پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص: 2

تصویر

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

تصویر

ص: 9

تصویر

ص: 10

تصویر

ص: 11

تصویر

ص: 12

تصویر

ص: 13

تصویر

ص: 14

تصویر

ص: 15

تصویر

ص: 16

تصویر

ص: 17

تصویر

ص: 18

تصویر

ص: 19

ادامه خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

این خطبه به طور کلی-همان گونه که در بالا آمد-پیرامون نکوهش از دنیا سخن می گوید،دنیایی که انسان در زرق و برق و لذات نامشروع و کامجویی های بی حساب آن غرق می شود و خدا و خلق و سرنوشت خویش را به دست فراموشی می سپارد،دنیایی که ارزشها در آن نادیده گرفته می شود و حلال و حرام و ظلم و عدالت در آن مفهومی ندارد.

در بخشی از این خطبه سخن از فریبندگی و زرق و برق دنیاست و ظاهری که باطن ندارد.

و در بخش دیگر سخن از تحوّل و تغییر و دگرگونیهای دنیا است سخن از نعمتهایی است که جای خود را به نقمت می دهد و کامیابی هایی که مبدّل به ناکامی می شود.

در سومین بخش از ناپایداری و فناء دنیا سخن می گوید و با تعبیرات تکان دهنده ای حقیقت این امر را روشن می سازد.

در بخش چهارم دست مردم را می گیرد و به اعماق تاریخ گذشتگان فرو می برد،اقوامی که از قدرتمندترین مردم جهان بودند سرانجام دست اجل گریبان آنها را گرفت و از بالای تخت قدرت به زیر آورده و بر خاک مذلّت کشاند.

و بالاخره در بخش پایانی از مرگ و مردگان و آنها که روزی در میان ما با شور و نشاط زندگی می کردند و آوازه آنها همه جا پیچیده بود و اکنون خاک سیاه بالینشان شده و شور و نشاط آنان فرو نشسته و آوازه هایشان خاموش شده است سخن می گوید.امام علیه السّلام این بخشها را چنان با بیانات دقیق و حساب شده و مؤثّر ذکر می کند که غافل ترین افراد را از خواب غفلت بیدار می سازد و ارواح خفته را بیدار می کند.

ص: 21

این مطلب هنگامی روشن می شود که دورنمای کاخ شاهان و قدرت ظاهری آنها و زرق و برق قصرهای ثروتمندان و لباس ها و مرکب ها و وسایل زندگی زیبا و جذاب آنها را از دور ببینی؛که دل ها را سخت تکان می دهد و به خود مشغول می دارد؛امّا هنگامی که نزدیک می شویم و در اعماق زندگی آنها فرو می رویم، چیزی جز بدبختی و گرفتاری،مشکلات و ناراحتی ها و ترس از خطرات دشمن و توطئه های حسودان و اختلافات دوستان نمی بینیم.

این تعبیرات در واقع برگرفته از آیات قرآن مجید است:

در دو آیه می خوانیم: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ الْغُرُورِ» ؛زندگی دنیا جز وسیله فریب نیست (1)».

در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ هؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ» ؛آنها زندگی زودگذر را دوست دارند (2)».

و در جای دیگر می فرماید: «زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ» ؛محبّت امور مادی از زنان و فرزندان و اموال هنگفت...در نظر مردم جلوه داده شده است (3)».

و در جای دیگر می فرماید: «ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ» ؛بگذار بخورند و بهره گیرند و آرزوها آن را سرگرم و غافل سازد (4)».

و در ادامه این سخن می فرماید:«شادمانی و نعمت آن پایدار نیست و از دردها و مشکلاتش کسی در امان نمی باشد،سخت مغرور کننده و زیانبار است، متغیّر و زوال پذیر و پایان گیرنده و نابود شدنی است و(سرانجام)

ص: 24

ساکنان خود را می خورد و هلاک می کند» (لا تدوم حبرتها (1)و لا تومن فجعتها،غرّارة، ضرّارة حائلة (2)زائلة نافدة (3)بائدة (4)أکّالة غوّالة (5)) .

امام علیه السّلام در این قسمت از سخن خود با تعبیرات بسیار حساب شده از ناپایداری دنیا خبر می دهد،نه زیباییهای آن ادامه دارد نه قدرت،نه ثروت،نه جوانی و نه امنیّت،همه چیز آن در معرض زوال است و با نسیمی دفتر ایّام بر هم می خورد و غافل و بی خبر کسانی هستند که با این حال بر آن تکیه می کنند.

و ادامه داده می فرماید:«آن گاه که زندگی دنیا به حدّ اعلا می رسد و به آرزوی دنیاپرستان جامه عمل می پوشاند و از آن راضی می شوند،بیش از آنچه خداوند متعال(در قرآن)فرموده،نخواهد بود که:زندگی دنیا همچون آبی است که از آسمان فرو می فرستیم و به وسیله آن گیاهان سر به هم آورند،اما چیزی نمی گذرد که خشک می شوند و بادها آن ها را به هر سو پراکنده می سازد و خداوند بر همه چیز قادر است» (لا تعدو-اذا تناهت إلی امنیّة اهل الرّغبة فیها و الرّضاء بها-أن تکون کما قال اللّه تعالی سبحانه: «کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیماً (6)تَذْرُوهُ الرِّیاحُ وَ کانَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ مُقْتَدِراً»

ص: 25

2امام علیه السّلام در این جا برای اثبات مقصود خود به مثال زیبا و گویایی که قرآن مجید در سوره«کهف» (1)آورده است متوسّل می شود دست انسانها را گرفته و به دشت و صحرا می برد،منظره بهار و پاییز را در نظر آنها مجسّم می سازد که چگونه با نزول باران،زمین می جنبد و گیاهان سر بر می آورند درختان شکوفه می کنند و گلها می خندند و شاخه ها پر برگ و سپس پر میوه می شوند اما با گذشتن چند ماه برگها پژمرده،درختان افسرده،نغمه های مرغان خاموش، شاخه ها برهنه می شوند و همه چیز پایان می گیرد،آری!چنین است وضع زندگی انسانها در این دنیای فانی و ناپایدار و چه تشبیه جالب و گویایی!

ص: 26

ص: 27

(آری!)دنیا بسیار فریبنده است و آنچه در آن است فریب و نیرنگ است، فناپذیر است و هر کس در آن است نیز فانی می شود،و همه زاد و توشه های آن -جز زاد و توشه تقوا-بیهوده است.هر کس به مقدار کفایت از مواهب دنیا قانع شود،آرامش بیشتری بدست می آورد و آن کس که از آن بسیار طلبد،وسیله نابودی خود را بیشتر فراهم ساخته است و آنچه را به دست آورده،به زودی از دستش می رود.

و به همین دلیل«جای تعجب نیست که هر گاه صبحگاهان به یاری کسی برخیزد،شامگاهان خود را ناشناس و بیگانه نشان دهد و اگر در یک طرف شیرینی و گوارایی داشته باشد در سوی دیگر تلخی به بار می آورد و مرگ می آفریند» (و حریّ إذا اصبحت له منتصرة ان تمسی له متنکّرة و إن جانب منها اعذوذب (1)و احلولی (2)،أمرّ منها جانب فأوبی (3)).

آری!چنین است طبیعت زندگی این دنیای مادّی،و همیشه چنین بوده و خواهد بود که تلخ و شیرین،پیروزی و شکست،زندگی و مرگ،به زودی جای خود را با یکدیگر عوض می کنند و هیچ قدرتی نمی تواند مانع این دگرگونیها گردد.

آن گاه در تأکید همین معنی می فرماید:«هیچ کس از نعمتها و لذّات دنیا به آنچه خواسته است نمی رسد مگر این که(به زودی)مشکلات و سختی هایش او را به رنج می افکند و شبی را در زیر بال و پر امنیّت به سر نمی برد جز این که صبحگاهان،روی شهپرهای لغزنده خوف قرار می گیرد» (لا ینال امرؤ من غضارتها (4)رغبا إلاّ أرهقته (5)من نوائبها تعبا!و لا یمسی منها فی جناح أمن إلاّ أصبح علی قوادم (6)خوف) .

ص: 30

آری!فاصله زمانی و مکانی خوشبختی و بدبختی در دنیا بسیار کم است، گاه در آغاز شب بساط عیش و نوش را گسترده،غرق لذّت و شادی است ولی با گذشتن یک شب،صبحگاهان،فریاد شیون بر مرگ عزیزانش از همان خانه پر زرق و برق برمی خیزد و گاه به دست نزدیکترین دوستان و محافظانش جام تلخ و زهرآلود مرگ را سر می کشد.

باز در ادامه این سخن،از فریب و فنای دنیا توصیف گویاتری فرموده می گوید:

«دنیا بسیار فریبنده است و آنچه در آن است فریب و نیرنگ است،فناپذیر است و هر کس در آن است نیز فانی می شود،و همه زاد و توشه های آن،جز زاد و توشه تقوا،بیهوده است،هر کس به مقدار کفایت از مواهب دنیا قانع شود آرامش بیشتری به دست می آورد،و آن کس که از آن بسیار طلبد وسیله نابودی خود را بیشتر فراهم ساخته است(اضافه بر این)آنچه را به دست آورده به زودی از دست او می رود!» (غرّارة،غرور ما فیها،فانیة فان من علیها،لا خیر فی شیء من أزوادها إلاّ التّقوی.من أقلّ منها استکثر ممّا یؤمنه و من استکثر منها استکثر ممّا یوبقه (1)و زال عمّا قلیل عنه) .

و به این ترتیب امام علیه السّلام به دنبال آن توصیفهایی که درباره تغییر و تحوّل نعمتها و جابه جایی قدرتها و نابودی موفقیّتها بیان می دارد نتیجه می گیرد که عاقل کسی است که از آن به مقدار کم(به اندازه کفاف)قناعت کند تا اسباب امنیّت خاطر فراهم سازد چرا که آنها که فزون طلبند برای حفظ

ص: 31

این فزونی خود را در معرض آفات فراوان قرار داده و عوامل بدبختی و نابودی خویش را به دست خویش فراهم می سازند.

ص: 32

ص: 33

چه بسیار افرادی که به آن اطمینان نمودند ولی آنها را بر زمین کوبید،چه افراد صاحب جاه و جلال که دنیا آنها را حقیر و کوچک ساخت و متکبران فخرفروشی که به خاک مذلّتشان انداخت» (کم من واثق بها قد فجعته،و ذی طمأنینة إلیها قد صرعته،و ذی ابّهة (1)قد جعلته حقیرا،و ذی نخوة قد ردّته ذلیلا) .

آری هیچ کس در هیچ پست و مقام و موقعیتی از حوادث دردناکی که به طور ناگهانی گریبان افراد را می گیرد در امان نمی باشد،شاهان بزرگ،قهرمانان قوی پیکر،ثروتمندان پر تجربه،و جوانان شاداب و زیبا،همه و همه در معرض هجوم این حوادث ناگهانی هستند،حوادثی که یک شبه نعمتها را می گیرد و عزیزترین عزیزان را بر خاک مذلّت می نشاند و تاریخ پر است از این گونه حوادث.

طبری در تاریخ خود می نویسد:«سلیمان بن عبد الملک»روزی لباس گرانبها و عمامه سبز رنگی پوشید و نگاه در آیینه کرد(و از چهره خود لذّت برد، و از روی مباهات)گفت:«من پادشاه جوان جوانبختم ولی بعد از این ماجرا تنها یک هفته زنده بود» (2)و به گفته شاعر:

بهار عمر بسی دلفریب و رنگین است ولی چه سود که دارد خزان مرگ از پی

دیگر این که:تمام شیرینی های آن با تلخی آمیخته و پیروزیها با شکست توأم است،می فرماید:«حکومت دنیا ناپایدار و همواره دست به دست می گردد، زندگی آن تیره،گوارایش،ناگوار،شیرینی آن تلخ،غذای آن

ص: 35

مسموم، و طنابهایش کهنه و پوسیده است!» (سلطانها دوّل (1)و عیشها رنق (2)و عذبها اجاج (3)،و حلوها صبر (4)و غذائها سمام (5)و أسبابها رمام (6)).

و در ادامه آن می افزاید:«زندگانش همواره در معرض مرگند و تندرستانش در معرض بیماری،حکومتش بر باد رفته،نیرومندانش مغلوب،صاحبان نعمتش رو به فنا،و همسایگانش غارت زده اند!» (حیّها بعرض موت،و صحیحها بعرض سقم،ملکها مسلوب و عزیزها مغلوب،و موفورها (7)منکوب (8)،و جارها محروب (9)) .

آری لذات و مواهب دنیا حتی در زمانی که وجود دارد آمیخته با انواع درد و رنجهاست،حاکمان مقتدر را از دور می بینیم و گاه بر قدرت و سطوت آنها غبطه می خوریم اما هنگامی که نزدیک می شویم می بینیم او حتی از

ص: 36

نزدیکترین دوستانش در وحشت است و از این که نمی داند فردا چه می شود سخت نگران است،به همان داستانی می ماند که شخصی آرزوی یک روز سلطنت و نشستن بر تخت پادشاهی کرده بود،به خواسته اش ترتیب اثر دادند،امّا بالای سرش خنجر برنده سنگینی آویزان کرده بودند که به یک موی بسته بود،و او هر لحظه احتمال می داد،آن مو پاره شود و خنجر بر فرقش فرود آید،پیوسته پابه پا می کرد و آرزو می کرد:هر چه زودتر آن روز تمام شود و از شر تخت و تاجی که با خطرات آن خنجر آمیخته است،رهایی یابد،و به تعبیر امام علیه السّلام همه طنابهای به ظاهر محکم دنیا پوسیده است و بر هیچ یک نمی توان اعتماد کرد.

ص: 37

فداییان خود نکرده)بلکه به عکس آنها را زیر آفتهای گوناگون پوشانید و طوق حوادث دردناک کوبنده را بر گردنشان افکند و با انواع شدائد و مشکلات ذلیلشان نمود،و به صورت به خاک افکند و پایمالشان کرد،و به یاری گردش روزگار بر ضدّ آنها برخاست.

شما با چشم خود دیدید(و در تواریخ خواندید)که دنیا در برابر دنیاپرستان و کسانی که آن را بر همه چیز مقدّم می داشتند و بر آن تکیه می کردند هنگام کوچ همیشگی از آن چهره در هم کشید و خود را کاملا ناآشنا جلوه داد.

آیا دنیا برای دنیاپرستان زاد و توشه ای جز گرسنگی فراهم کرد؟و جز فشار و تنگی محلّی برای آنها آماده ساخت؟و جز ظلمت و تاریکی برای آنها نوری مهیّا نمود؟(نه،هرگز،بلکه آنها را در گورهای تاریک و تنگ و وحشتناک جای داد)و آیا سرانجام جز ندامت چیزی برای آنها ببار آورد؟آیا چنین دنیایی را بر همه چیز مقدّم می شمرید؟و بر آن تکیه می کنید؟و نسبت به آن حرص می ورزید؟!چه بد خانه ای است این دنیا برای کسی که نسبت به آن خوش بین باشد و در آن آسوده خاطر زندگی کند!!

من کان قبلکم اطول أعمارا و أبقی آثارا و ابعد آمالا و اعدّ عدیدا (1)و اکثف (2)جنودا) .

در این بخش از خطبه امام به پنج امتیاز از پیشینیان اشاره می کند:طول عمر،بقای آثار،درازی آرزوها،فزونی جمعیّت و کثرت لشکرها.امتیازاتی که سبب برتری آشکار آنها می شد ولی هیچ یک از این امور نتوانست از نفوذ سیل فنا به قصرها و خانه های آنها جلوگیری کند،سرانجام همچون برگهای خشکیده درختان یا پرکاه،روی این سیلاب غلطیدند و رفتند.

امام علیه السّلام در همین راستا اضافه می فرماید:«آنها دنیا را پرستیدند چه پرستیدنی،و آن را بر همه چیز مقدّم داشتند چه مقدّم داشتنی،اما سرانجام بدون زاد و توشه ای که آنها را به منزلگاه(ابدی)برساند و بدون مرکبی که این راه(پر خوف و خطر)را بپیمایند از آن کوچ کردند» (تعبّدوا للدّنیا أیّ تعبّد و آثروها أیّ ایثار،ثمّ ظعنوا عنها بغیر زاد مبلّغ و لا ظهر قاطع) .

آری!آنها با آن همه تلاش و کوشش در طریق بندگی دنیا و بکار گرفتن تمام نیروها و استعدادشان در این طریق،بهره ای از آن نبردند و در راه طولانی آخرت که جز با زاد و توشه تقوا و مرکب ایمان قابل پیمودن نیست بی زاد و مرکب به راه افتادند.

سپس امام علیه السّلام یاران خود را مخاطب ساخته می فرماید:«آیا هرگز به شما خبر رسیده که دنیا فدیه ای برای یکی از آنها داده باشد و(تا او را از مرگ یا سکرات آن)رهایی بخشیده باشد؟یا کمکی به آنها در این مسیر کند؟یا حدّ اقل هم نشین خوبی برای آنان باشد» (فهل بلغکم أنّ الدّنیا

ص: 40

سخت (1)لهم نفسا بفدیة،أو أعانتهم بمعونة،أو أحسنت لهم صحبة) .

آری نه نجات کامل یا کمکی در این راه،و نه حتّی مصاحبت شایسته با یک نفر هم از این همه،دنیا نداشته است،آیا این درس عبرت بزرگی برای همه شما نیست؟! سپس می افزاید:نه تنها به آنها کمکی نکرد و به فدائیان خود نظر مرحمتی ننمود«بلکه به عکس آنها را زیر آفتهای گوناگون پوشانید و طوق حوادث دردناک و کوبنده را برگردنشان افکند و با انواع شدائد و مشکلات،آنها را ذلیل نمود و به صورت،به خاک افکند و پایمالشان کرد و به یاری گردش روزگار بر ضدّ آنها برخاست». (بل أرهقتهم (2)بالقوادح (3)و أوهقتهم (4)بالقوارع (5) 5وضعضعتهم (6)بالنّوائب و عفّرتهم (7)للمناخر و وطئتهم بالمناسم (8)و أعانت علیهم ریب المنون (9)) .

ص: 41

این تعبیرات حساب شده و کوبنده،اشاره به این است که دنیا،نه این که دنیاپرستان را به کمترین چیزی یاری نکرد،بلکه به عکس با تمام قوّت و قدرت برای کوبیدن و پایمال کردن و نابود ساختن آنها بپاخاست و هر چه در توان داشت بر ضدّ آنها بکار گرفت.

جالب،این که:در بیان کمکهای دنیا از کمکهای بزرگ شروع می کند تا به کوچک می رسد ولی در مورد زیانهایی که به دنیاپرستان رسانده از مراحل پایین تر گرفته و به آخرین مرحله که لگدمال کردن و نابود ساختن است می رساند و این نهایت فصاحت و بلاغت در بیان حقایق تلخ و ناگوار را نشان می دهد و نهایت بی وفایی و پستی دنیا را آشکار می سازد.

سپس امام در یک نتیجه گیری روشن می فرماید:«شما با چشم خود دیدید (و در تواریخ خواندید)که دنیا در برابر دنیاپرستان و کسانی که آن را بر همه چیز مقدّم می داشتند و بر آن تکیه می کردند،هنگام کوچ همیشگی از آن چهره در هم کشید و خود را کاملا ناآشنا جلوه داد» (فقد رأیتم تنکّرها لمن دان لها و آثرها و أخلد (1)إلیها حین ظعنوا عنها لفراق الأبد) .

«آیا دنیا برای دنیاپرستان زاد و توشه ای جز گرسنگی فراهم کرد؟و جز فشار و تنگی محلّی برای آنها آماده ساخت؟و جز ظلمت و تاریکی برای آنها نوری مهیّا نمود؟(نه هرگز،بلکه آنها را در گورهایی تنگ و تاریک و وحشتناک جای داد)و سرانجام آیا جز ندامت چیزی برای آنها ببار آورد» (و هل زوّدتهم إلاّ

ص: 42

السّغب (1)أو احلّتهم إلاّ الضّنک (2)أو نوّرت لهم إلاّ الظّلمة أو أعقبتهم إلاّ النّدامة) .

چگونه بر دنیایی که جز بدبختی و شکست و ناکامی و ظلمت و تاریکی برای دوستدارانش نمی آفریند و سرانجام مایّه ندامت و پشیمانی است تکیه می کنید؟و خود را برده آن می سازید و آن را بر همه مقدّم می دارید.

در ادامه می فرماید:«آیا چنین دنیایی را بر همه چیز مقدّم می شمرید و بر آن تکیه می کنید و نسبت به آن حرص می ورزید؟!چه بد خانه ای است این دنیا برای کسی که نسبت به آن بدگمان نباشد،در آن(آسوده خاطر زندگی کند و)خوفی نداشته باشد» (ا فهذه تؤثرون أم إلیها تطمئنّون أم علیها تحرصون؟فبئست الدّار لمن لم یتّهمها و لم یکن فیها علی وجل منها) .

به راستی تعبیراتی از این گویاتر و رساتر درباره بی اعتباری دنیا و سرانجام وحشتناک دنیاپرستان پیدا نمی شود،هدف امام علیه السّلام از این تأکیدهای پی درپی و تعبیرات بیدارگر و هشدار دهنده آن است که در برابر موج دنیاپرستی که به خاطر وفور نعمت های بدست آمده از فتوحات اسلامی،برای گروه زیادی پیدا شده بود و یک باره غرق ناز و نعمت شده بودند و ارزشهای الهی را فراموش کرده،به خواب و خور و لذّات مادی چسبیده بودند،به پا خیزد و خفتگان را بیدار کند و ارزشهای از دست رفته اسلام را زنده نماید و مردم را-که مخصوصا از زمان عثمان به این طرف به بیراهه کشیده بودند-به راه باز گرداند.

ص: 43

چه زیبا و جالب است این گونه مواعظ و اندرزهای گویا و رسا برای دنیاپرستان عصر ما که آنها نیز در همان شرایط بلکه بدتر از آن گرفتار شده اند که اگر به هوش نیایند نه دینی باقی می ماند و نه دنیای معقولی.

این تعبیرات هماهنگ با آیات و روایاتی است که در قرآن مجید و کلمات پیامبر و معصومین دیگر آمده است:

در سوره روم آیه 9 می خوانیم: «أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» ؛آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟آنها نیرومندتر از اینان بودند و زمین را(برای زراعت و آبادی)بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند و پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغشان آمدند(اما آنها انکار کردند و کیفر خود را دیدند) خداوند هرگز به آنان ستم نکرد آنها به خودشان ستم می کردند».

و در سوره یونس آیه 7-8 می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذِینَ هُمْ عَنْ آیاتِنا غافِلُونَ أُولئِکَ مَأْواهُمُ النّارُ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» ؛آنها که ایمان به ملاقات ما(و روز رستاخیز)ندارند و به زندگی دنیا خشنود شدند و بر آن تکیه کردند و آنها که از آیات ما غافلند جایگاهشان آتش است به خاطر کارهایی که انجام می دادند».

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:«من زهد فی الدّنیا أثبت اللّه الحکمة فی قلبه و أنطق بها لسانه و بصّره عیوب الدّنیا دائها و دوائها و أخرجه من الدّنیا سالما؛کسی که نسبت به(زرق و برق)دنیا بی اعتنا باشد خداوند حکمت را در دل او برقرار می سازد و زبانش

ص: 44

به آن گویا می شود و عیوب دنیا را به او نشان می دهد،دردهای آن و داروهای آن،و او را از دنیا با سلامت(دین و ایمان)بیرون می برد» (1).

در حدیث دیگری از آن حضرت علیه السّلام آمده است:«من أصبح و أمسی و الدّنیا اکبر هّمّه جعل اللّه تعالی الفقر بین عینیه و شتّت أمره و لم ینل من الدّنیا إلاّ ما قسّم اللّه له و من أصبح و أمسی و الآخرة اکبر همّه جعل اللّه الغنی فی قلبه و جمع له أمره؛کسی که صبح و شام،دنیا مهمترین خواسته و مقصود او باشد خداوند متعال فقر را پیش روی او قرار می دهد و امور او را پراکنده می کند و از دنیا بهره ای نمی برد جز آنچه برای او مقدّر شده،و کسی که صبح و شام،آخرت،مهمترین مطلوب و مقصود او باشد خداوند غنا و بی نیازی را در قلب او قرار می دهد و امور او را جمع می کند و سامان می بخشد» (2).

ص: 45

خوشحال می شوند، نه از قحطی مأیوس و ناراحت،همه گرد هم هستند ولی تنهایند همسایگان نزدیکند ولی از هم دورند،در کنار همند ولی هیچ گاه به دیدار هم نمی روند نزدیکند اما با هم تماس نمی گیرند.عاقلانی هستند که دشمنی ها از دل آنها رخت بربسته،و جاهلانی که آتش کینه در دل آنها فرو مرده،نه از زیان آنها ترسی است و نه به دفاع آنها امیدی،برون زمین را به درون آن تبدیل کرده اند، و خانه تنگ و تاریک را به جای خانه های وسیع،غربت را به جای دیدار اهل و عیال و ظلمت را به جای نور،پذیرفته اند(آری در قیامت)آنها به سوی زمین باز می گردند،همان گونه که در آغاز از زمین(و خاک)جدا شدند.این در حالی است که همگی پا برهنه و عریانند آنها از روی زمین با اعمال خویش به سوی حیات ابدی و سرای جاودانی کوچ کرده اند،آن گونه که خداوند فرموده:«همان طور که آفرینش را آغاز کردیم،آن را باز می گردانیم،این وعده ای است قطعی که آن را انجام می دهیم».

آری!« «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» ،هر انسانی طعم مرگ را می چشد» (1)و «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ» ؛«تمام آنها که روی زمین زندگی می کنند سرانجام فانی می شوند و جز ذات پاک خدا باقی نمی ماند» (2)و در هر چیز،انسان شک کند در مرگ،جای شکّ و تردید نیست:

«وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» (3)».

و در ادامه سخن می افزاید:«از کسانی که(پیش از شما در دنیا بودند و) می گفتند:«چه کسی از ما نیرومندتر است»پند گیرید،(آری)آنها را به سوی قبرشان بردند در حالی که اختیاری از خود نداشتند و در درون قبرهایشان وارد ساختند در حالی که مهمان نبودند» (و اتّعظوا فیها بالّذین قالوا: «مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً» (4)،حملوا إلی قبورهم فلا یدعون رکبانا (5)،و أنزلوا الأجداث (6)فلا یدعون ضیفانا) .

این سخن اشاره به آیه 15 سوره«فصّلت»است که می فرماید: «فَأَمّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً» ؛قوم عاد به ناحق در زمین تکبّر ورزیدند و گفتند:چه کسی از ما نیرومندتر است؟»(زیرا آنها دارای جثّه های قوی و پولادین و خانه و کاخها در دل

ص: 48

کوهها بودند و همین آنها را سخت مغرور کرده بود ولی به هنگامی که فرمان عذاب صادر شد تندبادهای سخت،جثّه های آنها را مانند پر کاه با خود برد و به هر سو پراکنده کرد).

این که می فرماید:«به آنها راکب نمی گویند»،به خاطر این است که آنها را بی اختیار بر دوشها می برند،و این که می فرماید:«در قبر به آنها مهمان گفته نمی شود»،به خاطر آن است مهمان کسی است که با میل و اراده خود به جایی که از او پذیرایی می کنند وارد شود.

شبیه همین معنا را امام در خطبه 188 فرموده:«حملوا إلی قبورهم غیر راکبین و انزلوا فیها غیر نازلین».

و در ادامه این سخن می فرماید:«در دل سنگهای گسترده خانه های قبر برای آنان ساخته شد و از خاک کفنهایی و از استخوانهای پوسیده همسایگانی داشتند!» (و جعل لهم من الصّفیح (1)اجنان 2،و من التّراب اکفان و من الرّفات (2)جیران) .

اشاره به این که،خانه قبر نه بنایی دارد نه سقف و ستونی و نه درها و پنجره ها،بلکه چیزی جز یک مشت سنگ و خاک گسترده نیست،و تعبیر به کفن در مورد خاکها به خاطر آن است که همچون کفن بدن را می پوشاند،به علاوه کفن موقّتی است و به زودی می پوسد،آنچه به صورت کفن در دراز مدّت باقی می ماند همان خاکهاست.

ص: 49

جالب این که:امام در ادامه بحث به شرح حال این همسایگان یعنی استخوانهای پوسیده می پردازد و با تعبیرات بسیار ظریف و آموزنده ای آن را توضیح می دهد.

می فرماید:«آنها همسایگانی هستند که هیچ صدایی را پاسخ نمی گویند و در برابر هجوم ستمگران کمکی برای نجات همسایه خود نمی کنند؛و به گریه ها اعتنا ندارند!» (فهم جیرة لا یجیبون داعیا و لا یمنعون ضیما (1)و لا یبالون مندبة (2)) .

اضافه بر این چنان نسبت به همه چیز بی تفاوتند که«نه از بارش باران خوشحال می شوند،نه از قحطی مأیوس و ناراحت،همه گرد هم اند ولی تنهایند؛ همسایگان نزدیکند ولی از هم دورند،در کنار هم اند ولی هیچ گاه به دیدار هم نمی روند؛نزدیکند،اما با هم تماس نمی گیرند» (إن جیدوا (3)لم یفرحوا و ان قحطوا لم یقنطوا جمیع و هم آحاد،و جیرة (4)و هم ابعاد،متدانون لا یتزاورون،و قریبون لا یتقاربون) .

به راستی وضع آنها عبرت انگیز است،همه چیز آنها با مردم دنیا متفاوت است؛تا دیروز با هم بودند و به کمک هم برمی خاستند و به استقبال سالهای پر نعمت می رفتند و از خشکسالی در وحشت بودند و از راه های دور و نزدیک به دیدار هم می شتافتند ولی امروز خبری نیست.در کنار هم اند اما کمترین خبری از یکدیگر ندارند،قبرهای آنها به هم چسبیده،اما گویی فاصله ها از مشرق تا به مغرب است.آنها که در عذاب برزخی هستند اگر

ص: 50

شب و روز ناله و فریاد سر دهند،همسایه دیوار به دیوارشان،نه ناله آنها را می شنود و نه در صورت شنیدن،کمکی از او برخاسته است.

در همین زمینه اشعاری که امام سجاد علیه السّلام به هنگام گریه زمزمه می کردند، جلب توجه می کند که در واقع شرحی برای کلام مولاست آن جا که می فرماید:

و اضحوا رمیما فی التّراب و اقفرت مجالس منهم عطّلت و مقاصر

و حلّوا بدار لا تزاور بینهم و أنّی لسکّان القبور تزاور

فما ان تری إلاّ جثی قد تووا بها مسنّمة تسفی علیه الاعاصر:

«آنها در دل خاک به صورت استخوان های پوسیده ای درآمدند و مجالس و قصرهای آنها خالی و بی صاحب ماند.

و در خانه ای فرود آمدند که هیچ دیداری در میان ساکنان آنان نیست مگر صاحبان قبرها می توانند از یکدیگر دیدار کنند! آری در آن جا چیزی جز بدن های بی جانی که در قبر جای گرفته اند دیده نمی شود همان قبرهای خاموش و برجسته ای که پیوسته بادها بر آن می وزد» (1).

در ادامه این سخن در جمله های تکان دهنده دیگری می فرماید:«آنها عاقلانی هستند که دشمنی ها از دل آنان رخت بربسته،و بی خبرانی هستند که آتش کینه در دل آنها فرو مرده،نه از زیان آنها ترسی است و نه به دفاع آنها امیدی،برون زمین را به درون آن تبدیل کرده اند و خانه تنگ و تاریک را به جای خانه های وسیع،غربت را به جای دیدار اهل و عیال و ظلمت را به جای نور پذیرفته اند» (حلماء قد ذهبت اضغانهم و جهلاء قد ماتت

ص: 51

احقادهم.لا یخشی فجعهم و لا یرجی دفعهم إستبدلوا بظهر الأرض بطنا،و بالسّعة ضیقا،و بالأهل غربة و بالنّور ظلمة) .

عجب این که در یک جمله،آنها را به عنوان عاقلان توصیف می کند و در جمله بعد به عنوان جاهلان،در واقع،جثّه های بی جانی هستند که نه عالمند و نه جاهل؛بلکه وضع حال آنها در یکجا شباهت به عاقلان دارد،چرا که عداوتی در میان آنها نیست و در جای دیگر به جاهلان بی خبری شباهت دارد که آتش حسد در آنها فرو مرده است؛همه چیز آنها در یک لحظه دگرگون شده،از روی زمین به درون زمین خزیده اند؛خانه وسیع و نورانی و پر از اهل و عیال را به گور تنگ و تاریک و ظلمانی،و خاموش و تنها مبدّل ساخته اند.

و در پایان این سخن می فرماید:«آنها(انسانها)به سوی زمین باز می گردند همان گونه که در آغاز از زمین جدا شدند این در حالی است که همگی پا برهنه و عریانند!» (فجاءؤوها کما فارقوها حفاة عراة) (1).

این سخن اشاره به همان چیزی است که قرآن مجید بیان فرموده که:« «مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری» ؛ما شما را از زمین آفریدیم و به زمین باز می گردانیم و بار دیگر شما را از آن(در قیامت)بیرون می آوریم» (2).

آری!همان گونه که آدم هنگامی که از خاک آفریده شد همچنین فرزندان او به هنگام تولّد پا برهنه و عریانند به هنگام بازگشت به زمین نیز چنین خواهند بود و اگر کفنی با خود می برند این کفن،کفش و لباسی محسوب نمی شود

ص: 52

به علاوه به زودی می پوسد و از میان می رود و سرانجام انسان با تمام اموالی که گرد آورده و کاخها و باغها و مرکبها و زینتها و امکانات دیگر،وداع می گوید و تهی دست و عریان و پا برهنه در گودال تنگ و تاریکی که نامش قبر است می خزد.

تنها چیزی که با خود می برد اعمال اوست که گاه بزرگترین بلای جان او می شود همان گونه که امام علیه السّلام می فرماید:«آنها از روی زمین با اعمال خویش به سوی حیات ابدی و سرای جاودانی کوچ کردند»آن گونه که خداوند متعال می فرماید:

«همان طوری که آفرینش را آغاز کردیم آن را باز می گردانیم،این وعده ای است قطعی که به یقین آن را انجام می دهیم!» (1)(قد ظعنوا عنها بأعمالهم إلی الحیاة الدّائمة و الدّار الباقیة،کما قال سبحانه و تعالی: «کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ وَعْداً عَلَیْنا إِنّا کُنّا فاعِلِینَ» ).

در حقیقت امام علیه السّلام در پایان این خطبه به دو نکته اشاره می کند:یکی به مسأله بازگشت انسان به زمین همان گونه که از زمین آفریده شد،و دیگر به مسأله حیات نوین در قیامت،آن گونه که حیات نخستین به او عنایت فرمود،و برای این که هیچ شک و تردیدی باقی نماند می فرماید:«آن کس که حیات نخستین داد و انسان را از خاک آفرید بار دیگر او را از خاک مبعوث می کند و حیات جاویدان به او می بخشد و او می ماند و پاداش و کیفر اعمالش.

روز رستاخیز غافل می کند و این غفلت عامل مهمّ دیگری برای فرو غلطیدن در بستر گناه است و از آن جا که مخصوصا در عصر امام امیر مؤمنان علی علیه السّلام فراوانی و مال و ثروت به خاطر پیشرفت سریع اسلام و غنائم جنگی و غیر آن،توجّه گروه عظیمی از مسلمین به دنیا زیاد شده بود که یک نمونه آن فساد عظیم مالی عصر«عثمان»بود،امام علیه السّلام در جای جای خطبه های«نهج البلاغه»داد سخن را در نکوهش دنیای غافل کننده و گناه آلود،می دهد و با بیانی صریح و گویا و تکان دهنده که بالاتر از آن تصوّر نمی شود،به نکوهش شدید دنیا می پردازد،مخصوصا در خطبه بالا که گویی آنچه را قرآن در مذّمت دنیا دارد امام علیه السّلام همه را در این خطبه گردآوری فرموده و معجونی ساخته که هر غافلی را بیدار و هر مستی را هشیار می کند.

امام علیه السّلام برای بیان این مقصود از طرق مختلفی،این موضوع را دنبال فرمود:

1-«نخست»از«بی وفایی و ناپایداری دنیا»سخن می گوید که چگونه همه را به خود مشغول می کند،ناگهان آنها را رها کرده و در کام بدبختی ها فرو می برد.

2-گاه از«دگرگونی سریع دنیا»سخن می گوید که یک شبه قدرتها جا به جا می شوند و پیروزیها به شکست،می انجامد،سلامتی جای خود را به بیماری و غنا و ثروت،جای خود را به فقر و بدبختی می دهد.

3-گاه از آمیخته بودن همه این مواهب به درد و رنجها،نوشها با نیشها و گلها در کنار خارها و گنجها در کنار افعی ها،خبر می دهد،تا کسی دل بر آن نبندد و دورنمای دل انگیزش او را نفریبد.

4-گاه دست یاران خود را گرفته و نمونه عینی این بی وفایی و ناپایداری و بی اعتباری را بر جای جای تاریخ بشر را،به آنها نشان

ص: 54

می دهد و می فرماید:ببینید دنیا بر سر کسانی که از شما قدرتمندتر و ثروتمندتر و دارای جمعیّتهائی فزونتر و لشکریانی انبوه تر بودند چه آورد،تا چه کند با تو دگر روزگار.

5-گاه همچون نقّاشی چیره دست،قلم به دست گرفته و حالات هول انگیز انسان را در آستانه مرگ و جدایی از دوستان و بستگان،اموال و ثروتها و مقامات مورد علاقه اش،در یک تابلوی گویا،ترسیم می کند و در برابر دیدگان آنها می گذارد تا همه چیز را با چشم خود ببینند و عبرت بگیرند.

6-گاه ترسیم گویای دیگری از قبرهای تنگ و تاریک،که آخرین منزلگاه هستی دنیا،این است،از تنهایی انسان،همسایگان خاموش،که هرگز به دیدار هم نمی آیند و از یکدیگر خبر نمی گیرند و جدایی از زن و فرزند،برهنگی و درماندگی انسان،نشان می دهد.

و جالب این که:در تمام این مباحث در سایه آیات قرآن حرکت می کند،گاه صریحا به آیات اشاره می فرماید،و گاه تعبیراتی است برگرفته از آیات قرآن،و این امر،نورانیّت و روحانیّت و جاذبه بیشتری به کلام امام علیه السّلام می دهد و تأثیر آن را فزونتر می سازد.

ای کاش!دنیاپرستان مغرور،و فریفته شدگان این دار تزویر و غرور،حدّاقل برای یک بار در عمرشان،این خطبه بیدار کننده را می خواندند و در جمله؟ جمله آن تأمّل و دقّت می کردند و چه خوب است همه ما گهگاه،به سراغ این خطبه و مانند آن در«نهج البلاغه»بیاییم و از آن شناخت بیشتری در باره دنیا و روح تازه ای برای اطاعت فرمان حق و پرهیز از گناه پیدا کنیم.

ص: 55

بسیاری از سخن پردازان و شعرای ما نیز در سایه این آیات و روایات حرکت کرده و اشعار نغز و هشدار دهنده ای سروده اند،از جمله شاعر توانا و بی نظیر «حافظ شیرازی»در باره سرعت زوال نعمتها می گوید:

مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم جرس،فریاد می دارد که بر بندید محملها!

و نیز در باره بی وفایی دنیا چنین می سراید:

برو از خانه گردون به در،و نان مطلب

کاین سیه کاسه،در آخر بکشد مهمان را!

هر که را خوابگه آخر به دو مشتی خاک است

گو چه حاجت که به افلاک کشی ایوان را

و نیز در باره آمیخته بودن راحتی ها با درد و رنجها می گوید:

که شنیدی که در این بزم دمی خوش بنشست؟

که نه در آخر صحبت،به ندامت برخاست؟

و سرانجام در باره دگرگونیهای سریع و ناگهانی دنیا چنین می سراید:

بیدار شوای دیده که ایمن نتوان بود

زین سیل دمادم که در این منزل خواب است!

سبز است در و دشت بیا تا نگذاریم

دست از سر آبی که جهان جمله سراب است!

هم نمی روند این سؤال مطرح می شود که در روایات متعدّدی آمده که«اهل قبور»گاه دور هم جمع می شوند و از حال یکدیگر آگاه می گردند.و برای خود مجالسی دارند.

از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که:

وادی السلام در پشت کوفه است«کأنّی بهم حلق حلق قعود یتحدّثون، گویا آنها را می بینم گروه گروه،حلقه زده نشسته اند و با هم سخن می گویند» (1).

این روایات با آنچه در خطبه بالا آمده چگونه سازگار است؟ ولی توجّه به این نکته که روایات مزبور در باره مؤمنان و صاحبان اعمال صالح است و آنچه در خطبه بالا آمده در باره دنیاپرستان غافل و بی خبر می باشد، پاسخ این سؤال را روشن می سازد.

ص: 57

از کتاب«تمام نهج البلاغه»چنین استفاده می شود که،این خطبه،بخشی از خطبه معروف«اشباح»است که امام علیه السّلام آن را در باره عجز انسان از درک کنه صفات الهی ایراد فرموده است و به یقین تعبیرات این خطبه،با تعبیرات خطبه اشباح متناسب است و هر گاه هر دو خطبه در کنار هم قرار گیرند،انسان می تواند باور کند که امکان دارد خطبه مورد بحث،بخشی از آن باشد (1).

ص: 59

هل تحسّ به إذا دخل منزلا؟أم هل تراه إذا توفّی أحدا؟بل کیف یتوفّی الجنین فی بطن أمّه!أیلج علیه من بعض جوارحها أم الرّوح أجابته بإذن ربّها؟أم هو ساکن معه فی أحشائها؟کیف یصف إلهه من یعجز عن صفة مخلوق مثله!

خالق بی همتا را درک کند،می فرماید:«آیا هنگامی که(فرشته مرگ)وارد منزلی می شود،احساس می کنید؟و آیا وقتی کسی را قبض روح می کند وی را می بینید؟» (هل تحسّ به إذا دخل منزلا؟أم هل تراه إذا توفّی أحدا؟) .

به یقین روح انسان به وسیله«ملک الموت»(فرشته مرگ)از بدن او جدا می شود همان گونه که در آیات متعددی از قرآن به آن اشاره شده است در حالی که ما نه از ورود او برای قبض روح و نه از خروج او آگاه می شویم و نه هنگامی که مشغول قبض روح است او را می بینیم،با این که او مخلوقی از مخلوقات خداست و فرشتگان امثال او بسیارند و هیچ کدام را نمی بینیم.

سپس در ادامه سخن به سراغ مورد خاصّی از قبض روح می رود که مسأله بسیار پیچیده تر است و آن قبض روح جنین در شکم مادر می باشد می فرماید:«از آن بالاتر(آیا می دانید)چگونه جنین را در شکم مادر قبض روح می کند؟آیا وارد شکم مادر از طریق بعضی از اعضا می شود؟یا از برون،روح جنین را به سوی خود فرا می خواند؟و او به اذن پروردگار اجابت می کند؟یا با او در شکم مادر،همراه است؟» (بل کیف یتوفّی الجنین فی بطن أمّه!أ یلج (1)علیه من بعض جوارحها أم الرّوح أجابته بإذن ربّها؟أم هو ساکن معه فی أحشائها؟) .

بدیهی است پاسخ این سؤالات سه گانه و انتخاب یکی از آنها بر هر دانشمندی سنگینی می کند و دلیل برای هیچ کدام به طور معیّن در دست نیست بنابر این مسأله قبض روح به وسیله ملک الموت خود،مسأله بسیار پیچیده ای است که انسان از درک آن عاجز است تا چه رسد به مسأله قبض روح بعضی از جنین ها در شکم مادر.

ص: 61

و سرانجام چنین نتیجه می گیرد:«چگونه کسی که از توصیف و تعریف مخلوقی همانند خود ناتوان است می تواند خالق و معبودش را توصیف کند؟» (کیف یصف إلهه من یعجز عن صفة مخلوق مثله!) .

آری!در این جهان هزاران هزار،مخلوق،موجود است که انسانها حتی بعد از گسترش جهان علم و دانش از درک آن عاجزند؛حقیقت روح چیست؟و رابطه آن با بدن چگونه است؟چگونه از بدن جدا می شود؟و بعد از جدایی به کجا می رود؟حقیقت حیات و زندگی چیست؟چرا دانشمندان تمام ترکیباتی که در یک سلول زنده موجود است به طور مصنوعی در آزمایشگاه جمع می کنند و شکل می دهند اما از دمیدن حیات در آن عاجزند؟! حقیقت زمان و مکان چیست؟امواج جاذبه چگونه است که شرق و غرب عالم را به هم پیوند می دهد؟و صدها سؤال دیگر مانند آن.

هنگامی که ما از توصیف این مخلوقات که با ما جهات مشترک زیادی دارد عاجزیم چگونه انتظار داریم خدایی را که هیچ جهت مشترکی با ما ندارد توصیف کنیم؟!آری!ما نسبت به وجود او و صفات او علم اجمالی داریم، می دانیم که هست و فلان صفت را اجمالا دارد ولی از گام نهادن در میدان علم تفصیلی همه عاجزند،حتی پیامبران بزرگ خدا؟

در بعضی از آیات قرآن قبض ارواح به خدا نسبت داده شده:« «اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها» ؛خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند» (1)ولی در آیات دیگری از قرآن این کار به فرشتگان نسبت داده شده؛گاه به فرشته مرگ و گاه به فرشتگان.در سوره سجده آیه 11 می فرماید:« «قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ» ؛بگو فرشته مرگ که بر شما مأمور شده،قبض روح شما می کند»و در سوره نحل آیه 28 می فرماید:« «الَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَةُ» ؛ کسانی که فرشتگان قبض روح آنها را می کنند».

کسانی که با آیات قرآن و تفسیر آن سر و کار دارند به خوبی می دانند که هیچ منافاتی بین این آیات سه گانه،نیست برای این که سنّت پروردگار بر این جاری شده که برای اجرای امور در جهان آفرینش مأموریت را به فرشتگان می دهد و لذا این کار از یکسو فعل خداست چرا که او فرمان داده،و از یکسو فعل فرشتگان،چرا که مباشر عمل آنها هستند،مثلا گفته می شود«فلان زمامدار مسجد الحرام را در فلان تاریخ بنای جدید نمود»یعنی به مهندسان و معماران و بنا کنندگان،دستور این عمل را داد این،از یکسو.

از سوی دیگر:ملک الموت و فرشته مرگ.معنی جنس دارد و می دانیم جنس در مفهوم عموم و معنی جمعی نیز بکار می رود.

بنا بر این قبض کنندگان ارواح گروهی از فرشتگان هستند که به فرمان خدا به این کار دست می زنند و بزرگ آنها فرشته ای به نام«عزرائیل»است.

بعضی معتقدند همان دو فرشته ای که مأمور ثبت اعمال انسان هستند در پایان عمر مأمور قبض روح انسان خواهند شد و شاید تعبیر به« «وُکِّلَ بِکُمْ» » (فرشته ای که مأمور شماست)اشاره ای به این معنی داشته باشد.

ص: 63

از آن جا که نیکان و پاکان همه چیزشان با بدان و آلوده گان فرق دارد ممکن است مأموران قبض روح آنها هم مختلف باشند و برای قبض روح انسان بسیار والایی،همچون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شخص عزرائیل که فرشته بزرگ مرگ است اقدام کند (1).

بعضی از شارحان نهج البلاغه از میان این سه احتمال،احتمال دوّم را ترجیح داده اند،شاید به این دلیل که در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که از«ملک الموت»سؤال کرده اند تو چگونه در یک لحظه قبض ارواحی می کنی که بعضی در مغرب و بعضی در مشرق هستند در پاسخ گفت من آنها را صدا می زنم و اجابت دعوت من می کنند و به سوی من می آیند.سپس افزود:دنیا در برابر من همچون یک کاسه است که در برابر یکی از شما باشد از هر گوشه ای از آن بخواهد چیزی را برمی گیرد (1).

ص: 65

و سرانجام در بخش دیگری به پراکندگی و اختلاف مسلمانان،اشاره کرده و آن را ناشی از دل بستگی به دنیا می شمرد و اصلاح آن را مایه پیشرفت جامعه معرفی می فرماید .

ص: 67

بخواهید که برای ادای حقوقی که از شما طلب کرده یاریتان کند و پیش از آن که به سوی مرگ فراخوانده شوید دعوت مرگ را به گوش های خویش برسانید(و آماده شوید).

را با حرام،و خیرش را با شرّ،و زندگی اش را با مرگ،و شیرینی اش را با تلخی،بهم هم آمیخته است» (قد تزیّنت بغرورها،و غرّت بزینتها.دارها (1)هانت علی ربّها،فخلط حلالها بحرامها،و خیرها بشرّها،و حیاتها بموتها،و حلوها بمرّها) .

هر گاه بخواهی لقمه نان حلالی بدست آوری باید هزار درد و رنج را تحمّل کنی و از مسیرهای پرنشیب و فراز بگذری و هر گاه بخواهی گلی بچینی باید تحمّل نیش خار کنی و اگر بخواهی از خوان نعمتش کمی عسل برگیری نیشهای زنبورها در انتظار توست،در کنار هر گنجی افعی ها خفته اند و در کنار هر شیرینی تلخی هاست،فی المثل انسانی که فرزند ندارد غم و غصّه جانکاهی بر روح او سنگینی می کند ولی همین که فرزند پیدا کرد هزاران مشکل در کنار اوست و همچنین نعمتها و مواهب دیگر که فقدانش غم انگیز است و وجودش ملال آور و مشکل آفرین.

و در تأکید این سخن می فرماید:«(به همین دلیل)خداوند آن را مخصوص اولیایش نساخته،و از دشمنانش دریغ نداشته است» (لم یصفها (2)اللّه تعالی لأولیائه،و لم یضنّ (3)بها علی أعدائه) .

آری!اگر متاع دنیا متاع قابل ملاحظه ای بود خداوند آن را به دوستانش اختصاص می داد و از دشمنانش دریغ می داشت ولی چون ارزشی ندارد آن را به هر کس می دهد. سپس اضافه می کند:«خوبی هایش کم،و شرّ آن آماده(و فراوان)جمعش،رو به فنا و ملک و حکومتش رو به زوال،و آبادی اش رو

ص: 70

به ویرانی است» (خیرها زهید و شرّها عتید (1).و جمعها ینفد،و ملکها یسلب، و عامرها یخرب) .

و عجب این که این دگرگونیها و زوال نعمتها و بر باد رفتن حکومتها و ویرانی آبادیها،همیشه جنبه تدریجی ندارد بلکه گاهی در یک ساعت و حتی در یک لحظه همه چیز دگرگون می شود و تاریخ بشر مملوّ است از این صحنه های وحشت آور و عبرت انگیز.

با این حال چگونه عاقل می تواند به آن دل ببندد؟و بر نعمتهایش تکیه کند؟از اقبال دنیا شاد و از ادبارش غمگین شود؟ و در ادامه این بحث،مطلب را به صورت سؤال مطرح می کند،تا پاسخ آن از درون دل های مخاطبین برخیزد و اثر عمیق خود را بگذارد،می فرماید:«چه ارزشی دارد سرایی که همچون عمارتهای فرسوده در حال فروریختن است!و چه خوبی دارد،عمرهایی که همچون زاد و توشه(مختصر)پایان می گیرد،و زندگی هایی که همچون ایّام سفر به آخر می رسد!» (فما خیر دار تنقض نقض البناء،و عمر یفنی فیها فناء الزّاد،و مدّة تنقطع انقطاع السّیر!) .

امام علیه السّلام در این سه تشبیه،نهایت فصاحت و بلاغت را بکار برده است:

نخست دنیا را به خانه کهنه و فرسوده ای تشبیه می کند که دیوارهایش شکافته و سقفهایش در حال فروریختن است.

و عمر انسان را به سفره ای تشبیه می کند که گروهی بر سر آن می نشینند و در مدّتی کوتاه هر چه در آن است می خورند و خالی می شود.

ص: 71

و مدّت بقاء انسان را در این جهان به سفرهای کوتاهی تشبیه می کند که مسافر تا گرم راه رفتن می شود پایان می پذیرد.

و سرانجام در آخرین جمله از این بخش خطبه،همگان را مخاطب ساخته و سه دستور مهمّ به آنها می دهد و می فرماید:«آنچه را خداوند بر شما واجب کرده است جزء خواسته های خویش قرار دهید و از او بخواهید که برای ادای حقوقی که از شما خواسته است یاریتان کند و بیش از آن که به سوی مرگ فراخوانده شوید،دعوت مرگ را به گوش های خویش برسانید(و آماده شوید)» (اجعلوا ما افترض اللّه علیکم من طلبکم،و اسألوه من أداء حقّه ما سألکم.و أسمعوا دعوة الموت آذانکم قبل أن یدعی بکم) .

در نخستین دستور به مردم سفارش می کند که حدّاقل واجبات الهی را به اندازه خواسته های شخصی خود،ارج نهند و در انجام آن کوشا باشند نه این که خواسته های دنیوی خود را در متن قرار دهند و واجبات الهی را در حاشیه.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور این است که توفیق انجام واجبات الهی را از خواسته های خود در پیشگاه خدا قرار دهید ولی معنی اوّل مناسبتر به نظر می رسد زیرا در جمله دوّم به این معنی،اشاره شده که می فرماید از او بخواهید که در اداء حقش شما را یاری کند بنا بر این تفسیر هر دو جمله تکرار یک مفهوم خواهد بود.

جمله سوّم اشاره به آمادگی برای استقبال از مرگ است از طریق اداء حقوق مردم و توبه از گناه و جبران ما فات،چرا که در غیر این صورت،مرگ غافلگیرانه دامان انسان را می گیرد و به سوی جهانی که هیچ آمادگی برای ورود به آن ندارد پیش می برد.

ص: 72

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه به سه نکته اشاره می فرماید که تأکید و تکمیلی است بر بخش گذشته این خطبه،و مقدمه ای است بر بخش آینده.

نخست به سراغ توصیف زاهدان در دنیا می رود تا با مقایسه کردن حال مخاطبین با حال آنها وضع هر کس روشن شود و در این جا برای زاهدان سه ویژگی می شمرد،می فرماید:«زاهدان در دنیا قلوبشان می گرید گرچه ظاهرا بخندند» (إنّ الزّاهدین فی الدّنیا تبکی قلوبهم و إن ضحکوا) .

«و سخت محزون و غمگین اند گرچه ظاهرا شادمانی کنند» (و یشتدّ حزنهم و إن فرحوا).

«و نسبت به خود سخت خشمگین هستند(و از وضع اخلاقی و طاعات خود راضی نیستند)هر چند به خاطر روزی های فراوانی که به آنها داده شده در پیشگاه خداوند شاکرند» (و یکثر مقتهم أنفسهم و إن اغتبطوا (1)بما رزقوا) .

آری چشم های قلب آنها گریان است به خاطر نقایص و کمبودهایی که در خود می بینند و لغزش هایی که احیانا از آنها سرزده،هر چند برای حفظ آداب اجتماعی و اخلاقی ظاهرا شاد و خندان باشند.آنها بر گذشته خویش تأسف می خورند و از فرصت هایی که در دست داشته اند و از آن استفاده نکرده اند غمگین اند،هر چند در ظاهر شاد و مسرورند و آنها از یکسو در برابر مواهب

ص: 74

مادی و معنوی الهی زبان به شکر و ثنای او می گشایند ولی از سوی دیگر خود را به خاطر کوتاهی در بهره گیری صحیح از این نعمت ها ملامت و سرزنش می کنند.

و در یک جمله،آنها همواره در مقام نقد خویشتن و اصلاح کاستی ها و کمبودهای معنوی خود هستند و همین امر سبب حرکت تکاملی آنها به سوی خداست و هرگز راضی به وضع موجود نیستند که سبب رکود یا عقب گردشان شود.

