پیام امام امیرالمومنین علیه السلام: شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه

مکارم شیرازی

با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان

ص :2

تصویر

ص :3

تصویر

ص :4

تصویر

ص :5

تصویر

ص :6

تصویر

ص :7

تصویر

ص :8

تصویر

ص :9

تصویر

ص :10

تصویر

ص :11

تصویر

ص :12

تصویر

ص :13

تصویر

ص :14

ادامۀ خطبه های امام امیر مؤمنان علیه السلام

دستور روشنی درباره مبارزه مسلّحانه با آنان بعد از خودش بیان می فرماید و می گوید:«بعد از من با خوارج نبرد نکنید(و لبه تیز حملات خود را متوجّه حکومت ظالمانه و ویرانگر بنی امیّه کنید!)» (لا تقاتلوا الخوارج بعدی) با توجّه به اینکه بخش قابل ملاحظه ای از زندگی امام علیه السّلام در مبارزه با آنان گذشت،مخصوصا در نهروان ضربات بسیار قاطع و کوبنده ای بر پایه های آنان وارد ساخت،و دشمنان سرسخت امام علیه السّلام را خوارج تشکیل می دادند،و می دانیم که شهادت امام علیه السّلام به دست همانها صورت گرفت،با این همه دستور ترک مبارزه با آنان،سؤال برانگیز است از اینرو امام علیه السّلام در ادامه این سخن به ذکر دلیل روشنی پرداخته و می فرماید:«زیرا کسی که در جستجوی حق بوده و خطا کرده،همانند آن کس که طالب باطل بوده و آن را به دست آورده است نمی باشد»! (فلیس من طلب الحقّ فأخطأه کمن طلب الباطل فأدرکه) همان گونه که مرحوم«سیّد رضی»با جمله: «یعنی معاویة و أصحابه» اشاره کرده است،منظور امام علیه السّلام معاویه و یاران او است.به این ترتیب به اصحابش توصیه می کند به جای اینکه در دو جبهه مبارزه کنند،مبارزه خود را منحصرا متوجّه غاصبان بنی امیّه و غارتگران شام سازند.

بی شک یاران امام علیه السّلام بعد از او مانند آن حضرت نبودند،و توان مبارزه در دو جبهه را نداشتند،و امام علیه السّلام با این دستور حساب شده،به آنها توصیه می کند که نیروی خود را پخش نکنند و در آن واحد با دو دشمن وارد مبارزه نشوند،به ویژه آنکه«خوارج»با حکومت شام،سخت مخالف بودند و ممکن بود در یک جبهه همراه مؤمنان راستین،با شامیان وارد جنگ شوند،از همه اینها گذشته«خوارج» در مرکز حکومت«امیر مؤمنان علیه السّلام»قرار داشتند و به آسانی می توانستند مرکز را ناامن کنند.مجموعه این جهات سه گانه سبب شد که امام علیه السّلام این دستور حساب شده را نسبت به دوران بعد از خودش،به یارانش بدهد.

ص:16

از اینجا جواب سؤال معروفی که بسیاری از«مفسّران نهج البلاغه»مطرح کرده اند و بعضا پاسخ های دقیقی به آن نداده اند،روشن می شود و آن اینکه:امام علیه السّلام چرا خودش با«خوارج»به مبارزه برخاست ولی یارانش را از مبارزه با«خوارج» نهی می کند؟چرا خودش شمشیر در میان آنها می نهد و اصحاب خود را از این کار بر حذر می دارد.؟ پاسخ این سؤال آن است که شرایط زمان امام علیه السّلام با شرایط دوران بعد از او، بسیار متفاوت بود و فرمانده لایق و مدبّر کسی است که شرایط مبارزه را روز به روز، بلکه ساعت به ساعت در نظر بگیرد و هرگز جمود بر یک روش نداشته باشد.

از همه این امور گذشته،علّتی که امام علیه السّلام برای این دستور ذکر می کند بسیار دقیق و لطیف است؛می گوید:«در مقایسه خوارج با ظالمان شام،نباید فراموش کنید که اینها افراد نادانی بودند که به گمان خود به طلب حق برخاستند ولی بر اثر جهل و تعصّب،راه افراط را پیمودند و از حق تجاوز نمودند و در آن سوی حق قرار گرفتند ولی معاویه و یارانش آگاهانه به دنبال باطل رفتند و به آن رسیدند.» بنابراین،اگر بنا باشد انسان تنها با یکی از این دو دشمن مبارزه کند و توانایی بر پیکار هر دو نداشته باشد کدام را باید انتخاب نماید؟بی شک باید گروه دوم را برای مبارزه برگزیند و هر گاه از مبارزه با او فراغت حاصل شد،به مبارزه با گروه باطل اوّل برخیزد.

در حدیثی که«مبرّد»آنرا در«کامل»نقل کرده چنین می خوانیم که:بعد از شهادت«امیر مؤمنان علی علیه السّلام»افرادی از سران«خوارج»،با همکاری پیروان خود بر معاویه شوریدند و این در حالی بود که«معاویه»در کوفه بود،و«امام حسن علیه السّلام»از کوفه خارج شده و عزم مدینه داشت،معاویه کسی را به خدمت«امام حسن علیه السّلام» فرستاد که مبارزه با«خوارج»را بر عهده بگیرد،«امام حسن علیه السّلام»در جواب فرمود:

ص:17

«من از جنگ با تو خودداری کردم برای حفظ خون های مسلمین،آیا از طرف تو با گروهی جنگ کنم که تو به کشته شدن از آنها سزاوارتری!» (1)هدف امام از این جواب،آن بود که«خوارج»هر چند گمراهند،امّا ضلالت و گمراهی آنها کمتر از «معاویه»و همدستان اوست.

جالب اینکه علی علیه السّلام به دست خوارج شهید شد و این جنایت بزرگ در جهان اسلام بوسیله آنها رخ داد و این کار در زمان خود آن حضرت نیز پیش بینی شده بود،با این حال امام علیه السّلام هر گونه انتقام جویی نسبت به آنها را در می کند و حتّی از مبارزه با آنان بعد از خودش نهی می فرماید و این یکی از نشانه های بارز عدالت آن حضرت است که در تاریخ زمامداران جهان،کمتر نظیر آن دیده شده است.

بدیهی است این دستور امام علیه السّلام ناظر به زمانی است که«خوارج»دست به شرارت و ناامنی در شهرهای مسلمین نزنند و اگر مرتکب این کار می شدند می بایست به عنوان«محارب»و«مفسد فی الأرض»با آنها جنگید.

«ابن ابی الحدید»در«شرح نهج البلاغه»خود در شرح و تبیین این مسأله چنین می گوید:«بسیاری از اصحاب ما نسبت به اعتقادات دینی«معاویه»خرده گرفته اند و تنها به تفسیق او قانع نیستند بلکه او را مسلمان نمی دانند و از او سخنان و جمله هایی نقل کرده اند که گاه در لابه لای کلامش ظاهر می شد و دلیل بر بی ایمانی او بود،از جمله اینکه«زبیر بن بکّار»که نه شیعه بود و نه معاویه را متّهم می ساخت.

(به گواهی اینکه با علی علیه السّلام میانه خوبی نداشت و از آن حضرت دوری می کرد.) می گوید:«فرزند«مغیرة بن شعبه»می گوید همراه پدرم نزد«معاویه»رفته بودیم و پدرم غالبا نزد او می رفت و با او سخن می گفت و هنگامی که باز می گشت عقل و هوش سرشار او را می ستود ولی شبی از شب ها از نزد«معاویه»بازگشت،در حالی که بسیار ناراحت بود حتّی شام نخورد و بسیار غمگین به نظر می رسید!مدّتی انتظار کشیدم امّا حالش همانگونه بود،گمان کردم ما کار خلافی انجام دادیم.گفتم چرا امشب این چنین ناراحتی؟گفت:فرزندم«جئت من عند أکفر النّاس و أخبثهم،از نزد کافرترین و خبیث ترین مردم می آیم!»گفتم مگر چه شده است؟گفت:امشب با معاویه خلوت کرده بودم به او گفتم:«سنّی از تو گذشته است اگر عدالت پیشه کنی و نیکوکاری را گسترش دهی به جاست،تو بزرگ شده ای اگر نسبت به برادرانت از «بنی هاشم»نیکی کنی و صله رحم به جای آوری بسیار شایسته است،زیرا آنها امروز برای تو خطری محسوب نمی شوند و این نیکوکاری ثواب دارد و نام تو به نیکی در تاریخ اسلام باقی می ماند.» «معاویه»(عصبانی شد و)گفت:چه نامی از من باقی بماند!«ابوبکر»مدّتی عهده دار خلافت بود و عدالت پیشه کرد و کارهای مهمّی انجام داد،امّا همین که از دنیا رفت نام او هم از خاطره ها محو شد،تنها مردم می گویند:«ابوبکر چنین و ابوبکر چنان!»سپس عمر به خلافت رسید و ده سال در پیشرفت اسلام در جهان

ص:19

تلاش و کوشش کرد،او هم که از دنیا رفت نام او هم برچیده شد،جز اینکه می گویند:

«عمر چنین و عمر چنان!»ولی در مورد«ابن ابی کبشه (1)»(پیامبر اسلام)همه روز پنج بار مردم فریاد می کشند:«أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه»(و پیوسته نام او را با عظمت هر چه بیشتر،زنده نگه می دارند)با این حال چه عملی از من باقی می ماند و چه نام و خاطره ای در تاریخ از ما وجود خواهد داشت،ای بی پدر!،سپس افزود:«لا و اللّه إلاّ دفنا دفنا،نه به خدا سوگند!هیچ راهی جز این نیست که این نام(نام پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله)دفن شود و از خاطره ها محو گردد»! (2)(این سخن بود که«مغیرة بن شعبه»را که خود مرد منحرفی بود چنان ناراحت ساخت که نه تنها«معاویه»را تکفیر نمود،بلکه او را از کافرترین مردم شمرد!).

«ابن ابی الحدید»پس از نقل این سخن به تجزیه و تحلیل درباره کارهای «معاویه»می پردازد و زندگی اشرافی و طاغوتی او را ترسیم می کند و خلافکاری های او را یکی بعد از دیگری،بر می شمرد به گونه ای که برای هر ناظر بی طرف،تردیدی در فساد«معاویه»از نظر اعتقاد و عمل،باقی نمی ماند و شاهد روشنی برای گفتار امام در بالاست که مبارزه با او را در اولویّت قرار می دهد.

از جمله این که می گوید:«اعمال مخالف و آشکارای«معاویه»از قبیل:پوشیدن حریر،استعمال ظروف طلا و نقره،جمع آوری غنایم برای خود،اجرا نکردن حدود و مقررّات اسلام درباره اطرافیان و کسانی که مورد علاقه اش بودند،ملحق کردن «زیاد»را به خود و او را برادر خود خواندن،با اینکه پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده بود:

«الولد للفراش و للعاهر الحجر ،فرزند به همسر ملحق می شود و سهم زناکار سنگسار شدن

ص:20

است»کشتن«حجر بن عدی»و یاران پاک او،توهین به ابوذر و او را سوار بر شتر برهنه کردن و فرستادنش به مدینه،ناسزا گفتن به«امیر مؤمنان علی»علیه السّلام و«امام حسن»علیه السّلام و«ابن عباس»بر روی منابر،ولیعهد قرار دادن«یزید»شراب خوار و قمارباز و...همه و همه دلیل بر کفر و الحاد او است! «ابو درداء»می گوید:«به معاویه گفتم از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله شنیدم هر کس از ظرف طلا و نقره بیاشامد آتش جهنم درونش را فرا خواهد گرفت»،«معاویه»گفت:«أمّا أنا فلا أری بذلک بأسا،امّا من برای آن ایرادی نمی بینم» «ابو درداء»پاسخ داد:عجبا!من از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل می کنم او رأی شخص خود را اظهار می کند!من دیگر در سرزمینی که تو هستی نخواهم ماند (1).»

مسلمین نباید هر دو گروه را یکسان بشمرند بلکه در مبارزات خود،اولویّت را برای گروه اوّل قائل شوند،زیرا در برابر گروه اوّل-که آگاهانه راه فساد و باطل را انتخاب کرده اند-راهی جز مبارزه مسلّحانه نیست،در حالی که گروه دوم،بیش از هر چیز نیاز به ارشاد و آموزش و کارهای فرهنگی دارند.به همین دلیل،در میدان «نهروان»پس از بیانات گیرای امیر مؤمنان علی علیه السّلام اکثریت قاطع خوارج نهروان، توبه کردند و به سوی حضرت بازگشتند و از«دوازده هزار نفر»جمعیّت،«هشت هزار نفر»در کنار پرچمی که امام علیه السّلام برای توبه کاران برافراشته بود گرد آمدند.

ص:22

هنگامی که اجلم فرا رسد،این سپهر الهی از من دور می شود و مرا تسلیم حوادث می کند،در آن هنگام نه تیر خطا می کند و نه زخم بهبودی می یابد.

این تعبیر،اشاره به یک واقعیت است و آن اینکه تا اجل نهایی انسان فرا نرسد از دنیا نمی رود،بنابراین تعیین اجل از سوی خداوند،به این مفهوم است که اراده او بر این قرار گرفته که فلان کس،تا فلان زمان باقی بماند و بی شک هیچ چیز در برابر اراده حقّ مقاومت نخواهد کرد.لذا مسأله اجل الهی را می توان یک سپر محکم در برابر حوادث دانست.شبیه همین معنا کرارا در«نهج البلاغه»در کلمات قصار آمده است،در یک جا می فرماید: «إنّ الأجل جنّة حصینة ،سرآمد زندگی(که از سوی خدا تعیین شده)سپر محکمی است! (1)».

و در جای دیگر می فرماید: «کفی بالأجل حارسا ،سرآمد قطعی زندگی،برای پاسداری انسان کافی است(یعنی تا عمر به پایان نرسد هیچ حادثه ای او را از پای درنمی آورد (2)» بلکه این معنا را از آیه یازده سوره«رعد»نیز می توان استفاده کرد،آنجا که می فرماید: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ» ،برای انسان مأمورانی هستند پی در پی،که از پیش رو و از پشت سر،او را از حوادث مختلف حفظ می کنند».

در تفسیر این آیه،حدیثی از امام باقر علیه السّلام به این مضمون نقل شده است:

«یقول:

بأمر اللّه من أن یقع فی رکیّ أو یقع علیه حائط أو یصیبه شیء حتّی إذا جاء القدر خلّوا

ص:25

بینه و بینه یدفعونه إلی المقادیر و هما ملکان یحفظانه باللّیل و ملکان بالنّهار یتعاقبانه ،می فرماید:به فرمان خدا،انسان(حفظ می شود)از اینکه در جایی سقوط کند،یا دیواری بر او بیفتد،یا حادثه دیگری برای او پیش آید،تا زمانی که اجل حتمی فرا رسد،در این هنگام آن فرشتگان کنار می روند و او را تسلیم حوادث می کنند،آنها دو فرشته اند که مأمور حفظ انسان در شب می باشند و دو فرشته دیگر که در روز او را حفظ می کنند و بطور متناوب جایگزین یکدیگر می شوند» (1).

در اینجا سؤالی پیش می آید که اگر مطلب چنین است،پس لازم نیست ما خود را در برابر خطرات حفظ کنیم و پیشگیری لازم را در برابر سیل و زلزله و بیماری و حوادث رانندگی بنماییم،بلکه مجاز هستیم بی پروا پیش برویم و از هیچ چیز نترسیم؟! در پاسخ به این سؤال باید توجّه کرد که اجل و سرآمد عمر انسان،بر دو گونه است:«اجل حتمی»و«اجل غیر حتمی».«اجل حتمی»سرآمدی است که به هیچ وجه راه بازگشت برای آن نیست مثل اینکه قلب انسان حداکثر قدرت ضربانش-در حالیکه کاملا هم سالم باشد-فلان مقدار است،هنگامی که آن عدد کامل شد قلب خواه ناخواه از کار می ایستد،درست مانند ساعتی که باطری آن تمام شده باشد.

امّا«اجل غیر حتمی»سرآمدی است که قابل اجتناب است آن نیز بر دو گونه است،بخشی از آن در اختیار انسان است که می تواند با رعایت موازین عقلایی از آن پرهیز کند،مانند:پوشیدن«زره»در تن و گذاشتن«خود»بر سر و گرفتن«سپر»به دست در میدان جنگ،که بی شک جلوی بسیاری از مرگ و میرها را می گیرد.

ص:26

پرهیز از این گونه امور،به عهده خود انسان گذارده شده است و اوست که در برابر این حوادث،مسئول و تعیین کننده است.

بخش دیگری از سرآمدها،غیر قطعی است،که معمولا از اختیار انسان بیرون است،مانند:بخشی از حوادث رانندگی و یا مسأله پیش بینی نشده ای در مورد سقوط در چاه،یا ریزش کوه و مانند آن.اینجاست که فرشتگان و مأموران الهی،تا اجل حتمی او فرا نرسیده باشد او را در برابر این حوادث حفظ می کنند و هنگامی که اجل حتمی او فرا رسید او را به دست حادثه می سپارند و رهایش می کنند.

البتّه این بخش را نیز می توان به دو گروه تقسیم کرد:مشروط و غیر مشروط، مشروط آن مواردی است که،پاسداری فرشتگان حافظ انسانها،مشروط به انجام کاری از قبیل دادن صدقه،دعا کردن،صله رحم و انجام کارهای نیک می باشد،و قسم دیگر آن است که،حتّی بدون این شرط،مأمور محافظت او در این قسمت هستند.

خلاصه اینکه اجل حتمی تخلّف ناپذیر است،و اجل مشروط یا معلَّق قابل تغییر می باشد،گاه به وسیله تدبیر و احتیاط خود انسانها و گاه به وسیله انجام اعمال نیکی همچون صله رحم و صدقه در راه خدا و گاه به وسیله فرشتگانی که مأمور حفظ انسان در برابر خطرات غیر حتمی هستند.

از اینجا روشن می شود که آیاتی مانند: «فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» ؛هنگامی که اجل آنها فرا رسد نه ساعتی از آن عقب می افتند و نه ساعتی بر آن پیشی می گیرند» (1)

ص:27

و آیه شریفه: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها» ؛خداوند هرگز مرگ کسی را که اجلش فرا رسیده به تأخیر نمی اندازد» (1)با آیاتی مانند: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ» که قبلا به آن اشاره کردیم منافات ندارد و همچنین با روایات فراوانی که می گوید:صدقه و صله رحم،اجل انسان را به تأخیر می اندازد،مخالف نیست و در واقع جمع بین همه آیات و روایات با توجّه به اقسام سه گانه یا چهار گانه اجل،که در بالا اشاره شد،روشن می شود. (2)

ص:28

اگر دنیا هدف باشد و مال و ثروت و مقام و زرق و برقش،محبوب و مطلوب نهایی گردد،بی شک این دنیا مذموم است و مایه حسرت و اندوه،و اگر به عنوان وسیله به آن نگاه شود و مزرعه ای برای جهان آخرت گردد و ابزاری جهت نیل به ارزش های والای انسانی شود،ممدوح است و مایه افتخار و مباهات! مطلب دیگری که امام علیه السّلام در این خطبه به آن اشاره فرموده است،زوال و ناپایداری دنیا است،همانند سایه درختی که انسان چند لحظه ای برای استراحت انتخاب می کند ولی چیزی نمی گذرد که سایه جا به جا می شود و محل خود را به آفتاب سوزان می دهد.

ص:30

ألا إنّ الدّنیا دار،لا یسلم منها إلاّ فیها،و لا ینجی بشیء کان لها:ابتلی النّاس بها فتنة،فما أخذوه منها لها أخرجوا منه و حوسبوا علیه،و ما أخذوه منها لغیرها قدموا علیه و أقاموا فیه،فإنّها عند ذوی العقول کفیء الظّلّ،بینا تراه سابغا حتّی قلص،و زائدا حتّی نقص.

چرا که دنیا مملوّ از نعمت ها و مشکلات و مصایب است،نعمت ها به گونه ای وسیله آزمایش است و مصایب به گونه دیگر،آیا انسانها به هنگام شمول نعمت طغیان می کنند،یا به یاد خدا هستند و شکر نعمت را با زبان و عمل انجام می دهند؟ آیا در چنگال مصایب مأیوس می شوند و زبان به گلایه و ناسپاسی می گشایند،یا صبر و شکیبایی و شکر،پیشه می کنند؟.ولی مهم اینجاست که انسان در تمام عمر خود،هر شب و روز با نوعی از این آزمون ها رو به روست و این یک قانون جاودان از آغاز خلقت آدم،تا پایان جهان خواهد بود.قرآن مجید می فرماید: «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ» ؛آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد.ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم،باید علم خداوند درباره آنان که راست می گویند و آنان که دروغ می گویند تحقّق یابد(و این دو گروه از هم جدا شوند)» (1).

در چهارمین نکته می افزاید:«آنچه از دنیا را به خاطر دنیا به دست آورند،از آن جدا می شوند و حساب آن را بیاد پس بدهند» «فما أخذوه منها لها أخرجوا منه و حوسبوا علیه».

در پنجمین نکته،در تکمیل این سخن می فرماید:«و آنچه را که از دنیا برای غیر این جهان به دست آورند،به آن خواهند رسید و در آن خواهند ماند» (و ما أخذوه منها لغیرها قدموا علیه،و أقاموا فیه).

این اشاره به همان دو دیدگاه معروفی است که در«نهج البلاغه»کرارا روی آن تکیه شده است:دیدگاه ابزاری جهان و دیدگاه هدفی آن،اگر امکانات این جهان، مال ها و ثروت ها و مقام ها و نعمت ها،وسیله ای برای وصول به سعادت جاویدان و

ص:33

زندگی شایسته سرای آخرت باشد چیزی از آن بهتر نیست و اگر همانند بتی گردد که انسان در برابر آن سجده کند،چیزی از آن بدتر نیست.دیدگاه نخست،انسان ها را به پاکی و تقوا و آزادگی و عزّت فرا می خواند و دیدگاه دوم،به حرص و آز و ظلم و بیدادگری و ذلّت.

دیدگاه اوّل،نعمت های فانی دنیا را مبدّل به نعمت های باقی آخرت می کند،و دیدگاه دوم سبب زوال نعمت ها و باقی ماندن مسئولیّت های آنهاست.

از اینجا روشن می شود که چرا در بسیاری از آیات و روایات دنیا مدح شده،و در بخش مهمّ دیگری،نکوهش دنیا گردیده است،ممکن است ناآگاهان در ابتدای نظر آنها را متضادّ ببینند،در حالی که هر یک در جای خود صحیح و در واقع مکمّل یکدیگرند،یکی اشاره به دنیای ابزاری دارد و دیگری به دنیای هدفی.

شرح بیشتر درباره این سخن را ذیل خطبه های مناسب ترین بیان خواهیم کرد.

در ششمین نکته پرده از روی حقیقت دنیا،برمی دارد و آن را به سایه ای تشبیه می کند که هنوز انسان در آن نیارمیده،از کنار او می گذرد،می فرماید:«دنیا در نظر خردمندان همچون سایه بعد از زوال است در حالی که آن را گسترده می بینی ناگهان جمع می شود و در حالی که فزونی می یابد،(با فرا رسیدن شب)نقصان می پذیرد.» (فإنّها عند ذوی العقول کفیء الظّلّ،بینا تراه سابغا (1)حتّی قلص (2)،و زائدا حتّی نقص.

«ظلّ»گاه به معنای هرگونه سایه ای آمده است خواه سایه های اشیا قبل از زوال ظهر یا بعد از زوال،و گاه به خصوص سایه ای گفته می شود که قبل از ظهر است و

ص:34

آفتاب تدریجا آن را از میان می برد ولی«فیء»به معنای سایه بعد از زوال است (چون در مفهوم این واژه،رجوع و بازگشت نهفته شده است)و هر قدر خورشید به افق مغرب نزدیکتر می شود این سایه ها گسترده تر می گردد و با غروب خورشید همگی محو و نابود می شود و ظلمت همه جا را فرا می گیرد.

گویی امیرمؤمنان علی علیه السّلام از این تعبیر اشاره به این نکته لطیف دارد که دنیاپرستان روز به روز اموال و امکانات بیشتری را جمع و جور می کنند و هر قدر به پایان عمرشان نزدیکتر می شوند این امکانات فزونی می گیرد،ولی با غروب آفتاب عمر،همه چیز محو و نابود می گردد و ظلمت مرگ به تمام امکانات آنها خاتمه می دهد! با ذکر نکته دیگر،تفسیر این خطبه را پایان می دهیم و آن اینکه:امام علیه السّلام مکرّر در مکرّر در خطبه های«نهج البلاغه»نسبت به پیامدهای سوء دلبستگی به دنیا هشدار می دهد و مردم را از فریب دنیا برحذر می دارد و ناپایداری آن را با مثالهای گوناگون برملا می سازد،این به خاطر آن است که اوّلا:همیشه عشق به دنیا و زرق و برق آن،سرچشمه گناهان بوده و هست،و یک پیشوای آگاه باید پیروان خود را در مقاطع مختلف از این خطر بر حذر دارد! دیگر اینکه:در عصر امام علیه السّلام به خاطر فتوحات اسلامی،اموال و غنایم فراوانی، سرازیر شهرهایی همچون مکّه و مدینه و کوفه شده بود و گروهی برای تصاحب آنها با هم مسابقه می دادند و همین امر سرچشمه اختلافات و درگیری ها و انحراف از اصل«ساده زیستی اسلامی»بود و سبب می شد که مردم به تجمّل پرستی روی آورند و به ناز و نعمت عادت کنند و در برابر دشمن از جهاد باز بمانند،به همین دلیل امام علیه السّلام از هر فرصتی برای بیدار ساختن مردم بهره می گرفت،علاوه بر آنکه زندگانی خود او نیز سرمشق روشنی بر این امر بود.

ص:35

ص:36

می دهد که از مرگ غافل نشوند و آرزوهای دور و دراز،در دل نپرورانند چرا که غفلت از مرگ و فریفته شدن به آرزوهای طولانی آدمی را از کار آخرت باز می دارد،ناگهان مرگ او فرا می رسد در حالی که غرق گناه است و توان دل کندن از دنیا را ندارد!

ص:38

در عباراتی کوتاه و پر معنا آمده است این هدف مهم را دنبال می کند.

نخست می فرماید:«از نافرمانی خدا بپرهیزید ای بندگان خدا!» فاتّقوا اللّه عباد اللّه اشاره به این که:تمام وجود شما از آن خدا است،و سر تا پایتان غرق نعمت های او است،و شما بنده او هستید چگونه ممکن است بندگان خدا،فرمان خدا را نادیده بگیرند و از آن تخلّف کنند؟ تکیه بر تقوای الهی در این خطبه و بسیاری از خطبه های«نهج البلاغه»به خاطر آن است که سرمایه اصلی انسان،همان تقوا است و قرآن با جمله «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ» ؛گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شما است» (1)و با جمله «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» ؛زاد و توشه برگیرید که بهترین زاد و توشه ها،زاد و توشه تقوا است. (2)سخن را درباره تقوا تمام کرده و اهمیّت آن را آشکارا نشان داده است.

در دومین دستور می فرماید:«با اعمال نیک خود،بر مرگتان پیش گیرید!(و قبل از آنکه مرگ فرصت را از شما بگیرد ذخایر بزرگی از اعمال نیک فراهم سازید)» و بادروا آجالکم بأعمالکم گویی مسابقه ای میان انسانها و مرگ درگرفته و اگر انسانها بر مرکب اعمال صالح سوار شوند،پیش از آن که مرگ آنها را از رسیدن به مقصد باز دارد،بر مرگ خود پیشی می گیرند و زود به مقصد می رسند.در واقع مقصد نهایی انسان،سعادت و تکامل و«قرب الی اللّه»است،اگر بر مرکب تقوا و عمل صالح،سوار شود پیش از پایان عمر به این مقصد نایل می گردد،و اگر چنین نباشد مرگ بر او پیشی می گیرد و به مقصد می رسد،یعنی پایان عمر انسان را اعلام می کند! قرآن مجید در این زمینه،تعبیر بسیار گویایی دارد می فرماید: «وَ أَنْفِقُوا مِنْ ما»

ص:40

«رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِی إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَکُنْ مِنَ الصّالِحِینَ» ؛و از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید پیش از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد و بگوید پروردگارا چرا(مرگ)مرا مدّت کوتاهی به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از صالحان باشم.» (1)و در آیه بعد می فرماید: «وَ لَنْ یُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها» ،خداوند هرگز مرگ کسی را،هنگامی که اجلش فرا رسد به تأخیر نمی اندازد.» یعنی این دعا دور از اجابت و این درخواست ناپذیرفتنی است.

در سومین دستور به نکته مهم دیگری اشاره می فرماید و می گوید:«به وسیله چیزی که از دست شما می رود چیزی را که برای شما جاودان می ماند،خریداری کنید» و ابتاعوا ما یبقی لکم بما یزول عنکم دنیا و مواهب دنیا متاعی ناپایدار است و به سرعت زوال می پذیرد،ولی آخرت و نعمت های اخروی سرمایه های ابدی و جاویدانند،کدام عاقل در خریدن متاع جاودانی،به وسیله متاع زوال پذیر،هنگامی که به او چنین معامله ای پیشنهاد شود تردید می کند؟! «ابتاعوا»از مادّه«ابتیاع»به معنای خریداری کردن است این همان چیزی است که در قرآن مجید در آیات متعدّدی به آن اشاره شده است.

در یکجا می فرماید: «إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» ، خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خریداری کرده که(در برابرش)بهشت برای آنان باشد(به این گونه که:)در راه خدا پیکار می کنند،می کشند و کشته می شوند این

ص:41

وعده حقی است بر او که در تورات و انجیل و قرآن آمده است و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است،پس بشارت باد بر شما به داد و ستدی که با خدا کرده اید!و این است آن پیروزی بزرگ.» (1)این آیه-که داد و ستد معنوی و الهی انسانها را،با خدا به زیباترین بیانی شرح داده و مشتمل بر ده تأکید است-گرچه در مورد جهاد وارد شده،ولی به یک معنا همه زندگی انسانها را شامل می شود،چرا که جهاد بخش مهمّی از این زندگی است و اصول حاکم بر آن شامل سایر کارهای معنوی و الهی نیز می شود.

شبیه همین معنا،در سوره صفّ آیه ده تا دوازده نیز آمده است،می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ» ای کسانی که ایمان آورده اید!آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک رهایی می بخشد؟!...» راستی چه تجارتی پرسودتر و عاقلانه تر از این تجارت است که از یک سو،طرف معامله انسان خدای کریم و غفور و رحیم باشد و از سوی دیگر،خداوند متاع فانی و زوال پذیری که بهر حال از دست انسان می رود از او بپذیرد و از سوی سوم گرانبهاترین و پایدارترین متاع پرارزشی را در برابر آن مرحمت کند!! در چهارمین توصیه،دنیا را به منزلگاهی تشبیه می کند که قافله ای در آن فرود آمده تا ساعتی بیاساید سپس از آن کوچ کند،در حالی که راه بسیار دور و درازی در پیش داشته باشد و قافله سالار نیز،او را برای یک سفر سریع آماده می سازد.

می فرماید:(از این منزلگاه دنیا)کوچ کنید!که به شدّت برای کوچ دادن شما،اقدام شده است» و ترحّلوا (2)فقد جدّ (3)بکم .

ص:42

اشاره به اینکه:مسافرت از این دنیا،مطلب شوخی و آسانی نیست،بلکه سخت و جدّی است،چرا که تمام عوامل درونی و برونی ما فریاد«کوچ کنید!»را برآورده اند، قوای درونی به سرعت تحلیل می رود،و عوامل بیرونی به فرسودگی نیروهای جسمانی کمک می کند،آفات،بلا و حوادث غیر منتظره و انواع بیماری ها نیز،آن را تشدید می کند،و همه با زبان حال می گویند:«کوچ کردن شما جدّی و شدید است».

در پنجمین دستور فرمان آماده باش می دهد و می گوید:«آماده مرگ باشید که بر شما سایه افکنده است» و استعدّوا للموت فقد أظلّکم یک قافله سالار بیدار و آگاه،هنگامی که احساس می کند سفری طولانی و پر مخاطره در پیش است،به اهل قافله هشدار می دهد که خود را تا آنجا که می توانند آماده سازند و وسایل لازم را تهیّه کنند! بدیهی است منظور از استعداد و آمادگی برای مرگ این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد و دنیا را رها سازد و در کنج خانه در انتظار مرگ بنشیند،بلکه منظور فراهم ساختن اعمال صالح بیشتر و بهتر و تهذیب نفس و تحصیل فضایل اخلاقی و تهیه«باقیات صالحات»است،و به تعبیر دیگر:«فراهم ساختن تمام اموری که در زندگی جاویدان آخرت به درد انسان می خورد.» جمله «فقد أظلّکم» (بر شما سایه افکنده است)اشاره به نزدیکی آن است،زیرا تنها اشیای نزدیک است که بر انسان سایه می افکند.

در واقع میان انسان و مرگ هیچ فاصله ای نیست،گاه یک انسان قویّ و نیرومند و سالم در یک حادثه ناگوار،در چند لحظه مبدّل به یک مشت استخوان و گوشت متلاشی شده می گردد و گاه یک انسان پیر و ناتوان،یا نیرومند و جوان،با یک سکته قلبی و مغزی که عوامل زیادی نمی خواهد در چند لحظه چنان با دنیا وداع می گوید

ص:43

که گویی هرگز اهل این دنیا نبوده است،گاه یک لقمه نان یا یک جرعه آب،گلوگیر می شود و انسان را خفه می کند و گاه یک غذای نامناسب انسان را مسموم کرده و از پای درمی آورد،و اگر حالت غفلت عمومی-که خداوند طبق مصالحی بر انسانها مسلّط ساخته است-نبود هیچ انسانی نمی توانست لحظه ای آرامش داشته باشد.

امام علیه السّلام در ششمین و آخرین دستور این بخش از خطبه،به نکته مهمّ دیگری اشاره کرده و دستورات گذشته را با آن تکمیل می کند،می فرماید:«از کسانی باشید که آنها را بانگ زدند و بیدار شدند و دانستند که دنیا،سرای ابدی آنان نیست،لذا آن را با سرای آخرت مبادله کردند» (و کونوا قوما صیح بهم فانتبهوا،و علموا أنّ الدُّنیا لیست لهم بدار فاستبدلوا) (1)چه کسی فریاد می زند و مردم دنیا را از خواب غفلت بیدار می کند،تا آماده کوچ کردن شوند؟آیا همان ملکی است که در روایت امام باقر علیه السّلام و در دیوان منسوب به امیر مؤمنان علی علیه السّلام به آن اشاره شده است:

«له ملک ینادی کلّ یوم! لدوا للموت و ابنوا للخراب!»

«او فرشته ای دارد که همه روز فریاد می کند بزایید برای مردن!و بنا کنید برای خراب شدن! (2)» یا این که منادی همان عوامل درونی و برونی بدن انسان است که موجب فساد و

ص:44

ویرانی تدریجی،یا ناگهانی آن می شود و با زبان حال فریاد می زند:«آماده کوچ کردن باشید!» در این زمینه اشعار جالب دیگری در دیوان منسوب به آن حضرت نیز آمده است که دریغ دانستیم از ذکر آن صرف نظر کنیم،می فرماید:

2

إلی م تجّر أذیال التّصابی و شیبک قد نضا برد الشّباب

بلال الشّیب فی فودیک نادی بأعلی الصّوت حیّ علی الذّهاب

خلقت من التّراب و عن قریب تغیب تحت أطباق التّراب

طمعت إقامة فی دار ظعن فلا تطمع فرجلک فی الرّکاب

و أرخیت الحجاب فسوف یأتی رسول لیس یحجب بالحجاب

أعامر قصرک المرفوع؟أقصر! فإنّک ساکن القبر الخراب!

تا کی دامن عشق ها را می کشی در حالی که پیری تو،طراوت جوانی را از بین برده است.

بلال پیری در دو طرف سر تو،بانگ اذان برداشته و با بلندترین صدا«بشتاب برای رفتن»را سر داده است.

تو از خاک آفریده شده ای و بزودی در زیر طبقات خاک پنهان خواهی شد.

تو طمع داری در سرای موقّت اقامت گزینی در این کار طمع نکن،پای تو در رکاب است.

تو گرداگرد خود حجاب و مانعی ایجاد کرده ای ولی بزودی فرستاده ای می آید که هیچ حجابی مانع او نیست.

آیا قصر بلند خود را مرمّت می کنی؟کوتاه کن! چرا که بزودی ساکن قبر ویران خواهی شد! (1)در پایان این دستورات شش گانه که همه ناظر به ناپایداری دنیا و لزوم آمادگی برای سفر آخرت است امام علیه السّلام سخنی بیان فرموده که به منزله دلیل و برهان برای

ص:45

سخنان قبل است می فرماید:«اینها همه به خاطر آن است که خداوند سبحان شما را بیهوده نیافریده و بی هدف رها نکرده است» (فإنّ اللّه سبحانه لم یخلقکم عبثا،و لم یترککم سدی (1)).

این گفتار در حقیقت اشاره به برهان معروف معاد(برهان حکمت)است که می گوید:اگر هدف آفرینش انسان،همین زندگی چند روزه و خور و خواب در آن باشد،هدف بیهوده ای خواهد بود،این آفرینش عظیم،این آسمان و زمین با این همه عجایب و شگفتی ها،این ساختمان عجیب انسان با آن همه ظرافت ها و دقّت ها،ممکن نیست برای هدفی این چنین بی ارزش بوده باشد،تمام قراین موجود در جهان آفرینش انسان و جهان،گواهی می دهد که هدف بزرگی در آفرینش او بوده است؛و خداوند حکیم برای آن هدف مهم انسان و جهان را آفریده است و آن هدف، چیزی جز تکامل معنوی انسانها و قرب الی اللّه و زندگی مملوّ از سعادت در سرای جاویدان نیست.

ص:46

همانگونه که در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«إنّ للقبر کلاما فی کلّ یوم یقول:أنا بیت الغربة...أنا روضة من ریاض الجنّة أو حفرة من حفر النّار ،قبر همه روز سخنی دارد و سخنش این است:من خانه غربتم...من باغی از باغهای بهشت،یا حفره ای از حفره های آتشم!» (1).

البته این بهشت و دوزخ،بهشت و دوزخ برزخی است نه بهشت و دوزخ قیامتی.

بهر حال،امام علیه السّلام در این قسمت از خطبه،از نزدیک بودن قیامت و پاداش و کیفر خبر می دهد هر چند دنیاپرستان محجوب،آن را دور می دانند.

سپس در دومین جمله از این فراز،امام علیه السّلام به نکته مهمی اشاره می کند که نشان می دهد مرگ که دریچه بهشت و دوزخ است از آدمی چندان دور نیست هر چند غالب مردم از آن غافلند،می فرماید:«مقصدی که گذشتن لحظات،فاصله آن را می کاهد،و عبور ساعت ها،آن فاصله را نابود می کند،سزاوار است که بسیار کوتاه باشد.» و إنّ غایة تنقصها اللّحظة،و تهدمها السّاعة،لجدیرة بقصر المدّة .

منظور از«غایت»در اینجا همان عمر آدمی یا پایان عمر است که لحظه به لحظه،از آن کاسته می شود و گذشت هر ساعتی،بخشی از آن را ویران می کند،چرا که مجموع عمر،ترکیبی از ساعات و لحظه هاست.

این همان حقیقتی است که در سوره«و العصر»به آن اشاره شده و می فرماید:

«إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ» ؛هر انسانی گرفتار خسران است.(و چه بخواهد یا نخواهد سرمایه عمر را تدریجا از کف می دهد).» و نیز همان حقیقتی است،که در یکی از کلمات قصار،به آن اشاره شده: «نفس المرء خطاه إلی أجله ،هر نفسی که انسان می کشد یک گام به مرگ نزدیکتر می شود.» (2)چرا که قلب و مغز و اعضای هر انسانی استعداد معیّنی برای زیستن

ص:49

دارد که اگر هیچ مانعی بر سر راه او پیدا نشود و هیچ بیماری،عمر او را کوتاه نسازد، لحظه ای فرا می رسد که مانند شمعی که مواد قابل اشتعالش پایان گرفته،خاموش می شود.

راستی عجیب است،اگر به انسانی بگویند تمام عمرت را با چه چیز حاضری مبادله کنی؟می گوید با هیچ چیز،ولی لحظه ها و ساعات را مفت و رایگان از دست می دهد،در حالی که مجموعه عمر چیزی جز ترکیب همان لحظه ها و ساعات نیست.

در اینجا سزاوار است اشاره به داستان زیبا و گویایی کنیم که یکی از بزرگان فقها، مرحوم«محقّق نراقی»در کتاب طنزآمیز و پندآموز خود به نام«طاقدیس»-که تمام آن در لباس شعر است-آورده است.

او می گوید:«یک نفر«طرّار»به سراغ دکّان بقّالی رفت و از او قیمت گردو را سئوال کرد او در پاسخ گفت:هر هزار گردو به ده درهم است.سؤال کرد:قیمت صد عدد چه مقدار است؟گفت:پیدا است یک درهم،سراغ قیمت ده عدد را گرفت گفت:

معلوم است یک دهم درهم،سرانجام قیمت یک گردو را سئوال کرد؟گفت:قیمتی ندارد.مرد طرّار گفت:اگر قیمتی ندارد یک عدد به من عطا کن!صاحب دکّان بی گفتگو یک عدد گردو به او داد.او برگشت و یکی دیگر تقاضا کرد باز صاحب دکّان یک گردو به او داد.بار سوم که تقاضای خود را تکرار نمود،بقّال متوجّه شد،گفت:تو کجایی هستی؟گفت اهل فلان جا،گفت:ای طرّار حقّه باز!دیگری را فریب ده (می خواهی سرمایه مرا با این حیله و نیرنگ از چنگ من به درآوری،من هرگز فریب تو را نخواهم خورد).» سپس می افزاید:«اگر از عمر ما چهل سال باقی مانده باشد،کسی بگوید این چهل سال را با چه معامله می کنی،می گوییم تمام دنیا را به ما بدهی قیمت آن نخواهد بود

ص:50

گر دهی صد ملک بی تشویش را می فروشم کی حیات خویش را!

ولی این انسان نادان این عمر عزیز را که از ماه و سال و روزها تشکیل یافته تدریجا مفت و رایگان از دست می دهد لیکن این کودن ببین بی قیل و قال می دهد مفت از کف خود ماه و سال

ای دو صد حیف از چنین گنج نهان کان ز دست ما برون شد ناگهان.»

در سومین جمله،همان معنا را با تعبیر زیبای دیگر تکمیل کرده،می فرماید:«آن امر غایبی که گذشت شب و روز آن را به پیش می راند سزاوار است به سرعت فرا رسد!» (و إنّ غائبا یحدوه (1)الجدیدان:اللّیل و النّهار،لحریّ بسرعة الأوبة) (2)منظور از«غایب»در اینجا اجل و سرآمد زندگی است،که گویی همچون شتر سریع السّیری از آینده به سوی انسانها در حرکت است و شب و روز،همچون دو ساربان،برای سرعت حرکت این حیوان،به خواندن آواز معروف«حدا»مشغولند.

بدیهی است چنین شتری به سرعت به سوی انسان بازمی گردد و بر در خانه او زانو می زند.

تعبیر به«جدیدان»به عنوان کنایه از شب و روز،به خاطر آن است که دائما نو می شوند و یکی جانشین دیگری می گردد.

و تعبیر«أوبه»که به معنای بازگشت است در مورد اجل و سرآمد زندگی،از این نظر است که بنا به تصریح قرآن و دلایل حسّی و یقینی،انسان در آغاز،مادّه بی جانی بیش نبود،سپس لباس حیات بر تن پوشید،و باز هم به سوی مرگ می شتابد، و دگر بار در قیامت به فرمان خدا زنده می شود: «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً»

ص:51

«فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» ؛چگونه به خدا کافر می شوید!در حالی که شما مرده(و جسم بی روحی)بودید،او شما را زنده کرد،سپس شما را می میراند و بار دیگر شما را زنده می کند،سپس به سوی او بازگردانده می شوید. (1)

شبیه همین معنا به تعبیر بسیار روشنی در کلمات قصار آمده است،می فرماید:

«إذا کنت فی إدبار و الموت فی إقبال فما أسرع الملتقی ،هنگامی که تو در بازگشت (عمر)هستی و مرگ به جلو می آید چه زود ملاقات صورت می گیرد.» (2)جمعی از شارحان«نهج البلاغه»احتمال داده اند که:منظور از«غایب»در جمله بالا انسان باشد زیرا از وطن اصلی و منزل حقیقی خود که باید به آن بازگردد،یعنی سرای آخرت دور مانده و غایب شده است،و شب و روز این انسان را با سرعت به سوی منزلگاه اصلی می راند،و به همین دلیل به زودی به آن باز می گردد.

این تفسیر با جمله «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» که نشان می دهد:«ما از سوی او آمده ایم و به سوی او بازمی گردیم»و با جمله دیگری از امیر مؤمنان علی علیه السّلام در وصیّت نامه تاریخی اش به امام مجتبی علیه السّلام که می فرماید: «و اعلم یا بنیّ أنّ من کانت مطیَّته اللَّیل و النَّهار،فإنَّه یسار به و إن کان واقفا،و یقطع المسافة و إن کان مقیما وادعا ،فرزندم بدان!آن کس که مرکبش شب و روز است،دائما در حرکت است هر چند خود را ساکن می پندارد،و همواره قطع مسافت می کند گر چه ظاهرا ایستاده و متوقّف است» (3)،هماهنگ است.

ولی آنچه این تفسیر را از نظر دور می کند،این است که تعبیر«غایب»از انسان، نیازمند به تکلّف است در حالی که این تعبیر درباره مرگ و سرآمد زندگی،بسیار به ذهن نزدیک است.

در چهارمین جمله که این بحث را تکمیل می کند می فرماید:«مسافری که با

ص:52

سعادت و خوشبختی یا با شقاوت و بدبختی فرا می رسد باید بهترین آمادگی را برای استقبال از او داشت» و إنّ قادما یقدم بالفوز أو الشّقوة لمستحقّ لأفضل العدّة روشن است که منظور از«قادم»در این جمله،انسان است که همچون مسافری از منزلگاه دنیا،به سوی سرای جاودان در حرکت است و ره آوردی که با خود دارد،یا سعادت است یا شقاوت.چه بهتر که بهترین زاد و توشه را با خود برگیرد،تا بتواند در آن سرا سعادتمند وارد شود.

در واقع انسانها همچون مسافرانی هستند،که سفر درازی را در پیش دارند اگر زاد و توشه خوبی همراه داشته باشند،سلامت خود را در طول سفر حفظ کرده و پر نشاط و با طراوت به مقصد می رسند،و اگر زاد و توشه بدی با خود داشته باشند بیمار و رنجور و ناتوان و بدبخت،وارد آن سرا می شوند.

جمعی از شارحان«قادم»را نیز به معنای مرگ و سرآمد عمر،تفسیر کرده اند که یا با پیام سعادت وارد می شود یا خبر ناگوار شقاوت،و طبعا برای ورود او باید بهترین آمادگی را داشت.

این تفسیر از آن جهت که هماهنگ با مفهوم جمله قبل(و إنّ غائبا...)می باشد، ترجیح دارد.

منظور از «أفضل العّدة» (برترین آمادگی)همان فراهم ساختن زاد و توشه تقوا است که در«قرآن مجید»به عنوان«خیر الزّاد»معرفی شده است «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقْوی» (1)به همین دلیل،امام علیه السّلام در آخرین جمله این فراز،به عنوان یک نتیجه گیری چنین می فرماید:«حال که چنین است در این جهان،از این جهان،برای خود زاد و توشه ای برگیرید که فردای قیامت خود را با آن حفظ کنید.» فتزوّدوا فی الدّنیا من الدّنیا ما تحرزون به أنفسکم غدا

ص:53

امام علیه السّلام تعبیر بسیار جالبی در این عبارت فرموده،می فرماید:در دنیا،از خود دنیا،برای آخرت زاد و توشه برگیرید.اشاره به اینکه مواهب این جهان مادّی می تواند در عالم آخرت که مملوّ از معنویّت است کارساز باشد،آن هم در صورتی ممکن است که انسان از وجود خود،در دنیا بهره گیرد،و پیش از آنکه از جهان چشم بربندد،زاد و توشه لازم را فراهم سازد،و همان گونه که زاد و توشه مسافر در دنیا،او را از خطر گرسنگی و مرگ حفظ می کند،زاد و توشه تقوا نیز،انسان را در قیامت از خطرات محشر و عذاب الهی نگاه می دارد.

در احادیث اسلامی نیز بر این معنا تأکید شده است،در حدیثی از امام«علی بن ابی طالب»علیه السّلام تقوا به عنوان حرز مؤمن معرفی شده،می فرماید:(التّقوی حرز لمن عمل بها) (1)و در جایی دیگر،تقوا را به عنوان یک«دژ محکم»و«حصن حصین» معرفی فرموده،می فرماید:

(التّقوی حصن حصین لمن لجأ إلیها) (2)و در جای دیگر، به عنوان«سپر محکم»ذکر فرموده است.می فرماید:

(إلجأوا إلی التّقوی فإنّه جنّة منیعة) (3)

ص:54

از اطاعت فرمان پروردگار باز نمی دارد و بعد از فرا رسیدن مرگ،پشیمانی و اندوه به آنان روی نمی آورد.

بر او هجوم می آورد در غافلترین حالت باشد!» (فإنّ أجله مستور عنه،و أمله خادع له، و الشّیطان موکّل به،یزیّن له المعصیة لیرکبها،و یمنّیه التّوبة لیسوّفها (1)،إذا هجمت منیّته علیه أغفل ما یکون عنها).

با توجّه به اینکه «أغفل ما یکون عنها» در مقام بیان حال است،مجموع جمله چنین معنا می دهد که:«هنگام هجوم مرگ،چنین انسانی که اسیر شهوات،آرزوها و شیطان است،در غافلترین حالات به سر می برد،و هنگامی چشم باز می کند که کار از کار گذشته است و در آغوش اجل قرار گرفته است.» این احتمال نیز وجود دارد که«اذا»معنای شرطیّت نداشته باشد و«اذا»ی «مفاجات»باشد و آنگاه مفهوم جمله چنین می شود:«ناگهان مرگ او فرا می رسد،در حالی که در غافلترین حالات است»البتّه نتیجه هر دو تعبیر یکی است و آن فرا رسیدن مرگ،بدون هیچ گونه آمادگی است.

در ادامه این سخن امام علیه السّلام می فرماید:«ای وای بر انسان غافلی که عمرش دلیلی بر ضدّ او است(و در قیامت گواهی می دهد که همه امکانات در اختیار او بود امّا از آن بهره نگرفت)و وای به حال انسانی که روزگارش(که باید سرچشمه سعادت او شود)او را به شقاوت کشاند!» (فیا لها حسرة علی کلّ ذی غفلة أن یکون عمره علیه حجّة،و أن تؤدّیه أیّامه إلی الشّقوة!) آری سرمایه ای عظیم تر و پر برکت تر از ساعات و ایّام عمر انسان وجود ندارد، سرمایه ای است که گاه بهره گیری از یک ساعت آن،می تواند انسان را از پست ترین حالات به اوج عظمت برساند و همچون«حرّ بن یزید ریاحی»از صفت اشقیا درآید و در صفوف بهترین صالحان و شهیدان جای گیرد،یا اینکه در لحظه ای،ضربه ای بر

ص:57

پیکر کفر وارد سازد که پاداشش برتر از عبادت جنّ و انس باشد(همانگونه که درباره امیر مؤمنان علی علیه السّلام در روز تاریخی احزاب آمده است)و یا شبی از آن را در بستر به سر برد،در حالی که بالاترین معامله را با خدا کرده باشد(آنگونه که در«لیلة المبیت» واقع شد).

چنین عمری که ساعات و لحظاتش این قدر گرانبها است اگر دهها سال آن،در اختیار انسان قرار گیرد و کمترین بهره ای از آن بر ندارد،آیا حسرت بار و اسف انگیز نیست و همین است که امام علیه السّلام در جمله های بالا به خاطر آن تأسّف می خورد.

در پایان،امام علیه السّلام با یک دعای بسیار پرمعنا و آموزنده،خطبه را پایان می دهد، می فرماید:«از خداوند سبحان می خواهیم که ما و شما را از کسانی قرار دهد که هیچ نعمتی آنان را مست و مغرور نمی سازد،و هیچ هدفی آنها را از اطاعت فرمان پروردگار بازنمی دارد،و بعد از فرا رسیدن مرگ،پشیمانی و اندوه به آنان روی نمی آورد» (نسأل اللّه سبحانه أن یجعلنا و إیّاکم ممّن لا تبطره (1)نعمة و لا تقصّر به عن طاعة ربّه غایة،و لا تحلّ به بعد الموت ندامة و لا کابة) (2).

امام علیه السّلام در این سه جمله-که در مقام دعا ذکر کرده-سه درس دیگر به همگان می دهد،نخست اینکه:مراقب باشید نعمتهای الهی شما را مست و مغرور نکند، دیگر اینکه:مواظب باشید،اهداف مادّی شما را از اطاعت خدا باز ندارد،سوم اینکه:

کاری کنید که اگر مرگتان فرا رسد،نادم و پشیمان و اندوهناک نباشید و آمادگی کافی برای آن به دست آورده باشید!

ص:58

«انعام»درباره گروهی از امّت های پیشین می خوانیم: «وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» ،لیکن دل های آنها قساوت پیدا کرد و شیطان کارهایی را که می کردند برای آنان زینت داد»و در سوره«حجر»از قول خود شیطان می خوانیم که وقتی از درگاه خداوند مطرود شد و کمر به دشمنی فرزندان آدم و گمراه ساختن آنها بست،چنین گفت: «لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ» ،من(لذّات مادّی را)در زمین،در نظر آنها زینت می دهم،همگی را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را (1)».

این تزیین شیطانی،از طرق مختلفی صورت می گیرد:گاه از طریق آرزوهای دور و دراز یا پندارهای باطل!و گاه از طریق وسوسه لذّات زودگذر و شیرینی های ظاهری که در بعضی از گناهان وجود دارد،و دقیقا امتحان انسانها از همین جا شروع می شود که چگونه پرده های پندار و پیرایه آرزوهای زودگذر را بدرند و به لذّت های ظاهری-که همانند عسل مسمومی،در کام روح انسان،شیرینی موقّتی ایجاد می کند و آنگاه امعای درون انسان را متلاشی می سازد-اعتنا نکنند و در حقیقت خطر مهمّ گناهان و معاصی،همین تزیین های شیطانی و یا تزیین های نفس است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که در بعضی از آیات قرآن،تزیین اعمال به خدا نسبت داده شده است اینگونه آیات با آیات بالا چگونه سازگار است؟ پاسخ این سؤال با توجّه به آیه چهار سوره«نمل»به خوبی روشن می شود که می فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ» ،کسانی که به آخرت ایمان ندارند اعمال(بد)آنها را برای آنان زینت می دهیم به گونه ای که سرگردان می شوند».

ص:61

این آیه به خوبی نشان می دهد که این تزیین الهی نوعی مجازات الهی برای افراد بی ایمان و منحرف است و یا به تعبیر دیگر:اعمالشان سبب می شود که خداوند آنها را در چنگال شیطان رها سازد و از آنان حمایت نکند.به این ترتیب هر دو بخش از آیات به یک حقیقت اشاره می کند و شاید تعبیر (و الشّیطان موکّل به،یزیّن له المعصیة لیرکبها) که در خطبه بالا آمده اشاره به همین باشد.

«مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النّاسِ» ،و مانند کسانی نباشید که از روی غرور و مستی نعمت و خودنمایی و ریاکاری در مقابل مردم،از خانه های خود بیرون آمدند و مردم را از راه خدا باز می داشتند».

واژه«بطر»(بر وزن نظر)همان گونه که در قبل نیز اشاره شد،در اصل به معنای شکافتن است و سپس به معنای طغیان و غرور،به خاطر فزونی نعمت-که سبب می شود انسان پرده های تقوا و اطاعت الهی را پاره کند-اطلاق شده است و این حالتی است که در بسیاری از صاحبان نعمت که ایمان و ظرفیت کافی برای فزونی نعمتهای الهی را ندارند پیدا می شود،حالتی شبیه حالت مستان پیدا می کنند به گونه ای که قادر بر کنترل حرکات و سخنان خود نیستند:حالتی بسیار زشت و زننده و مایه ننگ و عار!به همین دلیل در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم که فرمود:

«ینبغی للعاقل أن یحترز من سکر المال و سکر القدرة و سکر العلم و سکر المدح و سکر الشّباب ،انسان عاقل باید از مستی مال و مستی قدرت و مستی علم و مستی مدح مدّاحان و مستی جوانی بپرهیزد»و در پایان حدیث می افزاید:

«فإنّ لکلّ ذلک ریاحا خبیثة تسلب العقل و تستخّف الوقار ،زیرا این مستی ها بادهای کثیف و آلوده ای دارد که عقل را می رباید و وقار انسان را از بین می برد». (1)

آری مستی این امور غالبا از مستی شراب سنگین تر است،چرا که مستی شراب یک شبه از بین می رود ولی مستی این امور گاهی یک عمر،همراه انسان است!

ص:63

ص:64

ص:66

او آشکار نیست(ولی خداوند با این که کنه ذاتش از همه پنهان است وجودش از همه آشکارتر است).

دلیل این مطلب که مربوط به صفات پروردگار است،مانند بسیاری از صفات دیگرش در این نکته نهفته است که او وجودی است ازلی و ابدی و بی پایان از تمام جهات،به همین دلیل،هم آغاز است و هم انجام،هیچ وجودی قبل از او نبوده و هیچ چیزی بعد از او نخواهد بود،همانگونه که در قرآن مجید آمده است: «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ» ؛اوّل و آخر و پیدا و پنهان اوست» (1)و نیز می فرماید: «لا إِلهَ إِلاّ هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهُ» ،هیچ معبودی جز او نیست همه چیز جز ذات او فانی می شود». (2)

اساسا وجودی که ازلی و ابدی است در واقع آغاز و پایان ندارد و تعبیر به اوّل و آخر درباره او به این معنا است که همه مخلوقات وابسته به وجود او هستند،هم در آغاز پیدایش و هم در ادامه حیاتشان.امّا ظاهر و باطن بودن او،به این معنا است که اصل وجود و صفاتش از همه چیز آشکارتر است،چرا که به تعداد تمام ستارگان و موجودات زنده و برگ های درختان و ریگ های بیابان بلکه به تعداد اتم های جهان- که تعدادش را هیچ کس جز او نمی داند و نمی تواند تصوّر کند-دلیل بر اثبات وجود و صفات اوست،ولی از آنجا که کنه ذاتش بی نهایت است و هیچ انسانی نمی تواند بی نهایت را آنچنان که هست تصور کند(چون نامحدود در محدود نمی گنجد)کنه ذات او بر همه کس،حتّی انبیا و اولیا پنهان است و از آنجا که انسانها نخست به آثار او در پهنه جهان هستی آشنا می شوند و سپس متوجّه ذات پاک او می گردند، می توان گفت:او پیش از آن که پنهان باشد،آشکار است و به تعبیر بعضی از فلاسفه اسلامی«خفای او به خاطر شدّت ظهور اوست».آیا آفتاب که یکی از مخلوقات اوست غالبا از شدّت ظهورش پنهان نیست؟آیا نگاه کردن به قرص خورشید برای انسانها آسان است؟

ص:69

سپس امام علیه السّلام در یک مقایسه،ده صفت از اوصاف کمال و جمال او را با صفات مشابه در مخلوقات مقایسه کرده و بیگانگی صفات او را از صفات مخلوقات روشن می سازد و نشان می دهد که حقیقت کمال،تنها در ذات پاک اوست و در غیر او- همه چیز-در حال نقصان است! نخست می فرماید:«هر چه جز او به بیگانگی و وجدت توصیف شود،کم ارزش است» (کلّ مسمّی بالوحدة غیره قلیل) این سخن اشاره به نکته بسیار لطیفی در باب توحید صفات و ذات خداست،زیرا وحدت درباره او حکایت از بی انتها بودن ذات و صفاتش می کند،وحدت در آنجا به معنای بی نظیر بودن و نامحدود بودن است در حالی که وحدت،در مورد مخلوقات، وحدت عددی است و در جایی گفته می شود که در برابر آن کثرتی باشد و طبعا چنین وحدتی حکایت از قلّت می کند،در حالی که وحدت در ذات پاک او،حاکی از وسعت بی مانند وجود اوست،که همه جا و در هر زمان بوده و هست و در عین حال زمان و مکانی ندارد.این همان است که در بالا به آن اشاره شد که اوصاف،هنگامی که به ذات خدا می رسد،رنگ دیگری می گیرد،وحدتی که همه جا نشانه کمبود است در آنجا به معنای وسعت بی نظیر است.

در«توحید صدوق»آمده است که:«مرد عربی روز جنگ جمل برخاست و عرض کرد:ای امیر مؤمنان!آیا تو می گویی خداوند واحد است؟مردم از هر سو به او حمله کردند و به او گفتند ای مرد عرب!اینجا جای این سؤالات است؟(هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد)امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود:او را رها کنید!مطلبی را که این مرد عرب می خواهد همان چیزی است که ما از دشمنان در این میدان می خواهیم (اشاره به اینکه ما در طریق همین معارف پیکار می کنیم)».

سپس فرمود:

«یا أعرابیّ إنّ القول فی أنّ اللّه واحد علی أربعة أقسام:فوجهان منها لا یجوز علی اللّه عزّ و جلّ،و وجهان یثبتان فیه ،ای اعرابی!اینکه گفته می شود خداوند

ص:70

یگانه است چهار معنا دارد:دو معنای آن درباره خداوند متعال جایز نیست و دو معنای آن درباره او ثابت است»سپس در شرح آن فرمودند:«آن دو معنا که بر خدا جایز نیست،یکی واحد عددی است زیرا چیزی که دومی ندارد(و بی مثل و مانند است)در باب اعداد داخل نمی شود...و دیگر واحد نوعی در جنس خود است(به این گونه که بگوییم نوع خداوند در جنسش یکتاست)این نیز درباره ذات پاک او صحیح نیست،چون در آن نوعی تشبیه است،در حالی که خداوند از هر گونه شبیه مبرّا است و امّا آن دو معنا که درباره خداوند،صادق است یکی این است که گفته شود:او یگانه است و هیچ گونه شبیه و مانندی ندارد.آری خدا این چنین است.یا اینکه گفته شود:خداوند«احدیّ المعنی»است یعنی نه اجزای خارجی دارد و نه اجزای عقلی،و نه اجزای ذهنی،آری خداوند متعال چنین است!» (1)در دومین قسمت از این توصیف ها می فرماید:«هر عزیزی غیر او ذلیل است.» و کلّ عزیز غیره ذلیل .

«عزّت»خواه به معنای«قدرت شکست ناپذیر»باشد و خواه به معنای«احترام و عظمت»تنها شایسته ذات خدا است،زیرا ما سوای خدا از یک سو:اسیر چنگال قوانین عالم آفرینشند و محکوم به قضا و قدر می باشند و از سوی دیگر:همگی نیازمند به ذات پاک پروردگارند و از سوی سوم:عزّت او ذاتی است و اگر غیر او عزیز باشد به سبب وابستگی به ذات پاک او است،بنابراین هیچ موجودی توانایی عرض اندام در برابر عزّت او را ندارد و هر موجودی هر اندازه به او نزدیک باشد به همان اندازه شعاعی از عزّتش بر او می تابد.قرآن مجید می گوید: «أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً» ؛آیا این منافقانی که کافران را اولیای خود برگزیده اند عزّت و آبرو نزد آنان می جویند؟با اینکه همه عزّتها از آن خدا است.» (2)

ص:71

و در آیه ده سوره«فاطر»می خوانیم: «مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً» ،کسی که خواهان عزّت است(باید از خدا بخواهد)چرا که تمام عزّت برای خدا است».

در سومین توصیف می فرماید:«هر قویّ ای غیر او ضعیف است» و کلّ قویّ غیره ضعیف .

چرا که قوّت و قدرت در جهان مخلوقات،یک امر نسبی است،هر موجودی در مقایسه با موجودات پایین تر،قویّ و در برابر موجودات برتر،ضعیف است و این سلسله ادامه می یابد تا به ذات پاک خدا برسد،در آنجا قوّت و قدرت لا یتناهی است و قدرتی بالاتر از او تصوّر نمی شود که با آن مقایسه شود.به همین دلیل قوی ترین انسانها ممکن است در مقابل یک موجود ناچیز،مانند یک مگس یا پشه و یا حتّی یک میکروب که با چشم دیده نمی شود شکست بخورند و چنان بیماری بر آنان مسلّط شود که تمام پزشکان جهان از درمان آن عاجز بمانند!بنابراین،توصیف غیر خدا به قدرت،در حقیقت یک توصیف مجازی است و«قویّ»به معنای حقیقی،ذات پاک اوست.

