کند؛ می فرماید:«امّا فلان زن،افکار زنانه دامنش را گرفت و کینه هایی که در سینه خود پنهان می داشت،همچون کوره آهنگران به غلیان آمده بود(و آشکار ساخت)و اگر او را دعوت می کردند که مانند همین کار را که درباره من انجام داد در مورد دیگری انجام دهد هرگز اقدام نمی کرد(و به خون خواهی عثمان بر نمی خاست)با این حال،همان احترام نخستین را(به سبب احترام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله)دارد؛ولی حسابش با خدای متعال است!» (و أمّا فلانة فأدرکها رأی النّساء،و ضغن غلا فی صدرها کمرجل (1)القین (2)،و لو دعیت لتنال من غیری ما أتت إلیّ،لم تفعل.و لها بعد حرمتها الأولی، و الحساب علی اللّه تعالی) .

بی شک،منظور از«فلانة»در عبارت یاد شده،عایشه است و با توجه به این که این خطبه پس از جنگ جمل ایراد شده هدف امام علیه السّلام این بوده که به بعضی شبهات پاسخ دهد؛از جمله این که اگر این جنگ،نامشروع بود چرا عایشه که یکی از رهبرانش بود،در آن شرکت کرد؟ امام علیه السّلام در پاسخ به این سؤال به دو انگیزه عایشه برای همکاری با طلحه و زبیر اشاره می کند:نخست،داشتن افکار سست زنانه که طلحه و زبیر به آسانی توانستند فکر او را بدزدند و او را با خود همراه سازند و لذا در تواریخ می خوانیم که عایشه مدتی بعد،از کار خود پشیمان شد و اظهار توبه می کرد.

دیگر این که او کینه هایی از من(امام علی بن ابی طالب علیه السّلام)در سینه داشت که بسیار پر جوش و خروش بود تا آن جا که به او اجازه نمی داد درست در عواقب این کار بیندیشد و بداند با که مبارزه می کند و برای چه مبارزه می کند و سرانجام این مبارزه چه خواهد شد؟! درباره عوامل این کینه داغ درونی،شارحان نهج البلاغه سخنان بسیار گفته اند؛ولی از

ص:133

همه آنها جامع تر،چیزی است که ابن ابی الحدید از استادش ابو یعقوب نقل می کند که به بخشی از آن اشاره می کنیم:

1.علی علیه السّلام همسر فاطمه علیها السّلام بود و فاطمه علیها السّلام دختر خدیجه بود و حساسیت عایشه نسبت به خدیجه با عنوان یک رقیب حتی بعد از وفات او در تواریخ معروف است.

2.احترام فوق العاده رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله نسبت به فاطمه زهرا علیها السّلام که نشانه شخصیت فوق العاده فاطمه علیها السّلام بود و فراتر از محبّت پدر و فرزندی دیده می شد تا آن جا که طبق روایات معتبر او را«سیدة نساء العالمین»خواند و می فرمود:«هر کس فاطمه علیها السّلام را آزار دهد مرا آزار داده و هر کس او را به خشم آورد مرا به خشم آورده و او پاره تن من است»، (1)حساسیّت زیادی در عایشه برانگیخت؛چرا که او خود را شایسته این القاب می پنداشت نه دیگری را و همین حساسیّت نیز نسبت به علی علیه السّلام در دل او پیدا شده بود.

3.احترام خاص رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نسبت به شخص علی علیه السّلام و فضایل زیادی که(خاص و عام)برای علی علیه السّلام از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند عامل دیگری برای این حسادت بود؛ چرا که او پدرش ابو بکر را شایسته این اوصاف خیال می کرد.

4.فرزنددار شدن فاطمه علیها السّلام و گسترش نسل پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از طریق او و علی علیه السّلام و عدم وجود فرزند برای عایشه و احترام فوق العاده ای که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام قائل بود،عامل مهم دیگری برای این حسادت محسوب می شد.

5.بسته شدن تمام درهای خانه های اصحاب که به مسجد باز می شد،حتی در خانه ابوبکر(پدر عایشه)و باز بودن در خانه علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام نیز سبب افروخته شدن خشم و حسادت آن زن بود؛چرا که تنها دری بود که بعد از در خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به مسجد گشوده می شد و همه مسلمین از آن به عظمت یاد می کردند.

و عوامل متعدد دیگری که به جهت اختصار از آن ها صرف نظر شد. (2)

ص:134

قابل توجّه این که ابن ابی الحدید در این بخش از کلمات استادش(شیخ ابی یعقوب) این نکته را نقل می کند که عایشه پس از آن که علی علیه السّلام(به ناچار)با ابو بکر بیعت کرد بسیار اظهار خوشحالی می کرد و این تظاهر به خشنودی در تمام مدّت خلافت پدرش ابو بکر و سپس عمر و عثمان ادامه داشت؛در حالی که کینه ها در درون او در جوشش بود تا زمانی که عثمان کشته شد؛در حالی که عایشه از کسانی بود که مردم را بر ضد عثمان تحریک می کرد و آرزویش این بود که خلافت به طلحه برسد؛اما هنگامی که شنید مردم با علی بن ابی طالب علیه السّلام بیعت کرده اند فریاد کشید و ندای وا عثمانا!سر داد و گفت:عثمان را مظلوم کشتند و کینه های درونی اش به غلیان آمد و ماجرای جمل از آن تولّد یافت. (1)

و عجب این که جمعی از دانشمندان اهل سنت در عین این که اعتراف می کنند، عایشه راه خطا پویید و در آتش افروزی جنگ جمل مرتکب گناه شد،می گویند:او بعدا توبه کرد و مشمول عفو خدا شد.سؤال این است که آیا ریختن خون هفده هزار و به روایتی بیست هزار مسلمان!در جمل به اضافه مشکلات عظیمی که از ناحیه این جنگ در تمام جهان اسلام پیدا شد و سال ها یا قرن ها ادامه یافت با یک«استغفر اللّه»بخشوده می شود؟!آیا خداوند از حقّ النّاس به این آسانی می گذرد آن هم چنین حقّ النّاسی؟ جالب این که به گفته«ابن عبد ربّه»در«عقد الفرید»بعد از جنگ جمل،زنی به نام«أمّ اوفی»بر عایشه وارد شد و گفت:

ای امّ المؤمنین،چه می گویی درباره کسی که بچه صغیر خود را کشته است؟عایشه بلافاصله گفت:آتش دوزخ بر او واجب شده.آن زن سؤال کرد:درباره زنی که بیست هزار فرزند بزرگ خود را در یک صحنه کشته باشد چه می گویی؟(عایشه فهمید که اشاره به او و ماجرای جنگ جمل می کند)گفت:بیایید این دشمن خدا را بگیرید و بیرون بیاندازید. (2)

ص:135

و امّا جمله سوّم که می فرماید:«اگر عایشه دعوت می شد که آن چه را درباره من انجام داد درباره دیگری انجام دهد،نمی پذیرفت»،اشاره به این است که هر گاه مردم مسلمان با دیگری غیر از من بیعت کرده بودند این زن هرگز به خون خواهی عثمان بر نمی خاست؛ بنابر این،انگیزه او هرگز دفاع از خون عثمان نبود که خودش در آن شرکت داشت؛بلکه هدفش تحریک مردم بر ضد من بود.

و این که در جمله چهارم می فرماید:«با این حال او احترام گذشته را دارد»به دلیل این بود که همسر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بود و برای احترام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از مجازاتش در دنیا صرف نظر شد؛ولی در جمله پنجم تصریح می کند:«حساب او بر خداست»،اشاره به این که هرگز خداوند از گناه او نخواهد گذشت.

قرآن مجید تکلیف او را در آیه 30 سوره احزاب روشن ساخته است:« «یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسِیراً» ؛ای همسران پیامبر،هر یک از شما گناه آشکار و فاحش مرتکب شود،عذاب او دو چندان خواهد بود و این برای خدا آسان است».

***

ص:136

به بهشت است-سخن می گوید.

نخست می فرماید:«ایمان،روشن ترین راه،با نورانی ترین چراغ است» (سبیل أبلج (1)المنهاج،أنور السّراج (2)) .

از آن جا که بهترین راه،راهی است که در روزها روشن و بدون هیچ گونه مانع،و شب ها نیز دارای چراغ باشد،امام علیه السّلام ایمان را به چنین راهی تشبیه کرده است.این احتمال نیز وجود دارد که مراد از سراج چراغ هایی است که به صورت علامت در جاده ها نصب می گردد تا مسافران به بیراهه نروند یعنی ایمان،راهش روشن و نشانه هایش آشکار است.

سپس می افزاید:«به سبب ایمان،انسان به اعمال صالح رهنمون می شود و به وسیله اعمال صالح،ایمان آشکار می گردد.با ایمان،کاخ علم و دانش آباد می شود و به وسیله علم،هراس از مرگ(و مسئولیت های بعد از آن)حاصل می گردد» (فبالإیمان یستدلّ علی الصّالحات،و بالصّالحات یستدلّ علی الإیمان،و بالإیمان یعمر العلم، و بالعلم یرهب الموت) .

به یقین،ایمان در هر دو جمله به معنای عقیده باطنی است؛در حالی که«یستدلّ»در جمله اوّل به معنای علیّت است و در جمله دوم،کاشفیّت،یعنی ایمان سبب عمل صالح می شود و عمل صالح،کشف از ایمان می کند؛ولی این احتمال نیز وجود دارد که «یستدلّ»در هر دو به معنای علیّت باشد؛یعنی همان گونه که ایمان،سبب عمل صالح می شود،عمل صالح نیز سبب قوّت ایمان است.

و این که می فرماید:«به وسیله ایمان،عالم علم آباد می شود»ممکن است اشاره به دو نکته باشد:

ص:138

نخست این که هرگاه انسان به آفریدگاری دانا و حکیم ایمان داشته باشد و آفرینش را هدفمند بداند،یقین پیدا می کند که چیزی در این عالم،بی دلیل و بی هدف نیست و به دنبال آن تلاش می کند علل و عوامل اشیا و اسرار پدیده ها و آثار آن ها را دریابد.تعبیر یکی از بزرگ ترین دانشمندان علوم طبیعی«چیزی که دانشمندان بزرگ را وادار به تلاش برای کشف اسرار طبیعت در طول سالیان دراز می کرد،ایمان آن ها به هدفمند بودن آفرینش بود و این که چیزی در این جهان بی حساب و کتاب نیست».

دیگر این که یکی از موانع علم و معرفت،تعصّب های کور و کر،غرور و هواهای نفسانی است؛ولی هنگامی که ایمان آمد،همه این موانع برچیده می شود و راه وصول به سر چشمه های ایمان هموار می گردد.

اضافه بر این،علم بی عمل،علمی است ویران و هم سنگ با جهل؛و چیزی که علم را با عمل قرین می کند و آن را آباد می سازد،ایمان است؛همان گونه که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:«إنّ العلم لیتفّ بالعمل فإن أجابه و إلاّ ارتحل عنه؛علم،عمل را فرا می خواند؛اگر دعوت او را اجابت کرد،می ماند و گر نه می رود». (1)

و این که می فرماید:«انسان به سبب علم از مرگ می ترسد»به این دلیل است که مرگ را پایان زندگی نمی داند؛بلکه آغاز زندگی نوینی تلقی می کند که انسان در آن با نتیجه اعمال خود رو به رو خواهد بود.

سپس در ادامه این بیان که علّت و معلول ها و لازم و ملزوم ها را پشت سر هم ذکر می کند،می فرماید:«با مرگ،دنیا پایان می گیرد،و با دنیا می توان آخرت را به دست آورد و با بر پا شدن قیامت،بهشت نزدیک می شود و دوزخ برای گمراهان آشکار می گردد؛مردم به جز قیامت،اقامتگاهی ندارند و به سرعت در این میدان به سوی آن سر منزل آخرین پیش می روند» (و بالموت تختم الدّنیا،و بالدّنیا تحرز الآخرة،و بالقیامة تزلف

ص:139

الجنّة،و تبرّز الجحیم للغاوین.و إنّ الخلق لا مقصر (1)لهم عن القیامة، مرقلین (2)فی مضمارها إلی الغایة القصوی) .

آری،مرگ پایان زندگی دنیاست و سرآغاز زندگی ابدی؛و با مرگ پرونده اعمال بسته می شود؛چرا که مزرعه آخرت،تنها دنیاست و در قیامت،دو چیز بیش نیست:یا بهشت است و سعادت جاویدان و یا دوزخ است و عذاب ابدی؛و همه انسان ها بدون استثنا به سوی یکی از این دو سرنوشت پیش می روند.

بعید نیست ذکر این عبارت به دنبال بیان به داستان جنگ جمل و آتش افروزان آن، اشاره به این نکته باشد که اگر آن ها ایمان قوی داشتند،گرفتار آن جنگ خانمان سوز و پر مسئولیت نمی شدند.اگر ایمان سالمی داشتند آگاهی پیدا می کردند و زندگی باقی آخرت را به زندگی فانی این دنیا نمی فروختند؛ولی افسوس که حجاب هوا پرستی،عقل انسان را از درک حقایق باز می دارد؛با این که جادّه روشن است و نشانه ها آشکار.

جمله «و بالقیامة تزلف الجنّة،و تبرّز الجحیم للغاوین» بر گرفته از آیات 90 و 91 سوره شعراست: «وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ» .

***

ص:140

کهنگی آن نمی گردد،آن کس که با قرآن سخن بگوید راست می گوید،و آن کس که به آن عمل کند به پیش می رود.

زلزله های عظیمی به وقوع می پیوندد و همه چیز درهم می ریزد»با این حال چگونه قبرها باقی می ماند و مردگان از قبرها برمی خیزند؟ پاسخ این سؤال را در جلد سوّم همین کتاب،صفحه 367 بیان کرده ایم.

سپس اشاره به این می کند که خانه های بهشتیان و دوزخیان قابل تغییر و تبدیل نیست.هر کس جایگاه ویژه خود را مطابق اعمال و عقاید خود دارد؛مقصود این که پاداش و کیفر در آن جهان برای مؤمن و کافر جاودانی است؛نه قابل تبدیل است و نه قابل نقل و انتقال.این سراها به قدری حساب شده است که کاملا هماهنگ با صاحبان آن عقاید و اعمال است؛گویی خانه ها به سراغ آن ها می روند نه آن ها به سوی خانه ها.

سپس با توجه به این که واقعه جمل یکی از نمونه های بارز امر به معروف و نهی از منکر بود،به اهمیّت این مسأله اشاره کرده،می فرماید:«به یقین،امر به معروف و نهی از منکر،دو صفت از صفات خداوند سبحان است و عمل به این دو نه اجل کسی را نزدیک می کند و نه از روزی کسی می کاهد!» (و إنّ الأمر بالمعروف،و النّهی عن المنکر، لخلقان من خلق (1)اللّه سبحانه؛و إنّهما لا یقرّبان من أجل،و لا ینقصان من رزق) .

همان گونه قرآن مجید می گوید:« «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ» ؛خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان امر می کند و از فحشا و منکر و ستم نهی می نماید». (2)

بعضی از شارحان نهج البلاغه تعبیر به«خلق»را درباره خداوند،تعبیری مجازی(مجاز در کلمه یا مجاز در نسبت)می دانند؛زیرا«خلق»حالت یا ملکه ای است نفسانی که اعمال نیک و بد از آن سرچشمه می گیرد و خداوند از چنین عوارض و حالات امکانی پاک و منزّه

ص:143

است ولی اگر«خلق»را به معنای وصف بدانیم،اعمّ از این که به صورت حالت نفسانی باشد یا وصفی که عین ذات است اطلاق آن بر خداوند مشکلی نخواهد داشت.

به هر حال،وظایفی که در اسلام برای انسان ها تعیین شده،گاه مخصوص انسان است؛مانند عبادات و بسیاری از محرّمات؛ولی در میان آن ها اموری وجود دارد که بسیار گسترده است و حتّی درباره خداوند نیز صدق می کند؛مانند عدالت و ترک ظلم و ارشاد جاهل و تنبیه غافل و امر به معروف و نهی از منکر و اساسا نزول کتاب های آسمانی و فرستادن انبیا بر اساس همین امر به معروف و نهی از منکر یا ارشاد جاهل است؛بنابراین در اهمّیّت وظیفه امر به معروف و نهی از منکر همین بس که تمام برنامه های انبیا از آن سرچشمه می گیرد و خداوند متعال بنیانگذار آن است.

و این که می فرماید:«انجام دادن این دو دستور از عمر و روزی کسی نمی کاهد»اشاره به این است که بسیاری از مردم کوتاه فکر،تصور می کنند امر به معروف و نهی از منکر سبب درگیری با ارباب معاصی می شود و این درگیری گاه سبب جرح و قتل و گاه سبب پراکندگی مردم از اطراف انسان و در نتیجه کاهش روزی می شود.

ولی اگر امر به معروف و نهی از منکر به صورت صحیح و معقول انجام شود و از افراط و تفریط پرهیز گردد،خداوند انسان را حفظ می کند و برکاتش را از او دریغ نمی فرماید.

امر به معروف و نهی از منکر شرایطی دارد،از جمله احتمال اثر و عدم ضرر و همچنین امر به معروف و نهی از منکر دارای دو بخش است:بخش عمومی که وظیفه همه مردم است(از طریق قلب و زبان)و بخش خصوصی که وظیفه حکومت اسلامی است(از طریق اقدامات عملی)،اگر این جهات در آن رعایت شود و توأم با ادب و احترام باشد نه تنها صاحبان آن منفور نمی شوند،بلکه محبوبیّت هم پیدا می کنند و اگر به فرض در بعضی از موارد گرفتار مشکلاتی شوند،خداوند متعال حلّ مشکلات آن ها را تضمین کرده است.

کوتاه سخن این که امر به معروف و نهی از منکر،اساس و پایه نظام جامعه و پاکی و قداست و ترقّی و پیشرفت آن است.در جامعه ای که امر به معروف و نهی از منکر بمیرد،

ص:144

فرار از زیر بار مسئولیّت ها به صورت گسترده نمایان می گردد؛انواع گناهان و معاصی در هر کوی و برزن آشکار می شود و جامعه در لجنزار فساد و گناه غوطه ور می گردد.

و از آن جا که راه وصول به خوشبختی و حلّ مشکلات فردی و اجتماعی،بازگشت به سوی قرآن است،امام علیه السّلام در پایان این سخن به سراغ اهمّیّت قرآن می رود و با تعبیرات زنده و تشبیهات پر معنا،اهمّیّت قرآن را ضمن یازده جمله-که هر یک اشاره به یکی از ویژگی های قرآن است-گوشزد می کند؛در آغاز می فرماید:

«کتاب خدا را محکم بگیرید چرا که رشته ای است مستحکم و نوری است آشکار» (و علیکم بکتاب اللّه،فإنّه الحبل المتین،و النّور المبین) .

انسان ها قبل از پذیرش تعلیم و تربیت،گویی در چاه طبیعت گرفتارند و برای نجات از آن باید به رشته ای چنگ زنند و خود را نجات دهند.این رشته باید محکم باشد که در وسط راه آنان را رها نسازد؛لذا از قرآن به«الحبل المتین»یاد شده که وسیله نجات انسان هاست و با توجه به این که پیمودن راه در ظلمات،سبب گمراهی و سقوط در پرتگاه هاست،قرآن تشبیه به نور آشکاری شد،که انسان را تا رسیدن به سر منزل مقصود بدرقه می کند.

در سوّمین و چهارمین ویژگی می فرماید:«قرآن شفا بخش و پر منفعت و سیراب کننده و فرونشاننده عطش(تشنگان حق)است» (و الشّفاء النّافع،و الرّیّ (1)النّاقع (2)) .

صفات نکوهیده و رذایل اخلاقی،چه آن ها که به فرد باز می گردد و چه آن ها که مربوط به جمعیّت است،همچون بیماری های جانکاه و گاه کشنده است که داروی آن در جای جای قرآن مجید آمده است و از آن جا که مهم ترین عامل حیات،آب است در حیات

ص:145

معنوی انسان نیز قرآن مجید نقش آب را ایفا می کند،لذا امام علیه السّلام آن را وسیله سیراب شدن تشنگان حق،شمرده است.

در پنجمین و ششمین وصف می فرماید:«قرآن،حافظ تمسّک جویان و سبب نجات کسانی است که به دامنش چنگ می زنند» (و العصمة للمتمسّک،و النّجاة للمتعلّق) .

انسان در مسیر خود به سوی سعادت جاویدان،گاه لغزش هایی دارد و باید چیزی باشد که او را در لغزش ها حفظ کند تا سقوط نکند و پرتگاه هایی در پیش دارد که برای نجات از خطرها آن ها باید به جایی وابسته باشد.

در هفتمین و هشتمین ویژگی می فرماید:«کژی در آن راه ندارد تا آن را راست کنند و هرگز خطا نمی کند تا به راه حقّش بازگردانند» (لا یعوجّ فیقام،و لا یزیغ فیستعتب (1)) .

به یقین،کلام خدا که متّکی به علم بی پایان پروردگار است هیچ گونه خلاف و انحراف و اشتباه و خطا در آن راه ندارد؛چرا که خطا را کسی می کند که علمش محدود و قدرتش ناچیز باشد؛نه آن کس که علم و قدرت بی پایان دارد و می دانیم یکی از نشانه های اعجاز قرآن،عدم وجود اختلاف و تضادّ و خطا در آن است: «وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» . (2)در سوره کهف نیز می خوانیم:« «الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی أَنْزَلَ عَلی عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً» ؛حمد،مخصوص خدایی است که این کتاب(آسمانی)را بر بنده(برگزیده اش)نازل کرد و هیچ گونه کژی در آن قرار نداد». (3)

و در نهمین ویژگی می فرماید:«خواندن و شنیدن مکرّرش موجب کهنگی آن

ص:146

نمی گردد» («و لا تخلقه کثرة الرّدّ»،و ولوج السّمع) .

آری!مسلّما هر قدر آن را بخوانند و تکرار کنند باز هم روح پرور و شیرین تر و دلپذیرتر است؛چرا؟زیرا قرآن،کلام خداست و کلام او همچون ذاتش نامتناهی است و هر چه در آن تدبّر شود حقایق تازه ای کشف می شود و با پیشرفت علم و دانش بشری ابعاد تازه ای از آن آشکار می گردد و همان گونه که در حدیث معروف پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است:«لا تحصی عجائبه و لا تبلی غرائبه؛شگفتی های آن به شماره در نمی آید و نو آوری هایش به کهنگی نمی گراید». (1)

و یا آن گونه که در حدیث معروف امام رضا علیه السّلام بیان شده است،در پاسخ این سؤال که چرا قرآن بر اثر فزونی انتشار و تکرار تلاوت کهنه نمی شود؛بلکه هر روز شاداب تر است؟ فرمود:این به سبب آن است که خداوند آن را برای زمان معینی یا گروه خاصی قرار نداده؛ به همین دلیل در هر زمان تازه است و تا دامنه قیامت،نزد هر قومی با طراوت و شاداب می باشد. (2)

و سرانجام در دهمین و یازدهمین ویژگی می فرماید:«آن کس که با قرآن سخن بگوید،راست می گوید،و آن کس که به آن عمل کند پیشی می گیرد» (من قال به صدق، و من عمل به سبق) .

اشاره به این که قرآن،معیار حقّ و باطل و پیروزی و شکست است.آن ها که هماهنگ با قرآن،سخن می گویند،گفتارشان عین حقیقت است و آن ها که هماهنگ با آن عمل می کنند پیروزند.محتوای قرآن،عین واقعیت است و راه هایی که ارائه داده به سر منزل سعادت می رسد؛چرا که در کلام خدا هیچ خطایی نیست؛به همین دلیل هماهنگی با آن در گفتار و کردار انسان را به حقیقت می رساند.

ص:147

ص:148

آزمایش و فتنه بزرگ چیست که خدا تو را از آن آگاه ساخته است؟ فرمود:ای علی!بعد از من امّتم در بوته آزمایش قرار می گیرند،عرض کردم:ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله!(درباره شهادت من چه می فرمایید؟)مگر در جنگ«احد»،بعد از آن که جمعی از مسلمانان شهید شدند و من به سعادت شهادت نرسیدم و این بر من سخت آمد،به من نفرمودید بشارت باد بر تو که شهادت در پیش رو داری؟ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:مطلب همان گونه است که گفته ام؛ولی در آن موقع چگونه صبر خواهی کرد؟عرض کردم:ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله!این از موارد صبر نیست(زیرا صبر در برابر مصیبت است)بلکه از موارد بشارت و شکر است(چرا که شهادت در راه خدا بزرگ ترین افتخار است).

نمی شود؛از همین رو عرض کردم:ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله!منظور از این آزمایش و فتنه چیست که خدا تو را از آن آگاه ساخته است؟»( فقال إنّه لمّا أنزل اللّه سبحانه،قوله:

«الم أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ» (1)علمت أنّ الفتنة لا تنزل بنا و رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-بین أظهرنا.فقلت:یا رسول اللّه،ما هذه الفتنة الّتی أخبرک اللّه تعالی بها؟) .

سپس در ادامه چنین می افزاید که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«ای علی بعد از من امّتم در بوته آزمایش قرار می گیرند،عرض کردم:ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله،(درباره شهادت من چه می فرمایید؟)مگر در جنگ«احد»،بعد از آن که جمعی از مسلمانان شهید شدند و من به سعادت شهادت نرسیدم و این بر من سخت آمد به من نفرمودی بشارت باد بر تو که شهادت از پی توست؟ رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:مطلب همان گونه است که گفته ام؛ولی بگو:در آن هنگام چگونه صبر خواهی کرد؟عرض کردم:ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله!این از موارد صبر نیست(زیرا صبر در برابر مصیبت است)بلکه از موارد بشارت و شکر است» (فقال:«یا علیّ،إنّ أمّتی سیفتنون من بعدی»،فقلت:یا رسول اللّه،أو لیس قد قلت لی یوم أحد حیث استشهد من استشهد من المسلمین،و حیزت (2)عنّی الشّهادة،فشقّ ذلک علیّ،فقلت لی:«أبشر،فإنّ الشّهادة من ورائک (3)؟»فقال لی:«إنّ ذلک لکذلک،فکیف صبرک إذن؟»فقلت:یا رسول اللّه،لیس هذا من مواطن الصّبر،و لکن من مواطن البشری و الشّکر) .

ص:151

آزمایش می شوند.قرآن را مطابق میل خود تفسیر می کنند(و به هر بهانه ای حرام خدا را حلال می کنند)؛شراب را به بهانه نبیذ (1)و حرام و رشوه به صورت هدیه و ربا را با نام بیع، مجاز می شمرند و کتاب خدا را تحریف معنوی می کنند و سخن گمراهان غلبه می کند.تو در آن روز در خانه بنشین تا زمانی که به حکومت رسی؛ولی هنگامی که حکومت در دست تو قرار گرفت،حسد در سینه ها به حرکت در می آید و(مخالفان و حاسدانت) کارهای تو را به هم می ریزند(ولی تو استقامت کن)». (2)

این حدیث را که ابن ابی الحدید در تفسیر این خطبه بیان کرده،به خوبی نشان می دهد که فتنه بزرگ،کدام فتنه بوده است. (3)

چهارمین و آخرین سؤال این که:چرا علی علیه السّلام درباره شهادت خود سؤال کرد؟مگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که درباره این فتنه سخن گفت به شهادت او اشاره کرد؟حال آن که در خطبه مورد بحث چیزی در این زمینه دیده نمی شود.

پاسخ این سؤال چنین است:همان گونه که گفتیم،مرحوم سیّد رضی(ره)خطبه را خلاصه کرده؛در روایات مشروح تر چنین آمده است:علی علیه السّلام بعد از آن که ماجرای این فتنه را از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنید عرض کرد:یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،تو به من وعده شهادت دادی؛از خدا بخواه زودتر نصیب من کند.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:اگر تو به زودی شهید شوی چه کسی با«ناکثین»،«قاسطین»و «مارقین»(آتش افروزان جمل و اصحاب معاویه و خوارج)پیکار می کند؟آری،من به تو

ص:153

وعده شهادت داده ام و شهید هم خواهی شد و محاسن تو از خون فرقت رنگین خواهد شد.(أما إنّی وعدتک الشّهادة و ستشهد،تضرب علی هذه فتخضب هذه). (1)

« «یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» ؛آن ها بر تو منّت می نهند که اسلام آورده اند؛بگو:

اسلام آوردن خود را بر من منّت نگذارید؛بلکه خدا بر شما منّت می نهد که شما را به سوی ایمان هدایت کرده است اگر(در ادعای ایمان)راستگویید». (1)

و از ویژگی های دیگر آن ها این است که کارهای حرام را که مورد علاقه آن هاست،زیر پوشش های فریبنده ای قرار می دهند یا برای این که مردم را بفریبند و یا حتی وجدان خود را نیز فریب دهند،به سراغ شراب می روند.وقتی به آن ها گفته شود:شراب از محرّمات مسلّم است می گویند:این همان نبیذی است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اصحابش از آن می نوشیدند؛در حالی که آن نبیذ نه مسکر بود و نه حرام؛بلکه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که یارانش بعد از ورود به مدینه از سرد بودن طبیعت آب مدینه و ناراحتی های گوارشی شکایت کردند،به آنها فرمود:چند دانه ای خرما درون خمره آب بریزید تا مشکل شما بر طرف گردد.این آب نه مضاف می شد و نه خرما در حدّی بود که مسکر شود.از آن می نوشیدند و وضو می گرفتند؛ولی بعضی از گمراهان آن را بهانه کردند؛مقدار زیادی خرما در آب می ریختند و در جای گرمی قرار می دادند تا تخمیر و به مسکر تبدیل شود و آن را به نام نبیذ می نوشیدند. (2)

همچنین بسیاری از افراد گناهکار و ضعیف الایمان در گذشته و حال،نام رشوه را هدیه می گذاشتند و نیز در پوشش معاملات صوری به ربا خواری مشغول شده و می شوند.

بدیهی است در محیطهای مذهبی که گناه آشکار،مشکلات زیادی دارد گنهکاران ترجیح می دهند که اعمال خود را در پوشش عناوین فریبنده ای انجام دهند.این همان است که به نام فتنه و آزمون بزرگ از آن خبر داده اند.

و در آخرین جمله از این بخش از خطبه می خوانیم که علی علیه السّلام می گوید:«عرض کردم:

ص:157

ای رسول خدا،در چنین شرایطی این گونه افراد را که دارای چنین صفاتی دارند،در چه مرتبه ای قرار دهم؟آیا کار آن ها به منزله ارتداد و بازگشت از دین است و یا به منزله فتنه و انحراف از احکام خدا؟فرمود:آن را به منزله فتنه بدان(و با آن ها همچون مسلمانان خطا کار رفتار کن)» (قلت:یا رسول اللّه،فبأیّ المنازل أنزلهم عند ذلک؟ أ بمنزلة ردّة (1)،أم بمنزلة فتنة؟فقال:«بمنزلة فتنة») .

با توجه به این که این افراد ظاهرا دو اصل اساسی دین(توحید و نبوّت)را قبول داشتند و انحراف شدید آن ها در برنامه های عملی بود؛حتی ضروریات دین را به ظاهر انکار نمی کردند و مخالفت های خود را در پوشش عناوین حلال به اصطلاح انجام می دادند؛لذا حکم ارتداد بر آن ها جاری نمی شد و علی علیه السّلام هم هرگز با آنان همچون مرتد عمل نکرد.

امروز با چشم خود می بینیم بسیاری از ربا خواران به انواع حیله ها متوسّل می شوند؛ گاه به اسم فروختن اسکناس به اسکناس؛گاه از طریق«ضمّ ضمیمه»یعنی شیء ارزانی را به مال مورد نظر ضمیمه کردن و آن را به قیمت های گزاف فروختن؛گاهی به نام کارمزد و گاه بیع شرطهای دروغین یا حق العمل و پورسانت و جریمه دیر کرد و بهانه تورم و امثال این عناوین کاذبه ربا را حلال می شمرند و کار به جایی رسیده که تحقق حدیث معروف پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را کاملا احساس می کنیم که فرمود:

«یأتی علی النّاس زمان لاّ یبقی أحد إلاّ أکل الرّبا فإن لم یأکله أصابه من غباره (1)؛زمانی بر مردم می رسد که ربا دامان همه را می گیرد؛حتی کسانی که از آن بر کنارند گرد و غبارش بر دامانشان می نشیند».

به یقین،این نوع مخالفت با قوانین الهی از مخالفت صریح و آشکار بدتر و خطرناک تر است؛زیرا ممکن است به سرعت در جامعه فراگیر شود،بی آن که به مانعی برخورد کند؛ در حالی که گناهان آشکار چنین نیست و در یک جامعه مذهبی با موانع زیادی برخورد می کند.افزون بر این،این گونه فرار از قانون،گناه مضاعفی است؛هم گناه ربا خواری است و هم ریا کاری و بازی با احکام دین.

به تعبیر دیگر،در این نوع فرار از قانون،تنها صورتی از قانون و حکم الهی باقی می ماند؛بی آن که محتوا و فلسفه آن وجود داشته باشد؛مثلا تحریم ربا خواری به دلیل مفاسد زیادی است که در نظام اقتصادی جامعه به وجود می آید و سبب فاصله طبقاتی و ثروتمندتر شدن ثروتمندان و فقیرتر شدن فقیران می گردد؛به همین جهت زشتی آن از زنای با محارم بیش تر شمرده شده و به جنگ با خدا معرفی شده است و در احادیث اسلامی،هفت نوع مفسده مختلف برای آن ذکر شده که در بحث ربا شرح داده ایم. (2)

آیا با یک صورت سازی و مثلا اضافه کردن یک سیر نبات یا یک قوطی کبریت با یک

ص:159

معامله سنگین ربوی،همه این مفاسد حل می شود؟!!هرگز!آیا به گفته مرحوم وحید بهبهانی تمام مشکل در کلمه سحت و رباست؟و تمام گناه ربا فقط به این الفاظ بر می گردد یا حکمتی در این حکم بوده،که باید ملحوظ شود؟! ***

ص:160

سعادت را پیدا کنیم.

در بخش دوّم،به اهمّیّت تقوا و برگرفتن زاد و توشه از زندگی دنیا برای آخرت اشاره می کند و هشدار می دهد که پایان زندگی هیچ کس نمایان نیست.بکوشید تا غافلگیر نشوید.

در بخش سوّم از مراقبان الهی نسبت به اعمال انسان از جمله اعضای پیکر هر شخص و فرشتگانی که حافظان اعمالند،یاد می کند.

در بخش چهارم به پایان زندگی و عالم غربت قبر و خانه تنهایی و فنای دنیا و بر پایی قیامت اشاره کرده،با جملات کوتاه و تکان دهنده ای در این زمینه،خطبه را به پایان می برد.

***

ص:162

پیش می رانند و اعمال بدش را در نظرش نیک جلوه می دهند.بهشت سر منزل پیش تازان(در طاعت خدا)و آتش دوزخ پایان کار کوتاهی کنندگان و تقصیر کاران است.

شروع نشود بریده است». (1)

به همین دلیل،سرآغاز غالب خطبه های پیامبر اکرم و معصومین علیهم السّلام را حمد و ستایش پروردگار مشاهده می کنیم و جمله «سببا للمزید من فضله» اشاره به آیه شریفه «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» می باشد که شکر و حمد خدا را مایه فزونی نعمت قرار داده است. (2)

توجه داشته باشید که در بسیاری از آیات قرآن،حمد به معنای شکر به کار رفته است.

و جمله «دلیلا علی آلائه و عظمته» اشاره به این است که هنگامی که حمد و ستایش و شکر خدا را به جا می آوریم هم به نعمت های گوناگون او توجّه می کنیم و هم به مقام عظمتش.

سپس امام علیه السّلام بندگان خدا را مخاطب قرار داده و نسبت به ناپایداری دنیا هشدار می دهد و به عبرت گرفتن از پیشینیان توصیه می کند و می فرماید:«بندگان خدا!روزگار بر بازماندگان،آن سان می گذرد که بر پیشینیان گذشت!» (عباد اللّه،إنّ الدّهر (3)یجری بالباقین کجریه بالماضین) .

این سخن،اشاره به مطلب معروفی است که می گوییم تاریخ همواره تکرار می شود و حوادث امروز-با تفاوت مختصری-همچون حوادث دیروز است.و بعد در توضیح آن می فرماید:«آن چه از زندگی دنیا گذشته است باز نمی گردد و آن چه در آن هستیم جاودان نمی ماند.آخرین کار این جهان،همچون نخستین کار اوست؛امورش شبیه به یکدیگر و

ص:165

نشانه هایش روشن و آشکار است» (لا یعود ما قد ولّی منه،و لا یبقی سرمدا ما فیه.

آخر فعاله،کأوّله.متشابهة أموره،متظاهرة أعلامه) .

آری،اگر دقت کنیم سلسله ای از اصول کلی را بر تاریخ بشر حاکم می بینیم که هر روز در چهره جدیدی خود را نشان می دهد و به همین دلیل،هر کس می تواند به آینده خود با دقت در تاریخ گذشتگان،آگاه شود؛چرا که تاریخ دیروز آینه تمام نمای امروز است.

پیوسته گروهی به قدرت می رسند و همه چیز را در قبضه خود می گیرند؛چیزی نمی گذرد که ناتوان می شوند و قدرت را به اختیار یا به اجبار به دیگران می سپارند.

هنگامی که سرآمد حکومت آن ها فرا رسید به حکم قطعی پروردگار باید جای خود را به دیگران دهند: «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» .

همواره گروهی متولّد می شوند؛سپس به جوانی می رسند بعد وارد مرحله پیری و ناتوانی می شوند و همچون برگ خشکیده ای در برابر تندباد اجل قرار می گیرند و به مردگان می پیوندند و در زیر خاک های تیره و تار پنهان می شوند.

زادن و کشتن و پنهان کردن چرخ را رسم و ره دیرین است!

سپس امام علیه السّلام با ذکر این مقدمه به چند نصیحت و اندرز پر معنا پرداخته،می فرماید:

گویا ساعت(پایان زندگی)شما را با سرعت به پیش می راند؛همان گونه که ساربان شتران سبکبار را! (فکأنّکم بالسّاعة تحدوکم (1)حدو الزّاجر بشوله) .

با توجه به این که زاجر به ساربانی گفته می شود که با شدت،شتران را می راند و«شول» (جمع شائله)به شترانی گفته می شود که سبکبار باشند؛یعنی مدتی از وضع حملشان گذشته و پستانشان خشکیده است و طبیعتا ساربان ملاحظه حال آن ها را نمی کند، چنین نتیجه می گیریم که روزگار و سرآمد عمر با شدت هر چه بیش تر مردم را به سوی فنا می راند.

ص:166

شب ها و روزها به سرعت می گذرد.سال و ماه ها طی می شود.حوادث غیر منتظره، بیماری ها،بلاها،جنگ ها و امور دیگری از این قبیل همه و همه،انسان ها را هدف گرفته اند.

بعد از این هشدار،همگان را به این حقیقت متوجّه می سازد و می فرماید:«آن کس که به غیر خویش پردازد و از خود غافل شود،در تاریکی ها سرگردان می ماند و در مهلکه ها گرفتار می شود.شیاطین او را در طغیانش به پیش می رانند و اعمال بدش را در نظرش جلوه می دهند!» (فمن شغل نفسه بغیر نفسه تحیّر فی الظّلمات،و ارتبک (1)فی الهلکات،و مدّت به شیاطینه فی طغیانه،و زیّنت له سیّیء أعماله) .

هر انسانی مجموعه ای از عیوب و نقصان ها و نقاط ضعف را در خود دارد و تنها راه نجات او پرداختن به اصلاح آن هاست تا به تدریج به صورت انسان کاملی درآید و شایسته قرب خدا و نام والای خلیفة اللّه شود؛ولی کسی که به بیرون خویش یعنی به انسان های دیگر یا مسایلی از قبیل:مال و مقام و ثروت و جاه بپردازد،سرگردانی و گرفتاری او یقینی است و از آن اسفبارتر این که شیاطین،چنین انسان غافلی را در طغیانش تشویق می کنند و اعمال زشت او را چنان زینت می دهند که جزو نقاط قوّت خود می شمرد و به آن افتخار می کند.بدیهی است چنین انسان گرفتاری راه نجاتی نخواهد داشت.