و در نکته دوّم وضع مخاطبین خود را تشریح می کند تا با زاهدان،خود را مقایسه کنند و به عیوب خویش واقف شوند و برای آنها نیز سه وصف بیان می فرماید،می گوید:«یاد مرگ از دل هایتان پنهان شده و آمال و آرزوهای دروغین در برابر شما حاضر گشته از این رو سلطه دنیا بر شما بیش از آخرت شده،و زندگانی زودرس دنیا،شما را از یاد حیات جاودانی آخرت بیرون برده است» (قد غاب عن قلوبکم ذکر الآجال،و حضرتکم کواذب الآمال، فصارت الدّنیا أملک بکم من الآخرة،و العاجلة أذهب بکم من الآجلة) .

آری!آن کس که سرآمد عمر و پایان زندگی زودگذر دنیا را به فراموشی بسپارد،و دل را در گرو سراب آرزوهای دروغین قرار دهد،دنیا بر عقل و فکر او چیره می شود و آخرت را از یاد می برد،و چنین کسی آمادگی برای آلودگی به هر گناه و فسادی دارد و بهترین طعمه شیطان و هوای نفس است.

و در پایان این بخش از خطبه،نتیجه می گیرد که«شما همگی در اسلام و دین خدا برادر(و برابر)هستید و تفرقه و اختلاف در میان شما تنها به سبب آلودگی درون و سوء نیت هاست به همین دلیل،نه به یکدیگر کمک می کنید،نه همدیگر را نصیحت،و نه بذل و بخشش به هم دارید و نه

ص: 75

به یکدیگر مهر می ورزید» (و إنّما أنتم إخوان علی دین اللّه،ما فرّق بینکم إلاّ خبث السّرائر،و سوء الضّمائر.فلا توازرون (1)و لا تناصحون،و لا تباذلون و لا توادّون) .

اشاره به این که زمینه های وحدت از طریق اخوت اسلامی در میان شما موجود است امّا اختلافات به خاطر تعصب ها،کینه و حسد و حبّ دنیا و تنگ نظری ها بر آن غلبه کرده است و رشته وحدت را که سبب امنیّت داخل و پیروزی بر دشمنان خارجی است از هم گسسته است به همین دلیل برکات اجتماع که همکاری و خدمات متقابل و پیوندهای دوستی و برادری است از شما قطع شده است.

این تعبیر اشاره روشنی به این حقیقت دارد که حبّ دنیا و خبث باطن و سوء نیّت و اخلاق نه تنها آخرت را بر باد می دهد بلکه صحنه جامعه بشری را کانونی از ناامنی و انواع تزاحم ها و کشمکش ها می سازد که در آن خبری از همدلی و محبّت و همکاری و صمیمیّت نیست.

ص: 76

گاهی چند در هم زیان،آنها را برآشفته می کند و بر سر اطرافیان خود فریاد می کشند که چرا چنین شده است؟ این تفاوت آشکار شرم آور،از یکی از دو چیز سرچشمه می گیرد:یا ایمانها نسبت به آخرت و وعده های الهی ضعیف است و آن را حلوای نسیه می دانند که به خاطر آن چشم از سکّه نقد نمی پوشند،و یا علی رغم ایمانشان به آخرت آن قدر هوا و هوسها بر قلب و روح آنها چیره شده و غفلت آنها را فراهم آورده که جز متاع دنیا و لذّات زودگذر و گاه موهوم و خیالی را،نمی بینند.

و در ادامه این سخن به یکی دیگر از نقطه های ضعف دنیاپرستان اشاره کرده می فرماید:یکی از بدبختیهای شما این است که:«کسی از شما نمی تواند عیب خطرناک برادر خود را(به منظور اصلاح و نهی از منکر)بازگو کند چرا که می ترسد برادرش نیز همان عیب را در باره او بازگوید» (و ما یمنع أحدکم أن یستقبل أخاه بما یخاف من عیبه،إلاّ مخافة أن یستقبله بمثله) .

اشاره به این که شما با داشتن آن همه عیوب که از دنیاپرستی ناشی می شود، از اصلاح یکدیگر به وسیله تذکّرها و اندرزها محروم هستید،چرا که هیچ یک از شما جرأت نمی کنید در این مقام برآیید چون می ترسید شما را سرزنش کنند که اگر این کار و آن کار بد است چرا خود آلوده اید؟و اگر شما طبیب هستید چرا نخست سر خود را دوا نمی کنید؟و آیا صحیح است که دیگها روسیاهی را بر دیگچه ها عیب بگیرند؟! و سرانجام امام علیه السّلام با این سخن خطبه را پایان می دهد می فرماید:«(گویی) همگی دست به دست هم داده اید که آخرت را کنار بگذارید،و به دنیا عشق ورزید،و دین شما لقلقه زبانتان شده،و کارتان شبیه کار کسی است که گویی تمام وظیفه خود را انجام داده و رضایت مولای خویش را فراهم ساخته است!» (قد تصافیتم علی رفض الآجل و حبّ العاجل،و صار

ص: 79

دین أحدکم لعقة (1)علی لسانه،صنیع من قد فرغ من عمله،و أحرز رضی سیّده) .

گاه در میان مردم کارهای خلافی انجام می شود که هیچ توافق قبلی بر آن صورت نگرفته ولی چنان هماهنگ است که گویی آنها جلسات متعددی داشته و برنامه ریزی و توافق قبلی صورت گرفته،و این نیست مگر بخاطر این که انگیزه ها در این امور یکسان است.یکی از مصداقهای روشن آن بی اعتنایی به مسائل مربوط به آخرت و چسبیدن به دنیای مادی است.

این گونه افراد دنیاپرست ممکن است ظاهرا دین دار باشند ولی دین آنها در یک سلسله شعارها و ادعاها و لفاطی ها و احیانا کمی از عبادات،خلاصه می شود تعبیر«لعقة»اشاره به همین معناست.و گاه آن چنان از خود راضی هستند که گویی به تمام وظایف الهی و انسانی خود،عمل کرده و به قرب پروردگار و مقام رضای او رسیده اند و این به راستی یک انحراف وحشتناک است همان گونه که مولا در پایان این خطبه به آن اشاره فرموده است.

ص: 80

در بخش دیگری از این خطبه،همه مخاطبین را به تقوای الهی دعوت می کند و آثار و برکات تقوا در وجود انسان را بر می شمرد.

در بخش سوّم،سخن از ناپایداری دنیا و سرعت زوال نعمتها و ناتمام ماندن آرزوها و کم بودن فاصله زندگی و مرگ می گوید.

در بخش چهارم این خطبه با نصایح و اندرزهای دقیق و حساب شده، همگان را به اطاعت پروردگار دعوت می کند و از فراموشی جهان آخرت و گرفتار شدن در چنگال غفلت و عدم توجه به وضع دنیای زودگذر بر حذر می دارد.

ارتباط این چهار بخش در ایجاد یک مجموعه،از اندرزهای منسجم بر کسی پوشیده نیست.

تعبیرات این خطبه چنان فصیح و بلیغ و لطیف است که نویسنده کتاب «الطراز»(امام یحیی زیدی از علمای قرن هشتم)در پایان این خطبه بیانی دارد که عین عبارت او چنین است:«لو کان کلام من کلام البشر معجزة لکان هذا هو الأوّل و لو أعجز شیء من الکلام بعد کلام اللّه لکان هذا هو الثّانی؛اگر سخنی از سخنان بشر معجزه باشد این نخستین آنهاست و اگر کلامی بعد از کلام خدا اعجاز آمیز باشد این همان کلام دوّم است» (1).

ص: 82

و شهادت می دهیم که معبودی جز خداوند نیست،یگانه است و همتایی ندارد و محمّد(صلّی اللّه علیه و آله و سلم)بنده و فرستاده اوست،شهادتی که سخن را بالا می برد و عمل را به پیشگاه خدا و مرحله قبول می رساند، شهادتی که در هر میزانی گذاشته شود سبک نخواهد بود و از هر میزانی برگرفته شود سنگین نمی گردد!

البتّه دو جمله بالا تفسیرهای دیگری از نظر تفاوت علت و معلول ها می تواند داشته باشد ولی آنچه در بالا آمد از همه مناسبتر است.

در دوّمین نکته،می فرماید:«ما او را بر نعمت هایش ستایش می کنیم آن گونه که بر بلاهایش» (نحمده علی آلائه،کما نحمده علی بلائه) .

اشاره به این که بلاهای الهی هم در واقع،نوعی نعمت است همان گونه که در بحث فلسفه آفات و بلاها ضمن مباحث توحید و عدل بیان کرده ایم.گاه بلاها سبب بیداری و بازگشت به سوی خدا و ترک معاصی است و گاه ظاهرا بلا است ولی در باطن،نعمت است و ما تشخیص نمی دهیم.گاه کفار گناهان است و گاهی سبب شناخت قدر نعمت هاست چرا که تا انسان نعمتی را از دست ندهد و به مصیبتی گرفتار نشود ارزش نعمت ها را نمی شناسد و گر نه خداوند حکیم علی الاطلاق بی جهت کسی را گرفتار بلایی نمی کند پس بلای او هم رحمت است و درد او درمان.

در سوّمین نکته،می فرماید:«از او در برابر این نفوس سست و تنبل که در انجام اوامرش کندی می کنند و در ارتکاب نواهیش سرعت دارند یاری می طلبیم!» (و نستعینه علی هذه النّفوس البطاء (1)عمّا أمرت به،السّراع إلی ما نهیت عنه) .

اشاره به این که نفوس انسانی تا به مرحله کمال نفس مطمئنه نرسد در انجام اوامر الهی سستی می کند و در ارتکاب گناهانی که با غرایز حیوانی سازگار است، شتاب می گیرد و تا کمک و یاری پروردگار نباشد گذشتن از مرحله نفس امّاره و رسیدن به مرحله لوامه و عبور از آن و وصول به نفس مطمئنه کاری بس دشوار است.

ص: 85

در چهارمین نکته،می فرماید:«از گناهانی که علم او به آنها احاطه دارد و کتاب او(نامه اعمال ما)آنها را شماره کرده آمرزش می طلبیم،همان علمی که در هیچ مورد قصوری ندارد و کتابی که چیزی را فروگذار نمی کند» (و نستغفره ممّا أحاط به علمه،و أحصاه کتابه:علم غیر قاصر،و کتاب غیر مغادر (1)) .

اشاره به این که تا از گناه استغفار نکنیم و صفحه دل را از زنگار آن شستشو ندهیم،هرگز نمی توانیم از وسوسه های نفس دور بمانیم و به مقام قرب او نایل شویم و به آن مرحله از ایمان که در جمله های آینده می آید،برسیم،در واقع استغفار هم تکمیلی است برای بحث گذشته و هم مقدمه ای است برای بحث آینده.

و در پنجمین نکته،در واقع به سراغ نتیجه نهایی این بحث رفته و می فرماید:«ما به او ایمان داریم همچون کسی که اسرار نهانی را با چشم مشاهده می کند،و در کنار آنچه وعده داده شده(از معاد و رستاخیز)ایستاده و آگاهی دارد،ایمانی که اخلاص آن،شرک را نفی می کند و یقین آن،شک و تردید را می زداید» (و نؤمن به إیمان من عاین الغیوب،و وقف علی الموعود،إیمانا نفی إخلاصه الشّرک،و یقینه الشّکّ) .

اشاره به این که هنگامی که حمد و ستایش الهی با شکر نعمت ها آمیخته شد و انسان از بوته آزمایش ها سالم به در آمد از وسوسه های نفس برکنار ماند،و هوس ها را تحت کنترل در آورده،و از لغزش های خود به طور کامل استغفار نمود،می تواند به مرحله کمال ایمان برسد،ایمانی در سرحدّ شهود،گویی خدا را با چشم دل می بیند و بهشت و دوزخ و پاداش های نیکوکاران

ص: 86

و کیفرهای بدکاران را مشاهده می کند ایمانی خالص از هر گونه شائبه شرک،و یقینی پاک از آلودگی به شک.

آری یقین مراتبی دارد:مرتبه اوّل،مرحله ای است که انسان از طریق استدلال به آن راه می یابد و آن را علم الیقین می گویند.

مرحله دوّم،آن است که انسان از طریق شهود به آن می رسد گویی از دور با چشم خود انوار الهی را مشاهده می کند و صحنه های قیامت را می بیند و آن را عین الیقین می گویند.

مرحله سوّم،که مرحله نهایی است آن است که گویی نزدیک می شود و همه چیز را لمس می کند،انوار الهی اطراف او را احاطه می نماید و نسیم روح بخش بهشتی،روح او را نوازش می کند و آتش سوزان دوزخ بر تنش اثر می گذارد و آن را حقّ الیقین می نامند،بنا بر این منظور از جمله«عاین»و«وقف»همان مرحله نهایی ایمان و یقین است که انسان بالمعاینه و از نزدیک به مقام شهود می رسد و در کنار آن قرار می گیرد.

و سرانجام امام علیه السّلام به سراغ شهادت بر توحید و نبوت می رود و این بخش از خطبه را با آن پایان می دهد،می فرماید:«شهادت می دهیم که معبودی جز خداوند نیست،یگانه است و همتایی ندارد و محمّد صلّی اللّه علیه و آله بنده و فرستاده اوست، شهادتی که سخن را بالا می برد و عمل را به پیشگاه خدا و مرحله قبول می رساند،شهادتی که در هر میزانی گذاشته شود سبک نخواهد بود و از هر میزانی برگرفته شود سنگین نمی گردد» (و نشهد أن لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له،و أنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عبده و رسوله،شهادتین تصعدان القول،و ترفعان العمل.لا یخفّ میزان توضعان فیه،و لا یثقل میزان ترفعان عنه) .

ص: 87

اشاره به این که اگر شهادت بر توحید و نبوّت از درون جان برخیزد و آثار آن در گفتار و عمل ظاهر شود آن چنان پاک و خالص می گردد که سنگین ترین وزنه ها را در میزان اعمال در قیامت تشکیل می دهد که اگر آن در ترازوی عمل باشد چیزی کم ندارد و اگر نباشد هر چه در آن بگذارند وزنی نخواهد داشت.

از این تعبیر به خوبی روشن می شود که شهادت بر توحید و نبوّت آن گاه کار ساز است که آثار آن در گفتار و رفتار انسان کاملا نمایان گردد و همه در مسیر آن قرار گیرد.

در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که خداوند به«موسی بن عمران علیه السّلام فرمود:«ای موسی لو أنّ السّموات و عامریهنّ عندی، و الأرضین السّبع فی کفّة و لا إله إلاّ اللّه فی کفّة،مالت بهنّ لا اله إلاّ اللّه؛اگر آسمانها و اهل آسمانها و زمینهای هفتگانه را در یک کفّه ترازو قرار دهند،و لا إله إلاّ اللّه را در یک کفّه دیگر،کفّه«لا إله إلاّ اللّه»سنگینی خواهد کرد» (1).

بدیهی است که منظور از سنجش و ترازو در این جا سنجش وزنی و ترازوهای مربوط به آن نیست بلکه منظور سنجش ارزشی است با معیارهای عقلی و معنوی.

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه که در واقع مقدمه ای است برای بخش دوّم که پیرامون اهمیّت تقوا و آثار آن سخن می گوید در حقیقت ریشه های تقوا را بیان فرموده که مهمترین آنها ایمان و یقین و معرفت است،ایمانی قوی و محکم،آن چنان که گویی خدا را با چشم دل می بیند و نعمت های بهشتی و آتش های دوزخی را مشاهده می کند و به یقین،چنین ایمانی خمیر مایه تقواست.

اضافه بر این به موانع اصلی این امر که همان نفس سرکش است اشاره فرموده،راه نجات از آن را استمداد از الطاف الهی می شمرد و همان چیزی را می فرماید که در سوره یوسف درباره«یوسف»یا درباره«زلیخا»آمده است:

« إنّ النّفس لامّارة بالسّوء إلاّ ما رحم ربّی ؛نفس(سرکش)انسان را بسیار به سوی بدی ها می خواند مگر آنچه را پروردگارم رحم کند» (1).

و برای رسیدن به این هدف از ابزار مختلفی از جمله حمد و ستایش پروردگار و شکر و سپاس او در برابر نعمت ها و بلاها استفاده می فرماید و از استغفار و توبه که یکی از عوامل مؤثر موفقیّت در این مسیر است،کمک می گیرد.

هنگامی که این نسخه الهی و این برنامه آسمانی پایان می گیرد بحث تقوا را شروع می کند بحثی دل نشین و بسیار مؤثر و اگر معلّمان و مربیان و استادان درس اخلاق برای رسیدن به این هدف از همین طریق که امام علیه السّلام به ما آموخته است استفاده کنند به یقین تأثیر سخن و نفوذ کلامشان قطعی خواهد بود.

ص: 89

ص: 90

آرزوهای دور و دراز را دروغ می شمرند،از این رو همواره پایان زندگی و مرگ را در نظر دارند.

نفس و وسوسه های شیاطین و پناهگاهی است برای نجات از آتش دوزخ در قیامت و بهترین زاد و توشه ها برای این سفر پر خوف و خطر است.

سپس برای بیان اهمیّت تقوا می افزاید:«دعوت کننده ای که سخنانش از همه نافذتر است به سوی آن دعوت کرده(اشاره به خداوند یا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله یا همه انبیا و اولیا است)و بهترین نگهدارنده،آن را نگهداری و پاسداری نموده است(اشاره به همه پرهیزگاران و پیروان مکتب انبیاست)آری دعوت کننده به سوی تقوا،دعوت خود را به گوش همگان رسانید و پاسدار آن در کار خود پیروز شد» (دعا إلیها أسمع داع،و وعاها خیر واع.فأسمع داعیها،و فاز واعیها) .

در جمله های بالا خواندیم که دعوت کننده به تقوا بهترین دعوت کنندگان بود همان طور که پاسدار تقوا بهترین پاسدار است.

بعضی گفته اند:منظور از دعوت کننده به تقوا ذات پاک خداوند یا شخص پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بود که از سوی خدا سخن می گفت و منظور از پاسدار تقوا علی علیه السّلام است ولی بعید نیست که هر دو،مفهوم عامی داشته باشد که همه دعوت کنندگان راستین و بزرگ به تقوا و پاسداران آنرا شامل شود هر چند سرچشمه اصلی،ذات پاک خدا و پیامبر او و امام المتقّین علی بن ابی طالب علیه السّلام است.

سپس امام علیه السّلام به آثار بسیار پر ارزش تقوا در بندگان خاص خدا پرداخته چنین می فرماید:«ای بندگان خدا!تقوای الهی دوستان خدا را از ارتکاب گناهان بازداشته و قلبهایشان را قرین خوف و خشیّت ساخته،تا آن جا که شبهایشان را بیدار و روزهایشان را گرم و سوزان کرده است» (عباد

ص: 93

اللّه،إنّ تقوی اللّه حمت (1)أولیاء اللّه محارمه،و ألزمت قلوبهم مخافته،حتّی أسهرت لیالیهم،و أظمأت هواجرهم (2)) .

بدیهی است دو تعبیر بالا که درباره روز و شب شده،دو تعبیر کنایی لطیف است و منظور شب زنده دارانی است که در دل شب به پا می خیزند و خواب را از خود دریغ داشته به راز و نیاز با پروردگار می پردازند و روزها را روزه می گیرند و به یاد خدا هستند.

این تعبیر،نشان می دهد که تقوای الهی سرچشمه حرکت به سوی تمام خوبیها و نیکیهاست چرا که وقتی انسان در درون خود احساس مسئولیت کند حرکت او به سوی اطاعت اوامر الهی و ترک معاصی آغاز می شود،و شب زنده داریها و روزه گرفتنها بخشی از آثار این خدا ترسی باطنی است که نامش تقوا است.

و در ادامه سخن می افزاید:«آنها(در طریق عبودیّت پروردگار)مشقت را به جای راحتی و تشنگی را به جای سیرابی پذیرفته اند،سرآمد زندگی را نزدیک می دانند به همین دلیل در انجام اعمال نیک شتاب دارند،و آرزوهای دور و دراز را دروغ می شمرند،از این رو همواره پایان زندگی و مرگ را در نظر دارند» (فأخذوا الرّاحة بالنّصب (3)،و الرّیّ (4)بالظّماء؛و استقربوا الأجل فبادروا العمل،و کذّبوا الأمل فلاحظوا الأجل) .

آری در آن هنگام که راحت طلبان خوش گذران،آلوده انواع گناهانند آنها برای نجات از گناه و انجام مسئولیتها از آسایش چشم می پوشند،آنها همچون

ص: 94

فریفتگان دنیا نیستند که در دام آرزوهای دور و دراز گرفتار شوند و گذشتن ساعات و روزها و پایان عمر را به فراموشی بسپارند. جمله های«فبادروا»و«فلاحظوا»در واقع نتیجه و معلول جمله های «و استقربوا»و«کذّبوا»می باشد یعنی آن کسی که سر آمد عمر را نزدیک می بیند،به عمل می پردازد و آن کسی که آرزوها را تکذیب می کند به یاد مرگ است،البتّه تحمل ناراحتیهای این جهان سبب آرامش و آسایش جاودان آنها می شود آن گونه که امام علیه السّلام در جای دیگر می فرماید:«صبروا أیّاما قصیرة أعقبتهم راحة طویلة؛آنها(پرهیزگاران)ایّام کوتاهی را شکیبایی کردند و این کار راحتی طولانی برای آنها فراهم ساخت» (1).

ص: 95

ص: 96

در حالی که نه مالی با خود می برد و نه خانه ای را همراه خویش منتقل می سازد.

و از نشانه های دگرگونی آن،این است که آن کس که روزی مورد ترحم مردم بوده است روز دیگر مورد غبطه آنها واقع می شود،و آن کس که مورد غبطه بود مورد ترحم قرار می گیرد،و این نیست مگر به خاطر زوال سریع نعمت ها و نزول ناگهانی بلاها.

و از نشانه های عبرت انگیز بودن آن،این است که انسان در حالی که نزدیک است به آرزوهایش برسد ناگهان اجلش فرا می رسد و امیدش را قطع می کند،نه او به آرزو رسیده و نه آنچه مورد آرزوی اوست بقایی دارد.

سبحان اللّه چه کمیاب است سرور و نشاط در این دنیا!و چه تشنگی زاست سیراب شدنش،و چه زود سایه هایش از میان می رود.نه آنچه قرار است رخ دهد،قابل پیشگیری است و نه آنچه گذشته است باز می گردد.

سبحان اللّه چقدر زندگان به مردگان نزدیکند چرا که به زودی به آنها ملحق می شوند و چقدر مردگان از زندگان دورند،زیرا برای همیشه از آنها جدا شده اند!

به این ترتیب چهار ویژگی از ویژگی های دنیا را که تفکر در آن،انسان را به چهره واقعی دنیا آشنا می سازد،برمی شمرد و در عبارات بعد،به شرح یک یک آنها می پردازد و دقایق لطیفی درباره هر یک بیان می کند.

نخست به سراغ ویژگی فنا پذیری دنیا می رود و می فرماید:«از نشانه های فنای دنیا این است که این جهان همچون،تیرانداز ماهری است که کمان را آماده ساخته و تیرهایش به خطا نمی رود،و مجروحانش بهبود نمی یابند!» (فمن الفناء أنّ الدّهر موتر (1)قوسه،لا تخطیء سهامه،و لا تؤسی (2)جراحه) .

چرا که کسی را از مرگ و پیری و ناتوانی و بیماری و درد و رنج،خلاصی نیست،لذا امام علیه السّلام در شرح این جمله،چنین می فرماید:«دنیا زندگان را هدف تیرهای مرگ،و تندرستان را هدف بیماری،و نجات یافتگان را هدف هلاکت قرار می دهد» (یرمی الحیّ بالموت،و الصّحیح بالسّقم،و النّاجی بالعطب (3)) .

قدرتمندترین انسان ها سرانجام در دام مرگ گرفتار می شوند و قوی ترین تندرستان روزی به بستر بیماری می افتند و پیروزمندان،گرفتار شکست و

ص: 99

ناتوانی می شوند،آری این طبیعت زندگی دنیاست و قانونی است که هیچ گونه استثنایی در آن راه ندارد و عجب این که همگان این را می دانند و می بینند،با این حال،دل به آن می بندند و بر آن تکیه می کنند و بدان مغرور می شوند.

سپس سخن خود را در توضیح فناپذیری دنیا با این جمله پایان می دهد:

«دنیا خورنده ای است که هرگز از خوردن(انسان ها)سیر نمی شود و نوشنده ای است که(از نوشیدن خون بشر)هیچ گاه عطش او فرو نمی نشیند! (آکل لا یشبع،و شارب لا ینقع) (1).

امام علیه السّلام با اوصاف هشتگانه ای که برای دنیا بیان کرده،فناپذیری آن را به روشن ترین وجه نشان داده است که هر کس به راستی در آن بیندیشد فنای دنیا را با تمام وجودش،لمس می کند.

سپس امام علیه السّلام به شرح و تفسیر عناء(درد و رنج)دنیا پرداخته می فرماید:

«از درد و رنج دنیا این است که انسان اموالی را گردآوری می کند که هرگز نمی تواند آن را بخورد و مصرف کند،و بناهایی می سازد که هیچ گاه در آن ساکن نمی شود،سپس از این جهان به سوی خدا می رود در حالی که نه مالی با خود می برد و نه خانه ای را همراه خویش منتقل می سازد» (و من العناء أنّ المرء یجمع ما لا یأکل و یبنی ما لا یسکن،ثمّ یخرج إلی اللّه تعالی لا مالا حمل، و لا بناء نقل) .

آری بسیارند کسانی که ثروت فراوان می اندوزند ولی هرگز توفیق استفاده از آن جز به مقدار کم نمی یابند و فراوانند آنها که قصرها و کاخ ها برای خود می سازند و جز مدت کمی در آن ساکن نمی شوند و گاه حتی یک روز هم در آن سکونت اختیار نمی کنند و یا چنان که دیده ایم تنها مراسم مرگشان در آن خانه نو و پر زرق و برق برگزار می شود،سرانجام همه را می گذارند و

ص: 100

می گذرند و تنها از مال دنیا یک کفن با خود می برند و گاه آن را نیز نمی برند و گاه لباسشان همان کفنشان است و خانه آنها همان قبرشان می شود.

در حدیث جالب و پر معنایی که مرحوم«علامه مجلسی»از امیر مؤمنان علی علیه السّلام نقل کرده چنین می خوانیم:«کم من غافل ینسج ثوبا لیلبسه و إنّما هو کفنه و یبنی بیتا لیسکنه و إنّما هو موضع قبره؛چه بسیار غافلانی که لباسی می بافند که آن را بپوشند در حالی که کفن آنها می شود و خانه ای بنا می کنند که در آن ساکن شوند در حالی که قبر آنها خواهد شد» (1).

سپس در شرح و تفسیر سوّمین ویژگی دنیا چنین می فرماید:«از دگرگونی های آن،این است که آن کس که روزی مورد ترحم مردم بوده است روز دیگر مورد غبطه آنها واقع می شود،و آن کس که مورد غبطه بود،مورد ترحم قرار می گیرد و این نیست مگر به خاطر زوال سریع نعمت ها و نزول ناگهانی بلاها!» (و من غیرها أنّک تری المرحوم مغبوطا،و المغبوط مرحوما؛لیس ذلک إلاّ نعیما زلّ (2)،و بؤسا نزل) .

نه تنها در صفحات تاریخ که در زندگی روزمره خود نیز بارها دیده ایم افرادی که در اوج قدرت بودند و بسیار کسان آرزو می کردند بخشی از قدرت آنها داشتند ولی ناگهان چنان سقوط کردند که همه بر آنها ترحم می نمودند و بالعکس افراد را قابل ترحّمی را که هر کس وضع آنها را می دید به حال آنها تأسّف می خورد و گاه اشک می ریخت،به خاطر داریم که ناگهان به اوج قدرت صعود کردند و مورد غبطه و اعجاب همگان واقع شدند.

ص: 101

آری تنها«قارون»نبود که یک روز چنان نمایش قدرت و ثروتی داد که دل های ظاهر بینان بنی اسرائیل را پر از حسرت و آرزو کرد که ای کاش!به جای او بودند،اما فردای آن روز با یک زمین لرزه چنان شکافی در دل خاک پیدا شد که او و تمام گنجهایش را در دل خود جای داد و آرزوکنندگان دیروز را به شکر الهی واداشت که چه خوب شد که به جای او نبودند،آری!تاریخ این گونه صحنه ها را بسیار به خود دیده است.

شبانگه به دل قصد تاراج داشت سحرگه،نه تن سر،نه سر تاج داشت

به یک گردش چرخ نیلوفری نه«نادر»به جای ماند،نی نادری

و در تفسیر چهارمین ویژگی دنیا یعنی عبرت انگیز بودن آن می فرماید:«از نشانه های عبرت انگیز بودن آن،این است که انسان در حالی که نزدیک است به آرزوهایش برسد ناگهان اجلش فرا می رسد و امیدش را قطع می کند،نه او به آرزو رسیده،و نه آنچه مورد آرزوی است باقی می ماند!» (و من عبرها أنّ المرء یشرف علی أمله فیقتطعه حضور أجله.فلا أمل یدرک،و لا مؤمّل یترک) .

آری!گاهی انسان مقدمات زیادی برای رسیدن به مال و ثروت یا جاه و مقامی می چیند امّا در لحظات آخر که به گرفتن نتیجه نزدیک و نزدیک تر می شود،ناگهان داس مرگ خرمن عمر او را درو می کند و تمام نقشه های او نقش بر آب می شود حتی مال و مقامی که آرزوی آن را می کرد آن هم باقی و برقرار و جاویدان نمی ماند.

و در پایان این سخنان با اظهار تعجّب از کسانی که فریفته چنین دنیای مملوّ از فنا و عناء و غیر و عبر می شوند می فرماید:«سبحان اللّه!چه کمیاب است سرور و نشاط در این دنیا؟!و چه تشنگی زاست سیراب شدنش؟!و چه زود سایه هایش از میان می رود،نه آنچه قرار است رخ دهد

ص: 102

قابل پیشگیری است و نه آنچه گذشته است باز می گردد» (فسبحان اللّه ما أعزّ سرورها!و أظمأ ریّها (1)!و أضحی فیئها!لا جاء یردّ،و لا ماض یرتدّ) .

آری!لحظات سرور و شادمانی بسیار زودگذر،همچون لحظات سیراب شدن از نعمت ها و در سایه قدرت ها آرمیدن است.

جمله «لا جاء یردّ،و لا ماض یرتدّ» ممکن است اشاره به انسانها باشد که گروهی می آیند و هیچ کس قادر بر جلوگیری از آنها نیست و گروهی از این جهان می روند و کسی را توانایی بر بازگشت دادن آنها نمی باشد.

و نیز می تواند اشاره به حوادث روزگار اعم از نیک و بد باشد که هیچ کس توانایی بر جلوگیری از آنها را هنگامی که حتمی و قطعی باشند ندارد همان گونه که اموری که پشت می کند و دوران آن سپری می شود قابل بازگشت نیست.نه دوران کودکی در جوانی بر می گردد و نه دوران جوانی در پیری.

سپس با این جمله که تکمیل کننده جمله های سابق است این فراز را پایان می دهد می فرماید:«سبحان اللّه چقدر زندگان به مردگان نزدیکند،چون به زودی به آنها ملحق می شوند،و چه اندازه مردگان از زندگان دورند چرا که برای همیشه از آنها جدا شده اند» (فسبحان اللّه،ما أقرب الحیّ من المیّت للحاقه به،و أبعد المیّت من الحیّ لإنقطاعه عنه) .

آری!فاصله مرگ و حیات به اندازه ای نزدیک است که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم که می فرماید:«و الّذی نفس محمّد بیده ما طرفت عینای ی إلاّ ظننت انّ سفریّ لا یلتقیان حتّی یقبض اللّه روحی و لا رفعت طرفی و ظننت انّی خافضه حتّی اقبض و لا

ص: 103

تلقّمت لقمة إلاّ ظننت انّی لا اسیفها حتّی اعضّ بها من الموت (1)؛سوگند به کسی که جان محمّد در دست قدرت اوست هرگز پلک های چشم من به هم نخورد مگر این که فکر می کردم ممکن است پیش از آن که آنها به روی هم آیند خداوند جان مرا بگیرد و هرگز چشم را نگشودم مگر این که فکر می کردم ممکن است پیش از آن که آن را بر هم نهم قبض روح شوم و هرگز لقمه ای را فرو نبردم مگر این که فکر می کردم ممکن است گلوگیرم شود و مرا به مرگ بکشاند».

کسانی که به ساختمان بدن انسان آگاهند به خوبی می دانند که تا چه اندازه این فاصله نزدیک است،کافی است مقدار کمی از خون به صورت لخته در آید و راه رگهای قلب یا مغز را بگیرد و به زندگی انسان در یک لحظه پایان دهد.کافی است لقمه غذایی که انسان می خورد،بر اثر پدید آمدن اختلال کوچکی در گلو به جای این که سرازیر به سوی معده شود در راه دستگاه تنفس قرار گیرد و انسان را خفه کند.

کافی است که یک شوک به انسان وارد شود و قلب او برای همیشه بایستد.

در حوادث بیرون کافی است که زمین مختصر تکانی بخورد و در یک لحظه یک شهر آباد زیرو رو شود یا طوفان و گردباد و سیلاب در چند دقیقه همه چیز را در کام خود فرو برد یا صاعقه ای از آسمان فرود آید و فرد یا گروهی را مبدل به خاکستر کند.

در حوادث روزمره زندگانی ماشینی امروز،نیز تصادفات،سقوط هواپیماها، آتش سوزی ها و انفجارها اموری غیر قابل اجتناب هستند همان اموری که در یک لحظه ممکن است زندگانی هایی را برای همیشه برچیند.آری!فاصله زندگی و مرگ بسیار کم است.ولی از سویی دیگر فاصله مرگ و زندگی بسیار زیاد است.اگر تمام اطبای جهان جمع شوند و تمام وسایل پزشکی را

ص: 104

آماده سازند مردگان،به حیات برنمی گردند همان گونه که نوزادان به شکم مادر باز نمی گردند و میوه هایی که از شاخه درختان جدا شده به آن متصل نخواهد شد.

یکی آن قدر نزدیک و دیگری آن قدر دور! این سخن را با حدیثی که از امام صادق علیه السّلام نقل شده است پایان می دهیم فرمود:«ثلاثة أشیاء لا ینبغی للعاقل ان ینساهنّ علی کلّ حال،فناء الدّنیا و تصرّف الاحوال و الآفات الّتی لا امان لها؛سه چیز است که سزاوار است هیچ انسان عاقلی آن را فراموش نکند:فنای دنیا،و تغییر و دگرگونی حالات،و آفاتی که بی امان دامان انسان را می گیرد» (1).

ص: 105

ص: 106

پیامبران و اولیاء اللّه)شما را از دیدن و خبرهای آنان از مشاهده حقایق پنهانی بی نیاز سازد.

بدانید!آنچه از دنیا کاسته شود و به آخرت افزوده گردد بهتر است از آنچه از آخرت کم شود و به دنیا افزوده گردد،چه بسا کاستیها که سود به همراه دارد و چه بسا افزایشها که زیانبار است.

آنچه به آن مأمور شده اید(و برای شما مجاز است)از آنچه از آن نهی شده اید گسترده تر است و آنچه برای شما حلال است بیشتر از آن است که بر شما حرام شده،پس کم را به خاطر زیاد ترک گویید و محدود را به خاطر آنچه گسترده است رها سازید.

(بدانید!)خداوند روزی را برای شما تضمین کرده و شما را به انجام (واجبات)امر فرموده،بنا بر این نباید نسبت به آنچه برای شما تضمین شده در برابر آنچه بر شما واجب شده است کوشاتر باشید،به خدا سوگند آن چنان(در این موضوع برای مردم)شک و تردید با یقین به هم آمیخته که گویی آنچه تضمین شده(یعنی تحصیل رزق)بر شما فرض شده است،و آنچه واجب گردیده(یعنی انجام اوامر الهی)از شما برداشته شده است.

پس در عمل(به نیکی ها)مبادرت ورزید و از فرا رسیدن ناگهانی سرآمد عمر بترسید،زیرا امیدی به بازگشت«عمر»نیست،آن گونه که امید به بازگشت «روزی»می باشد،آنچه امروز از روزیها از دست می رود ممکن است فردا به دست آید ولی آنچه دیروز از عمر گذشته است امروز امیدی به بازگشتش نیست.

(آری)امید به آینده است و نومیدی از گذشته،«بنابر این آن چنان که شایسته است تقوای الهی را پیشه کنید و کاری کنید که جز با ایمان از دنیا نروید».

ص: 108

در دیدگاه اوّل،امام علیه السّلام به نتایج،نظر فرموده است و در دیدگاه دوّم به اسباب و علل.به یقین انجام دهنده کار نیک و بد غالبا آنچه در دل دارد بیش از آن است که انجام می دهد زیرا اسبابش را فراهم نمی بیند.از سوی دیگر نتایج اعمال،ماندگار است در حالی که اعمال از بین می رود و این،دلیل برتری نتایج از خود اعمال است.

و در همین رابطه،امام علیه السّلام به نکته مهم دیگری اشاره می کند و می افزاید:

«همه چیز دنیا شنیدنش مهمتر از دیدن آن است در حالی که همه چیز آخرت، دیدنش از شنیدنش مهمتر است!» (و کلّ شیء من الدّنیا سماعه أعظم من عیانه،و کلّ شیء من الآخرة عیانه أعظم من سماعه) .

این یک واقعیت است که مواهب مادی همچون سراب است از دور جلوه خاصی دارد ولی هنگامی که انسان به آن می رسد مطلب ارزشمندی نمی یابد، قصرها و کاخ ها،ثروت ها و قدرت ها،لذات و خوشی ها همه دورنمای خوبی دارند ولی هنگامی که انسان به آن می رسد و مشکلات آن را می بیند گاه شدیدا وحشت می کند و آرزو می نماید ای کاش هرگز به آن نرسیده بود.

این در حالی است که درباره نعمت های گسترده خداوند در قیامت می خوانیم:«اعددت لعبادی ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر؛من برای بندگان خود نعمت هایی آماده کرده ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به فکر انسانی خطور نکرده است» (1).حتی گاه لذاتی را که انسان در لحظات خاصی از مناجات پروردگار و احساس قرب او در این دنیا پیدا می کند می بیند با هیچ زبان و بیانی قابل توصیف نیست.

ص: 110

و در ادامه این سخن اضافه می کند:«حال که چنین است می بایست شنیدن (حقایق مربوط به آخرت به وسیله پیامبران و اولیاء اللّه)شما را از دیدن آن بی نیاز سازد،همچنین اخبار آنها از آنچه در پشت پرده غیب پنهان است» (فلیکفکم من العیان السّماع،و من الغیب الخبر) .

بدیهی است تا انسان در زندان تن و در خانه تنگ و تاریک دنیا قرار دارد نمی تواند جهان بیرون از آن را بنگرد،از این رو چاره ای جز این نیست که برای درک اوضاع و شرایط آخرت به خبر رسانی این بزرگواران قناعت کند.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن به دو بیان کاملا منطقی برای تشویق به انجام نیکی ها و پرهیز از بدی ها می پردازد،می فرماید:«بدانید آنچه از دنیا کاسته شود و به آخرت افزوده گردد بهتر است از آنچه از آخرت،کم و به دنیا افزوده گردد،چه بسا کاستیها که سود به همراه دارد و چه بسا افزایش ها که زیانبار است!» (و اعلموا أنّ ما نقص من الدّنیا و زاد فی الآخرة خیر ممّا نقص من الآخرة و زاد فی الدّنیا:فکم من منقوص رابح و مزید خاسر!) .

این همان چیزی است که در قرآن مجید اشارات روشنی به آن شده در یک جا می فرماید:« «مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ» ؛آنها که در راه خدا اموال خود را انفاق می کنند همچون دانه ای هستند که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه یک صد دانه باشد» (1).

و در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ» ؛خداوند از مؤمنان،جان ها و اموالشان را خریداری کرده که در برابرش بهشت برای آنان باشد» (2).

ص: 111

بنا بر این اموال و عمرها و امکاناتی که در مسیر آخرت به کار گرفته می شود گر چه در ظاهر چیزی از دنیا را می کاهد ولی در واقع گاه صدها برابر بر پاداش آخرت می افزاید و به عکس،اگر انسان،چیزی از آخرت خویش را بکاهد و به اصطلاح از دین و ایمان خود،مایه بگذارد تا به دنیا برسد بهای سنگینی در برابر متاع ناچیزی پرداخته است.قرآن مجید می فرماید:« «إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ» ؛کسانی که پیمان الهی و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می فروشند آنها بهره ای در آخرت نخواهند داشت» (1)

آیا هیچ انسان عاقلی حاضر می شود که معاوضه پر سود اوّل را ترک گوید و معاوضه زیانبار دوّم را طالب باشد؟! در بیان دوّم می فرماید:«آنچه به آن مأمور شده اید(و برای شما مجاز است) گسترده تر از آن است که از آن نهی شده اید و آنچه برای شما حلال شده بیشتر از آن است که بر شما حرام گردیده،پس کم را به خاطر زیاد ترک گویید و محدود را به خاطر آنچه گسترده است رها سازید!» (إنّ الّذی أمرتم به أوسع من الّذی نهیتم عنه.و ما أحلّ لکم أکثر ممّا حرّم علیکم.فذروا ما قلّ لما کثر) .

منظور از«مأمور به»در این جا به اصطلاح امر،در مقابل حظر است یعنی آنچه برای شما مجاز شمرده شده نسبت به گناهان بسیار بیشتر و گسترده تر است،چنان نیست که ترک گناه شما را در فشار قرار دهد،بلکه مسیر وسیعی در مقابل شما برای رسیدن به دین و دنیا وجود دارد.به یقین اگر گناهان را شماره کنیم-مخصوصا گناهان کبیره را-به عدد محدودی می رسیم امّا اگر آنچه را شرع مقدّس مجاز شمرده است ملاحظه کنیم دایره

ص: 112

بسیار وسیع تری در برابر خود می بینیم.همین طور در مورد حلال و حرام،غذاهای حلال در مقابل غذاهای حرام بسیار بیشتر است معاملات حلال در مقایسه با معاملات حرام افزون تر است.زنانی که ازدواج با آنها حلال است نسبت به زنانی که ازدواج با آنها حرام است،بسیار بیشترند (1)بنا بر این اطاعت فرمان خدا و رعایت حلال و حرام،انسان در تنگنا قرار نمی دهد و این در واقع پاسخی است برای آنها که دین خدا را مجموعه ای از محدودیّتها و ممنوعیّت ها می پندارند.

به این ترتیب امام علیه السّلام همگان را تشویق می کند که گناهان و محرّمات را که تعدادشان محدود است رها سازند و در جادّه وسیع حلال و مباح گام نهند و مطمئن باشند،مشکلی نه در زندگی مادی و نه در زندگی معنوی آنها فراهم نخواهد شد.

در واقع این اشاره به همان چیزی است که در قرآن مجید آمده:« «هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» ؛خداوند در دین تنگنایی برای شما قرار نداده است» (2).و در حدیث شریف نبوی می خوانیم:«بعثنی بالحنیفیّة السّهلة السّمحة؛من به آیین خالص و آسان مبعوث شدم» (3).

در جای دیگر می خوانیم:« «فَکُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیّاهُ تَعْبُدُونَ إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ» ؛پس،از آنچه خدا روزیتان

ص: 113

کرده است حلال و پاکیزه بخورید و شکر نعمت خدا را به جا آورید،اگر او را می پرستید،خداوند تنها مردار،خون،گوشت خوک و آنچه را با نام غیر خدا سر بریده اند بر شما حرام کرده است» (1).

و از آن جا که تلاش برای معاش و حرص و آز برای تحصیل روزی،یکی از عوامل مهم غفلت و بیگانگی از انجام فرائض الهی و پرداختن به خودسازی و تهذیب نفس است،امام علیه السّلام در ادامه این سخن به نکته دقیقی اشاره کرده می فرماید:«(بدانید)خداوند روزی را برای شما تضمین کرده و شما را به انجام (واجبات)امر فرموده،بنا بر این نباید نسبت به آنچه برای شما تضمین شده،در برابر آنچه بر شما واجب شده است کوشاتر باشید» (قد تکفّل لکم بالرّزق و أمرتم بالعمل؛فلا یکوننّ المضمون لکم طلبه أولی بکم من المفروض علیکم عمله) (2).

و به عبارت روشن تر دو چیز در برابر ما وجود دارد یکی تحصیل روزی است و دیگری انجام فرائض الهی.اوّلی را خداوند برای ما تضمین فرموده و دوّمی را بر عهده ما گذارده است بنا بر این تمام همّت ما باید مصروف دوّمی شود در حالی که قضیه بر عکس است و بسیاری از مردم تمام تلاش و

ص: 114

کوشش و دقت و فکر خود را به صورت حریصانه ای صرف تحصیل معاش می کنند و وظایف اصلی انسانی و الهی خود را به دست فراموشی می سپارند.

سپس در ادامه این سخن می فرماید:«با این که به خدا سوگند!آن چنان(در این موضوع برای مردم)شک و تردید حاصل شده و با یقین به هم آمیخته که گویی آنچه تضمین شده(یعنی تحصیل رزق)بر شما فرض شده،و آنچه واجب گردیده(یعنی انجام اوامر الهی)از شما برداشته شده است» (مع أنّه و اللّه لقد اعترض الشّک،و دخل (1)الیقین،حتّی کأنّ الّذی ضمن لکم قد فرض علیکم،و کأنّ الّذی قد فرض علیکم قد وضع عنکم) .

آنچه در عبارت بالا آمده شبیه چیزی است که مولا امیر مؤمنان علی علیه السّلام در مقایسه طلب علم و طلب مال بیان فرموده.در حدیثی از آن حضرت می خوانیم:«ایّها النّاس اعلموا أنّ کمال الدّین طلب العلم و العمل به،ألا و إنّ طلب العلم أوجب علیکم من طلب المال إنّ المال مقسوم مضمون لکم قد قسّمه عادل بینکم و ضمنه و سیفی لکم و العلم مخزون عند أهله و قد امرتم بطلبه من أهله فاطلبوه؛ای مردم!بدانید،کمال دین فراگرفتن دانش و عمل به آن است.آگاه باشید!دانش آموختن،از طلب مال،بر شما واجب تر است،چرا که مال تقسیم و برای شما تضمین شده و خداوند عادل آن را در میان شما قسمت کرده و ضمانت فرموده و به زودی برای شما وفا می کند، ولی علم،به اهلش سپرده

ص: 115

شده و شما مأمور شده اید،از اهلش آن را فراگیرید پس لازم است آن را طلب کنید» (1).

شک نیست که منظور از عبارات فوق این نیست که مردم فعالیت های مثبت اقتصادی خود را متوقف کنند و تلاش برای زندگی آبرومندانه را کنار بگذارند و یا برنامه های اقتصادی جامعه تعطیل شود یا به کندی گراید بلکه هدف این است که از حرص و آز و دنیاپرستی و افزون طلبی که انسان را از علم و دانش و معنویّت دور می سازد باز ایستند.

در ادامه این سخن برای یک نتیجه گیری منطقی و روشن امام علیه السّلام ساعات عمر و روزی ها را با یکدیگر مقایسه کرده می فرماید:«حال که چنین است در عمل(به نیکی ها)مبادرت ورزید و از فرارسیدن ناگهانی سر آمد عمر بترسید، زیرا امیدی به بازگشت عمر نیست آن گونه که امید به بازگشت«روزی»می باشد، آنچه امروز از روزی ها از دست می رود ممکن است فردا افزوده شود ولی آنچه دیروز از عمر گذشته است امروز امیدی به بازگشتش نیست!» (فبادروا العمل، و خافوا بغتة (2)الأجل،فإنّه لا یرجی من رجعة العمر ما یرجی من رجعة الرّزق.ما فات الیوم من الرّزق رجی غدا زیادته،و ما فات أمس من العمر لم یرج الیوم رجعته) .

آری!«امید به آینده است و نومیدی از گذشته!» (الرّجاء مع الجائی، و الیأس مع الماضی) .

به راستی این منطق بسیار روشن و گویایی است که ساعات عمر به هیچ قیمتی قابل بازگشت نیست در حالی که متاع دنیا و مواهب آن در هر شرایطی قابل بازگشت و جبران است بنابر این عقل و خرد می گوید انسان باید نسبت به چیزی که قابل بازگشت نیست سخت گیر و حساس باشد،نه اموری که اگر

ص: 116

امروز از دست رفت فردا ممکن است به دست آید در حالی که غالب مردم بر خلاف این اصل اساسی گام بر می دارند با از دست رفتن کمی از دنیایشان فریادشان به آسمان بلند می شود در حالی که به خاطر از دست رفتن روزها و هفته ها و ماه و سال،کمتر تأسف می خورند و این عجیب است.و این که می بینیم امام علیه السّلام در این خطبه و خطبه های دیگر بارها روی این مطلب یا شبیه آن تأکید می کند به همین خاطر است.

در حدیثی از امام سجاد علیه السّلام می خوانیم که شخصی نزد آن حضرت آمد و از وضع زندگی خود شکایت کرد(گویا گرفتار زرق و برق دنیا بود)امام علیه السّلام فرمود:«بیچاره فرزندان آدم،در هر روز گرفتار سه مصیبت می شوند که هیچ کدام مایه عبرت آنها نمی شود،حال آن که اگر عبرت می گرفتند مصائب دنیا بر آنها آسان می شد،مصیبت اوّل این که هر روز که می گذرد بخشی از عمر آنها کم می شود(ولی به آن تأسف نمی خورند)و اگر مقداری از مالش کم شود غمگین می گردد در حالی که درهم(و دینار)جانشین دارد ولی عمر هرگز برنمی گردد.دوّم این است که هر روز از رزق خود استفاده می کنند رزقی که اگر حلال باشد باید حساب آن را پس بدهد و اگر حرام باشد کیفر می بینند.سپس فرمود مصیبت سوّم از اینها بزرگتر است عرض کردند،مصیبت سوّم چیست؟ فرمود:«ما من یوم یمسی إلاّ و قد دنا من الآخرة مرحلة لا یدری علی الجنّة أم علی النّار؛هر روز که غروب می شود یک منزل به آخرت نزدیکتر شده اند و نمی دانند به بهشت نزدیکتر شده اند یا به دوزخ» (1).

در پایان خطبه با استفاده از یکی از آیات قرآن،همه مخاطبان خود را چنین اندرز می دهد؛می فرماید:«بنابر این،آن چنان که شایسته است تقوای الهی

ص: 117

پیشه کنید،و کاری کنید که جز با ایمان از دنیا نروید» (ف «اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» ). قرآن مجید می گوید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» (1).

را به خاطر داریم که با صراحت می گفتند هیچ شب خواب آرام نداشتند و چندین مرتبه پیشخدمت مخصوص،آنها را برای اطلاع از حوادثی که در گوشه و کنار جهان رخ می داد از خواب بیدار می کردند تنها زمانی طعم خواب راحت را چشیدند که دوران ریاست آنها پایان گرفت.

در مثال دیگر،انسان دورنمای زندگی ثروتمندان بزرگ را می بیند و گمان می برد کسی از آنها خوشبخت تر نیست اما اگر روزی به آن برسد می بیند تنها مقدار کمی از آن ثروت در زندگی او قابل جذب است و بقیه بار سنگینی بر دوش اوست.

نگهداری و مراقبت از آن،کار بسیار دشواری است.دشمنی ها و حسادت ها که به خاطر آن،دامنش را می گیرد کابوس های وحشتناکی است و به این ترتیب همان گونه که مولا علیه السّلام در تعبیر زیبا و رسایش در این خطبه فرموده،همه چیز دنیا شنیدنش مهمتر از دیدن آن است و به عکس آخرت،سرایی است که به گفته پیامبران صادق علیهم السّلام و اولیاء اللّه دیدنش بسیار برتر از شنیدنش می باشد با این حال آیا هیچ عاقلی آخرت را با دنیا معاوضه می کند.

آری!اگر انسان،مقامات مادی و ثروت های این جهان را برای این بطلبد که خدمتی به خلق خدا کند و به تعبیر قرآن در خطاب به«قارون»« «وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ الْآخِرَةَ» ؛در میان آنچه خدا به تو داده است سرای آخرت را جستجو کند» (1)و تمام مشکلات و عوارض آن را پذیرا شود، حساب دیگری خواهد بود.

در حدیثی می خوانیم،یکی از یاران امام صادق علیه السّلام ضمن اظهار ناراحتی عرض کرد:به خدا سوگند!ما طالب دنیا هستیم و آن را دوست

ص: 119

داریم.امام علیه السّلام فرمود:(بگو ببینم)با(اموال)دنیا چه خواهی کرد؟عرض کرد:وسایل زندگی خودم و فرزندانم را فراهم می کنم با آن صله رحم بجا می آورم و به نیازمندان صدقه می دهم و حج و عمره بجا می آورم.فرمود:«لیس هذا طلب الدّنیا،هذا طلب الآخرة؛این طلب دنیا نیست،طلب آخرت است» (1).

آرامش پرنده ای است که سر خود را در برف فرو کرده تا صیّاد را نبیند،غافل از این که صیّاد او را می بیند و به زودی گلوی او را می فشارد.

امام امیر مؤمنان علی علیه السّلام برای از میان بردن این غفلت و فراموشی مرگبار،در جای جای خطبه های نهج البلاغه هشدارهای عجیبی می دهد و از طرق مختلف افکار خفته را بیدار می سازد.

گاه می فرماید:دنیا دار فناء و عناء و غیر و عبر است(سرای نیستی و رنج و دگرگونی و عبرت هاست).

گاه آمیخته بودن زندگی دنیا را با انواع مشکلات یادآور می شود.

گاه نزدیکی فاصله مرگ و زندگی را به خاطر می آورد.

گاه به این حقیقت،توجه می دهد که ساعات عمر بازگشتی ندارد در حالی که مواهب مادی دیگر همه قابل جبران است و به راستی اگر انسان حدّ اقل هفته ای یک بار مروری بر بعضی از این خطبه ها کند هرگز گرفتار آن غفلت مرگبار نمی شود.

دنیا در خطبه بالا و احادیث معصومین علیهم السّلام و حتی قرآن مجید آمده است در واقع اشاره به گروه اوّل است و همان است که رأس کلّ خطیئة و سرچشمه تمام گناهان شمرده شده،و هر کس گرفتار آن شود بدبختی دنیا و آخرت را برای خود خریده است.

بنابر این مبادا نکوهش دنیا و دنیاپرستان به این معنی تفسیر شود که اسلام مردمی فقیر و جامعه ای بینوا را می پسندد و به آن توصیه می کند.

آنچه در بالا گفته شد دقیقا در روایات اسلامی آمده است،در یکجا می خوانیم که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«ملعون ملعون من عبد الدّینار و الدّرهم؛کسی که درهم و دینار را بپرستد،رانده شده از راه خداست رانده شده از راه خداست» (1).

عالم بزرگوار مرحوم«صدوق»در تفسیر این حدیث می گوید:«یعنی به من یمنع زکاة ماله و یبخل بمواسات إخوانه فیکون قد آثر عبادة الدّینار و الدّرهم علی عبادة خالقه؛مقصود پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله ِکسی است که در حق نیازمندان و زکات مال را نمی پردازد و از مواسات و کمک به برادران دینی بخل می ورزد،از این جهت عبادت دینار و درهم را بر عبادات خدا مقدّم داشته است» (2).

در جای دیگر می خوانیم که علی علیه السّلام با آن زهد و تقوای بی نظیر به این مسأله افتخار می کند که در دوران حکومت او تمام مردم کوفه از زندگانی مطلوب و قابل قبولی برخوردار بودند،می فرماید:«ما اصبح بالکوفة احد إلاّ ناعما،إنّ ادناهم منزلة لیأکل البّر و یجلس فی الظّلّ و یشرب من ماء الفرات؛تمام مردم کوفه دارای زندگی مرفهی هستند،کمترین آنها از گندم استفاده می کند (توجه داشته باشید نان جو

ص: 122

خوراک فقیران بود)و خانه و سر پناهی دارد و از آب آشامیدنی گوارایی(آب فرات)استفاده می کند» (1).