در ذیل آیه 165 سوره بقره می خوانیم: «أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً» ،(مشرکان در قیامت خواهند دانست)که تمام قوّت از آن خداست(و معبودهای خیالی آنها هیچ قدرتی ندارد).» در چهارمین توصیف می فرماید:«هر مالکی غیر او مملوک است!» و کلّ مالک غیره مملوک زیرا مالکیّت حقیقی از خلقت و آفرینش سرچشمه می گیرد،کسی که همه موجودات را آفریده و نه تنها در آغاز وجود به او نیازمند بوده اند که در بقا و ادامه وجودشان نیز به او وابسته و نیازمندند،مالک حقیقی است.به همین دلیل مالکیّت درباره غیر خدا،نوعی اعتبار و مجاز است و به تعبیری دیگر:اگر مالک چیزی شویم

ص:72

به سبب تملیک پروردگار می باشد و گرنه هیچ موجودی از خود چیزی ندارد حتّی پیامبر بزرگ خدا،مأمور است بگوید: «لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ» ، (1)من مالک هیچ سود و زیانی برای خویش نیستم مگر آنچه را خدا بخواهد».و در آیه 26 سوره آل عمران می خوانیم: «قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» ،بگو:

بار الها!مالک حکومتها تویی،به هر کس بخواهی حکومت می بخشی و از هر کس بخواهی حکومت را می گیری،هر کس را بخواهی عزّت می دهی و هر که را بخواهی خوار می کنی،تمام خوبی ها به دست تو است،تو بر هر چیزی قادری!» در پنجمین توصیف،از علم(بی پایان)خداوند سخن می گوید و می فرماید:«هر عالمی جز او دانش آموز است» و کلّ عالم غیره متعلّم چرا که علم خدا ذاتی است و چیزی جز حضور ذات او در همه جا،و در هر زمان، و در هر شرایط نمی باشد.بنابراین نه سابقه جهل و سپس آموختن درباره او تصوّر می شود و نه هیچ گونه محدودیتی،بلکه علم او همچون ذات او نامتناهی است،در حالی که هر کس غیر او علمی دارد مسبوق به جهل است و مولود تعلّم و فراگیری.

آن روز که انسان وجود نداشت،علمی هم نداشت و آنگاه که موجود شد خداوند پاره ای از علوم را به طور فطری در نهاد او قرار داد،پاره ای از علوم نیز از طریق تجربه برای او حاصل می شود و بخشی نیز از طریق آموختن از دیگران،که در واقع هر سه بخش،نوعی آموزش است.بنابراین تمام عالمان-جز خداوند-دانش آموزند از طرق مختلف.تنها ذات پاک او است که منبع لا یزال هر علم و دانش است! قرآن مجید می فرماید: «وَ اللّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» ،خداوند شما را از شکم مادرانتان

ص:73

خارج نمود در حالی که هیچ چیز نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و عقل قرار داد(مطالبی را از طریق شنوایی و تعلّم و حقایقی از طریق مشاهده با چشم و مسایلی را از طریق تحلیل های عقلی فرا می گیرید)تا شکر نعمت او را به جا آورید». (1)

در ششمین توصیف می فرماید:«و هر قدرتمندی غیر او گاه توانا و گاه ناتوان است» (و کلّ قادر غیره یقدر و یعجز) دلیل آن نیز در نامحدود بودن ذات خداوند و محدود بودن غیر او نهفته است، چون ذات او نامحدود است و قدرتش که عین ذاتش می باشد آن هم نامحدود است، ولی غیر او هر کس که باشد قدرتی محدود دارد،به همین دلیل نسبت به بعضی از امور توانا و نسبت به بعضی از امور،ناتوان می باشد و حتّی انجام یک کار معیّن در پاره ای از شرایط و بعضی از حالات برای او ممکن و در پاره ای دیگر از شرایط غیر ممکن است.

یک انسان در هر روز از عمرش و یا در هر ساعتی،ممکن است از نظر قدرت در حال دگرگونی باشد،تنها کسی که همیشه و در همه حال بر هر چیزی توانا است ذات قادر متعال است و اینکه بعضی سؤال می کنند اگر قدرت خداوند شامل همه چیز می شود آیا می تواند تمام دنیا را در فضای کوچکی به اندازه یک تخم مرغ قرار دهد،بی آنکه تخم مرغ بزرگ و یا فضا کوچک شود،یک مغالطه بیش نیست! به عبارت دیگر:صورت سؤال غلط است چرا که مفهومش این است که آیا ممکن است در آن واحد،دنیا هم بزرگ باشد،هم کوچک و فضای تخم هم به اندازه کنونی باشد و هم به اندازه عالم.یا به تعبیر دیگر:این سؤال به منزله این است:«آیا خداوند قادر است که دنیا را کوچک کند و در همان حال کوچک نکند و فضای تخم مرغ را به اندازه عالم کند و در همان حال نکند!؟»

ص:74

بدیهی است وقتی صورت سؤال غلط باشد جوابی ندارد.جالب این است که عین این سؤال را از امیرمؤمنان علی علیه السّلام کردند و گفتند:

«هل یقدر ربّک أن یدخل الدّنیا فی بیضة من غیر أن تصغیر الدّنیا أو تکبر البیضة؟فقال علیه السّلام:إنّ اللّه تبارک و تعالی لا ینسب إلی العجز و الّذی ذکرت لا یکون ،آیا پروردگار تو توانایی دارد که دنیا را در درون تخم مرغی جای دهد،بی آنکه دنیا کوچک شود یا تخم مرغ بزرگ شود؟» امام علیه السّلام فرمود:«خداوند متعال هرگز به ناتوانی نسبت داده نمی شود،ولی آنچه تو گفتی غیر ممکن است(و قدرت در امر محال مفهوم ندارد).» (1)کوتاه سخن این که قدرت خداوند هم ذاتی است و هم نامحدود و هم ازلی و هم ابدی و غیر او هر چه دارد،از او دارد و به آن مقدار که او می خواهد،دارد و از غیر آن عاجز و ناتوان است! در هفتمین توصیف می فرماید:«هر شنونده ای غیر از خدا از درک صداهای ضعیف ناتوان و ناشنوا است و صداهای قوی گوش او را کر می کند و آوازهای دور را نمی شود.» (و کلّ سمیع غیره،یصّمّ عن لطیف الأصوات و یصمّه کبیرها،و یذهب عنه ما بعد منها).

شنوایی در انسانها از طریق انتقال امواج به گوش ها-که در برابر امواج صوتی حساسیّت دارد و پرده«صماخ»را که همچون پوسته طبلی است،به حرکت در می آورد و از آنجا به مغز منتقل می شود-می باشد،و از آنجا که ساختمان این اسباب از جهات مختلفی محدود است انسان توانایی شنیدن همه صداها را ندارد و به گفته دانشمندان:«تنها قادر است صداهایی را بشنود که طول موج آن،بین شانزده مرتبه در ثانیه تا بیست هزار مرتبه در ثانیه بوده باشد»یعنی:آنچه زیر

ص:75

شانزده مرتبه در ثانیه می باشد برای انسان قابل درک نیست،همانطور که آنچه بیش از بیست هزار مرتبه در ثانیه باشد شنیده نمی شود.

البتّه این اعداد در همه جانداران یکسان نیست.حیواناتی پیدا می شوند که حسّ شنوایی آنها از ما بیشتر است و صداهایی را می شنوند که طول موج آنها کمتر است ولی آنها نیز قادر به شنیدن همه صداها نیستند و هر گاه طول موج آن از تعداد معیّنی پایینتر باشد برای آنها قابل درک نیست،این از یکسو.

از سوی دیگر،هر گاه طول امواج بسیار شدید باشد،ممکن است پرده گوش آدمی را پاره کند و برای همیشه از نعمت شنوایی محروم گردد،به همین دلیل به هنگام آتش کردن بعضی از سلاح های پر صدای جدید،نظامیان از آن دور می شوند و جلوی گوش های خود را محکم می گیرند،مبادا به پرده گوش آنها آسیب برسد.

از سوی سوم،صدا هر قدر قویّ باشد اگر انسان زیاد از آن دور شود توان شنیدن آن را ندارد و به این ترتیب حسّ شنوایی انسان و سایر جانداران از جهات متعدّدی ناتوان است.در گرداگرد ما آن قدر امواج صوتی وجود دارد که ما از لحظه تولّد تا مرگ،از شنیدن آنها ناتوان و محرومیم.

ولی سمیع و شنوا بودن خداوند از طریق ابزار و آلات مادّی و جسمانی نیست، سمیع بودن خداوند گوشه ای از علیم بودن او است،یعنی از تمام صداها آگاهی دارد و از همه،به طور یکسان با خبر است،صدایی او را آزار نمی دهد و چیزی از او دور و مخفی و پنهان نیست.

قرآن مجید می فرماید: «قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» ،(پیامبر)گفت:پروردگارم همه سخنان را-چه در آسمان باشد و چه در زمین-می داند،او شنوا و دانا است.» (1)

ص:76

در هشتمین توصیف،سخن از«بصیر»بودن خداوند است که از جهاتی به سمیع بودن او شباهت دارد،می فرماید:«هر بیننده ای غیر او،از دیدن رنگ های ضعیف و اجسام بسیار کوچک،ناتوان است». (و کلّ بصیر غیره یعمی عن خفّی الألوان و لطیف الأجسام) بینایی در ما و جانداران دیگر،از طریق چشم است و آن،دستگاه بسیار ظریف و پیچیده ای است که از طبقات مختلفی تشکیل یافته و هر یک از آنها وظیفه خاصّی به عهده دارد و هنگامی که دست به دست هم دهند،تصویر کوچک و روشنی را همانند یک دوربین عکّاسی دقیق،روی«شبکیّه»چشم منعکس می کند و اعصاب بسیار حسّاس«شبکیّه»تصویر را از آنجا به مغز منتقل می کند،ولی به هر حال توانایی تصویر برای چشم از صحنه های مختلف محدود است و دانشمندان می گویند:«انسان اشیایی را می بیند که امواج ارتعاشات نور برخاسته از آن،در هر ثانیه بین 458 هزار میلیارد تا 727 هزار میلیارد باشد و کمتر و بیشتر از آن،هر چه در فضا از امواج و ارتعاشات نوری است،برای ما قابل رؤیت نمی باشد.» جاندارانی وجود دارند که قدرت بینایی آنها از ما بسیار بیشتر است،از جمله آنها پرندگان شکاری هستند که از فاصله بسیار دور،اشیای بسیار کوچک را از روی زمین می بیند ولی باز قدرت بینایی آنها محدود است.

اشیای کوچک تا حدّ معیّنی با چشم دیده خواهد شد و از آن کوچکتر را می توان با میکروسکوپ های معمولی دید و باز از آن کوچکتر را با میکروسکوپ های الکترونیکی-که اشیا را بسیار بزرگتر می کند-می توان دید،ولی فراتر از آن، اشیایی وجود دارد که با آنها هم قابل رؤیت نیست.

اضافه بر این،هر قدر نور کمتر می شود،قدرت دید کمتر می شود تا آنجا که در تاریکی شدید،هیچ چیز قابل مشاهده نیست.ممکن است چشم بعضی از جانداران در تاریکی،بسیار بهتر از انسان ببیند و ممکن است دوربین های مخصوصی که از

ص:77

اشعه مادون قرمز کمک می گیرد اشیای بیشتری را در تاریکی به انسان نشان دهد ولی بالأخره در ماورای آن،اشیای زیادی است که در تاریکی دیده نمی شود.

اینها همه محدودیّت دید انسان را از جهات مختلف،نشان می دهد ولی آن کس که همه چیز را در همه جا و در هر شرایط و در نهان و آشکار می بیند-یا به تعبیر دیگر:علم او به آن احاطه دارد-ذات پاک خدا است! قرآن مجید می گوید: «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» ،چیزی همانند او نیست و او شنونده بینا است(یا به تعبیر دقیق تر او شنونده و بینا است)». (1)

در حقیقت بینا و شنوا به معنای واقعی و مطلق،ذات پاک او است.

در نهمین و دهمین توصیف می فرماید:«هر آشکاری غیر او پنهان است و هر پنهانی غیر او آشکار نیست» (و کلّ ظاهر غیره باطن،و کلّ باطن غیره غیر ظاهر) این توصیف ها در ذات خداوند و درباره دیگران،در حقیقت از همان ویژگی نامحدود بودن و محدود بودن سرچشمه می گیرد،از آنجا که ذات پاکش نامتناهی است،آثار او سرتاسر هستی را فرا گرفته و ظهور مطلق و بی قید و شرط،در همه جا و هر زمان از آن اوست.در حالی که موجودات دیگر هر چند دارای ظهوری باشند ظهورشان محدود است و به همین دلیل می توان گفت:«پنهان و ناپیدا هستند».در جهان ستارگان و کهکشان ها،ستارگانی یافت می شوند که از خورشید جهان تاب منظومه ما،بسیار بزرگتر و پر نورترند،ولی ما هیچ اثری از آنها نمی بینیم!همانگونه که اگر از محدوده منظومه شمسی گام بیرون نهیم،خورشید ما کمرنگ و سپس بی رنگ می شود.

اضافه بر این،اگر چیزی ظهوری دارد-هر چند ظهور نسبی و محدود-آنهم به برکت وجود پروردگار است و گر نه ممکنات در ذات خود،به طور کلّی تاریک و ناپیدایند و نور وجود الهی است که بر آنها می تابد و خود را نشان می دهد.و از یک

ص:78

نظر شبیه ذرّات غباری هستند که در هوا معلّق می باشند و ناپیدا،ولی هنگامی که از روزنه ای،نور آفتاب به درون اتاق بتابد،ذرّات غبار معلّق در هوا نمایان می شود.

اینکه در بخش دوم این توصیف،می فرماید:«هر پنهانی جز او آشکار نیست» اشاره به این حقیقت است که در عین پنهان بودن کنه ذات خداوند از همه موجودات،و خارج بودن از دسترس عقول تمام انسانها-حتّی اولیا و انبیا،-آثار او همه جا را گرفته و در عین پنهانی،آشکار است،در حالی که موجودات دیگر اگر پنهان باشند،آشکار نیستند و اگر آشکار باشند،پنهان نیستند.مثلا انسانی که مستور و در حجاب است،برهنه نیست و آن کس که آشکار است،مستور و در حجاب نیست،ولی خداوند با اینکه ذاتش کاملا مستور است،وجودش کاملا آشکار است و در عین پنهانی،ظاهر است. (1)

قرآن مجید در آیه«سه»سوره«حدید»می فرماید: «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ» ،او آغاز است و پایان،آشکار است و پنهان»

ص:79

ص:80

که(همگان)در بلاها و مشکلات چشم امید به او دوخته اند و در نعمت ها از او بیم دارند.(که مبادا کفران،مایه سلب نعمت گردد).

گاه در صفات جمال و جلال پروردگار نیز،گرفتار این اشتباه بزرگ می شویم و مثلا فکر می کنیم همانگونه که ما در أعمالمان دنبال هدف و سودی هستیم که به ما باز می گردد،افعال خداوند نیز همین گونه است!در حالیکه او وجودش از هر نظر کامل و بی نهایت و هستی مطلق است و به همین دلیل،جامع تمام کمالات می باشد و هیچ نقصان و کمبودی در ذات پاک او راه ندارد.با توجّه به این حقیقت،افعال او رنگ دیگری به خود می گیرد و از آنجا که فاعل حکیم،کاری بی هدف انجام نمی دهد،باید هدف افعال او را در بیرون از وجود او و نسبت به بندگانش جستجو کنیم.

توصیف بالا به طور دقیق،اشاره به همین نکته است و تمام اهدافی را که نشانه رفع کمبودهاست،از افعال خداوند نفی می کند! هدف ما در بسیاری از کارهایمان این است که قدرت خود را بیشتر کنیم و بر توان خود بیفزاییم.گاه هدف این است که با آینده نگری،از عواقب بدی که ممکن است در پیش باشد خود را بر کنار داریم.و گاه آن است که بر افراد هم طراز ستیزه جو،که از برون قصد نابودی یا تضعیف ما را دارند،غلبه کنیم.

گاه برای این است که در برابر همتای فزون طلب،که از درون زندگی ما،با ما مبارزه می کند،ایستادگی کرده و او را بر سرجایش بنشانیم.

و گاه وجود اضداد،مانع راه ما می شوند و می خواهیم با تلاش و کوشش،موانع را از سر راه برداریم.از این رو،افعال ما درست در این راستا و به همین منظور صورت می گیرد.

در توصیف بالا از خداوند،بر این معنا تأکید شده است که اهداف پنج گانه بالا در افعال او مورد توجّه نیست:نه کمبودی در قدرت دارد و نه از حوادث آینده می ترسد،نه شبیه و نظیری دارد که جای او را بگیرد و نه همتایی که در برابر او فزون طلبی کند و نه ضدّ و مانعی که بر سر راه او بنشیند و قصد نابودی او را داشته باشد.

ص:83

این ما هستیم که که به خاطر نقصان وجودی و کمبودهای ذاتی،گرفتار این امور می شویم.

حال این سؤال پیش می آید که اگر تمام این امور منتفی است،پس خداوند آفرینش را با چه هدفی آغاز کرده است؟پاسخ این سؤال در جمله های بعد آمده، می فرماید:«بلکه همه اشیا و انسانها مخلوق او هستند و در سایه لطفش پرورش می یابند و بندگانی خاضع اند» (و لکن خلائق مربوبون،و عباد داخرون). (1)

آری هدف آفرینش این نبوده که خداوند«سودی»کند بلکه هدف این بوده است که بر بندگان«جودی»کند.تعبیر«مربوبون»با توجه به اینکه از مادّه«ربّ»-که به معنای پرورش دادن و تکامل بخشیدن است-گرفته شده،دقیقا اشاره به همین معنا است و جمله«عباد داخرون»(بندگان خاضعی هستند)نیز اشاره لطیف دیگری به همین معنا می باشد،زیرا تکامل وجود انسانها جز از طریق بندگی خدا ممکن نیست.

بنابراین،بندگان و مخلوقات نه تنها همتا و شبیه و ضدّ پروردگار نیستند،بلکه از فیض رحمت او بهره مند می شوند و تمام سود خلقت و آفرینش به آنها باز می گردد.

در بیان دومین و سومین صفت اشاره به سعه وجودی خداوند کرده،می فرماید:

«در موجودات حلول نکرده تا گفته شود:در آنها(محصور)است و از آنها فاصله نگرفته،تا گفته شود:از آنان جداست» (لم یحلل فی الأشیاء فیقال:هو کائن (2)،و لم ینأ (3)عنها فیقال:هو منها بائن).

با توجّه به این که ذات پاکش برتر از زمان و مکان است و محلّی برای او وجود

ص:84

ندارد،این دو وصف از نتایج حتمی آن محسوب می شود.کسی که فوق زمان و مکان است،محلّی ندارد که در آن حلول کند و به آن نیازمند باشد.به همین دلیل دوری و نزدیکی،جدایی و بیگانگی درباره او تصوّر نمی شود،تمام این امور در اشیایی صدق می کند که محدود باشند،در یک نقطه حلول می کنند،به چیزی نزدیکند و از چیزی دورند،ولی«ذات لا یتناهی خداوند»در همه جا حاضر،به همه چیز نزدیک است و در عین حال،محلّ و مکانی ندارد.همانگونه که در قرآن مجید آمده است: «وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ،هر جا باشید او با شماست و خدا به آنچه انجام می دهید بیناست. (1)و نیز می فرماید: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» و ما به او(انسان)از رگ قلبش نزدیک تریم.) (2)و همچنین می فرماید:ف «لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ» ،مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف رو کنید،خدا آنجاست،خداوند بی نیاز و داناست». (3)

روشن است اعتقاد به این اوصاف کمالیه خداوند،اثر تربیتی فوق العاده ی نیز دارد،چرا که انسان همه جا خود را با او می بیند و تمام جهان هستی را محضر او می شمارد و باور می کند،خدا در خلوت و جلوت،با اوست و با این حال شرم می کند به سراغ نافرمانی و عصیان و گناه برود.

در بیان چهارمین و پنجمین اوصاف او،می فرماید:«آفرینش موجودات،در آغاز بر او سنگین نبوده(و در ادامه راه)از تدبیر آنچه ایجاد کرده،بازنمانده،و عجز و ناتوانی،او را از آفرینش(جدید)باز نداشته است.» (لم یؤده خلق ما ابتدأ،و لا تدبیر ماذرأ،و لا وقف به عجز عمّا خلق).

در عبارت بالا،به چند نکته اشاره شده است که همه آنها به قدرت بی پایان پروردگار باز می گردد:نخست اینکه،آفرینش موجودات در آغاز کار که قدرت بیشتری را می طلبد هرگز بر او سنگین نبوده(توجّه داشته باشید«لم یؤده»از مادّه «أود»(بر وزن عود)به معنای سنگینی است)دیگر اینکه،در ادامه راه،ربوبیّت و

ص:85

تدبیر آنها مشکلی برای او ایجاد نکرده است و سوم اینکه،با آفرینش این همه موجودات،قدرت او پایان نیافته،بلکه می تواند با فرمان«کن»عالمی دیگر،بلکه میلیونها و هزاران میلیون عالم،شبیه جهانی که آفریده است،بیافریند: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» ،فرمان او چنین است که هر گاهی چیزی را اراده کند تنها به آن می گوید:«موجود باش!»آن نیز بی درنگ موجود می شود!» (1)جمله اخیر،معنای دیگری نیز می تواند داشته باشد و آن اینکه آفرینش موجودات او را از اداره آنها عاجز نساخته است،در این صورت مفهوم این جمله، تأکیدی می شود بر آنچه در جمله قبل گذشت! این اوصاف نیز از نامتناهی بودن ذات و صفات او سرچشمه می گیرد.زیرا عجز و ناتوانی و خستگی و سنگینی در مورد کسی تصوّر می شود که قدرتش محدود باشد و بخواهد بیش از آنچه در توان دارد،انجام دهد،ولی برای کسی که قدرتش نامحدود است،کوچک و بزرگ،سنگین و سبک،آسان و سخت،مفهوم ندارد.

در ششمین وصف از این سلسله اوصاف،اشاره به جلوه دیگری از علم بی پایان پروردگار می کند و می فرماید:«آنچه فرمان داده و مقدّر ساخته،تردیدی به او راه نیافته(تا در کار خود شک کند)،بلکه فرمانش متین و علمش محکم و کارش صحیح و بی خلل است» (و لا ولجت علیه شبهة فیما قضی و قدّر،بل قضاء متقن،و علم محکم،و أمر مبروم).

انسانها با علم محدودی که دارند گاه تصمیم مهم و محکمی می گیرند،ولی در ادامه راه،حقایقی بر آنها کشف می شود که آنها را نسبت به تصمیم خود،متزلزل می سازد و گاه به کلّی به اشتباه خود پی می برند و از وسط راه بازمی گردند.امّا آن کس که علمش بی پایان است و در تمام عالم هستی چیزی بر او مخفی نیست و مطلب تازه ای برای او کشف نمی شود،از ازل تا ابد را می داند و همه چیز،در هر زمان و هر مکان،در برابر ذات پاک او حضور دارند،او هر گاه تدبیری کند و فرمانی دهد و چیزی را مقدّر فرماید،هیچ گونه شک و شبهه ای به آن راه پیدا نمی کند.

ص:86

باز در اینجا می بینیم که این وصف الهی نیز،از نامتناهی بودن ذات و صفات او سر چشمه می گیرد،آری محور اصلی صفات او«بی پایان بودن ذات و صفات» اوست.

در هفتمین و هشتمین وصف از اوصاف الهی،که خطبه با بیان آن پایان می گیرد،می فرماید:«او کسی است که در بلاها و ناکامی ها و مشکلات(همگان) چشم امید به او دوخته اند،و در نعمت ها از او بیم دارند(امید برای حل مشکل و بیم از بازستاندن نعمت ها بر اثر کفران» (المأمول مع النّقم،المرهوب مع النّعم). در آیات قرآن مجید نیز،کرارا به این مسایل اشاره شده است،در یک جا می فرماید: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً» ،به یقین با سختی آسانی است و به یقین با سختی آسانی است» (1)و در جای دیگر می فرماید: «أَ فَأَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا بَیاتاً وَ هُمْ نائِمُونَ أَ وَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُری أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنا ضُحًی وَ هُمْ یَلْعَبُونَ» ،آیا ساکنان آبادی ها از این ایمن اند که عذاب ما شبانه به سراغ آنها بیاید،در حالی که در خواب باشند و آیا اهل آبادی ها از این ایمن اند که عذاب ما هنگام روز، به سراغشان بیاید در حالی که سرگرم بازی هستند؟!». (2)

آری مشکلات هر چند سخت و پیچیده و خطرناک باشد،باز حلّ آن،در برابر لطف خدا،ساده و آسان است و نعمت ها هر چند گسترده و بی حساب باشد،برچیدن آن در برابر اراده خدا مشکل نیست،بنابراین،نه در بلا و نقمت می توان مأیوس شد و نه در آسایش و نعمت می توان غافل ماند.به همین دلیل مؤمنان راستین،همیشه در میان خوف و رجا-که عامل اصلی تربیت انسانهاست-قرار دارند.

این دو وصف نیز جلوه دیگری از بی پایان بودن ذات و صفات خداست،از آنجا که قدرتش بی پایان است،حلّ هر مشکلی برای او آسان می باشد و گرفتن نعمت ها از کفران کنندگان برای او بسیار ساده است:با یک طوفان همه چیز به هم می ریزد و با یک زمین لرزه،شهرها زیر و رو می گردد!با یک بیماری واگیردار و ناشناخته هزاران یا میلیونها انسان روانه بستر می شوند و با یک گرما و سرمای شدید،ممکن است هزاران نفر در کام مرگ فرو روند!

ص:87

انگیزه های جهادگران را در حدّ بالا نگه دارد و آنان را به ایثار و فداکاری در راه خدا وادارد.در ضمن اشارتی به ویژگی های جنگ«صفّین»و وظایف مؤمنین در این جنگ دارد.

در این که امام علیه السّلام این خطبه را چه زمانی ایراد فرمود،میان شارحان «نهج البلاغه»گفتگو است.«ابن ابی الحدید»می گوید:«این خطبه را امام علیه السّلام در آن روزی که به«لیلة الهریر»منتهی می شد-طبق نقل بسیاری از روایات-ایراد فرمود» در حالی که«نصر بن مزاحم»می گوید:«امام علیه السّلام آن را در نخستین روز جنگ «صفّین»در ماه صفر سال 37 هجری ایراد کرد.» مؤلّف کتاب«مصادر نهج البلاغه»از«طبری»نویسنده کتاب«بشارة المصطفی»- که از علمای قرن ششم هجری است-از«ابن عبّاس»چنین نقل می کند که می گفت:

«زنان جهان،دیگر نمی توانند شخصیّتی همچون علی علیه السّلام بزایند.به خدا سوگند!من جنگجوی کار آزموده ای را همانند علی علیه السّلام هرگز ندیدم!فراموش نمی کنم روزی در جنگ«صفّین»با او بودیم در حالی که عمامه سیاهی بر سر داشت و چشمانش همچون چراغ می درخشید،در کنار هر گروهی از لشکریانش می ایستاد و برای آنان خطبه ای می خواند،تا به گروه ما رسید و این در حالی بود که مقدّمه لشکر«معاویه» که ده هزار نفر اسب سوار بودند،نمایان شدند،گروهی از مردم هنگامی که آنها را دیدند،به وحشت افتادند.«امیر مؤمنان علی علیه السّلام»رو به اهل«عراق»کرد و فرمود:

اینها انسان نماهایی هستند که دلهای ناتوانی دارند اگر شمشیر اهل حق به آنها برسد،مانند ملخ هایی که در برابر طوفان قرار گیرند،به سرعت پراکنده می شوند! سپس خطبه بالا را بیان فرمود.» (1)

ص:90

در اوّلین و دومین دستور می فرماید:«ای مسلمانان!لباس زیرین خود را ترس از خدا(و احساس مسؤلیّت در برابر دشمنان حق)و لباس رویین خود را آرامش و خونسردی قرار دهید» معاشر المسلمین!استشعروا الخشیة،و تجلببوا السّکینة) «استشعروا»از مادّه«شعار»به معنای لباس زیرین است که با پوست تن انسان، تماس دارد و این که بعضی از جمله ها یا تعبیرات به عنوان شعار یک گروه و ملّت شناخته میشود،شاید به خاطر آن است که با قلب و درون آنها آمیخته است،هر چند در قالب جمله هایی و گاه با فریاد،اظهار می شود و«تجلببوا»از مادّه«جلباب» به معنای لباس رویین است و معمولا به لباسی می گویند که زنان سر و گردن و قسمتهایی از سینه و پشت خود را با آن می پوشانند،در واقع از«خمار»(روسری) بلندتر و از«ردا»(لباس بلند سرتاسری)کوتاهتر است.

جالب این که نخستین نکته ای که امام علیه السّلام بر آن تأکید می کند که باید با روح و جان جنگجویان عجین باشد،مسأله ترس از خدا و احساس مسؤلیّت در برابر فرمان او است و این مهمترین انگیزه ای است که جهادگر با ایمان می تواند داشته باشد و به خاطر آن تا پای جان مقاومت می کند!در حالی که انگیزه های دیگر در برابر آن کم اثر است.

این نکته نیز حائز اهمّیت است که دومین دستور را حفظ آرامش و خونسردی ذکر می کند،چرا که هر گونه اضطراب و دستپاچگی در میدان جنگ،در برابر دشمن، نشانه ضعف و ناتوانی و باعث جرأت و جسارت دشمن می گردد.همیشه افراد قوی و نیرومند و شجاع،خونسردند و افراد ضعیف و ترسو،مضطرب و شتابزده.

قرآن مجید درباره پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و مؤمنان می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللّهُ عَلِیماً حَکِیماً» ،او کسی است که آرامش را در دل های مؤمنان نازل کرده،تا ایمانی بر

ص:92

ایمانشان افزوده شود،لشکریان آسمان و زمین از آن خداست و خداوند دانا و حکیم است». (1)

همین سکینه و آرامش بود،که در جنگ های اسلامی عامل پیروزی مسلمین بر دشمنان گردید،در لحظات بسیار سخت و طوفانی مانند زمانی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در غار«ثور»بود و دشمن خونخوار در جستجوی آن حضرت،به در غار رسیده بود، باز همین سکینه و آرامش به یاری او شتافت! در سومین دستور می فرماید:«دندان ها را بر هم بفشارید!که مقاومت جمجمه ها را در برابر ضربات دشمن بیشتر می کند» (و عضّوا علی النّواجذ،فإنّه انبی (2)للسّیوف عن الهام (3)).

«نواجذ»جمع«ناجذ»گاه به معنای همه دندان ها تفسیر شده و گاه به معنای دندان های آسیا-که بعد از«انیاب»واقع شده-و گاه آن را به معنای خصوص دندان عقل،تفسیر کرده اند،در اینجا مناسب معنای اوّل است یعنی:همه دندان ها را بر هم بفشارید! گفته می شود،این کار دو فایده مهم دارد،نخست اینکه:ترس و وحشت را از بین می برد،به همین دلیل انسان هنگامی که از ترس می لرزد،بطور ناخود آگاه دندان ها را به هم فشار می آورد،تا لرزه آنها ساکت شود.و دیگر اینکه:عضلات و استخوان های سر را محکم نگاه می دارد،تا در برابر ضربات دشمن آسیب کمتری ببیند.

ص:93

بعضی از مفسّران«نهج البلاغه»که شاید تأثیر فشار دادن دندان ها را،بر روی هم،در استحکام استخوان و عضلات جمجمه باور نمی کردند،این جمله را کنایه از حفظ آرامش قلب و نداشتن اضطراب دانسته اند،در حالی که نه چنین خلاف ظاهری ضرورت دارد و نه تناسب با جمله های قبل پیدا می کند،زیرا چیزی جز تکرار نخواهد بود.

در چهارمین دستور می فرماید:«زره را کامل کنید!» (و أکملوا اللّأمة). (1)

منظور از«کامل کردن زره»این است که آن را به وسیله«خود»(کلاه آهنینی که بر سر می گذاشتند و مانند زره جنبه دفاعی داشت)و«ساعد بند»(ورقه آهنی که به صورت نیم دایره درآمده و به ساعد می بستند تا دست را در برابر ضربات تیر و نیزه و شمشیر حفظ کند)کامل کنند.

بعضی از مفسّران نهج البلاغه«لأمه»را به هر گونه سلاح جنگی تفسیر کرده اند، که به این ترتیب،دستور بالا اشاره به فراهم ساختن ساز و برگ جنگی،به طور کامل است.

در پنجمین دستور می فرماید:«و شمشیرها را قبل از کشیدن از نیام،تکان دهید!(تا به آسانی از نیام درآید) (و قلقلوا (2)السّیوف فی أغمادها (3)قبل سلّها) این نکته،هر چند ظاهرا کوچک به نظر می رسد،امّا در واقع دستور مهمّی است! چرا که،گاه ماندن شمشیر در غلاف برای مدّت طولانی،سبب می شود که گوشه هایی از آن گیر کند و در لحظات حسّاس که لازم است فورا بیرون کشیده شود،یا خارج

ص:94

نشود و یا با تأخیر خارج شود و در هر صورت ممکن است خطرات غیر قابل جبرانی به وجود آورد.

در ششمین و هفتمین دستور می فرماید:«با خشم و بی اعتنایی به دشمن نظر افکنید و به هر سو حمله کنید و ضربه زنید!» (و الحظوا الخزر،و اطعنوا الشّزر) «خزر»به معنای نگاه کردن با گوشه چشم است که معمولا به هنگام غضب و گاه به هنگام بی اعتنایی،انسان آن را به کار می برد و فایده استفاده کردن از این روش در میدان جنگ،نخست:برافروختن آتش غضب در درون است که همراه آن،تمام نیروهای نهفته درون،بسیج می شود و قدرت انسان گاه چندین برابر می شود و دیگر این که:با تمام چشم نگاه کردن،دلیل بر ترس و وحشت و ناتوانی است و سبب جسور شدن دشمن است.

«شزر»(بر وزن نذر)به معنای پراکندگی است و در میدان جنگ،به ضرباتی گفته می شود که از چپ و راست بر دشمن وارد شود و توصیه امام علیه السّلام به انتخاب این روش،به خاطر آن است که اگر جنگجویان ضربات خود را در یک سو متمرکز کنند، دشمن احساس امنیّت می کند و از طرف های دیگر ضربات متقابلی وارد خواهد ساخت.به علاوه ضرباتی که بر یک طرف وارد شود-اگر درست دقّت کنیم-با هر دو حرکت فقط یک ضربه بر حریف،وارد می شود،در حالی که ضرباتی که از دو سو وارد می شود،با هر حرکتی یک ضربه وارد می گردد! این تعبیرات موشکافانه،نشان می دهد که امام علیه السّلام تا چه حدّ تجربه جنگی داشته و سعی می فرموده که آنها را به لشکریان تحت فرمان خود،منتقل سازد تا از کوچکترین برنامه هایی که می تواند نقش مؤثّری در پیروزی داشته باشد،بهره گیری کند.

در هشتمین و نهمین دستور به دو نکته دقیق دیگر اشاره فرموده،می افزاید:«از

ص:95

فاصله نزدیک،با لبه تیز شمشیر،حمله کنید و با پیش نهادن گام،شمشیر را به دشمن برسانید! (و نافحوا بالظّبا،و صلوا السّیوف بالخطا) «نافحوا»از ماده«نفح»(بر وزن فتح)به معنای دمیدن است.یعنی آن مقدار باید به دشمن نزدیک شد،که گویی دمیدن انسان به او می رسد و«ظبا»به معنای لبه تیز شمشیر است و گاه گفته می شود که منظور قسمت بالای شمشیر می باشد،در هر صورت ضرباتی که به این گونه وارد شود،کارسازتر است.و منظور از جمله(صلوا السّیوف بالخطا)این است که برای رساندن ضربات شمشیر به دشمن،گاه تنها کشیدن دست ها کافی نیست،بلکه باید یک گام به جلو گذاشت و شمشیر را بر پیکر دشمن حواله کرد.امام علیه السّلام می فرماید:از این روش کارساز نیز استفاده کنید تا به موقع بتوانید ضربه کاری بر پیکر دشمن وارد کنید! ذکر این جزییّات و نکته های باریک،در مورد جنگ های سنّتی و پیشین،نشان می دهد که امام علیه السّلام به تمام فنون جنگ آشنا بوده و سربازان خود را برای استفاده بهتر از سلاحهای جنگی خود،تحت تعلیم قرار می داده است.بدیهی است که اگر جنگ از یک سو،کارساز شود و به صورت فرسایشی درنیاید،خون های کمتری در میدان نبرد ریخته می شود و مسایل انسانی آن محفوظتر است.

خود،باید آخرین تعلیمات و تجربیّات را در زمینه فنون مختلف جنگ فرا گیرند و این از«واجبات کفاییّه»و گاه از«واجبات عینیّه»است.

بی شک در گذشته نه سلاحها این گونه پیچیده بود و نه فنون جنگ تا این حد گسترده و پیچیده،با این حال جنگ در آن زمان ها نیز فنون و آداب زیادی داشت که امام علیه السّلام در جمله های کوتاه و پر معنای بالا به قسمتی از دقایق و ظرایف آن اشاره فرموده است،که به خوبی نشان می دهد تا چه حد دارای سابقه و تجربه و آگاهی بوده است،به خصوص امام علیه السّلام روی انگیزه های سربازان برای جنگ،تکیه می کند،همان چیزی که حرف اوّل را در میدان های جنگ می زند.بدون تردید، ترس از مسؤلیّت های الهی و حفظ آرامش(این دو اصلی که امام در آغاز خطبه به آن اشاره فرموده است)نقش بسیار مهمی در پیروزی بر دشمن دارد.

ممکن است کسانی تصوّر کنند،تعلیم این فنون دقیق جنگی،سبب خونریزی بیشتری در میدان جنگ می شود و این درست چیزی است که از همه تعلیمات جنگی در اسلام،خلاف آن استفاده می شود،زیرا تعلیمات جنگی اسلام بر این اصل تکیه دارد که خون انسانها کمتر ریخته شود.

ولی با توجّه به یک نکته روشن می شود که تعلیمات این خطبه نیز،در همان مسیر است،زیرا اگر مسلمانان آنچنان از فنون نبرد آگاه باشند که در یک حمله کوتاه و برق آسا محکمترین ضربات را بر پیکر لشکر دشمن وارد کنند،زمان جنگ کوتاه می شود و طبعا خون کمتری ریخته می شود.بنابراین،تعلیمات فوق نیز در همان راستا است.

اضافه بر این،ممکن است دشمن با آگاهی از قوّت و قدرت و جنگ آوری سپاه اسلام،به سرعت تسلیم گردد و از در صلح درآید که آن هم به خونریزی کمتر،کمک می کند.

ص:97

ص:98

پسر عمویی که برادر و جانشین و وصیّ و همگام و همراه با او بود،بنابراین،در حقّانیت خود و مسیری که در پیش دارید کمترین تردیدی به خود راه ندهید و با دشمن ستمگر،با قوّت و قدرت پیکار کنید!این در حالی است که دشمن شما،فرزند دشمن شماره یک پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله یعنی«ابوسفیان»است که در باطل بودن ادّعای او نسبت به خلافت،جای هیچ گونه تردیدی نیست!! تکیه کردن امام علیه السّلام روی نسبت نزدیکش به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله علاوه بر اینکه یک اصل شناخته شده در میان عقلاست-که نزدیکان هر کس را آشناترین افراد به مکتب او می دانند،مگر اینکه خلافش ثابت شود-می تواند اشاره به«حدیث ثقلین» باشد که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله مردم را بعد از خود،به پیروی از اهل بیت علیه السّلام در کنار پیروی از قرآن،دعوت نموده است.

سپس در ادامه این سخن،امام علیه السّلام دو دستور مهم را-که در واقع لازم و ملزوم یکدیگرند-گوشزد می کند،می فرماید:«پی در پی(بر دشمن)حمله کنید و از فرار شرم نمایید!چه اینکه فرار از جهاد،ننگی است که در نسل های آینده شما نیز می ماند و آتشی است که در روز حساب دامان شما را فرا می گیرد!» (فعاودوا الکرّ، و استحیوا من الفرّ،فإنّه عار فی الأعقاب،و نار یوم الحساب).

اشاره به اینکه،اوّلا:نباید انتظار داشته باشید که در یک حمله،شیرازه لشکر دشمن درهم بریزد،بلکه باید با ضربات پی در پی،دشمن نیرومند خود را ضعیف و ضعیف تر و سپس متلاشی سازید!و دیگر اینکه:هرگز فکر فرار از جهاد در سر نپرورانید،که لکّه ننگ آن،نه تنها بر دامان شما می نشیند که نسل های آینده شما نیز از این عار و ننگ بی نصیب نخواهند بود (1)و شما را به آتش خشم خداوند،در

ص:101

روز رستاخیز گرفتار می سازد،زیرا می دانید یکی از مهمترین گناهان کبیره«فرار از زحف»(فرار از جهاد)است که در قرآن مجید کرارا به آن اشاره شده است.در یک جا،خطاب به همه مؤمنان می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ» ،ای کسانی که ایمان آورده اید!هنگامی که با انبوه کافران در میدان نبرد رو به رو شوید،به آنها پشت نکنید(و فرار ننمایید) و هر کس در آن هنگام به آنها پشت کند-مگر آنکه هدفش کناره گیری از میدان برای حمله مجدّد و یا به قصد پیوستن به گروهی(از مجاهدان)بوده باشد-(چنین کسی)به غضب خدا گرفتار خواهد شد و جایگاه او جهنّم است و چه بد جایگاهی است (1)!.

سپس به عنوان تأکید بیشتر در امر جهاد،دو دستور دیگر می دهد که آنها نیز لازم و ملزوم یکدیگرند،می فرماید:«با آغوش باز از شهادت استقبال کنید و با آرامش به سوی آن گام بردارید!» (و طیبوا عن أنفسکم نفسا (2)،و امشوا إلی الموت مشیا سجحا).

«سجح»(بر وزن صحف)در اصل به معنای مستقیم است،این واژه مخصوصا در مورد راههای مستقیم و صاف به کار می رود و از آن جایی که راه رفتن در این گونه جادّه ها سهل و آسان است،این واژه به معنای سهل و آسان نیز استعمال می شود، در«ضرب المثل»های عرب آمده است:«ملکت فاسجح،چون پیروز شده ای آسان بگیر و عفو و گذشت داشته باش!».

در حقیقت امام علیه السّلام شهادت را گمشده مطلوبی برای همه اهل ایمان می شمرد و

ص:102

به آنها تأکید می کند که نه تنها از شهادت نهراسند،بلکه با آغوش باز از آن استقبال کنند،جادّه آن را جادّه ای صاف و مستقیم و هموار بشمرند و با آرامش خاطر،به سوی آن حرکت کنند،امام علیه السّلام خود نمونه کامل عاشقان شیدای شهادت بود و سوگند یاد می کرد که:«علاقه فرزند ابوطالب به مرگ و شهادت در راه خدا،بیش از علاقه طفل شیرخوار،به پستان مادر است! (1)».

سپس امام علیه السّلام بعد از ذکر این مقدّمات به سراغ نتیجه نهایی می رود و به مرکز تجمّع سپاه شام و همچنین خیمه عظیم«معاویه»و یاران نزدیکش اشاره کرده،به اصحاب خود دستور می دهد که:«به این گروه کثیر و مرکز تجمّع و خیمه گاه عظیم و پرزرق و برق معاویه،به شدّت حمله برید و بر قلب آن بتازید!» (و علیکم بهذا السّواد الأعظم،و الرّواق المطنّب،فاضربوا ثبجه).

بدیهی است اگر حمله از گوشه و کنار و با ترس و احتیاط شروع شود،دشمن جسور می گردد،و به عکس،اگر حمله برق آسایی به قلب سپاه دشمن و مرکز فرماندهی آن بشود،روحیه آنها را در هم می شکند و نشانه روشنی بر قدرت و عظمت حمله،خواهد بود.امام علیه السّلام از همین نکته روانی استفاده کرده،دستور حمله را به قلب سپاه دشمن و مرکز فرماندهی آن،صادر می کند.

«سواد اعظم»(سیاهی بزرگ)کنایه از گروه عظیمی است که در یک جا جمع می شود و از فاصله دور،به صورت سیاهی عظیمی خودنمایی می کند و در اینجا اشاره به مرکز تجمّع لشکر معاویه است.

«رواق»(بر وزن کتاب)به معنای ایوان یا اتاقهایی است که در قسمت جلو ساختمان قرار دارد و در اینجا اشاره به خیمه بزرگی است که برای«معاویه»زده بودند و«مطنّب»به معنای چیزی است که آن را با طنابها محکم بسته اند.

ص:103

«ثبج»(بر وزن سبد)به معنای وسط و بخش عظیم چیزی است و جمله «فاضربوا ثبجه» تاکید دیگری بر لزوم هدف گیری قلب سپاه و خیمه«معاویه»است.

سپس امام علیه السّلام به بیانی می پردازد که به عنوان دلیل بر دستور سابق است، می فرماید:«(اینکه گفتم به خیمه معاویه حمله ببرید)به خاطر این است که شیطان در گوشه و کنار آن پنهان شده،دستی برای حمله به پیش دارد و پایی برای فرار به عقب نهاده است!» (فإنّ الشّیطان کامن فی کسره (1)،و قد قدّم للوثبة (2)یدا،و أخّر للنّکوص (3)رجلا).

منظور از شیطان در این جمله،«معاویه»است که هم افکارش شیطانی بود و هم کارهایش.بعضی از مفسّران نهج البلاغه آن را اشاره به«عمرو عاص»دانسته اند و گاه گفته می شود:منظور از شیطان در اینجا«ابلیس»است که برای تحریک معاویه و یارانش در آن لحظات حسّاس،فعّالیت می کرد.

در حقیقت جمله بالا ترسیم دقیقی از روحیه معاویه است که از یک سو خود را آماده برای حمله می کرد و از سوی دیگر آماده فرار و عقب نشینی بود،تا باد از کدام سو،بوزد و حال و هوا چگونه باشد.و این گونه است روش سیاستمداران مادّی،آنها هرگز هدف مقدّس ندارند که به آن عشق بورزند و تا آخرین نفس و آخرین قطره خون،حاضر برای فداکاری در راه آن باشند و به همین دلیل،هر گاه در برابر گروهی مؤمن و با هدف و از جان گذشته قرار گیرند،گرفتار شکست می شوند.

قرآن مجید درباره شیطان چنین می گوید: «وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا»

ص:104

«غالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النّاسِ وَ إِنِّی جارٌ لَکُمْ فَلَمّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ وَ قالَ إِنِّی بَرِیءٌ مِنْکُمْ إِنِّی أَری ما لا تَرَوْنَ إِنِّی أَخافُ اللّهَ وَ اللّهُ شَدِیدُ الْعِقابِ» ،و(به یادآور) هنگامی را که شیطان اعمال آنها(مشرکان)را در نظرشان جلوه داد و گفت:«امروز هیچ کس از مردم بر شما پیروز نمی گردد و من همسایه(و پناه دهنده)شما هستم» امّا هنگامی که دو گروه(کافران و مؤمنان مورد حمایت فرشتگان)در برابر یکدیگر قرار گرفتند،به عقب برگشت و گفت:«من از شما(دوستان و پیروانم)بیزارم،من چیزی می بینم که شما نمی بینید،من از خدا می ترسم خداوند «شَدِیدُ الْعِقابِ» است) (1).نه تنها ابلیس چنین برنامه ای دارد که شیاطین انس نیز،دنبال همین مکتبند،مردم را به میدان حوادث می کشانند و اگر شرایط را نامساعد دیدند آنها را رها کرده،عقب نشینی می کنند.

در پایان خطبه می فرماید:«محکم بایستید و مقاومت کنید!تا حق بر شما آشکار گردد،«و شما برترید،خدا با شما است و از اعمال نیک تان چیزی نمی کاهد»(بلکه به عالی ترین وجه آن را پاداش می دهد)» (،فصمدا صمدا، (2)حتّی ینجلی لکم عمود الحقّ «وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ» ) در واقع جمله های اخیر،نتیجه ای است از آنچه امام علیه السّلام پیش از آن فرموده و اصحاب و یارانش را به سوی آن فراخوانده است.یعنی:اکنون که تعلیمات کافی به شما داده شده و فنون جنگ را آموخته اید و درس پایمردی و شهامت و چگونگی حمله بردن به قلب دشمن را فراگرفته اید،محکم در برابر دشمن بایستید،و سخت

ص:105

مقاومت کنید تا حق پیروز گردد،و باطل چهره در نقاب فراموشی کشاند.سپس با تکیه بر آیه 35 سوره«محمّد»صلّی اللّه علیه و آله که وعده پیروزی به همه مسلمانان راستین داده است،با این سه جمله به آنها وعده موفقیّت می دهد.نخست می فرماید:«شما برترید»سپس می گوید:«خدا با شما است»و سرانجام می فرماید:«هر گامی در این راه بردارید،خداوند چیزی از اعمالتان را هرگز کم نمی کند.» به این ترتیب مجموعه خطبه،در عین اختصار و کوتاهی جمله ها،درسی گسترده و جامع از جمیع جهات به سربازان اسلام-نه تنها در عصر امام علیه السّلام-که در هر عصر و زمان می دهد.

تاریخ می گوید:این سخنان و سخنان دیگری همانند آن،کار خود را کرد.و آن گونه که در کتاب«صفّین»«نصر بن مزاحم»آمده است:«هنگامی که علی علیه السّلام در اثنای«جنگ صفّین»یاران خود را برای یک حرکت قاطع و نهایی دعوت نمود،10 تا 12 هزار نفر دنبال سر آن حضرت به راه افتادند،در حالی که شمشیرها را بر شانه ها نهاده بودند و چنان حمله ای بر سپاه شام بردند که تمام صفوف آنها در هم ریخت و خطوط دفاعی آنها یکی بعد از دیگری متلاشی شد،تا به خیمه گاه«معاویه» نزدیک شدند.«معاویه»وحشت کرد،دستور داد اسبش را آماده کنند تا خود را از معرکه نجات دهد،می خواست سوار شود که پشیمان شد(شاید به این جهت که دید رسوایی زیادی به بار می آید و لشکر به کلّی متلاشی می شود)لذا فریاد زد و گروهی از وفاداران خود را به حمایت از خویش و دفاع دعوت نمود،تا این که سرانجام امر به حیله«عمرو بن عاص»در بالا بردن قرآن ها بر سر نیزه ها منتهی شد،ساده لوحان در لشکر کوفه فریب خوردند و«معاویه»خود را از مرگ نجات داد.» (1)

ص:106

فهلاّ احتججتم علیهم بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله وصّی بأن یحسن إلی محسنهم و یتجاوز عن مسیئهم؟قالوا:و ما فی هذا من الحجّة علیهم؟فقال علیه السّلام:لو کانت الإمامة[الامارة]فیهم لم تکن الوصیّة بهم.ثم قال علیه السّلام:فماذا قالت قریش؟قالوا:احتجّت بأنّها شجرة الرّسول صلّی اللّه علیه و آله فقال علیه السّلام:احتجّوا بالشّجرة و أضاعوا الثّمرة.

بزرگتر می گوید:«نسبت به برادران کوچک مهربانی کن و با آنها ملاطفت نما!»مفهوم این سخن آن است که کارها راه به دست تو سپردم و آنها را نیز به تو می سپارم.

بنابراین،تعبیر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در این حدیث شریف به خوبی نشان می دهد که اختیار حکومت بعد از او به دست«انصار»نخواهد بود،ولی سردمداران«سقیفه بنی ساعده»به این نکته لطیف توجّه نداشتند و با زور«زمام خلافت»را از دست انصار خارج ساخته و خود آن را به دست گرفتند.

در اعصار بعد نیز این کلام مورد استفاده قرار گرفت و در موارد مشابه،بعضی برای اثبات مقصود خود،به همین گونه که امام علیه السّلام بیان فرموده بود،استدلال کردند، از جمله«ابن ابی الحدید»نقل می کند:هنگامی که«سعید بن عاص»از دنیا رفت فرزندش«عمرو بن سعید»نوجوان بود که نزد«معاویه»آمد.«معاویه»به او گفت:

«پدرت درباره تو به چه کسی وصیّت کرده است؟»«عمرو»فورا جواب داد:«پدرم به خود من وصیّت کرده است نه درباره من»معاویه از سخن او در شگفت شد و گفت:

«إنّ هذا الغلام لأشدق،این نوجوان سخنگوی ماهری است»از این رو،بعد از آن «عمرو بن سعید»به عنوان«اشدق»در میان مردم معروف شد.

سپس امام علیه السّلام سئوال دیگری پیرامون حوادث«سقیفه»کرد،«فرمود:قریش به چه چیز(برای به دست آوردن خلافت)استدلال کردند؟» (ثمّ قال:فماذا قالت قریش؟).

«عرض کردند:دلیل آنها(برای اولویّت خود در امر خلافت)این بود که آنان از شجره رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هستند(و از خویشاوندان او).(و طبیعی است که آنها به جانشینی آن حضرت سزاوارتر باشند» قالوا:احتجّت بأنّها شجرة الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «امام علیه السّلام فرمود:(این دلیل بر ضدّ خود آنها است چرا که)آنها به شجره(درخت)

ص:111

استدلال کردند،امّا ثمره و میوه اش را ضایع نمودند(و به فراموشی سپردند)» فقال:احتجّوا بالشّجرة،و أضاعوا الثّمرة اشاره به این که اگر پیوند با شجره وجود پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از طریق خانواده و طایفه،مایه افتخار و اولویّت در امر خلافت باشد،چرا ارتباط نزدیک با آن حضرت و زندگی در یک خانه و خانواده سبب این افتخار و اولویّت نشود؟! آری،آنها در آنجا که این ارتباط به نفع آنان بود،به آن استدلال می کردند و آنجا که به زیانشان بود یعنی:سبب می شد خلافت بلافصل علی علیه السّلام ثابت شود،آن را به دست فراموشی می سپردند.درخت برای آنان عزیز بود،امّا میوه درخت که نتیجه نهایی آن است،ارزشی نداشت و چنین است حال ابنای دنیا و پیروان هوا و هوس، که قوانین و ارزشها را تا آنجا محترم می شمرند که در مسیر منافع آنها است و آنجا که از منافعشان جدا گردد،مورد بی اعتنایی قرار خواهد گرفت و به تعبیری دیگر:

آنها اهداف مادّی خود را می طلبند و بقیه،وسیله ای است برای توجیه آن اهداف.

اگر این وسیله کوتاه باشد به آن وصله می زنند!اگر بلند باشد از آن قیچی می کنند! تا برخواسته های آنها منطبق گردد.اصل،خواسته ها است و ارزشها فرع بر آن است.

شگفت آور اینکه:«شارح بحرانی»در مورد ثمره در عبارت بالا دو احتمال می دهد،نخست اینکه:منظور از ثمره علی علیه السّلام و فرزندان او است و دیگر اینکه:

منظور سنّت الهی است که موجب استحقاق علی علیه السّلام نسبت به امر خلافت و ولایت است.

روشن است که احتمال دوم هر چند در نتیجه موافق احتمال اوّل باشد،ولی در حدّ ذاتش بسیار بعید است.هنگامی که شجره به معنای پیوند خویشاوندی با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باشد،ثمره چیزی جز پیوند نزدیکتر اهل بیت،نخواهد بود.

از آنچه امام علیه السّلام در جمله های بالا بیان فرمود،به خوبی می توان نتیجه گرفت که

ص:112

یا باید استدلال و پیشنهاد انصار را برای شرکت در امر خلافت پذیرفت،و یا خلافت و ولایت علی علیه السّلام را شقّ سوم که خلافت بانیان سقیفه باشد،مقبول نیست.

به این ترتیب،درخت اسلام بارور گردید و شما به یاری پیامبرش برخاستید و دشمنان او با شمشیرهای شما،عقب نشینی کردند و در برابر حق،تسلیم شدند و هر روز پیروزی تازه ای نصیب مسلمین شد،تا زمانی که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله دعوت حق را اجابت کرد و این در حالی بود که از شما راضی بود،بنابراین مسند خلافت را محکم بگیرید که از همه شایسته ترید و اولویّت با شما است!» طائفه«خزرج»سخن او را پذیرفتند و او را با تمام وجودشان تأیید کردند، سپس در میان آنها گفتگو درگرفت که اگر مهاجران قریش در برابر این پیشنهاد تسلیم نشدند و گفتند یاران نخستین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله،ماییم و آن حضرت از عشیره و قبیله ما است و خلافت او به ما می رسد،در پاسخ چه خواهید گفت؟ گروهی گفتند:اگر قریش چنین بگوید خواهیم گفت:«منّا أمیر و منکم أمیر،امیری از ما و امیری از شما باشد»(و به صورت شورایی خلافت را اداره کنیم)و به کمتر از این راضی نخواهیم شد.هنگامی که«سعد بن عباده»این سخن را شنید گفت:«این نخستین سستی و عقب نشینی شما است.» وقتی ماجرای انصار و«سعد بن عباده»به گوش«عمر»رسید به سوی خانه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمد و به سراغ«ابوبکر»فرستاد در حالی که«ابوبکر»در خانه بود و با کمک علی علیه السّلام می خواست ترتیب غسل و کفن و دفن پیامبر(صلی الله علیه و آله)را بدهد،از او دعوت کرد که بیرون آید و گفت حادثه مهمّی روی داده که حضور تو لازم است.

هنگامی که«ابوبکر»بیرون آمد،جریان را برای او بازگو کرد و هر دو با سرعت به سوی«سقیفه»شتافتند.در راه«ابو عبیده جرّاح»را هم دیدند و با خود بردند.زمانی که وارد«سقیفه»شدند،«ابوبکر»خطبه ای خواند و در آن از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و قیام او برای محو بت پرستی سخن گفت و از خدمات مؤمنان نخستین و مهاجران، مطالب زیادی برشمرد و نتیجه گرفت که سزاوارترین مردم به خلافت آن حضرت،

ص:114

عشیره و طایفه او هستند و هر کس در این موضوع با آنها منازعه کند ظالم و ستمگر است.سپس بحث فشرده و گویایی درباره فضیلت انصار کرد و آنگاه نتیجه گرفت که ما امیر خواهیم بود و شما وزیر.

در اینجا«حباب بن منذر»برخاست و شدیدا به سخنان«ابوبکر»حمله کرد و رو به انصار کرد و گفت:«هیچ کس نمی تواند با شما انصار مخالفت کند،شما همه گونه قدرت و توانایی و تجربه ای دارید و باید حرف شما را بپذیرند و اگر آنها حاضر به پیشنهاد ما نشدند امیری از ما و امیری از آنان باشد.» «عمر»صدا زد:«چنین چیزی امکان پذیر نیست،دو نفر نمی توانند بر یک گروه حکمرانی کنند(و دو شمشیر در یک غلاف نمی گنجد)به خدا سوگند!عرب راضی نمی شود که پیامبرش از ما باشد و دیگران بر او حکومت کنند.» گفتگو میان«عمر»و«حباب»بالا گرفت و«حباب»تهدید کرد که اگر مهاجران پیشنهاد ما را نپذیرند،از مدینه بیرونشان می کنیم.

در اینجا«بشیر بن سعد»که از طائفه«خزرج»بود و به«سعد بن عباده»حسادت داشت،به یاری«عمر»برخاست و هشدار داد که ما نباید به خاطر مقامات دنیوی با طائفه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به منازعه برخیزیم،از خدا بترسید و با آنان مخالفت نکنید! در این میان،«ابوبکر»رشته سخن را به دست گرفت و پیش دستی کرد و گفت:

«مردم!من پیشنهاد می کنم با یکی از این دو نفر(«عمر»و«ابو عبیده»)بیعت کنید!» بلافاصله آن دو نفر گفتند ما چنین کاری نخواهیم کرد!تو زا ما شایسته تری،تو یار غار پیامبری و از همه برتری،دستت را بگشا تا با تو بیعت کنیم.هنگامی که آن دو نفر به سوی ابوبکر برای بیعت رفتند«بشیر»بر آنها پیشی گرفت و با«ابو بکر»بیعت کرد.

قبیله«اوس»که همیشه با قبیله«خزرج»در مدینه رقابت داشتند به یکدیگر

ص:115

گفتند:«خوب شد!اگر«سعد بن عباده»از قبیله«خزرج»به خلافت می رسید کسی سهمی برای شما قایل نبود،برخیزید و عجله کنید و با ابوبکر بیعت کنید»و به این ترتیب یکی بعد از دیگری با«ابوبکر»بیعت کردند و چیزی نمانده بود که«سعد بن عباده»زیر دست و پا،پایمال شود.«عمر»صدا زد:«او را بکشید!»و خودش به سراغ «سعد بن عباده»آمد و به او گفت:«تصمیم داشتم با پای خود تو را از هم متلاشی کنم».«سعد»ریش«عمر»را گرفت.«عمر»گفت:اگر یک تار موی آن جدا شود،تمام دندان هایت را خرد می کنم.«ابوبکر»صدا زد:«ای عمر!مدارا کن!مدارا در اینجا بهتر است».«عمر»،«سعد»را رها کرد و از هم جدا شدند.

از آن به بعد«سعد بن عباده»در نماز آنها و همچنین در حجّ و اجتماعاتشان شرکت نمی کرد و بر این حال بود تا ابوبکر از دنیا رفت» (1)گردانندگان«سقیفه»بعد از این ماجرا،اصرار داشتند که دیگران هم با میل و رغبت،یا به زور و اجبار!به جمع بیعت کنندگان با ابوبکر بپیوندند.لذا گروهی را با تشویق و گروهی را با تهدید،فرار خواندند و کسانی را که از بیعت کردن،سرباز زدند در فشار قرار دادند.

از جمله کسانی که معروف است او را به خاطر مقاومتش کشتند«سعد بن عباده» بود.

«ابن ابی الحدید»از بعضی از مورّخان معروف،نقل می کند که«سعد»در خلافت «ابوبکر»تن به بیعت نداد و پیوسته کناره گیری می کرد،تا ابوبکر از دنیا رفت سپس در حکومت«عمر»میان و او«عمر»درگیری لفظی به وجود آمد و«سعد»به«عمر» گفت:«زندگی با تو در یک شهر برای من بسیار ناگوار است و تو مبغوض ترین افراد نزد من در این محیط هستی!«عمر»گفت:«کسی که همزیستی با کسی را خوش نداشته باشد،می تواند جای دیگری برود»،«سعد»گفت:«من هم بزودی

ص:116

همین کار را خواهم کرد»و چیزی نگذشت که به«شام»منتقل شد و مدتی در آنجا بود،سپس دارفانی را وداع گفت،در حالی که نه با ابوبکر بیعت کرد و نه با عمر. (1)

در اینکه سبب مرگ«سعد»چه بود؟مشهور آن است که او را ترور کردند و گفته می شود:قاتل او«خالد بن ولید»بود و نیز گفته می شود:این کار به فرمان«عمر» صورت گرفت،و عجب اینکه«خالد»و یک نفر دیگر،شبانه در تاریکی برای کشتن او کمین کردند و با دو تیر،کار او را ساختند،سپس جسد او را در چاهی افکندند و در میان عوام شایع کردند که جنّیان«سعد بن عباده»را کشتند و بعد که بدن او را در آن چاه پیدا کردند-در حالیکه رنگ او به سبزی گراییده بود-گفتند:«این هم نشانه کشتن جنّیان است»! جالب اینکه می گویند:کسی به«مؤمن طاق»(محمّد بن نعمان احول)-که از شیعیان مبارز و مجاهد بود و داستان های او در دفاع از مکتب اهل بیت علیهم السّلام معروف است-گفت:«چرا علی علیه السّلام به مبارزه با ابوبکر در امر خلافت برنخاست؟»او در جواب گفت:«فرزند برادر!می ترسید جنّیان او را بکشند!» (2)مرحوم«علاّمه امینی»نیز با تعبیر کنایی زیبایش می گوید:«بیعت ابوبکر با تهدید و زیر برق شمشیرها صورت گرفت و مردانی از جنّ نیز با آنها همراهی می کردند همانها که«سعد بن عباده»را ترور کردند!و کان من حشدهم اللّهام رجال من الجنّ رموا سعد بن عبادة،أمیر الخزرج. (3)

جالب اینکه بسیاری از مطالب بالا که در«تاریخ طبری»آمده است در«صحیح بخاری»نیز از قول عمر بن خطّاب نقل شده است.