قرآن مجید درباره این گونه افراد می فرماید:« «کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» ؛آن ها همچون کسی اند که در ظلمت ها گرفتار شده و از آن خارج نمی گردد.آری،این گونه برای کافران،اعمال زشتی را که انجام می دادند،تزیین شده است». (2)

و در پایان این بخش به سرنوشت نهایی و سرانجام کار اشاره کرده،می فرماید:

ص:167

«بهشت،سرمنزل پیش تازان و آتش دوزخ پایان کار تقصیر کاران است» (فالجنّة غایة السّابقین،و النّار غایة المفرّطین) .

منظور از«سابقین»سبقت گیرندگان در مسیر طاعت خداست؛که سرمنزل مقصودشان بهشت است؛همان گونه که قرآن می فرماید: «سابِقُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا» . (1)

و جمله «و النّار غایة المفرّطین» اشاره به کسانی است که به علت کوتاهی و تقصیر و از دست دادن فرصت ها گرفتار خسران و زیان شده و سرانجام شان دوزخ است؛همان گونه که قرآن درباره این افراد می گوید:«روز قیامت می گویند:ای افسوس بر ما که درباره قیامت کوتاهی کردیم!» «قالُوا یا حَسْرَتَنا عَلی ما فَرَّطْنا فِیها» . (2)

3-بی وفایی در مردم دنیا و حوادث این جهان،یکی دیگر از صفات چشمگیر است؛تا آن جا که به صورت ضرب المثل درآمده،می گویند:«دنیا به چه کسی وفا کرده که به ما کند؟».

4-غرورها و شکست های ناشی از آن:تاریخ جهان،افراد و گروه های زیادی را به خاطر دارد که روزی پیروز شدند و در پی پیروزی مغرور گشتند؛ولی سرانجام غرورشان آن ها را بر خاک ذلّت نشاند و بینی آن ها را به خاک مالید.

5-تغییر حالات و روحیات:نزدیک ترین دوستان انسان،گاه خطرناک ترین دشمن او می شوند.گاهی دوستان دیروز،دشمنان امروزند.این ویژگی مخصوصا در میان حاکمان و سیاستمداران جهان کاملا به چشم می خورد.

6-زمینه های محبّت و نفرت:آن چه باقی می ماند و مایه یاد نیک مردم جهان است نیکی ها،محبّت ها،جوانمردی ها و اخلاص هاست و آن چه مایه نفرین و لعنت و بدنامی می شود،ظلم و ستم ها و ناجوانمردی هاست.

***

ص:169

ص:170

با تقوا می توان نیش زهر آلود گناهان را قطع کرد و با یقین به برترین مرحله مقصود رسید.

بندگان خدا!خدا را خدا را؛مراقب عزیزترین و محبوب ترین نفوس نسبت به خویش باشید(دست کم بر خود رحم کنید؛)چرا که خداوند راه حق را برای شما آشکار ساخته و طرق آن را روشن نموده است و سرانجام کار(از دو حال خارج نیست)یا بدبختی دایمی است و یا نیکبختی همیشگی؛حال که چنین است در این ایّام فانی برای ایّام باقی زاد و توشه فراهم سازید،زاد و توشه لازم به شما معرفی شده و فرمان کوچ داده شده است و با سرعت شما را به حرکت در آورده اند.شما همچون کاروانی هستید که در منزلگاهی توقف کرده و نمی دانید چه وقت دستور حرکت به او داده می شود.بدانید آن کس که برای آخرت آفریده شده با دنیا(و دنیا پرستی)چه کار دارد؟و آن کس که به زودی ثروتش را از او می گیرند،با اموال و ثروت دنیا چه می کند؟ثروتی که(سودش برای دگران است و) مؤاخذه و حسابش بر او.ای بندگان خدا!آن چه را خداوند وعده نیک نسبت به آن داده است جای ترک نیست و آن چه را از بدی ها نهی کرده قابل دوست داشتن نمی باشد.ای بندگان خدا!از روزی که اعمال بررسی دقیق می شود،بر حذر باشید؛روزی که تزلزل و اضطراب در آن بسیار است و کودکان در آن پیر می شوند!

اشاره به این که تقوا که یک ملکه نیرومند باز دارنده باطنی است،انسان را از آلودگی به گناهان باز می دارد و همین امر سبب می شود از پیامدهای نامطلوب گناه در دنیا و آخرت در امان بماند؛به عکس افراد بی تقوا در برابر وسوسه های نفس و شیاطین جن و انس نفوذ پذیرند و به آسانی در پرتگاه گناه می لغزند و سقوط آن ها سبب رسوایی در دنیا و عذاب الهی در آخرت می شود.

سپس دوّمین اثر مهم تقوا را چنین بیان می فرماید:«آگاه باشید با تقوا می توان نیش زهر آلود گناهان را قطع کرد و با یقین به برترین مرحله مقصود رسید» (ألا و بالتّقوی تقطع حمة (1)الخطایا،و بالیقین تدرک الغایة القصوی) .

امام علیه السّلام در این جا گناهان را به حیوانات گزنده سمی همچون مار و عقرب تشبیه کرده که تقوا نیش زهر آلود آن ها را قطع می کند.آری!تقوا پادزهری است مؤثر و حیات بخش و از آن جا که تقوا و یقین،لازم و ملزوم یکدیگرند می فرماید:کسی که بر مرکب یقین سوار شود به سر منزل مقصود خواهد رسید.یقین،عامل حرکت است و تقوا بر طرف کننده موانع راه.همیشه بی تقوایی ها از ضعف یقین سرچشمه می گیرد.آیا کسی که به این آیه یقین دارد که می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً» ؛به یقین کسانی که اموال یتیمان را به ظلم و ستم می خورند(در حقیقت)تنها آتش می خورند» (2)،می تواند مال یتیم بخورد؟ آیا کسی را پیدا می کنید که قطعه ای از آتش سوزان را بردارد و در دهان بگذارد؟!! آن گاه امام علیه السّلام برای تحریک مخاطبان و تشویق آن ها به برگرفتن زاد و توشه از این دنیای فانی می فرماید:«ای بندگان خدا،خدا،خدا را خدا را؛مراقب عزیزترین و محبوب ترین نفوس نسبت به خویش باشید» (عباد اللّه،اللّه اللّه فی أعزّ الأنفس علیکم،و

ص:173

أحبّها إلیکم) .

به یقین منظور از عزیزترین نفوس در این عبارت،خود انسان است؛چرا که حبّ ذات، طبیعی هر انسانی است و اگر به اشخاص و اشیای دیگر علاقه دارد از پرتو حبّ ذات است؛ چرا که آن ها را در سرنوشت خود مؤثر می داند(بگذریم از گروه بسیار اندکی که خویشتن خویش را به کلی فراموش می کنند؛جز خدا نمی بینند و جز خدا نمی جویند و جز خدا نمی خواهند).

به هر حال،مقصود این است که شما اگر به هیچ کس رحم نمی کنید دست کم به خود رحم کنید و اگر منافع هیچ کس را در نظر نمی گیرید،حدّاقل منافع خود را در نظر بگیرید که این علاقه به خویشتن،جزء فطرت شماست.

و به دنبال آن،هشدار می دهد:«خداوند راه حق را برای شما آشکار ساخته و طرق آن را روشن نموده است،و سرانجام کار(از دو حال خارج نیست)یا بدبختی دایمی است و یا نیکبختی همیشگی» (فإنّ اللّه قد أوضح لکم سبیل الحقّ و أنار طرقه.فشقوة لازمة،أو سعادة دائمة!) .

آن گاه امام علیه السّلام به بیان اسباب رسیدن به سعادت دایمی و پرهیز از شقاوت همیشگی پرداخته،چنین می فرماید:«حال که چنین است در این ایّام فانی برای ایّام باقی زاد و توشه تهیه کنید.زاد و توشه لازم به شما معرفی شده و فرمان کوچ داده شده است،و با سرعت شما را به حرکت در آورده اند»( فتزوّدوا فی أیّام الفناء لأیّام البقاء.قد دللتم علی الزّاد،و أمرتم بالظّعن (1)،و حثثتم (2)علی المسیر) .

ناگفته پیداست که منظور از تهیه زاد و توشه همان زاد و توشه تقوا و اعمال صالح است که در قرآن مجید به آن اشاره شده:« «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» ؛زاد و توشه بیندوزید که بهترین زاد و توشه،تقواست». (3)

ص:174

جمله«أمرتم بالظّعن...»می تواند اشاره به امر تشریعی الهی باشد که در آیات مربوط به فنای دنیا و این که هر کسی سرانجام طعم مرگ را می چشد به دلالت التزامی آمده است و می تواند اشاره به امر تکوینی باشد؛زیرا خداوند اسباب و عوامل حرکت را چنان آفریده که کودکان به سرعت جوان و جوانان پیر و پیران به سوی دیار بقا می شتابند و با جمله «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ» (1)دستور سیر سریع را به سوی اسباب آمرزش و مغفرت صادر فرموده است.

در نامه 31 نهج البلاغه نیز می خوانیم که امام علیه السّلام خطاب به فرزندش(امام حسن علیه السّلام) می فرماید:«یا بنیّ أنّ من کانت مطیّته اللّیل و النّهار،فإنّه یسار به و إن کان واقفا،و یقطع المسافة و إن کان مقیما وادعا؛پسرم!آن کس که مرکبش شب و روز است،همواره در حرکت خواهد بود؛هر چند ظاهرا ساکن است و قطع مسافت می کند؛ گرچه در جای خود ایستاده و راحت است».

و در ادامه سخن تشبیه رسا و گویایی برای مردم دنیا ذکر کرده،می فرماید:«شما همچون کاروانی هستید که در منزلگاهی توقف کرده،و نمی دانید چه وقت دستور حرکت به شما داده می شود»( فإنّما أنتم کرکب (2)وقوف،لا یدرون متی یؤمرون بالسّیر) .

ممکن است این سؤال مطرح شود که امام علیه السّلام در جمله «أمرتم بالظّعن...» می فرماید:

فرمان حرکت صادر شده،در حالی که در جمله«لا یدرون متی یؤمرون بالسّیر» (نمی دانند چه وقت دستور حرکت داده می شود)می فرماید:هنوز دستور حرکت صادر نشده؛این دو تعبیر چگونه با یکدیگر سازگار است؟ با قدری توجه در می یابیم که اوّلی اشاره به حرکت در دنیا به سوی کمال و سرعت

ص:175

و شتاب در فراهم کردن اسباب مغفرت و دوّمی اشاره به کوچ کردن از دنیا به سوی آخرت می باشد و ابهام برطرف می گردد.

به هر حال،این تشبیه به صورت دیگری در کلمات قصار آمده است؛آن جا که می فرماید:«أهل الدّنیا کرکب یسار بهم و هم نیام؛اهل دنیا همچون قافله ای اند که آن ها را به پیش می رانند،در حالی که در خوابند». (1)

این خواب،همان حالت غفلتی است که برای بسیاری از مردم حاصل است.

سپس برای روشن تر شدن این حقیقت،چنین می فرماید:«آگاه باشید!آن کس که برای آخرت آفریده شده با دنیا(و دنیا پرستی)چه کار دارد؟!و آن کس که به زودی ثروتش را از او می گیرند دیگران با اموال و ثروت دنیا چه می کند؟!ثروتی که(سودش برای است و)مؤاخذه و حسابش بر او است!» (ألا فما یصنع بالدّنیا من خلق للآخرة!و ما یصنع بالمال من عمّا قلیل یسلبه،و تبقی علیه تبعته (2)و حسابه!) .

اگر منزلگاه اصلی ما آخرت است و دنیا گذرگاهی بیش نیست،چرا این قدر به دنیا دل بسته ایم؟و اموالی که چند روزی به رسم امانت در دست ما سپرده شده و سرانجام آن را به دیگران می سپاریم و در قیامت حساب و کتابش را باید پس دهیم چرا این همه برای به دست آوردنش جانفشانی می کنیم و حلال و حرام را به هم می آمیزیم؟ امام علیه السّلام در ادامه این سخن برای ترغیب و تشویق مردم به خیرات و نیکی ها و پرهیز از بدی ها از دو منطق مؤثر دیگر بهره می گیرد:

نخست می گوید:«ای بندگان خدا!آن چه را خداوند وعده نیک بر آن داده است جای ترک نیست و آن چه را از بدی ها نهی کرده قابل دوست داشتن نمی باشد!» (عباد اللّه،إنّه لیس لما وعد اللّه من الخیر مترک،و لا فیما نهی عنه من الشّرّ مرغب) .

ص:176

اشاره به این که آن کس که امر و نهی کرده و وعده پاداش و کیفر داده یک فرد عادی نیست که جای گفتگو و تردید در آن باشد؛خداوند قادر قهار چنین فرموده است.

و در تعبیر دوّم می فرماید:«ای بندگان خدا!از روزی که اعمال بررسی دقیق می شود، بر حذر باشید؛روزی که تزلزل و اضطراب در آن بسیار است و کودکان در آن پیر می شوند» (عباد اللّه،احذروا یوما تفحص فیه الأعمال،و یکثر فیه الزّلزال،و تشیب (1)فیه الأطفال) .

در آن روز،تمام اعمال،هر چند ظاهرا کوچک و ناچیز باشد با دقت و سخت گیری بررسی خواهد شد؛همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ» ؛اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی(کار نیک یابد)باشد و در دل سنگی یا در(گوشه ای از)آسمان ها و زمین قرار گیرد خداوند آن را(در قیامت برای حساب)می آورد؛خداوند دقیق و آگاه است». (2)

و منظور از فزونی زلزله در آن روز،تزلزل افکار و لرزیدن دل ها از هول محشر و وحشت از نتیجه اعمال است.

درست است که در پایان این جهان،زلزله به معنای حقیقی،تمام جهان را به لرزه در می آورد و همه چیز زیر و رو می شود؛ولی آن چه در بالا آمده مربوط به صحنه محشر است که در آن جا زلزله به معنای حقیقی آن وجود دارد؛بلکه هر چه هست اضطراب است و وحشت و تزلزل خاطرها.

تعبیر به «تشیب فیه الأطفال» کنایه از شدت و عمق وحشت آن صحنه است که در

ص:177

تعبیرات روزمرّه نیز به کار می رود.می گوییم حادثه به اندازه ای سنگین است که انسان را پیر می کند؛همان گونه که در قرآن مجید می فرماید:« «فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِیباً» ؛اگر کافر شوید،چگونه خود را(از عذاب الهی)بر کنار می دارید، در آن روز که کودکان را پیر می کند؟!». (1)

بعضی چنین پنداشته اند که پیر شدن اطفال در آن جا به معنای حقیقی آن است؛نه معنای کنایی؛ولی این احتمال بسیار بعید است؛زیرا در آن روز طفلی که محکوم به مجازات الهی باشد و بر اثر وحشت گرفتار پیری زودرس شود،وجود ندارد.

***

ص:178

رخت بربسته؛عذر تراشی ها از میان رفته؛حقایق برای تان مسلّم شده و حوادث،شما را به سرچشمه اصلی رسانده است(و نتایج اعمال خود را آشکارا می بینید).حال که چنین است از عبرت ها پند گیرید،از دگرگونی نعمت ها اندرز پذیرید و از هشدار هشدار دهندگان بهره گیرید.

جمله«أنّ علیکم رصدا من أنفسکم...»اشاره به گواهی اعضای پیکر انسان و حتی پوست تن او در قیامت است؛آن گونه که قرآن می گوید:« «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ» ؛روزی که زبان ها و دست ها و پاهای آن ها بر ضدّ آن ها گواهی می دهد و اعمالشان را بازگو می کند». (1)و نیز می فرماید:« «حَتّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ» ؛وقتی(کنار آتش دوزخ)می رسند گوش ها و چشم ها و پوست های تنشان به آن چه می کردند گواهی می دهند.به پوست های تنشان می گویند:چرا بر ضدّ ما گواهی دادید آن ها جواب می دهند:همان خدایی که هر موجودی را به نطق درآورده،ما را گویا ساخته است». (2)

با توجه به این که«رصد»به معنای مراقب است و«عیونا»به معنای دیده بان ها،روشن می شود که این دو از قبیل اجمال و تفصیل است؛یعنی مراقبان اعمال انسان در درجه اوّل،همان اعضا و جوارح اویند که در قیامت به نطق می آیند و تمام اعمال را گواهی می دهند.این که جمعی از شارحان نهج البلاغه«رصد»را به معنای وجدان اخلاقی انسان گرفته اند که او را بر بدی ها ملامت می کند،اشتباه است؛زیرا وجدان قاضی درون است؛نه مراقب و گواه که در مفهوم«رصد»نهفته است.

آیا این گواهی با زبان قال و نطق معمولی است و یا با زبان حال و شهادت آثار است؟ هر دو احتمال ممکن است؛چرا که انسان هر عملی انجام می دهد در تمام اعضای او اثر می گذارد و در قیامت،این آثار بازگو کننده تمام اعمالی است که انسان در طول عمر خود انجام داده و نیز قابل تبدیل به امواج صوتی است که همگان آن را بشنوند.

و جمله «و حفّاظ صدق...» اشاره به فرشتگانی است که مأمور ثبت و ضبط اعمال

ص:181

انسان است؛آن گونه که قرآن کریم می فرماید:« «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» ؛و بی شک،نگاهبانانی بر شما گمارده شده و الا مقام و نویسنده(اعمال نیک و بد شما)که می دانند شما چه می کنید». (1)

در این جا سؤال معروفی مطرح است و آن این است که با وجود علم خداوند به همه حقایق جهان هستی و این که به ما از خود ما نزدیک تر است چه نیازی به این مراقبان و گواهان است؟ پاسخ این پرسش با توجه به یک نکته روشن می شود.انسان موجودی است مادی و با جهان ماورای ماده آشنایی زیادی ندارد و نزدیک بودن خداوند را به خود احساس نمی کند؛اما هنگامی که گفته شود اعضای پیکر و پوست تن شما در قیامت گواه تن شماست این مطلب را به خوبی درک می کند؛همچنین اگر گفته شود:دو فرشته الهی همیشه با شماست و اعمال و کردار شما را ثبت و ضبط می کند،این گونه امور او را به موضوع مراقبت توجّه بیشتری می دهد و عامل بازدارنده مؤثری در برابر گناهان اوست.

خداوند متعال می خواهد به هر وسیله بندگانش را از گناهان باز دارد و گواه قرار دادن اعضای پیکر و فرشتگان یکی از این وسائل است.

جالب این که این گواهان همه چیز حتی تعداد نفس کشیدن های ما را ثبت می کنند و برای نوشتن نامه اعمال ما نیازی به روشنایی چراغ ندارند؛حتی در ظلمت مطلق نیز می نویسند و ثبت می کنند؛اما نوشتن آن ها چگونه است؟به یقین مانند نوشتن ما نیست؛هر چند جزئیات آن را نمی دانیم.

در ادامه بحث حافظان و مراقبان اعمال از مرگ و قبر سخن به میان می آید؛مرگ و قبری که توجّه به آن،خفتگان را بیدار و هوسبازان را هشیار می کند؛می فرماید:«فردا به امروز نزدیک است،امروز آن چه را در آن است با خود می برد و فردا پشت سر آن فرا می رسد(و به این ترتیب،عمر به سرعت سپری می شود)» (و إنّ غدا من الیوم قریب.

ص:182

یذهب الیوم بما فیه،و یجیء الغد لاحقا به) .

منظور از«فردا»فردای مرگ و پایان عمر است که اگر انسان آن را دور پندارد،در گرداب غفلت فرو می رود و هنگامی که آن را نزدیک ببیند مراقب اعمال خویش و تسویه حساب و ادای حقوق و توبه از گناهان می شود.

و به راستی پایان عمر دور نیست،حتی اگر انسان عمر طبیعی طولانی کند؛چرا که سال و ماه به سرعت می گذرد و کودکان،جوان و جوانان پیر می شوند؛ضمن این که حوادث غیر منتظره توفان بلاها و بیماری ها همواره در کمین عمرند و گاه در یک چشم بر هم زدن همه چیز پایان می یابد.

بعضی از شارحان نهج البلاغه«غد»را در عبارت بالا به معنای فردای قیامت تفسیر کرده اند؛گرچه آن هم نزدیک است،ولی با توجه به جمله های بعد که سخن از قبر است، معنای اوّل صحیح تر به نظر می رسد.

سپس همگان را به تنهایی در قبر توجه می دهد و می فرماید:«گویی هر یک از شما به سر منزل تنهایی و حفره گور خویش رسیده است.ای وای از آن خانه تنهایی و منزلگاه وحشت و جایگاه غربت» (فکأنّ کلّ امریء منکم قد بلغ من الأرض منزل وحدته،و مخطّ (1)حفرته.فیا له من بیت وحدة،و منزل وحشة،و مفرد غربة!) .

آری،انسانی که یک ساعت تنهایی را به آسانی تحمل نمی کرد و همیشه در جمع دوستان و بستگان و یاران می زیست،هنگامی که چشم از این دنیا می پوشد از همه دوستان و یاران و خویشان برای همیشه فاصله می گیرد و در گوری سرد و تاریک و وحشتناک در تنهایی مطلق گرفتار می شود و چه سخت و دردناک است؛مگر این که

ص:183

توفیق یابد یاران جدیدی از میان اعمال صالح خود و فرشتگان پروردگار برگزیند و قبر او روضه ای از ریاض جنّت و باغی از باغ های بهشت شود؛نه حفره ای از حفره های جهنم.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«ان للقبر کلاما فی کلّ یوم یقول:أنا بیت الغربة؛أنا بیت الوحشة؛أنا بیت الدّود؛أنا القبر؛أنا روضة من ریاض الجنّة أو حفرة من حفر النّار؛قبر هر روز این سخن را تکرار می کند:من خانه غربت، خانه وحشت،خانه حشرات،خانه قبرم.من باغی از باغ های بهشت یا حفره ای از حفره های دوزخم». (1)

سرانجام امام علیه السّلام در آخرین بخش از سخنان خود بعد از بیان پدیده مرگ و داستان قبر به سراغ صحنه قیامت و دادگاه عدل الهی می رود و به همگان هشدار می دهد و می فرماید:«گویی نفخه صور و صیحه نشور فرا رسیده،و قیامت،شما را در بر گرفته و در آن صحنه دادگاه الهی حاضر شده اید.باطل ها از شما رخت بربسته؛عذر تراشی ها از میان رفته؛حقایق برای تان مسلّم شده و حوادث،شما را به سرچشمه اصلی رسانده است(و به نتایج اعمال خود رسیده اید)» (و کأنّ الصّیحة قد أتتکم،و السّاعة قد غشیتکم،و برزتم لفصل القضاء،قد زاحت عنکم الأباطیل،و اضمحلّت عنکم العلل، و استحقّت بکم الحقایق،و صدرت بکم الأمور مصادرها) .

«صیحه»در جمله «و کأنّ الصّیحة...» اشاره به صیحه رستاخیز است؛فریاد عظیمی که مردگان را از خواب مرگ بیدار می سازد و از قبرها بیرون می فرستد و آماده حسابرسی می کند.

از آیات و روایات استفاده می شود که جهان با صیحه و فریاد عظیمی پایان می گیرد که آن را«نفخه صور اوّل»می گویند:سپس با صیحه عظیم دیگری که فرمان حیات است قیامت آغاز می گردد و آن را«نفخه صور دوم»می نامند و آن چه در خطبه بیان شده به قرینه جمله های بعد از آن،اشاره به صیحه دوم است.

ص:184

تعبیر به ساعت،اشاره به قیامت است؛زیرا ساعت در اصل به معنای جزئی از زمان یا لحظاتی زودگذر است و از آن جا که قیام قیامت سریع و حسابرسی بندگان نیز به مقتضای سریع الحساب بودن خداوند به سرعت انجام می گیرد از قیامت به ساعت تعبیر شده است.

و«فصل القضاء»به معنای داوری صحیح است که حق را از باطل جدا می سازد و زوال اباطیل و اضمحلال علل،اشاره به این است که در صحنه قیامت،مطالب دروغین و چهره های تو خالی و عذر تراشی های بی اساس وجود ندارد.هر چه هست حق است و حقیقت است و واقعیت.

و جمله «و صدرت بکم الأمور مصادرها» اشاره به این است که هر کس به نتیجه اعمال خود می رسد و هر چیز جایگاه اصلی خود را در آن جا پیدا می کند.

امام علیه السّلام در این جا قیامت را چنان نزدیک می بیند که می فرماید:گویی همه این امور واقع شده است:نفخ صور،قیام قیامت،زنده شدن مردگان،تشکیل دادگاه های عدل الهی و رسیدن به نتایج اعمال و به راستی با توجّه به کوتاهی عمر دنیا در برابر آخرت مطلب همین گونه است.

قرآن مجید درباره قیامت چنین تعبیر می کند:« «یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ» ؛روزی که صیحه رستاخیز را به حق می شنوند آن روز،روز خروج (از قبرها)است». (1)و نیز از قیامت تعبیر به«یوم الفصل»یعنی روز جداسازی حق از باطل و داوری سریع کرده است و در جایی دیگر می گوید:« «وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» ؛به آن ها اجازه داده نمی شود تا عذر خواهی کنند». (2)و نیز از قیامت به «یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ» (3)(روز ظهور)و «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ» (4)(روز آشکار شدن

ص:185

پنهانی ها)تعبیر شده است.

و در آخرین جمله بعد از بیان آن همه هشدارها می فرماید:«حال که چنین است از عبرت ها پند گیرید،از دگرگونی نعمت ها اندرز پذیرید و از هشدار هشدار دهندگان بهره گیرید» (فاتّعظوا بالعبر،و اعتبروا بالغیر،و انتفعوا بالنّذر) .

«عبر»(جمع عبرت)اشاره به حوادث عبرت انگیزی است که در طول تاریخ به چشم می خورد و در عمر خود نیز فراوان دیده ایم و«غیر»(جمع غیرة به معنای تغییر)اشاره به انقلاب ها و تغییرهای روزگار و دگرگونی نعمت ها و نزول بلاهاست و«نذر»(جمع نذیر)به معنای انذار کننده و هشدار دهنده است؛اعم از:پیامبران و امامان یا آیات الهی و روایات آن ها و یا حوادث روزگار.

می فرماید:« «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها» ؛در آن روز،زمین تمام خبرهایش را بازگو می کند؛چرا که پروردگارش به آن وحی کرده و آن را به نطق در آورده است». (1)

4.زمانی که در آن زندگی می کنیم نیز از گواهان روز قیامت است؛چنان که امیر مؤمنان علیه السّلام می فرماید:«ما من یوم یمرّ علی ابن آدم إلاّ قال له ذلک الیوم:یا بن آدم أنا یوم جدید و أنا علیک شهید،فقل فیّ خیرا و اعمل فیّ خیرا أشهد لک به یوم القیامة؛روزی بر انسان نمی گذرد مگر این که آن روز به انسان می گوید:ای فرزند آدم!من روز تازه ای هستم و بر اعمالت گواهم،در من سخنان خوب بگو و اعمال خوب بجا آور تا روز قیامت برای تو شهادت دهم». (2)

5.و از همه فراتر گواهی پیامبران است؛چرا که به گواهی قرآن مجید،پیامبر هر امّتی روز قیامت گواه اعمال امت خویش است و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله گواه بر همه آنهاست:

«فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً» . (3)

به این ترتیب هر انسانی در تمام عمر خود در میان این گواهان و مراقبانی که از شش جهت،متوجّه اعمال اویند قرار گرفته و کسی که ایمان به حقیقت و حقانیت این گواهان داشته باشد سزاوار است که کم ترین خطایی از او سر نزند.

در جمله اوّل،عبرت ها را اندرز دهنده می شمارد.این واژه،شامل تمام حوادث تکان دهنده ای که در گذشته و حال بوده است و تاریخ پیشین و معاصر آن را در بر گرفته است، می شود و حتی طبق آیات قرآن حوادث طبیعی مانند رفت و آمد شب و روز می تواند عبرت باشد:« «یُقَلِّبُ اللّهُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ» (1)؛ خداوند،شب و روز را دگرگون و جانشین یکدیگر می سازد در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت».

در دوّمین جمله،تغییراتی که در زندگی انسان ها و در مجموعه جهان پیدا می شود وسیله دیگری برای پند گرفتن شمرده است.عزیزان دیروز ذلیلان امروزند و ذلیلان دیروز،عزیزان امروز،حاکمان به سرعت محکوم و محکومان به سرعت حاکم می شوند.

جوانان رعنا پیران خمیده می شوند و کودکان ضعیف و ناتوان،جوانانی نیرومند و قوی بنیه.همه چیز در حال تغییر است و چیزی پایدار نیست.از اجتماع پر شور و پر هیاهوی یک قرن قبل،امروز چیزی جز یک قبرستان خاموش باقی نمانده و از این شور و غوغایی که امروز بر پاست یکصد سال بعد خبری نیست که نیست.چه پند و اندرزی از این بهتر؟ در سوّمین جمله،اشاره به این می فرماید که فریاد انذار کنندگان و هشدار دهندگان از هر سو بلند است.انبیا و اولیا،بزرگان و صلحا،آیات و روایات هر یک با زبان حال یا قال هشدار می دهند.می فرماید از این هشدارها بهره مند شوید.

ص:188

به تمام این امور)سخن نمی گوید؛ولی من از جانب آن به شما خبر می دهم(و اسرار مکتومش را فاش می سازم)» (ذلک القرآن فاستنطقوه،و لن ینطق،و لکن أخبرکم عنه) .

در آیات بسیاری از آن،قرآن به نور تشبیه شده است.در سوره مائده می فرماید:« «قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ» ؛به یقین از سوی خدا نور و کتاب آشکاری به سوی شما آمد». (1)،در سوره اعراف می فرماید:« «فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛کسانی که به او ایمان آوردند و او را بزرگ داشتند و یاری کردند و از نوری که با او نازل شده بود پیروی کردند،آن ها رستگارانند». (2)

همان گونه که نور،فضای زندگی را روشن می سازد و انسان را از گمراهی و سقوط در پرتگاه ها حفظ می کند،گیاهان را می رویاند و تمام موجودات زنده را پرورش می دهد، قرآن مجید نیز در جنبه های معنوی و مادّی،نجات بخش و پرورش دهنده است.

منظور از «تصدیق الّذی بین یدیه» (با توجّه به این که«بین یدیه»در این گونه موارد به معنای قبل است)این نیست که تورات و انجیل تحریف یافته را تصدیق می کند؛بلکه اشاره به آن کتب آسمانی است که بر موسی و مسیح نازل شد و نیز منظور از تصدیق این نیست که اسلام در تمام جزئیات با آن ها هماهنگ است؛بلکه مقصود،همان اصول کلّی ای است که بر تمام ادیان آسمانی حاکم بوده؛هر چند اسلام در سطحی برتر و بالاتر آن ها را پیاده کرده است.

جمله«و لن ینطق»مفهومش این نیست که قرآن با هیچ کس(جز با امامان معصوم علیهم السّلام)سخن نمی گوید؛چرا که قرآن به«لسان عربی مبین»و با منطق روشن و آشکار نازل شده و همگان مأمور به تدبّر در قرآنند و دستور داده شده به مواعظ قرآن که

ص:193

می رسند گوش جان به آن فرا دهند تا آیات بشارت آن سبب تشویق و آیات بیم و ترس سبب وحشت آنان گردد.

بنابر این منظور از جمله«لن ینطق»،بطون قرآن و اسرار نهفته ای است که اضافه بر ظواهر آن دارد.این بطون در اختیار پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و جانشینان معصوم اوست.

به همین جهت،در جمله بعد چنین اضافه می فرماید:«لیکن من به شما خبر می دهم ؛آگاه باشید!در آن علم آینده و اخبار پیشین و داروی بیماری های شما و نظم و سامان دادن به روابط میان شماست» (ألا إنّ فیه علم ما یأتی،و الحدیث عن الماضی، و دواء دائکم،و نظم ما بینکم) .

جمله«علم ما یأتی»به گفته بعضی از شارحان اشاره به مسائل مربوط به آخرت است:از حساب و کتاب و صراط و بهشت و دوزخ؛ولی ظاهر این است که اشاره به حوادث آینده این جهان است که در بطون این قرآن قرار دارد و معصومین علیهم السّلام از آن آگاهند؛به قرینه جمله بعد «و الحدیث عن الماضی» که اشاره به أمم پیشین و شرح سرگذشت آن هاست.گاه گفته اند:اشاره به آغاز آفرینش و دوران های نخستین خلقت این جهان نیز می باشد.

تعبیر به «دواء دائکم» ،اشاره به تعلیمات و معارف و دستوراتی است که داروی انواع بیماری های اخلاقی و اجتماعی است و در سایه آن می توان در عافیت و سلامت زندگی کرد.قرآن مجید نیز می گوید: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» . (1)

و آخرین تعبیر یعنی «و نظم ما بینکم» اشاره به تمام قوانینی است که نظام مجتمع انسانی را حفظ می کند و به نابسامانی ها و بی نظمی ها پایان می دهد و امنیّت و آرامش را برای جامعه به ارمغان می آورد و قیام به قسط را که رکن اساسی حفظ نظام است،تأمین می کند.

ص:194

شتران بارکش گناهانند.

سوگند یاد می کنم باز هم سوگند یاد می کنم که بعد از من بنی امیّه خلافت را همچون اخلاط سر و سینه بیرون می افکنند،سپس هرگز طعم آن را نخواهند چشید و تا آن زمان که شب و روز در پی هم می آیند از آن بهره ای نخواهند گرفت.

وجود دارد و نه در زمین یار و یاوری.(و به آن ها خطاب می شود:)شما حکومت را به غیر اهلش سپردید و آن را در غیر محلّش قرار دادید(و این نتیجه کار خود شماست)» (فیومئذ لا یبقی لهم فی السّماء عاذر،و لا فی الأرض ناصر.أصفیتم بالأمر غیر أهله،و أوردتموه غیر مورده) .

بنابر این،مخاطب در این چند جمله مردمی اند که بر اثر کوتاهی و فرار از زیر بار مسئولیت و سکوت در برابر ظالمان گرفتار ظلم و ستم شده اند و جمله های«أصفیتم بالأمر غیر أهله،و أوردتموه غیر مورده»شاهد گویای این معناست؛زیرا خطاب به مردم می گوید:شما کار را به غیر اهل سپردید و حکومت را به دست افراد ناشایست دادید.

شبیه این معنا در خطبه 192 آمده است؛آن جا که می فرماید:«و إنّکم إن لجأتم إلی غیره حاربکم أهل الکفر ثمّ لا جبرائیل و لا میکائیل و لا مهاجرون و لا أنصار ینصرونکم؛شما اگر به غیر اسلام پناه برید کافران با شما نبرد می کنند و بر شما مسلّط می شوند؛سپس نه جبرئیل و نه میکائیل نه مهاجران و نه انصار نمی توانند شما را یاری دهند».

و این که بعضی از شارحان مخاطبان این جمله را حاکمان ظالم قرار داده اند،به هیچ وجه با مجموعه خطبه سازگار نیست.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن اشاره به انتقام خداوند از ظالمان می کند؛انتقامی سخت و درهم کوبنده؛می فرماید:«و به زودی خداوند از ستمگران انتقام می گیرد(و کارهایشان را مو به مو کیفر می دهد)خوردنی به خوردنی و آشامیدنی به آشامیدنی،در برابر هر لقمه لذیذی که خوردند لقمه ای بس ناگوار و زهر آلود خواهند خورد و در مقابل هر جرعه گوارائی،جامی تلخ و مسموم خواهند نوشید.از درون،وحشت و از برون، شمشیر بر آن ها مسلّط خواهد کرد؛چرا که این گروه مرکب های معاصی و شتران بارکش گناهانند» (و سینتقم اللّه ممّن ظلم،مأکلا بمأکل،و مشربا بمشرب،من مطاعم

ص:197

العلقم (1)،و مشارب الصّبر (2)و المقر (3)،و لباس شعار الخوف،و دثار السّیف.و إنّما هم مطایا (4)الخطیئات و زوامل (5)الآثام) .

اشاره به این که هر بلایی بر سر مردم آوردند خداوند بر سر آن ها خواهند آورد و در برابر هر لذتی که از مقام بردند خداوند تلخی ذلت را در کام آن ها فرو خواهد ریخت.در حکومت خود مردم را در ترس و وحشت و در زیر برق شمشیرها قرار دادند،خداوند گروهی بر آن ها مسلّط می کند که همین کار را با آن ها خواهند کرد.

تاریخ می گوید تمام این پیش بینی ها به واقعیت پیوست و خداوند چنان خاندان بنی امیّه و وابستگان به آن ها را متلاشی و نابود کرد که بازماندگان آن ها از ترس و وحشت به مناطق دور دست فرار کردند و از دیده مردم پنهان شدند و چیزی جز نام ننگین و تاریخ سیاه از آنان باقی نماند.

تعبیر (إنّما هم مطایا الخطیئات) تشبیه جالب و گویایی است.آن ها را به حیواناتی تشبیه می فرماید که از سر نادانی و نداشتن ایمان و عقل و شعور کافی،بارکش گناهان مردم شده اند و همان گونه که قرآن درباره گروهی از کافران می گوید:« «وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمّا کانُوا یَفْتَرُونَ» ؛آن ها بارهای سنگین گناهان خویش را بر دوش می کشند و نیز بارهای سنگین دیگران را اضافه بر بارهای سنگین خود؛و روز قیامت به یقین از تهمت هایی که می بستند سؤال خواهند شد». (6)

ص:198

در پایان خطبه،پیش گویی قاطع دیگری درباره سرنوشت بنی امیّه می کند و می فرماید:«سوگند یاد می کنم باز هم سوگند یاد می کنم!که بعد از من بنی امیّه خلافت را همچون اخلاط سر و سینه بیرون می افکنند،سپس هرگز طعم آن را تا ابد نخواهند چشید و از آن بهره نمی گیرند تا آن زمان که شب و روز در پی هم آیند!» (فأقسم،ثمّ أقسم،لتنخمنّها (1)أمیّة من بعدی کما تلفظ النّخامة،ثمّ لا تذوقها و لا تطعم بطعمها أبدا ما کرّ الجدیدان!) .

در این جمله،امام علیه السّلام تعبیر عجیبی درباره حکومت بنی امیّه می کند؛می فرماید:

حکومت اسلامی را آن قدر آلوده و کثیف و با ظلم و فساد آمیخته می کنند که همچون اخلاط سر و سینه خواهد شد و کار به جایی خواهد رسید که خود آن ها نیز تحمل آن را نخواهند داشت و همانند کسی که اخلاط درون را برون می ریزد،آن را از دست خواهند داد و چنان مبغوض و منفور خواهند شد که هرگز مردمان مسلمان به سراغ آن ها نخواهند رفت.

دهند،هرگز آنان به قدرت نمی رسند و دمار از روزگار مظلومان در نمی آورند.

امام علیه السّلام در این خطبه می فرماید:بلاهایی که در حکومت بنی امیه به شما می رسد و مظالم بی سابقه ای که نسبت به شما روا می دارند از یک نظر،نتیجه اعمال خود شماست.

شمایید که آن ها را تقویت می کنید.شمایید که کار را به دست غیر اهلش سپرده و می سپارید.آری،شمایید با سکوت و تسلیم خود،راه را برای به قدرت رسیدن آن ها هموار کرده اید،و شاید این وضع نابسامان نیز یکی از الطاف خفیه الهی باشد که بیدار شوید و دیگر از این راه نروید؛همان گونه که قرآن مجید می فرماید:« «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» ؛فساد در خشکی و دریا به سبب اعمال مردم آشکار شد.خدا می خواهد نتیجه قسمتی از اعمال آن ها را به آنان بچشاند؛شاید(به سوی حق)باز گردند». (1)

بدیهی است،مسئولیت حکومت پذیران به معنای تبرئه حاکمان ظالم نیست؛لذا امام علیه السّلام مجازات شدید آن ها را هم در این خطبه بیان کرده و در عباراتی کوتاه و بسیار پر معنا سرانجام شوم و مرگبارشان را شرح می دهد.

سرانجام،نفرت عمومی مسلمین،سبب قیام فراگیر برای دفاع از آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله شد.