ص: 123

ص: 124

معنی اشاره به این می فرماید،که بسیاری از این گونه حوادث ناشی از گناهان و اعمال مردم است سپس دست به درگاه خدا بر می دارد و با عبارات مختلف از پیشگاه قادر متعال،تقاضای نزول باران می کند.عبارات امام علیه السّلام در این زمینه به قدری دلنشین است که انسان را در یک فضای روحی مملوّ از معنویّت فرو می برد و چه خوب است از محتوای این خطبه در«نمازهای باران» استفاده شود.

ص: 126

حیوانات بیابان رو به هلاکت می روند،تو را می خوانیم که ما را به اعمالمان مؤاخذه نکنی،و به گناهانمان مگیری.

(بارالها!)رحمتت را به وسیله ابرهای پر باران،و بهار پر آب و گیاه،و گیاهان سرسبز و پر طراوت بر ما بگستران؛بارانی دانه درشت بر ما نازل کن آن چنان که زمینهای مرده را با آن زنده کنی و آنچه را از دست رفته به ما باز گردانی!

الثّکالی (1)علی أولادها،و ملّت التّردّد فی مراتعها،و الحنین إلی مواردها) .

امام علیه السّلام ترسیم دقیقی از خشکسالی شدید آن زمان،با فصیح ترین عبارات نموده است و وضع کوهها و زمینها و مراتع و آبگاهها و حیوانات را به روشنی بیان فرموده است.

پس از آن دست به دعا بر می دارد و به این صورت تقاضای کمک می کند:

«بارخدایا!به ناله گوسفندان و فریاد سوزناک شتران رحم فرما!» (اللّهمّ فارحم أنین الآنّة (2)،و حنین الحانّة) .

«بارالها!به سرگردانی آنان در راهها(از شدّت گرسنگی و عطش)و ناله هاشان در آغلها ترحّم فرما!» (اللّهمّ فارحم حیرتها فی مذاهبها،و أنینها فی موالجها (3)).

«خداوندا!هنگامی به سوی تو برون آمدیم که خشکسالی های پی در پی بر ما هجوم آورده و ابرهای پر باران،به ما پشت کرده اند» (اللّهمّ خرجنا إلیک حین اعتکرت(4)علینا حدابیر السّنین (5)،و أخلفتنا (6)مخایل (7)الجود (8)).

ص: 129

تعبیرات بسیار حساب شده ای که امام علیه السّلام در این دعا بکار برده،از یکسو شدّت سوز آن حضرت و مردم را بیان می کند،و از سوی دیگر ترسیم دقیقی از حادثه را به همراه دارد زیرا«حدابیر»که جمع«حدبار»است در مورد شتری بکار می رود که از شدّت لاغری(به خاطر گرسنگی یا راه رفتن زیاد)استخوانهای کوهانش کاملا نمایان گشته،و گوشتها از روی آن برچیده شده است،امام علیه السّلام در این تشبیه زیبا خشکسالی های پی در پی را به چنین شتری تشبیه فرموده که به یقین منظره آن اسفناک و سوار شدن بر آن بسیار مشکل و طاقت فرساست.

تعبیر به«آنّه»و«حانّه»که هر دو در مورد حیوانی که ناله سر داده است بکار می رود یکی در مورد گوسفندان و دیگری در مورد شتران اشاره به این است که تمام حیوانات در آن خشکسالی شدید نالان شده بودند.

و با توجّه به این که قسمت عمده سرزمین عراق در میان دو نهر عظیم «دجله»و«فرات»واقع شده که از پر آب ترین نهرهای منطقه اند معلوم می شود خشکسالی در آن سالها به قدری شدید بوده که حتّی مردم عراق را برای نیازهای ابتدایی حیوانات،سخت در فشار قرار داده بود،(قراین نشان می دهد که امام علیه السّلام این خطبه را بعد از نماز باران در زمانی که در«کوفه»بود ایراد فرموده اند).

ص: 130

سپس می افزاید:«(خداوندا!)تو مایه امید هر بیچاره و حلاّل مشکلات هر طلب کننده ای،در این هنگام که یأس و نومیدی بر مردم چیره گشته،و ابرها از باریدن باز داشته شده اند و حیوانات بیابان رو به هلاکت می روند تو را می خوانیم که ما را به اعمالمان مؤاخذه نکنی و به گناهانمان مگیری!» (فکنت الرّجاء للمبتئس (1)،و البلاغ (2)للملتمس.ندعوک حین قنط الأنام،و منع الغمام، و هلک السّوام (3)،ألاّ تؤاخذنا بأعمالنا،و لا تأخذنا بذنوبنا) .

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که بسیاری از آفات و بلاها و تنگناها به خاطر گناهان مردم است و تا به درگاه خدا نروند توبه و تقاضای عفو و بخشش نکنند مشکل آنها حل نمی شود.

این تعبیر شبیه تعبیری است که«نوح»پیامبر علیه السّلام به هنگام شکایت بردن به درگاه خدا از قوم خود می گوید:« «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً» ؛به آنها گفتم:از گناهان خود در پیشگاه خدا استغفار کنید که خدا بسیار آمرزنده است،تا بارانهای آسمان را پی در پی بر شما فرو فرستد» (4).

در سوره اعراف نیز می خوانیم:« «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» ؛اگر مردمی که در آبادی ها زندگی می کنند ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند برکات فراوانی از آسمان و زمین بر آنها می گشودیم» (5).

ص: 131

سپس امام خواسته اصلی خود را به پیشگاه خدا چنین عرضه می دارد:

(بارالها!)رحمتت را به وسیله ابرهای پر باران و بهار پر آب و گیاه و گیاهان سر سبز و پر طراوت بر ما بگستران،بارانی دانه درشت بر ما نازل کن،آن چنان که زمین های مرده را با آن زنده کنی و آنچه را از دست رفته به ما بازگردانی» (و انشر علینا رحمتک بالسّحاب المنبعق (1)،و الرّبیع المغدق (2)،و النّبات المونق (3)،سحّا (4)وابلا (5)،تحیی به ما قد مات،و تردّ به ما قد فات) .

آنچه در این تعبیرات آمده تمام خواسته های قحطی زدگان و گرفتار خشکسالی را منعکس می کند،از یک سو تقاضای ابرهای پر باران و از سوی دیگر بهاری پر برکت و گیاهانی زیبا و پرطراوت و از سوی سوّم به سراغ نتیجه نهایی می رود؛بارانی که زمینهای مرده را زنده کند و آنچه را از دست رفته باز گرداند؛نه تنها آن سال سال پر برکتی باشد،بلکه سالی جبران کننده نسبت به سالهای خشکسالی پیشین باشد.

ص: 132

وسیع و گسترده و عطایای فراوان خویش بر بندگان فقیر و حیوانات وحش بیابان عنایت فرما! (خداوندا!)آسمانی مرطوب و پر باران،بارانی دانه درشت و پی در پی که قطرات آن بر اثر کثرت و شدّت،یکدیگر را به پیش رانند و از خود دور سازند،نه رعد و برق بی باران و ابر بی ثمر،و نه ابرهای کوچک پراکنده و نه دانه های ریز همراه بادهای سرد.

(بارانی مرحمت کن که)قحطی زده گان به نعمت فراوان رسند و از برکت آن گرفتاران خشکسالی زنده گردند،زیرا تویی که بعد از نومیدی آنها باران را فرو می فرستی و رحمتت را گسترش می دهی و تو سرپرستی هستی شایسته ستایش!

زنده کنی!» (اللّهمّ سقیا منک محییة مرویة،تامّة عامّة،طیّبة مبارکة،هنیئة مریعة (1)، زاکیا نبتها،ثامرا (2)فرعها،ناضرا (3)ورقها،تنعش (4)بها الضّعیف من عبادک،و تحیی بها المیّت من بلادک) .

در واقع علیه السّلام امام از پیشگاه حق تقاضای بارانی می کند که شرائط در آن جمع باشد و موانع از آن دور،زیرا بسیار دیده شده که بارانهای سیل آسا می بارد ولی همه چیز را ویران می کند،یا در نقطه خاصّی متمرکز می شود و نفع آن عام نیست و یا همراه با سردی شدید هوا و یخبندان می شود که آثار منفی بجا می گذارد و یا موانعی همچون بادهای گرم،طوفانهای شدید،آفات گیاهی ملخ و حشرات موذّی و امثال آن،آثار باران را از میان می برد،امام علیه السّلام تمام این جوانب را در نظر می گیرد و جمع همه شرایط و دفع همه موانع را از خدا می طلبد.

و در ادامه این دعا هفت وصف دیگر،بیان می کند که با اوصاف سیزده گانه قبل،عدد بیست را کامل می سازد،عرضه می دارد«خداوندا!بارانی ده!که تپّه ها و کوههای بلند ما را پر گیاه سازد و در دامنه ها و دشتها جاری گردد،به تمامی سرزمین ما نعمت فراوان بخشد،میوه ها با آن به ما روی آورند،چهارپایان ما با آن زندگی کنند و سرزمینهای دورتر از ما نیز از آن بهره مند شوند،و روستاهای ما از آن مدد گیرند(همه اینها را)از برکات واسع و عطایای فراوان خویش بر بندگان فقیر و حیوانات وحش بیابان عنایت فرما!» (اللّهمّ سقیا

ص: 135

منک تعشب (1)بها نجادنا (2)،و تجری بها و هادنا (3)،و یخصب (4)بها جنابنا (5)، و تقبل بها ثمارنا،و تعیش بها مواشینا،و تندی (6)بها أقاصینا (7)،و تستعین بها ضواحینا (8)؛من برکاتک الواسعة،و عطایاک الجزیلة،علی بریّتک المرملة (9)،و وحشک المهملة) .

امام علیه السّلام سعه صدر و وسعت نظر و رحمت عام خود را در این دعا نشان می دهد،چرا که مناطق دور و نزدیک را در نظر گرفته،چهارپایان و حتی حیوانات وحشی بیابان را از نظر دور نمی دارد،دعای او همگان را شامل می شود و تقاضای او همه را در بر می گیرد و این است معنی لطف و مرحمت عام امام علیه السّلام پیشوای بزرگ اسلام!

سپس امام علیه السّلام در ادامه تقاضاهای خود در مورد نزول بارانهای پر برکت چنین عرضه می دارد(خداوندا!)آسمانی مرطوب و پر باران،

ص: 136

بارانی دانه درشت و پی در پی که قطراتش(بر اثر کثرت و شدّت)یکدیگر را به پیش رانند،و از خود دور سازند» (و أنزل علینا سماء مخضلة (1)،مدرارا هاطلة (2)،یدافع الودق منها الودق (3)،و یحفز (4)القطر منها القطر) .

و در توصیف بیشتر می افزاید:«نه رعد و برق بی باران و ابر بی ثمر،و نه ابرهای کوچک پراکنده،و نه دانه های ریز،همراه بادهای سرد» (غیر خلّب (5)برقها،و لا جهام (6)عارضها،و لا قزع (7)ربابها (8)،و لا شفّان (9)ذهابها (10)) .

ص: 137

«(بارانی مرحمت کن که)قحطی زدگان،به نعمت فراوان رسند و از برکت آن گرفتاران خشکسالی،زنده گردند،زیرا توئی که بعد از نومیدی آنها،باران را فرو می فرستی و رحمتت را گسترش می دهی و تو سرپرستی هستی شایسته ستایش» (1)(حتّی یخصب لإمراعها (2)المجدبون (3)،و یحیا ببرکتها المسنتون 4،فإنّک تنزل الغیث من بعد ما قنطوا،و تنشر رحمتک و أنت الولیّ الحمید ) .

امام علیه السّلام در این قسمت از خطبه،اوصاف نه گانه دیگری،برای بارانهای مفید و سودمند و پر برکت بیان فرموده که به ضمیمه اوصاف گذشته،بالغ بر 29 وصف می شود،راستی عجیب است تقاضای باران که معمولا تقاضا کنندگان حدّ اکثر، آن را به یک یا دو وصف توصیف می کنند و عرضه می دارند:«خداوندا!بارانی پر برکت به ما مرحمت کن»،امام علیه السّلام آن را با این همه اوصاف دقیق و ریزه کاریهای لطیف و تعبیراتی شیرین و بسیار متنوّع،به صورت 29 وصف بیان می کند که انسان در آن حیران می ماند.

امام علیه السّلام نهایت فصاحت و بلاغت بی نظیر خود را در این خطبه بیان کرده و تقاضای خویش را در محضر پروردگار،آن چنان شرح داده که

ص: 138

مردم را به الطاف الهی آشنا سازد،و به آنها بگوید در مسیر نعمت،موانع زیادی است که اگر لطف خداوند شامل حال آنها نگردد هرگز به کمال مطلوب نمی رسند و به یقین چنین بیانی از کسی که«مؤید من عند اللّه»نیست و روح القدس او را یاری نمی دهد امکان پذیر نمی باشد.

می شود که گیاه خشک گردد و این چند واژه همه به یک معنی است و جمله «و هامت دوابّنا» از ماده«هیام»(بر وزن غلام)به معنی عطش است (1)و «حدابیر السّنین» جمع «حدبار»(بر وزن معیار)به معنی شتری است که بر اثر راه رفتن لاغر و تکیده شده در واقع امام علیه السّلام سال های قحطی را به چنین شتری تشبیه کرده است.

شاعر معروف«ذو الرمة»می گوید:شتران لاغری که هیچ گاه از هم جدا نمی گردند جز در خوابگاه های خالی از علف یا این که آنها را در سرزمین بی آب و علفی قرار دهیم.

و جمله «و لا قزع ربابها» یعنی از قطعات کوچک و پراکنده ابر نباشد(بلکه ابرهایی باشد متراکم و پر باران)و جمله«و لا شفان ذهابها»در تقدیر «و لا ذات شفان ذهابها» است و«شفان»به معنی باد سرد و«ذهاب»به معنی باران های نرم است و کلمه«ذات»به خاطر روشن بودن برای شنونده،حذف شده است(و معنی جمله در مجموع چنین است:خداوندا باران های ملایم و آمیخته با بادهای سرد که آثار آن را ممکن است از بین ببرد برای ما مفرست بلکه بارانی درشت دانه در هوایی ملایم نصیب بفرما).

طبق آنچه در منابع پیروان اهل بیت علیهم السّلام آمده است یکی از آداب آن،این است که مردم سه روز روزه بگیرند و در روز سوّم در حالی که همه روزه دارند به بیرون شهر می روند و دو رکعت نماز همانند نماز«عید فطر و قربان»به جا می آورند که در رکعت اوّل،پنج قنوت دارد و در رکعت دوّم چهار قنوت و در قنوت ها به جای دعایی که در قنوت نماز«عید»خوانده می شود دعاهایی در زمینه باران و طلب رحمت از پروردگار می خوانند و قبل از هر دعا درود بر محمّد و آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله می فرستند و هنگامی که امام علیه السّلام از نماز فراغت یافت،عبای خود را به امید نزول باران پشت و رو می کند و رو به قبله کرده یکصد بار با صدای بلند تکبیر می گوید(و مردم نیز با او تکبیر می گویند)پس از آن به طرف مردم رو کرده به سوی راست متوجه می شود و صدبار با صدای بلند سبحان اللّه می گوید آن گاه به سمت چپ رو کرده و یک صدبار با صدای بلند لا إله إلا اللّه می گوید،سپس رو به مردم کرده یکصد بار با صدای بلند حمد خدا می گوید و مردم هم چنین می کنند،آن گاه امام دست به سوی آسمان بلند کرده به اتفاق مردم دعا می کند و تضرع و زاری نموده از خدا تقاضای رحمت می کنند و مردم دعای امام را آمین می گویند.

در بعضی از روایات آمده است که پیرمردان و پیر زنان و کودکان و حتی حیوانات تشنه و گرسنه را با خود به بیابان آورند و بچه ها را از مادران جدا کنند تا گریه آنها دل های همگان را تکان دهد و توجه آنها به خدا بیشتر شود (1).

ص: 141

و در صورتی که نتوانند تمام این مراسم را انجام دهند از گناهان خویش توبه می کنند و دست به دعا برمی دارند و به صورت دسته جمعی دعا می کنند. این مراسم اثر عجیبی دارد و به راستی حالت تضرع و دعا در همه ایجاد می کند حالتی که انسان ها را به ذات بی مثال خداوند رحمان و رحیم مرتبط می سازد و سبب نزول رحمت او می شود.

این نماز آثار جنبی خوبی در تربیت نفوس و توبه از گناه و بازگشت به پاکی ها و نیکی ها دارد که گاه اثر جنبی آن از نزول باران بیشتر و پر برکت تر است.

از روایات اسلامی استفاده می شود که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که مردم از خشکسالی شدید به حضرتش شکایت کردند نماز و دعای باران خواند،و چنان بارانی نازل شد که مردم به زحمت افتادند و خواستار پایان باران شدند (1).

قرائن نشان می دهد که امام امیر المؤمنین علیه السّلام نیز خطبه بالا را بعد از نماز باران خوانده است زیرا در بعضی از روایات که این خطبه را به طور کاملتری نقل می کند جمله:«اللّهمّ إنّا خرجنا إلیک»آمده است که نشان می دهد حضرت به اتفاق مردم به بیابان رفته اند،و این کار معمولا برای خواندن نماز باران است و در بعضی از روایات آمده است که علی علیه السّلام در آخر این خطبه گریه کرد و با عباراتی بسیار سوزناک از خداوند متعال تقاضای باران نمود.

در زمینه نماز استسقا در خطبه 143 نهج البلاغه نیز مطالبی خواهد آمد.

درباره فلسفه«آفات و بلاها»بحثهای زیادی در کتب فلسفی و کلامی و تفسیری آمده است از قرآن مجید،به خوبی استفاده می شود که همراه ظهور پیامبران الهی خداوند،مشکلاتی برای امّتها فراهم می کرد تا آنها را بیدار کند. قرآن مجید می فرماید:« «وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ إِلاّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ یَضَّرَّعُونَ» ؛در هیچ شهر و آبادی پیامبری نفرستادیم مگر این که اهل آن را به سختی و رنج گرفتار کردیم،شاید به سوی خدا باز گردند و تضرّع کنند» (1).

این تعبیر نشان می دهد که این یک قانون عمومی و همیشگی بوده است و هدف آمادگی برای پذیرش دعوت انبیا بوده است.

حوادث دردناک در طول تاریخ امّتها و هنگام بروز غفلتها از سوی خداوند پیش می آمده،تا پرده های غفلت را کنار بزند و امتها بیدار شوند.

و گاه این حوادث سخت و دردناک نتیجه گناهان مردم بوده که باز هدف را توبه و انابه و بازگشت به سوی خداوند تشکیل می داده است،آن گونه که در آیه دیگری از قرآن می خوانیم:« «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» ؛فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده اند آشکار شده است خدا می خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند شاید(به سوی حق)بازگردند» (2).

به این ترتیب به خوبی روشن می شود که یکی از طرق تربیت الهی همین حوادث ناگوار طبیعی یا اجتماعی است،مسأله خشکسالی نیز می تواند یکی از آنها بوده باشد،همان گونه که در خطبه بالا به آن اشاره شده است امام علیه السّلام در این خطبه می فرماید:«ندعوک حین قنط الأنام،و منع الغمام،

ص: 143

و هلک السّوام،ألاّ تؤاخذنا بأعمالنا،و لا تأخذنا بذنوبنا؛در این هنگام که یأس و نومیدی بر مردم چیره گشته و ابرها از باریدن بازداشته شده اند و حیوانات بیابان رو به هلاکت گذارده اند تو را می خوانیم که ما را به اعمالمان مؤاخذه مکنی و به گناهانمان مگیری».

در خطبه 143 همین مطلب،با بیان روشن تری آمده است که به هنگام خشکسالی به مردم هشدار داد که از گناهانشان توبه کنند و از خطا باز ایستند و متذکّر شوند و به سوی خدا باز گردند سپس به آیات سوره«نوح»در این زمینه استدلال فرمود که شرح آن إن شاء اللّه خواهد آمد.

این سخن را با حدیثی از امام صادق علیه السّلام پایان می دهیم(هر چند ناگفته ها در این زمینه بسیار است)فرمود:«إذا فشت أربعة ظهرت أربعة إذا فشت الزّنا ظهرت الزّلازل و إذا امسکت الزّکاة هلکت الماشیة و إذا جار الحکام فی القضاء أمسک القطر من السّماء و إذا خفرت الذمّة نضر المشرکون علی المسلمین؛هنگامی که چهار گناه شایع بشود چهار بلا دامنگیر مردم می شود هنگامی که«زنا»شایع شود زلزله ها آشکار می گردد و هنگامی که مردم از دادن زکات امساک کنند مرگ و میر در چهارپایان می افتد و هنگامی که حاکمان در قضا ستم کنند آسمان از باریدن باران باز می ایستد و هنگامی که پیمانها شکسته شود مشرکان بر مسلمین پیروز می شوند» (1).

در حدیث معتبر و معروف«ابو ولاّد»نیز می خوانیم:هنگامی که امام صادق علیه السّلام فتوای نادرست«ابو حنیفه»را در بعضی از مسائل قضایی شنید فرمود:«فی مثل هذا القضاء و شبهه تحبس السّماء ماءها و تمنع

ص: 144

الأرض برکتها؛به جهت این گونه قضاوتها و مانند آن آسمان آب خود را حبس می کند و زمین برکت خود را منع می نماید» (1).

در بخش دوّم،مردم را مخاطب ساخته و به اندرز و نصیحت آنها می پردازد، نصیحتی تکان دهنده و بیدارگر.

در بخش سوّم،از اصحابش گله شدید دارد و آرزو می کند که خداوند میان او و آنان جدایی بیفکند و او را به کسانی که شایسته همنشینی او هستند،ملحق سازد.

در چهارمین و آخرین بخش این خطبه،با اشاراتی گویا از فتنه«حجّاج» خبر می دهد و گوشه ای از جنایتهای او را بر می شمرد،شاید مردم بیدار شوند و با توبه به درگاه خداوند،و بازگشت به وحدت و ترک اختلافات و سستی ها جلوی جنایات او را بگیرند.

ص: 146

تا به اهمیّت این میراث بزرگ الهی آشنا شوند و در پاسداری آن در برابر هجمات دشمنان اسلام بکوشند.

نخست می فرماید:«خداوند او(پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله)را فرستاد تا(مردم را)به سوی حقّ دعوت کند و گواه بر اعمال خلق باشد» (أرسله داعیا إلی الحقّ و شاهدا علی الخلق) .

در واقع،رسالت عظیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را در این دو جمله خلاصه فرموده است؛ از یکسو دعوت به سوی حق،و ابلاغ فرمانهای پروردگار و از سوی دیگر نظارت بر حسن اجرای آن.

در این که مراد از شاهد بودن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این جا چیست؟بعضی گفته اند:

مراد گواهی بر اعمال مردم یا گواهی بر پیامبران در روز قیامت است آن چنان که در قرآن آمده:« «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً» ؛چگونه خواهد بود آن روزی که از هر امّتی شاهد و گواهی(بر اعمال آنها)می آوریم و تو را گواه آنان خواهیم آورد» (1).

ولی ظاهر کلام امام علیه السّلام نشان می دهد که منظور از شاهد بودن،نظارت آن حضرت بر اعمال انسانها برای اجرای فرمانهای الهی،در همین دنیاست و به تعبیر دیگر،کار آن حضرت،تنها ابلاغ دعوت حق نبود،بلکه نظارت بر اجرای آن نیز از وظایف آن حضرت بوده است و این همان معنی امامت و ولایت تشریعی آن بزرگوار است.

جمع میان دو معنی نیز،مانعی ندارد که آن حضرت هم ناظر بر اعمال در این جهان و هم گواه بر آن در جهان دیگر باشد.

سپس در ادامه این سخن به بیان اوصافی از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله پرداخته و در عبارات کوتاهی شش وصف را بیان می فرماید،می گوید:«او

ص: 148

بدون سستی،به ابلاغ رسالت پروردگارش پرداخت و هرگز کوتاهی نکرد،و در راه خدا با دشمنان او بدون ضعف،جهاد کرد،و در این راه هیچ عذر و بهانه ای نیاورد.او پیشوای پرهیزگاران و روشنی بخش چشم هدایت جویان است» (فبلّغ رسالات ربّه غیر و ان (1)و لا مقصّر،و جاهد فی اللّه أعداءه غیر واهن و لا معذّر (2).إمام من اتّقی،و بصر من اهتدی) .

در این عبارات کوتاه تمام ویژگیهایی که در یک رهبر شجاع و توانا لازم است ذکر شده است،سستی نکردن،کوتاهی ننمودن،جهاد قاطعانه داشتن،و عذر و بهانه نتراشیدن،و از سوی دیگر آن حضرت را پیشوای پرهیزگاران و سبب هدایت بینایان می شمرد که افراد آلوده را از گرد خود دور می کند و فاسدان و گمراهان غیر قابل هدایت را،کنار می زند.

بسیارند کسانی که برای سرپوش گذاشتن بر تقصیرات و کوتاهی های خود عذر و بهانه های واهی می تراشند ولی یک رهبر شجاع و مدیر و مدبّر هرگز چنین نمی کند و به سراغ عذر و بهانه ها نمی رود.

تعبیرات فوق در واقع اشاره ای است پر معنی به سستی و کوتاهی کردن مردم«کوفه»و ترک جهاد به معنی واقعی کلمه،و عذر تراشی ها و بهانه جویی ها برای فرار از زیر بار مسئولیتها.امام علیه السّلام به آنها گوشزد می کند که پیامبر شما چنین نبود،چرا شما چنین هستید؟!

ص: 149

گام نهادند و در راه روشن،به سرعت پیش رفتند در نتیجه به سعادت جاویدان و زندگی گوارا و پر ارزش دست یافتند.

شدت وحشت)تنها به خود می پرداخت و به دیگری توجّه نداشت!» (و لترکتم أموالکم لا حارس لها و لا خالف (1)علیها،و لهمّت کلّ امریء منکم نفسه، لا یلتفت إلی غیرها) .

این تعبیرات،حال کسی را مجسّم می کند،که گرفتار مصایب عظیمی شده، به گونه ای که همه چیز را جز نجات جان خویش،فراموش کرده است،سر به بیابان نهاده و پیوسته بر سر و صورت می زند،اشک می ریزد،و فریاد می کشد، اموالی را که آن همه در نظرش اهمیّت داشت و در حفظ آن همواره می کوشید به کلّی رها کرده و به پشت سر خویش نگاه نمی کند حتی عزیزترین عزیزانش را به دست فراموشی سپرده است.

بعضی از مفسّران نهج البلاغه،معتقدند:این تعبیرات مربوط به اهوال و وحشتهای روز قیامت است که در قرآن مجید در آیات مختلف به آن اشاره شده است ولی با توجه به ذیل خطبه که سخن از جنایات وحشتناک «حجّاج»می گوید و شأن ورود خطبه،که نظر به سستی مردم«کوفه»در جهاد با دشمن دارد،این معنی بسیار بعید است و ظاهر این است که ناظر به سلطه«بنی امیه»و جنایات عظیم«حجّاج»و امثال او می باشد.

و در ادامه این سخن امام علیه السّلام به منشأ و سرچشمه اصلی این حوادث اشاره می کند می فرماید:«ولی(متأسفانه)تذکراتی را که به شما داده شده بود فراموش کردید،و از آنچه بر حذر داشته شده بودید،ایمن گشتید، در نتیجه عقل شما گمراه و سرگردان شد،و امورتان پراکنده گشت!»

ص: 152

(و لکنّکم نسیتم ما ذکّرتم،و أمنتم ما حذّرتم،فتاه (1)عنکم رأیکم،و تشتّت علیکم أمرکم) .

هرگز تصوّر نکنید حوادث دردناکی که در انتظار شماست،غافلگیرانه است، ابدا چنین نیست،بارها به شما تذکّر داده ام،و حق نصیحت را ادا کرده ام،و گفتنی ها را گفته ام،و هشدار داده ام ولی افسوس!گوش شنوا در میان شما نبود، تمام آنچه را گفتم به فراموشی سپردید،و همه اندرزها را نادیده گرفتید،به همین دلیل،تصمیمات لازم را به موقع نگرفتید،و برای مقابله با دشمنان خطرناکتان،برنامه ریزی نکردید،و این است نتیجه کار شما،که دشمنان بی رحم و غدّار بر شما مسلّط می شوند،و بلایی بر سرتان می آورند که در تاریخ بی سابقه است.

سپس امام علیه السّلام می فرماید:«(به خدا سوگند!)دوست داشتم که خدا میان من و شما،جدایی می افکند و مرا به کسی که نسبت به من از شما سزاوارتر و شایسته تر است ملحق می ساخت» (و لوددت أنّ اللّه فرّق بینی و بینکم، و ألحقنی بمن هو أحقّ بی منکم) .

اشاره به این که اکنون که شما اصلاح ناپذیرید ای کاش!من از شما جدا شده بودم و ای کاش!مقدّرات الهی،اجازه می داد به گروهی می پیوستم که آنها هماهنگ با افکار و برنامه های من بودند.

و در ادامه این سخن،به شرح ویژگیهای قوم و گروهی که آنها را شایسته هم نشینی و همدلی و همگامی خود می داند،پرداخته،چنین می فرماید:

«همان ها که به خدا سوگند!افکارشان خجسته و پربار و صاحب وقار و بردباری بودند،همان ها که به حقّ سخن می گفتند و ظلم و ستم را ترک کردند، آنها که از پیش در طریق هدایت گام نهادند و در راه روشنی،به سرعت پیش رفتند،در نتیجه به سعادت جاویدان و زندگی گوارا و پر ارزش

ص: 153

دست یافتند» (قوم و اللّه میامین (1)الرّأی،مراجیح (2)الحلم،مقاویل بالحقّ،متاریک (3)للبغی.مضوا قدما (4)علی الطّریقة،و أوجفوا (5)علی المحجّة،فظفروا بالعقبی الدّائمة،و الکرامة الباردة) .

این تعبیرات،اشاره روشنی به پیامبر و گروهی از اصحاب خاص او دارد که دارای ویژگیهای ششگانه بالا بودند،دو ویژگی در فکر و اندیشه(داشتن اندیشه های پربار و عقل کافی)و دو ویژگی در برنامه های زندگی(طرفداری از حق و مبارزه با ظلم)و دو ویژگی در عمل(گام برداشتن در طریق حق و سرعت برای رسیدن به مقصد)و نتیجه این ویژگیها را که سعادت جاویدان و زندگی گوارا و پر ارزش است نیز بیان فرموده.

مدیری لایق و فرماندهی توانا و خبیر و آگاه و سیاستمداری هوشیار و خوش فکر در میان گروهی گرفتار شود که شایستگی و لیاقت همراهی و همگامی با او را نداشته باشند،هر چه او می گوید،بر خلاف آن رفتار می کنند و هر قدر به آنها هشدار می دهد به حرکت در نمی آیند،جمعیّتی پراکنده،نادان،ضعیف و سست و بی اراده.

گرفتار شدن چنان رهبری،در چنگال چنین پیروانی،سبب می شود که ارزش مکتب و افکار او فراموش گردد و حتی بعضی از بی خبران او را متّهم به عدم شایستگی کافی در مدیریّت و رهبری کنند.

این یکی از بزرگترین مظلومیت هاست و این همان است که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در عصر و زمان خود به آن گرفتار شد،و نه تنها در خطبه بالا،بلکه در خطبه های متعددی از«نهج البلاغه»به آن اشاره فرموده است.

گاه می گوید:«ای کاش!معاویه شما را با لشکر خود،معاوضه می کرد همچون معاوضه درهم و دینار،ده نفر از شما را می گرفت و یک نفر از شامیان را به من می داد» (1).

و گاه می فرماید:«من در خواب پیغمبر خدا را دیدم و از عداوتها و کژیهای این قوم،به حضرتش شکایت کردم،فرمود:«به آنها نفرین کن!»عرض کردم:

خداوندا!بهتر از آنان را به من ده!و شخص بدی را به جای من بر آنها مسلّط کن» (2).

و در جای دیگر می فرماید:«ای مرد نمایانی!که مردانگی ندارید...به خدا دوست داشتم که هرگز شما را نمی دیدم و نمی شناختم» (3).

ص: 155

و به راستی شاید نتوانیم در طول تاریخ رهبر برگزیده ای از اولیاء اللّه را پیدا کنیم که در مدت کوتاه حکومتش،با این همه خصومت و کارشکنی و دشمنی و نامهربانی و سرکشی و طغیان،روبه رو شده باشد و این دردناکترین شکل مظلومیت است و از این جاست که گفته می شود:«علی علیه السّلام اوّل مظلوم عالم است».

ص: 156

ص: 157

سپس می افزاید:«ای أبا وذحة!بر فشارت بیفزا!»(و از این مردم ناسپاس و سرکش انتقام بگیر!) (إیه أبا وذحة!) (1).

همه مفسّران«نهج البلاغه»گفته اند:«منظور از«غلام ثقیف»،«حجّاج بن یوسف ثقفی»است که از قبیله«بنی ثقیف»بود و در دوران حکومت «عبد الملک مروان»،به عنوان والی«کوفه»انتخاب شد،مردی بسیار سنگدل،خون خوار،پست و آلوده بود و«عبد الملک»مخصوصا او را برای انتقام گرفتن از مردم«کوفه»و خاموش کردن شعله های قیام بر ضد«بنی امیه»انتخاب کرده بود و همان گونه که امام علیه السّلام در این سخنش پیش بینی فرموده،او بر هیچ کس و هیچ چیز رحم نکرد،اموال مردم را غارت می نمود و از خون ریزی ابا نداشت و چنان مردم در زمان او تحت فشار واقع شدند که به گفته امام علیه السّلام از آنها تنها استخوان و پوستی باقی ماند.

توجه داشته باشید«خضرة»گر چه به معنی محصول باغها و زمینهای کشاورزی است ولی در این جا اشاره به تمام اموال است که«حجاج»به غارت می برد و تعبیر «و یذیب شحمتکم» (چربی بدن شما را آب می کند)کنایه از فشار زیادی است که بر مردم وارد کرد،و چنان ضعیف شدند که گویی تنها استخوان و پوستی از آنها باقی ماند.

و این است عاقبت کسانی که رهبر آگاه و بیدار و دلسوز و مهربان و عادلی همچون علی علیه السّلام داشته باشند و در برابر او نافرمانی کنند.

ص: 159

تعبیر به«ایه»(با کسره و تنوین)به گفته بسیاری از ارباب لغت،هنگامی گفته می شود که بخواهند،دیگری را تشویق به ادامه سخن یا کاری کنند و «ایها»(با تنوین فتح)در جایی گفته می شود که بخواهند کسی را دعوت به سکوت یا خودداری از کاری کنند.

با توجه به این که در نسخه های نهج البلاغه«ایه»با تنوین مکسور ذکر شده، مفهومش این است که ای«حجّاج»!فشارت را بر مردم ناصالح و ضعیف الایمان و حق نشناس که در برابر پیشوای عادل خود سرکشی و طغیان کردند، بیشتر کن!و به تعبیر دیگر این سخن کنایه از این است که آنها استحقاق این عذاب الهی را دارند و هرگز مفهومش این نیست که امام علیه السّلام به چیزی از ظلمهای«حجّاج»راضی بود.این سخن مانند آن است که به کسی می گوییم:

این دارو گر چه تلخ است اما درمان درد توست و او گوش نمی دهد،هنگامی که درد شدید می شود و ناله و فریاد می کند می گوییم:بیشتر ناله کن!این نتیجه کار توست،بدیهی است مفهوم این سخن آن نیست که ما راضی به درد و ناله او هستیم بلکه اشاره به این است که این نتیجه نافرمانی او در برابر طبیبان و ناصحان است.

این شبیه سخنی است که از خود امام علیه السّلام در خطبه 28 نقل شده که می فرماید:«ألا و إنّه من لا ینفعه الحقّ یضرّه الباطل،و من لا یستقیم به الهدی،یجرّ به الضّلال إلی الرّدی؛آگاه باشید!آنها که از حق سود نگیرند زیان باطل دامنشان را خواهد گرفت و آن کس که(انوار)هدایت او را به راه راست نبرد(ظلمت)گمراهی او را به وادی هلاکت می کشاند».

و امّا«وذحه»به گفته بسیاری از ارباب لغت(مانند«لسان العرب»و «مجمع البحرین»و«اقرب الموارد»)به معنی«سوسک»می باشد و بعضی مانند صاحب«قاموس»و«خلیل بن احمد»در کتاب«العین»آن

ص: 160

را به معنی پشکل یا پشکل و بول حیوان گرفته اند که به پشمهای گوسفند می چسبد.

در مورد انتخاب کنیه«ابا وذحه»برای حجّاج داستانهای مختلفی در تواریخ و شروح«نهج البلاغه»آمده است که از همه مناسب تر این است:

«روزی حجّاج«وذحه»یا«خنفساء»یعنی سوسکی را نزد محل نماز خود دید و آن را از خود دور کرد،سوسک بار دیگر به طرف او آمد باز آن را دور ساخت، دفعه سوّمی که به سوی او آمد با دست خود آن را گرفت و فشار داد،سوسک،او را گزید و به خاطر حساسیّتی که«حجّاج»نسبت به آن داشت دست او ورم کرد و سرانجام همین ورم باعث مرگ او شد»گویی خداوند،می خواهد قدرت خویش را به چنین مرد سفّاک بی باکی نشان دهد که او را به وسیله یکی از پست ترین مخلوقاتش نابود کرد آن گونه که«نمرود»را که یکی از سرکشان معروف تاریخ است بوسیله«پشه»ای که در بینی او داخل شد هلاک نمود.

بعضی نیز گفته اند:«حجّاج»از«سوسک»بسیار تنفّر داشت هنگامی که چشمش به سوسک می افتاد به خادمانش می گفت:آن را از من دور کنید این از آثار نکبت بار شیطان است و به همین جهت مردم او را«ابا وذحه»نامیدند.

از بعضی داستانهای دیگری نیز در این زمینه نقل شده که ذکر آنها مناسب به نظر نمی رسد و اجمال آن این است که او گرفتار یک نوع بیماری جنسی بود و با سوسک خود را تسکین می داد.

جالب این است که«ابن ابی الحدید»بعد از ذکر این داستانها می گوید:«به گمان من امام علیه السّلام از انتخاب این تعبیر برای«حجّاج»نظر دیگری داشته و آن این که:عادت عرب بر این بوده،که وقتی می خواستند به کسی

ص: 161

احترام کنند او را با کنیه هایی ذکر می کردند که دلیل بر عظمت است و هنگامی که می خواستند کسی را تحقیر نمایند او را با کنیه هایی یاد می کردند که دلیل بر حقارت است مانند کنیه«ابو الذّبّان»(صاحب مگسها)که برای«عبد الملک مروان» انتخاب شده زیرا دهانش بسیار بدبو بود که مگسها دور او جمع می شدند(و یا به گفته بعضی حتی مگسها هم از او فرار می کردند)و یا کنیه«ابو زنّه»(صاحب میمون)که برای«یزید بن معاویه»انتخاب شده و همچنین انتخاب کنیه«ابو وذحه»برای حجّاج،زیرا او به قدری آلوده به گناهان بود که به گوسفند کثیفی شبیه بود که پشکل ها به دنباله او چسبیده است» (1).

«شریف رضی»،در پایان این خطبه می گوید:«الوذحة،الخنفساء و هذا القول یؤمی به إلی الحجّاج و له مع الوذحة حدیث لیس هذا موضع ذکره؛«وذحه»به معنی سوسک آمده است و این تعبیر(امام)اشاره به حجّاج است و او با سوسک داستانی دارد که این جا جای ذکر آن نیست».

او فرماندار«عبد الملک»در«کوفه»بود و«عبد الملک»پنجمین نفر،از خلفای«بنی امیه»بود.در حالات«حجّاج»نوشته اند:او بسیار زشت و کریه منظر بود،و علاوه بر کوتاهی قد و لاغری و کج بودن پاها و ضعیف بودن چشمها و آبله گون بودن از جهات دیگری نیز ناقص الخلقه بود،و شاید یکی از انگیزه های،سفّاکی و بی رحمی او همان عقده حقارتی بود که از این صفات برای او حاصل شده بود،تا آن جا که به گفته مورّخ معروف«مسعودی»در«مروج الذهب»،حجّاج خودش اعتراف می کرد:

بیشترین لذّت او در خون ریزی و انجام کارهایی است که دیگران انجام نمی دهند (1).

او دو سال از طرف«عبد الملک»به امیری«حجاز»(مکه و مدینه) منصوب شد،و در این مدت فجایع عظیمی به بار آورد از جمله ویران کردن خانه کعبه بود،و دیگر این که بر گردن گروهی از صحابه معروف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مانند «جابر بن عبد اللّه انصاری»،«انس بن مالک»و«سهل ساعدی»و جمعی دیگر،داغ نهاد،به این بهانه که آنها در قتل«عثمان»شرکت داشتند،سپس «عبد الملک»او را به سوی عراق فرستاد و حکومت«بصره»و«کوفه»را به او سپرد.«مسعودی»می نویسد:حجاج بیست سال فرمانروایی کرد.تعداد کسانی که در این مدت،با شمشیر وی یا زیر شکنجه جان دادند صد و بیست هزار نفر بود،و اینان غیر از کسانی هستند که در جنگ ها به دست او یا سربازانش کشته شدند.

هنگام مرگ در زندان مشهور او،پنجاه هزار مرد و سی هزار زن بودند که شانزده هزار نفر آنها کاملا برهنه و عریان بودند.

ص: 163

او زنان و مردان را یکجا زندانی می کرد و زندان های وی بدون سقف بود،از این رو زندانیان از گرمای تابستان و سرمای زمستان،سخت در عذاب بودند. به گفته«ابن جوزی»،اگر کسی از زندانیان به خاطر شدت گرمای آفتاب،به سایه دیوار پناه می برد،نگهبانان او را با سنگ می راندند؛غذای آنان نان جو مخلوط با نمک و مقداری خاکستر بود،و کسانی که مدتی در آن جا زندانی بودند،چهره هایشان تغییر می یافت و سیاه می شدند به گونه ای که هنگامی که مادری به سراغ فرزندش رفته بود او را نشناخت.

شاید گویاترین سخن درباره«حجّاج»همان است که از«شعبی»نقل شده که می گوید:«لو اخرجت کلّ امّة خبیثها و فاسقها و اخرجنا الحجّاج بمقابلتهم لغلبناهم؛اگر هر امّتی خبیث ترین و فاسق ترین فرد خود را مطرح کند و ما حجاج را در مقابل آنها بیاوریم بر آنان غلبه خواهیم کرد».

مرگ حجاج هم به صورت بسیار عبرت انگیزی واقع شد،گرفتار بیماری شدید درونی شد که از شدت آن فریاد می کشید سرمای سختی بر بدن او چیره شده بود،به طوری که ظرفهای مملوّ از آتش را در مقابل او می گذاشتند و خود را به قدری به آنها نزدیک می کرد که پوست بدنش می سوخت ولی باز هم از شدت سرما می لرزید.

آری!او به آتش این جهان،قبل از آتش آخرت،گرفتار شد.

ص: 164

او در سال 95 هجری در سن 54 سالگی از دنیا رفت و راهی جهنم شد (1).

ص: 165

ص: 166

به هر حال امام علیه السّلام در این خطبه،مخاطبین خود را که در بذل مال و جان در راه خدا کوتاهی می کردند شدیدا سرزنش می کند و به آنها می فرماید:به تاریخ گذشتگان بنگرید و از زندگی آنها عبرت بگیرید که چگونه همه چیز را گذاشتند و گذشتند.

ص: 168

فلا أموال بذلتموها للّذی رزقها،و لا أنفس خاطرتم بها للّذی خلقها تکرمون باللّه علی عباده،و لا تکرمون اللّه فی عباده!فاعتبروا بنزولکم منازل من کان قبلکم،و انقطاعکم عن أوصل إخوانکم!

آن چسبیده اید که گویی خالق و مالک اصلی،شما هستید و این دلیل بر نهایت بی خبری از واقعیتهاست.

تعبیرات فوق،تناسب زیادی با ایراد این سخنان بعد از جنگ«صفّین»دارد که گروهی از مردم تحت ولایت،آن حضرت،نه حاضر بودند جان خود را برای دفاع از حق به خطر بیفکنند و نه چیزی از اموال خود برای تجهیز لشکر اسلام می پرداختند.

و در ادامه این سخن می افزاید:«انتظار دارید مردم به خاطر خدا،شما را گرامی دارند،در حالی که خودتان،خدا را در مورد بندگانش،گرامی نمی دارید!» (و به آنها کمک مالی و جانی نمی کنید) (تکرمون (1)باللّه علی عباده،و لا تکرمون اللّه فی عباده) .

این دوگانگی در قضاوت،راستی عجیب است که انسان انتظار داشته باشد مردم او را گرامی دارند،چون بنده ای از بندگان خداست،ولی خودش هیچ یک از بندگان خدا را گرامی ندارد،و برای کوتاه کردن دست ظالمان از گریبان مظلومان نه صرف هزینه ای کند و نه جان خود را به مخاطره افکند.

در آخرین جمله،به آنها هشدار می دهد،می فرماید:«از قرار گرفتن در منازل پیشینیان،عبرت گیرید(زیرا همین حکم درباره شما نیز خواهد شد،آنها رفتند،شما هم می روید و دیگران در خانه ها و قصرهای شما جایگزین می شوند)و نیز از جدا شدن از نزدیک ترین برادانتان،پند بیاموزید»(چرا که با چشم خود دیدید گروهی از این عزیزان پیش از شما رفتند شما هم به دنبال آنها خواهید رفت) (فاعتبروا بنزولکم منازل من کان قبلکم،و انقطاعکم عن أوصل إخوانکم) .

ص: 170

این خود دلیل دیگری است بر این که،اموال و جانها همه عاریتی است آفریدگار همه آنها خداست و هر چند روزی اموال و مساکن و قدرتها و منصبها را به دست گروهی می سپارد و تاریخ گواه زنده این امر است.

نه ما نخستین کسانی هستیم،که بر صفحه این جهان گام نهاده ایم و نه آخرین کسان هستیم،حلقه کوچکی هستیم،از این زنجیر طولانی،که از آغاز خلقت تا پایان جهان کشیده شده است،زهی بی خبری و غفلت که حلقه های قبل و بعد را نبینیم!و جایگاه خود را در این جهان،تشخیص ندهیم و این دنیا را برای خود جاودانی پنداریم.

کوتاه سخن این که:امام علیه السّلام در این سخن کوتاه،گفتنی ها را گفته و خفتگان را بیدار و مستان مال و مقام و جاه و جلال هوشیار ساخته است.

ص: 171

ص: 172

ص: 174

تا گروه اوّل نسبت به کار خود،دلگرمتر شوند و گروه دوّم،به اصلاح خویش پردازند.

امام علیه السّلام در این سخن،یاران صالح خود را نخست با چهار جمله،مخاطب ساخته می فرماید:«شما یاوران حق،و برادران دینی،و سپرهای روز جنگ،و رازداران در برابر مردم هستید» (أنتم الأنصار علی الحقّ،و الإخوان فی الدّین،و الجنن (1)یوم البأس،و البطانة (2)دون النّاس) .

شما برادر دینی من هستید و در عمل نشان دادید که در یاری حق کوتاهی نمی کنید،در برابر دشمنان همچون سپری محکم و قوی می ایستید،و در حفظ اسرار و مشورتها،در زمینه جنگ و صلح،افرادی مطمئن می باشید.

آن گاه می افزاید:«با کمک شما کسانی را که به حق پشت می کنند،می کوبم و با یاری شما به اطاعت روی آورندگان به حق،امیدوارم» (بکم أضرب المدبر، و أرجو طاعة المقبل) ،اشاره به این که:مردم دو گروهند:گروهی به حق پشت کرده اند و به دشمنی با آن برخاسته اند،و چاره ای جز مبارزه با آنها نیست،شما یاوران من در این مبارزه سرنوشت ساز هستید.

گروه دیگری به حق روی می آورند،امّا آگاهی و اطاعت کافی ندارند من با کمک شما،آنها را تربیت می کنم،تا مطیع فرمانهای الهی شوند،خلاصه این که:

هم در مبارزه با دشمن و هم در کارهای فرهنگی با دوست،شما یاران با وفای من هستید سپس،امام علیه السّلام این گروه از یاران با وفایش را با دو جمله پر معنی نصیحت می کند،و می فرماید:«حال که چنین است،مرا با خیرخواهی خالی از هر گونه خیانت،و سالم از هر گونه شک و تردید،یاری کنید» (فأعینونی بمناصحة خلیّة من الغشّ،سلیمة من الرّیب) .

ص: 176

این سخن،اشاره به نکته مهمی دارد و آن این که اطرافیان و مشاوران امرا و حاکمان،در بسیاری از موارد منافع خویش،یا قوم و جمعیّت مورد علاقه خود را در نظر می گیرند و آن را در لباس خیرخواهی،به حاکمان ارائه می دهند و گاه پیشنهادهایی را مطرح می کنند که خودشان آن را درست باور نکرده اند،و همین امر سبب شکست برنامه ها می شود،امام علیه السّلام در این جمله ها تأکید می کند که نصایح و پیشنهادها و طرحهای خود را از این امور،پیراسته کنید و جز خیر و صلاح آیین حق و بندگان خدا را در نظر نگیرید.

و سرانجام با این جمله،سخن خود را به پایان می برد،می فرماید:«به خدا سوگند!من نسبت به مردم،از خودشان سزاوارترم!(چرا که آگاهتر و دلسوزترم)» (فو اللّه إنّی لأولی النّاس بالنّاس) .

این جمله،ممکن است دلیلی بر جمله های سابق باشد یعنی اگر من از شما انتظار هر گونه یاری و کمک دارم به خاطر آن است که به فرمان خدا به عنوان ولیّ مردم برگزیده شده ام حتّی به آنها از خودشان سزاوارترم،و شما نیز باید خشنود و راضی باشید که در اطاعت و خدمت چنین پیشوایی گام برمی دارید.

ولی در خطبه های متعدّدی گروه دیگری از یارانش را زیر ضربات سرزنش و ملامت قرار می دهد و این بعد از جنگ«صفّین»بود که اختلاف کلمه،و نافرمانی و ضعف و سستی در عقیده و اراده،سبب شکست گردید،آن هم در آخرین لحظاتی که نزدیک بود پیروزی به ثمر رسد.

آن تشویق و این سرزنش نشان می دهد که همه اینها روی حساب بوده است،نه تناقضی در میان بوده و نه سخنی بر خلاف حکمت و مصلحت گفته شده است،امّا آنها که از شأن ورود این سخنان آگاه نیستند ممکن است گرفتار اشتباه شوند.

نکته دیگر این که:در این سخن کوتاه،امام علیه السّلام وظیفه مردم را در مقابل حکومت،مشخص ساخته است.از یکسو باید برای جذب مشتاقان و طرد کینه توزان به امام و رهبر،کمک کنند و از سوی دیگر همه کارهای سیاسی و اجتماعی و نظامی را مورد دقّت قرار دهند و هر پیشنهاد مفید و انتقاد سازنده ای دارند بیان کنند.

و در آخرین جمله این خطبه به نکته مهمی اشاره می کند و آن مسأله ولایت الهیه است.

همان چیزی که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در خطبه«غدیر»بیان فرمود گفت:

«الست أولی بکم من أنفسکم؟؛آیا من نسبت به شما از خودتان سزاوارتر نیستم؟»مردم گفتند:آری تو سزاوارتری! سپس فرمود:«من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه؛هر کس من مولای اویم، علی مولای اوست»و به این وسیله بهانه تمام بهانه جویان را قطع فرمود،تا هیچ کس نگوید که مولا در این جا به معنای دوست است.

ص: 178

جالب این که:«علامه امینی»-رضوان اللّه علیه-جمله الست أولی بکم من أنفسکم را از 64(شصت و چهار)محدّث و مورخ اسلامی نقل کرده است، که نشان می دهد این جمله قولی است که جملگی برآنانند (1).

امام علیه السّلام نیز در خطبه بالا همین نکته را یادآوری کرده و قسم یاد می کند (و اللّه إنّی لأولی النّاس بالنّاس).

روشن است که منظور از این جمله،این است که فرمان امام معصوم،همانند فرمان خدا بر همه خواسته های مردم مقدّم است،هر چند فرمان او جز در طریق مصالح جامعه نیست.

ص: 179

ص: 180

خطبه 119 (1)

امام علیه السّلام در این خطبه از بی تفاوتی و سکوت مردم نسبت به این حوادث ایذایی که روحیه مردم و سربازان را تضعیف می کرد،به شدت انتقاد می کند و هنگامی که بعضی گفتند:«اگر شما حرکت کنید،ما نیز با شما حرکت خواهیم کرد!»،امام علیه السّلام آنها را مورد سرزنش بیشتری قرار داد و بر آن بی خبران،فریاد زد که وظیفه امام و پیشوای یک جمعیّت این نیست که برای دفع هر شورش و غارتی،شخصا به تعقیب دشمن پردازد و مرکز حکومت اسلامی را رها سازد و وظایف مختلف خویش را تعطیل کند؛امام علیه السّلام باید چنین کاری را در حوادث بسیار مهم،انجام دهد و حوادث کوچکتر را،فرماندهان جزء با گروهی از مردم دنبال کنند.

این یکی از اصول مسلّم مدیریت و فرماندهی است که متأسفانه،مردم «کوفه»یا نمی دانستند و یا نمی خواستند بدانند!.

ص: 182

نظارت بر حقوق مطالبه کنندگان را،رها سازم و با جمعی از لشکر،به دنبال جمع دیگری خارج شوم،و همچون تیری که در یک جعبه خالی قرار دارد از این طرف به آن طرف بیفتم.

من همچون قطب و محور سنگ آسیا هستم،که باید در محل خود بمانم (و امور کشور اسلام به وسیله من گردش کند)هر گاه من،(در این شرایط) از مرکز خود دور شوم،مدار همه چیز به هم می ریزد و نتیجه ها دگرگون می شود.

به خدا سوگند!پیشنهاد شما،پیشنهاد بد و نادرستی است(که برای خاموش کردن آتش هر فتنه کوچک یا بزرگی من مستقیما وارد عمل شوم و مرکز حکومت را خالی کنم).

امام علیه السّلام از این بهانه جویی سخت برآشفت و:«فرمود:شما را چه می شود؟ هرگز به راه راست موفق نشوید،و هیچ گاه،به مقصد نرسید (1)،آیا در چنین شرایطی سزاوار است من شخصا(برای مقابله با گروهی از اشرار و غارتگران شام) حرکت کنم؟(نه!)در این موقع می بایست مردی از شما که من از شجاعت و دلاوریش راضی باشم(به سوی دشمن)حرکت کند» (فقال علیه السّلام:ما بالکم!لا سدّدتم (2)لرشد!و لا هدیتم لقصد!أ فی مثل هذا ینبغی لی أن أخرج؟ و إنّما یخرج فی مثل هذا رجل ممّن أرضاه من شجعانکم و ذوی بأسکم) .

در هیچ جای دنیا،و در هیچ عصر و زمانی چنین نبوده که رهبر یک قوم و رییس یک کشور،در هر حادثه کوچکی و در ناآرامی های موضعی شخصا به مقابله برخیزد.همیشه فرماندهی شجاع،با گروهی از وفاداران را برای خاموش کردن این گونه آتش ها،گسیل می دارند.زیرا خالی کردن مرکز حکومت،ممکن است عوارض بسیار نامطلوبی داشته باشد.

به همین دلیل امام علیه السّلام در ادامه این سخن،می فرماید:«برای من سزاوار نیست که لشکر و شهر و بیت المال و جمع آوری خراج و مالیات،و قضاوت میان مسلمانان و نظارت بر حقوق مطالبه کنندگان را رها سازم،و با جمعی از لشکر،به دنبال جمع دیگری خارج شوم،و همچون تیری که در یک جعبه خالی قرار دارد،از این طرف،به آن طرف بیفتم» (و لا ینبغی لی أن

ص: 185

أدع الجند و المصر و بیت المال و جبایة الأرض،و القضاء بین المسلمین،و النّظر فی حقوق المطالبین،ثمّ أخرج فی کتیبة (1)أتبع أخری،أتقلقل تقلقل (2)القدح (3)فی الجفیر (4)الفارغ (5)) .