ص:117

«عمر»هنگامی که در مراسم حج شرکت داشت از بعضی شنید که می گفتند:«اگر عمر از دنیا برود با فلان کس (1)بیعت خواهیم کرد.» عمر سخت از این سخن ناراحت شد،هنگامی که به مدینه آمد به منبر رفت و خطبه ای خواند،سپس همین سخن را برای مردم بازگو کرد و افزود:«هیچ کس حق ندارد چنین سخنی را بگوید که بیعت ابوبکر بدون مشورت مسلمین انجام شد و یک امر تصادفی و بدون مطالعه بود،پس ما هم چنین می کنیم،آری!این کار بدون دقّت صورت گرفت و خداوند مسلمین را از شرّ آن نگاه داشت»إنّما کانت بیعة أبی بکر فلتة و تمّت...و لکنّ اللّه وقی شرّهاسپس افزود:«این کار نباید تکرار شود،هر کس بدون مشورت مسلمانان با کسی بیعت کند نباید با او و با کسی که با او بیعت کرده است،بیعت نمود،مبادا در معرض قتل قرار گیرند.آری هنگامی که خداوند پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را قبض روح کرد«طائفه انصار»با ما مخالفت کردند و در«سقیفه بنی ساعده»اجتماع نمودند و«علی»و«زبیر»و کسانی که با آن دو بودند،با ما مخالفت کردند،مهاجران به سراغ«ابوبکر»آمدند،من به«ابوبکر»گفتم با ما بیا به سراغ برادرانمان از انصار برویم،هنگامی که به آنها نزدیک شدیم دو نفر جلو آمدند و گفتند:کجا می روید ای مهاجران؟گفتیم:به سراغ برادرانمان از انصار می رویم، گفتند:نزدیک آنها نشوید و کار خود را تمام کنید.ما گوش به این سخن ندادیم تا این که نزد آنها در«سقیفه بنی ساعده»جمع شدیم،در آنجا مردی را دیدم که در جامه ای پیچیده شده بود،سؤال کردم او کیست؟گفتند:«سعد بن عباده»است.

گفتم:چرا چنین است؟گفتند:بیمار است،چیزی نگذشت که خطیب انصار برخاست و خطبه ای خواند(و عمر محتوای آن خطبه را شبیه آنچه از طبری نقل کردیم-منتهی به صورت فشرده تر-نقل می کند).

ص:118

هنگامی که او خاموش شد من می خواستم سخنان زیبایی که در نظر داشتم در برابر ابوبکر بیان کنم،ولی ابوبکر ما را از این کار نهی کرد،او شروع به سخن کرد،او از من بردبارتر و باوقارتر بود و آنچه را من می خواستم از سخنان زیبا بیان کنم او بالبداهه بهتر از آن را بیان کرد و به انصار گفت:«تمام فضائلی را که برشمردید دارا هستید ولی خلافت باید در قریش باشد که از نظر نسب و جایگاه از تمام عرب برتر است.»سپس افزود:«من یکی از این دو مرد را-اشاره به من و ابوعبیده-برای این کار می پسندم با او بیعت کنید.»بعضی از انصار پیشنهاد کردند که:«امیری از ما و امیری از شما باشد ای قریش!»در اینجا داد و فریاد بلند شد،تا آنجا که من از اختلاف ترسیدم و به ابوبکر گفتم:«دستت را بگشا تا با تو بیعت کنم.»او دستش را گشود و من با او بیعت کردم،سپس مهاجران و بعد انصار با او بیعت کردند.» سپس عمر افزود:«به خدا سوگند!ما در آن هنگام کاری بهتر از این نیافتیم که با ابوبکر بیعت کنیم،زیرا از این بیم داشتیم که اگر به همین صورت از مردم(انصار) جدا شویم و بیعتی صورت نگیرد،آنها با یکی از نفراتشان بیعت کنند و بعد ما گرفتار این مشکل شویم که،یا با کسی بیعت کنیم که به او راضی نیستیم و یا با آنها به مخالفت و ستیز برخیزیم،که مایه فساد است،بنابراین(تکرار می کنم)هر کس بدون مشورت با مسلمانان،با کسی بیعت کند،کسی از بیعت شونده و بیعت کننده،پیروی نکند مبادا آن دو به قتل برسند!» (1)(مفهوم این سخن این است که عمر به طور ضمنی اجازه قتل آنها را صادر کرده است).

در ابتدا برای این که کار را به نفع خود تمام کنند،حضور یافتند،سپس چند نفر از مهاجرین که رقیب آنها در امر خلافت بودند،حاضر شدند و با مهارت خاصّی پایه خلافت ابوبکر را نهادند.

2-اگر بنا بود یک شورای منتخب مردم و یا شبه منتخب،بر کار خلافت نظارت کنند،حدّاقل می بایست از همه قبایل انصار،در مدینه و از همه مهاجران، نماینده ای در آنجا حضور یابد،در حالی که هرگز چنین نبود،«بنی هاشم»که نزدیک ترین و آشناترین افراد به مکتب پیامبر بودند،مطلقا در آنجا حضور نداشتند، بنابراین،هیچ گونه مشروعیّتی برای گردهمایی سقیفه نمی توان قائل شد:نه مشروعیت دینی و نه مشروعیت نظام های معمول سیاسی دنیا.

3-از ماجرای«سقیفه»به خوبی استفاده می شود که معیار،انتخاب اصلح نبود بلکه گویی می خواهند میراثی را تقسیم کنند،هر کدام مدّعی بودند سهم ما در این میراث بیشتر است.به یقین کسانی که با چنین نگرشی به مسأله خلافت می نگرند هرگز نمی توانند آنچه را به حال مسلمانان اصلح است،برگزینند.

4-در«سقیفه»مطلقا سخنی از وصایای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در امر خلافت به میان نیامد با اینکه همه می دانستند پیامبر صلّی اللّه علیه و آله طبق روایت معروف،فرموده بود:«

إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه و عترتی،ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا بعدی أبدا ،من دو چیز گرانمایه را در میان شما به یادگار می گذارم که اگر به آنها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد:کتاب خدا و خاندانم را» آیا این حدیث شریف که در اکثر منابع اهل سنّت و شیعه نقل شده و جزء روایات

ص:120

متواتر محسوب می شود (1)و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نه یک بار،بلکه چندین بار و در موارد مختلف آن را بیان کرد،به حاضران سقیفه دستور نمی داد که قبل از هر چیز به سراغ قرآن و اهلبیت علیهم السّلام بروند و تمایلات خویش را بر سرنوشت مسلمانان حاکم نکنند؟ آیا حدیث شریف«غدیر»که به طور متواتر از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده، هشداری به گردانندگان«سقیفه»نمی داد؟ آیا توصیه های مکرّر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از نخستین روز آشکار کردن دعوتش که در حدیث«یوم الدّار»منعکس است و به وضوح سخن از وصایت و خلافت علی علیه السّلام می گوید و یا آنچه که در آخرین ساعات عمر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله-که داستان«قلم و دوات»است-پیش آمد،کافی نبود که حداقل سخنی از خلافت علی علیه السّلام که شایسته ترین فرد بود به میان آید؟راستی شگفت آور است!! ولی از یک نظر نیز می توان گفت شگفت آور نیست!زیرا هنگامی که از بیماری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سوء استفاده می کنند و از آوردن«قلم و دوات و کاغذ»برای نوشتن آخرین پیام،جلوگیری می نمایند و حتّی زشت ترین کلمات را درباره پاک ترین فرزندان آدم علیه السّلام یعنی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر زبان جاری می کنند،پیدا است از قبل تصمیماتی درباره خلافت گرفته اند که هیچ چیز حتّی سخنان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نمی تواند مانع آن شود.چه می توان کرد؟مسأله مقام است که انسان را به سوی

ص:121

خود جذب می کند و همه چیز را پشت پرده فراموشی قرار می دهد. (1)

اینجاست که عمق کلام مولا علی علیه السّلام در خطبه بالا مشخص می شود که فرمود:

«گردانندگان سقیفه درخت را گرفتند و میوه آن را ضایع کردند» إحتجّوا بالشّجرة،و أضاعوا الثّمرة .

ص:122

اضافه بر این،«معاویه»نامه های متعدّدی برای هوادارانش در«مصر»فرستاد و آنها را به حمایت از«عمرو عاص»و مبارزه با«محمّد بن ابی بکر»تشویق کرد و دشمنان را نیز به سختی تهدید نمود.

«محمّد بن ابی بکر»جریان را برای امام علیه السّلام نوشت و از حضرتش کمک خواست و از طرفی مردم«مصر»را به جنگ با«عمرو بن عاص»فرا خواند و چهار هزار مرد جنگی را آماده پیکار کرد.دو هزار نفر آنها را به استقبال«عمرو عاص»فرستاد و خودش با دو هزار نفر دیگر در«مصر»باقی ماند.آنها که به مقابله با«عمرو عاص» رفتند با آنان درگیر شده و ضربات سنگینی بر آنان وارد کردند،ولی سرانجام مغلوب شده و فرمانده آنها کشته شد.این امر در اطرافیان«محمّد بن ابی بکر»اثر گذارد و گروهی فرار کردند و متفرّق شدند و«محمّد بن ابی بکر»چون خود را تنها با یاران اندکی دید،عقب نشینی کرد و مخفی شد.«عمرو عاص»،«معاویة بن حدیج»را به تعقیب او فرستاد،تا آن که بر او دست یافت و به طرز بسیار قساوت مندانه ای او را شهید کرد،سرش را از تن جدا کرد و جسدش را در شکم چهارپای مرده ای گذاشته، به آتش کشید! خبر شهادت«محمّد بن ابی بکر»به علی علیه السّلام رسید،آن حضرت به قدری متأثّر شد که آثار حزن و اندوه در چهره مبارکش نمایان گشت و این سخن را درباره او بیان فرمود. (1)

ص:124

و قد أردت تولیة مصر هاشم بن عتبة،و لو ولّیته إیّاها لما خلّی لهم العرصة،و لا أنهزهم الفرصة،بلا ذمّ لمحمّد بن أبی بکر،و لقد کان إلیّ حبیبا،و کان لی ربیبا.

امام علیه السّلام در سخنی که بوی مذمّت نسبت به بعضی از اطرافیانش از آن برمی خیزد،چنین فرمود:«من می خواستم«هاشم بن عتبه»را زمامدار مصر کنم و اگر او را والی آن منطقه کرده بودم،عرصه را بر آنها(لشکر معاویه)خالی نمی گذارد و به آنها فرصت نمی داد» و قد أردت تولیة مصر هاشم بن عتبة،و لو ولّیته إیّاها لما خلّی لهم العرصة (1)،و لا أنهزهم (2)الفرصة .

این سخن ظاهرا اشاره به این دارد که امام علیه السّلام با تمام علاقه ای که به«محمّد بن ابی بکر»و ایمانی که به صفا و صداقت او داشت،ترجیح می داد شخص قویتری مانند «هاشم بن عتبه»معروف به«مرقال»را که هم از«محمّد بن ابی بکر»شجاعتر بود و هم آزموده تر و باتجربه تر،به جای او به ولایت مصر برگزیند،ولی گویا گروهی از اصحابش اصرار به انتخاب«محمّد بن ابی بکر»داشتند،به دلیل این که او فرزند «ابوبکر»بود و«مصریان»شناخت بیشتری روی او دارند،به علاوه در ماجرای عثمان و دادخواهی مردم«مصر»در برابر او،با«مصریان»همکاری و همگامی داشت.به همین دلیل،از نفوذ بالایی در افکار مصریان برخوردار بود و پذیرش زیادی نسبت به او داشتند.

با این حال امام علیه السّلام می دانست که«محمّد بن ابی بکر»کم سنّ و سال و کم تجربه است،گر چه امتیازات فراوانی دارد،ولی مقاومت او در برابر مشکلات به اندازه «هاشم»نیست،امّا اصحاب و یاران از این ویژگی ها کاملا آگاه نبودند و به حضرت فشار آوردند و اصرار کردند،همان فشارها و اصرارهایی که شبیه آن در داستان

ص:126

«حکمین»ظاهر شد و امام علیه السّلام را ناگزیر به پذیرش پیشنهاد طرفداران این فکر نمود و سرانجام که آثار سوء حکمیّت را دیدند،پشیمان شدند،ولی آن پشیمانی سودی نداشت.

امام علیه السّلام در این سخن به طور غیر مستقیم آن گروه را سرزنش می کند که اگر می گذاشتند«هاشم بن عتبه»را(که شرح حال او در نکته ها خواهد آمد)برای حکومت«مصر»برگزیند،سرنوشت مصر طور دیگری بود و این منطقه مهم،به آسانی از دست نمی رفت.

ولی از آنجا که ممکن است،بعضی از این سخن امام علیه السّلام چنین تصوّر کنند که حضرت،«محمّد بن ابی بکر»را نکوهش می کند،امام علیه السّلام به دنبال این سخن می افزاید:«در عین حال من«محمّد بن ابی بکر»را نکوهش نمی کنم،چه این که او مورد علاقه من بود و(همچون فرزندان خودم)در دامان من پرورش یافته بود!» (بلا ذمّ لمحمّد بن أبی بکر،و لقد کان إلیّ حبیبا و کان لی ربیبا).

در واقع امام علیه السّلام می فرماید:«محمّد بن ابی بکر»در کار خود،کوتاهی نکرد و آنچه در توان داشت به کار گرفت،ولی توانش بیش از این نبود! قابل توجّه این که در بعضی از روایات آمده،امام علیه السّلام هنگامی که از شهادت «محمّد بن ابی بکر»باخبر شد،فرمود:

«رحم اللّه محمّدا!کان غلاما حدثا،لقد کنت أردت أن اولّی المرقال هاشم بن عتبة مصر،فإنّه لو ولاّها لما خلاّ لابن العاص و أعوانه العرصة،و لا قتل إلاّ و سیفه فی یده بلا ذمّ لمحمّد،فلقد أجهد نفسه فقضی ما علیه ،خدا رحمت کند محمّد(بن ابی بکر)را!جوان نورسی بود،من تصمیم داشتم مرقال، «هاشم بن عتبه»را والی مصر کنم(ولی گروهی مانع شدند)به خدا سوگند!اگر والی مصر شده بود،عرصه را بر عمرو عاص و یارانش تنگ می کرد و(اگر شهید می شد) کشته نمی شد،مگر این که شمشیر در دست او بود،با این حال«محمّد بن ابی بکر»

ص:127

را نکوهش نمی کنم،او نهایت تلاش خود را به خرج داد و آنچه بر او بود(و در توان داشت)ادا کرد.» (1)این که امام علیه السّلام می فرماید:او مورد علاقه من بود و در دامنم پرورش یافته بود.به خاطر این بود که بعد از مرگ ابوبکر،همسرش«اسماء»مادر«محمّد بن ابی بکر»به همسری علی علیه السّلام درآمد در حالی که«محمّد»در سنین کودکی بود و در آغوش علی علیه السّلام پرورش یافت و از همان طفولیّت با محبّت و عشق علی علیه السّلام آشنا شد و مراحل ولایت را به سرعت پیمود،تا آنجا که علی علیه السّلام را پدر خود می شمرد و حضرت نیز او را همچون فرزند خویش می دید و به او سخت علاقه داشت.

سپس فرزندش پرچم را به دست گرفت و بر لشکر معاویه حمله کرد و جنگ نمایان و شایسته تحسینی داشت،سرانجام اسیر شد،او را نزد معاویه آوردند،میان او و«معاویه»و«عمرو بن عاص»سخنان زیادی رد و بدل شد و او شجاعانه از مکتب علی علیه السّلام دفاع کرد؛عاقبت معاویه دستور داد او را زندانی کنند. (1)

«هاشم»از همان آغاز جوانی شجاعت نمایانی داشت.در جنگ«یرموک»که بزرگترین پیروزی در ناحیه شامات نصیب مسلمانان شد،او فرماندهی بخشی از سواران لشکر اسلام را بر عهده گرفته بود و در همین میدان بود که یکی از چشم های خود را از دست داد و به همین دلیل بود که بعضی او را«اعور»(صاحب یک چشم)می نامیدند و در جنگ«قادسیّه»که عمویش«سعد بن ابی وقّاص» فرمانده لشکر بود،شرکت داشت.می گویند سبب فتح مسلمین،شجاعت و کفایت «هاشم»بود،فتحی که بعدا به عنوان«فتح الفتوح»نامیده شد.و در جنگ«صفّین» فرمانده جناح چپ لشکر امیر مؤمنان علی علیه السّلام بود. (2)

در حالات«هاشم»آمده است:«روزی در«صفّین»در میان اصحاب خود،مشغول جنگ بود که جوانی از لشکر معاویه در حالی که شمشیر می زد و لعن می کرد و ناسزا می گفت،نزدیک هاشم آمد.«هاشم»به او گفت:«ای جوان!این سخنانی را که تو می گویی و این جنگ(بی هدفی را)که دنبال می کنی روز قیامت حساب و کتابی دارد،از خدا بترس و به فکر زمانی باش که خدا از تو درباره این کارت سؤال می کند!» جوان گفت:«من با شما می جنگم زیرا پیشوای شما آنگونه که به من گفته اند،نماز نمی خواند و شما هم نماز نمی خوانید و برای این با شما جنگ می کنم که پیشوای شما خلیفه ما را کشته است و شما او را در کشتن خلیفه یاری کردید.»«هاشم»گفت:

«تو را با«عثمان»چه کار؟او را اصحاب پیامبر و قاریان قرآن به خاطر کارهایی که بر

ص:129

خلاف قرآن انجام داد،کشتند و اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اصحاب دین خدا و شایسته ترین افراد برای نظارت در امور مسلمین هستند.امّا اینکه گفتی مولای ما علی علیه السّلام نماز نمی خواند،او نخستین کسی است که با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نماز خواند و به او ایمان آورد و اینها را که می بینی با او هستند(و همچون پروانگان گرد شمع وجود او می گردند) همه آنها قاریان قرآن هستند،شب را به پا می خیزند و خدا را عبادت می کنند، مراقب باش اشقیای مغرور،تو را در دینت فریب ندهند!» سخنان«هاشم»جوان را منقلب کرد،صدا زد ای بنده خدا،من گمان می کنم تو مرد صالحی هستی(و سخنانت نور صدق و راستی دارد)آیا راه توبه ای برای من می یابی؟گفت:آری به سوی خدا بازگرد،او توبه تو را می پذیرد.جوان دست از جنگ کشید و برگشت،مردی از شامیان به او گفت:«این مرد عراقی تو را فریب داد»جوان گفت:«نه او مرا نصیحت کرد(و هدایت فرمود).» آری یاران علی علیه السّلام همچون خودش در میدان نبرد نیز دست از هدایت گمراهان برنمی داشتند.سعی آنها کشتن دشمن نبود،بلکه سعیشان در هدایت آنان بود.

به هر حال«هاشم»و«عمّار»در روز«صفّین»با شجاعت و شهامت تمام، جنگیدند و شربت شهادت را عاشقانه نوشیدند و یاران علی علیه السّلام از شهادت آن دو سخت ناراحت شدند. (1)

بعد به ازدواج«ابوبکر»درآمد و بعد از«ابوبکر»افتخار همسری«علی علیه السّلام»را پیدا کرد و چون«محمّد»در آن زمان کوچک بود،در دامان«علی علیه السّلام»و در سایه او پرورش یافت و پرتوی از خلق و خوی آن امام بزرگوار،در وجودش انعکاس یافت.

او در«حجّةالوداع»(سال دهم هجری)تولّد یافت و در«مصر»در حالی که 28 سال بیشتر از عمرش نمی گذشت،شربت شهادت نوشید و از یاران خاصّ«علی علیه السّلام» و عاشقان مکتبش بود،بعضی او را از مقرّبان آن حضرت و بعضی او را از«حواریّین» آن حضرت می شمردند.این تعبیرات نشانه نهایت نزدیکی او به مکتب امیرمؤمنان علی علیه السّلام است.

«مسعودی»در«مروج الذّهب»نقل می کند:هنگامی که«محمّد بن ابی بکر»به «مصر»رسید،نامه ای به«معاویه»نوشت(که حکایت از مقام والای معرفت و شناخت او،نسبت به ولایت امیر مؤمنان علی علیه السّلام می کند)به این مضمون:«بعد از حمد و ثنای خداوند،نخستین کسی که دعوت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را اجابت کرد و ایمان آورد و سخن او را تصدیق نمود و مسلمان شد،برادر و پسر عمّش علی بن ابی طالب علیه السّلام بود،او رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را بر همه کس مقدّم شمرد و در برابر هر حادثه ای جان خود را در برابر او سپر ساخت،با دشمنانش جنگید و با کسانی که با او از در صلح درآمده بودند،صلح نمود و همواره در تمام ساعات شب و روز و در تنگناهای وحشت و گرسنگی از او-با جان خود-دفاع می کرد و به جایی رسید که در میان پیروان مکتبش شبیه و مانندی نداشت...» و جالب این که معاویه در پاسخ او به فضائل علی علیه السّلام اعتراف کرد،ولی با سخن شیطنت آمیزی سعی کرد،در او نفوذ کند،نوشت:«ما فضل«علی بن ابی طالب»را می دانیم و حق او بر ما لازم است،ولی هنگامی که پیامبر چشم از دنیا فروبست،این

ص:131

پدر تو و فاروقش عمر بود که حق او را گرفتند و فرمان او را مخالفت کردند. (1)

این سخن را با آخرین نامه ای که«علی علیه السّلام»درباره«محمّد»به اهل مصر نوشت تکمیل می کنیم،در این نامه چنین آمده است:«امیرتان محمّد را به خوبی یاری کنید و بر اطاعت و فرمان او ثابت قدم باشید،تا بر حوض کوثر پیامبرتان وارد شوید. (2)» در نامه سی و پنجم«نهج البلاغه»در بخش نامه ها خواهیم دید،که علی علیه السّلام مدح بلیغ و تمجید گویایی از«محمّد بن ابی بکر»می کند.

از جالب ترین فرازهای زندگی«محمّد بن ابی بکر»این است:هنگامی که در «مصر»حکومت می کرد،نامه ای به امام امیر مؤمنان علیه السّلام نوشت و در خواست بیان جامعی در امور دین کرد و امام علیه السّلام نامه بسیار جامع و پرمعنایی برای او و«اهل مصر»مرقوم داشت،و«محمّد»همواره این نامه را با خود داشت و در آن نظر می کرد و به آن عمل می نمود،هنگامی که شهید شد«عمرو عاص»آن نامه را ضمن مدارک و اسناد دیگری که از«محمّد»بدست آورد،برای«معاویه»فرستاد،«معاویه» در آن نامه نظر می کرد و از مضامین عالی آن تعجّب می نمود،هنگامی که«ولید بن عقبه»اعجاب معاویه را مشاهده کرد،به او گفت:«این نامه ها را بسوزان».«معاویه» به او گفت:«خاموش باش!تو عقل و شعور کافی نداری!»«ولید»ناراحت شد و گفت:«تو عقل کافی نداری.آیا این خردمندی است که مردم بدانند نامه و احادیث ابوتراب(علی علیه السّلام)نزد تو است و از آنها درس آموخته ای؟پس چرا با او می جنگی؟»معاویه گفت:«وای بر تو،به من می گویی دانشی این چنین را بسوزانم؟به خدا سوگند!من از آن جامع تر و استوارتر و روشن تر نشنیده ام!». (3)

ص:132

ص:134

کم أداریکم کما تداری البکار العمدة،و الثّیاب المتداعیة!کلّما حیصت من جانب تهتّکت من آخر،کلّما أطلّ علیکم منسر من مناسر أهل الشّام أغلق کلّ رجل منکم بابه،و انجحر انجحار الضّبّة فی جحرها و الضّبع فی و جارها.الذّلیل و اللّه من نصرتموه!و من رمی بکم فقد رمی بأفوق ناصل.

إنّکم و اللّه لکثیر فی الباحات،قلیل تحت الرّایات.و إنّی لعالم بما یصلحکم،و یقیم أودکم،و لکنّی لا أری إصلاحکم بإفساد نفسی.أضرع اللّه خدودکم،و أتعس جدودکم!لا تعرفون الحقّ کمعرفتکم الباطل،و لا تبطلون الباطل کإبطالکم الحقّ!.

مجالس بزم)زیاد است،ولی در سایه پرچم های میدان نبرد(و عرصه رزم)کم است.

من به خوبی می دانم چه چیز شما را اصلاح می کند و کژی های شما را راست می نماید،ولی هرگز اصلاح شما را،با تباه ساختن خویش جایز نمی شمرم.خداوند صورت های شما را بر خاک مذلّت بگذارد و بهره شما را(از حیات سعادتمندانه)نابود کند.شما آن گونه که باطل را می شناسید،نسبت به حق شناخت ندارید و آن چنان که در ابطال حق کوشا هستید،برای از میان بردن باطل اقدام نمی کنید!

البکار (1)العمدة، (2)و الثّیاب المتداعیة! (3)کلّما حیصت (4)من جانب تهتّکت من آخر .

تشبیهات بالا،از تشبیهاتی است بسیار ظریف و دقیق و پرمعنا،که امام علیه السّلام درباره اهل کوفه و گروهی از مردم عراق،بیان فرموده،تاریخ نشان می دهد که بعد از جنگ«صفّین»و مشکلاتی که بر اثر نادانی و نافرمانی گروهی از سربازان امام علیه السّلام به بار آمد،حالت سستی و ضعف و زبونی و بی تفاوتی در برابر سرنوشت اجتماعی،به آنها دست داد.

آنها افرادی عافیت طلب و کوته فکر بودند،یا قدرت بر تحلیل مسایل اجتماعی نداشتند و یا اگر داشتند برای اینکه خود را به زحمت نیندازند،بی تفاوت از کنار آن می گذشتند.حملات غافلگیرانه و غارتگرانه لشکریان شام،که پی در پی به مرزهای عراق می شد و گاه تا عمق زیادی نفوذ می کرد آنها را بیدار نکرد و از فاجعه بزرگی که در پیش داشتند،آگاهشان نساخت و اگر گروهی آگاه شدند،با بی تفاوتی از کنار آن گذشتند.

امام علیه السّلام در تشبیه اوّل،آنها را به شترانی تشبیه می کند که تازه آماده باربری شده اند و احیانا پشت و کوهانشان مجروح شده است.روشن است که همه شتران در آغاز کار چنین اند و باید این دوران را تحمّل کنند،تا پشتشان محکم و دست و پایشان،ورزیده شود.

ص:137

ولی این گروه،با همان بارهای نخستین که در جنگ«صفّین»بر دوششان حمل شد،زانو زدند و بر زمین نشستند و امام علیه السّلام پیوسته با آنها مدارا می کرد،بلکه بپاخیزند و با شجاعت و شهامت راه را تا آخر طی کنند.

در تشبیه دوم آنها را به جامه کهنه و پوسیده ای تشبیه می کند که با کمترین فشار پاره می شود و هر گاه یک طرف آن را بدوزند،طرف دیگر پاره می شود.

آری،آنها بر اثر تن پروری و عافیت طلبی و روحیه ضعیف و افکار پوسیده، مقاومت خود را از دست داده بودند.هنگامی که این فرمانده بزرگ الهی از یک سو آنها را نظم و انضباط می بخشید،از سوی دیگر متلاشی می شدند،چه مشکل و دردناک بود برای این فرمانده شجاع و آگاه که با چنین گروهی سر و کار داشت،دائما خون دل می خورد و زجر می کشید،تدبیراتش خنثی می گردید و تیرهایش به سنگ می خورد و یکی از دلایل بارز مظلومیت علی علیه السّلام گرفتاری در چنگال این گروه بود.

سپس امام علیه السّلام به نشانه های ضعف و زبونی آنها اشاره می کند،شاید عیب بزرگ خود را دریابند و در اصلاح آن بکوشند.می فرماید:«هر زمان گروهی از لشکریان شام به شما نزدیک می شوند،هر یک از شما در را به روی خود می بندد،و همچون سوسمار در لانه خود می خزد،و یا همانند کفتار که در خانه خویش پنهان شده، مخفی می گردد.» (کلّما أطلّ (1)علیکم منسر (2)من مناسر أهل الشّام أغلق کلّ رجل منکم بابه،و انجحر (3)انجحار الضّبّة (4)فی جحرها،و الضّبع (5)فی و جارها (6)).

ص:138

تشبیه به«ضبّه»(سوسمار)به خاطر آن است که سوسمار در میان حیوانات به حماقت معروف است،تا آنجا که حتّی لانه خود را ممکن است گم کند.لذا آن را در کنار تخته سنگی می سازد که نشانه باشد و گم نشود،به علاوه می گویند«سوسمار» موجود بسیار بی عاطفه ای است،چرا که حتّی نوزادان خود را می خورد.

همچنین تشبیه به«کفتار»نیز به خاطر حماقت این حیوان است.در شرح خطبه ششم ویژگی های دیگری نیز از«کفتار»بیان گردید،از جمله این که او حضور دشمن را احساس می کند ولی با زمزمه های شکارچی به خواب می رود،خوابی که منتهی به اسارت و مرگ او می شود و به این ترتیب کمترین مقاومتی در برابر دشمن خود نمی کند.

امام علیه السّلام با این تشبیهات می خواهد انگشت روی نقطه اصلی درد بگذارد و بگوید نقطه ضعف آنها کجا است،که دشمن را-علی رغم امکانات وسیعی که در اختیار یاران امام علیه السّلام است-این چنین جسور و بی پروا ساخته!آری،درد بزرگ آنها احساس ضعف و زبونی و عدم احساس مسئولیّت در برابر مسایل مهم اجتماعی بود و گر نه با داشتن رهبری همچون علی بن ابی طالب علیه السّلام باید با آسانی دشمنان را عقب برانند و تمام کشور اسلام را امن و امان کنند.

حوادث مختلفی که در جنگ«صفّین»واقع شد شاهد گویای سخنان مولا علی علیه السّلام در این خطبه است.چگونه لشکر کوفه با حماقت های پی در پی و از دست دادن فرصتها،هم خودشان را بیچاره کردند،هم امامشان را به زحمت انداختند،و هم جامعه مسلمین را در زیر پرچم ظالمان خونخوار و غارتگران بیدادگر،قرار دادند.

سپس حضرت علیه السّلام با تشبیه دیگری ضعف و زبونی آنها را آشکار می سازد و می فرماید:«به خدا سوگند!ذلیل آن کس است که شما یاور او باشید و آن کس که به وسیله شما(به سوی دشمن)تیر اندازی کند،همچون کسی است که تیری بی پیکان

ص:139

و بدون پایه رها سازد» الذّلیل و اللّه من نصرتموه!و من رمی بکم فقد رمی بأفوق ناصل (1).

آری،چوبه تیر بدون پیکان،(همان نوک آهنینی که تمام کارآیی تیر به وسیله آن است)ظاهری دارد،ولی کارآیی ندارد.لشکر کوفه نیز غالبا ظاهری داشتند،امّا به هنگام نبرد،به خاطر روحیه پایین و پستشان قدرتی از خود نشان نمی دادند.

نکته ای که یادآوری آن را در اینجا لازم می دانیم-هر چند در شرح خطبه 29 نیز به آن اشاره کردیم-این است که چوبه تیرهایی که در زمان گذشته مورد استفاده قرار می گرفت،از سه قسمت تشکیل یافته بود:یکی اصل چوبه تیر که معمولا از درختان تهیه می شد و دیگر نوک و پیکانی که بالای آن نصب می کردند و معمولا از آهن تیز بود و قسمت سوم،ته چوبه تیر بود که دارای شکافی بود که روی«وتر»(زه کمان)تکیه می کرد و هنگامی که زه را می کشیدند و رها می کردند،چوبه تیر را با قدرت و به طور مستقیم،به جلو می راند.

با توجّه به این که«افوق»به معنای چوبه تیری است که ته آن شکسته باشد و «ناصل»به معنای تیری است که عاری از پیکان باشد،معنای جمله بالا این می شود که:«شما همانند تیری هستید که هر دو قسمت حسّاس آن،از کار افتاده باشد که اوّلا،نشانه گیری با آن غیر ممکن است و ثانیا،اگر به بدن دشمن برسد اثری نخواهد داشت و حدّاکثر همانند شلاّقی است که بر بدن نواخته شود!» سپس به یکی دیگر از ویژگی های آن جمعیّت سست و ناتوان اشاره کرده می فرماید:«به خدا سوگند!جمعیّت شما در میدان گاههای شهر(و مجالس بزم)زیاد است،ولی در سایه پرچم های میدان نبرد(و عرصه رزم)کم است!» إنّکم و اللّه

ص:140

لکثیر فی الباحات (1)،قلیل تحت الرّایات .

زیرا به تن پروری و عافیت طلبی و عیش و نوش عادت کرده اید و همین امر سبب زبونی و خواری شما و جرأت و جسارت دشمن گردیده است.به یقین با ادامه این حالت،مشکلات عظیم و بدبختی گسترده ای دامان اجتماع شما را،خواهد گرفت و این جزای هر جمعیّتی است که پشت به جهاد کند و رو به تن پروری نماید! در ادامه این سخن،حضرت به نکته بسیار مهمّی اشاره کرده می فرماید:«من به خوبی می دانم چه چیز شما را اصلاح می کند،و کژی های شما را راست می نماید، ولی هرگز اصلاح شما را،با تباه ساختن خویش جایز نمی شمرم!» (و إنّی لعالم بما یصلحکم،و یقیم أودکم، (2)و لکنّی لا أری إصلاحکم بإفساد نفسی).

«شارحان نهج البلاغه»در شرح این جمله پر معنا،دو تفسیر ذکر کرده اند که منافاتی با هم ندارند و ممکن است هر دو صادق باشند و سخن امام علیه السّلام را ناظر به هر دو بدانیم:

نخست این که:من می توانم همان کاری که«معاویه»و تمام حاکمان خودکامه و دنیاپرست انجام می دهند،که سران قبایل را با اموال سرشار می خرند و بیت المال مسلمین را ابزاری برای جلب توجّه آنها قرار داده و بی حساب به این و آن می بخشند،انجام دهم،ولی به یقین این کار،مسئولیّت سنگین الهی دارد،هرگز خدا راضی نیست که حقّ مردم ضعیف و محروم به افراد ثروتمند شکم پرست،داده شود تا پایه های حکومت از این طریق محکم گردد.

دیگر این که:من می توانم همان برنامه ای که گروه دیگری از حکّام خودکامه

ص:141

انجام می دهند،عملی کنم،شمشیر در میان شما بگذارم و هر کس را که به سوی میدان نبرد حرکت نمی کند،گردن بزنم.

در حدیثی که در کتاب«الغارات»آمده است،می خوانیم که روزی علی علیه السّلام مردم کوفه را مخاطب ساخت و فرمود:

«و اللّه لقد ضربتکم بالدّرة الّتی أعظ بها السّفهاء فما أراکم تنتهون،و لقد ضربتکم بالسّیاط الّتی أقیم بها الحدود فما أراکم ترعوون،فما بقی إلاّ سیفی!و إنّی لأعلم الّذی یقوّمکم بإذن اللّه و لکنّی لا أحبّ أن آتی تلک منکم ،ای اهل کوفه!به خدا سوگند!من شما را با تازیانه کوچکی که برای اندرز افراد نادان آماده کرده ام،زدم،ولی تاثیر در شما نکرد!سپس با شلاقی که حدود الهی را اجرا می کنم،زدم باز از راه خطا بازنگشتید!تنها چیزی که باقی مانده،شمشیر من است و من می دانم چه چیز کجی شما را راست می کند،ولی دوست ندارم از این وسیله استفاده کنم(و برای اصلاح شما خون های گروهی را بریزم) (1)».

نمونه روشن آن همان چیزی است که در تاریخ زندگی«حجّاج»نوشته اند.

هنگامی که سپاه«مهلّب»(یکی از سران خوارج که بر ضدّ حکومت بنی امیّه شوریده بود)ضرباتی بر پایه حکومت بنی امیّه وارد کرد،«حجّاج»به مقابله با او برخاست، منادی،در کوفه ندا داد،هر کس از حضور در میدان نبرد در برابر لشکر«مهلّب» خودداری کند،خونش مباح و از دم شمشیر خواهد گذشت،حتّی پیرمردان و بیماران را نیز معاف نکرد.البتّه قبل از«حجّاج»و بعد از او،حاکمان خودکامه دیگری،این روش را دنبال کرده اند.

امام علیه السّلام می فرماید:استفاده از این روش برای من ممکن است،ولی من حاضر نیستم،دین خود را برای حفظ مقامم تباه کنم.

در اینجا این سؤال پیش می آید که مگر حضور در میدان جهاد،در مقابل

ص:142

دشمنان اسلام و حکومت اسلامی واجب نیست؟چرا نمی توان مردم را بر این کار اجبار کرد و از نیروی قهری استفاده نمود؟ پاسخ این سؤال،با ذکر یک نکته روشن می شود و آن این که:اصل این کار صحیح است و حکومت اسلامی حق دارد،در این گونه موارد از زور استفاده کند، ولی این کار تبعات زیادی دارد که احیانا به خلاف شرع منجر می شود که نمونه آن، همان کار«حجّاج»است،یعنی گناهکار و بی گناه را از دم شمشیر گذراندن.به علاوه این گونه واکنش های شدید در برابر متخلّفان،بذر بدبینی را نسبت به قوانین الهی و احکام اسلام در دلها می پاشد،چرا که همه مردم تحمّل پذیرش این روش را ندارند و ای بسا،این گونه فشارها سبب ارتداد و پشت کردن آنها به اسلام و قرآن شود.به همین دلیل هرگز پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از این روش استفاده نکرد و حتّی در زمان خلفا نیز کسی جرأت نمی کرد،با این طریق مردم را به میدان جهاد بفرستد.رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و همچنین امیرمؤمنان علی علیه السّلام-که دقیقا در خط او گام برمی داشت-از طریق تشویق مردم،و گاه تهدید به عذاب الهی،آنها را برای میدان جنگ بسیج می کردند.

سپس امام علیه السّلام در پایان این سخن،به آنها نفرین می کند،نفرینی مناسب کارشان و توأم با استدلال،می فرماید:«خداوند صورت های شما را بر خاک مذلّت بگذارد و بهره شما را(از حیات سعادتمندانه)نابود کند!شما آن گونه که باطل را می شناسید، نسبت به حق شناخت ندارید،و آن چنان که در ابطال حق،کوشا هستید،برای از میان بردن باطل اقدام نمی کنید!» أضرع (1)اللّه خدودکم،و أتعس (2)جدودکم! (3)لا

ص:143

تعرفون الحقّ کمعرفتکم الباطل،و لا تبطلون الباطل کإبطالکم الحقّ! .

در واقع نفرین امام علیه السّلام چیزی جز نتیجه اعمال آنها نیست،کسی که پشت به جهاد کند و تن به تنبلی بدهد،حاصلی جز ذلّت و محرومیّت از بهره ها و مواهب زندگی،نخواهد داشت و دلیل آن را باید در جهل آنها نسبت به حق و عدم قیام آنان در برابر باطل دانست،از این رو سخن امام علیه السّلام از هر نظر حساب شده است.

این همان بدبختی است که دامان بسیاری از مسلمین امروز را نیز گرفته است.

آنها از باطل و طرفدارانش و حتّی آداب و رسومش به خوبی آگاهند و در بسیاری از این امور از آنها تقلید می کنند،در حالی که شناخت صحیحی از حق و پیروان مکتب حق ندارند،و از این بدتر،گروهی کمر به ابطال حق بسته اند،در حالی که می بایست این تلاش و کوشش را در راه ابطال باطل به خرج دهند،نتیجه آن،شمول نفرین امام علیه السّلام نسبت به آنها است،دشمنان اسلام صورت آنها را بر خاک مذلّت نهاده اند و مواهب آنها را به غارت می برند.

حرکت،یکسان نیستند و قراین نشان می دهد،مردم عراق و کوفه در آن عصر و زمان از گروه دوم بودند و به اصطلاح«تا سخنی گفته نشود که به رگ غیرت آنها بخورد»به حرکت در نمی آیند و امیرمؤمنان علی علیه السّلام با شناختی که از آنان داشت،گاه از این روش استفاده می کرد و آنها را زیر رگبار ملامت ها و سرزنش ها می گرفت،تا به خطراتی که در پیش روی دارند،توجّه کنند و در برابر دشمن به پا خیزند.

دیگر اینکه:امام این سخنان را برای ثبت در تاریخ بیان فرموده،تا آیندگان در قضاوت خود گرفتار خطا و اشتباه نشوند و نگویند:علی علیه السّلام با داشتن آن همه یاران وفادار و لشکر کارآمد،چه شد که نتوانست بر معاویه پیروز گردد و شرّ ظالمان را از سرزمین اسلامی براندازد،تا جهان اسلام بدست بی رحم ترین حکّام و دور افتاده ترین آنها از آیین اسلام،نیفتد.

در واقع«علی علیه السّلام»بی گناهی خود را در این خطبه ها بیان می کند و می گوید:«از سوء اتّفاق،من گرفتار چنین افرادی شده بودم،افرادی که نادانی و ناسپاسی و تلوّن و سستی خود را،در داستان«حکمین»و مانند آن،ظاهر ساختند،افرادی که غیرت دینی آنها ضعیف،درک آن ها از اسلام سطحی،و انضباط و اطاعتشان نسبت به پیشوایشان کم بود،همچون«سوسمار»در لانه خود می خزیدند و همچون«کفتار»در خانه خود پنهان می گشتند.مردان بزم بودند،نه یاران رزم و به چوبهای تیری شبیه بودند که نه پیکان داشت و نه پایه.

در واقع امام علیه السّلام با تشبیهات چهارگانه ای که در تعبیرات این خطبه بیان فرموده انگشت بر نقاط اصلی ضعف آنان می گذارد،در یکجا:آنها را به شتران تازه کاری تشبیه می کند،که اگر اندک باری بر آنها بگذارند،پشتشان مجروح می شود.

در جمله دیگر:آنان را همانند جامه کهنه و فرسوده ای می شمرد،که اگر یک طرف آن را بدوزند،از سوی دیگر پاره می شود(این جمله اشاره به عدم مقاومت آنها در برابر حوادث سخت است،به همین دلیل به سرعت میدان را خالی می کردند).

ص:145

از سوی سوم:آنها را تشبیه به«سوسمار»هایی می کند،که حتّی به نوزادان خود رحم نمی کنند.

از سوی چهارم:به«کفتار»تشبیه می نماید،که در میان حیوانات به نادانی و حماقت معروف است،تا آنجا که با زمزمه های شکارچی به خواب می رود و بی آن که مقاومتی بکند،اسیر چنگال او می شود.

بدیهی است رهبر و پیشوا هر قدر آگاه و پر تجربه و شجاع و با درایت باشد،اگر گرفتار پیروانی نادان،ترسو،ضعیف و بی استقامت گردد،کاری از او ساخته نیست و این مطلبی است که در زندگی علی علیه السّلام با نهایت تأسّف به چشم می خورد و بر مظلومیت آن امام در تاریخ افزوده است،چرا که افراد ناآگاه و بی خبر از این واقعیت های تاریخی،امام علیه السّلام را(نعوذ باللّه)متّهم به ضعف مدیریت می کنند.

ص:146

فرمود:آنها را نفرین کن!عرض کردم:خداوند بهتر از آنان را به من دهد و به جای من،شخص بدی را بر آنها مسلّط کند.

سپس اضافه فرمود:«در خواب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله بر من ظاهر شد،عرض کردم:ای رسول خدا!چه کژی ها و عداوتها که از امّتت دیدم؟!» فسنح (1)لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله،فقلت:یا رسول اللّه!ماذا لقیت من أمّتک من الأولاد و اللّدد؟).

شاید کمتر در طول تاریخ بتوانیم برگزیده ای از«اولیاء اللّه»را پیدا کنیم که در مدّت کوتاه حکومتش،با این همه خصومت،دشمنی،کارشکنی،سرکشی و آزار و نامهربانی،رو به رو شده باشد.

هم در آن مدّت طولانی بیست و پنج سالی که امام علیه السّلام خانه نشین بود،و هم در دوران کوتاه حکومتش،دائما بر ضدّ او کارشکنی می کردند و به طور روزافزونی حضرتش را آزار می دادند،چرا که در دوران خلفا-مخصوصا خلیفه سوم-به انحرافاتی،از جمله حیف و میل در بیت المال و سپردن مقامات بدست نااهلان، عادت کرده بودند و امام علیه السّلام می خواست آنها را به مسیر اسلام و راه و رسم پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و اجرای حق و عدالت بازگرداند،ولی این داروی شفابخش،چنان در کام آنها تلخ بود که گاه نزدیکترین آنها نیز تحمّلش را نداشتند و لذا می توان گفت:دوران حکومت امام علیه السّلام،مملوّ از طوفانها و حوادث تلخ و پی در پی بود.

بنابراین،تعجّب نیست امامی که آن همه صبر و حوصله داشت که خاشاک را در چشم و استخوان را در گلو تحمّل می کرد،در عالم خواب و رؤیا،شکایت امّت به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برد.

اکنون ببینیم پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در جواب امام علیه السّلام چه می فرماید،«فرمود:آن ها را نفرین کن!» فقال:«ادع علیهم»

ص:149

امام علیه السّلام می گوید:«عرض کردم:خداوند بهتر از آنان را به من دهد،و به جای من شخص بدی را بر آنان مسلّط کند» فقلت:أبدلنی اللّه بهم خیرا منهم،و أبدلهم بی شرّا لهم منّی .

چرا در این مکاشفه روحانی،پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله دستور نفرین می دهد،در حالی که آن حضرت،«رحمة للعالمین»بود؟ این به خاطر آن است که گاه ناسپاسی و طغیانگری گروهی از مردم،به جایی می رسد که تمام روزنه های رحمت را به روی خود می بندند و جایی جز برای عذاب و سلب نعمت باقی نمی ماند.در چنین مواردی،نفرین،عین حکمت است.به همین دلیل در تاریخ انبیا می خوانیم که با تمام صبر و شکیبایی و لطف و رحمتی که داشتند،گاه راه را منحصر به نفرین می دیدند،همان گونه که نوح پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بعد از «نهصد و پنجاه سال!»تبلیغ و روشنگری و هدایت،چاره ای جز نفرین ندید و عرض کرد: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیّاراً» ،خداوندا!احدی از کافران را بر صفحه زمین زنده نگذار!» (1)و طوفان آمد و همه را از بین برد.

به هر حال،قابل توجّه است که امام علیه السّلام با این که همیشه به اصحاب و یاران خود توصیه می کرد،با دشمنان مدارا کنند و نسبت به زیردستان مهربان باشند و حتّی در فرمان معروف«مالک اشتر»تأکید می کند که نسبت به تمام مردم مصر،اعمّ از مسلمان و کافر،لطف و محبّت کند و می فرماید:«آنها یا برادر دینی تواند و یا انسانی همانند تو»،باید دید تا چه حد او را آزار دادند که خودش راضی به نفرین کردن شد، ولی ادب امام علیه السّلام در برابر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شایان دقّت است که پیش از اجازه آن حضرت،اقدام به نفرین نکرد.

محتوای نفرین امام علیه السّلام نیز در خور دقّت می باشد،چرا که نخست برای نجات خویشتن از دست افراد ناسپاس و قدرنشناس دعا می کند،سپس از خدا می خواهد

ص:150

که امام علیه السّلام را از آنها بگیرد و حاکم ظالمی را بر سر آنان مسلّط کند،تا طعم تلخ اعمال زشت خود را بچشند.

جمله أبدلهم بی شرّا لهم منّی (خداوند بدتر از من را بر آنها مسلّط کند) مفهومش آن نیست که امام علیه السّلام-العیاذ باللّه-بد بوده و حضرت شخص بدتری را در نفرین خود،برای حکومت بر آنها تقاضا می کند،بلکه در ادبیّات عرب،جمله خیر و شرّ که به معنای«صفت تفضیلی»به کار می رود،الزاما این مفهوم را القا نمی کند که صفت مورد در نظر در هر دو طرف مقایسه،وجود دارد و در یکی بیشتر است،بلکه گاه در طرف مفضول،اصلا وجود ندارد،همان گونه که در جمله اوّل امام علیه السّلام نیز این معنا دیده می شود،می فرماید:«خداوند خوبتر از آنها را به من بدهد»در حالی که آنها خوب نبودند،بلکه یک پارچه نفاق و آزار و شرارت بودند.

شاهد این سخن در آیات متعدّدی از قرآن مجید نیز دیده می شود،از جمله در آیه 15 سوره فرقان می خوانیم: «قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ» آیا این،(اشاره به دوزخ و عذابهای دوزخی است)بهتر است یا بهشت جاویدان؟! و در آیه 62 سوره صافّات می خوانیم: «أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلاً أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» آیا این (نعمتهای جاویدان بهشتی)بهتر است،یا درخت زقّوم(همان درختی که از قعر جهنّم می روید)؟!» به هر حال،نفرین امام علیه السّلام در این مکاشفه روحانی به اجابت رسید و پس از چند ساعت،امام علیه السّلام در محراب شهادت به بزرگترین افتخار نایل آمد و در جوار رحمت خدا و در کنار پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در بهشت قرار گرفت و بعد از او«معاویه»و سپس «یزید»و«حجّاج»بر سر مردم ناسپاس عراق مسلّط شدند و دمار از روزگار آنها درآوردند،که در تاریخ بی سابقه بود.

«سیّد رضی»در پایان این خطبه،به تفسیر دو واژه از واژه های مربوط به این خطبه پرداخته،می گوید:«یعنی بالأود:الإعوجاج،و باللّدد:الخصام.و هذا من أفصح

ص:151

الکلام،منظور از«اود»همان اعوجاج و کجی است و«لدد»به معنای خصومت است و این تعبیر از فصیح ترین تعبیرات است.» سخن سیّد رضی-رضوان اللّه علیه-ممکن است اشاره به این باشد که در جمله کوتاه «ماذا لقیت من أمّتک من الأود و اللّدد» مفاهیم گسترده و دقیقی نهفته شده است چرا که«اود»در اصل به معنای خم شدن چیزی است که ممکن است،بر اثر بار سنگینی حاصل شود و«لدد»به معنای خصومت های شدیدی است که از سوی افراد کینه توز و بی منطق،نسبت به کسی پیدا می شود.در واقع نادانی و حماقت گروهی از امّت،بارهایی از مشکلات و غم و اندوه بر دوش امام علیه السّلام نهاد،بارهایی که می توانست کمر هر انسانی را بشکند.و عداوت و کینه توزی گروه دیگری که آگاهانه-به خاطر این که امام علیه السّلام تسلیم هوا و هوسها و خواسته های نامشروع آنها نشده بود-به دشمنی دامن زدند،مشکلات بیشتری را برای امام علیه السّلام فراهم ساخت.

نتیجه کار این دو گروه به آنجا رسید که امام علیه السّلام آرزو می کرد هر چه زودتر از میان آنها برود و در جوار صدّیقین و شهدا و اولیاء اللّه،قرار گیرد.

بودند و نه به هنگام نبرد به میدان می آمدند،افرادی بهانه جو،کوته فکر،دهن بین، متلوّن و دم دمی مزاج،که در هیچ امری از امور اجتماعی،قابل اعتماد نبودند.

و گروهی کینه توز لجوج،که به حیف و میل اموال مسلمین در عصر«عثمان»خو گرفته بودند و از علی علیه السّلام نیز همان را می خواستند و جز به مقام و مال و ثروت-از هر طریقی که باشد-نمی اندیشیدند و در همه جا کارشکنی می کردند و بسیاری از آنها جاسوسان معاویه و عوامل خودفروخته او در کوفه بودند.

با این که علی علیه السّلام تا آنجا که امکان داشت،به خاطر حفظ مسایل جامعه اسلامی با آنها مدارا می کرد،ولی گاه که قلب او را شدیدا به درد می آوردند،زبان به انتقاد از آنها می گشود و گوشه ای از سوز درونی خود را در قالب الفاظ،بیرون می ریخت،شاید به خود آیند و به راه راست بازگردند.

نمونه هایی از این گله ها را می توان در خطبه های زیر مشاهده کرد:

1-در خطبه بیست و پنج می فرماید: «و إنّی و اللّه لأظنّ أنّ هؤلاء القوم سیدالون منکم باجتماعهم علی باطلهم و تفرّقکم عن حقّکم...اللّهمّ إنّی قد مللتهم و ملّونی و سئمتهم و سئمونی ،سوگند به خدا!می دانستم اینها به زودی بر شما مسلّط خواهند شد،زیرا آنان در یاری از باطلشان متّحدند و شما در راه حق متفرّقید...بار خداوندا! (از بس نصیحت کردم)آنها را خسته و ناراحت ساختم و آنها نیز مرا خسته کردند.

من آنها را ملول و آنها نیز مرا ملول ساختند».

2-در خطبه بیست و هفتم می فرماید: «فیا عجبا عجبا!-و اللّه-یمیت القلب و یجلب الهمّ من اجتماع هؤلاء القوم علی باطلهم و تفرّقکم عن حقّکم!فقبحا لکم و ترحا...

یا أشباه الرّجال و لا رجال!حلوم الأطفال و عقول ربّات الحجال،لوددت أنّی لم أرکم و لم أعرفکم ،شگفتا!شگفتا!-به خدا سوگند!-این حقیقت قلب انسان را می میراند و غم و اندوه می آفریند،که آنها در مسیر باطل این چنین متّحدند و شما در راه حق

ص:153

این چنین پراکنده.روی شما زشت،و همواره غم و غصّه قرینتان باد!...ای کسانی که به مرد می مانید ولی مرد نیستید!ای کودک صفتان بی خرد و عروسان حجله نشین! ای کاش هرگز شما را نمی دیدم و نمی شناختم».

3-در خطبه بیست و نهم می خوانیم: «أیّها النّاس!المجتمعة أبدانهم،المختلفة أهواؤهم،کلامکم یوهی الصّمّ الصّلاب،و فعلکم یطمع فیکم الأعداء!تقولون فی المجالس:کیت و کیت،فإذا جاء القتال قلتم:حیدی حیادا! ،ای مردمی که بدنهایتان جمع و افکار و خواسته های شما پراکنده است،سخنان داغ شما،سنگ های سخت را در هم می شکند ولی اعمال سست شما،دشمنانتان را به طمع می اندازد،در مجالس و محافل می گویید:«چنین و چنان خواهیم کرد.»امّا هنگام جنگ،فریاد می زنید:«ای جنگ از ما دور شو!»».

4-در خطبه شصت و نهم می فرماید: «کم أداریکم کما تداری البکار العمدة،و الثّیاب المتداعیة!کلّما حیصت من جانب تهتّکت من آخر ،چه قدر با شما مدارا کنم! همچون مدارا کردن با شتران تازه کار که از سنگینی بار،پشتشان مجروح می شود و همچون جامه کهنه و فرسوده ای که هر گاه گوشه ای از آن را بدوزند،از سوی دیگر پاره می شود».

5-در خطبه نود و هفتم آمده: «أیّها القوم الشّاهدة أبدانهم،الغائبة عنهم عقولهم، المختلفة أهواؤهم المبتلی بهم أمراؤهم...یا أهل الکوفة!منیت منکم بثلاث و اثنتین:

صمّ ذوو أسماع و بکم ذوو کلام و عمی ذوو أبصار،لا أحرار صدق عند اللّقاء،و لا إخوان ثقة عند البلاء! ،ای کسانی که بدنهایتان حاضر است و عقلهای شما پنهان،و خواسته هایتان متفاوت و ای کسانی که زمامدارانتان به شما مبتلا شده اند،...ای اهل کوفه!من به سه چیز(که در شما هست)و دو چیز(که در شما نیست)مبتلا شده ام:گوش دارید امّا کرید،سخن می گویید امّا گنگید،چشم دارید،امّا کورید.نه هنگام نبرد آزادمردان صادقید و نه به هنگام آزمایش،برادران قابل اعتماد!».

ص:154

6-در خطبه یکصد و نوزدهم آمده است: «ما بالکم أمخرسون أنتم؟!...ما بالکم لا سدّدتم لرشد و لا هدیتم لقصد ،شما را چه می شود؟مگر لالید(چرا سخن نمی گویید؟)...چرا چنین هستید؟هرگز به راه راست موفّق نشوید!و هیچ گاه در راه حق قدم مگذارید!» 7-در خطبه یکصد و بیست و یکم می خوانیم: «أرید أن أداری بکم و أنتم دائی کناقش الشّوکة بالشّوکة و هو یعلم أنّ ضلعها معها!الّلهمّ قد ملّت أطبّاء هذا الدّاء الدّویّ ، من می خواهم به وسیله شما بیماری ها را مداوا کنم،امّا شما خود درد منید!من به کسی می مانم که بخواهد خار را به وسیله خار بیرون آورد،با اینکه می داند خار همانند خار است.بار خداوندا!طبیبان این درد جانگداز خسته شده اند!» 8-در خطبه یکصد و بیست و سه می فرماید: «و کأنّی أنظر إلیکم تکشّون کشیش الضّباب لا تأخذون حقّا و لا تمنعون ضیما ،گویا می بینم که به هنگام(فرار)همهمه می کنید،همچون صدایی که از سوسماران به هنگام ازدحامشان به وجود می آید،نه قادر به گرفتن حقّی هستید و نه به جلوگیری از ظلم و ستمی».

9-در خطبه یکصد و بیست و پنج آمده: «أفّ لکم!لقد لقیت منکم برحا،یوما أنادیکم و یوما أناجیکم،فلا أحرار صدق عند النّذاء و لا إخوان ثقة عند النّجاء ،اف بر شما باد!چه قدر ناراحتی از شما دیدم،یک روز با صدای رسا و آشکارا با شما سخن می گویم و روز دیگر مخفیانه و به گونه آهسته و نجوا،ولی نه آزادمردان راستگویی به هنگام فریادید،و نه برادران مطمئن و رازداری به هنگام نجوا!».

10-و در خطبه یکصد و سی و یک آمده: «أیّتها النّفوس المختلفة و القلوب المتشتّتة،الشّاهدة أبدانهم،و الغائبة عنهم عقولهم،أظأرکم علی الحقّ و أنتم تنفرون عنه نفور المعزی من وعوعة الأسد ،ای روحهای پراختلاف!و ای قلبهای پراکنده! شما که بدنهایتان حاضر و قلب هایتان پنهان است،من شما را به سوی حق می کشانم ولی همچون گوسفندانی که از غرّش شیر فرار کنند،می گریزید.»

ص:155

«ابوجهل»و«عتبه»و«شیبه»و«ولید»و«امیّه»و«عقبة بن ابی معیط»نفرین کرد.» «عبداللّه مسعود»می گوید:«چندان نگذشت که کشته همه آنها را در چاه بدر دیدم.» (1)3-پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به طائفه«مضر»نفرین کرد(قبیله«مضر»همان قبیله ای بودند که پیامبر را آزار فراوان دادند)و عرضه داشت:

«أللّهمّ اشدد وطأتک علی مضر و اجعلها علیهم کسنی یوسف ،خداوندا!مجازاتت را بر قبیله مضر شدّت بخش و سالهایی همچون سالهای قحط زمان یوسف علیه السّلام بر آنها قرار ده!» (2)نفرین پیامبر درباره آنها تحقّق یافت و خشکسالی و قحطی آنها را فراگرفت.بعد از مدّتی مردی از آن قبیله آمد و وضع پریشان آن قبیله را برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل کرد و استمداد نمود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آنها را بخشید و برای آنها دعای باران کرد و باران فراوانی بارید. (3)

4-در حدیث دیگری آمده است که:پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از محلّی عبور می کرد به «عمرو بن عاص»و«ولید بن عقبه»برخورد کرد که مشغول شرب خمر و غنا بودند و شعری را که در آن ابراز خوشحالی از شهادت«حمزة بن عبد المطلّب»شده بود می خواندند،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بر آنها نفرین کرد و عرضه داشت:

«اللّهمّ العنهما و ارکسهما فی الفتنة رکسا و دعّهما فی النّار دعّا ،خداوندا!آن دو را لعنت کن و با سر،در اعماق فتنه فرو بر و در آتش دوزخ بیفکن!» (4)5-در حدیث معروفی می خوانیم که:پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در روز جنگ«بدر کبرا» مشتی سنگریزه برداشت و به سوی لشکر قریش پاشید و گفت:

«شاهت الوجوه ، چهره شما زشت باد!»چیزی نگذشت که بادهای شدیدی به سوی لشکر قریش

ص:157

وزیدن گرفت و چهره آنها در هم فرو رفت و سبب هزیمت آنها شد.پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عرضه داشت:

«أللّهمّ لا یفلتنّ فرعون هذه الأمّة أبوجهل بن هشام ،خداوندا!فرعون این امّت، ابوجهل موفق به فرار نشود!»(چیزی نگذشت که ابوجهل به دست سربازان اسلام کشته شد). (1)

البتّه موارد نفرین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله منحصر به اینها نیست و این نشان می دهد که «اولیاءاللّه»با اینکه در مقابل دشمنان خود نهایت تحمّل را داشتند،گاه که درهای هدایت به روی مخالفان بسته می شد،و بی شرمی را به آخرین درجه می رساندند،به آنها نفرین می کردند و نفرین علی علیه السّلام در خطبه مورد بحث نیز،از این قبیل است.

ص:158

به هر حال،این خطبه از خطبه هایی است که امام علیه السّلام بعد از جنگ«صفّین»ایراد فرموده و آن ها را سرزنش می کند که چرا از پیروزی که در چند قدمی شما بود استقبال نکردید و کار را ناتمام گذاردید و کشور اسلام را در فتنه فرو بردید؟!به همین جهت،آنها را تشبیه به زن بارداری می کند که در آخرین روزهای دوران حمل،جنین خود را ساقط کند و سرپرستش بمیرد و میراث او را بستگان دور دستش ببرند و به تمام معنا بیچاره شود.سپس در بخش دیگری از این خطبه، به پاسخ کسانی می پردازد که پاره ای از سخنانش را تکذیب کردند و حقایق گرانبهایی را که امام علیه السّلام در اختیار آنها گذارده بود،بر اثر نادانی و عدم شناخت نادیده گرفتند.

این خطبه نیز به خوبی نشان می دهد که علی علیه السّلام تا چه حدّ مظلوم بود و گرفتار چه مردمی شده بود.

ص:161

ص:162

أمّا بعد یا أهل العراق،فإنّما أنتم کالمرأة الحامل،حملت فلمّا أتمّت أملصت و مات قیّمها،و طال تأیّمها،و ورثها أبعدها.أما و اللّه!ما أتیتکم اختیارا،و لکن جئت إلیکم(اتیتکم)سوقا.و لقد بلغنی أنّکم تقولون:علیّ یکذب،قاتلکم اللّه تعالی!فعلی من أکذب؟أعلی اللّه؟فأنا أوّل من آمن به!أم علی نبیّه؟فأنا أوّل من صدّقه!کلاّ و اللّه.لکنّها لهجة غبتم عنها،و لم تکونوا من أهلها.ویل امّه کیلا بغیر ثمن!لو کان له وعاء.«و لتعلمنّ نبأه بعد حین».

گفته ام واقعیتی است که شما از آن غایب بودید(بلکه)اهل درک آن نبودید.مادر آن گوینده به عزایش بنشیند!اگر آنها ظرفیت می داشتند،اینها پیمانه ای بود(از علوم و دانشها و معارف والا)که رایگان در اختیارشان قرار می گرفت.«و به زودی خبر آن راخواهید دانست».

در این جمله های کوتاه،تشبیهات ظریف و نکات بسیار دقیقی نهفته شده است، نخست اینکه:مردم«عراق»را به«زن»تشبیه می کند،چون مردانه از عزّت و شرف خود دفاع نکردند،سپس روی باردار بودن این«زن»تکیه می کند،چرا که آنها حدّاقل این شایستگی را داشتند که با اطاعت از فرمان علی علیه السّلام فرزند پیروزی را به دنیا بیاورند و دست غارتگران شام را،از دامان اسلام و قرآن و مسلمین کوتاه سازند،ولی متأسّفانه در آخرین روزهای بارداری،در اثر جهل و نادانی،این فرزند را ساقط کردند،نیرنگ«عمرو عاص»در رابطه با بالا بردن قرآن ها بر سر نیزه ها،به نتیجه می رسد و جمعیّت با این خدعه و نیرنگ،دست از جنگ می کشند و حتّی از پیشروی«مالک اشتر»به سراپرده معاویه و فرود آوردن آخرین ضربت،جلوگیری می نمایند،که اگر مالک برنگردد تو را خواهیم کشت.

چنین زنی اگر شوهر و سرپرست خود را از دست بدهد و همسر مناسب دیگری نیز انتخاب نکند و با حسرت و اندوه از دنیا برود،بدیهی است که میراث او را افراد دوردست می برند،نه فرزندی دارد که ادامه بخش حیات او باشد،نه همسری که برای او اشک بریزد(و فرض این است که پدر و مادر نیز ندارد)! بعضی از بزرگان معتقدند که این بخش از کلام مولا علیه السّلام اشاره به پیشگویی هایی از آینده است و نشان می دهد که امام علیه السّلام پیش بینی می کند که مردم«عراق»بر اثر سوء تدبیری که در مسأله«جنگ صفّین»و مانند آن داشتند،با گرفتاری های شدید، رو به رو می شوند،پیشوایشان علی علیه السّلام را از دست می دهند و جانشین آن حضرت به خاطر بی وفایی ها و تمرّدها آنها را رها می سازد و افراد دوردست،بر آنها مسلّط می شوند و روزگار آنان را سیاه می کنند،همان طور که این مسئله انجام شد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه سخن،به این نکته توجّه می دهد که هجرت و از مدینه

ص:165

به کوفه،در واقع یک امر اضطراری بوده،نه این که مردم کوفه،چنان شایستگی داشته باشند که امام علیه السّلام با علاقه به سوی آنان هجرت کند،به عکس مردم مدینه، که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با علاقه و محبّت به سوی آنان هجرت نمود،چرا که واقعا شایستگی داشتند.می فرماید:«آگاه باشید!به خدا سوگند!من به میل خود،بسوی شما نیامدم،بلکه حوادث اضطراری مرا به طرف شما حرکت داد!» أما و اللّه ما أتیتکم اختیارا،و لکن جئت إلیکم سوقا .