که شعار آن قیام«الرّضا لآل محمّد» (1)بود؛ولی نتیجه اش پیش دستی بنی عباس و به حکومت رسیدن آنان بود.نخستین خلیفه عباسی هنگامی که به حکومت رسید،دستور قتل عام بنی امیّه را صادر کرد و چنان کشتاری از آنان شد که عدد کشتگانش به شمار نمی آمد؛حتی قبرهای آن ها را شکافتند و جنازه های آن ها را بیرون آوردند و سوزاندند.

بخشی از ماجرای سرانجام عبرت انگیز بنی امیّه در بخش پایانی خطبه 106(جلد چهارم این کتاب،صفحه 495)و پایان خطبه 93 از همین جلد،صفحه 242 به بعد و جلد سوّم،صفحه 593 به بعد آمده است.

مرحوم علاّمه شوشتری در جلد ششم شرح نهج البلاغه اش داستان عبرت انگیزی نقل می کند،می نویسد:هنگامی که مروان،آخرین خلیفه بنی امیّه کشته شد«عامر بن اسماعیل»به خانه ای که در آن مروان و زنانش بودند حمله کرد.آن ها درها را بستند و فریاد و شیون بلند کردند.عامر مردی را که از آن ها مراقبت می کرد گرفت و درباره خانواده مروان سؤال کرد،او گفت:مروان به من دستور داده که اگر کشته شدم گردن تمام دختران و کنیزانم را بزن(تا به دست دیگران نیفتند)ولی من چنین کاری را نکردم.در این حال دو دختر مروان را نزد عامر آوردند.او سفارش کرد،سر مروان را در دامان دختر بزرگ ترش بگذارند و به او گفت:بسیار پوزش می طلبم؛این کار در برابر کاری است که شما با سر «یحیی بن زید»کردید که سر او را در دامان مادرش گذاردید و شما که ابتدا به این کار کردید،ستم کارترید(و بعد همه آن ها را به قتل رساند). (2)

ص:201

ص:202

ص:204

گونه ای که از حضور او در جمعشان احساس آرامش و خوش وقتی کنند.

بررسی تاریخ زندگانی امام علیه السّلام به خصوص در دوران حکومت،نشان می دهد که در همه جا با مهر و محبّت با مردم رفتار می کرد؛حتی خانه های یتیمان و بیوه زنان را شبانه سرکشی می نمود و با دست خود،آن ها را تغذیه می کرد؛یتیمان را نوازش می داد؛بیوه زنان را تسلیت می گفت؛با رنجوران همدردی می کرد؛با مخالفان مدارا می نمود و با دوستان،نهایت محبّت را مبذول می داشت.

به عکس دوران حکومت عثمان که با نهایت خشونت با مردم رفتار می کردند؛حتی بر بزرگان اسلام،همچون ابوذر،عمار یاسر و عبد اللّه بن مسعود رحم نکردند و همان گونه که می دانیم ابوذر را با خشونت زیاد به منطقه بسیار بد آب و هوای ربذه تبعید کردند و در آن جا از دنیا رفت و اطرافیان خلیفه یا خود او عمار یاسر را به علت انتقاد مختصری از نابسامانی های موجود در زمان عثمان چنان زدند که به فتق مبتلا شد و یکی از دنده هایش شکست و عبد اللّه بن مسعود،قاری و حافظ معروف قرآن را نیز چنان بر زمین کوبیدند که بدنش ناقص شد و بعضی گفته اند:همین امر باعث مرگ او شد.

اگر امام علیه السّلام حتی برادرش عقیل را با دیگران در سهم بیت المال کاملا یکسان می شمرد،اطرافیان عثمان،چنان بر اموال بیت المال چنگ انداخته بودند که مردم، عراق را بستان قریش و بنی امیّه می نامیدند. (1)

در دوّمین خدمت خود به مردم می فرماید:«من در پشت سر نیز به پاسداری از شما پرداختم» (و أحطت بجهدی من ورائکم) .

اشاره به این که شما را در مسیر اطاعت و بندگی خدا از وسوسه های شیاطین جن و انس حفظ کردم و در برابر گزند دشمن از شما نگهداری نمودم.

و در سوّمین و چهارمین خدمت به آزاد ساختن مردم از بند ذلّت و زنجیرهای ظلم و

ص:206

اسارت اشاره می فرماید:«و شما را از بند ذلّت و حلقه های زنجیر ستم آزاد کردم» (و أعتقتکم من ربق (1)الذّلّ،و حلق (2)الضّیم (3)) .

چرا که در دوران حکومت عثمان و سیطره بنی امیّه و بنی مروان بر حکومت اسلامی، دامنه ظلم و ستم در همه جا گسترده بود و کسی جز آن گروه خود کامه،ارزش و نفوذی در جامعه نداشت؛امیر مؤمنان علی علیه السّلام آن ها را از این حکومت خود کامه فامیلی و قبیلگی که به دست افرادی شرور همچون بنی مروان و بنی امیّه اداره می شد،رهایی بخشید.

و در پایان این سخن به نکته لطیفی اشاره می کند که این خدمات خالصانه نه به جهت حق شناسی و قدردانی شایسته شما در برابر من است،بلکه«همه این ها برای سپاس فراوان من در برابر نیکی اندکی از سوی شما و چشم پوشی از بدی های فراوانی بود که نسبت به من انجام دادید؛بدی های آشکاری که چشم،آن را می دید و بدن،آن را لمس می کرد» (شکرا منّی للبرّ القلیل و إطراقا (4)عمّا أدرکه البصر،و شهده البدن، من المنکر الکثیر) .

در حقیقت،منظور امام این است که شما خدمتی به من نکردید که خدمات من برای شکر گزاری آن باشد؛بلکه مشکلات و دردسرهایی که برای من آفریدید بسیار زیاد است؛ اگر من خدمتی به شما کردم برای خدا و ادای وظیفه الهی بوده است.

مطابق این تفسیر،«المنکر الکثیر»در این عبارت،اشاره به نافرمانی ها و سرپیچی ها و بی وفایی های مردم در برابر امام است؛ولی جمعی از شارحان نهج البلاغه آن را به معنای منکرات و اعمال زشت و گناهان تفسیر کرده اند و بعد گرفتار این مشکل شده اند

ص:207

که چگونه ممکن است چنین منکرات گسترده ای در زمان امام باشد و ایشان از آنان نهی نکند؟و در جواب آن گفته اند:امام علیه السّلام توان جلوگیری از بعضی منکرات ریشه دار را نداشت یا اگر می خواست جلوگیری کند،به مفسده عظیم تری منتهی می شد.

ولی همان گونه که گفته شد،منظور از منکر،چیزی نیست که این جمع از شارحان از آن برداشت کرده اند تا اشکالی متوجّه شود و نیاز به پاسخی داشته باشد.منظور،بدی ها و نافرمانی ها و بی وفایی های در حق امام است؛به قرینه«البرّ القلیل»که در جمله قبل بیان شده است.

شبیه همین معنا در خطبه های دیگر نهج البلاغه به چشم می خورد.در خطبه 97 می فرماید:«و لقد أصبحت الأمم تخاف ظلم رعاتها و أصبحت أخاف ظلم رعیّتی؛همواره امت ها از ظلم زمامدارشان در وحشت بوده اند؛ولی من از ظلم پیروانم بیمناکم».

***

ص:208

در بخش سوّم،گوشه ای از صفات پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و گفتار و رفتار او-که می تواند برای همه الگو و اسوه ای باشد-و همچنین صفات پیامبران دیگری همچون:موسی، داوود و عیسی علیهم السّلام آمده است.

در بخش چهارم،بار دیگر به صفات پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله باز می گردد،صفاتی که باید سرمشق همگان قرار گیرد.

و سرانجام در بخش پنجم،(آخرین بخش خطبه)امام علیه السّلام از ساده زیستی خود سخن به میان آورده و با ضرب المثل زیبایی«فعند الصّباح یحمد القوم السّری» (صبحگاهان رهروان شب مورد ستایش قرار می گیرند)خطبه را به پایان می برد.

***

ص:210

سپاسی که رضایت بخش ترین حمدها نزد تو باشد؛حمدی که محبوب ترین حمدها در پیشگاه توست؛حمدی که برترین حمدها نزد تو خواهد بود.حمدی که تمام جهان خلقت را پر کند و تا آن جا که خواسته ای،برسد؛حمدی که از تو محجوب و پوشیده نماند و در پیشگاه تو کاستی نداشته باشد؛حمدی که عددش پایان نگیرد و در پهنه زمان،فنا در آن راه نیابد.

(خداوندا)کنه عظمت تو را هرگز درک نمی کنیم،جز این که می دانیم تو زنده و قائم به ذات خود و دیگران قائم به تواند.هیچ گاه خواب سبک و سنگین،تو را فرا نمی گیرد(تا از بندگانت غافل شوی).افکار(بلند پرواز)هرگز به تو نمی رسد و چشم ها(ی تیزبین)تو را نمی بیند؛ولی تو چشم ها(و حرکات آن ها)را می بینی و اعمال و کردار(بندگان)را احصا می کنی و زمام همگان به دست توست.

(خداوندا)آن چه از مخلوقات را مشاهده می کنیم و از قدرتت در شگفتی فرو می رویم و وصف عظمت سلطنت تو را بیان می کنیم،چه اهمّیّتی دارد؟!در حالی که آن چه از ما پوشیده و پنهان است و چشمانمان از دیدن آن قاصر و عقل ما در برابر درکشان ناتوان است و پرده های غیب میان ما و آن ها فاصله افکنده،بس عظیم تر است.

(آری!)آن کس که قلبش را از همه چیز تهی کند و فکرش را به کار گیرد تا بداند چگونه عرش را بر پا ساخته ای و مخلوقاتت را آفریده ای،چگونه کرات آسمان را در هوا معلق کرده ای،زمینت را بر روی امواج آب،گسترده ای،به یقین دیده فهمش وا می ماند؛عقلش مبهوت می شود؛شنوایی اش حیران،و اندیشه اش سرگردان می ماند!!

«فرمان او قطعی و حکیمانه است» (أمره قضاء و حکمة) .

یعنی در عین قاطعیت،آمیخته با حکمت است؛نه همچون اوامر مستبدان و قدرتمندان زورگو که فرمان قطعی می دهند،اما حکمتی در آن وجود ندارد.

«امر»در این جمله،معنای وسیعی دارد؛هم اوامر تکوینی را شامل می شود،مانند « «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» ؛فرمان او هنگامی که چیزی را اراده کند،می گوید:موجود باش،آن هم فورا موجود می شود!». (1)

و هم اوامر تشریعیه را مانند:« «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی» ؛خداوند شما را به عدالت و احسان و کمک به خویشان امر می کند» (2)و در هر حال اوامر او دارای حکمت،و فواید بی شماری است که عاید بندگان می شود.

سپس می افزاید:«و رضای او امان و رحمت» (و رضاه أمان و رحمة) .

ممکن است کسانی از فردی راضی شوند و به او امان دهند،اما امان آمیخته با وحشت باشد؛اما امان الهی چنین نیست؛آمیخته با رحمت است.

در جمله سوّم از داوری خدا سخن می گوید و می فرماید:«با علم و آگاهی داوری می کند» (یقضی بعلم) .

نه مانند بسیاری از انسان ها که داوری شان نا آگاهانه و آمیخته با جهل است.

و در چهارمین جمله می فرماید:«و با حلم و بردباری عفو می کند» (و یعفو بحلم) آری،عفو او با حلم او آمیخته است و کسانی را که عفو کرد،مؤاخذه و مجازات نمی کند.

نه همچون انسان ها که گاه بر سر لطف می آیند و عفو می کنند و گاه بر سر غضب می نشینند و عفو شدگان را مجازات می کنند.

سپس امام علیه السّلام،با ذکر این اوصاف چهار گانه به سراغ حمد و ستایش خدا می رود؛ حمدی که هشت بار در این بخش تکرار شده و در هر مرحله،وصف خاصی برای آن شده

ص:213

است.آن گاه امام علیه السّلام به حمد و ستایش پروردگار می پردازد؛حمد و ستایشی بسیار فصیح و بلیغ و پر مایه.عرض می کند:«خداوندا سپاس و ستایش مخصوص توست،در برابر آن چه می گیری و بر آن چه عطا می کنی و بر عافیت و بلایی که می فرستی» (اللّهمّ لک الحمد علی ما تأخذ و تعطی،و علی ما تعافی و تبتلی) .

اشاره به این که در همه حال،تو را حمد و ستایش می کنم؛چرا که می دانم از ناحیه توست خیر و سعادت؛اگر نعمتی می بخشی کرامت است و اگر می گیری عنایت.اگر سلامت و عافیت می دهی،سعادت است و اگر بیماری و گرفتاری می دهی،آن نیز دارای مصلحت است.کاری بدون حکمت نمی کنی و هر چه از سوی توست،رحمت است.

سپس به اوصاف این حمد می پردازد و شش وصف برای آن ذکر می کند که با وصفی که در عبارت قبل ذکر شد هفت وصف می شود و آن را حمد و سپاسی جامع از هر نظر می سازد.

عرض می کند:«حمد و سپاسی که رضایت بخش ترین حمدها نزد تو باشد؛حمدی که محبوب ترین حمدها در پیشگاه توست؛حمدی که برترین حمدها نزد توست.

حمدی که تمام جهان خلقت را پر کند و تا آن جا که خواسته ای،برسد؛حمدی که از تو محجوب و پوشیده نماند و در پیشگاه تو کاستی نداشته باشد؛حمدی که عددش پایان نگیرد و در پهنه زمان،فنا در آن راه نیابد» (حمدا یکون أرضی الحمد لک،و أحبّ الحمد إلیک،و أفضل الحمد عندک.حمدا یملأ ما خلقت،و یبلغ ما أردت.

حمدا لا یحجب عنک،و لا یقصر دونک.حمدا لا ینقطع عدده،و لا یفنی مدده) .

این حمد و سپاس،جامع ترین حمدها است؛نه زمان محدودی دارد،نه تعداد معین، نه مکان خاصی دارد و نه قصور و حجابی.سراسر زمان و مکان را پر می کند و به پیشگاه حق می رسد و برترین حمدهاست.

اضافه بر این،حمدی است بر عافیت و بلا و گرفتن و اعطا که از این نظر هم جامعیّت

ص:214

دارد.بنابر این حمدی است بر همه چیز،در هر زمان و هر مکان،در هر حال و در هر شکل و در هر صورت.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به بحث صفات جمال و جلال خدا می پردازد و وصفی بلیغ در این زمینه دارد.نخست از درک عظمت خدا ابراز عجز می کند و می گوید:

«خداوندا،کنه عظمت تو را هرگز درک نمی کنیم» (فلسنا نعلم کنه عظمتک) .

چرا که خداوند وجودی نامحدود و بی پایان است از هر نظر و موجود محدودی چون بشر،هر کس که باشد،از درک آن نامحدود عاجز و ناتوان است.اما برای این که تصور نشود این سخن به معنای عدم امکان شناخت خدا و تعطیل صفات است بلافاصله به ذکر معرفت اجمالی از طریق بیان هشت وصف از اوصاف ثبوتیه و سلبیه او می پردازد و می گوید:(گر چه ما به درک کنه ذات تو قادر نیستیم)«جز این که می دانیم تو زنده و قائم به ذات خود و دیگران قائم به تواند.هیچ گاه خواب سبک و سنگین،تو را فرا نمی گیرد(تا از بندگانت غافل شوی)» (إلاّ أنّا نعلم أنّک«حیّ قیّوم،لا تأخذک سنة و لا نوم») .

و در ادامه می افزاید:«افکار(بلند پرواز)هرگز به تو نمی رسد و چشم ها(ی تیزبین)تو را نمی بیند؛ولی تو چشم ها(و حرکات آن ها)را می بینی و اعمال و کردار(بندگان)را احصا می کنی و زمام همگان به دست توست» (لم ینته إلیک نظر،و لم یدرکک بصر.

أدرکت الأبصار،و أحصیت الأعمال،و أخذت بالنّواصی و الأقدام) .

وصف خداوند به«حیّ»نه به معنای حیات ظاهری و مادی است که آثارش نمو و رشد و تولید مثل و حس و حرکت است؛بلکه حیات واقعی است که به معنای«علم»بی پایان و «قدرت»بر همه هستی می باشد.

«قیوم»کسی است که قائم به ذات و همه چیز قائم به او باشد؛زیرا او واجب الوجود است و واجب الوجود به چیزی نیاز ندارد و همگان نیازمند اویند.

جمله «لا تأخذک سنة و لا نوم» اشاره به این که علم و آگاهی و لطف و عنایت او نسبت به بندگان،دائمی است؛چنین نیست که گاهی بیدار باشد و بداند و بندگان را

ص:215

مشمول عنایت فرماید و گاه در خواب فرو رود و از آن ها غافل شود.

جمله «لم ینته إلیک نظر...» اشاره به این است که نه علم و دانش انسان احاطه به ذات پاک او پیدا می کند-چرا که ذاتش نامحدود است-و نه چشم ظاهر او را می بیند؛چرا که نه جسم است و نه جهت دارد و نه رنگ؛ولی او گردش چشم ها را می بیند و کوچک ترین اعمال را حساب می کند.

منظور از «أخذت بالنّواصی و الأقدام» -با توجه به این که«نواصی»جمع «ناصیة»به معنای موهای جلوی سر است و«اقدام»جمع«قدم»به معنای پاها است- قدرت و غلبه خداوند بر همه کس و همه چیز است؛زیرا هر گاه موی پیش سر انسان یا حیوانی را بگیرند و یا پای کسی را ببندند،قدرت به طور کامل از او سلب می شود.

سپس امام علیه السّلام برای اثبات این اوصاف جمال و جلال و معرفی پروردگار متعال به سراغ جهان خلقت می رود و از عظمت آن،سخن می گوید؛سخنی بسیار عمیق و پر مایه؛ و نشان می دهد جهانی را که می بینیم و درک می کنیم با تمام عظمتی که دارد در برابر آن چه نمی بینیم و درک نمی کنیم قطره ای در برابر دریاست.می فرماید:«(خداوندا) آن چه از مخلوقات را مشاهده می کنیم و از قدرتت در شگفتی فرو می رویم و وصف عظمت سلطنت تو را بیان می کنیم،چه اهمّیّتی دارد؟!در حالی که آن چه از ما پوشیده و پنهان است و چشمانمان از دیدن آن قاصر و عقل ما در برابر درکشان ناتوان است و پرده های غیب میان ما و آن ها فاصله افکنده،بس عظیم تر است» (و ما الّذی نری من خلقک،و نعجب له من قدرتک،و نصفه من عظیم سلطانک،و ما تغیّب عنّا منه،و قصرت أبصارنا عنه،و انتهت عقولنا دونه،و حالت ستور الغیوب بیننا و بینه أعظم) .

آری،آن چه امروز می بینیم-با آن که علوم و دانش ها در مورد جهان آفرینش فوق العاده گسترش پیدا کرده است-در برابر آن چه نمی بینیم و درک نمی کنیم بسیار کوچک است.دانشمندان امروز از عوالمی خبر می دهند که کره زمین ما در برابر آن مانند نقطه

ص:216

کوچکی است در گوشه کتاب بزرگی از یک کتابخانه عظیم!از کرات بزرگی در آسمان خبر می دهند که سی میلیارد برابر کره زمین است!از سیاه چاله های بزرگی سخن می گویند که سه میلیارد برابر خورشید ماست(سیاه چاله ها اجرام فوق العاده سنگینی اند که همه چیز را در خود جذب می کنند؛حتی نور را که در برخورد با سایر اجرام بازگشت دارد و به همین دلیل در نظر ما در پهنه آسمان،به صورت چاله های سیاهی خودنمایی می کند).

در همین کره زمین ما که سیاره بسیار کوچکی است،میلیون ها نوع گیاه و حیوان در اعماق دریاها و جنگل ها وجود دارد که هنوز دیده تیز بین دانشمندان امروز آن را شناسایی نکرده است.

آری،عالم ملک و ملکوت،آن قدر گسترده است که عقول از درک آن،عاجز است و افکار درباره آن حیران و توجّه به این حقیقت ما را به عظمت آفریننده آن آشنا می سازد و این بزرگ ترین درس توحید و خداشناسی است.در حدیثی از امام سجاد علی بن الحسین علیه السّلام می خوانیم که فرمود:«لو اجتمع أهل السّماء و الأرض أن یصفوا اللّه بعظمته لم یقدروا؛اگر تمام اهل آسمان و زمین جمع شوند که عظمت خدا را به وصف درآورند،قادر نیستند!». (1)

سپس در تکمیل این سخن می افزاید:«(آری!)آن کس که قلبش را از همه چیز تهی کند و فکرش را به کار گیرد تا بداند چگونه عرش را بر پا ساخته ای و مخلوقاتت را آفریده ای،چگونه کرات آسمان را در هوا معلّق کرده ای،و زمینت را بر روی امواج آب، گسترده ای،به یقین دیده فهمش وا می ماند؛عقلش مبهوت می شود؛شنوایی اش حیران،و اندیشه اش سرگردان می ماند!!» (فمن فرّغ قلبه،و أعمل فکره،لیعلم کیف أقمت عرشک،و کیف ذرأت (2)خلقک،و کیف علّقت فی الهواء

ص:217

سماواتک،و کیف مددت علی مور (1)الماء أرضک،رجع طرفه (2)حسیرا (3)،و عقله مبهورا (4)،و سمعه والها،و فکره حائرا) .

امام علیه السّلام در این تعبیرات زیبا و پر معنا انگشت اشارت روی چهار موضوع از عظمت آفرینش نهاده:بر پا کردن عرش،آغاز آفرینش،معلّق بودن کرات در آسمان و پیدایش زمین از زیر آب که هر یک از دیگری شگفت انگیزتر است و به دنبال آن روی چهار گونه از آثار حیرت و سرگردانی تکیه کرده:خستگی چشم،مبهوت شدن عقل،واله شدن گوش، حیران شدن فکر.

درباره تفسیر عرش،سخن بسیار است؛اما آن چه از آیة الکرسی استفاده می شود این است که عرش،عالمی است فوق این آسمان و زمینی که ما می بینیم؛زیرا می فرماید:

« «وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» »(توجّه داشته باشید که شاهان سابق دارای دو گونه تخت بودند:تخت کوتاهی که کرسی نامیده می شد و در روزهای عادی از آن استفاده می کردند و تخت بلند پایه ای که عرش نام داشت و در اعیاد و روزهای رسمی بر فراز آن می نشستند؛سپس این دو تعبیر کنایه ای از درجات مختلف عظمت شد.قرآن آسمان و زمینی را که ما می بینیم کرسی خدا می شمارد؛بنابر این عرش او مرتبه ای بالاتر از آن است).

از این رو ممکن است عرش اشاره به عالم ماورای طبیعت یعنی عالم فرشتگان و کروبیان باشد و (5)یا عالمی از جهان ماده،ماورای آنچه در دسترس ماست.

جمله(و کیف مددت علی مور الماء أرضک)ممکن است اشاره به

ص:218

«دحو الارض»و سر بر آوردن خشکی ها از زیر آب ها باشد؛زیرا در آغاز تمام کره زمین را آب فرا گرفته بود؛به تدریج آب ها در خلل و فرج زمین فرو رفت و خشکی ها از زیر آب پیدا شدند.

آری،به یقین هر چه انسان درباره نظام جهان آفرینش و شگفتی های آن،چه در مورد آغاز خلقت و چه در ادامه راه می اندیشد،حیران تر می شود؛حیرتی آمیخته با عشق آفریننده این دستگاه با عظمت و حیرتی توأم با شناخت و معرفت ذات پاک او.

***

ص:219

ص:220

دروغگو باشی؟یا او را شایسته امید نمی دانی؟(که این هر دو خیالی است باطل) همچنین اگر او از یکی از بندگان خدا بترسد به سبب این خوف،برای او اهمّیّتی قائل می شود که برای خدا قائل نیست؛در واقع خوف از بندگان را نقد می شمرد و خوف از پروردگار خویش را وعده ای دور از انتظار!(آری)کسی که دنیا در چشم او بزرگ جلوه کند و جایگاه آن در قلبش مهم باشد،آن را بر خدای متعال مقدّم می دارد.از همه چیز می برد و به دنیا می پیوندد و برده آن می شود.

پرورش محصول می پردازد.اگر باغبان و کشاورزی ادّعای چنین امیدی را کرد،ولی در خانه اش نشست و دست به کاری نزد،همه می دانند این یک امید کاذب است؛خیال امید است،نه امید.امید به لطف پروردگار،هنگامی امید راستین است که همگام با اطاعت فرمان او و قدم گذاشتن در مسیر رضای او باشد.

در حدیثی نیز از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«خدمتش عرض کردند:گروهی به سراغ گناه می روند و می گویند:به لطف خدا امید داریم.امام علیه السّلام فرمود:«کذّبوا لیسوا براجین إنّ من رجا شیئا طلبه و من خاف شیئا هرب منه؛آن ها دروغ می گویند؛دارای رجا و امید نیستند.کسی که به چیزی امید دارد،به دنبال آن می رود و کسی که از چیزی می ترسد از آن می گریزد». (1)

و بعد در ادامه این سخن به بیان کسی که مبدأ اصلی خوف و رجاست پرداخته، می فرماید:«هر امیدی جز امید به خداوند متعال نابجا،و هر ترس واقعی جز ترس از (مخالفت با)خدا نادرست است» (و کلّ رجاء-إلاّ رجاء اللّه تعالی-فإنّه مدخول (2)و کلّ خوف محقّق (3)إلاّ خوف اللّه) .

ص:223

دلیل آن روشن است؛زیرا هیچ مبدأ خیری جز خدا وجود ندارد،و هر کسی جز او بتواند خیری انجام دهد به کمک اوست(لا مؤثّر فی الوجود إلاّ اللّه).

بنابر این باید تنها دل به او ببندیم و به او امیدوار باشیم.کسی که می تواند زیانی برساند و کیفر دهد و مجازات کند،فقط اوست و از دیگران،بی اراده او کاری ساخته نیست؛همان گونه که قرآن مجید می گوید:« «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ» ؛ولی هیچ گاه نمی توانند بدون اجازه خداوند به کسی ضرری برسانند». (1)درست است که خداوند به بندگان،آزادی عمل داده،ولی این آزادی هرگز از ذات پاک او سلب قدرت نمی کند.

بنابر این تنها باید به ذات پاک او امیدوار و فقط از مخالفت فرمان او بیمناک باشیم.

سپس اشاره به نکته مهمّی می فرماید و آن تضادّی است که در اعمال مردم در خصوص موضوع خوف و رجا وجود دارد.هرگاه در یک مسأله جزئی به بنده ای امید داشته باشند هزار گونه خضوع و خشوع در مقابل او می کنند و هرگاه از موضوع کوچکی بترسند خود را جمع و جور می کنند؛در حالی که نه در مورد امید به خدا در امور مهمّه و ترس از او در مسائل بزرگ هرگز واکنش مناسبی نشان نمی دهند؛می فرماید:«این مدعی کاذب در مسائل مهمّ به خدا امید دارد و در مسائل کوچک به بندگان خدا؛در حالی که تواضع و احترامش در برابر بندگان(برای همان مسائل کوچک)بیش از خداست» (فإنّه معلول یرجو اللّه فی الکبیر،و یرجو العباد فی الصّغیر،فیعطی العبد ما لا یعطی الرّبّ!) .

در ادامه این سخن به علت این موضوع پرداخته،می فرماید:«چه شده است که تواضع و احترام او برای خداوند متعال کمتر از بندگان است؟آیا می ترسی در اظهار امید به خدا دروغگو باشی؟یا او را شایسته امید نمی دانی؟(که این هر دو خیالی است باطل)» (فما بال اللّه جلّ ثناؤه یقصّر به عمّا یصنع به لعباده؟أ تخاف أن تکون فی رجائک

ص:224

له کاذبا؟أو تکون لا تراه للرّجاء موضعا؟) .

به یقین،کسی که به خدا اعتقاد دارد و او را بر هر چیز قادر می شمرد،به رحمانیّت و رحیمیّت وجود و کرمش نیز ایمان دارد.امکان ندارد امیدش به خدا امید کاذبی باشد و یا این که او را شایسته امید نداند.اگر درست در این گونه افکار بیندیشیم،انحراف از اصل توحید و خدا شناسی را در آن به وضوح در می یابیم.

در حقیقت عصاره کلام مولا این است که ما افرادی را می بینیم که به امید عطای کوچکی در خانه کسی می روند،همه گونه خضوع و احترام مراسم ثنا و تکریم به جا می آورند و خود را مطیع فرمانش می شمرند،حال آن که هنگامی که برای بزرگ ترین حاجات خود در خانه خدا می آیند آن اظهارات و احترامات و فرمان برداری ها از آن ها مشاهده نمی شود و این نیست،جز بر اثر ضعف و ناتوانی در معرفة اللّه و شناخت صفات جلال و جمال او.

سپس امام علیه السّلام از رجا به خوف منتقل می شود و همین مقایسه را در مورد خوف بیان می دارد؛می فرماید:«همچنین اگر او از یکی از بندگان خدا بترسد به سبب این خوف، برای او اهمّیّتی قائل می شود که برای خدا قائل نیست؛در واقع خوف از بندگان را نقد می شمرد و خوف از پروردگار خویش را(نسیه و)و وعده ای دور از انتظار!» (و کذلک إن هو خاف عبدا من عبیده،أعطاه من خوفه ما لا یعطی ربّه،فجعل خوفه من العباد نقدا،و خوفه من خالقه ضمارا (1)و وعدا) .

به طور مسلّم این برخورد دو گانه،ناشی از ضعف ایمان است؛چرا که بندگان ضعیف، قدرتی ناچیز دارند که قابل مقایسه با قدرت خدا نیست.اگر تمام قدرت آن ها را به اندازه جرقه ای فرض کنیم،قدرت عظیم پروردگار از دریاها آتش سوزان،برتر است.چگونه ممکن است انسانی به چگونگی این دو مبدأ خوف آشنا باشد،ولی از جرقه بترسد و از

ص:225

دریای آتش نهراسد؟!البتّه ممکن است منشأ این تفاوت،امید بیش از حد به کرم و لطف خدا باشد که آن نیز ناشی از غفلت است؛زیرا او ارحم الراحمین است در موضع عفو و رحمت و اشدّ المعاقبین است در موضع عذاب و نقمت.

از آن جا که این برخورد دو گانه با خدا و خلق،ناشی از ضعف شناخت و کوته بینی است، امام علیه السّلام در پایان این بخش از سخنان و دلنشینش به برخورد دو گانه این گونه افراد با دنیا و آخرت می پردازد؛می فرماید:«همچنین کسی که دنیا در چشم او بزرگ جلوه کند و جایگاه آن در قلبش مهمّ باشد،آن را بر خداوند متعال مقدّم می دارد.از همه چیز می برد و به دنیا می پیوندد و برده آن می شود!» (و کذلک من عظمت الدّنیا فی عینه،و کبر موقعها من قلبه،آثرها علی اللّه تعالی،فانقطع إلیها،و صار عبدا لها) .

آری،این هوا پرستان بی معرفت،متاع ناچیز و فانی دنیا را نقد و مواهب عظیم و جاویدان آخرت را نسیه می پندارند و همین سبب می شود که دنیا را بر آخرت ترجیح دهند و رضای خلق را بر رضای خالق مقدّم بشمرند.

درست،عکس پرهیزگاران با ایمان که امام علیه السّلام در خطبه متقین درباره آن ها فرموده است:(عظم الخالق فی أنفسهم فصغر ما دونه فی أعینهم)خدا در نظر آنان با عظمت جلوه کرده در نتیجه،غیر خدا هر چه هست در نظر آن ها کوچک است.

جمله (فانقطع إلیها،و صار عبدا لها) اشاره به این حقیقت است که این دنیا پرستان،سرانجام کارشان به جایی می رسد که از عبودیت پروردگار خارج می شوند و به عبودیت دنیا و هوای نفس و شیطان در می آیند.از توحید و خدا پرستی عملا کنار می روند و به شرک و دنیا پرستی روی می آورند.

کار آن ها به جایی می رسد که همچون عمر سعد بر این عقیده پافشاری می کنند که رها کردن ملک ری به جهت ترس از عذاب قیامت و متنعم شدن به نعمت های بهشتی، نقد را با نسیه معامله کردن است و هیچ عاقلی تن به این معامله نمی دهد:

ص:226

«الا إنّما الدّنیا لخیر معجّل فما عاقل باع الوجود بدین»

(1)

کاذب نبودنش،عمل هماهنگ با آن است.

ولی متأسفانه بسیاری از مردم،نسبت به امور دنیا و خوف و رجای صادقی دارند؛در حالی که نسبت به آخرت گرفتار خوف و رجای کاذبند.

در همین زمان که این ستور را می نویسیم نوعی بیماری شدید«ذات الرّیه»به نام «سارس»پیدا شده که به نوعی کشنده است(حدّاکثر از یک صد نفر مبتلا به این بیماری شش نفر قربانی می شود)ولی برای پرهیز از ابتلای به آن چنان اقدامات احتیاطی شروع شده که فراتر از آن امکان ندارد.در مناطق آلوده همه جا را سمپاشی می کنند؛همه با ماسک حرکت می کنند؛هر شخص مظنونی را معاینه می کنند؛مراکز تجمع را تعطیل کرده اند؛جشن شادی و مجلس عزا نمی گیرند؛در فرودگاه ها همه مسافران به دقت از این نظر کنترل می شوند.این همان خوف صادق است.آیا مؤمنان در مورد خوف از کیفرهای الهی در قیامت که به مراتب از این سنگین تر است چنین عکس العملی نشان می دهند؟!! امام أمیر المؤمنین علیه السّلام در خطبه مذکور تعجب می کنند که چگونه بعضی از مردم در مقابل خوف اندکی از انسان ها عکس العمل سریع و قوی نشان می دهند،ولی در برابر خوف خدا چنین نیستند! درباره رجا هم همین گونه است؛ولی اولیاء اللّه چنان بودند که از خوف خدا در محراب عبادت مانند بید می لرزیدند و گاه صیحه می زدند و مدهوش می شدند.

سخن در این زمینه بسیار است.هدف در این جا اشاره کوتاهی برای تکمیل بحث ها بود.با حدیث نابی این گفتار را پایان می دهیم.

امام صادق علیه السّلام می فرماید:کان ابی یقول:إنّه لیس من عبد مؤمن إلاّ و فی قلبه نوران،نور خیفة و نور رجاء لو وزن هذا لم یزد علی هذا و لو وزن هذا لم یزد علی هذا؛پدرم می فرمود:هر بنده مؤمنی در قلبش دو نور است نور خوف و نور رجا، هر یک وزن شود اضافه بر دیگری نخواهد بود. (1)

ص:228

و رسوایی فراوان و بدی هایش بشماری» (و لقد کان فی رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-کاف لک فی الأسوة،و دلیل لک علی ذمّ الدّنیا و عیبها،و کثرة مخازیها (1)و مساویها) .

قابل توجه این که امام علیه السّلام در این جا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را هم اسوه می شمرد و هم دلیل.

در واقع این دو تعبیر هر دو به یک نتیجه می رسد و آن پیروی کردن از آن پیشوای بزرگ و تطبیق دادن زندگی خویش با زندگی اوست؛ولی از نظر معنا تفاوت لطیفی با هم دارد.

اسوه،اشاره به این می کند که ما زندگی خود را با زندگی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تطبیق دهیم؛ ولی دلیل اشاره به این دارد که او ما را به سوی خود فرا می خواند.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به ذکر دلیل می پردازد و می فرماید:«چه این که جوانب دنیا از او(پیامبر صلّی اللّه علیه و آله)گرفته شد و برای دیگران آماده گشت.(او چیزی از متاع دنیا در اختیار نداشت و دنیا پرستان همه چیز داشتند)او از پستان دنیا جدا و از زخارف و زیبایی هایش بر کنار شده بود» (إذ قبضت عنه أطرافها،و وطّئت لغیره أکنافها،و فطم (2)عن رضاعها،و زوی (3)عن زخارفها (4)) .

او در زمانی می زیست که قیصرها و کسری ها در کاخ های افسانه ای در ناز و نعمت و در لا به لای انواع زینت می زیستند؛در جزیرة العرب بعضی ثروتمندان بزرگ بودند که امکانات فراوان داشتند.حتی در زمانی که به قدرت رسید و غنایم فراوان در اختیارش قرار گرفت،زندگی بسیار ساده و فقیرانه و زاهدانه داشت و به آن زندگی افتخار می کرد«الفقر

ص:230

فخری» (1)می فرمود:این سخن نه بدان معنا است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله توان و قدرت دستیابی به این امور را نداشت؛بلکه او خود به چنین زندگی ای مایل نبود؛لذا در روایات آمده است که فرشته ای نزد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمد و کلید خزائن زمین را در دست داشت؛ عرض کرد:«یا محمّد هذه مفاتیح خزائن الأرض یقول لک ربّک افتح و خذ منها ما شئت من غیر أن تنقص شیئا عندی؛ای محمد!این ها کلیدهای خزائن زمین است.پروردگارت می گوید:هر یک را می خواهی بگشا و هر چه می خواهی از آن بردار؛بی آن که چیزی از مقام تو نزد من کاسته شود».رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«الدّنیا دار من لا دار له و لها یجمع من لا عقل له؛دنیا سرای کسی است که از سرای آخرت بی بهره است و کسی برای دنیا جمع می کند که عقل و خرد ندارد».آن فرشته عرض کرد:«سوگند به خدایی که تو را به حق،به نبوّت برانگیخته است،من همین سخن را از فرشته ای در آسمان چهارم هنگامی که کلیدها به من سپرده شد،شنیدم». (2)

عبارت «إذ قبضت عنه أطرافها» اشاره به این است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حاکمیت و مالکیت و سلطنت همچون قیصرها و کسری ها را بر شهرها و کشورها نداشت و جمله «و فطم عن رضاعها» اشاره به این است که از چرب و شیرین و غذاهای رنگارنگ بهره نمی گرفت و عبارت «و زوی عن زخارفها» ناظر به این است که او هرگز از کاخ ها و مرکب ها و لباس های پر زرق و برق بهره نمی گرفت.

به هر حال،امام علیه السّلام در برابر دلباختگان به دنیا بهترین اسوه و الگو را برگزیده و انگشت اشاره روی زندگانی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گذاشته است.کسی که در حالاتش می خوانیم:بر روی خاک می نشست و همچون بردگان می زیست و زندگانیش همچون زندگی ضعیف ترین افراد بود؛گاه جز یک پیراهن که بر تن داشت لباس دیگری نداشت که اگر دستور می داد آن را بشویند پیراهنی که در تن کند و به مسجد بیاید در خانه او نبود؛حتی بر دخترش

ص:231

فاطمه زهرا علیها السّلام خرده گرفت که چرا پرده جدیدی بر درب خانه افکنده و زینت الات مختصری از نقره-نه از طلا-بر خود پوشیده است.شرح بیشتری در این باره در پایان خطبه بیان خواهد شد.

***

ص:232

رفتن گوشت بدن او رنگ سبز گیاه از پشت پرده شکمش آشکار بود.

و چنان چه بخواهی سوّمین نفر داوود-که درود خدا بر او باد-صاحب«مزامیر»و قاری بهشتیان را به تو معرفی می کنم؛او با دست خویش از برگ درخت خرما زنبیل می بافت و به دوستانش می گفت کدام یک از شما حاضر است این ها را برای من بفروشد،از بهای آن قرص نان جویی تهیه می کرد و تناول می نمود.

و اگر بخواهی(نمونه دیگری از)زندگی عیسی بن مریم-که درود خدا بر او باد-را برایت بازگو می کنم؛او سنگ را بالش خود قرار می داد؛لباس خشن می پوشید؛غذای ناگوار می خورد؛نان خورش او گرسنگی،چراغ شب هایش ماه،سر پناه او در زمستان مشرق و مغرب زمین بود(صبح ها در طرف غرب و عصرها در طرف شرق رو به آفتاب قرار می گرفت)میوه و گل او گیاهانی بود که از زمین برای چهارپایان می روید؛نه همسری داشت که او را بفریبد و نه فرزندی که(مشکلاتش)او را غمگین سازد؛نه مالی داشت که او را به خود مشغول دارد و نه طمعی که خوارش کند؛مرکبش پاهایش بود و خادمش دست هایش!

(و إن شئت ثنّیت بموسی کلیم اللّه-صلّی اللّه علیه و سلّم-حیث یقول:

«رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ» ).