امام علیه السّلام در این گفتار کوتاه،به شش بخش از وظایف مهم رییس حکومت اشاره کرده که اگر مرکز حکومتش را رها کند،همه آنها با نابسامانی رو به رو می شود:نظارت بر امور لشکر،پاسداری مرکز حکومت،حفظ بیت المال،جمع آوری خراج،داوری میان مسلمین و دفاع از حقوق مردم.

بدیهی است تنها در مواردی که حادثه به قدری بزرگ است که بدون خروج رییس حکومت نمی توان با آن مقابله کرد،جایز است از این مسائل مهم به طور موقت،صرف نظر کند و به مقابله با دشمن برخیزد.

سیره پیامبر گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله نیز نشان می دهد که آن حضرت فقط در «غزوات»مهم و سرنوشت ساز،شخصا فرماندهی لشکر را بر عهد می گرفت،و در جنگ های کوچکتر،فرمانده ای تعیین می فرمود و پرچم به دست او می داد و سفارش های لازم را می کرد.و اکثر جنگ ها،در تاریخ

ص: 186

اسلام به همین صورت انجام شده که نام آن«سریه»گذارده شده است.منتها اصحاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله در برابر او چنان گوش به فرمان بودند که هر دستوری را بی چون و چرا،اجرا می کردند و احدی به خود اجازه نمی داد بگوید:«تا تو نیایی ما نمی رویم». درست است که با توجه به تقسیم کارهای مملکت هر یک از این امور مسئوولی دارد،ولی نظارت رهبر و رییس بر آنها در پیشرفت این کارها بسیار مؤثر است.

این منطق بسیار روشن،بلکه بدیهی است،ولی بهانه جویان سست و بی اراده، که می خواستند به هر بهانه ای شده از مقابله با دشمن سرباز زنند،خروج خود را مشروط به یک شرط کاملا غیر منطقی،یا به تعبیر دیگر تعلیق بر محال می کردند.

باز امام علیه السّلام در ادامه این سخن،تشبیه جالبی می فرماید،می گوید:«من فقط همچون قطب و محور سنگ آسیاب هستم،که باید در محلّ خود بمانم(و همه این امور به وسیله من گردش کند)هر گاه من(در این شرایط)از مرکز خود دور شوم مدار همه چیز به هم می ریزد و نتیجه ها دگرگون می شود) (و إنّما أنا قطب الرّحا،تدور علیّ و أنا بمکانی،فإذا فارقته استحار (1)مدارها، و اضطرب ثفالها (2)) .

در گذشته برای آرد کردن گندم و جو،از آسیاب های دستی،یا آبی و بادی استفاده می کردند؛ساختمان همه آنها ساده و روشن بود،سنگی در زیر قرار داشت که همیشه ثابت بود و سنگی در رو،که دائما به وسیله نیروی دست،یا

ص: 187

فشار آبی که از زیر آن عبور می کرد،یا باد،حرکت می نمود.در وسط این دو سنگ میله ای بود که سنگ بر محور آن می چرخید و اگر میله می شکست، سنگ از مسیر خود خارج می شد و به کناری می افتاد.در ضمن برای این که آردها به راحتی جمع آوری شود،پوست یا پارچه بزرگی را زیر آسیای دستی پهن می کردند،تا هنگامی که آرد از میان دو سنگ بیرون می آید،روی آن بریزد هر گاه آن قطب و محور اصلی از میان می رفت،آسیاب از حرکت می ایستاد،و سنگ روی آن قطعه پوست و پارچه می افتاد و نظم آن را به هم می زد.این همان چیزی است که امام علیه السّلام در جمله های فوق با عنوان«استحار مدارها،و اضطرب ثفالها»اشاره به آن فرموده است.

اضافه بر این،چیزی که سنگ رویین را در آسیاهای آبی و بادی به حرکت در می آورد،نیز همان محور و میله ای بود که در وسط سنگ قرار داشت که از پایین به میله بزرگتری متصل بود که آب از یک طرف بر آن می ریخت،و آن را به حرکت در می آورد.و به این ترتیب،میله وسط هم عامل حرکت و هم عامل نظم بود و رهبر،امام و پیشوا همین موقعیّت را دارد.

و در پایان این بخش امام علیه السّلام در یک نتیجه گیری صریح می فرماید:«بخدا سوگند!این پیشنهاد بد و نادرستی است!(که من برای خاموش کردن آتش هر فتنه ای شخصا برخیزم و به این سو و آن سو روم و مرکز حکومت را خالی کنم)» (هذا لعمر اللّه الرّأی السّوء) .

به یقین چنین پیشنهادی خطاست به گواهی راه و رسمی که همه مدیران و رؤسای حکومت،در زندگی خود داشته و دارند که جز در حوادث مهم،مرکز مدیریت و حکومت خود را ترک نمی کنند.

ص: 188

امام علیه السّلام در این بخش که بخش نهایی خطبه است،شدیدا مردم«کوفه»را ملامت و سرزنش می کند و نقطه های ضعف آنها را بر می شمرد،و از آینده آنها اظهار یأس و نومیدی می کند،نخست چنین می فرماید:«به خدا سوگند اگر امیدم به شهادت هنگام برخورد با دشمن،نبود-هر گاه چنین توفیقی نصیب من شود-مرکب خویش را آماده می کردم،و از شما دور می شدم و مادامی که نسیم های جنوب و شمال در حرکتند(هرگز)شما را طلب نمی کردم» (و اللّه لو لا رجائی الشّهادة عند لقائی العدوّ-و لو قد حمّ (1)لی لقاؤه-لقرّبت رکابی ثمّ شخصت (2)عنکم فلا أطلبکم ما اختلف جنوب و شمال) .

تعبیر به(ما اختلف جنوب و شمال)اشاره به این است که من هرگز به سراغ شما نخواهم آمد.این تعبیر شبیه چیزی است که در یکی دیگر از کلمات آن حضرت آمده است که وقتی به او پیشنهاد تبعیض در تقسیم بیت المال کردند،فرمود:«آیا به من دستور می دهید که برای پیروزی خود از جور و ستم در حق کسانی که بر آنها حکومت می کنم،استمداد جویم»«و اللّه لا اطور به ما سمر سمیر و ما امّ نجم فی السّماء نجما؛به خدا سوگند تا عمر من باقی است و ستارگان آسمان در پی یکدیگر طلوع و غروب دارند دست به چنین کاری نمی زنم» (3).

در این جا سه سؤال پیش می آید:نخست این که:چگونه حضرت می فرماید:من به خاطر امید به شهادت در میان شما مانده ام و گر نه شما را

ص: 190

ترک می گفتم؟در حالی که امام علیه السّلام در چند جمله قبل فرمود:من باید در میان شما بمانم تا تدبیر لشکر کنم و امنیّت منطقه را برقرار سازم،و سرپرستی بیت المال و داوری میان مسلمین و احقاق حقوق کنم.این دو،چگونه با یکدیگر سازگار است؟ دیگر این که:حضرت از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مژده شهادت را شنیده بود، و می دانست به دست اشقی الآخرین(عبد الرحمن ابن ملجم)شهید می شود، چگونه می فرماید:من امید شهادت در میدان نبرد دارم؟ سوّم این که:امام علیه السّلام چگونه می تواند مقام امامت و پیشوایی خود را رها کند و از میان مردم برود؟ در پاسخ سؤال اوّل باید گفت:رسیدن به فیض شهادت،یکی از اهداف والای آن حضرت برای ماندن در میان آن گروه بود و مانعی ندارد که اهداف دیگری نیز داشته باشد،و چون اهداف دیگر را قبلا بیان فرموده بود،نیازی به ذکر آنها ندیده است (1).

و در پاسخ سؤال دوّم می گوییم:«لقاء عدوّ»،هر چند در بدو نظر،ملاقات در میدان جنگ را تداعی می کند،ولی در عین حال،مفهوم گسترده ای دارد که هر گونه برخورد با دشمن را شامل می شود،و می دانیم شهادت امام علیه السّلام نیز یکی از مصداق های آن بود.

و در پاسخ سؤال سوّم می توان گفت که:بیرون رفتن از میان یک گروه فاسد و غیر قابل اصلاح،مفهومش ترک وظایف امامت نیست بلکه امام

ص: 191

علیه السّلام می تواند به میان جمعیّت آماده تری برود،همان گونه که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مردم «مکه»را رها کرد و به میان مردم«مدینه»رفت. در ادامه سخن امام علیه السّلام به ذکر دلایل ناخشنودی خود از آنان پرداخته و نقاط مهم ضعف آنها را به امید آن که شاید بیدار شوند و به اصلاح خویش پردازند بیان می کند،می فرماید:«شما بسیار طعنه زن،عیب جو،روی گردان از حق،و پر مکر و حیله هستید!» (طعّانین عیّابین،حیّادین (1)روّاغین (2)) .

این چهار صفت به قدری زشت و نامطلوب است که وجود یکی از آنها در انسانی،برای فاصله گرفتن از او کافی است،تا چه رسد که همه آنها در کسی باشد،یعنی تمام توجه او به عیوب و نقایص باشد،بلکه آنها را بیش از آنچه هست بزرگ کند و پیوسته تکرار نماید تا آن جا که مردم مأیوس شوند،هر کجا حق را ببیند از آن روی گردان شود و با مکر و فسون،زندگی او آمیخته گردد.یک انسان صالح چگونه می تواند در میان چنین گروهی،زندگی کند،تا چه رسد به این که امام معصوم و پیشوای خلق باشد،که جز خون جگر خوردن و رنج کشیدن،نتیجه ای برای او نخواهد داشت،و به همین دلیل امام علیه السّلام آرزوی جدایی از آنها را می کند.

سپس می فرماید:اضافه بر این عیوب شخصی،یک عیب بزرگ اجتماعی دارید:«کثرت جمعیّت شما با قلت اجتماع افکارتان سودی نمی بخشد» (إنّه لا غناء فی کثرة عددکم مع قلّة اجتماع قلوبکم) .

ص: 192

درست است که جمعیّت شما،به ظاهر بسیار زیاد است ولی چون اتحاد و وحدت قلوب بر شما حاکم نیست،و هر یک برای خود اراده و تصمیمی دارید، کاری از شما ساخته نیست یا به تعبیری دیگر،شما جمعیّت،تنهایان، و اجتماعتان اجتماع مردگان است.

و در پایان خطبه می فرماید:من وظیفه خود را درباره شما انجام دادم:«شما را به راه روشنی واداشتم،که جز افراد ناپاک در آن هلاک نمی شوند،آن کس که در این راه استقامت کرد به بهشت شتافت،و آن کس که پایش لغزید(و از جادّه منحرف شد)به جهنم واصل شد!» (لقد حملتکم علی الطّریق الواضح الّتی لا یهلک علیها إلاّ هالک،من استقام فإلی الجنّة،و من زلّ فإلی النّار) .

امام علیه السّلام با این سخن،این حقیقت را روشن می سازد که من همه گفتنی ها را گفته ام و اتمام حجت کرده ام و اگر آرزو می کنم،از میان شما بروم مفهومش این نیست که در انجام وظیفه خود نسبت به شما کوتاهی کرده باشم،ولی افسوس شما افراد شایسته ای نیستید که از برنامه های تربیتی یک معلّم دلسوز آسمانی بهره بگیرید.

از ما نگیرد،و هیچ گاه به فراق تو مبتلا نشویم من آماده مقابله با این گروه غارتگر هستم مرا به سوی آنان بفرست».

امام علیه السّلام از این گفته او خوشحال شد و او را ستایش بلیغی کرد. از سوی دیگر«وهب بن مسعود خثعمی»نیز از جا برخاست عرض کرد:

یا امیر المؤمنین!من هم آماده ام.

امام علیه السّلام به«جاریه»دستور داد به«بصره»برود و با دو هزار نفر از آن جا حرکت کند و به«خثعمی»نیز دستور داد با دو هزار نفر از«کوفه»حرکت کند و به آنها فرمود به سراغ«بسر بن ابی ارطاة»بروید و هر کجا او را یافتید با او مقابله کنید (1).

از این بحث تاریخی،اوّلا،استفاده می شود که سرانجام،سخنان تند و داغ امام علیه السّلام در بعضی از دل های آماده اثر گذاشت و آماده مقابله با دشمن شدند و ثانیا معلوم می شود که این خطبه قبل از مرحوم رضی در کلام«الغارات»نیز آمده است.

ص: 194

کاری کنند که بعد از مردن،مردم از آنها به نیکی یاد کنند،چرا که نام نیک بسیار برتر از اموالی است که انسان بعد از خود به یادگار می گذارد،اموالی که معمولا وارثان قدر آن را نمی دانند و از گرد آورنده اصلی آن،تشکر نمی کنند.

ص: 196

تاللّه لقد علّمت تبلیغ الرّسالات،و إتمام العدات،و تمام الکلمات.و عندنا- أهل البیت-أبواب الحکم و ضیاء الأمر.ألا و إنّ شرائع الدّین واحدة،و سبله قاصدة.من أخذ بها لحق و غنم،و من وقف عنها ضلّ و ندم.اعملوا لیوم تذخر له الذّخائر، و تبلی فیه السّرائر و من لا ینفعه حاضر لبّه فعازبه عنه أعجز،و غائبه أعوز.و اتّقوا نارا حرّها شدید،و قعرها بعید،و حلیتها حدید،و شرابها صدید،ألا و إنّ اللّسان الصّالح یجعله اللّه تعالی للمرء فی النّاس،خیر له من المال یورثه من لا یحمده.

آگاه باشید!نام نیکی که خداوند پس از درگذشت انسان،برای او در میان مردم قرار می دهد بهتر از مالی است که انسان آن را به ارث برای کسانی می گذارد که هرگز سپاسش را نمی گویند!

خود را به آخر بردند و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند» (1). این وعده الهی می تواند وعده شهادت در راه خدا بوده باشد،یا وعده های دیگر،مانند مبارزه با«ناکثین»و«قاسطین»و«مارقین»و یا غیر آنها.

و منظور از«تمام الکلمات»،می تواند اشاره به تفسیر آیات قرآن و تفسیر کلمات پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و تبیین و تکمیل همه سخنانی باشد که از کتاب و سنت رسیده است.

این احتمال نیز در تفسیر جمله های بالا وجود دارد که امام علیه السّلام می فرماید:

من از همه شایسته تر به خلافت پیامبرم زیرا روش تبلیغ رسالات آن حضرت،و تحقق بخشیدن به وعده های آن بزرگوار،و تفسیر و تکمیل کلماتش به من آموخته شده است،بنابر این به خوبی می توانم وظیفه خلافت را انجام دهم.

در حدیث نبوی معروف نیز آمده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام فرمود:

«انت وصیّی و اخی فی الدّنیا و الآخرة و تقضی دینی و تنجز عداتی؛تو وصی من،و برادر من در دنیا و آخرتی،دین مرا ادا می کنی و وعده های مرا وفا می نمایی» (2).

احتمال سوّمی نیز در تفسیر این عبارت می رود که امام علیه السّلام می فرماید:من شایستگی خلافت را دارم چون هم رسالات الهی را می توانم تبلیغ کنم و هم وعده هایی را که می دهم به انجام برسانم و هم سخنانی را که می گویم به اتمام برسانم.

ص: 199

سپس در ادامه و تکمیل این سخن می فرماید:«نزد ما اهل بیت،درهای حکمت و احکام الهی و اسباب روشنایی امور است» (و عندنا-أهل البیت- أبواب الحکم و ضیاء الأمر) .

«حکم»(به ضم حاء)به معنی«حکومت و داوری»است،بنابر این منظور از جمله،این است که طرق تدبیر حکومت و اقامه عدل و امنیّت نزد ما اهل بیت است و«حکم»(به کسر حاء و فتح کاف)به معنی حکمت ها و دانش هاست و به یقین ابواب حکمت و دانش نزد اهل بیت است،همان گونه که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را قرین قرآن مجید قرار داد و در حدیث معروف و مشهور ثقلین فرمود:«إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی...» (1).

امام علیه السّلام در ادامه سخن به پنج نصیحت سودمند که مایه نجات در دنیا و آخرت است می پردازد و گویا چند جمله نخستین این خطبه برای این بیان شده که دل ها را جهت پذیرش این نصایح آماده سازد و بگوید:آنچه می گویم با آگاهی عمیق و دقیق از اسلام و تعالیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است.

و نخستین اندرز را از مسأله وحدت کلمه و اتحاد و اتفاق شروع می کند چرا که بزرگترین دشمن سعادت بشر،اختلاف است می فرماید:

«آگاه باشید!تعلیمات و قوانین دین یکی است و راههای آن مستقیم و نزدیک و سهل است،کسی که از آن راه برود(به منزل مقصود)می رسد،و غنیمت می برد،و آن کس که از آن باز ایستد،گمراه و پشیمان می گردد» (ألا

ص: 200

و إنّ شرائع الدّین واحدة،و سبله قاصدة.من أخذ بها لحق و غنم،و من وقف عنها ضلّ و ندم) .

منظور از«شرایع دین»،تمام تعلیماتی است که در آیین خداوند وارد شده است اعم از معارف و اعتقادات و قانونها و برنامه ها و دستورهای اخلاقی،ریشه همه اینها در تمام ادیان آسمانی یکی است،هر چند به مقتضای زمان و پیشرفت بشر،در شرح و تفصیلها،و شاخ و برگ ها تفاوت هایی وجود دارد.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از شرایع دین،جادّه های مختلفی است که در دین اسلام به سوی خدا وجود دارد که همه اینها به یک شاهراه اصلیمنتهی می شود و آن قرب إلی اللّه و سعادت جاویدان بشر است؛نماز،روزه، جهاد،حج،زکات و همه این گونه تعلیمات،و تعلیمات عقیدتی و اخلاقی به نقطه واحدی می رسند و تأکید می فرماید که راه وصول به آن سهل و مستقیم و نزدیک است،بنا بر این اختلافات و پراکندگی ها از آمیزش افکار باطل و هوا و هوسها و وسوسه های نفس و شیطان به شرایع دین حاصل می شود.

قرآن مجید می گوید:« «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» ؛خداوند آیینی برای شما تشریع کرد که به«نوح»توصیه کرده بود و آنچه را بر تو وحی فرستادیم و به«ابراهیم»و«موسی»و«عیسی» سفارش کردیم این بود که:دین را بر پا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید» (1).

ص: 201

در دوّمین اندرز می فرماید:«برای آن روز که ذخیره ها پس انداز می شود و اسرار درون فاش می گردد عمل کنید» (اعملوا لیوم تذخر له الذّخائر، و تبلی فیه السّرائر) .

جمله اوّل اشاره به آیه« «ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللّهِ باقٍ» ؛آنچه نزد شماست فانی می شود و آنچه نزد خداست باقی می ماند» (1)و جمله دوّم اشاره به آیه« «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ» ؛آن روز که اسرار درون فاش می گردد» (2)می باشد.

بدیهی است انسان نیروی محدودی دارد که باید آن را در بهترین راه مصرف کند؛عقل می گوید:چرا نیروی خود را در طریقی مصرف کنی که محصول آن چند صباحی بیشتر با تو نیست؛چرا در طریقی مصرف نکنی که یک عمر جاویدان همواره با توست.به علاوه،روزی است که اسرار درون و اعمال پنهانی انسان ها فاش می شود و برای ناپاکان روز رسوایی بزرگ است.

و در سوّمین اندرز می فرماید:«کسی که از عقل موجود خویش بهره نگیرد، در بهره گیری از مسائل عقلی دور دست ناتوان تر و در استفاده از عقل پنهان(و مسائل پیچیده)بی نصیب تر خواهد بود» (و من لا ینفعه حاضر لبّه فعازبه (3)عنه أعجز،و غائبه أعوز (4)) .

ص: 202

در واقع،حضرت با این عبارت،می خواهد دلایل عقلی را با نقلی بیامیزد و همه را برای پیگیری راه حق بسیج کند.

در این جا امام علیه السّلام سه نوع عقل و اندیشه برای انسان قائل شده است:عقل حاضر؛عقل دور؛و عقل غایب.

اوّلی ممکن است اشاره به مسائل واضح و روشن عقلی باشد،و دوّمی به مطالب نظری،که انسان از راه استدلال های روشن به آن می رسد و سومی اشاره به مطالب پیچیده ای است که دست یافتن به آن از راه استدلال هم آسان نیست.

بدیهی است آنها که از مسائل مسلّم و ضروری فکر خود بهره نمی گیرند، چگونه می توانند از مطالب نظری و پیچیده و دور از فکر بهره گیرند؟ در مسائل نظری شناخت خداوند،و روز قیامت(مبدأ و معاد)بسیار آشکار است؛زیرا نشانه های او تمام جهان را پر کرده،و قیامت که دادگاه عدل اوست،به حکم عقل ثابت است و در مسائل عملی حسن عدل و قبح ظلم و ارزش صدق و راستی،پاکی و تقوا برای همه مسلّم است.ولی گاه تعصّب های کورکورانه و هوا و هوس ها به انسان اجازه نمی دهد از این یافته های روشن عقل،بهره گیرد؛ چنین کسی چگونه می تواند در مسائل نظری و پیچیده صاحب نظر باشد و به مقصد برسد.

امام علیه السّلام در چهارمین اندرز،به صورت یک انذار کننده آگاه،مخاطبان خود را مورد خطاب قرار داده می فرماید:«از آتشی که حرارتش شدید و عمق آن زیاد و زیورش(غل و زنجیر)آهنین است و آشامیدنی آن

ص: 203

آب جوشان است بپرهیزید» (و اتّقوا نارا حرّها شدید،و قعرها بعید،و حلیتها حدید،و شرابها صدید (1)) .

این تعبیرات تکان دهنده درباره آتش دوزخ که هر یک به تنهایی برای بازداشتن انسان از گناه،کافی است برگرفته از آیات قرآن مجید و روایات نبوی است.در یکجا می خوانیم:« «قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا» ؛بگو آتش دوزخ از گرمای تابستان داغ و سوزان دنیا حرارتش بیشتر است» (2).

در آیه دیگر می فرماید:« «یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ» ؛روزی که به دوزخ می گوییم آیا(با ورود این همه گنهکار)پر شده ای؟ در پاسخ می گوید:آیا افزون بر این هم هست» (3)(یعنی به قدری وسیع و عمیق است که به آسانی پر نمی شود). و در آیه دیگر می فرماید:« «خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ» ؛او را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید سپس او را در دوزخ بیفکنید آن گاه او را با زنجیری که هفتاد ذراع است ببندید» (4).

و در آیه دیگر می خوانیم:« «مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ یُسْقی مِنْ ماءٍ صَدِیدٍ» ؛ به دنبال او جهنم خواهد بود و از آب بدبوی متعفنی به او می نوشانند» (5).

ص: 204

به یقین،هر کس ایمان به آخرت و دادگاه عدل الهی و حتی گوشه ای از این عذاب های دردناک و وحشتناک،داشته باشد هوا و هوس های خویش را کنترل می کند،و از ظلم و ستم و هر گونه گناه پرهیز دارد،ولی آنها که هیچ گونه ایمانی به آن حساب و کتاب و پاداش و کیفر ندارند دلیلی ندارد که هوس های خویش را کنترل کنند و دست از تعدّی به حقوق دیگران بردارند.

درست است که«وجدان اخلاقی»ممکن است افرادی را تا حدی کنترل کند،ولی به یقین جنبه عمومی و همگانی ندارد و تأثیر آن نیز محدود است،به علاوه اگر«نهال وجدان»با آب تعلیمات انبیا،پرورش نیابد به زودی می خشکد،یا پژمرده می شود.

در پنجمین و آخرین اندرز،به نکته بسیار مهمی اشاره کرده می فرماید:

«آگاه باشید نام نیکی که خداوند پس از درگذشت انسان برای او در میان مردم قرار می دهد،بهتر از مالی است که انسان آن را به ارث برای کسانی می گذارد که هرگز سپاسش را نمی گویند!» (ألا و إنّ اللّسان الصّالح یجعله اللّه تعالی للمرء فی النّاس،خیر له من المال یورثه من لا یحمده) . بسیاری از مردم،به خاطر عشق و علاقه ای که به فرزندان و همسران خود دارند،تلاش فراوانی برای تأمین آینده آنان می کنند و بخش عظیمی از عمر خود را در این راه مصرف می کنند،و گاه حلال و حرام را به هم می آمیزند،ولی از این نکته غافلند که تجربه ها و مشاهده ها نشان داده کمتر وارثی گذشتگان خویش را به خاطر ارثی که برای او گذارده اند،ستایش کرده باشد،بلکه غالبا این اموال سرچشمه اختلافات و کشمکش ها می شود چرا که هر که می خواهد سهم بیشتر را به خود اختصاص دهد،تا آن جا که گفته اند:«مرگ غنی آغاز جنگ وارث است».

ص: 205

و گاه در این جرّ و بحث ها،میراث گذارنده را دشنام می دهند و ملامت می کنند که چرا آنها را گرفتار این دردسرها کرد.

ولی اگر انسان در حال حیات حدّ اقل،بخشی از اموال خود را به صورت صدقات جاریه و خدمات انسانی و فرهنگی به جامعه تحویل دهد نام نیک او در میان مردم باقی خواهد ماند،و همواره به یاد او هستند و تقاضای غفران پروردگار،برای او می کنند،این پاداشی است که در دنیا دارند و پاداش آخرت آنها ناگفته پیداست.

ص: 206

ص: 207

برای پی بردن به عمق محتوای خطبه،قبلا باید نگاهی به شأن ورود آن کرد. این سخن مربوط به جنگ«صفّین»است که امام علیه السّلام مردم را از تسلیم در برابر قبول پیشنهاد«حکمیّت»نهی کرده بود و سپس آنها را به قبول آن دعوت کرد،ماجرا از این قرار بود،که«عمرو عاص»در آستانه شکست لشکر شام، حیله ای اندیشید و دستور داد قرآن ها را بر سر نیزه ها کنند و اصحاب و یاران علی علیه السّلام را دعوت به«حکمیّت قرآن»کنند؛گروه زیادی از ساده لوحان فریب خورده،دست از جنگ برداشتند،پیشنهاد شامیان را پذیرفتند و برای بررسی حکم قرآن درباره سرنوشت جنگ،اصرار نمودند،که یک نفر از لشکر امام به عنوان«حکمیّت»پذیرفته شود و یک نفر از لشکر شام حتّی امام را تهدید کردند که:«إن لم تفعل قتلناک کما قتلنا عثمان؛اگر این پیشنهاد را عمل نکنی تو را می کشیم همان گونه که عثمان را کشتیم».

امام علیه السّلام که به خوبی می دانست این دام خطرناکی است که بر سر راه آنها گذاشته شده با این کار مخالف بود و اصرار بر ادامه نبرد داشت؛ولی به حکم اجبار،تن به مسأله حکمیّت داد و همین امر سبب شد که بعضی از ساده لوحان به امام خرده گیرند که چرا یک روز ما را از این کار نهی کردی،و روزی به آن امر می کنی؟ این خطبه پاسخی است،به این ایراد.و برای تکمیل پاسخ،امام علیه السّلام به چند نکته اشاره می کند.

نخست می فرماید:این نتیجه کار خود شماست که از امام و پیشوایتان پیروی نکردید اگر به دستور من عمل می کردید و جهاد را ادامه می دادید،امروز در این تنگنا گرفتار نبودید.

ص: 209

سپس امام علیه السّلام:نقطه های ضعف آنها را که منجر به این مشکل عظیم شده، بیان می کند. در مرحله سوّم،یاد گروهی از مسلمانان صدر اسلام را می کند که با نهایت شوق و قدرت ایمان از جهاد با دشمن استقبال می کردند و پیوسته پیروزی می آفرینند(اشاره به این که راه پیروزی آن است که آنها رفتند،نه آن که شما دارید).

در چهارمین نکته،باز آنها را اندرز می دهد که مراقب باشند و در دام شیطان گرفتار نشوند.

ص: 210

ص: 211

خداوندا!طبیبان این بیماری سخت و جانکاه،خسته شده اند،و کشندگان آب از چاه(برای آبیاری این زمین بی حاصل)درمانده گشته اند.

ولی(افسوس که تسلیم فرمان من نبودید)من با کمک چه کسی بجنگم؟و به که اعتماد کنم؟» (أما و اللّه لو أنّی حین أمرتکم به حملتکم علی المکروه الّذی یجعل اللّه فیه خیرا،فإن استقمتم هدیتکم و إن اعوججتم قوّمتکم، و إن أبیتم تدارکتکم،لکانت الوثقی،و لکن بمن و إلی من؟) .

امام علیه السّلام با این پاسخ گویا این حقیقت را بیان می کند که نیّت اصلی من،ادامه جهاد تا پیروزی بود به خصوص این که ما در آستانه پیروزی قرار داشتیم و من با تمام قوت و قدرت،حاضر به ادامه این راه بودم و لذا شما را از حکمیّت نهی کردم ولی شما افراد ضعیف الاراده و عصیانگر و نافرمان،حاضر به انجام این کار نبودید بنا بر این،من چاره ای جز قبول حکمیّت نداشتم و اکنون شما فراموشکاران برگشته اید و به من ایراد می کنید.

سپس در ادامه این سخن،تعبیر جالبی دارد می فرماید:«(عجبا!)من می خواهم به وسیله شما دردم را درمان کنم،در حالی که شما خود،دردمنید.

من در این حال به کسی می مانم که می خواهد خار را به وسیله خار بیرون بیاورد با این که می داند خار همچون خار است» (أرید أن أداوی بکم و أنتم دائی،کناقش الشّوکة بالشّوکة،و هو یعلم أنّ ضلعها (1)معها!) این تشبیه که از ضرب المثل معروفی گرفته شده،تشبیه بسیار دقیق و گویایی است،معمولا هنگامی که خار،در پا می نشیند آن را به وسیله سوزن یا منقاش،آهسته بیرون می آورند حال اگر بخواهند آن را به وسیله خار

ص: 214

دیگری بیرون آورند به احتمال قوی خار دوّم نیز در پای می نشیند و می شکند و مشکل افزون می شود و این به صورت ضرب المثل در میان عرب در آمده که می گویند:

«کناقش الشّوکة بالشّوکة،و هو یعلم أنّ ضلعها معها»،این ضرب المثل را درباره کسی به کار می برند که مثلا می خواهد کسی را برای رفع اختلاف میان او و دیگری،حکم و داور کند،در حالی که آن شخص تمایل به دشمن او دارد و کار را پیچیده تر می کند.

منظور امام علیه السّلام این است که من می خواهم عصیان گران شام را به وسیله شما دفع کنم در حالی که شما خود در زمره عصیانگران هستید.

به هر حال این تعبیرات درد آلود و رنج آور،نشان می دهد که امام علیه السّلام در چه شرایط سختی قرار داشته است،اگر فرمان حمله می داده مخالفت می کردند و می گفتند:داوری قرآن را بپذیرید،اگر مسأله داوری را مطرح می فرموده، ایراد می کردند که:چرا تسلیم دشمن شدید؟ هر کدام نوایی می نواختند و هر یک هوا و هوسی در سر می پروراندند،و کار به جایی رسید که آگاه ترین و مدبرترین پیشوایان جهان،بعد از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را به ضعف تدبیر متهم نمودند،و این نبود مگر به خاطر گروهی از پیروان ضعیف و ناتوان و ناصالح.

چرا و چگونه این چنین شد؟گویی خدا می خواهد با این رهبر بزرگ همگان را بیازماید.

و در پایان این بخش امام علیه السّلام،شکایت به درگاه خدا می برد و عرض حاجت به پیشگاه او می کند،عرضه می دارد:«خداوندا!طبیبان این درد سخت و جانکاه،خسته شده اند و کشندگان آب از چاه(برای آبیاری این

ص: 215

زمین بی حاصل) درمانده گشته اند» (اللّهمّ قد ملّت أطبّاء هذا الدّاء الدّویّ (1)،و کلّت (2) النّزعة (3)بأشطان (4)الرّکیّ (5)) .

چه تعبیر گویا و رسا و در عین حال سوزناکی!هنگامی که بیماری سخت و لا علاجی در جان کسی می ریزد و طبیب حاذق هر دارویی می دهد بیمار جواب مثبتی به آن دارو نمی دهد،سخت خسته و ملول می شود،همچنین کشاورزانی که با زحمت و تلاش فراوان از چاه های عمیق آب می کشند و به زمین نامستعدّی می ریزند که هیچ حاصلی نمی دهد سخت وامانده می شوند و همین گونه است حال رهبر و پیشوای مدیر و مدبّری همچون علی بن ابی طالب علیه السّلام که گرفتار گروهی جاهل،کوته بین،ضعیف الاراده و ضعیف الایمان می گردد.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که«عیسی بن مریم»چنین گفت:

«داویت المرضی فشفیتهم بإذن اللّه و ابرات الاکمه و الابرص بإذن اللّه و عالجت الموتی فاحییتهم بإذن اللّه و عالجت الاحمق فلم أقدر علی إصلاحه؛من بیماران را مداوا کردم و به اذن خدا آنها را شفا دادم،نابینای مادرزاد و گرفتار بیماری برص را به اذن خدا بهبودی

ص: 216

بخشیدم؛مردگان را به فرمان خدا زنده کردم،ولی خواستم احمق را معالجه کنم نتوانستم» (1).

ص: 217

ص: 218

برادران من آنها بودند که رفتند، پس سزاوار است که تشنه دیدار آنها باشیم و از فراقشان انگشت حسرت به دندان بگزیم!

و أخذوا بأطراف الأرض زحفا (1)زحفا،و صفّا صفّا.بعض هلک،و بعض نجا) .

اوصافی را که امام علیه السّلام در این عبارت برای آنها برشمرده بسیار حساب شده است.از ایمان به اسلام و فهم صحیح و دقیق قرآن،و به کار بستن آن که انگیزه اصلی حرکت به سوی جهاد است آغاز می کند،سپس عشق آنها را به جهاد همچون عشق مادر به فرزند توصیف می کند،و شجاعت آنها را می ستاید،که هرگز در فکر غلاف کردن شمشیرها و پایان جهاد نبودند.در آخر حرکت گروهی و دسته جمعی آنها را-که در همه میدان ها در هر نقطه ای از زمین حاضر می شدند-ستایش می کند.و به یقین این اوصاف در هر قوم و ملتی باشد، سرانجام پیروز می شوند.

و در ادامه این سخن به قسمت دیگری از اوصاف آنها می پردازد،که از روحیه بلند و مقام زهد و خضوع و خشوع آنها در پیشگاه خداوند،پرده برمی دارد.

می فرماید:«آنها کسانی بودند که هیچ گاه از زنده ماندن در میدان جنگ،ابراز شادی نمی کردند،و در مرگ شهیدان،به یکدیگر تسلیت نمی گفتند!» (لا یبشّرون بالأحیاء،و لا یعزّون عن الموتی) .

و این نشانه روحیه بلند آنهاست که هرگز در بند حیات مادی نبودند که اگر دوستانشان آن را از دست دهند،ناراحت شوند و اگر زنده بمانند به یکدیگر تبریک بگویند،و شادمان باشند.آنها به شهادت در راه خدا افتخار می کردند و بزرگترین سعادت خود را در شهادت می دانستند.

«آنها بر اثر گریه(از خوف خدا)چشمانشان ناراحت،و به خاطر روزه، شکم هایشان تهی،و لب ها،از کثرت دعا خشک شده،و رنگ چهره ها بر اثر

ص: 221

شب زنده داری پریده،و غبار خشوع بر چهره های آنها نشسته بود» (مره (1) العیون من البکاء،خمص (2)البطون من الصّیام،ذبل (3)الشّفاء من الدّعاء، صفر (4)الألوان من السّهر (5).علی وجوههم غبرة الخاشعین) .

آری،آنها در میدان جهاد همچون شیر می غریدند؛ولی در شب به هنگام راز و نیاز با پروردگار گریه سر می دادند و سیلاب اشک،فرو می ریختند،در خلوت، چنین بودند و در جلوت،چنان.

و در پایان این سخن،به عنوان یک درس سازنده و پربار می فرماید:

«برادران من،آنها بودند که رفتند پس سزاوار است که تشنه دیدار آنها باشیم و از فراقشان انگشت حسرت،به دندان بگزیم!» (أولئک إخوانی الذّاهبون.فحقّ لنا أن نظمأ إلیهم،و نعضّ الأیدی علی فراقهم) .

همیشه مربیان آگاه،برای تربیت افراد مورد نظر الگوهای برجسته و ارزنده را ارائه می کنند تا مخاطبان خود را با آنها بسنجند و در مسیر آنها قرار دهند.

کاستی های خود را بدانند و برای جبران به پای خیزند و علی علیه السّلام این معلّم بزرگ آسمانی همواره از این روش استفاده می کند.ولی افسوس!که مخاطبانش در آن زمان،شایستگی پذیرش این برنامه های تربیتی را نداشتند.معلم و پیشوا هر قدر بصیر و آگاه و شایسته و دلسوز باشد تا افراد تحت تربیت او از حدّ اقل آمادگی بهره مند نباشند،مفید واقع نمی شود.

ص: 222

باران حیات بخش،همه جا می بارد ولی از شوره زار هرگز چیزی جز خس نمی روید.آفتاب بر همه جا می تابد ولی چشمان نابینا چه بهره ای می تواند بگیرد،نسیم حیات بخش همه جا می وزد اما قبرهای مردگان چه بهره ای می گیرند.

و طرق نفوذ او باشند،و با چهار جمله،همه گفتنیها را بطور خلاصه بیان می کند:

می فرماید:«شیطان راههای انحرافی خویش را برای شما آسان جلوه می دهد»(تا گام در طریق او بگذارید) (إنّ الشّیطان یسنّی (1)لکم طرقه) .

و از آن جا که از روش سیاست گام به گام،استفاده می کند«می خواهد (رشته های محکم)دین شما را گره گره بگشاید»(و اعتقادات و اعمال شما را یکی بعد از دیگری بر باد دهد) (و یرید أن یحلّ دینکم عقدة عقدة) .

برنامه دیگر او این است که:«به جای اتحاد و هماهنگی ایجاد تفرقه کند» (و یعطیکم بالجماعة الفرقة) .

«و به وسیله تفرقه فتنه بر پا سازد!» (و بالفرقة الفتنة) .

آری نخستین برنامه شیطان این است که بیراهه های خطرناک را در نظر انسان،شاه راه مستقیم جلوه می دهد،و با روش تساهل و تسامح همگان را به طرق خود دعوت می کند،و طریق اطاعت الهی را مشکل و خشن و ناهموار جلوه گر می سازد هنگامی که انسان،در طریق او گام گذارد،در هر قدم او را به ترک قانونی از قانونهای الهی و ترک پیمانی،از پیمانهای مقدّس دینی،وادار می سازد،همان طور که قرآن مجید چهار بار روی این معنا تکیه کرده که « «وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» ؛از گامهای شیطان پیروی نکنید».

و در جای دیگر می فرماید:« «وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» ؛و هر کس از گامهای شیطان پیروی کند(گمراه می شود) چرا که او به فحشا و منکر دعوت می کند» (2).

ص: 224

و هنگامی که انسان را نسبت به احکام الهی،بی تفاوت کرد و هوا و هوسها بر جامعه حاکم شد،با استفاده از تضادّهای منافع مادی،و تعصبهای جاهلی،مردم را به تفرقه دعوت می کند همان گونه که در قرآن مجید می خوانیم:« «إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ» ؛شیطان می خواهد در میان شما عداوت و دشمنی بواسطه شراب و قمار ایجاد کند» (1).

بدیهی است هنگامی که آتش اختلاف و نفاق،در جامعه روشن شود فتنه ها به دنبال آن آشکار می گردد.و فتنه ها دین و دنیای انسانها را تباه می سازد.

در ماجرای«صفین»دقیقا همین برنامه های شیطانی اجرا شد،نخست شیطان به آنها القا کرد که پذیرش حکمیّت سهلترین راه برای رسیدن به صلح و آرامش است سپس آنها را به نافرمانی در برابر دستورات محکم امیر مؤمنان علیه السّلام در زمینه جهاد دعوت نمود و به دنبال آن تفرقه و نفاق در آن لشکر عظیم افکند که نتیجه آن فتنه«عمرو عاص»و فتنه خوارج بود.

سپس امام علیه السّلام برای این که اصحاب و یارانش در این دام نیفتند می فرماید:

«حال که چنین است از وسوسه ها و فریبهای او روی بگردانید و نصیحت را از کسی که به شما هدیه می کند پذیرا شوید،و آن را محکم در درون جان خویش نگهداری کنید» (فاصدفوا (2)عن نزغاته (3)و نفثاته (4)،و اقبلوا النّصیحة ممّن أهداها الیکم،و اعقلوها (5)علی أنفسکم) .

ص: 225

در عصر و زمان ما نیز مطلب همین گونه است،نخست شیطان طرق انحرافی خود را سهل و آسان نشان می دهد،و گروهها را به سوی خود می کشاند و بعد ارزش های اسلامی را یکی یکی از آنها می گیرد،سپس در میان آنها تفرقه می افکند و به دنبال تفرقه آتش فتنه های سیاسی اجتماعی و اقتصادی را روشن می کند.

ص: 226

به گونه ای که اکثریت قاطع خوارج توبه کردند و از جنگ کناره گیری نمودند.

امام علیه السّلام در این سخنان حساب شده،نخست آنان را به دو گروه،تقسیم نموده و صفوفشان را از هم جدا می کند:کسانی که در«صفین»حضور داشتند و کسانی که حضور نداشتند.

در بخش دوّم،روی سخن را به صفینیان کرده و به آنها یادآور می شود:

شما بودید که مسأله حکمیّت را بر من تحمیل کردید،در حالی که من به شدت با آن مخالف بودم و شما را دستور به ادامه جهاد،تا پیروزی دادم.

در بخش سوّم،به این نکته اشاره می فرماید که:ما در آغاز اسلام برای پیشرفت این آیین مقدّس،حتّی با نزدیکترین بستگان خود که در صف کفر، قرار داشتند جهاد کردیم،ولی اکنون در برابر ما برادران مسلمان ما هستند که به راه خطا رفته اند و شرایط به گونه دیگری است.لذا نخست باید از آنها رفع شبهه کنیم،امید است مشکل حل شود.

ص: 228

کس را سوگند دادم که درباره آنچه می داند گواهی دهد با علم و اطلاع خود گواهی دهد آن گاه حضرت با آنها سخنی طولانی گفت:که بخشی از آن این است:«مگر آن زمان که(سپاه معاویه)از روی حیله و نیرنگ و مکر و خدعه قرآنها را بر سر نیزه ها بلند کردند، نگفتید«اینها برادران ما هستند و اهل مذهب ما از ما خواسته اند که از آنها درگذریم و راضی به حکمیّت کتاب قرآن شده اند،رأی صواب آن است که از آنها بپذیریم و دست از آنان بکشیم؟» ولی من به شما گفتم:این کاری است که ظاهرش ایمان و باطنش(کفر و) عدوان است،آغازش رحمت و پایانش ندامت است،به حال خود باقی باشید و از راهی که پیش گرفته اید منحرف نشوید و به جهاد ادامه دهید،دندانها را بر هم بفشارید،و به هیچ صدایی اعتنا نکنید چرا که اینها صداهایی است که اگر به آن پاسخ گویند گمراه می کند و اگر رهایش سازند گوینده اش خوار و ذلیل می شود، ولی(متأسّفانه)پیشنهاد شما(مسأله حکمیّت)انجام گرفت و دیدم شما آن را پذیرفتید(اکنون که در دام آنها گرفتار شده اید فریادتان بلند شده است).

به خدا سوگند!اگر من از پذیرش این امر سرباز می زدم،متعهّد به لوازم آن نبودم و خداوند گناه آن را بر دوش من نمی گذاشت(ولی مرا به اجبار به این وادی کشاندید)و اگر آن را پذیرا شدم باز حق با من بود و قرآن با من است(و به حقانیت من حکم می کند)و از آن زمان که با آن آشنا شده ام هرگز از آن جدا نگشته ام .

همان گونه که در بالا آمد مخاطبین این خطبه،«خوارج نهروان»هستند که امام علیه السّلام برای اتمام حجت با آنها و هدایت و ارشاد گروه فریب خورده،این سخن را ایراد کرد،و در آغاز برای آماده ساختن آنها چنین فرمود:«آیا همه شما در«صفین»با ما بودید؟» (أکلّکم شهد معنا صفّین؟) .

«آنها گفتند:بعضی از ما حضور داشت و بعضی حاضر نبود» (فقالوا:منّا من شهد و منّا من لم یشهد) .

با این که میان جنگ«صفّین»و جنگ با«خوارج نهروان»فاصله چندانی نبود،معلوم نیست گروه دوّم که در«صفّین»نبوده اند،چگونه به این گروه فتنه گر،پیوستند،شاید وسوسه های گروه اوّل در میان مردم«کوفه»و فرزندان و بستگانشان،این اثر را گذاشته که با آنها هم صدا شوند و در صف آتش بیاران فتنه قرار گیرند.

به هر حال امام علیه السّلام در ادامه این سخن فرمود:«پس به دو گروه تقسیم شوید!آنها که در«صفین»بودند،یک گروه شوند و آنها که نبودند گروه دیگر.تا با هر کدام با سخنی که مناسب اوست سخن بگویم» (قال:فامتازوا فرقتین، فلیکن من شهد صفّین فرقة،و من لم یشهدها فرقة،حتّی أکلّم کلاّ منکم بکلامه) .

این تعبیر نشان می دهد:اگر مخاطبین در سخنان مهم،یک دست نباشند فصاحت و بلاغت ایجاب می کند که آنها را از هم جدا سازند و با هر کدام مناسب حالشان سخن بگویند،تا کاملا مؤثّر واقع شود و امام علیه السّلام از این روش استفاده فرمود و نتیجه بخش بود.

بعد از آن می خوانیم:«امام علیه السّلام مردم را ندا داد فرمود:خاموش باشید!و به حرفهایم گوش فرا دهید!و با دل هایتان به سوی من آیید،و هر

ص: 231

کس را سوگند دادم که درباره آنچه می داند گواهی دهد،با علم و اطلاع خود گواهی دهد» (و نادی النّاس،فقال:أمسکوا عن الکلام،و أنصتوا لقولی،و أقبلوا بأفئدتکم إلیّ،فمن نشدناه (1)شهادة فلیقل بعلمه فیها) .

از این تعبیر استفاده می شود که«خوارج»یا لشکریان امام علیه السّلام که در آن جا حضور داشتند و یا هر دو،مشغول سخن گفتن با یکدیگر بودند،امام نخست آنها را دعوت به سکوت و گوش فرادادن از دل و جان نمود تا زمینه تأثیر آماده شود و در ضمن،شهود خود را نیز از میان جمعیّت به صورت عام برگزید.

«سپس آن حضرت علیه السّلام با آنان سخن گفت،سخنی طولانی که بخشی از آن این است» (ثمّ کلّمهم علیه السّلام بکلام طویل،من جملته أن قال علیه السّلام . (2)

امام علیه السّلام دست آنها را گرفته و به گذشته نزدیک می برد و اشتباهات بزرگ و عصیان آنها را یادآور می شود و به گروهی که در«صفین»حضور داشته اند می فرماید:«مگر آن زمان که(سپاه معاویه)از روی حیله و نیرنگ و مکر و خدعه قرآنها را بر سر نیزه ها بلند کردند،نگفتید:اینها برادران ما هستند و اهل مذهب ما؟از ما خواسته اند که از آنان درگذریم و راضی به حکمیّت کتاب خدا،قرآن شده اند،رأی صواب این است که از آنها بپذیریم و دست از

ص: 232

آنان بکشیم؟» (أ لم تقولوا عند رفعهم المصاحف حیلة و غیلة (1)،و مکرا و خدیعة:إخواننا و أهل دعوتنا،استقالونا (2)و استراحوا إلی کتاب اللّه سبحانه،فالرّأی القبول منهم و التّنفیس (3)عنهم) .

آن گاه پاسخ خود را در برابر این فریب و نیرنگ به آنها یادآور شده می فرماید:

(به خاطر دارید که)من به شما گفتم:این کاری است که ظاهرش ایمان و باطنش(کفر و)عدوان است،آغازش رحمت و پایانش ندامت است» (فقلت لکم:هذا أمر ظاهره إیمان،و باطنه عدوان،و أوّله رحمة،و آخره ندامة) .

«بر همین حال باقی باشید،و از راهی که پیش گرفته اید منحرف نشوید و در این مرحله سرنوشت ساز،به جهاد ادامه دهید و در جهاد دندانها را بر هم بفشارید و به هیچ صدایی اعتنا نکنید،چرا که اینها صداهایی است که اگر به آن پاسخ(موافق)گویند گمراه می کند و اگر رهایش سازند گوینده اش خوار و ذلیل می شود» (فأقیموا علی شأنکم،و الزموا طریقتکم،و عضّوا علی الجهاد بنواجذکم،و لا تلتفتوا إلی ناعق نعق:إن أجیب أضلّ،و إن ترک ذلّ) .

«ولی(مع الأسف)این کار(مسأله حکمیّت)انجام گرفت و دیدم شما آن را پذیرفتید»(اکنون که در دام آنها گرفتار شده اید فریادتان بلند شده است) (و قد کانت هذه الفعلة،و قد رأیتکم أعطیتموها) .

راستی شگفت آور است!از یکسو امام علیه السّلام را در آخرین لحظات سرنوشت ساز جنگ،که گام های کوتاهی به سوی پیروزی باقی مانده بود،

ص: 233

سخت در فشار می گذارند که به نیرنگ«ابن عاص»تن در دهد و حکمیّت را بپذیرد،و حتی امام علیه السّلام را تهدید می کنند که اگر«مالک اشتر»باز نکردد،جان خودت در خطر است،ولی هنگامی که پرده ها کنار می رود و نیرنگ ها فاش می شود و به بن بست می رسند به جای آن که بیایند و عذرخواهی کنند،در فکر جبران این خطای بزرگ برآیند،طلبکار می شوند که،چرا حکمیّت را پذیرفتی؟! نکته جالب این که:امام علیه السّلام در آغاز«خوارج»را به دو دسته کرد؛گروهی که در«صفین»حضور داشتند و گروهی که نداشتند تا روشن سازد که اگر گروه دوّم به خاطر نادانی و بی خبری از جریان صفین،قیام کردند،شما که در صفین بودید و تمام جریان ها را از نزدیک دیدید،چرا؟شما با چه منطقی به میدان جنگ«نهروان»گام گذاشتید؟و مرا مسؤول داستان حکمیّت می دانید؟ و به این ترتیب هم با آنها اتمام حجت فرمود،و هم به گروه دوّم که فریب این گروه را خورده بودند و به اتفاق آنها به میدان آمده بودند.

و کاری بدتر از این نیست که انسان گوش به ارشاد و راهنمایی ناصح مشفق فرا ندهد و هنگامی که گرفتار عاقبت شوم اعمال خود شد،او را مقصّر بشمارد و زبان اعتراض بگشاید.

آری،انسان های بی انصاف و فراموش کار،از این کارها بسیار دارند.

سپس امام علیه السّلام با سخن دیگری،مطلب را برای آنها آشکارتر می سازد.

می فرماید:«به خدا سوگند!اگر من از پذیرش این امر(حکمیّت)سرباز می زدم، متعهّد به لوازم آن نبودم و خداوند گناه آن را بر دوش من نمی گذاشت!» (و اللّه لئن أبیتها ما وجبت علیّ فریضتها،و لا حمّلنی اللّه ذنبها) .

ص: 234

اشاره به این که:اگر من در آغاز سخت با مسأله حکمیّت مخالف بودم برای این که در برابر لوازم آن مسئوول نباشم.و گناه آن بر دوش من سنگینی نکند؛ چرا که مسأله حکمیّت سبب تقویت حاکمیت جبّاران شام،شد و خون های شهدای«صفین»را بر باد داد و طرفداران حق را ذلیل و مأیوس کرد.

به دنبال آن می افزاید:از سوی دیگر«به خدا سوگند!اگر آن را در پایان کار پذیرا شدم باز حق با من بود و قرآن با من است(و به حقانیت من گواهی می دهد)از آن زمان که با آن آشنا شده ام،هرگز از آن جدا نگشته ام» (و واللّه إن جئتها إنّی للمحقّ الّذی یتّبع؛و إنّ الکتاب لمعی،ما فارقته مذ صحبته) .

اشاره به این که،هنگامی که دیدم در میان شما در مسأله حکمیّت چنان اختلافی افتاده که اگر جلوی آن را نگیرم شما خودتان بر ضد یکدیگر قیام می کنید و گروهی بر گروه دیگر شمشیر می کشد و اسباب بدبختی و رسوایی بزرگ فراهم می شود،این جا بود که مجبور شدم و حکمیّت را پذیرفتم.

و آنگهی،اگر در مسأله حکمیّت قرآن،کار را به دست کسی می گذاشتید،که همیشه با قرآن بوده و از محتوای آن کاملا آگاه است و به سراغ فرد ساده لوح و نادان و پستی همچون«ابو موسی اشعری»نمی رفتید،این توطئه خنثی می شد،و اگر زیان هایی داشت به حدّاقل می رسید؛اما شما هم حکمیّت را بر من تحمیل کردید،و هم ابو موسی اشعری نادان را.و در این دام بزرگ گرفتار شدید و حدّ اکثر زیان های آن را پذیرفتید.

حال حرف حساب شما چیست؟آیا من باید پاسخ گوی خلاف کاریهای شما باشم؟و جریمه جرایم سنگین شما را بپردازم؟ از آن چه در بالا گفته شد،نکات زیر روشن می شود:

ص: 235

1-امام علیه السّلام در این بخش از سخنانش دو بار سوگند یاد کرده است.مخصوصا در بخش دوّم با تاکیدهای بیشتر تا نشان دهد کمترین کوتاهی از ناحیه او نبوده است.

2-آنچه امام علیه السّلام در این دو سوگند بیان کرده دلیلی بر تردید آن حضرت در مسأله حکمیّت نبوده است بلکه اشاره به دو حالت مختلف است.در آغاز سخت مخالف بود چون آن را فریب و نیرنگ خطرناکی می دانست و بعد که اصحاب و یارانش اختلاف کردند و گروه عظیمی از افراد بی خبر و نادان اصرار بر قبول حکمیّت داشتند،برای پرهیز از ضایعات بیشتر،و دفع فتنه های فزونتر،تن به حکمیّت داد.از این رو،هم مخالفت اوّل حکیمانه بود و هم موافقت دوّم.

از این گذشته اگر آنها در مسأله حکمیّت روی فرد نادان و ساده لوحی همچون«ابو موسی اشعری»پافشاری نمی کردند،مشکلات بسیار کمتر بود، آنچه باعث عقیم ماندن نتایج جنگ«صفین»و امتیاز گرفتن دشمنان اسلام شد،همان پافشاری جاهلانه بود بنابر این،این گروه متعصب و نادان،سنگرهای خود را یکی بعد از دیگری از دست دادند و گرفتار آن سرانجام شوم شدند،و عجب این که همه اینها را فراموش کرده،در برابر امام علیه السّلام شمشیر کشیدند و مدعی شدند چرا حکمیّت را پذیرفتی؟! اما به هر حال،سخنان منطقی و پر بار امام علیه السّلام در این زمینه کار خود را کرد و گروه زیادی از«خوارج»در همان جا بیدار شدند و توبه کردند و از جنگ کناره گیری نمودند،حتی در بعضی از تواریخ آمده اکثریت آنها به توبه کنندگان پیوستند.

کارهایی که«معاویه»در طول تاریخ زندگی خود مخصوصا در دوران حکومتش کرد،برای هر فرد با انصافی این نکته را روشن می سازد که او نه به عدالت در میان مسلمین می اندیشید،و نه برای پیشرفت اسلام،دل می سوزاند.او پیوسته در این فکر بود،کاری کند که پایه های حکومت لرزانش محکم شود،و به همین دلیل،از تمام شیوه هایی که حاکمان جبّار دنیا استفاده کردند استفاده می کرد.

داستان برافراشتن پیراهن«عثمان»در«شام»و اشک های دروغین ریختن و مردم را برای شورش در برابر امیر مؤمنان علی علیه السّلام برانگیختن و خون مسلمین را بر باد دادن یک نمونه زنده آن بود.

دادن رشوه های کلان به سران قبایل و حتی بعضی از فرماندهان لشکر علی علیه السّلام و ایجاد تفرقه و نفاق در میان آنها و در بین مردم.

فرستادن گروه های غارتگر به نواحی مختلف برای ایجاد ناامنی،نمونه های دیگری محسوب می شود.