تاریخ نیز به این واقعیت،شهادت می دهد که اگر مسأله«جنگ جمل»نبود، امام علیه السّلام به سوی بصره حرکت نمی کرد و اگر نیروهای حجاز برای در هم شکستن پیمان شکنان بصره،کافی بود،از کوفیان کمک نمی طلبید و اگر خطر«معاویه»کشور اسلام را تهدید نمی کرد،برای دفع او،در پایگاه کوفه مستقر نمی شد و جوار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قبر بانوی اسلام و سرزمین وحی را رها نمی فرمود.

این سخن،در واقع پاسخی است برای یک اشکال مقدّر،و آن،این که اگر مردم عراق و کوفه دارای چنین صفات نکوهیده ای هستند،چرا امام علیه السّلام آنها را به عنوان یاران خویش برگزید،امام علیه السّلام در پاسخ این سؤال می فرماید:«این یک گزینش اجباری بود،نه اختیاری».

سپس به پاسخ یک از سخنان بسیار زشت آنها درباره خودش پرداخته، می فرماید:«به من خبر رسیده است که(بعضی از شما)می گویید:«علی خلاف می گوید.»خدا شما را بکشد!به چه کسی دروغ بسته ام؟آیا به خداوند؟حال آن که نخستین مؤمن به او بوده ام،یا به پیامبرش؟حال آن که نخستین تصدیق کننده او بوده ام» و لقد بلغنی انّکم تقولون:علیّ یکذب،قاتلکم اللّه تعالی!فعلی من أکذب؟أعلی اللّه؟فأنا أوّل من آمن به!أم علی نبیّه؟فأنا أوّل من صدّقه! .

پرونده زندگی امام علیه السّلام در این جهات،کاملا روشن است،نخستین کسی که از مردان،به خدا ایمان آورد-بلکه در تاریخ زندگیش،هرگز غیر خداپرستی دیده

ص:166

نمی شود-و نخستین کسی که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را تصدیق کرد و به یاریش برخاست، علی علیه السّلام بود.

این سخن ممکن است،اشاره به اخبار غیبی و حوادثی که از چشم و گوش آنها پنهان بوده است،بوده باشد،زیرا گروهی از منافقان،در صفوف مردم کوفه بودند که هر گاه علی علیه السّلام از مسائل غیبی خبر می داد و آن را به عنوان«تعلّم من ذی علم» (فرا گرفتن از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله)معرفی می کرد،آن تاریک دلان کورباطن،زبان به تکذیب می گشودند.

و نیز می تواند اشاره به احکام و معارف عالیه اسلام باشد که امام علیه السّلام آنها را از قرآن مجید،یا از پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله آموخته بود و افکار منافقان،کشش درک آنها را نداشت.

در واقع-و به گفته«ابن ابی الحدید»-دقّت در این سخنان و بررسی تاریخ زندگی علی علیه السّلام بعد از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشان می دهد که همان منافقان عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله یا کسانی که در خطّ آنها گام بر می داشتند،همان نسبت هایی را که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می دادند،به علی علیه السّلام نیز می دادند.گویی حالات آن امام علیه السّلام عصاره ای از حالات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود.کسی که در سوره هایی از قرآن،مانند سوره«برائت»دقّت کند و پاسخهایی را که قرآن به منافقین می دهد در نظر بگیرد،می بیند حال و هوایی همچون حال و هوای بعضی از خطبه های نهج البلاغه را دارد. (1)

روشن است کسی که نخستین موحّد و خداپرست و تصدیق کننده پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله بوده،هیچ گاه دروغی به خدا یا پیغمبر نمی بندد و از مسایلی که آگاه نیست،خبر نمی دهد.این گونه سخنان خلاف،از آن کسانی است که ایمان درستی ندارند و به کانون وحی و ایمان نزدیک نبوده اند.و از کانون تقوا دور مانده اند.

به تعبیر دیگر:علی علیه السّلام تمام معارفی که داشت و حتّی اخبار غیبی را که بیان

ص:167

می فرمود،به عنوان درسهایی بود که از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آموخته بود،آیا ممکن است خلافی در آنها راه داشته باشد،در حالی که او وفادارترین و مخلص ترین و آگاه ترین و باتقواترین شاگرد پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله بود؟!ولی منافقین که دنبال منافع مادّی کثیف خود بودند،به این گونه مسایل،هرگز توجّه نمی کردند،چرا که با منافع آنها در تضادّ بود،بلکه اصرار داشتند چهره امام علیه السّلام را طور دیگری نشان دهند.

امام علیه السّلام در پایان این سخن،که پایان خطبه است،می افزاید:«نه به خدا سوگند! این گونه نیست(که منافقان کوردل می پندارند)بلکه آن چه گفته ام واقعیتی است که شما از آن غایب بودید و حضور نداشتید(بلکه)اهل درک آن نبودید» (کلاّ و اللّه! لکنّها لهجة (1)غبتم عنها،و لم تکونوا من أهلها).

«مادر آن گوینده به عزایش بنشیند،اگر آنها ظرفیت می داشتند،اینها پیمانه ای بود(از علوم و دانشها و معارف والا)که رایگان در اختیارشان قرار می گرفت،و به زودی خبر آن را خواهید دانست!» (ویل (2)امّه کیلا بغیر ثمن!لو کان له وعاء، «وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ» .

منظور از جمله (لکنّها لهجة غبتم عنها) -با توجّه به این که«لهجه»در اینجا به معنای حقایق و مطالب و اسراری است که از آنها مکتوم بوده-این است که،تکذیب و انکار شما،از کوتاهی افکار و پایین بودن سطح معلومات و بی خبر بودن شما از اسراری است که من در مکتب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آموخته و از«کتاب اللّه»استفاده کرده ام، ولی چون شما اهل آن نبوده اید،طبق مثل معروف: «النّاس أعداء ما جهلوا ،مردم

ص:168

دشمن چیزی هستند که نمی دانند»،به مخالفت و دشمنی با آن از طریق تکذیب و مانند آن برخاستید.

جمله ویل امّه -با توجه به این که کلمه«ویل»گاه به عنوان دعای شرّ به کار می رود و گاه به عنوان ترحّم یا تعجّب است-از سوی مفسّران«نهج البلاغه»دو گونه تفسیر شده است،گاه گفته اند که منظور تأسف آن حضرت،نسبت به زحماتی است که در حقّ آن جمعیّت نااهل کشید،و گاه گفته اند که منظور نفرین در حق منافقانی است که پیوسته در حکومت آن حضرت،مشغول فساد انگیزی بودند،معنای دوم مناسب تر به نظر می رسد.

1-در حدیثی از«پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله»می خوانیم که فرمود:

«أوّلکم واردا علیّ الحوض أوّلکم إسلاما علیّ بن أبی طالب ،نخستین کسی که در حوض کوثر بر من وارد می شود،نخستین کسی است که اسلام آورده است و او علیّ بن ابی طالب است» (1)2-«ابن عبّاس»از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل می کند:

«إنّ أوّل من صلّی معی علیّ ،نخستین کسی که با من نماز خواند علی علیه السّلام بود». (2)

3-خود«علی علیه السّلام»که سخنش برای همه مسلمین مقبول است،در حدیثی می فرماید:

«أنا عبد اللّه و أخو رسول اللّه و أنا الصّدّیق الاکبر،لا یقولها بعدی إلاّ کاذب مفتر،و لقد صلّیت مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قبل النّاس بسبع سنین،و أنا أوّل من صلّی معه ، من بنده خدا،برادر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و صدّیق اکبر(تصدیق کننده بزرگ)هستم و این ادّعا را بعد از من هیچ کس نمی کند،جز دروغگو و تهمت زن،من با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هفت سال پیش از دیگران نماز خواندم و نخستین کسی هستم که با او به نماز ایستادم». (3)

4-«امام حسن مجتبی علیه السّلام»در مجلس«معاویه»از جمله سؤالاتی که از او و اطرافیانش کرد این بود:

«أنشدکم باللّه هل تعلمون أنّه أوّل النّاس إیمانا ،شما را به خدا سوگند می دهم آیا شما می دانید که علی علیه السّلام نخستین کسی بود که ایمان را پذیرفت» (4)5-در بسیاری از منابع معتبر از«انس بن مالک»که خادم پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله بود نقل

ص:170

شده است که می گفت:«نبّیء النّبیّ یوم الإثنین و أسلم علیّ یوم الثّلاثاء،پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله روز دوشنبه مبعوث به نبوّت شد و علی علیه السّلام روز سه شنبه ایمان آورد» (1)6-«ابن عبّاس»می گوید:نزد عمر بودم سخن از پیشگام در اسلام پیش آمد عمر گفت:پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله امتیازاتی برای علی علیه السّلام در برابر من و ابوعبیده و ابوبکر که حضور داشتند،بیان فرمود که اگر یکی از آن افتخارات را من داشتم،از آنچه آفتاب بر آن می تابد برای من بهتر بود.از جمله دست بر شانه علی علیه السّلام گذاشت و فرمود:

«یا علیّ!أنت أوّل المسلمین إسلاما و أوّل المؤمنین إیمانا،و أنت منّی بمنزلة هارون من موسی ،ای علی!تو نخستین مسلمان و نخستین مؤمنی و تو نسبت به من همچون هارون،نسبت به موسی هستی(وزیر من و خلیفه منی)» (2)7-«احمد حنبل»یکی از ائمّه چهار گانه معروف اهل سنّت،در کتاب«مسند»خود از علی علیه السّلام نقل می کند که فرمود:

«لقد صلّیت قبل أن یصلّی أحد،سبعا ،من هفت سال (با پیامبر اکرم)نماز گزاردم،پیش از آنکه احدی از مردم نماز بگزارد» (3).

همانگونه که در بالا اشاره شد،در این زمینه احادیث بسیار زیادی نقل شده است که ذکر همه آنها به طول می انجامد.مرحوم«علامه امینی»این احادیث را طبقه بندی کرده(احادیث رسول اللّه،احادیث علی علیه السّلام احادیث امام حسین علیه السّلام و احادیث صحابه و سخنان صحابه و تابعین و اشعار فراوانی که گروه زیادی از شعرا در این زمینه سروده اند)و همچنین گواهی مورّخانی همچون:«طبری»در«تاریخ»خود، «ابن اثیر»در«کامل»و«نصر بن مزاحم»در«صفّین»را آورده است.(کسانی که می خواهند از مجموع این احادیث آگاهی یابند،می توانند به جلد سوم الغدیر، صفحه 218 به بعد،مراجعه نمایند).

ص:171

«ابن ابی الحدید»نیز احادیث مربوط به این موضوع را از منابع اهل سنّت در شرح نهج البلاغه خود نقل کرده است. (1)

مرحوم«علاّمه امینی رحمه اللّه»بعد از نقل این داستان از«عقد الفرید»می افزاید:ابو جعفر اسکافی معتزلی متوفای سال 240 در رساله خود می نویسد که همه مردم می دانند که علی علیه السّلام افتخار پیشگامی به اسلام را داشت،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روز دوشنبه مبعوث شد و علی علیه السّلام روز سه شنبه ایمان آورد،و می فرمود:من هفت سال قبل از دیگران نماز خواندم!و پیوسته می فرمود:«من نخستین کسی هستم که اسلام آوردم،و این مسأله از هر مشهوری مشهورتر است،و ما کسی را در گذشته نیافتیم که اسلام علی علیه السّلام را سبک بشمرد،یا بگوید او اسلام آورد در حالی که کودک خرد سالی بود،عجب این که افرادی مثل«عباس»و«حمزه»برای پذیرفتن اسلام، منتظر عکس العمل«ابوطالب»بودند،ولی فرزند ابوطالب هرگز منتظر پدر ننشست و ایمان آورد». (1)

کوتاه سخن این که:پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله،اسلام علی علیه السّلام را پذیرفت و کسی که اسلام او را در آن سن و سال معتبر نداند،در واقع ایراد به پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می گیرد.

ثانیا:در روایات معروف داستان«یوم الدّار»آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله غذایی آماده کرد و بستگان نزدیکش را از قریش دعوت نمود و آنها را به اسلام فراخواند و فرمود:

نخستین کسی که دعوت او را برای دفاع از اسلام بپذیرد،برادر و وصیّ او،و جانشین او خواهد بود.هیچ کس دعوت آن حضرت را نپذیرفت جز علیّ بن ابیطالب علیه السّلام که گفت:من تو را یاری می کنم و با تو بیعت می نمایم،و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود تو برادر و وصیّ من و جانشین منی. (2)

آیا کسی باور می کند پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله کسی را که در آن روز نیز به حد بلوغ نرسیده بود و به گفته بهانه جویان،اسلامش پذیرفته نبود،به عنوان برادر و وصیّ و

ص:173

جانشین خود معرفی کند و دیگران را به پیروی از او دعوت نماید،تا آنجا که سران شرک از روی تمسخر به ابوطالب بگویند:«تو باید پیرو فرزندت باشی.» بدون شک،سن بلوغ شرط پذیرفتن اسلام نیست،هر نوجوانی که عقل و تمیز کافی داشته باشد و اسلام را بپذیرد-به فرض که پدرش هم مسلمان نباشد-از او جدا می شود و در زمره مسلمین قرار می گیرد.

ثالثا:از قرآن مجید استفاده می شود که حتّی بلوغ شرط نبوّت نیست و برخی از پیامبران در طفولیّت به این مقام رسیدند،چنانچه درباره حضرت یحیی علیه السّلام می فرماید: «وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» ،ما فرمان نبوّت را در طفولیّت به او دادیم». (1)

و در داستان عیسی علیه السّلام نیز آمده است که به هنگام کودکی با صراحت گفت: «إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا» ،من بنده خدا هستم،کتاب آسمانی به من بخشیده و مرا پیامبر قرار داده است». (2)

فراتر از همه اینها،همان است که پیامبر،اسلام علی علیه السّلام را پذیرفت.حتّی در داستان«یوم الدّار»او را به عنوان برادر و وصی و وزیر و جانشین خویش معرّفی فرمود.

به هر حال،روایاتی که می گوید علی علیه السّلام نخستین کسی بود که دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را پذیرفت،فضیلتی بی مانند برای آن حضرت در بردارد،که هیچکس در آن با او برابری ندارد،و به همین دلیل،او شایسته ترین فرد امّت،برای جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بوده است.

ص:174

بخش دوم:چگونگی درود فرستادن بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تعلیم داده شده و بسیاری از صفات آن بزرگوار و خدمات بزرگ و بی مانندی که به جامعه انسانیّت و آیین حق فرمود،ذکر شده است و در واقع گویای این حقیقت است که اگر ما بهترین درود و صلوات را بر آن بزرگوار می فرستیم به خاطر این خدمات بزرگ و بی مانند او است.

بخش سوم:در برگیرنده مجموعه ای از دعاهای پر معنا درباره آن حضرت است که در ضمن،از خداوند نیز تقاضا شده که رابطه ما با آن بزرگوار همواره برقرار باشد و در بهشت جاویدان در سایه آن حضرت باشیم.

ص:176

جمله اوّل اشاره به آغاز آفرینش آسمانها و زمین است.می دانیم طبق نظریات معروف در میان دانشمندان،جهان هستی و کرات و اجرام آسمانی در آغاز به صورت توده واحدی بوده است که به علل معلوم و نامعلومی از هم جدا شده و گسترش یافته و امروز همچنان رو به گستردگی پیش می رود.

زمین نیز در آغاز زیر آب فرو رفته بود.آب ها تدریجا در مناطق عمیق و شکاف های زمین قرار گرفتند و خشکی ها پدیدار شدند و با گذشت زمان،گسترش یافتند،تا این که وضع خشکی ها و دریاها تثبیت شد و امروز نیز بر اثر جذب سنگ های آسمانی،زمین به آرامی گستردگی بیشتری پیدا می کند.قرآن می فرماید:

«وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ» ،و ما آسمان را با قدرت بنا کردیم و همواره آن را وسعت می بخشیم و زمین را گستردیم و چه خوب گستراننده ای هستیم». (1).

تعبیر به«داعم المسموکات»اشاره به نگهداری کرات آسمانی اعم از سیّارات و ثوابت و کهکشان ها،بوسیله نیروی جاذبه-که در واقع یک ستون نامریی است- می باشد،نیرویی که چنان آنها را در جای خود نگه می دارد که گاه میلیون ها سال می گذرد و فواصل موجود بین کرات منظومه شمسی،تغییر پیدا نمی کند.

قرآن مجید می گوید: «إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً» ،خداوند آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا از نظام خود منحرف نشوند و هر گاه منحرف گردند کسی جز او نمی تواند آنها را نگاه دارد،او بردبار و غفور است. (2)

جمله «و جابل القلوب...» اشاره به علوم فطری و الهی و غرائز و تمایلات ثمر بخشی است که خداوند در درون جان انسانها قرار داده،علوم و غرایز و امیالی که

ص:178

به منزله ابزاری هستند که انسان در مسیر تکامل و پیمودن طرق پیشرفت مادّی و معنوی و سیر الی اللّه از آن بهره می گیرد و بدون آنها تلاشها و کوشش هایش یا متوقّف،و یا کم اثر می شود.

ممکن است کسانی از جمله بالا چنین استفاده کنند که خداوند شقاوت و سعادت را ذاتی انسانها قرار داده،گروهی ذاتا سعادتمندند،و گروه دیگری ذاتا شقاوتمند،در حالی که جمله بالا چنین مطلبی را القا نمی کند،بلکه می گوید:

خداوند به همه انسانها اعم از کسانی که سرانجام سعادتمند،یا شقاوتمند می شوند، علوم فطری و غرائز ضروری را مرحمت فرموده،هر چند گروهی از آن استفاده کرده و مسیر سعادت را با آن طیّ می کنند و گروه دیگری با سوء استفاده،خود را در پرتگاه شقاوت می افکنند،حدیث معروف:

«کلّ مولود یولد علی الفطرة... ،همه انسانها بر فطرت توحید از مادر متولّد می شوند(و انحراف از این فطرت،بر اثر تعلیم و تربیت نادرستی است که بعدا حاصل می شود)» (1)نیز اشاره به همین معنا است.

واضح است که اگر سعادت و شقاوت ذاتی باشد و هر کس مجبور باشد که در همان مسیر از پیش تعیین شده،گام بردارد،آمدن پیامبران و نزول کتاب های آسمانی و تکلیف و مسئولیّت و احکام الهی و ثواب و عقاب،و در یک کلمه،تمام مسایل مربوط به تعلیم و تربیت و آثار و نتایج آن،بی معنا خواهد شد،نه عقل چنین چیزی را می پذیرد و نه شرع.

قرآن مجید می گوید: «إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً» ؛ما انسان را به راه صحیح هدایت کرده ایم،خواه شاکر باشد و پذیرا شود و یا کفران کند و رها سازد (2).

و در جای دیگر می فرماید: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» ؛و قسم

ص:179

به جان آدمی!و آن کس که آن را آفریده(و)منظّم ساخته،سپس فجور و تقوا(شرّ و خیرش)را به او الهام کرده است» (1).

در واقع راه و چاه و عوامل سعادت و شقاوت را به او نشان داده است،بی آن که او را مجبور به پذیرش چیزی کند،او در پیمودن هر دو راه مختار است و به همین دلیل،در برابر خداوند و وجدان خویش مسئولیّت دارد.

ص:180

فرمانت(با قدرت و جدیّت)پیش رفت،تا آنجا که شعله های حق را برای طالبانش برافروخت و راه را برای ناآگاهان روشن ساخت و دلهایی که در فتنه ها و گناهان فرو رفته بود،به برکت وجودش هدایت شد.او پرچم های آشکار کننده حق را برافراشت و احکام نورانی اسلام را برپا ساخت.آری،او امین معتمد و گنجینه دار مخزن علوم تو و شاهد و گواه روز رستاخیز و برانگیخته ات برای بیان حقایق و فرستاده ات به سوی خلایق است.

باشد،همه چیز را از آن او بداند و چشم و گوش بر امر و فرمانش نهد،حتّی اموالی را که ظاهرا ملک او است،امانت الهی در دست خود بشمرد و حداکثر تلاش را در جلب رضای او انجام دهد و در عین حال خود را به او بسپارد،همان گونه که امیرمؤمنان علیه السّلام به پیشگاه خداوند عرض می کند:

«إلهی کفی بی عزّا أن أکون لک عبدا و کفی بی فخرا أن تکون لی ربّا ،خدایا این عزّت برای من بس است که بنده تو باشم و این افتخار برای من کافی است که تو پروردگار من باشی» (1).

در سومین توصیف به مسأله خاتمیّت اشاره می کند و می فرماید«پیامبری که خاتم پیامبران پیشین بود» الخاتم لما سبق .

در صورتی که ما در اینجا به معنای«ذوی العقول»باشد اشاره به پیامبران پیشین است،که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله«خاتم النّبیین»بود.و اگر به معنای«ذوی العقول» نباشد،اشاره به پایان گرفتن شرایع پیشین،به دست پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله است.

و در چهارمین و پنجمین توصیف می فرماید:«کسی که درهای بسته را گشود و حقّ را با حقّ آشکار ساخت» (و الفاتح لما انغلق،و المعلن الحقّ بالحقّ).

منظور از پیچیدگی ها و درهای بسته،ابواب علوم و دانشها و مسایل پیچیده اخلاقی و اجتماعی انسانها است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با دین و آیین و هدایت های خود، آنها را به روی انسانها باز کرد و منظور از آشکار ساختن حق به حق،ممکن است اشاره به معجزات باشد که حقّانیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را تبیین کرد و یا اشاره به بیانات منطقی او باشد که حقایق را شرح داد و یا اشاره به جنگ ها و غزواتی است که دشمنان حق را کنار زد تا مردم چهره حق را ببینند و یا روشن ساختن حقایق به قرینه یکدیگر می باشد همان گونه که آیات قرآن را به کمک یکدیگر تفسیر می کنند،هیچ مانعی ندارد که تمام معانی چهارگانه فوق،در این جمله جمع باشد.

ص:183

در ششمین و هفتمین توصیف می فرماید:«همان کسی که غوغای باطل را دفع کرد و حملات گمراهی ها را در هم شکست» و الدّافع جیشات (1)الأباطیل،و الدّامغ (2)صولات (3)الأضالیل .

جالب این که در مورد باطل تعبیر به سر و صدا و غوغا می کند(جیشات)و در مورد عوامل گمراهی تعبیر به حملات(صولات)که دقیقا هر کدام منطبق با وضعیّت آنهاست.باطل پر سر و صدا است و عوامل گمراهی نیز،همواره به مردم بی دفاع حمله ور می شوند.

در هشتمین توصیف که در واقع به منزله بیان علّت برای تقاضای این درود وافر و گسترده است،می فرماید:«به دلیل این که با تمام قدرت بار سنگین رسالت را بر دوش کشید» کما حمّل فاضطلع (4).

در اینجا«کما»به منزله تعلیل است و معنای«لانّه»می دهد.در واقع قبول این مسئولیّت بزرگ و تحمّل آن با قوّت و قدرت،یکی از مهمترین ویژگی های پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله است که او را شایسته هر گونه درودی می کند.

در نهمین و دهمین توصیف آمده است که:«آن حضرت به فرمانت قیام نمود و در طریق رضا و خشنودی تو،با سرعت گام برمی داشت» قائما بأمرک،مستوفزا (5)فی مرضاتک .

ص:184

«قیام به امر»،اشاره به جدّی گرفتن اوامر الهی است،زیرا انسان برای کارهای جدّی برمی خیزد.به همین دلیل،قیام به چیزی،اشاره به برخورد جدّی با آن است.

این دو تعبیر نشان می دهد که آن بزرگوار نه تنها گوش بر فرمان الهی بود،بلکه هر جا رضای او را-حتّی بدون فرمان نیز-کشف می کرد،به سرعت به سوی انجام آن می شتافت.

در یازدهمین و دوازدهمین توصیف می فرماید:در گام هایی که(به سوی انجام اوامر تو)برمی داشت،تردید به خود راه نداد و عقب گرد،نکرد،و عزم و اراده اش به سستی نگرایید» غیر ناکل (1)عن قدم (2)،و لا واه فی عزم .

بسیارند کسانی که در تصمیم گیری ها و شروع کار جدّی هستند،ولی در ادامه راه تردید و سستی به خود راه می دهند.مهمّ آن است که انسان از آغاز تا پایان محکم بایستد و به راه خود ادامه دهد.تاریخ پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نشان می دهد که او هرگز در برابر وسوسه ها و فشارها تسلیم نشد و هر پیشنهاد انحرافی را که به آن حضرت کردند،با صراحت ردّ نمود تا آنجا که می فرمود:«اگر خورشید آسمان را در یک دستم بگذارند و ماه را در دست دیگرم،حاضر نیستم مسیر خود را تغییر دهم.» (3)در سیزدهمین تا پانزدهمین وصف می فرماید:«این در حالی بود که وحی تو را با آگاهی گرفت و عهد تو را پاسداری کرد و در انجام فرمانت(با قدرت و جدّیت)پیش رفت» واعیا (4)لوحیک،حافظا لعهدک،ماضیا علی نفاذ أمرک .

سپس آن حضرت در ادامه این سخن،نتیجه تلاش ها و کوشش ها و فداکاری های پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را،ضمن بیان اوصاف دیگری بازگو می کند،امام علیه السّلام در شانزدهمین تا

ص:185

هجدهمین وصف می فرماید:«او همچنان در این راه به پیش رفت تا شعله حق را برای طالبانش برافروخت و راه را برای ناآگاهان روشن ساخت،دل هایی که در فتنه ها و گناهان فرو رفته بود،به برکت وجودش هدایت شد» حتّی أوری (1)قبس (2)القابس،و أضاء الطّریق للخابط، (3)و هدیت به القلوب بعد خوضات (4)الفتن و الآثام .

این سخن اشاره به پیشرفت سریع اسلام،در تمام جهات و روشن شدن«جزیره عربستان»که مهد کفر و شرک و کانون جهل و جنایت بود،می باشد که هر کس کمترین اطلاعی از تاریخ اسلام داشته باشد،آن را تصدیق می کند و حتّی دشمنان اسلام نیز به آن معترفند.

سپس در نوزدهمین وصف از اوصاف کریمه آن حضرت،می افزاید:«او پرچم های آشکار کننده حق را برافراشت و احکام نورانی اسلام را برپا ساخت» «و أقام بموضحات الأعلام،و نیّرات الأحکام».

در حقیقت برای اینکه رهروان راه حق گرفتار خطا و اشتباه نشوند و به بیراهه نروند،باید پرچمها و علایم راهنمایی،در جای این طریق نصب شود و چراغ های نورانی تمام جادّه را به هنگام تاریکی روشن کند و این همان کاری بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله انجام داد و برای هر حقّی نشانه ای قرارداد و پاسدارانی تعیین فرمود.

بسیاری از احکام مانند نمازهای پنج گانه یومیّه و نماز جمعه-با آن مراسم ویژه-

ص:186

و زیارت خانه خدا،نمونه های زنده ای از آن پرچمها و چراغهاست که رهروان این راه را از گمراهی رهایی می بخشد و همچنین احکامی که درباره مسایل اجتماعی و تربیتی و سیاسی و اقتصادی بیان فرموده است.

در پایان این بخش،به پنج صفت دیگر(که با توجّه به صفات گذشته مجموعا بیست و چهار وصف می شود)به صورت نتیجه گیری از تمام بحث های گذشته اشاره کرده،می فرماید:«آری،او امین معتمد و گنجینه دار مخزن علوم تو و شاهد و گواه روز رستاخیز،و برانگیخته ات برای بیان حقایق و فرستاده ات به سوی خلایق است.» فهو أمینک المأمون،و خازن علمک المخزون،و شهیدک یوم الدّین،و بعیثک بالحقّ،و رسولک إلی الخلق .

این اوصاف پنج گانه،بعضی مقدّمه،و بعضی نتیجه دیگری است.امین خداوند و خزانه دار علم او بودن،مقدّمه ای است برای رسالت به سوی خلق،و مبعوث بودن به حقّ،و گواه روز قیامت بودن،نتیجه این رسالت است.

تعبیر به«امین مأمون»در واقع تاکیدی است بر کمال امانت آن حضرت،و اشاره ای است به مقام عصمت،که از شرایط حتمی نبوّت است،و منظور از «خزانه دار بودن علم مخزون»،آگاه بودن پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله از اسرار غیب است.همان گونه که در جای خود گفته ایم پیامبران و امامان بدون آگاهی از این اسرار نمی توانند رسالت خود را به طور کامل انجام دهند،قرآن مجید نیز می فرماید: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ» ،خداوند دانای غیب است و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد مگر رسولانی را که برگزیده،و مراقبینی از پیش رو و پشت سر آنها قرار می دهد،تا بداند پیامبرانش رسالت های پروردگار را ابلاغ کرده اند». (1)

ص:187

جمله «شهیدک یوم الدّین» اشاره به همان است که در قرآن مجید آمده که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله گواه بر اعمال امّت و گواه بر گواهان سایر امّت ها است.

در آیه 143 سوره«بقره»می فرماید: «وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً» ،و اینگونه شما را امّت میانه ای قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر هم بر شما گواه باشد».

و در آیه 89 سوره«نحل»می خوانیم «وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ» جعلنا «بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ» ،بیادآور!روزی را که از هر امّتی گواهی را از خودشان بر آنها برمی انگیزیم و تو را گواه بر آنان قرار می دهیم».

و از آنجا که گواهی دادن،فرع بر علم و آگاهی است،این تعبیرات،دلیل دیگری بر آگاهی پیغمبر از اسرار غیب است.

ص:188

منظور از«بناء»در اینجا یا دین و آیین و مذهب اوست که تقاضا شده بر تمام ادیان جهان پیشی گیرد و یا مقام والای آن حضرت است،که بر همه تقدّم جوید.

در پنجمین و ششمین تقاضا از خداوند،عرضه می دارد:«خداوندا!نور او را(در سراسر جهان)کامل گردان!و پاداش رسالتش را پذیرش شهادت(و شفاعت در حقّ امّت)و قبول گفتار او قرار ده!(چرا که او)دارای منطق عادلانه و سخنان جدا کننده حقّ از باطل بود» و أتمم له نوره،و اجزه من ابتعاثک له مقبول الشّهادة،و مرضیّ المقالة،ذا منطق عدل،و خطبة فصل .

جالب این که جزای رسالت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در این عبارت شفاعت امّت شمرده شده، چیزی که برکتش به دیگران باز می گردد و این نهایت کرامت و لطف آن حضرت است و در ضمن به این نکته نیز اشاره شده که شفاعت و گواهی آن حضرت،بی حساب نیست،او همواره گفتارش عادلانه و سخنانش جدا کننده حق از باطل بود،اگر درباره شخص،یا قومی شفاعت کند لیاقت و شایستگی شفاعت را در آنها یافته است و این ناظر به همان چیزی است که در مباحث شفاعت گفته ایم که شفاعت هم،بی حساب نیست،بلکه لیاقتی لازم دارد و به تعبیر دیگر:باید رابطه معنوی میان شفاعت کننده و شفاعت شونده باشد و آنها که تمام پیوندهای خود را بریده اند،لایق شفاعت نیستند و این همان مقام محمودی است که در قرآن مجید به آن اشاره شده، می فرماید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» ؛پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن(و نماز)بخوان این یک وظیفه اضافی برای توست تا پروردگارت تو را به مقام محمود برساند» (1).

در آخرین بخش از خطبه،امام دعایی برای خود و دوستانش می کند و در عبارت کوتاه،برترین نعمت های الهی را تقاضا می نماید،عرض می کند:«خداوندا!میان ما و آن پیامبر بزرگ صلّی اللّه علیه و آله در جایی که زندگانیش خوش و نعمتش جاویدان و آرزوهایش

ص:191

مطلوب و لذّاتش خواستنی است،در کمال آرامش و نهایت اطمینان و توأم با هدایای پر ارزش،جمع گردان!» (اللّهمّ اجمع بیننا و بینه فی برد العیش و قرار النّعمة،و منی الشّهوات،و أهواء اللّذّات،و رخاء الدّعة (1)،و منتهی الطّمأنینة،و تحف الکرامة .

این اوصاف هفت گانه،اوصاف بهشت برین است که دارای تمام این صفات و برکات می باشد،آرامش،آسایش،کرامت های الهی،لذّات،شایسته و نعمت های معنوی و مادّی بی نظیر،توأم با جاودانگی در آن جمع است.

2-در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«إذا ذکر النّبیّ فأکثروا الصّلاة علیه فإنّه من صلّی علی النّبیّ صلاة واحدة صلّی اللّه علیه ألف صلاة فی ألف صفّ من الملائکة و لم یبق شیء ممّا خلقه اللّه إلاّ صلّی علی[ذلک]العبد لصلاة اللّه علیه و صلاة ملائکته فمن لم یرغب فی هذا فهو جاهل مغرور قد بریء اللّه منه و رسوله و أهل بیته ،هنگامی که نام پیامبر برده شود بسیار صلوات بر او بفرستید،چرا که هر کس یک صلوات بر پیامبر اکرم بفرستد خداوند هزار صلوات و درود در هزار صفّ از ملائکه،بر او می فرستد،و چیزی از مخلوقات خدا باقی نمی ماند،مگر این که به خاطر صلوات خدا و فرشتگانش بر او صلوات می فرستند و هر کس به چنین پاداش عظیمی علاقه نداشته باشد،جاهل مغروری است که خدا و رسول خدا و اهل بیتش از او بیزارند» (1)3-در حدیث دیگری از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«کلّ دعاء محجوب حتّی یصلّی علی النّبیّ ،هیچ دعایی به اجابت نمی رسد مگر اینکه صلوات بر پیامبر فرستاده شود (2)».

4-باز در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم:

«ألصّلاة علیّ نور علی الصّراط ،صلوات بر من نور صراط(در قیامت)است. (3)».

5-در حدیث دیگری از امام باقر یا امام صادق علیه السّلام نقل شده که فرمود:

(ما فی المیزان شیء أثقل من الصّلاة علی محمّد و آل محمّد و إنّ الرّجل لتوضع أعماله فی المیزان فتمیل به فیخرج الصّلاة علیه فیضعها فی میزانه فترجّح ،در ترازوی سنجش اعمال(در قیامت)چیزی سنگین تر از صلوات بر محمّد و آل محمّد نیست،کسانی

ص:193

هستند که اعمالشان را در ترازوی سنجش عمل می گذارند،سبک و ناچیز است سپس صلوات بر آن حضرت را بیرون آورده و بر آن می نهند سنگینی می کند و برتری می یابد». (1)

6-در حدیث دیگری از خود آن حضرت آمده است:

«صلّوا علیّ فإنّ الصّلاة علیّ زکاة لکم ،صلوات بر من بفرستید،چرا که صلوات بر من،باعث نموّ(روح و جان)شما می شود» (2)7-در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است:

«إذا کان یوم الخمیس بعث اللّه ملائکة معهم صحف من فضّة و أقلام من ذهب یکتبون یوم الخمیس و لیلة الجمعة أکثر النّاس علیّ صلاة ،روز پنج شنبه که می شود خداوند فرشتگانی را با لوح هایی از نقره و قلمهایی از طلا می فرستد تا نام کسانی را که روز پنج شنبه و شب جمعه بیشتر از همه بر من صلوات می فرستند،بنویسند (3)».

8-در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل شده است که روزی به علی علیه السّلام فرمود:

«ألا أبشّرک؟قال:بلی بأبی أنت و أمّی فإنّک لم تزل مبشّرا بکلّ خیر.فقال:أخبرنی جبرئیل آنفا بالعجب.فقال أمیرالمؤمنین:و ما الّذی أخبرک یا رسول اللّه؟قال:أخبرنی أنّ الرّجل من أمّتی إذا صلّی علیّ فأتبع بالصّلاة علی أهل بیتی فتحت له أبواب السّماء و صلّت علیه الملائکة سبعین صلاة و أنّه إن کان من المذنبین تحاتّ عنه الذّنوب کماتحاتّ الورق من الشّجر ،آیا به تو بشارت بدهم؟علی علیه السّلام عرض کرد:آری پدر و مادرم فدایت،تو همیشه بشارت دهنده به همه نیکی ها بوده ای.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:جبرئیل الآن از چیز عجیبی به من خبر داد،امیرمؤمنان علیه السّلام پرسید:چه خبری داده،ای رسول خدا؟فرمود:به من خبر داد که یکی از امّت من

ص:194

هنگامی که صلوات بر من می فرستد و به دنبال آن صلوات بر اهل بیتم،درهای آسمان به روی او گشوده می شود و فرشتگان هفتاد صلوات بر او می فرستند و اگر از گنه کاران باشد،گناهانش فرو می ریزد آن گونه که برگها از درختان می ریزند (1)».

9-در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است:

«أکثروا الصّلاة علیّ فإنّ اللّه وکّل بی ملکا عند قبری فإذا صلّی علیّ رجل من أمّتی قال ذلک الملک یا محمّد:إنّ فلان بن فلان صلّی علیک السّاعة ،زیاد صلوات بر من بفرستید،چرا که خداوند فرشته ای را نزد قبر من مأمور ساخته که هر فردی از امّت من،صلوات بر من بفرستد آن فرشته می گوید:فلان کس،فرزند فلان،هم اکنون بر تو صلوات فرستاد». (2)

10-در حدیثی از امام باقر علیه السّلام از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله چنین نقل شده است:

«من صلّی علیّ إیمانا و احتسابا إستأنف العمل ،هر کس از روی ایمان و به خاطر خداوند، بر من صلوات بفرستد(تمام گناهانش بخشوده خواهد شد و)اعمال خود را از نو آغاز می کند (3)».

11-نه تنها به هنگام ذکر نام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله باید صلوات بر او فرستاد،بلکه به هنگام نوشتن نیز تأکید شده است که صلوات را بنویسند،آن گونه که در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«من صلّی علیّ فی کتاب لم تزل الملائکة تستغفر له مادام اسمی فی ذلک الکتاب ،کسی که در نوشته ای صلوات بر من بنویسد،فرشتگان- مادامی که اسم من در آن نوشته است-برای او استغفار می کنند (4)».

12-عایشه از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل می کند که فرمود:

«من سرّه أن یلقی اللّه غدا راضیا فلیکثر الصّلاة ،علیّ،کسی که دوست دارد خدا را فردای قیامت ملاقات کند

ص:195

در حالی که از او خشنود باشد،پس زیاد بر من صلوات بفرستد (1)».

کوتاه سخن این که روایات بسیار فراوانی در این زمینه نقل شده،که از اهمیّت فوق العاده صلوات و درود بر پیامبر و آل حکایت می کند،به گونه ای که در کمتر عملی از اعمال،این همه ثواب و فضیلت دیده می شود و آنچه ما در احادیث دوازده گانه بالا آوردیم،در واقع بخش کوچکی از آن است.

به شما،سبب پاکیزگی اخلاق،طهارت نفوس و نموّ و رشد معنوی و کفّاره گناهان ما قرار داده است» (1).

در روایات متعدّد دیگری نیز اشاره به بخشودگی گناهان،به هنگام درود بر پیامبر و آل او شده است.

از طرفی صلوات و درود بر پیامبر و آل او،رحمت تازه الهی را بر روح پاک آنها فرو می فرستد و از آنجا که آنها منبع فیض اند،از سوی آنها به امّت نیز سرازیر می شود بنابراین،درود و رحمت بر آنها،در واقع درود و رحمت بر خود ما است.

اضافه بر این،فرستادن صلوات و درود بر آن بزرگواران،نوعی حق شناسی و قدردانی و تشکّر از زحماتی است که برای هدایت امّت کشیده اند و بی شکّ این حقّ شناسی و قدردانی اجر و پاداش الهی دارد.

درود و رحمت می فرستند،ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود بفرستید و سلام گویید و تسلیم(فرمان او)باشید» (1)تعبیر به فعل مضارع «یُصَلُّونَ» دلیل بر ادامه این رحمت است و به یقین هر مسلمانی که سخن از توحید و اسلام می گوید،رحمت تازه ای برای بنیانگذار این آیین نوشته می شود و این رحمت با انجام اعمال او نیز تداوم می یابد،چرا که این سنّت های حسنه را او بنیان نهاد.

کرده که در همه آنها تصریح شده که«آل محمّد»را باید به هنگام صلوات ذکر کرد، این احادیث از کتب مشهور و معروف اهل سنّت از گروهی از صحابه از جمله«ابن عبّاس»،«ابو سعید خدری»،«ابو هریره»،«طلحه»،«ابو مسعود انصاری»،«بریده»، «ابن مسعود»،«کعب بن عجره»و«امیر مؤمنان علی علیه السّلام»نقل شده است. (1)

در«صحیح بخاری» (2)روایات متعدّدی در این زمینه نقل شده و در «صحیح مسلم» (3)نیز،دو روایت آمده است و جالب این که در«صحیح مسلم»با آن که در احادیث فوق چند بار«محمّد و آل محمد»،با هم ذکر شده،عنوانی را که برای این باب انتخاب کرده«باب الصّلاة علی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم»(بدون ذکر آل)می باشد! این نکته نیز لازم به یادآوری است که در بعضی از روایات اهل سنّت و بسیاری از روایات شیعه،حتّی کلمه«علی»میان«محمّد و آل محمّد»فاصله نشده است و کیفیّت صلوات به این صورت است:«الّلهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد».

این سخن را با حدیثی از«صواعق ابن حجر» (4)پایان می بریم.او نقل می کند که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«لا تصلّوا علیّ الصّلاة البتراء!فقالوا:و ما الصّلاة البتراء؟قال:

یقولون:«أللّهمّ صلّ علی محمّد»و تمسکون،بل قولوا:أللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد ،هرگز صلوات ناقص و ناتمام بر من نفرستید!عرض کردند:صلوات ناقص و ناتمام چیست؟فرمود:اینکه فقط بگوئید:«أللّهمّ صلّ علی محمّد»سپس امساک کنید،بلکه بگوئید:أللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد».

ص:199

در جلد اوّل کنز العمّال نیز روایات متعدّدی در این زمینه دیده می شود.

ظاهر آیه این است که صلوات و سلام،بر پیامبر اکرم واجب است و این سخن مورد اتّفاق علما می باشد (1).

یایی است،فرق گذاشته اند و معنای اخیر را مربوط به«صلی»دانسته اند و معانی قبل را مربوط به«صلو».(دقّت کنید!) به هر حال،تمام اینها نشان می دهد که با هر صلوات و سلامی که به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرستاده می شود،رحمت تازه ای بر روان پاک او نازل می گردد و بعید نیست که این رحمت از ناحیه آن منبع عظیم الهی،به سوی امّتش نیز سرازیر شود.از همین رو صلوات و درود بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مایه رحمت و پاکی و آموزش برای خود انسان است.

درباره اینکه منظور از آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله همان اهل بیت،یعنی فرزندان او هستند به خواست خدا در ذیل خطبه 239 بحث خواهیم کرد.در جلد اوّل همین شرح،ذیل خطبه دوّم صفحه 303 نیز اشاره ای به این معنا داشتیم.

ص:202

آنها نزد پدر برای او شفاعت کردند و درباره عفو او سخن گفتند،امام علیه السّلام او را آزاد فرمود.آن دو بزرگوار عرض کردند:ای امیر مؤمنان اجازه می دهید او با شما بیعت کند؟امام علیه السّلام این خطبه(مورد بحث)را ایراد فرمود.

أو لم یبایعنی بعد قتل عثمان؟لا حاجة لی فی بیعته!إنّها کفّ یهودیّة، لو بایعنی بکفّه لغدر بسبّته.أما إنّ له إمرة کلعقة الکلب أنفه،و هو أبو الأکبش الاربعة،و ستلقی الأمّة منه و من ولده یوما[موتا]أحمر!

عثمان؟ لا حاجة لی فی بیعته!إنّها کفّ یهودیّة،لو بایعنی بکفّه لغدر بسبّته (1).

تشبیه دست او به دست یهودی اشاره روشنی به خیانت های«مروان»است که در واقع از پدر خائنش«حکم»به ارث برد،همان مردی که به خاطر جاسوسی برای مشرکان و استهزاء و سخریه پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله به طائف تبعید شد و حتّی شفاعت های «عثمان»که فرزند برادر او بود،در عصر خلیفه اوّل و دوّم مؤثّر نیفتاد و همچنان به صورت تبعید در طائف ماند و هنگامی که عثمان به خلافت رسید نخستین کار زشتی که انجام داد و مردم بر او ایراد گرفتند،آزاد کردن«حکم بن أبی العاص»و باز گرداندن او به مدینه بود.

بدیهی است شخصی که یک روز با«علی علیه السّلام»بیعت می کند بیعتی که حتّی در میان مردم جاهلیّت محترم بود و کمی بعد،بیعت خود را می شکند و آتش جنگ «جمل»بر پا می کند بیعتش ارزش و اعتباری ندارد،اگر بار دیگر هم بیعت کند تا فرصتی بدست آورد،به بیعت خود پشت می کند و تعهّدات خویش را زیر پا می گذارد،او همیشه تابع هوا و هوس خویش است و عزّت و آبرو و شرف انسانی و تعهّدات شرعی و اخلاقی برای او الفاظی بی محتواست! سپس امام علیه السّلام سه پیشگویی درباره مروان و دودمان او می کند،نخست می فرماید:«بدانید او حکومت کوتاهی خواهد داشت همچون مقدار زمانی که سگی بینی خود را با زبانش می لیسد!» (أما إنّ له إمرة کلعقة (2)الکلب أنفه).

ص:206

هنگامی که سگ پوزه خود را در جیفه ای وارد می کند که از آن بخورد،کمی از بقایای جیفه،یا چربی آن،بر پوزه و بینی او باقی می ماند که بعدا با زبان درازش آن را پاک می کند،هم پوزه را تمیز کرده،و هم از بقایای جیفه استفاده می کند.

انتخاب این تعبیر برای حکومت کوتاه مدّت«مروان»در نهایت فصاحت و بلاغت و به اصطلاح:«مقال مطابق مقتضای حال است».آری او همچون سگی بود که از جیفه حکومت نامشروعی که از دودمان«بنی امیّه»مانده بود،بهره گرفت آن هم در مدّتی بسیار کوتاه،که به گفته بعضی از مورّخان چهار ماه و ده روز و به گفته بعضی دیگر شش ماه،و بیشترین مدّتی که برای آن نوشته اند نه ماه است و به این ترتیب پیشگویی علی علیه السّلام درباره او به وقوع پیوست و چنانکه در نکات،اشاره خواهیم کرد به دست همسرش به سادگی کشته شد.

دومین پیشگویی این که فرمود:«او پدر قوچ های چهارگانه است» و هو أبوالأکبش (1)الأربعة .

«أکبش»جمع«کبش»به معنای گوسفند نر،یا قوچ است که حیوان سرکشی است و طبق این تعبیر،امام علیه السّلام آنها را به حیوان سرکش تشبیه کرد.

به گفته جمعی از«شارحان نهج البلاغه»این سخن اشاره است به فرزندان چهارگانه او:«عبد الملک»که جانشین او شد،«عبدالعزیز»که والی مصر گردید،«بشر» والی عراق،و«محمّد»نیز والی جزیره شد،که هر کدام از آنها شرارت را از پدرشان به ارث بردند.درست است که فرزندان«مروان»بسیار بیش از این بود ولی این چهار نفر کسانی هستند که به حکومت رسیدند و امیرمؤمنان علی علیه السّلام به آنها اشاره می فرماید.

جمعی دیگر از«شارحان»این سخن را اشاره به نوادگان«مروان»که فرزندان

ص:207

«عبدالملک»بودند،می دانند که چهار نفر آنها به نام«ولید»،«سلیمان»،«یزید»،و «هشام»به خلافت رسیدند و او تنها کسی بود که چهار فرزندش به خلافت رسیدند.

به همین دلیل،جمعی قول دوم را ترجیح دادند،چرا که با سومین پیشگویی امام که در کلام بالا آمده است و می فرماید:«و امّت به اسلام به زودی از دست او و پسرانش،روز خونینی خواهند داشت» و ستلقی الأمّة منه و من ولده یوما أحمر سازگارتر است.

این پیشگویی نیز به تحقّق پیوست و این خلفای خونخوار یکی پس از دیگری به حکومت رسیدند و جای«مروان»و«عبدالملک»را گرفتند و خون های زیادی ریختند و بسیاری از بی گناهان را به تیغ دژخیمان سپردند و یوما أحمر (روز سرخ و خونین)با جنایات آنها تحقّق پذیرفت،که یک نمونه آن،جنایات«حجّاج» فرماندار کوفه در عصر«عبدالملک بن مروان»است.

خلیفه دوم جرأت نکردند به وساطت های«عثمان»که برادرزاده او بود ترتیب اثر داده،اجازه بازگشت او را به مدینه بدهند،ولی هنگامی که«عثمان»به خلافت رسید،یکی از نخستین کارهای زشتی که انجام داد آزاد کردن عمویش«حکم»پدر «مروان»بود و عجب تر اینکه او را از مقرّبان خود قرار داد و اموال فراوانی از بیت المال را در اختیار او گذاشت و این یکی از نقاط تاریک حکومت«عثمان»است که از عوامل شورش بر ضدّ او محسوب می شود و به خاطر همین کار بود که گروهی از صحابه پیغمبر،از نماز خواندن پشت سر«عثمان»خودداری کردند.

بعد از قتل«عثمان»،«مروان»در زمره کسانی بود که با«علی علیه السّلام»بیعت کرد،ولی چیزی نگذشت که دست به دست آتش افروزان«جمل»داد و به«بصره»آمد و پس از شکست لشکر جمل و کشته شدن«طلحه»و«زبیر»،(سردمداران جنگ)«مروان» اسیر شد و چنانکه در شرح خطبه آوردیم،با شفاعت امام حسن و امام حسین علیه السّلام که کانونهای رحمت الهی بودند،آزاد شد.و بعضی گفته اند«ابن عباس»برای او شفاعت کرد.

ولی او دست از شیطنت برنداشت و به«معاویه»و لشکریان«شام»پیوست و در جنگ«صفّین»به طور فعّال شرکت داشت و از عجایب اینکه نوشته اند«معاویه»به فرزندش«یزید»وصیّت هایی نمود و از جمله اینکه به او گفت:من از چهار نفر بر تو می ترسم که یکی از آنها را«مروان»شمرد و توصیه کرد،هنگامی که من از دنیا رفتم وقتی که می خواهی بر جنازه من نماز بخوانی بگو:پدرم وصیّت کرده است که باید یکی از بزرگان«بنی امیّه»عمویم«مروان بن حکم»مراسم نماز را بجا آورد و به این ترتیب او را مقدّم بدار و گروهی را دستور ده که زیرا لباس خود اسلحه ببندند و در آخر نماز،به او حمله کنند و خونش را بریزند،تا از دست او راحت شوی.گویا «مروان»از ماجرا با خبر شده بود و یا از قراین و احوال،نسبت به حاضران سوء ظنّ پیدا کرد و پیش از تکمیل نماز از صحنه گریخت.

ص:209

درباره سبب مرگ«مروان»که در سال 65 هجری واقع شد،چنین گفته شده است که«معاویة بن یزید»هنگامی که در آستانه مرگ قرار گرفت کسی را به عنوان جانشین خود انتخاب نکرد،لذا بر سر جانشینی او اختلاف شد.بعضی از نزدیکان «معاویة بن یزید»تمایل داشتند که برادرش«خالد بن یزید»جای او را بگیرد ولی چون سنّ او کم بود،با«مروان بن حکم»بیعت کردند با این قید که بعد از او«خالد» جای او را بگیرد،ولی چیزی نگذشت که«مروان»از این کار پشیمان شد و تصمیم گرفت خلافت را بعد از خود به فرزندش«عبدالملک»و سپس«عبدالعزیز»بسپارد.

طرفداران«خالد»از این امر سخت عصبانی شدند،این در حالی بود که مروان با مادر«خالد»ازدواج کرده بود،تا از این طریق او را کوچک کند ولی«خالد»این کار را به مادرش خرده گرفت و پیمان شکنی«مروان»را نسبت به خودش بازگو کرد.

مادرش به او گفت غم مخور!من کار«مروان»را می سازم و به گفته خود عمل کرد و شب هنگام در حال خواب،متّکایی بر دهان«مروان»قرار داد و فشرد و او را خفه کرد در حالی که 61 یا 63 سال بیشتر نداشت.

از اموری که درباره«مروان»نوشته اند این است که مادرش قبل از آن که با «حکم»ازدواج کند،از زنان فاحشه مشهور در محیط جاهلیّت بود و از کسانی بود که آنها را«صاحبة الرایة»می گفتند،زیرا علنا پرچمی بر در خانه خود نصب کرده بود و افراد آلوده و بی بند و بار را به سوی خود فرا می خواند.

همان گونه که قبل از این اشاره کردیم،حکومت خود«مروان»چند ماه بیشتر نبود و در روایات آمده است که شبی در خواب دید چهار بار در محراب«پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله»بول کرده است.هنگامی که از«ابن سیرین»معبّر معروف خواب،این مطلب را سؤال کرد،گفت:چهار نفر از فرزندان تو،به حکومت می رسند(و مایه تخریب اسلام می شوند)و همین طور شد(البتّه چهار نفر از نوه های اوّلین فرزندان

ص:210

او،یعنی فرزندان«عبدالملک»به خلافت رسیدند):«ولید بن عبدالملک»(از سال 86-96 هجری قمری)،«سلیمان بن عبدالملک»(از سال 96-99)،«یزید بن عبدالملک»(از سال 101-105)و«هشام بن عبدالملک»(از سال 105-125).

البته در میان دو نفر اوّل و دو نفر اخیر،مدّت کوتاهی خلافت به دست«عمر بن عبدالعزیز»افتاد که نوه دیگر«مروان»بود(از سال 99-101).

سپس طومار زندگی نوه های او در هم پیچید و تاریخ زشت و سیاه و ننگین «آل مروان»به عنوان جمعی از بدترین خلفای بنی امیّه،رقم خورد. (1)

ص:211

ص:212

و فرمود:«ما حقّی داریم اگر به آن برسیم حقّ خود را می گیریم و اگر ما را از حقّ خود بازدارند،مانند کسی خواهیم بود که بر ترک شتر سوار شود(ولی ما صبر می کنیم تا به حقّمان برسیم)هر چند زمانی طولانی و تاریک بر این حال بگذرد.» سپس رو به آنها کرد و فرمود:«شما را به خدا سوگند می دهم آیا در آن روز که «پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله»میان مسلمانها پیمان برادری بر قرار کرد(و هر کسی فردی را به عنوان برادر خود پذیرفت)آیا در میان شما کسی جز من وجود دارد که با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پیمان برادری بسته باشد؟»همه گفتند:نه.بعد فرمود:«آیا در میان شما کسی جز من هست که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درباره او گفته باشد:

«من کنت مولاه فهذا مولاه» گفتند:نه.فرمود:«آیا در میان شما کسی جز من هست که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله درباره او گفته باشد:تو نسبت به من،مانند هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست؟»

أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی عرض کردند:نه...و به همین ترتیب بخش مهمّی از فضایل خود را برشمرد.در این هنگام «عبدالرّحمن»که سخت از این سخنان برآشفته بود و شرایط را بر ضدّ توطئه خود در حال تغییر می دید،کلام«علی علیه السّلام»را قطع کرد و گفت:ای علی!مردم عثمان را می خواهند(و این خود نشان می دهد که توطئه ای در این زمینه در کار بوده و الاّ شورای شش نفری«عمر»تنها منتخب او بودند و ارتباطی به مردم نداشت)پس خود را به زحمت نینداز و در معرض خطر قرار نده!سپس«عبدالرّحمن»رو به سوی گروه پنجاه نفری کرد که سرکرده آنها«ابوطلحه»بود و مأموریت داشتند هر کس با نتیجه شورا مخالفت کند،خونش را بریزند،گفت:«ای ابوطلحه!عمر چه دستوری به تو داده است؟»گفت:«به من دستور داده کسی که اختلافی در میان مسلمین بیندازد او را بکشم.»در اینجا«عبدالرّحمن»رو به سوی«علی علیه السّلام»کرد و گفت:بنابر این

ص:214

بیعت کن و گر نه دستور عمر را درباره تو اجرا خواهیم کرد.اینجا بود که امام علیه السّلام خطبه مورد بحث را بیان کرد و به ناچار بیعت نمود تا اختلافی در میان مسلمین واقع نشود و فرمود:«شما همگی به خوبی می دانید که من از دیگران برای خلافت سزاوارترم(ولی افسوس که منافع شخصی شما اجازه نمی دهد که حق به حق دار برسد)ولی من مادامی که مسلمانان را به انحراف نکشانید،سکوت خواهم کرد، بگذارید ظلم و ستم تنها بر من رود. (1)»

ص:215

ص:216

لقد علمتم أنّی أحقّ النّاس بها من غیری،و واللّه لأسلمنّ ما سلمت أمور المسلمین،و لم یکن فیها جور إلاّ علیّ خاصّة،التماسا لأجر ذلک و فضله،و زهدا فیما تنا فستموه من زخرفه و زبرجه.

کرد که این شش نفر را تحت فشار قرار دهند،که در مدّت سه روز فردی را از میان خود به عنوان خلیفه مسلمین برگزینند و از آنجا که علی علیه السّلام حاضر نشد به شرایط نامشروع بعضی از اهل شورا تن در دهد،تمایل به«عثمان»پیدا کردند و به او رأی دادند و«عثمان»را به عنوان خلیفه برگزیدند.

امام علیه السّلام که در برابر عمل انجام شده قرار گرفت،گفتار حکیمانه بالا را ایراد فرمود.نخست فرمود:«شما خوب می دانید که من از هر کس به امر خلافت شایسته ترم» لقد علمتم أنّی أحقّ النّاس بها من غیری .

اشاره به این که اگر من در برابر تصمیم شما کوتاه بیایم،نه به خاطر این است که در شایستگی خودم کمترین شکّ و تردیدی دارم.

سپس به دلیل این موضوع پرداخت و فرمود:«به خدا سوگند!تا هنگامی که اوضاع مسلمین رو به راه باشد(و عثمان راه سلامت را پیش گیرد)و تنها به من ستم شود،سکوت اختیار می کنم.» و واللّه لأسلمنّ ما سلمت أمور المسلمین،و لم یکن فیها جور إلاّ علیّ خاصّة .

اشاره به این که من اگر کوتاه بیایم،به خاطر مصالح مسلمین است،مبادا در این لحظات حسّاس که دشمنان در داخل و خارج برای خاموش کردن نور اسلام توطئه می کنند،اختلافی در داخل به وجود آید و شکافی در صفوف مسلمین ایجاد شود و آنها از آن بهره بگیرند.یا خونهای بی گناهان در این راه ریخته شود،من این ستم را بر خودم می پذیرم و از حقّ خود صرف نظر می کنم،ولی این تا زمانی است که ظلم و فساد از ناحیه حکومت وقت،در محیط اسلام ظاهر نشود.

سپس می افزاید:«من در برابر این سکوت و مصلحت اندیشی(اوّلا:)اجر و پاداش الهی و فضل او را می طلبم» (التماسا لأجر ذلک و فضله).

(و ثانیا:)«می خواهم در برابر زر و زیورهایی که شما به خاطر آن با یکدیگر رقابت

ص:218

دارید،پارسایی ورزیده باشم» و زهدا فیما تنافستموه (1)من زخرفه (2)و زبرجه (3).

امام علیه السّلام در این عبارت کوتاه حقایق مهمّی را بیان فرموده است.

نخست این که:او از همه افراد برای جانشینی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله شایسته تر بود،و آنهایی که به خاطر منافع شخصی یا کینه و حسادت او را از حقّ خود باز داشتند،هم بر او ستم کردند،و هم بر مسلمین(که آنها را از چنین پیشوای شایسته ای،محروم نمودند).

دیگر این که:سکوت امام علیه السّلام و تسلیم در برابر شرایط موجود،هرگز بی قید و شرط نبود،بلکه مشروط به این بوده که کار مسلمانان سامان یابد و بر کسی ظلم و ستمی نشود.

و دیگر این که:امام علیه السّلام در برابر این سکوت تلخ و بسیار رنج آور،اجر و پاداش الهی را می طلبید و در ضمن می خواست اثبات کند آنچه را آنها از زرق و برق دنیا به خاطر آن بر سر و سینه می زنند و به اصطلاح«سر و دست می شکنند»چیز بی ارزشی است،که در ترازوی سنجش فکر بلند امام علیه السّلام وزنی ندارد.

ص:219

همه به سخنانت گوش فرا می دهند،اوضاع را که مشاهده می کنی چقدر بحرانی است،من دوست دارم تو با آنها صحبت کنی و آنان را از این راه که در پیش گرفته اند،منصرف سازی.» امام علیه السّلام فرمود:«با چه شرطی آنها را راضی و منصرف نمایم؟»«عثمان»گفت:«به این شرط که من از این به بعد با صلاح دید تو رفتار کنم».امام علیه السّلام فرمود:«من بارها با تو درباره خلافکاریها سخن گفته ام و تو هم وعده دادی که عمل کنی ولی به سخنان«مروان»و«معاویه»و«ابن عامر»گوش فرادادی و پیمانت را با من شکستی.» با این حال،امام علیه السّلام قول مجدّد«عثمان»را دایر به اصلاح روشهای نادرست خلافتش پذیرفت و به اتّفاق«سی نفر»از مهاجران و انصار،با کسانی که از«مصر» آمده بودند و بر ضدّ«عثمان»شوریده بودند،سخن گفت و«مصریان»پذیرفتند که به «مصر»بازگردند (1)سپس«عثمان»کارهای خلاف دیگری انجام داد،که شرح آن در جلد اوّل ذیل«خطبه شقشقیّه»(صفحه 371)تحت عنوان«علل شورش بر ضدّ عثمان»گذشت و تدابیر امام علیه السّلام در خاموش کردن آتش فتنه،به خاطر خلافکاری های جدید،بر باد رفت.

این سخن به خوبی نشان می دهد که امام علیه السّلام بارها و بارها به اعمال عثمان اعتراض کرده بود و از او پیمان گرفته بود که وضع خود را اصلاح کند،ولی عثمان چنان تحت نفوذ وسوسه های«مروان»و«معاویه»بود،که هرگز وضع خود را-هر چند در ظاهر-اصلاح نکرد.

در خطبه«164»نهج البلاغه نیز،شرح مفصّلی در این زمینه آمده است که هنگامی که مردم نزد«امام»جمع شدند و از«عثمان»شکایت کردند و از آن حضرت

ص:221

خواستند که با«عثمان»در این زمینه صحبت کند و از او بخواهد که از اشتباهاتش دست بردارد،حضرت نزد او آمد و او را نصیحت کرد و به اعمالش اعتراض فرمود و او را از ستم کاری بر حذر داشت و از اینکه در آن سنّ و سال،زمام اختیار خود را به دست«مروان»(و افرادی مانند او)بسپارد زنهار دارد!«عثمان»هم از امام علیه السّلام تقاضا کرد که از مردم بخواهد به او مهلت دهند،تا حقوق از دست رفته مردم را به آنها بازگرداند و امام علیه السّلام با صراحت فرمود:«آنچه مربوط به مدینه است مهلتی در آن نیست و آنچه مربوط به بیرون مدینه است،مهلتش به اندازه زمان رسیدن دستور تو به آنهاست.» سؤال دیگر اینکه:داستان شورای شش نفری«عمر»که به انتخاب«عثمان» انجامید،آیا یک شورای واقعی هر چند بسیار محدود و خصوصی در میان شش نفر بود که«عمر»آنها را انتخاب کرد؟یا توطئه ای بود در لباس شورا که«علی علیه السّلام»را با این توطئه از خلافت کنار بگذارند و«عثمان»را به جای آن حضرت بنشانند؟آنچه در مورد شأن ورود خطبه گفتیم به خوبی گواهی می دهد که احتمال دوّم قویتر است.و نیز قراین روشن دیگری داریم که احتمال دوم را تقویت می کند(شرح این مطلب را می توانید در جلد اوّل این کتاب،در شرح خطبه سوم نهج البلاغه یعنی «خطبه شقشقیّه»از صفحه 368 به بعد بخوانید)آری شورایی که به گفته«ابن ابی الحدید»(دانشمند معروف اهل سنّت)سبب تمام فتنه هایی بود که بعد از مرگ «عمر»رخ داد و حتّی تمام فتنه هایی که تا پایان جهان،در میان مسلمین رخ می دهد،از آن توطئه زشتی سرچشمه گرفت،که سبب روی کار آمدن«عثمان»شد و پایان بسیار دردناکی داشت و سپس حکومت«معاویه»در شام و جنگ های «صفّین»و«نهروان»و«جمل»و حوادث دیگر (1)...!