سپس امام علیه السّلام به تفسیر جمله یاد شده که آیه ای است از سوره قصص و از زبان حضرت موسی علیه السّلام به هنگام ورود به دروازه مدین نقل شده،می پردازد و می فرماید:«به خدا سوگند!موسی علیه السّلام غیر از قرص نانی که بخورد از خدا نخواست؛زیرا وی(از زمانی که از مصر فرار کرد و به سوی مدین آمد)از گیاهان زمین تغذیه می کرد تا آن جا که بر اثر لاغری شدید و تحلیل رفتن گوشت بدن او رنگ سبز گیاه از پشت پرده شکمش آشکار بود» (و اللّه،ما سأله إلاّ خبزا یأکله،لأنّه کان یأکل بقلة الأرض،و لقد کانت خضرة البقل تری من شفیف (1)صفاق (2)بطنه،لهزاله (3)و تشذّب (4)لحمه) .

هنگامی که موسی علیه السّلام برای حمایت و دفاع از یکی از قوم بنی اسرائیل در برابر فرعونیان،یکی از آن ها را کشت و همه جا در تعقیب او بودند از مصر فرار کرد و به سوی شام و شهر مدین آمد؛در حالی که هیچ گونه وسیله سفر با خود نداشت و چون دست گدایی در برابر کسی دراز نمی کرد به ناچار از گیاهان بیابان می خورد.در این مدّت، موسی علیه السّلام سخت نحیف و لاغر شد؛زیرا فاصله،نسبتا طولانی بود و او با پای پیاده از کشوری به کشور دیگر می آمد.کار او به جایی رسید که رنگ سبز گیاهان از پشت پرده شکمش کم کم نمایان شد.

او در این حال از خداوند تنها غذایی ساده که گرسنگی اش را بر طرف کند تمنّا کرد؛در حالی که می توانست از او زندگانی پر زرق و برق و سفره های رنگین بخواهد.

درست است که موسی علیه السّلام در این شرایط فوق العادّه به حکم اجبار و به طور طبیعی

ص:235

بسیار در مضیقه بود،ولی مهمّ این است که تنها به مقدار رفع ضرورت از خدای خود تقاضا کرد و این دلیل روشنی بر زندگی زاهدانه او است.

سپس در ادامه این بحث به سراغ زندگی زاهدانه داود علیه السّلام می رود و چنین می فرماید:

«و چنان چه بخواهی سوّمین نفر داوود-که درود خدا بر او باد-صاحب«مزامیر»و قاری بهشتیان را به تو معرفی می کنم؛او با دست خویش از لیف خرما زنبیل می بافت و به دوستانش می گفت کدام یک از شما حاضر است این ها را برای من بفروشد،و از بهای آن قرص نان جویی تهیه می کرد و تناول می نمود» (و إن شئت ثلّثت بداوود-صلّی اللّه علیه و سلّم-صاحب المزامیر،و قاریء أهل الجنّة،فلقد کان یعمل سفائف (1)الخوص (2)بیده،و یقول لجلسائه:أیّکم یکفینی بیعها!و یأکل قرص الشّعیر من ثمنها) .

می دانیم که حضرت داوود علیه السّلام در عین نبوّت از پادشاهان بزرگ بنی اسرائیل بود و به مقتضای آیه شریفه:« «وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ» ؛ما حکومت او را استحکام بخشیدیم؛هم دانش به او دادیم و هم مقام قضاوت». (3)

حکومتی قوی و گسترده داشت.آیا آن چه گفته شد،مربوط به دوران حکومت او بود یا بعد از آن؟هر چه باشد دلیل بر زهد فوق العاده آن حضرت می باشد؛به ویژه این که در روایات نقل شده که او در دوران حکومت و سلطنت خود از بیت المال استفاده نمی کرد؛ بلکه زره می بافت و از پول آن زندگی خود را می گذراند.

عبارت«صاحب المزامیر و قاریء أهل الجنة»اشاره به مقامات برجسته معنوی او در دنیا و آخرت است.خداوند متعال،چنان دانش و معنویّتی به او ارزانی کرده بود که مزامیر را انشا می کرد(مزامیر چنان که در نکته ها ذکر خواهد شد،مجموعه ای دعاها،مناجات و

ص:236

پند و اندرز حکیمانه بود که داوود علیه السّلام آن را با صدای بسیار زیبا می خواند و با این کار هنری،مردم و حتی طبق روایتی پرندگان و حیوانات را به سوی خود جذب می کرد!).

و قاری اهل بهشت بودن اشاره به مقام اخروی اوست که در آن جا نیز اولیاء اللّه را با صدای زیبایش و مناجات پر محتوایش به لذّت قرب پروردگار و عشق و شوق به ذات پاک او می رساند.

جمله«أیّکم یکفینی بیعها؛کدام یک از شما این را برای من می فروشید؟»شاید اشاره به این باشد که او می خواست کسی وسیله فروش آن زنبیل ها شود و حق الزحمه و بهره ای ببرد و اگر این مربوط به دوران قضاوت او باشد،اشاره به این است که قاضی مستقیما در این گونه کارها با مردم روبه رو نمی شود تا مبادا او را بشناسند و پول بیشتری به او بدهند و انتظار حکم خلاف داشته باشند.

سپس در ادامه سخن به سراغ زندگی بسیار زاهدانه عیسی بن مریم می رود و در سیزده جمله کوتاه،تمام بخش های این زندگی زاهدانه را خلاصه می کند؛همان زندگانی عجیبی که تصورش برای ما مشکل است؛تا چه رسد به عمل کردن آن.می فرماید:«و اگر بخواهی(برای نمونه دیگری از)زندگی عیسی بن مریم-که درود خدا بر او باد-را برایت بازگو می کنم؛او سنگ را بالش خود قرار می داد؛لباس خشن می پوشید؛غذای ناگوار (مانند نان خشک)می خورد؛نان خورش او گرسنگی،چراغ شب هایش ماه،سر پناه او در زمستان مشرق و مغرب زمین بود(صبح ها در طرف غرب و عصرها در طرف شرق رو به آفتاب قرار می گرفت)میوه و گل او گیاهانی بود که از زمین برای چهار پایان می رویاند؛نه همسری داشت که او را بفریبد و نه فرزندی که(مشکلاتش)او را غمگین سازد؛نه مالی داشت که او را به خود مشغول دارد و نه طمعی که خوارش کند؛مرکبش پاهایش بود و خادمش دست هایش!» (و إن شئت قلت فی عیسی بن مریم علیه السّلام،فلقد کان یتوسّد (1)الحجر،و یلبس الخشن،و یأکل الجشب،و کان إدامه الجوع،

ص:237

و سراجه باللّیل القمر،و ظلاله فی الشّتاء مشارق الأرض و مغاربها،و فاکهته و ریحانه ما تنبت الأرض للبهائم؛و لم تکن له زوجة تفتنه،و لا ولد یحزنه، و لا مال یلفته،و لا طمع یذلّه،دابّته رجلاه،و خادمه یداه!) .

منظور از جمله «کان إدامه الجوع» این است که غالبا تنها به نان قناعت می کرد و نان خورشی نداشت.و جمله «ظلاله فی الشّتاء...» اشاره به این است که برای دفع سرمای زمستان از تابش آفتاب استفاده می کرد که صبح ها به طرف غرب می تابد و عصرها به طرف شرق.

حضرت مسیح علیه السّلام در زمانی ظهور کرد که دنیا پرستان بنی اسرائیل زندگی پر زرق و برق،سفره های رنگین،کاخ های پر تجمل،همسران زیبا،لباس های زینتی و مرکب های گرانبها داشتند.

حضرت مسیح علیه السّلام برای این که هشداری به همه آن ها بدهد و از آن زندگی که مایه هزار شور و شر و گرفتاری در زنجیرهای اسارت بود به یک زندگی ساده و عاقلانه و کم هزینه متوجّه سازد،این راه سخت را برای خود برگزید و از آن جا که اصول مشکلات زندگی انسان و انواع ذلّت هایی که به آن،تن می دهد،در این چند موضوع خلاصه می شود،خانه های پر زرق و برق،همسران زیبا و پر فتنه،فرزندان پر هزینه،اموالی که نگهداشتن و حساب و کتاب آن ها مایه رنج و مصیبت فراوان است،مرکب ها و خادمان پر خرجی که هر یک بخشی از افکار انسان را به خود مشغول می سازند و از هر چه غیر آن است باز می دارند حضرت مسیح علیه السّلام به همه آن ها پشت پا زد و از رنگ همه این تعلّقات آزاد شد تا خفتگان را بیدار سازد و همگان را غلام همت خویش سازد.

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هر چه رنگ تعلّق پذیرد آزاد است!

ص:238

ج)بی ارزش بودن زندگی دنیا؛ د)تکالیفی که بر حاکمان واجب است؛ 8.مزامیر دعا برای گنهکاران(باید توجه داشت که اکثر این مزامیر منسوب به داوود علیه السّلام است؛نه همه آن ها). (1)

شکمش از همه گرسنه تر بود.دنیا(از سوی خدا)به وی عرضه شد،ولی آن را نپذیرفت.او می دانست چه چیزی مبغوض خداست؟آن را مبغوض می شمرد،چه چیز نزد خدا حقیر است آن را حقیر می دانست و چه چیز نزد او کوچک است آن را کوچک می دید» (قضم (1)الدّنیا قضما،و لم یعرها طرفا.أهضم (2)أهل الدّنیا کشحا (3)،و أخمصهم (4)من الدّنیا بطنا،عرضت علیه الدّنیا فأبی أن یقبلها،و علم أنّ اللّه سبحانه أبغض شیئا فأبغضه،و حقّر شیئا فحقّره،و صغّر شیئا فصغّره) . (5)

اشاره به این که او با تمام وجودش تسلیم خواست خدا بود؛هر چه را خدا دوست می داشت او دوست می داشت و هر چه را خدا دشمن می داشت او هم دشمن می داشت.

تمام این جمله ها اشاره به زرق و برق دنیای فریبنده است که دنیا هم مبغوض و حقیر است؛هم صغیر و کوچک.نکته اصلی این جاست که سرچشمه مظالم و ستم ها،جنگ ها و خون ریزی ها همه و همه حبّ به دنیاست.آن کس که به دیده نفرت و حقارت به زر و زیورهایش بنگر،هرگز شیفته و مفتون آن نخواهد شد و کمتر به گناه آلوده خواهد شد.

و در ادامه این سخن در یک نتیجه گیری روشن چنین می فرماید:«(بنابر این)اگر در ما چیزی جز محبّت به آن چه مورد خشم خدا و رسولش می باشد،(همچنین)بزرگ شمردن آن چه خدا و رسولش آن را کوچک شمرده اند وجود نداشته باشد،همین امر

ص:243

برای مخالفت ما با خدا و سرپیچی از فرمانش کافی است!» (و لو لم یکن فینا إلاّ حبّنا ما أبغض اللّه و رسوله،و تعظیمنا ما صغّر اللّه و رسوله،لکفی به شقاقا للّه، و محادّة عن أمر اللّه) .

آری،سعادت هر دو جهان ما و صداقت ما در ادعای ایمان به خدا و پیامبر در این است که آن چه را آن ها بزرگ شمرده اند بزرگ بشمریم و آن چه را آن ها کوچک شمرده اند کوچک بدانیم.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با زرق و برق دنیا و مظاهر فریبنده اش مخالف بود؛چگونه ممکن است ادعای ایمان به او کنیم و این مواهب فریبنده را بزرگ بشمریم و همه ارزش ها را در پای آن قربانی کنیم؟! در این جا ممکن است سؤالی مطرح شود که اگر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تا این حد از غذا پرهیز می کرد که از همه مردم شکمش خالی تر بود،چگونه می توانست در میدان های نبرد و در برابر دشمن آن گونه استقامت کند که علی علیه السّلام می گوید:«کنّا إذا احمرّ البأس اتّقینا برسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-فلم یکن أحد منّا أقرب إلی العدوّ منه؛هنگامی که آتش جنگ شعله می کشید ما به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پناه می بردیم؛چرا که در آن لحظه،کسی از پیامبر به دشمن نزدیک تر نبود». (1)

همین پرسش درباره حضرت علی علیه السّلام نیز مطرح است که با آن قدرت نمایی در جنگ های بدر،احد،خیبر،حنین و احزاب در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و در جمل،صفّین و نهروان در زمان خودش چگونه غذایش نان جو خشکیده بود؟! پاسخ این سؤال را خود آن حضرت در نامه معروف«عثمان بن حنیف» (2)بیان فرموده است:«ألا إنّ الشّجرة البریّة أصلب عودا و الرّواتع الخضرة أرقّ جلودا و النّابتات الغذیة أقوی وقودا و أبطأ خمودا؛آگاه باشید!درختان بیابانی(که از آب و غذای کم تری استفاده می کنند چوبشان محکم تر است و درختان سرسبز که همواره در کنار آب قرار دارند پوستشان نازک تر(و کم دوام تر است)همچنین درختانی که در بیابان

ص:244

می روید و تنها با آب بارانی سیراب می شود،آتششان شعله ورتر و پر دوام تر است».

بنابر این پر خوری،دلیل بر قوّت و قدرت نیست.همان اعراب بیابانی که از غذای مختصری بهره می گرفتند،در میدان های نبرد ایران و روم در مقابل افسران و سربازانی- که از غذاهای رنگین استفاده می کردند-چنان مقاومت می نمودند که همگان را به حیرت افکندند.

نکته دیگر این که آن چه سرنوشت جنگجویان را در میدان نبرد تعیین می کند، روحیه بالای آن هاست؛نه غذاهای رنگین،و این بزرگواران(پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام)در بالاترین حدّ روحیه بودند؛لذا کسی در شجاعت به پای آن ها نمی رسد.

این نکته نیز قابل توجّه است که آن چه درباره تغذیه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام در تواریخ نقل شده مفهومش این نیست که همیشه و در تمام عمر این گونه غذا می خوردند؛ بلکه منظور این است که آن ها هرگز به نوع غذای خاصّی مقیّد نبودند.

***

ص:245

ص:246

مبادا از آن لباس فاخری برای خود تهیه کند و دنیا را قرارگاه خویش پندارد و امید اقامت در آن را داشته باشد؛در نتیجه آن را از جان خود بیرون راند و از قلب خود دور ساخت و از دیدگانش پنهان نمود(آری،)چنین است آن کسی که چیزی را مبغوض می دارد و نگاه کردن و یاد آوری آن را نیز مبغوض می شمرد.

زر و زیور آن می افتم» (و لقد کان-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-یأکل علی الأرض،و یجلس جلسة العبد،و یخصف (1)بیده نعله،و یرقع (2)بیده ثوبه، و یرکب الحمار العاری،و یردف (3)خلفه،و یکون السّتر علی باب بیته فتکون فیه التّصاویر فیقول:«یا فلانة-لإحدی أزواجه-غیّبیه عنّی،فإنّی إذا نظرت إلیه ذکرت الدّنیا و زخارفها») .

جمله «یأکل علی الأرض» (روی زمین می نشست و غذا می خورد)اشاره به این است که در آن زمان افراد نیازمند فرشی نداشتند که بر آن بنشینند،به ناچار روی زمین می نشستند؛پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نیز همانند آن ها زندگی می کرد.

جمله «یجلس جلسة العبد ؛همچون غلامان می نشست»اشاره به نشستن متواضعانه آن حضرت است؛نه همچون متکبّران که یک پا را بر روی دیگری می اندازند و به حال غرور می نشینند.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله غالبا دو زانو می نشست که طرز نشستن غلامان است؛زیرا هم متواضعانه تر و هم آمادگی بیشتری برای برخاستن و اطاعت در آن است.

در حدیثی نقل شده:«زن بد زبانی از کنار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گذشت؛در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همچون غلامان نشسته بود.گفت:ای محمّد،تو همچون بندگان می نشینی؟پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«و أیّ عبد أعبد منّی؛کدام بنده از من بنده تر است». (4)

جمله «و یکون السّتر ...»اشاره به داستانی است که از عایشه نقل شده که پرده ای پر نقش و نگار و دارای عکس موجودات ذی روح تهیه کرده بود و بر در اتاق آویخته بود.

ص:249

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از دیدن آن ناراحت شد؛چرا که جنبه زینتی داشت و فرمود:دیدن آن،مرا به یاد دنیا و زرق و برق آن می اندازد.دستور داد آن را فورا برداشتند. (1)

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«به این ترتیب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با قلب خود(و تمام وجودش)از زر و زیور دنیا روی گردان بود و یاد آن را در وجود خود میراند و دوست می داشت زر و زیور آن همواره از چشمش پنهان باشد مبادا از آن لباس فاخری برای خود تهیّه کند و دنیا را قرارگاه خویش پندارد و امید اقامت در آن را داشته باشد» (فأعرض عن الدّنیا بقلبه،و أمات ذکرها من نفسه،و أحبّ أن تغیب زینتها عن عینه، لکیلا یتّخذ منها ریاشا (2)،و لا یعتقدها قرارا،و لا یرجو فیها مقاما) .

اشاره به این که در قلب انسان،دو محبّت با هم نمی گنجد.هرگاه مفتون و فریفته دنیا شود،محبّت خدا و نعمت های جهان دیگر از قلب او بیرون می رود و تا محبّت زر و زیور این جهان را از دل بیرون نکند،جایی برای محبّت خدا نیست؛همچنین اگر دلبسته دنیا و زرق و برق آن شد،آن را قرارگاه همیشگی خود می پندارد و جایی برای عشق به خدا و آخرت باقی نمی ماند.این معنا درباره همه انسان ها صادق است و زندگی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نمونه بارزی از آن محسوب می شود.در حدیثی که مرحوم کلینی در کتاب کافی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده،چنین می خوانیم که فرمود:«ما لی و للدنیا انما مثلی و مثلها کمثل الراکب رفعت له الشجرة فی یوم صائف فقال تحتها ثم راح و ترکها؛ مرا با دنیا چه کار؟مثل من در برابر دنیا همچون شخص سواری است که در یک روز،داغ تابستان در بیابانی به درختی می رسد کمی در زیر درخت،استراحت می کند سپس آن را

ص:250

ترک می گوید». (1)

آن گاه امام علیه السّلام در یک نتیجه گیری روشن می فرماید:«(چون دنیا چنین بود پیامبر محبّت)آن را از جان خود بیرون و از قلب خود دور ساخت و از دیدگانش پنهان نمود (آری،)چنین است آن کسی که چیزی را مبغوض می دارد و نگاه کردن و یاد آوری آن را نیز مبغوض می شمرد»( فأخرجها من النّفس،و أشخصها (2)عن القلب،و غیّبها عن البصر و کذلک من أبغض شیئا أبغض أن ینظر إلیه،و أن یذکر عنده) .

در این جا این پرسش پیش می آید که چرا امیر مؤمنان علی علیه السّلام این همه در مذمّت دنیا سخن می گوید و آن را تحقیر می کند؟این سؤال،پاسخ زنده ای دارد که به خواست خدا در پایان خطبه بیان خواهیم کرد.

***

ص:251

ص:252

عقل خودش بنگرد که آیا خدا با این کار پیامبرش را گرامی داشت یا به او اهانت کرد؟اگر کسی بگوید:خدا با این کار(گرفتن زخارف دنیا از آن حضرت)به او اهانت نموده-سوگند به پروردگار متعال-که دروغ گفته است؛دروغی بزرگ و اگر بگوید:او را گرامی داشته پس باید بداند که دیگران را(که غرق زینت های دنیا هستند)گرامی نداشته است؛چرا که دنیا را برای آن ها گسترده و از مقرّب ترین افراد به خودش دریغ داشته است؛بنابر این(کسی که می خواهد سعادتمند شود)باید به پیامبر خود تأسی جوید،گام در جای گام هایش نهد و از هر دری که او داخل شده وارد شود و الا از هلاکت(و گمراهی)ایمن نخواهد بود؛زیرا خداوند،محمّد-که درود خدا بر او و خاندانش باد-را نشانه قیامت و بشارت دهنده بهشت و بیم دهنده کیفر قرار داده است.او با شکم گرسنه از این جهان رحلت کرد و با سلامت (روح و ایمان)به سرای دیگر وارد شد.او تا آن زمان که از جهان رخت بر بست و دعوت حق را اجابت کرد سنگی روی سنگ ننهاد(و خانه محکمی برای خود نساخت)چه منّت بزرگی خدا بر ما نهاده که چنین پیشوا و رهبری به ما عنایت کرده،تا راه او را بپوییم و قدم در جای قدم های او نهیم.به خدا سوگند!آن قدر این پیراهنم را وصله زدم که از وصله کننده آن شرم دارم(تا آن جا که)کسی به من گفت:چرا این پیراهن کهنه را دور نمی افکنی؟گفتم:از من دور شو.صبحگاهان،رهروان شب را ستایش می کنند!(و فردای قیامت وضع ما روشن می شود).

و نزدیکانش در دنیا گرسنه بودند،و با این که او(در پیشگاه خدا)مقام و منزلتی بس عظیم داشت،زینت های دنیا از او دریغ داشته شد» (و لقد کان فی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و آله-ما یدلّک علی مساویء الدّنیا و عیوبها:إذ جاع فیها مع خاصّته (1)،و زویت (2)عنه زخارفها مع عظیم زلفته (3)) .

سپس با این مقدمه به این استدلال منطقی می پردازد و می فرماید:«بنابر این هر کس باید با عقل خویش بنگرد که آیا خدا با این کار پیامبرش را گرامی داشت یا به او اهانت کرد؟اگر کسی بگوید:خداوند با این کار(گرفتن زخارف دنیا از آن حضرت)به او اهانت نموده-سوگند به خدای بزرگ-که دروغ گفته است؛دروغی بزرگ و اگر بگوید:او را گرامی داشته پس باید بداند که دیگران را(که غرق زینت های دنیایند)گرامی نداشته است؛چرا که دنیا را برای آن ها گسترده و از مقرّب ترین افراد به خودش دریغ داشته است» (فلینظر ناظر بعقله:أکرم اللّه محمّدا بذلک أم أهانه!فإن قال:أهانه،فقد کذب-و اللّه العظیم-بالإفک العظیم،و إن قال:أکرمه،فلیعلم أنّ اللّه قد أهان غیره حیث بسط الدّنیا له،و زواها عن أقرب النّاس منه) .

فراموش نکنیم که در گذشته گروهی از ثروتمندان بودند که ثروت خود را دلیل بر عنایت و توجّه خاص الهی می شمردند و در نتیجه فقرا و نیازمندان را راندگان درگاه الهی می پنداشتند و همین تفکّر،سبب می شد که دیگران را به جمع آوری ثروت-از هر طریق ممکن-تشویق کنند.

به همین دلیل می گفتند:«اگر خدا می خواست کسی را به نبوّت مبعوث کند باید یکی از ثروتمندان بزرگ این دو شهر(مکّه و طائف)را برای این کار بر می گزید» «وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ» . 1سپس به پاسخ از آن ها پرداخته و می فرماید:«اگر نه این بود که مواهب مادّی سبب می شد که همه مردم،راه انحراف را در پیش گیرند ما برای کافران خانه هایی قرار می دادیم با سقف هایی از نقره و پلکان هایی که از آن بالا بروند...و انواع زینت ها که از آن بهره گیرند ولی تمام این ها متاع حیات دنیاست(و در پیشگاه خدا ارزشی ندارد)و سرای آخرت نزد پروردگارت برای پرهیزگاران است» «وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ» 2.

امام علیه السّلام در این جا با یک برهان قاطع این تفکّرات غلط را از ذهن ها می زداید.به یقین، خداوند بیش ترین عنایت را به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله داشت؛در حالی که از زرق و برق دنیا محروم بود،هیچ کس نمی تواند بگوید:خدا به پیامبر بزرگش اهانت کرد؛بنابر این نتیجه می گیریم که امکانات مادّی و زر و زیورهای آن هرگز دلیل بر شخصیت کسی نیست.

به همین دلیل،به دنبال این سخن،چنین نتیجه گیری می کند:«بنابر این(کسی که می خواهد سعادتمند شود)باید به پیامبر خود تأسی جوید،گام در جای گام هایش نهد و از هر دری که او داخل شده وارد شود و الاّ از هلاکت(و گمراهی)ایمن نخواهد بود» (فتأسّی 3متأسّ بنبیّه،و اقتصّ أثره،و ولج مولجه،و إلاّ فلا یأمن الهلکة) .

و در تکمیل آن می افزاید:«زیرا خداوند،محمّد-که درود خدا بر او و خاندانش باد-را نشانه قیامت و بشارت دهنده بهشت و بیم دهنده کیفر قرار داده است.(و این پیامبر با

ص:255

ص:256

این مقام و عظمت)با شکم گرسنه از این جهان رحلت کرد و با سلامت(روح و ایمان)به سرای دیگر وارد شد.او تا آن زمان که از جهان رخت بر بست و دعوت حق را اجابت نمود سنگی روی سنگ ننهاد(و خانه محکمی برای خود نساخت)» (فإنّ اللّه جعل محمّدا -صلّی اللّه علیه و آله-علما للسّاعة،و مبشّرا بالجنّة،و منذرا بالعقوبة.

خرج من الدّنیا خمیصا،و ورد الآخرة سلیما.لم یضع حجرا علی حجر، حتّی مضی لسبیله،و أجاب داعی ربّه) .

اشاره به این که آن پیامبری که این همه عظمت داشت که نشانه قیامت و بشیر و نذیر الهی شمرده می شد،چنان زندگانی ساده و زاهدانه ای داشت که با شکم سیر از دنیا نرفت و خانه مستحکمی برای خود نساخت(البتّه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله حجره هایی برای همسرانش در کنار مسجد ساخته بود که از گل و شاخه های درخت نخل بود و تعبیر به «لم یضع حجرا علی حجر» اشاره به خانه های مستحکم ثروتمندان است که آن را با سنگ های محکم می ساختند).

آن گاه چنین نتیجه می گیرد:«چه منّت بزرگی خدا بر ما نهاده که چنین پیشوا و رهبری به ما عنایت کرده،تا راه او را بپوییم و قدم در جای قدم های او نهیم» (فما أعظم منّة اللّه عندنا حین أنعم علینا به سلفا نتّبعه،و قائدا نطأ عقبه!) .

آری،یکی از نعمت های بزرگ خداوند بر انسان ها وجود پیشوایان بزرگ و آگاه است که تمام حرکات و سکنات زندگی آن ها آموزنده است و هیچ قوم و ملّتی همچون مسلمین جهان از این موهبت عظیم بهره مند نشده اند؛گر چه پیشوایان بزرگی داشتند ولی پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله پیشوای همه پیشوایان راستین است و چه کفران نعمتی از این بالاتر که با وجود چنین رهبری در گمراهی بمانیم و از زندگی او درسی نیاموزیم! سپس برای این که امام علیه السّلام ثابت کند اگر چنین سخنی می گوید خود قبل از هر کس به آن عمل نموده و دقیقا گام در جای گام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نهاده،می فرماید:«به خدا سوگند! آن قدر این پیراهنم را وصله زدم که از وصله کننده آن شرم دارم(تا آن جا که)کسی به من

ص:257

گفت:چرا این پیراهن کهنه را دور نمی افکنی؟گفتم:از من دور شو.صبحگاهان،رهروان شب را ستایش می کنند!(آنها که بیدار بودند و ره سپردند و به مقصد رسیدند نه آنها که در خواب بودند و در بیابان ماندند)» (و اللّه لقد رقّعت (1)مدرعتی (2)هذه حتّی استحییت من راقعها.و لقد قال لی قائل:أ لا تنبذها عنک؟فقلت:اغرب (3)عنّی،فعند الصّباح یحمد القوم السّری!) .

از این تعبیر به روشنی استفاده می شود که گاه،امام علیه السّلام پیراهن خود را برای وصله زدن به دیگری می داد(هر چند گاهی خودش شخصا به این کار اقدام می فرمود)و آن قدر وصله در کنار وصله روی وصله زده شده بود که امام علیه السّلام از وصله کننده شرم داشت و با این حال،حاضر به ترک آن و تهیه لباس جدیدی نبود.

چقدر فرق است بین زندگی آن حضرت و کسانی که برای هر فصل و هر زمان و مکان، لباس دارند.برای مجلس شادی لباسی و برای مجلس عزا لباسی دیگر؛برای سفر و برای حضر و برای خواب و بیداری هر کدام لباسی تهیه کرده اند و از آن اسف انگیزتر این که بسیاری از لباس های خود را به دور می افکنند؛تنها به علت این که از مد افتاده!بی آن که کهنه یا فرسوده یا پاره شده باشد!! جمله «عند الصّباح یحمد القوم السّری!» ضرب المثل معروفی است در میان عرب و مفهوم آن،چنین است:آنها که به موقع تحمل شداید و ناملایمات می کنند، هنگامی که به مقصد می رسند از کار خود خشنودند و حمد خدا را به جا می آورند و دیگران هم آنان را می ستایند. (4)

ص:258

دگرگون ساخت و این جا بود که رقابت های مخرّب و دنیا پرستی لجام گسیخته دامان گروهی را گرفت و آن گروه را غرق گناه ساخت.

از همین رو جای تعجّب نیست که پیشوای بزرگ و آگاهی همچون علی علیه السّلام برای دگرگون ساختن آن وضع نابسامان،داغ ترین خطبه ها را در مذمّت دنیا و دنیا پرستان ایراد کند؛دست مردم را بگیرد و به اعماق تاریخ انبیای پیشین ببرد و زندگی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و خودش را که در نهایت سادگی و زهد بود،ارائه دهد تا دنیا پرستان آن محیط از خواب غفلت بیدار شوند و مسیر خطرناک خود را تغییر دهند.برای نمونه در عصر عثمان -که اموال زیادی به بیت المال اسلام رسید و می بایست صرف عمران و آبادی کشورهای اسلامی و نجات محرومان می شد-گروهی از خویشاوندان و اطرافیان او بر آن اموال دست انداختند و هر یک ثروت عجیبی برای خویش فراهم ساختند که مرحوم علاّمه امینی در جلد هشتم الغدیر با عنوان«الکنوز المکنّزه ببرکة الخلیفة»(گنج های عظیمی که به برکت خلیفه به وجود آمد)بخشی از آن را با آمار دقیق از منابع اهل سنّت نقل می کند و عده زیادی همچون:مروان،طلحه،زبیر،سعد بن ابی وقاص،یعلی بن امیّه، عبد الرحمن بن عوف،زید بن ثابت و کسانی دیگر را بر می شمرد که هر یک آلاف و الوفی از بیت المال را تصاحب کردند.

از جمله می نویسد:«زید بن ثابت آن قدر شمش طلا و نقره از خود باقی گذاشت که ورثه او آن ها را با تیشه می شکستند و تقسیم می کردند.یعلی بن امیه پانصد هزار دینار از خود به ارث گذاشت و مزارع و باغات و منازل و مطالباتی نیز که از مردم داشت به صد هزار دینار می رسید(هر دینار یک مثقال طلای مسکوک است).

و در مورد عبد الرحمن بن عوف نوشته اند:هزار شتر و سه هزار گوسفند و یک صد اسب و مقدار زیادی زمین زراعتی از خود به یادگار گذاشت و امثال آن ها که با مراجعه به کتاب الغدیر آمار و همچنین مدارک آن روشن می شود. (1)

ص:260

با این حال،آیا بر پیشوای بزرگی همچون علی علیه السّلام لازم نیست که همچون یک طبیب آگاه دامن همّت به کمر زند و به درمان آن جامعه بیمار از طریق تحقیر دنیا و دنیا پرستی و دنیا پرستان بپردازد؟ بنابر این جایی برای این سؤال باقی نمی ماند که چرا پیشوای اسلام-اسلامی که دین زندگی و پیشرفت و تمدّن است-این گونه درباره دنیا سخن می گوید؟ امروز هم اگر بخواهیم جلوی جنگ ها و خون ریزی ها و تجارت سوداگران مرگ و خرید و فروش سلاح های مرگبار کشنده و تأسیس مراکز فساد و تجاوز به مال و ناموس دیگران را بگیریم،راهی جز این نیست که دنیا و دنیا پرستی آن چنان تحقیر شود که به صورت یک ضد ارزش درآید و مردم به زندگی ساده-که در حدّ کفاف است-قناعت کنند.

این سخن را با حدیثی از امام صادق علیه السّلام پایان می دهیم که فرمود:«جعل الخیر کلّه فی بیت و جعل مفتاحه الزّهد فی الدّنیا؛تمام نیکی ها در خانه ای نهاده شده و کلید آن خانه زهد در دنیاست». (1)

***

ص:261

ص:262

در بخش دوّم،از توکّل بر خدا و درخواست هدایت از او سخن می گوید.

و در بخش سوّم،طی بیان مشروحی مردم را به تقوا و اطاعت فرمان الهی سفارش می کند و از دنیا پرستی بر حذر می دارد و با تعبیراتی بسیار آموزنده و پر معنا به عبرت گرفتن از تغییرات و دگرگونی های جهان سفارش می فرماید.

***

ص:264

وارد شده بود ریشه کن کرد و احکامی را که اکنون نزد ما روشن است بیان داشت؛بنابر این کسی که جز اسلام آیینی برگزیند شقاوت و بدبختی دامن او را خواهد گرفت،دستگیره ایمانش از هم گسسته،سقوط او شدید و سرانجام،اندوهی طولانی و عذابی مهلک خواهد داشت.

به خدا توکّل می کنم؛توکّلی همراه با توبه و بازگشت به سوی او و از او هدایت می طلبم،به راهی که به سوی بهشتش منتهی می شود و به منزلگاه مورد رضایش می رسد.

کامل و قوی و سرچشمه آن،نور وحی بود و معجزات مختلف،برهان و دلیل آن و کتاب هدایت کننده ای همچون قرآن،بیانگر آن و قوانین و احکامش روشن،حساب شده و حکیمانه بود.

سپس به معرفی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در هشت جمله کوتاه می پردازد و می فرماید:

«خاندانش بهترین خاندان ها شجره فامیل او(بنی هاشم)بهترین شجره ها،شاخه هایش موزون و میوه هایش در دسترس همگان قرار داشت.زادگاهش مکّه(مرکز خانه خدا)و هجرتگاهش،مدینه طیّبه(مرکز جمعی از پاکبازان)بود.آوازه اش از آن شهر برخاست و صدایش از آن جا به همه رسید» (أسرته خیر أسرة،و شجرته خیر شجرة؛أغصانها معتدلة،و ثمارها متهدّلة.مولده بمکّة،و هجرته بطیبة (1)علا بها ذکره و امتدّ منها صوته) .

«متهدل»به معنای آویزان است و در این جا به معنای میوه ای است که در دسترس همگان قرار دارد.

پیروزی و موفقیّت انسان در سایه امور مختلفی به دست می آید.شرافت خانواده و کرامت اصل و نسب و شخصیت والای بستگان و فرزندان،تولّد در محلّ با ارزش و فعالیّت در محیط آماده،هر یک سهمی در پیروزی انسان دارد.

و هر گاه در زندگی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله درست دقت کنیم می بینیم علاوه بر شرف ذاتی آن حضرت،خداوند عوامل پیروزی را برای او فراهم ساخته تا بندگانش را از این طریق هدایت کند؛نسب او به حضرت ابراهیم علیه السّلام و فرزندش اسماعیل علیه السّلام می رسد و از آن پدر و فرزند،شجاعت و ایثار را به ارث می برد.خاندانش بنی هاشم که از بهترین طوایف عرب

ص:267

بودند.پدری همچون عبد اللّه و جدّی چون عبد المطلب،عمویی همچون حمزه و ابو طالب و عموزاده ای مانند علی علیه السّلام و جعفر و فرزندانی همچون زهرا علیها السّلام و ائمه معصومین علیهم السّلام داشت.مکّه حرم امن الهی زادگاه او بود و هجرتگاهش مدینه طیّبه مرکز گروهی از مردم ایثارگر و فداکار بود.دعوت خود را از آن جا گسترش داد و صدای او در تمام جهان پیچید.

«اسره»که از مادّه«اسر»(بر وزن عصر)به معنای قدرت و قوّت گرفته شده،اشاره به خاندان بنی هاشم و فامیل نزدیک حضرت است.«شجره»،اشاره به ریشه اصلی این خانواده است که به ابراهیم علیه السّلام باز می گردد و«اغصان معتدل»اشاره به شاخه های او همچون عبد المطلب،ابو طالب،حمزه،جعفر،امیر مؤمنان علی علیه السّلام و ائمه هدی می باشد که از نظر فضل و کمال و عدم اختلاف همچون شاخه های هماهنگ یک درخت بودند و شمار(میوه ها)علوم و دانش هایی است که از این خاندان در طول تاریخ نصیب مردم شد.

آن گاه به سراغ معرفی برنامه های عملی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می رود و می فرماید:«خداوند او را با دلیل کافی و اندرز شافی و دعوت اصلاح گرانه،فرستاد» (أرسله بحجّة کافیة،و موعظة شافیة،و دعوة متلافیة (1)) .

آری،او دارای دلایل عقلی،فطری و انواع معجزات حسّی بود و انسان ها و جامعه های بیمار را با سخنان خود درمان کرد و ویرانی های فراوانی از عصر جاهلیّت-که در تمام شئون اجتماعی وجود داشت-اصلاح و آباد ساخت.

دعوت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از نظر ریشه با حجت و برهان قانع کننده همراه بود و از نظر محتوا،برنامه ای شفا بخش در برداشت و از نظر نتیجه به اصلاح مفاسد و ترمیم ویرانی های فکری و اخلاقی و اجتماعی منتهی شد.

امام علیه السّلام سپس به کارهای مهمّی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله انجام داد پرداخته،چنین

ص:268

می فرماید:«خداوند به وسیله او احکام ناشناخته(الهی)را آشکار ساخت و بدعت هایی که به نام دین در شریعت الهی وارد شده بود ریشه کن کرد و احکامی را که اکنون نزد ما روشن است بیان داشت» (أظهر به الشّرائع المجهولة،و قمع به البدع المدخولة (1)،و بیّن به الأحکام المفصولة (2)) .

در واقع پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به سه کار مهم دست زد:عقاید حقه را آشکار ساخت؛ بدعت ها،خرافات را از میان برداشت و احکام الهی را به طور روشن برای همه مردم تبیین کرد که هر یک از این ها با مجاهدات بسیار و تحمل رنج های فراوان صورت گرفت.

و سرانجام در یک نتیجه گیری آشکار می فرماید:«با این حال کسی که جز اسلام آیینی برگزیند شقاوت و بدبختی دامن او محقق می شود،دستگیره ایمانش از هم گسسته،و سقوط او شدید و در عاقبت،اندوهی طولانی و عذابی هلاک کننده خواهد داشت» (ف من یبتغ غیر الإسلام دینا تتحقّق شقوته،و تنفصم عروته،و تعظم کبوته،و یکن مآبه إلی الحزن الطّویل و العذاب الوبیل) .

بدیهی است آیینی که آورنده اش دارای آن صفات والا و آیینش از هر نظر جامع و کامل و سازنده باشد،مخالفت با آن جز بدبختی و گمراهی و هلاکت در پی نخواهد داشت.

از این عبارت،به خوبی روشن می شود شعارهایی گمراه کننده ای که این روزها جمعی به دنبال نویسندگان غربی در محیطهای اسلامی سر داده اند و پیروی از هر یک از ادیان

ص:269

را کافی می شمرند و صلح کل متصوفه را زنده کرده اند،چیزی است که نه با منطق قرآن سازگار است و نه با کلمات پیشوایان بزرگی همچون امام علی علیه السّلام.

در پایان این بخش،امام علیه السّلام روی به درگاه خدا می آورد و توکّل خویش را به ذات پاکش بیان می کند و می فرماید:«به خدا توکّل می کنم؛توکّلی همراه با توبه و بازگشت به سوی او و از او هدایت می طلبم،به راهی که به سوی بهشتش منتهی می شود و به منزلگاه مورد رضایش می رسد» (و أتوکّل علی اللّه توکّل الإنابة إلیه.و أسترشده السّبیل المؤدّیة إلی جنّته،القاصدة إلی محلّ رغبته) .

این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که اسباب سعادت بشر با بعثت پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و آیین پاکی که او آورده فراهم است.تنها چیزی که باقی می ماند پیمودن راه از سوی ماست که آن هم با توکّل بر ذات پاک او و استرشاد و تقاضای راهنمایی از حق، میسّر می شود،از این رو امام علیه السّلام در پایان این بخش از خطبه،بر خدا توکّل می کند و از او برای پیمودن این راه نورانی یاری می طلبد.