مسأله بلند کردن قرآن ها بر سر نیزه ها نیز در همین راستا ارزیابی می شود.او نه آماده پذیرش حکمیّت قرآن بود و نه اهمیّتی به این امر می داد او فقط حکومت می خواست.

بعضی از شارحان«نهج البلاغه»در این جا اشارات قابل ملاحظه ای دارند.

می نویسد:

«معاویه»در آغاز به عنوان خون خواهی عثمان،در برابر امیر مؤمنان علی علیه السّلام برخاست ولی پس از پیروزی با قاتلان عثمان،هیچ برخوردی نداشت.

گاه به بعضی از آنها می گفت:الست من قتلة عثمان؟(آیا تو از قاتلان عثمان نیستی؟)و گاه هم سکوت می کرد و عطایی به آنها می بخشید.(این سخن را از «عقاد»در کتاب«معاویه»نقل می کند).

ص: 237

و از کتاب«علی بن ابی طالب علیه السّلام»نوشته«عبد الکریم خطیب»نقل می کند که«عایشه»دختر«عثمان»از«معاویه»خواست قاتلان پدرش را قصاص کند.«معاویه»در جواب به او گفت:«لان تکونی ابنة عمّ أمیر المؤمنین خیر من أن تکونی امرأة من عرض النّاس؛تو دختر عموی امیر المؤمنین باشی، بهتر از آن است که یکی از زنان عادی به شمار روی».

منظورش این است که خونخواهی عثمان تمام شد هدف این بود که به حکومت نائل شوم که تأمین شد.پافشاری بر خونخواهی ممکن است وضع مرا متزلزل سازد،تو هم قانع باش که به منزله دختر عموی من هستی،دختر عموی حاکم مسلمین! البتّه«معاویه»را از یاران نزدیکش نیز می توان شناخت،«عقاد»دانشمند معروف اهل سنت می نویسد:

«روزی«عمرو عاص»به«معاویه»گفت:اتری انّنا خالفنا علیّا لفضلنا؛تو گمان می کنی ما با علی علیه السّلام بدین جهت مخالفت کردیم که از او برتریم؟»،«لا و اللّه إن هی إلاّ الدّنیا نتکالب علیها»؛به خدا سوگند!چنین نیست هدف ما این است که به مقامات دنیا دست یابیم»و سخن از دین و اسلام و قرآن دستاویزی بیش نیست.

«ابن اثیر»می نویسد:«سعد وقاص»به«معاویه»گفت:«السّلام علیک أیّها الملک؛سلام بر تو ای پادشاه!»«معاویه»گفت:چرا یا امیر المؤمنین نگفتی؟«سعد وقاص»پاسخ داد:«و اللّه إنّی ما أحبّ إن

ص: 238

ولّیتها بما ولّیتها؛ به خدا سوگند من دوست ندارم خلافت را آن گونه که تو(از طریق مکر و حیله) به دست آورده ای در اختیار بگیرم» (1).

خود محکم می سازیم،به آن علاقه نشان می دهیم و از غیر آن خودداری می کنیم!

آری در آن زمان ما با قدرت و شدت به دشمن حمله می کردیم حتی اگر برادران و بستگان ما در وصف آنها قرار داشتند،گرچه مصیبت آنها بر ما سخت بود اما چون به فرمان خدا انجام می گرفت،ایمان ما فزونی می یافت و در برابر تمام مصائب و جراحات جنگ صبور و شاکر بودیم.

ولی امروز جریان تغییر یافته«ما هم اکنون با جماعتی که(ظاهرا)برادران اسلامی ما هستند به خاطر انحرافات و کجی ها و شبهات و تأویلات ناروا که در اسلام دارند پیکار می کنیم،بنابر این هر گاه احساس کنیم چیزی باعث جمع پراکنده ما می شود و به وسیله آن به هم نزدیک می گردیم و باقیمانده پیوندها را در میان خود محکم می سازیم،به آن علاقه نشان می دهیم و از غیر آن خودداری می کنیم» (و لکنّا إنّما أصبحنا نقاتل إخواننا فی الإسلام علی ما دخل فیه من الزّیغ و الإعوجاج،و الشّبهة و التّأویل.فإذا طمعنا فی خصلة یلمّ (1)اللّه بها شعثنا (2)،و نتدانی بها إلی البقیّة فیما بیننا،رغبنا فیها، و أمسکنا عمّا سواها) .

امام علیه السّلام با این عبارت،نشان می دهد که قیاس زمان او به زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله قیاس مع الفارق است چرا که در آن زمان،مبارزه با دشمن بیرون بود،و در زمان امام علیه السّلام با دوستان فریب خورده و منحرف درونی،و در واقع کار امام علیه السّلام در قبول حکمیّت برگرفته از آیه شریفه« «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ

ص: 241

الْمُقْسِطِینَ» ؛هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند آنها را آشتی دهید و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند،با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد و هر گاه بازگشت نمود در میان آن دو به عدالت،صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست می دارد» (1).

درست است که اصل پیشنهاد حکمیّت،خدعه و نیرنگ بود،و سردمداران سپاه شام،اعتقادی به قرآن نداشتند و به همین دلیل،امام علیه السّلام در آغاز شدیدا با آن مخالف بود،ولی بعد از آن که تحت فشار جمعیّت فریب خوردگان لشکرش، آن را پذیرفت باز ممکن بود از طریق رهبری صحیح،حکمیّت به نتیجه ای که تا حدی مطلوب بود،برسد،ولی چنان که می دانیم باز هم فشارهای جاهلان و افراد نادان،حکمیّت را به سویی برد که جز ضرر و زیان و بدبختی به بار نیاورد.

ص: 242

2-کسانی که به خاطر ترس از مرگ،از جهاد فرار می کنند در اشتباهند،زیرا از مرگ نمی توان فرار کرد چرا که انسان هر جا باشد دامن او را خواهد گرفت.

3-مرگی پر افتخارتر و گرامی تر،از شهادت نیست،هزار شمشیر بر بدن انسان وارد شود بهتر از آن است که در بستر بمیرد.

4-پیش بینی ذلت و زبونی مردم کوفه در آینده به خاطر سستی آنها در نبرد با ظالمان .

ص: 244

شکرانه قدرت!

این کلام خواه در آستانه جنگ«صفّین»از سوی امام علیه السّلام ایراد شده باشد، همان گونه که در بالا اشاره شد،یا به گفته بعضی از محققان در آستانه جنگ «جمل»بعد از سر و صداهای لشکر«عایشه»،و یا در هر دو ایراد شده باشد- چرا که تناسب با هر نبردی دارد-در هر حال مشتمل بر نکات مهمی است که سه نکته آن در این بخش از خطبه آمده است.

نخست،لزوم هماهنگی در میان نفرات لشکر،به گونه ای که قویترها از ضعیفترها حمایت کنند تا ضایعات به حدّ اقل برسد.می فرماید:«هر کدام از شما که در صحنه جنگ قوت قلب بیشتری در خود احساس می کند و در بعضی از برادرانش ضعف و سستی می بیند باید به شکرانه برتری و شجاعتی که خدا به او بخشیده است،از وی دفاع و حمایت کند،آن گونه که از خود دفاع می کند» (و أیّ امریء منکم أحسّ من نفسه رباطة جأش (1)عند اللّقاء.و رأی من أحد من إخوانه فشلا فلیذبّ عن أخیه بفضل نجدته (2)الّتی فضّل بها علیه کما یذبّ عن نفسه) .

سپس اضافه می فرماید:«زیرا اگر خدا می خواست او را همانند برادرش ضعیف قرار می داد» (فلو شاء اللّه لجعله مثله) .

حال که قوّت و قدرت به او بخشیده باید شکر آن را ادا کند.

اشاره به این که:افعال خداوند گر چه همه از روی حکمت است،با این حال کسی که از مواهب بیشتری برخوردار شده است،باید به شکرانه آن،

ص: 246

دیگران را هم زیر چتر آن موهبت قرار دهد تا عملا شکر نعمت را به جای آورده باشد.

از سوی دیگر،اگر همکاری و هماهنگی تنگاتنگ در میان نفرات لشکر نباشد،همه آسیب می بینند،زیرا دشمن به آن بخشی که احساس می کند، ضعیفتر است حمله می کند،هنگامی که آن را در هم شکست،دور می زند و بقیه را در حلقه محاصره قرار می دهد،بنابر این علاوه،بر مسأله شکرانه،سیاست جنگی نیز ایجاب می کند که بخشهای نیرومندتر لشکر،مراقب بخشهای ضعیفتر باشند و در حمایت و دفاع از آنان،کوتاهی نکنند،که ضربات بر خود آنان وارد خواهد آمد،بخصوص این که:اگر دشمن بتواند بخشی از لشکر را از کار بیندازد،ضربه سنگینی بر روحیه دیگران وارد می شود.

آن گاه به سراغ نکته دیگری می رود و می فرماید:هیچ کس نباید تصور کند می تواند از چنگال مرگ حتمی فرار کند،زیرا:«مرگ طلب کننده سریعی است، که نه آنها که بر جای خود ایستاده اند از چنگال او رهایی می یابند و نه آنها که فرار می کنند می توانند از دست او بگریزند!» (إنّ الموت طالب حثیث (1)لا یفوته المقیم.و لا یعجزه الهارب) .

در این جا سؤالی پیش می آید و آن این که:می دانیم مرگ دو گونه است:

مرگ حتمی،و مرگ معلّق یا مشروط؛آنچه قابل تغییر نیست مرگ حتمی است ولی مرگهای مشروط قابل تغییر و دگرگونی با تغییر شرایط است و مرگهای میدان نبرد ممکن است از مرگهای حتمی نباشد پس چگونه امام علیه السّلام به این مسأله استناد می فرماید،که هیچ کس نمی تواند از چنگال مرگ فرار کند؟

ص: 247

این سؤال را می توان از دو جهت پاسخ گفت:نخست این که:امام علیه السّلام تنها ناظر به مرگهای حتمی است که خواه در میدان نبرد باشد یا غیر میدان نبرد، قابل اجتناب نیست و سرآمد نهایی عمر است.

دیگر این که بر فرض که انسان بتواند از چنگال مرگهای مشروط و معلّق بگریزد،ولی چه سود؟سرانجام مرگ حتمی دامن هر انسانی را بدون استثنا می گیرد،برای چند روز زنده ماندن،نباید انسان تن به ذلّت و تسلیم در برابر ظالمان بدهد (1).

سپس امام به نکته مهم و پرارزشی اشاره فرموده،می گوید:«به یقین بهترین مرگ شهادت(در راه خدا)است،سوگند به آن کس که جان فرزند ابو طالب در دست اوست هزار ضربه شمشیر بر من آسانتر است تا مرگ در بستر،در غیر طاعت خدا!» (إنّ أکرم الموت القتل!و الّذی نفس ابن أبی طالب بیده، لألف ضربة بالسّیف أهون علیّ من میتة (2)علی الفراش فی غیر طاعة اللّه) .

این تعبیر حکایت از عظمت مقام شهیدان و امر شهادت می کند تا آن جا که امام علیه السّلام حاضر است هزار ضربه شمشیر را به جان بخرد ولی در بستر،به مرگ طبیعی نمیرد و این زبان قال یا حال همه مؤمنان مخلص و شجاع و پاک باختگان راه حق است.

در ضمن،معنای این سخن آن نیست که احساس درد و رنج ضربات شمشیر را نمی کنم-آن گونه که بعضی از شارحان«نهج البلاغه»پنداشته اند-بلکه، منظور این است از نظر معنوی و ارزشی سزاوار است که

ص: 248

انسان به استقبال ضربات شمشیرها برود و در بستر،به مرگ طبیعی نمیرد زیرا افتخار شهادت، انسان را آماده تحمّل رنجها می کند.

البتّه اگر انسان در بستر بمیرد و در مسیر طاعت حق باشد-از روایات اسلامی استفاده می شود-که حکم شهادت را دارد و این همان چیزی است که در آخر عبارت،امام علیه السّلام به آن اشاره کرده است.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«إن استجیب لک اهریق دمک فی سبیل اللّه؛هر گاه دعای تو مستجاب شود در راه خدا شهید خواهی شد» (1).

در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است:«ما من أحد یدخل الجنّة فیتمنّی أن یخرج منها إلاّ الشّهید فإنّه یتمنّی أن یرجع فیقتل عشر مرّات ممّا یری من کرامة اللّه؛هیچ کس وارد بهشت نمی شود که آرزو کند از آن خارج شود،مگر شهید که آرزو می کند باز گردد و دوباره در راه خدا شهید شود،به خاطر این که الطاف الهی را نسبت به خود بسیار زیاد می بیند» (2).

آری مقام شهدا،در فرهنگ اسلام فوق العاده زیاد است و همانها بودند که در هنگام خطر،اسلام را بیمه کردند،و اگر فداکاریهای شهدایی همچون شهدای «بدر»و«احد»یا«شهیدان کربلا»نبود،شاید امروز خبری از اسلام نبود.

امروز نیز دشمنان اسلام بیشترین وحشت را از فرهنگ شهادت و شهادت طلبی دارند چرا که گاه یکی از شهادت طلبان نقشه های پیچیده و پر خرج آنها را نقش بر آب می کند،این در حالی است که آنها توان مقابله به مثل،نسبت به فرهنگ شهادت را ندارند و سلاحی که بتوان از آن در برابر این فرهنگ دفاع کرد در خود نمی بینند.

شنیده شد که اخیرا به خاطر عاجز ماندن در برابر قیام مردم فلسطین و عجز اشغالگران در مقابل آنها تأکید کرده اند باید ریشه فرهنگ شهادت طلبی خشکانده شود،باید واژه شهادت از کتب درسی دبستانها و دبیرستانها حذف گردد،باید در کتب دروس دینی آیات مربوط به جهاد و شهادت درج نشود و مؤکدا کشورهای دست نشانده خود را که متأسفانه در ممالک اسلامی کم

ص: 250

نیستند به این امر توصیه کرده اند و برای ایجاد نفرت نسبت به آن،شهادت طلبی را انتحار و خودکشی می نامند و شهادت طلبان را تروریست.

اما خوشبختانه این فرهنگ آن چنان گسترش یافته و ریشه دوانیده که با این گونه تبلیغات نمی توان جلو آن را گرفت و جوانان و نوجوانان اعم از پسر و دختر وارد این صحنه شده اند و این بلای وحشتناکی است برای دشمنان اسلام، امیدواریم که مسلمین جهان روز به روز به این فرهنگ پر افتخار آشناتر شوند و راه شهیدان روز به روز پر رهروتر گردد.

ص: 251

ص: 252

آنان گرفتار تفرقه و پراکندگی و ضعف و زبونی می شوند،بنابر این ارتباط این بخش،با بخش سابق نیز امکان پذیر است.

ولی به هر حال،چه بخش مستقلی باشد و چه بخش مرتبطی،کلام امام علیه السّلام است و خبر از آینده تلخ کسانی می دهد که عافیت طلبی را بر جهاد مقدّم می شمرند می فرماید:«گویا می بینم که در صحنه نبرد از برابر دشمن فرار می کنید و صدای همهمه شما هنگام فرار همچون صدای ازدحام سوسماران به هنگام حرکت است!» (و کأنّی أنظر إلیکم تکشّون کشیش الضّباب) (1).

این تعبیر،ممکن است اشاره به این باشد که سوسمارها هنگامی که به طور گروهی حرکت می کنند به هم می خورند و از برخورد آنها به یکدیگر صدایی بر می خیزد،یعنی هنگام فرار آن چنان دستپاچه و وحشت زده اید که بی اختیار به هم می خورید و صدای به هم خوردن شما به گوش می رسد.

سپس می افزاید:«نه قادر برگرفتن حقی هستید و نه توان دارید از ظلم و ستمی جلوگیری کنید» (لا تأخذون حقّا و لا تمنعون ضیما) (2).

چه حالی از این بدتر که انسان به قدری ضعیف و ناتوان گردد که نتواند از حق خود یا دوستان و بستگان و برادران دینی دفاع کند و نه در برابر ظلم و ستم نسبت به خویش و دیگران،بایستد و چنین حالتی به راستی دردناک و ذلت بار است.

و در پایان می فرماید:«این شما و این راه راست،نجات برای کسی است که خود را به میدان افکند(و از حوادث نترسد)و هلاکت و بدبختی نصیب

ص: 254

کسی است که سستی و تنبلی کند» (قد خلّیتم و الطّریق،فالنّجاة للمقتحم.

و الهلکة للمتلوّم) (1).

جمله «قد خلّیتم و الطّریق» ،اشاره به اتمام حجت کامل است،چرا که جاده روشن به سوی مقصد از طرف رهبری آگاه نشان داده شده،و موانع پیمودن آن از میان رفته با این حال اگر در پیمودن راه کوتاهی کنند،عذر و بهانه ای ندارند.

لذا رهروان این راه را به سعادت و نجات نوید می دهد و کندروان و منحرفان را به هلاکت تهدید می کند.

ص: 255

ص: 256

2-در بخش دیگری از این خطبه امام علیه السّلام ضمن تعریف و تمجید رزمندگان سپاهش،آنها را از پذیرفتن ننگ فرار بر حذر می دارد و مقامات شهدا و افتخارات آنها را یادآور می شود.

3-در بخش سوّم به دشمنان لجوج و خیره سر،نفرین می کند و دل های دوستان مجاهد را از این طریق نیز تقویت می بخشد.

ص: 258

مدافعان سرسخت خود،نسپارید،زیرا آنان که در حوادث سخت در برابر مشکلات ایستادگی می کنند همانها هستند که از پرچمشان به خوبی پاسداری می نمایند، گرداگرد آن را می گیرند و از چپ و راست و از پیش و پس مراقب آن هستند،نه از آن عقب می مانند که تسلیم دشمنش کنند و نه از آن پیشی می گیرند که رهایش سازند.

هر کس باید در برابر حریف خود بایستد و با برادر هم رزمش مواسات کند و هرگز حریف خود را به او وامگذارد که او در برابر دو حریف قرار گیرد حریف خودش و حریف برادرش.

صفی،همچون بنیانی آهنین بنابر این صفوف خود را مرتب کنید همچون بنیانی آهنین و آنها را که زره به تن دارند مقدّم دارید...» (1).

سپس در ادامه این سخن به هفت دستور مهم جنگی اشاره می فرماید؛ دستوراتی که می تواند ضایعات را به حدّ اقل برساند و پیروزیها را به حدّ أکثر.

نخست می فرماید:«کسانی را که زره بر تن دارند پیشاپیش(صفوف)قرار دهید و آنها که زره ندارند پشت سر آنان قرار گیرند» (فقدّموا الدّارع (2)و أخّروا الحاسر (3)).

بدیهی است آنها که زره بر تن دارند آسیب کمتری از تیر و نیزه و شمشیر می بینند و به همین دلیل،سلطه دشمن بر آنها کمتر خواهد بود و گروه بی زره می توانند از پشت سر آنها به حملات خود ادامه دهند.

از این تعبیر،استفاده می شود که گروهی در میدان جنگ زره نداشتند یا به خاطر کمبودها و مشکلات جامعه اسلامی و یا به خاطر این که پوشیدن زره برای بعضی سخت و سنگین و مانع تحرّک بوده و زره را افراد نیرومندتر می پوشیدند.

در دوّمین دستور می فرماید:«دندانها را روی هم بفشارید که این کار تأثیر شمشیر را بر سر کمتر می کند» (و عضّوا علی الأضراس (4).فإنّه أنبی (5)للسّیوف عن الهام (6)).

ص: 261

همان گونه که در شرح خطبه یازدهم گفتیم این خطبه دو فایده دارد، نخست این که:ترس و وحشت را زایل می کند یا به حدّ اقل می رساند از همین رو انسان هنگامی که از ترس می لرزد اگر دندانها را محکم بر هم بفشارد لرزش او کمتر یا ساکت می شود،دیگر این که استخوانهای سر را محکم نگه می دارد و در برابر ضربات دشمن آسیب کمتری می بیند.

در سوّمین دستور می فرماید:«در برابر نیزه های دشمن در پیچ و خم باشید چرا که برای منحرف کردن نیزه ها مؤثّرتر است» والتووا (1) فی أطراف الرّماح.فإنّه أمور (2) للأسنّة) .

این دستور شبیه چیزی است که امروز می گویند:هنگامی که کسی می خواهد به سوی شما تیراندازی کند به چپ و راست حرکت کنید و به اصطلاح به صورت«زیگ زاگ»جای خود را پیوسته تغییر دهید تا دشمن نتواند درست نشانه گیری کند.

قابل توجه این که بعضی از شارحان«نهج البلاغه»چنین پنداشته اند که منظور استفاده از پیچ و خم خوردن،هنگام حمله با نیزه به دشمن است که فشار نیزه را بر بدن دشمن بیشتر می کند ولی با توجه به این که دستورات قبل از این دستور و بعد از این دستور فنون دفاع را بیان می کند معنی اوّل بسیار مناسب تر است،مخصوصا تعبیر به«فی»چندان تناسبی با معنی دوّم ندارد و

ص: 262

تعبیر به«امور»از مادّه«مور»به معنی اضطراب نیز تناسب با همین معنا دارد (دقّت بفرمایید).

در چهارمین دستور می فرماید:«نگاه چشمها را پایین بیاورید(و به انبوه و آخر لشکر دشمن نگاه نکنید)چرا که برای قوت و قدرت قلب بهتر و مایه آرامش بیشتر دل هاست» (و غضّوا الأبصار فإنّه أربط للجأش (1)،و أسکن للقلوب) .

این دستور،بر خلاف دستورات پیش جنبه روانی دارد و می دانیم هر قدر روحیه سربازان در سطح بالاتری باشد،امید به پیروزی بیشتر است به همین دلیل امام علیه السّلام بارها بر این معنی تأکید می فرمود،که نمونه های آن در خطبه های 11 و 66 گذشت.

در پنجمین دستور می فرماید:«صداها را خاموش کنید(و کمتر سخن بگویید)چرا که سستی را دور می سازد» (و أمیتوا الأصوات.فإنّه أطرد للفشل) .

بدیهی است هنگامی که انسان مشغول سخن گفتن شود بخشی از نیروی فکری و همچنین بخشی از نیروی جسمانی او در این راه مصرف می شود و از تمرکز فکر و توجّه به حملات حساب شده دشمن می کاهد.

به همین دلیل دشمنان خاموش و بی سر و صدا خطرناک تر به نظر می رسند و لذا در ارتباط با جنگ«بدر»می خوانیم:هنگامی که سپاه اسلام،در برابر سپاه کفر،قرار گرفت لشکر قریش از کمی نفرات لشکر اسلام تعجب کردند و فکر کردند لشکر بیش از آن است که می بینند و احتمالا در پشت تپه ها پنهان شده اند که در موقع حساس وارد عمل شوند،لذا«عمیر بن وهب»را فرستادند که اطراف میدان را جستجو کند«عمیر»سوار اسب شد و در

ص: 263

گرداگرد بیابان به جستجو پرداخت،چیزی ندید،به سوی لشکرگاه برگشت و گفت:سپاه اسلام، همین جمعیّتی که در حدود سیصد نفرند می باشند و کمینی ندارند ولی چنان قیافه هایی دیدم که گمان می کنم شتران آنها برای ما مرگ و نابودی همراه دارند و زهر کشنده در بار دارند سپس افزود:«امّا ترونهم خرسا لا یتکلّمون یتلمّذون تلمّذ الافاعیّ ما لهم ملجأ إلاّ سیوفهم و ما أراهم یولّون حتّی یقتلوا و لا یقتلون حتّی یقتلوا بعددهم؛آیا نمی بینید که آنها خاموشند و سخن نمی گویند و همچون افعیان خاموش،زبان در اطراف دهان می گردانند آنها پناهگاهی جز شمشیرها ندارند و هرگز پشت به جنگ نمی کنند،می ایستند تا کشته شوند و کشته نمی شوند تا به شمار خود از دشمن بکشند».

سپس افزود:«درست در اطراف این مطلب دقت کنید که جنگ با آنها کار آسانی نیست» (1).

در ششمین دستور می فرماید:«از پرچم خود به خوبی پاسداری کنید و آن را به این طرف و آن طرف مایل نسازید و اطراف آن را خالی نگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سرسخت خود نسپارید» (و رایتکم فلا تمیلوها و لا تخلّوها (2)،و لا تجعلوها إلاّ بأیدی شجعانکم.و المانعین الذّمار (3)منکم) .

سپس با یک استدلال منطقی این سخن را تکمیل می فرماید،می گوید:

«زیرا آنان که در حوادث سخت در برابر مشکلات(میدان نبرد)ایستادگی

ص: 264

می کنند همانها هستند که از پرچمشان به خوبی پاسداری می نمایند،گرداگرد آن را می گیرند و از چپ و راست،و از پس و پیش،مراقب آن هستند،نه از آن عقب می مانند که تسلیم دشمنش کنند و نه از آن پیشی می گیرند که رهایش سازند!» (فإنّ الصّابرین علی نزول الحقائق (1)هم الّذین یحفّون برایاتهم، و یکتنفونها؛حفافیها (2)،و وراءها،و أمامها؛لا یتأخّرون عنها فیسلموها، و لا یتقدّمون علیها فیفردوها) .

در زمانهای پیشین،پرچم در میدان جنگ،نقش بسیار مهمی داشت چرا که سبب ارتباط و بهم پیوستن صفوف بود،و هنگامی که جنگجویان در اطراف و وسط میدان به نبرد می پرداختند در مواقع لزوم به سوی پرچم گرد می آمدند تا صفوف خود را ترمیم کنند و به حملات مجدّد بپردازند،اگر پرچم سقوط می کرد لشکر سرگردان می شد و گاه متلاشی می گشت،به همین دلیل طرف مقابل همیشه سعی داشت پرچم را به روی خاک بیفکند و مدافعان پرچم،با جان و دل از آن حمایت می کردند و سقوط پرچم دلیل بر شکست بود،و در یک جمله بر پایی پرچم نشانه قدرت و سبب قوت قلب جنگجویان و حلقه اتصال آنها به یکدیگر بود،و دستورات فرماندهی در کنار پرچم صادر می شد.

از همین رو امام علیه السّلام مؤکدترین دستورات را برای حفظ پرچم در جمله های بالا داده است،از یکسو می فرماید:محل پرچم باید ثابت باشد و پاسداران آن شجاعترین افراد باشند و از سوی دیگر توصیه می کند که پاسداران پرچم هرگز آن را تنها نگذارند و از تمام اطراف مراقب آن باشند،نه پیشی بگیرند،و نه از آن عقب بیفتند،و این سنبل اقتدار و عظمت را از جان و دل نگهداری کنند.

ص: 265

در داستان معروف جنگ«خیبر»که ده ها روایت درباره آن در کتب شیعه و اهل سنت نقل شده می خوانیم که روز اوّل پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله پرچم را به دست«ابو بکر»داد او رفت و موفّق به فتح قلعه های محکم خیبر نشد،روز دوّم به دست «عمر»داد باز توفیقی نصیب لشکر اسلام نگردید،در آن هنگام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:«لأعطینّ الرّایة غدا رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله کرّار غیر فرّار یفتح اللّه علیه؛فردا پرچم را به دست مردی می سپارم که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش نیز او را دوست می دارند مردی که پیوسته به دشمن حمله می کند و هرگز فرار نمی کند و خداوند این قلعه های «خیبر»را به دست او می گشاید» (1).

فردا صبح که شد گردنها از هر سو کشیده شد که آن شخص کیست و هر کسی(از شجاعان)آرزو می کرد ای کاش!پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پرچم به او بسپارد ولی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله علی علیه السّلام را صدا زد و پرچم را به او سپرد و در همان روز تمام قلعه های«خیبر»گشوده شد و خیبریان بعد از جنگ نمایان علی علیه السّلام،و لشکر اسلام تسلیم شدند.

این دلالت بر نهایت اهمیّت نقش پرچم و پرچمدار در جنگهای آن زمان دارد.

در عصر خود علی علیه السّلام نیز این معنی تکرار شد که«مالک اشتر»پرچمدار لشکر امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خواست پرچم را به دست یکی

ص: 266

از شجاعان بسپارد و خودش وارد کارزار شود،پرچم را به«حارث بن همام نخعی»که مرد شجاعی بود سپرد و به او چنین گفت:من می دانم که تو تا پای جان ایستاده ای و اگر این صفت را در تو نمی دیدم پرچم را از تو می گرفتم و این افتخار را نصیب تو نمی کردم،او هم در جواب گفت:«به خدا سوگند ای مالک من امروز تو را خوشحال خواهم کرد یا به شهادت نایل می شوم» (1).

سپس امام علیه السّلام در هفتمین و آخرین دستور اشاره به یکی دیگر از تاکتیکهای جنگ آن روز کرده می فرماید:«هر کس باید در برابر حریف خود بایستد و با برادر هم رزمش مواسات کند و هرگز حریف خود را به او وامگذارد که او در برابر دو حریف قرار گیرد،حریف خودش و حریف برادرش!» (أجزأ امرؤ قرنه (2)،و آسی (3)أخاه بنفسه،و لم یکل قرنه إلی أخیه فیجتمع علیه قرنه و قرن أخیه) .

مفهوم دقیق این سخن هنگامی آشکار می شود که وضع جنگهای آن زمان را بخوبی بدانیم در آن زمان جنگ به سه صورت،انجام می شد(و حتی گاهی در یک میدان هر سه صورت تحقق می یافت).

ص: 267

نخست:این که یکی از شجاعان لشکر به وسط میدان می آمد و از شجاع دیگری از لشکر دشمن دعوت به مبارزه می کرد و این دو با هم می جنگیدند تا یکی از دو نفر از پای درآید. و گاه چند نفر به میدان می آمدند و هر کدام در برابر حریفی قرار می گرفتند و به همان صورت پیکار شروع می شد.

و گاه جنگ مغلوبه و به اصطلاح تن به تن می شد و هر دو لشکر به هم می ریختند.

البته نوع چهارمی هم وجود داشت که جنگ ناجوانمردانه شمرده می شد و آن این که:گروهی بر سر یک نفر می ریختند و او را از هر طرف زیر ضربات خود قرار می دادند.

جمله بالا ظاهرا اشاره به همان قسم دوّم است که چند نفر جنگجو در مقابل چند حریف قرار می گرفتند در این صورت نباید هیچ یک حریف خود را به دیگری واگذارد،بلکه هر کدام باید به حریف خود بپردازد و مواسات و مساوات را برقرار سازند.

از این دستورات هفتگانه به خوبی استفاده می شود که مدیریت امام علیه السّلام در مسأله جنگ،تا چه حدّ حساب شده بود که یاران و سربازان خود را پیش از جنگ با دقیق ترین فنون جنگ آن روز آشنا می ساخت.

ص: 268

امام علیه السّلام در این بخش از خطبه برای آماده ساختن اصحاب و یاران خود در میدان نبرد،به سه امر متوسّل می شود:گاه آنها را تهدید نسبت به مسأله فرار از جنگ می کند و گاه از آنها تعریف و تمجید کرده و نقاط مثبتی را که در آنها می بیند بازگو می کند و گاه آنها را به پاداش های الهی تشویق می نماید،بنابر این این بخش از خطبه در سه چیز خلاصه می شود:تهدید،تشویق و تمجید.

در قسمت اوّل می فرماید:«به خدا سوگند اگر از شمشیر دنیا فرار کنید از شمشیر آخرت در امان نخواهید بود!» (و ایم اللّه لئن فررتم من سیف العاجلة، لا تسلموا من سیف الآخرة) .

تعبیر به«سیف الآخرة»(شمشیر آخرت)،اشاره به عذابهای الهی است که دامان فرارکنندگان از میدان جهاد را می گیرد و بی شک فرار از جهاد از بزرگترین گناهان است چرا که گاه فرار چند نفر سبب شکست لشکر عظیمی می گردد و تمدن درخشانی به سقوط کشانده می شود و یا ضربات سنگینی جبران ناپذیری بر پیکر اسلام وارد می شود.

سپس به تمجید آنها پرداخته می فرماید:«شما بزرگان و پیشگامان عرب و شرافتمندان برجسته اید،به یقین در فرار،غضب و خشم الهی،ذلّت همیشگی و ننگ جاودان است،فرار کننده چیزی به عمر خویش نمی افزاید و میان خود و روز مرگش حایلی ایجاد نمی کند» (و أنتم لهامیم(1)العرب،و السّنام (2)الأعظم.إنّ فی الفرار موجدة (3)اللّه و الذّلّ اللاّزم.و العار

ص: 270

الباقی.و إنّ الفارّ لغیر مزید فی عمره.و لا محجوز (1)بینه و بین یومه) .

از یکسو آنها را به عنوان پیشگامان و شخصیتهای برتر عرب که چشمها به سوی آنها دوخته شده است می شمرد،و از سوی دیگر آثار نکبت بار فرار را به آنها یادآور می شود که خشم و غضب الهی و ذلت همیشگی و ننگ جاودانه است و از سوی سوّم این نکته را به آنها یادآور می شود که اگر هدف از فرار عمر بیشتر و زندگی طولانی تر است این هدف با فرار حاصل نمی شود زیرا آن روزی که برای مرگ در سرنوشت انسان رقم زده شده است قابل تغییر نیست.

آری ممکن است انسان تصوّر کند که با فرار حاصل نمی شود زیرا آن روزی که برای مرگ در سرنوشت انسان رقم زده شده است قابل تغییر نیست.

آری ممکن است انسان تصوّر کند که با فرار عمر طولانی تری خواهد داشت، به فرض که چنین باشد آیا به این عواقب سه گانه،خشم خدا،ذلّت و ننگ ابدی می ارزد.

قرآن مجید،به آنها از شرکت در میدان جهاد نگران بودند که جان آنها در خطر مرگ است می فرماید:«قل لو کنتم فی بیوتکم لبرز الّذین کتب علیهم القتل إلی مضاجعهم؛بگو اگر در خانه های خود بودید آنهایی که کشته شدن بر آنها مقرر شده بود قطعا به سوی آرامگاه خود می رفتند و(در همان خانه هایشان)به قتل می رسیدند (2)».

امام علیه السّلام در آخرین جمله از این فراز آنها را با عباراتی کوتاه و پر معنی تشویق به جهاد با دشمن می کند:

ص: 271

نخست می گوید:«کیست که با سرعت و نشاط(با جهاد خود)به سوی خدا رود،همچون تشنه کامی که به آب می رسد؟!» (من الرّائح (1)إلی اللّه کالظّمآن یرد الماء) .

سپس می افزاید:«بهشت در سایه نیزه هاست» (الجنّة تحت أطراف العوالی) (2).

و در پایان می فرماید:«امروز اخبار(و اعمال)هر کس آزموده می شود(و مدعیان راستین و دروغین از هم شناخته می شوند) (الیوم تبلی الأخبار) .

جمله «من الرّائح إلی اللّه...» اشاره به کسانی است که از روی اراده و علاقه و عشق به سوی شهادت،گام بر می دارند همچون عشق و علاقه تشنگان به آب زلال و گوارا.شبیه همین معنا را امام علیه السّلام در وصایای قبل از شهادت و بعد از ضربت خوردنش بیان فرموده،می فرماید:«و ما کنت إلاّ کقارب ورد و طالب وجد؛من نسبت به شهادت،همچون طالب آبی هستم که به چشمه آب می رسد و جوینده ای هستم که گم شده خود را پیدا کرده است» (3).

و جمله «الیوم تبلی الأخبار» در واقع برگرفته از آیه 31 سوره محمّد صلّی اللّه علیه و آله است که می فرماید:« و لنبلونّکم حتّی نعلم المجاهدین منکم و الصّابرین و نبلوا أخبارکم ؛به یقین ما همه شما را آزمایش می کنیم تا معلوم شود، مجاهدین واقعی و صابران از میان شما کیانند و اخبار شما را بیازماییم».

ص: 272

تعبیر به«اخبار»یا به معنی«اعمال»است یا به معنی«سخنان و ادّعاها»که همگی در میدان جهاد به آزمون گذاشته می شوند.

جمله «الجنّة تحت أطراف العوالی» شبیه چیزی است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در میدان جنگ«احد»فرمود:«الجنّة تحت ظلال السّیوف؛بهشت در سایه شمشیرهاست».

جالب این که:یکی از«طایفه انصار»که این سخن را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنید در حالی که چند خرما به دست داشت و مشغول خوردن آن(برای نیرو گرفتن)بود گفت:به به،میان من و بهشت جز این چند خرما نیست،سپس باقی مانده خرماها را افکند و غلاف شمشیرش را شکست و به لشکر قریش حمله کرد آن قدر جنگید تا کشته شد (1).

و در آخرین جمله این فراز برای تشویق یارانش به جهاد می فرماید:«به خدا سوگند!من به مبارزه با آنها(شامیان)از آنها به خانه هاشان شایق ترم!» (و اللّه لأنا أشوق إلی لقائهم منهم إلی دیارهم) .

اشاره به این که آنها انگیزه ای برای جهاد ندارند و علاقه دارند هر چه زودتر به خانه هاشان بازگردند ولی من شوق جهاد با دشمنان حق و عدالت در دل دارم، یعنی شما نیز عاشقانه به میدان جهاد بیایید و بدانید در برابر دشمنان بی انگیزه پیروزی با شماست.

ص: 273

ص: 274

امام علیه السّلام در این بخش-که بخشی پایانی خطبه است-به دو چیز می پردازد:

نخست دشمنان را مورد نفرین قرار می دهد،نفرینی که شکست و عذاب الهی را برای آنها به ارمغان آورد و دل دوستان را محکم و اراده آنها را قوی و نیرومند می سازد.عرضه می دارد:

«خداوندا!اگر آنها حق را نپذیرند جماعتشان را در هم بشکن و متفرق کن و اتحادشان را به پراکندگی مبدّل ساز،و به خاطر گناهانشان آنها را تسلیم هلاکت کن» (اللّهمّ فإن ردّوا الحقّ فافضض (1)جماعتهم.و شتّت کلمتهم، و أبسلهم (2)بخطایاهم) .

شایان توجه این که امام علیه السّلام نفرین خود را مشروط می کند به عدم پذیرش حق،چرا که هدف نهایی از این جنگ و مبارزه،استیلای بر دشمن و حکومت کردن نبوده است بلکه هدف امام علیه السّلام چیزی جز پذیرش حق نیست اگر آن را پذیرا شوند جنگی در کار نخواهد بود و چنین است جنگ و ستیز تمام حق طلبان و افراد با ایمان در تمام طول تاریخ.

نکته دیگر این که:امام علیه السّلام در ضمن این نفرین اختلاف کلمه را به عنوان وسیله ای برای تفرقه و شکست معرفی می کند و گناهان را،از اسباب بدبختی و ناکامی.و به این ترتیب نفرین او هم درس است نه یک درس،بلکه درسها.

در قسمت دیگری از این بخش از خطبه،به یک دستور مهم جنگی دیگر، اشاره کرده و به آنها می گوید:اگر می خواهید پیروز شوید باید ضربات همه جانبه،بر آنها وارد کنید و هر بخش از لشکر مأموریت خاص

ص: 276

خود را انجام دهد و دشمن را به هنگام شکست تا آخرین مرحله تعقیب کنید،تا پیروزی همه جانبه حاصل شود و در شرح این دستور،چنین می فرماید:

«آنها-یعنی دشمنان-هرگز از جای خود برکنده نمی شوند،تا این که نیزه داران با نیزه های پی در پی بدنشان را سوراخ کنند آن گونه که نسیم از آن بگذرد و شمشیر زنان ضربه هایی بر آنها وارد سازند که سر آنها را بشکافد و استخوانها را خرد کند و دستها و پاها را جدا سازد» (إنّهم لن یزولوا عن مواقفهم دون طعن دراک (1):یخرج منهم النّسیم؛و ضرب یفلق الهام، و یطیح (2)العظام.و یندر (3) السّواعد و الأقدام) .

و در ادامه می فرماید:«آنها باید پیوسته مورد تهاجم قرار گیرند و گروهها پشت سر هم آنان را تیرباران کنند.و گروهی از لشکر به یاری گروه دیگر بشتابد و آنها را آماج حملات خود سازد و لشکرهای سواره نظام یکی پس از دیگری آنان را تا شهرهایشان تعقیب کنند،تا زمانی که سم اسبهای شما آخرین نقطه سرزمین آنها را بکوبد و مسیر رفت و آمد و جادّه ها و چراگاههای آنها را از هر سو اشغال کند» (و حتّی یرموا بالمناسر (4)تتبعها

ص: 277

المناسر؛و یرجموا بالکتائب (1)تقفوها الحلائب (2)؛و حتّی یجرّ ببلادهم الخمیس (3)یتلوه الخمیس؛و حتّی تدعق (4)الخیول فی نواحر (5)أرضهم.و بأعنان (6)مساربهم (7)و مسارحهم (8)).

امام علیه السّلام در بخش نخستین این خطبه،آداب فردی جنگ را به سربازان خود می آموزد و در این بخش اخیر،آداب گروهی را که چگونه گردانها و لشگرها، سواره نظام و پیاده نظام با هماهنگی دقیق در برابر دشمن عمل کنند و با استفاده از روشهای کار آمد،آنها را در هم بکوبند.

از نکات مهمی که امام علیه السّلام در این بخش از خطبه به آن پرداخته،این است که پیروزی بر دشمن را نیمه کاره نگذارند ای بسا عقب نشینی ها جنبه غافلگیرانه دارد،و هدف،حملات سخت تری است،باید دشمن را تا

ص: 278

اقصی نقاط شهرهایش تعقیب کنند و همه جا را تحت اشغال خود در آورند تا احتمال حمله مجدّد به کلّی از میان برود.

اگر لشکر امام علیه السّلام در«صفّین»که این خطبه،قبل از جنگ«صفّین»ایراد شده،همین یک دستور را عمل می کردند فتنه بنی امیّه برای همیشه خاموش می شد و بساط ظلمشان برچیده و سایه حکومت شومشان از سر مسلمانان کوتاه می گشت ولی با نهایت تأسّف همه این دستورات امام علیه السّلام را شنیدند ولی به هنگام عمل کنار گذاشتند و طعم تلخ آن را نیز چشیدند.

مرحوم سیّد رضی رحمه اللّه در پایان این خطبه به شرح چند لغت پیچیده آن پرداخته می گوید:

الدّعق:الّدّق،ای تدقّ الخیول بحوافرها أرضهم،و نواحر أرضهم:متقابلاتها و یقال:منازل بنی فلان تتناحر أی تتقابل ؛«دعق»به معنی کوبیدن است یعنی سواران با سمّ اسبها سرزمین آنها را می کوبند و تعبیر به«نواحر أرضهم»به معنی بخشهای مقابل یکدیگر است،گفته می شود:منزلهای فلان قبیله«تناحر دارند یعنی مقابل و قرینه یکدیگرند»(پایان کلام سیّد رضی).

ولی بسیاری از ارباب لغت«نواحر»را به معنی مناطق دور دست تفسیر کرده اند و مناسب خطبه بالا همین معناست.

ص: 279

این سخن را امام علیه السّلام درباره مسأله حکمیّت بعد از شنیدن گفتگوی بعضی در مورد آن،بیان فرمود.

پاسخ به بهانه جویان خوارج

همان گونه که در بالا آمد،این خطبه در پاسخ کسانی ایراد شده است که به مسأله پذیرش حکمیّت از امام علیه السّلام خرده می گرفتند و اساس گفتار آنها این بود:

چرا شما حکمیّت دو نفر را در این مسأله مهم دینی،پذیرفتید؟در حالی که حکم فقط خداست و افراد عادی حق ندارند با فکر خود درباره وظایف دینی حکم کنند.

امام علیه السّلام در پاسخ آنها به نکته مهمی اشاره می کند و می فرماید:«ما افراد را حکم قرار ندادیم بلکه فقط قرآن را به حکمیّت انتخاب کردیم،ولی قرآن خطوطی است که در میان دو جلد قرار گرفته است و سخن نمی گوید،بلکه نیازمند به ترجمان است،و تنها انسانها می توانند از آن سخن بگویند (إنّا لم نحکّم الرّجال،و إنّما حکّمنا القرآن.هذا القرآن إنّما هو خطّ مستور (1)بین الدّفّتین (2)،لا ینطق بلسان،و لا بدّ له من ترجمان.و إنّما ینطق عنه الرّجال) .

اشاره به این که:قرآن یک سلسله احکام کلی بیان فرموده و باید افراد آگاه، احکام جزئیه را از آن استخراج کنند و در اختیار عموم بگذارند و یا به عبارت دیگر،آن کلیات را بر مصادیق تطبیق کنند.

مثلا قرآن مجید می گوید:« «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی

ص: 283

حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ» ؛هر گاه دو گروه از مؤمنان نزاع و جنگ کنند آنها را آشتی دهید.

و اگر یکی از آنها بر دیگری تجاوز کرد با گروه متجاوز مبارزه کنید تا به فرمان خدا باز گردد،هر گاه بازگشت،در میان آن دو بر طبق عدالت،صلح،برقرار سازید و عدالت پیشه کنید!که خداوند عادلان را دوست دارد» (1).

بی شک جنگ«صفّین»یکی از مصداقهای این آیه بود،وظیفه حکمین- اگر انسانهای درستکار و هوشیاری بودند-این بود که بگویند:هنگامی که مردم با علی علیه السّلام بیعت کرده اند،و علاوه بر نص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،جمهور کشور اسلام و صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را به خلافت پذیرفته اند آن کس که راه خلاف را برگزیده مصداق باغی و ظالم است باید به سوی جمهور مردم،برگردد و توبه کند و اگر نکرد همه مسلمین وظیفه دارند با او بیکار کنند تا از طریق خلاف بازآید.

مسأله حکمیّت چیزی جز این نیست همان کاری که همه قضات اسلامی انجام می دهند،یعنی احکام کتاب و سنت را بر مصادیق آن تطبیق کرده و حکم صادر می کنند.

آیا این سخن جای ایراد دارد؟ولی افسوس!که جاهلان و ناآگاهان «خوارج»این مطلب واضح را درک نمی کردند و تعصب و لجاجت به آنها اجازه نمی داد و به هدف اصلی حکمیّت در همه جا و در همه چیز برسند.

آن گاه امام علیه السّلام در توضیح این معنا می افزاید:«هنگامی که آن قوم(شامیان) ما را دعوت کردند که قرآن میان ما و آنها حاکم باشد،ما گروهی نبودیم که به کتاب خداوند سبحان پشت کنیم در حالی که می فرماید:«اگر در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و رسولش باز گردانید»(و از آنها نظر

ص: 284

بخواهید) (و لمّا دعانا القوم إلی أن نحکّم بیننا القرآن لم نکن الفریق المتولّی عن کتاب اللّه سبحانه و تعالی،و قد قال اللّه سبحانه: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ» ) (1).

و در توضیح این آیه می فرماید:«ارجاع دادن اختلافات به خدا،این است که به کتابش حکم کنیم و ارجاع به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله این است که به سنتش عمل نماییم،و اگر درباره کتاب خدا به درستی حکم شود ما سزاوارترین مردم به پذیرش آن هستیم و اگر به سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله حکم شود ما(نیز)از همه شایسته تر و سزاوارتریم که به سنت او عمل نماییم» (فردّه إلی اللّه أن نحکم بکتابه وردّه إلی الرّسول أن نأخذ بسنّته؛فإذا حکم بالصّدق فی کتاب اللّه، فنحن أحقّ النّاس به،و إن حکم بسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،فنحن أحقّ النّاس و أولاهم بها) .

به این ترتیب امام علیه السّلام به روشنی ثابت می کند حکمیّت کتاب و سنّت،چیزی جز مراجعه به آنها نیست و با توجه به این که ما مأمور به این امر هستیم کسی نمی تواند بر ما خرده بگیرد که چرا حکمیّت را پذیرفتیم اشتباه خرده گیران در این است که آنها می پندارند ما حکمیّت اشخاص را پذیرفته ایم در حالی که ما حکمیّت کتاب خدا را پذیرا شده ایم.

در این جا سؤال مهمی پیش می آید و آن این که:مفهوم این گفتار امام علیه السّلام این است که حکمیّت را با میل و رضای باطنی و طبق وظیفه شرعی پذیرفته است در حالی که از خطبه های متعدّدی در«نهج البلاغه»بر می آید که

ص: 285

حکمیّت را بر امام علیه السّلام تحمیل کرده اند و امام علیه السّلام از این تحمیل سخت ناراحت بود،این دو چگونه با هم سازگار است؟ در پاسخ این سؤال،باید گفت:امام هرگز مخالف مسأله حکمیّت نبود، امام علیه السّلام در واقع بر دو نکته پافشاری داشت:نخست این که:بلند کردن قرآنها بر سر نیزه ها تنها مکر و فریب و توطئه برای جلوگیری از پیروزی لشکر امام علیه السّلام در آخرین لحظات و ایجاد اختلاف و نفاق در لشکر امام علیه السّلام بود و گر نه شامیان هرگز آماده پذیرش حکمیّت قرآن نبودند و به تعبیر امام علیه السّلام نه اهل دین بودند و نه اهل قرآن (1).

دیگر این که امام علیه السّلام با انتخاب فرد نادان و بی خبری همچون«ابو موسی اشعری»برای ارجاع به قرآن مخالف بود،بنابر این هیچ گونه تضادّی میان محتوای این خطبه،و خطبه های دیگر نهج البلاغه نیست.

شاهد این موضوع این است که:فرزند برومند امام علیه السّلام نیز در روز«عاشورا» طبق نقل مقاتل،قرآن را گرفت و بر سر گذارد و در برابر لشکر کوفه ایستاد و گفت:«یا قوم إنّ بینی و بینکم کتاب اللّه و سنّة جدّی رسول اللّه؛ای قوم:

حاکم در میان من و شما قرآن و سنّت جدّم رسول اللّه باشد» (2).

می دانیم هنگامی که لشکر معاویه در جنگ«صفّین»در آستانه شکست قرار گرفت«عمرو عاص»مکّار،تدبیری اندیشید و به شامیان توصیه کرد قرآن ها را بر سر نیزه ها بلند کنند و بگویند:«ما تسلیم حکم قرآن هستیم هر چه درباره شما و ما بگوید عمل خواهیم کرد».

امام علیه السّلام فریاد:آنها هرگز تسلیم حکم قرآن نیستند این فقط مکر و نیرنگ و فریبی است که می خواهند با آن،جلو شکست حتمی خود را بگیرند،ولی گروهی از ساده لوحان به اتفاق جمعی از منافقان که در لشکر امام علیه السّلام بودند این سخن را نپذیرفتند و اصرار در توقف جنگ داشتند و حتی امام علیه السّلام را تهدید به قتل کردند.امام علیه السّلام برای جلوگیری از اختلاف و پراکندگی به حکم اجبار دستور توقف جنگ را صادر فرمود،سپس گفتند باید دو نفر نماینده از دو لشکر برای پیدا کردن حکم قرآن انتخاب شود.

در این جا اشتباه دوّمی از سوی ساده لوحان و با کمک منافقان انجام گرفت که «ابو موسی اشعری»ساده لوح خام و بی خبر را به عنوان نمایندگی لشکر بر امام علیه السّلام تحمیل کردند که سرانجام تلخ آن را همه می دانیم.

و عجب این که:به دنبال این حادثه گروهی از همان ها در مقابل امام علیه السّلام سر برداشتند و علم مخالفت برداشتند که چرا امام علیه السّلام تسلیم حکمیّت شده در حالی که قرآن می گوید: «إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ» (1)؛حاکم و حکم تنها خداست»و نتیجه این کار به وجود آمدن جنگ دیگری به نام«جنگ نهروان»بود که با سخنان امام علیه السّلام گروهی بیدار شدند و توبه کردند و جمعیّت اندکی باقی ماندند که به سرعت تار و مار شدند.

برنامه امام علیه السّلام در این مسأله واضح بود زیرا:

ص: 287

1-حکمیّت قرآن در اختلافات مسلمین،چیز پوشیده ای نبود و قرآن با صراحت به مسلمانان دستور داده است که اگر در چیزی اختلاف کردند حل اختلاف خود را از قرآن و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بخواهند(نساء آیه 59 که در کلام امام علیه السّلام به آن استدلال شده بود).

بنابر این پذیرش داوری قرآن با توجه به این که به اعتقاد همه مسلمان ها قرآن آخرین سخن را در هر چیز می گوید مطلبی نبود که بر امام علیه السّلام خرده بگیرند ولی آن بی خبران آن را به صورت یک نقطه ضعف منعکس ساختند.

2-شکی نیست که طراحان توطئه بالا بردن قرآن ها بر سر نیزه،نه اعتقادی به حکمیّت قرآن داشتند و نه حق و عدالت بلکه سیاست بازان کهنه کار و بی ایمانی بودند که به چیزی جز حکومت بر مردم و امور مادی وابسته به آن، نمی اندیشیدند و امام علیه السّلام از این توطئه در همان آغاز پرده برداشت ولی چه سود که ساده لوحان غافل نپذیرفتند.

3-به یقین قرآن مجید،به خودی خود ایفای نقش حکمیّت را نمی کند جز این که قرآن شناسان آگاه در کنار آن قرار گیرند و احکام آن را در هر مسأله استخراج کنند و به مردم اعلام نمایند و اگر در داستان«صفّین»این کار انجام می گرفت روشن بود که لشکر«معاویه»مشمول آیه شریفه 9 سوره حجرات بودند که می گوید: «فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری» به عنوان گروه طغیانگر که در برابر مرکز حکومت اسلام و امام علیه السّلام مسلمین به مخالفت برخاسته اند محکوم می شدند.

ولی چه سود که«حکمین»(ابو موسی و عمرو عاص)نه آگاهی از قرآن داشتند و نه اگر می داشتند به آگاهی خود عمل می کردند.

بنابر این اگر واقعا حکمیّت به قرآن سپرده می شد و قرآن شناسانی برای حکمیّت انتخاب می شدند نه تنها کار خلافی نبود بلکه عمل به دستور قرآن

ص: 288

محسوب می شد امّا چون شرایط لازم در هیچ مقطعی حاصل نشد و طبعا نتیجه،بسیار نامطلوب و تلخ بود گروه نادان به جای این که خود را ملامت کنند به ملامت امام علیه السّلام برخاستند و به جای این که خود را بشکنند به فکر شکستن آینه افتادند.

اشتباه نشود داستان حکمین یک حادثه مقطعی در تاریخ نبود،بلکه چیزی است که در زمان های مختلف و حتی در عصر ما تکرار شده و می شود.امر مقدّسی را عنوان می کنند و در زیر چتر آن قرار می گیرند سپس برداشت های غلطی را آگاهانه و ناآگاهانه بر آن تحمیل می کنند و آنچه را که به سود منافع نامشروعشان است برمی گزینند.

«عمرو عاص»مکّار و«ابو موسی»ساده لوح نادان در هر زمان اشباه و نظایری دارند و«صفّین»ها و قرآن بر سر نیزه کردن ها و حکمیّتها به اشکال مختلف تکرار می شوند که نتیجه آن،مظلومیت حق طلبان علی گونه است.

ص: 289

چرا حیران و سرگردانتان می کنند؟و چرا شما را فریب داده،تسلیم شیطان کرده اند.

آماده شوید!برای حرکت به سوی قومی که از حق روی گردانند،حق را نمی بینند و به ظلم و جور تشویق شده اند.

(لذا)هیچ گاه از آن باز نمی گردند،افرادی که از کتاب خدا فاصله گرفته و از راه راست منحرف گشته اند،هر چند قرآنها را بر سر نیزه کردند،و دم از حاکمیت قرآن زدند.

(افسوس که)شما ریسمان محکمی نیستید که بتوان به آن چنگ زد و یاران نیرومندی نیستید که بتوان به آنها تکیه کرد و بد وسیله ای هستید برای افروختن آتش جنگ(و آغاز کردن جهاد با دشمن)اف،بر شما!چه ناراحتی هایی از شما کشیدم،یک روز با صدای رسا با شما سخن می گویم و روز دیگر آهسته و به صورت نجوا.نه آزادگان راستگویی به هنگام فریاد رسا هستید و نه برادران مطمئن و رازداری به هنگام نجوا.