ص:222

ص:224

أو لم ینه بنی أمیّة علمها بی عن قرفی؟أو ما وزع الجهّال سابقتی عن تهمتی!و لما وعظهم اللّه به أبلغ من لسانی.أنا حجیج المارقین،و خصیم النّاکثین المرتابین،و علی کتاب اللّه تعرض الأمثال،و بما فی الصّدور تجازی العباد!

تاریخ اسلام شد و از آنجا که توده های مردم«عثمان»را مقصّر می شناختند،نه مستحقّ مرگ،غالبا از قتل او ناراضی بودند،به همین دلیل گروههای منحرف سیاسی،برای پیشبرد اهدافشان از قتل او دستاویزی برای کوبیدن مخالفان خود فراهم کردند و به این ترتیب قتل«عثمان»به صورت وسیله ای برای تصفیه حساب های سیاسی درآمد.

«بنی امیّه»و در رأس آنها«معاویه»-که به هنگام هجوم به خانه«عثمان» خاموش بودند و نظاره گر،در حالی که«علی علیه السّلام»ضمن توبیخ«عثمان»به خاطر اعمالش مردم را از کشتن او بازمی داشت و دفاع می کرد و حتّی فرزندانش«امام حسن علیه السّلام»و«امام حسین علیه السّلام»را برای جلوگیری از هجمه عمومی به در خانه «عثمان»فرستاد-بعد از کشته شدن او،به عنوان خونخواهی«عثمان»بپاخاستند و از آن برای رسیدن به خلافت که برای آن سالها مقدّمه چینی کرده بودند،بیشترین بهره را گرفتند،مخصوصا«معاویه»در«شام»که نقطه دور دستی از«مدینه»بود با شگردهای مخصوص خودش،توانست شامیان را فریب دهد و به آنها بباوراند که من مدافع عثمان و«علی علیه السّلام»آلوده به خون«عثمان»است! داستان پیراهن«عثمان»معروف است که«معاویه»پیراهن خون آلود«عثمان» (یا پیراهنی شبیه آن)را بر در دروازه شام آویزان کرده بود،تا بدینوسیله مردم را بر ضدّ«علی»علیه السّلام بسیج کند و گروه عظیمی از پیرمردان شام را تحریک کرد،که در مسجد در اطراف منبر به عزاداری و گریه و زاری برای«عثمان»مشغول شوند و احساسات مردم را از این طریق برانگیزند.

«علی»علیه السّلام برای دفع این تهمت ناروا و گمان بد و کنار زدن پرده های دروغ و تزویر و نیرنگ،از طرق مختلف وارد شد و سخنان فراوانی در این زمینه بیان فرمود که یکی از آنها گفتار بالاست.

ص:226

نخست می فرماید:«آیا آگاهی بنی امیّه از(صفات و روحیات)من،آنان را از عیب جویی من باز نداشته است.و آیا سابقه من(در اسلام)این افراد نادان را از گمان بد در حقّ من مانع نشده؟» (أ و لم ینه بنی أمیّة علمها بی عن قرفی (1)،أ و ما وزع (2)الجهّال سابقتی عن تهمتی (3)).

اشاره به اینکه«بنی امیّه»هر قدر بی انصاف و حق نشناس باشند،با توجّه به صفاتی که از من سراغ دارند و می دانند هرگز کمترین ظلم و ستمی به کسی نمی کنم و بی دلیل دستم به خون کسی آلوده نمی شود و نیز بخوبی سوابق من را می دانند که «پیامبر»مرا برادر خود خطاب کرده و به منزله«هارون»از«موسی»شمرده و آیه «تطهیر»در شأن ما نازل شده و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله مهمترین و محرمانه ترین کارهایش را به دست من می سپرده،این تهمت ها و عیب جویی ها،بسیار زشت و ناجوانمردانه است،نه من مشارکت در خون عثمان داشته ام و نه در خون شخص دیگری همانند او،من بیشترین دفاع را از او کردم.هر چند او را در بسیاری از مسایل مقصّر می دانستم ولی نه در حدّ کشتن.من بسیار او را نصیحت کردم و از عواقب کارش بر حذر داشتم و آنها را که بر ضدّش شوریده بودند،به صبر و بردباری و اصلاح کارها از طریق مسالمت آمیز،دعوت نمودم در حالی که بسیاری از«بنی امیّه»که امروز به خونخواهی او برخاسته اند،ساکت و خاموش بودند.

ص:227

سپس در ادامه همین سخن و برای تأکید بیشتر می فرماید:«پند و اندرز الهی از گفتار من رساتر است(ولی آنها به اندرزهای الهی نیز گوش فرا نمی دهند)» (و لما وعظهم اللّه به أبلغ من لسانی).

مگر آنها در قرآن مجید نخوانده اند که می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید!از بسیاری از گمانها بپرهیزید،چرا که بعضی از گمانها گناه است و(در کار دیگران)تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند.آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد،به یقین همه شما کراهت از این کار دارید(غیبت کردن نیز دقیقا همین گونه است)» (1).

آری آنها هر قدر جاهل و بی انصاف و حق نشناس باشند،حدّاقل گوشه ای از این فضایلی را که در میان همه مسلمین شهرت داشته شنیده اند،پس چرا دست از اعمال ناروای خود بر نمی دارند.

آیا آنها این سخن خداوند را نشنیده اند که می فرماید: «وَ مَنْ یَکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بِهِ بَرِیئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً» ؛و کسی که خطا،یا گناهی مرتکب شود سپس بی گناهی را متهم سازد،بار بهتان و گناه آشکاری را بر دوش گرفته است (2)». سپس امام به بیان نکته دیگری می پردازد و می فرماید:«من با مارقین (آنان که از دین خدا خارج شده اند)محاجّه می کنم(و مخالفت خود را با آنان آشکارا بیان می نمایم)و من دشمن آشتی ناپذیر پیمان شکنان و تردید کنندگان(در حقایق اسلام)هستم.» أنا حجیج (3)المارقین،و خصیم النّاکثین و المرتابین .

ص:228

در این که امام علیه السّلام در کجا با آنها مخاصمه و محاجّه می کند،در دنیا یا آخرت یا در هر دو،میان«مفسّران نهج البلاغه»گفتگو است.بعضی مانند«ابن ابی الحدید» (1)آن را اشاره به دادگاه عدل الهی در روز قیامت می دانند و به حدیث معروفی که از آن حضرت نقل شده و فرمود:

«أنا أوّل من یجثو للحکومة بین یدی اللّه تعالی ،من نخستین کسی هستم که در قیامت برای دادخواهی به پا می خیزم»استناد جسته اند،در حالی که ظاهر تعبیر خطبه،ناظر به چنین معنایی نیست و لااقلّ محدود به آن نمی باشد،بلکه ظاهر این است که امام علیه السّلام می خواهد بفرماید من همیشه با گروههای پیمان شکن و تردیدکنندگان در دین الهی و آنها که از دین خدا خارج شده اند،مخالف بوده و هستم و جنگهای آن حضرت با«ناکثین»(آتش افروزان جنگ جمل)و«مارقین»(خوارج نهروان)و«قاسطین»(سپاه غارتگر شام) گواه بر این معنا است.

به تعبیری دیگر،امام علیه السّلام می فرماید:«من مخالف مخالفان حقّم.اگر این را عیب می دانید،بر من خرده بگیرید».

و در آخرین جمله های این خطبه،برای تکمیل این بحث به نکته دیگری اشاره کرده،می فرماید:«آنچه مبهم است،باید در پرتو عرضه بر کتاب خدا روشن گردد،و بندگان به آنچه در دل دارند،جزا داده می شوند» و علی کتاب اللّه تعرض الأمثال (2)،و بما فی الصّدور تجازی العباد .

بسیاری از مفسّران«نهج البلاغه»این تعبیر را اشاره به آیه 19 سوره حج

ص:229

می دانند که می فرماید: «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ» ،اینان دو گروهند که درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال برخاسته اند»و این به خاطر شأن نزولی است که برای آن ذکر شده که در روز جنگ«بدر»سه نفر از مسلمانان:«علی علیه السّلام»و«حمزه» و«عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب»(که هر سه از قریش و بنی هاشم بودند)به ترتیب در برابر«ولید بن عتبه»و«عتبه بن ربیعه»و«شیبة بن ربیعه»(که هر سه از بنی امیّه بودند)قرار گرفتند و آنها را از پای درآوردند و این امر به صورت کینه ای ریشه دار در قلوب«بنی امیّه»باقی ماند که از هر فرصتی برای انتقام جویی بهره می گرفتند.آیه فوق و آیات بعد از آن نازل شد و سرنوشت هر یک از این دو گروه را بیان کرد.سرنوشت مشرکان«بنی امیّه»را جهنم با عذابهای دردناک و سرنوشت مسلمانان مؤمن را،بهشت با نعمت های بی پایانش.

ولی انصاف این است که تعبیر خطبه نمی تواند تنها ناظر به این آیه باشد،بلکه می گوید مسایل مبهمی را که برای شما پیش می آید،بر آنچه شبیه آن است و در قرآن نازل شده،عرضه بدارید،تا بتوانید حق را از باطل کشف کنید و این که عثمان به قتل رسیده و شما سعی دارید با متّهم ساختن این و آن،بهره برداری سیاسی کنید-در حالی که خودتان سکوت کردید و او را در برابر معترضین رها ساختید-این کاری است که قرآن مجید در آیات مختلف آن را نفی می کند،آیاتی که از بهتان و تهمت و سوءظن و اشاعه فحشا و کذب و دروغ سخن می گوید،همه بر خلاف گفتار شما است.

و در جمله اخیر اشاره به این حقیقت می کند که خداوند از نیّات پلید شما آگاه است و می داند هدفتان نه دفاع از عثمان است و نه اصلاح میان مسلمین!بلکه می خواهید از هر وسیله نامشروعی برای رسیدن به مقصد خود،یعنی حکومت ناروا و ظالمانه بر مسلمین،استفاده کنید و خداوند از نیّات شما آگاه است و کیفرتان خواهد داد.

ص:230

البتّه این خطبه مطابق آنچه در نهج البلاغه آمده،مشتمل بر«بیست»صفت از اوصاف شایسته و بر جسته مؤمنان مخلص است.چهار جمله ای که در نقل مرحوم کراجکی در لابه لای جملات این خطبه اضافه دارد،عبارت است از: «حذر أملا»«و رتّب عملا»«یظهر دون ما یکتم»و«یکتفی بأقلّ ممّا یعلم» (1)البته در بقیّه خطبه نیز تفاوت مختصری در تعبیرات دیده می شود (2).

به هر حال این خطبه در عین کوتاه بودن،بسیار پرمحتوا و پر معنا است و امام علیه السّلام برای شخصی که دارای این صفات«بیست گانه»باشد از خداوند طلب رحمت می کند و به این ترتیب مردم را به داشتن این صفات،ترغیب و تشویق می فرماید و در واقع فضایل مهم اخلاقی و یک دوره کامل سیر و سلوک،در این خطبه خلاصه شده است.

ص:232

رحم اللّه امرأ[عبدا]سمع حکما فوعی،و دعی إلی رشاد فدنا،و أخذ بحجزة هاد فنجا.راقب ربّه،و خاف ذنبه،قدّم خالصا،و عمل صالحا.

اکتسب مذخورا،و اجتنب محذورا،و رمی غرضا،و أحرز عوضا.کابر هواه،و کذّب مناه.جعل الصّبر مطیّة نجاته،و التّقوی عدّة وفاته.

رکب الطّریقة الغرّاء،و لزم المحجّة البیضاء.اغتنم المهل،و بادر الأجل، و تزوّد من العمل.

ناگفته پیداست که منظور از راهنما و منجی،که در این جمله ها به آن اشاره شده،«پیامبر و امامان معصوم علیهم السّلام»است و کسانی که از آنها سخن می گویند و بسوی آنها دعوت می کنند،نه افراد بدعت گذاری که خود را به عنوان«شیوخ تصوّف»نام نهاده اند که آنها خودشان در تاریکی و ظلمات گام برمی دارند،چه جای اینکه بخواهند«خضر طریقت و راهنمای حقیقت»شوند.

تأثیر احساس مراقبت الهی و ترس از گناه،در ضبط نفس و مبارزه با هوا و هوس و مقاومت در مقابل شهوات،بر کسی پوشیده نیست.

سپس هنگامی که مقدّمات حرکت آماده شد و بار سفر را بست،برنامه های عملی شروع می شود،امام علیه السّلام در این قسمت اضافه می فرماید:«آن کس که اعمال خالصی از پیش فرستد و کارهای نیک بجا آورد،ذخیره ای برای آخرت فراهم سازد و از گناهان بپرهیزد،هدف را درست نشانه گیری کند و(در نتیجه)کالای گرانبهای آخرت را به دست آورد،با خواسته های دل بجنگد و آرزوهای نابجا را رها سازد.» (قدّم خالصا،و عمل صالحا،اکتسب مذخورا،و اجتنب محذورا،و رمی غرضا (1)،و أحرز عوضا.کابر (2)هواه،و کذّب مناه).

امام علیه السّلام در این بخش،از صفات مؤمنان سعادتمند،نخست روی عمل خالص و صالح تکیه فرموده است.همان گونه که امام صادق علیه السّلام در تعریف آن می فرماید:

«همان عملی است که انسان نمی خواهد احدی او را بر آن مدح کند جز خدا و معنای اخلاص در آیه شریفه: «وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» (3)نیز

ص:235

همین است»

العمل الخالص الّذی لا ترید أن یمدحک علیه أحد إلاّ اللّه (1).

تفسیرهای دیگری برای اخلاص شده است که لازم و ملزوم یکدیگر به نظر می رسد.گاه گفته اند:«اخلاص»به معنای پوشیده داشتن عمل از خلایق و پاک نمودن آن است از علایق.

و گاه گفته اند:«اخلاص»،خارج کردن خلق است از معامله با خالق.

و گاه گفته اند:حقیقت«اخلاص»آن است که انسان در برابر عمل خود،پاداشی نخواهد،نه در دنیا نه در آخرت،تنها به خاطر عشق به پروردگار اعمال خود را انجام دهد.البته این بالاترین درجه اخلاص است که امیرمؤمنان علیه السّلام در حدیث معروف به آن اشاره کرده،می فرماید:

«إلهی ما عبدتک طمعا فی جنّتک و لا خوفا من نارک و لکن وجدتک أهلا للعبادة فعبدتک ،خداوندا!تو را به خاطر چشم داشت بهشتت عبادت نکردم و نه به خاطر ترس از آتشت،بلکه تو را شایسته عبادت دیدم و پرستیدم!» (2)به دنبال اخلاص و عمل صالح،سخن از ذخیره کردن و اندوختن برای «یوم القیامة»است و در واقع بالاترین و بهترین ذخیره،همان اعمال خالص و صالح است.

از آنجا که گاه اعمال خالص و صالحی از انسان سر می زند،ولی گناهان بعدی سبب حبط و نابودی آنها می شود،دستور به اجتناب محذور و پرهیز از گناه می دهد تا ذخایر اعمال صالح در جای خود محفوظ بماند.

و نیز از آنجا که اقبال به دنیا،انسان را از ذخیره اعمال صالح باز می دارد و پیروی از هوای نفس،از موانع مهم راه است و آرزوهای دور و دراز سدّ این راه است،در دنباله این سخنان به رها کردن زرق و برق دنیا و مبارزه با هوای نفس و تکذیب و پرهیز از آرزوهای دراز،دعوت می فرماید.

ص:236

به این ترتیب در این«هشت صفت»که به دنبال صفات پنج گانه بخش اوّل آمده، سخن از اعمال خالص و صالحی است که بتوان آنها را از آفات گوناگون حفظ کرد و برای روز رستاخیز ذخیره نمود.

این سخن را با حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله تکمیل می کنیم،آنجا که فرمود:

«یقول اللّه تعالی:و عزّتی و جلالی...لا یؤثر عبد هواه علی هوای إلاّ شتّتّ علیه أمره و لبّست علیه دنیاه و شغلت قلبه بها و لم أعطه منها إلاّ ما قدّرت له و عزّتی و جلالی...لا یؤثر عبد هوای علی هواه إلاّ استحفظته ملائکتی و کفّلت السّموات و الأرضین رزقه ،خداوند متعال می فرماید:سوگند به عزّت و جلالم!...که هیچ بنده ای خواست و هوای خویش را برخواست و هوای من مقدّم نمی دارد،مگر این که کار او را پراکنده می سازم و دنیایش را بر او مشتبه می کنم و قلبش را به آن مشغول می سازم و جز آنچه مقدّر کرده ام،به او نخواهم داد و سوگند به عزّت و جلالم!...هیچ بنده ای خواست مرا بر خواست خودش مقدّم نمی شمرد،مگر این که فرشتگانم را به حفظ او دستور می دهم و آسمانها و زمین ها را کفیل روزی او می سازم.» (1)و سرانجام در آخرین بخش از سخنان امام علیه السّلام در این خطبه،که به هفت وصف دیگر،از صفات مؤمنان صالح و سعادتمند اشاره کرده،چنین می فرماید:«کسی که صبر و استقامت را مرکب راهوار نجات خویش قرار دهد و تقوا را وسیله(آرامش به هنگام)وفاتش بشمرد،در راه روشن گام نهد،و جادّه آشکار حق را ادامه دهد،این چند روز زندگی را غنیمت شمرد و پیش از آنکه اجلش فرا رسد خویش را آماده کند، و از اعمال نیک توشه برگیرد.» جعل الصّبر مطیّة (2)نجاته،و التّقوی عدّة وفاته.

ص:237

رکب الطّریقة الغرّاء، (1)و لزم المحجّة (2)البیضاء.اغتنم المهل (3)،و بادر الأجل،و تزوّد من العمل .

در واقع امام علیه السّلام در بیان این هفت صفت-که از چهاردهمین وصف شروع و به بیستمین آن خاتمه می یابد-نظری به سالکان سیر الی الله و راهیان راه قرب پروردگار افکنده،شرایط و وسایل مختلف آنها را بیان می فرماید.

این راهیان،قبل از هر چیز نیاز به مرکب راهوار نجات بخشی دارند که توان پیمودن فراز و نشیب های این جاده پر پیچ و خم را داشته باشد.چه مرکب بهتر از صبر و شکیبایی و استقامت که همیشه و در همه جا سبب نجات و رهایی است.

از سوی دیگر،هر مسافری وسایل و ابزاری باید با خود بردارد که نیازهای او را در تمام مسیر راه بر طرف سازد،امام علیه السّلام تقوا را به عنوان وسیله راه برای وفات ذکر کرده است.

در مرحله بعد،شناخت جاده وسیع و روشن و سپس ادامه حرکت از آن جاده لازم است که با جمله های «رکب الطّریقة الغرّاء و لزم المحجّة البیضاء» به آن اشاره فرموده است.در واقع جمله اوّل اشاره به انتخاب راه است و جمله دوم اشاره به ادامه راه و عدم انحراف از آن در تمام طول مسیر است،آن هم جاده ای که در واقع شاهراه باشد.

از سوی دیگر،این راهیان در آغاز سفر و در منزلگاههایی که در وسط راه دارند

ص:238

فرصت زیادی برای آماده کردن مرکب و وسیله و مانند آن ندارند،به همین دلیل امام علیه السّلام با جمله های «اغتنم المهل و بادر الأجل» به آنها هشدار می دهد که فرصت را غنیمت شمرند و لحظه لحظه ها را ارج نهند و قبل از آنکه اجل گریبان آنها را بگیرد،بر آن پیشی گیرند.

سرانجام به مسأله زاد و توشه این راه اشاره می فرماید که همان اعمال صالح است.باید در چند روزه عمر که فرصتی در دست است،آن را فراهم سازند.

الغنی،و صبر علی البغضة و هو یقدر علی المحبّة،و صبر علی الذّلّ و هو یقدر علی العزّ،آتاه اللّه ثواب خمسین صدّیقا ممّن صدّق بی ،زمانی فرا می رسد!که حکومت جز با ریختن خون بی گناهان و ظلم و ستم،میسّر نخواهد شد و غنا جز به غصب و بخل حاصل نشود و جلب محبّت مردم جز به خارج شدن از موازین دین و پیروی از هوای نفس فراهم نمی گردد،کسی که آن زمان را درک کند و بر فقر صبر نماید در حالیکه توانایی بر غنا(از طریق ظلم و گناه)دارد و همچنین بر بغض و کینه مردم صبر کند در حالی که قادر بر جلب محبّت(از طریق پیروی از هوای نفس)می باشد و نیز خواری را تحمّل نماید،در حالی که توانایی بر عزّت و قدرت(از طریق حرام)را دارد،خداوند پاداش پنجاه صدّیق از کسانی که مرا تصدیق کردند،به او می دهد. (1)» در این بخش از خطبه،امام علیه السّلام مخصوصا تأکید بر غنیمت شمردن فرصت و پیشی گرفتن بر اجل نموده است،چرا که فرصتها همچون ابرها به سرعت درگذرند و انجام کارهای مثبت همیشه در معرض موانع گوناگون قرار دارند،در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«إذا هممت بخیر فبادر فإنّه ما تدری ما یحدث ،هنگامی که تصمیم بر کار خیری گرفتی شتاب کن!چرا که نمی دانی چه پیش می آید. (2)» و در حدیث دیگری از همان بزرگوار می خوانیم که فرمود:

«إذا همّ أحدکم بخیر أو صلة فإنّ عن یمینه و شماله شیطانین فلیبادر لا یکفّاه عن ذلک ،هنگامی که کسی از شما تصمیم بر کار خیر و یا عطا و بخشش بگیرد،مراقب باشد که در طرف راست و چپ او دو شیطان است.در انجام آن شتاب کند،مبادا او را از آن کار باز دارد. (3)»

ص:240

حیف و میل های عجیبی صورت می گرفت،هواخواهان او از«بنی امیّه»بر پستهای کلیدی کشور اسلام حکومت داشتند.از جمله«سعید بن عاص»والی«کوفه»بود،او هدایایی تهیه کرده و به مدینه فرستاد و به حامل آنها(حارث بن حبیش)سفارش کرد این پیام را به امام علیه السّلام برساند که من برای هیچ کس-جز«عثمان»-بیش از آنچه برای شما فرستاده ام،در واقع می خواست منّتی بر امام بگذارد.

امام علیه السّلام در جواب،سخن بالا را فرمود.اشاره به اینکه آنچه او فرستاده است مقدار ناچیزی از حق من است،سپس با صراحت و شجاعت فرمود:اگر زنده بمانم و قدرت را در دست گیرم«بنی امیه»را از مقامی که غاصبانه به چنگ آورده اند،کنار می زنم و حقارت واقعی آنها را به مردم نشان می دهم.

ص:242

إنّ بنی أمیّة لیفوّقوننی تراث محمّد صلّی اللّه علیه و آله تفویقا،و اللّه لئن بقیت لهم لأنفضنّهم نفض اللّحّام الوذام التّربة!

دوشیدن شیر شتر!» (إنّ بنی أمیّة لیفوّننی (1)تراث محمّد صلّی اللّه علیه و آله تفویقا).

تعبیر«یفوّقوننی»-از مادّه«فواق النّاقة»یعنی یک بار شیر شتر را دوشیدن- اشاره لطیفی به کمی هدایای آنهاست،گویی خلافت،به منزله مرکب راهوار شیردهی است که آنها از همه چیزش بهره می گیرند و گه گاه تنها به اندازه یک بار دوشیدن،در اختیار آن حضرت قرار می دهند.بعضی گفته اند:«فواق»مفهومی کمتر از این دارد و آن،به اندازه مقدار شیری است که در یک بار فشار دادن انگشتان،بر پستان حیوان،فرو می ریزد و مطابق این تفسیر،تعبیر امام علیه السّلام بسیار گویاتر خواهد بود.

تعبیر به«تراث محمّد»ممکن است اشاره به فدک و مانند آن باشد و یا اشاره به کلّ برنامه های اسلام که در مفهوم وسیع میراث،داخل می شود،زیرا تمام شکوفایی های اقتصادی کشور اسلام،به برکت آیین پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله صورت گرفت و رهین خدمات آن حضرت بود،بنابراین،همه آنها میراث محمد صلّی اللّه علیه و آله محسوب می شود و علی علیه السّلام سهم عظیمی،نه تنها به خاطر خویشاوندی بلکه به خاطر جانفشانی هایش در طریق اسلام،در آنها داشت.

درست است که علی علیه السّلام زندگی زاهدانه ای داشت،ولی همیشه در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سهم خود را از غنایم می گرفت و به نیازمندان می داد.

سپس در ادامه این سخن می افزاید:«(آنها با این کار خود،نمی توانند مرا فریب دهند و از تصمیم نهایی باز دارند)به خدا سوگند!اگر زنده بمانم آنها را از صحنه

ص:244

حکومت اسلامی بیرون خواهم ریخت،همانگونه که قصّاب اعضای درون شکم حیوان را که به روی زمین می افتد،پاک می کند!» (و اللّه لئن بقیت لهم لأنفضنّهم (1)نفض الّلحّام الوذام التّربة!) تشبیه«بنی امیّه»به خاکهایی که محتویات شکم حیوان مانند جگر و معده روی آن بیافتد و آلوده شود،اشاره به نهایت آلودگی و پستی آنهاست.آنها-به گواهی اعمالشان در زمان«عثمان»-چنان آلوده بودند که عموم مسلمانان از آنها متنفّر شدند،به گونه ای که همه می خواستند این شجره خبیثه برای همیشه از سرزمین اسلام قطع گردد و این باند کثیف از صحنه جامعه اسلام،طرد شود،و بیت المال از چنگ آنها به درآید! مرحوم سیّد رضی در پایان این خطبه می نویسد:«و یروی«التّراب الوذمة»و هو علی القلب.قال الشّریف:و قوله علیه السّلام«لیفوّقوننی»ای:یعطوننی من المال قلیلا کفواق النّاقة.و هو الحلبة الواحدة من لبنها.و الوذام:جمع و ذمة،و هی الحزّة من الکرش،أو الکبد تقع فی التّراب فتنفض، در بعضی از روایات به جای«الوذام التّربة»،«التّراب الوذمة»-که عکس آن است-نقل شده(ولی مفهوم هر دو یکی است)و اشاره به اشیای با ارزشی است که گاه آلوده می شود،و باید آلودگی ها را از آنها سترد.

سپس می افزاید:جمله«لیفوّقوننی»به این معنا است که«بنی امیّه»کمی از مال را در اختیار من می گذارند، مانند«فواق ناقه»یعنی یک بار دوشیدن شیر شتر. و «وذام»جمع«وذمه»به معنای قطعه ای از معده، یا جگر حیوان است که جدا شود و روی خاکها بیفتد و قصّاب آن را از آلودگی پاک کند و خاک آلوده را جدا سازد.

ص:245

منسوبند و دوران حکومت آنها از«معاویة بن ابو سفیان»در سال 41 هجری آغاز و به «مروان حمار»یا مروان دوم،که چهاردهمین آنان است در سال 132 هجری ختم می شود.

حکومت امویان اگر چه در سال 132 هجری منقرض گردید،ولی پس از چندی، شخصی از همین خاندان در اندلس حکومتی تشکیل داد.توضیح این که:اندلس در سالهای بین 91 تا 93 هجری به وسیله مسلمین فتح شد و از این تاریخ تا سال 138 مانند دیگر ممالک اسلامی،حکّامی که از سوی خلفای اسلامی فرستاده می شدند آن سرزمین را اداره می کردند.در سال 138 هجری،«عبدالرّحمن اوّل»یکی از نواده های«هشام بن عبدالملک»دهمین حاکم اموی که از قتل عباسیان رهایی یافته بود،پس از چند سال سرگردانی،از اوضاع در هم ریخته اسپانیا(اندلس)و اختلاف ببرها و قبایل عرب استفاده کرد و مصمّم شد در آن سرزمین به رغم دستگاه عبّاسیان،حکومتی برای خود تشکیل دهد.«عبدالرّحمن»و نسل او مدت دو قرن در آن سرزمین حکومت کردند،تا این که در آغاز قرن پنجم،شورش و انقلابی در آنجا برپا شد و این حکومت سرنگون گشت. (1)

جمعی از مفسّران شیعه و اهل سنّت نقل کرده اند که این خواب اشاره به جریان معروفی است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در خواب دید میمون هایی از منبر او بالا می روند و پایین می آیند،بسیار از این مسأله غمگین شد،آن چنان که بعد از آن،کمتر می خندید.(این میمون ها را به بنی امیّه تفسیر کرده اند که یکی بعد از دیگری بر جای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید می کردند و افرادی فاقد شخصیّت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله را به فساد کشیدند).

«فخر رازی»در تفسیر خود،روایتی در این زمینه از«ابن عبّاس»مفسّر معروف اسلامی نقل می کند.همچنین در حدیثی از«عایشه»نقل شده که رو به«مروان»کرد و گفت:«لعن اللّه أباک و أنت فی صلبه فأنت بعض من لعنه اللّه،خدا پدر تو را لعنت کرد در حالی که تو در صلب او بودی،بنابراین،تو بخشی از کسی هستی که خدایش لعن کرده است!» (1)علاوه بر آیه فوق،در تفسیر آیه 26 سوره ابراهیم نیز،مطابق بعضی روایات، «شجره خبیثه»به«بنی امیّه»تفسیر شده است. (2)

خاندان ابوسفیان از آن خانواده هایی است که خدا بر زمینشان زده است.» (1)از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که فرمود:«نخستین کسی که سنّت مرا دگرگون می سازد،مردی از بنی امیّه است.» (2)و نیز فرمود:«پس از من چه رنجها و مصیبت هایی همچون کشتار و آوارگی از سوی بنی امیّه به اهل بیتم وارد آید و در میان خویشاوندان ما،از همه سرسخت تر در بغض و عداوت با ما،بنی امیّه اند و بنی مغیره و بنی مخزوم!» (3)از امیرالمؤمنین علیه السّلام روایت شده که:«هر امّتی را آفتی باشد و آفت این امّت بنی امیه است!» (4)

2-دگرگونی در روش زندگی خلفا و استفاده از روش پادشاهی روم و ایران.

3-چگونگی مصرف بیت المال.در دوره«معاویه»بیت المال به صورت ثروت شخصی شاه و دودمان شاهی درآمد و کسی نیز نمی خواست درباره حساب و کتاب بیت المال از حکومت باز خواست کند.

4-پایان آزادی ابراز عقیده و امر به معروف و نهی از منکر.این روش از عهد معاویه با کشتن«حجر بن عدی»آغاز شد.

5-پایان آزادی دستگاه قضایی اسلام.

6-خاتمه حکومت شورایی.

7-ظهور تعصّبات نژادی و قومی.

8-نابودی برتری قانون. (1)

2-ترویج عقیده جبر در میان مسلمانان از معاویه نقل شده که می گفت:«عمل و کوشش هیچ نفعی ندارد،چون همه کارها به دست خداوند است». (1)این سخن معاویه نه از روی اعتقاد،بلکه برای تحمیل خلافت خود بر مردم بود،چنان که از او نقل شده که می گفت:«هذه الخلافة أمر من أمر اللّه و قضاء من قضاء اللّه،خلافت من یکی از فرمانهای خدا است و از قضا و قدر پروردگار می باشد». (2)

«زیاد بن ابیه»حاکم معاویه در«بصره»و«کوفه»ضمن خطبه معروف خود گفت:

«ای مردم!ما مدیر و مدافع شما هستیم و شما را با سلطنتی که خداوند به ما داده اداره می کنیم». (3)

3-به شهادت رساندن پیشوایان و شخصیتهای بزرگ اسلامی همچون امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام و زید بن علی بن الحسین علیه السّلام و حجر بن عدی.

4-تخریب کعبه معظّمه و مسجد الحرام در زمان یزید به وسیله منجنیق.

5-سلب امنیّت از مردم.

در زمان ولایت«زیاد بن ابیه»پدر«عبیداللّه»در«عراق»مثلی رایج شد به این مضمون:«أنج سعد فقد هلک سعید،یعنی به سعد می گفتند مواظب خودت باش که سعید را کشتند!»اشاره به این که بدون تحقیق و با کمترین بهانه ای،خون بیگناهان را می ریختند. (4)

6-شکنجه و تحقیر امّت اسلامی.

یکی از نشانه های این تحقیر،داغ نهادن بر صورت و گردن برخی از شیعیان بود،

ص:252

چنان که«حجّاج بن یوسف»برگردن«انس بن مالک»و«سهل بن سعد»و دست «جابر بن عبداللّه انصاری»به جرم دوستی با علی علیه السّلام داغ نهاد. (1)

جنایات و تبهکاری های بنی امیّه و مفاسدی که در جهان اسلام به بار آوردند بسیار پیش از آن است که در بالا گفته شد.آنچه گذشت گوشه ای از آن بود و اگر تمام آن جمع آوری شود،کتاب بزرگی خواهد شد و بسیار شگفت آور است که بعضی از ناآگاهان،حکومت بنی امیّه را به عنوان حکومت موفّقی در جهان اسلام قلمداد می کنند!و این نشان می دهد که کمترین مطالعه ای درباره آنها و افکار و اعمال و رفتارشان ندارند.

ص:253

ص:254

سخنان،درس بسیار آموزنده ای برای عموم مردم است.تا طریقه مناجات با پروردگار متعال را فراگیرند و راه و رسم راز و نیاز را بیاموزند،در ضمن از محتوای این دعاها که بازگو کننده وظایف انسان در پیشگاه خدا و خلق است،معارف بیشتری بیندوزند.

ص:256

اللّهمّ اغفر لی ما أنت أعلم به منّی،فإن عدت فعد علیّ بالمغفرة.اللّهمّ اغفر لی ما و أیت من نفسی،و لم تجد له وفاء عندی.اللّهمّ اغفر لی ما تقرّبت به إلیک بلسانی،ثمّ خالفه قلبی.اللّهمّ اغفر لی رمزات الألحاظ، و سقطات الألفاظ،و شهوات الجنان،و هفوات اللّسان.

نخست عرضه می دارد:«بار خدایا!آنچه تو از من به آن آگاه تری بر من ببخشای و اگر بار دیگر به سوی آن بازگردم تو نیز آمرزش خود را بر من بازگردان!» اللّهمّ اغفرلی ما أنت أعلم به منّی،فإن عدت فعد علیّ بالمغفرة .

انسان فراموش کار،مرتکب گناهان زیادی می شود که با گذشت زمان آنها را به فراموشی می سپارد،به گونه ای که حتّی تقاضای عفو و بخشش نمی کند و یا این که باز هم به سراغ آن می رود،بی آن که توجّه داشته باشد که پشت او از بار این گناه سنگین است.

در چنین شرایطی باید به درگاه خدا روی آورد و عرض کند:«تو به اعمال من از من،آگاه تری.تو فراموش نکرده ای که من مرتکب چه اعمالی شده ام»با این نگاه اجمالی به گذشته،از همه آنها تقاضای عفو و آمرزش می کند و نیز تقاضا می کند که اگر به خاطر بی اعتنایی به گناه باز هم به سراغ آن برود،خداوند او را مشمول عفو خود قرار دهد.

این فراموشکاری دشمن سعادت انسان است و گاه مشکلات غیر قابل جبرانی به بار می آورد و باید از آن به خدا پناه برد و از گناهان فراموش شده تقاضای عفو و بخشش کرد.قرآن مجید در اشاره به این گونه گناهان تعبیر لطیفی دارد،می فرماید:

«یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ» ؛در آن روز که خداوند همه آنها را برمی انگیزد و از اعمالی که انجام داده اند با خبر می سازد،اعمالی که خداوند حساب آن را نگهداشته و آنها فراموشش کرده اند و خداوند بر هر چیز شاهد و ناظر است.» (1)این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا از سوی جمعی از«شارحان نهج البلاغه»داده شده که منظور از آن،گناهانی است که واقعا انسان از گناه بودن آن بی خبر است و یا اگر می داند،علم او بسیار کم رنگ است.طرفداران این تفسیر متوجّه این اشکال

ص:258

شده اند که اگر انسان نسبت به گناهی جاهل باشد آن گناه بخشوده است و نیازی به تقاضای غفران ندارد و لذا پاسخ گفته اند که جهل اگر از قصور سرچشمه گیرد و جاهل،جاهل قاصر باشد،همین گونه است،ولی اگر از تقصیر سرزند و جاهل مقصّر باشد:جاهلی که در فراگیری علم کوتاهی کرده،قابل سرزنش و ملامت و توبیخ و مجازات است،بنابراین،جا دارد که از خدا نسبت به آنها تقاضای عفو کند.

یا این که منظور گناهانی است که انسان گناه بودن آن را فراموش کرده و یا در تشخیص گناه بودن آن،راه خطا رفته است که اگر آن نسیان و این خطا زاییده تقصیر باشد،باید از آن تقاضای عفو کرد،همان گونه که در قرآن مجید آمده است:

«رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا» (1).

در واقع تفسیری که در آغاز گفتیم بازگشت به فراموش کردن موضوع گناه می کند و دومین تفسیر،به فراموشی حکم گناه بازگشت می کند.ولی تفسیر اوّل،مناسب تر به نظر می رسد،هر چند جمعی از مفسّران،تفسیر دوم را پذیرفته اند.

این احتمال نیز وجود دارد که هر دو معنا،در مفهوم جمله جمع باشد و امام علیه السّلام تقاضای آمرزش از همه آنها می کند.

در دومین دعا،امام علیه السّلام اشاره به موضوع مهم دیگری می کند و آن پیمان هایی است که انسان با خود،یا با خدای خود می بندد،سپس به آن وفا نمی کند،عرضه می دارد:«خداوندا!آنچه را از کارهای نیک که بر آن تصمیم گرفتم و عهد و پیمان بر آن بستم،ولی وفایی نسبت به آن از من ندیدی،بر من ببخش!» (اللّهمّ اغفرلی ما و أیت (2)من نفسی،و لم تجد له وفاء عندی).

جمله «ما و أیت من نفسی» (پیمانی را که با خود بستم)ممکن است اشاره به

ص:259

اموری باشد که دو طرف عهد و پیمان،خود انسان است،خودش با خودش عهد می کند،که انجام آن نشانه شخصیت انسان و عزم راسخ او در کارها است و شکستن آن دلیل بر سستی اراده می باشد که باید از آن به خدا پناه برد.

و یا این که یک طرف پیمان خود او است و طرف دوم خدا است که در واقع این معنا،در جمله مزبور در تقدیر است. (1)در این صورت اشاره به تمام پیمان های الهی است که انسان با خدا پیمان بسته و به آن وفا نکرده است.زیرا بسیارند کسانی که در مشکلات و گرفتاری ها،پیمانهای محکمی با خدا می بندند،امّا هنگامی که طوفان حوادث فرو می نشیند و به کام دل می رسند،همه پیمانها فراموش می شود.قرآن مجید می گوید: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصّالِحِینَ فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ» ،بعضی از آنها با خدا پیمان بسته بودند که اگر خداوند ما را از فضل خود روزی دهد و به یقین انفاق خواهیم کرد و از صالحان خواهیم بود،ولی هنگامی که خدا از فضل خود به آنها عطا کرد،بخل ورزیدند و سرپیچی نمودند و روی برتافتند(و پیمان خود را با خدا شکستند)». (2)

در سومین دعا،از مسأله ریا و نفاق به خدا پناه می برد و تقاضای آمرزش می کند، عرضه می دارد:«خداوندا!آنچه را با زبان به تو تقرّب جستم،سپس قلبم با آن مخالفت نمود،بر من ببخش!» (اللّهمّ اغفر لی ما تقرّبت به إلیک بلسانی،ثمّ خالفه قلبی .

تظاهر به کارهای خوب-با زبان،یا اعمال ظاهر و ریاکاری در عبادات و سایر اطاعات-یکی از خطرناکترین شعبه های شرک است که هم در آیات قرآن و هم در روایات،مردم از آن بر حذر داشته شده اند و متأسّفانه یکی از رایج ترین کارها است و

ص:260

زیانهایی که از این رهگذر دامان انسانها را می گیرد،بیش از آن است که در تصوّر بگنجد.

کسی که مرتکب گناه ریا و نفاق و دوگانگی ظاهر و باطن می شود،در واقع توحید افعالی خدا را نپذیرفته است،عزّت و ذلّت را به دست مردم می بیند و دوستی و محبّت انسانها را بر دوستی و محبّت خداوند ترجیح می دهد،هر چه اگر بدانیم عزّت و ذلّت به دست خدا است و قلوب مردم به فرمان او است،هر چه می خواهیم از او می خواهیم و هر چه انجام می دهیم برای او انجام می دهیم.

تناقض در میان گفتار و نیّات قلبی،تنها در مورد ریاکاری نیست،بلکه هر دوگانگی در میان ظاهر و باطن را شامل می شود.هر سخنی را انسان بگوید و به هنگام عمل در پای آن نایستد،یا اراده و تصمیمش بر ضدّ آن باشد،نشانه دوگانگی میان ظاهر و باطن است،هر چند قصد ریا کاری هم نداشته باشد.قرآن مجید می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» ؛ای کسانی که ایمان آورده اید!چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید،نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نمی کنید. (1)

ما همه شبانه روز،در نمازهای خود می گوییم: «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ» در حالی که بسیار می شود که قلب ما چیز دیگری می گوید،نه معبود ما منحصرا خدا است و نه تنها از او یاری می جوییم.و نیز در تشهّد می خوانیم:«أشهد أن لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له»در حالی که در دل،شریکان و همتایان زیادی برای او قرار می دهیم،که واضح ترین آنها شیطان هوای نفس است و این مسأله بازتاب گسترده ای بر تمام زندگی بشر دارد و این دعا که در کلام بالا آمده،درس بزرگی است.برای دور شدن از این خطر مهمّ! سرانجام در آخرین دعا،از چهار چیز تقاضای غفران می کند و به خدا پناه

ص:261

می برد،عرضه می دارد:«الهی نگاههای اشارت آمیز(زیانبار)و سخنان بی فایده،و خواسته های نابجای دل،و لغزشهای زبان،مرا عفو فرما!» اللّهمّ اغفر لی رمزات (1)الألحاظ (2)،و سقطات (3)الألفاظ،و شهوات الجنان،و هفوات (4)اللّسان .

در واقع اشاره به بخشی از گناهان چشم و زبان و دل می کند که گاه از خطرناکترین گناهان انسان است.

نگاه های تحقیرآمیز به مؤمنان و اشارات آمیخته با هتک و غرور،همچنین سخنان بی مطالعه که گاه سرچشمه کینه ها و نفاق ها و اختلافات می شود و آبروی مسلمین را بر باد می دهد و نیز تمایلات شهوت آلود دل،که انسان را به سوی هر گناهی دعوت می کند و نیز لغزشهایی که بر اثر بی توجّهی به هنگام سخن گفتن رخ می دهد و سرچشمه مفاسد عظیمی می شود،همه و همه از دشمنان سعادت انسان است و هنگامی که امام علیه السّلام از خداوند در برابر آنها تقاضای بخشش می کند،عملا به همه هشدار می دهد که مراقب این چهار مسأله مهم باشند و گناه آن را کوچک نشمرند.

تفاوت «رمزات الألحاظ» (نگاه های اشارت آمیز)و همچنین «شهوات الجنان»

ص:262

(خواسته های شهوت آلود دل ها)با بقیه روشن است.ولی در این که چه تفاوتی بین «سقطات الألفاظ» و «هفوات اللّسان» می باشد در میان شارحان«نهج البلاغه»گفتگو است.بعضی مانند مرحوم محقّق«مغنیه»آنها را به یک معنا دانسته است،در حالی که مرحوم«شارح خویی»«سقطات الألفاظ»را به معنای الفاظی که فایده اخروی ندارد-اعمّ از این که،حرام باشد یا نه-می داند.و«هفوات اللّسان»را به معنای سخنان حرام،مانند:غیبت،بهتان،سخن چینی،استهزا،تهمت و دشنام می شمرد.

ولی با توجّه به این که«سقطات»جمع«سقط»به معنای شیء بی ارزش استبه نظر می رسد که«سقطات الألفاظ»اشاره به سخن بی ارزش و بی معنا و احیانا رکیک و زشت است که از افراد بی مبالات و غافل و بی خبر سر می زند،ولی«هفوات اللّسان»با توجّه به مفهوم«هفوه»که به معنای لغزش و حرکت سریع در هوا می باشد،اشاره به سخنانی است که بر اثر عدم توجّه کافی بر زبان انسان جاری می شود،و ای بسا گناه عظیمی همچون غیبت و تهمت و استهزای مؤمن در آن باشد. (1)

«دعا»دریای موّاجی است که گوهرهای فضایل اخلاقی را در درون خود پرورش می دهد.

هر نفسی که با«دعا»همراه است،ممدّ حیات است و مفرّح ذات،و هر دلی که با نور«دعا»قرین است،با تقوای الهی همنشین! «دعا کننده»وصول به مقاصد شخصی خود را از خدا می طلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانی او را از طریق دعا می خواهد و بقیه بهانه است.

از اینجا می توان گفت:«دعا»اکسیر اعظم،کیمیای سعادت،آب حیات و روح عبادت است،همان گونه که در حدیث وارد شده

«الدّعاء مخّ العبادة». (1)

جالب این است که طبق گواهی قرآن،ارزش انسانها در پیشگاه پروردگار به خاطر دعاهای آنها است «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ» . (2)

چرا چنین نباشد؟در حالی که«دعا»از یک سو:انسان را به سراغ«معرفةاللّه»و شناخت و عشق معبود می فرستد تا از طریق توسّل به اسماء و صفات حسنایش،بر سر سفره رحمتش بنشیند،پیوند ناگسستنی با او بر قرار سازد و از این خوان رحمت،توشه برگیرد.

از سوی دیگر:«دعاکننده»را به سراغ تحصیل شرایط اجابت دعا می فرستد که نخستین آنها توبه از گناه و پاکسازی درون و برون از آلودگی به معاصی است.

و از سوی سوم:«دعا»انسان را به تلاش،جهت بر طرف ساختن موانع استجابت وامی دارد که ساده ترین آنها پاک و حلال بودن مأکول و ملبوس و پرهیز از اموال حرام و سعی و کوشش برای ادای حقوق دیگران و ترک گناهانی همچون غیبت و تهمت و شراب و قطع رحم است که از موانع مهمّ اجابت دعا شمرده شده است.

به همین دلیل می توان گفت:آنچه از ناحیه خود«دعا»،به انسان می رسد،بسیار

ص:264

فراتر و فزونتر از چیزی است که در صورت اجابت«دعا»عاید انسان می گردد.

افزون بر همه اینها،محتوای بسیار عمیق و تکان دهنده دعاهای معروف پیشوایان بزرگ،آنچنان حساب شده است که هر جمله ای از آن،درس آموزنده مهمّی است و سالکان طریق را بهترین ره توشه است.

فی المثل هنگامی که در دعاهای روزهای هفته(دعای روز یکشنبه)می خوانیم:

«و اجعل غدی و ما بعده أفضل من ساعتی و یومی» این پیام مهمّ الهی را به گوش جان می شنویم:مراقب باش!هر روز،بلکه هر ساعت که از عمر تو می گذرد باید گام، یا گامهایی به جلو برداری و قلّه تازه ای از قلّه های افتخار را فتح کنی!در غیر این صورت،نمی توانی بر عمرت نام زندگی بگذاری،بلکه جان کندن تدریجی است که عمر حسابش می کنی! یا هنگامی که در دعای«کمیل»به این جمله پرمعنا می رسیم:

«اللّهمّ اغفرلی الذّنوب الّتی تحبس الدّعاء» می فهمیم که ما حجاب خود و حجاب اجابت دعاهای خود هستیم و مشکلات را باید در درون خود جستجو کنیم،نه بیرون و این«خود آلوده»را باید از میان برداشت! یا هنگامی که در دعای«صباح»به این جمله می رسیم:

«فاجعل اللّهمّ صباحی هذا نازلا علیّ بضیاء الهدی و بالسّلامة فی الدّین و الدّنیا و مسائی جنّة من کید العدی و وقایة من مردیات الهوی» به ما چنین پیام می دهد که روز را باید با نور هدایت آغاز کنیم،سپس آن را با هشیاری در برابر دشمنان برون و درون،به پایان بریم و این پیروزی جز با نور هدایت الهی ممکن نیست! یا هنگامی که در دعای«عرفه»می خوانیم:

«و اجعل غنای فی نفسی ،خداوندا! بی نیازی مرا در درون جانم قرار ده!»الهام می گیریم که بی نیازی چیزی نیست که در بیرون،از طریق جمع ثروت فراوان و کاخ های رفیع و مقامات منیع،فراهم گردد،

ص:265

بی نیازی و غنا را باید در درون جان جست،که تا جان آدمی سیراب و بی نیاز نگردد اگر تمام جهان را به او دهند،باز هم تشنه است و همچون مبتلایان به بیماری استسقا،پیوسته در طلب آب است،امّا اگر روح او با معرفت الهی،سیراب گردد در نظرش«جهان و هر چه در آن است،سهل و مختصر است»! یا هنگامی که در دعای«ندبه»می خوانیم:

«و اجعل صلاتنا به مقبولة و ذنوبنا به مغفورة و دعائنا به مستجابا و اجعل أرزاقنا به مبسوطة و همومنا به مکفیّة و حوائجنا به مقضیّة» می فهمیم که بدون درک حقیقت ولایت،تمام درها به روی ما بسته است،قبول نماز ما،آمرزش گناه ما،اجابت دعای ما،گسترش روزی ما و برطرف شدن سایه شوم اندوهها،در پرتو نور ولایت حاصل می گردد.چه حقیقت بزرگی؟!...و هزاران نکته دیگر.

و اگر به دعای مورد بحث مراجعه کنیم،می بینیم که علی علیه السّلام ضمن چهار جمله پرمعنا،در واقع یک دوره درس اخلاق و فضایل انسانی را شرح داده و از رذایل اخلاقی که سبب سقوط انسانها می شود،آنها را بازداشته است.آری دعاهای معصومین علیهم السّلام همواره درس تربیت و پیام انسان ساز و ره توشه سالکان الی اللّه است.

ص:266

شخص منجّم فرمود:«اگر به من خبر رسد که بعد از این،تو به این گونه مسایل نجومی،عمل می کنی تو را به زندان ابد خواهم فرستاد و مادام که قدرت در دست من است،از بیت المال محرومت می کنم».

سپس امام علیه السّلام در همان ساعتی که منجّم او را نهی کرده بود،حرکت کرد و پیروز شد و به مقصود خود رسید.بعد فرمود:«اگر ما در همان ساعت که منجّم سفارش کرده بود حرکت می کردیم،مردم می گفتند:به خاطر حرکت در آن ساعت که منجّم گفته بود پیروز شد،بدانید محمّد صلّی اللّه علیه و آله منجّم(و پیشگویی)نداشت و ما هم بعد از آن نداشتیم،با این حال خداوند سرزمین های کسرا و قیصر را برای ما گشوده.ای مردم! توکّل بر خدا کنید و بر او اعتماد نمایید،او شما را از غیر خود بی نیاز می کند.» از آنچه در بالا گفته شد روشن می شود که محتوای این خطبه به طور اجمال نفی صحّت پیشگویی های منجّمان است و آن را در تضادّ با توحید پروردگار می شمرد و یا به تعبیر دیگر:ادّعاهایی را که منجّمان در پیشگویی های خود دارند در زمره مسایل خرافی شمرده و آن را در تضادّ با قرآن می داند و مردم را از گرایش به چنین افکاری باز می دارد و اساس پیروزی را توکّل بر خداوند و تکیه بر ذات پاک او ذکر می کند.

این خطبه در واقع از دو بخش تشکیل شده،که بخش اوّل خطاب به آن منجّم است و بخش دوم خطاب به مردم.

ص:269

ص:270

کذّب القرآن،و استغنی عن الاستعانة باللّه فی نیل المحبوب و دفع المکروه).

دیگر اینکه:«تو با این ادّعا می خواهی،کسانی که به دستورت عمل می کنند تو را ستایش کنند،نه پروردگار خود را!زیرا به گمان خود،تو او را به ساعتی که در آن به مقصود می رسد و از زیان بر کنار می ماند،هدایت کرده ای!» (و تبتغی فی قولک للعامل بأمرک أن یولیک الحمد دون ربّه،لأنّک-بزعمک-أنت هدیته إلی السّاعة الّتی نال فیها النّفع،و آمن الضّرّ!!).

این دو نتیجه خطرناک و شرک آلود را که امام علیه السّلام به ادّعای آن منجّم نسبت می دهد به خاطر نکته دقیقی است که در مسأله تفاوت میان حالات نجوم و احکام نجوم-به اعتقاد منجّمان پیشین-نهفته است.

توضیح اینکه:علم نجوم از قدیم ترین ایّام در میان بشر وجود داشته است.شاید کسانی که قبل از تاریخ نیز زندگی می کردند اطّلاعات و آگاهی هایی از نجوم داشتند ولی بعد از تاریخ و ظهور خطّ که علوم«سابقین»از طریق نوشته ها به«لاحقین» رسید و دامنه علم گسترده شد،علم نجوم مانند سایر علوم،به سرعت پیشرفت کرد و نظامات خاصّی که در میان ستارگان آسمان و حرکت سیّارات منظومه شمسی و حرکت گروهی و جمعی ستارگان ثوابت،وجود داشت یکی بعد از دیگری کشف شد و «تقویم»بر اساس حرکت نجوم و ماه و خورشید به وجود آمد.

تقارن پاره ای از حرکات نجومی،با بعضی از حوادث زمینی،کم کم سبب شد که گروهی از منجّمان اعتقاد پیدا کنند که حرکات ستارگان در سرنوشت زمینیان مؤثّر است.این پندار به قدری گسترده شد که تدریجا برای هر انسانی ستاره ای در آسمان قایل شدند و سرنوشت او را به حرکات آن ستاره گره زدند و کم کم علم تازه ای به عنوان علم«احکام نجوم»در کنار علم«احوال نجوم»شکل گرفت.

«احوال نجوم»تنها بر اساس مشاهدات و محاسباتی بود که درباره حرکات

ص:273

ستارگان و طلوع و غروب و اوج و حضیض آنها صورت می گرفت،ولی«احکام نجوم» مجموعه پندارهایی بود که حوادث روی زمین و سرنوشت ساکنان این کره خاکی را، به ستارگان آسمان پیوند می داد.

چیزی نگذشت که بر اساس همین پندارها،گروهی به پرستش ستارگان پرداختند و حلّ مشکلات خود را از آنها می خواستند و برای ستارگان الوهیّت قایل شدند،حتّی زمانی که اسلام ظهور کرد و برق توحید درخشید و پرده های ظلمت شرک را شکافت،باز بقایای این افکار در میان گروهی از منجّمان وجود داشت و بر اساس حرکات نجوم،پیشگویی هایی از حوادث آینده می کردند که یک نمونه آن، همان چیزی است که در خطبه مورد بحث آمده که منجّمی در محضر امیرمؤمنان علی علیه السّلام بر اساس مطالعه کواکب آسمان،پیش بینی کرد که اگر آن حضرت در فلان ساعت مخصوص،به سوی میدان جنگ«نهروان»حرکت کند شکست خواهد خورد و امام علیه السّلام ضمن محکوم ساختن این طرز فکر،برای ابطال عملی آن،در همان ساعت به سوی میدان جنگ حرکت کرد و پیروزی عظیمی به دست آورد.

شرح بیشتر این معنا را به خواست خدا بعد از پایان خطبه در بحث نکات خواهیم آورد.

ص:274

بیراهه باز می یابید)» (أیّها النّاس،إیّاکم و تعلّم النّجوم،إلاّ ما یهتدی به فی برّ أو بحر).

بنابراین،ستاره شناسی و استفاده از وضع ستارگان در آسمان،برای پیدا کردن جادّه ها در دریا و صحرا و همچنین امور دیگری از این قبیل که بر واقعیت های اوضاع ستارگان بنا شده است،نه تنها ممنوع نیست،بلکه گاه جزء علوم «لازم التّعلیم»محسوب می شود،چرا که با نظام جامعه انسانی سر و کار دارد.

قرآن مجید نیز به این موضوع به عنوان یک نعمت مهمّ الهی و یکی از نشانه های توحید اشاره کرده می فرماید: «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» ،و به وسیله ستارگان(به هنگام شب)هدایت می شوند.» (1)و در جایی دیگر می فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» ،او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد،تا در تاریکی های خشکی و دریا به وسیله آنها راهنمایی شوید.ما نشانه ها(ی خود)را برای کسانی که آگاهند بیان داشتیم.» (2)این تعبیرات نشان می دهد که قرآن انسانها را برای فرا گرفتن این بخش از علم نجوم تشویق می کند.آنچه ممنوع است همان چیزی است که به عنوان«احکام نجوم»معروف شده،یعنی از اوضاع کواکب و چگونگی تقارن و تباعد(دوری و نزدیکی)آنها مسایلی را کشف می کنند و پیشگویی هایی نسبت به حال اشخاص، گروهها و جامعه بشری می نمایند که بخشی از آن،کلّی گویی هایی است که هر کس توانایی آن را دارد،بی آن که نگاهی در اوضاع کواکب کرده باشد،یا بیان جزئیّاتی است که با حدس و گمان همراه است و در بسیاری از مواقع خلاف آن ثابت می شود همان گونه که در شأن ورود خطبه بالا،بیان شد.

به همین دلیل امام علیه السّلام در ذیل کلامش می فرماید:«(این که شما را از فراگیری

ص:276

علم نجوم نهی کردم به خاطر این است که)نجوم به کهانت دعوت می کند،و منجّم همچون کاهن است،و کاهن همچون ساحر،و ساحر همچون کافر است،و کافر در آتش دوزخ است!(بنابراین به پیشگویی این منجّم که گفت اگر در این ساعت حرکت کنی به مقصود نخواهی رسید،اعتناء نکنید)و به نام خدا به سوی مقصد حرکت کنید!» (فإنّها تدعو إلی الکهانة،و المنجّم کالکاهن،و الکاهن کالسّاحر،و السّاحر کالکافر!و الکافر فی النّار!سیروا علی اسم اللّه.

منظور از«کهانت»خبر دادن از امور پنهانی و پیشگویی درباره مسایل آینده و ادّعای آگاهی بر اسرار پنهان است و در لغت عرب«کاهن»به کسی گفته می شود که مدّعی این امور باشد،و در عصر جاهلیّت افرادی بودند که چنین ادعاهایی را داشتند،مانند«شقّ»و«سطیح»و در میان کاهنان معمول بود که سخنان باطل و بی اساس خود را با سجع و قافیه می آمیختند و با الفاظی جذّاب و پر طمطراق ادا می کردند تا در دلها مؤثّرتر واقع شود و اگر می بینیم پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را،مشرکان ناآگاه عرب،«کاهن»می خواندند،به خاطر این بود که از طریق وحی پیشگویی می کرد،به علاوه،آیات قرآن را که در نهایت فصاحت و بلاغت بود،بر آنها تلاوت می فرمود و چون آنها نمی خواستند«حقیقت را ببینند،ره افسانه می زدند.» بنابراین،علم نجوم(منظور علم احکام نجوم است)سر از کهانت در می آورد و کارهای کاهنان،شباهت زیادی به ساحران دارد،چرا که هر دو از طریق نیرنگ و تقلّب،به اغفال مردم ساده اندیش،دست می زنند و ساحر همچون کافر است،چرا که بر خدا توکّل نمی کند و تکیه گاه او امور دیگری است.خدا را عملا منشأ تأثیر در سرنوشت خود نمی داند،بلکه تأثیر را در امور دیگری که سحر و جادو است،می طلبد و سرنوشت همه این منحرفان آتش دوزخ است.

ص:277

پیش بینی می نمودند و حتّی تا این اواخر در تقویم ها،هنگامی که منجّمان سنّتی، می خواستند اوضاع کواکب را پیش بینی کنند،نخستین پیش بینی آنها این بود که:

«اوضاع کواکب دلالت دارد بر سلامتی ذات اقدس ملوکانه،قدر قدرت و قوی شوکت» سپس به ذک کلّیاتی می پرداختند که بدون مطالعه اوضاع کواکب نیز برای همه قابل پیش بینی بود،مانند:«از دست رفتن بعضی از بزرگان،اختلاف در بعضی از اصقاع عالم و گرانی بعضی از اشیا،آفت در بعضی از اشجار،سرد شدن هوا در زمستان و گرم شدن آن در تابستان،عزّت لحوم و دسوم در زمستان»و امثال آن.البتّه گاه انگشت روی موارد جزیی می گذاشتند که در پاره ای از مواقع درست از آب در می آمد و در پاره ای از مواقع غلط.

آنچه در روایات اسلامی و در خطبه بالا از آن نهی شده،همین پیشگویی ها و ارتباطات است.

چند این کار به«اذن اللّه»و نه از روی استقلال،صورت می گیرد.

3-کسانی که معتقد بودند آنها تأثیرات طبیعی در کره زمین دارند و همانگونه که حرارت آفتاب سبب رویش درختان و برگ و بار آنها می شود،اوضاع کواکب نیز تأثیراتی در سایر شؤون زندگی بشر دارد که قسمتی از آن برای ما کشف شده و بخشی در پرده ابهام است.

4-گروه دیگری معتقد بودند که آنها تأثیری در زندگی بشر ندارند،ولی می توانند از حوادث حال و گذشته خبر دهند و به تعبیر دیگر:آنها امارات و نشانه هایی بر حوادثند نه علل و اسباب.

گروه اوّل بی شکّ،در زمره کفّارند حتّی اگر اعتقاد به خدا نیز داشته باشند، چرا که آنها مشرکند و غیر از خداوند متعال،قایل به الوهیّت کواکب آسمان نیز می باشند.

گروه دوم،گر چه در زمره کفّار نیستند،ولی از دو نظر در اشتباهند،نخست اینکه:ادّعای آنها بر تأثیر کواکب در زندگی انسانها سخنی است بدون دلیل،و قولی است بدون علم و ادّعایی است بدون مدرک.

دیگر اینکه:این سخن مخالف ظواهر آیات قرآن و روایات قطعی اسلامی است که هیچ یک از این آثار-مخصوصا شعور و حیات و تدبیر آفرینش را-به آنها نسبت نمی دهد،بلکه آفرینش و مرگ و رزق و تدبیر عالم را به خداوند متعال نسبت می دهد و اگر سخنی از اجرام سماوی و نجوم و خورشید و ماه می گوید،تنها به این عنوان است که آنها آیات و نشانه های حق است.اگر واقعا آنها دارای علم و حیات و قدرت و تدبیر و تصرّف در عالم بودند،حد اقّل می بایست اشاره ای به آن در این همه آیات و روایات می شد.آری آنها مسخّر فرمان حقّ اند و هر کدام وظیفه خاص خود را انجام می دهند،خورشید نور افشانی می کند،ماه چراغ شب های تاریک است و...

ص:280

گروه سوم،که معتقدند کواکب آسمان از طریق آثار طبیعی در اوضاع زمین تأثیر دارند،به یقین این سخنی بر خلاف واقع نیست و امّا محدوده این تأثیر کجا است؟و تا چه حدّ است؟دقیقا بر ما روشن نیست.ما می دانیم تابش خورشید در همه چیز مؤثّر است،کره ماه در جزر و مدّ تأثیر دارد،نور ستارگان نیز بی اثر نیست،امّا آیا اینها در حوادث زندگی ما نیز مؤثرند یا نه؟آیا مثلا آتشفشان های خورشید در هیجانات فکری انسانها که در روی زمین زندگی می کنند و در نتیجه در بروز جنگ ها و نزاع ها مؤثّر است یا نه؟و مسایلی دیگر از این قبیل،آنها بر ما پوشیده است و حکم قطعی در این باره،از قبیل قول به غیر علم است و سخن بدون دلیل،بنابراین چنین سخنی شرعا مجاز نیست،مگر این که با دلایل علمی و قطعی،این تأثیرات و مانند آن ثابت شود.

به تعبیری دیگر:آنچه از تأثیرات طبیعی اوضاع فلکی در زمین و زندگی انسانها ثابت شده اخبار از آن مانعی ندارد و آنچه مشکوک است تنها به صورت احتمال می توان از آنها سخن گفت و حکم قطعی جایز نیست و در هر حال اعتقاد به چنین تأثیری به صورت اجمالی نه کفر است و نه خلاف شرع و روایات نهی از فراگرفتن علم نجوم،هرگز ناظر به آن نیست و منجّمین پیشین نیز،در احکامشان ناظر به این امور نبودند.