***

صفات والای او می پردازد تا اعتماد مردم را به آیین او جلب کند؛می فرماید:« «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» ؛به یقین،رسولی از خود شما به سوی تان آمد که رنج های شما بر او سخت و ناگوار است و بر هدایت شما اصرار می ورزد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است». (1)

و در جای دیگر می فرماید:« «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» ؛که از فرستاده خدا،پیامبر امّی پیروی می کنند،پیامبری که صفاتش را در تورات و انجیل که نزدشان است،می یابند،پیامبری که آن ها را به معروف دستور می دهد و از منکر باز می دارد،امور پاکیزه برای آن ها حلال می شمرد و ناپاک ها را تحریم می کند و بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آن ها بود(از دوش و گردنشان)بر می دارد.(آنها رستگارانند)». (2)

بر همین اساس،امام علیه السّلام در این خطبه نخست پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله را از نظر نسب و خانواده و ریشه وراثت و صفات والای انسانی آن حضرت معرفی می کند و شجره طیّبه وجود او و خاندانش با شاخ و برگ های پر بارش را می ستاید؛سپس به سراغ معرفی آیین پاکش از جنبه های مختلف می رود تا اعتماد کامل مخاطبان را نسبت به اسلام جلب کند و بهانه های بهانه جویان را قطع نماید.

***

ص:271

ص:272

بنابر این زرق و برق هایش که برای شما اعجاب انگیز است،به دلیل کوتاه بودن دوران مصاحبتش چشم بپوشید،دنیا نزدیک ترین منزلگاه به خشم خدا،و دورترین آن ها از رضا و خشنودی اوست؛حال که چنین است-ای بندگان خدا!-از غم و اندوه آن و مشغول شدن به(سرگرمی ها و زرق و برق)آن چشم فرو گیرید؛چرا که از فراق و دگرگونی های حالاتش باخبرید؟و همچون دوستی مهربان و اندرزگو و کوشا که برای نجات دوستش تلاش می کند خویشتن را(نصیحت کنید و)از دنیا پرستی بر حذر دارید.

از آن چه در قربان گاه های قرون پیشین دیده اید عبرت گیرید و از کسانی که پیوندهای اعضایشان از هم گسسته،چشم ها و گوش هایشان از میان رفته،شرف و عزتشان نابود شده و شادی و نعمت هایشان پایان یافته،درس عبرت بیاموزید،آن ها به جای نزدیکی به فرزندان،به فراق شان مبتلا شده اند و همدمی همسرانشان به مفارقت مبدّل گشته؛ اکنون نه بر یکدیگر تفاخر می کنند؛نه زاد و ولد دارند؛نه به دیدار یکدیگر می شتابند و نه با هم سخن می گویند.

چون چنین است،ای بندگان خدا!مراقب باشید،همانند کسی که بر نفس خود پیروز گشته و از شهوات سرکش جلوگیری نموده است،و با چشم عقل می نگرد؛چرا که همه چیز آشکار است،نشانه های راه برقرار و جادّه،صاف و هموار و راه،مستقیم و استوار می باشد!

فردای قیامت و نجات ابدی است»( أوصیکم عباد اللّه،بتقوی اللّه و طاعته،فإنّها النّجاة غدا،و المنجاة (1)أبدا) .

تقوا و طاعت ممکن است به یک مفهوم باز گردد و ممکن است تقوا را ریشه طاعت به حساب آورد؛چرا که طاعت الهی از تقوا و خدا ترسی درونی بر می خیزد.این احتمال نیز وجود دارد که تقوا اشاره به ترک گناه و طاعت اشاره به اجرای اوامر الهی باشد و در هر حال این دو،از هم جدا نیست(و شاید به همین علّت است که ضمیر در«انّها»مفرد آورده شده؛ در حالی که مرجع ضمیر،تثنیه است).

اطلاق«نجات»بر«تقوا»ممکن است از قبیل اطلاق مسبّب بر سبب باشد؛چرا که تقوا سبب نجات در جهان دیگر است.

سپس به بیان اتمام حجت الهی می پردازد و می فرماید:«خداوند انذار کرده،انذاری رسا و بلیغ و تشویق نموده؛تشویقی پر بار و کامل» (رهّب (2)فأبلغ،و رغّب فأسبغ (3)) .

می دانیم ضامن اجرای تمام قوانین الهی بشارت و انذار است.بشارت و انذاری در حد اعلا؛و خداوند برای ترغیب مردم به پرهیزگاری و اطاعت و نهی آن ها از سرکشی و گناه، این کار را به وسیله پیغمبرانش در جای،جای کتب آسمانی انجام داده است.

و از آن جا که سرچشمه معاصی و گناهان،دنیا پرستی و فریفته شدن به زرق و برق آن است باز امام علیه السّلام در این جا به سراغ این مطلب می رود و از قول خداوند چنین می گوید:

ص:275

«خدا دنیا و انقطاع و زوال و انتقال آن را برای شما وصف کرده است؛بنابر این از این زرق و برق هایی که برای شما اعجاب انگیز است،به دلیل کوتاه بودن دوران مصاحبتش چشم بپوشید» (و وصف لکم الدّنیا و انقطاعها،و زوالها و انتقالها.فأعرضوا عمّا یعجبکم فیها لقلّة ما یصحبکم منها) .

از این جمله های کوتاه و پر معنا به خوبی استفاده می شود که خداوند چهار چیز را در مورد دنیا بیان فرموده است:نخست اصل زندگی دنیا که همان گونه که از نامش پیداست زندگی پست و پایین و کم ارزش و حقیری است و دیگر این که پایدار نمی ماند و روزی با مرگ آدمی و سرانجام با مرگ مجموعه دنیا به پایان می رسد و دیگر این که در همان زمانی که انسان از مواهب دنیا برخوردار است گرفتار زوال تدریجی آن می باشد.قوای بدن به تدریج از میان می رود و ضعف،جای قوّت را می گیرد،سلامتی مختل می شود، دوستان و عزیزان یکی بعد از دیگری چهره در نقاب خاک می کشند و دیگر این که همواره دنیا از گروهی به گروه دیگر منتقل می شود.

قرآن مجید می فرماید:« «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ» (1)؛بدانید زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمّل پرستی و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است؛همانند بارانی که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می برد،سپس خشک می شود؛به گونه ای که آن را زرد رنگ می بینی؛سپس تبدیل به کاه می شود و در آخرت، عذاب شدید است یا مغفرت و رضای الهی و(به هر حال)زندگی دنیا چیزی جز متاع فریب نیست».

در این آیه بی ارزش بودن دنیا و همچنین انقطاع و زوال آن در ضمن یک مثال روشن

ص:276

ترسیم شده است؛همان گونه که انتقال آن در آیه شریفه« «وَ تِلْکَ الْأَیّامُ نُداوِلُها بَیْنَ النّاسِ» (1)؛ما روزهای پیروزی و شکست را در میان مردم منتقل می سازیم»تبیین شده است.

و در ادامه آن در وصف دنیا می افزاید:«دنیا نزدیک ترین منزلگاه به خشم خدا،و دورترین آن ها از رضا و خشنودی اوست» (أقرب دار من سخط اللّه،و أبعدها من رضوان اللّه!) .

دلیل آن هم روشن است؛چرا که دنیا مجموعه ای است از هوا و هوس های سرکش که از هر سو انسان را به طرف گناه می راند و موجب خشم خدا و ناخشنودی او می شود.

بدیهی است منظور از دنیا در تمام این عبارات،دنیای مادّی است که تنها هدف انسان باشد و برای به چنگ آوردن آن از هر وسیله استفاده کند و آلوده هر گناه شود؛به آن مشغول و مغرور گردد و غیر آن را فراموش کند؛و گر نه،دنیایی که وسیله قوّت و قدرت بر طاعت و شکر بر نعمت و رسیدن به سعادت باشد،از مواهب عظیم الهی است.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن در یک نتیجه گیری روشن،می فرماید:«حال که چنین است ای بندگان خدا!از غم و اندوه آن و مشغول شدن به(سرگرمی های)آن چشم فرو گیرید چرا که از فراق و دگرگونی های حالاتش باخبرید؟و همچون دوستی مهربان و اندرزگو و کوشا که برای نجات دوستش تلاش می کند خویشتن را(نصیحت کنید و)از دنیا پرستی بر حذر دارید» (فغضّوا (2)عنکم-عباد اللّه-غمومها و أشغالها،لما قد أیقنتم به من فراقها و تصرّف حالاتها.فاحذروها حذر الشّفیق النّاصح و المجدّ الکادح (3).)

ص:277

اشاره به این که گرفتاری های دنیا فزاینده و غم و اندوه آن،روز افزون است.هر چه انسان به آن نزدیک تر شود،گرفتارتر خواهد شد و به جایی خواهد رسید که تمام وجود او را گرفتاری ها و اندوه ها پر خواهد کرد.

در این زمینه،حدیث جالبی از امام باقر علیه السّلام نقل شده که فرمود:«مثل الحریص علی الدّنیا مثل دودة القزّ کلّما ازدادت من القزّ علی نفسها لفّا کان أبعد لها من الخروج حتّی تموت غمّا؛مثال کسی که نسبت به دنیا حریص است،همچون کرم ابریشم است که هر قدر بر خود بیش تر می تند از خارج شدن دورتر می شود تا در درون آن پیله،از اندوه می میرد». (1)

یکی از شعرای عرب این حدیث را در ضمن شعر زیبایی بیان کرده است:

أ لم تر أنّ المرء طول حیاته حریص علی ما لا یزال یناسجه

کدود کدود القزّ ینسج دائما فیهلک غمّا وسط ما هو ناسج (2)

آیا نمی بینی که انسان در طول حیات خود* نسبت به چیزی که جمع آوری می کند حریص است بسیار پر تلاش است همچون کرم ابریشم که همواره بر خود می تند* و سرانجام در میان آنچه تنیده با اندوه می میرد!» سپس امام علیه السّلام دست مخاطبان خود را گرفته و آن ها را به زمان های گذشته می برد و سرانجام زندگی دنیا پرستان را برای آن ها در ضمن ده جمله کوتاه و بسیار تکان دهنده

ص:278

شرح می دهد؛آن چنان که هر شنونده ای را تحت تأثیر قرار می دهد؛می فرماید:«از آن چه در قربان گاه های قرون پیشین دیده اید عبرت گیرید و از آن کسانی که پیوندهای اعضایشان(در زیر خاک ها)از هم گسسته،چشم ها و گوش هایشان از میان رفته،شرف و عزتشان نابود شده و شادی و نعمت هایشان قطع گردیده است.(آری از آنها،درس عبرت بیاموزید)» (و اعتبروا بما قد رأیتم من مصارع (1)القرون قبلکم:قد تزایلت أوصالهم (2)،و زالت أبصارهم و أسماعهم،و ذهب شرفهم و عزّهم،و انقطع سرورهم و نعیمهم) .

جمله «تزایلت أوصالهم» اشاره به متلاشی شدن پیوندهای بدن در زیر خاک است.

این تعبیر می تواند اشاره ای به پیوندهای اجتماعی در زندگی انسان نیز باشد که بعد از وفات انسان متلاشی می شود؛همان گونه که ابصار و اسماع،اشاره به همین چشم و گوش ظاهری و قدرت دیدن و شنیدن حسّی است؛ولی می تواند کارگردانان انسان را نیز که از گوشه و کنار جهان،اخباری را می شنوند و می بینند و منتقل می کنند در بر گیرد.

نه تنها حواسّ ظاهری انسان و پیوندهای جسمانی او از میان می رود،بلکه جهات اجتماعی همچون شرف و عزّت مادّی نیز با دفن او مدفون می گردد و تمام لذّت ها و نعمت ها بر باد می رود.

سپس در ادامه این سخن به بخش دیگری از مواهبی که انسان با مرگ از دست می دهد اشاره کرده،می فرماید:«آن ها به جای نزدیکی به فرزندان،به فراق آن ها مبتلا شدند و همدمی همسرانشان به مفارقت آن ها مبدل شد؛اکنون نه بر یکدیگر تفاخر می کنند؛نه زاد و ولد دارند؛نه به دیدار یکدیگر می شتابند و نه با هم سخن می گویند» (فبدّلوا بقرب الأولاد فقدها،و بصحبة الأزواج مفارقتها.لا یتفاخرون،و لا

ص:279

یتناسلون،و لا یتزاورون،و لا یتحاورون (1)) .

و به گفته شاعر:

و حلّوا بدار لا تزاور بینهم و أنّی لسکّان القبور التّزاور

«آن ها به سرایی وارد شدند که هیچ دیداری در میان ساکنانش نیست،چگونه ساکنان قبور می توانند با هم دیدار داشته باشند». (2)

بدیهی است که این سخن ناظر به جسم انسان هاست و هیچ مانعی ندارد که ارواح مؤمنان با هم دیدار داشته باشند و سخن بگویند.

و در پایان خطبه و نتیجه گیری نهایی امام علیه السّلام به همه هشدار می دهد و می فرماید:

«(چون سرنوشت شما چنین است)،پس ای بندگان خدا!بر حذر باشید،همانند کسی که بر نفس خود پیروز گشته و از شهوات سرکش مانع شده،و با چشم عقل می نگرد؛چرا که همه چیز آشکار،نشانه های راه برقرار و جادّه،صاف و هموار و راه،مستقیم و استوار است!» (فاحذروا،عباد اللّه،حذر الغالب لنفسه،المانع لشهوته،النّاظر بعقله؛ فإنّ الأمر واضح،و العلم قائم،و الطّریق جدد (3)و السّبیل قصد) .

جمله «فاحذروا...النّاظر بعقله» اشاره به این است که در صورتی انسان می تواند از خطرهایی که در بخش های پیشین خطبه آمده در امان بماند که اوّلا بر نفس خود غالب باشد و به دنبال آن بتواند شهوات خود را مهار کند و در پی آن با دیده تیزبین عقل به مسائل بنگرد؛نه با دیده گمراه کننده شهوات.

جمله های چهارگانه ای که در پایان خطبه ذکر شده،هر یک اشاره به نکته مستقلّی دارد.نخست می فرماید:برنامه های سعادت به وسیله قرآن و اولیای الهی تبیین شده و در

ص:280

جای جای مسیر«الی اللّه»نشانه های روشنی نصب شده است؛جادّه نیز محکم و صاف و خالی از عوامل لغزش است،سبیل و طریق نیز مستقیم و خالی از هر گونه کجی و انحراف است.

تنها چیزی که باقی می ماند تصمیم و اراده رهروان این راه و پیمودن سریع آن است.

خوشبخت و سعادتمند آن هایی اند که تصمیم گرفتند و این راه را پیمودند؛به گفته شاعر:

فطوبی لعبد آثر اللّه ربّه و جاد بدنیاه لما یتوقّع

«خوشا به حال آنان که خدا را بر همه چیز مقدّم داشتند و از زرق و برق دنیا برای سعادت جاویدان چشم پوشیدند». (1)

***

ص:281

ص:282

تعبیر به «قلق الوضین» ،با توجه به این که«وضین»به معنای همان تنگ،یا نوار و طناب کمربند مانندی است که جهاز یا کجاوه شتر،یا زین اسب را از زیر شکم حیوان با آن می بندند و«قلق»به معنای سست است.بدیهی است اگر آن طناب و نوار سست باشد، زین و جهاز شتر همواره،به این سو و آن سو حرکت می کند؛لذا به آدم دستپاچه و مضطرب«قلق الوضین»اطلاق شده است.

تعبیر به «حقّ المسألة» ،تعبیر بسیار زنده ای است که نشان می دهد هر کسی حق سؤال از پیشوایش دارد؛و در ضمن استفاده می شود،پیشوای او هم ملزم به جواب است؛ مگر آن جایی مانع خاصی در کار باشد.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«اما این که بعضی این مقام را از ما گرفتند و در انحصار خود درآوردند،در حالی که ما از نظر نسب بالاتر و از جهت رابطه با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پیوندمان محکم تر است،بدین جهت بود که عده ای بر اثر خودخواهی و انحصار طلبی ناشی از جاذبه های خلافت،به دیگران بخل ورزیدند،و(با نداشتن شایستگی،حق ما را غصب کردند)و گروهی دیگر(اشاره به خود حضرت و بنی هاشم است)با سخاوت از آن چشم پوشیدند.خدا در میان ما و آن ها داوری خواهد کرد و بازگشت همه به سوی او در قیامت است» (أمّا الإستبداد علینا بهذا المقام و نحن الأعلون نسبا،و الأشدّون برسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-نوطا (1)،فإنّها کانت أثرة (2)شحّت (3)علیها نفوس قوم،و سخت (4)عنها نفوس آخرین؛و الحکم اللّه،و المعود (5)إلیه القیامة) .

ص:287

منظور از استبداد که از مادّه«بدد»(بر وزن عدد)به معنای دور کردن و متفرّق ساختن گرفته شده،این است که انسان چیزی را در اختیار خود بگیرد و دیگران از آن دور سازد.

امام علیه السّلام در این بخش از گفتار دلیل اصلی غصب خلافت را با تمام شایستگی هایی که در آن حضرت بود،موضوع استبداد و بخل،ذکر می کند که چشمان گروهی را بر واقعیات بست و با شتاب هر چه بیشتر دیگران را کنار زدند و بر جایگاه پیامبر اکرم نشستند.

روشن است که منظور از این گروه،همان کسانی اند که در سقیفه بنی ساعده برای در اختیار گرفتن خلافت اجتماع کردند؛هر چند ابن ابی الحدید به علت پاره ای از تعصّب ها می خواهد آن را به شورای شش نفره عمر و مخالفت«عبد الرحمن بن عوف»با خلافت علی علیه السّلام مربوط سازد که در واقع شبیه انکار بدیهیات است؛چرا که سؤال سائل از اصل خلافت بعد از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بود و جواب امام نیز ناظر به همان است و شبیه چیزی است که در گفتار دیگری از امام علیه السّلام در همین زمینه بیان شده است.

و منظور از جمله «و سخت عنها نفوس آخرین» این است که ما بنی هاشم هنگامی که اصرار عجیب آن گروه را در تصاحب خلافت دیدیم و مقاومت را سبب به هم ریختن نظام جامعه اسلامی دانستیم سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدیم و دست از هر گونه مقاومت برداشتیم.

سپس امام علیه السّلام به شعر معروف«امرؤا القیس»تمسّک می جوید که گفته است:سخن از غارت هایی که در گذشته واقع شد رها کن و از غارت امروز سخن بگو(که خلافت اسلامی به وسیله معاویه و دار و دسته منافقان تهدید می شود) (و دع عنک نهبا صیح فی

حجراته (1)و لکن حدیثا ما حدیث الرّواحل)

.

این شعر از«امرؤ القیس»است و جریان آن چنین بوده که«امرؤ القیس»پس از کشته شدن پدرش به«خالد بن سدوس»پناهنده شد؛گروهی از قبیله«بنی جدیله»به او حمله کردند و اموال و شترهایش را به غارت بردند.«امرؤا القیس»جریان را با«خالد»در

ص:288

میان گذاشت.«خالد»گفت:شترهای سواری ات را که نزد توست در اختیار من بگذار تا شتران غارت شده ات را باز گردانم.

«امرؤ القیس»قبول کرد.خالد سوار شد تا به نزد قبیله«بنی جدیله»رسید.«خالد» گفت:شتران پناهنده مرا گرفته اید؛باید فورا باز گردانید و شاهد پناهندگی او،همین شتران سواری اوست که من بر یکی سوارم.«بنی جدیله»«خالد»را از مرکب پیاده کردند و باقی مانده شتران را با خود بردند.هنگامی که خبر به«امرؤ القیس»رسید،قطعه شعری سرود که بیت اوّلش همان است که ذکر شد و مضمونش این است:غارت گذشته را رها کن و فعلا سخن از این بگو که«خالد»با دست خودش شتران دیگر مرا به غارتگران واگذار کرده است. (1)

این بخش،دارای دو نکته مهمّ است که در پایان خطبه بیان خواهد شد.

***

ص:289

ص:290

تعجّبی باقی نگذارده و کژی و انحراف بسیار به بار آورد!» (و لا غرو (1)و اللّه،فیا له خطبا یستفرغ (2)العجب،و یکثر الأود! (3)) .

ممکن است در اوّلین نگاه،صدر و ذیل این عبارت،متناقض پنداشته شود؛ولی در واقع،نوعی فصاحت و بلاغت در آن به کار رفته است؛همانند چیزی که شاعر در شعرش آورده است؛می گوید:

قد صرت فی المیدان یوم طرادهم فعجبت حتّی کدت أن لا أعجبا (4)

«آن روز که با آن ها(دشمنان)درگیر شدند و دنبال کردند من قدم به میدان گذاشتم و آن قدر از وضع آن ها تعجّب کردم که نزدیک بود تعجّب نکنم».

یعنی به قدری تعجّب کردم که دیگر تعجّبی برای من باقی نماند و طبق ضرب المثل معروف«الشّیء إذا تجاوز حدّه إنقلب ضدّه؛چیزی که از حد خود بگذرد به ضدّش منقلب می شود».

جمله «یکثر الأود» اشاره به این است که با حکومت افرادی همچون فرزند ابی سفیان، جامعه اسلامی به کلّی از راه راست منحرف می گردد و کژی و انحراف در همه چیز و همه جا ظاهر می شود.

آن گاه امام علیه السّلام به شرح این مطلب پرداخته،می فرماید:«آن ها کوشیدند نور خدا را که از چراغش می درخشید،خاموش سازند و مجرای فوران چشمه فیض الهی را مسدود کنند و این آب زلال را میان من و خودشان به بیماری ها و سموم آلوده سازند»( حاول

ص:293

القوم إطفاء نور اللّه من مصباحه،و سدّ فوّاره (1)من ینبوعه،و جدحوا (2)بینی و بینهم شربا وبیئا (3)) .

جمله «حاول القوم...» اشاره به این است که بنی امیّه تنها برای رسیدن به مقام و حکومت بر مردم،تلاش نمی کردند؛بلکه هدفشان خاموش کردن نور اسلام و قرآن بود.

هدف این بود که مردم را به دوران ظلمانی جاهلیّت باز گردانند و اعمال آن ها بیانگر این مطلب بود.

جمله «و سدّ فوّاره...» همین معنا را به تعبیر دیگری بیان می فرماید.اسلام و قرآن را به چشمه جوشانی تشبیه می کند که در کویر جاهلیّت عرب آشکار شد و سرزمین دل ها را آبیاری کرد و گل ها و میوه ها بر شاخسارش نمایان گشت.بنی امیّه می کوشیدند راه این چشمه را مسدود کنند و مردم را بار دیگر به همان کویر باز گردانند.

جمله«و جدحوا...»تعبیر گویای دیگری از همین معناست.آن ها آب زلال شریعت اسلام را با سموم کشنده آلوده ساختند تا مزاج فکر و اخلاق مردم را که خواهان اسلام بودند،مسموم کنند؛زیرا تا زمانی که مردم،سالم می اندیشیدند و سالم حرکت می کردند زیر بار جنایتکاران آلوده ای همچون بنی امیّه و آل ابی سفیان نمی رفتند.

آری،آن ها نه تنها برای خاموش کردن نور ولایت بپا خاستند،بلکه همچون مشرکان در آغاز اسلام که قرآن درباره آن ها می گوید: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ» (4)برای خاموش کردن نور خدا یعنی اسلام و قرآن به پا خاستند و جلوی نشر اسلام و علوم

ص:294

الهی را گرفتند و با جعل احادیث فراوان،این آب زلال را آلوده و مسموم ساختند.

سپس امام علیه السّلام در پایان این سخن،تصمیم نهایی خود را در ضمن چند جمله کوتاه بیان کرده چنین می فرماید:«اگر این مشکلات موجود از ما و آن ها برطرف گردد،من آن ها را به سوی حق خالص می برم و اگر مسیر حوادث به گونه دیگری بود(عاقبت شومی دارند)بر آن ها حسرت مخور؛زیرا خداوند از آن چه انجام می دهند،آگاه است» (فإن ترتفع عنّا و عنهم محن البلوی،أحملهم من الحقّ علی محضه؛و إن تکن الأخری، «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِما یَصْنَعُونَ» ).

اشاره به این که اگر موانع بر طرف گردد،من برای بازگرداندن جامعه اسلامی به جامعه عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمادگی کامل دارم و تلاش و کوشش خود را در این راه به کار می گیرم؛ ولی اگر شرایط اجازه نداد باز هم مشکلی نیست؛چرا که ما به وظیفه خود عمل کرده ایم و آن ها نیز به سزای اعمالشان خواهند رسید.

***

« «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» ؛از آگاهان سؤال کنید اگر نمی دانید». (1)

امیر مؤمنان در بعضی از کلمات پر معنایش در نهج البلاغه می فرماید:«و لا یستحیینّ أحد إذا لم یعلم الشّیء أن یتعلّمه؛هیچ گاه کسی در فراگیری علم و سؤال از مجهولات، شرم و حیا به خود راه ندهد». (2)

آری،سؤال کردن عیب نیست.عیب آن است که انسان پرسش نکند و در جهل و نادانی بماند.

جالب این است که در خطبه یاد شده سؤال کردن را حقی برای هر کس ذکر فرموده و این معنا در مورد جوانان و نوجوانان بسیار مهمتر است چرا که آنها دارای مجهولات فراوان:

از نظر تکوین و آفرینش نیز خداوند،حسّ کنجکاوی و جستجوگری را در ذات انسان قرار داده است.انسان،همواره مایل است از چیزهایی که نمی داند،بپرسد و بداند.این حس در جوانان و نوجوانان شدیدتر است؛به سبب همان نیازی که دارند،گاه آن قدر پدر و مادر را سؤال پیچ می کنند که داد و فریادشان بلند می شود؛در حالی که وظیفه آن ها این است که با محبّت و مدارا به این نیاز روحی شان پاسخ مثبت دهند.آن چه را می دانند، در اختیارشان بگذارند و آن چه را نمی دانند به کسانی که می دانند ارجاع دهند.

بعضی فکر می کنند اگر از مسائل اصول عقاید سؤال کنند نشانه کفر و بی اعتقادی است؛در حالی که این پرسش ها برای تحقیق بیش تر و استحکام بخشیدن به عقیده است.

دانشمندان و آگاهان،به ویژه عالمان دینی وظیفه دارند که در هر حال و در هر شرایط،برای پاسخ به سؤالات اعلام آمادگی کنند و با محبّت و احترام از پرسش کنندگان استقبال کنند و فراموش نکنند که بر اساس روایتی که از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل شده،

ص:296

چنین وظیفه ای بر دوش دارند:«خداوند از افراد نادان،پیمان فراگیری علم نگرفته،مگر آن که پیش از آن از دانشمندان پیمان آموزش گرفته است»(إنّ اللّه لم یأخذ علی الجهّال عهدا بطلب العلم حتّی أخذ علی العلماء عهدا ببذل العلم للجهّال). (1)

این بحث را با ذکر چند حدیث پر معنا پایان می دهیم:

نخست حدیثی است از امام صادق علیه السّلام که یکی از یارانش به نام«حمران بن أعینی»را تشویق به سؤال کرد و فرمود:«إنّما یهلک النّاس لأنّهم لا یسألون؛مردم به علت این هلاک و گمراه می شوند که پرسش نمی کنند». (2)

در حدیث دیگری از امام علی علیه السّلام می خوانیم:«القلوب اقفال مفاتحها السّؤال؛ دل ها قفل شده است و کلید آن،سؤال است». (3)

و در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:«العلم خزائن و مفاتیحه السّؤال فاسئلوا یرحمکم اللّه فإنّه یوجر فیه أربعة:السّائل و المعلّم و المستمع و المحبّ لهم؛علم،خزانه هایی است و کلیدهای آن سؤال است.خدا شما را رحمت کند، همواره سؤال کنید؛چرا که چهار گروه برای آن پاداش داده می شوند:سؤال کننده،پاسخ گوینده،کسانی که در آن جا مستمعند و آن ها که بدان ها علاقه مندند». (4)

در روز جنگ جمل،مرد عربی به امیر مؤمنان علیه السّلام عرض کرد:ای امیر مؤمنان!تو می گویی خداوند یگانه است؟(منظور از این یگانگی چیست؟)مردم از هر سو به او حمله کردند.گفتند:ای مرد عرب،نمی بینی تمام فکر امیر مؤمنان متوجّه جنگ است؟(هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد!)امام فرمود:«او را رها کنید.چیزی که این مرد عرب

ص:297

می خواهد،همان چیزی است که ما از این قوم می خواهیم(ما هم از این گروه،توحید و یگانگی می طلبیم و جنگ برای فراگیری این تعلیمات مقدّس است)».سپس امام علیه السّلام توحید را به چهار بخش تقسیم کرد:دو قسم آن را مردود شمرد و دو قسم را مقبول. (1)

در پاسخم گفت:من هم به خودم اجازه نمی دهم به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این نسبت را بدهم که در امر خلافت و امامت پس از خود اهمال و سستی ورزیده و مردم را بی سرپرست گذارده باشد؛او که برای مسافرتی در بیرون مدینه کسی را به جای خود بر می گزید،چگونه برای پس از مرگش کسی را به خلافت تعیین نکرد؟ سپس اضافه نمود:همه معتقدند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از نظر عقل در مرحله کمال قرار داشت؛ عقیده مسلمانان در این باره معلوم است.یهود،نصارا،فلاسفه و حکما نیز معتقدند،او حکیمی کامل و دارای نظری صائب بود که ملتی را به وجود آورد؛قوانینی را آورد و با عقل و تدبیرش حکومت پهناوری بنیانگذاری کرد.

(صرف نظر از مقام نبوّت که تمام فرمان هایش از ناحیه خدا سرچشمه می گیرد و به وسیله وحی است).

این انسان عاقل با عرب کاملا آشنا بود؛کینه های آن ها را خوب می دانست و از طبع آن ها اطلاع داشت؛می دانست اگر کسی از قبیله ای کشته شود آن قبیله انتقام خون او را از قاتل،اگر نشد،از نوادگان و بستگانش و اگر نشد از قبیله او خواهد گرفت؛این از یک طرف،از سوی دیگر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به فاطمه،دختر مهربانش و به فرزندانش امام حسن و امام حسین و علی علیهم السّلام علاقه مند بود.بدون تردید اگر او از وحی هم استمداد نمی جست،برای این که آن ها صدمه ای نبینند،بی سرپرستشان نمی گذاشت؛گمان می کنی او می خواست فاطمه همچون یکی از ضعفای مدینه باشد؟آن هم در میان مردمی که علی،خون خویشاوندانشان را ریخته بود؟که در حقیقت پیامبر ریخته بود نه علی.آری،آن ها به خون نوادگانشان تشنه بودند.

خلاصه یک انسان عاقل که در چنین مقامی از ریاست قرار داشت،برای این که آیین و دودمانش به خطر نیفتد می بایست خلافت را در میان آن ها قرار داده باشد-چه رسد به این که او پیامبر است و جز از وحی تبعیت نمی کند و همواره دستور می داد مسلمانان باید وصیت کنند.

ص:299

به او گفتم:مطلب شما قابل قبول؛اما این سخن امام علیه السّلام دلالت بر نص بر خلاف ندارد.

پاسخ داد:درست است؛ولی مطلب این است که سؤال کننده از وجود نص در مورد خلافت پرسش نکرد؛بلکه پرسید:شما که از نظر خویشاوندی در مرحله بالا و از نظر نسب نزدیک به پیامبر قرار داشتید چرا شما را کنار زدند؟و امام علیه السّلام پاسخ این سؤال را دادند. (1)

ناراحتی؟گفت:من امشب از نزد خبیث ترین مردم بر می گردم.گفتم:چرا؟گفت:برای این که با معاویه خلوت کرده بودم.به او گفتم:مقام تو بالا گرفته؛اگر عدالت را پیشه کنی و دست به کار خیر بزنی بسیار بجا است؛مخصوصا به خویشاوندانت از بنی هاشم نیکی کن و صله رحم به جا آور.آن ها امروز خطری برای تو ندارند.ناگهان(او منقلب و منفجر شد و) گفت:هیهات هیهات!اخوتیم«یعنی ابو بکر)به خلافت رسید و آن چه باید انجام بدهد انجام داد؛اما هنگامی که از دنیا رفت نام او هم فراموش شد؛فقط گاهی می گویند:ابو بکر.

سپس اخو عدی(یعنی عمر)به خلافت رسید و ده سال زحمت کشید.او نیز هنگامی که از دنیا رفت نامش هم از میان رفت.فقط گاهی می گویند عمر.بعد برادرمان عثمان به خلافت رسید و کارهای زیادی انجام داد.هنگامی که از دنیا رفت نام او هم از میان رفت؛ ولی اخو هاشم(اشاره به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است)هر روز پنج مرتبه به نام او فریاد می زنند:

«أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه»با این حال چه عملی و چه نامی از ما باقی می ماند.ای بی مادر؟!سپس گفت:«و اللّه إلاّ دفنا دفنا (1)؛به خدا سوگند!چاره ای جز این نیست که این نام برای همیشه دفن شود!».

هنگامی که مأمون این خبر را شنید در وحشت فرو رفت و آن دستور شدید را درباره معاویه صادر نمود. (2)

این خبر که در کتب معروف تاریخ آمده پرده از مسائل بسیاری بر می دارد و به سؤالات بسیاری در برنامه های بنی امیّه پاسخ می گوید.

سخنان فرزند معاویه،یزید که به هنگام شنیدن خبر شهادت امام حسین علیه السّلام و انتقال سرهای بریده به شام در میان جمعی از شنوندگان و اشعار معروفش(لعبت هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحی نزل)گواه زنده دیگری بر این مدّعاست.

ص:301

او و پدرش معاویه این تفکّر زشت و کفر آمیز را از پدر و جدّشان ابو سفیان به ارث برده بودند که به گفته تاریخ طبری و دیگران،هنگامی که خلافت به عثمان(عثمان فرزند زاده امیّه بود)رسید بسیار خشنود شد و در یک جلسه خصوصی خطاب به«بنی عبد مناف»(و بنی امیّه)گفت:تلقّفوها تلقّف الکرة فما هناک جنّة و لا نار؛گوی خلافت را از میدان ببرید که نه بهشتی در کار است و نه دوزخی!». (1)

و در عبارت مسعودی در مروج الذهب چنین ذکر شده است:«یا بنی امیّة،تلقّفوها تلقّف الکرة فو الّذی یحلف به ابو سفیان ما زلت ارجوها لکم و لتصبرنّ إلی صبیانکم وراتة؛ای بنی امیّه،گوی خلافت بربایید.قسم به کسی که ابو سفیان به او سوگند یاد می کند(اشاره به بت ها)من همیشه امیدوار بودم که خلافت به دامان شما برگردد و به یقین در آینده به بچه های شما نیز به ارث خواهد رسید». (2)

همین معنا را«ابن عبد البرّ»در کتاب«استیعاب»نقل کرده است؛او می گوید:«این سخن در مجلس عثمان بود و هنگامی که عثمان انکار بهشت و دوزخ را از ابو سفیان شنید،فریاد زد:برخیز و از من دور شو». (3)

***

ص:302

ص:304

بوده و پایانی است که سرآمدی ندارد.پیشانی ها در برابر عظمتش به خاک افتاده و لب ها به یگانگی اش گشوده شده است.برای هر مخلوقی به هنگام آفرینش،حدّی قرار داد تا با وجود مقدّسش شباهت نیابد.افکار و اندیشه ها هرگز نمی تواند با حدود و حرکات و نه با اعضا و ابزار،اندازه و حدّی برای او بیان کند.هرگز درباره او نتوان گفت«کی»(به وجود آمده)؟و برایش سرآمدی نیست که گفته شود«تا کی»(باقی است)؟آشکاری است که درباره اش نتوان گفت:از چه چیز عیان شده و مخفی و پنهانی است که نمی توان گفت:در چه چیز پنهان شده؟او نه جسم آشکاری است که بتوان انتهایش را جستجو کرد و نه پوشیده و پنهان است که چیزی بر آن محیط باشد.نزدیکی او به موجودات آن چنان نیست که به آن ها چسبیده باشد و دوری او از آن ها آن گونه نیست که از آن ها جدا گردد! نگاه های خیره بندگان از او پنهان نیست و نه تکرار الفاظ(بر زبان آن ها)،نه نزدیک شدن به تپه ها و بالا رفتن از آن ها و نه برداشتن گام های بلند در شب های ظلمانی.شب هایی که (سرانجام)ماه درخشان بر آن می تابد(و از ظلمت آن می کاهد)و به دنبال آن،خورشید نورانی از طلوع تا غروب بر آن می گذرد(و تاریکی ها را بر می چیند)علم او در تغییرات و دگرگونی های زمان ها و روزگاران از روی آوردن شب و پشت کردن روز نافذ است.(و دامنه علمش به قدری گسترده است که)پیش از پایان و سرآمد هر چیز و قبل از احصا و شمارش آن ها از همه آگاهی داشته و دارد،و چیزی بر او مخفی و پنهان نیست از آن چه محدود کنندگانش به او نسبت می دهند برتر است و محدودیت از نظر اندازه و ابعاد و انتخاب منزلگاه و جایگزین شدن در مکان(برای او مفهوم ندارد چرا که)حدّ و اندازه مخصوص آفریده های اوست و مربوط به غیر او.

شگفتی های آن سخن می گوید؛چرا که این بخش از صفات برای همه مردم قابل درک و معرفت آفرین است.

می فرماید:«ستایش،مخصوص خداوندی است که آفریدگار بندگان است؛خداوندی که گستراننده زمین،جاری کننده سیل در رودخانه ها و رویاننده گیاهان بر کوه ها و تپه هاست» (الحمد للّه خالق العباد،و ساطح (1)المهاد (2)،و مسیل الوهاد (3)،و مخصب (4)النّجاد (5)) .

امام علیه السّلام در این جا نخست به آفرینش انسان ها که شاهکار بزرگ آفرینش است اشاره کرده،بعد به سه موضع(محل سکونت و آب که مایه حیات است و مواد غذایی)اشاره نموده است تا حس شکر گزاری بندگان را برانگیزد و برای معرفت خداوند متعال و شناخت صفات جلال و جمالش که در جمله های بعد نقل شده است،آماده سازد.

تعبیر به«عباد»به قرینه جمله های بعدی،ناظر به انسان هاست؛هر چند ذات این تعبیر،می تواند شامل فرشتگان و جن باشد.

«ساطح المهاد» اشاره به همان چیزی است که در قرآن مجید بیان شده است:

« «أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً» ؛آیا زمین را محل آرامش قرار ندادیم؟». (6)

تعبیر به «مسیل الوهاد» با توجه به این که«وهاد»به معنای درّه ها و گودال ها است، اشاره به این است که خداوند،مناطقی از زمین را به صورت گودال قرار داد تا آب ها در آن

ص:307

جریان یابد و مناطق دیگر در امن و امان باشد.

تعبیر به «مخصب النجاد» اشاره به قدرت نمایی خداوند در سر سبز شدن مناطق مرتفعی است که آب،به طور معمول به آن ها نمی رسد. سپس امام علیه السّلام به بیان بخشی از مهم ترین صفات ذات پروردگار که موضوع ازلیّت و ابدیّت و واجب الوجود بودن است می پردازد و می فرماید:«برای اوّل بودن او آغاز نیست و نه برای ازلیتش پایانی.آغازی است که همواره بوده و پایانی است که سرآمدی ندارد» (لیس لأوّلیّته ابتداء،و لا لأزلیّته انقضاء.هو الأوّل و لم یزل،و الباقی بلا أجل) .

دلایل عقلی ثابت کرده است که او واجب الوجود است؛نه آغازی داشته و نه انجامی دارد؛همیشه بوده و همیشه خواهد بود؛چرا که هستی اش از درون ذات اوست و ذات پاکش عین هستی بی پایان اوست.بنابر این،جمله «هو الاول...و الباقی...» نتیجه ای است برای جمله های «لیس لاولیته...و لا لازلیته...» زیرا هنگامی که آغاز و انجامی برای ازلیّت و ابدیّت او نباشد،او اوّل و آخر است و این دو وصف،در واقع اساس و پایه بسیاری از اوصاف الهی است و اوصاف جمال و جلالش غالبا به این دو ویژگی باز می گردد.