خرده گیران بی خبر و نادان گاه به اصل حکمیّت ایراد می گرفتند که امام علیه السّلام در بخش گذشته این خطبه جواب روشن و منطقی و دقیق به آنان داد و گاه به شاخ و برگ آن،یعنی مسأله قرار دادن مدت ایراد می گرفتند.

امام علیه السّلام در پاسخ آنها چنین می فرماید:«اما این که می گویید:چرا میان خود و آنها(حکم ها)مدّتی برای حکمیّت قرار دادی؟این تنها به خاطر آن بود که ناآگاهان در جستجوی حقیقت برآیند،و آنها که آگاهند به مطالعه و مشورت پردازند(و تمام جوانب مسأله را روشن سازند)» (و أمّا قولکم:لم جعلت بینک و بینهم أجلا فی التّحکیم؟فإنّما فعلت ذلک لیتبیّن الجاهل، و یتثبّت (1)العالم) .

سپس می افزاید:«شاید خداوند در این فاصله،کار این امّت را اصلاح کند و راه تحقیق بر آنها بسته نشود(و آزادانه به تحقیق پردازند)در جستجوی حق عجله نکنند،و تسلیم نخستین فکر گمراه کننده نشوند» (و لعلّ اللّه أن یصلح فی هذه الهدنة (2)أمر هذه الأمّة؛و لا تؤخذ بأکظامها (3)،فتعجل عن تبیّن الحقّ،و تنقاد لأوّل الغیّ) .

در واقع امام علیه السّلام چند فائده برای ضرب الاجل یک مسأله در مسأله حکمیّت بیان فرموده،نخست این که:ناآگاهان از جوش و خروش تعصّب باز ایستند و بتوانند درباره این مسأله سرنوشت ساز تحقیق کنند و دیگر این که علمای امّت در اصحاب علی علیه السّلام جوانب مسأله را به خوبی

ص: 292

بررسی کنند و آنچه ضایعات کمتری در بردارد برگزینند و حکمین را برای انتخاب صحیح ارشاد کنند.

دیگر این که در این مدّت طرقی برای اصلاح امر امّت به طور کلّی اندیشیده شود و از کارهای عجولانه که سبب گمراهی است بپرهیزند.

عجب این که:گروه متعصّب لجوج و ناآگاه از«خوارج»اصرار داشتند که عجولانه در این زمینه تصمیم گیری شود و سرنوشت امّت را بدون مطالعه و تحقیق و دقّت به خطر بیفکنند و این است راه و رسم افراد نادان در هر عصر و هر زمان.

جمله «و لا تؤخذ بأکظامها» که به معنی نگرفتن بیخ گلو و آزاد گذاشتن راه نفس است کنایه از آزادی برای مطالعه و تصمیم گیری و انتخاب می باشد کنایه ای است گویا و فصیح و بلیغ.

جمله «و تنقاد لأوّل الغیّ» (مبادا تسلیم اوّلین گمراهی شوند)اشاره به این است که تصمیم های عجولانه غالبا گمراه کننده است.

بعضی از شارحان نهج البلاغه«أوّل الغیّ»را اشاره به بالا بردن قرآنها بر سر نیزه ها که اوّلین گام گمراهی بود،دانسته اند (1)ولی تفسیر اوّل به قرینه جمله قبل از آن،مناسب تر به نظر می رسد.

سپس امام علیه السّلام به نصیحت و اندرز آنان می پردازد که در برابر حق تعصّب و لجاج و ملاحظه منافع شخصی روا ندارند و تسلیم حق شوند،می فرماید:

(بدانید!)«برترین مردم در پیشگاه خدا کسی است که عمل به حق نزد او محبوب تر از باطل باشد هر چند این کار از نفع او بکاهد و مشکلاتی برای او پیش آورد،و باطل منافعی به سوی او آورد و بر سود او

ص: 293

بیفزاید!» (إنّ أفضل النّاس عند اللّه من کان العمل بالحقّ أحبّ إلیه-و إن نقصه و کرثه (1)-من الباطل و إن جرّ إلیه فائدة و زاده) .

در واقع نشانه مؤمنان حقیقی همین است که بر سر دو راهی ها که حق در یک سو قرار می گیرد و منافع شخصی آنها در سوی دیگر،به سوی حق آیند و به منافع شخصی پشت کنند و گر نه آن جا که طرفداری از حق،حافظ منافع انسان باشد،پیروی از حق،افتخاری نیست و مذمتی که قرآن از گروهی از یهود به عمل می آورد که می گفتند:«نؤمن ببعض و نکفر ببعض»در حقیقت همین بود که آنچه را از قوانین الهی موافق میل و خواسته ها و منافعشان بود، می پذیرفتند و آنچه مخالف بود کنار می زدند،چنین جداسازی در واقع خداپرستی نیست هوای پرستی است.

همچنین کسانی که به خاطر تعصب و لجاجت و حمایت از دوستان و وابستگان به طرفداری باطل برمی خیزند مشمول همین سخن هستند.

در حدیثی می خوانیم که علی علیه السّلام همین سخنان را در پیامی به «عمرو عاص»فرمود و افزود:به خدا سوگند!تو می دانی حق کجاست؟چرا تجاهل می کنی؟و به خاطر منافع کم ارزشی در صف دشمنان خدا و اولیاء اللّه قرار می گیری؟! (2).

و در ادامه این سخن،امام علیه السّلام بر آنها فریاد می زند:«چرا حیران و سرگردانتان می کنند؟و چرا شما را فریب داده و تسلیم شیطان کرده اند؟» (فأین یتاه (3)بکم!و من أین أتیتم (4)).

ص: 294

سپس امام علیه السّلام آنان را دعوت به جهاد با آن قوم ستمگر می کند و با پنج وصف منفی آنها را معرفی می فرماید،می گوید:«آماده شوید برای حرکت به سوی قومی که از حق روی گردانند،آن را نمی بینند و به ظلم و جور تشویق شده اند(به همین دلیل)هرگز از آن باز نمی گردند،افرادی که از کتاب خدا فاصله گرفته و از راه راست منحرف گشته اند»(هر چند قرآنها را بر سر نیزه کردند و دم از حاکمیت قرآن زدند) (استعدّوا للمسیر إلی قوم حیاری عن الحقّ لا یبصرونه.و موزعین (1)بالجور لا یعدلون به،جفاة عن الکتاب،نکب (2)عن الطّریق) .

به این ترتیب امام علیه السّلام نشان می دهد که اگر ما می خواهیم با آنها بجنگیم، پنج دلیل قاطع دارد که هر کدام به تنهایی کافی است:آنها از راه راست منحرف شده اند،به قرآن مجید اهمیّت نمی دهند،ظلم و ستم برنامه اصلی آنهاست و گروهی ناآگاه و سرگردان را که چشم هایشان از دیدن حق ناتوان است به دنبال خود کشیده اند.

سپس در آخرین جمله های این خطبه امام علیه السّلام زبان به گله می گشاید و آنها را زیر تازیانه های سرزنش و ملامت قرار می دهد شاید بیدار شوند و در کار خود، تجدید نظر کنند می فرماید:

(افسوس!)«شما ریسمان محکمی نیستید که بتوان به آن چنگ زد،و یاوران نیرومندی نیستید که بتوان به آنها پناه برد،و بد وسیله ای هستید برای افروختن آتش جنگ»(و آغاز کردن جهاد آزادی بخش با دشمن) (ما أنتم

ص: 295

بوثیقة یعلق بها،و لا زوافر (1)عزّ یعتصم إلیها.لبئس حشّاش (2)نار الحرب أنتم) .

و در پایان این سخن،ضربات ملامت را شدیدتر کرده می فرماید:«اف بر شما!چه ناراحتی ها از شما کشیدم،یک روز با صدای رسا با شما سخن می گویم و روز دیگر آهسته و به صورت نجوا،نه آزادگان راستگویی به هنگام فریاد رسا هستید،و نه برادران مطمئن و رازداری به هنگام نجوا» (أفّ لکم!لقد لقیت منکم برحا (3)،یوما أنادیکم و یوما أناجیکم،فلا أحرار صدق عند النّداء، و لا إخوان ثقة عند النّجاء (4)) .

در واقع امام علیه السّلام این حقیقت را در لابه لای چند جمله بالا به خوبی بازگو کرده است که اگر مشکلی در امر جهاد و حکومتش به وجود آمده،به خاطر عدم لیاقت و ناکارآیی گروهی از یاران اوست،چرا که امام علیه السّلام در هر میدانی قدم می نهاد ضعف و سستی نشان می دادند.به یقین برای آغاز جنگ،جرقه های قوی و نیرومند لازم است که باید از سوی مردانی شجاع و نیرومند و مخلص، ظاهر شود،این گروه لیاقت چنین برنامه ای را نداشتند.از سوی دیگر وقتی رهبر فریاد می زند:به پیش تازید!باید همه به طور

ص: 296

هماهنگ حرکت کنند،ولی آنها سست تر و ناتوان تر از این بودند و اگر نقشه های جنگی را در یک مجلس محرمانه با آنها در میان می گذارد باید در حفظ آن کاملا بکوشند ولی آنها افراد رازدار و سرّ نگهدار و قابل اعتماد و اعتباری نبودند.

با وجود چنین افرادی انتظار پیروزی سریع بر دشمن،انتظاری است بیجا،و عجب این که،این گونه افراد با این ضعف های بی شمار هنگامی که گرفتار ناکامی می شدند به جای این که به اصلاح نقایص خود بپردازند برون افکنی می کردند و مشکلات خود را به گردن امام علیه السّلام می انداختند و این مشکل عظیم تری بود.

من شیعته من المؤمنین و المسلمین و قاضی معاویة بن أبی سفیان علی أهل الشّام و من کان معه من شیعته من المؤمنین و المسلمین انّا ننزل عند حکم اللّه و کتابه و لا یجمع بیننا إلاّ إیّاه و إنّ کتاب اللّه سبحانه بیننا من فاتحته إلی خاتمته نحیی ما أحیا القرآن و یمیت ما أمات القرآن فإن وجد الحکمان انّ ذلک فی کتاب اللّه إتّبعناه و إن لم یجداه أخذا بالسّنة العادلة غیر المفّرقة و الحکمان عبد اللّه بن قیس و عمرو بن العاص؛این چیزی است که داوری نموده است«علی بن ابی طالب علیه السّلام»و«معاویه بن ابی سفیان»، داوری نموده است«علی بن ابی طالب علیه السّلام»نسبت به اهل عراق و کسانی که با او بوده اند از پیروانش از مؤمنین و مسلمین و داوری نموده است و «معاویه بن ابی سفیان»نسبت به اهل شام و پیروانش از مؤمنین و مسلمین، که ما تسلیم حکم خدا و کتاب خدا هستیم و چیزی ما را متفق نمی کند مگر خداوند و این که کتاب خداوند سبحان در میان ماست از آغاز تا پایانش.احیا می کنیم آنچه را قرآن احیا کرده و از بین می بریم آنچه را قرآن از بین برده.

هر گاه دو حکم(که از میان ما انتخاب شده اند)چیزی در کتاب خدا در این موضوع(جنگ و صلح ما)یافتند از آن پیروی می کنیم و اگر نیافتند به سنت عادله مورد اتفاق(که از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به ما

ص: 298

رسیده است)عمل می کنند و دو حکم«عبد اللّه بن قیس»(ابو موسی اشعری)و«عمرو عاص»هستند» (1).این داوری یا صلحنامه یا عهدنامه(هر نامی بر آن بگذارید)در کتابهای مختلف با تفاوت مختصری نقل شده است و همه آنها نشان می دهد که مسأله، مسأله حکمیّت قرآن بوده است نه حکمیّت اشخاص و به تعبیر دیگر:اشخاص موظّف بودند آنچه را قرآن در این باره می گوید استخراج و استنباط کنند و دستورات کلّی بر مصادیق آن تطبیق نمایند ولی کوردلان«خوارج»آن را به عنوان حکمیّت انسانها در دین خدا تلقّی کردند و به جنجال و غوغاگری روی آوردند و شکاف خطرناک تازه ای در میان مسلمین بوجود آوردند و جهل و نادانی در طول تاریخ،از این عواقب دردناک بسیار داشته است.

در ادامه این صلحنامه آمده است که حکمین از«علی علیه السّلام و معاویه»و از هر دو لشکر پیمان گرفتند که آنها بر جان و مال و خانواده و قوم و قبیله خود در امانند و آنچه را آنها قضاوت کنند همه پذیرا شوند قضاوتی که موافق کتاب خدا و سنّت باشد و آتش بس،و گذاردن اسلحه بر زمین تا زمان حکم حکمیّت ادامه خواهد یافت،و مدّت آتش بس یک سال کامل است،و اگر حکمین مایل بودند حکم خود را زودتر از این مدت صادر کنند،مانعی ندارد،و اگر یکی از آنها از دنیا برود،امیر گروه او فرد دیگری را به جای او نصب کند (2).

ص: 299

«ابن عباس»نزد حضرت آمد و عرض کرد:یا امیر المؤمنین!سخنان این قوم را شنیدی و تو به جوابگویی آنها شایسته تری،امام علیه السّلام فرمود:آری چنین است.

سپس فرمود:ای«ابن عباس!»به آنها بگو آیا شما راضی به حکم خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هستید؟عرض کردند آری! امام علیه السّلام فرمود:من از آغاز شروع می کنم،و ایرادات شما را یک به یک پاسخ می گویم.

سپس فرمود:اما در مورد محو عنوان امیر المؤمنین از عهدنامه،فراموش نمی کنم که من روز«حدیبیه»کاتب عهدنامه صلح بودم و نوشتم: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا ما اصطلح علیه رسول اللّه و أبو سفیان و سهیل بن عمرو»«سهیل»گفت:اوّلا ما رحمن و رحیم را نمی شناسیم و ثانیا تو را رسول اللّه نمی دانیم و ثالثا موافق نیستیم نام تو مقدّم بر نام ما نوشته شود در حالی که سنّ ما از تو بیشتر است(و چون آنها از بهانه جویی دست بر نمی داشتند)پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به من دستور داد به جای «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» «بسمک اللّهمّ»بنویس و به جای«رسول اللّه»،«محمّد بن عبد اللّه»بنوس! سپس به من فرمود:تو نیز به چنین سرنوشتی در آینده گرفتار خواهی شد و تسلیم پیشنهادشان می شوی،در حالی که کراهت داری،من هم در صلحنامه ای که میان من و عمرو عاص نوشته شد عنوان امیر المؤمنین را نوشتم ولی آنها نپذیرفتند.«خوارج»با شنیدن این سخن گفتند:حق با توست ای علی! و امّا این که می گویید:من با تعیین حکمین و این که به آنها گفته ام:ببینید معاویه سزاوارتر است یا من؟درباره خودم شک کرده ام،این سخن اشتباه است، این در واقع نوعی ابراز انصاف،در سخن می باشد شبیه چیزی

ص: 301

که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به گفته قرآن مجید به مشرکان فرمود:« «وَ إِنّا أَوْ إِیّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» ؛ما یا شما بر هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم» (1)،مسلّما این دلیل بر تردید پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حقانیت خودش نبود.«خوارج»در این جا نیز گفتند حق با توست.

اما این که می گویید:چرا غیر خودم را به عنوان حکم برگزیدم در حالی که من از همه شایسته تر به این کار هستم،این شبیه برنامه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله است که«سعد بن معاذ»را در جنگ«بنی قریظه»به عنوان حکمیّت برگزید در حالی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از همه شایسته تر بود.

این از یکسو،از سوی دیگر خداوند می فرماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» ؛من در این کار به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تأسی کردم،«خوارج»گفتند:

این سخن نیز صحیح است.

اما این که،به من ایراد کرده اید که چرا افراد را داور دین خدا قرار دادم؟من هرگز چنین نکردم،من کلام خدا را داور قرار دادم،چرا که خداوند:در مورد «صید در حال احرام»می فرماید:« «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ یَحْکُمُ بِهِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ» ؛و هر کس از شما عمدا صیدی را (در حال احرام)به قتل برساند باید کفاره ای معادل آن از چارپایان بدهد، کفاره ای که دو نفر عادل از شما درباره معادل بودن آن حکم کنند» (2)هنگامی که خداوند چنین دستوری را درباره پرنده ای که در حال احرام صید شده است صادر می کند،درباره خون های مسلمین که بسیار از آن بالاتر است چرا قائل نباشیم؟!

ص: 302

اما این که می گویید:من در جنگ«بصره»پس از پیروزی اموال لشکر شکست خورده را در میان لشکریانم تقسیم کردم ولی زنان و فرزندانشان را به عنوان اسیران تقسیم نکردم،این در واقع منّتی بود از سوی من بر اهل«بصره» همان گونه که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در فتح مکه،بر اهل مکه،منّت گذارد و آنها را مورد عفو قرار داد.اضافه بر این فرض کنید،من آنها را تقسیم می کردم کدام یک از شما«عایشه»را در سهم خود به عنوان کنیز به اسیری می پذیرفت؟ «خوارج»گفتند:حق با توست.

سپس فرمود:اما این که:به من ایراد می کنید،من وصی پیامبرم صلّی اللّه علیه و آله و مقام وصایت را حفظ نکرده ام،این گناه من نیست گناه شما است که مرا رها ساختید و نسبت به من،پشت کردید...گفتند:حق با توست.

و در پایان گروه زیادی از طریق مخالفت بازگشتند ولی چهار هزار نفر از متعصبین باقی ماندند که در یک نبرد برق آسا همگی متلاشی شدند (1).

ص: 303

حکومتت محکم شود،امام علیه السّلام در پاسخ آنها به دو نکته اشاره فرمود:نخست این که:من هرگز نمی توانم از طریق ظلم و ستم و تبعیض و دادن حقّ کسی به دیگری پایه های حکومت خود را محکم کنم و از طریق گناه به حق و عدالت برسم.دیگر این که:آنها که دست به چنین کاری می زنند در پایان گرفتار ناسپاسی همان کسانی می شوند که به آنها خدمت کرده اند.

ص: 305

أتأمرونّی أن أطلب النّصر بالجور فیمن ولّیت علیه!و اللّه لا أطور به ما سمر سمیر،و ما أمّ نجم فی السّماء نجما!لو کان المال لی لسوّیت بینهم، فکیف و إنّما المال مال اللّه!ألا و إنّ إعطاء المال فی غیر حقّه تبذیر و إسراف، و هو یرفع صاحبه فی الدّنیا و یضعه فی الآخرة،و یکرمه فی النّاس و یهینه عند اللّه.و لم یضع امرؤ ماله فی غیر حقّه و لا عند غیر أهله إلاّ حرمه اللّه شکرهم،و کان لغیره ودّهم.فإن زلّت به النّعل یوما فاحتاج إلی معونتهم فشرّ خلیل و ألأم خدین!

و محبّتشان را متوجه دیگری نمود،تا آن جا که اگر روزی پایش بلغزد و به کمک آنان نیاز داشته باشد بدترین دوست و پست ترین رفیق خواهند بود!

دارند!» (و اللّه لا أطور (1)به ما سمر سمیر (2)،و ما أمّ (3)نجم فی السّماء نجما) .

امام علیه السّلام برای بیان عزم راسخ خود در این کار صریحترین و محکم ترین جمله ها را فرموده،از یکسو به نام خدا سوگند یاد می کند از سوی دیگر جمله«لا اطور»را به کار می برد که مفهومش این است،نه تنها چنین کاری نمی کنم بلکه نزدیک و گرداگرد آن نیز نخواهم آمد،و از سوی سوّم به حرکت مستمر و جاودانی ستارگان در آسمان و شب و روز در پهنه زمین اشاره می کند، کنایه از این که،اگر عمر جاودان هم داشته باشم هرگز آلوده چنین تبعیض و جور و ستمی نخواهم شد.

و برای تأکید بیشتر می افزاید:«اگر این اموال از خودم بود به یقین در میان آنها به طور مساوی تقسیم می کردم،تا چه رسد به این که این اموال،اموال خدا است»(و متعلق به بیت المال مسلمین است) (لو کان المال لی لسوّیت بینهم،فکیف و إنّما المال مال اللّه) .

گر چه بیان این سخنان برای گروهی ظاهر بین و کوتاه نظر و آنها که حقیقت را در پای مصلحت قربانی می کنند ناخوشایند بود ولی در مقابل،

ص: 308

سنّت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و تعلیمات قرآن مجید و ارزش های والای اسلامی را با این سخن احیا فرمود،که شرح آن در بحث نکات به خواست خدا خواهد آمد.

سپس امام علیه السّلام به بیان مفاسد این کار(تبعیض و جور و ستم و تقسیم ناعادلانه بیت المال)پرداخته چنین می فرماید:«آگاه باشید!بخشیدن مال در غیر موردش،تبذیر و اسراف است هر چند ممکن است این کار در دنیا سبب سربلندی کسی که آن را انجام داده است شود،ولی در آخرت،موجب سرافکندگی وی خواهد گشت،این کار او را(چند روزی)در میان مردم (دنیاپرست)گرامی می دارد ولی در پیشگاه خدا به زمینش می افکند!» (ألا و إنّ إعطاء المال فی غیر حقّه تبذیر و إسراف،و هو یرفع صاحبه فی الدّنیا و یضعه فی الآخرة،و یکرمه فی النّاس و یهینه عند اللّه) .

«تبذیر»و«اسراف»گاه به یک معنی و به صورت مترادف به کار می رود و گاه به دو معنی زیرا«تبذیر»به معنی دقیق کلمه با اسراف متفاوت است «تبذیر»از مادّه«بذر»به معنی پاشیدن دانه است و در جایی بکار می رود که انسان نعمت خدا را ضایع کند و به دور بریزد و به تعبیر دیگر«ریخت و پاش» کند و به تعبیر دیگر مال را در غیر موردش مصرف کند ولی«اسراف» زیاده روی در مصرف کردن نعمتهاست به طوری که از حدّ اعتدال بیرون باشد بی آن که ظاهرا چیزی ضایع گردد مثل این که غذای بسیار زیاد و گران قیمتی برای چند نفر تهیه کنند که با قیمت آن بتوان ده ها نفر را تغذیه کرد.

امام علیه السّلام در این بخش از سخنش،به آثار سوء معنوی و الهی صرف اموال در غیر مورد استحقاق،اشاره فرموده که ممکن است انسان در سایه آن

ص: 309

چند صباحی در میان مردم صاحب نفوذ شود ولی در پیشگاه الهی به کلّی سقوط خواهد کرد و در قیامت مجازات سنگینی خواهد داشت.

و این که می فرماید:بخشیدن چنین مالی«تبذیر»و«اسراف»است به خاطر آن است که سبب تبذیر و اسراف در جامعه می گردد زیرا آنها که بیش از حدّ گرفته اند در غالب نه حاضرند به دیگری ببخشند و نه خود امکان جذب آن را دارند ناچار به اسراف و تبذیر کشیده می شوند.

سپس به آثار سوء دنیوی آن می پردازد می فرماید:«هیچ کس مال خویش را در غیر مورد استحقاق و نزد غیر اهلش قرار نداد مگر این که سرانجام خداوند او را از سپاسگزاری آنان محروم ساخت و محبّتشان را متوجه دیگری نمود،تا آن جا که اگر روزی پایش بلغزد و به کمک آنان نیاز داشته باشد بدترین دوست و پست ترین رفیق خواهند بود!» (و لم یضع امرؤ ماله فی غیر حقّه و لا عند غیر أهله إلاّ حرمه اللّه شکرهم،و کان لغیره ودّهم.فإن زلّت به النّعل یوما فاحتاج إلی معونتهم فشرّ خلیل و ألأم خدین) (1).

تعبیر به «ألأم خدین» با توجه به این که«لؤم»به معنی پستی و«خدین» به معنی دوست است اشاره به این می باشد که آنها در روز گرفتاری شخصی که به ایشان کمک کرده،نه تنها کمکی به او نمی کنند بلکه لئامت و پستی را به جایی می رسانند که شاید جزء سرزنش کنندگان در آیند.

و این که جمعی از شارحان و یا مترجمان«نهج البلاغه»معنی سرزنش را از این عبارت فهمیده اند شاید به خاطر این باشد که مصداق روشن پستی در هنگام گرفتاری دوست است.

ص: 310

تاریخ و تجربه های شخصی ما نیز بارها نشان داده است که بسیاری از ستمگران و آنها که ثروتهای هنگفت و بی حساب به دوستان خود می دادند به هنگامی که در چنگال مکافات اعمال خود گرفتار شدند هیچ کس به یاری آنها نشتافت بلکه دوستان قدیم آنها بیش از افراد بیگانه به آنها بی مهری کردند و شعر معروف«حافظ»که در زبان توده مردم شهرت بسیار دارد ناظر به همین معناست:

من از بیگانگان هرگز ننالم که با من هر چه کرد آن آشنا کرد

هنگامی که نوبت«عثمان»شد تبعیضها به اوج خود رسید در آن زمان اقوام و خویشاوندان«عثمان»بر همه برتری داشتند و قسمت عمده بیت المال در میان آنها تقسیم می شد (1).

مرحوم علامه امینی رحمه اللّه در جلد هشتم الغدیر صفحه 286 تحت عنوان «الفوضی فی مال اللّه»ارقام و اعداد دقیق بخششهای بی حساب«عثمان»را به دوستان و بستگان و اطرافیانش از منابع مختلف اهل سنت جمع آوری کرده، اعداد و ارقامی که انسان را در وحشت و حیرت فرو می برد و همین امر یکی از عوامل مهم شورش مسلمین بر ضدّ عثمان بود.

و نیز یکی از علل مخالفت سران قبایل و بازی گران سیاسی عصر علی بن ابی طالب علیه السّلام به آن حضرت حذف این امتیازات و رعایت مساوات بین همه مسلمین بود(آن گونه که از خطبه بالا و خطب دیگر نهج البلاغه و تواریخ استفاده می شود) (2).

جالب این که سردمداران سیاسی آن زمان نیز این مسأله را کتمان نمی کردند همان گونه که«طبری»در کتاب خود آورده است که مردی به«ابو عبد الرحمن سلمی»(که از معاریف آن زمان بود (3))گفت:«تو را به خدا سوگند می دهم!از چه زمانی علی علیه السّلام را دشمن داشتی؟آیا از آن زمان نبود که اموال بیت المال را تقسیم کرد و به تو و خاندان تو(که استفاده زیادی از بیت المال کرده بودید)چیزی نداد؟«ابو عبد الرحمن»در

ص: 312

پاسخ گفت:حال که مرا به خدا سوگند می دهی باید بگویم آری همین گونه است» (1). به هر حال باید دید مسأله مساوات که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و علی علیه السّلام بر آن تأکید می شده از کجا سرچشمه می گیرد؟به یقین این امر به خاطر ماهیّت اموالی بوده است که به بیت المال وارد می شده است.

توضیح این که:اموالی که در بیت المال وارد می شده عمدتا از سه ناحیه بوده است:

اوّل:«غنایم جنگی»و می دانیم که در مورد غنایم جنگی هیچ تفاوتی بین جنگ جویان نبوده است جز این که لشکر پیاده را یک سهم و لشکر سواره را دو سهم می دادند(به خاطر سرمایه گذاری مربوط به مرکب و هزینه های آن زیرا مرکب از سوی خود آنها تهیه می شد به علاوه سواران نقش بیشتری در جنگ داشتند تا پیاده ها).

دوّم:«اموال خراجیه»یعنی مال الاجاره هایی که از زمینهای فتح شده متعلق به مسلمین به خزانه دولت اسلام ریخته می شد و در زمان خلفا بیشترین رقم بیت المال را تشکیل می داد.

این اموال تعلق به همه مسلمین داشت و می بایست به طور مساوی بین همه آنها تقسیم شود زیرا«اراضی خراجیّه»ملک عموم مسلمین است که حکومت اسلامی بر آنها نظارت دارد و قاعدتا باید بین همه مسلمانان به طور مساوی تقسیم شود زیرا در آمد ملک مشاع در میان همه مالکان مساوی تقسیم می گردد چون سهم مالکیت همه یکسان است.

سوّم:«جزیه ها»و مالیاتهایی که از غیر مسلمین گرفته می شد و در برابر آن از حمایت حکومت اسلامی برخوردار بودند و جان و مال و

ص: 313

ناموسشان محفوظ بود و به عقیده جمعی از بزرگان فقها مصرف جزیه همان مصرف مال الخراج بود و تعلّق به همه مسلمین داشت.

چهارم:«زکات»که از اجناس معیّنی به مقدار معینی گرفته می شد و مصارف هشتگانه آن در قرآن مجید بیان شده است و عمدتا در مورد فقرا و مساکین بر حسب نیازهایشان و در مورد مصارف جهاد بر حسب احتیاجات، تقسیم می شد.

بنابر این معیار در تقسیم آن،مقدار نیاز بود نه مساوات.

پنجم:«خمس»کلیّه درآمدها که بعد از کسر هزینه ها و مخارج سال باید پرداخته شود و به طوری که از قرآن مجید و روایات استفاده می شود نیمی از آن تعلّق به نیازمندان«بنی هاشم»دارد و نیم دیگر متعلّق به امام المسلمین است که صرف نیازهای حکومت اسلامی می شود.

ششم:«انفال»است که شامل تمام اموالی می شود که مالک خاصی ندارد مانند اراضی موات،جنگل ها،بخشی از معادن،سواحل دریاها و زمینهای بایری که صاحبان آن کوچ کرده و از آن صرف نظر نموده اند که آن هم جزء اموال حکومت است و تعلّق به امام المسلمین دارد.

هر یک از منابع ششگانه مالی فوق،بحثهای مفصّلی دارد که در کتب فقهی مثل کتاب الخمس و کتاب الزکاة و کتاب الجهاد آمده است.

حال این سؤال پیش می آید،اموالی که می بایست به طور مساوی در میان مسلمین تقسیم شود و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به آن عمل نمود و حتی در زمان خلیفه اوّل نیز همین سنّت ادامه داشت و علی علیه السّلام در مقام احیای این سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بعد از متروک ماندن در زمان خلیفه دوّم و سوّم بود،کدام یک از اموال ششگانه فوق می باشد؟ ظاهر این است که این اموال همان مال الخراج(و احتمالا به ضمیمه جزیه)بوده است که قسمت عمده بیت المال را در آن زمان تشکیل می داد

ص: 314

و به قدری زیاد بوده است که درآمدهای دیگر بیت المال در مقابل آن،چندان اهمیّتی نداشت لذا یکی از برنامه های اصلی فرمانداران که به نقاط مختلف فرستاده می شدند همان جمع آوری خراج بود.

از نامه های متعددی از«نهج البلاغه»نیز این معنا استفاده می شود مانند عهدنامه مالک اشتر(نامه 53)و همچنین نامه 43 که امیر مؤمنان علی علیه السّلام به «مصقلة بن هبیره»نوشته.

بنابر این اگر بخش دیگری از بیت المال طبق مدارک فقهی موجود،به طور غیر مساوی بر اساس مصالح مسلمین و حکومت اسلامی تقسیم شود منافاتی با آنچه در خطبه بالا و مانند آن آمده است،ندارد.

اضافه بر این تفاوتی که گاه در تقسیم بعضی از ارقام اموال بیت المال که در بالا اشاره شد اعمال شود بر اساس مصالح مسلمین و خدماتی است که اشخاص انجام می دهند،نه بر اساس مصالح شخصی آن گونه که«معاویه»انجام می داد که سران قبایل را با اموال هنگفتی خریداری می کرد و حتّی بعضی از افراد ضعیف الایمان لشکر علی علیه السّلام را هم با مبالغ زیادی فریب داد (1)که این جنایتی است بزرگ و غیر قابل بخشش و همان گونه که در خطبه بالا آمده است علی علیه السّلام از این کار بیزار بود و در برابر کسانی که چنین پیشنهادی به آن حضرت کردند سخت خروشید.

البتّه این مکتب آزادگان و پرهیزگاران و ایثارگران است و با مکتب سیاست بازان مقام پرست و اسیران هوا و هوس همواره در تضادّ بوده و خواهد بود.

ص: 315

در بخش دیگری به غفلت و جهل آنان،اشاره می کند که در دشمنی راه تفریط را پیموده اند همان گونه که گروه دیگری در دوستی راه افراط و غلوّ را طی کرده اند و هر دو گروه را گمراه می شمرد.

در بخش سوّم تأکید بر همگام شدن با معظم مسلمین و اجتناب از تکروی فرموده و از تفرقه و جدایی بر حذر می دارد و شعار«خوارج»را یک شعار گمراه کننده و خطرناک می شمرد.

در بخش چهارم اشاره به اشتباه«حکمین»می کند و این نکته را روشن می سازد که آنها وظیفه داشتند دستور قرآن را احیا کنند ولی آنها به راه خطا رفتند به همین دلیل حکم آنها هیچ گونه ارزشی ندارد.

ص: 317

بدون همسر را تازیانه می زد،سپس سهم آنها را از بیت المال می داد و می توانستند از زنان مسلمان همسر انتخاب کنند(کوتاه سخن این که) رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آنها را به خاطر گناهانشان مجازات می کرد و حدّ الهی را بر آنان اجرا می نمود،اما سهم آنها را از اسلام می پرداخت و نام آنان را از دفتر مسلمین خارج نمی ساخت.(پس شما چرا بر خلاف دستور پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله هر گنهکاری را کافر می شمرید).

«اگر چنین می پندارید که من خطا کرده،و گمراه شده ام(به فرض محال که چنین باشد)چرا به خاطر گمراهی من همه امت محمّد صلّی اللّه علیه و آله را گمراه می شمرید؟،و آنها را به خاطر خطای من مورد مؤاخذه قرار می دهید و تکفیر می کنید؟!» (فإن أبیتم إلاّ أن تزعموا أنّی أخطأت و ضللت،فلم تضلّلون عامّة أمّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله،بضلالی، و تأخذونهم بخطئی،و تکفّرونهم بذنوبی) .

و در ادامه می افزاید:«شما شمشیرهای خود را بر دوش گذاشته اید(و به هر کس و هر جا ضربه می زنید و)آن را بر جای درست و نادرست فرود می آورید و گناهکار و بی گناه را با هم فرق نمی گذارید!» (سیوفکم علی عواتقکم (1)تضعونها مواضع البرء و السّقم.و تخلطون من أذنب بمن لم یذنب) .

این بخش از کلام امام علیه السّلام اشاره به چند پاسخ دارد:نخست این که:این تصوّر که من خطا کردم و گمراه شدم،پندار باطلی بیش نیست اوّلا:من تحت فشار شما و امثال شما تن به حکمیّت در دادم و ثانیا:اگر حکمیّت به صورت صحیح انجام شود،مطابق قرآن است،فی الواقع،حکم،قرآن می باشد،و مردانی که در نقش حکمیّت ظاهر می شوند به قرآن مراجعه می کنند و حکم خدا را از آن استنباط می نمایند و کلیات را بر مصادیق تطبیق می کنند همان گونه که در خطبه های قبل گذشت،بنابر این هیچ کاری بر خلاف حکم خدا انجام نمی گیرد که موجب ضلالت و خطا گردد.

ص: 320

ثالثا:به فرض که من مرتکب خلافی شدم سایر مسلمین چه گناهی دارند؟ چرا آنها را تکفیر می کنید و خون بی گناهان را می ریزید؟این چه قانونی است که شما از آن پیروی می کنید؟و به کدامین آیین،ایمان دارید؟ سپس امام علیه السّلام به سراغ اشتباه اصلی آنان می رود که می گفتند:«هرگنهکاری کافر است»،و پاسخ دندان شکنی به آنان می دهد،می فرماید:«شما می دانید رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله زناکار همسردار را سنگسار می کرد،ولی بعد از آن بر وی نماز می خواند،سپس ارث او را در میان خانواده اش تقسیم می نمود،(و به این ترتیب تمام احکام اسلام را بر آنها جاری می کرد)قاتل را می کشت ولی ارث او را به خاندانش می داد،دست سارق را می برید و زناکار بدون همسر را تازیانه می زد سپس سهم آنها را از بیت المال می داد و می توانستند از زنان مسلمان همسر انتخاب کنند(خلاصه این که)رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله آنها را به خاطر گناهشان مجازات می کرد و حدّ الهی را بر آنان اجرا می نمود اما سهم آنها را از اسلام می پرداخت و نام آنان را از دفتر مسلمانان خارج نمی ساخت» (و قد علمتم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله رجم الزّانی المحصن،ثمّ صلّی علیه،ثمّ ورّثه أهله؛و قتل القاتل و ورّث میراثه أهله.و قطع السّارق و جلد الزّانی غیر المحصن،ثمّ قسم علیهما من الفیء،و نکحا المسلمات.فأخذهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بذنوبهم،و أقام حقّ اللّه فیهم،و لم یمنعهم سهمهم من الإسلام،و لم یخرج أسماءهم من بین أهله) .

امام علیه السّلام با این بیان،شواهد متعددی از سنّت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بر اشتباه و خطای واضح«خوارج»می آورد نخست این که:پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله هم،زانی محصن را اعدام می کرد و هم قاتل را سپس بر آنها نماز

ص: 321

می خواند و ارث آنها را به وارثان مسلمانش می داد،در حالی که اگر آنها با ارتکاب زنا و قتل نفس،کافر شده باشند نباید ارثشان-به عقیده شما-به وارثان مسلمان برسد،چرا که مسلمان از کافر ارث نمی برد.(این اعتقاد غالب فقهای اهل سنّت است).

دیگر این که:پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گنهکاران دیگری را همچون سارق و زانی غیر محصن مشمول حکم حدّ قرار می داد،دست یکی را قطع می کرد و دیگری را شلاّق می زد ولی بعد از آن در صفوف مسلمین بودند و تمام احکام اسلام از جمله ازدواج با زنان مسلمان و گرفتن سهم از بیت المال را برای آنها مجاز می دانست،در حالی که اگر کسی با گناه کبیره کافر شود باید هیچ یک از این امور در حق او اجرا نگردد.

نکند کافر است» و آیه 23 سوره«جن»که درباره همه گنهکاران می گوید: «وَ مَنْ یَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً» می باشد.

در این آیات،گاه درباره بعضی از گنهکاران اطلاق کلمه کفر شده و گاه تعبیر به خلود در جهنم(جاودانه در دوزخ ماندن)که مخصوص کافران است دیده می شود. غافل از این که:واژه کفر در لغت و در اصطلاح شرع،همیشه به معنی خروج از اسلام نیست بلکه،کفر درجات و مراحلی دارد:گاه به معنی ارتکاب گناه و گاه به معنی انکار خداوند و اعتقادات دینی بکار می رود،به عبارت دیگر کفر، به معنی فاصله گرفتن از حق یا پوشانیدن حق است که مراحل و درجاتی دارد و هر کدام برای خود دارای احکام مخصوصی همان گونه که ایمان نیز دارای درجاتی است و هر کدام احکام ویژه ای دارد.

امام صادق علیه السّلام در روایت معروفی که در«اصول کافی»آمده است،کفر را در قرآن به پنج معنا تفسیر فرموده است که یکی از آنها،کفر به معنی ترک اوامر الهی و عصیان است و در همان روایت شواهدی از قرآن مجید بر این معانی پنجگانه در عبارات مشروح بر می شمرد (1).

روشن ترین دلیل بر بطلان این عقیده،همان است که امیر مؤمنان علی علیه السّلام در خطبه بالا بیان فرموده و آن این که:در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گنهکاران متعددی بودند که حدّ شرعی بر آنها جاری می شد ولی در عین حال،تمام احکام اسلام نسبت به آنها رعایت می گشت حتی اگر توبه نمی کردند،خواندن نماز میّت،دفن در مقابر مسلمین،احکام ارث اسلامی و در صورتی که بعد از اجرای حدّ،زنده بودند سهم بیت المال،ازدواج با

ص: 323

خانواده های مسلمان و امثال آن،این سیره مستمره پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که در دورانهای بعد جریان داشت و تا به امروز در میان تمام مسلمین جهان جاری است،نشان می دهد که مرتکب گناه کبیره هرگز، کافر،به معنی خارج از اسلام نیست؛نه تنها نمی توان خون او را ریخت بلکه وارد کردن کمترین جراحت بر او دیه دارد.

«واصل بن عطا»که از دانشمندان معروف عصر خود بود،به اتفاق جمعی از یارانش به راهی می رفتند از دور گروهی از«خوارج»را دیدند سخت احساس خطر نمودند.«واصل»به یاران خود گفت:اگر آنها سؤالی کردند،جواب را به من حواله دهید و شما ساکت باشید.هنگامی که با آنها ملاقات کردند «خوارج»از«واصل»و همراهانش پرسیدند:شما بر کدام مذهب هستید؟ «واصل»گفت:ما گروهی مشرک هستیم که به شما پناه آورده ایم تا کلام خدا را از زبانتان بشنویم و با احکام و معارف اسلام آشنا شویم.آنها گفتند:ما شما را به پناه خود پذیرفتیم.

«واصل»گفت:پس احکام خدا را به ما بیاموزید،آنها شروع کردند احکام خدا را به آنان آموختن.

«واصل»گفت:من و همراهانم دین اسلام را پذیرفتیم اکنون ما را به جایگاه امن خود برسانید چون قرآن شما می گوید:« «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یَسْمَعَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ» ؛هر گاه یکی از مشرکان از تو پناه جوید به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود،سپس او را به محل امنش برسان» (1)آنها به یکدیگر نگاه کردند و سپس گفتند:درست است،حق همین است سپس آنان را همراهی کردند تا از منطقه قلمرو«خوارج»سالم بیرون روند (2).

داستان سر بریدن«عبد اللّه بن خبّاب»فرزند صحابی معروف پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و همچنین کشتن همسر باردارش که در بسیاری از تواریخ آمده است و قبلا آن را شرح داده ایم،نمونه دیگری از جنایات وحشتناک آنهاست.

ص: 325

این در حالی بود که اگر یکی از آنها خوکی را می کشت بر او اعتراض می کردند که این مصداق فساد در ارض است و تو مفسد در ارض هستی(1).

به نظر می رسد جهل و نادانی و تعصب و بدآموزی و خود بزرگ بینی،عوامل اصلی به وجود آمدن این گروه سفاک و خون ریز و جنایت پیشه بود. آیا سزای آنها این نبود که با حملات پی در پی و مؤثر لشکر علی علیه السّلام،بعد از اتمام حجت کافی و توبه افراد فریب خورده،بقیه همگی نابود شوند آن گونه که در«نهروان»اتفاق افتاد؟!

بیت علیهم السّلام:«إنّ الإسلام لم یزد المسلم إلاّ عزا فی حقّه؛اسلام چیزی جز در عزت در گرفتن حق بر مسلمان نمی افزاید»(1).

ص: 327

ص: 328

آگاه باشید!هر کس به این شعار(شعار تفرقه انگیز خوارج لا حکم إلاّ للّه) مردم را دعوت کند او را به قتل برسانید هر چند زیر عمامه من باشد(و به من پناهنده شود).

و نیز مصداق روشن این آیه بودند که می فرماید:« «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً اَلَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» ؛بگو آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین(مردم)در کارهایشان چه کسانی هستند؟آنها که تلاشهایشان در زندگی دنیا گم و نابود شده،با این حال می پندارند کار نیک انجام می دهند»(1).

سپس به نکته دیگری اشاره می فرماید،و آن این که:افراد نادان و جاهل دائما گرفتار افراط و تفریطند،گروهی مرا خدا پنداشتند و گروهی کافر، می گوید:«به زودی دو گروه درباره من هلاک(و گمراه)می شوند:دوست افراطی که محبّتش،او را به غیر حق می کشاند و دشمنی افراطی که از سر دشمنی قدم در غیر طریق حق می نهد» (و سیهلک فیّ صنفان:محبّ مفرط یذهب به الحبّ إلی غیر الحقّ و مبغض مفرط یذهب به البغض إلی غیر الحقّ) .

اشاره به این که اگر شما به خاطر جهل و جنایت،مرا کافر خواندید گروهی به عکس شما-آن هم از سر جهل و نادانی-مرا خدا پنداشتند که هر دو،راه غیر حق را پیمودند نه آن درست بوده و نه این.

جالب توجه این که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از سالها پیش این افراط و تفریط را در مورد امیر مؤمنان علی علیه السّلام پیش بینی فرمود،و بنا به گفته«ابن عبد البرّ مالکی»در کتاب«استیعاب»خطاب به علی علیه السّلام چنین گفت:«لا یحبّک إلاّ مؤمن و لا یبغضک إلاّ منافق...و یهلک فیک رجلان محبّ مفرط و کذّاب مفتر...و تفترق فیک امّتی کما افترقت بنو إسرائیل فی عیسی؛ای علی!جز مؤمن کسی تو را دوست نمی دارد و جز منافق،کسی تو را دشمن نمی شمرد...و درباره تو دو کس

ص: 331

هلاک می شوند،محبّ افراطگر و دروغگوی افترا زننده...و امت من درباره تو از هم جدا می شوند،همان گونه که بنی اسرائیل درباره «عیسی علیه السّلام»جدا شدند»(1).(این سخن اشاره به آن است که گروهی از بنی اسرائیل ایمان آوردند و او را خدا پنداشتند و گروهی ایمان نیاوردند وی را-نعوذ باللّه-فرزند نامشروع خطاب کردند).

مرحوم سیّد«محسن امین»در«اعیان الشیعه»از«مسند احمد»و «صحیح ترمذی»و«استیعاب»«ابن عبد البر»و«مستدرک حاکم»نقل می کند که در نزد صحابه:«بغض علی علیه السّلام علامت منافق و تمییز او از مؤمن صادق بود»سپس می افزاید:«این نکته به طور قطع از نظر تاریخی ثابت است که «معاویه»هم خودش علی علیه السّلام را سبّ می کرد و هم مردم را به سبّ و دشنام او دعوت می نمود(بنابر این نتیجه می گیریم که«معاویه»جزء منافقان بود)(2).

به هر حال،همیشه جاهلان یا در طرف افراط قرار می گیرند یا تفریط یا در صف غلوّ کنندگان یا دشمنان سرسخت.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن،و برای تاکید در حفظ اعتدال،می فرماید:

«بهترین مردم در مورد من گروه میانه رو هستند،از آنها جدا نشوید» (و خیر النّاس فیّ حالا النّمط الأوسط فالزموه) .

ص: 332

در حدیثی از آن حضرت می خوانیم که فرمود:«ألا إنّ خیر شیعتی النّمط(1) الأوسط إلیهم یرجع الغالی و بهم یلحق الّتالی؛بهترین شیعیان من گروه معتدل و میانه روند،غلوّ کننده باید به سوی آنها باز گردد و مقصر و عقب افتاده باید به آنها ملحق شود»(2).

و به دنبال آن،دستور مهم دیگری صادر می کند همان چیزی که«خوارج» به خاطر مخالفت با آن،در آن وادی خطرناک ضلالت و گمراهی افتادند می فرماید:«همیشه همراه جمعیّتهای بزرگ(اکثریت طرفدار حق)باشید که دست خدا با جمعیّت است» (و الزموا السّواد(3) الأعظم فإنّ ید اللّه مع الجماعة) .

و برای تاکید بیشتر درباره این موضوع می فرماید:«از جدایی پرهیزید (جدایی از توده های عظیم و مؤمن)زیرا افراد تنها و جدا،نصیب شیطانند!، همان گونه که گوسفند تک رو،طعمه گرگ است!» (و إیّاکم و الفرقة!فإنّ الشّاذّ(4) من النّاس للشّیطان،کما أنّ الشّاذّ من الغنم للذّئب) .

همیشه توده های مؤمن،در مسیر حق حرکت می کنند و اگر گروهی دچار اشتباه شوند،گروه دیگر آنها را آگاه می سازند و از خطر گمراهی نجات می دهند، ولی افراد تکرو و گروه های کوچک و منزوی از جامعه اسلامی،

ص: 333

گرفتار انواع خطاها و انحرافات می گردند.و شیطان همیشه وسوسه های خود را در میان آنها تشدد می کند،و صید خوبی برای لشکر شیطانند همان گونه که وقتی گوسفندی از گله گوسفندان جدا و از زیر نظر چوپان خارج می شود،گرگها به او حمله می کنند و طعمه خود می سازند.

در آخرین دستور در این بخش می فرماید:«آگاه باشید هر کسی به این شعار(شعار تفرقه انگیز خوارج،لا حکم إلاّ للّه)،مردم را دعوت کند او را به قتل برسانید هر چند زیر این عمامه من باشد»(و به من پناهنده شود) (ألا من دعا إلی هذا الشّعار فاقتلوه،و لو کان تحت عمامتی هذه) .

و به این ترتیب،حکم نهایی را درباره این گروه فاسد و مفسد و بی رحم و خونخوار که نه تنها خطری برای مسلمین بودند که خطر عظیمی برای اسلام و قرآن نیز محسوب می شدند صادر می فرماید.

در این که منظور امام علیه السّلام از واژه«شعار»که در عبارت بالا آمده کدام شعار است شارحان«نهج البلاغه»احتمالات گوناگونی داده اند،گاه گفته اند:منظور «شعار تفرقه»است و گاه«شعاری»که در چگونگی اصلاح موی سر خود داشتند که وسط آن را می تراشیدند و دور آن را همچون تاجی که بر سر بگذارند،باقی می گذاشتند(1) و گاه شعار لا حکم إلاّ للّه دانسته اند ولی مناسبتر از همه همان احتمال سوّم است که همه جا به عنوان«شعار خوارج»محسوب می شد،و در سایه آن فتنه ها و فسادهای فراوانی کردند و آتش سوزانی در جامعه اسلامی بر پا نمودند و در واقع آنان با این شعار اسباب تفرقه و جنگ و خونریزی و فساد فی الارض را فراهم می ساختند و به همین دلیل طرفداران این شعار محکوم به اعدام شدند.

ص: 334

درباره جمله «و لو کان تحت عمامتی هذه» (اگر چه زیر این عمامه من باشد)نیز تفسیرهای متعددی کرده اند که از همه مناسبتر همان است که در بالا اشاره شد و آن این که هر چند این افراد فاسد به خانه من پناه بیاورند و زیر لباس من باشند.

ائمه هدی علیهم السّلام خود را«نمرقه وسطی»یعنی گروه معتدل و دور از افراط و تفریط معرفی می نمودند که تندروان باید به سوی آنها باز گردند و کندروان باید خود را به آنها برسانند.«نحن النّمرقة الوسطی بها یلحق التّالی و إلیها یرجع الغالی»(1).

و از این جا به عمق کلام مولا امیر مؤمنان علیه السّلام که در بالا فرمود:«افراد تک رو طعمه شیطانند همان گونه که گوسفند تک رو طعمه گرگ می شود»پی می بریم. بدیهی است منظور از هماهنگی با جمعیّت همان اکثریتی است که دارای ایمان و ارزش های انسانی و اخلاقی باشد.اسلام هرگز هماهنگی با اکثریت فاسد را توصیه نکرده و نمی کند.علی علیه السّلام که گوینده سخن بالاست در سخن دیگری که خواهد آمد می فرماید:«لا تستوحشوا فی طریق الهدی لقلّة أهله(1)؛ هرگز در مسیر هدایت از کمی همراهان وحشت نکنید»(و به دنبال اکثریت فاسد گام برندارید)و نکوهش هایی که در آیات متعددی از قرآن از اکثریت شده منظور همین اکثریت فاسد و مفسد است.

این سخن را با آیه ای از قرآن مجید پایان می دهیم:« «قُلْ لا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ فَاتَّقُوا اللّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» ؛بگو(هیچ گاه)ناپاک و پاک مساوی نیستند هر چند فزونی ناپاک ها تو را به شگفتی اندازد از(مخالفت)خدا بپرهیزید ای صاحبان خرد شاید رستگار شوید»(2).

که شمشیرها را بر دوش گذارده بودند و بر پیکر بیگناهان وارد می ساختند و خون مسلمین را به آسانی کشتن یک مرغ بر زمین می ریختند،بلکه،به خاطر این که:تدریجا برای خود یک مکتب انحرافی به وجود آوردند که هم از نظر عقیده،و هم احکام،با اسلام و قرآن و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فاصله گرفتند.

در مورد اعتقادات آنها بحث های زیادی در کتب«ملل و نحل»آمده است که گاه با یکدیگر همخوانی ندارد و شاید به خاطر این باشد که آنها شاخه های مختلفی داشتند ولی«مسعودی»مورخ معروف چند موضوع زیرا را از اصول مشترک و متفق علیه«خوارج»می شمرد.

1-آنها عثمان و علی علیه السّلام را تکفیر می کردند(نعوذ باللّه).

2-قیام بر ضد امام جائز(پیشوای ظالم)را واجب می شمردند.

3-کسانی که گناه کبیره ای انجام می دادند از نظر آنها کافر بودند (و واجب القتل).

4-آنها از حکمین(ابو موسی اشعری و عمرو عاص)و حکم آن دو برائت می جستند.

5-از تمام کسانی که حکم آن دو را پذیرا شدند و یا راضی به آن بودند نیز برائت می جستند.

6-آنها معاویه و یاران و پیروان و دوستان او را کافر می دانستند.

ولی در مسائل مختلفی از جمله«توحید»و«وعد و وعید»در قیامت و امامت اختلاف نظرهایی داشتند(1).

بعضی دیگر عقاید مشترک دیگری نیز برای خوارج برشمرده اند از جمله این که خلیفه را باید مردم انتخاب کنند خواه از قریش و عرب باشد یا از غیر

ص: 338

آنها و دیگر این که همه آنها خلفای چهارگانه را قبول داشتند(هر چند عثمان و علی علیه السّلام را در پایان کار معزول می دانستند).

دیگر این که با تمام خلفای اموی و عباسی مخالفت شدید داشتند،مخصوصا «بنی امیه»را با دشنام های زشت یاد می کردند(1).

و اما«اباضیه»که امروز در«عمان»و«مراکش»و«لیبی»و«الجزایر»و «تونس»و«مصر»طرفدارانی دارند و گاهی جزء«خوارج»شمرده می شوند اعتقاداتشان با«خوارج»فرق بسیار دارد،هر چند در مورد مخالفت با قضیه حکمین در جریان جنگ«صفّین»و شرط نبودن وصف قرشی بودن در پیشوای مسلمین با آنها مشترکند.

به عکس،«اباضیه»اعتقاداتی دارند که بسیار شبیه عقاید شیعه است مانند:

1-صفات خداوند زاید بر ذات او نیست.

2-رؤیت خداوند در آخرت محال است.

3-قرآن حادث است نه قدیم.

4-مرتکب گناه کبیره کافر نعمت است نه کافر ملت(یعنی این گونه افراد مسلمانند نه خارج از اسلام).

5-تولی و تبری نسبت به دوستان خدا و دشمنان حق لازم است.

بعضی نقل کرده اند که آنها محبّت خلیفه اوّل و دوّم را لازم و بغض عثمان و علی علیه السّلام را واجب می شمرند ولی«اباضیه»زمان ما این نسبت را انکار می کنند(2).

ص: 339

پیش از آن که آن رأی زشت و آن حکم ظالمانه را ابراز دارند با آنها شرط کرده بودیم که به عدالت داوری کنند و حق را در نظر داشته باشند(ولی این خودکامگان همه اینها را به دست فراموشی سپردند و طریق حق را رها کرده،به راه شیاطن رفتند).

را به مرگ محکوم ساخته نابود کنند» (فإنّما حکّم الحکمان لیحییا ما أحیا القرآن،و یمیتا ما أمات القرآن) .

قابل توجه این که،عین این مطلب که امام علیه السّلام به آن اشاره کرده در متن «عهدنامه صلح»-که قبلا به آن اشاره کردیم-آمده است:«انّ کتاب اللّه عزّ و جلّ بیننا من فاتحته إلی خاتمته نحیی ما أحیا و نمیت ما أمات؛کتاب خداوند متعال،قرآن مجید،از آغاز تا پایان در میان ماست،آنچه را قرآن زنده کرده زنده می کنیم و آنچه را میرانده،می میرانیم!»(1).

سپس می افزاید:«احیای قرآن این است که دست اتحاد بهم دهند و به آن عمل کنند و میراندن قرآن پراکندگی و جدایی از آن است( و إحیاؤه الإجتماع علیه،و إماتته الإفتراق عنه) .

و برای تاکید بیشتر،می افزاید:«(منظور این بود که)اگر قرآن ما را به سوی آنها دعوت کند،ما از آنها پیروی کنیم و اگر آنان را به سوی ما سوق می دهد باید تابع ما باشند» (فإن جرّنا القرآن إلیهم اتّبعناهم،و إن جرّهم إلینا اتّبعونا) .