از کلمات منجّمین پیشین استفاده می شود که آنها برای ستارگان طبایعی قایل بودند،بعضی دارای طبیعت گرم،بعضی دارای طبیعت سرد و مانند اینها.بی شک قایل شدن به وجود این طبایع برای ستارگان ناشی از استحسانات و پندارها بود ولی بر اساس آن احکامی صادر می کردند و می گفتند چون در این ماه،فلان ستاره، با فلان ستاره نزدیک شده و طبیعت این دو،چنین اقتضاء می کند،پس فلان حوادث در روی زمین هماهنگ با آن طبایع،ظهور و بروز خواهد کرد که چون بر پایه پندار و استحسان بود،به هیچ وجه نمی توانست دلیلی بر حکم قطعی در این امور

ص:281

شود و شاید به همین دلیل«منجّمین اسلامی»در غالب این موارد تکیه بر احتمال می کردند و می گفتند:«احتمال بروز چنین حوادثی وجود دارد.» گروه چهارم،که حالات کواکب و ستارگان را نشانه ها و علاماتی برای حوادث آینده می دانستند،یا این که می گفتند سنّت الهی بر این جاری شده که به هنگام ظهور کیفیّات فلکی و تغییرات ستارگان،فلان حادثه در کره زمین رخ دهد بی آن که قایل به تأثیر یا الوهیّت و ربوبیّت برای کواکب آسمان باشند،اعتقادشان موجب کفر نبود،امّا چون سخنی بدون دلیل و قولی بدون علم داشتند و بر استنباطهای ظنّی یا وهمی تکیه می کردند،کارشان حرام بود،زیرا می دانیم در اسلام هر سخنی که بدون علم و یقین و بدون حجّت شرعیّه از انسان صادر شود،حرام و گناه است.قرآن مجید می فرماید: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ» ،از آنچه علم به آن نداری پیروی نکن. (1)»و نیز به عنوان نکوهش می فرماید: «أَ تَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» ؛آیا درباره خدا چیزی می گویید که نمی دانید.» (2)در جای دیگر درباره گروهی از کفّار می فرماید: «وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً» ، آنها هرگز به این سخنی که می گویند علم ندارند تنها از گمان(بی پایه)پیروی می کنند و گمان،هرگز انسان را از حقّ بی نیاز نمی کند (3)».

از سوی دیگر می دانیم علم غیب،مخصوص به خدا است،او است که می داند هر کسی سرانجام به سوی کدام مسیر حرکت می کند و آینده او چگونه است،در چه زمان و زمینی از جهان چشم می پوشد و در جوامع انسانی چه حوادثی روی می دهد.

البتّه«اولیاء اللّه»با تعلیم الهی به قسمتی از این امور آگاهی دارند،ولی از بعضی حوادث مانند«قیام قیامت»یا«ظهور مصلح جهانی»آگاه نیستند،ولی غیر از معصومین علیهم السّلام هر کس ادّعای علم غیب کند قابل قبول نیست،خواه این ادّعا از

ص:282

طریق علم نجوم باشد یا ارتباط با ارواح یا اخبار جنّ و یا غیر آنها.

از آنچه در بالا گفته شد به خوبی روشن می شود که چرا امام علیه السّلام در این خطبه شریفه،علم نجوم را سرچشمه کهانت و منجّم را به منزله کاهن و کاهن را بمنزله ساحر و ساحر را همانند کافر شمرده است و نیز روشن می شود چگونه تصدیق منجّمان سبب تکذیب قرآن است و چگونه تکیه بر سخن آنان سبب بی نیاز شمردن خویشتن از توکّل بر خدا و استعانت به ذات پاک او است.

در واقع سخن امام علیه السّلام ناظر به گروههای مختلفی از منجّمان است که یا اعتقاد به تأثیر استقلالی نجوم داشتند،یا به دلالت و حکایت اوضاع نجوم،از حوادث زمین معتقد بودند و یا مانند آن.

اسلام بر این بخش از علم نجوم،که پایه و مایه ای نداشت و متّکی بر اوهام و پندارها بود،خط بطلان کشید،ولی علم نجوم به معنای:«آگاهی بر آثار و اسرار ستارگان»را محترم شمرد و مسلمانان را به فراگیری آن دعوت کرد.

4-استفاده از آن برای توجیه مکتب جبر،به این گونه که بگویند:حوادث زندگی ما،معلول اوضاع افلاک است،چه بخواهیم یا نخواهیم این حوادث صورت می گیرد.

5-توجیه مسایل سیاسی مورد نظر،از طریق اینکه اوضاع افلاک چنین دلالت می کند و کسی نمی تواند با آن مقابله نماید،برای کوبیدن افکار مخالفان سیاسی.

در اینجا سؤال دیگری مطرح است و آن اینکه در بعضی از روایات اسلامی درباره پرهیز از عقد ازدواج در هنگامی که قمر در عقرب است(ماه مقابل صورت فلکی عقرب قرار گرفته است)دستوراتی وارد شده،آیا این دلیل بر آن نیست که اوضاع افلاک در زندگی انسانها تأثیر طبیعی دارد؟ پاسخ این سؤال،چندان پیچیده نیست.زیرا ما تأثیر طبیعی اوضاع فلکی را در زندگی انسانها انکار نکردیم،چرا که تمام اجزای جهان،یک واحد به هم پیوسته است و در یکدیگر تأثیر دارد.آنچه ما گفتیم این بود که اثبات تأثیر طبیعی اوضاع افلاک در زندگی انسانها در هر مورد و بدون استثنا،نیاز به دلیل و برهان دارد و با خیال و پندار و استحسان نمی توان چیزی را اثبات کرد،حال اگر از طریق معصومین علیهم السّلام مطلبی در این زمینه ثابت شود،به همان مقدار که ثابت شده قابل قبول و مورد پذیرش است.

بنابراین روایات«قمر در عقرب»ناقض بحث های بالا نیست.

ص:284

«جمل»و شکست سپاه«عایشه»در«بصره»ایراد فرمود و در آن به مذمّت زنان پرداخته که به یقین،منظور زنانی است همانند آتش افروز جنگ جمل و کسانی که از گفته های آنها پیروی می کنند.

امام علیه السّلام این گونه افراد را به سبب کمبودهایی که دارند و به خاطر همان کمبودها دست به کارهای خلافی می زنند،نکوهش می کند و مؤمنان را از القائات سوء آنان بر حذر می دارد.

ص:286

معاشر النّاس،إنّ النّساء نواقص الإیمان،نواقص الحظوظ،نواقص العقول:فأمّا نقصان إیمانهنّ فقعودهنّ عن الصّلاة و الصّیام فی أیّام حیضهنّ،و أمّا نقصان عقولهنّ فشهادة امرأتین کشهادة الرّجل الواحد،و أمّا نقصان حظوظهنّ فمواریثهنّ علی الإنصاف من مواریث الرّجال.فاتّقوا شرار النّساء،و کونوا من خیارهنّ علی حذر،و لا تطیعوهنّ فی المعروف حتّی لا یطمعن فی المنکر.

خطبه بالا و جملات معدود دیگری که در«نهج البلاغه»شبیه آن است،از این گفتگوها و تفسیرهای مختلف بر کنار نمانده،گاه در سند آن تردید شده و گاه در تفسیر متن آن بحث کرده اند که مبادا کمترین گرد و غبار نقص،بر دامان زنان بنشیند و بعضی نیز راه تفریط را پیموده و زنان را مجموعه ای از نقص و کاستی نشان داده اند.

ولی در این میان،دو چیز را نمی توان انکار کرد،نخست اینکه:این خطبه بعد از جنگ«جمل»وارد شده و می دانیم میدان دار اصلی آن جنگ،همسر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به نام«عایشه»بود که به تحریک«طلحه»و«زبیر»به شکل بی سابقه ای در میدان جنگ وارد شد و خون های زیادی از بی گناهان و یا ناآگاهان به زمین ریخت که بعضی عدد کشته شدگان را بالغ بر هفده هزار نفر می دانند.درست است که بعد از شکست لشکریان«عایشه»و«طلحه»و«زبیر»،آن زن،اظهار ندامت کرد و امیرمؤمنان علی علیه السّلام نیز به خاطر احترام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را به مدینه بازگرداند،ولی آثار نامطلوب این جنگ برای همیشه در تاریخ اسلام باقی ماند.

دیگر اینکه:ما در بسیاری از آیات قرآن حتی مذمّتی از نوع بشر می بینیم: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً» ؛به یقین انسان حریص و کم طاقت آفریده شده!هنگامی که بدی به او رسد،بی تابی می کند و هنگامی که خوبی به او رسد بخل می ورزد و مانع دیگران می شود. (1)

و در جای دیگر می خوانیم: «إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً» ؛انسان به یقین بسیار ظالم و جاهل بود (2).

و در جای دیگر او را،«کفور مبین»(کفران کننده آشکار)نامیده است: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ» . (3)

ص:289

و در جای دیگر از انسان به عنوان موجودی که هر گاه به نعمت می رسد طغیان می کند،یاد شده: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی» (1)...و مانند آن.

بی شک،انسان در طبیعتش نه«کفور مبین»است نه«ظلوم و جهول»و نه طغیانگر،بلکه ظاهر این است که این بحثها درباره انسانهایی است که تحت تربیت رهبران الهی قرار نگرفته اند و به صورت گیاهان خودرو،درآمده اند.نه راهنمایی و نه بیدارگری دارند و در میان هوس ها غوطه ورند.

به همین دلیل در قرآن از مقام انسان با تقوا و مطیع فرمان الهی،مدح و تمجید فراوان شده و اصولا بنی آدم به عنوان گل سر سبد جهان آفرینش معرّفی گردیده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلاً» (2).

در مورد جنس زن نیز مطلب همین گونه است،در میان زنان افراد شایسته ای داریم که حتّی در میان مردان مانند آنها کم است و به عکس،زنان بسیار منحرفی داریم که سرچشمه بسیاری از نابسامانی های جامعه بشری هستند.

با توجّه به این مقدّمه،به شرح و تفسیر خطبه می پردازیم و در پایان به نکاتی نیز در همین ارتباط خواهیم پرداخت.همانگونه که در بالا اشاره شد امام علیه السّلام این خطبه را در جنگ«جمل»به عنوان هشدار به همه مسلمانان بیان می کند تا در آینده گرفتار چنین حوادث دردناکی نشوند.

نخست می فرماید:«ای مردم!زنان از نظر ایمان و بهره(اقتصادی)و موهبت عقل کاستی هایی دارند» معاشر النّاس!إنّ النّساء نواقص الإیمان،نواقص الحظوظ، نواقص العقول .

سپس به ذکر دلیل برای این سه کاستی پرداخته،چنین ادامه می دهد:«امّا

ص:290

کاستی ایمان آنها،به دلیل آن است که از نماز و روزه در ایّام عادت باز می مانند،و گواه کاستی عقول آنها این است که شهادت دو نفر از آنان،همچون شهادت یک مرد است،و امّا کاستی بهره(اقتصادی)آنها دلیلش این است که سهم ارث آنان،نصف سهم مردان است» و أمّا نقصان إیمانهنّ فقعودهنّ عن الصّلاة و الصّیام فی أیّام حیضهنّ،و أمّا نقصان عقولهنّ فشهادة امرأتین کشهادة الرّجل الواحد،و أمّا نقصان حظوظهنّ فمواریثهنّ علی الانصاف من مواریث الرّجال .

شک نیست که این کاستی های سه گانه هر کدام دلیلی دارد اگر خداوند نماز و روزه را در حالت عادت ماهانه از زنان برداشته به دلیل این است که اوّلا:زمان عادت،حالت بیمارگونه ای برای زنان پیدا می شود،که نیاز به استراحت بیشتر دارد.

ثانیا:وضع آنها متناسب عبادت و نیایش نیست.و اگر شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد است به خاطر آن است که عواطف بر آنان غلبه دارد،و ای بسا تحت تأثیر عواطف واقع شوند و به نفع کسی و به زیان دیگری شهادت دهند و اگر سهم ارث آنها نیمی از سهم مردان است،اوّلا:این تنها در مورد فرزندان و همسرها است،در حالی که در مورد پدر و مادر در بسیاری از موارد ارث آنها یکی است و همچنین در مورد خواهران و برادران و فرزندان آنها در بعضی از موارد ارث.به تعبیر دیگر:زن به عنوان مادر یا خواهر در بسیاری از موارد سهم مساوی با مردان دارد.ثانیا:نفقات زندگی همه بر دوش مردان است و زن نه تنها نفقه فرزندان را نمی پردازد،بلکه شوهر باید نفقه او را بپردازد،هر چند از طریق ارث یا طرق دیگری،مال فراوانی به دست آورد.

بنابراین،تمام این تفاوت ها که در اسلام وارد شده حساب شده می باشد،امّا یک نکته را نمی توان انکار کرد که به هر حال زن و مرد از تمام جهات یکسان نیستند و آنهایی که شعار مساوات یا احیانا شعار برتری زن را بر مرد سر می دهند،خودشان

ص:291

در عمل طور دیگری رفتار می کنند.هیچ رئیس جمهوری را-که شعار مساوات می دهد-پیدا نمی کنیم که وزیران خود را به طور مساوی از میان زنان و مردان انتخاب کند و همچنین مدیران کلّ در تقسیم پست های معاونت،معمولا چنین برنامه ای را ندارند،حتّی در کشورهای غربی و کشورهای لائیک و غیر مذهبی! آنچه به حق و به صداقت و واقع بینی نزدیکتر است و از ریاکاری و تظاهر دور، این است که:ما این دو جنس را با تمام شایستگی های خدادادشان،به خوبی بشناسیم و عدالت را در میان آنها برقرار سازیم تا هر یک از آن دو،بتوانند استعداد خدادادشان را شکوفا کنند و از نیروهای خلاّقی که بالقوّه در وجود آنها است هم خودشان و هم جامعه بهره بگیرند.این بهترین تعبیری است که می توان در این زمینه داشت و در بحث نکات به خواست خدا شرح بیشتری خواهیم داد.

در پایان این خطبه امام علیه السّلام در یک نتیجه گیری کوتاه می فرماید:«حال که چنین است از زنان بد بپرهیزید،و مراقب نیکان آنها نیز باشید!» فاتّقوا شرار النّساء،و کونوا من خیارهنّ علی حذر .

سپس می افزاید:«در اعمال نیک(به صورت اطاعت و تسلیم بی قید و شرط)از آنان اطاعت نکنید تا در اعمال بد انتظار پیروی از شما نداشته باشند!» و لا تطیعوهنّ فی المعروف حتّی لا یطمعن فی المنکر .

بدیهی است عدم اطاعت از آنها در معروف(کار نیک)به این معنا نیست که اگر آنها دعوت به امور معروفی،همچون نماز و روزه و عدالت و احسان کردند شما با آنها مخالفت کنید،بلکه منظور این است که قبول پیشنهاد آنها نباید به صورت تسلیم بی قید و شرط در برابر آنان باشد و به تعبیر دیگر:«معروف»را به خاطر معروف بودنش انجام دهید،نه به خاطر تسلیم بی قید و شرط در برابر همسرتان.مبادا آنها جسور شوند و احیانا انتظار داشته باشند،تسلیم خواسته های ناپسند آنها شوید.

ص:292

گر چه عبارت«نهج البلاغه»در اینجا مخصوص همسران نیست و زنان را به صورت مطلق عنوان می کند،ولی پیدا است که این گونه مسایل معمولا در بین همسران اتفاق می افتد.بنابراین،آنچه در این خطبه آمده،با آیات وجوب امر به معروف و نهی از منکر و لزوم پذیرش آن که شامل هر مرد و زن می شود،منافات ندارد،چرا که منظور خطبه این نیست که معروف را ترک گویند،بلکه منظور این است که عمل شما شکل اطاعت بی قید و شرط نداشته باشد،مثل اینکه به او بگوید:من هم این کار را در نظر داشته ام که انجام دهم(در صورتی که در واقع چنین نیّتی را داشته است)و یا اینکه اگر کاری است که تأخیرش مانعی ندارد کمی تأخیر بیندازد و فاصله شود تا همسرش احساس نکند که شوهرش تابع بی قید و شرط او است.

ولی به هر حال،زنان با ایمان و آگاه و هوشیار و متعهّد،به یقین از این حکم مستثنا هستند،زنانی که رضای آنها رضای خدا و سخط آنها سخط خداست، همچون فاطمه زهرا علیها السّلام که فرمان او جز خیر و صلاح و تحصیل رضا و قرب پروردگار نخواهد بود.

این نکته نیز روشن است که می گوید:«از خوبان آنها بر حذر باشید!»خوب نسبی است،نه خوب مطلق،چرا که خوبان مطلق،نه تنها نباید از آنها بر حذر بود،بلکه باید از پیشنهادهای آنها استقبال کرد و صحبت آنها را غنیمت شمرد.

به همین دلیل در تاریخ اسلام مردان برجسته ای را می بینیم که به پیشنهادهای همسران شایسته خود اهمیت می دادند.

به همین دلیل،در بعضی از آیات قرآن می بینیم که برای مشورت با زنان،ها قایل شده و آن را کار پسندیده ای معرفی می کند.در مورد باز گرفتن کودک از شیر در سوره بقره می خوانیم: «فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما» ؛ هر گاه پدر و مادر،بخواهند با رضایت هر دو و مشورت و توافق،کودک را قبل از دو سال از شیر باز گیرند،گناهی بر آنها نیست.» (1)

ص:293

خواه مرد باشد یا زن،در حالی که مؤمن است،او را به حیاتی پاک زنده می داریم و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند،خواهیم داد. (1)

در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصّادِقِینَ وَ الصّادِقاتِ» «أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً» ،به یقین مردان و زنان مسلمان،مردان با ایمان و زنان با ایمان،مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا،مردان راستگو و زنان راستگو...خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است». (2)

آیه شریفه «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ» (3)نیز معیار را قرب به پروردگار قرار می دهد،از هر کس که باشد بی آنکه جنسیّت مرد و زن،در آن دخیل باشد.

و همچنین آیات دیگر که ذکر همه آنها به طول می انجامد.

در روایات اسلامی نیز این حقیقت به خوبی نمایان است.در حدیثی که«مرحوم کلینی»در کتاب«کافی»آورده،می خوانیم:«خواهر رضاعی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خدمتش رسید،هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله او را دید بسیار شاد شد و ملحفه(روانداز)خود را برای او گسترد و او را بر آن نشاند،سپس با وی گرم صحبت شد هنگامی که او از خدمت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بیرون رفت،برادرش آمد(این خواهر و برادر فرزندان حلیمه سعدیه بودند که مادر رضاعی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود)ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آن احتراماتی را که برای خواهرش قایل شد،برای او قایل نشد(هر چند به او نیز محبّت کرد).

بعضی سؤال کردند که ای رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله!احترامی را که به خواهر گذاشتی به برادر نگذاشتی با اینکه او مرد است؟!پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«لأنّها کانت أبرّ بوالدیها منه ، این به خاطر آن است که آن خواهر نسبت به پدر و مادرش از آن برادر نیکوکارتر بود» (4).

ص:295

جالب اینکه اصحاب روی امتیاز مرد بودن تکیه کردند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نه تنها آن را امتیاز نشمرد،بلکه خواهرش را به خاطر ارزشهای الهی انسانی بر او مقدّم شمرد.

داستان«نسیبه»و شجاعت او در میدان«احد»که بدون توجّه به خطرات برای رزمندگان لشکر اسلام،آب می آورد و حتّی هنگامی که به او حمله کردند،دفاع جانانه ای در برابر لشکر نمود تا آنجا که سیزده زخم بر تن او وارد شد و سرانجام در «یمامه»در جنگ با«مسیلمه»شهید گشت،معروف است.در حدیث آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در روز«احد»درباره او فرمود:

«لمقام نسیبة بنت کعب الیوم خیر من مقام فلان و فلان ،مقام این زن،امروز از مقام فلان و فلان(بعضی از افراد سرشناس لشکر)برتر است» (1).

داستان«شطیطه نیشابوری»معروف است،آن هنگام که«محمّد بن علی نیشابوری»اموال فراوان و هدایایی برای امام موسی بن جعفر علیه السّلام از سوی مردم نیشابور با خود خدمت آن حضرت آورد،امام علیه السّلام از میان 30 هزار دینار و 50 هزار درهم و قطعه ای لباس،تنها یک درهم و قطعه پارچه ای را که متعلّق به زن با ایمانی به نام«شطیطه»بود،پذیرفت و بقیه را بازپس فرستاد! (2)از این حدیث به خوبی روشن می شود که ارزش انسانی بین زن و مرد تفاوتی ندارد.از این رو،گاهی زنان در این امر بر مردان پیشی می گیرند.

نباشد،زیرا مسلم در اینجا به معنای نوع انسان است همانگونه که در بعضی از روایات چنین است)بنابراین هیچ محدودیتی از نظر اسلامی،در هیچ مرحله ای از فراگیری علوم،برای زنان وجود ندارد و آنها می توانند تمام مدارج کمال را از این نظر طیّ کنند.در تاریخ اسلام نیز به شخصیت های بزرگ و با فضیلتی از جنس زنان برخورد می کنیم که در کتب حدیث،اسامی گروهی از آنان به عنوان زنان راوی دیده می شود.

بارداری تا زمانی که به راه می افتند در نظر بگیریم،مجموعا دوازده سال می شود که در سنین جوانی و نزدیک به جوانی خواهد بود.

شاید به همین دلیل است که در تمام کشورها،حتّی در کشورهایی که تساوی زن و مرد عملا در تمام زمینه ها انجام شده و مذهب در آنجا حاکمیتی ندارد،بسیاری از کارهای پر مسئولیّت و سنگین بر دوش مردان است و مسئولین سیاسی و اقتصادی و اجتماعی،به طور اکثر از میان مردان انتخاب می شوند.

بنابراین،وجود پاره ای از تفاوت ها در میان مسئولیت زنان و مردان،مانند عهده داری منصب قضاوت،یا تفاوت در تعداد شهود زن و مرد،یا تفاوت در بهره میراث که دلیل آن را در بالا ذکر کردیم،هرگز نمی تواند اصول کلّی برابری را در میان این دو جنس در بعد الهی و انسانی و در بعد علمی و فرهنگی و در بعد اقتصادی بر هم بزند و در هر حال باید تفاوت طبیعی این دو جنس را پذیرفت و با شعارهای دروغین،خود را در بیراهه گرفتار نسازیم.

وقت بود،ولی در نیمه دوم از خلافت«عثمان»از او به شدّت رنجیده خاطر گشت و بین او و«عثمان»اقدامات تند و عکس العمل های شدیدی ظاهر شد که این تیرگی رفته رفته به دشمنی مبدّل گردید و به این ترتیب«عایشه»در صف مخالفان «عثمان»درآمد و حتّی از یک نظر رهبری آنها را به عهده گرفت و به شورشی که بر ضدّ«عثمان»پیدا شده بود،دامن می زد،تا اینکه«عثمان»کشته شد.«عایشه» امیدوار بود که بعد از کشته شدن«عثمان»خلافت به پسر عمّش«طلحه»برسد و به این ترتیب خلافت به خاندان«تیم»باز گردد!ولی هنگامی که متوجّه شد مردم با امیرمؤمنان علی علیه السّلام بیعت کردند و نقشه هایش نقش بر آب شد،تغییر مسیر داد و به خونخواهی«عثمان»برخاست و یکی از بنیان گذاران جنگ«جمل»در بصره شد و به همراهی«طلحه»و«زبیر»آتش جنگ را برافروخت!ولی هنگامی که در جنگ «جمل»متحمّل شکست سختی شد و هم پیمانانش،«طلحه»و«زبیر»کشته شدند و علی علیه السّلام او را به خاطر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با احترام به مدینه بازگردانید،خانه نشین شد.او در حدّ خود هوش سرشاری داشت و به همین دلیل به خود اجازه می داد در مسایل فقهی فتوا دهد و به خاطر جهات سیاسی نیز،خلفا او را در این قسمت مورد احترام قرار می دادند.

«ابن سعد»در«طبقات»می نویسد:«عمر»حقوق همسران رسول خدا را ده هزار دینار در سال تعیین کرده بود ولی به عایشه دوازده هزار دینار می داد،ولی هنگامی عثمان با عایشه اختلاف پیدا کرد-به گفته یعقوبی در تاریخ خود-این دو هزار دینار را قطع کرد.

اختلاف میان«عثمان»و«عایشه»در جریان فرمانداری«ولید بن عقبه»بالا گرفت «ولید»که علاوه بر شراب خوردن،به بعضی از صحابه معروف رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مانند «ابن مسعود»بی حرمتی روا داشت،به نزد عثمان فراخوانده شد و شهود،شهادت به شراب خواری او دادند،ولی به گفته«بلاذری»در«انساب الأشراف»عثمان نه تنها

ص:299

ولید را که برادر خوانده او بود،مجازات نکرد،بلکه شهود را تحت تعقیب قرار داد! آنها به خانه عایشه پناه بردند و عثمان فریاد زد آیا سرکشان عراقی را پناهگاهی جز خانه عایشه نیست؟هنگامی که عایشه این سخنان را شنید،نعلین رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را بر سر دست بلند کرد و گفت:«هنوز این کفش کهنه نشده سنّت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را پشت سرانداختید!»هنگامی که این سخنان به مردم رسید عدّه ای به طرفداری او و گروهی به حمایت از«عثمان»برخاستند،تا آنجا که در مسجد به جان هم افتادند و به زد و خورد پرداختند.

هنگامی که«عثمان»کشته شد،«عایشه»خوشحال گشت،امّا زمانی که دید حکومت در دست علی علیه السّلام افتاد،سخت ناراحت گشت و از آنجا که علی علیه السّلام سخت پایبند به عدالت بود و طبعا خواسته های عایشه انجام نمی شد،کینه آن حضرت را به دل گرفت.

«طبری»در تاریخ«الامم و الملوک»و«ابن سعد»در«طبقات»و«ابن اثیر»در «کامل»می نویسند:هنگامی که خبر شهادت علی علیه السّلام به او رسید،شادمان گشت و سجده شکر به جای آورد و از خوشحالی این شعر را بر زبان جاری کرد:

فألقت عصاها و استقرّ بها النّوی کما قرّ عینا بالإیاب المسافر

«عصای خود را افکند و آرامش پیدا کرد-همانگونه که انسان از بازگشت مسافر عزیزش شادمان می شود».

اشاره به اینکه حالا نگرانی های من،برطرف شده و آرامش یافتم و از آن بالاتر این که از«ابن ملجم»با ابیاتی تجلیل کرد و چون این سخن به گوش«زینب»دختر «امّ سلمه»رسید،به عایشه اعتراض کرد و او متوجّه شد کار زننده ای انجام داده و ظاهرا در مقام عذر خواهی برآمد و گفت:من فراموش کار شده ام،هر وقت فراموش کردم به من تذکّر دهید!(عایشه در آن زمان نزدیک به 50 سال داشت).

از عجائب زندگی عایشه تغییر موضع سریع و شدید او درباره«عثمان»است.به گفته«ابن ابی الحدید»هر کس در تاریخ و اخبار چیزی نوشته صریحا گفته است عایشه از سرسخت ترین دشمنان عثمان بوده،او نخستین کسی بود که عثمان را

ص:300

«نعثل»نامید و گفت:«اقتلوا نعثلا قتل اللّه نعثلا،نعثل را بکشید خدا او را بکشد!» («نعثل»در لغت به معنای پیرمرد احمق است و به معنای مرد ریش بلند پرمو،نیز آمده.و گاه گفته شده«نعثل»یک مرد یهودی ریش بلند بوده و معلوم نیست نامگذاری عثمان به«نعثل»از طرف عایشه روی کدام یک از این معانی است)ولی با این حال هنگامی که عایشه شنید مردم بعد از عثمان،علی علیه السّلام را برگزیده اند گفت:

اگر این حرف صحیح باشد ای کاش آسمان بر زمین فرو ریزد!و از همان وقت می گفت:(قتلوا ابن عفّان مظلوما)عثمان را مظلوم کشتند.»سپس با تحریک «طلحه»و«زبیر»،به عنوان مطالبه خون عثمان،مردم را به قیام بر ضدّ علی علیه السّلام فرا خواند.

سپس«ابن ابی الحدید»می افزاید:هنگامی که عایشه تصمیم بر قیام بر ضدّ علی علیه السّلام گرفت،می خواست«امّ سلمه»(یکی از همسران پیامبر صلّی اللّه علیه و آله)را با خود همراه کند،لذا از او دعوت کرد و برای او از مظلومیّت عثمان سخن گفت.

«امّ سلمه»در شگفتی فرو رفت و به او گفت:«تا دیروز مردم را بر ضد عثمان می شوراندی و او را«نعثل»می خواندی چطور امروز به خونخواهی او برخاستی!با این که موقعیّت علی علیه السّلام را در نزد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خوب می دانی اگر فراموش کرده ای یاد آوریت کنم.» عایشه گفت:«عیبی ندارد».سپس«امّ سلمه»داستانی از زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را نقل کرد که نشان می داد پیامبر علی علیه السّلام را شایسته خلافت می دانست.عایشه این ماجرا را تصدیق کرد،امّ سلمه پرسید:«پس چرا می خواهی با او مبارزه کنی؟!گفت:«برای اصلاح در میان مردم!!» (1)مورّخ معروف«طبری»نیز نقل می کند:هنگامی که عایشه گفت عثمان را مظلوم کشتند و من به خونخواهی عثمان برمی خیزم،کسی به او گفت:به خدا سوگند!

ص:301

نخستین کسی که بر عثمان ایراد گرفت تو بودی و تو بودی که می گفتی:«اقتلوا نعثلا فقد کفر،نعثل را بکشید که کافر شده است».

عایشه گفت:«آری،ولی مردم نخست عثمان را توبه دادند و پس از توبه او را کشتند.من قبول دارم که چنین سخنی را درباره او گفتم،ولی الان می گویم او مظلوم بود و این سخن از سخن اوّل بهتر است!» (1)شبیه همین معنا را«ابن اثیر»در کتاب«کامل»نقل کرده است (2).

«بخاری»در«صحیح»خود داستان حسد ورزیدن عایشه نسبت به حضرت خدیجه را نقل می کند،با اینکه خدیجه قبل از ازدواج پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با عایشه،از دنیا رفته بود. (3)

داستان رسیدن عایشه در مسیر راه خود،به سوی بصره،به یک آبادی به نام «حوئب»و سر و صدای سگ های آبادی،معروف است،در آنجا وقتی که عایشه نام «حوئب»را شنید،به یاد سخنی افتاد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به عنوان هشدار به او گفته بود:

«بترس!از آن روزی که به راهی می روی که سگ های«حوئب»در آنجا در اطراف تو سر و صدای زیادی خواهند کرد.»عایشه سخت نگران شد و تصمیم گرفت از همانجا بازگردد،ولی کسانی که با این کار سخت مخالف بودند،پنجاه نفر از«اعراب»بیابانی آنجا را دیدند و قول پاداش به آنها دادند تا بیایند و شهادت دهند این جا«حوئب» نیست! (4)عایشه در شب سه شنبه 10 شوّال سال 57 یا 59 در مدینه از دنیا رفت و ابوهریره بر جنازه او نماز خواند و او را در بقیع به خاک سپردند.

ص:302

ص:304

أیّها النّاس،الزّهادة قصر الأمل،و الشّکر عند[عن]النّعم،و التّورّع عند المحارم،فإن عزب ذلک عنکم فلا یغلب الحرام صبرکم،و لا تنسوا عند النّعم شکرکم،فقد أعذر اللّه إلیکم بحجج مسفرة ظاهرة،و کتب بارزة العذر واضحة.

برابر نعمت،و پارسایی در مقابل گناه است» أیّها النّاس!الزّهادة (1)قصر الأمل،و الشّکر عند النّعم،و التّورّع عند المحارم .

توضیحی که امام علیه السّلام با این سه جمله درباره زهد می فرماید،در برابر تفسیرهای غلطی است که از زهد می شود و چه بسیارند کسانی که هرگز معنای زهد را نفهمیده اند و خود را«زاهد»می پندارند!تصوّر می کنند«زهد»تنها پوشیدن لباس های ساده،یا عدم ورود در مسایل مهمّ اجتماعی و گوشه گیری و جدایی از جامعه انسانی و بیگانگی نسبت به فعّالیّتهای اقتصادی است،در حالی که هیچ یک از اینها دلیل بر زهد نیست.

حقیقت«زهد»که در برابر«رغبت»قرار دارد،همان بی اعتنایی نسبت به مواهب مادّی است و یا به تعبیر دیگر:«عدم وابستگی نسبت به دنیا و مظاهر دنیا می باشد،هر چند امکانات وسیعی در اختیار داشته باشد.» کسی که نسبت به امور مادّی بی اعتنا است،هرگز دنبال آرزوهای دور و دراز نیست(آرزوهای دور و دراز مخصوص دنیاپرستان است)و کسی که چنین است در برابر نعمت ها سپاسگزار و در برابر گناهان خویشتن دار است،زیرا نعمت ها،او را به خود مشغول نمی دارد و از یاد خدا غافل نمی کند و گناهان،دل و دین او را نمی ربایند.

در کلمات قصار مولا علیه السّلام نیز،تفسیر دیگری از زهد شده که هر چند در ظاهر با این تفسیر متفاوت است،ولی در واقع به یک معنا بازمی گردند،می فرماید: «الزّهد کلّه بین کلمتین من القرآن:قال اللّه سبحانه: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» و من لم یأس علی الماضی و لم یفرح بالآتی فقد أخذ الزّهد بطرفیه ،تمام زهد در میان دو جمله از قرآن است،خداوند متعال می فرماید:«تا بر گذشته تأسّف نخورید و نسبت به آینده شاد و دلبسته نباشید.»بنابراین آن کس که غم گذشته(و

ص:306

آنچه را از دست داده)نمی خورد و نسبت به آینده(و آنچه در دست دارد)شاد و دلبسته نیست،هر دو جانب زهد را در اختیار گرفته است» (1).

این تعبیر اشاره است به اینکه حقیقت زهد،ترک وابستگی ها و گسستن زنجیرهای اسارت مربوط به گذشته و آینده است.

تعبیر به «و الشّکر عند النّعم» که به عنوان دومین رکن،از ارکان سه گانه زهد شمرده شده،اشاره به این است که همواره نعمت ها را از سوی خدا بداند،نه از سوی خود،تا همین سبب دلبستگی اش به خدا گردد،نه دلبستگی به خویشتن! تعبیر به «التّورّع عند المحارم» اشاره به این است که ریشه اصلی گناه، دنیاپرستی است همانگونه که در حدیث معروف می خوانیم:

«حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة ،علاقه و عشق به دنیا،ریشه و سرآغاز هر گناهی است» (2).

بنابراین کسی که:آرزوهایش کوتاه و در برابر نعمت های الهی شکرگزار و در برابر گناهان خویشتن دار است،زاهد واقعی است،خواه فقیر باشد یا غنی،چرا که معیار زهد و وارستگی هرگز فقر نیست! سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«اگر نتوانستید همه این صفات را فراهم سازید،لااقل مراقب باشید حرام،بر اراده و صبر شما چیره نگردد و در برابر نعمت های الهی شکر خدا را به فراموشی مسپارید،چه اینکه خداوند با دلائل روشن و آشکار و کتب آسمانی بارز واضح اتمام حجّت کرده است» (فإنّ عزب (3)ذلک عنکم، فلا یغلب الحرام صبرکم،و لا تنسوا عند النّعم شکرکم،فقد أعذر اللّه إلیکم بحجج)

ص:307

مسفرة (1)ظاهرة،و کتب بارزة العذر واضحة).

با اینکه امام علیه السّلام در قسمت اخیر،بر دو قسمت از ارکان سه گانه زهد تأکید می ورزد(پرهیز از گناه و شکرگزاری در برابر نعمت)ولی تعبیراتی که در این چند جمله به کار رفته،نشان می دهد که منظور امام علیه السّلام این است که اگر شکر نعمت را به طور کامل انجام نمی دهید،لااقل شکرگزاری را به فراموشی نسپارید و اگر ورع و پرهیز از گناه را در حدّ اعلا-که پرهیز از مشتبهات را هم شامل می شود-ندارید، لااقل حرام،بر صبر شما غلبه نکند و این حدّ از تقوا را رعایت کنید.

جمله هایی که مولا علیه السّلام در بیان علّت زهد ذکر فرموده،اشاره بر این است که این حدّ از زهد و تقوا،بر همه کس لازم است،چرا که خداوند اتمام حجّت کرده،از این رو هیچ کس در مخالفت با آن معذور نیست! کوتاه سخن اینکه،پرهیز از گناه و شکر نعمت،دارای دو مرحله است:یک مرحله آن وظیفه همه مسلمانان و در واقع شرط ایمان است.و یک مرحله عالی دارد که آمیخته با پرهیز از مشتبهات و کوتاهی آرزوها است و این در خور زاهدان و شایسته پیشگامان از اهل ایمان است.

کمتر دیده می شود،امّا حقیقت و مفهوم و محتوای آن،در قرآن مجید بطور گسترده آمده است.

«زهد»در منطق ادیان الهی،همان وارستگی و بی اعتنایی به زرق و برق جهان مادّه است.زهد این نیست که انسان از مال و ثروت و مقامات و امکانات دنیا بی بهره باشد،زهد آن است که اسیر آنها نگردد،بلکه امیر بر آنها باشد.به همین دلیل «سلیمان»آن پیامبر بزرگ الهی که حکومت و اموال او ضرب المثل است با ردّ هدایای گرانبهای«ملکه سبا»نشان داد که امیر است نه اسیر.

در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«الزّهادة فی الدّنیا لیست بتحریم الحلال، و لا إضاعة المال،و لکن الزّهادة فی الدّنیا أن لا تکون بما فی یدیک أوثق منک بما فی ید اللّه ،زهد در دنیا به این نیست که حلال را بر خود حرام کنی،یا مال و ثروت خویش را ضایع سازی(و به دور افکنی)بلکه زهد در دنیا به این است که:اطمینان و علاقه تو به آنچه در دست داری،از آنچه به دست خدا است بیشتر نباشد(به فرمان خدا و برای جلب رضای او از آنچه داری بگذری)» (1).

از اینجا روشن می شود که«زهد اسلامی»هیچ ارتباطی با«رهبانیّت مسیحی» ندارد.«زهد اسلامی»به معنای سادگی زندگی و حذف تجمّلات و عدم اسارت در چنگال شهوات و مال و مقام است،در حالی که«رهبانیّت»به معنای جدایی و بیگانگی از زندگی اجتماعی است.

در حدیثی می خوانیم:هنگامی که فرزند«عثمان بن مظعون»از دنیا رفت،وی بسیار غمگین شد و به اصطلاح به«زهد»روی آورد،خانه اش را مسجد قرار داد و مشغول عبادت گشت(و همه کار،جز عبادت را ترک گفت).

ص:309

هنگامی که این خبر به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله رسید او را احضار کرد و فرمود:

«یا عثمان!إنّ اللّه تبارک و تعالی لم یکتب علینا الرّهبانیّة إنّما رهبانیّة أمّتی،الجهاد فی سبیل اللّه، ای عثمان!خداوند متعال رهبانیّت را بر ما مقرّر نفرموده،رهبانیّت امّت من،جهاد در راه خدا است» (1).

اشاره به این که اگر می خواهی به زندگی مادّی،پشت پا بزنی این کار را به صورت منفی و انزوای اجتماعی انجام نده،بلکه آن را در یک مسیر مثبت،یعنی جهاد در راه خدا جستجو کن.

سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بحث مشروحی درباره فضیلت نماز جماعت برای او بیان فرمود،تا بداند روح اسلام،جمع گرایی و نفی رهبانیّت و عزلت گزینی است.

نقطه مقابل«زهد»،«رغبت»(توجّه و دلبستگی به دنیا)و«تنافس»در دنیا، یعنی:با اصرار،دنبال آن دویدن است،که در اسلام بسیار از آن نکوهش شده است.

«زهد»آثار فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد،که می توان آن را به وسیله این آثار شناخت،کوتاهی آرزوها،شکر نعمت های الهی،پرهیز از گناه-که در خطبه بالا آمد-از ارکان یا نشانه های آن است.

هرگز نباید«زهد»را مساوی فقر و نیازمندی دانست،زهد به معنای بی نیازی درون و سیراب بودن روح انسان به وسیله معنویّات و ترک دلبستگی های مادّی است و نشانه آن پرهیز از تجمّل و لذّت گرایی می باشد.

یکی از متفکّران اسلامی(رحمة اللّه علیه)درباره انگیزه های زهد می نویسد:

زاهد از آن جهت بی تکلّف و در کمال قناعت زندگی می کند،تا دیگران را به آسایش برساند،او از اینکه نیازمندان بخورند و بپوشند،بیش از آن لذّت می برد که خود

ص:310

بخورد و بپوشد،شعار«ألجار ثمّ الدّار»که در اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله رسم جاری بوده، اشاره به همین نکته است.

«همدردی»و شرکت عملی در غم محرومان و مستمندان،یکی دیگر از انگیزه های زهد است،آنجا که اجتماع به دو گروه تقسیم شود:«مرفّه»و«محروم»، مردان خدا در درجه اوّل می کوشند که وضع نابسامان مستمندان را سامان دهند، ولی اگر امکانات اجازه نداد،سعی می کنند به صورت محروم ترین افراد جامعه زندگی کنند،تا از رنج و آلام محرومان،بکاهند و برای آنها مقبولیت اجتماعی به بار آورند، تا در نتیجه کسانی که جامه کهنه در تن دارند،احساس حقارت نکنند و آنها که در سفره خود جز نان خشک نمی بینند،تحقیر نشوند،همانگونه که از امیرمؤمنان علی علیه السّلام درباره جامه کهنه اش سؤال کردند،فرمود:

«یخشع له القلب،و تذلّ به النّفس ، و یقتدی به المؤمنون،قلب به خاطر آن خاضع می شود و نفس به سبب آن رام می گردد و مؤمنان از آن پیروی می کنند» (1).

«آزادگی»یکی دیگر از انگیزه های زهد است،زیرا می دانیم:

آنچه شیران را کند روبه مزاج احتیاج است احتیاج است احتیاج!

بنابراین،زهد و قناعت،از آنجا که نیازها را کم می کند،آدمی را از قید اسارت در برابر اشخاص و اشیا رها می سازد،می توان گفت،گرایش انسان آگاه به زهد،ریشه ای در«آزادمنشی»او دارد:

غلام همّت آنم که زیر چرخ کبود ز هر چه رنگ تعلّق پذیرد آزاد است

زاهدان واقعی،هم شجاعت بیشتری دارند و هم هوشیاری و آگاهی فزونتر،از اینجاست که جنبش های آزادی بخش جهان،غالبا از کسانی سرچشمه گرفته که روح زهد بر آنها حاکم بوده است (2)».

ص:311

این سخن را با دو روایت نورانی،درباره ارزش زهد پایان می دهیم:

در روایتی آمده است که رسول خدا به علی علیه السّلام فرمود:

«یا علیّ!إنّ اللّه تعالی زیّنک بزینة لم یزیّن العباد بزینة هی أحبّ إلیه منها:زهّدک فیها و بغّضها إلیک و حبّب إلیک الفقراء،فرضیت بهم اتّباعا و رضوا بک إماما ،ای علی!خداوند متعال تو را به زیوری آراسته است که هرگز بندگان به زیوری بهتر از آن آراسته نشدند:خداوند زهد در دنیا را نصیب تو کرده و دنیا را در نظر تو منفور ساخته و فقرا را محبوب،به همین جهت،تو از چنین پیروانی خشنودن هستی و آنان از چنین پیشوایی» (1).

در حدیث پرمعنای دیگری،می خوانیم:«مرد عربی،خدمت امیرمؤمنان علیه السّلام رسید و از او تقاضایی کرد،حضرت به وکیل خود فرمود:«یک هزار به او بده!»وکیل عرض کرد:«یک هزار دینار طلا بدهم،یا یک هزار درهم نقره؟!فرمود:«هر دو در نظر من همچون دو قطعه سنگ است،آنچه را برای او نافع تر است به او بده»

(کلاهما عندی حجران فأعط الأعرابیّ أنفعهما له) (2).

ص:312

جمله کوتاهی که در این خطبه آمده است،می تواند انسان را به حقایق مهمّی درباره دنیا و زندگی آن آشنا سازد،به گونه ای که می توان گفت:«چیزی درباره وصف دنیا باقی نمانده،مگر اینکه امام علیه السّلام در این ده جمله کوتاه بیان فرموده است».

ص:314

ما أصف من دار أوّلها عناء،و آخرها فناء!فی حلالها حساب،و فی حرامها عقاب.من استغنی فیها فتن،و من افتقر فیها حزن،و من ساعاها فاتته،و من قعد عنها و اتته،و من أبصر بها بصّرته،و من أبصر إلیها أعمته.

سختی و مشقّت است» ما أصف من دار أوّلها عناء (1)در دوّمین جمله می افزاید:«و پایانش نیستی و فناست» و آخرها فناء یک نگاه اجمالی،به سراسر زندگی انسان در این جهان نشان می دهد که همه آن آمیخته با رنج و مشقّت است،سر آغاز آن که ولادت انسان است،نه تنها درد و رنج عظیمی برای مادر دارد،بلکه برای خود او رنج آورتر است،چرا که از محیط بسته ای به محیط بازی که بسیار با آن متفاوت است،وارد می شود و همه چیز دگرگون می گردد.در آغاز کودکی چنان ضعیف و ناتوان است که نه تنها نمی تواند پشه ای را از خود دور کند،بلکه قدرت حفظ آب دهان را،در دهان ندارد و اگر از او به دقّت پرستاری نشود،هر لحظه با خطری روبروست.دوران شیرخوارگی را،با تمام مشکلاتش پشت سر می گذارد و با درد و رنج از شیری که شیره جان او بود،جدا می شود و کم کم به راه می افتد در حالی که هیچ تجربه ای در زندگی ندارد و خطرات عظیمی از هر سو،زندگی او را تهدید می کند،کم کم بر سر عقل می آید و هوش او کامل می شود و تازه دردسرهای او آغاز می گردد،چرا که از حجم مشکلات زندگی و گرفتاری ها و محرومیّت ها باخبر می شود،با چه زحمتی در میان جمعی که به همه چیز چسبیده اند،جای پایی برای خود باز می کند و خانه و لانه و همسری-با هزاران مشکل-برای خود برمی گزیند:مشکلاتی که تا پایان عمر همراه اوست.

دوران پیری که نیروها از کف می رود و انواع ضعف ها و بیماری ها،در چشم و گوش و دست و پا و قلب و عروق و استخوانش ظاهر می شود،مشکلات مضاعفی برای او می آفریند.آری سرای دنیا سرایی است که با درد و رنج آغاز می شود و با انواع گرفتاریها ادامه می یابد! قرآن مجید می گوید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ» ؛به یقین ما انسان را در رنج

ص:316

آفریدیم (1).«کبد»در اصل به معنای شدّت است و یا دردی است که به کبد انسان عارض می شود،سپس به هر گونه رنج و مشقّت اطلاق شده است و اینکه قرآن می گوید:«ما انسان را در درد و رنج آفریدیم.»گویی درد و رنج،همچون خانه و لانه انسان است که آدمی از روز اوّل در آن جای می گیرد! حتّی مرفّه ترین زندگی ها،از انواع درد و رنج ها خالی نیست و به هر حال،هر کسی به نوعی گرفتار است.

آری،این طبیعت زندگی دنیاست که با درد و رنج آغاز می شود و ادامه می یابد و کسی که غیر از آن،بطلبد در واقع می خواهد طبیعت جهان را دگرگون سازد و این ممکن نیست.یکی از شعرای معروف قریب عصر ما،به نام«ابوالحسن تهامی» هنگامی که فرزند جوان خود را از دست می دهد و اشعاری از سر سوز می سراید،در ضمن اشعارش اشاره به همین نکته کرده،می گوید:

طبعت علی کدر و أنت تریدها صفوا من الأقذار و الأکدار

و مکلّف الأیّام ضدّ طباعها متطلّب فی الماء جذوة نار

«طبیعت جهان بر کدورت و ناصافی است و تو می خواهی-از هر گونه ناپاکی پاک و صاف باشد»؟! «هر کس این جهان را بر ضدّ طبیعتش بطلبد-همچون کسی است که در میان امواج آب،شعله آتشی جستجو می کند»! این درباره درد و رنج دنیا بود و امّا فناپذیری چیزی نیست که بر کسی پوشیده باشد.تمام افراد از مؤمن و کافر،صغیر و کبیر،از هر قوم و ملّت،این حقیقت را دریافته اند که همه باید سرانجام با زندگی وداع گویند،گروهی زودتر و گروهی دیرتر.

سپس در بیان سومین و چهارمین وصف می فرماید:«در حال آن حساب،و در

ص:317

حرامش عقاب است». فی حلالها حساب،و فی حرامها عقاب .

اشاره به اینکه حتّی انسان در آخرت گرفتار پیامدهای دنیای خویش است،زیرا از دو حال خارج نیست:یا در طلب حلال بوده و یا در طلب حرام.اگر به سراغ حلال رفته باید حساب همه آنها را در قیامت پس بدهد و اگر در طلب حرام بوده،باید کیفر آن را بچشد!به همین دلیل در حدیثی از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می خوانیم:

«یدخل الفقراء الجنّة قبل الأغنیاء بخمس مائة عام ،فقرا پانصد سال قبل از اغنیا وارد بهشت می شوند(زیرا اغنیا باید حساب اموال خود را باز پس دهند).» (1)در اینکه چگونه خداوند حساب بندگان را می رسد؟و چه چیزهایی مورد محاسبه واقع می شود؟و چه کسانی بدون حساب وارد بهشت می شوند؟بحثهایی است که به خواست خدا در نکته ها خواهد آمد.

سپس در بیان پنجمین و ششمین وصف می افزاید:«کسی که در دنیا ثروتمند شود،مورد انواع آزمایش ها و فتنه ها قرار می گیرد و کسی که فقیر گردد محزون می شود» من استغنی فیها فتن،و من افتقر فیها حزن .

آری طبیعت این دنیا،چنین است که انسان دائما بر سر دو راهی قرار دارد که هر دو به مشکل می انجامد:اگر فقیر و تنگدست شود کوهی از غم و اندوه بر قلبش گذارده می شود و اگر از ثروت و سرمایه بهره مند شود گرفتار مشکلات دیگری خواهد شد!زیرا حفظ ثروت و نگهداری آن از انواع آفات و حتّی هزینه کردن آن،با انواع مشکلات آمیخته است،از یک سو تیرهای کینه و حسد به سوی او پرتاب می شود، از سوی دیگر با انواع آزمونهای الهی روبرو می گردد.از درون بخل و تنگ نظری و انحصارطلبی و حرص و طمع،او را تهدید می کند و از برون انواع آفات و بلاها.گاه همین استغنا و ثروت،او را از ذکر خدا به کلّی دور می سازد و به خود مشغول می نماید،تمام ارزشهای انسانی را از صفحه خاطر او محو می کند و تنها ارزش مال و ثروت،جای آن را می گیرد!

ص:318

این بحث را با حدیثی که می تواند شاهد گویایی بر هر دو بخش از خطبه باشد (من استغنی فیها فتن،و من افتقر فیها حزن) پایان می دهیم،در حدیثی از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که:«در عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مرد فقیری در میان اهل صفّه بود به نام«سعد»،که بسیار نیازمند بود و از ملازمین رسول خدا در تمام نمازها بود هنگامی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نیاز شدید او را مشاهده می کرد،بسیار اندوهگین می شد، خداوند برای زدودن این غم و اندوه از قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله جبرئیل را فرستاد و عرض کرد:«آیا دوست داری که او را بی نیاز کنی؟»پیامبر فرمود:«آری!»جبرئیل دو درهم به پیامبر داد تا برای امر تجارت به«سعد»بدهد،پیامبر«سعد»را دید فرمود:«آیا به روش تجارت آشنا هستی؟»عرض کرد:«چیزی نداشتم که با آن تجارت کنم»فرمود:

«این دو درهم را بگیر و با آن طلب روزی کن!»سعد مشغول شد و چیزی نگذشت که کار و کسب او بالا گرفت و ثروتمند شد،محل کسب و کار او نزدیک مسجد بود، هنگامی که بلال اذان می گفت،او سرگرم تجارت خویش بود،پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به او می فرمود:«مثل اینکه دنیا تو را به خود مشغول ساخته و از نماز بازمانده ای؟»عرض کرد:«می فرمایید چه کنم؟اموالم را ضایع کنم؟!این مرد را که می بینید چیزی از من خریده،می خواهم پول آن را بگیرم،می فرمایید نگیرم؟!آن دیگری چیزی به من فروخته،باید ثمن معامله را به او بپردازم می فرمایید نپردازم؟!»پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بسیار اندوهناک شد،اندوهی بیش از زمان فقر«سعد»،در این هنگام جبرئیل نازل شد عرض کرد:«خداوند از اندوه تو درباره«سعد»آگاه است کدام را بیشتر دوست داری حالت سابقش را یا امروزش را؟»فرمود:«حالت سابقش را!چرا که دنیا آخرتش را بر باد داد»جبرئیل عرض کرد:«آری دنیا و اموال دنیا مایه فتنه و سرگمی و بازماندن از آخرت است،به سعد دستور ده،دو درهمی را که روز اوّل به او دادی به تو بازگرداند، در این صورت به حالت اوّل باز می گردد!» پیامبر صلّی اللّه علیه و آله«سعد»را ملاقات کرد،فرمود:«نمی خواهی دو درهم ما را بدهی؟» عرض کرد:«دو درهم چیزی نیست دویست درهم می دهم!»فرمود:«نه!همان دو

ص:319

درهم را بازگردان»«سعد»دست کرد و دو درهم را داد و از همان روز دنیا به او پشت کرد و تمام آنچه را گرد آورده بود از دست داد و به حالت اوّل بازگشت! (1)» در هفتمین و هشتمین جمله به بیان دو وصف دیگر از دنیا می پردازد که دقّت در آن،انسان را از حرص و آز و عشق به دنیا دور می کند،می فرماید:«کسی که به سرعت به دنبال دنیا بدود،به آن نمی رسد و کسی که آن را رها سازد،به او روی می آورد و از وی اطاعت می کند» (و من ساعاها (2)فاتته،و من قعد عنها واتته (3)).

اشاره به اینکه:بسیارند کسانی که به دنبال دنیا می دوند و به آن نمی رسند و بسیارند کسانی که دنیا را رها می سازند،ولی دنیا به آنها روی می آورد.

تجربیّات روزانه و مطالعات تاریخی نیز این واقعیت را تأیید می کند که دویدن بیشتر به دنبال زرق و برق دنیا،همیشه دلیل استغنا نیست و بی توجهی به آن همیشه سبب فقر نمی شود.

بدیهی است منظور از دنیا در اینجا زندگی آبرومندانه و خالی از نیاز به دیگران نیست،بلکه منظور زندگی های تشریفاتی،پر زرق و برق و جنون آمیز است.

به هر حال،هدف از این تعبیرات،فرو نشاندن آتش حرص و طمع،و عشق دیوانه وار به زرق و برق دنیاست.

در نهمین و دهمین ویژگی اشاره به نکته بسیار مهمّی درباره دنیا می کند، نکته ای که غالب مفسّران«نهج البلاغه»و مرحوم«سیّد رضی»گرد آورنده

ص:320

نهج البلاغه را به اعجاب واداشته و سرمست از شراب طهور خود ساخته است، می فرماید:«آن کس که با دنیا بنگرد،به او بصیرت و بینایی می بخشد و آن کس که به دنیا بنگرد،نابینایش می سازد!» (من أبصر بها بصّرته،و من أبصر إلیها أعمته).

یعنی آن کس که دنیا را،وسیله نیل به کمال و ابزاری برای وصول به آخرت و سببی از اسباب تکامل قرار دهد،حجاب ها از برابر دیدگان او،کنار خواهد رفت و حقایق جهان را آن چنان که هست در می یابد،ولی آن کس که دنیا را به عنوان هدف بشناسد و نظر او نسبت به آن نظر استقلالی باشد،نه به عنوان وسیله و ابزار، چنان حجابی بر چشم دل او می افتد که از دیدن حقایق محروم می شود،عاشق دنیا و زرق و برق آن می شود و دلباخته و دلداده عالم مادّه می گردد و هر چه را جز آن است،به فراموشی می سپارد.

در واقع خداپرستان راستین و دنیاپرستان حریص،تفاوتشان در همین است که یکی دنیا را به عنوان مقدّمه ای برای آخرت می خواهد و دیگری دنیا را به عنوان هدف نهایی و غایت مطلوب! دنیا،یعنی:«مجموعه مواهب مادّی»همچون خورشید عالمتاب است که اگر به آن نگاه کنی،نابینا می شوی و اگر با آن بنگری همه چیز را در پرتو نور آن،مشاهده خواهی کرد.

تفسیرهای دیگری نیز برای این جمله ذکر شده است،نخست این که:منظور از جمله اوّل این است که:«دنیا را با آن همه آیات الهی و نشانه های ربّانی نگاه کنیم.» که هر چه از این دیدگاه بیشتر به آن بنگریم،بصیرت ما افزون می شود.و منظور از جمله دوم آن است که:«تنها چشم به مواهب مادّی از بعد مادّیش بدوزیم.»که سبب محرومیت ما از معرفةاللّه و قرب پروردگار خواهد شد.

دیگر این که:منظور از جمله«أبصر بها»نگاه کردن به عیوب دنیا و ناپایداری آن و درس های عبرتی که در آن نهفته است،می باشد،به یقین چنین نگاهی سبب

ص:321

بینایی و هوشیاری است و منظور از جمله «أبصر إلیها» چشم دوختن به زرق و برق و مظاهر فریبنده آن است که چشم باطن انسان را،کور می کند.

جمع میان هر سه معنا نیز در مفهوم جامع این دو جمله کوتاه و پر معنا بی مانع است و به راستی چه کلام زیبایی!و چه گفتار آموزنده و پرمعنایی!اگر انسان تنها همین یک درس را از مکتب مولا بیاموزد،برای نجات او در دنیا و آخرت کافی است.

صلوات و درود بر آن مولا و پیشوایی که دو جمله کوتاهش،این قدر الهام بخش و روح پرور و انسان ساز است.

در«نهج البلاغه»و سایر کلمات«معصومین علیهم السّلام»نیز تعبیراتی هماهنگ با این سخن مولا دیده می شود،از جمله،در حدیثی آمده است که خداوند به داود فرمود:

«یا داود احذر القلوب المعلّقة بشهوات الدّنیا!فإنّ عقولها محجوبة عنّی ،از دلهایی که وابسته به شهوات دنیاست بپرهیز!چرا که عقل و درک آنها نسبت به من،در حجاب است» (1).

در حدیث دیگری از همان حضرت(امیرمؤمنان علی علیه السّلام)آمده است: (لحبّ الدّنیا صمّت الأسماع عن سماع الحکمة و عمیت القلوب عن نور البصیرة ،به خاطر حبّ دنیا،گوشها از شنیدن حکمت کر شده و چشم دلها،از نور بصیرت،نابینا گشته است» (2).

مرحوم سیّد رضی به پایان این خطبه که می رسد چنین می گوید:

«و إذا تأمّل المتأمّل قوله علیه السّلام:«و من أبصر بها بصّرته»وجد تحته من المعنی العجیب و الغرض البعید،ما لا تبلغ غایته و لا یدرک غوره،لا سیّما إذا قرن إلیه قوله:«و من أبصر إلیها أعمته»فإنّه یجد الفرق بین«أبصر بها»و«أبصر إلیها»واضحا نیّرا،و عجیبا باهرا!صلوات اللّه و سلامه علیه».

ص:322

«اگر به درستی انسان در این سخن امام علیه السّلام که می فرماید: (و من أبصر بها بصّرته) (کسی که با آن بنگرد بینایش می کند)دقّت کند،در آن معنای شگفت آور و مفهوم ژرفی خواهد یافت که هرگز به عمق آن نتوان رسید،به ویژه اگر جمله (من أبصر إلیها أعمته) (کسی که به دنیا بنگرد و منتهای آرزویش را دنیا قرار دهد کورش خواهد کرد)در کنار جمله بالا گذارده شود ،در این صورت فرق واضحی میان آن دو خواهد یافت،فرقی روشن و شگفت انگیز و آشکار.درود و سلام خدا بر او باد» مرحوم«سیّد رضی»نخواسته است فرق میان این دو را واضحتر و آشکارتر از این بیان کند،شاید به این منظور که ذهن شارحان و عالمان،به هر سو برود و تفسیرهای گوناگونی را برای این جمله کشف کنند.

در مجموع،قرآن مجید و روایات اسلامی در مورد حساب روز قیامت،به چند موضوع مهمّ اشاره می کند.

دلیل این سرعت روشن است،چرا که سرعت محاسبه به علم و آگاهی بستگی دارد و با توجّه به احاطه علمی پروردگار،برای رسیدگی به حساب انسان ها در یک لحظه مشکلی وجود ندارد!مگر اینکه خداوند بخواهد گروهی را برای مجازات،یا به رنج افکندن یا حکمتی دیگر در پای میزان حساب،معطّل کند.

اصولا اعمال ما آثاری در روح و جسم ما به یادگار می گذارد که با یک نگاه اجمالی به آن،از سوی کسی که این آثار را می بیند،حساب روشن است و از یک نظر می توان اعمال انسان را به کارکرد«اتومبیل ها»تشبیه کرد که با یک نگاه روی صفحه «کیلومتر شمار»آن،می توان فهمید که در طی بیست سال چه مقدار راه رفته است، مخصوصا در عصر کامپیوتر-که گاه با اشاره به یک دکمه همه چیز بر صفحه آن نمایان می شود-مسأله سرعت حساب امر پیچیده ای نیست.

اعمال خیرشان،حساب را بر آنها آسان می گیرد،قرآن مجید می گوید: «فَأَمّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً وَ یَنْقَلِبُ إِلی أَهْلِهِ مَسْرُوراً» ،امّا کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده است،به زودی حساب آسانی برای او می شود و مسرور و شادمان به خانواده اش ملحق می گردد. (1)

در حدیثی از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«ثلاث من کنّ فیه،حاسبه اللّه حسابا یسیرا و أدخله الجنّة برحمته،قالوا:و ما هی یا رسول اللّه؟قال:تعطی من حرمک و تصل من قطعک و تعفو عمّن ظلمک ،سه صفت است که در هر کس باشد خداوند حساب را بر او آسان می گیرد:به کسی که تو را محروم کرده،عطا کنی!و با کسی که از تو بریده، پیوند برقرار سازی!و از کسی که به تو ستم کرده بگذری و عفو کنی!» (2)این حدیث به خوبی نشان می دهد که حساب آسان خداوند در قیامت،بازتابی است از حسابی که انسان در این دنیا با دیگران داشته است.

گوش همه می رساند،می گوید:«کجا هستند آنهایی که به خاطر خدا یکدیگر را دوست می داشتند؟»در این هنگام گروهی از مردم برمی خیزند،به آنها خطاب می شود:«بروید به سوی بهشت بدون حساب!» (1).

شبیه همین معنا درباره صابران (2)و پیشگامان در ایمان به اطاعت خدا (3)نیز آمده است.

در مقابل آنها گروهی هستند که بدون حساب وارد دوزخ می شوند،زیرا آنقدر آلوده اند که نیازی به حساب ندارند!از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«ثلاثة یدخلهم اللّه النّار بغیر حساب:إمام جائر و تاجر کذوب و شیخ زان ،سه گروهند که خداوند آنها را بدون حساب وارد دوزخ می کند:پیشوایان ستمگر و تاجران دروغگو(که با دروغ و توطئه خود،خون محرومان را می مکند)و پیرمردان زناکار». (4)

در دیگر روایات گروه های دیگری نیز در این زمره،ذکر شده اند.

بدیهی است که هم این گروه و هم گروههایی که بدون حساب وارد بهشت می شوند،کسانی هستند که آنقدر در طریق معصیت،یا طاعت قدم برداشته و در ناپاکی و یا در مسیر پاکی گام نهاده اند به گونه ای که وجودشان یکپارچه نور،یا ظلمت است و با چنین شرایطی نیاز به حساب ندارند و در واقع استثنایی هستند بر مسأله عمومیّت حساب که در آغاز بحث به آن اشاره شد.

ص:327

بر حذر داشتن از دنیا و سپس مسائلی مربوط به قیامت و بعد از آن آگاه ساختن مردم از آنچه در آن هستند از زرق و برق دنیا و سپس اشاره به برتری آن حضرت در شیوه تذکّر به مردم،آمده است.

نخست،به حمد و ثنای الهی و بیان اوصاف جلال و جمال او می پردازد تا ضمن رعایت ادب در سخن،دلها را به نور نام خدا،روشن و برای شنیدن اندرزها آماده سازد.

در بخش دوّم،دعوت به تقوای الهی می کند،تقوایی که سرمایه اصلی انسان در زندگی مادّی و معنوی اوست.

در سومین بخش،سخن از نکوهش دنیاست،تا انی مانع بزرگ که بر سر راه تقوا قرار دارد،از این طریق برطرف گردد.

در چهارمین بخش،سخن از معاد و عرصه محشر و صحنه های هول انگیز قیامت است،تا دلها برای پذیرش نصایح الهی آماده تر گردد.

از آنجا که شناخت هویّت انسان به این امر کمک می کند در پنجمین بخش،به این معنا پرداخته و آغاز و انجام زندگی بشر را شرح می دهد.

در ششمین بخش،باز به مسأله تقوا برمی گردد و اهمیّت آن را یادآور می شود.

از آنجا که توجّه به نعمت های الهی انسان را به سوی معرفة اللّه و شکر نعمت و اطاعت از او وا می دارد.در هفتمین بخش،به قسمت مهمّی از این نعمت ها که سر تا پای انسان را فراگرفته،اشاره می کند.

در هشتمین بخش،به مواعظی می پردازد که دلها را بیدار و عقلها را هوشیار می کند.