قرآن مجید نیز می فرماید:« «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» ؛اوّل و آخر و پیدا و پنهان اوست و او به هر چیز دانا است». (1)

در ادامه این سخن می فرماید:«پیشانی ها در برابر عظمتش به خاک افتاده و لب ها به یگانگی اش گشوده شده است» (خرّت له الجباه،و وحّدته الشّفاه) .

مسلّم است،کسی که آفریننده همه اشیا و مخلوقات و نعمت هاست و تمام هستی از وجود او سرچشمه می گیرد،شایسته عبودیت و سجده و ستایش است و غیر او شایسته این مقام نیست.البتّه آن سجده و آن ستایش،ناظر به کار عارفان باللّه است؛نه کافران و مشرکان و عاصیان؛چرا که آن ها شایسته ذکر نیستند.

امام علیه السّلام در ادامه این اوصاف،به بخشی از صفات سلبیه و قداست او از هر عیب و

ص:308

نقصان اشاره کرده،می فرماید:«برای هر مخلوقی به هنگام آفرینش،حدّی قرار داد تا با وجود مقدّسش شباهت نیابد(و کسی به اشتباه نیفتد)» (حدّ الأشیاء عند خلقه لها إبانة له من شبهها) .

اشاره به این که تمام مخلوقات،محدودند و تنها ذات پاک اوست که نامحدود است؛از این رو خالق از مخلوق به آسانی شناخته می شود و از گمراه شدن در وادی شرک پیشگیری می کند.

در این جا این سؤال باقی می ماند که مگر ممکن است خداوند چیزی نامحدود یا به تعبیر دیگر واجب الوجود بیافریند؟ذات هر مخلوقی اقتضای محدود بودن می کند؛ بنابر این چگونه ممکن است گفته شود،خداوند اشیا را محدود آفرید تا شباهتی با ذات پاکش نداشته باشند؟ پاسخ این سؤال را می توان چنین بیان کرد:منظور این است که او همه اشیا را محدود آفرید و نتیجه اش تمایز میان او و مخلوقات شد؛به تعبیر دیگر«ابانة له»مفعول لاجله نیست؛بلکه نوعی نتیجه و غایت فعل است.این نکته نیز قابل توجّه است که در بسیاری از نسخ نهج البلاغه «ابانة لها» نقل شده است که در این صورت،مشکل،به طور کامل حل می شود؛زیرا مفهومش این است که خداوند هر موجودی را با حدود خاصی آفرید تا با موجودات دیگر اشتباه نشود.شبیه آن چه در آیه 13 سوره حجرات بیان شده است:« «یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا» ؛ای مردم ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید». (1)

سپس درباره نامحدود بودن ذات پاک خداوند شرح بیش تری می دهد و با تعبیرات

ص:309

مختلف این حقیقت را مشخص می کند که او از هر نظر نامحدود و بی پایان است؛ می فرماید:«افکار و اندیشه ها هرگز نمی تواند با حدود و حرکات و نه با اعضا و ابزار،اندازه و حدّی برای او تعیین کند» (لا تقدّره الأوهام بالحدود و الحرکات،و لا بالجوارح و الأدوات) .

نه اعضایی همچون اعضای انسان ها دارد و نه برای رسیدن به مقاصد خود از ابزار و ادواتی استفاده می کند؛نه حرکت از جایی به جای دیگر و نه حدّ و حدودی دارد؛چرا که این ها همه،نشانه های محدودیت است و ذات پاکش هیچ حد و مرزی را نمی شناسد و به همین دلیل،کنه ذات او برای ما ساکنان عالم محدود و گرفتار در چنگال کاستی ها غیر ممکن است،همان گونه که در حدیث امام باقر علیه السّلام نقل شده است:«کلّ ما میّزتموه باوهامکم فی أدقّ معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود الیکم؛هر چیزی که با فکر خود در دقیق ترین معنا و مفهوم تشخیص دهید،مخلوق و مصنوعی مثل شماست و به سوی شما باز می گردد(و آب و رنگ موجودات امکانی دارد و هرگز واجب الوجود نیست). (1)

و برای توضیح و تبیین بیش تر می افزاید:«هرگز درباره او نمی توان گفت:«کی»(به وجود آمده)؟و برایش سرآمدی نیست که گفته شود«تا کی»(باقی است)؟آشکاری است که درباره اش نتوان گفت:از چه چیز عیان شده و مخفی و پنهانی است که نمی توان گفت:

در چه چیز پنهان شده؟» (لا یقال له:«متی؟»و لا یضرب له أمد«بحتّی».الظّاهر لا یقال:«ممّ؟»و الباطن لا یقال:«فیم؟») .

به این ترتیب،نه آغازی دارد نه انجامی؛نه آشکار است همچون آشکار بودن ماه و خورشید؛نه پنهان است همچون پنهان بودن معادن در درون زمین و در عین حال،از همه چیز آشکارتر و کنه ذاتش از همه چیز مخفی تر است؛به تعبیری دیگر ظهورش ظهور ذاتی و خفایش نیز از کنه ذات اوست.

ص:310

باز برای توضیح بیش تر می فرماید:«او نه جسم آشکاری است که بتوان انتهای او را جستجو کرد و نه پوشیده و پنهان است که چیزی بر آن محیط باشد.نزدیکی او به موجودات آن چنان نیست که به آن ها چسبیده باشد و دوری او از آن ها آن گونه نیست که از آن ها جدا گردد!» (لا شبح (1)فیتقصّی (2)،و لا محجوب فیحوی (3).لم یقرب من الأشیاء بالتصاق،و لم یبعد عنها بافتراق) .

در این بیان،امام علیه السّلام نخست از خدا نفی جسمانیت می کند؛چرا که جسم از دو حال خارج نیست:یا آشکار است و دارای حد و حدود و یا پنهان است و طبعا محدود و محجوب در شیء دیگری؛و در هر دو صورت،حد و پایانی برای او متصور می شود؛در حالی که واجب الوجود بی پایان و نامحدود است.

در دو جمله اخیر جلوه دیگری از نامحدود بودن ذات پاکش دیده می شود.او به همه چیز نزدیک است؛اما نه به معنای چسبیدن و انضمام یا حلول و اتحاد؛بلکه به معنای حضور در همه جا و احاطه هر چیز و او از همه چیز دور است،نه به معنای فاصله گرفتن و جدایی از اشیا؛بلکه به معنای برتر و والا بودن وجود و صفات او نسبت به همه اشیا.این سخن،شبیه همان است که در خطبه اوّل نهج البلاغه گذشت:(مع کلّ شیء لا بمقارنة و غیر کلّ شیء لا بمزایلة)«او با همه چیز است اما نه به این صورت که قرین آن ها باشد و غیر همه چیز است،اما نه به این معنا که بیگانه و جدا از آن ها باشد».

بی شک،جمع میان این گونه صفات در ممکنات امکان پذیر نیست؛چرا که اگر چیزی دور باشد نزدیک نتوان بود و اگر نزدیک باشد دور نخواهد بود؛ولی تضادّ قرب و بعد و امثال آن در ذات نامحدود واجب الوجود مفهومی ندارد.

ص:311

سپس امام علیه السّلام به شرح علم خداوند نسبت به همه چیز در هر زمان و هر مکان پرداخته و با عباراتی پر معنا و زیبا آن را بیان می کند؛می فرماید:«نگاه های خیره بندگان از او پنهان نیست و نه تکرار الفاظ(بر زبان آنان)،نه نزدیک شدن به تپه ها و بالا رفتن از آن ها و نه برداشتن گام های بلند در شب های ظلمانی» (و لا یخفی علیه من عباده شخوص (1)لحظة،و لا کرور لفظة،و لا ازدلاف (2)ربوة (3)،و لا انبساط خطوة،فی لیل داج (4)،و لا غسق (5)ساج (6)) .

امام علیه السّلام برای این که مشخص کند پنهان ترین حرکات و اشیا از دید علم خداوند مخفی نمی ماند،مسافری را فرض کرده که در شبی تاریک از بیابانی می گذرد،چشم های او به بیابان خیره شده و زمزمه هایی زیر لب دارد،به تپه هایی نزدیک می شود و از آن ها بالا می رود و برای رسیدن به مقصد با عجله گام های بلند بر می دارد و در آن ظلمت و تاریکی به پیش می رود.خداوندی که حرکات چشم و لب ها و پاهای چنین مسافری بر او مخفی نیست به یقین،اعمال بندگانش در روزهای روشن و در شهرها و آبادی ها بر او پنهان نمی ماند.

سپس در وصف این شب تاریک چنین می افزاید:«شب هایی که(سرانجام)ماه درخشان بر آن می تابد(و از ظلمت آن می کاهد)و به دنبال آن،خورشید نورانی از طلوع تا

ص:312

غروب بر آن می گذرد(و تاریکی ها را بر می چیند)»( یتفیّأ (1)علیه القمر المنیر،و تعقبه الشّمس ذات النّور فی الأفول و الکرور (2)) .

اشاره به این که علم خداوند نسبت به موجودات و اعمال انسان ها نه تنها در دل شب های تاریک وجود دارد،بلکه شامل شب های مهتابی و روزهای روشن نیز می شود و در یک کلمه،هیچ مکانی در این جهان نیست مگر این که در پیشگاه علم خداوند آشکار است؛درست شبیه چیزی که در ادامه خطبه می آید:«علمه بما فی السّموات العلی کعلمه بما فی الأرضین السّفلی؛آگاهی او به آنچه در آسمان های بالاست همچون آگاهی اش به چیزهایی است که در زمین های پایین قرار دارد».

و در تکمیل این سخن می فرماید:«علم او در تغییرات و دگرگونی های زمان ها و روزگاران از روی آوردن شب و پشت کردن روز نافذ است» (و تقلّب الأزمنة و الدّهور، من إقبال لیل مقبل،و إدبار نهار مدبر) .

این جمله نیز مانند تعبیر زیبایی است که در ادامه خطبه آمده است:«علمه بالأموات الماضین کعلمه بالأحیاء الباقین؛علم خدا به مردگان پیشین همچون علم خدا به زندگان موجود است».

تمام این گفتار،اشاره به وسعت علم خدا در پهنه زمان و مکان و در تمامی جهان و در همه قرون و اعصار است.

در این جا این سؤال پیش می آید که چرا امام علیه السّلام بر،آمدن شب و پشت کردن روز، تکیه کرده؛با این که شب و روز هر یک اقبال و ادباری دارد؟ ممکن است این تعبیر،تأکیدی باشد بر آن چه در جمله های قبل گذشت که علم خداوند در اعماق تاریکی ها و ظلمات نفوذ دارد نه فقط در روشنایی روز.

ص:313

بعضی از شارحان نهج البلاغه گفته اند:تکیه امام علیه السّلام بر خصوص روی آوردن شب و پشت کردن روز شاید اشاره به این باشد که امور دنیا غالبا بر خلاف میل انسان است. (1)

در ادامه این سخن می فرماید:«(و دامنه علمش به قدری گسترده است که)پیش از پایان و سرآمد هر چیز و قبل از احصا و شمارش آن ها از همه آگاهی داشته،و چیزی بر او مخفی و پنهان نیست» (قبل کلّ غایة و مدّة،و کلّ إحصاء و عدّة) .

در واقع جمله «لا یخفی علیه من عباده ...»که سخن از گسترش علم خداوند در پهنه زمان و مکان و نسبت به همه چیز و همه کس می گفت،این معنا را نیز شامل می شود که خداوند از پایان عمر هر کس و هر موجود آگاه است؛پیش از آن که عمرش پایان گیرد و از شمارش و تعداد موجودات انبوه و آگاه است،پیش از آن که آن را بشمارند و احصا کنند. (2)

سپس در یک نتیجه گیری کلی می فرماید:«خداوند برتر است از آن چه محدود کنندگانش به او نسبت می دهند و محدودیت از نظر اندازه و ابعاد و انتخاب منزلگاه و جایگزین شدن در مکان» (تعالی عمّا ینحله المحدّدون من صفات الأقدار،و نهایات الأقطار،و تأثّل (3)المساکن،و تمکّن الأماکن) .

آری،گروهی گمراه و فاقد معرفت و شناخت که به نام«مشبهه و مجسمه»نامیده

ص:314

می شوند،خدا را به مخلوقاتش تشبیه کرده و برای او جسم و اعضایی قائل شده اند؛او را صاحب مسکن و مکان می دانند و برای او رفت و آمد و حضور و غیبت قائلند؛حال آن که او برتر از زمان و مکان و قیاس و وهم است؛برتر از آن چه دیده ایم یا خوانده ایم و نوشته ایم؛نه جسمی دارد،نه مکانی و نه صفتی از صفات مخلوقات.

جمله مزبور اشاره به چهار نوع محدودیت است که خداوند از همه آن ها پاک و منزه می باشد:محدودیت از نظر قدر و اندازه؛مثلا کوچک یا بزرگ بودن و محدودیت از نظر نهایت مثلا مقدار عمر و وسعت؛محدودیت از نظر انتخاب مسکن و محدودیت از نظر قرار گرفتن در مکان.او وجودی است بی پایان و نامتناهی که هیچ نوع محدودیتی نمی پذیرد؛ چرا که این ها از صفات مخلوقات است.

به همین دلیل،در آخرین جمله و پایان این قطعه می فرماید:«(چرا که)حدّ و اندازه مخصوص آفریده های اوست و مربوط به غیر او» (فالحدّ لخلقه مضروب،و إلی غیره منسوب) .

این جمله عصاره تمام بحث های گذشته است که هر گونه محدودیت به مخلوقات باز می گردد و دامان ممکنات را می گیرد؛ولی ذات او واجب الوجود از هیچ نظر،حدّ و مرز و پایانی ندارد.

1-محدودیت وجود یعنی آلوده بودن به«عدم»؛زیرا اگر پای عدم در میان نباشد، محدودیت مفهومی نخواهد داشت.می گوییم عمر فلان کس محدود است؛یعنی عمر او سرانجام به عدم منتهی می گردد و به نیستی آلوده است؛همچنین درباره محدودیت قدرت و علم و مانند آن.

2-«وجود»،ضد«عدم»است و اگر چیزی ذاتا مقتضی وجود باشد نمی تواند مقتضی عدم گردد.

3-در برهان علت و معلول،این مطلب ثابت شده که سلسله زنجیر مانند علت و معلول این جهان باید به یک نقطه ثابت و ازلی برسد که آن را واجب الوجود می نامیم؛یعنی وجودش از درون ذات اوست؛نه از بیرون؛بنابر این،علت نخستین جهان،ذاتا اقتضای وجود دارد و بنابر این نمی تواند به عدم آلوده گردد.

یک بار دیگر این سه مقدمه را با دقت بخوانید و در آن خوب بیندیشید.با توجّه به این مقدمات،روشن می شود اگر محدودیتی در ذات واجب الوجود حاصل شود باید از بیرون وجود او باشد؛چرا که محدودیت،طبق مقدمات فوق به معنای آلودگی به عدم است و چیزی که ذاتش اقتضای هستی دارد و عین هستی است هرگز مقتضی عدم و نیستی نخواهد بود؛پس اگر محدودیتی در او باشد باید یک عامل بیرونی او را محدود کند و لازمه این سخن،آن است که او واجب الوجود نباشد؛چون از نظر حدّ وجودی خود مخلوق دیگر و معلول ذات دیگری است.

به عبارت دیگر،بدون شک جهان،منتهی به واجب الوجودی می شود.حال اگر واجب الوجود،نامحدود باشد مشکلی در کار نیست؛ولی اگر محدود باشد این محدودیت،هرگز مقتضای ذات او نیست؛چون ذات او مقتضی وجود است؛نه آلودگی به عدم؛پس باید از بیرون بر او تحمیل شده باشد.مفهوم این سخن آن است که علتی در بیرون او وجود دارد و او معلول آن علت است؛در این صورت واجب الوجود نخواهد بود؛نتیجه این که او وجودی است نامحدود؛از هر نظر برهان مذکور با بیان لطیفی در روایتی از امام سجاد علیه السّلام

ص:316

نیز نقل شده است:«إنّ اللّه لا یوصف بمحدودیّة عظم ربّنا عن الصّفة فکیف یوصف بمحدودیّة من لا یحدّ؛خداوند به هیچ محدودیتی وصف نمی شود(و ذات پاکش هیچ حدّی را نمی پذیرد)او برتر از چنین توصیفی است و چگونه ممکن است کسی که هیچ حدّی ندارد وصف به محدودیت شود». (1)

در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام می خوانیم:«هو أجلّ من أن تدرکه الأبصار أو یحیط به و هم أو یضبطه عقل؛او برتر از آن است که چشم ها او را ببیند و اندیشه به او احاطه پیدا کند و عقل،او را به قید و شرطی در آورد».

سؤال کننده ای پرسید:پس حدّ او را برای من بیان فرما.امام علیه السّلام فرمود:«إنّه لا یحدّ قال:لم؟قال علیه السّلام:لأنّ کلّ محدود متناه إلی حدّ فاذا احتمل التّحدید احتمل الزّیادة و إذا احتمل الزّیادة احتمل النّقصان فهو غیر محدود و لا متزائد و لا متجزّ و لا متوهّم؛قطعا حدی ندارد.گفت:چرا؟فرمود:زیرا هر محدودی بالاخره متناهی به حدّی است؛بنابر این اگر وجودش حدّی را بپذیرد قابل زیادی است و اگر قابل زیادی بود،قابل نقصان است(و اگر قابل زیادی و نقصان باشد ممکن الوجود خواهد بود) بنابر این او نامحدود است؛زیادی را می پذیرد نه تجزیه می شود و نه در وهم می گنجد». (2)

ص:317

ص:318

آن چه صورت بخشید،تصویر زیبایی داد» (لم یخلق الأشیاء من أصول أزلیّة،و لا من أوائل أبدیّة،بل خلق ما خلق فأقام حدّه،و صوّر ما صوّر فأحسن صورته) .

این سخن،اشاره به ابداع در خلقت است؛یعنی آفرینش اشیا مسبوق به هیچ سابقه ای نبود.نه موادّی وجود داشت که خداوند،اشیا را از آن مواد ازلی آفریده باشد و نه صورت ها و اشکالی وجود داشت که از آن اقتباس کرده باشد؛بلکه هم مواد،بی سابقه بود و هم صورت ها؛بر خلاف آن چه بعضی از فلاسفه درباره ازلی بودن مادّه پنداشته اند؛چرا که ازلی و ابدی تنها ذات پاک خداوند است و همان گونه که در برهان های توحید گفته ایم دو وجود ازلی و ابدی در عالم ممکن نیست و جالب این که این گونه سخنان را امام علیه السّلام در عصری می فرماید که این چنین سخنانی در آن محیط وجود نداشت و درباره معرفة اللّه کسی با این منطق دقیق و متقن سخن نمی گفت.

سپس به قدرت بی پایان خداوند از دیدگاه دیگری اشاره کرده،می فرماید:«هیچ چیز در برابر قدرتش یارای مقاومت ندارد و از اطاعت کسی یا چیزی نفعی عاید او نمی شود» (لیس لشیء منه امتناع،و لا له بطاعة شیء انتفاع) .

بلکه همه چیز در برابر اراده تکوینی او تسلیم مطلق اند.هر گونه بخواهد ایجاد می کند و هر زمان بخواهد وجودش را بر می چیند؛ولی با این حال چنان نیست که تسلیم بودن موجودات و اطاعت مطیعان و عبادت عبادت کاران چیزی بر عظمت او بیفزاید؛چرا که وجودش نامتناهی و سرچشمه همه خیرات و برکات است.

این در ناحیه قدرتش و اما در جهت علم بی پایانش می فرماید:«علم او به مردگان پیشین همچون علمش به زندگان باقی است و دانشش به آن چه در آسمان های بالاست همچون دانش او به آن چه در طبقات پایین زمین است،می باشد» (علمه بالأموات الماضین کعلمه بالأحیاء الباقین،و علمه بما فی السماوات العلی کعلمه بما فی الأرضین السّفلی) .

ص:320

آن چه را امام علیه السّلام در این سخنان شیوا و پر معنا بیان فرموده،برگرفته از آیات قرآن است.

در یک جا می فرماید:« «وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ» ؛از پروردگار تو پنهان نمی ماند حتی به اندازه سنگینی ذره ای و نه کوچک تر و نه بزرگ تر از آن؛نیست مگر این که(همه آن ها)در کتاب آشکار(و لوح محفوظ علم خداوند)ثبت است». (1)

و در جای دیگر می فرماید:« «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْءٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلِیماً قَدِیراً» ؛نه چیزی در آسمان ها و نه چیزی در زمین از حوزه قدرت او بیرون نخواهد رفت.او دانا و تواناست». (2)

و در سوره حجر می فرماید:« «وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ» ؛ما هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متأخران را». (3)

کوتاه سخن این که معرفت پروردگار،بدون شناخت علم و قدرت نامتناهی و هستی ازلی و ابدی و بی پایان او حاصل نمی شود.

است،این عقیده مرا تربیت می کند و به مراقبت وسیع و گسترده از خویشتن وا می دارد و به نقادی از خود و اعمال خویش دعوت می کند؛از سوی دیگر هر گونه یأس و نومیدی را در برابر هجوم مشکلات از من دور می سازد و به آینده امیدوار می کند و به این ترتیب، اعتقاد به خدا با اوصافی که ذکر شد تنها سرمایه روز جزای ما نیست؛بلکه دنیای ما را می سازد و پاکی و تقوا و آرامش و امنیّت ما را در این جهان نیز تأمین می کند و اگر می بینیم بی تقوایی ها از یک سو و افسردگی ها از سوی دیگر در جهان امروز گسترش یافته است یکی از دلایل عمده آن،فاصله گرفتن از اعتقادات صحیح مذهبی است.

***

ص:322

که بسیار لطیف و آسیب پذیر است،در آن محیط کاملا محفوظ از آسیب ها بر کنار است.

سپس به شرح این مطلب پرداخته،می افزاید:«آفرینش تو از عصاره گل آغاز شد و در جایگاه مطمئن و محفوظی تا حدّ معین و سرآمد مشخصی قرار داده شدی»( بدئت «مِنْ سُلالَةٍ 1مِنْ طِینٍ» ،و وضعت «فِی قَرارٍ مَکِینٍ 2إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ» ،و أجل مقسوم) .

اشاره به این که توقف انسان در رحم مادر،کاملا حساب شده است؛از نظر کمیّت و کیفیت بدن و از نظر مدت و زمان؛که امام علیه السّلام به یکی با جمله «الی قدر معلوم» اشاره می کند و به دیگری با جمله «و اجل مقسوم» .

آن گاه به بیان مرحله بعد از استقرار در رحم می پردازد و می فرماید:«در آن هنگام که در شکم مادر مشغول حرکت بودی در حالی که نه قدرت پاسخگویی داشتی و نه توانایی شنیدن سخنی!» (تمور (1)فی بطن أمّک جنینا لا تحیر (2)دعاء،و لا تسمع نداء) .

این جمله اشاره لطیفی است به حرکت پی در پی جنین در شکم مادر که به صورت شنا کردن در مایع مخصوص پیرامونش می باشد.فرمان حرکت را از درون فطرت و به حکم طبیعت می گیرد،بی آن که از کسی چیزی بخواهد یا پاسخ به کسی بدهد؛چرا که نه

ص:325

گوش شنوا دارد و نه زبان گویا؛ولی همه نیازهای او از پیش در همان محیط بسته و ظلمانی و تاریک فراهم شده است.

آن گاه به مرحله تولّد و دوران شیر خوارگی در دامان مادر اشاره کرده،چنین می فرماید:«سپس از جایگاه خود به سرایی که هرگز آن را مشاهده نکرده بودی و راه به دست آوردن منافعش را نمی شناختی فرستاده شدی» (ثمّ أخرجت من مقرّک إلی دار لم تشهدها،و لم تعرف سبل منافعها) .

آری،از آن قرار مکین و جایگاه مطمئن وارد دنیایی می شود که با هیچ چیز آشنا نیست؛نه غذای لازم را می شناسد و نه راه به دست آوردن آن و نه طرز مصرف آن را؛نه از وسایل پیشرفت آگاهی دارد و نه از موانع آن؛نه آیین همزیستی را فرا گرفته و نه کار جمعی و گروهی را.اگر دست لطف خداوند دستش را نگیرد و هدایت های تکوینی او شامل حالش نشود،به یقین به ادامه حیات قادر نیست؛ولی لطف خدایی که هر چیزی را که آفریده به سر منزل مقصودش هدایت می کند به یاری او می شتابد و به حکم غریزه خداداد از راه های پر پیچ و خم زندگی می گذرد.

لذا در ادامه سخن می فرماید:«چه کسی تو را برای به دست آوردن غذا به مکیدن پستان مادرت هدایت کرد؟و چه کسی موارد نیازها و مقصودت را به تو معرفی نمود؟» (فمن هداک لاجترار (1)الغذاء من ثدی أمّک،و عرّفک عند الحاجة مواضع طلبک و إرادتک!) .

راستی چه کسی به نوزاد،آموخته که غذا و مایه حیات تو در پستان مادر است؟باید آن را در میان دست های کوچکت بگیری بفشاری و با لب های کوچکت آن را بمکی و به مقدار نیازت از آن بهره گیری؟!! چه کسی گریستن را با آن صدای سوزناک به او آموخته که همه حاجات خود را به وسیله آن اعلام کند؟!تشنگی،گرسنگی،بیماری،گرما،سرما و نیاز به خواب و استراحت را!!

ص:326

و جالب این که نوزادهای پرندگان و چارپایان و انواع حیوانات دیگر هر یک به طریق شگفت انگیزی به سوی نیازهایشان جلب و جذب می شوند! سرانجام در پایان خطبه در یک نتیجه گیری می فرماید:«هیهات!آن کس که از وصف موجوداتی که دارای شکل و اندام و اعضای پیکرند ناتوان است از وصف خالق خویش ناتوان تر می باشد و از شناخت او از طریق صفات مخلوقات دورتر است» (هیهات (1)،إنّ من یعجز عن صفات ذی الهیئة و الأدوات فهو عن صفات خالقه أعجز،و من تناوله بحدود المخلوقین أبعد!) .

آری،به راستی نمی توان شگفتی های جهان آفرینش را شمارش کرد و به عمق اسرار آن راه یافت.جایی که ما از درک آن چه مربوط به مخلوقات محدود خداوند است ناتوانیم چگونه می توانیم به کنه ذات و صفات خدا که در هر جهت نامحدود است راه یابیم؟ ساختمان پیچیده اعصاب،قلب و عروق و ساختمان سلول ها و ژن ها و غرایز مختلفی که آفریدگار در وجود ما به ودیعت نهاده،مسائلی است که هزاران دانشمند در طول قرن ها سال درباره آن مطالعه کرده و در عین حال معترفند که هنوز اسرار ناشناخته در وجود انسان فراوان است تا آن جا که آن دانشمند معروف فرانسوی نام کتاب خود را «انسان،موجود ناشناخته»نهاده است.

ص:328

است در می آید...».سپس امام صادق علیه السّلام به شرح تکامل نوزاد در مراحل مختلف می پردازد و شگفتی ها را یکی پس از دیگری شرح می دهد. (1)

البتّه در این بحث فشرده نمی توان مسائل عجیبی را که در عصر ما از دوران تکامل یک نطفه در مراحل مختلف کشف شده است بازگو کنیم و آن چه را که در فیلم های مستند لحظه به لحظه منعکس است در این جا بیان کنیم ولی همین قدر می گوییم که هزاران نکته باریک تر از مو در این بحث نهفته است و به تعبیر قرآن مجید خلقا من بعد خلق و آفرینش های جدید و پی در پی-که معمار آفرینش در آن ظلمتکده رحم نقش بر آب می زند-از عجیب ترین پدیده های جهان آفرینش است.

مناسب است در این جا به یک نکته از هزاران نکته اشاره کنیم و آن این که جنین در تمام مدّت در درون کیسه ای قرار گرفته که مملوّ از آب غلیظ و لغزنده ای است و جنین در آن شناور است.

این کیسه آب از یک سو دستگاه ضدّ ضربه است که حتی اگر مادر،زمین بخورد و یا حرکات تند و شدیدی داشته باشد آسیبی به جنین نمی رسد.و از سوی دیگر یک وسیله مؤثر تعدیل کننده حرارت است و سبب می شود که سرما و گرمای برون به آسانی روی جنین تأثیر نکند.

دیگر آن که شناور بودن جنین در آن کیسه آب سبب می شود که اعضای او که بسیار لطیف و آسیب پذیرند بر یکدیگر فشار نیاورند.

همچنین جنین را از امواج صداهای ناهنجار بر کنار می دارد و نیز نرمی و لطافت پوست او را حفظ می کند و حتی علاوه بر بند ناف در تغذیه او نیز نقش دارد: «فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» .

ص:329

ص:330

قحافه(ابو بکر)و پسر خطاب(عمر)در اجرای اعمال نیک از تو سزاوارتر نبودند؛چرا که تو به رسول خدا از نظر پیوند خویشاوندی از آن دو نزدیک تری تو به افتخار دامادی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نائل شدی که آن ها نشدند.خدا را!خدا را!(ای عثمان)به جان خود رحم کن؛ چرا که به خدا سوگند!تو کور نیستی تا بینایت کنند و جاهل نیستی تا تعلیمت دهند؛زیرا راه ها آشکارند و نشانه های دین بر پا و روشن!(از خدا بترس و به کار مردم رسیدگی کن)

که در جایگاه نماینده و سفیر مردم با عثمان سخن بگوید و اتمام حجّت کند.امام علیه السّلام سخنان مزبور را ایراد کرد و آن چه برای انصراف عثمان و اطرافیان او از ظلم و ستم بر مردم لازم بود به او فرمود.

سخنان امام علیه السّلام در این خطبه کاملا موافق فصاحت و بلاغت و با استفاده از نکات دقیق روان شناسی ایراد شده است تا شاید طرف مقابل بر سر عقل آید و خطری که در کمین اوست و جهان اسلام را نیز با سختی ها مواجه می کند،دریابد.

امام علیه السّلام نخست از علم و آگاهی عثمان به احکام اسلامی در مورد رعایت حقوق مردم و ترک ظلم و ستم سخن می گوید و می فرماید:«مردم،به سراغ من آمده اند و مرا میان خود و تو سفیر قرار داده اند.به خدا!نمی دانم چه چیز را برای تو بگویم؟من مطلبی را که تو از آن بی اطلاع باشی(در مورد حقوق مردم)سراغ ندارم،و نمی توانم تو را به امری راهنمایی کنم که از آن آگاه نیستی؟(چرا که)آن چه را که ما(در این زمینه)می دانیم،می دانی و ما به چیزی سبقت نگرفته ایم که تو را از آن آگاه سازیم و مطلبی پنهانی نزد ما نیست که به تو ابلاغ کنیم» (إنّ النّاس ورائی و قد استسفرونی (1)بینک و بینهم،و و اللّه ما أدری ما أقول لک!ما أعرف شیئا تجهله،و لا أدلّک علی أمر لا تعرفه.إنّک لتعلم ما نعلم.ما سبقناک إلی شیء فنخبرک عنه،و لا خلونا بشیء فنبلّغکه) .

روشن است که منظور امام علیه السّلام از این تعبیرات این نیست که عثمان در علم و دانش و آگاهی به پایه امام می رسید؛بلکه منظور این است در مورد حوادثی که روی داده و زشتی ظلم و ستم و لزوم رعایت حقوق مردم عثمان آن چه لازم است،می دانست؛نه تنها عثمان بلکه افراد عادی نیز از احکام باخبر بودند.این مسأله از بدیهیات بود و به گفته ابن ابی الحدید،کودکان-تا چه رسد به عاقلان بزرگسالان-صحیح و خطا را در آن

ص:335

می دانستند. (1)

بنابر این،اگر کسانی تصوّر کرده اند جمله های یاد شده دلیل بر این است که عثمان از نظر علم و آگاهی در رتبه علی علیه السّلام بود سخت در اشتباهند.علی علیه السّلام به فرموده پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله«باب علم مدینة النّبی»بود.علی علیه السّلام کسی بود که طبق روایات اسلامی«علم الکتاب»به طور کامل نزد او بود و عملا پناهگاهی علمی امّت،در همه مشکلات بود.

بعضی از خلفا از خدا می خواستند که اگر مشکلی پیش آید علی علیه السّلام مشکل گشای آنان باشد و علی علیه السّلام مشکل گشای آن حاضر نباشد زنده نمانند(اللّهمّ لا تبقنی لمعضلة لیس لها ابن ابی طالب). (2)

سپس در ادامه این سخن،امام به سوابق عثمان در اسلام اشاره کرده می فرماید:

«آن چه را ما(در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله)دیده ایم تو نیز دیده ای و آن چه را ما شنیده ایم همانند ما شنیده ای و همان گونه که ما با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله همنشین بودیم تو نیز همنشین بوده ای» (و قد رأیت کما رأینا،و سمعت کما سمعنا،و صحبت رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-کما صحبنا) .

اشاره به این که تو سال ها با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بودی و حقایق اسلام و احکام آن را از آن بزرگوار شنیده ای؛بنابر این هرگز نباید مسائلی به این روشنی در باب حقّ الناس و حقّ بیت المال و عدالت اجتماعی بر تو مخفی بماند.

آن گاه از طریق سوّمی برای تأثیر گذاردن بر افکار عثمان وارد می شود و او را با ابوبکر و عمر مقایسه می کند،چرا که آن ها هرگز کارهایی را که عثمان کرد،انجام ندادند؛هر چند اشتباهات دیگری داشتند؛می فرماید:«(علاوه بر این)فرزند ابی قحافه(ابوبکر)و پسر خطّاب(عمر)در انجام دادن اعمال نیک از تو سزاوارتر نبودند؛چرا که تو به رسول خدا از نظر پیوند خویشاوندی از آن دو نزدیک تری تو به افتخار دامادی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نائل شدی

ص:336

که آن ها نشدند» (و ما ابن أبی قحافة و لا ابن الخطّاب بأولی بعمل الحقّ منک، و أنت أقرب إلی أبی (1)رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-و شیجة رحم منهما؛و قد نلت من صهره ما لم ینالا) .

با توجه به این که«وشیجة»در اصل به معنای ریشه درخت یا طنابی که از لیف خرما درست می کنند،است.سپس به پیوند نزدیک خویشاوندی اطلاق شده است.امام علیه السّلام می خواهد به او گوشزد کند که تو رابطه خویشاوندی با پیغمبر داری زیرا عثمان در جد نزدیکتر(عبد مناف)به پیغمبر می رسد.

در این جا امام علیه السّلام برای نفوذ در فکر عثمان از وسایل مختلف استفاده می کند تا او را برای پذیرش حق آماده سازد.امام علیه السّلام تمام نکات روان شناسی و آیین بلاغت را در این خطبه در برابر مخاطبش به کار برده است؛ولی افسوس خلیفه سوّم چنان در گرداب حکومت فاسد فرو رفته بود که با این بیانات وافی و شافی نیز نتوانست خود را رهایی بخشد.

به هر حال،امام علیه السّلام در پایان این عبارت از خطبه،سخنانش اوج می گیرد و خلیفه را مخاطب ساخته چنین می گوید:«خدا را!خدا را!(ای عثمان)به جان خود رحم کن؛چرا که به خدا سوگند!تو کور نیستی تا بینایت کنند و جاهل نیستی تا تعلیمت دهند؛زیرا راه ها آشکارند و نشانه های دین بر پا و روشن!(از خدا بترس و به کار مردم رسیدگی کن)» (فاللّه اللّه فی نفسک!فإنّک-و اللّه-ما تبصّر من عمی،و لا تعلّم من جهل،و إنّ الطّرق لواضحة،و إنّ أعلام الدّین لقائمة) .

به این ترتیب امام علیه السّلام برای بازگرداندن عثمان به مسیر صحیح،از طرق مختلف وارد

ص:337

شد.گاه می فرماید:تو از حسن و قبح این امور آگاهی و گاه می فرماید:تو همه شنیدنی ها را از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله شنیدی و گاه نیز می فرماید:دست کم مانند خلیفه اوّل و دوّم رفتار کن.تو به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از آن ها نزدیک تری و به این کار سزاوارتر؛و سرانجام می گوید:راه حق و عدالت روشن است و چشم تو بینا؛چرا از بی راهه می روی و جان خود را به خطر می افکنی؟ ولی با تأسف فراوان هیچ یک از این بیانات دلسوزانه و خیر خواهانه در او اثر نگذاشت و سرانجام شد،آن چه نمی بایست بشود.

***

برای تو بازگو کنم،چیزی نیست که بر کسی مخفی باشد؛سخن از ظلم دستگاه تو و حیف و میل بیت المال و از میان بردن حقوق مردم است.

ولی خلیفه سوّم،چنان گرفتار خیالات واهی و در چنگال اطرافیانش بود-همان اطرافیانی که بسیاری از آن ها از تفاله های زمان جاهلیّت بودند-که نتوانست نصیحت این ناصح مشفق و معلّم دلسوز را بپذیرد و خود را رها سازد.

از آن چه گفته شد روشن می شود که تعبیرات این خطبه،برای عثمان فضیلتی به شمار نمی آید.

***

ص:339

ص:340

چون برنامه های سازنده فرهنگی از مهم ترین وظایف پیشوای عادل است.

و در سوّمین و چهارمین وصف،اقامه سنت های معلوم و اماته بدعت های مجهول را می شمرد؛زیرا امام عادل باید برنامه ریزی دقیقی داشته باشد که سنت های حسنه به فراموشی سپرده نشود و پاکی و تقوا و آگاهی و تعاون بر نیکی ها و امر به معروف و نهی از منکر همچنان در صحن جامعه آشکار و مورد توجه باشد و به عکس،بدعت های زشت و خرافات و اختلافات و کشمکش ها و خلاصه آن چه را پیغمبران الهی با زحمت های فراوان از بین امت های الهی برچیدند،دوباره زنده نشود و به ویژه تصریح می فرماید:

سنت ها و بدعت ها همه نشانه دارد.نشانه سنت ها امنیّت و آرامش اجتماع،شکوفایی استعدادها و توجّه مردم به معنویات است و به عکس،نشانه بدعت ها،نابه سامانی، اختلاف،آلودگی ها و پیوستن به خرافات است.

ویژگی های پیشوای ظالم(امام جائر)درست نقطه مقابل امام عادل است او هم خودش گمراه است و هم مردم را به گمراهی می کشاند،هم سنت های الهی را به فراموشی می سپارد و هم بدعت های فراموش شده را زنده می کند و می دانیم متأسفانه برنامه ای را که خلیفه سوّم و دار و دسته او در مورد تقسیم پست های حکومت اسلامی و بیت المال دنبال می کردند،منطبق بر همین ویژگی های امام جائر بود.

سپس به نقطه مقابل آن اشاره فرموده،می گوید:«بدترین مردم نزد خداوند پیشوای ستمگری است که هم خود،گمراه است و هم مردم به وسیله او گمراه می شوند،کسی که سنّت های مورد قبول را از میان برده و بدعت های متروک را زنده کرده است» (و إنّ شرّ النّاس عند اللّه إمام جائر ضلّ و ضلّ به،فأمات سنّة مأخوذة،و أحیا بدعة متروکة) .

بدیهی است زمانی پایه های عدالت در جامعه محکم می شود که سنن الهی-که ضامن خیر و سعادت انسان هاست-زنده شود و بدعت هایی که مردم را به فساد و تباهی و ظلم و تبعیض می کشاند متروک شود.پیشوایی که عکس این کار انجام می دهد،به طور

ص:344

طبیعی غرق ظلم و فساد و تباهی خواهد شد و بدترین خلق خداست؛چرا که نه تنها خود را تیره بخت می کند،بلکه جامعه ای را به بدبختی و تیره روزی می کشاند.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن،حدیث تکان دهنده ای از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل می کند و می فرماید:«من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می فرمود:روز قیامت،پیشوای ستمکار را حاضر می کنند؛در حالی که نه یاوری با اوست و نه عذر خواهی،سپس او را در آتش دوزخ می افکنند و همچون سنگ آسیا در آن،به گردش در می آید آن گاه او را در قعر دوزخ به زنجیر می کشند» (و إنی سمعت رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله-یقول:«یؤتی یوم القیامة بالإمام الجائر و لیس معه نصیر و لا عاذر،فیلقی فی نار جهنّم، فیدور فیها کما تدور الرّحی،ثمّ یرتبط فی قعرها (1)») .