این سخنی است بسیار منطقی که هر کس حدّ اقل فکر و شعور را داشته باشد آن را درک می کند ولی گویا خوارج از این نعمت الهی به همین مقدار نیز برخوردار نبودند.

سپس امام علیه السّلام همین مطلب را به تعبیر روشن تری بیان می کند به گونه ای که گویا از نادانی و سخنان بی منطق آنها سخت عصبانی شده، می فرماید:«پس ای بی ریشه ها!من کار بدی نکردم(و خلافی انجام ندادم) شما را فریب نداده ام و چیزی را بر شما مشتبه نساخته ام،مطلب این است که رأی جمعیّت شما بر این قرار گرفت که دو نفر را انتخاب کنند،ما نیز از

ص: 342

آنها پیمان گرفتیم که از قرآن تجاوز نکنند» (فلم آت-لا أبا لکم- بجرا(1)،و لا ختلتکم(2) عن أمرکم،و لا لبّسته علیکم،إنّما اجتمع رأی ملئکم علی اختیار رجلین،أخذنا علیهما ألاّ یتعدّیا القرآن) .

ولی آنها عقل(و ایمان)خویش را از دست دادند و حق را ترک کردند در حالی که به خوبی آن را می دیدند،اما چون جور و ستم با هوای نفس آنها سازگار بود با آن همراه شدند در حالی که پیش از آن که آن رأی زشت و آن حکم ظالمانه را ابراز دارند با آنها شرط کرده بودیم که به عدالت داوری کنند و حق را در نظر داشته باشند» (فتاها عنه،و ترکا الحقّ و هما یبصرانه،و کان الجور هواهما فمضیا علیه.و قد سبق استثناؤنا علیهما-فی الحکومة بالعدل، و الصّمد(3) للحقّ-سوء(4) رأیهما،و جور حکمهما) .

در واقع جان کلام مولا این است که اوّلا:انتخاب حکمین بر اساس فشار جمعیّت شما بر این امر بود و اگر این کار خلافی بوده،خلاف از سوی شماست نه از من،و ثانیا:ما با آنها شرط کرده بودیم،که خدا را در نظر بگیرند و بر اساس آیات قرآن حکم کنند ولی آنها هوای نفس را مقدّم داشتند

ص: 343

و از طریق روشنی که ما به آنها نشان داده بودیم منحرف شدند،بنابر این اگر خلافی رخ داده کار آنهاست نه کار من(1).

ولی افراد نادان و متعصّب و لجوج هنگامی که کار خلافی انجام می دهند و به عواقب سوء آن گرفتار می شوند فورا به سراغ فرا افکنی می روند و سعی می کنند گناه خویش را به گردن دیگران بیندازند،و این ناجوانمردانه ترین روشهاست،در حالی که عقل و انصاف و عقل و ایمان ایجاب می کند در این گونه موارد به اشتباه و گناه خویش اعتراف کنند و از در عذرخواهی درآیند و به فکر جبران آن باشند.

«عمرو عاص»جواب منفی دندان شکنی طیّ اشعاری برای معاویه فرستاد و معاویه بعد از شنیدن آن هرگز درباره«خراج مصر»با«عمرو عاص»سخن نگفت.«عمرو عاص»در نامه خود چنین نوشت:

معاوی حظّی لا تغفل

و عن سنن الحقّ لا تعدل

أتنسی مخادعتی الاشعریّ

و ما کان فی دومة الجندل!

و أعلیته المنبر المشمخر

کرجع الحسام إلی المفصل

فأضحی لصاحبه خالعا

وهبت لغیری وزن الجبال

و أعطیتنی زنة الخردل

و إنّ علیّا غدا خصمنا

سیحتجّ باللّه و المرسل

و ما دم عثمان منج لنا

فلیس عن الحقّ من مزحل

ای معاویه!سهم مرا فراموش مکن*و از طریق حق عدول ننما آیا فراموش کردی که من اشعری را فریب دادم*و آیا فراموش کردی آنچه در«دومة الجندل»(1) گذشت من او را بر فراز منبر بلند نشاندم*همانند شمشیری که بر مفصل وارد می شود او علی علیه السّلام را از خلافت خلع کرد*همچون بیرون آوردن کفش از پا ولی من آن را به طور موروثی در خاندان تو تثبیت کردم*همچون تثبیت انگشتر در انگشت

ص:345

تو به دیگران به اندازه کوه بخشیده ای*و به من به اندازه وزن یک خردل به یقین فردای قیامت علی خصم ما خواهد بود*و به خدا و پیامبر مرسل احتجاج خواهد کرد و هرگز خون عثمان ما را نجات نخواهد بخشید*و راهی جز تسلیم در برابر حق نخواهد بود(1)

ص:346

1-نخست از فتنه«صاحب الزنج»(گروهی از بردگان که به سر کردگی کسی که خود را«علی بن محمّد علوی»می نامید،در زمان خلافت«مهتدی عباسی»قیام کردند و ویرانیهای زیادی ببار آوردند و خونهای بسیاری ریختند).

2-اشاره به فتنه گروهی دیگر می کند که مفسّران نهج البلاغه آن را به«فتنه مغول»تفسیر کرده اند و عجیب این که هم در این جا و هم در بخش قبل،به بسیاری از صفات آنها اشاره می فرماید.

3-در بخش سوّم در برابر سؤال یکی از حاضران که از امام علیه السّلام می پرسد آیا شما صاحب علم غیب هستید که این گونه خبر می دهید؟امام علیه السّلام بیان جالبی در مسأله غیب دارد و فرق میان علم ذاتی و علم اکتسابی را در این زمینه بیان می کند که در حقیقت تفسیری است بر آیات قرآن که در بعضی نفی علم غیب از بندگان و در بعضی اثبات علم غیب شده است.

مرحوم«ابن میثم»در شرح نهج البلاغه خود این خطبه را تا جمله «و ناظرها بعینها»پایان داده و بقیه خطبه را،خطبه دیگری شمرده است و مرحوم«خویی»و«ابن ابی الحدید»نیز به همین صورت عمل کرده اند،این خطبه را به دو بخش تقسیم کرده،هر بخشی را خطبه جداگانه ای به حساب آورده اند در حالی که مرحوم«مغنیه»در شرح خود همچون«صبحی صالح» هر دو را یک خطبه دانسته اند.

ص: 348

(مرحوم سیّد رضی رحمه اللّه می گوید:امام علیه السّلام با این سخن به«صاحب زنج» (مردی که در سال 255 شورش بردگان را رهبری کرد)اشاره می کند).

سپس امام علیه السّلام فرمود:وای بر کوچه های آباد و خانه های پر زرق و برق شما که بالهایی همچون بالهای کرکسان و خرطومهایی همچون خرطوم فیل ها دارد! (وای بر آنها)از(فتنه)این گروه که کسی بر کشتگانشان گریه نمی کند و از گمشدگانشان جستجو نمی شود.

من دنیا را به رو افکنده ام و آن را به قدر لازم اندازه گیری نموده ام و با چشم خودش به آن نگریسته ام!

امام علیه السّلام نامی از این رییس لشکر نبرده ولی قراینی که در جمله های بالا و جمله های بعد می آید به خوبی نشان می دهد که اشاره به«صاحب الزنج» است همان مردی که در سال 255 هجری قمری در«بصره»قیام کرد و بردگان را دور خود جمع نمود،و فتنه بسیار عظیمی در آن جا و نقاط دیگر بوجود آورد، که شرح آن در نکته ها خواهد آمد ان شاء اللّه.

تعبیر به «لا یکون له غبار» و جمله های بعد از آن به خوبی نشان می دهد که لشکر«صاحب الزنج»لشکر پیاده ای بوده،چرا که بردگان اسب و مرکبی نداشتند که بر آن سوار شوند؛گروهی پا برهنه و جان به لب رسیده بر ضدّ اربابان قیام کردند و از حدّ گذارندند و جنایات عجیبی مرتکب شدند.

تعبیر به «یثیرون الأرض بأقدامهم...» نشان می دهد که پاهای آنها برهنه بود و به خاطر این که یک عمر با پای برهنه راه رفته بودند پایشان همچون پای شتر مرغ پهن شده بود و با این حال چابک و تندرو بودند.

مرحوم سیّد رضی به این جا که می رسد می گوید: «یؤمی بذلک إلی صاحب الزّنج ؛امام با این سخن به«صاحب الزنج»اشاره می کند».

«سپس در ادامه این سخن امام علیه السّلام فرمود:وای بر کوچه های آباد و خانه های پر زرق و برق شما!که بالهایی همچون بالهای کرکسان و خرطومهایی همچون خرطوم فیل ها دارد!(وای بر آنها)از(فتنه)این گروه که کسی برکشتگانشان گریه نمی کند و از گم شدگانشان جستجو نمی شود»

ص: 351

(ثمّ قال علیه السّلام:ویل لسکککم(1) العامرة،و الدّور المزخرفة(2) الّتی لها أجنحة(3) کأجنحة النّسور(4) و خراطیم(5) کخراطیم الفیلة،من أولئک الّذین لا یندب قتیلهم،و لا یفقد غائبهم) .

از تعبیرات فوق به خوبی استفاده می شود که«بصره»در آن زمان بسیار آباد بوده(هر چند بردگان در نهایت بدبختی و عسرت زندگی می کردند)خانه های آنها همچون قصرهایی بوده که بالکنها و سایه بانهای زیبا و ناودانهای خرطوم مانند جالب،بر زیبایی آن می افزوده است و چنانکه خواهد آمد،همه اینها با شورش«صاحب الزنج»به ویرانی کشیده شد و صاحبان آن قصرهای زیبا در خاک و خون غلطیدند.

تعبیر به «لا یندب قتیلهم،و لا یفقد غائبهم» به خوبی نشان می دهد که این بردگان نه خانه و خانواده ای داشتند و نه اقوام و بستگانی که بر کشتگانشان گریه کنند و از گم شدگانشان جستجو نمایند،و این از اوصاف بردگان آن زمان بود که با قهر و غلبه از کشورهای دور دست مخصوصا آفریقا آنها را به داخل ممالک اسلامی و غیر اسلامی می آوردند و بر خلاف

ص: 352

دستورات اسلام همچون حیوانات با آنها رفتار می کردند و قیام«صاحب الزنج»عکس العملی بود در برابر این رفتار غیر اسلامی و غیر انسانی.

سپس در پایان این سخن می فرماید:«من دنیا را به رو افکنده ام و آن را به قدر شایستگی اش اندازه گیری کرده ام و با چشم خودش به آن نگریسته ام!» (أنا کابّ(1) الدّنیا لوجهها،و قادرها بقدرها،و ناظرها بعینها) .

این سه جمله اشاره به بی ارزش بودن متاع دنیا در نظر امام علیه السّلام است گویی دنیا موجود زنده شرور و بی ارزشی است که امام علیه السّلام او را به رو افکنده و ارزش ناچیزی برای آن قائل شده،و با چشم حقارت به آن نگریسته است.

این تعبیر شبیه تعبیر مشهور دیگری است که از امام علیه السّلام در کلمات قصار نقل شده است آن جا که می فرماید:«یا دنیا یا دنیا إلیک عنّی أ بی تعرّضت أم إلیّ تشوّقت؟لا حان حینک هیهات!غرّی غیری لا حاجة لی فیک قد طلّقتک ثلاثا لا رجعة فیها؛ای دنیا!ای دنیا!از من دور شو!خود را به من عرضه می کنی؟و اشتیاق به من نشان می دهی؟هرگز آن زمان که تو مرا بفریبی فرا نرسد!هیهات!دور شو!دیگری را فریب ده!من نیازی به تو ندارم تو را سه طلاقه کرده ام که رجوعی به آن نیست»(2).

تمام بدبختی دنیاپرستان آن است که دنیا را به طور صحیح ارزیابی نمی کنند و با چشم دیگر به آن می نگرند و سر در پای آن می نهند و همه چیز خود را در راه آن قربانی می کنند اما این که این جمله چه ارتباطی با

ص: 353

جمله های قبل درباره خطرات و فسادهای«صاحب الزنج»می تواند داشته باشد؟ شارحان معروف«نهج البلاغه»به توضیح این مطلب نپرداخته اند،ولی ممکن است ارتباط از این نظر باشد که مردم«بصره»به خاطر دنیاپرستی به آن روز افتادند،قصرها را آباد و خانه ها را پر زرق و برق و زندگی خود را مملوّ از اسراف و تبذیر کردند در حالی که بردگان زیادی در شهر آنها و در مزارع اطراف

در بدترین حالات زندگی داشتند.و بلاهای وحشتناکی که بر سر آنها از طرف زنگیان می رسد نتیجه اعمال خود آنهاست.

شرایط زندگی را داشتند،جمعی عظیم از محرومان(غیر از بردگان)نیز به آنان پیوستند و به این ترتیب لشکر عظیمی برای او فراهم شد.

او آتش انتقام جویی را در دل بردگان و محرومان شعله ور ساخت تا آن جا که پس از پیروزی بر ثروتمندان و برده داران دستور می داد هر یک از اربابان خود را پانصد تازیانه بزنند،و زنان آنها را اسیر می کرد و برای تحقیر آنها هر یک را به دو سه درهم می فروخت و در اختیار مردان یا زنان زنجی(سیاه پوست)قرار می داد.

مورخ مشهور«مسعودی»در«مروج الذهب»می گوید:«صاحب الزنج»بزرگ و کوچک و مرد و زن را می کشت و اموال و وسایل آنها را می سوزاند و خانه هایشان را خراب می کرد و در یک مورد در«بصره»سیصد هزار نفر را به قتل رسانید و آنها که از این کشتار به بیابان ها فرار کردند مجبور شدند که از گوشت حیواناتی همچون سگ و موش و گربه تغذیه کنند و گاه گوشت انسان های مرده را می خوردند.

او بر بخش عظیمی از عراق و ایران مسلّط شد و قیام و فرمانروایی او بیش از چهارده سال طول کشید(و این نشان می دهد که شورش او یک شورش زودگذر نبود بلکه ریشه در اعماق جامعه آن روز داشت).

کار«صاحب زنج»تا جایی بالا گرفت که نزدیک بود دولت عباسی را بر اندازد ولی سرانجام«ابو احمد»ملقب به«موفق»برادر خلیفه عباسی با لشکری عظیم و وسایل جنگی فراوان به جنگ او برخاست و بعد از نبردی طولانی و خونبار در ماه صفر سال 270 هجری او را کشت و لشکرش پراکنده شدند.

درباره شورش زنگیان و قیام«صاحب زنج»کتاب های متعددی به رشته تحریر در آمده است و به یقین پدیده ای نبود که بتوان آسان از کنارش گذشت زیرا جمع آوری کردن لشکری که به گفته بعضی از مورخان هشتصد هزار نفر

ص: 355

و به گفته بعضی دیگر سیصد هزار نفر بود در آن عصر و زمان کار آسانی نبود، همچنین برخورداری از یک حکومت نسبتا طولانی مدت،و اینها همه،نشان می دهد که این شورش،ریشه هایی قوی در نابسامانی های جامعه آن روز و بی عدالتی ها داشت هر چند این شورش نیز سرچشمه مظالم و جنایت های بی شماری شد.

لذا در حدیثی از امام حسن عسکری علیه السّلام می خوانیم:«صاحب زنج لیس منّا أهل البیت؛صاحب الزنج از ما اهل بیت نیست»(1).

همان گونه که از بحثهای سابق بدست آمد شورش«صاحب زنج»در اواخر عمر امام حسن عسکری علیه السّلام و مقارن با میلاد مسعود حضرت مهدی صاحب الزمان(عج)بود.

3-شورش«صاحب زنج»و فتنه او هر چند در ظاهر به عنوان حمایت از بردگان و محرومان اجتماع بود ولی در عمل از این هدف منحرف شد، ویرانی های عظیمی به بار آورد و خونهای بی گناهان زیادی را بر خاک ریخت و به گفته«مسعودی»در«مروج الذهب»(2) پانصد هزار نفر از زن و مرد و کودک را به خاک و خون کشید و این کمترین عددی است که درباره کشته های او نوشته اند و به گفته بعضی از مؤرّخان هنگامی که دو سال بعد از قیامش وارد «بصره»شد«مسجد جامع»و خانه های زیادی را به آتش کشید و حتّی چهارپایان در آتش سوختند و حریق تمام«بصره»را فرا گرفت و در کوچه های «بصره»جوی خون جاری شد(3).

4-«صاحب زنج»با تمام نقاط ضعف و منفی که داشت دارای نقاط مثبتی از جمله خط خوب و آگاهی به علم نحو و نجوم بود و اشعاری از او نقل شده که نشان می دهد از ذوق شعری بالایی بر خوردار بوده از جمله اشعار زیر است:

لهف نفسی علی قصور ببغدا

د،و ما قد حوته کلّ عاص

و خمور هناک تشرب جهرا

و رجال علی المعاصی حراص

ص: 357

لست بابن الفواطم الغرّ إن لم

أجل الخیل حول تلک العراص

رأیت المقام علی الإقتصاد

فثوعا به ذلّة فی العباد(1)

وای بر قصرهایی که در بغداد است*و آنچه عاصیان در اختیار گرفته اند و شرابهایی که در آن جا آشکار نوشیده می شود*و مردانی که حریص بر معاصی هستند من فرزند فاطمه های نورانی و درخشنده و با شکوه نباشم اگر*اسبها را بر گرد آنها به حرکت در نیاورم من معتقدم میانه روی کردن*سبب ذلت بندگان است از اشعار دیگری که منسوب به اوست این است که:

و إنّا لتصبح أسیافنا إذا ما انتضین لیوم سفوک

منابرهنّ بطون الاکفّ و اغمادهنّ رؤس الملوک(2)

شمشیرهای ما هنگامی که برای روز خون ریزی از غلاف برآید منابر و قرارگاه آنها کف دست ها و غلاف آنها سرهای پادشاهان خواهد بود این دو بیت پر معنا به خوبی روحیه و اهداف او را مشخص می کند.

ص: 358

به هر حال امام علیه السّلام در این بخش نخست می فرماید:«گویا قومی را می بینم که چهره هاشان همچون سپرهای چکش خورده است» (کأنّی أراهم قوما «کأنّ وجوههم المجانّ(1) المطرّقة(2) ») .

تعبیر«کأنّی»(گویا من)در موارد متعددی از پیش گویی های امیر مؤمنان علی علیه السّلام آمده است و تعبیر به«أراهم»(می بینم آنها را)اشاره به شهود درونی و چشم بینای باطن آن حضرت است که از ماورای قرن ها،حوادث آینده را می دید و از آن به طور دقیق حکایت می کرد.

تشبیه صورت های آنها به سپرها،به خاطر آن است که این قوم دارای صورتهای پهن و بزرگ هستند و توصیف به«مطرّقه»(چکش خورده)ممکن است اشاره به این باشد که بسیاری از آنها صورتی آبله گون داشتند که دقیقا شبیه جای چکش بر صفحه سپر است.

در ادامه این سخن می فرماید:«آنها لباس حریر سفید و رنگین می پوشند و اسبهای اصیل را یدک می کشند» (یلبسون السّرق(3)و الدّیباج(4)، و یعتقبون(5)الخیل العتاق(6)) .

ص: 360

این تعبیر نشان می دهد که آنها گر چه در آغاز کار فقیر و گرسنه بودند و لباسهای ژنده در تن می پوشیدند ولی به هنگامی که با غارت کشورهای ثروتمند دستشان به اموال و ثروتهایی رسید به سراغ لباس های پر زرق و برق و رنگارنگ و اسبهای گران قیمت رفتند.

این احتمال نیز وجود دارد چون آنها علاقه زیادی به جنگیدن داشتند و معروف است لباسهای ابریشمین و حریر به انسان قوّت قلب می بخشد و در برابر شمشیر مقاومتر است و اسبهای چابک و ممتاز کارآیی زیادی در میدان جنگ دارد به سراغ آن می رفتند. سپس به سراغ اعمال آنها می رود و در دو سه جمله کوتاه ابعاد فاجعه ای را که آنها ببار می آورند را چنین بیان می فرماید:«و در آن زمان آنان چنان کشتار می کنند که مجروحان از روی بدن کشتگان عبور می کنند!و فراریان از اسیر شدگان کمترند!» (و یکون هناک استحرار(1) قتل حتّی یمشی المجروح علی المقتول،و یکون المفلت(2) أقلّ من المأسور(3)) .

این دو جمله به خوبی نشان می دهد که ابعاد فاجعه تا چه حدّ گسترده است.

بر زمین ها،جای خالی برای عبور مجروحان نیست باید پا بر روی اجساد بی جان کشتگان بگذارند و بگذرند و کسانی که کشته نمی شوند به اسیری در می آیند و آنها که جان سالم به دربرند بسیار کمند.

ص: 361

اندک مطالعه ای در تاریخ مغول نشان می دهد که تمام این اوصاف بر آنها قابل تطبیق بوده است و به گفته«ابن ابی الحدید»که در همان زمان می زیسته این قوم وحشی و بی رحم چنان کشتاری از مردم بی گناه کردند که در طول تاریخ بشریّت از روز خلقت آدم تا آن زمان نظیر و مانندی نداشت(1).

در این جا این سؤال پیش می آید که:این پیشگویی های امام علیه السّلام در مورد فتنه«صاحب زنج»که تقریبا دویست سال بعد واقع شد و راجع به مغول که تقریبا شش صد سال بعد به وقوع پیوست به چه منظوری است؟ ممکن است از این نظر باشد که امام علیه السّلام می خواهد به آنها گوشزد کند که این اعمال ناشایست شما که در دوران من انجام دادید،به حق پشت نمودید و به باطل روی آوردید،احکام اسلام را پشت سرافکندید و بندگان و اسیران هوا و هوس شدید اگر در نسل های آینده شما ادامه یابد،عواقب بسیار دردناکی خواهید داشت و تازیانه های مجازات الهی بر اندام شما نواخته خواهد شد.

این احتمال نیز وجود دارد که امام علیه السّلام به آنها هشدار می دهد بلاهای عظیمی در پیش است با هم متحد شوید و نیروهای خود را جمع کنید تا بتوانید آثار مخرب آنها را به حدّ اقل برسانید.

کند پدر«چنگیز»بود.هنگامی که«چنگیز»به جای پدر نشست(در حدود سال 600 هجری)سعی کرد اقوام مختلف آن منطقه را تحت فرمان خود در آورد و حتی بخشهایی از«چین»را تسخیر کرد و بر«پکن»پایتخت«چین» مسلط گردید.

سلطان«محمّد خوارزم شاه»که بخشهای عظیمی از خاورمیانه و آسیای مرکزی را به تصرّف خود در آورده بود نخست با«چنگیز»از در دوستی درآمد ولی سرانجام بر اثر ندانم کاری از در عداوت درآمد و فرستادگان«چنگیز»را کشت و«چنگیز»کینه جو با تمام قوا،برای گرفتن انتقام به کشور ایران و سایر کشورهایی که در تحت تسلّط«خوارزمشاه»بود حمله ور شد.

«ابن ابی الحدید»که خود در آن زمان می زیسته و به گفته خودش،بخشی از حوادث مربوط به حمله مغول را با چشم دیده،و بخشهای دیگری را شنیده، شرح مفصّلی درباره حمله«مغول»به کشورهای اسلامی-که 25 صفحه از کتاب او را فرا می گیرد-بیان کرده است و تصریح می کند پیشگویی علی علیه السّلام که درباره مغول در خطبه بالا آمد در زمان ما واقع شد و ما با چشم خود دیدیم.

که ما بخشی از سخنان او را در این جا می آوریم،او می گوید:«آنها همان قوم «تاتار»بودند که از خاور دور برخاستند و تا آن جا پیش آمدند که وارد عراق و شام گردیدند،آنها با مناطق قفقاز و ماوراء النهر و خراسان و بلاد دیگر به گونه ای رفتار کردند که از روز خلقت آدم تا آن زمان سابقه نداشت.

فرمانده این جمعیّت«چنگیز»نام داشت که مردی بی باک و در جنگ، ورزیده و با تدبیر بود و لشکر او نیز افراد بی باک و جنگ جو بودند و در عین حال به صورت افراد نیمه وحشی زندگی می کردند،مرکب آنها تنها از گیاهان

ص: 363

زمین و ریشه های درختان استفاده می کرد و خودشان از گوشت مردار و سگ و خوک و هر چه به دست می آوردند،و در برابر گرسنگی و عطش و مشکلات تحمّل فراوانی داشتند،آنها افرادی بسیار کینه توز و انتقام جو بودند و هر جا می رسیدند مردان را می کشتند و اموال را غارت می کردند و شهرها را می سوزاندند و زنان و کودکان را اسیر کرده،با خود می بردند،آنها از شرق کشور ایران وارد شدند و چنان رعب و وحشت ایجاد کرده بودند که کمتر کسی به فکر مقابله با آنان بود و در موارد کمی که جنگجویان ایرانی به فکر مقاومت افتادند سرانجام از پای در آمدند و تسلیم شدند و به قتل رسیدند.

گاه برای سهولت کار،مردم بعضی از شهرهای مهم را امان می دادند آنها نیز دروازه های شهر را می گشودند ولی این وحشیان آدم نما به زودی امان خود را زیراپا گذاشته،به جان مردم شهر می افتادند و از کشته ها پشته ها می ساختند.

«چنگیز»قشون خود را به شاخه هایی تقسیم می کرد و هر گروهی را به سوی شهری می فرستاد و آنها نیز همان برنامه همیشگی را یعنی غارت کردن و کشتن و سوزاندن و اسیر کردن به طور یکسان عمل می کردند.

از شگفتی های ماجرای آنها این که آنها پس از تسخیر شهرهای ایران به «اصفهان»رسیدند و با مقاومت سرسختانه آنها رو به رو شدند،بارها به «اصفهان»حمله کردند و کشته ها دادند و عقب نشینی کردند ولی سرانجام در سال 630 در میان مردم«اصفهان»اختلاف افتاد و میان شافعی ها و حنفی ها برخورد شدیدی شد،شافعیان با لشکر«مغول» تماس گرفتند و گفتند به سوی ما بیایید و ما شهر را تسلیم شما می کنیم، هنگامی که لشکر مغول وارد شهر شدند نخست شافعیان را قتل عام کردند و آن گاه حنفی ها را و بدنبال آن سایر مردم،و بعد از غارت شهر،آن جا را سوزاندند سپس به سوی بلاد عرب

ص: 364

حرکت کردند و به«بغداد»حمله ور شدند ولی جنگجویان اسلام در مقابل آنها مقاومت سختی از خود نشان دادند و سالیانی بعد از آن که«چنگیز»از دنیا رفته بود و نوه اش«هولاکوخان»به حکومت رسید«بغداد»را هم فتح کرد و آخرین خلیفه عباسی«المستعصم باللّه»را کشت و به حکومت عباسیان پایان داد.

سرانجام«مغولها»در ایران و کشورهای اسلامی ماندند و خوی و خلق وحشی گری را تدریجا از دست دادند و حتی تحت تأثیر فرهنگ اسلام قرار گرفتند و«هولاکوخان»مسلمان شد و سلطان«محمّد خدابنده»یکی از مغولان آیین تشیّع را انتخاب کرد(1).

ص: 365

ص: 366

بنابر این خداوند سبحان از آنچه در رحمهاست آگاه است که پسر است یا دختر،زشت است یا زیبا،سخاوتمند است یا بخیل،سعادتمند است یا شقّی و چه کس که آتشگیره آتش دوزخ است یا کسی که در بهشت رفیق و هم نشین پیامبران می باشد این است آن علم غیبی که هیچ کس جز خدا آن را نمی داند و غیر از اینها علمی است که خداوند به پیامبرش تعلیم فرموده و او به من آموخته است و برای من دعا کرد که سینه ام آن را در خود جای دهد و اعضا و جوارحم از آن پر شود.

چنین سؤالی بیان کرد تا امام علیه السّلام همگان را از چنین اشتباهی در آورد.و یا این که خنده امام علیه السّلام از روی تعجب بوده که نباید چنین مسأله ای بر آن سؤال کننده مخفی باشد.به هر حال تعبیر امام علیه السّلام اشاره به این حقیقت است که آن علم که مخصوص خداست علم ذاتی است و اما علمی که حاصل از تعلّم باشد و جنبه اکتسابی داشته باشد یعنی امام علیه السّلام از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیاموزد و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از وحی الهی،این برای غیر خدا امکان پذیر است(شرح این مطلب در ادامه سخن خواهد آمد).

سپس افزود:«علم غیب تنها علم(به زمان قیام)قیامت است و آنچه خداوند سبحان در این آیه بر شمرده است آن جا که می فرماید:«آگاهی به وقت قیامت نزد اوست،او باران را نازل می کند و از آنچه در رحم مادران است با خبر است، هیچ کس(جز او)نمی داند فردا چکار خواهد کرد و هیچ کس نمی داند در کدام سرزمین از دنیا می رود...» (و إنّما علم الغیب علم السّاعة،و ما عدّده اللّه سبحانه بقوله: «إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ» الآیة(1).

سپس در شرح این معنی می افزاید:«بنابر این خداوند سبحان از آنچه در رحمهاست با خبر است که پسر است یا دختر،زشت است یا زیبا،سخاوتمند است،یا بخیل،سعادتمند است یا شقیّ و آن کس که آتشگیره آتش دوزخ است یا کسی که در بهشت رفیق و هم نشین پیامبران می باشد»(آری تنها خداوند از این امور آگاه است) (فیعلم اللّه سبحانه ما فی الأرحام من ذکر أو أنثی، و قبیح أو جمیل،و سخیّ أو بخیل،و شقیّ أو سعید،و من یکون فی النّار حطبا،أو فی الجنان للنّبیّین مرافقا) .

ص: 369

و در نتیجه گیری نهایی می فرماید:«این است آن علم غیبی که هیچ کس جز خدا آن را نمی داند و غیر از اینها،علمی است که خداوند به پیامبرش تعلیم فرموده،و او به من آموخته است و برای من دعا کرد که سینه ام آن را در خود جای دهد و اعضا و جوارحم از آن پر شود» (فهذا علم الغیب الّذی لا یعلمه أحد إلاّ اللّه،و ما سوی ذلک فعلم علّمه اللّه نبیّه فعلّمنیه،و دعا لی بأن یعیه(1) صدری،و تضطمّ(2) علیه جوانحی(3)) .

از مجموع این عبارات،به خوبی استفاده می شود که اوّلا علم غیب علم ذاتی است که مخصوص خداوند است ولی علم آموختنی و اکتسابی و اعطایی،علم غیب نامیده نمی شود بلکه آن چیزی است که خدا به پیامبرش تعلیم داده و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن را به کسی که شایسته دانسته است آموخته است و ثانیا این علوم آموختنی نیز استثنائاتی دارد که پنج مورد آن در آیه شریفه آخر سوره «لقمان»آمده است و اینها مصداق علم غیبی است که خداوند آن را به هیچ کس نیاموخته است.

2-چگونه این علوم مخصوص خداست حال آن که پیغمبران و امامان گاه از نزول باران،فرزندانی که در ارحامند و یا زمان و مکانی که در آن از دنیا می روند خبر داده اند و حتی گاهی علوم امروز می تواند آن را پیش بینی کند که مثلا کی و در کجا باران می بارد و جنین پسر است یا دختر؟ 3-چه تفاوتی میان این علوم پنجگانه و سایر امور پنهانی است که غیر خدا از آنها با خبر نیست؟ در پاسخ سؤال اوّل می توان گفت:جمله اوّل درباره قیامت به وضوح اختصاص علم آن را به خداوند بیان کرده و تقدیم«عنده»بر«علم السّاعة» دلالت بر حصر دارد یعنی آگاهی بر قیام قیامت فقط مخصوص ذات اوست و جمله چهارم و پنجم نیز به وضوح دلالت بر حصر دارد چرا که می گوید هیچ کس نمی داند فردا چه انجام می دهد و هیچ کس نمی داند در کدامین سرزمین می میرد.

بنابر این مورد دوّم و سوّم به مقتضای وحدت سیاق نیز جزو علوم اختصاصی خداوند می باشد،روایات متعدّدی که در تفسیر آیه از معصومین علیهم السّلام نقل شده نیز گواه دیگری بر این معناست(1).

در پاسخ سوال دوّم توجه به این نکته لازم است که آگاهی بر این امور پنجگانه به طور تفصیل مخصوص خداوند است هر چند ممکن است علم اجمالی برای معصومین علیهم السّلام یا بعضی اولیاء اللّه حاصل شود،مثلا ممکن است پیامبر صلّی اللّه علیه و آله یا امام معصوم بداند که فردا باران می آید یا فلان کس در فلان سرزمین از دنیا می رود ولی جزئیات این امر مانند آگاهی بر لحظه شروع و لحظه قبل و دانه های باران که در هر مکانی می بارد و همچنین آگاهی بر لحظه فوت و قطعه زمینی که در آن می میرد و حالات ناشی از سکرات موت و امثال اینها مخصوص ذات پاک خداوند است.

ص: 371

شاهد این سخن توضیحی است که امام علیه السّلام درباره جنین هایی که در رحم مادران قرار می گیرند داده است می فرماید:پسر یا دختر بودن(از لحظه اوّل انعقاد نطفه تا به آخر)و زشت و زیبا و سخاوتمند و بخیل بودن و سایر صفات جسمانی و روحانی و مسیر زندگی آینده جنین همه را خداوند می داند بنابر این به فرض که انسانها از طریق تعلّم غیب،یا آزمایشهایی که امروز متداول شده بعضی از این حالات را در بعضی از دورانهای جنینی بدانند این یک علم جزئی است در حالی که علم کلی آن نزد خداوند است.

و اما در پاسخ سؤال سوّم باید اعتراف کرد که غیر از مسأله قیامت در چهار مورد دیگر ما فرقی بین آنها و سایر امور پنهانی نمی بینیم جز این که آیه فوق و روایات معصومین این امور را از سایر امور پنهانی جدا می سازد و می گوید:علم تفصیلی آن مخصوص ذات پاک خداست ولی در امور دیگری مانند آنچه در خطبه بالا در مورد فتنه صاحب الزنج و حمله مغول آمده است ممکن است خداوند علم اجمالی و تفصیلی آن را در اختیار بعضی از بندگان خاصش بگذارد و در هر حال ما تابع نصوص قرآنی و روایات معتبر معصومین علیهم السّلام هستیم.

در آیه 59 سوره«انعام»نیز می خوانیم: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلاّ هُوَ» ؛کلیدهای غیب نزد خداست جز او کسی آنها را نمی داند».

در حالی که از بعضی از آیات به خوبی استفاده می شود که حدّاقل بخشی از علم غیب در اختیار بعضی از اولیاء اللّه بوده است مانند آنچه درباره حضرت مسیح در آیه 49 سوره«آل عمران»آمده:« «وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ» ؛من شما را از آنچه می خورید یا در خانه های خود ذخیره می کنید خبر می دهم»و در آیه 26 و 27 سوره«جن»می خوانیم:

« «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ» ؛ عالم به امور پنهانی اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد مگر رسولانی که آنها را برگزیده است...».

در روایات نیز همین تفاوت را می بینیم مثلا در حدیثی می خوانیم که «ابو بصیر»و چند تن دیگر از یاران معروف امام صادق علیه السّلام در مجلسی حاضر بودند امام خشمگین وارد مجلس شد،هنگامی که نشست در حضور جمع فرمود:«یا عجبا لإقوام یزعمون انّا نعلم الغیب ما یعلم الغیب إلاّ اللّه عزّ و جلّ؛شگفت آور است که عده ای گمان می برند ما علم غیب داریم هیچ کس جز خداوند متعال از غیب آگاه نیست»(1).

در حالی که از روایات فراوانی استفاده می شود امامان معصوم علیهم السّلام از بسیاری از امور پنهانی آگاه بودند مانند آنچه از خطبه بالا در باره فتنه«صاحب الزنج» و«مغول»یا در سایر خطبه های نهج البلاغه در مورد امور آینده آمده است.

ص: 373

بی شکّ نه در میان آیات بالا(و مانند آن)و نه در میان روایات فوق(و روایات دیگری که به این مضمون وارد شده)،تضادّی وجود ندارد و محققان بزرگ برای جمع میان این آیات و روایات وجوه زیادی گفته اند از جمله:

1-آیات و روایاتی که علم غیب را مخصوص خدا می شمرد منظور از آن علم ذاتی است و آنچه انبیا و اولیا می دانند تعلیمی است از سوی خداوند بزرگ(این همان چیزی است که در کلام امام علیه السّلام در خطبه بالا آمده بود).

2-اسرار غیب بر دو گونه است بخشی مخصوص خداست و هیچ کس جز او بر آن آگاه نیست مانند زمان قیام قیامت و امور دیگری که در آیه 34 سوره لقمان آمده است و در خطبه بالا نیز به این وجه جمع اشاره شده است و ما شرح آن را ذکر کرده ایم.

3-آگاهی خداوند بر اسرار غیب بالعقل است یعنی در هر زمان همه را می داند ولی آگاهی اولیاء اللّه فعلی نیست بلکه هنگامی است که اراده کنند که چیزی را بدانند و این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می گیرد به همین جهت در سوره«یوسف»می خوانیم که حضرت«یعقوب»از سرنوشت فرزندش در بیابان«کنعان»ظاهرا خبر نداشت در حالی که بعد از سالها از سرنوشت او در«مصر»آگاه شد،از«مصر»بوی پیراهنش را شنید ولی در چاه «کنعانش»ندید،در مورد اوّل مأذون نبود که اراده کند تا بداند ولی در مورد دوّم مأذون بود.

4-راه دیگر برای جمع میان آیات و روایات مختلف این است که اسرار غیب در دو جا ثبت می شود«لوح محفوظ»(خزانه مخصوص علم خداوند)که هیچ گونه دگرگونی در آن رخ نمی دهد و کسی جز خدا بر آن آگاه نیست و در«لوح محو و اثبات»که در واقع علم به مقتضیات است نه

ص: 374

علم به علت نامه و به همین دلیل قابل دگرگونی است آنچه اولیاء اللّه می دانند مربوط به همین قسم است.

شرح بیشتر را درباره هر یک از طرق چهارگانه بالا در«تفسیر نمونه» جلد 25،صفحه 142 تا 151 از تفسیر سوره«جن»مطالعه فرمایید.

ص: 375

ص: 376

نخست:از کوتاهی عمر دنیا و این که مردم همچون مهمانی در آن هستند و به سرعت این مهمانی پایان می گیرد،در حالی که اعمال انسان برای حساب و جزا محفوظ می ماند.

سپس در بخش دیگری از این خطبه از گسترش فساد در آن عصر و زمان، شکوه می کند.

و در بخش سوّم،به نیکان و پاکان و صالحان و آزاد مردان و سخاوتمندان و پرهیزگاران پیشین اشاره کرده و با مقایسه آن دو به یکدیگر،به مردم هشدار می دهد که خویشتن را اصلاح کنند و فساد را از جامعه بر اندازند.

و در پایان خطبه به مذمّت و نکوهش ریا کارانی می پردازد،که امر به معروف می کنند و خود اهل آن نیستند و نهی از منکر می کنند و خود عامل منکراتند.

ص: 378

امام علیه السّلام در این عبارت وضع مردم دنیا را به مهمانانی تشبیه فرموده است که برای مدّت محدودی در جایی به مهمانی دعوت شده اند و به افراد بدهکاری که طلبکاران آنها را رها نمی کنند.

بدیهی است میهمان،خانه میزبان را سرای ابدی نمی بیند،هرگز دل به آن نمی بندد و بر آن تکیه نمی کند و به خاطر آن،دل نمی سوزاند.

شخص بدهکاری که از طرف طلبکاران پیوسته دنبال می شود چاره ای جز این ندارد که هر چه پیدا می کند تدریجا به آنها بدهد به امید روزی که تمام بدهی،پرداخته شود گویی عمری را که خدا به ما داده است جزو بدهکاریهای ماست که لحظه به لحظه از ما گرفته می شود و مشکل مهم این جاست که در کنار این عمر ناپایدار و به سرعت گذرا،اعمالی که ما انجام می دهیم به طور کامل حفظ می شود و باید پاسخگوی آن باشیم.

بعضی از شارحان نهج البلاغه در این جا سخنی از بعضی از ارباب معنی نقل کرده اند که می گوید:«ما ادری کیف أعجب من الدّنیا!أمن حسن منظرها و قبح مخبرها أم من ذمّ النّاس لها و تناحرهم علیها!؛نمی دانم چگونه از این دنیا تعجّب کنم،ظاهرش چقدر زیباست اما باطنش چقدر زشت،مردم همه آن را نکوهش می کنند ولی برای به چنگ آوردنش با یکدیگر می جنگند!»(1).

امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«چه بسیار کوشش کننده ای که به جایی نرسید و زحمت کشنده ای که جز زیان چیزی نصیبش نشد» (فربّ دائب(2) مضیّع،و ربّ کادح(3) خاسر) .

ص: 381

درست است که تلاش و کوشش،رمز پیروزی و موفقیّت است ولی این یک قانون کلّی نیست،کسانی را می شناسیم که یک عمر تلاش و کوشش کردند و شب و روز زحمت کشیدند و به جایی نرسیدند و این یکی از بدبختیهای انسان در زندگی دنیاست.

این تعبیر ممکن است،اشاره به تلاشهای مربوط به امور مادی باشد یا معنوی زیرا بسیارند کسانی که برای رسیدن به مقامات معنوی و نجات اخروی تلاش می کنند اما هوای نفس و شیطان در لحظات حسّاسی به سراغ آنها می آید و آتشی در خرمن طاعات آنها می افکند و همه را می سوزاند.

سپس امام علیه السّلام به وضع ناهنجار زمان خود و اقبال مردم به بدیها و فرار از نیکیها اشاره کرده می فرماید:«شما در زمانی هستید که خیر و نیکی پشت کرده،و رو به کاستی گذارده،و شر و بدی روی آورده،رو به فزونی است و شیطان طمعش در گمراهی مردم بیشتر می شود اکنون زمانی است که وسایل پیشرفت شیطان قوی شده،نیرنگ و فریبش همه را فرا گرفته،و به چنگ آوردن شکار برایش آسان گشته است» (و قد أصبحتم فی زمن لا یزداد الخیر فیه إلاّ إدبارا،و لا الشّر فیه إلاّ إقبالا،و لا الشّیطان فی هلاک النّاس إلاّ طمعا.

فهذا أو ان قویت عدّته،و عمّت مکیدته،و أمکنت فریسته(1)) .

این تعبیرات صریح و آشکار،نشان می دهد که بر اثر حکومتهای خودکامه تا چه حد وضع اخلاقی مسلمانان در آن عصر و زمان،سقوط کرده بود و امام علیه السّلام در دوران حکومتش با چه میراث شوم و صحنه های دلخراشی رو به رو بود،آری هنگامی که مدیران جامعه و کسانی که در رأس حکومت قرار

ص: 382

دارند،فاسد شوند، فساد همه جا را خواهد گرفت که«النّاس علی دین ملوکهم».

هنگامی که خلیفه وقت بیت المال را در میان اطرافیان خود تقسیم کند،و اقوام و بستگان ناصالح خویش را در پستهای حسّاس،بگمارد،فرماندار منسوب او علنا شراب بنوشد،و در حال مستی در محراب برای نماز جماعت حاضر شود، و افرادی دیگر مرتکب اعمال شنیع شوند،چه انتظاری از توده های مردم می رود،مگر اسباب سلطه شیطان،دنیاپرستی و هوس رانی نیست؟ هنگامی که این امور گسترش یابد،سلطه شیطان سهل و آسان است.کار،به جایی رسیده بود که طبق روایتی فرزند«عمر بن الخطاب»به اتفاق بعضی از فرزندان«ابو بکر»و«سعد بن ابی وقّاص»خدمت علی علیه السّلام در دوران حکومتش رسیدند و تقاضا کردند که آنها را بر دیگران برتری دهد،و سهمشان را از بیت المال فزونی بخشد،امام علیه السّلام بر فراز منبر قرار گرفت و مردم گرد او را گرفتند،سپس خطبه مشروحی خواند و همه را از این گونه تقاضاها بر حذر داشت و فرمود:«کار شما به جایی رسیده که اگر بخواهم جلوی این گونه تبعیضها را بگیرم،می گویند فرزند«ابو طالب»ستم روا داشت و از دادن حق ما مضایقه کرد،من می دانم شما چه می خواهید و با چه وسیله می توانم شما را قانع کنم ولی هرگز اصلاح کار شما را به فساد خودم خریدار نیستم»(1).

سپس امام علیه السّلام در شرح آنچه درباره فساد مردم عصرش بیان فرمود چنین می گوید:«به هر سو که می خواهی نگاه کن!آیا جز فقیری که با فقر،دست به گریبان است،یا به ثروتمندی که نعمت خدا را به کفران مبدّل ساخته،یا

ص: 383

بخیلی که بخل را در ادای حقوق الهی سبب فزونی ثروت شمرده،یا گردنکشی که گویی گوش او از شنیدن اندرزها کر است شخص دیگری را می بینی؟!» (اضرب بطرفک(1) حیث شئت من النّاس،فهل تبصر إلاّ فقیرا یکابد(2) فقرا،أو غنیّا بدّل نعمة اللّه کفرا،أو بخیلا اتّخذ البخل بحقّ اللّه وفرا(3)،أو متمرّدا کأنّ بأذنه عن سمع المواعظ وقرا(4)) .

امام علیه السّلام در این تعبیرهای گویا و زیبا،انگشت روی چهار گروه محروم یا منحرف که اساس فساد و ویرانی جامعه را تشکیل می دهند می گذارد:نخست «فقیرانی»که در چنگال فقر گرفتارند،فقری که«کاد أن یکون کفرا»(گاه انسان را به کفر می کشاند)و«اغنیایی»که چنان در ناز و نعمت و لذّت و شهوت،فرو رفته اند که همه چیز را به فراموشی سپرده و غرق کفران شده اند و «بخیلانی»که چنین می پندارند بخل سبب فزونی ثروت و سرمایه است و «گردنکشان»مست و مغروری که گوششان بدهکار سخن حق نیست.

تعبیر زیبای امام علیه السّلام که می گوید:به هر سو می خواهی نگاه کن؛غیر از این گروهها شخص دیگری را نمی یابی،دلیل بر این است که فقر و فساد آن چنان فراگیر شده بود که در همه جا آثارش نمایان،و دلیل این فراگیری همان است که در بالا به آن اشاره شد.

ص: 384

ص: 385

نمی آید.خدا لعنت کند،کسانی را که«امر به معروف» می کنند و خود آن را ترک می گویند،و«نهی از منکر»می کنند و خود مرتکب آن می شوند!

کسی که جامعه نسبتا صالحی را مشاهده کرد که گروهی از اخیار و صالحان، آزادگان و سخاوتمندان به صورت الگوهایی پر ارزش،در جای جای جامعه می زیسته اند،هنگامی که جای آنها را خالی می بیند،بلکه افراد ناصالح و اسیران هوای نفس و ناپرهیزگاران را مشاهده می کند به شدت ناراحت می شود و می گوید:آن عزیزان کجا رفتند؟و چرا جای آنها خالی است؟ سپس در ادامه این سخن می افزاید:«مگر همه آنها از این دنیای پست بی ارزش و زندگی زودگذر و پر از درد و رنج،کوچ نکردند؟» (أ لیس قد ظعنوا(1) جمیعا عن هذه الدّنیا الدّنیّة،و العاجلة المنغّصة(2)) .

«آیا جز این است که شما در میان گروهی بی ارزش-که لبها جز به نکوهش آنها حرکت نمی کند تا قدر و مقام آنها را کوچک بشمرد و برای همیشه آنها را به فراموشی بسپارد-آفریده شده اید؟ «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» (و هل خلقتم(3) إلاّ فی حثالة(4)لا تلتقی إلاّ بذمّهم الشّفتان،استصغارا لقدرهم،و ذهابا عن ذکرهم!«فإِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»

ص: 388

اشاره به این که شما در عصر و زمانی پا به عرصه وجود گذارده اید،که نیکان و پاکان از جامعه رخت بر بسته اند،و افرادی بی ارزش و بی شخصیت و سزاوار هر گونه مذمت و نکوهش،جای آن انسانهای پر ارزش را گرفته اند و این مصیبتی است بزرگ که سزاوار است انسان به خاطر آن،شعار مصیبت زدگان «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» را تکرار کند.

این شرایط ناگوار،و ظهور انسانهای بی مقدار،از زمانی آغاز شد که خلافت اسلامی از محور اصلی منحرف گشت،و در زمان«عثمان»به اوج خود رسید، پستهای کلیدی حکومت اسلامی به دنیاپرستان هوس باز،و ناپرهیزگاران بی ارزش سپرده شد،و به قدری آنها در جامعه اسلامی نفوذ کردند که تغییر همه آنها در عصر حکومت علی علیه السّلام کاری بس مشکل و دشوار بود،و تمام جنگهایی که بر ضد آن وجود مبارک به راه انداختند به واسطه این گروه رهبری می شد.

سپس امام علیه السّلام به وظیفه اصحاب و یاران خود،در برابر چنان شرایط و اوضاعی اشاره می کند،می فرماید:«فساد آشکار شده(و همه جا را فراگرفته)نه انکار کننده ای دیده می شود که برای تغییر آن برخیزد و نه نهی کننده ای که خود نهی را پذیرفته باشد(سکوت در برابر این نامردمان شما را فراگرفته و بزرگترین وظیفه شرعی خود یعنی امر به معروف و نهی از منکر را به فراموشی سپرده اید)آیا با این حال می خواهید در سرای قدس پروردگار و جایگاه رحمتش منزل گزینید و عزیزترین اولیا خدا نزد او باشید؟!» ( «ظَهَرَ الْفَسادُ» ،فلا منکر مغیّر،و لا زاجر مزدجر.أ فبهذا تریدون أن تجاوروا اللّه فی دار قدسه،و تکونوا أعزّ أولیائه عنده؟) بدیهی است این استفهام،استفهام انکاری است،و منظور این است:با این وضعی که شما در پیش گرفته اید و در برابر فساد سکوت،یا همکاری دارید نه امر به معروفی در کار است و نه نهی از منکر،هرگز نمی توانید به مقام قرّب خدا نایل شوید و در صف اولیاء اللّه قرار گیرید.

ص: 389

از این رو در تأکید آن می افزاید:«هیهات!هرگز،نمی توان خدا را در مورد بهشت جاویدانش فریب داد،و رضای او جز با اطاعتش به دست نمی آید» (هیهات!لا یخدع اللّه عن جنّته،و لا تنال مرضاته إلاّ بطاعته) .

اشاره به این که،آنها که در ظاهر مسلمانند و در صفوف اهل ایمان جای دارند ولی در باطن عملا با سکوت خود راضی به فسادند،آنها هرگز نمی توانند خدایی را که از اسرار درون انسانها همچون اعمال و گفتار برونشان،آگاه است، فریب دهند.ممکن است چند صباحی دیگران و حتی خود را بفریبند،ولی آن گاه که در پیشگاه حق و یوم البروز،همه چیز ظاهر و آشکار می شود غرق ندامت و شرمساری خواهند شد.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:«لیس الإیمان بالتّحلّی و لا بالتّمنّی و لکنّ الإیمان ما خلص فی القلب و صدّقه الأعمال؛ایمان،تنها به آرزوها و آراستن ظاهر نیست،ایمان آن است که در قلب راسخ و خالص شود و رفتار انسان آن را تصدیق و تایید کند»(1).

و در آخرین جمله خطبه،برای تأکید بیشتر با صراحت می فرماید:«خدا لعنت کند کسانی را که امر به معروف می کنند و خود،آن را ترک می گویند و نهی از منکر می کنند و خود مرتکب آن می شوند!» (لعن اللّه الآمرین بالمعروف التّارکین له،و النّاهین عن المنکر العاملین به!) درست است که از شرایط امر به معروف و نهی از منکر،عمل کردن خود انسان نیست و به تعبیر دیگر امر به معروف و نهی از منکر دو وظیفه مستقل است هر چند خود انسان تارک معروف و عامل به منکر باشد همان گونه که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:«مروا بالمعروف و إن لم تفعلوه

ص: 390

و انهوا عن المنکر و إن لم تجتنبوه کلّه؛امر به معروف کنید هر چند خودتان آن را به جا نیاورده باشید و نهی از منکر کنید هر چند از همه منکرات اجتناب ننموده باشید»(1).

ولی این کار که انسان امر به معروف کند و خود تارک آن باشد و نهی از منکر کند و خود عامل آن باشد،نوعی نفاق آشکار است و منافق شایسته لعن و نفرین و سرزنش و مجازات است.

و به تعبیر دیگر دو گانگی ظاهر و باطن که سبب فریب مردم می شود و روح نفاق است از بدترین صفاتی است که انسان را گرفتار حقیقت لعن که همان دوری و بعد از خداوند و رحمت اوست می گرداند.

امام علیه السّلام در چنین زمان نامساعدی دامن همّت به کمر زد و به مبارزه برای احیای ارزشهای اسلام و سنّتهای پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و خاموش کردن نعره های جاهلیّت نوین،به پا خاست.

گاه با تشویق و تبشیر،گاه با انذار و سرزنش،گاه با مرور بر تاریخ عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مقایسه آن با وضع موجود،و گاه با استمداد از تاریخ انبیای پیشین و مجازاتهای اقوام سرکش و گنهکار گذشته،به آنها هشدار می داد.

کم کم جوانه های فضایل انسانی و اسلامی در میان یاران مولا علیه السّلام آشکار می گشت،و نهال هایی که با خون دل آن حضرت،آبیاری شده بود به ثمر می نشست ولی افسوس که فتنه های«ناکثین»و«قاسطین»و«مارقین»در این میان فضای کشور اسلام را تیره و تار کرد و دست جنایتکاری بالا رفت و به هنگام فرود آمدن فرق مبارک مولا علیه السّلام را با شمشیر خود شکافت و جغدهای شوم هوسها در فضای جامعه اسلامی آشکار شدند و شیاطین،به وسوسه گری پرداختند!و آن برنامه ها ناتمام ماند.

ص: 392

ص: 393

مزاحم خطرناکی برای منافع خود دیدند،«عثمان»را وادار کردند که حکم تبعید او را به یکی از بد آب و هواترین مناطق،یعنی منطقه«ربذه»صادر کند.

در این هنگام امام علیه السّلام از یکسو می خواهد نامشروع بودن این حکم ظالمانه را اثبات کند و از سوی دیگر،«ابوذر»را دلداری دهد،تا در روحیه قوی و پر قدرت او خلأی وارد نشود و بتواند امواج مشکلات را از سر بگذراند.

لذا به بدرقه ابوذر رفت،و با استدلال های زیبا و روشن و بیانات قوی و تسلّی بخش،او را دلداری داد و به آینده سعادت بخشی که در انتظار اوست امیدوار ساخت،و در عین حال ورقی دیگر بر اوراق ننگین تاریخ«بنی امیه»و «بنی مروان»افزود.

ص: 395

یا أبا ذرّ،إنّک غضبت للّه،فارج من غضبت له.إنّ القوم خافوک علی دنیاهم،و خفتهم علی دینک،فاترک فی أیدیهم ما خافوک علیه،و اهرب منهم بما خفتهم علیه؛فما أحوجهم إلی ما منعتهم،و ما أغناک عمّا منعوک! و ستعلم من الرّابح غدا،و الأکثر حسدا.و لو أنّ السّماوات و الأرضین کانتا علی عبد رتقا،ثمّ اتّقی اللّه،لجعل اللّه له منهما مخرجا!لا یونسنّک إلاّ الحقّ، و لا یوحشنّک إلاّ الباطل،فلو قبلت دنیاهم لأحبّوک،و لو قرضت منها لأمّنوک.

در این هنگام«ابوذر»(بر در دروازه)ایستاد و مردم با او وداع کردند و امیر مؤمنان علی علیه السّلام سخنان بالا را که هر جمله ای از آن نکته مهمی در بردارد برای او بیان فرمود تا مایه تسلی خاطر او گردد و در راهی که در پیش گرفته کمترین تزلزلی برای او حاصل نشود.