در نهمین بخش،برای سومین بار به مسأله تقوا بازمی گردد و با تعبیرات جدیدی اهمیّت این زاد و توشه بزرگ سفر آخرت را شرح می دهد.

در دهمین بخش،تاریخچه فشرده و تکان دهنده ای پیرامون آفرینش انسان از آغاز جنین تا لحظه مرگ و حتّی پس از آن بیان می دارد.

در یازدهمین بخش،هشدار می دهد که بعد از مرگ نه راه بازگشتی وجود دارد و نه امکان تدارک آنچه از دست رفته است!

ص:331

و بالأخره در دوازدهمین و آخرین بخش،با اشاره به درسهای عبرت انگیزی که در تاریخ پیشینیان نهفته است به بیان حالات آنها پرداخته و تعبیرات تکان دهنده و بیدارگری را مکمّل بیانات این خطبه می کند و به راستی چقدر گویا و پرمحتوا و عبرت آموز و بیدارگر است!به همین دلیل،به گفته مرحوم«سیّد رضی»هنگامی که امام علیه السّلام این خطبه را ایراد فرمود،بدنها به لرزه در آمد،اشکها سرازیر و دلها ترسان و مضطرب گشت.

ص:332

امام علیه السّلام در جمله اوّل اشاره به همین معنا می کند،می گوید:«خداوند بسیار بالاست و در عین حال بسیار نزدیک است!بلندی مقام او به خاطر قدرت اوست و نزدیکی او به خاطر نعمت و منّت اوست.

و در دومین جمله،او را مبدأ برکات می شمرد چه جنبه مثبت داشته باشد چه جنبه منفی،خدا را بخشنده هر غنیمت و فضلی می داند و در عین حال بر طرف کننده هر سختی و مصیبت و بلایی،و از کسی که آن همه قدرت و آن همه لطف و محبّت دارد،جز این انتظار نیست،این همان چیزی است که در قرآن مجید به تعبیر دیگری آمده است: «وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ» ؛آنچه از نعمت دارید از جانب خداست،و هنگامی که درد و رنجی به شما رسد،به درگاه او می نالید(و برطرف کننده هر درد و رنج اوست). (1)

بدیهی است غیر از خداوند-به خاطر اینکه قدرتش محدود است-نه قادر به هر گونه فضل و بخششی است و نه توانا بر دفع هر بلا و مصیبتی!تنها ذات پاک خداست که با قدرت نامحدودش هرگونه توانی را دارد.

سپس به شرح این نکته می پردازد که،این حمد و سپاس الهی،به خاطر چیست؟ و به تعبیر دیگر:در جمله های قبل،سخن از صفات بخشنده نعمت بود و در اینجا سخن از اوصاف خود نعمت است،می فرماید:«او را ستایش می کنم بر کرم های پی در پی،و نعمت های فراوان او» (أحمده علی عواطف کرمه،و سوابغ (2)نعمه) .

در واقع نعمت های الهی دارای این دو وصف است:هم وسیع است و گسترده،و هم دائم و مستمرّ و پی در پی.

و این هم نیست،جز به خاطر قدرت بی پایان و لطف بی انتهای او که انسان را همیشه غرق نعمت های خود می سازد و لحظه ای او را محروم نمی دارد.

ص:335

سپس به دلایل ایمان به چنین خدایی پرداخته،می فرماید:«و به او ایمان می آورم که مبدء هستی است و ظاهر و آشکار است،و از وی هدایت می طلبم که نزدیک و راهنماست،و از او یاری می جویم که پیروز و تواناست،و بر او توکّل می کنم که از دیگران بی نیازم کرده،و یاری می دهد» (و أومن به أوّلا بادیا (1)،و أستهدیه قریبا هادیا،و أستعینه قاهرا قادرا،و أتوکّل علیه کافیا ناصرا).

در این جمله های کوتاه و پرمعنا امام علیه السّلام هر نکته ای را با دلیل روشن،گویا و فشرده ای قرین ساخته،ایمان به او را به این دلیل مدلّل می کند که او سرآغاز هستی و واجب الوجود و آثار عظمتش سراسر جهان هستی را فراگرفته است و هدایت را به این دلیل از او می طلبد که او هم زمام هدایت بندگان را در کف گرفته و هم به آنها نزدیک است و یاری را به این دلیل از او می طلبد،که بر همه چیز قادر و توانا است و توکّل را به این دلیل بر ذات پاکش دارد،که او یار و یاوری است کفایت کننده! و از آنجا که رکن دوم ایمان-بعد از اقرار به توحید پروردگار-شهادت به نبوّت است،امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«و گواهی می دهم که محمّد صلّی اللّه علیه و آله بنده و فرستاده او است» (و أشهد أنّ محمّدا-صلّی اللّه علیه و آله-عبده و رسوله).

سپس در یک عبارت کوتاه،وظایف سنگین نبوّت او را در سه جمله بیان می فرماید و می گوید:«خداوند او را فرستاده تا فرمانش را اجرا کند،و اتمام حجّت نماید،و(بندگان را در برابر مخالفت فرمانش)بیم دهد».(أرسله لإنفاذ أمره،و إنهاء عذره،و تقدیم نذره (2)).

ص:336

جمله اوّل،اشاره به قیام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و دعوت مردم به سوی ایمان به خدا و جمله دوم،اشاره به اتمام حجّت از طریق ابلاغ دستورات پروردگار و ارائه دلایل و مدارک عقلی و معجزات،و جمله سوم،اشاره به بیان عذاب الهی در دنیا و آخرت جهت کسانی است که مخالفت فرمان حق می کنند.

ص:337

ص:338

آری هر کس و هر امّتی سرآمد عمری دارد و مهر فنا بر جبین همه موجودات خورده است،خواه این اجل،پایان قطعی زندگی و به اصطلاح«اجل مسمّی»باشد،یا پایان مشروط و«اجل اخترامی».قرآن مجید می گوید: «وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ» ؛هر امّتی سرآمد عمری دارد و چون سرآمدشان فرا رسد،نه یک لحظه تأخیر می کنند و نه پیشی می گیرند.» (1)و نیز می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ» ،تمام کسانی که بر صفحه زمین زندگی می کنند،فانی می شوند». (2)

بدیهی است انسان هنگامی که توجّه به ناپایداری زندگی دنیا و سرآمد عمر،پیدا کند،به سوی تقوا گام برمی دارد.

در سومین و چهارمین وصف می فرماید:«همان خداوندی که لباس های زیبا،بر شما پوشانید و زندگی پروسعت به شما بخشید». (و ألبسکم الرّیاش (3)،و أرفغ (4)لکم المعاش).

در این تعبیر،امام علیه السّلام نخست از می ان تمام نعمت ها،مسأله لباس را مطرح کرده سپس به تمام مواهب معاش و زندگی اشاره می کند.این ذکر خاصّ قبل از عام،شاید از این جهت باشد که لباس از مهمترین نعمت ها است،نه تنها انسان را از سرما و

ص:341

گرما حفظ می کند و در برابر حوادث و ضرباتی که از هر سو ممکن است وارد شود محافظت می نماید و عیوب آدمی را می پوشاند،بلکه از این نظر که تقوا در آیات قرآن به لباس تشبیه شده،این تعبیر تناسبی با اصل سخن،که دعوت به تقوا است دارد.

این نکته نیز شایان دقّت است که وجود این نعمت های گسترده و فراوان،در تمام زندگی انسان انگیزه ای بر«معرفة اللّه»و سپس انگیزه ای برای تقوا است.چگونه ممکن است انسان نعمت را بشناسد و حرمت ولی نعمت را نگه ندارد و آشکارا به مخالفت او برخیزد؟! قرآن مجید می گوید: «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ» ؛ای فرزندان آدم!لباسی برای شما فرو فرستادیم که عیوب شما را می پوشاند و مایه زینت شما است و لباس پرهیزکاری بهتر است. (1)

قابل توجّه این که،«ریش»در اصل واژه عربی،به معنای پرهای پرندگان است و از آنجا که پرهای پرندگان یک لباس طبیعی در اندام آنها است،به هر گونه لباس نیز واژه«ریش»اطلاق شده و از آنجا که پرهای پرندگان غالبا به رنگ های مختلف و دارای زیبایی خاصّی است،مفهوم زینت در معنای کلمه«ریش»افتاده است و از آن نظر که تقوا،هم عیوب آدمی را می پوشاند و هم او را در برابر وساوس شیطان حفظ می کند و هم زینت آدمی محسوب می شود،تعبیر لباس در آیه فوق در مورد تقوا وارد شده است. (2)

در بیان پنجمین و ششمین وصف می فرماید:«خدایی که حساب و شمارش را بر

ص:342

گرد شما قرار داد و جزا(کیفر و پاداش الهی)را مراقب شما نمود(تمام اعمال شما تحت حساب است و پاداش و کیفر الهی در انتظار شماست).» (و أحاط بکم الإحصاء،و أرصد لکم الجزاء).

بدیهی است هنگامی که انسان به این نکته توجّه کند که حساب و کتاب الهی دقیق است-آن گونه که گویی همچون«دژ محکمی»گرداگرد او را فراگرفته و چیزی از اعمال و رفتار و گفتار او از دایره احصا،بیرون نخواهد بود و از سوی دیگر کیفر و پاداش را در کمین وی گذارده به گونه ای که هیچ عملی بدون جزا نخواهد بود-این امر سبب می شود که به تقوا و پرهیزکاری روی بیاورد و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزد! تعبیر «أحاط بکم الإحصاء» که برگرفته از آیه شریفه: «وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْءٍ عَدَداً» ؛خداوند به آنچه نزد آنها است احاطه دارد و همه چیز را دقیقا احصا کرده است» (1).می باشد،تعبیر لطیفی است که نشان می دهد انسان چنان در چنبر احصای الهی واقع شده،که هیچ عملی از او بی حساب و کتاب نیست.تعبیر به «أرصد لکم الجزاء» نیز تعبیر لطیفی است که نشان می دهد پاداش و کیفر الهی،همچون مراقبی هوشمند،در کمین انسانها نشسته تا هیچ یک از اعمال آن ها،از این دایره بیرون نرود.

در هفتمین و هشتمین وصف می فرماید:«همان کسی که شما را با نعمت های گسترده و بخشش های وسیع(خود)مقدّم داشته و با دلایل رسا و روشن،شما را(از مخالفت فرمانش)بیم داده است» (و آثرکم بالنّعم السّوابغ،و الرّفد (2)الرّوافع (3)،و أنذرکم بالحجج البوالغ).

ص:343

«ایثار»به معنای برتری بخشیدن کسی است،خواه بر خویشتن باشد یا بر دیگری،لذا در سوره«یوسف»آیه 91 چنین می خوانیم: «تَاللّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّهُ عَلَیْنا» ،به خدا قسم!خداوند تو را(اشاره به یوسف است)بر ما(اشاره به برادران یوسف است) برتری بخشیده.

و این که بعضی از شارحان«نهج البلاغه»تصوّر کرده اند،در مفهوم«ایثار»مقدّم داشتن دیگری بر خویشتن،یا در مواردی که ایثار کننده نیاز به آن دارد،افتاده است و چون هیچ یک از این دو معنا،در مورد خداوند تصوّر نمی شود،پس باید به سراغ معنای مجازی رفت،اشتباه است. (1)

به هر حال منظور از جمله بالا این است که خداوند،انسان را بر سایر مخلوقاتش برتری داده و انواع نعمت ها و کرامت ها را به او ارزانی داشته است،همان گونه که قرآن مجید می گوید: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلاً» ،ما بنی آدم را گرامی داشتیم!و آنها را بر مرکب هایی در خشکی و دریا سوار کردیم و از انواع روزی های پاکیزه،در اختیار آنان گذاردیم و آنها را بر بسیاری(همه)از مخلوقات خود،برتری بخشیدیم. (2)

بدیهی است هنگامی که انسان توجّه به این همه نعمت های الهی پیدا کند،که از جمله آنها برتری یافتن او بر سایر مخلوقات است،حسّ شکرگزاری در او برانگیخته می شود و همان گونه که گفتیم به سراغ معرفت منعم می رود و در نتیجه،از مخالفت فرمان او،پرهیز می کند و با تقوا پیوند می خورد.همچنین انذار الهی به وسیله «حجج بوالغ»که وجود پیامبران و کتب آسمانی و معجزات و دلایل روشن عقلی و

ص:344

نقلی است نیز یکی دیگر از اسباب تقوا است،که در آغاز این فراز آمده است.

ذکر این دو،(نعمت های الهی و انذارهای او)در کنار یکدیگر،می تواند اشاره به این نکته باشد که خداوند در عین بخشش نعمت های بی حساب،به انسانها هشدار می دهد که از این نعمت ها سوء استفاده نکنند،بلکه در طریق صلاح و سعادت و رستگاری کمک بگیرند.

در نهمین و دهمین وصف می فرماید«همان خدایی که تعداد شما را به خوبی می داند و مدّت های کوتاهی برای توقّف در این جهان،برای شما مقرّر کرده،جهانی که قرارگاه آزمایش و سرای عبرت است،در آن آزموده می شوید و در برابر اعمالی که انجام داده اید،حسابرسی خواهید شد!» فأحصاکم عددا،و وظّف لکم مددا (1)،فی قرار خبرة (2)،و دار عبرة،أنتم مختبرون فیها،و محاسبون علیها).

با این که در دومین وصف،اشاره به سرآمد عمرها شده و در پنجمین وصف سخن از شمارش و احصای انسانها به میان آمده،باز در اینجا این دو وصف تکرار شده،به خاطر اهمّیّت فوق العاده آنها و تأثیر آنها در ظهور و بروز حقیقت تقوا در وجود آدمی.

هنگامی که انسان توجّه به مراقبت الهی و محدود بودن عمر،در این دارد «امتحان»و«عبرت»پیدا کند،از نافرمانی ها به سوی اطاعت خداوند،بازمی گردد.

این احتمال نیز وجود دارد که این تکرار،برای افاده معنای جدیدی باشد.در

ص:345

جمله های پیشین سخن از احاطه احصا،به اعمال آدمی بود و به همین دلیل بلافاصله بعد از آن سخن از جزای اعمال به میان آمد و در اینجا اشاره به احصای خود آدمیان است،که هیچ کس در مراقبت های الهی از قلم نخواهد افتاد،آن گونه که قرآن می گوید: «إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً لَقَدْ أَحْصاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا» ،تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند بنده اویند(و سر بر فرمانش دارند)همه آنها را شمارش کرده و دقیقا تعداد آنها را می داند.» (1)و اگر اشاره به سر آمد زندگی می کند،مقدّمه ای است برای جمله های بعد(زندگی در دار امتحان و سرای عبرت)که در واقع نسبت به جمله قبل،از قبیل بیان اجمالی و تفصیلی است.

تعبیر به «قرار خبرة و دار عبرة» اشاره به این است که سراسر زندگی انسانها، دوران آزمایش آنها است،همان گونه که قرآن می گوید: «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ» ؛آیا مردم گمان کردند هنگامی که گفتند ایمان آوردیم به حال خودشان رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم(و اینها را نیز آزمایش می کنیم)باید علم خداوند در مورد کسانی که راست می گویند و کسانی که دروغ می گویند تحقّق یابد،(تا آنی از حال خود غافل نشوند و همواره خود را در مجلس امتحان حاضر ببینند).» (2)تعبیر به«عبرت»اشاره به سرنوشت عبرت انگیز ظالمان و اقوام و افراد آلوده و گنهکار است،که سراسر تاریخ را پوشانده و نشان می دهد که جزای الهی منحصر به سرای قیامت نیست و بخش مهمی از آن،در این دنیا نیز دامان انسانها را می گیرد.

ضمیر در جمله «و محاسبون علیها» به دار دنیا بازمی گردد،یعنی:همان گونه که

ص:346

جایگاه آزمایش شما دنیا است،حساب و کتاب شما نیز مربوط به آن است،هم اعمالی که در آن انجام دادید و هم نعمت هایی که خدا در آن به شما داده است.

قرار دهد و قیامت و حساب و کتاب را باور داشته باشد و«حجج الهی»را در کتب آسمانی و بیانات معصومین علیهم السّلام مورد توجّه قرار دهد،ناپایداری عمر را ببیند و سرگذشت های عبرت انگیز پیشینیان را مورد مطالعه قرار دهد و با این حال حریم الهی را بشکند و آیین تقوا را زیر پا بگذارد و به گناه و آلودگی تن در دهد.

ص:348

بعد به دنبال پیشینیان در حرکتند،نه مرگ از تباه کردن آن ها دست برمی دارد و نه بازماندگان(از سرنوشت پیشینیان عبرت می گیرند و)از گناه و عصیان روی گردان می شوند!همچون آنان عمل می کنند و همانندشان گام برمی دارند،تا به پایان جهان برسند و در مسیر فنا قرار گیرند.

آب آن استفاده کرد،لذا بخشی از ساحل رودخانه را کنده و پایین می برند و با یک شیب مناسب،راه وصول به آب را آسان می سازند،عرب این راه را«شریعه»یا «مشرع»می نامد و آنجا که به آب منتهی می شود«مشرب»نامیده می شود،حال اگر این راه،آلوده با گل و لای و لجن باشد،یا محلّ وصول به آب،چنان باشد که آب را گل آلود کند،استفاده از آب بسیار مشکل می شود و به همین دلیل اخیرا شریعه را به صورت مناسبی می سازند،یا به آن،پلّه می دهند تا هر دو مشکل حل شود.

امام علیه السّلام در این تشبیه زیبا،مواهب دنیا را به آب تشبیه می کند،ولی متأسّفانه راه رسیدن به آن از لجن زارها می گذرد و نقطه وصول به آب جایی است که آب را گل آلود می کند،به همین دلیل،این آب،از دور تشنگان را به سوی خود دعوت می کند،امّا هنگامی که بسوی آن گام برمی دارند به مشکلات عجیب،گرفتار می شوند و هرگز به آب گوارا نیز دست نمی یابند و به راستی،مواهب دنیا اعمّ از:مال و مقام و تجمّلات،همه،همین گونه است،زیرا برای وصول به دنیا،انسان باید از بسیاری از فضایل اخلاقی چشم بپوشد و تن به آلودگی دروغ و خیانت و تحمّل ذلّت و مانند آن بدهد،که هر کدام باتلاقی است،بر سر راه وصول به آن!و هنگامی که به آن می رسد انواع مزاحمت ها و حسادت ها و تهاجم ها،این آب را تیره و تار می سازد.

در سومین و چهارمین توصیف،می فرماید:«چشم اندازش فریبنده،و باطن آن کشنده است!» (یونق (1)منظرها،و یوبق (2)مخبرها).

این دوگانگی ظاهر و باطن که در دنیاست،به صورت های گوناگونی در تعبیرات پیشوایان بزرگ اسلام آمده است،گاه دنیا را به مار خوش خطّ و خالی تشبیه کرده اند،که سمّ قاتل در درون آن است. (فإنّما مثل الدّنیا مثل الحیّة:لیّن مسّها،و قاتل سمّها). (3)

ص:351

و گاه تشبیه به زن زیبا و آرایش کرده ای شده که شوهرانش را یکی پس از دیگری به قتل می رساند.

وجود این اوصاف برای دنیا برای هیچ انسان آگاهی،پوشیده نیست،دورنماها دل انگیز و فریبا و درون ها خطرناک و کشنده است.

در پنجمین وصف،اشاره به ناپایداری و بی اعتباری دنیا فرموده،چنین می گوید:

«دنیا فریبی است گذرا،و پرتوی است ناپایدار،و سایه ای است زوال پذیر و تکیه گاهی است نااستوار!» (غرور حائل (1)،وضوء آفل (2)،و ظلّ زائل،و سناد (3)مائل).

بی شک دنیا زیبایی ها و فریبندگی هایی دارد،ولی تا انسان بخواهد از آن بهره ای بگیرد،پایان می یابد.به همین جهت امام علیه السّلام از آن تعبیر به «غرور حائل» کرده، زیرا«غرور»به معنای فریبندگی است که لازمه زیبایی های ظاهری است(در حالی که«غرور»(بر وزن قبول)به معنای شخص فریبکار است و لذا«شیطان»را«غرور» گفته اند.

«حائل»هم به معنای گذرا آمده است و هم به معنای چیزی که میان دو شییء فاصله شود،که هر دو به یک ریشه بازمی گردد.

مواهب دنیا درخششی دارد،به همین دلیل امام علیه السّلام از آن تعبیر به«ضوء»کرده ولی این درخشش دوامی ندارد و به زودی غروب می کند،از این رو،از آن تعبیر به «آفل»شده.به طور موقّت سایه ای آرام بخش دارد،امّا همچون سایه به دست آمده از تابش آفتاب است بر درختان،که دوامی ندارد و زوال می یابد.و لذا «ظلّ زائل» فرموده است.

ص:352

مواهب دنیا می تواند تکیه گاه باشد،امّا افسوس که این تکیه گاه استوار نیست و به همین جهت فرموده است: «سناد مائل» سپس به ویژگی های دیگری از دنیا اشاره می کند و به تعبیر دیگر:همان صفات پیشین را با تشبیهات و تعبیرات دیگری مطرح می کند و می فرماید:«فریبندگی دنیا و درخشندگی مواهب آن،سبب می شود که افراد گریزان به آن انس گیرند و منکرانش به آن دل ببندند،ناگهان همانند اسبی چموش که غافلگیرانه پاهای خود را بلند می کند و سوار را به زمین می افکند،دنیا آنها را به زمین می زند و با دامهای خود آنها را گرفتار می سازد و تیرهای خود را به سوی آنان پرتاب می کند!» (حتّی إذا أنس نافرها،و اطمأنّ ناکرها،قمصت (1)بأرجلها،و قنصت (2)بأحبلها، (3)و أقصدت بأسهمها (4)).

امام علیه السّلام در سه تشبیه،وضع دنیا را مشخّص نموده:نخست دنیا را به مرکبی تشبیه می کند،که ظاهرا راهوار است،امّا چیزی نمی گذرد که جنون آن گل می کند و سرکش می شود و سوار خود را به زمین می افکند!و سپس به صیّادی تشبیه می کند که دام های خود را گسترده و دانه های جالبی در آن پاشیده،هنگامی که صید به آن نزدیک می شود،چنان آن را گرفتار می کند که راه فرار ندارد!سرانجام به صیّادی تشبیه می کند که در کمین گاهی است،ناگهان از آنجا بیرون می آید و تیرهای خود را یکی بعد از دیگری به سوی انسان پرتاب می کند!

ص:353

قابل توجّه اینکه،جمله: «حتّی إذا أنس نافرها...» اشاره به این حقیقت می کند که فریبندگی دنیا چندان ساده نیست،که به آسانی بتوان از آن گذشت!بلکه مخالفان، منکران،بیزاران و زاهدان را،گاه به سوی خود می کشد و در دام خویش،گرفتار می سازد و این هشداری است به همه ما که دام های دنیا را ساده نپنداریم و در «طریقت،تکیه بر تقوا و دانش نکنیم»و پیوسته با ذکر

«أللّهمّ لا تکلنی إلی نفسی طرفة عین أبدا» خود را در سایه لطف حق قرار دهیم:

صد هزاران دام و دانه است ای خدا! ما چو مرغان حریص و بی نوا

دم به دم وابسته دام نویم هر یکی گر باز و سیمرغی شویم

می رهانی هر دمی ما را و باز سوی دامی می رویم ای بی نیاز

گر عنایاتت شود با ما مقیم کی بود خوفی از آن دزد لئیم

سپس به سرانجام کار انسان در این ج هان اشاره کرده و عاقبت او را چنین بیان می فرماید«دنیا ریسمان مرگ را بر گلوی او می افکند و کشان کشان به سوی گوری تنگ و جایگاهی وحشتناک می برد،جایی که محلّ خویش را در بهشت و دوزخ می بیند و پاداش اعمال خود را مشاهده می کند!» و أعلقت المرء أوهاق (1)المنیّة قائدة له إلی ضنک المضجع (2)،و وحشة المرجع،و معاینة المحلّ،و ثواب العمل).

بی شک دنیاپرستان و دنیادوستان،حاضر نیستند دل از آن برکنند،ولی دنیا بی رحمانه،طناب مرگ را بر گردن آنها می افکند و آنها را به زور از خانه های آباد و قصرهای زیبا،به گورهای تنگ و تاریک می کشاند!جایی که انسان را غرق در وحشت و اضطراب می کند و از همه مشکل تر اینکه،پرده ها از برابر چشم او کنار می رود و جایگاه خویش را در قیامت می بیند و اگر مستحقّ عذاب است،شعله های

ص:354

آتش جهنّم را با چشم خویش مشاهده می کند و وحشت او-که به خاطر جدایی از مال و مقام و زن و فرزند،به اوج خود رسیده-مضاعف می شود.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن اشاره به این نکته می کند که آنچه درباره دنیا و ابنای دنیا بیان فرموده،مخصوص گذشتگان یا گروه معیّنی نبوده است و این«آب شیرین و شور،بر خلایق می رود تا نفخ صور»و تمام انسانها در دایره این آزمایش بزرگ الهی قرار دارند و فرمان مرگ بر پیشانی همه نوشته شده و بقا و ابدیّت مخصوص ذات خدا است،می فرماید:«و این گونه،پیوسته نسلهای بعد،به دنبال پیشینیان در حرکتند،نه مرگ از تباه کردن آنها دست برمی دارد و نه بازماندگان(از سرنوشت پیشینیان عبرت می گیرند و)از گناه و عصیان روی گردان می شوند!» (و کذلک الخلف بعقب السّلف،لا تقلع المنیّة اختراما (1)،و لا یرعوی (2)الباقون اجتراما (3)).

آری:«همچون آنان عمل می کنند،و همانندشان گام برمی دارند،تا به پایان جهان برسند،و در مسیر فنا قرار گیرند!» (یحتذون (4)مثالا،و یمضون أرسالا (5)،إلی غایة الانتهاء،و صیّور (6)الفناء).

ص:355

در واقع،در این بیان نورانی،به دو نکته اشاره شده:

نخست این که:مبادا گروهی تصوّر کنند که از این قانون عمومی جهان مستثنا هستند و خود را جاودانه پندارند و زندگی را ابدی فرض کنند.

دیگر این که:به آثار گذشتگان با چشم عبرت بنگرند!«به خوابگاه شهیدان نظری بیفکنند و بی مهری زمانه رسوا را نظاره کنند!»:

این دشت خوابگاه شهیدان است فرصت شمار وقت تماشا را

بشکاف خاک را و ببین آنگه بی مهری زمانه رسوا را

از عمر رفته نیز شماری کن مشمار جدی و عقرب و جوزا را

تعبیر به«اخترام»با توجّه به این که ریشه این لغت به معنای بریدن و قطع کردن و شکاف دادن است(و لذا بعضی از مفسّران نهج البلاغه،«موت اخترامی»را به معنای مرگی که قبل از مدّت طبیعی دامان انسان را می گیرد تفسیر کرده اند.) (1)گویا اشاره به این نکته است که یکی از مشکلات زندگی دنیا،این است که کمتر کسی به موت طبیعی از دنیا می رود،یعنی تمام استعدادهای وجودی خود را برای بقا، صرف کند و زندگیش پایان گیرد،بلکه غالبا عوامل گوناگونی چه از درون و چه از برون،چه روانی و چه جسمانی،چه حوادث فردی و چه اجتماعی،رشته عمر آدمی را پاره می کند و به همین دلیل،هیچ کس نمی تواند به حیات خود-حتّی در یک روز و یک ساعت آینده-صد در صد امیدوار باشد! امّا چرا با این همه،باز امام علیه السّلام می فرماید:«باقی ماندگان از گناه باز نمی ایستند» (لا یرعوی الباقون اجتراما).

این نیست مگر به خاطر غفلت و بی خبری و وسوسه های نفس امّاره و شیاطین که بر وجود انسان ها چیره می شوند و بر چشم بصیرتشان پرده می افکنند،همچون مرغان بی خبری که دانه ها را می بینند،ولی دام صیّاد را در کنار آن نمی بینند و به دام می افتند.

ص:356

ولی عجب این که نه آن آیات و روایات و نه این نظم و نثرها،سبب بیداری کامل دنیاپرستان نشده است و همچنان به راه انحرافی خود ادامه می دهند و پیش می تازند.آری،مؤمنان آگاه و قلبهایی که هنوز نور علم و ایمان از آن برچیده نشده، به اندازه کافی عبرت می گیرند و از این زلال پند و اندرزها،سیراب می گردند و به اصلاح خویش می پردازند:

همّت مردانه ای خواهد گذشتن از جهان یوسفی باید

که بازار زلیخا بشکند!

ص:358

کار افتاده و نفس ها در سینه حبس شده و صداها بسیار ضعیف و کوتاه است.عرق، لجام بر دهان ها زده و وحشتی عظیم،همه را فراگرفته است.گوشها از صدای رعد آسای دعوت کننده بسوی حسابرسی پروردگار،به لرزه درآید،و همه باید نتیجه اعمال خود را دریابند:مجازات و کیفر الهی،یا نعمت و ثواب را.

مجید در آیات فراوانی بیان کرده است-و دوران برزخ چگونه می گذرد،امام علیه السّلام اشاره ای ندارد،بلکه مستقیما به سراغ رستاخیز مردگان و قیام آنها از قبرها،که قسمت حسّاس مطلب است،می رود و می فرماید:«(در این هنگام)آنها را از شکاف قبرها و آشیانه های پرندگان و لانه های درندگان و میدان های هلاکت خارج می کنند» (أخرجهم من ضرائح (1)القبور،و أوکار (2)الطّیور،و أوجرة (3)السّباع،و مطارح (4)المهالک).

گاه انسان به مرگ طبیعی و در میان جمع از دنیا می رود و او را به خاک می سپارند و گاه ممکن است در بیابانی تنها چشم از جهان فروبندد و بدن بی جان او طعمه پرندگان شود،گاه ممکن است حیوان درنده ای او را بخورد و گاه ممکن است در دریا و صحرایی یکّه و تنها دار فانی را وداع کند و بدن او بپوسد و خاک شود و یا در زلزله ها،در زیر آوارها از بین برود.امام علیه السّلام می فرماید:خداوند از جایگاه همه آنها،در هر جا باشند،باخبر است و با فرمان رستاخیز،همه را از جایگاهشان به حرکت درمی آورد و برای حساب و کتاب آماده می سازد.

امام علیه السّلام در ضمن،اشاره لطیفی به این نکته دارد که هیچ کس نمی داند در پایان عمر،چگونه چشم از دنیا فرو می بندند و قبر واقعی او کجاست و این خود نکته ای است آموزنده و بیدارگر،و به گفته قرآن کریم: «وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ» ؛هیچ کس نمی داند فردا چه می کند و هیچ کس نمی داند در کدامین سرزمین از دنیا می رود. (5)

این سخن مانند بسیاری از آیات قرآن،معاد جسمانی را به طور صریح بیان

ص:361

می کند،چرا که آنچه در قبرها یا آشیانه پرندگان و لانه های درندگان قرار دارد،خاکها و استخوانهای این بدن است و گرنه روح پس از جدایی از بدن،جایگاهش قبر نیست.شرح بیشتر را در این زمینه در بحث نکات خواهیم داد.

ممکن است در اینجا این سؤال مطرح شود که از بسیاری از آیات قرآن برمی آید که در پایان دنیا،زمین به کلّی ویران می شود،با این حال چگونه قبرها به حال خود باقی می مانند؟پاسخ این سؤال نیز در بحث نکات خواهد آمد.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این سخن می افزاید:«با شتاب به سوی فرمان(و دادگاه) پروردگار حرکت می کنند،در حالی که گردن کشیده اند(و نگران سرنوشت خویشند و هنگامی که در دادگاه الهی حضور می یابند)به صورت گروههای خاموش،صف به صف ایستاده،به گونه ای که چشم به خوبی آنها را می بیند و صدای دعوت کننده (الهی)به آنها می رسد» سراعا إلی أمره،مهطعین (1)إلی معاده،رعیلا (2)صموتا،قیاما صفوفا،ینفذهم البصر،و یسمعهم الدّاعی .

این جمله های کوتاه و پرمعنا،با آهنگ خاصی که دارد،ترسیمی گویا از وضع بندگان در صحنه محشر است،ترسیمی بسیار تکان دهنده و وحشت آفرین! همین تعبیر و تعبیرات مشابهی در قرآن مجید درباره حرکت انسانها در صحنه محشر آمده است،که گاهی تعبیر به «سِراعاً» (3)شده و گاه تعبیر به «یَنْسِلُونَ» (4)که آن نیز به معنای شتابان رفتن است و گاه تعبیر به «کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ یُوفِضُونَ» (5)که آن نیز به معنای حرکت سریع است.

حرکت آنها به صورت گروهی و ایستادن آنها در صحنه محشر در صفوف مختلف،

ص:362

یا به خاطر این است که،مردم به تناسب اعمال و رفتارشان از یکدیگر جدا می شوند و هر کس با همانندش،در یک صف قرار می گیرد و طبعا سرنوشت مشترکی دارد و یا از این جهت است که هر گروهی که در گورستانی با هم بودند،با هم به حرکت درمی آیند.قرآن مجید نیز می فرماید: «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً» ؛روزی که در صور دمیده می شود و شما فوج،فوج،وارد صحنه محشر می شوید (1).

حرکت سریع آنها،نشانه دستپاچگی و وحشت از سرنوشت است و گردن کشیدن به خاطر آن است که هر لحظه در انتظار حادثه ای هستند.

جمله «ینفذهم البصر...» اشاره به این است که،جمعیّت آنها با آنکه بسیار عظیم است،امّا به گونه ای در عرصه محشر می ایستند،که همه نمایانند و صدا به گوش همه می رسد.

سپس به ترسیم دیگری از وضع خلایق در عرصه محشر پرداخته،می فرماید:

«(ابهام سرنوشت و ترس از نتیجه دادرسی پروردگار و هول و وحشت محشر چنان است که گویی)لباس نیاز و مسکنت و تسلیم و خضوع بر تن پوشیده اند،و راههای چاره بسته شده،و امید و آرزو قطع گردیده است،قلبها از کار افتاده،و نفس ها در سینه حبس شده و صداها بسیار ضعیف و کوتاه است،و عرق،لجام بر دهان ها زده، و وحشتی عظیم،همه را فراگرفته است» (علیهم لبوس الإستکانة،و ضرع (2)الإستسلام و الذّلّة.قد ضلّت الحیل،و انقطع الأمل،و هوت الأفئدة کاظمة،و خشعت الأصوات مهینمة (3)،و ألجم العرق،و عظم الشّفق (4).

هنگامی که راه بازگشت بسته شود و داور خداوند باشد و تمام اعمال کوچک و

ص:363

بزرگ با دقّت و موشکافی تمام،مورد محاسبه قرار گیرد و جزای هر کس با قاطعیّت به او داده شود و مجازات های دردناک در انتظار بدکاران و آلودگان باشد،بروز و ظهور چنین حالاتی عجیب نیست.

در آیات قرآن مجید نیز،همین اوصاف دیده می شود و در حقیقت خطبه امام علیه السّلام برگرفته از آیات است.در یک جا می فرماید: «مُهْطِعِینَ مُقْنِعِی رُؤُسِهِمْ لا یَرْتَدُّ إِلَیْهِمْ طَرْفُهُمْ وَ أَفْئِدَتُهُمْ هَواءٌ» ،در صحنه محشر،گردن ها را کشیده،سرها را به آسمان بلند کرده،حتّی پلک چشم هایشان از حرکت باز می ماند و دل هایشان(از اندیشه و امید)خالی می گردد). (1)و در جایی دیگر می خوانیم: «یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّاعِیَ لا عِوَجَ لَهُ وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلاّ هَمْساً» ،در آن روز همه از دعوت کننده الهی که هیچ گونه انحرافی در کار او نیست،پیروی کرده و همه صداها در برابر عظمت خداوند،خاضع می شود و جز صدای آهسته،چیزی نمی شنوی» (2).

تعبیر به«ألجم العرق»تعبیر گویایی است که از نهایت گرفتاری حاضران محشر، خبر می دهد،وحشت و اضطراب از یک سو،گرمای محشر از سوی دیگر،فشردگی جمعیّت و خستگی مفرط از سوی سوم،چنان دست به دست هم می دهند که آب بدنها به عرق تبدیل می شود و از تمام پیکرشان جاری می گردد،چنان از سر و صورتشان عرق جاری است،که اطراف دهان را احاطه کرده،به گونه ای که اگر لب بگشایند،دهان پر از عرق خواهد شد.امام علیه السّلام این حالت را با تعبیر جالب«ألجم العرق»(عرق به دهان آنها لجام زده است!)بیان فرموده است.

سپس امام علیه السّلام در ادامه این حالت هولناک،می افزاید:«گوش ها از صدای رعدآسای دعوت کننده به سوی حسابرسی پروردگار،به لرزه درآمده و همه باید

ص:364

نتیجه اعمال خود را دریابند:مجازات و کیفر الهی،یا نعمت و ثواب را» (و أرعدت الأسماع لزبرة (1)الدّاعی إلی فصل الخطاب،و مقایضة (2)الجزاء،و نکال (3)العقاب،و نوال (4)الثّواب).

در واقع تمام ترس و وحشت،از همین جاست که هیچ کس از سرنوشت خود آگاه نیست و خود را در میان بهشت و دوزخ،و پاداش و عذاب می بیند.

خوف و وحشت،از اینجا ناشی می شود که هیچ کس از میزان خلوص طاعت های خودآگاهی ندارد و از خطاها و لغزش های فراموش شده خود،باخبر نمی باشد، حسابرسی،بسیار دقیق!و حساب رسان از همه چیز آگاهند!هیچ راه بازگشتی وجود ندارد و هیچ کس قادر به دفاع از دیگری نیست.

برداشته می فرماید:«از گورها و لانه پرندگان و جایگاه درندگان و میدان های جنگ برانگیخته می شوند.» و در واقع اگر معاد بخواهد به گونه کامل و عادلانه صورت گیرد،باید چنین باشد چرا که روح و جسم،در یکدیگر تأثیر متقابل دارند و تکامل آنها به هم پیوسته است و هر کدام کنار برود،دیگری ناقص خواهد بود و اینکه می گویند:«شخصیّت انسان به روح او است»اشتباه بزرگی است که از پندار استقلال کامل روح،سرچشمه می گیرد.

این بحث یک بحث گسترده و دامنه دار است که تنها در اینجا به اشاره ای بسنده می کنیم. (1)

انسان از گوشت آنها تغذیه می نماید،جذب بدن انسانها شود،باز همان سؤال سابق تکرار می شود که این اجزای معیّن با کدامین بدن محشور می شود؟ تعبیری که در خطبه بالا آمده و می فرماید:«از لانه پرندگان و جایگاه درندگان و میدان های جنگ محشور می شود»نیز می تواند این سؤالات را برانگیزد.

پاسخ این سؤال گرچه بحثی طولانی می طلبد و در جای خودش مشروحا بیان شده است،ولی به طور خلاصه چنین است.

آیات و روایات می گوید:آخرین بدن انسان،که تبدیل به خاک شده است،روز قیامت باز می گردد،بنابراین اگر آن بدن به هر طریقی جزو دیگری شده باشد،از او جدا شده و به بدن اوّل ملحق می گردد و مشکل ناقص شدن بدن دوم کاملا قابل حلّ است،چرا که بقیّه بدن نموّ می کند و جای خالی را پر می کند.همان گونه که نظیر آن را در دنیا در بسیاری از صدماتی که بر بدن وارد می شود،مشاهده می کنیم که سلولهای اطراف نموّ می کنند و جای خالی را پر می نمایند،البتّه در آن زمان این جایگزینی به صورت وسیع تری انجام می شود.

در دنیای امروز که مسأله شبیه سازی،جنبه عینی به خود گرفته و با پرورش یک سلول از بدن یک موجود زنده،شبیه او به وجود می آید،حلّ این گونه مسایل بسیار ساده و آسان است و شبهه«آکل و مأکول»نمی تواند سدّ راه معاد جسمانی شود. (1)

در پاسخ این سؤال می توان گفت که:آنچه در زمین رخ می دهد،طبق آیات قرآن زلزله عظیمی است «إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ» (1)و هیچ مانعی ندارد که قبور مردگان زیر آوارهای این زلزله عظیم باقی بمانند.و همچنین اگر در مواردی بدن انسانهایی طعمه درندگان بیابان،یا مرغان هوا شده است و آنها نیز پس از مردن مبدّل به خاک گردیده اند،آنها و لانه هایشان پس از آن زلزله عظیم،در زیر آوارها باقی می مانند و انسانها در قیامت از آن برمی خیزند.و به تعبیر دیگر:جهان ویران می شود نه اینکه نابود شود!طبعا خاکهای انسانها در این ویرانی،باقی می مانند.

ص:368

به هر حال،ما چه بخواهیم و چه نخواهیم این مسیر زندگی و مرگ را باید طبق اراده پروردگار و قوانین تعیین شده الهی بپیماییم،این واقعیتی است که غفلت از آن انسان را از خدا و خویشتن بیگانه می سازد و توجّه به آن،بیداری و آگاهی و آمادگی می بخشد.

در سه جمله بعد،به سراغ رستاخیز انسانها می رود که آن نیز از اختیار آدمی بیرون است،می فرماید:«آنها تک و تنها برانگیخته می شوند،و در برابر اعمالشان جزا داده خواهند شد،و حساب هر یک از دیگری جداست!» و مبعوثون أفرادا،و مدینون جزاء،و ممیّزون حسابا .

بی شک،هر کسی به تنهایی سر از لحد بیرون می آورد و این منافات با آن ندارد که بعدا به تناسب اعتقادها و اعمالشان به گروههایی تقسیم شوند،همان گونه که در بحث گذشته از آنها تعبیر به«رعیل»به معنای«گروه»شده بود و قرآن از آن تعبیر به «أَفْواجاً» (1)می کند.

تعبیر به«ممیّزون حسابا»ممکن است اشاره به همان چیزی باشد که در آیه «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» (2)آمده است.آری،هیچ کس به گناه دیگری کیفر داده نمی شود و حساب هیچ کس را به نام دیگری نمی نویسند،هر چند ممکن است رضایت به اعمال دیگران،یا کوتاهی در امر به معروف و نهی از منکر،سبب اشتراک حسابها شود.

در پنج جمله اخیر این فراز،همان گونه که در بالا ذکر شده،به فرصت های الهی و اتمام حجّت ها که دارای ابعاد مختلفی است،اشاره کرده،می فرماید:«به آنها مهلت کافی برای جستجوی طرق خروج از مشکلات و مسئولیّت ها داده شده است». (قد أمهلوا فی طلب المخرج).

ص:371

«و راه وصول به سعادت به آنها ارائه شده است» (و هدوا سبیل المنهج).

«و زمانی کافی برای جلب رضایت پروردگار در اختیار دارند.» (و عمّروا مهل المستعتّب (1)).

«و پرده های تاریک شک و تردیدها(با ارائه دلائل روشن از سوی پروردگار)از مقابل آنها کنار زده شده است.» (و کشفت عنهم سدف (2)الرّیب).

و سر انجام:«میدان برای تمرین و آمادگی آنها،و اندیشه بهتر،و آرامش(برای جستجوی حقیقت)در مدّت زندگی و دوران تلاش،باز گذارده شده است» (و خلّوا لمضمار الجیاد (3)،و رویّة الإرتیاد (4)،و أناة (5)المقتبس المرتاد،فی مدّة الأجل،و مضطرب (6)المهل).

در این چند جمله،به ابعاد مختلف اتمام حجّت الهی و طرق آن اشاره شده،از یک سو:مردم زمان کافی برای جلب رضای حق دارند.از سوی دیگر:از طریق کتب آسمانی و ارشادات انبیا و اولیا و هدایت عقل،راههای نجات در برابر دیدگان آنها قرار گرفته.از سوی سوم:توانایی و مهلت،برای جبران خطاها و توبه از گناهان و جلب رضای پروردگار دارند.از سوی چهارم:پرده های ظلمت و تاریکی که بر اثر و سوسه های شیاطین و ایجاد شکّ و تردید،بر قلب انسان می افتد،به وسیله تابش

ص:372

انوار الهی و هدایت های ربّانی کنار زده می شود و از سوی پنجم:درهای توفیق، برای ریاضت نفس،به کار گرفتن اندیشه،و استفاده از چراغ پر نور معرفت پروردگار، در مدّت نسبتا طولانی به روی آنها گشوده شده است.

بنابراین،هر کس به مقصد نرسد،یا در دام شیاطین گرفتار شود و یا امواج سهمگین گناه او را در کام خود فرو برد،مقصّر خود اوست و باید به خویشتن نفرین کند!که همه چیز برای سعادت او آماده شده بود،ولی همه را نادیده گرفت و در قعر «چاه طبیعت»باقی ماند و«به کوی حقیقت گذر نکرد».بنابراین،اگر در قیامت به آنها گفته شود: «أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ» ؛آیا شما را به اندازه ای که هر کس اهل تذکّر باشد در آن مدّت متذکّر می شود، عمر ندادیم و انذار کننده(الهی)به سراغ شما نیامد؟اکنون بچشید که برای ظالمان یاوری نیست (1)جای تعجّب نیست.

در متون اسلامی،گاه دنیا تشبیه به همان میدان تمرین و آمادگی و ریاضت شده است،در برابر قیامت که در واقع میدان مسابقه است،در خطبه بالا اشاره کوتاهی به این مسأله شده و شرح بیشتر درباره این تشبیه در خطبه 28 گذشت و این،تشبیه بسیار زیبایی است که می تواند واقعیت زندگی دنیا را در برابر آخرت،روشن سازد.

ص:374

پذیرد،و هر زمان او را(از اعمال خلاف)بر حذر دارند،حذر کند،و اگر(از نافرمانی خدا)منعش کنند،باز ایستد،و آنگاه که(به زبان)اجابت(دعوت حق)کند(در عمل)به سوی او بازگردد و چون بازگردد،توبه کند،و چون تصمیم به پیروی(از پیشوایان دین)گیرد،به دنبال آنها گام بردارد،و چون(حقایق را)به او نشان دهند (چشم باز کند و)ببیند.کسی که با سرعت در طلب حق،حرکت کند و از نافرمانی ها بگریزید،در نتیجه از این راه ذخیره ای به دست آورد و باطن خویش را پاکیزه کند و آخرت خود را آباد سازد و توشه ای برای روز حرکت به سوی مقصد و هنگام حاجت و منزلگاه نیاز با خود بردارد و پیشاپیش خود به سرای جاودانیش بفرستد.پس تقوای الهی پیشه کنید ای بندگان خدا!در راستای هدفی که شما را برای آن آفریده.و از مخالفت فرمانش بر حذر باشید!آنچنان که به شما هشدار داده و بدین وسیله استحقاق آنچه را به شما وعده داده است،پیدا کنید که وعده او صادق و قطعی است!و به این طریق،از وحشت روز رستاخیز در امان بمانید.

این جمله ممکن است،اشاره به مواعظ و مثل هایی باشد که در بخش های گذشته این خطبه در کلام امام علیه السّلام آمد و یا اشاره به مجموعه مثل ها و اندرزهایی که از طریق وحی و اولیای الهی به ما رسیده است،به قرینه تعبیراتی که در بخش قبل، راجع به هدایت الهی به طرق نجات و کنار زدن پرده های شک و تردید و مهلت کافی برای پرورش انسانهای شایسته و اتمام حجّت به تقصیرکاران آمده است.

به هر حال،هدف بیان این نکته است که اگر گوش شنوا و عقل آگاه و دل بیداری باشد،مواعظ هدایتگر،به قدر کافی در اختیار است و به تعبیر دیگر:در فاعلیّت فاعل،نقصی نیست،اگر نقصانی باشد در قابلیّت قابل است.

تعبیر به«صائبة»در مورد امثال،اشاره به این است که این مثل ها دقیقا مطابق واقع است و تعبیر به«أسماع واعیة»اشاره به این است که بعد از شنیدن یک سخن، باید آن را در خود نگاه داشت،و برای اندیشه بیشتر آماده ساخت،نه مانند افرادی که مطابق ضرب المثل معروف:«مطالب را از یک گوش می شنوند و از گوش دیگر بیرون می فرستند.»نسبت به آن بی توجّه بود.

تفاوت«آراء عازمة»و«الباب حازمة»ظاهرا در این جهت است که«آراء عازمة» اشاره به تصمیم های محکم است،چرا که انسان بدون اراده و تصمیم قاطع،هرگز از مواعظ عالیه و اندرزهای«اولیاء اللّه»بهره ای نمی گیرد،هر چند ممکن است تصدیق کند و بپذیرد،امّا قدرت بر تصمیم گیری-بر اثر ضعف اراده-نداشته باشد و«الباب حازمة»اشاره به اندیشه های ژرف و عمیق است که عواقب کار را به خوبی می بیند و با دورنگری،جوانب هر مسأله را بررسی می کند.آری کسی که دارای فکر عمیق و اراده قوی و گوش شنوا و قلب پاک باشد،بهترین بهره را از مثل ها و مواعظ و اندرزها می گیرد.

سپس امام علیه السّلام امر به تقوا کرده و با جمله های کوتاه و بسیار پرمعنا که قریب

ص:377

«بیست»جمله می شود جلوه های مختلف تقوا را بیان می کند.در حقیقت گمشده ای که بسیاری از راهیان راه قرب پروردگار،درباره کشف حقیقت تقوا دارند،در این جمله ها بیان شده است.

می فرماید:«تقوای الهی پیشه کنید،تقوای کسی که چون(اوامر و نواهی الهی را) بشنود،خضوع کند(و در برابر آن تسلیم شود) (فاتّقوا اللّه تقیّة من سمع فخشع) «و چون گناه کند(عذر تقصیر به پیشگاه خدا آورد)و اعتراف کند(و در مقام توبه برآید)» (و اقترف (1)فاعترف).

«و چون خاشع گردد(به وظایف خود)عمل کند» (و وجل فعمل).

«و چون بیمناک شود،به اطاعت حق مبادرت نماید» (و حاذر فبادر).

«و چون(به مرگ و لقای پروردگار)یقین کند،نیکی نماید» (و أیقن فأحسن).

«و هر گاه درس عبرت به او بدهند،عبرت پذیرد» (و عبّر فاعتبر).

«و هر زمان او را(از اعمال خلاف)بر حذر دارند،حذر کند» (و حذّر فحذر).

«و اگر(از نافرمانی خدا)منعش کنند،باز ایستد» (و زجر فازدجر).

«و آنگاه که به زبان،اجابت(دعوت حق)کند،در عمل به سوی او باز گردد» (و أجاب فأناب). «و چون بازگردد،توبه کند» (و راجع فتاب).

«و چون تصمیم به پیروی(از پیشوایان دین)گیرد،به دنبال آنان گام بردارد» (و اقتدی فاحتذی (2)).

«و چون(حقایق را)به او نشان دهند(چشم باز کند و)ببیند» (و أری فرأی).

ص:378

در این«دوازده»جمله کوتاه و بسیار پرمعنا،جلوه های تقوا به خوبی نشان داده شده است.تقوا تنها ادّعا نیست و تنها پرهیز از ناپاکی ها نمی باشد.تقوا از شنیدن سخنان روح پرور منادیان حق،شروع می شود و قلب و جان در برابر آن خاضع می گردد،نخست در مقام توبه برمی آید و به گناهان خویش،در برابر حق اعتراف می کند،سپس خوف الهی او را به سوی عمل می فرستد و با سرعت در این راه گام برمی دارد،به مقام یقین می رسد و آثارش در اعمال او ظاهر می گردد،از حوادث تاریخی و آنچه با چشم خود می بیند،عبرت می گیرد و از هشدارها درس می آموزد، گوش به امر و نهی الهی دارد و دعوت حق را اجابت می کند؛اگر لغزشی پیدا کند،راه توبه پیش می گیرد و همواره گام در جای گام های رهبران الهی می گذارد،چشم می گشاید و حقایقی را که به او در مسیر راه نشان می دهند،به خوبی می بیند.

در ادامه این توصیف جالب و زیبا می فرماید:«کسی که با سرعت در طلب حق حرکت کند،و از نافرمانی ها بگریزد» (فأسرع طالبا و نجا هاربا).

«در نتیجه،ذخیره ای به دست آورد،باطن خویش را پاکیزه کند،آخرت را آباد سازد،توشه ای برای روز حرکت به سوی مقصد،هنگام حاجت،و منزلگاه نیاز،با خود بردارد،و پیشاپیش خود،به سرای جاودانیش بفرستد» (فأفاد ذخیرة،و أطاب سریرة،و عمّر معادا،و استظهر (1)زادا،لیوم رحیله،و وجه سبیله،و حال حاجته،و موطن فاقته،و قدّم أمامه لدار مقامه).

در واقع اینها جلوه های دیگری از تقواست که انسان را با شتاب به دنبال حق می فرستد و گناه گریزی را در او زنده می کند و جهت به دست آوردن زاد و توشه، برای منزلگاه ابدی و روز نیاز و درماندگی بسیج می کند.

در ادامه این سخن بار دیگر دعوت به تقوا فرموده و در یک نتیجه گیری روشن

ص:379

می فرماید:«ای بندگان خدا!تقوای الهی پیشه کنید در راستای هدفی که شما را برای آن آفریده» (فاتّقوا اللّه عباد اللّه جهة ما خلقکم له (1)).

به یقین،آفرینش انسان هدفی داشته: «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» ، (2)آیا انسان گمان می کند بی هدف رها می شودو به یقین دست یابی به هدف آفرینش، بدون تقوا حاصل نمی شود،هدف این بوده که انسان در مسیر بندگی خدا گام بردارد و به جوار قرب الهی برسد و هر روز مشمول رحمت و صاحب کمال تازه ای شود، واضح است پیمودن این راه،تنها با بال و پر معرفت و تقوا میسّر است.

سپس توضیح بیشتری داده،می فرماید:«از مخالفت فرمانش بر حذر باشید! آنچنان که به شما هشدار داده» (و احذروا منه کنه (3)ما حذّرکم من نفسه).

تعبیر به«کنه»اشاره لطیفی به این حقیقت است که در برابر هشدارهای الهی تنها به ظواهر قناعت نکنید و صورت را بر معنا مقدّم ندارید،بلکه به عمق این هشدارها برسید و رضا و خشنودی خدا را بطلبید.

در پایان آثار پربار تقوا را بیان کرده،می فرماید:«بدین وسیله استحقاق آنچه را به شما وعده داده است،پیدا کنید،که وعده او صادق و قطعی است،و به این طریق از وحشت روز رستاخیز در امان بمانید» (و استحقوا منه ما أعدّ لکم بالتّنجّز (4)لصدق میعاده،و الحذر من هول معاده).

تعبیرات امام علیه السّلام در اینجا،اشاره به آیاتی مانند آیه«نهم»سوره«مائده»است که می فرماید: «وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ» خداوند به

ص:380

آنها که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند،وعده آمرزش و پاداش عظیمی داده است».و آنچه در آیه«پانزدهم»سوره«آل عمران»آمده که می فرماید: «لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» ،برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند،در نزد پروردگارشان باغهایی است از بهشت که نهرها از پای درختانش می گذرد».و آنچه در آیه 68 سوره«توبه»آمده است: «وَعَدَ اللّهُ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها» ،خداوند به مردان و زنان منافق و کفّار وعده آتش دوزخ داده که جاودانه در آن خواهند ماند».

ص:382

میان آنها و آرزوها جدایی افکند و با فرا رسیدن اجل،دامنه آرزوها را برچید،این در حالی بود که به هنگام سلامت،چیزی برای خود نیندوختند و در آغاز زندگی(برای پایانش)عبرت نگرفتند.

در واقع امام علیه السّلام در این بخش از سخنان خود،از یک سو اشاره به نعمت بزرگ تک تک اعضای بدن کرده و از میان آنها انگشت روی چشم و گوش-که مهمترین وسیله رابطه انسان با عالم خارجند و قسمت عمده معلومات انسان از مسیر این دو، به دست می آید-گذارده،و از سوی دیگر،به هماهنگی اعضای بدن با یکدیگر اشاره می فرماید و از بین آنها سخن از عضلات بدن،به میان آورده که هماهنگ با تمام اعضا،کار می کنند و با اشکال استخوان ها،دقیقا مطابقت دارند.

مسأله هماهنگی اعضای بدن،یکی از جالب ترین پدیده های آفرینش و از مهمترین نعمت های الهی است.در عین این که ظاهرا بسیاری از اعضا مستقل هستند ولی به هنگام پیش آمدهای مختلف،چنان هماهنگی خودجوش در میان آنها پدید می آید،که انسان در شگفتی فرو می رود.مثلا اگر حادثه ای رخ دهد که انسان مجبور باشد از مرکز حادثه به سرعت دور شود و فرار کند،در یک لحظه تمام نیروهای بدن بسیج می شود،ضربان قلب بالا می رود،نفس ها به سرعت رفت و آمد پیدا می کند،تا خون و اکسیژن کافی را به عضلات و ماهیچه ها برساند،هوشیاری بیشتر می شود،چشم و گوش تیزبین تر و دقیق تر می گردد و حتّی اگر موانعی از قبیل گرسنگی و تشنگی وجود داشته باشد،ناگهان فراموش می شود،تا انسان بتواند به سرعت خود را از مرکز حادثه دور کند.این هماهنگی نه به میل و اختیار انسان است بلکه از طریق فرمان هایی است که از مغز،به صورت ناخود آگاه به تمام اعضا،صادر می شود.این هماهنگی عجیب،هم از نشانه های قدرت و عظمت پروردگار و هم از نعمت های عظیم او بر ما است،که در جمله های بالا به آن اشاره شده است.

این هماهنگی نه تنها در صورت،که در کنه باطن اعضا،و حتّی در مقدار عمر آنها،وجود دارد که امام علیه السّلام مخصوصا به آنها اشاره فرموده است. سپس در ادامه این سخن می افزاید:«این نعمت های بزرگ الهی همراه است با بدن هایی که تمام امکانات را(برای ادامه حیات)در بردارد و دل هایی که جوینده انواع روزی ها(و

ص:385

مواهب الهی)است(و برای آن دقیقا برنامه ریزی می کند)تا نعمت های فراگیر الهی و مواهب گوناگون او را به دست آورد و از آنچه مانع عافیت و سلامت است،بپرهیزد» بأبدان قائمة بأرفاقها، (1)و قلوب رائدة (2)لأرزاقها،فی مجلّلات (3)نعمه،و موجبات مننه،و حواجز (4)عافیته).

این بخش از کلام امام علیه السّلام تکمیلی است بر آنچه در جمله های قبل در مورد هماهنگی اعضای بدن آمده است.می فرماید:نه تنها اعضا با یکدیگر هماهنگند، بلکه روح و فکر نیز در جلب منافع و دفع مفاسد با این مجموعه ها همکاری تنگاتنگ دارند.و این همکاری روحانی و جسمانی که در سراسر وجود انسان حاکم است،از بدایع شگفت آوری است که هر چه زمان می گذرد و علم پیش می رود،دقایق و ظرافت های تازه ای از آن کشف می شود و به یقین یکی از بزرگترین مواهب الهی و مهمترین آیات عظمت او است.

«مجلّلات نعمه» از قبیل اضافه صفت به موصوف است و به معنای«نعمه المجلّلة»[نعمت های فراگیر]است که عموم انسان ها را در برمی گیرد و دوست و دشمن،و کافر و مؤمن از آن بهره می گیرند.

«و حواجز عافیته» به معنای موانع سلامت خداداد است و در اینجا جمله ای در

ص:386

تقدیر است و با توجّه به آن،معنای این جمله چنین می شود:«خداوند طرق دفع موانع عافیت را به انسان آموخته است» ما یمنع حواجز عافیته » سپس به دو قسمت از نعمت های بزرگ الهی بر انسانها-افزون بر آنچه گذشت- اشاره کرده،می فرماید:«خداوند عمرهایی برای شما مقدّر فرموده که مقدار دقیق آن،از شما پنهان است و نیز از آثار گذشتگان درسهای عبرت برایتان ذخیره کرده (که مایه بیداری و هشیاری شماست):از لذّاتی که از دنیا بردند و مواهبی که پیش از گلوگیر شدن مرگ،از آن بهره مند شدند،ولی سرانجام پنجه مرگ گریبان آنها را گرفت و میان آنها و آرزوها جدایی افکند و فرا رسیدن اجل،دامنه آرزوها را برچید، این در حالی بود که به هنگام سلامت،چیزی برای خود نیندوختند و در آغاز زندگی (برای پایانش)عبرت نگرفتند.» (و قدّر لکم أعمارا سترها عنکم،و خلّف لکم عبرا من آثار الماضین قبلکم،من مستمتع خلاقهم (1)،و مستفسح خناقهم. (2)أرهقتهم (3)المنایادون الآمال،و شذّبهم (4)عنها تخرّم (5)الآجال.لم یمهدوا فی سلامة الأبدان،و لم یعتبروا فی أنف (6)الأوان).

ص:387

امّا نعمت اوّل:نعمت عمر است،که در واقع خمیر مایه تمام سعادتها و سرمایه تمام خوشبختی ها است.اگر«امیرمؤمنان علی علیه السّلام»در«لیلة المبیت»در بستر «پیامبر صلّی اللّه علیه و آله»خوابید و بزرگترین فضلیت را در برابر این ایثار برای خود فراهم کرد، تنها با بهره گیری از یک شب از عمرش بود و اگر ضربه او در روز«خندق»بر پیکر «عمرو بن عبدود»برتر از عبادت جنّ و انس شد،تنها با استفاده از ساعتی از این عمر بود،و اگر«شهیدان کربلا»بزرگترین حماسه را در تاریخ بشریّت آفریدند و اسوه و مقتدایی برای همه امّت های در بند شدند،تنها با استفاده از یک نصف روز از عمرشان بود.آری اکسیر عمر به قدری گرانبها است که نعمتی برتر و پربارتر از آن نیست.

ولی خداوند،به لطف و حکمتش پایان عمر هر کس را بر او مخفی داشته!چرا که به گفته امام صادق علیه السّلام:اگر انسان از مقدار عمر خود،آگاه باشد و ببیند عمرش کوتاه است،پیوسته انتظار مرگ می کشد و همان چند صباح زندگی برای او گوارا نخواهد بود و همانند کسی است که اموالش در شرف نابودی است و با تمام وجودش فقر و تنگدستی را احساس می کند...و اگر عمر خود را طولانی ببیند در غرور و غفلت و لذّات و انواع گناهان غوطه ور می شود،به این پندار که از همه لذّات کام بگیرد و در پایان عمر توبه کند. (1)بنابراین،هم ساعات و ایّام عمر،نعمت است و هم پوشیده بودن مقدار آن.

و امّا نعمت دوم:یعنی درس های عبرتی که از پیشینیان در صفحات تاریخ،یا خاطره بزرگسالان و یا در بناها و کاخ ها و قبرهایی که از آنها باقی مانده،آن نیز از مهمترین نعمت های پروردگار است.زیرا دقّت در این آثار و همچنین در صفحات تاریخ آنچنان انسان را در جریان تجارب گذشته می گذارد،که گویی عمر جاودان

ص:388

پیدا کرده و از آغاز خلقت،با همه اقوام،زیسته و تلخ و شیرین زندگی آنها را چشیده است.

تاریخ و آثار پیشینیان،مهمترین آیینه عبرت است و انسان می تواند تمام سرنوشت آینده خویش را،در این آیینه بزرگ و تمام نما ببیند.عوامل پیروزی، اسباب شکست،سرچشمه خوشبختی و بدبختی،و دلایل کامیابی و ناکامی را در آن مشاهده کند و این براستی بزرگترین نعمت خدا بر انسان است.قرآن مجید می گوید:

«لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ» ،در سرگذشت آنان(پیشینیان)درس عبرتی است برای صاحبان اندیشه. (1)

چه بسیار کسانی که نقشه های دامنه داری،برای زندگی خود کشیده بودند و در دنیایی از آرزوها غوطه ور بودند،ولی مرگ آمد و دامنه آرزوها را به سرعت برچید و همه نقشه ها را نقش بر آب کرد،و این در حالی بود که آنها نیز،در برابر تاریخ اقوام پیش از خود،قرار داشتند،ولی هوا و هوسهای سرکش،پرده ضخیمی بر چشمان عقل و خرد آنها افکند،و نتوانستند واقعیّات این زندگی را ببینند!به همین دلیل،با دست خالی از این جهان،به جهان دیگر شتافتند.

ص:389

ص:390

شاداب،انتظاری جز خمیدگی پیری دارند؟و آیا آنها که برخوردار از نعمت تندرستی کامل هستند،جز انواع بیماری ها را چشم به راه می باشند؟و آیا کسانی که از بقا، برخوردارند جز لحظات فنا را منتظرند؟» (فهل ینتظر أهل بضاضة (1)الشّباب إلاّ حوانی (2)الهرم؟ (3)و أهل غضارة (4)الصّحّة إلاّ نوازل السّقم؟و أهل مدّة البقاء إلاّ آونة (5)الفناء؟).