تعبیر «و لیس معه نصیر و لا عاذر» اشاره به این است که او در دنیا افرادی داشت که در مشکلات،او را یاری می کردند و در خطاها و ظلم ها برای او عذر تراشی می نمودند و او نیز برای حفظ آنان سرمایه های فراوانی هزینه می کرد؛ولی در آن روز،اثری از آنان نیست.

تنهای تنها در دادگاه عدل الهی حضور می یابد و چون سیاه نامه اعمالش آشکار است،به زودی به جهنم سوق داده می شود.

جمله «فیدور فیها کما تدور الرحی» (در جهنم همچون سنگ آسیاب به چرخش در می آید)ممکن است اشاره به این باشد که چرخش در آتش جهنّم اوّلا سبب سوزش بیش تر و ثانیا موجب جلب توجه دوزخیان و رسوایی است.

سپس امام علیه السّلام به نکته مهمّی در ارتباط با آینده عثمان اشاره می کند و شدیدا به او هشدار می دهد و می فرماید:«من تو را به خدا سوگند می دهم نکند تو همان پیشوای مقتول این امّت باشی!چرا که گفته می شد(پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می فرمود:)در این امّت، پیشوایی به قتل می رسد که بعد از آن درهای کشتار و جنگ به روی این امت تا قیامت

ص:345

گشوده خواهد شد!» (و إنی أنشدک (1)اللّه الاّ تکون إمام هذه الأمّة المقتول،فإنّه کان یقال:یقتل فی هذه الأمّة إمام یفتح علیها القتل و القتال إلی یوم القیامة) .

گرچه امام علیه السّلام گوینده این سخن را معرفی نفرموده،ولی روشن است که او کسی جز پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نمی تواند باشد و این همان پیش بینی دقیقی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده بود که مظالم و ستم ها سبب کشته شدن عثمان گشت و به دنبال آن-و به بهانه خون عثمان-کشت و کشتار و جنگ و جدال های عظیمی به وقوع پیوست و آثار و تبعات آن را حتی در عصر خود به سبب اختلافاتی که در میان مسلمین باقی مانده مشاهده می کنیم.

شاهد این سخن،حدیثی است که در سنن ابن داود از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است که فرمود:«و إنّما أخاف علی أمّتی الأئمّة المضلّین و اذا وضع السّیف فی أمّتی لم یرفع عنها إلی یوم القیامة؛من درباره امّتم از پیشوایان گمراه می ترسم؛زیرا هنگامی که(به خاطر این پیشوایان)شمشیر در امّت من گذارده شود تا روز قیامت برداشته نخواهد شد». (2)

*** به دنبال این سخن،امام علیه السّلام به شرح بیشتری درباره کلام پیامبر پرداخته و می فرماید:

«امور این امّت را بر آن ها مشتبه می کند؛فتنه و فساد را در میان آنان گسترش می دهد؛به گونه ای که حق را از باطل تمییز نمی دهند و به سختی در آن فتنه غوطه ور می شوند و به شدّت درهم آمیخته و فاسد خواهند شد» (و یلبس أمورها علیها،و یبثّ الفتن فیها،فلا یبصرون الحقّ من الباطل؛یموجون (3)فیها موجا،و یمرجون (4)

ص:346

فیها مرجا) . (1)

جمله «و یلبس امورها علیها» اشاره به این است که سیاست بازان حرفه ای،امور را بر مردم مشتبه می کنند به ظاهر برای خون خواهر خلیفه مقتول،ولی به منظور دست یابی به خلافت،حقایق را بر مردم مشتبه می سازند؛ظالم را مظلوم و مظلوم را ظالم معرفی می کنند.

و جمله «یبثّ الفتن فیها» که اشاره به گسترش فتنه ها در امت است،نتیجه آن است و جمله های بعد،جنبه نتیجه گیری دارد که از یک سو تشخیص حق از باطل مشکل می شود و از سوی دیگر،مردم در میان امواج فتنه ها غوطه ور می گردند تفاوت «یموجون...»و«یمرجون...»در این است که اولی اشاره به درگیری توده های عظیم مردم در فتنه ها است و دومی اشاره به اختلاط گروه های حق و باطل در جامعه است؛به گونه ای که شناخت حق از باطل مشکل می شود.

قابل توجه این که آن چه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در این روایت پیش بینی فرموده بود و امام امیر المؤمنین علیه السّلام به شرح آن پرداخت تمام آن بی کم و کاست به وقوع پیوست.عثمان و اطرافیان او به دلیل مظالم گسترده،مردم را بر ضد خود شوراندند و نتیجه آن قتل عثمان بود و به دنبال آن گروه های تبهکار و بنی امیه و آل حرب به بهره برداری سیاسی از این حادثه روی آوردند و اختلاف در میان مردم اوج گرفت؛حق و باطل به هم آمیخته و سیل

ص:347

خون در میان مسلمین جاری شد.عواقب دردناک آن نیز بعد از گذشتن قرن ها همچنان به چشم می خورد.

درباره علل شورش مردم بر ضد عثمان و عوامل قتل او در جلد اول و دوم این کتاب به قدر کافی بحث کرده ایم. (1)

*** سپس امام علیه السّلام به مهم ترین عامل انحراف عثمان-که تمام تیره روزی های او از آن نشأت گرفت یعنی تسلیم بی قید و شرط بودن در برابر مروان-اشاره کرده،چنین می فرماید:«مبادا مرکب راهوار مروان شوی(و زمام خود را به دست او بسپاری)تا تو را هر جا می خواهد ببرد؛آن هم بعد از این سنّ و سال و گذراندن عمر(و تجربیات فراوان)» (فلا تکوننّ لمروان سیّقة (2)یسوقک حیث شاء بعد جلال (3)السّنّ و تقضّی العمر (4)) .

در تواریخ نقل شده که سن عثمان در آن زمان 82 سال بود. (5)

بی شک،مروان بن حکم،مهم ترین نقش را در حکومت عثمان داشت؛به گونه ای که کارها مطابق میل او پیش می رفت؛حتی زمانی که عثمان،نصایح امام علیه السّلام را شنید و تصمیم بر عذرخواهی از مردم گرفت،مروان شدیدا به مخالفت برخاست و مانع جبران

ص:348

خطاهای او شد و در حقیقت،آتش خشم مردم را شعله ورتر ساخت و سبب قتل عثمان شد و چه بسا این کار حساب شده بود؛به این امید که بعد از عثمان،معاویه یا خودش به خلافت برسد.

*** هنگامی که سخن مولا علی علیه السّلام به این جا رسید،عثمان سخت متأثر شد و به حضرت عرض کرد:«با مردم سخن بگو و از آنان بخواه به من مهلت دهند تا از حقوق(از دست رفته)آن ها رهایی یابم» (فقال له عثمان:کلّم النّاس فی أن یؤجّلونی،حتّی أخرج إلیهم من مظالمهم) .

امام علیه السّلام در پاسخ او سخن جامع و پر معنا و کوتاهی ذکر کرد،فرمود:«آن چه مربوط به مدینه است مهلتی در آن نیست و آن چه مربوط به بیرون مدینه است مهلتش رسیدن دستور تو به آن هاست» (فقال علیه السّلام:ما کان بالمدینة فلا أجل فیه،و ما غاب فأجله وصول أمرک إلیه) .

اشاره به این که مهلت،در این گونه موارد(که مخصوصا جنبه حادّ دارد و ممکن است منشأ شورش های عظیمی گردد،معنا ندارد؛علاوه بر این که مهلت گرفتن،معمولا برای تهیه مقدمات است و برای باز گرداندن حقوق مردم به آن ها مقدّماتی لازم نیست.آن چه در مدینه است،دستور آن فورا صادر می شود که از ظالمان بگیرند و به مظلومان بدهند و آن چه در نقاط دور دست است کافی است که دستور آن صادر شود و با پیک سریع فرستاده شود.

بیان مذکور ممکن است اشاره به این نکته باشد که سیاست بازان حرفه ای هنگامی که در تنگناها قرار می گیرند برای فرار از زیر بار مسئولیت،به دفع الوقت متوسّل می شوند و از طرف مقابل،مهلت می خواهند؛به این امید که در این فرصت،آتش جوش و خروش او خاموش گردد یا بتوانند با یک ضربه کاری طرف را از میدان بیرون کنند؛امام علیه السّلام جلوی این کار را با گفتار پر معنای خود می گیرد و عثمان را وادار به تسلیم می کند.

ص:349

در تاریخ آمده است که عثمان در مقابل این سخن تسلیم شد؛ولی تقاضا کرد که در مورد مدینه فقط سه روز به او مهلت داده شود.امام علیه السّلام فرمود:مانعی ندارد و از نزد عثمان بیرون آمد و به مردمی که در انتظارش بودند آن چه را گذشته بود خبر داد و قراردادی میان آن ها و عثمان مرقوم داشت که در آن عثمان سه روز مهلت داده شده بود تا حقوق پایمال شده را به جایگاه اصلیش برگرداند و فرماندارانی را که مورد نفرت مردم بوده اند، عزل کند.از او در این نامه عهد و پیمان بسیار محکمی گرفت و گروهی از مهاجران و انصار را گواه آن قرار داد؛به دنبال آن،مردم دست از عثمان کشیدند و به سراغ کارشان رفتند به امیدی که به زودی به عهد و پیمان خود وفا کند؛غافل از این که او می خواست در این سه روز آماده نبرد با مخالفان گردد و سلاح جمع آوری کند و او لشکر عظیمی از بردگان خمس(خمس غنایم)آماده ساخت.هنگامی که سه روز گذشت،دیدند همه چیز بر سر جای خود مانند سابق است و همین امر،باعث شورش شدید مردم بر ضدّ عثمان شد؛ شورشی که ماجرایش طولانی است و به کشته شدن عثمان انجامید.جالب این است که تمام آن چه گفتیم،طبری مورّخ معروف در تاریخ معروف خود نقل کرده است. (1)

شکل اصلی بیرون بردند و انواع تبعیض ها و ظلم و فسادها را در جامعه اسلامی رواج دادند.

2-قابل توجّه است که این حادثه در مدینه و در برابر چشم صحابه اعم از مهاجران و انصار واقع شد و کمتر کسی به یاری عثمان برخاست؛گویا همه با سکوت آمیخته با رضایت،حرکت خودجوش مردم را بر ضدّ او امضا می کردند؛بلکه طبق آن چه در تاریخ طبری نقل شده،گروهی از صحابه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله به یکدیگر نامه نوشتند که جهاد با دشمن را فعلا رها کنید؛زیرا جهاد در مدینه است،نه در سرزمین روم(چرا که حکومت اسلامی به فساد گراییده و اصلاح آن بر هر چیز مقدّم است).تنها کسی که به یاری عثمان برخاست و جلو تندروی ها را گرفت،امیر مؤمنان علی علیه السّلام بود که فرزندان خود را مأمور حمایت از او ساخت!!زیرا می دانست قتل عثمان آثار منفی زیادی به همراه دارد؛هر چند شورش مردم به قدری شدید بود که این حمایت نیز مؤثر نشد.

3-امیر مؤمنان علی علیه السّلام در خطبه مزبور،پیش از آن که اعتراضات مردم به اوج خود برسد،بهترین نصایح و اندرزها را به عثمان گوشزد کرد و به او شدیدا هشدار داد که هر چه زودتر از این راه باز گردد و اشتباهات خود را اصلاح کند و او قول داد به آن عمل کند؛امّا یا نخواست و یا اطرافیان او نگذاشتند که در برابر خواسته های به حق مردم تسلیم شود.

از بعضی کتب تواریخ استفاده می شود که او به دلیل تعصب شدیدی که نسبت به اقوام و بستگان خود داشت حاضر نبود به اشتباهات خود درباره آن ها صریحا اعتراف کند و بعد از نصایح امیر مؤمنان علی علیه السّلام عرض کرد:من کار خلافی نکردم.من صله رحم نمودم(اگر اموال بیت المال را به خویشاوندانم بخشیده ام از باب صله رحم بوده است)و افراد فقیر را بی نیاز کرده و بی پناهان را پناه داده ام و کسانی را به امارت و ولایت برگزیده ام که شبیه برگزیدگان عمر بودند!امام علیه السّلام فرمود:عمر،چنان بر والیان خود مسلّط بود که اگر مرتکب خلافی می شدند آن ها را به شدیدترین وجهی مجازات می کرد؛ولی تو در برابر

ص:351

خویشاوندانت ضعیف و ناتوانی و به کارهای خلاف آن ها اهمّیّت نمی دهی. (1)

و عجب تر این که عثمان به دنبال این ماجرا به منبر رفت و به گونه طلب کارانه ای با مردم سخن گفت؛عصاره سخن عثمان چنین بود:مردم هر چیزی آفتی دارد و آفت این امت،بدگویان و غیبت کنندگانند؛سخن های نادرستی را می گویند و شما هم چشم و گوش بسته به دنبال آن ها حرکت می کنید.شما اموری را بر من عیب گرفته اید که همان را برای عمر پسندیده دانستید،زیرا او شما را با دست و پای خود می کوبید و با سخنان خشنش شما را قلع و قمع می کرد؛به همین دلیل جرأت نداشتید بر او ایراد بگیرید؛ولی من از در ملایمت و محبّت وارد شدم و حتی سخن خشنی نگفتم و شما نسبت به من جسور شدید.به خدا سوگند!من یاوران و مدافعان زورمند بسیاری دارم که اگر اشاره کنم به یاری ام می شتابند.کاری نکنید که من منطقی را در پیش گیرم که آن را دوست ندارم.

زبانتان را ببندید و بر امرای خود طعن و سرزنش و عیب جویی نکنید.من چه حقّی را از شما پایمال کردم؟!چرا غوغا می کنید؟! در این جا مروان برخاست صدا زد:مردم!اگر مایل باشید داوری را به دست شمشیر می سپاریم که میان ما و شما حکم کند.عثمان عصبانی شد گفت:خاموش باش!بگذار من با اصحابم سخن بگویم؛مگر به تو سفارش نکردم سخن نگو!مروان خاموش شد و عثمان از منبر فرود آمد. (2)

این تعبیرات نشان می دهد که عثمان یا کاملا از اوضاع و احوال بی خبر بود و یا آن قدر نسبت به بستگان و خویشاوندانش خوش بین بود که ظلم و ستم های آن ها را عین عدالت می پنداشت و چنان در چنگال آنان اسیر بود که توان تغییر مسیر حوادث را نداشت. (3)

ص:352

پرندگان می رود و از این طریق بر وجود خداوند متعال و لزوم ایمان راسخ به او استدلال می کند.

در بخش دوّم،از میان تمام پرندگان،انگشت روی آفرینش طاووس و شگفتی های خلقت او می گذارد و به نکات بسیار زیبا و دقیقی در مورد این پرنده عجیب اشاره می فرماید و در عین حال،بعضی از خرافات و توهّمات بی اساس را که در مورد آن در میان مردم وجود دارد،ردّ می کند و در پایان این بخش به این نکته اشاره می کند:جایی که عقل ها از وصف مخلوقات او ناتوان است،چگونه می توان آن خالق بزرگ را وصف کرد؟ در بخش سوّم از شگفتی های آفرینش جانداران بسیار کوچک مانند مورچه پرده بر می دارد و عجایب خلقت آن ها را به صورت دلیل دیگری بر توحید خداوند متعال بر می شمرد.

در چهارمین و آخرین بخش،به ذکر قسمتی از اوصاف بهشت می پردازد؛آن گونه که شنونده را مشتاق آن می سازد؛به این ترتیب،مبدأ و معاد را به هم پیوند می دهد و مجموعه کاملی را در بحث عقاید بیان می فرماید.

***

ص:354

بریدگی درّه ها و قلّه کوه ها مسکن داد؛پرندگانی که دارای بال های مختلف و شکل های گوناگون اند؛آن ها که زمامشان در دست پروردگار است و در مسیری که تعیین فرموده در حرکتند و به وسیله بال های خویش در فراخنای هوای گسترده و در فضای پهناور به پرواز در می آیند.

خدا آن ها را با اشکال شگفت آوری از نظر صورت ظاهر پدید آورد و پیکرشان را با استخوان های به هم پیوسته که پوشیده(از گوشت)شده ترکیب نمود؛بعضی را به سبب سنگینی جسمشان از این که به آسانی در هوا پرواز کنند بازداشت و چنان قرار داد که بتوانند(در نزدیکی زمین)بال و پر بزنند(ولی به سبک وزنان اجازه داد در اوج آسمان به پرواز در آیند)با قدرت دقیق و آفرینش لطیف خویش،پرندگان را به رنگ های گوناگونی رنگ آمیزی کرد.بعضی تنها یک رنگ دارند بی آن که رنگ دیگری با آن مخلوط باشد و بعضی آن ها تمام بدنشان یک رنگ دارد؛جز طوقی که رنگ دیگر بر دور گردنشان است.

نخست می فرماید:«خداوند،آفریدگانی شگفت انگیز از حیوان و جماد،ساکن و متحرک،ابداع کرد» (ابتدعهم خلقا عجیبا من حیوان و موات،و ساکن و ذی حرکات) .

منظور از موات،جمادات است؛همچون زمین و آسمان،ستاره ها و ماه و خورشید که بعضی ساکن اند و بعضی حرکت دار.(هر چند از یک نگاه همه دارای حرکتند).

منظور از ابداع،آفرینش بدون سابقه است و این موضوع بسیار مهمی است؛زیرا تمام صنعتگران و نقّاشان آن چه را می سازند و یا به تصویر می کشند،تقلیدی است از جهان خلقت؛به طور واضح و ساده یا پیچیده و مرکب.تنها خدا است که آفرینش او بی سابقه است؛آن هم آفرینشی با این تنوع و تکثّر عجیب.

سپس به شرح این سخن پرداخته،می فرماید:«نمونه هایی از شواهد آشکار بر صنعت دقیق و قدرت عظیمش را اقامه کرد؛آن گونه که عقل ها مطیع و معترف و تسلیم او گشتند و دلایل یگانگی او در گوش های ما طنین انداز شد»( و أقام من شواهد البیّنات علی لطیف صنعته،و عظیم قدرته،ما انقادت له العقول معترفة به،و مسلّمة له،و نعقت (1)فی أسماعنا دلائله علی وحدانیّته) .

به راستی اگر انسان،کمی با علوم طبیعی آشنا باشد و با دقّت به بررسی شگفتی های موجودات این جهان بپردازد،بی اختیار زبانش به مدح و ستایش پروردگار گشوده می شود و همان گونه که مولای متقیان علیه السّلام فرمود،به عظمت خدا اعتراف می کند و در برابر او تسلیم می شود.

به دنبال این سخن،امام علیه السّلام ذرّه بین اندیشه را بر بخش خاصی از شگفتی های جهان- که پر از اسرار و لطایف است-می اندازد و از جهان پرندگان سخن می گوید و تنوع عجیب آن ها را شرح می دهد و می فرماید:«و اشکال گوناگونی از پرندگان را آفرید؛پرندگانی که

ص:357

آن ها را در شکاف های زمین و بریدگی درّه ها و قلّه کوه ها مسکن داد» (و ما ذرأ (1)من مختلف صور الأطیار الّتی أسکنها أخادید (2)الأرض،و خروق (3)فجاجها (4)و رواسی (5)أعلامها (6)) . (7)

این نخستین تنوع آفرینش پرندگان است از نظر محل زندگی،بعضی از آن ها مانند بوم و مرغ سنگخوار به شکاف های زمین پناه می برند و به هنگام تاریکی بیرون می آیند و بعضی در حاشیه دره ها زندگی می کنند؛مانند کبک ها و بعضی دیگر در بلندای کوه ها مسکن دارند،مانند شاهین و عقاب و خداوند به هر یک به مقتضای محیط زندگی اش ابزار و امکانات لازم را بخشیده است.

البته آن چه را امام علیه السّلام در بخش های سه گانه مذکور بیان فرمود،تنها برخی پرندگان را برای نمونه ذکر کرده است؛پرندگان دریایی،پرندگان ماهی خوار،پرندگان خانگی و اهلی، پرندگانی که تنها در جنگل ها و بیشه ها زندگی می کنند،پرندگانی که تنها در کویرها

ص:358

می توانند زنده بمانند و مانند آن ها که هر یک،شگفتی هایی دارند که عقل اندیشمندان را حیران می سازد.آن چه در جمله های پیشین ذکر شد،تقسیمی بود که امام علیه السّلام برای آن ها از نظر محل سکونت بیان فرمود، سپس امام علیه السّلام اشاره به تقسیم دیگری-از نظر چگونگی بال ها و طرز پرواز آنان-کرده،می فرماید:«آن ها دارای بال های مختلف و شکل های گوناگون اند؛آن ها که زمامشان در دست پروردگار است و در مسیری که تعیین فرموده در حرکتند و به وسیله بال های خویش در دل فراخنای هوای گسترده و در فضای پهناور به پرواز در می آیند» (من ذات أجنحة مختلفة،و هیئات متباینة،مصرّفة (1)فی زمام التّسخیر،و مرفرفة (2)بأجنحتها فی مخارق (3)الجوّ المنفسح (4)، و الفضاء المنفرج) .

این همان چیزی است که در قرآن مجید در آیات متعدد از جمله در سوره نحل به آن اشاره فرموده:« «أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فِی جَوِّ السَّماءِ ما یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» ؛آیا آن ها به پرندگانی که بر بلندای آسمان ها نگه داشته شده اند نظر نفیکندند؟هیچ کس جز خدا آن ها را نگاه نمی دارد.در این امر نشانه هایی از عظمت و قدرت خداست،برای کسانی که ایمان می آورند». (5)

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به سراغ تقسیم سوّم و چهارمی برای پرندگان می رود و آن ها را به پرندگان دارای اشکال مختلف شگفت آور و سپس پرندگان سنگین وزن که

ص:359

قدرت بر پرواز ندارند و یا به زحمت و نزدیک سطح زمین پرواز می کنند و پرندگان سبک جثّه ای که بر بلندای آسمان ها به سرعت در گردشند،می فرماید:«خداوند آن ها را با اشکال شگفت آوری از نظر صورت ظاهر پدید آورد و پیکرشان را با استخوان های به هم پیوسته که پوشیده(از گوشت)شده ترکیب نمود؛بعضی را به سبب سنگینی جسمشان از این که به آسانی در هوا پرواز کنند بازداشت و چنان قرارداد که بتوانند(در نزدیکی زمین) بال و پر بزنند(ولی به سبک وزنان اجازه داد در اوج آسمان به پرواز درآیند)» (کوّنها بعد إذ لم تکن فی عجائب صور ظاهرة،و رکّبها فی حقاق (1)مفاصل محتجبة،و منع بعضها بعبالة (2)خلقه أن یسمو فی الهواء خفوفا، (3)و جعله یدفّ دفیفا (4)) .

آری،اشکال پرندگان به قدری مختلف است که انسان از تنوّع آن حیران می شود:

بعضی آن چنان زیبایند که چشم از دیدن آن ها سیر نمی شود؛بعضی چنان قیافه وحشتناکی دارند که غالب مردم از آن ها می ترسند؛پاهای بعضی به قدری بلند است که گویا بدن آن ها روی دو ستون قرار گرفته(مانند شتر مرغ و لک لک)و پای بعضی به قدری کوتاه است که به زحمت دیده می شود(مانند کبک ها)؛بعضی به قدری بزرگ اند که گاه بدن آن ها به دو متر می رسد و بعضی به اندازه ای کوچک اند که از چند سانتی متر تجاوز نمی کنند.

از نظر پرواز نیز بسیار مختلف اند:بعضی آن چنان سنگین اند که قدرت پرواز ندارند؛به سرعت می دوند و بال و پر می زنند؛بعضی مدتی با سرعت می دوند و سپس از زمین بر می خیزند و در ارتفاع پایین حرکت می کنند و برخاستن آن ها درست،شبیه پرواز

ص:360

هواپیماهاست؛بعضی دیگر به محض این که اراده کنند،یک مرتبه از زمین کنده می شوند و به پرواز در می آیند؛با قدرت پاها خود را به هوا می پرانند،سپس از بال ها استفاده می کنند(مانند حرکت بال گردها)؛بعضی ساعت ها و یا هفته ها در آسمان ها به راحتی حرکت می کنند،بی آن که احساس خستگی و ناتوانی کنند؛مانند پرندگان مهاجر که گاه نیمی از کره زمین را سیر می کنند و هفته ها در آسمانند و مواد غذایی را به صورت چربی ها قبل از پرواز در بدن خود ذخیره می کنند.جالب این که بعضی پرندگان که بال های پهن و گسترده و جثّه های سبک دارند،هنگامی که اوج گرفتند نیازی به بال زدن ندارند و بال های گسترده شان،آن ها را بر بلندای جوّ حفظ می کند و تنها شهپرهایی که در دم آن ها قرار دارد سبب حرکت یا تغییر مسیر آن ها می شود!اما بعضی دیگر که بال های کوتاه تر و جثّه های سنگین تری دارند باید همواره بال های خود را در طرف بالا و پایین حرکت دهند تا بتوانند پرواز کنند.هر قدر انسان در این تنوّع ها فکر می کند به عظمت آفریدگار و علم و قدرت بی پایانش آشناتر می شود!! در مرحله چهارم،امام علیه السّلام به تنوع رنگ های گوناگون پرندگان که آن هم از عجایب آفرینش است اشاره کرده،می فرماید:«خداوند با قدرت لطیف و آفرینش قدرت خویش، پرندگان را به رنگ های گوناگونی رنگ آمیزی کرد:بعضی تنها یک رنگ دارند بی آن که رنگ دیگری با آن مخلوط باشد و بعضی آن ها تمام بدنشان یک رنگ دارد؛جز طوقی که به رنگ دیگر بر دور گردنشان» (و نسقها (1)علی اختلافها فی الأصابیغ (2)بلطیف قدرته،و دقیق صنعته.فمنها مغموس (3)فی قالب (4)لون لا یشوبه غیر لون ما

ص:361

غمس فیه؛و منها مغموس فی لون صبغ قد طوّق بخلاف ما صبغ به) .

تنوع رنگ های پرندگان نیز از عجایب است.در زمان ما در بعضی از مناطق،باغی به نام باغ پرندگان درست کرده اند و انواع پرندگان را در آن جمع آوری کرده و در شرایطی شبیه شرایط طبیعی زندگی می کنند.تنها ویژگی آن این است که تور بسیار بزرگ و بلندی بر دور باغ کشیده اند که پرندگان از آن جا به جای دیگر نروند.هرگاه کسی در آن باغ قدم نهد و رنگ های مختلف پرندگان را با چشم خود ببیند،از تنوع و زیبایی های خیره کننده آن در شگفتی فرو می رود؛گویی نقاشی نشسته و همه روزه یک به یک آن ها را با دقت رنگ آمیزی می کند.ممکن نیست،بیننده آن بی اختیار زبان به حمد و تسبیح پروردگار نگشاید.

وانگهی پرندگانی که در چنین باغ هایی گردآوری می شوند اندکی از انواع پرندگان جهان طبیعت اند.در درون دره ها در اعماق جنگل ها پرندگانی به رنگ های مختلف وجود دارد که چشم انسانی به آن ها نیفتاده!

چه رخ خواهد داد؟! دانشمندان،کتب بسیاری درباره رازهای نهفته در وجود پرندگان و انواع و اقسام آن ها،اعم از پرندگان خشکی و دریایی،پرندگان مهاجر و غیر مهاجر نوشته اند که حتی شرح گوشه ای از آن ها از حوصله این کتاب،خارج است؛ولی مناسب است به گوشه هایی کوتاه و پر معنا در این جا اشاره کنیم:

دانشمندان می گویند:

1-حدود چهارده هزار نوع پرنده در کره زمین وجود دارد و تفاوت های میان آن ها سبب شده که دانشمندان،آن ها را به گروه های مختلف تقسیم کنند.البتّه هر نوع،هزاران هزار مصداق خارجی دارد.مسلّما در درون جنگل ها و اعماق دره های صعب العبور،انواع زیادی از پرندگان یافت می شود که هرگز انسان ها به آن ها دست نیافته اند.

2-بعضی از پرندگان(مانند شترمرغ به قدری بزرگ اند که ممکن است بیش از یک صد کیلو گرم وزن داشته باشند و با پاهای بلند خود می توانند با سرعتی معادل 95 کیلومتر در ساعت بدوند!در مقابل بعضی به قدری کوچک اند که وزن آن ها از چند گرم تجاوز نمی کند؛ولی عجب آن که ممکن است سرعت پرواز آن ها کمتر از سرعت دویدن شترمرغ نباشد! 3-هر یک از پرندگان،آفرینشی کاملا متناسب با محیط و وضع معیشت خود دارند:

مرغ ماهی خوار،منقاری بلند و تیز دارد که به راحتی ماهی ها را صید می کند؛پرنده ای به نام«سرخ قبا»منقار کوتاه و مخروطی دارد که می تواند دانه های نباتی را بشکند و استفاده کند؛مرغ«زمزمه گر»منقاری باریک و تیز دارد که شیره گل ها را می مکد؛مرغان شکاری پنجه ها و منقارهای قوی و برّنده ای دارند که شکارشان را با آن می گیرند و پاره می کنند؛ منقار پلیکان مانند یک سبد است که ماهی زیادی را برای طعمه در خود جای می دهد.

4-هیچ پرنده ای دندان ندارد و دانه ها را در سنگدان خود آسیاب کرده،آماده جذب می کند!

ص:363

5-بدن پرندگان بسیار سبک و آماده پرواز است در جای جای داخل بدن آن ها حباب های هوا وجود دارد و استخوان های شان توخالی است و همه این ها به پرواز آن ها کمک می کند! 6-پرندگان معمولا تخم می گذارند و چند روزی روی آن می خوابند تا به جوجه تبدیل شود؛گاه تنها جنس ماده بر روی آن می خوابد و گاه نر و ماده به نوبت روی آن می خوابند و گاه جنس نر،پرنده ماده را در درون لانه زندانی می کند و اجازه خروج به او نمی دهد (مانند مرغ شاخ منقار)فقط سوراخی در دهانه لانه می گذارد که روزها برای او غذا بیاورد و در اختیار او بگذارد.

7-پرندگان آبی یعنی آن ها که روی آب ها و اطراف دریاها زندگی می کنند،برنامه عجیب تری دارند؛گاه با دستگاهی که همانند رادار است طعمه خود را زیر آب نشانه گیری می کنند و با یک شیرجه به عمق آب فرو می روند و آن را گرفته،و از طرف دیگر سر بر می آورند؛بدن های آن ها چنان چرب است که هرگز آب در آن نفوذ نمی کند.

8-رنگ های پرندگان از عجایب آفرینش است؛گاه چنان رنگ آمیزی زیبا و شفاف و دل انگیزی دارند که انسان خیال می کند الآن از زیر دست نقاش چیره دستی خارج شده است(و این از بدیع ترین چهره های آفرینش است که امام علیه السّلام در خطبه مزبور روی آن تکیه خاصی دارد)و انسان تا نبیند نمی تواند به اهمّیّت آن واقف شود.

9-لانه های پرندگان نیز بسیار متنوّع و عجیب است با این که آن ها دست ندارند،ولی با ظرافت خاصی لانه خود را می سازند.یکی از پرندگان به نام«پرنده خیاط»برگ های بزرگ درختان را به هم می دوزد و از آن لانه درست می کند.منقار تیزش به منزله سوزن است و الیاف باریک گیاهان را به صورت نخ مورد بهره برداری قرار می دهد! 10-پرندگان شکارچی پاهای قوی و بال های نیرومندی دارند؛مانند عقاب ها و بازها و لاشخورها و کرکس ها.چشم آن ها بسیار قوی و تیزبین است و از مکانی دور در آسمان، حتی موجودات کوچک را روی زمین می بینند.بعضی از آن ها به قدری قوی اند که نقل

ص:364

شده می توانند یک برّه را از زمین برداشته،با خود ببرند.

11-پرندگان مهاجر عالم عجیب و شگفت انگیزتری دارند.گاه از خط استوا به مناطق قطبی و بالعکس حرکت می کنند و بیش از ده هزار کیلومتر راه را طی می کنند؛بی آن که راه را گم کنند،شب ها و روزها پرواز می کنند!قبل از مهاجرت،دسته جمعی با یک الهام درونی به تغذیه فراوان می پردازند و بدن خود را از چربی انباشته می کنند که در طول مسافرت از آن استفاده کنند! 12-مقاومت پرندگان در مقابل سرما و گرما بسیار زیاد است.در زمستان که ما انسان ها کنار بخاری جمع می شویم،آن ها در سرمای چندین درجه زیر صفر زنده می مانند!حرارت بدن آن ها از بدن انسان بیش تر است و به 45 درجه بالای صفر می رسد! و شاید همین حرارت است که به آن ها در مقابل سرما مقاومت می دهد. (1)

13-خدمات پرندگان به انسان،بسیار زیاد است:خوراک بسیاری از آن ها حشرات است؛پرندگان شکاری،افزایش نسل پرندگان دیگر را مهار می کنند؛پرندگان مردارخوار، سطح دریاها و خشکی ها را پاکسازی می کنند؛بسیاری از آن ها در زدودن آفات،نقش مهمی دارند و علاوه بر این ها پرندگان برای ما غذای مهمی به شمار می روند.

14-در پایان این بحث،قلم را به دست شارح خوش ذوق شرح«فی ظلال نهج البلاغه» می سپاریم.او از کتاب«روبرت لمن»به نام«همه چیز درباره پرندگان»ترجمه«دکتر مصطفی بدران»چنین نقل می کند:«بعضی حدس می زنند که در تمام روی زمین،حدود صد میلیارد پرنده وجود دارد(در انواع مختلف)و بزرگ تر از همه شترمرغ است که قامت آن به 2/5 متر می رسد...و کوچک ترین آن ها«طنان»است که طول آن فقط پنج سانتی متر است و با سرعت عجیبی پرواز می کند و در یک ثانیه،پنجاه تا دویست بار پر می زند و سرعت حرکت او در ساعت تا 90 کیلومتر می رسد و می تواند طرف جلو و عقب و یا بالا و پایین حرکت کند و حتی می تواند مدتی طولانی در یک نقطه از هوا توقف کند!

ص:365

بعضی از پرندگان یک گام آن ها از شش متر بیش تر است.

بعضی از پرندگان تا شش هزار متر در هوا بالا می روند و بعضی تا 18 متری عمق آب پیش می روند». (1)

کوتاه سخن؛همان گونه که مولا علی علیه السّلام در این بخش از خطبه بیان فرمود،هرگاه انسان در این عجایب خلقت بیندیشد،بی اختیار سر تعظیم به درگاه پروردگار فرود می آورد و در برابر لطف صنعت و عظمت قدرت او تسلیم می شود.

***

ص:366

این حال)او با این همه رنگ های زیبا غرق در غرور می شود و با حرکات متکبرانه به خود می نازد؛همچون خروس با جفت خود می آمیزد و همانند حیوانات نر که از طغیان شهوت به هیجان آمده اند با او در آمیخته باردارش می کند.

برای اثبات آن به مشاهده حسّی حواله می کنم؛نه همچون کسی که به دلیل ضعیف ذهنی حواله می کند و آن گونه که بعضی پنداشته اند،طاووس به وسیله اشکی که از چشم خود فرو می ریزد جنس ماده را باردار می کند به این صورت که قطره اشک در دو طرف پلک های جنس نر حلقه می زند و ماده او آن را می نوشد سپس تخم می گذارد،بی آن که با نر آمیزش کرده باشد،جز همان قطره اشکی که از چشمش بیرون پریده است،(این افسانه بی اساسی است و)عجیب تر از افسانه تولید مثل کلاغ نیست.

نضّد (1)ألوانه فی أحسن تنضید،بجناح أشرج (2)قصبه (3)،و ذنب أطال مسحبه (4)) .

نخستین چیزی که در طاووس جلب توجّه می کند،رنگ آمیزی عجیب بال ها و دامنه دار بودن قسمت دم اوست که به هنگام راه رفتن بر زمین کشیده می شود و همچون عروسی زیبا که لباس مخصوص شب زفاف را پوشیده،خودنمایی می کند.

رنگ آمیزی بال و پر طاووس را با هیچ بیانی نمی توان وصف کرد؛جز این که انسان آن را ببیند و با چشم مشاهده کند و لذت برد و به آفریننده اش آفرین گوید.

یکی از نکته های قابل توجّه و دقیق در جهان حیوانات این است که جنس نر برای جلب توجّه جنس ماده از عوامل مختلفی استفاده می کند؛گاه از صدای زیبا و گاه از حرکات موزون و گاه از جلوه های دیگر. امام علیه السّلام در ادامه این سخن به این نکته باریک اشاره کرده،می فرماید:«هنگامی که طاووس به سوی جفت خود حرکت می کند،دم خود را می گشاید و همچون چتری(بسیار زیبا)بر سر خود سایبان می سازد» (إذا درج (5)إلی الأنثی نشره من طیّه (6)،و سما به مطلاّ (7)علی رأسه) .

ص:369

چتر زدن طاووس به راستی از زیبایی های جهان آفرینش است.به راستی چگونه می تواند این پرهای زیبا را ناگهان به صورت چتری درآورد که نظم خاصی بر آن و بر تمام رنگ هایش حکمفرما باشد؟! سپس امام علیه السّلام در مورد آن تشبیهی بیان کرده،می فرماید:«گویی بادبان کشتی است که از سرزمین«دارین»مشک با خود آورده و ناخدا آن را برافراشته است» (کأنّه قلع (1)داریّ (2)عنجه (3)نوتیّه (4)) .

این تشبیه ممکن است از این نظر باشد که به هنگام حرکت بادبان را به سوی مقصد می گشایند و در ضمن،زیبایی خاصی به کشتی می دهد.طاووس نیز به هنگام حرکت برای جفت گیری،چتر خود را می گشاید تا با زیبایی هایش جلب توجّه جفت خود کند و به مقصودش نایل گردد.

و در ادامه سخن می افزاید:«(در این حال)او با این همه رنگ های زیبا غرق در غرور می شود و با حرکات متکبّرانه به خود می نازد؛همچون خروس با جفت خود می آمیزد و همانند حیوانات نر که از طغیان شهوت به هیجان آمده اند با او در آمیخته باردارش می کند» (یختال (5)بألوانه،و یمیس (6)بزیفانه (7).یفضی (8)کإفضاء الدّیکة،و

ص:370

یؤرّ (1)بملاقحه (2)أرّ الفحول المغتلمة (3)للضّراب (4)) .

این سخن در واقع مقدمه ای است برای ابطال بعضی از خرافات که در مورد این پرنده در میان عوام موجود است(و چه بسیارند خرافاتی که عوام برای عجایب حیوانات ساخته اند!) لذا به دنبال آن چنین می فرماید:«من این موضوع را با چشم خود دیده ام و برای اثبات آن به مشاهده حسّی حواله می کنم؛نه همچون کسی که به دلیل ضعیف ذهنی حواله کند»(آری آن چه درباره تولید مثل طاووس گفتم با چشم خود دیده ام؛امری است حسّی نه خیالی و پنداری) (أحیلک من ذلک علی معاینة،لا کمن یحیل علی ضعیف إسناده) .

سپس در ادامه این سخن می افزاید:«و آن گونه که بعضی پنداشته اند،طاووس به وسیله اشکی که از چشم خود فرو می ریزد جنس ماده را باردار می کند به این صورت که قطره اشک در دو طرف پلک های جنس نر حلقه می زند و ماده او آن را می نوشد سپس تخم می گذارد،بی آن که با نر آمیزش کرده باشد،جز همان قطره اشکی که از چشمش بیرون پریده است،(افسانه بی اساسی است)و این عجیب تر از افسانه تولید مثل کلاغ نیست» (و لو کان کزعم من یزعم أنّه یلقح بدمعة تسفحها (5)مدامعه (6)،فتقف

ص:371

فی ضفّتی (1)جفونه (2)،و أنّ أنثاه تطعم ذلک،ثمّ تبیض لا من لقاح فحل سوی الدّمع المنبجس (3)،لما کان ذلک بأعجب من مطاعمة (4)الغراب) .