در این کلام فشرده و کوتاه امام علیه السّلام به شش نکته اشاره می فرماید.نخست می گوید:«ای ابوذر!تو به خاطر خدا(بر آنها)خشم گرفتی و غضب کردی پس به همان کس که برایش غضب نمودی امیدوار باش» (یا أباذرّ،إنّک غضبت للّه، فارج من غضبت له) .

این که می فرماید:به کسی که به خاطر او غضب نمودی امید داشته باش و نمی گوید:به خدا امید داشته باش،در واقع به خاطر این است که دلیل امیدواری را نیز بیان کرده باشد زیرا هر کس به خاطر دیگری نسبت به چیزی غضب کند که مایه نفرت اوست،طبیعی است که آن شخص او را یاری خواهد کرد.

در دوّمین جمله می فرماید:«آن گروه از تو بر دنیایشان ترسیدند و تو از آنها بر دینت،بنابر این آنچه را که آنها برای آن در وحشتند به خودشان واگذار،و به خاطر آنچه که برای از دست رفتن آن می ترسی از آنها فرار کن» (إنّ القوم خافوک علی دنیاهم،و خفتهم علی دینک،فاترک فی أیدیهم ما خافوک علیه،و اهرب منهم بما خفتهم علیه) .

اشاره به این که آنها حکومت و منافع مادی خود را به خاطر صراحت لهجه تو در امر به معروف و نهی از منکر،در خطر دیدند و نتوانستند حضور تو را در «مدینه»تحمل کنند ولی تو از آنها فاصله گرفتی و هدایای آنها را نپذیرفتی چرا که دین خود را در خطر می دیدی حال که وظیفه خود را انجام داده ای و

ص: 398

مردم را از فجایع اعمال حاکمان وقت آگاه ساخته ای،آنها را به حال خود واگذار و دین و ایمان خود را دریاب.

سپس در تکمیل این سخن می افزاید:«چه نیازمندند آنها به آنچه از آن منعشان کردی،و چه بی نیازی از آنچه تو را منع کردند،و به زودی می دانی چه کسی فردای قیامت،سود می برد،و چه کسی(از فزونی رحمت الهی)مورد غبطه واقع می شود» (فما أحوجهم إلی منعتهم،و ما أغناک عمّا منعوک! و ستعلم من الرّابح غدا،و الأکثر حسّدا) .

اشاره به این که آنها به دین تو نیازمند بودند،همان دینی که حاضر نشدی فدای دنیای آنها بکنی،ولی تو نیازی به دنیای آنها نداشتی هر چند تو را از آن باز داشتند(1) .و جمله«ستعلم...»دلداری دیگری برای«ابوذر»است چرا که عمر دنیا کوتاه است گویی به اندازه یک روز و فردا قیامت فرا می رسد آن گاه ستمکاران دنیاپرست زیانکار و رسوا می شوند و به مقامات عالی پرهیزکاران خدا ترس،غبطه می خورند.

و در سوّمین جمله،چراغ امید را در قلب«ابوذر»فروزان تر می کند و ابرهای یأس را از آسمان روح او کنار می زند،می فرماید:«اگر درهای آسمان ها و زمین ها به روی بنده ای بسته شده باشد،و او تقوای الهی را پیشه کند،خداوند، راهی از زمین و آسمان برای او خواهد گشود!» (و لو أنّ

ص: 399

السّماوات و الأرضین کانتا علی عبد رتقا(1) ،ثمّ اتّقی اللّه،لجعل اللّه له منهما مخرجا) . این جمله در واقع اشاره ای است به آیه شریفه: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ» ؛کسی که تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او قرار می دهد و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد»(2).

در چهارمین و پنجمین توصیه،می فرماید:(ای ابوذر!)چیزی جز حق، مایه آرامش تو نشود و چیزی غیر از باطل تو را به وحشت نیفکند!» (لا یونسنّک إلاّ الحقّ،و لا یوحشنّک إلاّ الباطل) .

اشاره به این که:مونس و آرام جان تو باید در حق باشد و تا در مسیر حق گام بر می داری از چیزی وحشت نکن.وحشت تو باید در باطل باشد و تا از باطل می گریزی غم و اندوهی نداری تو برای خدا قیام کردی و برای خدا امر به معروف و نهی از منکر کردی بنابر این چه غم داری؟ سرانجام در ششمین و آخرین جمله می فرماید:«اگر تو دنیای آنها را پذیرفته بودی(و به آنها در نیل به مطامع مادی کمک می کردی)تو را دوست می داشتند و اگر سهمی از آن را به خود اختصاص می دادی(و با آنها کنار می آمدی)به تو امان می دادند» (فلو قبلت دنیاهم لأحبّوک،و لو قرضت(3) منها لأمّنوک) .

ص: 400

اشاره به این که آنها تجارت پیشگان دنیاپرست و ظالمی هستند که اهل معامله اند،هر کس بر مظالم آنها صحه بگذارد و با گرفتن سهمی با آنها کنار بیاید به یقین او را دوست می دارند و مقدمش را گرامی می دارند و از جان و مال اوچون جان و مال خود حمایت می کنند.

این سخنان هم دلداری و تسلی خاطر برای«ابوذر»بود و هم اعتراض شدید و ضربه ای سنگین بر پایه های قدرت حکام ظالم وقت.

و به یقین تبعید«ابوذر»آن بنده صالح خدا،آن مرد زاهد و پارسا که سمبل امر به معروف و نهی از منکر بود و زبان او لرزه بر اندام ظالمان می افکند لکه ننگی بر دامان حاکمان ظالم و دار و دسته آنان بود زیرا می دانستند سخنان این مرد پارسا و صحابی معروف رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به اندازه صد هزار شمشیر زن کار آیی دارد.

نام او«جندب»و نام پدرش«جناده»(1) است و پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله نام او را «عبد اللّه»گذارد.او از طایفه«بنی غفار»از طوایف معروف عرب است.در آغاز امر،در اطراف«مکه»دامداری داشت و از گوشه و کنار،خبر مبعوث شدن پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را شنید و غیابا نشانه هایی از عظمت او را دریافت و با عشق و علاقه تمام رو به«مکه»آورد.هنگامی که وارد مسجد الحرام شد،گروهی از قریش را مشاهده کرد که در گوشه ای نشسته اند و درباره پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله گفتگو می کنند و انواع سبّ و دشنام و بدگویی را دارند.در این اثنای«ابو طالب»وارد مسجد شد،آنها گفتند عمویش آمد،خاموش باشید.«ابوذر»«ابو طالب»را شناخت و زمانی که می خواست از مسجد خارج شود به دنبال او رفت.

«ابو طالب»رو به وی کرد و گفت:کاری با من داری؟گفت:آری می خواهم به پیامبری که مبعوث شده است ایمان بیاورم(نشانه های حقانیّتی در او سراغ دارم)«ابو طالب»گفت:فردا همین جا بیا.«ابوذر»در حالی که آتش شوق و عشق پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در وجودش زبانه می کشید،شب را در مسجد الحرام خوابید و روز بعد به وسیله«ابو طالب»به«حمزه»معرفی شد،«حمزه»هنگامی که صداقت او را دریافت وی را به«جعفر»معرفی کرد و«جعفر»که آثار صدق را در او مشاهده کرد او را به«علی»علیه السّلام معرفی و«علی»علیه السّلام هنگامی که از صدق و راستی او مطمئن شد وی را نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برد و او ایمان آورد و اعلام اطاعت بی قید و شرط کرد.پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:به خانه و خانواده ات برگرد.عمو زاده ای داشته ای که از دنیا رفته و غیر از تو وارثی ندارد،اموالش به تو

ص: 402

می رسد، آنها را نگاهداری کن،تا زمانی که دعوت من آشکار شود آن گاه به سوی ما برگرد.

«ابوذر»از نخستین اسلام آورندگان است که بعد از جنگ بدر و احد و خندق به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیوست و هر چه داشت در راه خدا داد.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را «صدیق امت»و شبیه«عیسی بن مریم»در زهد معرفی کرد.

مرحوم علامه مجلسی در کتاب«عین الحیات»می فرماید:آنچه از اخبار شیعه و اهل سنت استفاده می شود این است که بعد از رتبه معصومین علیهم السّلام کسی در میان صحابه به جلالت قدر و بلندی مقام سلمان و ابوذر و مقداد نبود.حدیث معروف«ما اظلّت الخضراء و لا اقلّت الغبراء علی ذی لهجه أصدق من أبی ذرّ یعیش وحده و یموت وحده و یبعث وحده و یدخل الجنّة وحده؛آسمان سایه نیفکنده و زمین بر دوش خود حمل نکرده کسی را که راستگوتر از ابوذر باشد تنها زندگی می کند و تنها می میرد و تنها در قیامت مبعوث می شود و تنها وارد بهشت می شود»(1) .که درباره«ابوذر»وارد شده یکی از بهترین نشانه های شخصیت اوست.

«ابوذر»در«مدینه»همواره ملازم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و در خدمت آن حضرت بود.

پس از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هنگامی که خلافت به«عثمان»رسید و او بیت المال را به دامادش«مروان»همان فرد منحرف دنیاپرست سپرد،«ابوذر»زبان به اعتراض گشود و در کوچه ها آیه «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ

ص: 403

الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»(1) را که تعریضی به«عثمان»و اطرافیانش در زمینه غارت بیت المال مسلمین بود، با صدای بلند می خواند و آنان را به باد انتقاد می گرفت.

این سخن بارها به گوش عثمان رسید و در برابر آن سکوت اختیار کرد ولی چیزی نگذشت که وجود«ابوذر»و سخنان او برای«عثمان»و دار و دسته اش غیر قابل تحمل شد.«عثمان»کسی را به سراغ«ابوذر»فرستاد و به او توصیه کرد که دست از این کار بر دارد.

ابوذر گفت آیا«عثمان»مرا از خواندن قرآن نهی می کند؟به خدا قسم رضای خدا را بر خشم«عثمان»مقدّم می دارم. این وضع همچنان ادامه داشت تا این که روزی«عثمان»در میان جمعیّت مردم نشسته بود و«کعب الاحبار»و«ابوذر»نیز حاضر بودند«عثمان»رو به مردم کرده گفت:آیا پیشوای مسلمین نمی تواند چیزی از بیت المال قرض کند و به هنگام توانایی بپردازد؟ «کعب الاحبار»گفت:چه مانعی دارد؟«ابوذر»برآشفت و گفت:ای یهودی زاده تو می خواهی اسلام را به ما بیاموزی؟!(این گونه کارها در بیت المال مسلمین جایز نیست)«عثمان»ناراحت شد،گفت:ای ابوذر تو زیاد مرا آزار می دهی و به یارانم بد می گویی،باید از«مدینه»خارج شوی و به«شام» روی و به این ترتیب او را به«شام»تبعید کرد.

ولی ابوذر در شام نیز آرام ننشست،هنگامی که کاخ سلطنتی«خضرای» معاویه و اسراف و تبذیر دستگاه«بنی امیه»را در کنار خانه های محقّر مردم محروم شام مشاهده کرد،بر پا خاست و فریاد زد و به«معاویه»

ص: 404

گفت:اگر این کاخ را از بیت المال ساخته ای خیانت است و اگر از مال شخصی تو است اسراف است.به خدا سوگند آنچه در شام می بینم،نه در کتاب خداست نه در سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله.من می بینم حق دارد،خاموش می شود و باطل زنده می گردد، راست گویان تکذیب می شوند،و حکومت از تقوا تهی می گردد.

این سخنان و مانند آن بر معاویه گران آمد،به عثمان نوشت اگر ابوذر در شام بماند شام را فاسد خواهد کرد،عثمان دستور داد او را به وضع فجیع و ناگواری به مدینه بازگردانند.

هنگامی که ابوذر وارد بر عثمان شد،عثمان سعی کرد او را به سخنان خلافی متهم سازد به او گفت:تو گمان می بری که ما می گوییم«إنّ اللّه فقیر و نحن أغنیاء»؟ابوذر گفت:اگر شما این سخن را نمی گویید پس چرا بیت المال را بر بندگان نیازمند خدا تقسیم نمی کنید؟!و من گواهی می دهم که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم،فرمود:هنگامی که فرزندان«ابی العاص»(بنی امیه)به سی نفر برسند اموال بیت المال را در میان خود تقسیم می کنند و بندگان خدا را برده خود می سازند.

عثمان نگاهی به اطرافیان خود کرد گفت هیچ یک از شما چنین سخنی را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده اید؟گفتند:نه،عثمان خشمگین شد و گفت:وای بر تو ای ابوذر،آیا بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دروغ می بندی؟!سپس گفت:علی علیه السّلام را به این مجلس دعوت کنید،هنگامی که حضرت نزد عثمان آمد عثمان،به ابوذر گفت:

حدیث«ابو العاص»را تکرار کن آن گاه رو به علی علیه السّلام کرد و گفت:آیا تو چنین

ص: 405

سخنی را از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیده ای؟علی علیه السّلام گفت:من نشنیده ام ولی«ابوذر» راست می گوید.عثمان گفت:از کجا می دانی او راست می گوید؟علی علیه السّلام گفت:

زیرا من از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که فرمود:آسمان سایه نیفکنده و زمین تیره بر دوش خود حمل نکرده مردی را که راستگوتر از ابوذر باشد.حاضران همگی گفتند:آری این سخن را پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفته است و عثمان از کار خود خجل و پشیمان شد.

در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:که عثمان دو غلام را با دویست دینار به سراغ ابوذر فرستاد و گفت:به او بگویید عثمان سلام رسانده می گوید:از این دویست دینار برای حل مشکلات زندگی خود کمک بگیر.

ابوذر گفت:آیا به سایر مسلمان ها هم معادل این مبلغ را داده است؟گفتند:

نه.

گفت من چگونه می توانم از آن استفاده کنم؟گفتند:عثمان می گوید:این از مال شخصی من است و به خدا سوگند،حرام به آن راه نیافته،ابوذر نپذیرفت و گفت:من از غنی ترین مردم هستم و خداوند مرا به ولایت علی بن ابی طالب و خاندانش غنی فرموده است مال را برگردانید و به او بگویید من نیازی ندارم و داور میان من و او خداست(1).

سرانجام عثمان از انتقادهای ابوذر بر خلاف کاری های بی حسابش به تنگ آمد و با اطرافیانش مشورت کرد و نظر دادند او را از مدینه تبعید کنند.

ص: 406

ابوذر پیشنهاد شام و عراق را کرد ولی هیچ کدام را نپذیرفتند چون می دانستند شورش به پا می شود،سرانجام او را به نقطه بسیار بد آب و هوایی در اطراف مدینه به نام«ربذه»(1) تبعید کردند که در آن سرزمین بی آب و علف جان سپرد،حتی کفنی برای دفن شدن نداشت تا این که گروهی به همراهی «مالک اشتر»از آن جا عبور کردند تنها دختر و همسفر ابوذر که بر سر راه نشسته بود آنان را خبر کرد،آمدند کفن گران بهایی بر او پوشاندند و«عبد اللّه بن مسعود»صحابی بزرگوار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر او نماز خواند و با احترام تمام او را به خاک سپردند(2).

«زرکلی»در کتاب«الاعلام»درباره او می گوید:«و لعلّه أوّل إشتراکیّ طاردته الحکومات؛شاید او اوّلین اشتراکی باشد که حکومتهای وقت او را طرد کرده اند»(1).

این در حالی است که ابوذر هیچ گاه سخنی که نفی مالکیت شخصی کند بر زبان نراند،بلکه لبه تیز حمله او بر ثروت اندوزانی چون معاویه یا تقسیم کنندگان بی رویه همچون عثمان بود.و لذا در عصر«ابو بکر»و«عمر» که در تقسیم بیت المال ملاحظاتی می شد،سخنی نگفت.

بعضی می گویند:در تعبیرات«ابوذر»،تعبیر مال اللّه دیده می شود از این کلمه استفاده کرده اند که او مالکیت خصوصی را نفی می کرد،ولی تعبیر«مال اللّه»در مورد«بیت المال»تعبیر رایجی است.

مرحوم علامه امینی رحمه اللّه در جلد هشتم«الغدیر»هنگامی که تهمت اشتراکیّت را به ابوذر نقل می کند می گوید:«تعبیر به مال اللّه در سخنان صحابه فراوان است»سپس چندین روایت را از«عمر»نقل می کند که همه آنها در کتاب اموال«ابی عبیده»آمده است در این روایات«عمر»صریحا تعبیر به مال اللّه کرده است.

امیر مؤمنان علی علیه السّلام نیز در روایات متعددی که از آن حضرت نقل شده تعبیر به مال اللّه دارد(2).

بی شک می توان از اموال خدا،به مال اللّه تعبیر کرد بلکه به اموال شخصی مردم نیز اطلاق مال اللّه،نظر بعیدی نیست زیرا قرآن مجید در سوره نور

ص: 408

صریحا این تعبیر را آورده است:فآتُوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذِی آتاکُمْ»(1)؛چیزی از مال خدا را که به شما داده است(به بردگان مکاتب)بدهید».

حقیقت این است که این گروه از متعصبان عجولانه درباره ابوذر قضاوت کرده اند،زیرا ابوذر بارها روی این آیه تکیه می کرد: «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»(2)در حالی که می دانیم این آیه در مورد مانعین زکات وارد شده است.

و عجیب تر این که،«لجنه فتوای الازهر»در فتوایی که در سال 1367 قمری تحت فشار متعصبین در مورد نفی شیوعیت(کمونیسم)صادر کرد عقیده دیگری از ابوذر نقل می کند و آن را باطل می شمرد و آن را معلول دوری ابوذر از مبادی اسلام می داند و آن این که:او معتقد بود هر کس باید اموالی را که بیش از نیاز خود دارد فی سبیل اللّه به ارباب حاجت،بدهد و نزد خود نگه ندارد.

مرحوم«علامه امینی»بعد از ذکر این فتوا می گوید:اگر«شیخ الازهر» مطالعه درباره این مسأله را به گروهی که عارف به حال ابوذر بودند و خالی از تعصب به داوری می نشستند،موکول می کرد می دانست که ابوذر چنین عقیده ای هرگز نداشت و از همه بدتر عذری است که برای اشتباه ابوذر ذکر کرده اند و آن این که او آشنا به مبادی اسلام نبود.و این از اموری است که مادر داغدیده را به خنده وامیدارد و هر مسلمانی باید به آن بگرید،کسی که قسمت مهمی از عمر خود را با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله زیسته و دائما با او بوده و پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در حدیث معروفش او را شبیه عیسی از

ص: 409

نظر خلق و خلق شمرده آیا سزاوار است در مورد او چنین سخنی گفته شود(1).

جالب این که ابوذر در نزد محدثانی همچون«بخاری و مسلم»به قدری مورد اعتماد بوده که این دو شیخ حدیث اهل سنت،در کتاب«صحیح بخاری و صحیح مسلم»281 حدیث از ابوذر نقل کرده اند(2).و این نشان می دهد که لجنه فتوای الازهر،چقدر از واقعیات دور بودند.

دور کن.خدایا آنها را که نهی از منکر می کنند و مرتکب آن می شوند نیز از رحمتت دور کن.

ناگهان دیدم معاویه لرزید و رنگ صورتش تغییر کرد،گفت جلام می دانی فریاد کننده کیست؟گفتم:نه،گفت:این همان«جندب بن جناده ابوذر» است.همه روز بر در قصر می آید و فریاد می کشد و این جملات را می گوید.

سپس معاویه دستور داد او را نزد من آورید مأموران،ابوذر را کشان کشان نزد معاویه آوردند و در برابر معاویه ایستاد،«معاویه»گفت:

«ای دشمن خدا و پیامبر!تو هر روز می آیی و این بساط را راه می اندازی بدان اگر من بنا بود یکی از اصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله را بدون اذن عثمان به قتل برسانم تو را می کشتم ولی باید درباره تو از عثمان اجازه بگیرم...» ابوذر،در پاسخ گفت:ای معاویه من دشمن خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیستم،بلکه تو و پدرت«ابو سفیان»دشمن خدا بوده و هستید که در ظاهر اسلام را پذیرفتید و در باطن کفر را و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله تو را لعن کرد و بارها به تو نفرین نمود که هرگز سیر نشوی...معاویه سخت بر آشفت و دستور داد ابوذر را حبس کنند و خطر باقی ماندن او را در شام به عثمان خبر داد،عثمان دستور داد او را بر مرکب خشنی بدون جهاز سوار کنند و شب و روز برانند تا سخت شکنجه ببیند و همین گونه کردند،هنگامی که ابوذر به مدینه رسید رانهایش کاملا مجروح شده بود سپس عثمان او را به ربذه(منطقه بسیار بد آب و هوایی)تبعید کرد(1).

ص: 411

این بحث را با حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله که در کتاب معروف«اسد الغابه» آمده،پایان می دهیم:«ابوذر سه سال قبل از بعثت،خدای یگانه را پرستش می کرد و هنگامی که با پیامبر بیعت کرد شرط کرد من در راه خدا از ملامت ملامت کنندگان پرهیز نخواهم کرد»(و بایع النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله علی أن لا تأخذه فی اللّه لومة لائم و علی أن یقول الحقّ و إن کان مرّا»(1).

و بعد از او عمّار چنین گفت:«ای ابوذر!خدا آنهایی که تو را در تنهایی فرو بردند تنها گذارد و آنها که تو را ترساندند بترساند،به خدا سوگند آنچه سبب می شود که مردم حق را نگویند،همان حب دنیا و زخارف آن است و مردم غالبا همرنگ جماعتند و حکومت به دست زورمندان.این گروه مردم را به سوی دنیا دعوت کردند و مردم اجابت نمودند و دینشان را به حاکمان بخشیدند و این خسارت دنیا و آخرت است که خسارتی است آشکار».

سپس ابوذر زبان به سخن گشود گفت:«من با همه شما خدا حافظی می کنم، پدر و مادرم فدای شما باد که وقتی شما را می بینم به یاد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می افتم من در مدینه علاقه ای ندارم تا حتی در آن جا ساکن شوم جز شما،به خدا سوگند!من جز رضای خدا را نمی طلبم و با توکل به خدا وحشتی ندارم خداوند مرا کفایت می کند بر او توکل کردم و درود خدا بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و آلش باد»(1).

ص: 413

ص: 414

2-در بخش دیگری از این خطبه به اختلافات فکری و عملی اصحابش اشاره کرده و می فرماید:با چنین شرایطی نمی توان اصول عدالت را بر پاداشت و حق را به حق دار،رساند و تا وحدت در درون دل ها و هماهنگی در عمل نبوده باشد رسیدن به این اهداف عالی غیر ممکن است.

3-در بخش سوّم از این خطبه به معرفی خویش پرداخته و می فرماید، نخستین کسی بودم که پیام نبوت را پذیرفتم و اوّل کسی بودم که بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نماز را بر پا داشتم.

4-در بخش آخر این خطبه امام علیه السّلام به صفات یک رهبر شایسته،اشاره می کند و با تعبیرات دقیق و حساب شده،اوصاف لازم را بر می شمرد،اوصافی که وجود آن در رهبر اسلامی ضامن بقا و ثبات است.

ص: 416

پنهان» (أیّتها النّفوس المختلفة،و القلوب المتشتّتة،الشّاهدة أبدانهم،و الغائبة عنهم عقولهم) .

امام علیه السّلام در این جا انگشت روی نقطه اصلی درد جامعه ها و جمعیّتها گذارده است و آن مسأله اختلاف و پراکندگی است که سبب درگیری ها و از میان رفتن نیروها می شود.تعبیر به «الشّاهدة أبدانهم....» اشاره به حضور جسمانی آنها در اجتماع و غیبت فکری و روحانی و بیگانگی آنان از حوادث خطیری است که در جامعه می گذرد.

اهمیّت این موضوع سبب شده که امام علیه السّلام در خطبه های دیگر،نیز همین تعبیر را با کمی تفاوت ذکر می فرماید مانند آنچه در خطبه 29 و 97 گذشت که در اوّلی آمده است:«أیّها النّاس المجتمعة ابدانهم المختلفة أهوائهم»و در دوّمی می خوانیم:«أیّها القوم الشّاهدة ابدانهم الغائبة عنهم عقولهم المختلفة أهوائهم».

سپس اضافه می فرماید که:«من پیوسته شما را متوجه حق می سازم ولی شما از آن فرار می کنید همچون بزهایی که از غرّش شیر می گریزند!» (أظأرکم(1) علی الحقّ و أنتم تنفرون عنه نفور المعزی(2) من و عوعة(3) الأسد) .

ص: 418

تعبیر به«أظأرکم»با توجه به این که«ظأر»در لغت به معنی دایه آمده، اشاره به این است که من همچون دایه مهربان پیوسته شما را از چشمه جوشان حق سیراب می کنم ولی شما همواره از آن فرار می کنید فراری که همچون فرار بزها از نعره شیر است و این بدترین حالتی است که در یک انسان ممکن است پیدا شود و چنان حق گریز باشد که از آن بالاتر تصوّر نشود.

تعبیر به «وعوعة الأسد» (صدای نعره شیر)تعبیر جالبی است زیرا نمی فرماید:«من الأسد»:از«شیر»بلکه می گوید:«از صدای شیر»یعنی این حیوان آن قدر ترسوست که اطراف خود را نگاه نمی کند که آیا چهره شیر را می بیند یا نه،بلکه با شنیدن یک صدا،پا به فرار می گذارد و این گونه است حال بعضی از حیوانات که اگر در بیابان صدای شیر را هر چند از فاصله دور بشنوند پا به فرار می گذارند.

و در ادامه می افزاید:«هیهات!که من بتوانم به وسیله شما ظلمت و تاریکی را از چهره عدالت بر گیرم،یا کژی حق را راست نمایم» (هیهات أن أطلع(1) بکم سرار(2) العدل،أو أقیم اعوجاج الحقّ) .

به یقین حقّ،هرگز کجی ندارد که بخواهند آن را راست کنند منظور آن است که باطل با آن بیامیزند که پیشوایان الهی همواره سعی داشتند آمیزه های باطل را از حق جدا سازند،همچنین عدالت ظلمتی ندارد که بخواهند آن را بزدایند این ظلم است که غالبا با عدل آمیخته می شود و چهره آن را می پوشاند.

ص: 419

به هر حال شک نیست که برای زدودن تاریکیها از چهره عدالت و جداسازی باطل از حق،نیاز به اعوان و انصار و یاران آگاه و هوشیار و فداکاری است مردم نادان و بی وفا و پراکنده ای همچون مردم کوفه،کسانی نبودند که بتوان به وسیله آنها تاریکیها را،زدود و کژی ها را راست کرد،و این درد بزرگی است که پیشوای آگاه و شجاع و فداکاری همچون علی بن ابی طالب علیه السّلام به آن گرفتار شده بود.

آنچه امام علیه السّلام در این فراز از خطبه،بیان فرموده،یک قانون کلّی و همیشگی است که در هر عصر و هر زمان و درباره هر قوم و ملّت حاکم است.

آری!بدون شرکت وسیع مردم،در برنامه های سیاسی و اجتماعی و نظامی در هیچ زمان کاری پیش نمی رود،آن هم مردمی که متّحد باشند،هوشیاری خود را بکار گیرند و حقّ را-هر چند تلخ باشد-پذیرا گردند.

ص: 421

ص: 422

نخست می فرماید:«خدایا!تو می دانی که آنچه را ما(در امر حکومت)انجام دادیم،نه به خاطر بدست آوردن سلطنت و مقام بود،و نه برای نیل به متاع پست دنیا» (اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسة(1) فی سلطان،و لا التماس شیء من فضول الحطام) .

این تعبیر می تواند اشاره به اصل پذیرش بیعت بر خلافت از سوی مردم بوده باشد،یا اشاره به درگیریها و جنگهایی که میان او و دشمنان در«صفّین»و مانند آن واقع شد،و در هر حال انگیزه های اصلی حکومت خود کامگان در آن منعکس شده است که آنها همیشه برای دو چیز تلاش می کنند،به دست آوردن مقام به هر قیمت که باشد و به چنگ آوردن مال دنیا از هر کس و هر کجا ممکن شود.

در واقع همان حبّ جاه و حبّ مال است که در سراسر تاریخ بشر و حتی امروز بر حکومتهای خود کامه،سایه افکنده است.

امام علیه السّلام اگر این سخن را می گوید،در عمل نیز آن را به خوبی ثابت کرده است؛در شورای شش نفری«عمر»،هنگامی که رسیدن به حکومت را مشروط به انحراف از مسیر رسول اللّه کردند،امام علیه السّلام آن را نپذیرفت و هنگامی که«طلحه»و«زبیر»پیشنهادهای خلاف برای وفاداری خود به حکومت امام علیه السّلام،مطرح کردند با کمال صراحت آن را پس زد.

ص: 424

چگونه ممکن است امام علیه السّلام تن به چنین پیشنهادهایی بدهد در حالی که به گفته خودش،دنیا در نظر او از آب بینی یک بز،یا از برگ نیم جویده درختی در دهان ملخ،کمتر و بی ارزش تر بود.

و در ادامه این سخن،اهداف چهارگانه خودش را برای پذیرش حکومت بیان می دارد که سرمشق و درس بزرگی است برای همه حاکمان آزاده و با ایمان و حق پرست،عرضه می دارد«(پروردگارا!تو می دانی)اگر حکومت را پذیرفتیم به خاطر این بود که نشانه های محو شده دینت را باز گردانیم و بر پا سازیم،و اصلاحات را در شهرهای تو آشکار کنیم،تا بندگان ستم دیده ات(از ظلم ظالمان)ایمن گردند و حدود و قوانین تعطیل شده ات اقامه و اجرا شود» (و لکن لنرد(1) المعالم من دینک،و نظهر الإصلاح فی بلادک،فیأمن المظلومون من عبادک،و تقام المعطّلة من حدودک) .

در واقع امام علیه السّلام در این چهار جمله،که به پیشگاه خداوند به عنوان انگیزه های اصلی پذیرش بیعت،عرضه می دارد،هم اشاره به برنامه های معنوی و ارزشی حکومت می نماید و هم برنامه های مادی و ظاهری.

در درجه اوّل باید نشانه های دین که مسیر راه مردم را به سوی خدا مشخص می کند و بر اثر حکومتهای خودکامه محو شده است به جای خود باز گردد آن گاه اصلاحات در تمام شؤون اجتماعی اعم از سیاسی و اقتصادی و اخلاقی آشکار شود و چنگال ظالمان از گریبان مظلومان جدا شود و حدود الهی اجرا گردد به گونه ای که ستم دیدگان احساس امنیّت و آرامش کنند.

ص: 425

به یقین اگر هدف حکومتها انجام این امور چهارگانه باشد سعادت معنوی و مادی بر سر جامعه سایه خواهد افکند و اگر هدف آنها بدست آوردن مقام و اموال و ثروتها باشد جز فساد و ظلم و تعطیل حدود الهی و محو اخلاق و دین نتیجه ای نخواهد داشت و این درسی است برای همه مسلمین در تمام قرون و اعصار.

این امور همان است که قرآن مجید به عنوان اهداف بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و تشکیل حکومت اسلامی بیان فرموده،در یکجا تعلیم و تهذیب و نجات از گمراهی آشکار را هدف بعثت می شمارد «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(1) و در جای دیگر اقامه قسط و عدالت نتیجه قیام انبیا ذکر می کند «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»(2) و نیز در آیه دیگر می فرماید:

« «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ» ؛همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها از آن خداست»(3).

سپس در پایان این فراز امام علیه السّلام گواه روشنی بر صدق گفتار خود در زمینه انگیزه های او نسبت به پذیرش بیعت،ذکر می کند،عرضه می دارد:

ص: 426

«خداوندا!من نخستین کسی بودم که به سوی تو بازگشتم و دعوت تو را شنیدم و اجابت کردم،هیچ کس جز رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پیش از من نماز نخواند» (اللّهمّ إنی أوّل من أناب،و سمع و أجاب،لم یسبقنی إلاّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بالصّلاة) .

اشاره به این که در آن روزی که اسلام غریب بود و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله یکّه و تنها،و فقط«خدیجه»همسر با وفایش به او ایمان آورده بود،و اظهار اسلام در برابر مشرکان متعصّب بسیار خطرناک بود،من دست بیعت به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دادم و سر تسلیم در برابر او خم کردم و نخستین مردی بودم که به او پیوستم،چیزی را جز خدا و اطاعت فرمان او و احیای حق و توحید و عدالت در نظر نداشتم و هم اکنون نیز انگیزه من در پذیرش بیعت همان است که در آغاز بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود.

در میان دانشمندان اسلام،اعم از شیعه و اهل سنت در این مسأله اختلافی نیست که«خدیجه»نخستین زنی بود که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ایمان آورد و علی علیه السّلام نخستین مرد،هر چند گروهی از علمای اهل سنت به خاطر کمی سنّ و سال علی علیه السّلام در لحظه ایمان آوردن،بهانه جویی هایی در پذیرش ایمان او دارند تا بدین وسیله این فضیلت را از آن حضرت بگیرند و به دیگران بسپارند ولی با توجه به این که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،اسلام حضرت را پذیرفت و حتی در جریان«یوم الدار»او را به عنوان وصیّ خود معرفی فرمود،روشن می شود که این بهانه جویی ها بی اساس است(1).

ص: 427

ص: 428

ترتیب بحثی را که درباره حکومت الهی در این خطبه آغاز فرموده است پایان می دهد.و جالب این که:با جمله«و قد علمتم»(شما می دانید)التزام به این صفات را یک امر عقلی ظاهر و واضح،می شمرد که هر کس از آن آگاه است و یا حدّاقل،باید از آن آگاه باشد می فرماید:

«شما می دانید آن کس که بر نوامیس،و خونها،و اموال و احکام و امامت مسلمین سلطه پیدا می کند نباید«بخیل»باشد تا حرص بر جمع آوری اموال برای خود او را مشغول سازد»(و از حق و عدالت باز دارد) (و قد علمتم أنّه لا ینبغی أن یکون الوالی علی الفروج و الدّماء و المغانم و الأحکام و إمامة المسلمین البخیل،فتکون فی أموالهم نهمته(1)) .

در حقیقت اصول زندگی فردی و اجتماعی مردم را این پنج چیز تشکیل می دهد:ناموس،جان،مال،قوانین و تشکیلات حکومت که شخصی زمامدار باید با تدبیر و دور اندیشی و عدالت و انصاف،حق همه آنها را ادا کند، جان و مال و ناموس مردم در امان باشد،احکام و قوانین اجرا شود و امامت و پیشوایی خلق،به دست صالحان در تمام رده ها سپرده شود.

اگر پیشوای مردم«بخیل»باشد تمام همّت و شهوتش گرد آوری اموال است و همه چیز را برای رسیدن به این هدف زیر پا می گذارد،نه امنیّتی باقی می ماند و نه قانونی محترم شمرده می شود.

در بیان دوّمین وصف می فرماید:«و نباید جاهل و نادان باشد،که با جهل خویش مردم را گمراه کند» (و لا الجاهل فیضلّهم بجهله) .

ص: 430

به یقین علم به احکام و موضوعات و راهکارهای صحیح از اساسی ترین پایه های حکومت است و افراد جاهل هر چند حسن نیّت و تقوا داشته باشند توانایی بر حکومت ندارند و مردم را به خاطر جهل خود به بیراهه می کشانند.

در بیان سوّمین وصف می فرماید:«والی نباید خشن بوده باشد که پیوندهای مردم را با خشونت خویش قطع کند» (و لا الجافی(1) فیقطعهم بجفائه) .

به یقین از واضح ترین ویژگیهای والی عدل،عطوفت و محبّت و نرمش و مداراست و می دانیم پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله با همین نرمش و محبّت،دل های رمیده از حق را در گرداگرد خود جمع کرد و این یک رحمت بزرگ الهی بود آن گونه که قرآن می فرماید:« «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» ؛به برکت رحمت الهی در برابر آنان نرم و مهربان شدی،و اگر خشن و سنگ دل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند»(2).

و در بیان چهارمین وصف می فرماید:«والی نباید ستمگر و حیف و میل کننده اموال(بیت المال)باشد تا تبعیض روا دارد و گروهی را بر گروه دیگری(بی دلیل)مقدّم شمرد» (و لا الحائف(3) للدّول(4) فیتّخذ قوما دون قوم) .

این همان بلایی است که بر سر«عثمان»خلیفه سوّم آمد،و چنان ضربه های سنگینی بر جامعه اسلامی وارد ساخت که هرگز آثار آن برچیده

ص: 431

نشد؛ اموال بیت المال را در میان بستگان و دوستان و چاپلوسان و غارتگران تقسیم کرد،توده های رنجدیده مردم بر ضدّ او شوریدند و او را به قتل رساندند و اختلافات عظیمی از آن زمان در میان مردم پیدا شد که آثار سوء آن قرنها باقی ماند.

در پنجمین ویژگی می فرماید:«والی نباید در قضاوت،رشوه گیر باشد تا حقوق(مردم)را از بین ببرد و در رساندن حق به صاحبانش کوتاهی ورزد» (و لا المرتشی فی الحکم فیذهب بالحقوق،و یقف بها دون المقاطع(1)) .

مهمترین عامل قضاوت به جور و ستم،همان بلای رشوه خواری است که صاحبان زر و زور،قدرت پرداخت آن را دارند و احکام دادگاهها را به سود خود و به زیان صاحبان حق،تغییر می دهند و از اجرای حق و عدالت مانع می شوند.

بدیهی است قوانین و دادگاهها برای حفظ حقوق ضعیفان است و گر نه قدرتمندان حق خویش را حفظ می کنند،هنگامی که پای رشوه به دادگاه و منطقه فکر قاضی باز شود رشوه ای که تنها در توان زورمندان است قدرت دفاع از ضعیفان گرفته می شود و حقوق آنها پایمال می گردد،همان چیزی که در سراسر دنیای امروز با نهایت تأسف شاهد و ناظر آن هستیم.

توجه به این نکته نیز لازم است که رشوه،همیشه جنبه مالی ندارد،گاه تسویه حسابهای سیاسی و رسیدن به مقامات و شهوات جنسی و مدّاحی بی

ص: 432

جا و امثال اینها به صورت رشوه پرداخته می شود و به این ترتیب چرخهای دادگاهها و دادسراها در مسیر ظلم و بیدادگری به حرکت در می آید.

و در ششمین و آخرین وصف می فرماید:«پیشوای مردم نباید سنّت (پیامبر)را تعطیل کند و بدین سبب امّت را به هلاکت بیفکند» (و لا المعطّل للسّنّة فیهلک الأمّة) .

البتّه تعبیر به«سنّت»ممکن است اشاره به سنّت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد که در بالا به آن اشاره شد و یا سنّتها و قوانین الهی که خداوند آن را در جهان آفرینش مقرّر فرموده است یا سنّتهای حسنه اجتماعی است که در عهدنامه «مالک اشتر»به آن اشاره شده است«و لا تنقض سنّة صالحة عمل بها صدور هذه الأمّة؛سنتهای خوبی را که در آغاز این امت،به آن عمل شده نشکن»و یا هر سه،هر چند معنی اوّل به نظر نزدیکتر می رسد.

حکومتی بر پا خواهد شد که حافظ امنیّت و عدالت و احیاگر ارزشهای اسلامی و انسانی خواهد بود.

اگر بخل جای سخاوت را بگیرد.

و جهل به جای آگاهی نشیند.

و خشونت جای رأفت و رحمت را پر کند.

و حاکمان به حیف و میل اموال و تعبیض و ستم بپردازند.

و رشوه خواری دستگاه قضایی را آلوده کند.

و سنّتهای حسنه تعطیل گردد،حکومتی وحشتناک بوجود می آید که نه اثری از دینداری در آن است و نه دنیا داری،و چه درسی از این بهتر برای حاکمان حق طلب.

ص: 434

2-اشاره به فرا رسیدن پایان عمر،و جدا شدن انسان از تمام سرمایه های زندگی دنیا.

3-لزوم عبرت گرفتن از زندگی پیشینیان،آنهایی که اموال و ثروتهای فراوانی جمع کردند و سرانجام خانه هایشان قبرشان شد،و اموال و همسرانشان به دست دیگران افتاد.

4-لزوم بهره گیری از فرصتهایی که در دنیا در دست داریم،برای فراهم ساختن زاد و توشه آخرت.

ص: 436

منظور از«أخذ»گرفتن نعمتها و مواهب الهی است و منظور از«أعطی» بخشیدن آنهاست و نیز منظور از«أبلی»دادن نعمت و منظور از«و ابتلی» آزمودن به وسیله گرفتن نعمتهاست و به همین دلیل بسیاری از شارحان نهج البلاغه این دو جمله را تفسیری دانسته اند(یعنی اخذ را مساوی ابلی و اعطی را مساوی ابتلی ذکر کرده اند).

ولی احتمال دارد اوّلی اشاره به نعمتهای مادی و دوّمی اشاره به نعمتهای معنوی باشد؛زیرا واژه اخذ بیشتر در امور مادی به کار می رود.

به هر حال از تعبیرات بالا به خوبی استفاده می شود که،ممکن است گرفتن نعمتها نیز خودش نعمتی باشد زیرا گاه وفور نعمت سبب غرور و دوری از خدا و بیگانگی از خلق می گردد.

اضافه بر این حمد در برابر سلب نعمتها نشانه تسلیم مطلق در برابر مشیّت الهی است.

سپس به ذکر سه وصف دیگر از اوصاف پروردگار که در واقع هشداری است به همه انسانها که مراقب خویش و اعمال و نیّات خویش باشند اشاره کرده، می فرماید:«همان کسی که نزد هر چیز مخفی حاضر است(و از آن آگاهی دارد) و در درون(جانها)حضور دارد و از آنچه سینه ها در خود پنهان داشته،و(نیز)از خیانت چشمها با خبر است» (الباطن لکلّ خفیّة(1)،و الحاضر لکلّ سریرة، العالم بما تکنّ الصّدور،و ما تخون العیون) .

این اوصاف،به خوبی نشان می دهد که علم پروردگار علم حضوری است یعنی او در هر کجا حاضر و ناظر است،پنهان و آشکار برای او مفهوم ندارد، حضور و غیاب برای او یکسان است،اسرار درون سینه ها را می داند،

ص: 438

گردش چشمهایی را که به خیانت می گردد می بیند و از باطن و درون هر کس و هر چیز آگاه است.

به راستی اگر انسان به هنگام حمد و ستایش پروردگار و ذکر این اوصاف در حقیقت آنها بیندیشد،و به آن ایمان راسخ داشته باشد همه عالم را محضر خدا بداند و خدا را در درون جان و روح و فکر خود حاضر ببیند،چگونه ممکن است آلوده گناه و یا حتّی فکر گناه شود.

سپس در پایان این فراز شهادت خالصانه به وحدانیّت حق و نبوّت پیامبر داده می فرماید:«و گواهی می دهیم که معبودی جز او نیست و محمّد صلّی اللّه علیه و آله برگزیده و فرستاده اوست گواهی و شهادتی که درون و برون،و قلب و زبان،در آن هماهنگ است» (و نشهد أن لا إله غیره،و أنّ محمّدا نجیبه(1) و بعیثه(2)، شهادة یوافق فیها السّرّ الإعلان،و القلب اللّسان) .

بدیهی است گواهی به این دو اصل اساسی که پایه های ایمان را تشکیل می دهد،انسان را به نفی معبودهای دیگر دعوت می کند و از عبادت شیطان و هوای نفس امّاره،بر حذر می دارد و گواهی به نبوّت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله او را به اطاعت فرمانهایش فرا می خواند،به ویژه شهادتی که تنها بر زبان جاری نیست بلکه قلب و جان انسان نیز با آن هم صداست.

ص: 439

ص: 440

گرفتن تابوت آنها با تمام دست خود نفرت و وحشت داشتند)آیا ندیدید کسانی را که آرزوهای دراز داشتند و کاخهای(رفیع و)استوار بنا کردند و اموال فراوانی گرد آوردند چگونه خانه هایشان گورستان شد و آنچه را جمع کرده بودند بر باد رفت و از چنگشان خارج گشت؟اموالشان به دست وارثان افتاد و همسرانشان در اختیار دیگران قرار گرفتند(و از همه اسفناک تر این که)نه می توانند چیزی بر حسناتشان بیفزایند و نه از گناهان خود توبه کنند!

و الحقّ لا الکذب.و ما هو إلاّ الموت أسمع داعیه(1) ،و أعجل حادیه(2)) . از آن جا که مرگ برای همه انسانها یک واقعیت اجتناب ناپذیر و قطعی است امام علیه السّلام سخنش را در این جا با انواع تأکیدها-که به گفته بعضی از شارحان نهج البلاغه به ده نوع می رسد-مؤکد ساخته است(3) ،و به این ترتیب می فرماید:صدای منادی مرگ از هر سو به گوش می رسد،و بانگ«الرحیل» فضای جهان را پر کرده،و فرشته مرگ پیر و جوان و کودک را نمی شناسد و در کنار همه کمین کرده و در انتظار فرمان خداست.

سپس می فرماید:«حال که چنین است انبوه زندگان تو را فریب ندهند و از خود غافل نسازند،با این که افرادی را پیش از خود به چشم دیدی،از کسانی که ثروتها جمع آوری کردند و از فقر و بیچارگی پرهیز داشتند و بر اثر آرزوهای طولانی و دور شمردن اجل،خود را در امان دانستند،دیدی مرگ چه سان بر آنها فرود آمد و آنان را از وطنشان بیرون راند و از جایگاه امنشان برگرفت؟!» (فلا یغرّنّک سواد النّاس من نفسک،و قد رأیت من کان قبلک ممّن جمع المال و حذر الإقلال،و أمن العواقب-طول

ص: 443

أمل و استبعاد أجل-کیف نزل به الموت فأزعجه(1) عن وطنه،و أخذه من مأمنه) .

جمله «فلا یغرّنّک سواد النّاس» ،دو معنا می تواند داشته باشد:نخست این که:اگر توده های مردم را می بینی که زنده و سالمند،تو را فریب ندهند و از مرگ غافل نسازند،دیگر این که:توده های مردم تو را وسوسه نکنند و فریب ندهند که به فکر زندگی باش،نه به فکر مرگ. مفهوم جمله «حذر الإقلال» ،در این جا این است که:با جمع کردن اموال خود را از فقر(به گمان خویش)دور ساختند.

و جمله «أمن العواقب» ،مفهومش این است که:به خاطر آرزوهای دور و دراز و این که هنوز برای مردن زود است خود را از عاقبت کار در امان می پنداشتند،ولی علی رغم همه این آرزوها و پندارها ناگهان مرگ بر سر آنها فرود آمد و با شتاب و شدّت آنها را از وطن مألوفشان خارج ساخت،و از جایگاه امنشان بیرون راند.

در ادامه این سخن،می فرماید:«این در حالی بود که آنها را بر چوبه های مرگ (و تابوت)حمل می کردند و مردان،آنها را دست به دست،بر دوش می بردند و با سرانگشتان نگاه می داشتند».(گویی از گرفتن تابوت آنها با تمام دست خود نفرت و وحشت داشتند!) (محمولا علی أعواد المنایا یتعاطی به الرّجال، الرّجال حملا علی المناکب و إمساکا بالأنامل) .

امام علیه السّلام در این تعبیرات صریح و گویا و تکان دهنده،پایان زندگی ثروتمندان بی خیال و مغروران جاه و جلال را،مخصوصا به هنگام مرگ ناگهانی،به بهترین وجهی ترسیم فرموده،تعبیراتی که پرده های غفلت را از مقابل چشم انسان دور می سازد،و هر شنونده ای را از خواب بی خبری بیدار

ص: 444

می کند،و به راستی اگر هادیان راه و معلّمان انسانها،گهگاه با این گونه عبارات بانگ بیدار باش سر ندهند معلوم نیست عاقبت کار انسان به کجا برسد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن،همین معنا را در لباس جالب دیگری پوشانده،و به همگان چنین می فرماید:«آیا ندیدید کسانی را که آرزوهای دراز داشتند و کاخهای(رفیع)و استوار بنا کردند،و اموال فراوانی گرد آوردند،چگونه خانه هایشان گورستان شد و آنچه را جمع کرده بودند بر باد رفت(و از چنگشان خارج شد؟)اموالشان به دست وارثان افتاد،و همسرانشان در اختیار دیگران قرار گرفتند!» (أ ما رأیتم الّذین یأملون بعیدا،و یبنون مشیدا(1) ،و یجمعون کثیرا!کیف أصبحت بیوتهم قبورا،و ما جمعوا بورا؛و صارت أموالهم للوارثین،و أزواجهم لقوم آخرین) .

سپس می فرماید:«(و از همه اسفناکتر این که)نه می توانند چیزی بر حسنات خود بیفزایند،و نه از گناهان خود توبه کنند!» (لا فی حسنة یزیدون، و لا من سیّئة یستعتبون!) .

آری!هنگامی انسان از خواب غفلت بیدار می شود که سیلی اجل بر صورت او نواخته شود،و در آن لحظه پرونده های اعمال را به کلّی می بندند،نه چیزی بر حسنات،می توان افزود و نه چیزی از سیئات،می توان کاست.اگر تمام زندگی انسان را از او می گرفتند ولی پرونده های اعمال گشوده بود

ص: 445

و راه برای جبران باز بود غصّه ای نداشت؛غم و اندوه بی پایان،آن زمان وجود انسان را فرا می گیرد که راه را برای جبران گذشته،به کلّی بسته ببیند.

ص: 446

ص: 447

و عملش به پیروزی می رسد» (فمن أشعر التّقوی قلبه برّز(1) مهله(2) ،و فاز عمله) .

روشن است اگر تقوای الهی در اعماق دل انسان ریشه بدواند،شاخ و برگ و میوه هایش از دست و زبان و چشم و گوش او ظاهر می شود،چرا که تقوا همان حالت خدا ترسی درون است که انگیزه ای است نیرومند برای اعمال نیک و عامل باز دارنده ای است در برابر گناه.

سپس می افزاید:«پس برای تحصیل تقوا فرصت را غنیمت شمرید و برای بهشت(جاویدان)عمل شایسته آن را انجام دهید» (فاهتبلوا هبلها(3)، و اعملوا للجنّة عملها) .

اشاره به این که:بهشت و سعادت را رایگان به کسی نمی دهند،و با گمان و پندار و ادعاهای تو خالی حاصل به دست نمی آید،کلید بهشت همان اعمال صالح است و اعمال صالح از تقوا بر می خیزد.

و در ادامه،اشاره به وضع دنیا و آخرت و موقعیت هر کدام از این دو گروه می فرماید:«(بدانید)دنیا به عنوان اقامتگاه همیشگی شما خلق نشده،بلکه به عنوان گذرگاه شما آفریده شده است تا از آن زاد و توشه اعمال صالح برای

ص: 449

سرای جاودانی برگیرید» (فإنّ الدّنیا لم تخلق لکم دار مقام،بل خلقت لکم مجازا لتزوّدوا منها الأعمال إلی دار القرار) . جهان بینی اسلامی که بارها در قرآن و در نهج البلاغه آمده است دنیا را یک گذرگاه،یک پل،یک میدان تمرین،و سرانجام یک بازار تجارت و مقدمه ای برای آخرت که جایگاه اصلی انسان است معرفی می کند،و اگر با این دیدگاه به دنیا بنگریم همه چیز در نظر ما رنگ دیگری به خود می گیرد و ما را از آلودگی به گناه و ظلم و ستم باز می دارد و به سوی نیکیها دعوت می کند.

ولی پیروان مکتبهای مادی که دنیا و مواهب آن را هدف نهایی خود می پندارند و از سرای آخرت به کلی غافلند،آلودگی به گناهان و کشمکشهای پایان ناپذیر برای جلب اموال و دست آوردن مقامات ظاهری در انتظار آنهاست، هرگز آتش جنگ در میانشان فروکش نمی کند و درگیریها در میان آنان پایان نمی پذیرد.

و در آخرین جمله این خطبه در یک نتیجه گیری کوتاه و زیبا و پر معنا می فرماید:«اکنون که چنین است،به سرعت آماده کوچ کردن از آن باشید و مرکبها را برای ترک دنیا آماده کنید» (فکونوا منها علی أوفاز(1)،و قرّبوا الظّهور للزّیال(2)) .

اشاره به این که:وقت بسیار تنگ است و موانع فراوان،و زمان کوچ کردن کاملا نامعلوم است،نه تنها پیران که جوانان نیز باید همیشه به حالت آماده

ص: 450

باش، باشند.چه بسیار پدران پیر و رنجور و ناتوان ماندند و جوانان سالم و نیرومند رفتند.

بخش اوّل از عظمت خداوند و قدرت مطلقه او و سجده تمام موجودات در برابر ذات پاکش سخن می گوید.

در بخش دوّم به عظمت قرآن و دوام و بقای آن اشاره می فرماید.

بخش سوّم در مورد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است که خداوند او را بعد از یک دوره فترت فرستاد.و نبوت را با او پایان داد.

در بخش چهارم سخن از کم ارزش بودن دنیا به میان آورده و همگان را به هوشیاری و شناخت دنیا و گرفتن زاد و توشه از آن دعوت می فرماید.

در پنجمین و آخرین بخش،اندرزهای شایسته و مؤثری به همه مخاطبان می دهد و بار دیگر به سراغ قرآن و عظمت آن و لزوم تدبّر در آیاتش باز می گردد، و به این ترتیب یک نسخه کامل سعادت برای رهروان راه حق می نویسد .

ص: 453

در دوّمین جمله،همین معنا را به لباس دیگری آراسته و چنین می فرماید:

«آسمانها و زمینها کلیدهای خود را به دست قدرت او افکنده اند» (و قذفت إلیه السماوات و الأرضون مقالیدها(1)) .

هر جا را اراده کند می گشاید و هر جا را اراده کند قفل می نماید و همه کارهای او مطابق حکمت است.

و در سوّمین جمله به سجود درختان پر طراوت در برابر ذات پاک او اشاره کرده می فرماید:«درختان سرسبز هر صبحگاهان و شامگاهان در برابر او سجده می کنند». (و سر تسلیم فرو می آورند)(و سجدت له بالغدوّ و الآصال(2) الأشجار النّاضرة) .

بدیهی است تکیه بر اشجار ناضره(درختان سرسبز)به معنی انحصار نیست، بلکه نمونه ای از زیباترین موجودات زنده جهان آفرینش است،که هر ورقش دفتری است معرفت کردگار.و نیز صبح و شام اشاره به تمام اوقات است، همان گونه که گاه می گوییم ما صبح و شام در خدمت اسلام هستیم یعنی در همه حال لذا قرآن مجید به طور مطلق می گوید: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ

ص: 455

یَسْجُدانِ»(1) .این احتمال نیز وجود دارد که آثار و عظمت خداوند در درختان به هنگام طلوع و غروب خورشید از هر زمان آشکارتر است.

این سجده ممکن است با زبان حال باشد چرا که نظام دقیق آفرینش آنها از علم و قدرت بی پایان آفریننده اش حکایت می کند،و ممکن است به زبان قال باشد،بنابر این که همه ذرات موجودات جهان از علم و شعوری برخوردارند و خدا را آگاهانه تسبیح می گویند و برای او سجده می کنند.

در چهارمین جمله می افزاید:«و از شاخه های خود آتش های نورانی به فرمان او بر می افروزند» (و قدحت(2) له من قضبانها(3) النّیران المضیئة) .

و این از عجایب قدرت خداست که از میان آب و خاک،مادّه ای ایجاد می کند که کانون آتش و نورانیّت است،همان آتش و نوری که بسیاری از مشکلات انسانها در پرتو آن حل می شود.

و در آخرین و پنجمین جمله می فرماید:«میوه های رسیده آنها به فرمان خدا(در هر زمان)غذای(انسانها)را تقدیم کرده اند» (و اتت أکلها بکلماته الثّمار الیانعة(4)).

جمله های پر معنی بالا که آثار توحید و عظمت خدا را در عبارات مختلف و لباسهای گوناگون بیان می دارد،هماهنگ با آیات قرآن است.

قرآن مجید در یکجا می فرماید:« «لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولی وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» ؛ستایش برای اوست در این جهان و در جهان دیگر، حاکمیت نیز(در دو جهان)از آن اوست و همه شما به سوی او باز گردانده می شوید»(1).

و در جای دیگر می فرماید:« «لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ؛ کلیدهای آسمان و زمین از آن اوست»(2).