سپس در تکمیل این سخن می افزاید:«اینها همه در حالی است که هنگام فراق و جدایی و لرزه و اضطراب و ناراحتی مصیبت و چشیدن طعم تلخ مصایب و فروبردن جرعه های درد و رنج،و گردش چشم به اطراف برای کمک خواهی،و یاری جستن از فرزندان و نزدیکان و عزیزان و هم قطاران فرا رسیده است!» (مع قرب الزّیال (6)و أزوف (7)الإنتقال،و علز (8)القلق،و ألم المضض (9)،و غصص الجرض (10)،و تلفّت (11)الإستغاثة بنصرة الحفدة (12)و الأقرباء،و الأعزّة و القرناء!).

ص:392

از ویژگی های این جهان،ناپایداری مواهب و نعمت های آن است که سبب می شود انسان هرگز دل به آنها نبندد و پای بند آنها نشود و دین و تقوا را بر سر آنها ننهد.

جوانان،به سرعت به سوی پیری می روند و شادابی جوانی به پژمردگی کهولت سنّ،مبدّل می شود و بهار عمر،جای خود را به پاییز آن می دهد،سلامت جسم و جان با ورود انواع بیماری ها محو می گردد و با گذشت زمان،نشانه های نزدیک شدن سفر آخرت،آشکار می گردد.

ولی با این همه ویژگی ها و نشانه ها،باز هم کم نیستند کسانی که به آن دل می بندند و همه چیز خود را بر سر آن می نهند و از غیر مواهب مادّی،غافل می شوند.

و این به راستی جای بسی تأمّل است!که انسان با چشم خود تمام نشانه های فنای دنیا را می بیند،با این حال،دل بر بقای دنیا می بندد.

در«تاریخ بغداد»آمده است:«روزی«سفّاح»خلیفه عباسی نگاه در آینه کرد-او از نظر چهره ظاهر،از زیباترین مردم بود-و گفت:خداوندا!من سخنی را که «سلیمان بن عبد الملک»(خلیفه اموی)گفت که من پادشاه جوانی هستم، نمی گویم،ولی می گویم:«خداوندا!عمر طولانی توأم با سلامت،در طریق اطاعتت به من عنایت کن!»هنوز این سخن تمام نشده بود که شنید یکی از غلامانش،به دیگری در مورد قراردادی که میان آنها بود،می گوید:«مدّت میان من و تو،دو ماه و پنج روز خواهد بود.»«سفّاح»با شنیدن این سخن فال بدی در نظرش آمد که اینها دارند خبر از پایان عمر من،بعد از دو ماه و پنج روز می دهند و اتّفاقا همینطور شد، تب سختی کرد و بعد از دو ماه و پنج روز،دیده از جهان فرو بست در حالی که سی و سه سال بیشتر نداشت!» (1)

ص:393

قرآن مجید با تعبیرات گوناگون بارها از این حقیقت پرده برمی دارد(هر چند در واقع پرده ای بر آن نیست)و در لابه لای مثال های گویا،ناپایداری دنیا را مجسم می سازد،می فرماید: «إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمّا یَأْکُلُ النّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» ،مثل زندگی دنیا همانند آبی است که از آسمان نازل کرده ایم که در پی آن،گیاهان زمین-که مردم و چهارپایان از آن می خورند- می روید،زمانی که زمین زیبایی خود را یافته و آراسته می گردد و اهل آن مطمئن می شوند که می توانند از آن بهره گیرند(ناگهان)فرمان ما شب هنگام،یا در روز، برای نابودی آن فرا می رسد(باد سرد و خشک یا صاعقه ای را بر آن مسلّط می سازیم)و آن چنان آن را درو می کنیم که گویی دیروز هرگز چنین کشتزاری نبوده است.این گونه آیات خود را برای آنها که اهل تفکّرند،شرح می دهیم.» (1)

ص:394

می کنند،(از همه دردناکتر اینکه)نه بر اعمال صالحشان چیزی افزوده می شود و نه از اعمال زشتشان می توانند توبه کنند.آیا شما فرزندان و پدران و برادران همان مردم نیستید؟شما نیز همان برنامه ها را دنبال می کنید و بر همان طریقه سوار هستید و در همان جادّه گام برمی دارید(و سرانجام به همان سرنوشت گرفتار خواهید شد!)ولی افسوس که دلها از گرفتن بهره خویش سخت و ناتوان شده و از رشد معنوی خود،غافل گشته و در غیر طریق حقّ،گام برمی دارد،گویی غیر آنها مقصود هستند(و مرگ هرگز به سراغ آنها نمی آید)و گویی نجات و رستگاری آنها، در به چنگ آوردن دنیاست.

که عبور از آن غیر ممکن است و ناله ها و فریادها تنها می تواند گوشه ای از آلام فراق را برای بازماندگان تخفیف دهد و گرنه کمترین سودی به حال عزیزان از دست رفته ندارد.

سپس در ضمن«ده»جمله کوتاه،سرنوشت جسم و روح انسان را پس از مرگ با این عبارات تبیین می کند:«حشرات موذی،پوست تن او را از هم می شکافند و سختی های گور،بدن او را می پوساند،تندبادها آثارش را نابود می کند و گذشت شب و روز،نشانه های او را از میان برمی دارد،بدنها،پس از طراوت،پژمرده و دگرگون می شوند،و استخوان ها بعد از توانایی و قدرت،می پوسند و متلاشی می شوند،این در حالی است که ارواح در گرو مسئولیّت سنگین اعمال خویش اند،و در آنجا به اسرار نهان(قیامت که در این جهان با دیده تردید به آن نگاه می کردند)یقین حاصل می کنند،(از همه دردناکتر اینکه)نه بر اعمال صالحشان چیزی افزوده می شود و نه از اعمال زشتشان می توانند توبه کنند!» (قد هتکت الهوامّ (1)جلدته، و أبلت النّواهک (2)جدّته (3)،و عفت (4)العواصف آثاره،و محا الحدثان (5)معالمه،و صارت الأجساد شحبة (6)بعد بضّتها،و العظام نخرة (7)بعد قوّتها،و الأرواح مرتهنة

ص:397

بثقل أعبائها، (1)موقنة بغیب أنبائها،لا تستزاد من صالح عملها،و لا تستعتب من سیّیء زللها!».

تعبیری از این جامعتر و کاملتر،و گویاتر و تکان دهنده تر،درباره وضع جسم و روح آدمی بعد از مرگ تصوّر نمی شود،بدن به سرعت متلاشی می شود و طعمه حشرات زمین می گردد،چهره های زیبا،زبان توانا و عقل های دانا همگی بر باد می روند و جز مشتی استخوان پوسیده و قبرهای ویران شده و گاه به کلّی از نظرها محو گشته از آنها باقی نمی ماند.

مصیبت بزرگتر اینجاست که پرونده اعمال به کلّی بسته می شود:نمی توان چیزی بر حسنات افزود و نه چیزی از سیّئات کاست،آن روز که با یک قطره اشک-اگر از سر ندامت و حسرت و در راه توبه،فرو می ریخت-دریاهای آتش گناه،خاموش می شد،گذشت!و آن روز که با گفتن یک«لا اله الاّ اللّه»درخت جدیدی در سرزمین بهشت برای گوینده اش کاشته می شد،پایان گرفت و تمام راههای بازگشت به طور کامل بسته شده است.

سپس در آخرین قسمت این فراز از خطبه،چنین می فرماید:«آیا شما فرزندان و پدران و برادران همان مردم نیستید؟!(همان مردمی که اکنون در زیر خاک خفته اند و استخوان های آنها در حال پوسیدن است و گذشت سال و ماه،حتّی آثار قبور آنها را محو کرده است)» (أ و لستم أبناء القوم و الآباء و إخوانهم و الأقرباء؟).

اشاره به این که گاهی پدران زودتر از فرزندان از دنیا می روند و گاه فرزندان پیش از پدران و گاه برادران قبل از برادران دیگر،هیچ زمان معیّنی برای پایان عمر هیچ کس وجود ندارد و همه در برابر ورود مرگ یکسانند و بقای هیچ کس تا یک روز و حتّی تا یک ساعت،تضمین نشده است! سپس در توضیح و تبیین این معنا می فرماید:«شما نیز همان برنامه ها را دنبال

ص:398

می کنید،و بر همان طریقه سوار هستید و در همان جادّه گام برمی دارید(و سرانجام تندباد اجل می وزد و شما را همچون یک پر کاه با خود می برد و در زیر خروارها خاک دفن می کند و به همان سرنوشت پدران و فرزندان و برادران گرفتار می شوید)» (تحتذون أمثلتهم،و ترکبون قدّتهم (1)،و تطؤون جادّتهم!).

این احتمال نیز در تفسیر جمله بالا وجود دارد که امام علیه السّلام در مقام توبیخ و سرزنش آنها می فرماید:با این که سرنوشت پیشینیان خود را دیده اید،درس عبرت نگرفته اید،باز هم،همان اعمال و همان روش های غلط و گناه آلود را دنبال می کنید در حالی که باید از آنها درس می آموختید و طریقه آنها را رها می کردید.

البته نتیجه هر دو معنا یکی است و آن درس آموختن از سرنوشت گذشتگان است و به گفته آن شاعر عارف:

بشکاف خاک را و ببین یکدم بی مهری زمانه رسوا را!

این دشت خوابگاه شهیدان است فرصت شمار وقت تماشا را

از عمر رفته نیز شماری کن مشمار جدی و عقرب و جوزا را

سپس امام علیه السّلام در یک نتیجه گیری به بیان این نکته می پردازد که چرا مردم با دیدن این همه صحنه های عبرت انگیز،پند نمی گیرند و بیدار نمی شوند،می فرماید:

«(ولی افسوس که)دلها از گرفتن بهره خویش،سخت و ناتوان شده و از رشد معنوی خود غافل گشته،و در غیر طریق حق گام برمی دارد،گویی غیر آنها مقصود هستند (و مرگ یا فرمان های الهی هرگز به سراغ آنها نمی آید)و گویی نجات و رستگاری

ص:399

آنها در به چنگ آوردن دنیا است» (فالقلوب قاسیة عن حظّها،لاهیة عن رشدها، سالکة فی غیر مضمارها!کأنّ المعنیّ سواها،و کأنّ الرّشد فی إحراز دنیاها.) در یکی از کلمات امیر مؤمنان علی علیه السّلام می خوانیم که امام علیه السّلام در حال تشییع جنازه بود ناگهان صدی مردی را شنید که بلند می خندد،امام علی علیه السّلام ناراحت شد فرمود: «کأنّ الموت فیها علی غیر ناکتب،و کأنّ الحقّ فیها علی غیرنا وجب،و کأنّ الّذی نری من الأموات سفر عمّا قلیل إلینا راجعون! ،گویی مرگ در دنیا بر غیر ما نوشته شده و گویی حق در این جهان بر غیر ما واجب گشته و گویی مردگانی را که می بینیم مسافرانی هستند که به زودی به سوی ما باز می گردند(این چه غفلتی است که شما را گرفته از موقعیت خود در این جهان بی خبرید)». (1)

آری،اگر قساوت و سنگدلی بر انسان مسلّط نشود و ابرهای تیره و تار غفلت، آسمان روح او را ترک گوید،یک صحنه از سرنوشت پیشینیان برای بیداری همه انسان ها کافی است،تا چه رسد که هر روز این صحنه ها در برابر دیدگان ما تکرار می شود.

قرآن مجید درباره این گونه افراد می فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ» ،سپس دلهای شما بعد از این واقعه،سخت شد همچون سنگ یا سخت تر،چرا که پاره ای از سنگها می شکافند و از آن نهرها جاری می شود و پاره ای از آنها شکاف برمی دارند و آب از آن تراوش می کند و پاره ای از خوف خدا(از فراز کوه)به زیر می افتد(امّا

ص:400

دلهای شما نه از خوف خدا می تپد و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است)و خداوند از اعمال شما غافل نیست». (1)

آری،هنگامی که دنیاپرستی،بر قلب انسان چیره شود،سنگدلی را به همراه می آورد و در چنین حالتی انسان راه روشن سعادت را گم می کند و در بی راهه،گام می نهد و چنین می پندارد که خطاب های الهی درباره نیکوکاران،متوجّه اوست و ضمیرها در آیات تهدید و عذاب به دیگران باز می گردد و سعادت و خوشبختی او فقط در گردآوری ذخایر دنیاست.

ص:401

ص:402

قلب او را به خود مشغول ساخته و خوف الهی جسمش را خسته کرده، شب زنده داری،خواب را از چشمش ربوده،امید به رحمت پروردگار،او را به تشنگی روزه ایّام گرم(تابستان)واداشته،و زهد در دنیا خواهش های نفسانی را از او گرفته است،همان پرهیزگاری که ذکر خدا به سرعت بر زبانش جاری شده و ترس(از خدا) را برای ایمنی رستاخیز از پیش فرستاده است،جاذبه های(انحرافی و شیطانی)را از جاده خویش کنار زده و در بهترین و مستقیم ترین راههایی که او را به روش مطلوب (جهت رسیدن به رضای خدا)می رساند،گام برداشته،و وسوسه ها و فریب ها هرگز او را نفریفته،و امور مشکوک بر او پنهان نمانده است(و به کمک نور تقوا،حق را از باطل تشخیص داده است)با مژده(بهشت)و زندگی آسوده،در میان نعمتها،در بهترین جایگاه و ایمن ترین روزها،شاد و مسرور است،این در حالی است که از گذرگاه دنیای زودگذر،با روشی پسندیده عبور کرده و توشه آخرت را توأم با سعادت از پیش فرستاده است،همان پرهیزگاری که از ترس(آن روز،به عمل صالح) مبادرت ورزیده و در مهلت(زندگی)با سرعت مشغول(بندگی)بوده و نسبت به آنچه مطلوب(پروردگار)است،رغبت کامل داشته و از آنچه باید بگریزد دوری کرده است، امروز مراقب فردای خویش است و برای آینده خود پیش بینی لازم را نموده است.

همان بس که بهشت،پاداش و عطیه(پرهیزگاران)باشد!و همان بس که آتش دوزخ،کیفر(بدکاران و بی تقوایان)باشد و کافی است که خداوند انتقام گیرنده(از اینها)و یاری کننده(آنها)و قرآن مدافع(نیکوکاران)و دشمن(بدکاران)باشد!

آماده شدن جهت حضور در صحنه قیامت و عبور از گذرگاه خطرناک صراط،آماده می سازد.

می فرماید:«بدانید عبور شما از صراط و گذرگاه خطرناک مردافکن آن است! معبری که قدمها در آن می لغزد و خطرات هولناکی،پی درپی دامان انسان را می گیرد») (و اعلموا أنّ مجازکم (1)علی الصّراط،و مزالق (2)دحضه (3)،و أهاویل (4)زلله،و تارات (5)أهواله).

یکی از گذرگاههای قیامت،«صراط»است که در آیات قرآن به طور اشاره و در روایات صریحا و به طور تفصیل،از آن بحث شده است،از مجموع آن روایات، استفاده می شود،صراط پی است بر دوزخ،در مسیر بهشت،که آخرین گذرگاه آدمی است و نیکان و بدان همه بر آن وارد می شوند:صالحان مانند برق از آن می گذرند و به دروازه های بهشت می رسند،ولی افراد بی ایمان و گنهکار،توان عبور از آن را ندارند و از روی آن،به جهنّم سقوط می کنند.

عبور از این گذرگاه خطرناک،که تنها راه بهشت است بستگی به ایمان و عمل دارد و حتّی سرعت عبور از آن،متناسب با درجات تقوا و ایمان است.

البتّه«صراط»در دنیا در اشکال دیگری مجسّم می شود و یا به تعبیر دیگر:

صراط در قیامت،تجسّمی از صراطهای دنیاست،چرا که در توصیف«صراط قیامت»

ص:405

آمده است:

«أدقّ من الشّعر،و أحدّ من السّیف ،باریکتر از مو و برنده تر از شمشیر است». (1)

بی شک،حدّ فاصل میان حق و باطل،ایمان و کفر،اخلاص و ریا،قصد قربت و پیروی از هوا،به همین باریکی و خطرناکی است که عبور از این خطّ فاصل،جز برای خالصان و مخلصان و نیکان و پاکان میسّر نیست،که شرح آن،در بحث«نکته ها» خواهد آمد.

به هر حال،یک چنین گذرگاه باریک،لغزشگاههای فراوان دارد که بدون آمادگی کامل،عبور همراه با سلامت از آن ممکن نیست!به همین دلیل،امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«حال که چنین است،ای بندگان خدا تقوای الهی پیشه کنید! همچون تقوای خردمندی که تفکّر،قلب او را به خود مشغول ساخته،و خوف الهی جسمش را خسته کرده،شب زنده داری خواب را از چشمش ربوده،امید به رحمت پروردگار،او را به تشنگی روزه ایّام گرم(تابستان)واداشته،و زهد در دنیا، خواهشهای نفسانی را از او گرفته است!» (فاتّقوا اللّه عباد اللّه تقیّة ذی لبّ شغل التّفکّر قلبه،و أنصب (2)الخوف بدنه،و أسهر (3)التّهجّد غرار (4)نومه،و أظمأ الرّجاء هواجر (5)یومه،و ظلف (6)الزّهد شهواته).

ص:406

آری،برای ورود به مرحله تقوا،تقوایی که گذار انسان را از صراط آسان کند، نخست تفکّر لازم است!تفکّر و اندیشه ای که تمام قلب را به خود مشغول دارد و خوف از خدا را در انسان زنده کند و به دنبال آن تهجّد و شب زنده داری و روزه در ایّام گرم تابستان و زهد و پارسایی،در وجود انسان ظاهر گردد،چنین تقوایی است که انسان را به سر منزل مقصود می رساند و او را همچون برق،از«صراط خطرناک قیامت»عبور می دهد.

در ادامه این سخن می فرماید:«همان پرهیزگاری که ذکر خدا به سرعت بر زبانش جاری می گردد و ترس(از خدا)را برای ایمنی در رستاخیز از پیش فرستاده است، جاذبه ها(ی انحرافی و شیطانی)را از جاده خویش کنار زده و در بهترین و مستقیم ترین راههایی که او را به روش مطلوب(جهت رسیدن به رضای خدا) می رساند،گام برداشته،و وسوسه ها و فریب ها هرگز او را نفریفته،و امور مشکوک بر او پنهان نمانده است،(و به کمک نور تقوا،حق را از باطل تشخیص می دهد)» (و أوجف (1)الذّکر بلسانه،و قدّم الخوف لأمانه،و تنکّب (2)المخالج (3)عن وضح (4)السّبیل،و سلک أقصد المسالک إلی النّهج المطلوب،و لم تفتله (5)فاتلات الغرور،و لم تعم علیه مشتبهات الأمور).

ص:407

تا به اینجا امام علیه السّلام در بیان اوصاف پرهیزگارانی که باید الگو قرار گیرند-علاوه بر تفکّر دائم-اوصاف دهگانه ای را بیان می کند که تحت هر کدام،یک دنیا معنا نهفته شده است و جمع آنها در یک انسان،انسان نمونه ای می سازد،که در دنیا و آخرت سربلند و در میدان زندگی پیروز و در سیر الی اللّه موفّق است،تمام این تعبیرات با تشبیهات زیبا و کنایه ها و عبارات دل نشین و پر مغز آمیخته است،به گونه ای که در اعماق جان نفوذ می کند.

آری،پرهیزگاران راستین،هرگز فریب جاذبه های شیطانی را نمی خورند و در امور مشکوک در تاریکی گام برنمی دارند!نزدیکترین راه را بسوی خدا برمی گزینند و موانع را از سر راه برمی دارند،خوف از خدا و مسؤلیّتها،مانع انحراف آنهاست و ذکر پروردگار،دائما بر سر زبانشان.

سپس امام علیه السّلام به بخشی از نتایج این اوصاف در دنیا و آخرت پرداخته و در ضمن شش جمله،چنین می فرماید:«با مژده(بهشت)و زندگی آسوده در میان نعمتها،در بهترین جایگاهها و ایمن ترین روزها،شاد و مسرور است،این در حالی است که از گذرگاه دنیای زودگذر،با روشی پسندیده عبور کرده،و توشه آخرت را توأم با سعادت،از پیش فرستاده است» (ظافرا بفرحة البشری،و راحة النّعمی، (1)فی أنعم نومه،و آمن یومه،و قد عبر معبر العاجلة حمیدا،و قدّم زاد الاجلة سعیدا).

در واقع آنچه سبب بشارت آنان و راحتی و آرامش و امنیّت خاطرشان می گردد، همان عبور شایسته از گذرگاه دنیا و پیش فرستادن توشه آخرت است و مشکل مهمّ اینجاست که انسان در مقابل آن جاذبه های کاذب و زرق و برق های فریبنده و راههای انحرافی،بتواند خود را حفظ کند و از صراط مستقیم الهی خارج نگردد.

سپس در ادامه این سخن،در آخرین اوصافی که برای پرهیزگاران نمونه ذکر

ص:408

می کند،به شش وصف دیگر اشاره کرده،می فرماید:«همان پرهیزگاری که از ترس (آن روز،به عمل صالح)مبادرت ورزیده،و در مهلت(زندگی)با سرعت مشغول (بندگی)بوده،و نسبت به آنچه مطلوب(پروردگار)است رغبت کامل داشته،و از آنچه باید بگریزد،دوری کرده است،امروز مراقب فردای خویش بوده و برای آینده خود،پیش بینی لازم را نموده است» (و بادر من وجل،و أکمش (1)فی مهل،و رغب فی طلب،و ذهب عن هرب،و راقب فی یومه غده،و نظر قدما أمامه).

در یک کلمه،از فرصت گرانبهای عمر،برای زندگی سعادتمندانه در سرای دیگر بهترین بهره گیری را می کند،به آنچه باید روی آورد،روی می آورد و از آنچه باید دوری کند،پرهیز می نماید.

آری،پرهیزگاری که دارای این اوصاف است،سزاوار است الگوی زندگی راهیان راه اللّه و قدوه و اسوه آنان بوده باشد.

در پایان این فراز،به نتیجه نهایی تقوا و بی تقوایی اشاره کرده،می فرماید:«همان بس،که بهشت پاداش و عطیّه(پرهیزگاران)باشد!و همان بس،که آتش دوزخ کیفر و مجازات(بدکاران و بی تقوایان)باشد!و کافی است که خداوند انتقام گیرنده(از اینها)و یاری کننده(آنها)و قرآن مدافع(نیکوکاران)و دشمن(بدکاران)باشد!» (فکفی بالجنّة ثوابا و نوالا،و کفی بالنّار عقابا و وبالا!و کفی باللّه منتقما و نصیرا!و کفی بالکتاب حجیجا و خصیما!).

به راستی امام علیه السّلام در سخنانش اعجاز می کند،در جمله هایی کوتاه آنچنان تقوا و پرهیزگاری را توصیف می کند که در هیچ کتابی دیده نشده و از هیچ کس شنیده نشده است،تعبیراتی که بی دردترین افراد،از آن احساس درد می کنند و سست ترین انسانها را به حرکت وامی دارد و به راستی نام«خطبه غرّاء»بر این خطبه بسیار بجاست.

ص:409

شده و در کلام امام صادق علیه السّلام نیز آمده است،می توان،دریافت،آنجا که فرمود:

«إنّ علی جهنّم جسرا أدقّ من الشّعر،أحدّ من السّیف ،بر دوزخ پلی کشیده شده باریک تر از مو و تیزتر از شمشیر». (1)

امام صادق علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» (2)می فرماید:

«قنطرة علی الصّراط لا یجوزها عبد بمظلمة ،مرصاد پلی است بر صراط،که هر کس حقّ ستمدیدگان بر گردن او باشد از آن عبور نخواهد کرد». (3)

در روایات اسلامی اموری به عنوان وسیله عبور سریع،از صراط ذکر شده است.

از جمله در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله آمده است:

«أسبغ الوضوء تمّر علی الصّراط مرّ السّحاب ،وضوء را شاداب و پر آب بگیرد!تا بر صراط همچون ابر بگذری». (4)

و در حدیث دیگری می خوانیم که موسی علیه السّلام در مناجاتش به درگاه الهی سؤال کرد:«إلهی ما جزاء من تلا حکمتک سرّا و جهرا؟قال:یا موسی!یمرّ علی الصّراط کالبرق، خداوندا پاداش کسی که حکمت تو را پنهان و آشکار بخواند(و مردم را با سخنان حکیمانه تو،به سوی حق دعوت کند)چیست؟فرمود:ای موسی!چنین کسی همچون برق از صراط عبور می کند». (5)

جالب توجّه اینکه در روایات متعدّدی می خوانیم،یکی از شرایط اصلی عبور از صراط،ولایت علی بن ابی طالب،است.این روایت را بسیاری از بزرگان اهل سنّت در کتابهای خود از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل کرده اند.از جمله«حافظ بن سمّان»در کتاب «موافقه»چنین نقل می کند که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«لا یجوز أحد علی الصّراط إلاّ من کتب له علیّ علیه السّلام الجواز ،هیچ کس از صراط عبور نمی کند،مگر اینکه علی علیه السّلام اجازه

ص:411

عبور برای او بنویسد». (1)و در بعضی روایات آمده است:

«إذا جمع اللّه الأوّلین و الآخرین یوم القیامة و نصب الصّراط علی جسر جهنّم ما جازها أحد حتّی کانت معه براءة بولایة علیّ بن أبی طالب ،هنگامی که خداوند اوّلین و آخرین را در روز قیامت گرد آورد و صراط بر جهنّم کشیده شود،هیچ کس از آن عبور نمی کند مگر اینکه برات آزادی به سبب ولایت علی علیه السّلام با او باشد». (2)این مضمون با تفاوت مختصری در«مناقب خوارزمی»و«مناقب ابن مغازلی»و«فرائد السّمطین»و کتاب«الرّیاض النّظرة»آمده است. (3)

همانگونه که در شرح خطبه نیز ذکر شد،صراط در قیامت در واقع تجسّمی است از صراطهایی که در دنیاست که به همان باریکی و خطرناکی است.

اکبر است که می تواند مس تیره وجود انسان را،به طلای ناب تقوا مبدّل کند.قرآن مجید و همه پیشوایان بزرگ اسلام و بزرگان اخلاق،بر انجام این عبادت انسان ساز و آثار تربیتی آن تأکید کرده اند.

همین بس که قرآن مجید به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله خطاب می کند و می گوید: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» ،پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن(و نماز)بخوان،این وظیفه اضافی برای توست(اشاره به اینکه نماز شب بر پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله واجب و بر امّت مستحب است)تا پروردگارت تو را به مقامی درخور ستایش برساند». (1)

این تعبیر به خوبی نشان می دهد که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله«مقام محمود»را که مقام بسیار والا و برجسته است،در سایه عبادت شبانه پیدا کرد(و به گفته شاعر روشن ضمیر:

«چیزی که مایه نجات او از ظلمات به سوی نور تقوا شد،دعای نیمه شبی بود و گریه سحری»).

از روایات فراوانی که در این زمینه از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و ائمه هدی علیهم السّلام نقل شده همین بس که در حدیثی پیامبر اکرم به علی علیه السّلام توصیه می کند:«علیک بصلاة اللّیل! یکرّرها أربعة،بر تو باد که نماز شب را به جای آوری!پیامبر این سخن را چهار بار تکرار کرد». (2)

در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم که به علی علیه السّلام فرمود:

«یا علیّ ثلاث فرحات للمؤمن:لقی الإخوان،و الإفطار من الصّیام،و التّهجّد من آخر اللّیل ،سه چیز است که مایه نشاط مؤمن می شود:دیدار دوستان و افطار روزه و نماز در آخر شب». (3)

از این حدیث استفاده می شود که نماز شب مایه نشاط و شادابی مؤمنان است.

ص:413

در حدیث پرمعنای دیگری از همان حضرت می خوانیم:

«ما اتّخذ اللّه إبراهیم خلیلا إلاّ لإطعامه الطّعام و صلاته باللّیل و النّاس نیام ؛خداوند ابراهیم علیه السّلام را به مقام دوستی خود(و افتخار خلیل اللّهی)نرساند مگر به خاطر اطعام طعام و نماز شبانه هنگامی که مردم در خواب بودند». (1)

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که به یکی از یاران خود تأکید فرمود:«نماز شب و عبادت شبانه را رها مکن که هر کس نماز شب را رها کند،مغبون است»

(لا تدع قیام اللّیل فإنّ المغبون من غبن قیام اللّیل). (2)

و جالب اینکه در آیه 6 سوره مزّمّل از نماز شب تعبیر به «ناشِئَةَ اللَّیْلِ» شده و آن را بسیار مهمّ و سبب استقامت شمرده است «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً» و به گفته بعضی از مفسّران:تعبیر «ناشِئَةَ اللَّیْلِ» اشاره به نشئه و نشاط و جذبه روحانی و ملکوتی است که در سایه این عبادت برای انسان فراهم می شود.

دلیل این اهمیّت نیز روشن است زیرا«روح عبادت»که انسان را به«مقامات عالی»می رساند دو چیز است:«اخلاص»و«حضور قلب»و این هر دو در شب، مخصوصا در آخر شب،بعد از یک استراحت نسبتا ممتدّ،در حالی که چشم های بسیاری از مردم در خواب است و جنب و جوش های زندگی مادّی موقّتا خاموش شده،نه جایی برای روی و ریاست و نه شواغل روز مرّه مادّی فکر انسان را به خود جلب می کند،حاصل می شود،از این رو،نماز شب عبادتی است خالص و توأم با حضور دل و آمیخته با معنوّیت کامل و سرچشمه انواع برکات،به گفته حافظ:

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود

آثار بی نظیر این عبادت شبانه را،هر کس می تواند با تجربه دریابد و هنگامی که طعم شیرین آن را در مذاق جان احساس کند به آسانی آن را رها نخواهد کرد!

ص:414

می صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند به عذر نیمه شبی کوش و گریه سحری

آری!کلید گنج سعادت و راه رسیدن به معشوق حقیقی همین است:

دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است بدین راه و روش می رو که با دلدار پیوندی

!

ص:415

ص:416

هرگز شهرها و آبادی ها را هلاک نمی کرد،تا این که در کانون آنها پیامبری مبعوث کند که آیات ما را بر آنان بخواند و ما هرگز آبادی ها و شهرها را هلاک نکردیم،مگر آن که اهلش ظالم بودند.» (1)بعد از ذکر این مقدّمه،امام علیه السّلام اشاره به خطرات شیطان می کند،می فرماید:

«خداوند شما را از دشمنی بر حذر داشته است که،مخفیانه در درون سینه های شما نفوذ می کند،و آهسته در گوش ها می دمد،و(به این طریق شما را)گمراه سازد،و به هلاکت می کشاند.» (و حذّرکم عدوّا نفذ فی الصّدور خفیّا،و نفث فی الآذان نجیّا،فأضلّ و أردی).

گر چه در این جمله ها و جمله های آینده نام شیطان برده نشده است،ولی صفاتی که در آن آمده به روشنی نشان می دهد که منظور شیطان است.

امّا دشمنی او از آغاز خلقت آدم علیه السّلام بر همه کس آشکار شده است،همان گونه که قرآن می گوید:خداوند به آدم علیه السّلام خطاب کرد و فرمود: «إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقی» ،این ابلیس،دشمن تو و همسر تو است،مراقب باشید شما را از بهشت بیرون نکنند که بیچاره خواهد شد». (2)

و در جای دیگر به طور عام می فرماید: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ» ؛آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم علیه السّلام که شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است.» (3)البتّه برای مؤمنان بیدار و سالکان هوشیار،شیطان می تواند وسیله ای برای تکامل و پیشرفت و پرورش باشد،چرا که هر قدر در برابر وسوسه های او مقاومت کنند،قدرت معنوی و روحانی آنها افزوده می شود و مقامشان در پیشگاه خدا بالاتر می رود. در ادامه این سخن،از طرق مختلف وسوسه های شیطان،پرده برمی دارد و به

ص:419

سه نکته اشاره می فرماید و می گوید:«او نوید می دهد و انسان را به آرزوها(ی باطل و دور و دراز)سرگرم کند،و گناهان و جرایم را در نظرها زیبا جلوه می دهد،و معاصی بزرگ را کم اهمیّت می شمرد» (و وعد فمنّی،و زیّن سیّئات الجرائم،و هوّن موبقات العظائم).

در حقیقت این سه،دام مهمّ شیطان و سه طریق خطرناک نفوذ وی در انسان است،نخست اینکه:انسان را گرفتار آرزوهای طولانی می کند و با مشتی خیالات و اوهامی که مربوط به آینده است،آینده ای که گاه هرگز به آن نمی رسد،او را سرگرم می سازد و تمام وقت و فکر و نیروی او را به خود جذب می کند و به این طریق راه خودسازی و اطاعت پروردگار را به روی او می بندد.

دیگر اینکه:گناهان زشت و تنفّرآمیز را،که انسان به فرمان وجدان از آن می گریزد،در نظر او زیبا جلوه می دهد،بی بندوباری را آزادی می داند،آلودگی را از شئون تمدّن می شمرد و سازش با اهل گناه را همزیستی مسالمت آمیز معرّفی می کند و خلاصه برای هر کار زشتی،عنوان زیبایی می تراشد و فرمان وجدان را خفه می کند.

از سوی سوم:گناهان بزرگ را که به خاطر عظمتش انسان از آن می گریزد،در نظر او ساده و سبک جلوه می دهد و به عناوینی چون غفّاریت خداوند و اینکه هیچ کس معصوم نیست و هر کسی گرفتار این لغزشها می شود و:

«آنجا که برق عصیان بر آدم صفیّ زد ما را چگونه زیبد،دعوی بی گناهی»

و اینکه راه توبه به هر حال باز است و شفاعت شافعان و پیامبر و امامان معصوم علیهم السّلام،برای همین قبیل امور،ذخیره شده،او را آلوده بدترین گناهان می کند.

حال ببینیم نتیجه این وسوسه ها و نیرنگ ها و دام های شیطان به کجا می رسد.

امام علیه السّلام در ادامه سخن با تعبیرات زیبا و پرمعنایی نتیجه آن را بیان کرده است،

ص:420

می فرماید:«(این کار ادامه می یابد)تا شیطان به تدریج پیروان خود را فریب داده، درهای سعادت را به روی گروگان خود ببندد(ولی در سرای آخرت که همگی در محضر عدل الهی حاضر می شوند)شیطان آنچه را آراسته بود،انکار می کند،و آنچه را سبک جلوه داده بود،بزرگ می شمرد،و از آنچه فریب خوردگان را ایمن ساخته بود برحذر می دارد(ولی افسوس که زمان جبران سپری شده است!).» (حتّی إذا استدرج قرینته،و استغلق رهینته،أنکر ما زیّن،و استعظم ما هوّن،و حذّر ما أمّن).

تعبیر به«إستدرج»اشاره به این نکته است که وسوسه های شیطان معمولا به صورت گام به گام است،تا در افراد کارگر بیفتد،غالبا ناگهانی و دفعی نیست تا افرادی که حتّی کمی تقوا در وجودشان است،مقاومت به خرج دهند و شاید تعبیر به «لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ» (پیروی از گامهای شیطان نکنید)که در آیات متعدّدی از قرآن مجید آمده است (1)نیز،اشاره به همین نکته باشد.

تعبیر به«قرینته»گویا از آیه شریفه «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ» ،هر کس از یاد خدا روی گردان شود،شیطانی را بر او مسلّط می کنیم که همواره قرین او باشد» (2)گرفته شده،در واقع شیطان چنان به پیروان خود نزدیک می شود،که زندگی آنها هرگز از او جدا نیست و قرین و مقارن اویند.

تعبیر به «استغلق رهینته» اشاره به این است که شیطان پیروان خود را به گروگان می گیرد و راههای بازگشت را به روی آنها می بندد.

درست همچون شیاطین انس،که وقتی افرادی را برای فساد به دام می اندازند آنها را از جهات مختلف آلوده و وامدار می کنند،به طوری که نتوانند گامی جز در مسیر اطاعت آنها بردارند.

ولی در قیامت که پرده های نیرنگ و فریب و غرور کنار می رود و هر کس هر چه

ص:421

دارد،ظاهر و آشکار می شود،شیطان در مقام انکار برمی آید و آنچه را کوچک شمرده بود،بزرگ می شمرد و آنچه را امن و امان دانسته بود،خطرناک می داند،ولی این انکار نه برای او مفید است و نه برای پیروانش،چرا که دوران بازگشت از گناه و توبه و جبران«مافات»سپری شده است.

جمله در حدیثی می خوانیم که خداوند به موسی وحی کرد:«ما لم تسمع بموت ابلیس فلا تأمن مکره،مادامی که خبر مرگ شیطان را نشنوی از مکر او ایمن مباش». (1)

در همین زمینه در جلد اوّل این کتاب،ذیل خطبه هفتم شرح بیشتری درباره وسوسه های شیطان و راه نفوذ او در انسان و برنامه ریزی های شیاطین آمده است. (2)

این سخن را با اشعار پرمعنایی از یکی از شعرای معاصر پایان می دهیم:

ز شیطان بدگمان بودن نوید نیک فرجامی است چون خون در هر رگی باید دواند این بدگمانی را

نهفته نفس سوی مخزن هستی رهی دارد نهانی شحنه ای می باید این دزد نهانی را

ص:423

ص:424

و تعب بیفکند و برای لذّات آن پیوسته تلاش می کند و هر چه از خواهش های نفسانی در فکرش خطور کند،به آن جامه عمل می پوشاند،او هرگز فکر نمی کند مصیبتی برایش پیش بیاید و هیچگاه از روی تقوای الهی در پیشگاهش خضوع نمی کند،از این رو،سرانجام چشم از دنیا فرو می بندد،در حالی که در گمراهی و غرور گرفتار است و در میان اشتباهات و خطاهای زندگی کوتاه خود،غوطه ور!این در حالی است که در برابر آنچه از دست داده،عوضی بدست نیاورده و هیچ یک از وظایف واجب خود را انجام نداده است.

سپس نوجوانی در آورد» (أم هذا الّذی أنشأه فی ظلمات الأرحام،و شغف (1)الأستار، نطفة دهاقا (2)،و علقة محاقا (3)،و جنینا و راضعا،و ولیدا و یافعا (4)).

در واقع امام علیه السّلام در اینجا به شش مرحله از زندگانی انسان اشاره کرده است،که سه مرحله مربوط به دوران جنین و پیش از تولّد و سه مرحله دیگر مربوط به دوران بعد از تولّد است.

دورانهایی که با سرعت می گذرد و هر کدام ویژگی خود را دارد،بعضی فوق العاده شگفت انگیز و بعضی عبرت آمیز است.خداوند توانا،بر قطره آبی که هیچ شکل ندارد،در درون ظلمت های متراکم«مشیمه»و«رحم»و«شکم مادر»،صورتگری می کند و علقه محاق(خون بسته شده فاقد شکل)را،زیباترین و جالب ترین شکل می دهد و بعد از نموّ کامل جنین،با یک فرمان عجیب،آن را به این جهان می فرستد و در مسیر حیات و مراحل تکامل او را هدایت می فرماید و هر روز در شأن و شرایط و مقامی است.

سپس به ابزار و وسایل مهمّی که در اختیار انسان گذارده و او را با جهان خارج مربوط می کند،اشاره کرده و می فرماید:«سپس به او عقلی نگهدارنده،زبانی گویا و چشمی بینا بخشید،تا درک کند و عبرت گیرد،و از بدی ها بپرهیزد» (ثمّ منحه قلبا حافظا،و لسانا لافظا،و بصرا لاحظا،لیفهم معتبرا،و یقصّر مزدجرا).

ص:427

خداوند به او عقل داد،تا نیکی و بدی را بشناسد و زبان داد،تا پرس و جو کند و علوم خود را به دیگران منتقل نماید و چشم داد،که حقایق حسّی را با آن درک کند و هدف نهایی از این سه موهبت بزرگ،این بود که:فرمانهای الهی را بفهمد و از آنچه در اطراف اوست،درس عبرت بیاموزد و از آنچه شایسته مقام او نیست،پرهیز کند.در واقع سه منبع مهمّ شناخت،یعنی:عقل و زبان و چشم،که به ترتیب برای درک مطالب فکری و نقلی و عینی و حسّی است،در این عبارت کوتاه جمع شده و به انسان دستور داده شده است،که آنها را در مسیر سعادتش بکار گیرد.

سپس می فرماید:«این وضع ادامه می یابد،تا انسان به حدّ اعتدال و کمال برسد، و بر پای خود بایستد،در این هنگام سرکشی کرده،می گریزد و بی پروا در بیراهه گام می نهد(به خدا و فرمانهای او پشت می کند و به هوا و هوس روی می آورد)» (حتّی إذا قام اعتداله،و استوی مثاله،نفر مستکبرا،و خبط سادرا (1).

درست است که همه انسانها چنین نیستند،ولی کلام امام علیه السّلام ناظر به اکثریتی است که در بسیاری از جوامع،هنگامی که توان یافتند و به قدرت رسیدند،همه چیز را به فراموشی می سپارند و همچنین هشداری است به مؤمنان فرمانبردار،که مراقب حال خویش باشند و شکر نعمت ایمان و تقوا را بجا آورند.

در ادامه این سخن می فرماید:«این در حالی است که سعی دارد به تمام هوس های خود جامه عمل بپوشاند» (ماتحا (2)فی غرب (3)هواه).

«و برای بدست آوردن دنیا خود را به رنج و تعب می افکند،و برای لذّات آن پیوسته تلاش می کند،و هر چه از خواهش های نفس در فکرش خطور می کند به آن

ص:428

جامه عمل می پوشاند» (کادحا (1)سعیا لدنیاه،فی لذّات طربه،و بدوات (2)أربه (3)).

این تعبیرات،اشاره به بی خبرانی است که تمام سعی و تلاش خود را در طریق به چنگ آوردن مال و منال دنیا و لذّت های زودگذر و اشباع هوا و هوس ها به کار می گیرند،گویی از آفرینش آنها هیچ هدفی جز این نبوده است،این در حالی است که با چشم خود ناکامی ها و شکست ها،بیماریها و مرگ و میرها را می بینند.

امّا همان گونه که امام علیه السّلام در ادامه این سخن می فرماید:«او هرگز فکر نمی کند مصیبتی برایش پیش آید و هیچگاه از روی تقوای الهی در پیشگاهش خضوع نمی کند،از این رو،سرانجام چشم از دنیا فرو می بندد،در حالی که در گمراهی و غرور گرفتار است و در میان اشتباهات و خطاهای زندگی کوتاه خود،غوطه ور،این در حالی است که در برابر آنچه از دست داده،عوضی به دست نیاورده،و هیچ یک از وظایف واجب خود را،انجام نداده است(با کوله بار عظیمی از گناه و نامه عملی خالی از حسنات،به سوی آخرت حرکت می کند)» (ثمّ لا یحتسب رزیّة (4)،و لا یخشع تقیّة (5)،فمات فی فتنته غریرا (6)،و عاش فی هفوته (7)یسیرا،لم یفد عوضا،و لم یقض مفترضا).

ص:429

چه دردناک است!حال کسی که این گونه در گرداب غرور و غفلت،گرفتار شده، سرمایه عمر را از کف داده و تنها چند روزی به لذّات آمیخته با نکبت ها،دل خوش کرده و سرانجام با دست خالی،دنیا را ترک گفته و با نامه سیاه،در محضر عدل الهی حاضر می شود.

دوستانش،لحظات دردناک احتضار را می گذارند و چنان ترسیمی از این حالت فرموده،که دلها را تکان می دهد.می فرماید:«(هنوز تلاش و کوشش او در طریق اشباع هوس ها و نیل به آرزوهایش پایان نگرفته که)ناراحتی های مرگ،در حالی که بقایای سرکشی در او وجود دارد و در مسیر لذّات خود،گام برمی دارد،او را در خود فرو می برد،و ناگهان گرفتار حیرت و سرگردانی می شود،و از شدّت بیماری و درد و رنج ها،شب تا به صبح بیدار می ماند(و ناله های جانکاه سر می دهد)» (دهمته (1)فجعات المنیّة فی غبّر (2)جماحه (3)،و سنن (4)مراحه (5)،فظلّ سادرا (6)،و بات ساهرا،فی غمرات الآلام،و طوارق الأوجاع و الأسقام).

«این در حالی است که در میان برادری غم خوار و پدری مهربان(و همسری دلسوز که)گریه و ناله سرداده اند و(مادری دلسوخته که)از شدّت ناراحتی به سینه می کوبد،قرار گرفته است.» (بین أخ شقیق،و والد شفیق،و داعیة بالویل جزعا، و لادمة (7)للصّدر قلقا).

آری بستگان و نزدیکانش،از حیات او مأیوس شده و پیش از مرگ او ناله و فغان سرداده اند و هر زمان که از شدّت دردش،کاسته شود و به هوش آید،این ناله ها و فریادها،او را شکنجه و آزار می دهد و مرگش را با چشم خود می بیند و دیدگان پر وحشتش به هر سو نگران است.

ص:432

«این در حالی است که با سکرات بی تاب کننده مرگ و شداید غم انگیز و ناله های دردناک،و جان دادن پرمشقّت،و مرگ رنج آور،دست به گریبان است» (و المرء فی سکرة ملهثة، (1)و غمرة کارثة، (2)و أنّه موجعة،و جذبة مکربة (3)،و سوقة (4)متعبة).

راستی،حالت جان دادن و سکرات مرگ حالت عجیبی است!انسانی که تا دیروز بر تخت قدرت نشسته بود و همه امکانات را در اختیار داشت،از باده غرور سرمست بود و به کائنات فخر می فروخت،امروز در چنگال بیماری های شدید،مانند مرغ مذبوحی دست و پا می زند.اطرافیانش از او مأیوس شده و ناله و فریاد سر داده اند و از هیچ کس،کاری برای او ساخته نیست.

در جای جای تاریخ،سرگذشت هایی از قدرتمندان بزرگ و لحظه های جانکاه احتضار آنها،نقل شده است که به راستی تکان دهنده است.

در حالات«مأمون»خلیفه مقتدر عبّاسی-که دامنه حکومتش بخش های عظیمی از خاورمیانه را در برگرفته بود-می نویسند:«وی با لشکر عظیمش از یکی از میدان های نبرد به سوی«طوس»بازمی گشت،به کنار چشمه ای در منطقه خوش آب و هوایی رسید،در آنجا توقّف کرد،ماهی بزرگ سفیدی در درون آب توجّه او را به خود جلب کرد،دستور داد آن را بگیرند و برای او سرخ کنند،در این حال لرزه ای بدن او را فرا گرفت،به گونه ای که قادر به حرکت نبود،پیوسته می لرزید و هر قدر پوشاک بیشتری روی او قرار می دادند،باز فریاد می زد:«سرما!سرما!»اطراف او آتش روشن کردند،باز فریاد می زد:«سرما!سرما!»ماهی سرخ شده را برای او آوردند حتّی

ص:433

نتوانست چیزی از آن بچشد.حال او،لحظه به لحظه سخت تر می شد و در سکرات مرگ فرو می رفت،عرق سنگین و چسبنده ای از بدن او بیرون می ریخت،اطبّای مخصوص او در حیرت از این بیماری ناشناخته،فرو رفته بودند،وقتی حالش سخت تر شد،دستور داد:مرا بر جای بلندی ببرید،که لشکریانم را ببینم.شب هنگام بود و سرتاسر بیابان از آتش هایی که لشکر افروخته بودند،روشن شده بود،«مأمون» سر به آسمان بلند کرد و این جمله را گفت:«یا من لا یزول ملکه،ارحم من قد زال ملکه، ای خدایی که حکومتت زوال ناپذیر است،رحم کن بر کسی که حکومتش پایان یافته است.»او را به بسترش بازگرداندند،«معتصم»به کسی دستور داد که در کنار بسترش بنشیند و شهادتین را بر زبانش جاری کند.هنگامی که صدای آن مرد بلند شد،«ابن ماسویه»طبیب مخصوص مأمون گفت:«فریاد نزن!به خدا سوگند!او در این حال، میان پروردگارش و«مانی»(مردی که در ایران باستان به دروغ ادّعای نبوّت کرده بود)فرق نمی گذارد.»مأمون گویا متوجّه شد،چشمش را گشود در حالی که همچون دو کاسه خون شده بود،خواست با دستش ضربه ای به«ابن ماسویه»بزند و سخن عتاب آمیزی بگوید،امّا نه دست قادر به حرکت بود و نه زبان یارای نطق داشت! چشم به سوی آسمان دوخت،در حالی که اشک سراسر چشمش را گرفته بود،تنها زبانش به این جمله گشوده شد:«یا من لا یموت ارحم من یموت،ای خدایی که مرگ و فنا برای تو نیست،رحم کن کسی را که در حال مرگ است.»این را گفت و برای همیشه خاموش شد (1)».

آری،آن زمان که قدرت داشت هرگز باور نمی کرد که چنین روزی را در پیش دارد:

دیدی آن قهقهه کبک خرامان حافظ که ز سرپنجه شاهین قضا غافل بود!

ص:434

وصب، (1)و نضو (2)سقم،تحمله حفدة الولدان،و حشدة (3)الإخوان،إلی دار غربته،و منقطع زورته (4)،و مفرد وحشته).

آری!نخست،آخرین لباس را بر اندام او می پوشانند،لباسی که از تشریفات و زرق و برق لباس های دنیا-که روزها و گاه هفته ها برای تهیّه آن زحمت می کشیدند و با بهای سنگینی تهیّه می شد-کاملا دور است.لباسی که نه نیاز به خیّاط چیره دست دارد و نه ابعاد مختلف آن اندازه گیری می شود و نه کسی به دوام و جنس آن توجّه دارد و عجیب تر این که شاه و گدا در آن یکسانند و سهم همگان در آن، مساوی است! آری،لباسی است که یک بار مشاهده آن،می تواند همه اسرار زندگی ناپایدار این جهان را،برای افراد تیزبین،فاش کند.

حرکت دادن او،به وسیله تابوت به سوی آرامگاه همیشگی اش صحنه تکان دهنده دیگری است.نه از خود اراده ای دارد،نه پیشنهاد و اعتراضی!به هر کجا که ببرندش،تسلیم است و در هر جا دفنش کنند،کاملا مطیع!پیکری که گاهی ماه ها یا سال ها در زیر ضربات بیماری های گوناگون فرسوده شده،حتّی در روزهای بازپسین حیاتش توان و قدرت و حرکتی نداشت،تا چه رسد به بعد از مرگش.

این همان انسانی است که روزی بر تخت قدرت تکیه کرده بود و با اشاره ای هزاران نفر را به حرکت درمی آورد،با گوشه چشمش کسی را می بخشید و با کمترین خشمش،سر از تن بی گناهی جدا می کرد،امروز به این حال و روز افتاده است! طبق معمول،فرزندان و نواده ها و دوستان و بستگان و برادران،تابوت او را بر

ص:437

دوش می گیرند،امّا به کجا می برند؟به جایی که همیشه از آن وحشت داشت و حتّی نام آن را بر زبان جاری نمی کرد و اگر از کنارش می گذشت،صورت برمی گرداند، جایی که رابطه او را به طور کامل،از مردم این جهان قطع می کند و خانه ای وحشتناک و فراموش شده است.

در ادامه این سخن می فرماید:«این وضع همچنان ادامه می یابد تا تشییع کنندگان(با سپردن جنازه او به آرامگاه ابدیش)بازگردند و گریه کنندگان بی تاب،خاموش شوند(و او را تنها بگذارند)،در آن حفره گورش می نشانند(و از او سؤال می کنند)در حالی که از ترس و تحیّر در برابر سؤال و لغزش در آزمون،آهسته سخن می گوید!» حتّی إذا انصرف المشیّع،و رجع المتفجّع،أقعد فی حفرته نجیّا لبهتة (1)السّؤال،و عثرة الإمتحان).

آری،همراهی بازماندگان و سوگواران بسیار کوتاه است!به مجرّد این که او را به قبرش بسپارند،همگی با او وداع گفته و باز می گردند و تنهای تنهایش،می گذارند.

اشک های چشمشان را پاک می کنند و ناله هایشان خاموش می شود و بی تابی،جای خود را به آرامش می دهد و به تدریج او را به فراموشی می سپارند،در حالی که او سخت ترین لحظات را طی می کند،باید خود را آماده پاسخ پرسش های فرشتگان الهی کند،پرسش هایی که گرچه پاسخش روشن است،امّا اظهار آن پاسخ،نیاز به آمادگی روحی و اعتقادی و عملی دارد و از قدرت بسیاری از مردم بیرون است و همین جا است که لغزش امتحان،آشکار می شود.

در حقیقت جمله «أقعد فی حفرته نجیّا» اشاره روشنی به سؤال و جواب قبر دارد که در بحث نکات،به طور مشروح خواهد آمد و تعبیر به«نجیّا»که از مادّه«نجوی» به معنای سخنان آهسته،گرفته شده،یا اشاره به مناجات با پروردگار است،که در

ص:438

آن لحظه حسّاس،دست به دامان لطف او می زند،و یا سخن گفتن آهسته است،از ترس عدم توانایی بر پاسخ به سؤالات و مردود شدن در این امتحان بزرگ.

آن علاقه داشته اند،جدا می شوند و در جایی که همیشه از آن وحشت داشته اند، سکونت اختیار می کنند و از همه ناراحت کننده تر اینکه،پرونده اعمال آنها به کلّی بسته می شود:نه چیزی می توانند بر حسناتشان بیفزایند و نه چیزی از سیّئاتشان کم کنند. (1)

به راستی،هم لحظه تولّد و ورود در دنیا،عبرت انگیز است و هم لحظه خروج از دنیا!هر دو بی اختیار انجام می شود و در هر دو حال،دست انسان از همه چیز خالی است و اگر انسان همه روز کمی به این دو بیندیشد به یقین در فاصله آن دو،گرفتار غرور و طغیان و نسیان و فراموشی نخواهد شد.

در یکی از اشعار منسوب به امیرمؤمنان علی علیه السّلام نکته بسیار لطیفی دیده می شود،می فرماید:

و فی قبض کفّ الطّفل عند ولادة دلیل علی الحرص المرکّب فی الحیّ

و فی بسطها عند الممات مواعظ ألا فانظرونی قد خرجت بلا شیء

شاعر توانمند معاصر،شهریار در ترجمه اشعار فوق چنین سروده است:

با مشت بسته چشم گشودی در این جهان یعنی به غیر حرص و غضب نیست حالیم!

با مشت باز هم روی آخر به زیر خاک یعنی ببین که می روم و دست خالیم!

«محقّق خویی»در«منهاج البراعة»(شرح نهج البلاغه)می گوید:مسلمانان اتفاق نظر دارند که سؤال قبر،حق است،بلکه می توان آن را از ضروریّات دین شمرد،تنها گروه اندکی از ملحدان به مخالفت با آن برخاسته اند...در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است:

«لیس من شیعتنا من أنکر ثلاثة:المعراج و سؤال القبر و الشّفاعة ،کسی که سه چیز را انکار کند از پیروان ما نیست:معراج،سؤال قبر و شفاعت». (1)

روایات فراوان دیگری نیز در منابع اسلامی در این زمینه وارد شده و در آنها آمده است:هنگامی که انسان را در قبر می گذارند،دو فرشته به سراغ او می آیند و از اصول عقاید او،توحید و نبوّت و ولایت امامان علیهم السّلام پرسش می کنند و حتّی مطابق بعضی از این روایات،از چگونگی صرف عمر و طریق کسب اموال و صرف آنها نیز پرسش می کنند،چنانچه از مؤمنان راستین باشد،به خوبی از عهده پاسخ برمی آید و مشمول رحمت و عنایات الهی می شود و اگر از گنهکاران منحرف،باشد در پاسخ این سؤالات در می ماند و گرفتار عذاب دردناک برزخی می شود.

این نکته قابل توجّه است که از قراین موجود در روایات استفاده می شود که سؤال و جواب قبر،یک سؤال و جواب ساده معمولی نیست،که انسان مطابق میل خود پاسخ گوید و خود را نجات دهد،بلکه سؤالی است که پاسخ آن از درون جان انسان و متن عقاید و اعمال او برمی خیزد.گویی جوابی است از عمق تکوین و باطن انسان و در حقیقت این نخستین دادگاه عدل الهی است که در آغاز ورود او به عالم برزخ،انجام می گیرد.

به تعبیری دیگر:حادثه سنگین مرگ،به قدری عظیم است که انسان را به کلّی از خود بی خود می کند و روح او گویی محتوایش را از دست می دهد،مگر این که در چیزی،آن چنان ثابت قدم باشد،که در برابر چنین حادثه ای نیز به فراموشی سپرده نشود.

ص:441

مرحوم«علاّمه مجلسی»می گوید:مشهور در میان متکلّمان امامیّه این است که سؤال قبر جنبه عمومی ندارد،بلکه مربوط به کسانی است که در درجات بالای ایمان،یا کفر قرار داشته باشند،ولی مستضعفین و کودکان و دیوانگان سؤال قبر ندارند.

مرحوم«علاّمه خویی»بعد از نقل این کلام می گوید:«اخبار متعدّدی در کتاب «کافی»و غیر آن وارد شده،که گواهی بر این معنا می دهد. (1)» در اینجا یک پرسش باقی می ماند:آیا سؤال قبر از این بدن جسمانی خواهد بود و پاسخ نیز از سوی همین بدن داده می شود؟یا این که پرسش و پاسخ از روح انسان در عالم برزخ است،که در کنار بدن قرار می گیرد؟و به تعبیر دیگر:سؤال از روح،در قالب مثالی است،یا از همین جسم مادّی عنصری؟ در اینجا نظرهای گوناگونی بیان شده،بعضی معتقدند روح به طور موقّت،به جسم باز می گردد(البته نه به طور کامل بلکه به مقداری که قادر به پاسخ سؤال باشد)و از سوی فرشتگان خدا،مورد سؤال قرار می گیرد و پاسخ می گوید.

ولی مرحوم«علاّمه مجلسی»در تحقیقی که پیرامون احادیث این باب دارد،در یکی از سخنانش چنین می گوید:«المراد بالقبر فی أکثر الأخبار ما یکون الرّوح فیه فی عالم البرزخ،مراد به قبر در اکثر اخبار،چیزی است که روح در آن در عالم برزخ قرار دارد(یعنی قالب مثالی نه این جسم مادّی عنصری)»سپس می افزاید:«این در صورتی است که ما روح را مجرّد از مادّه بدانیم،ولی اگر برای روح نوعی جسم لطیف قایل شویم،بدون نیاز به قالب مثالی،مسأله سؤال و جواب قبر،حل می شود». (2)

از اینجا پاسخ شبهه ای که بعضی از ناآگاهان مطرح می کنند که،ما اگر دهان مردگان را علامت گذاری کنیم و بعد از گذشتن یکی دو روز،قبر را بشکافیم،هیچ

ص:442

اثری که نشان دهد آنها سخن گفته اند،مشاهده نمی شود،روشن می گردد،زیرا سؤال و جواب از این بدن و با این دهان مادّی نیست،تا دنبال چنین اثری باشیم.

از جمله اموری که بر صحّت کلام«علاّمه مجلسی»گواهی می دهد آیه شریفه «رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ» ؛پروردگارا!ما را دوبار میراندی و دوبار زنده کردی» (1)می باشد،این سخن را گنهکاران در قیامت در پیشگاه خدا می گویند و نشان می دهد که«احیا»دو مرتبه بیشتر صورت نگرفته:یکی در دنیا و دیگری در قیامت.اگر این بدن جسمانی در قبر پاسخگو باشد،باید حیات موقّتی نیز در قبر پیدا کند و در نتیجه،انسان صاحب سه حیات و سه مرگ خواهد شد(:حیات در دنیا و حیات در قبر و حیات در قیامت،و مرگ قبل از حیات در دنیا،و مرگ در پایان عمر،و مرگ بعد از حیات در قبر).

به این ترتیب،نباید تردید کرد که سؤال و جواب از روح انسان،در قالب برزخی صورت می گیرد و اگر در خطبه شریفه بالا آمده است: «أقعد فی حفرته ،او را در قبر می نشانند.»اشاره به همین معنا است و گرنه بسیاری از قبرها،مخصوصا قبرهای بدون لحد،گنجایش نشستن انسان را ندارد.

ص:443

ص:444

روضة من ریاض الجنّة،أو حفرة من حفر النّیران ،قبر،باغی از باغهای بهشت است یا حفره ای از حفره های دوزخ» (1)اشاره روشنی به این معنا است.

به تعبیر دیگر:آنچه در عالم قیامت است به شکل محدودی در برزخ نیز وجود دارد.

می فرماید:«بزرگترین بلا در آنجا،آب سوزان دوزخ و ورود در جهنّم و شعله های برافروخته و نعره های آتش آن است.» (و أعظم ما هنالک بلیّة نزول الحمیم (2)،و تصلیة (3)الجحیم،و فورات (4)السّعیر،و سورات (5)الزّفیر (6)).

این همان جهنّم برزخی است که گوشه هایی از جهنّم سوزان قیامت را منعکس می کند و اصحاب گناهان بزرگ،در کام آن فرو می روند.همان گونه که قرآن مجید درباره آل فرعون می گوید: «النّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ» ،کیفر آنها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند و آن روز که قیامت برپا می شود دستور می دهد:آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید.» (7)از این تعبیرات هولناک،به خوبی استفاده می شود که عذاب برزخی نیز شدید و وحشتناک است.آتشش فریاد می زند و شعله هایش زبانه می کشد و آب سوزانش سخت جانکاه است.

ص:446

راستی اگر انسان در دنیا،بعد از آن همه فراز و نشیب ها و درد و رنج ها و ناکامی ها و مصایب،هنگامی که چشم از آن می پوشید،وارد باغی از باغهای بهشت می شد،مشکلی وجود نداشت و تمام آن مصایب و درد و رنج ها،جبران شده بود.

بلای عظیم آن است که بعد از آن همه بدبختی ها،به خاطر اعمال زشت و شومی که از پیش فرستاده است،گرفتار بدبختی های عظیم تر شود.

درست است که کلام امام علیه السّلام در اینجا مطلق است،ولی بدیهی است که ناظر به دنیا پرستان و خودکامگان و ظالمان و آلودگان به گناه است و در فرازهای گذشته اشارات روشنی به این مطلب وجود داشت،مانند: (نفر مستکبرا،و خبط سادرا، ماتحا فی غرب هواه،کادحا سعیا لدنیاه...).

سپس می افزاید:«(مشکل و بلای عظیم تر اینجا است که)نه فترتی آرام بخش در عذاب اوست،و نه آرامشی که از درد جانکاه او بکاهد،نه قدرتی که مانع کیفر او شود،نه مرگی که او را از این همه مصایب برهاند،و نه خوابی که به او تسکین دهد، بلکه در میان انواع کیفرهای مرگبار و عذاب های مداوم گرفتار است!و ما به خدا پناه می بریم!(از چنین سرنوشتی)» (لا فترة مریحة،و لا دعة (1)مزیحة، (2)و لا قوّة حاجزة،و لا موتة ناجزة، (3)و لا سنة (4)مسلّیة، (5)بین أطوار الموتات،و عذاب السّاعات!إنّا باللّه عائذون!).

این جمله های کوتاه و پرمعنا و تکان دهنده،که از آیات قرآن مجید برگرفته شده،به خوبی نشان می دهد که از یک سو عذاب الهی برای این گونه اشخاص،در عالم برزخ بسیار دردناک است و از سویی دیگر،هیچ راه فراری از آن وجود ندارد، چرا که با مرگ،پرونده اعمال بسته می شود و تغییر و دگرگونی در آن ممکن نیست،

ص:447

مگر اینکه لطف خداوند شامل حال کسی شود و آن لطف هم بی حساب نخواهد بود.

آنچه در این بخش از خطبه آمده است،در واقع هماهنگ است با آیات قرآن مجید،که پیرامون مجازات های دوزخ سخن می گوید.در مورد شعله های سوزان آتش دوزخ در آیه 6 و 7 سوره ملک می خوانیم: «وَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ» ؛برای کسانی که به پروردگارشان کافر شدند،عذاب دوزخ است و بدفرجامی است،هنگامی که در آن افکنده شوند صدای وحشتناکی از آن می شنوند و این در حالی است که دوزخ پیوسته می جوشد.» درباره فریادهای آتش دوزخ در آیه 12 سوره فرقان می خوانیم: «إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً» ؛هنگامی که این آتش،آنان را از مکانی دور ببیند،صدای وحشتناک و خشم آلودش را که با نفس زدن شدید همراه است،می شنوند.» در مورد عدم آرامش برای دوزخیان در آیه 75 سوره زخرف می فرماید: «لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» ؛هرگز عذاب آنها تخفیف نمی یابد و در آنجا از همه چیز مأیوسند.

در مورد عدم وجود یار و یاور در برابر آن بلاهای عظیم،در آیه 10 سوره طارق می فرماید: «فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ» ؛و برای او هیچ نیرو و یاوری نیست.» و در مورد عدم امکان دستیابی به مرگ آرام بخش در آیه 77 سوره زخرف می فرماید: «وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ» ؛آنها فریاد می کشند:ای مالک دوزخ(ای کاش)پروردگارت ما را بمیراند(تا آسوده شویم)می گوید:شما در اینجا ماندنی هستید.

و آیات دیگر...،اینها به خوبی نشان می دهد که سخنان امام علیه السّلام در سایه وحی آسمانی حرکت می کند.

ص:448