اشاره به این که نباید از چنین خرافه ای درباره طاووس تعجب کرد؛زیرا عجیب تر از آن را درباره کلاغ گفته اند.می گویند:کلاغ،آمیزش جنسی ندارد؛بلکه به هنگامی که می خواهد جنس ماده را باردار کند منقار خود را در منقار او می نهد و کمی آبی که در چینه دان او هست به ماده منتقل می کند و او باردار می شود؛در حالی که این سخن باطل است و بارها آمیزش جنسی کلاغ مشاهده شده است؛هر چند سعی دارد دور از انظار انسان ها باشد و لذا آمیزش جنسی او که یک امر پنهانی است در زبان عربی ضرب المثل شده است و گفته اند:«أخفی من سفاد الغراب؛پنهان تر از آمیزش جنسی کلاغ».

ممکن است سرچشمه این اشتباه آن باشد که بسیاری از پرندگان،قبل از آمیزش جنسی،منقار در منقار هم می نهند و این سبب اشتباه بعضی شده است.ممکن است شبیه آن در مورد اشک طاووس وجود داشته باشد که قبل از آمیزش جنسی،جنس ماده اشک جنس نر را می نوشد. (5)

ص:372

ممکن است این سؤال پیش آید که امام علیه السّلام چه اصراری دارد که این موضوع خرافی را درباره طاووس یا کلاغ نقل کند،در حالی که اگر چنین می بود از شگفتی های خلقت محسوب می شد؟ پاسخ این است که اگر مردم برای اثبات عجایب خلقت به دنبال خرافات بروند، واقعیت ها نیز متزلزل می شود و نتیجه مطلوب از آن ها گرفته نمی شود.

سؤال دیگری که در این جا مطرح شده این است که در حجاز،طاووسی وجود نداشته است که امام علیه السّلام بارها لقاح جنس نر و ماده آن را دیده باشد و از آن سخن بگوید.

ابن ابی الحدید در پاسخ این سؤال(در شرح این خطبه)چنین می گوید:گر چه به حسب ظاهر در مدینه چنین پرونده ای وجود نداشت،ولی مولا علی علیه السّلام این خطبه را در کوفه خوانده است که همه چیز از همه جا به آن جا آورده می شد؛حتی هدایا و صفایای پادشاهان؛بنابر این جای تعجب نیست که حضرت،طاووس و حرکات آن را با چشم مبارک خود دیده باشد. (1)

***

ص:373

ص:374

زیبای پر نقش و نگار یا پرده های رنگارنگ یمنی است و اگر آن را با زیورها مقایسه کنی، همچون نگین های رنگارنگی است که در نواری از نقره که با جواهرات،زینت یافته در تاجی قرار گرفته است.

او همچون کسی که به خود می بالد با عشوه و ناز گام بر می دارد؛گاه سر را بر می گرداند و به دم(زیبا)و دو بالش می نگرد؛ناگهان از زیبایی فوق العاده ای که پر و بالش به او بخشیده و رنگ هایی که همچون لؤلؤ و جواهر به هم درآمیخته قهقهه سر می دهد؛اما همین که(خم می شود و به)پاهای(زشت)خود نظر می افکند آن چنان(ناراحت می گردد که)صدای گریه او بلند می شود؛فریادی که استغاثه جان کاهش از آن آشکار است و گواه صادق دردی است که در درون دارد!چه این که پاهایش همچون پاهای خروس خلاسی باریک(و تیره رنگ و زشت)است و در گوشه ای از ساق پایش ناخنی مخفی روییده شده.

شموسه خالص العقیان (1)،و فلذ (2)الزّبرجد (3)) .

آن ها که پر طاووس را دیده اند می دانند رنگ آمیزی آن فوق العاده زیباست و انواع رنگ ها به صورت شفاف در آن دیده می شود!ولی از میان رنگ هایش دو رنگ بیش تر جلب توجّه می کند:رنگ زرد-که همچون طلای خالص می درخشد-و رنگ سبز که همانند قطعات زبرجد است.(همان سنگ گران قیمت سبز رنگی که در زینت آلات و تاج پادشاهان به کار می رفته است)و تکیه کردن امام علیه السّلام روی این دو رنگ مخصوص که بر سایر رنگ های بال طاووس غلبه دارد و زیبایی فوق العاده ای به آن می بخشد به دلیل همین معناست و جالب این که تمام ریشه های زیبای پر او بر«نی»سفید رنگی روییده که امام علیه السّلام آن را به نقره تشبیه فرموده است.

سپس در توضیح بیش تر و بیان رساتر و گویاتر،بال های طاووس را گاه به گل های رنگارنگ و متنوع بهاری و گاه به لباس گران قیمت پر زرق و برق و زمانی به تاج هایی که آن را با انواع نگین ها می آراستند،تشبیه فرموده است؛می فرماید:«هر گاه بخواهی آن را به آن چه زمین(به هنگام بهار)می رویاند تشبیه کنی،می گویی دسته گلی است که از شکوفه های گل های بهاری چیده شده(و با نظم خاصی در کنار هم قرار گرفته است)».

آری،اگر شخص با ذوقی گل های زیبای بهاری و شکوفه ها را به صورت زیبایی در کنار هم بچیند،شبیه بال و پر طاووس می شود( فإن شبّهته بما أنبتت الأرض قلت:

جنی (4)جنی من زهرة کلّ ربیع) .

به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه در بعضی از کشورها ده هزار نوع از شکوفه ها و گلها یافت می شود که هر یک زیبایی مخصوص به خود دارد. سپس امام علیه السّلام به سراغ

ص:377

تشبیه دیگری می رود و در تعبیر زیبایی می فرماید:«هرگاه بخواهی آن را به لباس ها(و پرده های رنگارنگ)تشبیه کنی،همچون پارچه های زیبای پر نقش و نگار یا پرده های رنگارنگ یمنی است» (و إن ضاهیته (1)بالملابس فهو کموشیّ (2)الحلل،أو کمونق (3)عصب الیمن) .

و سرانجام،در تشبیه سوّم می فرماید:«و اگر آن را با زیورها مقایسه کنی،همچون نگین های رنگارنگی است که در نواری از نقره که با جواهرات،زینت یافته در تاجی قرار گرفته است» (و إن شاکلته بالحلیّ فهو کفصوص (4)ذات ألوان،قد نطّقت باللّجین (5)المکلّل (6)) .

شاهان سابق تاج های پر نقش و نگار و مملوّ از جواهر داشتند،جواهرات را روی نواری نصب می کردند یا به وسیله نخ ها و سیم های باریکی به آن ها نظام می بخشیدند و تاج خود را با آن زینت می دادند.

نی هایی که در وسط بال های طاووس قرار دارد-همان گونه که در عبارت گذشته امام علیه السّلام ذکر شد-کاملا سفید و همچون نقره است و پرهایی که دو طرف آن روییده است؛ گویی جواهراتی است که بر آن نصب شده.

در حقیقت،نقش و نگارهای زیبا و رنگارنگ،به طور معمول در یکی از این سه چیز است:دسته گل ها و لباس های رنگین و زینت آلات.امام علیه السّلام برای مجسم ساختن زیبایی

ص:378

پرهای طاووس از هر سه تشبیه در نهایت توانایی بر فصاحت و بلاغت استفاده فرموده است.

امام علیه السّلام در ادامه این سخن به تشریح حال طاووس به هنگام راه رفتن و به خود نگریستن پرداخته و می فرماید:«او همچون کسی که به خود می بالد با عشوه و ناز گام بر می دارد؛گاه سر را بر می گرداند و به دم(زیبا)و دو بالش می نگرد؛ناگهان از زیبایی فوق العاده ای که پر و بالش به او بخشیده و رنگ هایی که همچون لؤلؤ و جواهر به هم در آمیخته قهقهه سر می دهد؛اما همین که(خم می شود و به)پاهای خود نظر می افکند آن چنان (ناراحت می شود که)با گریه فریاد می کشد فریادی که استغاثه جان کاهش از آن آشکار است و گواه صادق دردی است که در درون دارد!چه این که پاهایش همچون پاهای خروس خلاسی (1)باریک(و تیره رنگ و زشت)است و در گوشه ای از ساق پایش ناخنی مخفی روییده شده» (یمشی مشی المرح (2)المختال (3)،و یتصفّح ذنبه و جناحیه،فیقهقه ضاحکا لجمال سرباله (4)،و أصابیغ (5)و شاحه (6)؛فإذا رمی ببصره إلی قوائمه زقا (7)معولا (8)بصوت یکاد یبین عن استغاثته،و یشهد

ص:379

بصادق توجّعه،لأنّ قوائمه حمش (1)کقوائم الدّیکة الخلاسیّة.و قد نجمت (2)من ظنبوب (3)ساقه صیصیة (4)خفیّة) .

امام علیه السّلام در این بیان زیبا به نکته لطیفی اشاره کرده که خداوند در کنار آن همه زیبایی های طاووس،نقطه ضعف و زشتی هایی هم در آن قرار داده است که اگر یک زمان مغرور شود و از سر غرور و خودنمایی قهقهه شادی سر دهد،هنگامی که چشمش به کاستی هایش افتد ناله و فریاد دردآلودش بلند می شود.در حقیقت،این نمونه ای است از جهان آفرینش که خداوند حکیم برای جلوگیری از غرور و طغیان ناشی از قدرت و قوّت، در کنار آن ضعف ها و کاستی هایی قرار داده تا آن غرور غفلت زا مهار شود و تعادل برقرار گردد.

به دنبال جوانی و شادابی پیری و ناتوانی و در کنار سلامت و تندرستی بیماری،به دنبال غنا،فقر و در کنار اقبال دنیا ادبار آن را قرار داده است.

آری،این است یکی از فلسفه های بیماری ها و ناتوانی ها و گرفتاری ها و مشکلات.

***

ص:380

درخشندگی و تلألؤ حریر مانند رنگ پرهای او بر تمام رنگ های برتری دارد و(در واقع) همانند شکوفه های زیبای پراکنده گل هاست؛با این تفاوت که نه باران بهاری آن را پرورش داده و نه حرارت و تابش آفتاب تابستان!

و مغرزها (1)إلی حیث بطنه کصبغ الوسمة (2)الیمانیّة،أو کحریرة ملبسة مرآة ذات صقال (3)) .

در سوّمین ویژگی می فرماید:«گویی بر اطراف گردنش معجری است سیاه رنگ که به خود پیچیده؛ولی از کثرت شادابی و درخشندگی به نظر می رسد که رنگ سبز پر طراوتی با آن آمیخته شده» (و کأنّه متلفّع (4)بمعجر (5)أسحم (6)؛إلاّ أنّه یخیّل لکثرة مائه، و شدّة بریقه،أنّ الخضرة النّاضرة ممتزجة به) .

سپس در چهارمین ویژگی می افزاید:«و در کنار گوشش خط باریک بسیار سفیدی همچون نیش قلم به رنگ گل بابونه کشیده شده که بر اثر سفیدی درخشنده اش در میان آن سیاهی تلألؤ خاصّی دارد» (و مع فتق سمعه خطّ کمستدقّ (7)القلم فی لون الأقحوان (8)،أبیض یقق (9)،فهو ببیاضه فی سواد ما هنالک یأتلق (10)) .

و سرانجام در بیان پنجمین ویژگی می فرماید:«کمتر رنگی(در جهان)یافت می شود که طاووس از آن بهره ای نگرفته باشد؛با این فرق که شفافیّت و درخشندگی و تلألؤ حریر

ص:383

مانند رنگ پرهای او بر تمام رنگ های برتری دارد و(در واقع)همانند شکوفه های زیبای پراکنده تمام گل هاست؛با این تفاوت که نه باران بهاری آن را پرورش داده و نه حرارت و تابش آفتاب تابستان!»(و قلّ صبغ إلاّ و قد أخذ منه بقسط،و علاه بکثرة صقاله و بریقه (1)،و بصیص (2)دیباجه و رونقه (3)،فهو کالأزاهیر المبثوثة،لم تربّها أمطار ربیع،و لا شموس قیظ (4)).

دقّت در این ویژگی های پنج گانه طاووس علاوه بر آن چه بخش های پیشین گذشت از یک سو عظمت و قدرت خیره کننده نقاش چیره دستی را نشان می دهد که این همه زیبایی و شادابی و طراوت را در یک موجود جمع کرده و آن را به صورت نمونه ای از تمام زیبایی ها آفریده است که دقّت در همین آفریده،انسان را به آفریدگار می رساند و اگر هیچ دلیلی بر وجود پروردگار جز همین مخلوق بدیع نبود برای پی بردن به خالقش کافی بود و هر قدر انسان در آن بیش تر دقّت می کند در برابر عظمت و جلال آفریدگارش خاضع تر می شود و سرانجام زبانش به این شعر شاعر باذوق مترنّم می گردد:

زیبنده ستایش آن آفریدگاری است کارد چنین دل آویز نقشی ز ماه و طینی

و از سوی دیگر به عظمت این بزرگ معلّم توحید و دقّت بی نظیر او در تشریح شگفتی ها و زیبایی های جهان آفرینش و راهنمایی خلق به سوی خالق آفرین می گوید و به یقین هیچ کس تاکنون در وصف زیبایی های طاووس این چنین سخن نگفته است.

***

ص:384

این ویژگی ها راه یابد یا گفتار وصف کنندگان صفت آن را بیان کند و به نظم آورد؛حال آن که،کوچک ترین اجزای آن افکار ژرف اندیش را از درک خود ناتوان ساخته و زبان ها را از وصف کردن بازداشته است.

منزه است آن کس که عقل ها را در وصف مخلوقی که در چشم ها آشکارش ساخته، ناتوان کرده؛به همین جهت آن را(تنها به صورت)موجودی محدود و ترکیبی پر نقش و نگار درک می کند و زبان ها را از شرح وصف آن عاجز ساخته و از ادای حق وصفش ناتوان نموده است(با این حال چگونه می توان انتظار داشت که عقل و خرد به کنه ذات و صفات آفریدگار این مخلوق برسد؟)

ثمّ یتلاحق نامیا حتّی یعود کهیئته قبل سقوطه) .

سپس می افزاید:«(با این حال)با رنگ های سابق هیچ تفاوتی پیدا نمی کنند و رنگی به جای رنگ دیگر نمی نشیند» (لا یخالف سالف ألوانه،و لا یقع لون فی غیر مکانه!) .

شک نیست که پرهای طاووس یا آن همه زیبایی و جلا و شفافیت با گذشت زمان، ممکن است آسیب هایی ببیند یا گرد و غبار کهنگی بر آن بنشیند؛از این رو آفریدگار توانا، هر سال لباس کهنه او را از او می گیرد و لباس زیبای نوینی بر تن او می پوشاند تا همیشه و در هر زمان،زیبا و جذاب باشد.در فصل خزان که برگ ها از درختان فرو می ریزند،پویش پرهای او نیز فرو می ریزد و در آغاز بهار که درختان،برگ و شکوفه می کنند پویش نوینی در کنار«نی»های محکم به جای مانده اند می روید و جالب این که رنگ آمیزی پوش های جدید،دقیقا مانند پوش های قدیم است،خداوند چه تأثیر و خاصیتی در این نی های سفید رنگ نقره گون آفریده که دقیقا همان پوش های لطیف را با همان رنگ های بی کم و کاست از خود بیرون می دهد؛دقیقا همچون ساقه های درختان و برگ و شکوفه های آنان.

سپس امام علیه السّلام به نکته لطیف دیگری اشاره کرده،می فرماید:«اگر تاری از تارهای پر او را بررسی کنی گاه سرخ گلرنگ را به تو نشان می دهد و گاه رنگ سبز زبرجدی و زمانی زرد طلایی(و هر یک جلوه خاص خود را دارد)» (و إذا تصفّحت شعرة من شعرات قصبه أرتک حمرة وردیّة،و تارة خضرة زبرجدیّة،و أحیانا صفرة عسجدیّة (1)) .

از آن جا که روی پرهای طاووس،دایره های زیبایی به رنگ های مختلف است،این رنگ ها روی هر تاری از پوش ها تقسیم شده؛به طوری که هر تاری از آن،رنگ های گوناگونی دارد و این از شگفتی های جهان آفرینش است؛زیرا معمولا در حیوانات،تار موها اگر به رنگ های مختلف باشد،هر تار به یک رنگ است؛ولی در طاووس قسمت

ص:387

پایین تار به رنگی،وسط آن به رنگی و بالای آن نیز به رنگی دیگر است و چنان با تارهای دیگر هماهنگ شده که دوایری زیبا با رنگ های بسیار متنوع و جذاب به وجود می آورد؛از این گذشته،تابش نور از زاویه های مختلف نیز به آن انعکاس متفاوت می دهد.

و در پایان این بخش،امام علیه السّلام چنین نتیجه گیری می کند:«راستی چگونه فکرهای عمیق و عقل و خرد خداداد می تواند به(اسرار)این ویژگی ها راه یابد؟یا گفتار وصف کنندگان صفت آن را کند و به نظم آورد؛حال آن که،کوچک ترین اجزای آن افکار ژرف اندیش را از درک خود ناتوان ساخته و زبان ها را از وصف کردن بازداشته است» (فکیف تصل إلی صفة هذا عمائق (1)الفطن،أو تبلغه قرائح (2)العقول،أو تستنظم وصفه أقوال الواصفین!و أقلّ أجزائه قد أعجز الأوهام أن تدرکه،و الألسنة أن تصفه!) .

آری،آن جا که انسان آگاه و ژرف اندیش نتواند شگفتی های یک پر طاووس را شرح دهد و از درک و وصف آن عاجز ماند،شرح مجموعه جهان خلقت چگونه خواهد بود؟!! امام علیه السّلام در پایان این بخش،علاوه بر نتیجه گیری روشن و آشکار در موضوع خداشناسی و پی بردن از شگفتی های مخلوق و عظمت و قدرت و علم خالق،به نتیجه گیری دیگری نیز دست می زند و آن این که جایی که ما قادر به شناخت دقیق و عمیق یک موجود،از این همه مخلوقات نیستیم چگونه انتظار داریم که به کنه ذات و صفات خالق برسیم و او را آن چنان که هست بشناسیم؛می فرماید:«منزه است آن کس که عقل ها را از وصف مخلوقی که در چشم ها آشکارش ساخته،ناتوان کرده است؛به همین جهت آن را(تنها به صورت)موجودی محدود و ترکیبی پر نقش و نگار درک می کند و زبان ها را از شرح وصف آن عاجز ساخته و از ادای حق وصف کردن ناتوان کرده است»(با این حال چگونه می توان انتظار داشت که عقل و خرد به کنه ذات و صفات

ص:388

آفریدگار این مخلوق برسد؟) (1)(فسبحان الّذی بهر (2)العقول عن وصف خلق جلاّه (3)للعیون،فأدرکته محدودا مکوّنا،و مؤلّفا ملوّنا؛و اعجز الألسن عن تلخیص (4)صفته،و قعد بها عن تأدیة نعته!) .

طاووس 20 تا 25 سال عمر می کند.نوع ماده در سه سالگی تخم می گذارد و در همان زمان،پرهای جنس نر کامل می شود.تخم گذاری او در سال یک مرتبه بیش نیست و هر بار 12 عدد است؛ولی چون پرنده بازی گوشی است از تخم های خود به خوبی حفاظت نمی کند؛لذا آن را زیر شکم پرنده دیگری می گذارند تا به جوجه تبدیل شود.یونانیان و رومیان باستان،آن را پرنده مقدّسی می دانستند،ولی بعضی آن را پرنده شومی می دانند که سبب دخول ابلیس در بهشت شده است.از نوک منقار او تا انتهای دم ها بیش از دو متر طول دارد؛ولی ماده آن کوچک تر است.

همان گونه که امام علیه السّلام در خطبه مذکور فرموده اند،افسانه ای در مورد باردار شدن جنس ماده در میان مردم معروف بوده است که به هنگام هیجان شهوت،قطره اشکی در کنار چشم جنس نر نمایان می شود و جنس ماده آن را می نوشد و از آن باردار می شود؛ ولی این سخن افسانه ای بیش نیست او هم مانند پرندگان دیگر آمیزش می کند و بسیاری آمیزش او را با چشم دیده اند.

این پرنده را معمولا برای پرهای زیبای او که همواره برای تزیین به کار می رود پرورش می دهند؛ولی گروهی از گوشت آن نیز استفاده می کنند؛ولی در اسلام خوردن گوشت آن حرام شمرده شده است. (1)(2)

***

ص:390

و الهمجة (1)إلی ما فوقهما من خلق الحیتان (2)و الفیلة!) .

امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه به دو جاندار از کوچک ترین جانداران یعنی مورچه و پشه های ریز و به دو حیوان بزرگ که عظیم ترین جانداران روی زمین اند،اشاره می کند:

نهنگ در دریاها و فیل در خشکی.مخصوصا توجّه مخاطبان خود را به دست و پای مورچگان و پشه ها جلب می کند؛دست و پایی که دارای تمام ویژگی های دست و پای فیل است؛خم و راست می شود و از مغز فرمان می گیرد و به جوانب مختلف انعطاف می یابد؛همواره تغذیه می شود و برای خود اعصاب و عضلات و مفاصل و مانند آن دارد و به راستی اگر یکی از پاهای آن ها را زیر میکروسکوپ هم قرار دهیم و در ساختمان آن اندکی بیندیشیم به قدرت و علم بی پایان خدا آشنا خواهیم شد.همچنین اگر درباره حیوانات بزرگ بیندیشیم که مثلا قلب بعضی از نهنگ ها یک تن وزن دارد و بچه های آن ها در زیر آب،شیر مادر می خورند؛به این گونه که مادر شیر خود را در آب می ریزد و نوزاد او بلافاصله آن را می نوشد!و سایر شگفتی های آن ها،درس بزرگی از توحید و خداشناسی است؛گر چه مورچه ها-برای مثال-آن قدر در اطراف ما زیادند و ما با آن ها عادت کرده ایم که نمی دانیم ساختمان یک مورچه از ساختمان یک هواپیمای غول پیکر مهم تر است.قرآن مجید می گوید:« «وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ» ؛و چه بسیار نشانه ای(از خدا)در آسمان ها و زمین که آن ها از کنارش می گذرند و از آن روی گردانند». (3)

و در پایان این بخش اشاره به سرنوشت حتمی همه جانداران یعنی مرگ و نیستی

ص:392

کرده،چنین می فرماید:«و مقرر داشته هر موجود زنده ای که روح در آن دمیده سرانجام رهسپار دیار فنا کند». (و وأی (1)علی نفسه إلاّ یضطرب شبح (2)ممّا أولج فیه الرّوح،إلاّ و جعل الحمام موعده،و الفناء غایته) .

آری،سرانجام هر جنبنده ای و صاحب روحی مرگ است و این سخن از یک سو اشاره ای به این است که حیات دنیا با تمام زیبایی ها و شگفتی هایش پایدار نمی ماند و نمی توان دل بر آن بست و از سوی دیگر با مقایسه مرگ و زندگی این موجودات،بهتر می توان به عظمت آفریدگار پی برد؛زیرا اهمّیّت هر چیز به هنگام فنایش ظاهر می شود.

***

بچه هاشان هنگام تولد از سه تا شش متر طول دارند! نوزادان آن ها از شیر مادر که مانند فواره از بدن او خارج می شود در زیر آب می نوشند!! آن ها برای تنفس همیشه روی آب حرکت می کنند و بیش از یک ساعت نمی توانند زیر آب بمانند.

آن ها بزرگترین جانوران دریایی و بزرگ ترین حیوانات روی زمین اند و جزء پستانداران محسوب می شوند.

بدن آن ها چربی بسیار زیادی دارد که مورد استفاده در صنایع مختلف است و به جای دندان،تیغه های استخوانی دراز و خطرناکی دارند و شکارچیان به علت استفاده از چربی ها و تیغه های دهانشان این حیوانات را با تدابیر مخصوصی شکار می کنند.

***

آن هاست.

عمر فیل ها گاهی تا صد و پنجاه سال می رسد!دندان فیل موسوم به«عاج»بسیار گران بهاست و از آن اشیای زینتی فراوانی می سازند.

در گذشته شاهان و حکمرانان آسیا به فیل های خود می بالیدند و گاه لشکری از فیل سواران تشکیل می دادند.فیل های سلطنتی را می آراستند و یراق های بسیار زیبا به آن ها نصب می کردند.

شگفتی های فیل ها و ماهیان بزرگ،بیش از آن است که در این مختصر بگنجد و امام امیر المؤمنان علیه السّلام با توجّه به این ویژگی ها آن ها را از آیات عظیم خلقت شمرده است. (1)

***

ص:395

ص:396

رفته،حیران می شود،(همچنین)هرگاه به خوشه هایی از لؤلؤ تر،که به شاخه های کوچک و بزرگ محکمش آویخته و پیدایش میوه های گوناگون که از درون غلاف های خود سر برون کرده،همان میوه هایی که به آسانی و مطابق دلخواه هر کس چیده می شود،نگاه کنی واله و حیران خواهی شد(اضافه بر این)میزبانان بهشتی از آن میهمانان در جلو قصرهای بهشتی با عسل های مصفّا و شراب های صاف که مستی نمی آورد پذیرایی می کنند.از کسانی که تقوا و کرامت انسانی خود را تا پایان عمر و هنگام ورود به دار القرار(سرای جاویدان)حفظ کرده و از ناراحتی های نقل و انتقال سفرها(ی مرگ و برزخ)ایمن بوده اند.ای شنونده،اگر قلب خویش را برای رسیدن به آن مناظر زیبا که در آن جاست مشغول داری،روحت با اشتیاق به سوی آن پر می کشد و از حضور من به همسایگی اهل قبور خواهی شتافت تا هر چه زودتر به آن نعمت ها دست یابی.

خداوند ما و شما را به لطف و رحمتش از کسانی قرار دهد که با دل و جان برای رسیدن به منزلگاه های نیکان کوشش می کنند.

زیورهای خیره کننده اش صرف نظر خواهد کرد و فکرت در میان درخت هایی که پیوسته شاخه هایش(با جنبش نسیم)به هم می خورد و ریشه هایش در دل تپه هایی از مشک بر ساحل نهرهای بهشتی فرو رفته،حیران و شگفت زده می شود» (فلو رمیت ببصر قلبک نحو ما یوصف لک منها لعزفت (1)نفسک عن بدائع ما أخرج إلی الدّنیا من شهواتها و لذّاتها،و زخارف مناظرها،و لذهلت (2)بالفکر فی اصطفاق (3)أشجار غیّبت عروقها فی کثبان (4)المسک علی سواحل أنهارها) .

سپس امام علیه السّلام بعد از وصف درختان بهشتی،اوصاف میوه های این درختان را بیان می کند و می فرماید:«(همچنین)اگر به خوشه هایی از لؤلؤتر،که به شاخه های کوچک و بزرگ محکمش آویخته،و پیدایش میوه های گوناگون که از درون غلاف های خود سر برون کرده،همان میوه هایی که به آسانی و مطابق دلخواه هر کس چیده می شود،نگاه کنی واله و حیران می شوی» (و فی تعلیق کبائس (5)اللّؤلؤ الرّطب فی عسالیجها (6)و أفنانها (7)،و طلوع تلک الثّمار مختلفة فی غلف (8)أکمامها (9)،

ص:399

تجنی (1)من غیر تکلّف فتأتی علی منیة مجتنیها) .

یکی از مشکلات درختان میوه در دنیا چیدن آن هاست که گاه با دردسرهای فراوان رو به رو می شود؛حتی گاهی بعضی از افراد برای چیدن میوه بالای درختان رفته اند و جان خود را از دست داده اند.این طبیعت دنیاست که نوش ها و نیش ها به هم آمیخته است؛ ولی در بهشت که نوش ها خالی از نیش ها است و همه چیز بر وفق مراد است،میوه های درختانش در دسترس همگان می باشد؛در همه حال،در حال ایستادن و نشستن؛حتی در بعضی از روایات آمده که بهشتیان هر زمان اراده چیدن میوه ای کنند،شاخه درخت به سوی آن ها خم می شود و در دسترس آن ها قرار می گیرد.قرآن مجید می فرماید:

« «قُطُوفُها دانِیَةٌ» ؛چینش میوه های آن نزدیک است». (2)

و در آیه ای دیگر می خوانیم: «وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ» . (3)

سپس امام علیه السّلام به ذکر چهارمین نعمت های بهشتی پرداخته،می فرماید:«میزبانان بهشتی از آن میهمانان در جلو قصرهای بهشت با عسل های مصفّا و شراب های صاف که مستی نمی آورد پذیرایی می کنند» (و یطاف علی نزّالها فی أفنیة (4)قصورها بالأعسال المصفّقة (5)،و الخمور المروّقة (6)) .

قرآن نیز بارها به شراب های طهور لذت بخش بهشتی که نه دردسر ایجاد می کند و نه انسان را از عقل و هوش تهی می سازد،اشاره می کند؛از جمله در سوره«دهر»چهار نوع از

ص:400

این شراب های لذّت بخش در چهار صورت و طبیعت را بیان می فرماید:« «إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً» * «وَ یُسْقَوْنَ فِیها کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلاً عَیْناً فِیها تُسَمّی سَلْسَبِیلاً» «وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً» ؛به یقین،نیکان از جامی می نوشند که با کافور(نوعی از عطر و بوی خوش)آمیخته است؛از چشمه ای که بندگان خاص خدا می نوشند و از هر جا بخواهند آن را جاری می سازند...و در آن جا از جام هایی سیراب می شوند که لبریز از شراب طهوری آمیخته با زنجبیل است؛از چشمه ای در بهشت که نامش سلسبیل است...و پروردگارشان شراب طهور به آنان می نوشاند». (1)

و در جای دیگر می فرماید:« «لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ» ؛شرابی که دردسر و مستی نمی آورد». (2)

سپس اشاره گذرایی به اوصاف این بهشتیان کرده،می فرماید:«آنها گروهی اند که تقوا و کرامت انسانی خود را تا پایان عمر و هنگام ورود به دار القرار(سرای جاویدان)حفظ کرده اند و از ناراحتی های نقل و انتقال سفرها(ی مرگ و برزخ)ایمن بوده اند» (قوم لم تزل الکرامة تتمادی بهم حتّی حلّوا دار القرار،و أمنوا نقلة (3)الأسفار) .

از این تعبیر استفاده می شود که بهشتیان کسانی اند که تا پایان عمر،قداست و پاکی و تقوا را حفظ می کنند و کرامت انسانی را که در آیه شریفه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ» (4)بیان شده به چیزی نیالوده اند و خدا را در حالی ملاقات کرده اند که نور ایمان و اعمال صالح وجودشان را احاطه کرده بود.این تعبیر،تأکیدی است بر موضوع حسن عاقبت و این که همه چیز در گرو پایان کار است.

ص:401

سپس در بخش پایانی آتش شوق دیدار الطاف پروردگار و نعمت های بی شمار او را در آن سرای جاویدان در دل مخاطبان شعله ور می سازد و می فرماید:«ای شنونده،اگر قلب خویش را برای رسیدن به آن مناظر زیبا که در آن جاست مشغول داری،روحت با اشتیاق به سوی آن پر می کشد و از حضور من به همسایگی اهل قبور خواهی شتافت تا هر چه زودتر به آن نعمت ها دست یابی» (فلو شغلت قلبک أیّها المستمع بالوصول إلی ما یهجم علیک من تلک المناظر المونقة (1)،لزهقت (2)نفسک شوقا إلیها،و لتحمّلت من مجلسی هذا إلی مجاورة أهل القبور استعجالا بها) .

امام علیه السّلام با این سخن می خواهد بر این حقیقت تأکید کند که عظمت و زیبایی نعمت های بهشتی فراتر از آن است که در بیان بگنجد و اگر انسان،درست به آن بیندیشد،چنان آتش شوق در دلش زبانه می کشد که گویی می خواهد بی اختیار به سوی آن پرواز کند؛همان گونه که در خطبه متقین نیز با تعبیر دیگری به آن اشاره فرموده است:«فاذا مرّوا بآیة فیها تشویق رکنوا الیها طمعا و تطلّعت نفوسهم إلیها شوقا؛هرگاه پرهیزگاران به آیه ای برسند که در آن تشویق(به سوی بهشت)باشد با علاقه فراوان به آن روی بیاورند و روح و جانشان با شوق بسیار به آن می نگرد». (3)

و سرانجام با یک دعای پر معنا خطبه را پایان می دهد:«خداوند ما و شما را به لطف و رحمتش از کسانی قرار دهد که با دل و جان برای رسیدن به منزلگاه های نیکان کوشش می کنند» (جعلنا اللّه و إیّاکم ممّن یسعی بقلبه إلی منازل الأبرار برحمته) .

اشاره به این که تا رحمت الهی بدرقه راه نشود،کسی به جایی نمی رسد.

همّتم بدرقه راه کن ای طایر قدس که دراز است ره مقصد و من نو سفرم!

ص:402

تکلّمی فقالت:قد أفلح المؤمنون،فقال:طوبی لک منزل الملوک؛هنگامی که خداوند،دیوار بهشت را از خشتی از طلا و خشتی از نقره ساخت و درختان آن را غرس نمود(و آن همه زیبایی و نعمت به آن بخشید)به بهشت فرمود:سخن بگو!گفت:رستگار شدند مؤمنان!خدا فرمود:خوش به حال تو ای منزل شاهان». (1)

در حدیث دیگری از«جابر بن عبد اللّه»از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده است:«اذا دخل أهل الجنّة الجنّة قال لهم ربّهم تعالی:أ تحبّون أن لذیذکم فیقولون:و هل خیر ممّا أعطیتنا؟فیقول:نعم رضوانی اکبر؛هنگامی که بهشتیان وارد بهشت می شوند پروردگار متعال به آن ها می گوید:آیا دوست دارید نعمت هایم را بر شما افزون کنم؟عرض می کنند:مگر بهتر از این هم ممکن است؟می فرماید:آری،(لذت معنوی)رضا و خشنودی من از آن برتر است!». (2)

***

ص:405

ص:406

در بخش سوّم از علل شکست مسلمین در آخر زمان خبر می دهد که عمدتا یاری نکردن حق و سستی در مبارزه با باطل و تنها گذاشتن پیشوایان عادل است.

***

ص:408

بکبیرکم) .

زیرا از یک سو بزرگ سالان،تجربیات بیش تری دارند و سرد و گرم روزگار را چشیده و از خیر و شرّ امور آگاه ترند و از سوی دیگر آن ها دوران پر شور و شرّ جوانی را پشت سر گذاشته و آرامش و آرایش اخلاقی بیش تری پیدا کرده و به سنن و آداب اجتماعی آشناتر شده اند؛گر چه این یک قاعده کلی نیست و قطعا استثنائاتی دارد؛ولی به صورت یک حکم غالبی قابل انکار نیست.

دستور دوّم می فرماید:«و بزرگ سالانتان نیز باید نسبت به کودکانتان مهربان باشند» (و لیرأف (1)کبیرکم بصغیرکم) .

صعف های آن ها را جبران کنند و تجربیات خود را به آن ها منتقل سازند و از خطاهای آنان تا آن جا که ممکن است چشم پوشی نمایند و به آنان در همه چیز کمک کنند.

اگر این دو اصل در جامعه رعایت شود نسل های جدید و قدیم چنان به هم می پیوندند که می توانند صف واحدی همچون بنیان مرصوص تشکیل دهند.در غیر این صورت،جنگ میان نسل های جدید و قدیم،فضای جامعه را تاریک خواهد کرد.

و در سوّمین دستور که در واقع تأکیدی است بر دستورهای پیشین می فرماید:

«همچون سنگ دلان دوران جاهلیّت نباشید که نه آگاهی از دین داشتند و نه به دستورات الهی می اندیشیدند» (و لا تکونوا کجفاة (2)الجاهلیّة:لا فی الدّین یتفقّهون،و لا عن اللّه یعقلون) .

آری،افراد نادان که نه تربیت دینی یافته اند و نه عقل و خرد خویش را به کار گرفته اند مردمی خشن و بی انصاف و بی ادب و در مجموع برای جامعه مشکل آفرین می باشند؛نه به صغیر رحم می کنند و نه از کبیر پند می پذیرند.

ص:410

سپس امام علیه السّلام این گروه را با ذکر مثالی کاملا معرفی می کند و می فرماید:«مبادا همچون تخم(افعی)در محل تخم گذاری پرندگان باشید که شکستن آن گناه است(زیرا گمان می رود تخم پرنده باشد)ولی جوجه آن شرّ و زیانبار است(چون در حقیقت،تخم افعی است)» (کقیض (1)بیض فی أداح (2)یکون کسرها وزرا،و یخرج حضانها (3)شرّا) .

اشاره به این که نکند در عین این که ظاهر شما اسلام است باطنتان همچون جفات و سنگ دلان دوران جاهلیّت باشد و افراد صالح در طرز برخورد با شما گرفتار شک و تردید شوند.اگر معامله صدق و امانت اسلامی کنند می ترسند باطن،بوی نفاق جاهلیّت دهد و اگر برخوردی همچون برخورد با منافقان داشته باشند از آن بیم دارند که باطن شما باطن نیکان و پاکان باشد.

معروف است که شترمرغ و همچنین مرغ سنگ خواره(مرغی که در بیابان ها زندگی می کند و با منقار خود سنگ ها را می شکند)رمل های بیابان را کنار می زند و در آن تخم می گذارد و نیز افعی ها و مارها در چنین جاهایی تخم گذاری می کنند؛از این رو هنگامی که انسان با چنین تخم هایی در بیابان رو به رو می شود،نمی داند تخم مار افعی است یا تخم سنگ خواره و شترمرغ و در طرز رفتار با آن گرفتار شک و تردید می شود یا به تعبیر دیگر:انسان خشن و سنگ دل صورتش صورت انسان است و درونش مملوّ از شرّ و فساد؛ همچون تخم هایی که صورتش تخم پرندگان است و درونش افعی خطرناک.امام علیه السّلام با این تشبیه جالب و کم نظیر،مشکلات زندگی با افراد منافق را ترسیم فرموده است.

ص:411

ص:412

طرف نهر عظیم سرزمین سبأ)را در هم کوبید و در برابر آن هیچ برجستگی بر سطح آن زمین باقی نماند؛نه کوه های استوار نه تپه ها و هیچ چیز مانع جریان آن نشد؛نه کوه های عظیم و نه تپه های بلند.خداوند آن ها را مانند آب در درون دره ها پراکنده می سازد؛ سپس همچون چشمه سارهایی از قسمت های مختلف زمین سر بر می آورد؛و به کمک آنان حق گروهی(از مظلومان)را از گروهی دیگر(ظالمان)می گیرد و جمعی را در سرزمین دیگران اقامت می بخشد.

به خدا سوگند!آن ها(بنی امیّه)بعد از تسلط و پیروزی همه آن چه را در دست دارند از دست می دهند و(ذوب می شوند)آن گونه که چربی بر روی آتش آب می شود.

سخن نشان می دهد که تفسیر اوّل صحیح تر است؛زیرا امام علیه السّلام در جمله بعد می فرماید:

«اما به زودی خداوند آن ها(یارانش)را برای بدترین روزی که بنی امیّه در پیش دارند متحد خواهد کرد؛آن گونه که قطعه های پراکنده ابر پاییزی جمع می شود» (علی أنّ اللّه تعالی سیجمعهم لشرّ یوم لبنی أمیّة،کما تجتمع قزع (1)الخریف (2)) .

سپس می افزاید:«خداوند همه آن ها را گرد می آورد و در میان آنان الفت برقرار می سازد؛سپس آنان را همچون ابرهای متراکم به هم می پیوندد و به دنبال آن،درهای فتح و پیروزی را به روی شان گشاید» (یؤلّف اللّه بینهم،ثمّ یجمعهم رکاما (3)کرکام السّحاب؛ثمّ یفتح لهم أبوابا) .

در ادامه این سخن،هجوم شدید علاقه مندان مکتب اهل بیت علیهم السّلام را به جمعیّت بنی امیّه،این گونه بیان می کند:

«آن ها همانند سیل خروشانی از جایگاه خود حرکت می کنند؛همچون سیل(عظیم سرزمین قوم سبأ)که دو باغستان(بسیار گسترده دو طرف نهر عظیم سرزمین سبأ)را درهم کوبید که در برابر آن هیچ برجستگی بر سطح آن زمین باقی نماند؛نه کوه های استوار و نه تپه ها و آن ها چیزی مانع جریان آن نشد؛نه کوه های عظیم و نه تپه های بلند» (یسیلون من مستثارهم (4)کسیل الجنّتین،حیث لم تسلم علیه قارة (5)،و لم تثبت علیه أکمة (6)،و لم یردّ سننه (7)رصّ (8)طود (9)،و لا حداب (10)أرض) .